عنوان و نام پديدآور : تحفه الاولياء ( ترجمه اصول كافي)/ محمد علي بن محمد حسن الاردكاني ؛ تحقيق محمد مرادي
مشخصات نشر : قم: دار الحديث، 1389.
مشخصات ظاهري : ج.
فروست : شروح و حواشي الكافي؛12
پژوهشكده علوم و معارف حديث؛184
مجموعه آثار كنگره بين المللي بزرگداشت ثقه الاسلام كليني(ره)؛15؛18
وضعيت فهرست نويسي : در انتظار فهرستنويسي (اطلاعات ثبت)
يادداشت : ج.4.( چاپ دوم : 1389)
يادداشت : جلد چهارم تحقيق عبدالهادي مسعودي مي باشد
شماره كتابشناسي ملي : 2491079
ص: 1
ص: 2
ص: 3
ص: 4
ص: 5
تتمه كتاب ايمان و كفر .
ص: 6
[ تتمّة كتاب الإيمان والكفر ]131 _ بَابُ الْبَذَاءِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ أَبِي الْمَغْرَاءِ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مِنْ عَلَامَاتِ شِرْكِ الشَّيْطَانِ _ الَّذِي لَا يُشَكُّ فِيهِ _ أَنْ يَكُونَ فَحَّاشاً لَا يُبَالِي مَا قَالَ، وَ لَا مَا قِيلَ فِيهِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِذَا رَأَيْتُمُ الرَّجُلَ لَا يُبَالِي مَا قَالَ، وَ لَا مَا قِيلَ لَهُ، فَإِنَّهُ لِغَيَّةٍ أَوْ شِرْكِ شَيْطَانٍ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ، عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِي عَيَّاشٍ، عَنْ سُلَيْمِ بْنِ قَيْسٍ، عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ اللّهَ حَرَّمَ الْجَنَّةَ عَلى كُلِّ فَحَّاشٍ بَذِيءٍ، قَلِيلِ الْحَيَاءِ، لَا يُبَالِي مَا قَالَ، وَ لَا مَا قِيلَ لَهُ؛ فَإِنَّكَ إِنْ فَتَّشْتَهُ لَمْ تَجِدْهُ إِلَا لِغَيَّةٍ أَوْ شِرْكِ شَيْطَانٍ. فَقِيلَ: يَا رَسُولَ اللّهِ، وَ فِي النَّاسِ شِرْكُ شَيْطَانٍ؟ فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَ مَا تَقْرَأُ قَوْلَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ شارِكْهُمْ فِى الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ» ؟» قَالَ: وَ سَأَلَ رَجُلٌ فَقِيهاً: هَلْ فِي النَّاسِ مَنْ لَا يُبَالِي مَا قِيلَ لَهُ؟ قَالَ: «مَنْ تَعَرَّضَ لِلنَّاسِ يَشْتِمُهُمْ وَ هُوَ يَعْلَمُ أَنَّهُمْ لَا يَتْرُكُونَهُ، فَذلِكَ الَّذِي لَا يُبَالِي مَا قَالَ، وَ لَا مَا قِيلَ فِيهِ».
.
ص: 7
131 . باب در بيان زشتگويى و بى شرمىمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن فضّال ، از ابو المغراء ، از ابو بصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«از نشانه هاى شرك شيطان كه در آن شك نمى شود ، آن است كه كسى بسيار زشتگو باشد ، و پروا نداشته باشد از آنچه گويد ، و از آنچه در حقّ او گفته شود» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا عليه السلام فرمود كه : چون مردى را ببينيد كه باك نداشته باشد از آنچه گويد ، و از آنچه در حقّ او گفته شود ، بدانيد كه فرزند زنا (يعنى حرام زاده) يا شرك شيطان است» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از عمر بن اذينه ، از ابان بن ابى عيّاش ، از سليم بن قيس ، از اميرالمؤمنين عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى كه خدا بهشت را حرام گردانيده است بر هر كسى كه به غايت ناسزا و زشتگو و بى شرم باشد ، و پروا نكند از آنچه گويد ، و نه از آنچه در شأن او گفته شود؛زيرا كه تو اگر او را تفتيش و تفحّص كنى ، نخواهى يافت او را ، مگر فرزند زنا يا شرك شيطان . به آن حضرت عرض شد كه : يا رسول اللّه ! آيا در ميان مردمان كسى هست كه شرك شيطان باشد؟ رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : آيا قول خداى عز و جل را نمى خوانى كه مى فرمايد : «وَشارِكْهُمْ فِى الْاَمْوالِ وَالْاَوْلادِ» (1) ؛ يعنى : اى شيطان! شركت نما با ايشان در باب مال ها و فرزندان ايشان» . فرمود كه : «مردى از دانشمندى پرسيد كه آيا در ميان مردمان كسى هست كه پروا نكند از آنچه به او گفته شود؟ در جواب گفت كه : هر كه متعرّض مردمان شود و ايشان را دشنام دهد ، با آنكه مى داند كه او را وا نمى گذارند و دشنام او را ردّ مى كنند ، اين همان است كه پروا ندارد از آنچه بگويد ، و از آنچه در باب او گفته شود» .
.
ص: 8
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ يَرْفَعُهُ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ يُبْغِضُ الْفَاحِشَ الْمُتَفَحِّشَ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ، عَنْ عَمْرِو بْنِ نُعْمَانَ الْجُعْفِيِّ، قَالَ: كَانَ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام صَدِيقٌ لَا يَكَادُ يُفَارِقُهُ إِذَا ذَهَبَ مَكَاناً، فَبَيْنَمَا هُوَ يَمْشِي مَعَهُ فِي الْحَذَّائِينَ، وَ مَعَهُ غُلَامٌ لَهُ سِنْدِيٌّ يَمْشِي خَلْفَهُمَا ، إِذَا الْتَفَتَ الرَّجُلُ يُرِيدُ غُلَامَهُ _ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ _ فَلَمْ يَرَهُ، فَلَمَّا نَظَرَ فِي الرَّابِعَةِ، قَالَ: يَا ابْنَ الْفَاعِلَةِ، أَيْنَ كُنْتَ؟ قَالَ: فَرَفَعَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَدَهُ، فَصَكَّ بِهَا جَبْهَةَ نَفْسِهِ، ثُمَّ قَالَ:«سُبْحَانَ اللّهِ! تَقْذِفُ أُمَّهُ؟! قَدْ كُنْتُ أَرى أَنَّ لَكَ وَرَعاً، فَإِذا لَيْسَ لَكَ وَرَعٌ». فَقَالَ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، إِنَّ أُمَّهُ سِنْدِيَّةٌ مُشْرِكَةٌ، فَقَالَ: «أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ لِكُلِّ أُمَّةٍ نِكَاحاً؟ تَنَحَّ عَنِّي» قَالَ: فَمَا رَأَيْتُهُ يَمْشِي مَعَهُ حَتّى فَرَّقَ الْمَوْتُ بَيْنَهُمَا.
وَ فِي رِوَايَةٍ أُخْرى:«إِنَّ لِكُلِّ أُمَّةٍ نِكَاحاً يَحْتَجِزُونَ بِهِ مِنَ الزِّنى».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ الْفُحْشَ لَوْ كَانَ مِثَالًا، لَكَانَ مِثَالَ سَوْءٍ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ رَجُلٌ، فَدَعَا اللّهَ أَنْ يَرْزُقَهُ غُلَاماً _ ثَلَاثَ سِنِينَ _ فَلَمَّا رَأى أَنَّ اللّهَ لَا يُجِيبُهُ، قَالَ : يَا رَبِّ، أَبَعِيدٌ أَنَا مِنْكَ، فَلَا تَسْمَعُنِي، أَمْ قَرِيبٌ أَنْتَ مِنِّي، فَلَا تُجِيبُنِي؟» قَالَ: «فَأَتَاهُ آتٍ فِي مَنَامِهِ، فَقَالَ: إِنَّكَ تَدْعُو اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مُنْذُ ثَلَاثِ سِنِينَ بِلِسَانٍ بَذِيءٍ، وَ قَلْبٍ عَاتٍ غَيْرِ تَقِيٍّ، وَ نِيَّةٍ غَيْرِ صَادِقَةٍ، فَاقْلَعْ عَنْ بَذَائِكَ، وَ لْيَتَّقِ اللّهَ قَلْبُكَ، وَ لْتَحْسُنْ نِيَّتُكَ» . قَالَ: «فَفَعَلَ الرَّجُلُ ذلِكَ، ثُمَّ دَعَا اللّهَ، فَوُلِدَ لَهُ غُلَامٌ».
.
ص: 9
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از ابو جميله روايت كرده است كه آن را مرفوع ساخته ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل زشتگويى را كه تن به زشتگويى داده ، دشمن مى دارد» .
ابو على اشعرى ، از محمد بن سالم ، از احمد بن نضر ، از عمرو بن نعمان جعفى روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را صديق و دوستى بود كه نزديك نبود كه به جهت شدّت صداقت از آن حضرت مفارقت كند و جدا شود ، چون حضرت به جايى تشريف مى برد . پس در بين اينكه آن صديق ، در بازار كفشگران با آن حضرت مى رفت ، و غلامى داشت از اهل سِند[در هند] كه همراه او بود و در پشت سر ايشان مى رفت ، ناگاه آن مرد ، نگاه به عقب كرد و غلام خود را اراده داشت ، و سه مرتبه چنين كرد و او را نديد؛ پس چون در مرتبه چهارم نظر كرد ، او را ديد . گفت كه : اى پسر زن زناكننده (يعنى اى حرام زاده!) ، در كجا بودى؟ عمرو مى گويد كه : پس حضرت صادق عليه السلام دست خود را بلند كرد و آن را بر پيشانى مبارك خويش زد و فرمود :«سُبْحانَ اللّه » مادرش را دشنام و نسبت به زنا مى دهى ، و من چنان مى ديدم و اعتقاد داشتم كه تو را ورع و پارسايى است ، و الحال ديدم و دانستم كه تو را هيچ پارسايى نيست» . عرض كرد كه : فداى تو گردم! به درستى كه مادرش زنى است از اهل سند ، و به خدا شرك آورنده . فرمود : «آيا ندانسته اى كه هر گروهى را عقد نكاحى هست؟! از من دور شو» . راوى مى گويد كه : بعد از آن او را نديدم كه با آن حضرت برود ، تا آنكه مرگ در ميان ايشان جدايى انداخت .
و در روايت ديگر چنين است كه :«هر گروهى را عقد نكاحى است كه به واسطه آن از زنا باز مى ايستند» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابن اذينه ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : اگر دشنام و زشتگويى صورتى مى بود ، هر آينه صورت بدى بود» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از عمر بن يزيد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«در ميان بنى اسرائيل مردى بود كه در مدّت سه سال دعا مى كرد و خداى عز و جل را مى خواند كه او را پسرى روزى كند؛ پس چون ديد كه خداى عز و جل دعاى او را مستجاب نمى گرداند ، گفت : اى پروردگار من! آيا من از تو دورم كه از من نمى شنوى ، يا تو به من نزديكى و مرا اجابت نمى فرمايى» . حضرت فرمود : «پس كسى در خواب به نزد او آمد و گفت كه : تو در مدّت سه سال خداى عز و جل را خواندى ، با زبان هرزه ، و دل از حدّ درگذرنده كه پاكيزه نيست ، و نيّتى كه راست و درست نه؛ پس از هرزگى خود باز ايست ، و بايد كه دلت از خداى عز و جل بپرهيزد ، و نيّتت نيكو شود» . فرمود : «پس آن مرد ، همچنين كرد . بعد از آن ، خداى عز و جل را خواند و پسرى از برايش متولّد شد» .
.
ص: 10
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ سَمَاعَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ مِنْ شَرِّ عِبَادِ اللّهِ مَنْ تُكْرَهُ مُجَالَسَتُهُ لِفُحْشِهِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنِ ابْنِ رِئَابٍ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«الْبَذَاءُ مِنَ الْجَفَاءِ ، وَ الْجَفَاءُ فِي النَّارِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ، عَنِ الْحَسَنِ الصَّيْقَلِ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّ الْفُحْشَ وَ الْبَذَاءَ وَ السَّلَاطَةَ مِنَ النِّفَاقِ».
عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ، عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ اللّهَ يُبْغِضُ الْفَاحِشَ الْبَذِيءَ، وَ السَّائِلَ الْمُلْحِفَ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله لِعَائِشَةَ: يَا عَائِشَةُ، إِنَّ الْفُحْشَ لَوْ كَانَ مُمَثَّلاً، لَكَانَ مِثَالَ سَوْءٍ».
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ، قَالَ: قَالَ:«مَنْ فَحُشَ عَلى أَخِيهِ الْمُسْلِمِ، نَزَعَ اللّهُ مِنْهُ بَرَكَةَ رِزْقِهِ، وَ وَكَلَهُ إِلى نَفْسِهِ، وَ أَفْسَدَ عَلَيْهِ مَعِيشَتَهُ».
.
ص: 11
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از سماعه ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى كه از جمله بدترين بندگان خداى عز و جل ، كسى است كه مردم همنشينى با او را ناخوش دارند ، به جهت زشتگويى كه دارد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از ابن محبوب ، از ابن رئاب ، از ابو عبيده ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هرزگى و بى شرمى ، از جمله جفا و ستم است ، و ستم ، در آتش جهنّم» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از ابن مسكان ، از حسن صيقل روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«زشتگويى و بى شرمى و زبان درازى ، از نفاق ناشى مى شود» .
از او ، از احمد بن محمد ، از على بن نعمان ، از عمرو بن شمر ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : خداى عز و جل دشمن مى دارد كسى را كه زشتگو و بى شرم باشد ، و سؤال كند و پُر اصرار نمايد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابن اذينه ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله به عايشه فرمود كه : اى عايشه! به درستى كه اگر زشتگويى مصوّر مى بود و به صورتى در مى آمد ، هر آينه صورت بدى بود» .
حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از احمد بن محمد ، از بعضى از مردان خويش كه راوى حديث اند ، روايت كرده است كه گفت :«هر كه با برادر مسلمان خويش زشتگويى كند ، خدا بركت روزيش را از او بركند و بردارد ، واو را به خودش وا گذارد ، و اسباب زندگانى او را بر او تباه گرداند» .
.
ص: 12
عَنْهُ، عَنْ مُعَلًّى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ غَسَّانَ، عَنْ سَمَاعَةَ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَقَالَ لِي _ مُبْتَدِئاً _ :«يَا سَمَاعَةُ، مَا هذَا الَّذِي كَانَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ جَمَّالِكَ؟ إِيَّاكَ أَنْ تَكُونَ فَحَّاشاً، أَوْ صَخَّاباً، أَوْ لَعَّاناً» . فَقُلْتُ: وَ اللّهِ، لَقَدْ كَانَ ذلِكَ أَنَّهُ ظَلَمَنِي، فَقَالَ: «إِنْ كَانَ ظَلَمَكَ، لَقَدْ أَرْبَيْتَ عَلَيْهِ؛ إِنَّ هذَا لَيْسَ مِنْ فِعَالِي، وَ لَا آمُرُ بِهِ شِيعَتِي، اسْتَغْفِرْ رَبَّكَ وَلَا تَعُدْ» قُلْتُ: أَسْتَغْفِرُ اللّهَ، وَ لَا أَعُودُ.
132 _ بَابُ مَنْ يُتَّقى شَرُّهُعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ سَمَاعَةَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله بَيْنَا هُوَ ذَاتَ يَوْمٍ عِنْدَ عَائِشَةَ إِذَا اسْتَأْذَنَ عَلَيْهِ رَجُلٌ، فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : بِئْسَ أَخُو الْعَشِيرَةِ، فَقَامَتْ عَائِشَةُ، فَدَخَلَتِ الْبَيْتَ، وَ أَذِنَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله لِلرَّجُلِ، فَلَمَّا دَخَلَ أَقْبَلَ عَلَيْهِ رَسُولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله بِوَجْهِهِ، وَ بِشْرُهُ إِلَيْهِ يُحَدِّثُهُ ، حَتّى إِذَا فَرَغَ وَ خَرَجَ مِنْ عِنْدِهِ، قَالَتْ عَائِشَةُ: يَا رَسُولَ اللّهِ، بَيْنَا أَنْتَ تَذْكُرُ هذَا الرَّجُلَ بِمَا ذَكَرْتَهُ بِهِ إِذْ أَقْبَلْتَ عَلَيْهِ بِوَجْهِكَ وَ بِشْرِكَ؟ فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله عِنْدَ ذلِكَ: إِنَّ مِنْ شَرِّ عِبَادِ اللّهِ مَنْ تُكْرَهُ مُجَالَسَتُهُ لِفُحْشِهِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : شَرُّ النَّاسِ عِنْدَ اللّهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ الَّذِينَ يُكْرَمُونَ اتِّقَاءَ شَرِّهِمْ».
عَنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ، عَنْ يُونُسَ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَنْ خَافَ النَّاسُ لِسَانَهُ، فَهُوَ فِي النَّارِ».
.
ص: 13
از او ، از معلّى ، از احمد بن غسّان ، از سماعه روايت است كه گفت : بر امام جعفر صادق عليه السلام داخل شدم . در ابتدا به من فرمود :«اى سماعه! چه بود آنچه در ميان تو و شتردارت اتّفاق افتاد؟ بپرهيز از آنكه بسيار زشتگو يا فريادزننده يا لعنت كننده باشى» . عرض كردم : به خدا سوگند كه آن شتردار بر من ستم كرده بود . فرمود كه : «اگر او بر تو ستم كرده بود ، تو بر او افزودى . به درستى كه اين روش از كردار من نيست ، و شيعيان خود را به اين امر نمى كنم . از پروردگار خويش آمرزش طلب كن و ديگر به سوى امثال اين برمگرد» . عرض كردم كه : از خدا آمرزش مى طلبم و ديگر به سوى امثال اين بر نمى گردم .
132 . باب در بيان حال كسى كه از بدى او پرهيز مى شودچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از سماعه ، از ابو بصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«پيغمبر صلى الله عليه و آله روزى در نزد عايشه بود ، و در آن بين كه در منزل او تشريف داشت ، ناگاه مردى رخصت طلبيد كه بر آن حضرت داخل شود . رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : بد صاحب قوم و قبيله اى است . عايشه برخاست و داخل حجره شد ، و رسول خدا صلى الله عليه و آله آن مرد را رخصت داد كه داخل شود؛ پس چون داخل شد ، رسول خدا روى مبارك را به او آورد و با نهايت گشاده رويى با او سخن مى گفت ، تا آنكه چون فارغ شد و از پيش آن حضرت بيرون رفت . عايشه به آن حضرت عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! در بين اينكه اين مرد را ذكر مى فرمودى به آن چه او را با آن ياد نمودى ، ناگاه به او رو آوردى به روى مبارك و گشاده رويى؛ پس رسول خدا صلى الله عليه و آله در آن هنگام فرمود : به درستى كه از جمله بدترين بندگان خداى عز و جل ، كسى است كه مردم همنشينى با او را ناخوش دارند ، به جهت زشتگويى كه دارد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود كه : بدترين مردمان در نزد خدا در روز قيامت ، آنانند كه مردم ايشان را گرامى مى دارند ، به جهت پرهيز كردن از بدى ايشان» .
از او ، از محمد بن عيسى بن عبيد ، از يونس ، از عبداللّه بن سنان روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«هر كه مردم از زبانش ترسند ، البتّه در آتش دوزخ باشد» .
.
ص: 14
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنِ ابْنِ رِئَابٍ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله :«شَرُّ النَّاسِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ الَّذِينَ يُكْرَمُونَ اتِّقَاءَ شَرِّهِمْ».
133 _ بَابُ الْبَغْيِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ أَعْجَلَ الشَّرِّ عُقُوبَةً الْبَغْيُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«يَقُولُ إِبْلِيسُ لِجُنُودِهِ: أَلْقُوا بَيْنَهُمُ الْحَسَدَ وَ الْبَغْيَ؛ فَإِنَّهُمَا يَعْدِلَانِ عِنْدَ اللّهِ الشِّرْكَ».
عَلِيٌّ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادٍ، عَنْ حَرِيزٍ، عَنْ مِسْمَعٍ أَبِي سَيَّارٍ، أَنَّ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام كَتَبَ إِلَيْهِ فِي كِتَابٍ :«انْظُرْ أَنْ لَا تَكَلَّمَنَّ بِكَلِمَةِ بَغْيٍ أَبَداً وَ إِنْ أَعْجَبَتْكَ نَفْسَكَ وَ عَشِيرَتَكَ».
عَلِيٌّ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنِ ابْنِ رِئَابٍ وَ يَعْقُوبَ السَّرَّاجِ جَمِيعاً، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : أَيُّهَا النَّاسُ، إِنَّ الْبَغْيَ يَقُودُ أَصْحَابَهُ إِلَى النَّارِ، وَ إِنَّ أَوَّلَ مَنْ بَغى عَلَى اللّهِ عَنَاقُ بِنْتُ آدَمَ، فَأَوَّلُ قَتِيلٍ قَتَلَهُ اللّهُ عَنَاقُ، وَ كَانَ مَجْلِسُهَا جَرِيباً فِي جَرِيبٍ، وَ كَانَ لَهَا عِشْرُونَ إِصْبَعاً فِي كُلِّ إِصْبَعٍ ظُفُرَانِ مِثْلُ الْمِنْجَلَيْنِ، فَسَلَّطَ اللّهُ عَلَيْهَا أَسَداً كَالْفِيلِ، وَ ذِئْباً كَالْبَعِيرِ، وَ نَسْراً مِثْلَ الْبَغْلِ، فَقَتَلْنَهَا وَ قَدْ قَتَلَ اللّهُ الْجَبَابِرَةَ عَلى أَفْضَلِ أَحْوَالِهِمْ وَ آمَنِ مَا كَانُوا».
.
ص: 15
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از ابن محبوب ، از ابن رئاب ، از ابو حمزه ، از جابر بن عبداللّه كه گفت : رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه :«بدترين مردمان در روز قيامت ، آنانند كه مردم ايشان را گرامى مى دارند ، به جهت پرهيز كردن از بدى ايشان» .
133 . باب در بيان بغى (1)چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از ابن قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى كه آن بدى كه سزايش از همه بدى ها شتابان تر است ، ستم و از حد درگذشتن است» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«شيطان به لشكريان خود مى گويد كه : حسد و گردنكشى را در ميان فرزندان آدم اندازيد؛زيرا كه اين دو چيز ، در نزد خدا با شرك برابرى مى كنند» .
على ، از پدرش ، از حمّاد ، از حريز ، از مسمع _ يعنى ابوسيّار _ روايت كرده است كه : امام جعفر صادق عليه السلام به سوى او نوشت در نامه اى كه :«بنگر كه البتّه به سخنى كه ستم و گردنكشى باشد ، هرگز تكلّم نكنى ، و هر چند كه نفس تو و خويشانت ، تو را به شگفت آورند» .
على ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از ابن رئاب و يعقوب سرّاج ، هر دو از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه : اى گروه مردمان! به درستى كه بغى ، اصحاب خود را مى كِشد به سوى آتش دوزخ . و به درستى كه اوّل كسى كه بر خداى عز و جل بغى نمود ، عناق ، دختر آدم عليه السلام ، بود . و به اين سبب ، نخستين كسى كه خدا او را كشت ، عناق بود . و نشستگاهش يك جَريب در يك جَريب بود (2) ، و او را بيست انگشت بود ، در هر انگشتى دو ناخن ، مانند دو داس درو كنى . پس خدا شيرى را چون فيل ، و گرگى را مانند شتر ، و كركسى را مثل استر ، بر او مسلّط گردانيده ، تا او را كشتند . و به حقيقت كه خداى عز و جل جبّاران و ستمكاران را كشت ، بر بهترين احوال ايشان ، و ايمن ترين اوقات وجود ايشان» .
.
ص: 16
134 _ بَابُ الْفَخْرِ وَ الْكِبْرِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ، قَالَ: قَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام :«عَجَباً لِلْمُتَكَبِّرِ الْفَخُورِ الَّذِي كَانَ بِالْأَمْسِ نُطْفَةً، ثُمَّ هُوَ غَداً جِيفَةٌ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : آفَةُ الْحَسَبِ الِافْتِخَارُ وَ الْعُجْبُ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ، عَنْ حَنَانٍ، عَنْ عُقْبَةَ بْنِ بَشِيرٍ الْأَسَدِيِّ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام : أَنَا عُقْبَةُ بْنُ بَشِيرٍ الْأَسَدِيُّ ، وَ أَنَا فِي الْحَسَبِ الضَّخْمِ مِنْ قَوْمِي، قَالَ: فَقَالَ :«مَا تَمُنُّ عَلَيْنَا بِحَسَبِكَ؟ إِنَّ اللّهَ رَفَعَ بِالْاءِيمَانِ مَنْ كَانَ النَّاسُ يُسَمُّونَهُ وَضِيعاً إِذَا كَانَ مُؤْمِناً، وَ وَضَعَ بِالْكُفْرِ مَنْ كَانَ النَّاسُ يُسَمُّونَهُ شَرِيفاً إِذَا كَانَ كَافِراً؛ فَلَيْسَ لِأَحَدٍ فَضْلٌ عَلى أَحَدٍ إِلَا بِالتَّقْوى».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ عِيسَى بْنِ الضَّحَّاكِ، قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«عَجَباً لِلْمُخْتَالِ الْفَخُورِ، وَ إِنَّمَا خُلِقَ مِنْ نُطْفَةٍ، ثُمَّ يَعُودُ جِيفَةً، وَ هُوَ فِيمَا بَيْنَ ذلِكَ لَا يَدْرِي مَا يُصْنَعُ بِهِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«أَتى رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله رَجُلٌ، فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللّهِ، أَنَا فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ _ حَتّى عَدَّ تِسْعَةً _ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَمَا إِنَّكَ عَاشِرُهُمْ فِي النَّارِ».
.
ص: 17
134 . باب در بيان افتخار و بزرگىمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن محبوب ، از هشام بن سالم ، از ابو حمزه ثمالى روايت كرده است كه گفت : حضرت على بن الحسين عليهماالسلامفرمود كه :«تعجّب مى كنم از متكبّرى كه فخر مى كند و مى نازد ، آنكه ديروز آب منى بود ، بعد از اين ، در فردا ، مردار و جثّه اى است مرده» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : آفت و بلاى حسب و نسب ، نازيدن و عجب است» .
ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، از محمد بن اسماعيل ، از حنان ،از ابن عقبه بن بشير اسدى روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام محمد باقر عليه السلام عرض كردم كه : منم ، عقبة بن بشير اسدى ، و من در حسب عظيمى هستم از قوم خود . عقبه مى گويد كه : حضرت فرمود :«به حسب خود بر ما چه منّت مى گذارى؟ به درستى كه خداى _ تعالى _ به سبب ايمان ، بلند گردانيده است كسى را كه مردم او را وضيع و پست مى ناميدند ، هرگاه فى الحقيقه مؤمن باشد ، و پست ساخته به واسطه كفر ، كسى را كه مردم او را شريف و بزرگوار مى ناميدند ، هرگاه فى الحقيقه كافر باشد . پس كسى را بر كسى زيادتى و افزونى نيست ، مگر به پرهيزكارى» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از عيسى بن ضحّاك كه گفت : امام محمد باقر صلى الله عليه و آله فرمود كه :«تعجّب مى كنم از آنكه مى خرامد مانند متكبّران ، و بسيار فخر و ناز دارد . و جز اين نيست كه از آب منى خلق شده ، بعد از آن ، مردار مى گردد ، و حال آنكه در ميان اينها ، نمى داند كه با او چه مى شود» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مردى به خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! منم ، فلان ، پسر فلان ، تا آنكه نه پشته را شمرد . رسول خدا صلى الله عليه و آله به آن مرد فرمود كه : بدان و آگاه باش! كه تو دهم ايشانى در آتش دوزخ» .
.
ص: 18
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : آفَةُ الْحَسَبِ الِافْتِخَارُ».
135 _ بَابُ الْقَسْوَةِ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عِيسى، رَفَعَهُ، قَالَ: «فِيمَا نَاجَى اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِهِ مُوسى عليه السلام : يَا مُوسى، لَا تُطَوِّلْ فِي الدُّنْيَا أَمَلَكَ؛ فَيَقْسُوَ قَلْبُكَ، وَ الْقَاسِي الْقَلْبِ مِنِّي بَعِيدٌ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَفْصٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ دُبَيْسٍ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِذَا خَلَقَ اللّهُ الْعَبْدَ فِي أَصْلِ الْخِلْقَةِ كَافِراً، لَمْ يَمُتْ حَتّى يُحَبِّبَ اللّهُ إِلَيْهِ الشَّرَّ، فَيَقْرُبَ مِنْهُ، فَابْتَلَاهُ بِالْكِبْرِ وَ الْجَبْرِيَّةِ، فَقَسَا قَلْبُهُ، وَ سَاءَ خُلُقُهُ، وَ غَلُظَ وَجْهُهُ، وَ ظَهَرَ فُحْشُهُ، وَ قَلَّ حَيَاؤُهُ، وَ كَشَفَ اللّهُ سِتْرَهُ، وَرَكِبَ الْمَحَارِمَ فَلَمْ يَنْزِعْ عَنْهَا، ثُمَّ رَكِبَ مَعَاصِيَ اللّهِ، وَ أَبْغَضَ طَاعَتَهُ، وَ وَثَبَ عَلَى النَّاسِ ، لَا يَشْبَعُ مِنَ الْخُصُومَاتِ؛ فَاسْأَلُوا اللّهَ الْعَافِيَةَ وَ اطْلُبُوهَا مِنْهُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : لَمَّتَانِ: لَمَّةٌ مِنَ الشَّيْطَانِ، وَ لَمَّةٌ مِنَ الْمَلَكِ؛ فَلَمَّةُ الْمَلَكِ الرِّقَّةُ وَ الْفَهْمُ، وَ لَمَّةُ الشَّيْطَانِ السَّهْوُ وَ الْقَسْوَةُ».
.
ص: 19
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : آفت و بلاى حسب ، افتخار و نازيدن است» .
135 . باب در بيان قساوت و دل سختىچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از عمرو بن عثمان ، از على بن عيسى كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه :«در آنچه خداى عز و جل به آن با موسى عليه السلام راز گفت ، اين بود كه فرمود : اى موسى! آرزويت در دنيا دراز نباشد ، كه دلت سخت و سنگين مى شود ، و آنكه دلش سخت و سنگين است ، از من دور است» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از محمد بن حفص ، از اسماعيل بن دبيس ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون خدا بنده اى را در اصل آفرينش كافر بيافريند ، نمى ميرد ، تا خداى عز و جل بدى را در نزد او دوست گرداند . پس به آن نزديك مى شود ، و به اين جهت خدا او را به تكبّر و جبروت مبتلى مى گرداند ، و دلش سخت و سنگين مى شود ، و خُويَش بد ، و رويش درشت و سخت ، و زشتگويى اش هويدا ، و شرمش برطرف مى شود ، و خداى عز و جل پرده او را مى درد ، و امر پوشيده او را بروز مى دهد ، و مرتكب محرّمات الهى مى گردد ، و از آنها باز نمى ايستد . بعد از آن ، مرتكب معاصى و نافرمانى هاى خداى عز و جل مى شود ، و طاعت او را دشمن مى دارد ، و بر مردمان بر مى جهد (يعنى بر سر ايشان مى دود و رو به ايشان مى رود) ، و از خصومت ها سيرى نداشته باشد . پس از خداى عز و جل عافيت را سؤال كنيد ، و آن را از او طلب نماييد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود : آنچه در دل خطور مى كند و از آن سر مى زند ، دو قسم است : يك گام از شيطان است ، و يك گام از فرشته؛ پس گام فرشته ، دل نرمى و فهميدن است ، و گام شيطان ، فراموشى و دل سختى است» .
.
ص: 20
136 _ بَابُ الظُّلْمِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ، عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ، عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِيفٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«الظُّلْمُ ثَلَاثَةٌ: ظُلْمٌ يَغْفِرُهُ اللّهُ، وَ ظُلْمٌ لَا يَغْفِرُهُ اللّهُ، وَ ظُلْمٌ لَا يَدَعُهُ اللّهُ؛ فَأَمَّا الظُّلْمُ الَّذِي لَا يَغْفِرُهُ، فَالشِّرْكُ؛ وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِي يَغْفِرُهُ، فَظُلْمُ الرَّجُلِ نَفْسَهُ فِيمَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اللّهِ؛ وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِي لَا يَدَعُهُ، فَالْمُدَايَنَةُ بَيْنَ الْعِبَادِ».
عَنْهُ، عَنِ الْحَجَّالِ، عَنْ غَالِبِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ» قَالَ:«قَنْطَرَةٌ عَلَى الصِّرَاطِ لَا يَجُوزُهَا عَبْدٌ بِمَظْلِمَةٍ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ وَهْبِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ وَ عُبَيْدِ اللّهِ الطَّوِيلِ، عَنْ شَيْخٍ مِنَ النَّخَعِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام : إِنِّي لَمْ أَزَلْ وَالِياً مُنْذُ زَمَنِ الْحَجَّاجِ إِلى يَوْمِي هذَا، فَهَلْ لِي مِنْ تَوْبَةٍ؟ قَالَ: فَسَكَتَ، ثُمَّ أَعَدْتُ عَلَيْهِ، فَقَالَ:«لَا، حَتّى تُؤَدِّيَ إِلى كُلِّ ذِي حَقٍّ حَقَّهُ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ، عَنِ الْوَلِيدِ بْنِ صَبِيحٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَا مِنْ مَظْلِمَةٍ أَشَدَّ مِنْ مَظْلِمَةٍ لَا يَجِدُ صَاحِبُهَا عَلَيْهَا عَوْناً إِلَا اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ».
.
ص: 21
136 . باب در بيان ظلم و ستمكارىچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از هارون بن جهم ، از مفضّل بن صالح ، از سعد بن طريف ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«ظلم سه قسم است : ظلمى است كه خدا آن را مى آمرزد ، و ظلمى است كه خدا آن را نمى آمرزد ، و ظلمى است كه خدا آن را وا نمى گذارد و از سر آن نمى گذرد . امّا ظلمى كه خدا آن را نمى آمرزد ، شرك به خدا است . و امّا ظلمى كه خدا آن را مى آمرزد ، ظلمى است كه مرد بر نفس خود مى كند ، در آنچه ميان او و خداى عز و جل است . و امّا ظلمى كه خدا آن را وا نمى گذارد ، حقّ النّاس است كه از يكديگر مى طلبند» . (1)
از او ، از حجّال ، از غالب بن محمد ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است در قول خداى عز و جل : «اِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ» (2) كه فرمود :«مرصاد ، پلى است بر روى صراط ، كه هيچ بنده اى با مظلمه اى از آن نگذرد» (يعنى آنكه بر بنده اى از بندگان خدا ستمى كرده باشد ، از آنجا عبور نتواند كرد ، و در آنجا معطّل باشد ، تا سزاى خود را ببيند) .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از وهب بن عبد ربّه و عبداللّه طويل ، از شيخى از قبيله نخع روايت كرده است كه گفت : به امام محمد باقر عليه السلام عرض كردم كه : من از ابتداى زمان حجّاج تا امروز ، پيوسته والى و حاكم بوده ام ، آيا مرا توبه اى هست؟ راوى مى گويد كه : حضرت ساكت شد . بعد از آن ، همين را بر او اعاده نمودم . فرمود :«نه ، تا آنكه حقّ هر صاحب حقّى را به او برسانى ، كه آنچه را كه از كسى گرفتى ، به صاحبش برگردانى» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسين بن سعيد ، از ابراهيم بن عبد الحميد ، از وليد بن صبيح ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هيچ مظلمه اى نيست كه سخت تر باشد ، از مظلمه اى كه صاحب آن بر آن ياورى را نيابد غير از خداى عز و جل؛ چه ظلم و ستم بر ضعيف ناتوان ، قباحتش بيشتر است» .
.
ص: 22
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِي مَنْصُورٍ، عَنْ عِيسَى بْنِ بَشِيرٍ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«لَمَّا حَضَرَ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام الْوَفَاةُ، ضَمَّنِي إِلى صَدْرِهِ، ثُمَّ قَالَ: يَا بُنَيَّ، أُوصِيكَ بِمَا أَوْصَانِي بِهِ أَبِي عليه السلام حِينَ حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ، وَ بِمَا ذَكَرَ أَنَّ أَبَاهُ عليه السلام أَوْصَاهُ بِهِ عليه السلام ، قَالَ: يَا بُنَيَّ، إِيَّاكَ وَ ظُلْمَ مَنْ لَا يَجِدُ عَلَيْكَ نَاصِراً إِلَا اللّهَ».
عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ، عَنْ حَفْصِ بْنِ عُمَرَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِ : مَنْ خَافَ الْقِصَاصَ، كَفَّ عَنْ ظُلْمِ النَّاسِ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَنْ أَصْبَحَ لَا يَنْوِي ظُلْمَ أَحَدٍ، غَفَرَ اللّهُ لَهُ مَا أَذْنَبَ ذلِكَ الْيَوْمَ مَا لَمْ يَسْفِكْ دَماً، أَوْ يَأْكُلْ مَالَ يَتِيمٍ حَرَاماً».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ أَصْبَحَ لَا يَهُمُّ بِظُلْمِ أَحَدٍ، غَفَرَ اللّهُ مَا اجْتَرَمَ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ ظَلَمَ مَظْلِمَةً، أُخِذَ بِهَا فِي نَفْسِهِ، أَوْ فِي مَالِهِ، أَوْ فِي وُلْدِهِ».
ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : اتَّقُوا الظُّلْمَ؛ فَإِنَّهُ ظُلُمَاتُ يَوْمِ الْقِيَامَةِ».
.
ص: 23
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از اسماعيل بن مهران ، از درست بن ابى منصور ، از عيسى بن بشير ، از ابو حمزه ثمالى ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«چون حضرت على بن الحسين عليهماالسلام محتضر شد ، مرا به سينه خود چسبانيد و فرمود كه : اى فرزند دلبند من! تو را وصيّت مى كنم به آنچه پدرم عليه السلام مرا به آن وصيّت فرمود ، در هنگامى كه شهادتش رسيده بود ، و به آنچه ذكر فرمود كه پدرش اميرالمؤمنين عليه السلام او را به آن وصيّت فرموده بود . فرمود كه : اى فرزند دلبند من! بپرهيز از ستم كردن بر كسى كه بر تو ياورى را نيابد غير از خدا» .
از او ، از پدرش ، از هارون بن جهم ، از حفص بن عمر ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود : هر كه از قصاص و تلافى مى ترسد ، از ستم كردن بر مردمان باز مى ايستد» .
ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، از صفوان ، از اسحاق بن عمّار روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود كه :«هر كه صبح كند و ستم بر كسى را نيّت نداشته باشد ، خدا از برايش آنچه را كه در آن روز گناه كند ، بيامرزد ، مادام كه خونى را نريزد ، يا مال يتيم را به حرام نخورد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه صبح كند ، در حالى كه قصد ستم بر هيچ كس نداشته باشد ، خدا از برايش مى آمرزد ، آنچه را كه كسب كرده ، يا هر گناهى را كه مرتكب گرديده» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه ستمى كند و مظلمه اى از او سر زند ، به آن مؤاخذه مى شود ، يا در جان ، يا در مال ، يا در فرزندش» .
ابن ابى عمير ، از بعضى از اصحاب خويش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : بپرهيزيد از ظلم؛زيرا كه آن ، ظلمت ها و تاريكى ها است در روز قيامت» .
.
ص: 24
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مَنْصُورٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : اتَّقُوا الظُّلْمَ؛ فَإِنَّهُ ظُلُمَاتُ يَوْمِ الْقِيَامَةِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«مَا مِنْ أَحَدٍ يَظْلِمُ بِمَظْلِمَةٍ إِلَا أَخَذَهُ اللّهُ بِهَا فِي نَفْسِهِ وَ مَالِهِ، وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِي بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اللّهِ، فَإِذَا تَابَ غَفَرَ اللّهُ لَهُ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ حَكِيمٍ، عَنْ عَبْدِ الْأَعْلى مَوْلى آلِ سَامٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام _ مُبْتَدِئاً _ :«مَنْ ظَلَمَ سَلَّطَ اللّهُ عَلَيْهِ مَنْ يَظْلِمُهُ أَوْ عَلى عَقِبِهِ أَوْ عَلى عَقِبِ عَقِبِهِ» . قَالَ : قُلْتُ: هُوَ يَظْلِمُ، فَيُسَلِّطُ اللّهُ عَلى عَقِبِهِ، أَوْ عَلى عَقِبِ عَقِبِهِ؟ فَقَالَ: «إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَقُولُ: «وَ لْيَخْشَ الَّذِينَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّيَّةً ضِعافاً خافُوا عَلَيْهِمْ فَلْيَتَّقُوا اللّهَ وَ لْيَقُولُوا قَوْلًا سَدِيداً» ».
عَنْهُ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَوْحى إِلى نَبِيٍّ مِنْ أَنْبِيَائِهِ فِي مَمْلَكَةِ جَبَّارٍ مِنَ الْجَبَّارِينَ: أَنِ ائْتِ هذَا الْجَبَّارَ، فَقُلْ لَهُ: إِنَّنِي لَمْ أَسْتَعْمِلْكَ عَلى سَفْكِ الدِّمَاءِ وَ اتِّخَاذِ الْأَمْوَالِ، وَ إِنَّمَا اسْتَعْمَلْتُكَ لِتَكُفَّ عَنِّي أَصْوَاتَ الْمَظْلُومِينَ؛ فَإِنِّي لَمْ أَدَعْ ظُلَامَتَهُمْ وَ إِنْ كَانُوا كُفَّاراً».
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«مَنْ أَكَلَ مَالَ أَخِيهِ ظُلْماً وَ لَمْ يَرُدَّهُ إِلَيْهِ، أَكَلَ جَذْوَةً مِنَ النَّارِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ».
.
ص: 25
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن عيسى ، از منصور ، از هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : بپرهيزيد از ظلم؛ زيرا كه آن ، ظلمت ها است در روز قيامت» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از عمر بن اذينه ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«كسى نيست كه ستمى كند و مظلمه اى از او سر زند ، مگر آنكه خداى عز و جل او را به آن مظلمه مى گيرد ، در جان و مالش . و امّا آن ستم كه در ميان او و خدا است ، چون توبه كند ، آمرزيده مى شود» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از ابن ابى نجران ، از عمار بن حكيم ، از عبد الاعلى مولاى آل سام كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام ابتدا به سخن فرمود كه :«هر كه ستم كند ، خداى عز و جل كسى را بر او مسلّط گرداند كه بر او ستم كند ، يا بر فرزندش ، يا بر فرزند فرزندش» . راوى مى گويد كه : عرض كردم : او ستم مى كند و خدا بر فرزندش ، يا بر فرزند فرزندش ، ظالم را مسلّط مى گرداند؟ فرمود : «زيرا كه خداى عز و جلمى فرمايد : «وَليَخْشَ الَّذينَ لَوْتَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِيَّةً ضِعافا خافُوا عَلَيْهِمْ فَلْيَتَّقُوا اللّه َ وَ لْيَقُولُوا قَوْلاً سَديدا» (1) ؛ يعنى : و بايد كه بترسند آنان كه اگر بگذارند از پس مرگ خويش فرزندان ناتوان را ، بترسند بر ايشان از بى نوايى و ضايع شدن . پس بايد كه بپرهيزند از خدا و عذاب او ، و بايد كه بگويند گفتارى راست و درست» .
از او ، از ابن محبوب ، از اسحاق بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جلوحى فرمود به سوى پيغمبرى از پيغمبران ، كه در مملكت پادشاه جبّارى از جبّاران بود ، كه : بيا به اين جبّار (يعنى توجّه كن به جانب او) ، و به او بگو كه : من تو را به كار نداشته ام بر آنكه خون ها بريزى و مال هاى مردم را بگيرى . و جز اين نيست كه من تو را به كار داشته ام ، كه ستمديدگان را از من باز دارى (و ايشان را غوررسى [=تفقد و رسيدگى ]كنى تا به درگاه من نيايند)؛ زيرا كه من ستمى را كه بر ايشان شده ، وا نمى گذارم ، و هر چند كه ايشان كافر باشند» .
حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از حسن بن على وشّاء ، از على بن ابى حمزه ، از ابو بصير روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه از روى ستم مال برادر خود را بخورد و آن را به سويش رد نكند ، در روز قيامت پاره اى از آتش دوزخ را خواهد خورد» .
.
ص: 26
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَيْدٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«الْعَامِلُ بِالظُّلْمِ، وَ الْمُعِينُ لَهُ، وَ الرَّاضِي بِهِ، شُرَكَاءُ ثَلَاثَتُهُمْ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«إِنَّ الْعَبْدَ لَيَكُونُ مَظْلُوماً ، فَمَا يَزَالُ يَدْعُو حَتّى يَكُونَ ظَالِماً».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ أَبِي نَهْشَلٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: قَالَ :«مَنْ عَذَرَ ظَالِماً بِظُلْمِهِ، سَلَّطَ اللّهُ عَلَيْهِ مَنْ يَظْلِمُهُ، فَإِنْ دَعَا لَمْ يَسْتَجِبْ لَهُ، وَ لَمْ يَأْجُرْهُ اللّهُ عَلى ظُلَامَتِهِ».
عَنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ: قَالَ:«مَا انْتَصَرَ اللّهُ مِنْ ظَالِمٍ إِلَا بِظَالِمٍ، وَ ذلِكَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ كَذلِكَ نُوَلِّى بَعْضَ الظّالِمِينَ بَعْضاً» ».
.
ص: 27
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از طلحة بن زيد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«آنكه به ظلم عمل مى كند ، و آنكه او را يارى مى كند ، و آنكه به آن راضى است ، هر سه شريكند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از هشام بن سالم كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه بنده ، گاه است كه مظلوم مى باشد؛ پس پيوسته دعا مى كند ، تا آنكه ظالم مى شود» . (1)
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از پدرش ، از ابو نهشل ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه گفت : آن حضرت فرمود :«هر كه ستمكارى را معذور دارد به ستمى كه كرده و بهانه را از او بپذيرد ، خدا كسى را بر او مسلّط گرداند كه بر او ستم كند ، و اگر دُعا كند ، دعايش مستجاب نشود ، و خداى عز و جل او را مزد ندهد بر ستمى كه به او رسيده است» .
از او ، از محمد بن عيسى ، از ابراهيم بن عبد الحميد ، از على بن ابى حمزه ، از ابو بصير ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«خداى عز و جل از هيچ ظالم انتقام نكشيده ، مگر به ظالمى ديگر . و اين است معنى قول خداى عز و جل كه فرموده : «وَكَذلِكَ نُوَلّى بَعْضَ الظّالِمينَ بَعْضا» (2) ؛ يعنى : و چنان كه فرو مى گذاريم كافران جن و انس را به سبب عناد ايشان ، تا بر يكديگر مسلّط شوند ، مسلّط مى گردانيم بعضى از ظالمان را بر بعضى ، و وا مى گذاريم برخى از ايشان را بر برخى ، تا به اختيار خود ، آنچه خواهند ، كنند ، و به اجبار ، ايشان را منع نمى كنيم» .
.
ص: 28
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ ظَلَمَ أَحَداً فَفَاتَهُ، فَلْيَسْتَغْفِرِ اللّهَ لَهُ؛ فَإِنَّهُ كَفَّارَةٌ لَهُ».
أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْكُوفِيُّ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ الْحُسَيْنِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَلَفٍ، عَنْ مُوسَى بْنِ إِبْرَاهِيمَ الْمَرْوَزِيِّ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسى عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ أَصْبَحَ وَ هُوَ لَا يَهُمُّ بِظُلْمِ أَحَدٍ، غَفَرَ اللّهُ لَهُ مَا اجْتَرَمَ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، قَالَ: دَخَلَ رَجُلَانِ عَلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي مُدَارَاةٍ بَيْنَهُمَا وَ مُعَامَلَةٍ، فَلَمَّا أَنْ سَمِعَ كَلَامَهُمَا، قَالَ:«أَمَا إِنَّهُ مَا ظَفِرَ أَحَدٌ بِخَيْرٍ مِنْ ظَفَرٍ بِالظُّلْمِ، أَمَا إِنَّ الْمَظْلُومَ يَأْخُذُ مِنْ دِينِ الظَّالِمِ أَكْثَرَ مِمَّا يَأْخُذُ الظَّالِمُ مِنْ مَالِ الْمَظْلُومِ». ثُمَّ قَالَ: «مَنْ يَفْعَلِ الشَّرَّ بِالنَّاسِ، فَلَا يُنْكِرِ الشَّرَّ إِذَا فُعِلَ بِهِ، أَمَا إِنَّهُ إِنَّمَا يَحْصِدُ ابْنُ آدَمَ مَا يَزْرَعُ، وَ لَيْسَ يَحْصِدُ أَحَدٌ مِنَ الْمُرِّ حُلْواً، وَ لَا مِنَ الْحُلْوِ مُرّاً» فَاصْطَ_لَحَ الرَّجُلَانِ قَبْلَ أَنْ يَقُومَا.
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ خَافَ الْقِصَاصَ، كَفَّ عَنْ ظُلْمِ النَّاسِ».
137 _ بَابُ اتِّبَاعِ الْهَوىمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ أَبِي مُحَمَّدٍ الْوَابِشِيِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«احْذَرُوا أَهْوَاءَكُمْ كَمَا تَحْذَرُونَ أَعْدَاءَكُمْ، فَلَيْسَ شَيْءٌ أَعْدى لِلرِّجَالِ مِنِ اتِّبَاعِ أَهْوَائِهِمْ، وَ حَصَائِدِ أَلْسِنَتِهِمْ».
.
ص: 29
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه بر كسى ستم كند و از او فوت شود (يعنى آن ظالم ، دسترس به مظلوم به هم نرساند) ، از برايش استغفار كند و از خدا بخواهد كه او را بيامرزد ، كه همان كفّاره اى است از براى او» .
احمد بن محمد كوفى ، از ابراهيم بن حسين ، از محمد بن خلف ، از موسى بن ابراهيم مروزى ، از ابو الحسن حضرت امام موسى كاظم عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه صبح كند ...» تا آخر آن چه در حديث هشتم گذشت .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن محبوب ، از على بن ابى حمزه ، از ابو بصير روايت كرده است كه فرمود : دو مرد بر امام جعفر صادق عليه السلام داخل شدند ، در باب مدافعه و معامله اى كه در ميان ايشان بود . پس چون سخن ايشان را شنيد ، فرمود :«آگاه باشيد! كه كسى به چيزى فيروزى نيافته ، كه بهتر باشد از فيروزى يافتن به ستم (كه بر او واقع شود) . و به درستى كه مظلوم ، از دين ظالم مى گيرد ، بيشتر از آنچه ظالم از مال مظلوم مى گيرد» . بعد از آن فرمود كه : (هر كه با مردم بدى مى كند ، از بدى بدش نيايد چون بدى با او شود . بدانيد و آگاه باشيد! كه غير از اين نيست كه فرزند آدم ، آنچه مى كارد ، مى دروَد ، و چنان نيست كه كسى از تلخ ، شيرين و نه از شيرين ، تلخ را درو كند» . پس آن دو مرد با هم آشتى كردند ، پيش از آنكه برخيزند .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن اسباط ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه از قصاص مى ترسد ، از ستم كردن بر مردمان باز مى ايستد» .
137 . باب در بيان پيروى كردن هوا و خواهش نفسمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از ابو محمد وابشى روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«از خواهش هاى نفس خود بترسيد ، چنان كه از دشمنان خويش مى ترسيد؛ چرا كه ، چيزى مردمان را دشمن تر نيست ، از پيروى كردن خواهش هاى نفس ايشان ، و آنچه داس زبان هاى ايشان ، آن را درويده است» .
.
ص: 30
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْقَاسِمِ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : يَقُولُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي وَ عَظَمَتِي وَ كِبْرِيَائِي وَ نُورِي وَ عُلُوِّي وَ ارْتِفَاعِ مَكَانِي، لَا يُؤْثِرُ عَبْدٌ هَوَاهُ عَلى هَوَايَ إِلَا شَتَّتُّ عَلَيْهِ أَمْرَهُ، وَ لَبَّسْتُ عَلَيْهِ دُنْيَاهُ، وَ شَغَلْتُ قَلْبَهُ بِهَا، وَ لَمْ أُؤْتِهِ مِنْهَا إِلَا مَا قَدَّرْتُ لَهُ ؛ وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي وَ عَظَمَتِي وَ نُورِي وَ عُلُوِّي وَ ارْتِفَاعِ مَكَانِي، لَا يُؤْثِرُ عَبْدٌ هَوَايَ عَلى هَوَاهُ إِلَا اسْتَحْفَظْتُهُ مَلَائِكَتِي، وَ كَفَّلْتُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِينَ رِزْقَهُ، وَ كُنْتُ لَهُ مِنْ وَرَاءِ تِجَارَةِ كُلِّ تَاجِرٍ، وَ أَتَتْهُ الدُّنْيَا وَ هِيَ رَاغِمَةٌ».
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ يَحْيَى بْنِ عُقَيْلٍ، قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام :«إِنَّمَا أَخَافُ عَلَيْكُمُ اثْنَتَيْنِ: اتِّبَاعَ الْهَوى وَ طُولَ الْأَمَلِ؛ أَمَّا اتِّبَاعُ الْهَوى ، فَإِنَّهُ يَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ؛ وَ أَمَّا طُولُ الْأَمَلِ، فَيُنْسِي الْاخِرَةَ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ الْأَصَمِّ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ الْحَجَّاجِ، قَالَ: قَالَ لِي أَبُو الْحَسَنِ عليه السلام :«اتَّقِ الْمُرْتَقَى السَّهْلَ إِذَا كَانَ مُنْحَدَرُهُ وَعْراً». قَالَ: «وَ كَانَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ: لَا تَدَعِ النَّفْسَ وَ هَوَاهَا؛ فَإِنَّ هَوَاهَا فِي رَدَاهَا، وَ تَرْكُ النَّفْسِ وَ مَا تَهْوى أَذَاهَا، وَ كَفُّ النَّفْسِ عَمَّا تَهْوى دَوَاهَا».
.
ص: 31
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از عبداللّه بن قاسم ، از ابو حمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : خداى _ تبارك و تعالى _ مى فرمايد كه : سوگند ياد مى كنم به عزّت و جلال و بزرگوارى و نور و برترى و بلندى مرتبه خويش ، كه هيچ بنده اى خواهش خود را بر خواهش و فرمان من اختيار نكند ، مگر آنكه امرش را بر او پراكنده و پريشان مى گردانم ، و دنياى او را بر او مشكل و مشتبه مى سازم ، و دلش را به آن مشغول مى كنم ، و او را از دنيا نمى دهم ، مگر آنچه را كه از برايش مقدّر كرده ام . و به عزّت و جلال و عظمت و نور و علوّ و ارتقاع مرتبه خودم سوگند ، كه هيچ بنده اى خواهش و امر مرا بر خواهش خود اختيار نمى كند ، مگر آنكه فرشتگان خود را حافظ او مى گردانم كه او را نگاهدارى كنند ، و آسمان ها و زمين را ضامن روزى او مى گردانم ، (يا آنكه آن را در ضمن آنها قرار مى دهم كه از هر جا به او برسد) ، و از براى او از پس تجارت هر تاجرى باشم (يعنى تجارت هر تجارت كننده اى را به سوى او مى رسانم ، يا من از براى او هستم ، به عوض آنكه تجارت تاجران باطل را ترك كرده ، و رضاى مرا اختيار نموده ، چنان كه بعضى گفته اند) . و دنيا به نزدش آيد ، و حال آن كه او دنيا را نخواهد» .
حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از وشّآء ، از عاصم بن حميد ، از ابو حمزه ، از يحيى بن عقيل روايت كرده است كه گفت : اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود :«جز اين نيست كه بر شما از دو خصلت مى ترسم : يكى پيروى كردن خواهش نفس ، و ديگرى اميد دور و دراز . امّا پيروى خواهش نفس ، اين كس را از حق باز مى دارد . و امّا اميد دور و دراز ، آخرت را از ياد اين كس مى برد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از محمد بن حسن بن شمّون ، از عبداللّه بن عبد الرحمان اصم ، از عبد الرحمان بن حجّاج كه گفت : حضرت امام موسى كاظم عليه السلام به من فرمود كه :«از سراشيبى اى كه بالا رفتنش آسان و پايين آمدنش سخت است ، بپرهيز» . (1) تتمّه حديث : و فرمود كه : «حضرت ابوعبداللّه عليه السلام مى فرمود كه : نفس را با خواهش آن وا مگذار؛ زيرا كه خواهش آن در چيزى است كه موجب هلاكت آن است ، و وا گذاشتن نفس با آنچه آرزو دارد ، باعث آزار و رنج آن است ، و باز داشتن نفس از آنچه شوق آن دارد ، دواى آن است» .
.
ص: 32
138 _ بَابُ الْمَكْرِ وَ الْغَدْرِ وَ الْخَدِيعَةِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ رَفَعَهُ، قَالَ : قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام :«لَوْ لَا أَنَّ الْمَكْرَ وَ الْخَدِيعَةَ فِي النَّارِ، لَكُنْتُ أَمْكَرَ النَّاسِ».
عَلِيٌّ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : يَجِيءُ كُلُّ غَادِرٍ يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِإِمَامٍ مَائِلٍ شِدْقُهُ حَتّى يَدْخُلَ النَّارَ، وَ يَجِيءُ كُلُّ نَاكِثٍ بَيْعَةَ إِمَامٍ أَجْذَمَ حَتّى يَدْخُلَ النَّارَ».
عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : لَيْسَ مِنَّا مَنْ مَاكَرَ مُسْلِماً».
.
ص: 33
138 . باب در بيان مكر و بى وفايى و فريبعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم روايت كرده كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه : اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه :«اگر نه اين بود كه مكر و فريب در آتش دوزخ است ، هر آينه من از همه مردمان پرمكرتر بودم» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : هر فريب دهنده پيشوايى در قيامت مى آيد در حالى كه دهانش كج شده ، تا اين كه وارد آتش مى شود . و هر شكننده بيعتى با پيشوايى در قيامت مى آيد ، در حالى كه دست بريده است تا اين كه وارد آتش مى شود . (1)
على ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : از ما نيست كسى كه با مسلمانى مكر كند» .
.
ص: 34
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيى، عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَيْدٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَرْيَتَيْنِ مِنْ أَهْلِ الْحَرْبِ لِكُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا مَلِكٌ عَلى حِدَةٍ ، اقْتَتَلُوا ثُمَّ اصْطَلَحُوا، ثُمَّ إِنَّ أَحَدَ الْمَلِكَيْنِ غَدَرَ بِصَاحِبِهِ، فَجَاءَ إِلَى الْمُسْلِمِينَ، فَصَالَحَهُمْ عَلى أَنْ يَغْزُوَ مَعَهُمْ تِلْكَ الْمَدِينَةَ؟ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«لَا يَنْبَغِي لِلْمُسْلِمِينَ أَنْ يَغْدِرُوا، وَ لَا يَأْمُرُوا بِالْغَدْرِ، وَ لَا يُقَاتِلُوا مَعَ الَّذِينَ غَدَرُوا، وَ لكِنَّهُمْ يُقَاتِلُونَ الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدُوهُمْ، وَ لَا يَجُوزُ عَلَيْهِمْ مَا عَاهَدَ عَلَيْهِ الْكُفَّارُ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَمْرِو بْنِ الْأَشْعَثِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ حَمَّادٍ الْأَنْصَارِيِّ، عَنْ يَحْيَى بْنِ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْحَسَنِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : يَجِيءُ كُلُّ غَادِرٍ بِإِمَامٍ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَائِلاً شِدْقُهُ حَتّى يَدْخُلَ النَّارَ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ عَمِّهِ يَعْقُوبَ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْعَبْدِيِّ، عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِيفٍ، عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ، قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام ذَاتَ يَوْمٍ _ وَ هُوَ يَخْطُبُ عَلَى الْمِنْبَرِ بِالْكُوفَةِ _ :«يَا أَيُّهَا النَّاسُ، لَوْ لَا كَرَاهِيَةُ الْغَدْرِ، كُنْتُ مِنْ أَدْهَى النَّاسِ، أَلَا إِنَّ لِكُلِّ غَدْرَةٍ فَجْرَةً، وَ لِكُلِّ فَجْرَةٍ كَفْرَةً، أَلَا وَ إِنَّ الْغَدْرَ وَ الْفُجُورَ وَ الْخِيَانَةَ فِي النَّارِ».
139 _ بَابُ الْكَذِبِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي النُّعْمَانِ، قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«يَا أَبَا النُّعْمَانِ، لَا تَكْذِبْ عَلَيْنَا كَذِبَةً؛ فَتُسْلَبَ الْحَنِيفِيَّةَ، وَ لَا تَطْلُبَنَّ أَنْ تَكُونَ رَأْساً؛ فَتَكُونَ ذَنَباً، وَ لَا تَسْتَأْكِلِ النَّاسَ بِنَا؛ فَتَفْتَقِرَ، فَإِنَّكَ مَوْقُوفٌ لَا مَحَالَةَ وَ مَسْؤُولٌ، فَإِنْ صَدَقْتَ صَدَّقْنَاكَ، وَ إِنْ كَذَبْتَ كَذَّبْنَاكَ».
.
ص: 35
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن يحيى ، از طلحة بن زيد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : آن حضرت را سؤال كردم از دو شهر از كافران حربى ، كه هر يك از آنها را پادشاهى است على حدة و جداگانه ، با هم جنگ كردند ، بعد از آن آشتى كردند . پس يكى از آن دو پادشاه با ديگرى بى وفايى كرد ، و به نزد مسلمانان آمد و با ايشان مصالحه نمود ، بر اين شرط كه ايشان با او به جنگ آن شهر روند (1) . حضرت صادق عليه السلام فرمود كه :«سزاوار نيست مسلمانان را كه بى وفايى كنند ، و نه آنكه به بى وفايى امر كنند ، و نه آنكه با آن كسانى كه بى وفايى كرده اند ، جنگ كنند ، وليكن خود مسلمانان با مشركان جنگ مى كنند ، در هر جا كه ايشان را بيابند . و آنچه كافران بر آن با يكديگر عهد كرده اند ، بر مسلمانان جايز نيست» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از محمد بن حسن بن شمّون ، از عبداللّه بن عمرو بن اشعث ، از عبداللّه بن حمّاد انصارى ، از يحيى بن عبداللّه بن حسن ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : هر كه با امامى بى وفايى نمايد ، در روز قيامت مى آيد ، در حالتى كه كناره دهانش ميل كرده[و كج شده] ، تا آنكه در آتش دوزخ داخل مى شود» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از على بن اسباط ، از عمويش يعقوب بن سالم ، از ابو الحسن عبدى ، از سعد بن طريف ، از اصبغ بن نباته روايت كرده است كه گفت : اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ روزى فرمود _ در حالى كه بر سر منبر در كوفه خطبه مى فرمود _ كه :«اى گروه مردمان! اگر كراهت بى وفايى نبود ، من زيرك ترين مردمان بودم . آگاه باشيد! كه هر بى وفايى را نابكارى است ، و هر نابكارى را كفرى هست . و به درستى كه بى وفايى و نابكارى و خيانت ، در آتش دوزخ است» (و اين كنايه است از آنكه بى وفا و نابكار و خيانتكار ، در دوزخ خواهند بود) .
139 . باب در بيان دروغمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از اسحاق بن عمّار ، از ابو نعمان روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود كه :«اى ابو نعمان! يك دروغ بر ما مگو ، كه دين اسلام از تو ربوده مى شود . و البتّه طالب اين مباش كه سَر باشى ، كه دُم مى شوى (يعنى طالب اين مباش كه سردار و رئيس باشى ، كه مرؤوس و دنبال خواهى شد) . و مال مردم را به واسطه ما مخور ، كه درويش مى شوى؛زيرا كه تو لامحاله باز داشته مى شوى و از تو سؤال خواهد شد؛ پس اگر راست گفته اى ، تو را تصديق مى كنيم ، و اگر دروغ گفته اى ، تو را تكذيب مى نماييم» .
.
ص: 36
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ _ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِمَا _ يَقُولُ لِوُلْدِهِ: اتَّقُوا الْكَذِبَ الصَّغِيرَ مِنْهُ وَ الْكَبِيرَ فِي كُلِّ جِدٍّ وَ هَزْلٍ؛ فَإِنَّ الرَّجُلَ إِذَا كَذَبَ فِي الصَّغِيرِ اجْتَرى عَلَى الْكَبِيرِ، أَ مَا عَلِمْتُمْ أَنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله قَالَ: مَا يَزَالُ الْعَبْدُ يَصْدُقُ حَتّى يَكْتُبَهُ اللّهُ صِدِّيقاً، وَ مَا يَزَالُ الْعَبْدُ يَكْذِبُ حَتّى يَكْتُبَهُ اللّهُ كَذَّاباً».
عَنْهُ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ جَعَلَ لِلشَّرِّ أَقْفَالًا، وَ جَعَلَ مَفَاتِيحَ تِلْكَ الْأَقْفَالِ الشَّرَابَ، وَ الْكَذِبُ شَرٌّ مِنَ الشَّرَابِ».
عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِي لَيْلى، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ الْكَذِبَ هُوَ خَرَابُ الْاءِيمَانِ».
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِي حَمَّادٍ جَمِيعاً، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ، عَنْ أَبِي خَدِيجَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«الْكَذِبُ عَلَى اللّهِ وَ عَلى رَسُولِهِ صلى الله عليه و آله مِنَ الْكَبَائِرِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ، عَنْ فُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ أَوَّلَ مَنْ يُكَذِّبُ الْكَذَّابَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ، ثُمَّ الْمَلَكَانِ اللَّذَانِ مَعَهُ، ثُمَّ هُوَ يَعْلَمُ أَنَّهُ كَاذِبٌ».
عَلِيُّ بْنُ الْحَكَمِ، عَنْ أَبَانٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«إِنَّ الْكَذَّابَ يَهْلِكُ بِالْبَيِّنَاتِ، وَ يَهْلِكُ أَتْبَاعُهُ بِالشُّبُهَاتِ».
.
ص: 37
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از اسماعيل بن مهران ، از سيف بن عميره ، از آنكه او را حديث كرده ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«حضرت على بن الحسين عليهماالسلامبه فرزندان خود مى فرمود كه : بپرهيزد از دروغ؛ خواه كوچك از آن باشد ، و خواه بزرگ ، در هر جِدّ و بازى؛ زيرا كه مرد ، چون در چيز كوچك دروغ گويد ، بر چيزى بزرگ دلير مى شود . آيا ندانسته اند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : بنده پيوسته راست مى گويد ، تا آنكه خدا او را صدّيق مى نويسد . (يعنى به غايت راستگو) ، و پيوسته دروغ مى گويد ، تا آنكه خدا او را كذّاب مى نويسد» (يعنى به غايت دروغگو) .
از او ، از عثمان بن عيسى ، از ابن مسكان ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل از براى بدى قفلى چند قرار داده ، و كليدهاى آن قفل ها را ، شراب قرار داده ، و دروغ ، از شراب بدتر است» .
از او ، از پدرش ، از آنكه او را ذكر كرده ، از محمد بن عبدالرحمان بن ابى ليلى ، از پدرش ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«به درستى كه دروغ ، باعث ويرانى ايمان است» .
حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، و على بن محمد ، از صالح بن ابى حمّاد و هر دو ، از وشّآء ، از احمد بن عائذ ، از ابو خديجه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده اند كه فرمود :«دروغ گفتن بر خدا و بر رسول خدا صلى الله عليه و آله ، از جمله گناهان كبيره است» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از ابان احمر ، از فضيل بن يسار ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه اوّل كسى كه كذّاب را تكذيب مى كند و به دروغ نسبت مى دهد ، خداى عز و جل است . بعد از آن ، دو فرشته اى كه با او مى باشند . بعد از اينها ، خود مى داند كه او دروغگو است» .
على بن حكم ، از عمر بن يزيد روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه كذّاب هلاك مى شود به حجّت هاى روشن ، و پيروان او به شبهه ها هلاك مى شوند» .
.
ص: 38
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«إِنَّ آيَةَ الْكَذَّابِ بِأَنْ يُخْبِرَكَ خَبَرَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ، وَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ؛ فَإِذَا سَأَلْتَهُ عَنْ حَرَامِ اللّهِ وَ حَلَالِهِ، لَمْ يَكُنْ عِنْدَهُ شَيْءٌ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ يُونُسَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«إِنَّ الْكَذِبَةَ لَتُفَطِّرُ الصَّائِمَ». قُلْتُ: وَ أَيُّنَا لَا يَكُونُ ذلِكَ مِنْهُ؟ قَالَ: «لَيْسَ حَيْثُ ذَهَبْتَ، إِنَّمَا ذلِكَ الْكَذِبُ عَلَى اللّهِ ، وَ عَلى رَسُولِهِ، وَ عَلَى الْأَئِمَّةِ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِ وَعَلَيْهِمْ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ إِلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: ذُكِرَ الْحَائِكُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام أَنَّهُ مَلْعُونٌ، فَقَالَ:«إِنَّمَا ذَاكَ الَّذِي يَحُوكُ الْكَذِبَ عَلَى اللّهِ، وَ عَلى رَسُولِهِ صلى الله عليه و آله » .
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ، عَنْ عَبْدِ الْحَمِيدِ الطَّائِيِّ، عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ، قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام :«لَا يَجِدُ عَبْدٌ طَعْمَ الْاءِيمَانِ حَتّى يَتْرُكَ الْكَذِبَ هَزْلَهُ وَ جِدَّهُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ الْحَجَّاجِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : الْكَذَّابُ هُوَ الَّذِي يَكْذِبُ فِي الشَّيْءِ؟ قَالَ:«لَا، مَا مِنْ أَحَدٍ إِلَا يَكُونُ ذلِكَ مِنْهُ، وَ لَكِنَّ الْمَطْبُوعَ عَلَى الْكَذِبِ».
.
ص: 39
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن ابى نجران ، از معاويه بن وهب روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه نشانه آنكه به غايت دروغگو است ، آن است كه تو را خبر مى دهد ، به خبر آسمان و زمين و مشرق و مغرب . پس چون او را از حرام و حلال خداى عز و جل سؤال كنى ، در نزدش چيزى نباشد و آن را نداند» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از منصور بن يونس ، از ابو بصير روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه يك دروغ ، روزه را مى گشايد و باعث بطلان روزه روزه دار مى گردد» . عرض كردم كه : كدام يك از ما است كه اين امر از او ناشى نشود ، كه يك دروغ نگويد؟ فرمود : «چنان نيست كه تو اعتقاد كردى و به سوى آن رفتى . جز اين نيست كه مراد از آن ، دروغ گفتن است بر خداى عز و جل و بر رسول خدا صلى الله عليه و آله و بر ائمه _ صلوات اللّه عليه و عليهم _ » .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از بعضى از اصحاب خويش روايت كرده كه آن را مرفوع ساخته است به سوى امام جعفر صادق عليه السلام و گفت : در نزد امام جعفر صادق عليه السلام ذكر جولاه (1) شد كه ملعون است . فرمود كه :«مراد از آن ، كسى است كه دروغ را بر خدا و بر رسولش صلى الله عليه و آله مى بافد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از قاسم بن عروه ، از عبد الحميد طائى ، از اصبغ بن نباته كه گفت : اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه :«هيچ بنده اى مزه ايمان را نيابد ، تا آنكه دروغ را ترك كند؛ خواه بازى از آن باشد ، و خواه جِدّ» (كه از روى حقيقت دروغ گويد) .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از عبدالرحمان بن حجّاج روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : آيا كذّاب كسى است كه در چيزى دروغ مى گويد؟ فرمود :«نه ، كسى نيست ، مگر آنكه اين امر از او ناشى مى شود ، وليكن كذّاب كسى است كه مطبوع و سرشته شده بر دروغ باشد» (كه دروغ ، طبيعى و عادى او باشد) .
.
ص: 40
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ ظَرِيفٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ عِيسَى بْنُ مَرْيَمَ عليه السلام : مَنْ كَثُرَ كَذِبُهُ ذَهَبَ بَهَاؤُهُ».
عَنْهُ، عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ رَفَعَهُ، قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام :«يَنْبَغِي لِلرَّجُلِ الْمُسْلِمِ أَنْ يَجْتَنِبَ مُؤَاخَاةَ الْكَذَّابِ؛ فَإِنَّهُ يَكْذِبُ حَتّى يَجِيءَ بِالصِّدْقِ فَلَا يُصَدَّقُ».
عَنْهُ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ، عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«إِنَّ مِمَّا أَعَانَ اللّهُ بِهِ عَلَى الْكَذَّابِينَ النِّسْيَانَ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ أَبِي يَحْيَى الْوَاسِطِيِّ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«الْكَلَامُ ثَلَاثَةٌ: صِدْقٌ، وَ كَذِبٌ، وَ إِصْلَاحٌ بَيْنَ النَّاسِ». قَالَ: قِيلَ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا الْاءِصْلَاحُ بَيْنَ النَّاسِ؟ قَالَ: «تَسْمَعُ مِنَ الرَّجُلِ كَلَاماً يَبْلُغُهُ، فَتَخْبُثُ نَفْسُهُ، فَتَلْقَاهُ، فَتَقُولُ: سَمِعْتُ مِنْ فُلَانٍ قَالَ فِيكَ مِنَ الْخَيْرِ كَذَا وَ كَذَا ، خِلَافَ مَا سَمِعْتَ مِنْهُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنِ الْحَسَنِ الصَّيْقَلِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : إِنَّا قَدْ رُوِّينَا عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام فِي قَوْلِ يُوسُفَ عليه السلام : «أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسارِقُونَ» ؟ فَقَالَ:«وَ اللّهِ، مَا سَرَقُوا، وَ مَا كَذَبَ». وَ قَالَ إِبْرَاهِيمُ عليه السلام : «بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هذا فَسْئَلُوهُمْ إِنْ كانُوا يَنْطِقُونَ» ؟ فَقَالَ: «وَ اللّهِ، مَا فَعَلُوا ، وَ مَا كَذَبَ». قَالَ: فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «مَا عِنْدَكُمْ فِيهَا يَا صَيْقَلُ؟» قَالَ: قُلْتُ: مَا عِنْدَنَا فِيهَا إِلَا التَّسْلِيمُ. قَالَ: فَقَالَ: «إِنَّ اللّهَ أَحَبَّ اثْنَيْنِ وَ أَبْغَضَ اثْنَيْنِ: أَحَبَّ الْخَطَرَ فِيمَا بَيْنَ الصَّفَّيْنِ، وَ أَحَبَّ الْكَذِبَ فِي الْاءِصْلَاحِ، وَ أَبْغَضَ الْخَطَرَ فِي الطُّرُقَاتِ، وَ أَبْغَضَ الْكَذِبَ فِي غَيْرِ الْاءِصْلَاحِ؛ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ عليه السلام إِنَّمَا قَالَ: «بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هذا» إِرَادَةَ الْاءِصْلَاحِ، وَ دَلَالَةً عَلى أَنَّهُمْ لَا يَفْعَلُونَ، وَ قَالَ يُوسُفُ عليه السلام إِرَادَةَ الْاءِصْلَاحِ».
.
ص: 41
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از حسن بن طريف ، از پدرش ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«حضرت عيسى بن مريم عليه السلام فرمود كه : هر كه دروغش بسيار باشد ، نورش مى رود» .
از او ، از عمرو بن عثمان ، از محمد بن سالم روايت است كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه : اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود :«سزاوار است مرد مسلمان را كه از برادرى كردن با كذّاب اجتناب كند؛ زيرا كه او دروغ مى گويد ، تا آنكه خبر راستى را مى آورد و كسى از او باور نمى كند» .
از او ، از ابن فضّال ، از ابراهيم بن محمد اشعرى ، از عبيد بن زراره روايت است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه از جمله آنچه خدا به واسطه آن بر دروغگويان اعانت و يارى فرموده ، فراموشى است» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابو يحيى واسطى ، از بعضى از اصحاب ما ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«سخن بر سه قسم است : راست و دروغ و اصلاح ميان مردمان» . راوى مى گويد كه : به آن حضرت عرض شد كه : اصلاح ميان مردمان چيست؟ فرمود كه : «از مردى سخنى مى شنوى كه آن را مى رساند و به كسى پيغام مى دهد ، و نفسش پليد مى شود و سخنان بد مى گويد (1) . بعد از آن ، مى گويى كه : شنيدم از فلانى كه در حقّ تو از خوبى ، چنين و چنين مى گفت ، خلاف آنچه از او شنيده اى» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از احمد بن محمد بن ابى نصر ، از حمّاد بن عثمان ، از حسن صيقل روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : روايت به ما رسيده از امام محمد باقر عليه السلام ، در قول يوسف عليه السلام كه خدا از او حكايت فرموده : «أَيَّتُهَا الْعيرُ اِنَّكُمْ لَسارِقُونَ» (2) . كه آن حضرت فرموده :«به خدا سوگند كه ايشان دزدى نكردند ، و او دروغ نگفت» . و ابراهيم عليه السلام فرمود : آنچه را كه خدا از او حكايت فرموده و فرموده كه : «بَلْ فَعَلَهُ كَبيرُهُمْ هَذا فَاسْئَلُوهُمْ اِنْ كانُوا يَنْطِقُونَ» (3) ؛ و حضرت فرموده : «به خدا سوگند كه ايشان نكردند ، و حضرت ابراهيم دروغ نگفت» . راوى مى گويد كه : پس حضرت صادق عليه السلام فرمود كه : «اى صيقل! چيست در نزد شما در اين آيه ، و در شرح آنچه مى گوييد؟» عرض كردم كه : در اين آيه ، در نزد ما چيزى غير از تسليم و گردن نهادن نيست . راوى مى گويد كه : حضرت صادق عليه السلام فرمود كه : «خداى عز و جل دو چيز را دوست داشته و دو چيز را دشمن داشته : راه رفتن را به ناز و كرشمه در ميان دو صف [كارزار]دوست داشته ، و دروغ گفتن در اصلاح را دوست داشته ، و متكبّرانه رفتن را در كوچه ها و راه ها دشمن داشته ، و دروغ گفتن را در غير اصلاح ، دشمن داشته . به درستى كه ابراهيم عليه السلام ، جز اين نيست كه گفت : «بَلْ فَعَلَهُ كَبيرُهُمْ هذا» ، به جهت اراده اصلاح و دلالت كردن بر اينكه آن بت ها اين را نمى كنند ، و يوسف عليه السلام ، به جهت اراده اصلاح ، گفت ، آنچه گفت» .
.
ص: 42
عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ صَفْوَانَ، عَنْ أَبِي مَخْلَدٍ السَّرَّاجِ، عَنْ عِيسَى بْنِ حَسَّانَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«كُلُّ كَذِبٍ مَسْؤُولٌ عَنْهُ صَاحِبُهُ يَوْماً إِلَا كَذِباً فِي ثَلَاثَةٍ: رَجُلٌ كَائِدٌ فِي حَرْبِهِ، فَهُوَ مَوْضُوعٌ عَنْهُ؛ أَوْ رَجُلٌ أَصْلَحَ بَيْنَ اثْنَيْنِ يَلْقى هذَا بِغَيْرِ مَا يَلْقَى بِهِ هذَا ، يُرِيدُ بِذلِكَ الْاءِصْلَاحَ مَا بَيْنَهُمَا؛ أَوْ رَجُلٌ وَعَدَ أَهْلَهُ شَيْئاً وَ هُوَ لَا يُرِيدُ أَنْ يُتِمَّ لَهُمْ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«الْمُصْلِحُ لَيْسَ بِكَذَّابٍ».
.
ص: 43
از او ، از پدرش ، از صفوان ، از ابو مخلد سرّاج ، از عيسى بن حسّان روايت است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هر دروغى ، روزى صاحبش از آن سؤال خواهد شد ، مگر دروغ گفتن در سه چيز : يكى مردى كه در جنگ خود رنج و زحمت مى كشد (1) . پس آن دروغ از او موضوع [وبرداشته شده ]است . يا مردى كه در ميان دو نفر اصلاح مى كند ، و اين يكى را ملاقات مى كند ، به غير آنچه آن ديگرى را ملاقات مى كند ، و اراده دارد كه به اين طريقه ، در ميان ايشان اصلاح كند . يا مردى كه به اهل خويش چيزى را وعده مى دهد ، و اراده ندارد كه آن وعده را از براى ايشان تمام كند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از عبداللّه بن مغيره ، از معاويه بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«اصلاح كننده ، دروغگو نيست» .
.
ص: 44
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ يَحْيَى الْكَاهِلِيِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِكٍ، عَنْ عَبْدِ الْأَعْلى مَوْلى آلِ سَامٍ، قَالَ: حَدَّثَنِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام بِحَدِيثٍ، فَقُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ أَ لَيْسَ زَعَمْتَ لِيَ السَّاعَةَ كَذَا وَ كَذَا؟ فَقَالَ:«لَا». فَعَظُمَ ذلِكَ عَلَيَّ، فَقُلْتُ: بَلى وَ اللّهِ، زَعَمْتَ، فَقَالَ : «لَا وَ اللّهِ، مَا زَعَمْتُهُ». قَالَ: فَعَظُمَ عَلَيَّ، فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، بَلى وَ اللّهِ قَدْ قُلْتَهُ، قَالَ: «نَعَمْ قَدْ قُلْتُهُ، أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ كُلَّ زَعْمٍ فِي الْقُرْآنِ كَذِبٌ؟».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ الْخُرَاسَانِيِّ ، قَالَ: كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِ :«يَقُولُ إِيَّاكُمْ وَ الْكَذِبَ؛ فَإِنَّ كُلَّ رَاجٍ طَالِبٌ، وَ كُلَّ خَائِفٍ هَارِبٌ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنِ الْحَجَّالِ، عَنْ ثَعْلَبَةَ، عَنْ مَعْمَرِ بْنِ عُمَرَ ، عَنْ عَطَاءٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : لَا كَذِبَ عَلى مُصْلِحٍ» ثُمَّ تَلَا: «أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسارِقُونَ» ثُمَّ قَالَ : «وَ اللّهِ، مَا سَرَقُوا، وَ مَا كَذَبَ» ثُمَّ تَلَا : «بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هذا فَسْئَلُوهُمْ إِنْ كانُوا يَنْطِقُونَ» ثُمَّ قَالَ: «وَ اللّهِ، مَا فَعَلُوهُ، وَ مَا كَذَبَ».
140 _ بَابُ ذِي اللِّسَانَيْنِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ عَوْنٍ الْقَلَانِسِيِّ، عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ لَقِيَ الْمُسْلِمِينَ بِوَجْهَيْنِ وَ لِسَانَيْنِ، جَاءَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ لَهُ لِسَانَانِ مِنْ نَارٍ».
.
ص: 45
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از عبداللّه بن يحيى كاهلى ، از محمد بن مالك ، از عبد الاعلى مولاى آل سام روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام مرا به حديثى حديث كرد . بعد به آن حضرت عرض كردم كه : فداى تو گردم! آيا نه چنين است كه در اين ساعت چنين و چنين براى من زعم كردى؟ فرمود :«نه» . پس اين سخن بر من بزرگ آمد و عرض كردم : بلى ، به خدا سوگند كه زعم تو اين بود . فرمود : «نه ، به خدا سوگند كه زعم من اين نبود» . راوى گفت كه : اين سخن بر من بزرگ آمد و عرض كردم : بلى ، به خدا سوگند كه اين را گفتى . فرمود : «آرى ، اين را گفتم . آيا ندانسته اى كه هر زعم كه در قرآن واقع است ، به معنى دروغ است» (1) .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن اسباط ، از ابو اسحاق خراسانى كه گفت : اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمود :«بپرهيزيد از دروغ گفتن؛ زيرا كه هر اميدوارى جويا است ، و هر ترسانى گريزان است» .
ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، از حجّال ، از ثعلبه ، از معمر بن عمرو ، از عطا ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : دروغ نيست بر كسى كه اصلاح مى كند» . بعد از آن ، اين آيه را تلاوت فرمود كه : «أَيَّتُهَا الْعِير اِنَّكُمْ لَسارِقُونَ» (2) . بعد از آن فرمود : «به خدا سوگند كه ايشان دزدى نكردند ، و او دروغ نگفت» . بعد از آن ، اين آيه را تلاوت فرمود كه : «بَلْ فَعَلَهُ كَبيرُهُمْ هذا فَاسْئَلُوهُمْ اِنْ كانُوا يَنْطِقُونَ» (3) . بعد از آن فرمود : «به خدا سوگند كه آن را نكردند ، و دروغ نگفت» .
140 . باب در بيان شخص دو زبانمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از عون قلانسى ، از ابن ابى يعفور ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه مسلمانان را ملاقات كند به دورو و دو زبان ، در روز قيامت بيايد و او را دو زبان باشد از آتش» .
.
ص: 46
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ عَبْدِ اللّه ِ بْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ أَبِي شَيْبَةَ الزُّهْرِيِّ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«بِئْسَ الْعَبْدُ عَبْدٌ يَكُونُ ذَا وَجْهَيْنِ وَ ذَا لِسَانَيْنِ، يُطْرِي أَخَاهُ شَاهِداً، وَ يَأْكُلُهُ غَائِباً؛ إِنْ أُعْطِيَ حَسَدَهُ، وَ إِنِ ابْتُلِيَ خَذَلَهُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ حَمَّادٍ رَفَعَهُ، قَالَ:«قَالَ اللّهُ _ تَبَارَكَ وَ تَعَالى _ لِعِيسَى بْنِ مَرْيَمَ عليه السلام : يَا عِيسى ، لِيَكُنْ لِسَانُكَ فِي السِّرِّ وَ الْعَلَانِيَةِ لِسَاناً وَاحِداً، وَ كَذلِكَ قَلْبُكَ، إِنِّي أُحَذِّرُكَ نَفْسَكَ، وَ كَفى بِي خَبِيراً، لَا يَصْلُحُ لِسَانَانِ فِي فَمٍ وَاحِدٍ، وَ لَا سَيْفَانِ فِي غِمْدٍ وَاحِدٍ، وَ لَا قَلْبَانِ فِي صَدْرٍ وَاحِدٍ، وَ كَذلِكَ الْأَذْهَانُ».
141 _ بَابُ الْهِجْرَةِ2708 / 1 . الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ الرَّبِيعِ؛ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ رَفَعَهُ ، قَالَ: فِي وَصِيَّةِ الْمُفَضَّلِ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ: «لَا يَفْتَرِقُ رَجُلَانِ عَلَى الْهِجْرَانِ إِلَا اسْتَوْجَبَ أَحَدُهُمَا الْبَرَاءَةَ وَ اللَّعْنَةَ، وَ رُبَّمَا اسْتَحَقَّ ذلِكَ كِلَاهُمَا». فَقَالَ لَهُ مُعَتِّبٌ: جَعَلَنِيَ اللّهُ فِدَاكَ، هذَا الظَّالِمُ، فَمَا بَالُ الْمَظْلُومِ؟ قَالَ: «لِأَنَّهُ لَا يَدْعُو أَخَاهُ إِلى صِلَتِهِ، وَ لَا يَتَغَامَسُ لَهُ عَنْ كَلَامِهِ، سَمِعْتُ أَبِي عليه السلام يَقُولُ: إِذَا تَنَازَعَ اثْنَانِ، فَعَازَّ أَحَدُهُمَا الْاخَرَ، فَلْيَرْجِعِ الْمَظْلُومُ إِلى صَاحِبِهِ حَتّى يَقُولَ لِصَاحِبِهِ: أَيْ أَخِي أَنَا الظَّالِمُ ، حَتّى يَقْطَعَ الْهِجْرَانَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ صَاحِبِهِ؛ فَإِنَّ اللّهَ _ تَبَارَكَ وَ تَعَالى _ حَكَمٌ عَدْلٌ، يَأْخُذُ لِلْمَظْلُومِ مِنَ الظَّالِمِ».
.
ص: 47
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از ابو شيبه ، از زهرى ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«بد بنده اى است بنده اى كه دورو و دو زبان باشد ، كه برادر خود را مدح كند ، در حالى كه حاضر باشد ، و در حالى كه غايب باشد ، او را بخورد و غيبت كند . اگر عطا شود ، بر او حسد برد ، و اگر به بلايى مبتلى شود ، او را وا گذارد و يارى نكند» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از على بن اسباط ، از عبد الرحمان بن حمّاد روايت كرده كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه :«خداى عز و جل به عيسى عليه السلام فرمود كه : اى عيسى! بايد كه زبانت در نهان و آشكار ، يك زبان باشد ، و همچنين دلت . به درستى كه من تو را از نفست مى ترسانم ، و كافى است كه من خبير و آگاه باشم . و دو زبان ، در يك دهان صلاحيّت ندارد و درست نمى آيد ، و نه دو شمشير ، در يك غلاف ، و نه دو دل ، در يك سينه ، و همچنين است ذهن ها» (يعنى دو خيال ، در يك نفس) .
141 . باب در بيان هجرت (1)حسين بن محمد روايت كرده است ، از جعفر بن محمد ، از قاسم بن ربيع و چند نفر از اصحاب ما ، از احمد بن محمد بن خالد كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه : در وصيّت مفضّل است كه شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«دو مرد بر هجران از يكديگر جُدا نمى شوند ، مگر آنكه يكى از ايشان مستوجب و سزاوار بيزارى و لعنت مى شود ، و بسا است كه هر دو اين را مستوجب مى شوند» . پس معتّب به حضرت عرض كرد كه : خدا مرا فداى تو گرداند! اينك ظالم است كه مستوجب اين است . پس حال مظلوم چيست؟ و او را چه باك است كه بايد مستوجب بيزارى و لعنت باشد؟ فرمود : «زيرا كه برادرش را به سوى پيوند با خود نمى خواند ، و براى او (از سخنش تن به غفلت نمى دهد) ، و از سر آن نمى گذرد . و شنيدم از پدرم عليه السلام كه مى فرمود : چون دو كس باهم نزاع كنند و يكى از ايشان بر ديگرى غالب شود ، بايد كه مظلوم به سوى صاحب خود برگردد ، تا آنكه به صاحب خويش بگويد كه : اى برادر من! من ظالم و ستمكارم ، تا جدايى و دورى ميان او و صاحبش بريده شود؛ زيرا كه خداى عز و جل حاكمى است عادل ، كه داد مظلوم را از ظالم مى ستاند» .
.
ص: 48
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : لَا هِجْرَةَ فَوْقَ ثَلَاثٍ».
حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ، عَنْ وُهَيْبِ بْنِ حَفْصٍ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنِ الرَّجُلِ يَصْرِمُ ذَوِي قَرَابَتِهِ مِمَّنْ لَا يَعْرِفُ الْحَقَّ، قَالَ:«لَا يَنْبَغِي لَهُ أَنْ يَصْرِمَهُ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَدِيدٍ، عَنْ عَمِّهِ مُرَازِمِ بْنِ حَكِيمٍ، قَالَ: كَانَ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِنَا يُلَقَّبُ شَلَقَانَ، وَ كَانَ قَدْ صَيَّرَهُ فِي نَفَقَتِهِ، وَ كَانَ سَيِّئَ الْخُلُقِ، فَهَجَرَهُ، فَقَالَ لِي يَوْماً:«يَا مُرَازِمُ وَ تُكَلِّمُ عِيسى؟» فَقُلْتُ: نَعَمْ، فَقَالَ: «أَصَبْتَ ، لَا خَيْرَ فِي الْمُهَاجَرَةِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْقَمَّاطِ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ كَثِيرٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«قَالَ أَبِي عليه السلام : قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَيُّمَا مُسْلِمَيْنِ تَهَاجَرَا، فَمَكَثَا ثَلَاثاً لَا يَصْطَلِحَانِ إِلَا كَانَا خَارِجَيْنِ مِنَ الْاءِسْلَامِ، وَ لَمْ يَكُنْ بَيْنَهُمَا وَلَايَةٌ، فَأَيُّهُمَا سَبَقَ إِلى كَلَامِ أَخِيهِ، كَانَ السَّابِقَ إِلَى الْجَنَّةِ يَوْمَ الْحِسَابِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ الشَّيْطَانَ يُغْرِي بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ مَا لَمْ يَرْجِعْ أَحَدُهُمْ عَنْ دِينِهِ، فَإِذَا فَعَلُوا ذلِكَ اسْتَلْقى عَلى قَفَاهُ وَ تَمَدَّدَ، ثُمَّ قَالَ: فُزْتُ؛ فَرَحِمَ اللّهُ امْرَأً أَلَّفَ بَيْنَ وَلِيَّيْنِ لَنَا، يَا مَعْشَرَ الْمُؤْمِنِينَ، تَأَلَّفُوا وَ تَعَاطَفُوا».
.
ص: 49
على بن ابراهيم روايت كرده است ، از پدرش و محمد بن اسماعيل ، از فضل بن شاذان ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن حكم ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : بايد هجرتى در بالاى سه روز نباشد» (يعنى سه روز و بيشتر) .
حميد بن زياد ، از حسن بن محمد بن سماعه ، از وهيب بن حفص ، از ابو بصير روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از مردى كه از صاحبان خويشى خود قطع مى كند ، و مى بُرد از آنها كه حق را نمى شناسند . فرمود :«سزاوار نباشد او را كه از ايشان ببُرد و قطع رحم كند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از على بن حديد ، از عمويش مرازم بن حكيم كه گفت : در نزد امام جعفر صادق عليه السلام مردى از اصحاب ما بود كه ملقّب بود به شلقان _ و مراد از آن ، عيسى بن ابى منصور است _ . و حضرت او را در نفقه خويش قرار داده بود كه متوجّه اخراجات او مى شد ، و مرد بدخويى بود و به اين سبب مرازم از او دورى نمود . مرازم مى گويد كه : حضرت روزى به من فرمود كه :«اى مرازم! با عيسى سخن مى گويى؟» عرض كردم : آرى . فرمود : «درست كردى ، هيچ خوبى در دورى و جدايى كردن از يكديگر نيست» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از ابو سعيد قمّاط ، از داود بن كثير روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر عليه السلام كه مى فرمود :«پدرم عليه السلام فرمود كه : رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : هيچ دو مسلمانى نيستند كه از يكديگر هجرت كنند ، و سه روز درنگ كنند كه با يكديگر آشتى نكنند ، مگر آنكه از دين اسلام بيرون باشند ، و در ميان ايشان دوستى و ولايت نباشد؛ پس هر يك از اين دو كه پيشى گيرد به سوى سخن گفتن با برادرش ، در روز حساب به سوى بهشت پيشى گيرنده خواهد بود» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابن اذينه ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه شيطان در ميان مؤمنان افساد مى كند و ايشان را به هم مى اندازد ، مادامى كه يكى از ايشان از دين خود برنگردد . پس چون اين را به فعل آورند ، بر پشت مى خوابد و خود را مى كِشد كه از كوفتگى بيرون آيد . بعد از آن مى گويد كه : رستگار شدم و به مطلوب خود رسيدم . پس خدا رحمت كند مردى را كه در ميان دو دوست ما الفت و آميزش دهد . اى گروه مؤمنان! آميزش كنيد ، و باهم الفت ورزيد ، و به يكديگر مهربان باشيد» .
.
ص: 50
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعْدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَحْفُوظٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«لَا يَزَالُ إِبْلِيسُ فَرِحاً مَا اهْتَجَرَ الْمُسْلِمَانِ؛ فَإِذَا الْتَقَيَا اصْطَكَّتْ رُكْبَتَاهُ، وَ تَخَلَّعَتْ أَوْصَالُهُ، وَ نَادى: يَا وَيْلَهُ ، مَا لَقِيَ مِنَ الثُّبُورُ».
142 _ بَابُ قَطِيعَةِ الرَّحِمِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ، عَنْ مِسْمَعِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِكِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله فِي حَدِيثٍ: أَلَا إِنَّ فِي التَّبَاغُضِ الْحَالِقَةَ، لَا أَعْنِي حَالِقَةَ الشَّعْرِ، وَ لكِنْ حَالِقَةَ الدِّينِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ، عَنْ حُذَيْفَةَ بْنِ مَنْصُورٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«اتَّقُوا الْحَالِقَةَ؛ فَإِنَّهَا تُمِيتُ الرِّجَالَ» قُلْتُ: وَ مَا الْحَالِقَةُ؟ قَالَ: «قَطِيعَةُ الرَّحِمِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: إِنَّ إِخْوَتِي وَ بَنِي عَمِّي قَدْ ضَيَّقُوا عَلَيَّ الدَّارَ، وَ أَلْجَأُونِي مِنْهَا إِلى بَيْتٍ، وَ لَوْ تَكَلَّمْتُ أَخَذْتُ مَا فِي أَيْدِيهِمْ؟ قَالَ: فَقَالَ لِيَ:«اصْبِرْ؛ فَإِنَّ اللّهَ سَيَجْعَلُ لَكَ فَرَجاً». قَالَ: فَانْصَرَفْتُ، وَ وَقَعَ الْوَبَاءُ فِي سَنَةِ إِحْدى وَ ثَلَاثِينَ وَ مِائَةٍ، فَمَاتُوا _ وَ اللّهِ _ كُلُّهُمْ، فَمَا بَقِيَ مِنْهُمْ أَحَدٌ، قَالَ: فَخَرَجْتُ، فَلَمَّا دَخَلْتُ عَلَيْهِ، قَالَ: «مَا حَالُ أَهْلِ بَيْتِكَ؟» قَالَ: قُلْتُ لَهُ: قَدْ مَاتُوا _ وَ اللّهِ _ كُلُّهُمْ، فَمَا بَقِيَ مِنْهُمْ أَحَدٌ، فَقَالَ: «هُوَ بِمَا صَنَعُوا بِكَ؛ وَ بِعُقُوقِهِمْ إِيَّاكَ وَ قَطْعِ رَحِمِهِمْ بُتِرُوا، أَ تُحِبُّ أَنَّهُمْ بَقُوا، وَ أَنَّهُمْ ضَيَّقُوا عَلَيْكَ؟» قَالَ: قُلْتُ: إِي وَ اللّهِ.
.
ص: 51
حسين بن محمد ، از على بن محمد بن سعيد ، از محمد بن مسلم ، از محمد بن محفوظ ، از على بن نعمان ، از ابن مسكان ، از ابو بصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پيوسته شيطان شادان است ، مادامى كه دو مسلمان از يكديگر جدايى ورزند و دورى كنند ، پس چون به هم رسند ، زانوهاى او مى لرزد و به هم مى خورد ، و بندهايش از هم جدا مى شود ، و آواز مى دهد كه : اى واى بر او! چه به او رسيد از هلاكت» .
142 . باب در بيان قطع رحمعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از عمر بن اذينه ، از مسمع بن عبد الملك ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله در حديثى فرمود : آگاه باشيد! كه در دشمنى كردن با يكديگر ، تيغ است . و مقصود من از آن ، نه آن تيغى است كه مو را مى تراشد ، وليكن تيغى است كه دين را مى تراشد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از محمد بن على ، از محمد بن فضيل ، از حذيفة بن منصور كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«از حالقه بپرهيزيد؛ زيرا كه آن ، دل هاى مردان را مى ميراند ، يا ايشان را مى كشد» . عرض كردم : حالقه (1) چيست؟ فرمود : «قطع رحم» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از عثمان بن عيسى ، از بعضى از اصحاب ما ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : به خدمت حضرت عرض كردم كه : برادران و پسران عموى من خانه را بر من تنگ كرده اند ، و مرا ناچار و مضطر گردانيده اند كه از آن خانه به سوى يك حجره پناه گرفته ام ، و اگر سخن گويم ، آنچه را كه در دست همه ايشان است مى گيرم . راوى مى گويد كه : حضرت به من فرمود كه :«صبر كن؛ زيرا كه خداى عز و جل به زودى از برايت فرجى قرار خواهد داد» . راوى مى گويد كه : پس برگشتم . و در سال صد و سى و يكم هجرت وبايى واقع شد ، و به خدا سوگند كه همه ايشان مردند و يكى از ايشان نماند . راوى مى گويد كه : پس من بيرون آمدم و چون بر آن حضرت داخل شدم ، فرمود كه : «حالِ اهل خانه ات چيست؟» مى گويد كه : عرض كردم : به خدا سوگند كه همه ايشان مردند و يكى از ايشان نماند . فرمود كه : «آن ، به سبب آن چيزى است كه با تو كردند ، و به واسطه عقوق ايشان است با تو ، و به آنكه رحم خويش را قطع كردند ، همه هلاك و مستأصل شدند . آيا دوست مى دارى كه ايشان مانده بودند و منزل را بر تو تنگ داشتند؟» راوى مى گويد كه : عرض كردم : آرى ، به خدا سوگند .
.
ص: 52
عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«فِي كِتَابِ عَلِيٍّ عليه السلام : ثَلَاثُ خِصَالٍ لَا يَمُوتُ صَاحِبُهُنَّ أَبَداً حَتّى يَرى وَبَالَهُنَّ: الْبَغْيُ، وَ قَطِيعَةُ الرَّحِمِ، وَ الْيَمِينُ الْكَاذِبَةُ؛ يُبَارِزُ اللّهَ بِهَا، وَ إِنَّ أَعْجَلَ الطَّاعَةِ ثَوَاباً لَصِلَةُ الرَّحِمِ، وَ إِنَّ الْقَوْمَ لَيَكُونُونَ فُجَّاراً، فَيَتَوَاصَلُونَ، فَتَنْمِي أَمْوَالُهُمْ وَ يُثْرُونَ، وَ إِنَّ الْيَمِينَ الْكَاذِبَةَ وَ قَطِيعَةَ الرَّحِمِ لَتَذَرَانِ الدِّيَارَ بَلَاقِعَ مِنْ أَهْلِهَا، وَ تَنْقُلُ الرَّحِمَ، وَ إِنَّ نَقْلَ الرَّحِمِ انْقِطَاعُ النَّسْلِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِيِّ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ، عَنْ عَنْبَسَةَ الْعَابِدِ، قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ، فَشَكَا إِلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام أَقَارِبَهُ، فَقَالَ لَهُ :«اكْظِمْ غَيْظَكَ وَ افْعَلْ» فَقَالَ: إِنَّهُمْ يَفْعَلُونَ وَ يَفْعَلُونَ؟ فَقَالَ: «أَ تُرِيدُ أَنْ تَكُونَ مِثْلَهُمْ، فَلَا يَنْظُرَ اللّهُ إِلَيْكُمْ؟».
.
ص: 53
از او ، از احمد بن محمد ، از حسن بن محبوب ، از مالك بن عطيّه ، از ابو عبيده ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«در كتاب على عليه السلام مذكور است كه سه خصلت است كه صاحب آنها هرگز نمى ميرد ، تا وبال و سختى آنها را ببيند و آنها : ظلم است و قطع رحم و سوگند دروغ ، كه به واسطه آن با خدا جنگجويى مى كند ، و به ميدان مصاف آمده ، آن جناب را مبارز مى طلبد . و به درستى كه طاعتى كه ثوابش از همه طاعات شتابان تر است ، صله رحم و پيوند خويشان است . و به درستى كه گاه است گروهى همه فاجر و نابكار مى باشند؛ پس به يگديگر مى پيوندند ، و به اين سبب مال هاى ايشان نشو و نما مى كند و بزرگ مى شود ، و صاحب مالِ بسيار مى شوند . و به درستى كه سوگند دروغ و قطع رحم ، خانه ها را ويران مى كند و از اهلش خالى مى گرداند ، و رحم نقل مى شود . و به درستى كه نقل رحم ، انقطاع و بريده شدن نسل است» .
على بن ابراهيم ، از صالح بن سندى ، از جعفر بن بشير ، از عنبسة (بن) (1) عابد روايت كرده است كه گفت : مردى آمد و از خويشان خود به امام جعفر صادق عليه السلام شكايت كرد . حضرت به آن مرد فرمود كه :«خشم خود را فرو خور ، و با ايشان نيكى و احسان كن» . عرض كرد كه : ايشان بسيار بد ، و آنچه نبايد ، مى كنند . فرمود : «آيا مى خواهى كه مثل ايشان باشى؟ پس خداى عز و جل به سوى شما نظر رحمت نكند» .
.
ص: 54
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : لَا تَقْطَعْ رَحِمَكَ وَ إِنْ قَطَعَتْكَ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ، عَنْ أَبِيهِ رَفَعَهُ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ، قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام فِي خُطْبَتِهِ:«أَعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الذُّنُوبِ الَّتِي تُعَجِّلُ الْفَنَاءَ». فَقَامَ إِلَيْهِ عَبْدُ اللّهِ بْنُ الْكَوَّاءِ الْيَشْكُرِيُّ، فَقَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، أَ وَ تَكُونُ ذُنُوبٌ تُعَجِّلُ الْفَنَاءَ؟ فَقَالَ: «نَعَمْ وَيْلَكَ، قَطِيعَةُ الرَّحِمِ، إِنَّ أَهْلَ الْبَيْتِ لَيَجْتَمِعُونَ وَ يَتَوَاسَوْنَ وَ هُمْ فَجَرَةٌ، فَيَرْزُقُهُمُ اللّهُ ، وَ إِنَّ أَهْلَ الْبَيْتِ لَيَتَفَرَّقُونَ وَ يَقْطَعُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً، فَيَحْرِمُهُمُ اللّهُ وَ هُمْ أَتْقِيَاءُ».
عَنْهُ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : إِذَا قَطَعُوا الْأَرْحَامَ، جُعِلَتِ الْأَمْوَالُ فِي أَيْدِي الْأَشْرَارِ».
143 _ بَابُ الْعُقُوقِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ حَدِيدِ بْنِ حَكِيمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«أَدْنَى الْعُقُوقِ أُفٍّ، وَ لَوْ عَلِمَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ شَيْئاً أَهْوَنَ مِنْهُ لَنَهى عَنْهُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : كُنْ بَارّاً، وَ اقْتَصِرْ عَلَى الْجَنَّةِ، وَ إِنْ كُنْتَ عَاقّاً فَظّاً، فَاقْتَصِرْ عَلَى النَّارِ».
.
ص: 55
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : رحم خود را قطع مكن ، اگرچه تو را قطع كند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از پدرش كه آن را مرفوع ساخته ، از ابوحمزه ثمالى كه گفت : اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ در خطبه خويش فرمود كه :«پناه مى برم به خدا از گناهانى كه نيستى را شتاب مى دهند» پس عبداللّه بن كوّاى يشكرى به سوى آن حضرت برخاست و عرض كرد كه : يا اميرالمؤمنين! آيا گناهانى مى باشند كه نيستى را شتاب دهند؟ فرمود : «آرى ، واى بر تو! از جمله آنها ، قطع رحم است . به درستى كه خاندانى جمع مى شوند و با هم مواسات و برابرى مى كنند ، و حال آنكه ايشان همه فاجر و نابكارند ، و به سبب آن خداى عز و جل ايشان را روزى مى دهد . و به درستى كه خاندانى متفرّق مى شوند و از يكديگر مى بُرند . پس خداى عز و جل ايشان را محروم و بى بهره مى گرداند ، و حال آنكه ايشان پرهيزكارانند» .
از او ، از ابن محبوب ، از مالك بن عطيّه ، از ابو حمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«اميرالمؤمنين فرمود كه : چون رحم ها را قطع كنند ، مال ها در دست بَدان يا بدترين خلق خدا قرار داده شود» .
143 . باب در بيان عقوق (1)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از حديد بن حكيم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«كمترين عقوق ، «افّ» به پدر و مادر گفتن است . و اگر خداى عز و جل چيزى را مى دانست كه از آن سهل تر باشد ، هر آينه از آن نهى مى فرمود» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از عبداللّه بن مغيره ، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : به پدر و مادر نيكوكار باش ، و بر بهشت اقتصار كن . و اگر عاق و نافرمان باشى ، بر آتش دوزخ اقتصار كن» (و اقتصار بر چيزى ، به معنى وا ايستادن است) .
.
ص: 56
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْكُوفِيِّ، عَنْ عُبَيْسِ بْنِ هِشَامٍ، عَنْ صَالِحٍ الْحَذَّاءِ، عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ شُعَيْبٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ كُشِفَ غِطَاءٌ مِنْ أَغْطِيَةِ الْجَنَّةِ، فَوَجَدَ رِيحَهَا مَنْ كَانَتْ لَهُ رُوحٌ مِنْ مَسِيرَةِ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ إِلَا صِنْفا وَاحِدا» قُلْتُ: مَنْ هُمْ؟ قَالَ: «الْعَاقُّ لِوَالِدَيْهِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : فَوْقَ كُلِّ ذِي بِرٍّ بِرٌّ حَتّى يُقْتَلَ الرَّجُلُ فِي سَبِيلِ اللّهِ، فَإِذَا قُتِلَ فِي سَبِيلِ اللّهِ فَلَيْسَ فَوْقَهُ بِرٌّ، وَ إِنَّ فَوْقَ كُلِّ عُقُوقٍ عُقُوقاً حَتّى يَقْتُلَ الرَّجُلُ أَحَدَ وَالِدَيْهِ، فَإِذَا فَعَلَ ذلِكَ فَلَيْسَ فَوْقَهُ عُقُوقٌ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ نَظَرَ إِلى أَبَوَيْهِ نَظَرَ مَاقِتٍ _ وَ هُمَا ظَالِمَانِ لَهُ _ لَمْ يَقْبَلِ اللّهُ لَهُ صَلَاةً».
عَنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ فُرَاتٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله فِي كَلَامٍ لَهُ: إِيَّاكُمْ وَ عُقُوقَ الْوَالِدَيْنِ؛ فَإِنَّ رِيحَ الْجَنَّةِ تُوجَدُ مِنْ مَسِيرَةِ أَلْفِ عَامٍ، وَ لَا يَجِدُهَا عَاقٌّ، وَ لَا قَاطِعُ رَحِمٍ، وَ لَا شَيْخٌ زَانٍ، وَ لَا جَارُّ إِزَارِهِ خُيَلَاءَ، إِنَّمَا الْكِبْرِيَاءُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ».
عَنْهُ، عَنْ يَحْيَى بْنِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي الْبِلَادِ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ جَدِّهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«لَوْ عَلِمَ اللّهُ شَيْئاً أَدْنى مِنْ أُفٍّ لَنَهى عَنْهُ ، وَ هُوَ مِنْ أَدْنَى الْعُقُوقِ؛ وَ مِنَ الْعُقُوقِ أَنْ يَنْظُرَ الرَّجُلُ إِلى وَالِدَيْهِ، فَيُحِدَّ النَّظَرَ إِلَيْهِمَا».
عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سُلَيْمَانَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ أَبِي عليه السلام نَظَرَ إِلى رَجُلٍ وَ مَعَهُ ابْنُهُ يَمْشِي ، وَ الِابْنُ مُتَّكِئٌ عَلى ذِرَاعِ الْأَبِ» قَالَ: «فَمَا كَلَّمَهُ أَبِي عليه السلام مَقْتاً لَهُ حَتّى فَارَقَ الدُّنْيَا».
.
ص: 57
ابو على اشعرى ، از حسن بن على كوفى ، از عبيس بن هشام ، از صالح حذّاء ، از يعقوب بن شعيب ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون روز قيامت شود ، پرده اى از پرده هاى بهشت را بردارند . پس هر كه را روح باشد ، بوى آن را از مسافتى كه پانصدساله راه باشد بيابد ، مگر يك قسم از مردمان» . عرض كردم كه : ايشان كيانند؟ فرمود : «كسى كه عاق پدر و مادر خود باشد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : بالاتر از هر صاحب نيكى ، نيكوكارى هست ، تا آنكه مرد در راه خدا كشته شود . پس چون در راه خدا كشته شود ، بالاتر از او نيكوكارى نيست . و به درستى كه بالاتر از هر عقوقى ، عقوقى هست ، تا آنكه مرد ، يكى از پدر و مادر خود را بكشد . پس چون اين را به فعل آورد ، بالاتر از آن عقوقى نيست» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از اسماعيل بن مهران ، از سيف بن عميره ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هر كه نظر كند به سوى پدر و مادر خويش ، مانند نظر كسى كه چيزى را دشمن داشته باشد ، در حالى كه پدر و مادر بر او ستمكار باشند ، خداى عز و جل هيچ نماز او را قبول نكند» .
از او ، از محمد بن على ، از محمد بن فرات ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله در بعضى از سخنان خويش فرمود كه : بپرهيزيد از نافرمانى پدر و مادر؛ زيرا كه ، بوى بهشت از مسافتى كه به قدر هزارساله راه باشد ، يافت مى شود ، و عاق و قطع كننده رحم و پير زناكار و آنكه جامه خويش را از روى تكبّر بر زمين مى كشد ، هيچ يك ، بوى آن را نمى يابند . و بزرگوارى نيست ، مگر از براى خدا كه پروردگار عالميان است» .
از او ، از يحيى بن ابراهيم بن ابى البلاد ، از پدرش ، از جدّش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«اگر خداى عز و جل چيزى را از «افّ» پست تر و كمتر مى دانست ، هر آينه از آن نهى مى فرمود . و آن ، از پست ترين عقوق است . و از جمله عقوق آن است كه ، مرد به سوى پدر و مادرش نظر كند ، و نظر را به سوى ايشان تيز و تند گرداند» .
از او ، از پدرش ، از هارون بن جهم ، از عبداللّه بن سليمان ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«پدرم عليه السلام به سوى مردى نظر فرمود ، و پسرش همراه او مى رفت ، و آن پسر بر ساق دست پدر تكيه داده بود» . حضرت فرمود : «پس پدرم عليه السلام با آن پسر سخن نفرمود ، از روى دشمنى و خشمى كه با او داشت ، و او را زشت مى داشت ، تا وقتى كه از دنيا مفارقت نمود» .
.
ص: 58
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَسِّنِ بْنِ أَحْمَدَ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ حَدِيدِ بْنِ حَكِيمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«أَدْنَى الْعُقُوقِ أُفٍّ، وَ لَوْ عَلِمَ اللّهُ أَيْسَرَ مِنْهُ لَنَهى عَنْهُ».
144 _ بَابُ الِانْتِفَاءِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كَفَرَ بِاللّهِ مَنْ تَبَرَّأَ مِنْ نَسَبٍ وَ إِنْ دَقَّ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ أَبِي الْمَغْرَاءِ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كَفَرَ بِاللّهِ مَنْ تَبَرَّأَ مِنْ نَسَبٍ وَ إِنْ دَقَّ».
عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِي حَمَّادٍ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ وَ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ رِجَالٍ شَتّى، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليهماالسلام، أَنَّهُمَا قَالَا:«كُفْرٌ بِاللّهِ الْعَظِيمِ الِانْتِفَاءُ مِنْ حَسَبٍ وَ إِنْ دَقَّ».
145 _ بَابُ مَنْ آذَى الْمُسْلِمِينَ وَ احْتَقَرَهُمْمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِيَأْذَنْ بِحَرْبٍ مِنِّي مَنْ آذى عَبْدِيَ الْمُؤْمِنَ، وَ لْيَأْمَنْ غَضَبِي مَنْ أَكْرَمَ عَبْدِيَ الْمُؤْمِنَ، وَ لَوْ لَمْ يَكُنْ مِنْ خَلْقِي فِي الْأَرْضِ فِيمَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ إِلَا مُؤْمِنٌ وَاحِدٌ مَعَ إِمَامٍ عَادِلٍ، لَاسْتَغْنَيْتُ بِعِبَادَتِهِمَا عَنْ جَمِيعِ مَا خَلَقْتُ فِي أَرْضِي، وَ لَقَامَتْ سَبْعُ سَمَاوَاتٍ وَ أَرَضِينَ بِهِمَا، وَ لَجَعَلْتُ لَهُمَا مِنْ إِيمَانِهِمَا أُنْساً لَا يَحْتَاجَانِ إِلى أُنْسِ سِوَاهُمَا».
.
ص: 59
ابوعلى اشعرى ، از احمد بن محمد ، از محسن بن احمد ، از ابان بن عثمان ، از حديد بن حكيم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«كمترين عقوق ، «افّ» است . و اگر خداى عز و جل آسان تر از آن را مى دانست ، هر آينه از آن نهى مى فرمود» .
144 . باب در بيان انتفا (1)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابو بصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«كافر شده است به خدا ، هر كه از نسبى بيزارى جويد ، و هر چند كه آن نسب ، دقيق و باريك و پوشيده باشد» (و ثبوتش اشكالى داشته باشد) .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از ابو المغرا ، از ابو بصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :... تا آخر آنچه در حديث اوّل است .
على بن محمد ، از صالح بن ابى حمّاد ، از ابن ابى عمير و ابن فضّال ، از مردان پراكنده _ يعنى راويان بسيار _ ، از امام محمد باقر و امام جعفر صادق عليهماالسلام روايت كرده است كه فرمودند :«انتفا و تبّرى از حسب؛ يعنى نفى نسب ، كافر شدن است به خداى بزرگوار . و هر چند كه آن نسبت ، دقيق و باريك باشد» .
145 . باب در بيان آنكه مسلمانان را مى رنجاند ، و ايشان را خوار و بى مقدار نمايدمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از هشام بن سالم روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«خداى عز و جل فرموده است كه : هر كه بنده مؤمن را برنجاند ، بايد كه عالم شود به جنگى كه از جانب من صادر شود (2) ، و بايد كه هر كه بنده مؤمن مرا گرامى دارد ، از خشم من ايمن باشد . و اگر از خلق من كه در زمين اند ، در ميانه مشرق و مغرب كسى نباشد ، مگر يك مؤمن كه با امام عادل باشد ، هر آينه به عبادت اين دو كس ، از همه آنچه آن را در زمين آفريده ام ، بى نيازى جويم . و هر آينه هفت آسمان و هفت زمين به اين دو كس برپا باشند ، و از براى ايشان ، از ايمانى كه دارند ، انيس و مونسى قرار دهم ، كه به انيسى كه غير از ايشان باشد ، محتاج نباشند» .
.
ص: 60
عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ، عَنْ مُنْذِرِ بْنِ يَزِيدَ، عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ، قَالَ: «قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ نَادى مُنَادٍ: أَيْنَ الصُّدُودُ لِأَوْلِيَائِي؟ فَيَقُومُ قَوْمٌ لَيْسَ عَلى وُجُوهِهِمْ لَحْمٌ، فَيُقَالُ: هؤُلَاءِ الَّذِينَ آذَوُا الْمُؤْمِنِينَ، وَ نَصَبُوا لَهُمْ وَ عَانَدُوهُمْ، وَ عَنَّفُوهُمْ فِي دِينِهِمْ، ثُمَّ يُؤْمَرُ بِهِمْ إِلى جَهَنَّمَ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَيْمُونٍ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ بَشِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : قَالَ اللّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالى : مَنْ أَهَانَ لِي وَلِيّاً، فَقَدْ أَرْصَدَ لِمُحَارَبَتِي».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ حَقَرَ مُؤْمِناً مِسْكِيناً أَوْ غَيْرَ مِسْكِينٍ، لَمْ يَزَلِ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ حَاقِراً لَهُ مَاقِتاً حَتّى يَرْجِعَ عَنْ مَحْقَرَتِهِ إِيَّاهُ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ خُنَيْسٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«إِنَّ اللّهَ _ تَبَارَكَ وَ تَعَالى _ يَقُولُ: مَنْ أَهَانَ لِي وَلِيّاً فَقَدْ أَرْصَدَ لِمُحَارَبَتِي، وَ أَنَا أَسْرَعُ شَيْءٍ إِلى نُصْرَةِ أَوْلِيَائِي».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ خُنَيْسٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : قَدْ نَابَذَنِي مَنْ أَذَلَّ عَبْدِيَ الْمُؤْمِنَ».
.
ص: 61
از او ، از احمد بن محمد ، از ابن سنان ، از منذر بن يزيد ، از مفضّل بن عمر روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«چون روز قيامت شود ، مناديى ندا كند كه : كجايند آنان كه دوستان مرا ريشخند كرده اند ، يا ايشان را از حقّ ايشان منع كرده اند ، يا از ايشان رو گردان بوده اند؟ پس گروهى برمى خيزند كه گوشت بر روى هاى ايشان نباشند ، و گفته مى شود كه : اين گروه ، آنانند كه مؤمنان را آزار كرده اند ، و نصب عداوت از براى ايشان نموده اند ، و با ايشان عناد ورزيده اند ، و ايشان را در دينى كه داشته اند ، سرزنش كرده اند پس امر مى شود كه : ايشان را به سوى دوزخ برند» .
ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، از ابن فضّال ، از ثعلبة بن ميمون ، از حمّاد بن بشير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : خداى _ تبارك و تعالى _ فرموده است كه : هر كه دوستى از دوستان مرا خوارى رساند ، به حقيقت كه خود را از براى جنگ من آماده ساخته است» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حسين بن عثمان ، از محمد بن ابى حمزه ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه مؤمنى را خوار گرداند؛ خواه آن مؤمن گدا باشد ، و خواه غير گدا ، پيوسته خداى عز و جلاو را خوار دارد ، و بر او خشمناك باشد ، تا وقتى كه از خوار داشتن آن مؤمن بازگردد» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن نعمان ، از ابن مسكان ، از معلّى بن خنيس روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل مى فرمايد كه : هر كه دوستى از دوستان مرا خوارى رساند ، به حقيقت كه خود را از براى جنگ من آماده ساخته است . و من از هر چيزى شتابان ترم به سوى يارى دوستان خود» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از ابن محبوب ، از هشام بن سالم ، از معلّى بن خنيس ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : خداى عز و جل فرموده است كه : هر كه بنده مؤمن مرا خوار كند ، به حقيقت كه با من جنگ كرده و دشمنى را آشكار نموده ، و گويا كه تير به جانب من انداخته است» .
.
ص: 62
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى؛ وَ أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ بَشِيرٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : مَنْ أَهَانَ لِي وَلِيّاً فَقَدْ أَرْصَدَ لِمُحَارَبَتِي، وَ مَا تَقَرَّبَ إِلَيَّ عَبْدٌ بِشَيْءٍ أَحَبَّ إِلَيَّ مِمَّا افْتَرَضْتُ عَلَيْهِ، وَ إِنَّهُ لَيَتَقَرَّبُ إِلَيَّ بِالنَّافِلَةِ حَتّى أُحِبَّهُ؛ فَإِذَا أَحْبَبْتُهُ كُنْتُ سَمْعَهُ الَّذِي يَسْمَعُ بِهِ، وَ بَصَرَهُ الَّذِي يُبْصِرُ بِهِ، وَ لِسَانَهُ الَّذِي يَنْطِقُ بِهِ، وَ يَدَهُ الَّتِي يَبْطِشُ بِهَا؛ إِنْ دَعَانِي أَجَبْتُهُ، وَ إِنْ سَأَلَنِي أَعْطَيْتُهُ، وَ مَا تَرَدَّدْتُ عَنْ شَيْءٍ أَنَا فَاعِلُهُ كَتَرَدُّدِي عَنْ مَوْتِ الْمُؤْمِنِ يَكْرَهُ الْمَوْتَ، وَ أَكْرَهُ مَسَاءَتَهُ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْقَمَّاطِ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«لَمَّا أُسْرِيَ بِالنَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، قَالَ: يَا رَبِّ، مَا حَالُ الْمُؤْمِنِ عِنْدَكَ؟ قَالَ: يَا مُحَمَّدُ، مَنْ أَهَانَ لِي وَلِيّاً فَقَدْ بَارَزَنِي بِالْمُحَارَبَةِ، وَ أَنَا أَسْرَعُ شَيْءٍ إِلى نُصْرَةِ أَوْلِيَائِي، وَ مَا تَرَدَّدْتُ عَنْ شَيْءٍ أَنَا فَاعِلُهُ كَتَرَدُّدِي عَنْ وَفَاةِ الْمُؤْمِنِ، يَكْرَهُ الْمَوْتَ، وَ أَكْرَهُ مَسَاءَتَهُ؛ وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِيَ الْمُؤْمِنِينَ مَنْ لَا يُصْلِحُهُ إِلَا الْغِنى، وَ لَوْ صَرَفْتُهُ إِلى غَيْرِ ذلِكَ لَهَلَكَ ، وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِيَ الْمُؤْمِنِينَ مَنْ لَا يُصْلِحُهُ إِلَا الْفَقْرُ، وَ لَوْ صَرَفْتُهُ إِلى غَيْرِ ذلِكَ لَهَلَكَ، وَ مَا يَتَقَرَّبُ إِلَيَّ عَبْدٌ مِنْ عِبَادِي بِشَيْءٍ أَحَبَّ إِلَيَّ مِمَّا افْتَرَضْتُ عَلَيْهِ، وَ إِنَّهُ لَيَتَقَرَّبُ إِلَيَّ بِالنَّافِلَةِ حَتّى أُحِبَّهُ، فَإِذَا أَحْبَبْتُهُ كُنْتُ إِذاً سَمْعَهُ الَّذِي يَسْمَعُ بِهِ، وَ بَصَرَهُ الَّذِي يُبْصِرُ بِهِ، وَ لِسَانَهُ الَّذِي يَنْطِقُ بِهِ، وَ يَدَهُ الَّتِي يَبْطِشُ بِهَا؛ إِنْ دَعَانِي أَجَبْتُهُ، وَ إِنْ سَأَلَنِي أَعْطَيْتُهُ».
.
ص: 63
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى و ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار و هر دو ، از ابن فضّال ، از على بن عقبه ، از حمّاد بن بشير روايت كرده اند كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : خداى عز و جل فرموده است كه : هر كه دوستى از دوستان مرا خوار گرداند ، به حقيقت كه خود را از براى جنگ من آماده ساخته . و هيچ بنده اى به سوى من تقرّب نجسته است ، به چيزى كه در نزد من دوست تر باشد ، از چيزى كه بر او واجب گردانيده ام . و به درستى كه بنده تقرّب مى جويد به سوى من ، به عمل سنّتى كه بر او واجب نيست ، تا آنكه او را دوست دارم؛ پس هرگاه او را دوست دارم ، گوش او باشم كه به آن مى شنود ، و چشم او باشم كه به آن مى بيند ، و زبان او باشم كه به آن سخن مى گويد ، و دست او باشم كه به آن از روى شدّت مى گيرد . اگر مرا بخواند ، او را اجابت كنم ، و اگر از من درخواهد ، به او عطا فرمايم . و از چيزى يا در چيزى كه من فاعل و كننده آنم ، آن قدر تردّد ندارم ، مانند تردّدى كه در نزد مردن بنده مؤمن خود دارم . او مرگ را ناخوش دارد ، و من از آنچه او ناخوش دارد ، خوش ندارم» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از اسماعيل بن مهران ، از ابو سعيد قمّاط ، از ابان بن تغلب ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«چون پيغمبر صلى الله عليه و آله را به آسمان بردند ، عرض كرد كه : اى پروردگار من! حال مؤمن در نزد تو چون و چگونه است؟ فرمود كه : يا محمد! هر كه دوستى از دوستان مرا خوار گرداند ، به حقيقت كه با من مبارزه نموده است به جنگ (1) ، و من از هر چيزى شتابان ترم به سوى يارى دوستانم . و از چيزى كه من فاعل آنم ، آن قدر تردّد ندارم ، مانند تردّدى كه از وفات مؤمن دارم . او مرگ را ناخوش دارد ، و من اندوهگينى او را خوش ندارم . و به درستى كه از جمله بندگان مؤمن من ، كسى است كه چيزى از برايش صلاحيّت ندارد ، مگر بى نيازى . و اگر او را به سوى غير آن صرف كنم[=بگردانم] ، هر آينه هلاك شود . و به درستى كه از جمله بندگان مؤمن من ، كسى است كه چيزى غير از فقر و درويشى از برايش صلاحيّت ندارد ، و اگر آن را به سوى غير آن صرف كنم ، هر آينه هلاك شود . و بنده من تقرّب نمى جويد به سوى من ، به چيزى كه در نزد من دوست تر باشد ، از آنچه بر او واجب گردانيده ام . و به درستى كه بنده من تقرّب مى جويد به سوى من ، به عمل سنّتى كه بر او واجب نيست ، تا آنكه او را دوست دارم . پس هرگاه او را دوست دارم ، گوش او باشم كه به آن مى شنود ، و چشم او باشم كه به آن مى بيند ، و زبان او باشم كه به آن سخن مى گويد ، و دست او باشم كه به آن از روى شدّت مى گيرد . اگر مرا بخواند ، او را اجابت كنم ، و اگر از من درخواهد ، به او عطا فرمايم» . (2)
.
ص: 64
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنِ اسْتَذَلَّ مُؤْمِناً وَ اسْتَحْقَرَهُ لِقِلَّةِ ذَاتِ يَدِهِ وَ لِفَقْرِهِ، شَهَرَهُ اللّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلى رُؤُوسِ الْخَلَائِقِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنْ مُعَاوِيَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : لَقَدْ أَسْرى رَبِّي بِي، فَأَوْحى إِلَيَّ مِنْ وَرَاءِ الْحِجَابِ مَا أَوْحى، وَ شَافَهَنِي إِلى أَنْ قَالَ لِي: يَا مُحَمَّدُ، مَنْ أَذَلَّ لِي وَلِيّاً فَقَدْ أَرْصَدَنِي بِالْمُحَارَبَةِ، وَ مَنْ حَارَبَنِي حَارَبْتُهُ، قُلْتُ: يَا رَبِّ، وَ مَنْ وَلِيُّكَ هذَا ، فَقَدْ عَلِمْتُ أَنَّ مَنْ حَارَبَكَ حَارَبْتَهُ؟ قَالَ: ذَاكَ مَنْ أَخَذْتُ مِيثَاقَهُ لَكَ وَ لِوَصِيِّكَ وَ لِذُرِّيَّتِكُمَا بِالْوَلَايَةِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ خُنَيْسٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : مَنِ اسْتَذَلَّ عَبْدِيَ الْمُؤْمِنَ فَقَدْ بَارَزَنِي بِالْمُحَارَبَةِ، وَ مَا تَرَدَّدْتُ فِي شَيْءٍ أَنَا فَاعِلُهُ كَتَرَدُّدِي فِي عَبْدِيَ الْمُؤْمِنِ، إِنِّي أُحِبُّ لِقَاءَهُ فَيَكْرَهُ الْمَوْتَ، فَأَصْرِفُهُ عَنْهُ، وَ إِنَّهُ لَيَدْعُونِي فِي الْأَمْرِ، فَأَسْتَجِيبُ لَهُ بِمَا هُوَ خَيْرٌ لَهُ» .
.
ص: 65
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از بعضى از اصحاب خويش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه مؤمنى را خوار گرداند و او را حقير شمارد ، از براى آنكه چيزى در دست ندارد و فقير و درويش است ، خدا او را در روز قيامت ، على رؤس الخلائق (يعنى در جايى كه همه آفريدگان خدا حضور داشته باشند) رسوا گرداند» .
على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از معاويه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر آينه به حقيقت كه خداى عز و جل در شبى مرا به معراج برد و از پس پرده به سوى من وحى فرمود ، آنچه وحى فرمود . و آن جناب _ تعالى و تقدّس _ ، بدون واسطه (كه مراد از مشافهه و رو به رو است) ، به من فرمود كه : يا محمد! هر كه دوستى از دوستان مرا خوار گرداند ، به حقيقت كه خود را از براى من به جنگ آماده ساخته است . و هر كه با من جنگ كند ، با او جنگ كنم . عرض كردم كه : اى پروردگار من! اين دوست تو كه مى فرمايى ، مراد از آن كيست؟زيرا كه من دانسته ام كه هر كه با تو جنگ كند ، تو با او جنگ مى كنى . فرمود كه : مراد از آن ، كسى است كه پيمان او را گرفته ام از براى تو و از براى وصّى تو و از براى ذريّه شما به ولايت ، كه به ولايت شما قائل باشد و شما را دوست دارد» .
على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از ابن مسكان ، از معلّى بن خنيس ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : خداى عز و جل فرموده است كه : هر كه بنده مؤمن مرا خوار گرداند ، به حقيقت كه با من در مقام جنگ درآمده ، و مرا مبارز طلبيده به جنگ كردن با يكديگر . و در چيزى كه من فاعل آنم ، آن قدر تردّد ندارم ، مانند تردّدى كه در خصوص بنده مؤمن خود دارم؛زيرا كه من ديدار او را دوست مى دارم ، و او مرگ را ناخوش دارد؛ پس مرگ را از او مى گردانم و او را نمى ميرانم . و به درستى كه او مرا در امرى مى خواند و به جهت آن دعا مى كند؛ پس من او را اجابت مى كنم به چيزى كه از برايش بهتر است» .
.
ص: 66
146 _ بَابُ مَنْ طَلَبَ عَثَرَاتِ الْمُؤْمِنِينَ وَ عَوْرَاتِهِمْمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ وَ الْفَضْلِ ابْنَيْ يَزِيدَ الْأَشْعَرِيِّ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ بُكَيْرٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليهماالسلام ، قَالَا:«أَقْرَبُ مَا يَكُونُ الْعَبْدُ إِلَى الْكُفْرِ أَنْ يُوَاخِيَ الرَّجُلَ عَلَى الدِّينِ، فَيُحْصِيَ عَلَيْهِ عَثَرَاتِهِ وَ زَلَاتِهِ لِيُعَنِّفَهُ بِهَا يَوْماً مَا».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : يَا مَعْشَرَ مَنْ أَسْلَمَ بِلِسَانِهِ، وَ لَمْ يُخْلِصِ الْاءِيمَانَ إِلى قَلْبِهِ، لَا تَذُمُّوا الْمُسْلِمِينَ، وَ لَا تَتَبَّعُوا عَوْرَاتِهِمْ؛ فَإِنَّهُ مَنْ تَتَبَّعَ عَوْرَاتِهِمْ، تَتَبَّعَ اللّهُ عَوْرَتَهُ؛ وَ مَنْ تَتَبَّعَ اللّهُ تَعَالى عَوْرَتَهُ ، يَفْضَحْهُ وَ لَوْ فِي بَيْتِهِ». عَنْهُ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ، عَنْ أَبِي الْجَارُودِ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، مِثْلَهُ.
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ بُكَيْرٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ أَقْرَبَ مَا يَكُونُ الْعَبْدُ إِلَى الْكُفْرِ أَنْ يُوَاخِيَ الرَّجُلُ الرَّجُلَ عَلَى الدِّينِ، فَيُحْصِيَ عَلَيْهِ عَثَرَاتِهِ وَ زَلَاتِهِ لِيُعَنِّفَهُ بِهَا يَوْماً مَا».
.
ص: 67
146 . باب در بيان جستجوى لغزش هاى مؤمنان و عورت هاى ايشان (1)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از ابراهيم و فضل ، پسران يزيد اشعرى ، از عبداللّه بن بكير ، از زراره ، از امام محمد باقر و امام جعفر صادق عليهماالسلامروايت كرده است كه هر يك فرمودند كه :«وقتى كه بنده از هر وقتى به سوى كفر نزديك تر است ، آن وقتى است كه مردى با مردى مواخات و برادرى مى كند بر دين اسلام؛ پس سردرآمدن ها و لغزش هاى او را بر او مى شمارد و ضبط مى كند ، از براى آنكه در وقتى از اوقات ، او را به آنها ملامت و سرزنش كند» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن نعمان ، از اسحاق بن عمّار روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : اى گروه كسانى كه به زبان خويش اسلام آورده ايد ، و ايمان به سوى دل هاى شما خالص نشده! مسلمانان را مذمّت مكنيد ، و عورت هاى ايشان را پيروى منماييد (2) ؛زيرا كه هر كه عورت هاى ايشان را پيروى كند ، خداى عز و جل عورت او را پيروى مى كند . و هر كه خدا عورت هاى او را پيروى كند ، او را رسوا مى سازد ، و اگرچه در خانه يا اطاق خويش باشد» . از او ، از على بن نعمان ، از ابو الجارود ، از امام محمد باقر عليه السلام مثل اين روايت است .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از على بن حكم ، از عبداللّه بن بكير ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :... تا آخر آنچه در حديث اوّل گذشت .
.
ص: 68
عَنْهُ، عَنِ الْحَجَّالِ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : يَا مَعْشَرَ مَنْ أَسْلَمَ بِلِسَانِهِ وَ لَمْ يُسْلِمْ بِقَلْبِهِ، لَا تَتَبَّعُوا عَثَرَاتِ الْمُسْلِمِينَ؛ فَإِنَّهُ مَنْ تَتَبَّعَ عَثَرَاتِ الْمُسْلِمِينَ، تَتَبَّعَ اللّهُ عَثْرَتَهُ؛ وَ مَنْ تَتَبَّعَ اللّهُ عَثْرَتَهُ، يَفْضَحْهُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِسْمَاعِيلَ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ أَوِ الْحَلَبِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : لَا تَطَلَّبُوا عَثَرَاتِ الْمُؤْمِنِينَ؛ فَإِنَّ مَنْ تَتَبَّعَ عَثَرَاتِ أَخِيهِ، تَتَبَّعَ اللّهُ عَثَرَاتِهِ؛ وَ مَنْ تَتَبَّعَ اللّهُ عَثَرَاتِهِ، يَفْضَحْهُ وَ لَوْ فِي جَوْفِ بَيْتِهِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«أَقْرَبُ مَا يَكُونُ الْعَبْدُ إِلَى الْكُفْرِ أَنْ يُوَاخِيَ الرَّجُلُ الرَّجُلَ عَلَى الدِّينِ، فَيُحْصِيَ عَلَيْهِ زَلَاتِهِ لِيُعَيِّرَهُ بِهَا يَوْماً مَا» .
عَنْهُ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«أَبْعَدُ مَا يَكُونُ الْعَبْدُ مِنَ اللّهِ أَنْ يَكُونَ الرَّجُلُ يُوَاخِيَ الرَّجُلَ ، وَ هُوَ يَحْفَظُ عَلَيْهِ زَلَاتِهِ لِيُعَيِّرَهُ بِهَا يَوْماً مَا».
147 _ بَابُ التَّعْيِيرِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ أَنَّبَ مُؤْمِناً، أَنَّبَهُ اللّهُ فِي الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ».
عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ أَذَاعَ فَاحِشَةً كَانَ كَمُبْتَدِئِهَا ، وَ مَنْ عَيَّرَ مُؤْمِناً بِشَيْءٍ لَمْ يَمُتْ حَتّى يَرْكَبَهُ».
.
ص: 69
از او ، از حجّال ، از عاصم بن حميد ، از ابو بصير ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : اى گروه كسانى كه به زبان خويش اسلام آورده ايد ، و به دل هاى خويش اسلام نياورده ايد! لغزش هاى مسلمانان را پيروى مكنيد؛زيرا كه هر كه لغزش هاى مسلمانان را پيروى كند ، خدا لغزش هاى او را پيروى مى كند . و هر كه خداى عز و جل لغزش او را پيروى كند ، او را رسوا مى كند» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از على بن اسماعيل ، از ابن مسكان ، از محمد بن مسلم يا حلبى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : لغزش هاى مؤمنان را پيروى مكنيد؛ زيرا كه هر كه لغزش هاى مؤمنان را پيروى مى كند ، خداى عز و جل لغزش او را پيروى كند . و هر كه خداى عز و جل لغزش او را پيروى كند ، او را رسوا مى كند ، و هر چند كه در اندران خانه يا حجره خود باشد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند، از احمد بن محمد بن خالد، از ابن فضّال، از ابن بكير ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :... تا آخر آنچه در حديث اوّل است ، مگر آنكه اين حديث «سردرآمدن ها» را ندارد .
از او ، از ابن فضّال ، از ابن بكير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«وقتى كه بنده از هر وقتى از خداى عز و جلدورتر است ، آن وقتى است كه مردى با مردى برادرى مى كند ، و حال آنكه لغزش هاى او را محافظت مى نمايد ، از براى آنكه در وقتى از اوقات ، او را به آنها ملامت و سرزنش نمايد» .
147 . باب در بيان سرزنش كردنعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حسين بن عثمان ، از مردى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه مؤمنى را ملامت و سرزنش كند ، خدا او را در دنيا و آخرت سرزنش كند» .
از او ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از اسماعيل بن عمّار ، از اسحاق بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه امر زشتى را فاش كند ، چون كسى باشد كه به آن آغاز كرده و آن را به جا آورده . و هر كه مؤمنى را به چيزى سرزنش كند ، نميرد ، تا خود مرتكب آن چيز شود» .
.
ص: 70
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ عَيَّرَ مُؤْمِناً بِذَنْبٍ، لَمْ يَمُتْ حَتّى يَرْكَبَهُ» .
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ عُمَرَ بْنِ سُلَيْمَانَ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ لَقِيَ أَخَاهُ بِمَا يُؤَنِّبُهُ، أَنَّبَهُ اللّهُ فِي الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ».
148 _ بَابُ الْغِيبَةِ وَ الْبَهْتِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الْغِيبَةُ أَسْرَعُ فِي دِينِ الرَّجُلِ الْمُسْلِمِ مِنَ الْأَكِلَةِ فِي جَوْفِهِ». قَالَ: «وَ قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الْجُلُوسُ فِي الْمَسْجِدِ انْتِظَارَ الصَّلَاةِ عِبَادَةٌ مَا لَمْ يُحْدِثْ، قِيلَ: يَا رَسُولَ اللّهِ، وَ مَا يُحْدِثُ؟ قَالَ: الِاغْتِيَابَ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ قَالَ فِي مُؤْمِنٍ مَا رَأَتْهُ عَيْنَاهُ وَ سَمِعَتْهُ أُذُنَاهُ، فَهُوَ مِنَ الَّذِينَ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفاحِشَةُ فِى الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ» ».
.
ص: 71
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه مؤمنى را به گناهى سرزنش كند ، نميرد ، تا آن گناه را مرتكب گردد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از ابن فضّال ، از حسين بن عمر بن سليمان ، از معاويه بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هر كه برادر خود را ملاقات كند به چيزى كه او را سرزنش كند ، خداى _ تعالى _ او را در دنيا و آخرت سرزنش كند» .
148 . باب در بيان غيبت و بهتان (1)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : غيبت ، در تباهى دين مسلمان ، شتابان تر است از خوره ، در اندران او» . و فرمود كه : «رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : نشستن در مسجد براى انتظار كشيدن نماز ، عبادت است ، مادام كه حدث از او سر نزند . عرض شد كه : يا رسول اللّه ! چه حدث مى كند كه موجب اين باشد كه نشستنش عبادت نباشد؟ فرمود كه : غيبت كردن» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از بعضى از اصحاب خويش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه در حقّ مؤمنى بگويد ، آنچه را كه هر دو چشمش آن را ديده و هر دو گوشش آن را شنيده ، چنين كسى از جمله آنان است كه خداى عز و جل در حقّ ايشان فرموده است كه : «اِنَّ الَّذينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشيعَ الْفاحِشَةُ فِى الَّذينَ امَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَليمٌ» (2) ؛ يعنى : به درستى كه آنان كه دوست مى دارند كه فاش گردد خصلت ناشايست كه آن زنا است و انواع قبائح و زشتى ها ، در باره آنان كه ايمان آورده اند ، از براى ايشان است عذابى دردناك يا دردآورنده» .
.
ص: 72
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنِ الْغِيبَةِ، قَالَ:«هُوَ أَنْ تَقُولَ لِأَخِيكَ فِي دِينِهِ مَا لَمْ يَفْعَلْ، وَ تَبُثَّ عَلَيْهِ أَمْراً قَدْ سَتَرَهُ اللّهُ عَلَيْهِ لَمْ يُقَمْ عَلَيْهِ فِيهِ حَدٌّ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ، عَنْ حَفْصِ بْنِ عُمَرَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«سُئِلَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : مَا كَفَّارَةُ الِاغْتِيَابِ؟ قَالَ: تَسْتَغْفِرُ اللّهَ لِمَنِ اغْتَبْتَهُ كُلَّمَا ذَكَرْتَهُ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ، عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ بَهَتَ مُؤْمِناً أَوْ مُؤْمِنَةً بِمَا لَيْسَ فِيهِ، بَعَثَهُ اللّهُ فِي طِينَةِ خَبَالٍ حَتّى يَخْرُجَ مِمَّا قَالَ» . قُلْتُ: وَ مَا طِينَةُ الْخَبَالِ؟ قَالَ: «صَدِيدٌ يَخْرُجُ مِنْ فُرُوجِ الْمُومِسَاتِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ، عَنْ أَبَانٍ، عَنْ رَجُلٍ لَا نَعْلَمُهُ إِلَا يَحْيَى الْأَزْرَقَ، قَالَ: قَالَ لِي أَبُو الْحَسَنِ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِ :«مَنْ ذَكَرَ رَجُلاً مِنْ خَلْفِهِ بِمَا هُوَ فِيهِ مِمَّا عَرَفَهُ النَّاسُ، لَمْ يَغْتَبْهُ؛ وَ مَنْ ذَكَرَهُ مِنْ خَلْفِهِ بِمَا هُوَ فِيهِ مِمَّا لَا يَعْرِفُهُ النَّاسُ، اغْتَابَهُ؛ وَ مَنْ ذَكَرَهُ بِمَا لَيْسَ فِيهِ، فَقَدْ بَهَتَهُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ سَيَابَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«الْغِيبَةُ أَنْ تَقُولَ فِي أَخِيكَ مَا سَتَرَهُ اللّهُ عَلَيْهِ، وَ أَمَّا الْأَمْرُ الظَّاهِرُ فِيهِ مِثْلُ الْحِدَّةِ وَ الْعَجَلَةِ، فَلَا؛ وَ الْبُهْتَانُ أَنْ تَقُولَ فِيهِ مَا لَيْسَ فِيهِ».
.
ص: 73
حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از حسن بن على وشّآء ، از داود بن سرحان روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از غيبت . فرمود كه :«غيبت ، آن است كه از براى آنكه برادر تو است ، در دينش چيزى را بگويى كه نكرده باشد ، و بر او امرى را ثابت گردانى كه خداى عز و جل آن را بر او پوشيده باشد ، و در آن بر او حدّى از حدودى كه در شرع مقرّر است ، اقامه نشده باشد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از پدرش ، از هارون بن حجم ، از حفص بن عمر ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«از حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله سؤال شد كه كفّاره غيبت كردن چيست؟ فرمود كه : از خدا آمرزش مى طلبى براى كسى كه او را غيبت كرده اى ، در هر زمان كه او را ياد كنى» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن محبوب ، از مالك بن عطيّه ، از ابن ابى يعفور ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه بر مرد مؤمن يا زن مؤمنه اى بهتان بندد به آنچه در او نيست ، خدا او را در طينت خبال محشور گرداند و در آن بدارد ، تا از عهده آنچه گفته بيرون آيد» . عرض كردم كه : طينت خبال چيست؟ فرمود كه : «چرك و خونابه اى است كه از فرج هاى زنان زناكار بيرون مى آيد» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از عبّاس بن عامر ، از ابان ، از مردى كه ما او را نمى دانيم ، مگر يحيى ازرق روايت كرده است كه گفت : امام موسى كاظم عليه السلام به من فرمود كه :«هر كه مردى را از پشت سرش ذكر كند به آنچه در او موجود است ، از آنچه مردم آن را شناخته اند و شهرت يافته ، او را غيبت نكرده . و هر كه او را ياد كند از پشت سرش به آنچه در او موجود است ، از آنچه مردم آن را نشناخته اند و به آن خبر ندارند ، او را غيبت كرده است . و هر كه او را مذكور سازد به آنچه در او نيست ، به حقيقت كه بر او بهتان بسته است» .
على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس بن عبد الرحمان ، از عبد الرحمان بن سيابه روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«غيبت ، آن است كه در حق برادرت بگويى ، آنچه را كه خداى عز و جل آن را بر او پوشيده . امّا امرى كه ظاهر است در او ، مانند تيزى و تندى غيبت نيست . و بهتان ، آن است كه در حقّ او بگويى ، آنچه را كه در او نيست» .
.
ص: 74
149 _ بَابُ الرِّوَايَةِ عَلَى الْمُؤْمِنِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ، قَالَ: قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَنْ رَوى عَلى مُؤْمِنٍ رِوَايَةً يُرِيدُ بِهَا شَيْنَهُ وَ هَدْمَ مُرُوءَتِهِ لِيَسْقُطَ مِنْ أَعْيُنِ النَّاسِ، أَخْرَجَهُ اللّهُ مِنْ وَلَايَتِهِ إِلى وَلَايَةِ الشَّيْطَانِ، فَلَا يَقْبَلُهُ الشَّيْطَانُ» .
عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: عَوْرَةُ الْمُؤْمِنِ عَلَى الْمُؤْمِنِ حَرَامٌ؟ قَالَ:«نَعَمْ» . قُلْتُ: تَعْنِي سُفْلَيْهِ؟ قَالَ: «لَيْسَ حَيْثُ تَذْهَبُ، إِنَّمَا هِيَ إِذَاعَةُ سِرِّهِ» .
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنِ حُسَيْنِ بْنِ مُخْتَارٍ، عَنْ زَيْدٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِيمَا جَاءَ فِي الْحَدِيثِ:«عَوْرَةُ الْمُؤْمِنِ عَلَى الْمُؤْمِنِ حَرَامٌ» قَالَ: «مَا هُوَ أَنْ يَنْكَشِفَ فَتَرى مِنْهُ شَيْئاً، إِنَّمَا هُوَ أَنْ تَرْوِيَ عَلَيْهِ أَوْ تَعِيبَهُ» .
150 _ بَابُ الشَّمَاتَةِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِكِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَنَّهُ قَالَ:«لَا تُبْدِي الشَّمَاتَةَ لِأَخِيكَ؛ فَيَرْحَمَهُ اللّهُ ، وَ يُصَيِّرَهَا بِكَ» . وَ قَالَ: «مَنْ شَمِتَ بِمُصِيبَةٍ نَزَلَتْ بِأَخِيهِ، لَمْ يَخْرُجْ مِنَ الدُّنْيَا حَتّى يُفْتَتَنَ».
.
ص: 75
149 . باب در بيان روايت كردن سخنى به جهت ضرر بر مؤمنمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از مفضّل بن عمر روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به من فرمود كه :«هر كه بر مؤمنى روايت و كلامى را روايت كند ، و سخنى از او بگويد ، و خواسته باشد كه به آن ، عيب او را بروز دهد ، و مروّت و جوانمردى او را درهم شكند ، تا از چشم مردمان بيفتد ، خداى _ تعالى _ او را از دوستى خود بيرون برد ، به سوى دوستى شيطان؛ پس شيطان ، او را قبول نكند» .
از او ، از احمد ، از حسن بن محبوب ، از عبداللّه بن سنان روايت است كه گفت : به آن حضرت عرض كردم كه : عورت مؤمن بر مؤمن حرام است؟ فرمود :«آرى» . عرض كردم كه : مقصودت از اين ، پايين تنه او است . فرمود : «چنان نيست كه تو به سوى آن رفته اى . جز اين نيست كه مقصود از آن ، فاش كردن سرّ او است» .
على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از حسين بن مختار ، از زيد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه ، در آنچه در حديث آمده است كه عورت مؤمن بر مؤمن حرام است ، كه آن حضرت فرمود :«مراد اين نيست كه عورتش كشف شود ، پس تو چيزى از آن را ببينى . جز اين نيست كه مقصود آن است كه بر او روايت كنى و سخنى بگويى كه باعث ضرر او باشد ، يا آنكه او را عيب كنى» .
150 . باب در بيان شماتت (1)چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از حسن بن على بن فضّال ، از ابراهيم بن محمد اشعرى ، از ابان بن عبْد الملك ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«شماتت را از براى برادرت ظاهر مكن ، كه خداى عز و جل او را رحم مى كند ، و آن شماتت را بر تو قرار مى دهد» . و فرمود كه : «هر كه شماتت كند به مصيبتى كه بر برادرش فرود آمده ، از دنيا بيرون نرود ، تا در فتنه افتد و محنت و زحمت آن را بكشد» .
.
ص: 76
151 _ بَابُ السِّبَابِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : سَبَّابُ الْمُؤْمِنِ كَالْمُشْرِفِ عَلَى الْهَلَكَةِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ، عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ بُكَيْرٍ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : سِبَابُ الْمُؤْمِنِ فُسُوقٌ، وَ قِتَالُهُ كُفْرٌ، وَ أَكْلُ لَحْمِهِ مَعْصِيَةٌ، وَ حُرْمَةُ مَالِهِ كَحُرْمَةِ دَمِهِ» .
عَنْهُ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ رَجُلاً مِنْ بَنِي تَمِيمٍ أَتَى النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ: أَوْصِنِي، فَكَانَ فِيمَا أَوْصَاهُ: أَنْ قَالَ: لَا تَسُبُّوا النَّاسَ؛ فَتَكْتَسِبُوا الْعَدَاوَةَ بَيْنَهُمْ» .
ابْنُ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ الْحَجَّاجِ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسى عليه السلام فِي رَجُلَيْنِ يَتَسَابَّانِ، قَالَ:«الْبَادِي مِنْهُمَا أَظْلَمُ، وَ وِزْرُهُ وَ وِزْرُ صَاحِبِهِ عَلَيْهِ مَا لَمْ يَعْتَذِرْ إِلَى الْمَظْلُومِ» .
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ، عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«مَا شَهِدَ رَجُلٌ عَلى رَجُلٍ بِكُفْرٍ قَطُّ إِلَا بَاءَ بِهِ أَحَدُهُمَا، إِنْ كَانَ شَهِدَ بِهِ عَلى كَافِرٍ صَدَقَ، وَ إِنْ كَانَ مُؤْمِناً رَجَعَ الْكُفْرُ عَلَيْهِ؛ فَإِيَّاكُمْ وَ الطَّعْنَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ».
.
ص: 77
151 . باب در بيان دشنام به يكديگر دادنعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : دشنام دهنده به مؤمن ، چون كسى است كه بر هلاكت مشرف شده باشد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسين بن سعيد ، از فضالة بن ايّوب ، از عبداللّه بن بكير ، از ابو بصير ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : دشنام دادن به مؤمن ، بيرون رفتن است از فرمان خداى _ تعالى _ ، و جنگ كردن با او ، كفر ، و خوردن گوشتش به غيبت ، معصيت است ، و حرمت مالش ، چون حرمت خون او است» .
از او ، از حسن بن محبوب ، از هشام بن سالم ، از ابو بصير ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«مردى از قبيله بنى تميم به خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد كه : مرا وصيّت كن و بفرما چه كنم؟ پس در آنچه حضرت او را وصيّت فرمود ، اين بود كه فرمود : مردم را دشنام مدهيد ، كه دشمنى را در ميان ايشان كسب مى كنيد» .
ابن محبوب ، از عبد الرحمان بن حجّاج ، از ابو الحسن حضرت امام موسى كاظم عليه السلام روايت كرده است در باب دو مرد كه به يكديگر دشنام مى دهند ، كه آن حضرت فرمود :«آنكه آغاز مى كند از اين دو ، ستمكارتر است ، و گناه او و گناه ديگرى بر او است ، مادامى كه مظلوم را عذرخواهى نكند» (1) .
ابو على اشعرى ، از محمد بن سالم ، از احمد بن نضر ، از عمرو بن شمر ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هرگز مردى بر مردى به كفر گواهى نداده ، مگر آنكه يكى از اين دو كس با كفر برگشته ، و كفر بر او ثابت و محقّق گرديده است؛ چرا كه ، اگر بر كافرى گواهى داده ، راست گفته است ، و اگر آن كس مؤمن باشد ، كفر بر گواهى دهنده برمى گردد . پس بپرهيزيد از طعن زدن بر مؤمنان» .
.
ص: 78
الْحَسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَحَدِهِمَا عليهماالسلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ:«إِنَّ اللَّعْنَةَ إِذَا خَرَجَتْ مِنْ فِي صَاحِبِهَا تَرَدَّدَتْ؛ فَإِنْ وَجَدَتْ مَسَاغاً، وَ إِلَا رَجَعَتْ عَلى صَاحِبِهَا» .
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ:«إِنَّ اللَّعْنَةَ إِذَا خَرَجَتْ مِنْ فِي صَاحِبِهَا تَرَدَّدَتْ بَيْنَهُمَا؛ فَإِنْ وَجَدَتْ مَسَاغاً، وَ إِلَا رَجَعَتْ عَلى صَاحِبِهَا» .
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«إِذَا قَالَ الرَّجُلُ لِأَخِيهِ الْمُؤْمِنِ: أُفٍّ، خَرَجَ مِنْ وَلَايَتِهِ ؛ وَ إِذَا قَالَ: أَنْتَ عَدُوِّي، كَفَرَ أَحَدُهُمَا، وَ لَا يَقْبَلُ اللّهُ مِنْ مُؤْمِنٍ عَمَلاً وَ هُوَ مُضْمِرٌ عَلى أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ سُوءاً».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ رِبْعِيٍّ، عَنِ الْفُضَيْلِ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«مَا مِنْ إِنْسَانٍ يَطْعُنُ فِي عَيْنِ مُؤْمِنٍ إِلَا مَاتَ بِشَرِّ مِيتَةٍ، وَ كَانَ قَمِناً أَنْ لَا يَرْجِعَ إِلى خَيْرٍ».
152 _ بَابُ التُّهَمَةِ وَ سُوءِ الظَّنِّعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ الْيَمَانِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِذَا اتَّهَمَ الْمُؤْمِنُ أَخَاهُ انْمَاثَ الْاءِيمَانُ مِنْ قَلْبِهِ، كَمَا يَنْمَاثُ الْمِلْحُ فِي الْمَاءِ».
.
ص: 79
حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از حسن بن على وشّاء ، از على بن ابى حمزه ، از امام محمد باقر يا امام جعفر صادق عليهماالسلامروايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«به درستى كه لعنت چون از دهان صاحبش بيرون آمد ، تردّد مى كند و مى گردد؛ پس اگر محلّ روانى و موضع جواز آن را يافت (به اينكه آن كس كه لعنت كننده او را لعنت كرده ، فى الحقيقه ملعون باشد) ، در آنجا قرار گيرد . و اگر نه ، بر صاحبش رجوع كند» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن على ، از على بن عقبه ، از عبداللّه بن سنان ، از ابوحمزه ثمالى روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود ... تا آخر حديثِ پيش ، مگر آنكه در اين حديث است كه :«در ميانه اين دو كس تردّد مى كند» .
ابو على اشعرى ، از محمد بن سنان ، از محمد بن على ، از محمد بن فضيل ، از ابوحمزه روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«چون مردى اف به برادر مؤمن خود بگويد ، از دوستى او بيرون مى رود . و چون بگويد كه تو دشمنى منى ، يكى از اين دو كافر مى شود . و خداى عز و جل عملى را از مؤمنى قبول نمى فرمايد ، با آنكه بدى را نسبت به برادر مؤمنش در دل گرفته باشد» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن سنان ، از حمّاد بن عثمان ، از ربعى ، از فضيل ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هيچ انسانى نيست كه در برابر چشم مؤمنى طعنه زند ، مگر آنكه به بدترين انواع مردن ها مى ميرد ، و سزاوار آن باشد كه به سوى هيچ خوبى باز نگردد» .
152 . باب در بيان تهمت و بدگمانى (1)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از ابراهيم بن عمير يمانى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون مؤمن برادرش را متّهم كند ، ايمان در دلش بگدازد ، چنان كه نمك در آب مى گدازد» .
.
ص: 80
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ حَازِمٍ، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ، عَنْ أَبِيهِ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«مَنِ اتَّهَمَ أَخَاهُ فِي دِينِهِ، فَلَا حُرْمَةَ بَيْنَهُمَا؛ وَ مَنْ عَامَلَأَخَاهُ بِمِثْلِ مَا عَامَلَ بِهِ النَّاسَ، فَهُوَ بَرِيءٌ مِمَّا يَنْتَحِلُ».
عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام فِي كَلَامٍ لَهُ: ضَعْ أَمْرَ أَخِيكَ عَلى أَحْسَنِهِ حَتّى يَأْتِيَكَ مَا يَغْلِبُكَ مِنْهُ، وَ لَا تَظُنَّنَّ بِكَلِمَةٍ خَرَجَتْ مِنْ أَخِيكَ سُوءاً وَ أَنْتَ تَجِدُ لَهَا فِي الْخَيْرِ مَحْمِلاً».
153 _ بَابُ مَنْ لَمْ يُنَاصِحْ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ، عَنْ أَبِي حَفْصٍ الْأَعْشى، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ سَعى فِي حَاجَةٍ لِأَخِيهِ فَلَمْ يَنْصَحْهُ، فَقَدْ خَانَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ سَمَاعَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«أَيُّمَا مُؤْمِنٍ مَشى فِي حَاجَةِ أَخِيهِ فَلَمْ يُنَاصِحْهُ، فَقَدْ خَانَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ؛ وَ أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ جَمِيعاً، عَنْ إِدْرِيسَ بْنِ الْحَسَنِ، عَنْ مُصَبِّحِ بْنِ هِلْقَامَ، قَالَ: أَخْبَرَنَا أَبُو بَصِيرٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«أَيُّمَا رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا اسْتَعَانَ بِهِ رَجُلٌ مِنْ إِخْوَانِهِ فِي حَاجَةٍ فَلَمْ يُبَالِغْ فِيهَا بِكُلِّ جُهْدٍ، فَقَدْ خَانَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الْمُؤْمِنِينَ» . قَالَ أَبُو بَصِيرٍ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : مَا تَعْنِي بِقَوْلِكَ: «وَ الْمُؤْمِنِينَ»؟ قَالَ: «مِنْ لَدُنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام إِلى آخِرِهِمْ».
.
ص: 81
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از بعضى از اصحاب خويش ، از حسين بن حازم ، از حسين بن عمر بن يزيد ، از پدرش كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه برادر دينى خويش را متّهم سازد ، حرمتى در ميان ايشان نيست . و هر كه با برادرِ خويش معامله و رفتار كند ، به مثل آنچه با ساير مردمان رفتار مى كند ، بيزار است از آنچه بر خود مى بندد» (يعنى ايمان) .
از او ، از پدرش ، از آنكه او را روايت كرد از حسين بن مختار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام در بعضى از سخنان خويش فرمود كه : كار برادر خويش را بر نيكوترين وجهى كه در آن متصور است حمل كن ، تا وقتى كه بيايد تو را ، آنچه (تو را از آن بگرداند ، يا) بر تو غالب شود . (1) و البتّه گمان بد مبر به سخنى كه از دهان برادر بيرون آمده و از او سر زده باشد ، و حال آنكه تو از برايش در خير و خوبى محملى را بيابى» .
153 . باب در بيان حال كسى كه برادر مؤمن خويش را خيرخواهى نكندمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از حسن بن على بن نعمان ، از ابو حفص اعشى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه در حاجتى از حاجت هاى برادر مؤمن خود سعى كند ، و او را خيرخواهى نكند كه آنچه لازمه سعى است به عمل نياورد ، با خدا و رسولش خيانت كرده است» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از سماعه كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هر مؤمنى كه در حاجت برادر خود راه رود و او را خيرخواهى نكند ، با خدا و رسولش خيانت كرده است» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد و ابو على اشعرى ، از محمد بن حسّان و هر دو ، از ادريس بن حسن ، از مصبّح بن هلقام كه گفت : خبر داد ما را ابوبصير و گفت كه : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هر مردى از اصحاب ما كه مردى از برادرانش به او يارى جويد در حاجتى ، و او در آن حاجت به هر جدّ و سعى اى كه دارد مبالغه نكند ، به حقيقت كه با خدا و رسول و مؤمنان خيانت كرده است» . ابوبصير مى گويد كه : به حضرت صادق عليه السلام عرض كردم كه : به گفتار خويش كه فرمودى ، «مؤمنان» چه قصد دارى؟ و مراد تو از ايشان كيست؟ فرمود كه : «از نزد اميرالمؤمنين عليه السلام تا آخر ايشان» .
.
ص: 82
عَنْهُمَا جَمِيعاً، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«مَنْ مَشى فِي حَاجَةِ أَخِيهِ ثُمَّ لَمْ يُنَاصِحْهُ فِيهَا، كَانَ كَمَنْ خَانَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ صلى الله عليه و آله ، وَ كَانَ اللّهُ خَصْمَهُ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ حَازِمٍ، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنِ اسْتَشَارَ أَخَاهُ فَلَمْ يَمْحَضْهُ مَحْضَ الرَّأْيِ، سَلَبَهُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ رَأْيَهُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ، عَنْ يُونُسَ، عَنْ سَمَاعَةَ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«أَيُّمَا مُؤْمِنٍ مَشى مَعَ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ فِي حَاجَةٍ فَلَمْ يُنَاصِحْهُ، فَقَدْ خَانَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ صلى الله عليه و آله » .
154 _ بَابُ خُلْفِ الْوَعْدِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«عِدَةُ الْمُؤْمِنِ أَخَاهُ نَذْرٌ لَا كَفَّارَةَ لَهُ؛ فَمَنْ أَخْلَفَ فَبِخُلْفِ اللّهِ بَدَأَ، وَ لِمَقْتِهِ تَعَرَّضَ، وَ ذلِكَ قَوْلُهُ : «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ» ».
.
ص: 83
از ايشان ، هر دو از محمد بن على ، از ابو جميله روايت است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه در حاجت برادرش راه رود و او را در آن حاجت خيرخواهى نكند ، چون كسى باشد كه با خداى عز و جل و رسولش صلى الله عليه و آله خيانت كرده ، و خدا دشمن او باشد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد خالد ، از بعضى از اصحاب خويش ، از حسين بن حازم ، از حسين بن عمر بن يزيد ، از پدرش ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هر كه با برادر خويش مشورت كند ، و آن برادر محض رأى و صلاح را از برايش پاك و خالص نگرداند (كه آنچه مى داند درست به او نگويد) ، خداى عز و جلرأى او را از او بربايد» .
على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى بن عبيد ، از يونس ، از سماعه روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هر مؤمنى كه با برادر مؤمن خود در حاجتى راه رود و او را خيرخواهى نكند ، به حقيقت كه با خداى عز و جل و رسولش صلى الله عليه و آله خيانت كرده است» .
154 . باب در بيان خلف وعده (1)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«وعده كردن مؤمن با برادرش ، نذرى است كه آن را كفّاره اى نيست» . (2) تتّمه حديث : «پس هر كه وعده را خلف كند ، به خلف كردن آن ، او به خداى عز و جل آغاز كرده ، و خود را در معرض دشمنى و خشم آن جناب درآورده . و اين است معنى قول خداى _ تعالى _ : «يا أَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ * كَبُرَ مَقْتا عِنْدَ اللّه ِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ» (3) ؛ يعنى : اى كسانى كه گرويده ايد! چرا مى گوييد ، آنچه را كه نمى كنيد . بزرگ است از روى دشمنى و خشم در نزد خدا ، آنكه بگوييد ، آنچه را كه نمى كنيد» .
.
ص: 84
عَلِيٌّ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ شُعَيْبٍ الْعَقَرْقُوفِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْاخِرِ، فَلْيَفِ إِذَا وَعَدَ».
155 _ بَابُ مَنْ حَجَبَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَأَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ؛ وَعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ جَمِيعاً، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«أَيُّمَا مُؤْمِنٍ كَانَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ مُؤْمِنٍ حِجَابٌ، ضَرَبَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْجَنَّةِ سَبْعِينَ أَلْفَ سُورٍ ، مَا بَيْنَ السُّورِ إِلَى السُّورِ مَسِيرَةُ أَلْفِ عَامٍ».
عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ ابْنِ جُمْهُورٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَيْنِ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ الرِّضَا صَلَوَاتُ اللّه عَلَيْهِ ، فَقَالَ لِي:«يَا مُحَمَّدُ ، إِنَّهُ كَانَ فِي زَمَنِ بَنِي إِسْرَائِيلَ أَرْبَعَةُ نَفَرٍ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ ، فَأَتى وَاحِدٌ مِنْهُمُ الثَّلَاثَةَ وَ هُمْ مُجْتَمِعُونَ فِي مَنْزِلِ أَحَدِهِمْ فِي مُنَاظَرَةٍ بَيْنَهُمْ، فَقَرَعَ الْبَابَ، فَخَرَجَ إِلَيْهِ الْغُلَامُ، فَقَالَ: أَيْنَ مَوْلَاكَ؟ فَقَالَ: لَيْسَ هُوَ فِي الْبَيْتِ، فَرَجَعَ الرَّجُلُ، وَ دَخَلَ الْغُلَامُ إِلى مَوْلَاهُ، فَقَالَ لَهُ : مَنْ كَانَ الَّذِي قَرَعَ الْبَابَ؟ قَالَ: كَانَ فُلَانٌ، فَقُلْتُ لَهُ: لَسْتَ فِي الْمَنْزِلِ، فَسَكَتَ، وَ لَمْ يَكْتَرِثْ، وَ لَمْ يَلُمْ غُلَامَهُ، وَ لَا اغْتَمَّ أَحَدٌ مِنْهُمْ لِرُجُوعِهِ عَنِ الْبَابِ، وَ أَقْبَلُوا فِي حَدِيثِهِمْ. فَلَمَّا كَانَ مِنَ الْغَدِ، بَكَّرَ إِلَيْهِمُ الرَّجُلُ، فَأَصَابَهُمْ وَ قَدْ خَرَجُوا يُرِيدُونَ ضَيْعَةً لِبَعْضِهِمْ، فَسَلَّمَ عَلَيْهِمْ، وَ قَالَ: أَنَا مَعَكُمْ؟ فَقَالُوا لَهُ: نَعَمْ ، وَ لَمْ يَعْتَذِرُوا إِلَيْهِ، وَ كَانَ الرَّجُلُ مُحْتَاجاً ضَعِيفَ الْحَالِ. فَلَمَّا كَانُوا فِي بَعْضِ الطَّرِيقِ إِذَا غَمَامَةٌ قَدْ أَظَلَّتْهُمْ، فَظَنُّوا أَنَّهُ مَطَرٌ، فَبَادَرُوا، فَلَمَّا اسْتَوَتِ الْغَمَامَةُ عَلى رُؤُوسِهِمْ إِذَا مُنَادٍ يُنَادِي مِنْ جَوْفِ الْغَمَامَةِ: أَيَّتُهَا النَّارُ، خُذِيهِمْ وَ أَنَا جَبْرَئِيلُ رَسُولُ اللّهِ؛ فَإِذَا نَارٌ مِنْ جَوْفِ الْغَمَامَةِ قَدِ اخْتَطَفَتِ الثَّلَاثَةَ النَّفَرِ، وَ بَقِيَ الرَّجُلُ مَرْعُوباً يَعْجَبُ مِمَّا نَزَلَ بِالْقَوْمِ، وَ لَا يَدْرِي مَا السَّبَبُ؟ فَرَجَعَ إِلَى الْمَدِينَةِ، فَلَقِيَ يُوشَعَ بْنَ نُونٍ عليه السلام ، فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ وَ مَا رَأى وَ مَا سَمِعَ، فَقَالَ يُوشَعُ بْنُ نُونٍ عليه السلام : أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ اللّهَ سَخِطَ عَلَيْهِمْ بَعْدَ أَنْ كَانَ عَنْهُمْ رَاضِياً، وَ ذلِكَ بِفِعْلِهِمْ بِكَ؟ فَقَالَ: وَ مَا فِعْلُهُمْ بِي؟ فَحَدَّثَهُ يُوشَعُ، فَقَالَ الرَّجُلُ: فَأَنَا أَجْعَلُهُمْ فِي حِلٍّ، وَ أَعْفُو عَنْهُمْ، قَالَ: لَوْ كَانَ هذَا قَبْلُ لَنَفَعَهُمْ، فَأَمَّا السَّاعَةَ فَلَا، وَ عَسى أَنْ يَنْفَعَهُمْ مِنْ بَعْدُ».
.
ص: 85
على ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از شعيب عقرقوفى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : هر كه ايمان به خدا و روز قيامت دارد ، بايد كه وفا كند ، چون وعده دهد» .
155 . باب در بيان حال كسى كه برادر مؤمن خود را باز دارد از داخل شدن بر اوابو على اشعرى روايت كرده است ، از محمد بن حسّان و چند نفر از اصحاب ما ، از احمد بن محمد بن خالد و هر دو ، از محمد بن على ، از محمد بن سنان ، از مفضّل بن عمر كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«هر مؤمنى كه ميان او و مؤمنى ديگر ، حجاب و مانعى باشد از پرده و غير آن ، به وضعى كه او را نتواند ديد ، خداى عز و جل در ميان او و بهشت ، هفتاد هزار حصار بزند ، كه مسافت ميان هر حصارى تا حصارى ، به قدر هزار ساله راه باشد» .
على بن محمد ، از ابن جمهور ، از احمد بن حسين ، از پدرش ، از اسماعيل بن محمد ، از محمد بن سنان روايت كرده است كه گفت : در نزد امام رضا عليه السلام بودم؛ پس به من فرمود كه :«اى محمد! به درستى كه در زمان بنى اسرائيل چهار نفر بودند از مؤمنان؛ پس يكى از ايشان به نزد سه نفر ديگر آمد ، و ايشان در منزل يكى از آن سه نفر جمع بودند ، به جهت مناظره و گفتگويى كه در ميان ايشان بود؛ پس در را كوبيد ، و غلام صاحبخانه به سوى او بيرون آمد . گفت كه : آقايت در كجا است؟ گفت كه : در خانه نيست . آن مرد برگشت ، و غلام داخل شد و به نزد آقايش آمد . به او گفت كه : كى بود آنكه در را كوبيد؟ گفت : فلان كس بود ، و به او گفتم كه تو در خانه نيستى . آقا ساكت شد و پروايى نكرد ، و غلام خود را ملامت و سرزنش ننمود ، و هيچ يك از ايشان غمناك نشد ، به جهت بازگشتن آن مرد از خانه ، و شروع كردند در حديث و قصّه خويش . و چون فردا شد ، آن مرد ، صبح زود به جانب ايشان آمد؛ پس به ايشان برخورد ، در حالى كه ايشان بيرون آمده بودند و مى خواستند كه به جانب مزرعه اى روند كه مال بعضى از ايشان بود؛ پس آن مرد به ايشان سلام كرد و گفت كه : من با شما مى آيم . گفتند : بيا . و او را عذرخواهى نكردند در باب آنچه ديروز اتّفاق افتاده بود . و آن مرد ، محتاج و پريشان حال بود . و چون در عرض راه بودند ، ناگاه ديدند كه پاره ابرى ايشان را سايه كرده . گمان كردند كه باران مى آيد؛ پس مبادرت كردند و به سرعت رفتند . و چون آن ابر بر بالاى سر ايشان قرار گرفت و با ايشان برابر شد ، شنيدند كه نداكننده اى از اندران آن ابر ندا مى كرد كه : اى آتش! ايشان را فرا گير ، و منم جبرئيل فرستاده خدا؛ پس ناگاه آتشى از اندران آن ابر هر سه نفر را ربود ، و آن مرد باقى ماند با نهايت ترس ، و تعجّب مى كرد از آنچه بر آن گروه فرود آمد ، و نمى دانست كه سبب آن چيست . بعد از آن ، به جانب شهر برگشت و حضرت يوشع بن نون را ملاقات كرد ، و اين خبر را به آن حضرت داد ، با آنچه ديده و شنيده بود . يوشع بن نون عليه السلام فرمود : آيا ندانستى كه خدا بر ايشان خشم گرفت ، بعد از آنكه از ايشان خشنود بود؟ و آن به سبب كردارى است كه ايشان با تو كردند . عرض كرد كه : كردار ايشان با من چه بود؟ پس يوشع عليه السلام او را به آنچه كرده بودند حديث فرمود . آن مرد عرض كرد : پس من ايشان را در حِلّ قرار مى دهم ، و ايشان را حلال مى كنم و از ايشان درمى گذرم . فرمود كه : اگر اين عفو ، پيش از آنچه شد ، مى بود ، ايشان را نفع مى بخشيد . امّا در اين ساعت ، نفعى ندارد ، و شايد كه ايشان را بعد از اين نفع بخشد» .
.
ص: 86
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ مُفَضَّلٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«أَيُّمَا مُؤْمِنٍ كَانَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ مُؤْمِنٍ حِجَابٌ، ضَرَبَ اللّهُ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْجَنَّةِ سَبْعِينَ أَلْفَ سُورٍ، غِلَظُ كُلِّ سُورٍ مَسِيرَةُ أَلْفِ عَامٍ، مَا بَيْنَ السُّورِ إِلَى السُّورِ مَسِيرَةُ أَلْفِ عَامٍ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ يَحْيَى بْنِ الْمُبَارَكِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ جَبَلَةَ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، مَا تَقُولُ فِي مُسْلِمٍ أَتى مُسْلِماً زَائِراً وَ هُوَ فِي مَنْزِلِهِ، فَاسْتَأْذَنَ عَلَيْهِ، فَلَمْ يَأْذَنْ لَهُ، وَ لَمْ يَخْرُجْ إِلَيْهِ؟ قَالَ:«يَا أَبَا حَمْزَةَ، أَيُّمَا مُسْلِمٍ أَتى مُسْلِماً زَائِراً، أَوْ طَالِبَ حَاجَةٍ وَ هُوَ فِي مَنْزِلِهِ، فَاسْتَأْذَنَ عَلَيْهِ ، فَلَمْ يَأْذَنْ لَهُ وَ لَمْ يَخْرُجْ إِلَيْهِ، لَمْ يَزَلْ فِي لَعْنَةِ اللّهِ حَتّى يَلْتَقِيَا». فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، فِي لَعْنَةِ اللّهِ حَتّى يَلْتَقِيَا؟ قَالَ: «نَعَمْ، يَا أَبَا حَمْزَةَ» .
.
ص: 87
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از بكر بن صالح ، از محمد بن سنان ، از مفضّل ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هر مؤمنى كه ميان او و مؤمنى ديگر ، حجابى باشد ، خداى عز و جل در ميان او و بهشت ، هفتاد هزار حصار بزند ، كه گُندگى هر حصارى ، به قدر هزار ساله راه باشد ، و ميان هر حصار تا حصارى ، به قدر هزار ساله راه باشد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از يحيى بن مبارك ، از عبداللّه بن جبله ، از عاصم بن حميد ، از ابو حمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه گفت : به آن حضرت عرض كردم كه : فداى تو گردم! چه مى فرمايى در باب مسلمانى كه به نزد مسلمانى ديگر آيد كه او را زيارت كند ، و آن مسلمان در منزل خود باشد . پس رخصت طلبد كه بر او داخل شود ، و او را رخصت ندهد و به سوى او بيرون نيايد . فرمود كه :«اى ابوحمزه! هر مسلمانى كه به نزد مسلمانى ديگر آيد ، در حالتى كه زيارت كننده يا جوياى حاجتى باشد ، و آن مسلمان در منزل خود باشد ، و رخصت طلبيد كه بر او داخل شود ، و او را رخصت ندهد و به سوى او بيرون نيايد ، پيوسته در لعنت خداى عز و جل باشد ، تا يكديگر را ملاقات كنند و به هم رسند» . عرض كردم كه : در لعنت خدا باشد تا به هم رسند؟ فرمود : «بلى ، اى ابوحمزه!» .
.
ص: 88
156 _ بَابُ مَنِ اسْتَعَانَ بِهِ أَخُوهُ فَلَمْ يُعِنْهُعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ؛ وَ أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ سَعْدَانَ، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ أَمِينٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ بَخِلَ بِمَعُونَةِ أَخِيهِ الْمُسْلِمِ وَ الْقِيَامِ لَهُ فِي حَاجَتِهِ ، ابْتُلِيَ بِمَعُونَةِ مَنْ يَأْثَمُ عَلَيْهِ وَ لَا يُؤْجَرُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«أَيُّمَا رَجُلٍ مِنْ شِيعَتِنَا أَتى رَجُلاً مِنْ إِخْوَانِهِ، فَاسْتَعَانَ بِهِ فِي حَاجَتِهِ، فَلَمْ يُعِنْهُ وَ هُوَ يَقْدِرُ ، إِلَا ابْتَلَاهُ اللّهُ بِأَنْ يَقْضِيَ حَوَائِجَ غَيْرِهِ مِنْ أَعْدَائِنَا، يُعَذِّبُهُ اللّهُ عَلَيْهَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَسْلَمَ، عَنِ الْخَطَّابِ بْنِ مُصْعَبٍ، عَنْ سَدِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«لَمْ يَدَعْ رَجُلٌ مَعُونَةَ أَخِيهِ الْمُسْلِمِ حَتّى يَسْعى فِيهَا وَ يُوَاسِيَهُ، إِلَا ابْتُلِيَ بِمَعُونَةِ مَنْ يَأْثَمُ وَ لَا يُؤْجَرُ».
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ:«مَنْ قَصَدَ إِلَيْهِ رَجُلٌ مِنْ إِخْوَانِهِ، مُسْتَجِيراً بِهِ فِي بَعْضِ أَحْوَالِهِ، فَلَمْ يُجِرْهُ بَعْدَ أَنْ يَقْدِرَ عَلَيْهِ، فَقَدْ قَطَعَ وَلَايَةَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ».
.
ص: 89
156 . باب در بيان حال كسى كه برادرش از او يارى جويد ، و او را يارى نكندچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد و ابو على اشعرى ، از محمد بن حسّان ، از محمد بن على ، از سعدان ، از حسين بن امين ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«هر كه بخل كند به يارى كردن برادر مسلمانش ، و بخل كند به قيام نمودن از براى او در حاجتى كه دارد ، مبتلا شود به يارى كردن كسى كه بر يارى او گناهكار شود ، و خدا او را مزد ندهد» .
على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از ابن مسكان ، از ابو بصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«كدام مردى از شيعيان ما است كه مردى از برادرانش به نزد او آيد ، و به او يارى جويد در حاجتى كه دارد ، و او را يارى نكند ، با آنكه مى تواند كه او را يارى كند (يعنى هيچ يك از شيعيان ما چنين نكند) ، مگر آنكه خداى عز و جل او را مبتلى گرداند ، بر روا كردن حاجت هاى غير او از دشمنان ما ، كه خدا او را در روز قيامت ، بر آن حاجت ها كه روا كرده عذاب كند» .
ابو على اشعرى ، از محمد بن حسّان ، از محمد بن اسلم ، از خطّاب بن مصعب ، از سدير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هيچ مردى يارى برادر مسلمان خود را وا نگذاشته ، تا آنكه در آن سعى كند و با او مواسات و برابرى نمايد ، مگر آنكه مبتلا شده است به يارى كردن كسى كه گنهكار شود ، و مزد داده نشود» .
حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از احمد بن محمد بن عبداللّه ، از على بن جعفر ، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«هر كه مردى از برادرانش به سوى او قصد كند ، در حالتى كه به او پناه برنده باشد در بعضى از حالات خويش ، پس او را پناه ندهد بعد از آنكه بر آن قادر باشد ، به حقيقت كه دوستى خداى عز و جل را بريده است» .
.
ص: 90
157 _ بَابُ مَنْ مَنَعَ مُؤْمِناً شَيْئاً مِنْ عِنْدِهِ أَوْ مِنْ عِنْدِ غَيْرِهِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ؛ وَ أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ جَمِيعاً، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ فُرَاتِ بْنِ أَحْنَفَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«أَيُّمَا مُؤْمِنٍ مَنَعَ مُؤْمِناً شَيْئاً مِمَّا يَحْتَاجُ إِلَيْهِ وَ هُوَ يَقْدِرُ عَلَيْهِ مِنْ عِنْدِهِ أَوْ مِنْ عِنْدِ غَيْرِهِ، أَقَامَهُ اللّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مُسْوَدّاً وَجْهُهُ، مُزْرَقَّةً عَيْنَاهُ، مَغْلُولَةً يَدَاهُ إِلى عُنُقِهِ، فَيُقَالُ: هذَا الْخَائِنُ الَّذِي خَانَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ صلى الله عليه و آله ، ثُمَّ يُؤْمَرُ بِهِ إِلَى النَّارِ».
ابْنُ سِنَانٍ، عَنْ يُونُسَ بْنِ ظَبْيَانَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يَا يُونُسُ، مَنْ حَبَسَ حَقَّ الْمُؤْمِنِ، أَقَامَهُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَوْمَ الْقِيَامَةِ خَمْسَمِائَةِ عَامٍ عَلى رِجْلَيْهِ حَتّى يَسِيلَ عَرَقُهُ أَوْ دَمُهُ، وَ يُنَادِي مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ اللّهِ: هذَا الظَّالِمُ الَّذِي حَبَسَ عَنِ اللّهِ حَقَّهُ» قَالَ: «فَيُوَبَّخُ أَرْبَعِينَ يَوْماً، ثُمَّ يُؤْمَرُ بِهِ إِلَى النَّارِ».
مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ، عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَنْ كَانَتْ لَهُ دَارٌ ، فَاحْتَاجَ مُؤْمِنٌ إِلى سُكْنَاهَا ، فَمَنَعَهُ إِيَّاهَا، قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : يَا مَلَائِكَتِي ، بَخِلَ عَبْدِي عَلى عَبْدِي بِسُكْنَى الدَّارِ الدُّنْيَا، وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي، لَا يَسْكُنُ جِنَانِي أَبَداً».
.
ص: 91
157 . باب در بيان حال كسى كه مؤمنى را منع كند ، از خيرى از نزد خود ، يا از نزد غير خودچند نفر از اصحاب روايت كرده اند ، از احمد بن محمد و ابو على اشعرى ، از محمد بن حسّان و هر دو ، از محمد بن على ، از محمد بن سنان ، از فرات بن احنف ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هر مؤمنى كه مؤمنى را از چيزى منع كند ، از آنچه آن مؤمن به سوى آن محتاج است ، و حال آنكه او بر آن چيز قادر باشد ، از نزد خود يا از نزد غير خود ، خداى عز و جل او را در روز قيامت ، بر پاى دارد ، در حالتى كه رويش سياه و چشمهايش كبود و دستهايش به سوى گردنش غل كرده باشد . پس گفته مى شود كه : اين خيانت كارى است كه با خدا و رسول او خيانت كرده است . بعد از آن امر مى شود كه : او را به سوى آتش دوزخ برند» .
ابن سنان ، از يونس بن ظبيان روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«اى يونس! هر كه حق مؤمن را حبس كند و به او ندهد ، خداى عز و جل در روز قيامت ، پانصد سال او را بر روى پاى هايش بدارد ، تا آنكه عرق يا خون او روان شود (1) ، و نداكننده اى از جانب خدا ندا كند كه : اين ستمكارى است كه حقّ خدا را از او حبس نموده» . حضرت فرمود : «پس در چهل روز سرزنش مى شود . بعد از آن امر مى شود كه : او را به سوى آتش دوزخ برند» .
محمد بن سنان ، از مفضّل بن عمر روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«هر كه را خانه اى باشد ، و مؤمنى به آرام گرفتن و نشستن در آن محتاج شود ، پس او را از آن منع كند ، خداى عز و جل مى فرمايد كه : اى فرشتگان من! آيا بنده من بر بنده من بخل كرد به سكناى خانه دنيا ، به عزّت و جلال خودم سوگند كه هرگز در بهشت هاى من ساكن نخواهد شد» .
.
ص: 92
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ عليه السلام يَقُولُ:«مَنْ أَتَاهُ أَخُوهُ الْمُؤْمِنُ فِي حَاجَةٍ، فَإِنَّمَا هِيَ رَحْمَةٌ مِنَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ سَاقَهَا إِلَيْهِ؛ فَإِنْ قَبِلَ ذلِكَ فَقَدْ وَصَلَهُ بِوَلَايَتِنَا ، وَ هُوَ مَوْصُولٌ بِوَلَايَةِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ، وَ إِنْ رَدَّهُ عَنْ حَاجَتِهِ وَ هُوَ يَقْدِرُ عَلى قَضَائِهَا، سَلَّطَ اللّهُ عَلَيْهِ شُجَاعاً مِنْ نَارٍ يَنْهَشُهُ فِي قَبْرِهِ إِلى يَوْمِ الْقِيَامَةِ ، مَغْفُورٌ لَهُ أَوْ مُعَذَّبٌ، فَإِنْ عَذَرَهُ الطَّالِبُ كَانَ أَسْوَأَ حَالًا». قَالَ: وَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ: «مَنْ قَصَدَ إِلَيْهِ رَجُلٌ مِنْ إِخْوَانِهِ، مُسْتَجِيراً بِهِ فِي بَعْضِ أَحْوَالِهِ، فَلَمْ يُجِرْهُ بَعْدَ أَنْ يَقْدِرَ عَلَيْهِ، فَقَدْ قَطَعَ وَلَايَةَ اللّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالى».
158 _ بَابُ مَنْ أَخَافَ مُؤْمِناًعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْأَنْصَارِيِّ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ نَظَرَ إِلى مُؤْمِنٍ نَظْرَةً لِيُخِيفَهُ بِهَا، أَخَافَهُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَوْمَ لَا ظِلَّ إِلَا ظِلُّهُ» .
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ الْخَفَّافِ، عَنْ بَعْضِ الْكُوفِيِّينَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ رَوَّعَ مُؤْمِناً بِسُلْطَانٍ لِيُصِيبَهُ مِنْهُ مَكْرُوهٌ فَلَمْ يُصِبْهُ، فَهُوَ فِي النَّارِ؛ وَ مَنْ رَوَّعَ مُؤْمِناً بِسُلْطَانٍ لِيُصِيبَهُ مِنْهُ مَكْرُوهٌ فَأَصَابَهُ، فَهُوَ مَعَ فِرْعَوْنَ وَ آلِ فِرْعَوْنَ فِي النَّارِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ أَعَانَ عَلى مُؤْمِنٍ بِشَطْرِ كَلِمَةٍ، لَقِيَ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَكْتُوبٌ بَيْنَ عَيْنَيْهِ: آيِسٌ مِنْ رَحْمَتِي».
.
ص: 93
حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از احمد بن محمد بن عبداللّه ، از على بن جعفر روايت كرده است كه گفت :شنيدم از امام موسى كاظم عليه السلام كه فرمود ... تا آخر آنچه در باب قضاى حاجت مؤمن گذشت . و در اينجا چيز ديگر ذكر كرده و آن اين است كه : على بن جعفر گفت : و نيز شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود ... تا آخر آنچه در آخر باب پيش از اين باب مذكور شد .
158 . باب در بيان حال كسى كه مؤمنى را بترساندچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از محمد بن عيسى ، از انصارى ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه به سوى مؤمنى بنگرد به نگاهى تند ، از براى آنكه او را به آن نگاه بترساند ، خداى عز و جل او را بترساند ، در روزى كه هيچ سايه و پناهى غير از سايه او نباشد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابو اسحاق خفّاف ، از بعضى از اهل كوفه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه مؤمنى را بترساند به سلطانى ، به اينكه به صاحب تسلّطى عرض كند ، از براى آنكه از سلطان ، ناخوشى به آن مؤمن برسد ، پس چنان شود كه ناخوشى به او نرسد ، آن ترساننده در آتش دوزخ باشد . و هر كه مؤمنى را به سلطان بترساند ، از براى آنكه مكروهى از آن به مؤمن برسد ، و به اين سبب ناخوشى به آن مؤمن برسد ، آن ترساننده ، با فرعون و كسان فرعون در آتش دوزخ است كه با ايشان هم دركه (1) باشد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از بعضى از اصحاب خويش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه كسى را بر مؤمنى يارى دهد ، و بر ضرر او به نصف كلمه اى اعانت كند ، در روز قيامت خداى عز و جل را ملاقات كند ، در حالتى كه ميان دو چشمش نوشته باشد كه ، نوميد است از رحمت خدا يا از رحمت من» . (2)
.
ص: 94
159 _ بَابُ النَّمِيمَةِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَ لَا أُنَبِّئُكُمْ بِشِرَارِكُمْ؟ قَالُوا: بَلى يَا رَسُولَ اللّهِ، قَالَ: الْمَشَّاؤُونَ بِالنَّمِيمَةِ، الْمُفَرِّقُونَ بَيْنَ الْأَحِبَّةِ، الْبَاغُونَ لِلْبُرَآءِ الْمَعَايِبَ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُوسُفَ بْنِ عَقِيلٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَيْسٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«مُحَرَّمَةٌ الْجَنَّةُ عَلَى الْقَتَّاتِينَ، الْمَشَّائِينَ بِالنَّمِيمَةِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْأَصْبَهَانِيِّ، ذَكَرَهُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : شِرَارُكُمُ الْمَشَّاؤُونَ بِالنَّمِيمَةِ، الْمُفَرِّقُونَ بَيْنَ الْأَحِبَّةِ، الْمُبْتَغُونَ لِلْبُرَآءِ الْمَعَايِبَ».
160 _ بَابُ الْاءِذَاعَةِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَجْلَانَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ عَيَّرَ أَقْوَاماً بِالْاءِذَاعَةِ فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ إِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذاعُوا بِهِ» فَإِيَّاكُمْ وَ الْاءِذَاعَةَ».
.
ص: 95
159 . باب در بيان سخن چينى كردنچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از حسن بن محبوب ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : آيا نمى خواهيد كه شما را خبر دهم به بَدان يا بدترين شما؟ صحابه عرض كردند : يا رسول اللّه ! بلى ، مى خواهيم . فرمود : آنان كه به سخن چينى ، بسيار روندگانند در ميان مردمان (يعنى سخن آن را به نزد اين ، و سخن اين را به نزد آن مى برند ، تا فتنه و نزاع در ميان ايشان اندازند) ، و آنان كه در ميان دوستان جدايى مى اندازند ، و از براى بى گناهان ، عيب يا عيب ها مى جويند» (1) .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن عيسى ، از يوسف بن عقيل ، از محمد بن قيس ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«بهشت حرام گردانيده شده است بر آنان كه گوش دهندگانند ، تا سخن مردم را بشنوند ، و به سخن چينى كردن در ميان مردمان ، بسيار روندگانند» .
على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از ابو الحسين اصبهانى روايت كرده كه آن را ذكر كرده است از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ فرمود كه : بَدان يا بدترين شما ، آنانند كه به سخن چينى ، بسيار روندگانند ، و آنان كه در ميان دوستان جدايى مى اندازند ، و از براى بى گناهان ، عيب ها مى جويند» .
160 . باب در بيان فاش كردن اسرارچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از محمد بن عجلان كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل گروهى چند را به واسطه فاش كردن ، سرزنش فرموده ، در فرموده خود : «وَاِذا جآءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْاَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذاعُوا بِهِ» (2) ؛ يعنى : و چون بيايد ايشان را امرى از ايمنى يا ترس ، آن را فاش مى گردانند» . و حضرت فرمود : «پس بپرهيزيد از فاش كردن» .
.
ص: 96
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنْ مُحَمَّدٍ الْخَزَّازِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ أَذَاعَ عَلَيْنَا حَدِيثَنَا، فَهُوَ بِمَنْزِلَةِ مَنْ جَحَدَنَا حَقَّنَا». قَالَ: وَ قَالَ لِمُعَلَّى بْنِ خُنَيْسٍ: «الْمُذِيعُ حَدِيثَنَا كَالْجَاحِدِ لَهُ».
يُونُسُ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ، عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَنْ أَذَاعَ عَلَيْنَا حَدِيثَنَا، سَلَبَهُ اللّهُ الْاءِيمَانَ».
يُونُسُ ، عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَا قَتَلَنَا مَنْ أَذَاعَ حَدِيثَنَا قَتْلَ خَطَاً? وَ لكِنْ قَتَلَنَا قَتْلَ عَمْدٍ».
يُونُسُ، عَنِ الْعَلَاءِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ:«يُحْشَرُ الْعَبْدُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ مَا نَدِيَ دَماً، فَيُدْفَعُ إِلَيْهِ شِبْهُ الْمِحْجَمَةِ أَوْ فَوْقَ ذلِكَ، فَيُقَالُ لَهُ: هذَا سَهْمُكَ مِنْ دَمِ فُلَانٍ، فَيَقُولُ: يَا رَبِّ، إِنَّكَ لَتَعْلَمُ أَنَّكَ قَبَضْتَنِي وَ مَا سَفَكْتُ دَماً، فَيَقُولُ: بَلى، سَمِعْتَ مِنْ فُلَانٍ رِوَايَةَ كَذَا وَ كَذَا، فَرَوَيْتَهَا عَلَيْهِ، فَنُقِلَتْ حَتّى صَارَتْ إِلى فُلَانٍ الْجَبَّارِ، فَقَتَلَهُ عَلَيْهَا، وَ هذَا سَهْمُكَ مِنْ دَمِهِ».
يُونُسُ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام _ وَ تَلَا هذِهِ الْايَةَ : «ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كانُوا يَكْفُرُونَ بِآياتِ اللّهِ وَ يَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ ذلِكَ بِما عَصَوْا وَ كانُوا يَعْتَدُونَ» _ قَالَ:«وَ اللّهِ، مَا قَتَلُوهُمْ بِأَيْدِيهِمْ، وَ لَا ضَرَبُوهُمْ بِأَسْيَافِهِمْ، وَ لكِنَّهُمْ سَمِعُوا أَحَادِيثَهُمْ، فَأَذَاعُوهَا فَأُخِذُوا عَلَيْهَا، فَقُتِلُوا، فَصَارَ قَتْلاً وَ اعْتِدَاءً وَ مَعْصِيَةً».
.
ص: 97
على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از محمد خزّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه حديث ما را بر ما فاش كند ، به منزله كسى است كه دانسته ، حقّ ما را انكار كرده» . راوى مى گويد كه : حضرت به معلّى بن خنيس فرمود كه : «فاش كننده حديث ما ، مانند كسى است كه دانسته ، منكر آن است» .
يونس ، از ابن مسكان ، از ابن ابى يعفور روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«هر كه حديث ما را بر ما فاش كند ، خداى عز و جل ايمان را از او بربايد» .
يونس ، از يونس بن يعقوب ، از بعضى از اصحاب خويش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه حديث ما را فاش كند ، ما را به قتل خطا نكشته است ، وليكن ما را به قتل عمد كشته» (يعنى از روى قصد مرتكب كشتن ما شده است) .
يونس ، از علا ، از محمد بن مسلم روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«بنده در روز قيامت محشور مى شود ، و حال آنكه نَمى از خون به او نرسيده؛ پس مانند شيشه حجامت يا بالاتر از آن به سوى او دفع مى شود ، و به او گفته مى شود كه : اين بهره تو است از خون فلان كس . عرض مى كند كه : اى پروردگار من! مى دانى كه تو روح مرا قبض كردى و من خونى را نريخته بودم . مى فرمايد : بلى ، از فلان كس روايت را شنيدى چنين و چنين ، و آن را بر او روايت كردى . پس آن روايت نقل شد ، تا به فلان پادشاه جبّار رسيد ، و او را به جهت آن كشت ، و اينك بهره تو است از خون او» .
يونس ، از ابن سنان ، از اسحاق بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه : حضرت ، اين آيه را تلاوت فرمود : «ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كانُوا يَكْفُرُونَ بِآياتِ اللّه ِ وَيَقْتُلُونَ النَّبيّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ ذلِكَ بِما عَصَوا وَكانُوا يَعْتَدُونَ» (1) ؛ يعنى :«آن خوارى و بيچارگى و خشم خدا بر ايشان ، به سبب آن است كه ايشان بودند كه كافر مى شدند به آيت هاى خدا ، و مى كشتند پيغمبران را به ناحق . آنكه مذكور شد ، به سبب اين بود كه گنهكار شدند ، و بودند كه از حد در مى گذشتند ، و از احكام خداى _ تعالى _ تعدّى مى كردند» . و حضرت فرمود : «به خدا سوگند كه ايشان را به دست هاى خود نكشتند ، و شمشيرهاى خويش را به ايشان نزدند ، وليكن حديث هاى ايشان را شنيدند و آنها را فاش كردند ، و به اين سبب ، پيغمبران بر آنها گرفته شدند و كشته گشتند . پس اين فاش كردن ، كشتن و ستم و گناه گرديد» .
.
ص: 98
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ سَمَاعَةَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ يَقْتُلُونَ الْأَنْبِياءَ بِغَيْرِ حَقٍّ» فَقَالَ :«أَمَا وَ اللّهِ ، مَا قَتَلُوهُمْ بِأَسْيَافِهِمْ، وَ لكِنْ أَذَاعُوا سِرَّهُمْ، وَ أَفْشَوْا عَلَيْهِمْ، فَقُتِلُوا» .
عَنْهُ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَجْلَانَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ عَيَّرَ قَوْماً بِالْاءِذَاعَةِ، فَقَالَ: «وَ إِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذاعُوا بِهِ» فَإِيَّاكُمْ وَ الْاءِذَاعَةَ» .
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ عُثْمَانَ، عَمَّنْ أَخْبَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ أَذَاعَ عَلَيْنَا شَيْئاً مِنْ أَمْرِنَا، فَهُوَ كَمَنْ قَتَلَنَا عَمْداً، وَ لَمْ يَقْتُلْنَا خَطَأً» .
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ نَصْرِ بْنِ صَاعِدٍ مَوْلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، عَنْ أَبِيهِ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«مُذِيعُ السِّرِّ شَاكٌّ، وَ قَائِلُهُ عِنْدَ غَيْرِ أَهْلِهِ كَافِرٌ، وَ مَنْ تَمَسَّكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى فَهُوَ نَاجٍ». قُلْتُ: مَا هُوَ؟ قَالَ: «التَّسْلِيمُ» .
عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِي حَمَّادٍ، عَنْ رَجُلٍ مِنَ الْكُوفِيِّينَ، عَنْ أَبِي خَالِدٍ الْكَابُلِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَنَّهُ قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ جَعَلَ الدِّينَ دَوْلَتَيْنِ: دَوْلَةَ آدَمَ _ وَ هِيَ دَوْلَةُ اللّهِ _ وَ دَوْلَةَ إِبْلِيسَ، فَإِذَا أَرَادَ اللّهُ أَنْ يُعْبَدَ عَلَانِيَةً، كَانَتْ دَوْلَةُ آدَمَ؛ وَ إِذَا أَرَادَ اللّهُ أَنْ يُعْبَدَ فِي السِّرِّ، كَانَتْ دَوْلَةُ إِبْلِيسَ؛ وَ الْمُذِيعُ لِمَا أَرَادَ اللّهُ سَتْرَهُ مَارِقٌ مِنَ الدِّينِ».
.
ص: 99
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از عثمان بن عيسى ، از سماعه ، از ابو بصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام در قول خداى عز و جل : «وَيَقْتُلُونَ الْاَنْبِيآءَ بِغَيْرِ حَقٍّ» (1) . كه فرمود :«بدانيد و آگاه باشيد! به خدا سوگند كه ايشان را به شمشيرهاى خويش نكشتند ، وليكن راز ايشان را آشكار نمودند و برايشان فاش كردند ، و به اين سبب كشته شدند» .
از او ، از عثمان بن عيسى ، از محمد بن عجلان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جلگروهى را به واسطه فاش كردن ، سرزنش فرموده و فرموده : «وَاِذا جآءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْاَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذاعُوا بِهِ» (2) . پس بپرهيزيد از فاش كردن» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حسين بن عثمان ، از آنكه او را خبر داده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه چيزى از امر ما را بر ما فاش كند ، چون كسى است كه از روى عمد ما را كشته ، و ما را از روى خطا نكشته است» .
حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از احمد بن محمد ،از نصر بن صاعد ، غلام امام جعفر صادق عليه السلام ، از پدرش روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«فاش كننده راز ، صاحب شكّ است و گوينده آن در نزد غير اهلش ، كافر . و هر كه به عروه الوثقى چنگ در زند ، ناجى و رستگار است» . عرض كردم كه : مراد از آن چيست؟ فرمود : «تسليم كردن و گردن نهادن» .
على بن محمد ، از صالح بن ابى حمّاد ، از مردى از اهل كوفه ، از ابو خالد كابلى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل دين را در دولت قرار داده ، يكى دولت آدم و آن دولت خدا است ، و ديگرى دولت شيطان . پس هرگاه خداى عز و جل خواسته باشد كه در آشكار پرستيده شود ، دولت آدم آشكار باشد ، و چون اراده فرمايد كه در نهان پرستيده شود ، دولت شيطان برپا باشد . و آنكه فاش مى كند چيزى را كه خداى عز و جل پوشيدن آن را خواسته ، از دين اسلام بيرون است» .
.
ص: 100
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ الْحَجَّاجِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنِ اسْتَفْتَحَ نَهَارَهُ بِإِذَاعَةِ سِرِّنَا، سَلَّطَ اللّهُ عَلَيْهِ حَرَّ الْحَدِيدِ وَ ضِيقَ الْمَحَابِسِ».
161 _ بَابُ مَنْ أَطَاعَ الْمَخْلُوقَ فِي مَعْصِيَةِ الْخَالِقِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ طَلَبَ رِضَا النَّاسِ بِسَخَطِ اللّهِ ، جَعَلَ اللّهُ حَامِدَهُ مِنَ النَّاسِ ذَامّاً».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ، عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ طَلَبَ مَرْضَاةَ النَّاسِ بِمَا يُسْخِطُ اللّهَ، كَانَ حَامِدُهُ مِنَ النَّاسِ ذَامّاً؛ وَ مَنْ آثَرَ طَاعَةَ اللّهِ بِغَضَبِ النَّاسِ، كَفَاهُ اللّهُ عَدَاوَةَ كُلِّ عَدُوٍّ، وَ حَسَدَ كُلِّ حَاسِدٍ، وَ بَغْيَ كُلِّ بَاغٍ، وَ كَانَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لَهُ نَاصِراً وَ ظَهِيراً».
عَنْهُ، عَنْ شَرِيفِ بْنِ سَابِقٍ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ أَبِي قُرَّةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كَتَبَ رَجُلٌ إِلَى الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِ: عِظْنِي بِحَرْفَيْنِ، فَكَتَبَ إِلَيْهِ: مَنْ حَاوَلَ أَمْراً بِمَعْصِيَةِ اللّهِ، كَانَ أَفْوَتَ لِمَا يَرْجُو، وَ أَسْرَعَ لِمَجِيءِ مَا يَحْذَرُ» .
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ، عَنِ الْعَلَاءِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«لَا دِينَ لِمَنْ دَانَ بِطَاعَةِ مَنْ عَصَى اللّهَ، وَ لَا دِينَ لِمَنْ دَانَ بِفِرْيَةِ بَاطِلٍ عَلَى اللّهِ، وَ لَا دِينَ لِمَنْ دَانَ بِجُحُودِ شَيْءٍ مِنْ آيَاتِ اللّهِ» .
.
ص: 101
ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبار ، از صفوان ، از عبد الرحمان بن حجّاج ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه روز خود را به فاش كردن راز ما بگشايد و به آن آغاز كند ، خداى عز و جل گرمى آهن و تنگى زندان ها را بر او مسلّط گرداند» .
161 . باب در بيان حال كسى كه مخلوق را اطاعت مى كند در معصيت خالقعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه خشنودى مردم را به خشم و ناخشنودى خدا طلب كند ، و كارى بكند كه موجب خشم خدا باشد ، تا خلق از او راضى باشند ، خدا ستايش كننده و مدح نماينده او را ، از مردمانِ مذمّت كننده و بدگو مى گرداند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از اسماعيل بن مهران ، از سيف بن عميره ، از عمرو بن شمر ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه خشنودى مردم را طلب كند به چيزى كه خدا را به خشم آورد، خدا ستايش گوى او را ، از مردمانِ بدگو گرداند . و هر كه فرمانبردارى خدا را به غضب مردم اختيار كند ، ودر طاعت خدا كارى بكند كه خلق از او راضى نباشند ، خداى عز و جلدشمنى هر دشمن ، و حسد هر حسد برنده ، و ستم هر ستمكارى را از او كفايت كند ، و ياور و پشت و پناه او باشد» .
از او ، از شريف بن سابق ، از فضل بن ابى قرّه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«مردى به خدمت حضرت امام حسين عليه السلام نوشت كه : مرا موعظه كن و پند ده به دو حرف؛ پس حضرت به سوى او نوشت كه : هر كه كارى را قصد كند به نافرمانى خداى عز و جل ، بيشتر موجب ضايع شدن و نيستى آن چيزى است كه اميد دارد ، و شتابان تر است از براى آمدن آنچه از آن مى ترسد» .
ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، از صفوان ، از علاء ، از محمد بن مسلم روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود كه :«دين ندارد ، هر كه ديندارى مى كند به طاعت كسى كه خداى عز و جل را معصيت كرده . و دين ندارد ، هر كه ديندارى مى كند به دروغ و افتراى باطلى كه بر خدا بسته . و دين ندارد ، هر كه ديندارى مى كند به انكار كردن چيزى از آيت هاى خدا» .
.
ص: 102
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ، عَنْ أَبِيهِ عليهماالسلام، عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله :«مَنْ أَرْضى سُلْطَاناً بِسَخَطِ اللّهِ ، خَرَجَ مِنْ دِينِ اللّهِ».
162 _ بَابٌ فِي عُقُوبَاتِ الْمَعَاصِي الْعَاجِلَةِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ؛ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ، عَنْ أَبَانٍ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : خَمْسٌ إِنْ أَدْرَكْتُمُوهُنَّ فَتَعَوَّذُوا بِاللّهِ مِنْهُنَّ: لَمْ تَظْهَرِ الْفَاحِشَةُ فِي قَوْمٍ قَطُّ حَتّى يُعْلِنُوهَا ، إِلَا ظَهَرَ فِيهِمُ الطَّاعُونُ وَ الْأَوْجَاعُ الَّتِي لَمْ تَكُنْ فِي أَسْلَافِهِمُ الَّذِينَ مَضَوْا؛ وَ لَمْ يَنْقُصُوا الْمِكْيَالَ وَ الْمِيزَانَ ، إِلَا أُخِذُوا بِالسِّنِينَ وَ شِدَّةِ الْمَؤُونَةِ وَ جَوْرِ السُّلْطَانِ؛ وَ لَمْ يَمْنَعُوا الزَّكَاةَ ، إِلَا مُنِعُوا الْقَطْرَ مِنَ السَّمَاءِ ، وَ لَوْ لَا الْبَهَائِمُ لَمْ يُمْطَرُوا؛ وَ لَمْ يَنْقُضُوا عَهْدَ اللّهِ وَ عَهْدَ رَسُولِهِ ، إِلَا سَلَّطَ اللّهُ عَلَيْهِمْ عَدُوَّهُمْ ، وَ أَخَذُوا بَعْضَ مَا فِي أَيْدِيهِمْ؛ وَ لَمْ يَحْكُمُوا بِغَيْرِ مَا أَنْزَلَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ، إِلَا جَعَلَ اللّهُ بَأْسَهُمْ بَيْنَهُمْ» .
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ؛ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«وَجَدْنَا فِي كِتَابِ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِذَا ظَهَرَ الزِّنى مِنْ بَعْدِي، كَثُرَ مَوْتُ الْفَجْأَةِ؛ وَ إِذَا طُفِّفَ الْمِكْيَالُ وَ الْمِيزَانُ، أَخَذَهُمُ اللّهُ بِالسِّنِينَ وَ النَّقْصِ؛ وَ إِذَا مَنَعُوا الزَّكَاةَ، مَنَعَتِ الْأَرْضُ بَرَكَتَهَا مِنَ الزَّرْعِ وَ الثِّمَارِ وَ الْمَعَادِنِ كُلَّهَا؛ وَ إِذَا جَارُوا فِي الْأَحْكَامِ، تَعَاوَنُوا عَلَى الظُّلْمِ وَ الْعُدْوَانِ؛ وَ إِذَا نَقَضُوا الْعَهْدَ، سَلَّطَ اللّهُ عَلَيْهِمْ عَدُوَّهُمْ؛ وَ إِذَا قَطَعُوا الْأَرْحَامَ، جُعِلَتِ الْأَمْوَالُ فِي أَيْدِي الْأَشْرَارِ؛ وَ إِذَا لَمْ يَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ لَمْ يَنْهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ لَمْ يَتَّبِعُوا الْأَخْيَارَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي، سَلَّطَ اللّهُ عَلَيْهِمْ شِرَارَهُمْ، فَيَدْعُو خِيَارُهُمْ فَلَا يُسْتَجَابُ لَهُمْ».
.
ص: 103
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام ، از پدرش عليهماالسلام ، از جابر بن عبداللّه روايت كرده است كه گفت : رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه :«هر كه سلطانى را خشنود گرداند به چيزى كه موجب خشم خداى عز و جل باشد ، بيرون مى رود از دين خدا» .
162 . باب در بيان عقوبت هاى عاجله گناهانعلى بن ابراهيم روايت كرده است ، از پدرش و چند نفر از اصحاب ما ، از احمد بن محمد و هر دو ، از احمد بن محمد بن ابى نصر ، از ابان ، از مردى ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : پنج چيز است كه اگر آنها را دريابيد ، به خداى عز و جلپناه بريد از آنها . هرگز كردار زشت در ميان گروهى ظاهر نشده به مرتبه اى كه آن را آشكار كنند ، مگر آنكه طاعون و دردهايى كه در ميانه پيشينيان و پشت هاى ايشان كه از دنيا درگذشته اند ، نبوده ، در ميان ايشان ظاهر گرديده . و هيچ قومى پيمانه و ترازو را كم نكردند ، مگر آنكه گرفته شدند به قحطى و سختى اخراجات (1) و ستم پادشاه ، و زكات را منع نكردند ، مگر آنكه منع شدند از باران كه از جانب آسمان مى آيد ، و اگر چهارپايان نبودند ، باران بر ايشان باريده نمى شود ، و عهد و پيمان خدا و عهد رسول او را نشكستند ، مگر آنكه خداى عز و جلدشمن ايشان را بر ايشان مسلّط گردانيد ، و بعضى از آنچه را كه در دست هاى ايشان بود ، گرفت ، و حكم نكردند به غير آنچه خداى عز و جل فرو فرستاده ، مگر آنكه كارزارِ ايشان را در ميان ايشان قرار داد» (كه شدّت و سختى خود را در كار يكديگر كردند) .
على بن ابراهيم روايت كرده است كه ، از پدرش و چند نفر از اصحاب ما ، از احمد بن محمد و هر دو ، از ابن محبوب ، از مالك بن عطيّه ، از ابو حمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«در كتاب رسول خدا صلى الله عليه و آله يافتيم كه نوشته بود : چون زنا بعد از من آشكار و هويدا شود ، مرگ ناگهانى بسيار شود . و چون پيمانه و ترازو كم سنجيده شود ، خداى عز و جلايشان را به قحط و نقصان بگيرد . و چون زكات را منع كنند ، زمين بركت خود را از كشت و ميوه ها و همه معدن ها منع كند . و چون در حكم ها ستم كنند ، يكديگر را بر ظلم و عدوان يارى كنند . و چون عهد و پيمان را بشكنند ، خدا دشمن ايشان را بر ايشان مسلّط گرداند . و چون رحم ها را قطع كنند ، مال ها در دست بَدان (يا بدترين) ايشان قرار داده شود . و چون امر به معروف و نهى از منكر نكنند ، و نيكان از اهل بيت مرا پيروى ننمايند ، خدا بَدان ايشان را بر ايشان مسلّط گرداند؛ پس نيكان ايشان دعا كنند ، و از براى ايشان مستجاب نشود» .
.
ص: 104
163 _ بَابُ مُجَالَسَةِ أَهْلِ الْمَعَاصِيعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ أَبِي زِيَادٍ النَّهْدِيِّ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ صَالِحٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«لَا يَنْبَغِي لِلْمُؤْمِنِ أَنْ يَجْلِسَ مَجْلِساً يُعْصَى اللّهُ فِيهِ وَ لَا يَقْدِرُ عَلى تَغْيِيرِهِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ بَكْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْجَعْفَرِيِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ عليه السلام يَقُولُ:«مَا لِي رَأَيْتُكَ عِنْدَ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ يَعْقُوبَ؟» فَقَالَ: إِنَّهُ خَالِي، فَقَالَ: «إِنَّهُ يَقُولُ فِي اللّهِ قَوْلًا عَظِيماً، يَصِفُ اللّهَ وَ لَا يُوصَفُ، فَإِمَّا جَلَسْتَ مَعَهُ وَ تَرَكْتَنَا، وَ إِمَّا جَلَسْتَ مَعَنَا وَ تَرَكْتَهُ». فَقُلْتُ: هُوَ يَقُولُ مَا شَاءَ، أَيُّ شَيْءٍ عَلَيَّ مِنْهُ إِذَا لَمْ أَقُلْ مَا يَقُولُ؟ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ عليه السلام : «أَ مَا تَخَافُ أَنْ تَنْزِلَ بِهِ نَقِمَةٌ، فَتُصِيبَكُمْ جَمِيعاً ؟ أَمَا عَلِمْتَ بِالَّذِي كَانَ مِنْ أَصْحَابِ مُوسى عليه السلام ، وَ كَانَ أَبُوهُ مِنْ أَصْحَابِ فِرْعَوْنَ، فَلَمَّا لَحِقَتْ خَيْلُ فِرْعَوْنَ مُوسى تَخَلَّفَ عَنْهُ لِيَعِظَ أَبَاهُ، فَيُلْحِقَهُ بِمُوسى ، فَمَضى أَبُوهُ وَ هُوَ يُرَاغِمُهُ حَتّى بَلَغَا طَرَفاً مِنَ الْبَحْرِ، فَغَرِقَا جَمِيعاً ، فَأَتى مُوسى عليه السلام الْخَبَرُ، فَقَالَ: هُوَ فِي رَحْمَةِ اللّهِ، وَ لكِنَّ النَّقِمَةَ إِذَا نَزَلَتْ لَمْ يَكُنْ لَهَا عَمَّنْ قَارَبَ الْمُذْنِبَ دِفَاعٌ؟».
.
ص: 105
163 . باب در بيان همنشينى كردن با گناهكارانعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابو زياد نهدى ، از عبيد اللّه بن صالح ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«سزاوار نيست مؤمن را كه در جايى بنشيند كه خداى عز و جل را در آنجا معصيت مى كنند ، و او قدرت بر تغيير دادن آن نداشته باشد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از بكر بن محمد ، از جعفرى كه گفت : شنيدم از امام موسى كاظم عليه السلام كه فرمود :«مرا چه مى شود كه تو را در نزد عبد الرحمان بن يعقوب ديدم؟» راوى عرض كرد كه : او خالوى [= دايى] من است . حضرت فرمود كه : «او در باب خداى عز و جل گفتار بزرگى مى گويد ، و آن ، اين است كه خدا را وصف مى نمايد ، و حال آنكه آن جناب به وصف در نمى آيد ، و كسى نمى تواند كه او را به كنه حقيقت وصف نمايد؛ پس يا با او مى نشينى و ما را وا مى گذارى» ، و يا با ما مى نشينى و او را وا مى گذارى . عرض كردم كه : او آنچه خواهد ، بگويد ، چه چيز از آن بر من است ، چون به آنچه مى گويد ، قائل نباشم و به آن اعتقاد نكنم؛ پس امام موسى عليه السلام فرمود كه : «آيا نمى ترسى كه عذاب و عقوبتى بر او فرود آيد ، پس به شما همه برسد؟ آيا ندانسته اى قصّه آن كسى را كه از اصحاب موسى عليه السلام بود ، و پدرش از اصحاب فرعون بود؟ پس در هنگامى كه لشكر فرعون به موسى رسيدند ، از ايشان تخلّف ورزيد و در دنبال ماند كه پدرش را موعظه كند ، تا آنكه او را به موسى ملحق گرداند . بعد از آن ، پدرش درگذشت ، و او با پدرش پيوسته با يكديگر جنگ مى كردند و بر همديگر خشم مى گرفتند ، تا آنكه به موضعى از كنار درياى نيل رسيدند . پس هر دو باهم غرق شدند . و چون آن خبر به موسى عليه السلام رسيد ، فرمود كه : آن پسر در رحمت خداى عز و جل است ، وليكن عذاب و عقوبت چون فرود آيد ، چيزى كه آن را دفع كند از كسى كه با گنهكار نزديكى نموده ، نباشد ، و لامحاله به او نيز برسد» .
.
ص: 106
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِي نَجْرَانَ، عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام أَنَّهُ قَالَ:«لَا تَصْحَبُوا أَهْلَ الْبِدَعِ وَ لَا تُجَالِسُوهُمْ؛ فَتَصِيرُوا عِنْدَ النَّاسِ كَوَاحِدٍ مِنْهُمْ، قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الْمَرْءُ عَلى دِينِ خَلِيلِهِ وَ قَرِينِهِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِذَا رَأَيْتُمْ أَهْلَ الرَّيْبِ وَ الْبِدَعِ مِنْ بَعْدِي، فَأَظْهِرُوا الْبَرَاءَةَ مِنْهُمْ، وَ أَكْثِرُوا مِنْ سَبِّهِمْ، وَ الْقَوْلَ فِيهِمْ وَ الْوَقِيعَةَ، وَ بَاهِتُوهُمْ كَيْلَا يَطْمَعُوا فِي الْفَسَادِ فِي الْاءِسْلَامِ، وَ يَحْذَرَهُمُ النَّاسُ، وَ لَا يَتَعَلَّمُوا مِنْ بِدَعِهِمْ؛ يَكْتُبِ اللّهُ لَكُمْ بِذلِكَ الْحَسَنَاتِ، وَ يَرْفَعْ لَكُمْ بِهِ الدَّرَجَاتِ فِي الْاخِرَةِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يُوسُفَ، عَنْ مُيَسِّرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«لَا يَنْبَغِي لِلْمُسْلِمِ أَنْ يُوَاخِيَ الْفَاجِرَ، وَ لَا الْأَحْمَقَ، وَ لَا الْكَذَّابَ».
عَنْهُ، عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ الْكِنْدِيِّ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِ إِذَا صَعِدَ الْمِنْبَرَ، قَالَ: يَنْبَغِي لِلْمُسْلِمِ أَنْ يَجْتَنِبَ مُوَاخَاةَ ثَلَاثَةٍ: الْمَاجِنِ، وَ الْأَحْمَقِ، وَ الْكَذَّابِ. فَأَمَّا الْمَاجِنُ، فَيُزَيِّنُ لَكَ فِعْلَهُ، وَ يُحِبُّ أَنْ تَكُونَ مِثْلَهُ، وَ لَا يُعِينُكَ عَلى أَمْرِ دِينِكَ وَ مَعَادِكَ، وَ مُقَارَنَتُهُ جَفَاءٌ وَ قَسْوَةٌ، وَ مَدْخَلُهُ وَ مَخْرَجُهُ عَلَيْكَ عَارٌ. وَ أَمَّا الْأَحْمَقُ، فَإِنَّهُ لَا يُشِيرُ عَلَيْكَ بِخَيْرٍ، وَ لَا يُرْجى لِصَرْفِ السُّوءِ عَنْكَ وَ لَوْ أَجْهَدَ نَفْسَهُ، وَ رُبَّمَا أَرَادَ مَنْفَعَتَكَ فَضَرَّكَ، فَمَوْتُهُ خَيْرٌ مِنْ حَيَاتِهِ، وَ سُكُوتُهُ خَيْرٌ مِنْ نُطْقِهِ، وَ بُعْدُهُ خَيْرٌ مِنْ قُرْبِهِ. وَ أَمَّا الْكَذَّابُ، فَإِنَّهُ لَا يَهْنِئُكَ مَعَهُ عَيْشٌ، يَنْقُلُ حَدِيثَكَ، وَ يَنْقُلُ إِلَيْكَ الْحَدِيثَ، كُلَّمَا أَفْنى أُحْدُوثَةً مَطَّهَا بِأُخْرى حَتّى أَنَّهُ يُحَدِّثُ بِالصِّدْقِ فَمَا يُصَدَّقُ، وَ يُغْرِي بَيْنَ النَّاسِ بِالْعَدَاوَةِ، فَيُنْبِتُ السَّخَائِمَ فِي الصُّدُورِ، فَاتَّقُوا اللّهَ، وَ انْظُرُوا لِأَنْفُسِكُمْ».
.
ص: 107
ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، از عبد الرحمان بن ابى نجران ، از عمر بن يزيد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«با اهل بدعت ها مصاحبت منماييد ، و با ايشان همنشينى مكنيد ، كه در نزد خدا يا مردمان ، چون يكى از ايشان مى شويد . رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : مرد ، بر دين دوست و قرين خويش است» .
محمد بن يحيى ، از محمد بن حسين ، از احمد بن محمد بن ابى نصر ، از داود بن سرحان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : چون اهل بدعت ها و شك را بعد از من مى بينيد ، بيزارى را از ايشان اظهار كنيد ، و ايشان را بسيار دشنام دهيد ، و در مادّه ايشان سخن بسيار بگوييد ، و ايشان را غيبت كنيد ، و بر ايشان تهمت و بهتان ببنديد (1) ، تا آنكه در فساد و تباهى در دين اسلام اميد به هم نرسانند ، و مردمان از ايشان بترسند و از بدعت هاى ايشان چيزى نياموزند ، تا خداى عز و جل به همين ، همه خوبى ها را از براى شما بنويسد ، و به اين ، در آخرت درجاتى را از براى شما بلند گرداند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از محمد بن يوسف ، از ميسر از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«سزاوار نيست مسلمان را [كه] با فاجرِ نابكار و احمق و دروغگو برادرى كند» .
از او ، از عمرو بن عثمان ، از محمد بن سالم كندى ، از آنكه او را حديث كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ چون بر منبر بالا مى رفت ، مى فرمود كه : سزاوار است مسلمان را كه از برادرى كردن با سه كس دورى كند : يكى بدكارِ بى باكِ بى پروا ، و ديگرى احمق ، و سيم دروغگو . امّا بدكارِ بى باك؛ پس پيوسته كارهاى بد خويش را از براى تو زينت مى دهد ، و دوست مى دارد كه مانند او باشى ، و تو را يارى نمى كند بر امر دين تو و بر معاد تو (يعنى كارى كه در قيامت به كارت آيد) و پيوستگى با او موجب جفا و قساوت است ، و آمد و شد او نزد تو (كه بر تو داخل شود و از نزد تو بيرون رود) ، بر تو عار و ننگ است . و امّا احمق؛ پس او تو را به چيزى كه خوب باشد دلالت نمى كند ، و از براى دفع بدى از تو ، به او اميدوار نمى توان بود ، و هر چند كه سعى كند و خويش را در زحمت افكند . و بسا است كه منفعت تو را مى خواهد و به تو ضرر مى رساند؛ پس مردن او از زندگى اش بهتر ، و خاموشى اش از سخن گفتنش خوش تر ، و دوريش از نزديكيش خوب تر است . و امّا دروغگو؛ پس با مصاحبت او هيچ عيشى بر تو گوارا نيست . پيوسته سخن تو را به دروغ به مردم نقل مى كند ، و از مردم به دروغ ، سخن را به تو نقل مى كند ، و خبرهاى دروغ از برايت مى آورد ، و در هر زمان كه دروغ غريب عجيبى را تمام كرد ، آن را به دروغ غريبى ديگر پيوند مى كند ، و آن را طول و كشيدگى مى دهد ، تا به حدّى كه به چيز راستى خبر مى دهد و كسى از او باور نمى كند ، و به نقل دروغ ، در ميان مردمان دشمنى مى افكند ، و كينه ها را در سينه ها مى روياند؛ پس از خدا بپرهيزيد و از براى خويش نظر كنيد» (يعنى ملاحظه نماييد تا با كسى كه نبايد مصاحبت كنيد ، مصاحبت نكنيد) .
.
ص: 108
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُذَافِرٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ أَوْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ، عَنْ أَبِيهِ عليهماالسلام، قَالَ:«قَالَ لِي عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِمَا : يَا بُنَيَّ، انْظُرْ خَمْسَةً فَلَا تُصَاحِبْهُمْ، وَ لَا تُحَادِثْهُمْ، وَ لَا تُرَافِقْهُمْ فِي طَرِيقٍ. فَقُلْتُ: يَا أَبَهْ، مَنْ هُمْ؟ قَالَ: إِيَّاكَ وَ مُصَاحَبَةَ الْكَذَّابِ، فَإِنَّهُ بِمَنْزِلَةِ السَّرَابِ، يُقَرِّبُ لَكَ الْبَعِيدَ، وَ يُبَاعِدُ لَكَ الْقَرِيبَ ؛ وَ إِيَّاكَ وَ مُصَاحَبَةَ الْفَاسِقِ، فَإِنَّهُ بَائِعُكَ بِأُكْلَةٍ أَوْ أَقَلَّ مِنْ ذلِكَ؛ وَ إِيَّاكَ وَ مُصَاحَبَةَ الْبَخِيلِ، فَإِنَّهُ يَخْذُلُكَ فِي مَالِهِ أَحْوَجَ مَا تَكُونُ إِلَيْهِ؛ وَ إِيَّاكَ وَ مُصَاحَبَةَ الْأَحْمَقِ، فَإِنَّهُ يُرِيدُ أَنْ يَنْفَعَكَ فَيَضُرُّكَ؛ وَ إِيَّاكَ وَ مُصَاحَبَةَ الْقَاطِعِ لِرَحِمِهِ ، فَإِنِّي وَجَدْتُهُ مَلْعُوناً فِي كِتَابِ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِي ثَلَاثَةِ مَوَاضِعَ: قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : «فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِى الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَكُمْ أُولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمى أَبْصارَهُمْ» . وَ قَالَ : «الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِى الْأَرْضِ أُولئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدّارِ» . وَ قَالَ فِي الْبَقَرَةِ: «الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِى الْأَرْضِ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ» ».
.
ص: 109
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از عمرو بن عثمان ، از محمد بن عذافر ، از بعضى از اصحاب خويش ، از محمد بن مسلم و ابو حمزه ، از امام جعفر صادق ، از پدرش عليهماالسلام كه فرمود :«حضرت على بن الحسين عليه السلام به من فرمود كه : اى فرزند دلبند من! بنگر و با پنج كس مصاحبت و همزبانى مكن ، و در راهى با ايشان رفاقت مكن . عرض كردم كه : اى پدر بزرگوار! ايشان كيانند؟ فرمود كه : از مصاحبت با دروغگو بپرهيز؛زيرا كه او به منزله سراب است در فريب دادن ، دور را از برايت نزديك مى گرداند ، و نزديك را از برايت دور مى گرداند . و بپرهيز از مصاحبت با فاسق؛زيرا كه او تو را به يك لقمه يا كمتر از آن مى فروشد . و بپرهيز از مصاحبت با بخيل؛زيرا كه او تو را در مال خود فرو مى گذارد ، و يارى نمى كند در هنگامى كه نهايت احتياج دارى (و در زمانى كه از هر وقتى به سوى آن محتاج تر باشى) . و بپرهيز از مصاحبت با احمق؛ زيرا كه او مى خواهد كه به تو نفع رساند ، و تو را ضرر مى رساند . و بپرهيز از مصاحبت با آنكه رحِم خويش را قطع مى كند؛زيرا كه من او را در كتاب خداى عز و جلملعون يافتم در سه جا . خداى عز و جل فرموده است كه : «فَهَلْ عَسَيْتُمْ اِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِى الْاَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحامَكُمْ* أُولئِكَ الَّذينَ لَعَنَهُمُ اللّه ُ فَأَصَمَّهُمْ وَأَعْمى أَبْصارَهُمْ» (1) ؛ يعنى : «پس آيا متوقّع است از شما اى اهل نفاق! و مراد اين است كه ، البتّه چنين است كه اگر متولّى و متوجّه امور مردمان شويد ، و حاكم ايشان گرديد ، آنكه فساد كنيد و تباهى جوييد در زمين ، و ببُريد از خويشان خويش . آن گروه مفسد و قاطع ، آنانند كه خدا ايشان را لعنت كرده؛ يعنى رانده و از رحمت خود دور كرده؛ پس ايشان را كر گردانيده و ديده هاى ايشان را كور ساخته ، كه حق را نبينند و نشوند» . و فرموده است كه : «اَلَّذينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّه ِ مِنْ بَعْدِ ميثاقِهِ وَيَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللّه ُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ أُولئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سوُءُ الدّارِ» (2) _ كه ترجمه آن گذشت _ . و در سوره بقره فرموده است كه : «اَلَّذينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّه ِ مِنْ بَعْدِ ميثاقِهِ وَيقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللّه ُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِى الْاَرْضِ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ» (3) (و صدر آيه با صدر آيه پيش يكى است ، و ترجمه تتمّه آن ، اين است كه) : و فساد مى كنند در زمين (به اين معنى كه منع مردمان مى كنند از ايمان ، و به حق استهزا و ريشخند مى نمايند ، و راهزنى مى كنند ، و مردمان را مى ترسانند ، و به مؤمنان ضرر مى رسانند ، و مانند آن) . آن گروه كه اين صفت دارند ، ايشانند زيانكاران در هر دو جهان» (و در آيه اخير ، صريح لفظ لعنت مذكور نيست) .
.
ص: 110
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ شُعَيْبٍ الْعَقَرْقُوفِيِّ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِى الْكِتابِ أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ آياتِ اللّهِ يُكْفَرُ بِها وَ يُسْتَهْزَأُ بِها» إِلى آخِرِ الْايَةِ، فَقَالَ :«إِنَّمَا عَنى بِهذَا إِذَا سَمِعْتُمُ الرَّجُلَ الَّذِي يَجْحَدُ الْحَقَّ وَ يُكَذِّبُ بِهِ، وَ يَقَعُ فِي الْأَئِمَّةِ عليهم السلام ، فَقُمْ مِنْ عِنْدِهِ، وَ لَا تُقَاعِدْهُ كَائِناً مَنْ كَانَ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ، عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى بْنِ أَعْيَنَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْاخِرِ، فَلَا يَجْلِسْ مَجْلِساً يُنْتَقَصُ فِيهِ إِمَامٌ، أَوْ يُعَابُ فِيهِ مُؤْمِنٌ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِ: مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْاخِرِ، فَلَا يَقُومُ مَكَانَ رِيبَةٍ».
.
ص: 111
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از شعيب عقرقوفى كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «وَقَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِى الْكِتابِ أَنْ اِذا سَمِعْتُمْ آياتِ اللّه يُكْفَرُ بِها وَيُستَهْزَؤُ بِها» (1) _ تا آخر آيه كه با ترجمه مذكور شد _ و حضرت فرمود :«جز اين نيست كه مقصود از اين ، مردى است كه حق را انكار مى كند و به آن تكذيب مى نمايد ، و در ائمه عليهم السلام مى افتد و در حق ايشان سخنان مى گويد . پس از پيش او برخيز و با او همنشينى مكن . هر كه باشد ، باشد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از على بن اسباط ، از سيف بن عميره ، از عبد الاعلى بن اعين ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه ايمان به خدا و روز قيامت دارد ، بايد كه ننشيند در جايى كه امامى در آنجا مذكور مى شود به چيزى كه موجب نقص او است ، يا مؤمنى در آنجا عيب مى شود» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از ابن قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه : هر كه ايمان به خدا و روز قيامت دارد ، بايد كه در جايى كه موجب تهمت و بدگمانى است ، نايستد» .
.
ص: 112
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ، عَنْ عَبْدِ الْأَعْلى، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْاخِرِ، فَلَا يَقْعُدَنَّ فِي مَجْلِسٍ يُعَابُ فِيهِ إِمَامٌ، أَوْ يُنْتَقَصُ فِيهِ مُؤْمِنٌ».
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعْدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُوسى، قَالَ: حَدَّثَنِي أَخِي وَ عَمِّي، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«ثَلَاثَةُ مَجَالِسَ يَمْقُتُهَا اللّهُ، وَ يُرْسِلُ نَقِمَتَهُ عَلى أَهْلِهَا؛ فَلَا تُقَاعِدُوهُمْ وَ لَا تُجَالِسُوهُمْ: مَجْلِساً فِيهِ مَنْ يَصِفُ لِسَانُهُ كَذِباً فِي فُتْيَاهُ؛ وَ مَجْلِساً ذِكْرُ أَعْدَائِنَا فِيهِ جَدِيدٌ ، وَ ذِكْرُنَا فِيهِ رَثٌّ ؛ وَ مَجْلِساً فِيهِ مَنْ يَصُدُّ عَنَّا وَ أَنْتَ تَعْلَمُ». قَالَ: ثُمَّ تَلَا أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ثَلَاثَ آيَاتٍ مِنْ كِتَابِ اللّهِ كَأَنَّمَا كُنَّ فِي فِيهِ _ أَوْ قَالَ: فِي كَفِّهِ _ : « «وَ لا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ فَيَسُبُّوا اللّهَ عَدْواً بِغَيْرِ عِلْمٍ» ؛ «وَ إِذا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ فِى آياتِنا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتّى يَخُوضُوا فِى حَدِيثٍ غَيْرِهِ» ؛ «وَ لا تَقُولُوا لِما تَصِفُ أَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هذا حَلالٌ وَ هذا حَرامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ» ».
.
ص: 113
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از سيف بن عميره ، از عبد الاعلى روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه ايمان به خداى عز و جل و روز قيامت دارد ، بايد كه ننشيند در جايى كه امامى در آن عيب مى شود ، يا مؤمنى در آن مذكور مى شود به چيزى كه باعث نقص او است» .
حسين بن محمد ، از على بن محمد بن سعد ، از محمد بن مسلم ، از اسحاق بن موسى روايت كرده است كه گفت : حديث كردند مرا برادر و عموى من ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«سه مجلس است كه خداى عز و جل آنها را به غايت دشمن مى دارد ، و عذاب و عقوبت خود را بر اهل آنها مى فرستد؛ پس با ايشان مباشيد و با ايشان همنشينى مكنيد . يكى مجلسى كه در آن كسى است كه زبانش دروغ را وصف مى كند در فتواى خويش ، و ديگر مجلسى كه ياد دشمنان ما در آن تازه و ياد ما در آن كهنه است ، و سيم مجلسى كه در آن كسى است كه مردم را از ما باز مى دارد و تو مى دانى» . راوى مى گويد كه : بعد از آن ، حضرت صادق عليه السلام سه آيه را از كتاب خداى عز و جل تلاوت فرمود ، كه گويا آن آيات در دهانش بود ، يا آنكه راوى گفت كه : در كف دست آن حضرت نوشته بود . و آن آيات ، اين است كه : «وَلا تَسُبُّوا الَذينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّه ِ فَيَسُبُّوا اللّه َ عَدْوا بِغَيْرِ عِلْمٍ» (1) ؛ يعنى : «و دشنام مدهيد بت پرستانى را كه مى خوانند و مى پرستند از غير خدا ، كه ايشان خدا را ناسزا مى گويند از روى ظلم و درگذشتن از حقّ بى دانشى» (يعنى از روى جهل و نادانى ، خدا را ناسزا گويند) . «وَاِذا رَأَيْتَ الَّذينَ يَخُوضُونَ فى اياتِنا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتّى يَخُوضُوا فى حَديثٍ غَيْرِهِ» (2) ؛ يعنى : «و چون ببينى كسانى را كه به تكذيب و ريشخند فرو مى روند در آيت هاى ما كه قرآن است ، و در آن طعن مى زنند ، پس رو بگردان از ايشان و با ايشان منشين ، تا وقتى كه فرو روند در سخنى ديگر ، غير از آن» . «وَلا تَقُولُوا لِما تَصِفُ أَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هَذا حَلالٌ وَهَذا حَرامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَى اللّهِ ِ الْكَذِبَ» (3) ؛ يعنى : «و مگوييد مر آن چيزى را كه وصف مى كنند زبان هاى شما دروغ را (يعنى به مجرّد وصف زبان ، بدون آنكه دليلى داشته باشيد ، از روى دروغ) ، مگوييد كه اينك حلال است و اينك حرام است ، تا افترا بنديد بر خدا دروغ را» .
.
ص: 114
وَ بِهذَا الْاءِسْنَادِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ، قَالَ: حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ سَعِيدٍ الْجُمَحِيُّ، قَالَ : حَدَّثَنِي هِشَامُ بْنُ سَالِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِذَا ابْتُلِيتَ بِأَهْلِ النَّصْبِ وَ مُجَالَسَتِهِمْ، فَكُنْ كَأَنَّكَ عَلَى الرَّضْفِ حَتّى تَقُومَ؛ فَإِنَّ اللّهَ يَمْقُتُهُمْ وَ يَلْعَنُهُمْ، فَإِذَا رَأَيْتَهُمْ يَخُوضُونَ فِي ذِكْرِ إِمَامٍ مِنَ الْأَئِمَّةِ عليهم السلام فَقُمْ؛ فَإِنَّ سَخَطَ اللّهِ يَنْزِلُ هُنَاكَ عَلَيْهِمْ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ الْحَجَّاجِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ قَعَدَ عِنْدَ سَبَّابٍ لِأَوْلِيَاءِ اللّهِ، فَقَدْ عَصَى اللّهَ تَعَالى».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ، عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ قَعَدَ فِي مَجْلِسٍ يُسَبُّ فِيهِ إِمَامٌ مِنَ الْأَئِمَّةِ عليهم السلام يَقْدِرُ عَلَى الِانْتِصَافِ فَلَمْ يَفْعَلْ، أَلْبَسَهُ اللّهُ الذُّلَّ فِي الدُّنْيَا، وَ عَذَّبَهُ فِي الْاخِرَةِ، وَ سَلَبَهُ صَالِحَ مَا مَنَّ بِهِ عَلَيْهِ مِنْ مَعْرِفَتِنَا».
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعْدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ، قَالَ: حَدَّثَنِي أَبِي: عَلِيُّ بْنُ النُّعْمَانِ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ، عَنِ الْيَمَانِ بْنِ عُبَيْدِ اللّهِ، قَالَ:رَأَيْتُ يَحْيَى ابْنَ أُمِّ الطَّوِيلِ وَقَفَ بِالْكُنَاسَةِ، ثُمَّ نَادى بِأَعْلى صَوْتِهِ: مَعْشَرَ أَوْلِيَاءِ اللّهِ، إِنَّا بُرَآءُ مِمَّا تَسْمَعُونَ، مَنْ سَبَّ عَلِيّاً عليه السلام فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللّهِ ، وَ نَحْنُ بُرَآءُ مِنْ آلِ مَرْوَانَ وَ مَا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ ، ثُمَّ يَخْفِضُ صَوْتَهُ، فَيَقُولُ: مَنْ سَبَّ أَوْلِيَاءَ اللّهِ فَلَا تُقَاعِدُوهُ؛ وَ مَنْ شَكَّ فِيمَا نَحْنُ عَلَيْهِ فَلَا تُفَاتِحُوهُ؛ وَ مَنِ احْتَاجَ إِلى مَسْأَلَتِكُمْ مِنْ إِخْوَانِكُمْ فَقَدْ خُنْتُمُوهُ، ثُمَّ يَقْرَأُ: «إِنّا أَعْتَدْنا لِلظّالِمِينَ ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها وَ إِنْ يَسْتَغِيثُوا يُغاثُوا بِماءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِى الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً» ».
.
ص: 115
و به همين اسناد ، از محمد بن مسلم ، از داود بن فرقد روايت است كه گفت : حديث كرد مرا محمد بن سعيد جهمى و گفت كه : حديث كرد مرا هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«چون مبتلا شوى به اهل نصب (يعنى سنّيان و همنشينى كردن با ايشان) ، چنان باش كه گويا بر بالاى سنگ گرمِ بريان شده اى هستى ، تا آنكه برخيزى؛زيرا كه خداى عز و جل ايشان را به غايت دشمن مى دارد ، و ايشان را لعنت مى كند . پس چون ايشان را ببينى كه در ذكر امامى از ائمّه عليهم السلام فرو مى برند ، برخيز؛ زيرا كه خشم خداى عز و جل در آن وقت يا در آن مكان بر ايشان فرود مى آيد» .
ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، از صفوان ، از عبد الرحمان بن حجّاج ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه در نزد كسى بنشيند كه دوستان خداى عز و جل را دشنام مى دهد و به ايشان ناسزا مى گويد ، به حقيقت كه خداى عز و جلرا معصيت و نافرمانى كرده است» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از قاسم بن عروه ، از عبيد بن زراره ، از پدرش ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«هر كه بنشيند در مجلسى كه امامى از ائمّه عليهماالسلام در آنجا دشنام داده مى شود و ناسزايى نسبت به او مذكور مى گردد ، و او قادر بر داد ستاندن باشد و نكند ، خداى عز و جل در دنيا لباس خوارى را بر او بپوشاند ، و در آخرت او را عذاب فرمايد ، و آنچه را كه به واسطه آن بر او منّت گذاشته از شناختن ما كه چيزى است نيكو و شايسته ، از او بربايد» .
حسين بن محمد و محمد بن يحيى ، از على بن محمد بن سعد ، از محمد بن مسلم ، از حسن بن على بن نعمان روايت كرده اند كه گفت : حديث كرد مرا پدرم على بن نعمان ، از ابن مسكان ، از يمان بن عبيداللّه كه گفت : يحيى بن امّ طويل را ديدم كه در كناسه كوفه (1) ايستاده بود . پس به بلندترين آواز خويش ندا در داد كه : اى گروه دوستان خداى عز و جل! به درستى كه ما بيزاريم از آنچه مى شنويد . هر كه على عليه السلام را ناسزا گويد ، لعنت خدا بر او باد . و ما بيزاريم از آل مروان و آنچه مى پرستند از غير خداى _ تعالى _ . بعد از آن ، آواز خويش را پست مى كرد و مى گفت : هر كه دوستان خدا را ناسزا گويد ، با او همنشينى مكنيد . و هر كه شك كند در آنچه ما در آنيم ، با ايشان ابتدا به جدال و گفتگو منماييد . و هر كه از برادران شما به سؤال كردن[و درخواست ]از شما محتاج شود ، به حقيقت كه با او خيانت كرده ايد . بعد از آن ، اين آيه را مى خواند كه : «اِنّا أَعْتَدْنا لِلظّالِمينَ ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها وَاِنْ يَسْتَغيثُوا يُغاثُوا بِمآءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِى الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ وَسآءَتْ مُرْتَفَقا» (2) ؛ يعنى :«به درستى كه ما آماده كرده ايم از براى ستمكاران؛ يعنى ناگرويدگان _ چنان كه در آيات باب ولايت گذشت _ ، آتشى را كه احاطه نموده است به ايشان سراپرده آن ، و گرداگرد ايشان را فرو گرفته ، و اگر از تشنگى فريادخواهى كنند ، فريادرسيده شوند به آبى كه مانند روى يا مسِ گداخته است ، (يا چرك و ريم (3) دوزخيان كه در جوش باشد) ، و چون پيش ايشان برند ، بريان كند روى هاى ايشان را از شدّت حرارت . بد آشاميدنى است (آن آبى كه چون مهل است) ، و بد تكيه گاهى است آتش دوزخ» . (4)
.
ص: 116
164 _ بَابُ أَصْنَافِ النَّاسِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ سُلَيْمٍ مَوْلى طِرْبَالٍ، قَالَ: حَدَّثَنِي هِشَامٌ، عَنْ حَمْزَةَ بْنِ الطَّيَّارِ، قَالَ: قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«النَّاسُ عَلى سِتَّةِ أَصْنَافٍ». قَالَ: قُلْتُ: أَ تَأْذَنُ لِي أَنْ أَكْتُبَهَا؟ قَالَ: «نَعَمْ». قُلْتُ : مَا أَكْتُبُ؟ قَالَ: «اكْتُبْ أَهْلَ الْوَعِيدِ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ أَهْلِ النَّارِ، وَ اكْتُبْ: «وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً» » . قَالَ: قُلْتُ: مَنْ هؤُلَاءِ؟ قَالَ: «وَحْشِيٌّ مِنْهُمْ». قَالَ: «وَ اكْتُبْ: «وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللّهِ إِمّا يُعَذِّبُهُمْ وَ إِمّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ» ». قَالَ: «وَ اكْتُبْ: «إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدَانِ لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَ لا يَهْتَدُونَ سَبِيلاً» : لَا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً إِلَى الْكُفْرِ، وَ لَا يَهْتَدُونَ سَبِيلاً إِلَى الْاءِيمَانِ «فَأُولئِكَ عَسَى اللّهُ أَنْ يَعْفُوَ عَنْهُمْ» ». قَالَ: «وَ اكْتُبْ: «أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ» ». قَالَ: قُلْتُ: وَ مَا أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ؟ قَالَ: «قَوْمٌ اسْتَوَتْ حَسَنَاتُهُمْ وَ سَيِّئَاتُهُمْ، فَإِنْ أَدْخَلَهُمُ النَّارَ فَبِذُنُوبِهِمْ ، وَ إِنْ أَدْخَلَهُمُ الْجَنَّةَ فَبِرَحْمَتِهِ».
.
ص: 117
164 . باب در بيان اقسام مردمانچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن اسباط ، از سليم ، مولاى طربال ، كه گفت : حديث كرد مرا هشام ، از حمزة بن طيّار كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به من فرمود كه :«مردمان بر شش قسم اند» . حمزه مى گويد كه : عرض كردم كه : آيا مرا دستورى مى دهى كه آن اقسام را بنويسم؟ فرمود : «آرى» . عرض كردم كه : چه بنويسم؟ فرمود : «بنويس كه اهل وعيد ، از اهل بهشت و اهل دوزخ اند ، و بنويس كه : «وَ أخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صالِحا وَأخَرَ سَيِّئا» (1) » _ كه ترجمه آن مذكور خواهد شد _ . حمزه مى گويد كه : عرض كردم كه : اين گروه كيستند؟ فرمود كه : «وحشى (يعنى كشنده حمزه سيّدالشّهدا) ، از جمله ايشان است» . و فرمود كه : «بنويس «وَأخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِاَمْرِ اللّه ِ اِمّا يُعَذِّبُهُمْ وَإِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ» (2) » _ كه ترجمه آن مى آيد _ (3) . و فرمود كه : «بنويس «اِلَّا الْمُسْتَضْعَفينَ مِنَ الرِّجالِ والنِّسآءِ وَالْوِلْدانِ الَّذينَ لا يَسْتَطيعُونَ حيلَةً وَلا يَهْتَدُونَ سَبيلاً» (4) ؛ يعنى : ليكن كسانى كه به حسب واقع ناتوان و عاجزند ، از مردان و زنان و كودكان كه توانايى ندارند چاره اى را به سوى مهاجرت ، و نمى شناسند راه مدينه را ، و طريق بيرون آمدن را نمى دانند» . و حضرت فرمود كه : «توانايى ندارند چاره اى را به سوى كفر ، و نمى شناسند راهى را به سوى ايمان . «فَأُولئِكَ عَسَى اللّه ُ أَنْ يَعْفُوَ عَنْهُمْ» (5) ؛ يعنى : پس آن گروه بيچارگان ، شايد آنكه خدا عفو كند از ايشان» . و فرمود كه : «بنويس و اصحاب اعراف» . راوى مى گويد كه : عرض كردم كه : اصحاب اعراف چيستند و چه صفت دارند؟ فرمود كه : «ايشان ، گروهى هستند كه ثواب ها و گناهان ايشان برابر است؛ پس اگر خدا ايشان را داخل جهنّم گرداند ، به سبب گناهان ايشان است ، و اگر ايشان را داخل بهشت گرداند ، به واسطه رحمت او است» .
.
ص: 118
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ، عَنْ يُونُسَ، عَنْ حَمَّادٍ، عَنْ حَمْزَةَ بْنِ الطَّيَّارِ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«النَّاسُ عَلى سِتِّ فِرَقٍ _ يَؤُولُونَ كُلُّهُمْ إِلى ثَلَاثِ فِرَقٍ _ : الْاءِيمَانِ، وَ الْكُفْرِ، وَ الضَّلَالِ وَ هُمْ أَهْلُ الْوَعْدَيْنِ الَّذِينَ وَعَدَهُمُ اللّهُ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ: الْمُؤْمِنُونَ، وَ الْكَافِرُونَ، وَ الْمُسْتَضْعَفُونَ ، وَ الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللّهِ «إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ» ، وَ الْمُعْتَرِفُونَ بِذُنُوبِهِمْ «خَلَطُوا عَمَلاً صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً» ، وَ أَهْلُ الْأَعْرَافِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ زُرَارَةَ، قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ حُمْرَانُ _ أَوْ أَنَا وَ بُكَيْرٌ _ عَلى أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: إِنَّا نَمُدُّ الْمِطْمَارَ، قَالَ:«وَ مَا الْمِطْمَارُ؟» قُلْتُ: التُّرُّ، فَمَنْ وَافَقَنَا مِنْ عَلَوِيٍّ أَوْ غَيْرِهِ، تَوَلَّيْنَاهُ؛ وَ مَنْ خَالَفَنَا مِنْ عَلَوِيٍّ أَوْ غَيْرِهِ، بَرِئْنَا مِنْهُ. فَقَالَ لِي : «يَا زُرَارَةُ، قَوْلُ اللّهِ أَصْدَقُ مِنْ قَوْلِكَ، فَأَيْنَ الَّذِينَ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَ لا يَهْتَدُونَ سَبِيلاً» ؟ أَيْنَ الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللّهِ؟ أَيْنَ الَّذِينَ «خَلَطُوا عَمَلاً صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً» ؟ أَيْنَ «أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ» ؟ أَيْنَ «الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ» ؟». وَ زَادَ حَمَّادٌ فِي الْحَدِيثِ، قَالَ: فَارْتَفَعَ صَوْتُ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام وَ صَوْتِي حَتّى كَانَ يَسْمَعُهُ مَنْ عَلى بَابِ الدَّارِ. وَ زَادَ فِيهِ جَمِيلٌ، عَنْ زُرَارَةَ: فَلَمَّا كَثُرَ الْكَلَامُ بَيْنِي وَ بَيْنَهُ، قَالَ لِي: «يَا زُرَارَةُ، حَقّاً عَلَى اللّهِ أَنْ يُدْخِلَ الضُّلَالَ الْجَنَّةَ».
.
ص: 119
على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى بن عبيد ، از يونس ، از حمّاد ، از حمزة بن طيّار روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«مردم شش گروهند كه همه ايشان به سه گروه باز مى گردند ، و آن ، ايمان و كفر و گمراهى است . و ايشان ، اهل وعد و وعيدند كه خدا بهشت و دوزخ را به ايشان وعده داده است . و آن شش گروه ، مؤمنانند و كافران و ناتوانان ، و جماعتى كه باز داشته شدگان و به تأخير افتادگانند ، كه حكم ايشان موقوف است براى نزول فرمان خدا درباره ايشان ، يا عذاب مى كند ايشان را يا توبه ايشان را قبول مى فرمايد . و گروهى كه معترف اند به گناهان خويش و به آنها اقرار دارند ، و كردار نيك و كردار ديگر را كه بد است به هم آميختند ، و اهل اعراف» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم ، از زراره روايت كرده است كه گفت : من و حمران يا من و بكير ، بر امام محمد باقر عليه السلام داخل شدم . زراره مى گويد كه : به آن حضرت عرض كردم : جز اين نيست كه ما مطمار مى كشيم . فرمود كه :«مطمار چيست؟» عرض كردم كه : تُرّ (1) ، پس هر كه با ما موافقت مى كند از سيّد علوى يا غير او ، او را دوست مى داريم . و هر كه با ما مخالفت مى ورزد از سيّد علوى و غير او ، از او بيزارى مى جويم . حضرت به من فرمود كه : «اى زراره! گفته خداى عز و جل از گفتار تو راست تر است ، اگر چنان باشد كه تو مى گويى؛ پس كجايند آنان كه خداى عز و جل در باب ايشان فرموده است كه : «اِلَّا الْمُسْتَضْعَفينَ مِنَ الرِّجالِ وَالنِّساءِ وَالْوِلْدانِ لا يَسْتَطيعُونَ حيلَةً وَلا يَهْتَدُونَ سَبيلاً» (2) ؟ و كجايند آنان كه باز داشته شده اند براى نزول فرمان خدا درباره ايشان؟ و كجايند آنان كه كردار نيك و كردار ديگرِ بد را به هم آميخته اند؟ و كجايند اصحاب اعراف؟ و كجايند آنان كه دل هاى ايشان الفت داده شده است؟» . و حمّاد در اين حديث ، اين را زياد كرده است كه زراره گفت كه : پس آواز امام محمد باقر عليه السلام و آواز من بلند شد ، تا به حدّى كه هر كه بر در خانه بود ، آن را مى شنيد . و جميل ، از زراره در آن ، اين را زياد كرده است كه : پس در هنگامى كه سخن در ميان من و آن حضرت بسيار شد ، به من فرمود كه : «اى زراره! بر خداى عز و جل واجب و سزاوار است كه گمراهان را داخل بهشت گرداند» (و مراد از ايشان ، ناتوانانند) .
.
ص: 120
165 _ بَابُ الْكُفْرِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ كَثِيرٍ الرَّقِّيِّ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : سُنَنُ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله كَفَرَائِضِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؟ فَقَالَ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فَرَضَ فَرَائِضَ مُوجَبَاتٍ عَلَى الْعِبَادِ، فَمَنْ تَرَكَ فَرِيضَةً مِنَ الْمُوجَبَاتِ فَلَمْ يَعْمَلْ بِهَا وَ جَحَدَهَا، كَانَ كَافِراً، وَ أَمَرَ اللّهُ بِأُمُورٍ كُلُّهَا حَسَنَةٌ، فَلَيْسَ مَنْ تَرَكَ بَعْضَ مَا أَمَرَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِهِ عِبَادَهُ مِنَ الطَّاعَةِ بِكَافِرٍ، وَ لكِنَّهُ تَارِكٌ لِلْفَضْلِ، مَنْقُوصٌ مِنَ الْخَيْرِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى، عَنْ حَرِيزٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«وَ اللّهِ، إِنَّ الْكُفْرَ لَأَقْدَمُ مِنَ الشِّرْكِ وَ أَخْبَثُ وَ أَعْظَمُ». قَالَ: ثُمَّ ذَكَرَ كُفْرَ إِبْلِيسَ حِينَ قَالَ اللّهُ لَهُ: اسْجُدْ لآِدَمَ، فَأَبى أَنْ يَسْجُدَ، «فَالْكُفْرُ أَعْظَمُ مِنَ الشِّرْكِ، فَمَنِ اخْتَارَ عَلَى اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ وَ أَبَى الطَّاعَةَ، وَ أَقَامَ عَلَى الْكَبَائِرِ، فَهُوَ كَافِرٌ؛ وَ مَنْ نَصَبَ دِيناً غَيْرَ دِينِ الْمُؤْمِنِينَ، فَهُوَ مُشْرِكٌ».
.
ص: 121
165 . باب در بيان كفرچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از حسن بن محبوب ، از داود بن كثير رقّى كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : سنّت هاى رسول خدا صلى الله عليه و آله (يعنى آنچه از طريقه آن حضرت ظاهر مى شود) ، مانند واجبات خداى _ تعالى _ است؟ فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل فريضه اى چند را قرارداد فرموده ، كه آنها را بر بندگان خويش واجب نموده؛ پس هر كه فريضه اى از آنها كه بر ايشان واجب شده ، ترك كند و به آن عمل نكند و آن را انكار كند ، كافر باشد . و خداى عز و جل به امورى چند امر فرموده (يعنى به طريقه استحباب) ، كه همه آنها نيكو است؛ پس هر كه ترك كند بعضى از آنچه را كه خداى عز و جل بندگان خود را به آن امر فرمود از طاعت ، كافر نيست ، وليكن چنين كسى تارك فضل و افزونى است ، و بهره اش از خير و خوبى ، كم و ناتمام شده است» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از حريز ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به خدا سوگند كه كفر ، از شرك ديرينه تر و خبيث تر و بزرگ تر است» . راوى مى گويد كه : بعد از آن ، كفر شيطان را ذكر فرمود ، در هنگامى كه خداى عز و جل به او فرمود كه : سجده كن از براى آدم؛ پس سر باز زد از آنكه سجده كند؛ «پس كفر ، از شرك بزرگ تر است؛ پس هر كه غير را بر خداى عز و جل اختيار كند ، و از اطاعت خدا سر باز زند ، و بر گناهان كبيره ايستادگى كند ، كافر است . و هر كه دينى را غير از دين مؤمنان برپا كند ، مشرك است» .
.
ص: 122
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ بُكَيْرٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ: ذُكِرَ عِنْدَهُ سَالِمُ بْنُ أَبِي حَفْصَةَ وَ أَصْحَابُهُ، فَقَالَ: إِنَّهُمْ يُنْكِرُونَ أَنْ يَكُونَ مَنْ حَارَبَ عَلِيّاً عليه السلام مُشْرِكِينَ؟ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«فَإِنَّهُمْ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ كُفَّارٌ» ثُمَّ قَالَ لِي: «إِنَّ الْكُفْرَ أَقْدَمُ مِنَ الشِّرْكِ» ثُمَّ ذَكَرَ كُفْرَ إِبْلِيسَ حِينَ قَالَ لَهُ: اسْجُدْ، فَأَبى أَنْ يَسْجُدَ . وَ قَالَ: «الْكُفْرُ أَقْدَمُ مِنَ الشِّرْكِ، فَمَنِ اجْتَرى عَلَى اللّهِ، فَأَبَى الطَّاعَةَ، وَ أَقَامَ عَلَى الْكَبَائِرِ، فَهُوَ كَافِرٌ» يَعْنِي: مُسْتَخِفٌّ كَافِرٌ.
عَنْهُ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ بُكَيْرٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْيَنَ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِنّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ إِمّا شاكِراً وَ إِمّا كَفُوراً» قَالَ:«إِمَّا آخِذٌ، فَهُوَ شَاكِرٌ؛ وَ إِمَّا تَارِكٌ، فَهُوَ كَافِرٌ».
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ مَنْ يَكْفُرْ بِالْاءِيمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ» ، قَالَ:«تَرْكُ الْعَمَلِ الَّذِي أَقَرَّ بِهِ، مِنْ ذلِكَ أَنْ يَتْرُكَ الصَّلَاةَ مِنْ غَيْرِ سُقْمٍ وَ لَا شُغُلٍ».
.
ص: 123
على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از عبد اللّه بن بكير ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه گفت : سالم بن ابى حفصه و اصحابش در نزد آن حضرت مذكور شدند ، و زراره گفت كه : ايشان انكار مى كنند كه آنان كه با على عليه السلام جنگ كرده اند مشرك باشند . بعد از آن ، حضرت باقر عليه السلام فرمود كه :«پس ايشان گمان مى كنند كه ايشان كافرند» . بعد از آن ، به من فرمود كه : «كفر ، از شرك ديرينه تر است» . و كفر شيطان را ذكر فرمود ، در هنگامى كه خدا به او فرمود كه : سجده كن؛ پس سر باز زد از آنكه سجده كند . و فرمود كه : «كفر ، از شرك ديرينه تر است؛ پس هر كه بر خدا جرأت كند ، و به آن سبب از اطاعت سر باز زند ، و بر گناهان ايستادگى كند ، كافر است» ؛ يعنى استخفاف كننده اى است كه كافر است .
از او ، از عبد اللّه بن بكير ، از زراره ، از حمران بن اعين روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «اِنّا هَدَيْناهُ السَّبيلَ اِمّا شاكِرا واِمّا كَفُورا» (1) _ كه ترجمه آن گذشت _ (2) . و حضرت فرمود كه :«يا آن را مى گيرد و به آن عمل مى كند ، پس او شاكر است ، و يا ترك مى كند ، پس او كافر است» .
حسين بن محمد ، از مُعلّى بن محمد ، از حسين بن على ، از حمّاد بن عثمان ، از عبيد ، از زراره روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «وَمَنْ يَكْفُرْ بِالْاِيمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ» (3) . فرمود كه :«يعنى كارى را كه به آن اقرار كرده ، ترك كند . و از جمله آن ، اين است كه نماز را ترك كند ، بى آنكه بيمارى يا شغلى داشته باشد» . و ترجمه آيه اين است كه : «و هر كه كافر شد ، و با آنچه ايمان به آن واجب باشد ، از اصول و فروع ايمان ، و انكار شرائع اسلام كند از حلال و حرام ، پس به حقيقت كه باطل شده است كردارهاى او» (به جهت عدم ترتّب ثواب ، بر آنچه صحّت اعمال ، فرع ايمان است) .
.
ص: 124
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ عليه السلام عَنِ الْكُفْرِ وَ الشِّرْكِ: أَيُّهُمَا أَقْدَمُ؟ قَالَ: فَقَالَ لِي:«مَا عَهْدِي بِكَ تُخَاصِمُ النَّاسَ» قُلْتُ: أَمَرَنِي هِشَامُ بْنُ سَالِمٍ أَنْ أَسْأَلَكَ عَنْ ذلِكَ، فَقَالَ لِي: «الْكُفْرُ أَقْدَمُ وَ هُوَ الْجُحُودُ؛ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِلَّا إِبْلِيسَ أَبى وَ اسْتَكْبَرَ وَ كانَ مِنَ الْكافِرِينَ» » .
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ الْحَجَّاجِ، عَنْ زُرَارَةَ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام : يَدْخُلُ النَّارَ مُؤْمِنٌ؟ قَالَ:«لَا، وَ اللّهِ». قُلْتُ: فَمَا يَدْخُلُهَا إِلَا كَافِرٌ؟ قَالَ: «لَا، إِلَا مَنْ شَاءَ اللّهُ». فَلَمَّا رَدَدْتُ عَلَيْهِ مِرَاراً، قَالَ لِي: «أَيْ زُرَارَةُ، إِنِّي أَقُولُ: لَا، وَ أَقُولُ: إِلَا مَنْ شَاءَ اللّهُ، وَ أَنْتَ تَقُولُ: لَا، وَ لَا تَقُولُ: إِلَا مَنْ شَاءَ اللّهُ». قَالَ: فَحَدَّثَنِي هِشَامُ بْنُ الْحَكَمِ وَ حَمَّادٌ، عَنْ زُرَارَةَ، قَالَ: قُلْتُ فِي نَفْسِي: شَيْخٌ لَا عِلْمَ لَهُ بِالْخُصُومَةِ، قَالَ: فَقَالَ لِي: «يَا زُرَارَةُ، مَا تَقُولُ فِيمَنْ أَقَرَّ لَكَ بِالْحُكْمِ؟ أَ تَقْتُلُهُ؟ مَا تَقُولُ فِي خَدَمِكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ؟ أَ تَقْتُلُهُمْ؟» قَالَ: فَقُلْتُ: أَنَا _ وَ اللّهِ _ الَّذِي لَا عِلْمَ لِي بِالْخُصُومَةِ.
.
ص: 125
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن اسباط ، از موسى بن بكر كه گفت : امام موسى كاظم عليه السلام را سؤال كردم از كفر و شرك ، كه كدام يك از اين دو ديرينه تر است؟ موسى مى گويد كه : حضرت به من فرمود كه :«من هرگز تو را نديدم كه با مردم گفتگو و جدال كنى» . عرض كردم كه : هشام بن سالم مرا امر كرد كه تو را از اين سؤال كنم؛ پس حضرت به من فرمود كه : «كفر ، ديرينه تر است و آن جحود و انكار است . خداى عز و جلفرموده است كه : «اِلَّا اِبْليسَ أَبى وَاسْتَكْبَرَ وَكانَ مِنَ الْكافِرينَ» (1) ؛ يعنى : پس همه فرشتگان سجده كردند و هيچ يك از ايشان از اين معنى سر باز نزد ، مگر شيطان كه سر باز زد از آن سجده ، و تكبّر و گردنكشى كرد ، و خود را بزرگ شمرد در امر سجود ، و اطاعت ننمود ، و در اصل از ناگرويدگان بود» (يعنى در علم خدا از منافقان بود؛ چه در نزد فرشتگان ، اظهار انقياد مى نمود و در باطن ، كافر بود . و چون حق _ سبحانه و تعالى _ او را به سجده امر فرمود ، غش و ناپاكى اش ، بر محك امتحان ظاهر شد) .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از عبد الرحمان بن حجّاح ، از زراره روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام محمد باقر عليه السلام عرض كردم كه : آيا هيچ مؤمنى داخل آتش دوزخ مى شود؟ فرمود :«نه ، به خدا سوگند» . عرض كردم كه : آيا كسى غير از كافر در آن داخل مى شود؟ فرمود : «نه ، مگر كسى كه خداى عز و جل خواهد» . زراره مى گويد كه : چون چندين مرتبه اين را بر آن حضرت برگردانيدم ، به من فرمود كه : «اى زراره! به درستى كه من مى گويم نه و مى گويم مگر كسى كه خدا خواهد ، و تو مى گويى نه و نمى گويى مگر كسى كه خدا خواهد» . عبد الرحمان مى گويد كه : بعد از آن ، حديث كردند مرا هشام بن حكم و حمّاد ، از زراره كه گفت : پس من در دل خويش گفتم كه : حضرت شيخى است كه او را دانشى به طريقه خصومت و جدال نيست . زراره گفت كه : پس حضرت به من فرمود كه : «اى زراره! چه مى گويى در حقّ كسى كه از براى تو به احتلام (2) اقرار كند؟ آيا او را مى كشى؟ (3) چه مى گويى در باب خدمتكاران شما و زنان و فرزندان شما؟ آيا ايشان را مى كشى؟» پس گفتم : به خدا سوگند كه منم آن كسى كه مرا دانشى به طريقه خصومت و جدال نيست .
.
ص: 126
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام _ وَ سُئِلَ عَنِ الْكُفْرِ وَ الشِّرْكِ: أَيُّهُمَا أَقْدَمُ؟ _ فَقَالَ:«الْكُفْرُ أَقْدَمُ، وَ ذلِكَ أَنَّ إِبْلِيسَ أَوَّلُ مَنْ كَفَرَ، وَ كَانَ كُفْرُهُ غَيْرَ شِرْكٍ؛ لِأَنَّهُ لَمْ يَدْعُ إِلى عِبَادَةِ غَيْرِ اللّهِ، وَ إِنَّمَا دَعَا إِلى ذلِكَ بَعْدُ، فَأَشْرَكَ».
هَارُونُ، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام _ وَ سُئِلَ: مَا بَالُ الزَّانِي لَا تُسَمِّيهِ كَافِراً وَ تَارِكُ الصَّلَاةِ قَدْ سَمَّيْتَهُ كَافِراً؟ وَ مَا الْحُجَّةُ فِي ذلِكَ؟ _ فَقَالَ :«لِأَنَّ الزَّانِيَ وَ مَا أَشْبَهَهُ إِنَّمَا يَفْعَلُ ذلِكَ لِمَكَانِ الشَّهْوَةِ؛ لِأَنَّهَا تَغْلِبُهُ، وَ تَارِكُ الصَّلَاةِ لَا يَتْرُكُهَا إِلَا اسْتِخْفَافاً بِهَا ؛ وَ ذلِكَ لِأَنَّكَ لَا تَجِدُ الزَّانِيَ يَأْتِي الْمَرْأَةَ إِلَا وَ هُوَ مُسْتَلِذٌّ لِاءِتْيَانِهِ إِيَّاهَا، قَاصِداً إِلَيْهَا، وَ كُلُّ مَنْ تَرَكَ الصَّلَاةَ قَاصِداً إِلَيْهَا، فَلَيْسَ يَكُونُ قَصْدُهُ لِتَرْكِهَا اللَّذَّةَ فَإِذَا نُفِيَتِ اللَّذَّةُ وَقَعَ الِاسْتِخْفَافُ ، وَ إِذَا وَقَعَ الِاسْتِخْفَافُ وَقَعَ الْكُفْرُ». قَالَ: وَ سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، وَ قِيلَ لَهُ: مَا فَرْقٌ بَيْنَ مَنْ نَظَرَ إِلَى امْرَأَةٍ فَزَنى بِهَا، أَوْ خَمْرٍ فَشَرِبَهَا، وَ بَيْنَ مَنْ تَرَكَ الصَّلَاةَ ، حَتّى لَا يَكُونَ الزَّانِي وَ شَارِبُ الْخَمْرِ مُسْتَخِفّاً، كَمَا يَسْتَخِفُّ تَارِكُ الصَّلَاةِ؟ وَ مَا الْحُجَّةُ فِي ذلِكَ؟ وَ مَا الْعِلَّةُ الَّتِي تَفْرُقُ بَيْنَهُمَا؟ قَالَ: «الْحُجَّةُ أَنَّ كُلَّ مَا أَدْخَلْتَ أَنْتَ نَفْسَكَ فِيهِ لَمْ يَدْعُكَ إِلَيْهِ دَاعٍ، وَ لَمْ يَغْلِبْكَ غَالِبُ شَهْوَةٍ مِثْلَ الزِّنى وَ شُرْبِ الْخَمْرِ، وَ أَنْتَ دَعَوْتَ نَفْسَكَ إِلى تَرْكِ الصَّلَاةِ وَ لَيْسَ ثَمَّ شَهْوَةٌ، فَهُوَ الِاسْتِخْفَافُ بِعَيْنِهِ، وَ هذَا فَرْقُ مَا بَيْنَهُمَا».
.
ص: 127
على بن ابراهيم ، از هارون بن مسلم ، از مسعدة بن صدقه روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام ، در حالى كه سؤال شده بود از كفر و شرك ، كه كدام يك از اين دو ديرينه تر است؟ پس فرمود كه :«كفر ديرينه تر است . و بيان اين ، آن است كه شيطان نخستين كسى است كه كافر شد ، و كفر او غير شرك بود؛زيرا كه او كسى را به سوى عبادت غير خدا نخواند . و جز اين نيست كه بعد از آن ، به سوى آن دعوت كرد و شريك آورد» .
هارون ، از مسعدة بن صدقه روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام سؤال شده بود كه : چيست حال و باك زناكننده كه او را كافر نمى نامى ، و ترك كننده نماز را كافر ناميده اى؟ و حجّت و دليل در اين فرق چيست؟ پس فرمود كه :«زيرا زناكننده و آنكه به او شباهت دارد ، جز اين نيست كه آن را مى كند ، به جهت بودن شهوت و خواهش نفس؛زيرا كه شهوت بر او غالب مى شود . و ترك كننده نماز ، آن را ترك نمى كند ، مگر از روى استخفاف به آن و سبك شمردن حقّ آن . و اين ، به جهت آن است كه تو زناكننده را نمى يابى كه با زنى مجامعت كند ، مگر در حالى كه او به جهت مجامعتش با آن زن ، لذّت مى برد و خوشش مى آيد و او را مى خواهد . و هر كه نماز را ترك كند متعمّدا ، كه از روى قصد آن را نكند ، قصدش در ترك آن ، به جهت لذّت و خوشى نخواهد بود ، و چون لذّت را برطرف كنى ، استخفاف و سبكْ شمارى واقع شود ، و چون استخفاف واقع شود ، كفر لازم آيد» . و از حضرت صادق عليه السلام سؤال شد و به آن حضرت عرض شد كه : چه فرق است در ميان كسى كه به سوى زنى نظر كند ، پس با او زنا كند ، يا به سوى شرابى نگرد ، پس آن را بياشامد ، و ميان كسى كه نماز را ترك كند ، تا آنكه زناكننده و شراب نوشنده صاحب استخفاف نباشد ، چنان كه ترك كننده نماز استخفاف مى كند؟ و حجّت در اين باب چيست؟ و چيست علّتى كه در ميان اين دو جدايى و فرق مى كند؟ فرمود كه : «حجّت آن ، اين است كه هر چيزى كه تو خويش را در آن داخل مى كنى ، هيچ داعى تو را به سوى آن دعوت نكرده ، و شهوت غالبه بر تو غالب نشده است ، مانند داعى و شهوت زنا و آشاميدن شراب ، و تو نفس خود را به سوى ترك نماز مى خوانى و در آنجا شهوتى نيست؛ پس همان ، به عينه استخفاف است . و اينك ، فرق ميان اين دو چيز است» .
.
ص: 128
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ شَكَّ فِي اللّهِ وَ فِي رَسُولِهِ صلى الله عليه و آله فَهُوَ كَافِرٌ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ صَفْوَانَ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : مَنْ شَكَّ فِي رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ؟ قَالَ:«كَافِرٌ» قُلْتُ: فَمَنْ شَكَّ فِي كُفْرِ الشَّاكِّ، فَهُوَ كَافِرٌ؟ فَأَمْسَكَ عَنِّي، فَرَدَدْتُ عَلَيْهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ، فَاسْتَبَنْتُ فِي وَجْهِهِ الْغَضَبَ.
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ، عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ مَنْ يَكْفُرْ بِالْاءِيمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ» فَقَالَ:«مَنْ تَرَكَ الْعَمَلَ الَّذِي أَقَرَّ بِهِ» قُلْتُ: فَمَا مَوْضِعُ تَرْكِ الْعَمَلِ حَتّى يَدَعَهُ أَجْمَعَ؟ قَالَ: «مِنْهُ الَّذِي يَدَعُ الصَّلَاةَ مُتَعَمِّداً ، لَا مِنْ سُكْرٍ وَ لَا مِنْ عِلَّةٍ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَكِيمٍ وَ حَمَّادٍ، عَنْ أَبِي مَسْرُوقٍ، قَالَ: سَأَلَنِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ أَهْلِ الْبَصْرَةِ، فَقَالَ لِي:«مَا هُمْ؟» قُلْتُ: مُرْجِئَةٌ، وَ قَدَرِيَّةٌ، وَ حَرُورِيَّةٌ، فَقَالَ : «لَعَنَ اللّهُ تِلْكَ الْمِلَلَ الْكَافِرَةَ الْمُشْرِكَةَ ، الَّتِي لَا تَعْبُدُ اللّهَ عَلى شَيْءٍ».
عَنْهُ، عَنِ الْخَطَّابِ بْنِ مَسْلَمَةَ وَ أَبَانٍ، عَنِ الْفُضَيْلِ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلى أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام وَ عِنْدَهُ رَجُلٌ، فَلَمَّا قَعَدْتُ قَامَ الرَّجُلُ، فَخَرَجَ ، فَقَالَ لِي:«يَا فُضَيْلُ، مَا هذَا عِنْدَكَ؟» قُلْتُ: وَ مَا هُوَ؟ قَالَ: «حَرُورِيٌّ» قُلْتُ: كَافِرٌ؟ قَالَ: «إِي وَ اللّهِ مُشْرِكٌ» .
.
ص: 129
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از عبد اللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه در باب خدا و در حقّ رسول او شك كند ، كافر است» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از صفوان ، از منصور بن حازم روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : هر كه در باب رسول خدا صلى الله عليه و آله شك كند ، چه حال دارد؟ فرمود كه :«كافر است» . عرض كردم كه : آيا هر كه در كفر شك كننده شك كند ، كافر است؟ پس از جواب من باز ايستاد و هيچ نفرمود . و سه مرتبه اين سؤال را بر آن حضرت برگردانيدم . پس غضب را در روى آن حضرت دانستم (يعنى آثار غضب در روى آن حضرت نمودار و آشكار گرديد) .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از ابن بكير ، از عبيد بن زراره روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «وَمَنْ يَكْفُرْ بِالْايمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ» (1) . فرمود كه :«يعنى كسى كه ترك كند عملى را كه به آن اقرار كرده است» . عرض كردم كه : پس چيست موضع ترك عمل ، تا آنكه همه آن را وا گذارد؟ فرمود كه : «از جمله آنها ، كسى است كه نماز را ترك مى كند متعمّدانه ، از روى مستى ، و نه از علّتى كه داشته باشد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از محمد بن حكيم و حمّاد از ابى مسروق روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام مرا از اهل بصره سؤال فرمود كه :«ايشان چيستند؟ و چه مذهب دارند؟» عرض كردم كه : ايشان مرجئه و قدريّه و حروريه اند . فرمود كه : «خدا لعنت كند اين ملّت هاى كافرِ مشرك را ، كه خدا را بر چيزى پرستش نمى كنند» .
از او ، از خطّاب بن مسلمه و ابان ، از فضيل روايت است كه گفت : بر امام محمد باقر عليه السلام داخل شدم و مردى در نزد آن حضرت بود . پس چون نشستم ، آن مرد برخاست و بيرون رفت . حضرت به من فرمود كه :«اينك ، در نزد تو چيست و چه حكم دارد؟» عرض كردم كه : او چيست و چه صفت دارد؟ فرمود كه : «مردى است حرورى» . عرض كردم كه : كافر است . فرمود : «آرى ، به خدا سوگند كه مشرك است» (2) .
.
ص: 130
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ:«كُلُّ شَيْءٍ يَجُرُّهُ الْاءِقْرَارُ وَ التَّسْلِيمُ، فَهُوَ الْاءِيمَانُ؛ وَ كُلُّ شَيْءٍ يَجُرُّهُ الْاءِنْكَارُ وَ الْجُحُودُ، فَهُوَ الْكُفْرُ».
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ:«إِنَّ عَلِيّاً _ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِ _ بَابٌ فَتَحَهُ اللّهُ، مَنْ دَخَلَهُ كَانَ مُؤْمِناً ، وَ مَنْ خَرَجَ مِنْهُ كَانَ كَافِراً».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ يَحْيَى بْنِ الْمُبَارَكِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ جَبَلَةَ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ وَ ابْنِ سِنَانٍ وَ سَمَاعَةَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : طَاعَةُ عَلِيٍّ عليه السلام ذُلٌّ، وَ مَعْصِيَتُهُ كُفْرٌ بِاللّهِ ، قِيلَ: يَا رَسُولَ اللّهِ، وَ كَيْفَ يَكُونُ طَاعَةُ عَلِيٍّ عليه السلام ذُلًا، وَ مَعْصِيَتُهُ كُفْراً بِاللّهِ؟ قَالَ: إِنَّ عَلِيّاً عليه السلام يَحْمِلُكُمْ عَلَى الْحَقِّ، فَإِنْ أَطَعْتُمُوهُ ذَلَلْتُمْ ، وَ إِنْ عَصَيْتُمُوهُ كَفَرْتُمْ بِاللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ» .
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْوَشَّاءِ، قَالَ: حَدَّثَنِي إِبْرَاهِيمُ بْنُ أَبِي بَكْرٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسى عليه السلام يَقُولُ:«إِنَّ عَلِيّاً عليه السلام بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْهُدى، فَمَنْ دَخَلَ مِنْ بَابِ عَلِيٍّ كَانَ مُؤْمِناً، وَ مَنْ خَرَجَ مِنْهُ كَانَ كَافِراً، وَ مَنْ لَمْ يَدْخُلْ فِيهِ وَ لَمْ يَخْرُجْ مِنْهُ كَانَ فِي الطَّبَقَةِ الَّذِينَ لِلّهِ فِيهِمُ الْمَشِيئَةُ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«لَوْ أَنَّ الْعِبَادَ إِذَا جَهِلُوا وَقَفُوا وَ لَمْ يَجْحَدُوا، لَمْ يَكْفُرُوا» .
.
ص: 131
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از ابو ايّوب ، از محمد بن مسلم روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«هر چيزى كه اقرار و تسليم ، آن را مى كشد و مى آورد ، ايمان است . و هر چيزى كه انكار و جحود ، آن را مى كشد ، كفر است» .
حسين بن محمد ، از على ، از وشّاء ، از عبد اللّه بن سنان ، از ابو حمزه روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه على عليه السلام درى است كه خدا آن را گشوده . هر كه در آن داخل شود ، مؤمن باشد ، و هر كه از آن بيرون رود ، كافر باشد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از يحيى بن مبارك ، از عبد اللّه بن جبله ، از اسحاق بن عمّار و ابن سنان و سماعه ، از ابو بصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : فرمانبردارى على عليه السلام خوارى است ، و نافرمانى او كافر شدن است به خدا . به آن حضرت عرض شد كه : يا رسول اللّه ! چگونه طاعت على عليه السلام ، خوارى ، و معصيتش ، كفر به خدا باشد؟ فرمود : به درستى كه على شما را بر حق مى دارد؛ پس اگر او را اطاعت كنيد ، ذليل مى شويد ، و اگر او را معصيت كنيد ، به خداى عز و جلكافر مى شويد» .
حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از وشّاء روايت كرده است كه گفت : حديث كرد مرا ابراهيم بن ابى بكر و گفت كه : شنيدم از ابو الحسن حضرت امام موسى كاظم عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه على عليه السلام درى است از درهاى هدايت؛ پس هر كه از در على عليه السلام داخل شود ، مؤمن باشد ، و هر كه از آن بيرون رود ، كافر باشد ، و هر كه در آن داخل نشود و از آن بيرون نرود ، در طبقه اى باشد كه خداى عز و جل را در باب ايشان مشيّت و خواست است ، كه آنچه خواهد ، با ايشان مى كند» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از ابن بكير ، از زراره ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اگر آنكه بندگان ، در وقتى كه جهالت داشته باشند و چيزى را ندانند ، بايستند و انكار نكنند ، كافر نشوند» .
.
ص: 132
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنْ فُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ نَصَبَ عَلِيّاً عليه السلام عَلَماً بَيْنَهُ وَ بَيْنَ خَلْقِهِ، فَمَنْ عَرَفَهُ كَانَ مُؤْمِناً، وَ مَنْ أَنْكَرَهُ كَانَ كَافِراً، وَ مَنْ جَهِلَهُ كَانَ ضَالًا، وَ مَنْ نَصَبَ مَعَهُ شَيْئاً كَانَ مُشْرِكاً، وَ مَنْ جَاءَ بِوَلَايَتِهِ دَخَلَ الْجَنَّةَ، وَ مَنْ جَاءَ بِعَدَاوَتِهِ دَخَلَ النَّارَ».
يُونُسُ، عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ، عَنْ أَبِي إِبْرَاهِيمَ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ عَلِيّاً عليه السلام بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ ، فَمَنْ دَخَلَ بَابَهُ كَانَ مُؤْمِناً ، وَ مَنْ خَرَجَ مِنْ بَابِهِ كَانَ كَافِراً، وَ مَنْ لَمْ يَدْخُلْ فِيهِ وَ لَمْ يَخْرُجْ مِنْهُ كَانَ فِي الطَّبَقَةِ الَّتِي لِلّهِ فِيهِمُ الْمَشِيئَةُ».
166 _ بَابُ وُجُوهِ الْكُفْرِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ بُرَيْدٍ، عَنْ أَبِي عَمْرٍو الزُّبَيْرِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: أَخْبِرْنِي عَنْ وُجُوهِ الْكُفْرِ فِي كِتَابِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ . قَالَ:«الْكُفْرُ فِي كِتَابِ اللّهِ عَلى خَمْسَةِ أَوْجُهٍ: فَمِنْهَا كُفْرُ الْجُحُودِ _ وَ الْجُحُودُ عَلى وَجْهَيْنِ _ وَ الْكُفْرُ بِتَرْكِ مَا أَمَرَ اللّهُ، وَ كُفْرُ الْبَرَاءَةِ، وَ كُفْرُ النِّعَمِ. فَأَمَّا كُفْرُ الْجُحُودِ، فَهُوَ الْجُحُودُ بِالرُّبُوبِيَّةِ، وَ هُوَ قَوْلُ مَنْ يَقُولُ: لَا رَبَّ، وَ لَا جَنَّةَ، وَ لَا نَارَ، وَ هُوَ قَوْلُ صِنْفَيْنِ مِنَ الزَّنَادِقَةِ يُقَالُ لَهُمُ: الدَّهْرِيَّةُ، وَ هُمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ: «وَ ما يُهْلِكُنا إِلَا الدَّهْرُ» وَ هُوَ دِينٌ وَضَعُوهُ لِأَنْفُسِهِمْ بِالِاسْتِحْسَانِ مِنْهُمْ عَلى غَيْرِ تَثَبُّتٍ مِنْهُمْ وَ لَا تَحْقِيقٍ لِشَيْءٍ مِمَّا يَقُولُونَ ، قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِنْ هُمْ إِلَا يَظُنُّونَ» أَنَّ ذلِكَ كَمَا يَقُولُونَ، وَ قَالَ: «إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ» يَعْنِي بِتَوْحِيدِ اللّهِ تَعَالى، فَهذَا أَحَدُ وُجُوهِ الْكُفْرِ. وَ أَمَّا الْوَجْهُ الْاخَرُ مِنَ الْجُحُودِ عَلى مَعْرِفَةٍ، فَهُوَ أَنْ يَجْحَدَ الْجَاحِدُ وَ هُوَ يَعْلَمُ أَنَّهُ حَقٌّ قَدِ اسْتَقَرَّ عِنْدَهُ، وَ قَدْ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا» وَ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ كانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَمّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللّهِ عَلَى الْكافِرِينَ» فَهذَا تَفْسِيرُ وَجْهَيِ الْجُحُودِ. وَ الْوَجْهُ الثَّالِثُ مِنَ الْكُفْرِ كُفْرُ النِّعَمِ، وَ ذلِكَ قَوْلُهُ تَعَالى يَحْكِي قَوْلَ سُلَيْمَانَ عليه السلام : «هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّى لِيَبْلُوَنِى أَ أَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَ مَنْ شَكَرَ فَإِنَّما يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّى غَنِىٌّ كَرِيمٌ» . وَ قَالَ: «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِى لَشَدِيدٌ» وَ قَالَ: «فَاذْكُرُونِى أَذْكُرْكُمْ وَ اشْكُرُوا لِى وَ لا تَكْفُرُونِ» . وَ الْوَجْهُ الرَّابِعُ مِنَ الْكُفْرِ تَرْكُ مَا أَمَرَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِهِ، وَ هُوَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ إِذْ أَخَذْنا مِيثاقَكُمْ لا تَسْفِكُونَ دِماءَكُمْ وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَكُمْ مِنْ دِيارِكُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَرِيقاً مِنْكُمْ مِنْ دِيارِهِمْ تَظاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْاءِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ إِنْ يَأْتُوكُمْ أُسارى تُفادُوهُمْ وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْراجُهُمْ أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتابِ وَ تَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَما جَزاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذلِكَ مِنْكُمْ» فَكَفَّرَهُمْ بِتَرْكِ مَا أَمَرَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِهِ، وَ نَسَبَهُمْ إِلَى الْاءِيمَانِ، وَ لَمْ يَقْبَلْهُ مِنْهُمْ، وَ لَمْ يَنْفَعْهُمْ عِنْدَهُ، فَقَالَ: «فَما جَزاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذلِكَ مِنْكُمْ إِلَا خِزْىٌ فِى الْحَياةِ الدُّنْيا وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يُرَدُّونَ إِلى أَشَدِّ الْعَذابِ وَ مَا اللّهُ بِغافِلٍ عَمّا تَعْمَلُونَ» . وَ الْوَجْهُ الْخَامِسُ مِنَ الْكُفْرِ كُفْرُ الْبَرَاءَةِ، وَ ذلِكَ قَوْلُهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَحْكِي قَوْلَ إِبْرَاهِيمَ عليه السلام : «كَفَرْنا بِكُمْ وَ بَدا بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتّى تُؤْمِنُوا بِاللّهِ وَحْدَهُ» يَعْنِي تَبَرَّأْنَا مِنْكُمْ، وَ قَالَ: يَذْكُرُ إِبْلِيسَ وَ تَبْرِئَتَهُ مِنْ أَوْلِيَائِهِ مِنَ الْاءِنْسِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ: «إِنِّى كَفَرْتُ بِما أَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ» . وَ قَالَ: «إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ أَوْثاناً مَوَدَّةَ بَيْنِكُمْ فِى الْحَياةِ الدُّنْيا ثُمَّ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَ يَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضاً» يَعْنِي يَتَبَرَّأُ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ» .
.
ص: 133
على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از فضيل بن يسار ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل على را بر پا كرد كه نشانه اى باشد در ميان آن جناب و آفريدگانش؛ پس هر كه او را بشناسند ، مؤمن باشد ، و هر كه او را انكار كند ، كافر باشد ، و هر كه به او جاهل باشد ، گمراه باشد ، و هر كه چيزى را با او بر پا كند ، مشرك باشد ، و هر كه بيايد در قيامت با دوستى او ، در بهشت داخل شود ، و هر كه بيايد با دشمنى او ، در آتش دوزخ درآيد» .
يونس ، از موسى بن بكر ، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه على عليه السلام درى است از درهاى بهشت؛ پس هر كه در او داخل شود ، مؤمن باشد ، و هر كه از درِ او بيرون رود ، كافر باشد ، و هر كه در آن داخل نشود و از آن بيرون نرود ، در طبقه اى باشد كه خدا را در باب ايشان مشيّت و خواست است ، كه آنچه خواهد ، با ايشان مى كند» (1) .
166 . باب در بيان وجوه و طورهاى كفرعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از بكر بن صالح ، از قاسم بن بريد ، از ابو عمرو زبيرى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : به آن حضرت عرض كردم كه : مرا خبر ده از وجوه و اقسام كفر كه در كتاب خداى عز و جل مذكور است . فرمود كه :«كفر ، در كتاب خداى عز و جل بر پنج وجه است؛ پس از جمله آنها ، كفر جحود و انكار است ، و آن بر دو وجه است . بعد از آن ، كفرى است كه به واسطه ترك كردن آن چيزى است كه خدا به آن امر فرموده است ، و كفر برائت و بيزارى ، و كفر نعمت ها . امّا كفر جحود و انكار ، انكار ربوبيّت و پروردگارى است ، كه بالمرّه خدا را انكار كند ، و اين گفتار كسى است كه مى گويد : پروردگارى نيست و بهشتى نيست و دوزخى نيست . و اين گفتار ، گفتار دو قسم از زندقيان است كه ايشان را دهريّه مى گويند (2) و ايشان ، آنانند كه مى گويند : «وَما يُهْلِكُنا اِلَا الدَّهْرُ» (3) ؛ يعنى : «وهلاك نمى كند ما را ، مگر مرور روزگار (4) » . و اين دينى است كه ايشان به استحسانى از جانب خود ، آن را از براى خويشتن وضع كردند و قرار دادند ، بى آنكه بر دليل و حجّتى باشند ، و آن را ثابت كرده باشند ، و نه آنكه چيزى را از آنچه مى گويند ، محقّق نموده باشند . خداى عز و جلفرموده است كه : «اِنْ هُمْ اِلَّا يَظُنُّونَ» (5) ؛ يعنى : نيستند ايشان ، مگر آنكه گمان مى كنند ، كه باعث ايشان بر آن ، محض پندار است» . و حضرت فرمود : «گمان مى كنند كه اين امر چنان است كه ايشان مى گويند ، و خدا فرموده است كه : «اِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا سَوآءٌ عَلَيْهِمْ ءَأَنْذَرتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤمِنُونَ» (6) ؛ يعنى : به درستى كه آنان كه كافر شده اند ، يكسان است بر ايشان ، كه آيا بترسانى ايشان را ، يا نترسانى ايشان را (يعنى خواه بترسانى و خواه نترسانى) ، كه ايشان ايمان نمى آورند» . و حضرت فرمود : «يعنى به توحيد و يگانگى خداى عز و جل؛ پس اين ، يكى از وجوه كفر است . و امّا وجه ديگر از كفرِ جحود و انكار ، با [وجود ]معرفت و شناسايى آن است كه انكاركننده انكار كند ، با آنكه او مى داند كه آن را كه انكار كرده ، حقّ است ، كه در نزد او قرار و استقرار دارد . و به حقيقت كه خداى عز و جل فرموده است كه : «وَجَحَدُوا بِها وَاسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَعُلُوّاً» (7) ؛ يعنى : «و انكار كردند فرعون و قوم او به آنها (يعنى تكذيب كردند دلائل قدرت ما و براهين رسالت موسى عليه السلام را) ، و نفس هاى ايشان ، آنها را يقين داشت (يعنى مبيّن مى دانستند كه آنها از نزد خدا است و سحر نيست) ، و به زبان ، تكذيب آنها مى كردند از روى ستمكارى ، و ترفّع و بلندى و سركشى از ايمان» . و خدا فرموده است كه : «وَكانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذينَ كَفَرُوا فَلَمّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللّه ِ عَلَى الْكافِرينَ» (8) ؛ يعنى : ربودند يهودان ، پيش از فرود آمدن قرآن ، كه در وقت درماندگى ، طلب فتح و نصرت مى كردند به آن ، و به كسى كه اين قرآن بر او فرود آيد ، بر آنان كه كافر شده اند . پس آن هنگام كه آمد ايشان را آنچه شناخته بودند ، كافر شدند به آن . پس لعنت خدا و دورى از رحمت او بر كافران ، كه به علم خود كار نكردند ، و عناد و جحود ورزيدند» . و حضرت فرمود : «پس اين ، تفسير و بيان دو وجه جحود و انكار است . و وجه سيم از كفر ، كفر نعمت است . و آن قول خداى عز و جل است كه گفتار سليمان را حكايت مى فرمايد كه : «هذا مِنْ فَضْلِ رَبّى لِيَبْلُوَنى أَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَمَنْ شَكَرَ فَاِنَّما يَشكُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ كَفَرَ فَاِنَّ رَبّى غَنىٌّ كَريمٌ» (9) ؛ يعنى : «اين استقرار و قرار گرفتن تخت بلقيس در نزد من ، در مدّت چشم زدن من ، از محض فضل پروردگار من است ، تا بيازمايد مرا ، كه آيا شكرگزارى مى كنم و آن را از محض فضل او مى دانم ، يا ناسپاسى مى كنم بر آن (به اينكه خود را در آن مدخليّت مى دهم ، يا در اداى شكر آن كوتاهى مى كنم) . و هر كه سپاس دارى كند نعمت خدا را ، پس جز اين نيست كه سپاس دارى مى نمايد از براى خود (چه شكر ، باعث دوام نعمت و موجب زيادتى آن است) . و هر كه كفران ورزد ، پس به درستى كه پروردگار من بى نيازى است صاحب كرم (كه به شكرگزارى بندگان احتياج ندارد ، و بر مستخفّان ، با وجود كفران ، بناى لطف و كرم دارد) . و فرموده است كه : «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَاَزيدَنَّكُمْ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ اِنَّ عَذابى لَشَديدٌ» (10) _ كه ترجمه آن گذشت ، مگر آخر آن ، كه ترجمه آن ، اين است كه _ : «و هر آينه اگر كافر شويد ، به درستى كه عذاب و نكال من بسيار سخت است» . و فرموده است كه : «فَاذْكُرُونى أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لى وَلا تَكْفُرُونَ» (11) ؛ يعنى : «پس ياد كنيد مرا به طاعت و عبادت ، تا ياد كنم شما را به ثواب و مغفرت . و شكرگزارى كنيد مرا به آن نعمت ها كه بر شما انعام كرده ام در دنيا و آخرت ، و ناسپاسى مكنيد مرا به انكار نعمت و معصيت» . و وجه چهارم از كفر ، ترك كردن آن چيزى است كه خداى عز و جل به آن امر فرموده ، و آن قول خداى عز و جل است كه : «وَاِذْ أَخَذْنا ميثاقَكُمْ لا تَسْفِكُونَ دِمآئَكُمْ وَلا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَكُمْ مِنْ دِيارِكُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَأَنْتُمْ تَشْهَدُونَ * ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمْ وَتُخْرِجُونَ فَريقا مِنْكُمْ مِنْ ديارِهِمْ تَظاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْاِثْمِ وَالْعُدْوانِ وَاِنْ يَأتُوكُمْ أُسارى تُفادُوهُمْ وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ اِخْراجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتابِ وَتَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَما جَزآءُ مَنْ يَفْعَلُ ذلِكَ مِنْكُمْ» (12) ؛ يعنى : و نيز ياد كنيد ، اى بنى اسرائيل! وقتى را كه فرا گرفتيم پيمان را از شما (يعنى از آباء و اجداد شما) ، و بر ايشان اين عهد بستيم كه مريزيد خون هاى خود را (يعنى خويشان و هم دينان خود را) ، و پيروى مكنيد نفس هاى خود را (يعنى آنها را كه به منزله جان هاى شمايند) ، از خانه ها و منزل هاى خويش؛ پس اقرار كرديد و اين عهد را قبول نموديد ، و حال آنكه شما گواهى مى دهيد بر اين معنى . بعد از آن ، شما آن گروهيد كه مى كشيد نفس هاى خود را ، و بيرون مى كنيد گروهى را از خويش ، از خانه ها و منزل هاى ايشان ، در حالى كه پشت به پشت هم مى دهيد ، و يكديگر را يارى و هوادارى مى كنيد بر ايشان ، و در بيرون كردن ايشان به گناه و ستمكارى و افزون طلبى . و اگر بيايند شما را در حالتى كه اسيران باشند ، فديه مى دهيد ايشان را ، و ايشان را باز مى خريد ، و حال آنكه آن؛ يعنى بيرون كردن ايشان ، حرام گردانيده شده است بر شما . آيا ، پس مى گرويد به پاره اى از كتاب تورات ، و كافر مى شويد به پاره اى ديگر؟» . و حضرت فرمود كه : «پس كفر ايشان ، به واسطه ترك كردن آن چيزى است كه خداى عز و جل ايشان را به آن امر فرموده . (و احتمال دارد كه معنى اين باشد كه : پس خدا به اين واسطه ، ايشان را نسبت به كفر داده) ، و ايشان را به سوى ايمان نسبت داده ، و آن را از ايشان قبول نفرموده ، و ايشان را در نزد آن جناب نفع نبخشيده ، پس فرموده است كه : «فَما جَزآءُ مَنْ يَفْعَلُ ذلِكَ مِنْكُمْ اِلّا خِزْىٌ فِى الْحَيوةِ الدُّنْيا وَيَوْمَ الْقِيامَةِ يُرَدُّونَ اِلى أَشَدِّ الْعَذابِ وَمَا اللّه ُ بِغافِلٍ عَمّا تَعْمَلُونَ» (13) . «پس نيست مكافات و سزاى كسانى كه اين را مى كنند از شما ، مگر رسوايى و خوارى در زندگانى دنيا ، و در روز قيامت برگردانيده مى شوند به سوى سخت ترين عذاب ،و خدا غافل و بى خبر نيست از آنچه مى كنند» . و وجه پنجم از كفر ، كفر برائت و بيزارى است ، و آن قول خداى عز و جل است كه گفتار ابراهيم عليه السلام را حكايت مى فرمايد كه : «كَفَرْنا بِكُمْ وَبَدا بَيْنَنا وَبَيْنَكُمُ الْعَداوَةُ وَالْبَغْضآءُ أَبَدا حَتّى تُؤْمِنُوا بِاللّه ِ وَحْدَهُ» (14) ؛ يعنى : كافر شديم به شما ، (حضرت فرمود : يعنى بيزارى جستيم از شما) ، و ظاهر و آشكار شد در ميانه ما و ميانه شما ، دشمنى در دل و دشمنى به دست (از زدن و كشتن) هميشه ، تا آنكه ايمان آوريد به خدا ، در حالى كه تنها است و شريكى ندارد» . (15) و حضرت فرمود كه : «خدا فرموده است ، در حالتى كه شيطان و بيزارى جستن او را از دوستان خويش از آدميان ، در روزقيامت ذكر مى فرمايد ، كه : «اِنّى كَفَرْتُ بِما أَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ» (16) ؛ يعنى : «به درستى كه من كافر شدم به آنچه مرا شريك گردانيديد پيش از اين در دنيا» . و فرموده است كه : «اِنَّما اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللّه ِ أَوْثانا مَوَدَّةَ بَيْنِكُمْ فِى الْحَيوةِ الدُّنْيا ثُمَّ يَوْمَ الْقِيمَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَيَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضا» (17) ؛ يعنى : جز اين نيست كه فرا گرفتيد از غير خدا بتانى چند را به خدايى ، براى دوستى ميان شما در زندگانى دنيا . پس در روز قيامت ، كافر شود بعضى از شما به بعضى ديگر» . و حضرت فرمود كه : «يعنى بعضى از شما از بعضى بيزارى جويد» (و لعنت كند بعضى از شما بعضى ديگر را) .
.
ص: 134
. .
ص: 135
. .
ص: 136
. .
ص: 137
. .
ص: 138
. .
ص: 139
. .
ص: 140
167 _ بَابُ دَعَائِمِ الْكُفْرِ وَ شُعَبِهِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ الْيَمَانِيِّ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ، عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِي عَيَّاشٍ، عَنْ سُلَيْمِ بْنِ قَيْسٍ الْهِلَالِيِّ، عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ صَلَواتُ اللّه ِ عَلَيْهِ، قَالَ: «بُنِيَ الْكُفْرُ عَلى أَرْبَعِ دَعَائِمَ: الْفِسْقِ، وَ الْغُلُوِّ، وَ الشَّكِّ، وَ الشُّبْهَةِ. وَ الْفِسْقُ عَلى أَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَى الْجَفَاءِ، وَ الْعَمى، وَ الْغَفْلَةِ، وَ الْعُتُوِّ؛ فَمَنْ جَفَا احْتَقَرَ الْحَقَّ، وَ مَقَتَ الْفُقَهَاءَ، وَ أَصَرَّ عَلَى الْحِنْثِ الْعَظِيمِ؛ وَ مَنْ عَمِيَ نَسِيَ الذِّكْرَ، وَ اتَّبَعَ الظَّنَّ، وَ بَارَزَ خَالِقَهُ، وَ أَلَحَّ عَلَيْهِ الشَّيْطَانُ، وَ طَلَبَ الْمَغْفِرَةَ بِلَا تَوْبَةٍ وَ لَا اسْتِكَانَةٍ وَ لَا غَفْلَةٍ؛ وَ مَنْ غَفَلَ جَنى عَلى نَفْسِهِ، وَ انْقَلَبَ عَلى ظَهْرِهِ، وَ حَسِبَ غَيَّهُ رُشْداً، وَ غَرَّتْهُ الْأَمَانِيُّ، وَ أَخَذَتْهُ الْحَسْرَةُ وَ النَّدَامَةُ إِذَا قُضِيَ الْأَمْرُ، وَ انْكَشَفَ عَنْهُ الْغِطَاءُ، وَ بَدَا لَهُ مَا لَمْ يَكُنْ يَحْتَسِبُ؛ وَ مَنْ عَتَا عَنْ أَمْرِ اللّهِ شَكَّ؛ وَ مَنْ شَكَّ، تَعَالَى اللّهُ عَلَيْهِ، فَأَذَلَّهُ بِسُلْطَانِهِ، وَ صَغَّرَهُ بِجَلَالِهِ، كَمَا اغْتَرَّ بِرَبِّهِ الْكَرِيمِ، وَ فَرَّطَ فِي أَمْرِهِ. وَ الْغُلُوُّ عَلى أَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَى التَّعَمُّقِ بِالرَّأْيِ، وَ التَّنَازُعِ فِيهِ، وَ الزَّيْغِ، وَ الشِّقَاقِ؛ فَمَنْ تَعَمَّقَ لَمْ يُنِبْ إِلَى الْحَقِّ، وَ لَمْ يَزْدَدْ إِلَا غَرَقاً فِي الْغَمَرَاتِ، وَ لَمْ تَنْحَسِرْ عَنْهُ فِتْنَةٌ إِلَا غَشِيَتْهُ أُخْرى، وَ انْخَرَقَ دِينُهُ، فَهُوَ يَهْوِي فِي أَمْرٍ مَرِيجٍ؛ وَ مَنْ نَازَعَ فِي الرَّأْيِ وَ خَاصَمَ، شُهِرَ بِالْعَثَلِ مِنْ طُولِ اللَّجَاجِ؛ وَ مَنْ زَاغَ قَبُحَتْ عِنْدَهُ الْحَسَنَةُ، وَ حَسُنَتْ عِنْدَهُ السَّيِّئَةُ؛ وَ مَنْ شَاقَّ اعْوَرَّتْ عَلَيْهِ طُرُقُهُ، وَ اعْتَرَضَ عَلَيْهِ أَمْرُهُ، فَضَاقَ عَلَيْهِ مَخْرَجُهُ إِذَا لَمْ يَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُؤْمِنِينَ. وَ الشَّكُّ عَلى أَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَى الْمِرْيَةِ، وَ الْهَوى ، وَ التَّرَدُّدِ، وَ الِاسْتِسْلَامِ، وَ هُوَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكَ تَتَمارى» ». وَ فِي رِوَايَةٍ أُخْرى:«عَلَى الْمِرْيَةِ، وَ الْهَوْلِ مِنَ الْحَقِّ، وَ التَّرَدُّدِ، وَ الِاسْتِسْلَامِ لِلْجَهْلِ وَ أَهْلِهِ». «فَمَنْ هَالَهُ مَا بَيْنَ يَدَيْهِ نَكَصَ عَلى عَقِبَيْهِ؛ وَ مَنِ امْتَرى فِي الدِّينِ تَرَدَّدَ فِي الرَّيْبِ، وَ سَبَقَهُ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ، وَ أَدْرَكَهُ الْاخِرُونَ، وَ وَطِئَتْهُ سَنَابِكُ الشَّيْطَانِ؛ وَ مَنِ اسْتَسْلَمَ لِهَلَكَةِ الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ هَلَكَ فِيمَا بَيْنَهُمَا، وَ مَنْ نَجَا مِنْ ذلِكَ، فَمِنْ فَضْلِ الْيَقِينِ، وَ لَمْ يَخْلُقِ اللّهُ خَلْقاً أَقَلَّ مِنَ الْيَقِينِ. وَ الشُّبْهَةُ عَلى أَرْبَعِ شُعَبٍ: إِعْجَابٍ بِالزِّينَةِ، وَ تَسْوِيلِ النَّفْسِ، وَ تَأَوُّلِ الْعِوَجِ، وَ لَبْسِ الْحَقِّ بِالْبَاطِلِ؛ وَ ذلِكَ بِأَنَّ الزِّينَةَ تَصْدِفُ عَنِ الْبَيِّنَةِ، وَ أَنَّ تَسْوِيلَ النَّفْسِ يُقَحِّمُ عَلَى الشَّهْوَةِ، وَ أَنَّ الْعِوَجَ يَمِيلُ بِصَاحِبِهِ مَيْلاً عَظِيماً، وَ أَنَّ اللَّبْسَ ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ، فَذلِكَ الْكُفْرُ وَ دَعَائِمُهُ وَ شُعَبُهُ».
.
ص: 141
167 . باب در بيان ستون هاى كفر و شعبه هاى آنعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از ابراهيم بن عمر يمانى ، از عمر بن اذينه ، از ابان بن ابى عيّاش ، از سليم بن قيس هلالى ، از اميرالمؤمنين عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«كفر ، بر چهار ستون بنا شده است و آنها : فسق ، و بيرون رفتن است از دايره فرمان خدا ، و غلوّ ، و شك و شبهه . و فسق ، بر چهار شعبه است : بر جفا و كورى و غفلت و سركشى؛ پس هر كه جفا كند ، خلق را كوچك شمارد ، و فقها را دشمن دارد ، و بر گناه بزرگ اصرار كند . و هر كه كور باشد از دين حق ، ياد خدا را فراموش كند ، و گمان را پيروى نمايد ، و با آفريدگار خود به علانيه جنگ كند ، و شيطان بر او و گمراهى او اصرار كند ، و آمرزش گناهان را طلبد ، بى آنكه توبه كند ، يا تضرّع و زارى نمايد ، يا غفلتى داشته باشد (بلكه دانسته گناه كرده ، و از روى عمد و قصد آن را به جا آورده) ، و هر كه غفلت داشته باشد ، بر نفس خود جنايت كند و آسيب گناه به آن رساند ، و بر پشت خويش برگردد و پس پس رود ، و گمراهى خود را ، راه راست پندارد ، و آرزوها ، او را گول زند ، و حسرت و پشيمانى ، او را فرا گيرد ، چون امر گذارده شود و پرده غفلت از پيش رويش برطرف شود ، و از برايش ظاهر گردد آنچه نبود كه بپندارد (1) . و هر كه از امر خداى عز و جل سركشى كند ، شك كند ، و هر كه شك كند ، خدا بر او بلندى و برترى جويد؛ پس او را به سلطنت و تسلّطى كه دارد ، خوار كند ، و به بزرگوارى خود ، او را حقير و بى مقدار كند ، چنان كه به پروردگار خويش كه صاحب كرم است فريفته شده ، و به اين سبب در امر او سهل انگارى و كوتاهى كرده است . و غُلوّ ، بر چهار شعبه است : بر فرو رفتن در چيزى به رَأى خود ، و تنازع و دشمنى كردن در آن ، و ميل كردن از حق ، و مخالفت؛ پس هر كه در چيزى فرو رود ، به سوى حق بازگشت نكند ، و غير از غرق شدن در گرداب هاى باطل ، چيزى را نيفزايد ، و فتنه اى از او برطرف نشود ، مگر آنكه فتنه ديگر او را فرو گيرد و دينش دريده شود؛ پس او فرو مى رود در كارى شوريده و مضطرب و به هم برآمده . و هر كه در رأى خود منازعه نمايد و دشمنى كند ، به حماقت و بى عقلى مشهور شود ، به جهت طول لجاجت و ستيزه . و هر كه از حق ميل كند ، خوبى در نزد او زشت شود ، و بدى در نزد او نيكو شود . و هر كه مخالفت ورزد ، راه هاى او بر او كور و پوشيده گردد (2) ، (كه هيچ نشانى در آن نباشد) ، و كارش بر او معرّض شود (كه حائل و مانع به هم رساند) ، و بيرون رفتنگاهش بر او تنگ شود ، چون راه مؤمنان را پيروى نكند . و شكّ ، بر چهار شعبه است : بر مريه؛ يعنى شك بر امور ، (يا مجادله و خصومت) ، و خواهش نفس ، و تردّد و انقياد . و آن قول خداى عز و جل است كه : «فَبِأَىِّ الآءِ رَبِّكَ تَتَمارى» (3) ؛ يعنى : پس به كدام يك از نعمت هاى پروردگار خود شكّ مى كنى» (4) . و در روايت ديگر چنين است كه : «بر مريه ، و ترسيدن از حقّ ، و تردّد و انقياد ، و تسليم شدن از براى جهل و اهل آن» . «پس هر كه او را در هول و ترس افكند ، آنچه در پيش روى او است ، بر پاشنه هاى خويش برگردد و پس پس رود . هر كه در دين به شك افتد ، در شكّ تردّد كند و سرگردان شود ، و پيشينيان از مؤمنان بر او پيشى گيرند ، و پسينيان او را دريابند و به او رسند ، و سُم هاى شيطان او را پامال كند (كه لگدكوب آن ملعون شود) . و هر كه از براى هلاكت دنيا و آخرت گردن نهد ، در ميان اين دو ، هلاك گردد . و هر كه از آن رهايى يابد ، از فضل يقين خواهد بود ، و خداى عز و جل خلقى را نيافريده كه از يقين كمتر باشد (5) . و شبهه ، بر چهار شعبه است : خوش آمدن به آرايش دنيا و آراستن نفس ، و چيزى را جلوه دادن در نظر اين كس ، و تأويل و بيان كجى ، و آميختن حق به باطل . و اين ، به سبب آن است كه زينت و آرايش دنيا ، از حجّت و گواه مى كيباند (6) ، و آراستن نفس اين كس را به زور بر سر شهوت و خواهش نفس مى برد و در آن داخل مى كند ، و كجى ، صاحب خود را ميل مى دهد ، ميلى بزرگ ، و آميزش و آشفتگى ، تاريكى چند است كه بعضى از آنها در بالاى بعضى است (7) پس آنچه مذكور شد ، كفر و ستون ها و شعبه هاى آن است» .
.
ص: 142
. .
ص: 143
. .
ص: 144
168 _ بَابُ صِفَةِ النِّفَاقِ وَ الْمُنَافِقِقَالَ عليه السلام :«وَ النِّفَاقُ عَلى أَرْبَعِ دَعَائِمَ: عَلَى الْهَوى، وَ الْهُوَيْنَا، وَ الْحَفِيظَةِ، وَ الطَّمَعِ . فَالْهَوى عَلى أَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَى الْبَغْيِ، وَ الْعُدْوَانِ، وَ الشَّهْوَةِ، وَ الطُّغْيَانِ؛ فَمَنْ بَغى كَثُرَتْ غَوَائِلُهُ، وَ تُخُلِّيَ مِنْهُ، وَ قُصِرَ عَلَيْهِ؛ وَ مَنِ اعْتَدَى لَمْ يُؤْمَنْ بَوَائِقُهُ، وَ لَمْ يَسْلَمْ قَلْبُهُ، وَ لَمْ يَمْلِكْ نَفْسَهُ عَنِ الشَّهَوَاتِ؛ وَ مَنْ لَمْ يَعْذِلْ نَفْسَهُ فِي الشَّهَوَاتِ خَاضَ فِي الْخَبِيثَاتِ؛ وَ مَنْ طَغى ضَلَّ عَلى عَمْدٍ بِلَا حُجَّةٍ. وَ الْهُوَيْنَا عَلى أَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَى الْغِرَّةِ، وَ الْأَمَلِ، وَ الْهَيْبَةِ، وَ الْمُمَاطَلَةِ؛ وَ ذلِكَ بِأَنَّ الْهَيْبَةَ تَرُدُّ عَنِ الْحَقِّ، وَ الْمُمَاطَلَةَ تُفَرِّطُ فِي الْعَمَلِ حَتّى يَقْدَمَ عَلَيْهِ الْأَجَلُ؛ وَ لَوْ لَا الْأَمَلُ عَلِمَ الْاءِنْسَانُ حَسَبَ مَا هُوَ فِيهِ، وَ لَوْ عَلِمَ حَسَبَ مَا هُوَ فِيهِ، مَاتَ خُفَاتاً مِنَ الْهَوْلِ وَ الْوَجَلِ؛ وَ الْغِرَّةَ تَقْصُرُ بِالْمَرْءِ عَنِ الْعَمَلِ. وَ الْحَفِيظَةُ عَلى أَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَى الْكِبْرِ، وَ الْفَخْرِ، وَ الْحَمِيَّةِ، وَ الْعَصَبِيَّةِ؛ فَمَنِ اسْتَكْبَرَ أَدْبَرَ عَنِ الْحَقِّ؛ وَ مَنْ فَخَرَ فَجَرَ؛ وَ مَنْ حَمِيَ أَصَرَّ عَلَى الذُّنُوبِ؛ وَ مَنْ أَخَذَتْهُ الْعَصَبِيَّةُ جَارَ، فَبِئْسَ الْأَمْرُ أَمْرٌ بَيْنَ إِدْبَارٍ وَ فُجُورٍ، وَ إِصْرَارٍ وَ جَوْرٍ عَلَى الصِّرَاطِ . وَ الطَّمَعُ عَلى أَرْبَعِ شُعَبٍ: الْفَرَحِ، وَ الْمَرَحِ، وَ اللَّجَاجَةِ، وَ التَّكَاثُرِ؛ فَالْفَرَحُ مَكْرُوهٌ عِنْدَ اللّهِ ، وَ الْمَرَحُ خُيَلَاءُ، وَ اللَّجَاجَةُ بَلَاءٌ لِمَنِ اضْطَرَّتْهُ إِلى حَمْلِ الْاثَامِ، وَ التَّكَاثُرُ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ شُغُلٌ وَ اسْتِبْدَالُ الَّذِي هُوَ أَدْنى بِالَّذِي هُوَ خَيْرٌ. فَذلِكَ النِّفَاقُ وَ دَعَائِمُهُ وَ شُعَبُهُ، وَ اللّهُ قَاهِرٌ فَوْقَ عِبَادِهِ، تَعَالى ذِكْرُهُ، وَ جَلَّ وَجْهُهُ، وَ أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ، وَ انْبَسَطَتْ يَدَاهُ، وَ وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَتُهُ، وَ ظَهَرَ أَمْرُهُ، وَ أَشْرَقَ نُورُهُ، وَ فَاضَتْ بَرَكَتُهُ، وَ اسْتَضَاءَتْ حِكْمَتُهُ، وَ هَيْمَنَ كِتَابُهُ، وَ فَلَجَتْ حُجَّتُهُ، وَ خَلَصَ دِينُهُ، وَ اسْتَظْهَرَ سُلْطَانُهُ، وَ حَقَّتْ كَلِمَتُهُ، وَ أَقْسَطَتْ مَوَازِينُهُ، وَ بَلَّغَتْ رُسُلُهُ، فَجَعَلَ السَّيِّئَةَ ذَنْباً، وَ الذَّنْبَ فِتْنَةً، وَ الْفِتْنَةَ دَنَساً؛ وَ جَعَلَ الْحُسْنى عُتْبى، وَ الْعُتْبى تَوْبَةً، وَ التَّوْبَةَ طَهُوراً؛ فَمَنْ تَابَ اهْتَدى؛ وَ مَنِ افْتُتِنَ غَوى مَا لَمْ يَتُبْ إِلَى اللّهِ، وَ يَعْتَرِفْ بِذَنْبِهِ، وَ لَا يَهْلِكُ عَلَى اللّهِ إِلَا هَالِكٌ. اللّهَ اللّهَ؛ فَمَا أَوْسَعَ مَا لَدَيْهِ مِنَ التَّوْبَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْبُشْرى وَ الْحِلْمِ الْعَظِيمِ! وَ مَا أَنْكَلَ مَا عِنْدَهُ مِنَ الْأَنْكَالِ وَ الْجَحِيمِ وَ الْبَطْشِ الشَّدِيدِ! فَمَنْ ظَفِرَ بِطَاعَتِهِ اجْتَلَبَ كَرَامَتَهُ؛ وَ مَنْ دَخَلَ فِي مَعْصِيَتِهِ ذَاقَ وَبَالَ نَقِمَتِهِ، وَ عَمَّا قَلِيلٍ لَيُصْبِحُنَّ نَادِمِينَ».
.
ص: 145
168 . باب در بيان صفت نفاق و منافق (1)و كلينى رضى الله عنه فرموده است كه : آن حضرت فرمود :«و نفاق ، بر چهار ستون بنا شده : بر هوا ، و هُوَينا؛ يعنى خواهش نفس و آنچه آسان ترك باشد (2) ، و حفيظه؛ يعنى خشم گرفتن و ننگ و عار داشتن ، و طمع . پس هوا ، بر چهار شعبه است : بر بغى و عدوان و شهوت و طغيان . پس هر كه بغى و ستم كند ، سختى ها و بدى هاى او بسيار شود ، و (دنيا) از لوث وجودش خالى گردد ، و ستمديده بر او يارى داده شود . و هر كه تعدّى كند و از حدّ درگذرد ، از بدى هاى او ايمن نتوان بود ، (يا از بدى هاى خويش ايمن نباشد و حوادث زمانه به او رسد) و دلش سالم نباشد ، و مالك نفس خود نشود از خواهش هاى آن . و هر كه نفس خود را در شهوت ها ميل ندهد (3) ، در پليدى ها فرو رود . و هر كه طغيان كند از روى عمد ، گمراه شود ، بى آنكه حجّتى داشته باشد . و هُوَيْنا و آنچه آسان ترك باشد ، بر چهار شعبه است : بر فريفتگى و غفلت و اميدوارى و ترسيدن و دفع الوقت . و اينك ، به جهت آن است كه ترس ، اين كس را از حق برمى گرداند ، و دفع الوقت ، موجب تفريط و كوتاهى كردن در عمل مى شود ، تا وقتى كه مرگ بر او وارد شود . و اگر اميدوارى نبود ، آدمى حسب آنچه را كه او در آن است ، مى دانست ، و اگر حسب آنچه را كه او در آن است ، مى دانست ، به مرگ ناگهانى مى مرد ، به جهت هول و ترس . و غفلت و فريفتگى ، مرد را از عمل منع مى كند (و چنان مى كند كه دستش به آن نرسد) . و حفيظه ، بر چهار شعبه است : بر تكبّر و فخر و حميّت و عصبيّت پس هر كه تكبّر ورزد ، از حقّ رو بگرداند و به آن پشت كند . و هر كه فخر كند و بنازد ، نابكار گردد . و هر كه حميّت داشته باشد ، بر گناه اصرار كند . و هر كه عصبيّت او را فرا گيرد ، از راه راست ميل كند . پس بد امرى است ، امرى كه در ميان پشت كردن از حق و نابكارى و اصرار بر گناه و ميل كردن از راه راست باشد ، كه خالى نباشد از يكى از اينها . و طمع ، بر چهار شعبه است : فرح و مرح (يعنى شادى و شدّت شادى و نشاط و خرّمى) ، و لجاجت و تكاثر؛ (يعنى ستيزه و مفاخرت بر يكديگر ، بر بسيارى قبيله و عشيره) . و فرح ، در نزد خداى عز و جل مكروه و ناخوش است ، و مرح ، تكبّر است ، و لجاجت و ستيزه ، بلاء و زحمت است از براى كسى كه ناچار كند او را به سوى برداشتن گناهان ، و تكاثر و مفاخرت ، بازى و بازيچه و باعث مشغول شدن دِل ، و بَدَل كردن آن چيزى است كه آن فروتر و زبون تر است به چيزى كه آن بهتر و نيكوتر است. پس آنچه مذكور شد ، نفاق و ستون ها و شعبه هاى آن است . و خداى عز و جل قاهر و غالب است بر بالاى بندگان خويش (يعنى بر همه كس غالب است ، و هيچ كس بر او غلبه نتواند كرد) ، ذكر آن جناب برتر ، و ذات مقدّسش بزرگوارتر از آن است كه كسى درك آن تواند كرد . و نيكو گردانيد هر چيزى را كه آفريد ، و دست هايش گشاده (كه كنايه است از جود و بخشش) . و رحمتش هر چيزى را فرا گرفته ، و امرش ظاهر و هويدا ، و نورش تابان و درخشان ، و بركتش سرريز ، و حكمتش روشن گرديده ، و كتابش شاهد و رقيب بر ساير كتاب ها ، و حجّتش راست و برپا ، و دينش خالص ، و سلطانش قوى ، و سخنش ثابت شده ، و ترازوهاى عدلش راست ايستاده (كه حيف و ميلى در آن نيست) ، و رسولان او تبليغ رسالتش كردند؛ پس بدى را گناه قرار داده ، و گناه را فتنه ، و فتنه را چركى و كثافت ، و خوبى را رضاجويى گردانيده ، و رضاجويى را توبه ، و توبه را طهور و آلت پاكى قرار داده؛ پس هر كه توبه كند ، راه راست يابد . و هر كه فريفته شود ، گمراه شود ، مادامى كه به سوى خداى عز و جل بازگشت و توبه نكند ، و به گناه خود اعتراف و اقرار ننمايد . و بر خداى عز و جلهلاك نمى شود ، مگر كسى كه فى الحقيقه هالك باشد . از خدا بترسيد و فضل او را اميد داريد؛ پس چه بسيار گشاده است آنچه در نزد او است ، از توبه و رحمت و بشارت و بردبارى بزرگ . و چه بند سختى است آنچه در نزد او است ، از بندها و دوزخ و گرفتن سخت ، كه در نهايت سختى است؛ پس هر كه به طاعت آن جناب فيروزى يابد ، كرامت او را در نزد خود كشد . و هر كه در معصيتش داخل شود ، وبال سختى و عقوبتش را بچشَد ، و از پس اندك زمانى ، هر آينه پشيمان خواهند گرديد» .
.
ص: 146
. .
ص: 147
. .
ص: 148
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ إِسْحَاقَ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ وَ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ جَمِيعاً، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ، قَالَ:كَتَبْتُ إِلى أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام أَسْأَلُهُ عَنْ مَسْأَلَةٍ، فَكَتَبَ عليه السلام إِلَيَّ: « «إِنَّ الْمُنافِقِينَ يُخادِعُونَ اللّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ وَ إِذا قامُوا إِلَى الصَّلاةِ قامُوا كُسالى يُراؤُنَ النّاسَ وَ لا يَذْكُرُونَ اللّهَ إِلَا قَلِيلاً مُذَبْذَبِينَ بَيْنَ ذلِكَ لا إِلى هؤُلاءِ وَ لا إِلى هؤُلاءِ وَ مَنْ يُضْلِلِ اللّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِيلاً» لَيْسُوا مِنَ الْكَافِرِينَ ، وَ لَيْسُوا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ، وَ لَيْسُوا مِنَ الْمُسْلِمِينَ، يُظْهِرُونَ الْاءِيمَانَ، وَ يَصِيرُونَ إِلَى الْكُفْرِ وَ التَّكْذِيبِ ؛ لَعَنَهُمُ اللّهُ».
.
ص: 149
محمد بن يحيى ، از حسين بن اسحاق ، از على بن مهزيار ، از محمد بن عبد الحميد و حسين بن سعيد ، هر دو از محمد بن فضيل روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام موسى كاظم عليه السلام نوشتم و آن حضرت را از مسئله اى سؤال كردم . پس آن حضرت عليه السلام به سوى من نوشت كه :« «اِنَّ الْمُنافِقينَ يُخادِعُونَ اللّه َ وَهُوَ خادِعُهُمْ وَاِذا قامُوا اِلَى الصَّلوةِ قامُوا كُسالى يُرآؤُنَ النّاسَ وَلا يَذْكُرُونَ اللّه َ اِلّا قَليلاً * مُذَبْذَبينَ بَيْنَ ذلِكَ لا اِلى هؤُلاءِ وَلا اِلى هؤُلاءِ وَمَنْ يُضْلِلِ اللّه ُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبيلاً» (1) ؛ يعنى : «به درستى كه منافقان ، به اعتقاد خود فريب مى دهند خدا را (در اظهار اسلام ، و پنهان كردن كفر) ، و آن جناب ، در فريب دادن ، بر ايشان غالب است (2) . و چون برخيزند به سوى نماز ، برخيزند ، در حالتى كه كاهلان و تنبل باشند (مانند كسى كه او را به زور بر كارى داشته باشند) . خود را به مردمان مى نمايند (و به ريا نماز مى گذارند ، تا اهل ايمان بپندارند كه ايشان مؤمنانند . و اگر كسى از اصحاب ايشان نبيند ، ترك نماز مى كنند) و ياد نمى كنند خدا را ، مگر ياد كردنى اندك (كه آن در زمانى است كه مردم ايشان را ببينند) ، در حالتى كه متحيّر و متردّدند در ميان ايمان و كفر . نه با گروه مؤمنانند (به جهت كفر باطن) و نه با جماعت كافرانند (به جهت اسلام ظاهر) . و هر كه را خداى _ تعالى _ فرو گذارد و خذلان نمايد (به جهت عناد و جحود او) ، پس نيابى از براى او راهى را به سوى حق و ثواب» . و حضرت فرمود كه : «ايشان ، از جمله كافران نيستند ، و از جمله مؤمنان نيستند ، و از جمله مسلمانان نيستند ، ايمان را اظهار مى كنند و به سوى كفر و تكذيب باز مى گردند ، خدا ايشان را لعنت كند» .
.
ص: 150
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ الْأَصَمِّ، عَنِ الْهَيْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَيْمَانَ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِمَا ، قَالَ:«إِنَّ الْمُنَافِقَ يَنْهى وَ لَا يَنْتَهِي، وَ يَأْمُرُ بِمَا لَا يَأْتِي، وَ إِذَا قَامَ إِلَى الصَّلَاةِ اعْتَرَضَ» _ قُلْتُ: يَا ابْنَ رَسُولِ اللّهِ، وَ مَا الِاعْتِرَاضُ؟ قَالَ: «الِالْتِفَاتُ _ وَ إِذَا رَكَعَ رَبَضَ؛ يُمْسِي وَ هَمُّهُ الْعَشَاءُ وَ هُوَ مُفْطِرٌ ، وَ يُصْبِحُ وَ هَمُّهُ النَّوْمُ وَ لَمْ يَسْهَرْ؛ إِنْ حَدَّثَكَ كَذَبَكَ ، وَ إِنِ ائْتَمَنْتَهُ خَانَكَ ، وَ إِنْ غِبْتَ اغْتَابَكَ ، وَ إِنْ وَعَدَكَ أَخْلَفَكَ».
عَنْهُ، عَنِ ابْنِ جُمْهُورٍ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ سَمَاعَةَ، عَنْ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ بَحْرٍ رَفَعَهُ مِثْلَ ذلِكَ ، وَ زَادَ فِيهِ:«إِذَا رَكَعَ رَبَضَ، وَ إِذَا سَجَدَ نَقَرَ، وَ إِذَا جَلَسَ شَغَرَ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْكُوفِيِّ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ سَعِيدِ بْنِ يَسَارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَثَلُ الْمُنَافِقِ مَثَلُ جِذْعِ النَّخْلِ ، أَرَادَ صَاحِبُهُ أَنْ يَنْتَفِعَ بِهِ فِي بَعْضِ بِنَائِهِ، فَلَمْ يَسْتَقِمْ لَهُ فِي الْمَوْضِعِ الَّذِي أَرَادَ، فَحَوَّلَهُ فِي مَوْضِعٍ آخَرَ، فَلَمْ يَسْتَقِمْ لَهُ، فَكَانَ آخِرُ ذلِكَ أَنْ أَحْرَقَهُ بِالنَّارِ».
.
ص: 151
حسين بن محمد ، از محمد بن جمهور ، از عبد اللّه بن عبد الرحمان اصم ، از هيثم بن واقد ، از محمد بن سليمان ، از ابن مسكان ، از ابو حمزه ، از حضرت على بن الحسين عليهماالسلامروايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه منافق نهى مى كند و خود باز نمى ايستد ، و امر مى كند به آنچه خود آن را نمى آورد ، و چون به سوى نماز برخيزد ، اعتراض مى كند» . عرض كردم : يابن رسول اللّه ! اعتراض چيست؟ فرمود : «التفات (1) . پس چون ركوع كند ، مانند گوسفند فرو خوابد . شام مى كند و مقصودش ، خوردنىِ شام است (كه چه چيز بخورد) ، و حال آنكه او روزه دار نبوده ، و صبح مى كند و همّتش خوابيدن است ، با آنكه بيدار خوابى نكشيده . اگر تو را خبرى دهد ، دروغ گويد ، و اگر او را امين دارى ، با تو خيانت ورزد ، و اگر غائب شوى ، تو را غيبت نمايد ، و اگر تو را وعده دهد ، با تو خلف وعده كند» .
از او ، از ابن جمهور ، از سليمان بن سماعه ، از عبد الملك بن بحر ، مثل اين روايت كرده است و آن را مرفوع ساخته ، و در آن ، اين را زياد كرده است كه :«چون ركوع كند ، مانند گوسفند فرو خوابد ، و چون به سجده رود ، به سرعت سر بر زمين زند ، چنان كه مرغ منقار بر زمين بزند ، و چون بنشيند ، مانند سگ پاى خود را بالا گيرد» .
ابو على اشعرى ، از حسن بن على كوفى ، از عثمان بن عيسى ، از سعيد بن يسار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : داستان و قصّه منافق ، چون داستان تنه درختى است كه صاحب آن خواسته باشد كه در بعضى از عمارات خويش به آن منتفع شود . پس از برايش استقامت به هم نرساند ، در آنجا كه اراده كرده است؛ پس آن را در جايى ديگر نقل كند ، و در آنجا نيز استقامت نداشته باشد و راست نيايد؛ پس آخر و عاقبتش اين باشد كه آن را به آتش بسوزاند» .
.
ص: 152
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ، عَنْ مِسْمَعِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِكِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَا زَادَ خُشُوعُ الْجَسَدِ عَلى مَا فِي الْقَلْبِ، فَهُوَ عِنْدَنَا نِفَاقٌ».
169 _ بَابُ الشِّرْكِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنْ بُرَيْدٍ الْعِجْلِيِّ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ أَدْنى مَا يَكُونُ الْعَبْدُ بِهِ مُشْرِكاً، قَالَ: فَقَالَ:«مَنْ قَالَ لِلنَّوَاةِ: إِنَّهَا حَصَاةٌ، وَ لِلْحَصَاةِ: إِنَّهَا نَوَاةٌ ثُمَّ دَانَ بِهِ».
عَنْهُ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُسْكَانَ، عَنْ أَبِي الْعَبَّاسِ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ أَدْنى مَا يَكُونُ بِهِ الْاءِنْسَانُ مُشْرِكاً، قَالَ: فَقَالَ :«مَنِ ابْتَدَعَ رَأْياً، فَأَحَبَّ عَلَيْهِ، أَوْ أَبْغَضَ عَلَيْهِ» .
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ يَحْيَى بْنِ الْمُبَارَكِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ جَبَلَةَ، عَنْ سَمَاعَةَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ وَ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ ما يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللّهِ إِلَا وَ هُمْ مُشْرِكُونَ» قَالَ:«يُطِيعُ الشَّيْطَانَ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُ، فَيُشْرِكُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ، عَنْ ضُرَيْسٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ ما يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللّهِ إِلَا وَ هُمْ مُشْرِكُونَ» قَالَ: «شِرْكُ طَاعَةٍ، وَ لَيْسَ شِرْكَ عِبَادَةٍ». وَ عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللّهَ عَلى حَرْفٍ» قَالَ:عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ، عَنْ ضُرَيْسٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ ما يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللّهِ إِلَا وَ هُمْ مُشْرِكُونَ» قَالَ: «شِرْكُ طَاعَةٍ، وَ لَيْسَ شِرْكَ عِبَادَةٍ». وَ عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللّهَ عَلى حَرْفٍ» قَالَ: «إِنَّ الْايَةَ تَنْزِلُ فِي الرَّجُلِ، ثُمَّ تَكُونُ فِي أَتْبَاعِهِ». ثُمَّ قُلْتُ: كُلُّ مَنْ نَصَبَ دُونَكُمْ شَيْئاً، فَهُوَ مِمَّنْ يَعْبُدُ اللّهَ عَلى حَرْفٍ؟ فَقَالَ: «نَعَمْ، وَ قَدْ يَكُونُ مَحْضاً» .
.
ص: 153
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از محمد بن حسن بن شمّون ، از عبد اللّه بن عبد الرحمان ، از مسمع بن عبد الملك ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : آنچه خشوع و فروتنى تن زياد باشد ، بر آنچه در دل است ، در نزد ما نفاق است» .
169 . باب در بيان شرك (1)على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از بريد عجلى ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه گفت : آن حضرت را سؤال كردم از كمتر چيزى كه بنده به آن مشرك مى باشد . بريد مى گويد كه : حضرت فرمود :«هر كه از براى استخوان[= هسته ]خرما بگويد كه آن سنگريزه است ، و از براى سنگريزه بگويد كه آن استخوان خرما است ، بعد از آن ، به آن اعتقاد و ديندارى كند» .
از او ، از عبد اللّه بن مسكان ، از ابو العبّاس روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از كمتر چيزى كه آدمى به آن مشرك مى باشد . راوى مى گويد كه : حضرت فرمود كه :«هر كه رأيى را اختراع كند و از پيش خود مذهبى را بيرون آورد ، پس بر آن ، با فرمانبرداران خود دوستى كند ، و بر آن ، با نافرمانان خويش دشمنى كند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از يحيى بن مبارك ، از عبد اللّه بن جبله ، از سماعه ، از ابو بصير و اسحاق بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام در قول خداى عز و جل : «وَما يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللّه ِ اِلّا وَهُمْ مُشْرِكُونَ» (2) ، كه آن حضرت فرمود :«شيطان را اطاعت مى كند ، از آنجا كه نمى داند؛ پس شرك مى آورد» . و ترجمه آيه اين است كه : «و ايمان نمى آورند بيشتر مردمان به خداى _ تعالى _ ، و صفات كمال و نُعوت جلال او ، و اقرار نمى كنند به خالقيّت او ، مگر در حالى كه ايشان شرك آورندگانند ، و غيرِ او را با او پرستش مى كنند» .
على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از ابن بكير ، از ضريس ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است در قول خداى عز و جل : «وَما يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللّه ِ اِلّا وَهُمْ مُشْرِكُونَ» (3) ، كه آن حضرت فرمود :«مراد شرك طاعت است ، نه شرك عبادت» (يعنى غير خدا را فرمانبردارى كردند ، نه پرستش) . و ضريس مى گويد كه : نيز از آن حضرت سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «وَمِنَ النّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللّه َ عَلى حَرْفٍ» (4) (تا آخر آيه ، كه بعد از اين با ترجمه مذكور خواهد شد) . فرمود : «به درستى كه آيه فرود مى آيد در باب مردى [كه] بعد از آن در پيروان او مى باشند» . پس عرض كردم كه : هر كه غير از شما چيزى را برپا كند ، و امامى را نصب نمايد ، پس او از جمله كسانى است كه خدا را به يگانگى پرستش مى كند بر طرف و كناره اى (يعنى نه در وسط حقيقى؟) . فرمود : «آرى ، و گاه است كه كافر محض مى باشد» .
.
ص: 154
يُونُسُ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ، عَنْ حَسَّانَ الْجَمَّالِ، عَنْ عَمِيرَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ: «أُمِرَ النَّاسُ بِمَعْرِفَتِنَا وَ الرَّدِّ إِلَيْنَا وَ التَّسْلِيمِ لَنَا» ثُمَّ قَالَ:يُونُسُ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ، عَنْ حَسَّانَ الْجَمَّالِ، عَنْ عَمِيرَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ: «أُمِرَ النَّاسُ بِمَعْرِفَتِنَا وَ الرَّدِّ إِلَيْنَا وَ التَّسْلِيمِ لَنَا» ثُمَّ قَالَ: «وَ إِنْ صَامُوا وَ صَلَّوْا وَ شَهِدُوا أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ، وَ جَعَلُوا فِي أَنْفُسِهِمْ أَنْ لَا يَرُدُّوا إِلَيْنَا، كَانُوا بِذلِكَ مُشْرِكِينَ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ يَحْيَى الْكَاهِلِيِّ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«لَوْ أَنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللّهَ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، وَ أَقَامُوا الصَّلَاةَ، وَ آتَوُا الزَّكَاةَ، وَ حَجُّوا الْبَيْتَ، وَ صَامُوا شَهْرَ رَمَضَانَ، ثُمَّ قَالُوا لِشَيْءٍ صَنَعَهُ اللّهُ أَوْ صَنَعَهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله أَلَا صَنَعَ خِلَافَ الَّذِي صَنَعَ، أَوْ وَجَدُوا ذلِكَ فِي قُلُوبِهِمْ، لَكَانُوا بِذلِكَ مُشْرِكِينَ» . ثُمَّ تَلَا هذِهِ الْايَةَ: «فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتّى يُحَكِّمُوكَ فِيما شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لا يَجِدُوا فِى أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً» ، ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «فَعَلَيْكُمْ بِالتَّسْلِيمِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ يَحْيى، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُسْكَانَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللّهِ» فَقَالَ:«أَمَا وَ اللّهِ ، مَا دَعَوْهُمْ إِلى عِبَادَةِ أَنْفُسِهِمْ، وَ لَوْ دَعَوْهُمْ إِلى عِبَادَةِ أَنْفُسِهِمْ لَمَا أَجَابُوهُمْ، وَ لكِنْ أَحَلُّوا لَهُمْ حَرَاماً، وَ حَرَّمُوا عَلَيْهِمْ حَلَالًا، فَعَبَدُوهُمْ مِنْ حَيْثُ لَا يَشْعُرُونَ».
عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِي حَمَّادٍ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ رَجُلٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ أَطَاعَ رَجُلاً فِي مَعْصِيَةٍ فَقَدْ عَبَدَهُ».
.
ص: 155
يونس ، از داود بن فرقد ، از حسّان جمّال ، از عميره ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«مردم مأمور شدند به شناختن ما ، و برگردانيدن امر به سوى ما ، و گردن نهادن از براى ما» . بعد از آن فرمود : «و اگر روزه گيرند و نماز كنند و گواهى دهند كه خدايى نيست ، مگر خدا ، و در نفس هاى خويش ، چنان قرار دهند كه به سوى ما رد نكنند ، به همين ، مشرك باشند» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از احمد بن محمد بن ابى نصر ، از عبد اللّه بن يحيى كاهلى روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود... تا آخر آنچه در باب تسليم و فضل تسليم كنندگان مذكور شد ، با سندى ديگر .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از عبد اللّه بن يحيى ، از عبد للّه بن مسكان ، از ابو بصير كه گفت :امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم ... تا آخر آنچه در باب تقليد گذشت .
على بن محمد ، از صالح بن ابى حمّاد ، و على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از مردى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده اند كه فرمود :«هر كه مردى را در معصيتى از معصيت ها اطاعت كند ، به حقيقت كه او را پرستش نموده است» .
.
ص: 156
170 _ بَابُ الشَّكِّعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْحَكَمِ، قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى الْعَبْدِ الصَّالِحِ عليه السلام أُخْبِرُهُ أَنِّي شَاكٌّ، وَ قَدْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ عليه السلام : «رَبِّ أَرِنِى كَيْفَ تُحْىِ الْمَوْتى» وَ أَنِّي أُحِبُّ أَنْ تُرِيَنِي شَيْئاً. فَكَتَبَ عليه السلام إلَيْهِ:«إِنَّ إِبْرَاهِيمَ كَانَ مُؤْمِناً، وَ أَحَبَّ أَنْ يَزْدَادَ إِيمَاناً، وَ أَنْتَ شَاكٌّ، وَ الشَّاكُّ لَا خَيْرَ فِيهِ». وَ كَتَبَ عليه السلام : «إِنَّمَا الشَّكُّ مَا لَمْ يَأْتِ الْيَقِينُ، فَإِذَا جَاءَ الْيَقِينُ لَمْ يَجُزِ الشَّكُّ». وَ كَتَبَ: «إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَقُولُ: «وَ ما وَجَدْنا لِأَكْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَ إِنْ وَجَدْنا أَكْثَرَهُمْ لَفاسِقِينَ» » قَالَ: «نَزَلَتْ فِي الشَّاكِّ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ الْخُرَاسَانِيِّ، قَالَ: كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام يَقُولُ فِي خُطْبَتِهِ:«لَا تَرْتَابُوا فَتَشُكُّوا، وَ لَا تَشُكُّوا فَتَكْفُرُوا».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ الْخَرَّازِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام جَالِساً عَنْ يَسَارِهِ، وَ زُرَارَةُ عَنْ يَمِينِهِ، فَدَخَلَ عَلَيْهِ أَبُو بَصِيرٍ، فَقَالَ: يَا أَبَا عَبْدِ اللّهِ، مَا تَقُولُ فِيمَنْ شَكَّ فِي اللّهِ؟ فَقَالَ :«كَافِرٌ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ» قَالَ : فَشَكَّ فِي رَسُولِ اللّهِ ؟ فَقَالَ: «كَافِرٌ» . قَالَ: ثُمَّ الْتَفَتَ إِلى زُرَارَةَ، فَقَالَ: «إِنَّمَا يَكْفُرُ إِذَا جَحَدَ» .
.
ص: 157
170 . باب در بيان شك (1)على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از حسين بن حكم روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام موسى كاظم عليه السلام نوشتم ، در حالى كه آن حضرت را خبر مى دادم كه : من شك دارم ، و به حقيقت كه ابراهيم عليه السلام گفت كه : «رَبِّ أَرِنى كَيْفَ تُحْيِى المَوْتى» (2) ؛ يعنى :«پروردگارا! به من بنما كه چگونه مردگان را زنده مى گردانى» . تتمّه روايت : و به درستى كه من دوست مى دارم كه چيزى را به من بنمايى . پس آن حضرت عليه السلام به من نوشت : «به درستى كه ابراهيم مؤمن بود (يعنى تصديق كرده بود به اين كه خدا مرده را زنده مى گرداند ، و قادر است بر اعاده مردگان) . و دوست داشت كه ايمانش بيفزايد . (يعنى عين اليقين را با علم اليقين جمع كند ، و معاينه آن موجب انكشاف آن گردد) . و تو شك دارى و صاحب شك ، هيچ خوبى در او نيست» . و نوشت : «جز اين نيست كه شك ، مادامى است كه يقين نيامده باشد؛ پس چون يقين بيايد ، شك جايز نيست» . و نوشت كه : «خداى عز و جل مى فرمايد : «وَما وَجَدْنا لِاَكْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَاِنْ وَجَدْنا أَكْثَرَهُمْ لَفاسِقينَ» (3) ؛ يعنى : و نيافتيم از براى بيشتر ايشان ، هيچ عهدى را (يعنى وفاى به عهد و پيمان ، كه در زمان خوف و شدّت مى كردند ، كه اگر از اين بليّه و مصيبت نجات يابيم ، ايمان آوريم) . و به درستى كه يافتيم بيشتر ايشان را ، شكنندگان عهد و پيمان» . و حضرت فرمود كه : «اين آيه ، در باب شك و گمان فرود آمد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن اسباط ، از ابو اسحاق خراسانى كه گفت : اميرالمؤمنين عليه السلام در خطبه خويش مى فرمود كه :«اضطراب مكنيد ، كه شك مى كنيد ، و شك مكنيد ، كه كافر مى شويد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از خلف بن حمّاد ، از ابو ايّوب خزّاز ، از محمد بن مسلم كه گفت : در نزد امام جعفر صادق عليه السلام نشسته بودم ، در جانب چپ آن حضرت ، و زراره در طرف راست آن حضرت بود . پس ابو بصير داخل شد و عرض كرد كه : يا اباعبداللّه ! چه مى فرمايى در باب كسى كه در خدا شك كند؟ فرمود كه :«يا ابامحمد! آن كس كافر است» . عرض كرد كه : در حقّ رسول خدا صلى الله عليه و آله شك مى كند؟ فرمود كه : «كافر است» . بعد از آن ، به جانب زراره التفات فرمود و فرمود : «جز اين نيست كه كافر مى شود ، هرگاه دانسته انكار كند» .
.
ص: 158
عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ، عَنْ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ الْحَلَبِيِّ، عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «الَّذِينَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا إِيمانَهُمْ بِظُلْمٍ» قَالَ:«بِشَكٍّ».
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ، عَنْ بَكْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ الشَّكَّ وَ الْمَعْصِيَةَ فِي النَّارِ؛ لَيْسَا مِنَّا، وَ لَا إِلَيْنَا».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ شَكَّ فِي اللّهِ بَعْدَ مَوْلِدِهِ عَلَى الْفِطْرَةِ، لَمْ يَفِئْ إِلى خَيْرٍ أَبَداً».
عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ رَفَعَهُ ، إِلى أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«لَا يَنْفَعُ مَعَ الشَّكِّ وَ الْجُحُودِ عَمَلٌ».
وَ فِي وَصِيَّةِ الْمُفَضَّلِ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«مَنْ شَكَّ أَوْ ظَنَّ فَأَقَامَ عَلى أَحَدِهِمَا، أَحْبَطَ اللّهُ عَمَلَهُ؛ إِنَّ حُجَّةَ اللّهِ هِيَ الْحُجَّةُ الْوَاضِحَةُ».
عَنْهُ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَحَدِهِمَا عليهماالسلام، قَالَ: قُلْتُ: إِنَّا لَنَرَى الرَّجُلَ لَهُ عِبَادَةٌ وَ اجْتِهَادٌ وَ خُشُوعٌ وَ لَا يَقُولُ بِالْحَقِّ، فَهَلْ يَنْفَعُهُ ذلِكَ شَيْئاً؟ فَقَالَ:«يَا مُحَمَّدُ ، إِنَّمَا مَثَلُ أَهْلِ الْبَيْتِ عليهم السلام مَثَلُ أَهْلِ بَيْتٍ كَانُوا فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ، كَانَ لَا يَجْتَهِدُ أَحَدٌ مِنْهُمْ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً إِلَا دَعَا فَأُجِيبَ؛ وَ إِنَّ رَجُلاً مِنْهُمُ اجْتَهَدَ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً، ثُمَّ دَعَا، فَلَمْ يُسْتَجَبْ لَهُ، فَأَتى عِيسَى بْنَ مَرْيَمَ عليه السلام يَشْكُو إِلَيْهِ مَا هُوَ فِيهِ، وَ يَسْأَلُهُ الدُّعَاءَ». قَالَ: «فَتَطَهَّرَ عِيسى وَ صَلَّى، ثُمَّ دَعَا اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فَأَوْحَى اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلَيْهِ: يَا عِيسى، إِنَّ عَبْدِي أَتَانِي مِنْ غَيْرِ الْبَابِ الَّذِي أُوتى مِنْهُ، إِنَّهُ دَعَانِي وَ فِي قَلْبِهِ شَكٌّ مِنْكَ، فَلَوْ دَعَانِي حَتّى يَنْقَطِعَ عُنُقُهُ، وَ تَنْتَثِرَ أَنَامِلُهُ، مَا اسْتَجَبْتُ لَهُ». قَالَ: «فَالْتَفَتَ إِلَيْهِ عِيسى عليه السلام ، فَقَالَ: تَدْعُو رَبَّكَ وَ أَنْتَ فِي شَكٍّ مِنْ نَبِيِّهِ؟ فَقَالَ: يَا رُوحَ اللّهِ وَ كَلِمَتَهُ، قَدْ كَانَ وَ اللّهِ مَا قُلْتَ، فَادْعُ اللّهَ لِي أَنْ يَذْهَبَ بِهِ عَنِّي». قَالَ: «فَدَعَا لَهُ عِيسى عليه السلام ، فَتَابَ اللّهُ عَلَيْهِ، وَ قَبِلَ مِنْهُ، وَ صَارَ فِي حَدِّ أَهْلِ بَيْتِهِ».
.
ص: 159
از او ، از پدرش ، از نضر بن سويد ، از يحيى بن عمران حلبى ، از هارون بن خارجه ، از ابو بصير روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «اَلَّذينَ امَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا ايمانَهُمْ بِظُلْمٍ» (1) . فرمود :«يعنى آن را به شك نياميختند» .
حسين بن محمد ، از احمد بن اسحاق ، از بكر بن محمد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه شك و معصيت ، در آتش دوزخ اند ، و اين دو از ما نيستند و به سوى ما باز نمى گردند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از عثمان بن عيسى ، از مردى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هر كه در خداى عز و جل شك كند ، بعد از آنكه بر فطرت اسلام متولّد شده باشد ، هرگز به سوى خير و خوبى رجوع نخواهد كرد» .
از او ، از پدرش روايت است كه آن را مرفوع ساخته به سوى امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«هيچ عملى با شك و انكار نفع نمى بخشد» .
و در وصيّت مفضّل مذكور است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه شك كند يا مظنّه داشته باشد ، پس بر سر يكى از اين دو ايستادگى نمايد ، خداى عز و جل عمل او را فرو ريزد و باطل گرداند . به درستى كه حجّت خداى عز و جل ، حجّتى است روشن» .
از او ، از على بن اسباط ، از علا بن زرين ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر يا امام جعفر صادق عليهماالسلام روايت است كه گفت : به آن حضرت عرض كردم : به درستى كه ما مردى را مى بينيم كه او را عبادت و نهايت جدّ و جهد و خشوع و فروتنى است ، و به حق قائل نيست؛ پس آيا اينها ، هيچ نفع به او مى رساند؟ فرمود كه :«اى محمد! جز اين نيست كه داستان اهل بيت پيغمبر صلى الله عليه و آله ، چون داستان اهل بيتى است كه در بنى اسرائيل بودند . و چنان بود كه هيچ يك از ايشان ، چهل شب در عبادت جدّ و جهد نمى كرد ، مگر آنكه هر دعا كه مى كرد ، مستجاب مى گرديد . و به درستى كه مردى از ايشان ، چهل شب جد و جهد نمود . بعد از آن ، دعا كرد و از برايش مستجاب نشد؛ پس به خدمت حضرت عيسى بن مريم عليه السلام آمد ، در حالتى كه به سوى آن حضرت شكايت مى نمود ، آنچه را كه او در آن بود . و از آن حضرت درخواست مى كرد كه دعا كند» . حضرت فرمود كه : «پس حضرت عيسى عليه السلام طهارت به جا آورد ، كه وضو ساخت يا غسل كرد . بعد از آن ، نماز كرد و خداى عز و جل را خواند؛ پس خداى _ تعالى _ به سوى او وحى فرمود كه : اى عيسى! به درستى كه اين بنده من ، به درگاه من آمده است ، از غير آن درى كه از آن آمده مى شوم؛ زيرا كه او مرا خواند ، و حال آنكه در دلش از امر پيغمبرى تو شكى بود ، و اگر مرا بخواند ، تا آنكه گردنش پاره پاره شود ، و بندهاى انگشتانش از هم بپاشد ، دعاى او را مستجاب نكنم» . حضرت فرمود كه : «پس عيسى بن مريم عليه السلام به سوى آن مرد التفات فرمود و فرمود كه : پروردگار خود را مى خوانى ، و حال آنكه تو در باب پيغمبرش در شكّى؟ عرض كرد كه : يا روح اللّه ! و اى آنكه به يك سخن او موجود شده اى! به خدا سوگند كه آنچه فرمودى ، چنان بود؛ پس خدا را بخوان و دعا كن كه خدا آن را از من ببرد» . حضرت فرمود : «پس عيسى عليه السلام از برايش دعا كرد ، و خداى عز و جل توبه او را قبول فرمود و از او پذيرفت . و آن مرد ، در حدّ اهل بيت آن حضرت گرديد» .
.
ص: 160
171 _ بَابُ الضَّلَالِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ الْحَجَّاجِ، عَنْ هَاشِمٍ صَاحِبِ الْبَرِيدِ، قَالَ: كُنْتُ أَنَا وَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ وَ أَبُو الْخَطَّابِ مُجْتَمِعِينَ، فَقَالَ لَنَا أَبُو الْخَطَّابِ: مَا تَقُولُونَ فِيمَنْ لَمْ يَعْرِفْ هذَا الْأَمْرَ؟ فَقُلْتُ: مَنْ لَمْ يَعْرِفْ هذَا الْأَمْرَ، فَهُوَ كَافِرٌ، فَقَالَ أَبُو الْخَطَّابِ: لَيْسَ بِكَافِرٍ حَتّى تَقُومَ عَلَيْهِ الْحُجَّةُ، فَإِذَا قَامَتْ عَلَيْهِ الْحُجَّةُ فَلَمْ يَعْرِفْ، فَهُوَ كَافِرٌ، فَقَالَ لَهُ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ: سُبْحَانَ اللّهِ! مَا لَهُ إِذَا لَمْ يَعْرِفْ وَ لَمْ يَجْحَدْ يَكْفُرُ؟ لَيْسَ بِكَافِرٍ إِذَا لَمْ يَجْحَدْ. قَالَ: فَلَمَّا حَجَجْتُ، دَخَلْتُ عَلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَأَخْبَرْتُهُ بِذلِكَ، فَقَالَ:«إِنَّكَ قَدْ حَضَرْتَ وَ غَابَا، وَ لكِنْ مَوْعِدُكُمُ اللَّيْلَةَ الْجَمْرَةُ الْوُسْطى بِمِنى». فَلَمَّا كَانَتِ اللَّيْلَةُ، اجْتَمَعْنَا عِنْدَهُ وَ أَبُو الْخَطَّابِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ، فَتَنَاوَلَ وِسَادَةً، فَوَضَعَهَا فِي صَدْرِهِ، ثُمَّ قَالَ لَنَا: «مَا تَقُولُونَ فِي خَدَمِكُمْ وَ نِسَائِكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ؟ أَ لَيْسَ يَشْهَدُونَ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ؟» قُلْتُ: بَلى، قَالَ: «أَ لَيْسَ يَشْهَدُونَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ؟» قُلْتُ: بَلى، قَالَ: «أَ لَيْسَ يُصَلُّونَ وَ يَصُومُونَ وَ يَحُجُّونَ؟» قُلْتُ: بَلى، قَالَ: «فَيَعْرِفُونَ مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ؟» قُلْتُ: لَا، قَالَ: «فَمَا هُمْ عِنْدَكُمْ؟» قُلْتُ: مَنْ لَمْ يَعْرِفْ هذَا الْأَمْرَ، فَهُوَ كَافِرٌ. قَالَ : «سُبْحَانَ اللّهِ! أَ مَا رَأَيْتَ أَهْلَ الطَّرِيقِ وَ أَهْلَ الْمِيَاهِ؟» قُلْتُ: بَلى، قَالَ: «أَلَيْسَ يُصَلُّونَ وَ يَصُومُونَ وَ يَحُجُّونَ؟ أَ لَيْسَ يَشْهَدُونَ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ؟» قُلْتُ: بَلى، قَالَ: «فَيَعْرِفُونَ مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ؟» قُلْتُ: لَا، قَالَ: «فَمَا هُمْ عِنْدَكُمْ؟» قُلْتُ: مَنْ لَمْ يَعْرِفْ هذَا الْأَمْرَ، فَهُوَ كَافِرٌ. قَالَ : «سُبْحَانَ اللّهِ! أَ مَا رَأَيْتَ الْكَعْبَةَ وَ الطَّوَّافَ وَ أَهْلَ الْيَمَنِ وَ تَعَلُّقَهُمْ بِأَسْتَارِ الْكَعْبَةِ؟» قُلْتُ: بَلى، قَالَ: «أَ لَيْسَ يَشْهَدُونَ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وَ يُصَلُّونَ وَ يَصُومُونَ وَ يَحُجُّونَ؟» قُلْتُ: بَلى، قَالَ: «فَيَعْرِفُونَ مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ؟» قُلْتُ: لَا، قَالَ: «فَمَا تَقُولُونَ فِيهِمْ؟» قُلْتُ: مَنْ لَمْ يَعْرِفْ، فَهُوَ كَافِرٌ. قَالَ: «سُبْحَانَ اللّهِ! هذَا قَوْلُ الْخَوَارِجِ» ثُمَّ قَالَ: «إِنْ شِئْتُمْ أَخْبَرْتُكُمْ» فَقُلْتُ أَنَا: لاَ، فَقَالَ: «أَمَا إِنَّهُ شَرٌّ عَلَيْكُمْ أَنْ تَقُولُوا بِشَيْءٍ مَا لَمْ تَسْمَعُوهُ مِنَّا» قَالَ: فَظَنَنْتُ أَنَّهُ يُدِيرُنَا عَلى قَوْلِ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ.
.
ص: 161
.
.
ص: 162
171 . باب در بيان گمراهانعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از عبد الرحمان بن حجّاج ، از هاشم صاحب بريد روايت كرده است كه گفت : من و محمد بن مسلم و ابو الخطّاب ، با هم مجتمع بوديم . پس ابو الخطّاب به محمد بن مسلم گفت كه : چه مى گوييد در باب كسى كه اين امر _ يعنى امامت _ را نشناسند . من گفتم كه : هر كه اين امر را نمى شناسد ، كافر است . ابوالخطّاب گفت كه : كافر نيست ، تا آنكه حجّت بر او اقامه شود؛ پس چون حجّت بر او اقامه شود و بعد از آن نشناسد ، كافر است . پس محمد بن مسلم به ابوالخطّاب گفت : سبحان اللّه ! او را چه مى شود كه چون شناسند و انكار نكند ، كافر باشد؟ و كافر نيست ، چون انكار نكند؟ هاشم مى گويد كه : پس چون به حج رفتم ، بر امام جعفر صادق عليه السلام داخل شدم و آن حضرت را به اين امر خبر دادم . فرمود كه :«تو حاضر شده اى و ايشان غائب اند ، وليكن زمان وعده شما ، امشب است ، در نزد جمره وسطى در منى» پس چون شب شد ، من و ابوالخطّاب و محمد بن مسلم ، در نزد آن حضرت جمع شديم؛ پس بالشى را فرا گرفت و آن را در سينه خود گذاشت . بعد از آن ، به ما فرمود كه : «در باب خدمتكاران و زنان و فرزندان و كسان خود چه مى گوييد؟ آيا گواهى نمى دهند كه خدايى نيست ، مگر خدا؟» عرض كردم : بلى ، گواهى مى دهند . فرمود كه : «آيا گواهى نمى دهند كه محمد ، رسول خدا صلى الله عليه و آله است؟» عرض كردم : بلى ، گواهى مى دهند . فرمود كه : «آيا نماز نمى كنند و روزه نمى گيرند و حج را به جا نمى آورند؟» عرض كردم : بلى ، همه اينها را مى كنند . فرمود : «پس آنچه را كه شما برآنيد ، مى شناسند؟» عرض كردم : نه . فرمود : «پس ايشان ، در نزد شما چه حكم دارند؟» عرض كردم كه : هر كه اين امر را نشناسد ، كافر است . فرمود : «سبحان اللّه ! آيا آنها كه در اين راه ها و آنها كه بر سر آبها مى باشند ، نديده اى؟» عرض كردم : بلى ، ديده ام . فرمود : «آيا نماز نمى كنند و روزه نمى گيرند و حجّ را به جا نمى آورند؟ آيا گواهى نمى دهند به اينكه غير از خدا ، خدايى نيست؟ و به اينكه محمد ، رسول و فرستاده خدا است؟» عرض كردم : بلى . فرمود : «پس مى شناسند ، آنچه را كه شما بر آنيد؟» عرض كردم : نه . فرمود : «پس ايشان ، در نزد شما چه حكم دارند؟» عرض كردم كه : هر كه اين امر را نشناسد ، كافر است . فرمود : «سبحان اللّه ! آيا خانه كعبه و طواف در دور آن ، و اهل يمن و چسبيدن ايشان را به پرده هاى كعبه ، نديده اى؟» عرض كردم : بلى ، ديده ام . فرمود : «آيا گواهى نمى دهند به اينكه خدايى غير از خدا نيست ، و به اينكه محمد ، رسول خدا است؟ و آيا نماز نمى كنند و روزه نمى گيرند و حجّ نمى گذارند؟» عرض كردم : بلى ، همه اينها ، از ايشان صادر مى شود . فرمود : «پس مى شناسند ، آنچه را كه شما بر آنيد؟» عرض كردم : نه . فرمود : «پس در حقّ ايشان چه مى گوييد؟» عرض كردم كه : هر كه اين امر را نشناسد ، كافر است . فرمود : «سبحان اللّه ! اين قول ، قول خارجى ها (1) است» . بعد از آن فرمود : «اگر خواهيد ، شما را خبر دهم؟» عرض كردم كه : من نمى خواهم . فرمود : «بدانيد و آگاه باشيد! كه بد است از براى شما و شما را زيان مى رساند ، آنكه به چيزى قائل شويد ، مادامى كه آن را از ما نشنيده باشيد» . هاشم مى گويد كه : پس من گمان كردم كه آن حضرت ما را مى گرداند _ و بنا بر بعضى از نسخ كافى : مى خواهد كه ما را بر سر گفتار محمد بن مسلم فرود آورد _ .
.
ص: 163
. .
ص: 164
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: مَا تَقُولُ فِي مُنَاكَحَةِ النَّاسِ؛ فَإِنِّي قَدْ بَلَغْتُ مَا تَرَاهُ وَ مَا تَزَوَّجْتُ قَطُّ؟ فَقَالَ: «وَ مَا يَمْنَعُكَ مِنْ ذلِكَ؟» فَقُلْتُ: مَا يَمْنَعُنِي إِلَا أَنَّنِي أَخْشى أَنْ لَا تَحِلَّ لِي مُنَاكَحَتُهُمْ، فَمَا تَأْمُرُنِي؟ فَقَالَ: «فَكَيْفَ تَصْنَعُ وَ أَنْتَ شَابٌّ؟ أَ تَصْبِرُ؟» قُلْتُ: أَتَّخِذُ الْجَوَارِيَ، قَالَ: «فَهَاتِ الْانَ، فَبِمَا تَسْتَحِلُّ الْجَوَارِيَ؟» قُلْتُ: إِنَّ الْأَمَةَ لَيْسَتْ بِمَنْزِلَةِ الْحُرَّةِ، إِنْ رَابَتْنِي بِشَيْءٍ بِعْتُهَا وَ اعْتَزَلْتُهَا، قَالَ: «فَحَدِّثْنِي بِمَا اسْتَحْلَلْتَهَا؟» قَالَ : فَلَمْ يَكُنْ عِنْدِي جَوَابٌ. فَقُلْتُ لَهُ: فَمَا تَرى أَتَزَوَّجُ؟ فَقَالَ: «مَا أُبَالِي أَنْ تَفْعَلَ» قُلْتُ: أَ رَأَيْتَ قَوْلَكَ: «مَا أُبَالِي أَنْ تَفْعَلَ» فَإِنَّ ذلِكَ عَلى جِهَتَيْنِ تَقُولُ: لَسْتُ أُبَالِي أَنْ تَأْثَمَ مِنْ غَيْرِ أَنْ آمُرَكَ، فَمَا تَأْمُرُنِي أَفْعَلُ ذلِكَ بِأَمْرِكَ؟ فَقَالَ لِي: «قَدْ كَانَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله تَزَوَّجَ، وَ قَدْ كَانَ مِنْ أَمْرِ امْرَأَةِ نُوحٍ وَ امْرَأَةِ لُوطٍ مَا قَدْ كَانَ، إِنَّهُمَا قَدْ كَانَتَا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَيْنِ». فَقُلْتُ: إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله لَيْسَ فِي ذلِكَ بِمَنْزِلَتِي، إِنَّمَا هِيَ تَحْتَ يَدِهِ، وَ هِيَ مُقِرَّةٌ بِحُكْمِهِ، مُقِرَّةٌ بِدِينِهِ، قَالَ: فَقَالَ لِي: «مَا تَرى مِنَ الْخِيَانَةِ فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «فَخانَتاهُما» ؟ مَا يَعْنِي بِذلِكَ إِلَا الْفَاحِشَةَ، وَ قَدْ زَوَّجَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله فُلَاناً». قَالَ: قُلْتُ: أَصْلَحَكَ اللّهُ، مَا تَأْمُرُنِي أَنْطَلِقُ فَأَتَزَوَّجُ بِأَمْرِكَ؟ فَقَالَ لِي: «إِنْ كُنْتَ فَاعِلاً، فَعَلَيْكَ بِالْبَلْهَاءِ مِنَ النِّسَاءِ». قُلْتُ: وَ مَا الْبَلْهَاءُ؟ قَالَ: «ذَوَاتُ الْخُدُورِ، الْعَفَائِفُ». فَقُلْتُ: مَنْ هِيَ عَلى دِينِ سَالِمِ بْنِ أَبِي حَفْصَةَ؟ قَالَ: «لَا». فَقُلْتُ: مَنْ هِيَ عَلى دِينِ رَبِيعَةِ الرَّأْيِ؟ فَقَالَ: «لَا، وَ لكِنَّ الْعَوَاتِقَ اللَّوَاتِي لَا يَنْصِبْنَ كُفْراً، وَ لَا يَعْرِفْنَ مَا تَعْرِفُونَ». قُلْتُ: وَ هَلْ تَعْدُو أَنْ تَكُونَ مُؤْمِنَةً أَوْ كَافِرَةً ؟ فَقَالَ : «تَصُومُ وَ تُصَلِّي وَ تَتَّقِي اللّهَ، وَ لَا تَدْرِي مَا أَمْرُكُمْ». فَقُلْتُ: قَدْ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : «هُوَ الَّذِى خَلَقَكُمْ فَمِنْكُمْ كافِرٌ وَ مِنْكُمْ مُؤْمِنٌ» لَا وَ اللّهِ، لَا يَكُونُ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ لَيْسَ بِمُؤْمِنٍ وَ لَا كَافِرٍ. قَالَ: فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام : «قَوْلُ اللّهِ أَصْدَقُ مِنْ قَوْلِكَ يَا زُرَارَةُ، أَ رَأَيْتَ قَوْلَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «خَلَطُوا عَمَلاً صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً عَسَى اللّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ» فَلِمَا قَالَ: عَسى؟» فَقُلْتُ: مَا هُمْ إِلَا مُؤْمِنِينَ أَوْ كَافِرِينَ، قَالَ: فَقَالَ: «مَا تَقُولُ فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَ لا يَهْتَدُونَ سَبِيلاً» إِلَى الْاءِيمَانِ؟». فَقُلْتُ: مَا هُمْ إِلَا مُؤْمِنِينَ أَوْ كَافِرِينَ، فَقَالَ:عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: مَا تَقُولُ فِي مُنَاكَحَةِ النَّاسِ؛ فَإِنِّي قَدْ بَلَغْتُ مَا تَرَاهُ وَ مَا تَزَوَّجْتُ قَطُّ؟ فَقَالَ: «وَ مَا يَمْنَعُكَ مِنْ ذلِكَ؟» فَقُلْتُ: مَا يَمْنَعُنِي إِلَا أَنَّنِي أَخْشى أَنْ لَا تَحِلَّ لِي مُنَاكَحَتُهُمْ، فَمَا تَأْمُرُنِي؟ فَقَالَ: «فَكَيْفَ تَصْنَعُ وَ أَنْتَ شَابٌّ؟ أَ تَصْبِرُ؟» قُلْتُ: أَتَّخِذُ الْجَوَارِيَ، قَالَ: «فَهَاتِ الْانَ، فَبِمَا تَسْتَحِلُّ الْجَوَارِيَ؟» قُلْتُ: إِنَّ الْأَمَةَ لَيْسَتْ بِمَنْزِلَةِ الْحُرَّةِ، إِنْ رَابَتْنِي بِشَيْءٍ بِعْتُهَا وَ اعْتَزَلْتُهَا، قَالَ: «فَحَدِّثْنِي بِمَا اسْتَحْلَلْتَهَا؟» قَالَ : فَلَمْ يَكُنْ عِنْدِي جَوَابٌ. فَقُلْتُ لَهُ: فَمَا تَرى أَتَزَوَّجُ؟ فَقَالَ: «مَا أُبَالِي أَنْ تَفْعَلَ» قُلْتُ: أَ رَأَيْتَ قَوْلَكَ: «مَا أُبَالِي أَنْ تَفْعَلَ» فَإِنَّ ذلِكَ عَلى جِهَتَيْنِ تَقُولُ: لَسْتُ أُبَالِي أَنْ تَأْثَمَ مِنْ غَيْرِ أَنْ آمُرَكَ، فَمَا تَأْمُرُنِي أَفْعَلُ ذلِكَ بِأَمْرِكَ؟ فَقَالَ لِي: «قَدْ كَانَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله تَزَوَّجَ، وَ قَدْ كَانَ مِنْ أَمْرِ امْرَأَةِ نُوحٍ وَ امْرَأَةِ لُوطٍ مَا قَدْ كَانَ، إِنَّهُمَا قَدْ كَانَتَا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَيْنِ». فَقُلْتُ: إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله لَيْسَ فِي ذلِكَ بِمَنْزِلَتِي، إِنَّمَا هِيَ تَحْتَ يَدِهِ، وَ هِيَ مُقِرَّةٌ بِحُكْمِهِ، مُقِرَّةٌ بِدِينِهِ، قَالَ: فَقَالَ لِي: «مَا تَرى مِنَ الْخِيَانَةِ فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «فَخانَتاهُما» ؟ مَا يَعْنِي بِذلِكَ إِلَا الْفَاحِشَةَ، وَ قَدْ زَوَّجَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله فُلَاناً». قَالَ: قُلْتُ: أَصْلَحَكَ اللّهُ، مَا تَأْمُرُنِي أَنْطَلِقُ فَأَتَزَوَّجُ بِأَمْرِكَ؟ فَقَالَ لِي: «إِنْ كُنْتَ فَاعِلاً، فَعَلَيْكَ بِالْبَلْهَاءِ مِنَ النِّسَاءِ». قُلْتُ: وَ مَا الْبَلْهَاءُ؟ قَالَ: «ذَوَاتُ الْخُدُورِ، الْعَفَائِفُ». فَقُلْتُ: مَنْ هِيَ عَلى دِينِ سَالِمِ بْنِ أَبِي حَفْصَةَ؟ قَالَ: «لَا». فَقُلْتُ: مَنْ هِيَ عَلى دِينِ رَبِيعَةِ الرَّأْيِ؟ فَقَالَ: «لَا، وَ لكِنَّ الْعَوَاتِقَ اللَّوَاتِي لَا يَنْصِبْنَ كُفْراً، وَ لَا يَعْرِفْنَ مَا تَعْرِفُونَ». قُلْتُ: وَ هَلْ تَعْدُو أَنْ تَكُونَ مُؤْمِنَةً أَوْ كَافِرَةً ؟ فَقَالَ : «تَصُومُ وَ تُصَلِّي وَ تَتَّقِي اللّهَ، وَ لَا تَدْرِي مَا أَمْرُكُمْ». فَقُلْتُ: قَدْ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : «هُوَ الَّذِى خَلَقَكُمْ فَمِنْكُمْ كافِرٌ وَ مِنْكُمْ مُؤْمِنٌ» لَا وَ اللّهِ، لَا يَكُونُ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ لَيْسَ بِمُؤْمِنٍ وَ لَا كَافِرٍ. قَالَ: فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام : «قَوْلُ اللّهِ أَصْدَقُ مِنْ قَوْلِكَ يَا زُرَارَةُ، أَ رَأَيْتَ قَوْلَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «خَلَطُوا عَمَلاً صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً عَسَى اللّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ» فَلِمَا قَالَ: عَسى؟» فَقُلْتُ: مَا هُمْ إِلَا مُؤْمِنِينَ أَوْ كَافِرِينَ، قَالَ: فَقَالَ: «مَا تَقُولُ فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَ لا يَهْتَدُونَ سَبِيلاً» إِلَى الْاءِيمَانِ؟». فَقُلْتُ: مَا هُمْ إِلَا مُؤْمِنِينَ أَوْ كَافِرِينَ، فَقَالَ: «وَ اللّهِ، مَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ وَ لَا كَافِرِينَ». ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَيَّ، فَقَالَ: «مَا تَقُولُ فِي أَصْحَابِ الْأَعْرَافِ؟» فَقُلْتُ: مَا هُمْ إِلَا مُؤْمِنِينَ أَوْ كَافِرِينَ، إِنْ دَخَلُوا الْجَنَّةَ فَهُمْ مُؤْمِنُونَ، وَ إِنْ دَخَلُوا النَّارَ فَهُمْ كَافِرُونَ، فَقَالَ: «وَ اللّهِ، مَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ وَ لَا كَافِرِينَ، وَ لَوْ كَانُوا مُؤْمِنِينَ لَدَخَلُوا الْجَنَّةَ كَمَا دَخَلَهَا الْمُؤْمِنُونَ، وَ لَوْ كَانُوا كَافِرِينَ لَدَخَلُوا النَّارَ كَمَا دَخَلَهَا الْكَافِرُونَ، وَ لكِنَّهُمْ قَوْمٌ قَدِ اسْتَوَتْ حَسَنَاتُهُمْ وَ سَيِّئَاتُهُمْ، فَقَصُرَتْ بِهِمُ الْأَعْمَالُ، وَ إِنَّهُمْ لَكَمَا قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ». فَقُلْتُ: أَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ هُمْ، أَمْ مِنْ أَهْلِ النَّارِ؟ فَقَالَ: «اتْرُكْهُمْ حَيْثُ تَرَكَهُمُ اللّهُ». قُلْتُ: أَ فَتُرْجِئُهُمْ؟ قَالَ: «نَعَمْ، أُرْجِئُهُمْ كَمَا أَرْجَأَهُمُ اللّهُ، إِنْ شَاءَ أَدْخَلَهُمُ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِهِ، وَ إِنْ شَاءَ سَاقَهُمْ إِلَى النَّارِ بِذُنُوبِهِمْ وَ لَمْ يَظْلِمْهُمْ». فَقُلْتُ: هَلْ يَدْخُلُ الْجَنَّةَ كَافِرٌ؟ قَالَ: «لَا» قُلْتُ : فَهَلْ يَدْخُلُ النَّارَ إِلَا كَافِرٌ؟ قَالَ: فَقَالَ: «لَا، إِلَا أَنْ يَشَاءَ اللّهُ، يَا زُرَارَةُ إِنَّنِي أَقُولُ: مَا شَاءَ اللّهُ، وَ أَنْتَ لَا تَقُولُ: مَا شَاءَ اللّهُ، أَمَا إِنَّكَ إِنْ كَبِرْتَ، رَجَعْتَ وَ تحَلَّلَتْ عَنْكَ عُقَدُكَ».
.
ص: 165
. .
ص: 166
على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از مردى ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه گفت : به آن حضرت عرض كردم كه : چه مى فرمايى در باب نكاح كردن با مردمان؛ زيرا كه من به اين سن رسيده ام كه مى بينى ، و هرگز زن نگرفته ام . فرمود كه :«چه چيز تو را از اين منع مى كند» . عرض كردم كه : چيزى مرا منع نمى كند ، غير از آنكه مى ترسم كه نكاح ايشان از براى من حلال نباشد . پس به چه چيز مرا امر مى فرمايى؟ فرمود كه : «چه كار مى كنى و تو جوان و برنايى؟ آيا صبر مى كنى؟» عرض كردم كه : كنيزان را فرا مى گيرم . فرمود كه : «اكنون بياور آنچه دارى . پس كنيزان را به چه حلال مى دارى؟» عرض كردم : زيرا كه كنيز ، به منزله زن آزاد نيست . اگر مرا به چيزى در شك افكند ، و كارى بكند كه موجب قلق و اضطراب من باشد ، او را مى فروشم و از او دورى مى گزينم . فرمود : «پس مرا خبر ده كه به چه چيز او را حلال داشته اى؟» زراره مى گويد كه : پس در نزد من جوابى نبود . بعد از آن ، به آن حضرت عرض كردم كه : چه صلاح مى دانى؟ آيا زن بگيرم؟ فرمود كه : «پروا ندارم از آنكه تو اين را به فعل آورى» . عرض كردم كه : مرا خبر ده از معنى گفتار خويش ، كه پروا ندارم از آنكه تو اين را به فعل آورى؛ زيرا كه اين قول ، دو وجه دارد . آيا مى فرمايى كه : پروا ندارم از آنكه گنهكار شوى ، بى آنكه من تو را به آن امر كنم؟ و لهذا ، مرا امر نمى فرمايى كه اين را به امر تو به فعل آورم (1) . تتمّه حديث ، پس حضرت به من فرمود كه : «رسول خدا صلى الله عليه و آله زن گرفت . و به حقيقت كه از امر زن نوح و زن لوط بود ، آنچه بود ، و شد ، آنچه شد . به درستى كه اين دو زن ، در تحت فرمان دو بنده شايسته از بندگان ما بودند» (2) . زراره مى گويد كه : پس من عرض كردم كه : رسول خدا صلى الله عليه و آله در اين باب ، به منزله من نيست . جز اين نيست كه آن زن (يعنى عايشه يا غير او) ، در زير دست آن حضرت بود ، و او به حكم آن حضرت اقرار داشت ، و به دين آن حضرت اعتراف مى نمود . زراره مى گويد كه : حضرت به من فرمود كه : «چه مى بينى از خيانت ، در قول خداى عز و جل : «فَخانَتاهُما» (3) . و خدا از اين خيانت ، غير از فاحشه و زنا ، چيزى را قصد نمى فرمايد» (4) . تتمّه روايت: «و رسول خدا صلى الله عليه و آله ، دختر را به زن فلان داد» . زراره مى گويد كه : عرض كردم : خدا تو را به اصلاح آورد! مرا به چه چيز امر مى فرمايى؟ آيا بروم و به فرمان تو زن بگيرم؟ به من فرمود كه : «اگر مى كنى ، بر تو باد كه بُلَهاى از زنان را بگيرى» . عرض كردم كه : بلهاء چيستند؟ و چه صفت دارند؟ فرمود كه : «صاحبان پرده ها؛ يعنى زنان مخدّره عفيفه» (5) . زراره مى گويد كه : پس من عرض كردم كه : آيا مصداق آن كسى است كه بر دين سالم بن ابى حفصه (6) باشد؟ فرمود : «نه» . عرض كردم كه : كسى است كه بر دين ربيعة الرّاى (7) باشد؟ فرمود : «نه» ، و حضرت فرمود : «وليكن مصداق آن ، زنان نوجوانند كه تازه به حدّ بلوغ رسيده باشند ، و كفر را برپا نكنند ، و آنچه را كه شما مى شناسيد ، نشناسند» . عرض كردم : پس آيا زن ، از اين دو قسم درمى گذرد ، كه يا مؤمنه باشد يا كافره؟ فرمود كه : «روزه مى گيرد و نماز مى كند و از خداى عز و جل پرهيز مى كند ، و نمى داند كه امر شما چيست؟» عرض كردم كه : خداى عز و جل فرموده است كه : «هُوَ الَّذى خَلَقَكُمْ فَمِنْكُمْ كافِرٌ وَ مِنْكُمْ مُؤْمِنٌ» (8) . نه ، به خدا سوگند كه هيچ يك از مردمان نيست كه نه مؤمن باشد و نه كافر . زراره مى گويد كه : حضرت باقر عليه السلام فرمود كه : «فرموده خداى عز و جل ، از گفتار تو راست تر است . اى زراره! آيا قول خداى عز و جل را ديده اى كه مى فرمايد : «خَلَطُوا عَمَلاً صالِحا وَاخَرَ سَيِّئا عَسَى اللّه ُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ» (9) ؛ يعنى : (و گروهى ديگر از متخلّفان كه غير منافقانند ، اعتراف كردند به گناهان خود و به آنها مقر شدند ، و به معاذير دروغ از تخلّف اعتذار نكردند ، چنان كه اهل نفاق كردند) آميختند كردار نيك را با كارى ديگر كه بد بود . شايد آنكه خدا توبه ايشان را بپذيرد ، و بر ايشان رجوع كند به مغفرت و آمرزش» . زراره مى گويد كه : [حضرت فرمود] : «چون فرمود : عسى؛ يعنى شايد» ، گفتم كه : ايشان نيستند ، مگر مؤمنان يا كافران . زراره مى گويد كه : فرمود : «پس چه مى گويى در قول خداى عز و جل : «اِلّاَ الْمُسْتَضْعَفينَ مِنَ الرَّجالِ وَالنِّسآءِ وَالْوِلْدانِ لا يَسْتَطيعُونَ حيلَةً وَلا يَهْتَدُونَ سَبيلاً» (10) ؛ يعنى : به سوى ايمان» (چنان كه گذشت) . پس من عرض كردم كه : ايشان نيستند ، مگر مؤمنان يا كافران . فرمود : «به خدا سوگند كه ايشان ، نه مؤمن اند و نه كافر» . بعد از آن ، رو به من فرمود كه : «چه مى گويى در اصحاب اعراف ...» تا آخر آنچه در باب اوّل اصحاب اعراف مى آيد (11) .
.
ص: 167
. .
ص: 168
172 _ بَابُ الْمُسْتَضْعَفِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ زُرَارَةَ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام عَنِ الْمُسْتَضْعَفِ، فَقَالَ :«هُوَ الَّذِي لَا يَهْتَدِي حِيلَةً إِلَى الْكُفْرِ؛ فَيَكْفُرَ، وَ لَا يَهْتَدِي سَبِيلاً إِلَى الْاءِيمَانِ، لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُؤْمِنَ، وَ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يَكْفُرَ، فَهُمُ الصِّبْيَانُ، وَ مَنْ كَانَ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ عَلى مِثْلِ عُقُولِ الصِّبْيَانِ مَرْفُوعٌ عَنْهُمُ الْقَلَمُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ جَمِيلٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ: «الْمُسْتَضْعَفُونَ: الَّذِينَ «لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَ لا يَهْتَدُونَ سَبِيلاً» » قَالَ:عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ جَمِيلٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ: «الْمُسْتَضْعَفُونَ: الَّذِينَ «لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَ لا يَهْتَدُونَ سَبِيلاً» » قَالَ: «لَا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً إِلَى الْاءِيمَانِ، وَ لَا يَكْفُرُونَ؛ الصِّبْيَانُ وَ أَشْبَاهُ عُقُولِ الصِّبْيَانِ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنِ ابْنِ رِئَابٍ، عَنْ زُرَارَةَ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام عَنِ الْمُسْتَضْعَفِ، فَقَالَ:«هُوَ الَّذِي لَا يَسْتَطِيعُ حِيلَةً يَدْفَعُ بِهَا عَنْهُ الْكُفْرَ، وَ لَا يَهْتَدِي بِهَا إِلى سَبِيلِ الْاءِيمَانِ، لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُؤْمِنَ وَ لَا يَكْفُرَ» قَالَ: «وَ الصِّبْيَانُ وَ مَنْ كَانَ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ عَلى مِثْلِ عُقُولِ الصِّبْيَانِ».
.
ص: 169
172 . باب در بيان مستضعف (1)على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از بعضى از اصحاب خويش ، از زراره روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام را سؤال كردم از مستضعف . فرمود كه :«مستضعف كسى است كه استطاعت نداشته باشد چاره اى را به سوى كفر كه كافر شود ، و راهى را به سوى ايمان نمى يابد ، نمى تواند كه ايمان بياورد ، و نمى تواند كه كافر شود؛ پس ايشان كودكانند ، و كسانى كه از مردان و زنان بر مثل عقل هاى كودكان باشند ، قلم تكليف از ايشان برداشته شده است» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از جميل ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مستضعفان آنانند كه چاره اى را نمى توانند و راهى را نمى يابند» . و فرمود كه : «چاره اى را به سوى ايمان نمى توانند ، و كافر نمى شوند . و ايشان كودكانند ، و امثال عقل هاى كودكان از مردان و زنان» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از ابن محبوب ، از ابن رئاب ، از زراره كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام را سؤال كردم از مستضعف . فرمود كه :«مستضعف كسى است كه چاره اى را نمى تواند كه به واسطه آن كفر را از خود دفع كند ، و نه آنكه به سبب آن به سوى ايمان راه يابد ، نمى تواند كه مؤمن شود ، و نه آنكه كافر شود» . و فرمود كه : «ايشان كودكانند ، و كسانى كه از مردان و زنان بر مثل عقل هاى كودكان باشند» .
.
ص: 170
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ جُنْدَبٍ، عَنْ سُفْيَانَ بْنِ السِّمْطِ الْبَجَلِيِّ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : مَا تَقُولُ فِي الْمُسْتَضْعَفِينَ؟ فَقَالَ لِي _ شَبِيهاً بِالْفَزِعِ _ :«فَتَرَكْتُمْ أَحَداً يَكُونُ مُسْتَضْعَفاً؟ وَ أَيْنَ الْمُسْتَضْعَفُونَ؟ فَوَ اللّهِ، لَقَدْ مَشى بِأَمْرِكُمْ هذَا ، الْعَوَاتِقُ إِلَى الْعَوَاتِقِ فِي خُدُورِهِنَّ، وَ تُحَدِّثُ بِهِ السَّقَّايَاتُ فِي طَرِيقِ الْمَدِينَةِ».
عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ، عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنِ الْمُسْتَضْعَفِينَ، فَقَالَ :«هُمْ أَهْلُ الْوَلَايَةِ» فَقُلْتُ : أَيُّ وَلَايَةٍ؟ فَقَالَ: «أَمَا إِنَّهَا لَيْسَتْ بِالْوَلَايَةِ فِي الدِّينِ، وَ لكِنَّهَا الْوَلَايَةُ فِي الْمُنَاكَحَةِ وَ الْمُوَارَثَةِ وَ الْمُخَالَطَةِ، وَ هُمْ لَيْسُوا بِالْمُؤْمِنِينَ وَ لَا بِالْكُفَّارِ، وَ مِنْهُمُ الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ» .
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ مُثَنًّى، عَنْ إِسْمَاعِيلَ الْجُعْفِيِّ ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام عَنِ الدِّينِ الَّذِي لَا يَسَعُ الْعِبَادَ جَهْلُهُ، فَقَالَ: «الدِّينُ وَاسِعٌ، وَ لكِنَّ الْخَوَارِجَ ضَيَّقُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ مِنْ جَهْلِهِمْ». قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، فَأُحَدِّثُكَ بِدِينِيَ الَّذِي أَنَا عَلَيْهِ؟ فَقَالَ: «بَلى» قُلْتُ: أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، وَ الْاءِقْرَارُ بِمَا جَاءَ مِنْ عِنْدِ اللّهِ، وَ أَتَوَلَاكُمْ، وَ أَبْرَأُ مِنْ عَدُوِّكُمْ وَ مَنْ رَكِبَ رِقَابَكُمْ وَ تَأَمَّرَ عَلَيْكُمْ، وَ ظَلَمَكُمْ حَقَّكُمْ، فَقَالَ: «مَا جَهِلْتَ شَيْئاً ، هُوَ _ وَ اللّهِ _ الَّذِي نَحْنُ عَلَيْهِ». قُلْتُ : فَهَلْ سَلِمَ أَحَدٌ لَا يَعْرِفُ هذَا الْأَمْرَ؟ فَقَالَ:الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ مُثَنًّى، عَنْ إِسْمَاعِيلَ الْجُعْفِيِّ ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام عَنِ الدِّينِ الَّذِي لَا يَسَعُ الْعِبَادَ جَهْلُهُ، فَقَالَ: «الدِّينُ وَاسِعٌ، وَ لكِنَّ الْخَوَارِجَ ضَيَّقُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ مِنْ جَهْلِهِمْ». قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، فَأُحَدِّثُكَ بِدِينِيَ الَّذِي أَنَا عَلَيْهِ؟ فَقَالَ: «بَلى» قُلْتُ: أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، وَ الْاءِقْرَارُ بِمَا جَاءَ مِنْ عِنْدِ اللّهِ، وَ أَتَوَلَاكُمْ، وَ أَبْرَأُ مِنْ عَدُوِّكُمْ وَ مَنْ رَكِبَ رِقَابَكُمْ وَ تَأَمَّرَ عَلَيْكُمْ، وَ ظَلَمَكُمْ حَقَّكُمْ، فَقَالَ: «مَا جَهِلْتَ شَيْئاً ، هُوَ _ وَ اللّهِ _ الَّذِي نَحْنُ عَلَيْهِ». قُلْتُ : فَهَلْ سَلِمَ أَحَدٌ لَا يَعْرِفُ هذَا الْأَمْرَ؟ فَقَالَ: «لَا، إِلَا الْمُسْتَضْعَفِينَ» قُلْتُ: مَنْ هُمْ؟ قَالَ: «نِسَاؤُكُمْ وَ أَوْلَادُكُمْ» ثُمَّ قَالَ: «أَ رَأَيْتَ أُمَّ أَيْمَنَ؟ فَإِنِّي أَشْهَدُ أَنَّهَا مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ، وَ مَا كَانَتْ تَعْرِفُ مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ».
.
ص: 171
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از عبد اللّه بن جندب ، از سفيان بن سمط بجلى روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : چه مى فرمايى در باب مستضعفان؟ پس به من فرمود _ در حالى كه شباهت داشت به كسى كه ترسان باشد _ كه :«شما يك كس را وا گذاشتيد كه مستضعف باشد؟ و كجايند مستضعفان؟ پس به خدا سوگند كه زنان نوجوان رفتند در پرده هاى خويش با اين امر ، و صاحبان مشك ها در راه مدينه و (كوچه آن) ، يكديگر را به آن ، حديث كردند» .
از او ، از احمد بن محمد ، از حسين بن سعيد ، از فضالة بن ايّوب ، از عمر بن ابان روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از مستضعفان . فرمود كه :«ايشان اهل ولايت اند» . عرض كردم : چه ولايت؟ فرمود كه : «آگاه باش! كه آن ولايت ، ولايت در دين نيست ، وليكن آن ولايت ، ولايتى است كه در مناكحه و موارثه و مخالطه مى باشد ، كه دختر و زن از يكديگر مى گيرند ، و از همديگر ارث مى برند ، و با هم آشنايى و آميزش مى كنند . و ايشان نه مؤمن اند و نه كافر . و ايشانند كه به تأخير انداخته شده اند از براى فرمان خداى _ تعالى _ » .
حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از وشّاء ، از مثنّى ، از اسماعيل جعفى روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام را سؤال كردم از دينى كه بندگان را نمى رسد كه آن را ندانند . فرمود كه :«دين ، وسعت و گشادگى دارد ، وليكن خارجى ها (1) از نادانى كه دارند ، بر خويش تنگ كرده اند» . عرض كردم كه : فداى تو گردم! آيا تو را خبر دهم به دين خود كه من بر آنم؟ فرمود : «بلى» . عرض كردم كه : شهادت مى دهم به اينكه غير از خدا ، خدايى نيست ، و به اينكه محمد ، بنده و رسول صلى الله عليه و آله او است ، و اقرار دارم به آنچه از جانب خداى _ تعالى _ آورده ، و شما را دوست مى دارم ، و بيزارم از دشمنان شما و از آنكه بر گردن هاى شما سوار شده و بر شما امير گرديده ، و از روى غصب ، حق شما را گرفته و بر شما ستم كرده است . فرمود كه : «چيزى را جاهل نيستى ؛بلكه همه چيز را مى دانى . به خدا سوگند ، اين همان اعتقادى است كه ما برآنيم» . عرض كردم : پس آيا كسى هست كه اين امر را نشناسد و سالم باشد؟ فرمود : «نه ، مگر مستضعفان» . عرض كردم كه : ايشان كيانند؟ فرمود : «زنان و فرزندان شما» . و فرمود كه : «آيا امّ ايمن را ديده اى و قصّه او را شنيده اى؟ پس به درستى كه من شهادت مى دهم كه او از اهل بهشت است ، و امّ ايمن نمى شناخت ، آنچه را كه شما بر آنيد» .
.
ص: 172
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَنْ عَرَفَ اخْتِلَافَ النَّاسِ فَلَيْسَ بِمُسْتَضْعَفٍ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : إِنِّي رُبَّمَا ذَكَرْتُ هؤُلَاءِ الْمُسْتَضْعَفِينَ، فَأَقُولُ: نَحْنُ وَ هُمْ فِي مَنَازِلِ الْجَنَّةِ؟! فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«لَا يَفْعَلُ اللّهُ ذلِكَ بِكُمْ أَبَداً».
عَنْهُ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ التَّيْمِيِّ، عَنْ أَخَوَيْهِ _ مُحَمَّدٍ وَ أَحْمَدَ ابْنَيِ الْحَسَنِ _ عَنْ عَلِيِّ بْنِ يَعْقُوبَ، عَنْ مَرْوَانَ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَيُّوبَ بْنِ الْحُرِّ، قَالَ: قَالَ رَجُلٌ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام وَ نَحْنُ عِنْدَهُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ، إِنَّا نَخَافُ أَنْ نَنْزِلَ بِذُنُوبِنَا مَنَازِلَ الْمُسْتَضْعَفِينَ، قَالَ: فَقَالَ:«لاَ وَ اللّهِ، لَا يَفْعَلُ اللّهُ ذلِكَ بِكُمْ أَبَداً». عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، مِثْلَهُ.
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ أَبِي الْمَغْرَاءِ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ عَرَفَ اخْتِلَافَ النَّاسِ فَلَيْسَ بِمُسْتَضْعَفٍ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَنْصُورٍ الْخُزَاعِيِّ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ سُوَيْدٍ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسى عليه السلام ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الضُّعَفَاءِ، فَكَتَبَ إِلَيَّ:«الضَّعِيفُ مَنْ لَمْ تُرْفَعْ إِلَيْهِ حُجَّةٌ، وَ لَمْ يَعْرِفِ الِاخْتِلَافَ، فَإِذَا عَرَفَ الِاخْتِلَافَ فَلَيْسَ بِمُسْتَضْعَفٍ».
.
ص: 173
على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از ابن مسكان ، از ابو بصير روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«هر كه اختلاف مردم را بشناسد ، و بداند كه مردم در دين با هم اختلاف دارند ، مستضعف نيست» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از جميل بن درّاج روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : من بسا است كه اين گروه مستضعفان را به خاطر مى آورم؛ پس با خود مى گويم كه : ما و ايشان ، در منزل هاى بهشت ، با هم خواهيم بود؟ حضرت صادق عليه السلام فرمود كه :«خداى عز و جل هرگز با شما چنين نخواهد كرد» .
از او ، از على بن حسن تيمى ، از برادرانش محمد و احمد ، پسران حسن ، از على بن يعقوب ، از مروان بن مسلم ، از ايّوب بن حر روايت است كه گفت : مردى به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كرد _ و ما در نزد آن حضرت بوديم _ كه : فداى تو گردم! به درستى كه ما مى ترسيم كه به سبب گناهان خويش ، در منزل هاى مستضعفان فرود آييم . راوى مى گويد كه : حضرت فرمود :«نه ، به خدا سوگند كه خدا هرگز با شما چنين نمى كند» . على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از مردى ، از امام جعفر صادق عليه السلام ، مثل اين را روايت كرده است .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابو المغرا ، از ابو بصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه اختلاف مردم را بشناسد ، مستضعف نيست» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از اسماعيل بن مهران ، از محمد بن منصور خزاعى ، از على بن سويد ، از ابو الحسن حضرت امام موسى كاظم عليه السلام كه گفت : آن حضرت را سؤال كردم از ضعفا و ناتوانان . پس در جواب من نوشت كه :«ضعيف كسى است كه حجّت به سوى او بلند نشده باشد ، و خبرش به او نرسيده باشد ، و اختلاف را نشناخته باشد؛ پس هرگاه اختلاف را شناخت ، ضعيف نيست» (و بنابر بعضى از نسخ كافى ، مستضعف نيست) .
.
ص: 174
بَعْضُ أَصْحَابِنَا، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَبِيبٍ الْخَثْعَمِيِّ، عَنْ أَبِي سَارَةَ إِمَامِ مَسْجِدِ بَنِي هِلَالٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«لَيْسَ الْيَوْمَ مُسْتَضْعَفٌ، أَبْلَغَ الرِّجَالُ الرِّجَالَ، وَ النِّسَاءُ النِّسَاءَ».
173 _ بَابُ الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللّهِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللّهِ» قَالَ:«قَوْمٌ كَانُوا مُشْرِكِينَ، فَقَتَلُوا مِثْلَ حَمْزَةَ وَ جَعْفَرٍ وَ أَشْبَاهَهُمَا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ، ثُمَّ إِنَّهُمْ دَخَلُوا فِي الْاءِسْلَامِ، فَوَحَّدُوا اللّهَ، وَ تَرَكُوا الشِّرْكَ، وَ لَمْ يَعْرِفُوا الْاءِيمَانَ بِقُلُوبِهِمْ، فَيَكُونُوا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ، فَتَجِبَ لَهُمُ الْجَنَّةُ؛ وَ لَمْ يَكُونُوا عَلى جُحُودِهِمْ، فَيَكْفُرُوا، فَتَجِبَ لَهُمُ النَّارُ؛ فَهُمْ عَلى تِلْكَ الْحَالِ: إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ، وَ إِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَسَّانَ، عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ الْوَاسِطِيِّ، عَنْ رَجُلٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«الْمُرْجَوْنَ قَوْمٌ كَانُوا مُشْرِكِينَ، فَقَتَلُوا مِثْلَ حَمْزَةَ وَ جَعْفَرٍ وَ أَشْبَاهَهُمَا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ، ثُمَّ إِنَّهُمْ بَعْدَ ذلِكَ دَخَلُوا فِي الْاءِسْلَامِ، فَوَحَّدُوا اللّهَ وَ تَرَكُوا الشِّرْكَ، وَ لَمْ يَكُونُوا يُؤْمِنُونَ، فَيَكُونُوا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ، وَ لَمْ يُؤْمِنُوا؛ فَتَجِبَ لَهُمُ الْجَنَّةُ، وَ لَمْ يَكْفُرُوا؛ فَتَجِبَ لَهُمُ النَّارُ، فَهُمْ عَلى تِلْكَ الْحَالِ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللّهِ».
.
ص: 175
بعضى از اصحاب ما ، از على بن حسن ، از على بن حبيب خثعمى ، از ابو ساره _ پيش نماز مسجد بنى هلال _ ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«امروز هيچ مستضعفى نيست . مردان به مردان و زنان به زنان رسانيدند ، آنچه بايست برسد» .
173 . باب در بيان طائفة مرجون لامراللّه ، كه ترجمه آن بيايدمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از موسى بن بكر ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است در قول خداى عز و جل : «وَاخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِاَمْرِ اللّه ِ» (1) ؛ يعنى :«و گروهى ديگراز متخلّفان ، باز داشته شدگان و به تأخير افتادگانند ، كه حكم ايشان ، موقوف است براى نزول فرمان خدا درباره ايشان» . و گفت كه : آن حضرت فرمود كه : «ايشان ، گروهى هستند كه مشرك بودند . پس مثل حمزه سيّدالشهدا و جعفر طيّار و امثال ايشان را از مؤمنان _ رحمة اللّه عليهم _ ، كشتند . بعد از آن ، ايشان در دين اسلام داخل شدند ، و خداى عز و جل را به يگانگى پرستيدند ، و شرك را ترك كردند ، و به دل هاى خود ، ايمان را نشناختند كه از جمله مؤمنان باشند ، و به اين سبب ، بهشت از براى ايشان واجب شود ، و بر انكار خويش نبودند كه كافر باشند ، و به اين علّت ، آتش دوزخ از براى ايشان واجب باشد . پس ايشان بر اين حالت خواهند بود : «اِمّا يُعَذِّبُهُمْ وَاِمّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ» (2) ؛ يعنى : يا خدا ايشان را عذاب نمايد ، و يا توبه ايشان را قبول فرمايد ، و بر ايشان رجوع كند به مغفرت و آمرزش» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن حسّان ، از موسى بن بكر واسطى ، از مردى كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود كه :«طائفه مُرْجَوْنَ لِاَمْرِ اللّه ِ ، گروهى هستند كه مشرك بودند . پس مثل حمزه و جعفر و امثال ايشان را _ رحمة اللّه عليهم _ از مؤمنان ، كشتند . و بعد از آن ، در دين اسلام داخل شدند ، و خداى عز و جل را به يگانگى پرستيدند ، و شرك را ترك كردند . و مؤمن نبودند و ايمان نياوردند ، كه بهشت از براى ايشان واجب باشد ، و كافر نبودند ، كه آتش دوزخ از براى ايشان واجب باشد . پس ايشان ، بر اين حال ، به تأخير افكنده شدگانند از براى فرمان خداى عز و جل ، تا درباره ايشان ، به چه امر فرمايد» .
.
ص: 176
174 _ بَابُ أَصْحَابِ الْأَعْرَافِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنْ رَجُلٍ جَمِيعاً، عَنْ زُرَارَةَ، قَالَ: قَالَ لِي أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«مَا تَقُولُ فِي أَصْحَابِ الْأَعْرَافِ؟» . فَقُلْتُ: مَا هُمْ إِلَا مُؤْمِنُونَ أَوْ كَافِرُونَ، إِنْ دَخَلُوا الْجَنَّةَ، فَهُمْ مُؤْمِنُونَ؛ وَ إِنْ دَخَلُوا النَّارَ، فَهُمْ كَافِرُونَ. فَقَالَ: «وَ اللّهِ، مَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ وَ لَا كَافِرِينَ، وَ لَوْ كَانُوا مُؤْمِنِينَ دَخَلُوا الْجَنَّةَ كَمَا دَخَلَهَا الْمُؤْمِنُونَ، وَ لَوْ كَانُوا كَافِرِينَ لَدَخَلُوا النَّارَ كَمَا دَخَلَهَا الْكَافِرُونَ، وَ لكِنَّهُمْ قَوْمٌ اسْتَوَتْ حَسَنَاتُهُمْ وَ سَيِّئَاتُهُمْ، فَقَصُرَتْ بِهِمُ الْأَعْمَالُ، وَ إِنَّهُمْ لَكَمَا قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ». فَقُلْتُ: أَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ هُمْ، أَوْ مِنْ أَهْلِ النَّارِ؟ فَقَالَ: «اتْرُكْهُمْ حَيْثُ تَرَكَهُمُ اللّهُ» . قُلْتُ: أَ فَتُرْجِئُهُمْ؟ قَالَ: «نَعَمْ، أُرْجِئُهُمْ كَمَا أَرْجَأَهُمُ اللّهُ: إِنْ شَاءَ أَدْخَلَهُمُ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِهِ، وَ إِنْ شَاءَ سَاقَهُمْ إِلَى النَّارِ بِذُنُوبِهِمْ وَ لَمْ يَظْلِمْهُمْ». فَقُلْتُ: هَلْ يَدْخُلُ الْجَنَّةَ كَافِرٌ؟ قَالَ: «لَا» قُلْتُ: هَلْ يَدْخُلُ النَّارَ إِلَا كَافِرٌ؟ قَالَ: فَقَالَ: «لَا، إِلَا أَنْ يَشَاءَ اللّهُ ؛ يَا زُرَارَةُ، إِنَّنِي أَقُولُ: مَا شَاءَ اللّهُ، وَ أَنْتَ لَا تَقُولُ: مَا شَاءَ اللّهُ، أَمَا إِنَّكَ إِنْ كَبِرْتَ رَجَعْتَ وَ تَحَلَّلَتْ عَنْكَ عُقَدُكَ».
.
ص: 177
174 . باب در بيان اصحاب اعراف (1) ، و در باب معرفت اماممحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از ابن بكير؛ و على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از مردى ، هر دو[طريق ]روايت كرده اند از زراره كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام به من فرمود كه :«چه مى گويى در اصحاب اعراف؟» عرض كردم كه : ايشان نيستند ، مگر مؤمنان يا كافران . اگر داخل بهشت مى شوند ، پس ايشان مؤمن اند ، و اگر داخل آتش دوزخ مى شوند ، پس ايشان كافرند . فرمود : «به خدا سوگند كه ايشان ، نه مؤمن اند و نه كافر . و اگر مؤمن مى بودند ، هر آينه داخل بهشت مى شدند ، چنان كه مؤمنان در آن داخل شدند ، و اگر كافر مى بودند ، هر آينه داخل آتش دوزخ مى شدند ، چنان كه كافران در آن داخل شدند ، وليكن ايشان ، گروهى اند كه ثواب ها و گناهان و خوبى ها و بدى هاى ايشان ، برابر است؛ پس عمل ها ، ايشان را قاصر گردانيده . و به درستى كه ايشان ، چنان كه خداى عز و جلفرموده ، خواهند بود» . عرض كردم كه : آيا ايشان از اهل بهشت اند ، يا از اهل دوزخ؟ فرمود كه : «ايشان را وا گذار ، چنان كه خداى عز و جل ايشان را وا گذاشته» . عرض كردم كه : آيا ايشان را به تأخير مى افكنى و حكم ايشان را موقوف مى دارى؟ فرمود : «آرى ، ايشان را به تأخير مى افكنم ، چنان كه خدا ايشان را به تأخير افكنده . اگر خواهد ، ايشان را به رحمت خويش داخل بهشت گرداند ، و اگر خواهد ، ايشان را به گناهان ايشان به سوى دوزخ مى راند ، و بر ايشان ستم نكرده است» . عرض كردم كه : آيا هيچ كافرى داخل بهشت مى شود؟ فرمود : «نه» . عرض كردم : آيا غير از كافر ، كسى داخل آتش دوزخ مى شود؟ زراره مى گويد كه : حضرت فرمود : «نه ، مگر آنكه خداى عز و جل خواسته باشد . اى زراره! به درستى كه من مى گويم ، آنچه خدا خواهد ، مى باشد ، و تو نمى گويى ، آنچه خدا خواهد ، مى باشد . بدان و آگاه باش! كه تو اگر بزرگ شوى ، برمى گردى از اين گفته ، و اين قلاده را باز مى كنى» (2) .
.
ص: 178
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَسَّانَ، عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ، عَنْ رَجُلٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«الَّذِينَ «خَلَطُوا عَمَلاً صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً» ؛ فَأُولئِكَ قَوْمٌ مُؤْمِنُونَ يُحْدِثُونَ فِي إِيمَانِهِمْ مِنَ الذُّنُوبِ الَّتِي يَعِيبُهَا الْمُؤْمِنُونَ وَ يَكْرَهُونَهَا، فَأُولئِكَ عَسَى اللّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ».
175 _ بَابٌ فِي صُنُوفِ أَهْلِ الْخِلَافِ وَ ذِكْرِ الْقَدَرِيَّةِ وَ الْخَوَارِجِ وَ الْمُرْجِئَةِ وَ أَهْلِ الْبُلْدَانِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مَرْوَكِ بْنِ عُبَيْدٍ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«لَعَنَ اللّهُ الْقَدَرِيَّةَ، لَعَنَ اللّهُ الْخَوَارِجَ، لَعَنَ اللّهُ الْمُرْجِئَةَ ، لَعَنَ اللّهُ الْمُرْجِئَةَ» . قَالَ: قُلْتُ: لَعَنْتَ هؤُلَاءِ مَرَّةً مَرَّةً، وَ لَعَنْتَ هؤُلَاءِ مَرَّتَيْنِ؟ قَالَ: «إِنَّ هؤُلَاءِ يَقُولُونَ: إِنَّ قَتَلَتَنَا مُؤْمِنُونَ ، فَدِمَاؤُنَا مُتَلَطِّخَةٌ بِثِيَابِهِمْ إِلى يَوْمِ الْقِيَامَةِ؛ إِنَّ اللّهَ حَكى عَنْ قَوْمٍ فِي كِتَابِهِ: «(لَنْ) نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتّى يَأْتِيَنا بِقُرْبانٍ تَأْكُلُهُ النّارُ قُلْ قَدْ جاءَكُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِى بِالْبَيِّناتِ وَ بِالَّذِى قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ» » قَالَ: «كَانَ بَيْنَ الْقَاتِلِينَ وَ الْقَائِلِينَ خَمْسُمِائَةِ عَامٍ، فَأَلْزَمَهُمُ اللّهُ الْقَتْلَ بِرِضَاهُمْ مَا فَعَلُوا».
.
ص: 179
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن حسّان ، از موسى بن بكر ، از مردى كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود كه :«آن كسانى كه كار شايسته و كار ديگر را كه بد است به هم آميخته اند ، آن گروه ، گروهى اند كه در ايمان خويش گناهانى چند را احداث مى كنند ، كه مؤمنان ، آنها را زشت مى شمارند و آنها را ناخوش مى دارند؛ پس آن گروه ، شايد كه خدا توبه ايشان را قبول فرمايد» .
175 . باب در بيان اقسام اهل خلاف (1)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از مروك بن عبيد ، از مردى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خدا قدريّه را لعنت كند . خدا خوارج را لعنت كند» . و دو مرتبه فرمود : «خدا مرجئه را لعنت كند» . راوى مى گويد كه : به آن حضرت عرض كردم كه : آن گروه را يك مرتبه ، يك مرتبه لعنت فرمودى ، و اين گروه مرجئه را دو مرتبه لعنت فرمودى؟ فرمود : «زيرا كه اين گروه مى گويد كه : كشندگان ما مؤمن اند ، و به اين سبب ، خون هاى ما به جامه هاى ايشان آلوده است ، تا روز قيامت . به درستى كه خداى عز و جل در كتاب خويش ، از گروهى حكايت فرموده كه : «لَنْ نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتّى يَأْتِيَنا بِقُرْبانٍ تَأْكُلُهُ النّارُ قُلْ قَدْ جآءَكُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلى بِالبَيِّناتِ وَبِالَّذى قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ اِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ» (2) . يعنى : خداى _ تعالى _ شنيد گفتار آنان را كه گفتند : به درستى كه خدا عهد كرده به سوى ما ، و در تورات ، ما را امر فرموده ، به آنكه ايمان نياوريم و تصديق نكنيم هيچ فرستاده اى را ، تا وقتى كه بياورد به ما قربانى اى را ، كه آتش ، آن را بخورد (يعنى بسوزاند . و چون اين سخن ، محض افترا بود ، خدا ايشان را الزام فرموده ، مى فرمايد كه :) بگو ، اى محمد! به حقيقت كه آمدند شما را فرستادگانى چند ، پيش از من ، با معجزات روشن ، و به آنچه شما گفتيد (از قربانى ، بر وجهى كه مدّعاى شما است) پس چرا كشتيد ايشان را ، اگر هستيد راست گويان؟» . و حضرت فرمود كه : «در ميان اين كشندگان و گويندگان ، پانصد سال فاصله بود؛ پس خداى عز و جل همان كشتن را بر ايشان الزام فرمود ، به سبب رضاى ايشان ، به آنچه كشندگان كردند» .
.
ص: 180
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَكِيمٍ وَ حَمَّاد بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ أَبِي مَسْرُوقٍ، قَالَ: سَأَلَنِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ أَهْلِ الْبَصْرَةِ:«مَا هُمْ؟» فَقُلْتُ: مُرْجِئَةٌ، وَ قَدَرِيَّةٌ، وَ حَرُورِيَّةٌ، فَقَالَ : «لَعَنَ اللّهُ تِلْكَ الْمِلَلَ الْكَافِرَةَ الْمُشْرِكَةَ ، الَّتِي لَا تَعْبُدُ اللّهَ عَلى شَيْءٍ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ يُونُسَ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«أَهْلُ الشَّامِ شَرٌّ مِنْ أَهْلِ الرُّومِ، وَ أَهْلُ الْمَدِينَةِ شَرٌّ مِنْ أَهْلِ مَكَّةَ، وَ أَهْلُ مَكَّةَ يَكْفُرُونَ بِاللّه جَهْرَةً» .
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ سَمَاعَةَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَحَدِهِمَا عليهماالسلام، قَالَ:«إِنَّ أَهْلَ مَكَّةَ لَيَكْفُرُونَ بِاللّهِ جَهْرَةً، وَ إِنَّ أَهْلَ الْمَدِينَةِ أَخْبَثُ مِنْ أَهْلِ مَكَّةَ، أَخْبَثُ مِنْهُمْ سَبْعِينَ ضِعْفاً».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ، عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ، عَنْ أَبِي بَكْرٍ الْحَضْرَمِيِّ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَهْلُ الشَّامِ شَرٌّ، أَمْ أَهْلُ الرُّومِ؟ فَقَالَ:«إِنَّ الرُّومَ كَفَرُوا وَ لَمْ يُعَادُونَا، وَ إِنَّ أَهْلَ الشَّامِ كَفَرُوا وَ عَادَوْنَا».
عَنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ شُعَيْبٍ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«لَا تُجَالِسُوهُمْ _ يَعْنِي الْمُرْجِئَةَ _ لَعَنَهُمُ اللّهُ، وَ لَعَنَ اللّهُ مِلَلَهُمُ الْمُشْرِكَةَ، الَّذِينَ لَا يَعْبُدُونَ اللّهَ عَلى شَيْءٍ مِنَ الْأَشْيَاءِ».
.
ص: 181
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از محمد بن حكيم و حمّاد بن عثمان ، از ابو مسروق روايت كرده است كه گفت ... تا آخر آنچه در باب كفر مذكور شد .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از سماعة ، از ابو بصير ، از امام محمد باقر يا امام جعفر صادق عليهماالسلام كه فرمود :«به درستى كه اهل مكّه كافر مى شوند به خداى عز و جل ، آشكارا . و به درستى كه اهل مدينه از اهل مكهّ خبيث ترند ، از ايشان خبيث ترند هفتاد برابر» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسين بن سعيد ، از فضالة بن ايّوب ، از سيف بن عميره ، از ابو بكر حضرمى روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : اهل شام بدترند يا روميان؟ فرمود :«به درستى كه روميان كافر شدند و با ما دشمنى ندارند . و به درستى كه اهل شام كافر شدند و با ما دشمنى ورزيدند» .
از او ، از محمد بن حسن ، از نضر بن شعيب ، از ابان بن عثمان ، از فضيل بن يسار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«همنشينى مكنيد با ايشان؛ يعنى مرجئه . خدا ايشان را لعنت كند ، و لعنت كند ملّت هاى مشركه ايشان را ، آنان كه خداى عز و جلرا بر چيزى از چيزى ها نمى پرستند» .
.
ص: 182
176 _ بَابُ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنْ رَجُلٍ جَمِيعاً، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:« «الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ» قَوْمٌ وَحَّدُوا اللّهَ، وَ خَلَعُوا عِبَادَةَ مَنْ دُونَ اللّهِ، وَ لَمْ تَدْخُلِ الْمَعْرِفَةُ قُلُوبَهُمْ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ، وَ كَانَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَتَأَلَّفُهُمْ وَ يُعَرِّفُهُمْ لِكَيْمَا يَعْرِفُوا، وَ يُعَلِّمُهُمْ» .
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ» ؟ قَالَ:«هُمْ قَوْمٌ وَحَّدُوا اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ خَلَعُوا عِبَادَةَ مَنْ يُعْبَدُ مِنْ دُونِ اللّهِ، وَ شَهِدُوا أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وَ هُمْ فِي ذلِكَ شُكَّاكٌ فِي بَعْضِ مَا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ صلى الله عليه و آله ، فَأَمَرَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ نَبِيَّهُ صلى الله عليه و آله أَنْ يَتَأَلَّفَهُمْ بِالْمَالِ وَ الْعَطَاءِ لِكَيْ يَحْسُنَ إِسْلَامُهُمْ، وَ يَثْبُتُوا عَلى دِينِهِمُ الَّذِي دَخَلُوا فِيهِ وَ أَقَرُّوا بِهِ، وَ إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَوْمَ حُنَيْنٍ تَأَلَّفَ رُؤَسَاءَ الْعَرَبِ مِنْ قُرَيْشٍ وَ سَائِرِ مُضَرَ، مِنْهُمْ أَبُو سُفْيَانَ بْنُ حَرْبٍ، وَ عُيَيْنَةُ بْنُ حِصْنٍ الْفَزَارِيُّ، وَ أَشْبَاهُهُمْ مِنَ النَّاسِ، فَغَضِبَتِ الْأَنْصَارُ، وَ اجْتَمَعَتْ إِلى سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ، فَانْطَلَقَ بِهِمْ إِلى رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله بِالْجِعْرَانَةِ، فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللّهِ، أَ تَأْذَنُ لِي فِي الْكَلَامِ؟ فَقَالَ: نَعَمْ، فَقَالَ: إِنْ كَانَ هذَا الْأَمْرُ مِنْ هذِهِ الْأَمْوَالِ الَّتِي قَسَمْتَ بَيْنَ قَوْمِكَ شَيْئاً أَنْزَلَهُ اللّهُ، رَضِينَا؛ وَ إِنْ كَانَ غَيْرَ ذلِكَ، لَمْ نَرْضَ» . قَالَ زُرَارَةُ: وَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ: «فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : يَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ، أَكُلُّكُمْ عَلى قَوْلِ سَيِّدِكُمْ سَعْدٍ؟ فَقَالُوا: سَيِّدُنَا اللّهُ وَ رَسُولُهُ، ثُمَّ قَالُوا فِي الثَّالِثَةِ: نَحْنُ عَلى مِثْلِ قَوْلِهِ وَ رَأْيِهِ». قَالَ زُرَارَةُ: فَسَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ: «فَحَطَّ اللّهُ نُورَهُمْ، وَ فَرَضَ لِلْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ سَهْماً فِي الْقُرْآنِ».
.
ص: 183
176 . باب در بيان مؤلّفة قلوبهم (1)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از موسى بن بكر؛ و على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از مردى ، هر دو[طريق] روايت كرده اند ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :« «مؤلّفة قلوبهم» ، گروهى اند كه به يگانگى خداى عز و جلاقرار كردند ، و از عبادت كسى كه غير خداى _ تعالى _ است دورى كردند ، و در دل هاى ايشان ، اين معرفت داخل نشد كه محمد صلى الله عليه و آله ، رسول خدا است ، و رسول خدا صلى الله عليه و آله ، با ايشان مدارا مى فرمود و بخشش مى كرد ، تا ايشان را الفت دهد ، و ايشان را مى شناسانيد ، تا بشناسند ، و ايشان را تعليم مى داد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از عمر بن اذينه ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه گفت : آن حضرت را سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «وَالْمُؤلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ» (2) . فرمود كه :«ايشان ، گروهى اند كه به يگانگى خداى عز و جلاقرار كردند ، و از عبادت كسى كه پرستيده مى شود از غير خدا ، دورى كردند ، و گواهى دادند به اينكه غير از خدا ، خدايى نيست ، و به اينكه محمد صلى الله عليه و آله ، رسول خدا است ، و حال آنكه ايشان در آن ، صاحبان شك بودند ، كه يقين نداشتند در پاره اى از آنچه محمد صلى الله عليه و آله آورده بود . پس خداى عز و جلپيغمبر صلى الله عليه و آله خود را امر فرمود كه : ايشان را به مال و بخشش الفت دهد ، تا آنكه اسلام ايشان نيكو شود ، و ثابت باشند بر دين خويش كه در آن داخل شدند و به آن اقرار كردند . و به درستى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در روز حنين ، كه موضعى است در ميان مكّه و طائف ، بزرگانى چند را از بزرگان عرب تالّف فرمود ، و وضعى كرد كه الفت به هم رسانند و به آن حضرت ميل كنند ، از قريش و ساير قبيله مضر ، كه از جمله ايشان ، ابوسفيان ، پسر حرب بود ، و عينية بن حصن فزارى ، و امثال ايشان از مردمان . پس قبيله انصار غضب كردند ، و در نزد سعد بن عباده جمع شدند ، و سعد ، ايشان را به خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله برد ، در جعرانه» (3) . تتمّه حديث «پس سعد عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! آيا مرا دستورى مى دهى در سخن گفتن؟ فرمود : آرى . عرض كرد كه : اگر اين امر ، در باب اين مال ها كه در ميان قوم خود تقسيم فرمودى ، چيزى باشد كه خداى عز و جل آن را فرو فرستاده است ، ما به آن راضى و خشنوديم . و اگر غير از اين باشد ، راضى نيستيم» . زراره مى گويد كه : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود : «رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : اى گروه انصار! آيا همه شما بر گفتار سيّد و بزرگ خويش ، سعديد؟ عرض كردند كه : سيّد ما خدا و رسول اويند؛ پس در مرتبه سيم عرض كردند كه : ما بر مثل قول و رأى اوييم» . زراره مى گويد كه : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود : «پس خدا جوش (4) ايشان را فرو نشانيد ، يا در همان ساعت ، آيه را فرو فرستاد ، و بهره اى را از براى «مؤلّفة قلوبهم» در قرآن واجب گردانيد» .
.
ص: 184
عَلِيٌّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:« «الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ» لَمْ يَكُونُوا قَطُّ أَكْثَرَ مِنْهُمُ الْيَوْمَ».
عَلِيٌّ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ غَالِبٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يَا إِسْحَاقُ، كَمْ تَرى أَهْلَ هذِهِ الْايَةِ: «فَإِنْ أُعْطُوا مِنْها رَضُوا وَ إِنْ لَمْ يُعْطَوْا مِنْها إِذا هُمْ يَسْخَطُونَ» ؟» قَالَ: ثُمَّ قَالَ: «هُمْ أَكْثَرُ مِنْ ثُلُثَيِ النَّاسِ».
.
ص: 185
على ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از مردى ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هرگز مؤلّفة قلوبهم ، از ايشان ، در امروز بيشتر نبوده اند» .
على ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابراهيم بن عبد الحميد ، از اسحاق بن غالب روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«اى اسحاق! اهل اين آيه را چه قدر مى بينى؟ «اِنْ أُعْطُوا مِنْها رَضُوا وَاِنْ لم يُعْطَوْا مِنْها اِذا هُمْ يَسْخَطُونَ» (1) ؛ يعنى : پس اگر داده شوند از صدقات ، راضى و خشنود شوند ، و اگر داده نشوند از آن ، ناگاه ايشان خشم گيرند و ناخشنود باشند» . اسحاق مى گويد كه : پس حضرت فرمود كه : «ايشان ، از دو ثلث از مردمان ، بيشترند» .
.
ص: 186
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَسَّانَ، عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ، عَنْ رَجُلٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«مَا كَانَتِ الْمُؤَلَّفَةُ قُلُوبُهُمْ قَطُّ أَكْثَرَ مِنْهُمُ الْيَوْمَ، وَ هُمْ قَوْمٌ وَحَّدُوا اللّهَ وَ خَرَجُوا مِنَ الشِّرْكِ، وَ لَمْ تَدْخُلْ مَعْرِفَةُ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله قُلُوبَهُمْ وَ مَا جَاءَ بِهِ، فَتَأَلَّفَهُمْ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وَ تَأَلَّفَهُمُ الْمُؤْمِنُونَ بَعْدَ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله لِكَيْمَا يَعْرِفُوا».
177 _ بَابٌ فِي ذِكْرِ الْمُنَافِقِينَ وَ الضُّلَالِ وَ إِبْلِيسَ فِي الدَّعْوَةِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ جَمِيلٍ، قَالَ: كَانَ الطَّيَّارُ يَقُولُ لِي: إِبْلِيسُ لَيْسَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ، وَ إِنَّمَا أُمِرَتِ الْمَلَائِكَةُ بِالسُّجُودِ لآِدَمَ عليه السلام ، فَقَالَ إِبْلِيسُ: لَا أَسْجُدُ، فَمَا لِاءِبْلِيسَ يَعْصِي حِينَ لَمْ يَسْجُدْ، وَ لَيْسَ هُوَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ؟ قَالَ: فَدَخَلْتُ أَنَا وَ هُوَ عَلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: فَأَحْسَنَ _ وَ اللّهِ _ فِي الْمَسْأَلَةِ، فَقَالَ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، أَ رَأَيْتَ مَا نَدَبَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلَيْهِ الْمُؤْمِنِينَ مِنْ قَوْلِهِ: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» أَ دَخَلَ فِي ذلِكَ الْمُنَافِقُونَ مَعَهُمْ؟ قَالَ:«نَعَمْ، وَ الضُّلَالُ، وَ كُلُّ مَنْ أَقَرَّ بِالدَّعْوَةِ الظَّاهِرَةِ، وَ كَانَ إِبْلِيسُ مِمَّنْ أَقَرَّ بِالدَّعْوَةِ الظَّاهِرَةِ مَعَهُمْ».
178 _ بَابٌ فِي قَوْلِهِ تَعَالى: «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللّهَ عَلى حَرْفٍ» عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ، عَنِ الْفُضَيْلِ وَ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللّهَ عَلى حَرْفٍ فَإِنْ أَصابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيا وَ الْاخِرَةَ» . قَالَ زُرَارَةُ: سَأَلْتُ عَنْهَا أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام . فَقَالَ:«هؤُلَاءِ قَوْمٌ عَبَدُوا اللّهَ، وَ خَلَعُوا عِبَادَةَ مَنْ يُعْبَدُ مِنْ دُونِ اللّهِ، وَ شَكُّوا فِي مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله وَ مَا جَاءَ بِهِ، فَتَكَلَّمُوا بِالْاءِسْلَامِ، وَ شَهِدُوا أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ، وَ أَقَرُّوا بِالْقُرْآنِ، وَ هُمْ فِي ذلِكَ شَاكُّونَ فِي مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله وَ مَا جَاءَ بِهِ، وَ لَيْسُوا شُكَّاكاً فِي اللّهِ، قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللّهَ عَلى حَرْفٍ» يَعْنِي عَلى شَكٍّ فِي مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله وَ مَا جَاءَ بِهِ «فَإِنْ أَصابَهُ خَيْرٌ» يَعْنِي عَافِيَةً فِي نَفْسِهِ وَ مَالِهِ وَ وُلْدِهِ «اطْمَأَنَّ بِهِ» وَ رَضِيَ بِهِ «وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ» يَعْنِي بَلَاءً فِي جَسَدِهِ أَوْ مَالِهِ ، تَطَيَّرَ وَ كَرِهَ الْمُقَامَ عَلَى الْاءِقْرَارِ بِالنَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَرَجَعَ إِلَى الْوُقُوفِ وَ الشَّكِّ، فَنَصَبَ الْعَدَاوَةَ لِلّهِ وَ لِرَسُولِهِ، وَ الْجُحُودَ بِالنَّبِيِّ وَ مَا جَاءَ بِهِ».
.
ص: 187
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن حسّان ، از موسى بن بكر ، از مردى كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود كه :«هرگز «مؤلّفه قلوبهم» ، از ايشان ، در امروز بيشتر نبوده اند . و ايشان ، گروهى اند كه به يگانگى خداى عز و جلاقرار كردند ، و از شرك بيرون رفتند ، و معرفت محمد و آنچه آن حضرت آن را آورْده بود ، در دل هاى ايشان داخل نشده بود؛ پس رسول خدا صلى الله عليه و آله ايشان را بر الفت داشت ، و مؤمنان ، ايشان را بر الفت داشتند ، بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله ، تا آنكه معرفت به هم رسانند» .
177 . باب در ذكر منافقان و گمراهان و شيطان ، و دخول ايشان در دعوتعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از جميل روايت كرده است كه گفت : طيّار به من گفت كه : شيطان از جمله فرشتگان نيست . و جز اين نيست كه فرشتگان ، به سجده كردن از براى آدم عليه السلام مأمور شدند ، بعد از آن ، شيطان گفت كه : من سجده نمى كنم . پس شيطان را چه مى شود كه عاصى و نافرمان باشد ، در هنگامى كه سجده نكرد ، و حال آنكه او از جمله فرشتگان نبود؟ جميل مى گويد كه : پس من و او بر امام جعفر صادق عليه السلام داخل شديم . جميل مى گويد : به خدا سوگند كه طيّار در باب اين مسئله ، نيكويى به جا آورد ، و به وضع خوشى سؤال كرد . عرض كرد كه : فداى تو گردم! مرا خبر ده از آنچه خداى عز و جل مؤمنان را به سوى آن خوانده ، از قول آن جناب : «يا أَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا» (1) ؛ يعنى :«اى آن كسانى كه گرويده ايد ، و به آنچه بايد ، ايمان آورده ايد!» آيا منافقان ، با ايشان در آن داخل اند؟ فرمود : «آرى ، و گمراهان ، و هر كه به دعوت ظاهره اقرار كرده نيز ، در آن داخل اند . و شيطان ، از كسانى بود كه به دعوت ظاهره ، با ايشان اقرار كرده بود» .
178 . باب در شرح قول خداى تعالى : «وَمِنَ النّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللّه َ عَلى حَرْفٍ» (2)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از عمر بن اذينه ، از فضيل و زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است در قول خداى عز و جل : «وَمِنَ النّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللّه َ عَلى حَرْفٍ فَاِنْ أَصابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَاِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيا وَ الْاَخِرَةَ ذلِكَ هَوَ الْخُسْران ُ الْمُبينُ» (3) ؛ يعنى :«و از جمله مردمان ، كسى است كه مى پرستد خدا را بر طرف و كناره اى (4) ، پس اگر برسد او را نيكويى (چون صحّت و توانگرى) ، آرام گيرد به آن ، يا به سبب آن ، و اگر برسد او را ابتلا و آزمايشى ، چون فقر و بيمارى ، برگردد بر روى خود (يعنى از آن وجه كه متوجّه شده باشد به اسلام ، كه عبارت است از كفر ، باز بر آن عود كند؛ يعنى مرتد گردد ، و دين اسلام را از دست دهد) . زيان كرد در دنيا كه به مراد نرسيد ، و زيان كرد در آخرت كه معذّب گرديد ، و اين زيان هر دو جهان ، همان زيانى است پيدا ، و نقصانى است هويدا» . زراره مى گويد كه : حضرت باقر عليه السلام را از اين آيه سؤال كردم . فرمود كه : «اين گروه ، گروهى اند كه خداى عز و جل را عبادت كردند ، و از عبادت كسى كه پرستيده مى شود از غير خدا ، دورى كردند ، و در حقّ محمد صلى الله عليه و آله و آنچه آن حضرت آن را آورده بود ، شك كردند؛ پس به ظاهرِ اسلام تكلّم نمودند ، و شهادت دادند به اينكه غير از خدا ، خدايى نيست ، و به اينكه محمد ، رسول خدا است ، و به قرآن اقرار كردند ، و حال آنكه ايشان در آن يا با وجود آن ، صاحبان شك بودند در باب محمد صلى الله عليه و آله ، و در آنچه آن حضرت آن را آورده بود ، و در باب خداى _ تعالى _ شك نداشتند . خداى عز و جل فرمود كه : «وَمِنَ النّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللّه َ عَلى حَرْفٍ» ؛ يعنى : بر شك و با عدم يقين در باب محمد صلى الله عليه و آله ، و آنچه آن را آورده . «فَاِنْ أَصابَهُ خَيْرٌ» ؛ يعنى : عافيتى به او برسد در جان و مال و فرزندانش ، «اِطْمَأَنَّ بِهِ» ؛ يعنى : مطمئن گردد ، و به آن راضى شود ، و «اِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ» ؛ يعنى : بلاء و زحمتى در تن يا مالش به او برسد ، فال بد زند ، و ايستادگى بر اقرار به حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله را ناخوش دارد؛ پس به سوى وقوف و شك برگردد ، و دشمنى خدا و رسول او صلى الله عليه و آله را بر پا كند ، و پيغمبر صلى الله عليه و آله و آنچه را كه آن حضرت آورده ، انكار كند» .
.
ص: 188
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللّهَ عَلى حَرْفٍ» . قَالَ:«هُمْ قَوْمٌ وَحَّدُوا اللّهَ، وَ خَلَعُوا عِبَادَةَ مَنْ يُعْبَدُ مِنْ دُونِ اللّهِ، فَخَرَجُوا مِنَ الشِّرْكِ، وَ لَمْ يَعْرِفُوا أَنَّ مُحَمَّداً صلى الله عليه و آله رَسُولُ اللّهِ ، فَهُمْ يَعْبُدُونَ اللّهَ عَلى شَكٍّ فِي مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله وَ مَا جَاءَ بِهِ، فَأَتَوْا رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله وَ قَالُوا: نَنْظُرُ، فَإِنْ كَثُرَتْ أَمْوَالُنَا وَ عُوفِينَا فِي أَنْفُسِنَا وَ أَوْلَادِنَا، عَلِمْنَا أَنَّهُ صَادِقٌ وَ أَنَّهُ رَسُولُ اللّهِ، وَ إِنْ كَانَ غَيْرَ ذلِكَ، نَظَرْنَا، قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : «فَإِنْ أَصابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ» يَعْنِي عَافِيَةً فِي الدُّنْيَا «وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ» يَعْنِي بَلَاءً فِي نَفْسِهِ وَ مَالِهِ «انْقَلَبَ عَلى وَجْهِهِ» : انْقَلَبَ عَلى شَكِّهِ إِلَى الشِّرْكِ «خَسِرَ الدُّنْيا وَ الْاخِرَةَ ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِينُ يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللّهِ ما لا يَضُرُّهُ وَ ما لا يَنْفَعُهُ» » قَالَ: «يَنْقَلِبُ مُشْرِكاً يَدْعُو غَيْرَ اللّهِ ، وَ يَعْبُدُ غَيْرَهُ، فَمِنْهُمْ مَنْ يَعْرِفُ، فَيَدْخُلُ الْاءِيمَانُ قَلْبَهُ، فَيُؤْمِنُ وَ يُصَدِّقُ، وَ يَزُولُ عَنْ مَنْزِلَتِهِ مِنَ الشَّكِّ إِلَى الْاءِيمَانِ، وَ مِنْهُمْ مَنْ يَثْبُتُ عَلى شَكِّهِ، وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْقَلِبُ إِلَى الشِّرْكِ». عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ زُرَارَةَ، مِثْلَهُ.
.
ص: 189
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از موسى بن بكر ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه گفت : آن حضرت را سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللّه َ عَلى حَرفٍ» . فرمود كه :«ايشان ، گروهى اند كه به يگانگى خداى عز و جل اقرار كردند ، و از عبادت هر كه پرستيده مى شود از غير خدا ، دورى نمودند؛ پس از شرك بيرون رفتند ، وليكن نشناختند كه محمد ، رسول خدا صلى الله عليه و آله است؛ پس ايشان ، خدا را مى پرستيدند ، با شك در باب محمد و آنچه آن حضرت ، آن را آورده بود . بعد از آن ، به خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله آمدند و گفتند : نظر مى كنيم؛ پس اگر مال هاى ما بسيار شود ، و در نفس هاى خويش عافيت يابيم ، و فرزندان ما نيز سالم باشند ، بدانيم كه آن حضرت راستگو است ، و يقين كنيم كه او رسول خدا صلى الله عليه و آله است ، و اگر غير از اين باشد ، فكر كنيم . خداى عز و جلفرمود كه : «فَاِنْ أَصابَهُ خَيْرٌ اطْمأَنَّ بِهِ» ؛ يعنى : عافيتى در دنيا به او برسد ، «وَاِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ» ؛ يعنى : بلاء و زحمتى در جان و مالش به او برسد ، «انْقَلِبَ عَلى وَجْهِهِ» ؛ يعنى : برگردد بر شك خود ، به سوى شرك ، «خَسِرَ الدُّنْيا وَالْاَخِرَةَ ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبينْ * يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللّه ِ ما لا يَضُرُّهُ وَما لا يَنْفَعُهُ» (1) ؛ يعنى : مى خواند و مى پرستد از غير خدا ، آن چيزى را كه زيان نرساند او را ، و آنچه را كه سود ندهد او را» (يعنى چيزى را عبادت مى كند كه قادر بر نفع و ضرر او ، هيچ يك ، نيست) . و حضرت فرمود كه : «مشرك مى گردد ، كه غير خدا را مى خواند ، و غير او را مى پرستد . پس از جمله ايشان ، كسى است كه عارف مى شود؛ پس ايمان در دلش داخل مى شود ، و ايمان مى آورد و تصديق مى كند ، و منزله اش از او برطرف مى شود (2) (و از شك به سوى ايمان مى رود) ، و از جمله ايشان ، كسى است كه بر شكّ خود ثابت مى باشد ، و از ايشان ، كسى است كه به سوى شرك برمى گردد» . على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از مردى ، از زراره ، مثل اين را روايت كرده است .
.
ص: 190
179 _ بَابُ أَدْنى مَا يَكُونُ بِهِ الْعَبْدُ مُؤْمِناً أَوْ كَافِراً أَوْ ضَالًاعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ الْيَمَانِيِّ، عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ، عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِي عَيَّاشٍ، عَنْ سُلَيْمِ بْنِ قَيْسٍ، قَالَ: سَمِعْتُ عَلِيّاً صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِ يَقُولُ وَ أَتَاهُ رَجُلٌ، فَقَالَ لَهُ: مَا أَدْنى مَا يَكُونُ بِهِ الْعَبْدُ مُؤْمِناً، وَ أَدْنى مَا يَكُونُ بِهِ الْعَبْدُ كَافِراً، وَ أَدْنى مَا يَكُونُ بِهِ الْعَبْدُ ضَالًا؟ فَقَالَ لَهُ:«قَدْ سَأَلْتَ فَافْهَمِ الْجَوَابَ: أَمَّا أَدْنى مَا يَكُونُ بِهِ الْعَبْدُ مُؤْمِناً : أَنْ يُعَرِّفَهُ اللّهُ _ تَبَارَكَ وَ تَعَالى _ نَفْسَهُ، فَيُقِرَّ لَهُ بِالطَّاعَةِ، وَ يُعَرِّفَهُ نَبِيَّهُ صلى الله عليه و آله ، فَيُقِرَّ لَهُ بِالطَّاعَةِ، وَ يُعَرِّفَهُ إِمَامَهَ وَ حُجَّتَهُ فِي أَرْضِهِ وَ شَاهِدَهُ عَلى خَلْقِهِ، فَيُقِرَّ لَهُ بِالطَّاعَةِ». قُلْتُ لَهُ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، وَ إِنْ جَهِلَ جَمِيعَ الْأَشْيَاءِ إِلَا مَا وَصَفْتَ؟ قَالَ: «نَعَمْ، إِذَا أُمِرَ أَطَاعَ ، وَ إِذَا نُهِيَ انْتَهى . وَ أَدْنى مَا يَكُونُ بِهِ الْعَبْدُ كَافِراً : مَنْ زَعَمَ أَنَّ شَيْئاً نَهَى اللّهُ عَنْهُ أَنَّ اللّهَ أَمَرَ بِهِ، وَ نَصَبَهُ دِيناً يَتَوَلّى عَلَيْهِ، وَ يَزْعُمُ أَنَّهُ يَعْبُدُ الَّذِي أَمَرَهُ بِهِ، وَ إِنَّمَا يَعْبُدُ الشَّيْطَانَ. وَ أَدْنى مَا يَكُونُ بِهِ الْعَبْدُ ضَالًا : أَنْ لَا يَعْرِفَ حُجَّةَ اللّهِ _ تَبَارَكَ وَ تَعَالى _ وَ شَاهِدَهُ عَلى عِبَادِهِ، الَّذِي أَمَرَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِطَاعَتِهِ، وَ فَرَضَ وَلَايَتَهُ». قُلْتُ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، صِفْهُمْ لِي . فَقَالَ: «الَّذِينَ قَرَنَهُمُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِنَفْسِهِ وَ نَبِيِّهِ، فَقَالَ: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِى الْأَمْرِ مِنْكُمْ» ». قُلْتُ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، جَعَلَنِيَ اللّهُ فِدَاكَ ، أَوْضِحْ لِي . فَقَالَ: «الَّذِينَ قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله فِي آخِرِ خُطْبَتِهِ يَوْمَ قَبَضَهُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلَيْهِ: إِنِّي قَدْ تَرَكْتُ فِيكُمْ أَمْرَيْنِ لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِي مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا: كِتَابَ اللّهِ، وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي؛ فَإِنَّ اللَّطِيفَ الْخَبِيرَ قَدْ عَهِدَ إِلَيَّ أَنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ كَهَاتَيْنِ _ وَ جَمَعَ بَيْنَ مُسَبِّحَتَيْهِ _ وَ لَا أَقُولُ: كَهَاتَيْنِ _ وَ جَمَعَ بَيْنَ الْمُسَبِّحَةِ وَ الْوُسْطى _ فَتَسْبِقَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرى؛ فَتَمَسَّكُوا بِهِمَا، لَا تَزِلُّوا وَ لَا تَضِلُّوا؛ لَا تَقَدَّمُوهُمْ؛ فَتَضِلُّوا».
.
ص: 191
179 . باب نادر (1)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از ابراهيم بن عمر يمانى ، از ابن اذينه ، از ابان بن ابى عيّاش ، از سليم بن قيس روايت كرده است كه گفت : شنيدم از على عليه السلام كه مى فرمود ، و حال آنكه مردى به خدمتش آمده و به آن حضرت عرض كرده بود كه : چيست كمتر چيزى كه بنده به واسطه آن مؤمن مى باشد؟ و كمتر چيزى كه بنده به آن كافر مى باشد؟ و كمتر چيزى كه بنده به آن گمراه مى باشد؟ حضرت به آن مرد فرمود كه :«سؤال كردى؟ پس جواب را بفهم . امّا كمتر چيزى كه بنده به آن مؤمن مى باشد ، آن است كه خداى _ تبارك و تعالى _ ، خود را به او بشناساند. پس او از براى آن جناب ، به طاعت اقرار كند ، و پيغمبر صلى الله عليه و آله خود را به او بشناساند . پس او از براى آن حضرت ، به طاعت اقرار كند ، و به او بشناساند امام او را ، و حجّت خود در زمين خود ، و گواه خود بر خلق خود . پس از براى امام ، به طاعت اقرار كند» . عرض كردم كه : يا اميرالمؤمنين! و هرچند كه همه چيزها را نداند ، مگر آنچه تو وصف و شرح فرمودى؟ فرمود : «آرى ، امّا به اين شرط كه چون مأمور شود ، اطاعت كند ، و چون نهى و ممنوع شود ، باز ايستد . و كمتر چيزى كه بنده به آن كافر مى باشد ، گمان كسى است كه گمان مى كند در باب چيزى كه خداى عز و جل از آن نهى فرموده ، كه خدا به آن امر فرموده است ، و آن را دينى برپا كند كه بر آن دوستى ورزد ، و گمان كند كه مى پرستد كسى را كه به آن امر كرده ، و جز اين نيست كه شيطان را پرستش مى كند . و كمتر چيزى كه بنده به آن گمراه مى باشد ، آن است كه نشناسد حجّت خداى _ تبارك و تعالى _ ، و گواه او را بر بندگانش ، كه خداى عز و جل به طاعتش امر فرموده ، و دوستى او را واجب گردانيده است» . عرض كردم كه : يا اميرالمؤمنين! ايشان را از براى من وصف كن . و فرمود كه : «ايشان ، آنانند كه خداى عز و جلايشان را به خود و پيغمبر خود پيوسته ، پس فرموده كه : «يا أَيُّهَا الَذَّينَ امَنُوا أَطيعُوا اللّه َ وَأَطيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِى الْاَمْرِ مِنْكُمْ» (2) » . عرض كردم كه : يا اميرالمؤمنين! خدا مرا فداى تو گرداند! اين مطلب را از براى من روشن ساز . فرمود كه : «ايشان ، آنانند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در آخرين خطبه خويش ، در روزى كه خداى عز و جل روح مطهّرش را قبض فرمود ، و او را به سوى خويش برد ، فرمود كه : به درستى كه من دو امر را در ميان شما وا گذاشتم ، كه هرگز بعد از من گمراه نشويد ، مادامى كه به آن دو امر چنگ در زنيد ، (يا اگر به آنها چنگ درزنيد) . و آنها ، كتاب خداى عز و جل است ، و عترت من ، كه اهل بيت منند؛زيرا كه خداى مهربانِ آگاه ، به سوى من عهد فرمود و مرا خبردار نمود كه ، اين دو ، هرگز از هم جدا نمى شوند ، تاآنكه بر لب حوض كوثر ، بر من وارد شوند . (و به جهت اِشعار به مقارنه ايشان ، در ميان دو انگشت سبّابه خويش جمع فرمود) و فرمود كه : نمى گويم كه مانند اين دو _ و در ميان انگشت سبّابه و انگشت ميان خود جمع فرمود _ ، كه يكى از اينها بر ديگرى پيشى گيرد . پس به اين دو چنگ در زنيد ، تا نلغزيد و گمراه نگرديد ، و بر ايشان پيشى مگيريد ، كه گمراه مى شويد» .
.
ص: 192
. .
ص: 193
. .
ص: 194
180 _ بَابٌعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْمِنْقَرِيِّ، عَنْ سُفْيَانَ بْنِ عُيَيْنَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ بَنِي أُمَيَّةَ أَطْلَقُوا لِلنَّاسِ تَعْلِيمَ الْاءِيمَانِ، وَ لَمْ يُطْلِقُوا تَعْلِيمَ الشِّرْكِ ، لِكَيْ إِذَا حَمَلُوهُمْ عَلَيْهِ لَمْ يَعْرِفُوهُ».
181 _ بَابُ ثُبُوتِ الْاءِيمَانِ وَ هَلْ يَجُوزُ أَنْ يَنْقُلَهُ اللّهُمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ نُعَيْمٍ الصَّحَّافِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : لِمَ يَكُونُ الرَّجُلُ عِنْدَ اللّهِ مُؤْمِناً قَدْ ثَبَتَ لَهُ الْاءِيمَانُ عِنْدَهُ، ثُمَّ يَنْقُلُهُ اللّهُ بَعْدُ مِنَ الْاءِيمَانِ إِلَى الْكُفْرِ؟ قَالَ: فَقَالَ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ هُوَ الْعَدْلُ، إِنَّمَا دَعَا الْعِبَادَ إِلَى الْاءِيمَانِ بِهِ ، لَا إِلَى الْكُفْرِ، وَ لَا يَدْعُو أَحَداً إِلَى الْكُفْرِ بِهِ؛ فَمَنْ آمَنَ بِاللّهِ، ثُمَّ ثَبَتَ لَهُ الْاءِيمَانُ عِنْدَ اللّهِ، لَمْ يَنْقُلْهُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بَعْدَ ذلِكَ مِنَ الْاءِيمَانِ إِلَى الْكُفْرِ». قُلْتُ لَهُ: فَيَكُونُ الرَّجُلُ كَافِراً قَدْ ثَبَتَ لَهُ الْكُفْرُ عِنْدَ اللّهِ، ثُمَّ يَنْقُلُهُ بَعْدَ ذلِكَ مِنَ الْكُفْرِ إِلَى الْاءِيمَانِ؟ قَالَ: فَقَالَ: «إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ خَلَقَ النَّاسَ كُلَّهُمْ عَلَى الْفِطْرَةِ الَّتِي فَطَرَهُمْ عَلَيْهَا، لَا يَعْرِفُونَ إِيمَاناً بِشَرِيعَةٍ، وَ لَا كُفْراً بِجُحُودٍ، ثُمَّ بَعَثَ اللّهُ الرُّسُلَ تَدْعُو الْعِبَادَ إِلَى الْاءِيمَانِ بِهِ ، فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللّهُ، وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ يَهْدِهِ اللّهُ».
.
ص: 195
180 _ بابعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از قاسم بن محمد ، از منقرى ، از سفيان بن عيينه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه بنى اميّه ، تعليم ايمان را از براى مردمان رها كردند ، و تعليم شرك را از براى ايشان رها نكردند ، از براى آنكه چون ايشان را بر آن دارند ، آن را نشناسند» .
181 . باب در بيان ثبوت ايمان ، و آنكه آيا جائز است كه خدا آن را نقل كند؟محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن محبوب ، از حسين بن نعيم صحّاف روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : چرا مردى در نزد خداى عز و جل مؤمن مى باشد ، كه ايمان از برايش در نزد آن جناب ثابت شده ، بعد از آن ، خدا او را از ايمان نقل مى كند به سوى كفر؟ حسين مى گويد كه : حضرت فرمود :«به درستى كه خداى _ تبارك و تعالى _ ، به غايت عادل است . جز اين نيست كه بندگان خود را به سوى ايمانِ به خود خوانده ، نه به سوى كفر ، و هيچ كس را به سوى كافر شدنِ به خويش نمى خواند . پس هر كه به خدا ايمان آورد ، بعد از آن ، ايمان از برايش در نزد خداى عز و جل ثابت گرديد ، خداى عز و جل او را نقل نمى كند از ايمان به سوى كفر» . به آن حضرت عرض كردم كه : مى شود كه مردى كافر باشد ، كه كفر از برايش در نزد خداى عز و جل ثابت باشد ، بعد از آن ، خداى عز و جل او را از كفر به سوى ايمان نقل كند؟ راوى مى گويد كه : حضرت فرمود : «به درستى كه خداى عز و جل همه مردمان را آفريد ، بر فطرت و آفرينشى كه ايشان را بر آن آفريد ، در حالى كه ايمان را نمى شناختند به واسطه شريعتى ، و نه كفر را به سبب انكارى (يعنى ايشان را بر حالتى آفريد كه با آن حالت ، قابليّت ايمان و كفر ، هر دو [را ]داشتند ، و هر چند كه قابليّات و استعدادات ايشان تفاوت داشت ، وليكن در آن وقت ، شريعتى نبود كه كسى به واسطه تصديق يا انكار آن ، مؤمن يا كافر باشد) . بعد از آن ، خداى عز و جل رسولان خود را برانگيخت ، كه بندگان را به سوى ايمان به آن جناب بخوانند پس از جمله ايشان ، كسى است كه خدا او را هدايت فرمود ، و از ايشان ، كسى است كه خدا او را هدايت ننمود» (1) .
.
ص: 196
182 _ بَابُ الْمُعَارِينَمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَحَدِهِمَا عليهماالسلام، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ خَلَقَ خَلْقاً لِلْاءِيمَانِ لَا زَوَالَ لَهُ، وَ خَلَقَ خَلْقاً لِلْكُفْرِ لَا زَوَالَ لَهُ، وَ خَلَقَ خَلْقاً بَيْنَ ذلِكَ، وَ اسْتَوْدَعَ بَعْضَهُمُ الْاءِيمَانَ؛ فَإِنْ يَشَأْ أَنْ يُتِمَّهُ لَهُمْ أَتَمَّهُ ، وَ إِنْ يَشَأْ أَنْ يَسْلُبَهُمْ إِيَّاهُ سَلَبَهُمْ؛ وَ كَانَ فُلَانٌ مِنْهُمْ مُعَاراً».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ، عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ وَ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجَوْهَرِيِّ، عَنْ كُلَيْبِ بْنِ مُعَاوِيَةَ الْأَسَدِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الْعَبْدَ يُصْبِحُ مُؤْمِناً وَ يُمْسِي كَافِراً، وَ يُصْبِحُ كَافِراً وَ يُمْسِي مُؤْمِناً، وَ قَوْمٌ يُعَارُونَ الْاءِيمَانَ، ثُمَّ يُسْلَبُونَهُ، وَ يُسَمَّوْنَ الْمُعَارِينَ» ثُمَّ قَالَ: «فُلَانٌ مِنْهُمْ».
.
ص: 197
182 . باب در بيان مُعارين (1)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از ابو ايّوب ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر عليه السلام يا امام جعفر صادق عليهماالسلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل خلقى را از براى ايمان آفريده ، كه آن را زوال و برطرف شدن نيست ، و خلقى را از براى كفر آفريده ، كه آن را زوالى نيست ، و خلقى را در ميان اين و آن آفريده ، و ايمان را به بعضى از ايشان سپرده؛ پس اگر خواسته باشد كه آن را از براى ايشان تمام كند ، آن را تمام مى كند ، و اگر خواسته باشد كه آن را از ايشان بربايد ، از ايشان مى ربايد . و فلانى (2) ، از ايشان بود كه ايمان به عاريه به او داده شده بود» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از حسين بن سعيد ، از فضالة بن ايّوب و قاسم بن محمد جوهرى ، از كليب بن معاويه اسدى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه بنده اى هست كه صبح مى كند و مؤمن است ، و شام مى كند و كافر است ، و صبح مى كند و كافر است ، و شام مى كند و مؤمن است ، و گروهى هستند كه ايمان به عاريه به ايشان داده مى شود؛ پس آن ايمان از ايشان ربوده مى شود ، و ايشان ، معارين ناميده مى شوند» (يعنى عاريه داده شدگان) . بعد از آن ، فرمود كه : «فلان ، از ايشان است» .
.
ص: 198
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ وَ غَيْرِهِ، عَنْ عِيسى شَلَقَانَ، قَالَ: كُنْتُ قَاعِداً، فَمَرَّ أَبُو الْحَسَنِ مُوسى عليه السلام وَ مَعَهُ بَهْمَةٌ، قَالَ: قُلْتُ : يَا غُلَامُ، مَا تَرى مَا يَصْنَعُ أَبُوكَ، يَأْمُرُنَا بِالشَّيْءِ، ثُمَّ يَنْهَانَا عَنْهُ، أَمَرَنَا أَنْ نَتَوَلّى أَبَا الْخَطَّابِ، ثُمَّ أَمَرَنَا أَنْ نَلْعَنَهُ وَ نَتَبَرَّأَ مِنْهُ؟ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ عليه السلام _ وَ هُوَ غُلَامٌ _ :«إِنَّ اللّهَ خَلَقَ خَلْقاً لِلْاءِيمَانِ لَا زَوَالَ لَهُ، وَ خَلَقَ خَلْقاً لِلْكُفْرِ لَا زَوَالَ لَهُ، وَ خَلَقَ خَلْقاً بَيْنَ ذلِكَ، أَعَارَهُمُ الْاءِيمَانَ، يُسَمَّوْنَ الْمُعَارِينَ، إِذَا شَاءَ سَلَبَهُمْ؛ وَ كَانَ أَبُو الْخَطَّابِ مِمَّنْ أُعِيرَ الْاءِيمَانَ». قَالَ: فَدَخَلْتُ عَلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَأَخْبَرْتُهُ مَا قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ عليه السلام وَ مَا قَالَ لِي، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «إِنَّهُ نَبْعَةُ نُبُوَّةٍ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مَرَّارٍ، عَنْ يُونُسَ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِ، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ خَلَقَ النَّبِيِّينَ عَلَى النُّبُوَّةِ؛ فَلَا يَكُونُونَ إِلَا أَنْبِيَاءَ، وَ خَلَقَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى الْاءِيمَانِ؛ فَلَا يَكُونُونَ إِلَا مُؤْمِنِينَ، وَ أَعَارَ قَوْماً إِيمَاناً؛ فَإِنْ شَاءَ تَمَّمَهُ لَهُمْ، وَ إِنْ شَاءَ سَلَبَهُمْ إِيَّاهُ» قَالَ: «وَ فِيهِمْ جَرَتْ «فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ» » وَ قَالَ لِي: «إِنَّ فُلَاناً كَانَ مُسْتَوْدَعاً إِيمَانُهُ، فَلَمَّا كَذَبَ عَلَيْنَا سَلَبَ إِيمَانَهُ ذلِكَ».
.
ص: 199
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حفص بن بخترى و غير او ، از عيسى شلقان روايت كرده است كه گفت : نشسته بودم كه ابو الحسن ، حضرت امام موسى كاظم عليه السلام گذشت ، و بره گوسفندى همراه او بود . عيسى مى گويد كه : گفتم : اى پسر! نمى بينى كه پدرت چه مى كند؟ ما را به چيزى امر مى كند ، بعد از آن ، ما را از آن نهى مى كند . ما را امر كرد كه ابو الخطّاب را دوست داريم ، بعد از آن ، ما را امر كرد كه او را لعنت كنيم و از او بيزارى جوييم . پس حضرت كاظم عليه السلام فرمود _ و آن حضرت ، در آن حال ، كودكى بود _ كه :«خدا خلقى را از براى ايمان آفريده ، كه آن را زوالى نيست ، و خلقى را از براى كفر آفريده ، كه آن را زوالى نيست ، و خلقى را در ميان اين و آن آفريده ، كه ايمان را به عاريه به ايشان داده ، و ايشان ، معارين ناميده مى شوند . چون خواهد ، آن را از ايشان مى ربايد . و ابو الخطّاب ، از آنها بود كه ايمان به عاريه به او داده شده بود» . عيسى مى گويد كه : پس بر امام جعفر صادق عليه السلام داخل شدم ، و آن حضرت را خبر دادم به آنچه به حضرت كاظم عليه السلام گفته بودم ، و آنچه به من گفته بود . حضرت صادق عليه السلام فرمود : «به درستى كه او نَبْعَه ى (1) پيغمبرى است» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از اسماعيل بن مرّار ، از يونس ، از بعضى از اصحاب ما ، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه خداى _ تبارك و تعالى _ ، پيغمبران را بر صفت پيغمبرى آفريد؛ پس نمى باشند ، مگر پيغمبران . و مؤمنان را بر صفت ايمان آفريد؛ پس نمى باشند ، مگر مؤمنان . و ايمان را به رسم عاريه به گروهى داد؛ پس اگر خواهد ، آن را از براى ايشان تمام مى كند ، و اگر خواهد ، آن را از ايشان مى ربايد» . و فرمود كه : «در ايشان ، اين آيه جارى شد كه : «فَمُسْتَقَرٌ وَمُسْتَوْدَعٌ» (2) ؛ يعنى : پس ايمانى است مستقر و ثابت ، و ايمانى است به وديعه و عاريه سپرده شده» (3) . تتمّه حديث ، و فرمود : «به درستى كه فلانى ، ايمانش مستودع بود (كه به وديعت به او سپرده شده بود) . پس در هنگامى كه بر ما دروغ گفت ، همان ايمانش ربوده شد» (يا آن دروغ ، ايمانش را ربود و باعث زوال آن گرديد) .
.
ص: 200
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ حَبِيبٍ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ جَبَلَ النَّبِيِّينَ عَلى نُبُوَّتِهِمْ، فَلَا يَرْتَدُّونَ أَبَداً، وَ جَبَلَ الْأَوْصِيَاءَ عَلى وَصَايَاهُمْ، فَلَا يَرْتَدُّونَ أَبَداً، وَ جَبَلَ بَعْضَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى الْاءِيمَانِ، فَلَا يَرْتَدُّونَ أَبَداً، وَ مِنْهُمْ مَنْ أُعِيرَ الْاءِيمَانَ عَارِيَةً، فَإِذَا هُوَ دَعَا وَ أَلَحَّ فِي الدُّعَاءِ، مَاتَ عَلَى الْاءِيمَانِ».
183 _ بَابٌ فِي عَلَامَةِ الْمُعَارِعَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنِ الْمُفَضَّلِ الْجُعْفِيِّ،قَالَ:قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «إِنَّ الْحَسْرَةَ وَ النَّدَامَةَ وَ الْوَيْلَ كُلَّهُ لِمَنْ لَمْ يَنْتَفِعْ بِمَا أَبْصَرَهُ، وَ لَمْ يَدْرِ مَا الْأَمْرُ الَّذِي هُوَ عَلَيْهِ مُقِيمٌ ، أَ نَفْعٌ لَهُ، أَمْ ضَرٌّ؟» . قُلْتُ: فَبِمَ يُعْرَفُ النَّاجِي مِنْ هؤُلَاءِ جُعِلْتُ فِدَاكَ؟ قَالَ: «مَنْ كَانَ فِعْلُهُ لِقَوْلِهِ مُوَافِقاً، فَأُثْبِتَ لَهُ الشَّهَادَةُ بِالنَّجَاةِ، وَ مَنْ لَمْ يَكُنْ فِعْلُهُ لِقَوْلِهِ مُوَافِقاً، فَإِنَّمَا ذلِكَ مُسْتَوْدَعٌ».
.
ص: 201
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسين بن سعيد ، از قاسم بن حبيب ، از اسحاق بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه خدا پيغمبران را بر صفت پيغمبرى كه دارند ، آفريد؛ پس هرگز مرتد نمى شوند ، و از آن باز نمى گردند . و اوصيا ايشان را بر صفت وصيّت هاى ايشان آفريد؛ پس هرگز از آن باز نمى گردند . و بعضى از مؤمنان را بر صفت ايمان آفريد؛ پس هرگز مرتد نمى شوند . و از جمله ايشان ، كسى است كه ايمان به رسم عاريت به او داده شده؛ پس هرگاه چنين كسى دعا كند و در دعا بسيار اصرار كند ، بر ايمان بميرد» .
183 . باب در بيان نشانه آنكه ايمان به عاريه به او داده شده استاز او ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از مفضّل جعفى روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«به درستى كه حسرت و پشيمانى ، و همه ويل و عذاب ، از براى كسى است كه منتفع نشود به آنچه او را بينا گردانيده ، و نداند كه چيست آن امرى كه او بر آن اقامه و ايستادگى دارد ، آيا نفع است از براى او ، يا ضرر و زيان؟» عرض كردم كه : پس نجات يابنده اى از اين گروه ، به چه چيز شناخته مى شود؟ فداى تو گردم! فرمود كه : «هر كه كردارش با گفتارش موافق و برابر باشد ، از برايش گواهى دادن به نجات ميسّر مى شود. و هر كه كردارش با گفتارش موافق نباشد ، جز اين نيست كه آن كس ، مستودع است ، كه خدا ايمان را به وديعت به او سپرده» .
.
ص: 202
184 _ بَابُ سَهْوِ الْقَلْبِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ سَمَاعَةَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ وَ غَيْرِهِ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّ الْقَلْبَ لَيَكُونُ السَّاعَةَ مِنَ اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ مَا فِيهِ كُفْرٌ وَ لَا إِيمَانٌ كَالثَّوْبِ الْخَلَقِ» قَالَ: ثُمَّ قَالَ لِي: «أَ مَا تَجِدُ ذلِكَ مِنْ نَفْسِكَ؟» قَالَ: «ثُمَّ تَكُونُ النُّكْتَةُ مِنَ اللّهِ فِي الْقَلْبِ بِمَا شَاءَ مِنْ كُفْرٍ وَ إِيمَانٍ». عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، مِثْلَهُ.
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ:«يَكُونُ الْقَلْبُ مَا فِيهِ إِيمَانٌ وَ لَا كُفْرٌ شِبْهَ الْمُضْغَةِ، أَ مَا يَجِدُ أَحَدُكُمْ ذلِكَ؟».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنِ الْعَمْرَكِيِّ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسى عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ خَلَقَ قُلُوبَ الْمُؤْمِنِينَ مَطْوِيَّةً مُبْهَمَةً عَلَى الْاءِيمَانِ؛ فَإِذَا أَرَادَ اسْتِنَارَةَ مَا فِيهَا نَضَحَهَا بِالْحِكْمَةِ، وَ زَرَعَهَا بِالْعِلْمِ، وَ زَارِعُهَا وَ الْقَيِّمُ عَلَيْهَا رَبُّ الْعَالَمِينَ».
.
ص: 203
184 . باب در بيان غفلت و فراموشى دلعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از جعفر بن عثمان ، از سماعه ، از ابو بصير و غير او روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«به درستى كه دل ، در ساعتى از شب و روز چنان مى باشد ، كه هيچ كفر و ايمان در آن نباشد ، مانند جامه كهنه» . راوى مى گويد كه : پس به من فرمود كه : «آيا اين حالت را از نفس خود نمى يابى؟» و فرمود كه : «بعد از آن ، نقطه و نشانى از جانب خداى عز و جل در دل موجود مى شود ، و هستى به هم مى رساند ، به آنچه خدا خواهد ، از كفر و ايمان» . چند نفر از اصحاب ما مثل اين را روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از محمد بن حسين ، از ابن ابى عمير .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از عبّاس بن معروف ، از حمّاد بن عيسى ، از حسين بن مختار ، از ابو بصير روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«دل ، چنان مى باشد كه هيچ يك از ايمان و كفر در آن نمى باشد ، مانند پارچه اى گوشت خواييده (1) . آيا يكى از شما اين را نمى يابد؟» .
محمد بن يحيى ، از عمركى بن على ، از على بن جعفر ، از ابو الحسن حضرت امام موسى كاظم عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل دل هاى مؤمنان را آفريده ، در حالتى كه پيچيده و در بسته اند بر ايمان؛ پس چون اراده فرمايد كه آوازه آنچه را كه در آنها است ، بلند گرداند به بارانِ حكمت ، آنها را نَم فرمايد و آب دهد ، و به تخم علم ، آنها را كشت و زراعت كند ، و زراعت كننده آنها ، و قيّم و دهقانى كه بر سر آنها ايستاده و سرپرستى آنها مى كند ، پروردگار عالميان است» (2) .
.
ص: 204
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ الْقَلْبَ لَيَتَرَجَّحُ فِيمَا بَيْنَ الصَّدْرِ وَ الْحَنْجَرَةِ حَتّى يُعْقَدَ عَلَى الْاءِيمَانِ، فَإِذَا عُقِدَ عَلَى الْاءِيمَانِ قَرَّ؛ وَ ذلِكَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ» ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ، عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ الْقَلْبَ لَيَتَجَلْجَلُ فِي الْجَوْفِ يَطْلُبُ الْحَقَّ فَإِذَا أَصَابَهُ اطْمَأَنَّ وَ قَرَّ» ثُمَّ تَلَا أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام هذِهِ الْايَةَ: «فَمَنْ يُرِدِ اللّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْاءِسْلامِ» إِلى قَوْلِهِ «كَأَنَّما يَصَّعَّدُ فِى السَّماءِ» ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنْ أَبِي الْمَغْرَاءِ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ:«إِنَّ الْقَلْبَ يَكُونُ فِي السَّاعَةِ مِنَ اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ لَيْسَ فِيهِ إِيمَانٌ وَ لَا كُفْرٌ، أَ مَا تَجِدُ ذلِكَ؟ ثُمَّ تَكُونُ بَعْدَ ذلِكَ نُكْتَةٌ مِنَ اللّهِ فِي قَلْبِ عَبْدِهِ بِمَا شَاءَ، إِنْ شَاءَ بِإِيمَانٍ، وَ إِنْ شَاءَ بِكُفْرٍ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْقَاسِمِ، عَنْ يُونُسَ بْنِ ظَبْيَانَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ خَلَقَ قُلُوبَ الْمُؤْمِنِينَ مُبْهَمَةً عَلَى الْاءِيمَانِ؛ فَإِذَا أَرَادَ اسْتِنَارَةَ مَا فِيهَا فَتَحَهَا بِالْحِكْمَةِ، وَ زَرَعَهَا بِالْعِلْمِ، وَ زَارِعُهَا وَ الْقَيِّمُ عَلَيْهَا رَبُّ الْعَالَمِينَ».
.
ص: 205
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از حسين بن مختار ، از ابو بصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه دل مى جنبد و مى لرزد در ميان سينه و حنجره _ يعنى ناى گلو _ ، تا بر ايمان بسته شود ، و چون بر ايمان بسته شد ، قرار و آرام گيرد . و اين است معنى قول خداى عز و جل كه فرموده : «وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللّه ِ يَهْدِ قَلْبَهُ» (1) ؛ يعنى : و هر كه ايمان آورد به خدا ، خدا دل او را راه نمايد» (2) .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از ابن فضّال ، از ابو جميله ، از محمد حلبى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه دل در اندران مى جنبد و حق را طلب مى كند . پس چون به حق رسد ، مطمئن مى شود و قرار مى گيرد» . پس حضرت صادق عليه السلام اين آيه را تلاوت فرمود كه : «فَمَنْ يُرِدِ اللّهُ ُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْاِسلامِ» ، تا فرموده آن جناب : «كَأَنَّما يَصَّعَّدُ فِى السَّمآءِ» (3) . و تمام آيه با ترجمه آن گذشت .
على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از ابو المغرا ، از ابو بصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«به درستى كه دل در ساعتى از شب و روز چنان مى باشد ، كه هيچ يك از ايمان و كفر در آن نيست . آيا اين را نمى يابى؟ بعد از آن ، نقطه و نشانى از جانب خداى عز و جل در دل بنده اش به هم مى رسد ، به آنچه خواهد . اگر خواهد ، به ايمان ، و اگر خواهد ، به كفر ، آن نقطه و نشان موجود مى شود» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از محمد بن حسن بن شمّون ، از عبد اللّه بن عبد الرحمان ، از عبد اللّه بن قاسم ، از يونس بن ظبيان ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل دل هاى مؤمنان را آفريد ، در بسته بر ايمان ...» تا آخر آنچه در حديث چهارم گذشت ، مگر آنكه در اين حديث است كه : «آنها را به حكمت بگشايد» .
.
ص: 206
185 _ بَابٌ فِي ظُلْمَةِ قَلْبِ الْمُنَافِقِ وَ إِنْ أُعْطِيَ اللِّسَانَ، وَ نُورِ قَلْبِ الْمُؤْمِنِ وَ إِنْ قَصَرَ بِهِ لِسَانُهُمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ، عَنْ عُمَر ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: قَالَ لَنَا ذَاتَ يَوْمٍ:«تَجِدُ الرَّجُلَ لَا يُخْطِئُ بِلَامٍ وَ لَا وَاوٍ، خَطِيباً، مِصْقَعاً، وَ لَقَلْبُهُ أَشَدُّ ظُلْمَةً مِنَ اللَّيْلِ الْمُظْلِمِ، وَ تَجِدُ الرَّجُلَ لَا يَسْتَطِيعُ يُعَبِّرُ عَمَّا فِي قَلْبِهِ بِلِسَانِهِ، وَ قَلْبُهُ يَزْهَرُ كَمَا يَزْهَرُ الْمِصْبَاحُ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ، عَنِ الْمُفَضَّلِ، عَنْ سَعْدٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ الْقُلُوبَ أَرْبَعَةٌ: قَلْبٌ فِيهِ نِفَاقٌ وَ إِيمَانٌ، وَ قَلْبٌ مَنْكُوسٌ، وَ قَلْبٌ مَطْبُوعٌ، وَ قَلْبٌ أَزْهَرُ أَجْرَدُ» _ فَقُلْتُ: مَا الْأَزْهَرُ؟ قَالَ: «فِيهِ كَهَيْئَةِ السِّرَاجِ _ فَأَمَّا الْمَطْبُوعُ، فَقَلْبُ الْمُنَافِقِ، وَ أَمَّا الْأَزْهَرُ، فَقَلْبُ الْمُؤْمِنِ؛ إِنْ أَعْطَاهُ شَكَرَ، وَ إِنِ ابْتَلَاهُ صَبَرَ؛ وَ أَمَّا الْمَنْكُوسُ، فَقَلْبُ الْمُشْرِكِ». ثُمَّ قَرَأَ هذِهِ الْايَةَ: «أَ فَمَنْ يَمْشِى مُكِبًّا عَلى وَجْهِهِ أَهْدى أَمَّنْ يَمْشِى سَوِيًّا عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ» . «فَأَمَّا الْقَلْبُ الَّذِي فِيهِ إِيمَانٌ وَ نِفَاقٌ، فَهُمْ قَوْمٌ كَانُوا بِالطَّائِفِ، فَإِنْ أَدْرَكَ أَحَدَهُمْ أَجَلُهُ عَلى نِفَاقِهِ، هَلَكَ؛ وَ إِنْ أَدْرَكَهُ عَلى إِيمَانِهِ، نَجَا».
.
ص: 207
185 . باب در بيان تيرگى دل منافق ، اگرچه زبان به او داده شده باشد و بيان روشنى دل مؤمن ، و هر چند كه زبانش از بيان طلب نارسا باشدمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از على بن عقبه ، از عمر ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : روزى به ما فرمود كه :«مردى را مى يابى خطيب ، بليغ ، زبان آور ، كه هيچ خطا نمى كند ، و يك لام و واوى را غلط نمى گويد ، و هر آينه دلش سخت تر است از روى تارى ، از شب تيره و تار . و مردى را مى يابى كه نمى تواند به زبان خويش تعبير كند از آنچه در دل او است ، و دلش مى درخشد ، چنان كه چراغ مى درخشد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از هارون بن جهم ، از مفضّل ، از ابن سعد ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«دل ها بر چهار قسم است : يكى دلى است كه در آن نفاق و ايمان است ، و دويم دلى است كه سرنگون [است] ، و سيم دلى است مُهر بر آن زده شده ، و چهارم دلى است أَزْهَرْ و أَجْرَدْ» . عرض كردم كه : ازهر چيست؟ فرمود كه : «در آن ، مانند شكل چراغ است» . (1) تتمّه حديث ، «امّا آن دلى كه بر آن مُهر زده شده ، دل منافق است . و امّا دل روشن ، دل مؤمن است كه اگر خدا به او عطا فرمايد ، شكر كند ، و اگر او را مبتلى گرداند ، صبر كند . و امّا دل سرنگون ، دل مشرك است» پس اين آيه را خواند كه : «أَفَمَنْ يَمْشى مُكِّبّاً عَلى وَجْهِهِ أَهْدْى أَمَّنْ يَمْشى سَوِيّاً عَلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ» (2) ؛ «و امّا دلى كه در آن ايمان و نفاق است ، ايشان ، گروهى اند كه در طائف بودند . پس اگر دريابد يكى از ايشان را اَجَلَشْ؛ يعنى مرگ به او برسد بر حالت نفاقش ، هلاك گردد ، و اگر او را بر ايمانش دريابد ، نجات يابد» .
.
ص: 208
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«الْقُلُوبُ ثَلَاثَةٌ : قَلْبٌ مَنْكُوسٌ لَا يَعِي شَيْئاً مِنَ الْخَيْرِ ، وَ هُوَ قَلْبُ الْكَافِرِ؛ وَ قَلْبٌ فِيهِ نُكْتَةٌ سَوْدَاءُ، فَالْخَيْرُ وَ الشَّرُّ فِيهِ يَعْتَلِجَانِ، فَأَيُّهُمَا كَانَتْ مِنْهُ غَلَبَ عَلَيْهِ؛ وَ قَلْبٌ مَفْتُوحٌ، فِيهِ مَصَابِيحُ تَزْهَرُ ، وَ لَا يُطْفَأُ نُورُهُ إِلى يَوْمِ الْقِيَامَةِ ، وَ هُوَ قَلْبُ الْمُؤْمِنِ».
186 _ بَابٌ فِي تَنَقُّلِ أَحْوَالِ الْقَلْبِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ ؛ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ الْأَحْوَلِ، عَنْ سَلَامِ بْنِ الْمُسْتَنِيرِ، قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، فَدَخَلَ عَلَيْهِ حُمْرَانُ بْنُ أَعْيَنَ، وَ سَأَلَهُ عَنْ أَشْيَاءَ، فَلَمَّا هَمَّ حُمْرَانُ بِالْقِيَامِ، قَالَ لِأَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام : أُخْبِرُكَ _ أَطَالَ اللّهُ بَقَاءَكَ لَنَا، وَ أَمْتَعَنَا بِكَ _ أَنَّا نَأْتِيكَ فَمَا نَخْرُجُ مِنْ عِنْدِكَ حَتّى تَرِقَّ قُلُوبُنَا، وَ تَسْلُوَ أَنْفُسُنَا عَنِ الدُّنْيَا، وَ يَهُونَ عَلَيْنَا مَا فِي أَيْدِي النَّاسِ مِنْ هذِهِ الْأَمْوَالِ، ثُمَّ نَخْرُجُ مِنْ عِنْدِكَ، فَإِذَا صِرْنَا مَعَ النَّاسِ وَ التُّجَّارِ، أَحْبَبْنَا الدُّنْيَا؟ قَالَ: فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«إِنَّمَا هِيَ الْقُلُوبُ مَرَّةً تَصْعُبُ، وَ مَرَّةً تَسْهُلُ». ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام : «أَمَا إِنَّ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله قَالُوا: يَا رَسُولَ اللّهِ، نَخَافُ عَلَيْنَا النِّفَاقَ» . قَالَ: فَقَالَ : «وَ لِمَ تَخَافُونَ ذلِكَ؟ قَالُوا: إِذَا كُنَّا عِنْدَكَ فَذَكَّرْتَنَا وَ رَغَّبْتَنَا، وَجِلْنَا وَ نَسِينَا الدُّنْيَا وَ زَهِدْنَا ، حَتّى كَأَنَّا نُعَايِنُ الْاخِرَةَ وَ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ وَ نَحْنُ عِنْدَكَ، فَإِذَا خَرَجْنَا مِنْ عِنْدِكَ، وَ دَخَلْنَا هذِهِ الْبُيُوتَ، وَ شَمِمْنَا الْأَوْلَادَ، وَ رَأَيْنَا الْعِيَالَ وَ الْأَهْلَ، يَكَادُ أَنْ نُحَوَّلَ عَنِ الْحَالِ الَّتِي كُنَّا عَلَيْهَا عِنْدَكَ وَ حَتّى كَأَنَّا لَمْ نَكُنْ عَلى شَيْءٍ، أَ فَتَخَافُ عَلَيْنَا أَنْ يَكُونَ ذلِكَ نِفَاقاً؟ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : كَلَا إِنَّ هذِهِ خُطُوَاتُ الشَّيْطَانِ، فَيُرَغِّبُكُمْ فِي الدُّنْيَا، وَ اللّهِ لَوْ تَدُومُونَ عَلَى الْحَالَةِ الَّتِي وَصَفْتُمْ أَنْفُسَكُمْ بِهَا، لَصَافَحَتْكُمُ الْمَلَائِكَةُ، وَ مَشَيْتُمْ عَلَى الْمَاءِ، وَ لَوْ لَا أَنَّكُمْ تُذْنِبُونَ فَتَسْتَغْفِرُونَ اللّهَ، لَخَلَقَ اللّهُ خَلْقاً حَتّى يُذْنِبُوا، ثُمَّ يَسْتَغْفِرُوا اللّهَ، فَيَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ، إِنَّ الْمُؤْمِنَ مُفَتَّنٌ تَوَّابٌ، أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ التَّوّابِينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ» وَ قَالَ: «اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ» ؟».
.
ص: 209
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از ابن محبوب ، از ابو حمزه ثمالى ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«دل ها بر سه قسم است : يكى دل سرنگون ، كه چيزى از خير و خوبى در آن جا نگيرد ، و آن دل كافر است . و ديگرى دلى است كه در آن نقطه و نشانه اى است سياه . پس خوبى و بدى در آن بر همديگر مى زنند ، چنان كه موج هاى دريا بر همديگر مى زنند . پس هر يك از اين دو كه از آن باشد ، بر آن غالب شود . و سيم دلى است گشوده ، كه چراغ ها در آن مى درخشد و روشنى مى دهد ، و نور آن فرو نشانيده نمى شود تا روز قيامت ، و آن دل مؤمن است» .
186 . باب در بيان تنقّل احوال دل (1)على بن ابراهيم ، از پدرش روايت كرده است و چند نفر از اصحاب ما ، از سهل بن زياد و محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، و همه از ابن محبوب ، از محمد بن نعمان احول ، از سلام بن مستنير كه گفت : در نزد امام محمد باقر عليه السلام بودم كه حمران بن اعين بر آن حضرت داخل شد و او را از چيزى چند سؤال كرد؛ پس چون حمران خواست كه برخيزد ، به حضرت باقر عليه السلام عرض كرد كه : تو را خبر مى دهم ، خدا بقاى تو را از براى ما طولانى كند! و ما را به وجود ذى جود تو بهره مند گرداند! كه ما به خدمت تو مى آييم ، بعد از آن ، از نزد تو بيرون نمى رويم ، مگر آنكه دل هاى ما نرم باشد ، و نفس هاى ما از دنيا راضى و قانع ، و دوستى آن به دنيا تمام و زائل ، و آنچه در دست هاى مردمان است از اين مال ها ، بر ما سهل و آسان باشد . بعد از آن ، از پيش تو بيرون مى رويم ، و چون با مردم و تاجران محشور مى شويم ، دنيا را دوست مى داريم . سلام مى گويد كه : حضرت باقر عليه السلام فرمود :«جز اين نيست كه اين دل ها ، دلى چند است ، كه يك مرتبه سخت و دشوار مى شود ، و يك مرتبه نرم و هموار مى گردد» . بعد از آن ، حضرت باقر عليه السلام فرمود : «بدان و آگاه باش! كه اصحاب محمد صلى الله عليه و آله عرض كردند كه : يا رسول اللّه ! ما بر خود از نفاق مى ترسيم» . حضرت فرمود كه : «پيغمبر فرمود : چرا از اين مى ترسيد؟ عرض كردند كه : چون در نزد تو باشيم ، و تو ما را پند دهى و ما را خواهان خوبى و راغب در آن سازى ، بترسيم ، و دنيا را فراموش كنيم ، و زاهد شويم كه هيچ رغبت هيچ رغبت در آن نداشته باشيم ، تا به حدّى كه گويا ما معاينةً (2) آخرت و بهشت و دوزخ را مى بينيم . امّا در حالى كه نزد تو باشيم ، و چون از نزد تو بيرون رويم ، و در اين خانه ها داخل شويم ، و فرزندان خود را ببوييم و عيال و اهل خود را ببنيم ، نزديك مى شود كه بگرديم از آن حالتى كه در نزد تو بر آن بوديم ، و به مرتبه اى مى رسد كه گويا ما بر چيزى از آن حالت نبوده ايم . آيا پس مى ترسى بر ما از آنكه اين حال ، نفاق باشد؟ رسول خدا صلى الله عليه و آله به ايشان فرمود : نه ، چنين است . به درستى كه اينها گام هاى شيطان است كه شما را در دنيا راغب مى گرداند . به خدا سوگند كه اگر هميشه بر آن حالتى باشيد كه خويشتن را به آن وصف كرده[ايد] ، فرشتگان با شما مصافحه كنند ، و بر روى آب راه رويد ، و اگر نه اين بود كه شما گناه مى كرديد ، پس از خدا طلب آمرزش مى نموديد ، هر آينه خدا خلقى را مى آفريد تا گناه كنند ، بعد از آن ، از خدا آمرزش طلبند تا ايشان را بيامرزد . به درستى كه مؤمن در گناه واقع مى شود ، و توبه مى كند . آيا قول خداى عز و جل را نشنيده اى كه مى فرمايد : «اِنَّ اللّه َ يُحِّبُ التَّوابينَ وَيُحِّبُ الْمُتَطَهِّرينَ» (3) ؛ يعنى : «به درستى كه خدا دوست مى دارد توبه كنندگان را ، و دوست مى دارد پاكيزگان را از كارهاى بد» . و فرموده است كه : «اِسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا اِلَيْهِ» (4) ؛ يعنى : استغفار كنيد و آمرزش خواهيد از پروردگار خود . پس باز گرديد به سوى او و توبه كنيد» .
.
ص: 210
187 _ بَابُ الْوَسْوَسَةِ وَ حَدِيثِ النَّفْسِالْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنِ الْوَسْوَسَةِ وَإِنْ كَثُرَتْ، فَقَالَ:«لَا شَيْءَ فِيهَا، تَقُولُ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: إِنَّهُ يَقَعُ فِي قَلْبِي أَمْرٌ عَظِيمٌ، فَقَالَ:«قُلْ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ». قَالَ جَمِيلٌ: فَكُلَّمَا وَقَعَ فِي قَلْبِي شَيْءٌ، قُلْتُ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ، فَيَذْهَبُ عَنِّي .
ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ: يَا لَكَ: مَنْ خَلَقَكَ؟ فَقُلْتَ: اللّهُ، فَقَالَ لَكَ: اللّهُ مَنْ خَلَقَهُ؟ فَقَالَ: إِي وَ الَّذِي بَعَثَكَ بِالْحَقِّ ، لَكَانَ كَذَا. فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : ذَاكَ وَ اللّهِ مَحْضُ الْاءِيمَانِ». قَالَ ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ: فَحَدَّثْتُ بِذلِكَ عَبْدَ الرَّحْمنِ بْنَ الْحَجَّاجِ، فَقَالَ: حَدَّثَنِي أَبِي، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام «أَنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله إِنَّمَا عَنى بِقَوْلِهِ هذَا: «وَ اللّهِ مَحْضُ الْاءِيمَانِ» خَوْفَهُ أَنْ يَكُونَ قَدْ هَلَكَ؛ حَيْثُ عَرَضَ لَهُ ذلِكَ فِي قَلْبِهِ».
.
ص: 211
187 . باب در بيان وسوسه و حديث نفسحسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از وشّاء ، از محمد بن حمران روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از وسوسه ، و هر چند كه بسيار شود . فرمود كه :«چيزى در آن نيست . مى گويى : لا الهَ الاّ اللّه » .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از جميل بن درّاج ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : به آن حضرت عرض كردم كه : در دلم امر عظيمى واقع مى شود . فرمود كه :«بگو : لا الهَ الاّ اللّه » . جميل مى گويد كه : در هر زمان كه چيزى در دلم افتاد ، لا اله الاّ اللّه گفتم؛ پس آن امر از من مى رفت و برطرف مى شد .
ابن ابى عمير ، از محمد بن مسلم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مردى به خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! من هلاك شده ام . حضرت عليه السلام به آن مرد فرمود كه : شيطان خبيث به نزد تو آمد و به تو گفت كه : كى تو را آفريده است؟ تو گفتى كه : خداى عز و جل؛ پس به تو گفت كه : كى خدا را خلق كرده است؟ آن مرد به حضرت عرض كرد : آرى ، به حق آن كسى كه تو را به حق فرستاده است ، كه امر چنين بود . رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : به خدا سوگند كه اين محض ايمان است» . ابن ابى عمير مى گويد كه : پس عبد الرحمان حجّاج را به اين حديث خبر دادم ، گفت كه : حديث كرد مرا پدرم ، از حضرت صادق عليه السلام ، كه رسول خدا صلى الله عليه و آله از اين گفتار خويش كه فرموده : «به خدا سوگند كه اين محض ايمان است» ، چيزى را قصد نفرمود ، غير از ترس او ، از آنكه چنان باشد كه هلاك شده باشد ، در هنگامى كه اين امر در دلش از برايش عارض شده است .
.
ص: 212
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ، قَالَ: كَتَبَ رَجُلٌ إِلى أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام يَشْكُو إِلَيْهِ لَمَماً يَخْطُرُ عَلى بَالِهِ، فَأَجَابَهُ فِي بَعْضِ كَلَامِهِ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِنْ شَاءَ ثَبَّتَكَ، فَلَا يَجْعَلُ لِاءِبْلِيسَ عَلَيْكَ طَرِيقاً، قَدْ شَكَا قَوْمٌ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله لَمَماً يَعْرِضُ لَهُمْ ، لَأَنْ تَهْوِيَ بِهِمُ الرِّيحُ أَوْ يُقَطَّعُوا أَحَبُّ إِلَيْهِمْ مِنْ أَنْ يَتَكَلَّمُوا بِهِ، فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَ تَجِدُونَ ذلِكَ؟ قَالُوا: نَعَمْ، فَقَالَ: وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ، إِنَّ ذلِكَ لَصَرِيحُ الْاءِيمَانِ، فَإِذَا وَجَدْتُمُوهُ فَقُولُوا: آمَنَّا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ، وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بَكْرِ بْنِ جَنَاحٍ، عَنْ زَكَرِيَّا بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِي الْيَسَعِ دَاوُدَ الْأَبْزَارِيِّ، عَنْ حُمْرَانَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ رَجُلاً أَتى رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللّهِ، إِنَّنِي نَافَقْتُ، فَقَالَ: وَ اللّهِ، مَا نَافَقْتَ، وَ لَوْ نَافَقْتَ مَا أَتَيْتَنِي، تُعْلِمُنِي مَا الَّذِي رَابَكَ؟ أَظُنُّ الْعَدُوَّ الْحَاضِرَ أَتَاكَ، فَقَالَ لَكَ: مَنْ خَلَقَكَ؟ فَقُلْتَ: اللّهُ خَلَقَنِي، فَقَالَ لَكَ: مَنْ خَلَقَ اللّهَ؟ قَالَ: إِي وَ الَّذِي بَعَثَكَ بِالْحَقِّ ، لَكَانَ كَذَا. فَقَالَ: إِنَّ الشَّيْطَانَ أَتَاكُمْ مِنْ قِبَلِ الْأَعْمَالِ، فَلَمْ يَقْوَ عَلَيْكُمْ، فَأَتَاكُمْ مِنْ هذَا الْوَجْهِ لِكَيْ يَسْتَزِلَّكُمْ، فَإِذَا كَانَ كَذلِكَ، فَلْيَذْكُرْ أَحَدُكُمُ اللّهَ وَحْدَهُ».
.
ص: 213
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد و محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد و هر دو ، از على بن مهزيار كه گفت : به خدمت امام محمد تقى عليه السلام نوشت ، و به آن حضرت شكايت داشت از چيزى چند كه در خاطرش خطور مى كرد؛ پس حضرت او را در بعضى از سخنان خويش جواب فرمود كه :«خدا اگر خواهد ، تو را ثابت مى دارد؛ پس از براى شيطان ، بر تو راهى قرار نمى دهد كه بر تو مستولى شود . گروهى به خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله شكايت كردند از خطراتى چند كه ايشان را عارض مى شود ، و در خاطر ايشان درمى آيد ، كه هر آينه اگر باد ، ايشان را به زير مى افكند يا پاره پاره مى شدند ، به سوى ايشان دوست تر بود از آنكه به آن تكلّم كنند؛ پس رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : آيا اين حالت را در خود مى يابند؟ عرض كردند : آرى . فرمود : به حقّ آن كسى كه جانم به دست قدرت او است ، كه اين صريح و خالص ايمان است؛ پس چون چنين امرى را در خود بيابيد ، بگوييد كه : امَنّا بِاللّه ِ وَرَسُولِهِ وَلا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلّا بِاللّه ِ ؛ يعنى : ايمان آورديم به خدا و رسول او ، و هيچ گشتنى (از گناهان) ، و هيچ توانايى بر طاعت نيست ، مگر به يارى خدا» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از اسماعيل بن محمد ، از محمد بن بكر بن جناح ، از زكريّا بن محمد ، از ابواليسع داود ابزارى ، از حمران ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«مردى به خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! به درستى كه من منافق شده ام . فرمود : به خدا سوگند كه منافق نشده اى ، و اگر منافق شده بودى ، به نزد من نمى آمدى كه مرا اعلام كنى ، كه چه چيز تو را در شك و گمان افكنده و مضطرب ساخته . گمان دارم كه دشمن حاضر؛ يعنى شيطان ، به نزد تو آمده و به تو گفته است كه : كى تو را خلق كرده؟ و تو گفته اى كه : خداى عز و جل مرا خلق كرده؛ پس به تو گفته است كه : كى خداى _ تبارك و تعالى _ را خلق كرده؟ آن مرد عرض كرد : آرى ، به حقّ آن كسى كه تو را به حق فرستاده است ، كه امر چنين بود . حضرت فرمود : به درستى كه شيطان به نزد شما آمده ، از راه اعمال و گناهان؛ پس بر شما غالب نشد و توانايى به هم نرسانيد؛ پس از اين راه به نزد شما آمده است ، تا شما را گمراه گرداند ، و قدم شما را از راه دين بلغزاند . و چون چنين امرى حادث شود ، بايد كه يكى از شما ، خداى يگانه را كه نظير ندارد ، ياد كند» .
.
ص: 214
188 _ بَابُ الِاعْتِرَافِ بِالذُّنُوبِ وَ النَّدَمِ عَلَيْهَاعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عَلِيٍّ الْأَحْمَسِيِّ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«وَ اللّهِ، مَا يَنْجُو مِنَ الذَّنْبِ إِلَا مَنْ أَقَرَّ بِهِ». قَالَ : وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام : «كَفى بِالنَّدَمِ تَوْبَةً».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«لَا وَ اللّهِ، مَا أَرَادَ اللّهُ تَعَالى مِنَ النَّاسِ إِلَا خَصْلَتَيْنِ: أَنْ يُقِرُّوا لَهُ بِالنِّعَمِ، فَيَزِيدَهُمْ، وَ بِالذُّنُوبِ، فَيَغْفِرَهَا لَهُمْ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ:«إِنَّ الرَّجُلَ لَيُذْنِبُ الذَّنْبَ، فَيُدْخِلُهُ اللّهُ بِهِ الْجَنَّةَ» قُلْتُ: يُدْخِلُهُ اللّهُ بِالذَّنْبِ الْجَنَّةَ؟! قَالَ: «نَعَمْ، إِنَّهُ لَيُذْنِبُ، فَلَا يَزَالُ مِنْهُ خَائِفاً مَاقِتاً لِنَفْسِهِ، فَيَرْحَمُهُ اللّهُ، فَيُدْخِلُهُ الْجَنَّةَ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«إِنَّهُ _ وَ اللّهِ _ مَا خَرَجَ عَبْدٌ مِنْ ذَنْبٍ بِإِصْرَارٍ، وَ مَا خَرَجَ عَبْدٌ مِنْ ذَنْبٍ إِلَا بِإِقْرَارٍ».
.
ص: 215
188 . باب در بيان اعتراف و اقرار به گناهان و پشيمان شدن بر آنهاعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از على احمسى ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به خدا سوگند كه از گناه نجات و رهايى نيابد ، مگر كسى كه به آن اقرار كند» . و گفت كه : امام محمد باقر عليه السلام فرمود كه : «كافى است پشيمانى از براى توبه ، و همان ندامت ، در آن كفايت مى كند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«نه ، به خدا سوگند كه خداى عز و جل از مردمان ، غير از دو خصلت ، چيزى را اراده نفرموده : يكى آنكه از براى آن جناب به نعمت ها اقرار و اعتراف كنند ، تا از براى ايشان بيفزايد ، و ديگر آنكه به گناهان اقرار كنند ، تا آنها را از براى ايشان بيامرزد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از عمرو بن عثمان ، از بعضى از اصحاب خويش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«به درستى كه مرد مرتكب گناه مى شود ، و خداى عز و جل به آن گناه ، او را داخل بهشت مى كند» . عرض كردم كه : خدا او را به واسطه گناه داخل بهشت مى گرداند؟ فرمود : «آرى ، زيرا كه او گناه مى كند ، پس پيوسته خود را دشمن مى دارد ، و به اين سبب ، خدا او را رحم مى فرمايد؛ پس او را در بهشت داخل مى گرداند» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از معاويه بن عمّار روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به خدا سوگند كه هيچ بنده اى از گناهى با اصرار بيرون نرفته ، و هيچ بنده اى از گناهى بيرون نرفته ، مگر به اقرار و اعتراف» .
.
ص: 216
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ بْنِ الْحَجَّاجِ السَّبِيعِيِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَلِيدٍ، عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ:«مَنْ أَذْنَبَ ذَنْباً، فَعَلِمَ أَنَّ اللّهَ مُطَّلِعٌ عَلَيْهِ، إِنْ شَاءَ عَذَّبَهُ، وَ إِنْ شَاءَ غَفَرَ لَهُ، غَفَرَ لَهُ وَ إِنْ لَمْ يَسْتَغْفِرْ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي هَاشِمٍ، عَنْ عَنْبَسَةَ الْعَابِدِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْعَبْدَ أَنْ يَطْلُبَ إِلَيْهِ فِي الْجُرْمِ الْعَظِيمِ، وَ يُبْغِضُ الْعَبْدَ أَنْ يَسْتَخِفَّ بِالْجُرْمِ الْيَسِيرِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ سَهْلٍ، عَنْ حَمَّادٍ، عَنْ رِبْعِيٍّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِ: إِنَّ النَّدَمَ عَلَى الشَّرِّ يَدْعُو إِلى تَرْكِهِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ الدَّقَّاقِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ، عَنْ زَيْدٍ الْقَتَّاتِ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«مَا مِنْ عَبْدٍ أَذْنَبَ ذَنْباً، فَنَدِمَ عَلَيْهِ، إِلَا غَفَرَ اللّهُ لَهُ قَبْلَ أَنْ يَسْتَغْفِرَ؛ وَ مَا مِنْ عَبْدٍ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِ نِعْمَةً، فَعَرَفَ أَنَّهَا مِنْ عِنْدِ اللّهِ، إِلَا غَفَرَ اللّهُ لَهُ قَبْلَ أَنْ يَحْمَدَهُ».
189 _ بَابُ سَتْرِ الذُّنُوبِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنِ الْعَبَّاسِ مَوْلَى الرِّضَا عليه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ عليه السلام يَقُولُ:«الْمُسْتَتِرُ بِالْحَسَنَةِ يَعْدِلُ سَبْعِينَ حَسَنَةً، وَ الْمُذِيعُ بِالسَّيِّئَةِ مَخْذُولٌ، وَ الْمُسْتَتِرُ بِالسَّيِّئَةِ مَغْفُورٌ لَهُ».
.
ص: 217
حسين بن محمد ، از محمد بن عمران بن حجّاج سبيعى ، از يونس بن يعقوب ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«هر كه گناهى را مرتكب شود ، و بداند كه خداى عز و جل بر آن اطّلاع دارد ، اگر خواهد ، او را عذاب كند ، و اگر خواهد ، او را بيامرزد ، او را مى آمرزد ، و هر چند كه طلب آمرزش نكند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از محمد بن على ، از عبد الرحمان بن محمد بن ابى هاشم ، از عنبسه عابد ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل دوست مى دارد كه بنده در باب گناه بزرگ از او آمرزش طلبد ، و به سوى او رغبت كند ، و دشمن مى دارد كه بنده به گناه اندك ، استخفاف كند كه آن را سبك شمارد ، و به آن اعتنا نكند» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از اسماعيل بن سهل ،از حمّاد ، از ربعى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ فرمود : به درستى كه پشيمانى بر بدى ، (اين كس را) به سوى ترك آن مى خواند» .
محمد بن يحيى ، از على بن حسين دقّاق ، از عبد اللّه بن محمد ، از احمد بن عمر ، از زيد قتّات ، از ابان بن تغلب روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هيچ بنده اى نيست كه گناهى را مرتكب شده باشد ، پس بر آن پشيمان شده باشد ، مگر آنكه خداى عز و جل او را آمرزيده ، پيش از آنكه آمرزش طلب كند . و هيچ بنده اى نيست كه خداى عز و جل نعمتى را بر او انعام فرموده باشد ، پس شناخته باشد كه آن نعمت از نزد خدا است ، مگر آنكه خدا او را آمرزيده ، پيش از آنكه او را ستايش كند» .
189 . باب در بيان پوشيدن گناهانچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از محمد بن على ، از عباس ، غلام آزاد شده امام رضا عليه السلام ، كه گفت : شنيدم از آن حضرت عليه السلام كه مى فرمود :«آنكه حسنه را مى پوشد ، برابرى مى كند با هفتاد حسنه ، و آنكه گناه و خصلت بد را فاش مى كند ، مخذول و منكوب است ، كه خدا او را يارى نمى دهد ، و آنكه سيّئه را مى پوشد ، آمرزيده خواهد بود» .
.
ص: 218
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ صَنْدَلٍ، عَنْ يَاسِرٍ، عَنِ الْيَسَعِ بْنِ حَمْزَةَ، عَنِ الرِّضَا عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الْمُسْتَتِرُ بِالْحَسَنَةِ يَعْدِلُ سَبْعِينَ حَسَنَةً، وَ الْمُذِيعُ بِالسَّيِّئَةِ مَخْذُولٌ، وَ الْمُسْتَتِرُ بِهَا مَغْفُورٌ لَهُ».
190 _ بَابُ مَنْ يَهُمُّ بِالْحَسَنَةِ أَوِ السَّيِّئَةِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَدِيدٍ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَحَدِهِمَا عليهماالسلام، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ _ تَبَارَكَ وَ تَعَالى _ جَعَلَ لآِدَمَ فِي ذُرِّيَّتِهِ : مَنْ هَمَّ بِحَسَنَةٍ وَ لَمْ يَعْمَلْهَا، كُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ؛ وَ مَنْ هَمَّ بِحَسَنَةٍ وَ عَمِلَهَا، كُتِبَتْ لَهُ عَشْراً؛ وَ مَنْ هَمَّ بِسَيِّئَةٍ وَ لَمْ يَعْمَلْهَا، لَمْ تُكْتَبْ عَلَيْهِ؛ وَ مَنْ هَمَّ بِهَا وَ عَمِلَهَا، كُتِبَتْ عَلَيْهِ سَيِّئَةٌ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيَهُمُّ بِالْحَسَنَةِ وَ لَا يَعْمَلُ بِهَا، فَتُكْتَبُ لَهُ حَسَنَةٌ، وَ إِنْ هُوَ عَمِلَهَا، كُتِبَتْ لَهُ عَشْرُ حَسَنَاتٍ؛ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيَهُمُّ بِالسَّيِّئَةِ أَنْ يَعْمَلَهَا، فَلَا يَعْمَلُهَا ، فَلَا تُكْتَبُ عَلَيْهِ».
عَنْهُ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَفْصٍ الْعَوْسِيِّ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ السَّائِحِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ، عَنْ أَبِيهِ عليه السلام ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَلَكَيْنِ: هَلْ يَعْلَمَانِ بِالذَّنْبِ إِذَا أَرَادَ الْعَبْدُ أَنْ يَفْعَلَهُ، أَوِ الْحَسَنَةِ؟ فَقَالَ:«رِيحُ الْكَنِيفِ وَ رِيحُ الطِّيبِ سَوَاءٌ؟» قُلْتُ: لَا، قَالَ : «إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا هَمَّ بِالْحَسَنَةِ، خَرَجَ نَفَسُهُ طَيِّبَ الرِّيحِ، فَقَالَ صَاحِبُ الْيَمِينِ لِصَاحِبِ الشِّمَالِ: قِفْ ، فَإِنَّهُ قَدْ هَمَّ بِالْحَسَنَةِ؛ فَإِذَا فَعَلَهَا كَانَ لِسَانُهُ قَلَمَهُ، وَ رِيقُهُ مِدَادَهُ، فَأَثْبَتَهَا لَهُ؛ وَ إِذَا هَمَّ بِالسَّيِّئَةِ، خَرَجَ نَفَسُهُ مُنْتِنَ الرِّيحِ، فَيَقُولُ صَاحِبُ الشِّمَالِ لِصَاحِبِ الْيَمِينِ: قِفْ، فَإِنَّهُ قَدْ هَمَّ بِالسَّيِّئَةِ؛ فَإِذَا هُوَ فَعَلَهَا، كَانَ لِسَانُهُ قَلَمَهُ، وَ رِيقُهُ مِدَادَهُ، وَ أَثْبَتَهَا عَلَيْهِ».
.
ص: 219
محمد بن يحيى ، از محمد بن صندل ، از ياسر ، از يسع بن حمزه ، از امام رضا عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : آن كه حسنه را مى پوشد ، برابر با هفتاد حسنه است و آن كه گناه و بدى را فاش مى سازد ، مخذول و منكوب است . و آن كه بدى را مى پوشد ، آمرزيده است» .
190 . باب در بيان كسى كه قصد ثواب يا گناه مى كندمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حديد ، از جميل بن درّاج ، از زراره ، از امام محمد باقر يا امام جعفر صادق عليهماالسلامروايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل از براى آدم در فرزندانش اين را قرار داد كه ، هر كه قصد كند كه ثوابى را به عمل آورد ، و آن را به عمل نياورد ، يك ثواب از براى او نوشته شود . و هر كه حسنه اى را قصد كند و آن را به عمل آورد ، ده حسنه از برايش نوشته شود . و هر كه گناهى را قصد كند ، بر او نوشته نشود . و هر كه قصد گناه كند و آن را به عمل آورد ، يك گناه بر او نوشته شود» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از عثمان بن عيسى ، از سماعة بن مهران ، از ابو بصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه مؤمن قصد حسنه مى كند ، و به آن عمل نمى كند؛ پس يك حسنه از برايش نوشته مى شود . و اگر آن مؤمن ، آن را به عمل آورد ، ده حسنه از برايش نوشته مى شود . و به درستى كه مؤمن قصد مى كند كه گناهى را به عمل آورد ، پس آن را به عمل نمى آورد ، و بر او نوشته نمى شود» .
از او ، از على بن حفص عوسى ، از على بن سايح ، از (امام زاده) عبد اللّه بن موسى جعفر عليهماالسلام ، از پدرش روايت است كه گفت : آن حضرت را سؤال كردم از دو فرشته نويسندگان اعمال ، كه آيا علم به هم مى رسانند به گناه يا ثواب ، چون بنده اراده كند كه آن را به فعل آورد؟ حضرت فرمود كه :«بوى مزبله و آبريز و بوى خوش ، برابر است؟» عرض كردم : نه . فرمود : «به درستى كه بنده چون قصد حسنه مى كند ، نفسش خوشبو بيرون آيد؛ پس فرشته دست راست به فرشته دست چپ مى گويد : بايست؛زيرا كه او قصد حسنه كرد . پس چون آن را به فعل آورد ، زبانش قلم آن فرشته ، و آب دهانش مركّب او باشد ، و آن را از برايش ثابت گرداند و بنويسد . و چون قصد گناهى كند ، نفسش گنديده و بدبو بيرون آيد؛ پس فرشته دست چپ به فرشته دست راست مى گويد كه : بايست و دست نگاه دار؛زيرا كه او قصد گناه كرد؛ پس اگر آن بنده ، آن گناه را كرد ، زبانش قلم آن فرشته ، و آب دهانش مركّب او باشد ، و آن را ثابت گرداند و بنويسد» .
.
ص: 220
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ فُضَيْلِ بْنِ عُثْمَانَ الْمُرَادِيِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَرْبَعٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ لَمْ يَهْلِكْ عَلَى اللّهِ بَعْدَهُنَّ إِلَا هَالِكٌ : يَهُمُّ الْعَبْدُ بِالْحَسَنَةِ أَنْ يَعْمَلَهَا، فَإِنْ هُوَ لَمْ يَعْمَلْهَا، كَتَبَ اللّهُ لَهُ حَسَنَةً بِحُسْنِ نِيَّتِهِ؛ وَ إِنْ هُوَ عَمِلَهَا، كَتَبَ اللّهُ لَهُ عَشْراً. وَ يَهُمُّ بِالسَّيِّئَةِ أَنْ يَعْمَلَهَا، فَإِنْ لَمْ يَعْمَلْهَا، لَمْ يُكْتَبْ عَلَيْهِ شَيْءٌ؛ وَ إِنْ هُوَ عَمِلَهَا، أُجِّلَ سَبْعَ سَاعَاتٍ، وَ قَالَ صَاحِبُ الْحَسَنَاتِ لِصَاحِبِ السَّيِّئَاتِ _ وَ هُوَ صَاحِبُ الشِّمَالِ _ : لَا تَعْجَلْ، عَسى أَنْ يُتْبِعَهَا بِحَسَنَةٍ تَمْحُوهَا؛ فَإِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَقُولُ: «إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ» أَوِ الِاسْتِغْفَارِ؛ فَإِنْ هُوَ قَالَ: أَسْتَغْفِرُ اللّهَ الَّذِي لَا إِلهَ إِلَا هُوَ، عَالِمَ الْغَيْبِ وَ الشَّهَادَةِ، الْعَزِيزَ الْحَكِيمَ، الْغَفُورَ الرَّحِيمَ، ذَا الْجَلَالِ وَ الْاءِكْرَامِ وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ، لَمْ يُكْتَبْ عَلَيْهِ شَيْءٌ؛ وَ إِنْ مَضَتْ سَبْعُ سَاعَاتٍ وَ لَمْ يُتْبِعْهَا بِحَسَنَةٍ وَ اسْتِغْفَارٍ، قَالَ صَاحِبُ الْحَسَنَاتِ لِصَاحِبِ السَّيِّئَاتِ: اكْتُبْ عَلَى الشَّقِيِّ الْمَحْرُومِ».
.
ص: 221
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از فضيل بن عثمان مرادى روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : چهار خصلت است كه هر كه آنها در او باشد ، بعد از آنها ، بر خدا هلاك نشود ، و مستحقّ عذاب آن جناب نگردد ، و مگر كسى كه هالك و بسى شقى و بدبخت باشد . و آنها ، اين است كه : بنده قصد مى كند كه حسنه را به عمل آورد ، پس اگر آن بنده آن را به عمل نياورد ، خدا به قصد نيكش ، يك حسنه از برايش بنويسد ، و اگر آن بنده آن را به عمل آورد ، خداى عز و جل ده حسنه از برايش بنويسد ، و قصد مى كند كه سيّئه را به عمل آورد ، پس اگر آن را به عمل نياورد ، چيزى بر او نوشته نشود ، و اگر آن بنده آن را به عمل آورد ، هفت ساعت مهلت داده شود ، و فرشته اى كه نويسنده حسنات است ، مى گويد _ به فرشته اى كه نويسنده گناهان است ، و آن فرشته اى است كه در جانب چپ او است _ كه : شتاب مكن ، شايد كه حسنه اى را در پى اين گناه در آورد ، كه اين را محو و نابود كند؛ زيرا كه خداى عز و جل مى فرمايد كه : «اِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ» (1) ؛ يعنى : «به درستى كه نيكويى ها مى برد بدى ها را ، و آنها را نيست و نابود مى گرداند» . يا شايد كه طلب آمرزش كند . پس اگر بگويد كه : «أَسْتَغْفِرُ اللّه َ الذَّى لا اِلهَ اِلّا هُوَ عالِمُ الغَيْبِ وَالشَّهادَةِ العَزيزُ الْحَكيمُ الْغَفُورُ الرَّحيمَ ذُوالْجَلالِ وَالْاِكْرامِ وَ أَتُوبُ اِلَيْهِ» بر او چيزى نوشته نشود . و اگر هفت ساعت بگذرد و حسنه و استغفارى را در پى آن در نياورد ، صاحب حسنات به صاحب سيّئات گويد كه : بنويس بر اين بدبختى كه از هر خوبى بى بهره و بى نصيب شده است» . و ترجمه دعا اين است كه : «طلب آمرزش مى كنم از خدايى كه هيچ خدايى نيست ، مگر او ، كه داناى نهان و آشكار است ، و صاحب غلبه و عزّت و راست كردارى ، و حكمت و آمرزش و مغفرت و مهربانى و رحمت ، و خداوند بزرگوارى و ملاطفت است ، و باز مى گردم به سوى او و توبه مى كنم» .
.
ص: 222
191 _ بَابُ التَّوْبَةِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«إِذَا تَابَ الْعَبْدُ تَوْبَةً نَصُوحاً أَحَبَّهُ اللّهُ، فَسَتَرَ عَلَيْهِ فِي الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ». فَقُلْتُ: وَ كَيْفَ يَسْتُرُ عَلَيْهِ؟ قَالَ: «يُنْسِي مَلَكَيْهِ مَا كَتَبَا عَلَيْهِ مِنَ الذُّنُوبِ، وَ يُوحِي إِلى جَوَارِحِهِ: اكْتُمِي عَلَيْهِ ذُنُوبَهُ، وَ يُوحِي إِلى بِقَاعِ الْأَرْضِ: اكْتُمِي مَا كَانَ يَعْمَلُ عَلَيْكِ مِنَ الذُّنُوبِ، فَيَلْقَى اللّهَ حِينَ يَلْقَاهُ وَ لَيْسَ شَيْءٌ يَشْهَدُ عَلَيْهِ بِشَيْءٍ مِنَ الذُّنُوبِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ الْخَرَّازِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَحَدِهِمَا عليهماالسلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهى فَلَهُ ما سَلَفَ» قَالَ:«الْمَوْعِظَةُ: التَّوْبَةُ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ، عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا» قَالَ:«يَتُوبُ الْعَبْدُ مِنَ الذَّنْبِ، ثُمَّ لَا يَعُودُ فِيهِ». قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْفُضَيْلِ: سَأَلْتُ عَنْهَا أَبَا الْحَسَنِ عليه السلام ، فَقَالَ: «يَتُوبُ مِنَ الذَّنْبِ، ثُمَّ لَا يَعُودُ فِيهِ، وَ أَحَبُّ الْعِبَادِ إِلَى اللّهِ تَعَالَى الْمُفَتَّنُونَ التَّوَّابُونَ».
.
ص: 223
191 . باب در بيان توبه (1)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن محبوب ، از معاويه بن وهب روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«چون بنده توبه كند ، توبه نصوح ، خداى _ تعالى _ او را دوست دارد ، و گناه او را در دنيا و آخرت بر او بپوشاند» . عرض كردم كه : چگونه بر او مى پوشاند؟ فرمود كه : «آنچه را كه دو فرشته اى كه بر او گماشته اند ، بر او نوشته اند از گناهان ، از ياد ايشان مى برد ، و چنان مى كند كه آنها را فراموش مى كنند . و به سوى اعضا و جوارح او وحى مى فرمايد كه : گناهان او را بر او كتمان كنيد و گواهى مدهيد . و وحى مى فرمايد به سوى بقعه هاى زمين كه : كتمان كنيد آنچه را كه بر روى هر يك از شما مى كرد از گناهان؛ پس خداى عز و جل را ملاقات مى كند ، در هنگامى كه او را ملاقات مى كند (يعنى در موقف حساب) ، در حالى كه چيزى نيست كه بر او گواهى دهد به چيزى از گناهان» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابو ايّوب خزّاز ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر يا امام جعفر صادق عليهماالسلام روايت كرده است در قول خداى عز و جل : «فَمَنْ جآءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهى فَلَهُ ما سَلَفَ» (2) ، كه فرمود :«موعظه ، توبه است» . و ترجمه ظاهر آيه اين است كه : «پس هر كه بيايد او را (يعنى برسد به او) پندى از پروردگارش ، پس باز ايستد ، پس از براى او است آنچه گذشته ، كه بر آن عقاب و بازخواستى نيست» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از محمد بن على ، از محمد بن فضيل ، از ابو الصّبّاح كنانى كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «يا أَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا تُوبُوا اِلَى اللّه ِ تَوْبَةً نَصُوحا» (3) ؛ يعنى :«اى كسانى كه ايمان آورده ايد! باز گرديد به سوى خدا و از گناهان توبه كنيد ، توبه و بازگشتى نصوح؛ يعنى خالص از براى خدا ، يا محكم و استوار ، يا ناصح مردمان» . و حضرت فرمود كه : «بنده از گناه توبه مى كند . بعد از آن ، در آن عود نمى كند و بر نمى گردد» . و محمد بن فضيل گفت كه : امام موسى كاظم عليه السلام را از اين آيه سؤال كردم ، فرمود كه : «از گناه توبه مى كند . بعد از آن ، در آن عود نمى كند . و دوست ترين بندگان به سوى خدا ، آنانند كه در گناه افتاده مى شوند و توبه مى كنند» .
.
ص: 224
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا» ؟ قَالَ:«هُوَ الذَّنْبُ الَّذِي لَا يَعُودُ فِيهِ أَبَداً» . قُلْتُ: وَ أَيُّنَا لَمْ يَعُدْ؟ فَقَالَ: «يَا أَبَا مُحَمَّدٍ، إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ مِنْ عِبَادِهِ الْمُفَتَّنَ التَّوَّابَ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَعْطَى التَّائِبِينَ ثَلَاثَ خِصَالٍ لَوْ أَعْطى خَصْلَةً مِنْهَا جَمِيعَ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ لَنَجَوْا بِهَا: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ التَّوّابِينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ» فَمَنْ أَحَبَّهُ اللّهُ لَمْ يُعَذِّبْهُ. وَ قَوْلُهُ: «الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ كُلَّ شَىْ ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحِيمِ رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنّاتِ عَدْنٍ الَّتِى وَعَدْتَهُمْ وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّيّاتِهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ وَ قِهِمُ السَّيِّئاتِ وَ مَنْ تَقِ السَّيِّئاتِ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ» . وَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ الَّذِينَ لا يَدْعُونَ مَعَ اللّهِ إِلهًا آخَرَ وَ لا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِى حَرَّمَ اللّهُ إِلَا بِالْحَقِّ وَ لا يَزْنُونَ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ يَلْقَ أَثامًا يُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ يَخْلُدْ فِيهِ مُهانًا إِلَا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صالِحًا فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ كانَ اللّهُ غَفُورًا رَحِيمًا» ».
.
ص: 225
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابو ايّوب ، از ابو بصير روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : «يا أَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا تُوبُوا اِلَى اللّه ِ تَوْبَةً نَصُوحا» . فرمود كه :«آن ، گناهى است كه هرگز در آن عود نكند» . عرض كردم كه : كدام يك از ما است كه عود نكرده و برنگشته؟ فرمود كه : «اى ابامحمد! به درستى كه خداى عز و جلدوست مى دارد از بندگان خويش ، كسى را كه فريب خورده و در گناه افتاده باشد ، و توبه كرده باشد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از بعضى از اصحاب ما روايت كرده و آن را مرفوع ساخته و گفته است كه :«به درستى كه خداى _ تبارك و تعالى _ توبه كاران را سه خصلت عطا فرموده ، كه اگر يك خصلت از آنها را به همه اهل آسمان ها و زمين عطا مى فرمود ، هر آينه به همان يك خصلت نجات مى يافتند . و آنها ، قول خداى عز و جل است كه : «اِنَّ اللّه َ يُحِبُّ التَّوّابينَ وَيُحِّبُ الْمُتَطَهِّرينَ» (1) ؛ پس هر كه خداى _ تعالى _ او را دوست دارد ، او را عذاب نكند . و قول آن جناب كه مى فرمايد : «اَلَّذينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذينَ امَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْى ءٍ رَحْمَةٍ وَعِلْما فَاغْفِرْ لِلَّذينَ تابُوا وَاتَّبَعُوا سَبيلَكَ وَقِهِمْ عَذابَ الْجَحيمِ * رَبَّنا وَأَدْخِلْهُمْ جَنّاتِ عَدْنٍ الَّتى وَعَدْتَهُمْ وَمَنْ صَلَحَ مِنْ ابآئِهِمْ وَأَزْواجِهِمْ وَذُرِّيّاتِهِمْ اِنَّكَ أَنْتَ الْعزَيزُ الْحَكيم * وَقِهِمُ السَّيِّئاتِ وَمَنْ تَقِ السَّيِّئاتِ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ العَظيمُ» (2) ؛ يعنى : «آنان كه برمى دارند عرش خدا را ، و كسانى كه در گرداگرد آنند از كروبيّان ، كه هميشه به طواف آن مشغول اند ، تسبيح مى كنند به ستايش پروردگار خويش ، و تصديق مى كنند به ربوبيّت و وحدانيّت آن جناب ، و طلب آمرزش مى كنند از براى كسانى كه ايمان آورده اند ، (و استغفار ايشان به اين طريق است كه از روى نياز مى گويند :) پروردگارا! فرا گرفته هر چيزى را از روى بخشش و دانش (يعنى رحمت و علمت به همه چيز رسيده) پس بيامرز كسانى را كه توبه كردند و پيروى نمودند راه توبه را ، كه طريق ايمان است ، و نگاه دار ايشان را از عذاب آتش سوزان . پروردگارا! و درآور ايشان را در بوستان هايى با اقامتگاه بهشت دائمت ، آن بوستان ها كه وعده داده اى ايشان را . و نيز درآور در آن با ايشان ، كسانى را كه شايسته باشند از پدران ايشان و زنان ايشان و فرزندان ايشان . به درستى كه تويى غالب دانا ، كه از هيچ مقدورى عاجز نشوى ، و هر چه كنى ، بر وفق حكمت و مصلحت باشد . و نگاه دار ايشان را از بدى ها و از عقوبت آنها . و هر كه را كه نگاه دارى از عقوبت بدى ها در روز جزا ، پس به حقيقت كه رحم كرده اى او را (و به روضه رضوان رسانيده اى ، يا هر كه را نگاه دارى از گناهان در دار دنيا ، رحم كرده اى او را) ، و آن نگاهدارى تو ، فيروزى بزرگ و ظفرى بزرگوار است» . و قول آن جناب عز و جل : «وَالَّذينَ لا يَدْعُونَ مَعَ اللّه ِ الِهاً آخرَ وَلا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتى حَرَّمَ اللّه ُ اِلّا بِالْحَقِّ وَلا يَزْنُونَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ يَلْقَ أَثاما * يُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ يَوْمَ الْقيمَةِ وَيَخْلُدْ فيهِ مُهانا * اِلّا مَنْ تابَ وَأمَنَ وَعَمِلَ عَمَلاً صالِحا فَأُولئِكَ يُبَدِّلُ اللّه ُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَكانَ اللّه غَفُورا رَحيما» (3) ؛ يعنى : «و بندگان خداوند بسيار مهربان ، آنانند كه نمى خوانند و نمى پرستند با خدا ، خداى ديگر را ، و نمى كشند تنى را كه خدا كشتن آن را حرام گردانيده ، مگر به حقّ و موجبات كشتن ، و زنا نمى كنند» . و ترجمه بعضى از باقى مانده گذشت ، و ترجمه تتمّه اين است كه : «مگر آن كس كه توبه كند و ايمان آورد ، و بكند كارى را كه شايسته باشد؛ پس آن گروه ، بدل مى كند خدا بدى هاى ايشان را كه گناهان است ، به خوبى ها (يعنى ثواب ها) . و خدا آمرزنده و بخشنده بود و خواهد بود» .
.
ص: 226
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنِ الْعَلَاءِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ: «يَا مُحَمَّدَ بْنَ مُسْلِمٍ، ذُنُوبُ الْمُؤْمِنِ إِذَا تَابَ مِنْهَا مَغْفُورَةٌ لَهُ؛ فَلْيَعْمَلِ الْمُؤْمِنُ لِمَا يَسْتَأْنِفُ بَعْدَ التَّوْبَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ؛ أَمَا وَ اللّهِ ، إِنَّهَا لَيْسَتْ إِلَا لِأَهْلِ الْاءِيمَانِ». قُلْتُ: فَإِنْ عَادَ بَعْدَ التَّوْبَةِ وَ الِاسْتِغْفَارِ مِنَ الذُّنُوبِ، وَ عَادَ فِي التَّوْبَةِ؟ فَقَالَ:«يَا مُحَمَّدَ بْنَ مُسْلِمٍ، أَ تَرَى الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ يَنْدَمُ عَلى ذَنْبِهِ وَ يَسْتَغْفِرُ مِنْهُ وَ يَتُوبُ ، ثُمَّ لَا يَقْبَلُ اللّهُ تَوْبَتَهُ؟!». قُلْتُ: فَإِنَّهُ فَعَلَ ذلِكَ مِرَاراً ، يُذْنِبُ ثُمَّ يَتُوبُ وَ يَسْتَغْفِرُ؟ فَقَالَ: «كُلَّمَا عَادَ الْمُؤْمِنُ بِالِاسْتِغْفَارِ وَ التَّوْبَةِ، عَادَ اللّهُ عَلَيْهِ بِالْمَغْفِرَةِ، وَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ، يَقْبَلُ التَّوْبَةَ، وَ يَعْفُو عَنِ السَّيِّئَاتِ؛ فَإِيَّاكَ أَنْ تُقَنِّطَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ».
.
ص: 227
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از علاء ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اى محمد ، پسر مسلم! گناهان ، مؤمن چون از آنها توبه كند ، از برايش آمرزيده مى شود؛ پس بايد كه مؤمن عمل كند ، آنچه را كه از سر مى گيرد ، بعد از توبه و آمرزش . بدان و آگاه باش! به خدا سوگند كه اين مغفرت نيست ، مگر از براى اهل ايمان» . عرض كردم : پس اگر برگردد ، بعد از توبه و استغفار از گناهان ، و دوباره گناه كند ، و باز در توبه عود نمايد ، چه حال دارد؟ فرمود كه : «اى محمد ، پسر مسلم! آيا چنان مى پندارى كه بنده مؤمن ، بر گناه خود پشيمان مى شود ، و از خداى عز و جلطلب آمرزش از آن مى كند و توبه مى كند ، و خداى عز و جل با وجود اينها ، توبه او را قبول نمى فرمايد؟» عرض كردم : پس اگر چندين مرتبه چنين كند كه مرتكب گناه شود ، بعد از آن ، توبه كند و آمرزش طلبد؟ فرمود : «در هر زمان كه مؤمن به استغفار و توبه باز گردد ، خداى عز و جلاز او بپذيرد ، و به آمرزش بر او بازگردد و تفضّل فرمايد . و به درستى كه خداى عز و جلآمرزنده اى است مهربان ، كه توبه را قبول مى كند ، و از گناهان در مى گذرد؛ پس بپرهيز از آنكه مؤمنان را از رحمت خداى عز و جل نوميد گردانى» 1 .
.
ص: 228
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَيْمُونٍ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ تَذَكَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ» . قَالَ:«هُوَ الْعَبْدُ يَهُمُّ بِالذَّنْبِ، ثُمَّ يَتَذَكَّرُ فَيُمْسِكُ، فَذلِكَ قَوْلُهُ: «تَذَكَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ» ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ:«إِنَّ اللّهَ تَعَالى أَشَدُّ فَرَحاً بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ مِنْ رَجُلٍ أَضَلَّ رَاحِلَتَهُ وَ زَادَهُ فِي لَيْلَةٍ ظَلْمَاءَ، فَوَجَدَهَا؛ فَاللّهُ أَشَدُّ فَرَحاً بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ مِنْ ذلِكَ الرَّجُلِ بِرَاحِلَتِهِ حِينَ وَجَدَهَا».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْعَبْدَ الْمُفَتَّنَ التَّوَّابَ، وَ مَنْ لاَ يَكُونُ ذلِكَ مِنْهُ كَانَ أَفْضَلَ».
.
ص: 229
ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، از ابن فضّال ، از ثعلبة بن ميمون ، از ابو بصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : آن حضرت را سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «اِذا مَسَّهُمْ طآئِفٌ مِنَ الشَيْطانِ تَذَكَّرُوا فَاِذا هُمْ مُبْصِرُونَ» (1) ؛ يعنى :«به درستى كه آنان كه پرهيز كردند ، چون برسد ايشان را وسوسه و مكرى از جانب شيطان ، كه در خاطرها فرود آيد و به گرد آن در آيد ، پند گيرند و خدا را ياد كنند؛ پس ناگاه ايشان بينايان باشند ، كه راه حق و صواب را ببينند» . و حضرت فرمود كه : «مراد از آن ، بنده اى است كه قصد گناه مى كند ، بعد از آن ، متذكّر مى شود و به اين سبب باز مى ايستد . و اين ، معنى قول آن جناب است كه فرموده : «تَذَكَّرُوا فَاِذا هُمْ مُبْصِرُونَ» » .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از عمر بن اذينه ، از ابو عبيده روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل سخت تر است از روى شادى به توبه بنده خويش ، از مردى كه شترِ سوارى و توشه دان (يعنى سفره) خود را در شب تارى گم كرده باشد ، بعد از آن ، آن را بيابد؛ پس به درستى كه خدا سخت تر است از روى شادى به توبه بنده خود ، از اين مرد ، به راحله خودش ، در هنگامى كه آن را بيابد» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن اسماعيل ، از عبد اللّه بن عثمان ، از ابو جميله روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود : «به درستى كه خدا دوست مى دارد بنده اى را كه در گناه افتاده و توبه كار باشد . و هر كس كه اين از او سر نزده باشد ، بهتر باشد»
.
ص: 230
عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ يُوسُفَ أَبِي يَعْقُوبَ بَيَّاعِ الْأَرُزِّ، عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ:«التَّائِبُ مِنَ الذَّنْبِ كَمَنْ لَا ذَنْبَ لَهُ، وَ الْمُقِيمُ عَلَى الذَّنْبِ وَ هُوَ مُسْتَغْفِرٌ مِنْهُ كَالْمُسْتَهْزِىِ?.
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ؛ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَوْحى إِلى دَاوُدَ عليه السلام : أَنِ ائْتِ عَبْدِي دَانِيَالَ، فَقُلْ لَهُ: إِنَّكَ عَصَيْتَنِي فَغَفَرْتُ لَكَ، وَ عَصَيْتَنِي فَغَفَرْتُ لَكَ، وَ عَصَيْتَنِي فَغَفَرْتُ لَكَ، فَإِنْ أَنْتَ عَصَيْتَنِيَ الرَّابِعَةَ لَمْ أَغْفِرْ لَكَ. فَأَتَاهُ دَاوُدُ عليه السلام ، فَقَالَ: يَا دَانِيَالُ، إِنَّنِي رَسُولُ اللّهِ إِلَيْكَ وَ هُوَ يَقُولُ لَكَ إِنَّكَ عَصَيْتَنِي فَغَفَرْتُ لَكَ، وَ عَصَيْتَنِي فَغَفَرْتُ لَكَ، وَ عَصَيْتَنِي فَغَفَرْتُ لَكَ، فَإِنْ أَنْتَ عَصَيْتَنِيَ الرَّابِعَةَ لَمْ أَغْفِرْ لَكَ. فَقَالَ لَهُ دَانِيَالُ: قَدْ أَبْلَغْتَ يَا نَبِيَّ اللّهِ، فَلَمَّا كَانَ فِي السَّحَرِ قَامَ دَانِيَالُ، فَنَاجى رَبَّهُ، فَقَالَ: يَا رَبِّ، إِنَّ دَاوُدَ نَبِيَّكَ أَخْبَرَنِي عَنْكَ أَنَّنِي قَدْ عَصَيْتُكَ فَغَفَرْتَ لِي، وَ عَصَيْتُكَ فَغَفَرْتَ لِي، وَ عَصَيْتُكَ فَغَفَرْتَ لِي، وَ أَخْبَرَنِي عَنْكَ أَنِّي إِنْ عَصَيْتُكَ الرَّابِعَةَ لَمْ تَغْفِرْ لِي، فَوَعِزَّتِكَ لَئِنْ لَمْ تَعْصِمْنِي لَأَعْصِيَنَّكَ، ثُمَّ لَأَعْصِيَنَّكَ، ثُمَّ لَأَعْصِيَنَّكَ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ، عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«إِذَا تَابَ الْعَبْدُ تَوْبَةً نَصُوحاً، أَحَبَّهُ اللّهُ، فَسَتَرَ عَلَيْهِ». فَقُلْتُ: وَ كَيْفَ يَسْتُرُ عَلَيْهِ؟ قَالَ: «يُنْسِي مَلَكَيْهِ مَا كَانَا يَكْتُبَانِ عَلَيْهِ، وَ يُوحِي اللّهُ إِلى جَوَارِحِهِ وَ إِلى بِقَاعِ الْأَرْضِ: أَنِ اكْتُمِي عَلَيْهِ ذُنُوبَهُ، فَيَلْقَى اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ حِينَ يَلْقَاهُ وَ لَيْسَ شَيْءٌ يَشْهَدُ عَلَيْهِ بِشَيْءٍ مِنَ الذُّنُوبِ».
.
ص: 231
از او ، از احمد بن محمد ، از على بن نعمان ، از محمد بن سنان ، از يوسف _ يعنى ابو يعقوب برنج فروش _ ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه گفت :شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود : «آنكه از گناه توبه مى كند ، چون كسى است كه او را گناهى نباشد . و آنكه بر سر گناه ايستاده و از آن آمرزش مى طلبد ، چون كسى است كه ريشخند مى كند» .
على بن ابراهيم روايت كرده است ، از پدرش و چند نفر از اصحاب ما ، از سهل بن زياد و هر دو ، از ابن محبوب ، از ابو حمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل به سوى داود عليه السلام وحى فرمود كه : بيا بنده من دانيال را (يعنى به سوى او توجّه كن) و به او بگو كه : مرا نافرمانى كردى و تو را آمرزيدم ، و باز مرا نافرمانى كردى و تو را آمرزيدم ، و ديگر مرا نافرمانى كردى و تو را آمرزيدم؛ پس اگر در مرتبه چهارم مرا نافرمانى كنى ، تو را نمى آمرزم؛ پس داود عليه السلام به نزد دانيال آمد و به او گفت كه : اى دانيال! به درستى كه من فرستاده خدايم به سوى تو ، و آن جناب به تو مى فرمايد كه : مرا نافرمانى كردى و تو را آمرزيدم ، و باز مرا نافرمانى كردى و تو را آمرزيدم ، و ديگر مرا نافرمانى كردى و تو را آمرزيدم؛ پس اگر در مرتبه چهارم مرا نافرمانى كنى ، تو را نمى آمرزم . دانيال به آن حضرت عرض كرد كه : اى پيغمبر خدا! آنچه بر تو بود ، رسانيدى و تبليغ رسالت خدا كردى؛ پس چون وقت سحر شد ، دانيال برخاست و با پروردگار خويش مناجات كرد و عرض كرد كه : اى پروردگار من! به درستى كه پيغمبرت داود ، مرا خبر داد از جانب تو ، كه من تو را نافرمانى كرده ام و تو مرا آمرزيده اى ، و باز تو را نافرمانى كرده ام و مرا آمرزيده اى ، و باز تو را نافرمانى كرده ام و مرا آمرزيده اى . و مرا از جانب تو خبر داد كه : اگر تو را در مرتبه چهارم نافرمانى كنم ، مرا نمى آمرزى؛ پس سوگند ياد مى كنم به عزّت تو ، كه اگر مرا نگاه ندارى ، هر آينه تو را نافرمانى مى كنم ، بعد از آن ، تو را نافرمانى مى كنم ، بعد از آن ، تو را نافرمانى مى كنم» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از موسى بن قاسم ، از جدّش حسن بن راشد ، از معاويه بن وهب كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«چون بنده توبه كند ، توبه نصوح ، خداى عز و جل او را دوست دارد ، و گناهان او را بر او بپوشاند» . عرض كردم كه : چگونه بر او بپوشاند؟ فرمود كه : «آنچه را كه دو فرشته نويسندگان اعمالش بر او مى نوشتند ، از ياد ايشان مى برد ، و چنان مى كند كه آن را فراموش كنند . و به سوى اعضاى او و بقعه هاى زمين ، وحى مى فرمايد كه : گناهان او را بر او بپوشيد؛ پس خداى عز و جل را ملاقات مى كند ، در هنگامى كه او را ملاقات مى كند ، و چيزى نيست كه بر او گواهى دهد به چيزى از گناهان» .
.
ص: 232
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَفْرَحُ بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ إِذَا تَابَ، كَمَا يَفْرَحُ أَحَدُكُمْ بِضَالَّتِهِ إِذَا وَجَدَهَا».
192 _ بَابُ الِاسْتِغْفَارِ مِنَ الذَّنْبِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ، عَنْ زُرَارَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا أَذْنَبَ ذَنْباً أُجِّلَ مِنْ غُدْوَةٍ إِلَى اللَّيْلِ، فَإِنِ اسْتَغْفَرَ اللّهَ لَمْ يُكْتَبْ عَلَيْهِ».
عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ؛ وَ أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ عَمِلَ سَيِّئَةً أُجِّلَ فِيهَا سَبْعَ سَاعَاتٍ مِنَ النَّهَارِ، فَإِنْ قَالَ: أَسْتَغْفِرُ اللّهَ الَّذِي لَا إِلهَ إِلَا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ _ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ _ لَمْ تُكْتَبْ عَلَيْهِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ؛ وَ أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى جَمِيعاً، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ إِسْحَاقَ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ، عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ، عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«الْعَبْدُ الْمُؤْمِنُ إِذَا أَذْنَبَ ذَنْباً أَجَّلَهُ اللّهُ سَبْعَ سَاعَاتٍ، فَإِنِ اسْتَغْفَرَ اللّهَ لَمْ يُكْتَبْ عَلَيْهِ شَيْءٌ؛ وَ إِنْ مَضَتِ السَّاعَاتُ وَ لَمْ يَسْتَغْفِرْ، كُتِبَتْ عَلَيْهِ سَيِّئَةٌ، وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيَذْكُرُ ذَنْبَهُ بَعْدَ عِشْرِينَ سَنَةً حَتّى يَسْتَغْفِرَ رَبَّهُ، فَيَغْفِرَ لَهُ، وَ إِنَّ الْكَافِرَ لَيَنْسَاهُ مِنْ سَاعَتِهِ».
.
ص: 233
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از ابن قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل شاد مى شود به توبه بنده مؤمن خود ، چون توبه كند ، چنان كه يكى از شما به گم شده خود شاد مى شود ، چون آن را بيابد» .
192 . باب در بيان آمرزش طلبيدن از گناهانعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از محمد بن حمران ، از زراره روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه بنده چون گناهى را مرتكب شود ، از اوّل روز تا شب مهلت داده شود ، پس اگر از خدا آمرزش طلبد ، بر او نوشته نشود» .
از او ، از پدرش ، از ابن ابى عمير روايت است و ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، از صفوان ، از ابو ايّوب ، از ابو بصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه گناهى را بكند ، در باب آن ، هفت ساعت از روز مهلت داده شود؛ پس اگر سه مرتبه آمرزش طلبد از خدايى كه نيست خدايى ، مگر او ، كه زنده و پاينده است بر وجه دوام ، به اين كه بگويد : أَسْتَغْفِرُ اللّه َ الَّذى لا اِلهَ اِلّا هُوَ الحَىُّ الْقَيُّومُ ، آن گناه ، بر او نوشته نشود» .
على بن ابراهيم روايت كرده است ، از پدرش و ابو على اشعرى و محمد بن يحيى ، هر دو از حسين بن اسحاق ، از على بن مهزيار ، از فضالة بن ايّوب ، از عبد الصّمد بشير ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«بنده مؤمن چون گناهى را به عمل آورد ، خداى عز و جلهفت ساعت او را مهلت دهد . پس اگر از خدا آمرزش طلب كند ، چيزى بر او نوشته نشود ، و اگر آن ساعت ها بگذرد و استغفار نكند ، يك گناه بر او نوشته شود . و به درستى كه مؤمن ، بعد از بيست سال ، گناه خود را به خاطر مى آورد ، تا آنكه از پروردگار خود آمرزش طلب كند ، و خدا او را بيامرزد . و به درستى كه كافر ، گناه را فراموش مى كند ، در همان ساعت كه آن را به جا آورده [است]» .
.
ص: 234
حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ، عَنْ أَبَانٍ، عَنْ زَيْدٍ الشَّحَّامِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: «كَانَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَتُوبُ إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِي كُلِّ يَوْمٍ سَبْعِينَ مَرَّةً». فَقُلْتُ: أَ كَانَ يَقُولُ: أَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ؟ قَالَ: «لَا ، وَ لكِنْ كَانَ يَقُولُ : أَتُوبُ إِلَى اللّهِ». قُلْتُ: إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله كَانَ يَتُوبُ وَ لَا يَعُودُ، وَ نَحْنُ نَتُوبُ وَ نَعُودُ . فَقَالَ:حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ، عَنْ أَبَانٍ، عَنْ زَيْدٍ الشَّحَّامِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: «كَانَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَتُوبُ إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِي كُلِّ يَوْمٍ سَبْعِينَ مَرَّةً». فَقُلْتُ: أَ كَانَ يَقُولُ: أَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ؟ قَالَ: «لَا ، وَ لكِنْ كَانَ يَقُولُ : أَتُوبُ إِلَى اللّهِ». قُلْتُ: إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله كَانَ يَتُوبُ وَ لَا يَعُودُ، وَ نَحْنُ نَتُوبُ وَ نَعُودُ . فَقَالَ: «اللّهُ الْمُسْتَعَانُ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ عَمِلَ سَيِّئَةً أُجِّلَ فِيهَا سَبْعَ سَاعَاتٍ مِنَ النَّهَارِ، فَإِنْ قَالَ: أَسْتَغْفِرُ اللّهَ الَّذِي لَا إِلهَ إِلَا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ _ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ _ لَمْ تُكْتَبْ عَلَيْهِ» .
عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ بَيَّاعِ الْأَكْسِيَةِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيُذْنِبُ الذَّنْبَ، فَيَذْكُرُ بَعْدَ عِشْرِينَ سَنَةً، فَيَسْتَغْفِرُ اللّهَ مِنْهُ، فَيَغْفِرُ لَهُ، وَ إِنَّمَا يُذَكِّرُهُ لِيَغْفِرَ لَهُ، وَ إِنَّ الْكَافِرَ لَيُذْنِبُ الذَّنْبَ، فَيَنْسَاهُ مِنْ سَاعَتِهِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَا مِنْ مُؤْمِنٍ يُقَارِفُ فِي يَوْمِهِ وَ لَيْلَتِهِ أَرْبَعِينَ كَبِيرَةً، فَيَقُولُ _ وَ هُوَ نَادِمٌ _ : أَسْتَغْفِرُ اللّهَ الَّذِي لَا إِلهَ إِلَا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ، بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ ، ذُو الْجَلَالِ وَ الْاءِكْرَامِ، وَ أَسْأَلُهُ أَنْ يُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ يَتُوبَ عَلَيَّ إِلَا غَفَرَهَا اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لَهُ، وَ لَا خَيْرَ فِيمَنْ يُقَارِفُ فِي يَوْمٍ أَكْثَرَ مِنْ أَرْبَعِينَ كَبِيرَةً».
عَنْهُ، عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا رَفَعُوهُ، قَالُوا: قَالَ:«لِكُلِّ شَيْءٍ دَوَاءٌ، وَ دَوَاءُ الذُّنُوبِ الِاسْتِغْفَارُ» .
.
ص: 235
حميد بن زياد ، از حسن بن محمد ، از چندين نفر ، از ابان ، از زيد شحّام ،از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله به سوى خداى عز و جل توبه مى فرمود ، در روزى هفتاد مرتبه» . عرض كردم كه : مى فرمود : «أَسْتَغْفِرُ اللّه َ وَأَتُوبُ اِلَيْهِ»؟ فرمود : «نه ، وليكن مى فرمود : أَتُوبُ اِلَى اللّه ِ» . عرض كردم : به درستى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله توبه مى كرد و برنمى گشت ، و ما توبه مى كنيم و برمى گرديم . فرمود كه : «خدا يارى خواسته شده است» (يعنى از او يارى بخواه ، تا به سوى گناه برنگردى و توبه را نشكنى) .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از ابو ايّوب ، از ابو بصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه گناهى را به عمل آورد ، در باب آن ، هفت ساعت از روز مهلت داده شود؛ پس اگر سه مرتبه بگويد كه : أَسْتَغْفِرُ اللّه َ الَّذى لا اِلهَ اِلّا هُوَ الْحَىُّ الْقَيُّومُ وَأَتُوبُ اِلَيْهِ ، آن گناه ، بر او نوشته نشود» .
از او ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از على بن عقبه عبافروش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«به درستى كه مؤمن گناه مى كند؛ پس بعد از بيست سال به خاطر مى آورد ، و از خداى عز و جل آمرزش مى طلبد ، و خدا او را مى آمرزد . و جز اين نيست كه خدا آن را به خاطرش مى آورد ، كه او را بيامرزد . و به درستى كه كافر گناه مى كند ، و در همان ساعت ، آن را فراموش مى كند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از ابن محبوب ، از هشام بن سالم ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هيچ مؤمنى نيست كه در روز و شبى كه بر او مى گذرد ، چهل گناه كبيره را كسب كند ، پس بگويد _ در حالتى كه پشيمان باشد _ كه :أَسْتَغْفِرُ اللّه َ الَّذى لا اِلهَ اِلّا هُوَ الْحَىُّ الْقَيُّومُ بَديعَ السَّمواتِ وَالْاَرْضِ ذَاالْجَلالِ وَالْاَكْرامِ وَأَسْئَلَهُ أَنْ يُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَألِ مُحَمَّدٍ وَأَنْ يَتُوبَ عَلىَّ ، مگر آنكه خداى عز و جل ، آن گناهان را از برايش بيامرزد . و هيچ خوبى نيست در كسى كه در روزى بيشتر از چهل گناه كبيره را كسب مى كند» .
از او ، از چند نفر از اصحاب ما روايت است كه آن را مرفوع ساختند و گفتند كه : فرمود :«هر چيزى را دوايى هست ، و دواى گناهان ، استغفار و طلب آمرزش است» .
.
ص: 236
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى جَمِيعاً، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ إِسْحَاقَ ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ حَفْصٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«مَا مِنْ مُؤْمِنٍ يُذْنِبُ ذَنْباً إِلَا أَجَّلَهُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ سَبْعَ سَاعَاتٍ مِنَ النَّهَارِ؛ فَإِنْ هُوَ تَابَ لَمْ يُكْتَبْ عَلَيْهِ شَيْءٌ، وَ إِنْ هُوَ لَمْ يَفْعَلْ كَتَبَ اللّهُ عَلَيْهِ سَيِّئَةً». فَأَتَاهُ عَبَّادٌ الْبَصْرِيُّ، فَقَالَ لَهُ: بَلَغَنَا أَنَّكَ قُلْتَ : مَا مِنْ عَبْدٍ يُذْنِبُ ذَنْباً إِلَا أَجَّلَهُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ سَبْعَ سَاعَاتٍ مِنَ النَّهَارِ؟ فَقَالَ: «لَيْسَ هكَذَا قُلْتُ، وَ لكِنِّي قُلْتُ: مَا مِنْ مُؤْمِنٍ، وَ كَذلِكَ كَانَ قَوْلِي».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَنْ قَالَ : أَسْتَغْفِرُ اللّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ فِي كُلِّ يَوْمٍ، غَفَرَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لَهُ سَبْعَمِائَةِ ذَنْبٍ، وَ لَا خَيْرَ فِي عَبْدٍ يُذْنِبُ فِي كُلِّ يَوْمٍ سَبْعَمِائَةِ ذَنْبٍ».
193 _ بَابٌ فِيمَا أَعْطَى اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ آدَمَ عليه السلام وَقْتَ التَّوْبَةِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ، عَنِ بُكَيْرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ أَوْ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليهماالسلام، قَالَ:«إِنَّ آدَمَ عليه السلام قَالَ: يَا رَبِّ ، سَلَّطْتَ عَلَيَّ الشَّيْطَانَ ، وَ أَجْرَيْتَهُ مِنِّي مَجْرَى الدَّمِ، فَاجْعَلْ لِي شَيْئاً، فَقَالَ: يَا آدَمُ، جَعَلْتُ لَكَ أَنَّ مَنْ هَمَّ مِنْ ذُرِّيَّتِكَ بِسَيِّئَةٍ لَمْ تُكْتَبْ عَلَيْهِ، فَإِنْ عَمِلَهَا كُتِبَتْ عَلَيْهِ سَيِّئَةٌ؛ وَ مَنْ هَمَّ مِنْهُمْ بِحَسَنَةٍ، فَإِنْ لَمْ يَعْمَلْهَا كُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ، فَإِنْ هُوَ عَمِلَهَا كُتِبَتْ لَهُ عَشْراً؛ قَالَ: يَا رَبِّ، زِدْنِي، قَالَ: جَعَلْتُ لَكَ أَنَّ مَنْ عَمِلَ مِنْهُمْ سَيِّئَةً ، ثُمَّ اسْتَغْفَرَ لَهُ غَفَرْتُ لَهُ؛ قَالَ: يَا رَبِّ، زِدْنِي، قَالَ: جَعَلْتُ لَهُمُ التَّوْبَةَ _ أَوْ قَالَ: بَسَطْتُ لَهُمُ التَّوْبَةَ _ حَتّى تَبْلُغَ النَّفْسُ هذِهِ؛ قَالَ: يَا رَبِّ، حَسْبِي».
.
ص: 237
ابو على اشعرى و محمد بن يحيى هر دو روايت كرده اند ، از حسين بن اسحاق و على بن ابراهيم ، از پدرش و همه ، از على بن مهزيار ، از نضر بن سويد ، از عبد اللّه بن سنان ، از حفص كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هيچ مؤمنى نيست كه گناهى را مرتكب شود ، مگر آنكه خداى عز و جل هفت ساعت از روز ، او را مهلت دهد؛ پس اگر آن گناه كننده توبه كند ، چيزى بر او نوشته نشود ، و اگر توبه نكند ، يك گناه بر او نوشته شود» . پس عبّاد بصرى به خدمتش آمد و به آن حضرت عرض كرد كه : به ما رسيده كه تو گفته اى كه : «هيچ بنده اى نيست كه گناهى را مرتكب شود ، مگر آنكه خداى عز و جل هفت ساعت از روز ، او را مهلت دهد» . حضرت فرمود : «همچنين نگفتم ، وليكن گفتم كه : هيچ مؤمنى نيست ، و گفتار من همچنين بود» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد عيسى ، از محمدبن سنان ، از عمّار بن مروان روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«هر كه در روزى ، صد مرتبه بگويد : أَسْتَغْفِرُ اللّه َ ، خداى عز و جل هفتصد گناه را از برايش بيامرزد . و هيچ خوبى نيست در بنده اى كه در روزى ، هفتصد گناه را به عمل آورد» .
193 . باب در بيان عطا كردن خداى عز و جل وقت توبه را به آدم عليه السلامعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از جميل بن درّاج ، از بكير ، از امام جعفر صادق يا از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه حضرت آدم عليه السلام گفت كه : اى پروردگار من! شيطان را بر من مسلّط گردانيدى ، و او را مانند خون در بدن من روان ساختى؛ پس از براى من چيزى قرار ده (يعنى چيزى كه به آن ، از شرّ او محفوظ باشم) . فرمود كه : اى آدم! از براى تو اين را قرار دادم كه ، هر كه از فرزندانت قصد معصيتى بكند ، بر او نوشته نشود . پس اگر آن را به عمل آورد ، يك گناه بر او نوشته شود . و هر كه از ايشان قصد ثوابى بكند ، پس اگر آن را به عمل نياورد ، يك ثواب از برايش نوشته شود ، و اگر آن را به عمل آورد ، ده ثواب از برايش نوشته شود . عرض كرد كه : اى پروردگار من! از براى من زياد كن . فرمود كه : از برايت قرار دادم كه ، هر كه از ايشان گناهى بكند ، بعد از آن ، طلب آمرزش كند ، او را بيامرزد . عرض كرد كه : اى پروردگار من! از براى من زياد كن . فرمود كه : توبه را از براى ايشان قرار دادم ، و توبه را از براى ايشان پهن كردم ، و در آن وسعتى دادم تا جان به اينجا؛ يعنى به حنجره برسد . عرض كرد كه : اى پروردگار من! مرا بس است» .
.
ص: 238
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِسَنَةٍ قَبِلَ اللّهُ تَوْبَتَهُ، ثُمَّ قَالَ: إِنَّ السَّنَةَ لَكَثِيرَةٌ؛ مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِشَهْرٍ قَبِلَ اللّهُ تَوْبَتَهُ، ثُمَّ قَالَ: إِنَّ الشَّهْرَ لَكَثِيرٌ؛ مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِجُمْعَةٍ قَبِلَ اللّهُ تَوْبَتَهُ، ثُمَّ قَالَ: إِنَّ الْجُمْعَةَ لَكَثِيرٌ؛ مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِيَوْمٍ قَبِلَ اللّهُ تَوْبَتَهُ، ثُمَّ قَالَ: إِنَّ يَوْماً لَكَثِيرٌ، مَنْ تَابَ قَبْلَ أَنْ يُعَايِنَ قَبِلَ اللّهُ تَوْبَتَهُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ جَمِيلٍ ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«إِذَا بَلَغَتِ النَّفْسُ هذِهِ _ وَ أَهْوى بِيَدِهِ إِلى حَلْقِهِ _ لَمْ يَكُنْ لِلْعَالِمِ تَوْبَةٌ، وَ كَانَتْ لِلْجَاهِلِ تَوْبَةٌ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ، قَالَ: خَرَجْنَا إِلى مَكَّةَ، وَ مَعَنَا شَيْخٌ مُتَأَلِّهٌ مُتَعَبِّدٌ، لَا يَعْرِفُ هذَا الْأَمْرَ ، يُتِمُّ الصَّلَاةَ فِي الطَّرِيقِ، وَ مَعَهُ ابْنُ أَخٍ لَهُ مُسْلِمٌ، فَمَرِضَ الشَّيْخُ، فَقُلْتُ لِابْنِ أَخِيهِ: لَوْ عَرَضْتَ هذَا الْأَمْرَ عَلى عَمِّكَ لَعَلَّ اللّهَ أَنْ يُخَلِّصَهُ، فَقَالَ كُلُّهُمْ: دَعُوا الشَّيْخَ حَتّى يَمُوتَ عَلى حَالِهِ؛ فَإِنَّهُ حَسَنُ الْهَيْئَةِ، فَلَمْ يَصْبِرْ ابْنُ أَخِيهِ حَتّى قَالَ لَهُ: يَا عَمِّ، إِنَّ النَّاسَ ارْتَدُّوا بَعْدَ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله إِلَا نَفَراً يَسِيراً، وَ كَانَ لِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عليه السلام مِنَ الطَّاعَةِ مَا كَانَ لِرَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وَ كَانَ بَعْدَ رَسُولِ اللّهِ الْحَقُّ وَ الطَّاعَةُ لَهُ، قَالَ: فَتَنَفَّسَ الشَّيْخُ وَ شَهَقَ، وَ قَالَ: أَنَا عَلى هذَا، وَ خَرَجَتْ نَفْسُهُ. فَدَخَلْنَا عَلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَعَرَضَ عَلِيُّ بْنُ السَّرِيِّ هذَا الْكَلَامَ عَلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَقَالَ:«هُوَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ». قَالَ لَهُ عَلِيُّ بْنُ السَّرِيِّ: إِنَّهُ لَمْ يَعْرِفْ شَيْئاً مِنْ هذَا غَيْرَ سَاعَتِهِ تِلْكَ؟! قَالَ: «فَتُرِيدُونَ مِنْهُ مَا ذَا؟ قَدْ دَخَلَ وَ اللّهِ الْجَنَّةَ».
.
ص: 239
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه يك سال پيش از مردنش توبه كند ، خدا توبه او را قبول فرمايد؛ پس فرمود : به درستى كه يك سال ، بسيار است . هر كه يك ماه پيش از مردنش توبه كند ، خدا توبه او را قبول فرمايد . پس فرمود : به درستى كه يك ماه ، بسيار است . هر كه يك جمعه (يعنى يك هفته) پيش از مردنش توبه كند ، خدا توبه او را قبول فرمايد . پس فرمود : به درستى كه يك جمعه ، بسيار است . هر كه يك روز پيش از مردنش توبه كند ، خدا توبه او را قبول فرمايد؛ پس فرمود : به درستى كه يك روز ، بسيار است . هر كه توبه كند پيش از آنكه امور آخرت را معاينةً ببيند ، خدا توبه او را قبول فرمايد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از جميل ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون جان به اينجا رسد _ و به دست خويش به سوى گلوى مباركش اشاره فرمود _ ، عالِم را توبه اى نباشد ، و جاهل را توبه باشد» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از معاويه بن وهب روايت كرده است كه گفت : به سوى مكّه بيرون رفتيم ، و همراه ما پيرى بود به غايت حق پرست ، و بسيار عبادت مى نمود ، و در عرض راه ، نماز را تمام مى كرد . و پسر برادرى داشت مسلمان ، كه با او بود؛ پس من به پسر برادرش گفتم كه : كاش اين امر _ يعنى امر امامت _ را بر عمويت عرضه مى دادى ، شايد كه خداى عز و جل او را خالص گرداند و شيعه شود؛ پس همه ايشان گفتند كه : اين پير را وا گذاريد كه بر حالى كه دارد ، بميرد؛زيرا كه او خوش شكل است؛ پس پسر برادرش هيچ صبر نكرد ، تا آنكه به او گفت كه : اى عمو! به درستى كه مردم بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله مرتد شدند و از دين برگشتند ، مگر جماعتى اندك . و از براى على بن ابى طالب عليه السلام از طاعت بود ، آنچه از براى رسول خدا صلى الله عليه و آله بود . و بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله ، حق و طاعت ، از براى آن حضرت بود . راوى مى گويد : پس آن پير آه سردى كشيد ، و بانگ زد و گفت كه : من بر اين اعتقاد و اين مذهبم ، و جانش بيرون آمد . بعد از آن ، بر امام جعفر صادق عليه السلام داخل شديم ، و على بن سرّى اين كلام را بر حضرت صادق عليه السلام عرضه داد . فرمود كه :«آن پيرمردى است از اهل بهشت» . على بن سرّى به آن حضرت عرض كرد كه : او چيزى از اين امر را نشناخت ، غير از يك ساعت كه در آن بود . فرمود : «پس چه چيز از او مى خواهيد؟ به خدا سوگند كه داخل بهشت شد» .
.
ص: 240
194 _ بَابُ اللَّمَمِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: أَ رَأَيْتَ قَوْلَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْاءِثْمِ وَ الْفَواحِشَ إِلَا اللَّمَمَ» ؟ قَالَ:«هُوَ الذَّنْبُ يُلِمُّ بِهِ الرَّجُلُ، فَيَمْكُثُ مَا شَاءَ اللّهُ، ثُمَّ يُلِمُّ بِهِ بَعْدُ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ، عَنِ الْعَلَاءِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَحَدِهِمَا عليهماالسلام، قَالَ: قُلْتُ لَهُ : «الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْاءِثْمِ وَ الْفَواحِشَ إِلَا اللَّمَمَ» ؟ قَالَ:«الْهَنَةُ بَعْدَ الْهَنَةِ ، أَيِ الذَّنْبُ بَعْدَ الذَّنْبِ يُلِمُّ بِهِ الْعَبْدُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَا مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَا وَ لَهُ ذَنْبٌ يَهْجُرُهُ زَمَاناً، ثُمَّ يُلِمُّ بِهِ، وَ ذلِكَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِلَّا اللَّمَمَ» ». وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْاءِثْمِ وَ الْفَواحِشَ إِلَا اللَّمَمَ» قَالَ: «الْفَوَاحِشُ: الزِّنى، وَ السَّرِقَةُ؛ وَ اللَّمَمُ : الرَّجُلُ يُلِمُّ بِالذَّنْبِ، فَيَسْتَغْفِرُ اللّهَ مِنْهُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنِ الْحَارِثِ بْنِ بَهْرَامَ، عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَيْعٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَنْ جَاءَنَا يَلْتَمِسُ الْفِقْهَ وَ الْقُرْآنَ وَ تَفْسِيرَهُ، فَدَعُوهُ؛ وَ مَنْ جَاءَنَا يُبْدِي عَوْرَةً قَدْ سَتَرَهَا اللّهُ، فَنَحُّوهُ». فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ، جُعِلْتُ فِدَاكَ، وَ اللّهِ، إِنَّنِي لَمُقِيمٌ عَلى ذَنْبٍ مُنْذُ دَهْرٍ ، أُرِيدُ أَنْ أَتَحَوَّلَ عَنْهُ إِلى غَيْرِهِ، فَمَا أَقْدِرُ عَلَيْهِ. فَقَالَ لَهُ: «إِنْ كُنْتَ صَادِقاً، فَإِنَّ اللّهَ يُحِبُّكَ، وَ مَا يَمْنَعُهُ أَنْ يَنْقُلَكَ مِنْهُ إِلى غَيْرِهِ إِلَا لِكَيْ تَخَافَهُ».
.
ص: 241
194 . باب لمم (1)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابو ايّوب ، از محمد بن مسلم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : به آن حضرت عرض كردم كه : مرا خبر دهد از قول خداى عز و جل : «اَلَّذينَ يَجْتَنِبُونَ كَبآئِرَ الْاِثْمِ وَالْفَواحِشَ اِلَا اللَّمَمَ» (2) ؛ يعنى :«نيكوكاران ، آنانند كه اجتناب مى كنند از بزرگ هاى از گناه (يعنى از گناهان بزرگ به يك سو مى شوند) و از فاحشه ها ، و آنچه زشت باشد ، مگر آنچه صغير و خُرد باشد» (چه گناه صغيره ، تا به حدّ اصرار نرسيده ، آمرزيده است) . و حضرت فرمود كه : «آن گناهى است كه مردى آن را به عمل مى آورد؛ پس آن مقدار كه خدا خواهد ، درنگ مى كند ، بعد از آن ، آن را به عمل مى آورد» .
ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد اللّه الجبّار ، از صفوان ، از علا ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر يا امام جعفر صادق عليهماالسلامروايت كرده است كه گفت : به آن حضرت عرض كردم كه : «اَلَّذينَ يَجْتَنِبُونَ كَبآئِرَ الْاِثِم وَالْفَواحِشَ اِلّاَ اللَّمَمَ» فرمود كه :«لمم ، هَنَه است بعد از هَنَه؛ يعنى گناه بعد از گناه ، كه بنده در آن فرود آيد ، و آن را به فعل آورد» . (3)
على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از اسحاق بن عمّار روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«هيچ مؤمنى نيست ، مگر آنكه او را گناهى است كه در زمانى از آن دورى مى كند . بعد از آن ، آن را به فعل مى آورد . و اين است معنى فرموده خداى عز و جل كه مى فرمايد : «اِلَّا اللَّمَمَ» » . راوى مى گويد : و نيز از آن حضرت سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «اَلَّذينَ يَجْتَنِبُونَ كَبآئِرَ الْاِثمِ وَالْفَواحِشَ اِلّاَ اللَّمَمَ» . فرمود كه : «فواحش ، زنا و دزدى است . و لمم ، آن است كه مردى گناهى را به فعل آورد ، پس از خدا طلب آمرزش مى كند ، به جهت آن گناه» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حارث بن بهرام ، از عمرو بن جميع روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«هر كه به نزد ما آيد و طالب فقه و قرآن و تفسير و بيان آن باشد ، او را وا گذاريد . و هر كه به نزد ما آيد كه ظاهر گرداند امر زشتى را كه خدا آن را پوشيده ، او را دور گردانيد».پس مردى از آن گروه ، به حضرت عرض كرد كه : فداى تو گردم! به خدا سوگند كه مدتى است مديد كه من بر گناهى اقامه دارم ، و مى خواهم كه از آن گناه به سوى غير آن منتقل شوم ، و قدرت بر آن ندارم . حضرت به آن مرد فرمود كه : «اگر راستگويى ، پس به درستى كه خداى عز و جل تو را دوست مى دارد ، و چيزى آن جناب را منع نمى كند از آنكه تو را از آن به سوى غير آن نقل كند ، مگر از براى آنكه از او بترسى» .
.
ص: 242
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى، عَنْ حَرِيزٍ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَا مِنْ ذَنْبٍ إِلَا وَ قَدْ طُبِعَ عَلَيْهِ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ يَهْجُرُهُ الزَّمَانَ، ثُمَّ يُلِمُّ بِهِ، وَ هُوَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْاءِثْمِ وَ الْفَواحِشَ إِلَا اللَّمَمَ» » . قَالَ: «اللَّمَّامُ : الْعَبْدُ الَّذِي يُلِمُّ الذَّنْبَ بَعْدَ الذَّنْبِ لَيْسَ مِنْ سَلِيقَتِهِ ، أَيْ مِنْ طَبِيعَتِهِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ؛ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنِ ابْنِ رِئَابٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَا يَكُونُ سَجِيَّتُهُ الْكَذِبَ وَ الْبُخْلَ وَ الْفُجُورَ، وَ رُبَّمَا أَلَمَّ مِنْ ذلِكَ شَيْئاً لَا يَدُومُ عَلَيْهِ» . قِيلَ: فَيَزْنِي؟ قَالَ: «نَعَمْ، وَ لكِنْ لَا يُولَدُ لَهُ مِنْ تِلْكَ النُّطْفَةِ».
195 _ بَابٌ فِي أَنَّ الذُّنُوبَ ثَلَاثَةٌعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ حَمَّادٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ، قَالَ: صَعِدَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام بِالْكُوفَةِ الْمِنْبَرَ، فَحَمِدَ اللّهَ وَ أَثْنى عَلَيْهِ، ثُمَّ قَالَ:«أَيُّهَا النَّاسُ، إِنَّ الذُّنُوبَ ثَلَاثَةٌ». ثُمَّ أَمْسَكَ، فَقَالَ لَهُ حَبَّةُ الْعُرَنِيُّ؛ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، قُلْتَ: «الذُّنُوبُ ثَلَاثَةٌ» ثُمَّ أَمْسَكْتَ؟ فَقَالَ: «مَا ذَكَرْتُهَا إِلَا وَ أَنَا أُرِيدُ أَنْ أُفَسِّرَهَا، وَ لكِنْ عَرَضَ لِي بُهْرٌ حَالَ بَيْنِي وَ بَيْنَ الْكَلَامِ؛ نَعَمْ، الذُّنُوبُ ثَلَاثَةٌ: فَذَنْبٌ مَغْفُورٌ، وَ ذَنْبٌ غَيْرُ مَغْفُورٍ، وَ ذَنْبٌ نَرْجُو لِصَاحِبِهِ وَ نَخَافُ عَلَيْهِ». قَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، فَبَيِّنْهَا لَنَا. قَالَ: «نَعَمْ، أَمَّا الذَّنْبُ الْمَغْفُورُ، فَعَبْدٌ عَاقَبَهُ اللّهُ عَلى ذَنْبِهِ فِي الدُّنْيَا، فَاللّهُ أَحْلَمُ وَ أَكْرَمُ مِنْ أَنْ يُعَاقِبَ عَبْدَهُ مَرَّتَيْنِ. وَ أَمَّا الذَّنْبُ الَّذِي لَا يُغْفَرُ، فَمَظَالِمُ الْعِبَادِ بَعْضِهِمْ لِبَعْضٍ؛ إِنَّ اللّهَ _ تَبَارَكَ وَ تَعَالى _ إِذَا بَرَزَ لِخَلْقِهِ أَقْسَمَ قَسَماً عَلى نَفْسِهِ، فَقَالَ: وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي، لَا يَجُوزُنِي ظُلْمُ ظَالِمٍ وَ لَوْ كَفٌّ بِكَفٍّ، وَ لَوْ مَسْحَةٌ بِكَفٍّ، وَ لَوْ نَطْحَةٌ مَا بَيْنَ الْقَرْنَاءِ إِلَى الْجَمَّاءِ، فَيَقْتَصُّ لِلْعِبَادِ بَعْضِهِمْ مِنْ بَعْضٍ حَتّى لَا يَبْقى لِأَحَدٍ عَلى أَحَدٍ مَظْلِمَةٌ، ثُمَّ يَبْعَثُهُمْ لِلْحِسَابِ. وَ أَمَّا الذَّنْبُ الثَّالِثُ، فَذَنْبٌ سَتَرَهُ اللّهُ عَلى خَلْقِهِ، وَ رَزَقَهُ التَّوْبَةَ مِنْهُ، فَأَصْبَحَ خَائِفاً مِنْ ذَنْبِهِ، رَاجِياً لِرَبِّهِ؛ فَنَحْنُ لَهُ كَمَا هُوَ لِنَفْسِهِ، نَرْجُو لَهُ الرَّحْمَةَ، وَ نَخَافُ عَلَيْهِ الْعَذَابَ».
.
ص: 243
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از حريز ، از اسحاق بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هيچ گناهى نيست ، مگر آنكه بنده مؤمنى بر آن سرشته شده ، كه زمانى از آن دورى مى كند . بعد از آن ، آن را به فعل مى آورد . و اين است معنى قول خداى عز و جل : «اَلَّذينَ يَجْتَنِبُونَ كَبآئِرَ الْاِثِم وَالْفَواحِشَ اِلّاَ اللَّمَمَ» » .فرمود كه : «لمم _ به فتح لام و تشديد ميم _ ، بنده اى است كه گناهى را بعد از گناهى به فعل مى آورد ، و از سليقه او؛ يعنى از طبع او نيست ، و چنان نيست كه طبيعى و جبلّى او باشد» .
على بن ابراهيم روايت كرده است ، از پدرش و چند نفر از اصحاب ما ، از سهل بن زياد و هر دو ، از ابن محبوب ، از ابن رئاب كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه خوى مؤمن ، دروغ و بخل و فجور و نابكارى نمى باشد . و بسا است كه از اينها چيزى را به فعل مى آورد ، وليكن پيوسته بر آن نمى باشد» . به آن حضرت عرض شد كه: مؤمن زنا مى كند؟ فرمود : «آرى ، وليكن از آن نطفه ، فرزندى از برايش متولّد نمى شود» .
195 . باب در بيان اينكه گناهان بر سه قسم استعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از عبد الرحمان بن حمّاد ، از بعضى از اصحاب خويش روايت كرده كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه :اميرالمؤمنين عليه السلام در كوفه بر منبر بالا رفت ، و خدا را حمد كرد و بر او ثنا گفت . بعد از آن ، فرمود كه :«اى گروه مردمان! به درستى كه گناهان بر سه قسم است . بعد از آن ، باز ايستاد و هيچ نفرمود» . حبّه عرنى به آن حضرت عرض نمود كه : يا اميرالمؤمنين! فرمودى كه : گناهان بر سه قسم است و باز ايستادى . فرمود كه : «من آن را ذكر نكردم ، مگر آنكه مى خواستم كه آنها را تفسير و بيان كنم ، وليكن مرا ماندگى (و نفس سوختگى) عارض شد ، كه در ميان من و سخن گفتن ، حائل و مانع گرديد . آرى ، گناهان بر سه قسم است : پس گناهى است كه آمرزيده است ، و گناهى است كه آمرزيده نيست ، و گناهى است كه از براى صاحبش اميد داريم ، و بر او مى ترسيم» .عرض كرد كه : يا اميرالمؤمنين! پس آنها را از براى ما بيان فرما . فرمود : «آرى . امّا گناه آمرزيده ، گناه بنده اى است كه خدا او را در دنيا بر گناهش عقاب فرموده و سزا داده است؛ چرا كه ، خداى عز و جل از آن حليم تر و كريم تر است كه دو مرتبه بنده خود را عقاب كند .و امّا گناهى كه آمرزيده نمى شود ، ظلم و ستم بندگان است بر يكديگر . به درستى كه خداى _ تبارك و تعالى _ چون از براى خلق خويش ظاهر شود (يعنى اسباب سلطنت و قهّارى و اساس قدرت و پروردگارى او ، كه بر بيشتر مردمان پوشيده و پنهان بوده ، ظاهر و هويدا گردد) ، سوگند ياد كند به سوگندى كه بر خود لازم گرداند ، و بفرمايد كه : به عزّت و جلال خودم سوگند كه ظلم هيچ ظالمى از من درنگذرد ، و هر چند كه كف دستى باشد به كف دستى ديگر ، و هر چند كه ماليدن به كف دستى باشد ، و هر چند كه سر زدن و شاخ جنگى باشد ، كه در ميان حيوانات شاخدار با بى شاخ اتّفاق افتاده . پس از براى بندگان ، از براى بعضى از ايشان از بعضى ، قصاص مى ستاند ، تا آنكه يكى را بر يكى مظلمه اى نباشد . بعد از آن ، ايشان را از براى حساب مبعوث مى گرداند .و امّا گناه سيم ، گناهى است كه خدا آن را بر خلق خود پوشيده ، و توبه اى از آن گناه را روزى او فرموده است . پس آن بنده صبح كرده از گناه خويش ، ترسان ، و پروردگار خود را اميدوار . و ما از براى او ، چنانيم كه او از براى خود است . رحمت را از برايش اميد داريم ، و بر او از عذاب مى ترسيم» .
.
ص: 244
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ حُمْرَانَ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام عَنْ رَجُلٍ أُقِيمَ عَلَيْهِ الْحَدُّ فِي الرَّجْمِ: أَ يُعَاقَبُ عَلَيْهِ فِي الْاخِرَةِ؟ قَالَ:«إِنَّ اللّهَ أَكْرَمُ مِنْ ذلِكَ».
.
ص: 245
على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از ابن بكير ، از زراره ، از حمران روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام را سؤال كردم از مردى كه در موجب سنگسارى ، حد بر او اقامه مى شود (يعنى او را سنگسار مى كنند) ، آيا در آخرت بر آن معاقَب خواهد بود؟ فرمود :«به درستى كه خداى _ تبارك و تعالى _ از اين كريم تر است» (يعنى كرمش بيش از اين است كه بنده خود را در دنيا و آخرت ، هر دو عقاب فرمايد) .
.
ص: 246
196 _ بَابُ تَعْجِيلِ عُقُوبَةِ الذَّنْبِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ حَمْزَةَ بْنِ حُمْرَانَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِذَا كَانَ مِنْ أَمْرِهِ أَنْ يُكْرِمَ عَبْداً وَ لَهُ ذَنْبٌ، ابْتَلَاهُ بِالسُّقْمِ، فَإِنْ لَمْ يَفْعَلْ ذلِكَ بِهِ، ابْتَلَاهُ بِالْحَاجَةِ، فَإِنْ لَمْ يَفْعَلْ ذلِكَ بِهِ، شَدَّدَ عَلَيْهِ الْمَوْتَ لِيُكَافِيَهُ بِذلِكَ الذَّنْبِ». قَالَ: «وَ إِذَا كَانَ مِنْ أَمْرِهِ أَنْ يُهِينَ عَبْداً وَ لَهُ عِنْدَهُ حَسَنَةٌ، صَحَّحَ بَدَنَهُ، فَإِنْ لَمْ يَفْعَلْ بِهِ ذلِكَ، وَسَّعَ عَلَيْهِ فِي رِزْقِهِ، فَإِنْ هُوَ لَمْ يَفْعَلْ ذلِكَ بِهِ، هَوَّنَ عَلَيْهِ الْمَوْتَ لِيُكَافِيَهُ بِتِلْكَ الْحَسَنَةِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ إِبْرَاهِيمَ، عَنِ الْحَكَمِ بْنِ عُتَيْبَةَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا كَثُرَتْ ذُنُوبُهُ وَ لَمْ يَكُنْ عِنْدَهُ مِنَ الْعَمَلِ مَا يُكَفِّرُهَا، ابْتَلَاهُ بِالْحُزْنِ لِيُكَفِّرَهَا».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي، لَا أُخْرِجُ عَبْداً مِنَ الدُّنْيَا وَ أَنَا أُرِيدُ أَنْ أَرْحَمَهُ حَتّى أَسْتَوْفِيَ مِنْهُ كُلَّ خَطِيئَةٍ عَمِلَهَا: إِمَّا بِسُقْمٍ فِي جَسَدِهِ، وَ إِمَّا بِضِيقٍ فِي رِزْقِهِ، وَ إِمَّا بِخَوْفٍ فِي دُنْيَاهُ ؛ فَإِنْ بَقِيَتْ عَلَيْهِ بَقِيَّةٌ، شَدَّدْتُ عَلَيْهِ عِنْدَ الْمَوْتِ. وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي، لَا أُخْرِجُ عَبْداً مِنَ الدُّنْيَا وَ أَنَا أُرِيدُ أَنْ أُعَذِّبَهُ حَتّى أُوَفِّيَهُ كُلَّ حَسَنَةٍ عَمِلَهَا: إِمَّا بِسَعَةٍ فِي رِزْقِهِ، وَ إِمَّا بِصِحَّةٍ فِي جِسْمِهِ، وَ إِمَّا بِأَمْنٍ فِي دُنْيَاهُ؛ فَإِنْ بَقِيَتْ عَلَيْهِ بَقِيَّةٌ، هَوَّنْتُ عَلَيْهِ بِهَا الْمَوْتَ».
.
ص: 247
196 . باب در بيان تعجيل عقوبت گناهمحمد بن يحيى ، از احمد بن محّمد بن عيسى ، از حسن بن محبوب ، از عبداللّه بن سنان ، از حمزة بن حمران ، از پدرش ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل چون از امر و فرمانش اين باشد كه بنده اى را گرامى دارد ، و او را گناهى باشد ، او را به بيمارى مبتلا گرداند ، و اگر اين ابتلاء و امتحان را با او نكند ، او را به حاجت و پريشانى مبتلا كند ، و اگر اين را با او نكند ، مردن را بر او سخت گرداند كه جانش را به دشوارى بگيرد ، تا آنكه او را به آن گناه سزا دهد» . حضرت فرمود : «و اگر از امر آن جناب اين باشد كه او را خوار گرداند ، و او را در نزد آن جناب ثوابى باشد ، بدنش را صحيح گرداند و پيوسته تندرست باشد ، و اگر اين را با او نكند ، بر او در روزيش وسعت دهد ، و اگر آن جناب اين را با او نكند ، مردن را بر او سهل و آسان گرداند كه جانش را به آسانى بگيرد ، تا آنكه او را به آن حسنه سزا دهد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از اسماعيل بن ابراهيم ، از حكم بن عيينه روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«به درستى كه بنده چون گناهانش بسيار شود ، و از كردار خوب ، چيزى در نزد او نباشد كه آنها را بپوشاند و كفاره آنها باشد ، خدا او را به اندوه مبتلا گرداند ، كه كفّاره آنها باشد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كره اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از ابن قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : خداى عز و جلفرمود : به عزّت و جلال خودم سوگند كه هيچ بنده اى را از دنيا بيرون نمى برم ، و حال آنكه من مى خواهم كه او را رحمت كنم ، تا آنكه تمام ، فرا گيرم از او هر گناهى را كه به عمل آورده ، يا به بيمارى در بدن او ، و يا به تنگى در روزى او ، و يا به ترس در دنياى او؛ پس اگر باقيمانده اى از آن بر او باقى بماند ، در نزد مردن ، بر او سخت گيرم . و به عزّت و جلال خودم سوگند كه هيچ بنده اى را از دنيا بيرون نبرم ، و حال آنكه من خواسته باشم كه او را عذاب كنم ، تا آنكه جزاى هر حسنه اى كه آن را به عمل آورده باشد ، به او دهم ، يا به گشادى در روزى او ، و يا به صحّت در بدن او ، و يا به ايمنى در دنياى او؛ پس اگر باقيمانده اى بر او باقى بماند ، به واسطه آن بقيّه ، مردن را بر او سهل و آسان گردانم» .
.
ص: 248
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيُهَوَّلُ عَلَيْهِ فِي نَوْمِهِ، فَيُغْفَرُ لَهُ ذُنُوبُهُ، وَ إِنَّهُ لَيُمْتَهَنُ فِي بَدَنِهِ، فَيُغْفَرُ لَهُ ذُنُوبُهُ» .
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنِ السَّرِيِّ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِذَا أَرَادَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِعَبْدٍ خَيْراً، عَجَّلَ لَهُ عُقُوبَتَهُ فِي الدُّنْيَا؛ وَ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ سُوءاً، أَمْسَكَ عَلَيْهِ ذُنُوبَهُ حَتّى يُوَافِيَ بِهَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ، عَنْ مِسْمَعِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِكِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ» : لَيْسَ مِنِ الْتِوَاءِ عِرْقٍ، وَ لَا نَكْبَةِ حَجَرٍ، وَ لَا عَثْرَةِ قَدَمٍ، وَ لَا خَدْشِ عُودٍ إِلَا بِذَنْبٍ، وَ لَمَا يَعْفُو اللّهُ أَكْثَرُ؛ فَمَنْ عَجَّلَ اللّهُ عُقُوبَةَ ذَنْبِهِ فِي الدُّنْيَا، فَإِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَجَلُّ وَ أَكْرَمُ وَ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ يَعُودَ فِي عُقُوبَتِهِ فِي الْاخِرَةِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مُوسَى الْوَرَّاقِ، عَنْ عَلِيٍّ الْأَحْمَسِيِّ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَا يَزَالُ الْهَمُّ وَ الْغَمُّ بِالْمُؤْمِنِ حَتّى مَا يَدَعَ لَهُ ذَنْباً».
عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنِ الْحَارِثِ بْنِ بَهْرَامَ، عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَيْعٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، يَقُولُ:«إِنَّ الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ لَيَهْتَمُّ فِي الدُّنْيَا حَتّى يَخْرُجَ مِنْهَا وَ لَا ذَنْبَ عَلَيْهِ».
.
ص: 249
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از ابن محبوب ، از هشام بن سالم ، از ابان بن تغلب كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«به درستى كه مؤمن در خواب چيزى بر او ظاهر مى شود كه بترسد (يعنى خواب هولناك و پريشان مى بيند) ، و به جهت آن ، گناهانش از برايش آمرزيده مى شود . و به درستى كه مؤمن در بدنش ضعف به هم مى رسد و نزار و خوار و بى مقدار مى شود ، و گناهانش به جهت آن ، از برايش آمرزيده مى شود» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از سرىّ بن خالد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون خدا خير و خوبى را نسبت به بنده اى اراده فرمايد ، در عقوبتش در دنيا تعجيل فرمايد ، و آن را زود به او برساند ، و چون بدى را به بنده اى اراده داشته باشد ، گناهانش را بر او نگاه دارد ، كه او را در باب آنها در دنيا عقوبتى نكند ، تا آنكه در روز قيامت بيايد با آن گناهان» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از محمد بن حسن بن شمّون ، از عبداللّه بن عبد الرحمان ، از مسمع بن عبد الملك ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام در قول خداى _ تعالى _ : «وَما أَصابَكُمْ مِنْ مُصيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْديكُمْ وَيَعْفُو عَنْ كَثيرٍ» (1) ، فرمود كه : هيچ رگى نمى جهد ، و پا به سنگى نمى آيد ، و قدمى نمى لغزد ، و چوبى عضوى را نمى خراشد ، مگر آنكه به سبب گناهى است . و هر آينه آنچه خدا عفو مى كند ، بيشتر است؛ پس هر كه خدا عقوبت گناهش را در دنيا بشتاباند ، در قيامت عقابى بر او نيست؛ زيرا كه ، خدا از آن بزرگوارتر و كريم تر و عظيم تر است كه در آخرت در عقوبت او عود كند» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از عبّاس بن موسى ورّاق ، از على احمسى ، از مردى ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : پيوسته همّ و غم (يعنى انواع اندوه) با مؤمن مى باشد ، تا آنكه گناهى را از براى او وا نگذارد» .
از او ، از احمد بن محمد و على بن ابراهيم ، از پدرش ، هر دو از ابن ابى عمير ، از حارث بن بهرام ، از عمرو بن جميع روايت است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه بنده مؤمن در دنيا اندوهناك مى شود ، تا آنكه از دنيا بيرون رود و گناهى بر او نباشد» .
.
ص: 250
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عَلِيٍّ الْأَحْمَسِيِّ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«لَا يَزَالُ الْهَمُّ وَ الْغَمُّ بِالْمُؤْمِنِ حَتّى مَا يَدَعَ لَهُ مِنْ ذَنْبٍ» .
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: مَا مِنْ عَبْدٍ أُرِيدُ أَنْ أُدْخِلَهُ الْجَنَّةَ إِلَا ابْتَلَيْتُهُ فِي جَسَدِهِ، فَإِنْ كَانَ ذلِكَ كَفَّارَةً لِذُنُوبِهِ، وَ إِلَا شَدَّدْتُ عَلَيْهِ عِنْدَ مَوْتِهِ حَتّى يَأْتِيَنِي وَ لَا ذَنْبَ لَهُ، ثُمَّ أُدْخِلُهُ الْجَنَّةَ. وَ مَا مِنْ عَبْدٍ أُرِيدُ أَنْ أُدْخِلَهُ النَّارَ، إِلَا صَحَّحْتُ لَهُ جِسْمَهُ، فَإِنْ كَانَ ذلِكَ تَمَاماً لِطَلِبَتِهِ عِنْدِي، وَ إِلَا آمَنْتُ خَوْفَهُ مِنْ سُلْطَانِهِ، فَإِنْ كَانَ ذلِكَ تَمَاماً لِطَلِبَتِهِ عِنْدِي، وَ إِلَا وَسَّعْتُ عَلَيْهِ فِي رِزْقِهِ، فَإِنْ كَانَ ذلِكَ تَمَاماً لِطَلِبَتِهِ عِنْدِي، وَ إِلَا هَوَّنْتُ عَلَيْهِ مَوْتَهُ حَتّى يَأْتِيَنِي وَ لَا حَسَنَةَ لَهُ عِنْدِي، ثُمَّ أُدْخِلُهُ النَّارَ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ، عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِي مَنْصُورٍ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«مَرَّ نَبِيٌّ مِنْ أَنْبِيَاءِ بَنِي إِسْرَائِيلَ بِرَجُلٍ بَعْضُهُ تَحْتَ حَائِطٍ وَ بَعْضُهُ خَارِجٌ مِنْهُ، قَدْ شَعَّثَتْهُ الطَّيْرُ، وَ مَزَّقَتْهُ الْكِلَابُ، ثُمَّ مَضى، فَرُفِعَتْ لَهُ مَدِينَةٌ، فَدَخَلَهَا، فَإِذَا هُوَ بِعَظِيمٍ مِنْ عُظَمَائِهَا مَيِّتٍ عَلى سَرِيرٍ، مُسَجًّى بِالدِّيبَاجِ حَوْلَهُ الْمِجْمَرُ، فَقَالَ: يَا رَبِّ، أَشْهَدُ أَنَّكَ حَكَمٌ عَدْلٌ لَا تَجُورُ، هذَا عَبْدُكَ لَمْ يُشْرِكْ بِكَ طَرْفَةَ عَيْنٍ أَمَتَّهُ بِتِلْكَ الْمِيتَةِ، وَ هذَا عَبْدُكَ لَمْ يُؤْمِنْ بِكَ طَرْفَةَ عَيْنٍ أَمَتَّهُ بِهذِهِ الْمِيتَةِ؟ فَقَالَ: عَبْدِي، أَنَا _ كَمَا قُلْتَ _ حَكَمٌ عَدْلٌ لَا أَجُورُ، ذلِكَ عَبْدِي كَانَتْ لَهُ عِنْدِي سَيِّئَةٌ _ أَوْ ذَنْبٌ _ أَمَتُّهُ بِتِلْكَ الْمِيتَةِ لِكَيْ يَلْقَانِي وَ لَمْ يَبْقَ عَلَيْهِ شَيْءٌ، وَ هذَا عَبْدِي كَانَتْ لَهُ عِنْدِي حَسَنَةٌ، فَأَمَتُّهُ بِهذِهِ الْمِيتَةِ لِكَيْ يَلْقَانِي وَ لَيْسَ لَهُ عِنْدِي حَسَنَةٌ».
.
ص: 251
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از على احمسى ، از مردى ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پيوسته همّ و غم با مؤمن مى باشد ، تا آنكه هيچ گناهى را از برايش وا نگذارد» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از معاويه بن وهب ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : خداى عز و جلفرموده است كه : هيچ بنده اى نيست كه خواسته باشم كه او را داخل بهشت گردانم ، مگر آنكه او را در بدنش مبتلا گردانم كه عليل و رنجور باشد . پس اگر آن ابتلاء ، كفّاره گناهان او گردد ، فنعم المطلوب [= چه بهتر] ، و اگر نه ، در نزد مردنش بر او سخت گيرم ، تا آنكه بيايد و او را گناهى نباشد ، و او را داخل بهشت گردانم . و هيچ بنده اى نيست كه خواسته باشم كه او را داخل آتش دوزخ گردانم ، مگر آنكه بدنش را از براى او صحيح گردانم كه تندرست باشد . پس اگر آن تندرستى تمام باشد در تلافى از براى طلبى كه در نزد من دارد ، فبها ، و اگر نه ، ترس او را از سلطان او ايمن گردانم . پس اگر آن ايمنى تمام باشد از براى طلبى كه در نزد من دارد ، و اگر نه ، در روزيش بر او توسعه دهم . پس اگر آن توسعه تمام باشد از براى طلبى كه در نزد من دارد ، و اگر نه ، مردنش را بر او سهل و آسان گردانم ، تا آنكه به نزد من آيد ، و او را حسنه و ثوابى نباشد ، پس او را داخل آتش دوزخ گردانم» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از محمد بن اورمه ، از نضر بن سويد ، از درست بن ابى منصور ، از ابن مسكان ، از بعضى از اصحاب ما ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«پيغمبرى از پيغمبران بنى اسرائيل به مرد مرده اى گذشت كه پاره اى از او در زير ديوارى و پاره اى از او از آن بيرون بود ، و مرغان ، قدرى از او را خورده ، يا چشم او را كنده بودند ، و سگان ، او را دريده بودند . پس آن پيغمبر از آنجا درگذشت و شهرى از برايش نمودار شد و به نظر درآمد ، و رفت تا در آن شهر داخل گرديد . ناگاه ديد كه بزرگى از بزرگان آن شهر مرده ، و بر بالاى تختى گذاشته و او را به ديبا پوشيده اند ، و در گرداگرد او مجمرها گذاشته ، مى سوزد» (1) .تتمّه حديث «پس آن پيغمبر عرض كرد كه : اى پروردگار من! شهادت مى دهم كه تو حاكم عادلى كه هيچ جور و ستم نمى كنى . آن مرده ، بنده تو است كه در يك چشم زدن به تو شرك نياورده بود . او را به آن نوع مردن ميرانيدى؟ و اينك ، بنده تو است كه در يك چشم زدن به تو ايمان نياورده بود . او را به اين نوع مردن مرانيده اى؟ حق _ تعالى _ فرمود كه : اى بنده من! من ، چنان كه تو گفتى ، حاكم عادلم كه هيچ جور و ستم نمى كنم . آن مرده اى كه تو ديدى ، بنده من است كه او را در نزد من گناهى بود ، او را به آن نوع مردن ميرانيدم ، از براى آنكه مرا ملاقات كند و چيزى بر او باقى نباشد ، و اينك بنده من است كه او را در نزد من حسنه اى بود؛ پس او را به اين نوع مردن مى رانيدم ، از براى آنكه مرا ملاقات كند و او را در نزد من حسنه اى نباشد» .
.
ص: 252
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ، قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَدَخَلَ عَلَيْهِ شَيْخٌ، فَقَالَ: يَا أَبَا عَبْدِ اللّهِ، أَشْكُو إِلَيْكَ وُلْدِي وَ عُقُوقَهُمْ، وَ إِخْوَانِي وَ جَفَاهُمْ عِنْدَ كِبَرِ سِنِّي، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يَا هذَا، إِنَّ لِلْحَقِّ دَوْلَةً، وَ لِلْبَاطِلِ دَوْلَةً، وَ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا فِي دَوْلَةِ صَاحِبِهِ ذَلِيلٌ، وَ إِنَّ أَدْنى مَا يُصِيبُ الْمُؤْمِنَ فِي دَوْلَةِ الْبَاطِلِ الْعُقُوقُ مِنْ وُلْدِهِ، وَ الْجَفَاءُ مِنْ إِخْوَانِهِ؛ وَ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ يُصِيبُهُ شَيْءٌ مِنَ الرَّفَاهِيَةِ فِي دَوْلَةِ الْبَاطِلِ إِلَا ابْتُلِيَ قَبْلَ مَوْتِهِ: إِمَّا فِي بَدَنِهِ، وَ إِمَّا فِي وُلْدِهِ، وَ إِمَّا فِي مَالِهِ حَتّى يُخَلِّصَهُ اللّهُ مِمَّا اكْتَسَبَ فِي دَوْلَةِ الْبَاطِلِ، وَ يُوَفِّرَ لَهُ حَظَّهُ فِي دَوْلَةِ الْحَقِّ، فَاصْبِرْ وَ أَبْشِرْ».
197 _ بَابٌ فِي تَفْسِيرِ الذُّنُوبِالْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْعَلَاءِ، عَنْ مُجَاهِدٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«الذُّنُوبُ الَّتِي تُغَيِّرُ النِّعَمَ الْبَغْيُ، وَ الذُّنُوبُ الَّتِي تُورِثُ النَّدَمَ الْقَتْلُ، وَالذُّنُوبُ الَّتِي تُنْزِلُ النِّقَمَ الظُّلْمُ، وَ الَّتِي تَهْتِكُ السِّتْرَ شُرْبُ الْخَمْرِ، وَ الَّتِي تَحْبِسُ الرِّزْقَ الزِّنى ، وَ الَّتِي تُعَجِّلُ الْفَنَاءَ قَطِيعَةُ الرَّحِمِ، وَ الَّتِي تَرُدُّ الدُّعَاءَ وَ تُظْلِمُ الْهَوَاءَ عُقُوقُ الْوَالِدَيْنِ».
.
ص: 253
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از ابو الصّباح كنانى كه گفت : در نزد امام جعفر صادق عليه السلام بودم كه پيرى بر آن حضرت داخل شد و عرض كرد كه : يا اباعبداللّه ! به سوى تو شكايت مى كنم از فرزندان خويش و عقوق ايشان ، و از برادران خويش و جفاى ايشان ، در نزد كبر سنّ من ، و در هنگامى كه پير شده ام و سالَم بسيار شده؛ پس حضرت صادق عليه السلام فرمود كه :«اى مرد! به درستى كه حق را دولتى است و باطل را دولتى ، و هر كه از اين دولت ها ، در دولت صاحبش خوار و بى مقدار است . و به درستى كه كمتر چيزى كه به مؤمن مى رسد در دولت باطل ، عقوق است از فرزندانش ، و جفا است از برادرانش ، و هيچ مؤمنى نيست كه در دولت باطل به چيزى از رفاهيّت؛ يعنى خوش عيشى و آسودگى برسد ، مگر آنكه پيش از مردنش مبتلا شود ، يا در بدن ، و يا در فرزندان ، و يا در باب مالش ، تا آنكه خداى عز و جل او را خالص و پاكيزه گرداند ، از آنچه در دولت باطل كسب كرده ، و بهره او را در دولت حق از برايش فراوان و بسيار گرداند . پس صبر كن و شاد باش» .
197 . باب در بيان اقسام عقوبت گناهانحسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از احمد بن محمد ، از عبّاس بن علاء ، از مجاهد ، از پدرش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«گناهانى كه نعمت ها را تغيير مى دهد ، بغى و ستمكارى است ، و گناهانى كه موجب پشيمانى مى شود ، كشتن آدمى است ، و آنها كه عذاب ها و سختى ها را فرود مى آورد ، ظلم و ستم است ، و آنها كه پرده ها را مى درد ، شرب خمر است ، و آنها كه روزى را حبس مى كند ، زنا است ، و آنها كه نيستى را شتاب مى دهد ، قطع رحم است ، و آنها كه دعا را رد مى كند و قبول نمى شود ، و هوا را تيره و تار مى گرداند ، عقوق پدر و مادر است» .
.
ص: 254
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«كَانَ أَبِي عليه السلام يَقُولُ: نَعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الذُّنُوبِ الَّتِي تُعَجِّلُ الْفَنَاءَ، وَ تُقَرِّبُ الْاجَالَ، وَ تُخْلِي الدِّيَارَ، وَ هِيَ: قَطِيعَةُ الرَّحِمِ، وَ الْعُقُوقُ، وَ تَرْكُ الْبِرِّ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَيُّوبَ بْنِ نُوحٍ _ أَوْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ _ عَنْ أَيُّوبَ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيى، قَالَ: حَدَّثَنِي بَعْضُ أَصْحَابِنَا، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِذَا فَشَا أَرْبَعَةٌ ظَهَرَتْ أَرْبَعَةٌ: إِذَا فَشَا الزِّنى ظَهَرَتِ الزَّلْزَلَةُ، وَ إِذَا فَشَا الْجَوْرُ فِي الْحُكْمِ احْتُبِسَ الْقَطْرُ ، وَ إِذَا خُفِرَتِ الذِّمَّةُ أُدِيلَ لِأَهْلِ الشِّرْكِ مِنْ أَهْلِ الْاءِسْلَامِ، وَ إِذَا مُنِعَتِ الزَّكَاةُ ظَهَرَتِ الْحَاجَةُ».
198 _ بَابٌ نَادِرٌمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ الْعَزِيزِ الْعَبْدِيِّ، عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : إِنَّ الْعَبْدَ مِنْ عَبِيدِيَ الْمُؤْمِنِينَ لَيُذْنِبُ الذَّنْبَ الْعَظِيمَ مِمَّا يَسْتَوْجِبُ بِهِ عُقُوبَتِي فِي الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ، فَأَنْظُرُ لَهُ فِيمَا فِيهِ صَلَاحُهُ فِي آخِرَتِهِ، فَأُعَجِّلُ لَهُ الْعُقُوبَةَ عَلَيْهِ فِي الدُّنْيَا لِأُجَازِيَهُ بِذلِكَ الذَّنْبِ، وَ أُقَدِّرُ عُقُوبَةَ ذلِكَ الذَّنْبِ وَ أَقْضِيهِ، وَ أَتْرُكُهُ عَلَيْهِ مَوْقُوفاً غَيْرَ مُمْضًى، وَ لِي فِي إِمْضَائِهِ الْمَشِيئَةُ وَ مَا يَعْلَمُ عَبْدِي بِهِ، فَأَتَرَدَّدُ فِي ذلِكَ مِرَاراً عَلى إِمْضَائِهِ، ثُمَّ أُمْسِكُ عَنْهُ، فَلَا أُمْضِيهِ؛ كَرَاهَةً لِمَسَاءَتِهِ، وَ حَيْداً عَنْ إِدْخَالِ الْمَكْرُوهِ عَلَيْهِ، فَأَتَطَوَّلُ عَلَيْهِ بِالْعَفْوِ عَنْهُ وَ الصَّفْحِ؛ مَحَبَّةً لِمُكَافَاتِهِ لِكَثِيرِ نَوَافِلِهِ الَّتِي يَتَقَرَّبُ بِهَا إِلَيَّ فِي لَيْلِهِ وَ نَهَارِهِ، فَأَصْرِفُ ذلِكَ الْبَلَاءَ عَنْهُ، وَ قَدْ قَدَّرْتُهُ وَ قَضَيْتُهُ وَ تَرَكْتُهُ مَوْقُوفاً، وَ لِي فِي إِمْضَائِهِ الْمَشِيئَةُ، ثُمَّ أَكْتُبُ لَهُ عَظِيمَ أَجْرِ نُزُولِ ذلِكَ الْبَلَاءِ، وَ أَدَّخِرُهُ وَ أُوَفِّرُ لَهُ أَجْرَهُ، وَ لَمْ يَشْعُرْ بِهِ، وَ لَمْ يَصِلْ إِلَيْهِ أَذَاهُ؛ وَ أَنَا اللّهُ الْكَرِيمُ الرَّءُوفُ الرَّحِيمُ».
.
ص: 255
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از اسحاق بن عمّار روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«پدرم عليه السلام مى فرمود : پناه مى برم به خدا از گناهانى كه نيستى را شتاب مى دهد ، و مرگ ها را نزديك مى گرداند ، و خانه ها را خالى مى كند ، و آنها ، قطع رحم و عقوق پدر و مادر و ترك نيكى و احسان است» .
على بن ابراهيم ، از ايّوب بن نوح يا بعضى از اصحاب خويش ، از ايّوب (1) ، از صفوان بن يحيى روايت كرده است كه گفت : حديث كرد مرا بعضى از اصحاب ما و گفت كه : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«چون چهار چيز فاش و شائع گردد ، چهار چيز ظاهر شود . چون زنا فاش گردد ، زلزله و زمين جنبش ظاهر شود ، و چون جور و ستم در حكم فاش گردد ، باران حبس شود ، و چون زنهارى و عهد شكسته شود ، از براى مشركان نسبت به مسلمان غلبه به هم رسد ، و چون زكات را منع كنند ، فقر و پريشانى ظاهر شود» .
198 . باب نادرمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن محبوب ، از عبد العزيز عبدى ، از ابن ابى يعفور روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«خداى عز و جل فرموده است كه : به درستى كه بنده اى از بندگان مؤمن من گناه بزرگى را مرتكب مى شود ، از آنچه به سبب آن در دنيا و آخرت مستوجب عقوبت من مى گردد؛ پس از براى او نظر مى كنم در آنچه صلاح او در امر آخرتش در آن است ، و از برايش عقوبت را بر آن گناه تعجيل مى كنم در دنيا ، تا او را به آن گناه جزا دهم ، و عقوبت آن گناه را مقدّر مى كنم و به آن حكم مى فرمايم ، وليكن آن را بر او موقوف مى دارم ، و امضا و اجراى آن نمى دهم ، و مرا در امضاى آن مشيّت و خواست است ، كه اگر خواهم ، امضاى آن مى دهم ، و بنده من آن را نمى داند و به آن علم ندارد؛ پس چندين مرتبه در اين باب ، بر امضاى آن تردّد مى كنم و از آن باز مى ايستم ، و آن را ممضى نمى كنم و جارى نمى گردانم ، به جهت آنكه بد آمدِ او را ناخوش دارم ، و به جهت ميل كردن از اينكه بر او داخل گردانم چيزى را كه مكروه طبع او باشد؛ پس تفضّل مى كنم بر او به عفو كردن از او ، و به اعراض كردن از روى محبّت و دوستى ، به جهت سزا دادن و مكافات او براى بسيارى از نوافل و مستحبّات او ، كه به واسطه آنها در شب و روز خويش به سوى من تقرّب مى جويد؛ پس آن بلا و زحمت را از او مى گردانم ، و حال آنكه آن را مقدّر كرده ام و به آن حكم فرموده ام ، و آن را موقوف وا گذاشته ام ، و مرا در امضا و اجراى آن ، مشيّت و خواست هست . بعد از آن ، مُزد بزرگى را كه در فرود آمدن آن بلاء و زحمت است از برايش مى نويسم ، و آن را ذخيره مى گردانم ، و اجر او را از برايش فراوان و بسيار مى گردانم ، و او به آن دانا نشده ، و رنج و آزار آن بلا به او نرسيده ، و منم خداى كريم ، كه رؤف و مهربان و رحيم» .
.
ص: 256
199 _ بَابٌ نَادِرٌ أَيْضاًمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ» ؟ فَقَالَ هُوَ:« «وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ» » قَالَ: قُلْتُ: لَيْسَ هذَا أَرَدْتُ، أَ رَأَيْتَ مَا أَصَابَ عَلِيّاً عليه السلام وَ أَشْبَاهَهُ مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ عليهم السلام مِنْ ذلِكَ؟ فَقَالَ: «إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله كَانَ يَتُوبُ إِلَى اللّهِ فِي كُلِّ يَوْمٍ سَبْعِينَ مَرَّةً مِنْ غَيْرِ ذَنْبٍ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ» أَرَأَيْتَ مَا أَصَابَ عَلِيّاً عليه السلام وَ أَهْلَ بَيْتِهِ عليهم السلام مِنْ بَعْدِهِ هُوَ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَ هُمْ أَهْلُ بَيْتِ طَهَارَةٍ، مَعْصُومُونَ؟ فَقَالَ:«إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله كَانَ يَتُوبُ إِلَى اللّهِ وَ يَسْتَغْفِرُهُ فِي كُلِّ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ مِائَةَ مَرَّةٍ مِنْ غَيْرِ ذَنْبٍ، إِنَّ اللّهَ يَخُصُّ أَوْلِيَاءَهُ بِالْمَصَائِبِ لِيَأْجُرَهُمْ عَلَيْهَا مِنْ غَيْرِ ذَنْبٍ».
.
ص: 257
199 . باب نادرايضا ، محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از ابن بكير روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم در باب شرح قول خداى عز و جل : «وَما أَصابَكُمْ مِنْ مُصيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْديكُمْ» ؛ پس آن حضرت فرمود :« «وَيَعْفُو عَنْ كَثيرٍ» (1) » . ابن بكير مى گويد كه : عرض كردم : اين را نخواستم ، مرا خبر ده كه آنچه به على عليه السلام و امثال آن حضرت از اهل بيتش رسيد ، از اين قبيل است؟ فرمود : «به درستى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در هر روز ، هفتاد مرتبه به سوى خداى عز و جل توبه مى كرد ، بى آنكه گناهى داشته باشد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد و على بن ابراهيم ، از پدرش و هر دو ، از ابن محبوب ، از على بن رئاب كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «وَما أَصابَكُمْ مِنْ مُصيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْديكُمْ» ، و عرض كردم كه : مرا خبر ده كه آنچه به على و اهل بيت آن حضرت عليهم السلام رسيد بعد از آن حضرت ، آيا آن ، به سبب آن چيزى است كه دست هاى ايشان كسب كرده بود ، و حال آنكه ايشان اهل بيت طهارت و معصومان اند . فرمود :«به درستى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در هر روز و هر شب ، صد مرتبه به سوى خداى عز و جلتوبه مى فرمود ، و از آن جناب طلب آمرزش مى نمود ، بى آنكه گناهى داشته باشد . به درستى كه خدا دوستان خود را به مصيبت ها مخصوص مى گرداند ، از براى آنكه ايشان را بر آنها مزد دهد ، بى آنكه گناهى داشته باشند» .
.
ص: 258
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ رَفَعَهُ، قَالَ: لَمَّا حُمِلَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ صَلَّى اللّه ُ عَلَيْهِمَا إلى يَزِيدَ بْنِ مُعَاوِيَةَ، فَأُوقِفَ بَيْنَ يَدَيْهِ، قَالَ يَزِيدُ لَعَنَهُ اللّهُ : «وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ» فَقَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام :«لَيْسَتْ هذِهِ الْايَةُ فِينَا؛ إِنَّ فِينَا قَوْلَ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «ما أَصابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِى الْأَرْضِ وَ لا فِى أَنْفُسِكُمْ إِلَا فِى كِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللّهِ يَسِيرٌ» ».
200 _ بَابُ الدَّفْعِ عَنِ الشِّيعَةِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَعْبَدٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْقَاسِمِ، عَنْ يُونُسَ بْنِ ظَبْيَانَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ لَيَدْفَعُ بِمَنْ يُصَلِّي مِنْ شِيعَتِنَا عَمَّنْ لَا يُصَلِّي مِنْ شِيعَتِنَا، وَ لَوْ أَجْمَعُوا عَلى تَرْكِ الصَّلَاةِ لَهَلَكُوا؛ وَ إِنَّ اللّهَ لَيَدْفَعُ بِمَنْ يُزَكِّي مِنْ شِيعَتِنَا عَمَّنْ لَا يُزَكِّي، وَ لَوْ أَجْمَعُوا عَلى تَرْكِ الزَّكَاةِ لَهَلَكُوا؛ وَ إِنَّ اللّهَ لَيَدْفَعُ بِمَنْ يَحُجُّ مِنْ شِيعَتِنَا عَمَّنْ لَا يَحُجُّ، وَ لَوْ أَجْمَعُوا عَلى تَرْكِ الْحَجِّ لَهَلَكُوا، وَ هُوَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ لَوْ لا دَفْعُ اللّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لكِنَّ اللّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعالَمِينَ» فَوَ اللّهِ، مَا نَزَلَتْ إِلَا فِيكُمْ، وَ لَا عَنى بِهَا غَيْرَكُمْ».
.
ص: 259
على بن ابراهيم روايت كرده و آن را مرفوع ساخته و گفته است كه : چون حضرت على بن الحسين عليهماالسلام را به نزد يزيد ، پسر معاويه ، بردند ، آن حضرت را در برابر او بازداشتند . پس يزيد _ لعنه اللّه _ گفت كه : «وَما أَصابَكُمْ مِنْ مُصيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْديكُمْ» . حضرت على بن الحسين عليه السلام به آن ملعون فرمود كه :«اين آيه در شأن ما نيست . به درستى كه در شأن ما است قول خداى عز و جلكه مى فرمايد : «وَما أَصابَ مِنْ مُصيبَةٍ فِى الْاَرضِ وَلا فى أَنْفُسِكُمْ اِلّا فى كِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها اِنَّ ذلِكَ عَلَى اللّه ِ يَسيرٌ» (1) ؛ يعنى : نرسيده و نخواهد رسيد هيچ بليّه اى در زمين و نه در نفس هاى شما (چون قحطى و گرانى و نقصان اموال و زراعات و بيمارى ها و دردها و اندوه ها و مردن خويشان و دوستان و غير آن از انواع آفات) ، مگر آنكه ثبت شده است در لوح محفوظ ، پيش از آنكه بيافرينيم نفس هاى شما را (يا آن مصيبت را ، تا فرشتگان به آن استدلال كنند ، بر آنكه آن جناب _ سبحانه و تعالى _ عالم به ذات است ، و حقيقت هر چيزى را پيش از وقوع آن مى داند) . به درستى كه آن _ يعنى ثبت مصائب در لوح محفوظ ، و ايجاد آنها با وجود بسيارىِ آنها در آن _ ، بر خدا آسان است» .
200 . باب در بيان اينكه خدا به واسطه عامل ، عذاب را از غير عامل دفع مى كند (2)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از على بن معبد ، از عبد اللّه بن قاسم ، از يونس بن ظبيان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جلدفع مى كند به كسى كه نماز مى كند از شيعيان ما ، عذاب را ، از كسى كه نماز نمى كند از شيعيان ما ، و اگر بر ترك نماز اجتماع مى كردند ، هلاك مى شدند . و به درستى كه خداى عز و جل دفع مى كند به كسى كه زكات مى دهد از شيعيان ما ، عذاب را ، از كسى كه زكات نمى دهد ، و اگر بر ترك زكات اجتماع مى كردند ، هلاك مى شدند . و به درستى كه خداى عز و جل دفع مى كند به كسى كه حجّ مى كند از شيعيان ما ، عذاب را ، از كسى كه حج نمى كند ، و اگر بر ترك حجّ اجتماع مى كردند ، هلاك مى شدند . و اين است معنى قول خداى عز و جل : «وَلَوَلا دَفْعُ اللّه ِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْاَرْضُ وَلكِنَّ اللّه َ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعالَمينَ» (3) ؛ پس به خدا سوگند كه اين آيه نازل نشد ، مگر در شأن شما ، و خدا از اين آيه غير شما را قصد نفرموده است» . و ترجمه آيه اين است كه : «و اگر نه بازداشتن خدا بودى مردمان را ، بعضى از ايشان به بعضى ديگر ، هر آينه زمين تباه شدى ، وليكن خدا ، خداوند فضل و رحمت است بر همه عالميان» (يعنى بر فرقه مؤمنان ، در دنيا و آخرت) .
.
ص: 260
201 _ بَابُ أَنَّ تَرْكَ الْخَطِيئَةِ أَيْسَرُ مِنْ [طَلَبِ ]التَّوْبَةِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي الْعَبَّاسِ الْبَقْبَاقِ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : تَرْكُ الْخَطِيئَةِ أَيْسَرُ مِنْ طَلَبِ التَّوْبَةِ، وَ كَمْ مِنْ شَهْوَةِ سَاعَةٍ أَوْرَثَتْ حُزْناً طَوِيلاً، وَ الْمَوْتُ فَضَحَ الدُّنْيَا، فَلَمْ يَتْرُكْ لِذِي لُبٍّ فَرَحاً» .
202 _ بَابُ الِاسْتِدْرَاجِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ جُنْدَبٍ، عَنْ سُفْيَانَ بْنِ السِّمْطِ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّ اللّهَ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ خَيْراً فَأَذْنَبَ ذَنْباً، أَتْبَعَهُ بِنَقِمَةٍ وَ يُذَكِّرُهُ الِاسْتِغْفَارَ، وَ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ شَرّاً فَأَذْنَبَ ذَنْباً، أَتْبَعَهُ بِنِعْمَةٍ لِيُنْسِيَهُ الِاسْتِغْفَارَ وَ يَتَمَادى بِهَا ، وَ هُوَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ» بِالنِّعَمِ عِنْدَ الْمَعَاصِي».
.
ص: 261
201 . باب در بيان اينكه ترك گناه ، از طلب كردن توبه آسان تر است (1)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از بعضى از اصحاب خويش ، از ابو العبّاس بقباق روايت كرده كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود : ترك گناه ، از طلب كردن توبه آسان تر است ، و بسيار شهوت و خواهش نفس است كه در يك ساعت تمام مى شود ، و موجب اندوه دور و دراز است ، و مرگ ، دنيا را رسوا كرده ، پس از براى صاحب عقل خالص ، هيچ شادى را وا نگذاشته است» .
202 . باب در بيان استدراج (2)چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از عبد اللّه بن جندب ، از سفيان بن سمط كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل چون نسبت به بنده اى خير و خوبى را اراده كند ، پس آن بنده مرتكب گناهى شود ، عقوبتى را در پى آن گناه درآورد ، و استغفار را به يادش آورد ، و چون بدى را به بنده اى اراده فرمايد ، و آن بنده گناهى را مرتكب شود ، نعمتى را در پى آن درآورد ، تا آنكه استغفار را از خاطرش ببرد ، و به آن نعمت تمادى كند (و از راه بيرون رود و طول دهد) . و اين است معنى قول خداى عز و جل : «سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ» (3) ؛ يعنى : زود باشد كه بگيريم ايشان را درجه درجه و اندك اندك (به مهلت دادن در معصيت و امنيّت صحّت و ازدياد نعمت) ، از آنجا كه ندانند» (كه اين استدراج است) . و حضرت فرمود كه : «يعنى علم نداشته باشند به نعمت ها در نزد معصيت ها» .
.
ص: 262
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنِ ابْنِ رِئَابٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنِ الِاسْتِدْرَاجِ، فَقَالَ:«هُوَ الْعَبْدُ يُذْنِبُ الذَّنْبَ، فَيُمْلى لَهُ، وَ يُجَدَّدُ لَهُ عِنْدَهَا النِّعَمُ، فَتُلْهِيهِ عَنِ الِاسْتِغْفَارِ مِنَ الذُّنُوبِ، فَهُوَ مُسْتَدْرَجٌ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ، عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ» قَالَ:«هُوَ الْعَبْدُ يُذْنِبُ الذَّنْبَ، فَتُجَدَّدُ لَهُ النِّعْمَةُ مَعَهُ، تُلْهِيهِ تِلْكَ النِّعْمَةُ عَنِ الِاسْتِغْفَارِ مِنْ ذلِكَ الذَّنْبِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِيِّ، عَنْ حَفْصِ بْنِ غِيَاثٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كَمْ مِنْ مَغْرُورٍ بِمَا قَدْ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِ، وَ كَمْ مِنْ مُسْتَدْرَجٍ بِسَتْرِ اللّهِ عَلَيْهِ، وَ كَمْ مِنْ مَفْتُونٍ بِثَنَاءِ النَّاسِ عَلَيْهِ».
203 _ بَابُ مُحَاسَبَةِ الْعَمَلِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ؛ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ جَمِيعاً، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام ، قَالَ:«كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام يَقُولُ: إِنَّمَا الدَّهْرُ ثَلَاثَةُ أَيَّامٍ أَنْتَ فِيمَا بَيْنَهُنَّ: مَضى أَمْسِ بِمَا فِيهِ، فَلَا يَرْجِعُ أَبَداً، فَإِنْ كُنْتَ عَمِلْتَ فِيهِ خَيْراً، لَمْ تَحْزَنْ لِذَهَابِهِ، وَ فَرِحْتَ بِمَا اسْتَقْبَلْتَهُ مِنْهُ، وَ إِنْ كُنْتَ قَدْ فَرَّطْتَ فِيهِ، فَحَسْرَتُكَ شَدِيدَةٌ لِذَهَابِهِ وَ تَفْرِيطِكَ فِيهِ، وَ أَنْتَ فِي يَوْمِكَ الَّذِي أَصْبَحْتَ فِيهِ مِنْ غَدٍ فِي غِرَّةٍ، وَ لَا تَدْرِي لَعَلَّكَ لَا تَبْلُغُهُ، وَ إِنْ بَلَغْتَهُ لَعَلَّ حَظَّكَ فِيهِ فِي التَّفْرِيطِ مِثْلُ حَظِّكَ فِي الْأَمْسِ الْمَاضِي عَنْكَ. فَيَوْمٌ مِنَ الثَّلَاثَةِ قَدْ مَضى أَنْتَ فِيهِ مُفَرِّطٌ، وَ يَوْمٌ تَنْتَظِرُهُ لَسْتَ أَنْتَ مِنْهُ عَلى يَقِينٍ مِنْ تَرْكِ التَّفْرِيطِ، وَ إِنَّمَا هُوَ يَوْمُكَ الَّذِي أَصْبَحْتَ فِيهِ، وَ قَدْ يَنْبَغِي لَكَ أَنْ عَقَلْتَ وَ فَكَّرْتَ فِيمَا فَرَّطْتَ فِي الْأَمْسِ الْمَاضِي مِمَّا فَاتَكَ فِيهِ مِنْ حَسَنَاتٍ أَلَا تَكُونَ اكْتَسَبْتَهَا، وَ مِنْ سَيِّئَاتٍ أَلَا تَكُونَ أَقْصَرْتَ عَنْهَا، وَ أَنْتَ مَعَ هذَا مَعَ اسْتِقْبَالِ غَدٍ عَلى غَيْرِ ثِقَةٍ مِنْ أَنْ تَبْلُغَهُ، وَ عَلى غَيْرِ يَقِينٍ مِنِ اكْتِسَابِ حَسَنَةٍ، أَوْ مُرْتَدَعٍ عَنْ سَيِّئَةٍ مُحْبِطَةٍ ؛ فَأَنْتَ مِنْ يَوْمِكَ الَّذِي تَسْتَقْبِلُ عَلى مِثْلِ يَوْمِكَ الَّذِي اسْتَدْبَرْتَ. فَاعْمَلْ عَمَلَ رَجُلٍ لَيْسَ يَأْمُلُ مِنَ الْأَيَّامِ إِلَا يَوْمَهُ الَّذِي أَصْبَحَ فِيهِ وَ لَيْلَتَهُ، فَاعْمَلْ أَوْ دَعْ، وَ اللّهُ الْمُعِينُ عَلى ذلِكَ».
.
ص: 263
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد و على بن ابراهيم ، از پدرش و هر دو ، از ابن محبوب ، از ابن رئاب ، از بعضى از اصحاب خويش كه گفت : از امام جعفر صادق عليه السلام ، از استدراج سؤال شد . فرمود كه :«مصداق آن ، بنده اى است كه گناه مى كند و مهلت داده مى شود ، و از برايش در نزد آن معصيت ، نعمت هاى تازه به هم مى رسد ، و او را از استغفار از گناهان مشغول مى گرداند . پس چنين كسى ، مستدرج است كه خدا او را استدراج فرموده ، از آنجا كه نمى داند» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از عمّار بن مروان ، از سماعة بن مهران روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ» . فرمود كه :«مصداق آن ، بنده اى است كه گناه مى كند . پس با آن گناه ، نعمت از برايش تازه مى شود ، و آن نعمت ، او را از استغفار از آن گناه مشغول مى سازد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از قاسم بن محمد ، از سليمان منقرى ، از حفص بن غياث ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«بسيار كسى است كه گول خورده به آنچه خداى عز و جل بر او انعام فرموده ، و بسيار مستدرج است كه خدا او را به پرده و پوشيدن خويش بر او استدراج نموده ، و بسيار كسى است كه به ثناى مردمان بر او فريفته شده» .
203 . باب محاسبه و حساب عملعلى بن ابراهيم روايت كرده است ، از پدرش و چند نفر از اصحاب ما ، از سهل بن زياد و هر دو ، از حسين بن محبوب ، از على بن رئاب ، از ابو حمزه ، از حضرت على بن الحسين عليهماالسلامكه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمود : جز اين نيست كه دنيا و روزگار ، سه روز است كه تو در ميانه آنهايى . ديروز كه گذشت با آنچه در آن بود ، و هرگز برنخواهد گشت؛ پس اگر خوبى را در آن عمل كرده اى ، براى رفتن آن اندوه ندارى ، و شاد باشى به آنچه آن را استقبال كرده اى از آن ، و اگر چنانى كه در آن كوتاهى و تقصير كرده اى ، حسرتت سخت است از براى رفتن آن ، و كوتاهى كه در آن كرده اى . و تو در روز خود كه در آن صبح مى كنى در فردا ، در غفلت و بى خبرى ، و نمى دانى شايد كه به آن نرسى ، و اگر به آن برسى ، شايد كه بهره ات در آن در كوتاهى ، مانند بهره ات در ديروز گذشته از تو باشد؛ پس يك روز ، از سه روز ، گذشته ، كه تو در آن مقصّرى و كوتاهى كرده اى ، و يك روز را انتظار مى برى و تو از آن بر يقين نيستى از ترك تقصير و كوتاهى . و جز اين نيست كه همه روزگار ، همان روز تو است كه صبح كرده اى در آن ، و سزاوار است تو را كه عاقل شوى و فكر كنى در آنچه تقصير كرده اى در ديروز گذشته ، از آنچه تو را فوت شده در آن از ثواب هاى چند ، كه چرا چنان نبودى كه آنها را كسب كرده باشى ، و از گناهانى چند ، كه چرا چنان نبودى كه از آنها باز ايستاده باشى ، و تو با اين حال ، با رو آوردن فردا ، اعتمادى ندارى كه به آن برسى ، و بر يقين نيستى از كسب كردن حسنه ، يا باز ايستادن از گناهى كه عمل را فرو مى ريزد؛ پس تو نسبت به آن روزى كه رو به آن مى روى بر طريقه و روش ، مثل آن روزى كه پشت به آن كرده يا پس ، عمل كن ، مانند عمل كردن مردى كه اميدوارى ندارد از روزها ، مگر آن روز را كه صبح كرده در آن ، و شب همان روز؛ پس عمل خير را به جا آور يا وا گذار ، و خداى عز و جليارى كننده است بر آن» .
.
ص: 264
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ الْيَمَانِيِّ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْمَاضِي صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِ، قَالَ:«لَيْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ يُحَاسِبْ نَفْسَهُ فِي كُلِّ يَوْمٍ، فَإِنْ عَمِلَ حَسَناً اسْتَزَادَ اللّهَ ؛ وَ إِنْ عَمِلَ سَيِّئاً اسْتَغْفَرَ اللّهَ مِنْهُ، وَ تَابَ إِلَيْهِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي النُّعْمَانِ الْعِجْلِيِّ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«يَا أَبَا النُّعْمَانِ، لَا يَغُرَّنَّكَ النَّاسُ مِنْ نَفْسِكَ، فَإِنَّ الْأَمْرَ يَصِلُ إِلَيْكَ دُونَهُمْ؛ وَ لَا تَقْطَعْ نَهَارَكَ بِكَذَا وَ كَذَا، فَإِنَّ مَعَكَ مَنْ يَحْفَظُ عَلَيْكَ عَمَلَكَ؛ وَ أَحْسِنْ، فَإِنِّي لَمْ أَرَ شَيْئاً أَحْسَنَ دَرَكاً وَ لَا أَسْرَعَ طَلَباً مِنْ حَسَنَةٍ مُحْدَثَةٍ لِذَنْبٍ قَدِيمٍ». عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَبِي النُّعْمَانِ، مِثْلَهُ.
.
ص: 265
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از ابراهيم بن عمر يمانى ، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«از ما نيست كسى كه در هر روز با خود حساب نكند؛ پس اگر نيكى را عمل كرده ، از خداى عز و جل زيادتى را طلب كند ، و اگر بدى را به فعل آورد ، از خداى _ تعالى _ به جهت آن آمرزش طلبد ، و به سوى او بازگردد و توبه كند» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن نعمان ، از اسحاق بن عمّار ، از ابو نعمان عجلى ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اى ابانعمان! مردمان تو را گول نزنند از نفس تو؛زيرا كه امر به تو مى رسد ، نه ايشان ، و روز خود را اين چنين و چنين قطع مكن؛زيرا كه با تو كسى هست كه عملت را بر تو حفظ مى كند ، و احسان و نيكويى كن ، كه من چيزى را نديدم كه نيكوتر باشد از روى دريافتن ، و نه شتابان تر از روى جستن از ثواب نو و تازه ، از براى گناه ديرينه» (1) . چند نفر از اصحاب ما ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از بعضى از اصحاب ما ، از ابو نعمان ، مثل اين را روايت كرده اند .
.
ص: 266
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: قَالَ:«اصْبِرُوا عَلَى الدُّنْيَا؛ فَإِنَّمَا هِيَ سَاعَةٌ، فَمَا مَضى مِنْهُ فَلَا تَجِدُ لَهُ أَلَماً وَ لَا سُرُوراً، وَ مَا لَمْ يَجِئْ فَلَا تَدْرِي مَا هُوَ، وَ إِنَّمَا هِيَ سَاعَتُكَ الَّتِي أَنْتَ فِيهَا، فَاصْبِرْ فِيهَا عَلى طَاعَةِ اللّهِ، وَ اصْبِرْ فِيهَا عَنْ مَعْصِيَةِ اللّهِ».
عَنْهُ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«احْمِلْ نَفْسَكَ لِنَفْسِكَ، فَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ لَمْ يَحْمِلْكَ غَيْرُكَ».
عَنْهُ رَفَعَهُ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام لِرَجُلٍ:«إِنَّكَ قَدْ جُعِلْتَ طَبِيبَ نَفْسِكَ، وَ بُيِّنَ لَكَ الدَّاءُ، وَ عُرِّفْتَ آيَةَ الصِّحَّةِ، وَ دُلِلْتَ عَلَى الدَّوَاءِ؛ فَانْظُرْ كَيْفَ قِيَامُكَ عَلى نَفْسِكَ».
عَنْهُ رَفَعَهُ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام لِرَجُلٍ:«اجْعَلْ قَلْبَكَ قَرِيناً بَرّاً، أَوْ وَلَداً وَاصِلاً، وَ اجْعَلْ عَمَلَكَ وَالِداً تَتَّبِعُهُ، وَ اجْعَلْ نَفْسَكَ عَدُوّاً تُجَاهِدُهَا، وَ اجْعَلْ مَالَكَ عَارِيَةً تَرُدُّهَا».
وَ عَنْهُ رَفَعَهُ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«اقْصُرْ نَفْسَكَ عَمَّا يَضُرُّهَا مِنْ قَبْلِ أَنْ تُفَارِقَكَ، وَ اسْعَ فِي فَكَاكِهَا كَمَا تَسْعى فِي طَلَبِ مَعِيشَتِكَ؛ فَإِنَّ نَفْسَكَ رَهِينَةٌ بِعَمَلِكَ».
.
ص: 267
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از بعضى از اصحاب ما ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«صبر كنيد بر زحمت دنيا؛ زيرا كه ، آن نيست ، مگر يك ساعت . پس آنچه از آن گذشته ، از برايش درد و شادى را نمى يابى ، و آنچه نيامده ، نمى دانى كه آن چيست و چه حال دارد . و جز اين نيست كه دنيا ساعتى است كه تو در آنى . پس صبر كن در آن بر طاعت خدا ، و صبر كن در آن از معصيت خدا» .
از او ، از بعضى از اصحابش روايت است كه آن را مرفوع ساخت و گفت كه : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«خود را از براى خود بردار ، كه اگر چنين نكنى ، غير تو ، تو را برندارد» .
از او روايت است كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه : امام جعفر صادق عليه السلام به مردى فرمود كه :«تو طبيب نفس خود گردانيده شده اى ، كه خدا تو را طبيب آن ساخته ، و درد از برايت بيان شده ، و نشانه صحّت به تو شناسانيده شده ، و بر دوا دلالت شده اى . پس بنگر كه قيام تو بر نفست چگونه است ، و به چه وضع متوجّه آن مى شوى» .
از او روايت است كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه : امام جعفر صادق عليه السلام به مردى فرمود كه :«دل خود را قرار ده ، قرين و مصاحب نيكو ، و فرزندى وصل كننده و نيكوكار ، و عمل خود را قرار ده پدرى كه او را پيروى كنى ، و نفس خود را قرار داده ، دشمنى كه با آن كارزار كنى ، و مال خود را قرار ده ، عاريه اى كه آن را رد كنى» .
از او روايت است كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«نفس خود را منع كن از آنچه به آن زيان مى رساند ، پيش از آنكه از تو جدا شود ، و در رهايى آن كوشش كن ، چنان كه در طلب اسباب زندگانى خود كوشش مى كنى؛زيرا كه نفست به واسطه عملت در گرو است» .
.
ص: 268
عَنْهُ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«كَمْ مِنْ طَالِبٍ لِلدُّنْيَا لَمْ يُدْرِكْهَا، وَ مُدْرِكٍ لَهَا قَدْ فَارَقَهَا؛ فَلَا يَشْغَلَنَّكَ طَلَبُهَا عَنْ عَمَلِكَ، وَ الْتَمِسْهَا مِنْ مُعْطِيهَا وَ مَالِكِهَا، فَكَمْ مِنْ حَرِيصٍ عَلَى الدُّنْيَا قَدْ صَرَعَتْهُ، وَ اشْتَغَلَ بِمَا أَدْرَكَ مِنْهَا عَنْ طَلَبِ آخِرَتِهِ حَتّى فَنِيَ عُمُرُهُ، وَ أَدْرَكَهُ أَجَلُهُ». وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «الْمَسْجُونُ مَنْ سَجَنَتْهُ دُنْيَاهُ عَنْ آخِرَتِهِ».
وَ عَنْهُ رَفَعَهُ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ: قَالَ:«إِذَا أَتَتْ عَلَى الرَّجُلِ أَرْبَعُونَ سَنَةً، قِيلَ لَهُ: خُذْ حِذْرَكَ، فَإِنَّكَ غَيْرُ مَعْذُورٍ، وَ لَيْسَ ابْنُ الْأَرْبَعِينَ بِأَحَقَّ بِالْحِذْرِ مِنِ ابْنِ الْعِشْرِينَ، فَإِنَّ الَّذِي يَطْلُبُهُمَا وَاحِدٌ وَ لَيْسَ بِرَاقِدٍ، فَاعْمَلْ لِمَا أَمَامَكَ مِنَ الْهَوْلِ، وَ دَعْ عَنْكَ فُضُولَ الْقَوْلِ».
عَنْهُ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ حَسَّانَ، عَنْ زَيْدٍ الشَّحَّامِ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«خُذْ لِنَفْسِكَ مِنْ نَفْسِكَ ، خُذْ مِنْهَا فِي الصِّحَّةِ قَبْلَ السُّقْمِ، وَ فِي الْقُوَّةِ قَبْلَ الضَّعْفِ، وَ فِي الْحَيَاةِ قَبْلَ الْمَمَاتِ».
عَنْهُ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ النَّهَارَ إِذَا جَاءَ قَالَ: يَا ابْنَ آدَمَ، اعْمَلْ فِي يَوْمِكَ هذَا خَيْراً؛ أَشْهَدْ لَكَ بِهِ عِنْدَ رَبِّكَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ؛ فَإِنِّي لَمْ آتِكَ فِيمَا مَضى، وَ لَا آتِيكَ فِيمَا بَقِيَ، وَ إِذَا جَاءَ اللَّيْلُ قَالَ مِثْلَ ذلِكَ».
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ شُعَيْبِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ، قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام ، فَقَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، أَوْصِنِي بِوَجْهٍ مِنْ وُجُوهِ الْبِرِّ أَنْجُو بِهِ . قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام :«أَيُّهَا السَّائِلُ، اسْتَمِعْ، ثُمَّ اسْتَفْهِمْ، ثُمَّ اسْتَيْقِنْ، ثُمَّ اسْتَعْمِلْ؛ وَ اعْلَمْ أَنَّ النَّاسَ ثَلَاثَةٌ: زَاهِدٌ، وَ صَابِرٌ، وَ رَاغِبٌ. فَأَمَّا الزَّاهِدُ، فَقَدْ خَرَجَتِ الْأَحْزَانُ وَ الْأَفْرَاحُ مِنْ قَلْبِهِ، فَلَا يَفْرَحُ بِشَيْءٍ مِنَ الدُّنْيَا، وَ لَا يَأْسى عَلى شَيْءٍ مِنْهَا فَاتَهُ ؛ فَهُوَ مُسْتَرِيحٌ. وَ أَمَّا الصَّابِرُ، فَإِنَّهُ يَتَمَنَّاهَا بِقَلْبِهِ، فَإِذَا نَالَ مِنْهَا أَلْجَمَ نَفْسَهُ عَنْهَا لِسُوءِ عَاقِبَتِهَا وَ شَنَآنِهَا، لَوِ اطَّلَعْتَ عَلى قَلْبِهِ، عَجِبْتَ مِنْ عِفَّتِهِ وَ تَوَاضُعِهِ وَ حَزْمِهِ. وَ أَمَّا الرَّاغِبُ، فَلَا يُبَالِي مِنْ أَيْنَ جَاءَتْهُ الدُّنْيَا ، مِنْ حِلِّهَا أَوْ مِنْ حَرَامِهَا، وَ لَا يُبَالِي مَا دَنَّسَ فِيهَا عِرْضَهُ، وَ أَهْلَكَ نَفْسَهُ، وَ أَذْهَبَ مُرُوءَتَهُ؛ فَهُمْ فِي غَمْرَةٍ يَضْطَرِبُونَ».
.
ص: 269
از او ، از بعضى از اصحاب خويش روايت است كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«بسيار جوينده دنيا است كه آن را درنيافته ، و بسيار دريابنده آن است كه از آن مفارقت نموده؛ پس جستن آن ، تو را از علمت روگردان نكند ، و آن را از عطاكننده آن و كسى كه مالك آن است طلب كن؛ پس بسيار حريص بر دنيا هست كه دنيا او را بر زمين افكنده ، و به آنچه دريافته از آن ، از طلب آخرتش روگردان شده ، تا آنكه عمرش تمام شده و مرگش او را دريافته است» .و امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه : «محبوس و در زندان شده ، كسى است كه دنياى او ، او را از آخرتش حبس كرده باشد» .
از او روايت است كه آن را مرفوع ساخته ، از امام محمد باقر عليه السلام و گفته است كه : فرمود :«چون چهل سال بر مرد بگذرد ، به او گفته شود كه : حِذْر و آلات نگاهدارى خود را فرا گير؛زيرا كه تو معذور نيستى و عذر و بهانه از تو پذيرفته نمى شود . و مرد چهل ساله از پسر بيست ساله ، به حذر سزاوارتر نيست؛زيرا كه آن كسى كه اين دو را مى طلبد ، يكى است ، و نخوابيده و در خواب نيست؛ پس عمل كن از براى آنچه در پيش روى تو است از هول و ترس ، و زيادتى گفتار را از خود وا گذار» .
از او ، از على بن حكم ، از حسّان ، از زيد شحّام روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«از براى خود از نفس خود بگير ، بگير از آن در تندرستى پيش از بيمارى ، و در توانايى پيش از ناتوانى ، و در زندگى پيش از مردن» .
از او ، از على بن حكم ، از هشام بن سالم ، از بعضى از اصحاب خويش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«به درستى كه چون روز تازه بيايد ، مى گويد كه : اى فرزند آدم! در همين روز خود عمل خيرى بكن ، تا از برايت به آن در نزد پروردگارت شهادت دهم در روز قيامت؛ زيرا كه من در زمان گذشته به نزد تو نيامده ام ، و در آنچه باقى مانده به نزد تو نخواهم آمد ، و چون شب بيايد ، مثل اين را مى گويد» .
حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از احمد بن محمد ، از شعيب بن عبد اللّه ، از بعضى از اصحاب خويش روايت كرده كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه : مردى به خدمت اميرالمؤمنين عليه السلام آمد و عرض كرد كه : يا اميرالمؤمنين! مرا به وجهى از وجوه خير و خوبى كه به آن نجات يابم ، وصيّت كن . اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه :«اى سائل! گوش بدار و سعى كن كه بفهمى و يقين بهم رسان . بعد از آن ، عمل كن و بدان كه مردمان بر سه قسم اند : زاهد و صابر و راغب . امّا زاهد ، به حقيقت كه اندوه ها و شادى ها از دلش بيرون رفته؛ پس به چيزى از دنيا شاد نمى شود ، و بر چيزى از آنكه از او فوت شده ، اندوهناك نمى گردد ، و چنين كسى صاحب استراحت است . و امّا صابر ، دنيا را آرزو مى كند در دل خود؛ پس چون از آن بيابد و به آن برسد ، نفس خود را لجام كند و از آن منع كند ، به جهت بدى عاقبت و دشمن داشتن آن ، و اگر بر دلش اطّلاع به هم رسانى ، از عفّت و فروتنى و آگاهى آن تعجّب كنى . و امّا راغب ، پروايى ندارد ، از هر جا كه دنيا به او برسد؛ خواه از حلال آن باشد ، و خواه از حرام آن ، و باك ندارد از هر چه عرض او را در آن چركين كند و به چيز زشت آلوده گرداند ، و نفسش را هلاك كند ، و مروّت و جوانمردى او را ببرد؛ پس ايشان ، در غفلت و بى خبرى ، اضطراب دارند» .
.
ص: 270
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَكِيمٍ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِ: لَا يَصْغَرُ مَا يَنْفَعُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ، وَ لَا يَصْغَرُ مَا يَضُرُّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ، فَكُونُوا فِيمَا أَخْبَرَكُمُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ كَمَنْ عَايَنَ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ وَ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِيِّ جَمِيعاً، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ سُلَيْمَانَ الْمِنْقَرِيِّ، عَنْ حَفْصِ بْنِ غِيَاثٍ، قَالَ:سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ: «إِنْ قَدَرْتَ أَنْ لَا تُعْرَفَ فَافْعَلْ، وَ مَا عَلَيْكَ أَلَا يُثْنِيَ عَلَيْكَ النَّاسُ ، وَ مَا عَلَيْكَ أَنْ تَكُونَ مَذْمُوماً عِنْدَ النَّاسِ إِذَا كُنْتَ مَحْمُوداً عِنْدَ اللّهِ». ثُمَّ قَالَ : «قَالَ أَبِي عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ عليه السلام : لَا خَيْرَ فِي الْعَيْشِ إِلَا لِرَجُلَيْنِ: رَجُلٍ يَزْدَادُ كُلَّ يَوْمٍ خَيْراً، وَ رَجُلٍ يَتَدَارَكُ سَيِّئَتَهُ بِالتَّوْبَةِ، وَ أَنّى لَهُ بِالتَّوْبَةِ! وَ اللّهِ، لَوْ سَجَدَ حَتّى يَنْقَطِعَ عُنُقُهُ مَا قَبِلَ اللّهُ _ تَبَارَكَ وَ تَعَالى _ مِنْهُ إِلَا بِوَلَايَتِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ عليهم السلام . أَلَا وَ مَنْ عَرَفَ حَقَّنَا، وَ رَجَا الثَّوَابَ فِينَا، وَ رَضِيَ بِقُوتِهِ _ نِصْفِ مُدٍّ فِي كُلِّ يَوْمٍ _ وَ مَا سَتَرَ عَوْرَتَهُ، وَ مَا أَكَنَّ رَأْسَهُ، وَ هُمْ وَ اللّهِ فِي ذلِكَ خَائِفُونَ وَجِلُونَ، وَدُّوا أَنَّهُ حَظُّهُمْ مِنَ الدُّنْيَا، وَ كَذلِكَ وَصَفَهُمُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فَقَالَ: «وَ الَّذِينَ يُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلى رَبِّهِمْ راجِعُونَ» ». ثُمَّ قَالَ: «مَا الَّذِي آتَوْا؟ آتَوْا وَ اللّهِ مَعَ الطَّاعَةِ الْمَحَبَّةَ وَ الْوَلَايَةَ، وَ هُمْ فِي ذلِكَ خَائِفُونَ، لَيْسَ خَوْفُهُمْ خَوْفَ شَكٍّ، وَ لكِنَّهُمْ خَافُوا أَنْ يَكُونُوا مُقَصِّرِينَ فِي مَحَبَّتِنَا وَ طَاعَتِنَا».
.
ص: 271
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از محمد بن حكيم ، از آنكه او را حديث كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه : كوچك نمى باشد آنچه در روز قيامت نفع مى رساند ، و كوچك نمى باشد آنچه در روز قيامت ضرر مى رساند؛ پس در آنچه خداى عز و جل شما را خبر داده ، چون كسى باشيد كه آن را به چشم خود ديده است» .
على بن ابراهيم روايت كرده است ، از پدرش و على بن محمد قاسانى ، هر دو از قاسم بن محمد ، از سليمان منقرى ، از حفص بن غياث كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«اگر توانى كه شناخته نشوى و مشهور و معروف نباشى ، چنان كن . و بر تو باكى نيست از آنكه مردم بر تو ثنا نكنند و تو را مدح نگويند ، و باكى بر تو نيست از آنكه در نزد مردم مذموم باشى كه تو را مذمّت و بدگويى كنند ، چون در نزد خداى عز و جل محمود و ستوده باشى» . بعد از آن ، فرمود كه : «پدرم على بن ابى طالب عليه السلام فرمود كه : هيچ خوبى نيست در زندگانى و زيستن در دنيا ، مگر از براى دو مرد : يكى مردى كه هر روز ، خوبيش زياد شود ، و ديگر مردى كه گناه را به توبه تدارك نمايد (و بنابر بعضى از نسخ كافى ، مرگ خود را به توبه تدارك كند) . و از كجا او را توبه ميسّر شود؟ و به خدا سوگند كه اگر آن قدر سجده كند كه گردنش پاره شود ، و يا بدنش از هم جدا گردد ، خداى _ تبارك و تعالى _ از او قبول نفرمايد ، مگر به ولايت ما اهل بيت . بدان و آگاه باش! كه آنان كه حقّ ما را بشناسند و ثواب را در باب ما اميد داشته باشند ، و به قوت خويش كه نصف مدّ (1) است در هر روز ، راضى و خشنود باشند ، و راضى باشند به آنچه عورتشان را بپوشد ، و آنچه سر ايشان را بپوشاند ، و با همه اينها ، به خدا سوگند كه ايشان خائف و ترسان باشند ، دوست دارند كه همان بهره ايشان باشد از دنيا ، و خداى عز و جل همچنين ايشان را وصف نموده؛ پس فرموده كه : «وَالَّذينَ يُؤْتُونَ ما آتَوْا وَقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ اِلى رَبِّهِمْ راجِعُونَ» (2) » . بعد از آن ، فرمود كه : «مى دانى كه چيست آنچه ايشان آورده اند؟ به خدا سوگند كه ايشان ، طاعت را با محبّت و ولايت آورده اند ، و ايشان ، در باب آن با وجود آن ترسانند ، و ترس ايشان ترسى نيست كه به جهت شك باشد ، وليكن ايشان ترسيدند از آنكه در محبّت و ولايت يا طاعت ما مقصّر باشند ، و در باب آن كوتاهى كرده باشند» . و بنابراين ترجمه آيه اين مى شود كه : «و آنان كه مى آورند آنچه را كه آورده اند از اعمال خير ، در حالتى كه دل هاى ايشان ترسان است به آنكه ايشان به سوى پروردگار خويش باز گردندگانند» (يعنى در عاقبت امر آخرت ترسانند ، كه مبادا آنچه مى كنند ، مقبول درگاه حضرت اله نشود ، و بر وجه لائق نباشد ، و در باب آن معاقب گردند) .
.
ص: 272
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مِهْزَمٍ، عَنِ الْحَكَمِ بْنِ سَالِمٍ، قَالَ:دَخَلَ قَوْمٌ فَوَعَظَهُمْ، ثُمَّ قَالَ: «مَا مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ إِلَا وَ قَدْ عَايَنَ الْجَنَّةَ وَ مَا فِيهَا، وَ عَايَنَ النَّارَ وَ مَا فِيهَا إِنْ كُنْتُمْ تُصَدِّقُونَ بِالْكِتَابِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ سَمَاعَةَ، قَالَ:سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ عليه السلام يَقُولُ: «لَا تَسْتَكْثِرُوا كَثِيرَ الْخَيْرِ وَ تَسْتَقِلُّوا قَلِيلَ الذُّنُوبِ، فَإِنَّ قَلِيلَ الذُّنُوبِ يَجْتَمِعُ حَتّى يَصِيرَ كَثِيراً؛ وَ خَافُوا اللّهَ فِي السِّرِّ حَتّى تُعْطُوا مِنْ أَنْفُسِكُمُ النَّصَفَ، وَ سَارِعُوا إِلى طَاعَةِ اللّهِ، وَ اصْدُقُوا الْحَدِيثَ، وَ أَدُّوا الْأَمَانَةَ، فَإِنَّمَا ذلِكَ لَكُمْ؛ وَ لَا تَدْخُلُوا فِيمَا لَا يَحِلُّ لَكُمْ، فَإِنَّمَا ذلِكَ عَلَيْكُمْ».
.
ص: 273
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از ابراهيم بن مهزم ، از حكم بن سالم روايت كرده است كه گفت : گروهى داخل شدند . پس ايشان را موعظه كرد . بعد از آن ، گفت كه :«هيچ يك از شما نيست ، مگر آنكه بهشت و آنچه را كه در آن است به چشم خويش ديده ايد ، و دوزخ و آنچه را كه در آن است معاينه نموده ايد ، اگر چنان باشيد كه به كتاب خدا تصديق كنيد ، و آن را باور داريد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از سماعه كه گفت : شنيدم از امام موسى كاظم عليه السلام كه مى فرمود :«بسيارى از خير و خوبى را بسيار مشماريد ، و كمى از گناهان را كم حساب مكنيد؛ زيرا كه كمى از گناهان جمع مى شود ، تا آنكه بسيار مى گردد . و در نهان از خداى عز و جل بترسيد ، و از نفس هاى خود انصاف دهيد ، و به سوى طاعت خدا بشتابيد ، و در حديث و سخن كه مى گوييد ، راست گوييد ، و امانت را به صاحبش برسانيد؛زيرا كه آن نيست ، مگر از براى شما ، و نفع آن به غير شما عائد نمى شود . و داخل مشويد در آنچه از براى شما حلال نيست؛زيرا كه آن نيست ، مگر بر شما ، و ضرر آن به غير شما راجع نمى گردد» .
.
ص: 274
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ:«مَا أَحْسَنَ الْحَسَنَاتِ بَعْدَ السَّيِّئَاتِ! وَ مَا أَقْبَحَ السَّيِّئَاتِ بَعْدَ الْحَسَنَاتِ!».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّكُمْ فِي آجَالٍ مَقْبُوضَةٍ، وَ أَيَّامٍ مَعْدُودَةٍ، وَ الْمَوْتُ يَأْتِي بَغْتَةً؛ مَنْ يَزْرَعْ خَيْراً يَحْصُدْ غِبْطَةً ، وَ مَنْ يَزْرَعْ شَرّاً يَحْصِدْ نَدَامَةً، وَ لِكُلِّ زَارِعٍ مَا زَرَعَ، وَ لَا يَسْبِقُ الْبَطِيءَ مِنْكُمْ حَظُّهُ، وَ لَا يُدْرِكُ حَرِيصٌ مَا لَمْ يُقَدَّرْ لَهُ، مَنْ أُعْطِيَ خَيْراً فَاللّهُ أَعْطَاهُ ، وَ مَنْ وُقِيَ شَرّاً فَاللّهُ وَقَاهُ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ مُحَمَّدٍ بنِ أحْمَدَ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي عُثْمَانَ، عَنْ وَاصِلٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«جَاءَ رَجُلٌ إِلى أَبِي ذَرٍّ، فَقَالَ: يَا أَبَا ذَرٍّ، مَا لَنَا نَكْرَهُ الْمَوْتَ؟ فَقَالَ: لِأَنَّكُمْ عَمَرْتُمُ الدُّنْيَا، وَ أَخْرَبْتُمُ الْاخِرَةَ، فَتَكْرَهُونَ أَنْ تُنْقَلُوا مِنْ عُمْرَانٍ إِلى خَرَابٍ. فَقَالَ لَهُ: فَكَيْفَ تَرى قُدُومَنَا عَلَى اللّهِ ؟ فَقَالَ: أَمَّا الْمُحْسِنُ مِنْكُمْ، فَكَالْغَائِبِ يَقْدَمُ عَلى أَهْلِهِ؛ وَ أَمَّا الْمُسِيءُ مِنْكُمْ، فَكَالْابِقِ يُرَدُّ عَلى مَوْلَاهُ. قَالَ: فَكَيْفَ تَرى حَالَنَا عِنْدَ اللّهِ؟ قَالَ: اعْرِضُوا أَعْمَالَكُمْ عَلَى الْكِتَابِ؛ إِنَّ اللّهَ يَقُولُ: «إِنَّ الْأَبْرارَ لَفِى نَعِيمٍ وَ إِنَّ الْفُجّارَ لَفِى جَحِيمٍ» » . قَالَ: «فَقَالَ الرَّجُلُ: فَأَيْنَ رَحْمَةُ اللّهِ؟ قَالَ: رَحْمَةُ اللّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ». قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «وَ كَتَبَ رَجُلٌ إِلى أَبِي ذَرٍّ رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ: يَا أَبَا ذَرٍّ، أَطْرِفْنِي بِشَيْءٍ مِنَ الْعِلْمِ، فَكَتَبَ إِلَيْهِ: أَنَّ الْعِلْمَ كَثِيرٌ، وَ لكِنْ إِنْ قَدَرْتَ أَنْ لَا تُسِيءَ إِلى مَنْ تُحِبُّهُ، فَافْعَلْ». قَالَ: «فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ: وَ هَلْ رَأَيْتَ أَحَداً يُسِيءُ إِلى مَنْ يُحِبُّهُ؟ فَقَالَ لَهُ: نَعَمْ، نَفْسُكَ أَحَبُّ الْأَنْفُسِ إِلَيْكَ، فَإِذَا أَنْتَ عَصَيْتَ اللّهَ فَقَدْ أَسَأْتَ إِلَيْهَا».
.
ص: 275
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از ابو ايّوب ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«چه نيكو است نيكى ها بعد از بدى ها ، و ثواب ها بعد از گناهان ، و چه زشت است بدى هابعد از نيكى ها ، و گناهان بعد از ثواب ها» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از ابن فضّال ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه شما در مدّت هاى گرفته شده و روزهاى شمرده شده ايد (يعنى زمانى كم كه زود تمام شده يا مى شود) . مرگ ، ناگاه و بى خبر مى آيد . هر كه خوبى را كِشت وزراعت كند ، خوشحالى و شادى را درو كند ، و هر كه بدى را زراعت كند ، پشيمانى را درو كند . و از براى هر زراعت كننده اى است ، آنچه زراعت نموده . بهره و نصيب آنكه كاهل است از شما ، بر او پيشى نگيرد ، و حريص ، آنچه را كه از برايش مقدّر نشده ، در نيابد . هر كه خير و خوبى به او عطا شده ، خدا به او عطا فرموده ، و هر كه از بدى نگاه داشته شده ، خدا او را نگاهدارى نموده است» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از بعضى از اصحاب خويش ، از حسن بن على بن ابى عثمان ، از واصل ، از عبد اللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مردى به نزد ابوذر _ رحمة اللّه عليه _ آمد و گفت كه : اى ابوذر! ما را چه مى شود كه مرگ را ناخوش داريم؟ ابوذر گفت : از براى آنكه شما دنيا را آبادان كرده ايد ، و آخرت را ويران ساخته ايد پس ناخوش داريد كه از آبادى به سوى ويرانه منتقل شويد؛ پس به ابوذر گفت كه : آمدن و ورود ما را بر خداى عز و جلچگونه مى بينى؟ ابوذر گفت : امّا نيكوكار ، چون غائب و مسافرى است كه از سفر باز آيد ، و بر كسان خود وارد شود . و امّا بدكار ، چون غلام گريخته است كه بر آقاى خود وارد گردد . آن مرد گفت كه : حالِ ما را در نزد خداى _ تعالى _ چگونه مى بينى؟ ابوذر گفت كه : عمل هاى خود را بر كتاب خدا عرضه داريد . به درستى كه خداى _ تعالى _ مى فرمايد كه : «اِنَّ الْاَبْرارَ لَفى نَعيمٍ * وَاِنَّ الفُجّارَ لَفى جَحيمٍ» » . (1) حضرت فرمود كه : «آن مرد گفت : پس رحمت خدا در كجا است؟ ابوذر گفت كه : رحمت خدا نزديك است بر نيكوكاران» . و حضرت صادق عليه السلام فرمود كه : «مردى به سوى ابوذر رضى الله عنه نوشت كه : اى ابوذر! چيزى از علم را به من عطا كن كه طرفه و تازه باشد . ابوذر به سوى او نوشت كه : علم بسيار است ، وليكن اگر توانى كه بدى نكنى با كسى كه او را دوست مى دارى ، چنان كن؛ پس آن مرد به ابوذر گفت كه : آيا كسى را ديده اى كه با كسى كه او را دوست مى دارد ، بد كند؟ ابوذر به او گفت : آرى ، نفس تو در نزد تو از همه نفس ها دوست تر است . پس چون تو خداى _ تعالى _ را معصيت كنى ، به حقيقت كه با آن بد كرده اى» .
.
ص: 276
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ سَمَاعَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ:«اصْبِرُوا عَلى طَاعَةِ اللّهِ، وَ تَصَبَّرُوا عَنْ مَعْصِيَةِ اللّهِ، فَإِنَّمَا الدُّنْيَا سَاعَةٌ، فَمَا مَضى فَلَسْتَ تَجِدُ لَهُ سُرُوراً وَ لَا حُزْناً، وَ مَا لَمْ يَأْتِ فَلَسْتَ تَعْرِفُهُ، فَاصْبِرْ عَلى تِلْكَ السَّاعَةِ الَّتِي أَنْتَ فِيهَا، فَكَأَنَّكَ قَدِ اغْتَبَطْتَ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ الْخَضِرُ لِمُوسى عليه السلام : يَا مُوسى، إِنَّ أَصْلَحَ يَوْمَيْكَ الَّذِي هُوَ أَمَامَكَ، فَانْظُرْ أَيُّ يَوْمٍ هُوَ ، وَ أَعِدَّ لَهُ الْجَوَابَ، فَإِنَّكَ مَوْقُوفٌ وَ مَسْؤُولٌ، وَ خُذْ مَوْعِظَتَكَ مِنَ الدَّهْرِ؛ فَإِنَّ الدَّهْرَ طَوِيلٌ قَصِيرٌ، فَاعْمَلْ كَأَنَّكَ تَرى ثَوَابَ عَمَلِكَ لِيَكُونَ أَطْمَعَ لَكَ فِي الْاخِرَةِ؛ فَإِنَّ مَا هُوَ آتٍ مِنَ الدُّنْيَا كَمَا هُوَ قَدْ وَلّى مِنْهَا».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قِيلَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : عِظْنَا، وَ أَوْجِزْ، فَقَالَ: الدُّنْيَا حَلَالُهَا حِسَابٌ، وَ حَرَامُهَا عِقَابٌ، وَ أَنّى لَكُمْ بِالرَّوْحِ وَ لَمَّا تَأَسَّوْا بِسُنَّةِ نَبِيِّكُمْ؟ تَطْلُبُونَ مَا يُطْغِيكُمْ، وَ لَا تَرْضَوْنَ مَا يَكْفِيكُمْ».
.
ص: 277
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از سماعه ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«صبر كنيد بر طاعت خدا ، و شكيبايى ورزيد از معصيت خدا؛ پس جز اين نيست كه دنيا ساعتى است؛زيرا كه آنچه گذشته ، چنان نيست كه از براى آن شادى و اندوهى را بيابى ، و آنچه نيامده ، كه تو چنان نيستى كه آن را بشناسى و بدانى كه چه خواهد شد؛ پس صبر كن بر اين ساعتى كه تو در آنى؛ پس گويا كه تو شاد شده اى و آرزو برده اى به نيكويى حال كسى ، تا تو را مثل آن حال باشد» .
على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از مردى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه :«خضر به موسى عليهماالسلام گفت كه : اى موسى! به درستى كه شايسته ترين روز تو ، آن روزى است كه در پيش روى تو است؛ پس بنگر كه آن روز چه روز است ، و جواب را از براى آن آماده ساز؛زيرا كه تو باز داشته مى شوى و پرسيده خواهى شد . و پند خويش را از روزگار فرا گير؛زيرا كه روزگار ، درازى است كوتاه؛ پس چنان عمل كن كه گويا تو ثواب عمل خود را مى بينى ، تا آنكه تو را در مزدت اميدوارتر گرداند؛ پس به درستى كه آنچه آينده است از دنيا ، مانند آن چيزى است كه پشت گردانيده و رفته است از آن» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از يعقوب بن يزيد ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«به اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ عرض شد كه : ما را موعظه كن و پنده ده و مختصر كن . فرمود كه : دنيا ، در حلال آن حساب است ، و در حرام آن عقاب . و از كجا شما را راحت و آسايش ميسّر باشد ، و هنوز به سنّت پيغمبر خويش اقتدا نكرده ايد؟ طلب مى كنيد آنچه را كه شما را طاغى گرداند ، و نمى پسنديد و راضى نمى شويد به آنچه شما را بس باشد» .
.
ص: 278
204 _ بَابُ مَنْ يَعِيبُ النَّاسَعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ؛ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ أَسْرَعَ الْخَيْرِ ثَوَاباً الْبِرُّ، وَ إِنَّ أَسْرَعَ الشَّرِّ عُقُوبَةً الْبَغْيُ، وَ كَفى بِالْمَرْءِ عَيْباً أَنْ يُبْصِرَ مِنَ النَّاسِ مَا يَعْمى عَنْهُ مِنْ نَفْسِهِ، أَوْ يُعَيِّرَ النَّاسَ بِمَا لَا يَسْتَطِيعُ تَرْكَهُ، أَوْ يُؤْذِيَ جَلِيسَهُ بِمَا لَا يَعْنِيهِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ عليهماالسلاميَقُولُ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : كَفى بِالْمَرْءِ عَيْباً أَنْ يُبْصِرَ مِنَ النَّاسِ مَا يَعْمى عَلَيْهِ مِنْ نَفْسِهِ، وَ أَنْ يُؤْذِيَ جَلِيسَهُ بِمَا لَا يَعْنِيهِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ إِسْحَاقَ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ مُخْتَارٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«كَفى بِالْمَرْءِ عَيْباً أَنْ يَتَعَرَّفَ مِنْ عُيُوبِ النَّاسِ مَا يَعْمى عَلَيْهِ مِنْ أَمْرِ نَفْسِهِ، أَوْ يَعِيبَ عَلَى النَّاسِ أَمْراً هُوَ فِيهِ لَا يَسْتَطِيعُ التَّحَوُّلَ عَنْهُ إِلى غَيْرِهِ، أَوْ يُؤْذِيَ جَلِيسَهُ بِمَا لَا يَعْنِيهِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ الرَّحْمنِ الْأَعْرَجِ وَ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِمْ ، قَالَا:«إِنَّ أَسْرَعَ الْخَيْرِ ثَوَاباً الْبِرُّ، وَ أَسْرَعَ الشَّرِّ عُقُوبَةً الْبَغْيُ، وَ كَفى بِالْمَرْءِ عَيْباً أَنْ يَنْظُرَ فِي عُيُوبِ غَيْرِهِ مَا يَعْمى عَلَيْهِ مِنْ عَيْبِ نَفْسِهِ، أَوْ يُؤْذِيَ جَلِيسَهُ بِمَا لَا يَعْنِيهِ، أَوْ يَنْهَى النَّاسَ عَمَّا لَا يَسْتَطِيعُ تَرْكَهُ».
.
ص: 279
204 . باب در بيان حال كسى كه مردم را عيب مى كند (1)على بن ابراهيم روايت كرده است ، از پدرش و چند نفر از اصحاب ما ، از سهل بن زياد و هر دو ، از ابن ابى نجران ، از عاصم بن حميد ، از ابو حمزه ثمالى ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه شتابان ترين خوبى ها از روى ثواب ، نيكى است . و به درستى كه شتابان ترين بدى ها از روى عذاب ، ظلم و ستمكارى است . و مرد را همين عيب بس است كه از مردم ببيند ، آنچه را كه نسبت به خود از آن كور باشد و بر او پوشيده باشد ، يا مردم را سرزنش كند ، به آنچه خود نتواند كه آن را ترك كند ، يا آنكه همنشين خود را برنجاند ، به آنچه به كارش نيايد» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن نعمان ، از ابن مسكان ، از ابو حمزه روايت كرده است كه گفت : شنيدم از حضرت على بن الحسين عليهماالسلامكه مى فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : مرد را همين عيب بس است ، كه از مردم ببيند ، آنچه را كه بر او پوشيده باشد ، و نسبت به خود از آن كور باشد ، و آنكه همنشين خود را برنجاند ، به آنچه به كارش نيايد» .
محمد بن يحيى ، از حسين بن اسحاق ، از على بن مهزيار ، از حمّاد بن عيسى ، از حسين بن مختار ، از بعضى اصحاب خويش ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مرد را همين عيب بس است ، كه بشناسد از عيب هاى مردمان ،آنچه را كه از امر خودش بر او پوشيده باشد ، يا كارى را بر مردم عيب كند ، كه خود در آن باشد و نتواند كه از آن به سوى غير آن منتقل شود ، يا همنشين خود را برنجاند ، به آنچه به كارش نيايد» .
على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از ابو عبد الرحمان اعرج و عمر بن ابان ، از ابو حمزه ، از امام محمد باقر و حضرت على بن الحسين عليهم السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه شتابان ترين خوبى ها از روى ثواب ، نيكى و نيكوكارى است ، و شتابان ترين بدى ها از روى عذاب ، ظلم و ستمكارى است . و مرد را همين عيب بس است ، كه در عيب هاى غير خود نظر كند ، و ببيند آنچه را كه بر او پوشيده باشد از عيب هاى خودش ، يا همنشين خود را برنجاند ، به آنچه به كارش نيايد ، يا مردم را نهى كند ، از آنچه خود نتواند كه آن را وا گذارد» .
.
ص: 280
205 _ بَابُ أَنَّهُ لَا يُؤَاخَذُ الْمُسْلِمُ بِمَا عَمِلَ فِي الْجَاهِلِيَّةِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ صَالِحٍ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ نَاساً أَتَوْا رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله بَعْدَ مَا أَسْلَمُوا، فَقَالُوا: يَا رَسُولَ اللّهِ، أَيُؤْخَذُ الرَّجُلُ مِنَّا بِمَا كَانَ عَمِلَ فِي الْجَاهِلِيَّةِ بَعْدَ إِسْلَامِهِ؟ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ حَسُنَ إِسْلَامُهُ، وَ صَحَّ يَقِينُ إِيمَانِهِ، لَمْ يَأْخُذْهُ اللّهُ _ تَبَارَكَ وَ تَعَالى _ بِمَا عَمِلَ فِي الْجَاهِلِيَّةِ؛ وَ مَنْ سَخُفَ إِسْلَامُهُ، وَ لَمْ يَصِحَّ يَقِينُ إِيمَانِهِ، أَخَذَهُ اللّهُ _ تَبَارَكَ وَ تَعَالى _ بِالْأَوَّلِ وَ الْاخِرِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْمِنْقَرِيِّ، عَنْ فُضَيْلِ بْنِ عِيَاضٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنِ الرَّجُلِ يُحْسِنُ فِي الْاءِسْلَامِ: أَ يُؤَاخَذُ بِمَا عَمِلَ فِي الْجَاهِلِيَّةِ؟ فَقَالَ:«قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : مَنْ أَحْسَنَ فِي الْاءِسْلَامِ، لَمْ يُؤَاخَذْ بِمَا عَمِلَ فِي الْجَاهِلِيَّةِ؛ وَ مَنْ أَسَاءَ فِي الْاءِسْلَامِ، أُخِذَ بِالْأَوَّلِ وَ الْاخِرِ».
.
ص: 281
205 . باب در بيان اينكه مسلمان مؤاخذه نمى شود به آنچه در جاهليّت كرده استمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از جميل بن صالح ، از ابو عبيده ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستىكه گروهى به خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله آمدند ، بعد از آنكه اسلام آورده بودند ، و عرض كردند كه : يا رسول اللّه ! آيا مردى از ما مؤاخذه مى شود بعد از اسلامش ، به آنچه درزمان جاهليّت عمل كرده است؟ رسول خدا صلى الله عليه و آله به ايشان فرمود كه : هر كه اسلامش نيكو شود ، و يقين ايمانش درست باشد ، خداى _ تبارك و تعالى _ او را مؤاخذه نفرمايد بهآنچه در هنگام جاهليت عمل كرده است ، و هر كه اسلامش سخيف؛ يعنى تُنُك و سبك باشد ، و يقين ايمانش درست نباشد ، خداى _ تبارك و تعالى _ او را به اوّل و آخر بگيرد و مؤاخذه فرمايد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از قاسم بن محمد جوهرى ، از منقرى ، از فضيل بن عياض روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از مردى كه در اسلام نيكى مى كند و مسلمان خوبى مى باشد ، آيا به آنچه در زمان جاهليّت كرده ، مؤاخذه مى شود؟ حضرت فرمود كه :«پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود : هر كه در اسلام نيكى مى كند ، به آنچه در جاهليّت كرده ، مؤاخذه نمى شود ، و هر كه در اسلام بدى مى كند ، به اوّل و آخر گرفته مى شود» .
.
ص: 282
206 _ بَابُ أَنَّ الْكُفْرَ مَعَ التَّوْبَةِ لَا يُبْطِلُ الْعَمَلَعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ وَ غَيْرِهِ، عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ كَانَ مُؤْمِناً فَعَمِلَ خَيْراً فِي إِيمَانِهِ، ثُمَّ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ فَكَفَرَ، ثُمَّ تَابَ بَعْدَ كُفْرِهِ، كُتِبَ لَهُ وَ حُوسِبَ بِكُلِّ شَيْءٍ كَانَ عَمِلَهُ فِي إِيمَانِهِ، وَ لَا يُبْطِلُهُ الْكُفْرُ إِذَا تَابَ بَعْدَ كُفْرِهِ».
207 _ بَابُ الْمُعَافَيْنَ مِنَ الْبَلَاءِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ وَ غَيْرِهِ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ لِلّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ ضَنَائِنَ يَضَنُّ بِهِمْ عَنِ الْبَلَاءِ، فَيُحْيِيهِمْ فِي عَافِيَةٍ، وَ يَرْزُقُهُمْ فِي عَافِيَةٍ، وَ يُمِيتُهُمْ فِي عَافِيَةٍ، وَ يَبْعَثُهُمْ فِي عَافِيَةٍ ، وَ يُسْكِنُهُمُ الْجَنَّةَ فِي عَافِيَةٍ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ خَلَقَ خَلْقاً ضَنَّ بِهِمْ عَنِ الْبَلَاءِ: خَلَقَهُمْ فِي عَافِيَةٍ، وَ أَحْيَاهُمْ فِي عَافِيَةٍ، وَ أَمَاتَهُمْ فِي عَافِيَةٍ، وَ أَدْخَلَهُمُ الْجَنَّةَ فِي عَافِيَةٍ».
.
ص: 283
206 . باب در بيان اينكه كفر ، با توبه ، عمل را باطل نمى گرداند (1)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب و غير او ، از علا بن زرين ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه مؤمن باشد ، و در زمان ايمانش عمل خيرى را به جا آورد ، بعد از آن ، فتنه و آزمايش يا ضلالت و گمراهى به او برسد ، و به اين سبب كافر شود ، و بعد از كفر خويش توبه كند ، از برايش نوشته شود ، وحساب شود به هر خيرى كه آن را در زمان ايمانش عمل كرده ، و كفر ، آن را باطل نمى گرداند ، هر گاه بعد از كفر خويش توبه كند» .
207 . باب در بيان كسانى كه از بلاء معافى و سالم اند (2)چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد و على بن ابراهيم ، از پدرش و هر دو ، از ابن محبوب ، از ابو حمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل را مخصوصانى چندند كه نسبت به ايشان ، از بلاء و زحمت ، بخل و ضنّت مى كند (يعنى ايشان را از جميع آفات و بليّات محفوظ مى دارد ، و نمى گذارد كه بدى به ايشان برسد . پس ايشان را زنده مى دارد در عافيت ، و روزى مى دهد ايشان را در عافيت ، و مى ميراند ايشان را در عافيت ، و محشور مى گرداند ايشان را در عافيت ، و ساكن مى گرداند ايشان را در بهشت ، در عافيت» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از اسحاق بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل خلقى را آفريد كه نسبت به ايشان ، از بلاء ، بخل فرمود (به آن معنى كه مذكور شد) . ايشان را آفريد در عافيت ، و زنده داشت ايشان را در عافيت ، و ميرانيد ايشان را در عافيت ، و ايشان را داخل بهشت گردانيد ، در عافيت» .
.
ص: 284
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ؛ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ جَمِيعاً، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ لِلّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ ضَنَائِنَ مِنْ خَلْقِهِ: يَغْذُوهُمْ بِنِعْمَتِهِ، وَ يَحْبُوهُمْ بِعَافِيَتِهِ، وَ يُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِهِ، تَمُرُّ بِهِمُ الْبَلَايَا وَ الْفِتَنُ لَا تَضُرُّهُمْ شَيْئاً».
208 _ بَابُ مَا رُفِعَ عَنِ الْأُمَّةِالْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِي دَاوُدَ الْمُسْتَرِقِّ، قَالَ: حَدَّثَنِي عَمْرُو بْنُ مَرْوَانَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : رُفِعَ عَنْ أُمَّتِي أَرْبَعُ خِصَالٍ: خَطَؤُهَا، وَ نِسْيَانُهَا، وَ مَا أُكْرِهُوا عَلَيْهِ، وَ مَا لَمْ يُطِيقُوا؛ وَ ذلِكَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِينا أَوْ أَخْطَأْنا رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَيْنا إِصْراً كَما حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنا رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ» . وَ قَوْلُهُ: «إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْاءِيمانِ» ».
.
ص: 285
على بن ابراهيم روايت كرده است ، از پدرش و چند نفر از اصحاب ما ، از سهل بن زياد و هر دو ، از جعفر بن محمد ، از ابن قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل را مخصوصانى چندند از آفريدگانش ، كه ايشان را به نعمتخويش مى پروراند ، و عافيت خود را به ايشان عطا مى فرمايد ، و به رحمت خويش ايشان را داخل بهشت مى گرداند . بلاها و فتنه ها به ايشان مى گذرد ، و هيچ ضرر به ايشان نمى رساند» .
208 . باب در بيان آنچه از اين امّت برداشته شده است (1)حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از ابو داود مسترقّ روايت كرده است كه گفت : حديث كرد مرا عمرو بن مروان و گفت كه : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : چهار خصلت از امّت من برداشته شده : يكى خطاى ايشان (يعنى امرى كه به غفلت از ايشان صادر شود بدون اراده يا با اراده غير آن) ، و ديگر ، فراموشى ايشان (كه از روى فراموشى حرامى را به فعل آورند ، يا واجبى را ترك كنند ، بى آنكه متذكّر حرمت يا وجوب آن باشند) ، و سيم ، آنچه بر آن اكراه شده باشند (كه كسى ايشان را بر آن جبر كرده باشد) ، و چهارم ، آنچه طاقت آن نداشته باشند . و اين است معنى قول خداى عز و جل : «رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا اِنْ نَسينا أَوْ أخَطَأْنا رَبَّنا وَلا تَحْمِلْ عَلَيْنا اِصْرا كَما حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِنا رَبَّنا وَلا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ» (2) ؛ يعنى : «اى پروردگار ما! مگير ما را به عقوبت ، اگر فراموش كنيم يا خطا نماييم . اى پروردگار ما! و بار مكن بر ما بار گران را ، چنان كه بار كرده اى آن را بر كسانى كه پيش از ما بوده اند . اى پروردگار ما! و بار مكن ما را آنچه هيچ طاقت و توانايى نيست از براى ما به آن چيز» (3) .(و حضرت صادق عليه السلام بعد از ذكر آيه اوّل كه دلالت مى كند بر سه چيز از آن چهار چيز ، كه عبارت است از غير اكراه ، فرموده است كه :) و قول آن جناب : «اِلّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئنٌ بِالْايِمانِ» (4) » و ترجمه آن گذشت .
.
ص: 286
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ النَّهْدِيِّ رَفَعَهُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : وُضِعَ عَنْ أُمَّتِي تِسْعُ خِصَالٍ: الْخَطَأُ، وَ النِّسْيَانُ، وَ مَا لَا يَعْلَمُونَ، وَ مَا لَا يُطِيقُونَ، وَ مَا اضْطُرُّوا إِلَيْهِ، وَ مَا اسْتُكْرِهُوا عَلَيْهِ، وَ الطِّيَرَةُ، وَ الْوَسْوَسَةُ فِي التَّفَكُّرِ فِي الْخَلْقِ، وَ الْحَسَدُ مَا لَمْ يُظْهِرْ بِلِسَانٍ أَوْ يَدٍ».
209 _ بَابُ أَنَّ الْاءِيمَانَ لَا يَضُرُّ مَعَهُ سَيِّئَةٌ، وَ الْكُفْرَ لَا يَنْفَعُ مَعَهُ حَسَنَةٌعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ شُعَيْبٍ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : هَلْ لِأَحَدٍ عَلى مَا عَمِلَ ثَوَابٌ عَلَى اللّهِ مَوْجُوبٌ إِلَا الْمُؤْمِنِينَ؟ قَالَ:«لَا».
عَنْهُ، عَنْ يُونُسَ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ مُوسى لِلْخَضِرِ عليهماالسلام: قَدْ تَحَرَّمْتُ بِصُحْبَتِكَ، فَأَوْصِنِي، قَالَ لَهُ: الْزَمْ مَا لَا يَضُرُّكَ مَعَهُ شَيْءٌ، كَمَا لَا يَنْفَعُكَ مَعَ غَيْرِهِ شَيْءٌ».
.
ص: 287
حسين بن محمد ، از محمد بن احمد نهدى روايت كرده است كه آن را مرفوع ساخته ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا فرمود كه : نُه خصلت از امّت من برداشته شده است ، و آنها : خطا است و فراموشى ، و آنچه ندانند ، و آنچه نتوانند ، و آنچه به سوى آن ناچار شده باشند ، و آنچه بر آن اكراه شده باشند ، و طِيَره (و آن _ به كسر طاء و فتح ياء حطّى _ عبارت است از تأثّر نفس به فال هاى بد) ، و وسوسه در تفكّر در خلق (1) ، و نهم ، حسد است ، مادام كه ظاهر نشود به زبان يا به دست» .
209 . باب در بيان اينكه هيچ گناهى با وجود ايمان زيان نرساند، و هيچ ثوابى با وجود كفر نفع ندهدعلى بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از يعقوب بن شعيب روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه :آيا هيچ كسرا بر آنچه عمل كرده ، ثوابى بر خدا هست كه واجب شده باشد ، غير از مؤمنان؟ فرمود : «نه» .
از او ، از يونس ، از بعضى از اصحاب خويش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«موسى به خضر عليهماالسلامفرمود كه : از صحبت و رفاقت تو محروم وبى نصيب گشتم؛ پس مرا وصيّت كن و بگو چه كار كنم؟ خضر گفت : دست برمدار از آنچه با وجود آن ، چيزى تو را ضرر نرساند ، چنان كه با غير آن ، چيزى تو را نفع نرساند» .
.
ص: 288
عَنْهُ، عَنْ يُونُسَ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ، عَنْ أَبِي أُمَيَّةَ يُوسُفَ بْنِ ثَابِتٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«لَا يَضُرُّ مَعَ الْاءِيمَانِ عَمَلٌ، وَ لَا يَنْفَعُ مَعَ الْكُفْرِ عَمَلٌ، أَ لَا تَرى أَنَّهُ قَالَ: «وَ ما مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقاتُهُمْ إِلَا أَن_َّهُمْ كَفَرُوا بِاللّهِ وَ بِرَسُولِهِ» ، «وَ مَاتُوا وَ هُمْ كَافِرُونَ» ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ ثَعْلَبَةَ، عَنْ أَبِي أُمَيَّةَ يُوسُفَ بْنِ ثَابِتِ بْنِ أَبِي سَعْدَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: قَالَ:«الْاءِيمَانُ لَا يَضُرُّ مَعَهُ عَمَلٌ، وَ كَذلِكَ الْكُفْرُ لَا يَنْفَعُ مَعَهُ عَمَلٌ».
أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَارِدٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : حَدِيثٌ رُوِيَ لَنَا أَنَّكَ قُلْتَ: إِذَا عَرَفْتَ فَاعْمَلْ مَا شِئْتَ؟ فَقَالَ:«قَدْ قُلْتُ ذلِكَ». قَالَ: قُلْتُ: وَ إِنْ زَنَوْا، أَوْ سَرَقُوا، أَوْ شَرِبُوا الْخَمْرَ؟ فَقَالَ لِي: « «إِنَّا لِلّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ» ، وَ اللّهِ مَا أَنْصَفُونَا أَنْ نَكُونَ أُخِذْنَا بِالْعَمَلِ وَ وُضِعَ عَنْهُمْ، إِنَّمَا قُلْتُ: إِذَا عَرَفْتَ فَاعْمَلْ مَا شِئْتَ مِنْ قَلِيلِ الْخَيْرِ وَ كَثِيرِهِ؛ فَإِنَّهُ يُقْبَلُ مِنْكَ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الرَّيَّانِ بْنِ الصَّلْتِ رَفَعَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام كَثِيراً مَا يَقُولُ فِي خُطْبَتِهِ: يَا أَيُّهَا النَّاسُ، دِينَكُمْ دِينَكُمْ؛ فَإِنَّ السَّيِّئَةَ فِيهِ خَيْرٌ مِنَ الْحَسَنَةِ فِي غَيْرِهِ، وَ السَّيِّئَةُ فِيهِ تُغْفَرُ، وَ الْحَسَنَةُ فِي غَيْرِهِ لَا تُقْبَلُ».
.
ص: 289
از او ، از يونس ، از ابن بكير ، از ابو اميّه _ يعنى يوسف بن ثابت _ روايت است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هيچ كارى با ايمان ضرر نمى رساند ، و هيچ عملى با كفر نفع نمى بخشد . آيا نمى بينى كه خداى _ تعالى _ فرموده است كه : «وَما مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقاتُهُمْ اِلّا أَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّه ِ» (1) وَرَسُولِهِ وَماتُوا وَهُمْ كافِرُونَ (2) ؛ يعنى : «وباز نداشت ايشان را از آنكه پذيرفته شود نفقه هاى ايشان ، مگر آنكه ايشان كافر شدند به خدا» و فرستاده او ، و مردند ، در حالتى كه ايشان كافر بودند» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن فضّال ، از ثعلبه ، از ابو اميّه يوسف بن ثابت بن ابى سعده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كهگفت : آن حضرت فرمود :«با ايمان ، عملى ضرر نمى رساند ، و همچنين با كفر ، عملى نفع ندارد» .
احمد بن محمد ، از حسين بن سعيد ، از آنكه او را ذكر كرده ، از عبيد بن زراره ، از محمد بن مارد روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : حديثى از براى ما روايت شده ، و آن ، اين است كه تو فرموده اى كه : چون شناختى؛ يعنى حق را ، (كه عبارت است از مذهب حق اثناعشرى) ، پس آنچه خواهى ، بكن . فرمود كه :«من اين را گفته ام» . راوى مى گويد كه : عرض كردم : و اگرچه زنا كنند يا دزدى كنند يا شراب بياشامند؟ فرمود : « «اِنّا لِلّهِ وَاِنّا اِلَيْهِ راجِعُونَ» (3) . به خدا سوگند كه با ما انصاف نداده اند ، كه ما به كردار بد مأخوذ و معاقب باشيم ، و مؤاخذه و عقاب از ايشان برداشته شده باشد . جز اين نيست كه من گفتم كه : چون عارف شدى و حق را شناختى ، آنچه خواهى ، بكن ، از عمل خير؛ خواه اندك باشد ، و خواه بسيار ، كه از تو قبول مى شود» .
على بن ابراهيم ، از محمد بن ريّان بن صلت روايت كرده كه آن را مرفوع ساخته است ، از حضرت امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام بسيارى از اوقات در خطبه خويش مى فرمود كه : اى گروه مردمان! دست از دين خود برمداريد ، و ملازم آن باشيد؛زيرا كه گناه در آن بهتر است از حسنه در غير آن ، و گناهِ در آن آمرزيده مى شود ، و حسنه در غير آن قبول نمى شود» .
.
ص: 290
هذَا آخِرُ كِتَابِ الْاءِيمَانِ وَ الْكُفْرِ، وَ الطَّاعَاتِ وَ الْمَعَاصِي مِنْ كِتَابِ الْكَافِي؛ وَالْحَمْدُ لِلّهِ وَحْدَهُ، وَ صَلَّى اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ.
.
ص: 291
و اينك ، آخر كتاب ايمان و كفر و طاعات و معاصى است از كتاب مستطاب كافى ، كه اين كتاب ، ترجمه آن است . وَالْحَمْدُ لِلّهِ وَحْدَهُ وَصَلَّى اللّه عَلى مُحَمَّد النَّبىِّ وَآلِهِ وَسَلَّمَ وَالمِنَّةُ اللّه ِ الَّذى وَفَّقَنى لِلإتْمامِ وَالصَّلوةُ وَالسَّلامُ عَلَى المَبْعُوثِ الَى الاَنامِ وَعَلَى النُّجُومِ المُشْرِقاتِ مِنْ عِتْرَتِهِ وَالحُجَجِ الواضِحاتِ مِنْ ذُرّيَّتِهِ ماطَلَعِتْ شَمْسُ النَّهارِ وَأورَقَتِ الاشجار .استدعا از برادران ايمانى و دوستان روحانى ، كه از اين ترجمه ، در نهايت آسانى مستفيض و بهره مند گردند ، در حال حيات يا بعد از ممات ، اين سالك باديه سرگردانى ، آنكه او را به دعاى خير از روى مرحمت ، ياد ، و به طلب مغفرت از حضرت ربّ العزّة ، شاد فرمايند .وكان الفراغ من ترجمة هذه النسخة (1) على يد مترجمها الاذلّ الاحقر ابن محمد حسن الاردكانى ، محمدعلى ، يوم الجمعة الثانى عشر من رجب المرجّب سنة سبع و ثلثين ومأتين بعد الالف (1237) من هجرة محمد صلى الله عليه و آله سيّد البشر صلى اللّه عليه و آله الطّيّبين الطّاهرين الميامين الغرر ما طلعت الشمس و اشرقت الدّنيا بنورها و ما اضآء القمر و لعنة اللّه على اعدائهم الغامرين فى لجج الكفر الى يوم المحشر .
.
ص: 292
. .
ص: 293
. .
ص: 294
( 6 ) كتاب دعا .
ص: 295
بسم اللّه الرحمن الرحيم مفتاح فلاحى كه ابواب جنان بلد الامين دين مبين را به واسطه آن توان گشود ، و مصباح نجاحى كه بيابان طور سينين قرب ربّ العالمين را به نور آن توان پيمود ، حمد معطى المسئلات (1) و ثناى مجيب الدّعواتى است كه دعا را عُدّه داعى ساخت ، و آدميان را به جُبّه راقيه (2) خطابِ «قُلْ ما يَعْبَأُ بِكُمْ رَبّى لَوْلا دُعآؤُكمْ» (3) نواخت . و صلوات زاكيات و تحيّات ناميات (4) ، نثار مرقد سيّد عالم كه خاصّه و خلاصه موجودات را شرف كائنات و مفخر سلسله بنى آدم است ، همايون و مضجع ميمون (5) پيغمبرى كه با معجزات باهرات كه اقوى و اكمل آنها قرآن مجيد است ، مبعوث گرديد ، و به آن ، رقم عجز و اعجاز را بر كلّ اوراق عراق و جميع صفحات حجاز كشيد . و نثار ضرائح (6) اولاد امجادش كه قرآن را قرين ، و عروة الوثقى دين ، و حبل المتينِ ايمان ، و جزو پيغمبر و حزب خداوند آسمان و زمينند . عترت اطهارى كه در باب آداب و حسن معاشرت ، هر يك يگانه دوران و مرآت العقول (7) خصال حميده ، و آيينه حقايق نماى افعال پسنديده ، و دستورالعمل عالميان اند .اما بعد ، چنين گويد ذرّه بى مقدار ، و خادم اخبار ائمّه اخيار ، تشنه لب باده فيض يزدانى ، محمدعلى بن محمد حسن الاردكانى ، «سُتِرَتْ جَرآئِرهُماء يَوْمَ تُبْلى سَرآئِرُهُما» (8) كه چون در مجلس بهشت آيين و محفل فلك تزيين شركا ، و عظمت مدار بندگان جلالت توامان ،نوّاب كامياب ، فلك جناب ، سپهر ركاب ، انجم سپاه ، گردون بارگاه ، مساعد دولت و معاضد ملّت ، جهان هنر و فرزانه خردپرور ، جم نژاد جم نشان ، و تاج بخش گيتى ستان ، داور عادل و دادگر شيردل ، صافى رأى خجسته روى و آدمى نهاد فرشته خوى ، ميمون طالع بلند اختر و مبارك عنصر همايون گوهر ، قطب دايره مكرمت و اقبال ، و مركز محيط جلالت و استقلال ، نهال برومند خيابان شوكت و بسالت (9) و سرو جويبار مروّت و عدالت ، نور حديقه سلطان سلاطين آفاق و نور حدقه ملاذ خواقين (10) به استحقاق ، سالك مسالك اصحاب ايقان و مالك ممالك قلوب ارباب عرفان ، مشيّد (11) قواعد ملّت و دين و مروّج قوانين ائمّه طاهرين ، آنكه زارع آمال همگنان از جداول (12) انامل (13) عطيّه اش خرّم و سيراب و از صفير عندليب خوش الحان خامه عدالت نگارش ، اندوه در خاطرها ناياب ، به آب تيغ آتش بار هيبتش ، غبار هواى فتنه فرو نشسته و به ضرب حسام صاعقه كردارِ معدلتش هر كسى از گفتار ناشايست لب فرو بسته ، سليمان نشانى كه طيور ارواح و وحوش ، قلوب ذوى ارتياح (14) در دام تسخير و اطاعتش در بند ، و هبوب رياح صبا و جنوب ، به امر علّام غيوب به تطبيب و تطهير ساحت رفعت و جلالتش خرسند ، به ذكر عطايش لب دريا ، تر زبان و به وصف سخايش دهان صدف دُر فشان ، مصداق : «شَجُو حُسّادُهُ وَغيْظَ عداهُأَنْ يَرى مُبْصِرٌ وَيَسْمَعَ وَاعٍ» ، (15) اعنى : مالك رقاب امم و شاهزاده افخم معظّم ، ملاذ نسلِ الاَكاسرة (16) و ملجاءَ نجلِ القَياصرة (17) ، فرمانْ فرماى با رفعت و اعتلاء ، شاهزاده محمد ولى ميرزا ، «ضَمَّنَ اللّه ُ خِيامَ دَوْلَتِه بِأَطْنابِ الْخُلُودِ وَزَيَّنَ سَريرَ وِلايَتِهِ بِدُرَرِ الْعِزِّ وَالسُّعُودِ» (18) ، داعى را به نوشتن كتابى ديگر امر فرمودند . و به امر اشرفِ والا زمام ، اختيار در اين باب ، در كف اين داعى قرار و استقرار يافت ، كه آن چه صلاح داند و به نظر قاصر رسد از احاديث ، جمع نموده ، كتاب سازد ، و به ترتيب دادن مجلّدى ديگر پردازد . و پيش از اين ، به امر اشرف والا ، از اوّل كتاب مستطاب اصول كافى تا آخر كتاب ايمان و كفر را ترجمه كرده ، سه كتاب ديگر از آن كه عبارت است از : كتاب دعا و كتاب قرآن و كتاب عشرت باقى مانده بود . به نظر فاتر چنين رسيد كه تتمّه را تمام كند؛ چرا كه ، ناتمام بودن آن ، موافقِ همّت بلند و مناسب عزيم ارجمند نوّاب اشرف والا نبود . و چون تمام خلق در امور معاش و معاد به دعا و قرآن و عترت احتياج دارند ، و بايد كه در همه احوال كه به آنها پناه برند ، آن را به كهف الورى مسمّى ساختم ، و به ترجمه نمودن آن به سياق سابق پرداختم ، مگر آنكه ترجمه دعاها را در اين كتاب در سطر زير آن نوشتم و به آخر نينداختم ، مگر نادرى؛ به جهت آنكه داعى در حين دعا و هنگام خواندن آن متذكّر معانى آنها باشد ، تا نفعش اعمّ و فائده اش اتمّ بوده باشد . اگر بعد از اتمام ، به عزّت و زينتِ قبول ، معزّز و مزيّن شود ، از فضلِ نمايان و لطفِ بى پايان عجب نباشد . و اكنون شروع در مقصود نموده ، به موقف عرض اقدس مى رساند كه : مؤلّف _ رضوان اللّه عليه _ بعد از تسميه فرمود كه : كتاب دعا ، و دعا _ به ضمّ دال _ ، در اصل لغت به معنى مطلقِ خواندن است و در اصطلاح ، طلب كردن شخص فرومايه است فِعْلى را از كسى كه بلندمرتبه و از او بالاتر باشد ، بر وجه فروتنى و زارى ، و آن چه در حاجت ، خدا را به آن مى خوانند ، و آن به طريق عقل و نقل ، مرغوب و مندوب و حسن و مستحسن است . امّا نقلاً ، به جهت آن چه در كتاب و سنّت واقع شده از آيات و اخبار كه بعضى از آنها در اين كتاب مذكور خواهد شد ، و امّا عقلاً ، به جهت آن چه عالم عابد و عارف زاهد ، شيخ احمد بن فهد حلّى رحمه الله ، در كتاب مستطاب عدّة الدّاعى ذكر فرموده ، از اينكه دفع ضرر از خود با قدرت بر آن و تمكّن از آن واجب است ، و حصول ضرر ، ضرورىّ الوقوع است از براى هر انسانى كه در دار دنيا باشد؛زيرا كه هر انسانى جدا نباشد از آن چه او را پريشان و عقلش را مشغول سازد و به او زيان رساند ، يا از داخل ، چون حصول عارضى كه مزاج او را فرو گيرد ، يا از خارج ، چون اذيّت ظالمى ، يا مكروه و ناخوشى كه از شريك يا همسايه به او رسد . و اگر بالفعل از همه خالى باشد ، هر آينه وقوعش را در آن تجويز مى كند و همچنين عاشق شدن و در آويختنش را به آن . و چگونه چنين نباشد ، و حال آنكه در خانه حوادثى است كه در هيچ زمانى قرار و استقرار ندارد . پس هيچ آدمى از دردهاى سخت و مصيبت هاى آن جدا نباشد ، يا بالفعل يا بالقوه . پس ضرر آن يا حاصل است كه وقوع دارد يا متوقّع الحصول است ، و ازاله هر يك از اين دو امر با قدرت بر آن واجب است . و دعا است كه اين را تحصيل مى كند و آن مقدور است . پس رفتن به سوى آن واجب باشد . و اميرالمؤمنين و سيّد الوصيّين _ صلوات اللّه عليه _ بر اين معنى تنبيه نموده در آنجا كه فرموده : هيچ مبتلايى و هر چند كه بلاء و زحمتش بسيار باشد ، سزاوارتر نيست به دعا كردن از آن بى آفتى كه از بلاء ايمن نباشد . و از اين حديث احتياج هر كسى به دعا ظاهر شد؛ خواه عافيت داشته باشد و خواه مبتلا باشد . و فائده اش رفع بلاى حاصل و دفع شرىّ است كه نازل باشد ، يا جلب نفعى مقصود ، يا ثابت داشتن خير موجود و دوام آن است ، يا منعش از زوال؛ زيرا كه ، حضرات معصومين عليهم السلام آن را وصف فرموده اند به سلاح بودن . و سلاح از جمله آنها است كه به واسطه آن استجلاب نفع مى شود و به آن استدفاع ضرر مى شود ، و از براى همين آن را سپر نيز ناميده اند . و سپر ، آلت پوششى است كه به واسطه آن خود را از ناخوشى ها نگاه مى دارند . و بعد از ذكر بعضى از اخبار در باب سلاح و سپر بودن آن و اينكه بلاى نازل و غير نازل را دفع مى كند ، مى گويد كه : پس به اين احاديث و آن چه در معنى اينها باشد . و آن بسيار است كه ما به جهت حذر كردن از طول دادن ، ايراد ننموديم . ظنِّ دفع ضرر؛ بلكه علم ، صحيح و درست شد به جهت صحّت خبر كسى كه راستگو است و دروغ نمى گويد» . تا اينجا ترجمه كلام ابن فهد است كه نقل شد ، و ظاهر آن خالى از ناخوشى و بحثى نيست كه اين موضع مقام بيان آن نيست . و دعا بر چهار قسم است : اوّل آن چه متعلّق است به تحميد و تمجيد و تسبيح و تعليل . دويم آن چه متعلّق است به طلب خير دنيا و رفع مكاره آن . سيم آن چه متعلّق است به طلب خير آخرت و توفيق خوبى هاى آن . چهارم آن چه متعلّق است به دو چيز يا سه چيز يا همه اينها .
.
ص: 296
. .
ص: 297
. .
ص: 298
[ 6 ] كِتَابُ الدُّعَاءِ1 _ بَابُ فَضْلِ الدُّعَاءِ وَ الْحَثِّ عَلَيْهِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى، عَنْ حَرِيزٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَقُولُ: «إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِى سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِينَ» » قَالَ: «هُوَ الدُّعَاءُ، وَ أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ الدُّعَاءُ». قُلْتُ: «إِنَّ إِبْراهِيمَ لَأَوّاهٌ حَلِيمٌ» ؟ قَالَ: «الْأَوَّاهُ هُوَ الدَّعَّاءُ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ وَ ابْنِ مَحْبُوبٍ جَمِيعاً، عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِيرٍ، عَنْ أَبِيهِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام : أَيُّ الْعِبَادَةِ أَفْضَلُ؟ فَقَالَ:«مَا مِنْ شَيْءٍ أَفْضَلَ عِنْدَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مِنْ أَنْ يُسْأَلَ وَ يُطْلَبَ مِمَّا عِنْدَهُ، وَ مَا أَحَدٌ أَبْغَضَ إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مِمَّنْ يَسْتَكْبِرُ عَنْ عِبَادَتِهِ، وَ لَا يَسْأَلُ مَا عِنْدَهُ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ، عَنْ مُيَسِّرِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: قَالَ لِي:«يَا مُيَسِّرُ، ادْعُ، وَ لَا تَقُلْ: إِنَّ الْأَمْرَ قَدْ فُرِغَ مِنْهُ؛ إِنَّ عِنْدَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مَنْزِلَةً لَا تُنَالُ إِلَا بِمَسْأَلَةٍ، وَ لَوْ أَنَّ عَبْداً سَدَّ فَاهُ وَ لَمْ يَسْأَلْ، لَمْ يُعْطَ شَيْئاً؛ فَسَلْ تُعْطَ. يَا مُيَسِّرُ، إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ بَابٍ يُقْرَعُ إِلَا يُوشِكُ أَنْ يُفْتَحَ لِصَاحِبِهِ».
.
ص: 299
[ 6 ] كتاب دعا1 . باب فضيلت دعا و ترغيب و برانگيختن مردم بر آنعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از حريز ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل مى فرمايد كه : «اِنَّ الَّذينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتى سَيَدْخُلُونَ جَهنَّمَ داخِرينَ» (1) ؛ يعنى : به درستى كه آن كسانى كه تكبّر و سركشى مى كنند از پرستش من ، زود باشد كه درآيند يا درآورده شوند در دوزخ ، در حالتى كه خوار و بى مقدار باشند» . و حضرت فرمود كه : «مراد از پرستش ، دعا است . و بهترين عبادت دعا است» . عرض كردم : «اِنَّ اِبْراهيمَ لَاَوّاهٌ حَليمٌ» (2) . حضرت فرمود كه : «اوّاه آن است كه بسيار دعا مى كند» . (و در ترجمه آيه گفته اند كه : «به درستى كه ابراهيم بسيار آه كننده بود و بردبار» . و اين كنايه است از رقّت قلب و كثرت ترحّم و فرط شفقّت او بر آذر كه پدرِ مادر آن حضرت بود بنا بر اظهر) .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن اسماعيل و ابن محبوب هر دو ، از حنّان بن سدير ، از پدرش روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام محمد باقر عليه السلام عرض كردم كه : كدام عبادت بهتر و فضيلتش بيشتر است؟ فرمود كه :«هيچ چيز در نزد خداى _ تعالى _ بهتر نيست از آنكه از او سؤال شود و طلب شود از آن چه در نزد او است ، و هيچ كس به سوى خدا دشمن تر نيست از كسى كه تكبّر و سركشى كند از عبادت آن جناب (يعنى دعا) ، و سؤال نكند آن چه را كه در نزد او است .
ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از صفوان ، از ميسّر بن عبدالعزيز ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : حضرت به من فرمود كه :«اى ميسّر! دعا بكن و مگو كه امر مفروغ منه است (يعنى فراغ از آن حاصل شده و هر چه مقدّر شده ، مى شود) . به درستى كه در نزد خدا منزله و مرتبه بزرگى است كه به آن نمى توان رسيد ، مگر به مسئلت و دعا . و اگر بنده اى دهان خود را ببندد و از خدا سؤال نكند ، چيزى به او عطا نشود ، پس سؤال كن تا عطا شود . اى ميسّر! به درستى كه هيچ درى نيست كه كوبيده شود ، مگر آنكه نزديك است كه از براى صاحب آن گشوده شود» .
.
ص: 300
حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ، عَنِ الْخَشَّابِ، عَنِ ابْنِ بَقَّاحٍ، عَنْ مُعَاذٍ، عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَيْعٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ لَمْ يَسْأَلِ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مِنْ فَضْلِهِ ، افْتَقَرَ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ:«ادْعُ، وَ لَا تَقُلْ: قَدْ فُرِغَ مِنَ الْأَمْرِ؛ فَإِنَّ الدُّعَاءَ هُوَ الْعِبَادَةُ، إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَقُولُ: «إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِى سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِينَ» وَ قَالَ: «ادْعُونِى أَسْتَجِبْ لَكُمْ» ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ، عَنْ سَيْفٍ التَّمَّارِ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«عَلَيْكُمْ بِالدُّعَاءِ؛ فَإِنَّكُمْ لَا تَقَرَّبُونَ بِمِثْلِهِ، وَ لَا تَتْرُكُوا صَغِيرَةً لِصِغَرِهَا أَنْ تَدْعُوا بِهَا؛ إِنَّ صَاحِبَ الصِّغَارِ هُوَ صَاحِبُ الْكِبَارِ».
.
ص: 301
حميد بن زياد ، از خشّاب ، از ابن بقّاح ، از معاذ ، از عمرو بن جميع ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه خداى _ تعالى _ را از فضلش سؤال نكند ، فقير و محتاج شود» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«دعا بكن و مگو كه از امر فراغ حاصل شده و هر چه مقدّر شده خواهد شد؛زيرا كه دعا عبادت است . و به درستى كه خداى _ تعالى _ مى فرمايد كه : «اِنَّ الَّذينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتى سَيَدْخُلُونَ جَهنَّمَ داخِرينَ» (1) و فرموده است كه : «أُدْعُونى أَسْتَجِبْ لَكُمْ» (2) ؛ يعنى : بخوانيد مرا تا شما را اجابت نمايم» (و دعاى شما را استجاب گردانم ، و آن چه سؤال كرده ايد به شما عطا فرمايم) .
ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجّبار ، از ابن ابى نجران ، از سيف تمّار روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«بر شما باد كه دعا كنيد؛زيرا كه شما تقرّب نمى جوييد به چيزى مثل دعا . و ترك مكنيد حاجت كوچكى را به جهت كوچكى آن ، كه به سبب آن دعا كنيد (يعنى دعا كردن را براى چيزى كه خرد باشد وا مگذاريد براى خردى آن)؛ زيرا كه صاحب حاجت هاى خرد ، همان صاحب حاجت هاى بزرگ است» (يعنى بزرگ و كوچكِ همه حاجت ها به دست قدرت خدا است . پس چنان كه كسى غير از آن جناب بر برآوردن حاجت هاى بزرگ قدرت ندارد ، همچنين غير از او كسى بر روا كردن حاجت هاى كوچك مُكنت ندارد) .
.
ص: 302
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَيْمَانَ، عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ رَجُلٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«الدُّعَاءُ هُوَ الْعِبَادَةُ الَّتِي قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِى» الْايَةَ، ادْعُ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ وَ لَا تَقُلْ: إِنَّ الْأَمْرَ قَدْ فُرِغَ مِنْهُ». قَالَ زُرَارَةُ: إِنَّمَا يَعْنِي لَا يَمْنَعْكَ إِيمَانُكَ بِالْقَضَاءِ وَ الْقَدَرِ أَنْ تُبَالِغَ بِالدُّعَاءِ وَ تَجْتَهِدَ فِيهِ، أَوْ كَمَا قَالَ.
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : أَحَبُّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِي الْأَرْضِ الدُّعَاءُ، وَ أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ الْعَفَافُ». قَالَ : «وَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام رَجُلاً دَعَّاءً».
2 _ بَابُ أَنَّ الدُّعَاءَ سِلَاحُ الْمُؤْمِنِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الدُّعَاءُ سِلَاحُ الْمُؤْمِنِ، وَ عَمُودُ الدِّينِ، وَ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ».
وَ بِهذَا الْاءِسْنَادِ، قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : الدُّعَاءُ مَفَاتِيحُ النَّجَاحِ وَ مَقَالِيدُ الْفَلَاحِ، وَ خَيْرُ الدُّعَاءِ مَا صَدَرَ عَنْ صَدْرٍ نَقِيٍّ وَ قَلْبٍ تَقِيٍّ ، وَ فِي الْمُنَاجَاةِ سَبَبُ النَّجَاةِ، وَ بِالْاءِخْلَاصِ يَكُونُ الْخَلَاصُ، فَإِذَا اشْتَدَّ الْفَزَعُ فَإِلَى اللّهِ الْمَفْزَعُ» .
.
ص: 303
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسين بن سعيد ، از نضر بن سويد ، از قاسم بن سليمان ، از عبيد بن زراره ، از پدرش ، از مردى كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«دعا همان عبادتى است كه خداى _ تعالى _ فرموده است كه : «اِنَّ الَّذينَ يَسْتَكْبِرونَ عَنْ عِبادَتى سَيَدْخُلُونَ» تا آخر آيه . خداى _ تعالى _ را بخوان و مگو كه از امر فراغ حاصل شده و آن چه مقدّر شده خواهد شد» . زراره مى گويد : جز اين نيست كه مقصود حضرت اين است كه ، ايمانت به قضا و قدر خدا تو را منع نكند از آنكه در دعا مبالغه كنى و در آن بسيار سعى و كوشش نمايى و جدّ و جهد را به عمل آورى . يا زراره مانند اين كلام ، كلامى گفت (يعنى آن چه از زراره نقل شد ، يا عبارت او است ، يا مثل عبارت او است در اصل معنى) .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از ابن قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه : دوست ترين اعمال به سوى خداى _ تعالى _ در زمين دعا است ، و بهترين عبادت ها عفّت است» (يعنى نگاه داشتن فرج و شكم از آن چه حرام باشد) . و فرمود كه : «حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام مردى بود كه بسيار دعا مى كرد» .
2 . باب در بيان اينكه دعا سلاح مؤمن است (1)چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از فضالة بن ايّوب ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : دعا حربه مؤمن است و عمود (2) دين و نور آسمان ها و زمين» .
و به همين اسناد روايت است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه : دعا كليدهاى فيروزى است به مطالب دنيويّه و كليدهاى خزائن رستگارى به سعادت اخرويّه . و بهترين دعاها دعايى است كه از سينه پاكيزه و دل پرهيزگار صادر شده باشد ، و در مناجات با قاضى الحاجات سبب نجات است ، و با اخلاص كه عبادت بى ريا است خلاصى از عذاب دست به هم مى دهد پس چون ترس و فزع سخت شود ، به سوى خدا پناه بايد برد» .
.
ص: 304
وَ بِإِسْنَادِهِ، قَالَ:«قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : أَ لَا أَدُلُّكُمْ عَلى سِلَاحٍ يُنْجِيكُمْ مِنْ أَعْدَائِكُمْ، وَ يُدِرُّ أَرْزَاقَكُمْ؟ قَالُوا: بَلى، قَالَ: تَدْعُونَ رَبَّكُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهَارِ؛ فَإِنَّ سِلَاحَ الْمُؤْمِنِ الدُّعَاءُ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : الدُّعَاءُ تُرْسُ الْمُؤْمِنِ، وَ مَتى تُكْثِرْ قَرْعَ الْبَابِ يُفْتَحْ لَكَ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا ، عَنِ الرِّضَا عليه السلام ، أَنَّهُ كَانَ يَقُولُ لِأَصْحَابِهِ:«عَلَيْكُمْ بِسِلَاحِ الْأَنْبِيَاءِ» فَقِيلَ: وَ مَا سِلَاحُ الْأَنْبِيَاءِ؟ قَالَ: «الدُّعَاءُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ، عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْبَجَلِيِّ ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّ الدُّعَاءَ أَنْفَذُ مِنَ السِّنَانِ».
عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«الدُّعَاءُ أَنْفَذُ مِنَ السِّنَانِ الْحَدِيدِ».
3 _ بَابُ أَنَّ الدُّعَاءَ يَرُدُّ الْبَلَاءَ وَ الْقَضَاءَعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ:«إِنَّ الدُّعَاءَ يَرُدُّ الْقَضَاءَ ، يَنْقُضُهُ كَمَا يُنْقَضُ السِّلْكُ وَ قَدْ أُبْرِمَ إِبْرَاماً».
عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ عليه السلام يَقُولُ:«إِنَّ الدُّعَاءَ يَرُدُّ مَا قَدْ قُدِّرَ وَ مَا لَمْ يُقَدَّرْ» قُلْتُ: وَمَا قَدْ قُدِّرَ عَرَفْتُهُ، فَمَا لَمْ يُقَدَّرْ؟ قَالَ: «حَتّى لَا يَكُونَ».
.
ص: 305
و به اسناد خويش روايت كرده است كه فرمود :«پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود كه : آيا نمى خواهيد شما را دلالت كنم به حربه اى كه شما را از دشمنان خويش نجات دهد ، و روزى هاى شما را فراوان و پيوسته آن را بر شما روان گرداند؟ صحابه عرض كردند : بلى ، مى خواهيم . فرمود كه : پروردگار خود را در شب و روز مى خوانيد و دعا مى كنيد . پس به درستى كه حربه مؤمن دعا است» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از ابن قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه : دعا سپر مؤمن است . و در هر زمان كه درى را بسيار بكوبى ، از برايت گشوده مى شود» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از بعضى اصحاب ما ، از حضرت امام رضا عليه السلام كه به اصحاب خويش مى فرمود :«بر شما باد به حربه پيغمبران» . پس به آن حضرت عرض شد كه : حربه پيغمبران چيست؟ فرمود كه : «دعا» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از عبداللّه بن مغيره ، از ابوسعيد بجلى روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«به درستى كه دعا از سنان نيزه و سر آن فرو رونده تر و كارگرتر است» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«دعا از سنان نيزه تيز فرو رونده تر است» .
3 . باب در بيان اينكه دعا ، بلا و قضا را ردّ مى كندعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حمّاد بن عثمان روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«به درستى كه دعا قضا را ردّ مى كند و تاب آن را باز مى دهد ، چنان كه رشته تاب باز داده مى شود ، و حال آنكه آن قضا تافته شده باشد ، تافتنى به غايت» .
از او ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم ، از عمر بن يزيد روايت است كه گفت : شنيدم از امام موسى كاظم عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه دعا رد مى كند آن چه را كه مقدّر شده و آن چه را كه مقدّر نشده» . عرض كردم كه : آن چه مقدّر شده ، آن را شناخته و معنى آن را دانسته ام ، پس بيان فرما كه آن چه مقدّر نشده چيست؟ فرمود كه : «چنان مى شود كه بعد از اين نباشد و مقدّر نشود» .
.
ص: 306
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ، عَنْ بِسْطَامَ الزَّيَّاتِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ الدُّعَاءَ يَرُدُّ الْقَضَاءَ وَ قَدْ نَزَلَ مِنَ السَّمَاءِ وَ قَدْ أُبْرِمَ إِبْرَاماً».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ أَبِي هَمَّامٍ إِسْمَاعِيلَ بْنِ هَمَّامٍ، عَنِ الرِّضَا عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام: إِنَّ الدُّعَاءَ وَ الْبَلَاءَ لَيَتَرَافَقَانِ إِلى يَوْمِ الْقِيَامَةِ؛ إِنَّ الدُّعَاءَ لَيَرُدُّ الْبَلَاءَ وَ قَدْ أُبْرِمَ إِبْرَاماً».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام يَقُولُ: الدُّعَاءُ يَدْفَعُ الْبَلَاءَ النَّازِلَ وَ مَا لَمْ يَنْزِلْ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى، عَنْ حَرِيزٍ ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ: قَالَ لِي :«أَ لَا أَدُلُّكَ عَلى شَيْءٍ لَمْ يَسْتَثْنِ فِيهِ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ؟» قُلْتُ: بَلى، قَالَ: «الدُّعَاءُ يَرُدُّ الْقَضَاءَ وَ قَدْ أُبْرِمَ إِبْرَاماً» وَ ضَمَّ أَصَابِعَهُ.
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«الدُّعَاءُ يَرُدُّ الْقَضَاءَ بَعْدَ مَا أُبْرِمَ إِبْرَاماً، فَأَكْثِرْ مِنَ الدُّعَاءِ، فَإِنَّهُ مِفْتَاحُ كُلِّ رَحْمَةٍ، وَ نَجَاحُ كُلِّ حَاجَةٍ، وَ لَا يُنَالُ مَا عِنْدَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلَا بِالدُّعَاءِ؛ وَ إِنَّهُ لَيْسَ بَابٌ يُكْثَرُ قَرْعُهُ إِلَا يُوشِكُ أَنْ يُفْتَحَ لِصَاحِبِهِ».
.
ص: 307
ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از صفوان ، از بسطام زيّات ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه دعا قضا را رد مى كند ، و حال آنكه آن قضا از آسمان فرود آمده و محكم گرديده ، محكم گشتنى به غايت» .
محمد بن يحيى ، از محمد بن عيسى ، از ابوهمام اسماعيل بن همام ، از حضرت امام رضا عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«حضرت على بن الحسين عليهماالسلام فرمود : به درستى كه دعا و بلا با هم يار مى باشند و همراهى مى كنند تا روز قيامت؛زيرا كه دعا بلا را رد مى كند ، و حال آنكه بلا محكم گشته باشد ، محكم گرديدنى به غايت» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از حسن بن على وشّاء ، از امام موسى كاظم عليه السلام كه فرمود :«حضرت على بن الحسين عليهماالسلام مى فرمود كه : دعا بلاى نازل و آن چه را كه نازل نشده ، همه را دفع مى كند» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از حريز ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه گفت : حضرت به من فرمود كه :«آيا نمى خواهى كه تو را دلالت كنم بر چيزى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در آن استثنا نفرمود» (يعنى در باب آن انشاء اللّه نگفت؟ و احتمال دارد كه معنى اين باشد كه در آن چيز ، كسى يا حالى را بيرون نكرد؟) زراره مى گويد كه : عرض كردم : بلى ، مى خواهم . فرمود كه : «دعا قضا را رد مى كند ، و حال آنكه محكم شده باشد ، محكم شدنى سخت» . و حضرت انگشتان خود را فراهم آورد و به هم ضم كرد .
حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از وشّاء ، از عبداللّه بن سنان روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«دعا قضا را رد مى كند ، بعد از آنكه به غايت محكم شده باشد . پس بسيار دعا كنيد؛زيرا كه دعا كليد هر رحمتى و موجب فيروزى به هر حاجتى است . و به آن چه در نزد خداى _ تعالى _ است نمى توان رسيد ، مگر به دعا . و به درستى كه هيچ درى نيست كه كوبيدن آن بسيار شود ، مگر آنكه نزديك است كه از براى صاحبش گشوده شود» .
.
ص: 308
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ أَبِي وَلَادٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسى عليه السلام :«عَلَيْكُمْ بِالدُّعَاءِ؛ فَإِنَّ الدُّعَاءَ لِلّهِ وَ الطَّلَبَ إِلَى اللّهِ يَرُدُّ الْبَلَاءَ وَ قَدْ قُدِّرَ وَ قُضِيَ وَ لَمْ يَبْقَ إِلَا إِمْضَاؤُهُ، فَإِذَا دُعِيَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ وَ سُئِلَ صَرْفَ الْبَلَاءِ صَرَفَهُ».
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لَيَدْفَعُ بِالدُّعَاءِ الْأَمْرَ الَّذِي عَلِمَهُ أَنْ يُدْعى لَهُ فَيَسْتَجِيبُ، وَ لَوْ لَا مَا وُفِّقَ الْعَبْدُ مِنْ ذلِكَ الدُّعَاءِ، لَأَصَابَهُ مِنْهُ مَا يَجُثُّهُ مِنْ جَدِيدِالْأَرْضِ».
4 _ بَابُ أَنَّ الدُّعَاءَ شِفَاءٌ مِنْ كُلِّ دَاءٍعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ أَسْبَاطِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ عَلَاءِ بْنِ كَامِلٍ، قَالَ: قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«عَلَيْكَ بِالدُّعَاءِ؛ فَإِنَّهُ شِفَاءٌ مِنْ كُلِّ دَاءٍ».
5 _ بَابُ أَنَّ مَنْ دَعَا اسْتُجِيبَ لَهُمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مَيْمُونٍ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«الدُّعَاءُ كَهْفُ الْاءِجَابَةِ، كَمَا أَنَّ السَّحَابَ كَهْفُ الْمَطَرِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَا أَبْرَزَ عَبْدٌ يَدَهُ إِلَى اللّهِ الْعَزِيزِ الْجَبَّارِ إِلَا اسْتَحْيَا اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَنْ يَرُدَّهَا صِفْراً حَتّى يَجْعَلَ فِيهَا مِنْ فَضْلِ رَحْمَتِهِ مَا يَشَاءُ، فَإِذَا دَعَا أَحَدُكُمْ فَلَا يَرُدَّ يَدَهُ حَتّى يَمْسَحَ عَلى وَجْهِهِ وَ رَأْسِهِ».
.
ص: 309
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از ابوولّاد روايت كرده است كه گفت : ابوالحسن حضرت امام موسى كاظم عليه السلام فرمود :«بر شما باد به دعا؛زيرا كه خدا را خواندن و به سوى خدا طلب كردن ، بلا را رد مى كند ، و حال آنكه مقدّر و قضا شده باشد ، و چيزى غير از امضا و اجراى آن باقى نمانده باشد . پس چون خداى _ تعالى _ خوانده شود و از او سؤال شود كه آن بلا را بگرداند ، آن را مى گرداند» .
حسين بن محمد روايت كرده و آن را مرفوع ساخته ، از اسحاق بن عمّار كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«به درستى كه خداى _ تعالى _ به دعا دفع مى كند امرى را كه آن را چنان دانسته كه از براى آن دعا مى شود ، پس مستجاب مى كند . و اگر آن چه بنده به آن توفيق داده شد از اين دعا نمى بود ، هر آينه از آن امر به او مى رسيد آن چه او را از روى زمين بركَند و ريشه او را برآورد» .
4 . باب در بيان اينكه دعا شفا است از هر دردىعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از اسباط ابن سالم ، از علاء بن كامل روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به من فرمود :«بر تو باد به دعا؛ زيرا كه آن شفا است از هر دردى» .
5 . باب در بيان اينكه هر كه دعا كند ، از برايش مستجاب شودمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن على ، از عبداللّه بن ميمون قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«دعا پناه اجابت است ، چنان كه ابر پناه باران است» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از ابن قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هيچ بنده اى دست خود را ظاهر نساخته و به سوى خداى عزيز جبّار برنداشته ، مگر آنكه خداى _ تعالى _ شرم فرموده كه آن را خالى برگرداند ، تا آنكه از فضل و رحمت خويش در آن قرار دهد آن چه را كه خواسته باشد . پس چون يكى از شما دعا كند ، بايد كه دست خود را برنگرداند ، تا آنكه آن را بر رو و سر خود بمالد» .
.
ص: 310
6 _ بَابُ إِلْهَامِ الدُّعَاءِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«هَلْ تَعْرِفُونَ طُولَ الْبَلَاءِ مِنْ قِصَرِهِ؟» قُلْنَا: لَا، قَالَ: «إِذَا أُلْهِمَ أَحَدُكُمُ الدُّعَاءَ عِنْدَ الْبَلَاءِ، فَاعْلَمُوا أَنَّ الْبَلَاءَ قَصِيرٌ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ أَبِي وَلَادٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسى عليه السلام :«مَا مِنْ بَلَاءٍ يَنْزِلُ عَلى عَبْدٍ مُؤْمِنٍ فَيُلْهِمُهُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ الدُّعَاءَ، إِلَا كَانَ كَشْفُ ذلِكَ الْبَلَاءِ وَشِيكاً؛ وَ مَا مِنْ بَلَاءٍ يَنْزِلُ عَلى عَبْدٍ مُؤْمِنٍ فَيُمْسِكُ عَنِ الدُّعَاءِ، إِلَا كَانَ ذلِكَ الْبَلَاءُ طَوِيلاً، فَإِذَا نَزَلَ الْبَلَاءُ فَعَلَيْكُمْ بِالدُّعَاءِ وَ التَّضَرُّعِ إِلَى اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ».
7 _ بَابُ التَّقَدُّمِ فِي الدُّعَاءِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ تَقَدَّمَ فِي الدُّعَاءِ اسْتُجِيبَ لَهُ إِذَا نَزَلَ بِهِ الْبَلَاءُ، وَ قِيلَ: صَوْتٌ مَعْرُوفٌ، وَ لَمْ يُحْجَبْ عَنِ السَّمَاءِ؛ وَ مَنْ لَمْ يَتَقَدَّمْ فِي الدُّعَاءِ لَمْ يُسْتَجَبْ لَهُ إِذَا نَزَلَ بِهِ الْبَلَاءُ، وَ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ: إِنَّ ذَا الصَّوْتَ لَا نَعْرِفُهُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ، عَنْ عَنْبَسَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ تَخَوَّفَ بَلَاءً يُصِيبُهُ فَتَقَدَّمَ فِيهِ بِالدُّعَاءِ، لَمْ يُرِهِ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ ذلِكَ الْبَلَاءَ أَبَداً».
.
ص: 311
6 . باب الهام دعا (1)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«آيا درازى بلا را از كوتاهى آن مى شناسيد و مى دانيد كه نشانه كوتاه و دراز آن چه چيز است؟» عرض كرديم : نه . فرمود كه : «چون يكى از شما در نزد بلا به دعا ملهم شود ، پس بدانيد كه آن بلا كوتاه است و زود تمام مى شود» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از ابوولّاد روايت كرده است كه گفت : ابوالحسن حضرت امام موسى كاظم عليه السلام فرمود كه :«هيچ بلايى نيست كه بر بنده مؤمنى فرود آيد ، پس خداى _ تعالى _ دعا را به او الهام فرمايد ، مگر آنكه زايل شدن آن بلا نزديك باشد و به زودى برطرف شود . و هيچ بلايى نيست كه بر بنده مؤمنى فرود آيد ، پس آن بنده از دعا باز ايستد ، مگر آنكه آن بلا طولانى و زمانش دراز باشد . پس چون بلا فرو آيد ، بر شما باد به دعا و تضرّع و زارى به سوى خداى _ تعالى _ » .
7 . باب تقدّم و پيشى گرفتن در دعامحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه در دعا پيشى گيرد (يعنى پيش از نزول بلا پيوسته دعا كند) ، چون بلا بر او نازل شود ، دعايش مستجاب گردد و گفته شود كه : اين آوازى است شناخته شده و آشنا ، و آن آواز و دعا از آسمان ممنوع و محجوب نشود؛ بلكه در آن بالا رود . و هر كه در دعا پيشى نگيرد ، چون بلا بر او فرود آيد ، دعايش مستجاب نگردد و فرشتگان گويند : به درستى كه ما اين آواز را نمى شناسيم» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از ابن سنان ، از عيينه يا عنبسه _ بنابر اختلاف نسخ كافى _ ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه ترسد كه بلايى به او برسد ، پس در باب آن به دعا پيشى گيرد ، خداى _ تعالى _ هرگز آن بلا را به او ننمايد» .
.
ص: 312
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ يُونُسَ، عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ الدُّعَاءَ فِي الرَّخَاءِ يَسْتَخْرِجُ الْحَوَائِجَ فِي الْبَلَاءِ».
عَنْهُ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ سَمَاعَةَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَنْ سَرَّهُ أَنْ يُسْتَجَابَ لَهُ فِي الشِّدَّةِ، فَلْيُكْثِرِ الدُّعَاءَ فِي الرَّخَاءِ».
عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ يَحْيى، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ عَبْدِ الْحَمِيدِ بْنِ عَوَّاضٍ الطَّائِيِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ جَدِّي يَقُولُ: تَقَدَّمُوا فِي الدُّعَاءِ؛ فَإِنَّ الْعَبْدَ إِذَا كَانَ دَعَّاءً فَنَزَلَ بِهِ الْبَلَاءُ فَدَعَا، قِيلَ: صَوْتٌ مَعْرُوفٌ؛ وَ إِذَا لَمْ يَكُنْ دَعَّاءً فَنَزَلَ بِهِ بَلَاءٌ فَدَعَا ، قِيلَ: أَيْنَ كُنْتَ قَبْلَ الْيَوْمِ؟».
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْأَوَّلِ ، عَنْ أَبِيهِ عليهماالسلام، قَالَ:«كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ عليهماالسلاميَقُولُ: الدُّعَاءُ بَعْدَ مَا يَنْزِلُ الْبَلَاءُ لَا يُنْتَفَعُ بِهِ».
8 _ بَابُ الْيَقِينِ فِي الدُّعَاءِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ سُلَيْمٍ الْفَرَّاءِ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِذَا دَعَوْتَ، فَظُنَّ أَنَّ حَاجَتَكَ بِالْبَابِ».
9 _ بَابُ الْاءِقْبَالِ عَلَى الدُّعَاءِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ عَمْرٍو، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لَا يَسْتَجِيبُ دُعَاءً بِظَهْرِ قَلْبٍ سَاهٍ، فَإِذَا دَعَوْتَ فَأَقْبِلْ بِقَلْبِكَ، ثُمَّ اسْتَيْقِنْ بِالْاءِجَابَةِ».
.
ص: 313
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از اسماعيل بن مهران ، از منصور بن يونس ، از هارون بن خارجه ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه دعا در هنگام وسعت و رخا ، باعث بيرون آوردن حاجت ها است در وقت بلا» .
از او ، از عثمان بن عيسى ، از سماعة روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«هر كه او را شاد مى گرداند كه در حالت سختى و شدّت دعايش مستجاب شود ، بايد كه در هنگام سستى[=آرامش] و وسعت ، بسيار دعا كند» .
از او ، از پدرش ، از عبداللّه بن يحيى ، از مردى ، از عبدالحميد عوّاض طايى ، از محمد بن مسلم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«جدّم مى فرمود كه : در دعا پيشى گيريد؛زيرا كه بنده چون بسيار دعاكننده باشد ، پس بلا بر او فرود آيد و دعا كند ، گفته مى شود كه : آوازى است معروف و آشنا . و چون بسيار دعاكننده نباشد و بلا بر او فرود آيد ، پس دعا كند ، گفته مى شود كه : پيش از امروز در كجا بودى؟» .
حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از وشّاء ، از آنكه او را حديث كرده ، از امام موسى كاظم عليه السلام ، از پدرش روايت كرده است كه فرمود :«حضرت على بن الحسين عليهماالسلاممى فرمود كه : دعا بعد از آنكه بلا فرود آيد ، به آن انتفاع نمى توان جست» .
8 . باب يقين در دعاعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از سليم فراء ، از آنكه او را حديث كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون دعا كنى ، گمان كن و چنان بدان كه حاجتت به در خانه و منزل تو است» .
9 . باب رو آوردن به دعاعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از سيف بن عميره ، از سليمان بن عمرو روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه خداى _ تعالى _ مستجاب نمى فرمايد دعايى را كه با دل غافل و فراموش كار باشد . پس چون دعا كنى ، به دل خويش رو به خدا آور ، پس يقين كن به اجابت دعا» .
.
ص: 314
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِ: لَا يَقْبَلُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ دُعَاءَ قَلْبٍ لَاهٍ، وَ كَانَ عَلِيٌّ عليه السلام يَقُولُ: إِذَا دَعَا أَحَدُكُمْ لِلْمَيِّتِ ، فَلَا يَدْعُو لَهُ وَ قَلْبُهُ لَاهٍ عَنْهُ، وَ لكِنْ لِيَجْتَهِدْ لَهُ فِي الدُّعَاءِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ، عَنْ سُلَيْمٍ الْفَرَّاءِ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِذَا دَعَوْتَ فَأَقْبِلْ بِقَلْبِكَ، وَ ظُنَّ حَاجَتَكَ بِالْبَابِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لَا يَسْتَجِيبُ دُعَاءً بِظَهْرِ قَلْبٍ قَاسٍ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«لَمَّا اسْتَسْقى رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله وَ سُقِيَ النَّاسُ حَتّى قَالُوا: إِنَّهُ الْغَرَقُ، وَ قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله بِيَدِهِ وَ رَدَّهَا: اللّهُمَّ حَوَالَيْنَا، وَ لَا عَلَيْنَا». قَالَ: «فَتَفَرَّقَ السَّحَابُ، فَقَالُوا: يَا رَسُولَ اللّهِ، اسْتَسْقَيْتَ لَنَا فَلَمْ نُسْقَ، ثُمَّ اسْتَسْقَيْتَ لَنَا فَسُقِينَا؟ قَالَ: إِنِّي دَعَوْتُ وَ لَيْسَ لِي فِي ذلِكَ نِيَّةٌ، ثُمَّ دَعَوْتُ وَ لِيَ فِي ذلِكَ نِيَّةٌ».
.
ص: 315
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از ابن قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمود كه : خداى _ تعالى _ قبول نمى فرمايد دعايى را كه از دل غافل صادر شود . و على عليه السلام مى فرمود كه : چون يكى از شما از براى مرده دعا كند ، بايد كه از برايش دعا نكند و حال آنكه دلش از آن غافل باشد و خبر نداشته باشد ، وليكن بايد كه از برايش در دعا نهايت سعى و كوشش به عمل آورد» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از بعضى از اصحاب خويش ، از سيف بن عميره ، از سليم فراء ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون دعا كنى ، به دل خويش رو به خدا آور و گمان كن كه حاجتت به در خانه رسيده» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از اسماعيل بن مهران ، از سيف بن عميره ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه خداى _ تعالى _ مستجاب نمى فرمايد دعايى را كه با دل سخت و صاحب قساوت باشد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن حكم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون رسول خدا صلى الله عليه و آله طلب باران نمود ، از خدا خواست كه مردم را از ابر رحمت خود آب دهد ، و مردم آب داده شدند و چنان بارانى بر ايشان باريد كه گفتند : غرق خواهيم شد . رسول خدا صلى الله عليه و آله به دست خويش اشاره فرمود و آن را برگردانيد و عرض كرد : بار خدايا! بر اطراف و جوانب ما ببار و بر ما مبار» (1) . حضرت صادق عليه السلام فرمود كه : «پس ابر متفرّق شد . بعد از آن صحابه عرض كردند كه : يا رسول اللّه ! از براى ما آب باران طلب كردى و ما آب داده نشديم ، بعد از آن از براى ما آب طلبيدى و آب داده شديم؟ پيغمبر فرمود : به درستى كه من در اوّل دعا كردم و مرا در آن قصدى نبود ، بعد از آن دعا كردم و مرا قصد و نيّت بود» .
.
ص: 316
10 _ بَابُ الْاءِلْحَاحِ فِي الدُّعَاءِ وَ التَّلَبُّثِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ عَطِيَّةَ، عَنْ عَبْدِ الْعَزِيزِ الطَّوِيلِ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا دَعَا لَمْ يَزَلِ اللّهُ _ تَبَارَكَ وَ تَعَالى _ فِي حَاجَتِهِ مَا لَمْ يَسْتَعْجِلْ». مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ عَطِيَّةَ، عَنْ عَبْدِ الْعَزِيزِ الطَّوِيلِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، مِثْلَهُ.
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ وَ غَيْرِهِمَا، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا عَجَّلَ فَقَامَ لِحَاجَتِهِ، يَقُولُ اللّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالى: أَ مَا يَعْلَمُ عَبْدِي أَنِّي أَنَا اللّهُ الَّذِي أَقْضِي الْحَوَائِجَ؟».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ، عَنِ الْوَلِيدِ بْنِ عُقْبَةَ الْهَجَرِيِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ:«وَ اللّهِ، لَا يُلِحُّ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ عَلَى اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِي حَاجَتِهِ إِلَا قَضَاهَا لَهُ».
عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحَجَّالِ، عَنْ حَنَانٍ، عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ كَرِهَ إِلْحَاحَ النَّاسِ بَعْضِهِمْ عَلى بَعْضٍ فِي الْمَسْأَلَةِ، وَ أَحَبَّ ذلِكَ لِنَفْسِهِ، إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يُحِبُّ أَنْ يُسْأَلَ وَ يُطْلَبَ مَا عِنْدَهُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ حُسَيْنٍ الْأَحْمَسِيِّ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«لَا وَ اللّهِ، لَا يُلِحُّ عَبْدٌ عَلَى اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلَا اسْتَجَابَ لَهُ».
.
ص: 317
10 . باب مبالغه كردن در دعا و ايستادگى و درنگ كردنعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حسين بن عطيّه ، از عبدالعزيز طويل روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«به درستى كه بنده چون دعا كند ، خداى _ تبارك و تعالى _ پيوسته در كار حاجت او و در مقام برآوردن آن باشد ، مادام كه شتاب نكند» . محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن ابى عمير ، از حسين بن عطيّه ، از عبدالعزيز طويل ، از امام جعفر صادق عليه السلام مثل اين را روايت كرده است .
محمد بن يحيى روايت كرده است ، از احمد بن محمد بن عيسى و على بن ابراهيم ، از پدرش و هر دو ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم و حفص بن بخترى و غير ايشان ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه بنده چون شتاب كند و به جهت حاجت خود (و فيصل دادن) برپا شود (1) ، خداى _ تعالى _ مى فرمايد كه : آيا بنده من نمى داند كه منم آن خدايى كه حاجت ها را روا مى كنم؟!» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن ابى عمير ، از سيف بن عميره ، از محمد بن مروان ، از وليد بن عقبه هجرى روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«به خدا سوگند كه هيچ بنده مؤمنى در باب حاجت خود بر خداى _ تعالى _ الحاح و مبالغه نمى نمايد ، مگر اينكه خدا آن حاجت را از برايش روا مى كند» .
از او ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حجّال ، از حسّان ، از ابوالصّبّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«به درستى كه خداى _ تعالى _ الحاح كردن مردم را بر يكديگر ناخوش مى دارد در سؤال كردن ، و اين را از براى خود دوست داشته . به درستى كه خدا دوست مى دارد كه از او سؤال شود و طلب كنند ، آن چه را كه در نزد او است» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حسين احمسى ، از مردى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«نه ، به خدا سوگند كه هيچ بنده اى بر خدا الحاح نمى كند ، مگر اينكه دعايش را مستجاب مى فرمايد» .
.
ص: 318
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : رَحِمَ اللّهُ عَبْداً طَلَبَ مِنَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ حَاجَةً فَأَلَحَّ فِي الدُّعَاءِ ، اسْتُجِيبَ لَهُ أَوْ لَمْ يُسْتَجَبْ لَهُ، وَ تَلَا هذِهِ الْايَةَ: «وَ أَدْعُوا رَبِّى عَسى أَلَا أَكُونَ بِدُعاءِ رَبِّى شَقِيًّا» ».
11 _ بَابُ تَسْمِيَةِ الْحَاجَةِ فِي الدُّعَاءِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ الْفَرَّاءِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ _ تَبَارَكَ وَ تَعَالى _ يَعْلَمُ مَا يُرِيدُ الْعَبْدُ إِذَا دَعَاهُ، وَ لكِنَّهُ يُحِبُّ أَنْ تُبَثَّ إِلَيْهِ الْحَوَائِجُ، فَإِذَا دَعَوْتَ فَسَمِّ حَاجَتَكَ».
وَ فِي حَدِيثٍ آخَرَ، قَالَ: قَالَ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَعْلَمُ حَاجَتَكَ وَ مَا تُرِيدُ، وَ لكِنْ يُحِبُّ أَنْ تُبَثَّ إِلَيْهِ الْحَوَائِجُ».
12 _ بَابُ إِخْفَاءِ الدُّعَاءِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ أَبِي هَمَّامٍ إِسْمَاعِيلَ بْنِ هَمَّامٍ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا عليه السلام ، قَالَ:«دَعْوَةُ الْعَبْدِ سِرّاً _ دَعْوَةً وَاحِدَةً _ تَعْدِلُ سَبْعِينَ دَعْوَةً عَلَانِيَةً».
.
ص: 319
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از ابن قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : خدا رحمت كند بنده اى را كه از خداى _ تعالى _ حاجتى را طلب كند ، پس الحاح نمايد در دعا؛ خواه دعايش مستجاب شود و خواه مستجاب نشود . و اين آيه را تلاوت فرمود كه : «وَ أَدْعُو رَبّى عَسى أَنْ لا أَكُونَ بِدُعاءِ رَبّى شَقِيّا» (1) ؛ يعنى : و مى خوانم پروردگار خود را ، شايد و اميدوارم آنكه نباشم به خواندن پروردگار خويش بدبخت و نااميد و بى بهره» (بلكه بهره تمام از آن جناب بگيرم و از جمله مقرّبان و مخصوصان او باشم) .
11 . باب در بيان پناه بردن به دعا در حاجتعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابوعبداللّه فراء ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه خداى _ تعالى _ مراد بنده خود را مى داند ، و مى داند كه چه مى خواهد چون او را مى خواند ، وليكن دوست مى دارد كه حاجت هاى خود را در نزد او متفرّق سازد (به آنكه همه را بيان كند و ظاهر سازد) . پس چون دعا كنى حاجت خود را نام ببر» .
و در حديث ديگر است كه راوى گفت كه : حضرت فرمود :«به درستى كه خدا حاجتت را مى داند ، و مى داند كه چه مى خواهى ، وليكن دوست مى دارد كه حوائج خود را در نزد او اظهار كنى و بيان نمايى» .
12 . باب در بيان پنهان كردن دعامحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابوهمام اسماعيل بن همام ، از ابوالحسن حضرت امام رضا عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«دعا كردن بنده در نهان ، به يك دعا برابرى مى كند با هفتاد دعا در آشكار او» .
.
ص: 320
وَ فِي رِوَايَةٍ أُخْرى:«دَعْوَةٌ تُخْفِيهَا أَفْضَلُ عِنْدَ اللّهِ مِنْ سَبْعِينَ دَعْوَةً تُظْهِرُهَا».
13 _ بَابُ الْأَوْقَاتِ وَ الْحَالَاتِ الَّتِي تُرْجى فِيهَا الْاءِجَابَةُعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ يَحْيَى بْنِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي الْبِلَادِ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ زَيْدٍ الشَّحَّامِ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«اطْلُبُوا الدُّعَاءَ فِي أَرْبَعِ سَاعَاتٍ: عِنْدَ هُبُوبِ الرِّيَاحِ، وَ زَوَالِ الْأَفْيَاءِ، وَ نُزُولِ الْقَطْرِ، وَ أَوَّلِ قَطْرَةٍ مِنْ دَمِ الْقَتِيلِ الْمُؤْمِنِ؛ فَإِنَّ أَبْوَابَ السَّمَاءِ تُفَتَّحُ عِنْدَ هذِهِ الْأَشْيَاءِ».
عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، وَ غَيْرِهِ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ، عَنْ أَبِي الْعَبَّاسِ فَضْلٍ الْبَقْبَاقِ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يُسْتَجَابُ الدُّعَاءُ فِي أَرْبَعَةِ مَوَاطِنَ: فِي الْوَتْرِ، وَ بَعْدَ الْفَجْرِ، وَ بَعْدَ الظُّهْرِ، وَ بَعْدَ الْمَغْرِبِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : اغْتَنِمُوا الدُّعَاءَ عِنْدَ أَرْبَعٍ: عِنْدَ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ، وَ عِنْدَ الْأَذَانِ، وَ عِنْدَ نُزُولِ الْغَيْثِ، وَ عِنْدَ الْتِقَاءِ الصَّفَّيْنِ لِلشَّهَادَةِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَطَاءٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ أَبِي إِذَا كَانَتْ لَهُ إِلَى اللّهِ حَاجَةٌ طَلَبَهَا فِي هذِهِ السَّاعَةِ» يَعْنِي زَوَالَ الشَّمْسِ.
عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِذَا رَقَّ أَحَدُكُمْ فَلْيَدْعُ؛ فَإِنَّ الْقَلْبَ لَا يَرِقُّ حَتّى يَخْلُصَ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ شَرِيفِ بْنِ سَابِقٍ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ أَبِي قُرَّةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : خَيْرُ وَقْتٍ دَعَوْتُمُ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِيهِ الْأَسْحَارُ، وَ تَلَا هذِهِ الْايَةَ فِي قَوْلِ يَعْقُوبَ عليه السلام : «سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّى» وَ قَالَ : أَخَّرَهُمْ إِلَى السَّحَرِ».
.
ص: 321
در روايت ديگر است كه :«يك دعا كه آن را پوشيده دارى و مخفى به جا آورى ، بهتر است در نزد خدا از هفتاد دعا كه آن را اظهار كنى و در آشكار به جا آورى» .
13 . باب در بيان اوقات و حالاتى كه اجابت دعا در آنها اميد داشته مى شودچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از يحيى بن ابراهيم بن ابى البلاد ، از پدرش ، از زيد شحّام كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«دعا را طلب كنيد در چهار ساعت : در نزد وزيدن بادها و برطرف شدن سايه ها (يعنى اوّل پيشين) ، و در نزد فرود آمدن باران ، و در نزد ريختن اوّل چكيده اى از خون كشته مؤمن؛ زيرا كه درهاى آسمان در نزد اين چيزها گشوده مى شود» .
از او ، از پدرش و غير او ، از قاسم بن عروه ، از ابوالعبّاس _ يعنى فضل بقباق _ روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«دعا در چهار موضع مستجاب است : در نماز وتر و بعد از نماز صبح و بعد از نماز ظهر و بعد از نماز مغرب» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود : غنيمت شماريد دعا را در نزد چهار چيز : در نزد خواندن قرآن ، و در نزد اذان ، و در نزد فرود آمدن باران ، و در نزد هم رسيدن دو صف از براى شهادت» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از جميل بن درّاج ، از عبداللّه بن عطاء ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«عادت پدرم اين بود كه چون آن حضرت را به سوى خدا حاجتى بود ، آن را در اين ساعت؛ يعنى در وقت زوال آفتاب طلب مى نمود» .
از او ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از حسين بن مختار ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«چون يكى از شما دلش نرم شود ، بايد كه دعا كند؛ زيرا كه دل نرم نمى شود تا آنكه خالص و پاكيزه شود» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از شريف بن سابق ، از فضل بن ابى قرّه ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : بهتر وقتى كه خداى _ تعالى _ را در آن بخوانيد ، سحرها است . و اين آيه را كه در حكايت قول يعقوب عليه السلام است تلاوت فرمود : «سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبّى» (1) ؛ يعنى : زود باشد كه آمرزش خواهم از براى شما از پروردگار خود» . و حضرت فرمود كه : «ايشان را به تأخير انداخت تا وقت سحر» .
.
ص: 322
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ، عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ أَبِي إِذَا طَلَبَ الْحَاجَةَ طَلَبَهَا عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ، فَإِذَا أَرَادَ ذلِكَ قَدَّمَ شَيْئاً فَتَصَدَّقَ بِهِ، وَ شَمَّ شَيْئاً مِنْ طِيبٍ، وَ رَاحَ إِلَى الْمَسْجِدِ، وَ دَعَا فِي حَاجَتِهِ بِمَا شَاءَ اللّهُ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَدِيدٍ رَفَعَهُ ، إِلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِذَا اقْشَعَرَّ جِلْدُكَ وَ دَمَعَتْ عَيْنَاكَ، فَدُونَكَ دُونَكَ، فَقَدْ قُصِدَ قَصْدُكَ». قَالَ: وَ رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ، عَنْ أَبِي إِسْمَاعِيلَ السَّرَّاجِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ سَعِيدٍ، مِثْلَهُ.
عَنْهُ، عَنِ الْجَامُورَانِيِّ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ صَنْدَلٍ ، عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يُحِبُّ مِنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِينَ كُلَّ عَبْدٍ دَعَّاءٍ، فَعَلَيْكُمْ بِالدُّعَاءِ فِي السَّحَرِ إِلى طُلُوعِ الشَّمْسِ، فَإِنَّهَا سَاعَةٌ تُفَتَّحُ فِيهَا أَبْوَابُ السَّمَاءِ، وَ تُقْسَمُ فِيهَا الْأَرْزَاقُ، وَ تُقْضى فِيهَا الْحَوَائِجُ الْعِظَامُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«إِنَّ فِي اللَّيْلِ لَسَاعَةً مَا يُوَافِقُهَا عَبْدٌ مُسْلِمٌ، ثُمَّ يُصَلِّي وَ يَدْعُو اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِيهَا إِلَا اسْتَجَابَ لَهُ فِي كُلِّ لَيْلَةٍ» . قُلْتُ: أَصْلَحَكَ اللّهُ، وَ أَيُّ سَاعَةٍ هِيَ مِنَ اللَّيْلِ؟ قَالَ: «إِذَا مَضى نِصْفُ اللَّيْلِ وَ هِيَ السُّدُسُ الْأَوَّلُ مِنْ أَوَّلِ النِّصْفِ».
.
ص: 323
حسين بن محمد ، از احمد بن اسحاق ، از سعدان بن مسلم ، از معاويه بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«عادت آن حضرت چنين بود كه چون حاجتى را طلب مى كرد ، آن را در نزد زوال آفتاب طلب مى نمود . پس چون اين را اراده مى فرمود ، چيزى را پيش مى داشت و به آن تصدّق مى كرد (1) ، و چيزى از بوى خوش را مى بوييد (كه خود را به بوى خوش ، خوشبو مى كرد) و به جانب مسجد مى رفت و در باب حاجت خود دعا مى كرد به آن چه خدا مى خواست» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از على بن حديد كه آن را مرفوع ساخته به سوى امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«چون پوست بدنت (به قشعريره آيد) بلرزد و موى از تنت برخيزد و چشمهايت اشك بريزد ، متوجّه خود شو كه هنگام اجابت است؛ زيرا كه رحمت الهى متوجّه تو گرديده و مطلوبت رو به تو آورده است» . و گفته است كه : محمد بن اسماعيل ، از ابواسماعيل سرّاج ، از محمد بن ابى حمزه ، از سعيد ، مثل اين را روايت كرده است .
از او ، از جامورانى ، از حسن بن على بن ابى حمزه ، از صندل ، از ابوالصّبّاح كنانى ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«به درستى كه خداى _ تعالى _ دوست مى دارد از بندگان مؤمن خود ، هر بنده اى را كه بسيار دعاكننده باشد . پس بر شما باد به دعا كردن در وقت سحر تا طلوع آفتاب؛زيرا كه آن ساعتى است كه درهاى آسمان در آن گشوده مى شود ، و روزى ها در آن قسمت مى شود ، و حاجت هاى بزرگ در آن برآورده و روا مى شود» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از عمر بن اذينه روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه در شب ساعتى هست كه هيچ بنده مسلمانى نيست كه آن را دريابد ، پس در آن نماز كند و خداى _ تعالى _ را بخواند ، مگر اينكه دعايش را مستجاب گرداند ، در هر شبى كه باشد» . عرض كردم كه : خدا تو را به اصلاح آورد! آن ساعت كدام ساعت از شب است؟ فرمود كه : «چون نيمه شب بگذرد ، و آن سدس اوّل است از اوّل نيمه آخر» . (2)
.
ص: 324
14 _ بَابُ الرَّغْبَةِ وَ الرَّهْبَةِ وَ التَّضَرُّعِ وَ التَّبَتُّلِ وَ الِابْتِهَالِ وَ الِاسْتِعَاذَةِ وَ الْمَسْأَلَةِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ، عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«الرَّغْبَةُ أَنْ تَسْتَقْبِلَ بِبَطْنِ كَفَّيْكَ إِلَى السَّمَاءِ؛ وَ الرَّهْبَةُ أَنْ تَجْعَلَ ظَهْرَ كَفَّيْكَ إِلَى السَّمَاءِ؛ وَ قَوْلُهُ: «وَ تَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلاً» _ قَالَ _ : الدُّعَاءُ بِإِصْبَعٍ وَاحِدَةٍ تُشِيرُ بِهَا؛ وَ التَّضَرُّعُ تُشِيرُ بِإِصْبَعَيْكَ وَ تُحَرِّكُهُمَا؛ وَ الِابْتِهَالُ رَفْعُ الْيَدَيْنِ وَ تَمُدُّهُمَا، وَ ذلِكَ عِنْدَ الدَّمْعَةِ، ثُمَّ ادْعُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «فَمَا اسْتَكانُوا لِرَبِّهِمْ وَ ما يَتَضَرَّعُونَ» فَقَالَ :«الاِسْتِكَانَةُ هُوَ الْخُضُوعُ؛ وَ التَّضَرُّعُ هُوَ رَفْعُ الْيَدَيْنِ وَ التَّضَرُّعُ بِهِمَا».
.
ص: 325
14 . باب در بيان رغبت و رهبت و تضرّع و تبتّل و ابتهال و استعاذه و مسئلت (1)چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از اسماعيل بن مهران ، از سيف بن عميره ، از ابواسحاق ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رغبت آن است كه باطن كف هاى دست خويش را رو به سوى آسمان كنى . و رهبت كه عبارت است از ترس و بيم ، آن است كه پشت كف هاى خود را به سوى آسمان گردانى (2) » . و قول آن جناب كه مى فرمايد : «وَتَبَتَّلْ اِلَيْهِ تَبْتيلاً» (3) ، حضرت عليه السلام فرمود كه : «تبتّل ، دعا كردن است به يك انگشت كه به آن اشاره نمايى (4) . و تضرّع آن است كه به دو انگشت اشاره كنى و آنها را حركت دهى . و ابتهال ، برداشتن دست ها و كشيدن و بلند كردن آنها است ، و آن در نزد قطره اى است از اشك كه از چشم بريزد ، بعد از آن دعا بكن» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابوايّوب ، از محمد بن مسلم روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام را سؤال كردم از قول خداى _ تعالى _ : «فَمَا استَكانُوا لِرَبِّهِمْ وَما يَتَضَرَّعُونَ» (5) ؛ يعنى :«پس فروتنى نكردند از براى پروردگار خويش و تضرّع و زارى نمى نمودند» . و حضرت فرمود كه : «استكانت ، خضوع است ، و تضرّع ، برداشتن دست ها است ، و تضرّع و زارى به آنها متحقّق مى شود» .
.
ص: 326
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ جَمِيعاً، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ، عَنْ يَحْيَى الْحَلَبِيِّ، عَنْ أَبِي خَالِدٍ، عَنْ مَرْوَكٍ بَيَّاعِ اللُّؤْلُؤِ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:ذَكَرَ الرَّغْبَةَ، وَ أَبْرَزَ بَاطِنَ رَاحَتَيْهِ إِلَى السَّمَاءِ ؛ «وَ هكَذَا الرَّهْبَةُ» وَ جَعَلَ ظَهْرَ كَفَّيْهِ إِلَى السَّمَاءِ ؛ «وَ هكَذَا التَّضَرُّعُ» وَ حَرَّكَ أَصَابِعَهُ يَمِيناً وَ شِمَالًا ؛ «وَ هكَذَا التَّبَتُّلُ» وَ يَرْفَعُ أَصَابِعَهُ مَرَّةً وَ يَضَعُهَا مَرَّةً ؛ «وَ هكَذَا الِابْتِهَالُ» وَ مَدَّ يَدَهُ تِلْقَاءَ وَجْهِهِ إِلَى الْقِبْلَةِ، وَ لَا يَبْتَهِلُ حَتّى تَجْرِيَ الدَّمْعَةُ.
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ فَضَالَةَ، عَنْ عَلَاءٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«مَرَّ بِي رَجُلٌ وَ أَنَا أَدْعُو فِي صَلَاتِي بِيَسَارِي، فَقَالَ: يَا عَبْدَ اللّهِ، بِيَمِينِكَ، فَقُلْتُ: يَا عَبْدَ اللّهِ، إِنَّ لِلّهِ _ تَبَارَكَ وَ تَعَالى _ حَقّاً عَلى هذِهِ كَحَقِّهِ عَلى هذِهِ » . وَ قَالَ: «الرَّغْبَةُ تَبْسُطُ يَدَيْكَ وَتُظْهِرُ بَاطِنَهُمَا؛ وَ الرَّهْبَةُ تَبْسُطُ يَدَيْكَ وَ تُظْهِرُ ظَهْرَهُمَا؛ وَ التَّضَرُّعُ تُحَرِّكُ السَّبَّابَةَ الْيُمْنى يَمِيناً وَ شِمَالًا؛ وَ التَّبَتُّلُ تُحَرِّكُ السَّبَّابَةَ الْيُسْرى تَرْفَعُهَا فِي السَّمَاءِ رِسْلاً وَ تَضَعُهَا؛ وَ الِابْتِهَالُ تَبْسُطُ يَدَكَ وَ ذِرَاعَكَ إِلَى السَّمَاءِ، وَ الِابْتِهَالُ حِينَ تَرى أَسْبَابَ الْبُكَاءِ».
.
ص: 327
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن خالد و حسين بن سعيد هر دو ، از نضر بن سويد ، از يحيى حلبى ، از ابوخالد ، از مروك مرواريدفروش ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود : حضرت رغبت را ذكر فرمود و در بيان آن ، باطن گودى هاى كف دست خويش را به سوى آسمان ظاهر نمود . و همچنين رهبت ، و پشت كف هاى خويش را به سوى آسمان قرار داد . و همچنين تضرّع ، و انگشتان خويش را به جانب راست و چپ حركت داد (1) . تتمّه حديث ، و همچنين تبتّل ، و يك مرتبه انگشتان خويش را برمى داشت و بلند مى نمود ، و يك نوبت آنها را پست مى كرد و فرو مى گذاشت . و همچنين ابتهال ، و دست خويش را در برابر روى خود به سوى قبله كشيد . و ابتهال به عمل نمى آيد تا آنكه يك قطره از آب ديده ات روان شود .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از فضاله ، از علا ، از محمد بن مسلم كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«مردى به من گذشت و من در نمازى كه مى كردم ، به دست چپم دعا مى كردم» . گفت كه : اى بنده خدا! به دست راستت دعا كن . گفتم كه : «اى بنده خدا! به درستى كه خداى _ تعالى _ را بر اين دست چپ حقّى هست ، مانند حق آن جناب بر اين دست راست» . و فرمود كه : «رغبت آن است كه دست هاى خويش را بگشايى و باطن آنها را ظاهر كنى . و رهبت آن است كه دست هاى خود را بگشايى و پشت آنها را ظاهر سازى . و تضرّع ، جنبيدن انگشت سبّابه دست راست است به جانب راست و چپ . و تبتّل ، حركت كردن انگشت سبّابه دست چپ است كه پيوسته به طور تأنّى و مدارايى آن را به سوى آسمان بردارى و فرو گذارى ، كه گاهى آن را بلند كنى و گاهى پست كنى . و ابتهال آن است كه دست ها و ذراع خود را به سوى آسمان بگشايى . و ابتهال ، در هنگامى است كه اسباب گريه را ببينى» .
.
ص: 328
عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ أَوْ غَيْرِهِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الدُّعَاءِ وَ رَفْعِ الْيَدَيْنِ، فَقَالَ:«عَلى أَرْبَعَةِ أَوْجُهٍ: أَمَّا التَّعَوُّذُ، فَتَسْتَقْبِلُ الْقِبْلَةَ بِبَاطِنِ كَفَّيْكَ؛ وَ أَمَّا الدُّعَاءُ فِي الرِّزْقِ، فَتَبْسُطُ كَفَّيْكَ وَ تُفْضِي بِبَاطِنِهِمَا إِلَى السَّمَاءِ؛ وَ أَمَّا التَّبَتُّلُ، فَإِيمَاءٌ بِإِصْبَعِكَ السَّبَّابَةِ؛ وَ أَمَّا الِابْتِهَالُ، فَرَفْعُ يَدَيْكَ تُجَاوِزُ بِهِمَا رَأْسَكَ؛ وَ دُعَاءُ التَّضَرُّعِ أَنْ تُحَرِّكَ إِصْبَعَكَ السَّبَّابَةَ مِمَّا يَلِي وَجْهَكَ، وَ هُوَ دُعَاءُ الْخِيفَةِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «فَمَا اسْتَكانُوا لِرَبِّهِمْ وَ ما يَتَضَرَّعُونَ» قَالَ:«الِاسْتِكَانَةُ هِيَ الْخُضُوعُ؛ وَ التَّضَرُّعُ رَفْعُ الْيَدَيْنِ وَ التَّضَرُّعُ بِهِمَا».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادٍ، عَنْ حَرِيزٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ زُرَارَةَ، قَالَا: قُلْنَا لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : كَيْفَ الْمَسْأَلَةُ إِلَى اللّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالى؟ قَالَ:«تَبْسُطُ كَفَّيْكَ» . قُلْنَا: كَيْفَ الِاسْتِعَاذَةُ؟ قَالَ: «تُفْضِي بِكَفَّيْكَ؛ وَ التَّبَتُّلُ الْاءِيمَاءُ بِالْاءِصْبَعِ؛ وَ التَّضَرُّعُ تَحْرِيكُ الْاءِصْبَعِ؛ وَ الِابْتِهَالُ أَنْ تَمُدَّ يَدَيْكَ جَمِيعاً».
15 _ بَابُ الْبُكَاءِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ يُونُسَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَا مِنْ شَيْءٍ إِلَا وَ لَهُ كَيْلٌ وَ وَزْنٌ إِلَا الدُّمُوعُ؛ فَإِنَّ الْقَطْرَةَ تُطْفِئُ بِحَاراً مِنْ نَارٍ، فَإِذَا اغْرَوْرَقَتِ الْعَيْنُ بِمَائِهَا ، لَمْ يَرْهَقْ وَجْهاً قَتَرٌ وَ لَا ذِلَّةٌ، فَإِذَا فَاضَتْ حَرَّمَهُ اللّهُ عَلَى النَّارِ، وَ لَوْ أَنَّ بَاكِياً بَكى فِي أُمَّةٍ لَرُحِمُوا».
.
ص: 329
از او ، از پدرش ، از هارون بن خارجه ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه گفت : آن حضرت را سؤال كردم از دعا و برداشتن دست ها . فرمود كه :«آن بر چهار وجه است : امّا در حال پناه بردن ، باطن كف هاى خويش را رو به قبله مى آورى ، و امّا در حال دعا در باب روزى ، كف هاى خود را مى گشايى و باطن آنها را به سوى آسمان ظاهر مى كنى ، و امّا تبتّل ، اشاره كردن تو است به انگشت سبّابه خود ، و امّا ابتهال ، برداشتن تو است دست هاى خود را در حالى كه آنها را از سر خود بگذرانى و آنها را از جانب سر بلند كنى . و دعاى تضرّع آن است كه انگشت سبّابه خود را بجنبانى از آنجا كه به روى تو نزديك باشد ، و آن دعاى ترس است» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از ابوايّوب ، از محمد بن مسلم روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام را سؤال كردم ، تا آخر حديث دويم اين باب .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد ، از حريز ، از محمد بن مسلم و زراره روايت كرده است كه گفتند : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كرديم كه : مسئلت و درخواست به سوى خداى _ تعالى _ چگونه است؟ فرمود كه :«كف هاى خود را مى گشايى» . عرض كرديم كه : استعاذه و پناه جويى به او به چه كيفيّت است؟ فرمود كه : «كف هاى خود را ظاهر مى گردانى . و تبتّل ، اشاره است به انگشت ، و تضرّع ، جنبانيدن انگشت است ، و ابتهال ، آن است كه هر دو دست هاى خود را بكشى» .
15 . باب در بيان ثمره گريستنعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از منصور بن يونس ، از محمد بن مروان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هيچ چيز نيست ، مگر اينكه آن را كيل و وزنى هست ، مگر اشك هاى چشم . پس به درستى كه يك چكيده اى از آن ، درياهايى از آتش را فرو مى نشاند و خاموش مى گرداند . پس چون چشم پر شود از آب خويش و آن را بريزد ، غبار سياه و نشانه اندوه و خوارى و رسوايى روى صاحب آن را فرو نپوشد (يعنى آثار اندوه و ذلّت بر او هويدا نگردد) پس چون چشم سرريز شود و آب از اطراف آن بريزد ، خدا آن روى را بر آتش دوزخ حرام گرداند . و اگر آنكه يك گريه كننده اى در ميانه گروهى بگريد ، همه آن گروه رحمت شوند» (كه خدا بر همه ايشان رحم فرمايد) .
.
ص: 330
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ وَ مَنْصُورِ بْنِ يُونُسَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَا مِنْ عَيْنٍ إِلَا وَ هِيَ بَاكِيَةٌ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِلَا عَيْناً بَكَتْ مِنْ خَوْفِ اللّهِ، وَ مَا اغْرَوْرَقَتْ عَيْنٌ بِمَائِهَا مِنْ خَشْيَةِ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلَا حَرَّمَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ سَائِرَ جَسَدِهِ عَلَى النَّارِ، وَ لَا فَاضَتْ عَلى خَدِّهِ فَرَهِقَ ذلِكَ الْوَجْهَ قَتَرٌ وَ لَا ذِلَّةٌ، وَ مَا مِنْ شَيْءٍ إِلَا وَ لَهُ كَيْلٌ وَ وَزْنٌ إِلَا الدَّمْعَةُ؛ فَإِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يُطْفِئُ بِالْيَسِيرِ مِنْهَا الْبِحَارَ مِنَ النَّارِ، فَلَوْ أَنَّ عَبْداً بَكى فِي أُمَّةٍ لَرَحِمَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ تِلْكَ الْأُمَّةَ بِبُكَاءِ ذلِكَ الْعَبْدِ» .
عَنْهُ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِي نَجْرَانَ، عَنْ مُثَنًّى الْحَنَّاطِ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«مَا مِنْ قَطْرَةٍ أَحَبَّ إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مِنْ قَطْرَةِ دُمُوعٍ فِي سَوَادِ اللَّيْلِ مَخَافَةً مِنَ اللّهِ ، لَا يُرَادُ بِهَا غَيْرُهُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ يُونُسَ، عَنْ صَالِحِ بْنِ رَزِينٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ وَ غَيْرِهِمَا، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كُلُّ عَيْنٍ بَاكِيَةٌ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِلَا ثَلَاثَةً: عَيْنٌ غُضَّتْ عَنْ مَحَارِمِ اللّهِ، وَ عَيْنٌ سَهِرَتْ فِي طَاعَةِ اللّهِ، وَ عَيْنٌ بَكَتْ فِي جَوْفِ اللَّيْلِ مِنْ خَشْيَةِ اللّهِ».
ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ وَ دُرُسْتَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«مَا مِنْ شَيْءٍ إِلَا وَ لَهُ كَيْلٌ وَ وَزْنٌ إِلَا الدُّمُوعُ؛ فَإِنَّ الْقَطْرَةَ مِنْهَا تُطْفِئُ بِحَاراً مِنَ النَّارِ، فَإِذَا اغْرَوْرَقَتِ الْعَيْنُ بِمَائِهَا ، لَمْ يَرْهَقْ وَجْهَهُ قَتَرٌ وَ لَا ذِلَّةٌ، فَإِذَا فَاضَتْ حَرَّمَهُ اللّهُ عَلَى النَّارِ، وَ لَوْ أَنَّ بَاكِياً بَكى فِي أُمَّةٍ، لَرُحِمُوا».
ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِهِ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«أَوْحَى اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلى مُوسى عليه السلام : أَنَّ عِبَادِي لَمْ يَتَقَرَّبُوا إِلَيَّ بِشَيْءٍ أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْ ثَلَاثِ خِصَالٍ . قَالَ مُوسى: يَا رَبِّ، وَ مَا هُنَّ؟ قَالَ: يَا مُوسى: الزُّهْدُ فِي الدُّنْيَا، وَ الْوَرَعُ عَنِ الْمَعَاصِي، وَ الْبُكَاءُ مِنْ خَشْيَتِي. قَالَ مُوسى: يَا رَبِّ، فَمَا لِمَنْ صَنَعَ ذَا؟ فَأَوْحَى اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلَيْهِ: يَا مُوسى أَمَّا الزَّاهِدُونَ فِي الدُّنْيَا فَفِي الْجَنَّةِ، وَ أَمَّا الْبَكَّاؤُونَ مِنْ خَشْيَتِي فَفِي الرَّفِيعِ الْأَعْلى لَا يُشَارِكُهُمْ أَحَدٌ، وَ أَمَّا الْوَرِعُونَ عَنْ مَعَاصِيَّ فَإِنِّي أُفَتِّشُ النَّاسَ وَ لَا أُفَتِّشُهُمْ».
.
ص: 331
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از ابن فضّال ، از ابوجميله و منصور بن يونس ، از محمد بن مروان ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هيچ چشمى نيست ، مگر اينكه در روز قيامت گريان است ، مگر چشمى كه از ترس خدا گريسته باشد . و هيچ چشمى از آب خود پر نشده (كه در دور آن بگردد از ترس خداى _ تعالى _ ) ، مگر آنكه خداى _ تعالى _ تمام بدن او را بر آتش دوزخ حرام گردانيده . و هيچ چشمى سرريز نشده (كه آب آن بر رخساره صاحبش روان گردد) ، كه بعد از آن ، آن روى را غبار سياه و نشانه اندوه و خوارى و رسوايى فرو پوشيده باشد . و هيچ چيز نيست ، مگر اينكه آن را كيل و وزنى هست ، مگر اشك چشم . پس به درستى كه خداى _ تعالى _ به اندكى از آن ، درياهايى از آتش را فرو مى نشاند . پس اگر آنكه بنده اى در ميانه گروهى بگريد ، هر آينه خداى _ تعالى _ به سبب گريه آن بنده ، بر همه آن گروه رحمت فرمايد» .
از او ، از عبدالرحمان بن ابى نجران ، از مثنّى حنّاط ، از ابوحمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«هيچ قطره اى نيست كه در نزد خداى _ تعالى _ دوست تر باشد از قطره اشكى كه در سياهى شب ، به جهت ترسيدن از خداى _ تعالى _ ريخته شود ، و به آن ، غير خدا اراده نشود» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از منصور بن يونس ، از صالح بن رزين و محمد بن مروان و غير ايشان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر چشمى گريان است در روز قيامت ، مگر سه چشم : چشمى كه از محرّمات خدا پوشيده شده باشد ، و چشمى كه در طاعت خدا بيدار خوابى كشيده باشد ، و چشمى كه در دل شب از ترس خدا گريسته باشد» .
ابن ابى عمير ، از جميل بن درّاج و درست ، از محمد بن مروان روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود : ... تا آخر آن چه در حديث اوّل گذشت .
ابن ابى عمير ، از بعضى از اصحاب خويش روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«خداى _ تعالى _ به سوى موسى عليه السلام وحى فرمود كه : بندگان من تقرّب نجسته اند به سوى من ، به چيزى كه در نزد من دوست تر باشد از سه خصلت . موسى عرض كرد كه : اى پروردگار من! آن خصلت ها چيست؟ فرمود كه : اى موسى! آنها زهد و بى رغبتى است در دنيا ، و پارسايى از معاصى و نافرمانى هاى من ، و گريستن از ترس من . موسى عرض كرد كه : اى پروردگار من! چه ثواب است از براى كسى كه اين را بكند؟ پس خداى _ تعالى _ به سوى او وحى فرمود كه : اى موسى! امّا آنكه در دنيا زاهد و بى رغبت است ، در بهشت خواهد بود . و امّا آن كسانى كه از ترس من بسيار گريه كننده اند ، در رفيع اعلا باشند كه هيچ كس با ايشان مشاركت نكند . (و رفيع اعلا ، مسكن پيغمبران و اولياى خدا است و آن را رفيع اعلا مى گويند) . و امّا پارسايان كه از معصيت هاى من دورى مى كنند ، پس به درستى كه من مردمان را تفتيش مى كنم و پاپى ايشان مى شوم ، و ايشان را تفتيش نمى كنم» .
.
ص: 332
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَكُونُ أَدْعُو فَأَشْتَهِي الْبُكَاءَ وَ لَا يَجِيئُنِي، وَ رُبَّمَا ذَكَرْتُ بَعْضَ مَنْ مَاتَ مِنْ أَهْلِي فَأَرِقُّ وَ أَبْكِي، فَهَلْ يَجُوزُ ذلِكَ؟ فَقَالَ:«نَعَمْ، فَتَذَكَّرْهُمْ، فَإِذَا رَقَقْتَ فَابْكِ، وَ ادْعُ رَبَّكَ تَبَارَكَ وَ تَعَالى».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَنْبَسَةَ الْعَابِدِ ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنْ لَمْ يَكُنْ بِكَ بُكَاءٌ فَتَبَاكَ».
عَنْهُ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ، عَنْ سَعِيدِ بْنِ يَسَارٍ بَيَّاعِ السَّابِرِيِّ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : إِنِّي أَتَبَاكى فِي الدُّعَاءِ وَ لَيْسَ لِي بُكَاءٌ؟ قَالَ :«نَعَمْ، وَ لَوْ مِثْلَ رَأْسِ الذُّبَابِ».
عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام لِأَبِي بَصِيرٍ:«إِنْ خِفْتَ أَمْراً يَكُونُ، أَوْ حَاجَةً تُرِيدُهَا، فَابْدَأْ بِاللّهِ، وَ مَجِّدْهُ، وَ أَثْنِ عَلَيْهِ كَمَا هُوَ أَهْلُهُ، وَ صَلِّ عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله وَ سَلْ حَاجَتَكَ، وَ تَبَاكَ وَ لَوْ مِثْلَ رَأْسِ الذُّبَابِ؛ إِنَّ أَبِي عليه السلام كَانَ يَقُولُ: إِنَّ أَقْرَبَ مَا يَكُونُ الْعَبْدُ مِنَ الرَّبِّ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ وَ هُوَ سَاجِدٌ بَاكٍ».
.
ص: 333
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از عثمان بن عيسى ، از اسحاق بن عمّار كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : پيوسته دعا مى كنم و مى خواهم كه بگريم و مرا گريه نمى آيد ، و بسا است كه بعضى از كسانى را كه مرده اند از اهل من ، به خاطر مى آورم و به اين سبب دلم نرم مى شود و گريه مى كنم . آيا آن چه من مى كنم جائز است؟ فرمود :«آرى ، چون چنين است ، ايشان را به خاطر مى آورى . پس چون دلت نرم شد ، گريه كن و پروردگار خود را بخوان و دعا كن» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن محبوب ، از عنبسه عابد روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«اگر با تو گريه اى نباشد و تو را گريه نيايد ، تن به گريه بده و خود را بر آن بدار» .
از او ، از ابن فضّال ، از يونس بن يعقوب ، از سعيد بن يسار جامه سابرى فروش روايت است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : من در دعا تن به گريه مى دهم و خود را بر آن مى دارم و مرا هيچ گريه نيست . فرمود :«آرى ، و اگرچه مانند سر مگس باشد» .
از او ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از على بن ابى حمزه روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به ابوبصير فرمود كه :«اگر از امرى بترسى يا حاجتى را اراده داشته باشى ، به خدا آغاز كن و آن جناب را به بزرگى و عظمت ياد كن و بر او ثنا كن ، چنان كه او سزاوار آن است . و بر پيغمبر صلى الله عليه و آله صلوات بفرست و حاجت خود را بخواه و خود را به گريه بدار و سعى كن كه گريه كنى ، و اگرچه مانند سر مگس باشد . به درستى كه پدرم مى فرمود كه : نزديك ترين حالات بنده نسبت به حضرت پروردگار _ تعالى _ ، و وقتى كه از همه اوقات به او نزديك تر مى باشد ، وقتى است كه او سجده كننده و گريان باشد» .
.
ص: 334
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ الْبَجَلِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنْ لَمْ يَجِئْكَ الْبُكَاءُ فَتَبَاكَ، فَإِنْ خَرَجَ مِنْكَ مِثْلُ رَأْسِ الذُّبَابِ، فَبَخْ بَخْ».
16 _ بَابُ الثَّنَاءِ قَبْلَ الدُّعَاءِأَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيى، عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِيرَةِ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«إِيَّاكُمْ إِذَا أَرَادَ أَحَدُكُمْ أَنْ يَسْأَلَ مِنْ رَبِّهِ شَيْئاً مِنْ حَوَائِجِ الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ حَتّى يَبْدَأَ بِالثَّنَاءِ عَلَى اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ وَ الْمَدْحِ لَهُ، وَ الصَّلَاةِ عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، ثُمَّ يَسْأَلَ اللّهَ حَوَائِجَهُ» .
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّ فِي كِتَابِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِ: أَنَّ الْمِدْحَةَ قَبْلَ الْمَسْأَلَةِ، فَإِذَا دَعَوْتَ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فَمَجِّدْهُ» . قُلْتُ: كَيْفَ أُمَجِّدُهُ؟ قَالَ: «تَقُولُ: يَا مَنْ هُوَ أَقْرَبُ إِلَيَّ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ، يَا فَعَّالًا لِمَا يُرِيدُ، يَا مَنْ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ، يَا مَنْ هُوَ بِالْمَنْظَرِ الْأَعْلى، يَا مَنْ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّمَا هِيَ: الْمِدْحَةُ، ثُمَّ الثَّنَاءُ، ثُمَّ الْاءِقْرَارُ بِالذَّنْبِ، ثُمَّ الْمَسْأَلَةُ؛ إِنَّهُ وَ اللّهِ مَا خَرَجَ عَبْدٌ مِنْ ذَنْبٍ إِلَا بِالْاءِقْرَارِ».
.
ص: 335
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از عبداللّه بن مغيره ، از اسماعيل بجلى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اگر تو را گريه نيايد ، خود را به گريه بدار ، و اگر آن قدر اشك كه مانند سر مگس باشد ، از چشم تو بيرون آيد ، په په» (1) .
16 _ باب [ثنا پيش از دعا]ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از صفوان بن يحيى ، از حارث بن مغيره روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«بپرهيزيد ، چون يكى از شما خواسته باشد كه چيزى از حاجت هاى دنيا و آخرت را از پروردگار خويش سؤال كند ، تا آنكه آغاز كند به ثناى بر خداى _ تعالى _ و مدح آن جناب ، و صلوات بر پيغمبر صلى الله عليه و آله . بعد از آن ، حاجت هاى خود را سؤال مى كند» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن فضّال ، از ابن بكير ، از محمد بن مسلم روايت كرده است كه فرمود : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«به درستى كه در كتاب اميرالمؤمنين عليه السلام مذكور است كه : مدح و ثنا ، پيش از سؤال است . پس چون خداى _ تعالى _ را بخوانى ، او را تعظيم نما و به بزرگى ياد كن» . عرض كردم كه : چگونه او را تعظيم كنم؟ فرمود كه : «مى گويى : يا مَنْ هُوَ أَقْرَبُ اِلَىّ مِنْ حَبْلِ الْوَريدِ يا فَعّالاً لِما يُريدُ يا مَنْ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ يا مَنْ هُوَ بِالْمَنْظِرِ الْاَعَلى يا مَنْ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْئٌ . اى كسى كه او نزديك تر است به سوى من از رگ گردن . اى آنكه بسياركننده است آنچه را بخواهد! اى آنكه مانع گردد ميان مرد و دل او! اى آنكه او در نظرگاه بالاتر است! اى آنكه نيست چون او چيزى!» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از ابن سنان ، از معاويه بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«جز اين نيست كه قصّه عرض حاجت ، اوّل ، مدحت است . بعد از آن ، ثنا است . بعد از آن ، اقرار به گناه . بعد از آن ، سؤال و درخواستن . به خدا سوگند كه هيچ بنده اى از گناهى بيرون نرفته ، مگر به واسطه اقرار به گناهان خويش» .
.
ص: 336
وَ عَنْهُ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ ثَعْلَبَةَ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام مِثْلَهُ إِلَا أَنَّهُ قَالَ:«ثُمَّ الثَّنَاءُ، ثُمَّ الِاعْتِرَافُ بِالذَّنْبِ».
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِيرَةِ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَدْعُوَ فَمَجِّدِ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ وَ احْمَدْهُ وَ سَبِّحْهُ وَ هَلِّلْهُ وَ أَثْنِ عَلَيْهِ، وَ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ النَّبِيِّ وَ آلِهِ، ثُمَّ سَلْ تُعْطَ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ، عَنْ عِيصِ بْنِ الْقَاسِمِ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِذَا طَلَبَ أَحَدُكُمُ الْحَاجَةَ فَلْيُثْنِ عَلى رَبِّهِ وَ لْيَمْدَحْهُ؛ فَإِنَّ الرَّجُلَ إِذَا طَلَبَ الْحَاجَةَ مِنَ السُّلْطَانِ هَيَّأَ لَهُ مِنَ الْكَلَامِ أَحْسَنَ مَا يَقْدِرُ عَلَيْهِ، فَإِذَا طَلَبْتُمُ الْحَاجَةَ فَمَجِّدُوا اللّهَ الْعَزِيزَ الْجَبَّارَ وَ امْدَحُوهُ وَ أَثْنُوا عَلَيْهِ، تَقُولُ: يَا أَجْوَدَ مَنْ أَعْطى، وَ يَا خَيْرَ مَنْ سُئِلَ، يَا أَرْحَمَ مَنِ اسْتُرْحِمَ، يَا أَحَدُ يَا صَمَدُ، يَا مَنْ لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ، وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ، يَا مَنْ لَمْ يَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً، يَا مَنْ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ، وَ يَحْكُمُ مَا يُرِيدُ، وَ يَقْضِي مَا أَحَبَّ، يَا مَنْ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ، يَا مَنْ هُوَ بِالْمَنْظَرِ الْأَعْلى، يَا مَنْ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ، يَا سَمِيعُ يَا بَصِيرُ. وَ أَكْثِرْ مِنْ أَسْمَاءِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؛ فَإِنَّ أَسْمَاءَ اللّهِ كَثِيرَةٌ، وَ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ قُلِ: اللّهُمَّ أَوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلَالِ مَا أَكُفُّ بِهِ وَجْهِي، وَ أُؤَدِّي بِهِ عَنْ أَمَانَتِي، وَ أَصِلُ بِهِ رَحِمِي، وَ يَكُونُ عَوْناً لِي فِي الْحَجِّ وَ الْعُمْرَةِ». وَ قَالَ: «إِنَّ رَجُلاً دَخَلَ الْمَسْجِدَ، فَصَلّى رَكْعَتَيْنِ، ثُمَّ سَأَلَ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ، فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : عَجَّلَ الْعَبْدُ رَبَّهُ، وَ جَاءَ آخَرُ، فَصَلّى رَكْعَتَيْنِ، ثُمَّ أَثْنى عَلَى اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ صَلّى عَلَى النَّبِيِّ وَ آلِهِ، فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : سَلْ تُعْطَ».
.
ص: 337
و از او ، از ابن فضّال ، از ثعلبه ، از معاويه بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام مثل اين را روايت است ، مگر اينكه فرمود :«بعد از آن ، ثنا است . بعد از آن ، اعتراف به گناه» .
حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از حسين بن على ، از حمّاد بن عثمان ، از حارث بن مغيره روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«چون خواهى كه دعا كنى ، خداى _ تعالى _ را به بزرگى ياد كن و او را حمد كن و تسبيح و تهليل او بگو و بر او ثنا كن ، و بر پيغمبر خدا محمد صلى الله عليه و آله صلوات بفرست ، بعد از آن سؤال كن تا عطا شوى» .
ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از صفوان ، از عيص بن قاسم روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«چون يكى از شما خواهد كه حاجت را طلب كند ، بايد كه بر پروردگار خويش ثنا كند و او را مدح گويد . پس به درستى كه مرد چون حاجتى را از پادشاهى طلب كند ، از براى او مهيّا و آماده مى كند از سخن ، بهترينِ آن چه را كه بر آن قدرت دارد ، كه او را به آن ستايش كند . پس چون حاجتى را طلب كنيد ، اوّل خداى عزيز جبّار را به بزرگى ياد نماييد و او را مدح كنيد و بر او ثنا گوييد . مى گويى كه : يا أَجْوَدَ مَنْ أَعْطى ... يا سَميعُ يا بَصيرُ : «اى بخشنده تر كسى كه عطا كرده! و اى بهتر كسى كه از او سؤال شده! اى رحمت كننده تر كسى كه از او رحمت شده! اى كسى كه پناه نيازمندان است! كسى كه نزاد و زاده نشد و نبود او را به تا هيچ كس . اى آنكه فرانگرفته است زنى را و نه فرزندى! اى آنكه مى كند آن چه را كه مى خواهد ، و حكم مى كند آن چه را كه اراده مى فرمايد ، و مقدّر مى كند آن چه را كه دوست دارد! اى كسى كه حائل و مانع مى شود در ميان مرد و دل او! اى آنكه او در نظرگاه بالاتر است! اى آنكه نيست چون او بر صفات او چيزى! اى شنوا! اى بينا!» . و بسيار از نام هاى خداى _ تعالى _ را مذكور ساز . پس به درستى كه نام هاى خدا بسيار است . و صلوات بر محمد و آل محمد بفرست و بگو كه : اَللّهُمَّ أَوْسِعْ عَلَىَّ ... عَلَى الْحَّجِ وَالْعَمْرَة : «خداوندا! فراخ گردان بر من از روزى خود كه حلال است ، آن چه را كه باز دارم به آن روى خود را ، و برسانم به آن از خود امانتم را ، و پيوند كنم به آن رحمم را ، و باشد ياور از برايم بر گزاردن حج و عمره » . مردى داخل مسجد شد . پس دو ركعت نماز به جا آورد و از خداى _ تعالى _ حاجتى را سؤال كرد . پس رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : اين بنده بر پروردگار خويش تعجيل كرد . و ديگرى آمد و دو ركعت نماز كرد . بعد از آن بر خداى _ تعالى _ ثنا گفت و صلوات بر پيغمبر صلى الله عليه و آله فرستاد . پس رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : حاجت خود را طلب كن ، تا خدا آن را به تو عطا فرمايد» .
.
ص: 338
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ أَبِي كَهْمَسٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«دَخَلَ رَجُلٌ الْمَسْجِدَ، فَابْتَدَأَ قَبْلَ الثَّنَاءِ عَلَى اللّهِ وَ الصَّلَاةِ عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : عَاجَلَ الْعَبْدُ رَبَّهُ؛ ثُمَّ دَخَلَ آخَرُ، فَصَلّى وَ أَثْنى عَلَى اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ صَلّى عَلى رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : سَلْ تُعْطَهُ». ثُمَّ قَالَ: «إِنَّ فِي كِتَابِ عَلِيٍّ عليه السلام : أَنَّ الثَّنَاءَ عَلَى اللّهِ وَ الصَّلَاةَ عَلى رَسُولِهِ قَبْلَ الْمَسْأَلَةِ، وَ أَنَّ أَحَدَكُمْ لَيَأْتِي الرَّجُلَ يَطْلُبُ الْحَاجَةَ، فَيُحِبُّ أَنْ يَقُولَ لَهُ خَيْراً قَبْلَ أَنْ يَسْأَلَهُ حَاجَتَهُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَمَّنْ حَدَّثَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: قُلْتُ: آيَتَانِ فِي كِتَابِ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَطْلُبُهُمَا، فَلَا أَجِدُهُمَا؟ قَالَ:«وَ مَا هُمَا؟». قُلْتُ: قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «ادْعُونِى أَسْتَجِبْ لَكُمْ» فَنَدْعُوهُ وَ لَا نَرى إِجَابَةً. قَالَ: «أَ فَتَرَى اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَخْلَفَ وَعْدَهُ؟» قُلْتُ: لَا، قَالَ: «فَمِمَّ ذلِكَ؟» قُلْتُ: لَا أَدْرِي، قَالَ: «لكِنِّي أُخْبِرُكَ، مَنْ أَطَاعَ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِيمَا أَمَرَهُ، ثُمَّ دَعَاهُ مِنْ جِهَةِ الدُّعَاءِ، أَجَابَهُ». قُلْتُ: وَ مَا جِهَةُ الدُّعَاءِ؟ قَالَ: «تَبْدَأُ فَتَحْمَدُ اللّهَ، وَ تَذْكُرُ نِعَمَهُ عِنْدَكَ، ثُمَّ تَشْكُرُهُ، ثُمَّ تُصَلِّي عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، ثُمَّ تَذْكُرُ ذُنُوبَكَ، فَتُقِرُّ بِهَا، ثُمَّ تَسْتَعِيذُ مِنْهَا، فَهذَا جِهَةُ الدُّعَاءِ». ثُمَّ قَالَ: «وَ مَا الْايَةُ الْأُخْرى؟». قُلْتُ: قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَىْ ءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَيْرُ الرّازِقِينَ» وَ إِنِّي أُنْفِقُ وَ لَا أَرى خَلَفاً. قَالَ: «أَ فَتَرَى اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَخْلَفَ وَعْدَهُ؟» قُلْتُ: لَا، قَالَ: «فَمِمَّ ذلِكَ؟» قُلْتُ: لَا أَدْرِي، قَالَ: «لَوْ أَنَّ أَحَدَكُمُ اكْتَسَبَ الْمَالَ مِنْ حِلِّهِ، وَ أَنْفَقَهُ فِي حِلِّهِ، لَمْ يُنْفِقْ دِرْهَماً إِلَا أُخْلِفَ عَلَيْهِ».
.
ص: 339
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از ابوكهمس روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«مردى داخل مسجد شد و پيش از ثناى بر خداى عز و جل و صلوات بر پيغمبر صلى الله عليه و آله ، ابتدا كرد به حاجت خواستن . پس رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : اين بنده بر پروردگار خويش تعجيل كرد . پس ديگرى آمد و نماز كرد و بر خداى عز و جل ثنا گفت و بر رسول خدا صلى الله عليه و آله صلوات فرستاد . حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمود كه : سؤال كن تا عطا شوى» . بعد از آن حضرت صادق عليه السلام فرمود كه : «در كتاب على عليه السلام است كه : ثناى بر خدا و صلوات بر رسولش ، پيش از سؤال و طلب حاجت است . به درستى كه يكى از شما به نزد مردى مى آيد كه از او حاجتى را طلب نمايد ، پس دوست مى دارد كه سخن خوبى را به او بگويد ، پيش از آنكه حاجت خود را از او سؤال كند» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از عثمان بن عيسى ، از آنكه او را حديث كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : به آن حضرت عرض كردم كه : در كتاب خدا دو آيه هست كه آنها را طلب مى كنم و آنها را نمى يابم (يعنى اثر و مصداق آنها را نمى بينم) . حضرت فرمود كه :«آن دو آيه چيست؟» عرض كردم : يكى قول خداى عز و جل : «أُدْعُونى أَسْتَجِبْ لَكُمْ» (1) ؛ پس ما مكرّر او را مى خوانيم و دعا مى كنيم ، و اجابتى نمى بينيم و اثر اجابت به ظهور نمى رسد . حضرت فرمود كه : «پس آيا خدا را چنان مى بينى كه وعده خود را خلف فرموده باشد؟» عرض كردم : نه . فرمود كه : «پس اين از چه ناشى شده است؟» عرض كردم كه : نمى دانم . فرمود : «ليكن من تو را خبر مى دهم . هر كه خداى عز و جل را اطاعت كند در آن چه او را امر فرموده ، بعد از آن او را بخواند از جهت و راه دعا ، خدا او را اجابت فرمايد» . عرض كردم كه : جهت دعا چيست؟ فرمود كه : «ابتدا مى كنى و خدا را حمد مى نمايى ، و نعمت هاى او را به خاطر مى آورى (و نازهاى او را كه در نزد تو هست ياد مى كنى) ، پس او را شكر مى كنى . بعد از آن ، بر پيغمبر صلى الله عليه و آله صلوات مى فرستى ، و گناهان خود را به خاطر مى آورى و به آنها اقرار و اعتراف مى كنى ، و از آنها استغفار و طلب آمرزش مى نمايى . پس اين جهت دعا است كه دعا با آن رد نمى شود و مستجاب مى گردد» . و بعد از آن فرمود كه : «آيه ديگر كدام است؟» عرض كردم كه : قول خداى _ تعالى _ : «وَما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَهُوَ خَيْرُ الرّازِقينَ» (2) ؛ يعنى : «و آن چه نفقه و خرج مى كنيد از چيزى ، پس او عوض مى دهد آن را . و او بهترين روزى دهندگان است» . و به درستى كه من انفاق مى كنم و خلف و عوضى را نمى بينم . فرمود كه : «پس آيا خدا را چنان مى بينى كه وعده خود را خلف فرموده باشد؟» عرض كردم : نه . فرمود كه : «پس اين از چه ناشى شده است؟» عرض كردم كه : نمى دانم . فرمود كه : «اگر آنكه يكى از شما مال را از راه حلال آن كسب كند ، و آن را در وجه حلالش صرف كند ، درهمى را انفاق نكند ، مگر آنكه عوض به او داده شود» .
.
ص: 340
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ سَرَّهُ أَنْ يُسْتَجَابَ لَهُ دَعْوَتُهُ، فَلْيُطِبْ مَكْسَبَهُ».
17 _ بَابُ الِاجْتِمَاعِ فِي الدُّعَاءِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَعْبَدٍ، عَنْ عُبَيْدِ اللّهِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ الْوَاسِطِيِّ، عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِي مَنْصُورٍ، عَنْ أَبِي خَالِدٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَا مِنْ رَهْطٍ أَرْبَعِينَ رَجُلاً اجْتَمَعُوا فَدَعَوُا اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِي أَمْرٍ إِلَا اسْتَجَابَ اللّهُ لَهُمْ، فَإِنْ لَمْ يَكُونُوا أَرْبَعِينَ، فَأَرْبَعَةٌ يَدْعُونَ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ عَشْرَ مَرَّاتٍ إِلَا اسْتَجَابَ اللّهُ لَهُمْ، فَإِنْ لَمْ يَكُونُوا أَرْبَعَةً، فَوَاحِدٌ يَدْعُو اللّهَ أَرْبَعِينَ مَرَّةً ، فَيَسْتَجِيبُ اللّهُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ لَهُ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ، عَنْ عَبْدِ الْأَعْلى، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَا اجْتَمَعَ أَرْبَعَةُ رَهْطٍ قَطُّ عَلى أَمْرٍ وَاحِدٍ، فَدَعَوُا اللّهَ، إِلَا تَفَرَّقُوا عَنْ إِجَابَةٍ».
.
ص: 341
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن اسباط ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هر كه او را شاد مى گرداند كه دعايى كه مى كند ، از برايش مستجاب شود ، بايد كه كسبش خوش (و ممرّ مداخلش حلال) باشد» .
17 . باب در بيان ثمره اجتماع در دعاعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از على بن معبد ، از عبيداللّه بن عبداللّه واسطى ، از درست بن ابى منصور ، از ابوخالد روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«هيچ گروهى نيستند كه چهل نفر باشند و جمع شوند و خداى عز و جل را در امرى بخوانند ، مگر آنكه دعاى ايشان مستجاب گردد . پس اگر چهل نفر نباشند ، چهار كس نباشند كه ده مرتبه خداى عز و جل را بخوانند ، مگر آنكه خداى _ تعالى _ دعاى ايشان را مستجاب گرداند . پس اگر چهار كس نباشند ، يك كس كه چهل مرتبه خدا را بخواند ، البتّه خداوند عزيز جبّار دعايش را مستجاب گرداند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از محمد بن على ، از يونس بن يعقوب ، از عبدالاعلى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هرگز چهار گروه مجتمع نشده اند بر يك امر كه دعا كرده باشند ، مگر آنكه از اجابت متفرّق شده اند» . (1)
.
ص: 342
عَنْهُ، عَنِ الْحَجَّالِ، عَنْ ثَعْلَبَةَ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ أَبِي عليه السلام إِذَا حَزَنَهُ أَمْرٌ جَمَعَ النِّسَاءَ وَ الصِّبْيَانَ، ثُمَّ دَعَا وَ أَمَّنُوا».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«الدَّاعِي وَ الْمُؤَمِّنُ فِي الْأَجْرِ شَرِيكَانِ».
18 _ بَابُ الْعُمُومِ فِي الدُّعَاءِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِذَا دَعَا أَحَدُكُمْ فَلْيَعُمَّ، فَإِنَّهُ أَوْجَبُ لِلدُّعَاءِ».
19 _ بَابُ مَنْ أَبْطَأَتْ عَلَيْهِ الْاءِجَابَةُمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ عليه السلام : جُعِلْتُ فِدَاكَ، إِنِّي قَدْ سَأَلْتُ اللّهَ حَاجَةً مُنْذُ كَذَا وَ كَذَا سَنَةً، وَ قَدْ دَخَلَ قَلْبِي مِنْ إِبْطَائِهَا شَيْءٌ؟ فَقَالَ:«يَا أَحْمَدُ، إِيَّاكَ وَ الشَّيْطَانَ أَنْ يَكُونَ لَهُ عَلَيْكَ سَبِيلٌ حَتّى يُقَنِّطَكَ، إِنَّ أَبَا جَعْفَرٍ _ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِ _ كَانَ يَقُولُ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ يَسْأَلُ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ حَاجَةً، فَيُؤَخِّرُ عَنْهُ تَعْجِيلَ إِجَابَتِهِ حُبّاً لِصَوْتِهِ وَ اسْتِمَاعِ نَحِيبِهِ». ثُمَّ قَالَ: «وَ اللّهِ، مَا أَخَّرَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ مَا يَطْلُبُونَ مِنْ هذِهِ الدُّنْيَا خَيْرٌ لَهُمْ مِمَّا عَجَّلَ لَهُمْ فِيهَا، وَ أَيُّ شَيْءٍ الدُّنْيَا؟! إِنَّ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام كَانَ يَقُولُ: يَنْبَغِي لِلْمُؤْمِنِ أَنْ يَكُونَ دُعَاؤُهُ فِي الرَّخَاءِ نَحْواً مِنْ دُعَائِهِ فِي الشِّدَّةِ، لَيْسَ إِذَا أُعْطِيَ فَتَرَ ؛ فَلَا تَمَلَّ الدُّعَاءَ، فَإِنَّهُ مِنَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِمَكَانٍ، وَ عَلَيْكَ بِالصَّبْرِ وَ طَلَبِ الْحَلَالِ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ، وَ إِيَّاكَ وَ مُكَاشَفَةَ النَّاسِ؛ فَإِنَّا _ أَهْلَ الْبَيْتِ _ نَصِلُ مَنْ قَطَعَنَا، وَ نُحْسِنُ إِلى مَنْ أَسَاءَ إِلَيْنَا، فَنَرى وَ اللّهِ فِي ذلِكَ الْعَاقِبَةَ الْحَسَنَةَ، إِنَّ صَاحِبَ النِّعْمَةِ فِي الدُّنْيَا إِذَا سَأَلَ فَأُعْطِيَ، طَلَبَ غَيْرَ الَّذِي سَأَلَ، وَ صَغُرَتِ النِّعْمَةُ فِي عَيْنِهِ، فَلَا يَشْبَعُ مِنْ شَيْءٍ، وَ إِذَا كَثُرَتِ النِّعَمُ كَانَ الْمُسْلِمُ مِنْ ذلِكَ عَلى خَطَرٍ؛ لِلْحُقُوقِ الَّتِي تَجِبُ عَلَيْهِ، وَ مَا يُخَافُ مِنَ الْفِتْنَةِ فِيهَا. أَخْبِرْنِي عَنْكَ ، لَوْ أَنِّي قُلْتُ لَكَ قَوْلًا، أَ كُنْتَ تَثِقُ بِهِ مِنِّي؟» . فَقُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، إِذَا لَمْ أَثِقْ بِقَوْلِكَ، فَبِمَنْ أَثِقُ وَ أَنْتَ حُجَّةُ اللّهِ عَلى خَلْقِهِ؟ قَالَ: «فَكُنْ بِاللّهِ أَوْثَقَ؛ فَإِنَّكَ عَلى مَوْعِدٍ مِنَ اللّهِ، أَ لَيْسَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَقُولُ: «وَإِذا سَأَلَكَ عِبادِى عَنِّى فَإِنِّى قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدّاعِ إِذا دَعانِ» وَ قَالَ: «لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ» وَ قَالَ: «وَ اللّهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلاً» ؟ فَكُنْ بِاللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَوْثَقَ مِنْكَ بِغَيْرِهِ، وَ لَا تَجْعَلُوا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلَا خَيْراً؛ فَإِنَّهُ مَغْفُورٌ لَكُمْ».
.
ص: 343
از او ، از حجّال ، از ثعلبه ، از على بن عقبه ، از مردى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«عادت پدرم اين بود كه چون امرى او را غمناك مى كرد يا او را حاجتى رخ مى داد ، زنان و كودكان را جمع مى فرمود ، بعد از آن دعا مى كرد و ايشان آمين مى گفتند» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«آنكه دعا مى كند و آنكه آمين مى گويد ، در مزد شريكند» .
18 . باب عموم در دعا (1)چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از ابن قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : چون يكى از شما دعا كند ، بايد كه دعا را عام گرداند؛زيرا كه آن بيشتر دعا را مستجاب مى گرداند» .
19 . باب كسى كه اجابت بر او دير شده و به طول انجاميدهمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از احمد بن محمد بن ابى نصر روايت كرده است كه گفت : به حضرت امام رضا عليه السلام عرض كردم كه : فداى تو گردم! به درستى كه چندين سال است كه من حاجتى را از خدا خواسته ام و روا نشده ، و از دير شدن آن در دلم چيزى داخل شده . حضرت فرمود كه :«اى احمد! بپرهيز از شيطان و از آنكه او را بر تو راهى و تسلّطى باشد ، كه تو را از رحمت خدا نوميد سازد . به درستى كه حضرت امام محمد باقر عليه السلام مى فرمود كه : مؤمن از خداى _ تعالى _ حاجتى را مى خواهد ، و خدا تعجيل اجابت را از او به تأخير مى اندازد و زود دعايش را مستجاب نمى گرداند ، به جهت آنكه آواز دعا و شنيدن گريه و زارى و ناله و بى قرارى او را دوست مى دارد» . و بعد از آن فرمود : «به خدا سوگند كه آن چه خداى _ تعالى _ از مؤمنان تأخير مى كند و ايشان را از آن منع مى فرمايد ، از آن چه مى طلبند از اين دنيا ، بهتر است از براى ايشان ، از آن چه از براى ايشان تعجيل كرده در آن . و دنيا چه چيز است؟ و به درستى كه حضرت امام محمد باقر عليه السلام مى فرمود كه : سزاوار است مؤمن را كه دعايش در هنگام رخا و نعمت ، مانند دعاى او باشد در وقت شدّت و رحمت . و چنين نباشد كه همين كه به او عطا شود ، سست شود و دعا را كم كند . پس بايد كه از دعا ملال به هم نرساند؛ زيرا كه آن نسبت به خداى _ تعالى _ در مكان بلندى است ، و در نزد آن جناب ، رتبه و منزله عظيمى دارد . و بر تو باد به صبر كردن و طلب حلال نمودن و صله رحم به جا آوردن ، و بپرهيز از عداوت كردن با مردم و معارضه نمودن . پس به درستى كه ما اهل بيت و خاندانى هستيم كه مى پيونديم به كسى كه از ما بريده ، و نيكى مى كنيم با كسى كه با ما بدى كرد . پس به خدا سوگند كه در اين امر ، عاقبتِ نيكو مى بينيم . به درستى كه صاحب نعمت در دنيا ، چون سؤال كند و به او عطا شود ، غير از آن چه را كه سؤال كرده طلب خواهد كرد ، و نعمت در چشمش كوچك مى شود و از چيزى سير نمى شود . و چون نعمت ها بسيار شود ، مسلمان به واسطه آن بر خطر عظيمى باشد ، به جهت حقوقى كه بر او واجب مى شود ، و آن چه در آنها ترسيده مى شود از فريفتگى . مرا از خود خبر ده و به من بگو كه : اگر من به تو سخنى بگويم ، آيا چنان هستى كه به آن از من وثوق داشته باشى و بر سخن من اعتماد خواهى كرد؟» به آن حضرت عرض كردم كه : فداى تو گردم! هرگاه به فرموده تو وثوق نداشته باشم ، به كى وثوق داشته باشم ، و حال آنكه تو حجّت خدايى بر خلقش؟ فرمود : «پس به خدا وثوق دارنده تر باش؛زيرا كه تو بر موعدى هستى از خداى _ تعالى _ و آن جناب با تو وعده فرموده . آيا خداى عز و جل نمى فرمايد كه : «وَاِذا سَأَلَكَ عِبادى عَنّى فَاِنّى قَريبٌ أُجيبُ دَعْوَةَ الدّاعِ اِذا دَعانِ» (2) ؛ يعنى : «و چون پرسند تو را بندگان من از من (يعنى از صفت من يا از معامله من با ايشان در وقت دعا كردن _ چنان كه ظاهر اين حديث است _ ) ، پس به درستى كه من نزديكم (يعنى علم من احاطه كرده است به احوال ايشان و به اجابت دعاى ايشان) ، اجابت مى كنم خواندن خواننده را چون بخواند مرا» . و فرموده است كه : «لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّه ِ» (3) ؛ يعنى : «نوميد مشويد از رحمت و بخشش خدا» . و فرموده كه : «وَ اللّه ُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلاً» (4) ؛ يعنى : «و خدا وعده مى دهد شما را آمرزشى از جانب خود ، و افزونى در دنيا ، و يا مزيّت در عقبى» . پس به خدا وثوق دارنده تر باش از خود ، به غير آن جناب . و در دل هاى خويش غير از خوبى قرار مدهيد ، و به جز گمان نيك به خداوندِ خود چيزى را در خاطر مگذرانيد . پس به درستى كه آن از براى شما آمرزيده شده است» .
.
ص: 344
. .
ص: 345
. .
ص: 346
عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ مَنْصُورٍ الصَّيْقَلِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : رُبَّمَا دَعَا الرَّجُلُ بِالدُّعَاءِ، فَاسْتُجِيبَ لَهُ، ثُمَّ أُخِّرَ ذلِكَ إِلى حِينٍ؟ قَالَ: فَقَالَ:«نَعَمْ» . قُلْتُ: وَ لِمَ ذَاكَ، لِيَزْدَادَ مِنَ الدُّعَاءِ؟ قَالَ: «نَعَمْ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ أَبِي هِلَالٍ الْمَدَائِنِيِّ، عَنْ حَدِيدٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ الْعَبْدَ لَيَدْعُو، فَيَقُولُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لِلْمَلَكَيْنِ: قَدِ اسْتَجَبْتُ لَهُ، وَ لكِنِ احْبِسُوهُ بِحَاجَتِهِ؛ فَإِنِّي أُحِبُّ أَنْ أَسْمَعَ صَوْتَهُ؛ وَ إِنَّ الْعَبْدَ لَيَدْعُو، فَيَقُولُ اللّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالى: عَجِّلُوا لَهُ حَاجَتَهُ؛ فَإِنِّي أُبْغِضُ صَوْتَهُ».
ابْنُ أَبِيعُمَيْرٍ، عَنْ سُلَيْمَانَ صَاحِبِ السَّابِرِيِّ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ،قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : يُسْتَجَابُ لِلرَّجُلِ الدُّعَاءُ، ثُمَّ يُؤَخَّرُ؟ قَالَ:«نَعَمْ، عِشْرِينَ سَنَةً».
ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ بَيْنَ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «قَدْ أُجِيبَتْ دَعْوَتُكُما» وَ بَيْنَ أَخْذِ فِرْعَوْنَ أَرْبَعُونَ عَاماً».
ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيَدْعُو، فَيُؤَخَّرُ إِجَابَتُهُ إِلى يَوْمِ الْجُمُعَةِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ، عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِنَا، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّ الْعَبْدَ الْوَلِيَّ لِلّهِ يَدْعُو اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِي الْأَمْرِ يَنُوبُهُ، فَيَقُولُ لِلْمَلَكِ الْمُوَكَّلِ بِهِ: اقْضِ لِعَبْدِي حَاجَتَهُ وَ لَا تُعَجِّلْهَا، فَإِنِّي أَشْتَهِي أَنْ أَسْمَعَ نِدَاءَهُ وَ صَوْتَهُ؛ وَ إِنَّ الْعَبْدَ الْعَدُوَّ لِلّهِ لَيَدْعُو اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِي الْأَمْرِ يَنُوبُهُ، فَيُقَالُ لِلْمَلَكِ الْمُوَكَّلِ بِهِ: اقْضِ حَاجَتَهُ وَ عَجِّلْهَا، فَإِنِّي أَكْرَهُ أَنْ أَسْمَعَ نِدَاءَهُ وَ صَوْتَهُ» . قَالَ: «فَيَقُولُ النَّاسُ: مَا أُعْطِيَ هذَا إِلَا لِكَرَامَتِهِ، وَ لَا مُنِعَ هذَا إِلَا لِهَوَانِهِ».
.
ص: 347
از او ، از احمد ، از على بن حكم ، از منصور صيقل روايت است كه گفت : به خدمت حضرت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : بسا است كه شخصى دعايى مى كند و از برايش مستجاب مى شود ، و آن تا زمانى به تأخير مى افتد . منصور گفت كه : حضرت فرمود :«آرى» . عرض كردم كه : اين از براى چيست؟ از براى آنكه دعا را بيفزايد؟ فرمود : «آرى» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از اسحاق بن ابى هلال مدائنى ، از حديد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«بنده اى هست كه دعا مى كند ، پس خداى _ تعالى _ به دو فرشته مى فرمايد كه : از برايش مستجاب شد ، وليكن او را به حاجتش حبس كنيد والحال به او مدهيد ، كه من دوست مى دارم كه آواز او را بشنوم . و به درستى كه بنده اى هست كه دعا مى كند ، پس خداى _ تبارك و تعالى _ مى فرمايد كه : بشتابيد و به زودى حاجتش را به او دهيد و از برايش روا كنيد ، كه من آواز او را دشمن مى دارم» .
ابن ابى عمير ، از سليمان صاحب سابرى ، از اسحاق بن عمّار روايت كرده است كه گفت : به خدمت حضرت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : آيا دعا از براى مرد مستجاب مى شود ، و بعد از آن به تأخير مى افتد؟ فرمود :«آرى ، در بيست سال» .
ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«در ميان قول خداى _ تعالى _ : «قَدْ أُجيبَتْ دَعْوَتُكُما» (1) ، [دعايتان مستجاب شد] و ميان گرفتن و هلاك فرعون ، چهل سال فاصله بود» .
ابن ابى عمير ، از ابراهيم بن عبدالحميد ، از ابوبصير روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه مؤمن دعا مى كند و اجابتش به تأخير مى افتد تا روز جمعه» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از عبداللّه بن مغيره ، از چند نفر از اصحاب ما روايت كرده و گفته است كه : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«بنده اى كه دوست خداى _ تعالى _ است ، خداى _ تعالى _ را مى خواند در امرى كه بر او وارد مى شود ، پس به فرشته اى كه بر او موكّل است گفته مى شود كه : از براى بنده من حاجتش را بگير و به او مده ، و آن را تعجيل مكن ، كه من خواهش دارم كه ندا و آواز او را بشنوم . و به درستى كه بنده اى كه دشمن خدا است ، خداى _ تعالى _ را مى خواند در امرى كه به او مى رسد ، پس به فرشته اى كه به او موكّل است گفته مى شود كه : حاجتش را روا كن و آن را شتاب ده ، كه من ناخوش دارم كه ندا و آواز او را بشنوم» . حضرت فرمود : «پس مردم مى گويند كه : به اينك عطا نشد ، مگر به جهت گرامى بودنش ، و اين منع نشد ، مگر به جهت خواريش» .
.
ص: 348
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«لَا يَزَالُ الْمُؤْمِنُ بِخَيْرٍ وَ رَجَاءٍ؛ رَحْمَةً مِنَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مَا لَمْ يَسْتَعْجِلْ فَيَقْنَطَ وَ يَتْرُكَ الدُّعَاءَ» . قُلْتُ لَهُ: كَيْفَ يَسْتَعْجِلُ؟ قَالَ: «يَقُولُ: قَدْ دَعَوْتُ مُنْذُ كَذَا وَ كَذَا وَ مَا أَرَى الْاءِجَابَةَ».
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ، عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيَدْعُو اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِي حَاجَتِهِ، فَيَقُولُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : أَخِّرُوا إِجَابَتَهُ؛ شَوْقاً إِلى صَوْتِهِ وَ دُعَائِهِ، فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ، قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : عَبْدِي دَعَوْتَنِي، فَأَخَّرْتُ إِجَابَتَكَ، وَ ثَوَابُكَ كَذَا وَ كَذَا، وَ دَعَوْتَنِي فِي كَذَا وَ كَذَا، فَأَخَّرْتُ إِجَابَتَكَ، وَ ثَوَابُكَ كَذَا وَ كَذَا» قَالَ: «فَيَتَمَنَّى الْمُؤْمِنُ أَنَّهُ لَمْ يُسْتَجَبْ لَهُ دَعْوَةٌ فِي الدُّنْيَا مِمَّا يَرى مِنْ حُسْنِ الثَّوَابِ».
20 _ بَابُ الصَّلَاةِ عَلَى النَّبِيِّ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ عَلَيْهِمُ السَّلَامُعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«لَا يَزَالُ الدُّعَاءُ مَحْجُوباً حَتّى يُصَلّى عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ».
.
ص: 349
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از هشام بن سالم ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پيوسته مؤمن با خير و اميد رحمت از خداى _ تعالى _ است ، مادام كه شتاب نكند و به اين جهت نوميد شود و دعا را ترك كند» . به آن حضرت عرض كردم كه : چگونه شتاب مى كند؟ فرمود كه : «مى گويد : چند مدّت دعا كردم و اجابت را نمى بينم» .
حسين بن محمد ، از احمد بن اسحاق ، از سعدان بن مسلم ، از اسحاق بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پيوسته مؤمن خداى _ تعالى _ را مى خواند و در حاجت خويش دعا مى كند ، و خداى عز و جل مى فرمايد كه : اجابتش را به تأخير اندازيد ، به جهت شوق به سوى آواز و دعاى او . پس چون روز قيامت شود ، خداى _ تعالى _ بفرمايد كه : اى بنده من! مرا خواندى و اجابت تو را به تأخير انداختم ، و ثوابت چنين و چنين است . و مرا در چنين و چنين خواندى و اجابتت را به تأخير انداختم ، و ثواب تو چنين و چنين است» . و حضرت فرمود كه : «پس مؤمن آرزو مى كند كه كاش در دنيا يك دعا از برايش مستجاب نشده بود ، از آن چه مى بيند از حسن ثواب» .
20 . باب در بيان ثمره صلوات بر پيغمبر خدا ، محمد و خاندانش عليهم السلامعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پيوسته دعا محجوب است و به آسمان بالا نمى رود و مستجاب نمى شود ، تا بر محمد و آل محمد صلوات فرستد» .
.
ص: 350
عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ دَعَا وَ لَمْ يَذْكُرِ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله رَفْرَفَ الدُّعَاءُ عَلى رَأْسِهِ، فَإِذَا ذَكَرَ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله رُفِعَ الدُّعَاءُ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ، عَنْ أَبِي أُسَامَةَ زَيْدٍ الشَّحَّامِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«أَنَّ رَجُلاً أَتَى النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، إِنِّي أَجْعَلُ لَكَ ثُلُثَ صَلَوَاتِي، لَا بَلْ أَجْعَلُ لَكَ نِصْفَ صَلَوَاتِي، لَا بَلْ أَجْعَلُهَا كُلَّهَا لَكَ ، فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِذَنْ تُكْفى مَؤُونَةَ الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ سَيْفٍ، عَنْ أَبِي أُسَامَةَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : مَا مَعْنى «أَجْعَلُ صَلَوَاتِي كُلَّهَا لَكَ؟» فَقَالَ:«يُقَدِّمُهُ بَيْنَ يَدَيْ كُلِّ حَاجَةٍ، فَلَا يَسْأَلُ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ شَيْئاً حَتّى يَبْدَأَ بِالنَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَيُصَلِّيَ عَلَيْهِ، ثُمَّ يَسْأَلَ اللّهَ حَوَائِجَهُ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : لَا تَجْعَلُونِي كَقَدَحِ الرَّاكِبِ؛ فَإِنَّ الرَّاكِبَ يَمْلَأُ قَدَحَهُ، فَيَشْرَبُهُ إِذَا شَاءَ، اجْعَلُونِي فِي أَوَّلِ الدُّعَاءِ، وَ فِي آخِرِهِ، وَ فِي وَسَطِهِ».
.
ص: 351
از او ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام مروى است كه فرمود :«هر كه دعا كند و پيغمبر صلى الله عليه و آله را ياد نكند ، دعا بر بالاى سرش ايستاده بال زند ، چنان كه مرغ بال خود را مى جنباند در دور چيزى ، در حالى كه مى خواهد كه بر آن فرود آيد . و چون پيغمبر صلى الله عليه و آله را ياد كند و صلوات فرستد ، دعا بالا رود» .
ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از صفوان ، از ابواسامه زيد شحّام ، از محمد بن مسلم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مردى به خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! ثلث؛ يعنى سه يك صلوات خود را از براى تو قرار مى دهم . نه؛ بلكه نصف صلوات خود را از براى تو قرار مى دهم . نه؛ بلكه آن را همه از براى تو قرار مى دهم . پس رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : در اين هنگام مؤنت[=هزينه و نيازهاى ]دنيا و آخرت را كفايت كرده مى شوى» (1) .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از سيف ، از ابواسامه ، از ابوبصير روايت كرده است كه گفت : از امام جعفر صادق عليه السلام سؤال كردم كه : معنى صلوات خود را همه از براى تو قرار مى دهم ، چيست؟ فرمود كه :«در پيش روى هر حاجتى ، آن حضرت را يا صلوات بر او را كه مراد از آن دعا است ، مقدّم مى دارد . پس چيزى را از خدا سؤال نمى كند ، تا آنكه به پيغمبر صلى الله عليه و آله آغاز كند و بر آن حضرت صلوات فرست . پس حاجت هاى خود را از خدا سؤال كند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از ابن قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : مرا چون قدح و ظرف آب سواره قرار مدهيد . پس به درستى كه سواره قدحش را پر مى كند و در وقتى كه مى خواهد ، آن را مى آشامد؛ بلكه مرا در اوّل دعا و در آخر و در وسط آن قرار دهيد» (2) .
.
ص: 352
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِيهِ وَ حُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْعَلَاءِ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : قَالَ :«إِذَا ذُكِرَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله فَأَكْثِرُوا الصَّلَاةَ عَلَيْهِ؛ فَإِنَّهُ مَنْ صَلّى عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله صَلَاةً وَاحِدَةً، صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ أَلْفَ صَلَاةٍ فِي أَلْفِ صَفٍّ مِنَ الْمَلَائِكَةِ، وَ لَمْ يَبْقَ شَيْءٌ مِمَّا خَلَقَهُ اللّهُ إِلَا صَلّى عَلَى الْعَبْدِ؛ لِصَلَاةِ اللّهِ عَلَيْهِ وَ صَلَاةِ مَلَائِكَتِهِ، فَمَنْ لَمْ يَرْغَبْ فِي هذَا، فَهُوَ جَاهِلٌ مَغْرُورٌ، قَدْ بَرِئَ اللّهُ مِنْهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَهْلُ بَيْتِهِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ صَلّى عَلَيَّ، صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وَ مَلَائِكَتُهُ؛ فَمَنْ شَاءَ فَلْيُقِلَّ، وَ مَنْ شَاءَ فَلْيُكْثِرْ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الصَّلَاةُ عَلَيَّ وَ عَلى أَهْلِ بَيْتِي تَذْهَبُ بِالنِّفَاقِ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ، عَنْ أَبِي عِمْرَانَ الْأَزْدِيِّ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ قَالَ: «يَا رَبِّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ» مِائَةَ مَرَّةٍ، قُضِيَتْ لَهُ مِائَةُ حَاجَةٍ: ثَلَاثُونَ لِلدُّنْيَا».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ وَ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِي نَجْرَانَ جَمِيعاً، عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كُلُّ دُعَاءٍ يُدْعَى اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِهِ مَحْجُوبٌ عَنِ السَّمَاءِ حَتّى يُصَلّى عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ».
.
ص: 353
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از اسماعيل بن مهران ، از حسن بن على بن ابى حمزه ، از پدرش و حسين بن ابى العلاء ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«چون پيغمبر صلى الله عليه و آله مذكور شود ، بسيار بر او صلوات فرستيد؛ زيرا كه هر كه يك صلوات بر پيغمبر صلى الله عليه و آله فرستد ، خدا بر او هزار صلوات فرستد در هزار صف از فرشتگان ، و چيزى از آن چه خدا آن را آفريده نماند ، مگر آنكه بر آن بنده صلوات فرستد به جهت صلوات خدا و صلوات فرشتگانش بر او ، پس هر كه در اين رغبت نكند ، نادانى است فريفته شده و گول خورده ، كه خدا و رسولش و اهل بيت آن حضرت از او بيزار شده اند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از ابن قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه بر من صلوات فرستد ، خدا و فرشتگانش بر او صلوات فرستند . پس هر كه خواهد ، آن را كم كند و هر كه خواهد ، بسيار كند» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : صلوات بر من و بر اهل بيت من ، نفاق را مى برد و برطرف مى كند» .
ابوعلى اشعرى ، از محمد بن حسّان ، از ابوعمران ازدى ، از عبداللّه بن حكم ، از معاويّه بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه صد مرتبه بگويد : يا رَبِّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ ؛ يعنى : «اى پروردگار من! صلوات فرست بر محمد و آل محمد» . صد حاجت از برايش روا شود ، كه سى حاجتش از براى دنيا باشد» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم و عبدالرحمان بن ابى نجران هر دو ، از صفوان جمّال ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر دعايى كه خداوند _ تعالى _ به آن خوانده شود ، محجوب است از آسمان و به سوى آن بالا نمى رود ، تا صلوات بر محمد و آل محمد فرستاده شود» .
.
ص: 354
عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ، عَنْ أَبِي بَكْرٍ الْحَضْرَمِيِّ، قَالَ : حَدَّثَنِي مَنْ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«جَاءَ رَجُلٌ إِلى رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ: أَجْعَلُ نِصْفَ صَلَوَاتِي لَكَ؟ قَالَ : نَعَمْ، ثُمَّ قَالَ: أَجْعَلُ صَلَوَاتِي كُلَّهَا لَكَ؟ قَالَ: نَعَمْ، فَلَمَّا مَضى، قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : كُفِيَ هَمَّ الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مُرَازِمٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِاللّهِ عليه السلام :«إِنَّ رَجُلاً أَتى رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللّهِ، إِنِّي جَعَلْتُ ثُلُثَ صَلَوَاتِي لَكَ، فَقَالَ لَهُ: خَيْراً، فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللّهِ، إِنِّي جَعَلْتُ نِصْفَ صَلَوَاتِي لَكَ، فَقَالَ لَهُ: ذَاكَ أَفْضَلُ، فَقَالَ: إِنِّي جَعَلْتُ كُلَّ صَلَوَاتِي لَكَ، فَقَالَ: إِذَنْ يَكْفِيَكَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مَا أَهَمَّكَ مِنْ أَمْرِ دُنْيَاكَ وَ آخِرَتِكَ». فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ: أَصْلَحَكَ اللّهُ، كَيْفَ يَجْعَلُ صَلَاتَهُ لَهُ؟ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «لَا يَسْأَلُ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ شَيْئاً إِلَا بَدَأَ بِالصَّلَاةِ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ».
ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : ارْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ بِالصَّلَاةِ عَلَيَّ؛ فَإِنَّهَا تَذْهَبُ بِالنِّفَاقِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ عَبْدِ اللّهِ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ فَرُّوخَ مَوْلى آلِ طَلْحَةَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يَا إِسْحَاقَ بْنَ فَرُّوخَ، مَنْ صَلّى عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ عَشْراً، صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وَ مَلَائِكَتُهُ مِائَةَ مَرَّةٍ؛ وَ مَنْ صَلّى عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ مِائَةَ مَرَّةٍ، صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وَ مَلَائِكَتُهُ أَلْفاً، أَ مَا تَسْمَعُ قَوْلَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «هُوَ الَّذِى يُصَلِّى عَلَيْكُمْ وَ مَلائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّل_ُماتِ إِلَى النُّورِ وَ كانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً» ؟».
.
ص: 355
از او ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از سيف بن عميره ، از ابوبكر حضرمى روايت است كه گفت : حديث كرد مرا كسى كه از امام جعفر صادق عليه السلام شنيده بود كه مى فرمود :«مردى به خدمت رسول خدا آمد و عرض كرد كه : نصف صلوات خود را از براى تو قرار مى دهم . حضرت فرمود : آرى . بعد از آن عرض كرد كه : همه صلوات خود را از براى تو قرار مى دهم . فرمود : آرى . و چون آن مرد رفت ، رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : مقصودِ دنيا و آخرت از او كفايت شده» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از مرازم روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«مردى به خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! به درستى كه من ثلث صلوات خود را از براى تو قرار مى دهم . حضرت به او فرمود كه : خوب مى كنى (يا سخن خوبى به او فرمود) . عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! به درستى كه من نصف صلوات خود را از براى تو قرار مى دهم . حضرت فرمود كه : اين افضل است . باز عرض كرد : به درستى كه من همه صلوات خود را از براى تو قرار مى دهم . فرمود : چون چنين است ، خداى عز و جل از تو كفايت مى كند آن چه را كه مقصود تو باشد از امر دنيا و آخرتت» . پس مردى به حضرت صادق عليه السلام عرض كرد كه : خدا تو را به اصلاح آورد! چگونه صلوات خود را از براى آن حضرت قرار مى دهد؟ حضرت صادق عليه السلام فرمود كه : «چيزى را از خداى _ تعالى _ سؤال نمى كند ، مگر آنكه آغاز مى كند به صلوات بر محمد و آل محمد» .
ابن ابى عمير ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : آوازهاى خود را به صلوات بر من بلند كنيد؛زيرا كه آن نفاق را مى برد و نابود مى كند» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از يعقوب بن عبداللّه ، از اسحاق بن فروّخ _ مولاى آل طلحه _ روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«اى اسحاق بن فرّوخ! هر كه ده صلوات بر محمد و آل محمد بفرستد ، خدا و فرشتگانش صد مرتبه بر او صلوات فرستند . و هر كه صد مرتبه بر محمد و آل محمد صلوات فرستد ، خدا و فرشتگانش هزار مرتبه بر او صلوات فرستند . آيا قول خداى _ تعالى _ را نمى شنوى كه مى فرمايد : «هُوَ الَّذى يُصَلّى عَلَيْكُمْ وَمَلآئِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ اِلىَ النُّورِ وَكانَ بِالمُؤْمِنينَ رَحيما» (1) ؛ يعنى : او است آن خداوندى كه درود مى دهد و رحمت مى فرستد بر شما ، و درود مى دهند فرشتگانش (يعنى آمرزش مى طلبند گناهان شما را) از براى آنكه بيرون آورد شما را از تاريكى هاى كفر و نفاق و جهالت و معصيت ، به سوى روشنى ايمان و اخلاص و معرفت و طاعت ، به وسيله الطاف و هدايت . و نسبت به مؤمنان مهربان بوده و هست و خواهد بود» .
.
ص: 356
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَحَدِهِمَا عليهماالسلام، قَالَ:«مَا فِي الْمِيزَانِ شَيْءٌ أَثْقَلَ مِنَ الصَّلَاةِ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ إِنَّ الرَّجُلَ لَتُوضَعُ أَعْمَالُهُ فِي الْمِيزَانِ، فَتَمِيلُ بِهِ، فَيُخْرِجُ صلى الله عليه و آله الصَّلَاةَ عَلَيْهِ، فَيَضَعُهَا فِي مِيزَانِهِ، فَيَرْجَحُ بِهِ».
عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ جُمْهُورٍ ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ رِجَالِهِ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَنْ كَانَتْ لَهُ إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ حَاجَةٌ، فَلْيَبْدَأْ بِالصَّلَاةِ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، ثُمَّ يَسْأَلُ حَاجَتَهُ، ثُمَّ يَخْتِمُ بِالصَّلَاةِ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ؛ فَإِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَكْرَمُ مِنْ أَنْ يَقْبَلَ الطَّرَفَيْنِ وَ يَدَعَ الْوَسَطَ ، إِذَا كَانَتِ الصَّلَاةُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ لَا تُحْجَبُ عَنْهُ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَسِّنِ بْنِ أَحْمَدَ، عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ، عَنْ عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ نُعَيْمٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : إِنِّي دَخَلْتُ الْبَيْتَ، وَ لَمْ يَحْضُرْنِي شَيْءٌ مِنَ الدُّعَاءِ إِلَا الصَّلَاةُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ؟ فَقَالَ:«أَمَا إِنَّهُ لَمْ يَخْرُجْ أَحَدٌ بِأَفْضَلَ مِمَّا خَرَجْتَ بِهِ».
عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَيْنِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الرَّيَّانِ، عَنْ عُبَيْدِ اللّهِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ الدِّهْقَانِ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلى أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا عليه السلام ، فَقَالَ لِي:«مَا مَعْنى قَوْلِهِ: «وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى» ؟» . قُلْتُ : كُلَّمَا ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ، قَامَ فَصَلّى . فَقَالَ لِي: «لَقَدْ كَلَّفَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ هذَا شَطَطاً» . فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، فَكَيْفَ هُوَ؟ فَقَالَ: «كُلَّمَا ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ، صَلّى عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ».
.
ص: 357
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابوايّوب ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر يا امام جعفر صادق عليهماالسلامروايت كرده است كه فرمود :«در ترازوى اعمال ، چيزى از صلوات بر محمد و آل محمد سنگين تر نيست . و به درستى كه كسى هست كه كردارهايش را در ترازو مى گذارند ، پس آن كردارها ترازو را ميل مى دهند به اينكه پلّه گناهانش بر ثواب هايش راجح مى شود . پس پيغمبر صلى الله عليه و آله صلوات بر خود را بيرون مى آورد و آن را در ترازويش مى گذارد ، و به واسطه آن ، افزونى به هم مى رساند و ثوابش بر گناهانش غالب مى شود» .
على بن محمد ، از ابن جمهور ، از پدرش ، از رجال خويش كه راويان حديث اند روايت كرده و گفته است كه : حضرت امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«هر كه را به سوى خداى _ تعالى _ حاجتى باشد ، بايد كه به صلوات بر محمد و آل محمد آغاز كند ، بعد از آن حاجت خود را سؤال نمايد ، پس به صلوات بر محمد و آل محمد ختم كند؛زيرا كه خداى _ تعالى _ از آن كريم تر است كه دو طرف را كه اوّل و آخر است قبول فرمايد و ميان را وا گذارد؛ زيرا كه صلوات بر محمد و آل محمد از آن جناب محجوب نمى شود و به سوى او بالا مى رود» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از محسن بن احمد ، از ابان احمر ، از عبدالسّلام بن نعيم كه گفت : به امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : من داخل خانه كعبه شدم و چيزى از دعا مرا حاضر نبود و خاطر نداشتم ، مگر صلوات بر محمد و آل محمد صلى الله عليه و آله . حضرت فرمود :«بدان و آگاه باش! كه هيچ كس بيرون نيامده به چيزى كه بهتر و افزون تر باشد ، از آن چه تو به آن بيرون آمده اى» .
على بن محمد ، از احمد بن حسين ، از على بن ريّان ، از عبيداللّه بن عبداللّه دهقان روايت كرده است كه گفت : بر حضرت ابوالحسن امام رضا عليه السلام داخل شدم . پس به من فرمود كه :«چيست معنى قول خداى _ تعالى _ «وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلّى» (1) كه ترجمه ظاهرش اين است كه : «و ياد كرد نام پروردگار خود را ، پس نماز كرد؟» . عرض كردم كه : در هر زمان كه نام پروردگار خود را ياد كند ، برخيزد و نماز كند . حضرت به من فرمود : «[در اين صورت] هر آينه خداى _ تعالى _ اين را تكليف كرده از روى جور و ستم و محض خطا» . من عرض كردم كه : فداى تو گردم! پس آن چگونه است و مراد چيست؟ فرمود : «مراد آن است كه در هر زمان كه نام پروردگار خود را ياد كند ، بر محمد و آل محمد صلوات بفرستد» .
.
ص: 358
عَنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ الْأَسَدِيِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِذَا صَلّى أَحَدُكُمْ، وَ لَمْ يَذْكُرِ النَّبِيَّ وَ آلَهُ صلى الله عليه و آله فِي صَلَاتِهِ، يُسْلَكُ بِصَلَاتِهِ غَيْرَ سَبِيلِ الْجَنَّةِ . وَ قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ ذُكِرْتُ عِنْدَهُ، فَلَمْ يُصَلِّ عَلَيَّ، دَخَلَ النَّارَ؛ فَأَبْعَدَهُ اللّهُ. وَ قَالَ صلى الله عليه و آله : وَ مَنْ ذُكِرْتُ عِنْدَهُ، فَنَسِيَ الصَّلَاةَ عَلَيَّ، خُطِئَ بِهِ طَرِيقَ الْجَنَّةِ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ عُبَيْسِ بْنِ هِشَامٍ، عَنْ ثَابِتٍ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ ذُكِرْتُ عِنْدَهُ، فَنَسِيَ أَنْ يُصَلِّيَ عَلَيَّ، خَطَأَ اللّهُ بِهِ طَرِيقَ الْجَنَّةِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«سَمِعَ أَبِي رَجُلاً مُتَعَلِّقاً بِالْبَيْتِ وَ هُوَ يَقُولُ: اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ، فَقَالَ لَهُ أَبِي عليه السلام يَا عَبْدَ اللّهِ، لَا تَبْتُرْهَا، لَا تَظْلِمْنَا حَقَّنَا، قُلِ: اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ».
.
ص: 359
از او ، از محمد بن على ، از مفضّل بن صالح اسدى ، از محمد بن هارون ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«چون يكى از شما نماز كند و در نمازش پيغمبر صلى الله عليه و آله را ياد نكند ، نمازش را در غير راه بهشت مى برند (يا با نمازش در غير راه بهشت مى رود) . و رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه من در نزد او ياد شوم و بر من صلوات نفرستد ، داخل دوزخ شود و خدا او را دور گرداند . و آن حضرت صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه من در نزد او ياد شوم و صلوات بر من را ترك كند يا به آن اهتمام نكند ، خدا او را چنان قرار دهد كه راه بهشت را خطا كند و به آن نرسد» .
ابوعلى اشعرى ، از حسن بن على ، از عنبسة بن هشام ، از ثابت ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه من در نزد او ياد شوم و فراموش كند كه بر من صلوات فرستد ، خدا او را چنان گرداند كه راه بهشت را خطا كند و به آن نرسد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد ، از ابن قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«پدرم شنيد از مردى كه به خانه كعبه چسبيده بود و مى گفت : اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ ؛ يعنى : «بار خدايا! صلوات فرست بر محمد» . پس پدرم به آن مرد فرمود كه : اى بنده خدا! آن را مبُر و ناتمام مكن و بر ما ستم مكن ، و حقّ ما را كم مگردان و در باب آن بر ما ظلم منما . بگو : اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ ؛ يعنى : بار خدايا! صلوات فرست بر محمد و خاندانش» .
.
ص: 360
21 _ بَابُ مَا يَجِبُ مِنْ ذِكْرِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي كُلِّ مَجْلِسٍعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ، عَنْ رِبْعِيِّ بْنِ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْجَارُودِ الْهُذَلِيِّ، عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَا مِنْ مَجْلِسٍ يَجْتَمِعُ فِيهِ أَبْرَارٌ وَ فُجَّارٌ، فَيَقُومُونَ عَلى غَيْرِ ذِكْرِ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلَا كَانَ حَسْرَةً عَلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ».
حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ، عَنْ وُهَيْبِ بْنِ حَفْصٍ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَا اجْتَمَعَ فِي مَجْلِسٍ قَوْمٌ لَمْ يَذْكُرُوا اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ وَ لَمْ يَذْكُرُونَا، إِلَا كَانَ ذلِكَ الْمَجْلِسُ حَسْرَةً عَلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ». ثُمَّ قَالَ: «قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام : إِنَّ ذِكْرَنَا مِنْ ذِكْرِ اللّهِ، وَ ذِكْرَ عَدُوِّنَا مِنْ ذِكْرِ الشَّيْطَانِ».
وَ بِإِسْنَادِهِ، قَالَ:«قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام : مَنْ أَرَادَ أَنْ يَكْتَالَ بِالْمِكْيَالِ الْأَوْفى فَلْيَقُلْ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَقُومَ مِنْ مَجْلِسِهِ : «سُبْحَانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ وَ سَلَامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ»».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«مَكْتُوبٌ فِي التَّوْرَاةِ الَّتِي لَمْ تُغَيَّرْ: أَنَّ مُوسى عليه السلام سَأَلَ رَبَّهُ، فَقَالَ: يَا رَبِّ، أَ قَرِيبٌ أَنْتَ مِنِّي فَأُنَاجِيَكَ، أَمْ بَعِيدٌ فَأُنَادِيَكَ؟ فَأَوْحَى اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلَيْهِ: يَا مُوسى ، أَنَا جَلِيسُ مَنْ ذَكَرَنِي، فَقَالَ مُوسى: فَمَنْ فِي سِتْرِكَ يَوْمَ لَا سِتْرَ إِلَا سِتْرُكَ؟ قَالَ: الَّذِينَ يَذْكُرُونَنِي فَأَذْكُرُهُمْ، وَ يَتَحَابُّونَ فِيَّ فَأُحِبُّهُمْ، فَأُولئِكَ الَّذِينَ إِذَا أَرَدْتُ أَنْ أُصِيبَ أَهْلَ الْأَرْضِ بِسُوءٍ، ذَكَرْتُهُمْ، فَدَفَعْتُ عَنْهُمْ بِهِمْ».
.
ص: 361
21 . باب در بيان آن چه واجب است از ذكر خدا در هر مجلسى (1)چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از خلف بن حمّاد ، از ربعى بن عبداللّه بن جارود هذلى ، از فضيل بن يسار كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«هيچ مجلسى نيست كه نيكوكاران و نابكاران در آن جمع شوند و بر غير ذكر خداى _ تعالى _ برپا شوند (يعنى بى آنكه خدا را ياد كنند از جا برخيزند) ، مگر آنكه آن مجلس در روز قيامت برايشان حسرت باشد» .
حميد بن زياد ، از حسن بن محمد ، از سماعه ، از وهيب بن حفص ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هيچ گروهى در مجلسى جمع نشده اند كه خداى _ تعالى _ را ذكر نكنند و ما را ذكر نكنند ، مگر آنكه آن مجلس در روز قيامت برايشان حسرت باشد» . بعد از آن فرمود كه : «حضرت ابوجعفر عليه السلام فرمود : به درستى كه ذكر ما از جمله ذكر خدا است ، و ذكر دشمن ما از جمله ذكر شيطان است» .
و به اسناد خود گفته است كه :«حضرت باقر عليه السلام فرمود كه : هر كه خواهد كه به پيمانه ، پُرتر پيمانه ستاند ، بايد كه چون خواهد از مجلس خود برخيزد بگويد كه : سُبْحانَ رَبِّكَ رَبِّ العِزَّةِ عَمّا يَصِفُونَ وَسَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلينَ وَالْحَمْدُللّه ِ رَبِّ الْعالَمينَ ؛ يعنى : منزّه و پاكيزه مى شمارم پروردگار تو را_ پروردگار ارجمندى و غلبه _ از آن چه وصف مى كنند . و درود بر همه فرستادگان و ستايش از براى خدا ، كه پروردگار همه جهانيان است» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از احمد بن محبوب ، از عبداللّه بن سنان ، از ابوحمزه ثمالى ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«در توراتى كه تغيير و تبديلى در آن نشده ، نوشته است كه موسى عليه السلام از پروردگارش سؤال نمود و عرض كرد كه : اى پروردگار من! آيا تو به من نزديكى كه با تو مناجات كنم و راز گويم ، يا دورى كه تو را آواز دهم؟ پس خداى _ تعالى _ به سوى او وحى فرمود كه : اى موسى! من همنشين آنم كه مرا ياد كند . موسى عليه السلام عرض كرد : پس در روزى كه هيچ پرده اى نيست ، مگر پرده تو ، كى در پرده تو است؟ فرمود : كسانى كه مرا ياد مى كنند و من ايشان را ياد مى كنم ، و در راه من با يكديگر دوستى مى نمايند و من ايشان را دوست مى دارم . پس اين گروه ، آنانند كه چون خواهم كه بدى و ناخوشى را به اهل زمين برسانم ، ايشان را ياد كنم و به واسطه ايشان ، بدى را از اهل زمين دفع نمايم» .
.
ص: 362
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيى، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ زَيْدٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَا مِنْ قَوْمٍ اجْتَمَعُوا فِي مَجْلِسٍ، فَلَمْ يَذْكُرُوا اسْمَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَمْ يُصَلُّوا عَلى نَبِيِّهِمْ، إِلَا كَانَ ذلِكَ الْمَجْلِسُ حَسْرَةً وَ وَبَالًا عَلَيْهِمْ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«لَا بَأْسَ بِذِكْرِ اللّهِ وَ أَنْتَ تَبُولُ؛ فَإِنَّ ذِكْرَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ حَسَنٌ عَلى كُلِّ حَالٍ؛ فَلَا تَسْأَمْ مِنْ ذِكْرِ اللّهِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«أَوْحَى اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلى مُوسى عليه السلام : يَا مُوسى عليه السلام ، لَا تَفْرَحْ بِكَثْرَةِ الْمَالِ ، وَ لَا تَدَعْ ذِكْرِي عَلى كُلِّ حَالٍ؛ فَإِنَّ كَثْرَةَ الْمَالِ تُنْسِي الذُّنُوبَ، وَ إِنَّ تَرْكَ ذِكْرِي يُقْسِي الْقُلُوبَ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«مَكْتُوبٌ فِي التَّوْرَاةِ الَّتِي لَمْ تُغَيَّرْ: أَنَّ مُوسى سَأَلَ رَبَّهُ، فَقَالَ: إِلهِي، إِنَّهُ يَأْتِي عَلَيَّ مَجَالِسُ أُعِزُّكَ وَ أُجِلُّكَ أَنْ أَذْكُرَكَ فِيهَا؟ فَقَالَ: يَا مُوسى، إِنَّ ذِكْرِي حَسَنٌ عَلى كُلِّ حَالٍ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لِمُوسى : أَكْثِرْ ذِكْرِي بِاللَّيْلِ وَ النَّهَارِ ، وَ كُنْ عِنْدَ ذِكْرِي خَاشِعاً، وَ عِنْدَ بَلَائِي صَابِراً، وَ اطْمَئِنَّ عِنْدَ ذِكْرِي، وَ اعْبُدْنِي، وَ لَا تُشْرِكْ بِي شَيْئاً، إِلَيَّ الْمَصِيرُ؛ يَا مُوسى، اجْعَلْنِي ذُخْرَكَ، وَ ضَعْ عِنْدِي كَنْزَكَ مِنَ الْبَاقِيَاتِ الصَّالِحَاتِ».
.
ص: 363
ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از صفوان بن يحيى ، از حسين بن يزيد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هيچ گروهى نيستند كه در مجلسى اجتماع كنند و نام خداى _ تعالى _ را ياد نكنند و بر پيغمبر خود صلوات نفرستند ، مگر آنكه آن مجلس برايشان حسرت و وبال باشد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از ابن محبوب ، از ابن رئاب ، از حلبى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«باكى نيست به ياد كردن خدا و حال آنكه تو بول كنى؛زيرا كه ياد خداى _ تعالى _ بر هر حالى نيكو است . پس از ياد خداى _ تعالى _ دلتنگ مشو» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خداى _ تعالى _ به سوى موسى وحى فرمود كه : به بسيارى مال شاد مشو ، و بر هر حالى ياد مرا وا مگذار؛زيرا كه بسيارى مال ، گناهان را از ياد مى برد ، و ترك ياد من ، دل ها را سخت مى كند» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از عبداللّه بن سنان ، از ابوحمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«در توراتى كه متغيّر نشده ، نوشته است كه موسى عليه السلام از پروردگارش سؤال نمود و عرض كرد كه : اى خداى من! مجالسى چند بر من مى آيد كه تو را از آن عزيزتر و جليل تر مى دارم كه در آنها تو را ياد كنم . فرمود كه : اى موسى! به درستى كه ياد من بر هر حالى نيكو است» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از ابن فضّال ، از بعضى از اصحاب خويش ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«خداى _ تعالى _ به موسى فرمود كه : در شب و روز ، ياد مرا بسيار كن ، و در نزد ياد من ، فروتن ، و در نزد بلاى من ، صابر باش ، و در نزد ذكر من ، آرام داشته باش و مرا پرستش كن ، و چيزى را با من شريك مساز ، كه بازگشت به سوى من است . اى موسى! مرا ذخيره و پس انداز خود گردان و گنج خود را از باقيات صالحات در نزد من بگذار» .
.
ص: 364
وَ بِإِسْنَادِهِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لِمُوسى : اجْعَلْ لِسَانَكَ مِنْ وَرَاءِ قَلْبِكَ تَسْلَمْ، وَ أَكْثِرْ ذِكْرِي بِاللَّيْلِ وَ النَّهَارِ، وَ لَا تَتَّبِعِ الْخَطِيئَةَ فِي مَعْدِنِهَا فَتَنْدَمَ؛ فَإِنَّ الْخَطِيئَةَ مَوْعِدُ أَهْلِ النَّارِ».
وَ بِإِسْنَادِهِ، قَالَ:«فِيمَا نَاجَى اللّهُ بِهِ مُوسى عليه السلام ، قَالَ : يَا مُوسى ، لَا تَنْسَنِي عَلى كُلِّ حَالٍ؛ فَإِنَّ نِسْيَانِي يُمِيتُ الْقَلْبَ».
عَنْهُ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ غَالِبِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ بَشِيرٍ الدَّهَّانِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : يَا ابْنَ آدَمَ، اذْكُرْنِي فِي مَلَاً? أَذْكُرْكَ فِي مَلَاً?خَيْرٍ مِنْ مَلَئِكَ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : مَنْ ذَكَرَنِي فِي مَلَاً?مِنَ النَّاسِ، ذَكَرْتُهُ فِي مَلَاً?مِنَ الْمَلَائِكَةِ».
22 _ بَابُ ذِكْرِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ كَثِيراًعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا مِنْ شَيْءٍ إِلَا وَ لَهُ حَدٌّ يَنْتَهِي إِلَيْهِ إِلَا الذِّكْرَ، فَلَيْسَ لَهُ حَدٌّ يَنْتَهِي إِلَيْهِ، فَرَضَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ الْفَرَائِضَ، فَمَنْ أَدَّاهُنَّ فَهُوَ حَدُّهُنَّ ؛ وَ شَهْرَ رَمَضَانَ ، فَمَنْ صَامَهُ فَهُوَ حَدُّهُ ؛ وَ الْحَجَّ ، فَمَنْ حَجَّ فَهُوَ حَدُّهُ ، إِلَا الذِّكْرَ؛ فَإِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لَمْ يَرْضَ مِنْهُ بِالْقَلِيلِ، وَ لَمْ يَجْعَلْ لَهُ حَدّاً يَنْتَهِي إِلَيْهِ» ثُمَّ تَلَا : «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللّهَ ذِكْراً كَثِيراً وَ سَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً» فَقَالَ : «لَمْ يَجْعَلِ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لَهُ حَدّاً يَنْتَهِي إِلَيْهِ». قَالَ : «وَ كَانَ أَبِي عليه السلام كَثِيرَ الذِّكْرِ، لَقَدْ كُنْتُ أَمْشِي مَعَهُ وَ إِنَّهُ لَيَذْكُرُ اللّهَ، وَ آكُلُ مَعَهُ الطَّعَامَ وَ إِنَّهُ لَيَذْكُرُ اللّهَ، وَ لَقَدْ كَانَ يُحَدِّثُ الْقَوْمَ وَ مَا يَشْغَلُهُ ذلِكَ عَنْ ذِكْرِ اللّهِ ، وَ كُنْتُ أَرى لِسَانَهُ لَازِقاً بِحَنَكِهِ يَقُولُ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ، وَ كَانَ يَجْمَعُنَا فَيَأْمُرُنَا بِالذِّكْرِ حَتّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ، وَ يَأْمُرُ بِالْقِرَاءَةِ مَنْ كَانَ يَقْرَأُ مِنَّا، وَ مَنْ كَانَ لَا يَقْرَأُ مِنَّا أَمَرَهُ بِالذِّكْرِ . وَ الْبَيْتُ الَّذِي يُقْرَأُ فِيهِ الْقُرْآنُ، وَ يُذْكَرُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِيهِ، تَكْثُرُ بَرَكَتُهُ، وَ تَحْضُرُهُ الْمَلَائِكَةُ، وَ تَهْجُرُهُ الشَّيَاطِينُ ، وَ يُضِيءُ لِأَهْلِ السَّمَاءِ، كَمَا يُضِيءُ الْكَوْكَبُ الدُّرِّيُّ لِأَهْلِ الْأَرْضِ؛ وَ الْبَيْتُ الَّذِي لَا يُقْرَأُ فِيهِ الْقُرْآنُ، وَ لَا يُذْكَرُ اللّهُ فِيهِ، تَقِلُّ بَرَكَتُهُ، وَ تَهْجُرُهُ الْمَلَائِكَةُ، وَ تَحْضُرُهُ الشَّيَاطِينُ. وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَ لَا أُخْبِرُكُمْ بِخَيْرِ أَعْمَالِكُمْ لَكُمْ، أَرْفَعِهَا فِي دَرَجَاتِكُمْ وَ أَزْكَاهَا عِنْدَ مَلِيكِكُمْ، وَ خَيْرٍ لَكُمْ مِنَ الدِّينَارِ وَ الدِّرْهَمِ، وَ خَيْرٍ لَكُمْ مِنْ أَنْ تَلْقَوْا عَدُوَّكُمْ فَتَقْتُلُوهُمْ وَ يَقْتُلُوكُمْ؟ فَقَالُوا: بَلى، قَالَ: ذِكْرُ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ كَثِيراً» . ثُمَّ قَالَ : «جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ: مَنْ خَيْرُ أَهْلِ الْمَسْجِدِ؟ فَقَالَ: أَكْثَرُهُمْ لِلّهِ ذِكْراً، وَ قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ أُعْطِيَ لِسَاناً ذَاكِراً، فَقَدْ أُعْطِيَ خَيْرَ الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ، وَ قَالَ فِي قَوْلِهِ تَعَالى: «وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَكْثِرُ» قَالَ: لَا تَسْتَكْثِرْ مَا عَمِلْتَ مِنْ خَيْرٍ لِلّهِ».
.
ص: 365
و به اسناد خود ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خداى _ تعالى _ به موسى عليه السلام فرمود كه : زبانت را از پس دلت قرار ده تا سالم شوى (يعنى اوّل فكر و تأمل كن و بعد از آن سخن بگو) (1) . در شب و روز ، ياد مرا بسيار كن و گناه را در معدنش پيروى مكن كه پشيمان مى شوى؛زيرا كه گناه ، موعد اهل دوزخ است» . (2)
و به اسناد خود روايت كرده است كه فرمود :«در آن چه خداى _ تعالى _ با موسى مناجات فرمود اين بود كه فرمود : اى موسى! بر هر حالى مرا فراموش مكن؛زيرا كه فراموش كردن ، دل ها را مى ميراند» .
از او ، از ابن فضّال ، از غالب بن عثمان ، از بشير دهّان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«خداى _ تعالى _ فرموده كه : اى فرزند آدم! مرا ياد كن در گروهى ، تا تو را ياد كنم در گروهى كه از گروه تو بهتراند» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«خداى _ تعالى _ فرموده است كه : هر كه مرا ياد كند در گروهى از مردمان ، او را ياد كنم در گروهى از فرشتگان» .
22 . باب ذكر خداى عز و جل بسيارچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از ابن قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«چيزى نيست ، مگر آنكه از برايش اندازه اى است كه به سوى آن منتهى مى شود ، مگر ذكر ، كه آن را اندازه اى نيست كه به سوى آن منتهى شود . و خداى _ تعالى _ واجبات را واجب ساخت ، پس هر كه آنها را به جا آورد ، همان اندازه آنها است . و روزه ماه رمضان را واجب ساخت ، پس هر كه آن را روزه بگيرد ، همان اندازه آن است . و حج را واجب ساخت ، پس هر كه حج كند ، همان اندازه آن است ، مگر ذكر ، كه خداى _ تعالى _ به كم از آن راضى نشده و از براى آن اندازه اى قرار نداده كه به سوى آن منتهى شود» . بعد از آن ، اين آيه را خواند كه : «يا أَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا اُذْكُروا اللّه َ ذِكْرا كَثيرا * وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصيلاً» (3) ؛ يعنى : «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! ياد كنيد خدا را ، ياد كردن بسيار ، و تسبيح و تنزيه كنيد او را در بامداد» . و حضرت فرمود كه : «خداى _ تعالى _ از براى آن اندازه اى قرار نداده كه به سوى آن منتهى شود» . و فرمود كه : «پدرم ذكرش بسيار بود . هر آينه با او راه مى رفتم و او ذكر خدا مى كرد ، و با او طعام مى خوردم و او ذكر خدا مى كرد ، و قوم را حديث مى كرد و با ايشان سخن مى گفت و آن ، او را از ذكر خدا مشغول نمى ساخت ، و زبانش را مى ديدم كه به كام بالايش چسبيده بود و مى فرمود : لا الهَ الّا اللّه ، و ما را جمع مى نمود و به ذكر خدا امر مى فرمود تا آفتاب برآيد . و هر كه را از ما كه مى توانست قرآن بخواند ، به خواندن امر مى فرمود ، و هر كه از ما نمى توانست قرآن بخواند ، او را به ذكر امر مى فرمود .و خانه اى كه قرآن در آن خوانده مى شود و خداى _ تعالى _ در آن ياد مى شود ، بركتش بسيار مى شود ، و فرشتگان در آن خانه حاضر مى شوند ، و شياطين از آنجا دور مى گردند ، و آن خانه از براى اهل آسمان روشنى دهد ، چنان كه ستاره اى درخشان از براى اهل زمين روشنى مى دهد . و خانه اى كه قرآن در آن خوانده نمى شود و ذكر خدا در آن نمى شود ، بركتش كم مى شود ، و فرشتگان از آن دور مى شوند ، و شياطين در آن حاضر مى شوند .و رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : آيا نمى خواهيد شما را خبر دهم به بهترين اعمال شما كه در درجات شما از همه آنها بلندكننده تر ، و در نزد پادشاه شما از همه آنها پاك تر ، و از براى شما بهتر است از دينار و درهم ، و بهتر است از براى شما از آنكه دشمنان خويش را ملاقات كنيد و در جنگ به هم رسيد ، پس شما ايشان را بكشيد و ايشان شما را بكشند؟ صحابه عرض كردند : بلى ، مى خواهم . فرمود : بسيار ياد كردن خداى _ تعالى _ » .بعد از آن حضرت صادق عليه السلام فرمود كه : «مردى به خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد كه : بهترين مردم مسجد كيست؟ فرمود : آنكه از همه ايشان بيشتر خدا را ذكر كند . و رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه زبان ذاكرى به او عطا شود ، به حقيقت كه خوبى دنيا و آخرت به او عطا شده» . و در قول خداى _ تعالى _ : «وَلا تَمْنُنْ تَسْتَكْثِرْ» (4) كه ترجمه ظاهر آن اين است كه : «منّت مگذار و عطا مده در حالتى كه آن را بسيار شمارى» . فرمود كه : «بسيار مشمار آن چه را كه كرده اى از براى خدا از خوبى» .
.
ص: 366
حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ، عَنِ ابْنِ سَمَاعَةَ، عَنْ وُهَيْبِ بْنِ حَفْصٍ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«شِيعَتُنَا الَّذِينَ إِذَا خَلَوْا ذَكَرُوا اللّهَ كَثِيراً».
.
ص: 367
حميد بن زياد ، از ابن سماعه ، از وهيب بن حفص ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«شيعيان ما آنانند كه چون خلوت كنند ، بسيار خدا را ذكر كنند» .
.
ص: 368
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ؛ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ أَكْثَرَ ذِكْرَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَحَبَّهُ اللّهُ ، وَ مَنْ ذَكَرَ اللّهَ كَثِيراً كُتِبَتْ لَهُ بَرَاءَتَانِ: بَرَاءَةٌ مِنَ النَّارِ، وَ بَرَاءَةٌ مِنَ النِّفَاقِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ، عَنْ بَكْرِ بْنِ أَبِي بَكْرٍ، عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْيَنَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«تَسْبِيحُ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ عليهاالسلام مِنَ الذِّكْرِ الْكَثِيرِ، الَّذِي قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «اذْكُرُوا اللّهَ ذِكْراً كَثِيراً» ». عَنْهُ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ، عَنْ أَبِي أُسَامَةَ زَيْدٍ الشَّحَّامِ وَ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ وَ سَعِيدٍ الْأَعْرَجِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، مِثْلَهُ.
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ دَاوُدَ الْحَمَّارِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ أَكْثَرَ ذِكْرَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَظَلَّهُ اللّهُ فِي جَنَّتِهِ».
23 _ بَابُ أَنَّ الصَّاعِقَةَ لَا تُصِيبُ ذَاكِراًمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ، عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«يَمُوتُ الْمُؤْمِنُ بِكُلِّ مِيتَةٍ إِلَا الصَّاعِقَةَ، لَا تَأْخُذُهُ وَ هُوَ يَذْكُرُ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ، عَنْ بُرَيْدِ بْنِ مُعَاوِيَةَ الْعِجْلِيِّ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّ الصَّوَاعِقَ لَا تُصِيبُ ذَاكِراً» قَالَ: قُلْتُ: وَ مَا الذَّاكِرُ؟ قَالَ : «مَنْ قَرَأَ مِائَةَ آيَةٍ».
.
ص: 369
حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد و چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد هر دو ، از حسن بن على وشّا ، از داود بن سرحان ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه خدا را بسيار ياد كند ، خدا او را دوست دارد . و هر كه بسيار خدا را ياد كند ، دو برات بيزارى از برايش نوشته شود : يكى برات بيزارى از آتش دوزخ ، و ديگرى برات بيزارى از نفاق» .
احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از سيف بن عميره ، از بكر بن ابى بكر ، از زرارة بن اعين ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«تسبيح حضرت فاطمه زهرا _ عليهاالسّلام _ از جمله ذكر بسيارى است كه خداى _ تعالى _ فرموده كه : «اذْكُرُوا اللّه َ ذِكْرا كَثيرا» (1) » . از او ، از على بن حكم ، از سيف بن عميره ، از ابواسامه زيد شحّام و منصور بن حازم و سعيد اعرج ، از امام جعفر صادق عليه السلام مثل اين روايت است .
حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از وشّاء ، از داود حمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه ذكر خداى _ تعالى _ را بسيار كند ، خدا او را در بهشت خود سايه دهد و در سايه آن درآورد» .
23 . باب در بيان آنكه صاعقه (2) به ذاكر نمى رسدمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن اسماعيل ، از محمد بن فضيل ، از ابوالصّباح كنانى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مؤمن به هر نوعى از مردن مى ميرد ، مگر صاعقه كه او را فرا نمى گيرد ، و حال آنكه او خداى _ تعالى _ را ذكر كند» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابن اذينه ، از بريد بن معاويه عجلى روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«صاعقه ها به ذاكر نمى رسد» . بريد گفت كه : عرض كردم كه : ذاكر كيست و چه صفت دارد؟ فرمود : «هر كه صد آيه بخواند» .
.
ص: 370
حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ، عَنْ وُهَيْبِ بْنِ حَفْصٍ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ مِيتَةِ الْمُؤْمِنِ، قَالَ :«يَمُوتُ الْمُؤْمِنُ بِكُلِّ مِيتَةٍ: يَمُوتُ غَرَقاً، وَ يَمُوتُ بِالْهَدْمِ، وَ يُبْتَلى بِالسَّبُعِ، وَ يَمُوتُ بِالصَّاعِقَةِ، وَ لَا تُصِيبُ ذَاكِرا لِلّهِ عَزَّ وَ جَلَّ».
24 _ بَابُ الِاشْتِغَالِ بِذِكْرِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَقُولُ: مَنْ شُغِلَ بِذِكْرِي عَنْ مَسْأَلَتِي، أَعْطَيْتُهُ أَفْضَلَ مَا أُعْطِي مَنْ سَأَلَنِي».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ يُونُسَ، عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الْعَبْدَ لَيَكُونُ لَهُ الْحَاجَةُ إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فَيَبْدَأُ بِالثَّنَاءِ عَلَى اللّهِ وَ الصَّلَاةِ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ حَتّى يَنْسى حَاجَتَهُ، فَيَقْضِيهَا اللّهُ لَهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَسْأَلَهُ إِيَّاهَا».
25 _ بَابُ ذِكْرِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي السِّرِّمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي الْبِلَادِ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ : مَنْ ذَكَرَنِي سِرّاً، ذَكَرْتُهُ عَلَانِيَةً».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ عَمْرٍو، عَنْ أَبِي الْمَغْرَاءِ الْخَصَّافِ رَفَعَهُ، قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام :«مَنْ ذَكَرَ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِي السِّرِّ، فَقَدْ ذَكَرَ اللّهَ كَثِيراً؛ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ كَانُوا يَذْكُرُونَ اللّهَ عَلَانِيَةً، وَ لَا يَذْكُرُونَهُ فِي السِّرِّ ، فَقَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «يُراؤُنَ النّاسَ وَ لا يَذْكُرُونَ اللّهَ إِلَا قَلِيلاً» ».
.
ص: 371
حميد بن زياد ، از حسن بن محمد بن سماعه ، از وهيب بن حفص ، از ابوبصير روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را از روش مردن مؤمن سؤال كردم . فرمود كه :«مؤمن به هر نوعى از مردن مى ميرد؛ به غرق مى ميرد ، و به خراب شدن بنا مى ميرد ، و به درنده مبتلى مى شود ، و به صاعقه مى ميرد . و صاعقه به كسى نمى رسد كه خداى _ تعالى _ را ذكر كند» .
24 . باب در بيان خاصيّت اشتغال به ذكر خداى تعالىعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خداى _ تعالى _ مى فرمايد كه : هر كه به ذكر من مشغول شود ، از آن كه مرا سؤال كند (1) او را عطا كنم ، بهتر چيزى كه عطا مى كنم به كسى كه از من سؤال كرده» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از محمد بن اسماعيل ، از منصور بن يونس ، از هارون بن خارجه ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه بنده از برايش به سوى خدا حاجتى مى باشد ، پس آغاز مى كند به ثنا بر خدا و صلوات بر محمد و آل محمد ، تا آنكه حاجت خود را فراموش مى كند ، و خدا آن حاجت را از برايش روا مى كند ، بى آنكه آن را از او سؤال كند» .
25 . باب در بيان ثواب ذكر خداى تعالى در نهانىمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از ابراهيم بن ابى البلاد ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خداى _ تعالى _ فرموده است كه : هر كه مرا در نهانى ياد كند ، او را در آشكار ياد كنم» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از اسماعيل بن مهران ، از سيف بن عميره ، از سليمان بن عمرو ، از ابوالمغراء خصّاف كه آن را مرفوع ساخته گفت كه : اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه :«هر كه خداى _ تعالى _ را در نهانى ياد كند ، به حقيقت كه بسيار خداى _ تعالى _ را ياد كرده . به درستى كه منافقان در آشكار خدا را ياد مى كردند و در نهانى او را ياد نمى كردند؛ پس خداى عز و جل فرمود كه : «يُرآؤُونَ النّاسَ وَلا يَذْكُرُونَ اللّه َ اِلّا قَليلاً» (2) ؛ يعنى : مى نمايند خود را به مردمان و به ريا كار مى كنند و ياد نمى كنند خدا را ، مگر ياد كردن اندك» (و آن در زمانى است كه مردم ايشان را ببينند) .
.
ص: 372
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ رَفَعَهُ، قَالَ:«قَالَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لِعِيسى عليه السلام : يَا عِيسى اذْكُرْنِي فِي نَفْسِكَ أَذْكُرْكَ فِي نَفْسِي، وَ اذْكُرْنِي فِي مَلَئِكَ أَذْكُرْكَ فِي مَلاً?خَيْرٍ مِنْ مَلاَ?الْادَمِيِّينَ؛ يَا عِيسى، أَلِنْ لِي قَلْبَكَ، وَ أَكْثِرْ ذِكْرِي فِي الْخَلَوَاتِ، وَ اعْلَمْ أَنَّ سُرُورِي أَنْ تُبَصْبِصَ إِلَيَّ، وَكُنْفِي ذلِكَ حَيّاً، وَ لَا تَكُنْ مَيِّتاً».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادٍ، عَنْ حَرِيزٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَحَدِهِمَا عليهماالسلام ، قَالَ :«لَا يَكْتُبُ الْمَلَكُ إِلَا مَا سَمِعَ، و قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ اذْكُرْ رَبَّكَ فِى نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَ خِيفَةً» فَلَا يَعْلَمُ ثَوَابَ ذلِكَ الذِّكْرِ فِي نَفْسِ الرَّجُلِ غَيْرُ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لِعَظَمَتِهِ».
26 _ بَابُ ذِكْرِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي الْغَافِلِينَعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ مُخْتَارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«الذَّاكِرُ لِلّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِي الْغَافِلِينَ كَالْمُقَاتِلِ فِي الْهَارِبِينَ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : ذَاكِرُ اللّهِ فِي الْغَافِلِينَ كَالْمُقَاتِلِ عَنِ الْفَارِّينَ، وَ الْمُقَاتِلُ عَنِ الْفَارِّينَ لَهُ الْجَنَّةُ».
.
ص: 373
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از ابن فضّال كه آن را مرفوع ساخته ، گفت كه :«خداى به عيسى فرمود كه : اى عيسى! مرا در دل خود ياد كن تا تو را در ذات خود ياد كنم ، و مرا ياد كن در گروه خود تا تو را ياد كنم در گروهى كه از گروه آدميان بهترند . اى عيسى! دل خود را از براى من نرم گردان و در خلوت ها ذكر مرا بسيار بكن . و بدان كه شادى من آن است كه در نزد من تملّق و چاپلوسى كنى و در آن زنده باش و مرده مباش» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد ، از حريز ، از زراره ، از امام محمد باقر يا امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«فرشتگان نمى نويسند ، مگر آنچه را كه مى شنوند . و خداى _ تعالى _ فرموده است كه : «وَاذْكُرْ رَبَّكَ فى نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَ خُفيَةً» (1) ؛ يعنى : «و ياد كن پروردگار خود را در دل خود از روى زارى و ترس» . پس كسى غير از خدا ثواب اين ذكر را كه در نفس اين مرد است نمى داند ، به جهت عظمتى كه دارد» .
26 . باب در بيان ذكر خدا در غافلانعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حسين بن مختار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«آنكه در ميان غافلان ، خدا را ياد كند ، چون جنگ كننده است در ميان گريختگان» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : ذاكرِ خدا در غافلان ، چون كسى است كه بعد از گريزندگان جنگ كند ، و آنكه بعد از گريزندگان جنگ كننده باشد ، بهشت از براى او است» .
.
ص: 374
27 _ بَابُ التَّحْمِيدِ وَ التَّمْجِيدِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْقَمَّاطِ، عَنِ الْمُفَضَّلِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : جُعِلْتُ فِدَاكَ، عَلِّمْنِي دُعَاءً جَامِعاً. فَقَالَ لِيَ :«احْمَدِ اللّهَ ، فَإِنَّهُ لَا يَبْقى أَحَدٌ يُصَلِّي إِلَا دَعَا لَكَ؛ يَقُولُ: سَمِعَ اللّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ».
عَنْهُ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَيُّ الْأَعْمَالِ أَحَبُّ إِلَى اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؟ فَقَالَ :«أَنْ تَحْمَدَهُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْأَنْبَارِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَحْمَدُ اللّهَ فِي كُلِّ يَوْمٍ ثَلَاثَمِائَةِ مَرَّةٍ وَ سِتِّينَ مَرَّةً عَدَدَ عُرُوقِ الْجَسَدِ ، يَقُولُ: الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ كَثِيراً عَلى كُلِّ حَالٍ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ؛ وَ حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْمِيثَمِيِّ، عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ شُعَيْبٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ فِي ابْنِ آدَمَ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّينَ عِرْقاً: مِنْهَا مِائَةٌ وَ ثَمَانُونَ مُتَحَرِّكَةٌ، وَ مِنْهَا مِائَةٌ وَ ثَمَانُونَ سَاكِنَةٌ، فَلَوْ سَكَنَ الْمُتَحَرِّكُ لَمْ يَنَمْ ، وَ لَوْ تَحَرَّكَ السَّاكِنُ لَمْ يَنَمْ ، وَ كَانَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إِذَا أَصْبَحَ قَالَ: «الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ كَثِيراً عَلى كُلِّ حَالٍ» ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّينَ مَرَّةً؛ وَ إِذَا أَمْسى قَالَ مِثْلَ ذلِكَ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ الْعَبَّاسِ، عَنْ سَعِيدِ بْنِ جَنَاحٍ، قَالَ: حَدَّثَنِي أَبُو مَسْعُودٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ قَالَ أَرْبَعَ مَرَّاتٍ _ إِذَا أَصْبَحَ _ : الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ، فَقَدْ أَدّى شُكْرَ يَوْمِهِ، وَ مَنْ قَالَهَا إِذَا أَمْسى، فَقَدْ أَدّى شُكْرَ لَيْلَتِهِ».
.
ص: 375
27 . باب در بيان ثواب تحميد و تمجيد (1)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابوسعيد قمّاط ، از مفضّل روايت كرده است كه گفت : به امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : فداى تو گردم! دعاى جامعى را به من تعليم كن . به من فرمود كه :«خدا را حمد كن؛زيرا كه كسى نمى ماند كه نماز كند ، مگر آنكه از برايت دعا مى كند ، مى گويد كه : سَمِعَ اللّه ُ لِمَنْ حَمِدَهُ ؛ يعنى : «شنيد خدا و مستجاب فرمود دعاى كسى را كه او را ستود» .
از او ، از على بن حسين ، از سيف بن عميره ، از محمد بن مروان روايت است كه گفت : به امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : كدام يك از عمل ها در نزد خداى _ تعالى _ دوست تر است؟ فرمود :«آن است كه او را حمد كنى» (2) .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابوالحسن انبارى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله در هر روزى سيصد و شصت مرتبه به شماره رگ هاى بدن ، خدا را حمد مى كرد ، مى فرمود كه : اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ العالَمينَ كَثيرا عَلى كُلِّ حالٍ ؛ يعنى : ستايش از براى خدا است كه پروردگار جهانيان است ، ستايشى بسيار ، بر هر حالى» .
على بن ابراهيم ، از پدرش و حميد بن زياد ، از حسين بن محمد هر دو روايت كرده اند ، از احمد بن حسن ميثمى ، از يعقوب بن شعيب كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود : رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى كه در فرزند آدم سيصد و شصت رگ است . از جمله آنها صد و هشتاد رگ متحرّك است كه جنبش دارد ، و از جمله آنها صد و هشتاد رگ است كه ساكن است و نمى جنبد؛ پس اگر متحرّك ، ساكن شود ، به خواب نمى رود ، و اگر ساكن ، متحرّك شود ، به خواب نمى رود . و رسول خدا صلى الله عليه و آله چون صبح مى كرد ، سيصد و شصت مرتبه مى فرمود :«اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ العالَمينَ كَثيرا عَلى كُلِّ حالٍ» . و چون شام مى كرد ، مثل اين مى فرمود .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از منصور بن عبّاس ، از سعيد بن جناح كه گفت : حديث كرد مرا ابومسعود از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود : هر كه چون صبح كند ، چهار مرتبه بگويد كه :«اَلْحَمْدلِلّهِ رَبِّ العالَمينَ» ، به حقيقت كه شكر آن روز را به جا آورده . و هر كه چون شام كند ، چهار مرتبه اين را بگويد ، به حقيقت كه شكر آن شب را به جا آورده» .
.
ص: 376
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَسَّانَ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كُلُّ دُعَاءٍ لَا يَكُونُ قَبْلَهُ تَحْمِيدٌ فَهُوَ أَبْتَرُ ؛ إِنَّمَا التَّحْمِيدُ، ثُمَّ الثَّنَاءُ» . قُلْتُ: مَا أَدْرِي مَا يُجْزِي مِنَ التَّحْمِيدِ وَ التَّمْجِيدِ؟ قَالَ: يَقُولُ: اللّهُمَّ أَنْتَ الْأَوَّلُ فَلَيْسَ قَبْلَكَ شَيْءٌ، وَ أَنْتَ الْاخِرُ فَلَيْسَ بَعْدَكَ شَيْءٌ، وَ أَنْتَ الظَّاهِرُ فَلَيْسَ فَوْقَكَ شَيْءٌ، وَ أَنْتَ الْبَاطِنُ فَلَيْسَ دُونَكَ شَيْءٌ، وَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ».
وَ بِهذَا الْاءِسْنَادِ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : مَا أَدْنى مَا يُجْزِي مِنَ التَّحْمِيدِ؟ قَالَ :«تَقُولُ: الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي عَلَا فَقَهَرَ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي مَلَكَ فَقَدَرَ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي بَطَنَ فَخَبَرَ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي يُمِيتُ الْأَحْيَاءَ وَ يُحْيِي الْمَوْتى وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ».
28 _ بَابُ الِاسْتِغْفَارِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : خَيْرُ الدُّعَاءِ الِاسْتِغْفَارُ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ سَيْفٍ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ، عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِذَا أَكْثَرَ الْعَبْدُ مِنَ الِاسْتِغْفَارِ، رُفِعَتْ صَحِيفَتُهُ وَ هِيَ تَتَلَأْلَأُ».
.
ص: 377
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از على بن حسّان ، از بعضى از اصحابش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر دعايى كه پيش از آن يا در آن تمجيد يا تحميدى نباشد ، آن دعا دم بريده و ناتمام است . و جز اين نيست كه تمجيد يا تحميد است ، و بعد از آن ثنا» . عرض كردم كه : نمى دانم كه از تحميد و تمجيد ، چه چيز مُجزى[كافى ]است؟ فرمود كه : «مى گويى : اَللّهُمَّ أَنْتَ الْاَوَّلُ ... وَأَنْتَ الْعَزيزُ الحَكيمُ : خداوندا! تويى اوّل ، پس نيست پيش از تو چيزى و تويى آخر ، پس نيست بعد از تو چيزى و تويى هويدا ، پس نيست زبر تو چيزى و تويى داناى نهان ، پس نيست نزديك تر از تو چيزى و تويى ارجمند درست كردار» .
و به همين اسناد ، مروى است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از كمتر چيزى كه از تسبيح ، مُجزى است؟ فرمود :«مى گويى : اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى عَلا ... وَهُوَ عَلى كُلِّ شَيْئٍ قَديرٌ : ستايش مر خدايى راست كه برترى جست ، پس غالب شد . و ستايش مر خدايى راست كه مالك شد ، پس توانا شد . و ستايش مر خدايى راست كه نهان را سرشت ، پس مطلع شد . و ستايش مر خدايى راست كه زنده مى گرداند مرده ها را و مى ميراند زنده ها را ، و او بر هر چيزى توانا است» .
28 . باب در بيان ثواب استغفار (1)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا فرمود كه : بهترين دعا استغفار است» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از حسين بن سيف ، از ابوجميله ، از عبيد بن زراره كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«چون بنده استغفار را بسيار كند ، نامه عملش بلند مى شود و حال آنكه مى درخشد» .
.
ص: 378
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ يَاسِرٍ، عَنِ الرِّضَا عليه السلام ، قَالَ :«مَثَلُ الِاسْتِغْفَارِ مَثَلُ وَرَقٍ عَلى شَجَرَةٍ تُحَرَّكُ فَيَتَنَاثَرُ، وَ الْمُسْتَغْفِرُ مِنْ ذَنْبٍ وَ يَفْعَلُهُ كَالْمُسْتَهْزِئِ بِرَبِّهِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَيْدٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«أَنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله كَانَ لَا يَقُومُ مِنْ مَجْلِسٍ _ وَ إِنْ خَفَّ _ حَتّى يَسْتَغْفِرَ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَمْساً وَ عِشْرِينَ مَرَّةً».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِيرَةِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَسْتَغْفِرُ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِي كُلِّ يَوْمٍ سَبْعِينَ مَرَّةً، وَ يَتُوبُ إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ سَبْعِينَ مَرَّةً » . قَالَ: قُلْتُ: كَانَ يَقُولُ: أَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ؟ قَالَ : «كَانَ يَقُولُ: أَسْتَغْفِرُ اللّهَ، أَسْتَغْفِرُ اللّهَ سَبْعِينَ مَرَّةً، وَ يَقُولُ: وَ أَتُوبُ إِلَى اللّهِ، وَ أَتُوبُ إِلَى اللّهِ سَبْعِينَ مَرَّةً».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيى، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ زَيْدٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الِاسْتِغْفَارُ وَ قَوْلُ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ خَيْرُ الْعِبَادَةِ، قَالَ اللّهُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ: «فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ» ».
.
ص: 379
على بن ابراهيم ، از پدرش ،از ياسر ، از امام رضا عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«داستان استغفار ، چون داستان برگ است بر درخت كه آن را مى جنباند و فرو مى ريزد . و آنكه از گناهى استغفار مى كند و آن را به فعل مى آورد ، چون كسى است كه به پروردگار خود ريشخند مى كند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از محمد بن سنان ، از طلحة بن زيد ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه :«رسول خدا صلى الله عليه و آله از مجلسى برنمى خاست و هر چند كه سبك بود ، تا آنكه بيست و پنج مرتبه استغفار مى فرمود و از خداى عز و جل آمرزش مى طلبيد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از معاويه بن عمّار ، از حارث بن مغيره ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله هر روز هفتاد مرتبه از خداى _ تعالى _ آمرزش مى طلبيد و هفتاد مرتبه به سوى خدا توبه مى فرمود» . راوى گفت كه : عرض كردم كه : آيا مى فرمود كه : أَسْتَغْفِرُاللّه َ وَأَتُوبُ اِلَيْهِ؟ حضرت فرمود كه : «هفتاد مرتبه مى فرمود : أَسْتَغْفِرُ اللّه َ ، أَسْتَغْفِرُ اللّه َ و هفتاد مرتبه مى فرمود : أَتُوبُ اِلَى اللّه ِ ، أَتُوبُ اِلَى اللّه ِ» (1) .
ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از صفوان بن يحيى ، از حسين بن زيد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : استغفار و گفتن لا اله الّا اللّه ، بهترين همه عبادت ها است . خداى عزيز جبّار فرموده است كه : «فَاعْلَم أَنَّهُ لا اِلهَ اِلّاَ هُوَ وَاسْتَغْفِر لِذَنْبِكَ» (2) ؛ يعنى : پس بدان كه نيست هيچ خدايى به حق ، مگر او _ يعنى معبود مطلق _ . و طلب آمرزش كن از براى گناه خود» .
.
ص: 380
29 _ بَابُ التَّسْبِيحِ وَ التَّهْلِيلِ وَ التَّكْبِيرِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَ أَبِي أَيُّوبَ الْخَرَّازِ جَمِيعاً، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«جَاءَ الْفُقَرَاءُ إِلى رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، فَقَالُوا: يَا رَسُولَ اللّهِ، إِنَّ الْأَغْنِيَاءَ لَهُمْ مَا يُعْتِقُونَ وَ لَيْسَ لَنَا، وَ لَهُمْ مَا يَحُجُّونَ وَ لَيْسَ لَنَا، وَ لَهُمْ مَا يَتَصَدَّقُونَ وَ لَيْسَ لَنَا، وَ لَهُمْ مَا يُجَاهِدُونَ وَ لَيْسَ لَنَا؟ فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ كَبَّرَ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مِائَةَ مَرَّةٍ، كَانَ أَفْضَلَ مِنْ عِتْقِ مِائَةِ رَقَبَةٍ؛ وَ مَنْ سَبَّحَ اللّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ، كَانَ أَفْضَلَ مِنْ سِيَاقِ مِائَةِ بَدَنَةٍ؛ وَ مَنْ حَمِدَ اللّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ، كَانَ أَفْضَلَ مِنْ حُمْلَانِ مِائَةِ فَرَسٍ فِي سَبِيلِ اللّهِ بِسُرُجِهَا وَ لُجُمِهَا وَ رُكُبِهَا ؛ وَ مَنْ قَالَ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ مِائَةَ مَرَّةٍ، كَانَ أَفْضَلَ النَّاسِ عَمَلاً ذلِكَ الْيَوْمَ إِلَا مَنْ زَادَ» . قَالَ : «فَبَلَغَ ذلِكَ الْأَغْنِيَاءَ، فَصَنَعُوهُ» قَالَ : «فَعَادَ الْفُقَرَاءُ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَقَالُوا : يَا رَسُولَ اللّهِ، قَدْ بَلَغَ الْأَغْنِيَاءَ مَا قُلْتَ، فَصَنَعُوهُ؟ فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : «ذلِكَ فَضْلُ اللّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ» ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ حَمَّادٍ، عَنْ رِبْعِيٍّ، عَنْ فُضَيْلٍ، عَنْ أَحَدِهِمَا عليهماالسلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«أَكْثِرُوا مِنَ التَّهْلِيلِ وَ التَّكْبِيرِ، فَإِنَّهُ لَيْسَ شَيْءٌ أَحَبَّ إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مِنَ التَّهْلِيلِ وَ التَّكْبِيرِ».
عَلِيٌّ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : التَّسْبِيحُ نِصْفُ الْمِيزَانِ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ يَمْلَأُ الْمِيزَانَ، وَ اللّهُ أَكْبَرُ يَمْلَأُ مَا بَيْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ».
.
ص: 381
29 . باب در بيان ثواب تسبيح و تكبير و تهليل (1)على بن ابراهيم روايت كرده است ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم و ابو ايّوب خزّاز هر دو ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«فقرا به خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله آمدند و عرض كردند : يا رسول اللّه ! به درستى كه اغنيا را چيزى هست كه بنده آزاد مى كنند و ما را نيست ، و ايشان را چيزى هست كه حج مى گذارند و ما را نيست ، و ايشان را چيزى هست كه صدقه مى دهند و ما را نيست ، و ايشان را چيزى هست كه جهاد مى نمايند و ما را نيست . رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه صد مرتبه خداى _ تعالى _ را به بزرگى ياد كند؛ يعنى به اين شماره «اللّه اكبر» بگويد ، بهتر باشد از آزاد كردن صد بنده . و هر كه صد مرتبه «سُبحانَ اللّه »بگويد ، بهتر باشد از راندن صد شتر فربه كه با خود به حج برد كه آنها را از براى خدا بكشد . و هر كه صد مرتبه «اَلْحَمْدُ لِلّهِ» بگويد ، بهتر باشد از بار كردن صد اسب در راه خدا با زين و لجام و سواران آنها ، كه همه از او باشد و به جهاد فرستد . و هر كه صد مرتبه «لا الهَ الّا اللّه » بگويد ، بهترين مردم باشد در آن روز ، از روى عمل ، مگر كسى كه زياد كند و بر صد بيفزايد» . حضرت صادق عليه السلام فرمود كه : «اين خبر به اغنيا رسيد . پس ايشان نيز اين را به جا آوردند» . و فرمود كه : «فقرا به خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله بازگشتند و عرض كردند كه : يا رسول اللّه ! آن چه فرمودى ، به اغنيا رسيده و ايشان نيز آن را به جا آورده اند . رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «ذلِكَ فَضْلُ اللّه ِ يُؤْتيهِ مَنْ يَشآءُ» (2) ؛ يعنى : اين فضل خدا است كه مى دهد آن را به هر كه مى خواهد» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از حمّاد ، از ربعى ، از فضيل ، از امام محمد باقر يا امام جعفر صادق عليهماالسلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«لا الهَ الّا اللّه و اللّه اكبر را بسيار بگوييد ، كه چيزى در نزد خداى عز و جلاز تهليل و تكبير دوست تر نيست» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه : تسبيح _ يعنى سبحان اللّه _ ، نصف ميزان اعمال است و اَلْحَمْدُ لِلّه ، ميزان را پر مى كند و اللّه اكبر ، ما بين آسمان و زمين را پر مى كند» .
.
ص: 382
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ، عَنْ ضُرَيْسٍ الْكُنَاسِيِّ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ : «مَرَّ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله بِرَجُلٍ يَغْرِسُ غَرْساً فِي حَائِطٍ لَهُ ، فَوَقَفَ لَهُ وَ قَالَ: أَ لَا أَدُلُّكَ عَلى غَرْسٍ أَثْبَتَ أَصْلاً، وَ أَسْرَعَ إِينَاعاً، وَ أَطْيَبَ ثَمَراً، وَ أَبْقى ؟ قَالَ: بَلى، فَدُلَّنِي يَا رَسُولَ اللّهِ، فَقَالَ: إِذَا أَصْبَحْتَ وَ أَمْسَيْتَ، فَقُلْ: سُبْحَانَ اللّهِ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ، وَ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ، وَ اللّهُ أَكْبَرُ ؛ فَإِنَّ لَكَ _ إِنْ قُلْتَهُ _ بِكُلِّ تَسْبِيحَةٍ عَشْرَ شَجَرَاتٍ فِي الْجَنَّةِ مِنْ أَنْوَاعِ الْفَاكِهَةِ، وَ هُنَّ مِنَ الْبَاقِيَاتِ الصَّالِحَاتِ». قَالَ :«فَقَالَ الرَّجُلُ: فَإِنِّي أُشْهِدُكَ يَا رَسُولَ اللّهِ، أَنَّ حَائِطِي هذَا صَدَقَةٌ مَقْبُوضَةٌ عَلى فُقَرَاءِ الْمُسْلِمِينَ أَهْلِ الصَّدَقَةِ، فَأَنْزَلَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ آيَاتٍ مِنَ الْقُرْآنِ: «فَأَمّا مَنْ أَعْطى وَ اتَّقى وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنى فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرى» ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : خَيْرُ الْعِبَادَةِ قَوْلُ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ».
.
ص: 383
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از مالك بن عطيّه ، از ضريس كناسى ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله به مردى گذشت كه در باغ خود درختى مى كِشت . پس حضرت بر سرش ايستاد و فرمود : آيا نمى خواهى كه تو را دلالت كنم بر درختى كه ريشه اش ثابت تر ، و رسيدن ميوه اش زودتر ، و ميوه اش خوش تر و باقى تر است؟ عرض كرد : بلى ، يا رسول اللّه ! مرا دلالت كن . فرمود كه : چون صبح و شام كنى بگو : سُبْحانَ اللّه ِ وَالْحَمْدُلِلّهِ وَلا اِلهَ اِلَا اللّه ُ وَ اللّه ُ أَكْبَرُ ؛ يعنى : «پاك و منزّه مى شمارم خدا را از آن چه لايق آن جناب نباشد ، و همه ستايش از براى خدا است ، و هيچ خدايى نيست غير از خدا كه مستجمع جميع صفات كمال است ، و خدا از آن بزرگ تر است كه به وصف در آيد» . پس به درستى كه اگر اين را بگويى ، از برايت در بهشت به هر تسبيحى ده درخت باشد از انواع ميوه ها ، و آنها از جمله باقيات صالحات اند» . حضرت باقر عليه السلام فرمود : «پس آن مرد عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! من تو را گواه مى گيرم كه اين باغ من صدقه مقبوضه است بر فقرا مسلمانان كه اهل صدقه اند . پس خداى _ تعالى _ چند آيه اى از قرآن فرو فرستاد : «فَامَّا مَنْ أَعْطى وَاتَّقى * وَصَدَّقَ بِالْحُسْنى * فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْري» (1) ؛ يعنى : پس امّا آنكه داد حقوق مال خود را و در راه خدا عطا كرد ، و پرهيز نمود از معاصى و تصديق كرد به كلمه نيكوتر و وعده عوض ، پس زود باشد كه آسانى دهيم و اسباب لطف به او كرامت فرماييم ، تا آماده شود از براى حالتى كه مؤدّى شود به يسر و راحت» (و آن دخول بهشت است . بنابر ظاهر اين حديث) .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : بهترين عبادت ها گفتن لا اِلهَ اِلَا اللّه است» .
.
ص: 384
30 _ بَابُ الدُّعَاءِ لِلْاءِخْوَانِ بِظَهْرِ الْغَيْبِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ أَبِي الْمَغْرَاءِ، عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«أَوْشَكُ دَعْوَةٍ وَ أَسْرَعُ إِجَابَةٍ دُعَاءُ الْمَرْءِ لِأَخِيهِ بِظَهْرِ الْغَيْبِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«دُعَاءُ الْمَرْءِ لِأَخِيهِ بِظَهْرِ الْغَيْبِ يُدِرُّ الرِّزْقَ، وَ يَدْفَعُ الْمَكْرُوهَ».
عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ، عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام فِي قَوْلِهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالى : «وَ يَسْتَجِيبُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ يَزِيدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ» قَالَ :«هُوَ الْمُؤْمِنُ يَدْعُو لِأَخِيهِ بِظَهْرِ الْغَيْبِ، فَيَقُولُ لَهُ الْمَلَكُ: آمِينَ، وَ يَقُولُ اللّهُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ: وَ لَكَ مِثْلَا مَا سَأَلْتَ، وَ قَدْ أُعْطِيتَ مَا سَأَلْتَ بِحُبِّكَ إِيَّاهُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَعْبَدٍ، عَنْ عُبَيْدِ اللّهِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ الْوَاسِطِيِّ، عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِي مَنْصُورٍ، عَنْ أَبِي خَالِدٍ الْقَمَّاطِ، قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«أَسْرَعُ الدُّعَاءِ نُجْحاً لِلْاءِجَابَةِ دُعَاءُ الْأَخِ لِأَخِيهِ بِظَهْرِ الْغَيْبِ، يَبْدَأُ بِالدُّعَاءِ لِأَخِيهِ، فَيَقُولُ لَهُ مَلَكٌ مُوَكَّلٌ بِهِ: آمِينَ، وَ لَكَ مِثْلَاهُ».
عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَيْمَانَ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ التَّمِيمِيِّ، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ عُلْوَانَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَا مِنْ مُؤْمِنٍ دَعَا لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ إِلَا رَدَّ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ عَلَيْهِ مِثْلَ الَّذِي دَعَا لَهُمْ بِهِ مِنْ كُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ مَضى مِنْ أَوَّلِ الدَّهْرِ ، أَوْ هُوَ آتٍ إِلى يَوْمِ الْقِيَامَةِ، إِنَّ الْعَبْدَ لَيُؤْمَرُ بِهِ إِلَى النَّارِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ، فَيُسْحَبُ، فَيَقُولُ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِنَاتُ: يَا رَبِّ، هذَا الَّذِي كَانَ يَدْعُو لَنَا، فَشَفِّعْنَا فِيهِ، فَيُشَفِّعُهُمُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِيهِ، فَيَنْجُو».
.
ص: 385
30 . باب در مدح دعا از براى برادران دينى ، غائبانهعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابوالمغراء ، از فضيل بن يسار ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«نزديك ترين دعوت ها و شتابان ترين آنها از روى اجابت ، دعاى مرد است از براى برادرش در غياب او» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن محبوب ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«دعاى مرد از براى برادرش در غياب او ، روزى را بسيار مى كند و ناخوشى را دفع مى نمايد» .
از او ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از سيف بن عميره ، از عمرو بن شمر ، از جابر ، از حضرت امام محمد باقر عليه السلام روايت است در قول خداى _ تعالى _ : «وَيَسْتَجيبُ الَّذينَ امَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَيَزيدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ» (1) كه ترجمه آن اين است كه :«و اجابت مى فرمايد دعا را از براى آنان كه گرويده باشند و كردارهاى شايسته كرده باشند ، و بيفزايد ايشان را از فضل خود» . فرمود كه : «مراد از آن ، مؤمن است كه غائبانه از براى برادرش دعا مى كند . پس فرشته به او مى گويد كه : آمين (يعنى : بار خدايا! مستجاب گردان) و خداى عزيز جبّار مى فرمايد كه : از براى تو است دو برابر آن چه سؤال كرد ، و به تو عطا شد (يا عطا كردم) آن چه را خواستى ، به واسطه دوستى تو با او» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از على بن معبد ، از عبيداللّه بن عبداللّه واسطى ، از درست بن ابى منصور ، از ابوخالد قمّاط روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود :«شتابان ترين دعاها از روى فيروزى يافتن و آسانى اجابت ، دعاى برادر است از براى برادرش در غياب او . از براى برادرش به دعا آغاز مى كند ، پس فرشته اى كه موكّل است بر او مى گويد كه : آمين ، و از براى تو است دو برابر آن» .
على بن محمد ، از محمد بن سليمان ، از اسماعيل بن ابراهيم ، از جعفر بن محمد تميمى ، از حسين بن علوان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هيچ مؤمنى نيست كه از براى مردان مؤمن و زنان مؤمنه دعا كند ، مگر آنكه خداى _ تعالى _ بر او برگرداند ، مثل آن چه را كه به آن از براى ايشان دعا كرده ، از هر مرد مؤمن و زن مؤمنه اى كه در گذشته از اوّل دنيا ، يا كسى كه آينده است تا روز قيامت . به درستى كه در روز قيامت بنده اى هست كه امر مى شود كه او را به سوى آتش جهنّم برند ، و او را بر رو مى كشند كه به جهنّم برند؛ پس مردان مؤمن و زنان مؤمنه عرض مى كنند كه : پروردگارا! اين همان است كه ما را دعا مى كرد ، پس ما را در حقّ او شفيع گردان . و خداى _ تعالى _ ايشان را در حقّ او شفيع مى گرداند ، و به اين سبب نجات مى يابد» .
.
ص: 386
عَلِيٌّ، عَنْ أَبِيهِ، قَالَ: رَأَيْتُ عَبْدَ اللّهِ بْنَ جُنْدَبٍ فِي الْمَوْقِفِ، فَلَمْ أَرَ مَوْقِفاً كَانَ أَحْسَنَ مِنْ مَوْقِفِهِ، مَا زَالَ مَادّاً يَدَيْهِ إِلَى السَّمَاءِ، وَ دُمُوعُهُ تَسِيلُ عَلى خَدَّيْهِ حَتّى تَبْلُغَ الْأَرْضَ، فَلَمَّا صَدَرَ النَّاسُ قُلْتُ لَهُ: يَا أَبَا مُحَمَّدٍ، مَا رَأَيْتُ مَوْقِفاً قَطُّ أَحْسَنَ مِنْ مَوْقِفِكَ؟ قَالَ: وَ اللّهِ، مَا دَعَوْتُ إِلَا لِاءِخْوَانِي، وَ ذلِكَ أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ مُوسى عليه السلام أَخْبَرَنِي أَنَّ :«مَنْ دَعَا لِأَخِيهِ بِظَهْرِ الْغَيْبِ، نُودِيَ مِنَ الْعَرْشِ: وَ لَكَ مِائَةُ أَلْفِ ضِعْفٍ» فَكَرِهْتُ أَنْ أَدَعَ مِائَةَ أَلْفٍ مَضْمُونَةً لِوَاحِدَةٍ لَا أَدْرِي تُسْتَجَابُ، أَمْ لَا؟
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنِ ابْنِ رِئَابٍ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ، عَنْ ثُوَيْرٍ، قَالَ: سَمِعْتُ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ عليهماالسلاميَقُولُ :«إِنَّ الْمَلَائِكَةَ إِذَا سَمِعُوا الْمُؤْمِنَ يَدْعُو لِأَخِيهِ الْمُؤْمِنِ بِظَهْرِ الْغَيْبِ، أَوْ يَذْكُرُهُ بِخَيْرٍ، قَالُوا: نِعْمَ الْأَخُ أَنْتَ لِأَخِيكَ، تَدْعُو لَهُ بِالْخَيْرِ وَ هُوَ غَائِبٌ عَنْكَ، وَ تَذْكُرُهُ بِخَيْرٍ ، قَدْ أَعْطَاكَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مِثْلَيْ مَا سَأَلْتَ لَهُ، وَ أَثْنى عَلَيْكَ مِثْلَيْ مَا أَثْنَيْتَ عَلَيْهِ، وَ لَكَ الْفَضْلُ عَلَيْهِ؛ وَ إِذَا سَمِعُوهُ يَذْكُرُ أَخَاهُ بِسُوءٍ وَ يَدْعُو عَلَيْهِ، قَالُوا لَهُ: بِئْسَ الْأَخُ أَنْتَ لِأَخِيكَ، كُفَّ أَيُّهَا الْمُسَتَّرُ عَلى ذُنُوبِهِ وَ عَوْرَتِهِ، وَ ارْبَعْ عَلى نَفْسِكَ، وَ احْمَدِ اللّهَ الَّذِي سَتَرَ عَلَيْكَ، وَ اعْلَمْ أَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَعْلَمُ بِعَبْدِهِ مِنْكَ».
.
ص: 387
على ، از پدرش روايت كرده است كه گفت : عبداللّه بن جندب را در عرفات ديدم و وقوف و ايستادن كسى را نديدم كه از وقوف او نيكوتر باشد . پيوسته دست هاى خود را به سوى آسمان كشيده و قطرات آبِ ديده اش بر رخسارهايش روان بود ، تا آنكه به زمين مى رسيد . و چون مردم باز گشتند ، به او گفتم كه : يا ابامحمد! وقوف كسى را نديدم كه از وقوف تو بهتر باشد . گفت : به خدا سوگند كه دعا نكردم ، مگر از براى برادران خود . و علَّتش آن است كه حضرت ابوالحسن موسى بن جعفر عليه السلام مرا خبر داد كه :«هر كه از براى برادر خود دعا كند در غيبت او ، از عرش او را ندا كنند كه : از براى تو است صد هزار برابر آن ، پس من ناخوش داشتم و نخواستم كه صد هزار چندان مضمون را وا گذارم از براى يكى ، كه نمى دانم مستجاب مى شود يا نه» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد و على بن ابراهيم ، از پدرش هر دو ، از ابن محبوب ، از ابن رئاب ، از ابوعبيده ، از ثوير بن ابى فاخته كه گفت : شنيدم از حضرت على بن الحسين عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه فرشتگان چون بشنوند كه مؤمن از براى برادر مؤمن خود دعا مى كند در غايبانه ، يا او را به نيكى ياد مى نمايد ، مى گويند كه : خوب برادرى هستى تو از براى برادرت؛ از برايش به نيكى دعا مى كنى و او از تو غائِب است ، و او را به خوبى ياد مى نمايى . به حقيقت كه خدا در برابر آن چه از براى او سؤال كردى به تو عطا فرمود ، و بر تو ثنا گفت دو برابر آن چه تو بر او ثنا گفتى ، و تو را است فضل و افزونى بر او . و چون از او بشنوند كه برادرش را به بدى ياد مى كند و بر او نفرين مى كند ، به او مى گويد كه : بد برادرى هستى تو از براى برادرت . بازايست از بدگويى و نفرين او ، اى آن كسى كه خدا گناهان و عيب هاى تو را پوشيده! و متوجّه احوال و كار خود باش و كار به مردم مدار ، و خدا را حمد كن كه بر تو پوشيده . و بدان كه خدا از تو به بنده خود داناتر است و او را بِه از تو مى شناسد» .
.
ص: 388
31 _ بَابُ مَنْ تُسْتَجَابُ دَعْوَتُهُمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عِيسَى بْنِ عَبْدِ اللّهِ الْقُمِّيِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«ثَلَاثَةٌ دَعْوَتُهُمْ مُسْتَجَابَةٌ: الْحَاجُّ، فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونَهُ ؛ وَ الْغَازِي فِي سَبِيلِ اللّهِ ، فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونَهُ ؛ وَ الْمَرِيضُ، فَلَا تُغِيظُوهُ وَ لَا تُضْجِرُوهُ».
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ أَبِي عليه السلام يَقُولُ: خَمْسُ دَعَوَاتٍ لَا يُحْجَبْنَ عَنِ الرَّبِّ تَبَارَكَ وَ تَعَالى: دَعْوَةُ الْاءِمَامِ الْمُقْسِطِ؛ وَ دَعْوَةُ الْمَظْلُومِ ، يَقُولُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : لَأَنْتَقِمَنَّ لَكَ وَ لَوْ بَعْدَ حِينٍ؛ وَ دَعْوَةُ الْوَلَدِ الصَّالِحِ لِوَالِدَيْهِ؛ وَ دَعْوَةُ الْوَالِدِ الصَّالِحِ لِوَلَدِهِ؛ وَ دَعْوَةُ الْمُؤْمِنِ لِأَخِيهِ بِظَهْرِ الْغَيْبِ، فَيَقُولُ: وَ لَكَ مِثْلُهُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِيَّاكُمْ وَ دَعْوَةَ الْمَظْلُومِ ، فَإِنَّهَا تُرْفَعُ فَوْقَ السَّحَابِ حَتّى يَنْظُرَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلَيْهَا، فَيَقُولَ: ارْفَعُوهَا حَتّى أَسْتَجِيبَ لَهُ؛ وَ إِيَّاكُمْ وَ دَعْوَةَ الْوَالِدِ، فَإِنَّهَا أَحَدُّ مِنَ السَّيْفِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ، عَنْ أَخِيهِ الْحَسَنِ، عَنْ زُرْعَةَ، عَنْ سَمَاعَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ أَبِي يَقُولُ: اتَّقُوا الظُّلْمَ، فَإِنَّ دَعْوَةَ الْمَظْلُومِ تَصْعَدُ إِلَى السَّمَاءِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ قَدَّمَ أَرْبَعِينَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ، ثُمَّ دَعَا، اسْتُجِيبَ لَهُ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ طَلْحَةَ النَّهْدِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَرْبَعَةٌ لَا تُرَدُّ لَهُمْ دَعْوَةٌ حَتّى تُفَتَّحَ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ، وَ تَصِيرَ إِلَى الْعَرْشِ: الْوَالِدُ لِوَلَدِهِ، وَ الْمَظْلُومُ عَلى مَنْ ظَلَمَهُ، وَ الْمُعْتَمِرُ حَتّى يَرْجِعَ، وَ الصَّائِمُ حَتّى يُفْطِرَ».
.
ص: 389
31 . باب در ذكر كسانى كه مستجاب الدّعوه اندمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عيسى بن عبداللّه قمىّ روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«سه كس اند كه دعاى ايشان مستجاب است : كسى كه به حج مى رود . پس بنگريد كه چگونه او را جانشينى مى كنيد ، و متوجّه باشيد كه به احوال بازماندگانش برسيد ، و كسى كه به جنگ و جهاد مى رود در راه خدا . پس بنگريد كه چگونه او را جانشينى مى كنيد ، و بيمار . پس متعرّض او مشويد و او را به خشم مياوريد و دلتنگ مسازيد او را» .
حسين بن محمد اشعرى ، از معلّى بن محمد ، از حسن بن على وشّاء ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پنج دعا است كه از پروردگار عالم _ تعالى _ محجوب نمى شوند : دعاى امام عادل و دعاى مظلوم . خداى _ تعالى _ مى فرمايد : البتّه از براى تو انتقام خواهم كشيد و هر چند كه بعد از مدّتى باشد . و دعاى فرزند صالح از براى پدر و مادرش ، و دعاى پدر صالح از براى فرزندش ، و دعا مؤمن از براى برادرش غائبانه . پس خدا مى فرمايد : و دو برابر آن از براى تو است» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : بپرهيزيد از نفرين مظلوم؛زيرا كه آن در بالاى ابر برداشته مى شود ، تا آنكه خداى _ تعالى _ به سوى آن مى نگرد؛ پس مى فرمايد كه : آن را بلند گردانيد تا مستجاب كنم . و بپرهيزيد از نفرين پدر؛زيرا كه آن از شمشير ، تيزتر است» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از حسين بن سعيد ، از برادرش حسن ، از زرعه ، از سماعه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«بپرهيزيد از ظلم؛ زيرا كه دعاى مظلوم به سوى آسمان بالا مى رود» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه چهل نفر از مؤمنان را پيش دارد ، بعد از آن دعا كند ، از برايش مستجاب مى شود» .
محمد بن يحيى ، از حسين ، از على بن نعمان ، از عبداللّه بن طلحه نهدى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : چهار كس اند كه هيچ دعايى از براى ايشان برگردانيده نمى شود ، تا آنكه درهاى آسمان از براى ايشان گشوده مى شود و دعاى ايشان به عرش مى رسد : پدر كه از براى فرزندش دعا كند ، و مظلوم كه بر كسى كه بر او ظلم كرده نفرين كند ، و كسى كه به عمره مى رود تا برگردد ، و روزه دار تا افطار نمايد و روزه بگشايد» .
.
ص: 390
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : لَيْسَ شَيْءٌ أَسْرَعَ إِجَابَةً مِنْ دَعْوَةِ غَائِبٍ لِغَائِبٍ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : دَعَا مُوسى عليه السلام وَ أَمَّنَ هَارُونُ عليه السلام وَ أَمَّنَتِ الْمَلَائِكَةُ عليهم السلام ، فَقَالَ اللّهُ تَعَالى: «قَدْ أُجِيبَتْ دَعْوَتُكُما فَاسْتَقِيما» وَ مَنْ غَزَا فِي سَبِيلِ اللّهِ اسْتُجِيبَ لَهُ، كَمَا اسْتُجِيبَ لَكُمَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ».
32 _ بَابُ مَنْ لَا تُسْتَجَابُ دَعْوَتُهُعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ مُخْتَارٍ، عَنِ الْوَلِيدِ بْنِ صَبِيحٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: صَحِبْتُهُ بَيْنَ مَكَّةَ وَ الْمَدِينَةِ، فَجَاءَ سَائِلٌ، فَأَمَرَ أَنْ يُعْطى ، ثُمَّ جَاءَ آخَرُ، فَأَمَرَ أَنْ يُعْطى، ثُمَّ جَاءَ آخَرُ، فَأَمَرَ أَنْ يُعْطى، ثُمَّ جَاءَ الرَّابِعُ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يُشْبِعُكَ اللّهُ». ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَيْنَا، فَقَالَ : «أَمَا إِنَّ عِنْدَنَا مَا نُعْطِيهِ، وَ لكِنْ أَخْشى أَنْ نَكُونَ كَأَحَدِ الثَّلَاثَةِ الَّذِينَ لَا يُسْتَجَابُ لَهُمْ دَعْوَةٌ: رَجُلٌ أَعْطَاهُ اللّهُ مَالاً، فَأَنْفَقَهُ فِي غَيْرِ حَقِّهِ، ثُمَّ قَالَ: اللّهُمَّ ارْزُقْنِي، فَلَا يُسْتَجَابُ لَهُ؛ وَ رَجُلٌ يَدْعُو عَلَى امْرَأَتِهِ أَنْ يُرِيحَهُ مِنْهَا ، وَ قَدْ جَعَلَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَمْرَهَا إِلَيْهِ؛ وَ رَجُلٌ يَدْعُو عَلى جَارِهِ ، وَ قَدْ جَعَلَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لَهُ السَّبِيلَ إِلى أَنْ يَتَحَوَّلَ عَنْ جِوَارِهِ، وَ يَبِيعَ دَارَهُ».
.
ص: 391
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى از ، امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هيچ چيز اجابتش شتابان تر نيست از دعا كردن غائبى از براى غائبى» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : موسى دعا كرد و هارون آمين گفت و فرشتگان نيز آمين گفتند . پس خداى _ تعالى _ فرمود : «قد أُجيبَتْ دَعْوَتُكُما فَاسْتَقيما» (1) ؛ يعنى : «به حقيقت كه اجابت شد دعاى شما . پس استقامت داشته باشيد» . و هر كه در راه خدا جنگ كند ، از برايش مستجاب شود ، چنان كه از براى شما مستجاب شد تا روز قيامت» .
32 . باب در ذكر كسانى كه دعاى ايشان مستجاب نيستعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از حسين بن مختار ، از وليد بن صبيح ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : در ميان مكّه و مدينه با آن حضرت مصاحبت كردم . پس سائلى آمد و امر فرمود كه چيزى به او بدهند . بعد از آن ، ديگرى آمد و امر فرمود كه به او چيزى بدهند . بعد از آن ، ديگرى آمد و امر فرمود كه به او چيزى بدهند . بعد از آن ، چهارم آمد و حضرت صادق عليه السلام فرمود كه :«خدا تو را سير كند . پس به سوى ما ملتفت شد ، فرمود : بدانيد و آگاه باشيد! كه در نزد ما چيزى هست كه به او بدهيم ، وليكن مى ترسم كه مانند يكى از آن سه كس باشيم كه هيچ دعايى از براى ايشان مستجاب نمى شود : يكى مردى كه خدا مالى را به او عطا فرموده ، و او آن را در غير حقّش خرج نموده ، بعد از آن مى گويد : بار خدايا! مرا روزى ده . پس از برايش مستجاب نمى شود . و ديگر ، مردى كه بر زنش نفرين مى كند كه خدا او را از آن زن راحت بخشد ، و حال آنكه خداى _ تعالى _ امرش را به سوى او قرار داده و طلاقش را به دست او داده . و سيم ، مردى كه بر همسايه اش نفرين مى كند ، و حال آنكه از برايش راه قرار داده به سوى آنكه از همسايگى او بيرون رود و خانه خود را بفروشد» .
.
ص: 392
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«أَرْبَعَةٌ لَا تُسْتَجَابُ لَهُمْ دَعْوَةٌ: الرَّجُلُ جَالِسٌ فِي بَيْتِهِ يَقُولُ: اللّهُمَّ ارْزُقْنِي، فَيُقَالُ لَهُ: أَ لَمْ آمُرْكَ بِالطَّلَبِ؟؛ وَ رَجُلٌ كَانَتْ لَهُ امْرَأَةٌ، فَدَعَا عَلَيْهَا، فَيُقَالُ لَهُ: أَ لَمْ أَجْعَلْ أَمْرَهَا إِلَيْكَ؟؛ وَ رَجُلٌ كَانَ لَهُ مَالٌ، فَأَفْسَدَهُ، فَيَقُولُ: اللّهُمَّ ارْزُقْنِي، فَيُقَالُ لَهُ: أَ لَمْ آمُرْكَ بِالِاقْتِصَادِ؟ أَ لَمْ آمُرْكَ بِالْاءِصْلَاحِ؟» ثُمَّ قَالَ : « «وَ الَّذِينَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً» ؛ وَ رَجُلٌ كَانَ لَهُ مَالٌ، فَأَدَانَهُ بِغَيْرِ بَيِّنَةٍ، فَيُقَالُ لَهُ؛ أَ لَمْ آمُرْكَ بِالشَّهَادَةِ؟». مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ عِمْرَانَ أَبِي عَاصِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، مِثْلَهُ.
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنِ الْوَلِيدِ بْنِ صَبِيحٍ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«ثَلَاثَةٌ تُرَدُّ عَلَيْهِمْ دَعْوَتُهُمْ: رَجُلٌ رَزَقَهُ اللّهُ مَالًا، فَأَنْفَقَهُ فِي غَيْرِ وَجْهِهِ، ثُمَّ قَالَ: يَا رَبِّ ارْزُقْنِي، فَيُقَالُ لَهُ: أَ لَمْ أَرْزُقْكَ؟ وَ رَجُلٌ دَعَا عَلَى امْرَأَتِهِ وَ هُوَ لَهَا ظَالِمٌ، فَيُقَالُ لَهُ : أَ لَمْ أَجْعَلْ أَمْرَهَا بِيَدِكَ؟ وَ رَجُلٌ جَلَسَ فِي بَيْتِهِ، وَ قَالَ: يَا رَبِّ ارْزُقْنِي، فَيُقَالُ لَهُ: أَ لَمْ أَجْعَلْ لَكَ السَّبِيلَ إِلى طَلَبِ الرِّزْقِ».
.
ص: 393
ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از ابن فضّال ، از عبداللّه بن ابراهيم ، از جعفر بن ابراهيم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چهار كس اند كه هيچ دعايى از براى ايشان مستجاب نمى شود : يكى مردى كه در خانه اش نشسته ، مى گويد : بار خدايا! مرا روزى ده ، پس به او گفته مى شود كه : آيا تو را امر نكردم به طلب كردن؟ و ديگر ، مردى كه او را زنى باشد و بر آن زن نفرين كند . پس به او گفته مى شود كه : آيا امر او را به سوى تو قرار نداده ام؟ و سيم ، مردى كه او را مالى بوده و آن را تباه نموده ، بعد از آن مى گويد كه : بار خدايا! مرا روزى ده؛ پس به او گفته مى شود كه : آيا تو را امر نكردم به ميانه روى؟ آيا تو را امر نكردم به اصلاح؟» . بعد از آن اين آيه را خواند كه : « «وَالَّذينَ اِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَواما» (1) ؛ يعنى : «ديگر بندگان خداوند رحمن آنانند كه چون مال را صرف كنند ، اسراف نكنند و تنگ گيرى ننمايند . و انفاق ايشان ميان اين و آن ، راست ايستادن باشد» (يعنى طريقه اعتدال كه بناى احكام شرع است) . و چهارم ، مردى كه او را مالى باشد و آن را به قرض دهد ، بدون شاهد . پس به او گفته مى شود كه : آيا تو را امر نكردم به گواه گرفتن» . محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از عمران بن ابى عاصم ، از امام جعفر صادق عليه السلام مثل اين را روايت كرده است .
حسين بن محمد اشعرى ، از معلّى بن محمد ، از وشّاء ، از عبداللّه بن سنان ، از وليد بن صبيح روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«سه كس اند كه دعاى ايشان برايشان رد مى شود : يكى مردى كه خدا مالى را به او روزى كرده ، و او آن را در غير وجهش صرف نموده ، بعد از آن مى گويد كه : پروردگارا! مرا روزى ده . پس به او گفته مى شود كه : آيا تو را روزى ندادم؟ و ديگر ، مردى كه بر زنش نفرين كند ، و حال آنكه بر آن زن ستمكار باشد . پس به او گفته مى شود كه : آيا امرش را به دست تو قرار ندادم؟ و ديگر ، مردى كه در خانه اش نشسته ، مى گويد كه : پروردگارا! مرا روزى ده . پس به او گفته مى شود كه : آيا راه به سوى طلب روزى از برايت قرار ندادم؟» .
.
ص: 394
33 _ بَابُ الدُّعَاءِ عَلَى الْعَدُوِّعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ يَحْيَى بْنِ الْمُبَارَكِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ جَبَلَةَ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، قَالَ: شَكَوْتُ إِلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام جَاراً لِي وَ مَا أَلْقى مِنْهُ، قَالَ: فَقَالَ لِيَ :«ادْعُ عَلَيْهِ» قَالَ: فَفَعَلْتُ، فَلَمْ أَرَ شَيْئاً، فَعُدْتُ إِلَيْهِ، فَشَكَوْتُ إِلَيْهِ، فَقَالَ لِيَ : «ادْعُ عَلَيْهِ»: فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، قَدْ فَعَلْتُ، فَلَمْ أَرَ شَيْئاً، فَقَالَ : «كَيْفَ دَعَوْتَ عَلَيْهِ؟» فَقُلْتُ: إِذَا لَقِيتُهُ دَعَوْتُ عَلَيْهِ، قَالَ: فَقَالَ: «ادْعُ عَلَيْهِ إِذَا أقْبَلَ وَ إِذَا اسْتَدْبَرَ» فَفَعَلْتُ، فَلَمْ أَلْبَثْ حَتّى أَرَاحَ اللّهُ مِنْهُ.
وَ رُوِيَ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا دَعَا أَحَدُكُمْ عَلى أَحَدٍ، قَالَ: اللّهُمَّ اطْرُقْهُ بِلَيْلَةٍ لَا أُخْتَ لَهَا، وَ أَبِحْ حَرِيمَهُ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ، عَنْ يُونُسَ بْنِ عَمَّارٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : إِنَّ لِي جَاراً مِنْ قُرَيْشٍ مِنْ آلِ مُحْرِزٍ قَدْ نَوَّهَ بِاسْمِي وَ شَهَرَنِي، كُلَّمَا مَرَرْتُ بِهِ قَالَ: هذَا الرَّافِضِيُّ يَحْمِلُ الْأَمْوَالَ إِلى جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ . قَالَ: فَقَالَ لِيَ :«ادْعُ اللّهَ عَلَيْهِ إِذَا كُنْتَ فِي صَلَاةِ اللَّيْلِ وَ أَنْتَ سَاجِدٌ فِي السَّجْدَةِ الْأَخِيرَةِ مِنَ الرَّكْعَتَيْنِ الْأُولَيَيْنِ، فَاحْمَدِ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ وَ مَجِّدْهُ، وَ قُلِ: اللّهُمَّ إِنَّ فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ قَدْ شَهَرَنِي، وَ نَوَّهَ بِي، وَ غَاظَنِي، وَ عَرَضَنِي لِلْمَكَارِهِ؛ اللّهُمَّ اضْرِبْهُ بِسَهْمٍ عَاجِلٍ تَشْغَلْهُ بِهِ عَنِّي؛ اللّهُمَّ وَ قَرِّبْ أَجَلَهُ، وَ اقْطَعْ أَثَرَهُ، وَ عَجِّلْ ذلِكَ يَا رَبِّ السَّاعَةَ السَّاعَةَ». قَالَ: فَلَمَّا قَدِمْنَا الْكُوفَةَ قَدِمْنَا لَيْلاً، فَسَأَلْتُ أَهْلَنَا عَنْهُ: قُلْتُ: مَا فَعَلَ فُلَانٌ؟ فَقَالُوا: هُوَ مَرِيضٌ، فَمَا انْقَضى آخِرُ كَلَامِي حَتّى سَمِعْتُ الصِّيَاحَ مِنْ مَنْزِلِهِ، وَ قَالُوا: قَدْ مَاتَ .
.
ص: 395
33 . باب در بيان نفرين كردن بر دشمنچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از يحيى بن مبارك ، از عبداللّه بن جبله ، از اسحاق عمّار كه گفت : در نزد امام جعفر صادق عليه السلام شكايت كردم از همسايه اى كه داشتم و از آن چه از او مى ديدم . اسحاق گفت كه : حضرت به من فرمود كه :«بر او نفرين كن» . گفت كه : پس چنان كردم و هيچ نديدم . به خدمتش برگشتم و در نزد او شكايت كردم . به من فرمود كه : «بر او نفرين كن» . عرض كردم كه : فداى تو گردم! كردم و هيچ نديدم . فرمود : «چگونه بر او نفرين كردى؟» عرض كردم كه : چون او را ملاقات كردم ، بر او نفرين كردم . اسحاق گفت كه : حضرت فرمود : «بر او نفرين كن ، چون رو آورد و در وقتى كه پشت كند» . پس من چنان كردم و درنگ نكردم تا آنكه خدا از او راحت بخشيد .
و از امام موسى عليه السلام روايت شده كه فرمود :«چون يكى از شما بر يكى نفرين كند ، بگويد : اَللّهُمَّ اطْرُقهُ بِبَلِيَّةٍ لا أُخْتَ لَها وَأَبِحْ حَريمَهُ» (1) . و ترجمه دعا اين است كه : «بار خدايا! بكوب او را به سختى و رنجى كه نظير و جفتى از برايش نيست ، و حلال گردان عرصه او را كه بلا و دشمن در آن درآيد» (يا حرمتش را از براى نظّارگان ظاهر گردان ، و حرمت ، آن چيزى است كه هتك و دريدنش روا نباشد . حاصل آنكه پرده حرمت او را بِدَر و او را رسوا كن) .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن عيسى ، از على بن حكم ، از مالك بن عطيّه ، از يونس بن عمّار روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : مرا همسايه اى است از قريش ، از آل محرز ، كه نام مرا بلند كرده و مرا مشهور ساخته . در هر زمان كه به او مى گذرم ، مى گويد كه : اين رافضى ، مال ها را برمى دارد و به نزد جعفر بن محمد مى برد . يونس مى گويد كه : حضرت به من فرمود كه :«خدا را بخوان و بر او نفرين كن ، چون در نماز شب باشى ، و حال آنكه تو سجده كننده باشى در سجده آخر از دو ركعت اوّل ، خداى _ تعالى _ را حمد كن و آن جناب را تعظيم نما و بگو : اَللّهُمَّ اِنَّ فُلانَ بْنَ فُلانٍ ... يا رَبَّ السّاعَةَ السّاعَةَ ؛ خداوندا! به درستى كه فلان پسر فلان ، به حقيقت كه مشهور ساخته مرا و آوازه مرا بلند نموده ، و به خشم آورده مرا و عرضه گردانيده مرا از براى ناخوشى ها . خداوندا! بزن او را به تير شتابانى كه مشغول كنى او را به آن از من . خداوندا! و نزديك گردان مرگ او را و شتاب ده اين را . اى پروردگار من! در اين زمان ، در اين زمان» .راوى مى گويد كه : چون به كوفه آمديم ، شب بود كه وارد كوفه شديم . پس از اهل خويش از حال آن همسايه پرسيدم و گفتم كه : فلانى چه كرد؟ گفتند كه : او بيمار است . پس آخر سخنم تمام نشده بود كه فرياد و فغان از خانه او شنيدم و گفتند كه : مرد .
.
ص: 396
أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْكُوفِيُّ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ التَّيْمِيِّ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ سَالِمٍ، قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَقَالَ لَهُ الْعَلَاءُ بْنُ كَامِلٍ: إِنَّ فُلَاناً يَفْعَلُ بِي وَ يَفْعَلُ، فَإِنْ رَأَيْتَ أَنْ تَدْعُوَ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ . فَقَالَ :«هذَا ضَعْفٌ بِكَ، قُلِ: اللّهُمَّ إِنَّكَ تَكْفِي مِنْ كُلِّ شَيْءٍ، وَ لَا يَكْفِي مِنْكَ شَيْءٌ، فَاكْفِنِي أَمْرَ فُلَانٍ بِمَ شِئْتَ، وَ كَيْفَ شِئْتَ، وَ مِنْ حَيْثُ شِئْتَ، وَ أَنّى شِئْتَ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنِ الْمِسْمَعِيِّ، قَالَ: لَمَّا قَتَلَ دَاوُدُ بْنُ عَلِيٍّ الْمُعَلَّى بْنَ خُنَيْسٍ، قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«لَأَدْعُوَنَّ اللّهَ عَلى مَنْ قَتَلَ مَوْلَايَ، وَ أَخَذَ مَالِي» فَقَالَ لَهُ دَاوُدُ بْنُ عَلِيٍّ : إِنَّكَ لَتُهَدِّدُنِي بِدُعَائِكَ؟ قَالَ حَمَّادٌ: قَالَ الْمِسْمَعِيُّ: فَحَدَّثَنِي مُعَتِّبٌ أَنَّ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام لَمْ يَزَلْ لَيْلَتَهُ رَاكِعاً وَ سَاجِداً، فَلَمَّا كَانَ فِي السَّحَرِ سَمِعْتُهُ يَقُولُ _ وَ هُوَ سَاجِدٌ _ : «اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِقُوَّتِكَ الْقَوِيَّةِ، وَ بِجَلَالِكَ الشَّدِيدِ الَّذِي كُلُّ خَلْقِكَ لَهُ ذَلِيلٌ ، أَنْ تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ، وَ أَنْ تَأْخُذَهُ السَّاعَةَ السَّاعَةَ» . فَمَا رَفَعَ رَأْسَهُ حَتّى سَمِعْنَا الصَّيْحَةَ فِي دَارِ دَاوُدَ بْنِ عَلِيٍّ، فَرَفَعَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام رَأْسَهُ، وَ قَالَ : «إِنِّي دَعَوْتُ اللّهَ بِدَعْوَةٍ بَعَثَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ عَلَيْهِ مَلَكاً، فَضَرَبَ رَأْسَهُ بِمِرْزَبَةٍ مِنْ حَدِيدٍ انْشَقَّتْ مِنْهَا مَثَانَتُهُ، فَمَاتَ».
.
ص: 397
احمد بن محمد كوفى ، از على بن حسن تيمى ، از على بن اسباط ، از يعقوب بن سالم روايت كرده است كه گفت : در خدمت امام جعفر صادق عليه السلام بودم كه علاء بن كامل به آن حضرت عرض كرد كه : فلان كس با من چنين و چنين مى كند و بد رفتارى او را نقل كرد . پس اگر صلاح بدانى كه خداى _ تعالى _ را بخوانى و دعا كنى ، بد نخواهد بود . حضرت فرمود كه :«اينك ضعفى است كه با تو است ، بگو كه : اَللّهُمَّ اِنَّكَ تَكْفى ... وَأَنّى شِئْتَ ؛ خداوندا! به درستى كه تو كفايت مى كنى از هر چيزى و كفايت نمى كند از تو چيزى . پس كفايت كن از من كار فلانى را ، به آن چه خواسته و چنان كه خواسته اى و از جايى كه خواسته اى و هر شكل كه خواسته اى .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن ابى نجران ، از حمّاد بن عثمان ، از مسمعى روايت كرده است كه گفت : چون داود بن على ، معلّى بن خنيس را كشت ، حضرت صادق عليه السلام فرمود كه :«هر آينه خدا را مى خوانم و نفرين مى كنم بر كسى كه غلام مرا كشته و مال مرا فرا گرفته» . داود بن على به آن حضرت گفت كه : تو مرا به نفرين خود مى ترسانى؟ حمّاد مى گويد كه : مسمعى گفت كه : معتب مرا حديث كرد كه : حضرت صادق عليه السلام در آن شب پيوسته در ركوع و سجود بود و چون سحر شد ، شنيدم از او كه مى فرمود ، و حال آنكه در سجده بود كه : «اللّهُمَّ اِنّى أَسْئَلُكَ بِقُوَّتِكَ ... أَنْ تَأْخُذَهُ السّاعَةَ السّاعَةَ ؛ خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم تو را به توانايى تو كه توانا است ، و به بزرگوارى تو كه سخت است ، آن چنان كه همه آفريدگانت از برايش خوارند ، آنكه رحمت فرستى بر محمد و كسان و خاندانش ، و آنكه بگيرى او را در اين زمان» ، در اين زمان؛ پس آن حضرت سر خود را برنداشت ، تا آنكه فرياد را در خانه داود بن على شنيديم . بعد از آن حضرت صادق سر خود را برداشت و فرمود : «به درستى كه خدا را خواندم و بر او نفرين كردم ، به نفرينى كه خدا فرشته اى را بر او برانگيخت و گرزى را از آهن بر سرش زد ، كه تيزدانش (1) از آن شكافت و مرد» .
.
ص: 398
34 _ بَابُ الْمُبَاهَلَةِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَكِيمٍ، عَنْ أَبِي مَسْرُوقٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: قُلْتُ: إِنَّا نُكَلِّمُ النَّاسَ، فَنَحْتَجُّ عَلَيْهِمْ بِقَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِى الْأَمْرِ مِنْكُمْ» . فَيَقُولُونَ: نَزَلَتْ فِي أُمَرَاءِ السَّرَايَا، فَنَحْتَجُّ عَلَيْهِمْ بِقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ» إِلى آخِرِ الْايَةِ. فَيَقُولُونَ نَزَلَتْ فِي الْمُؤْمِنِينَ، وَ نَحْتَجُّ عَلَيْهِمْ بِقَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَا الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبى» فَيَقُولُونَ: نَزَلَتْ فِي قُرْبَى الْمُسْلِمِينَ. قَالَ: فَلَمْ أَدَعْ شَيْئاً مِمَّا حَضَرَنِي ذِكْرُهُ مِنْ هذَا وَ شِبْهِهِ إِلَا ذَكَرْتُهُ . فَقَالَ لِي :«إِذَا كَانَ ذلِكَ، فَادْعُهُمْ إِلَى الْمُبَاهَلَةِ» قُلْتُ: وَ كَيْفَ أَصْنَعُ؟ قَالَ : «أَصْلِحْ نَفْسَكَ» ثَلَاثاً وَ أَظُنُّهُ قَالَ : «وَ صُمْ وَ اغْتَسِلْ وَ ابْرُزْ أَنْتَ وَ هُوَ إِلَى الْجَبَّانِ، فَشَبِّكْ أَصَابِعَكَ مِنْ يَدِكَ الْيُمْنى فِي أَصَابِعِهِ، ثُمَّ أَنْصِفْهُ، وَ ابْدَأْ بِنَفْسِكَ، وَ قُلِ: اللّهُمَّ رَبَّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ، وَ رَبَّ الْأَرَضِينَ السَّبْعِ، عَالِمَ الْغَيْبِ وَ الشَّهَادَةِ، الرَّحْمنَ الرَّحِيمَ، إِنْ كَانَ أَبُو مَسْرُوقٍ جَحَدَ حَقّاً وَ ادَّعى بَاطِلاً، فَأَنْزِلْ عَلَيْهِ حُسْبَاناً مِنَ السَّمَاءِ أَوْ عَذَاباً أَلِيماً ، ثُمَّ رُدَّ الدَّعْوَةَ عَلَيْهِ، فَقُلْ: وَ إِنْ كَانَ فُلَانٌ جَحَدَ حَقّاً وَ ادَّعى بَاطِلاً، فَأَنْزِلْ عَلَيْهِ حُسْبَاناً مِنَ السَّمَاءِ أَوْ عَذَاباً أَلِيماً». ثُمَّ قَالَ لِي : «فَإِنَّكَ لَا تَلْبَثُ أَنْ تَرى ذلِكَ فِيهِ» فَوَ اللّهِ مَا وَجَدْتُ خَلْقاً يُجِيبُنِي إِلَيْهِ.
.
ص: 399
34 . باب در بيان مباهله (1)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از محمد بن حكيم ، از ابومسروق (2) ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : گفتم : به درستى كه ما با مردم سخن مى گوييم و برايشان حجّت مى آوريم به قول خداى _ تعالى _ : «أَطيعُوا اللّه َ وَأَطيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِى الْاَمْرِ مِنْكُمْ» (3) ؛ يعنى :«فرمان بريد خدا را و فرمان بريد فرستاده او را كه محمد صلى الله عليه و آله است ، و خداوندان فرمان از خود را» . پس مى گويند كه : اين آيه در سپهسالار لشكرها نازل شده ، و برايشان حجّت مى آوريم به قول خداى _ تعالى _ : «اِنَّما وَليُّكُمُ اللّه ُ وَ رَسُولُهُ» (4) تا آخر آيه ، كه ترجمه اش اين است كه : «جز اين نيست كه صاحب اختيار و اولى به تصرّف و حاكم بر امور دينى و دنيوى شما خدا است ، و رسول او و كسانى كه ايمان آورده اند . آنان كه به پاى مى دارند نماز را و مى دهند زكات را و حال آنكه ايشان ركوع كنندگانند» . و ايشان مى گويند كه : اين آيه در شأن مؤمنان نازل شده ، و برايشان حجّت مى آوريم به قول خداى _ تعالى _ : «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرا اِلَّا الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبى» (5) ؛ يعنى : «بگو يا محمد! كه نمى خواهيم از شما بر تبليغ رسالت مزدى را ، و از براى امر به معروف و نهى از منكر توقّع اجرى ندارم ، وليكن طلب مى كنم از شما دوستى ثابت و متمكّن را در خويشى من ، كه خويشان مرا دوست داريد» . در جواب مى گويند كه : اين آيه در باب خويشى مسلمانان نازل شده .راوى مى گويد كه : چيزى را وا نگذاشتم از آن چه ذكرش در نزد من حاضر بود و به خاطر داشتم از اين و مانند اين ، مگر آنكه آن را ذكر كردم .حضرت به من فرمود كه : «هرگاه اين امر واقع شود ، ايشان را به سوى مباهله بخوان» . عرض كردم كه : چه كنم و به چه وضع بايد كرد؟ فرمود : «سه روز خود را اصلاح كن» ، و گمان دارم او را كه فرمود : «و روزه بگير و غسل كن ، و تو با او به سوى دشت بيرون رو و انگشتان خود را از دست راستت در انگشتان او درآور . بعد از آن او را انصاف بده و به خود آغاز كن : الَلّهُمَّ رَبَّ السَّمواتِ السَّبْعِ ... أَوْ عَذابا أَليما ؛ «خداوندا! اى پروردگار آسمان هاى هفت گانه و پروردگار زمين هاى هفت گانه! داناى نهانى و آشكار! اى مهربان بخشاينده! اگر هست ابومسروق (6) كه انكار كرده باشد حقى را و ادعا نموده باشد باطلى را ، پس فرو فرست بر او بلايى را از آسمان يا عذابى دردناك (يا دردآورنده)» . بعد از آن نفرين را بر او برگردان و بگو : وَاِنْ كانَ فُلانٌ جَحَدَ حَقّا وَادَّعى باطِلاً فَأَنْزِلْ عَلَيْهِ حُسْبانا مِنَ السَّمآءِ أَوْ عَذابا أَليما ؛ و اگر باشد فلانى كه انكار كرده باشد حقّى را و ادّعا نموده باشد باطلى را ، پس فرو فرست بلايى از آسمان يا عذابى دردناك (يا دردآورنده)» .بعد از آن حضرت به من فرمود : «به درستى كه تو درنگ نخواهى كرد كه اين را در او مى بينى . پس به خدا سوگند كه هيچ آفريده اى را نيافتم كه مرا به سوى آن اجابت كند» .
.
ص: 400
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ مَخْلَدٍ أَبِي الشُّكْرِ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«السَّاعَةُ الَّتِي تُبَاهِلُ فِيهَا مَا بَيْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلى طُلُوعِ الشَّمْسِ». عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ، عَنْ مَخْلَدٍ أَبِي الشُّكْرِ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، مِثْلَهُ.
أَحْمَدُ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا فِي الْمُبَاهَلَةِ، قَالَ:تُشَبِّكُ أَصَابِعَكَ فِي أَصَابِعِهِ، ثُمَّ تَقُولُ: اللّهُمَّ إِنْ كَانَ فُلَانٌ جَحَدَ حَقّاً وَ أَقَرَّ بِبَاطِلٍ، فَأَصِبْهُ بِحُسْبَانٍ مِنَ السَّمَاءِ أَوْ بِعَذَابٍ مِنْ عِنْدِكَ ، وَ تُلَاعِنُهُ سَبْعِينَ مَرَّةً.
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ أَبِي الْعَبَّاسِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي الْمُبَاهَلَةِ، قَالَ :«تُشَبِّكُ أَصَابِعَكَ فِي أَصَابِعِهِ، ثُمَّ تَقُولُ : اللّهُمَّ إِنْ كَانَ فُلَانٌ جَحَدَ حَقّاً وَ أَقَرَّ بِبَاطِلٍ، فَأَصِبْهُ بِحُسْبَانٍ مِنَ السَّمَاءِ أَوْ بِعَذَابٍ مِنْ عِنْدِكَ ، وَ تُلَاعِنُهُ سَبْعِينَ مَرَّةً».
.
ص: 401
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از اسماعيل بن مهران ، از ابوالشّكر مخلد ، از ابوحمزه ثمالى ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«ساعتى كه در آن مباهله مى شود ، مابين طلوع صبح است تا طلوع آفتاب» . چند نفر از اصحاب ما ، از احمد بن محمد بن محمد بن خالد ، از محمد بن اسماعيل ، از ابوالشّكر مخلد ، از ابوحمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام مثل اين را روايت كرده اند .
احمد ، از بعضى از اصحاب ما در باب مباهله روايت كرده است كه گفت :«انگشتان خود را در انگشتان او درمى آورى و بعد از آن مى گويى : اَللّهُمَّ اِنْ كانَ فُلانٌ جَحَدَ حَقّا وَأَقَرَّ بِباطِلٍ فَأَصِبْهُ بِحُسْبانٍ مِنَ السَّمآءِ أَوْ بِعَذابٍ مِنْ عِنْدَكَ : «خداوندا! اگر هست فلانى كه انكار كرده باشد حقى را و اقرار كرده باشد به باطلى ، پس برسان به او بلايى از آسمان يا عذابى كه از نزد تو رسد . و هفتاد مرتبه با او ملاعنه مى كنى و يكديگر را نفرين مى نماييد» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از ابوالعبّاس ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه در باب مباهله فرمود كه :«انگشتان خود را در انگشتان او درمى آورى ...» تا آخر آن چه گذشت .
.
ص: 402
مُحَمَّدُ بْنِ يَحْيى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، قَالَ: إِذَا جَحَدَ الرَّجُلُ الْحَقَّ، فَإِنْ أَرَادَ أَنْ تُلَاعِنَهُ، قُلِ:«اللّهُمَّ رَبَّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ، وَ رَبَّ الْأَرَضِينَ السَّبْعِ، وَ رَبَّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ، إِنْ كَانَ فُلَانٌ جَحَدَ الْحَقَّ وَ كَفَرَ بِهِ، فَأَنْزِلْ عَلَيْهِ حُسْبَاناً مِنَ السَّمَاءِ أَوْ عَذَاباً أَلِيماً».
35 _ بَابُ مَا يُمَجِّدُ بِهِ الرَّبُّ _ تَبَارَكَ وَ تَعَالى _ نَفْسَهُعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيى، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ لِلّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ ثَلَاثَ سَاعَاتٍ فِي اللَّيْلِ، وَ ثَلَاثَ سَاعَاتٍ فِي النَّهَارِ، يُمَجِّدُ فِيهِنَّ نَفْسَهُ ، فَأَوَّلُ سَاعَاتِ النَّهَارِ حِينَ تَكُونُ الشَّمْسُ هذَا الْجَانِبَ، يَعْنِي مِنَ الْمَشْرِقِ مِقْدَارَهَا مِنَ الْعَصْرِ، يَعْنِي مِنَ الْمَغْرِبِ إِلَى الصَّلَاةِ الْأُولى، وَ أَوَّلُ سَاعَاتِ اللَّيْلِ فِي الثُّلُثِ الْبَاقِي مِنَ اللَّيْلِ إِلى أَنْ يَنْفَجِرَ الصُّبْحُ يَقُولُ: إِنِّي أَنَا اللّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ، إِنِّي أَنَا اللّهُ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ، إِنِّي أَنَا اللّهُ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ، إِنِّي أَنَا اللّهُ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ، إِنِّي أَنَا اللّهُ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ، إِنِّي أَنَا اللّهُ مَالِكُ يَوْمِ الدِّينِ، إِنِّي أَنَا اللّهُ لَمْ أَزَلْ وَ لَا أَزَالُ، إِنِّي أَنَا اللّهُ خَالِقُ الْخَيْرِ وَ الشَّرِّ، إِنِّي أَنَا اللّهُ خَالِقُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ، إِنِّي أَنَا اللّهُ بَدِيءُ كُلِّ شَيْءٍ وَ إِلَيَّ يَعُودُ ، إِنِّي أَنَا اللّهُ الْوَاحِدُ الصَّمَدُ، إِنِّي أَنَا اللّهُ عَالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهَادَةِ، إِنِّي أَنَا اللّهُ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ، إِنِّي أَنَا اللّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ، لِيَ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنى، إِنِّي أَنَا اللّهُ الْكَبِيرُ». قَالَ : ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام مِنْ عِنْدِهِ : «وَ الْكِبْرِيَاءُ رِدَاؤُهُ، فَمَنْ نَازَعَهُ شَيْئاً مِنْ ذلِكَ أَكَبَّهُ اللّهُ فِي النَّارِ» . ثُمَّ قَالَ : «مَا مِنْ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ يَدْعُو بِهِنَّ مُقْبِلاً قَلْبُهُ إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلَا قَضى حَاجَتَهُ، وَ لَوْ كَانَ شَقِيّاً رَجَوْتُ أَنْ يُحَوَّلَ سَعِيداً».
.
ص: 403
محمد بن يحيى ، از محمد بن احمد ، از محمد بن عبدالجبّار ، از ابوجميله ، از بعضى از اصحابش روايت كرده است كه گفت :«چون كسى حق را انكار كند و ديگرى خواهد كه با او مباهله و ملاعنه كند ، مى گويد كه : اَللّهُمَّ رَبَّ السَّمواتِ السَّبْعِ ... أَوْ عَذابا أَليما ؛ خداوندا! اى پروردگار آسمان هاى هفتگانه و پروردگار زمين هاى هفتگانه و پروردگار عرش بزرگ ! اگر هست فلانى كه انكار كرده باشد حقى را و كافر شده به آن ،پس برسان به او بلايى از آسمان يا عذابى دردناك (يا دردآورنده)» .
35 . باب در بيان تعظيم كردن پروردگار _ تبارك و تعالى _ خود راعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از صفوان بن يحيى ، از اسحاق بن عمّار ، از بعضى از اصحاب خويش،از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه خداى _ تعالى _ را سه ساعت است در شب و سه ساعت است در روز ، كه در آن ساعت ها خود را به بزرگى ياد مى فرمايد . پس اوّل ساعت هاى روز ، وقتى است كه آفتاب در اين جانب؛ يعنى از جانب مشرق به اندازه آن باشد از عصر؛ يعنى از جانب مغرب ، تا نماز اوّل» (كه عبارت است از نماز ظهر) (1) . تتمّه حديث :«و اوّل ساعت هاى شب ، دو ثلث از باقى مانده از شب است ، تا آنكه صبح چون نهر بر افق روان شود (2) . مى فرمايد : اِنىّ أَنَا اللّه ُ رَبُّ الْعالَمينَ ... اِنّى أَنَا اللّه ُ الْكَبيرُ الْمُتَعالِ ؛ به درستى كه منم خدا كه پروردگار جهانيانم . به درستى كه منم خدا كه بلندمرتبه و بزرگم . به درستى كه منم خدا كه ارجمند و درست كردارم . به درستى كه منم خدا كه آمرزگار و بخشاينده ام . به درستى كه منم خداى مهربان رحيم . به درستى كه منم خدا كه مالك روز جزايم . به درستى كه منم خدا كه نيست نشده و نيست نخواهد شد . به درستى كه منم خدا كه آفريننده خوب و بدى ام . به درستى كه منم خدا كه آفريننده بهشت و دوزخم . به درستى كه منم خدا كه آشكاركننده هر چيزم و به سوى من برمى گردد . به درستى كه منم خداى يكتاى پناه نيازمندان . به درستى كه منم خدا ، داناى نهانى و آشكار . به درستى كه منم خداى پادشاه ، به غايت پاكيزه ، بى عيب ، بى آفت ، ايمن كننده ،نگهبان ، ارجمند ،(يا غالب) ، بزرگوار ، بلندمرتبه . به درستى كه منم خداى تقديركننده آفريننده نگارنده . مرا است نام هاى نيكوتر . به درستى كه منم خدا ، بزرگ و برتر از همه» .راوى مى گويد : بعد از آن حضرت صادق عليه السلام از پيش خود فرمود : «و كبريا و بزرگوارى به منزله رداى آن جناب است . پس هر كه چيزى از آن را با او منازعه كند ، خدا او را در آتش دوزخ نگونسار سازد و به زودى دراندازد» . بعد از آن فرمود كه : «هيچ بنده مؤمنى نيست كه اينها را بخواند ، در حالى كه روى دلش به خداى _ تعالى _ باشد ، مگر آنكه خدا حاجت او را برآورد . و اگر بدبخت باشد ، اميد دارم كه نيك بخت گردد» .
.
ص: 404
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ بُكَيْرٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ أَعْيَنَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ تَبَارَكَ وَ تَعَالى _ يُمَجِّدُ نَفْسَهُ فِي كُلِّ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ، فَمَنْ مَجَّدَ اللّهَ بِمَا مَجَّدَ بِهِ نَفْسَهُ، ثُمَّ كَانَ فِي حَالِ شِقْوَةٍ، حَوَّلَهُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلى سَعَادَةٍ ؛ يَقُولُ: أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ رَبُّ الْعَالَمِينَ، أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ، أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ الْعَزِيزُ الْكَبِيرُ، أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ مَالِكُ يَوْمِ الدِّينِ، أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ، أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ، أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ، مِنْكَ بَدَأَ الْخَلْقُ وَ إِلَيْكَ يَعُودُ، أَنْتَ اللّهُ الَّذِي لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ لَمْ تَزَلْ وَ لَا تَزَالُ ، أَنْتَ اللّهُ الَّذِي لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ خَالِقُ الْخَيْرِ وَ الشَّرِّ، أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ خَالِقُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ، أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ أَحَدٌ صَمَدٌ «لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ» أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ، «الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ سُبْحَانَ اللّهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ هُوَ اللّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى يُسَبِّحُ لَهُ مَا فِى السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ» أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ الْكَبِيرُ ، وَ الْكِبْرِيَاءُ رِدَاؤُكَ».
.
ص: 405
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از عبداللّه بن بكير ، از عبداللّه بن اعين ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه خداى _ تعالى _ در هر روز و هر شب ، سه مرتبه خود را به بزرگى ياد مى كند . پس هر كه خدا را به بزرگى ياد كند ، به آن چه خدا خود را به آن تمجيد و تعظيم نموده ، بعد از آن در حال شقاوت و بدبختى باشد ، خداى _ تعالى _ او را به سوى سعادت و نيك بختى بگرداند . مى فرمايد كه : أَنْتَ اللّه ُ لا اِلهَ اِلّا أَنْتَ ... الْكَبيرُ وَالْكِبرِيآءُ رِداؤُكَ ؛ تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه پروردگار جهانيانى . تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه مهربان و بخشاينده اى . تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه ارجمند يا غالب و بزرگى . تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه پادشاه روز جزايى . تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه آمرزگار بخشاينده اى . تويى خدا و نيست خدايى ، مگر تو كه غالب و درست كردارى . تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو . از تو است آغاز آفريده ها و به سوى تو برمى گردد . تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو ، نيست نشده اى و نيست نخواهى شد . تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه آفريننده اى خوبى و بدى را . تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه آفريننده بهشت و دوزخى . تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو يگانه پناه نيازمندان ، كه نزاد و زاده نشد و نبود او را همتا هيچ كس . تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه پادشاهى به غايت پاكيزه بى عيب بى آفت ايمن كننده ، نگهبان ، ارجمند (يا غالب) ، بزرگوار ، بلندمرتبه . پاك مى شمارم خدا را از آن چه شريك مى سازند . او است خداى اندازه ها نماينده ، آفريننده نگارنده . او را است نام هاى نيكوتر . به پاكى ياد مى كند او را آن چه كه در آسمان ها و زمين است ، و او است ارجمند درست كردار . تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه بزرگى و بزرگوارى رداى تو است» .
.
ص: 406
36 _ بَابُ مَنْ قَالَ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ :«مَا مِنْ شَيْءٍ أَعْظَمَ ثَوَاباً مِنْ شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ، إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لَا يَعْدِلُهُ شَيْءٌ، وَ لَا يَشْرَكُهُ فِي الْأُمُورِ أَحَدٌ».
عَنْهُ، عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عُبَيْدِ اللّهِ، عَنْ عُبَيْدِ اللّهِ بْنِ الْوَلِيدِ الْوَصَّافِيِّ رَفَعَهُ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله :«مَنْ قَالَ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ غُرِسَتْ لَهُ شَجَرَةٌ فِي الْجَنَّةِ مِنْ يَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ، مَنْبِتُهَا فِي مِسْكٍ أَبْيَضَ، أَحْلى مِنَ الْعَسَلِ، وَ أَشَدَّ بَيَاضاً مِنَ الثَّلْجِ، وَ أَطْيَبَ رِيحاً مِنَ الْمِسْكِ، فِيهَا أَمْثَالُ ثُدِيِّ الْأَبْكَارِ، تَعْلُو عَنْ سَبْعِينَ حُلَّةً». وَ قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : «خَيْرُ الْعِبَادَةِ قَوْلُ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ» . وَ قَالَ : «خَيْرُ الْعِبَادَةِ الِاسْتِغْفَارُ، وَ ذلِكَ قَوْلُ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِي كِتَابِهِ: «فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ» ».
37 _ بَابُ مَنْ قَالَ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَ اللّهُ أَكْبَرُمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، رَفَعَهُ، عَنْ حَرِيزٍ ، عَنْ يَعْقُوبَ الْقُمِّيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«ثَمَنُ الْجَنَّةِ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَ اللّهُ أَكْبَرُ».
.
ص: 407
36 . باب در ثواب كسى كه لا اله الّا اللّه بگويدچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از محمد بن على ، از محمد بن فضيل ، از ابوحمزه كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«چيزى نيست كه ثوابش از شهادت دادن به اينكه لا اله الّا اللّه ، بزرگ تر باشد . به درستى كه خداى عز و جل ، چيزى با او برابرى نمى كند و كسى در كارها با او شريك نمى باشد» .
از او ، از فضل يا فضيل بن عبدالوهّاب ، از اسحاق بن عبداللّه يا عبيداللّه ، از عبيد اللّه بن وليد وصّافى مروى است كه آن را مرفوع ساخته ، گفت كه : رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه :«هر كه لا اله الّا اللّه بگويد ، از براى او در بهشت درختى بكارند از ياقوت سرخ ، كه ريشه اش در مشكِ سفيدى باشد ، شيرين تر از عسل و سفيدتر از برف و خوشبوتر ازمشك» (1) .تتمّه حديث : «و در آن درخت ، ميوه ها است مانند پستان دختران باكره ، كه شكافته مى شود از هفتاد حلّه» (يعنى چون شكافته شود ، هفتاد حلّه از ميان آن بيرون آيد) . و رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : «بهترين عبادت ها ، گفتن لا اله الّا اللّه است» و فرمود كه : «بهترين عبادت ها استغفار است . و اين است قول خداى _ تعالى _ در كتابش كه : «فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا اِلهَ اِلَّا اللّهُ ُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ» (2) » چنان كه گذشت .
37 . باب در ثواب كسى كه لا اله الّا اللّه ُ و اللّه ُ اكبر بگويدمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى روايت كرده است و آن را مرفوع ساخته ، از حريز ، از يعقوب قمى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«بهاى بهشت ، لا اله الّا اللّه ُ و اللّه ُ اكبر است» .
.
ص: 408
38 _ بَابُ مَنْ قَالَ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ جَبْرَئِيلُ عليه السلام لِرَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله : طُوبى لِمَنْ قَالَ مِنْ أُمَّتِكَ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ».
39 _ بَابُ مَنْ قَالَ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ عَشْراًعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ لَيْثٍ الْمُرَادِيِّ، عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ بْنِ عُتْبَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«مَنْ قَالَ _ عَشْرَ مَرَّاتٍ قَبْلَ أَنْ تَطْلُعَ الشَّمْسُ وَ قَبْلَ غُرُوبِهَا _ : لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ ، وَ لَهُ الْحَمْدُ، يُحْيِي وَ يُمِيتُ، وَ يُمِيتُ وَ يُحْيِي، وَ هُوَ حَيٌّ لَا يَمُوتُ، بِيَدِهِ الْخَيْرُ، وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ كَانَتْ كَفَّارَةً لِذُنُوبِهِ ذلِكَ الْيَوْمَ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ عُمَرَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ صَلَّى الْغَدَاةَ، فَقَالَ _ قَبْلَ أَنْ يَنْفُضَ رُكْبَتَيْهِ عَشْرَ مَرَّاتٍ _ : لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ ، وَ لَهُ الْحَمْدُ، يُحْيِي وَ يُمِيتُ ، وَ يُمِيتُ وَ يُحْيِي، وَ هُوَ حَيٌّ لَا يَمُوتُ، بِيَدِهِ الْخَيْرُ، وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَ فِي الْمَغْرِبِ مِثْلَهَا، لَمْ يَلْقَ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ عَبْدٌ بِعَمَلٍ أَفْضَلَ مِنْ عَمَلِهِ إِلَا مَنْ جَاءَ بِمِثْلِ عَمَلِهِ».
.
ص: 409
38 . باب در ثواب كسى كه «لا اله الّا اللّه وحده وحده» بگويدمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن نعمان ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«جبرئيل به رسول خدا صلى الله عليه و آله عرض كرد كه : خوشا حال كسى ، (يا درخت طوبى از براى كسى است) كه بگويد از امّت تو ، كه : لا اِلهَ اِلَّا اللّه ُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ» .
39 . باب در ثواب كسى كه دعاى مذكور در اين باب بخواندچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از عمرو بن عثمان و على بن ابراهيم ، از پدرش ، هر دو ، از عبداللّه بن مغيره ، از ابن مسكان ، از ابوبصير ليث مرادى ، از عبدالكريم بن عتبه ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«هر كه پيش از آنكه آفتاب طالع شود و پيش از غروب آن ، ده مرتبه بگويد كه : لا اِلهَ اِلاَّ اللّه ُ وَحْدَهُ ... وَهُوَ عَلى كُلِّ شَيْئٍ قَديرٌ ؛ «نيست خدايى ، مگر خدا ، در حالى كه تنها است؛ نيست انبازى برايش . او را است پادشاهى و او را است ستايش . زنده مى كند و مى ميراند و مى ميراند و زنده مى كند و او است زنده كه نمى ميرد . به دست او است خوبى و او بر هر چيزى توانا است» ، كفّاره اى باشد از براى گناهانش در آن روز» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از آنكه او را ذكر كرده ، از عمرو بن محمد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه نماز صبح را به جا آورد ، پيش از آنكه زانوهاى خود را بيفشاند يا بشكند (1) ، ده مرتبه بگويد كه : لا اِلهَ اِلَا اللّه ُ وَحْدَهُ ... وَهُوَ عَلى كُلِّ شَىْ ءٍ قَديرٌ ؛ «نيست خدايى ، مگر خداى تنها؛ نيست شريكى از برايش . او را است پادشاهى و او را است ستايش . زنده مى گرداند و مى ميراند و مى ميراند و زنده مى گرداند و او است زنده اى كه نمى ميرد . به دست او است خوبى و او بر هر چيز توانا است» ، و در مغرب مثل اين را بگويد ، هيچ بنده اى نباشد كه خدا را ملاقات كند به عملى كه از عمل او بهتر باشد ، مگر كسى كه مثل عمل او را به جا آورده باشد» .
.
ص: 410
40 _ بَابُ مَنْ قَالَ : أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ سَعِيدٍ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ قَالَ: أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ ، كَتَبَ اللّهُ لَهُ أَلْفَ أَلْفِ حَسَنَةٍ».
41 _ بَابُ مَنْ قَالَ عَشْرَ مَرَّاتٍ فِي كُلِّ يَوْمٍ : أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ إِلَهاً وَاحِداً أَحَداً صَمَداً لَمْ يَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَدا ًمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِي نَجْرَانَ، عَنْ عَبْدِ الْعَزِيزِ الْعَبْدِيِّ، عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ قَالَ فِي كُلِّ يَوْمٍ عَشْرَ مَرَّاتٍ: أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ إِلَهاً وَاحِداً أَحَداً صَمَداً لَمْ يَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً ، كَتَبَ اللّهُ لَهُ خَمْسَةً وَ أَرْبَعِينَ أَلْفَ حَسَنَةٍ، وَ مَحَا عَنْهُ خَمْسَةً وَ أَرْبَعِينَ أَلْفَ سَيِّئَةٍ، وَ رَفَعَ لَهُ خَمْسَةً وَ أَرْبَعِينَ أَلْفَ دَرَجَةٍ». وَ فِي رِوَايَةٍ أُخْرى : «وَ كُنَّ لَهُ حِرْزاً فِي يَوْمِهِ مِنَ الشَّيْطَانِ وَ السُّلْطَانِ، وَ لَمْ تُحِطْ بِهِ كَبِيرَةٌ مِنَ الذُّنُوبِ».
42 _ بَابُ مَنْ قَالَ: يَا أَللّهُ يَا أَللّهُ عَشْرَ مَرَّاتٍمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ أَيُّوبَ بْنِ الْحُرِّ أَخِي أُدَيْمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ قَالَ : يَا أَللّهُ، يَا أَللّهُ، عَشْرَ مَرَّاتٍ، قِيلَ لَهُ: لَبَّيْكَ، مَا حَاجَتُكَ؟».
43 _ بَابُ مَنْ قَالَ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ حَقّاً حَقّاًعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى الْأَرْمَنِيِّ ، عَنْ أَبِي عِمْرَانَ الْخَرَّاطِ، عَنِ الْأَوْزَاعِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ قَالَ فِي كُلِّ يَوْمٍ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ حَقّاً حَقّاً ، لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ عُبُودِيَّةً وَ رِقّاً، لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ إِيمَاناً وَ صِدْقاً ، أَقْبَلَ اللّهُ عَلَيْهِ بِوَجْهِهِ، وَ لَمْ يَصْرِفْ وَجْهَهُ عَنْهُ حَتّى يَدْخُلَ الْجَنَّةَ».
.
ص: 411
40 . باب در ذكر ثواب كسى كه دعاى مذكور در اين باب را بخواندعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از سعيد ، از ابوعبيده حذّاء ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه بگويد : أَشْهَدُ أَنْ لا اِلهَ اِلَا اللّه ُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ وَأَشْهَدُ أَنّ مُحَمَّدا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ ؛ «گواهى مى دهم به اينكه نيست خدايى ،مگر خداى تنها؛ نيست شريكى از برايش ، و گواهى مى دهم به اينكه محمد بنده او و فرستاده او است» ، خدا از برايش هزار حسنه بنويسد» .
41 . باب در ثواب كسى كه دعاى مذكور در اين باب را بخواندمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد و على بن ابراهيم ، از پدرش ، از عبدالرحمان بن ابى نجران ، از عبدالعزيز عبدى ، از عمر بن يزيد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده اند كه فرمود :«هر كه در هر روز ده مرتبه بگويد كه : أَشْهَدُ أَنْ لا اِلهَ اِلَا اللّه ُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ اِلها واحِدا أَحَدا صَمَدا لَمْ يَتَّخِذْ صاحِبَةً وَلا وَلَدا ؛ «شهادت مى دهم به اين كه نيست خدا ، مگر خداى تنها؛ نيست شريكى از برايش . خداى يكتاى يگانه ، پناه نيازمندان ، كه فرانگرفته است زنى را و نه فرزندى» ، خدا از برايش چهل و پنج هزار حسنه بنويسد و چهل و پنج هزار گناه از او محو كند و چهل و پنج هزار درجه از برايش بلند گرداند» . و در روايت ديگر وارد شده است كه : «اين كلمات در آن روز ، از برايش حرزى باشند از سلطان و شيطان ، و هيچ گناه كبيره اى از گناهان ، به او احاطه نكند» .
42 . باب در ثواب كسى كه ده مرتبه يا اللّه يا اللّه بگويدمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از پدرش ، از ايّوب بن حر ، برادرِ اُدَيم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه ده مرتبه بگويد : يا اَللّهُ يا اَللّهُ ، به او گفته مى شود كه : لبّيك ، حاجت تو چيست» .
43 . باب در ثواب كسى كه لا اله الّا اللّه تا آخر بگويدچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از محمد بن عيسى ارمنى ، از ابوعمران خرّاط ، از اوزاعى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هر كه در هر روز بگويد كه : لا اِلهَ اِلَا اللّه ُ حَقّا حَقّا لا اِلهَ اِلاَّ اللّه ُ عُبُودِيَّةً وَرِقّا لا اِلهَ اِلَا اللّه ُ اِيمانا وَصِدْقا ؛ «مى گويم نيست خدايى ، مگر خدا ، از روى حق و حقيقت ، لا اله الا اللّه مى گويم از روى بندگى و عبوديت ، لا اله الا اللّه مى گويم از روى ايمان و راستى» ، خداى _ تعالى _ روى رحمت خود را به سوى او بدارد ، و روى لطف خود را از او نگرداند ، تا در بهشت درآيد» .
.
ص: 412
44 _ بَابُ مَنْ قَالَ: يَا رَبِّ يَا رَبِّمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ أَيُّوبَ بْنِ الْحُرِّ أَخِي أُدَيْمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ قَالَ عَشْرَ مَرَّاتٍ : يَا رَبِّ، يَا رَبِّ، قِيلَ لَهُ: لَبَّيْكَ، مَا حَاجَتُكَ؟».
أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ، قَالَ: مَرِضَ إِسْمَاعِيلُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«قُلْ: يَا رَبِّ ، يَا رَبِّ، عَشْرَ مَرَّاتٍ؛ فَإِنَّ مَنْ قَالَ ذلِكَ، نُودِيَ: لَبَّيْكَ، مَا حَاجَتُكَ؟».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُعَاوِيَةَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ قَالَ: يَا رَبِّ يَا أَللّهُ، يَا رَبِّ يَا أَللّهُ ، حَتّى يَنْقَطِعَ نَفَسُهُ، قِيلَ لَهُ : لَبَّيْكَ مَا حَاجَتُكَ؟».
45 _ بَابُ مَنْ قَالَ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ مُخْلِصاًالْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ؛ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ السَّوَّاقِ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«يَا أَبَانُ، إِذَا قَدِمْتَ الْكُوفَةَ فَارْوِ هذَا الْحَدِيثَ: مَنْ شَهِدَ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ مُخْلِصاً، وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ». قَالَ: قُلْتُ لَهُ: إِنَّهُ يَأْتِينِي مِنْ كُلِّ صِنْفٍ مِنَ الْأَصْنَافِ ، أَ فَأَرْوِي لَهُمْ هذَا الْحَدِيثَ؟ قَالَ : «نَعَمْ يَا أَبَانُ، إِنَّهُ إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ، وَ جَمَعَ اللّهُ الْأَوَّلِينَ وَ الْاخِرِينَ، فَتُسْلَبُ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ مِنْهُمْ ، إِلَا مَنْ كَانَ عَلى هذَا الْأَمْرِ».
.
ص: 413
44 . باب در ثواب كسى كه ده مرتبه يا ربّ يا ربّ بگويدمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن عيسى ، از ايّوب بن حر ، برادرِ اُدَيم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه ده مرتبه : يا رَبِّ يا رَبِّ بگويد ، به او گفته مى شود كه : لبّيك ، حاجت تو چيست؟» .
احمد بن محمد و على بن ابراهيم ، از پدرش هر دو روايت كرده اند ، از ابن ابى عمير ، از محمد بن حمران كه گفت : اسماعيل ، پسر حضرت صادق عليه السلام ، بيمار شد . پس حضرت صادق عليه السلام به او فرمود كه :«ده مرتبه يا رَبِّ يا رَبِّ بگو . پس به درستى كه هر كه اين را بگويد ، ندا مى شود كه : لبّيك ، حاجت تو چيست؟» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن عيسى ، از معاويه ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه يا رَبِّ يا اَللّهُ يا رَبِّ يا اَللّهُ يا رَبِّ يا اَللّهُ : «اى پروردگار من! اى خداى من! اى پروردگار من! اى خداى من! اى پروردگار من!» ، تا آنكه نفسش قطع شود ، به او گفته شود كه : لبّيك ، حاجت تو چيست؟» . (1)
45 . باب در ثواب كسى كه با اخلاص بگويد :لا إله إلّا اللّهحسين بن محمد ، از معلّى بن محمد و چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد هر دو ، از وشّاء ، از احمد بن عائذ ، از ابوالحسن سوّاق ، از ابان بن تغلب ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«اى ابان! چون به كوفه وارد شوى ، اين حديث را روايت كن ، كه هر كه شهادت دهد به اين كه : لا اِلهَ اِلَا اللّه ُ ، در حالى كه با اخلاص باشد ، بهشت از برايش واجب شود» .ابان مى گويد كه : به آن حضرت عرض كردم كه : از هر نوعى از انواع ، در نزد من مى آيند ، آيا پس من اين حديث را از براى ايشان روايت كنم؟ فرمود : «آرى . اى ابان! به درستى كه چون روز قيامت شود ، خدا خلق اوّلين و آخرين را جمع كند ، پس لا اِلهَ اِلَا اللّه ُ از ايشان ربوده شود ، مگر كسى كه بر اين امر (يعنى تشيّع) باشد» .
.
ص: 414
46 _ بَابُ مَنْ قَالَ: مَا شَاءَ اللّهُ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا دَعَا الرَّجُلُ، فَقَالَ بَعْدَ مَا دَعَا : مَا شَاءَ اللّهُ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ ، قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: اسْتَبْسَلَ عَبْدِي، وَ اسْتَسْلَمَ لِأَمْرِي، اقْضُوا حَاجَتَهُ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ جَمِيلٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ:«مَنْ قَالَ: مَا شَاءَ اللّهُ لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ ، سَبْعِينَ مَرَّةً، صَرَفَ عَنْهُ سَبْعِينَ نَوْعاً مِنْ أَنْوَاعِ الْبَلَاءِ أَيْسَرُ ذلِكَ الْخَنْقُ». قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، وَ مَا الْخَنْقُ؟ قَالَ :«لَا يَعْتَلُّ بِالْجُنُونِ؛ فَيُخْنَقَ».
47 _ بَابُ مَنْ قَالَ: أَسْتَغْفِرُ اللّهَ الَّذِي لَا إِلهَ إِلَا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ ، ذُو الْجَلَالِ وَ الْاءِكْرَامِ وَ أَتُوبُ إِلَيْهِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ حَمَّادٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ قَالَ فِي دُبُرِ صَلَاةِ الْفَرِيضَةِ قَبْلَ أَنْ يَثْنِيَ رِجْلَيْهِ : أَسْتَغْفِرُ اللّهَ الَّذِي لَا إِلهَ إِلَا هُوَ، الْحَيُّ الْقَيُّومُ ذُو الْجَلَالِ وَ الْاءِكْرَامِ وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ، غَفَرَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لَهُ ذُنُوبَهُ وَ لَوْ كَانَتْ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ».
.
ص: 415
46 . باب در بيان ثواب كسى كه بگويد : ما شاء اللّه لا حَولَ و لا قوة الّا باللّهمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق روايت كرده است كه فرمود :«چون كسى دعا كند و بعد از آنكه دعا كرد بگويد كه : ما شآءَ اللّهُ لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلّا بِاللّهِ ؛ «آن چه خواستِ خدا بود ، نيست گرديدنى و نه توانايى اى ، مگر به خدا» ، خداى _ تعالى _ بفرمايد كه : بنده من تن به مردن داد و امر خود را به من وا گذاشت و امر مرا گردن نهاد ، حاجتش را برآوريد» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از بعضى از اصحاب خويش ، از جميل ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«هر كه هفتاد مرتبه بگويد : ما شآءَ اللّهُ لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلّا بِاللّهِ ؛ «آن چه خواست خدا بود ، نيست گرديدنى و نه توانايى اى ، مگر به خدا» ، خدا هفتاد نوع از انواع بلا را از او بگرداند ، كه آسان ترين آنها خَنِق است» . عرض كردم كه : فداى تو گردم! خنق چيست؟ فرمود : «(پيچيده يا ناخوش و) بيمار نمى شود به واسطه دمل ها و مانند آنكه بر عضو برآيد» (تا به سبب آن گلو گرفته شود و خفه شود؛ چه خنق _ به فتح خاء و كسر نون _ ، گلو گرفتن و خفه كردن باشد) .
47 . باب در ذكر ثواب كسى كه دعاى مذكور در اين باب را بخواندمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از عبدالصّمد ، از حسين بن محمد ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه بعد از نماز فريضه ،پيش از آنكه پاى هايش را بگرداند و تغيير دهد از حالتى كه در حال تشهّد بر آن بوده ، سه مرتبه بگويد كه : أَسْتَغْفِرُ اللّه َ الَّذى لا اِلهَ اِلّا هُوَ الحَّىُ الْقَيُّومُ ذُوالْجَلالِ وَالْاِكْرامِ وَ أَتُوبُاِلَيْهِ ؛ «طلب آمرزش مى كنم خدايى را كه نيست خدايى ، مگر او كه زنده است ، پاينده . خداوند بزرگوارى و نوازش ، و باز مى گردم به سوى او» ، خداى _ تعالى _ گناهان او را بيامرزد ، و هر چند كه مانند كف درياها باشد» .
.
ص: 416
48 _ بَابُ الْقَوْلِ عِنْدَ الْاءِصْبَاحِ وَ الْاءِمْسَاءِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ غَالِبِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالى : «وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْاصالِ» قَالَ :«هُوَ الدُّعَاءُ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِهَا ، وَ هِيَ سَاعَةُ إِجَابَةٍ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ، عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ إِبْلِيسَ _ عَلَيْهِ لَعَائِنُ اللّهِ _ يَبُثُّ جُنُودَ اللَّيْلِ مِنْ حَيْثُ تَغِيبُ الشَّمْسُ وَ تَطْلُعُ؛ فَأَكْثِرُوا ذِكْرَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِي هَاتَيْنِ السَّاعَتَيْنِ ، وَ تَعَوَّذُوا بِاللّهِ مِنْ شَرِّ إِبْلِيسَ وَ جُنُودِهِ، وَ عَوِّذُوا صِغَارَكُمْ فِي تِلْكَ السَّاعَتَيْنِ، فَإِنَّهُمَا سَاعَتَا غَفْلَةٍ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَطِيَّةَ، عَنْ رَزِينٍ صَاحِبِ الْأَنْمَاطِ، عَنْ أَحَدِهِمَا عليهماالسلام، قَالَ :«مَنْ قَالَ: اللّهُمَّ إِنِّي أُشْهِدُكَ، وَ أُشْهِدُ مَلَائِكَتَكَ الْمُقَرَّبِينَ، وَ حَمَلَةَ عَرْشِكَ الْمُصْطَفَيْنَ أَنَّكَ أَنْتَ اللّهُ ، لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُكَ وَ رَسُولُكَ، وَ أَنَّ فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ إِمَامِي وَ وَلِيِّي، وَ أَنَّ أَبَاهُ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله وَ عَلِيّاً وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ وَ فُلَاناً وَ فُلَاناً _ حَتّى يَنْتَهِيَ إِلَيْهِ _ أَئِمَّتِي وَ أَوْلِيَائِي، عَلى ذلِكَ أَحْيَا، وَ عَلَيْهِ أَمُوتُ، وَ عَلَيْهِ أُبْعَثُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ، وَ أَبْرَأُ مِنْ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ ؛ فَإِنْ مَاتَ فِي لَيْلَتِهِ دَخَلَ الْجَنَّةَ».
.
ص: 417
48 . باب در بيان گفتار ، در نزد بامداد و شامعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از على اسباط ، از غالب بن عبداللّه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است در قول خداى _ تعالى _ : «وَظِلالُهُم بِالْغُدُوِّ وَالْاصالِ» (1) ، كه فرمود :«مراد از آن دعا است ، پيش از طلوع آفتاب و پيش از غروب آن ، و آن حاجت ، اجابت است» (2) .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از ابن فضّال ، از ابوجميله ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه شيطان لشكرهاى خود را پراكنده مى كند ، از اوّل وقتى كه آفتاب غروب مى كند و وقتى كه طلوع مى نمايد . پس در اين دو ساعت ، بسيار ذكر خداى _ تعالى _ بكنيد ، و از شرّ شيطان و لشكريانش به خدا پناه بريد ، و كودكان خود را در اين دو ساعت تعويذ نماييد ، كه اين ساعت ها ، ساعت هاى غفلت اند» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى و على بن ابراهيم ، از پدرش ، هر دو ، از ابن ابى عمير ، از حسن بن عطيّه ، از رزين صاحب انماط ، از امام محمد باقر يا امام جعفر صادق عليهماالسلام روايت كرده اند كه فرمود :«هر كه بگويد كه : اللّهُمَّ اِنّى أُشْهِدُكَ ... وَأَبْرَءُ مِنْ فُلانٍ وَفُلانٍ وَفُلانٍ ؛ «خداوندا! به درستى كه من گواه مى گردانم تو را و گواه مى گردانم فرشتگان تو را ، كه نزديك گردانيده شدگانند ، و بردارندگان عرش تو را ، كه برگزيده اند ، كه تو ، تويى خدا . نيست خدايى ، مگر تو و مهربان و بخشاينده ، و اينكه محمد بنده تو و فرستاده تو است ، و اينكه محمد ،پسر حسن ، پيشواى من و اختياردار من است ، و اينكه پدرش فرستاده خدا . رحمت فرستد خدا بر او و آل او و على و حسن و حسين و على ، پسر حسين و محمد ، پسر على و جعفر ، پسر محمد و موسى ، پسر جعفر و على ، پسر موسى و محمد ، پسر على و على ، پسر محمد و حسن ، پسر على و محمد ، پسر حسن ، پيشوايان من و اختيارداران من اند . بر اين زنده ام و بر آن مى ميرم و بر آن برانگيخته مى شوم در روز رستاخيز ، و بيزارم از فلانى و فلانى» ، پس اگر در آن شب بميرد ، داخل بهشت شود» (3) .
.
ص: 418
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَجَّالِ وَ بَكْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ الشَّعِيرِيِّ، عَنْ يَزِيدَ بْنِ كَلْثَمَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ، أَوْ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليهماالسلام ، قَالَ :«تَقُولُ إِذَا أَصْبَحْتَ: أَصْبَحْتُ بِاللّهِ مُؤْمِناً عَلى دِينِ مُحَمَّدٍ وَ سُنَّتِهِ، وَ دِينِ عَلِيٍّ وَ سُنَّتِهِ ، وَ دِينِ الْأَوْصِيَاءِ وَ سُنَّتِهِمْ، آمَنْتُ بِسِرِّهِمْ وَ عَلَانِيَتِهِمْ، وَ شَاهِدِهِمْ وَ غَائِبِهِمْ، وَ أَعُوذُ بِاللّهِ مِمَّا اسْتَعَاذَ مِنْهُ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله وَ عَلِيٌّ عليه السلام وَ الْأَوْصِيَاءُ عليهم السلام ، وَ أَرْغَبُ إِلَى اللّهِ فِيمَا رَغِبُوا إِلَيْهِ، وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ».
عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُثْمَانَ الْخَرَّازِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ _ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِمَا _ كَانَ إِذَا أَصْبَحَ قَالَ: أَبْتَدِئُ يَوْمِي هذَا بَيْنَ يَدَيْ نِسْيَانِي وَ عَجَلَتِي بِسْمِ اللّهِ وَ مَا شَاءَ اللّهُ ؛ فَإِذَا فَعَلَ ذلِكَ الْعَبْدُ، أَجْزَأَهُ مِمَّا نَسِيَ فِي يَوْمِهِ».
عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ شِهَابٍ وَ سُلَيْمٍ الْفَرَّاءِ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ قَالَ هذَا حِينَ يُمْسِي، حُفَّ بِجَنَاحٍ مِنْ أَجْنِحَةِ جَبْرَئِيلَ عليه السلام حَتّى يُصْبِحَ: أَسْتَوْدِعُ اللّهَ الْعَلِيَّ الْأَعْلَى الْجَلِيلَ الْعَظِيمَ نَفْسِي، وَ مَنْ يَعْنِينِي أَمْرُهُ؛ أَسْتَوْدِعُ اللّهَ نَفْسِيَ الْمَرْهُوبَ الْمَخُوفَ، الْمُتَضَعْضِعَ لِعَظَمَتِهِ كُلُّ شَيْءٍ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ».
.
ص: 419
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از حجّال و بكر بن محمد ، از ابواسحاق شعيرى ، از بريد بن كلثمه ، از امام جعفر صادق عليه السلام يا امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده اند كه فرمود :«چون صبح كنى ، مى گويى : أَصْبَحْتُ بِاللّهِ مؤْمِنا ... وَلا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلّا بِاللّهِ ؛ صبح كرده ام به خدا ، گرونده بر كيش محمد و روش او و كيش على و روش او و كيش وصىّ ها و روش ايشان . گرويده ام به نهان ايشان و آشكار ايشان و حاضر ايشان و پنهان ايشان ، و پناه مى برم به خدا از آن چه پناه جسته اند از آن فرستاده خدا . صلوات فرست خدا بر او و فرزندانش و على و وصىّ ها ، و رغبت دارم به سوى خدا در آن چه رغبت كرده اند به سوى او ، و نيست نيرومندى و نه توانايى ، مگر به خدا» .
از او ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از ابوايّوب ابراهيم بن عثمان خزّاز ، از محمد بن مسلم مروى است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«حضرت على بن الحسين عليه السلام چون صبح مى كرد ، مى فرمود : أَبْتَدِئُ يَوْمى هذا بَيْنَ يَدَىْ نِسْيانى وَعَجَلَتى بِسْمِ اللّهِ وَما شآءَ اللّهُ ؛ «آغاز مى كنم در همين ميان دو دست و پيش روى فراموشى من ، و شتاب من به نام خدا و به آن چه خواست خدا بود» .و چون بنده اين را به جا آورد ، او را كفايت كند از آن چه در آن روز فراموش نمايد» .
از او ، از احمد بن محمد و على بن ابراهيم ، از پدرش ، هر دو مروى است از ابن ابى عمير ، از عمر بن شهاب و سليم فرّاء ، از مردى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هر كه در هنگامى كه شام مى كند ، سه مرتبه اين دعا را بخواند ، به بالى از بال هاى جبرئيل عليه السلام پيچيده شود ، تا داخل صبح گردد : أَسْتَوْدِعُ اللّهَ الْعَلَىَّ ... الْمُتَضَعْضِعَ لِعَظَمَتِهِ كُلُّ شَيْئٍ ؛ به امانت مى سپارم به خداى برتر بزرگوار بزرگ خودم را ، و هر كه را كه خواهد مرا كار او . به امانت مى سپارم به خدا خودم را ، آنكه از او لرزيده و ترسيده شده ، كه خوار شونده است به جهت بزرگى او هر چيزى» .
.
ص: 420
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ؛ وَ أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنِ الْحَجَّالِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ وَ غَالِبِ بْنِ عُثْمَانَ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا أَمْسَيْتَ، قُلِ : اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ عِنْدَ إِقْبَالِ لَيْلِكَ، وَ إِدْبَارِ نَهَارِكَ، وَ حُضُورِ صَلَوَاتِكَ، وَ أَصْوَاتِ دُعَاتِكَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ادْعُ بِمَا أَحْبَبْتَ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا مِنْ يَوْمٍ يَأْتِي عَلَى ابْنِ آدَمَ إِلَا قَالَ لَهُ ذلِكَ الْيَوْمُ: يَا ابْنَ آدَمَ ، أَنَا يَوْمٌ جَدِيدٌ، وَ أَنَا عَلَيْكَ شَهِيدٌ، فَقُلْ فِيَّ خَيْراً، وَ اعْمَلْ فِيَّ خَيْراً ؛ أَشْهَدْ لَكَ بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ؛ فَإِنَّكَ لَنْ تَرَانِي بَعْدَهَا أَبَداً». قَالَ : «وَ كَانَ عَلِيٌّ عليه السلام إِذَا أَمْسى يَقُولُ: مَرْحَباً بِاللَّيْلِ الْجَدِيدِ، وَ الْكَاتِبِ الشَّهِيدِ اكْتُبَا عَلَى اسْمِ اللّهِ ؛ ثُمَّ يَذْكُرُ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِيِّ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ بُكَيْرٍ، عَنْ شِهَابِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«إِذَا تَغَيَّرَتِ الشَّمْسُ فَاذْكُرِ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ إِنْ كُنْتَ مَعَ قَوْمٍ يَشْغَلُونَكَ فَقُمْ وَ ادْعُ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ شَرِيفِ بْنِ سَابِقٍ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ أَبِي قُرَّةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«ثَلَاثٌ تَنَاسَخَهَا الْأَنْبِيَاءُ مِنْ آدَمَ عليه السلام حَتّى وَصَلْنَ إِلى رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله : كَانَ إِذَا أَصْبَحَ يَقُولُ: اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ إِيمَاناً تُبَاشِرُ بِهِ قَلْبِي، وَ يَقِيناً حَتّى أَعْلَمَ أَنَّهُ لَا يُصِيبُنِي إِلَا مَا كَتَبْتَ لِي، وَ رَضِّنِي بِمَا قَسَمْتَ لِي». وَ رَوَاهُ بَعْضُ أَصْحَابِنَا، وَ زَادَ فِيهِ : «حَتّى لَا أُحِبَّ تَعْجِيلَ مَا أَخَّرْتَ، وَ لَا تَأْخِيرَ مَا عَجَّلْتَ، يَا حَيُّ يَا قَيُّومُ ، بِرَحْمَتِكَ أَسْتَغِيثُ، أَصْلِحْ لِي شَأْنِي كُلَّهُ، وَ لَا تَكِلْنِي إِلى نَفْسِي طَرْفَةَ عَيْنٍ أَبَداً، وَ صَلَّى اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ».
.
ص: 421
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد و ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از حجّال ، از على بن عقبه و غالب بن عثمان ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده اند كه فرمود :«چون شام كنى ، مى گويى : اَللّهُمَّ اِنىّ أَسْئَلُكَ عِنْدَ اِقْبالِ لَيْلِكَ وَاِدْبارِ نَهارِكَ وَحُضُورِ صَلَواتِكَ وَأَصْواتِ دُعآئِكَ أَنْ تُصَلِىَّ عَلى مُحَمَّدٍ وَالِ مُحَمَّدٍ ؛ «خداوندا! به درستى كه من درمى خواهم از تو ، در نزد رو آوردن شب تو ، و پشت كردن روز تو ، و حاضر شدن نمازهاى تو ، و آوازهاى خواندن تو ، كه صلوات فرستى بر محمد و آل محمد» ، و دعا كن به آن چه دوست دارى و خواسته باشى» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از ابن قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هيچ روزى نيست كه بر فرزند آدم بيايد ، مگر آنكه همان روز به او مى گويد كه : اى فرزند آدم! من روزى تازه ام و من بر تو گواهم ، پس در من خوب بگو و در من خوبى بكن ، تا در روز قيامت به آن از برايت گواهى دهم ، پس به درستى كه تو بعد از اين هرگز مرا نخواهى ديد» . و فرمود كه : «على عليه السلام چون شام مى كرد ، مى فرمود : مَرْحَبا بِاللَّيْلِ الْجَديدِ وَ الْكاتِبِ الشَّهيدِ اُكْتُبا عَلَى اسْمِ اللّهِ تَعالى ؛ «مرحبا به شب تازه! و خوش آمد و مرحبا به نويسنده گواه! بنويسيد بر نام خدا كه والاست» ، بعد از آن ، خداى _ تعالى _ را ذكر مى نمود و مشغول ياد آن جناب _ تعالى _ بود» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از صالح بن سندى ، از جعفر بن بشير ، از عبداللّه بن بكير ، از شهاب بن عبد ربّه روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«چون آفتاب متغيّر شود و رنگش بگردد ، خداى عز و جل را ذكر كنيد ، و اگر با گروهى باشى كه تو را مشغول كنند ، برخيز و دعا كن» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از شريف بن سابق ، از فضل بن ابى قرّه ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«سه چيز است كه پيغمبران از يكديگر فرا گرفته و از همديگر ميراث برده اند از آدم ، تا آنكه آنها به رسول خدا صلى الله عليه و آله رسيده . چون صبح مى كرد ، مى فرمود : اَللّهُمَّ اِنّى أَسْئَلُكَ ايمانا تُباشِرُ بِهِ قَلْبى وَيَقينا حَتّى أَعْلَمَ أنَّهُ لا يُصيبُنى اِلّا ما كَتَبْتَ لى وَرِضىً بِما قَسَمْتَ لى ؛ خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم از تو ايمانى را كه برسانى آن را به دل من ، و يقينى ، تا آنكه بدانم در نمى رسد به من ، مگر آن چه نوشته اى از برايم ، و خشنودى به آن چه بخشش كرده اى از برايم» (1) . و بعضى از اصحاب ما اين را روايت كرده و در آن افزوده كه : «حَتّى لا أُحِبُّ ... وَصَلَّىَ اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَالِهِ ؛ تا آنكه دوست ندارم شتابانيدن آن چه را كه پس افكنده اى ، و نه پس انداختن آن چه را كه شتابانيده اى . اى زنده! اى پاينده! به مهربانى تو فرياد مى خواهم . به صلاح آوربرايم كار و حال مرا ، همه آن را ، و مگذار مرا به سوى خودم يك چشم به هم زدن ، هرگز ، و صلوات فرست اى خدا! بر محمد و آل او» .
.
ص: 422
وَ رُوِيَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي أَصْبَحْنَا وَ الْمُلْكُ لَهُ، وَ أَصْبَحْتُ عَبْدَكَ وَ ابْنَ عَبْدِكَ وَ ابْنَ أَمَتِكَ فِي قَبْضَتِكَ ، اللّهُمَّ ارْزُقْنِي مِنْ فَضْلِكَ رِزْقاً مِنْ حَيْثُ أَحْتَسِبُ وَ مِنْ حَيْثُ لَا أَحْتَسِبُ ، وَ احْفَظْنِي مِنْ حَيْثُ أَحْتَفِظُ وَ مِنْ حَيْثُ لَا أَحْتَفِظُ، اللّهُمَّ ارْزُقْنِي مِنْ فَضْلِكَ، وَ لَا تَجْعَلْ لِي حَاجَةً إِلى أَحَدٍ مِنْ خَلْقِكَ، اللّهُمَّ أَلْبِسْنِي الْعَافِيَةَ، وَ ارْزُقْنِي عَلَيْهَا الشُّكْرَ، يَا وَاحِدُ، يَا أَحَدُ، يَا صَمَدُ، يَا أَللّهُ الَّذِي لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ، وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ، يَا أَللّهُ، يَا رَحْمَانُ، يَا رَحِيمُ، يَا مَالِكَ الْمُلْكِ وَ رَبَّ الْأَرْبَابِ وَ سَيِّدَ السَّادَاتِ، وَ يَا أَللّهُ، يَا لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ، اشْفِنِي بِشِفَائِكَ مِنْ كُلِّ دَاءٍ وَ سُقْمٍ؛ فَإِنِّي عَبْدُكَ وَ ابْنُ عَبْدِكَ أَتَقَلَّبُ فِي قَبْضَتِكَ».
عَنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ ، رَفَعَهُ إِلى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام أَنَّهُ كَانَ يَقُولُ :«اللّهُمَّ إِنِّي وَ هذَا النَّهَارَ خَلْقَانِ مِنْ خَلْقِكَ؛ اللّهُمَّ لَا تَبْتَلِنِي بِهِ، وَ لَا تَبْتَلِهِ بِي؛ اللّهُمَّ وَ لَا تُرِهِ مِنِّي جُرْأَةً عَلى مَعَاصِيكَ، وَ لَا رُكُوباً لِمَحَارِمِكَ؛ اللّهُمَّ اصْرِفْ عَنِّيَ الْأَزْلَ وَ اللَأْوَاءَ وَ الْبَلْوى ، وَ سُوءَ الْقَضَاءِ ، وَ شَمَاتَةَ الْأَعْدَاءِ ، وَ مَنْظَرَ السَّوْءِ فِي نَفْسِي وَ مَالِي». قَالَ : «وَ مَا مِنْ عَبْدٍ يَقُولُ حِينَ يُمْسِي وَ يُصْبِحُ : رَضِيتُ بِاللّهِ رَبّاً، وَ بِالْاءِسْلَامِ دِيناً، وَ بِمُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله نَبِيّاً، وَ بِالْقُرْآنِ بَلَاغاً، وَ بِعَلِيٍّ إِمَاماً ثَلَاثاً ، إِلَا كَانَ حَقّاً عَلَى اللّهِ الْعَزِيزِ الْجَبَّارِ أَنْ يُرْضِيَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ». قَالَ : وَ كَانَ يَقُولُ عليه السلام إِذَا أَمْسى : «أَصْبَحْنَا لِلّهِ شَاكِرِينَ، وَ أَمْسَيْنَا لِلّهِ حَامِدِينَ، فَلَكَ الْحَمْدُ كَمَا أَمْسَيْنَا لَكَ مُسْلِمِينَ سَالِمِينَ». قَالَ: وَ إِذَا أَصْبَحَ، قَالَ: «أَمْسَيْنَا لِلّهِ شَاكِرِينَ، وَ أَصْبَحْنَا لِلّهِ حَامِدِينَ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ كَمَا أَصْبَحْنَا لَكَ مُسْلِمِينَ سَالِمِينَ».
.
ص: 423
و از امام جعفر صادق عليه السلام روايت شده است كه :«اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى أَصْبَحْنا ... أَتَقَلَّبُ فى قَبْضَتِكَ ؛ ستايش مر خدايى راست كه صبح كرده ايم و مملكت پادشاهى او راست ، و صبح كرده ام بنده تو و پسر بنده تو و پسر كنيز تو ، كه در مشت توام . خداوندا! روزى كن مرا از فضل خود روزى اى را ، از جايى كه مى پندارم و از جايى كه نمى پندارم ، و نگهدارى كن مرا ، از جايى كه نگهدارى مى كنم و از جايى كه نگهدارى نمى كنم . خداوندا! روزى كن مرا از فضل خود ، و مگردان از برايم حاجتى را به سوى يكى از آفريده ات . خداوندا! در پوشان به من عافيت را ، و روزى كن به من بر آن سپاسگزارى را . اى يكتا! اى يگانه! اى پناه نيازمندان! كه نزاد و زاده نشد و نبود او را همتا هيچ كس . اى خدا! اى مهربان! اى بخشاينده! اى مالك پادشاهى و پروردگار پرورندگان و آقاى آقايان و اى خدا! نيست خدايى ، مگر تو . شفا ده مرا به شفاى خود از هر درد و بيمارى . به درستى كه من بنده تو و پسر بنده توام ، كه مى گردم در قبضه تو» .
از او ، از محمد بن على مروى است كه آن را مرفوع ساخته به سوى اميرالمؤمنين عليه السلام كه مى فرمود :«اللّهُمَّ اِنّى وَهذا النَّهارَ خَلْقانِ ... وَمَنْظَرَ السُّوءِ فى نَفْسى وَمالى ؛ خداوندا! به درستى كه من و اين روز ، دو آفريده ايم از آفريده تو . خداوندا! ميازما مرا به آن و ميازما آن را به من . خداوندا! و منما به آن از من دليرى را بر گناهان تو ، و نه سوار شدن و مرتكب شدن بر محرمات تو . خداوندا! بگردان از من تنگى و سختى و زحمت و بلا ، و بدى قضا و قدر ، و شماتت و شادى دشمنان ، و نگريستن بد را در خودم و مالم» . و فرمود كه : «هيچ بنده اى نيست كه در هنگامى كه صبح و شام مى كند ، سه مرتبه بگويد كه : رَضيتُ بِاللّهِ رَبّا وَبِالْاِسْلامِ دينا وَبِمُحَمَّدٍ صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وَالِهِ نَبِيّا وَبالْقُرْانِ بَلاغا وَبِعَلِّىٍ اِماما ؛ «خشنود شدم به خدا ، از روى پروردگارى و به اسلام ، از روى كيش و به محمد ، صلوات فرستد خدا بر او و آلش ، از روى پيغمبرى و به قرآن ، از روى رسانيدن و به على ، در حالتى كه امام من باشد» ، مگر آنكه بر خداى عزيز جبّار واجب و سزاوار است كه در روز قيامت او را خشنود گرداند» . و فرمود كه : آن حضرت عليه السلام چون شام مى كرد ، مى فرمود كه : «أَصْبحْنا لِلّهِ شاكِرينَ وَأَمسَيْنا لِلّهِ حامِدينَ فَلَكَ الْحَمْدُ كَما أَمْسَيْنا لَكَ مُسْلِمينَ سالِمينَ : صبح كرده ايم خدا را ستايش گران ، و شام كرده ايم خدا را ستايندگان . پس تو را است ستايش ، چنان كه شام كرده ايم از برايت مسلمانان سالمان» . و چون صبح مى كرد ، مى فرمود كه : «أَمْسَيْنا لِلّهِ شاكِرينَ وَأَصَبَحْنا لِلّهِ حامِدينَ فَلَكَ الْحَمْدُ كَما أَصْبَحْنا لَكَ مُسْلِمينَ سالِمينَ : شام كرده ايم خدا را شكركنندگان ، و صبح كرده ايم خدا را ستايندگان . پس تو را است حمد ، چنان كه صبح كرده ايم از برايت مسلمانان سالمان» .
.
ص: 424
عَنْهُ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ سَمَاعَةَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ أَبِي عليه السلام يَقُولُ إِذَا أَصْبَحَ: بِسْمِ اللّهِ وَ بِاللّهِ وَ إِلَى اللّهِ وَ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَ عَلى مِلَّةِ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ؛ اللّهُمَّ إِلَيْكَ أَسْلَمْتُ نَفْسِي، وَ إِلَيْكَ فَوَّضْتُ أَمْرِي، وَ عَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ يَا رَبَّ الْعَالَمِينَ؛ اللّهُمَّ احْفَظْنِي بِحِفْظِ الْاءِيمَانِ مِنْ بَيْنِ يَدَيَّ، وَ مِنْ خَلْفِي، وَ عَنْ يَمِينِي، وَ عَنْ شِمَالِي، وَ مِنْ فَوْقِي ، وَ مِنْ تَحْتِي، وَ مِنْ قِبَلِي، لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ ، لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ، نَسْأَلُكَ الْعَفْوَ وَ الْعَافِيَةَ مِنْ كُلِّ سُوءٍ وَ شَرٍّ فِي الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ؛ اللّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ، وَ مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْرِ، وَ مِنْ ضِيقِ الْقَبْرِ، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ سَطَوَاتِ اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ؛ اللّهُمَّ رَبَّ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ، وَ رَبَّ الْبَلَدِ الْحَرَامِ، وَ رَبَّ الْحِلِّ وَ الْحَرَامِ ، أَبْلِغْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ عَنِّي السَّلَامَ؛ اللّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِدِرْعِكَ الْحَصِينَةِ، وَ أَعُوذُ بِجَمْعِكَ أَنْ تُمِيتَنِي غَرَقاً، أَوْ حَرَقاً، أَوْ شَرَقاً، أَوْ قَوَداً، أَوْ صَبْراً، أَوْ مَسَمّاً، أَوْ تَرَدِّياً فِي بِئْرٍ، أَوْ أَكِيلَ السَّبُعِ، أَوْ مَوْتَ الْفَجْأَةِ، أَوْ بِشَيْءٍ مِنْ مِيتَاتِ السَّوْءِ، وَ لكِنْ أَمِتْنِي عَلى فِرَاشِي فِي طَاعَتِكَ وَ طَاعَةِ رَسُولِكَ صلى الله عليه و آله مُصِيباً لِلْحَقِّ غَيْرَ مُخْطِئٍ، أَوْ فِي الصَّفِّ الَّذِي نَعَتَّهُمْ فِي كِتَابِكَ كَأَنَّهُمْ بُنْيانٌ مَرْصُوصٌ، أُعِيذُ نَفْسِي وَ وُلْدِي وَ مَا رَزَقَنِي رَبِّي بِقُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ حَتّى يَخْتِمَ السُّورَةَ، وَ أُعِيذُ نَفْسِي وَ وُلْدِي وَ مَا رَزَقَنِي رَبِّي بِقُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ حَتّى يَخْتِمَ السُّورَةَ، وَ يَقُولُ: الْحَمْدُ لِلّهِ عَدَدَ مَا خَلَقَ اللّهُ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ مِثْلَ مَا خَلَقَ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ مِلْ ءَ مَا خَلَقَ اللّهُ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ مِدَادَ كَلِمَاتِهِ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ زِنَةَ عَرْشِهِ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رِضَا نَفْسِهِ، وَ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ الْحَلِيمُ الْكَرِيمُ، وَ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ، سُبْحَانَ اللّهِ رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِينَ وَ مَا بَيْنَهُمَا، وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ؛ اللّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ دَرَكِ الشَّقَاءِ، وَ مِنْ شَمَاتَةِ الْأَعْدَاءِ، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنَ الْفَقْرِ وَ الْوَقْرِ، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ سُوءِ الْمَنْظَرِ فِي الْأَهْلِ وَ الْمَالِ وَ الْوَلَدِ ، وَ يُصَلِّي عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ عَشْرَ مَرَّاتٍ».
.
ص: 425
از او ، از عثمان بن عيسى ، از سماعه ، از ابوبصير ، از حضرت امام جعفر صادق عليه السلام مروى است كه فرمود :«پدرم عليه السلام چون صبح مى كرد ، مى فرمود : بِسْمِ اللّهِ وَبِاللّهِ ... مِنَ الْجِنَّةِ وَالنّاسِ ؛ به نام خدا و بخدا و بسوى خدا و در راه خدا و بر ملّت رسول خدا صلوات بفرست بر او و آل او . خداوندا بسوى تو تسليم كردم خودم را و بسوى تا بازگذاشتم كارم را و بر تو توكل كردم . اى پروردگار جهانيان خداوندا نگاه دار مرا بنگاه داشتن ايمان از پيش روى من و از پشت سر من و از جانب راست من و از جانب چپ من و از زبر من و از طرف زير من و از جانب من ، نيست خدايى مگر تو . نيست هيچ ترديدى و نه توانايى مگر بخدا ، سؤال مى كنم از تو عفو و عافيت از هر ناخوشى و بلاى در دنيا و آخرت . خداوندا بدرستى كه پناه مى برم به تو از عذاب قبر و پناه مى برم به تو از سطوت هاى تو در شب و روز . خداوندا! اى پروردگار مشعر الحرام و پروردگار شهر حرام و پروردگار حلّ و احرام! برسان به پيغمبرت ، محمد و آل محمد ، از جانب من سلام را . خداوندا! به درستى كه من پناه ببرم به زره تو كه استوار است ، و پناه مى برم به جمع تو ، از آنكه بميرانى مرا از روى غرق ، يا سوختن ، يا گلو گرفتن ، يا قصاص ، يا حبس ، يا زهر داده شدن ، يا هلاك شدن در چاه ، يا خورده شده درنده ، يا مردن ناگهانى ، يا به چيزى از انواع مردن هاى بد ، وليكن بميران مرا بر فراش خودم ، در فرمانبردارى تو و فرمانبردارى رسول تو ، صلوات فرستد خدا بر او و آل او ، در حالتى كه يابنده حق باشم و خطاكننده نباشم ، يا در آن صفى كه وصف كردى ايشان را در كتاب خود ، كه گويى ايشان بنيادى هستند مرصوص [واستوار] . پناه مى دهم خودم را و فرزندانم و آن چه روزى كرده مرا پروردگارم ، به اين گفتار كه بگو : پناه مى برم به پروردگار از بدى آن چه آفريده ، و از بدى هر شبِ درآينده ، چون درآيد ، و از بدى درندگان در كوه ها ، و از بدى حسدبرنده ، چون حسد برد ، و پناه مى دهم خودم را و فرزندانم و آن چه روزى كرده مرا پروردگارم ، به اين گفتار كه بگو : پناه مى برم به پروردگار مردم ، پادشاه مردم ، خداى مردم ، از بدى وسواس كننده باز پس رونده ، كه وسواس مى كند در سينه هاى مردم از جن و انس» . و مى فرمود كه : «اَلْحَمْدُ لِلّهِ عَدَدَ ما خَلَقَ اَللّهُ ... فِى الْاَهْلِ وَالْمالِ وَالْوَلَدِ : «ستايش از براى خدا به شماره آن چه آفريد خدا ، و ستايش از براى خدا مانند آن چه آفريد خدا ، و ستايش از براى خدا به پُرى آن چه آفريد خدا ، و ستايش از براى خدا به عدد و كثرت كلماتش ، و ستايش از براى خدا به وزن عرش او ، و ستايش از براى خدا به اندازه خشنودى او . نيست خدايى ، مگر خدا كه بردبار و صابر است ، و نيست خدا ، مگر خدا كه بلندمرتبه و بزرگ است . منزّه مى شمارم خداوند كه پروردگار آسمان ها و زمين ها است ، و آن چه ميان اين دو است ، و پروردگار عرش بزرگ . خداوندا! به درستى كه من پناه مى برم به تو ، از دريافتن بدبختى و از شماتت دشمنان ، و پناه مى برم به تو ، از درويشى و سنگينى ، وپناه مى برم به تو ، از بدى نگريستن در اهل و مال و فرزند» ، و ده مرتبه بر محمد و آل محمد صلوات مى فرستاد» .
.
ص: 426
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«مَا مِنْ عَبْدٍ يَقُولُ إِذَا أَصْبَحَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ : اللّهُ أَكْبَرُ، اللّهُ أَكْبَرُ كَبِيراً، وَ سُبْحَانَ اللّهِ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ كَثِيراً لَا شَرِيكَ لَهُ، وَ صَلَّى اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ إِلَا ابْتَدَرَهُنَّ مَلَكٌ، وَ جَعَلَهُنَّ فِي جَوْفِ جَنَاحِهِ، وَ صَعِدَ بِهِنَّ إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْيَا، فَتَقُولُ الْمَلَائِكَةُ: مَا مَعَكَ؟ فَيَقُولُ: مَعِي كَلِمَاتٌ قَالَهُنَّ رَجُلٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ هِيَ كَذَا وَ كَذَا، فَيَقُولُونَ: رَحِمَ اللّهُ مَنْ قَالَ هؤُلَاءِ الْكَلِمَاتِ وَ غَفَرَ لَهُ » . قَالَ : «وَ كُلَّمَا مَرَّ بِسَمَاءٍ، قَالَ لِأَهْلِهَا مِثْلَ ذلِكَ، فَيَقُولُونَ: رَحِمَ اللّهُ مَنْ قَالَ هؤُلَاءِ الْكَلِمَاتِ وَ غَفَرَ لَهُ ، حَتّى يَنْتَهِيَ بِهِنَّ إِلى حَمَلَةِ الْعَرْشِ، فَيَقُولُ لَهُمْ: إِنَّ مَعِي كَلِمَاتٍ تَكَلَّمَ بِهِنَّ رَجُلٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ هِيَ كَذَا وَ كَذَا، فَيَقُولُونَ: رَحِمَ اللّهُ هذَا الْعَبْدَ وَ غَفَرَ لَهُ، انْطَلِقْ بِهِنَّ إِلى حَفَظَةِ كُنُوزِ مَقَالَةِ الْمُؤْمِنِينَ؛ فَإِنَّ هؤُلَاءِ كَلِمَاتُ الْكُنُوزِ حَتّى تَكْتُبَهُنَّ فِي دِيوَانِ الْكُنُوزِ».
.
ص: 427
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد و احمد بن محمد و على بن ابراهيم ، از پدرش ، هر دو از حسن بن محبوب ، از مالك بن عطيّه ، از ابوحمزه ثمالى ، از حضرت امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«هيچ بنده اى نيست كه چون صبح كند ، پيش از طلوع آفتاب ، بگويد : اَللّهُ أَكْبَرُ اَللّهُ أَكْبَرُ كَبيرا سُبْحانَ اللّهِ بُكْرَةً وَأَصيلاً وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمينَ كَثيرا لا شَريكَ لَهُ وَصَلَّى اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَالِهِ ؛ «خدا بزرگ تر است . خدا بزرگ تر است ، در حالتى كه پاك و منزّه مى شمارم خدا را در بامداد و شبانگاه ، و ستايش از براى خدا است [كه ]پروردگار عالميان است ، ستايش بسيار . نيست شريكى از برايش . صلوات فرستد خدا بر محمد و آل او» ، مگر آنكه فرشته اى به سوى اين كلمات مبادرت كند ، و اينها را در اندرانِ بال خود قرار دهد ، و با اينها به سوى آسمان دنيا بالا رود ، پس فرشتگان به او بگويند كه : با تو چيست؟ در جواب گويد كه : با من سخنانى چند است كه مردى از مؤمنان آنها را گفته و آنها چنين و چنين است . فرشتگان مى گويند كه : خدا رحمت كند كسى را كه اين سخنان را گفته و او را بيامرزد!» . حضرت فرمود : «و در هر زمان كه به آسمانى بگذرد ، مثل اين را به اهلش بگويد و ايشان مى گويند كه : خدا رحمت كند كسى را كه اين سخنان را گفته و او را بيامرزد! تا آنكه با اين سخنان به سوى حاملان عرش منتهى شود و به ايشان بگويد كه : با من سخنانى چند است كه مردى از مؤمنان به آنها تكلّم نموده و آنها چنين و چنين است . پس مى گويند كه : خدا اين بنده را رحمت كند و او را بيامرزد! اينها را ببر به سوى حافظان گنج هاى گفتار مؤمنان . پس به درستى كه اينها سخنان گنج هايند ، تا آنكه اينها را در ديوان گنج ها بنويسند» .
.
ص: 428
حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ، عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ عِيسَى بْنِ عَبْدِ اللّهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا أَصْبَحْتَ، فَقُلْ: اللّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ مَا خَلَقْتَ وَ ذَرَأْتَ وَ بَرَأْتَ فِي بِلَادِكَ وَ عِبَادِكَ؛ اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِجَلَالِكَ وَ جَمَالِكَ وَ حِلْمِكَ وَ كَرَمِكَ كَذَا وَ كَذَا».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مَيْمُونٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«أَنَّ عَلِيّاً عليه السلام كَانَ يَقُولُ إِذَا أَصْبَحَ: سُبْحَانَ اللّهِ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ _ ثَلَاثاً _ ؛ اللّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ زَوَالِ نِعْمَتِكَ، وَ مِنْ تَحْوِيلِ عَافِيَتِكَ، وَ مِنْ فَجْأَةِ نَقِمَتِكَ، وَ مِنْ دَرَكِ الشَّقَاءِ، وَ مِنْ شَرِّ مَا سَبَقَ فِي اللَّيْلِ؛ اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِعِزَّةِ مُلْكِكَ وَ شِدَّةِ قُوَّتِكَ وَ بِعَظِيمِ سُلْطَانِكَ وَ بِقُدْرَتِكَ عَلى خَلْقِكَ ثُمَّ سَلْ حَاجَتَكَ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادٍ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ، عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ كَامِلٍ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :« «وَ اذْكُرْ رَبَّكَ فِى نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَ خِيفَةً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ» عِنْدَ الْمَسَاءِ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ ، وَ لَهُ الْحَمْدُ، يُحْيِي وَ يُمِيتُ، وَ يُمِيتُ وَ يُحْيِي، وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ». قَالَ : قُلْتُ: بِيَدِهِ الْخَيْرُ؟ قَالَ : «إِنَّ بِيَدِهِ الْخَيْرَ، وَ لكِنْ قُلْ كَمَا أَقُولُ لَكَ عَشْرَ مَرَّاتٍ؛ وَ أَعُوذُ بِاللّهِ السَّمِيعِ الْعَلِيمِ حِينَ تَطْلُعُ الشَّمْسُ وَ حِينَ تَغْرُبُ عَشْرَ مَرَّاتٍ».
.
ص: 429
حميد بن زياد ، از حسن بن محمد بن سماعه ، از جماعتى از اصحاب خويش ، از ابان بن عثمان ، از عيسى بن عبداللّه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون صبح كنى ، بگو كه : اللّهُمَّ اِنّى أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ ما خَلَقْتَ وَذَرَأْتَ وَبَرَأْتَ فى بِلادِكَ وِعِبادِكَ اَللّهُمَّ اِنّى أَسْئَلُكَ بِجَلالِكَ وَجَمالِكَ وَحِلْمِكَ وَكَرَمِكَ كَذا و كَذا؛ خداوندا! به درستى كه من پناه مى برم به تو از بدى آن چه اظهار نموده اى و آفريده اى و صورت داده اى در شهرهاى خود و بندگان خود . خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم تو را به بزرگوارى تو و زينت تو و بردبارى تو و كرم تو ، چنين و چنين را» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از عبداللّه بن ميمون ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه :«على عليه السلام چون صبح مى كرد ، سه مرتبه مى فرمود كه : سُبْحانَ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ سُبْحانَ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ سُبْحانَ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ؛ «پاك و منزّه است پادشاه به غايت پاكيزه . پاك و منزّه است پادشاه به غايت پاكيزه . پاك و منزّه است پادشاه به غايت پاكيزه» ، و مى فرمود كه : اللّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ ... وِبِقُدْرَتِكَ عَلى خَلْقِكَ؛ «خداوندا! به درستى كه من پناه مى برم به تو از برطرف شدن نعمت تو ، و از گردانيدن عافيت تو ، و از ناگهانى سزا و عقوبت تو ، و از دريافتن بدبختى ، و از بدى آن چه پيشى گرفته در شب . خداوندا! به درستى كه سؤال مى كنم تو را به عزّت پادشاهى تو ، و سختى توانايى تو ، و به بزرگ سلطنت تو ، و به توانايى تو بر آفريدگان خود» ، بعد از آن ، حاجت خود را بخواه» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد ، از حسين بن مختار ، از علا بن كامل روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه در نزد شام مى فرمود :«وَاذْكُرْ رَبَّكَ فى نَفْسِكَ تَضَرُّعا وَخيفَةً ودَوْنَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ؛ و ياد كن پروردگار خود را در دل خود از روى زارى و ترس ، و بدون آشكارِ از گفتار» . و نيز آن حضرت مى فرمود : «لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ ... وَهُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛ نيست خدايى ، مگر خدا ، در حالتى كه تنها است . نيست شريكى از براى او ، و او را است پادشاهى و او را است ستايش . زنده مى گرداند و مى ميراند و مى ميراند و زنده مى گرداند ، و او زنده اى است كه نمى ميرد ، و او بر هر چيزى توانا است» . راوى مى گويد كه : عرض كردم كه : «بِيَدِهِ الْخَيْرُ» فرمود : «به درستى كه خير و خوبى در دست او است ، وليكن چنان كه من مى گويم ، بگو . ده مرتبه بگو : أَعُوذُ بِاللّهِ السَّمِيعِ الْعَلِيمِ؛ «پناه مى برم به خداى شنواى دانا» ، در هنگامى كه آفتاب طلوع مى كند ، و ده مرتبه در هنگامى كه غروب مى كند .
.
ص: 430
عَلِيٌّ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادٍ، عَنْ حَرِيزٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«يَقُولُ بَعْدَ الصُّبْحِ: الْحَمْدُ لِرَبِّ الصَّبَاحِ، الْحَمْدُ لِفَالِقِ الْاءِصْبَاحِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ؛ اللّهُمَّ افْتَحْ لِي بَابَ الْأَمْرِ الَّذِي فِيهِ الْيُسْرُ وَ الْعَافِيَةُ؛ اللّهُمَّ هَيِّئْ لِي سَبِيلَهُ وَ بَصِّرْنِي مَخْرَجَهُ؛ اللّهُمَّ إِنْ كُنْتَ قَضَيْتَ لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِكَ عَلَيَّ مَقْدُرَةً بِالشَّرِّ، فَخُذْهُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ، وَ مِنْ خَلْفِهِ، وَ عَنْ يَمِينِهِ، وَ عَنْ شِمَالِهِ، وَ مِنْ تَحْتِ قَدَمَيْهِ، وَ مِنْ فَوْقِ رَأْسِهِ، وَ اكْفِنِيهِ بِمَا شِئْتَ، وَ مِنْ حَيْثُ شِئْتَ، وَ كَيْفَ شِئْتَ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ، عَنْ أَبِي إِسْمَاعِيلَ السَّرَّاجِ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ قَالَ إِذَا أَصْبَحَ: اللّهُمَّ إِنِّي أَصْبَحْتُ فِي ذِمَّتِكَ وَ جِوَارِكَ؛ اللّهُمَّ إِنِّي أَسْتَوْدِعُكَ دِينِي وَ نَفْسِي وَ دُنْيَايَ وَ آخِرَتِي وَ أَهْلِي وَ مَالِي، وَ أَعُوذُ بِكَ يَا عَظِيمُ، مِنْ شَرِّ خَلْقِكَ جَمِيعاً، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ مَا يُبْلِسُ بِهِ إِبْلِيسُ وَ جُنُودُهُ إِذَا قَالَ هذَا الْكَلَامَ، لَمْ يَضُرَّهُ يَوْمَهُ ذلِكَ شَيْءٌ؛ وَ إِذَا أَمْسى فَقَالَهُ ، لَمْ يَضُرَّهُ تِلْكَ اللَّيْلَةَ شَيْءٌ إِنْ شَاءَ اللّهُ تَعَالى».
.
ص: 431
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد ، از حريز ، از زراره ، از حضرت امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«بعد از صبح ، سه مرتبه مى گويى : اَلْحَمْدُ لِرَبِّ الصَّباحِ اَلْحَمْدُ لِفالِقِ الْاِصْباحِ؛ «سپاس و ستايش از براى شكافنده عمود صبح است و تاريكى شب ز ظلمت» (يعنى آن جناب ، بَرنده تاريكى شب و آورنده روشنايى روز است) ، و مى گويى : اَللّهُمَّ افْتَحْ لى ... وَمِنْ حَيْثُ شِئْتَ وَكَيْفَ شِئْتَ؛ خداوندا! بگشا از برايم درِ كارى را كه در آن آسانى است از عافيت . خداوندا! خوار گردان از برايم راه آن را ، و بينا گردان مرا بيرون رفتن گاه آن را . خداوندا! اگر چنان باشد كه حكم كرده اى از براى يكى از آفريدگانت بر من ، توانايى را به بدى ، پس فرا بگير او را از پيش روى او و از پشت سر او و از طرف راست او و از جانب چپ او و از زير پاهاى او و از زير سر او ، و كفايت كن از من او را به آن چه خواهى و از آن چه خواهى و چنان كه خواهى» .
ابوعلى اشعرىّ ، از محمد بن عبدالجبّار ، از محمد بن اسماعيل ، از ابواسماعيل سرّاج ، از حسين بن مختار ، از مردى ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه چون صبح كند ، بگويد كه : اَللّهُمَّ اِنّى أَصْبَحْتُ ... اِبْليسُ وَجُنُودُهُ؛ «خداوندا! به درستى كه من صبح كرده ام در تو و پناه تو . خداوندا! به درستى كه من به امانت مى سپارم به تو ، دين خود و جان خود و دنياى خود و آخرت خود و مال خود را ، و پناه مى برم به تو اى بزرگ! از بدى آفريدگان تو همه ، و پناه مى برم به تو از بدى آن چه خاموش و متحيّر شوند به آن ، شيطان و لشكرهاى او» (مانند خاموشى آن كه منقطع باشد از حجّت) ، و چون شام كند و اين را بگويد ، در آن شب چيزى به او زيان نرساند ، ان شاء اللّه » .
.
ص: 432
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا صَلَّيْتَ الْمَغْرِبَ وَ الْغَدَاةَ، فَقُلْ: بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ سَبْعَ مَرَّاتٍ ؛ فَإِنَّهُ مَنْ قَالَهَا لَمْ يُصِبْهُ جُذَامٌ، وَ لَا بَرَصٌ، وَ لَا جُنُونٌ، وَ لَا سَبْعُونَ نَوْعاً مِنْ أَنْوَاعِ الْبَلَاءِ». قَالَ : «وَ تَقُولُ _ إِذَا أَصْبَحْتَ وَ أَمْسَيْتَ : الْحَمْدُ لِرَبِّ الصَّبَاحِ، الْحَمْدُ لِفَالِقِ الْاءِصْبَاحِ _ مَرَّتَيْنِ _ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي أَذْهَبَ اللَّيْلَ بِقُدْرَتِهِ، وَ جَاءَ بِالنَّهَارِ بِرَحْمَتِهِ وَ نَحْنُ فِي عَافِيَةٍ . وَ تَقْرَأُ آيَةَ الْكُرْسِيِّ، وَ آخِرَ الْحَشْرِ، وَ عَشْرَ آيَاتٍ مِنَ الصَّافَّاتِ ، وَ «سُبْحَانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ وَ سَلَامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ» ، «فَسُبْحَانَ اللّهِ حِينَ تُمْسُونَ وَ حِينَ تُصْبِحُونَ وَ لَهُ الْحَمْدُ فِى السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ عَشِيّاً وَ حِينَ تُظْهِرُونَ يُخْرِجُ الْحَىَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ يُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَىِّ وَ يُحْيِى الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَ كَذلِكَ تُخْرَجُونَ» سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ، رَبُّ الْمَلَائِكَةِ وَ الرُّوحِ، سَبَقَتْ رَحْمَتُكَ غَضَبَكَ، لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ، سُبْحَانَكَ إِنِّي عَمِلْتُ سُوءاً، وَ ظَلَمْتُ نَفْسِي، فَاغْفِرْ لِي وَ ارْحَمْنِي وَ تُبْ عَلَيَّ؛ إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ».
.
ص: 433
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسين بن سعيد ، از عثمان بن عيسى ، از على بن ابى حمزه ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«چون نماز شام و صبح را به جا آورى ، هفت مرتبه بگو : بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ؛ «به نام خداى بخشاينده مهربان . نيست گرديدنى و نه توانايى ، مگر به خداى بلندمرتبه و بزرگ» . پس به درستى كه هر كه اين را بگويد ، نه خوره به او مى رسد و نه پيسى و نه ديوانگى و نه هفتاد نوع از انواع بلا» .و فرمود كه : «چون صبح و شام كنى ، دو مرتبه مى گويى : اَلْحَمْدُ لِرَبِّ الصَّبّاحِ اَلْحَمْدُ لِفالِقِ الْاِصْباحِ اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى أَذْهَبَ اللَّيْل بِقُدْرَتِهِ وَجآءَ بالنَّهارِ بِرَحْمَتِهِ وَنَحْنُ فى عافِيَةٍ؛ «ستايش از براى پروردگار صبح است . ستايش از براى شكافنده عمود صبح . ستايش مر خدايى است كه بُرده است شب را به توانايى خويش و آورده است روز را به مهربانى خويش ، و ما در عافيتيم» ، و آيه الكرسى ، و آخر سوره حشر (كه از «لَوْ أَنْزَلْنا» (1) باشد تا آخر سوره) ، و ده آيه از اوّل سوره والصّافّات (كه از اوّل سوره است تا «واصِبٌ» (2) ) ، مى خوانى و مى گويى : سُبْحانَ رَبِّكَ رَبِّ العِزَّةِ ... اِنَّكَ أَنْتَ التَّوّابُ الرَّحيمُ؛ پاك و منزه مى شمارم پروردگار تو را . پروردگار عزّت از آن چه وصف مى كنند ، و درود بر همه فرستادگان ، و ستايش مر خدايى است كه پروردگار عالميان است . پس تسبيح و تنزيه كنيد خدا را در هنگامى كه به شبانگاه درآييد و در هنگامى كه داخل بامداد شويد ، و او را است ستايش در آسمان ها و زمين و در اطراف روز و در هنگامى كه داخل پيشين مى شود . بيرون مى آورد زنده را از مرده و بيرون مى آورد مرده را از زنده ، و زنده مى گرداند زمين را بعد از مردنش ، و همچنين بيرون آورده مى شوند . پاك است از هر بدى و به غايت پاكيزه است . پروردگار فرشتگان و روح . پيشى گرفت رحمتت بر خشمت . نيست خدايى ، مگر تو . پاك و منزّه مى شمارم تو را . به درستى كه من ستم كردم بر نفس خود ، پس بيامرز مرا و رحم كن بر من و باز گرد بر من به قبول توبه . به درستى كه تو ، تويى نيك برگردنده به قبول توبه ، كه بخشاينده و مهربانى» .
.
ص: 434
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«اللّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ، أَحْمَدُكَ وَ أَسْتَعِينُكَ وَ أَنْتَ رَبِّي وَ أَنَا عَبْدُكَ؛ أَصْبَحْتُ عَلى عَهْدِكَ وَ وَعْدِكَ، وَ أُومِنُ بِوَعْدِكَ، وَ أُوفِي بِعَهْدِكَ مَا اسْتَطَعْتُ، وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ ؛ أَصْبَحْتُ عَلى فِطْرَةِ الْاءِسْلَامِ وَ كَلِمَةِ الْاءِخْلَاصِ وَ مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ وَ دِينِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ، عَلى ذلِكَ أَحْيَا وَ أَمُوتُ إِنْ شَاءَ اللّهُ؛ اللّهُمَّ أَحْيِنِي مَا أَحْيَيْتَنِي بِهِ ، وَ أَمِتْنِي إِذَا أَمَتَّنِي عَلى ذلِكَ، وَ ابْعَثْنِي إِذَا بَعَثْتَنِي عَلى ذلِكَ، أَبْتَغِي بِذلِكَ رِضْوَانَكَ وَ اتِّبَاعَ سَبِيلِكَ، إِلَيْكَ أَلْجَأْتُ ظَهْرِي، وَ إِلَيْكَ فَوَّضْتُ أَمْرِي؛ آلُ مُحَمَّدٍ أَئِمَّتِي ، لَيْسَ لِي أَئِمَّةٌ غَيْرُهُمْ، بِهِمْ أَئْتَمُّ، وَ إِيَّاهُمْ أَتَوَلّى، وَ بِهِمْ أَقْتَدِي؛ اللّهُمَّ اجْعَلْهُمْ أَوْلِيَائِي فِي الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ، وَ اجْعَلْنِي أُوَالِي أَوْلِيَاءَهُمْ، وَ أُعَادِي أَعْدَاءَهُمْ فِي الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ، وَ أَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ وَ آبَائِي مَعَهُمْ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ : عَلِّمْنِي شَيْئاً أَقُولُهُ إِذَا أَصْبَحْتُ وَ إِذَا أَمْسَيْتُ. فَقَالَ :«قُلِ: الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ، وَ لَا يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ غَيْرُهُ؛ الْحَمْدُ لِلّهِ كَمَا يُحِبُّ اللّهُ أَنْ يُحْمَدَ؛ الْحَمْدُ لِلّهِ كَمَا هُوَ أَهْلُهُ ؛ اللّهُمَّ أَدْخِلْنِي فِي كُلِّ خَيْرٍ أَدْخَلْتَ فِيهِ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ، وَ أَخْرِجْنِي مِنْ كُلِّ سُوءٍ أَخْرَجْتَ مِنْهُ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ، وَ صَلَّى اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ حَمَّادٍ الْكُوفِيِّ، عَنْ عَمْرِو بْنِ مُصْعَبٍ، عَنْ فُرَاتِ بْنِ الْأَحْنَفِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَهْمَا تَرَكْتَ مِنْ شَيْءٍ، فَلَا تَتْرُكْ أَنْ تَقُولَ فِي كُلِّ صَبَاحٍ وَ مَسَاءٍ: اللّهُمَّ إِنِّي أَصْبَحْتُ أَسْتَغْفِرُكَ فِي هذَا الصَّبَاحِ وَ فِي هذَا الْيَوْمِ لِأَهْلِ رَحْمَتِكَ، وَ أَبْرَأُ إِلَيْكَ مِنْ أَهْلِ لَعْنَتِكَ؛ اللّهُمَّ إِنِّي أَصْبَحْتُ أَبْرَأُ إِلَيْكَ فِي هذَا الْيَوْمِ وَ فِي هذَا الصَّبَاحِ مِمَّنْ نَحْنُ بَيْنَ ظَهْرَانَيْهِمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ، وَ مِمَّا كَانُوا يَعْبُدُونَ؛ إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَاسِقِينَ؛ اللّهُمَّ اجْعَلْ مَا أَنْزَلْتَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ فِي هذَا الصَّبَاحِ وَ فِي هذَا الْيَوْمِ بَرَكَةً عَلى أَوْلِيَائِكَ، وَ عِقَاباً عَلى أَعْدَائِكَ؛ اللّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالَاكَ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاكَ؛ اللّهُمَّ اخْتِمْ لِي بِالْأَمْنِ وَ الْاءِيمَانِ كُلَّمَا طَلَعَتْ شَمْسٌ أَوْ غَرَبَتْ؛ اللّهُمَّ اغْفِرْ لِي وَ لِوَالِدَيَّ، وَ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيراً؛ اللّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ ، وَ الْمُسْلِمِينَ وَ الْمُسْلِمَاتِ، الْأَحْيَاءِ مِنْهُمْ وَ الْأَمْوَاتِ؛ اللّهُمَّ إِنَّكَ تَعْلَمُ مُنْقَلَبَهُمْ وَ مَثْوَاهُمْ؛ اللّهُمَّ احْفَظْ إِمَامَ الْمُسْلِمِينَ بِحِفْظِ الْاءِيمَانِ، وَ انْصُرْهُ نَصْراً عَزِيزاً، وَ افْتَحْ لَهُ فَتْحاً يَسِيراً، وَ اجْعَلْ لَهُ وَ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ سُلْطَاناً نَصِيراً؛ اللّهُمَّ الْعَنْ فُلَاناً وَ فُلَاناً، وَ الْفِرَقَ الْمُخْتَلِفَةَ عَلى رَسُولِكَ وَ وُلَاةِ الْأَمْرِ بَعْدَ رَسُولِكَ، وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ وَ شِيعَتِهِمْ، وَ أَسْأَلُكَ الزِّيَادَةَ مِنْ فَضْلِكَ، وَ الْاءِقْرَارَ بِمَا جَاءَ مِنْ عِنْدِكَ، وَ التَّسْلِيمَ لِأَمْرِكَ، وَ الْمُحَافَظَةَ عَلى مَا أَمَرْتَ بِهِ؛ لَا أَبْتَغِي بِهِ بَدَلًا، وَ لَا أَشْتَرِي بِهِ ثَمَناً قَلِيلاً؛ اللّهُمَّ اهْدِنِي فِيمَنْ هَدَيْتَ، وَ قِنِي شَرَّ مَا قَضَيْتَ؛ إِنَّكَ تَقْضِي وَ لَا يُقْضى عَلَيْكَ، وَ لَا يَذِلُّ مَنْ وَالَيْتَ، تَبَارَكْتَ وَ تَعَالَيْتَ، سُبْحَانَكَ رَبَّ الْبَيْتِ ، تَقَبَّلْ مِنِّي دُعَائِي؛ وَ مَا تَقَرَّبْتُ بِهِ إِلَيْكَ مِنْ خَيْرٍ فَضَاعِفْهُ لِي أَضْعَافاً كَثِيرَةً، وَ آتِنَا مِنْ لَدُنْكَ أَجْراً عَظِيماً؛ رَبِّ مَا أَحْسَنَ مَا أَبْلَيْتَنِي! وَ أَعْظَمَ مَا أَعْطَيْتَنِي! وَ أَطْوَلَ مَا عَافَيْتَنِي! وَ أَكْثَرَ مَا سَتَرْتَ عَلَيَّ! فَلَكَ الْحَمْدُ يَا إِلهِي كَثِيراً طَيِّباً مُبَارَكاً عَلَيْهِ مِلْ ءَ السَّمَاوَاتِ وَ مِلْ ءَ الْأَرْضِ وَ مِلْ ءَ مَا شَاءَ رَبِّي كَمَا يُحِبُّ وَ يَرْضى، وَ كَمَا يَنْبَغِي لِوَجْهِ رَبِّي ذِي الْجَلَالِ وَ الْاءِكْرَامِ».
.
ص: 435
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از معاويه بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام اين دعا را روايت كرده است كه :«اللّهُمَّ ، لَكَ الْحَمْدُ ... وَأَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ وَآبَائِي مَعَهُمْ؛ خداوندا! از براى تو است ستايش . مى ستايم تو را و يارى مى جويم ز تو ، و تو پروردگار منى و من بنده توام . صبح كرده ام بر عهد و پيمان تو و وعده تو ، و ايمان دارم به وعده تو . وفا مى كنم به عهد تو ، مادام كه توانايم ، و نيست گرديدنى و نه توانايى ، مگر به خدا ، در حالتى كه تنها است . نيست شريكى از برايش . شهادت مى دهم به اينكه محمد بنده و فرستاده او است . صبح كرده ام بر آفرينش اسلام و سخن اخلاص و كيش ابراهيم و دين محمد . صلوات فرستد خدا بر او و آل او . بر اين زندگى مى كنم و مى ميرم ، اگر خواهد خدا . خداوندا! زنده دار مرا مادام كه زنده دارى مرا ، و بميران مرا چون بميرانى مرا ، بر اين ، و برانگيز مرا چون برانگيزى مرا ، بر اين ، در حالى كه بجويم به اين خشنودى تو و پيروى كردن راه تو . به سوى تو پناه دادم پشت خود را و به سوى تو باز گذاشتم كار خود را . آل محمد پيشوايانند . نيست مرا پيشوايانى غير از ايشان . به ايشان اقتدا مى كنم و ايشان را دوست مى دارم و به ايشان اقتدا مى نمايم . خداوندا! بگردان ايشان را دوستان من در دنيا و آخرت ، و بگردان مرا كه دوستى كنم با دوستان ايشان ، ودشمنى كنم با دشمنان ايشان در دنيا و آخرت ، و ملحق كن مرا به شايستگان ، و پدران من با ايشان باشند» .
ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از صفوان ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : به آن حضرت عرض كردم كه : چيزى به من تعليم فرما كه چون صبح و شام كنم ، آن را بگويم . فرمود :«بگو كه : الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ ... وَصَلَّى اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ؛ ستايش مر خدايى را است كه مى كند آن چه را كه مى خواهد ، و نمى كند آن چه را كه بخواهد غير او . ستايش مر خدايى را است ، چنان كه خدا دوست مى دارد كه ستوده شود ، و ستايش مر خدايى را است ، چنان كه او سزاوار است . خداوندا! داخل كن مرا در هر خوبى كه داخل گردانيده اى در آن ، محمد و آل محمد را ، و بيرون بر مرا از هر بدى كه بيرون برده اى از آن ، محمد و آل محمد را . صلوات فرستد خدا بر محمد و آل محمد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عبدالرحمان بن حمّاد كوفى ، از عمرو بن مصعب ، از فرات بن احنف ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هر چه را ترك كنى و وا گذارى ، اين را وا مگذار ، كه در هر صبح و شام بگويى كه : اللّهُمَّ إِنِّي أَصْبَحْتُ أَسْتَغْفِرُك في هذا الصَّباحِ ... وَكَمَا يَنْبَغِي لِوَجْهِ رَبِّي ذِي الْجَلَالِ وَالْاءِكْرَامِ؛ خداوندا! به درستى كه صبح كرده ام كه آمرزش مى طلبم از تو در اين صبح و در اين روز از براى اهل رحمت تو ، و بيزارى مى جويم به سوى تو از اهل لعنت تو . خداوندا! به درستى كه من صبح كرده ام ، بيزارم به سوى تو در اين روز ودر اين صبح از كسى كه ما در ميان پشت هاى ايشانيم ، از مشركان و از آن چه بودند كه مى پرستيدند . به درستى كه ايشان بودند گروه بدنافرمانان . خداوندا! بگردان آن چه را كه فرو فرستاده اى از آسمان به سوى زمين در اين صبح ودر اين روز ، بركت بر دوستان خود و عقاب بر دشمنان خود . خداوندا! دوستى كن با هر كه دوستى كرد با تو و دشمنى كن با هر كه دشمنى كرد با تو . خداوندا! ختم كن از برايم به ايمنى و ايمان . خداوندا! بيامرز مرا و پدر و مادر مرا و رحم كن ايشان را ،چنانچه پرورش دادند مرا در حال خُردى . خداوندا! بيامرز مردان مؤمن و زنان مؤمنه را و مردان مسلمان و زنان مسلمان و زنده هاى از ايشان و مردگان . به درستى كه تو مى دانى جاى گرديدن ايشان و منزلگاه ايشان . خداوندا! حفظ كن پيشواى مسلمانان را به حفظ ايمان ، و يارى كن او را يارى كردنى ارجمند ، و بگشا از برايش گشادى اى آسان ، و قرار ده از برايش و از براى ما در نزد خود سلطنتى يارى دهنده . خداوندا! لعنت كن فلان و فلان ، و گروه هايى را كه اختلاف كردند بر فرستاده تو و ايمان به امر امامت بعد از رسول تو ، و پيشوايان بعد از او و شيعيان ايشان ، و سؤال مى كنم از تو زيادتى را از فضل تو ، و اقرار كردن به آن چه آمده است به آن از نزد تو ، و تسليم كردن از براى فرمان تو ، و محافظت كردن هر آن چه امر فرموده اى به آن . نه مى طلبم به آن بدلى را و نه مى خرم به آن بهاى اندكى را . خداوندا! هدايت كن مرا در كسانى كه هدايت كرده اى ، و نگاه دار مرا بدى آن چه حكم فرموده اى . به درستى كه تو حكم مى فرمايى و حكم كرده نمى شود بر تو ، و خوار نمى شود كسى را كه دوست داشته اى . مباركى و برترى دارى . پاك و منزّه مى شمارم تو را . اى پروردگار خانه كعبه! بپذير از من دعاى مرا و آن چه تقرّب جستم به آن به سوى تو از خوبى . پس دوچندان كن آن را از برايم ، دوچندان هاى بسيار ، و بده به ما از نزد خود مزد بزرگى را . اى پروردگار من! چه نيكو است آن چه انعام كرده اى مرا و بزرگست ، آن چه عطا كرده اى به من و دراز است ، آن چه عافيت داده اى مرا و بسيار است ، آن چه پوشيده اى بر من . پس تو راست ستايش ، اى خداى من! در حالتى كه بسيار پاكيزه باشد ، كه مبارك ساخته باشد بر آن ، پرى آسمان ها و پرى زمين و پرى آن چه خواست پروردگار من ، چنان كه دوست مى دارد پروردگار من و مى پسندد ، و چنان كه سزاوار است از براى وجه پروردگارم ، كه خداوند بزرگوارى و نوازش (1) است» .
.
ص: 436
. .
ص: 437
. .
ص: 438
عَنْهُ ، عَن إِسمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه عليه السلام يَقُولُ :«مَنْ قَالَ : مَا شَاءَ اللّه ُ كَانَ ، لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ اِلاّ بِاللّه ِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ مِائَةَ مَرَّةٍ حِينَ يُصَلِّي الْفَجْرَ، لَمْ يَرَ يَوْمَهُ ذلِكَ شَيْئاً يَكْرَهُهُ».
عَنْهُ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ قَالَ فِي دُبُرِ صَلَاةِ الْفَجْرِ وَ فِي دُبُرِ صَلَاةِ الْمَغْرِبِ سَبْعَ مَرَّاتٍ : بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ دَفَعَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ عَنْهُ سَبْعِينَ نَوْعاً مِنْ أَنْوَاعِ الْبَلَاءِ ، أَهْوَنُهَا الرِّيحُ وَ الْبَرَصُ وَ الْجُنُونُ؛ وَ إِنْ كَانَ شَقِيّاً مُحِيَ مِنَ الشَّقَاءِ، وَ كُتِبَ فِي السُّعَدَاءِ».
وَ فِي رِوَايَةِ سَعْدَانَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، مِثْلَهُ إِلَا أَنَّهُ قَالَ:«أَهْوَنُهُ الْجُنُونُ وَ الْجُذَامُ وَ الْبَرَصُ؛ وَ إِنْ كَانَ شَقِيّاً رَجَوْتُ أَنْ يُحَوِّلَهُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلَى السَّعَادَةِ».
عَنْهُ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، مِثْلَهُ إِلَا أَنَّهُ قَالَ:«يَقُولُهَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ حِينَ يُصْبِحُ، وَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ حِينَ يُمْسِي، لَمْ يَخَفْ شَيْطَاناً وَ لَا سُلْطَاناً وَ لَا بَرَصاً وَ لَا جُذَاماً» وَ لَمْ يَقُلْ: سَبْعَ مَرَّاتٍ . قَالَ أَبُو الْحَسَنِ عليه السلام : «وَ أَنَا أَقُولُهَا مِائَةَ مَرَّةٍ».
عَنْهُ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ سَمَاعَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِذَا صَلَّيْتَ الْغَدَاةَ وَ الْمَغْرِبَ، فَقُلْ: بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ سَبْعَ مَرَّاتٍ؛ فَإِنَّهُ مَنْ قَالَهَا لَمْ يُصِبْهُ جُنُونٌ وَ لَا جُذَامٌ وَ لَا بَرَصٌ ، وَ لَا سَبْعُونَ نَوْعاً مِنْ أَنْوَاعِ الْبَلَاءِ».
.
ص: 439
از او ، از اسماعيل بن مهران ، از حمّاد بن عثمان مروى است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه در هنگامى كه نماز صبح را به جا مى آورد ، صد مرتبه : مَا شَاءَ اللّه ُ كَانَ ، لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ اِلّا بِاللّه ِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ؛ «آنچه خواست خدا بود ، ونيست گرديدنى و نه توانايى ، مگر به خداى بلندمرتبه بزرگ» ، بگويد ، در آن روز چيزى نبيند كه او را ناخوش آيد» .
از او ، از اسماعيل بن مهران ، از على بن ابى حمزه ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«هر كه در عقب نماز صبح و در عقب نماز مغرب ، هفت مرتبه : بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ؛ «به نام خداى بخشاينده مهربان . نيست گرديدنى و نه توانايى ، مگر به خداى بلندمرتبه بزرگ» ، بگويد ، خداى _ تعالى _ هفتاد نوع از انواع بلا را از او دفع كند ، كه آسان ترين آنها باد و قولنج است و پيسى و ديوانگى ، و اگر بدبخت باشد ، از بدبختى محو شود و با نيك بختان نوشته شود» .
و در روايت سعدان ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام ، مثل اين واقع است ، مگر آنكه او گفته كه :«آسان ترين آن ديوانگى است و خوره و پيسى ، و اگر بدبخت باشد ، اميد دارم كه خداى _ تعالى _ او را به سوى نيك بختى بگرداند» .
از او ، از ابن فضّال ، از حسن بن جهم ، از امام موسى كاظم عليه السلام مثل اين مروى است ، مگر آنكه او گفت كه :«هر كه آن را سه بار بگويد ، در هنگامى كه صبح مى كند و سه مرتبه در هنگامى كه شام مى كند ، از شرّ شيطان و پادشاه نترسد ، و نه از پيسى و خوره» ، و نگفت هفت مرتبه و حضرت كاظم عليه السلام فرمود : «و من آن را صد مرتبه مى گويم» .
از او ، از عثمان بن عيسى ، از سماعه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«چون در بامداد و شام نماز را به جا آورى ، هفت مرتبه بگو : بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ؛ «به نام خداى بخشاينده مهربان . نيست گرديدنى و نه توانايى ، مگر به خداى بلندمرتبه بزرگ» . پس به درستى كه هر كه آن را بگويد ، ديوانگى و خوره و پيسى به او نرسد ، و نه هفتاد نوع از انواع بلا» .
.
ص: 440
عَنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ، عَنْ سَعْدِ بْنِ زَيْدٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو الْحَسَنِ عليه السلام :«إِذَا صَلَّيْتَ الْمَغْرِبَ، فَلَا تَبْسُطْ رِجْلَكَ وَ لَا تُكَلِّمْ أَحَداً حَتّى تَقُولَ مِائَةَ مَرَّةٍ: بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ ، وَ مِائَةَ مَرَّةٍ فِي الْغَدَاةِ؛ فَمَنْ قَالَهَا دَفَعَ اللّهُ عَنْهُ مِائَةَ نَوْعٍ مِنْ أَنْوَاعِ الْبَلَاءِ ، أَدْنى نَوْعٍ مِنْهَا الْبَرَصُ وَ الْجُذَامُ ، وَ الشَّيْطَانُ وَ السُّلْطَانُ».
عَنْهُ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ حَمَّادٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ الْجَعْفَرِيِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ عليه السلام يَقُولُ:«إِذَا أَمْسَيْتَ فَنَظَرْتَ إِلَى الشَّمْسِ فِي غُرُوبٍ وَ إِدْبَارٍ، فَقُلْ: بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ «الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى لَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِى الْمُلْكِ» الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي يَصِفُ وَ لَا يُوصَفُ ، وَ يَعْلَمُ وَ لَا يُعْلَمُ «يَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْيُنِ وَ مَا تُخْفِى الصُّدُورُ» أَعُوذُ بِوَجْهِ اللّهِ الْكَرِيمِ، وَ بِاسْمِ اللّهِ الْعَظِيمِ مِنْ شَرِّ مَا ذَرَأَ وَ مَا بَرَأَ، وَ مِنْ شَرِّ مَا تَحْتَ الثَّرى ، وَ مِنْ شَرِّ مَا ظَهَرَ وَ مَا بَطَنَ، وَ مِنْ شَرِّ مَا كَانَ فِي اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ، وَ مِنْ شَرِّ أَبِي مُرَّةَ وَ مَا وَلَدَ، وَ مِنْ شَرِّ الرَّسِيسِ، وَ مِنْ شَرِّ مَا وَصَفْتُ وَ مَا لَمْ أَصِفْ، فَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ». ذَكَرَ أَنَّهَا أَمَانٌ مِنَ السَّبُعِ وَ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ. قَالَ: «وَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام يَقُولُ إِذَا أَصْبَحَ : سُبْحَانَ اللّهِ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ _ ثَلَاثاً _ ؛ اللّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ زَوَالِ نِعْمَتِكَ، وَ مِنْ تَحْوِيلِ عَافِيَتِكَ، وَ مِنْ فَجْأَةِ نَقِمَتِكَ، وَ مِنْ دَرَكِ الشَّقَاءِ، وَ مِنْ شَرِّ مَا سَبَقَ فِي الْكِتَابِ؛ اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِعِزَّةِ مُلْكِكَ وَ شِدَّةِ قُوَّتِكَ، وَ بِعَظِيمِ سُلْطَانِكَ، وَ بِقُدْرَتِكَ عَلى خَلْقِكَ».
عَنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِي هَاشِمٍ، عَنْ أَبِي خَدِيجَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ الدُّعَاءَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِهَا سُنَّةٌ وَاجِبَةٌ مَعَ طُلُوعِ الْفَجْرِ وَ الْمَغْرِبِ، تَقُولُ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ ، وَ لَهُ الْحَمْدُ، يُحْيِي وَ يُمِيتُ، وَ يُمِيتُ وَ يُحْيِي، وَ هُوَ حَيٌّ لَا يَمُوتُ، بِيَدِهِ الْخَيْرُ، وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ عَشْرَ مَرَّاتٍ، وَ تَقُولُ: أَعُوذُ بِاللّهِ السَّمِيعِ الْعَلِيمِ مِنْ هَمَزَاتِ الشَّيَاطِينِ، وَ أَعُوذُ بِكَ رَبِّ أَنْ يَحْضُرُونِ، إِنَّ اللّهَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ عَشْرَ مَرَّاتٍ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ؛ فَإِنْ نَسِيتَ، قَضَيْتَ، كَمَا تَقْضِي الصَّلَاةَ إِذَا نَسِيتَهَا».
.
ص: 441
از او ، از محمد بن عبدالحميد ، از سعيد يا سعد بن زيد روايت است كه گفت : امام موسى كاظم عليه السلام فرمود كه :«چون نماز مغرب را به جا آوردى ، پاى خود را مگشا و با كسى سخن مگو ، تا آنكه صد مرتبه بگويى : بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ؛ «به نام خداى بخشاينده مهربان . نيست گرديدنى و نه توانايى ، مگر به خداى بلندمرتبه بزرگ» ، و همچنين صد مرتبه در صبح بگويى؛ چه هر كه آن را بگويد ، خدا صد نوع از انواع بلا را از او دفع كند ، كه پست تر نوعى از آنها پيسى است و خوره و شيطان و پادشاه» .
از او ، از عبدالرحمان بن حمّاد ، از عبداللّه بن ابراهيم جعفرى روايت است كه گفت : شنيدم از حضرت امام موسى عليه السلام كه مى فرمود :«چون شام كنى و بنگرى به آفتاب كه در كار غروب و پشت كردن باشد ، بگو كه : بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ... فَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ؛ به نام خداى بخشاينده مهربان . ستايش مر خدايى است كه فرا نگرفته است فرزندى را و نبود او را شريكى در پادشاهى . ستايش مر خدايى را است كه وصف مى كند و وصف نمى شود ، و مى داند و دانسته نمى شود . مى داند خيانت چشم ها را از آن چه پنهان مى كند سينه ها . پناه مى برم به ذات خداى صاحب كرم ، و به نام خداى بزرگ ، از بدى آن چه آفريده و آن چه تربيت داده ، و از بدى آن چه در زير خاك است ، و از بدى آن چه آشكار و آن چه پنهان است ، و از بدى آن چه باشد در شب و روز ، و از بدى ابومرّه _ يعنى شيطان _ و آن چه زاد ، و از بدى دروغ گويى تباه كار ، و از بدى آن چه وصف كردم و از آن چه وصف نكردم . ستايش مر خدايى را است كه پروردگار جهانيان است» . و حضرت ذكر فرمود كه : «آن ، ايمنى است از درنده و از شيطان رانده شده و از فرزندانش» ، و فرمود كه : «اميرالمؤمنين چون صبح مى كرد ، سه مرتبه مى فرمود كه : سُبْحَانَ اللّهِ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ ، و مى فرمود كه : اللّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ» ، تا آخر دعا كه پيش از اين گذشت ، مگر آنكه در اينجا به جاى «سُبْحانَ الْمَلِكِ سُبْحانَ اللّهِ الْمَلِك» واقع است .
از او ، از محمد بن على ، از عبدالرحمان بن ابى هاشم ، از ابوخديجه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«دعا پيش از طلوع آفتاب و پيش از غروب ، سنّتى است واجب (يعنى به غايت مؤكّد) در نزد طلوع صبح يا آفتاب _ بنابر اختلاف نسخ كافى _ ، مى گويد : لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ ... وَهُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ؛ «نيست خدايى ، مگر خدا ، در حالتى كه تنها است . نيست شريكى از براى او . او را است پادشاهى و او را است ستايش . زنده مى گرداند و مى ميراند و مى ميراند و زنده مى گرداند ، و او زنده اى است كه نمى ميرد . به دست او است خوبى و او بر هر چيزى توانا است» ، ده مرتبه ، و ده مرتبه مى گويد كه : أَعُوذُ بِاللّهِ السَّمِيعِ الْعَلِيمِ مِنْ هَمَزَاتِ الشَّيَاطِينِ ، وَأَعُوذُ بِكَ رَبِّ أَنْ يَحْضُرُونِ ، إِنَّ اللّهَ هُوَالسَّمِيعُ الْعَلِيمُ؛ «پناه مى برم به خداى شنواى دانا از وسوسه هاى ديوهاى سركش ، و پناه مى برم به خداى _ تعالى _ از آنكه حاضر شوند . به درستى كه خدا ، او است شنواى دانا» ، پيش از طلوع آفتاب و پيش از غروب آن؛ پس اگر فراموش كنى ، قضا مى كنى ، چنان كه نماز را قضا مى كنى هرگاه آن را فراموش كرده باشى» .
.
ص: 442
عَنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قُلْ : أَسْتَعِيذُ بِاللّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ، وَ أَعُوذُ بِاللّهِ أَنْ يَحْضُرُونِ، إِنَّ اللّهَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ؛ وَ قُلْ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، يُحْيِي وَ يُمِيتُ، وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ». قَالَ: فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ: مَفْرُوضٌ هُوَ؟ قَالَ: «نَعَمْ، مَفْرُوضٌ مَحْدُودٌ، تَقُولُهُ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ عَشْرَ مَرَّاتٍ، فَإِنْ فَاتَكَ شَيْءٌ، فَاقْضِهِ مِنَ اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ».
عَنْهُ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ كَامِلٍ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّ مِنْ الدُّعَاءِ مَا يَنْبَغِي لِصَاحِبِهِ إِذَا نَسِيَهُ أَنْ يَقْضِيَهُ، يَقُولُ بَعْدَ الْغَدَاةِ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ ، وَ لَهُ الْحَمْدُ، يُحْيِي وَ يُمِيتُ، وَ يُمِيتُ وَ يُحْيِي، وَ هُوَ حَيٌّ لَا يَمُوتُ، بِيَدِهِ الْخَيْرُ كُلُّهُ، وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ عَشْرَ مَرَّاتٍ، وَ يَقُولُ: أَعُوذُ بِاللّهِ السَّمِيعِ الْعَلِيمِ عَشْرَ مَرَّاتٍ؛ فَإِذَا نَسِيَ مِنْ ذلِكَ شَيْئاً، كَانَ عَلَيْهِ قَضَاؤُهُ».
.
ص: 443
از او ، از محمد بن على ، از ابوجميله ، از محمد بن مروان ، از حضرت امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«بگو كه : أَسْتَعِيذُ بِاللّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ ... وَهُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛ «پناه مى جويم به خدا از ديو سركش رانده شده ، و پناه مى برم به خدا از آنكه حاضر شوند مرا . به درستى كه خدا ، او است شنونده دانا» ، و بگو : لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ ، يُحْيِي وَيُمِيتُ ، وَهُوَعَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛ نيست خدايى ، مگر خدا ، در حالتى كه تنها است . نيست شريكى از براى او . زنده مى گرداند و مى ميراند ، و او بر هر چيزى تواناست» ، راوى مى گويد كه : پس كسى به آن حضرت عرض كرد كه : اين فرض و واجب است؟ فرمود : «آرى ، مفروضى است كه محدود است به وقت و زمانى معيّن ، كه پيش از طلوع آفتاب و پيش از غروب آن ، ده مرتبه آن را مى گويى . پس اگر چيزى از تو فوت شود ، آن را در شب و روز قضا كن» .
از او ، از اسماعيل بن مهران ، از مردى ، از اسحاق بن عمّار ، از علاء بن كامل روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«به درستى كه از جمله دعاها ، دعايى است كه صاحبش را سزاوار است كه آن را قضا كند ، هرگاه فراموش كند آن را . بعد از بامداد ، ده مرتبه مى گويد كه : لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ ... وَهُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛ «نيست خدايى ، مگر خدا ، در حالتى كه تنها است . نيست شريكى از براى او . او را است پادشاهى و او راست ستايش . زنده مى گرداند و مى ميراند و مى ميراند و زنده مى گرداند ، و او است زنده اى كه نمى ميرد . به دست او است خوبى و او بر هر چيزى توانا است» ، و ده مرتبه مى گويد كه : أَعُوذُ بِاللّهِ السَّمِيعِ الْعَلِيمِ؛ «پناه مى برم به خداى شنواى دانا» ، پس هرگاه چيزى از اين را فراموش كند ، قضاى آن بر او باشد» .
.
ص: 444
عَنْهُ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام عَنِ التَّسْبِيحِ، فَقَالَ:«مَا عَلِمْتُ شَيْئاً مُوَظَّفاً غَيْرَ تَسْبِيحِ فَاطِمَةَ عليهاالسلام، وَ عَشْرَ مَرَّاتٍ بَعْدَ الْفَجْرِ تَقُولُ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ، يُحْيِي وَ يُمِيتُ، وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَ يُسَبِّحُ مَا شَاءَ تَطَوُّعاً».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ جَابِرٍ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ، قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«مَنْ قَالَ حِينَ يَطْلُعُ الْفَجْرُ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ ، وَ لَهُ الْحَمْدُ، يُحْيِي وَ يُمِيتُ، وَ يُمِيتُ وَ يُحْيِي، وَ هُوَ حَيٌّ لَا يَمُوتُ، بِيَدِهِ الْخَيْرُ، وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ عَشْرَ مَرَّاتٍ، وَ صَلّى عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ عَشْرَ مَرَّاتٍ، وَ سَبَّحَ خَمْساً وَ ثَلَاثِينَ مَرَّةً، وَ هَلَّلَ خَمْساً وَ ثَلَاثِينَ مَرَّةً، وَ حَمِدَ اللّهَ خَمْساً وَ ثَلَاثِينَ مَرَّةً، لَمْ يُكْتَبْ فِي ذلِكَ الصَّبَاحِ مِنَ الْغَافِلِينَ؛ وَ إِذَا قَالَهَا فِي الْمَسَاءِ، لَمْ يُكْتَبْ فِي تِلْكَ اللَّيْلَةِ مِنَ الْغَافِلِينَ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ، قَالَ: كَتَبْتُ إِلى أَبِي جَعْفَرٍ الثَّانِي عليه السلام أَسْأَلُهُ أَنْ يُعَلِّمَنِي دُعَاءً، فَكَتَبَ إِلَيَّ:«تَقُولُ إِذَا أَصْبَحْتَ وَ أَمْسَيْتَ: اللّهُ اللّهُ اللّهُ رَبِّيَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ، لَا أُشْرِكُ بِهِ شَيْئاً وَ إِنْ زِدْتَ عَلى ذلِكَ فَهُوَ خَيْرٌ، ثُمَّ تَدْعُو بِمَا بَدَا لَكَ فِي حَاجَتِكَ، فَهُوَ لِكُلِّ شَيْءٍ بِإِذْنِ اللّهِ تَعَالى ؛ يَفْعَلُ اللّهُ مَا يَشَاءُ».
.
ص: 445
از او ، از ابن محبوب ، از علاء بن رزين ، از محمد بن مسلم روايت است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام را سؤال كردم از تسبيح . فرمود كه :«چيز موظّفى را كه قدرش معيّن باشد نمى دانم ، غير از تسبيح فاطمه _ عليها السّلام _ ، و ده مرتبه بعد از صبح مى گويد : لا اِلهَ اِلَا اللّهُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ وَهُوَعَلى كُلِّ شَيْئٍ قَديرٌ؛ «نيست خدايى ، مگر خدا ، در حالتى كه تنها است . نيست شريكى از براى او ، و او را است پادشاهى و او را است ستايش ، و او بر هر چيزى توانا است» ، و تسبيح مى كند آن چه خواهد بر سبيل استحباب» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از اسماعيل بن جابر ، از ابوعبيده حذّاء روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود كه : هر كه در هنگامى كه صبح طالع مى شود ، ده مرتبه بگويد كه : لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ ... وَهُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ؛ «نيست خدايى ، مگر خدا ، در حالتى كه تنها است . نيست شريكى از براى او . او را است پادشاهى و او راست ستايش . زنده مى گرداند و مى ميراند و مى ميراند و زنده مى گرداند ، و او است زنده اى كه نمى ميرد . به دست او است خوبى و او بر هر چيزى توانا است» ، و ده مرتبه : اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَالِ مُحَمَّدٍ؛ «خداوندا! صلوات فرست بر محمد و آل محمد» ، و سى و پنج مرتبه : سبحان اللّه ؛ «پاك و منزه مى شمارم خدا را» ، و سى و پنج مرتبه : لا اله الّا اللّه؛ «نيست خدايى ، مگر خدا» ، و سى و پنج مرتبه : الحمدللّه ؛ «ستايش مر خدا را است» ، بگويد ، در آن صباح از جمله غافلان و بى خبران نوشته نشود ، و هرگاه در شام اينها را بگويد ، در آن شب از غافلان نوشته نشود»
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسين بن سعيد ، از محمد بن فضيل روايت كرده است كه گفت : به امام محمدتقى عليه السلام نوشتم و از آن حضرت سؤال مى كردم كه دعايى را به من تعليم فرمايد؛ پس به من نوشت كه :«چون صبح و شام كنى ، مى گويى كه : اللّهُ اللّهُ اللّهُ رَبِّيَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ ، لَا أُشْرِكُ بِهِ شَيْئاً؛ «خدا ، خدا ، خدا ، پروردگار من است كه بخشنده است و مهربان . شريك نمى سازم با او چيزى» ، و اگر بر اين زياد كنى ، خوب يا خوب تر است . بعد از آن ، دعا مى كنى آن چه از برايت در حاجتت ظاهر شده ، كه همين از براى هر چيزى هست به اذن خداى _ تعالى _ ، و خدا آن چه خواهد ، مى كند» .
.
ص: 446
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ، عَنْ سَعْدَانَ، عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«لَا تَدَعْ أَنْ تَدْعُوَ بِهذَا الدُّعَاءِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ إِذَا أَصْبَحْتَ، وَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ إِذَا أَمْسَيْتَ: اللّهُمَّ اجْعَلْنِي فِي دِرْعِكَ الْحَصِينَةِ الَّتِي تَجْعَلُ فِيهَا مَنْ تُرِيدُ فَإِنَّ أَبِي عليه السلام كَانَ يَقُولُ: هذَا مِنَ الدُّعَاءِ الْمَخْزُونِ».
عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْمُكَارِي، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: مَا عَنى بِقَوْلِهِ: «وَ إِبْراهِيمَ الَّذِى وَفّى» ؟ قَالَ:«كَلِمَاتٍ بَالَغَ فِيهِنَّ» . قُلْتُ: وَ مَا هُنَّ؟ قَالَ: «كَانَ إِذَا أَصْبَحَ قَالَ: أَصْبَحْتُ وَ رَبِّي مَحْمُودٌ، أَصْبَحْتُ لَا أُشْرِكُ بِاللّهِ شَيْئاً، وَ لَا أَدْعُو مَعَهُ إِلَهاً، وَ لَا أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ وَلِيّاً ثَلَاثاً؛ وَ إِذَا أَمْسى قَالَهَا ثَلَاثاً» قَالَ : «فَأَنْزَلَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِي كِتَابِهِ : «وَ إِبْراهِيمَ الَّذِى وَفّى» » . قُلْتُ: فَمَا عَنى بِقَوْلِهِ فِي نُوحٍ: «إِنَّهُ كانَ عَبْداً شَكُوراً» ؟ قَالَ: «كَلِمَاتٍ بَالَغَ فِيهِنَّ» . قُلْتُ: وَ مَا هُنَّ؟ قَالَ: «كَانَ إِذَا أَصْبَحَ، قَالَ: أَصْبَحْتُ أُشْهِدُكَ مَا أَصْبَحَتْ بِي مِنْ نِعْمَةٍ أَوْ عَافِيَةٍ فِي دِينٍ أَوْ دُنْيَا، فَإِنَّهَا مِنْكَ وَحْدَكَ لَا شَرِيكَ لَكَ ، فَلَكَ الْحَمْدُ عَلى ذلِكَ، وَ لَكَ الشُّكْرُ كَثِيراً ، كَانَ يَقُولُهَا إِذَا أَصْبَحَ ثَلَاثاً، وَ إِذَا أَمْسَى ثَلَاثاً». قُلْتُ : فَمَا عَنى بِقَوْلِهِ فِي يَحْيى: «وَ حَنانًا مِنْ لَدُنّا وَ زَكوةً» ؟ قَالَ: «تَحَنُّنَ اللّهِ» . قَالَ: قُلْتُ: فَمَا بَلَغَ مِنْ تَحَنُّنِ اللّهِ عَلَيْهِ؟ قَالَ: «كَانَ إِذَا قَالَ: يَا رَبِّ، قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: لَبَّيْكَ يَا يَحْيى».
.
ص: 447
حسين بن محمد ، از احمد بن اسحاق ، از سعدان ، از داود رقّى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خواندن اين دعا را وا مگذار ، سه مرتبه چون صبح كنى و سه مرتبه چون شام كنى : اللّهُمَّ اجْعَلْنِي فِي دِرْعِكَ الْحَصِينَةِ الَّتِي تَجْعَلُ فِيهَا مَنْ تُرِيدُ؛ «خداوندا! قرار ده مرا در زره خود كه استوار است . آن زرهى كه قرار مى دهى در آن ، كسى را كه مى خواهى» ، پس به درستى كه پدرم عليه السلام مى فرمود كه : اين از دعاى مخزون است» .
على بن محمد ، از بعضى از اصحاب خويش ، از محمد بن سنان ، از ابوسعيد مكارى ، از ابوحمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه گفت : به آن حضرت عرض كردم كه : خدا به قول خود در شأن ابراهيم : «وَ إِبْراهِيمَ الَّذِي وَفّي» (1) ، چه قصد فرموده؟ فرمود :«سخنانى چند كه ابراهيم در آنها مبالغه فرمود» . عرض كردم كه : آنها چيست؟ فرمود كه : «چون صبح مى كرد ، سه مرتبه مى گفت كه : أَصْبَحْتُ وَرَبِّي مَحْمُودٌ ، أَصْبَحْتُ لَا أُشْرِكُ بِاللّهِ شَيْئاً ، وَلَا أَدْعُو مَعَهُ إِلَهاً ، وَلَا أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ وَلِيّاً؛ «صبح كرده ام و پروردگارم ستوده است . صبح كرده ام كه شريك نمى سازم به خدا چيزى را ، و نمى خوانم با خدا خدايى را ، و فرا نمى گيرم از غير او دوستى را» ، و چون شام مى كرد ، سه مرتبه اين را مى گفت» . حضرت فرمود : «پس خداى _ تعالى _ در كتاب خويش فرو فرستاد كه : «وَ إِبْراهِيمَ الَّذِي وَفّي» ؛ يعنى : و آيا خبر داده نشد به آن چه در صحف ابراهيم است ، كه مبالغه نمود در وفا كردن به آن چه خداى سبحانه به او عهد فرموده بود از اوامر و حقوق» . عرض كردم : پس به قول خود در شأن نوح : «إِنَّهُ كانَ عَبْداً شَكُوراً» ؛ يعنى : «به درستى كه او بود بنده اى سپاس كار» . چه قصد فرموده؟ فرمود : «سخنانى چند كه در آنها مبالغه فرمود» . عرض كردم كه : آنها چيست؟ فرمود كه : «چون صبح مى كرد ، مى گفت : أَصْبَحْتُ أُشْهِدُكَ ... وَلَكَ الشُّكْرُ كَثِيراً؛ «صبح كرده ام كه گواه مى گيرم تو را ، كه آن چه صبح كرده است با من از نعمت عافيت در دين يا دنيا . پس به درستى كه آن از تو است ، در حالى كه تنهايى ، نيست شريكى از براى تو . پس تو را است ستايش بر اين ، و از براى تو است شكر بسيار» ، چون صبح مى كرد ، سه مرتبه اين را مى گفت و چون شام مى كرد ، نيز سه مرتبه» . عرض كردم : پس چه قصد فرموده به قول خود در شأن يحيى : «وَحَناناً مِنْ لَدُنّا وَزَكوةً» (2) ؛ يعنى : «و داديم به يحيى رحمت و عطوفت را از نزد خود ، و طهارت و عمل پاكيزه ، و بود پرهيزگار» . حضرت فرمود : «مهربانى خدا» . راوى گفت : عرض كردم كه : مهربانى خدا بر او به چه مرتبه رسيده بود؟ فرمود كه : «چون مى گفت : اى پروردگار من! خداى _ تعالى _ در جوابش مى فرمود كه : لبّيك ، اى يحيى» .
.
ص: 448
49 _ بَابُ الدُّعَاءِ عِنْدَ النَّوْمِ وَ الِانْتِبَاهِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ؛ وَ الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ جَمِيعاً، عَنْ بَكْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ قَالَ حِينَ يَأْخُذُ مَضْجَعَهُ _ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ _ : الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي عَلَا فَقَهَرَ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي بَطَنَ فَخَبَرَ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي مَلَكَ فَقَدَرَ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي يُحْيِي الْمَوْتى وَ يُمِيتُ الْأَحْيَاءَ، وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ، خَرَجَ مِنَ الذُّنُوبِ كَهَيْئَةِ يَوْمِ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، رَفَعَهُ إِلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِذَا أَوى أَحَدُكُمْ إِلى فِرَاشِهِ، فَلْيَقُلِ: اللّهُمَّ إِنِ احْتَبَسْتَ نَفْسِي عِنْدَكَ، فَاحْتَبِسْهَا فِي مَحَلِّ رِضْوَانِكَ وَ مَغْفِرَتِكَ، وَ إِنْ رَدَدْتَهَا إِلى بَدَنِي، فَارْدُدْهَا مُؤْمِنَةً عَارِفَةً بِحَقِّ أَوْلِيَائِكَ حَتّى تَتَوَفَّاهَا عَلى ذلِكَ».
حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ يَحْيَى بْنِ أَبِي الْعَلَاءِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَنَّهُ كَانَ يَقُولُ عِنْدَ مَنَامِهِ :«آمَنْتُ بِاللّهِ، وَ كَفَرْتُ بِالطَّاغُوتِ، اللّهُمَّ احْفَظْنِي فِي مَنَامِي وَ فِي يَقَظَتِي».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«أَ لَا أُخْبِرُكُمْ بِمَا كَانَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَقُولُ إِذَا أَوى إِلى فِرَاشِهِ؟» قُلْتُ: بَلى، قَالَ: «كَانَ يَقْرَأُ آيَةَ الْكُرْسِيِّ، وَ يَقُولُ: بِسْمِ اللّهِ آمَنْتُ بِاللّهِ، وَ كَفَرْتُ بِالطَّاغُوتِ، اللّهُمَّ احْفَظْنِي فِي مَنَامِي وَ فِي يَقَظَتِي».
.
ص: 449
49 . باب دعا در نزد خوابيدن و بيدار شدنعلى بن ابراهيم ، از پدرش و حسين بن محمد ، از احمد بن اسحاق هر دو روايت كرده اند ، از بكر بن محمد ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هر كه در هنگامى كه خوابگاه خود را فرا مى گيرد و مى خوابد ، سه مرتبه بگويد كه : الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي عَلَا ... وَهُوَعَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛ «ستايش مر خدايى است كه برترى جست ، پس غالب شد . و ستايش مر خدايى را است كه نهان را دانست ، پس خبر داشت . و ستايش مر خدايى را است كه مالك است ، پس توانا بود . و ستايش مر خدايى را است كه زنده مى گرداند مردگان را و مى ميراند زندگان را ، و او بر هر چيزى توانا است» ، از گناهان بيرون آيد ، چون هيأت روزى كه مادرش او را زاييد» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد روايت كرده و آن را مرفوع ساخته به سوى امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«چون يكى از شما به سوى فراش خود جا بگيرد ، بايد كه بگويد : اللّهُمَّ إِنِ احْتَبَسْتَ نَفْسِي ... حَتّى تَتَوَفَّاهَا عَلى ذلِكَ؛ خداوندا! به درستى كه من حبس كردم جان خودم را در نزد تو ، پس حبس كن آن را در جاى خوشنودى خود و آمرزش خود ، و اگر برگردانى آن را به سوى تن من ، پس برگردان آن را گرونده و شناسا به حقّ دوستان تو ، تا آنكه بميرانى آن را بر اين» (1) .
حميد بن زياد ، از حسين بن محمد ، از چند نفر ، از ابان ، از يحيى بن ابى العلاء ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه آن حضرت در نزد خوابيدن ، مى فرمود كه :«آمَنْتُ بِاللّهِ ، وَكَفَرْتُ بِالطَّاغُوتِ ، اللّهُمَّ احْفَظْنِي فِي مَنَامِي وَفِي يَقَظَتِي؛ ايمان آوردم به خدا و كافر شدم به طاغوت . خداوندا! نگاه دار مرا در خواب من و در بيدارى من» .
ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از جميل بن درّاج ، از محمد بن مروان روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«آيا نمى خواهيد كه شما را خبر دهم به آن چه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى فرمود ، چون به سوى فِراش[= بستر] خويش جا مى گرفت؟» عرض كردم : بلى ، مى خواهم . فرمود كه : «آيه الكرسى مى خواند و مى فرمود : بِسْمِ اللّهِ آمَنْتُ بِاللّهِ ، وَكَفَرْتُ بِالطَّاغُوتِ ، اللّهُمَّ احْفَظْنِي فِي مَنَامِي وَفِي يَقَظَتِي؛ به نام خدا . ايمان آوردم به خدا و كافر شدم به طاغوت . خداوندا! نگاه دار مرا در خواب من و در بيدارى من» .
.
ص: 450
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مَيْمُونٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِ يَقُولُ: اللّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنَ الِاحْتِلَامِ، وَ مِنْ سُوءِ الْأَحْلَامِ، وَ أَنْ يَلْعَبَ بِيَ الشَّيْطَانُ فِي الْيَقَظَةِ وَ الْمَنَامِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ جَمِيعاً، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«تَسْبِيحُ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ عليهاالسلام: إِذَا أَخَذْتَ مَضْجَعَكَ، فَكَبِّرِ اللّهَ أَرْبَعاً وَ ثَلَاثِينَ، وَ احْمَدْهُ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِينَ، وَ سَبِّحْهُ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِينَ، وَ تَقْرَأُ آيَةَ الْكُرْسِيِّ، وَ الْمُعَوِّذَتَيْنِ، وَ عَشْرَ آيَاتٍ مِنْ أَوَّلِ الصَّافَّاتِ، وَ عَشْراً مِنْ آخِرِهَا».
عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ، عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ، عَنْ أَخِيهِ، أَنَّ شِهَابَ بْنَ عَبْدِ رَبِّهِ سَأَلَهُ أَنْ يَسْأَلَ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، وَ قَالَ: قُلْ لَهُ: إِنَّ امْرَأَةً تُفْزِعُنِي فِي الْمَنَامِ بِاللَّيْلِ، فَقَالَ:«قُلْ لَهُ: اجْعَلْ مِسْبَاحاً، وَ كَبِّرِ اللّهَ أَرْبَعاً وَ ثَلَاثِينَ تَكْبِيرَةً، وَ سَبِّحِ اللّهَ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِينَ تَسْبِيحَةً، وَ احْمَدِ اللّهَ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِينَ؛ وَ قُلْ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ ، وَ لَهُ الْحَمْدُ، يُحْيِي وَ يُمِيتُ، وَ يُمِيتُ وَ يُحْيِي، بِيَدِهِ الْخَيْرُ، وَ لَهُ اخْتِلَافُ اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ، وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ عَشْرَ مَرَّاتٍ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَنَّهُ أَتَاهُ ابْنٌ لَهُ لَيْلَةً، فَقَالَ لَهُ: يَا أَبَهْ، أُرِيدُ أَنْ أَنَامَ، فَقَالَ:«يَا بُنَيَّ، قُلْ: أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً صلى الله عليه و آله عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، أَعُوذُ بِعَظَمَةِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِعِزَّةِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِقُدْرَةِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِجَلَالِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِسُلْطَانِ اللّهِ، إِنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ، وَ أَعُوذُ بِعَفْوِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِغُفْرَانِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِرَحْمَةِ اللّهِ مِنْ شَرِّ السَّامَّةِ وَ الْهَامَّةِ، وَ مِنْ شَرِّ كُلِّ دَابَّةٍ صَغِيرَةٍ أَوْ كَبِيرَةٍ، بِلَيْلٍ أَوْ نَهَارٍ، وَ مِنْ شَرِّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَ الْاءِنْسِ، وَ مِنْ شَرِّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ، وَ مِنْ شَرِّ الصَّوَاعِقِ وَ الْبَرَدِ؛ اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ عَبْدِكَ وَ رَسُولِكَ». قَالَ مُعَاوِيَةُ: فَيَقُولُ الصَّبِيُّ: الطَّيِّبُ عِنْدَ ذِكْرِ النَّبِيِّ الْمُبَارَكِ؟ قَالَ: «نَعَمْ يَا بُنَيَّ، الطَّيِّبُ الْمُبَارَكُ».
.
ص: 451
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از پدرش ، از عبداللّه بن ميمون ، از امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمود كه : اللّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنَ الِاحْتِلَامِ ، وَمِنْ سُوءِ الْأَحْلَامِ ، وَأَنْ يَلْعَبَ بِيَ الشَّيْطَانُ فِي الْيَقَظَةِ وَالْمَنَامِ؛ خداوندا! به درستى كه من پناه مى برم به تو از محتلم شدن و بد از خواب ها (يعنى خواب هاى پريشان) ، و از آنكه بازى كند با او ديو سركش در بيدارى و خواب» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن خالد و حسين بن سعيد هر دو ، از قاسم بن عروه ، از هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«تسبيح فاطمه زهرا _ عليهاالسّلام _ ، چنان است كه چون خوابگاه خود را فرا گرفتى ، سى و چهار «اللّه اكبر» و سى و سه «الحمدللّه » و سى و سه «سُبحان اللّهِ» بگو ، و آية الكرسى مى خوانى با سوره قل اعوذ بربّ الفلق و قل اعوذ بربّ النّاس ، و ده آيه از اوّل سوره صافّات ، و ده آيه از آخر آن» (كه عبارت است از : «وَالصّافّاتِ» تا «واصِبٌ» (1) ، و از «وَاِنَّ جُنْدَنا» تا «رَبِّ الْعالَمينَ» (2) ) .
از او ، از احمد بن محمد ، از حسين بن سعيد ، از فضالة بن ايّوب ، از داود بن فرقد ، از برادرش روايت است كه شهاب بن عبد ربّه ، از ما خواست كه از امام جعفر صادق عليه السلام سؤال كنيم و گفت كه : به آن حضرت عرض كن كه : در شب ، زنى در خواب ، مرا مى ترساند . چون به آن حضرت عرض كردم ، فرمود :«به او بگو كه تسبيحى را قرار ده ، و سى و چهار «اللّه اكبر» و سى و سه «سبحان اللّه » و سى و سه «الحمدللّه » بگو ، و ده مرتبه بگو كه : لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ ... وَهُوَعَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛ نيست خدايى ، مگر خدا ، در حالتى كه تنها است ، نيست شريكى از براى او . او است پادشاه ، و از براى او است ستايش . زنده مى كند و مى ميراند و مى ميراند و زنده مى كند . به دست او است خوبى و او را است اختلاف شب و روز ، و او بر هر چيزى توانا است» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از معاويه بن وهب ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه : در شبى ، پسرى از آن حضرت به خدمتش آمد و به آن حضرت عرض كرد كه : اى پدر بزرگوار! مى خواهم كه بخوابم . فرمود كه :«اى فرزند دلبند من! بگو كه : أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ ... اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ عَبْدِكَ وَرَسُولِكَ؛ گواهى مى دهم به اينكه نيست خدايى ، مگر خدا ، و اينكه محمد ، صلوات فرستد خدا بر او وبر آل او ، بنده او و فرستاده او است . پناه مى برم به بزرگى خدا ، و پناه مى برم به ارجمندى خدا ، و پناه مى برم به توانايى خدا ، و پناه مى برم به بزرگوارى خدا ، و پناه مى برم به سلطنت خدا . به درستى كه خدا بر هر چيزى توانا است . و پناه مى برم به گذشت خدا ، و پناه مى برم به آمرزش خدا ، و پناه مى برم به رحمت خدا از بدى هر حيوان زهردار و جنبنده زمين ، و از بدى هر جنبنده خُرد يا بزرگ در شب يا روز ، و از بدى فاسقان عرب و عجم ، و از بدى آتش ها كه از آسمان افتد و يا تگرگ . خداوندا! صلوات فرست بر محمد ، بنده خود و فرستاده خود» .معاويه گفت كه : پس آن كودك ، در نزد ذكر پيغمبر صلى الله عليه و آله ، الطيّب المبارك مى گفت . (و احتمال دارد كه معنى اين باشد كه آن كودك پاكيزه ، در نزد ذكر پيغمبر صلى الله عليه و آله ، المبارك مى گفت) . حضرت فرمود : «آرى ، اى فرزند دلبند من! الطيّب المبارك» (3) .
.
ص: 452
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ، قَالَ: قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَا تَبِيتَ لَيْلَةً حَتّى تَعَوَّذَ بِأَحَدَ عَشَرَ حَرْفاً» قُلْتُ: أَخْبِرْنِي بِهَا، قَالَ: قُلْ: أَعُوذُ بِعِزَّةِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِقُدْرَةِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِجَلَالِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِسُلْطَانِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِجَمَالِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِدَفْعِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِمَنْعِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِجَمْعِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِمُلْكِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِوَجْهِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِرَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ وَ بَرَأَ وَ ذَرَأَ ؛ وَ تَعَوَّذْ بِهِ كُلَّمَا شِئْتَ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ خَالِدِ بْنِ نَجِيحٍ، قَالَ: كَانَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«إِذَا أَوَيْتَ إِلى فِرَاشِكَ، فَقُلْ: بِسْمِ اللّهِ وَضَعْتُ جَنْبِيَ الْأَيْمَنَ لِلّهِ عَلى مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفاً لِلّهِ مُسْلِماً، وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ».
.
ص: 453
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از بعضى از اصحاب خويش ، از مفضّل بن عمر روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به من فرمود كه :«اگر توانى كه شبى را به روز نياورى تا آنكه به يازده حرف تعويذ كنى ، چنان كن» . عرض كردم كه : مرا به آنها خبر ده . مفضّل گفت كه : حضرت فرمود : «بگو كه : أَعُوذُ بِعِزَّةِ اللّهِ ... مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ وَبَرَأَ وَذَرَأَ؛ «پناه مى برم به ارجمندى خدا ، و پناه مى برم به توانايى خدا ، و پناه مى برم به بزرگوارى خدا ، و پناه مى برم به سلطنت خدا ، و پناه مى برم به زينت خدا ، و پناه مى برم به دفع خدا ، و پناه مى برم به منع خدا ، و پناه مى برم به جمع خدا ، و پناه مى برم به پادشاهى خدا ، و پناه مى برم به ذات خدا ، و پناه مى برم به فرستاده خدا ، صلوات فرستد خدا بر او و آل او ، از بدى آن چه آفريده و ترتيب داده و درست نموده» ، و به اين تعويذ كن در هر زمان كه خواسته باشى» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از عثمان بن عيسى ، از خالد بن نجيح كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام مى فرمود كه :«چون به سوى فراش خود جا بگيرى ، بگو كه : بِسْمِ اللّهِ وَضَعْتُ جَنْبِيَ الْأَيْمَنَ لِلّهِ عَلى مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفاً لِلّهِ مُسْلِماً ، وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ؛ به نام خدا . گذاشتم پهلوى خود را كه راست است از براى خدا و بر ملت (1) ابراهيم ، در حالتى كه مسلمانم و نيستم از جمله مشركان» .
.
ص: 454
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَيْمَانَ، عَنْ جَرَّاحٍ الْمَدَائِنِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِذَا قَامَ أَحَدُكُمْ مِنَ اللَّيْلِ، فَلْيَقُلْ: سُبْحَانَ رَبِّ النَّبِيِّينَ، وَ إِلَهِ الْمُرْسَلِينَ، وَ رَبِّ الْمُسْتَضْعَفِينَ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي يُحْيِي الْمَوْتى، وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ يَقُولُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : صَدَقَ عَبْدِي وَ شَكَرَ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى، عَنْ حَرِيزٍ، عَنْ زُرَارَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«إِذَا قُمْتَ بِاللَّيْلِ مِنْ مَنَامِكَ، فَقُلِ : الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي رَدَّ عَلَيَّ رُوحِي لِأَحْمَدَهُ وَ أَعْبُدَهُ ؛ فَإِذَا سَمِعْتَ صَوْتَ الدِّيكِ، فَقُلْ: سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِكَةِ وَ الرُّوحِ، سَبَقَتْ رَحْمَتُكَ غَضَبَكَ، لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ وَحْدَكَ، عَمِلْتُ سُوءاً، وَ ظَلَمْتُ نَفْسِي، فَاغْفِرْ لِي؛ فَإِنَّهُ لَا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَا أَنْتَ ؛ فَإِذَا قُمْتَ، فَانْظُرْ فِي آفَاقِ السَّمَاءِ، وَ قُلِ : اللّهُمَّ لَا يُوَارِي مِنْكَ لَيْلٌ دَاجٍ، وَ لَا سَمَاءٌ ذَاتُ أَبْرَاجٍ، وَ لَا أَرْضٌ ذَاتُ مِهَادٍ، وَ لَا ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ، وَ لَا بَحْرٌ لُجِّيٌّ تُدْلِجُ بَيْنَ يَدَيِ الْمُدْلِجِ مِنْ خَلْقِكَ، تَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْيُنِ وَ مَا تُخْفِي الصُّدُورُ، غَارَتِ النُّجُومُ، وَ نَامَتِ الْعُيُونُ، وَ أَنْتَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ، لَا تَأْخُذُكَ سِنَةٌ وَ لَا نَوْمٌ، سُبْحَانَ رَبِّي رَبِّ الْعَالَمِينَ، وَ إِلَهِ الْمُرْسَلِينَ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ».
.
ص: 455
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسين بن سعيد ، از نضر بن سويد ، از قاسم بن سليمان ، از جرّاح مدائنى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون يكى از شما در شب برخيزد ، بايد كه بگويد : سُبْحَانَ رَبِّ النَّبِيِّينَ ، وَإِلَهِ الْمُرْسَلِينَ ، وَرَبِّ الْمُسْتَضْعَفِينَ ، وَالْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي يُحْيِي الْمَوْتى ، وَهُوَعَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛ «پاك و منزه مى شمارم پروردگار پيغمبران ، و خداى فرستاده شدگان ، و پروردگار ناتوانان ، و ستايش مر خداى را است ، كسى كه زنده مى گرداند مردگان را ، و او بر هر چيزى توانا است» ، خداى _ تعالى _ مى فرمايد كه : بنده من راست گفت و شكر كرد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از حريز ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون در شب از خواب برخيزى ، بگو : الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي رَدَّ عَلَيَّ رُوحِي لِأَحْمَدَهُ وَأَعْبُدَهُ؛ «ستايش مر خدايى را است كه برگردانيده بر من روح مرا ، از براى آنكه بستايم و بپرستم او را» ، پس چون آواز خروس را بشنوى ، بگو : سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ ... فَإِنَّهُ لَا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَا أَنْتَ؛ «پاك است از هر بدى و نقص ، و به غايت پاكيزه است پروردگار فرشتگان و روح . پيشى گرفت رحمتت بر غضبت . نيست خدايى ، مگر تو ، در حالتى كه تنهايى ، نيست شريكى از برايت . كردم بدى و ستم نمودم بر خودم ، پس بيامرز مرا . به درستى كه نمى آمرزد گناهان را ، مگر تو» ، پس چون برخاستى ، به سوى كران هاى آسمان نظر كن و بگو : اللّهُمَّ لَا يُوَارِي مِنْكَ لَيْلٌ دَاجٍ ... وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ؛ خداوندا! نمى پوشد از تو شب تار ، و نه آسمانِ صاحب برج ها ، و نه زمينِ صاحب قرارگاه ، و نه تاريكى هايى كه پاره اى از آنها زبر پاره اى است ، و نه در درياى گود پر آب مى روى در اوّل شب پيش روى اوّل شب رونده از آفريدگانت . مى دانى خيانت چشم ها را و آن چه پنهان مى كند سينه ها . فرو رفتند ستاره ها و به خواب رفتند چشم ها ، و تويى زنده پاينده . فرا نمى گيرد تو را پينكى (1) و نه خواب . پاك و منزّه است پروردگارم . پروردگار جهانيان و خداى پيغمبران . و ستايش مر خدايى را است كه پروردگار جهانيان است» .
.
ص: 456
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيى، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ الْحَجَّاجِ، قَالَ: كَانَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام إِذَا قَامَ آخِرَ اللَّيْلِ، يَرْفَعُ صَوْتَهُ حَتّى يُسْمِعَ أَهْلَ الدَّارِ، وَ يَقُولُ:«اللّهُمَّ أَعِنِّي عَلى هَوْلِ الْمُطَّلَعِ، وَ وَسِّعْ عَلَيَّ ضِيقَ الْمَضْجَعِ ، وَ ارْزُقْنِي خَيْرَ مَا قَبْلَ الْمَوْتِ، وَ ارْزُقْنِي خَيْرَ مَا بَعْدَ الْمَوْتِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ، قَالَ:«تَقُولُ إِذَا أَرَدْتَ النَّوْمَ: اللّهُمَّ إِنْ أَمْسَكْتَ نَفْسِي فَارْحَمْهَا، وَ إِنْ أَرْسَلْتَهَا فَاحْفَظْهَا».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ جَمِيعاً، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ، عَنْ يَحْيَى الْحَلَبِيِّ، عَنْ أَبِي أُسَامَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«مَنْ قَرَأَ «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ» مِائَةَ مَرَّةٍ حِينَ يَأْخُذُ مَضْجَعَهُ، غُفِرَ لَهُ مَا عَمِلَ قَبْلَ ذلِكَ خَمْسِينَ عَاماً». وَ قَالَ يَحْيى: فَسَأَلْتُ سَمَاعَةَ عَنْ ذلِكَ، فَقَالَ: حَدَّثَنِي أَبُو بَصِيرٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ ذلِكَ، وَ قَالَ: «يَا أَبَا مُحَمَّدٍ، أَمَا إِنَّكَ إِنْ جَرَّبْتَهُ وَجَدْتَهُ سَدِيداً».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إِذَا أَوى إِلى فِرَاشِهِ، قَالَ: اللّهُمَّ بِاسْمِكَ أَحْيَا، وَ بِاسْمِكَ أَمُوتُ ؛ فَإِذَا قَامَ مِنْ نَوْمِهِ، قَالَ: الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي أَحْيَانِي بَعْدَ مَا أَمَاتَنِي، وَ إِلَيْهِ النُّشُورُ». وَ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «مَنْ قَرَأَ عِنْدَ مَنَامِهِ آيَةَ الْكُرْسِيِّ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ، وَ الْايَةَ الَّتِي فِي آلِ عِمْرَانَ: «شَهِدَ اللّهُ أَن_َّهُ لا إِلهَ إِلََّا هُوَ وَ الْمَلائِكَةُ» وَ آيَةَ السُّخْرَةِ، وَ آيَةَ السَّجْدَةِ، وُكِّلَ بِهِ شَيْطَانَانِ يَحْفَظَانِهِ مِنْ مَرَدَةِ الشَّيَاطِينِ ، شَاؤُوا أَوْ أَبَوْا، وَ مَعَهُمَا مِنَ اللّهِ ثَلَاثُونَ مَلَكاً يَحْمَدُونَ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ وَ يُسَبِّحُونَهُ وَ يُهَلِّلُونَهُ وَ يُكَبِّرُونَهُ وَ يَسْتَغْفِرُونَهُ لَهُ إِلى أَنْ يَنْتَبِهَ ذلِكَ الْعَبْدُ مِنْ نَوْمِهِ، وَ ثَوَابُ ذلِكَ لَهُ».
.
ص: 457
ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار و محمد بن اسماعيل ، از فضل بن شاذان هر دو ، از صفوان بن يحيى ، از عبدالرحمان بن حجّاج روايت كرده اند كه گفت : چون امام جعفر صادق عليه السلام در آخر شب برمى خاست ، آواز خود را بلند مى كرد تا به مردم آن خانه بشنواند ، يا آنكه ايشان بشنوند ، و مى فرمود كه :«اللّهُمَّ أَعِنِّي عَلى هَوْلِ الْمُطَّلَعِ ، وَوَسِّعْ عَلَيَّ ضِيقَ الْمَضْجَعِ ، وَارْزُقْنِي خَيْرَ مَا قَبْلَ الْمَوْتِ ، وَارْزُقْنِي خَيْرَ مَا بَعْدَ الْمَوْتِ؛ خداوندا! يارى ده مرا از ترس موضع اطّلاع ، و فراخى ده بر من تنگى خوابگاه را ، و روزى كن مرا خوبى آن چه پيش از مردن است ، و روزى كن مرا آنچه بعد از مردن است» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از بعضى از اصحاب خويش روايت كرده و آن را مرفوع ساخته ، گفت كه :«چون خواهى كه بخوابى ، مى گويى : اللّهُمَّ إِنْ أَمْسَكْتَ نَفْسِي فَارْحَمْهَا ، وَإِنْ أَرْسَلْتَهَا فَاحْفَظْهَا؛ خداوندا! اگر نگاه دارى جان مرا ، پس بر آن رحم كن ، و اگر رها مى كنى ، پس نگاه دار آن را» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن خالد و حسين بن سعيد هر دو ، از نضر بن سويد ، از يحيى حلبى ، از ابواسامه روايت كرده اند كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه در هنگامى كه خوابگاه خود را فرا مى گيرد و مى خوابد ، صد مرتبه سوره «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» (1) را بخواند ، آن چه پيش از آن عمل كرده در پنجاه سال ، از برايش آمرزيده شود» . يحيى گفت : پس از سماعه اين را پرسيدم ، گفت كه : حديث كرد مرا ابوبصير و گفت كه : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه اين را مى فرمود ، و فرمود كه : «اى ابومحمد! به درستى كه تو اگر اين را تجربه كنى ، درست خواهى يافت» .
چند نفر از اصحاب ما ، از سهل بن زياد و احمد بن محمد هر دو روايت كرده اند ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از ابن قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله چون به سوى فراش خويش جا مى گرفت ، مى فرمود كه : اَللّهُمَّ بِاِسْمِكَ أحْيَا وَبِاسْمِكَ أَمُوتُ؛ «خداوندا! به نام تو زنده مى باشم و به نام تو مى ميرم» ، و چون از خواب برمى خاست ، مى فرمود : الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي أَحْيَانِي بَعْدَ مَا أَمَاتَنِي ، وَإِلَيْهِ النُّشُورُ؛ ستايش مر خدايى را است كه زنده گردانيده مرا ، بعد از آنكه ميرانده بوده مرا ، و به سوى او است برخاستن» ، و گفت كه : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه : «هر كه در نزد خواب ، سه مرتبه آية الكرسى ، و آيه اى كه در سوره آل عمران است؛ يعنى «شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ وَالْمَلائِكَةُ» (2) تا آخر ، و آيه سخره (يعنى : «اِنَّ رَبِّكُمْ اللّهُ» تا «تَبارَكَ اللّهُ رَبُّ الْعالَمينَ» (3) كه در سوره اعراف است) ، و آيه حم سجده را يعنى : «سَنُريهِمْ اياتِنا فِى الْافاقِ» تا «بِكُلِّ شَيْئٍ مُحيطٌ» ) (4) بخواند ، دو شيطان بر او موكّل شوند كه او را حفظ كنند از سركشان شياطين؛ خواه آن دو شيطان خواهند ، و خواه ابا داشته باشند . و با آن دو شيطان ، سى فرشته باشند از جانب خدا ، كه خداى عز و جل را حمد كنند ، واو را تسبيح و تهليل و تعظيم نمايند (و «الحمدللّه و سبحان اللّه و لا اله الا اللّه و اللّه اكبر» گويند) ، و از آن جناب آمرزش طلبند ، تا آن بنده بيدار شود از خواب ، و ثواب اين از براى او است» .
.
ص: 458
أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْكُوفِيُّ، عَنْ حَمْدَانَ الْقَلَانِسِيِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِيدِ، عَنْ أَبَانٍ، عَنْ عَامِرِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ بْنِ جُذَاعَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَا مِنْ أَحَدٍ يَقْرَأُ آخِرَ الْكَهْفِ عِنْدَ النَّوْمِ إِلَا تَيَقَّظَ فِي السَّاعَةِ الَّتِي يُرِيدُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : مَنْ أَرَادَ شَيْئاً مِنْ قِيَامِ اللَّيْلِ وَ أَخَذَ مَضْجَعَهُ فَلْيَقُلْ: اللّهُمَّ لَا تُؤْمِنِّي مَكْرَكَ، وَ لَا تُنْسِنِي ذِكْرَكَ، وَ لَا تَجْعَلْنِي مِنَ الْغَافِلِينَ ، أَقُومُ سَاعَةَ كَذَا وَ كَذَا ، إِلَا وَكَّلَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِهِ مَلَكاً يُنَبِّهُهُ تِلْكَ السَّاعَةَ».
50 _ بَابُ الدُّعَاءِ إِذَا خَرَجَ الْاءِنْسَانُ مِنْ مَنْزِلِهِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ الْخَرَّازِ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، قَالَ:رَأَيْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يُحَرِّكُ شَفَتَيْهِ حِينَ أَرَادَ أَنْ يَخْرُجَ وَ هُوَ قَائِمٌ عَلَى الْبَابِ، فَقُلْتُ: إِنِّي رَأَيْتُكَ تُحَرِّكُ شَفَتَيْكَ حِينَ خَرَجْتَ، فَهَلْ قُلْتَ شَيْئاً؟ قَالَ: «نَعَمْ، إِنَّ الْاءِنْسَانَ إِذَا خَرَجَ مِنْ مَنْزِلِهِ، قَالَ حِينَ يُرِيدُ أَنْ يَخْرُجَ: اللّهُ أَكْبَرُ، اللّهُ أَكْبَرُ _ ثَلَاثاً _ بِاللّهِ أَخْرُجُ، وَ بِاللّهِ أَدْخُلُ، وَ عَلَى اللّهِ أَتَوَكَّلُ _ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ _ اللّهُمَّ افْتَحْ لِي فِي وَجْهِي هذَا بِخَيْرٍ، وَ اخْتِمْ لِي بِخَيْرٍ، وَ قِنِي شَرَّ كُلِّ دَابَّةٍ أَنْتَ آخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا، إِنَّ رَبِّي عَلى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ لَمْ يَزَلْ فِي ضَمَانِ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ حَتّى يَرُدَّهُ اللّهُ إِلَى الْمَكَانِ الَّذِي كَانَ فِيهِ». مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، مِثْلَهُ.
.
ص: 459
احمد بن محمد كوفى ، از حمدان قلانسى ، از محمد بن وليد ، از ابان ، از عامر بن عبيداللّه بن جذاعه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هيچ كس نيست كه آخر سوره كهف (يعنى : «قُلْ اِنَّما» (1) ، تا آخر سوره را) در نزد خواب بخواند ، مگر آنكه بيدار شود در آن ساعتى كه مى خواهد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود : هر كه خواهد كه چيزى از شب را برخيزد و خوابگاه خود را فرا گيرد و بخوابد ، بايد كه بگويد : اللّهُمَّ لَا تُؤْمِنِّي مَكْرَكَ ، وَلَا تُنْسِنِي ذِكْرَكَ ، وَلَا تَجْعَلْنِي مِنَ الْغَافِلِينَ؛ «خداوندا! ايمن مگردان مرا از مكر خود ، و فراموشى مده مرا از ياد خود ، و مگردان مرا از جمله بى خبران» ، مگر آنكه خداى _ تعالى _ فرشته اى را بر او بگمارد ، كه او را در آن ساعت بيدار كند» .
50 . باب در ذكر دعا ، چون آدمى از منزلش بيرون رودعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابوايّوب خزّاز ، از ابوحمزه روايت كرده است كه گفت : حضرت امام جعفر صادق عليه السلام را ديدم كه لب هاى خود را مى جنبانيد ، در هنگامى كه مى خواست بيرون رود ، و آن حضرت بر در ايستاده بود . پس عرض كردم كه : من تو را ديدم كه لب هاى خود را مى جنبانيدى ، در هنگامى كه بيرون آمدى ، پس آيا هيچ گفتى؟ فرمود :«آرى ، به درستى كه آدمى چون از منزلش بيرون آيد ، و در هنگامى كه مى خواهد بيرون آيد ، سه مرتبه : اللّه اكبر ، بگويد و بگويد : بِاللّهِ أَخْرُجُ ... إِنَّ رَبِّي عَلى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ؛ «به يارى خدا پا بيرون بردم ، و به يارى خدا داخل مى شوم ، و بر خدا توكل مى كنم . خداوندا! بگشا از برايم در صبح (2) را به خوبى ، و به آخر رسان از برايم به خوبى ، و نگاه دار مرا از بدى هر جنبنده اى ، كه تو فراگيرنده اى موى پيشانيش را . به درستى كه پروردگارم بر راه راست است» ، پيوسته در ضمان خداى _ تعالى _ باشد ، تا آنكه او را برگرداند به سوى جايى كه در آن بوده» . محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از ابوايّوب ، از ابوحمزه ، مثل اين را روايت كرده است .
.
ص: 460
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، قَالَ: أَتَيْتُ بَابَ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام، فَوَافَقْتُهُ حِينَ خَرَجَ مِنَ الْبَابِ، فَقَالَ:«بِسْمِ اللّهِ، آمَنْتُ بِاللّهِ، وَ تَوَكَّلْتُ عَلَى اللّهِ». ثُمَّ قَالَ: «يَا أَبَا حَمْزَةَ، إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا خَرَجَ مِنْ مَنْزِلِهِ عَرَضَ لَهُ الشَّيْطَانُ، فَإِذَا قَالَ: بِسْمِ اللّهِ، قَالَ الْمَلَكَانِ: كُفِيتَ، فَإِذَا قَالَ: آمَنْتُ بِاللّهِ، قَالَا: هُدِيتَ، فَإِذَا قَالَ: تَوَكَّلْتُ عَلَى اللّهِ، قَالَا: وُقِيتَ، فَيَتَنَحَّى الشَّيْطَانُ، فَيَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ: كَيْفَ لَنَا بِمَنْ هُدِيَ وَ كُفِيَ وَ وُقِيَ؟» قَالَ : ثُمَّ قَالَ: «اللّهُمَّ إِنَّ عِرْضِي لَكَ الْيَوْمَ» . ثُمَّ قَالَ: «يَا أَبَا حَمْزَةَ، إِنْ تَرَكْتَ النَّاسَ لَمْ يَتْرُكُوكَ، وَ إِنْ رَفَضْتَهُمْ لَمْ يَرْفُضُوكَ» قُلْتُ: فَمَا أَصْنَعُ؟ قَالَ: «أَعْطِهِمْ مِنْ عِرْضِكَ لِيَوْمِ فَقْرِكَ وَ فَاقَتِكَ».
.
ص: 461
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از مالك بن عطيّه ، از ابوحمزه ثمالى روايت كرده است كه گفت : بر در خانه حضرت على بن الحسين عليه السلام آمدم و به آن حضرت برخوردم ، در هنگامى كه از در درآمده بود . پس فرمود :«بِسْمِ اللّهِ ، آمَنْتُ بِاللّهِ ، وَتَوَكَّلْتُ عَلَى اللّهِ؛ به نام خدا . ايمان آوردم به خدا وتوكل كردم بر خدا» ، بعد از آن فرمود كه : «اى ابوحمزه! به درستى كه بنده چون از منزلش بيرون آيد ، شيطان او را پيش آيد . پس چون بگويد كه : بسم اللّه ، دو فرشته مى گويند كه : كفايت كرده شدى ، و چون بگويد : آمَنْتُ بِاللّهِ ، به او مى گويند كه : ره نموده شدى ، و چون بگويد كه : تَوَكَّلْتُ عَلَى اللّهِ ، به او مى گويند كه : نگاه داشته شدى؛ پس شياطين دور مى شوند و به يكديگر مى گويند كه : چگونه ما را دستى باشد به كسى كه كفايت و هدايت شد ، و او را نگاه داشتند؟» ابوحمزه گفت كه : بعد از آن فرمود كه : «اللّهُمَّ إِنَّ عِرْضِي لَكَ الْيَوْمَ؛ خداوندا! به درستى كه عرض [= آبروى] من از براى تو است» ، پس فرمود كه : «اى ابوحمزه! اگر مردم را ترك كنى ، ايشان تو را ترك نكنند ، و اگر ايشان را وا گذارى ، ايشان تو را وا نگذارند» . عرض كردم : پس چه كنم؟ فرمود : «به ايشان عطا كن از عرض خويش ، از براى روز فقر و احتياجت» .
.
ص: 462
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، قَالَ: اسْتَأْذَنْتُ عَلى أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، فَخَرَجَ إِلَيَّ وَ شَفَتَاهُ تَتَحَرَّكَانِ، فَقُلْتُ لَهُ: فَقَالَ:«أَ فَطَنْتَ لِذلِكَ يَا ثُمَالِيُّ؟» قُلْتُ: نَعَمْ، جُعِلْتُ فِدَاكَ، قَالَ: «إِنِّي _ وَ اللّهِ _ تَكَلَّمْتُ بِكَلَامٍ مَا تَكَلَّمَ بِهِ أَحَدٌ قَطُّ إِلَا كَفَاهُ اللّهُ مَا أَهَمَّهُ مِنْ أَمْرِ دُنْيَاهُ وَ آخِرَتِهِ» قَالَ: قُلْتُ لَهُ: أَخْبِرْنِي بِهِ، قَالَ: «نَعَمْ، مَنْ قَالَ حِينَ يَخْرُجُ مِنْ مَنْزِلِهِ: بِسْمِ اللّهِ، حَسْبِيَ اللّهُ، تَوَكَّلْتُ عَلَى اللّهِ، اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ خَيْرَ أُمُورِي كُلِّهَا، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ خِزْيِ الدُّنْيَا وَ عَذَابِ الْاخِرَةِ كَفَاهُ اللّهُ مَا أَهَمَّهُ مِنْ أَمْرِ دُنْيَاهُ وَ آخِرَتِهِ».
عَنْهُ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ قَالَ حِينَ يَخْرُجُ مِنْ بَابِ دَارِهِ: أَعُوذُ بِمَا عَاذَتْ بِهِ مَلَائِكَةُ اللّهِ مِنْ شَرِّ هذَا الْيَوْمِ الْجَدِيدِ _ الَّذِي إِذَا غَابَتْ شَمْسُهُ لَمْ يَعُدْ _ مِنْ شَرِّ نَفْسِي، وَ مِنْ شَرِّ غَيْرِي، وَ مِنْ شَرِّ الشَّيَاطِينِ، وَ مِنْ شَرِّ مَنْ نَصَبَ لِأَوْلِيَاءِ اللّهِ، وَ مِنْ شَرِّ الْجِنِّ وَ الْاءِنْسِ، وَ مِنْ شَرِّ السِّبَاعِ وَ الْهَوَامِّ، وَ مِنْ شَرِّ رُكُوبِ الْمَحَارِمِ كُلِّهَا، أُجِيرُ نَفْسِي بِاللّهِ مِنْ كُلِّ شَرٍّ غَفَرَ اللّهُ لَهُ، وَ تَابَ عَلَيْهِ، وَ كَفَاهُ الْهَمَّ، وَ حَجَزَهُ عَنِ السُّوءِ، وَ عَصَمَهُ مِنَ الشَّرِّ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِذَا خَرَجْتَ مِنْ مَنْزِلِكَ، فَقُلْ: بِسْمِ اللّهِ تَوَكَّلْتُ عَلَى اللّهِ، لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ ؛ اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ خَيْرَ مَا خَرَجْتُ لَهُ، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ مَا خَرَجْتُ لَهُ؛ اللّهُمَّ أَوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ فَضْلِكَ، وَ أَتْمِمْ عَلَيَّ نِعْمَتَكَ، وَ اسْتَعْمِلْنِي فِي طَاعَتِكَ، وَ اجْعَلْ رَغْبَتِي فِيمَا عِنْدَكَ، وَ تَوَفَّنِي عَلَى مِلَّتِكَ وَ مِلَّةِ رَسُولِكَ صلى الله عليه و آله ».
.
ص: 463
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از عثمان بن عيسى ، از ابوحمزه كه گفت : رخصت طلبيدم كه بر امام محمد باقر عليه السلام داخل شويم . پس به سوى من بيرون آمد و لبهايش مى جنبيد . پس در اين باب با آن حضرت سخن گفتم . فرمود كه :«آيا به اين عالم و دانا شدى و فهميدى ، اى ثمالى؟!» عرض كردم : آرى ، فداى تو گردم! فرمود : «به خدا سوگند كه من به كلامى تكلّم كردم ، كه هرگز هيچ كس به آن تكلّم نكرده ، مگر آنكه خدا از او كفايت نموده ، آن چه را كه مقصود او بوده از امر دنيا و آخرتش» . ابوحمزه گفت كه : به آن حضرت عرض كردم كه : مرا به آن خبر ده . فرمود : «آرى ، هر كه در هنگامى كه از منزلش بيرون مى آيد ، بگويد كه : بِسْمِ اللّهِ ، حَسْبِيَ اللّهُ ، تَوَكَّلْتُ عَلَى اللّهِ ، اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ خَيْرَ أُمُورِي كُلِّهَا ، وَأَعُوذُ بِكَ مِنْ خِزْيِ الدُّنْيَا وَعَذَابِ الْاخِرَةِ؛ «به نام خدا ، و توكّل كردم بر خدا . خداوندا! همانا من سؤال مى كنم از تو خوبى كارهايم را همه ، و پناه مى برم به تو از رسوايى و خوارى دنيا و عذاب آخرت» ، خدا از او كفايت كند ، آن چه را كه مقصود او باشد از امر دنيا و آخرتش» .
از او ، از على بن حكم ، از عاصم بن حميد ، از ابوبصير ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«هر كه در وقتى كه از در خانه خويش بيرون مى رود ، بگويد كه : أَعُوذُ بِمَا عَاذَتْ بِهِ مَلَائِكَةُ اللّهِ ... أُجِيرُ نَفْسِي بِاللّهِ مِنْ كُلِّ شَرٍّ؛ «پناه مى برم به آنچه پناه برده اند به آن ، فرشتگان خدا از براى اين روز تازه ، كه چون پنهان شوى ، آفتابش برنگردد از بدى نفس خود ، و از بدى غير خود ، و از بدى شياطين ، و از بدى آنكه عداوت ورزد با دوستان خدا ، و از بدى پرى و مردم ، و بدى درندگان و جنبندگان زمين ، و بدى مرتكب شدن محرّمات ، همه آنها . پناه مى دهم جان خودم را به خدا از هر بدى» ، خدا او را بيامرزد ، و توبه اش را قبول فرمايد ، و مقصودش را از او كفايت كند ، و او را از بد كردن منع فرمايد ، و از بدى نگاه دارد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از معاوية بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون از منزل خود بيرون آيى ، بگو : بِسْمِ اللّهِ تَوَكَّلْتُ عَلَى اللّهِ ... وَتَوَفَّنِي عَلَى مِلَّتِكَ وَمِلَّةِ رَسُولِكَ؛ به نام خدا . توكّل كردم بر خدا . نيست گرديدنى و نه توانايى ، مگر به خدا . خداوندا! به درستى كه سؤال مى كنم از تو ، خوبى آن چه بيرون آمده ام از براى آن ، و پناه مى برم به تو ، از بدى آن چه بيرون شده ام از براى آن . وسعت ده بر من نعمت خود را ، و كار فرما مرا در فرمان بردارى خود ، و بگردان رغبت را در آن چه در نزد تو است ، و بميران مرا بر كيش خود و كيش پيغمبر خود ، صلوات فرستد خدا بر او و آل او» .
.
ص: 464
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِي هَاشِمٍ، عَنْ أَبِي خَدِيجَةَ، قَالَ: كَانَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام إِذَا خَرَجَ يَقُولُ:«اللّهُمَّ بِكَ خَرَجْتُ، وَ لَكَ أَسْلَمْتُ، وَ بِكَ آمَنْتُ، وَ عَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ؛ اللّهُمَّ بَارِكْ لِي فِي يَوْمِي هذَا، وَ ارْزُقْنِي فَوْزَهُ وَ فَتْحَهُ وَ نَصْرَهُ وَ طَهُورَهُ وَ هُدَاهُ وَ بَرَكَتَهُ، وَ اصْرِفْ عَنِّي شَرَّهُ وَ شَرَّ مَا فِيهِ ؛ بِسْمِ اللّهِ وَ بِاللّهِ وَ اللّهُ أَكْبَرُ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ؛ اللّهُمَّ إِنِّي قَدْ خَرَجْتُ، فَبَارِكْ لِي فِي خُرُوجِي، وَ انْفَعْنِي بِهِ» . قَالَ: وَ إِذَا دَخَلَ فِي مَنْزِلِهِ، قَالَ ذلِكَ.
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنِ الرِّضَا عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ أَبِي عليه السلام إِذَا خَرَجَ مِنْ مَنْزِلِهِ، قَالَ: بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، خَرَجْتُ بِحَوْلِ اللّهِ وَ قُوَّتِهِ لَا بِحَوْلٍ مِنِّي وَ لَا قُوَّتِي، بَلْ بِحَوْلِكَ وَ قُوَّتِكَ، يَا رَبِّ مُتَعَرِّضاً لِرِزْقِكَ، فَأْتِنِي بِهِ فِي عَافِيَةٍ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَطِيَّةَ، عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَنْ قَرَأَ «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ» حِينَ يَخْرُجُ مِنْ مَنْزِلِهِ عَشْرَ مَرَّاتٍ ، لَمْ يَزَلْ فِي حِفْظِ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ وَ كِلَاءَتِهِ حَتّى يَرْجِعَ إِلى مَنْزِلِهِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ، عَنْ صَبَّاحٍ الْحَذَّاءِ، قَالَ: قَالَ أَبُو الْحَسَنِ عليه السلام :«إِذَا أَرَدْتَ السَّفَرَ، فَقِفْ عَلى بَابِ دَارِكَ، وَ اقْرَأْ فَاتِحَةَ الْكِتَابِ أَمَامَكَ وَ عَنْ يَمِينِكَ وَ عَنْ شِمَالِكَ ، وَ «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ» أَمَامَكَ وَ عَنْ يَمِينِكَ وَ عَنْ شِمَالِكَ ،وَ «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ» وَ «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ» أَمَامَكَ وَ عَنْ يَمِينِكَ وَ عَنْ شِمَالِكَ. ثُمَّ قُلِ: اللّهُمَّ احْفَظْنِي وَ احْفَظْ مَا مَعِي، وَ سَلِّمْنِي وَ سَلِّمْ مَا مَعِي، وَ بَلِّغْنِي وَ بَلِّغْ مَا مَعِي بَلَاغاً حَسَناً». ثُمَّ قَالَ: «أَ مَا رَأَيْتَ الرَّجُلَ يُحْفَظُ وَ لَا يُحْفَظُ مَا مَعَهُ، وَ يَسْلَمُ وَ لَا يَسْلَمُ مَا مَعَهُ، وَ يَبْلُغُ وَ لَا يَبْلُغُ مَا مَعَهُ؟».
.
ص: 465
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از محمد بن على ، از عبدالرحمان بن ابى هاشم ، از ابوخديجه كه گفت : حضرت امام جعفر صادق عليه السلام چون از منزل خويش بيرون مى رفت ، مى فرمود :«اللّهُمَّ بِكَ خَرَجْتُ ، وَلَكَ أَسْلَمْتُ ، وَبِكَ آمَنْتُ ، وَعَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ؛ اللّهُمَّ بَارِكْ لِي فِي يَوْمِي هذَا ، وَارْزُقْنِي فَوْزَهُ وَفَتْحَهُ وَنَصْرَهُ وَطَهُورَهُ وَهُدَاهُ وَبَرَكَتَهُ ، وَاصْرِفْ عَنِّي شَرَّهُ وَشَرَّ مَا فِيهِ ؛ بِسْمِ اللّهِ وَبِاللّهِ وَاللّهُ أَكْبَرُ ، وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ؛ اللّهُمَّ إِنِّي قَدْ خَرَجْتُ ، فَبَارِكْ لِي فِي خُرُوجِي ، وَانْفَعْنِي بِهِ؛ خداوندا! به تو بيرون رفتم ، و از براى تو اسلام آوردم ، و به تو گرويدم ، و بر تو توكل كردم . خداوندا! مبارك گردان بر من در همين روز ، و روزى كن مرا رستگارى آن ، و گشاد آن ، و يارى آن ، و پاكى آن ، و راهنمايى آن ، و بركت آن ، و بگردان از من بدى آن را ، و بدى آنچه در آن است . به نام خدا ، و به خدا ، و خدا بزرگ است ، و ستايش مر خدايى را است كه پروردگار جهانيان است . خداوندا! به درستى كه من به حقيقت بيرون آمده ام ، پس مبارك گردان از برايم ، و نفع ده مرا به آن» ، و فرمود كه : چون در منزلش داخل مى شد ، همين را مى فرمود .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از حضرت امام رضا روايت كرده است كه فرمود :«چون پدرم عليه السلام از منزلش بيرون مى آمد ، مى فرمود كه : بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ... فَأْتِنِي بِهِ فِي عَافِيَةٍ؛ به نام خداى بخشاينده مهربان . بيرون آمدم به نيرومندى خدا و توانايى او ، نه نيرومندى از من و نه توانايى من؛ بلكه ، نيرومندى تو و توانايى تو . اى پروردگار من در حالتى كه در پى روزى توام ، پس بياور آن را نزد من در عافيت» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حسن بن عطيّه ، از عمر بن يزيد روايت كرده است كه گفت : امام جفعر صادق عليه السلام فرمود كه :«هر كه در هنگامى كه از منزلش بيرون مى آيد ، ده مرتبه سوره «قُلْ هُوَاللّهُ أَحَدٌ» را بخواند ، پيوسته در حفظ و نگاهدارى خداى _ تعالى _ باشد ، تا به سوى منزل خود برگردد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از موسى بن قاسم ، از صبّاح حذّاء كه گفت : امام موسى كاظم عليه السلام فرمود كه :«چون خواهى كه به سفر روى ، بر در خانه ات بايست ، و سوره فاتحة الكتاب را بخوان در پيش رو ، و از جانب راست ، و از جانب چپ ، و سوره «قُلْ هُوَاللّهُ أَحَدٌ» را ، در پيش رو ، و از جانب راست ، و از جانب چپت ، و همچنين سوره «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ» و «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ» را ، در پيش رو ، و از جانب راست ، و از جانب چپت بخوان ، بعد از آن بگو كه : اللّهُمَّ احْفَظْنِي ، وَاحْفَظْ مَا مَعِي ، وَسَلِّمْنِي وَسَلِّمْ مَا مَعِي ، وَبَلِّغْنِي وَبَلِّغْ مَا مَعِي بَلَاغاً حَسَناً؛ خداوندا! نگاه دار مرا و نگاه دار آن چه را كه با من است ، و سالم بدار مرا و سالم بدار آن چه را كه با من است ، و برسان مرا و برسان آن چه را كه با من است ، رسانيدنى نيكو» ، پس فرمود كه : «آيا نديده اى كه مرد محفوظ مى باشد و آن چه با او است محفوظ نمى باشد ، و مسلّم مى شود [= سلامت مى ماند] و آن چه با او است مسلّم نمى شود ، و رسانيده مى شود و آن چه با او است رسانيده نمى شود» .
.
ص: 466
حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ، عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام أَنَّهُ كَانَ إِذَا خَرَجَ مِنَ الْبَيْتِ، قَالَ:«بِسْمِ اللّهِ خَرَجْتُ، وَ عَلَى اللّهِ تَوَكَّلْتُ، لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ، عَنْ صَبَّاحٍ الْحَذَّاءِ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ:«يَا صَبَّاحُ، لَوْ كَانَ الرَّجُلُ مِنْكُمْ إِذَا أَرَادَ سَفَراً، قَامَ عَلى بَابِ دَارِهِ تِلْقَاءَ وَجْهِهِ الَّذِي يَتَوَجَّهُ لَهُ، فَقَرَأَ الْحَمْدَ أَمَامَهُ وَ عَنْ يَمِينِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ ، وَ الْمُعَوِّذَتَيْنِ أَمَامَهُ وَ عَنْ يَمِينِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ، وَ «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ» أَمَامَهُ وَ عَنْ يَمِينِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ، وَ آيَةَ الْكُرْسِيِّ أَمَامَهُ وَ عَنْ يَمِينِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ، ثُمَّ قَالَ: اللّهُمَّ احْفَظْنِي وَ احْفَظْ مَا مَعِي، وَ سَلِّمْنِي وَ سَلِّمْ مَا مَعِي، وَ بَلِّغْنِي وَ بَلِّغْ مَا مَعِي بِبَلَاغِكَ الْحَسَنِ الْجَمِيلِ لَحَفِظَهُ اللّهُ وَ حَفِظَ مَا مَعَهُ، وَ سَلَّمَهُ وَ سَلَّمَ مَا مَعَهُ، وَ بَلَّغَهُ وَ بَلَّغَ مَا مَعَهُ، أَ مَا رَأَيْتَ الرَّجُلَ يُحْفَظُ وَ لَا يُحْفَظُ مَا مَعَهُ، وَ يَبْلُغُ وَ لَا يَبْلُغُ مَا مَعَهُ، وَ يَسْلَمُ وَ لَا يَسْلَمُ مَا مَعَهُ؟».
.
ص: 467
حميد بن زياد ، از حسن بن محمد ، از چند نفر ، از ابان ، از ابوحمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه : چون از خانه بيرون مى رفت ، مى فرمود :«بِسْمِ اللّهِ خَرَجْتُ ، وَعَلَى اللّهِ تَوَكَّلْتُ ، لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ؛ به نام خدا . بيرون رفتم و بر خدا توكّل كردم . نيست گرديدنى و نه توانايى ، مگر به خدا» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از موسى بن قاسم ، از صبّاح حذّاء ، از امام موسى كاظم عليه السلام كه فرمود :«اى صبّاح! اگر مردى از شما چنان باشد كه چون اراده سفرى كند ، بر در خانه اش بايستد ، در جهت راهش كه به سوى آن متوجّه مى شود و رو به سوى آن مى رود ، و سوره حمد را بخواند در پيش رو ، از طرف راست ، و از طرف چپش ، و همچنين سوره «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ» و «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ» ، در پيش رو ، از طرف راست ، و از طرف چپش ، و سوره «قُلْ هُوَاللّهُ أَحَدٌ» را ، در پيش رو ، و از طرف راست ، و از طرف چپش ، و آية الكرسى را ، در پيش رو ، از طرف راست ، و از طرف چپش بخواند ، بعد از آن بگويد كه : اللّهُمَّ احْفَظْنِي وَاحْفَظْ مَا مَعِي ، وَسَلِّمْنِي وَسَلِّمْ مَا مَعِي ، وَبَلِّغْنِي وَبَلِّغْ مَا مَعِي بِبَلَاغِكَ الْحَسَنِ الْجَمِيلِ؛ «خداوندا! نگاه دار مرا و نگاه دار آن چه را كه با من است ، و سالم بدار مرا و سالم بدار هر آنچه را كه با من است به امنيت ، و سالم بدار مرا و برسان مرا و برسان آن چه را كه با من است ، به رسانيدنى نيكو» ، هر آينه خدا او را حفظ كند ، و حفظ كند آن چه را كه با او است ، و او را سالم بدارد ، و سالم بدارد آن چه را كه با او است ، و او را برساند ، و برساند آن چه را كه با او است . آيا نديده اى كه مرد محفوظ مى باشد و آن چه با او است محفوظ نمى باشد ، و رسانيده مى شود و آن چه با او است رسانيده نمى شود ، و سالم مى باشد و آن چه با او است سالم نمى باشد» .
.
ص: 468
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ:«إِذَا خَرَجْتَ مِنْ مَنْزِلِكَ فِي سَفَرٍ أَوْ حَضَرٍ، فَقُلْ: بِسْمِ اللّهِ، آمَنْتُ بِاللّهِ، تَوَكَّلْتُ عَلَى اللّهِ مَا شَاءَ اللّهُ، لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ فَتَلَقَّاهُ الشَّيَاطِينُ، فَتَنْصَرِفُ، وَ تَضْرِبُ الْمَلَائِكَةُ وُجُوهَهَا، وَ تَقُولُ: مَا سَبِيلُكُمْ عَلَيْهِ وَ قَدْ سَمَّى اللّهَ وَ آمَنَ بِهِ وَ تَوَكَّلَ عَلَيْهِ ، وَ قَالَ: مَا شَاءَ اللّهُ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ».
51 _ بَابُ الدُّعَاءِ قَبْلَ الصَّلَاةِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام يَقُولُ: مَنْ قَالَ هذَا الْقَوْلَ كَانَ مَعَ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله إِذَا قَامَ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَسْتَفْتِحَ الصَّلَاةَ: اللّهُمَّ إِنِّي أَتَوَجَّهُ إِلَيْكَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أُقَدِّمُهُمْ بَيْنَ يَدَيْ صَلَوَاتِي، وَ أَتَقَرَّبُ بِهِمْ إِلَيْكَ، فَاجْعَلْنِي بِهِمْ وَجِيهاً فِي الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ، مَنَنْتَ عَلَيَّ بِمَعْرِفَتِهِمْ، فَاخْتِمْ لِي بِطَاعَتِهِمْ وَ مَعْرِفَتِهِمْ وَ وَلَايَتِهِمْ؛ فَإِنَّهَا السَّعَادَةُ، وَ اخْتِمْ لِي بِهَا؛ فَإِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ، ثُمَّ تُصَلِّي، فَإِذَا انْصَرَفْتَ قُلْتَ: اللّهُمَّ اجْعَلْنِي مَعَ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فِي كُلِّ عَافِيَةٍ وَ بَلَاءٍ، وَ اجْعَلْنِي مَعَ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فِي كُلِّ مَثْوًى وَ مُنْقَلَبٍ؛ اللّهُمَّ اجْعَلْ مَحْيَايَ مَحْيَاهُمْ، وَ مَمَاتِي مَمَاتَهُمْ، وَ اجْعَلْنِي مَعَهُمْ فِي الْمَوَاطِنِ كُلِّهَا، وَ لَا تُفَرِّقْ بَيْنِي وَ بَيْنَهُمْ؛ إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ، قَالَ: تَقُولُ قَبْلَ دُخُولِكَ فِي الصَّلَاةِ:«اللّهُمَّ إِنِّي أُقَدِّمُ مُحَمَّداً نَبِيَّكَ صلى الله عليه و آله بَيْنَ يَدَيْ حَاجَتِي، وَ أَتَوَجَّهُ بِهِ إِلَيْكَ فِي طَلِبَتِي، فَاجْعَلْنِي بِهِمْ وَجِيهاً فِي الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ؛ اللّهُمَّ اجْعَلْ صَلَاتِي بِهِمْ مُتَقَبَّلَةً، وَ ذَنْبِي بِهِمْ مَغْفُوراً، وَ دُعَائِي بِهِمْ مُسْتَجَاباً، يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ».
.
ص: 469
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از حسن بن جهم ، از حضرت امام موسى كاظم عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون از منزلت بيرون آيى ، در سفر يا حضر بگو كه : بِسْمِ اللّهِ ، آمَنْتُ بِاللّهِ ، تَوَكَّلْتُ عَلَى اللّهِ مَا شَاءَ اللّهُ ، لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ؛ «به نام خدا . ايمان آوردم به خدا ، و توكّل كردم بر خدا . آن چه خواست خدا ، [همان] بود . نيست گرديدنى و نه توانايى ، مگر به خدا»؛ زيرا كه شياطين ، قائل اين كلام را كه تلقّى مى كنند و پيش راه او مى آيند ، برمى گردند . پس فرشتگان بر روى هاى ايشان مى زنند و مى گويند كه : راه و تسلّط شما بر او چيست ، و حال آنكه او خدا را نام برده ، و به او ايمان آورده ، و بر او توكّل كرده ، و مَا شَاءَ اللّهُ لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ گفته [است]؟» .
51 . باب در بيان دعا پيش از نمازمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن نعمان ، از بعضى از اصحاب خويش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه :«اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمود : هر كه اين گفتار را بگويد در وقتى كه به نماز برخيزد ، پيش از آنكه به نماز ابتدا كند ، با محمد و آل محمد صلى الله عليه و آله باشد : اللّهُمَّ إِنِّي أَتَوَجَّهُ إِلَيْكَ ... فَإِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛ «خداوندا! به درستى كه من رو مى آورم به سوى تو به محمد و آل محمد ، و پيش بدار ايشان را در پيش روى نمازم ، و تقرّب مى جويم به ايشان به سوى تو . پس بگردان مرا به واسطه ايشان ، صاحب جاه در دنيا و آخرت ، و از جمله مقرّبان تو . منّت گذاشتى بر من به شناختى از ايشان . پس ختم كن از برايم به فرمان بردن ايشان ، و شناخت ايشان ، و دوستى ايشان . پس به درستى كه آن نيك بختى است ، و ختم كن از برايم به آن . پس به درستى كه تو بر هر چيز توانايى» ، پس نماز مى كنى و چون از نماز فارغ شوى ، مى گويى كه : اللّهُمَّ اجْعَلْنِي مَعَ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ ... إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛ خداوندا! بگردان مرا با محمد و آل محمد در هر عافيت و زحمتى ، و بگردان مرا با محمد و آل محمد در هر ماندن گاه وبازگشتگاه . خداوندا! بگردان زندگى مرا چون زندگى ايشان ، و مردن مرا چون مردن ايشان ، و بگردان مرا با ايشان در جاى ها همه آن ، و جدايى مينداز در ميان من و ايشان . به درستى كه تو بر هر چيزى توانايى» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از بعضى از اصحاب ما كه آن را مرفوع ساخته گفت كه : پيش از آنكه در نماز داخل شوى ، مى گويى كه :«اللّهُمَّ إِنِّي أُقَدِّمُ مُحَمَّداً نَبِيَّكَ صلى الله عليه و آله ... يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ؛ خداوندا! به درستى كه من پيش مى دارم محمد را كه پيغمبر تو است _ صلوات فرستد خدا بر او و آل او _ در پيش روى خود ، و رو مى آورد به او به سوى تو در مطلوب خود . پس بگردان مرا به او ، صاحب جاه در دنيا و آخرت ، و از جمله مقربان . خداوندا! بگردان نمازهاى مرا به ايشان پذيرفته ، و گناه مرا به ايشان آمرزيده شده ، و دعاى مرا به ايشان اجابت شده ، اى مهربان تر از همه مهربانان!» .
.
ص: 470
عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْقَاسِمِ، عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ، قَالَ: شَهِدْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، وَ اسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ قَبْلَ التَّكْبِيرِ، وَ قَالَ:«اللّهُمَّ لَا تُؤْيِسْنِي مِنْ رَوْحِكَ، وَ لَا تُقَنِّطْنِي مِنْ رَحْمَتِكَ، وَ لَا تُؤْمِنِّي مَكْرَكَ؛ فَإِنَّهُ لَا يَأْمَنُ مَكْرَ اللّهِ إِلَا الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ». قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ ، مَا سَمِعْتُ بِهذَا مِنْ أَحَدٍ قَبْلَكَ؟! فَقَالَ: «إِنَّ مِنْ أَكْبَرِ الْكَبَائِرِ عِنْدَ اللّهِ الْيَأْسَ مِنْ رَوْحِ اللّهِ، وَ الْقُنُوطَ مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ، وَ الْأَمْنَ مِنْ مَكْرِ اللّهِ».
52 _ بَابُ الدُّعَاءِ فِي أَدْبَارِ الصَّلَوَاتِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ الْبَرْقِيِّ، عَنْ عِيسَى بْنِ عَبْدِ اللّهِ الْقُمِّيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِ يَقُولُ إِذَا فَرَغَ مِنَ الزَّوَالِ : اللّهُمَّ إِنِّي أَتَقَرَّبُ إِلَيْكَ بِجُودِكَ وَ كَرَمِكَ، وَ أَتَقَرَّبُ إِلَيْكَ بِمُحَمَّدٍ عَبْدِكَ وَ رَسُولِكَ، وَ أَتَقَرَّبُ إِلَيْكَ بِمَلَائِكَتِكَ الْمُقَرَّبِينَ، وَ أَنْبِيَائِكَ الْمُرْسَلِينَ، وَ بِكَ ؛ اللّهُمَّ أَنْتَ الْغَنِيُّ عَنِّي ، وَبِيَ الْفَاقَةُ إِلَيْكَ، أَنْتَ الْغَنِيُّ وَ أَنَا الْفَقِيرُ إِلَيْكَ، أَقَلْتَنِي عَثْرَتِي، وَ سَتَرْتَ عَلَيَّ ذُنُوبِي، فَاقْضِ الْيَوْمَ حَاجَتِي، وَ لَا تُعَذِّبْنِي بِقَبِيحِ مَا تَعْلَمُ مِنِّي، بَلْ عَفْوُكَ وَ جُودُكَ يَسَعُنِي». قَالَ: «ثُمَّ يَخِرُّ سَاجِداً، وَ يَقُولُ: يَا أَهْلَ التَّقْوى، وَ يَا أَهْلَ الْمَغْفِرَةِ، يَا بَرُّ يَا رَحِيمُ، أَنْتَ أَبَرُّ بِي مِنْ أَبِي وَ أُمِّي وَ مِنْ جَمِيعِ الْخَلَائِقِ، اقْلِبْنِي بِقَضَاءِ حَاجَتِي مُجَاباً دُعَائِي، مَرْحُوماً صَوْتِي، قَدْ كَشَفْتَ أَنْوَاعَ الْبَلَايَا عَنِّي».
.
ص: 471
از او ، از پدرش ، از عبداللّه بن قاسم ، از صفوان جمّال روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را مشاهده كردم كه پيش از تكبير ، رو به قبله آورده ، فرمود :«اللّهُمَّ لَا تُؤْيِسْنِي مِنْ رَوْحِكَ ، وَلَا تُقَنِّطْنِي مِنْ رَحْمَتِكَ ، وَلَا تُؤْمِنِّي مَكْرَكَ؛ فَإِنَّهُ لَا يَأْمَنُ مَكْرَ اللّهِ إِلَا الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ؛ خداوندا! نوميد مكن مرا از راحت خود ، و مأيوس مكن مرا از رحمت خود ، و ايمن مگردان مرا از مكر خود . پس به درستى كه ايمن نمى شوند از مكر خدا ، مگر گروه زيانكاران» ، عرض كردم كه : فداى تو گردم! من اين را از كسى پيش از تو نشنيده ام . فرمود : «به درستى كه از جمله بزرگ ترين گناهان كبيره در نزد خدا ، مأيوسى است از روح خدا ، و نوميدى از رحمت خدا ، و ايمنى از مكر خدا» .
52 . باب در بيان دعا در عقبه هاى نمازمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابوعبداللّه برقى ، از عيسى بن عبداللّه قمّى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام چون از نماز ظهر فارغ مى شد ، مى فرمود : اللّهُمَّ إِنِّي أَتَقَرَّبُ إِلَيْكَ ... بَلْ عَفْوُكَ وَجُودُكَ يَسَعُنِي؛ خداوندا! به درستى كه من تقرب مى جويم به سوى تو ، و به بخشش تو و كرم تو ، و تقرب مى جويم به سوى تو ، به محمد بنده تو و فرستاده تو ، و تقرّب مى جويم به سوى تو ، به فرشتگانت كه مقرّب اند و پيغمبرانت كه مرسل اند و به تو .خداوندا! تويى بى نياز از من ، و نياز من ، به سوى تو . تويى بى نياز و منم محتاج به سوى تو . اقاله كردى لغزش مرا و از آن گذشتى ، و پوشيدى بر من گناهان مرا . پس روا كن در اين روز حاجت مرا ، و عذاب مكن مرا به زشتى آن چه ميدانى از من . پس به درستى كه عفو تو و بخشش تو ، فرا مى گيرد مرا» ، و فرمود كه : «بعد از آن بر رو در مى افتاد و سجده مى كرد و مى فرمود : يَا أَهْلَ التَّقْوى ... قَدْ كَشَفْتَ أَنْوَاعَ الْبَلَايَا عَنِّي؛ اى اهل پرهيزگارى و اى اهل لغزش! اى نيكوكار و اى مهربان! تو مهربان ترى به من از پدرم و مادرم و از همه آفريدگان ، مرا برگردان با رواشدن حاجتم ، در حالتى كه دعايم اجابت شده باشد ، رحم شده باشد بر آواز من ، به حقيقت برطرف كرده نوع هاى زحمت را از من (1) » .
.
ص: 472
عَلِىُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ؛ وَمُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعا ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ إِبْراهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ ، عَنِ الصَّبَّاحِ بْنِ سَيَابَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ قَالَ إِذَا صَلَّى الْمَغْرِبَ ثَلاْثَ مَرَّاتٍ : الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ ، وَلْا يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ غَيْرُهُ أُعْطِيَ خَيْرا كَثِيرا» .
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِيهِ رَفَعَهُ، قَالَ:«يَقُولُ بَعْدَ الْعِشَاءَيْنِ: اللّهُمَّ بِيَدِكَ مَقَادِيرُ اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ، وَ مَقَادِيرُ الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ، وَ مَقَادِيرُ الْمَوْتِ وَ الْحَيَاةِ، وَ مَقَادِيرُ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ، وَ مَقَادِيرُ النَّصْرِ وَ الْخِذْلَانِ، وَ مَقَادِيرُ الْغِنى وَ الْفَقْرِ؛ اللّهُمَّ بَارِكْ لِي فِي دِينِي وَ دُنْيَايَ، وَ فِي جَسَدِي وَ أَهْلِي وَ وُلْدِي؛ اللّهُمَّ ادْرَأْ عَنِّي شَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ، وَ الْجِنِّ وَ الْاءِنْسِ، وَ اجْعَلْ مُنْقَلَبِي إِلى خَيْرٍ دَائِمٍ، وَ نَعِيمٍ لَا يَزُولُ».
عَنْهُ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ، قَالَ: «مَنْ قَالَ بَعْدَ كُلِّ صَلَاةٍ _ وَ هُوَ آخِذٌ بِلِحْيَتِهِ بِيَدِهِ الْيُمْنى _ : يَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْاءِكْرَامِ، ارْحَمْنِي مِنَ النَّارِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ، وَ يَدُهُ الْيُسْرى مَرْفُوعَةٌ، وَ بَطْنُهَا إِلى مَا يَلِي السَّمَاءَ، ثُمَّ يَقُولُ: أَجِرْنِي مِنَ الْعَذَابِ الْأَلِيمِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ، ثُمَّ يُؤَخِّرُ يَدَهُ عَنْ لِحْيَتِهِ، ثُمَّ يَرْفَعُ يَدَهُ، وَ يَجْعَلُ بَطْنَهَا مِمَّا يَلِي السَّمَاءَ، ثُمَّ يَقُولُ: يَا عَزِيزُ يَا كَرِيمُ، يَا رَحْمَانُ يَا رَحِيمُ وَ يَقْلِبُ يَدَيْهِ، وَ يَجْعَلُ بُطُونَهُمَا مِمَّا يَلِي السَّمَاءَ، ثُمَّ يَقُولُ: أَجِرْنِي مِنَ الْعَذَابِ الْأَلِيمِ _ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ _ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ الْمَلَائِكَةِ وَ الرُّوحِ غُفِرَ لَهُ، وَ رُضِيَ عَنْهُ، وَ وُصِلَ بِالِاسْتِغْفَارِ لَهُ حَتّى يَمُوتَ جَمِيعُ الْخَلَائِقِ إِلَا الثَّقَلَيْنِ: الْجِنَّ وَ الْاءِنْسَ». وَ قَالَ:«إِذَا فَرَغْتَ مِنْ تَشَهُّدِكَ فَارْفَعْ يَدَيْكَ، وَ قُلِ: اللّهُمَّ اغْفِرْ لِي مَغْفِرَةً عَزْماً جَزْماً لَا تُغَادِرُ ذَنْباً وَ لَا أَرْتَكِبُ بَعْدَهَا مُحَرَّماً أَبَداً، وَ عَافِنِي مُعَافَاةً لَا بَلْوى بَعْدَهَا أَبَداً، وَ اهْدِنِي هُدًى لَا أَضِلُّ بَعْدَهُ أَبَداً، وَ انْفَعْنِي يَا رَبِّ بِمَا عَلَّمْتَنِي، وَ اجْعَلْهُ لِي، وَ لَا تَجْعَلْهُ عَلَيَّ، وَ ارْزُقْنِي كَفَافاً، وَ رَضِّنِي بِهِ يَا رَبَّاهْ، وَ تُبْ عَلَيَّ يَا أَللّهُ يَا أَللّهُ يَا أَللّهُ، يَا رَحْمَانُ يَا رَحْمَانُ يَا رَحْمَانُ، يَا رَحِيمُ يَا رَحِيمُ يَا رَحِيمُ، ارْحَمْنِي مِنَ النَّارِ ذَاتِ السَّعِيرِ، وَ ابْسُطْ عَلَيَّ مِنْ سَعَةِ رِزْقِكَ، وَ اهْدِنِي لِمَا اخْتُلِفَ فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِكَ، وَ اعْصِمْنِي مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ، وَ أَبْلِغْ مُحَمَّداً _ صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ _ عَنِّي تَحِيَّةً كَثِيرَةً وَ سَلَاماً، وَ اهْدِنِي بِهُدَاكَ، وَ أَغْنِنِي بِغِنَاكَ، وَ اجْعَلْنِي مِنْ أَوْلِيَائِكَ الْمُخْلَصِينَ، وَ صَلَّى اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ آمِينَ». قَالَ: «مَنْ قَالَ هذَا بَعْدَ كُلِّ صَلَاةٍ رَدَّ اللّهُ عَلَيْهِ رُوحَهُ فِي قَبْرِهِ، وَ كَانَ حَيّاً مَرْزُوقاً نَاعِماً مَسْرُوراً إِلى يَوْمِ الْقِيَامَةِ».
.
ص: 473
على بن ابراهيم روايت كرده ، از پدرش و محمد بن اسماعيل ، از فضل بن شاذان و هر دو ، از ابن ابى عمير ، از ابراهيم بن عبدالحميد ، از صبّاح بن سيابه ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه گفت : حضرت فرمود :«هر كه چون نماز مغرب را به جا آورد ، سه مرتبه بگويد : الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ ، وَلْا يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ غَيْرُهُ؛ «ستايش مر خدايى را است كه مى كند آنچه را كه خواهد ، و نمى كند آنچه را كه مى خواهد غير او» ، خير و خوبى بسيار به او عطا شود» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش كه آن را مرفوع ساخته ، گفت كه :«بعد از نماز شام و خفتن مى گويد : اللّهُمَّ بِيَدِكَ مَقَادِيرُ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ ... وَنَعِيمٍ لَا يَزُولُ؛ خداوندا! به دست تو است اندازه هاى شب و روز ، و اندازه هاى دنيا و آخرت ، و اندازه هاى مرگ و زندگى ، و اندازه هاى آفتاب و ماه ، و اندازه هاى يارى و فرو گذارى ، و اندازه هاى بى نيازى و درويشى . خداوندا! بركت ده از براى من در دين من و دنياى من ، و در تن من و كسان من و فرزندان من . خداوندا! باز دار از من فاسقان عرب و عجم ، و پرى و آدمى را ، و بگردان بازگشت مرا به سوى خوبى ، هميشه ، و نعمتى كه برطرف نمى شود» .
از او ، از بعضى از اصحابش روايت است كه آن را مرفوع ساخته ، گفت كه :«هر كه بعد از هر نماز ، سه مرتبه بگويد كه : يَا ذَا الْجَلَالِ وَالْاءِكْرَامِ ، ارْحَمْنِي مِنَ النَّارِ؛ «اى خداوند بزرگوارى و نوازش! رحم كن مرا از آتش» ، و حال آنكه ريش خود را به دست راستش گرفته باشد ، و دست چپش را بلند كرده ، باطن آن به سوى آسمان باشد ، بعد از آن بگويد كه : أَجِرْنِي مِنَ الْعَذَابِ الْأَلِيمِ؛ «پناه ده مرا از عذاب دردناك درآورنده» ، بعد از آن دستش را از ريشش مؤخّر دارد ، و دستش را بلند گرداند ، و باطن آن را به سوى آسمان قرار دهد ، و بگويد كه : يَا عَزِيزُ يَا كَرِيمُ ، يَا رَحْمَانُ يَا رَحِيمُ؛ «اى ارجمند! اى گرانمايه اى بخشاينده! اى مهربان!» ، و هر دو دستش را بگرداند و باطن آنها را به سوى آسمان قرار دهد ، بعد از آن سه مرتبه بگويد كه : أَجِرْنِي مِنَ الْعَذَابِ الْأَلِيمِ؛ «پناه ده مرا از عذاب دردناك دردآورنده» ، و بگويد كه : صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَالْمَلَائِكَةِ وَالرُّوحِ؛ «صلوات فرست بر محمد و آل محمد و فرشتگان و روح» ، خدا او را بيامرزد و از او راضى شود ، و مغفرتش را پيوند كند به طلب آمرزش همه آفريدگان از براى او ، مگر ثقلين _ يعنى جن و انس _ ، تا بميرد . و چون از تشهّد فارغ شوى ، دستهايت را بردار و بگو : اللّهُمَّ اغْفِرْ لِي مَغْفِرَةً عَزْماً جَزْماً ... وَصَلَّى اللّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ آمِينَ؛ خداوندا! بيامرز مرا آمرزشى ، دل بدان نهاده و وانگذارد گناهى را ، و مرتكب نشوم بعد از آن حرامى را هرگز ، و عافيت ده مرا ، عافيتى كه زحمتى نباشد بعد از آن هرگز ، و راه نما مرا ، راهنمايى كه گمراه نشوم بعد از آن هرگز ، و نفع ده مرا ، اى پروردگار من! به آن چه تعليم داده اى مرا ، و بگردان آن را از براى من ، و مگردان آن را بر من ، و روزى كن مرا آن قدر كه بس باشد ، و خشنود گردان مرا به آن ، اى پروردگار من! و بازگشت كن بر من ، اى خدا! اى خدا! اى خدا! اى بخشاينده! اى بخشاينده! اى بخشاينده! اى مهربان! اى مهربان! اى مهربان! رحم كن مرا از آتش صاحب زبانه ، و بگشا بر من از گشادى روزى خود ، و راه نما مرا به سوى آن چه اختلاف شده است در آن از حق ، به دستور خويش ، و نگاه دار مرا از ديو سركش رانده شده ، و برسان به محمد ، صلوات فرستد خدا بر او و آل او ، از من درود فراوانى و سلام ، و راه نما مرا به رهنمايى خود ، و بى نياز گردان مرا به بى نيازى خود ، و بگردان مرا از دوستان خود كه صاحب اخلاص اند ، و صلوات فرست خداوندا! بر محمد و آل محمد . خداوندا اجابت كن» ، و فرمود كه : «هر كه بعد از هر نماز اين را بگويد ، خداى _ تعالى _ در قبرش روحش را بر او برگرداند ، و زنده باشد وروزى داده شده ، وبه ناز و نعمت پرورده و شادان ، تا روز قيامت» .
.
ص: 474
عَنْهُ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ، قَالَ:«تَقُولُ بَعْدَ الْفَجْرِ: اللّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ حَمْداً خَالِداً مَعَ خُلُودِكَ، وَ لَكَ الْحَمْدُ حَمْداً لَا مُنْتَهى لَهُ دُونَ رِضَاكَ، وَ لَكَ الْحَمْدُ حَمْداً لَا أَمَدَ لَهُ دُونَ مَشِيئَتِكَ، وَ لَكَ الْحَمْدُ حَمْداً لَا جَزَاءَ لِقَائِلِهِ إِلَا رِضَاكَ؛ اللّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ، وَ إِلَيْكَ الْمُشْتَكى ، وَ أَنْتَ الْمُسْتَعَانُ؛ اللّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ كَمَا أَنْتَ أَهْلُهُ، الْحَمْدُ لِلّهِ بِمَحَامِدِهِ كُلِّهَا، عَلى نَعْمَائِهِ كُلِّهَا حَتّى يَنْتَهِيَ الْحَمْدُ إِلى حَيْثُ مَا يُحِبُّ رَبِّي وَ يَرْضى». وَ تَقُولُ بَعْدَ الْفَجْرِ قَبْلَ أَنْ تَتَكَلَّمَ: الْحَمْدُ لِلّهِ مِلْ ءَ الْمِيزَانِ، وَ مُنْتَهَى الرِّضَا، وَ زِنَةَ الْعَرْشِ، وَ سُبْحَانَ اللّهِ مِلْ ءَ الْمِيزَانِ، وَ مُنْتَهَى الرِّضَا، وَ زِنَةَ الْعَرْشِ، وَ اللّهُ أَكْبَرُ مِلْ ءَ الْمِيزَانِ، وَ مُنْتَهَى الرِّضَا، وَ زِنَةَ الْعَرْشِ، وَ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ مِلْ ءَ الْمِيزَانِ، وَ مُنْتَهَى الرِّضَا، وَ زِنَةَ الْعَرْشِ ؛ تُعِيدُ ذلِكَ أَرْبَعَ مَرَّاتٍ. ثُمَّ تَقُولُ : أَسْأَلُكَ مَسْأَلَةَ الْعَبْدِ الذَّلِيلِ أَنْ تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ تَغْفِرَ لَنَا ذُنُوبَنَا ، وَ تَقْضِيَ لَنَا حَوَائِجَنَا فِي الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ فِي يُسْرٍ مِنْكَ وَ عَافِيَةٍ».
.
ص: 475
از او ، از اصحابش روايت است كه آن را مرفوع ساخته ، گفت كه :«بعد از صبح مى گويد : اللّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ حَمْداً خَالِداً ... مَا يُحِبُّ رَبِّي وَيَرْضى؛ «خداوندا! تو را است ستايش ، ستايشى هميشه با هميشگى تو ، و تو را است ستايش ، ستايشى كه پايانى نيست آن را غير از خشنودى تو ، و تو را است ستايش ، ستايشى كه زمانى نيست آن را غير از خواست تو ، و تو را است ستايش ، ستايشى كه پاداشى نيست گوينده آن را ، مگر خشنودى تو . خداوندا! تو را است ستايش ، و به سوى تو است شكايت ، و تويى يارى جسته شده . خداوندا! تو را است ستايش ، چنان كه تو سزاوار آنى . ستايش مر خدايى را است به همه ستايش هاى او ، همه آنها ، بر نعمت هاى او ، همه آنها ، تا آنكه منتهى شود ستايش ، تا آن جا كه دوست مى دارد پروردگارم و خشنود شود» ، و بعد از صبح ، پيش از آنكه سخن گويى ، مى گويى : الْحَمْدُ لِلّهِ مِلْ ءَ الْمِيزَانِ ... وَمُنْتَهَى الرِّضَا ، وَزِنَةَ الْعَرْشِ؛ «ستايش مر خدا را است ، پرى ترازو و پايان خشنودى و وزن عرش ، و منزه است خدا ، پرى ترازو و پايان خشنودى و وزن عرش ، و نيست خدايى ، مگر خدا ، پرى ترازو و پايان خشنودى و وزن عرش ، و خدا بزرگ تر است ، پرى ترازو و پايان خشنودى و وزن عرش» ، و چهار مرتبه اين را اعاده مى كنى ، بعد از آن مى گويى كه : أَسْأَلُكَ مَسْأَلَةَ الْعَبْدِ ... فِي يُسْرٍ مِنْكَ وَعَافِيَةٍ؛ سؤال مى كنم تو را چون سؤال بنده خوار ، كه صلوات فرستى بر محمد و آل محمد ، و آنكه بيامرزى براى من گناهان ما را ، و برآورى از براى ما حاجت هاى ما را در دنيا و آخرت ، در آسانى از تو و عافيت» .
.
ص: 476
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَرَجِ، قَالَ: كَتَبَ إِلَيَّ أَبُو جَعْفَرٍ ابْنُ الرِّضَا عليهماالسلامبِهذَا الدُّعَاءِ، وَ عَلَّمَنِيهِ، وَ قَالَ : «مَنْ قَالَ فِي دُبُرِ صَلَاةِ الْفَجْرِ لَمْ يَلْتَمِسْ حَاجَةً إِلَا تَيَسَّرَتْ لَهُ، وَ كَفَاهُ اللّهُ مَا أَهَمَّهُ: بِسْمِ اللّهِ ، وَ صَلَّى اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، «وَ أُفَوِّضُ أَمْرِى إِلَى اللّهِ إِنَّ اللّهَ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ فَوَقَاهُ اللّهُ سَيِّئَاتِ مَا مَكَرُوا» ، «لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّى كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَ نَجَّيْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ وَ كَذلِكَ نُنْجِى الْمُؤْمِنِينَ» ، «حَسْبُنَا اللّهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ» مَا شَاءَ اللّهُ ، لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ، مَا شَاءَ اللّهُ ، لَا مَا شَاءَ النَّاسُ، مَا شَاءَ اللّهُ وَ إِنْ كَرِهَ النَّاسُ، حَسْبِيَ الرَّبُّ مِنَ الْمَرْبُوبِينَ، حَسْبِيَ الْخَالِقُ مِنَ الْمَخْلُوقِينَ، حَسْبِيَ الرَّازِقُ مِنَ الْمَرْزُوقِينَ، حَسْبِيَ الَّذِي لَمْ يَزَلْ حَسْبِي مُنْذُ قَطُّ، حَسْبِيَ اللّهُ الَّذِي لَا إِلهَ إِلَا هُوَ، عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ، وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ». وَ قَالَ :«إِذَا انْصَرَفْتَ مِنْ صَلَاةٍ مَكْتُوبَةٍ، فَقُلْ: رَضِيتُ بِاللّهِ رَبّاً، وَ بِمُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله نَبِيّاً ، وَ بِالْاءِسْلَامِ دِيناً، وَ بِالْقُرْآنِ كِتَاباً، وَ بِفُلَانٍ وَ فُلَانٍ أَئِمَّةً؛ اللّهُمَّ وَلِيُّكَ فُلَانٌ، فَاحْفَظْهُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ، وَ مِنْ خَلْفِهِ، وَ عَنْ يَمِينِهِ، وَ عَنْ شِمَالِهِ، وَ مِنْ فَوْقِهِ، وَ مِنْ تَحْتِهِ، وَ امْدُدْ لَهُ فِي عُمُرِهِ، وَ اجْعَلْهُ الْقَائِمَ بِأَمْرِكَ، وَ الْمُنْتَصِرَ لِدِينِكَ، وَ أَرِهِ مَا يُحِبُّ وَ مَا تَقَرُّ بِهِ عَيْنُهُ فِي نَفْسِهِ وَ ذُرِّيَّتِهِ، وَ فِي أَهْلِهِ وَ مَالِهِ، وَ فِي شِيعَتِهِ، وَ فِي عَدُوِّهِ، وَ أَرِهِمْ مِنْهُ مَا يَحْذَرُونَ، وَ أَرِهِ فِيهِمْ مَا يُحِبُّ وَ تَقَرُّ بِهِ عَيْنُهُ، وَ اشْفِ صُدُورَنَا وَ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ». قَالَ : «وَ كَانَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله يَقُولُ إِذَا فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ : اللّهُمَّ اغْفِرْ لِي مَا قَدَّمْتُ وَ مَا أَخَّرْتُ، وَ مَا أَسْرَرْتُ وَ مَا أَعْلَنْتُ، وَ إِسْرَافِي عَلى نَفْسِي، وَ مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّي؛ اللّهُمَّ أَنْتَ الْمُقَدِّمُ، وَ أَنْتَ الْمُؤَخِّرُ، لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ، بِعِلْمِكَ الْغَيْبَ وَ بِقُدْرَتِكَ عَلَى الْخَلْقِ أَجْمَعِينَ مَا عَلِمْتَ الْحَيَاةَ خَيْراً لِي فَأَحْيِنِي، وَ تَوَفَّنِي إِذَا عَلِمْتَ الْوَفَاةَ خَيْراً لِي . اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ خَشْيَتَكَ فِي السِّرِّ وَ الْعَلَانِيَةِ، وَ كَلِمَةَ الْحَقِّ فِي الْغَضَبِ وَ الرِّضَا، وَ الْقَصْدَ فِي الْفَقْرِ وَ الْغِنى، وَ أَسْأَلُكَ نَعِيماً لَا يَنْفَدُ، وَ قُرَّةَ عَيْنٍ لَا تَنْقَطِعُ ، وَ أَسْأَلُكَ الرِّضَا بِالْقَضَاءِ، وَ بَرَكَةَ الْمَوْتِ بَعْدَ الْعَيْشِ، وَ بَرْدَ الْعَيْشِ بَعْدَ الْمَوْتِ، وَ لَذَّةَ النَّظَرِ إِلى وَجْهِكَ وَ شَوْقاً إِلى رُؤْيَتِكَ وَ لِقَائِكَ مِنْ غَيْرِ ضَرَّاءَ مُضِرَّةٍ ، وَ لَا فِتْنَةٍ مَضِلَّةٍ. اللّهُمَّ زَيِّنَّا بِزِينَةِ الْاءِيمَانِ، وَ اجْعَلْنَا هُدَاةً مَهْدِيِّينَ؛ اللّهُمَّ اهْدِنَا فِيمَنْ هَدَيْتَ؛ اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ عَزِيمَةَ الرَّشَادِ، وَ الثَّبَاتَ فِي الْأَمْرِ وَ الرُّشْدِ، وَ أَسْأَلُكَ شُكْرَ نِعْمَتِكَ، وَ حُسْنَ عَافِيَتِكَ، وَ أَدَاءَ حَقِّكَ، وَ أَسْأَلُكَ يَا رَبِّ قَلْباً سَلِيماً، وَ لِسَاناً صَادِقاً، وَ أَسْتَغْفِرُكَ لِمَا تَعْلَمُ، وَ أَسْأَلُكَ خَيْرَ مَا تَعْلَمُ، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ مَا تَعْلَمُ؛ فَإِنَّكَ تَعْلَمُ وَ لَا نَعْلَمُ، وَ أَنْتَ عَلَامُ الْغُيُوبِ».
.
ص: 477
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از بعضى از اصحابش ، از محمد بن فرج كه گفت : حضرت امام محمد تقى عليه السلام به سوى من اين دعا [را ]نوشت و اين را به من تعليم فرمود ، و فرمود كه :«هر كه در عقب نماز صبح اين دعا را بخواند ، هيچ حاجتى را طلب نكند ، مگر آنكه از برايش ميسّر شود ، و خدا مهمّات او را كفايت فرمايد : بِسْمِ اللّهِ ، وَصَلَّى اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ ... وَهُوَرَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ؛ به نام خدا و به خدا ، و صلوات فرستد خدا بر محمد و آل او ، و باز مى گذارم كار خود را به سوى خدا ، و به درستى كه خدا بينا است به بندگان ، پس نگاه داشته او را خدا ، از بدى هاى آن چه مكر كردند . نيست خدايى ، مگر تو . منزه مى شمارم تو را . به درستى كه من بودم از ستمكاران . پس مستجاب كرديم از برايش و رهانيديم او را از اندوه ، و همچنين مى رهانيم مؤمنان را . بس است ما را خدا و نيكو وكيلى است . پس برگشتند با نعمتى از خدا و زيادتى بدون بدى ، و آنچه خواست خدا ، بود . نيست گرديدنى و نه توانايى ، مگر به خدا . آن چه خواست ، خدا بود ، نه آن چه خواستند مردمان . آن چه خواست خدا ، بود ، واگرچه مردمان دوست نداشتند . و بس است مرا پروردگار از پروريدگان . بس است مرا آفريننده از آفريده شدگان . بس است مرا روزى دهنده از روزى داده شدگان . بس است مرا آنكه پيوسته بس بوده مرا از آن زمان ، هميشه . بس است مرا خدايى كه نيست خدايى ، مگر او . بر او توكل كردم و او است پروردگار عرش بزرگ» ، و فرمود كه : «چون از نماز واجبى فارغ شوى ، بگو : رَضِيتُ بِاللّهِ رَبّاً ... وَاشْفِ صُدُورَنَا وَصُدُورَقَوْمٍ مُؤْمِنِينَ؛ خشنود شدم به خداى پروردگار ، و به محمد پيغمبر ، و به اسلام كيش ، و به قرآن كه كتابم باشد ، و به (على و حسن و حسين ، و على پسر حسين ، و محمد پسر على ، و جعفر پسر محمد ، و موسى پسر جعفر ، و على پسر موسى ، و محمد پسر على ، و على پسر محمد ، و حسن پسر على ، و محمد پسر حسن ، كه پيشوايان من باشند) (1) خداوندا! دوست تو محمد ، پس نگاه دار او را از پيش رويش و از پشت سرش و از طرف راست و از طرف چپش و از زِبَرش و از زيرش ، و بِكِش از برايش در عمرش [و آن را طولانى بفرما] ، و بگردان او را ايستاده به فرمان خويش ، و چشم داشته شده از براى دين خود ، و بنما به او آن چه دوست مى دارد ، و آن چه روشن شود به آن چشمش ، در خودش و فرزندانش ، و در كسانش و مالش ، و در شيعيانش ، و در دشمنانش ، و بنما به ايشان از او آن چه مى ترسند ، و بنما به او در ايشان ، آن چه دوست مى دارى و روشن مى شود با آن ، روشن كن چشمش ، و شفا ده سينه هاى ما و سينه هاى گروه مؤمنان را» .و فرمود كه : «پيغمبر صلى الله عليه و آله چون از نماز فارغ مى شد ، مى فرمود : اللّهُمَّ اغْفِرْ لِي مَا قَدَّمْتُ وَمَا أَخَّرْتُ ... فَإِنَّكَ تَعْلَمُ وَلَا نَعْلَمُ ، وَأَنْتَ عَلَامُ الْغُيُوبِ؛ خداوندا! بيامرز مرا به آن چه پيش داشتم ، و آن چه متأخر داشتم ، و آن چه نهان كردم ، و آن چه آشكار كردم ، و اسراف مرا بر خودم ، و آن چه تو داناترى بِه آن از من . خداوندا! تويى پيش دارنده و تويى به تأخيراندازنده . نيست خدايى ، مگر تو . بدانستى تو نهانى را ، و به توانايى تو بر آفريدگان ، همه ، مادام دانى زندگى را بهتر از برايم ، پس زنده دار مرا؛ و بميران مرا چون دانستى مرگِ مرا بهتر از برايم . به درستى كه من سؤال مى كنم تو را ترسيدن از تو در نهان و آشكار ، و سخن حق در خشم و خشنودى ، و ميانه روى در درويشى و بى نيازى ، و سؤال مى كنم از تو نعمتى كه نابود نشود ، و روشنى چشمى كه بريده نشود ، و سؤال مى كنم از تو خشنودى به قضا ، و بركت مردن بعد از زندگى ، و خنكى و خوشى زندگى بعد از مردن ، و خوشى نگريستن به سوى روى تو ، و اشتياق به سوى ديدن تو ، و ديدن تو از غير ناخوشى زيان رساننده ، و نه آزمايش گمراه كننده . خداوندا! بيارا ما را به آرايش ايمان ، و بگردان ما را راه نمايانِ راه يافته شدگان . خداوندا! راه نما ما را در كسانى كه راه نموده اى . خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم از تو دل بستن بر راه راست ، و ثابت بودن در كار و راه [درست] ، و سؤال مى كنم تو را شكر نعمت تو ، و خوبى عافيت تو ، و ادا كردن حقّ تو ، و سؤال مى كنم از تو ، اى پروردگار من! دلى سالم ، و زبانى راستگو ، و طلب آمرزش از تو ، از براى آن چه مى دانى ، و سؤال مى كنم از تو ، آن چه مى دانى ، و پناه مى برم به تو از بدى آن چه مى دانى . پس به درستى كه تو مى دانى و دانسته نمى شوى ، و تويى به غايت ، داناى نهانى ها» .
.
ص: 478
. .
ص: 479
. .
ص: 480
عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«جَاءَ جَبْرَئِيلُ عليه السلام إِلى يُوسُفَ وَ هُوَ فِي السِّجْنِ، فَقَالَ لَهُ: يَا يُوسُفُ، قُلْ فِي دُبُرِ كُلِّ صَلَاةٍ: اللّهُمَّ اجْعَلْ لِي فَرَجاً وَ مَخْرَجاً، وَ ارْزُقْنِي مِنْ حَيْثُ أَحْتَسِبُ، وَ مِنْ حَيْثُ لَا أَحْتَسِبُ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ، عَنْ بَكْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَمَّنْ رَوَاهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ قَالَ هذِهِ الْكَلِمَاتِ عِنْدَ كُلِّ صَلَاةٍ مَكْتُوبَةٍ، حُفِظَ فِي نَفْسِهِ وَ دَارِهِ وَ مَالِهِ وَ وُلْدِهِ: أُجِيرُ نَفْسِي وَ مَالِي وَ وُلْدِي وَ أَهْلِي وَ دَارِي وَ كُلَّ مَا هُوَ مِنِّي بِاللّهِ الْوَاحِدِ الْأَحَدِ الصَّمَدِ، الَّذِي «لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ» وَ أُجِيرُ نَفْسِي وَ مَالِي وَ وُلْدِي وَ كُلَّ مَا هُوَ مِنِّي «بِرَبِّ الْفَلَقِ مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ» إِلى آخِرِهَا، وَ عليه السلام بسم الله الرحمن الرحيم قدس سره رضى الله عنه«بِرَبِّ النَّاسِ» إِلى آخِرِهَا، وَ آيَةِ الْكُرْسِيِّ، إِلى آخِرِهَا».
.
ص: 481
ابى عمير ، از حمّاد بن عثمان ، از سيف بن عميره روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«جبرئيل عليه السلام به نزد يوسف آمد و آن حضرت در زندان بود؛ پس به او گفت كه : اى يوسف! در عقب هر نمازى بگو : اللّهُمَّ اجْعَلْ لِي فَرَجاً وَمَخْرَجاً ، وَارْزُقْنِي مِنْ حَيْثُ أَحْتَسِبُ ، وَمِنْ حَيْثُ لَا أَحْتَسِبُ؛ خداوندا! قرار ده از برايم فرجى و بيرون رفتن گاهى ، و روزى كن مرا از آنجا كه مى پندارم و از آنجا كه نمى پندارم» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن عبدالعزيز ، از بكر بن محمد ، از آنكه او را روايت كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه نزد هر نماز واجبى اين كلمات را بگويد ، در بابِ خود و خانه و مال و فرزندانش محفوظ باشد : أُجِيرُ نَفْسِي وَمَالِي وَوُلْدِي ... وَآيَةِ الْكُرْسِيِّ ، إِلى آخِرِهَا؛ پناه مى دهم خود را ، و مالم و فرزندانم و كسانم و خانه ام ، و هر چيزى در آن از من است ، به خداى يكتاى يگانه ، پناه نيازمندان ، كه نزاد و زاده نشد ، و نبود او را همتا هيچ كس ،و پناه مى دهم خودم را ، و مالم و فرزندانم ، و هر چيزى كه آن از من است ، به پروردگار سفيده صبح ، از بدى آن چه آفريده ، و از بدى در شبِ درآينده ، چون درآيد ، و از بدى دمندگان در گره ها ، و از بدى حسدبرنده ، چون حسد برد ،و به پروردگار مردم ، پادشاه مردم ، خداى مردم ، از بدى وسوسه كننده باز پس رونده اى كه وسوسه مى كند در سينه هاى مردم ، از پَرى و مردم ،و به خدايى كه نيست خدايى ، مگر او ، كه زنده اى است پاينده ، فرا نمى گيرد او را پينكى [= چرت] و نه خوابى ، او را است آن چه در آسمان ها و آن چه در زمين است . كيست آنكه درخواست كند در نزد او ، مگر به اذن او . مى داند آن چه را كه در پيش روى هاى ايشان و آن چه كه در پشت سرشان است ، و احاطه نمى كند به چيزى از دانش او مگر به آن چه خواست . فرا گرفته كرسى او آسمان ها و زمين را ، و گران نباشد بر او حفظ آنها ، و او است بلندمرتبه بزرگ» . (1)
.
ص: 482
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ، قَالَ: مَنْ قَالَ فِي دُبُرِ الْفَرِيضَةِ:«يَا مَنْ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ، وَ لَا يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ أَحَدٌ غَيْرُهُ» ثَلَاثاً ، ثُمَّ سَأَلَ، أُعْطِيَ مَا سَأَلَ.
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ، عَنْ سَعْدَانَ، عَنْ سَعِيدِ بْنِ يَسَارٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِذَا صَلَّيْتَ الْمَغْرِبَ، فَأَمِرَّ يَدَكَ عَلى جَبْهَتِكَ، وَ قُلْ: بِسْمِ اللّهِ الَّذِي لَا إِلهَ إِلَا هُوَ، عَالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهَادَةِ، الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ؛ اللّهُمَّ أَذْهِبْ عَنِّي الْهَمَّ وَ الْغَمَّ وَ الْحَزَنَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مُحَمَّدٍ الْجُعْفِيِّ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: كُنْتُ كَثِيراً مَا أَشْتَكِي عَيْنِي، فَشَكَوْتُ ذلِكَ إِلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَقَالَ:«أَ لَا أُعَلِّمُكَ دُعَاءً لِدُنْيَاكَ وَ آخِرَتِكَ، وَ بَلَاغاً لِوَجَعِ عَيْنَيْكَ؟» قُلْتُ: بَلى. قَالَ: «تَقُولُ فِي دُبُرِ الْفَجْرِ وَ دُبُرِ الْمَغْرِبِ: اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَيْكَ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ اجْعَلِ النُّورَ فِي بَصَرِي، وَ الْبَصِيرَةَ فِي دِينِي، وَ الْيَقِينَ فِي قَلْبِي، وَ الْاءِخْلَاصَ فِي عَمَلِي، وَ السَّلَامَةَ فِي نَفْسِي، وَ السَّعَةَ فِي رِزْقِي، وَ الشُّكْرَ لَكَ أَبَداً مَا أَبْقَيْتَنِي».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، قَالَ: حَدَّثَنِي أَبُو جَعْفَرٍ الشَّامِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنِي رَجُلٌ بِالشَّامِ _ يُقَالُ لَهُ: هِلْقَامُ بْنُ أَبِي هِلْقَامٍ _ قَالَ: أَتَيْتُ أَبَا إِبْرَاهِيمَ عليه السلام ، فَقُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، عَلِّمْنِي دُعَاءً جَامِعاً لِلدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ، وَ أَوْجِزْ. فَقَالَ:«قُلْ فِي دُبُرِ الْفَجْرِ إِلى أَنْ تَطْلُعَ الشَّمْسُ: سُبْحَانَ اللّهِ الْعَظِيمِ وَ بِحَمْدِهِ ، أَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَ أَسْأَلُهُ مِنْ فَضْلِهِ». قَالَ هِلْقَامٌ: لَقَدْ كُنْتُ مِنْ أَسْوَإِ أَهْلِ بَيْتِي حَالًا، فَمَا عَلِمْتُ حَتّى أَتَانِي مِيرَاثٌ مِنْ قِبَلِ رَجُلٍ مَا ظَنَنْتُ أَنَّ بَيْنِي وَ بَيْنَهُ قَرَابَةً، وَ إِنِّي الْيَوْمَ لَمِنْ أَيْسَرِ أَهْلِ بَيْتِي، وَ مَا ذلِكَ إِلَا بِمَا عَلَّمَنِي مَوْلَايَ الْعَبْدُ الصَّالِحُ عليه السلام .
.
ص: 483
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از معاويه بن عمّار روايت كرده است كه گفت : هر كه در عقب نماز فريضه ، سه مرتبه بگويد كه :«يَا مَنْ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ ، وَلَا يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ أَحَدٌ غَيْرُهُ؛ اى آنكه مى كند آن چه مى خواهد ، و نمى كند آن چه بخواهد كسى غير او» ، بعد از آن سؤال كند ، آن چه سؤال كند ، به او عطا شود .
حسين بن محمد ، از احمد بن اسحاق ، از سعدان ، از سعيد بن يسار روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«چون نماز مغرب را به جا آورى ، دستت را بر پيشانيت بمال و سه مرتبه بگو : بِسْمِ اللّهِ الَّذِي لَا إِلهَ إِلَا هُوَ ، عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ ، الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ؛ اللّهُمَّ أَذْهِبْ عَنِّي الْهَمَّ وَالْغَمَّ وَالْحَزَنَ؛ به نام خدايى كه نيست خدا ، مگر او كه داناى نهانى و آشكار است . بخشاينده مهربان . خداوندا! ببر از من غم گدازنده و اندوه من» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از محمد جعفى ، از پدرش ، از ابوعبداللّه عليه السلام روايت كرده است كه گفت : چنان بودم كه بسيارى از اوقات از چشم مى ناليدم و درد داشت؛ پس اين را به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام شكايت كردم . فرمود :«آيا نمى خواهى كه دعايى را به تو تعليم كنم كه از براى دنيا و آخرتت نافع باشد ، و كافى باشد از براى درد چشمهايت» . عرض كردم : بلى ، مى خواهم . فرمود كه : «در عقب نماز صبح و عقب نماز شام ، مى گويى كه : اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ ... وَالشُّكْرَ لَكَ أَبَداً مَا أَبْقَيْتَنِي؛ خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم از تو به حق محمد و آل محمد بر تو . صلوات فرست بر محمد و آل محمد ، و قرار ده روشنى را در چشم من ، و بينايى در دين من ، و يقين در دل من ، و پاكى و پاكيزگى در كار من ، وسلامتى در جان من ، و گشادگى بر روزى من ، و شكر از براى تو هميشه ، مادام كه باقى گذارى مرا» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير روايت كرده است كه گفت : حديث كرد مرا ابوجعفر شامى ، گفت كه : حديث كرد مرا مردى در شام كه او را هلقام مى گفتند ، گفت كه :به خدمت حضرت امام موسى كاظم عليه السلام آمدم و به آن حضرت عرض كردم كه : فداى تو گردم! دعايى به من تعليم فرما كه جامع مطالب دنيا و آخرت باشد ، و مختصر كن . فرمود كه : «در عقب نماز صبح تا آفتاب طالع شود ، بگو : سُبْحَانَ اللّهِ الْعَظِيمِ وَبِحَمْدِهِ ، أَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَأَسْأَلُهُمِنْ فَضْلِهِ؛ پاك و منزّه مى شمارم خداى بزرگ را ، و به ستايش او مشغولم . طلب آمرزش مى نمايم از خدا ، و سؤال مى كنم او را از فضلش» ، هلقام گفت كه : من از همه خاندانم بدحال تر و پريشان تر بودم . پس هيچ ندانستم ، تا آنكه ميراثى به من رسيد از جانب مردى كه گمان نداشتم كه در ميان من و او هيچ خويشى هست ، و به درستى كه من امروز از همه اهل بيتم توانگرترم ، و اين نيست ، مگر به آن چه آقايم امام موسى كاظم عليه السلام به من تعليم فرمود .
.
ص: 484
53 _ بَابُ الدُّعَاءِ لِلرِّزْقِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ جَمِيعاً، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام أَنْ يُعَلِّمَنِي دُعَاءً لِلرِّزْقِ، فَعَلَّمَنِي دُعَاءً مَا رَأَيْتُ أَجْلَبَ مِنْهُ لِلرِّزْقِ، قَالَ:«قُلِ: اللّهُمَّ ارْزُقْنِي مِنْ فَضْلِكَ الْوَاسِعِ، الْحَلَالِ الطَّيِّبِ، رِزْقاً وَاسِعاً، حَلَالًا طَيِّباً، بَلَاغاً لِلدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ، صَبّاً صَبّاً ، هَنِيئاً مَرِيئاً، مِنْ غَيْرِ كَدٍّ وَ لَا مَنٍّ مِنْ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِكَ إِلَا سَعَةً مِنْ فَضْلِكَ الْوَاسِعِ؛ فَإِنَّكَ قُلْتَ: «وَ سْئَلُوا اللّهَ مِنْ فَضْلِهِ» فَمِنْ فَضْلِكَ أَسْأَلُ، وَ مِنْ عَطِيَّتِكَ أَسْأَلُ، وَ مِنْ يَدِكَ الْمَلْأى أَسْأَلُ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ يُونُسَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : لَقَدِ اسْتَبْطَأْتُ الرِّزْقَ، فَغَضِبَ، ثُمَّ قَالَ لِي :«قُلِ: اللّهُمَّ إِنَّكَ تَكَفَّلْتَ بِرِزْقِي وَ رِزْقِ كُلِّ دَابَّةٍ يَا خَيْرَ مَدْعُوٍّ، وَ يَا خَيْرَ مَنْ أَعْطى، وَ يَا خَيْرَ مَنْ سُئِلَ، وَ يَا أَفْضَلَ مُرْتَجًى ، افْعَلْ بِي كَذَا وَ كَذَا».
.
ص: 485
53 . باب دعا از براى روزىمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن خالد و حسين بن سعيد ، هر دو ، از قاسم بن عروه ، از ابوجميله ، از معاويه بن عمّار روايت كرده اند كه گفت : از امام جعفر صادق عليه السلام سؤال كردم كه دعايى به جهت روزى به من تعليم فرمايد . پس دعايى به من تعليم فرمود ، كه چيزى نديدم كه بيش از آن روزى را جلب كند . فرمود :«بگو كه : اللّهُمَّ ارْزُقْنِي مِنْ فَضْلِكَ الْوَاسِعِ ... وَمِنْ عَطِيَّتِكَ أَسْأَلُ ، وَمِنْ يَدِكَ الْمَلْأى أَسْأَلُ؛ خداوندا! روزى كن مرا از فضل خود و احاطه كننده و حلال پاكيزه ، روزى فراخ ، حلال ، پاكيزه اى را ، كه كافى و بس باشد از براى دنيا و آخرت . ريختنى بعد از ريختنى ، سازگار ، خوش گوار ، از غير رنج ، و نه منّتى از يكى از آفريدگانت ، مگر گشادى از فضل تو كه احاطه كننده است . پس به درستى كه تو گفتى كه : سؤال كنيد خدا را از فضلش . پس از فضل تو سؤال مى كنم ، و از بخشش تو سؤال مى كنم ، و از دست تو كه پُر است سؤال مى كنم» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از يونس ، از ابوبصير روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : هر آينه روزى را كاهل شمرده ام و دير به من مى رسد؛ پس حضرت در خشم شد . بعد از آن به من فرمود كه :«بگو : اللّهُمَّ إِنَّكَ تَكَفَّلْتَ بِرِزْقِي وَرِزْقِ كُلِّ دَابَّةٍ يَا خَيْرَ مَدْعُوٍّ ، وَيَا خَيْرَ مَنْ أَعْطى ، وَيَا خَيْرَ مَنْ سُئِلَ ، وَيَا أَفْضَلَ مُرْتَجًى ، افْعَلْ بِي كَذَا وَكَذَا؛ خداوندا! به درستى كه تو [خود را] پابند كرده اى (1) به روزى من و روزى هر جنبنده . اى بهتر خوانده شده! و اى بهتر كسى كه عطا كرده! و اى بهتر كسى كه سؤال شده! و اى بهتر اميد داشته شده! بكن با من چنين و چنين» (2) .
.
ص: 486
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ عَبْدِ الْخَالِقِ، قَالَ: أَبْطَأَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله عَنْهُ، ثُمَّ أَتَاهُ، فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله :«مَا أَبْطَأَ بِكَ عَنَّا؟» فَقَالَ: السُّقْمُ وَ الْفَقْرُ، فَقَالَ لَهُ: «أَ فَلَا أُعَلِّمُكَ دُعَاءً يَذْهَبُ اللّهُ عَنْكَ بِالسُّقْمِ وَ الْفَقْرِ؟» قَالَ: بَلى يَا رَسُولَ اللّهِ، فَقَالَ: «قُلْ: لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ، تَوَكَّلْتُ عَلَى الْحَيِّ الَّذِي لَا يَمُوتُ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي لَمْ يَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً، وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ، وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيُّ مِنْ الذُّلِّ وَ كَبِّرْهُ تَكْبِيراً» . قَالَ : فَمَا لَبِثَ أَنْ عَادَ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللّهِ، قَدْ أَذْهَبَ اللّهُ عَنِّي السُّقْمَ وَ الْفَقْرَ.
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ الْيَمَانِيِّ، عَنْ زَيْدٍ الشَّحَّامِ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«ادْعُ فِي طَلَبِ الرِّزْقِ فِي الْمَكْتُوبَةِ وَ أَنْتَ سَاجِدٌ: يَا خَيْرَ الْمَسْؤُولِينَ، وَ يَا خَيْرَ الْمُعْطِينَ ، ارْزُقْنِي وَ ارْزُقْ عِيَالِي مِنْ فَضْلِكَ الْوَاسِعِ؛ فَإِنَّكَ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، قَالَ: شَكَوْتُ إِلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام الْحَاجَةَ، وَ سَأَلْتُهُ أَنْ يُعَلِّمَنِي دُعَاءً فِي الرِّزْقِ، فَعَلَّمَنِي دُعَاءً مَا احْتَجْتُ مُنْذُ دَعَوْتُ بِهِ، قَالَ:«قُلْ فِي دُبُرِ صَلَاةِ اللَّيْلِ وَ أَنْتَ سَاجِدٌ: يَا خَيْرَ مَدْعُوٍّ، وَ يَا خَيْرَ مَسْؤُولٍ، وَ يَا أَوْسَعَ مَنْ أَعْطى ، وَ يَا خَيْرَ مُرْتَجًى ، ارْزُقْنِي وَ أَوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ رِزْقِكَ، وَ سَبِّبْ لِي رِزْقاً مِنْ قِبَلِكَ؛ إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ».
.
ص: 487
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از اسماعيل بن عبدالخالق روايت كرده است كه گفت : مردى از اصحاب پيغمبر صلى الله عليه و آله ، دير وقتى شد كه به خدمت آن حضرت نيامد ، بعد از آن به خدمتش آمد . رسول خدا صلى الله عليه و آله به او فرمود كه :«چه چيز باعث كاهلى تو از ما شد؟ و چرا دير به نزد ما آمدى؟» عرض كرد : بيمارى و پريشانى . حضرت به او فرمود : «آيا نمى خواهى كه دعايى به تو تعليم كنم كه خدا بيمارى و پريشانى را از تو ببرد؟» عرض كرد : بلى! يا رسول اللّه ! مى خواهم . فرمود : «بگو كه : لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ ... وَكَبِّرْهُ تَكْبِيراً؛ نيست گرديدنى و نه توانايى ، مگر به خداى بلندمرتبه بزرگ . توكل كردم بر زنده اى كه نمى ميرد ، و ستايش مر خدايى را است كه فرا نگرفته فرزندى را ، و نبود او را شريكى در پادشاهى ، و نبود او را اختياردارى از روى خوارى ، و تعظيم كن او را ، تعظيم كردنى» . اسماعيل گفت : پس آن مرد درنگ نكرد كه به سوى پيغمبر صلى الله عليه و آله برگشت و عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! به حقيقت كه خدا بيمارى و پريشانى را از من برد .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از ابراهيم بن عمر يمانى ، از زيد شحّام ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«در باب طلب روزى ، در نماز واجبى دعا كن و حال آنكه تو در سجده باشى : يَا خَيْرَ الْمَسْؤُلِينَ ، وَيَا خَيْرَ الْمُعْطِينَ ، ارْزُقْنِي وَارْزُقْ عِيَالِي مِنْ فَضْلِكَ الْوَاسِعِ؛ فَإِنَّكَ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ؛ اى بهترين سؤال شدگان! و اى بهترين بخشايندگان! روزى ده مرا و روزى ده عيال مرا از فضل خود؛ پس به درستى كه تو صاحب فضل بزرگى» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسين بن سعيد ، از محمد بن خالد ، از قاسم بن عروه ، از ابوجميله ، از ابوبصير روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام از احتياج شكايت كردم ، و از او سؤال نمودم كه دعايى در باب روزى به من تعليم فرمايد؛ پس دعايى به من تعليم فرمود ، كه از آن زمان كه به آن دعا كرده ام و آن را خوانده ام ، محتاج نشده ام . فرمود كه :«در نماز شب ، در حالى كه تو در سجده باشى ، بگو كه : يَا خَيْرَ مَدْعُوٍّ ... إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛ اى بهتر خوانده شده! و اى بهتر سؤال شده! و اى واسع تر كسى كه عطا كرده! و اى بهتر اميد داشته شده! روزى ده مرا ، ووسعت ده بر مناز روزى خود ، و سبب ساز از برايم روزى را از جانب خود . به درستى كه تو بر هر چيزى توانايى» .
.
ص: 488
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي دَاوُدَ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ : يَا رَسُولَ اللّهِ، إِنِّي ذُو عِيَالٍ وَ عَلَيَّ دَيْنٌ، وَ قَدِ اشْتَدَّتْ حَالِي ، فَعَلِّمْنِي دُعَاءً أَدْعُو اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِهِ لِيَرْزُقَنِي مَا أَقْضِي بِهِ دَيْنِي، وَ أَسْتَعِينُ بِهِ عَلى عِيَالِي . فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : يَا عَبْدَ اللّهِ، تَوَضَّأْ وَ أَسْبِغْ وُضُوءَكَ، ثُمَّ صَلِّ رَكْعَتَيْنِ تُتِمُّ الرُّكُوعَ وَ السُّجُودَ، ثُمَّ قُلْ: يَا مَاجِدُ ، يَا وَاحِدُ، يَا كَرِيمُ، يَا دَائِمُ، أَتَوَجَّهُ إِلَيْكَ بِمُحَمَّدٍ نَبِيِّكَ نَبِيِّ الرَّحْمَةِ صلى الله عليه و آله ؛ يَا مُحَمَّدُ، يَا رَسُولَ اللّهِ، إِنِّي أَتَوَجَّهُ بِكَ إِلَى اللّهِ رَبِّكَ وَ رَبِّي وَ رَبِّ كُلِّ شَيْءٍ أَنْ تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ، وَ أَسْأَلُكَ نَفْحَةً كَرِيمَةً مِنْ نَفَحَاتِكَ، وَ فَتْحاً يَسِيراً، وَ رِزْقاً وَاسِعاً أَلُمُّ بِهِ شَعْثِي، وَ أَقْضِي بِهِ دَيْنِي ، وَ أَسْتَعِينُ بِهِ عَلى عِيَالِي».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْمُكَارِي وَ غَيْرِهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«عَلَّمَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله هذَا الدُّعَاءَ: يَا رَازِقَ الْمُقِلِّينَ، يَا رَاحِمَ الْمَسَاكِينِ، يَا وَلِيَّ الْمُؤْمِنِينَ، يَا ذَا الْقُوَّةِ الْمَتِينَ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ، وَ ارْزُقْنِي وَ عَافِنِي، وَ اكْفِنِي مَا أَهَمَّنِي».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَادٍ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ:«نَظَرَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام إِلى رَجُلٍ وَ هُوَ يَقُولُ: اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلَالِ، فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام : سَأَلْتَ قُوتَ النَّبِيِّينَ، قُلِ: اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ رِزْقاً وَاسِعاً طَيِّباً مِنْ رِزْقِكَ».
.
ص: 489
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن احمد بن ابى داود ، از ابوحمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مردى به خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! به درستى كه من صاحب عيالم و قرضى دارم و حالم سخت شده . پس دعايى به من تعليم فرما كه به آن ، خداى عز و جل را بخوانم تا به من روزى كند ، آن چه را كه قرضم را به آن ادا كنم ، و به آن بر عيالم يارى جويم . رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : اى بنده خدا! وضو بساز و وضو را كامل گردان ، بعد از آن دو ركعت نماز به جا آور كه ركوع و سجود را اتمام گردانى ، بعد از آن بگو : يَا مَاجِدُ ، يَا وَاحِدُ ... وَأَسْتَعِينُ بِهِ عَلى عِيَالِي؛ اى بزرگوار! اى يگانه! اى صاحب كرم! رو مى آورم به سوى تو ، به محمد ، پيغمبر تو ، كه پيغمبر رحمت است ، صلوات فرستد خدا بر او و آل او . اى محمد! اى فرستاده خدا! به درستى كه من رو مى آورم به سوى خدا ، كه پروردگار تو و پروردگار من و پروردگار هر چيزى است ، كه صلوات فرستد بر محمد و اهل بيت او ، و سؤال مى كنم تو را بخششى از بخشش هاى تو ، و گشادنى آسان ، و روزى فراخ ، كه فراهم آورم به آن پراكنده خود را ، وادا كنم به آن قرض خود را ، و يارى جويم به آن بر عيال خود» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن ابى عمير ، از ابوسعيد مكارى و غير او ،از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله اين دعا را تعليم فرمود : يَا رَازِقَ الْمُقِلِّينَ ، يَا رَاحِمَ الْمَسَاكِينِ ، يَا وَلِيَّ الْمُؤْمِنِينَ ، يَا ذَا الْقُوَّةِ الْمَتِينَ ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَأَهْلِ بَيْتِهِ ، وَارْزُقْنِي ، وَعَافِنِي ، وَاكْفِنِي مَا أَهَمَّنِي؛ اى روزى دهنده مال ضايع شدگان! و اى رحم كننده گدايان! و اى دوست مؤمنان! و اى صاحب توانايى استوار! صلوات فرست بر محمد و اهل بيت او ، و روزى و عافيت ده مرا ، و كفايت كن از من ، آن چه در اندوه افكنده مرا» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از معمّر بن خلّاد ، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«امام محمد باقر عليه السلام به سوى مردى نظر فرمود كه مى گفت : اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلَالِ؛ «خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم تو را از روزى تو كه حلال است» ، پس حضرت باقر عليه السلام فرمود كه : قوت و روزى پيغمبران را خواستى ، بگو كه : اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ رِزْقاً وَاسِعاً طَيِّباً مِنْ رِزْقِكَ؛ خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم تو را روزى فراخ پاكيزه را ، از روزى تو» .
.
ص: 490
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ، قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا عليه السلام : جُعِلْتُ فِدَاكَ، ادْعُ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَنْ يَرْزُقَنِيَ الْحَلَالَ، فَقَالَ:«أَ تَدْرِي مَا الْحَلَالُ؟» قُلْتُ: الَّذِي عِنْدَنَا الْكَسْبُ الطَّيِّبُ، فَقَالَ: «كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ عليهماالسلاميَقُولُ: الْحَلَالُ هُوَ قُوتُ الْمُصْطَفَيْنَ» ثُمَّ قَالَ: «قُلْ: أَسْأَلُكَ مِنْ رِزْقِكَ الْوَاسِعِ».
عَنْهُ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ مَزْيَدٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قُلِ: اللّهُمَّ أَوْسِعْ عَلَيَّ فِي رِزْقِي، وَ امْدُدْ لِي فِي عُمُرِي، وَ اجْعَلْنِي مِمَّنْ تَنْتَصِرُ بِهِ لِدِينِكَ، وَ لَا تَسْتَبْدِلْ بِي غَيْرِي».
عَنْهُ، عَنْ أَبِي إِبْرَاهِيمَ عليه السلام دُعَاءٌ فِي الرِّزْقِ:«يَا أَللّهُ يَا أَللّهُ يَا أَللّهُ، أَسْأَلُكَ بِحَقِّ مَنْ حَقُّهُ عَلَيْكَ عَظِيمٌ أَنْ تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ تَرْزُقَنِيَ الْعَمَلَ بِمَا عَلَّمْتَنِي مِنْ مَعْرِفَةِ حَقِّكَ، وَ أَنْ تَبْسُطَ عَلَيَّ مَا حَظَرْتَ مِنْ رِزْقِكَ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ الْعَطَّارِ، عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : إِنَّا قَدِ اسْتَبْطَأْنَا الرِّزْقَ، فَغَضِبَ، ثُمَّ قَالَ:«قُلِ: اللّهُمَّ إِنَّكَ تَكَفَّلْتَ بِرِزْقِي وَ رِزْقِ كُلِّ دَابَّةٍ، فَيَا خَيْرَ مَنْ دُعِيَ، وَ يَا خَيْرَ مَنْ سُئِلَ، وَ يَا خَيْرَ مَنْ أَعْطى، وَ يَا أَفْضَلَ مُرْتَجًى ، افْعَلْ بِي كَذَا وَ كَذَا».
.
ص: 491
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از احمد بن محمد بن ابى نصر كه گفت : به خدمت امام رضا عليه السلام عرض كردم كه : فداى تو گردم! خداى عز و جلرا بخوان و دعا كن ، كه حلال را روزى من گرداند . حضرت فرمود :«آيا مى دانى كه حلال چيست؟» عرض كردم : به درستى كه آن چه در نزد ما است و به آن اعتقاد داريم ، كسب طيّب و پاكيزه است . فرمود كه : «حضرت على بن الحسين عليهماالسلام مى فرمود كه : حلال ، قوت برگزيدگان است . بعد از آن فرمود : بگو كه : أَسْأَلُكَ مِنْ رِزْقِكَ الْوَاسِعِ؛ سؤال مى كنم تو را از روزى تو كه وسعت داده شده» .
از او ، از بعضى از اصحابش ، از مفضّل بن مزيد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«بگو : اللّهُمَّ أَوْسِعْ عَلَيَّ فِي رِزْقِي ، وَامْدُدْ لِي فِي عُمُرِي ، وَاجْعَلْنِي مِمَّنْ تَنْتَصِرُ بِهِ لِدِينِكَ ، وَلَا تَسْتَبْدِلْ بِي غَيْرِي؛ خداوندا! وسعت ده بر من در روزى من ، و بكش از برايم در عمر من ، و بگردان مرا از كسانى كه انتقام مى كشى به او از براى دين خود ، و بدل مكن به من غير مرا» .
از او ، از امام موسى كاظم عليه السلام دعايى در باب روزى روايت است :«يَا أَللّهُ يَا ألَلّهُ يَا اللّهُ ... وَأَنْ تَبْسُطَ عَلَيَّ مَا حَظَرْتَ مِنْ رِزْقِكَ؛ اى خدا! اى خدا! اى خدا! سؤال مى كنم تو را به حقّ كسى كه حقّش بر تو بزرگ است ، كه صلوات فرستى بر محمد و آل محمد ، و آنكه روزى كنى مرا ، عمل كردن به آن چه تعليم داده اى به من از شناختن حقّ تو ، و آنكه بگشايى بر من ، آن چه را كه منع كرده اى از روزى خود» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از محمد بن عبدالحميد عطّار ، از يونس بن يعقوب ، از ابوبصير كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : ما روزى را كاهل شمرده ايم و دير به ما مى رسد؛ پس حضرت در خشم شد . بعد از آن فرمود كه :«بگو : اللّهُمَّ إِنَّكَ تَكَفَّلْتَ بِرِزْقِي وَرِزْقِ كُلِّ دَابَّةٍ ، فَيَا خَيْرَ مَنْ دُعِيَ ، وَيَا خَيْرَ مَنْ سُئِلَ ، وَيَا خَيْرَ مَنْ أَعْطى ، وَيَا أَفْضَلَ مُرْتَجًى ، افْعَلْ بِي كَذَا وَكَذَا؛ خداوندا! به درستى كه تو [خود را ]پابند كرده اى به روزى من و روزى هر جنبنده اى . پس اى بهتر كسى كه خوانده شده! و اى بهتر كسى كه سؤال شده! و اى بهتر كسى كه عطا كرده! و اى بهتر اميد داشته شده! بكن به آن ، چنين و چنين» (1) .
.
ص: 492
أَبُو بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام يَدْعُو بِهذَا الدُّعَاءِ: اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ حُسْنَ الْمَعِيشَةِ، مَعِيشَةً أَتَقَوّى بِهَا عَلى جَمِيعِ حَوَائِجِي، وَ أَتَوَصَّلُ بِهَا فِي الْحَيَاةِ إِلى آخِرَتِي مِنْ غَيْرِ أَنْ تُتْرِفَنِي فِيهَا فَأَطْغى، أَوْ تَقْتُرَ بِهَا عَلَيَّ فَأَشْقى، أَوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ حَلَالِ رِزْقِكَ، وَ أَفِضْ عَلَيَّ مِنْ سَيْبِ فَضْلِكَ نِعْمَةً مِنْكَ سَابِغَةً، وَ عَطَاءً غَيْرَ مَمْنُونٍ، ثُمَّ لَا تَشْغَلْنِي عَنْ شُكْرِ نِعْمَتِكَ بِإِكْثَارٍ مِنْهَا تُلْهِينِي بَهْجَتُهُ، وَ تَفْتِنِّي زَهَرَاتُ زَهْوَتِهِ، وَ لَا بِإِقْلَالٍ عَلَيَّ مِنْهَا يَقْصُرُ بِعَمَلِي كَدُّهُ، وَ يَمْلَأُ صَدْرِي هَمُّهُ، أَعْطِنِي مِنْ ذلِكَ يَا إِلهِي غِنًى عَنْ شِرَارِ خَلْقِكَ، وَ بَلَاغاً أَنَالُ بِهِ رِضْوَانَكَ، وَ أَعُوذُ بِكَ يَا إِلهِي مِنْ شَرِّ الدُّنْيَا وَ شَرِّ مَا فِيهَا، لَا تَجْعَلِ الدُّنْيَا عَلَيَّ سِجْناً، وَ لَا فِرَاقَهَا عَلَيَّ حُزْناً، أَخْرِجْنِي مِنْ فِتْنَتِهَا مَرْضِيّاً عَنِّي، مَقْبُولًا فِيهَا عَمَلِي إِلى دَارِ الْحَيَوَانِ وَ مَسَاكِنِ الْأَخْيَارِ، وَ أَبْدِلْنِي بِالدُّنْيَا الْفَانِيَةِ نَعِيمَ الدَّارِ الْبَاقِيَةِ؛ اللّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ أَزْلِهَا وَ زِلْزَالِهَا وَ سَطَوَاتِ شَيَاطِينِهَا وَ سَلَاطِينِهَا وَ نَكَالِهَا، وَ مِنْ بَغْيِ مَنْ بَغى عَلَيَّ فِيهَا؛ اللّهُمَّ مَنْ كَادَنِي فَكِدْهُ؛ وَ مَنْ أَرَادَنِي فَأَرِدْهُ، وَ فُلَّ عَنِّي حَدَّ مَنْ نَصَبَ لِي حَدَّهُ، وَ أَطْفِ عَنِّي نَارَ مَنْ شَبَّ لِي وَقُودَهُ، وَ اكْفِنِي مَكْرَ الْمَكَرَةِ، وَ افْقَأْ عَنِّي عُيُونَ الْكَفَرَةِ، وَ اكْفِنِي هَمَّ مَنْ أَدْخَلَ عَلَيَّ هَمَّهُ، وَ ادْفَعْ عَنِّي شَرَّ الْحَسَدَةِ، وَ اعْصِمْنِي مِنْ ذلِكَ بِالسَّكِينَةِ، وَ أَلْبِسْنِي دِرْعَكَ الْحَصِينَةَ، وَ اخْبَأْنِي فِي سِتْرِكَ الْوَاقِي، وَ أَصْلِحْ لِي حَالِي ، وَ صَدِّقْ قَوْلِي بِفَعَالِي، وَ بَارِكْ لِي فِي أَهْلِي وَ مَالِي».
.
ص: 493
ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«على بن الحسين عليه السلام خدا را به اين دعا مى خواند : اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ حُسْنَ الْمَعِيشَةِ ... وَبَارِكْ لِي فِي أَهْلِي وَمَالِي؛ خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم از تو خوبى زندگانى را ، زندگانى كه نيرومند شوم به آن بر همه حاجت هاى من ، و بپيوندم به آن در زندگى به سوى آخرت من ، از غير آنكه نعمت دهى مرا در آن ، پس از اندازه درگذرم ، يا تنگ گيرى به آن بر من ، پس بدبخت شوم . وسعت ده بر من از حلال روزى خود ، و انعام كن بر من از سبب فضل خود ، نعمتى از خود ، كه تمام و كامل باشد ، و بخششى غير بريده شده . پس مشغول مكن مرا از شكر نعمت خود ، به بسيار كردن از آن ، كه مشغول سازد مرا نيكويى آن ، و در بلا افكند آرايش هاى منظر خوب و تازگى آن ، و نه به اندك گردانيدن بر من از آن ، كه كوتاه كند كار مرا رنج آن ، و پر كند سينه مرا اندوه آن . عطا كن به من از آن ، اى خداى من! بى نيازى را از بدى آفريدگان تو ، و كفايتى [كه ]در بيابم بر آن خشنودى تو را ، و پناه مى برم به تو ، اى خداى من! از بدى دنيا و از بدى آن چه در آن است ، و مگردان بر من دنيا را زندان ، و نه جدايى آن را بر من اندوه . بيرون بر مرا از آزمايش آن ، خشنود شده از من ، پذيرفته شده در آن كار من ، به سوى خانه زندگى و جاى هاى آرام نيكان ، و بدل بده به من به دنياى نيست و نابودشونده ، نعمتِ خانه اى باقى . خداوندا! به درستى كه من پناه مى برم به تو از تنگى آن و جنبش آن ، و سطوت هاى ديوهاى سركش آن ، و صاحبان سلطنت آن ، و عقوبت آن ، و از ستمگرى كه ستم كند بر من در آن . خداوندا! هر كه كِيْد كند با من ، پس كيد كن با او ، و هر كه اراده كند مرا ، پس اراده كن او را ، و كُند كن از من ، تيزى كسى كه برپا كرده از برايم تيزى خود را ، و فرو نشان از من ، آتش كسى كه برافروخته است از برايم آتش زنه خود را ، و كفايت كن از من ، مكر مكركنندگان ، و بِران از من ، چشم هاى كافران را ، و كفايت كن از من ، اندوه آنكه درآورده است بر من اندوه خود ، و بازدار از من ، بدى حسد برندگان ، و نگاه دار مرا از آن به آرام و آسايش ، و درپوشان به من زره خود را كه استوار است ، و زنده بدار مرا در پرده خود كه نگاه دارنده است ، و به صلاح آور از برايم حال مرا در ميان من و ميان تو ، و ميان من و ميان آفريدگان تو ، و راست گردان گفتار مرا به كردار من ، و بركت ده از برايم در اهل من و مال من» (1) .
.
ص: 494
54 _ بَابُ الدُّعَاءِ لِلدَّيْنِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ، عَنْ وَلِيدِ بْنِ صَبِيحٍ، قَالَ: شَكَوْتُ إِلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام دَيْناً لِي عَلى أُنَاسٍ، فَقَالَ:«قُلِ: اللّهُمَّ لَحْظَةً مِنْ لَحَظَاتِكَ تَيَسَّرْ عَلى غُرَمَائِي بِهَا الْقَضَاءَ، وَ تَيَسَّرْ لِي بِهَا الِاقْتِضَاءَ؛ إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ» .
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«أَتَى النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله رَجُلٌ، فَقَالَ: يَا نَبِيَّ اللّهِ، الْغَالِبُ عَلَيَّ الدَّيْنُ وَ وَسْوَسَةُ الصَّدْرِ، فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : قُلْ: تَوَكَّلْتُ عَلَى الْحَيِّ الَّذِي لَا يَمُوتُ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي لَمْ يَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً ، وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ، وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ كَبِّرْهُ تَكْبِيراً » . قَالَ : «فَصَبَرَ الرَّجُلُ مَا شَاءَ اللّهُ، ثُمَّ مَرَّ عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَهَتَفَ بِهِ، فَقَالَ: مَا صَنَعْتَ؟ فَقَالَ: أَدْمَنْتُ مَا قُلْتَ لِي يَا رَسُولَ اللّهِ ، فَقَضَى اللّهُ دَيْنِي، وَ أَذْهَبَ وَسْوَسَةَ صَدْرِي».
.
ص: 495
54 . باب در بيان دعا از براى قرضچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد و سهل بن زياد ، هر دو از ابن محبوب ، از جميل بن درّاج ، از وليد بن صبيح كه گفت : در نزد امام جعفر صادق عليه السلام شكايت كردم از قرضى كه از براى من بر مردم بود . فرمود :«بگو كه : اللّهُمَّ لَحْظَةً مِنْ لَحَظَاتِكَ تَيَسَّرْ عَلى غُرَمَائِي بِهَا الْقَضَاءَ ، وَتَيَسَّرْ لِي بِهَا الِاقْتِضَاءَ؛ إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛ خداوندا! نِگريستنى از نگريستن هاى تو ، آسان مى گردانى بر قرض داران من به آن ادا را ، و آسان مى گردانى از برايم به آن خواستنى را . به درستى كه تو بر هر چيز توانايى» .
حسين بن محمد اشعرى ، از معلّى بن محمد ، از حسن بن على وشّاء ، از حمّاد بن عثمان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مردى به خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد كه : اى پيغمبر خدا! قرض و وسوسه سينه بر من غالب شده . پيغمبر صلى الله عليه و آله به او فرمود كه : بگو : تَوَكَّلْتُ عَلَى الْحَيِّ ... وَكَبِّرْهُ تَكْبِيراً؛ توكل كردم بر زنده اى كه نمى ميرد ، و ستايش مر خدايى را است كه فرا نگرفت زنى را و نه فرزندى ، و نبود از برايش شريكى در پادشاهى ، و نبود او را صاحب اختيارى از روى خوارى ، و تعظيم كن او را ، تعظيم كردنى» . حضرت فرمود : «پس آن مرد ، آن قدر كه خدا مى خواست ، صبر كرد ، بعد از آن بر پيغمبر صلى الله عليه و آله گذشت . حضرت او را آواز داد و فرمود كه : چه كردى؟ عرض كرد كه : آن چه به من فرمودى يا رسول اللّه ! پيوسته كردم ، و خدا قرض مرا ادا كرد ، و وسواس سينه ام را از من برد» .
.
ص: 496
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ، عَنِ الثُّمَالِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللّهِ ، قَدْ لَقِيتُ شِدَّةً مِنْ وَسْوَسَةِ الصَّدْرِ، وَ أَنَا رَجُلٌ مَدِينٌ مُعِيلٌ مُحْوِجٌ، فَقَالَ لَهُ: كَرِّرْ هذِهِ الْكَلِمَاتِ: تَوَكَّلْتُ عَلَى الْحَيِّ الَّذِي لَا يَمُوتُ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي لَمْ يَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً، وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ، وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ كَبِّرْهُ تَكْبِيراً . فَلَمْ يَلْبَثْ أَنْ جَاءَهُ، فَقَالَ: أَذْهَبَ اللّهُ عَنِّي وَسْوَسَةَ صَدْرِي، وَ قَضى عَنِّي دَيْنِي، وَ وَسَّعَ عَلَيَّ رِزْقِي».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ، عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ، عَنْ أَبِي إِبْرَاهِيمَ عليه السلام كَانَ كَتَبَهُ لِي فِي قِرْطَاسٍ:«اللّهُمَّ ارْدُدْ إِلى جَمِيعِ خَلْقِكَ مَظَالِمَهُمُ الَّتِي قِبَلِي _ صَغِيرَهَا وَ كَبِيرَهَا _ فِي يُسْرٍ مِنْكَ وَ عَافِيَةٍ؛ وَ مَا لَمْ تَبْلُغْهُ قُوَّتِي، وَ لَمْ تَسَعْهُ ذَاتُ يَدِي، وَ لَمْ يَقْوَ عَلَيْهِ بَدَنِي وَ يَقِينِي وَ نَفْسِي ، فَأَدِّهِ عَنِّي مِنْ جَزِيلِ مَا عِنْدَكَ مِنْ فَضْلِكَ، ثُمَّ لَا تَخْلُفْ عَلَيَّ مِنْهُ شَيْئاً تَقْضِيهِ مِنْ حَسَنَاتِي، يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ ، أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، وَ أَنَّ الدِّينَ كَمَا شُرِعَ، وَ أَنَّ الْاءِسْلَامَ كَمَا وُصِفَ، وَ أَنَّ الْكِتَابَ كَمَا أُنْزِلَ، وَ أَنَّ الْقَوْلَ كَمَا حُدِّثَ، وَ أَنَّ اللّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِينُ، ذَكَرَ اللّهُ مُحَمَّداً وَ أَهْلَ بَيْتِهِ بِخَيْرٍ، وَ حَيَّا مُحَمَّداً وَ أَهْلَ بَيْتِهِ بِالسَّلَامِ».
.
ص: 497
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از ابن مسكان ، از ثمالى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مردى به خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! به حقيقت كه از وسوسه سينه ملاقات كرده ام ، آن چه ملاقات كرده ام ، و من فردى قرض دار و عيال بار و پريشانم . حضرت به او فرمود كه : اين كلمات را مكرّر كن : تَوَكَّلْتُ عَلَى الْحَيِّ ... وَكَبِّرْهُ تَكْبِيراً؛ «توكّل كردم بر زنده اى كه نمى ميرد ، و ستايش مر خدايى را است كه فرا نگرفته است زنى را و نه فرزندى ، و نبود او را شريكى در پادشاهى ، و نبود او را اختياردارى از روى خوارى ، و تعظيم كن او را ، تعظيم كردنى» . پس آن مرد درنگ نكرد كه به خدمت حضرت آمد و عرض كرد كه : خدا وسوسه سينه مرا از من برد ، و قرضم را از من ادا كرد ، و روزيم را بر من وسيع گردانيد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از عبداللّه بن مغيره ،از موسى بن بكر ، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت كرده است كه گفت : آن حضرت اين را از برايم در كاغذى نوشت كه :«اللّهُمَّ ارْدُدْ إِلى جَمِيعِ خَلْقِكَ مَظَالِمَهُمُ ... وَحَيَّا مُحَمَّداً وَأَهْلَ بَيْتِهِ بِالسَّلَامِ؛ خداوندا! بازگردان به سوى همه آفريدگانت ، مظلمه هاى (1) ايشان را كه در جانب من است ، خُرد آنها را و بزرگ آنها را ، در آسانى از تو و عافيت ، و آن چه نرسد به آن توانايى من ، و فرا نگيرد آن را آن چه در دست من است ، و توانايى ندارد بر آن ، تن من و يقين من و جان من . پس برسان آن را و بده از جانب من ، از بسيار آن چه نزد تو است از فضل تو؛ پس باز پس مگذار بر من از آن چيزى را كه ادا كند آن را از ثواب هاى من . اى مهربان تر از مهربانان! گواهى مى دهم كه نيست خدايى ، مگر خداى تنها ، نيست شريكى از برايش ، و گواهى مى دهم كه محمد بنده و فرستاده او است ، و آنكه دين ، چنان است كه مشروع و بيان شده ، و آن كه اسلام ، چنان است كه وصف شده ، و آنكه قرآن ، چنان است كه فرو فرستاده شده ، و آنكه گفتار ، چنان است كه حديث شده ، و آن كه خدا ، او است حقِ هويدا . ياد كند خدا محمد و خاندان او را به خوبى ، و درود گويد محمد و خاندان او را به سلام» .
.
ص: 498
55 _ بَابُ الدُّعَاءِ لِلْكَرْبِ وَ الْهَمِّ وَ الْحُزْنِ وَ الْخَوْفِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ، عَنْ أَبِي إِسْمَاعِيلَ السَّرَّاجِ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، قَالَ: قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ عليه السلام :«يَا أَبَا حَمْزَةَ، مَا لَكَ إِذَا أَتى بِكَ أَمْرٌ تَخَافُهُ أَنْ لَا تَتَوَجَّهَ إِلى بَعْضِ زَوَايَا بَيْتِكَ _ يَعْنِي الْقِبْلَةَ _ فَتُصَلِّيَ رَكْعَتَيْنِ، ثُمَّ تَقُولَ: يَا أَبْصَرَ النَّاظِرِينَ، وَ يَا أَسْمَعَ السَّامِعِينَ ، وَ يَا أَسْرَعَ الْحَاسِبِينَ، وَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ سَبْعِينَ مَرَّةً ، كُلَّمَا دَعَوْتَ بِهذِهِ الْكَلِمَاتِ مَرَّةً سَأَلْتَ حَاجَةً» .
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِي نَجْرَانَ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ، عَنْ ثَابِتٍ، عَنْ أَسْمَاءَ، قَالَتْ: قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله :«مَنْ أَصَابَهُ هَمٌّ، أَوْ غَمٌّ، أَوْ كَرْبٌ، أَوْ بَلَاءٌ، أَوْ لَأْوَاءٌ، فَلْيَقُلِ: اللّهُ رَبِّي، وَ لَا أُشْرِكُ بِهِ شَيْئاً، تَوَكَّلْتُ عَلَى الْحَيِّ الَّذِي لَا يَمُوتُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا نَزَلَتْ بِرَجُلٍ نَازِلَةٌ، أَوْ شَدِيدَةٌ، أَوْ كَرَبَهُ أَمْرٌ، فَلْيَكْشِفْ عَنْ رُكْبَتَيْهِ وَ ذِرَاعَيْهِ، وَ لْيُلْصِقْهُمَا بِالْأَرْضِ، وَ لْيُلْزِقْ جُؤْجُؤَهُ بِالْأَرْضِ، ثُمَّ لْيَدْعُ بِحَاجَتِهِ وَ هُوَ سَاجِدٌ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْن عُمَارَةَ الدَّهَّانِ، عَنْ مِسْمَعٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«لَمَّا طَرَحَ إِخْوَةُ يُوسُفَ يُوسُفَ فِي الْجُبِّ، أَتَاهُ جَبْرَئِيلُ عليه السلام ، فَدَخَلَ عَلَيْهِ، فَقَالَ: يَا غُلَامُ، مَا تَصْنَعُ هَاهُنَا؟ فَقَالَ: إِنَّ إِخْوَتِي أَلْقَوْنِي فِي الْجُبِّ، قَالَ: فَتُحِبُّ أَنْ تَخْرُجَ مِنْهُ؟ قَالَ: ذَاكَ إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِنْ شَاءَ أَخْرَجَنِي». قَالَ: «فَقَالَ لَهُ: إِنَّ اللّهَ تَعَالى يَقُولُ لَكَ: ادْعُنِي بِهذَا الدُّعَاءِ حَتّى أُخْرِجَكَ مِنَ الْجُبِّ، فَقَالَ لَهُ: وَ مَا الدُّعَاءُ؟ فَقَالَ: قُلِ: اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِأَنَّ لَكَ الْحَمْدَ، لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ الْمَنَّانُ، بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ، ذُو الْجَلَالِ وَ الْاءِكْرَامِ أَنْ تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ تَجْعَلَ لِي مِمَّا أَنَا فِيهِ فَرَجاً وَ مَخْرَجاً» . قَالَ: «ثُمَّ كَانَ مِنْ قِصَّتِهِ مَا ذَكَرَ اللّهُ فِي كِتَابِهِ».
.
ص: 499
55 . باب دعا از براى كرب و همّ و خوف (1)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن اسماعيل بن بزيع ، از ابواسماعيل درّاج ، از ابن مسكان ، از ابوحمزه روايت كرده است كه گفت : حضرت محمد بن على عليه السلام فرمود كه :«اى ابوحمزه! تو را چه مى شود ، كه چون امرى به تو وارد شود كه از آن مى ترسى ، كه درنمى آورى به سوى بعضى از زاويه هاى خانه ات _ يعنى قبله _ ، تا دو ركعت نماز به جا آورى ، بعد از آن ، هفتاد مرتبه بگويى كه : يَا أَبْصَرَ النَّاظِرِينَ ، وَيَا أَسْمَعَ السَّامِعِينَ ، وَيَا أَسْرَعَ الْحَاسِبِينَ ، وَيَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ؛ «اى بيناتر نگرندگان! و اى شنواتر شنوندگان! و اى شتابان تر شمارندگان! و اى مهربان تر از همه مهربانان!» ، و در هر مرتبه كه اين كلمات را بخوانى ، حاجتت را سؤال كنى» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از عبدالرحمان بن ابى نجران ، از عاصم بن حميد ، از ثابت ، از اسماء كه گفت : رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه :«هر كه همّ يا غم يا كرب يا بلا يا شدّت و محنتى به او برسد ، بايد كه بگويد : اللّهُ رَبِّي ، وَلَا أُشْرِكُ بِهِ شَيْئاً ، تَوَكَّلْتُ عَلَى الْحَيِّ الَّذِي لَا يَمُوتُ؛ خدا پروردگار من است ، كه شريك نمى گردانم با او چيزى را . توكل كردم بر زنده اى كه نمى ميرد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون نازله اى بر مردى فرود آيد ، يا سختى كه او را اندوهناك سازد ، بايد كه زانوها و اَرَش هاى (2) خود را برهنه كند (به اينكه جامه را از آنها دور گرداند) و آنها را به زمين بچسباند ، و به سجده رود و سينه خود را به زمين بچسباند ، بعد از آن ، حاجت خود را بخواند و دعا كند ، و حال آنكه او در سجده باشد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از حسن بن عمّار دهّان ، از مسمع ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون برادران يوسف ، يوسف را در چاه انداختند ، جبرئيل عليه السلام به نزد او آمد و گفت كه : اى پسر نوجوان! در اينجا چه مى كنى؟ گفت كه : برادرانم مرا در چاه انداخته اند . جبرئيل گفت : آيا دوست مى دارى كه از آن بيرون آيى؟ گفت كه : اين امر به دست خداى عز و جل است ، اگر بخواهد ، مرا بيرون آورد» . حضرت صادق عليه السلام فرمود : «پس جبرئيل به يوسف گفت كه : خداى _ تعالى _ به تو مى فرمايد كه : مرا به اين دعا بخوان ، تا تو را از اين چاه بيرون آورم . يوسف به جبرئيل گفت كه : آن دعا چيست؟ گفت : بگو كه : اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ ... فَرَجاً وَمَخْرَجاً؛ خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم تو را به اينكه تو را است ستايش . نيست خدايى ، مگر تو كه بخشاينده ، پديدآورنده آسمان ها و زمينى . خداوندِ بزرگوارى و نوازش ، كه صلوات فرستى بر محمد و آل محمد ، و آنكه بگردانى از برايم ، از آن چه من در آن ، فرج و بيرون رفتنى بود» ، و حضرت عليه السلام فرمود : «بعد از آن ، از قصّه او بود ، آن چه خدا در كتاب خود ذكر فرموده» .
.
ص: 500
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ، عَنْ أَبِي إِسْمَاعِيلَ السَّرَّاجِ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَنَّ الَّذِي دَعَا بِهِ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَلى دَاوُدَ بْنِ عَلِيٍّ حِينَ قَتَلَ الْمُعَلَّى بْنَ خُنَيْسٍ، وَ أَخَذَ مَالَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِنُورِكَ الَّذِي لَا يُطْفى، وَ بِعَزَائِمِكَ الَّتِي لَا تُخْفى، وَ بِعِزِّكَ الَّذِي لَا يَنْقَضِي، وَ بِنِعْمَتِكَ الَّتِي لَا تُحْصى، وَ بِسُلْطَانِكَ الَّذِي كَفَفْتَ بِهِ فِرْعَوْنَ عَنْ مُوسى عليه السلام ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ جَابِرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي الْهَمِّ، قَالَ:«تَغْتَسِلُ وَ تُصَلِّي رَكْعَتَيْنِ، وَ تَقُولُ: يَا فَارِجَ الْهَمِّ، وَ يَا كَاشِفَ الْغَمِّ، يَا رَحْمَانَ الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ وَ رَحِيمَهُمَا، فَرِّجْ هَمِّي، وَ اكْشِفْ غَمِّي، يَا أَللّهُ الْوَاحِدُ الْأَحَدُ الصَّمَدُ ، الَّذِي لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ، وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ ، اعْصِمْنِي وَ طَهِّرْنِي، وَ اذْهَبْ بِبَلِيَّتِي وَ اقْرَأْ آيَةَ الْكُرْسِيِّ، وَ الْمُعَوِّذَتَيْنِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ سَمَاعَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِذَا خِفْتَ أَمْراً، فَقُلِ: اللّهُمَّ إِنَّكَ لَا يَكْفِي مِنْكَ أَحَدٌ، وَ أَنْتَ تَكْفِي مِنْ كُلِّ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِكَ، فَاكْفِنِي كَذَا وَ كَذَا». وَ فِي حَدِيثٍ آخَرَ، قَالَ: «تَقُولُ: يَا كَافِياً مِنْ كُلِّ شَيْءٍ ، وَ لَا يَكْفِي مِنْكَ شَيْءٌ فِي السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ، اكْفِنِي مَا أَهَمَّنِي مِنْ أَمْرِ الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ، وَ صَلَّى اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ». وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «مَنْ دَخَلَ عَلى سُلْطَانٍ يَهَابُهُ، فَلْيَقُلْ: «بِاللّهِ أَسْتَفْتِحُ، وَ بِاللّهِ أَسْتَنْجِحُ، وَ بِمُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله أَتَوَجَّهُ، اللّهُمَّ ذَلِّلْ لِي صُعُوبَتَهُ، وَ سَهِّلْ لِي حُزُونَتَهُ؛ فَإِنَّكَ تَمْحُو مَا تَشَاءُ وَ تُثْبِتُ، وَ عِنْدَكَ أُمُّ الْكِتَابِ». وَ تَقُولُ أَيْضاً: «حَسْبِيَ اللّهُ ، لَا إِلهَ إِلَا هُوَ ، عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ، وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ، وَ أَمْتَنِعُ بِحَوْلِ اللّهِ وَ قُوَّتِهِ مِنْ حَوْلِهِمْ وَ قُوَّتِهِمْ، وَ أَمْتَنِعُ بِرَبِّ الْفَلَقِ، مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ، وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ» .
.
ص: 501
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن اسماعيل ، از ابواسماعيل سرّاج ، از معاويه بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه : آن چه حضرت صادق عليه السلام بر داود بن على نفرين نمود ، در هنگامى كه معلّى بن خنيس را كشته و مال حضرت صادق عليه السلام را فرا گرفته بود ، اين بود كه :«اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِنُورِكَ ... كَفَفْتَ بِهِ فِرْعَوْنَ عَنْ مُوسى عليه السلام ؛ خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم تو را به نور تو كه فرو نشانيده نمى شود ، و به عزيمت هاى تو كه پنهان نمى باشد ، و به عزت تو كه به سر نمى آيد ، و به نعمت تو كه ضبط نمى شود ، و به سلطنت تو كه بازداشتى به آن ، فرعون را از موسى عليه السلام » .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از بعضى از اصحاب خويش ، از اسماعيل بن جابر ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است در باب همّ و اندوه ، كه فرمود :«غسل مى كنى و دو ركعت نماز مى گذارى و مى گويى كه : يَا فَارِجَ الْهَمِّ ... وَاذْهَبْ بِبَلِيَّتِي؛ «اى وابرنده اندوهِ گدازنده! و اى بردارنده اندوه! اى بخشاينده دنيا و آخرت و مهربان هر دو! وا بر همّ مرا ، و بردار غم مرا . اى خداى يكتاى يگانه پناه نيازمندان! نزاد و زاده نشد و نبود او را همتا هيچ كس . نگاه دار مرا و پاك گردان مرا ، و ببر رنج و سختى مرا» ، و آية الكرسى و سوره قل اعوذ بربّ الفلق و قل اعوذ بربّ النّاس را مى خوانى» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از عثمان بن عيسى ، از سماعه ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«چون از امرى بترسى ، بگو كه : اللّهُمَّ إِنَّكَ لَا يَكْفِي مِنْكَ أَحَدٌ ، وَأَنْتَ تَكْفِي مِنْ كُلِّ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِكَ ، فَاكْفِنِي كَذَا وَكَذَا؛ خداوندا! به درستى كه تو چنانى كه كفايت نمى كند از تو كسى ، و تو كفايت مى كنى از هر كسى از آفريدگان خود . پس كفايت كن از من ، چنين و چنين» . و در حديث ديگر است كه فرمود : «مى گويى كه : يَا كَافِياً مِنْ كُلِّ شَيْءٍ ، وَلَا يَكْفِي مِنْكَ شَيْءٌ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ، اكْفِنِي مَا أَهَمَّنِي مِنْ أَمْرِ الدُّنْيَا وَالْاخِرَةِ ، وَصَلَّى اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ؛ اى كفايت كننده از هر چيزى! و كفايت نمى كند از تو چيزى در آسمان ها و زمين ، كفايت كن از من ، آن چه در اندوه افكنده از كار دنيا ، و صلوات فرست بر محمد و آل او» ، و امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه : «هر كه داخل شود بر پادشاهى كه از او مى ترسد ، بايد كه بگويد : بِاللّهِ أَسْتَفْتِحُ ... وَعِنْدَكَ أُمُّ الْكِتَابِ؛ «به خدا يارى مى جويم ، و به خدا روايى حاجت مى طلبم ، و به محمد صلوات فرستد خدا ، بر او و آل او رو مى آورم . خداوندا! رام گردان از برايم دشوارى او را ، و آسان گردان از برايم درشتى و ناهموارى او را . پس به درستى كه تو محو مى كنى آن چه كه خواهى ، و ثابت مى گردانى ، و در نزد تو است اصل كتاب» ، و نيز بگويد كه : حَسْبِيَ اللّهُ ... وَلَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ؛ بس است مرا خدا . نيست خدايى ، مگر او . بر او توكل كردم و اوست پروردگار عرش بزرگ ، و باز مى ايستم به نيرومندى خدا و توانايى او ، از نيرومندى ايشان و توانايى ايشان . باز مى ايستم به پروردگار سفيده صبح ، از بدى آن چه آفريده ، و نيست گرديدنى و نه توانايى ، مگر به خدا» .
.
ص: 502
عَنْهُ، عَنْ عِدَّةٍ رَفَعُوهُ، إِلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ مِنْ دُعَاءِ أَبِي عليه السلام فِي الْأَمْرِ يَحْدُثُ: اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ اغْفِرْ لِي، وَ ارْحَمْنِي، وَ زَكِّ عَمَلِي، وَ يَسِّرْ مُنْقَلَبِي، وَ اهْدِ قَلْبِي، وَ آمِنْ خَوْفِي، وَ عَافِنِي فِي عُمُرِي كُلِّهِ، وَ ثَبِّتْ حُجَّتِي، وَ اغْفِرْ خَطَايَايَ، وَ بَيِّضْ وَجْهِي، وَ اعْصِمْنِي فِي دِينِي، وَ سَهِّلْ مَطْلَبِي، وَ وَسِّعْ عَلَيَّ فِي رِزْقِي؛ فَإِنِّي ضَعِيفٌ، وَ تَجَاوَزْ عَنْ سَيِّئِ مَا عِنْدِي بِحُسْنِ مَا عِنْدَكَ، وَ لَا تَفْجَعْنِي بِنَفْسِي، وَ لَا تَفْجَعْ لِي حَمِيماً، وَ هَبْ لِي يَا إِلهِي لَحْظَةً مِنْ لَحَظَاتِكَ؛ تَكْشِفْ بِهَا عَنِّي جَمِيعَ مَا بِهِ ابْتَلَيْتَنِي، وَ تَرُدَّ بِهَا عَلَيَّ مَا هُوَ أَحْسَنُ عَادَتِكَ عِنْدِي، فَقَدْ ضَعُفَتْ قُوَّتِي، وَ قَلَّتْ حِيلَتِي، وَ انْقَطَعَ مِنْ خَلْقِكَ رَجَائِي، وَ لَمْ يَبْقَ إِلَا رَجَاؤُكَ وَ تَوَكُّلِي عَلَيْكَ ، وَ قُدْرَتُكَ عَلَيَّ يَا رَبِّ أَنْ تَرْحَمَنِي وَ تُعَافِيَنِي كَقُدْرَتِكَ عَلَيَّ أَنْ تُعَذِّبَنِي وَ تَبْتَلِيَنِي. إِلهِي ذِكْرُ عَوَائِدِكَ يُؤْنِسُنِي، وَ الرَّجَاءُ لِاءِنْعَامِكَ يُقَوِّينِي، وَ لَمْ أَخْلُ مِنْ نِعَمِكَ مُنْذُ خَلَقْتَنِي، وَ أَنْتَ رَبِّي وَ سَيِّدِي وَ مَفْزَعِي وَ مَلْجَئِي وَ الْحَافِظُ لِي وَ الذَّابُّ عَنِّي وَ الرَّحِيمُ بِي وَ الْمُتَكَفِّلُ بِرِزْقِي، وَ فِي قَضَائِكَ وَ قُدْرَتِكَ كُلُّ مَا أَنَا فِيهِ، فَلْيَكُنْ يَا سَيِّدِي وَ مَوْلَايَ فِيمَا قَضَيْتَ وَ قَدَّرْتَ وَ حَتَمْتَ تَعْجِيلُ خَلَاصِي مِمَّا أَنَا فِيهِ جَمِيعِهِ، وَ الْعَافِيَةُ لِي؛ فَإِنِّي لَا أَجِدُ لِدَفْعِ ذلِكَ أَحَداً غَيْرَكَ، وَ لَا أَعْتَمِدُ فِيهِ إِلَا عَلَيْكَ، فَكُنْ يَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْاءِكْرَامِ عِنْدَ أَحْسَنِ ظَنِّي بِكَ، وَ رَجَائِي لَكَ، وَ ارْحَمْ تَضَرُّعِي وَ ساسْتِكَانَتِي وَ ضَعْفَ رُكْنِي، وَ امْنُنْ بِذلِكَ عَلَيَّ وَ عَلى كُلِّ دَاعٍ دَعَاكَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ، وَ صَلَّى اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ».
.
ص: 503
از او ، از چند نفر روايت است كه آن را مرفوع ساخته اند به سوى امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«از جمله دعاى پدرم عليه السلام در باب امرى كه حادث مى شد ، اين بود كه : اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ ... وَصَلَّى اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ؛ خداوندا! صلوات فرست بر محمد و آل محمد ، و بيامرز مرا ، و رحم كن بر من ، و پاك گردان كار مرا ، و آسان ساز بر گشتن من ، و ره نمايى كن قلبم را ، و ايمن گردان ترس مرا ، و عافيت ده مرا در عمر من ، همه آن ، و ثابت گردان حجت و دليل مرا ، و بيامرز گناهان مرا ، و سفيد گردان روى مرا ، و نگاه دار مرا در دين من ، و آسان نما مطلب را ، و فراخى ده بر من در روزى من . پس به درستى كه من ناتوانم ، و درگذر از بد آن چه در نزد من است ، به خوبى آن چه در نزد تو است ، و به درد مياور به خودم ، و به درد مياور به من خويشى را ، و ببخش مرا اى خداى من! نگريستنى از نگريستن هاى خود كه بردارى به آن از من ، همه آن چه به آن آزموده اى مرا ، و برگردانى به آن بر من ، آن چه را كه آن نيكوترين خوى تو است در نزد من . پس به حقيقت كه ناتوان شد توانايى من ، و كم شد چاره من ، و بريده شد از آفريدگانت اميد من ، و نماند ، مگر اميد تو ، و توكل من بر تو ، و توانايى تو بر من . اى پروردگار! آنكه رحم كنى بر من و عافيت دهى مرا ، چون توانايى تو است بر من ، و عذاب كنى مرا و بيازمايى مرا . خداى من! ياد نعمت هاى تو شاد مى كند مرا ، و اميد از براى انعام تو تقويت مى دهد مرا ، و تهى نبوده ام از نعمت تو از آن زمان كه آفريده اى مرا ، و تويى پروردگار من و آقاى من و پناهگاه من و پناه من ، و نگاه دار از براى من ، و بازدارنده از من ، و مهربان به من ، و پابنده اى به روزى من ، و در قضاى تو و قدر تو است همه آن چه من در آنم . پس بايد مى باشد ، اى بزرگ من و آقاى من! در آن چه حكم نموده اى و تقدير فرموده اى و واجب ساخته اى ، شتابانيدن خلاصى من ، از آن چه من در آنم ، همه آن ، و عافيت از براى من . به درستى كه من نمى يابم از براى دفع آن ، يكى را غير از تو ، و اعتماد ندارم در آن ، مگر بر تو . پس باش اى صاحب بزرگوارى و نوازش! در نزد خوبى گمانم به تو ، و اميدم از براى تو ، و رحم كن زارى مرا ، و فروتنى من ، و ناتوانى ستون مرا ، و منّت گذار به آن بر من ، و بر هر خواننده اى كه خوانده است تو را اى مهربان تر از مهربانان! و صلوات فرستد خدا بر محمد و آل او» .
.
ص: 504
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ يَسَارٍ، عَنْ بَعْضِ مَنْ رَوَاهُ، قَالَ: قَالَ:«إِذَا أَحْزَنَكَ أَمْرٌ، فَقُلْ فِي آخِرِ سُجُودِكَ: يَا جَبْرَئِيلُ يَا مُحَمَّدُ، يَا جَبْرَئِيلُ يَا مُحَمَّدُ - تُكَرِّرُ ذلِكَ - اكْفِيَانِي مَا أَنَا فِيهِ؛ فَإِنَّكُمَا كَافِيَانِ، وَ احْفَظَانِي بِإِذْنِ اللّهِ؛ فَإِنَّكُمَا حَافِظَانِ» .
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَعْيَنَ، عَنْ بَشِيرِ بْنِ مَسْلَمَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام يَقُولُ: مَا أُبَالِي إِذَا قُلْتُ هذِهِ الْكَلِمَاتِ لَوِ اجْتَمَعَ عَلَيَّ الْاءِنْسُ وَ الْجِنُّ: بِسْمِ اللّهِ، وَ بِاللّهِ، وَ مِنَ اللّهِ، وَ إِلَى اللّهِ، وَ فِي سَبِيلِ اللّهِ، وَ عَلى مِلَّةِ رَسُولِ اللّهِ صَلَّى اللّه ُ عَلَيْهِ وَآلِهِ؛ اللّهُمَّ إِلَيْكَ أَسْلَمْتُ نَفْسِي، وَ إِلَيْكَ وَجَّهْتُ وَجْهِي، وَ إِلَيْكَ أَلْجَأْتُ ظَهْرِي، وَ إِلَيْكَ فَوَّضْتُ أَمْرِي؛ اللّهُمَّ احْفَظْنِي بِحِفْظِ الْاءِيمَانِ مِنْ بَيْنِ يَدَيَّ، وَ مِنْ خَلْفِي، وَ عَنْ يَمِينِي، وَ عَنْ شِمَالِي، وَ مِنْ فَوْقِي، وَ مِنْ تَحْتِي، وَ مِنْ قِبَلِي، وَ ادْفَعْ عَنِّي بِحَوْلِكَ وَ قُوَّتِكَ؛ فَإِنَّهُ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِكَ» . مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، مِثْلَهُ.
.
ص: 505
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن اسباط ، از اسماعيل بن يسار ، از بعضى از كسانى كه او را روايت كرده اند گفت كه : گفت :«چون امرى به تو رسد ، در سجده خود بگو كه : يَا جَبْرَئِيلُ يَا مُحَمَّدُ ، يَا جَبْرَئِيلُ يَا مُحَمَّدُ؛ «اى جبرئيل! اى محمد! اى جبرئيل! اى محمد!» ، و اين را مكرّر مى كنى و مى گويى : اكْفِيَانِي مَا أَنَا فِيهِ ؛ فَإِنَّكُمَا كَافِيَانِ ، وَاحْفَظَانِي بِإِذْنِ اللّهِ؛ فَإِنَّكُمَا حَافِظَانِ (1) ؛ كفايت كنيد از من آن چه را كه من در آنم ، پس به درستى كه شما كفايت كننده هاى منيد . و نگاه داريد مرا به رخصت خدا ، پس به درستى كه شما نگاه داران منيد» . (2)
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از محمد بن اعين ، از بشر يا بشير بن مسلمه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«حضرت على بن الحسين عليه السلام مى فرمود كه : باك ندارم چون اين كلمات را بگويم ، اگر انس و جن بر من اجتماع كنند و خواهند كه به من ضرر برسانند ، و آن كلمات ، اين است : بِسْمِ اللّهِ ، وَبِاللّهِ ... فَإِنَّهُ لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَا بِكَ؛ به نام خدا ، و به خدا ، و از خدا ، و به سوى خدا ، و در راه خدا ، و بر كيش فرستاده خدا . خداوندا! به سوى تو تسليم كردم و سپردم خودم را ، و به سوى تو متوجّه ساختم روى خود را ، و به سوى تو پناه دادم پشت خود را ، و به سوى تو بازگذاشتم . خداوندا! نگاه دار مرا به نگاهدارى ايمان از پيش روى من ، و از پشت سر من ، و از طرف راست من ، و از جانب چپ من ، و از زبَر من ، و از زير من ، و آن چه در جانب من است ، و باز دار از من به نيرومندى خود ، و توانايى خود؛ پس به درستى كه نيست نيرومندى و نه توانايى ، مگر به تو» . محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن ابى عمير ، مثل اين را روايت كرده است .
.
ص: 506
عَنْهُ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«قَالَ لِي رَجُلٌ: أَيَّ شَيْءٍ قُلْتَ حِينَ دَخَلْتَ عَلى أَبِي جَعْفَرٍ بِالرَّبَذَةِ؟ قَالَ: قُلْتُ: اللّهُمَّ إِنَّكَ تَكْفِي مِنْ كُلِّ شَيْءٍ، وَ لَا يَكْفِي مِنْكَ شَيْءٌ، فَاكْفِنِي بِمَا شِئْتَ، وَ كَيْفَ شِئْتَ، وَ مِنْ حَيْثُ شِئْتَ، وَ أَنّى شِئْتَ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُيَسِّرٍ، قَالَ: لَمَّا قَدِمَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَلى أَبِي جَعْفَرٍ، أَقَامَ أَبُو جَعْفَرٍ مَوْلًى لَهُ عَلى رَأْسِهِ، وَ قَالَ لَهُ: إِذَا دَخَلَ عَلَيَّ فَاضْرِبْ عُنُقَهُ، فَلَمَّا دَخَلَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، نَظَرَ إِلى أَبِي جَعْفَرٍ، وَ أَسَرَّ شَيْئاً فِيمَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ نَفْسِهِ لَا يَدْرِي مَا هُوَ، ثُمَّ أَظْهَرَ:«يَا مَنْ يَكْفِي خَلْقَهُ كُلَّهُمْ وَ لَا يَكْفِيهِ أَحَدٌ، اكْفِنِي شَرَّ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَلِيٍّ». قَالَ: فَصَارَ أَبُو جَعْفَرٍ لَا يُبْصِرُ مَوْلَاهُ، وَ صَارَ مَوْلَاهُ لَا يُبْصِرُهُ، فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ: يَا جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ، لَقَدْ عَنَّيْتُكَ فِي هذَا الْحَرِّ، فَانْصَرِفْ، فَخَرَجَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام مِنْ عِنْدِهِ، فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ لِمَوْلَاهُ: مَا مَنَعَكَ أَنْ تَفْعَلَ مَا أَمَرْتُكَ بِهِ؟ فَقَالَ: لَا وَ اللّهِ، مَا أَبْصَرْتُهُ، وَ لَقَدْ جَاءَ شَيْءٌ، فَحَالَ بَيْنِي وَ بَيْنَهُ، فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ: وَ اللّهِ، لَئِنْ حَدَّثْتَ بِهذَا الْحَدِيثِ أَحَداً لَأَقْتُلَنَّكَ .
.
ص: 507
از او ، از ابن ابى عمير ، از بعضى از اصحاب ما روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«مردى به من گفت كه : در هنگامى كه در ربذه بر ابوجعفر (يعنى منصور دوانيقى عليه اللعنه) داخل شدى ، چه چيز گفتى؟» فرمود : «گفتم كه : اللّهُمَّ إِنَّكَ تَكْفِي مِنْ كُلِّ شَيْءٍ ، وَلَا يَكْفِي مِنْكَ شَيْءٌ ، فَاكْفِنِي بِمَا شِئْتَ ، وَكَيْفَ شِئْتَ ، وَمِنْ حَيْثُ شِئْتَ ، وَأَنّى شِئْتَ؛ خداوندا! به درستى كه تو كفايت مى كنى از هر چيزى ، و كفايت نمى كند از تو چيزى . پس كفايت كن از من به آن چه خواهى ، و چنان كه خواهى ، و از آنجا كه خواهى ، و در هر زمان كه خواهى» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از حسن بن على ، از على بن ميسّر روايت كرده است كه گفت : چون امام جعفر صادق عليه السلام بر ابوجعفر منصور وارد شد ، ابوجعفر ، غلامى از خود را بر سرش به پاى داشت و به او گفت كه : چون بر من داخل شود ، گردنش را بزن . و چون حضرت صادق عليه السلام داخل شد ، به سوى ابوجعفر نگريست و ميان خود و خود ، چيزى را آهسته گفت كه دانسته نمى شد كه آن چيست . پس اين را اظهار فرمود كه :«يَا مَنْ يَكْفِي خَلْقَهُ كُلَّهُمْ وَلَا يَكْفِيهِ أَحَدٌ ، اكْفِنِي شَرَّ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَلِيٍّ؛ اى كسى كه كفايت مى كند آفريدگان خود را ، همه ايشان! و كفايت نمى كند او را هيچ كس . كفايت كن از من بدى عبداللّه ، پسر على» ، على گفت : پس ابوجعفر منصور به اين سبب چنان شد كه غلامش را نمى ديد ، و غلامش چنان شد كه او را نمى ديد . ابوجعفر گفت كه : يا جعفر بن محمد! در اين گرما تو را رنجانيدم ، برگرد . پس حضرت صادق عليه السلام از نزد او بيرون آمد ، و ابوجعفر به غلام خود گفت كه : چه منع كرد تو را از كردن آن چه تو را به آن امر كردم؟ گفت : نه ، به خدا سوگند كه او را نديدم ، و هر آينه چيزى آمد و در ميان من و او حائل و مانع شد . ابوجعفر به غلامش گفت : به خدا سوگند كه اگر احدى را به اين حديث ، حديث كنى ، و كسى را به اين خبر ، خبر دهى ، هر آينه تو را مى كشم .
.
ص: 508
عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي دَاوُدَ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ: قَالَ لِي :«أَ لَا أُعَلِّمُكَ دُعَاءً تَدْعُو بِهِ إِنَّا _ أَهْلَ الْبَيْتِ _ إِذَا كَرَبَنَا أَمْرٌ وَ تَخَوَّفْنَا مِنَ السُّلْطَانِ أَمْراً لَا قِبَلَ لَنَا بِهِ، نَدْعُو بِهِ؟» . قُلْتُ: بَلى بِأَبِي أَنْتَ وَ أُمِّي يَا ابْنَ رَسُولِ اللّهِ. قَالَ : «قُلْ: يَا كَائِناً قَبْلَ كُلِّ شَيْءٍ، وَ يَا مُكَوِّنَ كُلِّ شَيْءٍ، وَ يَا بَاقِي بَعْدَ كُلِّ شَيْءٍ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ افْعَلْ بِي كَذَا وَ كَذَا».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ ، قَالَ : كَتَبَ مُحَمَّدُ بْنُ حَمْزَةَ الْغَنَوِيُّ إِلَيَّ يَسْأَلُنِي أَنْ أَكْتُبَ إِلى أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام فِي دُعَاءٍ يُعَلِّمُهُ يَرْجُو بِهِ الْفَرَجَ، فَكَتَبَ إِلَيَّ :«أَمَّا مَا سَأَلَ مُحَمَّدُ بْنُ حَمْزَةَ مِنْ تَعْلِيمِهِ دُعَاءً يَرْجُو بِهِ الْفَرَجَ، فَقُلْ لَهُ: يَلْزَمُ : يَا مَنْ يَكْفِي مِنْ كُلِّ شَيْءٍ، وَ لَا يَكْفِي مِنْهُ شَيْءٌ ، اكْفِنِي مَا أَهَمَّنِي مِمَّا أَنَا فِيهِ؛ فَإِنِّي أَرْجُو أَنْ يُكْفى مَا هُوَ فِيهِ مِنَ الْغَمِّ إِنْ شَاءَ اللّهُ تَعَالى . فَأَعْلَمْتُهُ ذلِكَ، فَمَا أَتى عَلَيْهِ إِلَا قَلِيلٌ حَتّى خَرَجَ مِنَ الْحَبْسِ.
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَن أَبِي حَمْزَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام يَقُولُ لِابْنِهِ:«يَا بُنَيَّ، مَنْ أَصَابَهُ مِنْكُمْ مُصِيبَةٌ، أَوْ نَزَلَتْ بِهِ نَازِلَةٌ، فَلْيَتَوَضَّأْ وَ لْيُسْبِغِ الْوُضُوءَ، ثُمَّ يُصَلِّي رَكْعَتَيْنِ، أَوْ أَرْبَعَ رَكَعَاتٍ، ثُمَّ يَقُولُ فِي آخِرِهِنَّ: يَا مَوْضِعَ كُلِّ شَكْوى، وَ يَا سَامِعَ كُلِّ نَجْوى، وَ شَاهِدَ كُلِّ مَلَأٍ، وَ عَالِمَ كُلِّ خَفِيَّةٍ، وَ يَا دَافِعَ مَا يَشَاءُ مِنْ بَلِيَّةٍ، وَ يَا خَلِيلَ إِبْرَاهِيمَ، وَ يَا نَجِيَّ مُوسى، وَ يَا مُصْطَفِيَ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ، أَدْعُوكَ دُعَاءَ مَنِ اشْتَدَّتْ فَاقَتُهُ، وَ قَلَّتْ حِيلَتُهُ، وَ ضَعُفَتْ قُوَّتُهُ، دُعَاءَ الْغَرِيقِ الْغَرِيبِ، الْمُضْطَرِّ الَّذِي لَا يَجِدُ لِكَشْفِ مَا هُوَ فِيهِ إِلَا أَنْتَ، يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ؛ فَإِنَّهُ لَا يَدْعُو بِهِ أَحَدٌ إِلَا كَشَفَ اللّهُ عَنْهُ إِنْ شَاءَ اللّهُ».
.
ص: 509
از او ، از احمد بن محمد ، از عمر بن عبدالعزيز ، از احمد بن ابى داود ، از عبداللّه بن عبدالرحمان ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه گفت : حضرت به من فرمود كه :«آيا نمى خواهى كه دعايى را به تو تعليم كنم كه آن را بخوانى؟ به درستى كه ما اهل بيت ، چون امرى ما را اندوهگين كند ، يا از ياد شاه به ترس افتيم از امرى كه ما را به آن هيچ طاقت و توانايى نيست ، آن را مى خوانيم» . عرض كردم : بلى ، مى خواهم . پدر و مادرم فداى تو باد! يابن رسول اللّه ! فرمود : «بگو كه : يَا كَائِناً قَبْلَ كُلِّ شَيْءٍ ، وَيَا مُكَوِّنَ كُلِّ شَيْءٍ ، وَيَا بَاقِي بَعْدَ كُلِّ شَيْءٍ ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ ، وَافْعَلْ بِي كَذَا وَكَذَا؛ اى باشنده پيش از هر چيزى! و اى هستى دهنده هر چيزى! و اى باز پس مانده بعد از هر چيزى! صلوات فرست بر محمد و آل محمد ، و بكن با من چنين و چنين» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد و محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، هر دو از على بن مهزيار كه گفت : محمد بن حمزه غنوى به سوى من نوشت و از من سؤال مى كرد كه : عريضه اى به امام محمدتقى عليه السلام بنويسم در باب دعايى كه به او تعليم فرمايد ، و به آن اميد فرج داشته باشد . پس آن حضرت به من نوشت كه :«امّا آن چه محمد بن حمزه سؤال كرد از تعليم دادن به او دعايى را كه به آن اميد فرج داشته باشد ، به او بگو كه : ملازم اين دعا باشد و دست از اين برندارد : يَا مَنْ يَكْفِي مِنْ كُلِّ شَيْءٍ ، وَلَا يَكْفِي مِنْهُ شَيْءٌ ، اكْفِنِي مَا أَهَمَّنِي؛ «اى كسى كه كفايت مى كند از هر چيزى ، و كفايت نمى كند از او چيزى! كفايت كن از من ، آن چه در اندوه افكنده مرا» . پس به درستى كه من اميد دارم كه آن چه او در آن است از اندوه ، كفايت شود ، ان شاء اللّه » . پس من اين را به او اعلام كردم . بعد از آن بر او نيامد ، مگر اندك زمانى ، تا آنكه از زندان بيرون آمد .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از بعضى از اصحاب خويش ، از ابن ابى حمزه روايت كرده است كه گفت : شنيدم از حضرت على بن الحسين عليهماالسلام كه به پسرش مى فرمود كه :«اى فرزند دلبند من! هر كه از شما مصيبتى به او برسد ، يا نازله اى بر او فرود آيد ، بايد كه وضو بسازد و وضو را كامل گرداند ، بعد از آن ، دو ركعت يا چهار ركعت نماز بگذارد ، و در آخر آنها بگويد كه : يَا مَوْضِعَ كُلِّ شَكْوى ... يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ؛ «اى جاى نهادن هر گِله! و اى شنونده هر راز! و اى حاضر هر كرده! و اى داناى هر پنهانى! و اى بازدارنده آن چه خواهد از رنج و سختى ما! اى دوست ابراهيم! و اى همراز موسى! و اى برگزيننده محمد! صلوات فرستد خدا بر او و آل او ، مى خوانم تو را چون خواندن كسى كه سخت شده است درويشى او ، و كم است چاره او ، و ناتوان شده است توانايى او ، چون خواندنى غريب و دورِ در آب فرو رفته ناچارى كه نيابد از براى برداشتن آن چه او در آن است ، مگر تو . و اى مهربان تر از همه مهربانان!» ، پس به درستى كه كسى اين دعا را نمى خواند ، مگر آنكه خدا اندوه او را زائل مى گرداند ، ان شاء اللّه » .
.
ص: 510
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنِ ابْنِ أَخِي سَعِيدٍ بْنِ يَسَارٍ ، عَنْ سَعِيدِ بْنِ يَسَارٍ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : يَدْخُلُنِيَ الْغَمُّ. فَقَالَ:«أَكْثِرْ مِنْ أَنْ تَقُولَ: اللّهُ اللّهُ رَبِّي ، لَا أُشْرِكُ بِهِ شَيْئاً . فَإِذَا خِفْتَ وَسْوَسَةً، أَوْ حَدِيثَ نَفْسٍ، فَقُلِ: اللّهُمَّ إِنِّي عَبْدُكَ، وَ ابْنُ عَبْدِكَ، وَ ابْنُ أَمَتِكَ، نَاصِيَتِي بِيَدِكَ، عَدْلٌ فِيَّ حُكْمُكَ، مَاضٍ فِيَّ قَضَاؤُكَ؛ اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِكُلِّ اسْمٍ هُوَ لَكَ أَنْزَلْتَهُ فِي كِتَابِكَ، أَوْ عَلَّمْتَهُ أَحَداً مِنْ خَلْقِكَ، أَوِ اسْتَأْثَرْتَ بِهِ فِي عِلْمِ الْغَيْبِ عِنْدَكَ ، أَنْ تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ تَجْعَلَ الْقُرْآنَ نُورَ بَصَرِي، وَ رَبِيعَ قَلْبِي، وَ جِلَاءَ حُزْنِي، وَ ذَهَابَ هَمِّي؛ اللّهُ اللّهُ رَبِّي ، لَا أُشْرِكُ بِهِ شَيْئاً».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ، عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ دُعَاءُ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله لَيْلَةَ الْأَحْزَابِ: يَا صَرِيخَ الْمَكْرُوبِينَ، وَ يَا مُجِيبَ الْمُضْطَرِّينَ، وَ يَا كَاشِفَ غَمِّيَ ، اكْشِفْ عَنِّي غَمِّي وَ هَمِّي وَ كَرْبِي؛ فَإِنَّكَ تَعْلَمُ حَالِي وَ حَالَ أَصْحَابِي، وَ اكْفِنِي هَوْلَ عَدُوِّي».
.
ص: 511
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از پسر برادر سعيد بن يسار ، از سعيد بن يسار روايت كره است كه گفت : به خدمت حضرت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : غم و اندوه در من داخل مى شود . فرمود كه :«بسيار گردان اين گفتار را كه : اَللّهُ اَللّهُ رَبّى لا أُشْرِكُ بِهِ شَيْئا ؛ «خدا ، خدا ، پروردگار من است ، شريك نمى گردانم به او چيزى را» ، و هرگاه از وسوسه يا حديث نفس و حرف زدن دل ترسى ، بگو كه : اللّهُمَّ إِنِّي عَبْدُكَ ... لَا أُشْرِكُ بِهِ شَيْئاً؛ خداوندا! به درستى كه من بنده تو و پسر بنده تو و پسر كنيز توام . موى پيشانى من به دست تو است . عين عدلت است در من حكم تو . رواست در من قضاى تو . خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم تو را به هر نامى كه آن از براى تو است ، كه فرو فرستاده اى آن را در كتاب خود ، يا تعليم داده اى مرا به يكى از آفريدگانت ، يا متفرّد و تنها شده اى به آن در دانستن نهانى كه در نزد تو است ، كه صلوات فرستى بر محمد و آل محمد ، و آنكه بگردانى قرآن را روشنى ديده من ، و بهار دل من ، و زدودن اندوه من ، و رفتن همّ من . خدا ، خدا ، پروردگار من ، شريك نمى گردانم با تو چيزى را» .
ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از صفوان ، از علا بن رزين ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«دعاى پيغمبر صلى الله عليه و آله در شب جنگ احزاب اين بود كه : يَا صَرِيخَ الْمَكْرُوبِينَ ... وَاكْفِنِي هَوْلَ عَدُوِّي؛ اى فريادرس اندوهناكان! و اى اجابت كننده بيچارگان! و اى برنده اندوه من! بردار از من غم من و همّ من و اندوه مرا . پس به درستى كه تو مى دانى حال من و حال ياران مرا ، و كفايت كن از من ترس دشمن مرا» .
.
ص: 512
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي إِسْرَائِيلَ، عَنِ الرِّضَا عليه السلام ، قَالَ:«خَرَجَ بِجَارِيَةٍ لَنَا خَنَازِيرُ فِي عُنُقِهَا، فَأَتَانِي آتٍ، فَقَالَ: يَا عَلِيُّ، قُلْ لَهَا: فَلْتَقُلْ: يَا رَؤُوفُ يَا رَحِيمُ، يَا رَبِّ يَا سَيِّدِي ؛ تُكَرِّرُهُ» قَالَ: «فَقَالَتْهُ، فَأَذْهَبَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ عَنْهَا» . قَالَ: وَ قَالَ: «هذَا الدُّعَاءُ الَّذِي دَعَا بِهِ جَعْفَرُ بْنُ سُلَيْمَانَ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحُسَيْنِ ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ عليه السلام دُعَاءً وَ أَنَا خَلْفَهُ، فَقَالَ:«اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِوَجْهِكَ الْكَرِيمِ ، وَ اسْمِكَ الْعَظِيمِ، وَ بِعِزَّتِكَ الَّتِي لَا تُرَامُ، وَ بِقُدْرَتِكَ الَّتِي لَا يَمْتَنِعُ مِنْهَا شَيْءٌ ، أَنْ تَفْعَلَ بِي كَذَا وَ كَذَا». قَالَ: وَ كَتَبَ إِلَيَّ رُقْعَةً بِخَطِّهِ: «قُلْ: يَا مَنْ عَلَا فَقَهَرَ، وَ بَطَنَ فَخَبَرَ، يَا مَنْ مَلَكَ فَقَدَرَ، وَ يَا مَنْ يُحْيِي الْمَوْتى وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ افْعَلْ بِي كَذَا وَ كَذَا، ثُمَّ قُلْ: يَا لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ ارْحَمْنِي، بِحَقِّ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ ارْحَمْنِي». وَ كَتَبَ إِلَيَّ فِي رُقْعَةٍ أُخْرى يَأْمُرُنِي أَنْ أَقُولَ: «اللّهُمَّ ادْفَعْ عَنِّي بِحَوْلِكَ وَ قُوَّتِكَ؛ اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ فِي يَوْمِي هذَا وَ شَهْرِي هذَا وَ عَامِي هذَا بَرَكَاتِكَ فِيهَا؛ وَ مَا يَنْزِلُ فِيهَا مِنْ عُقُوبَةٍ أَوْ مَكْرُوهٍ أَوْ بَلَاءٍ، فَاصْرِفْهُ عَنِّي وَ عَنْ وُلْدِي بِحَوْلِكَ وَ قُوَّتِكَ؛ إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛ اللّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ زَوَالِ نِعْمَتِكَ، وَ تَحْوِيلِ عَافِيَتِكَ، وَ مِنْ فَجْأَةِ نَقِمَتِكَ، وَ مِنْ شَرِّ كِتَابٍ قَدْ سَبَقَ؛ اللّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ نَفْسِي، وَ مِنْ شَرِّ كُلِّ دَابَّةٍ أَنْتَ آخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا؛ إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ، وَ إِنَّ اللّهَ قَدْ أَحَاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْماً، وَ أَحْصى كُلَّ شَيْءٍ عَدَداً».
.
ص: 513
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن اسباط ، از . ابراهيم بن ابى اسرائيل ، از حضرت امام رضا عليه السلام كه فرمود :«كنيزكى از ما خنازير (1) در گردنش بيرون آمد؛ پس كسى به نزد من آمد ( _ يعنى در خواب _ ) و گفت : يا على! به او بگو كه بگويد : يَا رَؤُوفُ يَا رَحِيمُ ، يَا رَبِّ يَا سَيِّدِي؛ «اى مهربان! اى بخشاينده! اى پروردگار! اى آقاى من!» ، و اين را تكرار كند . حضرت فرمود كه : «پس كنيزك اين را گفت ، و خداى عز و جل خنازير را از او برد» . راوى گفت كه : حضرت فرمود كه : «اين دعا همان است كه جعفر بن سليمان به آن دعا كرد» . (2)
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از حسين روايت كرده است كه گفت : دعائى از حضرت امام موسى عليه السلام سؤال نمودم و من در پشت سر آن حضرت بودم؛ پس فرمود :«اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ ... أَنْ تَفْعَلَ بِي كَذَا وَكَذَا؛ خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم تو را به ذاتت كه صاحب كرم است ، و نامت كه بزرگ است ، و به ارجمنديت كه آهنگ آن نمى شود ، و به تواناييت كه باز نمى ايستد از آن چيزى ، كه بكنى با من چنين و چنين» .و گفت كه : حضرت به خطّ خود رقعه اى به من نوشت كه بگو : «يَا مَنْ عَلَا فَقَهَرَ ... وَافْعَلْ بِي كَذَا وَكَذَا؛ «اى كسى كه برترى جست! پس غالب شد ، و نهان را دانست ، پس مطلع شد . اى كسى كه مالك شد! پس توانا شد . و اى كسى كه زنده مى گرداند مرده ها را ، و او بر هر چيزى توانا است ، صلوات فرست بر محمد و آل محمد ، و بكن با من چنين و چنين» ، بعد از آن بگو : يَا لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ ارْحَمْنِي ، بِحَقِّ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ ارْحَمْنِي؛ اى كه نيست خدا ، مگر خدا! رحم كن مرا به حق كلمه لا اله الّا اللّه ، رحم كن مرا» .و رقعه اى ديگر به من نوشت كه مرا امر مى فرمود به اينكه اين را بگويم كه : «اللّهُمَّ ادْفَعْ عَنِّي بِحَوْلِكَ وَقُوَّتِكَ ... وَأَحْصى كُلَّ شَيْءٍ عَدَداً؛ خداوندا! بازدار از من به نيرومندى خود و توانايى خود . خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم تو را در اين روز و در اين ماه و آنچه در اين سال است بركت هاى تو را در اينها ، و آن چه فرود مى آيد در اينها از سزا يا ناخوشى يا زحمت . پس بگردان آن را از من و از پدر و مادر من ، به نيرومندى خود و توانايى خود . به درستى كه تو بر هر چيزى توانايى . خداوندا! به درستى كه من پناه مى برم به تو از نيست شدن نعمت تو ، و گردانيدن عافيت تو ، و از ناگهانى عقوبت تو ، و از بدى نوشته اى كه به حقيقت پيشى گرفته . خداوندا! به درستى كه من پناه مى برم به تو از بدى نفس خودم ، از بدى هر جنبنده اى كه تو فراگيرنده اى موى پيشانى آن را . به درستى كه تو بر هر چيزى توانايى . و به درستى كه خدا به حقيقت كه احاطه كرده است به هر چيزى از روى دانش ، و ضبط فرموده است هر چيزى را از روى شماره» .
.
ص: 514
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ:«يَا حَيُّ يَا قَيُّومُ، يَا لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ، بِرَحْمَتِكَ أَسْتَغِيثُ، فَاكْفِنِي مَا أَهَمَّنِي، وَ لَا تَكِلْنِي إِلى نَفْسِي ؛ تَقُولُهُ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ أَنْتَ سَاجِدٌ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ حَنَانٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ سَوْرَةَ، عَنْ سَمَاعَةَ، قَالَ: قَالَ لِي أَبُو الْحَسَنِ عليه السلام :«إِذَا كَانَ لَكَ _ يَا سَمَاعَةُ _ إِلَى اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَاجَةٌ، فَقُلِ: اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِيٍّ؛ فَإِنَّ لَهُمَا عِنْدَكَ شَأْناً مِنَ الشَّأْنِ، وَ قَدْراً مِنَ الْقَدْرِ، فَبِحَقِّ ذلِكَ الشَّأْنِ، وَ بِحَقِّ ذلِكَ الْقَدْرِ ، أَنْ تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ تَفْعَلَ بِي كَذَا وَ كَذَا فَإِنَّهُ إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ، لَمْ يَبْقَ مَلَكٌ مُقَرَّبٌ، وَ لَا نَبِيٌّ مُرْسَلٌ، وَ لَا مُؤْمِنٌ مُمْتَحَنٌ إِلَا وَ هُوَ يَحْتَاجُ إِلَيْهِمَا فِي ذلِكَ الْيَوْمِ».
عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْحَاقَ الْأَحْمَرِ، عَنْ أَبِي الْقَاسِمِ الْكُوفِيِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ وَ الْعَلَاءِ بْنِ سَيَابَةَ وَ ظَرِيفِ بْنِ نَاصِحٍ ، قَالَ: لَمَّا بَعَثَ أَبُو الدَّوَانِيقِ إِلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، رَفَعَ يَدَهُ إِلَى السَّمَاءِ، ثُمَّ قَالَ:«اللّهُمَّ إِنَّكَ حَفِظْتَ الْغُلَامَيْنِ بِصَلَاحِ أَبَوَيْهِمَا، فَاحْفَظْنِي بِصَلَاحِ آبَائِي: مُحَمَّدٍ، وَ عَلِيٍّ ، وَ الْحَسَنِ، وَ الْحُسَيْنِ، وَ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ، وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عليهم السلام ؛ اللّهُمَّ إِنِّي أَدْرَأُ بِكَ فِي نَحْرِهِ، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّهِ». ثُمَّ قَالَ لِلْجَمَّالِ: «سِرْ» فَلَمَّا اسْتَقْبَلَهُ الرَّبِيعُ بِبَابِ أَبِي الدَّوَانِيقِ، قَالَ لَهُ: يَا أَبَا عَبْدِ اللّهِ، مَا أَشَدَّ بَاطِنَهُ عَلَيْكَ! لَقَدْ سَمِعْتُهُ يَقُولُ: وَ اللّهِ لَا تَرَكْتُ لَهُمْ نَخْلاً إِلَا عَقَرْتُهُ، وَ لَا مَالًا إِلَا نَهَبْتُهُ، وَ لَا ذُرِّيَّةً إِلَا سَبَيْتُهَا، قَالَ: فَهَمَسَ بِشَيْءٍ خَفِيٍّ، وَ حَرَّكَ شَفَتَيْهِ، فَلَمَّا دَخَلَ سَلَّمَ وَ قَعَدَ، فَرَدَّ عليه السلام . ثُمَّ قَالَ: أَمَا وَ اللّهِ ، لَقَدْ هَمَمْتُ أَنْ لَا أَتْرُكَ لَكَ نَخْلاً إِلَا عَقَرْتُهُ، وَ لَا مَالًا إِلَا أَخَذْتُهُ . فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ، إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ ابْتَلى أَيُّوبَ فَصَبَرَ، وَ أَعْطى دَاوُدَ فَشَكَرَ، وَ قَدَّرَ يُوسُفَ فَغَفَرَ، وَ أَنْتَ مِنْ ذلِكَ النَّسْلِ، وَ لَا يَأْتِي ذلِكَ النَّسْلُ إِلَا بِمَا يُشْبِهُهُ» فَقَالَ: صَدَقْتَ، قَدْ عَفَوْتُ عَنْكُمْ. فَقَالَ لَهُ: «يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، إِنَّهُ لَمْ يَنَلْ مِنَّا _ أَهْلَ الْبَيْتِ _ أَحَدٌ دَماً إِلَا سَلَبَهُ اللّهُ مُلْكَهُ» فَغَضِبَ لِذلِكَ وَ اسْتَشَاطَ . فَقَالَ: «عَلى رِسْلِكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، إِنَّ هذَا الْمُلْكَ كَانَ فِي آلِ أَبِي سُفْيَانَ، فَلَمَّا قَتَلَ يَزِيدُ حُسَيْناً، سَلَبَهُ اللّهُ مُلْكَهُ، فَوَرَّثَهُ آلَ مَرْوَانَ، فَلَمَّا قَتَلَ هِشَامٌ زَيْداً، سَلَبَهُ اللّهُ مُلْكَهُ، فَوَرَّثَهُ مَرْوَانَ بْنَ مُحَمَّدٍ، فَلَمَّا قَتَلَ مَرْوَانُ إِبْرَاهِيمَ، سَلَبَهُ اللّهُ مُلْكَهُ، فَأَعْطَاكُمُوهُ» . فَقَالَ: صَدَقْتَ، هَاتِ أَرْفَعْ حَوَائِجَكَ، فَقَالَ: «الْاءِذْنُ» فَقَالَ: هُوَ فِي يَدِكَ مَتى شِئْتَ، فَخَرَجَ، فَقَالَ لَهُ الرَّبِيعُ: قَدْ أَمَرَ لَكَ بِعَشَرَةِ آلَافِ دِرْهَمٍ، قَالَ: «لَا حَاجَةَ لِيَ فِيهَا» قَالَ: إِذَنْ تُغْضِبَهُ ، فَخُذْهَا، ثُمَّ تَصَدَّقْ بِهَا.
.
ص: 515
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عمر بن يزيد (اين دعا را روايت كرده است) :«يَا حَيُّ يَا قَيُّومُ ، يَا لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ ، بِرَحْمَتِكَ أَسْتَغِيثُ ، فَاكْفِنِي مَا أَهَمَّنِي ، وَلَا تَكِلْنِي إِلى نَفْسِي؛ «اى زنده! اى پاينده! نيست خدايى ، مگر تو . به رحمت تو فريادخواهى مى كنم؛ پس كفايت كن از من آن چه در اندوه افكند مرا ، و وا مگذار مرا به سوى خود» ، و صد مرتبه اين را مى گويى و حال اينكه تو در سجده باشى» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از بعضى از اصحاب خويش ، از ابراهيم بن حنان ، از على بن سوره ، از سماعه كه گفت : امام موسى كاظم عليه السلام به من فرمود كه :«هر گاه تو را به سوى خداى عز و جل حاجتى باشد ، بگو كه : اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ ... وَأَنْ تَفْعَلَ بِي كَذَا وَكَذَا؛ «خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم تو را به حقّ محمد و على؛ پس به درستى كه ايشان را در نزد تو شأن و منزله اى است از شأن و قدر عظيمى است از قدر . پس به حقّ آن شأن و به حقّ آن قدر ، تو را قسم مى دهم كه صلوات فرستى بر محمد و آل محمد ، و آنكه بكنى با من چنين و چنين» ، پس به درستى كه چون روز قيامت شود ، فرشته مقرّبى نماند و نه پيغمبر مرسلى ، و نه مؤمنى كه خدا او را آزموده و دلش را گشوده و پر از ايمان نموده ، مگر آنكه در آن روز به ايشان احتياج دارد» .
على بن محمد ، از ابراهيم بن اسحاق احمر ، از ابوالقاسم كوفى ، از محمد بن اسماعيل ، از معاويه بن عمّار و علا بن سيابه و ظريف بن ناصح روايت كرده است كه گفت : چون ابوالدّوانيق (ابوجعفر منصور) به سوى امام جعفر صادق عليه السلام فرستاد كه به سوى او رود ، حضرت دستش را به سوى آسمان برداشت ، بعد از آن فرمود كه :«اللّهُمَّ إِنَّكَ حَفِظْتَ الْغُلَامَيْنِ ... وَأَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّهِ؛ خداوندا! به درستى كه تو نگاه داشتى آن دو پسر را به نيكى پدر و مادر ايشان . پس نگاه دار مرا به نيكى پدرانم محمد و على و حسن و حسين و على ، پسر حسين و محمد ، پسر على . خداوندا! به درستى كه من ميل مى كنم به تو ، (يا ميل مى دهم تو را درسينه او) ، و پناه مى برم به تو از بدى او» ، بعد از آن به جمّال فرمود كه : «روانه شو» . و چون ربيع حاجب بود و [در ]خانه ابوالدّوانيق آن حضرت را استقبال كرد ، به وى عرض نمود كه : يا اباعبداللّه ! باطنش بر تو چه سخت است ، و بسيار عداوت تو را در دل دارد ، هر آينه از او شنيدم كه مى گفت : به خدا سوگند كه درخت خرمايى را از براى ايشان وا نگذارم ، مگر آنكه آن را قطع كنم و ببرم ، و نه مالى را ، مگر آنكه آن را غارت كنم ، و نه ذرّيّه اى را ، مگر آنكه ايشان را اسير كنم و به بردگى بگيرم . ربيع گفت كه : حضرت به طريق همس چيز پنهانى گفت و لب هاى خود را جنبانيد ، و چون داخل شد ، سلام كرد و نشست ، و ابوجعفر جواب سلام آن حضرت را باز داد .بعد از آن گفت : بدان و آگاه باش! به خدا سوگند كه قصد كرده ام كه نخلى را از براى شما وا نگذارم ، مگر آنكه آن را ببرم ، و نه مالى را ، مگر آنكه آن را فرا گيرم . پس حضرت صادق عليه السلام به او فرمود كه : «يا اميرالمؤمنين! به درستى كه خداى عز و جل ايّوب را آزمود ، پس صبر نمود ، و به داود عطا كرد ، پس شكر آن را به جا آورد ، و يوسف را قدرت و توانايى داد ، پس برادران را آمرزيد ، و تو از اين نسلى و اين نسل نمى آورد ، مگر آن چه را كه به آن شباهت داشته باشد» . ابوالدّوانيق گفت كه : راست گفتى ، از شما عفو كردم .حضرت به او فرمود كه : «يا اميرالمؤمنين! به درستى كه كسى خونى را از ما اهل بيت نيافته ، و يكى از ما را نكشته ، مگر آن كه خدا پادشاهيش را از او ربوده» . ابوالدّوانيق به اين جهت در خشم شد و آتش خشمش برافروخت و از شدّت آن سوخت . حضرت فرمود كه : «يا اميرالمؤمنين! با مدارا باش و آرام بگير! به درستى كه اين پادشاهى در آل ابى سفيان بود ، وچون يزيد ، امام حسين عليه السلام را شهيد كرد ، خدا پادشاهى اش را از او ربود و آن را به آل مروان ميراث داد . و چون هشام ، زيد را شهيد كرد ، خدا پادشاهيش را از او ربود و آن را به مروان بن محمد ميراث داد . و چون مروان ، ابراهيم را كشت ، خدا پادشاهى اش را از او ربود و آن را به شما عطا فرمود» .ابوالدّوانيق گفت : راست گفتى ، آن چه مى خواهى بياور و هر مطلبى كه دارى بگو تا حاجت هاى تو را رفع كنم . حضرت فرمود كه : «حاجتم آن است كه مرا رخصت دهى كه برگردم» . گفت كه : آن در دست تو است در هر زمان كه خواسته باشى . پس حضرت بيرون رفت و ربيع به آن حضرت عرض كرد كه : از برايت به ده هزار درهم امر كرد و گفت كه آن را به تو دهند . فرمود كه : «مرا در آن حاجتى نيست» . ربيع عرض كرد كه : در آن هنگام كه آن را نگيرى ، او را به خشم مى آورى . آن را بگير و به آن تصدّق كن .
.
ص: 516
. .
ص: 517
. .
ص: 518
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَعْيَنَ، عَنْ قَيْسِ بْنِ سَلَمَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِمَا يَقُولُ: مَا أُبَالِي إِذَا قُلْتُ هذِهِ الْكَلِمَاتِ لَوِ اجْتَمَعَ عَلَيَّ الْجِنُّ وَ الْاءِنْسُ: بِسْمِ اللّهِ، وَبِاللّهِ، وَ مِنَ اللّهِ، وَ إِلَى اللّهِ، وَ فِي سَبِيلِ اللّهِ، وَ عَلى مِلَّةِ رَسُولِ اللّهِ صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ ؛ اللّهُمَّ إِلَيْكَ أَسْلَمْتُ نَفْسِي، وَ إِلَيْكَ وَجَّهْتُ وَجْهِي، وَ إِلَيْكَ أَلْجَأْتُ ظَهْرِي، وَ إِلَيْكَ فَوَّضْتُ أَمْرِي؛ اللّهُمَّ احْفَظْنِي بِحِفْظِ الْاءِيمَانِ مِنْ بَيْنِ يَدَيَّ، وَ مِنْ خَلْفِي، وَ عَنْ يَمِينِي، وَ عَنْ شِمَالِي، وَ مِنْ فَوْقِي، وَ مِنْ تَحْتِي، وَ مِنْ قِبَلِي، وَ ادْفَعْ عَنِّي بِحَوْلِكَ وَ قُوَّتِكَ، فَإِنَّهُ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ».
56 _ بَابُ الدُّعَاءِ لِلْعِلَلِ وَ الْأَمْرَاضِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِي نَجْرَانَ وَ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: كَانَ يَقُولُ عِنْدَ الْعِلَّةِ:«اللّهُمَّ إِنَّكَ عَيَّرْتَ أَقْوَاماً، فَقُلْتَ: «قُلِ ادْعُوا الَّذِينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ فَلا يَمْلِكُونَ كَشْفَ الضُّرِّ عَنْكُمْ وَ لا تَحْوِيلاً» فَيَا مَنْ لَا يَمْلِكُ كَشْفَ ضُرِّي وَ لَا تَحْوِيلَهُ عَنِّي أَحَدٌ غَيْرُهُ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ اكْشِفْ ضُرِّي، وَ حَوِّلْهُ إِلى مَنْ يَدْعُو مَعَكَ إِلهاً آخَرَ، لَا إِلهَ غَيْرُكَ».
أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَبْدِ الْعَزِيزِ بْنِ الْمُهْتَدِي، عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ زُرْبِيٍّ ، قَالَ: مَرِضْتُ بِالْمَدِينَةِ مَرَضاً شَدِيداً، فَبَلَغَ ذلِكَ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَكَتَبَ إِلَيَّ:«قَدْ بَلَغَنِي عِلَّتُكَ، فَاشْتَرِ صَاعاً مِنْ بُرٍّ، ثُمَّ اسْتَلْقِ عَلى قَفَاكَ، وَ انْثُرْهُ عَلى صَدْرِكَ كَيْفَمَا انْتَثَرَ، وَ قُلِ: اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِي إِذَا سَأَلَكَ بِهِ الْمُضْطَرُّ كَشَفْتَ مَا بِهِ مِنْ ضُرٍّ، وَ مَكَّنْتَ لَهُ فِي الْأَرْضِ، وَ جَعَلْتَهُ خَلِيفَتَكَ عَلى خَلْقِكَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ تُعَافِيَنِي مِنْ عِلَّتِي ؛ ثُمَّ اسْتَوِ جَالِساً، وَ اجْمَعِ الْبُرَّ مِنْ حَوْلِكَ، وَ قُلْ مِثْلَ ذلِكَ، وَ اقْسِمْهُ مُدّاً مُدّاً لِكُلِّ مِسْكِينٍ، وَ قُلْ مِثْلَ ذلِكَ». قَالَ دَاوُدُ: فَفَعَلْتُ ذلِكَ، فَكَأَنَّمَا نُشِطْتُ مِنْ عِقَالٍ ، وَ قَدْ فَعَلَهُ غَيْرُ وَاحِدٍ فَانْتَفَعَ بِهِ.
.
ص: 519
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از محمد بن اعين ، از قيس بن سلمه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود... (تا آخر آن چه در همين باب گذشت ، مگر آنكه در اينجا در سند ، به جاى بشر بن مسلمه ، قيس بن مسلمه و به جاى «و لا قوّة الّا بك» در آخر دعا ، «الّا باللّه » است) .
56 . باب دعا از براى علّت ها و مرض ها (1)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از عبدالرحمان بن ابى نجران و ابن فضّال ، از بعضى از اصحاب ما ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : آن حضرت در نزد علّت مى فرمود كه :«اللّهُمَّ إِنَّكَ عَيَّرْتَ أَقْوَاماً ... لَا إِلهَ غَيْرُكَ؛ خداوندا! به درستى كه تو سرزنش كرده اى گروهى چند را ، پس گفته اى : بگو كه : بخوانيد آنان را ، و گمان كرده ايد ايشان را خدايان از غير خدا . پس نمى توانند بر داشتن سختى از شما ، و نه گردانيدنى . پس اى كسى كه نمى تواند بر داشتن سختى من ، و نه گردانيدن آن را از من كسى غير از او! صلوات فرست بر محمد و آل محمد ، و بردار سختى مرا ، و بگردان آن را به سوى كسى كه مى خواند با تو خداى ديگرى را . نيست خدايى غير تو» .
احمد بن محمد ، از عبدالعزيز مهتدى ، از يونس بن عبدالرحمان ، از داود بن ذُربىّ روايت كرده است كه گفت : در مدينه بيمار شدم ، بيمارى سختى . پس اين خبر به امام جعفر صادق عليه السلام رسيد و به من نوشت كه :«خبر ناخوشى تو به من رسيد . يك صاع از گندم بخر و بر پشت بخواب و آن را بر سينه خود پراكنده كن ، به هر وضعى كه پراكنده شود ، و بگو كه : اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ ... وَأَنْ تُعَافِيَنِي مِنْ عِلَّتِي؛ «خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم تو را به نام تو ، كه چون سؤال كند تو را به آن بيچاره ، بردارى آن چه را كه با اوست از بدحالى ، و تسلط دهى او را در زمين ، و بگردانى او را جانشين خود بر آفريدگانت ، آنكه صلوات فرستى بر محمد و آل محمد ، و آنكه عافيت دهى مرا آزار من» ، بعد از آن درست بنشين و گندم را از دور و كنار خود جمع كن و مثل اين را بگو (يعنى اين را دوباره بخوان) ، و آن گندم را مُدّ مُدّ (2) بخشش كن ، هر مدّى از براى مسكينى . و باز دعا را بخوان» . داود گفت : من چنان كردم؛ پس گويا كه مرا از بند بيرون كشيدند (و گره آن را گشودند ، چنان كه اكال از پاى شتر مى گشايند) . و چند نفر اين را به جا آوردند و به آن منتفع شدند (3) .
.
ص: 520
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ نُعَيْمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: اشْتَكى بَعْضُ وُلْدِهِ، فَقَالَ :«يَا بُنَيَّ، قُلِ: اللّهُمَّ اشْفِنِي بِشِفَائِكَ، وَ دَاوِنِي بِدَوَائِكَ، وَ عَافِنِي مِنْ بَلَائِكَ؛ فَإِنِّي عَبْدُكَ، وَ ابْنُ عَبْدِكَ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ، عَنْ يُونُسَ بْنِ عَمَّارٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : جُعِلْتُ فِدَاكَ، هذَا الَّذِي قَدْ ظَهَرَ بِوَجْهِي يَزْعُمُ النَّاسُ أَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لَمْ يَبْتَلِ بِهِ عَبْداً لَهُ فِيهِ حَاجَةٌ؟ فَقَالَ لِي:«لَا، لَقَدْ كَانَ مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ مُكَنَّعَ الْأَصَابِعِ، فَكَانَ يَقُولُ هكَذَا _ وَ يَمُدُّ يَدَهُ _ وَ يَقُولُ: «يا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِينَ» ». قَالَ: ثُمَّ قَالَ: «إِذَا كَانَ الثُّلُثُ الْأَخِيرُ مِنَ اللَّيْلِ فِي أَوَّلِهِ، فَتَوَضَّأْ، وَ قُمْ إِلى صَلَاتِكَ الَّتِي تُصَلِّيهَا، فَإِذَا كُنْتَ فِي السَّجْدَةِ الْأَخِيرَةِ مِنَ الرَّكْعَتَيْنِ الْأُولَيَيْنِ، فَقُلْ وَ أَنْتَ سَاجِدٌ : يَا عَلِيُّ يَا عَظِيمُ، يَا رَحْمَانُ يَا رَحِيمُ، يَا سَامِعَ الدَّعَوَاتِ، وَ يَا مُعْطِيَ الْخَيْرَاتِ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَعْطِنِي مِنْ خَيْرِ الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ مَا أَنْتَ أَهْلُهُ، وَ اصْرِفْ عَنِّي مِنْ شَرِّ الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ مَا أَنْتَ أَهْلُهُ، وَ أَذْهِبْ عَنِّي هذَا الْوَجَعَ وَ سَمِّهِ، فَإِنَّهُ قَدْ غَاظَنِي وَ أَحْزَنَنِي ؛ وَ أَلِحَّ فِي الدُّعَاءِ» . قَالَ: فَمَا وَصَلْتُ إِلَى الْكُوفَةِ حَتّى أَذْهَبَ اللّهُ بِهِ عَنِّي كُلَّهُ.
.
ص: 521
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حسين بن نعيم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : بعضى از فرزندان آن حضرت ناخوش شد و از درد مى ناليد؛ پس فرمود كه :«اى فرزند دلبند من! بگو كه : اللّهُمَّ اشْفِنِي بِشِفَائِكَ ، وَدَاوِنِي بِدَوَائِكَ ، وَعَافِنِي مِنْ بَلَائِكَ؛ فَإِنِّي عَبْدُكَ ، وَابْنُ عَبْدِكَ ؛ خداوندا! شفا ده مرا به شفاى خودت ، و دوا كن مرا به دواى خودت ، و عافيت بخش مرا از زحمت خود . به درستى كه من بنده تو و پسر بنده توام» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از مالك بن عطيّه ، از يونس بن عمّار روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : فداى تو گردم! اين ناخوشى كه در روى من پيدا شده است _ يعنى لكّه پيسى _ ، مردم چنان مى پندارند كه خداى عز و جل بنده اى را كه از برايش در او حاجتى باشد ، به آن مبتلى نكرده است .حضرت به من فرمود كه :«هر آينه مؤمن آل فرعون انگشتانش خشكيده و درهم كشيده بود؛ پس همچنين مى گفت و دست خود را مى كشيد و مى گفت : «يا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِينَ» ؛ يعنى : اى گروه من! پيروى كنيد فرستادگان حضرت عيسى عليه السلام را» (يعنى شمعون و دو كس ديگر از حواريّان و ظاهر ، صاحب ياسين است؛ چه اين قول از او است نه از مؤمن آل فرعون) .يونس گفت كه : بعد از آن حضرت فرمود كه : «چون ثلث آخر از شب شود ، در اوّل آن وضو بساز و بايست به سوى نمازى كه آن را به جا مى آورى _ يعنى نماز شب _ ، و چون در سجده آخر در دو ركعت اوّل باشى ، بگو و حال آنكه تو در سجده باشى كه : يَا عَلِيُّ يَا عَظِيمُ ... وَأَذْهِبْ عَنِّي هذَا الْوَجَعَ؛ «اى بلندمرتبه! اى بزرگ! اى بخشاينده! اى مهربان! اى شنونده دعاها! اى بخشنده خوبى ها! صلوات فرست بر محمد و آل محمد ، و ببخش به من از خوبى دنيا و آخرت ، آن چه را كه تو سزاوار آنى ، و بگردان از من از بدى دنيا و آخرت ، آن چه را كه تو سزاوار آنى ، و ببر از من اين درد را» ، و آن درد را نام مى برى : فَإِنَّهُ قَدْ غَاظَنِي وَأَحْزَنَنِي؛ «پس به درستى كه آن به خشم آورده مرا و اندوهناك ساخته مرا» ، و در دعا الحاح و اصرار كن» . راوى مى گويد كه : به كوفه نرسيده بودم كه خدا همه آن ناخوشى را از من برد و شفا يافتم (1) .
.
ص: 522
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ؛ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ جَمِيعاً، عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِيرٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«إِذَا رَأَيْتَ الرَّجُلَ مَرَّ بِهِ الْبَلَاءُ، فَقُلِ: الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي عَافَانِي مِمَّا ابْتَلَاكَ بِهِ، وَ فَضَّلَنِي عَلَيْكَ، وَ عَلى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقَ ؛ وَ لَا تُسْمِعْهُ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ دَاوُدَ بْنِ زُرْبِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«تَضَعُ يَدَكَ عَلَى الْمَوْضِعِ الَّذِي فِيهِ الْوَجَعُ، وَ تَقُولُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ : اللّهُ اللّهُ رَبِّي حَقّاً لَا أُشْرِكُ بِهِ شَيْئاً ، اللّهُمَّ أَنْتَ لَهَا وَ لِكُلِّ عَظِيمَةٍ، فَفَرِّجْهَا عَنِّي».
عَنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ دَاوُدَ، عَنِ الْمُفَضَّلِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام لِلْأَوْجَاعِ:«تَقُولُ: بِسْمِ اللّهِ وَ بِاللّهِ ، كَمْ مِنْ نِعْمَةٍ لِلّهِ فِي عِرْقٍ سَاكِنٍ وَ غَيْرِ سَاكِنٍ، عَلى عَبْدٍ شَاكِرٍ وَ غَيْرِ شَاكِرٍ ؛ وَ تَأْخُذُ لِحْيَتَكَ بِيَدِكَ الْيُمْنى بَعْدَ صَلَاةٍ مَفْرُوضَةٍ، وَ تَقُولُ: اللّهُمَّ فَرِّجْ عَنِّي كُرْبَتِي، وَ عَجِّلْ عَافِيَتِي، وَ اكْشِفْ ضُرِّي ؛ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ، وَ احْرِصْ أَنْ يَكُونَ ذلِكَ مَعَ دُمُوعٍ وَ بُكَاءٍ».
.
ص: 523
على بن ابراهيم روايت كرده ، از پدرش و چند نفر از اصحاب ما ، از احمد بن محمد ، از محمد بن اسماعيل و هر دو ، از حنان بن سدير ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«چون كسى را ببينى كه بلا به او مستمر شده ، بگو كه : الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي عَافَانِي مِمَّا ابْتَلَاكَ بِهِ ، وَفَضَّلَنِي عَلَيْكَ ، وَعَلى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقَ؛ «ستايش مر خدا را است كه عافيت داده مرا از آن چه آزموده تو را ، و زيادتى داده مرا بر تو ، و بر بسيارى از آنكه آفريده» ، و اين را به او مشنوان» .
محمد بن يحيى ، از بعضى از اصحاب خويش ، از محمد بن عيسى ، از داود بن زُربىّ ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«دست خود را بر موضعى كه درد در آن است مى گذارى و سه مرتبه مى گويى كه : اللّهُ اللّهُ رَبِّي حَقّاً لَا أُشْرِكُ بِهِ شَيْئاً ، اللّهُمَّ أَنْتَ لَهَا وَلِكُلِّ عَظِيمَةٍ ، فَفَرِّجْهَا عَنِّي؛ خدا ، خدا ، پروردگار من است از روى راستى . شريك نمى گردانم به او چيزى را . خداوندا! تو از براى آن و از براى هر بزرگى هستى؛ پس ببر آن را از من» .
از او ، از محمد بن عيسى ، از داود ، از مفضّل ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه :«از براى همه دردها مى گويى كه : بِسْمِ اللّهِ وَبِاللّهِ ، كَمْ مِنْ نِعْمَةٍ لِلّهِ فِي عِرْقٍ سَاكِنٍ وَغَيْرِ سَاكِنٍ ، عَلى عَبْدٍ شَاكِرٍ وَغَيْرِ شَاكِرٍ؛ «به نام خدا و به خدا . بسيارى از نعمت خدا را است در رگه اى آرميده و غير آرميده ، بر بنده اى شكر كننده و غير شكر كننده» ، و ريش خود را به دست راست خود مى گيرى بعد از نماز فريضه و سه مرتبه مى گويى كه : اللّهُمَّ فَرِّجْ عَنِّي كُرْبَتِي ، وَعَجِّلْ عَافِيَتِي ، وَاكْشِفْ ضُرِّي؛ «خداوندا! ببر از من اندوه مرا ، و شتاب ده عافيت مرا ، و بردار سختى مرا» ، و حريص باش بر اينكه آن با قطرات آبِ ديده و گريه باشد» .
.
ص: 524
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ، عَنْ رَجُلٍ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَشَكَوْتُ إِلَيْهِ وَجَعاً بِي، فَقَالَ:«قُلْ: بِسْمِ اللّهِ، ثُمَّ امْسَحْ يَدَكَ عَلَيْهِ، وَ قُلْ: أَعُوذُ بِعِزَّةِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِقُدْرَةِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِجَلَالِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِعَظَمَةِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِجَمْعِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِرَسُولِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِأَسْمَاءِ اللّهِ مِنْ شَرِّ مَا أَحْذَرُ، وَ مِنْ شَرِّ مَا أَخَافُ عَلى نَفْسِي ؛ تَقُولُهَا سَبْعَ مَرَّاتٍ» . قَالَ: فَفَعَلْتُ، فَأَذْهَبَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِهَا الْوَجَعَ عَنِّي.
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ عَوْنٍ، قَالَ:أَمِرَّ يَدَكَ عَلى مَوْضِعِ الْوَجَعِ، ثُمَّ قُلْ: بِسْمِ اللّهِ وَ بِاللّهِ، وَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ؛ اللّهُمَّ امْسَحْ عَنِّي مَا أَجِدُ ؛ ثُمَّ تُمِرُّ يَدَكَ الْيُمْنى، وَ تَمْسَحُ مَوْضِعَ الْوَجَعِ عَلَيْهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ.
عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَخِي غَرَامٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«تَضَعُ يَدَكَ عَلى مَوْضِعِ الْوَجَعِ، ثُمَّ تَقُولُ: بِسْمِ اللّهِ وَ بِاللّهِ، وَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ؛ اللّهُمَّ امْسَحْ عَنِّي مَا أَجِدُ ؛ وَتَمْسَحُ الْوَجَعَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عِيسى، عَنْ عَمِّهِ، قَالَ :قُلْتُ لَهُ: عَلِّمْنِي دُعَاءً أَدْعُو بِهِ لِوَجَعٍ أَصَابَنِي، قَالَ: «قُلْ وَ أَنْتَ سَاجِدٌ : يَا أَللّهُ، يَا رَحْمَانُ، يَا رَحِيمُ، يَا رَبَّ الْأَرْبَابِ وَ إِلهَ الْالِهَةِ، وَ يَا مَلِكَ الْمُلُوكِ، وَ يَا سَيِّدَ السَّادَةِ، اشْفِنِي بِشِفَائِكَ مِنْ كُلِّ دَاءٍ وَ سُقْمٍ؛ فَإِنِّي عَبْدُكَ أَتَقَلَّبُ فِي قَبْضَتِكَ».
.
ص: 525
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابراهيم بن عبدالحميد ، از مردى روايت كرده است كه گفت : بر امام جعفر صادق عليه السلام داخل شدم و در نزد او شكايت كردم از دردى كه با من بود . فرمود :«بگو : بِسْمِ اللّهِ؛ «به نام خدا» ، بعد از آن دست خود را بر آن بكش و بگو : أَعُوذُ بِعِزَّةِ اللّهِ ... وَمِنْ شَرِّ مَا أَخَافُ عَلى نَفْسِي؛ «پناه مى برم به عزّت خدا ، و پناه مى برم به قدرت خدا ، و پناه مى برم به بزرگوارى خدا ، و پناه مى برم به بزرگى خدا ، و پناه مى برم به رسول خدا ، و پناه مى برم به نام هاى خدا از بدى آن چه مى ترسم ، و از بدى آن چه مى ترسم بر خودم» ، و هفت مرتبه اين را مى گويى» . راوى گفت كه : من چنان كردم و خداى عز و جل به اين واسطه درد را از من برد .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از وشّاء ، از عبداللّه بن سنان ، از عون روايت كرده است كه گفت : دست بر موضع درد بمال ، بعد از آن بگو :«بِسْمِ اللّهِ وَبِاللّهِ ، وَمُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وَلَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ؛ اللّهُمَّ امْسَحْ عَنِّي مَا أَجِدُ ؛ به نام خدا ، و به خدا ، و محمد ، فرستاده خدا است . صلوات فرستد خدا بر او و آل او ، و نيست گرديدنى و نه توانايى ، مگر به خداى بلندمرتبه بزرگ . خداوندا! مسح كن و پاك نما از من ، آن چه را كه مى يابم» ، بعد از آن دست خود را ميمالى و موضع درد را مسح مى كنى ، سه مرتبه .
از او ، از احمد بن محمد بن ابى نصر ، از محمد ، برادر عرام ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«دست راست خود را بر موضع درد مى گذارى ، بعد از آن مى گويى كه : بِسْمِ اللّهِ وَبِاللّهِ ، وَمُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وَلَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ؛ اللّهُمَّ امْسَحْ عَنِّي مَا أَجِدُ؛ «به نام خدا و به خدا . محمد ، فرستاده خدا است . صلوات فرستد خدا بر او و آل او ، و نيست گرديدنى و نه توانايى ، مگر به خدا . خداوندا! مسح كن از من ، آن چه را كه مى يابم» ، و درد را مسح مى كنى ، سه مرتبه» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از عمرو بن عثمان ، از على بن عيسى ، از عمويش روايت كرده است كه گفت : به او گفتم كه : دعايى به من تعليم كن كه آن را بخوانم ، به جهت دردى كه به من رسيده . گفت :«بگو و حال آنكه تو ساجد باشى كه : يَا أَللهُ ، يَا رَحْمَانُ ... أَتَقَلَّبُ فِي قَبْضَتِكَ ؛ اى خدا! اى بخشاينده! اى پروردگار پرورندگان و خداى خدايان! و اى پادشاه پادشاهان! و اى بزرگ بزرگان! شفا ده مرا به شفاى خود ، از هر درد و بيمارى . پس به درستى كه من بنده توام كه مى گردم در مشت تو» .
.
ص: 526
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى، عَنْ حَرِيزٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَحَدِهِمَا عليهماالسلام، قَالَ:«إِذَا دَخَلْتَ عَلى مَرِيضٍ، فَقُلْ: أُعِيذُكَ بِاللّهِ الْعَظِيمِ، رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ، مِنْ شَرِّ كُلِّ عِرْقٍ نَفَّارٍ، وَ مِنْ شَرِّ حَرِّ النَّارِ ؛ سَبْعَ مَرَّاتٍ».
عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنِ الثُّمَالِيِّ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«إِذَا اشْتَكَى الْاءِنْسَانُ، فَلْيَقُلْ: بِسْمِ اللّهِ وَ بِاللّهِ، وَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، أَعُوذُ بِعِزَّةِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِقُدْرَةِ اللّهِ عَلى مَا يَشَاءُ، مِنْ شَرِّ مَا أَجِدُ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ هِشَامٍ الْجَوَالِيقِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يَا مُنْزِلَ الشِّفَاءِ وَ مُذْهِبَ الدَّاءِ، أَنْزِلْ عَلى مَا بِي مِنْ دَاءٍ شِفَاءً».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ مُوسَى بْنِ الْحَسَنِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ صَاحِبِ الشَّعِيرِ، عَنْ حُسَيْنٍ الْخُرَاسَانِيِّ _ وَ كَانَ خَبَّازاً _ قَالَ: شَكَوْتُ إِلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام وَجَعاً بِي، فَقَالَ:«إِذَا صَلَّيْتَ، فَضَعْ يَدَكَ مَوْضِعَ سُجُودِكَ، ثُمَّ قُلْ: بِسْمِ اللّهِ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله اشْفِنِي يَا شَافِي _ لَا شِفَاءَ إِلَا شِفَاؤُكَ _ شِفَاءً لَا يُغَادِرُ سُقْماً، شِفَاءً مِنْ كُلِّ دَاءٍ وَ سُقْمٍ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«مَرِضَ عَلِيٌّ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِ، فَأَتَاهُ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ لَهُ: قُلِ: اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ تَعْجِيلَ عَافِيَتِكَ، وَ صَبْراً عَلى بَلِيَّتِكَ، وَ خُرُوجاً إِلى رَحْمَتِكَ».
.
ص: 527
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن ابى نجران ، از حمّاد بن عيسى ، از حريز ، از زراره ، از امام محمد باقر يا امام جعفر صادق عليهماالسلام روايت كرده است كه فرمود :«چون بر بيمار داخل شوى ، هفت مرتبه بگو : أُعِيذُكَ بِاللّهِ الْعَظِيمِ ، رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ ، مِنْ شَرِّ كُلِّ عِرْقٍ نَفَّارٍ ، وَمِنْ شَرِّ حَرِّ النَّارِ؛ پناه مى دهم تو را به خداى بزرگ ، پروردگار عرش بزرگ ، از بدى هر رگ ورم كننده (1) ، و از بدى گرمى آتش تب يا برزخ» .
از او ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از احمد بن محمد بن ابى نصر ، از ابان بن عثمان ، از ثمالى ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«چون آدمى ناخوش شود ، بايد كه بگويد : بِسْمِ اللّهِ وَبِاللّهِ ، وَمُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، أَعُوذُ بِعِزَّةِ اللّهِ ، وَأَعُوذُ بِقُدْرَةِ اللّهِ عَلى مَا يَشَاءُ ، مِنْ شَرِّ مَا أَجِدُ؛ به نام خدا و به خدا و محمد رسول خدا است . صلوات فرستد خدا بر او و آل او . پناه مى برم به عزّت خدا ، و پناه مى برم به قدرت خدا ، بر آن چه مى خواهد از بدى آن چه مى يابم» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن على ، از هشام جواليقى ، از امام جعفر صادق عليه السلام اين را روايت كرده است كه :«يَا مُنْزِلَ الشِّفَاءِ وَمُذْهِبَ الدَّاءِ ، أَنْزِلْ عَلى مَا بِي مِنْ دَاءٍ شِفَاءً؛ اى فرو فرستنده شفاء و برنده درد! فرو فرست بر آن چه با من است از درد ، شفايى را» .
محمد بن يحيى ، از موسى بن حسن ، از محمد بن عيسى ، از ابواسحاق صاحب شعير ، از حسين خراسانى و او خبّاز[=نانوا ]بود روايت كرده است كه گفت : در نزد امام جعفر صادق عليه السلام شكايت كردم از دردى كه با من بود . فرمود كه :«چون نماز كردى ، دست خود را در موضع سجودت بگذار ، بعد از آن بگو : بِسْمِ اللّهِ ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله اشْفِنِي يَا شَافِي _ لَا شِفَاءَ إِلَا شِفَاؤُكَ _ شِفَاءً لَا يُغَادِرُ سُقْماً ، شِفَاءً مِنْ كُلِّ دَاءٍ وَسُقْمٍ؛ به نام خدا . محمد رسول خدا است . صلوات فرستد خدا بر او و آل او . شفا ده مرا اى شفادهنده! نيست شفايى ، مگر شفاى تو . شفايى كه وا نگذارد بيمارى را ، شفايى از هر درد و بيمارى» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از بعضى از اصحاب خويش ، از ابوحمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«على _ صلوات اللّه عليه _ بيمار شد؛ پس رسول خدا صلى الله عليه و آله به نزد آن حضرت آمد و به او فرمود كه : بگو : اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ تَعْجِيلَ عَافِيَتِكَ ، وَصَبْراً عَلى بَلِيَّتِكَ ، وَخُرُوجاً إِلى رَحْمَتِكَ؛ خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم تو را شتابانيدن عافيت تو ، و شكيبايى بر رنج و سختى تو ، و بيرون رفتنى به سوى رحمت تو» .
.
ص: 528
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه عليه السلام :«أَنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله كَانَ يُنَشِّرُ بِهذَا الدُّعَاءِ : تَضَعُ يَدَكَ عَلى مَوْضِعِ الْوَجَعِ، وَ تَقُولُ: أَيُّهَا الْوَجَعُ اسْكُنْ بِسَكِينَةِ اللّهِ، وَ قِرْ بِوَقَارِ اللّهِ ، وَ انْحَجِزْ بِحَاجِزِ اللّهِ، وَ اهْدَأْ بِهَدْءِ اللّهِ، أُعِيذُكَ أَيُّهَا الْاءِنْسَانُ، بِمَا أَعَاذَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِهِ عَرْشَهُ وَ مَلَائِكَتَهُ يَوْمَ الرَّجْفَةِ وَ الزَّلَازِلِ ؛ تَقُولُ ذلِكَ سَبْعَ مَرَّاتٍ، وَ لَا أَقَلَّ مِنَ الثَّلَاثِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَمَّارِ بْنِ الْمُبَارَكِ، عَنْ عَوْنِ بْنِ سَعْدٍ مَوْلَى الْجَعْفَرِيِّ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«تَضَعُ يَدَكَ عَلى مَوْضِعِ الْوَجَعِ، وَ تَقُولُ: اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِحَقِّ الْقُرْآنِ الْعَظِيمِ، الَّذِي نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ، وَ هُوَ عِنْدَكَ فِي أُمِّ الْكِتَابِ عَلِيٌّ حَكِيمٌ أَنْ تَشْفِيَنِي بِشِفَائِكَ، وَ تُدَاوِيَنِي بِدَوَائِكَ، وَ تُعَافِيَنِي مِنْ بَلَائِكَ ؛ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ، وَ تُصَلِّي عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ».
أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْعَوْفِيِّ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ بْنِ زُرَارَةَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، قَالَ:عَرَضَ بِي وَجَعٌ فِي رُكْبَتِي، فَشَكَوْتُ ذلِكَ إِلى أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، فَقَالَ: «إِذَا أَنْتَ صَلَّيْتَ، فَقُلْ: يَا أَجْوَدَ مَنْ أَعْطى، وَ يَا خَيْرَ مَنْ سُئِلَ، وَ يَا أَرْحَمَ مَنِ اسْتُرْحِمَ ارْحَمْ ضَعْفِي، وَ قِلَّةَ حِيلَتِي، وَ أَعْفِنِي مِنْ وَجَعِي». قَالَ: فَفَعَلْتُهُ، فَعُوفِيتُ.
.
ص: 529
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از هارون بن مسلم ، از مسعدة بن صدقه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه :«پيغمبر صلى الله عليه و آله به اين دعا افسون مى فرمود : دست خود را بر موضع درد مى گذارى و مى گويى كه : أَيُّهَا الْوَجَعُ اسْكُنْ ... يَوْمَ الرَّجْفَةِ وَالزَّلَازِلِ؛ «اى درد! بياسا به آرام و آسايش خدا ، و آرام گير به آراميدگى خدا ، و بازداشته شو به بازدارنده خدا ، و ساكن شو به سكون خدا . پناه مى دهم تو را اى آدمى! به آن چه پناه داده است خداى عز و جل به آن ، عرش خود و فرشتگان خود را در روز لرزش و زلزله ها» ، و هفت مرتبه اين را مى گويى و از سه مرتبه كمتر نباشد» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از عمّار بن مبارك ، از عون بن سعد مولاى جعفرى ، از معاويه بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«دست خود را بر موضع درد مى گذارى و سه مرتبه مى گويى كه : اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ ... وَتُعَافِيَنِي مِنْ بَلَائِكَ؛ «خداوندا! به درستى كه من سؤال كنم تو را به حقّ قرآن بزرگ ، كه فرود آمده است با آن روح الامين ، جبرئيل ، و آن در نزد تو در اصل ، كتاب بلندمرتبه است ، صاحب حكمت ، كه شفا دهى مرا به شفاى خود ، و دوا كنى مرا به دواى خود ، و عافيت بخشى مرا از بلاى خود» ، و بر محمد و آل محمد صلوات مى فرستى» .
احمد بن محمد ، از عوفى ، از على بن حسين ، از محمد بن عبداللّه بن زراره ، از محمد بن فضيل ، از ابوحمزه روايت كرده است كه گفت : مرا دردى عارض شد در زانويم؛ پس اين را به نزد امام محمد باقر عليه السلام شكايت كردم . فرمود كه :«چون نماز كنى ، بگو كه : يَا أَجْوَدَ مَنْ أَعْطى ، وَيَا خَيْرَ مَنْ سُئِلَ ، وَيَا أَرْحَمَ مَنِ اسْتُرْحِمَ ارْحَمْ ضَعْفِي ، وَقِلَّةَ حِيلَتِي ، وَأَعْفِنِي مِنْ وَجَعِي؛ اى بخشنده تر كسى كه عطا كرده! و اى بهتر كسى كه سؤال شده! و اى مهربان تر كسى كه از او مهربانى كسب شده! رحم كن بر ناتوانى من و كمى چاره من ، و عافيت ده مرا از درد من» ، ابوحمزه گفت كه : من اين را كردم و عافيت يافتم .
.
ص: 530
57 _ بَابُ الْحِرْزِ وَ الْعُوذَةِحُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ، عَنْ أَبَانٍ، عَنِ ابْنِ الْمُنْذِرِ، قَالَ:ذُكِرَتْ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام الْوَحْشَةُ، فَقَالَ: «أَ لَا أُخْبِرُكُمْ بِشَيْءٍ إِذَا قُلْتُمُوهُ لَمْ تَسْتَوْحِشُوا بِلَيْلٍ وَ لَا نَهَارٍ؟: بِسْمِ اللّهِ وَ بِاللّهِ، وَ تَوَكَّلْتُ عَلَى اللّهِ، إِنَّهُ «مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللّهُ لِكُلِّ شَىْ ءٍ قَدْراً» اللّهُمَّ اجْعَلْنِي فِي كَنَفِكَوَ فِي جِوَارِكَ، وَ اجْعَلْنِي فِي أَمَانِكَ وَ فِي مَنْعِكَ» . فَقَالَ: بَلَغَنَا أَنَّ رَجُلاً قَالَهَا ثَلَاثِينَ سَنَةً وَ تَرَكَهَا لَيْلَةً، فَلَسَعَتْهُ عَقْرَبٌ.
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ مُحَسِّنِ بْنِ أَحْمَدَ، عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قُلْ: أَعُوذُ بِعِزَّةِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِقُدْرَةِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِجَلَالِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِعَظَمَةِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِعَفْوِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِمَغْفِرَةِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِرَحْمَةِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِسُلْطَانِ اللّهِ، الَّذِي هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ، وَ أَعُوذُ بِكَرَمِ اللّهِ، وَ أَعُوذُ بِجَمْعِ اللّهِ مِنْ شَرِّ كُلِّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ، وَ كُلِّ شَيْطَانٍ مَرِيدٍ، وَ شَرِّ كُلِّ قَرِيبٍ أَوْ بَعِيدٍ أَوْ ضَعِيفٍ أَوْ شَدِيدٍ ، وَ مِنْ شَرِّ السَّامَّةِ وَ الْهَامَّةِ وَ الْعَامَّةِ، وَ مِنْ شَرِّ كُلِّ دَابَّةٍ صَغِيرَةٍ أَوْ كَبِيرَةٍ، بِلَيْلٍ أَوْ نَهَارٍ ، وَ مِنْ شَرِّ فُسَّاقِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ ، وَ مِنْ شَرِّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَ الْاءِنْسِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : رَقَى النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله حَسَناً وَ حُسَيْناً، فَقَالَ: أُعِيذُكُمَا بِكَلِمَاتِ اللّهِ التَّامَّاتِ وَ أَسْمَائِهِ الْحُسْنى كُلِّهَا عَامَّةً، مِنْ شَرِّ السَّامَّةِ وَ الْهَامَّةِ، وَ مِنْ شَرِّ كُلِّ عَيْنٍ لَامَّةٍ، وَ مِنْ شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ ؛ ثُمَّ الْتَفَتَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله إِلَيْنَا، فَقَالَ: هكَذَا كَانَ يُعَوِّذُ إِبْرَاهِيمُ إِسْمَاعِيلَ وَ إِسْحَاقَ عليهم السلام ».
.
ص: 531
57 . باب حرز و عوذه (1)حميد بن زياد ، از حسن بن محمد ، از چند نفر ، از ابان ، از ابن منذر روايت كرده است كه گفت : در نزد امام جعفر صادق عليه السلام وحشت را ذكر كردم . فرمود :«آيا نمى خواهيد كه شما را خبر دهم به چيزى كه چون آن را گفتيد ، وحشت به هم نرسانيد و نترسيد ، نه در شب و نه در روز . و آن ، اين است : بِسْمِ اللّهِ وَبِاللّهِ ... وَاجْعَلْنِي فِي أَمَانِكَ وَفِي مَنْعِكَ؛ به نام خدا و به خدا . توكلّ كردم بر خدا؛ پس به درستى كه هر كه توكّل كند بر خدا ، پس او بس است او را . به درستى كه خدا رسنده كار خود است . به حقيقت كه قرار داده است هر چيزى را اندازه اى . خداوندا! بگردان مرا در حفظ خود ، و در همسايگى و پناه خود ، و بگردان مرا در ايمنى خود ، و در بازداشتن خود» .پس فرمود كه : خبر به ما رسيد كه مردى در سى سال اين را گفت ، و يك شب اين را ترك كرد ، و عقربى او را گزيد .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از محسن بن احمد ، از يونس بن يعقوب ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده كه فرمود :«بگو : أَعُوذُ بِعِزَّةِ اللّهِ ... وَمِنْ شَرِّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَالْاءِنْسِ؛ پناه مى برم به عزّت خدا ، و پناه مى برم به قدرت خدا ، و پناه مى برم به بزرگوارى خدا ، و پناه مى برم به بزرگى خدا ، و پناه مى برم به عفو خدا ، و پناه مى برم به آمرزش خدا ، و پناه مى برم به رحمت خدا ، و پناه مى برم به سلطنت خدا ، كه آن يا او بر هر چيزى توانا است . و پناه مى برم به كرم خدا ، و پناه مى برم به جمع خدا ، از بدى ستمكار ستيزكننده و هر ديو سركش از حد درگذرنده ، و بدى هر نزديك و يا دور يا ناتوان يا سخت ، و از بدى زهردار و جنبنده زمين و عامّه خلق ، و از بدى هر جنبنده خُرد يا بزرگ در شب يا روز ، و از بدى فاسقان عرب و عجم ، و از بدى فاسقان پرى و آدمى» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از بعضى از اصحاب خويش ، از قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ فرمود كه : پيغمبر صلى الله عليه و آله حضرت امام حسن و امام حسين عليهماالسلام را افسون و تعويذ نمود و فرمود كه : أُعِيذُكُمَا بِكَلِمَاتِ اللّهِ ... وَمِنْ شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ؛ «پناه مى دهم شما را به سخنان خدا كه كامل است ، و نام هايش كه نيكوتر است ، همه آنها ، پناه مى دهم از بدى زهردار و جنبنده زمين ، و از بدى چشم بد ، و از بدى حسدبرنده ، چون حسد برد» . بعد از آن پيغمبر صلى الله عليه و آله به جانب ما ملتفت شد و فرمود كه : ابراهيم ، اسماعيل و اسحاق عليهم السلام را همچنين تعويذ مى فرمود» .
.
ص: 532
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ، عَنْ بَكْرٍ ، عَنْ سُلَيْمَانَ الْجَعْفَرِيِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ عليه السلام يَقُولُ:«إِذَا أَمْسَيْتَ فَنَظَرْتَ إِلَى الشَّمْسِ فِي غُرُوبٍ وَ إِدْبَارٍ، فَقُلْ: بِسْمِ اللّهِ وَ بِاللّهِ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي لَمْ يَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً، وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ، وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ كَبِّرْهُ تَكْبِيراً، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي يَصِفُ وَ لَا يُوصَفُ، وَ يَعْلَمُ وَ لَا يُعْلَمُ «يَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْيُنِ وَ مَا تُخْفِى الصُّدُورُ» وَ أَعُوذُ بِوَجْهِ اللّهِ الْكَرِيمِ، وَ بِاسْمِ اللّهِ الْعَظِيمِ، مِنْ شَرِّ مَا بَرَأَ وَ ذَرَأَ، وَ مِنْ شَرِّ مَا تَحْتَ الثَّرى، وَ مِنْ شَرِّ مَا بَطَنَ وَ ظَهَرَ؛ وَ مِنْ شَرِّ مَا وَصَفْتُ وَ مَا لَمْ أَصِفْ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ». ذَكَرَ أَنَّهَا أَمَانٌ مِنْ كُلِّ سَبُعٍ، وَ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ وَ ذُرِّيَّتِهِ ، وَ كُلِّ مَا عَضَّ أَوْ لَسَعَ، وَ لَا يَخَافُ صَاحِبُهَا إِذَا تَكَلَّمَ بِهَا لِصّاً وَ لَا غُولًا . قَالَ: قُلْتُ لَهُ: إِنِّي صَاحِبُ صَيْدِ السَّبُعِ ، وَ أَنَا أَبِيتُ فِي اللَّيْلِ فِي الْخَرَابَاتِ وَ أَتَوَحَّشُ . فَقَالَ لِي : «قُلْ إِذَا دَخَلْتَ : بِسْمِ اللّهِ أَدْخُلُ ؛ وَ أَدْخِلْ رِجْلَكَ الْيُمْنى، وَ إِذَا خَرَجْتَ، فَأَخْرِجْ رِجْلَكَ الْيُسْرى، وَ سَمِّ اللّهَ، فَإِنَّكَ لَا تَرى مَكْرُوهاً».
.
ص: 533
محمد بن يحيى ، از احمد بن بكر ، از سليمان جعفرى روايت كرده است كه گفت : شنيدم از حضرت امام موسى كاظم عليه السلام كه مى فرمود :«چون شام كنى و بنگرى به آفتاب كه در كار غروب و پشت كردن باشد ، بگو كه : بِسْمِ اللّهِ وَبِاللّهِ ... وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ؛ به نام خدا و به خدا و ستايش مر خدايى است كه فرا نگرفته است زنى را و نه فرزندى ، و نبود او را شريكى در پادشاهى ، و نبود او را صاحب اختيار از روى خوارى ، و تعظيم كن او را ، تعظيم كردنى . و ستايش مر خدايى را است كه وصف مى كند و وصف كرده نمى شود ، و مى داند و دانسته نمى شود . مى داند خيانت چشم ها را و آن چه پنهان مى كند سينه ها . و پناه مى برم به ذات خدا كه صاحب كرم است ، و به نام خداى بزرگ ، از بدى آن چه آفريده و خلق فرموده ، و از بدى آن چه در زير خاك است ، و از بدى آن چه نهان شده و هويدا گرديده ، و از بدى آن چه وصف كردم و آن چه وصف نكردم . و ستايش مر خدايى را است كه پروردگار جهانيان است» .و ذكر فرمود كه : «آن ايمنى است از هر درنده و از شيطان رانده شده و فرزندانش ، و هر چه به دندان بگزد يا بزند و بگزد . و صاحب اين عوذه چون به آن تكلّم كند ، از دزد و غولى (1) نترسد» . سليمان مى گويد كه : به آن حضرت عرض كردم كه : من صاحب شكارم كه درنده را شكار مى كنم ، و من در شب ، در ويرانه ها به سر مى برم و شب به روز مى آورم و وحشت به هم مى رسانم .حضرت به من فرمود كه : «چون خواهى كه داخل شوى ، بگو : بِسْمِ اللّهِ أَدْخُلُ ، و پاى راست خود را داخل كن ، و چون بيرون آيى ، پاى چپت را بيرون كن و خدا را نام ببر ، كه تو مكروهى را نبينى» .
.
ص: 534
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ قُتَيْبَةَ الْأَعْشى، قَالَ: عَلَّمَنِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام قَالَ :«قُلْ: بِسْمِ اللّهِ الْجَلِيلِ ، أُعِيذُ فُلَاناً بِاللّهِ الْعَظِيمِ مِنَ الْهَامَّةِ وَ السَّامَّةِ وَ اللَامَّةِ وَ الْعَامَّةِ، وَ مِنَ الْجِنِّ وَ الْاءِنْسِ، وَ مِنَ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ، وَ مِنْ نَفْثِهِمْ وَ بَغْيِهِمْ وَ نَفْخِهِمْ، وَ بِآيَةِ الْكُرْسِيِّ ؛ ثُمَّ تَقْرَؤُهَا، ثُمَّ تَقُولُ فِي الثَّانِيَةِ: بِسْمِ اللّهِ أُعِيذُ فُلَاناً بِاللّهِ الْجَلِيلِ ؛ حَتّى تَأْتِيَ عَلَيْهِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنِّي أَخَافُ الْعَقَارِبَ. فَقَالَ:«انْظُرْ إِلى بَنَاتِ نَعْشٍ _ الْكَوَاكِبِ الثَّلَاثَةِ _ الْوُسْطى مِنْهَا بِجَنْبِهِ كَوْكَبٌ صَغِيرٌ قَرِيبٌ مِنْهُ تُسَمِّيهِ الْعَرَبُ «السُّهَا»، وَ نَحْنُ نُسَمِّيهِ «أَسْلَمَ»، أَحِدَّ النَّظَرَ إِلَيْهِ كُلَّ لَيْلَةٍ، وَ قُلْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ : اللّهُمَّ رَبَّ أَسْلَمَ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ عَجِّلْ فَرَجَهُمْ، وَ سَلِّمْنَا» . قَالَ إِسْحَاقُ: فَمَا تَرَكْتُهُ مُنْذُ دَهْرِي إِلَا مَرَّةً وَاحِدَةً، فَضَرَبَتْنِي الْعَقْرَبُ.
.
ص: 535
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از قتيبه اعشى روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام اين را به من تعليم فرمود كه بگو :«بِسْمِ اللّهِ الْجَلِيلِ ... وَبِآيَةِ الْكُرْسِيِّ؛ «به نام خداى بزرگوار . پناه مى دهم فلانى را به خداى بزرگ ، از جنبنده زمين ، از زهردار و چشم بد و عامه ، و از پرى و آدمى ، و از عرب و عجم ، و از دميدن ايشان و ستم ايشان و باد كردن ايشان ، به آيه الكرسى» .بعد از آن آية الكرسى را مى خوانى و در نوبت دويم مى گويى : بِسْمِ اللّهِ أُعِيذُ فُلَاناً بِاللّهِ الْجَلِيلِ؛ «به نام خدا . پناه مى دهم فلانى را به خداى بزرگوار» ، تا همه را بخوانى» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از اسحاق بن عمّار روايت كرده است كه گفت : به امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : فداى تو گردم! به درستى كه من از عقرب ها مى ترسم . فرمود كه :«نظر كن به سوى بنات نعش (1) كه ستاره هاى سه گانه اند . ستاره ميانه اى از آنها ، در پهلويش ستاره اى است كوچك كه به آن نزديك است ، و عرب آن را سها مى نامد و ما آن را اسلم مى ناميم . در هر شب ، تيز به سوى آن نظر كن و سه مرتبه بگو كه : اللّهُمَّ رَبَّ أَسْلَمَ ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ ، وَعَجِّلْ فَرَجَهُمْ ، وَسَلِّمْنَا؛ خداوندا! اى پروردگار اسلم! صلوات فرست بر محمد و آل محمد ، و شتاب ده فرج و بردن اندوه ايشان را ، وسالم بدار ما را» . اسحاق گفت كه : در روزگار خود اين را ترك نكردم ، مگر يك مرتبه ، و عقرب مرا زد .
.
ص: 536
أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ، عَنْ سَعْدٍ الْاءِسْكَافِ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«مَنْ قَالَ هذِهِ الْكَلِمَاتِ، فَأَنَا ضَامِنٌ لَهُ أَلَا يُصِيبَهُ عَقْرَبٌ وَ لَا هَامَّةٌ حَتّى يُصْبِحَ: أَعُوذُ بِكَلِمَاتِ اللّهِ التَّامَّاتِ _ الَّتِي لَا يُجَاوِزُهُنَّ بَرٌّ وَ لَا فَاجِرٌ _ مِنْ شَرِّ مَا ذَرَأَ، وَ مِنْ شَرِّ مَا بَرَأَ، وَ مِنْ شَرِّ كُلِّ دَابَّةٍ هُوَ آخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا؛ إِنَّ رَبِّي عَلى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله فِي بَعْضِ مَغَازِيهِ إِذَا شَكَوْا إِلَيْهِ الْبَرَاغِيثَ أَنَّهَا تُؤْذِيهِمْ، فَقَالَ: إِذَا أَخَذَ أَحَدُكُمْ مَضْجَعَهُ، فَلْيَقُلْ: أَيُّهَا الْأَسْوَدُ الْوَثَّابُ الَّذِي لَا يُبَالِي غَلَقاً وَ لَا بَاباً ، عَزَمْتُ عَلَيْكَ بِأُمِّ الْكِتَابِ أَلَا تُؤْذِيَنِي وَ أَصْحَابِي إِلى أَنْ يَذْهَبَ اللَّيْلُ، وَ يَجِيءَ الصُّبْحُ بِمَا جَاءَ» وَ الَّذِي نَعْرِفُهُ : «إِلى أَنْ يَؤُوبَ الصُّبْحُ مَتى مَا آبَ».
عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ جُمْهُورٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : إِذَا لَقِيتَ السَّبُعَ، فَقُلْ: أَعُوذُ بِرَبِّ دَانِيَالَ وَ الْجُبِّ، مِنْ شَرِّ كُلِّ أَسَدٍ مُسْتَأْسِدٍ».
مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ أَبُو الْعَبَّاسِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ صَالِحِ بْنِ سَعِيدٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ، أَنَّهُ كَتَبَ إِلى أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام يَسْأَلُهُ عُوذَةً لِلرِّيَاحِ الَّتِي تَعْرِضُ لِلصِّبْيَانِ، فَكَتَبَ إِلَيْهِ بِخَطِّهِ بِهَاتَيْنِ الْعُوذَتَيْنِ _ وَ زَعَمَ صَالِحٌ أَنَّهُ أَنْفَذَهُمَا إِلَيَّ إِبْرَاهِيمُ بِخَطِّهِ _ :«اللّهُ أَكْبَرُ، اللّهُ أَكْبَرُ ، اللّهُ أَكْبَرُ، أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ، أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ، اللّهُ أَكْبَرُ، اللّهُ أَكْبَرُ، لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ، وَ لَا رَبَّ لِي إِلَا اللّهُ، لَهُ الْمُلْكُ ، وَ لَهُ الْحَمْدُ ، لَا شَرِيكَ لَهُ، سُبْحَانَ اللّهِ ، مَا شَاءَ اللّهُ كَانَ، وَ مَا لَمْ يَشَأْ لَمْ يَكُنْ؛ اللّهُمَّ ذَا الْجَلَالِ وَ الْاءِكْرَامِ، رَبَّ مُوسى وَ عِيسى وَ إِبْرَاهِيمَ الَّذِي وَفّى، إِلهَ إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْمَاعِيلَ وَ إِسْحَاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ الْأَسْبَاطِ، لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ، سُبْحَانَكَ مَعَ مَا عَدَّدْتَ مِنْ آيَاتِكَ وَ بِعَظَمَتِكَ، وَ بِمَا سَأَلَكَ بِهِ النَّبِيُّونَ، وَ بِأَنَّكَ رَبُّ النَّاسِ ، كُنْتَ قَبْلَ كُلِّ شَيْءٍ، وَ أَنْتَ بَعْدَ كُلِّ شَيْءٍ، أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِي تُمْسِكُ بِهِ السَّمَاوَاتِ أَنْ تَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ إِلَا بِإِذْنِكَ، وَ بِكَلِمَاتِكَ التَّامَّاتِ الَّتِي تُحْيِي بِهَا الْمَوْتى ، أَنْ تُجِيرَ عَبْدَكَ فُلَاناً، مِنْ شَرِّ مَا يَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ، وَ مَا يَعْرُجُ إِلَيْهَا، وَ مَا يَخْرُجُ مِنَ الْأَرْضِ ، وَ مَا يَلِجُ فِيهَا، وَ سَلَامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ». وَ كَتَبَ إِلَيْهِ أَيْضاً بِخَطِّهِ : «بِسْمِ اللّهِ، وَ بِاللّهِ، وَ إِلَى اللّهِ، وَ كَمَا شَاءَ اللّهُ، وَ أُعِيذُهُ بِعِزَّةِ اللّهِ، وَ جَبَرُوتِ اللّهِ، وَ قُدْرَةِ اللّهِ، وَ مَلَكُوتِ اللّهِ، هذَا الْكِتَابُ أَجْعَلُهُ بِاللّهِ شِفَاءً لِفُلَانِ بْنِ فُلَانٍ ابْنِ عَبْدِكَ، وَ ابْنِ أَمَتِكَ عَبْدَيِ اللّهِ، صَلَّى اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ».
.
ص: 537
احمد بن محمد ، از على بن حسن ، از عبّاس بن عامر ، از ابو جميله ، از سعد اسكاف روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«هر كه اين كلمات را بگويد ، من از برايش ضامنم كه هيچ عقرب و جنبنده اى به او نرسد ، تا صبح كند : أَعُوذُ بِكَلِمَاتِ اللّهِ ... إِنَّ رَبِّي عَلى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ؛ پناه مى برم به سخنان خدا كه تمام و كامل اند ، آنها كه درنمى گذرد آنها را نيكوكار و نه نابكارى ، از بدى آنچه آفريده ، و از بدى آنچه خلق كرده ، و از بدى هر جنبنده اى كه او فراگيرنده است موى پيشانى آن را . به درستى كه پروردگار من بر راه راست است» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از على بن ابى حمزه ، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله در بعضى از جنگ هاى خويش بود ، در وقتى كه اصحاب به خدمتش از كيك ها شكايت كردند كه به ايشان اذيّت مى رسانند . فرمود كه : چون يكى از شما خوابگاه خود را فراگيرد و بخوابد ، بگويد كه : أَيُّهَا الْأَسْوَدُ الْوَثَّابُ ... أَنْ يَؤُوبَ الصُّبْحُ مَتى مَا آبَ (1) ؛ اى سياه بسيار برجهنده! كه باك ندارد از بسته شدن در ، و نه درى ، عزم كردم بر تو به ام الكتاب كه نرنجانى مرا و اصحاب مرا ، تا آنكه برود شب و بيايد صبح با آنچه آمد» .
على بن محمد ، از ابن جمهور ، از پدرش ، از محمد بن سنان ، از عبد اللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين _ عليه الصّلوة والسّلام _ فرمود كه : چون درنده را ملاقات كنى ، بگو : أَعُوذُ بِرَبِّ دَانِيَالَ وَ الْجُبِّ ، مِنْ شَرِّ كُلِّ أَسَدٍ مُسْتَأْسِدٍ؛ پناه مى برم به پروردگار دانيال و چاه ، از بدى هر شير تواناى دلير» .
ابو العبّاس محمد بن جعفر ، از محمد بن عيسى ، از صالح بن سعيد ، از ابراهيم بن محمد بن هارون روايت كرده است كه او به امام محمد باقر عليه السلام نوشت و از آن حضرت عوذه و افسونى مى خواست از براى بادها كه عارض كودكان مى شود؛ پس آن حضرت به خطّ خويش اين دو عوذه را نوشت و به سوى او فرستاد ، و صالح چنان دانسته بود كه هارون هر دو را به سوى ابراهيم فرستاده بود به خطّ آن حضرت :«اللّهُ أَكْبَرُ ، اللّهُ أَكْبَرُ ، اللّهُ أَكْبَرُ ... وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ؛ خدا بزرگ است . خدا بزرگ تر است . خدا بزرگ تر است . گواهى مى دهم به اينكه نيست خدايى ، مگر خدا . گواهى مى دهم به اينكه محمد ، فرستاده خدا است . خدا بزرگ تر است . نيست خدايى ، مگر خدا ، و نيست پروردگارى مرا ، مگر خدا . او را است پادشاهى و او را است ستايش . نيست شريكى او را . پاك و منزّه مى شمارم خدا را . آنچه خواست خدا ، بود ، و آنچه نخواست ، نبود . خداوندا! اى خداوند بزرگوارى و نوازش! پروردگار موسى و عيسى و ابراهيم كه مبالغه فرمود در وفا كردن! خداى ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و سبط ها! نيست خدايى ، مگر تو . پاك و منزّهى ، با آنچه شمردى يا شمردم از نشانه هاى تو و به بزرگى تو ، به آنچه سؤال كرده اى به آن پيغمبران ، و به اينكه پروردگار مردمان بودى پيش از هر چيزى ، و تويى بعد از هر چيزى . سؤال مى كنم تو را به نام تو ، كه نگاه مى دارى به آن آسمان ها را كه فرو افتد بر زمين ، مگر به اذن تو ، و به سخنان تو كه تمام و كامل است ، كه پناه دهى بنده خود ، فلانى را ، از بدى آنچه فرود آيد از آسمان ، و آنچه بالا رود به سوى آن ، و آنچه بيرون آيد از زمين ، و آنچه داخل شود در آن ، و سلام بر پيغمبران مرسل ، و ستايش مر خدايى را است كه پروردگار جهانيان است» .و نيز به خطّ خويش به سوى او نوشت كه : «بِسْمِ اللّهِ ، وَ بِاللّهِ ... صَلَّى اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ؛ به نام خدا و به خدا و به سوى خدا ، و چنان كه خواست خدا ، و پناه مى دهم او را به عزّت خدا ، و مرتبه و جلالت و عظمت خدا ، و قدرت خدا ، و پادشاهى خدا . اين نوشته ، شفايى است از براى فلان ، پسر فلان ، پسر بنده تو ، و پسر كنيز تو كه بنده خدا [است] . صلوات فرستد خدا بر محمد و آل او» .
.
ص: 538
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ يَحْيَى الْكَاهِلِيِّ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِذَا لَقِيتَ السَّبُعَ، فَاقْرَأْ فِي وَجْهِهِ آيَةَ الْكُرْسِيِّ، وَ قُلْ لَهُ: عَزَمْتُ عَلَيْكَ بِعَزِيمَةِ اللّهِ، وَ عَزِيمَةِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ، وَ عَزِيمَةِ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ عليهماالسلام، وَ عَزِيمَةِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عليه السلام وَ الْأَئِمَّةِ الطَّاهِرِينَ عليهم السلام مِنْ بَعْدِهِ ؛ فَإِنَّهُ يَنْصَرِفُ عَنْكَ إِنْ شَاءَ اللّهُ». قَالَ: فَخَرَجْتُ فَإِذَا السَّبُعُ قَدِ اعْتَرَضَ، فَعَزَمْتُ عَلَيْهِ، وَ قُلْتُ لَهُ: إِلَا تَنَحَّيْتَ عَنْ طَرِيقِنَا وَ لَمْ تُؤْذِنَا ، قَالَ: فَنَظَرْتُ إِلَيْهِ قَدْ طَأْطَأَ رَأْسَهُ وَ أَدْخَلَ ذَنَبَهُ بَيْنَ رِجْلَيْهِ، وَ انْصَرَفَ.
.
ص: 539
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد خالد ، از محمد بن على ، از على بن محمد ، از عبد اللّه بن يحيى كاهلى كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«چون درنده را ملاقات كنى ، آية الكرسى را در روى آن بخوان و به آن بگو كه : «عَزَمْتُ عَلَيْكَ بِعَزِيمَةِ اللّهِ ... وَ الْأَئِمَّةِ الطَّاهِرِينَ عليهم السلام مِنْ بَعْدِهِ؛ «قسم مى دهم تو را به افسون خدا و افسون محمد ، صلوات فرستد خدا بر او و آل او ، و افسون سليمان ، پسر داود ، بر او باد سلام ، و افسون پادشاه مؤمنان ، على ، پسر ابى طالب ، بر او باد سلام ، و پيشوايان پاكان ، بر ايشان باد سلام ، كه بعد از اويند»؛ پس به درستى كه از تو برمى گردد و رو به تو نمى آيد ، انشاء اللّه » . راوى گفت كه : بعد از آن ، بيرون رفتم و شيرى را ديدم كه بر سر راه آمد ، و عزيمت را بر آن خواندم ، و آن را قسم دادم و به آن گفتم ، مگر آنكه از راه ما دور شوى و ما را نرنجانى . گفت : پس به سوى آن نظر كردم ، و ديدم كه سرش [را] به زير افكنده و دمش را در ميان پاى هايش درآورده و برگشت .
.
ص: 540
عَنْهُ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ يُونُسَ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَبِي الْجَارُودِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ قَالَ فِي دُبُرِ الْفَرِيضَةِ: أَسْتَوْدِعُ اللّهَ الْعَظِيمَ الْجَلِيلَ نَفْسِي وَ أَهْلِي وَ وُلْدِي وَ مَنْ يَعْنِينِي أَمْرُهُ، وَ أَسْتَوْدِعُ اللّهَ الْمَرْهُوبَ الْمَخُوفَ، الْمُتَضَعْضِعَ لِعَظَمَتِهِ كُلُّ شَيْءٍ نَفْسِي وَ أَهْلِي وَ مَالِي وَ وُلْدِي وَ مَنْ يَعْنِينِي أَمْرُهُ ؛ حُفَّ بِجَنَاحٍ مِنْ أَجْنِحَةِ جَبْرَئِيلَ عليه السلام ، وَ حُفِظَ فِي نَفْسِهِ وَ أَهْلِهِ وَ مَالِهِ».
عَنْهُ رَفَعَهُ، قَالَ :«مَنْ بَاتَ فِي دَارٍ أَوْ بَيْتٍ وَحْدَهُ، فَلْيَقْرَأْ آيَةَ الْكُرْسِيِّ، وَ لْيَقُلِ: اللّهُمَّ آنِسْ وَحْشَتِي، وَ آمِنْ رَوْعَتِي، وَ أَعِنِّي عَلى وَحْدَتِي».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ، عَنْ يَزِيدَ بْنِ مُرَّةَ، عَنْ بُكَيْرٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام يَقُولُ :«قَالَ لِي رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : يَا عَلِيُّ، أَ لَا أُعَلِّمُكَ كَلِمَاتٍ؟ إِذَا وَقَعْتَ فِي وَرْطَةٍ أَوْ بَلِيَّةٍ، فَقُلْ: بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ ؛ فَإِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَصْرِفُ بِهَا عَنْكَ مَا يَشَاءُ مِنْ أَنْوَاعِ الْبَلَاءِ».
58 _ بَابُ الدُّعَاءِ عِنْدَ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِقَالَ: كَانَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَدْعُو عِنْدَ قِرَاءَةِ كِتَابِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ :«اللّهُمَّ رَبَّنَا لَكَ الْحَمْدُ، أَنْتَ الْمُتَوَحِّدُ بِالْقُدْرَةِ وَ السُّلْطَانِ الْمَتِينِ، وَ لَكَ الْحَمْدُ، أَنْتَ الْمُتَعَالِي بِالْعِزِّ وَ الْكِبْرِيَاءِ، وَ فَوْقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ، رَبَّنَا وَ لَكَ ، الْحَمْدُ، أَنْتَ الْمُكْتَفِي بِعِلْمِكَ، وَ الْمُحْتَاجُ إِلَيْكَ كُلُّ ذِي عِلْمٍ، رَبَّنَا وَ لَكَ الْحَمْدُ ، يَا مُنْزِلَ الْايَاتِ وَ الذِّكْرِ الْعَظِيمِ، رَبَّنَا فَلَكَ الْحَمْدُ بِمَا عَلَّمْتَنَا مِنَ الْحِكْمَةِ وَ الْقُرْآنِ الْعَظِيمِ الْمُبِينِ . اللّهُمَّ أَنْتَ عَلَّمْتَنَاهُ قَبْلَ رَغْبَتِنَا فِي تَعَلُّمِهِ ، وَ اخْتَصَصْتَنَا بِهِ قَبْلَ رَغْبَتِنَا بِنَفْعِهِ؛ اللّهُمَّ فَإِذَا كَانَ ذلِكَ مَنّاً مِنْكَ وَ فَضْلاً وَ جُوداً وَ لُطْفاً بِنَا وَ رَحْمَةً لَنَا وَ امْتِنَاناً عَلَيْنَا مِنْ غَيْرِ حَوْلِنَا وَ لَا حِيلَتِنَا وَ لَا قُوَّتِنَا؛ اللّهُمَّ فَحَبِّبْ إِلَيْنَا حُسْنَ تِلَاوَتِهِ، وَ حِفْظَ آيَاتِهِ، وَ إِيمَاناً بِمُتَشَابِهِهِ، وَ عَمَلاً بِمُحْكَمِهِ، وَ سَبَباً فِي تَأْوِيلِهِ، وَ هُدًى فِي تَدْبِيرِهِ، وَ بَصِيرَةً بِنُورِهِ. اللّهُمَّ وَ كَمَا أَنْزَلْتَهُ شِفَاءً لِأَوْلِيَائِكَ، وَ شَقَاءً عَلى أَعْدَائِكَ، وَ عَمًى عَلى أَهْلِ مَعْصِيَتِكَ، وَ نُوراً لِأَهْلِ طَاعَتِكَ؛ اللّهُمَّ فَاجْعَلْهُ لَنَا حِصْناً مِنْ عَذَابِكَ، وَ حِرْزاً مِنْ غَضَبِكَ، وَ حَاجِزاً عَنْ مَعْصِيَتِكَ، وَ عِصْمَةً مِنْ سَخَطِكَ، وَ دَلِيلاً عَلى طَاعَتِكَ، وَ نُوراً يَوْمَ نَلْقَاكَ نَسْتَضِيءُ بِهِ فِي خَلْقِكَ، وَ نَجُوزُ بِهِ عَلى صِرَاطِكَ، وَ نَهْتَدِي بِهِ إِلى جَنَّتِكَ . اللّهُمَّ إِنَّا نَعُوذُ بِكَ مِنَ الشِّقْوَةِ فِي حَمْلِهِ، وَ الْعَمى عَنْ عِلْمِهِ، وَ الْجَوْرِ عَنْ حُكْمِهِ، وَ الْعُلُوِّ عَنْ قَصْدِهِ، وَ التَّقْصِيرِ دُونَ حَقِّهِ . اللّهُمَّ احْمِلْ عَنَّا ثِقْلَهُ، وَ أَوْجِبْ لَنَا أَجْرَهُ، وَ أَوْزِعْنَا شُكْرَهُ، وَ اجْعَلْنَا نُرَاعِيهِ وَ نَحْفَظُهُ؛ اللّهُمَّ اجْعَلْنَا نَتَّبِعُ حَلَالَهُ، وَ نَجْتَنِبُ حَرَامَهُ، وَ نُقِيمُ حُدُودَهُ، وَ نُؤَدِّي فَرَائِضَهُ؛ اللّهُمَّ ارْزُقْنَا حَلَاوَةً فِي تِلَاوَتِهِ، وَ نَشَاطاً فِي قِيَامِهِ، وَ وَجَلاً فِي تَرْتِيلِهِ، وَ قُوَّةً فِي اسْتِعْمَالِهِ فِي آنَاءِ اللَّيْلِ وَ أَطْرَافِ النَّهَارِ. اللّهُمَّ وَ اشْفِنَا مِنَ النَّوْمِ بِالْيَسِيرِ، وَ أَيْقِظْنَا فِي سَاعَةِ اللَّيْلِ مِنْ رُقَادِ الرَّاقِدِينَ، وَ أَنْبِهْنَا عِنْدَ الْأَحَايِينِ _ الَّتِي يُسْتَجَابُ فِيهَا الدُّعَاءُ _ مِنْ سِنَةِ الْوَسْنَانِينَ . اللّهُمَّ اجْعَلْ لِقُلُوبِنَا ذَكَاءً عِنْدَ عَجَائِبِهِ الَّتِي لَا تَنْقَضِي، وَ لَذَاذَةً عِنْدَ تَرْدِيدِهِ، وَ عِبْرَةً عِنْدَ تَرْجِيعِهِ، وَ نَفْعاً بَيِّناً عِنْدَ اسْتِفْهَامِهِ؛ اللّهُمَّ إِنَّا نَعُوذُ بِكَ مِنْ تَخَلُّفِهِ فِي قُلُوبِنَا، وَ تَوَسُّدِهِ عِنْدَ رُقَادِنَا، وَ نَبْذِهِ وَرَاءَ ظُهُورِنَا، وَ نَعُوذُ بِكَ مِنْ قَسَاوَةِ قُلُوبِنَا لِمَا بِهِ وَعَظْتَنَا . اللّهُمَّ انْفَعْنَا بِمَا صَرَّفْتَ فِيهِ مِنَ الْايَاتِ، وَ ذَكِّرْنَا بِمَا ضَرَبْتَ فِيهِ مِنَ الْمَثُلَاتِ، وَ كَفِّرْ عَنَّا بِتَأْوِيلِهِ السَّيِّئَاتِ، وَ ضَاعِفْ لَنَا بِهِ جَزَاءً فِي الْحَسَنَاتِ، وَ ارْفَعْنَا بِهِ ثَوَاباً فِي الدَّرَجَاتِ، وَ لَقِّنَا بِهِ الْبُشْرى بَعْدَ الْمَمَاتِ. اللّهُمَّ اجْعَلْهُ لَنَا زَاداً تُقَوِّينَا بِهِ فِي الْمَوْقِفِ بَيْنَ يَدَيْكَ، وَ طَرِيقاً وَاضِحاً نَسْلُكُ بِهِ إِلَيْكَ، وَ عِلْماً نَافِعاً نَشْكُرُ بِهِ نَعْمَاءَكَ، وَ تَخَشُّعاً صَادِقاً نُسَبِّحُ بِهِ أَسْمَاءَكَ، فَإِنَّكَ اتَّخَذْتَ بِهِ عَلَيْنَا حُجَّةً قَطَعْتَ بِهِ عُذْرَنَا، وَ اصْطَنَعْتَ بِهِ عِنْدَنَا نِعْمَةً قَصَرَ عَنْهَا شُكْرُنَا . اللّهُمَّ اجْعَلْهُ لَنَا وَلِيّاً يُثَبِّتُنَا مِنَ الزَّلَلِ، وَ دَلِيلاً يَهْدِينَا لِصَالِحِ الْعَمَلِ، وَ عَوْناً هَادِياً يُقَوِّمُنَا مِنَ الْمَيْلِ، وَ عَوْناً يُقَوِّينَا مِنَ الْمَلَلِ حَتّى يَبْلُغَ بِنَا أَفْضَلَ الْأَمَلِ . اللّهُمَّ اجْعَلْهُ لَنَا شَافِعاً يَوْمَ اللِّقَاءِ، وَ سِلَاحاً يَوْمَ الِارْتِقَاءِ، وَ حَجِيجاً يَوْمَ الْقَضَاءِ، وَ نُوراً يَوْمَ الظَّلْمَاءِ ، يَوْمَ لَا أَرْضَ وَ لَا سَمَاءَ، يَوْمَ يُجْزى كُلُّ سَاعٍ بِمَا سَعى . اللّهُمَّ اجْعَلْهُ لَنَا رَيّاً يَوْمَ الظَّمَاَ?، وَ فَوْزاً يَوْمَ الْجَزَاءِ، مِنْ نَارٍ حَامِيَةٍ قَلِيلَةِ الْبُقْيَا، عَلى مَنْ بِهَا اصْطَلى، وَ بِحَرِّهَا تَلَظّى. اللّهُمَّ اجْعَلْهُ لَنَا بُرْهَاناً عَلى رُؤُوسِ الْمَلاَ? يَوْمَ يُجْمَعُ فِيهِ أَهْلُ الْأَرْضِ وَ أَهْلُ السَّمَاءِ. اللّهُمَّ ارْزُقْنَا مَنَازِلَ الشُّهَدَاءِ، وَ عَيْشَ السُّعَدَاءِ، وَ مُرَافَقَةَ الْأَنْبِيَاءِ؛ إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ».
.
ص: 541
از او ، از جعفر بن محمد بن يونس ، از بعضى از اصحاب ما ، از ابو الجارود ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«هر كه در عقب نماز فريضه بگويد كه : أَسْتَوْدِعُ اللّهَ ... وَ مَنْ يَعْنِينِي أَمْرُهُ؛ «به امانت مى سپارم به خداى بزرگ بزرگوار ، خودم را و كسانم و فرزندانم و كسى كه مى خواهد مرا كار او ، و به امانت مى سپارم به خدايى كه از او لرزيده و ترسيده شده ، آنكه خوار شونده است به جهت بزرگى او هر چيزى ، خودم را و كسانم و مالم و فرزندانم و كسى كه مى خواهد مرا كار او» ، به بالى از بال هاى جبرئيل پيچيده شود ، و در باب خود و اهل و مالش محفوظ باشد» .
از او روايت است و آن را مرفوع ساخته ، گفت كه :«هر كه در خانه يا اطاقى شب به روز آورد تنها ، بايد كه آية الكرسى بخواند و بگويد كه : اللّهُمَّ آنِسْ وَحْشَتِي ، وَ آمِنْ رَوْعَتِي ، وَ أَعِنِّي عَلى وَحْدَتِي؛ خداوندا! خو گر ساز رميدن مرا (1) ، و ايمن گردان ترس مرا ، و يارى ده مرا بر تنهايى من» .
ابو على اشعرى ، از محمد بن سالم ، از احمد بن نضر ، از عمرو بن شمر ، از يزيد بن مرّه ، از بكير روايت كرده است كه گفت : شنيدم از اميرالمؤمنين عليه السلام كه مى فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله به من فرمود كه : يا على! آيا نمى خواهى كه كلماتى چند را به تو تعليم دهم؟ چون در ورطه يا بليّه اى افتى ، بگو كه : بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ؛ «به نام خداى بخشاينده مهربان ، و نيست نيرومندى و نه توانايى ، مگر خداى بلندمرتبه بزرگ»؛ پس به درستى كه خداى عز و جل به آنها مى گرداند از تو ، آنچه را كه خواهد از انواع بلا» .
58 . باب دعا در نزد خواندن قرآنگفت كه : امام جعفر صادق عليه السلام در نزد خواندن كتاب خداى عز و جل ، اين دعا را مى خواند :«اللّهُمَّ رَبَّنَا لَكَ الْحَمْدُ ... وَ مُرَافَقَةَ الْأَنْبِيَاءِ؛ إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ؛ خداوندا! اى پروردگار ما! تو را است ستايش ، تويى يگانه به توانايى و سلطنت و حجّت استوار ، و تو را است ستايش ، تويى برتر به ارجمندى و بزرگوارى و زِبَر آسمان ها و عرش بزرگ . پروردگار ما! و تو را است ستايش ، تويى اكتفاكننده به دانش خود ، و محتاج است به سوى تو ، هر خداوند دانش . پروردگار ما! تو را است ستايش ، اى فرودآورنده آيه ها و ياد بزرگ! پروردگار ما! پس تو را است ستايش به آنچه آموزانيده اى ما را از حكمت و قرآن بزرگ هويدا .خداوندا! تو تعليم داده اى به ما آن را پيش از رغبت ما در تعليم آن ، و مخصوص ساخته اى ما را به آن ، پيش از رغبت ما به نفع آن . خداوندا! پس هر گاه باشد اين ، منّت و عطايى از تو ، و فضل و بخشش و نرمى با ما ، و مهربانى از براى ما ، و منّت نهادن بر ما از غير نيرومندى ما ، و نه چاره ما و نه توانايى ما ، خداوندا! پس دوست گردان به سوى ما خوبى خواندن آن را ، و حفظ كردن آيه هاى آن ، و گرويدن به متشابه آن ، و عمل كردن به حكم آن ، و سببى در تأويل آن ، و هدايت در تدبير آن ، و بينايى به نور آن .خداوندا! و چنان كه فرو فرستاده اى آن را شفا از براى دوستانت ، و بدبختى بر دشمنانت ، و كورى بر اهل گناهت ، و روشنى از براى اهل فرمان برداريت ، خداوندا! پس بگردان آن را از براى ما حصارى از عذابت ، و پناهى از خشمت ، و بازدارنده اى از نافرمانيت ، و نگاه داشتن از غضبت ، و رهنمايى بر طاعت خود ، و نورى ، در روزى كه ملاقات كنيم تو را ، روشنى طلبيم به آن در ميان خلق تو ، و بگذريم به آن بر صراط تو ، و راه يابيم به آن به سوى بهشت تو .خداوندا! به درستى كه پناه مى بريم به تو از بدبختى در بر داشتن آن ، و كورى از دانستن آن ، و ميل كردن از حكم آن ، و در گذشتن از مقصود آن ، و كوتاهى كردن در نزد حق آن .خداوندا! بردار از ما سنگينى آن را ، و واجب گردان از براى ما مزد آن را ، و الهام كن به ما شكر آن را ، و بگردان ما را كه مراعات كنيم آن را ، و حفظ نماييم آن را . خداوندا! بگردان ما را كه پيروى كنيم حلال آن را ، و دورى كنيم حرام آن را ، و به پا داريم حدهاى آن را ، و به جا آوريم واجب هاى آن را . خداوندا! روزى كن ما را شيرينى در خواندن آن ، و خرّمى در قيام به آن ، و ترسيدن در ترتيل آن ، و توانايى در كار فرمودن آن ، در وقت هاى شب و روز .خداوندا! و شفا ده ما را از خواب به اندك ، و بيدار كردن ما را در ساعت شب ، از خفتن خفتگان ، و آگاه[=بيدار] ساز ما را از آن زمان ها كه مستجاب مى شود در آنها دعا از پينكىِ پينكى زنندگان (2) .خداوندا! قرار ده از براى دل هاى ما زيركى در نزد عَجَب هاى آن كه برنمى آيد ، و خوشى در نزد برگردانيدن آن ، و پند در نزد گردانيدن آواز در خواندن آن ، و سودى هويدا در نزد فهم خواستن آن . خداوندا! به درستى كه ما پناه مى بريم به تو از پس ماندن آن در دل هاى ما ، و بالش كردن آن در نزد خفتن ما ، و افكندن آن در پس پشت هاى ما ، و پناه مى برم به تو از سختى دل هاى ما ، از براى آنچه به آن پند داده اى ما را .خداوندا! سود ده ما را به آنچه گردانيده اى در آن از آيه ها و نشانه ها ، و پند ده ما را به آنچه بيان كرده اى در آن از عقوبت ها ، و در گذران از ما به تأويل آن گناهان و بدى ها را ، و دوچندان كن از براى ما به آن پاداش در خوبى ها ، و بردار ما را به آن ثوابى در درجه ها ، و ببخش و پيش آور ما را به آن مژده بعد از مردن . خداوندا! بگردان آن را از براى ما توشه اى كه توانايى دهى ما را به آن در محشر ، و در ايستادن پيش روى تو ، و راهى روشن كه سلوك كنيم به سوى تو ، و دانستنى سودمند كه شكر كنيم به آن نعمت هاى تو را ، و فروتنى نمودنى راست كه به پاكى ياد كنيم با آن ، نام هاى تو را . خداوندا! پس به درستى كه تو فرا گرفته اى به آن بر ما حجّت و گواهى كه بريدى به آن بهانه ما را ، و نيكو كرده اى به آن در نزد ما نعمت را ، كه كوتاه شد از آن شكر ما .خداوندا! بگردان آن را از براى ما دوستى كه بر جا دارد ما را از لغزشها ، و رهنمايى كه ره نمايد ما را به سوى شايسته از عمل ، و ياور رهنما كه راست كند ما را از خميده شدن ، و ياورى كه تقويت دهد ما را از دلتنگى ، تا آنكه برساند به ما بهترين اميد . خداوندا! بگردان آن را از براى ما درخواست كننده در روز ملاقات ، و حربه اى در روز بالا رفتن ، و حجّت آورنده در روز حكم گذارى ، و روشنى در روز تاريكى ، در روزى كه نه زمين است و نه آسمان ، روزى كه جزا داده مى شود هر كوشنده اى ، به آنچه كوشيده .خداوندا! بگردان آن را از براى ما سيرابى در روز تشنگى ، و رستگارى در روز جزا ، از آتش به غايت گرمِ كم رحمِ نامهربان بر كسى كه به آن تابيده و گرم شده و به گرمى اش زبانه مى زند . خداوندا! بگردان او را از براى ما حجّت روشن ، بر سرهاى گروه در حضور ايشان ، و در روزى كه جمع مى كنى در آن اهل زمين و اهل آسمان را . خداوندا! روزى كن ما را منزل هاى شهيدان و زندگى نيك بختان و رفاقت پيغمبران . به درستى كه تو شنونده دعايى» .
.
ص: 542
. .
ص: 543
. .
ص: 544
. .
ص: 545
. .
ص: 546
59 _ بَابُ الدُّعَاءِ فِي حِفْظِ الْقُرْآنِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«تَقُولُ: اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ وَ لَمْ يَسْأَلِ الْعِبَادُ مِثْلَكَ، أَسْأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ نَبِيِّكَ وَ رَسُولِكَ، وَ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلِكَ وَ صَفِيِّكَ، وَ مُوسى كَلِيمِكَ وَ نَجِيِّكَ، وَ عِيسى كَلِمَتِكَ وَ رُوحِكَ ؛ وَ أَسْأَلُكَ بِصُحُفِ إِبْرَاهِيمَ ، وَ تَوْرَاةِ مُوسى ، وَ زَبُورِ دَاوُدَ ، وَ إِنْجِيلِ عِيسى ، وَ قُرْآنِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ، وَ بِكُلِّ وَحْيٍ أَوْحَيْتَهُ، وَ قَضَاءٍ أَمْضَيْتَهُ، وَ حَقٍّ قَضَيْتَهُ، وَ غَنِيٍّ أَغْنَيْتَهُ، وَ ضَالٍّ هَدَيْتَهُ، وَ سَائِلٍ أَعْطَيْتَهُ؛ وَ أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِي وَضَعْتَهُ عَلَى اللَّيْلِ، فَأَظْلَمَ، وَ بِاسْمِكَ الَّذِي وَضَعْتَهُ عَلَى النَّهَارِ، فَاسْتَنَارَ، وَ بِاسْمِكَ الَّذِي وَضَعْتَهُ عَلَى الْأَرْضِ فَاسْتَقَرَّتْ، وَ دَعَمْتَ بِهِ السَّمَاوَاتِ فَاسْتَقَلَّتْ، وَ وَضَعْتَهُ عَلَى الْجِبَالِ فَرَسَتْ، وَ بِاسْمِكَ الَّذِي بَثَثْتَ بِهِ الْأَرْزَاقَ؛ وَ أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِي تُحْيِي بِهِ الْمَوْتى؛ وَ أَسْأَلُكَ بِمَعَاقِدِ الْعِزِّ مِنْ عَرْشِكَ، وَ مُنْتَهَى الرَّحْمَةِ مِنْ كِتَابِكَ؛ أَسْأَلُكَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ تَرْزُقَنِي حِفْظَ الْقُرْآنِ وَ أَصْنَافَ الْعِلْمِ، وَ أَنْ تُثَبِّتَهَا فِي قَلْبِي وَ سَمْعِي وَ بَصَرِي، وَ أَنْ تُخَالِطَ بِهَا لَحْمِي وَ دَمِي وَ عِظَامِي وَ مُخِّي، وَ تَسْتَعْمِلَ بِهَا لَيْلِي وَ نَهَارِي بِرَحْمَتِكَ وَ قُدْرَتِكَ؛ فَإِنَّهُ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِكَ ، يَا حَيُّ يَا قَيُّومُ». قَالَ: وَ فِي حَدِيثٍ آخَرَ زِيَادَةُ : «وَ أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِي دَعَاكَ بِهِ عِبَادُكَ الَّذِينَ اسْتَجَبْتَ لَهُمْ وَ أَنْبِيَاؤُكَ، فَغَفَرْتَ لَهُمْ وَ رَحِمْتَهُمْ؛ وَ أَسْأَلُكَ بِكُلِّ اسْمٍ أَنْزَلْتَهُ فِي كُتُبِكَ، وَ بِاسْمِكَ الَّذِي اسْتَقَرَّ بِهِ عَرْشُكَ، وَ بِاسْمِكَ الْوَاحِدِ الْأَحَدِ الْفَرْدِ الْوَتْرِ الْمُتَعَالِ، الَّذِي يَمْلَأُ الْأَرْكَانَ كُلَّهَا، الطَّاهِرِ الطُّهْرِ، الْمُبَارَكِ الْمُقَدَّسِ، الْحَيِّ الْقَيُّومِ، نُورِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ، الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، الْكَبِيرِ الْمُتَعَالِ، وَ كِتَابِكَ الْمُنْزَلِ بِالْحَقِّ، وَ كَلِمَاتِكَ التَّامَّاتِ، وَ نُورِكَ التَّامِّ، وَ بِعَظَمَتِكَ وَ أَرْكَانِكَ». وَ قَالَ فِي حَدِيثٍ آخَرَ : «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ أَرَادَ أَنْ يُوعِيَهُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ الْقُرْآنَ وَ الْعِلْمَ، فَلْيَكْتُبْ هذَا الدُّعَاءَ فِي إِنَاءٍ نَظِيفٍ، بِعَسَلٍ مَاذِيٍّ، ثُمَّ يَغْسِلُهُ بِمَاءِ الْمَطَرِ قَبْلَ أَنْ يَمَسَّ الْأَرْضَ، وَ يَشْرَبُهُ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ عَلَى الرِّيقِ؛ فَإِنَّهُ يَحْفَظُ ذلِكَ إِنْ شَاءَ اللّهُ».
.
ص: 547
59 . باب در بيان دعا در حفظ قرآنچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از آنكه او را ذكر كرده ، از عبد اللّه بن سنان ، از ابان بن تغلب ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«مى گويى : اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ وَ لَمْ يَسْأَلِ الْعِبَادُ مِثْلَكَ ... يَا حَيُّ يَا قَيُّومُ؛ خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم تو را ، و سؤال نكرده از بندگان ، مانند تو را . سؤال مى كنم تو را به حقّ محمد ، پيغمبر تو و فرستاده تو ، و ابراهيم ، دوست تو و برگزيده تو ، و موسى ، هم سخن تو و هم راز تو ، و عيسى ، سخن تو و روح تو ، و سؤال مى كنم تو را به نام هاى ابراهيم ، و تورات موسى ، و زبور داود ، و انجيل عيسى ، و قرآن محمد ، صلوات فرست خدا بر او و آل او ، و به هر پيغام نهانى كه پيغام داده اى آن را ، و قضايى كه روان ساخته اى آن را ، و حقّى كه حكم كرده اى آن را ، و بى نيازى كه بى نياز گردانيده اى آن را ، و گمراهى كه راه نموده اى او را ، و سائلى كه بخشنده اى او را ، و سؤال مى كنم تو را به نام تو ، كه نهاده اى آن را بر شب ، پس تار شده ، و به نام تو ، كه نهاده اى آن را بر روز ، پس روشن گرديده ، و به نام تو ، كه نهاده اى آن را بر زمين ، پس آرام گرفته ، و ستون نهاده اى به آن آسمان ها را ، پس به خود ايستاده ، و نهاده اى آن را بر كوه ها ، پس ثابت شده ، و به نام تو ، كه پراكنده كرده اى به آن روزى ها را ، و سؤال مى كنم تو را به نام تو ، كه زنده مى گردانى به آن مردگان را ، و سؤال مى كنم تو را به بندگاه هاى عزّت از عرش تو ، و پايان رحمت از كتاب تو . سؤال مى كنم تو را كه صلوات فرستى بر محمد و آل محمد ، و آنكه روزى كنى مرا حفظ كردن قرآن و انواع علم و دانش ، و آنكه ثابت گردانى آنها را در دل من و گوش من و چشم ديده من ، و آنكه آميزش دهى به آنها گوشت مرا و خون من و استخوان هاى من و مغز من ، و كار فرمايى به آنها شب من و روز من به رحمت خود و قدرت خود . به درستى كه نيست نيرومندى و نه توانايى ، مگر به تو ، اى زنده! اى پاينده!» . و گفته است كه در حديث ديگر اين زيادتى است كه : «وَ أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِي دَعَاكَ ... وَ بِعَظَمَتِكَ وَ أَرْكَانِكَ؛ و سؤال مى كنم تو را به نام تو ، كه خوانده اند تو را به آن بندگان تو ، كه مستجاب كرده اى از براى ايشان و پيغمبران تو .پس آمرزيده اى ايشان را و رحم كرده اى بر ايشان . و سؤال مى كنم تو را به هر نامى كه فرو فرستاده اى آن را در كتاب خود ، و به نامت كه آرام گرفته به آن عرش تو ، و به نام تو كه يكتاى يگانه ، تنهاى طاق برتر است ، كه پر مى كند ركن ها را ، همه آنها . پاك پاكيزه پرمنفعت ، به غايت پاكيزه ، زنده پاينده ، روشنى آسمان ها و زمين ، بخشاينده مهربان ، بزرگ برتر ، و كتاب تو كه فرو فرستاده شده است به راستى و درستى ، و كلمات تو كه تمام اند ، و نور تو كه كامل است ، و به بزرگى تو و ستون هاى تو» . و در حديث ديگر فرمود كه : «رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه خواسته باشد كه خداى _ عزّ و جل _ قرآن و علم را در دل او جا دهد ، بايد كه اين دعا را در ظرف پاكيزه اى بنويسد ، با عسل سفيد يا موم گرفته ، بعد از آن ، آن را بشويد به آب بارانى كه گرفته شده باشد ، پيش از آنكه به زمين رسد ، و در سه روز ، به ناشتا آن را بياشامد ، كه آن را حفظ مى كند ، انشاء اللّه » .
.
ص: 548
عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى، رَفَعَهُ إِلى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أُعَلِّمُكَ دُعَاءً لَا تَنْسَى الْقُرْآنَ ، قُلْ: اللّهُمَّ ارْحَمْنِي بِتَرْكِ مَعَاصِيكَ أَبَداً مَا أَبْقَيْتَنِي، وَ ارْحَمْنِي مِنْ تَكَلُّفِ مَا لَا يَعْنِينِي، وَ ارْزُقْنِي حُسْنَ الْمَنْظَرِ فِيمَا يُرْضِيكَ عَنِّي، وَ أَلْزِمْ قَلْبِي حِفْظَ كِتَابِكَ كَمَا عَلَّمْتَنِي، وَ ارْزُقْنِي أَنْ أَتْلُوَهُ عَلَى النَّحْوِ الَّذِي يُرْضِيكَ عَنِّي؛ اللّهُمَّ نَوِّرْ بِكِتَابِكَ بَصَرِي، وَ اشْرَحْ بِهِ صَدْرِي، وَ فَرِّحْ بِهِ قَلْبِي، وَ أَطْلِقْ بِهِ لِسَانِي، وَ اسْتَعْمِلْ بِهِ بَدَنِي، وَ قَوِّنِي عَلى ذلِكَ، وَ أَعِنِّي عَلَيْهِ؛ إِنَّهُ لَا مُعِينَ عَلَيْهِ إِلَا أَنْتَ ، لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ». قَالَ: وَ رَوَاهُ بَعْضُ أَصْحَابِنَا، عَنْ وَلِيدِ بْنِ صَبِيحٍ، عَنْ حَفْصٍ الْأَعْوَرِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام .
60 _ بَابُ دَعَوَاتٍ مُوجَزَاتٍ لِجَمِيعِ الْحَوَائِجِ لِلدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ سَهْلٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ جُنْدَبٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قُلِ: اللّهُمَّ اجْعَلْنِي أَخْشَاكَ كَأَنِّي أَرَاكَ، وَ أَسْعِدْنِي بِتَقْوَاكَ، وَ لَا تُشْقِنِي بِنَشْطِي لِمَعَاصِيكَ ، وَ خِرْ لِي فِي قَضَائِكَ، وَ بَارِكْ لِي فِي قَدَرِكَ حَتّى لَا أُحِبَّ تَأْخِيرَ مَا عَجَّلْتَ، وَ لَا تَعْجِيلَ مَا أَخَّرْتَ، وَ اجْعَلْ غِنَايَ فِي نَفْسِي، وَ مَتِّعْنِي بِسَمْعِي وَ بَصَرِي، وَ اجْعَلْهُمَا الْوَارِثَيْنِ مِنِّي، وَ انْصُرْنِي عَلى مَنْ ظَلَمَنِي، وَ أَرِنِي فِيهِ قُدْرَتَكَ يَا رَبِّ، وَ أَقِرَّ بِذلِكَ عَيْنِي».
.
ص: 549
از او ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى روايت است كه آن را مرفوع ساخته به سوى اميرالمؤمنين عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : آيا دعايى را به تو تعليم كنم كه قرآن را فراموش نكنى؟ و آن ، اين است كه : اللّهُمَّ ارْحَمْنِي بِتَرْكِ مَعَاصِيكَ ... لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ؛ خداوندا! رحم كن بر من به ترك كردن گناهانت ، هميشه ، مادام كه باقى گذارى مرا ، و رحم كن بر من از رنج كشيدن آنچه نمى خواهد مرا ، و روزى كن مرا به خوبى نظر و نظرگاه در آنچه خشنود سازد تو را از من ، و لازم گردان دل مرا حفظ كتابت ، چنان كه تعليم داده اى به من ، و روزى كن مرا كه بخوانم آن را بر طريقه اى كه خشنود سازد تو را از من . خداندا! روشنى ده به كتاب خود ديده مرا ، و بگشا به آن سينه مرا ، و فرج بخش به آن دل مرا ، و روان كن به آن زبان مرا و كارفرمايان تن مرا ، و توانايى ده مرا بر آن ، و يارى كن مرا بر آن . به درستى كه يارى كننده اى نيست بر آن ، مگر تو . نيست خدايى ، مگر تو» . و گفته است كه : بعضى از اصحاب ما ، از وليد بن صبيح ، از حفص اعور ، از امام جعفر صادق عليه السلام همين را روايت كرده است .
60 . باب دعاهاى مختصى از براى همه حاجت هاى دنيا و آخرتچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از اسماعيل بن سهل ، از عبد اللّه بن جندب ، از پدرش ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«بگو : اللّهُمَّ اجْعَلْنِي أَخْشَاكَ ... وَ أَقِرَّ بِذلِكَ عَيْنِي؛ خداوندا! بگردان مرا كه بترسم از تو ، گويا كه من مى بينم تو را ، و نيك بخت كن مرا به پرهيزگارى تو ، و بدبخت مساز مرا به خرمى من ، به جهت نافرمانى هاى تو ، و بهترگزينى كن از برايم در قضاى خود ، و مبارك گردان از برايم در قدر خود ، تا دوست ندارم پس افكندن آنچه شتابانيده اى ، و نه شتابانيدن آنچه پس افكنده اى ، و بگردان بى نيازى مرا در خودم ، و بهره مند گردان مرا به گوشم و چشمم ، و بگردان اينها را باقى ماندگان از من ، و يارى كن مرا بر كسى كه ستم كرده به من ، و بنما به من در او قدرت خود را . اى پروردگار من! و روشن ساز به آن چشم مرا» .
.
ص: 550
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيى، عَنْ أَبِي سُلَيْمَانَ الْجَصَّاصِ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مَيْمُونٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«اللّهُمَّ أَعِنِّي عَلى هَوْلِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ، وَ أَخْرِجْنِي مِنَ الدُّنْيَا سَالِماً، وَ زَوِّجْنِي مِنَ الْحُورِ الْعِينِ، وَ اكْفِنِي مَؤُونَتِي وَ مَؤُونَةَ عِيَالِي وَ مَؤُونَةَ النَّاسِ، وَ أَدْخِلْنِي بِرَحْمَتِكَ فِي عِبَادِكَ الصَّالِحِينَ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى، عَنْ حَرِيزٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«قُلِ: اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ مِنْ كُلِّ خَيْرٍ أَحَاطَ بِهِ عِلْمُكَ، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ كُلِّ سُوءٍ أَحَاطَ بِهِ عِلْمُكَ؛ اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ عَافِيَتَكَ فِي أُمُورِي كُلِّهَا، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ خِزْيِ الدُّنْيَا وَ عَذَابِ الْاخِرَةِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى؛ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ جَمِيعاً، عَنْ عَلِيِّ بْنِ زِيَادٍ، قَالَ: كَتَبَ عَلِيُّ بْنُ بَصِيرٍ يَسْأَلُهُ أَنْ يَكْتُبَ لَهُ فِي أَسْفَلِ كِتَابِهِ دُعَاءً يُعَلِّمُهُ إِيَّاهُ، يَدْعُو بِهِ ، فَيُعْصَمَ بِهِ مِنَ الذُّنُوبِ جَامِعاً لِلدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ، فَكَتَبَ عليه السلام بِخَطِّهِ :«بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، يَا مَنْ أَظْهَرَ الْجَمِيلَ وَ سَتَرَ الْقَبِيحَ، وَ لَمْ يَهْتِكِ السِّتْرَ عَنِّي ، يَا كَرِيمَ الْعَفْوِ، يَا حَسَنَ التَّجَاوُزِ، يَا وَاسِعَ الْمَغْفِرَةِ، يَا بَاسِطَ الْيَدَيْنِ بِالرَّحْمَةِ، يَا صَاحِبَ كُلِّ نَجْوى، وَ يَا مُنْتَهى كُلِّ شَكْوى، يَا كَرِيمَ الصَّفْحِ، يَا عَظِيمَ الْمَنِّ، يَا مُبْتَدِئَ كُلِّ نِعْمَةٍ قَبْلَ اسْتِحْقَاقِهَا، يَا رَبَّاهْ، يَا سَيِّدَاهْ، يَا مَوْلَاهْ، يَا غِيَاثَاهْ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَسْأَلُكَ أَنْ لَا تَجْعَلَنِي فِي النَّارِ ؛ ثُمَّ تَسْأَلُ مَا بَدَا لَكَ».
.
ص: 551
ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، از صفوان بن يحيى ، از ابو سليمان جَصّاص ، از ابراهيم بن ميمون روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«اللّهُمَّ أَعِنِّي عَلى ... فِي عِبَادِكَ الصَّالِحِينَ؛ خداوندا! يارى ده مرا بر ترس روز قيامت ، و بيرون بر مرا از دنيا سالم ، و جفت گردان مرا به زنان سفيدروىِ نازك بدنِ گشاده چشم ، و كفايت كن از من زحمت و خرجى مرا و خرجى عيال من و خرجى مردمان ، و داخل گردان مرا به رحمت خود ، در بندگانت كه شايستگانند» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از حريز ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«بگو كه : اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ مِنْ كُلِّ خَيْرٍ ... وَ عَذَابِ الْاخِرَةِ ؛ خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم تو را از هر خوبى كه احاطه كرده است به آن علم تو ، و پناه مى برم به تو از هر بدى كه احاطه كرده است به آن علم تو . خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم از تو عافيت تو را در كارهايم ، همه آنها ، و پناه مى برم به تو از رسوايى دنيا و عذاب آخرت» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى و چند نفر از اصحاب ما ، از سهل بن زياد ، هر دو روايت كرده اند ، از على بن زياد كه گفت : على بن بصير عريضه اى نوشت و از آن حضرت سؤال [درخواست ]مى كرد كه در پايين نامه اش دعايى از برايش بنويسد كه آن را به او تعليم فرمايد ، تا آن را بخواند و به واسطه آن ، از گناهان ، نگاه داشته شود ، و جامع مطالب دنيا و آخرت باشد . پس آن حضرت عليه السلام به خطّ مبارك خود نوشت :«بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ... وَ أَسْأَلُكَ أَنْ لَا تَجْعَلَنِي فِي النَّارِ؛ «به نام خداى بخشاينده مهربان . اى كسى كه آشكار كرده نيكو و زيبايى را ، و پوشيده زشت را ، و ندريده پرده راز من! عفو ، اى گرانمايه! عفو ، اى خوش تجاوز و گذشت! و اى فراخ آمرزش! و اى گشاده دست ها به رحمت! و اى صاحب هر راز! و اى پايان هر شكايت و گله! اى گران مايه فروگذارنده! اى بزرگ عطا! اى آغازكننده هر نعمتى پيش از سزاوارى آن! اى پروردگار من! اى بزرگ من! اى آقاى من! اى پايان من! اى فريادرس من! صلوات فرست بر محمد و آل محمد ، و سؤال [درخواست ]مى كنم از تو كه قرار ندهى مرا در آتش» ، بعد از آن ، سؤال مى كنى آنچه از برايت ظاهر شد» .
.
ص: 552
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ الْبَرْقِيِّ وَ أَبِي طَالِبٍ، عَنْ بَكْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«اللّهُمَّ أَنْتَ ثِقَتِي فِي كُلِّ كَرْبٍ، وَ أَنْتَ رَجَائِي فِي كُلِّ شِدَّةٍ، وَ أَنْتَ لِي فِي كُلِّ أَمْرٍ نَزَلَ بِي ثِقَةٌ وَ عُدَّةٌ، كَمْ مِنْ كَرْبٍ _ يَضْعُفُ عَنْهُ الْفُؤَادُ، وَ تَقِلُّ فِيهِ الْحِيلَةُ، وَ يَخْذُلُ عَنْهُ الْقَرِيبُ ، وَ يَشْمَتُ بِهِ الْعَدُوُّ، وَ تَعْنِينِي فِيهِ الْأُمُورُ _ أَنْزَلْتُهُ بِكَ، وَ شَكَوْتُهُ إِلَيْكَ، رَاغِباً فِيهِ عَمَّنْ سِوَاكَ، فَفَرَّجْتَهُ وَ كَشَفْتَهُ وَ كَفَيْتَنِيهِ ، فَأَنْتَ وَلِيُّ كُلِّ نِعْمَةٍ، وَ صَاحِبُ كُلِّ حَاجَةٍ، وَ مُنْتَهى كُلِّ رَغْبَةٍ، فَلَكَ الْحَمْدُ كَثِيراً ، وَ لَكَ الْمَنُّ فَاضِلاً».
عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ أَبَانٍ، عَنْ عِيسَى بْنِ عَبْدِ اللّهِ الْقُمِّيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قُلِ: اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِجَلَالِكَ وَ جَمَالِكَ وَ كَرَمِكَ أَنْ تَفْعَلَ بِي كَذَا وَ كَذَا».
عَنْهُ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ يُونُسَ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ: قَالَ لِي :«أَكْثِرْ مِنْ أَنْ تَقُولَ: اللّهُمَّ لَا تَجْعَلْنِي مِنَ الْمُعَارِينَ، وَ لَا تُخْرِجْنِي مِنَ التَّقْصِيرِ» . قَالَ: قُلْتُ: أَمَّا الْمُعَارِينَ فَقَدْ عَرَفْتُ، فَمَا مَعْنى «لَا تُخْرِجْنِي مِنَ التَّقْصِيرِ»؟ قَالَ : «كُلُّ عَمَلٍ تَعْمَلُهُ تُرِيدُ بِهِ وَجْهَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فَكُنْ فِيهِ مُقَصِّراً عِنْدَ نَفْسِكَ؛ فَإِنَّ النَّاسَ كُلَّهُمْ فِي أَعْمَالِهِمْ فِيمَا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مُقَصِّرُونَ».
.
ص: 553
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابو عبداللّه برقى و ابو طالب ، از بكر بن محمد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اللّهُمَّ أَنْتَ ثِقَتِي ... وَ لَكَ الْمَنُّ فَاضِلاً؛ خداوندا! تو معتمد منى در هر اندوهى ، و تو اميد منى در هر سختى ، و تو از براى من در هر كارى كه فرود آمده بر من ، معتمد و آماده شده ، چه بسيار از گرفتارى ها كه ناتوان است از آن دل و كم باشد در آن چاره ، و جدا مى شود از آن خويش ، و شادى مى كند به آن دشمن ، و مانده مى كند مرا در آن كارها ، فرود آورده ام آن را بر تو ، و گله كرده ام آن را به سوى تو ، در حالتى كه روى گردان بوده ام از هر كه غير تو . پس پرده آن را برداشته اى و كفايت كرده اى از من ، آن را . پس تويى صاحب اختيار نعمت ، و صاحب هر حاجت ، و پايان هر رغبت . پس تو را است ستايش بسيار ، و تو را است منّت عطا افزون آمده» .
از او ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از ابان بن عيسى ، از عبد اللّه قمى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«بگو كه : اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِجَلَالِكَ وَ جَمَالِكَ وَ كَرَمِكَ أَنْ تَفْعَلَ بِي كَذَا وَ كَذَا؛ خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم تو را به بزرگوارى تو ، و زيب و بخشش تو ، كه بكنى با من چنين و چنين» .
از او ، از ابن محبوب ، از فضل بن يونس ، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت است كه گفت : حضرت به من فرمود كه :«بسيار بگو كه : لَا تَجْعَلْنِي مِنَ الْمُعَارِينَ ، وَ لَا تُخْرِجْنِي مِنَ التَّقْصِيرِ» . راوى مى گويد كه : عرض كردم : امّا معارين را شناخته ام (و مى دانم كه ايشان آنانند كه ايمان و دين در دل هاى ايشان قرار نگرفته . پس گويا كه آن در نزد ايشان به عاريه سپرده شده ، كه چند روزى به جهت مصلحتى به ايشان مى سپارند ، و در روزى از ايشان مى گيرند) ، پس بفرما كه معنى اينكه مرا از تقصير و كوتاهى بيرون مبر ، چيست؟ فرمود : «هر عملى كه آن را به جا مى آورى ، در حالتى كه خداى عز و جل را به آن اراده دارى و رضاى او را مى خواهى ، در آن ، در نزد خود مقصّر باش؛زيرا كه همه مردمان در اعمال خويش ، در ميان خود و خداى عز و جل مقصّرند» (1) .
.
ص: 554
عَنْهُ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ أَبَانٍ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَعْيَنَ، قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«لَقَدْ غَفَرَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لِرَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْبَادِيَةِ بِكَلِمَتَيْنِ دَعَا بِهِمَا، قَالَ: اللّهُمَّ إِنْ تُعَذِّبْنِي فَأَهْلٌ لِذلِكَ أَنَا ، وَإِنْ تَغْفِرْ لِي فَأَهْلٌ لِذلِكَ أَنْتَ ؛ فَغَفَرَ اللّهُ لَهُ».
عَنْهُ، عَنْ يَحْيَى بْنِ الْمُبَارَكِ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي الْبِلَادِ، عَنْ عَمِّهِ، عَنِ الرِّضَا عليه السلام ، قَالَ :«يَا مَنْ دَلَّنِي عَلى نَفْسِهِ، وَ ذَلَّلَ قَلْبِي بِتَصْدِيقِهِ، أَسْأَلُكَ الْأَمْنَ وَ الْاءِيمَانَ فِي الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِيهِ، قَالَ: رَأَيْتُ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام فِي فِنَاءِ الْكَعْبَةِ فِي اللَّيْلِ وَ هُوَ يُصَلِّي، فَأَطَالَ الْقِيَامَ حَتّى جَعَلَ مَرَّةً يَتَوَكَّأُ عَلى رِجْلِهِ الْيُمْنى ، وَ مَرَّةً عَلى رِجْلِهِ الْيُسْرى، ثُمَّ سَمِعْتُهُ يَقُولُ بِصَوْتٍ كَأَنَّهُ بَاكٍ :«يَا سَيِّدِي، تُعَذِّبُنِي وَ حُبُّكَ فِي قَلْبِي؟! أَمَا وَ عِزَّتِكَ، لَئِنْ فَعَلْتَ لَتَجْمَعَنَّ بَيْنِي وَ بَيْنَ قَوْمٍ طَالَ مَا عَادَيْتُهُمْ فِيكَ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّيِّ، قَالَ: إِنِّي كُنْتُ أَسْمَعُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام أَكْثَرَ مَا يُلِحُّ بِهِ فِي الدُّعَاءِ عَلَى اللّهِ بِحَقِّ الْخَمْسَةِ يَعْنِي رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله وَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِمْ.
.
ص: 555
از او ، از ابن محبوب ، از ابان ، از عبد الرحمان بن اعين روايت است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود كه :«خداى عز و جلمردى از اهل باديه را آمرزيد ، به واسطه دو كلمه اى كه به آنها دعا كرد . گفت كه : اللّهُمَّ إِنْ تُعَذِّبْنِي فَأَهْلٌ لِذلِكَ أَنَا وَإِنْ تَغْفِرْ لِي فَأَهْلٌ لِذلِكَ أَنْتَ؛ «خداوندا! اگر عذاب كنى مرا ، پس سزاوار از براى آنم من ، و اگر بيامرزى مرا ، پس سزاوار از براى آنى تو» ، و به اين سبب خدا او را آمرزيد» (1) .
از او ، از يحيى بن مبارك ، از ابراهيم بن ابى البلاد ، از عمويش ، از حضرت امام رضا عليه السلام روايت است كه فرمود :«يَا مَنْ دَلَّنِي عَلى نَفْسِهِ ، وَ ذَلَّلَ قَلْبِي بِتَصْدِيقِهِ ، أَسْأَلُكَ الْأَمْنَ وَ الْاءِيمَانَ فِي الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ؛ اى كسى كه ره نموده مرا بر خودش ، و رام كرده دلم را به ياد راستينش! سؤال مى كنم تو را ايمنى و ايمان ، در دنيا و آخرت است» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از محمد بن ابى حمزه ، از پدرش روايت كرده است كه گفت : حضرت على بن الحسين عليهماالسلام را ديدم در حريم خانه كعبه ، در شب ، و آن حضرت نماز مى كرد . پس قيام را طول داد ، تا آنكه شروع فرمود كه يكبار بر پاى راستش تكيه مى نمود ، و بار ديگر بر پاى چپش . بعد از آن ، از او شنيدم كه به آوازى مى گفت _ كه گويا گريان بود _ كه :«يَا سَيِّدِي ، تُعَذِّبُنِي وَ حُبُّكَ فِي قَلْبِي؟! أَمَا وَ عِزَّتِكَ ، لَئِنْ فَعَلْتَ لَتَجْمَعَنَّ بَيْنِي وَ بَيْنَ قَوْمٍ طَالَ مَا عَادَيْتُهُمْ فِيكَ؛ اى آقاى من! عذاب مى كنى مرا ، و دوستى تو در دل من [است] . آگاه باش! و به عزّتت قسم كه اگر چنين كنى ، هر آينه جمع كرده اى ميان من و ميان گروهى ، كه زمان درازى است كه دشمنى كرده ام با ايشان در راه تو» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از عمر بن عبد العزيز ، از بعضى از اصحاب ما ، از داود رقّى روايت كرده است كه گفت : از امام جعفر صادق عليه السلام مى شنيدم كه بيشتر چيزى كه به آن بر خدا الحاح و اصرار مى نمود ، به حقّ پنج كس بود؛ يعنى رسول اللّه و اميرالمؤمنين و فاطمه و حسن و حسين _ صلوات اللّه عليهم _
.
ص: 556
عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ الْكَرْخِيِّ، قَالَ: عَلَّمَنَا أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام دُعَاءً، وَ أَمَرَنَا أَنْ نَدْعُوَ بِهِ يَوْمَ الْجُمُعَةِ : «اللّهُمَّ إِنِّي تَعَمَّدْتُ إِلَيْكَ بِحَاجَتِي، وَ أَنْزَلْتُ بِكَ الْيَوْمَ فَقْرِي وَ مَسْكَنَتِي، فَأَنَا الْيَوْمَ لِمَغْفِرَتِكَ أَرْجى مِنِّي لِعَمَلِي، وَ لَمَغْفِرَتُكَ وَ رَحْمَتُكَ أَوْسَعُ مِنْ ذُنُوبِي، فَتَوَلَّ قَضَاءَ كُلِّ حَاجَةٍ هِيَ لِي، بِقُدْرَتِكَ عَلَيْهَا، وَ تَيْسِيرِ ذلِكَ عَلَيْكَ، وَ لِفَقْرِي إِلَيْكَ؛ فَإِنِّي لَمْ أُصِبْ خَيْراً قَطُّ إِلَا مِنْكَ، وَ لَمْ يَصْرِفْ عَنِّي أَحَدٌ شَرّاً قَطُّ غَيْرُكَ، وَ لَيْسَ أَرْجُو لآِخِرَتِي وَ دُنْيَايَ سِوَاكَ، وَ لَا لِيَوْمِ فَقْرِي وَ يَوْمِ يُفْرِدُنِي النَّاسُ فِي حُفْرَتِي وَ أُفْضِي إِلَيْكَ يَا رَبِّ بِفَقْرِي».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَطِيَّةَ، عَنْ يَزِيدَ الصَّائِغِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : ادْعُ اللّهَ لَنَا، فَقَالَ :«اللّهُمَّ ارْزُقْهُمْ صِدْقَ الْحَدِيثِ، وَ أَدَاءَ الْأَمَانَةِ، وَ الْمُحَافَظَةَ عَلَى الصَّلَوَاتِ؛ اللّهُمَّ إِنَّهُمْ أَحَقُّ خَلْقِكَ أَنْ تَفْعَلَهُ بِهِمُ، اللّهُمَّ وَ افْعَلْهُ بِهِمْ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام، قَالَ :«كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ _ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِ _ يَقُولُ: اللّهُمَّ مُنَّ عَلَيَّ بِالتَّوَكُّلِ عَلَيْكَ، وَ التَّفْوِيضِ إِلَيْكَ، وَ الرِّضَا بِقَدَرِكَ، وَ التَّسْلِيمِ لِأَمْرِكَ حَتّى لَا أُحِبَّ تَعْجِيلَ مَا أَخَّرْتَ، وَ لَا تَأْخِيرَ مَا عَجَّلْتَ، يَا رَبَّ الْعَالَمِينَ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ سُحَيْمٍ، عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ وَ هُوَ رَافِعٌ يَدَهُ إِلَى السَّمَاءِ :«رَبِّ لَا تَكِلْنِي إِلى نَفْسِي طَرْفَةَ عَيْنٍ أَبَداً، لَا أَقَلَّ مِنْ ذلِكَ وَ لَا أَكْثَرَ». قَالَ: فَمَا كَانَ بِأَسْرَعَ مِنْ أَنْ تَحَدَّرَ الدُّمُوعُ مِنْ جَوَانِبِ لِحْيَتِهِ، ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَيَّ، فَقَالَ : «يَا ابْنَ أَبِي يَعْفُورٍ، إِنَّ يُونُسَ بْنَ مَتّى وَكَلَهُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلى نَفْسِهِ أَقَلَّ مِنْ طَرْفَةِ عَيْنٍ، فَأَحْدَثَ ذلِكَ الذَّنْبَ». قُلْتُ: فَبَلَغَ بِهِ كُفْراً ، أَصْلَحَكَ اللّهُ؟ قَالَ : «لَا، وَ لكِنَّ الْمَوْتَ عَلى تِلْكَ الْحَالِ هَلَاكٌ».
.
ص: 557
از او ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از ابو ايّوب ، از ابراهيم كرخى روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به ما دعايى تعليم نمود و ما را امر فرمود كه آن را در روز جمعه بخوانيم :«اللّهُمَّ إِنِّي تَعَمَّدْتُ إِلَيْكَ ... وَ أُفْضِي إِلَيْكَ يَا رَبِّ بِفَقْرِي؛ خداوندا! به درستى كه من قصد كرده ام به سوى تو به حاجتم ، و فرود آورده ام بر تو امروز ، درويشيم و گداييم را . پس من آمرزش تو را اميدوارترم تا از خودم كارم را ، و هر آينه آمرزش تو و رحمت تو ، وسيع تر است از گناهان من . پس متوجّه شو روا كردن هر حاجتى را كه آن از براى من است ، به قدرت تو بر آن ، و آسان بودن اين بر تو ، و به جهت احتياج من به سوى تو . پس به درستى كه من نيافته ام هيچ خوبى را هرگز ، مگر از تو ، و نگردانيده است از من هيچ يك بدى را هرگز ، غير از تو ، و چنان نيست كه اميد داشته باشم از براى آخرتم و دنيايم ، غير تو را ، و نه از براى روز درويشيم و روزى كه تنها مى گذارند مرا مردم در گودال قبرم . پس مى ميرم به سوى تو ، اى پروردگار! با درويشيم» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حسين بن عطيّه ، از يزيد صايغ روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : خدا را از براى ما بخوان و ما را دعا كن . فرمود :«اللّهُمَّ ارْزُقْهُمْ صِدْقَ الْحَدِيثِ ، وَ أَدَاءَ الْأَمَانَةِ ، وَ الْمُحَافَظَةَ عَلَى الصَّلَوَاتِ؛ اللّهُمَّ إِنَّهُمْ أَحَقُّ خَلْقِكَ أَنْ تَفْعَلَهُ بِهِمُ ، اللّهُمَّ وَ افْعَلْهُ بِهِمْ؛ خداوندا! روزى كن ايشان را راستى خبر و سخن ، واداى امانت ، و محافظت كردن بر نمازها . خداوندا! به درستى كه ايشان سزاوارترين خلق تو اند كه بكنى آن را با ايشان . خداوندا! بكن آن را با ايشان» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد و على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از ابو حمزه ، از حضرت على بن الحسين عليهماالسلام كه فرمود :«اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ مى فرمود : اللّهُمَّ مُنَّ عَلَيَّ ... يَا رَبَّ الْعَالَمِينَ؛ خداوندا! منّت گذار بر من به توكّل كردن بر تو ، و واگذاشتن به سوى تو ، و خشنودى به قدر تو ، و تسليم كردن از براى فرمان تو ، تا آنكه دوست ندارم شتابانيدن آنچه پس افكنده ، و نه پس افكندن آنچه شتابانيده اى . اى پروردگار جهانيان!» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از سحيم ، از ابن ابى يعفور روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود _ در حالى كه دستش را به سوى آسمان برداشته بود _ كه :«رَبِّ لَا تَكِلْنِي إِلى نَفْسِي طَرْفَةَ عَيْنٍ أَبَداً ، لَا أَقَلَّ مِنْ ذلِكَ وَ لَا أَكْثَرَ؛ پروردگار من! وا مگذار مرا به خودم يك چشم به هم زدن ، هرگز ، نه كمتر از آن و نه بيشتر» . ابن ابى يعفور گفت : پس چيزى شتابان تر نبود از اينكه قطرات آب ديده از كنارهاى ريش مباركش سرازير شد . بعد از آن ، رو به سوى من آورد و فرمود كه : «اى پسر ابو يعفور! به درستى كه يونس بن متّى ، خداى عز و جل در كمتر از يك چشم بر هم زدن ، او را به خود وا گذاشت ، و يونس ، آن گناه را پديد آورد» . و عرض كردم كه : خدا تو را به اصلاح آورد! آيا يونس به واسطه آن به كفر رسيد و كافر شد؟ فرمود : «نه ، وليكن مردن بر آن حالت ، هلاكت است» .
.
ص: 558
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ رَفَعَهُ، قَالَ: أَتى جَبْرَئِيلُ عليه السلام إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ لَهُ: إِنَّ رَبَّكَ يَقُولُ لَكَ: إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَعْبُدَنِي يَوْماً وَ لَيْلَةً حَقَّ عِبَادَتِي، فَارْفَعْ يَدَيْكَ إِلَيَّ، وَ قُلِ: اللّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ حَمْداً خَالِداً مَعَ خُلُودِكَ، وَ لَكَ الْحَمْدُ حَمْداً لَا مُنْتَهى لَهُ دُونَ عِلْمِكَ، وَ لَكَ الْحَمْدُ حَمْداً لَا أَمَدَ لَهُ دُونَ مَشِيئَتِكَ، وَ لَكَ الْحَمْدُ حَمْداً لَا جَزَاءَ لِقَائِلِهِ إِلَا رِضَاكَ؛ اللّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ كُلُّهُ، وَ لَكَ الْمَنُّ كُلُّهُ، وَ لَكَ الْفَخْرُ كُلُّهُ، وَ لَكَ الْبَهَاءُ كُلُّهُ، وَ لَكَ النُّورُ كُلُّهُ، وَ لَكَ الْعِزَّةُ كُلُّهَا، وَ لَكَ الْجَبَرُوتُ كُلُّهَا، وَ لَكَ الْعَظَمَةُ كُلُّهَا، وَ لَكَ الدُّنْيَا كُلُّهَا، وَ لَكَ الْاخِرَةُ كُلُّهَا، وَ لَكَ اللَّيْلُ وَ النَّهَارُ كُلُّهُ، وَ لَكَ الْخَلْقُ كُلُّهُ، وَ بِيَدِكَ الْخَيْرُ كُلُّهُ، وَ إِلَيْكَ يَرْجِعُ الْأَمْرُ كُلُّهُ ، عَلَانِيَتُهُ وَ سِرُّهُ. اللّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ حَمْداً أَبَداً، أَنْتَ حَسَنُ الْبَلَاءِ، جَلِيلُ الثَّنَاءِ، سَابِغُ النَّعْمَاءِ، عَدْلُ الْقَضَاءِ، جَزِيلُ الْعَطَاءِ، حَسَنُ الْالَاءِ، إِلهُ مَنْ فِي الْأَرْضِ ، وَ إِلهُ مَنْ فِي السَّمَاءِ. اللّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ فِي السَّبْعِ الشِّدَادِ، وَ لَكَ الْحَمْدُ فِي الْأَرْضِ الْمِهَادِ، وَ لَكَ الْحَمْدُ طَاقَةَ الْعِبَادِ، وَ لَكَ الْحَمْدُ سَعَةَ الْبِلَادِ، وَ لَكَ الْحَمْدُ فِي الْجِبَالِ الْأَوْتَادِ، وَ لَكَ الْحَمْدُ فِي اللَّيْلِ إِذَا يَغْشى، وَ لَكَ الْحَمْدُ فِي النَّهَارِ إِذَا تَجَلّى، وَ لَكَ الْحَمْدُ فِي الْاخِرَةِ وَ الْأُولى، وَ لَكَ الْحَمْدُ فِي الْمَثَانِي وَ الْقُرْآنِ الْعَظِيمِ، وَ سُبْحَانَ اللّهِ وَ بِحَمْدِهِ، وَ الْأَرْضُ جَمِيعاً قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ «وَ السَّمَاوَاتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالى عَمَّا يُشْرِكُونَ» ، سُبْحَانَ اللّهِ وَ بِحَمْدِهِ «كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَا وَجْهَهُ» ، سُبْحَانَكَ رَبَّنَا ، وَ تَعَالَيْتَ وَ تَبَارَكْتَ وَ تَقَدَّسْتَ، خَلَقْتَ كُلَّ شَيْءٍ بِقُدْرَتِكَ، وَ قَهَرْتَ كُلَّ شَيْءٍ بِعِزَّتِكَ، وَ عَلَوْتَ فَوْقَ كُلِّ شَيْءٍ بِارْتِفَاعِكَ، وَ غَلَبْتَ كُلَّ شَيْءٍ بِقُوَّتِكَ، وَ ابْتَدَعْتَ كُلَّ شَيْءٍ بِحِكْمَتِكَ وَ عِلْمِكَ، وَ بَعَثْتَ الرُّسُلَ بِكُتُبِكَ، وَ هَدَيْتَ الصَّالِحِينَ بِإِذْنِكَ، وَ أَيَّدْتَ الْمُؤْمِنِينَ بِنَصْرِكَ، وَ قَهَرْتَ الْخَلْقَ بِسُلْطَانِكَ، لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ وَحْدَكَ، لَا شَرِيكَ لَكَ، لَا نَعْبُدُ غَيْرَكَ، وَ لَا نَسْأَلُ إِلَا إِيَّاكَ، وَ لَا نَرْغَبُ إِلَا إِلَيْكَ، أَنْتَ مَوْضِعُ شَكْوَانَا، وَ مُنْتَهى رَغْبَتِنَا، وَ إِلهُنَا وَ مَلِيكُنَا.
.
ص: 559
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد كه آن را مرفوع ساخته ، گفت كه :«جبرئيل عليه السلام به خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد كه : پروردگارت به تو مى فرمايد كه : اگر خواسته باشى كه در روز و شب مرا عبادت كنى به وضعى كه سزاوار عبادت من است ، دست هايت را به سوى من بردار و بگو : اللّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ حَمْداً خَالِداً ... وَ إِلهُنَا وَ مَلِيكُنَا؛ خداوندا! تو را است ستايش ، ستايشى هميشه ، با هميشگى تو ، و تو را است ستايش ، ستايشى كه نيست پايانى از برايش ، غير از علم تو ، و تو را است ستايش ، ستايشى كه نيست انتهايى براى آن جز خواست تو ، و تو را است ستايش ، ستايشى كه نيست پاداشى از براى گوينده آن ، مگر خشنودى تو . خداوندا! تو را است ستايش ، همه آن ، و تو را است منّت ، همه آن ، و تو را است نازيدن ، همه آن ، و تو را است زيبايى ، همه آن ، و تو را است روشنى ، همه آن ، و تو را است ارجمندى ، همه آن ، و تو را است بزرگى ، همه آن ، و تو را است دنيا ، همه آن ، و تو را است آخرت ، همه آن ، و تو را است شب و روز ، همه آن ، و تو را است آفرينش ، همه آن ، و به دست تو است خوبى ، همه آن ، و به سوى تو برمى گردد كار ، همه آن ، آشكار آن و نهان آن . خداوندا! تو را است ستايش ، ستايشى هميشه ، تويى خوش زحمت ، بزرگ ستايش ، تمام[كننده ]نعمت ها ، عدل [در] قضا ، بزرگ عطا ، خوب نعمت ها ، خدايى در زمين و خدايى در آسمان . خداوندا! تو را است ستايش در هفت آسمانِ سختِ محكم ، و تو را است ستايش در زمينِ بستر و قرارگاه ، تو را است ستايش به اندازه توانايى بندگان ، و تو را است ستايش به قدر وسعت شهرها ، و تو را است ستايش در كوه ها كه ميخ هاى زمين اند ، و تو را است ستايش در شب ، چون فرو پوشد ، و تو را است ستايش در روز ، چون روشن شود ، و تو را است ستايش در آخرت و نخستين ، و تو را است ستايش در درودها و قرآن بزرگ ، و پاك و منزّه است خدا ، و به ستايش او مشغولم ، و زمين ، همه ، يك مشت او را است در روز رستاخيز ، و آسمان ها پيچيده شده است به دست راستش . پاك است او و برتر از آنچه شرك مى آورند ، منزّه است خدا و به ستايش او مشغولم . هر چيزى نابودشونده است ، مگر ذات او . منزّهى تو ، اى پروردگار ما! و برترى و پرخيرى و به غايت پاكيزه اى . آفريده اى هر چيزى را به قدرت خود ، و مغلوب كرده اى هر چيزى را به عزت خود ، و برآمده اى زبَر هر چيزى به بلند شدن خود ، و غالب شده اى بر هر چيزى به قوّت خود ، و پديد آورده اى هر چيزى را به حكمت خود و علم خود ، و برانگيخته اى پيغمبران را ، و راه نموده اى شايستگان را به اذن خود ، و تقويت داده اى مؤمنان را به يارى خود ، و مقهور كرده اى خلايق را به سلطنت خود . نيست خدايى ، مگر تو . تنهايى كه نيست شريكى از براى تو ، نمى پرستيم غير تو را ، و سؤال نمى كنيم ، مگر تو را ، و رغبت نمى كنيم ، مگر به سوى تو . تويى موضع گِله ما و پايان رغبت ما ، و خداى ما و پادشاهى ما» .
.
ص: 560
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ، قَالَ: قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ابْتِدَاءً مِنْهُ :«يَا مُعَاوِيَةُ، أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ رَجُلاً أَتى أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِ، فَشَكَا إلَيْهِ الْاءِبْطَاءَ فِي الْجَوَابِ فِي دُعَائِهِ، فَقَالَ لَهُ: فأَيْنَ أَنْتَ عَنِ الدُّعَاءِ السَّرِيعِ الْاءِجَابَةِ؟ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ: مَا هُوَ؟ قَالَ: قُلِ: اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الْعَظِيمِ الْأَعْظَمِ، الْأَجَلِّ الْأَكْرَمِ، الْمَخْزُونِ الْمَكْنُونِ، النُّورِ الْحَقِّ، الْبُرْهَانِ الْمُبِينِ، الَّذِي هُوَ نُورٌ مَعَ نُورٍ، وَ نُورٌ مِنْ نُورٍ، وَ نُورٌ فِي نُورٍ، وَ نُورٌ عَلى نُورٍ، وَ نُورٌ فَوْقَ كُلِّ نُورٍ، وَ نُورٌ يُضِيءُ بِهِ كُلُّ ظُلْمَةٍ، وَ يُكْسَرُ بِهِ كُلُّ شِدَّةٍ، وَ كُلُّ شَيْطَانٍ مَرِيدٍ، وَ كُلُّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ، لَا تَقِرُّ بِهِ أَرْضٌ، وَ لَا تَقُومُ بِهِ سَمَاءٌ، وَ يَأْمَنُ بِهِ كُلُّ خَائِفٍ، وَ يَبْطُلُ بِهِ سِحْرُ كُلِّ سَاحِرٍ، وَ بَغْيُ كُلِّ بَاغٍ، وَ حَسَدُ كُلِّ حَاسِدٍ، وَ يَتَصَدَّعُ لِعَظَمَتِهِ الْبَرُّ وَ الْبَحْرُ، وَ يَسْتَقِلُّ بِهِ الْفُلْكُ ، حِينَ يَتَكَلَّمُ بِهِ الْمَلَكُ، فَلَا يَكُونُ لِلْمَوْجِ عَلَيْهِ سَبِيلٌ، وَ هُوَ اسْمُكَ الْأَعْظَمُ الْأَعْظَمُ ، الْأَجَلُّ الْأَجَلُّ ، النُّورُ الْأَكْبَرُ، الَّذِي سَمَّيْتَ بِهِ نَفْسَكَ، وَ اسْتَوَيْتَ بِهِ عَلى عَرْشِكَ، وَ أَتَوَجَّهُ إِلَيْكَ بِمُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ، أَسْأَلُكَ بِكَ وَ بِهِمْ أَنْ تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ تَفْعَلَ بِي كَذَا وَ كَذَا».
.
ص: 561
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از معاويه بن عمّار روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به من فرمود در ابتدا كه :«اى معاويه! آيا ندانسته اى كه مردى به خدمت اميرالمؤمنين عليه السلام آمد و در نزد آن حضرت ، دير شدن را در جواب و اجابت در باب دعايش [را ]شكايت كرد؟ پس حضرت به آن مرد فرمود كه : چرا از دعاى سريع الاجابة دور افتاده اى؟ آن مرد به حضرت عرض كرد كه : آن دعا چيست؟ فرمود : بگو كه : اللّهُمَّ ، إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الْعَظِيمِ الْأَعْظَمِ ... وَ أَنْ تَفْعَلَ بِي كَذَا وَ كَذَا؛ خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم تو را ، به نام تو كه بزرگ ، بزرگ تر ، بزرگوارتر ، گرانمايه تر ، در خزانه نهاده اى ، پنهان داشته شده اى ، نور حق ، حجّت استوار هويدايى كه آن روشنى است با روشنى ، و روشنى است از روشنى ، و روشنى است در روشنى ، و روشنى است بر روشنى ، و روشنى است بر هر روشنى ، و روشنى است كه روشن مى شود به آن هر تاريكى ، و مى شكند هر سختى را ، و هر ديو سركش از حد در گذرنده ، و ستمكار ستيزنده . آرام نمى گيرد به آن زمينى ، برپا نمى شود به آن آسمانى ، و ايمن مى شود به آن هر ترسنده اى ، و بيهوده مى شود به آن جادوى هر جادوگرى ، و ستم هر ستمكارى ، و حسد هر حسد برنده اى ، و شكافته مى شود به جهت بزرگى آن ، بيابان و دريا ، و از آن برمى خيزد كشتى تا آنكه سخن كند به آن فرشته؛ پس نباشد آشوب آب را بر آن راهى ، و آن نام تو است ، و بزرگ تر ، بزرگ تر ، بزرگوار ، بزرگوارتر ، روشن بزرگ تر است كه ناميده اى به آن ذات خود را ، و دست يافته اى به آن بر عرش خود ، و رو مى آورم به سوى تو ، به محمد و اهل بيتش ، و سؤال مى كنم تو را به تو و به ايشان ، كه صلوات فرستى بر محمد و آل محمد ، و آنكه بكنى با من چنين و چنين» .
.
ص: 562
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ، عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِي الْمِقْدَامِ، قَالَ: أَمْلى عَلَيَّ هذَا الدُّعَاءَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، وَ هُوَ جَامِعٌ لِلدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ ، تَقُولُ بَعْدَ حَمْدِ اللّهِ وَ الثَّنَاءِ عَلَيْهِ : «اللّهُمَّ أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ الْحَلِيمُ الْكَرِيمُ؛ وَ أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ، وَ أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ ، وَ أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ الْمَلِكُ الْجَبَّارُ، وَ أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ الرَّحِيمُ الْغَفَّارُ ، وَ أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ شَدِيدُ الْمِحَالِ ، وَ أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ الْكَبِيرُ الْمُتَعَالِ ، وَ أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ ، وَ أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ الْمَنِيعُ الْقَدِيرُ ، وَ أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ الْغَفُورُ الشَّكُورُ ، وَ أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ الْحَمِيدُ الْمَجِيدُ ، وَأَنْتَ اللّه ُ لَا إِلهَ إِلّا أَنْتَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ ، وَ أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ الْغَفُورُ الْوَدُودُ ، وَ أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ الْحَنَّانُ الْمَنَّانُ ، وَ أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ الْحَلِيمُ الدَّيَّانُ ، وَ أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ الْجَوَادُ الْمَاجِدُ ، وَ أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ الْوَاحِدُ الْأَحَدُ ، وَ أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ الْغَائِبُ الشَّاهِدُ ، وَ أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ الظَّاهِرُ الْبَاطِنُ ، وَ أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ. تَمَّ نُورُكَ فَهَدَيْتَ، وَ بَسَطْتَ يَدَكَ فَأَعْطَيْتَ؛ رَبَّنَا وَجْهُكَ أَكْرَمُ الْوُجُوهِ، وَ جِهَتُكَ خَيْرُ الْجِهَاتِ، وَ عَطِيَّتُكَ أَفْضَلُ الْعَطَايَا وَ أَهْنَؤُهَا، تُطَاعُ رَبَّنَا فَتَشْكُرُ، وَ تُعْصَى رَبَّنَا فَتَغْفِرُ لِمَنْ شِئْتَ، تُجِيبُ الْمُضْطَرِّينَ، وَ تَكْشِفُ السُّوءَ، وَ تَقْبَلُ التَّوْبَةَ، وَ تَعْفُو عَنِ الذُّنُوبِ، لَا تُجَازى أَيَادِيكَ، وَ لَا تُحْصى نِعَمُكَ، وَ لَا يَبْلُغُ مِدْحَتَكَ قَوْلُ قَائِلٍ. اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ عَجِّلْ فَرَجَهُمْ وَ رَوْحَهُمْ وَ رَاحَتَهُمْ وَ سُرُورَهُمْ، وَ أَذِقْنِي طَعْمَ فَرَجِهِمْ، وَ أَهْلِكْ أَعْدَاءَهُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْاءِنْسِ، وَ آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَ فِي الْاخِرَةِ حَسَنَةً، وَ قِنَا عَذَابَ النَّارِ، وَ اجْعَلْنَا مِنَ الَّذِينَ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لَا هُمْ يَحْزَنُونَ، وَ اجْعَلْنِي مِنَ الَّذِينَ صَبَرُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ، وَ ثَبِّتْنِي بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ فِي الْاخِرَةِ، وَ بَارِكْ لِي فِي الْمَحْيَا وَ الْمَمَاتِ وَ الْمَوْقِفِ وَ النُّشُورِ وَ الْحِسَابِ وَ الْمِيزَانِ وَ أَهْوَالِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ، وَ سَلِّمْنِي عَلَى الصِّرَاطِ وَ أَجِزْنِي عَلَيْهِ، وَ ارْزُقْنِي عِلْماً نَافِعاً، وَ يَقِيناً صَادِقاً، وَ تُقًى وَ بِرّاً، وَ وَرَعاً وَ خَوْفاً مِنْكَ، وَ فَرَقاً يُبْلِغُنِي مِنْكَ زُلْفى، وَ لَا يُبَاعِدُنِي عَنْكَ، وَ أَحْبِبْنِي وَ لَا تُبْغِضْنِي، وَ تَوَلَّنِي وَ لَا تَخْذُلْنِي، وَ أَعْطِنِي مِنْ جَمِيعِ خَيْرِ الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ ، مَا عَلِمْتُ مِنْهُ وَ مَا لَمْ أَعْلَمْ، وَ أَجِرْنِي مِنَ السُّوءِ كُلِّهِ بِحَذَافِيرِهِ، مَا عَلِمْتُ مِنْهُ وَ مَا لَمْ أَعْلَمْ».
.
ص: 563
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از خلف بن حمّاد ، از عمرو بن ابى المقدام كه گفت : حضرت امام جعفر صادق عليه السلام اين دعا را بر من املا كرد كه آن حضرت فرمود و من نوشتم ، و اين دعايى است جامع مطالب دنيا و آخرت . بعد از حمد خدا و ثناى بر او مى گويى : «اللّهُمَّ أَنْتَ اللّهُ لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ ... مَا عَلِمْتُ مِنْهُ وَ مَا لَمْ أَعْلَمْ ؛ خداوندا! تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه بردبارِ گرانمايه ، و تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه صاحب عزّت و حكمتى ، و تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه يكتاى شكننده گام هايى ، و تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه پادشاه بزرگوارى ، و تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه مهربان آمرزگارى ، و تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه سخت حيله و مكرى ، و تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه بزرگ برترى ، و تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه شنواى بينايى ، و تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه عزيز و توانايى ، و تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه آمرزگار و مزد دهنده اى ، و تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه ستوده اى بزرگوارى ، و تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه آمرزگار دوستى ، و تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه بخشاينده و انعام كننده منّت گذارنده اى ، و تويى خدا كه نيست خدا ، مگر تو كه بردبار جزادهنده اى ، و تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه بزرگوارى يگانه ، و تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه يكتاى يگانه اى ، و تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه پنهان و حاضرى ، و تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه هويدا و نهانى ، و تويى خدا كه نيست خدايى ، مگر تو كه به هر چيزى دانايى . تمام شد نور تو ، پس راه نمودى و گشودى دست خود را ، پس عطا فرمودى ، پروردگار ما! روى تو كريم ترين روى ها است ، و سويت بهترين سوى ها است ، و بخشش تو زيادترين بخشش ها و سازگارترين آنها است . فرمانبردار مى شوى ، پروردگار ما! پس مزد مى دهى و نافرمانى مى شوى ، پروردگار ما! پس مى آمرزى كسى را كه مى خواهى ، اجابت مى كنى بيچارگان را ، برمى دارى بدى را ، و مى پذيرى توبه را ، و عفو مى كنى از گناهان . جزا داده نمى شود نعمت هاى تو ، و شمرده نمى شود نعمت هاى تو ، و نمى رسد به ستايش تو گوينده اى .خداوندا! صلوات فرست بر محمد و آل محمد ، و شتاب ده بردن اندوه ايشان را ، و خوشى ايشان و راحت ايشان و شادى ايشان ، و بچشان به من مزه بردن اندوه ايشان را ، و نابود گردان دشمنان ايشان را ، از پرى و آدميان ، و بده به ما در دنيا خوبى را ، و در آخرت خوبى را ، و نگاه دار ما را از عذاب آتش ، و بگردان ما را از كسانى كه نيست ترسى بر ايشان ، و نه ايشان اندوهناك مى شوند ، و بگردان مرا از كسانى كه صبر كردند و بر پروردگارشان توكّل مى كنند ، و ثابت بدار مرا به گفتار پا بر جا در زندگى دنيا و در آخرت ، و بركت ده مرا در زندگى و مردگى و جاى ايستادن و زنده شدن و شمار و ترازو و ترس هاى روز قيامت ، و سالم بدار مرا بر صراط و بگذران مرا بر آن ، و روزى كن به من علم سودمند و يقين راست و پرهيزگارى و نيكوكارى و پارسايى و ترس از تو ، و بيمى كه برساند مرا نسبت به تو ، در حالى كه نزديك باشيم و دور نگرداند مرا ، و دوست دار مرا و دشمن مدار مرا ، و متوجّه شو مرا و فرو مگذار مرا ، و بده به من از همه خوبى دنيا و آخرت ، آنچه را كه دانسته ام از آن ، و آنچه ندانسته ام ، و پناه ده مرا از بدى همه آن ، به تمامه ، و آنچه دانسته ام از آن ، و آنچه ندانسته ام»
.
ص: 564
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَ لَا تَخُصُّنِي بِدُعَاءٍ؟ قَالَ :«بَلى ؛ قُلْ: يَا وَاحِدُ، يَا مَاجِدُ، يَا أَحَدُ، يَا صَمَدُ، يَا مَنْ لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ، وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ، يَا عَزِيزُ، يَا كَرِيمُ، يَا حَنَّانُ، يَا سَامِعَ الدَّعَوَاتِ، يَا أَجْوَدَ مَنْ سُئِلَ، وَ يَا خَيْرَ مَنْ أَعْطى، يَا أَللّهُ، يَا أَللّهُ، يَا أَللّهُ» . قُلْتُ: وَ لَقَدْ نَادَانَا نُوحٌ فَلَنِعْمَ الْمُجِيبُونَ. ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «كَانَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَقُولُ: نَعَمْ، لَنِعْمَ الْمُجِيبُ أَنْتَ، وَ نِعْمَ الْمَدْعُوُّ، وَ نِعْمَ الْمَسْؤُولُ، أَسْأَلُكَ بِنُورِ وَجْهِكَ، وَ أَسْأَلُكَ بِعِزَّتِكَ وَ قُدْرَتِكَ وَ جَبَرُوتِكَ، وَ أَسْأَلُكَ بِمَلَكُوتِكَ وَ دِرْعِكَ الْحَصِينَةِ، وَ بِجَمْعِكَ وَ أَرْكَانِكَ كُلِّهَا، وَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ، وَ بِحَقِّ الْأَوْصِيَاءِ بَعْدَ مُحَمَّدٍ، أَنْ تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَنْ تَفْعَلَ بِي كَذَا وَ كَذَا».
.
ص: 565
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از فضّالة بن ايّوب ، از معاوية بن عمّار كه گفت : به خدمت حضرت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : چرا مرا به دعايى مخصوص نمى سازى؟ (يا آيا مرا به دعايى مخصوص نمى سازى؟) فرمود :«آرى . بگو : يَا وَاحِدُ ، يَا مَاجِدُ ... وَ لَقَدْ نَادَانَا نُوحٌ فَلَنِعْمَ الْمُجِيبُونَ؛ اى يكتا! اى بزرگوار! اى يگانه! اى پناه نيازمندان! اى كسى كه نزاد و زاده نشد و نبود او را همتا هيچ كس! اى ارجمند! اى گرانمايه! اى بخشاينده! اى شنونده دعاها! اى بخشنده تر كسى كه از او سؤال شده! و اى بهتر كسى كه عطا كرده! اى خدا! اى خدا! اى خدا! گفته اى ، و هر آينه به حقيقت كه خواند ما را نوح؛ پس هر آينه خوب جواب دهندگانى» ، بعد از آن ، امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه : «رسول خدا صلى الله عليه و آله مى فرمود : نَعَمْ ، لَنِعْمَ الْمُجِيبُ أَنْتَ ... أَنْ تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ ، وَ أَنْ تَفْعَلَ بِي كَذَا وَ كَذَا؛ آرى ، هر آينه خوب جواب دهنداى تو ، و خوب خوانده شده و خوب سؤال شده . سؤال مى كنم تو را به روشنى روى تو ، و سؤال مى كنم تو را به عزّت تو و توانايى تو و بزرگوارى تو ، و سؤال مى كنم تو را به پادشاهى تو و زره تو كه استوار است ، و به جمع تو و ركن ها و ستون هاى تو ، همه آنها ، و به حق محمد ، و به حقّ اوصياى بعد از محمد ، كه صلوات فرستى بر محمد و آل محمد ، و آنكه بكنى با من چنين و چنين» .
.
ص: 566
عَنْهُ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ عُمَارَةَ، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ أَبِي سَعِيدٍ الْمُكَارِي وَ جَهْمِ بْنِ أَبِي جَهْمَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ _ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْكُوفَةِ كَانَ يُعْرَفُ بِكُنْيَتِهِ _ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : عَلِّمْنِي دُعَاءً أَدْعُو بِهِ، فَقَالَ :«نَعَمْ، قُلْ: يَا مَنْ أَرْجُوهُ لِكُلِّ خَيْرٍ، وَ يَا مَنْ آمَنُ سَخَطَهُ عِنْدَ كُلِّ عَثْرَةٍ، وَ يَا مَنْ يُعْطِي بِالْقَلِيلِ الْكَثِيرَ، يَا مَنْ أَعْطى مَنْ سَأَلَهُ تُحَنُّناً مِنْهُ وَ رَحْمَةً، يَا مَنْ أَعْطى مَنْ لَمْ يَسْأَلْهُ وَ لَمْ يَعْرِفْهُ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَعْطِنِي بِمَسْأَلَتِي مِنْ جَمِيعِ خَيْرِ الدُّنْيَا وَ جَمِيعِ خَيْرِ الْاخِرَةِ، فَإِنَّهُ غَيْرُ مَنْقُوصٍ مَا أَعْطَيْتَنِي، وَ زِدْنِي مِنْ سَعَةِ فَضْلِكَ يَا كَرِيمُ».
وَ عَنْهُ، رَفَعَهُ إِلى أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، أَنَّهُ عَلَّمَ أَخَاهُ عَبْدَ اللّهِ بْنَ عَلِيٍّ هذَا الدُّعَاءَ :«اللّهُمَّ ارْفَعْ ظَنِّي صَاعِداً، وَ لَا تُطْمِعْ فِيَّ عَدُوّاً وَ لَا حَاسِداً، وَ احْفَظْنِي قَائِماً وَ قَاعِداً ، وَ يَقْظَانَ وَ رَاقِداً؛ اللّهُمَّ اغْفِرْ لِي وَ ارْحَمْنِي، وَ اهْدِنِي سَبِيلَكَ الْأَقْوَمَ، وَ قِنِي حَرَّ جَهَنَّمَ، وَ احْطُطْ عَنِّي الْمَغْرَمَ وَ الْمَأْثَمَ، وَ اجْعَلْنِي مِنْ خَيْرِ خِيَارِ الْعَالَمِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، وَ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«ارْحَمْنِي مِمَّا لَا طَاقَةَ لِي بِهِ، وَ لَا صَبْرَ لِي عَلَيْهِ».
.
ص: 567
از او ، روايت است از بعضى از اصحابش ، از حسين بن عماره ، از حسين بن سعيد مكارى و جهم بن ابى جهمه ، از ابو جعفر كه مردى بود از اهل كوفه و به كنيه معروف بود ، گفت : به امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : دعايى به من تعليم فرما كه آن را بخوانم . فرمود :«آرى . بگو كه : يَا مَنْ أَرْجُوهُ لِكُلِّ خَيْرٍ ... زِدْنِي مِنْ سَعَةِ فَضْلِكَ يَا كَرِيمُ؛ اى كسى كه اميد دارم او را از براى هر خوبى! و اى كسى كه ايمنم خشم او را در نزد هر لغزشى! و اى كسى كه عطا مى كند به عمل اندك ، عطاى بسيار! اى كسى كه عطا كرده به كسى كه سؤال كرده او را ، از روى مهربانى از او و رحمت! اى كسى كه عطا كرده اى كسى كه سؤال نكرده از او ، و نشناخته او را! صلوات فرست بر محمد و آل محمد ، و عطا كن به من به خواهش من ، از همه خوبى دنيا و همه خوبى آخرت؛ پس به درستى كه نه كم است آنچه عطا كرده اى به من ، و زياد كن مرا از وسعت فضل خود ، اى صاحب كرم!» .
و از او ، روايت است كه آن را مرفوع ساخته به سوى امام محمد باقر عليه السلام ، كه آن حضرت ، اين دعا را به برادرش ، عبد اللّه بن على ، تعليم فرمود كه :«اللّهُمَّ ارْفَعْ ظَنِّي صَاعِداً ... وَ اجْعَلْنِي مِنْ خَيْرِ خِيَارِ الْعَالَمِ؛ خداوندا! بردار گمان مرا بالارونده ، و اميدوار مكن در من دشمنى و نه حسد برنده اى را ، و نگاه دار مرا ايستاده و نشسته و بيدار و خفته . خداوندا! بيامرز مرا ، و رحم كن بر من ، و راه نما به من راه خود را كه راست تر است ، و نگاه دار مرا از گرمى دوزخ ، و فرو ريز از من تاوان و آنچه اداى آن واجب باشد و گناه را ، و بگردان مرا از خوبان جهان» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از حسين بن سعيد ، از عثمان بن عيسى و هارون بن خارجه روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«ارْحَمْنِي مِمَّا لَا طَاقَةَ لِي بِهِ ، وَ لَا صَبْرَ لِي عَلَيْهِ؛ يعنى : رحم كن بر من از آنچه مرا هيچ توانايى بر آن نيست ، و مرا هيچ شكيبايى بر آن نيست» .
.
ص: 568
عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ، عَنْ حَفْصٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: عَلِّمْنِي دُعَاءً، فَقَالَ :«فَأَيْنَ أَنْتَ عَنْ دُعَاءِ الْاءِلْحَاحِ؟» قَالَ: قُلْتُ: وَ مَا دُعَاءُ الْاءِلْحَاحِ؟ فَقَالَ : «اللّهُمَّ رَبَّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ مَا بَيْنَهُنَّ، وَ رَبَّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ، وَ رَبَّ جَبْرَئِيلَ وَ مِيكَائِيلَ وَ إِسْرَافِيلَ، وَ رَبَّ الْقُرْآنِ الْعَظِيمِ، وَ رَبَّ مُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِيِّينَ، إِنِّي أَسْأَلُكَ بِالَّذِي تَقُومُ بِهِ السَّمَاءُ ، وَ بِهِ تَقُومُ الْأَرْضُ، وَ بِهِ تُفَرِّقُ بَيْنَ الْجَمْعِ، وَ بِهِ تَجْمَعُ بَيْنَ الْمُتَفَرِّقِ، وَ بِهِ تَرْزُقُ الْأَحْيَاءَ، وَ بِهِ أَحْصَيْتَ عَدَدَ الرِّمَالِ، وَ وَزْنَ الْجِبَالِ، وَ كَيْلَ الْبُحُورِ ؛ ثُمَّ تُصَلِّي عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، ثُمَّ تَسْأَلُهُ حَاجَتَكَ، وَ أَلِحَّ فِي الطَّلَبِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ كَرَّامٍ، عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَنَّهُ كَانَ يَقُولُ :«اللّهُمَّ امْلَأْ قَلْبِي حُبّاً لَكَ، وَ خَشْيَةً مِنْكَ، وَ تَصْدِيقاً وَ إِيمَاناً بِكَ، وَ فَرَقاً مِنْكَ، وَ شَوْقاً إِلَيْكَ، يَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْاءِكْرَامِ، اللّهُمَّ حَبِّبْ إِلَيَّ لِقَاءَكَ، وَ اجْعَلْ لِي فِي لِقَائِكَ خَيْرَ الرَّحْمَةِ وَ الْبَرَكَةِ، وَ أَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ، وَ لَا تُؤَخِّرْنِي مَعَ الْأَشْرَارِ، وَ أَلْحِقْنِي بِصَالِحِ مَنْ مَضى، وَ اجْعَلْنِي مَعَ صَالِحِ مَنْ بَقِيَ، وَ خُذْ بِي سَبِيلَ الصَّالِحِينَ، وَ أَعِنِّي عَلى نَفْسِي بِمَا تُعِينُ بِهِ الصَّالِحِينَ عَلى أَنْفُسِهِمْ، وَ لَا تَرُدَّنِي فِي سُوءٍ اسْتَنْقَذْتَنِي مِنْهُ، يَا رَبَّ الْعَالَمِينَ، أَسْأَلُكَ إِيمَاناً لَا أَجَلَ لَهُ دُونَ لِقَائِكَ، تُحْيِينِي وَ تُمِيتُنِي عَلَيْهِ، وَ تَبْعَثُنِي عَلَيْهِ إِذَا بَعَثْتَنِي ، وَ ابْرَأْ قَلْبِي مِنَ الرِّيَاءِ وَ السُّمْعَةِ وَ الشَّكِّ فِي دِينِكَ. اللّهُمَّ أَعْطِنِي نَصْراً فِي دِينِكَ، وَ قُوَّةً فِي عِبَادَتِكَ، وَ فَهْماً فِي خَلْقِكَ، وَ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِكَ، وَ بَيِّضْ وَجْهِي بِنُورِكَ، وَ اجْعَلْ رَغْبَتِي فِيمَا عِنْدَكَ، وَ تَوَفَّنِي فِي سَبِيلِكَ عَلى مِلَّتِكَ وَ مِلَّةِ رَسُولِكَ. اللّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنَ الْكَسَلِ وَ الْهَرَمِ وَ الْجُبْنِ وَ الْبُخْلِ وَ الْغَفْلَةِ وَ الْقَسْوَةِ وَ الْفَتْرَةِ وَ الْمَسْكَنَةِ، وَ أَعُوذُ بِكَ يَا رَبِّ مِنْ نَفْسٍ لَا تَشْبَعُ، وَ مِنْ قَلْبٍ لَا يَخْشَعُ، وَ مِنْ دُعَاءٍ لَا يُسْمَعُ، وَ مِنْ صَلَاةٍ لَا تَنْفَعُ، وَ أُعِيذُ بِكَ نَفْسِي وَ أَهْلِي وَ ذُرِّيَّتِي مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ. اللّهُمَّ إِنَّهُ لَا يُجِيرُنِي مِنْكَ أَحَدٌ، وَ لَا أَجِدُ مِنْ دُونِكَ مُلْتَحَداً، فَلَا تَخْذُلْنِي، وَ لَا تُرْدِنِي فِي هَلَكَةٍ، وَ لَا تُرِدْنِي بِعَذَابٍ، أَسْأَلُكَ الثَّبَاتَ عَلى دِينِكَ، وَ التَّصْدِيقَ بِكِتَابِكَ، وَ اتِّبَاعَ رَسُولِكَ. اللّهُمَّ اذْكُرْنِي بِرَحْمَتِكَ، وَ لَا تَذْكُرْنِي بِخَطِيئَتِي، وَ تَقَبَّلْ مِنِّي، وَ زِدْنِي مِنْ فَضْلِكَ، إِنِّي إِلَيْكَ رَاغِبٌ. اللّهُمَّ اجْعَلْ ثَوَابَ مَنْطِقِي وَ ثَوَابَ مَجْلِسِي رِضَاكَ عَنِّي، وَ اجْعَلْ عَمَلِي وَ دُعَائِي خَالِصاً لَكَ، وَ اجْعَلْ ثَوَابِيَ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِكَ، وَ اجْمَعْ لِي جَمِيعَ مَا سَأَلْتُكَ، وَ زِدْنِي مِنْ فَضْلِكَ، إِنِّي إِلَيْكَ رَاغِبٌ. اللّهُمَّ غَارَتِ النُّجُومُ، وَ نَامَتِ الْعُيُونُ، وَ أَنْتَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ، لَا يُوَارِي مِنْكَ لَيْلٌ سَاجٍ، وَ لَا سَمَاءٌ ذَاتُ أَبْرَاجٍ، وَ لَا أَرْضٌ ذَاتُ مِهَادٍ ، وَ لَا بَحْرٌ لُجِّيٌّ، وَ لَا ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ، تُدْلِجُ الرَّحْمَةَ عَلى مَنْ تَشَاءُ مِنْ خَلْقِكَ، تَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْيُنِ وَ مَا تُخْفِي الصُّدُورُ، أَشْهَدُ بِمَا شَهِدْتَ بِهِ عَلى نَفْسِكَ ، وَ شَهِدَتْ مَلَائِكَتُكَ وَ أُولُو الْعِلْمِ، لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ، وَ مَنْ لَمْ يَشْهَدْ عَلى ما شَهِدْتَ بِهِ عَلى نَفْسِكَ ، وَ شَهِدَتْ مَلَائِكَتُكَ وَ أُولُو الْعِلْمِ، فَاكْتُبْ شَهَادَتِي مَكَانَ شَهَادَتِهِمْ. اللّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ، وَ مِنْكَ السَّلَامُ، أَسْأَلُكَ يَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْاءِكْرَامِ، أَنْ تَفُكَّ رَقَبَتِي مِنَ النَّارِ».
.
ص: 569
از او ، از احمد بن بن محمد ، از حسين بن سعيد ، از نضر بن سويد ، از ابن سنان ، از حفص ، از محمد بن مسلم روايت است كه گفت : به آن حضرت عرض كردم كه : دعايى به من تعليم كن . فرمود :«چرا از دعاى الحاح دور افتاده اى؟» راوى گفت : عرض كردم كه : دعاى الحاح چيست؟ فرمود : «اللّهُمَّ رَبَّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ ... وَ وَزْنَ الْجِبَالِ ، وَ كَيْلَ الْبُحُورِ ؛ «خداوندا! اى پروردگار آسمان هاى هفت گانه و آنچه ميانه آنها است! و پروردگار عرش بزرگ! و پروردگار جبرئيل و ميكائيل و اسرافيل! و پروردگار قرآن بزرگ! و پروردگار محمد ، آخر پيغمبران! به درستى كه من سؤال مى كنم تو را به آنچه برپا مى شود به آن آسمان ، و به آن برپا مى شود زمين ، و به آن جدايى مى اندازى ميان جمع ، و به آن جمع مى كنى ميان پراكنده ، و به آن روزى مى دهى زندگان را ، و به آن ضبط كرده اى شماره ريگ ها و وزن كوه ها و پيمانه درياها را» ، بعد از آن ، بر محمد و بر آل محمد صلوات مى فرستى . پس حاجت خود را از او سؤال مى نمايى ، و در طلب ، الحاح و اصرار بكن» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حسن بن على ، از كرام ، از ابن ابى يعفور ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه مى فرمود :«اللّهُمَّ امْلَأْ قَلْبِي حُبّاً لَكَ ... أَنْ تَفُكَّ رَقَبَتِي مِنَ النَّارِ ؛ خداوندا! پر كن دل مرا از دوست داشتن تو ، و ترسيدن از تو ، و باور داشتن و گرويدن به تو ، و بيمى از تو ، و آرزومندى به سوى تو . اى صاحب بزرگوارى و نوازش! خداوندا! دوست گردان به سوى من ديدار خود را ، و بگردان از برايم در ديدار خود ، خوبى رحمت و بركت . دور رسان مرا به شايستگان ، و رسوا مگردان مرا با بدان ، و ملحق گردان مرا به شايسته آنان كه درگذشته اند ، و بگردان مرا با شايسته آنان كه مانده اند ، و فراگير به من راه شايستگان را ، و يارى ده مرا بر خودم ، به آنچه يارى مى دهى به آن شايستگان را بر نفس هاى ايشان ، و برمگردان مرا در بدى كه رهاينده اى مرا از آن . اى پروردگار جهانيان! سؤال مى كنم تو را ايمانى كه زمانى از براى آن نيست ، غير از ديدار تو ، كه زنده بدارى مرا ، و بميرانى مرا بر آن ، و برانگيزى مرا بر آن ، چون برانگيزى مرا ، و بيزارى ده دل مرا از نمايش و آوازه ، و شك و گمان افتادن در دين تو . خداوندا! ببخش به من يارى كردن در دين تو ، و توانايى در پرستش تو ، و فهميدن در آفريده تو ، و دو بهره اى از رحمت تو ، و سفيد گردان روى مرا به نور تو ، و بگردان رغبت مرا در آنچه نزد تو است ، و بميران مرا در راه تو ، بر ملّت تو و ملّت پيغمبر تو .خداوندا! به درستى كه من پناه مى برم به تو از كاهلى و تنبلى و پيرى و بى دلى و بخل و ناآگاهى و بى خبرى و سخت دلى و سستى و درويشى ، و پناه مى برم به تو ، اى پروردگار من! از نفسى كه سير نمى شود ، و از دلى كه فروتنى نمى كند ، و از دعايى كه شنيده نمى شود ، و از نمازى كه سود نمى دهد ، و پناه مى دهم به تو ، خودم را و كسانم و فرزندانم ، از ديو سركش رانده شده .خداوندا! به درستى كه پناه نمى دهد مرا از تو كسى ، و نه مى يابم از غير تو پناهگاهى را؛ پس درمگذار مرا ، و برمگردان مرا در نابودى ، و باز مگردان مرا به عذاب . سؤال [=درخواست ]مى كنم تو را ايستادن بر دين تو ، و تصديق كردن به كتاب تو ، و پيروى كردن فرستاده تو . خداوندا! ياد كن مرا به رحمت خود ، و ياد مكن مرا به گناه من ، و بپذير از من ، و زياد كن مرا از فضل خود . به درستى كه من به سوى تو رغبت دارم .خداوندا! بگردان ثواب سخن من و ثواب نشستن مرا ، خشنودى تو از من ، و بگردان كار مرا و دعاى مرا ، پاكيزه از براى تو ، و بگردان ثواب مرا بهشت ، به رحمت خود ، و جمع كن از برايم همه آنچه سؤال كردم تو را ، و زياد كن مرا از فضل خود . به درستى كه من به سوى تو رغبت دارم . خداوندا! فرو رفتند ستارگان و به خواب رفتند چشم ها ، و تويى زنده پاينده . پنهان نمى كند از تو شب تارى ، و نه آسمان صاحب برج ها ، و نه زمين صاحب قرارگاه ، و نه درياى گود پرآب ، و نه تاريكى ها كه پاره اى از آنها بر پاره اى است . در مى آورى رحمت را بر آنكه مى خواهى از آفريده خود . مى دانى خيانت چشم ها را و آنچه پنهان مى كند سينه ها . گواهى مى دهم به آنچه گواهى داده اى به آن به خودت ، و گواهى داده اند فرشتگانت و خداوندان دانش . نيست خدايى ، مگر تو كه صاحب عزّت و حكمتى ، و هر كه گواهى نداد بر آنچه گواهى داده اى بر خودت ، و گواهى داده اند فرشتگانت و خداوندان دانش ، پس بنويس گواهى مرا به جاى گواهى ايشان .خداوندا! تويى بى آفت و از تو است بى آفتى . سؤال مى كنم تو را ، اى خداوند بزرگوارى و نوازش! كه رها و آزاد كنى گردن مرا از آتش» .
.
ص: 570
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْخَثْعَمِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ أَبَا ذَرٍّ أَتى رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله وَ مَعَهُ جَبْرَئِيلُ عليه السلام فِي صُورَةِ دِحْيَةَ الْكَلْبِيِّ وَ قَدِ اسْتَخْلَاهُ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، فَلَمَّا رَآهُمَا انْصَرَفَ عَنْهُمَا، وَ لَمْ يَقْطَعْ كَلَامَهُمَا، فَقَالَ جَبْرَئِيلُ عليه السلام : يَا مُحَمَّدُ، هذَا أَبُو ذَرٍّ قَدْ مَرَّ بِنَا وَ لَمْ يُسَلِّمْ عَلَيْنَا، أَمَا لَوْ سَلَّمَ لَرَدَدْنَا عَلَيْهِ ؛ يَا مُحَمَّدُ، إِنَّ لَهُ دُعَاءً يَدْعُو بِهِ مَعْرُوفاً عِنْدَ أَهْلِ السَّمَاءِ، فَسَلْهُ عَنْهُ إِذَا عَرَجْتُ إِلَى السَّمَاءِ. فَلَمَّا ارْتَفَعَ جَبْرَئِيلُ جَاءَ أَبُو ذَرٍّ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَا مَنَعَكَ _ يَا أَبَا ذَرٍّ _ أَنْ تَكُونَ سَلَّمْتَ عَلَيْنَا حِينَ مَرَرْتَ بِنَا؟ فَقَالَ: ظَنَنْتُ _ يَا رَسُولَ اللّهِ _ أَنَّ الَّذِي كَانَ مَعَكَ دِحْيَةُ الْكَلْبِيُّ قَدِ اسْتَخْلَيْتَهُ لِبَعْضِ شَأْنِكَ، فَقَالَ: ذَاكَ جَبْرَئِيلُ عليه السلام يَا أَبَا ذَرٍّ ، وَ قَدْ قَالَ: أَمَا لَوْ سَلَّمَ عَلَيْنَا لَرَدَدْنَا عَلَيْهِ . فَلَمَّا عَلِمَ أَبُو ذَرٍّ أَنَّهُ كَانَ جَبْرَئِيلَ عليه السلام ، دَخَلَهُ مِنَ النَّدَامَةِ _ حَيْثُ لَمْ يُسَلِّمْ عَلَيْهِ _ مَا شَاءَ اللّهُ. فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَا هذَا الدُّعَاءُ الَّذِي تَدْعُو بِهِ؟ فَقَدْ أَخْبَرَنِي جَبْرَئِيلُ عليه السلام أَنَّ لَكَ دُعَاءً تَدْعُو بِهِ مَعْرُوفاً فِي السَّمَاءِ. فَقَالَ: نَعَمْ يَا رَسُولَ اللّهِ، أَقُولُ: اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ الْأَمْنَ وَ الْاءِيمَانَ بِكَ، وَ التَّصْدِيقَ بِنَبِيِّكَ، وَ الْعَافِيَةَ مِنْ جَمِيعِ الْبَلَاءِ، وَ الشُّكْرَ عَلَى الْعَافِيَةِ، وَ الْغِنى عَنْ شِرَارِ النَّاسِ».
.
ص: 571
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از محمد بن يحيى خثعمى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«ابوذر به خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد ، و جبرئيل عليه السلام با آن حضرت بود ، در صورت دحيه كلبى ، و رسول خدا صلى الله عليه و آله با او خلوت كرده بود . چون ابوذر ايشان را ديد ، از رفتن به سوى ايشان باز گرديد ، و سخن ايشان را نبريد . جبرئيل عليه السلام عرض كرد كه : يا محمد! اينك ، ابوذر بود كه به ما گذشت و بر ما سلام نكرد . بدان و آگاه باش! كه اگر بر ما سلام مى كرد ، جواب او را مى داديم . يا محمد! به درستى كه او را دعايى است كه آن را مى خواند ، و در نزد اهل آسمان مشهور است ، و چون من به آسمان بالا روم ، او را از آن دعا سؤال كن . پس چون جبرئيل عليه السلام به آسمان بالا رفت ، ابوذر به خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله آمد . رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : اى ابوذر! چه تو را منع كرد از آنكه بر ما سلام كرده باشى ، در هنگامى كه به ما گذشتى؟ عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! گمان كردم كه آنكه با تو بود ، دحيه كلبى است كه به جهت پاره اى از كارهاى خود با او خلوت كرده اى . حضرت فرمود كه : اى ابوذر! آنكه ديدى ، جبرئيل بود و گفت كه : اگر بر ما سلام مى كرد ، او را جواب مى داديم . چون ابوذر دانست كه او جبرئيل عليه السلام بوده ، آن قدر كه خدا مى خواست از پشيمانى ، بر او داخل شد ، از آنجا كه سلام نكرده بود . بعد از آن ، رسول خدا صلى الله عليه و آله به ابوذر فرمود كه : چيست آن دعايى كه تو آن را مى خوانى؟ پس به حقيقت كه جبرئيل مرا خبر داد كه تو را دعايى است كه آن را مى خوانى و در آسمان مشهور است . ابوذر عرض كرد : آرى ، يا رسول اللّه ! مى گويم كه : اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ الْأَمْنَ وَ الْاءِيمَانَ بِكَ ، وَ التَّصْدِيقَ بِنَبِيِّكَ ، وَ الْعَافِيَةَ مِنْ جَمِيعِ الْبَلَاءِ ، وَ الشُّكْرَ عَلَى الْعَافِيَةِ ، وَ الْغِنى عَنْ شِرَارِ النَّاسِ؛ خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم تو را ايمنى و ايمان ، و تصديق كردن به پيغمبر تو ، و عافيت از همه زحمت ها ، و شكر بر عافيت ، و بى نيازى از بدهاى ، از مردمان» .
.
ص: 572
عَلِيٌّ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، قَالَ: أَخَذْتُ هذَا الدُّعَاءَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عليهماالسلام، قَالَ: وَ كَانَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام يُسَمِّيهِ الْجَامِعَ :«بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، آمَنْتُ بِاللّهِ، وَ بِجَمِيعِ رُسُلِهِ، وَ بِجَمِيعِ مَا أَنْزَلَ بِهِ عَلى جَمِيعِ الرُّسُلِ، وَ أَنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ، وَ لِقَاءَهُ حَقٌّ، وَ صَدَقَ اللّهُ، وَ بَلَّغَ الْمُرْسَلُونَ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، وَ سُبْحَانَ اللّهِ كُلَّمَا سَبَّحَ اللّهَ شَيْءٌ، وَ كَمَا يُحِبُّ اللّهُ أَنْ يُسَبَّحَ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ كُلَّمَا حَمِدَ اللّهَ شَيْءٌ، وَ كَمَا يُحِبُّ اللّهُ أَنْ يُحْمَدَ، وَ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ كُلَّمَا هَلَّلَ اللّهَ شَيْءٌ، وَ كَمَا يُحِبُّ اللّهُ أَنْ يُهَلَّلَ، وَ اللّهُ أَكْبَرُ كُلَّمَا كَبَّرَ اللّهَ شَيْءٌ، وَ كَمَا يُحِبُّ اللّهُ أَنْ يُكَبَّرَ. اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ مَفَاتِيحَ الْخَيْرِ ، وَ خَوَاتِيمَهُ، وَ سَوَابِغَهُ، وَ فَوَائِدَهُ، وَ بَرَكَاتِهِ، وَ مَا بَلَغَ عِلْمَهُ عِلْمِي، وَ مَا قَصَرَ عَنْ إِحْصَائِهِ حِفْظِي. اللّهُمَّ انْهَجْ لِي أَسْبَابَ مَعْرِفَتِهِ، وَ افْتَحْ لِي أَبْوَابَهُ، وَ غَشِّنِي بَرَكَاتِ رَحْمَتِكَ، وَ مُنَّ عَلَيَّ بِعِصْمَةٍ عَنِ الْاءِزَالَةِ عَنْ دِينِكَ، وَ طَهِّرْ قَلْبِي مِنَ الشَّكِّ، وَ لَا تَشْغَلْ قَلْبِي بِدُنْيَايَ، وَ عَاجِلِ مَعَاشِي عَنْ آجِلِ ثَوَابِ آخِرَتِي، وَ اشْغَلْ قَلْبِي بِحِفْظِ مَا لَا تَقْبَلُ مِنِّي جَهْلَهُ، وَ ذَلِّلْ لِكُلِّ خَيْرٍ لِسَانِي، وَ طَهِّرْ قَلْبِي مِنَ الرِّيَاءِ، وَ لَا تُجْرِهِ فِي مَفَاصِلِي، وَ اجْعَلْ عَمَلِي خَالِصاً لَكَ. اللّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنَ الشَّرِّ وَ أَنْوَاعِ الْفَوَاحِشِ كُلِّهَا _ ظَاهِرِهَا وَ بَاطِنِهَا وَ غَفَلَاتِهَا _ وَ جَمِيعِ مَا يُرِيدُنِي بِهِ الشَّيْطَانُ الرَّجِيمُ، وَ مَا يُرِيدُنِي بِهِ السُّلْطَانُ الْعَنِيدُ، مِمَّا أَحَطْتَ بِعِلْمِهِ، وَ أَنْتَ الْقَادِرُ عَلى صَرْفِهِ عَنِّي. اللّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ طَوَارِقِ الْجِنِّ وَ الْاءِنْسِ، وَ زَوَابِعِهِمْ، وَ بَوَائِقِهِمْ، وَ مَكَايِدِهِمْ، وَ مَشَاهِدِ الْفَسَقَةِ مِنَ الْجِنِّ وَ الْاءِنْسِ، وَ أَنْ أُسْتَزَلَّ عَنْ دِينِي، فَتَفْسُدَ عَلَيَّ آخِرَتِي، وَ أَنْ يَكُونَ ذلِكَ مِنْهُمْ ضَرَراً عَلَيَّ فِي مَعَاشِي، أَوْ يَعْرِضَ بَلَاءٌ يُصِيبُنِي مِنْهُمْ لَا قُوَّةَ لِي بِهِ، وَ لَا صَبْرَ لِي عَلَى احْتِمَالِهِ، فَلَا تَبْتَلِيَنِّي يَا إِلهِي، بِمُقَاسَاتِهِ؛ فَيَمْنَعَنِي ذلِكَ عَنْ ذِكْرِكَ، وَ يَشْغَلَنِي عَنْ عِبَادَتِكَ؛ أَنْتَ الْعَاصِمُ الْمَانِعُ الدَّافِعُ، الْوَاقِيمِنْ ذلِكَ كُلِّهِ. أَسْأَلُكَ اللّهُمَّ الرَّفَاهِيَةَ فِي مَعِيشَتِي مَا أَبْقَيْتَنِي ، مَعِيشَةً أَقْوى بِهَا عَلى طَاعَتِكَ، وَ أَبْلُغُ بِهَا رِضْوَانَكَ، وَ أَصِيرُ بِهَا إِلى دَارِ الْحَيَوَانِ غَداً، وَ لَا تَرْزُقْنِي رِزْقاً يُطْغِينِي، وَ لَا تَبْتَلِيَنِّي بِفَقْرٍ أَشْقى بِهِ مُضَيَّقاً عَلَيَّ، أَعْطِنِي حَظّاً وَافِراً فِي آخِرَتِي، وَ مَعَاشاً وَاسِعاً هَنِيئاً مَرِيئاً فِي دُنْيَايَ، وَ لَا تَجْعَلِ الدُّنْيَا عَلَيَّ سِجْناً، وَ لَا تَجْعَلْ فِرَاقَهَا عَلَيَّ حُزْناً، أَجِرْنِي مِنْ فِتْنَتِهَا، وَ اجْعَلْ عَمَلِي فِيهَا مَقْبُولًا، وَ سَعْيِي فِيهَا مَشْكُوراً. اللّهُمَّ وَ مَنْ أَرَادَنِي بِسُوءٍ فَأَرِدْهُ بِمِثْلِهِ ، وَ مَنْ كَادَنِي فِيهَا فَكِدْهُ، وَ اصْرِفْ عَنِّي هَمَّ مَنْ أَدْخَلَ عَلَيَّ هَمَّهُ، وَ امْكُرْ بِمَنْ مَكَرَ بِي؛ فَإِنَّكَ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ، وَ افْقَأْ عَنِّي عُيُونَ الْكَفَرَةِ الظَّلَمَةِ، وَ الطُّغَاةِ الْحَسَدَةِ. اللّهُمَّ وَ أَنْزِلْ عَلَيَّ مِنْكَ سَكِينَةً، وَ أَلْبِسْنِي دِرْعَكَ الْحَصِينَةَ، وَ احْفَظْنِي بِسِتْرِكَ الْوَاقِي، وَ جَلِّلْنِي عَافِيَتَكَ النَّافِعَةَ، وَ صَدِّقْ قَوْلِي وَ فَعَالِي، وَ بَارِكْ لِي فِي وُلْدِي وَ أَهْلِي وَ مَالِي. اللّهُمَّ مَا قَدَّمْتُ وَ مَا أَخَّرْتُ وَ مَا أَغْفَلْتُ وَ مَا تَعَمَّدْتُ وَ مَا تَوَانَيْتُ وَ مَا أَعْلَنْتُ وَ مَا أَسْرَرْتُ، فَاغْفِرْهُ لِي يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ».
.
ص: 573
على ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از هشام بن سالم ، از ابو حمزه روايت كرده است كه گفت : اين دعا را از حضرت ابو جعفر ، محمد بن على باقر عليهماالسلام ، فرا گرفتم . و ابوحمزه گفت كه : حضرت باقر عليه السلام ، اين دعا را جامع مى ناميد ، و دعا اين است كه :«بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ ... فَاغْفِرْهُ لِي يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ؛ به نام خداى بخشاينده مهربان . گواهى مى دهم كه نيست خدايى ، مگر خداى تنها كه نيست شريكى از برايش ، و گواهى مى دهم كه محمد ، بنده او و فرستاده او است . ايمان آوردم به خدا و به همه فرستادگانش ، وبه همه آنچه فرود آورده است آن را بر همه فرستادگان ، و آنكه وعده خدا راست است ، و ديدار او درست ، و راست گفت خدا ، و رسانيدند فرستادگان ، و ستايش مر خدايى را است كه پروردگار جهانيان است ، و تنزيه مى كنم خدا را ، در هر زمان كه تنزيه كند خدا را چيزى ، و چنان كه دوست مى دارد خدا را كه تنزيه شود ، و ستايش مر خدايى را است ، در هر زمان كه بستايد خدا را چيزى ، و چنان كه دوست مى دارد كه ستوده شود ، و نيست خدايى ، مگر خدا ، در هر زمان كه تهليل كند خدا را چيزى ، و چنان كه دوست مى دارد خدا [كه ]تهليل شود ، و خدا بزرگ تر است ، در هر زمان كه تكبير كند خدا را چيزى ، و چنان كه دوست مى دارد خدا كه تكبير شود .خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم تو را كليدهاى خوبى ، و آخرهاى آن و تمام هاى آن و فائده آن و بركت هاى آن ، و آنچه رسيده است به دانش آن دانش من ، و آنچه نارسا است از ضبط آن نگاه دارى من . خداوندا! آشكار كن از براى من اسباب شناخت آن ، و بگشا از برايم درهاى آن را ، و بپوشان مرا به بركت هاى رحمت خود ، و منّت گذار بر من به نگاه داشتن از دور كردن از دين خود ، و پاك گردان دل مرا از شك ، و مشغول مكن مرا به دنياى من و شتابان زندگى من ، از آجل و آينده ثواب آخرت من ، و مشغول ساز دل مرا به حفظ آنچه نمى پذيرى از من نادانى آن را ، و رام گردان از براى من خوبى زبان مرا ، و پاك گردان دل مرا از نمايش ، و روان مساز آن را در پيوندهاى اندام من ، و بگردان كار مرا خالص از براى خدا . خداوندا! به درستى كه من پناه مى برم به تو از بدى و نوع هاى زشتى ها ، همه آنها ، آشكار آنها و نهان آنها ، و غفلت هاى آنها ، و همه آنچه اراده مى كند مرا به آن ديو سركش رانده شده ، و آنچه اراده مى كند مرا به آن پادشاه ستيزه كار ، از آنچه احاطه كرده اى به دانش آن ، و تويى توانا برگردانيدن آن از من .خداوندا! به درستى كه من پناه مى برم به تو از شب درآيندگان ، پرى و آدميان ، و بزرگان باد و گردبادهاى ايشان ، و سختى هاى ايشان و كيدهاى ايشان ، و حضورگاه هاى فاسقان ، از پرى و آدميان ، و از آنكه لغزانيده شوم از دين خود ، پس تباه شود بر من آخرتم ، و از آنكه باشد آن از ايشان زيانى بر من در اسباب زندگانيم ، يا پيش آيد زحمتى كه برسد به من از ايشان ، كه نيست توانايى از برايم به آن ، و نه شكيبايى از برايم بر برداشتن آن . پس البتّه ميازما مرا ، اى خداى من! به رنج كشيدن آن . پس باز دارد مرا آن از ياد تو ، و رو گردان كند مرا از پرستش تو . تويى نگاه دارنده منع كننده ، بازدارنده نگهدارنده از آن ، همه آن . سؤال مى كنم تو را آسودگى در زندگانيم ، مادام كه باقى گذارى مرا زندگانى كه توانا شوم به آن بر طاعت تو ، و برسم به آن به خشنودى تو ، و بگردم به آن به سوى خانه زندگى در فردا ، و روزى بده مرا روزى اى كه طاغى گرداند مرا ، و البته ميازما مرا به درويشى [كه ]بدبخت شوم به آن ، تنگ گيرنده(يا تنگ گرفته شده) بر من . عطا كن به من بهره اى تمام در آخرتم ، و زندگانى سازگار خوشگوار در دنياى من ، و مگردان دنيا را بر من زندان ، و مگردان جدايى آن را بر من اندوه . پناه ده مرا از آزمايش آن ، و بگردان كار مرا در آن پذيرفته و كوشش مرا در آن مزد داده شده (1) .خداوندا! و هر كه اراده كند مرا به بدى ، پس اراده كن او را به مانند آن ، و هر كه كِيد كند با من در آن ، پس كيد كن با او ، و بگردان از من ، اندوه كسى كه داخل كرده بر من اندوه خود را ، و مكر كن با كسى كه مكر كرده با من . پس به درستى كه تو بهترين مكركنندگانى ، و بر كَن از من چشم هاى كافران ستمكاران ، و طاغيان حسد برندگان .خداوندا! و فرو فرست بر من از جانب خود ، آرام را ، و در پوشان به من ، زره خود را كه استوار است ، و حفظ كن مرا به پرده خود كه نگاه دارنده است ، و بپوشان بر من عافيت خود را كه سودمند است ، و راست گردان گفتار من و كردار مرا ، و بركت ده از برايم در فرزندانم و كسانم و مالم .خداوندا! آنچه پيش افكندم ، و آنچه پس انداختم ، و آنچه ترك كردم ، و آنچه به عمد به جا آوردم ، و آنچه سستى ورزيدم ، و آنچه آشكار ساختم ، و آنچه پنهان نمودم ، پس بيامرز مرا ، اى مهربان تر از همه مهربانان!»
.
ص: 574
. .
ص: 575
. .
ص: 576
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيى، عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«قُلِ: اللّهُمَّ أَوْسِعْ عَلَيَّ فِي رِزْقِي، وَ امْدُدْ لِي فِي عُمُرِي، وَ اغْفِرْ لِي ذَنْبِي، وَ اجْعَلْنِي مِمَّنْ تَنْتَصِرُ بِهِ لِدِينِكَ، وَ لَا تَسْتَبْدِلْ بِي غَيْرِي».
.
ص: 577
ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، از صفوان بن يحيى ، از علاء بن رزين ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«بگو كه : اللّهُمَّ أَوْسِعْ عَلَيَّ فِي رِزْقِي ، وَ امْدُدْ لِي فِي عُمُرِي ، وَ اغْفِرْ لِي ذَنْبِي ، وَ اجْعَلْنِي مِمَّنْ تَنْتَصِرُ بِهِ لِدِينِكَ ، وَ لَا تَسْتَبْدِلْ بِي غَيْرِي؛ خداوندا! وسعت ده بر من در روزى من ، و بكش از براى من در عمر من [و آن را دراز كن] ، و بيامرز از براى من گناه ، و بگردان مرا از كسانى كه انتقام مى كشى به او از براى دين خود ، و بدل نكن به من غير من» .
.
ص: 578
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ شُعَيْبٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَنَّهُ كَانَ يَقُولُ :«يَا مَنْ يَشْكُرُ الْيَسِيرَ، وَ يَعْفُو عَنِ الْكَثِيرِ، وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ ، اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي ذَهَبَتْ لَذَّتُهَا، وَ بَقِيَتْ تَبِعَتُهَا».
وَ بِهذَا الْاءِسْنَادِ، عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ شُعَيْبٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: كَانَ مِنْ دُعَائِهِ يَقُولُ :«يَا نُورُ يَا قُدُّوسُ، يَا أَوَّلَ الْأَوَّلِينَ، وَ يَا آخِرَ الْاخِرِينَ، يَا رَحْمَانُ يَا رَحِيمُ ، اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تُغَيِّرُ النِّعَمَ، وَ اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تُحِلُّ النِّقَمَ، وَ اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تَهْتِكُ الْعِصَمَ، وَ اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تُنْزِلُ الْبَلَاءَ، وَ اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تُدِيلُ الْأَعْدَاءَ، وَ اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تُعَجِّلُ الْفَنَاءَ، وَ اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تَقْطَعُ الرَّجَاءَ، وَ اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تُظْلِمُ الْهَوَاءَ، وَ اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تَكْشِفُ الْغِطَاءَ، وَ اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تَرُدُّ الدُّعَاءَ، وَ اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تَرُدُّ غَيْثَ السَّمَاءِ».
عَنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ شُعَيْبٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يَا عُدَّتِي فِي كُرْبَتِي، وَ يَا صَاحِبِي فِي شِدَّتِي، وَ يَا وَلِيِّي فِي نِعْمَتِي، وَ يَا غِيَاثِي فِي رَغْبَتِي» قَالَ : «وَ كَانَ مِنْ دُعَاءِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : اللّهُمَّ كَتَبْتَ الْاثَارَ، وَ عَلِمْتَ الْأَخْبَارَ، وَ اطَّلَعْتَ عَلَى الْأَسْرَارِ، فَحُلْتَ بَيْنَنَا وَ بَيْنَ الْقُلُوبِ، فَالسِّرُّ عِنْدَكَ عَلَانِيَةٌ، وَ الْقُلُوبُ إِلَيْكَ مُفْضَاةٌ، وَ إِنَّمَا أَمْرُكَ لِشَيْءٍ إِذَا أَرَدْتَهُ أَنْ تَقُولَ لَهُ: كُنْ فَيَكُونُ، فَقُلْ بِرَحْمَتِكَ لِطَاعَتِكَ أَنْ تَدْخُلَ فِي كُلِّ عُضْوٍ مِنْ أَعْضَائِي، وَ لَا تُفَارِقَنِي حَتّى أَلْقَاكَ، وَ قُلْ بِرَحْمَتِكَ لِمَعْصِيَتِكَ أَنْ تَخْرُجَ مِنْ كُلِّ عُضْوٍ مِنْ أَعْضَائِي، فَلَا تَقْرَبَنِي حَتّى أَلْقَاكَ، وَ ارْزُقْنِي مِنَ الدُّنْيَا، وَ زَهِّدْنِي فِيهَا، وَ لَا تَزْوِهَا عَنِّي وَ رَغْبَتِي فِيهَا يَا رَحْمَانُ».
.
ص: 579
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از يعقوب بن شعيب ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه آن حضرت مى فرمود :«يَا مَنْ يَشْكُرُ الْيَسِيرَ ، وَ يَعْفُو عَنِ الْكَثِيرِ ، وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ ، اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي ذَهَبَتْ لَذَّتُهَا ، وَ بَقِيَتْ تَبِعَتُهَا؛ اى كسى كه مزد مى دهد كار اندك را با بسيار و او است آمرزگار مهربان ، بيامرز از برايم گناهان را كه رفته است خوشى آنها ، و مانده است عقوبت و دنباله آنها» .
و به همين اسناد ، از يعقوب بن شعيب ، از امام جعفر صادق عليه السلام مروى است كه گفت : از جمله دعاى آن حضرت اين بود كه مى فرمود :«يَا نُورُ يَا قُدُّوسُ ... وَ اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تَرُدُّ غَيْثَ السَّمَاءِ؛ اى نور! اى به غايت پاكيزه! اى پيش تر پيشينيان! و اى پس تر پسينيان! اى بخشاينده! اى مهربان! بيامرز از برايم گناهانى را كه تغيير مى دهد نعمت ها را ، و بيامرز از برايم گناهانى را كه فرود مى آورد عقوبت ها را ، و بيامرز از برايم گناهانى را كه مى درد پرده هاى عصمت را ، و بيامرز از برايم گناهانى را كه فرود مى آورد زحمت را ، و بيامرز از برايم گناهانى را كه يارى مى دهد دشمنان را ، و بيامرز از برايم گناهانى را كه مى شتاباند نيستى را ، و بيامرز از برايم گناهانى را كه مى برد اميد را ، و بيامرز از برايم گناهانى را كه تاريك مى كند هوا را ، و بيامرز از برايم گناهانى را كه برمى دارد پوشش را ، و بيامرز از برايم گناهانى را كه برمى گرداند دعا را ، و بيامرز از برايم گناهانى را كه برمى گرداند باران آسمان را» .
از او ، از محمد بن سنان ، از يعقوب بن شعيب ، از امام جعفر صادق عليه السلام مروى است كه :«يَا عُدَّتِي فِي كُرْبَتِي ، وَ يَا صَاحِبِي فِي شِدَّتِي ، وَ يَا وَلِيِّي فِي نِعْمَتِي ، وَ يَا غِيَاثِي فِي رَغْبَتِي؛ «اى سبب آماده من در اندوه من! و اى يار من در سختى من! و اى اختياردار من در نعمت من! و اى فريادرس من در رغبت من!» ، و گفت كه : از جمله دعاى اميرالمؤمنين عليه السلام اين بود : اللّهُمَّ كَتَبْتَ الْاثَارَ ... وَ رَغْبَتِي فِيهَا يَا رَحْمَانُ؛ خداوندا! نوشته اى اثرها را ، و دانسته اى خبرها را ، و مطّلع شده اى بر رازها . پس مانع شده اى در ميان آدميان ودل ها . پس راز در نزد تو آشكار است ، و دل ها به سوى تو رسيده شده ، و جز اين نيست كه فرمان تو به چيزى ، چون خواسته باشى آن را ، آن است كه بگويى به آن كه : باش ، پس مى باشد . پس بگو به رحمت خود ، به طاعتت ، كه داخل شود در هر اندامى از اندام هاى من ، و جدا نشود از من ، تا آنكه ملاقات كنم تو را ، و بگو به رحمت خود ، به معصيتت ، كه بيرون رود از هر عضوى از اعضاى من ، پس نزديك نشود به من ، تا ملاقات كنم تو را ، و روزى ده مرا از دنيا ، و بى رغبت كن مرا در آن ، و مگردان آن را از من ، در حالى كه رغبت من در آن است ، اى بخشاينده!» .
.
ص: 580
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ سَيَابَةَ، قَالَ: أَعْطَانِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام هذَا الدُّعَاءَ :«الْحَمْدُ لِلّهِ وَلِيِّ الْحَمْدِ وَ أَهْلِهِ وَ مُنْتَهَاهُ وَ مَحَلِّهِ، أَخْلَصَ مَنْ وَحَّدَهُ، وَ اهْتَدى مَنْ عَبَدَهُ، وَ فَازَ مَنْ أَطَاعَهُ، وَ أَمِنَ الْمُعْتَصِمُ بِهِ. اللّهُمَّ يَا ذَا الْجُودِ وَ الْمَجْدِ، وَ الثَّنَاءِ الْجَمِيلِ وَ الْحَمْدِ، أَسْأَلُكَ مَسْأَلَةَ مَنْ خَضَعَ لَكَ بِرَقَبَتِهِ، وَ رَغِمَ لَكَ أَنْفَهُ، وَ عَفَّرَ لَكَ وَجْهَهُ، وَ ذَلَّلَ لَكَ نَفْسَهُ، وَ فَاضَتْ مِنْ خَوْفِكَ دُمُوعُهُ، وَ تَرَدَّدَتْ عَبْرَتُهُ، وَ اعْتَرَفَ لَكَ بِذُنُوبِهِ، وَ فَضَحَتْهُ عِنْدَكَ خَطِيئَتُهُ، وَ شَانَتْهُ عِنْدَكَ جَرِيرَتُهُ، وَ ضَعُفَتْ عِنْدَ ذلِكَ قُوَّتُهُ، وَ قَلَّتْ حِيلَتُهُ، وَ انْقَطَعَتْ عَنْهُ أَسْبَابُ خَدَائِعِهِ، وَ اضْمَحَلَّ عَنْهُ كُلُّ بَاطِلٍ، وَ أَلْجَأَتْهُ ذُنُوبُهُ إِلى ذُلِّ مَقَامِهِ بَيْنَ يَدَيْكَ، وَ خُضُوعِهِ لَدَيْكَ، وَ ابْتِهَالِهِ إِلَيْكَ. أَسْأَلُكَ اللّهُمَّ سُؤَالَ مَنْ هُوَ بِمَنْزِلَتِهِ، أَرْغَبُ إِلَيْكَ كَرَغْبَتِهِ، وَ أَتَضَرَّعُ إِلَيْكَ كَتَضَرُّعِهِ، وَ أَبْتَهِلُ إِلَيْكَ كَأَشَدِّ ابْتِهَالِهِ. اللّهُمَّ فَارْحَمِ اسْتِكَانَةَ مَنْطِقِي، وَ ذُلَّ مُقَامِي وَ مَجْلِسِي وَ خُضُوعِي إِلَيْكَ بِرَقَبَتِي؛ أَسْأَلُكَ اللّهُمَّ الْهُدى مِنَ الضَّلَالَةِ، وَ الْبَصِيرَةَ مِنَ الْعَمى، وَ الرُّشْدَ مِنَ الْغَوَايَةِ؛ وَ أَسْأَلُكَ اللّهُمَّ أَكْثَرَ الْحَمْدِ عِنْدَ الرَّخَاءِ، وَ أَجْمَلَ الصَّبْرِ عِنْدَ الْمُصِيبَةِ، وَ أَفْضَلَ الشُّكْرِ عِنْدَ مَوْضِعِ الشُّكْرِ، وَ التَّسْلِيمَ عِنْدَ الشُّبُهَاتِ. وَ أَسْأَلُكَ الْقُوَّةَ فِي طَاعَتِكَ، وَ الضَّعْفَ عَنْ مَعْصِيَتِكَ، وَ الْهَرَبَ إِلَيْكَ مِنْكَ، وَ التَّقَرُّبَ إِلَيْكَ رَبِّ لِتَرْضى، وَ التَّحَرِّيَ لِكُلِّ مَا يُرْضِيكَ عَنِّي فِي إِسْخَاطِ خَلْقِكَ؛ الْتِمَاساً لِرِضَاكَ. رَبِّ، مَنْ أَرْجُوهُ إِنْ لَمْ تَرْحَمْنِي؟ أَوْ مَنْ يَعُودُ عَلَيَّ إِنْ أَقْصَيْتَنِي؟ أَوْ مَنْ يَنْفَعُنِي عَفْوُهُ إِنْ عَاقَبْتَنِي؟ أَوْ مَنْ آمُلُ عَطَايَاهُ إِنْ حَرَمْتَنِي؟ أَوْ مَنْ يَمْلِكُ كَرَامَتِي إِنْ أَهَنْتَنِي؟ أَوْ مَنْ يَضُرُّنِي هَوَانُهُ إِنْ أَكْرَمْتَنِي؟ رَبِّ ، مَا أَسْوَأَ فِعْلِي! وَ أَقْبَحَ عَمَلِي! وَ أَقْسى قَلْبِي! وَ أَطْوَلَ أَمَلِي! وَ أَقْصَرَ أَجَلِي ! وَ أَجْرَأَنِي عَلى عِصْيَانِ مَنْ خَلَقَنِي! رَبِّ، وَ مَا أَحْسَنَ بَلَاءَكَ عِنْدِي! وَ أَظْهَرَ نَعْمَاءَكَ عَلَيَّ! كَثُرَتْ عَلَيَّ مِنْكَ النِّعَمُ فَمَا أُحْصِيهَا، وَ قَلَّ مِنِّيَ الشُّكْرُ فِيمَا أَوْلَيْتَنِيهِ، فَبَطِرْتُ بِالنِّعَمِ، وَ تَعَرَّضْتُ لِلنِّقَمِ، وَ سَهَوْتُ عَنِ الذِّكْرِ، وَ رَكِبْتُ الْجَهْلَ بَعْدَ الْعِلْمِ، وَ جُزْتُ مِنَ الْعَدْلِ إِلَى الظُّلْمِ، وَ جَاوَزْتُ الْبِرَّ إِلَى الْاءِثْمِ، وَ صِرْتُ إِلَى الْهَرَبِ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْحُزْنِ، فَمَا أَصْغَرَ حَسَنَاتِي وَ أَقَلَّهَا فِي كَثْرَةِ ذُنُوبِي! وَ مَا أَكْثَرَ ذُنُوبِي وَ أَعْظَمَهَا عَلى قَدْرِ صِغَرِ خَلْقِي وَ ضَعْفِ رُكْنِي! رَبِّ، وَ مَا أَطْوَلَ أَمَلِي فِي قِصَرِ أَجَلِي! وَ أَقْصَرَ أَجَلِي فِي بُعْدِ أَمَلِي! وَ مَا أَقْبَحَ سَرِيرَتِي فِي عَلَانِيَتِي! رَبِّ، لَا حُجَّةَ لِي إِنِ احْتَجَجْتُ، وَ لَا عُذْرَ لِي إِنِ اعْتَذَرْتُ، وَ لَا شُكْرَ عِنْدِي إِنِ ابْتُلِيتُ، وَ أُولِيتُ إِنْ لَمْ تُعِنِّي عَلى شُكْرِ مَا أُولِيتُ. رَبِّ، مَا أَخَفَّ مِيزَانِي غَداً إِنْ لَمْ تُرَجِّحْهُ! وَ أَزَلَّ لِسَانِي إِنْ لَمْ تُثَبِّتْهُ! وَ أَسْوَدَ وَجْهِي إِنْ لَمْ تُبَيِّضْهُ! رَبِّ، كَيْفَ لِي بِذُنُوبِيَ الَّتِي سَلَفَتْ مِنِّي قَدْ هَدَّتْ لَهَا أَرْكَانِي؟ رَبِّ، كَيْفَ أَطْلُبُ شَهَوَاتِ الدُّنْيَا وَ أَبْكِي عَلى خَيْبَتِي فِيهَا وَ لَا أَبْكِي وَ تَشْتَدُّ حَسَرَاتِي عَلى عِصْيَانِي وَ تَفْرِيطِي؟ رَبِّ ، دَعَتْنِي دَوَاعِي الدُّنْيَا، فَأَجَبْتُهَا سَرِيعاً، وَ رَكَنْتُ إِلَيْهَا طَائِعاً، وَ دَعَتْنِي دَوَاعِي الْاخِرَةِ، فَتَثَبَّطْتُ عَنْهَا، وَ أَبْطَأْتُ فِي الْاءِجَابَةِ وَ الْمُسَارَعَةِ إِلَيْهَا، كَمَا سَارَعْتُ إِلى دَوَاعِي الدُّنْيَا وَ حُطَامِهَا الْهَامِدِ، وَ هَشِيمِهَا الْبَائِدِ، وَ سَرَابِهَا الذَّاهِبِ. رَبِّ، خَوَّفْتَنِي وَ شَوَّقْتَنِي، وَ احْتَجَجْتَ عَلَيَّ بِرِقِّي، وَ كَفَلْتَ لِي بِرِزْقِي، فَأَمِنْتُ خَوْفَكَ، وَ تَثَبَّطْتُ عَنْ تَشْوِيقِكَ، وَ لَمْ أَتَّكِلْ عَلى ضَمَانِكَ، وَ تَهَاوَنْتُ بِاحْتِجَاجِكَ. اللّهُمَّ فَاجْعَلْ أَمْنِي مِنْكَ فِي هذِهِ الدُّنْيَا خَوْفاً، وَ حَوِّلْ تَثَبُّطِي شَوْقاً، وَ تَهَاوُنِي بِحُجَّتِكَ فَرَقاً مِنْكَ، ثُمَّ رَضِّنِي بِمَا قَسَمْتَ لِي مِنْ رِزْقِكَ، يَا كَرِيمُ، أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الْعَظِيمِ رِضَاكَ عِنْدَ السَّخْطَةِ، وَ الْفَرْجَةَ عِنْدَ الْكُرْبَةِ، وَ النُّورَ عِنْدَ الظُّلْمَةِ، وَ الْبَصِيرَةَ عِنْدَ تَشَبُّهِ الْفِتْنَةِ. رَبِّ، اجْعَلْ جُنَّتِي مِنْ خَطَايَايَ حَصِينَةً، وَ دَرَجَاتِي فِي الْجِنَانِ رَفِيعَةً، وَ أَعْمَالِي كُلَّهَا مُتَقَبَّلَةً، وَ حَسَنَاتِي مُضَاعَفَةً زَاكِيَةً، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنَ الْفِتَنِ كُلِّهَا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ مَا بَطَنَ، وَ مِنْ رَفِيعِ المَطْعَمِ وَ الْمَشْرَبِ، وَ مِنْ شَرِّ مَا أَعْلَمُ، وَ مِنْ شَرِّ مَا لَا أَعْلَمُ، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ أَنْ أَشْتَرِيَ الْجَهْلَ بِالْعِلْمِ، وَ الْجَفَاءَ بِالْحِلْمِ، وَ الْجَوْرَ بِالْعَدْلِ، وَ الْقَطِيعَةَ بِالْبِرِّ، وَ الْجَزَعَ بِالصَّبْرِ، وَ الْهُدى بِالضَّلَالَةِ، وَ الْكُفْرَ بِالْاءِيمَانِ». ابْنُ مَحْبُوبٍ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ صَالِحٍ أَنَّهُ ذَكَرَ أَيْضاً مِثْلَهُ. وَ ذَكَرَ أَنَّهُ دُعَاءُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِمَا ، وَ زَادَ فِي آخِرِهِ : «آمِينَ رَبَّ الْعَالَمِينَ».
.
ص: 581
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از علا بن رزين ، از عبد الرحمان بن سيابه روايت كرده است كه : حضرت امام جعفر صادق عليه السلام اين دعا را به من عطاءفرمود :«الْحَمْدُ لِلّهِ وَلِيِّ الْحَمْدِ ... وَ الْهُدى بِالضَّلَالَةِ ، وَ الْكُفْرَ بِالْاءِيمَانِ؛ ستايش مر خدايى را است كه ولى ستايش است ، و سزاوار آن و پايان آن و جاى آن خالص گرديده ، آنكه يكى گفته او را ، و راه يافته كسى كه پرستيده او را ، و رستگار شده كسى كه فرمان برده او را ، و ايمن شده آنكه چنگ در زننده است به او . خداوندا! اى صاحب بخشش و بزرگوارى و مدح نيكو و ستايش! سؤال مى كنم تو را ، چون سؤال كسى كه فروتنى كرده از براى تو به گردنش ، و خوار و خاك آلوده شده است از براى تو ، و در خاك ماليده از براى تو روى خود را ، و رام كرده از براى تو خودش را ، و سرريز شده از ترس تو قطرات آب ديده اش و گرديده [و چرخيده] است اشك [در ]چشمش ، و اعتراف كرده است از براى تو به گناهانش ، و رسوا نموده است او را در نزد تو خطايش ، و زشت كرده او را در نزد تو گناهش؛ پس ناتوان شده در نزد آن تواناييش ، و كم شده چاره اش ، و بريده شده از او اسباب فريب هايش ، و نابود شده از او هر بيهوده اى ، و ناچار گردانيده او را گناهانش به سوى خوارى ايستادنش در پيش روى تو ، و فروتنى اش در نزد تو ، و زارى كردنش به سوى تو .سؤال مى كنم تو را ، خداوندا! سؤال كسى كه او به منزله اش باشد . رغبت مى كنم به سوى تو ، چون رغبت او ، و تضرّع مى كنم به سوى تو ، چون تضرّع او ، و زارى مى كنم به سوى تو ، چون سخت تر زارى او .خداوندا! پس رحم كن فروتنى كردن سخن مرا ، و خوارى ايستادن من و نشستن من ، و فروتنى كردن من به سوى تو به گردنم . سؤال مى كنم تو را ، خداوندا! هدايت از گمراهى ، و بينايى از كورى ، و راه راست از گمراه شدن ، و سؤال مى كنم تو را ، خداوندا! بيشتر ستايش در نزد نعمت ، و نيكوترين صبر در نزد مصيبت ، و زيادترين شكر در نزد جاى شكر ، و گردن نهادن در نزد شبهه ها .و سؤال مى كنم تو را ، توانايى در طاعت تو ، و ناتوانى از معصيت تو ، و گريختن به سوى تو از تو ، و نزديك شدن به سوى تو . پروردگارا! از براى آنچه خشنود شدى ، و جستن هر چه را كه خشنود سازد تو را از من ، در خشم آوردن خلق تو ، به جهت طلب كردن مر خشنودى تو . پروردگارا! كيست كه اميد دارم او را ، اگر رحم نكنى مرا؟ يا كيست كه برگردد بر من ، اگر دور گردانى مرا؟ يا كيست كه نفعى بخشد مرا عفو او ، اگر بازخواست كنى مرا؟ يا كيست كه اميد دارد بخشش هاى او را ، اگر تو نوميد كنى مرا؟ يا كيست كه تواند نوازش مرا ، اگر خوار كنى مرا؟ يا كيست كه زيان رساند مرا خوارى او ، اگر بنوازى مرا؟پروردگارا! چه بد است كردار من ، و زشت است كار من ، و سخت است دل من ، و دراز است اميد من ، و كوتاه است زمان عمر من و جرات من بر نافرمانيم كسى را كه آفريده مرا .پروردگارا! و چه خوب است بلاى تو در نزد من ، و هويدا است نعمت هاى تو بر من . بسيار شد بر من از تو نعمت ها ، پس ضبط نمى كنم آنها را ، و كم شد از من شكر در آنچه بخشيده اى به من آن را ، پس شاد شدم به نعمت ها ، و متعرّض شدم به عقوبت ها ، و غافل شدم از ذكر ، و مرتكب نادانى گرديدم (و بر آن سوار شدم) ، بعد از دانش ، و درگذشتم از عدل به سوى ظلم ، و تجاوز كردم از نيكى به سوى گناه ، و گرديدم به سوى گريختن از ترس و اندوه؛ پس چه كوچك است خوبى هاى من ، و كم است آنها در جنب بسيارى گناهان من ، و چه بسيار است گناهانم ، و بزرگ است آنها بر اندازه كوچكى خلق من و ضعف و ناتوانى ستون من [پروردگارا !] و چه دراز است اميد من ، در جنب كوتاهى مدّت عمر من ، و كوتاه است مدّت عمر من ، در جنب دورى اميد من ، و چه زشت است نهانى من ، در جنب آشكارى من .پروردگارا! نيست حجّتى مرا ، اگر حجّت آورم ، و نه بهانه اى از برايم ، اگر بهانه جويم ، و نه شكرى از برايم ، اگر آزموده شوم ، اگر يارى نكنى مرا به شكر آنچه نعمت داده شدم . پروردگارا! چه سبك است ترازويم در فردا ، اگر فزونى ندهى آن را ، و لغزنده است زبانم ، اگر ثابت ندارى آن را ، و سياه است رويم ، اگر سفيد نگردانى آن را . پروردگارا! چگونه است مرا ، و چه كنم با گناهانى كه پيشى گرفت از من ، به حقيقت كه شكسته شده است به جهت آنها ركن هاى من . پروردگارا! چگونه بجويم شهوت هاى دنيا را ، و بگريم بر بى بهرگى من در آن ، و نگريم و سخت باشد افسوس ها و اندوه هاى من برنافرمانيم و تقصير كردنم .پروردگارا! خواند مرا خوانندگان دنيا ، پس اجابت كردم آنها را شتابان ، و ميل نمودم به سوى آنها فرمانبردار ، و خواند مرا خوانندگان آخرت ، پس كاهلى كردم از آنها ، و تنبلى نمود در اجابت و شتابيدن به سوى آنها ، چنان كه شتاب كردم به سوى خوانندگان دنيا و متاع ناپايدار آن ، كه خشك است ، و گياه خشك آن ، كه نابود است ، و آشاميدنى آن ، كه رونده است .پروردگارا! ترسانيدى مرا ، و آرزومند كردى مرا ، و حجّت آوردى بر من به بندگى من ، و كفيل شدى از براى من به روزى من ، پس ايمن شدم ترس تو را ، و كاهلى ورزيدم از آرزومند گردانيدن تو ، و اعتماد نكردم بر ضمان تو ، و خوارى رسانيدم به حجت آوردن تو . خداوندا! پس بگردان ايمنى مرا از تو در اين دنيا ترسيدن ، و بگردان كاهلى مرا آرزومندى ، و خوارى رسانيدن من به حجّت تو ، ترس از تو؛ پس خشنود كن مرا به آنچه پخش كرده اى از برايم از روزى تو . اى صاحب كرم! سؤال مى كنم تو را به نام تو كه بزرگ است ، خشنودى تو را در نزد ناخشنودى ، و خلاصى از اندوه در نزد اندوه ، و روشنى در نزد تاريكى ، و بينايى در نزد از حال (1) گرديدن فتنه . پروردگارا! بگردان سپر مرا از گناهانم استوار ، و پايه ها و پله هايم در بهشت ها بلند ، و كارهايم ، همه آنها ، پذيرفته ، و خوبى هايم ، دوچندان كرده شده پاكيزه . پناه مى برم به تو از فتنه ها ، همه آنها ، آنچه هويدا شده از آنها ، و آنچه نهان شده ، و از بلندِ بزرگوارِ خوردنى و آشاميدنى ، و از بدى آنچه مى دانم ، و از بدى آنچه نمى دانم ، و پناه مى برم به تو از آنكه بخرم نادانى را به دانش ، و جفا را به بردبارى ، و ميل را به عدالت ، و بريدن و جدايى را به نيكى ، و بى تابى را به شكيبايى ، يا راه راست را به گمراهى ، يا كفر را به ايمان» . ابن محبوب ، از جميل بن صالح روايت كرده است كه او نيز مثل اين را ذكر كرده است ، و ذكر كرده است كه اين از جمله دعاى على بن الحسين است _ صلوات اللّه عليه _ ، و در آخرش اين را افزوده كه : «آمِينَ رَبَّ الْعَالَمِينَ؛ يعنى : مستجاب گردان ، اى پروردگار عالميان» .
.
ص: 582
. .
ص: 583
. .
ص: 584
ابْنُ مَحْبُوبٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا نُوحٌ أَبُو الْيَقْظَانِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«ادْعُ بِهذَا الدُّعَاءِ: اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِرَحْمَتِكَ الَّتِي لَا تُنَالُ مِنْكَ إِلَا بِرِضَاكَ، وَ الْخُرُوجَ مِنْ جَمِيعِ مَعَاصِيكَ، وَ الدُّخُولَ فِي كُلِّ مَا يُرْضِيكَ، وَ النَّجَاةَ مِنْ كُلِّ وَرْطَةٍ، وَ الْمَخْرَجَ مِنْ كُلِّ كَبِيرَةٍ أَتى بِهَا مِنِّي عَمْدٌ، أوْ زَلَّ بِهَا مِنِّي خَطَأٌ، أَوْ خَطَرَ بِهَا عَلَيَّ خَطَرَاتُ الشَّيْطَانِ. أَسْأَلُكَ خَوْفاً تُوقِفُنِي بِهِ عَلى حُدُودِ رِضَاكَ، وَ تَشْعَبُ بِهِ عَنِّي كُلَّ شَهْوَةٍ خَطَرَ بِهَا هَوَايَ، وَ اسْتَزَلَّ بِهَا رَأْيِي لِيُجَاوِزَ حَدَّ حَلَالِكَ . أَسْأَلُكَ اللّهُمَّ الْأَخْذَ بِأَحْسَنِ مَا تَعْلَمُ، وَ تَرْكَ سَيِّئِ كُلِّ مَا تَعْلَمُ، أَوْ أَخْطَأُ مِنْ حَيْثُ لَا أَعْلَمُ، أَوْ مِنْ حَيْثُ أَعْلَمُ. أَسْأَلُكَ السَّعَةَ فِي الرِّزْقِ، وَ الزُّهْدَ فِي الْكَفَافِ، وَ الْمَخْرَجَ بِالْبَيَانِ مِنْ كُلِّ شُبْهَةٍ، وَ الصَّوَابَ فِي كُلِّ حُجَّةٍ، وَ الصِّدْقَ فِي جَمِيعِ الْمَوَاطِنِ، وَ إِنْصَافَ النَّاسِ مِنْ نَفْسِي فِيمَا عَلَيَّ وَ لِي، وَ التَّذَلُّلَ فِي إِعْطَاءِ النَّصَفِ مِنْ جَمِيعِ مَوَاطِنِ السَّخَطِ وَ الرِّضَا، وَ تَرْكَ قَلِيلِ الْبَغْيِ وَ كَثِيرِهِ فِي الْقَوْلِ مِنِّي وَ الْفِعْلِ، وَ تَمَامَ نِعْمَتِكَ فِي جَمِيعِ الْأَشْيَاءِ، وَ الشُّكْرَ لَكَ عَلَيْهَا لِكَيْ تَرْضى وَ بَعْدَ الرِّضَا. وَ أَسْأَلُكَ الْخِيَرَةَ فِي كُلِّ مَا يَكُونُ فِيهِ الْخِيَرَةُ بِمَيْسُورِ الْأُمُورِ كُلِّهَا ، لَا بِمَعْسُورِهَا يَا كَرِيمُ، يَا كَرِيمُ، يَا كَرِيمُ . وَ افْتَحْ لِي بَابَ الْأَمْرِ الَّذِي فِيهِ الْعَافِيَةُ وَ الْفَرَجُ، وَ افْتَحْ لِي بَابَهُ، وَ يَسِّرْ لِي مَخْرَجَهُ؛ وَ مَنْ قَدَّرْتَ لَهُ عَلَيَّ مَقْدُرَةً مِنْ خَلْقِكَ، فَخُذْ عَنِّي بِسَمْعِهِ وَ بَصَرِهِ وَ لِسَانِهِ وَ يَدِهِ، وَ خُذْهُ عَنْ يَمِينِهِ وَ عَنْ يَسَارِهِ، وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ مِنْ قُدَّامِهِ، وَ امْنَعْهُ أَنْ يَصِلَ إِلَيَّ بِسُوءٍ ؛ عَزَّ جَارُكَ، وَ جَلَّ ثَنَاءُ وَجْهِكَ، وَ لَا إِلهَ غَيْرُكَ، أَنْتَ رَبِّي، وَ أَنَا عَبْدُكَ. اللّهُمَّ أَنْتَ رَجَائِي فِي كُلِّ كُرْبَةٍ، وَ أَنْتَ ثِقَتِي فِي كُلِّ شِدَّةٍ، وَ أَنْتَ لِي فِي كُلِّ أَمْرٍ نَزَلَ بِي ثِقَةٌ وَ عُدَّةٌ، فَكَمْ مِنْ كَرْبٍ _ يَضْعُفُ عَنْهُ الْفُؤَادُ، وَ تَقِلُّ فِيهِ الْحِيلَةُ، وَ يَشْمَتُ فِيهِ الْعَدُوُّ، وَ تَعْيَا فِيهِ الْأُمُورُ _ أَنْزَلْتُهُ بِكَ، وَ شَكَوْتُهُ إِلَيْكَ، رَاغِباً إِلَيْكَ فِيهِ عَمَّنْ سِوَاكَ، قَدْ فَرَّجْتَهُ وَ كَفَيْتَهُ، فَأَنْتَ وَلِيُّ كُلِّ نِعْمَةٍ، وَ صَاحِبُ كُلِّ حَاجَةٍ، وَ مُنْتَهى كُلِّ رَغْبَةٍ ؛ فَلَكَ الْحَمْدُ كَثِيراً، وَ لَكَ الْمَنُّ فَاضِلاً».
.
ص: 585
ابن محبوب روايت كرده و گفته است كه : حديث كرد ما را ابو اليقظان نوح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«اين دعا را بخوان : اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِرَحْمَتِكَ الَّتِي ... وَ لَكَ الْمَنُّ فَاضِلاً؛ خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم تو را به رحمتت ، آنچه را كه يافته نمى شود از تو ، مگر به خشنودى تو ، و بيرون رفتن از همه نافرمانى هاى تو ، و داخل شدن در هر چه خشنود كند تو را ، و رهايى از همه جاى نابودى ، و بيرون رفتن گاه از هر گناه بزرگى كه آورده آن را از من عمدى ، يا لغزيده است به آن از من خطايى ، يا به ياد آورده ، و جنبانيده آن را بر من وسوسه هاى ديو سركش . سؤال مى كنم تو را ترسى كه مطّلع كنى مرا به آن بر اندازه هاى خشنودى خود ، و پراكنده كنى به آن هر خواهشى كه جنبانيده و به ياد من آورده است آن را هوس من ، و لغزانيده است به آن انديشه مرا كه درگذرد اندازه بزرگوارى تو را . سؤال مى كنم از تو ، خداوندا! فرا گرفتن به نيكوتر آنچه مى دانى ، و وا گذاشتن به هر چه مى دانى ، يا آنكه خطا كنم از آن جا كه نمى دانم . سؤال مى كنم تو را وسعت در روزى ، و بى رغبتى[به دنيا] در حال كفايت ، و بيرون رفتن گاه به بيان از هر شبهه اى ، و حق و راستى در هر حجّت ، و راستگويى در همه جاى ها ، و داد دادن مردمان از خود ، در آنچه بر من و از براى من است ، و فروتنى و رامى ، در بخشيدن انصاف از همه جاى هاى ناخشنودى و خشنودى ، و وا گذاشتن كمِ ستم و بسيار آن ، در گفتار از من و كردار ، و تمام نعمت تو ، در همه چيزها ، و شكر از براى تو بر آنها ، به جهت آنكه خشنود شوى ، و بعد از خشنودى .و سؤال مى كنم تو را برگزيده در هر چه باشد در آن برگزيده ، به آسانى كارها ، همه آنها ، نه به دشوار آنها ، اى بخشنده! اى بخشنده! اى بخشنده! و بگشا از برايم در كارها ، بابى كه در آن عافيت است و فرج ، و بگشا از برايم درِ آن را ، و آسان گردان از برايم بيرون رفتن گاه آن را ، و آنكه تقدير كرده اى از برايش بر من توانايى را از خلق خود؛ پس فراگير از من گوش او و ديده او و زبان او و دست او را ، و بگير او را از جانب راستش و از جانب چپش و از پشت سرش و از پيش رويش ، و باز دار او را از آنكه برسد به سوى من با بدى . عزيز است همسايه تو ، و بزرگوار است مدح ذات تو ، و نيست خدايى غير تو ، تو پروردگار منى ، و من بنده توام .خداوندا! تو اميد منى در هر اندوه ، و تو معتمد منى در هر سختى ، و تو از براى من در هر كارى كه فرود آمده بر من ، معتمد و آماده شده اى . پس بسيار از اندوهى كه ناتوان مى شود از آن دل ، و كم مى شود در آن چاره ، و شادى مى كند در آن دشمن ، و مانده مى شود در آن كارها ، فرود آورده ام آن را بر تو ، و شكايت كرده ام آن را به سوى تو ، رغبت دارنده به سوى تو در آن ، از كسى كه غير تو است ، به حقيقت فرج داده اى آن را ، و كفايت كرده اى آن را ، پس تويى ولى همه نعمت ، و صاحب هر حاجت ، و پايان هر رغبت؛ پس تو را است ستايش بسيار ، و تو را است منّت افزون آمده» .
.
ص: 586
. .
ص: 587
. .
ص: 588
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ يُونُسَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قُلِ: اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ قَوْلَ التَّوَّابِينَ وَ عَمَلَهُمْ، وَ نُورَ الْأَنْبِيَاءِ وَ صِدْقَهُمْ، وَ نَجَاةَ الْمُجَاهِدِينَ وَ ثَوَابَهُمْ، وَ شُكْرَ الْمُصْطَفَيْنَ وَ نَصِيحَتَهُمْ، وَ عَمَلَ الذَّاكِرِينَ وَ يَقِينَهُمْ، وَ إِيمَانَ الْعُلَمَاءِ وَ فِقْهَهُمْ، وَ تَعَبُّدَ الْخَاشِعِينَ وَ تَوَاضُعَهُمْ، وَ حُكْمَ الْفُقَهَاءِ وَ سِيرَتَهُمْ، وَ خَشْيَةَ الْمُتَّقِينَ وَ رَغْبَتَهُمْ، وَ تَصْدِيقَ الْمُؤْمِنِينَ وَ تَوَكُّلَهُمْ، وَ رَجَاءَ الْمُحْسِنِينَ وَ بِرَّهُمْ. اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ ثَوَابَ الشَّاكِرِينَ، وَ مَنْزِلَةَ الْمُقَرَّبِينَ، وَ مُرَافَقَةَ النَّبِيِّينَ. اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ خَوْفَ الْعَامِلِينَ لَكَ، وَ عَمَلَ الْخَائِفِينَ مِنْكَ ، وَ خُشُوعَ الْعَابِدِينَ لَكَ، وَ يَقِينَ الْمُتَوَكِّلِينَ عَلَيْكَ، وَ تَوَكُّلَ الْمُؤْمِنِينَ بِكَ. اللّهُمَّ إِنَّكَ بِحَاجَتِي عَالِمٌ غَيْرُ مُعَلَّمٍ، وَ أَنْتَ لَهَا وَاسِعٌ غَيْرُ مُتَكَلِّفٍ، وَ أَنْتَ الَّذِي لَا يُحْفِيكَ سَائِلٌ، وَ لَا يَنْقُصُكَ نَائِلٌ، وَ لَا يَبْلُغُ مِدْحَتَكَ قَوْلُ قَائِلٍ، أَنْتَ كَمَا تَقُولُ، وَ فَوْقَ مَا نَقُولُ. اللّهُمَّ اجْعَلْ لِي فَرَجاً قَرِيباً، وَ أَجْراً عَظِيماً، وَ سِتْراً جَمِيلاً. اللّهُمَّ إِنَّكَ تَعْلَمُ أَنِّي عَلى ظُلْمِي لِنَفْسِي وَ إِسْرَافِي عَلَيْهَا لَمْ أَتَّخِذْ لَكَ ضِدّاً وَ لَا نِدّاً، وَ لَا صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً. يَا مَنْ لَا تُغَلِّطُهُ الْمَسَائِلُ ، يَا مَنْ لَا يَشْغَلُهُ شَيْءٌ عَنْ شَيْءٍ، وَ لَا سَمْعٌ عَنْ سَمْعٍ، وَ لَا بَصَرٌ عَنْ بَصَرٍ، وَ لَا يُبْرِمُهُ إِلْحَاحُ الْمُلِحِّينَ، أَسْأَلُكَ أَنْ تُفَرِّجَ عَنِّي فِي سَاعَتِي هذِهِ مِنْ حَيْثُ أَحْتَسِبُ، وَ مِنْ حَيْثُ لَا أَحْتَسِبُ ، إِنَّكَ تُحْيِي الْعِظَامَ وَ هِيَ رَمِيمٌ، وَ إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ. يَا مَنْ قَلَّ شُكْرِي لَهُ فَلَمْ يَحْرِمْنِي ، وَ عَظُمَتْ خَطِيئَتِي فَلَمْ يَفْضَحْنِي، وَ رَآنِي عَلَى الْمَعَاصِي فَلَمْ يَجْبَهْنِي، وَ خَلَقَنِي لِلَّذِي خَلَقَنِي لَهُ، فَصَنَعْتُ غَيْرَ الَّذِي خَلَقَنِي لَهُ، فَنِعْمَ الْمَوْلى أَنْتَ يَا سَيِّدِي، وَ بِئْسَ الْعَبْدُ أَنَا وَجَدْتَنِي، وَ نِعْمَ الطَّالِبُ أَنْتَ رَبِّي، وَ بِئْسَ الْمَطْلُوبُ أَنَا أَلْفَيْتَنِي؛ عَبْدُكَ ابْنُ عَبْدِكَ ابْنُ أَمَتِكَ بَيْنَ يَدَيْكَ، مَا شِئْتَ صَنَعْتَ بِيَ. اللّهُمَّ هَدَأَتِ الْأَصْوَاتُ، وَ سَكَنَتِ الْحَرَكَاتُ، وَ خَلَا كُلُّ حَبِيبٍ بِحَبِيبِهِ، وَ خَلَوْتُ بِكَ، أَنْتَ الْمَحْبُوبُ إِلَيَّ، فَاجْعَلْ خَلْوَتِي مِنْكَ اللَّيْلَةَ الْعِتْقَ مِنَ النَّارِ. يَا مَنْ لَيْسَتْ لِعَالِمٍ فَوْقَهُ صِفَةٌ، يَا مَنْ لَيْسَ لِمَخْلُوقٍ دُونَهُ مَنَعَةٌ، يَا أَوَّلُ قَبْلَ كُلِّ شَيْءٍ، وَ يَا آخِرُ بَعْدَ كُلِّ شَيْءٍ، يَا مَنْ لَيْسَ لَهُ عُنْصُرٌ، وَ يَا مَنْ لَيْسَ لآِخِرِهِ فَنَاءٌ، وَ يَا أَكْمَلَ مَنْعُوتٍ، وَ يَا أَسْمَحَ الْمُعْطِينَ، وَ يَا مَنْ يَفْقَهُ بِكُلِّ لُغَةٍ يُدْعى بِهَا، وَ يَا مَنْ عَفْوُهُ قَدِيمٌ، وَ بَطْشُهُ شَدِيدٌ، وَ مُلْكُهُ مُسْتَقِيمٌ، أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِي شَافَهْتَ بِهِ مُوسى، يَا أَللّهُ، يَا رَحْمَانُ، يَا رَحِيمُ، يَا لَا إِلهَ إِلَا أَنْتَ. اللّهُمَّ أَنْتَ الصَّمَدُ، أَسْأَلُكَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ ، وَ أَنْ تُدْخِلَنِيَ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِكَ».
.
ص: 589
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از منصور بن يونس ، از ابى بصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«بگو : اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ قَوْلَ التَّوَّابِينَ ... وَأَنْ تُدْخِلَنِيَ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِكَ؛ خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم تو را گفتِ توبه كاران و كار ايشان ، و روشنى پيغمبران و راستى ايشان ، و رهايى جهادكنندگان و ثواب ايشان ، و سپاس گزارى برگزيدگان و خير خواهى ايشان ، و كار يادكنندگان و يقين ايشان ، و ايمان دانايان و دانشمندى ايشان ، و عبادت كردن فروتنان و فروتنى ايشان ، و حكم دانشمندان و روش ايشان ، و ترس پرهيزكاران و خواهش ايشان ، و باور داشتن مؤمنان و توكّل ايشان ، و اميد نيكوكاران و نيكى ايشان . خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم تو را ثواب شكركنندگان ، و جاه و مرتبه مقرّبان ، و رفاقت پيغمبران . خداوندا! به درستى كه من سؤال مى كنم تو را ترس كاركنان از براى تو ، و كار ترسندگان از تو ، و فروتنى عبادت كنندگان از براى تو ، و يقين توكّل كنندگان بر تو ، و توكّل ايمان آورنده ها به تو .خداوندا! به درستى كه تو به حاجت من داناى غيرِ آموزنده شده اى ، و تو از براى آنان وسعت دارنده غير تكلف كننده اى ، و تويى آنكه خسته نمى كند او را سائلى ، و كم نمى كند تو را عطا ، و نمى رسد به مدح تو گفتِ گوينده اى ، چنانى كه مى گويى ، و زبَرِ آنچه مى گوييم . خداوندا! قرار ده از برايم فرجى نزديك ، و مزدى بزرگ ، و پوششى نيكو . خداوندا! به درستى كه تو مى دانى ، و من با ستم بر نفسم و اسرافم بر آن ، فرا نگرفته ام از برايت ضدّى را ، و نه همتايى و نه زنى و نه فرزندى .اى كسى كه در غلط نمى افكند او را سائل! اى كسى كه مشغول نمى كند او را چيزى از چيزى ، و نه شنيدنى از شنيدنى ، و نه ديدنى از ديدنى ، و دلتنگ نمى سازد او را مبالغه كردنِ مبالغه كنندگان! سؤال مى كنم تو را كه اندوه را ببرى از من ، در همين ساعت ، از جايى كه نمى پندارم . به درستى كه تو زنده مى گردانى استخوان ها را ، و آنها پوسيده اند ، و به درستى كه تو بر هر كه تو بر هر چيز توانايى .اى كسى كه كم شد شكر من ، پس نوميد نكرد مرا! و بزرگ شد گناه من ، پس رسوا نكرد مرا! و ديد مرا بر نافرمانى ها ، پس به ناخوشى و ناگهانى باز نداشت مرا! و آفريد مرا از براى آنچه آفريد مرا ، پس كردم غير آن چيزى را كه آفريد مرا از براى آن ، پس خوب آقايى هستى تو! اى بزرگ من! و بد بنده اى هستم من . يافتى مرا ، و خوب جوينده اى هستى تو ، پروردگار من! و بد جسته شده اى . يافتى مرا ، بنده تو ، پسر بنده تو ، كه پسر كنيز تو است ، در پيش روى تو است ، آنچه خواستى ، كردى با من .خداوندا! خاموش شدند آوازها ، و آرام گرفتند جنبش ها ، و خلوت كرد هر دوستى با دوست خود ، و خلوت كردم با تو ، تويى دوست داشته شده به سوى من .خداوندا! پس بگردان خلوت مرا از خود در اين شب ، آزادى از آتش دوزخ . اى كسى كه نيست دانايى را زبَر او صفتى! اى كسى كه نيست آفريده اى را غير او قوّتى! اى اوّل ، پيش از هر چيزى! و اى آخر ، بعد از هر چيزى! اى كسى كه نيست او را اصل و بنيادى! و اى كسى كه نيست آخر او را نابودى! و اى كامل تر نعت شده! (1) و اى بخشنده تر بخشندگان! و اى كسى كه دانشمندى دارد بر لغت و زبانى كه خوانده شود به آن! و اى كسى كه عفوش ديرينه است ، و گرفتنش سخت ، و پادشاهيش راست ايستاده! سؤال مى كنم تو را به نام تو ، كه رو به رو سخن گفتى به آن با موسى . اى خدا! اى بخشاينده! اى مهربان! اى كه نيست خدايى ، مگر تو!خداوندا! تويى پناه نيازمندان ، سؤال مى كنم تو را كه صلوات فرستى بر محمد و آل محمد ، و آنكه داخل گردانى مرا در بهشت ، به رحمت خود» .
.
ص: 590
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِيدِ، عَنْ يُونُسَ، قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا عليه السلام : عَلِّمْنِي دُعَاءً، وَ أَوْجِزْ، فَقَالَ :«قُلْ: يَا مَنْ دَلَّنِي عَلى نَفْسِهِ، وَ ذَلَّلَ قَلْبِي بِتَصْدِيقِهِ، أَسْأَلُكَ الْأَمْنَ وَ الْاءِيمَانَ».
عَلِيُّ بْنُ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«أَنَّ رَجُلاً أَتى أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام ، فَقَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، كَانَ لِي مَالٌ وَرِثْتُهُ، وَ لَمْ أُنْفِقْ مِنْهُ دِرْهَماً فِي طَاعَةِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، ثُمَّ اكْتَسَبْتُ مِنْهُ مَالًا، فَلَمْ أُنْفِقْ مِنْهُ دِرْهَماً فِي طَاعَةِ اللّهِ، فَعَلِّمْنِي دُعَاءً يُخْلِفُ عَلَيَّ مَا مَضى، وَ يَغْفِرُ لِي مَا عَمِلْتُ، أَوْ عَمَلاً أَعْمَلُهُ . قَالَ: قُلْ . قَالَ: وَ أَيَّ شَيْءٍ أَقُولُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ؟ قَالَ: قُلْ كَمَا أَقُولُ : يَا نُورِي فِي كُلِّ ظُلْمَةٍ، وَ يَا أُنْسِي فِي كُلِّ وَحْشَةٍ، وَ يَا رَجَائِي فِي كُلِّ كُرْبَةٍ، وَ يَا ثِقَتِي فِي كُلِّ شِدَّةٍ، وَ يَا دَلِيلِي فِي الضَّلَالَةِ، أَنْتَ دَلِيلِي إِذَا انْقَطَعَتْ دَلَالَةُ الْأَدِلَاءِ؛ فَإِنَّ دَلَالَتَكَ لَا تَنْقَطِعُ، وَ لَا يَضِلُّ مَنْ هَدَيْتَ، أَنْعَمْتَ عَلَيَّ فَأَسْبَغْتَ، وَ رَزَقْتَنِي فَوَفَّرْتَ، وَ غَذَّيْتَنِي فَأَحْسَنْتَ غِذَائِي، وَ أَعْطَيْتَنِي فَأَجْزَلْتَ بِلَا اسْتِحْقَاقٍ لِذلِكَ بِفِعْلٍ مِنِّي، وَ لكِنِ ابْتِدَاءً مِنْكَ لِكَرَمِكَ وَ جُودِكَ، فَتَقَوَّيْتُ بِكَرَمِكَ عَلى مَعَاصِيكَ، وَ تَقَوَّيْتُ بِرِزْقِكَ عَلى سَخَطِكَ، وَ أَفْنَيْتُ عُمُرِي فِيمَا لَا تُحِبُّ ، فَلَمْ يَمْنَعْكَ جُرْأَتِي عَلَيْكَ، وَ رُكُوبِي لِمَا نَهَيْتَنِي عَنْهُ، وَ دُخُولِي فِيمَا حَرَّمْتَ عَلَيَّ أَنْ عُدْتَ عَلَيَّ بِفَضْلِكَ؛ وَ لَمْ يَمْنَعْنِي حِلْمُكَ عَنِّي، وَ عَوْدُكَ عَلَيَّ بِفَضْلِكَ أَنْ عُدْتُ فِي مَعَاصِيكَ؛ فَأَنْتَ الْعَوَّادُ بِالْفَضْلِ، وَ أَنَا الْعَوَّادُ بِالْمَعَاصِي، فَيَا أَكْرَمَ مَنْ أُقِرَّ لَهُ بِذَنْبٍ، وَ أَعَزَّ مَنْ خُضِعَ لَهُ بِذُلٍّ، لِكَرَمِكَ أَقْرَرْتُ بِذَنْبِي، وَ لِعِزِّكَ خَضَعْتُ بِذُلِّي، فَمَا أَنْتَ صَانِعٌ بِي فِي كَرَمِكَ؛ وَ إِقْرَارِي بِذَنْبِي، وَ عِزِّكَ، وَ خُضُوعِي بِذُلِّي : افْعَلْ بِي مَا أَنْتَ أَهْلُهُ، وَ لَا تَفْعَلْ بِي مَا أَنَا أَهْلُهُ».
.
ص: 591
محمد بن يحيى ، از محمد بن احمد ، از محمد بن وليد ، از يونس روايت كرده است كه گفت : به امام رضا عليه السلام عرض كردم كه : دعايى به من تعليم فرما و مختصر كن . فرمود :«بگو كه : يَا مَنْ دَلَّنِي عَلى نَفْسِهِ ، وَ ذَلَّلَ قَلْبِي بِتَصْدِيقِهِ ، أَسْأَلُكَ الْأَمْنَ وَ الْاءِيمَانَ؛ اى كسى كه رهنمايى كرد مرا بر خودش ، و رام گردانيد دل مرا به باور داشتنش! سؤال مى كنم تو را ايمنى و ايمان» .
على بن ابى حمزه ، از بعضى از اصحاب خويش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه :«مردى به خدمت اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ آمد و عرض كرد كه : يا اميرالمؤمنين! مرا مالى بود كه آن را به ميراث يافته بودم ، و يك درهم از آن را در طاعت خداى _ تعالى _ خرج نكردم . بعد از آن ، مالى را كسب كردم ، و يك درهم از آن را در طاعت خداى _ تعالى _ صرف نكردم . پس دعايى به من تعليم فرما كه آنچه رفته ، بر من جانشين شود ، و آنچه كرده ام ، از برايم آمرزيده شود ، يا كارى كه من آن را به جا آورم . حضرت فرمود : بگو . عرض كرد كه : يا اميرالمؤمنين! چه چيز بگويم؟ فرمود : بگو ، چنان كه من مى گويم : يَا نُورِي فِي كُلِّ ظُلْمَةٍ ... وَلَا تَفْعَلْ بِي مَا أَنَا أَهْلُهُ؛ اى روشنيم در هر تاريكى! و اى انيس من در هر وحشت! و اى اميد من در هر اندوه! و اى معتمد من در هر سختى! و اى رهنماى من در گمراهى! تو رهنماى منى ، چون بريده شود رهنمايى راهنمايان ، كه به درستى كه رهنمايى تو بريده نمى شود ، و گمراه نمى شود كسى كه هدايت كرده اى . انعام كردى بر من ، پس تمام گردانيدى ، و روزى دادى مرا ، پس بسيار كردى ، و پروريدى و طعام دادى مرا ، پس نيكو كردى پرورش و خوردنى و آشاميدنى مرا ، و بخشيدى به من و بخشش را تمام كردى ، بدون سزاوارى از براى آن مى كنى با من ، وليكن آغاز كردن از تو [است] به جهت كرمت و بخششت ، پس نيرومند شدم به كرم تو بر نافرمانى هاى تو ، و نيرومند شدم به روزى تو بر خشم تو ، و نابود گردانيدم عمر خود را در آنچه حرمت نمى دارى؛ پس باز نداشت تو را دليرى من بر تو ، و مرتكب شدنم آنچه را كه باز داشته اى مرا از آن ، و در آمدنم در آنچه حرام ساخته اى بر من ، از آنكه برگردى بر من به فضل خود ، و باز نداشت مرا بردبارى تو از من ، و برگشتنت بر من به فضل تو ، از آنكه برگردم در نافرمانى هاى تو ، پس تويى به غايت برگردنده به فضل ، و منم به غايت برگردنده به نافرمانى ها؛ پس اى كريم تر كسى كه اقرار شده از برايش به گناه! و اى عزيزتر كسى كه فروتنى كرده از برايش به گناه!به جهت كرم تو اقرار كردم به گناه خود ، و به جهت عزّت تو فروتنى نمودم به خوارى خود ، پس تو چه خواهى كرد با من در كرمت ، و اقرار من به گناه من ، و عزّت تو ، و فروتنى من به خوارى من . بكن با من ، آنچه تو سزاوار آنى ، و مكن با من ، آنچه من سزاوار آنم» .
.
ص: 592
تَمَّ كِتَابُ الدُّعَاءِ ، ويَتْلُوهُ كِتَابُ فَضْلِ الْقُرآنِ.
.
ص: 593
(تمام شد كتاب فضل دعا ، و الحمد للّه ربّ العالمين)
.
ص: 594
. .
ص: 595
( 7 )كتاب فضل قرآن .
ص: 596
[ 7 ] كِتَابُ فَضْلِ الْقُرْآنِعَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْعَبَّاسِ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ، عَنْ سُفْيَانَ الْحَرِيرِيِّ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ سَعْدٍ الْخَفَّافِ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«يَا سَعْدُ، تَعَلَّمُوا الْقُرْآنَ؛ فَإِنَّ الْقُرْآنَ يَأْتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِي أَحْسَنِ صُورَةٍ نَظَرَ إِلَيْهَا الْخَلْقُ، وَ النَّاسُ صُفُوفٌ عِشْرُونَ وَ مِائَةُ أَلْفِ صَفٍّ، ثَمَانُونَ أَلْفَ صَفٍّ أُمَّةُ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ، وَ أَرْبَعُونَ أَلْفَ صَفٍّ مِنْ سَائِرِ الْأُمَمِ، فَيَأْتِي عَلى صَفِّ الْمُسْلِمِينَ فِي صُورَةِ رَجُلٍ، فَيُسَلِّمُ، فَيَنْظُرُونَ إِلَيْهِ، ثُمَّ يَقُولُونَ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ الْحَلِيمُ الْكَرِيمُ، إِنَّ هذَا الرَّجُلَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ نَعْرِفُهُ بِنَعْتِهِ وَ صِفَتِهِ غَيْرَ أَنَّهُ كَانَ أَشَدَّ اجْتِهَاداً مِنَّا فِي الْقُرْآنِ؛ فَمِنْ هُنَاكَ أُعْطِيَ مِنَ الْبَهَاءِ وَ الْجَمَالِ وَ النُّورِ مَا لَمْ نُعْطَهُ. ثُمَّ يُجَاوِزُ حَتّى يَأْتِيَ عَلى صَفِّ الشُّهَدَاءِ، فَيَنْظُرُ إِلَيْهِ الشُّهَدَاءُ، ثُمَّ يَقُولُونَ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ الرَّبُّ الرَّحِيمُ، إِنَّ هذَا الرَّجُلَ مِنَ الشُّهَدَاءِ نَعْرِفُهُ بِسَمْتِهِ وَ صِفَتِهِ غَيْرَ أَنَّهُ مِنْ شُهَدَاءِ الْبَحْرِ؛ فَمِنْ هُنَاكَ أُعْطِيَ مِنَ الْبَهَاءِ وَ الْفَضْلِ مَا لَمْ نُعْطَهُ». قَالَ : «فَيَتَجَاوَزُ حَتّى يَأْتِيَ عَلى صَفِّ شُهَدَاءِ الْبَحْرِ فِي صُورَةِ شَهِيدٍ، فَيَنْظُرُ إِلَيْهِ شُهَدَاءُ الْبَحْرِ، فَيَكْثُرُ تَعَجُّبُهُمْ، وَ يَقُولُونَ: إِنَّ هذَا مِنْ شُهَدَاءِ الْبَحْرِ نَعْرِفُهُ بِسَمْتِهِ وَ صِفَتِهِ غَيْرَ أَنَّ الْجَزِيرَةَ الَّتِي أُصِيبَ فِيهَا كَانَتْ أَعْظَمَ هَوْلًا مِنَ الْجَزِيرَةِ الَّتِي أُصِبْنَا فِيهَا؛ فَمِنْ هُنَاكَ أُعْطِيَ مِنَ الْبَهَاءِ وَ الْجَمَالِ وَ النُّورِ مَا لَمْ نُعْطَهُ . ثُمَّ يُجَاوِزُ حَتّى يَأْتِيَ صَفَّ النَّبِيِّينَ وَ الْمُرْسَلِينَ فِي صُورَةِ نَبِيٍّ مُرْسَلٍ، فَيَنْظُرُ النَّبِيُّونَ وَ الْمُرْسَلُونَ إِلَيْهِ، فَيَشْتَدُّ لِذلِكَ تَعَجُّبُهُمْ، وَ يَقُولُونَ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ الْحَلِيمُ الْكَرِيمُ، إِنَّ هذَا النَّبِيَّ مُرْسَلٌ نَعْرِفُهُ بِسَمْتِهِ وَ صِفَتِهِ غَيْرَ أَنَّهُ أُعْطِيَ فَضْلاً كَثِيراً» . قَالَ : «فَيَجْتَمِعُونَ فَيَأْتُونَ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، فَيَسْأَلُونَهُ، وَ يَقُولُونَ: يَا مُحَمَّدُ، مَنْ هذَا؟ فَيَقُولُ لَهُمْ: أَ وَ مَا تَعْرِفُونَهُ؟ فَيَقُولُونَ: مَا نَعْرِفُهُ، هذَا مِمَّنْ لَمْ يَغْضَبِ اللّهُ عَلَيْهِ، فَيَقُولُ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : هذَا حُجَّةُ اللّهِ عَلى خَلْقِهِ، فَيُسَلِّمُ. ثُمَّ يُجَاوِزُ حَتّى يَأْتِيَ عَلى صَفِّ الْمَلَائِكَةِ فِي صُورَةِ مَلَكٍ مُقَرَّبٍ، فَتَنْظُرُ إِلَيْهِ الْمَلَائِكَةُ، فَيَشْتَدُّ تَعَجُّبُهُمْ، وَ يَكْبُرُ ذلِكَ عَلَيْهِمْ؛ لِمَا رَأَوْا مِنْ فَضْلِهِ، وَ يَقُولُونَ: تَعَالى رَبُّنَا وَ تَقَدَّسَ، إِنَّ هذَا الْعَبْدَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ نَعْرِفُهُ بِسَمْتِهِ وَ صِفَتِهِ غَيْرَ أَنَّهُ كَانَ أَقْرَبَ الْمَلَائِكَةِ إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مَقَاماً؛ فَمِنْ هُنَاكَ أُلْبِسَ مِنَ النُّورِ وَ الْجَمَالِ مَا لَمْ نُلْبَسْ. ثُمَّ يُجَاوِزُ حَتّى يَنْتَهِيَ إِلى رَبِّ الْعِزَّةِ _ تَبَارَكَ وَ تَعَالى _ فَيَخِرُّ تَحْتَ الْعَرْشِ . فَيُنَادِيهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالى : يَا حُجَّتِي فِي الْأَرْضِ وَ كَلَامِيَ الصَّادِقَ النَّاطِقَ، ارْفَعْ رَأْسَكَ، وَ سَلْ تُعْطَ، وَ اشْفَعْ تُشَفَّعْ، فَيَرْفَعُ رَأْسَهُ . فَيَقُولُ اللّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالى : كَيْفَ رَأَيْتَ عِبَادِي؟ فَيَقُولُ: يَا رَبِّ، مِنْهُمْ مَنْ صَانَنِي وَ حَافَظَ عَلَيَّ وَ لَمْ يُضَيِّعْ شَيْئاً، وَ مِنْهُمْ مَنْ ضَيَّعَنِي وَ اسْتَخَفَّ بِحَقِّي وَ كَذَّبَ بِي، وَ أَنَا حُجَّتُكَ عَلى جَمِيعِ خَلْقِكَ . فَيَقُولُ اللّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالى : وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي وَ ارْتِفَاعِ مَكَانِي، لَأُثِيبَنَّ عَلَيْكَ الْيَوْمَ أَحْسَنَ الثَّوَابِ، وَ لَأُعَاقِبَنَّ عَلَيْكَ الْيَوْمَ أَلِيمَ الْعِقَابِ». قَالَ : «فَيَرْجِعُ الْقُرْآنُ رَأْسَهُ فِي صُورَةٍ أُخْرى» . قَالَ: فَقُلْتُ لَهُ: يَا أَبَا جَعْفَرٍ، فِي أَيِّ صُورَةٍ يَرْجِعُ؟ قَالَ : «فِي صُورَةِ رَجُلٍ شَاحِبٍ مُتَغَيِّرٍ يُبْصِرُهُ أَهْلُ الْجَمْعِ، فَيَأْتِي الرَّجُلَ مِنْ شِيعَتِنَا _ الَّذِي كَانَ يَعْرِفُهُ وَ يُجَادِلُ بِهِ أَهْلَ الْخِلَافِ _ فَيَقُومُ بَيْنَ يَدَيْهِ، فَيَقُولُ: مَا تَعْرِفُنِي؟ فَيَنْظُرُ إِلَيْهِ الرَّجُلُ، فَيَقُولُ: مَا أَعْرِفُكَ يَا عَبْدَ اللّهِ». قَالَ : «فَيَرْجِعُ فِي صُورَتِهِ الَّتِي كَانَتْ فِي الْخَلْقِ الْأَوَّلِ، وَ يَقُولُ: مَا تَعْرِفُنِي؟ فَيَقُولُ: نَعَمْ، فَيَقُولُ الْقُرْآنُ: أَنَا الَّذِي أَسْهَرْتُ لَيْلَكَ، وَ أَنْصَبْتُ عَيْشَكَ، سَمِعْتَ الْأَذى، وَ رُجِمْتَ بِالْقَوْلِ فِيَّ، أَلَا وَ إِنَّ كُلَّ تَاجِرٍ قَدِ اسْتَوْفى تِجَارَتَهُ ، وَ أَنَا وَرَاءَكَ الْيَوْمَ». قَالَ : «فَيَنْطَلِقُ بِهِ إِلى رَبِّ الْعِزَّةِ _ تَبَارَكَ وَ تَعَالى _ فَيَقُولُ: يَا رَبِّ ، عَبْدُكَ، وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ قَدْ كَانَ نَصِباً بِي ، مُوَاظِباً عَلَيَّ، يُعَادى بِسَبَبِي، وَ يُحِبُّ فِيَّ وَ يُبْغِضُ . فَيَقُولُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: أَدْخِلُوا عَبْدِي جَنَّتِي، وَ اكْسُوهُ حُلَّةً مِنْ حُلَلِ الْجَنَّةَ، وَ تَوِّجُوهُ بِتَاجٍ، فَإِذَا فُعِلَ بِهِ ذلِكَ ، عُرِضَ عَلَى الْقُرْآنِ، فَيُقَالُ لَهُ: هَلْ رَضِيتَ بِمَا صُنِعَ بِوَلِيِّكَ؟ فَيَقُولُ: يَا رَبِّ، إِنِّي أَسْتَقِلُّ هذَا لَهُ، فَزِدْهُ مَزِيدَ الْخَيْرِ كُلِّهِ . فَيَقُولُ: وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي وَ عُلُوِّي وَ ارْتِفَاعِ مَكَانِي، لَأَنْحَلَنَّ لَهُ الْيَوْمَ خَمْسَةَ أَشْيَاءَ مَعَ الْمَزِيدِ لَهُ وَ لِمَنْ كَانَ بِمَنْزِلَتِهِ، أَلَا إِنَّهُمْ شَبَابٌ لَا يَهْرَمُونَ، وَ أَصِحَّاءُ لَا يَسْقُمُونَ، وَ أَغْنِيَاءُ لَا يَفْتَقِرُونَ، وَ فَرِحُونَ لَا يَحْزَنُونَ، وَ أَحْيَاءٌ لَا يَمُوتُونَ» ثُمَّ تَلَا هذِهِ الْايَةَ: «لا يَذُوقُونَ فِيهَا الْمَوْتَ إِلََّا الْمَوْتَةَ الْأُولى» . قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ يَا أَبَا جَعْفَرٍ، وَ هَلْ يَتَكَلَّمُ الْقُرْآنُ؟ فَتَبَسَّمَ، ثُمَّ قَالَ : «رَحِمَ اللّهُ الضُّعَفَاءَ مِنْ شِيعَتِنَا؛ إِنَّهُمْ أَهْلُ تَسْلِيمٍ» ثُمَّ قَالَ : «نَعَمْ، يَا سَعْدُ، وَ الصَّلَاةُ تَتَكَلَّمُ، وَ لَهَا صُورَةٌ وَ خَلْقٌ، تَأْمُرُ وَ تَنْهى». قَالَ سَعْدٌ: فَتَغَيَّرَ لِذلِكَ لَوْنِي، وَ قُلْتُ: هذَا شَيْءٌ لَا أَسْتَطِيعُ أَنَا أَتَكَلَّمُ بِهِ فِي النَّاسِ، فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام : «وَ هَلِ النَّاسُ إِلَا شِيعَتُنَا، فَمَنْ لَمْ يَعْرِفِ الصَّلَاةَ فَقَدْ أَنْكَرَ حَقَّنَا» . ثُمَّ قَالَ : «يَا سَعْدُ، أُسْمِعُكَ كَلَامَ الْقُرْآنِ؟» . قَالَ سَعْدٌ : فَقُلْتُ: بَلى صَلَّى اللّهُ عَلَيْكَ . فَقَالَ : « «إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ لَذِكْرُ اللّهِ أَكْبَرُ» فَالنَّهْيُ كَلَامٌ، وَ الْفَحْشَاءُ وَ الْمُنْكَرُ رِجَالٌ، وَ نَحْنُ ذِكْرُ اللّهِ، وَ نَحْنُ أَكْبَرُ».
.
ص: 597
بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ
[ 7 ]كتاب فضل قرآن (1)على بن محمد ، از على بن عبّاس ، از حسين بن عبد الرحمان ، از صفوان يا سفيان حريرى ، از پدرش ، از سعد خفّاف ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اى سعد! قرآن را بياموزيد؛زيرا كه قرآن در روز قيامت مى آيد ، در بهترين صورتى كه خلائق به سوى آن نظر كرده اند ، و مردمان صد و بيست هزار صف باشند ، هشتاد هزار صف از امّت محمد ، و چهل هزار صف از باقى امّتان . پس قرآن بر سر صف مسلمانان مى آيد ، در صورت مردى و سلام مى كند . پس مسلمانان به سوى آن بنگرند و مى گويند كه : لا اِلهَ اِلّا اللّهُ الْحَليمُ الْكَريمُ ؛ يعنى : «نيست خدايى ، مگر خداى بردبار صاحب كرم» . به درستى كه اين مرد از جمله مسلمانان است كه ما او را به نعت و صفتش مى شناسيم ، مگر آنكه او اجتهاد و كوششش در باب قرآن از ما سخت تر بوده است ، پس از اينجا و از اين راه ، به او عطا شده است از زيبايى و جمال و نور ، آنچه به ما عطا نشده است .بعد از آن ، از ايشان درمى گذرد ، تا مى آيد بر سر صف شهيدان . پس شهيدان به سوى آن مى نگرند و مى گويند كه : لا اِلهَ اِلّا اللّهُ الرَّبُّ الرَّحيمُ ؛ يعنى : «نيست خدايى ، مگر خداى پرورنده مهربان» . به درستى كه اين مرد از جمله شهيدان است كه ما او را به نشانه و صفتش مى شناسيم ، مگر آنكه او از شهيدان دريا است ، پس از اينجا و از اين راه ، به او عطا شده است از زيبايى و افزونى ، آنچه به ما عطا نشده است» . حضرت فرمود : «بعد از آن ، درمى گذرد ، تا مى آيد بر سر صف شهيدان دريا ، در صورت شهيدى؛ پس شهيدان دريا به سوى آن نظر مى كنند و تعجّب ايشان بسيار مى شود و مى گويند : به درستى كه اينك از جمله شهيدان دريا است كه ما او را به علامت و صفتش مى شناسيم ، مگر آنكه آن جزيره اى كه او در آن به شهادت رسيده ، هول و ترسش از جزيره اى كه ما در آن شهيد شده ايم بزرگ تر بوده ، پس از اينجا و از اين راه ، به او عطا شده از زيبايى و جمال و نور ، آنچه به ما عطا نشده است . بعد از آن ، در مى گذرد ، تا به نزد صف پيغمبران و رسولان مى آيد ، در صورت پيغمبرى مرسل؛ پس پيغمبران و رسولان به سوى آن نظر مى كنند و تعجّب ايشان از براى آن سخت مى شود و مى گويند كه : لا اِلهَ اِلّا اللّهُ الْحَليمُ الْكَريمُ . به درستى كه اينك ، هر آينه پيغمبرى است مرسل كه ما او را به صفت و علامتش مى شناسيم ، مگر آنكه فضل بسيارى به او عطا شده است» .حضرت فرمود : «پس جمع مى شوند و به خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله مى آيند ، و از آن حضرت سؤال مى كنند و مى گويند كه : يا محمد! اينك ، كيست؟ به ايشان مى فرمايد كه : آيا او را نمى شناسيد؟ عرض مى كنند كه : ما او را نمى شناسيم ، امّا اينك ، از جمله كسانى است كه خداى عز و جل بر ايشان خشم نفرموده است . رسول خدا صلى الله عليه و آله مى فرمايد كه : اينك ، حجّت خدا است بر خلقش؛ پس سلام مى كند .بعد از آن ، درمى گذرد ، تا بر سر صف فرشتگان مى آيد ، در صورت فرشته اى مقرّب؛ پس فرشتگان به سوى آن نظر مى كنند ، و تعجّب ايشان سخت مى شود ، و آن بر ايشان بزرگ مى گردد ، به جهت آنچه از فضلش ديده اند ، و مى گويند : پروردگار ما ، بلند و برتر است ، و پاك و پاكيزه از همه نقائص . به درستى كه اين بنده از جمله فرشتگان است كه ما او را به صفت و علامتش مى شناسيم ، مگر آنكه او از همه فرشتگان به سوى خداى عز و جل نزديك تر است از روى مقام و منزلت ، پس از اينجا و از اين راه ، به او در پوشانيده شده است از نور و جمال ، آنچه به ما درپوشانيده نشده .بعد از آن ، درمى گذرد ، تا به سوى حضرت ربّ العزّة _ تبارك و تعالى _ منتهى مى شود . پس در زير عرش ، بر رو در مى افتد و به سجده مى رود . خداى _ تبارك و تعالى _ او را ندا مى فرمايد كه : اى حجّت من در زمين ، و سخن راست ، و راستگوى گوياى من! سر خويش را بردار ، و سؤال كن تا عطا شوى ، و شفاعت كن تا شفاعتت قبول شود . پس سر خود را برمى دارد ، و خداى _ تبارك و تعالى _ مى فرمايد كه : بندگان مرا چگونه ديدى؟ پس قرآن عرض مى كند كه : اى پروردگار من! از جمله ايشان كسى است كه مرا نگاهدارى كرد و محافظت نمود بر من ، و چيزى را ضايع ننمود ، و از جمله ايشان كسى است كه مرا ضايع ساخت ، و به حقّ من استخفاف كرد و آن را سبك شمرد ، و مرا تكذيب نمود ، و من حجّت توام بر همه خلق تو .بعد از آن ، خداى _ تبارك و تعالى _ مى فرمايد كه : به عزّت و جلال و بلندى مكان خويش سوگند ياد مى كنم ، كه امروز در باب تو ثوابى دهم ، كه از همه ثواب ها نيكوتر باشد ، و امروز در باب تو عقابى كنم ، كه از همه عقاب ها دردناك تر باشد» .حضرت فرمود كه : «پس قرآن سر خويش را برمى دارد (يا برمى گرداند) ، در صورت ديگرى» . سعد مى گويد كه : به آن حضرت عرض كردم كه : يا اباجعفر! در چه صورت برمى گردد؟ فرمود كه : «برمى گردد ، در صورت مردى جوان متغيّر ، كه همه اهل محشر از او بترسند و او را نشناسند . بعد از آن ، مى آيد در نزد مردى از شيعيان ما كه آن را مى شناخته ، و به آن با اهل خلاف مجادله و گفتگو مى كرده ، پس در پيش روى او مى ايستد و مى گويد كه : مرا نمى شناسى؟ پس آن مرد به سوى آن نظر مى كند و مى گويد كه : آرى . پس قرآن مى گويد كه : منم آنكه شبْ تو را بيدار ساختم (يعنى تو را در شب بيدار گردانيدم ، كه به جهت خواندن من يا عبادت ، بيدار خوابى كشيدى) ، و زندگانى تو را رنجانيدم (كه در آن رنج و زحمت و تعب و مشقّت بود) ، و در باب من رنج را شنيدى (يعنى سخنانى كه موجب رنجش خاطر تو بود) ، و دشنام داده شدى به گفتار در من (يا انداخته شدى در باب من ، كه به پندار و اختراع خويش ، در حقّ تو ، به جهت من سخنان بد گفتند) . بدان و آگاه باش! كه هر تجارت كننده اى تجارت خويش را تمام فرا گرفته و نفع آن را دريافته ، و من امروز در پس توام» . (2) حضرت فرمود كه : «پس او را مى برد به نزد حضرت ربّ العزّت _ تبارك و تعالى _ و عرض مى كند كه : اى پروردگار من! اينك بنده تو است ، و تو داناترى به او . به حقيقت كه در باب من تعب كشنده بود ، و بر خواندن من مواظبت و مداومت مى نمود ، و به سبب من دشمنى مى كرد ، و در باب من دوستى و دشمنى را به جا مى آورد . پس خداى عز و جل مى فرمايد كه : بنده مرا در بهشت من درآوريد ، و او را حلّه اى از حلّه هاى بهشت بپوشانيد ، و تاجى بر سر او بگذاريد؛ پس چون با او چنين كنند ، او را به قرآن بنمايند ، و به آن گفته شود كه : آيا خشنود شدى به آنچه با دوست تو شد؟ عرض مى كند كه : اى پروردگار من! به درستى كه من اين را از برايش كم مى شمارم ، پس از برايش زيادتى همه خوبى ها را زياد كن . پس خداى عز و جلمى فرمايد كه : به عزّت و جلال و برترى و ارتفاع مكان خودم سوگند ياد مى كنم ، كه امروز او را پنج چيز عطا كنم ، با زيادتى از براى او ، و از براى هر كه به منزله او باشد . بدان و آگاه باش! كه ايشان جوانانى چندند كه پير نمى شوند ، و تندرستانى كه بيمار نمى شوند ، و بى نيازانى كه فقير و محتاج نمى شوند ، و شادانى كه غمناك نمى شوند ، و زندگانى كه نمى ميرند» . پس حضرت اين آيه را تلاوت فرمود كه : «لا يَذُوقُونَ فيهَا الْمَوْتَ اِلَّا المَوْتَةَ الْاُوْلى» (3) ؛ يعنى : «نمى چشند در بهشت مرگ را ، مگر مرگ اوّل» (4) .سعد مى گويد كه : عرض كردم : يا ابا جعفر! فداى تو گردم! آيا قرآن سخن مى گويد؟ حضرت تبسّم فرمود و فرمود كه : «خدا ضعيفان از شيعيان ما را رحم كند ، كه ايشان اهل تسليم اند كه آنچه از ما مى شنوند ، تسليم مى كنند و اذعان مى نمايند» . بعد از آن ، فرمود كه : «آرى ، اى سعد! و نماز نيز سخن مى گويد ، و آن را صورت و خلقتى است ، امر مى كند و نهى مى نمايد» .سعد مى گويد كه : رنگ من به جهت اين سخن متغيّر شد ، و عرض كردم كه : اينك چيزى است كه نمى توانم به آن در ميان مردمان سخن كنم . پس حضرت امام محمد باقر عليه السلام فرمود كه : «آيا مردمانى هستند غير از شيعيان ما . پس هر كه نماز را نشناسد ، حقّ ما را انكار كرده است» . بعد از آن ، فرمود كه : «اى سعد! آيا مى خواهى كه سخن قرآن را به تو بشنوانم؟» سعد مى گويد كه : عرض كردم : بلى ، خدا بر تو صلوات فرستد! فرمود كه : « «اِنَّ الصَّلوةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشآءِ وَالْمُنْكَرِ» (5) ؛ يعنى : «به درستى كه نماز باز مى دارد از كارى كه نزد عقلا قبيح است ، و از عملى كه شرعا منتهى عنه است» . و هر آينه ياد خدا بزرگ تر است» . و حضرت فرمود كه : «پس نهى ، سخن گفتن است ، و فحشا و منكر ، مردانى چندند ، و ماييم ذكر خدا ، و ما بزرگ تريم» .
.
ص: 598
. .
ص: 599
. .
ص: 600
. .
ص: 601
. .
ص: 602
. .
ص: 603
. .
ص: 604
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ، عَنْ آبَائِهِ عليهم السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَيُّهَا النَّاسُ، إِنَّكُمْ فِي دَارِ هُدْنَةٍ، وَ أَنْتُمْ عَلى ظَهْرِ سَفَرٍ، وَ السَّيْرُ بِكُمْ سَرِيعٌ، وَ قَدْ رَأَيْتُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهَارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ يُبْلِيَانِ كُلَّ جَدِيدٍ، وَ يُقَرِّبَانِ كُلَّ بَعِيدٍ، وَ يَأْتِيَانِ بِكُلِّ مَوْعُودٍ؛ فَأَعِدُّوا الْجَهَازَ لِبُعْدِ الْمَجَازِ». قَالَ :«فَقَامَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ، فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللّهِ، وَ مَا دَارُ الْهُدْنَةِ؟ قَالَ: دَارُ بَلَاغٍ وَ انْقِطَاعٍ؛ فَإِذَا الْتَبَسَتْ عَلَيْكُمُ الْفِتَنُ كَقِطَعِ اللَّيْلِ الْمُظْلِمِ، فَعَلَيْكُمْ بِالْقُرْآنِ؛ فَإِنَّهُ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ، وَ مَاحِلٌ مُصَدَّقٌ؛ وَ مَنْ جَعَلَهُ أَمَامَهُ قَادَهُ إِلَى الْجَنَّةِ ، وَ مَنْ جَعَلَهُ خَلْفَهُ سَاقَهُ إِلَى النَّارِ، وَ هُوَ الدَّلِيلُ يَدُلُّ عَلى خَيْرِ سَبِيلٍ ، وَ هُوَ كِتَابٌ فِيهِ تَفْصِيلٌ وَ بَيَانٌ وَ تَحْصِيلٌ، وَ هُوَ الْفَصْلُ لَيْسَ بِالْهَزْلِ، وَ لَهُ ظَهْرٌ وَ بَطْنٌ، فَظَاهِرُهُ حُكْمٌ، وَ بَاطِنُهُ عِلْمٌ، ظَاهِرُهُ أَنِيقٌ، وَ بَاطِنُهُ عَمِيقٌ، لَهُ نُجُومٌ، وَ عَلى نُجُومِهِ نُجُومٌ، لَا تُحْصى عَجَائِبُهُ، وَ لَا تُبْلى غَرَائِبُهُ، فِيهِ مَصَابِيحُ الْهُدى، وَ مَنَارُ الْحِكْمَةِ، وَ دَلِيلٌ عَلَى الْمَعْرِفَةِ لِمَنْ عَرَفَ الصِّفَةَ، فَلْيَجْلُ جَالٍ بَصَرَهُ، وَ لْيُبْلِغِ الصِّفَةَ نَظَرَهُ؛ يَنْجُ مِنْ عَطَبٍ، وَ يَتَخَلَّصْ مِنْ نَشَبٍ؛ فَإِنَّ التَّفَكُّرَ حَيَاةُ قَلْبِ الْبَصِيرِ، كَمَا يَمْشِي الْمُسْتَنِيرُ فِي الظُّلُمَاتِ بِالنُّورِ، فَعَلَيْكُمْ بِحُسْنِ التَّخَلُّصِ وَ قِلَّةِ التَّرَبُّصِ».
.
ص: 605
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام ، از پدرانش عليهماالسلامروايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : اى مردمان! به درستى كه شما در دار هدنه (يعنى خانه صلح و آشتى) قرار داريد ، و شما بر جناح[=بال ]سفريد ، و رفتن با شما شتاب مى كند و شما را زود مى برد ، و شب و روز را كه ديده ايد و آفتاب و ماه كه هر نويى را كهنه مى كنند ، و هر دورى را نزديك مى سازند ، و هر وعده شده را مى آورند . پس جهاز و كار و كارسازى را آماه سازيد از براى دورى گذر و گذرگاه» .حضرت فرمود كه : «پس مقداد بن اسود برخاست و عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! دار هدنه چيست؟ فرمود : خانه بلاغ و انقطاع (1) . و چون فتنه ها بر شما مشتبه شود مانند پاره هاى شب تار ، پس بر شما باد به قرآن؛زيرا كه آن شفاعت كننده اى است كه شفاعتش قبول مى شود ، و غمّازى است كه تصديق كرده مى شود (2) ، هر كه آن را در پيش روى خود قرار دهد كه آن را پيروى كند ، او را به سوى بهشت كشاند ، و هر كه آن را در پشت سر خود قرار دهد ، او را به سوى آتش دوزخ براند ، و آن راهنمايى است كه بر بهترين راه ها دلالت مى كند ، و آن كتابى است كه تفصيل و بيان هر چيز در آن است ، و آن سخنى است جداكننده ميان حق و باطل ، و سخريّه و افسانه نيست ، و آن را ظاهرى و باطنى هست . پس ظاهرش احكام الهى است ، و باطنش علوم نامتناهى ، ظاهرش انيق و خوش آينده ، و باطنش عميق و گودى دارنده است . آن را نجوم و ستارگانى چندند كه بر احكام الهى دليل اند ، و بر آن نجوم ، نجوم ديگرند كه مردم را به آن احكام مى رسانند (3) ؛ عجائب آن احصا نمى شود ، و غرائب آن كهنه نمى گردد ، در آن چراغ هاى هدايت است ، و منار و چراغ خانه هاى حكمت ، و دليل است بر معرفت يا مغفرت (4) . هر كه صفت را شناخت (يعنى صفت تعرُّف و كيفيت استنباط) بايد كه ديده خود را به جولان درآورد ، و بايد كه نظرش به صفت برسد ، تا از هلاكت نجات يابد و از ورطه هاى ضلالت خلاص گردد؛ زيرا كه تفكّر كردن موجب زندگى دل بينا است ، چنان كه طالب نور در تاريكى ها به روشنى مى رود . پس بر شما باد به نيكى تخلّص ، كه خود را نيكو خلاص كنيد ، و كمى تربّص ، كه خود را در فتنه ها نگذاريد و انتظار نكشيد» .
.
ص: 606
عَلِيٌّ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ، عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّ الْعَزِيزَ الْجَبَّارَ أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ كِتَابَهُ ، وَ هُوَ الصَّادِقُ الْبَارُّ، فِيهِ خَبَرُكُمْ، وَ خَبَرُ مَنْ قَبْلَكُمْ، وَ خَبَرُ مَنْ بَعْدَكُمْ، وَ خَبَرُ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ، وَ لَوْ أَتَاكُمْ مَنْ يُخْبِرُكُمْ عَنْ ذلِكَ لَتَعَجَّبْتُمْ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي الْجَارُودِ، قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَنَا أَوَّلُ وَافِدٍ عَلَى الْعَزِيزِ الْجَبَّارِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ، وَ كِتَابُهُ وَ أَهْلُ بَيْتِي، ثُمَّ أُمَّتِي، ثُمَّ أَسْأَ لُهُمْ: مَا فَعَلْتُمْ بِكِتَابِ اللّهِ وَ بِأَهْلِ بَيْتِي؟».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيى، عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَيْدٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ فِيهِ مَنَارُ الْهُدى ، وَ مَصَابِيحُ الدُّجى، فَلْيَجْلُ جَالٍ بَصَرَهُ، وَ يَفْتَحْ لِلضِّيَاءِ نَظَرَهُ، فَإِنَّ التَّفَكُّرَ حَيَاةُ قَلْبِ الْبَصِيرِ، كَمَا يَمْشِي الْمُسْتَنِيرُ فِي الظُّلُمَاتِ بِالنُّورِ».
.
ص: 607
على ، از پدرش ، از عبد اللّه بن مغيره ، از سماعة بن مهران روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«به درستى كه خداوند عزيز جبّار كتاب خود را بر شما فرو فرستاده ، و آن راستگويى است نيكوكار ، و در آن است خبر شما ، و خبر هر كه پيش از شما بوده ، و خبر هر كه بعد از شما خواهد بود ، و خبر آسمان و خَبر زمين ، و اگر بيايد در نزد شما آنكه شما را از آن خبر دهد ، هر آينه تعجّب خواهيد كرد» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از ابو الجارود روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود كه :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : من و كتاب خدا و اهل بيت و عترت من ، اوّل كسى هستيم كه بر خداوند عزيز جبّار وارد مى شويم در روز قيامت . بعد از آن ، امّت من . پس از ايشان سؤال خواهم كرد كه : با كتاب خدا و با اهل بيت من چه كرديد؟» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از طلحة بن زيد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه اين قرآن ، در آن است چراغ خانه هدايت ، و چراغ ها كه تاريكى را مى برد . پس بايد كه جولان دهنده نظر خود را به جولان درآورد ، و ديده اش را به جهت روشنى بگشايد؛ زيرا كه تفكّر كردن موجب زندگى دل بينا است ، چنان كه طالب نور در تاريكى ها به [وسيله ]روشنى مى رود» .
.
ص: 608
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«كَانَ فِي وَصِيَّةِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام أَصْحَابَهُ : اعْلَمُوا أَنَّ الْقُرْآنَ هُدَى النَّهَارِ، وَ نُورُ اللَّيْلِ الْمُظْلِمِ عَلى مَا كَانَ مِنْ جَهْدٍ وَ فَاقَةٍ».
عَلِيٌّ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ، عَنْ آبَائِهِ عليهم السلام ، قَالَ:«شَكَا رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله وَجَعاً فِي صَدْرِهِ، فَقَالَ صلى الله عليه و آله : اسْتَشْفِ بِالْقُرْآنِ؛ فَإِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَقُولُ: «وَ شِفاءٌ لِما فِى الصُّدُورِ» ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنِ الْخَشَّابِ رَفَعَهُ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«لَا وَ اللّهِ، لَا يَرْجِعُ الْأَمْرُ وَ الْخِلَافَةُ إِلى آلِ أَبِي بَكْرٍ وَ عُمَرَ أَبَداً، وَ لَا إِلى بَنِي أُمَيَّةَ أَبَداً، وَ لَا فِي وُلْدِ طَلْحَةَ وَ الزُّبَيْرِ أَبَداً؛ وَ ذلِكَ أَنَّهُمْ نَبَذُوا الْقُرْآنَ، وَ أَبْطَلُوا السُّنَنَ، وَ عَطَّلُوا الْأَحْكَامَ، وَ قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الْقُرْآنُ هُدًى مِنَ الضَّلَالَةِ ، وَ تِبْيَانٌ مِنَ الْعَمى ، وَ اسْتِقَالَةٌ مِنَ الْعَثْرَةِ، وَ نُورٌ مِنَ الظُّلْمَةِ، وَ ضِيَاءٌ مِنَ الْأَحْدَاثِ، وَ عِصْمَةٌ مِنَ الْهَلَكَةِ ، وَ رُشْدٌ مِنَ الْغَوَايَةِ، وَ بَيَانٌ مِنَ الْفِتَنِ، وَ بَلَاغٌ مِنَ الدُّنْيَا إِلَى الْاخِرَةِ، وَ فِيهِ كَمَالُ دِينِكُمْ، وَ مَا عَدَلَ أَحَدٌ عَنِ الْقُرْآنِ إِلَا إِلَى النَّارِ».
حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ وُهَيْبِ بْنِ حَفْصٍ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«إِنَّ الْقُرْآنَ زَاجِرٌ وَ آمِرٌ، يَأْمُرُ بِالْجَنَّةِ، وَ يَزْجُرُ عَنِ النَّارِ».
.
ص: 609
على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از ابو جميله روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«در وصيّت اميرالمؤمنين عليه السلام به اصحاب خود اين بود كه : بدانيد كه در قرآن هدايت است در روز ، و نور است در شب تار ، با آنچه بوده از زحمت و پريشانى» .
على ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام ، از پدرانش عليهماالسلامروايت كرده است كه فرمود :«مردى به خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله شكايت نمود از دردى كه در سينه او بود . آن حضرت صلى الله عليه و آله فرمود كه : طلب شفا كن به قرآن و خواندن آن؛زيرا كه خداى عز و جلمى فرمايد كه : «وَشِفآءُ لِما فِى الصُّدُورِ» (1) .
ابو على اشعرى ، از بعضى از اصحاب خويش ، از خشّاب روايت كرده كه آن را مرفوع ساخته ، گفت كه : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«نه ، به خدا سوگند كه امر امامت و خلافت هرگز به سوى اولاد ابوبكر و عمر برنمى گردد ، و نه به سوى بنى اميّه ، و نه در فرزندان طلحه و زبير . و علّت اين ، آن است كه ايشان قرآن را انداختند ، و سنّت ها را باطل ساختند ، و احكام الهى را معطّل گذاشتند . و رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : قرآن عين هدايت است از ضلالت ، و بيان است از كورى جهالت ، و اقاله خواستن (يا دست گير) است از لغزش ، و نور است از تاريكى ، و روشنى است از تازه ها كه بدعت ها را ظاهر مى سازد ، و نگاه دارنده است از هلاكت ، و راهنما است از غوايت ، و بيان است از فتنه ها ، و رساننده است از دنيا به سوى آخرت ، و كمال دين شما در آن است ، و هيچ كس از قرآن عدول نكرد ، مگر به سوى آتش دوزخ» .
حميد بن زياد ، از حسن بن محمد ، از وهيب بن حفص ، از ابو بصير روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه قرآن زجركننده و امر فرماينده است؛ امر مى فرمايد به بهشت و چيزى كه موجب دخول در آن باشد ، و زجر و منع مى كند از آتش و آنچه باعث رفتن در آن باشد» .
.
ص: 610
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِيِّ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ، عَنْ سَعْدٍ الْاءِسْكَافِ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله :«أُعْطِيتُ السُّوَرَ الطِّوَالَ مَكَانَ التَّوْرَاةِ، وَ أُعْطِيتُ الْمِئِينَ مَكَانَ الْاءِنْجِيلِ، وَ أُعْطِيتُ الْمَثَانِيَ مَكَانَ الزَّبُورِ، وَ فُضِّلْتُ بِالْمُفَصَّلِ ثَمَانٌ وَ سِتُّونَ سُورَةً، وَ هُوَ مُهَيْمِنٌ عَلى سَائِرِ الْكُتُبِ، فالتَّوْرَاةُ لِمُوسى، وَ الْاءِنْجِيلُ لِعِيسى، وَ الزَّبُورُ لِدَاوُدَ عليهم السلام » .
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ، عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ : «يَجِيءُ الْقُرْآنُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِي أَحْسَنِ مَنْظُورٍ إِلَيْهِ صُورَةً، فَيَمُرُّ بِالْمُسْلِمِينَ، فَيَقُولُونَ: هذَا رَجُلٌ مِنَّا ، فَيُجَاوِزُهُمْ إِلَى النَّبِيِّينَ، فَيَقُولُونَ: هُوَ مِنَّا، فَيُجَاوِزُهُمْ إِلَى الْمَلَائِكَةِ الْمُقَرَّبِينَ، فَيَقُولُونَ: هُوَ مِنَّا ، حَتّى يَنْتَهِيَ إِلى رَبِّ الْعِزَّةِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فَيَقُولُ: يَا رَبِّ، فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ أَظْمَأْتُ هَوَاجِرَهُ، وَ أَسْهَرْتُ لَيْلَهُ فِي دَارِ الدُّنْيَا، وَ فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ لَمْ أُظْمِئْ هَوَاجِرَهُ، وَ لَمْ أُسْهِرْ لَيْلَهُ، فَيَقُولُ وَ رُجِمْتَ بِالْقَوْلِ فِيَّ، أَلَا وَ إِنَّ كُلَّ تَاجِرٍ قَدِ اسْتَوْفى تِجَارَتَهُ ، وَ أَنَا وَرَاءَكَ الْيَوْمَ». وَ تَعَالى : أَدْخِلْهُمُ الْجَنَّةَ عَلى مَنَازِلِهِمْ، فَيَقُومُ فَيَتَّبِعُونَهُ ، فَيَقُولُ لِلْمُؤْمِنِ: اقْرَأْ وَ ارْقَهْ» قَالَ :«فَيَقْرَأُ وَ يَرْقى حَتّى يَبْلُغَ كُلُّ رَجُلٍ مِنْهُمْ مَنْزِلَتَهُ الَّتِي هِيَ لَهُ، فَيَنْزِلُهَا».
.
ص: 611
على بن ابراهيم ، از صالح بن سندى ، از جعفر بن بشير ، از سعد اسكاف روايت كرده است كه گفت : رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه :«سوره هاى طوال به جاى تورات به من عطا شده ، و مئين به جاى انجيل به من عطا شده ، و مثانى به جاى زبور به من عطا شده ، و تفضيل داده شده ام به مفصّل ، و آن شصت و هشت سوره است ، و قرآن شاهد و دليل است بر ساير كتاب هاى آسمانى . پس تورات از براى موسى ، و انجيل از براى عيسى ، و زبور از براى داود عليهماالسلاماست» (1) .
ابو على اشعرى ، از محمد بن سالم ، از احمد بن نضر ، از عمرو بن شمر ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«قرآن در روز قيامت مى آيد ، در نيكوترين صورتى كه به سوى آن نظر شده باشد . پس به مسلمانان مى گذرد ، و ايشان مى گويند كه : اينك ، مردى است از ما . بعد از آن ، از ايشان درمى گذرد و مى رود به جانب پيغمبران . پس مى گويند كه : او از ما است . بعد از آن ، از ايشان درمى گذرد و مى رود به سوى فرشتگان مقرّب ، و ايشان مى گويند كه : او از ما است ، تا آنكه منتهى مى شود به سوى حضرت ربّ العزّت ، و عرض مى كند كه : اى پروردگار من! فلان ، پسر فلان ، ساعت هاى بسيار گرم ، او را تشنه گردانيدم ، و شبش را بيدار كردم (يعنى در روزهاى گرم او را روزه دار گردانيدم ، و در شب ها او را بيدار ساختم) در دار دنيا ، و فلان ، پسر فلان ، ساعت هاى بسيار گرم ، او را تشنه نساختم ، و شبش را بيدار نكردم (يعنى به سبب من روزها را روزه نگرفت ، و در شب ها برنخاست) . پس خداى _ تبارك و تعالى _ مى فرمايد كه : ايشان را در بهشت داخل گردان ، بر اندازه منزل هاى ايشان پس قرآن برمى خيزد و روان مى شود ، و [ايشان] در پى او مى روند . بعد از آن ، به مؤمن مى گويد كه : بخوان و بالا رو» .و حضرت فرمود : «پس مى خواند و بالا مى رود ، تا آنكه هر مردى از ايشان ، به منزل خويش كه به او اختصاص دارد ، مى رسد ، و در آن فرود مى آيد» .
.
ص: 612
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ؛ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ، عَنْ يُونُسَ بْنِ عَمَّارٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّ الدَّوَاوِينَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ثَلَاثَةٌ: دِيوَانٌ فِيهِ النِّعَمُ، وَ دِيوَانٌ فِيهِ الْحَسَنَاتُ، وَ دِيوَانٌ فِيهِ السَّيِّئَاتُ، فَيُقَابَلُ بَيْنَ دِيوَانِ النِّعَمِ وَ دِيوَانِ الْحَسَنَاتِ، فَتَسْتَغْرِقُ النِّعَمُ عَامَّةَ الْحَسَنَاتِ، وَ يَبْقى دِيوَانُ السَّيِّئَاتِ، فَيُدْعى بِابْنِ آدَمَ الْمُؤْمِنِ لِلْحِسَابِ، فَيَتَقَدَّمُ الْقُرْآنُ أَمَامَهُ فِي أَحْسَنِ صُورَةٍ، فَيَقُولُ: يَا رَبِّ، أَنَا الْقُرْآنُ، وَ هذَا عَبْدُكَ الْمُؤْمِنُ قَدْ كَانَ يُتْعِبُ نَفْسَهُ بِتِلَاوَتِي، وَ يُطِيلُ لَيْلَهُ بِتَرْتِيلِي، وَ تَفِيضُ عَيْنَاهُ إِذَا تَهَجَّدَ؛ فَأَرْضِهِ كَمَا أَرْضَانِي». قَالَ : «فَيَقُولُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ: عَبْدِيَ، ابْسُطْ يَمِينَكَ، فَيَمْلَؤُهَا مِنْ رِضْوَانِ اللّهِ الْعَزِيزِ الْجَبَّارِ، وَ يَمْلَأُ شِمَالَهُ مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ، ثُمَّ يُقَالُ: هذِهِ الْجَنَّةُ مُبَاحَةٌ لَكَ، فَاقْرَأْ وَ اصْعَدْ، فَإِذَا قَرَأَ آيَةً صَعِدَ دَرَجَةً».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ وَ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِيِّ جَمِيعاً، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ، عَنْ سُفْيَانَ بْنِ عُيَيْنَةَ، عَنِ الزُّهْرِيِّ، قَالَ: قَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام :«لَوْ مَاتَ مَنْ بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ، لَمَا اسْتَوْحَشْتُ بَعْدَ أَنْ يَكُونَ الْقُرْآنُ مَعِي» وَ كَانَ عليه السلام إِذَا قَرَأَ «مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» يُكَرِّرُهَا حَتّى كَادَ أَنْ يَمُوتَ.
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ غَالِبٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِذَا جَمَعَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ الْأَوَّلِينَ وَ الْاخِرِينَ إِذَا هُمْ بِشَخْصٍ قَدْ أَقْبَلَ ، لَمْ يُرَ قَطُّ أَحْسَنُ صُورَةً مِنْهُ، فَإِذَا نَظَرَ إِلَيْهِ الْمُؤْمِنُونَ _ وَ هُوَ الْقُرْآنُ _ قَالُوا: هذَا مِنَّا، هذَا أَحْسَنُ شَيْءٍ رَأَيْنَا، فَإِذَا انْتَهى إِلَيْهِمْ جَازَهُمْ. ثُمَّ يَنْظُرُ إِلَيْهِ الشُّهَدَاءُ ، حَتّى إِذَا انْتَهى إِلى آخِرِهِمْ جَازَهُمْ، فَيَقُولُونَ: هذَا الْقُرْآنُ، فَيَجُوزُهُمْ كُلَّهُمْ حَتّى إِذَا انْتَهى إِلَى الْمُرْسَلِينَ، فَيَقُولُونَ: هذَا الْقُرْآنُ، فَيَجُوزُهُمْ حَتّى يَنْتَهِيَ إِلَى الْمَلَائِكَةِ ، فَيَقُولُونَ: هذَا الْقُرْآنُ، فَيَجُوزُهُمْ، ثُمَّ يَنْتَهِي حَتّى يَقِفَ عَنْ يَمِينِ الْعَرْشِ، فَيَقُولُ الْجَبَّارُ: وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي وَ ارْتِفَاعِ مَكَانِي، لَأُكْرِمَنَّ الْيَوْمَ مَنْ أَكْرَمَكَ، وَ لَأُهِينَنَّ مَنْ أَهَانَكَ».
.
ص: 613
على بن ابراهيم روايت كرده ، از پدرش و چند نفر از اصحاب ما ، از احمد بن محمد و سهل بن زياد ، هر دو ، از ابن محبوب ، از مالك بن عطيّه ، از يونس بن عمّار كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«به درستى كه ديوان ها و نامه هاى اعمال در روز قيامت سه ديوان است : يكى ديوانى كه نعمت ها در آن است ، و دويم ديوانى كه حسنات در آن است ، و سيم ديوانى كه سيّئات در آن است . پس در ميان ديوان نعمت ها و ديوان حسنات ، مقابله و برابرى مى شود ، و نعمت ها همه حسنات را فرا مى گيرد ، و ديوان گناهان باقى مى ماند . پس فرزند آدم را از براى حساب مى طلبند ، كه قرآن مى آيد در نيكوترين صورت ها ، و در پيش روى آن مؤمن روان مى شود و مى گويد كه : اى پروردگار من! منم قرآن ، و اينك ، بنده مؤمن تو است كه خود را به تلاوت من در رنج و تعب مى انداخت ، و در شب خويش به ترتيل من طول مى داد ، و چون تهجّد مى كرد ، از چشم هايش آب مى ريخت . پس او را راضى كن ، چنان كه او مرا راضى كرده است» .حضرت فرمود : «پس خداوند عزيز جبّار مى فرمايد كه : اى بنده من! دست راست خود را بگشا . پس آن را از رضا و خشنودى خداوند عزيز جبّار پر مى كند ، و دست چپش را از رحمت خدا پر مى كند . بعد از آن ، به او گفته مى شود كه : اينك ، بهشت است كه مباح شده است از براى تو . پس قرآن بخوان و بالا رو ، و چون يك آيه را بخواند ، يك درجه بالا رود» .
على بن ابراهيم ، از پدرش و على بن محمد قاسانى ، هر دو ، از قاسم بن محمد ، از سليمان بن داود ، از سفيان بن عيينه ، از زهرى روايت كرده اند كه گفت : حضرت على بن الحسين عليهماالسلام فرمود كه :«اگر هر كه در ميان مشرق و مغرب است بميرد ، وحشت به هم نرسانم ، بعد از آنكه قرآن با من باشد . و چون آن حضرت عليه السلام ، ملك يوم الدّين را مى خواند ، آن قدر آن را تكرار مى فرمود ، تا آنكه نزديك بود كه بميرد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابراهيم بن عبد الحميد ، از اسحاق بن غالب روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«چون خداى _ تعالى _ خلق اوّلين و آخرين را جمع كند ، ناگاه ايشان شخصى را ببينند ، رو آورده ، مى آيد ، كه هرگز خوش صورت ترى از او ديده نشده . پس چون مؤمنان به سوى آن نظر كنند ، و آن قرآن است ، مى گويند كه : اينك ، از ما است ، و اين از هر چيزى كه ما ديده ايم ، نيكوتر است . و چون به سوى ايشان منتهى شود ، از ايشان درگذرد . بعد از آن ، شهيدان به سوى آن نظر مى كنند ، تا آنكه چون به آخر ايشان رسد ، از ايشان تجاوز كند . پس مى گويند كه : اين قرآن است ، و از ايشان تجاوز مى كند ، تا آنكه به سوى فرشتگان منتهى مى شود . پس مى گويند كه : اين قرآن است ، و از ايشان تجاوز مى كند . بعد از آن ، منتهى مى شود ، تا آنكه در جانب راست عرش مى ايستد . پس خداوند جبّار مى فرمايد كه : به عزّت و جلال و بلندى مكان خودم سوگند ، كه امروز گرامى دارم ، هر كه تو را گرامى داشته ، و خوار كنم ، هر كه تو را خوار داشته» .
.
ص: 614
1 _ بَابُ فَضْلِ حَامِلِ الْقُرْآنِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِي الْحُسَيْنِ الْفَارِسِيِّ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْجَعْفَرِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ أَهْلَ الْقُرْآنِ فِي أَعْلى دَرَجَةٍ مِنَ الْادَمِيِّينَ مَا خَلَا النَّبِيِّينَ وَ الْمُرْسَلِينَ؛ فَلَا تَسْتَضْعِفُوا أَهْلَ الْقُرْآنِ حُقُوقَهُمْ؛ فَإِنَّ لَهُمْ مِنَ اللّهِ الْعَزِيزِ الْجَبَّارِ لَمَكَاناً عَلِيّاً».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ صَالِحٍ، عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الْحَافِظُ لِلْقُرْآنِ الْعَامِلُ بِهِ ، مَعَ السَّفَرَةِ الْكِرَامِ الْبَرَرَةِ».
وَ بِإِسْنَادِهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : تَعَلَّمُوا الْقُرْآنَ؛ فَإِنَّهُ يَأْتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ صَاحِبَهُ فِي صُورَةِ شَابٍّ جَمِيلٍ شَاحِبِ اللَّوْنِ، فَيَقُولُ لَهُ : أَنَا الْقُرآنُ الَّذِي كُنْتُ أَسْهَرْتُ لَيْلَكَ، وَ أَظْمَأْتُ هَوَاجِرَكَ، وَ أَجْفَفْتُ رِيقَكَ، وَ أَسَلْتُ دَمْعَتَكَ، أَؤُولُ مَعَكَ حَيْثُمَا أُلْتَ، وَ كُلُّ تَاجِرٍ مِنْ وَرَاءِ تِجَارَتِهِ، وَ أَنَا الْيَوْمَ لَكَ مِنْ وَرَاءِ تِجَارَةِ كُلِّ تَاجِرٍ، وَ سَيَأْتِيكَ كَرَامَةٌ مِنَ اللّهِ عَزَّ وجلَّ، فَأَبْشِرْ، فَيُؤْتى بِتَاجٍ، فَيُوضَعُ عَلى رَأْسِهِ، وَ يُعْطَى الْأَمَانَ بِيَمِينِهِ، وَ الْخُلْدَ فِي الْجِنَانِ بِيَسَارِهِ، وَ يُكْسى حُلَّتَيْنِ، ثُمَّ يُقَالُ لَهُ: اقْرَأْ وَ ارْقَهْ، فَكُلَّمَا قَرَأَ آيَةً صَعِدَ دَرَجَةً، وَ يُكْسى أَبَوَاهُ حُلَّتَيْنِ إِنْ كَانَا مُؤْمِنَيْنِ، ثُمَّ يُقَالُ لَهُمَا: هذَا لِمَا عَلَّمْتُمَاهُ الْقُرْآنَ».
.
ص: 615
1 . باب در بيان فضل حامل قرآن (1)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حسن بن ابى الحسين فارسى ، از سليمان بن جعفر جعفرى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى كه اهل قرآن در بلندترين درجه اى از آدميانند ، غير از پيغمبران و رسولان؛ پس اهل قرآن را ضعيف و حقير مشماريد ، و حقوق ايشان را سهل بدانيد؛ زيرا كه ايشان را نسبت به خداوند عزيز جبّار منزله و مكان بسيار بلندى هست» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد و سهل بن زياد ، هر دو ، از ابن محبوب ، از جميل بن صالح ، از فضيل بن يسار ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«حافظ قرآن كه به آن عمل مى كند ، با فرشتگانِ پيغام گذاران ، بزرگانِ نيكوكاران است» .
و به اسناد خويش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : قرآن را بياموزيد و ياد گيريد؛زيرا كه آن ، در روز قيامت به نزد صاحب و حامل خويش مى آيد ، در صورت جوان خوش روى شكسته رنگ[=پريده رنگ] . پس به او مى گويد كه : منم آن قرآنى كه شبْ تو را بيدار ساختم ، و روزهاى بسيار گرم ، تو را تشنه داشتم ، و آب دهان تو را خشك گردانيدم ، و آب ديده ات را روان نمودم (يعنى به سبب من در شب ها بيدار بودى ، و در روزها به سبب روزه ، خود را تشنه مى داشتى ، و به جهت بسيارى تلاوت من ، آب دهانت خشك مى شد ، و آب ديده ات جارى مى گرديد) ، و من با توام در هر جا كه مى روى ، و هر تجارت كننده اى از پى تجارت خود مى رود ، و من امروز از پس تجارت هر تاجر ، و به عوض تجارت ايشانم از براى تو ، و به زودى كرامت خداى عز و جل به تو خواهد رسيد . پس بشارت باد تو را . بعد از آن ، تاجى مى آورند و بر سرش مى گذارند ، و نامه امان از عذاب را به دست راستش ، و نامه مخلّد بودن در بهشت را به دست چپش مى دهند ، و دو حلّه بر او مى پوشانند . پس به او مى گويند كه : قرآن بخوان و بالا رو . پس در هر زمان كه آيه اى را مى خواند ، يك درجه بالا مى رود . و پدر و مادر او را دو حلّه مى پوشانند ، اگر مؤمن باشند ، و به ايشان مى گويند كه : اينك ، براى آن است كه قرآن را به او تعليم كرديد» .
.
ص: 616
ابْنُ مَحْبُوبٍ، عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ، عَنْ مِنْهَالٍ الْقَصَّابِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ _ وَ هُوَ شَابٌّ مُؤْمِنٌ _ اخْتَلَطَ الْقُرْآنُ بِلَحْمِهِ وَ دَمِهِ، وَ جَعَلَهُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مَعَ السَّفَرَةِ الْكِرَامِ الْبَرَرَةِ، وَ كَانَ الْقُرْآنُ حَجِيزاً عَنْهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ، يَقُولُ: يَا رَبِّ، إِنَّ كُلَّ عَامِلٍ قَدْ أَصَابَ أَجْرَ عَمَلِهِ غَيْرَ عَامِلِي، فَبَلِّغْ بِهِ أَكْرَمَ عَطَايَاكَ» . قَالَ : «فَيَكْسُوهُ اللّهُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ حُلَّتَيْنِ مِنْ حُلَلِ الْجَنَّةِ، وَ يُوضَعُ عَلى رَأْسِهِ تَاجُ الْكَرَامَةِ، ثُمَّ يُقَالُ لَهُ: هَلْ أَرْضَيْنَاكَ فِيهِ؟ فَيَقُولُ الْقُرْآنُ: يَا رَبِّ، قَدْ كُنْتُ أَرْغَبُ لَهُ فِيمَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هذَا، فَيُعْطَى الْأَمْنَ بِيَمِينِهِ، وَ الْخُلْدَ بِيَسَارِهِ، ثُمَّ يَدْخُلُ الْجَنَّةَ، فَيُقَالُ لَهُ: اقْرَأْ وَ اصْعَدْ دَرَجَةً، ثُمَّ يُقَالُ لَهُ: هَلْ بَلَغْنَا بِهِ وَ أَرْضَيْنَاكَ؟ فَيَقُولُ: نَعَمْ». قَالَ : «وَ مَنْ قَرَأَهُ كَثِيراً، وَ تَعَاهَدَهُ بِمَشَقَّةٍ مِنْ شِدَّةِ حِفْظِهِ، أَعْطَاهُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَجْرَ هذَا مَرَّتَيْنِ».
.
ص: 617
ابن محبوب ، از مالك بن عطيّه ، از منهال قصّاب ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه قرآن را بخواند و او جوانى باشد مؤمن ، قرآن با گوشت و خونش مخلوط شود ، و خداى عز و جل او را با فرشتگانِ پيغام گذاران ، بزرگانِ نيكوكاران قرار دهد ، و قرآن در روز قيامت هر بدى را از او دفع مى نمايد ، و در ميانه او و خدا وساطت مى كند ، و عرض مى كند كه : اى پروردگار من! به درستى كه هر عمل كننده اى به مزد عمل خويش رسيد ، غير از عامل من؛ پس او را به گرامى ترين عطاى خود برسان» .حضرت فرمود : «پس خداوند عزيز جبّار دو حلّه از حلّه هاى بهشت را بر او مى پوشاند ، و تاج كرامت را بر سرش مى گذارد ، و بعد از آن ، به قرآن گفته مى شود كه : آيا تو را در باب او خشنود گردانيدم؟ قرآن عرض مى كند كه : اى پروردگار من! من چنان بودم كه از برايش رغبت داشتم در آنچه از اين افضل و افزون تر باشد . بعد از آن ، نامه ايمنى به دست راستش ، و نامه مخلّد بودن در بهشت به دست چپش عطا مى شود . پس او را داخل بهشت مى كنند و به او مى گويند كه : قرآن بخوان و بالا رو . و بعد از آن ، به قرآن گفته مى شود كه : آيا او را رسانيديم به جايى كه تو رغبت داشتى ، و تو را خشنود ساختيم؟ عرض مى كند : آرى» .و فرمود كه : «هر كه قرآن را بسيار بخواند ، و آن را تعاهد و رعايت نمايد ، با مشقّت و زحمت از سختى حفظ آن ، خداى عز و جل دوباره مزد آن خواننده نوجوان را كه مذكور شد ، به او عطا فرمايد» .
.
ص: 618
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ عَبْدِ اللّهِ؛ وَ حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ، عَنِ الْخَشَّابِ جَمِيعاً، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يُوسُفَ، عَنْ مُعَاذِ بْنِ ثَابِتٍ، عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَيْعٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ أَحَقَّ النَّاسِ بِالتَّخَشُّعِ فِي السِّرِّ وَ الْعَلَانِيَةِ لَحَامِلُ الْقُرْآنِ، وَ إِنَّ أَحَقَّ النَّاسِ فِي السِّرِّ وَ الْعَلَانِيَةِ بِالصَّلَاةِ وَ الصَّوْمِ لَحَامِلُ الْقُرْآنِ، ثُمَّ نَادى بِأَعْلى صَوْتِهِ: يَا حَامِلَ الْقُرْآنِ، تَوَاضَعْ بِهِ؛ يَرْفَعْكَ اللّهُ، وَ لَا تَعَزَّزْ بِهِ؛ فَيُذِلَّكَ اللّهُ، يَا حَامِلَ الْقُرْآنِ، تَزَيَّنْ بِهِ لِلّهِ؛ يُزَيِّنْكَ اللّهُ بِهِ ، وَ لَا تَزَيَّنْ بِهِ لِلنَّاسِ؛ فَيَشِينَكَ اللّهُ بِهِ، مَنْ خَتَمَ الْقُرْآنَ فَكَأَنَّمَا أُدْرِجَتِ النُّبُوَّةُ بَيْنَ جَنْبَيْهِ، وَ لكِنَّهُ لَا يُوحى إِلَيْهِ، وَ مَنْ جَمَعَ الْقُرْآنَ فَنَوْلُهُ لَا يَجْهَلُ مَعَ مَنْ يَجْهَلُ عَلَيْهِ، وَ لَا يَغْضَبُ فِيمَنْ يَغْضَبُ عَلَيْهِ، وَ لَا يَحِدُّ فِيمَنْ يَحِدُّ، وَ لكِنَّهُ يَعْفُو وَ يَصْفَحُ وَ يَغْفِرُ وَ يَحْلُمُ لِتَعْظِيمِ الْقُرْآنِ، وَ مَنْ أُوتِيَ الْقُرْآنَ فَظَنَّ أَنَّ أَحَداً مِنَ النَّاسِ أُوتِيَ أَفْضَلَ مِمَّا أُوتِيَ، فَقَدْ عَظَّمَ مَا حَقَّرَ اللّهُ، وَ حَقَّرَ مَا عَظَّمَ اللّهُ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ عَبْدِ اللّهِ، عَنْ عُبَيْسِ بْنِ هِشَامٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا صَالِحٌ الْقَمَّاطُ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«النَّاسُ أَرْبَعَةٌ» فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، وَ مَا هُمْ؟ فَقَالَ : «رَجُلٌ أُوتِيَ الْاءِيمَانَ وَ لَمْ يُؤْتَ الْقُرْآنَ، وَ رَجُلٌ أُوتِيَ الْقُرْآنَ وَ لَمْ يُؤْتَ الْاءِيمَانَ، وَ رَجُلٌ أُوتِيَ الْقُرْآنَ وَ أُوتِيَ الْاءِيمَانَ، وَ رَجُلٌ لَمْ يُؤْتَ الْقُرْآنَ وَ لَا الْاءِيمَانَ». قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، فَسِّرْ لِي حَالَهُمْ. فَقَالَ : «أَمَّا الَّذِي أُوتِيَ الْاءِيمَانَ وَ لَمْ يُؤْتَ الْقُرْآنَ، فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ التَّمْرَةِ ، طَعْمُهَا حُلْوٌ وَ لَا رِيحَ لَهَا. وَ أَمَّا الَّذِي أُوتِيَ الْقُرْآنَ وَ لَمْ يُؤْتَ الْاءِيمَانَ، فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْاس، رِيحُهَا طَيِّبٌ، وَ طَعْمُهَا مُرٌّ. وَ أَمَّا مَنْ أُوتِيَ الْقُرْآنَ وَ الْاءِيمَانَ، فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْأُتْرُجَّةِ، رِيحُهَا طَيِّبٌ، وَ طَعْمُهَا طَيِّبٌ . وَ أَمَّا الَّذِي لَمْ يُؤْتَ الْاءِيمَانَ وَ لَا الْقُرْآنَ، فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْحَنْظَلَةِ، طَعْمُهَا مُرٌّ، وَ لَا رِيحَ لَهَا».
.
ص: 619
ابو على اشعرى ، از حسن بن على بن عبداللّه و حميد بن زياد ، از خشّاب ، هر دو روايت كرده اند ، از حسن بن على بن يوسف ، از معاذ بن ثابت ، از عمرو بن جميع ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى كه سزاوارترين مردم به فروتنى كردن و اظهار آن در نهان و آشكار ، حامل قرآن است ، و سزاوارترين مردم در نهان و آشكار به نماز و روزه ، حامل قرآن است» . پس به بلندترين آواز خويش ندا فرمود كه : «اى حامل قرآن! به سبب قرآن فروتنى كن ، تا خدا تو را بلند گرداند ، و به آن طالب عزّت مباش (و عزّت را بر خود مبند) ، كه خدا تو را ذليل و خوار مى گرداند . اى حامل قرآن! به آن از براى خدا متزيّن و آراسته شو ، تا خدا تو را به آن زينت دهد ، و به آن از براى مردمان متزيّن مشو ، كه خدا تو را به آن زشت و بدنما مى سازد . هر كه قرآن را ختم كند ، گويا كه پيغمبرى را در ميان دو پهلوى خود درج كرده ، وليكن به سوى او وحى نمى شود ، و هر كه قرآن را جمع كرده باشد ، سزاوار است او را كه با كسى كه بر او جهالت مى كند ، جهالت نكند ، و به غضب نيايد در باب كسى كه بر او غضب مى كند ، و تندى نكند در حقّ كسى كه تندى مى كند ، و زود از جا به در نرود ، وليكن بايد كه عفو كند و درگذرد و بيامرزد و حلم ورزد ، از براى تعظيم قرآن، و كسى كه قرآن به او عطا شده باشد ، پس چنان گمان كند كه به يكى از مردمان عطا شده است ، بهتر از آنچه به او عطا شده ، به حقيقت كه بزرگ داشته چيزى را كه خدا آن را حقير و كوچك گردانيده ، و حقير دانسته چيزى را كه خدا آن را عظيم گردانيده است» .
ابو على اشعرى ، از حسن بن على بن عبداللّه ، از عبيس بن هشام روايت كرده است كه گفت : حديث كرد ما را صالح قمّاط ، از ابان بن تغلب ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«مردمان چهار قسم اند» . عرض كردم كه : فداى تو گردم! ايشان كيانند؟ و چه صفت دارند؟ فرمود : «يكى مردى است كه ايمان به او عطا شده ، و قرآن به او عطا نشده ، و ديگر مردى است كه قرآن به او عطا شده ، و ايمان به او عطا نشده ، و سيم مردى است كه قرآن به او عطا شده ، و ايمان نيز به او عطا شده ، و چهارم مردى است كه نه قرآن به او عطا شده ، و نه ايمان» .ابان گفت كه : عرض كردم : فداى تو گردم! حال ايشان را از براى من تفسير و بيان فرما؟ فرمود : «امّا آنكه ايمان به او عطا شده و قرآن به او عطا نشده است ، داستانش چون داستان خرما است كه مزه آن شيرين است و هيچ بو ندارد ، و امّا آنكه قرآن به او عطا شده و ايمان به او عطا نشده ، داستانش چون داستان ريحان و مُورْد است كه بوى آن خوش و مزه اش تلخ است ، و امّا آنكه قرآن و ايمان ، هر دو به او عطا شده ، داستانش چون داستان ترنج است كه بوى و مزه آن ، هر دو خوش است ، و امّا كسى كه نه ايمان به او عطا شده و نه قرآن ، داستانش چون داستان حنظل است كه مزه اش تلخ است و آن را هيچ بويى نيست» .
.
ص: 620
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ وَ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِيِّ جَمِيعاً، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ، عَنْ سُفْيَانَ بْنِ عُيَيْنَةَ، عَنِ الزُّهْرِيِّ، قَالَ: قُلْتُ لِعَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام: أَيُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ؟ قَالَ :«الْحَالُّ الْمُرْتَحِلُ» قُلْتُ: وَ مَا الْحَالُّ الْمُرْتَحِلُ؟ قَالَ : «فَتْحُ الْقُرْآنِ وَ خَتْمُهُ، كُلَّمَا جَاءَ بِأَوَّلِهِ ارْتَحَلَ فِي آخِرِهِ». وَ قَالَ : «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ أَعْطَاهُ اللّهُ الْقُرْآنَ، فَرَأى أَنَّ رَجُلاً أُعْطِيَ أَفْضَلَ مِمَّا أُعْطِيَ، فَقَدْ صَغَّرَ عَظِيماً، وَ عَظَّمَ صَغِيراً».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ رُشَيْدٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ، قَالَ: قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ فَهُوَ غَنِيٌّ وَ لَا فَقْرَ بَعْدَهُ، وَ إِلَا مَا بِهِ غِنًى».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ، عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : يَا مَعَاشِرَ قُرَّاءِ الْقُرْآنِ، اتَّقُوا اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِيمَا حَمَّلَكُمْ مِنْ كِتَابِهِ، فَإِنِّي مَسْؤُولٌ، وَ إِنَّكُمْ مَسْؤُولُونَ، إِنِّي مَسْؤُولٌ عَنْ تَبْلِيغِ الرِّسَالَةِ، وَ أَمَّا أَنْتُمْ، فَتُسْأَلُونَ عَمَّا حُمِّلْتُمْ مِنْ كِتَابِ اللّهِ وَ سُنَّتِي».
.
ص: 621
على بن ابراهيم ، از پدرش و على بن محمد قاسانى ، هر دو روايت كرده اند ، از قاسم بن محمد ، از سليمان بن داود ، از سفيان بن عيينه ، از زهرى كه گفت : به حضرت على بن الحسين عليهماالسلامعرض كردم كه : كدام يك از عمل ها فاضل تر و بهتر است؟ فرمود كه :«حالّ مرتحل؛ يعنى فرود آينده كوچ كننده» . عرض كردم كه : حالّ مرتحل چيست؟ فرمود : «ابتدا كردن قرآن و ختم نمودن آن؛ در هر زمان كه به اوّل آن آيد ، در آخر آن كوچ كند» .و فرمود كه : «رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه خدا قرآن را به او عطا فرموده باشد ، پس چنان بيند كه به مردى عطا شده ، بهتر از آنچه به او عطا شده ، به تحقيق كه بزرگى را كوچك دانسته ، و كوچكى را بزرگ دانسته است» (1) .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن عيسى ، از سليمان بن رشيد ، از پدرش ، از معاويه بن عمّار روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به من فرمود كه :«هر كه قرآن را بخواند ، چنين كسى بى نياز است ، و هيچ فقرى بعد از آن نيست ، و اگر نه ، هيچ بى نيازى با او نباشد» .
ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، از ابن ابى نجران ، از ابو جميله ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : اى گروه هاى قاريان قرآن! از خداى عز و جل بپرهيزيد در آنچه بر شما بار كرده از كتاب خويش ، كه از من سؤال خواهد شد ، و از شما نيز سؤال خواهد شد . به درستى كه از من سؤال مى شود از تبليغ رسالت ، و امّا شما پرسيده خواهيد شد ، از آنچه بر شما بارْ شده از كتاب خدا ، و در باب سنّت من» .
.
ص: 622
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِيِّ، عَنْ حَفْصٍ، قَالَ: سَمِعْتُ مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ عليهماالسلام يَقُولُ لِرَجُلٍ :«أَتُحِبُّ الْبَقَاءَ فِي الدُّنْيَا؟» فَقَالَ : نَعَمْ، فَقَالَ : «وَ لِمَ؟» قَالَ: لِقِرَاءَةِ «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ» ، فَسَكَتَ عَنْهُ، فَقَالَ لَي بَعْدَ سَاعَةٍ : «يَا حَفْصُ، مَنْ مَاتَ مِنْ أَوْلِيَائِنَا وَ شِيعَتِنَا وَ لَمْ يُحْسِنِ الْقُرْآنَ، عُلِّمَ فِي قَبْرِهِ لِيَرْفَعَ اللّهُ بِهِ مِنْ دَرَجَتِهِ؛ فَإِنَّ دَرَجَاتِ الْجَنَّةِ عَلى قَدْرِ آيَاتِ الْقُرْآنِ، يُقَالُ لَهُ: اقْرَأْ وَ ارْقَ ، فَيَقْرَأُ، ثُمَّ يَرْقى». قَالَ حَفْصٌ: فَمَا رَأَيْتُ أَحَداً أَشَدَّ خَوْفاً عَلى نَفْسِهِ مِنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عليهماالسلاموَ لَا أَرْجَى النَّاسِ مِنْهُ، وَ كَانَتْ قِرَاءَتُهُ حُزْناً، فَإِذَا قَرَأَ فَكَأَنَّهُ يُخَاطِبُ إِنْسَاناً.
عَلِيٌّ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : حَمَلَةُ الْقُرْآنِ عُرَفَاءُ أَهْلِ الْجَنَّةِ، وَ الْمُجْتَهِدُونَ قُوَّادُ أَهْلِ الْجَنَّةَ، وَ الرُّسُلُ سَادَةُ أَهْلِ الْجَنَّةَ».
2 _ بَابُ مَنْ يَتَعَلَّمُ الْقُرْآنَ بِمَشَقَّةٍعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ صَالِحٍ، عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«إِنَّ الَّذِي يُعَالِجُ الْقُرْآنَ، وَ يَحْفَظُهُ بِمَشَقَّةٍ مِنْهُ وَ قِلَّةِ حِفْظٍ، لَهُ أَجْرَانِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ يُونُسَ، عَنِ الصَّبَّاحِ بْنِ سَيَابَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«مَنْ شُدِّدَ عَلَيْهِ فِي الْقُرْآنِ، كَانَ لَهُ أَجْرَانِ؛ وَ مَنْ يُسِّرَ عَلَيْهِ، كَانَ مَعَ الْأَوَّلِينَ».
.
ص: 623
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از قاسم بن محمد ، از سليمان بن داود منقرى ، از حفص بن غياث روايت كرده است كه گفت : شنيدم از حضرت موسى بن جعفر عليه السلام كه به مردى مى فرمود كه :«آيا ماندن در دنيا را دوست مى دارى؟» آن مرد عرض كرد : آرى . فرمود : «چرا؟» عرض كرد كه : از براى خواندن سوره «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» . پس حضرت از تكلّم با آن مرد سكوت نمود ، و بعد از ساعتى به من فرمود كه : «اى حفص! هر كه از دوستان و شيعيان ما بميرد ، و قرآن را نيكو ندانسته باشد ، در قبرش به او تعليم مى شود ، تا آنكه خدا به آن درجه اش را بلند گرداند؛زيرا كه درجات بهشت بر اندازه آيات قرآن است . به قارى گفته مى شود كه : بخوان و بالا رو . پس مى خواند و بالا مى رود» . و حفص گفت : كسى را نديدم كه ترسش بر نفسش سخت تر باشد از حضرت موسى بن جعفر عليه السلام ، و نه اميدوارترى از مردمان از آن حضرت ، و خواندنش حزن و اندوه بود ، و چون قرآن مى خواند ، به نحوى مى خواند كه گويا مشافهة با كسى سخن مى گفت .
على ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از حضرت امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : حاملان قرآن ، كدخدايان و سرشناسان اهل بهشتند ، و مجتهدان ، كه در عبادت و طاعت خدا سعى و كوشش مى كنند و خود را تعب مى دهند ، جلوداران و پيش روان اهل بهشتند ، و رسولان ، سادات و بزرگان اهل بهشتند» .
2 . باب ثواب كسى كه قرآن را به زحمت آموخته باشدچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد و سهل بن زياد ، هر دو ، از ابن محبوب ، از جميل بن صالح ، از فضيل بن يسار ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«به درستى كه آنكه قرآن را معالجه مى كند (و در باب ياد گرفتن آن چاره و درمان مى نمايد) ، و آن را حفظ مى كند با مشقّت و زحمتى از او و كمى حافظه اش ، او را دو اجر باشد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از منصور بن يونس ، از صبّاح بن سيابه روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه در باب قرآن بر او سخت گرفته شود (كه ياد گرفتن آن بر او دشوار باشد) ، او را دو اجر باشد ، و هر كه بر او آسان گردانيده شود (كه ياد گرفتن آن بر او دشوار نباشد و بى زحمت ياد گيرد) ، با اوّلين خواهد بود» (يعنى آنان كه به سوى ايمان پيشى گرفته اند) .
.
ص: 624
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ سُلَيْمٍ الْفَرَّاءِ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«يَنْبَغِي لِلْمُؤْمِنِ أَنْ لَا يَمُوتَ حَتّى يَتَعَلَّمَ الْقُرْآنَ، أَوْ يَكُونَ فِي تَعْلِيمِهِ».
3 _ بَابُ مَنْ حَفِظَ الْقُرْآنَ ثُمَّ نَسِيَهُعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ؛ وَ أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَيْمُونٍ، عَنْ يَعْقُوبَ الْأَحْمَرِ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : جُعِلْتُ فِدَاكَ، إِنِّي كُنْتُ قَرَأْتُ الْقُرْآنَ فَتَفَلَّتَ مِنِّي ، فَادْعُ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَنْ يُعَلِّمَنِيهِ، قَالَ: فَكَأَنَّهُ فَزِعَ لِذلِكَ، فَقَالَ :«عَلَّمَكَ اللّهُ هُوَ وَ إِيَّانَا جَمِيعاً» قَالَ: وَ نَحْنُ نَحْوٌ مِنْ عَشَرَةٍ. ثُمَّ قَالَ : «السُّورَةُ تَكُونُ مَعَ الرَّجُلِ قَدْ قَرَأَهَا، ثُمَّ تَرَكَهَا، فَتَأْتِيهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِي أَحْسَنِ صُورَةٍ، وَ تُسَلِّمُ عَلَيْهِ، فَيَقُولُ: مَنْ أَنْتِ؟ فَتَقُولُ: أَنَا سُورَةُ كَذَا وَ كَذَا، فَلَوْ أَنَّكَ تَمَسَّكْتَ بِي، وَ أَخَذْتَ بِي، لَأَنْزَلْتُكَ هذِهِ الدَّرَجَةَ؛ فَعَلَيْكُمْ بِالْقُرْآنِ». ثُمَّ قَالَ : «إِنَّ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقْرَأُ الْقُرْآنَ لِيُقَالَ: فُلَانٌ قَارِئٌ، وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقْرَأُ الْقُرْآنَ لِيَطْلُبَ بِهِ الدُّنْيَا ، وَ لَا خَيْرَ فِي ذلِكَ، وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقْرَأُ الْقُرْآنَ لِيَنْتَفِعَ بِهِ فِي صَلَاتِهِ وَ لَيْلِهِ وَ نَهَارِهِ».
.
ص: 625
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از احمد بن محمد ، از سليم فرّاء ، از مردى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«سزاوار است مؤمن را كه نميرد ، تا آنكه قرآن را ياد گيرد ، يا در كار ياد گرفتن آن باشد» .
3 . باب عذاب كسى كه قرآن را حفظ كرده و بعد از آن فراموش نمودهچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد و ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، هر دو ، از ابن فضّال ، از ابو اسحاق ثعلبه بن ميمون ، از يعقوب احمر كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : فداى تو گردم! به درستى كه من قرآن را خوانده بودم . بعد از آن ، از من رها شد و آن را فراموش كردم . پس خداى عز و جل را بخوان و دعا كن كه خدا آن را به من تعليم فرمايد .يعقوب گفت كه : گويا آن حضرت به جهت اين امر فزع نمود و ترسيد ، و فرمود كه :«خدا آن را به تو و ما ، همه تعليم فرمايد» ، و گفت كه : ما مقدار ده نفر بوديم . بعد از آن ، فرمود كه : «سوره قرآن با شخصى مى باشد (يعنى آن را مى داند) ، و حال آنكه آن سوره را خوانده . بعد از آن ، آن را فراموش نموده . پس آن سوره در روز قيامت به نزد او مى آيد ، در بهترين صورتى ، و بر او سلام مى كند . پس آن شخص مى گويد كه : تو كيستى؟ مى گويد كه : من فلان سوره ام؛ پس اگر به من چنگ در زده بودى و مرا از دست نمى دادى و فراموش نمى كردى و به من عمل مى نمودى ، تو را در اين درجه فرود مى آوردم . پس بر شما باد به قرآن و مستمسّك شدن به آن» .بعد از آن فرمود : «به درستى كه از جمله مردمان كسى هست كه قرآن را مى خواند ، از براى آنكه گفته شود كه فلانى قارى است ، و از جمله ايشان كسى هست كه قرآن را مى خواند ، از براى آنكه به آن ، دنيا را طلب كند ، و در اين دو طايفه هيچ خوبى نيست ، و از جمله ايشان كسى هست كه قرآن را مى خواند ، از براى آنكه به آن منتفع شود در نماز ، در شب و روز خويش» .
.
ص: 626
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ أَبِي الْمَغْرَاءِ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَنْ نَسِيَ سُورَةً مِنَ الْقُرْآنِ، مُثِّلَتْ لَهُ فِي صُورَةٍ حَسَنَةٍ، وَ دَرَجَةٍ رَفِيعَةٍ فِي الْجَنَّةِ، فَإِذَا رَآهَا، قَالَ: مَا أَنْتِ؟ مَا أَحْسَنَكِ! لَيْتَكِ لِي! فَتَقُولُ: أَمَا تَعْرِفُنِي؟ أَنَا سُورَةُ كَذَا وَ كَذَا، وَ لَوْ لَمْ تَنْسَنِي لَرَفَعْتُكَ إِلى هذَا».
ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ، عَنْ يَعْقُوبَ الْأَحْمَرِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : إِنَّ عَلَيَّ دَيْناً كَثِيراً، وَ قَدْ دَخَلَنِي مَا كَانَ الْقُرْآنُ يَتَفَلَّتُ مِنِّي. فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«الْقُرْآنَ الْقُرْآنَ؛ إِنَّ الْايَةَ مِنَ الْقُرْآنِ وَ السُّورَةَ لَتَجِيءُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَتّى تَصْعَدَ أَلْفَ دَرَجَةٍ _ يَعْنِي فِي الْجَنَّةِ _ فَتَقُولُ: لَوْ حَفِظْتَنِي لَبَلَغْتُ بِكَ هَاهُنَا».
حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ؛ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً، عَنْ مُحَسِّنِ بْنِ أَحْمَدَ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«إِنَّ الرَّجُلَ إِذَا كَانَ يَعْلَمُ السُّورَةَ، ثُمَّ نَسِيَهَا، أَوْ تَرَكَهَا وَ دَخَلَ الْجَنَّةَ، أَشْرَفَتْ عَلَيْهِ مِنْ فَوْقٍ فِي أَحْسَنِ صُورَةٍ، فَتَقُولُ: تَعْرِفُنِي؟ فَيَقُولُ: لَا، فَتَقُولُ: أَنَا سُورَةُ كَذَا وَ كَذَا لَمْ تَعْمَلْ بِي وَ تَرَكْتَنِي، أَمَا _ وَ اللّهِ _ لَوْ عَمِلْتَ بِي لَبَلَغْتُ بِكَ هذِهِ الدَّرَجَةَ، وَ أَشَارَتْ بِيَدِهَا إِلى فَوْقِهَا».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ عَبْدِ اللّهِ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ، عَنِ الْحَجَّاجِ الْخَشَّابِ، عَنْ أَبِي كَهْمَسٍ الْهَيْثَمِ بْنِ عُبَيْدٍ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ رَجُلٍ قَرَأَ الْقُرْآنَ، ثُمَّ نَسِيَهُ، فَرَدَدْتُ عَلَيْهِ ثَلَاثاً، أَعَلَيْهِ فِيهِ حَرَجٌ؟ قَالَ :«لَا».
.
ص: 627
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابو المغراء ، از ابو بصير روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«هر كه سوره اى از قرآن را فراموش كند ، همان سوره در بهشت ، در صورت نيكو و درجه بلندى از برايش متمثّل و مصوّر شود . پس چون آن را ببيند ، بگويد كه : تو چيستى؟ و چه بسيار نيكو و مقبولى ، كاش تو از براى من بودى! پس آن سوره مى گويد كه : آيا مرا نمى شناسى؟ من فلان سوره ام ، و اگر مرا فراموش نكرده بودى ، تو را به سوى اين مكان ، بلند مى كردم» .
ابن ابى عمير ، از ابراهيم بن عبد الحميد ، از يعقوب احمر روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : قرض بسيارى دارم ، و به حقيقت كه در من داخل شده است از اندوه ، آنچه نزديك است كه قرآن از من رها شود و آن را فراموش كنم؛ پس حضرت صادق عليه السلام فرمود كه :«متمسّك شو به قرآن ، و بترس از آنكه آن را فراموشى كنى . به درستى كه آيه اى از قرآن و سوره اى از آن در روز قيامت مى آيد ، تا آنكه هزار درجه بالا مى رود _ يعنى در بهشت _ بعد از آن ، مى گويد كه : اگر مرا حفظ مى كردى ، تو را در اينجا مى رسانيدم» .
حميد بن زياد ، از حسن بن محمد بن سماعه و چند نفر از اصحاب روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، هر دو ، از محسّن بن احمد ، از ابان بن عثمان ، از ابن ابى يعفور كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه مرد چون سوره را بداند ، پس آن را فراموش نمايد ، يا ترك كند آن را ، و در بهشت داخل شود ، آن سوره از جانب بالا بر او مشرف شود ، در بهترين صورتى ، و بگويد كه : مرا مى شناسى؟ در جواب گويد : نه . پس بگويد كه : من فلان سوره ام كه به من عمل نكردى و مرا ترك نمودى . بدان و آگاه باش! به خدا سوگند كه اگر به من عمل كرده بودى ، تو را به اين درجه مى رسانيدم ، و آن سوره به سوى زبَر خود اشاره كند به دستش» .
ابو على اشعرى ، از حسن بن على بن عبداللّه ، از عبّاس بن عامر ، از حجّاج خشّاب ، از ابو كهمس هيثم بن عبيد روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از مردى كه قرآن را خوانده ، پس آن را فراموش كرده .و سه مرتبه اين سؤال را بر آن حضرت اعاده نمودم و عرض كردم كه : آيا در اين باب بر او حرجى هست؟ فرمود :«نه» (1) .
.
ص: 628
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ جَمِيعاً، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ، عَنْ يَحْيَى الْحَلَبِيِّ، عَنْ عَبْدِاللّهِ بْنِ مُسْكَانَ، عَنْ يَعْقُوبَ الْأَحْمَرِ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : جُعِلْتُ فِدَاكَ، إِنَّهُ أَصَابَتْنِي هُمُومٌ وَ أَشْيَاءُ لَمْ يَبْقَ شَيْءٌ مِنَ الْخَيْرِ إِلَا وَ قَدْ تَفَلَّتَ مِنِّي مِنْهُ طَائِفَةٌ حَتَّى الْقُرْآنِ ، لَقَدْ تَفَلَّتَ مِنِّي طَائِفَةٌ مِنْهُ، قَالَ: فَفَزِعَ عِنْدَ ذلِكَ حِينَ ذَكَرْتُ الْقُرْآنَ، ثُمَّ قَالَ :«إِنَّ الرَّجُلَ لَيَنْسَى السُّورَةَ مِنَ الْقُرْآنِ، فَتَأْتِيهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَتّى تُشْرِفَ عَلَيْهِ مِنْ دَرَجَةٍ مِنْ بَعْضِ الدَّرَجَاتِ، فَتَقُولُ: السَّلَامُ عَلَيْكَ، فَيَقُولُ: وَ عَلَيْكِ السَّلَامُ، مَنْ أَنْتِ؟ فَتَقُولُ: أَنَا سُورَةُ كَذَا وَ كَذَا ، ضَيَّعْتَنِي وَ تَرَكْتَنِي، أَمَا لَوْ تَمَسَّكْتَ بِي بَلَغْتُ بِكَ هذِهِ الدَّرَجَةَ». ثُمَّ أَشَارَ بِإِصْبَعِهِ، ثُمَّ قَالَ : «عَلَيْكُمْ بِالْقُرْآنِ، فَتَعَلَّمُوهُ؛ فَإِنَّ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَتَعَلَّمُ الْقُرْآنَ لِيُقَالَ: فُلَانٌ قَارِئٌ؛ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَتَعَلَّمُهُ، فَيَطْلُبُ بِهِ الصَّوْتَ، فَيُقَالُ: فُلَانٌ حَسَنُ الصَّوْتِ، وَ لَيْسَ فِي ذلِكَ خَيْرٌ؛ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَتَعَلَّمُهُ، فَيَقُومُ بِهِ فِي لَيْلِهِ وَ نَهَارِهِ لَايُبَالِي مَنْ عَلِمَ ذلِكَ وَ مَنْ لَمْ يَعْلَمْهُ».
4 _ بَابٌ فِي قِرَاءَتِهِعَلِيٌّ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادٍ، عَنْ حَرِيزٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الْقُرْآنُ عَهْدُ اللّهِ إِلى خَلْقِهِ، فَقَدْ يَنْبَغِي لِلْمَرْءِ الْمُسْلِمِ أَنْ يَنْظُرَ فِي عَهْدِهِ، وَ أَنْ يَقْرَأَ مِنْهُ فِي كُلِّ يَوْمٍ خَمْسِينَ آيَةً».
.
ص: 629
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن خالد و حسين بن سعيد ، هر دو ، از نضر بن سويد ، از يحيى حلبى ، از عبدللّه بن مسكان ، از يعقوب احمر روايت كرده اند كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : فداى تو گردم! به درستى كه اندوه ها و چيزى چند به من رسيده ، كه چيزى از خوبى نمانده ، مگر آنكه قدرى از آن از من رها شده و آن را فراموش كرده ام ، حتى قرآن ، كه قدرى از آن از من رها شده و فراموش نموده ام . يعقوب گفت كه : پس حضرت در نزد اين سخن ، در هنگامى كه قرآن را ذكر كردم ، فزع نمود و ترسيد . بعد از آن ، فرمود :«به درستى كه مردى سوره اى از قرآن را فراموش مى كند . پس آن سوره از قرآن در روز قيامت به نزد او مى آيد ، تا آنكه از درجه بلندى از بعضى از درجات بهشت بر او مشرف مى شود و مى گويد كه : السّلام عليك . پس آن مرد در جواب مى گويد كه : و عليك السّلام ، تو كيستى؟ مى گويد كه : من فلان سوره ام كه مرا ضايع كردى و ترك نمودى مرا . بدان و آگاه باش! كه اگر به من مستمسّك مى شدى ، هر آينه تو را به اين درجه مى رسانيدم» . پس به انگشت خود اشاره نمود . بعد از آن ، فرمود : «بر شما باد به قرآن ، كه آن را بياموزيد . پس به درستى كه از جمله مردمان كسى هست كه قرآن را بياموزد ، از براى اينكه گفته شود كه : فلانى قارى است ، و از جمله ايشان كسى هست كه آن را بياموزد ، از براى اينكه به آن آواز را طلب كند (و به آواز خوش بخواند) ، تا آنكه گفته شود كه : فلانى خوش آواز است ، و در اين دو كس ، هيچ خوبى نيست ، و از جمله ايشان كسى هست كه آن را مى آموزد ، پس در شب و روزها به آن قيام مى نمايد و آن را مى خواند ، پروا نمى كند كه كسى آن را بداند ، يا كسى آن را نداند» .
4 . باب خواندن قرآنعلى ، از پدرش ، از حمّاد ، از حريز ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كردهاست كه فرمود :«قرآن عهد خدا است به سوى خلقش ، و عهد و پيمان و وصيّت و امان است . پس سزاوار است مرد مسلمان را كه در عهد آن جناب نظر كند ، و در هر روز ، پنجاه آيه از آن را بخواند» .
.
ص: 630
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ وَ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ، عَنْ حَفْصِ بْنِ غِيَاثٍ، عَنِ الزُّهْرِيِّ، قَالَ: سَمِعْتُ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ عليهماالسلاميَقُولُ :«آيَاتُ الْقُرْآنِ خَزَائِنُ، فَكُلَّمَا فُتِحَتْ خِزَانَةٌ، يَنْبَغِي لَكَ أَنْ تَنْظُرَ مَا فِيهَا».
5 _ بَابُ الْبُيُوتِ الَّتِي يُقْرَأُ فِيهَا الْقُرْآنُعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ لَيْثِ بْنِ أَبِي سُلَيْمٍ رَفَعَهُ، قَالَ: قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله :«نَوِّرُوا بُيُوتَكُمْ بِتِلَاوَةِ الْقُرْآنِ ، وَ لَا تَتَّخِذُوهَا قُبُوراً _ كَمَا فَعَلَتِ الْيَهُودُ وَ النَّصَارى: صَلَّوْا فِي الْكَنَائِسِ وَ الْبِيَعِ، وَ عَطَّلُوا بُيُوتَهُمْ _ فَإِنَّ الْبَيْتَ إِذَا كَثُرَ فِيهِ تِلَاوَةُ الْقُرْآنِ كَثُرَ خَيْرُهُ، وَ اتَّسَعَ أَهْلُهُ، وَ أَضَاءَ لِأَهْلِ السَّمَاءِ ، كَمَا تُضِيءُ نُجُومُ السَّمَاءِ لِأَهْلِ الدُّنْيَا».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ جَمِيعاً، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ، عَنْ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ الْحَلَبِيِّ، عَنْ عَبْدِ الْأَعْلى مَوْلى آلِ سَامٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الْبَيْتَ إِذَا كَانَ فِيهِ الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ يَتْلُو الْقُرْآنَ، يَتَرَاءَاهُ أَهْلُ السَّمَاءِ ، كَمَا يَتَرَاءَى أَهْلُ الدُّنْيَا الْكَوْكَبَ الدُّرِّيَّ فِي السَّمَاءِ».
مُحَمَّدٌ، عَنْ أَحْمَدَ؛ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ جَمِيعاً، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَيْدِ اللّهِ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : الْبَيْتُ الَّذِي يُقْرَأُ فِيهِ الْقُرْآنُ وَ يُذْكَرُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِيهِ تَكْثُرُ بَرَكَتُهُ، وَ تَحْضُرُهُ الْمَلَائِكَةُ، وَ تَهْجُرُهُ الشَّيَاطِينُ، وَ يُضِيءُ لِأَهْلِ السَّمَاءِ، كَمَا تُضِيءُ الْكَوَاكِبُ لِأَهْلِ الْأَرْضِ؛ وَ إِنَّ الْبَيْتَ الَّذِي لَا يُقْرَأُ فِيهِ الْقُرْآنُ وَ لَا يُذْكَرُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِيهِ تَقِلُّ بَرَكَتُهُ، وَ تَهْجُرُهُ الْمَلَائِكَةُ، وَ تَحْضُرُهُ الشَّيَاطِينُ».
.
ص: 631
على بن ابراهيم روايت كرده است كه ، از پدرش و على بن محمد ، هر دو ، از قاسم بن محمد ، از سليمان بن داود ، از حفص بن غياث ، از زهرى كه گفت : شنيدم از حضرت على بن الحسين عليهماالسلام كه مى فرمود :«آيات قرآنى ، خزينه هاى حكمت ربّانى است . پس در هر زمانى كه درِ خزينه اى را بگشايى ، تو را سزاوار است كه نظر نمايى و ببينى كه چه چيز در آن است» .
5 . باب در باب خانه هايى كه قرآن در آنها خوانده مى شودچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از فضيل بن عثمان ، از ليث بن ابى سليم كه آن را مرفوع ساخته ، گفت كه : پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود كه :«خانه هاى خود را به خواندن قرآن نورانى گردانيد ، و آنها را قبرها مسازيد ، چنان كه يهود و نصارى كردند ، كه در كِنِشت ها (1) و كليساها نماز كردند ، و خانه هاى خود را بيكار گذاشتند . پس به درستى كه خانه ، چون تلاوت قرآن بسيار در آن شود ، خير و خوبى آن بسيار گردد ، و اهلش در وسعت افتند ، و آن خانه از براى اهل آسمان روشنى دهد ، چنان كه ستارگان آسمان از براى اهل دنيا روشنى مى دهند» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن خالد و حسين بن سعيد ، هر دو ، از نضر بن سويد ، از يحيى بن عمران حلبى ، از عبد الأعلى مولاى آل سام ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده اند كه فرمود :«به درستى كه خانه ، هرگاه مرد مسلمان در آن [قران ]تلاوت كند ، اهل آسمان آن خانه را به يكديگر مى نمايند ، چنان كه اهل دنيا ستاره اى درخشان را كه در آسمان است به يكديگر مى نمايند» .
محمد ، از احمد و چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، هر دو ، از جعفر بن محمد بن عبيد اللّه ، از ابن قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ فرمود كه : خانه اى كه قرآن در آن خوانده مى شود ، و خداى عز و جل در آن ياد مى شود ، بركتش بسيار مى شود ، و فرشتگان در آن خانه حاضر مى شوند ، و شياطين از آن دور مى شوند ، و آن خانه از براى اهل آسمان روشنى دهد ، چنان كه ستاره از براى اهل زمين روشنى مى دهد . و به درستى كه خانه اى كه قرآن در آن خوانده نمى شود ، و خداى عز و جل در آن ياد نمى شود ، بركتش كم مى شود ، و فرشتگان از آن دور مى شوند ، و شياطين در آن حاضر مى شوند» .
.
ص: 632
6 _ بَابُ ثَوَابِ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ مُعَاذِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سُلَيْمَانَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ قَائِماً فِي صَلَاتِهِ، كَتَبَ اللّهُ لَهُ بِكُلِّ حَرْفٍ مِائَةَ حَسَنَةٍ؛ وَ مَنْ قَرَأَهُ فِي صَلَاتِهِ جَالِساً، كَتَبَ اللّهُ لَهُ بِكُلِّ حَرْفٍ خَمْسِينَ حَسَنَةً؛ وَ مَنْ قَرَأَهُ فِي غَيْرِ صَلَاتِهِ، كَتَبَ اللّهُ لَهُ بِكُلِّ حَرْفٍ عَشْرَ حَسَنَاتٍ». قَالَ ابْنُ مَحْبُوبٍ: وَ قَدْ سَمِعْتُهُ مِنْ مُعَاذٍ عَلى نَحْوٍ مِمَّا رَوَاهُ ابْنُ سِنَانٍ.
ابْنُ مَحْبُوبٍ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ صَالِحٍ، عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا يَمْنَعُ التَّاجِرَ مِنْكُمُ الْمَشْغُولَ فِي سُوقِهِ إِذَا رَجَعَ إِلى مَنْزِلِهِ أَنْ لَا يَنَامَ حَتّى يَقْرَأَ سُورَةً مِنَ الْقُرْآنِ، فَتُكْتَبَ لَهُ مَكَانَ كُلِّ آيَةٍ يَقْرَؤُهَا عَشْرُ حَسَنَاتٍ، وَ يُمْحى عَنْهُ عَشْرُ سَيِّئَاتٍ؟».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ أَوْ غَيْرِهِ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ جَابِرٍ، عَنْ مُسَافِرٍ، عَنْ بِشْرِ بْنِ غَالِبٍ الْأَسَدِيِّ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ عليهماالسلام، قَالَ :«مَنْ قَرَأَ آيَةً مِنْ كِتَابِ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِي صَلَاتِهِ قَائِماً، يُكْتَبُ لَهُ بِكُلِّ حَرْفٍ مِائَةُ حَسَنَةٍ، فَإِذَا قَرَأَهَا فِي غَيْرِ صَلَاةٍ، كَتَبَ اللّهُ لَهُ بِكُلِّ حَرْفٍ عَشْرَ حَسَنَاتٍ، وَ إِنِ اسْتَمَعَ الْقُرْآنَ، كَتَبَ اللّهُ لَهُ بِكُلِّ حَرْفٍ حَسَنَةً، وَ إِنْ خَتَمَ الْقُرْآنَ لَيْلاً، صَلَّتْ عَلَيْهِ الْمَلَائِكَةُ حَتّى يُصْبِحَ، وَ إِنْ خَتَمَهُ نَهَاراً، صَلَّتْ عَلَيْهِ الْحَفَظَةُ حَتّى يُمْسِيَ، وَ كَانَتْ لَهُ دَعْوَةٌ مُجَابَةٌ، وَ كَانَ خَيْراً لَهُ مِمَّا بَيْنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ». قُلْتُ: هذَا لِمَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ، فَمَنْ لَمْ يَقْرَأْ؟ قَالَ : «يَا أَخَا بَنِي أَسَدٍ ، إِنَّ اللّهَ جَوَادٌ مَاجِدٌ كَرِيمٌ، إِذَا قَرَأَ مَا مَعَهُ، أَعْطَاهُ اللّهُ ذلِكَ».
.
ص: 633
6 . باب در بيان ثواب خواندن قرآنچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد و سهل بن زياد و على بن ابراهيم ، از پدرش ، هر دو ، از ابن محبوب ، از عبد اللّه بن سنان ، از معاذ بن مسلم ، از عبد اللّه بن سليمان ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«هر كه قرآن را ايستاده در نماز خويش بخواند ، خدا از برايش به هر حرفى صد حسنه بنويسد ، و هر كه آن را نشسته در نمازش بخواند ، خدا از برايش به هر حرفى پنجاه حسنه بنويسد ، و هر كه آن را در غير نماز بخواند ، خدا از برايش به هر حرفى ده حسنه بنويسد» . و ابن محبوب گفت كه : اين را شنيدم از معاذ ، قريب به آنچه ابن سنان آن را روايت كرده و مثل آن .
ابن محبوب ، از جميل بن صالح ، از فضيل بن يسار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چه چيز منع مى كند تاجرى از شما را كه در بازار خويش مشغول است ، چون به سوى منزل خويش برگردد ، از آنكه نخوابد ، تا آنكه سوره اى از قرآن را بخواند ، تا به جاى هر آيه كه آن را مى خواند ، ده حسنه از برايش نوشته شود ، و ده گناه از او محو شود» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم يا غير او ، از سيف بن عميره ، از مردى ، از جابر بن مسافر ، از كثير يا بشير (1) بن غالب اسدى ، از حضرت حسين بن على عليهماالسلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه يك آيه را از كتاب خداى عز و جل در نماز خويش ايستاده بخواند ، به هر حرفى صد حسنه از برايش نوشته شود ، و اگر در غير نماز آن را بخواند ، خدا از برايش به هر حرفى ده حسنه بنويسد ، و اگر گوش دهد و قرآن را بشنود ، خدا از برايش به هر حرفى حسنه اى بنويسد ، و اگر در شب قرآن را ختم كند ، فرشتگان بر او صلوات فرستند ، تا آنكه صبح كند ، و اگر در روز آن را ختم كند ، فرشتگان نويسندگان اعمال بر او صلوات فرستند و استغفار كنند ، تا آنكه شام كند ، و از برايش يك دعاى مستجاب هست ، و آن ختم از برايش بهتر است ، از هر چه در ميانه آسمان تا زمين باشد» . عرض كردم كه : اين ثواب از براى كسى است كه قرآن خوانده باشد؛ پس آنكه نتواند كه آن را بخواند ، چه ثواب از براى او است؟ فرمود كه : «اى برادر بنى اسد! به درستى كه خدا صاحب بخشش و بزرگى و كرم است . چون آنچه را كه با او است و آن را مى داند ، بخواند ، خدا اين ثواب را به او عطا فرمايد» .
.
ص: 634
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سَعِيْدٍ، عَنْ خَالِدِ بْنِ مَادٍّ الْقَلَانِسِيِّ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ خَتَمَ الْقُرْآنَ بِمَكَّةَ مِنْ جُمُعَةٍ إِلى جُمُعَةٍ، أَوْ أَقَلَّ مِنْ ذلِكَ، أَوْ أَكْثَرَ ، وَ خَتَمَهُ فِي يَوْمِ جُمُعَةٍ، كُتِبَ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ وَ الْحَسَنَاتِ مِنْ أَوَّلِ جُمُعَةٍ كَانَتْ فِي الدُّنْيَا إِلى آخِرِ جُمُعَةٍ تَكُونُ فِيهَا، وَ إِنْ خَتَمَهُ فِي سَائِرِ الْأَيَّامِ، فَكَذَلِكَ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ جَمِيعاً، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ، عَنْ يَحْيَى الْحَلَبِيِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ، عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِيفٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ قَرَأَ عَشْرَ آيَاتٍ فِي لَيْلَةٍ، لَمْ يُكْتَبْ مِنَ الْغَافِلِينَ؛ وَ مَنْ قَرَأَ خَمْسِينَ آيَةً، كُتِبَ مِنَ الذَّاكِرِينَ؛ وَ مَنْ قَرَأَ مِائَةَ آيَةٍ، كُتِبَ مِنَ الْقَانِتِينَ؛ وَ مَنْ قَرَأَ مِائَتَيْ آيَةٍ، كُتِبَ مِنَ الْخَاشِعِينَ؛ وَ مَنْ قَرَأَ ثَلَاثَمِائَةِ آيَةٍ، كُتِبَ مِنَ الْفَائِزِينَ؛ وَ مَنْ قَرَأَ خَمْسَمِائَةِ آيَةٍ، كُتِبَ مِنَ الْمُجْتَهِدِينَ؛ وَ مَنْ قَرَأَ أَلْفَ آيَةٍ، كُتِبَ لَهُ قِنْطَارٌ مِنْ بِرٍّ _ الْقِنْطَارُ خَمْسَةَ عَشَرَ أَلْفَ مِثْقَالٍ مِنْ ذَهَبٍ، وَ الْمِثْقَالُ أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ قِيرَاطاً _ أَصْغَرُهَا مِثْلُ جَبَلِ أُحُدٍ ، وَ أَكْبَرُهَا مَا بَيْنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً، عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَدِيدٍ، عَنْ مَنْصُورٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بَشِيرٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام ، قَالَ: وَ قَدْ رُوِيَ هذَا الْحَدِيثُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنِ اسْتَمَعَ حَرْفاً مِنْ كِتَابِ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مِنْ غَيْرِ قِرَاءَةٍ، كَتَبَ اللّهُ _ عزّوجلّ _ لَهُ حَسَنَةً، وَ مَحَا عَنْهُ سَيِّئَةً، وَ رَفَعَ لَهُ دَرَجَةً؛ وَ مَنْ قَرَأَ نَظَراً مِنْ غَيْرِ صَوْتٍ، كَتَبَ اللّهُ لَهُ بِكُلِّ حَرْفٍ حَسَنَةً، وَ مَحَا عَنْهُ سَيِّئَةً، وَ رَفَعَ لَهُ دَرَجَةً؛ وَ مَنْ تَعَلَّمَ مِنْهُ حَرْفاً ظَاهِراً، كَتَبَ اللّهُ لَهُ عَشْرَ حَسَنَاتٍ، وَ مَحَا عَنْهُ عَشْرَ سَيِّئَاتٍ، وَ رَفَعَ لَهُ عَشْرَ دَرَجَاتٍ» قَالَ : «لَا أَقُولُ: بِكُلِّ آيَةٍ، وَ لكِنْ بِكُلِّ حَرْفٍ: بَاءٍ، أَوْ تَاءٍ ، أَوْ شِبْهِهِمَا» . قَالَ : «وَ مَنْ قَرَأَ حَرْفاً وَ هُوَ جَالِسٌ فِي صَلَاتِهِ، كَتَبَ اللّهُ لَهُ بِهِ خَمْسِينَ حَسَنَةً، وَ مَحَا عَنْهُ خَمْسِينَ سَيِّئَةً، وَ رَفَعَ لَهُ خَمْسِينَ دَرَجَةً؛ وَ مَنْ قَرَأَ حَرْفاً وَ هُوَ قَائِمٌ فِي صَلَاتِهِ، كَتَبَ اللّهُ لَهُ بِكُلِّ حَرْفٍ مِائَةَ حَسَنَةٍ، وَ مَحَا عَنْهُ مِائَةَ سَيِّئَةٍ، وَ رَفَعَ لَهُ مِائَةَ دَرَجَةٍ؛ وَ مَنْ خَتَمَهُ، كَانَتْ لَهُ دَعْوَةٌ مُسْتَجَابَةٌ مُؤَخَّرَةً، أَوْ مُعَجَّلَةً». قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، خَتَمَهُ كُلَّهُ؟ قَالَ : «خَتَمَهُ كُلَّهُ» .
.
ص: 635
محمد بن يحيى ، از محمد بن حسين ، از نضر بن سويد ، از خالد بن مادّ قلانسى ، از ابو حمزه ثمالى ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه قرآن را ختم كند در مكّه ، از جمعه تا جمعه اى ديگر ، يا كمتر از آن ، يا بيشتر ، و آن را در روز جمعه ختم كند ، از برايش از اجر و حسنات نوشته شود ، از اوّل جمعه اى كه در دنيا بوده است ، تا آخر جمعه اى كه در آن خواهد بود ، و همچنين اگر در ساير روزها آن را ختم كند» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن خالد و حسين بن سعيد ، هر دو ، از نضر بن سويد ، از يحيى حلبى ، از محمد بن مروان ، از سعد بن طريف ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : هر كه در شبى ده آيه را بخواند ، از جمله غافلان و بى خبران نوشته نشود ، و هر كه پنجاه آيه را بخواند ، از جمله ذاكران نوشته شود ، و هر كه صد آيه را بخواند ، از قانتان _ يعنى عابدان _ نوشته شود ، و هر كه دويست آيه را بخواند ، از جمله خاشعان نوشته شود ، و هر كه سيصد آيه را بخواند ، از رستگاران نوشته شود ، و هر كه پانصد آيه را بخواند ، از مجتهدان نوشته شود . و ايشان ، آنانند كه در عبادت و طاعت خدا سعى و كوشش مى نمايند ، و خود را تعب مى دهند . و هر كه هزار آيه را بخواند ، قنطارى از نيكى از برايش نوشته شود ، و قنطار ، پانزده هزار مثقال است از طلا ، و مثقال ، بيست و چهار قيراط است ، كه خُردتر آن ، مانند كوه احد است ، و بزرگ تر آن ، مثل آنچه در ميانه آسمان و زمين است» .
ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار و محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، هر دو ، از على بن حديد ، از منصور ، از محمد بن بشير ، از حضرت على بن الحسين عليهماالسلامروايت كرده اند ، و همچنين حديث از امام جعفر صادق عليه السلام روايت شده كه فرمود :«هر كه به حرفى از كتاب خدا گوش دهد و آن را بشنود ، بى آنكه آن را بخواند ، خدا به هر حرفى يك حسنه از برايش بنويسد ، و يك گناه از او محو فرمايد ، و يك درجه از برايش بلند گرداند ، و هر كه يك حرف آن را در ظاهر بياموزد و ياد گيرد ، خدا ده حسنه از برايش بنويسد ، و ده گناه از او محو سازد ، و ده درجه از برايش بلند گرداند» . و فرمود كه : «نمى گويم به هر آيه اى اين ثواب را به او عطا فرمايد ، وليكن به هر حرفى؛ خواه آن حرف باء باشد ، يا تاء ، يا مانند اين دو تا» . و فرمود كه : «هر كه يك حرف از قرآن را در نماز بخواند ، و حال آنكه او نشسته باشد ، خدا به آن حرف پنجاه حسنه از برايش بنويسد ، و پنجاه گناه از او محو نمايد ، و پنجاه درجه از برايش بلند گرداند ، و هر كه يك حرف از آن را در نمازش بخواند ، و حال آنكه او ايستاده باشد ، خدا صد حسنه از برايش بنويسد ، و صد گناه از او محو كند ، و صد درجه از براش بلند سازد ، و هر كه آن را ختم كند ، از برايش يك دعاى مستجاب هست؛ خواه مؤخّر باشد ، و خواه معجّل» (يعنى از براى آخرت يا دنيا) . راوى گفت كه : عرض كردم : فداى تو گردم! همه آن را ختم كند؟ فرمود : «آرى ، همه آن را ختم كند» .
.
ص: 636
مَنْصُورٌ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«سَمِعْتُ أَبِي عليه السلام يَقُولُ: قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : خَتْمُ الْقُرْآنِ إِلى حَيْثُ يَعْلَمُ».
7 _ بَابُ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ فِي الْمُصْحَفِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ ، رَفَعَهُ إِلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ فِي الْمُصْحَفِ، مُتِّعَ بِبَصَرِهِ، وَ خُفِّفَ عَنْ وَالِدَيْهِ وَ إِنْ كَانَا كَافِرَيْنِ».
عَنْهُ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْحَسَنِ الضَّرِيرِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ أَبِيهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّهُ لَيُعْجِبُنِي أَنْ يَكُونَ فِي الْبَيْتِ مُصْحَفٌ يَطْرُدُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِهِ الشَّيَاطِينَ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«ثَلَاثَةٌ يَشْكُونَ إِلَى اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: مَسْجِدٌ خَرَابٌ لَا يُصَلِّي فِيهِ أَهْلُهُ، وَ عَالِمٌ بَيْنَ جُهَّالٍ، وَ مُصْحَفٌ مُعَلَّقٌ قَدْ وَقَعَ عَلَيْهِ الْغُبَارُ لَا يُقْرَأُ فِيهِ».
.
ص: 637
منصور ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«شنيدم از پدرم كه مى فرمود : رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : ختم قرآن تا آنجا كه مى داند» .
7 . باب ثواب خواندن قرآن در مصحف (1)چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از يعقوب بن يزيد كه آن را مرفوع ساخته به سوى امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هر كه قرآن را در مصحف بخواند ، به روشنىِ چشم خويش برخوردار و بهره مند شود ، و عذاب بر پدر و مادرش سبك گردد ، و هر چند كه كافر باشند» .
از او ، از على بن حسين بن حسن ضرير ، از حمّاد بن عيسى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«به درستى كه مرا خوش مى آيد كه در خانه مصحفى باشد كه خداى عز و جل به بركت آن ، شياطين را براند و از آن خانه دفع كند و دور سازد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از ابن فضّال ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«سه چيزند كه به سوى خداوند عزيز جبّار شكايت مى كنند : مسجد ويرانى كه اهلش در آن نماز نكنند ، و عالمى كه در ميانه جاهلى چند باشد (كه از او سؤال نكنند يا حرمتش را نگاه ندارند) ، و مصحفى در بسته كه گرد و غبار بر آن نشسته و در آن خوانده نشود» (2) .
.
ص: 638
عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ جُمْهُورٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرِو بْنِ مَسْعَدَةَ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ، عَنْ جَدِّهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قِرَاءَةُ الْقُرْآنِ فِي الْمُصْحَفِ تُخَفِّفُ الْعَذَابَ عَنِ الْوَالِدَيْنِ وَ لَوْ كَانَا كَافِرَيْنِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ يَحْيَى بْنِ الْمُبَارَكِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ جَبَلَةَ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ ، إِنِّي أَحْفَظُ الْقُرْآنَ عَلى ظَهْرِ قَلْبِي، فَأَقْرَؤُهُ عَلى ظَهْرِ قَلْبِي أَفْضَلُ، أَوْ أَنْظُرُ فِي الْمُصْحَفِ؟ قَالَ: فَقَالَ لِي :«بَلِ اقْرَأْهُ وَ انْظُرْ فِي الْمُصْحَفِ، فَهُوَ أَفْضَلُ، أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ النَّظَرَ فِي الْمُصْحَفِ عِبَادَةٌ؟».
8 _ بَابُ تَرْتِيلِ الْقُرْآنِ بِالصَّوْتِ الْحَسَنِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَعْبَدٍ، عَنْ وَاصِلِ بْنِ سُلَيْمَانَ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلاً» . قَالَ :«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِ : بَيِّنْهُ تِبْيَاناً، وَ لَا تَهُذَّهُ هَذَّ الشِّعْرِ، وَ لَا تَنْثُرْهُ نَثْرَ الرَّمْلِ، وَ لكِنْ أَفْزِعُوا قُلُوبَكُمُ الْقَاسِيَةَ، وَ لَا يَكُنْ هَمُّ أَحَدِكُمْ آخِرَ السُّورَةِ».
.
ص: 639
على بن محمد ، از ابن جمهور ، از محمد بن عمرو بن مسعده ، از حسن بن راشد، از جدّش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خواندن قرآن در مصحف ، عذاب را از پدر و مادر سبك مى گرداند ، و اگرچه كافر باشند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از يحيى بن مبارك ، از عبداللّه بن جبله ، از معاويه بن وهب ، از اسحاق بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه گفت : به آن حضرت عرض كردم كه : فداى تو گردم! من قرآن را در حفظ دارم ، و بدون نوشته و نظر در آن ، مى توانم كه آن را بخوانم؛ پس آيا آن را از بَر و در حفظ بخوانم ، بدون نوشته (1) ، بهتر است يا در مصحف نظر كنم؟ به من فرمود :«نه ، بلكه آن را بخوان و در مصحف نظر كن ، كه آن بهتر است . آيا ندانسته اى كه نظر كردن در قرآن عبادت است؟» .
8 . باب در ترتيل قرآن به آواز خوش (2)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از على بن معبد ، از واصل بن سليمان ، از عبد اللّه بن سليمان روايت كرده است كه گفت : از امام جعفر صادق عليه السلام سؤال كردم از معنى قول خداى عز و جل : «وَ رَتِّلِ الْقُرْاانَ تَرْتيلاً» (3) ، كه ترجمه ظاهرش اين است كه :«ترتيل كن قرآن را ، ترتيل كردنى كامل» . راوى مى گويد كه : حضرت فرمود كه : «اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ فرموده كه : آن را خوب بيان كن و حروف آن را ظاهر گردان ، و آن را تند مخوان ، مانند تند خواندن شعر (و به نحوى كه عربان شعر را مى خوانند ، يا حروف آن را بسيار متّصل به يكديگر مگردان ، مانند اتّصال موى به يكديگر) ، و آن را از هم مپاش و پراكنده مكن ، مانند پراكندگى ريگ ، وليكن بر دل هاى سختِ خويش غالب شويد (4) ، و بايد كه همّت و قصد يكى از شما ، آخر سوره نباشد» (يعنى همّت را همين بر اين نگمارد كه سوره را تمام كند) .
.
ص: 640
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الْقُرْآنَ نَزَلَ بِالْحُزْنِ ، فَاقْرَؤُوهُ بِالْحُزْنِ».
عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ الْأَحْمَرِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ حَمَّادٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : اقْرَؤُوا الْقُرْآنَ بِأَلْحَانِ الْعَرَبِ وَ أَصْوَاتِهَا، وَ إِيَّاكُمْ وَ لُحُونَ أَهْلِ الْفِسْقِ وَ أَهْلِ الْكَبَائِرِ؛ فَإِنَّهُ سَيَجِيءُ مِنْ بَعْدِي أَقْوَامٌ يُرَجِّعُونَ الْقُرْآنَ تَرْجِيعَ الْغِنَاءِ وَ النَّوْحِ وَ الرَّهْبَانِيَّةِ، لَا يَجُوزُ تَرَاقِيَهُمْ، قُلُوبُهُمْ مَقْلُوبَةٌ، وَ قُلُوبُ مَنْ يُعْجِبُهُ شَأْنُهُمْ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ، قَالَ: حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِيُّ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ: ذَكَرْتُ الصَّوْتَ عِنْدَهُ، فَقَالَ :«إِنَّ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ عليهماالسلامكَانَ يَقْرَأُ، فَرُبَّمَا مَرَّ بِهِ الْمَارُّ، فَصَعِقَ مِنْ حُسْنِ صَوْتِهِ، وَ إِنَّ الْاءِمَامَ لَوْ أَظْهَرَ مِنْ ذلِكَ شَيْئاً، لَمَا احْتَمَلَهُ النَّاسُ مِنْ حُسْنِهِ». قُلْتُ: وَ لَمْ يَكُنْ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يُصَلِّي بِالنَّاسِ وَ يَرْفَعُ صَوْتَهُ بِالْقُرْآنِ؟ فَقَالَ : «إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله كَانَ يَحْمِلُ النَّاسُ مِنْ خُلْقِهِ مَا يُطِيقُونَ».
.
ص: 641
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه قرآن به حزن و اندوه نازل شده است . پس آن را به حزن بخوانيد» .
على بن محمد ، از ابراهيم احمر ، از عبداللّه بن حمّاد ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : قرآن را به لحن هاى عرب و آوازهاى ايشان بخوانيد ، و از لحن هاى صاحبان فسق و اهل گناهان كبيره بپرهيزيد . پس به درستى كه زود باشد كه بعد از من گروهى چند بيايند كه قرآن را ترجيع كنند ، و آواز را در قرائت بگردانند ، مانند ترجيع غنا و سرود و نوحه و رهبانيّت ، و قرآن از كوه هاى گردن (1) ايشان درنگذرد ، و دل هاى ايشان سرنگون و واران (2) است ، و همچنين دل هاى كسانى كه حال و كار ايشان ، آنها را به عجب آورد ، و از كردار ايشان ، آنها را خوش آيد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از محمد بن حسن بن شمّون كه گفت : حديث كرد مرا على بن محمد نوفلى ، از امام موسى كاظم عليه السلام گفت كه : آواز را در نزد آن حضرت ذكر كردم . فرمود :«به درستى كه حضرت على بن الحسين عليهماالسلامچنان بود كه قرآن مى خواند . پس بسا بود كه گذرنده اى به آن حضرت مى گذشت ، و از خوشى آوازش غش مى كرد و بيهوش مى شد . و به درستى كه امام اگر چيزى از آن را اظهار كند ، مردمان تاب تحمّل آن را ندارند ، به جهت خوشى آن» .عرض كردم كه : آيا رسول خدا صلى الله عليه و آله با مردم نماز نمى كرد؟ و آواز خود را به قرآن بلند نمى گردانيد؟ فرمود : «به درستى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله بار مى كرد بر مردمانى كه در پشت سرش بودند (يا از خلق و خوى خويش) (3) ، آنچه را كه طاقت و توانايى آن [را ]داشتند» .
.
ص: 642
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ سُلَيْمٍ الْفَرَّاءِ، عَمَّنْ أَخْبَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«أَعْرِبِ الْقُرْآنَ؛ فَإِنَّهُ عَرَبِيٌّ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَعْبَدٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْقَاسِمِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَوْحى إِلى مُوسَى بْنِ عِمْرَانَ عليه السلام : إِذَا وَقَفْتَ بَيْنَ يَدَيَّ، فَقِفْ مَوْقِفَ الذَّلِيلِ الْفَقِيرِ، وَ إِذَا قَرَأْتَ التَّوْرَاةَ، فَأَسْمِعْنِيهَا بِصَوْتٍ حَزِينٍ».
عَنْهُ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَعْبَدٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْقَاسِمِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : لَمْ يُعْطَ أُمَّتِي أَقَلَّ مِنْ ثَلَاثٍ: الْجَمَالِ، وَ الصَّوْتِ الْحَسَنِ، وَ الْحِفْظِ».
عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَعْبَدٍ، عَنْ يُونُسَ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُسْكَانَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : إِنَّ مِنْ أَجْمَلِ الْجَمَالِ الشَّعْرَ الْحَسَنَ، وَ نَغْمَةَ الصَّوْتِ الْحَسَنِ».
عَنْهُ ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَعْبَدٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْقَاسِمِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : لِكُلِّ شَيْءٍ حِلْيَةٌ، وَ حِلْيَةُ الْقُرْآنِ الصَّوْتُ الْحَسَنُ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ مُوسَى بْنِ عُمَرَ الصَّيْقَلِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِسْمَاعِيلَ الْمِيثَمِيِّ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا بَعَثَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ نَبِيّاً إِلَا حَسَنَ الصَّوْتِ».
سَهْلٌ ، عَنِ الْحَجَّالِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ _ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِ _ أَحْسَنَ النَّاسِ صَوْتاً بِالْقُرْآنِ، وَ كَانَ السَّقَّاؤُونَ يَمُرُّونَ، فَيَقِفُونَ بِبَابِهِ يَسْمَعُونَ قِرَاءَتَهُ، وَ كَانَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام أَحْسَنَ النَّاسِ صَوْتاً».
حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَسَدِيِّ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْمِيثَمِيِّ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يُكْرَهُ أَنْ يُقْرَأَ «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ» بِنَفَسٍ وَاحِدٍ».
.
ص: 643
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از سليم فرّاء ، از آنكه او را خبر داده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«قرآن را اعراب دهيد (يا آن را درست ظاهر كنيد و در آن غلط مكنيد ، يا شبيه به خواندن عرب بخوانيد)؛زيرا كه آن عربى است» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از على بن معبد ، از عبداللّه بن قاسم ، از عبد اللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل به سوى موسى بن عمران عليه السلام وحى فرمود كه : چون در پيش روى من بايستى ، چنان بايست كه بنده خوار فقير مى ايستد ، و چون تورات را بخوانى ، آن را به من بشنوان به آواز حزين» .
از او ، از پدرش ، از على بن معبد ، از عبداللّه بن قاسم ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : به امّت من چيزى كمتر از سه چيز عطا نشده : جمال و آواز و حفظ» .
از او ، از پدرش ، از على بن معبد ، از يونس ، از عبداللّه بن مسكان ، از ابو بصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى كه از جمله نيكوترين جمال ، موى خوب است و نغمه آواز خوش» .
از او ، از پدرش ، از على بن معبد ، از عبداللّه بن قاسم ، از عبداللّه سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه :«پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر چيزى را زيورى است ، و زيور قرآن ، آواز خوش است» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از موسى صيقل ، از محمد بن عيسى ، از سكونى ، از على بن اسماعيل ميثمى ، از مردى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«خداى عز و جل هيچ پيغمبرى را مبعوث نگردانيده ، مگر آنكه خوش آواز بوده است» .
سهل ، از حجّال ، از على بن عقبه ، از مردى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«حضرت على بن الحسين از همه مردمان خوش آوازتر بود به قرآن ، و سقّاها بر در خانه آن حضرت مى گذشتند ، پس مى ايستادند و قرائتش را مى شنيدند» .
حميد بن زياد ، از حسن بن محمد اسدى ، از احمد بن حسن ميثمى ، از ابان بن عثمان ، از محمد بن فضيل روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«مكروه است «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» به يك نفس خوانده شود» .
.
ص: 644
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام : إِذَا قَرَأْتُ الْقُرْآنَ فَرَفَعْتُ بِهِ صَوْتِي، جَاءَنِي الشَّيْطَانُ، فَقَالَ: إِنَّمَا تُرَائِي بِهذَا أَهْلَكَ وَ النَّاسَ؟ قَالَ :«يَا أَبَا مُحَمَّدٍ، اقْرَأْ قِرَاءَةً مَا بَيْنَ الْقِرَاءَتَيْنِ: تُسْمِعُ أَهْلَكَ، وَ رَجِّعْ بِالْقُرْآنِ صَوْتَكَ؛ فَإِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يُحِبُّ الصَّوْتَ الْحَسَنَ يُرَجَّعُ فِيهِ تَرْجِيعاً».
9 _ بَابٌ فِيمَنْ يُظْهِرُ الْغَشْيَةَ عِنْدَ الْقُرْآنِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ إِسْحَاقَ الضَّبِّيِّ، عَنْ أَبِي عِمْرَانَ الْأَرْمَنِيِّ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ: قُلْتُ: إِنَّ قَوْماً إِذَا ذَكَرُوا شَيْئاً مِنَ الْقُرْآنِ أَوْ حُدِّثُوا بِهِ، صَعِقَ أَحَدُهُمْ، حَتّى يُرى أَنَّ أَحَدَهُمْ لَوْ قُطِعَتْ يَدَاهُ أَوْ رِجْلَاهُ، لَمْ يَشْعُرْ بِذلِكَ؟ فَقَالَ :«سُبْحَانَ اللّهِ! ذَاكَ مِنَ الشَّيْطَانِ، مَا بِهذَا نُعِتُوا، إِنَّمَا هُوَ اللِّينُ وَ الرِّقَّةُ وَ الدَّمْعَةُ وَ الْوَجَلُ». أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ، عَنْ أَبِي عِمْرَانَ الْأَرْمَنِيِّ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، مِثْلَهُ.
10 _ بَابٌ فِي كَمْ يُقْرَأُ الْقُرْآنُ وَ يُخْتَمُعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادٍ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَقْرَأُ الْقُرْآنَ فِي لَيْلَةٍ؟ قَالَ :«لَا يُعْجِبُنِي أَنْ تَقْرَأَهُ فِي أَقَلَّ مِنْ شَهْرٍ».
.
ص: 645
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از على بن ابى حمزه ، از ابو بصير روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام محمد باقر عليه السلام عرض كردم كه : چون قرآن را بخوانم و آوازم را به آن بلند سازم ، شيطان به نزد من آيد و گويد : جز اين نيست كه به اين خواندن ، با اهل خود و مردمان ريا مى كنى .فرمود كه :«اى ابومحمد! بخوان ، آن خواندنى كه ميان دو خواندن باشد (يعنى بلند و آهسته ، كه نه آهسته باشد و نه بلند) در حالى كه آن را به اهل خود بشنوانى ، و آواز خود را به قرآن ترجيع كن؛ زيرا كه خداى عز و جل آواز خوش را دوست مى دارد ، كه در آن ترجيع شود ، ترجيع شدنى» (1) .
9 . باب در مذمّت كسى كه در نزد قرآن خواندن ، بيهوشى اظهار مى كندچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از يعقوب بن اسحاق ضبّى ، از ابو عمران ارمنى ، از عبداللّه بن حكم ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام كه گفت : گفتم : به درستى كه گروهى هستند كه چون چيزى از قرآن را ياد كنند ، يا به آن حديث شوند ، يكى از ايشان غش مى كند و بيهوش مى شود ، به حدّى كه مى بينيم ، يا چنان ديده مى شود كه يكى از ايشان ، اگر دست ها يا پاى هايش بريده شود ، به آن شاعر نمى شود و نمى فهمد . فرمود :«سبحان اللّه ! اين كردار از شيطان است . به اين فعل وصف نشده اند ، و خدا ايشان را مدح نفرمود . جز اين نيست كه آنچه به آن وصف شده اند ، نرمى و رقّت است ، و قطره اشك (يا آنكه چشم ايشان پيوسته اشك ريزد ، بنابر اختلاف نسخ كافى) ، و ترس از خدا» . ابو على اشعرى ، از محمد بن حسان ، از ابى عمران ارمنى ، از عبد اللّه بن حكم ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام مثل اين را روايت كرده است .
10 . باب در بيان اينكه قرآن در چند وقت خوانده مى شود و ختم مى شودعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد ، از حسين بن مختار ، از محمد بن عبداللّه روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : من در يك شب همه قرآن را مى خوانم . فرمود كه :«مرا خوش نمى آيد كه آن را در كمتر از يك ماه بخوانى» .
.
ص: 646
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَقَالَ لَهُ أَبُو بَصِيرٍ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، أَقْرَأُ الْقُرْآنَ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ فِي لَيْلَةٍ؟ فَقَالَ :«لَا» قَالَ: فَفِي لَيْلَتَيْنِ؟ قَالَ : «لَا» قَالَ: فَفِي ثَلَاثٍ؟ قَالَ : «هَا» وَ أَشَارَ بِيَدِهِ. ثُمَّ قَالَ : «يَا أَبَا مُحَمَّدٍ، إِنَّ لِرَمَضَانَ حَقّاً وَ حُرْمَةً ، لَا يُشْبِهُهُ شَيْءٌ مِنَ الشُّهُورِ، وَ سكَانَ أَصْحَابُ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله يَقْرَأُ أَحَدُهُمُ الْقُرْآنَ فِي شَهْرٍ، أَوْ أَقَلَّ؛ إِنَّ الْقُرْآنَ لَا يُقْرَأُ هَذْرَمَةً ، وَ لكِنْ يُرَتَّلُ تَرْتِيلاً، فَإِذَا مَرَرْتَ بِآيَةٍ فِيهَا ذِكْرُ الْجَنَّةِ، فَقِفْ عِنْدَهَا، وَ سَلِ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ الْجَنَّةَ، وَ إِذَا مَرَرْتَ بِآيَةٍ فِيهَا ذِكْرُ النَّارِ، فَقِفْ عِنْدَهَا، وَ تَعَوَّذْ بِاللّهِ مِنَ النَّارِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ، عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ شُعَيْبٍ، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: فِي كَمْ أَقْرَأُ الْقُرْآنَ؟ فَقَالَ :«اقْرَأْهُ أَخْمَاساً، اقْرَأْهُ أَسْبَاعاً، أَمَا إِنَّ عِنْدِي مُصْحَفاً مُجَزًّى أَرْبَعَةَ عَشَرَ جُزْءاً».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ يَحْيَى بْنِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي الْبِلَادِ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْمُغِيرَةِ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: إِنَّ أَبِي سَأَلَ جَدَّكَ عَنْ خَتْمِ الْقُرْآنِ فِي كُلِّ لَيْلَةٍ، فَقَالَ لَهُ جَدُّكَ :«فِي كُلِّ لَيْلَةٍ؟» فَقَالَ لَهُ: فِي شَهْرِ رَمَضَانَ، فَقَالَ لَهُ جَدُّكَ : «فِي شَهْرِ رَمَضَانَ؟» فَقَالَ لَهُ أَبِي: نَعَمْ ، مَا اسْتَطَعْتُ، فَكَانَ أَبِي يَخْتِمُهُ أَرْبَعِينَ خَتْمَةً فِي شَهْرِ رَمَضَانَ، ثُمَّ خَتَمْتُهُ بَعْدَ أَبِي، فَرُبَّمَا زِدْتُ، وَ رُبَّمَا نَقَصْتُ عَلى قَدْرِ فَرَاغِي وَ شُغُلِي وَ نَشَاطِي وَ كَسَلِي؛ فَإِذَا كَانَ فِي يَوْمِ الْفِطْرِ جَعَلْتُ لِرَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله خَتْمَةً، وَ لِعَلِيٍّ عليه السلام أُخْرى، وَ لِفَاطِمَةَ عليهاالسلامأُخْرى، ثُمَّ لِلْأَئِمَّةِ عليهم السلام حَتَّى انْتَهَيْتُ إِلَيْكَ، فَصَيَّرْتُ لَكَ وَاحِدَةً مُنْذُ صِرْتُ فِي هذَا الْحَالِ، فَأَيُّ شَيْءٍ لِي بِذلِكَ؟ قَالَ : «لَكَ بِذلِكَ أَنْ تَكُونَ مَعَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ» قُلْتُ: اللّهُ أَكْبَرُ، فَلِي بِذلِكَ؟! قَالَ : «نَعَمْ» ثَلَاثَ مَرَّاتٍ.
.
ص: 647
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از بعضى از اصحابش ، از على بن ابى حمزه كه گفت : بر امام جعفر صادق عليه السلام داخل شدم . پس ابو بصير به آن حضرت عرض كرد كه : فداى تو گردم! آيا در ماه مبارك رمضان قرآن را در يك شب بخوانم؟ فرمود :«نه» . عرض كرد : پس در دو شب بخوانم؟ فرمود : «نه» . عرض كرد : پس در سه شب؟ فرمود كه : «ها» (يعنى خوب است ، اين را بگير) ، و به دست خود اشاره فرمود . بعد از آن ، فرمود كه : «اى ابامحمد! به درستى كه ماه مبارك رمضان را حقّى و حرمتى بزرگ است ، و چيزى از ماه ها به آن شباهت ندارد ، و اصحاب محمد صلى الله عليه و آله چنان بودند كه يكى از ايشان ، قرآن را در ماهى يا كمتر از آن مى خواند . به درستى كه قرآن نبايد كه به شتاب خوانده شود ، وليكن بايد به ترتيل و تأنّى خوانده شود ، ترتيلى درست ، و چون به آيه اى گذرى كه ياد بهشت در آن باشد ، در نزد آن توقّف كن و بايست ، و بهشت را از خداى عز و جلسؤال كن ، و چون از آيه اى گذرى كه ذكر آتش دوزخ در آن باشد ، در نزد آن توقّف كن ، و از آتش به خدا پناه بر» .
محمد بن يحيى ، از محمد بن حسين ، از على بن نعمان ، از يعقوب بن شعيب ، از حسين بن خالد روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : قرآن را در چند وقت بخوانم؟ فرمود كه :«آن را بخوان ، در حالتى كه پنج قسمت باشد ، و آن را بخوان ، در حالتى كه هفت قسمت باشد ، و بدان كه مصحف مجزّايى در نزد من هست ، كه آن را به چهارده جزء (يعنى چهارده قسمت) كرده اند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از يحيى بن ابراهيم بن ابى البلاد ، از پدرش ، از على بن مغيره ، از حضرت امام موسى عليه السلام كه گفت : به آن حضرت عرض كردم كه : پدرم از جدّت سؤال نموده بود از ختم كردن قرآن ، در شبى يا در هر شب؛ پس جدّت به او فرموده بود كه :«در هر شب آن را ختم مى كنى؟» پدرم به جدّت عرض كرده بود كه : در ماه مبارك رمضان . پس جدّت به پدرم فرموده بود كه : «در ماه مبارك رمضان؟» پدرم به جدّت عرض كرده بود كه : آرى ، مادامى كه استطاعت داشته باشم . و دأب پدرم اين بود كه در ماه مبارك رمضان ، آن را چهل مرتبه ختم مى كرد ، و من بعد از پدرم آن را ختم كرده ام . پس بسا بوده كه از چهل ختم زياد كرده ام ، و بسا بوده كه كمتر از چهل ختم كرده ام ، بر اندازه اى فراغ و شغل و دماغ و كسالت خويش . پس چون روز عيد فطر شده ، يك ختم را از براى رسول خدا صلى الله عليه و آله قرار داده ام ، و ديگرى را از براى على _ صلوات اللّه عليه _ ، و ديگرى را از براى حضرت فاطمه _ عليهاالسّلام _ . بعد از آن ، امامان عليهم السلام ، كه از براى هر يك از ايشان ختمى را قرار داده ام ، تا آنكه به تو منتهى شده ام . پس يك ختم را از براى تو قرار داده ام ، از آن زمان كه در اين حال گرديده ام؛ يعنى از اوّل تكليف يا معرفت ، تا حال ، پيوسته چنين كرده ام؛ پس از براى من به واسطه آن عمل ، چه ثواب است؟ حضرت فرمود كه : «از برايت به اين عمل ، آن است كه در روز قيامت ، با ايشان باشى» . گفتم : اللّه اكبر! پس از براى من به اين عمل ، چنين ثوابى خواهد بود؟ حضرت سه مرتبه فرمود : «آرى» .
.
ص: 648
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ، قَالَ: سَأَلَ أَبُو بَصِيرٍ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام _ وَ أَنَا حَاضِرٌ _ فَقَالَ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، أَقْرَأُ الْقُرْآنَ فِي لَيْلَةٍ؟ فَقَالَ :«لَا» فَقَالَ: فِي لَيْلَتَيْنِ؟ فَقَالَ : «لَا» حَتّى بَلَغَ سِتَّ لَيَالٍ، فَأَشَارَ بِيَدِهِ، فَقَالَ : «هَا» . ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «يَا أَبَا مُحَمَّدٍ، إِنَّ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ مِنْ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله كَانَ يَقْرَأُ الْقُرْآنَ فِي شَهْرٍ وَ أَقَلَّ؛ إِنَّ الْقُرْآنَ لَا يُقْرَأُ هَذْرَمَةً ، وَ لكِنْ يُرَتَّلُ تَرْتِيلاً، إِذَا مَرَرْتَ بِآيَةٍ فِيهَا ذِكْرُ النَّارِ، وَقَفْتَ عِنْدَهَا، وَ تَعَوَّذْتَ بِاللّهِ مِنَ النَّارِ» . فَقَالَ أَبُو بَصِيرٍ: أَقْرَأُ الْقُرْآنَ فِي رَمَضَانَ فِي لَيْلَةٍ؟ فَقَالَ : «لَا» فَقَالَ: فِي لَيْلَتَيْنِ؟ فَقَالَ : «لَا» فَقَالَ: فِي ثَلَاثٍ؟ فَقَالَ : «هَا» وَ أَوْمَأَ بِيَدِهِ فَقَالَ : «نَعَمْ ، شَهْرُ رَمَضَانَ لَا يُشْبِهُهُ شَيْءٌ مِنَ الشُّهُورِ، لَهُ حَقٌّ وَ حُرْمَةٌ، أَكْثِرْ مِنَ الصَّلَاةِ مَا اسْتَطَعْتَ».
.
ص: 649
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از على بن ابى حمزه روايت كرده است كه گفت : ابو بصير از امام جعفر صادق عليه السلام سؤال نمود و من حاضر بودم . پس به آن حضرت عرض كرد كه : فداى تو گردم! آيا قرآن را در يك شب بخوانم؟ فرمود :«نه» . عرض كرد : در دو شب؟ فرمود : «نه» . تا آنكه به شش شب رسيد . پس حضرت به دست خويش اشاره فرمود ، و فرمود : «بلى» .بعد از آن ، حضرت صادق عليه السلام فرمود كه : «اى ابامحمد! به درستى كه آنكه پيش از شما بوده از اصحاب محمد صلى الله عليه و آله ، چنان بوده كه در يك ماه يا كمتر قرآن را مى خواند . به درستى كه قرآن نبايد به شتاب خوانده شود ، وليكن بايد به ترتيل خوانده شود ، ترتيلى درست ، و چون به آيه اى بگذرى كه ذكر آتش در آن باشد ، در نزد آن مى ايستى ، و از آتش به خدا پناه مى برى» .پس ابوبصير عرض كرد كه : در ماه مبارك رمضان قرآن را در يك شب بخوانم؟ فرمود : «نه» . عرض كرد : در دو شب؟ فرمود : «نه» . عرض كرد : در سه شب؟ فرمود كه : «ها» و به دست خويش اشاره فرمود ، و فرمود : «آرى ، ماه مبارك رمضان ، چيزى از ماه ها به آن شباهت ندارد . آن را حقّ و حرمتى عظيم است . در آن نماز بسيار بكن ، آنچه توانى» (يا مادامى كه استطاعت داشته باشى) (1) .
.
ص: 650
11 _ بَابُ أَنَّ الْقُرْآنَ يُرْفَعُ كَمَا أُنْزِلَعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : إِنَّ الرَّجُلَ الْأَعْجَمِيَّ مِنْ أُمَّتِي لَيَقْرَأُ الْقُرْآنَ بِعَجَمِيَّةٍ، فَتَرْفَعُهُ الْمَلَائِكَةُ عَلى عَرَبِيَّةٍ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَيْمَانَ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، إِنَّا نَسْمَعُ الْايَاتِ فِي الْقُرْآنِ لَيْسَ هِيَ عِنْدَنَا كَمَا نَسْمَعُهَا، وَ لَا نُحْسِنُ أَنْ نَقْرَأَهَا كَمَا بَلَغَنَا عَنْكُمْ، فَهَلْ نَأْثَمُ ؟ فَقَالَ :«لَا، اقْرَؤُوا كَمَا تَعَلَّمْتُمْ، فَسَيَجِيئُكُمْ مَنْ يُعَلِّمُكُمْ».
12 _ بَابُ فَضْلِ الْقُرْآنِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ بَدْرٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ قَرَأَ «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ» مَرَّةً، بُورِكَ عَلَيْهِ؛ وَ مَنْ قَرَأَهَا مَرَّتَيْنِ، بُورِكَ عَلَيْهِ وَ عَلى أَهْلِهِ؛ وَ مَنْ قَرَأَهَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ، بُورِكَ عَلَيْهِ وَ عَلى أَهْلِهِ وَ عَلى جِيرَانِهِ؛ وَ مَنْ قَرَأَهَا اثْنَتَيْ عَشْرَةَ مَرَّةً، بَنَى اللّهُ لَهُ اثْنَيْ عَشَرَ قَصْراً فِي الْجَنَّةِ، فَيَقُولُ الْحَفَظَةُ: اذْهَبُوا بِنَا إِلى قُصُورِ أَخِينَا فُلَانٍ، فَنَنْظُرَ إِلَيْهَا؛ وَ مَنْ قَرَأَهَا مِائَةَ مَرَّةٍ، غُفِرَتْ لَهُ ذُنُوبُ خَمْسٍ وَ عِشْرِينَ سَنَةً مَا خَلَا الدِّمَاءَ وَ الْأَمْوَالَ؛ وَ مَنْ قَرَأَهَا أَرْبَعَمِائَةِ مَرَّةٍ ، كَانَ لَهُ أَجْرُ أَرْبَعِمِائَةِ شَهِيدٍ كُلُّهُمْ قَدْ عُقِرَ جَوَادُهُ وَ أُرِيقَ دَمُهُ؛ وَ مَنْ قَرَأَهَا أَلْفَ مَرَّةٍ فِي يَوْمٍ وَلَيْلَةٍ ، لَمْ يَمُتْ حَتّى يَرى مَقْعَدَهُ فِي الْجَنَّةِ، أَوْ يُرى لَهُ».
حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْمِيثَمِيِّ، عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ شُعَيْبٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَمَّا أَمَرَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ هذِهِ الْايَاتِ أَنْ يَهْبِطْنَ إِلَى الْأَرْضِ، تَعَلَّقْنَ بِالْعَرْشِ، وَ قُلْنَ: أَيْ رَبِّ، إِلى أَيْنَ تُهْبِطُنَا؟ إِلى أَهْلِ الْخَطَايَا وَ الذُّنُوبِ؟ فَأَوْحَى اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلَيْهِنَّ: أَنِ اهْبِطْنَ، فَوَعِزَّتِي وَ جَلَالِي، لَا يَتْلُوكُنَّ أَحَدٌ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ وَ شِيعَتِهِمْ فِي دُبُرِ مَا افْتَرَضْتُ عَلَيْهِ مِنَ الْمَكْتُوبَةِ فِي كُلِّ يَوْمٍ، إِلَا نَظَرْتُ إِلَيْهِ بِعَيْنِيَ الْمَكْنُونَةِ فِي كُلِّ يَوْمٍ سَبْعِينَ نَظْرَةً، أَقْضِي لَهُ فِي كُلِّ نَظْرَةٍ سَبْعِينَ حَاجَةً، وَ قَبِلْتُهُ عَلى مَا فِيهِ مِنَ الْمَعَاصِي، وَ هِيَ: أُمُّ الْكِتَابِ، وَ «شَهِدَ اللّهُ أَن_َّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِكَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ» ، وَ آيَةُ الْكُرْسِيِّ، وَ آيَةُ الْمُلْكِ».
.
ص: 651
11 . باب در بيان اينكه قرآن بلند مى شود ، چنان كه فرود آورده شدهعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى كه مرد عجمى زبان از امّت من كه عرب نباشد ، قرآن را به عجميّت خويش مى خواند . پس فرشتگان ، آن را بر عربيّتش بالا مى برند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از محمد بن سليمان ، از بعضى از اصحابش ، از امام موسى كاظم عليه السلام كه گفت : به آن حضرت عرض كردم كه : فداى تو گردم! به درستى كه ما آيه ها را كه در قرآن است مى شنويم ، و آنها در نزد ما ، چنان كه آنها را مى شنويم ، نيست ، و درست و نيكو نمى دانيم كه آنها را بخوانيم ، چنان كه از شما به ما رسيده ، پس آيا گناهى داريم؟ فرمود :«نه ، بخوانيد ، چنان كه تعليم گرفته ايد ، كه به زودى بيايد شما را ، آنكه قرآن را به شما تعليم دهد» .
12 . باب در بيان فضيلت قرآنمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از بدر ، از محمد بن مروان ، از امام محمد باقر عليهماالسلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه سوره «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» را بخواند ، بر او بركت شود ، و به كثرتِ خير و خوبى فائز گردد ، و هر كه دو مرتبه آن را بخواند ، بر او و بر اهلش بركت شود ، و هر كه سه مرتبه آن را بخواند ، بر او و بر اهل و بر همسايگانش بركت شود ، و هر كه دوازده مرتبه آن را بخواند ، خدا در بهشت از برايش دوازده قصر بنا كند؛ پس كاتبان اعمال به يكديگر گويند كه : بياييد برويم به جانب قصرهاى برادر خود ، فلان ، تا به سوى آنها نظر كنيم ، و هر كه صد مرتبه آن را بخواند ، گناهان بيست و پنج ساله از برايش آمرزيده شود ، غير از خون هاى ناحق و مال هاى مردم ، و هر كه چهارصد مرتبه آن را بخواند ، اجر چهارصد شهيد از برايش باشد ، كه هر يك از آن شهيدان اسبش پى شده باشد و خونش ريخته شده باشد ، و هر كه در روزى يا شبى ، هزار مرتبه آن را بخواند ، نميرد ، تا آنكه جاى خود را در بهشت ببيند يا از برايش ديده شود» (كه كسى آن را در خواب ببيند) .
حميد بن زياد ، از حسين بن محمد ، از احمد بن حسن ميثمى ، از يعقوب بن شعيب ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون خداى عز و جل اين آيات را امر فرمود كه به سوى زمين فرود آيند ، به عرش درآويختند و عرض كردند كه : اى پروردگار ما! ما را به كجا مى فرستى؟ به سوى اهل خطا و گناهان فرو مى فرستى؟ پس خداى عز و جل به سوى اينها وحى فرمود كه : فرو رويد . پس به عزّت و جلال خودم سوگند ياد مى كنم كه هيچ يك از آل محمد و شيعيان ايشان ، شما را تلاوت نكند در عقب آنچه بر او واجب گردانيده ام؛ يعنى بعد از نمازهاى واجبى شبانه روزى ، مگر آنكه به سوى او نظر كنم ، در هر روزى ، هفتاد نظر (1) ، و با هر نظر كردنى ، هفتاد حاجت را از برايش روا كنم ، و او را قبول كنم با آنچه در آن است از گناهان ، و آن آيات ، امّ الكتاب است؛ يعنى سوره حمد ، و آيه «شَهِدَ اللّه ُ أَنَّهُ لا اِلهَ اِلّا هُوَ وَالْمَلآئِكَةُ وَأُولُوا الْعِلْمِ» (2) ، و آيه الكرسى ، و آيه ملك» (يعنى «قُلِ اللَّهُمَّ مَ__لِكَ الْمُلْكِ» (3) ، تا آخر آيه) .
.
ص: 652
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُكَيْنٍ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ، عَنْ جَابِرٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ :«مَنْ قَرَأَ الْمُسَبِّحَاتِ كُلَّهَا قَبْلَ أَنْ يَنَامَ، لَمْ يَمُتْ حَتّى يُدْرِكَ الْقَائِمَ، وَ إِنْ مَاتَ كَانَ فِي جِوَارِ مُحَمَّدٍ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ طَلْحَةَ، عَنْ جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ قَرَأَ «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ» مِائَةَ مَرَّةٍ حِينَ يَأْخُذُ مَضْجَعَهُ، غَفَرَ اللّهُ لَهُ ذُنُوبَ خَمْسِينَ سَنَةً».
حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ، عَنِ الْخَشَّابِ، عَنِ ابْنِ بَقَّاحٍ، عَنْ مُعَاذٍ، عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَيْعٍ، رَفَعَهُ إِلى عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ قَرَأَ أَرْبَعَ آيَاتٍ مِنْ أَوَّلِ الْبَقَرَةِ، وَ آيَةَ الْكُرْسِيِّ، وَ آيَتَيْنِ بَعْدَهَا ، وَ ثَلَاثَ آيَاتٍ مِنْ آخِرِهَا، لَمْ يَرَ فِي نَفْسِهِ وَ مَالِهِ شَيْئاً يَكْرَهُهُ، وَ لَا يَقْرَبُهُ شَيْطَانٌ، وَ لَا يَنْسَى الْقُرْآنَ».
.
ص: 653
ابو على اشعرى ، از محمد بن حسّان ، از اسماعيل بن مهران ، از حسن بن على بن ابى حمزه ، از محمد بن مسكين ، از عمرو بن شمر ، از جابر روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه همه مسبّحات (1) را بخواند پيش از آنكه بخوابد ، نميرد ، تا حضرت قائم آل محمد صلى الله عليه و آله را دريابد ، و اگر بميرد ، در همسايگى حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله باشد» .
محمد بن يحيى ، از محمد بن حسين ، از على بن نعمان ، از عبداللّه بن طلحه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه صد مرتبه سوره «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» را بخواند در هنگامى كه به خوابگاه خود مى رود ، خدا گناهان پنجاه ساله او را بيامرزد» .
حميد بن زياد ، از خشّاب ، از ابن بقّاح (2) ، از معاذ ، از عمرو بن جميع روايت كرده و آن را مرفوع ساخته به سوى حضرت على بن الحسين عليهماالسلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه چهار آيه از اوّل سوره بقره ، و آية الكرسى ، و دو آيه بعد از آن (يعنى از «لا اِكْراهَ» تا «خالِدُونَ» (3) ) ، و سه (4) آيه از آخر آن (يعنى «آمَنَ الرَّسُولُ» (5) تا آخر سوره را ، چنان كه گفته اند) بخواند ، در خود و مالش چيزى نبيند (يا ديده نشود) ، كه او را ناخوش آيد ، و شيطان به او نزديك نشود ، و قرآن را فراموش نكند» .
.
ص: 654
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ قَرَأَ «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِى لَيْلَةِ الْقَدْرِ» يَجْهَرُ بِهَا صَوْتَهُ، كَانَ كَالشَّاهِرِ سَيْفَهُ فِي سَبِيلِ اللّهِ؛ وَ مَنْ قَرَأَهَا سِرّاً، كَانَ كَالْمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فِي سَبِيلِ اللّهِ؛ وَ مَنْ قَرَأَهَا عَشْرَ مَرَّاتٍ، مَرَّتْ لَهُ عَلى نَحْوِ أَلْفِ ذَنْبٍ مِنْ ذُنُوبِهِ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيى، عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ شُعَيْبٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ أَبِي _ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِ _ يَقُولُ: «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ» ثُلُثُ الْقُرْآنِ، وَ «قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ» رُبُعُ الْقُرْآنِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مِهْزَمٍ، عَنْ رَجُلٍ سَمِعَ أَبَا الْحَسَنِ عليه السلام يَقُولُ : «مَنْ قَرَأَ آيَةَ الْكُرْسِيِّ عِنْدَ مَنَامِهِ، لَمْ يَخَفِ الْفَالِجَ إِنْ شَاءَ اللّهُ؛ وَ مَنْ قَرَأَهَا فِي دُبُرِ كُلِّ فَرِيضَةٍ، لَمْ يَضُرَّهُ ذُو حُمَةٍ». وَ قَالَ :«مَنْ قَدَّمَ «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ» بَيْنَهُ وَ بَيْنَ جَبَّارٍ، مَنَعَهُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مِنْهُ ؛ يَقْرَؤُهَا مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ، وَ مِنْ خَلْفِهِ، وَ عَنْ يَمِينِهِ، وَ عَنْ شِمَالِهِ؛ فَإِذَا فَعَلَ ذلِكَ رَزَقَهُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ خَيْرَهُ، وَ مَنَعَهُ مِنْ شَرِّهِ». وَ قَالَ : «إِذَا خِفْتَ أَمْراً فَاقْرَأْ مِائَةَ آيَةٍ مِنَ الْقُرْآنِ مِنْ حَيْثُ شِئْتَ، ثُمَّ قُلِ: اللّهُمَّ اكْشِفْ عَنِّي الْبَلَاءَ ؛ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ».
.
ص: 655
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از سيف بن عميره ، از مردى ، از امام محمد باقر روايت كرده است كه فرمود :«هر كه سوره «انّا اَنْزَلْناهُ فى لَيْلَةِ الْقَدْرِ» را بخواند ، و آواز خود را به آن بلند كند ، مانند كسى باشد كه شمشير خود را كشيده باشد و در راه خدا جهاد كند ، و هر كه آن را آهسته بخواند ، مانند كسى باشد كه در راه خدا در خون خود غلطيده باشد و در آن دست و پا زند ، و هر كه ده مرتبه آن را بخواند ، من از براى او ضامنم كه هزار گناه از گناهانش محو شود» .
ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، از صفوان بن يحيى ، از يعقوب بن شعيب ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پدرم _ صلوات اللّه عليه _ مى فرمود كه : سوره «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» ثلث قرآن است ، و سوره «قُلْ يا أَيُّهَا الْكافِرُونَ» ربع قرآن» (يعنى ثوابش به قدر آن است كه هرگاه كسى سه مرتبه سوره توحيد را بخواند ، گويا كه همه قرآن را خوانده است ، و همچنين كسى كه چهار مرتبه سوره جحد را بخواند) .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از حسن بن على ، از حسن بن جهم ، از ابراهيم بن مهزم ، از مردى كه شنيد از امام موسى كاظم عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه در نزد خوابيدنش آية الكرسى را بخواند ، از فالج (1) نترسد ، انشاء اللّه ؛ يعنى : «اگر خدا خواهد» (2) . و هر كه بعد از هر نماز فريضه آن را بخواند ، هيچ صاحب زهرى او را ضرر نرساند» . و فرمود كه : «هر كه سوره «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» را پيش دارد در ميانه خود و جبّارى ، خداى عز و جل آن جبّار را از او منع كند ، و بايد كه اين سوره را از پيش روى و از پشت سر و از طرف راست و از طرف چپ خويش بخواند . پس چون چنين كند ، خداى عز و جلخوبى آن جبّار را به او روزى فرمايد ، و او را از بديش منع نمايد» . و فرمود كه : «چون از امرى بترسى ، صد آيه را از قرآن بخوان ، از هر جا كه خواهى ، بعد از آن ، سه مرتبه بگو كه : اَللّهُمَّ اكْشِفْ عَنِّى الْبَلآءَ ؛ يعنى : خداوندا! باز بَر از من اين زحمت را» .
.
ص: 656
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ قَرَأَ مِائَةَ آيَةٍ يُصَلِّي بِهَا فِي لَيْلَةٍ، كَتَبَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لَهُ بِهَا قُنُوتَ لَيْلَةٍ؛ وَ مَنْ قَرَأَ مِائَتَيْ آيَةٍ فِي غَيْرِ صَلَاةٍ، لَمْ يُحَاجَّهُ الْقُرْآنُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ؛ وَ مَنْ قَرَأَ خَمْسَمِائَةِ آيَةٍ فِي يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ فِي صَلَاةِ النَّهَارِ وَ اللَّيْلِ، كَتَبَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لَهُ فِي اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ قِنْطَاراً مِنْ حَسَنَاتٍ ، وَ الْقِنْطَارُ أَلْفٌ وَ مِائَتَا أُوقِيَّةٍ ، وَ الْأُوقِيَّةُ أَعْظَمُ مِنْ جَبَلِ أُحُدٍ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ مَضى بِهِ يَوْمٌ وَاحِدٌ، فَصَلّى فِيهِ بِخَمْسِ صَلَوَاتٍ، وَ لَمْ يَقْرَأْ فِيهَا بِ «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ» ، قِيلَ لَهُ: يَا عَبْدَ اللّهِ، لَسْتَ مِنَ الْمُصَلِّينَ».
وَ بِهذَا الْاءِسْنَادِ، عَنِ الْحَسَنِ ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ، عَنْ أَبِي بَكْرٍ الْحَضْرَمِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْاخِرِ، فَلَا يَدَعْ أَنْ يَقْرَأَ فِي دُبُرِ الْفَرِيضَةِ بِ «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ» ؛ فَإِنَّهُ مَنْ قَرَأَهَا جَمَعَ اللّهُ لَهُ خَيْرَ الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ، وَ غَفَرَ لَهُ وَ لِوَالِدَيْهِ وَ مَا وَلَدَا».
.
ص: 657
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از حسن بن على ، از اسحاق بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه صد آيه را بخواند كه در شب به آن نماز كند ، خداى عز و جل به آن از برايش عبادت يك شبه را بنويسد ، و هر كه دويست آيه را در غير نماز بخواند ، قرآن در روز قيامت با او محاجّه و خصومت نكند ، و هر كه در روز و شبى ، در نمازِ روز و شب ، پانصد آيه را بخواند ، خداى _ تعالى _ از برايش در لوح محفوظ قنطارى از حسنات بنويسد» (1) .
ابو على اشعرى ، از محمد بن حسّان ، از اسماعيل بن مهران ، از حسن بن على بن ابى حمزه ، از منصور بن حازم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه يك روز بر او بگذرد و نماز پنج گانه را در آن به جا آورد ، و سوره «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» را در آنها نخواند ، به او گفته شود كه : اى بنده خدا! تو از جمله نمازگزارندگان نيستى» .
و به همين اسناد ، از حسين بن سيف بن عميره ، از ابو بكر حضرمى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«هر كه ايمان به خدا و روز قيامت داشته باشد ، بايد كه بعد از نماز واجب ، خواندن سوره «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» را ترك نكند؛ زيرا كه هر كه آن را بخواند ، خدا خوبى دنيا و آخرت را از برايش جمع فرمايد ، و پدر و مادر و فرزندان ايشان را بيامرزد» .
.
ص: 658
عَنْهُ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ رَفَعَهُ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّ سُورَةَ الْأَنْعَامِ نَزَلَتْ جُمْلَةً، شَيَّعَهَا سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكٍ حَتّى أُنْزِلَتْ عَلى مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ، فَعَظَّمُوهَا وَ بَجَّلُوهَا؛ فَإِنَّ اسْمَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِيهَا فِي سَبْعِينَ مَوْضِعاً، وَ لَوْ يَعْلَمُ النَّاسُ مَا فِي قِرَاءَتِهَا مَا تَرَكُوهَا».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«أَنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله صَلّى عَلى سَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ، فَقَالَ: لَقَدْ وَافى مِنَ الْمَلَائِكَةِ سَبْعُونَ أَلْفاً، وَ فِيهِمْ جَبْرَئِيلُ عليه السلام يُصَلُّونَ عَلَيْهِ، فَقُلْتُ لَهُ: يَا جَبْرَئِيلُ، بِمَا يَسْتَحِقُّ صَلَاتَكُمْ عَلَيْهِ؟ فَقَالَ: بِقِرَاءَتِهِ «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ» قَائِماً وَ قَاعِداً ، وَ رَاكِباً وَ مَاشِياً ، وَ ذَاهِباً وَ جَائِياً».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ بَشِيرٍ، عَنْ عُبَيْدِ اللّهِ بْنِ الدِّهْقَانِ، عَنْ دُرُسْتَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ قَرَأَ «أَلْهيكُمُ التَّكَاثُرُ» عِنْدَ النَّوْمِ، وُقِيَ فِتْنَةَ الْقَبْرِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْفَضْلِ النَّوْفَلِيِّ رَفَعَهُ، قَالَ:مَا قُرِئَتِ الْحَمْدُ عَلى وَجَعٍ سَبْعِينَ مَرَّةً إِلَا سَكَنَ.
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَوْ قُرِئَتِ الْحَمْدُ عَلى مَيِّتٍ سَبْعِينَ مَرَّةً، ثُمَّ رُدَّتْ فِيهِ الرُّوحُ، مَا كَانَ ذلِكَ عَجَباً».
عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ، عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ، عَنْ سُلَيْمَانَ الْجَعْفَرِيِّ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«مَا مِنْ أَحَدٍ فِي حَدِّ الصِّبَا يَتَعَهَّدُ فِي كُلِّ لَيْلَةٍ قِرَاءَةَ «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ» ، وَ «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ» كُلَّ وَاحِدَةٍ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ، وَ «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ» مِائَةَ مَرَّةٍ، فَإِنْ لَمْ يَقْدِرْ فَخَمْسِينَ، إِلَا صَرَفَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ عَنْهُ كُلَّ لَمَمٍ، أَوْ عَرَضٍ مِنْ أَعْرَاضِ الصِّبْيَانِ، وَ الْعُطَاشَ، وَ فَسَادَ الْمَعِدَةِ، وَ بُدُورَ الدَّمِ أَبَداً، مَا تُعُوهِدَ بِهذَا حَتّى يَبْلُغَهُ الشَّيْبُ، فَإِنْ تَعَهَّدَ نَفْسَهُ بِذلِكَ أَوْ تُعُوهِدَ، كَانَ مَحْفُوظاً إِلى يَوْمِ يَقْبِضُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ نَفْسَهُ».
.
ص: 659
از او ، از حسن بن على بن ابى حمزه روايت است كه آن را مرفوع ساخته گفت كه : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«به درستى كه سوره انعام يك دفعه نازل شد ، و هفتاد هزار فرشته آن را مشايعت كردند و همراه آن بودند ، تا آنكه بر حضرت محمد صلى الله عليه و آله فرود آورده شد . پس اين سوره را تعظيم كنيد و آن را بزرگ داريد . پس به درستى كه اسم خداى عز و جل در آن است ، در هفتاد جا ، و اگر مردم بدانند كه در خواندن آن ، چه فضيلت و ثواب است ، آن را ترك نكنند» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پيغمبر صلى الله عليه و آله بر سعد بن معاذ نماز كرد . پس فرمود : هر آينه به حقيقت كه هفتاد هزار نفر از فرشتگان آمدند ، و جبرئيل عليه السلام در ميان ايشان بود كه بر او نماز مى كردند . پس من به جبرئيل گفتم كه : اى جبرئيل! سعد به چه چيز سزاوار اين شده بود كه شما بر او نماز كنيد؟ گفت : به سبب اينكه سوره «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» مى خواند ، در حالى كه ايستاده و نشسته و سواره و پياده بود ، و در حالى كه مى رفت و مى آمد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد بن بشير ، از عبيداللّه دهقان ، از درست ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه سوره (أَلْهيكُمُ التَّكاثُرُ» را در نزد خوابيدن بخواند ، از عذاب قبر نگاه داشته شود» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن اسماعيل بن بزيع ، از عبداللّه بن فضل نوفلى روايت كرده كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه :«سوره حمد را بر هيچ دردى هفتاد مرتبه نخواندم يا خوانده نشد ، مگر آنكه ساكن شد و آرام گرفت» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از معاويه بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اگر هفتاد مرتبه سوره حمد بر مرده اى خوانده شود ، پس روح در آن مرده برگردانيده شود ، چنين چيزى عجب نباشد» .
از او ، از احمد ،از بكر بن صالح ، از سليمان جعفرى ، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«هيچ كس نيست كه در حدّ صبا و طفوليّت قصد كند در هر شبى خواندن سوره «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ» و «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْناس» را ، هر يك سه مرتبه ، و سوره «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» را صد مرتبه؛ پس اگر نتواند ، پنجاه مرتبه (يعنى كسى اين سوره را به شماره اى كه ذكر شد ، در هر شب از روى قصد نخوانده) ، مگر آنكه خداى عز و جل از او دور گردانيده هر ديوانگى يا مرض هايى را كه عارض كودكان مى شود ، و استسقا و فساد معده و غلبه خون ، هميشه ، مادامى كه اين را عادت داشته باشد (يا او را به اين عادت دهند و آشنا كنند) ، تا آنكه پيرى به او برسد . پس اگر خود را بر اين تعهّد دهد و بر اين مداومت كند ، يا او را تعهّد و مداومت دهند ، در حفظ خدا باشد ، تا روزى كه خداى عز و جلجانش را بگيرد» .
.
ص: 660
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَحْمَدَ الْمِنْقَرِيِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا إِبْرَاهِيمَ عليه السلام يَقُولُ :«مَنِ اسْتَكْفى بِآيَةٍ مِنَ الْقُرْآنِ مِنَ الشَّرْقِ إِلَى الْغَرْبِ، كُفِيَ إِذَا كَانَ بِيَقِينٍ».
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً، عَنْ بَكْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَزْدِيِّ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي الْعُوذَةِ، قَالَ :«تَأْخُذُ قُلَّةً جَدِيدَةً، فَتَجْعَلُ فِيهَا مَاءً، ثُمَّ تَقْرَأُ عَلَيْهَا «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِى لَيْلَةِ الْقَدْرِ» ثَلَاثِينَ مَرَّةً، ثُمَّ تُعَلَّقُ، وَ تَشْرَبُ مِنْهَا وَ تَتَوَضَّأُ، وَ يُزَادُ فِيهَا مَاءٌ إِنْ شَاءَ اللّهُ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ إِدْرِيسَ الْحَارِثِيِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يَا مُفَضَّلُ، احْتَجِزْ مِنَ النَّاسِ كُلِّهِمْ بِ «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» ، وَ بِ «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ» ، اقْرَأْهَا عَنْ يَمِينِكَ وَ عَنْ شِمَالِكَ، وَ مِنْ بَيْنِ يَدَيْكَ وَ مِنْ خَلْفِكَ، وَ مِنْ فَوْقِكَ وَ مِنْ تَحْتِكَ، فَإِذَا دَخَلْتَ عَلى سُلْطَانٍ جَائِرٍ، فَاقْرَأْهَا حِينَ تَنْظُرُ إِلَيْهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ، وَ اعْقِدْ بِيَدِكَ الْيُسْرى، ثُمَّ لَا تُفَارِقْهَا حَتّى تَخْرُجَ مِنْ عِنْدِهِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ جَعْفَرٍ، عَنِ السَّيَّارِيِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بَكْرٍ، عَنْ أَبِي الْجَارُودِ، عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ، عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَيْهِ أَنَّهُ قَالَ:«وَ الَّذِي بَعَثَ مُحَمَّداً صلى الله عليه و آله بِالْحَقِّ وَ أَكْرَمَ أَهْلَ بَيْتِهِ، مَا مِنْ شَيْءٍ تَطْلُبُونَهُ مِنْ حِرْزٍ _ مِنْ حَرَقٍ، أَوْ غَرَقٍ، أَوْ سَرَقٍ، أَوْ إِفْلَاتِ دَابَّةٍ مِنْ صَاحِبِهَا، أَوْ ضَالَّةٍ، أَوْ آبِقٍ _ إِلَا وَ هُوَ فِي الْقُرْآنِ؛ فَمَنْ أَرَادَ ذلِكَ فَلْيَسْأَلْنِي عَنْهُ». قَالَ: فَقَامَ إِلَيْهِ رَجُلٌ، فَقَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، أَخْبِرْنِي عَمَّا يُؤَمِّنُ مِنَ الْحَرَقِ، وَ الْغَرَقِ . فَقَالَ : «اقْرَأْ هذِهِ الْايَاتِ : «اللّهُ الَّذِى نَزَّلَ الْكِتابَ وَ هُوَ يَتَوَلَّى الصّالِحِينَ» وَ «ما قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ» إِلى قَوْلِهِ: «سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمّا يُشْرِكُونَ» فَمَنْ قَرَأَهَا فَقَدْ أَمِنَ الْحَرَقَ وَ الْغَرَقَ» . قَالَ : فَقَرَأَهَا رَجُلٌ وَ اضْطَرَمَتِ النَّارُ فِي بُيُوتِ جِيرَانِهِ وَ بَيْتُهُ وَسَطَهَا، فَلَمْ يُصِبْهُ شَيْءٌ. ثُمَّ قَامَ إِلَيْهِ رَجُلٌ آخَرُ، فَقَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، إِنَّ دَابَّتِيَ اسْتَصْعَبَتْ عَلَيَّ وَ أَنَا مِنْهَا عَلى وَجَلٍ. فَقَالَ : «اقْرَأْ فِي أُذُنِهَا الْيُمْنى : «وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً وَ إِلَيْهِ يُرْجَعُونَ» » فَقَرَأَهَا، فَذَلَّتْ لَهُ دَابَّتُهُ. وَ قَامَ إِلَيْهِ رَجُلٌ آخَرُ، فَقَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، إِنَّ أَرْضِي أَرْضٌ مَسْبَعَةٌ، وَ إِنَّ السِّبَاعَ تَغْشى مَنْزِلِي وَ لَا تَجُوزُ حَتّى تَأْخُذَ فَرِيسَتَهَا . فَقَالَ : «اقْرَأْ: «لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِىَ اللّهُ لا إِلهَ إِلَا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ» » فَقَرَأَهُمَا الرَّجُلُ، فَاجْتَنَبَتْهُ السِّبَاعُ. ثُمَّ قَامَ إِلَيْهِ آخَرُ، فَقَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، إِنَّ فِي بَطْنِي مَاءً أَصْفَرَ، فَهَلْ مِنْ شِفَاءٍ؟ فَقَالَ : «نَعَمْ، بِلَا دِرْهَمٍ وَ لَا دِينَارٍ، وَ لكِنِ اكْتُبْ عَلى بَطْنِكَ آيَةَ الْكُرْسِيِّ، وَ تَغْسِلُهَا، وَ تَشْرَبُهَا، وَ تَجْعَلُهَا ذَخِيرَةً فِي بَطْنِكَ، فَتَبْرَأُ بِإِذْنِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ» فَفَعَلَ الرَّجُلُ، فَبَرَأَ بِإِذْنِ اللّهِ. ثُمَّ قَامَ إِلَيْهِ آخَرُ، فَقَالَ : يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، أَخْبِرْنِي عَنِ الضَّالَّةِ. فَقَالَ : «اقْرَأْ «يس» فِي رَكْعَتَيْنِ، وَ قُلْ: يَا هَادِيَ الضَّالَّةِ، رُدَّ عَلَيَّ ضَالَّتِي» فَفَعَلَ، فَرَدَّ اللّهُ عَلَيْهِ ضَالَّتَهُ. ثُمَّ قَامَ إِلَيْهِ آخَرُ، فَقَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، أَخْبِرْنِي عَنِ الْابِقِ . فَقَالَ : «اقْرَأْ: «أَوْ كَظُلُماتٍ فِى بَحْرٍ لُجِّىٍّ يَغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ» إِلى قَوْلِهِ : «وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ» » فَقَالَهَا الرَّجُلُ، فَرَجَعَ إِلَيْهِ الْابِقُ. ثُمَّ قَامَ إِلَيْهِ آخَرُ، فَقَالَ : يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، أَخْبِرْنِي عَنِ السَّرَقِ؛ فَإِنَّهُ لَا يَزَالُ قَدْ يُسْرَقُ لِيَ الشَّيْءُ بَعْدَ الشَّيْءِ لَيْلاً . فَقَالَ : «اقْرَأْ إِذَا أَوَيْتَ إِلى فِرَاشِكَ : «قُلِ ادْعُوا اللّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ» إِلى قَوْلِهِ : «وَ كَبِّرْهُ تَكْبِيراً» » . ثُمَّ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : «مَنْ بَاتَ بِأَرْضٍ قَفْرٍ، فَقَرَأَ هذِهِ الْايَةَ : «إِنَّ رَبَّكُمُ اللّهُ الَّذِى خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِى سِتَّةِ أَيّامٍ ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ» إِلى قَوْلِهِ : «تَبارَكَ اللّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ» حَرَسَتْهُ الْمَلَائِكَةُ، وَ تَبَاعَدَتْ عَنْهُ الشَّيَاطِينُ». قَالَ : فَمَضَى الرَّجُلُ، فَإِذَا هُوَ بِقَرْيَةٍ خَرَابٍ، فَبَاتَ فِيهَا، وَ لَمْ يَقْرَأْ هذِهِ الْايَةَ، فَتَغَشَّاهُ الشَّيْطَانُ، وَ إِذَا هُوَ آخِذٌ بِخَطْمِهِ، فَقَالَ لَهُ صَاحِبُهُ: أَنْظِرْهُ، وَ اسْتَيْقَظَ الرَّجُلُ، فَقَرَأَ الْايَةَ، فَقَالَ الشَّيْطَانُ لِصَاحِبِهِ: أَرْغَمَ اللّهُ أَنْفَكَ، احْرُسْهُ الْانَ حَتّى يُصْبِحَ، فَلَمَّا أَصْبَحَ رَجَعَ إِلى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام ، فَأَخْبَرَهُ، وَ قَالَ لَهُ: رَأَيْتُ فِي كَلَامِكَ الشِّفَاءَ وَ الصِّدْقَ، وَ مَضى بَعْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ، فَإِذَا هُوَ بِأَثَرِ شَعْرِ الشَّيْطَانِ مُجْتَمِعاً فِي الْأَرْضِ.
.
ص: 661
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حسين بن احمد منقرى روايت كرده است كه گفت : شنيدم از حضرت امام موسى عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه به آيه اى از قرآن پناه برده از شرّ دشمنان ، اگر از مشرق تا مغرب دشمنش باشند ، از شرّ ايشان كفايت شود و ايمن گردد ، هرگاه با يقين باشد» .
حسين بن محمد ، از احمد بن اسحاق و على بن ابراهيم ، از پدرش ، هر دو روايت كرده اند ، از بكر بن محمد ازدى ، از مردى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه در باب عُوذه و افسون از بلاها فرمود كه :«سبوى نويى را مى گيرى و آب در آن قرار مى دهى . بعد از آن ، سى مرتبه سوره «اِنّا أَنْزَلْناهُ فى لَيْلَةِ الْقَدْرِ» را بر آن مى خوانى . پس آن سبو را مى آويزى و از آن مى آشامى و از آن وضو مى سازى ، و (پيش از آنكه آبش تمام شود) آب بر روى آن مى ريزى ، انشاء اللّه تعالى» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از ادريس حارثى ، از محمد بن سنان ، از مفضّل بن عمر كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«اى مفضّل! از همه مردمان خود را حفظ كن ، به خواندن «بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ» و به خواندن سوره «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» ، و آن را از طرف راست و از طرف چپ و از پيش رو و از پشت سر و از بالاى سر و از زير پاى خويش بخوان (يعنى در هر مرتبه كه اين سوره را مى خوانى ، رو به يكى از اين شش جهت كن) ، و چون بر سلطان ستمكارى داخل شوى ، در هنگامى كه به سوى او نظر مى كنى ، سه مرتبه آن را بخوان ، و در هر مرتبه به دست چپ خويش انگشتى را عقد كن و آنها را چنين نگاه دار ، و از آنها مفارقت مكن ، تا آنكه از نزد او بيرون آيى» .
محمد بن يحيى ، از عبد الرحمان بن جعفر ، از سيّارى ، از محمد بن بكر ، از ابو الجارود ، از اصبغ بن نباته ، از اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ روايت كرده است كه فرمود :«به حق آن كسى كه محمد صلى الله عليه و آله را به راستى فرستاده و خاندانش را گرامى داشته ، كه چيزى از حرز نيست كه شما آن را طلب كنيد (يا مردم آن را طلب كنند) ، از براى دفع سوختن يا غرق شدن يا دزدى يا گريختن چهارپا از صاحبش يا گم شده يا بنده اى گريخته ، مگر آنكه آن در قرآن است . پس هر كه اين را خواهد ، مرا از آن سؤال كند» . پس مردى به سوى آن حضرت برخاست و عرض كرد كه : يا اميرالمؤمنين! مرا خبر ده از آنچه از سوختن و غرق شدن ايمن مى گرداند . فرمود كه : «اين آيه ها را بخوان : «اَللّهُ الَّذى نَزَّلَ الْكَتابَ وَهُوَ يَتَوَلَّى الصّالِحينَ» (1) «وَما قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ» ، تا قول آن جناب كه مى فرمايد : «سُبْحانَهُ وَتَعالى عَمّا يُشْرِكُونَ» (2) . كه هر كه اينها را بخواند ، به حقيقت كه از سوختن و غرق شدن ايمن گرديده» . اصبغ گفت كه : پس مردى اينها را خوانده ، آتش در خانه هاى همسايگانش درگرفت ، و خانه او در ميان آنها بود ، و به او چيزى نرسيده و آتش در آن نيفتاد (3) .پس ديگرى به سوى آن حضرت برخاست و عرض كرد كه : يا اميرالمؤمنين! به درستى كه حيوان من بر من سركشى مى كند و من از آن ترسانم . فرمود كه : «اين را در گوش راستش بخوان كه : «وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِى السَّمواتِ وَالْاَرْضِ طَوْعا وَكَرْها وَ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ» (4) ؛ يعنى : و از براى خدا گردن نهاده ، هر كه در آسمان ها و زمين است ، از روى رغبت و نفرت و كراهت ، و به سوى او و جزايش باز گردانيده خواهيد شد يا خواهند شد» . پس آن مرد اين را خواند و حيوانش از برايش رام شد .و مردى ديگر به سوى آن حضرت برخاست و عرض كرد كه : يا اميرالمؤمنين! به درستى كه زمينى كه من در آن مى باشم ، زمينى است درنده زار كه درنده بسيار در آنجا مى باشند ، و به درستى كه درندگان در منزل من درمى آيند ، و تا طعمه خود را نگيرند ، از آنجا نمى روند . حضرت فرمود كه : «اين را بخوان كه : «لَقَدْ جآءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسَكُمْ عَزيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ حَريصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنينَ رَؤُفٌ رَحيمٌ * فَاِنْ تَوَلَّوا فَقُلْ حَسْبِىَ اللّهُ لا اِلهَ اِلّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظيمِ» (5) ؛ يعنى : هر آينه به تحقيق كه آمد شما را فرستاده اى از خود شما و از جنس شما در بشريّت ، دشوار است بر او رنج و زحمت شما ، حريص است بر شما بر همه گروندگان ، مهربان است و بخشاينده؛ پس اگر برگردند از يارى يا اعراض كنند از ايمان ، پس بگو كه : بسنده است مرا خدا كه هيچ معبودى نيست به حق ، مگر او . بر او توكّل كرده ام و كار خود را به او وا گذاشته ام ، و او است پروردگار عرش بزرگ» . پس آن مرد ، اين دو آيه را خواند ، و درندگان از او دورى مى كردند و ديگر به خانه اش نيامدند .پس ديگرى به سوى آن حضرت برخاست و عرض كرد كه : يا اميرالمؤمنين! به درستى كه زردآب در شكم من است . پس آيا هيچ شفايى هست؟ فرمود : «آرى ، بى درم و دينار . آية الكرسى را بر شكم خود مى نويسى ، و آن را مى شويى و آب آن را مى نُوشى ، و آن را در شكمت ذخيره و پس انداز قرار مى دهى . پس به اذن خداى عز و جل بِهْ مى شوى» . پس آن مرد چنين كرد و بِهْ شد .پس ديگرى به سوى آن حضرت برخاست و عرض كرد : يا اميرالمؤمنين! مرا خبر ده از گم شده و چاره آن . فرمود كه : «دو ركعت نماز بگذار ، و در هر دو ركعت سوره يس را بخوان و بگو : يا هادِىَ الضّالَّةِ رُدَّ عَلَىَّ ضالَّتى؛ يعنى : اى رهنماى چيز گم شده! برگردان بر من گم شده مرا» . پس آن مرد چنين كرد و خدا گم شده اش را بر او برگردانيد .پس ديگرى به سوى آن حضرت برخاست و عرض كرد كه : يا اميرالمؤمنين! مرا خبر ده از بنده گريخته و چيزى كه چاره آن باشد . فرمود كه : «اين آيه را بخوان : «أَوْ كَظُلُماتٍ فى بَحْرٍ لُجِىٍّ يَغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ» ، تا فرموده آن جناب : «وَمَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللّهُ لَهُ نُورا فَما لَهُ مِنْ نُورٍ» (6) ، (و آنچه ذكر آن شده از آيه اين است كه : «مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ اِذا أَخْرَجَ يَدَهُ لَمْ يَكَدْ يَريها» (7) . و ترجمه اش آن كه) : يا كِردار كُفّار ، چون تاريكى هاى متراكم است در درياى عميق بسيار آب كه آن كنارش ديده نشود ، دم به دم مى پوشد آن را موجى كه از بالاى آن موجى ديگر است . از زبَر موج دويم ، ابرى است كه روشنى ستاره ها را مى پوشد . اين تاريكى ها است كه پاره اى از آن در بالاى پاره اى ديگر متراكم شده . چون بيرون آورد كسى كه در آن افتاده دست خود را ، نزديك نباشد كه ببيند آن را ، چه جاى آنكه آن را ببيند ، و هر كه خدا از برايش نور و روشنى هدايت و ايمان و نظر لطف و توفيق قرار نداده ، پس او را هيچ نورى نيست» . پس ديگرى به سوى آن حضرت برخاست و عرض كرد كه : يا اميرالمؤمنين! مرا خبر ده از دزدى و چيزى كه از برايش حرز و مانع باشد؛ زيرا كه ، پيوسته در شب ، چيزى چند از مال من دزديده مى شود . فرمود كه : «چون در رختخوابت جا بگيرى ، اين را بخوان كه : «قُلِ ادْعُوا اللّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ» ، تا قول آن جناب «وَكَبِّرْهُ تَكْبيرا» (8) » .پس اميرالمؤمنين فرمود كه : «هر كه در بيابانى شب به روز آورد و اين آيه را بخواند كه : «اِنَّ رَبَّكُمُ اللّهُ الَّذى خَلَقَ السَّمواتِ وَالْاَرْضَ فى سِتَّةِ أَيّامٍ ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ» ، تا قول آن جناب : «تَبارَكَ اللّهُ رَبُّ الْعالَمينَ» (9) ، فرشتگان او را حراست و محافظت نمايند ، و شياطين از او دور شوند» .اصبغ گفت : پس آن مرد رفت ، ناگاه به ده خرابى رسيد و شب در آنجا ماند ، و اين آيه را نخواند . پس شياطين او را فرو گرفتند ، و ديد كه يكى از آنها دهانش را گرفته . پس رفيقش به او گفت كه : او را مهلت ده ، و آن مرد بيدار شد و اين آيه را خواند . پس آن شيطان به رفيق خود گفت كه : خدا بينى تو را بر خاك مالد و تو را خوار گرداند ، اكنون او را پاسبانى و محافظت كن تا صبح كند ، و چون صبح كرد ، به سوى اميرالمؤمنين عليه السلام برگشت و آن حضرت را خبر داد و عرض كرد كه : در سخن تو شفا و راستى ديدم . و بعد از طلوع آفتاب به آن موضعى كه شب خوابيده بود رفت . ناگاه ديد كه اثر موى شيطان كه در زمين كشيده بود ، ظاهربود .
.
ص: 662
. .
ص: 663
. .
ص: 664
. .
ص: 665
. .
ص: 666
. .
ص: 667
. .
ص: 668
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ سَلَمَةَ بْنِ مُحْرِزٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ :«مَنْ لَمْ يُبْرِئْهُ الْحَمْدُ، لَمْ يُبْرِئْهُ شَيْءٌ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيى، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام أَنَّهُ قَالَ :«مَنْ قَرَأَ إِذَا أَوى إِلى فِرَاشِهِ: «قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ» وَ «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ» ، كَتَبَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لَهُ بَرَاءَةً مِنَ الشِّرْكِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَعْبَدٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام أَنَّهُ قَالَ :«لَا تَمَلُّوا مِنْ قِرَاءَةِ «إِذَا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزَالَهَا» ؛ فَإِنَّهُ مَنْ كَانَتْ قِرَاءَتُهُ بِهَا فِي نَوَافِلِهِ، لَمْ يُصِبْهُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِزَلْزَلَةٍ أَبَداً، وَ لَمْ يَمُتْ بِهَا، وَ لَا بِصَاعِقَةٍ، وَ لَا بِآفَةٍ مِنْ آفَاتِ الدُّنْيَا حَتّى يَمُوتَ؛ وَ إِذَا مَاتَ نَزَلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ كَرِيمٌ مِنْ عِنْدِ رَبِّهِ، فَيَقْعُدُ عِنْدَ رَأْسِهِ، فَيَقُولُ: يَا مَلَكَ الْمَوْتِ، ارْفُقْ بِوَلِيِّ اللّهِ، فَإِنَّهُ كَانَ كَثِيراً مَا يَذْكُرُنِي، وَ يَذْكُرُ تِلَاوَةَ هذِهِ السُّورَةِ، وَ تَقُولُ لَهُ السُّورَةُ مِثْلَ ذلِكَ، وَ يَقُولُ مَلَكُ الْمَوْتِ: قَدْ أَمَرَنِي رَبِّي أَنْ أَسْمَعَ لَهُ وَ أُطِيعَ، وَ لَا أُخْرِجَ رُوحَهُ حَتّى يَأْمُرَنِي بِذلِكَ، فَإِذَا أَمَرَنِي أَخْرَجْتُ رُوحَهُ، وَ لَا يَزَالُ مَلَكُ الْمَوْتِ عِنْدَهُ حَتّى يَأْمُرَهُ بِقَبْضِ رُوحِهِ إِذَا كُشِفَ لَهُ الْغِطَاءُ، فَيَرى مَنَازِلَهُ فِي الْجَنَّةِ، فَيُخْرِجُ رُوحَهُ مِنْ أَلْيَنِ مَا يَكُونُ مِنَ الْعِلَاجِ، ثُمَّ يُشَيِّعُ رُوحَهُ إِلَى الْجَنَّةِ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكٍ يَبْتَدِرُونَ بِهَا إِلَى الْجَنَّةِ».
.
ص: 669
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از سلمة بن مُحرز روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه سوره حمد او را بِهْ نكند و عافيت ندهد ، چيزى او را بِه نكند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از اسماعيل بن مهران ، از صفوان بن يحيى ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هر كه در وقتى كه در رختخواب جا مى گيرد ، سوره «قُلْ يا أَيُّهَا الْكافِرُونَ» و «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» را بخواند ، خداى عز و جل از برايش برات بيزارى از شرك را بنويسد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از على بن معبد ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«از خواندن سوره «اِذا زُلْزِلَتِ الْاَرْضُ زِلْزالَها» ملال به هم مرسانيد؛زيرا كه هر كه در نمازهاى نافله كه به جا مى آورد ، قرائتش به اين سوره باشد ، خداى عز و جل هرگز او را به زلزله مبتلى نگرداند و به آن نميرد ، و نه به صاعقه و آفتى از آفت هاى دنيا ، تا بميرد ، و چون هنگام مردنش رسد ، فرشته بزرگوارى از نزد پروردگارش بر او فرود آيد و در بالاى سرش بنشيند ، و از جانب خدا به ملك موت بگويد كه : اى ملك موت! با دوست خدا نرمى و مدارا كن ، كه او بسيار مرا ياد مى كرد ، و اين سوره را بسيار مى خواند ، و اين سوره ، مثل آن را به ملك موت مى گويد . پس ملك موت مى گويد كه : پروردگار من ، مرا امر فرمود كه سخن او را بشنوم و او را اطاعت كنم ، و روحش را از بدنش بيرون نبرم ، تا مرا به آن امر كند . پس چون مرا امر كند ، روحش را بيرون خواهم برد و قبض آن خواهم كرد ، و پيوسته ملك موت در نزد او باشد ، تا آنكه او را به قبض روحش امر كند ، در وقتى كه پرده از پيش ديده او برگرفته شود ، و منزل هاى خود را در بهشت ببيند . پس روحش بيرون آيد يا ملك موت آن را قبض نمايد ، در نرم ترين چيزى كه مى باشد از علاج و چاره و درمان (يعنى در نهايت سهولت و آسانى) . بعد از آن ، هفتاد هزار فرشته روح او را مشايعت كنند و به همراهش روند ، و به زودى آن را به بهشت رسانند» .
.
ص: 670
13 _ بَابُ النَّوَادِرِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ عُبَيْسِ بْنِ هِشَامٍ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قُرَّاءُ الْقُرْآنِ ثَلَاثَةٌ: رَجُلٌ قَرَأَ الْقُرْآنَ، فَاتَّخَذَهُ بِضَاعَةً، وَ اسْتَدَرَّ بِهِ الْمُلُوكَ، وَ اسْتَطَالَ بِهِ عَلَى النَّاسِ؛ وَ رَجُلٌ قَرَأَ الْقُرْآنَ، فَحَفِظَ حُرُوفَهُ، وَ ضَيَّعَ حُدُودَهُ، وَ أَقَامَهُ إِقَامَةَ الْقِدْحِ، فَلَا كَثَّرَ اللّهُ هؤُلَاءِ مِنْ حَمَلَةِ الْقُرْآنِ؛ وَ رَجُلٌ قَرَأَ الْقُرْآنَ، فَوَضَعَ دَوَاءَ الْقُرْآنِ عَلى دَاءِ قَلْبِهِ، فَأَسْهَرَ بِهِ لَيْلَهُ، وَ أَظْمَأَ بِهِ نَهَارَهُ، وَ قَامَ بِهِ فِي مَسَاجِدِهِ، وَ تَجَافى بِهِ عَنْ فِرَاشِهِ، فَبِأُولئِكَ يَدْفَعُ اللّهُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْبَلَاءَ، وَ بِأُولئِكَ يُدِيلُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مِنَ الْأَعْدَاءِ، وَ بِأُولئِكَ يُنَزِّلُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ الْغَيْثَ مِنَ السَّمَاءِ، فَوَ اللّهِ لَهؤُلَاءِ فِي قُرَّاءِ الْقُرْآنِ أَعَزُّ مِنَ الْكِبْرِيتِ الْأَحْمَرِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي يَحْيى، عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ، قَالَ : سَمِعْتُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام يَقُولُ :«نَزَلَ الْقُرْآنُ أَثْلَاثاً: ثُلُثٌ فِينَا وَ فِي عَدُوِّنَا؛ وَ ثُلُثٌ سُنَنٌ وَ أَمْثَالٌ؛ وَ ثُلُثٌ فَرَائِضُ وَ أَحْكَامٌ».
.
ص: 671
13 . باب نوادرچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از اسماعيل بن مهران ، از عبيس بن هشام ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«قاريان قرآن سه قسم اند : يكى مردى است كه قرآن را خوانده ، پس آن را سرمايه فرا گرفته ، و به آن از پادشاهان طلب خير و منفعت نموده ، كه آن را وسيله جلب منافع و اموال از ايشان ساخته، و به آن بر مردمان فخر و گردنكشى نموده ، و ديگر مردى است كه قرآن را خوانده ، پس حرف هاى آن را حفظ و ضبط نموده ، و حدود و احكامش را ضايع ساخته ، و آن را به جاى قدح (1) برپا داشته . پس خدا اين جماعت از حاملان قرآن را بسيار نكند ، و سيم مردى است كه قرآن را خوانده ، پس دواى قرآن را بر درد دل خود گذاشته ، و شبش را به آن بيدار داشته ، و روزش را به آن تشنه ساخته ، و در مساجد خويش به آن برپا داشته ، و به آن از رختخوابش دورى گزيده ، و از آن پهلو تهى نموده . پس خداوند عزيز جبّار به بركت اين گروه ، بلا را دفع مى نمايد ، و به اين جماعت ، مسلمانان را بر دشمنان ظفر و غلبه مى دهد ، و به اين جماعت ، حق _ تبارك و تعالى _ باران را از آسمان فرو مى فرستد . پس به خدا سوگند كه اين گروه ، در ميان قاريان قرآن از كبريت احمر كمترند» (يعنى گوگرد سرخ) (2) .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد و على بن ابراهيم ، از پدرش ، هر دو ، از ابن محبوب ، از ابو حمزه ، از ابو يحيى ، از اصبغ بن نباته كه گفت : شنيدم از اميرالمؤمنين عليه السلام كه مى فرمود :«قرآن سه ثلث نازل شده : يك ثلث در شأن ما و در شأن دشمنان ما است ، و ثلث ديگر سنن و امثال است ، و ثلث ديگر واجبات و احكام است» .
.
ص: 672
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَجَّالِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ الْقُرْآنَ نَزَلَ أَرْبَعَةَ أَرْبَاعٍ: رُبُعٌ حَلَالٌ، وَ رُبُعٌ حَرَامٌ، وَ رُبُعٌ سُنَنٌ وَ أَحْكَامٌ، وَ رُبُعٌ خَبَرُ مَا كَانَ قَبْلَكُمْ، وَ نَبَأُ مَا يَكُونُ بَعْدَكُمْ، وَ فَصْلُ مَا بَيْنَكُمْ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«نَزَلَ الْقُرْآنُ أَرْبَعَةَ أَرْبَاعٍ: رُبُعٌ فِينَا ، وَ رُبُعٌ فِي عَدُوِّنَا ، وَ رُبُعٌ سُنَنٌ وَ أَمْثَالٌ ، وَ رُبُعٌ فَرَائِضُ وَ أَحْكَامٌ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ الْعَبَّاسِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ السَّرِيِّ، عَنْ عَمِّهِ عَلِيِّ بْنِ السَّرِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«أَوَّلُ مَا نَزَلَ عَلى رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله : «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ» وَ آخِرُهُ: «إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللّهِ» ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ وَ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ ، عَنْ حَفْصِ بْنِ غِيَاثٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِى أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ» وَ إِنَّمَا أُنْزِلَ فِي عِشْرِينَ سَنَةً بَيْنَ أَوَّلِهِ وَ آخِرِهِ؟ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«نَزَلَ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً فِي شَهْرِ رَمَضَانَ إِلَى الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ ، ثُمَّ نَزَلَ فِي طُولِ عِشْرِينَ سَنَةً». ثُمَّ قَالَ : «قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : نَزَلَتْ صُحُفُ إِبْرَاهِيمَ فِي أَوَّلِ لَيْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ، وَ أُنْزِلَتِ التَّوْرَاةُ لِسِتٍّ مَضَيْنَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ، وَ أُنْزِلَ الْاءِنْجِيلُ لِثَلَاثَ عَشْرَةَ لَيْلَةً خَلَتْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ، وَ أُنْزِلَ الزَّبُورُ لِثَمَانَ عَشْرَةَ خَلَوْنَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ، وَ أُنْزِلَ الْقُرْآنُ فِي ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ».
.
ص: 673
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از حجّال ، از على بن عقبه از داود بن فرقد ، از آنكه او ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«قرآن چهار ربع است : ربعى حلال ، و ربعى حرام ، و ربعى سنن و احكام ، و ربعى خبر آن چيزى است كه پيش از شما بوده ، و خبر آنچه بعد از شما خواهد بود ، و فصل آنچه در ميان شما است» .
ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، از صفوان ، از اسحاق بن عمّار ، از ابو بصير ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«قرآن چهار ربع نازل شده : ربعى در شأن ما ، و ربعى در شأن دشمنان ما ، و ربعى سنن و امثال ، و ربعى واجبات و احكام است» (1) .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد و سهل بن زياد ، از منصور بن عبّاس ، از محمد بن حسن سرّى ، از عمّويش على بن سرّى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه اوّل چيزى كه بر رسول خدا صلى الله عليه و آله نازل شد ، «بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ ، اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ» است ، و آخر آن ، سوره «اِذا جاءَ نَصْرُ اللّه ِ» » .
على بن ابراهيم روايت كرده است ، از پدرش و محمد بن قاسم ، از محمد بن سليمان ، از داود ، از حفص بن غياث ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه گفت : آن حضرت عليه السلام را سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذى أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ» (2) ، كه ترجمه اش اين است كه :«ماه مبارك رمضان كه قرآن فرو فرستاده شد در آن» . و عرض كردم : جز اين نيست كه فرو فرستاده شد در بيست سال ، كه اين زمان فاصله شد در ميانه اوّل و آخر آن . حضرت صادق عليه السلام در جواب فرمود كه : «قرآن در ماه مبارك رمضان يكبار به سوى بيت المعمور فرود آمد . بعد از آن ، در طول بيست سال به زمين فرود آمد» .بعد از آن ، فرمود كه : «پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود كه : صحف ابراهيم در شب اوّل از ماه مبارك رمضان فرود آمد ، و تورات در وقتى كه شش شب از ماه مبارك رمضان گذشته بود نازل شد ، و انجيل در وقتى كه سيزده شب از ماه مبارك رمضان رفته بود نازل شد ، و زبور در وقتى كه ده شب از ماه مبارك رمضان رفته بود نازل گرديد ، و قرآن در شب بيست و سيم از ماه مبارك رمضان شرف نزول بخشيد» .
.
ص: 674
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَا تَتَفَأَّلْ بِالْقُرْآنِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ صَفْوَانَ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَرَّاقِ، قَالَ: عَرَضْتُ عَلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام كِتَاباً فِيهِ قُرْآنٌ مُخَتَّمٌ، مُعَشَّرٌ بِالذَّهَبِ، وَ كُتِبَ فِي آخِرِهِ سُورَةٌ بِالذَّهَبِ، فَأَرَيْتُهُ إِيَّاهُ، فَلَمْ يَعِبْ فِيهِ شَيْئاً إِلَا كِتَابَةَ الْقُرْآنِ بِالذَّهَبِ، وَ قَالَ :«لَا يُعْجِبُنِي أَنْ يُكْتَبَ الْقُرْآنُ إِلَا بِالسَّوَادِ، كَمَا كُتِبَ أَوَّلَ مَرَّةٍ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يَاسِينَ الضَّرِيرِ، عَنْ حَرِيزٍ، عَنْ زُرَارَةَ ، قَالَ: قَالَ :«تَأْخُذُ الْمُصْحَفَ فِي الثُّلُثِ الثَّانِي مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ، فَتَنْشُرُهُ، وَ تَضَعُهُ بَيْنَ يَدَيْكَ، وَ تَقُولُ: «اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِكِتَابِكَ الْمُنْزَلِ وَ مَا فِيهِ، وَ فِيهِ اسْمُكَ الْأَعْظَمُ الْأَكْبَرُ، وَ أَسْمَاؤُكَ الْحُسْنى وَ مَا يُخَافُ وَ يُرْجى أَنْ تَجْعَلَنِي مِنْ عُتَقَائِكَ مِنَ النَّارِ» وَ تَدْعُو بِمَا بَدَا لَكَ مِنْ حَاجَةٍ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ، عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«لِكُلِّ شَيْءٍ رَبِيعٌ، وَ رَبِيعُ الْقُرْآنِ شَهْرُ رَمَضَانَ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ أَوْ عَنْ غَيْرِهِ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنِ الْقُرْآنِ وَ الْفُرْقَانِ: أَ هُمَا شَيْئَانِ، أَوْ شَيْءٌ وَاحِدٌ؟ فَقَالَ عليه السلام :«الْقُرْآنُ جُمْلَةُ الْكِتَابِ، وَ الْفُرْقَانُ الْمُحْكَمُ الْوَاجِبُ الْعَمَلِ بِهِ».
.
ص: 675
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از محمد بن عيسى ، از بعضى از مردان خويش ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«به قرآن تفأُّل مزن» (1) .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از صفوان ، از ابن مسكان ، از محمد بن ورّاق روايت كرده است كه گفت : نوشته اى را بر حضرت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم ، كه در آن قرآنى بود كه مختّم و معشّر بود به طلا (2) ، و در آخرش يك سوره به طلا نوشته شده بود . پس آن را به آن حضرت نمودم ، و چيزى را از آن يا در آن را عيب نفرمود ، مگر نوشتن قرآن را به طلا ، و فرمود كه :«مرا خوش نمى آيد كه قرآن نوشته شود ، مگر به سياهى [= مركب] ، چنان كه در اوّل مرتبه نوشته شده [است]» (3) .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از محمد بن عيسى ، از ياسين ضرير ، از حريز ، از زراره كه گفت : آن حضرت عليه السلام _ يعنى امام محمد باقر يا امام جعفر صادق عليهماالسلام _ فرمود كه :«در ثلث دويم از ماه مبارك رمضان مصحف را مى گيرى ، پس آن را مى گشايى و آن را در پيش روى خويش مى گذارى و مى گويى كه : اَللّهُمَّ اِنّى أَسْئَلُكَ بِكِتابِكَ الْمُنْزَلِ وَما فيهِ وَفيهِ اسْمُكَ الاَكْبَر وَأَسْمآئُكَ الْحُسْنى وَما يُخافُ وَيُرْجى أَنْ تَجْعَلَنى مِنْ عُتَقآئِكَ مِنَ النّارِ؛ «خداوندا! به درستى كه سؤال مى كنم تو را به كتاب تو كه فرو فرستاده شده است و در آن است نام تو كه بزرگ تر و بزرگوارتر است ، و نام هاى تو كه نيكوتر است ، و آنچه ترسيده مى شود و اميد داشته مى شود ، و بگردانى مرا از جمله آزاد شدگان خود از آتش دوزخ» .و دعا مى كنى به آنچه از برايت ظاهر شده ، از هر حاجتى كه باشد» .
ابو على اشعرى ، از محمد بن سالم ، از احمد بن نضر ، از عمرو بن شمر ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر چيزى را بهارى است ، و بهار قرآن ، ماه مبارك رمضان است» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن سنان يا از غير او ، از آنكه او را ذكر كرده ، روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از قرآن و فرقان ، و عرض كردم كه : آيا اين دو لفظ ، دو چيزند ، يا يك چيز؛ يعنى مترادفند يا نه؟ حضرت فرمود كه :«قرآن ، جمله و همه كتاب خدا است ، و فرقان ، آن چيزى است كه محكم است ، و عمل كردن به آن واجب» (4) .
.
ص: 676
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ : «إِنَّ الْقُرْآنَ وَاحِدٌ، نَزَلَ مِنْ عِنْدِ وَاحِدٍ، وَ لكِنَّ الِاخْتِلَافَ يَجِيءُ مِنْ قِبَلِ الرُّوَاةِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ، عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : إِنَّ النَّاسَ يَقُولُونَ: إِنَّ الْقُرْآنَ نَزَلَ عَلى سَبْعَةِ أَحْرُفٍ؟ فَقَالَ :«كَذَبُوا أَعْدَاءُ اللّهِ، وَ لكِنَّهُ نَزَلَ عَلى حَرْفٍ وَاحِدٍ مِنْ عِنْدِ الْوَاحِدِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ بُكَيْرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«نَزَلَ الْقُرْآنُ بِإِيَّاكِ أَعْنِي وَ اسْمَعِي يَا جَارَةُ».
وَ فِي رِوَايَةٍ أُخْرى، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ مَا مَعْنَاهُ :«مَا عَاتَبَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ عَلى نَبِيِّهِ صلى الله عليه و آله _ فَهُوَ يَعْنِي بِهِ مَا قَدْ مَضى فِي الْقُرْآنِ، مِثْلُ قَوْلِهِ: «وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئاً قَلِيلاً» _ عَنى بِذلِكَ غَيْرَهُ».
.
ص: 677
حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از وشّاء ، از جميل بن درّاج ، از محمد بن مسلم ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه قرآن يكى است كه از نزدِ يكى فرود آمده ، وليكن اختلاف از جانب راويان مى آيد و از ايشان به هم مى رسد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از عمر بن اذينه ، از فضيل بن يسار روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام عليه السلام جعفر صادق عرض كردم كه : مردم مى گويند كه : قرآن بر هفت حرف نازل شده [است] . فرمود :«دروغ گفتند دشمنان خدا ، وليكن قرآن بر يك حرف نازل شده ، از نزد آنكه يكى و يگانه است» .
محمد بن يحيى ، از عبداللّه بن محمد ، از على بن حكم ، از عبداللّه بن بكير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«قرآن به روش و طور «ايّاك أعنى واسمعى يا جاره» نازل شد؛ يعنى : تو را قصد دارم ، و بشنو اى همسايه!» (1) .
و در روايت ديگر از امام جعفر صادق عليه السلام مروى است كه فرمود :«معنى آن ، اين است كه ، آنچه خداى عز و جل به آن بر پيغمبر صلى الله عليه و آله عتاب فرموده پس آن حضرت به آن قصد مى فرمود ، آنچه را كه در قرآن گذشته ، مثل قول آن جناب : «وَلَوَلا أَنْ ثَبَّتْناكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ اِلَيْهِمْ قَليلاً» (2) _ ، غير آن حضرت را به آن قصد فرمود» (چه آن حضرت منزّه است از ركون و ميل به سوى ايشان) (3) .
.
ص: 678
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ جُنْدَبٍ، عَنْ سُفْيَانَ بْنِ السِّمْطِ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ تَنْزِيلِ الْقُرْآنِ، قَالَ :«اقْرَؤُوا كَمَا عُلِّمْتُمْ».
عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ، قَالَ: دَفَعَ إِلَيَّ أَبُو الْحَسَنِ عليه السلام مُصْحَفاً، وَ قَالَ :«لَا تَنْظُرْ فِيهِ» فَفَتَحْتُهُ، وَ قَرَأْتُ فِيهِ: «لَمْ يَكُنِ الَّذِينَ كَفَرُوا» فَوَجَدْتُ فِيهَا اسْمَ سَبْعِينَ رَجُلاً مِنْ قُرَيْشٍ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ، قَالَ : فَبَعَثَ إِلَيَّ : «ابْعَثْ إِلَيَّ بِالْمُصْحَفِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَيْمَانَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ أَبِي عليه السلام : مَا ضَرَبَ رَجُلٌ الْقُرْآنَ بَعْضَهُ بِبَعْضٍ إِلَا كَفَرَ».
عَنْهُ، عَنِ الْحُسَيْنِ ، عَنِ النَّضْرِ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَيْمَانَ، عَنْ أَبِي مَرْيَمَ الْأَنْصَارِيِّ، عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«وَقَعَ مُصْحَفٌ فِي الْبَحْرِ، فَوَجَدُوهُ وَ قَدْ ذَهَبَ مَا فِيهِ إِلَا هذِهِ الْايَةَ : «أَلا إِلَى اللّهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ» ».
.
ص: 679
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن حكم ، از عبداللّه بن جندب ، از سفيان بن سمط كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از تنزيل (1) قرآن ، فرمود كه :«چنان كه به شما تعليم شده بخوانيد» .
على بن محمد ، از بعضى از اصحابش ، از احمد بن محمد بن ابى نصر روايت كرده است كه گفت : حضرت امام موسى كاظم عليه السلام مصحفى را به سوى من دفع كرد و فرمود كه :«در آن نظر مكن» . پس من آن را گشودم و سوره «لَمْ يَكُنِ الَّذينَ كَفَرُوا» (2) را در آن خواندم ، و در آن نام هفتاد مرد از قبيله قريش را يافتم كه به نام هاى خويش و نام هاى پدران خويش مذكور بودند . راوى گفت كه : بعد از آن ، حضرت كسى را به سوى من فرستاد كه مصحف را به سوى من بفرست .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از حسين بن سعيد ، از نضر بن سويد ، از قاسم بن سليمان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پدرم عليه السلام فرمود كه : هيچ مردى پاره اى از قرآن را به پاره اى از آن نزده و آن را باهم موازنه نكرده و نسنجيده ، مگر آنكه كافر شده» (3) .
از او ، از حسين بن نضر ، از قاسم بن سليمان ، از ابو مريم انصارى ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«قرآنى در دريا افتاد . پس آن را يافتند و ديدند كه آنچه در آن بوده ، رفته و ضايع شده ، مگر اين آيه : «ألا اِلَى اللّه ِ تَصِيرُ الْاُمورُ» (4) ؛ يعنى : بدان و آگاه باش! كه به سوى خدا باز مى گردد همه امرها و كارها» .
.
ص: 680
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ أَبَانٍ، عَنْ مَيْمُونٍ الْقَدَّاحِ، قَالَ : قَالَ لِي أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«اقْرَأْ» قُلْتُ: مِنْ أَيِّ شَيْءٍ أَقْرَأُ؟ قَالَ : «مِنَ السُّورَةِ التَّاسِعَةِ» قَالَ: فَجَعَلْتُ أَلْتَمِسُهَا، فَقَالَ : «اقْرَأْ مِنْ سُورَةِ يُونُسَ» قَالَ : فَقَرَأْتُ: «لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنى وَ زِيادَةٌ وَ لا يَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَ لا ذِلَّةٌ» قَالَ: «حَسْبُكَ» قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنِّي لَأَعْجَبُ كَيْفَ لَا أَشِيبُ إِذَا قَرَأْتُ الْقُرْآنَ؟!».
عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِي حَمَّادٍ، عَنِ الْحَجَّالِ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَحَدِهِمَا عليهماالسلام، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «بِلِسانٍ عَرَبِىٍّ مُبِينٍ» قَالَ :«يُبِينُ الْأَلْسُنَ، وَ لَا تُبِينُهُ الْأَلْسُنُ».
أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ النَّهْدِيِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِيدِ، عَنْ أَبَانٍ، عَنْ عَامِرِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ بْنِ جُذَاعَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَا مِنْ عَبْدٍ يَقْرَأُ آخِرَ الْكَهْفِ، إِلَا تَيَقَّظَ فِي السَّاعَةِ الَّتِي يُرِيدُ».
.
ص: 681
حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از وشّاء ، از ابان بن ميمون قدّاح روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام به من فرمود كه :«بخوان» . عرض كردم كه : چه چيز بخوانم؟ فرمود كه : «از سوره نهم» . راوى مى گويد كه : پس شروع كردم كه اين سوره را طلب كنم تا بدانم كه كدام سوره است يا در كجا است . فرمود كه : «از سوره يونس بخوان» . پس من اين را خواندم كه : «لِلَّذينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنى وَزِيادَةٌ وَلا يَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَلا ذِلَّةٌ» (1) . فرمود كه : «تو را بس است» ، و فرمود كه : «رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : من تعجّب مى كنم كه چگونه پير نمى شوم چون قرآن را مى خوانم» . و ترجمه آيه اين است كه : «از براى آنان كه نيكى كردند (يعنى ايمان آوردند و عمل صالح كردند ، و از نواهى دورى نمودند و راه حق [را ]از دست ندادند) مثوبت [= پاداش ]نيكو يا نيكوتر است (كه آن نِعَم دارالسّلام (2) است) و افزونى از پاداش كه به طريق كرامت عطا فرمايد ، و نپوشد روى هاى ايشان را گردى و غبارى و نه خوارى» (يعنى روى هاى ايشان با كمال طراوت و نهايتِ نِضارت [= خرمى] باشد ، و اثر خوارى و مذلّت بر [چهره و] بشره ايشان نباشد) .
على بن محمد ، از صالح بن ابى حمّاد ، از حجّال ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام محمد باقر يا امام جعفر صادق عليهماالسلامروايت كرده است كه گفت : آن حضرت را سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «بِلِسانٍ عَرَبّىٍ مُبينٍ» (3) . فرمود كه :«زبان ها را قطع مى كند و زبان ها آن را قطع نمى كنند» (4) .
احمد بن محمد بن احمد ، از محمد بن احمد نهدى ، از محمد بن وليد ، از ابان ، از عامر بن عبداللّه بن جذاعه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود كه :«هيچ بنده اى نيست كه آخر سُوره كهف (يعنى «قُلْ اِنَّما» (5) تا آخر سوره) را بخواند ، مگر آنكه بيدار شود در آن ساعتى كه مى خواهد» .
.
ص: 682
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ وَ غَيْرُهُ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْكُوفِيِّ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ سَعِيدِ بْنِ يَسَارٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : سُلَيْمٌ مَوْلَاكَ ذَكَرَ أَنَّهُ لَيْسَ مَعَهُ مِنَ الْقُرْآنِ إِلَا سُورَةُ يس فَيَقُومُ مِنَ اللَّيْلِ، فَيَنْفَدُ مَا مَعَهُ مِنَ الْقُرْآنِ، أَ يُعِيدُ مَا قَرَأَ؟ قَالَ :«نَعَمْ، لَا بَأْسَ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِي هَاشِمٍ، عَنْ سَالِمٍ أَبِي سَلَمَةَ، قَالَ: قَرَأَ رَجُلٌ عَلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام _ وَ أَنَا أَسْتَمِعُ _ حُرُوفاً مِنَ الْقُرْآنِ لَيْسَ عَلى مَا يَقْرَؤُهَا النَّاسُ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَهْ ، كُفَّ عَنْ هذِهِ الْقِرَاءَةِ، اقْرَأْ كَمَا يَقْرَأُ النَّاسُ حَتّى يَقُومَ الْقَائِمُ عليه السلام ، فَإِذَا قَامَ الْقَائِمُ عليه السلام ، قَرَأَ كِتَابَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ عَلى حَدِّهِ» . وَ أَخْرَجَ الْمُصْحَفَ الَّذِي كَتَبَهُ عَلِيٌّ عليه السلام ، وَ قَالَ : «أَخْرَجَهُ عَلِيٌّ عليه السلام إِلَى النَّاسِ حِينَ فَرَغَ مِنْهُ وَ كَتَبَهُ، فَقَالَ لَهُمْ : هذَا كِتَابُ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ كَمَا أَنْزَلَهُ اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ، وَ قَدْ جَمَعْتُهُ بَيْنَ اللَّوْحَيْنِ، فَقَالُوا: هُوَ ذَا عِنْدَنَا مُصْحَفٌ جَامِعٌ فِيهِ الْقُرْآنُ، لَا حَاجَةَ لَنَا فِيهِ، فَقَالَ: أَمَا وَ اللّهِ مَا تَرَوْنَهُ بَعْدَ يَوْمِكُمْ هذَا أَبَداً ، إِنَّمَا كَانَ عَلَيَّ أَنْ أُخْبِرَكُمْ حِينَ جَمَعْتُهُ لِتَقْرَؤُوهُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ صَفْوَانَ، عَنْ سَعِيدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ الْأَعْرَجِ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنِ الرَّجُلِ يَقْرَأُ الْقُرْآنَ، ثُمَّ يَنْسَاهُ، ثُمَّ يَقْرَؤُهُ، ثُمَّ يَنْسَاهُ، أَ عَلَيْهِ فِيهِ حَرَجٌ؟ فَقَالَ :«لَا».
.
ص: 683
ابو على اشعرى و غير او ، از حسن بن على كوفى ، از عثمان بن عيسى ، از سعيد بن يسار روايت كرده اند كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : سليم ، مولاى تو ، ذكر كرد كه از قرآن چيزى با او نيست ، مگر سوره يس . پس در شب برمى خيزد و آنچه را از قرآن كه با او است ، تمام مى كند و آن را مى خواند . آيا آنچه را كه خوانده ، دو مرتبه مى خواند؟ فرمود :«آرى ، باكى نيست» .
محمد بن يحيى ، از محمد بن حسين ، از عبد الرحمان بن ابى هاشم ، از سالم بن سلمه روايت كرده است كه گفت : مردى حروفى چند از قرآن را بر حضرت امام جعفر صادق عليه السلام خواند ، و من گوش مى دادم و مى شنيدم ، و آن حروف و كلمات به طورى كه مردم آنها را مى خوانند ، نبود . حضرت صادق عليه السلام فرمود كه :«بس كن و از اين قرائت باز ايست ، و چنان كه مردمان مى خوانند ، بخوان ، تا آنكه قائم آل محمد برپا شود . پس چون قائم ظاهر شود ، كتاب خداى عز و جل را بخواند بر حدّ و اندازه آن (يعنى به وضعى كه در اصل بوده) ، و مصحفى را كه على عليه السلام نوشته بيرون خواهد آورد» . و فرمود كه : «على عليه السلام آن مصحف را به سوى مردم بيرون آورد ، در هنگامى كه از جمع آن فارغ شده و آن را نوشته بود . پس به ايشان فرمود كه : اينك ، كتاب خداى عز و جل است ، چنان كه آن را بر محمد صلى الله عليه و آله فرو فرستاده ، و من آن را از دو لوح جمع كرده ام (1) .پس گفتند كه : آن ، همين است كه در نزد ما است ، مصحفى جامع كه قرآن در آن است ، و ما را در اين حاجتى نيست . حضرت فرمود : بدانيد و آگاه باشيد! به خدا سوگند كه بعد از اين روز كه درآيند ، هرگز اين مصحف را نخواهيد ديد . جز اين نيست كه بر من بود كه شما را خبر دهم ، در آن هنگام كه آن را جمع كردم ، تا آنكه آن را بخوانيد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از صفوان ، از سعيد بن عبداللّه اعرج روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از حال آن شخص كه قرآن را مى خواند ، پس آن را فراموش مى كند . بعد از آن ، مى خواند و آن را فراموش مى كند . آيا در اين باب بر او حرجى و گناهى هست؟ فرمود :«نه» .
.
ص: 684
عَلِيٌّ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَيْمَانَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ أَبِي عليه السلام : مَا ضَرَبَ رَجُلٌ الْقُرْآنَ بَعْضَهُ بِبَعْضٍ إِلَا كَفَرَ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ جَمِيلٍ، عَنْ سَدِيرٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«سُورَةُ الْمُلْكِ هِيَ الْمَانِعَةُ تَمْنَعُ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ، وَ هِيَ مَكْتُوبَةٌ فِي التَّوْرَاةِ: سُورَةَ الْمُلْكِ، وَ مَنْ قَرَأَهَا فِي لَيْلَتِهِ فَقَدْ أَكْثَرَ وَ أَطَابَ، وَ لَمْ يُكْتَبْ مِنَ الْغَافِلِينَ . وَ إِنِّي لَأَرْكَعُ بِهَا بَعْدَ عِشَاءِ الْاخِرَةِ وَ أَنَا جَالِسٌ، وَ إِنَّ وَالِدِي عليه السلام كَانَ يَقْرَؤُهَا فِي يَوْمِهِ وَ لَيْلَتِهِ، وَ مَنْ قَرَأَهَا إِذَا دَخَلَ عَلَيْهِ فِي قَبْرِهِ نَاكِرٌ وَ نَكِيرٌ مِنْ قِبَلِ رِجْلَيْهِ، قَالَتْ رِجْلَاهُ لَهُمَا: لَيْسَ لَكُمَا إِلى مَا قِبَلِي سَبِيلٌ، قَدْ كَانَ هذَا الْعَبْدُ يَقُومُ عَلَيَّ، فَيَقْرَأُ سُورَةَ الْمُلْكِ فِي كُلِّ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ ، وَ إِذَا أَتَيَاهُ مِنْ قِبَلِ جَوْفِهِ، قَالَ لَهُمَا: لَيْسَ لَكُمَا إِلى مَا قِبَلِي سَبِيلٌ، قَدْ كَانَ هذَا الْعَبْدُ أَوْعَانِي سُورَةَ الْمُلْكِ، وَ إِذَا أَتَيَاهُ مِنْ قِبَلِ لِسَانِهِ، قَالَ لَهُمَا: لَيْسَ لَكُمَا إِلى مَا قِبَلِي سَبِيلٌ، قَدْ كَانَ هذَا الْعَبْدُ يَقْرَأُ بِي فِي كُلِّ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ سُورَةَ الْمُلْكِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ فَرْقَدٍ وَ الْمُعَلَّى بْنِ خُنَيْسٍ، قَالَا: كُنَّا عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام وَ مَعَنَا رَبِيعَةُ الرَّأْيِ، فَذَكَرْنَا فَضْلَ الْقُرْآنِ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنْ كَانَ ابْنُ مَسْعُودٍ لَا يَقْرَأُ عَلى قِرَاءَتِنَا، فَهُوَ ضَالٌّ» فَقَالَ رَبِيعَةُ: ضَالٌّ؟! فَقَالَ : «نَعَمْ، ضَالٌّ». ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «أَمَّا نَحْنُ، فَنَقْرَأُ عَلى قِرَاءَةِ أُبَيٍّ» .
.
ص: 685
على ، از پدرش ، از نضر بن سويد ، از قاسم بن سليمان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پدرم عليه السلام به من فرمود ...» تا آخر آنچه در روايت سابقه گذشت .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد و محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، هر دو ، از ابن محبوب ، از جميل ، از سدير ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«سوره ملك مانعه است كه منع مى كند از عذاب قبر ، و اين سوره در تورات سوره ملك نوشته شده است . و هر كه در شب آن را بخواند ، به حقيقت كه بسيار عبادت و تلاوت كرده ، و نيكى و خوشى به جا آورده است ، و از جمله غافلان نوشته نشود . و به درستى كه من بعد از نماز خفتن با آن ركوع مى كنم (يعنى آن را در نماز وتيره مى خوانم) ، و حال آنكه من نشسته ام . و به درستى كه پدرم عليه السلام در هر روز و هر شب اين سوره را مى خواند . و هر كه اين سوره را بخواند ، چون ناكر و نكير در قبرش بر او داخل شوند از جانب پاى هايش ، هر يك از پاى هايش به ايشان گويد كه : شما را از جانب من راهى نيست ، به حقيقت كه اين بنده در هر روز و هر شب بر روى من مى ايستاد و سوره ملك را مى خواند ، و چون از جانب شكمش به نزد او آيند ، به ايشان مى گويد كه : شما را از جانب من راهى نيست ، به حقيقت كه اين بنده سوره ملك را در من جا داده بود ، و چون از جانب زبانش به نزد او آيند ، به ايشان گويد كه : شما را از جانب من راهى نيست ، به حقيقت كه اين بنده در هر روز و هر شب سوره ملك را به واسطه من مى خواند» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از عبداللّه بن فرقد و معلّى بن خنيس روايت كرده است كه گفتند : در نزد امام جعفر صادق عليه السلام بوديم و ربيعه راى كه فقيه اهل مدينه بود با ما بود . پس فضل قرآن را ذكر كرديم . حضرت صادق عليه السلام فرمود كه :«اگر ابن مسعود به وضعى كه ما مى خوانيم ، نخواند ، گمراه است» . ربيعه عرض كرد كه : گمراه است؟ فرمود : «آرى ، گمراه است» . بعد از آن ، حضرت صادق عليه السلام فرمود كه : «امّا ما به طور قرائت ابىّ _ يعنى ابىّ بن كعب _ مى خوانيم (1) .
.
ص: 686
عَلِيُّ بْنُ الْحَكَمِ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الْقُرْآنَ الَّذِي جَاءَ بِهِ جَبْرَئِيلُ عليه السلام إِلى مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله سَبْعَةَ آلاَفِ آيَةٍ».
تَمَّ كِتَابُ فَضْلِ الْقُرْآنِ بِمَنِّهِ وَ جُودِهِ، وَ يَتْلُوهُ كِتَابُ الْعِشْرَةِ.
.
ص: 687
على بن حكم ، از هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه قرآنى كه جبرئيل عليه السلام آن را به نزد محمد صلى الله عليه و آله آورد ، هفده هزار آيه است» (1) .
تمام شد كتاب فضل قرآن ، بِمَنِّهِ وَجودهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمينَ وَصَلَّى الَلّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ الطّاهِرينَ وَسَلَّمَ تَسْليما كَثيرا.
.
ص: 688
. .
ص: 689
( 8 ) كتاب عشرت .
ص: 690
بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ
[ 8 ] كِتَابُ الْعِشْرَةِ1 _ بَابُ مَا يَجِبُ مِنَ الْمُعَاشَرَةِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَدِيدٍ، عَنْ مُرَازِمٍ، قَالَ:قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «عَلَيْكُمْ بِالصَّلَاةِ فِي الْمَسَاجِدِ، وَ حُسْنِ الْجِوَارِ لِلنَّاسِ، وَ إِقَامَةِ الشَّهَادَةِ، وَ حُضُورِ الْجَنَائِزِ؛ إِنَّهُ لَا بُدَّ لَكُمْ مِنَ النَّاسِ ، إِنَّ أَحَداً لَا يَسْتَغْنِي عَنِ النَّاسِ حَيَاتَهُ، وَ النَّاسُ لَا بُدَّ لِبَعْضِهِمْ مِنْ بَعْضٍ».
مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ؛ وَأَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ جَمِيعاً، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيى، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : كَيْفَ يَنْبَغِي لَنَا أَنْ نَصْنَعَ فِيمَا بَيْنَنَا وَ بَيْنَ قَوْمِنَا، وَ فِيمَا بَيْنَنَا وَ بَيْنَ خُلَطَائِنَا مِنَ النَّاسِ؟ قَالَ : فَقَالَ :«تُؤَدُّونَ الْأَمَانَةَ إِلَيْهِمْ، وَ تُقِيمُونَ الشَّهَادَةَ لَهُمْ وَ عَلَيْهِمْ، وَ تَعُودُونَ مَرْضَاهُمْ، وَ تَشْهَدُونَ جَنَائِزَهُمْ».
.
ص: 691
بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ
[ 8 ]كتاب عشرت (1)1 . باب در بيان آنچه واجب است از معاشرت (2)چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از على بن حديد ، از مرازم كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«بر شما باد به نماز كردن در مسجدها ، و نيكى همسايگى از براى مردمان ، و به پا داشتن شهادت و اداى آن ، و حضور جنازه ها . به درستى كه شما را چاره اى نيست از مردمان و آميزش با ايشان؛زيرا كه هيچ كس در زمان حياتش از مردم بى نيازى نمى تواند جست ، و مردمان ، بعضى از ايشان را از بعضى ديگر چاره اى نيست و به يكديگر احتياج دارند» .
محمد بن اسماعيل ، از فضل بن شاذان روايت كرده و ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، و هر دو ، از صفوان بن يحيى ، از معاوية بن وهب كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : چگونه سزاوار است ما را كه بكنيم در آنچه ميان ما و ميان قوم ما ، و در آنچه ميان ما و ميان شريكان ما است از مردمان؟ و بايد كه با ايشان به چه وضع رفتار كنيم؟ راوى مى گويد كه : حضرت فرمود كه :«امانت را به ايشان مى رسانيد ، و شهادت را به پاى مى داريد از براى ايشان و بر ايشان (يعنى خواه به ايشان نفع داشته باشد ، و خواه ضرر) ، و بيماران ايشان را عيادت مى كنيد و به ديدن ايشان مى رويد ، و در جنازه هاى ايشان حاضر مى شويد» .
.
ص: 692
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ جَمِيعاً، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ حَبِيبٍ الْخَثْعَمِيِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«عَلَيْكُمْ بِالْوَرَعِ وَ الِاجْتِهَادِ، وَ اشْهَدُوا الْجَنَائِزَ، وَ عُودُوا الْمَرْضى، وَ احْضُرُوا مَعَ قَوْمِكُمْ مَسَاجِدَكُمْ، وَ أَحِبُّوا لِلنَّاسِ مَا تُحِبُّونَ لِأَنْفُسِكُمْ، أَ مَا يَسْتَحْيِي الرَّجُلُ مِنْكُمْ أَنْ يَعْرِفَ جَارُهُ حَقَّهُ، وَ لَا يَعْرِفَ حَقَّ جَارِهِ؟».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: كَيْفَ يَنْبَغِي لَنَا أَنْ نَصْنَعَ فِيمَا بَيْنَنَا وَ بَيْنَ قَوْمِنَا، وَ بَيْنَ خُلَطَائِنَا مِنَ النَّاسِ مِمَّنْ لَيْسُوا عَلى أَمْرِنَا؟ قَالَ :«تَنْظُرُونَ إِلى أَئِمَّتِكُمُ الَّذِينَ تَقْتَدُونَ بِهِمْ، فَتَصْنَعُونَ مَا يَصْنَعُونَ؛ فَوَ اللّهِ، إِنَّهُمْ لَيَعُودُونَ مَرْضَاهُمْ، وَ يَشْهَدُونَ جَنَائِزَهُمْ، وَ يُقِيمُونَ الشَّهَادَةَ لَهُمْ وَ عَلَيْهِمْ، وَ يُؤَدُّونَ الْأَمَانَةَ إِلَيْهِمْ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيى، عَنْ أَبِي أُسَامَةَ زَيْدٍ الشَّحَّامِ، قَالَ : قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«اقْرَأْ عَلى مَنْ تَرى أَنَّهُ يُطِيعُنِي مِنْهُمْ وَ يَأْخُذُ بِقَوْلِيَ السَّلَامَ، وَ أُوصِيكُمْ بِتَقْوَى اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ الْوَرَعِ فِي دِينِكُمْ، وَ الِاجْتِهَادِ لِلّهِ، وَ صِدْقِ الْحَدِيثِ، وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ ، وَ طُولِ السُّجُودِ، وَ حُسْنِ الْجِوَارِ؛ فَبِهَذَا جَاءَ مُحَمَّدٌ صلى الله عليه و آله ، أَدُّوا الْأَمَانَةَ إِلى مَنِ ائْتَمَنَكُمْ عَلَيْهَا ، بَرّاً أَوْ فَاجِراً ، فَإِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله كَانَ يَأْمُرُ بِأَدَاءِ الْخَيْطِ ، وَ الْمِخْيَطِ؛ صِلُوا عَشَائِرَكُمْ، وَ اشْهَدُوا جَنَائِزَهُمْ، وَ عُودُوا مَرْضَاهُمْ، وَ أَدُّوا حُقُوقَهُمْ؛ فَإِنَّ الرَّجُلَ مِنْكُمْ إِذَا وَرِعَ فِي دِينِهِ، وَ صَدَقَ الْحَدِيثَ، وَ أَدَّى الْأَمَانَةَ، وَ حَسُنَ خُلُقُهُ مَعَ النَّاسِ، قِيلَ: هذَا جَعْفَرِيٌّ، فَيَسُرُّنِي ذلِكَ، وَ يَدْخُلُ عَلَيَّ مِنْهُ السُّرُورُ، وَ قِيلَ: هذَا أَدَبُ جَعْفَرٍ؛ وَ إِذَا كَانَ عَلى غَيْرِ ذلِكَ، دَخَلَ عَلَيَّ بَلَاؤُهُ وَ عَارُهُ، وَ قِيلَ: هذَا أَدَبُ جَعْفَرٍ؛ فَوَ اللّهِ، لَحَدَّثَنِي أَبِي عليه السلام أَنَّ الرَّجُلَ كَانَ يَكُونُ فِي الْقَبِيلَةِ مِنْ شِيعَةِ عَلِيٍّ عليه السلام ، فَيَكُونُ زَيْنَهَا: آدَاهُمْ لِلْأَمَانَةِ، وَ أَقْضَاهُمْ لِلْحُقُوقِ، وَ أَصْدَقَهُمْ لِلْحَدِيثِ، إِلَيْهِ وَصَايَاهُمْ وَ وَدَائِعُهُمْ، تُسْأَلُ الْعَشِيرَةُ عَنْهُ، فَتَقُولُ: مَنْ مِثْلُ فُلَانٍ؟ إِنَّهُ لَادَانَا لِلْأَمَانَةِ، وَ أَصْدَقُنَا لِلْحَدِيثِ».
.
ص: 693
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از حسين بن سعيد و محمد بن خالد ، هر دو روايت كرده اند ، از قاسم بن محمد ، از حبيب خثعمى كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«بر شما باد به پارسايى و سعى و كوشش در طاعت خدا ، و در جنازه ها حاضر شويد ، و بيماران را عيادت كنيد ، و با قوم خود در مسجدهاى خود حضور به هم رسانيد ، و از براى مردمان دوست داريد ، آنچه را كه از براى خود دوست مى داريد . آيا مردى از شما شرم نمى كند كه همسايه اش حقّ او را بشناسد ، و او حقّ همسايه اش را نشناسد؟» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از معاوية بن وهب روايت كرده است كه گفت : به آن حضرت عرض كردم كه : چگونه ما را سزاوار است كه بكنيم در آنچه ميان ما است و ميان قوم ما ، و ميان شركاى ما و كسانى كه به هم آميخته ايم از مردمان ، از آنان كه بر امر ما نيستند ، و مذهب و طريقه ما را ندارند؟ و به چه وضع با ايشان رفتار بايد بكنيم؟ فرمود كه :«نظر مى كنيد به سوى پيشوايان خويش كه به ايشان اقتدا مى نماييد؛ پس آنچه ايشان مى كنند ، شما نيز مى كنيد . به خدا سوگند كه ايشان ، بيماران ايشان را عيادت مى كنند ، و به جنازه هاى ايشان حاضر مى شوند ، و شهادت را ادا مى نمايند؛ خواه به ايشان نفع داشته باشد ، و خواه ضرر ، و امانت را به ايشان مى رسانند» .
ابو على اشعرى روايت كرده است ، از محمد بن عبد الجبّار و محمد بن اسماعيل ، از فضل بن شاذان ، و هر دو ، از صفوان بن يحيى ، از ابو اسامه زيد شحّام كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به من فرمود كه :«سلام مرا برسان به هر كه ببينى كه مرا اطاعت مى كند از ايشان ، و گفتار مرا مى گيرد و به آن عمل مى كند . و شما را وصيّت مى كنم و امر مى نمايم به تقوى و پرهيز از خداى عز و جل ، و پارسايى در دين خود ، و سعى و كوشش در طاعت از براى خدا ، و راستى سخن و خبر كه در آن دروغ نگوييد ، و اداى امانت ، و طول سجود ، و نيكى همسايگى ، كه محمد صلى الله عليه و آله با اينها آمده و اين امور را آورده است . امانت را برسانيد به كسى كه شما را بر آن امين داشته؛ خواه نيكوكار باشد و خواه نابكار؛زيرا كه رسول خدا صلى الله عليه و آله به اداى رشته و سوزن امر مى فرمود . خويشان خويش را صله كنيد ، و به جنازه هاى ايشان حاضر شويد ، و بيماران ايشان را عيادت كنيد ، و حقوق ايشان را ادا نماييد . پس به درستى كه مردى از شما ، چون در دينش پارسايى كند ، و در حديث راست گويد ، و امانت را به صاحبش برساند ، و خُويش با مردم خوش باشد ، گفته مى شود كه : اينك ، جعفرى است (يعنى منسوب به سوى حضرت امام جعفر و شيعه او است) ، و اين امر ، مرا شاد مى كند ، و از آن ، خوشحالى و سرور بر من داخل مى شود . و گفته مى شود كه : اين ادب ، ادب و هنر جعفر است . و چون بر غير اين باشد (كه مذكور شد) ، بلا و زحمت و ننگش بر من داخل مى شود و مى گويند كه : اين ادب جعفر است؛ پس به خدا سوگند كه پدرم عليه السلام مرا حديث كرد كه : مردى از شيعيان على عليه السلام بود كه در قبيله اى بود ، و زينت آن قبيله مى بود . از همه ايشان امانَت را به صاحبش ردكننده تر ، و از ايشان حقوق را به جاآورنده تر ، و راستگوترينِ ايشان بود در باب سخن و خبر . همه وصايا و امانت هاى ايشان به سوى او و در نزد او بود ، و آن قبيله و خويشانش كه از او سؤال مى شدند ، مى گفتند كه : كى مثل و مانند فلانى است؟ به درستى كه او از همه ما امانت را به جا رساننده تر ، و در باب سخن و خبر راستگوترين ما است» .
.
ص: 694
2 _ بَابُ حُسْنِ الْمُعَاشَرَةِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادٍ، عَنْ حَرِيزٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، قَالَ : قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«مَنْ خَالَطْتَ، فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَكُونَ يَدُكَ الْعُلْيَا عَلَيْهِمْ، فَافْعَلْ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَفْصٍ، عَنْ أَبِي الرَّبِيعِ الشَّامِيِّ، قَالَ : دَخَلْتُ عَلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، وَ الْبَيْتُ غَاصٌّ بِأَهْلِهِ، فِيهِ الْخُرَاسَانِيُّ وَ الشَّامِيُّ وَ مِنْ أَهْلِ الْافَاقِ، فَلَمْ أَجِدْ مَوْضِعاً أَقْعُدُ فِيهِ، فَجَلَسَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام وَ كَانَ مُتَّكِئاً، ثُمَّ قَالَ :«يَا شِيعَةَ آلِ مُحَمَّدٍ، اعْلَمُوا أَنَّهُ لَيْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ يَمْلِكْ نَفْسَهُ عِنْدَ غَضَبِهِ، وَ مَنْ لَمْ يُحْسِنْ صُحْبَةَ مَنْ صَحِبَهُ، وَ مُخَالَقَةَ مَنْ خَالَقَهُ، وَ مُرَافَقَةَ مَنْ رَافَقَهُ، وَ مُجَاوَرَةَ مَنْ جَاوَرَهُ، وَ مُمَالَحَةَ مَنْ مَالَحَهُ؛ يَا شِيعَةَ آلِ مُحَمَّدٍ، اتَّقُوا اللّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ، وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ».
.
ص: 695
2 . باب در بيان حسن معاشرتعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد ، از حريز ، از محمد بن مسلم روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود كه :«با هر كه آميزش كنى ، اگر توانى كه دستت بلندتر باشد بر ايشان ، چنان كن» (1) .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند، از احمد بن محمد بن خالد ، از اسماعيل بن مهران ، از محمد بن حفص ، از ابو الرّبيع شامى كه گفت : بر امام جعفر صادق عليه السلام داخل شدم ، و خانه حضرت پر بود از كسانى كه در آن بودند ، و در آن خانه ، خراسانى و شامى و از اهل هر ولايتى بودند . پس جايى را نيافتم كه در آن بنشينم ، و حضرت صادق عليه السلام تكيه داده بود . پس نشست و فرمود كه :«اى شيعيان آل محمد! بدانيد كه از ما نيست ، هر كه در نزد خشمش مالك نفس خود نباشد ، و عنان اختيار از دستش بيرون رود ، و هر كه صحبت و يارى داشتنش را نيكو نسازد با كسى كه با او يار و رفيق شده ، و همچنين خوشى خلق را با كسى كه با او خوش خلقى نموده ، و همراهى و يارى با كسى كه با او همراهى و يارى كرده ، و آميزش با كسى كه با او آميخته ، و طعام خوردن با كسى كه با او طعام خورده ، كه هيچ يك را درست به جا نياورده . اى شيعيان آل محمد! بپرهيزيد از خدا و عذاب او و موجبات آن ، بترسيد آنچه توانيد ، يا مادام كه استطاعت داشته باشيد ، و هيچ گرديدنِ از معصيت و توانايى بر طاعتى نيست ، مگر به يارى خدا» .
.
ص: 696
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «إِنّا نَراكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ» قَالَ :«كَانَ يُوَسِّعُ الْمَجْلِسَ، وَ يَسْتَقْرِضُ لِلْمُحْتَاجِ، وَ يُعِينُ الضَّعِيفَ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ عَلَاءِ بْنِ الْفُضَيْلِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ: عَظِّمُوا أَصْحَابَكُمْ وَ وَقِّرُوهُمْ، وَ لَا يَتَهَجَّمْ بَعْضُكُمْ عَلى بَعْضٍ، وَ لَا تَضَارُّوا، وَ لَا تَحَاسَدُوا، وَ إِيَّاكُمْ وَ الْبُخْلَ، كُونُوا عِبَادَ اللّهِ الْمُخْلَصِينَ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحَجَّالِ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ أَبِي يَزِيدَ وَ ثَعْلَبَةَ وَ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ، عَنْ بَعْضِ مَنْ رَوَاهُ ، عَنْ أَحَدِهِمَا عليهماالسلام ، قَالَ :«الِانْقِبَاضُ مِنَ النَّاسِ مَكْسَبَةٌ لِلْعَدَاوَةِ».
3 _ بَابُ مَنْ يَجِبُ مُصَادَقَتُهُ وَ مُصَاحَبَتُهُعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ الْحَسَنِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ مُوسى، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : لَا عَلَيْكَ أَنْ تَصْحَبَ ذَا الْعَقْلِ وَ إِنْ لَمْ تَحْمَدْ كَرَمَهُ، وَ لكِنِ انْتَفِعْ بِعَقْلِهِ، وَ احْتَرِسْ مِنْ سَيِّئِ أَخْلَاقِهِ، وَ لَا تَدَعَنَّ صُحْبَةَ الْكَرِيمِ وَ إِنْ لَمْ تَنْتَفِعْ بِعَقْلِهِ، وَ لكِنِ انْتَفِعْ بِكَرَمِهِ بِعَقْلِكَ، وَ افْرِرْ كُلَّ الْفِرَارِ مِنَ اللَّئِيمِ الْأَحْمَقِ».
.
ص: 697
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است در قول خداى عز و جل : «اِنّا نَريكَ مِنَ المُحْسِنينَ» (1) . كه آن حضرت فرمود كه :«مجلس را وسعت مى داد ، و از براى ايشان قرض مى خواست ، و ناتوان را يارى مى كرد» . و ترجمه آيه اين است كه : «به درستى كه ما مى بينيم تو را از نيكوكاران» (2) .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از علا بن فضيل ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«حضرت ابو جعفر عليه السلام مى فرمود كه : ياران خود را تعظيم كنيد و بزرگ داريد ايشان را . بايد كه بعضى از شما ناگاه بر بعضى درنيايد ، و بى خبر بر سرش هجوم نياورد ، و يكديگر را زيان مرسانيد ، و به همديگر حسد مبريد ، و از بخل بپرهيزيد ، و بندگان مخلص و خالص خدا باشيد» .
محمد بن يحيى روايت كرده ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حجّال ، از داود بن ابى يزيد و ثعلبه و على بن عقبه ، از بعضى از كسى كه او را روايت كرده ، از امام محمد باقر يا امام جعفر صادق عليهماالسلام كه فرمود :«درهم گرفته شدن و ترش رويى و عبوس از مردمان ، آلت و اسباب كسب عداوت و دشمنى است» .
3 . باب در ذكر كسى كه مصادقت و مصاحبت با او واجب است (3)چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از حسين بن حسن ، از محمد بن سنان ، از عمّار بن موسى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه : بر تو باكى نيست كه با صاحب عقل مصاحبت كنى ، و اگرچه كرمش را نستايى ، وليكن به عقلش منتفع شو ، و از خوى هاى بدش خود را نگاه دار ، و زنهار كه صحبت كريم را وا مگذار ، و هر چند كه به عقلش منتفع نشوى ، وليكن به كرمش به عقل خود منتفع شو ، و بگريز ، همه گريختن ها ، از ناكس احمق ، كه نه كرم دارد و نه عقل» .
.
ص: 698
عَنْهُ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِي نَجْرَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الصَّلْتِ، عَنْ أَبَانٍ، عَنْ أَبِي الْعُدَيْسِ، قَالَ : قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«يَا صَالِحُ، اتَّبِعْ مَنْ يُبْكِيكَ وَ هُوَ لَكَ نَاصِحٌ، وَ لَا تَتَّبِعْ مَنْ يُضْحِكُكَ وَ هُوَ لَكَ غَاشٌّ، وَ سَتَرِدُونَ عَلَى اللّهِ جَمِيعاً فَتَعْلَمُونَ».
عَنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ مُوسَى بْنِ يَسَارٍ الْقَطَّانِ، عَنِ الْمَسْعُودِيِّ، عَنْ أَبِي دَاوُدَ، عَنْ ثَابِتِ بْنِ أَبِي صَخْرٍ، عَنْ أَبِي الزَّعْلى، قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : انْظُرُوا مَنْ تُحَادِثُونَ؛ فَإِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَحَدٍ يَنْزِلُ بِهِ الْمَوْتُ إِلَا مُثِّلَ لَهُ أَصْحَابُهُ إِلَى اللّهِ، إِنْ كَانُوا خِيَاراً فَخِيَاراً، وَ إِنْ كَانُوا شِرَاراً فَشِرَاراً، وَ لَيْسَ أَحَدٌ يَمُوتُ إِلَا تَمَثَّلْتُ لَهُ عِنْدَ مَوْتِهِ».
عَلِىُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ بَعْضِ الْحَلَبِيِّينَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُسْكَانَ، عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْجَبَلِ لَمْ يُسَمِّهِ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«عَلَيْكَ بِالتِّلَادِ، وَ إِيَّاكَ وَ كُلَّ مُحْدَثٍ لَا عَهْدَ لَهُ، وَ لَا أَمَانَ، وَ لَا ذِمَّةَ، وَ لَا مِيثَاقَ؛ وَ كُنْ عَلى حَذَرٍ مِنْ أَوْثَقِ النَّاسِ عِنْدَكَ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، رَفَعَهُ إِلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«أَحَبُّ إِخْوَانِي إِلَيَّ مَنْ أَهْدى إِلَيَّ عُيُوبِي».
.
ص: 699
از او ، از عبد الرحمان بن ابى نجران ، از محمد بن صلت ، از ابان ، از ابو العديس روايت است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود :«اى صالح! پيروى كن كسى را كه تو را مى گرياند ، و حال آنكه تو را خيرخواه است ، و پيروى مكن كسى را كه تو را مى خنداند ، و حال آنكه تو را عيب مى كند و با تو در مقام خيانت است ، و به زودى همه بر خدا وارد خواهيد شد ، و آنچه بايد كه بدانيد ، خواهيد دانست» .
از او ، از محمد بن على ، از موسى بن يسار قطّان ، از مسعودى ، از ابو داود ، از ثابت بن ابى صخر ، از ابو الزّعلى روايت است كه گفت : اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : نظر كنيد و ببينيد كه با كى [=چه كسى ]حديث و سخن مى كنيد؛زيرا كه كسى نيست كه مرگ بر او فرود آيد ، مگر آنكه يارانش از جانب خدا از برايش ممثّل و مصوّر مى شوند . اگر آن ياران ، نيكان باشند ، مثال ها نيز نيكانند ، و اگر بَدان باشند ، بَدانند ، و كسى نيست كه بميرد ، مگر آنكه من در نزد مردنش از برايش متمثّل (1) مى شوم» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از بعضى از مردمان حلب ، از عبداللّه بن مسكان ، از مردى از اهل جبل كه او را نام نبرد ، روايت كرده است كه گفت : امام جعفر امام صادق عليه السلام فرمود كه :«بر تو باد به تِلاد (2) ، و بپرهيز از هر تازه اى كه از نو پيدا شده باشد ، كه او را نه عهدى است و نه امان ، و نه زنهارى و نه پيمان ، و از معتمدترين مردمان در نزد خويش برحذر باش و از او بترس» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد كه آن را مرفوع ساخته به سوى امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«دوست ترين برادران من در نزد من ، كسى است كه عيب ها و زشتى هاى مرا به من برساند ، و آگاهى بر آنها را به من دهد ، چنان كه هديّه از براى يكديگر مى فرستند» (3) .
.
ص: 700
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ، عَنْ عُبَيْدِ اللّهِ الدِّهْقَانِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ، عَنْ عُبَيْدِ اللّهِ الْحَلَبِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَا تَكُونُ الصَّدَاقَةُ إِلَا بِحُدُودِهَا؛ فَمَنْ كَانَتْ فِيهِ هذِهِ الْحُدُودُ أَوْ شَيْءٌ مِنْهَا، فَانْسُبْهُ إِلَى الصَّدَاقَةِ؛ وَ مَنْ لَمْ يَكُنْ فِيهِ شَيْءٌ مِنْهَا، فَلَا تَنْسُبْهُ إِلى شَيْءٍ مِنَ الصَّدَاقَةِ؛ فَأَوَّلُهَا : أَنْ تَكُونَ سَرِيرَتُهُ وَ عَلَانِيَتُهُ لَكَ وَاحِدَةً؛ وَ الثَّانِيَةُ: أَنْ يَرى زَيْنَكَ زَيْنَهُ، وَ شَيْنَكَ شَيْنَهُ؛ وَ الثَّالِثَةُ: أَنْ لَا تُغَيِّرَهُ عَلَيْكَ وِلَايَةٌ وَ لَا مَالٌ؛ وَ الرَّابِعَةُ: أَنْ لَا يَمْنَعَكَ شَيْئاً تَنَالُهُ مَقْدُرَتُهُ؛ وَ الْخَامِسَةُ _ وَ هِيَ تَجْمَعُ هذِهِ الْخِصَالَ _ : أَنْ لَا يُسْلِمَكَ عِنْدَ النَّكَبَاتِ».
4 _ بَابُ مَنْ تُكْرَهُ مُجَالَسَتُهُ وَ مُرَافَقَتُهُعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ الْكِنْدِيِّ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام إِذَا صَعِدَ الْمِنْبَرَ، قَالَ: يَنْبَغِي لِلْمُسْلِمِ أَنْ يَتَجَنَّبَ مُؤاخَاةَ ثَلَاثَةٍ: الْمَاجِنِ الْفَاجِرِ، وَ الْأَحْمَقِ، وَ الْكَذَّابِ. فَأَمَّا الْمَاجِنُ الْفَاجِرُ، فَيُزَيِّنُ لَكَ فِعْلَهُ، وَ يُحِبُّ أَنَّكَ مِثْلُهُ، وَ لَا يُعِينُكَ عَلى أَمْرِ دِينِكَ وَ مَعَادِكَ، وَ مُقَارَبَتُهُ جَفَاءٌ وَ قَسْوَةٌ، وَ مَدْخَلُهُ وَ مَخْرَجُهُ عَارٌ عَلَيْكَ. وَ أَمَّا الْأَحْمَقُ، فَإِنَّهُ لَا يُشِيرُ عَلَيْكَ بِخَيْرٍ، وَ لَا يُرْجى لِصَرْفِ السُّوءِ عَنْكَ وَ لَوْ أَجْهَدَ نَفْسَهُ، وَ رُبَّمَا أَرَادَ مَنْفَعَتَكَ فَضَرَّكَ، فَمَوْتُهُ خَيْرٌ مِنْ حَيَاتِهِ، وَ سُكُوتُهُ خَيْرٌ مِنْ نُطْقِهِ، وَ بُعْدُهُ خَيْرٌ مِنْ قُرْبِهِ. وَ أَمَّا الْكَذَّابُ، فَإِنَّهُ لَا يَهْنِئُكَ مَعَهُ عَيْشٌ، يَنْقُلُ حَدِيثَكَ، وَ يَنْقُلُ إِلَيْكَ الْحَدِيثَ، كُلَّمَا أَفْنى أُحْدُوثَةً مَطَرَهَا بِأُخْرى مِثْلِهَا حَتّى أَنَّهُ يُحَدِّثُ بِالصِّدْقِ، فَمَا يُصَدَّقُ، وَ يُفَرِّقُ بَيْنَ النَّاسِ بِالْعَدَاوَةِ، فَيُنْبِتُ السَّخَائِمَ فِي الصُّدُورِ، فَاتَّقُوا اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ انْظُرُوا لِأَنْفُسِكُمْ».
.
ص: 701
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از محمد بن حسن ، از عبيداللّه دهقان ، از احمد بن عائذ ، از عبيد اللّه حلبى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«صداقت و دوستى نمى باشد ، مگر به حدودى كه دارد . هر كه اين حدّها يا چيزى از اينها در او باشد ، او را به سوى صداقت نسبت ده ، و هر كه چيزى از آنها در او نباشد ، او را به سوى چيزى از صداقت نسبت مده ، كه بهره اى از آن در او نيست . پس اوّل آن حدود ، آن است كه نهان و آشكارش از برايت يكى باشد ، و دويم آنكه زينت تو را زينت خود ، و عيب و زشتى تو را زشتى خود بيند ، و سيم آنكه ولايت و مال ، او را بر تو تغيير ندهد و حالش را نگرداند (يعنى اگر حكومت يا مالى به هم رساند ، سلوكش با تو نگردد) ، و چهارم آنكه منع نكند تو را از چيزى كه قدرتش به آن مى رسد ، و پنجم ، و آن خصلتى است كه اين خصلت ها را جمع مى كند (كه همه در آن جمع است) ، آن است كه در نزد نكبت ها و حوادث روزگار ، تو را وا نگذارد» .
4 . باب در ذكر كسى كه همنشينى و رفاقت با او مكروه استچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عمرو بن عثمان ، از محمد بن سالم كندى ، از آنكه او را حديث كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام چون بر منبر بالا مى رفت ، مى فرمود كه : سزاوار است مسلمان را كه از برادرى كردن با سه كس دورى كند : يكى بدكارِ بى باك و بى پروا ، و ديگرى احمق ، و سيم دروغگو . امّا بدكار بى باك ، پس پيوسته كارهاى بد خود را از براى تو زينت مى دهد ، و دوست مى دارد كه مانند او باشى ، و تو را يارى نمى كند بر امر دين تو و بر معاد تو (يعنى كارى كه در قيامت به كارت آيد) ، و پيوستگى با او موجب جفا و قساوت است ، و آمد و شد او نزد تو (كه بر تو داخل شود و از نزد تو بيرون رود) ، بر تو عار و ننگ است ، و امّا احمق ، پس او تو را به چيزى كه خوب باشد دلالت نمى كند ، و از براى دفع بدى از تو به او اميدوار نمى توان بود ، و هر چند كه سعى كند و خود را در زحمت افكند ، و بسا است كه منفعت تو را مى خواهد و به تو ضرر مى رساند؛ پس مردنش از زندگيش بهتر ، و خاموشيش از سخن گفتنش خوش تر ، و دوريش از نزديكيش خوب تر است ، و امّا دروغگو ، پس با مصاحبت او هيچ عيشى بر تو گوارا نيست . پيوسته سخن تو را به دروغ به مردم نقل مى كند ، و از مردم سخن را به دروغ به تو نقل مى كند ، و خبرهاى دروغ از برايت مى آورد ، و در هر زمان كه دروغ غريب عجيبى را تمام كرد ، آن را به دروغ غريبى ديگر پيوند مى كند و آن را طول و كشيدگى مى دهد ، تا به حدّى كه به چيز راستى خبر مى دهد ، و كسى از او باور نمى كند ، و به نقل دروغ ، در ميان مردمان دشمنى مى افكند و كينه ها را در سينه ها مى روياند . پس از خدا بپرهيزيد و از براى خويش نظر كنيد» (يعنى ملاحظه نماييد تا با كسى كه نبايد مصاحبت كنيد ، مصاحبت نكنيد) .
.
ص: 702
وَ فِي رِوَايَةِ عَبْدِ الْأَعْلى، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : لَا يَنْبَغِي لِلْمَرْءِ الْمُسْلِمِ أَنْ يُوَاخِيَ الْفَاجِرَ؛ فَإِنَّهُ يُزَيِّنُ لَهُ فِعْلَهُ، وَ يُحِبُّ أَنْ يَكُونَ مِثْلَهُ، وَ لَا يُعِينُهُ عَلى أَمْرِ دُنْيَاهُ وَ لَا أَمْرِ مَعَادِهِ؛ وَ مَدْخَلُهُ إِلَيْهِ وَ مَخْرَجُهُ مِنْ عِنْدِهِ شَيْنٌ عَلَيْهِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يُوسُفَ، عَنْ مُيَسِّرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَا يَنْبَغِي لِلْمَرْءِ الْمُسْلِمِ أَنْ يُوَاخِيَ الْفَاجِرَ، وَ لَا الْأَحْمَقَ، وَ لَا الْكَذَّابَ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ عِيسى عليه السلام : إِنَّ صَاحِبَ الشَّرِّ يُعْدِي، وَ قَرِينَ السَّوْءِ يُرْدِي، فَانْظُرْ مَنْ تُقَارِنُ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ مُوسى، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يَا عَمَّارُ، إِنْ كُنْتَ تُحِبُّ أَنْ تَسْتَتِبَّ لَكَ النِّعْمَةُ، وَ تَكْمُلَ لَكَ الْمُرُوءَةُ، وَ تَصْلُحَ لَكَ الْمَعِيشَةُ، فَلَا تُشَارِكِ الْعَبِيدَ وَ السَّفِلَةَ فِي أَمْرِكَ؛ فَإِنَّكَ إِنِ ائْتَمَنْتَهُمْ خَانُوكَ، وَ إِنْ حَدَّثُوكَ كَذَبُوكَ، وَ إِنْ نُكِبْتَ خَذَلُوكَ، وَ إِنْ وَعَدُوكَ أَخْلَفُوكَ».
.
ص: 703
و در روايت عبد الاعلى ، از امام جعفر صادق عليه السلام مذكور است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه : سزاوار نباشد مرد مسلمان را كه با نابكارى برادرى كند؛زيرا كه او كردار خود را از برايش مى آرايد ، و دوست مى دارد كه مانند او باشد ، و او را بر امر دنيا و بر امر معادش يارى نمى كند ، و دخولش بر او و بيرون رفتنش از نزد او (يعنى آمد و شدش در نزد او) ، بر او عيب و زشت است كه مردم آن را عيب مى كنند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از عثمان بن عيسى ، از محمد بن يوسف ، از ميسِّر ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«سزاوار نباشد مسلمان را كه با نابكار برادرى كند ، و نه با احمق ، و نه با كسى كه به غايت دروغگو (1) باشد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن اسباط ، از بعضى از اصحاب خويش ، از امام موسى كاظم عليه السلام كه فرمود :«حضرت عيسى عليه السلام فرمود كه : صاحب شرّ ، يعنى مصاحب و يار بد ، بوى دارد و ناخوشيش سرايت مى كند (كه همنشين خود را به درد خود مبتلى مى سازد) ، و همنشين بد ، اين كس را هلاك مى گرداند . پس بنگر و ببين كه با كه همنشينى مى كنى» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد و محمد بن حسين ، از محمد بن سنان ، از عمّار بن موسى روايت كرده اند كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«اى عمّار! اگر چنان هستى كه دوست مى دارى كه نعمت خدا از برايت مهيّا و آماده باشد ، و مروّت و جوانمردى از برايت كامل و تمام شود ، و زندگانى از برايت صالح و نيكو باشد ، با بندگان و مردمان زبون و پست در كار خود مشاركت مكن؛زيرا كه اگر تو ايشان را امين دارى ، با تو خيانت كنند ، و اگر تو را خبرى دهند ، به تو دروغ گويند ، و اگر در نكبت افتى ، تو را فرو گذارند ، و اگر تو را وعده دهند ، با تو خلف كنند» .
.
ص: 704
قَالَ، وَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«حُبُّ الْأَبْرَارِ لِلْأَبْرَارِ ثَوَابٌ لِلْأَبْرَارِ ، وَ حُبُّ الْفُجَّارِ لِلْأَبْرَارِ فَضِيلَةٌ لِلْأَبْرَارِ، وَ بُغْضُ الْفُجَّارِ لِلْأَبْرَارِ زَيْنٌ لِلْأَبْرَارِ، وَ بُغْضُ الْأَبْرَارِ لِلْفُجَّارِ خِزْيٌ عَلَى الْفُجَّارِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً، عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُذَافِرٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ، عَنْ أَبِيهِ عليهماالسلام، قَالَ :«قَالَ لِي أَبِي عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِمْ أَجْمَعِينَ: يَا بُنَيَّ، انْظُرْ خَمْسَةً، فَلَا تُصَاحِبْهُمْ وَ لَا تُحَادِثْهُمْ وَ لَا تُرَافِقْهُمْ فِي طَرِيقٍ. فَقُلْتُ: يَا أَبَتِ، مَنْ هُمْ؟ عَرِّفْنِيهِمْ. قَالَ: إِيَّاكَ وَ مُصَاحَبَةَ الْكَذَّابِ، فَإِنَّهُ بِمَنْزِلَةِ السَّرَابِ، يُقَرِّبُ لَكَ الْبَعِيدَ، وَ يُبَعِّدُ لَكَ الْقَرِيبَ؛ وَ إِيَّاكَ وَ مُصَاحَبَةَ الْفَاسِقِ ، فَإِنَّهُ بَائِعُكَ بِأُكْلَةٍ، أَوْ أَقَلَّ مِنْ ذلِكَ؛ وَ إِيَّاكَ وَ مُصَاحَبَةَ الْبَخِيلِ، فَإِنَّهُ يَخْذُلُكَ فِي مَالِهِ أَحْوَجَ مَا تَكُونُ إِلَيْهِ؛ وَ إِيَّاكَ وَ مُصَاحَبَةَ الْأَحْمَقِ، فَإِنَّهُ يُرِيدُ أَنْ يَنْفَعَكَ فَيَضُرُّكَ؛ وَ إِيَّاكَ وَ مُصَاحَبَةَ الْقَاطِعِ لِرَحِمِهِ، فَإِنِّي وَجَدْتُهُ مَلْعُوناً فِي كِتَابِ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِي ثَلَاثَةِ مَوَاضِعَ: قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِى الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَكُمْ اُولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمى أَبْصارَهُمْ» . وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ: «الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِى الْأَرْضِ أُولئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدّارِ» . وَ قَالَ فِي الْبَقَرَةِ: «الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِى الْأَرْضِ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ» ».
.
ص: 705
و گفت كه : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«دوستى نيكان با نيكان ، ثواب است از براى نيكان ، و دوستى نابكاران با نيكان ، فضيلت است از براى نيكان ، و دشمنى نابكاران با نيكان ، زينت است از براى نيكان ، و دشمنى نيكان با نابكاران، رسوايى و خوارى است بر نابكاران» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد و على بن ابراهيم ، از پدرش ، همه ، از عمرو بن عثمان ، از محمد بن عذافر ، از بعضى از اصحاب خويش ، از محمد بن مسلم و ابو حمزه ، از امام جعفر صادق عليه السلام ، از پدرش كه فرمود :«پدرم حضرت على بن الحسين _ صلوات اللّه عليهم اجمعين _ به من فرمود كه : اى فرزند دلبند من! بنگر ، و با پنج كس مصاحبت و همزبانى مكن ، و در راهى با ايشان رفاقت مكن .عرض كردم كه : اى پدر بزرگوار! ايشان كيانند؟ فرمود كه : از مصاحبت با دروغگو بپرهيز؛زيرا كه او به منزله سراب است در فريب دادن ، دور را از برايت نزديك مى گرداند ، و نزديك را از برايت دور مى گرداند ، و بپرهيز از مصاحبت با فاسق؛زيرا كه او تو را به يك لقمه يا كمتر از آن مى فروشد ، و بپرهيز از مصاحبت با بخيل؛زيرا كه او تو را در مال خود فرو مى گذارد و يارى نمى كند ، در هنگامى كه نهايت احتياج دارى ، و در زمانى كه از هر وقتى به سوى آن محتاج تر باشى ، و بپرهيز از مصاحبت با احمق؛زيرا كه او مى خواهد كه به تو نفع رساند ، و تو را ضرر مى رساند ، و بپرهيز از مصاحبت با آنكه رحِم خود را قطع مى كند؛زيرا كه من او را در كتاب خداى عز و جل ملعون يافتم ، در سه جا . خداى عز و جل فرموده است كه : «فَهَل عَسَيْتُمْ اِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِى الْاَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحامَكُمْ * أُولئِكَ الَّذينَ لَعَنَهُمُ اللّه ُ فَأَصَمَّهُمْ وَأَعْمى أَبْصارَهُمْ» (1) ؛ يعنى : «پس آيا متوقّع است از شما ، اى اهل نفاق! (و مراد اين است كه : البتّه چنين است كه اگر متولّى و متوجّه امور مردمان شويد و حاكم ايشان گرديد) آنكه فساد كنيد و تباهى جوييد در زمين (به اين معنى كه : منع مردمان مى كنند از ايمان ، و به حق استهزا و ريشخند مى نمايند ، و راهزنى مى كنند و مردم را مى ترسانند ، و به مؤمنان ضرر مى رسانند ، و امثال اينها) ، و ببريد از خويشان خويش . آن گروه مفسد و قاطع ، آنانند كه خدا ايشان را لعنت كرده (يعنى رانده و از رحمت خود دور كرده) . پس ايشان را گردانيده ، و ديده هاى ايشان را كور ساخته كه حق را نشوند و نبينند» . و آن جناب عز و جل فرموده است كه : «اَلَّذينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ ميثاقِهِ وَيَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِى الْاَرْضِ أُولئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدّارِ» (2) ؛ يعنى : «و آنان كه مى شكنند پيمان خدا را از پس محكم كردن آن به اعتراف و قبول ، و مى برند آنچه را كه خدا امر فرموده به آن ، و به آنكه پيوند شود و تباهى مى كنند در زمين ، آن گروه ، از براى ايشان است لعنت و دورى از رحمت ، و از براى ايشان است بدى خانه» (يعنى دوزخ يا بدى عاقبت در دنيا و آخرت) . و در سوره بقره فرموده است كه : «اَلَّذينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ ميثاقِهِ وَيَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِى الْاِرْضِ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ» (3) » . و صدر اين آيه با آيه پيش يكى است ، و ترجمه تتمّه آن ، اين است كه : «آن گروه كه اين صفت دارند ، ايشانند زيانكاران در هر دو جهان» (4) .
.
ص: 706
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ، قَالَ:سَمِعْتُ الْمُحَارِبِيَّ يَرْوِي ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، عَنْ آبَائِهِ عليهم السلام قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : ثَلَاثَةٌ مُجَالَسَتُهُمْ تُمِيتُ الْقَلْبَ: الْجُلُوسُ مَعَ الْأَنْذَالِ، وَ الْحَدِيثُ مَعَ النِّسَاءِ، وَ الْجُلُوسُ مَعَ الْأَغْنِيَاءِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِه ، عَنْ إبرَاهِيمَ بْنِ أَبِي الْبِلَادِ ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ رَفَعَهُ، قَالَ: قَالَ لُقْمَانُ عليه السلام لِابْنِهِ:«يَا بُنَيَّ، لَا تَقْتَرِبْ فَيَكُونَ أَبْعَدَ لَكَ، وَ لَا تَبْعُدْ فَتُهَانَ، كُلُّ دَابَّةٍ تُحِبُّ مِثْلَهَا، وَ إِنَّ ابْنَ آدَمَ يُحِبُّ مِثْلَهُ، وَ لَا تَنْشُرْ بَزَّكَ إِلَا عِنْدَ بَاغِيهِ؛ كَمَا لَيْسَ بَيْنَ الذِّئْبِ وَ الْكَبْشِ خُلَّةٌ، كَذلِكَ لَيْسَ بَيْنَ الْبَارِّ وَ الْفَاجِرِ خُلَّةٌ؛ مَنْ يَقْتَرِبْ مِنَ الزِّفْتِ يَعْلَقْ بِهِ بَعْضُهُ؛ كَذلِكَ مَنْ يُشَارِكِ الْفَاجِرَ يَتَعَلَّمْ مِنْ طُرُقِهِ؛ مَنْ يُحِبَّ الْمِرَاءَ يُشْتَمْ؛ وَ مَنْ يَدْخُلْ مَدَاخِلَ السُّوءِ يُتَّهَمْ؛ وَ مَنْ يُقَارِنْ قَرِينَ السَّوْءِ لَا يَسْلَمْ؛ وَ مَنْ لَا يَمْلِكْ لِسَانَهُ يَنْدَمْ».
.
ص: 707
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از موسى بن قاسم كه گفت : شنيدم از محاربى كه روايت مى كرد ، از امام جعفر صادق عليه السلام ، از پدرانش عليهم السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : سه كس اند كه همنشينى كردن با ايشان دل ها را مى ميراند : نشستن با مردم پستِ دَنىّ ، و سخن كردن با زنان ، و نشستن با مال داران» .
على بن ابراهيم روايت كرده ، از پدرش ، از بعضى از اصحابش ، از ابراهيم بن ابى البلاد ، از آنكه او را ذكر كرده و آن را مرفوع ساخته ، گفت كه : لقمان عليه السلام به پسرش گفت كه :«اى فرزند دلبند من! نزديك مشو ، كه همين نزديكى ، بيشتر باعث دورى تو باشد ، و دورى مكن ، كه خوارى يابى (1) ، هر جنبنده اى مانند خود را دوستمى دارد 2 ، و به درستى كه فرزند آدم مثل خود را دوست مى دارد . و جامه خود را باز مگشا ، مگر در نزد طالب و جوينده آن . چنان كه در ميانه گرگ و گوسفند دوستى نيست ، همچنين در ميان نيكوكار و نابكار دوستى نيست . هر كه به زِفت (2) نزديك شود ، پاره اى از آن به او مى آويزد[و آلوده شود] . همچنين هر كه با نابكار مشاركت مى كند ، چيزى از طريق ها و روش هاى او را مى آموزد ، و هر كه ستيزه و جدال را دوست دارد ، دشنام داده خواهد شد ، و هر كه در مدخل هاى بد داخل شود ، متّهم مى شود ، و هر كه با همنشين بد همنشينى كند ، سالم و بى آفت نباشد ، و هر كه مالك زبانش نباشد و اختيار آن را نداشته باشد ، پشيمان مى شود» .
.
ص: 708
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ، عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، أَنَّهُ قَالَ :«لَا تَصْحَبُوا أَهْلَ الْبِدَعِ وَ لَا تُجَالِسُوهُمْ، فَتَصِيرُوا عِنْدَ النَّاسِ كَوَاحِدٍ مِنْهُمْ؛ قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الْمَرْءُ عَلى دِينِ خَلِيلِهِ وَ قَرِينِهِ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنِ الْحَجَّالِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ يَعْقُوبَ الْهَاشِمِيِّ، عَنْ مَرْوَانَ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْأَحْمَقِ؛ فَإِنَّكَ أَسَرَّ مَا تَكُونُ مِنْ نَاحِيَتِهِ أَقْرَبُ مَا يَكُونُ إِلى مَسَاءَتِكَ».
.
ص: 709
ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، از ابن ابى نجران ، از عمر بن يزيد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«با اهل بدعت ها مصاحبت مكنيد و با ايشان منشينيد ، كه در نزد مردم چون يكى از ايشان خواهيد شد . رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : مرد بر كيش دوست و يار و همنشين خود است» .
ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، از حجّال ، از على بن يعقوب هاشمى ، از هارون بن مسلم ، از عبيد بن زراره روايت كرده است كه گفت : حضرت امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«بپرهيز از دوستى كردن با مصاحب احمق؛زيرا كه تو در وقتى كه از جانبش خوشحال تر باشى (1) ، نزديك تر است (يا نزديك ترى به حسب اوقات) ، به غمگين كردن تو» .
.
ص: 710
5 _ بَابُ التَّحَبُّبِ إِلَى النَّاسِ وَ التَّوَدُّدِ إِلَيْهِمْمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ أَعْرَابِيّاً مِنْ بَنِي تَمِيمٍ أَتَى النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ لَهُ: أَوْصِنِي، فَكَانَ مِمَّا أَوْصَاهُ: تَحَبَّبْ إِلَى النَّاسِ يُحِبُّوكَ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ سَمَاعَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مُجَامَلَةُ النَّاسِ ثُلُثُ الْعَقْلِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : ثَلَاثٌ يُصْفِينَ وُدَّ الْمَرْءِ لِأَخِيهِ الْمُسْلِمِ: يَلْقَاهُ بِالْبُشْرِ إِذَا لَقِيَهُ؛ وَ يُوَسِّعُ لَهُ فِي الْمَجْلِسِ إِذَا جَلَسَ إِلَيْهِ؛ وَ يَدْعُوهُ بِأَحَبِّ الْأَسْمَاءِ إِلَيْهِ».
وَ بِهذَا الْاءِسْنَادِ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : التَّوَدُّدُ إِلَى النَّاسِ نِصْفُ الْعَقْلِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَسَّانَ، عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ :«التَّوَدُّدُ إِلَى النَّاسِ نِصْفُ الْعَقْلِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ حُذَيْفَةَ بْنِ مَنْصُورٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«مَنْ كَفَّ يَدَهُ عَنِ النَّاسِ، فَإِنَّمَا يَكُفُّ عَنْهُمْ يَداً وَاحِدَةً، وَ يَكُفُّونَ عَنْهُ أَيْدِياً كَثِيرَةً».
.
ص: 711
5 . باب در بيان تحبّب و تودّد در نزد مردمان (1)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد و على بن ابراهيم ، از پدرش ، هر دو روايت كرده اند ، از ابن محبوب ، از هشام بن سالم ، از ابو بصير ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«باديه نشينى از قبيله تميم به خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله آمد و به آن حضرت عرض كرد كه : مرا وصيّت كن و بفرما كه مرا چه بايد كرد؟ پس از جمله آنچه او را وصيّت فرمود ، اين بود كه : در نزد مردم اظهار دوستى نما ، تا تو را دوست دارند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از سماعه ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«خوش رفتارى كردن با مردم ، سه يك عقل است» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : سه چيز است كه دوستى مرد را با برادر مسلمانش صافى و پاك مى كند : يكى آن كه چون او را ملاقات كند ، ملاقات كند او را به شادى و گشاده رويى ، و ديگر آنكه چون در نزد او بنشيند در مجلسِ نشستن از برايش وسعت دهد ، و سيم آنكه او را به دوست ترين نام ها در نزد خويش بخواند» .
و به همين اسناد مروى است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : دوستى نمودن در نزد مردم ، نصف عقل است» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن حسّان ، از موسى بن بكر ، از امام موسى كاظم عليه السلام كه فرمود :«دوستى نمودن در نزد مردم ، نصف عقل است» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از حذيفه بن منصور روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه دست خود را از مردم باز دارد و به ايشان آزار نرساند ، جز اين نيست كه يك دست از ايشان باز مى دارد ، و ايشان دست هاى بسيار از او باز مى دارند» .
.
ص: 712
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ زِيَادٍ التَّمِيمِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ عليهماالسلام : الْقَرِيبُ مَنْ قَرَّبَتْهُ الْمَوَدَّةُ وَ إِنْ بَعُدَ نَسَبُهُ، وَ الْبَعِيدُ مَنْ بَعَّدَتْهُ الْمَوَدَّةُ وَ إِنْ قَرُبَ نَسَبُهُ؛ لَا شَيْءَ أَقْرَبُ إِلى شَيْءٍ مِنْ يَدٍ إِلى جَسَدٍ، وَ إِنَّ الْيَدَ تَغُلُّ؛ فَتُقْطَعُ ، وَ تُقْطَعُ فَتُحْسَمُ».
6 _ بَابُ إِخْبَارِ الرَّجُلِ أَخَاهُ بِحُبِّهِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ نَصْرِ بْنِ قَابُوسَ، قَالَ: قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِذَا أَحْبَبْتَ أَحَداً مِنْ إِخْوَانِكَ، فَأَعْلِمْهُ ذلِكَ؛ فَإِنَّ إِبْرَاهِيمَ عليه السلام ، قَالَ : «رَبِّ أَرِنِى كَيْفَ تُحْىِ الْمَوْتى قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلى وَ لكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِى» ».
أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى جَمِيعاً، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا أَحْبَبْتَ رَجُلاً فَأَخْبِرْهُ بِذلِكَ؛ فَإِنَّهُ أَثْبَتُ لِلْمَوَدَّةِ بَيْنَكُمَا».
7 _ بَابُ التَّسْلِيمِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : السَّلَامُ تَطَوُّعٌ، وَ الرَّدُّ فَرِيضَةٌ».
.
ص: 713
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از بعضى از اصحاب خويش ، از صالح بن عقبه ، از سليمان بن زياد تميمى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«حضرت حسين بن على عليهماالسلام فرمود كه : خويش و نزديك ، كسى است كه دوستى ، او را نزديك گردانيده باشد ، و اگر چه نسب و نژادش دور باشد ، و دور ، كسى است كه دوستى ، ارواح را دور ساخته باشد ، و هر چند كه نسبش نزديك باشد . هيچ چيز نسبت به چيزى از دست ، به تن نزديك تر نيست . و به درستى كه دست خيانت مى كند ، پس آن را مى برند ، و بريده كه شد ، آن را داغ مى كنند كه خونش قطع شود» .
6 . باب در خبر دادن مرد ، برادرش را به دوستى اوچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از محمد بن عمر ، از پدرش ، از نصر بن قابوس كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به من فرمود كه :«چون يكى از برادرانت را دوست دارى ، اين را به او اعلام كن . پس به درستى كه ابراهيم عليه السلام گفت : «رَبِّ أَرِنى كَيْفَ تُحْيِى الْمَوْتى قالَ أَوَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلى وَلكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبى» (1) ؛ يعنى : پروردگارا! بنماى مرا كه چگونه زنده مى گردانى مردگان را . خداى _ تعالى _ فرمود كه : آيا ايمان نياورده اى و باور نكرده اى كه من مردگان رازنده مى گردانم و بر اعاده ايشان قادر و توانايم؟ ابراهيم گفت : آرى ، ايمان آورده ام و به كمال قدرتت گرويده ام ، وليكن اين سؤال كه كردم ، از براى آن است كه دلم بيارامد و ساكن شود» .
احمد بن محمد بن خالد و محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، هر دو روايت كرده اند ، از على بن حكم ، از هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«چون مردى را دوست دارى ، او را به اين خبر ده؛زيرا كه آن ، بيشتر دوستى را ثابت مى دارد» .
7 . باب در بيان سلام كردنعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : سلام تطوّع است (يعنى به طوع و رغبت ، بى آنكه واجب باشد) ، و رد و جواب آن واجب است» (2) .
.
ص: 714
وَ بِهذَا الْاءِسْنَادِ، قَالَ :«مَنْ بَدَأَ بِالْكَلَامِ قَبْلَ السَّلَامِ، فَلَا تُجِيبُوهُ» وَ قَالَ : «ابْدَؤُوا بِالسَّلَامِ قَبْلَ الْكَلَامِ؛ فَمَنْ بَدَأَ بِالْكَلَامِ قَبْلَ السَّلَامِ، فَلَا تُجِيبُوهُ».
وَ بِهذَا الْاءِسْنَادِ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَوْلَى النَّاسِ بِاللّهِ وَ بِرَسُولِهِ مَنْ بَدَأَ بِالسَّلَامِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِي نَجْرَانَ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ سَلْمَانُ _ رَحِمَهُ اللّهُ _ يَقُولُ: أَفْشُوا سَلَامَ اللّهِ؛ فَإِنَّ سَلَامَ اللّهِ لَا يَنَالُ الظَّالِمِينَ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَيْمُونٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَيْسٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يُحِبُّ إِفْشَاءَ السَّلَامِ».
عَنْهُ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ قَالَ: الْبَخِيلُ مَنْ يَبْخَلُ بِالسَّلَامِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا سَلَّمَ أَحَدُكُمْ فَلْيَجْهَرْ بِسَلَامِهِ، لَا يَقُولُ: سَلَّمْتُ فَلَمْ يَرُدُّوا عَلَيَّ، وَ لَعَلَّهُ يَكُونُ قَدْ سَلَّمَ وَ لَمْ يُسْمِعْهُمْ، فَإِذَا رَدَّ أَحَدُكُمْ فَلْيَجْهَرْ بِرَدِّهِ ، وَ لَا يَقُولُ الْمُسَلِّمُ: سَلَّمْتُ فَلَمْ يَرُدُّوا عَلَيَّ». ثُمَّ قَالَ : «كَانَ عَلِيٌّ عليه السلام يَقُولُ: لَا تَغْضَبُوا، وَ لَا تُغْضِبُوا، أَفْشُوا السَّلَامَ، وَ أَطِيبُوا الْكَلَامَ، وَ صَلُّوا بِاللَّيْلِ وَ النَّاسُ نِيَامٌ، تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ بِسَلَامٍ» ثُمَّ تَلَا عليه السلام عَلَيْهِمْ قَوْلَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ» .
.
ص: 715
و به همين اسناد فرمود كه :«هر كه پيش از سلام به كلام آغاز كند ، او را جواب مگوييد» . و فرمود كه : «پيش از كلام ، به سلام آغاز كنيد . پس هر كه پيش از سلام ، به كلام آغاز كند ، او را جواب مگوييد» .
و به همين اسناد فرمود كه :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : سزاوارترين مردم به خدا و به رسول خدا ، كسى است كه به سلام آغاز كند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از عبد الرحمان بن ابى نجران ، از عاصم بن حميد ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«سلمان رحمه اللهمى گفت كه : سلام را فاش و آشكار كنيد؛زيرا كه سلام خدا به ستمكاران نمى رسد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از ثعلبة بن ميمون ، از محمد بن قيس ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل افشاى سلام را دوست مى دارد» .
از او ، از ابن فضّال ، از معاوية بن وهب ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«به درستى كه خدا فرمود كه : بخيل كسى است كه به سلام بخل كند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از ابن قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«چون يكى از شما سلام كند ، بايد كه سلام خود را بلند و آشكار كند ، ونگويد كه : سلام كردم و جواب مرا نگفتند ، و شايد كه او چنان باشد كه سلام كرده باشد ، و به ايشان نشنوانيده باشد ، و چون يكى از شما جواب گويد ، بايد كه جوابش را بلند كند ، و سلام كننده نگويد كه : سلام كردم و جواب مرا نگفتند» .بعد از آن ، فرمود كه : «على عليه السلام مى فرمود كه : غضب مكنيد و كسى را به غضب مياوريد ، و سلام را فاش كنيد و كلام را خوش سازيد ، و در شب نماز كنيد و مردم در خواب باشند ، تا به سلامت داخل بهشت شويد ، بى آنكه آفتى به شما رسد» . بعد از آن ، قول خداى عز و جل را بر ايشان تلاوت فرمود كه : «السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ» (1) ؛ يعنى : «او است آن خدايى كه سالم است از عيوب و علل ، و مبرّا است از نقص و عجز و خلل ، و ايمن كننده بندگان از ظلم و عقوبت ميزان ، و يا مصدّق ظنون مؤمنان ، و نگهبان هر چيزى كه آفريد ، يا شاهد بندگان ، يا ايمنى كه چيزى نزد او ضايع و مهمل نشود» (2) .
.
ص: 716
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الْبَادِي بِالسَّلَامِ أَوْلى بِاللّهِ وَ بِرَسُولِهِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ أَبَانٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْمُنْذِرِ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«مَنْ قَالَ: السَّلَامُ عَلَيْكُمْ، فَهِيَ عَشْرُ حَسَنَاتٍ؛ وَ مَنْ قَالَ: سَلَامٌ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللّهِ، فَهِيَ عِشْرُونَ حَسَنَةً؛ وَ مَنْ قَالَ: سَلَامٌ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكَاتُهُ، فَهِيَ ثَلَاثُونَ حَسَنَةً».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِيِّ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«ثَلَاثَةٌ تَرُدُّ عَلَيْهِمْ رَدَّ الْجَمَاعَةِ وَ إِنْ كَانَ وَاحِداً: عِنْدَ الْعُطَاسِ، يُقَالُ: «يَرْحَمُكُمُ اللّهُ» وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ مَعَهُ غَيْرُهُ؛ وَ الرَّجُلُ يُسَلِّمُ عَلَى الرَّجُلِ، فَيَقُولُ: «السَّلَامُ عَلَيْكُمْ»؛ وَ الرَّجُلُ يَدْعُو لِلرَّجُلِ، فَيَقُولُ: «عَافَاكُمُ اللّهُ» وَ إِنْ كَانَ وَاحِداً؛ فَإِنَّ مَعَهُ غَيْرَهُ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ رَفَعَهُ، قَالَ: كَانَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«ثَلَاثَةٌ لَا يُسَلَّمُونَ : الْمَاشِي مَعَ الْجَنَازَةِ، وَ الْمَاشِي إِلَى الْجُمُعَةِ، وَ فِي بَيْتِ الْحَمَّامِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ تُسَلِّمَ عَلى مَنْ لَقِيتَ».
أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ جَمِيلٍ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«مَرَّ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام بِقَوْمٍ، فَسَلَّمَ عَلَيْهِمْ، فَقَالُوا: عَلَيْكَ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكَاتُهُ وَ مَغْفِرَتُهُ وَ رِضْوَانُهُ، فَقَالَ لَهُمْ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : لَا تُجَاوِزُوا بِنَا مِثْلَ مَا قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ لِأَبِينَا إِبْرَاهِيمَ عليه السلام ، إِنَّمَا قَالُوا: رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ».
.
ص: 717
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از عبد اللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«آنكه ابتدا به سلام مى كند ، به خدا و رسولش سزاوارتر است» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از على بن حكم ، از ابان ، از حسن بن منذر كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه بگويد : السّلام عليكم ، آن ، ده حسنه است ، و هر كه بگويد : سلام عليكم و رحمة اللّه ، آن ، بيست حسنه است ، و هر كه بگويد : سلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته ، آن ، سى حسنه است» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از صالح بن سندى ، از جعفر بن بشير ، از منصور بن حازم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«سه كس اند كه مانند ردّ جماعت به ايشان رد مى شود (يعنى جواب ايشان را به صيغه جمع بايد داد ، و اگرچه آن كس يكى باشد) : اوّل در نزد عطسه مى گويد كه : يرحمكم اللّه ، و هر چند كه غيرش با او نباشد ، و مردى بر مردى سلام مى كند و مى گويد كه : السّلام عليكم ، و مردى ، مردى را دعا مى كند و مى گويد كه : عافاكم اللّه ، و اگرچه يكى باشد؛ زيرا كه غير او با او است» (يعنى فرشتگان) .
محمد بن يحيى روايت كرده است ، از محمد بن حسين كه آن را مرفوع ساخته ، گفت كه : امام جعفر صادق عليه السلام مى فرمود كه :«سه كس اند كه سلام نمى كنند : كسى كه با جنازه ها راه مى رود ، و آنكه به سوى نماز جمعه مى رود ، و كسى كه در خانه حمام باشد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از عثمان ، از هارون بن خارجه ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«از جمله تواضع و فروتنى آن است كه سلام كنى ، بر هر كه ملاقات كنى» .
احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از جميل ، از ابو عبيده حذّاء ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام به گروهى گذشت و بر ايشان سلام كرد . در جواب گفتند كه : عليك السّلام و رحمه اللّه و بركاته و مغفرته و رضوانه ؛ يعنى : «بر تو باد درود خدا ، يا درود ما ، يا همه درودها ، و رحمت خدا و بركت هاى او ، و آمرزش و خشنودى او»؛ پس اميرالمؤمنين عليه السلام به ايشان فرمود كه : به ما درمگذريد از مانند آنچه فرشتگان به پدر ما ابراهيم عليه السلام گفتند . جز اين نيست كه گفتند : «رَحْمَةُ اللّهِ وَبَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ» (1) ؛ يعنى : بخشش خدا و بركت هاى او كه عبارت است از زيادتى خيرات ، بر شما باد ، اى خاندان ابراهيم!» .
.
ص: 718
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ مِنْ تَمَامِ التَّحِيَّةِ لِلْمُقِيمِ الْمُصَافَحَةَ، وَ تَمَامِ التَّسْلِيمِ عَلَى الْمُسَافِرِ الْمُعَانَقَةَ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : يُكْرَهُ لِلرَّجُلِ أَنْ يَقُولَ: حَيَّاكَ اللّهُ ، ثُمَّ يَسْكُتَ حَتّى يَتْبَعَهَا بِالسَّلَامِ».
8 _ بَابُ مَنْ يَجِبُ أَنْ يَبْدَأَ بِالسَّلَامِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَيْمَانَ، عَنْ جَرَّاحٍ الْمَدَائِنِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«يُسَلِّمُ الصَّغِيرُ عَلَى الْكَبِيرِ، وَ الْمَارُّ عَلَى الْقَاعِدِ، وَ الْقَلِيلُ عَلَى الْكَثِيرِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِيِّ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ، عَنْ عَنْبَسَةَ بْنِ مُصْعَبٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الْقَلِيلُ يَبْدَؤُونَ الْكَثِيرَ بِالسَّلَامِ، وَ الرَّاكِبُ يَبْدَأُ الْمَاشِيَ، وَ أَصْحَابُ الْبِغَالِ يَبْدَؤُونَ أَصْحَابَ الْحَمِيرِ، وَ أَصْحَابُ الْخَيْلِ يَبْدَؤُونَ أَصْحَابَ الْبِغَالِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«يُسَلِّمُ الرَّاكِبُ عَلَى الْمَاشِي، وَ الْمَاشِي عَلَى الْقَاعِدِ، وَ إِذَا لَقِيَتْ جَمَاعَةٌ جَمَاعَةً، سَلَّمَ الْأَقَلُّ عَلَى الْأَكْثَرِ، وَ إِذَا لَقِيَ وَاحِدٌ جَمَاعَةً، سَلَّمَ الْوَاحِدُ عَلَى الْجَمَاعَةِ».
.
ص: 719
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از ابن رئاب ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه از تمام تحيّت و درود از براى مقيم (1) ، مصافحه است (2) ، و تمام تسليم بر مسافر ، دست در گردن همديگر كردن است» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه : مرد را مكروه است كه بگويد : حَيّاكَ اللّه ُ ؛ يعنى : «درود گويد خدا تو را ، يا تو را زنده بدارد» . و بعد از آن ، خاموش شود ، تا آنكه آن را به سلام تابع سازد» (كه سلام را در پى آن درآورد) .
8 . باب در ذكر كسى كه مستحب است او را كه به سلام آغاز كندمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از حسين بن سعيد ، از نضر بن سويد ، از قاسم بن سليمان ، از جراح مدائنى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خُرد بر بزرگ سلام مى كند ، و رَوَنده بر آنكه نشسته ، و كم بر بسيار» .
على بن ابراهيم ، از صالح بن سندى ، از جعفر بن بشير ، از عنبسة بن مصعب ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«كم ، بسيار را به سلام آغاز مى كنند ، و آنكه بر جاى خود آرام دارد ، رونده را آغاز مى كند ، و كسانى كه بر استرها سوارند ، كسانى را كه بر الاغ ها سوارند آغاز مى كنند ، و اصحاب اسب ها ، صاحبان استرها را آغاز مى كنند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن اسباط ، از ابن بكير ، از بعضى از اصحابش ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«سواره بر پياده سلام مى كند ، و پياده بر نشسته ، و چون گروهى ، گروهى را ملاقات كنند ، كمتر بر بيشتر سلام كند ، و چون يكى ، گروهى را ملاقات كند ، يكى بر جماعت سلام كند» .
.
ص: 720
سَهْلُ بْنُ زِيَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«يُسَلِّمُ الرَّاكِبُ عَلَى الْمَاشِي، وَ الْقَائِمُ عَلَى الْقَاعِدِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ، عَنْ جَمِيلٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا كَانَ قَوْمٌ فِي مَجْلِسٍ، ثُمَّ سَبَقَ قَوْمٌ فَدَخَلُوا، فَعَلَى الدَّاخِلِ أَخِيراً إِذَا دَخَلَ أَنْ يُسَلِّمَ عَلَيْهِمْ».
9 _ بَابُ إِذَا سَلَّمَ وَاحِدٌ مِنَ الْجَمَاعَةِ أَجْزَأَهُمْ، وَ إِذَا رَدَّ وَاحِدٌ مِنَ الْجَمَاعَةِ أَجْزَأَ عَنْهُمْعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا مَرَّتِ الْجَمَاعَةُ بِقَوْمٍ، أَجْزَأَهُمْ أَنْ يُسَلِّمَ وَاحِدٌ مِنْهُمْ؛ وَ إِذَا سُلِّمَ عَلَى الْقَوْمِ وَ هُمْ جَمَاعَةٌ ، أَجْزَأَهُمْ أَنْ يَرُدَّ وَاحِدٌ مِنْهُمْ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ الْحَجَّاجِ، قَالَ :إِذَا سَلَّمَ الرَّجُلُ مِنَ الْجَمَاعَةِ، أَجْزَأَ عَنْهُمْ.
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيى، عَنْ غِيَاثِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا سَلَّمَ مِنَ الْقَوْمِ وَاحِدٌ، أَجْزَأَ عَنْهُمْ؛ وَ إِذَا رَدَّ وَاحِدٌ، أَجْزَأَ عَنْهُمْ».
10 _ بَابُ التَّسْلِيمِ عَلَى النِّسَاءِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى، عَنْ رِبْعِيِّ بْنِ عَبْدِ اللّهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يُسَلِّمُ عَلَى النِّسَاءِ، وَ يَرْدُدْنَ عَلَيْهِ السَّلَامَ، وَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام يُسَلِّمُ عَلَى النِّسَاءِ، وَ كَانَ يَكْرَهُ أَنْ يُسَلِّمَ عَلَى الشَّابَّةِ مِنْهُنَّ، وَ يَقُولُ : أَتَخَوَّفُ أَنْ يُعْجِبَنِي صَوْتُهَا، فَيَدْخُلَ عَلَيَّ أَكْثَرُ مِمَّا أَطْلُبُ مِنَ الْأَجْرِ».
.
ص: 721
سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از ابن قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«سواره بر پياده سلام مى كند ،و ايستاده برنشسته» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از عمر بن عبد العزيز ، از جميل ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون گروهى در مجلسى باشند ، بعد از آن ، گروهى ديگر پيشى گيرند و داخل شوند ، پس بر آنكه در آخر داخل مى شود ، چون داخل شود ، آن است كه بر ايشان سلام كند» .
9 . باب در بيان اينكه چون يكى از گروهى سلام كند ، او را مُجْزى (1) است ، و چون يكى از جماعت جواب گويد ، از ايشان مُجْزى استچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن اسباط ، از ابن بكير ، از بعضى از اصحاب خويش ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«چون جماعت به گروهى بگذرند ، ايشان را مجزى است كه يكى از ايشان سلام كند ، و چون كسى بر گروهى سلام كند و ايشان جماعتى باشند ، ايشان را مجزى است كه يكى از ايشان جواب گويد» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از عبد الرحمان بن حجّاج روايت كرده است كه گفت : چون مردى از جماعت سلام كرد ، از ايشان مجزى است .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن يحيى ، از غياث بن ابراهيم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون از قوم يكى سلام كند ، از ايشان مجزى است ، و چون يكى جواب گويد ، از ايشان مجزى است» .
10 . باب در بيان سلام كردن بر زنانعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از ربعى بن عبداللّه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله بر زنان سلام مى كرد ، و زن ها سلام را بر آن حضرت برمى گردانيدند و جواب او را مى دادند . و اميرالمؤمنين عليه السلام بر زنان سلام مى كرد ، و ناخوش مى داشت كه بر نوجوان از ايشان سلام كند ، و مى فرمود : مى ترسم كه آوازش مرا به شگفت آورد و از آن خوشم آيد . پس بيشتر از آنچه مى طلبم از اجر ، بر من داخل شود» (يعنى از گناه) (2) .
.
ص: 722
11 _ بَابُ التَّسْلِيمِ عَلى أَهْلِ الْمِلَلِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«دَخَلَ يَهُودِيٌّ عَلى رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله وَ عَائِشَةُ عِنْدَهُ، فَقَالَ: السَّامُ عَلَيْكُمْ، فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله عَلَيْكُمْ، ثُمَّ دَخَلَ آخَرُ، فَقَالَ مِثْلَ ذلِكَ، فَرَدَّ عَلَيْهِ كَمَا رَدَّ عَلى صَاحِبِهِ، ثُمَّ دَخَلَ آخَرُ، فَقَالَ مِثْلَ ذلِكَ، فَرَدَّ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله كَمَا رَدَّ عَلى صَاحِبَيْهِ، فَغَضِبَتْ عَائِشَةُ، فَقَالَتْ: عَلَيْكُمُ السَّامُ وَ الْغَضَبُ وَ اللَّعْنَةُ يَا مَعْشَرَ الْيَهُودِ، يَا إِخْوَةَ الْقِرَدَةِ وَ الْخَنَازِيرِ، فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : يَا عَائِشَةُ، إِنَّ الْفُحْشَ لَوْ كَانَ مُمَثَّلاً، لَكَانَ مِثَالَ سَوْءٍ، إِنَّ الرِّفْقَ لَمْ يُوضَعْ عَلى شَيْءٍ قَطُّ إِلَا زَانَهُ، وَ لَمْ يُرْفَعْ عَنْهُ قَطُّ إِلَا شَانَهُ، قَالَتْ: يَا رَسُولَ اللّهِ، أَ مَا سَمِعْتَ إِلى قَوْلِهِمْ: السَّامُ عَلَيْكُمْ؟ فَقَالَ: بَلى، أَ مَا سَمِعْتِ مَا رَدَدْتُ عَلَيْهِمْ، قُلْتُ: عَلَيْكُمْ؟ فَإِذَا سَلَّمَ عَلَيْكُمْ مُسْلِمٌ، فَقُولُوا: سَلَامٌ عَلَيْكُمْ، وَ إِذَا سَلَّمَ عَلَيْكُمْ كَافِرٌ، فَقُولُوا: عَلَيْكَ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيى، عَنْ غِيَاثِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : لَا تَبْدَؤُوا أَهْلَ الْكِتَابِ بِالتَّسْلِيمِ، وَ إِذَا سَلَّمُوا عَلَيْكُمْ فَقُولُوا: وَ عَلَيْكُمْ».
.
ص: 723
11 . باب سلام كردن بر اهل ملّت ها (1)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«يهودى بر رسول خدا صلى الله عليه و آله داخل شد و عايشه در نزد آن حضرت بود . آن يهودى گفت كه : السّام عليكم (يعنى : «سام بر شما باد» ، و سام به معنى مرگ است) . رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : عليكم؛ يعنى : بر شما باد آنچه مى گوييد . بعد از آن ، ديگرى داخل شد و مانند اين را گفت ، و حضرت بر او رد فرمود ، چنان كه بر صاحبش رد فرموده بود ، و به همان وضع او را جواب داد . بعد از آن ، ديگرى داخل شد و مثل اين را گفت؛ پس رسول خدا صلى الله عليه و آله بر او رد فرمود ، چنان كه بر دو صاحبش رد فرموده بود . كه عايشه به خشم آمد و گفت : بر شما باد سام و غضب و لعنت ، اى گروه يهود! اى برادران ميمون ها و خوك ها! رسول خدا صلى الله عليه و آله به او فرمود كه : اى عايشه! به درستى كه فحش و دشنام اگر مصوّر مى بود ، هر آينه مثال بدى بود . به درستى كه رفق و نرمى و مدارايى هرگز بر چيزى گذاشته نشده ، مگر آنكه آن را زينت و آرايش داده ، و هرگز از آن برداشته نشده ، مگر آنكه آن را قبيح و زشت ساخته . عايشه عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! آيا گفتار ايشان را نشنيدى كه السّام عليكم؟ فرمود : بلى ، شنيدم . آيا نشنيدى آنچه را كه بر ايشان رد كردم و ايشان را به آن جواب دادم ، گفتم : عليكم . پس هرگاه مسلمانى بر شما سلام كند ، بگوييد كه : سلام عليكم ، و چون كافرى بر شما سلام كند ، بگوييد : عليك» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن يحيى ، از غياث بن ابراهيم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين فرمود كه : اهل كتاب را آغاز مكنيد به سلام كردن ، و چون بر شما سلام كنند ، «و عليكم» بگوييد» .
.
ص: 724
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ سَمَاعَةَ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنِ الْيَهُودِيِّ وَ النَّصْرَانِيِّ وَ الْمُشْرِكِ إِذَا سَلَّمُوا عَلَى الرَّجُلِ وَ هُوَ جَالِسٌ ، كَيْفَ يَنْبَغِي أَنْ يَرُدَّ عَلَيْهِمْ؟ فَقَالَ :«يَقُولُ: عَلَيْكُمْ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ، عَنْ بُرَيْدِ بْنِ مُعَاوِيَةَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا سَلَّمَ عَلَيْكَ الْيَهُودِيُّ وَ النَّصْرَانِيُّ وَ الْمُشْرِكُ، فَقُلْ: عَلَيْكَ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَضْرٍ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ، عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«أَقْبَلَ أَبُو جَهْلِ بْنُ هِشَامٍ وَ مَعَهُ قَوْمٌ مِنْ قُرَيْشٍ، فَدَخَلُوا عَلى أَبِي طَالِبٍ، فَقَالُوا: إِنَّ ابْنَ أَخِيكَ قَدْ آذَانَا وَ آذى آلِهَتَنَا، فَادْعُهُ وَ مُرْهُ، فَلْيَكُفَّ عَنْ آلِهَتِنَا، وَ نَكُفُّ عَنْ إِلهِهِ» . قَالَ : «فَبَعَثَ أَبُو طَالِبٍ إِلى رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، فَدَعَاهُ، فَلَمَّا دَخَلَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله لَمْ يَرَ فِي الْبَيْتِ إِلَا مُشْرِكاً، فَقَالَ: السَّلَامُ عَلى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدى، ثُمَّ جَلَسَ، فَخَبَّرَهُ أَبُو طَالِبٍ بِمَا جَاؤُوا لَهُ، فَقَالَ: أَ وَ هَلْ لَهُمْ فِي كَلِمَةٍ خَيْرٌ لَهُمْ مِنْ هذَا، يَسُودُونَ بِهَا الْعَرَبَ وَ يَطَؤُونَ أَعْنَاقَهُمْ ؟ فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ: نَعَمْ، وَ مَا هذِهِ الْكَلِمَةُ؟ فَقَالَ : تَقُولُونَ: لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ». قَالَ : «فَوَضَعُوا أَصَابِعَهُمْ فِي آذَانِهِمْ، وَ خَرَجُوا هُرَّاباً وَ هُمْ يَقُولُونَ: «ما سَمِعْنا بِهذا فِى الْمِلَّةِ الْاخِرَةِ إِنْ هذا إِلَا اخْتِلاقٌ» فَأَنْزَلَ اللّهُ تَعَالى فِي قَوْلِهِمْ: «ص وَ الْقُرْآنِ ذِى الذِّكْرِ» إِلى قَوْلِهِ «إِلَّا اخْتِلاقٌ» ».
.
ص: 725
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از سماعه كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از يهودى و نصرانى و مشرك ، چون بر مردى سلام كنند و او نشسته باشد ، چگونه سزاوار است كه ايشان را جواب گويد؟ فرمود :«مى گويد : و عليكم» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از ابن بكير ، از بريد بن معاويه ، از محمد بن مسلم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون يهودى و نصرانى و مشرك بر تو سلام كنند ، بگو : عليك» .
ابو على اشعرى ، از محمد بن سالم ، از احمد بن نضر ، از عمرو بن شمر ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«ابو جهل ، پسر هشام ، رو آورده و گروهى از قريش همراه او بودند ، پس بر ابوطالب داخل شدند و گفتند كه : پسر برادرت ما را رنجانيد و خدايان ما را اذيّت رسانيد . پس او را بطلب و به او بفرما كه : از خدايان ما باز ايستد و دست بردارد ، و ما از خداى او باز ايستيم» .حضرت باقر عليه السلام فرمود كه : «ابوطالب كسى را به خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله فرستاد و او را طلبيد ، و چون پيغمبر صلى الله عليه و آله داخل شد ، در آن حجره غير از مشرك كسى را نديد . پس فرمود كه : «السَّلامُ عَلى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدى» (1) ؛ يعنى : «سلام و درود بر كسى كه راه راست را پيروى نمود» . بعد از آن ، نشست و ابوطالب او را خبر داد به آنچه مشركان به جهت آن آمده بودند . حضرت فرمود كه : آيا ايشان را رغبتى هست در سخنى كه از براى ايشان از اين بهتر است ، كه به واسطه آن ، عرب را مِهتَر ، و بزرگِ ايشان شوند ، و پا بر گردن هاى ايشان گذارند؟ ابوجهل گفت : آرى ، و اين سخن چيست؟ فرمود : مى گوييد كه : لا اله الّا اللّه . حضرت فرمود كه : «پس انگشت هاى خود را در گوش هاى خود گذاشتند و بيرون رفتند و مى گريختند ، و حال آنكه مى گفتند كه : ما اين را نشنيده ايم ، در ملّت آخر و كيش پسين نيست اين ، مگر دروغ به هم بافته . پس خدا در باب گفتار ايشان اين را فرو فرستاده كه : «ص وَالْقُرآنِ ذِي الذِّكْرِ» ، تا فرموده آن جناب : «اِلّا اخْتِلاقٌ» (2) » .
.
ص: 726
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«تَقُولُ فِي الرَّدِّ عَلَى الْيَهُودِيِّ وَ النَّصْرَانِيِّ: سَلَامٌ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ الْحَجَّاجِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ مُوسى عليه السلام : أَ رَأَيْتَ إِنِ احْتَجْتُ إِلى مُتَطَبِّبٍ وَ هُوَ نَصْرَانِيٌّ أَنْ أُسَلِّمَ عَلَيْهِ وَ أَدْعُوَ لَهُ؟ قَالَ :«نَعَمْ، لَا يَنْفَعُهُ دُعَاؤُكَ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ الْحَجَّاجِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ عليه السلام : أَ رَأَيْتَ إِنِ احْتَجْتُ إِلَى الطَّبِيبِ وَ هُوَ نَصْرَانِيٌّ أَنْ أُسَلِّمَ عَلَيْهِ وَ أَدْعُوَ لَهُ؟ قَالَ :«نَعَمْ، إِنَّهُ لَا يَنْفَعُهُ دُعَاؤُكَ».
.
ص: 727
محمد بن يحيى ، از عبداللّه بن محمد ، از على بن حكم ، از ابان بن عثمان ، از زراره ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«در جواب سلام يهودى و نصرانى مى گويى : سلام» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از عبد الرحمان بن حجّاج روايت كرده است كه گفت : به حضرت ابو الحسن امام موسى كاظم عليه السلام عرض كردم : مرا خبر ده كه اگر به طبيبى محتاج شوم و او نصارى باشد ، و محتاج شوم به سوى اينكه بر او سلام كنم و او را دعا كنم؟ فرمود :«آرى ، دعاى تو او را سود نمى دهد» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از عبد الرحمان بن حجّاج روايت كرده است كه گفت : به حضرت امام موسى عرض كردم : مرا خبر ده كه اگر به طبيب محتاج شوم و او نصارى باشد ، بر او سلام كنم و او را دعا گويم؟ فرمود :«آرى ، به درستى كه دعاى تو او را سود نمى دهد» .
.
ص: 728
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَرَفَةَ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا عليه السلام ، قَالَ :«قِيلَ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : كَيْفَ أَدْعُو لِلْيَهُودِيِّ وَ النَّصْرَانِيِّ؟ قَالَ: تَقُولُ لَهُ: بَارَكَ اللّهُ لَكَ فِي دُنْيَاكَ».
حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ وُهَيْبِ بْنِ حَفْصٍ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَحَدِهِمَا عليهماالسلام فِي مُصَافَحَةِ الْمُسْلِمِ الْيَهُودِيَّ وَ النَّصْرَانِيَّ، قَالَ :«مِنْ وَرَاءِ الثَّوْبِ، فَإِنْ صَافَحَكَ بِيَدِهِ فَاغْسِلْ يَدَكَ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْكُوفِيِّ، عَنْ عَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَعْمَرٍ، عَنْ خَالِدٍ الْقَلَانِسِيِّ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَلْقَى الذِّمِّيَّ، فَيُصَافِحُنِي؟ قَالَ :«امْسَحْهَا بِالتُّرَابِ وَ بِالْحَائِطِ» قُلْتُ: فَالنَّاصِبَ؟ قَالَ : «اغْسِلْهَا».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ، عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام فِي رَجُلٍ صَافَحَ رَجُلاً مَجُوسِيّاً؟ قَالَ:«يَغْسِلُ يَدَهُ، وَ لَا يَتَوَضَّأُ».
12 _ بَابُ مُكَاتَبَةِ أَهْلِ الذِّمَّةِأَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْكُوفِيُّ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ عَمِّهِ يَعْقُوبَ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنِ الرَّجُلِ يَكُونُ لَهُ الْحَاجَةُ إِلَى الْمَجُوسِيِّ، أَوْ إِلَى الْيَهُودِيِّ، أَوْ إِلَى النَّصْرَانِيِّ، أَوْ أَنْ يَكُونَ عَامِلاً، أَوْ دِهْقَاناً مِنْ عُظَمَاءِ أَهْلِ أَرْضِهِ، فَيَكْتُبُ إِلَيْهِ الرَّجُلُ فِي الْحَاجَةِ الْعَظِيمَةِ، أَ يَبْدَأُ بِالْعِلْجِ، وَ يُسَلِّمُ عَلَيْهِ فِي كِتَابِهِ ، وَ إِنَّمَا يَصْنَعُ ذلِكَ لِكَيْ تُقْضى حَاجَتُهُ؟ قَالَ :«أَمَّا أَنْ تَبْدَأَ بِهِ، فَلَا، وَ لكِنْ تُسَلِّمُ عَلَيْهِ فِي كِتَابِكَ؛ فَإِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله قَدْ كَانَ يَكْتُبُ إِلى كِسْرى وَ قَيْصَرَ».
.
ص: 729
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از محمد بن عيسى بن عبيد ، از محمد بن عرفة ، از ابو الحسن حضرت امام رضا عليه السلام كه فرمود :«به حضرت صادق عليه السلام عرض شد كه : از براى يهودى و نصارى چگونه دعا كنم؟ فرمود : به او مى گويى كه : بارَكَ اللّه ُ لَكَ في دُنياكِ ؛ يعنى : خدا مبارك گرداند از برايت در دنيايت» .
حميد بن زياد ، از حسن بن محمد ، از وهيب بن حفص ، از ابو بصير ، از امام محمد باقر يا امام جعفر صادق عليهماالسلامروايت كرده است در باب مصافحه مسلمانان با يهود و نصارى كه فرمود :«از پسِ جامه . پس اگر به دستش با تو مصافحه كند ، دستت را بشو» .
ابو على اشعرى ، از حسن بن على كوفى ، از عبّاس بن عامر ، از على بن معمر ، از خالد قلانسى روايت كرده است كه گفت : به امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : با يكى از اهل ذمّه ملاقات مى كنم؛ پس با من مصافحه مى كند . فرمود :«دستت را به خاك و به ديوار بمال» . عرض كردم كه : ناصبى را ملاقات مى كنم و با من مصافحه مى كند . فرمود كه : «دستت را بشو» .
ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، از صفوان ، از علاء بن رزين ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه : در باب مردى كه با گَبْرى[زرتشتى ]مصافحه كرده باشد؟ فرمود :«دستش را مى شويد و وضو نمى سازد» .
12 . باب در بيان نامه نوشتن به اهل ذمّهاحمد بن محمد كوفى ، از على بن حسن بن على ، از على بن اسباط ، از عمويش يعقوب بن سالم ، از ابو بصير روايت كرده است كه گفت : از حضرت صادق عليه السلام سؤال شد از مردى كه او را حاجتى مى باشد به سوى گبر ، يا به سوى جهود ، يا به سوى ترسا (1) ، يا آنكه آن شخص محتاج اليه ، نامسلمان عامل و كاركن ديوان ، يا كدخدايى از بزرگان زمينش مى باشد ، پس آن مرد در باب حاجت بزرگى ، كاغذى به او مى نويسد . آيا در نامه اش به كافر عجمى و گبر آغاز مى كند ، كه نامش را در اوّل نامه بنويسد و بر او سلام مى كند ، و جز اين نيست كه اين كار مى كند ، از براى آنكه حاجتش را برآورد؟ فرمود :«امّا آنكه به او آغاز كنى ، نه ، وليكن در نامه ات بر او سلام مى كنى؛زيرا كه رسول خدا صلى الله عليه و آله گاهى به خسرو و قيصر نامه مى نوشت» .
.
ص: 730
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مَرَّارٍ، عَنْ يُونُسَ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنِ الرَّجُلِ يَكْتُبُ إِلى رَجُلٍ مِنْ عُظَمَاءِ عُمَّالِ الْمَجُوسِ، فَيَبْدَأُ بِاسْمِهِ قَبْلَ اسْمِهِ ؟ فَقَالَ :«لَا بَأْسَ إِذَا فَعَلَ لِاخْتِيَارِ الْمَنْفَعَةِ».
13 _ بَابُ الْاءِغْضَاءِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَجَّالِ، عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَيْمُونٍ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: كَانَ عِنْدَهُ قَوْمٌ يُحَدِّثُهُمْ إِذْ ذَكَرَ رَجُلٌ مِنْهُمْ رَجُلاً، فَوَقَعَ فِيهِ وَ شَكَاهُ، فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«وَ أَنّى لَكَ بِأَخِيكَ كُلِّهِ؟ وَ أَيُّ الرِّجَالِ الْمُهَذَّبُ؟».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«لَا تُفَتِّشِ النَّاسَ؛ فَتَبْقى بِلَا صَدِيقٍ».
14 _ بَابٌ نَادِرٌمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ الْفُضَيْلِ وَ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«انْظُرْ قَلْبَكَ، فَإِذَا أَنْكَرَ صَاحِبَكَ، فَإِنَّ أَحَدَكُمَا قَدْ أَحْدَثَ».
.
ص: 731
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از اسماعيل بن مرّار ، از يونس ، از عبداللّه بن سنان، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است : از مردى كه به سوى مردى از بزرگان عاملان گبر نامه مى نويسد ، و پيش از نام خود به نامش آغاز مى كند . فرمود :«باكى نيست ، چون به جهت اختيار منفعت چنين كند» .
13 . باب در بيان اغضا (1)چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از عبداللّه بن محمد حجّال ، از ثعلبة بن ميمون ، از كسى كه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه گفت : گروهى در نزد آن حضرت بودند كه ايشان را حديث مى فرمود و به ايشان سخن مى گفت ، در هنگامى كه مردى از ايشان مردى را ياد نمود و در او افتاد و از او شكايت كرد . حضرت صادق عليه السلام به او فرمود كه :«كجا از برايت ميسّر شود كسى كه به جاى برادرت باشد و همه اوصافش در او باشد ، و كدام يك از مردمان ، مهذّب و پاكيزه گردانيده شده» (يعنى كسى نيست كه پاكيزه و پاكيزه خوى باشد) .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم روايت كرده و محمد بن سنان ، از على بن ابى حمزه ، از ابو بصير كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«مردم را كاوش و تفحّص مكن ، كه بى دوست و آشنا خواهى ماند» .
14 _ باب (2) محمد بن يحيى روايت كرده ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از علا بن فضيل و حمّاد بن عثمان كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود : «به دل خود بنگر . پس چون يار و رفيقت را انكار كند و نپسندد ، به درستى كه يكى از شما حدثى كرده و از نو چيزى را پديد آورده [است]» .
.
ص: 732
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ يُوسُفَ، عَنْ زَكَرِيَّا بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ صَالِحِ بْنِ الْحَكَمِ، قَالَ: سَمِعْتُ رَجُلاً يَسْأَلُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَقَالَ: الرَّجُلُ يَقُولُ: أَوَدُّكَ، فَكَيْفَ أَعْلَمُ أَنَّهُ يَوَدُّنِي؟ فَقَالَ :«امْتَحِنْ قَلْبَكَ، فَإِنْ كُنْتَ تَوَدُّهُ فَإِنَّهُ يَوَدُّكَ».
أَبُو بَكْرٍ الْحَبَّالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى الْقَطَّانِ الْمَدَائِنِيِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبِي يَقُولُ: حَدَّثَنَا مَسْعَدَةُ بْنُ الْيَسَعِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عليهماالسلام: إِنِّي وَ اللّهِ لَأُحِبُّكَ، فَأَطْرَقَ، ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ، فَقَالَ :«صَدَقْتَ يَا أَبَا بِشْرٍ، سَلْ قَلْبَكَ عَمَّا لَكَ فِي قَلْبِي مِنْ حُبِّكَ، فَقَدْ أَعْلَمَنِي قَلْبِي عَمَّا لِي فِي قَلْبِكَ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ عليه السلام : لَا تَنْسَنِي مِنَ الدُّعَاءِ، قَالَ :«وَتَعْلَمُ أَنِّي أَنْسَاكَ؟» قَالَ: فَتَفَكَّرْتُ فِي نَفْسِي، وَ قُلْتُ: هُوَ يَدْعُو لِشِيعَتِهِ وَ أَنَا مِنْ شِيعَتِهِ، قُلْتُ: لَا، لَا تَنْسَانِي، قَالَ : «وَ كَيْفَ عَلِمْتَ ذلِكَ؟» قُلْتُ: إِنِّي مِنْ شِيعَتِكَ، وَ إِنَّكَ تَدْعُو لَهُمْ، فَقَالَ: «هَلْ عَلِمْتَ بِشَيْءٍ غَيْرِ هذَا؟» قَالَ: قُلْتُ: لَا، قَالَ : «إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَعْلَمَ مَا لَكَ عِنْدِي، فَانْظُرْ إِلى مَا لِي عِنْدَكَ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَيْمَانَ، عَنْ جَرَّاحٍ الْمَدَائِنِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«انْظُرْ قَلْبَكَ، فَإِنْ أَنْكَرَ صَاحِبَكَ، فَاعْلَمْ أَنَّ أَحَدَكُمَا قَدْ أَحْدَثَ».
.
ص: 733
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از اسماعيل بن مهران ، از حسن بن يوسف ، از زكريّا بن محمد ، از صالح بن حكم كه گفت : شنيدم از مردى كه از امام جعفر صادق عليه السلام سؤال مى كرد . پس عرض كرد كه : مردى مى گويد كه : من تو را دوست مى دارم . پس چگونه بدانم كه او مرا دوست مى دارد؟ فرمود :«دل خود را امتحان كن و بيازما . پس اگر چنان باشى كه او را دوست دارى ، او تو را دوست مى دارد» .
ابو بكر حبّال ، از محمد بن عيسى قطّان مدائنى روايت كرده است كه گفت : شنيدم از پدرم كه مى گفت : حديث كرد ما را مسعدة بن يسع ، گفت كه : به خدمت ابو عبداللّه حضرت جعفر بن محمد عليهماالسلام عرض كردم : به خدا سوگند كه من تو را دوست مى دارم . پس حضرت چشم در پيش افكند (1) . بعد از آن ، سرش را بالا كرد و فرمود كه :«راست گفتى ، اى ابوبشر! دل خود را سؤال كن از آنچه از براى تو است در دل من از دوستى تو . پس به حقيقت كه دلم مرا اعلام كرد از آنچه از برايم در دل تو است» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن اسباط ، از حسن بن جهم كه گفت : به امام موسى كاظم عليه السلام عرض كردم كه : مرا از دعا فراموش مفرما . فرمود :«آيا چنان مى دانى كه من تو را فراموش مى كنم؟» حسن گفت كه : من در دل خويش انديشه كردم و گفتم كه : او شيعيانش را دعا مى كند و من از جمله شيعيان اويم . عرض كردم : نه ، مرا فراموش نمى فرمايى . فرمود كه : «اين را چگونه دانستى؟» راوى گفت كه : عرض كردم كه : من از شيعيان توام و تو ايشان را دعا مى فرمايى . فرمود كه : «آيا به جهت چيزى غير از اين دانسته اى؟» گفت : عرض كردم : نه . فرمود : «چون خواهى بدانى كه در نزد من از برايت چيست ، بنگر كه در نزد تو چيست از براى من» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نضر بن سويد ، از قاسم بن سليمان ، از جرّاح مدائنى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به دل خود نظر كن . پس اگر يار و رفيقت را نپسندد ، بدان كه يكى از شما حدثى كرده» (چنان كه گذشت) .
.
ص: 734
15 _ بَابُ الْعُطَاسِ وَ التَّسْمِيتِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَيْمَانَ، عَنْ جَرَّاحٍ الْمَدَائِنِيِّ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«لِلْمُسْلِمِ عَلى أَخِيهِ مِنَ الْحَقِّ: أَنْ يُسَلِّمَ عَلَيْهِ إِذَا لَقِيَهُ؛ وَ يَعُودَهُ إِذَا مَرِضَ؛ وَ يَنْصَحَ لَهُ إِذَا غَابَ؛ وَ يُسَمِّتَهُ إِذَا عَطَسَ يَقُولُ: الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ لَا شَرِيكَ لَهُ، وَ يَقُولَ لَهُ: يَرْحَمُكَ اللّهُ، فَيُجِيبَهُ، يَقُولَ لَهُ: يَهْدِيكُمُ اللّهُ وَ يُصْلِحُ بَالَكُمْ؛ وَ يُجِيبَهُ إِذَا دَعَاهُ؛ وَ يَتْبَعَهُ إِذَا مَاتَ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِذَا عَطَسَ الرَّجُلُ فَسَمِّتُوهُ وَ لَوْ مِنْ وَرَاءِ جَزِيرَةٍ». وَ فِي رِوَايَةٍ أُخْرى :«وَ لَوْ مِنْ وَرَاءِ الْبَحْرِ».
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ مُثَنًّى، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ يَزِيدَ وَ مُعَمَّرِ بْنِ أَبِي زِيَادٍ وَ ابْنِ رِئَابٍ، قَالُوا: كُنَّا جُلُوساً عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام إِذَا عَطَسَ رَجُلٌ، فَمَا رَدَّ عَلَيْهِ أَحَدٌ مِنَ الْقَوْمِ شَيْئاً حَتَّى ابْتَدَأَ هُوَ، فَقَالَ:«سُبْحَانَ اللّهِ ، أَ لَا سَمَّتُّمْ، إِنَّ مِنْ حَقِّ الْمُسْلِمِ عَلَى الْمُسْلِمِ: أَنْ يَعُودَهُ إِذَا اشْتَكى، وَ أَنْ يُجِيبَهُ إِذَا دَعَاهُ، وَ أَنْ يَشْهَدَهُ إِذَا مَاتَ، وَ أَنْ يُسَمِّتَهُ إِذَا عَطَسَ».
.
ص: 735
15 . باب در عطاس و تسميت (1)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسين بن سعيد ، از نضر بن سويد ، از قاسم بن سليمان ، از جرّاح مدائنى روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«از جمله حقى كه مسلمان را بر برادرش هست ، آن است كه بر او سلام كند ، چون به او برسد ، و او را عيادت كند ، چون بيمار شود ، و از برايش خيرخواهى كند ، چون پنهان باشد ، و او را دعا خير كند ، چون عطسه زند ، مى گويد كه : الحمُدُ لِلّهِ رَبِّ العالَمينَ لا شَريكَ لَهُ ؛ يعنى : «همه ستايش از براى خدايى است كه پروردگار همه جهانيان است ، در حالى كه هيچ شريكى نيست از برايش» . و به او مى گويد كه : يَرْحَمُكَ اللّهُ ؛ يعنى : «خدا تو را رحمت كند» . پس او را جواب مى دهد و به او مى گويد كه : يَهْديكُمُ اللّهُ وَيُصْلِحُ بالَكُمْ ؛ يعنى : «خدا شما را هدايت كند ، و راه راست نمايد در دنيا به كارهاى خير و صواب ، و در آخرت به درجات فوز و ثواب ، و حال شما را در هر دو جهان به اصلاح آورد» . و ديگر آنكه او را اجابت كند ، چون او را بخواند ، و در پى او برود ، چون بميرد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از هارون بن مسلم ، از مسعدة بن صدقه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : چون مرد عطسه كند ، او را دعا كنيد ، و اگرچه در پس جزيره اى باشد» . و در روايت ديگر است كه : «و اگرچه در پس دريا باشد» .
حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از حسن بن على ، از مثنّى ، از اسحاق بن يزيد و معمّر بن ابى زياد و ابن رئاب روايت كرده است كه گفتند : در نزد امام جعفر صادق عليه السلام نشسته بوديم ، در وقتى كه مردى عطسه كرد ، و هيچ يك از آن گروه چيزى بر او رد نكرد ، تا آنكه آن حضرت آغاز نمود و فرمود :«سبحان اللّه ! چرا تَسميت و دعا نكرديد؟ به درستى كه از جمله حقّ مسلمان بر مسلمان آن است كه او را عيادت كند ، چون از درد بنالد و ناخوش شود ، و دويم آنكه او را اجابت كند ، چون او را بخواند ، و سيم آنكه به جنازه اش حاضر شود ، چون بميرد ، و چهارم آنكه او را تسميت و دعا گويد ، چون عطسه كند» .
.
ص: 736
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيى، قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ الرِّضَا عليه السلام ، فَعَطَسَ، فَقُلْتُ لَهُ: صَلَّى اللّهُ عَلَيْكَ، ثُمَّ عَطَسَ، فَقُلْتُ: صَلَّى اللّهُ عَلَيْكَ، ثُمَّ عَطَسَ، فَقُلْتُ: صَلَّى اللّهُ عَلَيْكَ، وَ قُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، إِذَا عَطَسَ مِثْلُكَ نَقُولُ لَهُ كَمَا يَقُولُ بَعْضُنَا لِبَعْضٍ: يَرْحَمُكَ اللّهُ، أَوْ كَمَا نَقُولُ؟ قَالَ :«نَعَمْ، أَ لَيْسَ تَقُولُ: صَلَّى اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ؟» قُلْتُ: بَلى، قَالَ : «ارْحَمْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ» قَالَ : «بَلى وَ قَدْ صَلّى عَلَيْهِ وَ رَحِمَهُ، وَ إِنَّمَا صَلَوَاتُنَا عَلَيْهِ رَحْمَةٌ لَنَا وَ قُرْبَةٌ».
عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ، قَالَ: سَمِعْتُ الرِّضَا عليه السلام يَقُولُ :«التَّثَاؤُبُ مِنَ الشَّيْطَانِ، وَ الْعَطْسَةُ مِنَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ».
عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِي حَمَّادٍ، قَالَ: سَأَلْتُ الْعَالِمَ عليه السلام عَنِ الْعَطْسَةِ، وَ مَا الْعِلَّةُ فِي الْحَمْدِ لِلّهِ عَلَيْهَا؟ فَقَالَ :«إِنَّ لِلّهِ نِعَماً عَلى عَبْدِهِ فِي صِحَّةِ بَدَنِهِ وَ سَلَامَةِ جَوَارِحِهِ، وَ إِنَّ الْعَبْدَ يَنْسى ذِكْرَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ عَلى ذلِكَ، وَ إِذَا نَسِيَ أَمَرَ اللّهُ الرِّيحَ فَتَجَاوَزَ فِي بَدَنِهِ، ثُمَّ يُخْرِجُهَا مِنْ أَنْفِهِ، فَيَحْمَدُ اللّهَ عَلى ذلِكَ، فَيَكُونُ حَمْدُهُ عِنْدَ ذلِكَ شُكْراً لِمَا نَسِيَ».
.
ص: 737
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از صفوان بن يحيى روايت كرده است كه گفت : در نزد امام رضا عليه السلام بودم كه عطسه كرد . گفتم كه : صلى اللّه عليك . بعد از آن ، عطسه كرد . گفتم كه : صلى اللّه عليك . بعد از آن ، عطسه كرد . گفتم كه : صلى اللّه عليك ، و به آن حضرت عرض كردم كه : فداى تو گردم! چون مثل تو عطسه كند ، به او بگوييم كه : يرحمك اللّه ، چنان كه بعضى از ما به بعضى مى گويد ، يا چنان كه ما مى گوييم ، بگوييم؟ حضرت عليه السلام فرمود :«آرى» . و فرمود : «آيا نمى گويى كه : صلى اللّه على محمد و آل محمد ؛ يعنى : صلوات فرستد خدا بر محمد و آل محمد ، و ايشان را رحمت كند»؟ عرض كردم : بلى ، مى گويم . فرمود : «آيا خدا محمد و آل محمد را رحمت فرموده و خود مبادرت به جواب نموده؟» . فرمود : «بلى ، و به تحقيق كه بر او صلوات فرستاده و او را رحمت كرده ، و جز اين نيست كه صلوات ما بر او ، رحمت از براى ما و قربت است» (يعنى و همچنين است صلوات شما بر ما) .
از او ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از احمد بن محمد بن ابى نصر روايت است كه گفت : شنيدم از حضرت امام رضا عليه السلام كه مى فرمود :«دهان دره كردن _ يعنى خميازه _ از جانب شيطان است ، و عطسه از جانب خداى عز و جل» .
على بن محمد ، از صالح بن ابى حمّاد روايت كرده است كه گفت : امام موسى كاظم عليه السلام را سؤال كردم از عطسه ، و از آنكه علّت در حمد خدا بر آن چيست؟ فرمود :«به درستى كه خدا را بر بنده اش نعمت ها است در باب صحّت بدن و سلامت جوارح و اعضايش ، و به درستى كه بنده ذكر خداى عز و جل را بر آن فراموش مى كند ، و چون فراموش كند ، خدا باد را امر فرمايد كه در بدنش جولان زند و بگردد . بعد از آن ، آن باد را از بينيش بيرون آورد؛ پس خدا را بر آن ستايش كند ، و ستايشش در نزد آن ، شكر و سپاس گزارى باشد از براى آنچه فراموش كرده» .
.
ص: 738
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ بْنِ يُونُسَ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْحُصَيْنِ، قَالَ: كُنَّا عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَأَحْصَيْتُ فِي الْبَيْتِ أَرْبَعَةَ عَشَرَ رَجُلاً، فَعَطَسَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَمَا تَكَلَّمَ أَحَدٌ مِنَ الْقَوْمِ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«أَ لَا تُسَمِّتُونَ ، أَ لَا تُسَمِّتُونَ ؟ مِنْ حَقِّ الْمُؤْمِنِ عَلَى الْمُؤْمِنِ: إِذَا مَرِضَ أَنْ يَعُودَهُ، وَ إِذَا مَاتَ أَنْ يَشْهَدَ جَنَازَتَهُ، وَ إِذَا عَطَسَ أَنْ يُسَمِّتَهُ _ أَوْ قَالَ: يُشَمِّتَهُ _ وَ إِذَا دَعَاهُ أَنْ يُجِيبَهُ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ، عَنْ جَابِرٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«نِعْمَ الشَّيْءُ الْعَطْسَةُ، تَنْفَعُ فِي الْجَسَدِ، وَ تُذَكِّرُ بِاللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ». قُلْتُ: إِنَّ عِنْدَنَا قَوْماً يَقُولُونَ: لَيْسَ لِرَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله فِي الْعَطْسَةِ نَصِيبٌ، فَقَالَ : «إِنْ كَانُوا كَاذِبِينَ، فَلَا نَالَهُمْ شَفَاعَةُ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، قَالَ: عَطَسَ رَجُلٌ عِنْدَ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، فَقَالَ: الْحَمْدُ لِلّهِ، فَلَمْ يُسَمِّتْهُ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام ، وَ قَالَ :«نَقَصَنَا حَقَّنَا» ثُمَّ قَالَ : «إِذَا عَطَسَ أَحَدُكُمْ، فَلْيَقُلِ: الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، وَ صَلَّى اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ» قَالَ: فَقَالَ الرَّجُلُ، فَسَمَّتَهُ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام .
عَلِيٌّ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ الْبَصْرِيِّ، عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام : إِنَّ النَّاسَ يَكْرَهُونَ الصَّلَاةَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ فِي ثَلَاثَةِ مَوَاطِنَ: عِنْدَ الْعَطْسَةِ، وَ عِنْدَ الذَّبِيحَةِ، وَ عِنْدَ الْجِمَاعِ؟! فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«مَا لَهُمْ وَيْلَهُمْ ، نَافَقُوا لَعَنَهُمُ اللّهُ».
.
ص: 739
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از ابن فضّال ، از جعفر بن محمد ، از يونس ، از داود بن حصين كه گفت : در نزد امام جعفر صادق عليه السلام بودم ، و در آن حجره بيست و چهار مرد را احصا نمودم و شمردم ، بيست و چهار كس بودند . پس حضرت صادق عليه السلام عطسه كرد و هيچ يك از آن گروه هيچ نگفت . حضرت صادق عليه السلام فرمود :«چرا تسميت و دعا نمى كنيد . از جمله حقّ مؤمن بر مؤمن (و بنابر بعضى از نسخ كافى ، آنچه واجب است از براى مؤمن بر مؤمن) ، چون بيمار شود ، آن است كه او را عيادت كند ، و چون بميرد ، آن است كه در جنازه اش حاضر شود ، و چون عطسه كند ، آن است كه او را تسميت كند _ يا فرمود كه : او را تشميت كند _ (و هر دو دعا است به خير و بركت ، چنان كه معلوم شد) ، و چون او را بخواند ، آن است كه او را اجابت كند» .
ابو على اشعرى ، از محمد بن سالم ، از احمد بن نضر ، از عمرو بن شمر ، از جابر روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود كه :«خوب چيزى است عطسه؛ تن را سود مى دهد ، و خداى عز و جل را به ياد مى آورد» . عرض كردم : به درستى كه در نزد ما گروهى هستند كه مى گويند : رسول خدا صلى الله عليه و آله را در عطسه بهره اى نيست _ يعنى عطسه نمى كرد _ . فرمود : «اگر دروغگو باشند ، شفاعت محمد صلى الله عليه و آله به ايشان نرسد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از بعضى از اصحاب خويش روايت كرده است كه گفت : مردى در نزد امام محمد باقر عليه السلام عطسه كرد؛ پس گفت : الحمد للّه . و حضرت باقر عليه السلام او را دعا نفرمود و فرمود كه :«حقّ ما را از ما كم نمود» . بعد از آن ، فرمود كه : «چون يكى از شما عطسه كند ، بايد كه بگويد : الْحَمْدُ للّه ِ رَبّ الْعالَمينَ وَصَلَّى اللّه ُ عَلى مُحَمَّدٍ وَأَهْلِ بَيْتِهِ» . راوى گفت كه : آن مرد اين را گفت : پس حضرت باقر عليه السلام او را تسميت و دعا فرمود .
على ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از اسماعيل بصرى ، از فضيل بن يسار روايت كرده است كه گفت : به امام محمد باقر عليه السلام عرض كردم كه : مردم صلوات بر محمد و آل او را در سه جا ناخوش دارند : در نزد عطسه ، و در نزد ذبيحه (1) ، ودر نزد مجامعت . حضرت باقر عليه السلام فرمود :«ايشان را چه مى شود!؟ واى بر ايشان! نفاق كرده اند . خدا ايشان را لعنت كند!» .
.
ص: 740
عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِي خَلَفٍ، قَالَ: كَانَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام إِذَا عَطَسَ، فَقِيلَ لَهُ: يَرْحَمُكَ اللّهُ، قَالَ :«يَغْفِرُ اللّهُ لَكُمْ وَ يَرْحَمُكُمْ» وَ إِذَا عَطَسَ عِنْدَهُ إِنْسَانٌ، قَالَ: «يَرْحَمُكَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ».
عَلِيٌّ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ أَوْ غَيْرِهِ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«عَطَسَ غُلَامٌ لَمْ يَبْلُغِ الْحُلُمَ عِنْدَ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ: الْحَمْدُ لِلّهِ، فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : بَارَكَ اللّهُ فِيكَ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا عَطَسَ الرَّجُلُ، فَلْيَقُلِ: الْحَمْدُ لِلّهِ لَا شَرِيكَ لَهُ؛ وَ إِذَا سَمَّتَ الرَّجُلُ، فَلْيَقُلْ: يَرْحَمُكَ اللّهُ؛ وَ إِذَا رَدَدْتَ، فَلْتَقُلْ : يَغْفِرُ اللّهُ لَكَ وَ لَنَا؛ فَإِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله سُئِلَ عَنْ آيَةٍ، أَوْ شَيْءٍ فِيهِ ذِكْرُ اللّهِ، فَقَالَ: كُلُّ مَا ذُكِرَ اللّهُ فِيهِ فَهُوَ حَسَنٌ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ نُعَيْمٍ، عَنْ مِسْمَعِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِكِ، قَالَ: عَطَسَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَقَالَ :«الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ» ثُمَّ جَعَلَ إِصْبَعَهُ عَلى أَنْفِهِ، فَقَالَ : «رَغِمَ أَنْفِي لِلّهِ رَغْماً دَاخِراً».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ رَفَعَهُ، قَالَ:قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : مَنْ قَالَ إِذَا عَطَسَ : الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ عَلى كُلِّ حَالٍ، لَمْ يَجِدْ وَجَعَ الْأُذُنَيْنِ وَ الْأَضْرَاسِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ أَوْ غَيْرِهِ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ فِي وَجَعِ الْأَضْرَاسِ وَ وَجَعِ الْاذَانِ :«إِذَا سَمِعْتُمْ مَنْ يَعْطِسُ، فَابْدَؤُوهُ بِالْحَمْدِ».
.
ص: 741
از او ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از سعد بن ابى خلف روايت است كه گفت : چون امام محمد باقر عليه السلام عطسه مى فرمود و به آن حضرت عرض مى شد كه :«يَرْحَمُكَ اللّه ُ» ، مى فرمود كه : «يَغْفِرُ اللّه ُ لَكُمْ وَيَرْحَمُكُمْ ؛ يعنى : خدا شما را بيامرزد ، و شما را رحمت كند» . و چون انسانى در نزد آن حضرت عطسه مى كرد ، مى فرمود : «يَرْحَمُكَ اللّه ُ عز و جل» (1) .
على ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پسرى كه به حدّ بلوغ نرسيده بود ، در نزد پيغمبر عطسه كرد . پيغمبر صلى الله عليه و آله به او فرمود كه : بارَكَ اللّه ُ فيكَ ؛ يعنى : خدا در تو بركت دهد» .
محمد بن يحيى ، از عبداللّه بن محمد ، از على بن حكم ، از ابان بن عثمان ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون مرد عطسه كند ، بايد كه بگويد : اَلْحَمْدُ للّه ِ لا شَريكَ لَهُ ، و چون كسى تسميت و دعا كند ، بايد كه بگويد : يَرْحَمُكَ اللّه ، و چون جواب گويى يا جواب گويد ، بايد كه بگويى يا بگويد : يَغْفِرُ اللّه ُ لَكَ وَلَنا ؛ پس به درستى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله سؤال شد از آيه اى يا چيزى كه در آن ياد خدا باشد . فرمود : هر چه خدا در آن ياد شود ، آن خوب است» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از حسين بن نعيم ، از مسمع بن عبد الملك روايت كرده است كه گفت : حضرت امام جعفر صادق عليه السلام عطسه فرمود؛ پس فرمود كه :«اَلْحَمْدُ للّه ِ رَبِّ الْعالَمينَ» . بعد از آن ، انگشت خود را بر بينيش قرار داد و فرمود : «رَغِمَ أنْفى للّه ِ رَغْما داِخرا ؛ يعنى : به خاك آلوده شد بينى من از براى خدا ، به خاك آلوده شدنى خوار» .
ابو على اشعرى ، از محمد بن سالم ، از احمد بن نضر ، از محمد بن مروان روايت كرده و آن را مرفوع ساخته ، گفت كه : اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه :«هر كه چون عطسه كند ، بگويد كه : اَلْحَمْدُ للّه ِ رَبِّ الْعالَمينَ ، درد گوش ها و دندان ها نيابد» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد يا غير او ، از ابن فضّال ، از بعضى از اصحاب خويش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه در باب درد دندان ها و درد گوش ها ، فرمود كه :«چون بشنويد كه كسى عطسه مى كند ، او را آغاز كنيد به ستايش» (يعنى پيش از آنكه او حمد كند ، شما حمد كنيد) .
.
ص: 742
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِيِّ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ، عَنْ عُثْمَانَ، عَنْ أَبِي أُسَامَةَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَنْ سَمِعَ عَطْسَةً فَحَمِدَ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ صَلّى عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله وَ أَهْلِ بَيْتِهِ، لَمْ يَشْتَكِ عَيْنَهُ وَ لَا ضِرْسَهُ» ثُمَّ قَالَ : «إِنْ سَمِعْتَهَا فَقُلْهَا وَ إِنْ كَانَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ الْبَحْرُ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: عَطَسَ رَجُلٌ نَصْرَانِيٌّ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَقَالَ لَهُ الْقَوْمُ: هَدَاكَ اللّهُ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يَرْحَمُكَ اللّهُ» فَقَالُوا لَهُ: إِنَّهُ نَصْرَانِيٌّ؟ فَقَالَ : «لَا يَهْدِيهِ اللّهُ حَتّى يَرْحَمَهُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِذَا عَطَسَ الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ، ثُمَّ سَكَتَ لِعِلَّةٍ تَكُونُ بِهِ، قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ عَنْهُ: الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، فَإِنْ قَالَ: الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ: يَغْفِرُ اللّهُ لَكَ» . قَالَ : «وَ قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الْعُطَاسُ لِلْمَرِيضِ دَلِيلُ الْعَافِيَةِ وَ رَاحَةٌ لِلْبَدَنِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسى، عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِيرٍ، عَنْ حُذَيْفَةَ بْنِ مَنْصُورٍ، قَالَ: قَالَ :«الْعُطَاسُ يَنْفَعُ فِي الْبَدَنِ كُلِّهِ مَا لَمْ يَزِدْ عَلَى الثَّلَاثِ، فَإِذَا زَادَ عَلَى الثَّلَاثِ فَهُوَ دَاءٌ وَ سُقْمٌ».
أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْكُوفِيُّ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ عَمِّهِ يَعْقُوبَ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِي بَكْرٍ الْحَضْرَمِيِّ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِنَّ أَنْكَرَ الْأَصْواتِ لَصَوْتُ الْحَمِيرِ» قَالَ :«الْعَطْسَةُ الْقَبِيحَةُ».
.
ص: 743
على بن ابراهيم ، از صالح بن سندى ، از جعفر بن بشير ، از عثمان ، از ابواسامه روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«هر كه عطسه را بشنود و خداى عز و جل را حمد كند و بر پيغمبر و اهل بيتش _ صلوات اللّه عليهم _ صلوات فرستد ، به درد چشم و دندانش مبتلى نشود و از آنها ننالد» . بعد از آن ، فرمود كه : «اگر عطسه اى را بشنوى ، اين را بگو ، و هر چند كه ميان تو و او دريا فاصله باشد» .
ابو على اشعرى ، از بعضى از اصحابش ، از ابن ابى نجران ، از بعضى از اصحاب ما ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : مرد ترسايى در نزد حضرت صادق عليه السلام عطسه كرد . پس قوم به او گفتند :«هَداكَ اللّه » ، و حضرت صادق عليه السلام فرمود : «يَرْحَمُكَ اللّه » . پس به آن حضرت عرض كردند كه : او ترسا است . فرمود كه : «خدا او را هدايت نمى كند ، تا آنكه او را رحم كند» .
على بن ابراهيم ، از هارون بن مسلم ، از معسدة بن صدقه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : چون مرد مسلمان عطسه كند ، بعد از آن ، به جهت علّتى كه با او باشد ، خاموش شود ، فرشتگان به دل از او گويند كه : اَلْحَمْدُ للّه ِ رَبِّ الْعالَمينَ ؛ پس اگر بگويد كه : اَلْحَمْدُ للّه ِ رَبِّ الْعالَمينَ ، فرشتگان گويند : يَغْفِرُ اللّه ُ لَكَ» . و فرمود كه : «رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : عطسه از براى بيمار دليل عافيت ، و راحت و آسايش است از براى تن» .
محمد بن يحيى ، از محمد بن موسى ، از يعقوب بن يزيد ، از عثمان بن عيسى ، از عبد الصّمد بن بشير ، از حذيفة بن منصور روايت كرده است كه گفت : آن حضرت فرمود كه :«عطسه در همه بدن نفع مى دهد ، مادام كه بر سه زياد نباشد ، و چون بر سه زياد شد ، آن درد و بيمارى است» .
احمد بن محمد كوفى ، از على بن حسن ، از على بن اسباط ، از عمويش يعقوب بن سالم ، از ابو بكر حضرمى روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «اِنَّ أَنْكَرَ الْاَصْواتِ لَصَوْتُ الحَميرِ» (1) . فرمود :«يعنى عطسه زشت» . و ترجمه آيه اين است : «به درستى كه ناخوش ترين آوازها ، هر آينه آواز خرها است» .
.
ص: 744
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ يَحْيى، عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ عَطَسَ، ثُمَّ وَضَعَ يَدَهُ عَلى قَصَبَةِ أَنْفِهِ، ثُمَّ قَالَ : الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، الْحَمْدُ لِلّهِ حَمْداً كَثِيراً كَمَا هُوَ أَهْلُهُ، وَ صَلَّى اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ النَّبِيِّ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، خَرَجَ مِنْ مَنْخِرِهِ الْأَيْسَرِ طَائِرٌ أَصْغَرُ مِنَ الْجَرَادِ، وَ أَكْبَرُ مِنَ الذُّبَابِ حَتّى يَسِيرَ تَحْتَ الْعَرْشِ، يَسْتَغْفِرُ اللّهَ لَهُ إِلى يَوْمِ الْقِيَامَةِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَوَاهُ، عَنْ رَجُلٍ مِنَ الْعَامَّةِ، قَالَ: كُنْتُ أُجَالِسُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَلَا وَ اللّهِ، مَا رَأَيْتُ مَجْلِساً أَنْبَلَ مِنْ مَجَالِسِهِ، قَالَ: فَقَالَ لِي ذَاتَ يَوْمٍ :«مِنْ أَيْنَ تَخْرُجُ الْعَطْسَةُ؟» فَقُلْتُ: مِنَ الْأَنْفِ، فَقَالَ لِي : «أَصَبْتَ الْخَطَأَ» . فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، مِنْ أَيْنَ تَخْرُجُ؟ فَقَالَ : «مِنْ جَمِيعِ الْبَدَنِ، كَمَا أَنَّ النُّطْفَةَ تَخْرُجُ مِنْ جَمِيعِ الْبَدَنِ، وَ مَخْرَجُهَا مِنَ الْاءِحْلِيلِ» ثُمَّ قَالَ : «أَ مَا رَأَيْتَ الْاءِنْسَانَ إِذَا عَطَسَ نُفِضَ أَعْضَاؤُهُ؟ وَ صَاحِبُ الْعَطْسَةِ يَأْمَنُ الْمَوْتَ سَبْعَةَ أَيَّامٍ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : تَصْدِيقُ الْحَدِيثِ عِنْدَ الْعُطَاسِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِذَا كَانَ الرَّجُلُ يَتَحَدَّثُ بِحَدِيثٍ، فَعَطَسَ عَاطِسٌ فَهُوَ شَاهِدُ حَقٍّ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : تَصْدِيقُ الْحَدِيثِ عِنْدَ الْعُطَاسِ».
.
ص: 745
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از قاسم بن يحيى ، از جدّش حسن بن راشد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه عطسه كند ، بعد از آن ، دستش را بر نىِ بينيش گذارد ، پس بگويد كه : اَلْحَمْدُ للّه ِ رَبِّ الْعالَمينَ كَثيرا كَما هُوَ أَهْلُهُ وَصَلَّى اللّه ُ عَلى مُحَمَّدٍ النَّبىِّ وَآلِهِ وَسَلَّمَ ، از سوراخ چپ بينيش مرغى بيرون آيد ، كوچك تر از ملخ و بزرگ تر از مگس ، و پرواز كند تا به زير عرش رسد ، و طلب آمرزش نمايد از خدا از براى او تا روز قيامت» . و ترجمه دعا اين است كه : «ستايش از براى خدايى كه پروردگار جهانيان است ، ستايشى بسيار ، چنان كه او سزاوار آن است . و صلوات فرستد خدا بر محمد كه پيغمبر است و آل آن حضرت ، و سلام گويد» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از بعضى از اصحاب خويش كه او را روايت كرده ، از مردى از سنّيان روايت كرده است كه گفت : با امام جعفر صادق عليه السلام مجالست و همنشينى مى كردم . پس نه ، به خدا سوگند كه هيچ مجلسى را نديدم كه از مجلس آن حضرت افضل باشد .راوى گفت كه : روزى حضرت به من فرمود كه :«عطسه از كجا بيرون مى آيد؟» گفتم : از بينى . فرمود : «به خطا رسيدى و غلط گفتى» . گفتم : فداى تو گردم! از كجا بيرون مى آيد؟ فرمود : «از همه بدن ، چنان كه نطفه از همه بدن بيرون مى آيد ، و مخرج آن از سوراخ ذكر است» . بعد از آن ، فرمود كه : «آيا آدمى را نديده اى كه چون عطسه كند ، اعضايش مى لرزد و به جنبش در مى آيد ، و صاحب عطسه در هفت روز از مرگ و مردن ايمن باشد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : تصديق حديث ، در نزد عطسه است» (يعنى نشانه راستى خبر و سخنى كه در ميان باشد ، آن است كه كسى عطسه كند) .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : چون مرد به حديثى حديث كند و خبرى دهد ، و عطسه كننده اى عطسه كند ، همان ، شاهد حق ، و گواه راستى و درستى است» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از ابن قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : تصديق حديث ، در نزد عطسه است» .
.
ص: 746
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَسِّنِ بْنِ أَحْمَدَ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا عَطَسَ الرَّجُلُ ثَلَاثاً فَسَمِّتْهُ، ثُمَّ اتْرُكْهُ».
16 _ بَابُ وُجُوبِ إِجْلَالِ ذِي الشَّيْبَةِ الْمُسْلِمِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، قَالَ: قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّ مِنْ إِجْلَالِ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِجْلَالَ الشَّيْخِ الْكَبِيرِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ عَرَفَ فَضْلَ كَبِيرٍ لِسِنِّهِ فَوَقَّرَهُ، آمَنَهُ اللّهُ مِنْ فَزَعِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ».
وَ بِهذَا الْاءِسْنَادِ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ وَقَّرَ ذَا شَيْبَةٍ فِي الْاءِسْلَامِ، آمَنَهُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مِنْ فَزَعِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا الْخَطَّابِ يُحَدِّثُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«ثَلَاثَةٌ لَا يَجْهَلُ حَقَّهُمْ إِلَا مُنَافِقٌ مَعْرُوفٌ بِالنِّفَاقِ : ذُو الشَّيْبَةِ فِي الْاءِسْلَامِ، وَ حَامِلُ الْقُرْآنِ، وَ الْاءِمَامُ الْعَادِلُ».
عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ أَبِي نَهْشَلٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، قَالَ: قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مِنْ إِجْلَالِ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِجْلَالُ الْمُؤْمِنِ ذِي الشَّيْبَةِ، وَ مَنْ أَكْرَمَ مُؤْمِناً، فَبِكَرَامَةِ اللّهِ بَدَأَ، وَ مَنِ اسْتَخَفَّ بِمُؤْمِنٍ ذِي شَيْبَةٍ، أَرْسَلَ اللّهُ إِلَيْهِ مَنْ يَسْتَخِفُّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ».
.
ص: 747
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از محسّن بن احمد ، از ابان بن عثمان ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«چون مرد سه مرتبه عطسه كند ، او را تسميت و دعا بگو . بعد از آن ، او را وا گذار» .
16 . باب وجوب تعظيم صاحب موى سفيد مسلمانانمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد و على بن ابراهيم ، از پدرش ، هر دو ، از ابن محبوب ، از عبداللّه بن سنان روايت كرده اند كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به من فرمود كه :«از جمله اجلال و بزرگ داشتن خداى عز و جل ، اجلال شيخ كبير و تعظيم شخص پير است» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه فضل و حرمت پيرى را به جهت سالش بشناسد و او را توقير و تعظيم نمايد ، خدا او را از ترس روز قيامت ايمن گرداند» .
و به همين اسناد فرمود كه :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه صاحب موى سفيد را كه در اسلام سفيد شده باشد تعظيم كند ، خدا او را از فزع روز قيامت ايمن گرداند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از محمد بن على ، از محمد بن فضيل ، از اسحاق بن عمّار كه گفت : شنيدم از ابو الخطّاب كه از امام جعفر صادق عليه السلام حديث مى كرد كه فرمود :«سه كس اند كه حق و حرمت ايشان را جاهل نباشد ، مگر منافقى كه نفاقش معروف و مشهور باشد : صاحب موى سفيد در اسلام (يعنى كسى كه مويش در اسلام سفيد شده باشد) ، و حامل قرآن ، و امام عادل» .
از او ، از پدرش ، از ابو نهشل ، از عبداللّه بن سنان روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به من فرمود كه :«از جمله اجلال و تعظيم خداى عز و جل ، اجلال مؤمن ريش سفيد است ، و هر كه مؤمنى را گرامى دارد و بنوازد ، به گرامى داشتن خدا آغاز كرده ، و هر كه به مؤمن ريش سفيدى استخفاف نمايد و او را سبك شمارد ، خدا كسى را به سوى او فرستد كه پيش از مرگش به او استخفاف كند» .
.
ص: 748
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ، عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ وَ غَيْرِهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: قَالَ :«مِنْ إِجْلَالِ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِجْلَالُ ذِي الشَّيْبَةِ الْمُسْلِمِ».
17 _ بَابُ إِكْرَامِ الْكَرِيمِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْقَدَّاحِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«دَخَلَ رَجُلَانِ عَلى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام ، فَأَلْقى لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا وِسَادَةً، فَقَعَدَ عَلَيْهَا أَحَدُهُمَا وَ أَبَى الْاخَرُ، فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : اقْعُدْ عَلَيْهَا؛ فَإِنَّهُ لَا يَأْبَى الْكَرَامَةَ إِلَا حِمَارٌ» . ثُمَّ قَالَ : «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِذَا أَتَاكُمْ كَرِيمُ قَوْمٍ فَأَكْرِمُوهُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِذَا أَتَاكُمْ كَرِيمُ قَوْمٍ فَأَكْرِمُوهُ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ الْعَلَوِيِّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ جَدِّهِ ، قَالَ : قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام :«لَمَّا قَدِمَ عَدِيُّ بْنُ حَاتِمٍ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله أَدْخَلَهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله بَيْتَهُ ، وَ لَمْ يَكُنْ فِي الْبَيْتِ غَيْرُ خَصَفَةٍ وَ وِسَادَةٍ مِنْ أَدَمٍ، فَطَرَحَهَا رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله لِعَدِيِّ بْنِ حَاتِمٍ».
18 _ بَابُ حَقِّ الدَّاخِلِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ مِنْ حَقِّ الدَّاخِلِ عَلى أَهْلِ الْبَيْتِ أَنْ يَمْشُوا مَعَهُ هُنَيْئَةً إِذَا دَخَلَ وَ إِذَا خَرَجَ» . وَ قَالَ : «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِذَا دَخَلَ أَحَدُكُمْ عَلى أَخِيهِ الْمُسْلِمِ فِي بَيْتِهِ، فَهُوَ أَمِيرٌ عَلَيْهِ حَتّى يَخْرُجَ».
.
ص: 749
حسين بن محمد ، از احمد بن اسحاق ، از سعدان بن مسلم ، از ابو بصير و غير او ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«از جمله اجلال خداى عز و جل ، اجلال ريش سفيد مسلمان است» .
17 . باب گرامى داشتن كريمچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از عبداللّه بن قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«دو مرد بر اميرالمؤمنين عليه السلام داخل شدند . پس از براى هر يك از ايشان بالشى انداخت ، و يكى از ايشان بر بالاى آن نشست و ديگرى ابا كرد . اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه : بر بالاى آن بنشين؛زيرا كه نوازش را اباء نمى كند ، مگر خر» . بعد از آن ، فرمود كه : «رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : چون كريم قومى به نزد شما آيد ، او را گرامى داريد و بنوازيد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : چون كريم قومى به نزد شما آيد ، او را گرامى داريد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از محمد بن عيسى ، از عبداللّه علوى ، از پدرش ، از جدّش كه گفت : اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه :«چون عدىّ بن حاتم به خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله آمد ، پيغمبر او را در خانه خود داخل كرد ، و در آن خانه غير از حصير برگ درخت خرما و بالش پوست چيزى نبود . پس رسول خدا صلى الله عليه و آله آن را از براى عدىّ بن حاتم انداخت» .
18 . باب حقّ داخل شوندهعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : از جمله حقّ آنكه داخل مى شود بر اهل خانه ، آن است كه اندكى با او بروند ، چون داخل شود و چون بيرون رود . و رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : چون يكى از شما بر برادر مسلمانش داخل شود ، بر او امير و فرمان دهنده است تا بيرون آيد» (يعنى آنچه بگويد ، بايد كه صاحب خانه بشنود و به آن عمل كند) .
.
ص: 750
19 _ بَابُ الْمَجَالِسُ بِالْأَمَانَةِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَوْفٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«سَمِعْتُهُ يَقُولُ : «الْمَجَالِسُ بِالْأَمَانَةِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الْمَجَالِسُ بِالْأَمَانَةِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«الْمَجَالِسُ بِالْأَمَانَةِ، وَ لَيْسَ لِأَحَدٍ أَنْ يُحَدِّثَ بِحَدِيثٍ يَكْتُمُهُ صَاحِبُهُ إِلَا بِإِذْنِهِ ، إِلَا أَنْ يَكُونَ فِقْها أَوْ ذِكْراً لَهُ بِخَيْرٍ».
20 _ بَابٌ فِي الْمُنَاجَاةِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا كَانَ الْقَوْمُ ثَلَاثَةً، فَلَا يَتَنَاجى مِنْهُمُ اثْنَانِ دُونَ صَاحِبِهِمَا؛ فَإِنَّ فِي ذلِكَ مَا يَحْزُنُهُ وَ يُؤْذِيهِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ أَبِي عَبْدِ اللّهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْأَوَّلِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا كَانَ ثَلَاثَةٌ فِي بَيْتٍ، فَلَا يَتَنَاجَى اثْنَانِ دُونَ صَاحِبِهِمَا؛ فَإِنَّ ذلِكَ مِمَّا يَغُمُّهُ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ عَرَضَ لِأَخِيهِ الْمُسْلِمِ الْمُتَكَلِّمِ فِي حَدِيثِهِ، فَكَأَنَّمَا خَدَشَ وَجْهَهُ».
.
ص: 751
19 . باب در بيان اينكه مجلس ها به امانت است (1)چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد و احمد بن محمد ، هر دو ، از ابن محبوب ، از عبداللّه بن سنان ، از ابو عوف ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«مجلس ها به امانت است» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حمّاد بن عثمان ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : مجلس ها به امانت است» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«مجلس ها به امانت است ، و هيچ كس را روا نيست كه حديث كند و خبر دهد به حديثى كه صاحبش آن را مى پوشد ، مگر به رخصت او ، مگر آنكه كسى كه به او خبر مى دهد ، ثقه (2) و معتمد باشد ، يا ذكر از براى صاحبش باشد به خوبى» .
20 . باب راز گفتن با يكديگرمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن محبوب ، از مالك بن عطيّه ، از ابو بصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون گروهى سه كس باشند ، دو كس از ايشان با يكديگر راز نگويند ، بى آنكه صاحب و رفيق ايشان باشد؛زيرا كه در اين كار چيزى است كه او را اندوهناك مى گرداند و مى رنجاند» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن ابى عبداللّه ، از محمد بن على ، از يونس بن يعقوب ، از امام موسى كاظم عليه السلام كه فرمود :«چون سه كس در خانه يا حجره اى باشند ، دو كس با يكديگر راز نگويند بدون صاحب خويش؛زيرا كه اين از جمله آنها است كه او را غمناك مى سازد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه از براى برادر مسلمانش كه سخن مى گويد ، عارض شود و در حديثش _ يعنى در ميان سخنش _ سخن گويد ، گويا كه رويش را خراشيده» .
.
ص: 752
21 _ بَابُ الْجُلُوسِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنْ عَبْدِ الْعَظِيمِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْحَسَنِ الْعَلَوِيِّ رَفَعَهُ، قَالَ:كَانَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله يَجْلِسُ ثَلَاثاً: الْقُرْفُصَا وَ هُوَ أَنْ يُقِيمَ سَاقَيْهِ، وَ يَسْتَقْبِلَهُمَا بِيَدَيْهِ، وَ يَشُدَّ يَدَهُ فِي ذِرَاعِهِ؛ وَ كَانَ يَجْثُو عَلى رُكْبَتَيْهِ؛ وَ كَانَ يَثْنِي رِجْلاً وَاحِدَةً وَ يَبْسُطُ عَلَيْهَا الْأُخْرى، وَ لَمْ يُرَ صلى الله عليه و آله مُتَرَبِّعاً قَطُّ.
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ، قَالَ: رَأَيْتُ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام قَاعِداً وَاضِعاً إِحْدى رِجْلَيْهِ عَلى فَخِذِهِ، فَقُلْتُ: إِنَّ النَّاسَ يَكْرَهُونَ هذِهِ الْجِلْسَةَ وَ يَقُولُونَ: إِنَّهَا جِلْسَةُ الرَّبِّ، فَقَالَ :«إِنِّي إِنَّمَا جَلَسْتُ هذِهِ الْجِلْسَةَ لِلْمَلَالَةِ، وَ الرَّبُّ لَا يَمَلُّ، وَ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لَا نَوْمٌ».
عَلِيٌّ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُرَازِمٍ، عَنْ أَبِي سُلَيْمَانَ الزَّاهِدِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ رَضِيَ بِدُونِ التَّشَرُّفِ مِنَ الْمَجْلِسِ، لَمْ يَزَلِ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ وَ مَلَائِكَتُهُ يُصَلُّونَ عَلَيْهِ حَتّى يَقُومَ».
.
ص: 753
21 . باب در بيان نشستن چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از نوفلى ، از عبد العظيم بن عبداللّه بن حسن علوى كه آن را مرفوع ساخته ، گفت كه : پيغمبر صلى الله عليه و آله سه قسم مى نشست : يكى قُرْفَصاء ، و آن ، اين است كه ساق هايش را راست و برپا كند ، و به دست هايش رو به آنها آورد ، و دستش را در ارشش (1) سخت و محكم كند (2) ، و دويم بر زانوهايش بر سر پا مى نشست ، چنان كه مترافعين در نزد قاضى و حاكم مى نشينند ، و آن را دوزانو مى گويند ، و سيم يك پا را دونه (3) مى كرد و پاى ديگر را بر بالاى آن مى گسترد ، و هرگز آن حضرت عليه السلام ديده نشد كه چهارزانو نشسته باشد .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از آنكه او را ذكر كرده ، از ابو حمزه ثمالى روايت كرده است كه گفت : حضرت على بن الحسين عليهماالسلام را ديدم نشسته ، يكى از دو پايش را بر رانش گذاشته . عرض كردم كه : مردم اين نشستن را ناخوش مى دارند و مى گويند كه : اين نشستن ، نشستن پروردگار است . فرمود كه : «من به اين نوع نشستن ، ننشستم ، مگر به جهت دلتنگى و ملولى ، و حضرت پروردگار دلتنگ و ملول نمى شود ، و پينكى (4) و خواب او را فرا نمى گيرد» .
على ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از محمد بن مرازم ، از ابو سليمان زاهد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه به مكانى كه پست تر از بزرگوارى او باشد از مجلس راضى شود ، و در جايى بنشيند كه جايش از آن بالاتر باشد ، پيوسته خداى عز و جلو فرشتگانش بر او صلوات فرستند تا برخيزد» .
.
ص: 754
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَيْدٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله أَكْثَرَ مَا يَجْلِسُ تُجَاهَ الْقِبْلَةِ».
أَبُو عَبْدِ اللّهِ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ، قَالَ: جَلَسَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام مُتَوَرِّكاً رِجْلُهُ الْيُمْنى عَلى فَخِذِهِ الْيُسْرى ، فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، هذِهِ جِلْسَةٌ مَكْرُوهَةٌ، فَقَالَ :«لَا، إِنَّمَا هُوَ شَيْءٌ قَالَتْهُ الْيَهُودُ: لَمَّا أَنْ فَرَغَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مِنْ خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ، جَلَسَ هذِهِ الْجِلْسَةَ لِيَسْتَرِيحَ، فَأَنْزَلَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «اللّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَىُّ الْقَيُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ» » وَ بَقِيَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام مُتَوَرِّكاً كَمَا هُوَ.
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إِذَا دَخَلَ مَنْزِلًا، قَعَدَ فِي أَدْنَى الْمَجْلِسِ إِلَيْهِ حِينَ يَدْخُلُ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيى، عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَيْدٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : سُوقُ الْمُسْلِمِينَ كَمَسْجِدِهِمْ؛ فَمَنْ سَبَقَ إِلى مَكَانٍ فَهُوَ أَحَقُّ بِهِ إِلَى اللَّيْلِ» قَالَ : «وَ كَانَ لَا يَأْخُذُ عَلى بُيُوتِ السُّوقِ كِرَاءً».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : يَنْبَغِي لِلْجُلَسَاءِ فِي الصَّيْفِ أَنْ يَكُونَ بَيْنَ كُلِّ اثْنَيْنِ مِقْدَارُ عَظْمِ الذِّرَاعِ لِئَلَا يَشُقَّ بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضٍ فِي الْحَرِّ».
.
ص: 755
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از بعضى از اصحاب خويش ، از طلحة بن زيد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله چنان بود كه در بيشتر اوقات كه مى نشست ، برابر قبله بود» .
ابو عبداللّه اشعرى ، از معلّى بن محمد ، [از] وشّاء ، از حمّاد بن عثمان روايت كرده است كه : امام جعفر صادق عليه السلام نشست ، در حالى كه پاى راستش را بر ران چپش انداخته بود . مردى به آن حضرت عرض كرد كه : فداى تو گردم! اينك نشستن مكروه و ناخوش است . فرمود :«نه ، جز اين نيست كه آن چيزى است كه يهود گفتند كه : چون خداى عز و جل از آفريدن آسمان ها و زمين خلاص شد و بر عرش قرار گرفت ، به اين نشستن نشست ، تا استراحت كند . پس خدا عز و جل اين را فرو فرستاد كه : «اَللّهُ لا اِلهَ اِلّا هُوَ الحَىُّ الْقَيُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلا نَومٌ» (1) » . و حضرت صادق عليه السلام متورّك و پا بر روى يكديگر انداخته باقى ماند ، چنان كه آن حضرت همچنين نشسته بود .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از عبداللّه بن مغيره ، از آن كه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله چون در منزلى داخل مى شد ، در پست ترين و نزديك ترين مجلس به سوى آن حضرت مى نشست ، در هنگامى كه داخل مى شد» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن يحيى ، از طلحة بن زيد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه : بازار مسلمانان چون مسجد ايشان است . پس هر كه به سوى جايى پيشى گرفت ، همان كس به آنجا سزاوارتر است تا شب» .و فرمود كه : «بر اطاق هاى بازار كرايه و اجرت نمى گرفت» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : سزاوار است همنشينان را در تابستان كه در ميان هر دو كس ، مقدار استخوان ارش[=ساعد دست ]باشد ، تا آنكه بعضى از ايشان بر بعضى شاق و دشوار نباشد در گرمى» .
.
ص: 756
عَلِيٌّ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ، قَالَ:رَأَيْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَجْلِسُ فِي بَيْتِهِ عِنْدَ بَابِ بَيْتِهِ قُبَالَةَ الْكَعْبَةِ.
22 _ بَابُ الِاتِّكَاءِ وَ الِاحْتِبَاءِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الِاتِّكَاءُ فِي الْمَسْجِدِ رَهْبَانِيَّةُ الْعَرَبِ، إِنَّ الْمُؤْمِنَ مَجْلِسُهُ مَسْجِدُهُ، وَ صَوْمَعَتُهُ بَيْتُهُ».
عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الِاحْتِبَاءُ فِي الْمَسْجِدِ حِيطَانُ الْعَرَبِ».
مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : الِاحْتِبَاءُ حِيطَانُ الْعَرَبِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ سَمَاعَةَ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنِ الرَّجُلِ يَحْتَبِي بِثَوْبٍ وَاحِدٍ، فَقَالَ :«إِنْ كَانَ يُغَطِّي عَوْرَتَهُ فَلَا بَأْسَ».
عَنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَا يَجُوزُ لِلرَّجُلِ أَنْ يَحْتَبِيَ مُقَابِلَ الْكَعْبَةِ».
23 _ بَابُ الدُّعَابَةِ وَ الضَّحِكِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَادٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ عليه السلام ، فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، الرَّجُلُ يَكُونُ مَعَ الْقَوْمِ، فَيَجْرِي بَيْنَهُمْ كَلَامٌ يَمْزَحُونَ وَ يَضْحَكُونَ؟ فَقَالَ :«لَا بَأْسَ مَا لَمْ يَكُنْ» فَظَنَنْتُ أَنَّهُ عَنَى الْفُحْشَ، ثُمَّ قَالَ : «إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله كَانَ يَأْتِيهِ الْأَعْرَابِيُّ، فَيُهْدِي لَهُ الْهَدِيَّةَ، ثُمَّ يَقُولُ مَكَانَهُ: أَعْطِنَا ثَمَنَ هَدِيَّتِنَا، فَيَضْحَكُ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وَ كَانَ إِذَا اغْتَمَّ يَقُولُ: مَا فَعَلَ الْأَعْرَابِيُّ؟ لَيْتَهُ أَتَانَا».
.
ص: 757
على ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حمّاد بن عثمان روايت كرده است كه گفت :امام جعفر صادق عليه السلام را ديدم كه در خانه اش ، در نزد درِ خانه اش در برابر كعبه مى نشست .
22 . باب اتّكاء و احتباء (1)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : چيزى را تكيه گاه قرار دادن در مسجد ، رهبانيّت عرب است . به درستى كه مؤمن مجلسش مسجد او است ، و صومعه اش خانه او است» (2) .
از او ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : به هم بستن ساق ها در مسجد ، ديوارهاى عرب است» .
محمد بن اسماعيل ، از فضل بن شاذان و على بن ابراهيم ، از پدرش ، هر دو روايت كرده اند از ابن ابى عمير ، از ابراهيم بن عبد الحميد ، از امام موسى كاظم عليه السلام كه فرمود :«پيغمبر فرمود كه : به هم بستن ساق ها ، ديوارهاى عرب است» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از سماعه كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام ، از مردى كه به يك جامه ، ساق ها به هم مى بندد . فرمود كه :«اگر عورتش را مى پوشد ، باكى نيست» .
از او ، از محمد بن على ، از على بن اسباط ، از بعضى از اصحاب ما ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«مرد را روا نباشد كه در برابر خانه كعبه ساق ها به هم بندد» .
23 . باب در جواز بازى و مزاح و خندهمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از معمّر بن خلّاد روايت كرده است كه : امام موسى كاظم عليه السلام را سؤال نمودم و عرض كردم كه : فداى تو گردم! مردى با گروهى مى باشد . پس در ميان ايشان سخنى جارى مى شود ، مزاح مى كنند و مى خندند . فرمود :«باكى نيست ، مادام كه نباشد» .من گمان كردم كه آن حضرت فحش را قصد فرمود؛ يعنى مادام كه سخن زشتى نباشد . بعد از آن فرمود كه : «رسول خدا صلى الله عليه و آله چنان بود كه اعرابى به نزد او مى آمد و هديّه از برايش مى آورد . بعد از آن ، در همان جا مى گفت كه : بهاى هديّه ما را به ما بده (3) ، و رسول خدا صلى الله عليه و آله مى خنديد . چون اندوهناك مى شد ، مى فرمود كه : اعرابى چه كرد؟ كاش او در نزد ما مى آمد!»
.
ص: 758
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ شَرِيفِ بْنِ سَابِقٍ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ أَبِي قُرَّةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَا وَ فِيهِ دُعَابَةٌ» . قُلْتُ: وَ مَا الدُّعَابَةُ؟ قَالَ : «الْمِزَاحُ».
عَنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ يَحْيَى بْنِ سَلَامٍ، عَنْ يُوسُفَ بْنِ يَعْقُوبَ، عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ، عَنْ يُونُسَ الشَّيْبَانِيِّ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«كَيْفَ مُدَاعَبَةُ بَعْضِكُمْ بَعْضاً؟» قُلْتُ: قَلِيلٌ، قَالَ : «فَلَا تَفْعَلُوا؛ فَإِنَّ الْمُدَاعَبَةَ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ، وَ إِنَّكَ لَتُدْخِلُ بِهَا السُّرُورَ عَلى أَخِيكَ، وَ لَقَدْ كَانَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يُدَاعِبُ الرَّجُلَ يُرِيدُ أَنْ يَسُرَّهُ».
صَالِحُ بْنُ عُقْبَةَ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجُعْفِيِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام ، يَقُولُ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يُحِبُّ الْمُدَاعِبَ فِي الْجَمَاعَةِ بِلَا رَفَثٍ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ كُلَيْبٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«ضَحِكُ الْمُؤْمِنِ تَبَسُّمٌ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مَنْصُورٍ، عَنْ حَرِيزٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَثْرَةُ الضَّحِكِ تُمِيتُ الْقَلْبَ» وَ قَالَ : «كَثْرَةُ الضَّحِكِ تَمِيثُ الدِّينَ كَمَا يَمِيثُ الْمَاءُ الْمِلْحَ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ مِنَ الْجَهْلِ الضَّحِكَ مِنْ غَيْرِ عَجَبٍ» قَالَ: وَ كَانَ يَقُولُ : «لَا تُبْدِيَنَّ عَنْ وَاضِحَةٍ وَ قَدْ عَمِلْتَ الْأَعْمَالَ الْفَاضِحَةَ، وَ لَا يَأْمَنِ الْبَيَاتَ مَنْ عَمِلَ السَّيِّئَاتِ».
.
ص: 759
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از شريف بن سابق ، از فضل بن ابى قرّه ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هيچ مؤمنى نيست ، مگر آنكه در او دعابه اى هست» . عرض كردم كه : دعابه چيست؟ فرمود : «مزاح» .
از او ، از محمد بن على ، از يحيى بن سلّام ، از يوسف بن يعقوب ، از صالح بن عقبه ، از يونس شيبانى روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«چگونه است مزاح كردن شما با يكديگر؟» عرض كردم كه : كم است . فرمود : «چنين مكنيد؛ زيرا كه با يكديگر مزاح كردن از خوش خلقى است . و به درستى كه تو به واسطه آن ، سرور و شادى را بر برادرت داخل مى كنى . و هر آينه رسول خدا صلى الله عليه و آله با مرد مزاح مى كرد و مى خواست كه او را شاد كند» .
صالح بن عقبه ، از عبداللّه بن محمد جعفى روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل مزاح كردن با يكديگر را در جماعت ، در حالى كه بى فحش باشد ، دوست مى دارد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن اسباط ، از حسن بن كليب ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«خنده مؤمن ، تبسّم و لب خنده است» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از منصور ، از حريز ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«بسيارى خنده ، دل را مى ميراند» . و فرمود كه : «بسيارى خنده ، دين را مى گدازد ، چنان كه آب ، نمك را مى گدازد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه از جهل است خنده بى تعجّب» .و گفت كه : مى فرمود : «دندان را به خنده ظاهر مكن ، و حال آنكه كارهاى رسواكننده كرده باشى ، و بايد كه از شبيخون ايمن نباشد ، كسى كه كارهاى بد كرده است» .
.
ص: 760
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِيَّاكُمْ وَ الْمِزَاحَ؛ فَإِنَّهُ يَذْهَبُ بِمَاءِ الْوَجْهِ».
عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا أَحْبَبْتَ رَجُلاً فَلَا تُمَازِحْهُ وَ لَا تُمَارِهِ».
عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ حَمَّادٍ، عَنِ الْحَلَبِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الْقَهْقَهَةُ مِنَ الشَّيْطَانِ».
حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْكِنْدِيِّ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْمِيثَمِيِّ، عَنْ عَنْبَسَةَ الْعَابِدِ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«كَثْرَةُ الضَّحِكِ تَذْهَبُ بِمَاءِ الْوَجْهِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : إِيَّاكُمْ وَ الْمِزَاحَ؛ فَإِنَّهُ يَجُرُّ السَّخِيمَةَ، وَ يُورِثُ الضَّغِينَةَ، وَ هُوَ السَّبُّ الْأَصْغَرُ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ خَالِدِ بْنِ طَهْمَانَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا قَهْقَهْتَ فَقُلْ حِينَ تَفْرُغُ: اللّهُمَّ لَا تَمْقُتْنِي».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحَجَّالِ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ وَ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ وَ ثَعْلَبَةَ ، رَفَعُوهُ إِلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ وَ أَبِي جَعْفَرٍ أَوْ أَحَدِهِمَا عليهماالسلام، قَالَ :«كَثْرَةُ الْمِزَاحِ تَذْهَبُ بِمَاءِ الْوَجْهِ، وَ كَثْرَةُ الضَّحِكِ تَمُجُّ الْاءِيمَانَ مَجّاً».
.
ص: 761
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حفص بن بخترى روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«بپرهيزيد از مزاح؛ زيرا كه آن ، آبرو را مى برد» .
از او ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از آنكه او را حديث كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«چون كسى را دوست دارى ، با او مزاح و ستيزه مكن» .
از او ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حمّاد ، از حلبى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«قهقهه از شيطان است» (1) .
حميد بن زياد ، از حسن بن محمد كندى ، از احمد بن حسن ميثمى ، از عنبسه عابد روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«بسيارى خنده ، آبرو را مى برد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از ابن قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود : بپرهيزيد از مزاح؛ زيرا كه آن ، كينه نهانى را[بيرون ]مى كشد و موجب كينه مى شود ، و آن ، دشنام كوچك تر است» .
محمد بن يحيى ، از عبداللّه بن محمد ، از على بن حكم ، از ابان بن عثمان ، از خالد بن طهمان از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون قهقهه كنى ، در هنگامى كه فارغ مى شود ، بگو : اَللّهُمَّ لا تَمْقُتْنى؛ يعنى خداوندا! مرا دشمن مدار» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حجّال ، از داود بن فرقد و على بن عقبه و ثعلبه روايت كرده كه آن را مرفوع ساختند به سوى امام جعفر صادق عليه السلام و امام محمد باقر عليه السلام ، يا يكى از اين دو امام ، كه فرمود :«بسيارى مزاح ، نورِ رو را مى برد ، و بسيارى خنده ، ايمان را مى شكافد (يا از دل بيرون مى افكند) ، شكافتن (يا بيرون افكندنى) به غايت» .
.
ص: 762
حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْمِيثَمِيِّ، عَنْ عَنْبَسَةَ الْعَابِدِ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«الْمِزَاحُ السِّبَابُ الْأَصْغَرُ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِيَّاكُمْ وَ الْمِزَاحَ؛ فَإِنَّهُ يَذْهَبُ بِمَاءِ الْوَجْهِ وَ مَهَابَةِ الرِّجَالِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْبَرْقِيِّ، عَنْ أَبِي الْعَبَّاسِ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«لَا تُمَارِ فَيَذْهَبَ بَهَاؤُكَ، وَ لَا تُمَازِحْ فَيُجْتَرَأَ عَلَيْكَ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِيِّ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَا تُمَازِحْ فَيُجْتَرَأَ عَلَيْكَ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِي خَلَفٍ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام : أَنَّهُ قَالَ فِي وَصِيَّةٍ لَهُ لِبَعْضِ وُلْدِهِ، أَوْ قَالَ :«قَالَ أَبِي لِبَعْضِ وُلْدِهِ: إِيَّاكَ وَ الْمِزَاحَ؛ فَإِنَّهُ يَذْهَبُ بِنُورِ إِيمَانِكَ، وَ يَسْتَخِفُّ بِمُرُوءَتِكَ».
عَنْهُ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مِهْزَمٍ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْأَوَّلِ عليه السلام ، قَالَ:«كَانَ يَحْيَى بْنُ زَكَرِيَّا عليهماالسلام يَبْكِي وَ لَا يَضْحَكُ، وَ كَانَ عِيسَى بْنُ مَرْيَمَ عليهماالسلاميَضْحَكُ وَ يَبْكِي، وَ كَانَ الَّذِي يَصْنَعُ عِيسى عليه السلام أَفْضَلَ مِنَ الَّذِي كَانَ يَصْنَعُ يَحْيى عليه السلام ».
24 _ بَابُ حَقِّ الْجِوَارِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ إِسْحَاقَ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ، عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ جَمِيعاً، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ عِكْرِمَةَ، قَ_الَ : دَخَلْتُ عَلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَقُلْتُ لَهُ: لِي جَارٌ يُؤْذِينِي؟ فَقَالَ :«ارْحَمْهُ» فَقُلْتُ: لَا رَحِمَهُ اللّهُ، فَصَرَفَ وَجْهَهُ عَنِّي، قَالَ : فَكَرِهْتُ أَنْ أَدَعَهُ، فَقُلْتُ: يَفْعَلُ بِي كَذَا وَ كَذَا، وَ يَفْعَلُ بِي وَ يُؤْذِينِي. فَقَالَ : «أَ رَأَيْتَ إِنْ كَاشَفْتَهُ انْتَصَفْتَ مِنْهُ؟» فَقُلْتُ: بَلى أُرْبِي عَلَيْهِ. فَقَالَ : «إِنَّ ذَا مِمَّنْ يَحْسُدُ النَّاسَ عَلى مَا آتَاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ، فَإِذَا رَأى نِعْمَةً عَلى أَحَدٍ فَكَانَ لَهُ أَهْلٌ، جَعَلَ بَلَاءَهُ عَلَيْهِمْ، وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ أَهْلٌ ، جَعَلَهُ عَلى خَادِمِهِ، فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ خَادِمٌ ، أَسْهَرَ لَيْلَهُ وَ أَغَاظَ نَهَارَهُ، إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله أَتَاهُ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ، فَقَالَ: إِنِّي اشْتَرَيْتُ دَاراً فِي بَنِي فُلَانٍ، وَ إِنَّ أَقْرَبَ جِيرَانِي مِنِّي جِوَاراً مَنْ لَا أَرْجُو خَيْرَهُ، وَ لَا آمَنُ شَرَّهُ». قَالَ : «فَأَمَرَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله عَلِيّاً عليه السلام وَ سَلْمَانَ وَ أَبَا ذَرٍّ _ وَ نَسِيتُ آخَرَ وَ أَظُنُّهُ الْمِقْدَادَ _ أَنْ يُنَادُوا فِي الْمَسْجِدِ بِأَعْلى أَصْوَاتِهِمْ بِأَنَّهُ لَا إِيمَانَ لِمَنْ لَمْ يَأْمَنْ جَارُهُ بَوَائِقَهُ، فَنَادَوْا بِهَا ثَلَاثاً» ثُمَّ أَوْمَأَ بِيَدِهِ إِلى كُلِّ أَرْبَعِينَ دَاراً مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ يَمِينِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ.
.
ص: 763
حميد بن زياد ، از حسن بن محمد ، از احمد بن حسن ميثمى ، از عنبسه عابد روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«مزاح ، دشنام كوچك تر است» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از ابن مسكان ، از محمد بن مروان ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«بپرهيزيد از مزاح ، كه آن نورِ رو و مهابت مردان را مى برد» (1) .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از برقى ، از ابو العبّاس ، از عمّار بن مروان روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«ستيزه مكن ، كه نيكويى و زيباييت مى رود ، و با كسى مزاح مكن ، كه بر تو جرأت به هم مى رسد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از صالح بن سندى ، از جعفر بن بشير ، از عمّار بن مروان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«با كسى مزاح مكن ، كه بر تو جرأت مى شود» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از سعد بن ابى خلف ، از امام موسى كاظم عليه السلام كه آن حضرت در وصيّتى كه كرد ، به بعضى از فرزندانش فرمود يا فرمود كه :«پدرم به بعضى از فرزندانش فرمود كه : بپرهيز از مزاح ، كه نور ايمانت را مى برد ، و مروّت و جوانمرديت را سبك مى گرداند» .
از او ، از ابن فضّال ، از حسن بن جهم ، از ابراهيم بن مهزم ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت است كه فرمود :«يحيى بن زكريّا مى گريست و خنده نمى كرد ، و عيسى بن مريم عليه السلام هم مى خنديد و هم گريه مى كرد ، و آنچه عيسى عليه السلام مى كرد ، از آنچه يحيى عليه السلام مى كرد ، بهتر بود» .
24 . باب حقّ جوار (2)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير و محمد بن يحيى ، از حسين بن اسحاق ، از على بن مهزيار ، از على بن فضّال ، از فضالة بن ايّوب ، هر دو ، از معاوية بن عمّار ، از عمرو بن عكرمه روايت كرده اند كه گفت : بر امام جعفر صادق عليه السلام داخل شدم و به آن حضرت عرض كردم كه : همسايه اى دارم كه مرا مى رنجاند . فرمود :«ببخش او را» گفتم : خدا او را نبخشد . پس حضرت روى خود را از من گردانيد ، و ناخوش داشتم كه او را وا گذارم . عرض كردم كه : با من چنين و چنين مى كند و بدرفتارى مى كند و مرا مى رنجاند . فرمود : «مرا خبر ده كه اگر با او جنگ و دشمنى را آشكار نمايى ، دادِ خود را از او مى ستانى؟» عرض كردم : بلكه بر او افزون آيم . فرمود : «به درستى كه اينك ، از جمله آنها است كه حسد مى برند بر مردمان ، بر آنچه خدا به ايشان داده از فضل خود . پس چون نعمتى را بر كسى ببيند ، و آن كس را كسانى باشد ، زحمت و حسد خود را بر ايشان قرار دهد ، و اگر او را اهلى نباشد ، آن را بر خادمش قرار دهد؛ پس اگر او را خادمى نباشد ، شبش را بيدار كند و روزش را به خشم آورد (يعنى در تمام شب بيدارخوابى كشد و در همه روز خشمناك باشد) . به درستى كه مردى از انصار به خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد كه : من خانه اى را خريده ام در محلّه بنى فلان . و به درستى كه نزديك ترين همسايگان من نسبت به من از روى همسايگى ، كسى است كه خوبيش را اميد ندارم و بديش را ايمن نيستم» . حضرت فرمود : «پس رسول خدا صلى الله عليه و آله ، على عليه السلام و سلمان و ابوذر را فرمان داد ، و ديگرى را نيز كه او را فراموش كرده ام و او را مقداد گمان دارم ، كه به بلندترين آوازهاى خويش در مسجد ندا در دهند به اين كه ، هيچ ايمان نيست از براى كسى كه همسايه اش را از بدى هايش ايمن نسازد . پس ايشان ، سه مرتبه به اين ، ندا در دادند . بعد از آن ، به دست خويش اشاره فرمود به سوى هر چهل خانه در پيش رو و از پشت سر و از طرف راست و از جانب چپش» .
.
ص: 764
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيى، عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَيْدٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ، عَنْ أَبِيهِ عليهماالسلام، قَالَ :«قَرَأْتُ فِي كِتَابِ عَلِيٍّ عليه السلام أَنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله كَتَبَ بَيْنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ وَ مَنْ لَحِقَ بِهِمْ مِنْ أَهْلِ يَثْرِبَ: أَنَّ الْجَارَ كَالنَّفْسِ غَيْرُ مُضَارٍّ وَ لَا آثِمٍ، وَ حُرْمَةُ الْجَارِ عَلَى الْجَارِ كَحُرْمَةِ أُمِّهِ» الْحَدِيثُ مُخْتَصَرٌ.
.
ص: 765
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن يحيى ، از طلحة بن زيد ، از امام جعفر صادق عليه السلام ، از پدرش عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«در كتاب على عليه السلام خواندم كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در ميان مهاجران و انصار و كسى كه به ايشان پيوسته بود از مردم مدينه ، چيزى نوشت كه همسايه ، چون خود اين كس است ، نه زيان به او بايد رسيد و نه گناهكار است ، و حرمت و حقّ همسايه بر همسايه ، چون حرمت مادر او است» (1) .
.
ص: 766
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي رَجَاءٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«حُسْنُ الْجِوَارِ يَزِيدُ فِي الرِّزْقِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ عَمِّهِ يَعْقُوبَ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنِ الْكَاهِلِيِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«إِنَّ يَعْقُوبَ عليه السلام لَمَّا ذَهَبَ مِنْهُ بِنْيَامِينُ، نَادى: يَا رَبِّ، أَ مَا تَرْحَمُنِي أَذْهَبْتَ عَيْنَيَّ، وَ أَذْهَبْتَ ابْنَيَّ؟ فَأَوْحَى اللّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالى: لَوْ أَمَتُّهُمَا لَأَحْيَيْتُهُمَا لَكَ حَتّى أَجْمَعَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُمَا، وَ لكِنْ تَذْكُرُ الشَّاةَ الَّتِي ذَبَحْتَهَا وَ شَوَيْتَهَا وَ أَكَلْتَ وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ إِلى جَانِبِكَ صَائِمٌ لَمْ تُنِلْهُ مِنْهَا شَيْئاً؟».
وَ فِي رِوَايَةٍ أُخْرى، قَالَ :«فَكَانَ بَعْدَ ذلِكَ يَعْقُوبُ عليه السلام يُنَادِي مُنَادِيهِ كُلَّ غَدَاةٍ مِنْ مَنْزِلِهِ عَلى فَرْسَخٍ: أَلَا مَنْ أَرَادَ الْغَدَاءَ فَلْيَأْتِ إِلى يَعْقُوبَ؛ وَ إِذَا أَمْسى ، نَادى: أَلَا مَنْ أَرَادَ الْعَشَاءَ فَلْيَأْتِ إِلى يَعْقُوبَ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«جَاءَتْ فَاطِمَةُ عليهاالسلامتَشْكُو إِلى رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله بَعْضَ أَمْرِهَا، فَأَعْطَاهَا رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله كُرَيْسَةً، وَ قَالَ: تَعَلَّمِي مَا فِيهَا، فَإِذَا فِيهَا: مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْاخِرِ، فَلَا يُؤْذِي جَارَهُ؛ وَ مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْاخِرِ، فَلْيُكْرِمْ ضَيْفَهُ؛ وَ مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْاخِرِ، فَلْيَقُلْ خَيْراً أَوْ لِيَسْكُتْ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ سَعْدَانَ، عَنْ أَبِي مَسْعُودٍ، قَالَ : قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«حُسْنُ الْجِوَارِ زِيَادَةٌ فِي الْأَعْمَارِ، وَ عِمَارَةُ الدِّيَارِ».
عَنْهُ، عَنِ النَّهِيكِيِّ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ، عَنِ الْحَكَمِ الْخَيَّاطِ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«حُسْنُ الْجِوَارِ يَعْمُرُ الدِّيَارَ، وَ يَزِيدُ فِي الْأَعْمَارِ».
.
ص: 767
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از اسماعيل بن مهران ، از ابراهيم بن ابى رجاء ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«خوش همسايگى كردن در روزى مى افزايد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن اسباط ، از عمويش يعقوب بن سالم ، از اسحاق بن عمّار ، از كاهلى كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«چون بنيامين از دست يعقوب رفت ، ندا در داد كه : اى پروردگار! آيا مرا رحم نمى كنى ، چشمهايم را نابود كردى و پسرانم را بردى . پس خداى _ تبارك و تعالى _ به سوى او وحى فرمود كه : اگر ايشان را ميرانيده بودم ، هر آينه هر دو را از برايت زنده مى گردانيدم ، تا آنكه ميان تو و ايشان جمع كنم ، وليكن ياد دارى آن گوسفندى را كه سر بريدى و آن را بريان كردى و خوردى ، و فلان كس كه در كنار تو است ، روزه دار بود و چيزى از آن را به او ندادى» .
و در روايت ديگر فرمود كه :«پس يعقوب عليه السلام بعد از آن ، چنان بود كه مناديش در هر بامداد از منزلش بر سر فرسخ ندا در مى داد كه : بدانيد و آگاه باشيد! كه هر كه چاشت مى خواهد ، بايد كه به نزد يعقوب عليه السلام آيد . و چون شام مى كرد ، ندا در مى داد كه : بدانيد و آگاه باشيد! كه هر كه شام مى خواهد ، بايد كه به نزد يعقوب عليه السلام آيد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از اسحاق بن عبد العزيز ، از زراره ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«حضرت فاطمه عليهماالسلام آمد و بعضى از امر خود را به رسول خدا صلى الله عليه و آله شكايت مى كرد؛ پس رسول خدا صلى الله عليه و آله پنج شاخه درخت خرمايى به او عطا نمود و فرمود : آنچه را كه در اين است ، بياموز و ياد گير؛ پس ديد كه در آن نوشته كه : هر كه ايمان به خدا و روز قيامت دارد ، همسايه اش را نرنجاند ، و هر كه ايمان به خدا و روز قيامت دارد ، بايد كه مهمانش را بنوازد ، و هر كه ايمان به خدا و روز قيامت دارد ، بايد كه خوب بگويد يا خاموش باشد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از سعدان ، از ابو مسعود كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به من فرمود كه :«خوش همسايگى كردن ، باعث زيادتى در عمرها و آبادانى خانه ها است» .
از او ، از نهيكى ، از ابراهيم بن عبد الحميد ، از حكم خيّاط روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«خوش همسايگى كردن ، خانه ها را آباد مى كند و در عمرها مى افزايد» .
.
ص: 768
عَنْهُ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ صَالِحِ بْنِ حَمْزَةَ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ، عَنْ عَبْدٍ صَالِحٍ عليه السلام ، قَالَ: قَالَ :«لَيْسَ حُسْنُ الْجِوَارِ كَفَّ الْأَذى، وَ لكِنَّ حُسْنَ الْجِوَارِ صَبْرُكَ عَلَى الْأَذى».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْكُوفِيِّ، عَنْ عُبَيْسِ بْنِ هِشَامٍ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : حُسْنُ الْجِوَارِ يَعْمُرُ الدِّيَارَ، وَ يُنْسِئُ فِي الْأَعْمَارِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَفْصٍ، عَنْ أَبِي الرَّبِيعِ الشَّامِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: قَالَ وَ الْبَيْتُ غَاصٌّ بِأَهْلِهِ :«اعْلَمُوا أَنَّهُ لَيْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ يُحْسِنْ مُجَاوَرَةَ مَنْ جَاوَرَهُ».
عَنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«الْمُؤْمِنُ مَنْ آمَنَ جَارَهُ بَوَائِقَهُ» قُلْتُ: وَ مَا بَوَائِقُهُ؟ قَالَ : «ظُلْمُهُ وَ غَشْمُهُ».
أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ، عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِيرٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَشَكَا إِلَيْهِ أَذًى مِنْ جَارِهِ، فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : اصْبِرْ، ثُمَّ أَتَاهُ ثَانِيَةً، فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : اصْبِرْ، ثُمَّ عَادَ إِلَيْهِ، فَشَكَاهُ ثَالِثَةً، فَقَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله لِلرَّجُلِ الَّذِي شَكَا: إِذَا كَانَ عِنْدَ رَوَاحِ النَّاسِ إِلَى الْجُمُعَةِ، فَأَخْرِجْ مَتَاعَكَ إِلَى الطَّرِيقِ حَتّى يَرَاهُ مَنْ يَرُوحُ إِلَى الْجُمُعَةِ، فَإِذَا سَأَلُوكَ فَأَخْبِرْهُمْ» قَالَ : «فَفَعَلَ، فَأَتَاهُ جَارُهُ الْمُؤْذِي لَهُ، فَقَالَ لَهُ: رُدَّ مَتَاعَكَ، فَلَكَ اللّهُ عَلَيَّ أَنْ لَا أَعُودَ».
.
ص: 769
از او ، از بعضى از اصحابش ، از صالح بن حمزه ، از حسن بن عبداللّه ، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت است كه گفت : آن حضرت فرمود كه :«خوش همسايگى كردن ، باز داشتن اذيّت نيست ، وليكن خوش همسايگى كردن ، صبر تو است بر اذيّت» .
ابو على اشعرى ، از حسن بن على كوفى ، از عبيس بن هشام ، از معاوية بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : خوش همسايگى كردن ، خانه ها را آباد مى كند و در عمرها تأخير مى دهد» (و زمان به هم مى رساند) .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از اسماعيل بن مهران ، از محمد بن حفص ، از ابو الرّبيع شامى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه گفت : آن حضرت فرمود ، و خانه يا حجره از اهلش پر بود ، كه :«بدانيد كه از ما نيست كسى كه همسايگى را نيكو نكند با كسى كه با او همسايگى مى كند» .
از او ، از محمد بن على ، از محمد بن فضيل ، از ابوحمزه روايت است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«مؤمن ، كسى است كه همسايه خود را از بائق هايش ايمن گردانيده باشد» . عرض كردم كه : بائق هاى او چيست؟ فرمود : «ظلم و بيداد و شكستش» .
ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، از محمد بن اسماعيل ، از حنان بن سدير ، از پدرش ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مردى [نزد ]پيغمبر صلى الله عليه و آله آمد و در نزد آن حضرت از همسايه اش شكايت و گله كرد . رسول خدا صلى الله عليه و آله به او فرمود كه : صبر كن . بعد از آن ، دوباره به خدمت آن حضرت آمد و پيغمبر صلى الله عليه و آله به او فرمود كه : صبر كن . بعد از آن ، سه باره به سوى آن حضرت برگشت واز آن همسايه شكايت كرد . پيغمبر صلى الله عليه و آله به آن مرد كه شكايت كرده بود ، فرمود كه : چون هنگام رفتن مردم به سوى نماز جمعه شود ، رَخْت و مايحتاج خانه ات را بيرون آور ، به سوى راه و در راه بگذار ، تا آنكه هر كس به سوى نماز جمعه مى رود ، آن را ببيند ، و چون از تو بپرسند ، ايشان را خبر ده» . حضرت باقر عليه السلام فرمود كه : «آن مرد چنين كرد؛ پس همسايه اش كه او را اذيّت مى كرد ، به نزد او آمد و به او گفت كه : متاع خود را برگردان؛ پس از براى تو است خدا بر من ، و نذر كردم كه برنگردم به سوى آنچه مى كردم» .
.
ص: 770
عَنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْبَجَلِيِّ، عَنْ عُبَيْدِ اللّهِ الْوَصَّافِيِّ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَا آمَنَ بِي مَنْ بَاتَ شَبْعَانَ وَ جَارُهُ جَائِعٌ» قَالَ : «وَ مَا مِنْ أَهْلِ قَرْيَةٍ يَبِيتُ فِيهِمْ جَائِعٌ يَنْظُرُ اللّهُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ، عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِيفٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«مِنَ الْقَوَاصِمِ الْفَوَاقِرِ الَّتِي تَقْصِمُ الظَّهْرَ جَارُ السَّوْءِ، إِنْ رَأى حَسَنَةً أَخْفَاهَا، وَ إِنْ رَأى سَيِّئَةً أَفْشَاهَا».
عَنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَعُوذُ بِاللّهِ مِنْ جَارِ السَّوْءِ فِي دَارِ إِقَامَةٍ، تَرَاكَ عَيْنَاهُ وَ يَرْعَاكَ قَلْبُهُ، إِنْ رَآكَ بِخَيْرٍ سَاءَهُ، وَ إِنْ رَآكَ بِشَرٍّ سَرَّهُ».
25 _ بَابُ حَدِّ الْجِوَارِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ عَمْرِو بْنِ عِكْرِمَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : كُلُّ أَرْبَعِينَ دَاراً جِيرَانٌ: مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ، وَ مِنْ خَلْفِهِ، وَ عَنْ يَمِينِهِ، وَ عَنْ شِمَالِهِ».
وَ عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«حَدُّ الْجِوَارِ أَرْبَعُونَ دَاراً مِنْ كُلِّ جَانِبٍ: مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ، وَ مِنْ خَلْفِهِ، وَ عَنْ يَمِينِهِ، وَ عَنْ شِمَالِهِ».
.
ص: 771
از او ، از محمد بن عبد الجبّار ، از محمد بن اسماعيل ، از عبداللّه بن عثمان ، از ابو الحسن بجلى ، از عبيداللّه وصّافى ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : ايمان به من نياورده كسى كه شب به روز آورد ، در حالى كه سير باشد ، و همسايه اش گرسنه باشد» . و فرمود كه : «مردم هيچ دهى نيستند كه گرسنه اى در ميان ايشان شب به روز آورد ، و خدا در روز قيامت به سوى ايشان نظر كند» (1) .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از ابو جميله ، از سعد بن طريف ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«از جمله شكننده هاى سخت كه پشت را مى شكند ، چنان كه از هم جدا شود ، همسايه بد است . اگر چيز خوبى را ببيند ، آن را پنهان كند ، و اگر بدى را ببيند ، آن را فاش و اظهار نمايد» .
از او ، از محمد بن على ، از محمد بن فضيل ، از اسحاق بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : پناه مى برم به خدا از همسايه بد ، در خانه اى كه هميشه بايد ماند . چشم هايش تو را رعايت مى كند ، و دلش تو را رعايت مى كند . اگر تو را در خير و خوبى بيند ، او را بد آيد ، و اگر تو را در بدى بيند ، او را شاد كند» .
25 . باب حدّ و اندازه همسايگىعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از معاوية بن عمّار ، از عمرو بن عكرمه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر چهل خانه همسايگانند ، از طرف پيش رو و از پشت سر و از جانب راست و چپش» .
از او ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از جميل بن درّاج ، از امام محمد باقر عليه السلام مروى است كه فرمود :«حدّ همسايگى چهل خانه است از هر جانبى ، از پيش رو و از پشت سر و از جانب راست و چپش» .
.
ص: 772
26 _ بَابُ حُسْنِ الصِّحَابَةِ وَ حَقِّ الصَّاحِبِ فِي السَّفَرِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ، قَالَ: أَوْصَانِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَقَالَ :«أُوصِيكَ بِتَقْوَى اللّهِ، وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ، وَ صِدْقِ الْحَدِيثِ، وَ حُسْنِ الصِّحَابَةِ لِمَنْ صَحِبْتَ، وَ لَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادٍ، عَنْ حَرِيزٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ خَالَطْتَ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَكُونَ يَدَكَ الْعُلْيَا عَلَيْهِ، فَافْعَلْ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَا اصْطَحَبَ اثْنَانِ إِلَا كَانَ أَعْظَمُهُمَا أَجْراً وَ أَحَبُّهُمَا إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَرْفَقَهُمَا بِصَاحِبِهِ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ، عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ، عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : حَقُّ الْمُسَافِرِ أَنْ يُقِيمَ عَلَيْهِ أَصْحَابُهُ إِذَا مَرِضَ ثَلَاثاً».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، عَنْ آبَائِهِ عليهم السلام :«أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام صَاحَبَ رَجُلاً ذِمِّيّاً، فَقَالَ لَهُ الذِّمِّيُّ: أَيْنَ تُرِيدُ يَا عَبْدَ اللّهِ، قَالَ: أُرِيدُ الْكُوفَةَ، فَلَمَّا عَدَلَ الطَّرِيقُ بِالذِّمِّيِّ، عَدَلَ مَعَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام ، فَقَالَ لَهُ الذِّمِّيُّ: أَ لَسْتَ زَعَمْتَ أَنَّكَ تُرِيدُ الْكُوفَةَ؟ فَقَالَ لَهُ: بَلى، فَقَالَ لَهُ الذِّمِّيُّ: فَقَدْ تَرَكْتَ الطَّرِيقَ؟ فَقَالَ لَهُ: قَدْ عَلِمْتُ، قَالَ : فَلِمَ عَدَلْتَ مَعِي وَ قَدْ عَلِمْتَ ذلِكَ؟ فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : هذَا مِنْ تَمَامِ حُسْنِ الصُّحْبَةِ أَنْ يُشَيِّعَ الرَّجُلُ صَاحِبَهُ هُنَيْئَةً إِذَا فَارَقَهُ، وَ كَذلِكَ أَمَرَنَا نَبِيُّنَا صلى الله عليه و آله فَقَالَ لَهُ الذِّمِّيُّ: هكَذَا؟ قَالَ: نَعَمْ، قَالَ الذِّمِّيُّ: لَا جَرَمَ أَنَّمَا تَبِعَهُ مَنْ تَبِعَهُ لِأَفْعَالِهِ الْكَرِيمَةِ، فَأَنَا أُشْهِدُكَ أَنِّي عَلى دِينِكَ، وَ رَجَعَ الذِّمِّيُّ مَعَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام ، فَلَمَّا عَرَفَهُ أَسْلَمَ».
.
ص: 773
26 . باب در بيان خوش صحبتى و حقّ رفيق در سفرمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از عمّار بن مروان روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام مرا وصيّت كرد و فرمود كه :«تو را وصيّت مى كنم به تقوى و پرهيز از خدا ، و اداى امانت ، و راستى سخن و خبر ، و خوشى مصاحبت با هر كه يار و رفيق شدى ، وَلا قُوَّةَ اِلّا بِاللّهِ» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد ، از حريز ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«با هر كه آميزش كنى ، اگر بتوانى كه دست بلندتر تو بر او باشد ، چنان كن» (يعنى دهنده باش نه گيرنده) .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هيچ دو كس باهم صحبت نداشته اند ، مگر آنكه بزرگ ترين ايشان از روى اجر و دوست ترين ايشان در نزد خداى عز و جل ، مداراتر ايشان به صاحبش بوده» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از يعقوب بن يزيد ، از چند نفر از اصحاب ما ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : حقّ مسافر اين است كه چون بيمار شود ، رفقايش سه روز بر سر او بمانند» .
على بن ابراهيم ، از هارون بن مسلم ، از مسعدة بن صدقه ، از امام جعفر صادق عليه السلام ، از پدرانش عليهم السلام روايت كرده است كه :«اميرالمؤمنين عليه السلام با مردى از اهل ذمّه در راه رفيق شدند؛ پس آن ذمّى به حضرت عرض كرد كه : كجا را اراده دارى؟ اى بنده خدا! فرمود : كوفه را اراده دارم . و چون راه ، ذمّى را ميل داد ، اميرالمؤمنين عليه السلام با او ميل كرد (يعنى چون بر سر دو راه رسيدند كه يك راه به كوفه مى رفت و راه ديگر به جاى ديگر ، و ذمّى در غير راه كوفه رفت ، اميرالمؤمنين عليه السلام نيز در آن راه با او همراهى فرمود) . ذمّى به آن حضرت عرض نمود كه : آيا چنان نپنداشتى و نگفتى كه اراده كوفه دارى؟ حضرت به او فرمود : بلى . ذمّى به آن حضرت عرض كرد كه : راه كوفه را وا گذاشتى . حضرت به او فرمود كه : دانستم . ذمّى به آن حضرت عرض كرد : پس چرا با من ميل كردى و در آن راه نرفتى و به همراه من آمدى ، و حال آنكه اين را دانسته اى . اميرالمؤمنين عليه السلام به او فرمود كه : اين از تمام و كمال صحبت و رفاقت است كه مرد ، رفيق خود را اندكى مشايعت كند ، و قدرى راه به همراه او برود ، چون خواهد كه از او جدا شود ، و پيغمبر ما صلى الله عليه و آله ، ما را همچنين امر فرموده . ذمّى به آن حضرت عرض كرد : همچنين؟ حضرت فرمود : آرى . ذمّى گفت : لا جَرم و حقّا ، كه كسانى كه او را پيروى كرده اند ، پيروى نكرده اند او را ، مگر به جهت كردارهاى نيكويش . پس من تو را گواه مى گيرم كه من بر دين و كيش توام . و ذمّى با اميرالمؤمنين عليه السلام برگشت ، و چون آن حضرت را شناخت ، مسلمان شد» .
.
ص: 774
27 _ بَابُ التَّكَاتُبِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«التَّوَاصُلُ بَيْنَ الْاءِخْوَانِ فِي الْحَضَرِ التَّزَاوُرُ، وَ فِي السَّفَرِ التَّكَاتُبُ».
ابْنُ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«رَدُّ جَوَابِ الْكِتَابِ وَاجِبٌ كَوُجُوبِ رَدِّ السَّلَامِ، وَ الْبَادِي بِالسَّلَامِ أَوْلى بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ».
28 _ بَابُ النَّوَادِرِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَقْسِمُ لَحَظَاتِهِ بَيْنَ أَصْحَابِهِ، فَيَنْظُرُ إِلى ذَا وَ يَنْظُرُ إِلى ذَا بِالسَّوِيَّةِ» قَالَ : «وَ لَمْ يَبْسُطْ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله رِجْلَيْهِ بَيْنَ أَصْحَابِهِ قَطُّ، وَ إِنْ كَانَ لَيُصَافِحُهُ الرَّجُلُ فَمَا يَتْرُكُ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَدَهُ مِنْ يَدِهِ حَتّى يَكُونَ هُوَ التَّارِكَ، فَلَمَّا فَطَنُوا لِذلِكَ، كَانَ الرَّجُلُ إِذَا صَافَحَهُ قَالَ بِيَدِهِ، فَنَزَعَهَا مِنْ يَدِهِ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَادٍ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا كَانَ الرَّجُلُ حَاضِراً فَكَنِّهِ، وَ إِذَا كَانَ غَائِباً فَسَمِّهِ».
.
ص: 775
27 . باب نامه به همديگر نوشتنچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد و سهل بن زياد ، هر دو ، از ابن محبوب ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«باهم پيوستن ميان برادران ، در حَضَر ، يكديگر را زيارت كردن است ، و در سفر ، نامه به همديگر نوشتن» .
ابن محبوب ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«ردّ جواب نامه واجب است ، چون وجوب ردّ سلام ، و آنكه به سلام آغاز مى كند ، به خدا و به رسولش اولى و سزاوارتر است» .
28 . باب نوادرمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از وشّاء ، از جميل بن درّاج ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله لحظه هاى (1) خود را در ميان اصحابش قسمت مى فرمود . پس به سوى اين مى نگريست و به سوى آن مى نگريست ، بالسّويّه و برابر ، كه هيچ تفاوت نمى گذاشت» . و فرمود كه : «رسول خدا صلى الله عليه و آله در ميان اصحابش هرگز پاى هايش را نگسترانيد و دراز نكرد . و به درستى كه هر كه با آن حضرت مصافحه مى كرد ، رسول خدا صلى الله عليه و آله دست خود را از دستش نمى كشيد ، تا آنكه آن كس دست خود را از دست آن حضرت بكشد و او را وا گذارَد ، و چون اين را دانستند ، هر كسى كه با آن حضرت مصافحه مى نمود ، چنان بود كه به دستش اشاره مى كرد و آن را از دستش بيرون مى كشيد» .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از معمّر بن خلّاد ، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون كسى حاضر باشد ، او را به كنيه ياد كن ، و چون پنهان باشد ، او را نام ببر» (2) .
.
ص: 776
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِذَا أَحَبَّ أَحَدُكُمْ أَخَاهُ الْمُسْلِمَ، فَلْيَسْأَلْهُ عَنِ اسْمِهِ وَ اسْمِ أَبِيهِ وَ اسْمِ قَبِيلَتِهِ وَ عَشِيرَتِهِ؛ فَإِنَّ مِنْ حَقِّهِ الْوَاجِبِ وَ صِدْقِ الْاءِخَاءِ أَنْ يَسْأَلَهُ عَنْ ذلِكَ، وَ إِلَا فَإِنَّهَا مَعْرِفَةُ حُمْقٍ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ، عَنْ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ قُدَامَةَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَوْماً لِجُلَسَائِهِ: تَدْرُونَ مَا الْعَجْزُ؟ قَالُوا: اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ، فَقَالَ : الْعَجْزُ ثَلَاثَةٌ: أَنْ يَبْدُرَ أَحَدُكُمْ بِطَعَامٍ يَصْنَعُهُ لِصَاحِبِهِ، فَيُخْلِفَهُ وَ لَا يَأْتِيَهُ؛ وَ الثَّانِيَةُ أَنْ يَصْحَبَ الرَّجُلُ مِنْكُمُ الرَّجُلَ ، أَوْ يُجَالِسَهُ يُحِبُّ أَنْ يَعْلَمَ مَنْ هُوَ؟ وَ مِنْ أَيْنَ هُوَ؟ فَيُفَارِقَهُ قَبْلَ أَنْ يَعْلَمَ ذلِكَ؛ وَ الثَّالِثَةُ أَمْرُ النِّسَاءِ يَدْنُو أَحَدُكُمْ مِنْ أَهْلِهِ، فَيَقْضِي حَاجَتَهُ وَ هِيَ لَمْ تَقْضِ حَاجَتَهَا، فَقَالَ عَبْدُ اللّهِ بْنُ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ: فَكَيْفَ ذلِكَ يَا رَسُولَ اللّهِ؟ قَالَ: يَتَحَوَّشُ، وَ يَمْكُثُ حَتّى يَأْتِيَ ذلِكَ مِنْهُمَا جَمِيعاً». قَالَ: وَ فِي حَدِيثٍ آخَرَ: «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ مِنْ أَعْجَزِ الْعَجْزِ رَجُلاً لَقِيَ رَجُلاً، فَأَعْجَبَهُ نَحْوُهُ، فَلَمْ يَسْأَلْهُ عَنِ اسْمِهِ وَ نَسَبِهِ وَ مَوْضِعِهِ».
وَ عَنْهُ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ سَمَاعَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسى عليه السلام يَقُولُ :«لَا تُذْهِبِ الْحِشْمَةَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ أَخِيكَ، أَبْقِ مِنْهَا؛ فَإِنَّ ذَهَابَهَا ذَهَابُ الْحَيَاءِ».
.
ص: 777
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : چون يكى از شما برادر مسلمانش را دوست دارد ، بايد كه او را سؤال كند از نامش و نام پدرش و نام قبيله و عشيره و خويشانش؛زيرا كه از جمله حقّ واجب و راستى برادريش آن است كه او را از اين سؤال كند ، و اگر نه آن شناسايى ، شناسايى احمقانه است» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از يعقوب بن يزيد ، از على بن جعفر ، از عبد الملك بن قدامه ، از پدرش ، از حضرت على بن الحسين عليهماالسلامكه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله روزى به همنشينان خود فرمود : مى دانيد كه عجز و ناتوانى چيست؟ عرض كردند كه : خدا و رسولش داناترند . فرمود كه : عجز سه چيز است : اوّل آنكه يكى از شما مبادرت كند به طعامى كه آن را از براى صاحبش بسازد ، پس با او خُلف كند و در نزدش نيايد ، و دويم آنكه مردى از شما با مردى رفاقت كند يا با او همنشينى نمايد ، واجب است كه بداند كه آن كيست و از كجا است . پس از او جدا مى شود ، پيش از آنكه اين را بداند ، و سيم امر زنان است . يكى از شما به اهلش نزديك مى شود و حاجت خود را برمى آورد ، و آن زن حاجت خود را هنوز برنياورده[است] . پس عبداللّه ، پسر عمرو بن عاص ، عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! اين امر چگونه است؟ فرمود كه : سخت مى آميزد و درنگ مى كند تا آنكه آن ، از ايشان ، هر دو بيايد» (يعنى آب منى) . و گفته است كه : در حديث ديگر است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : «از عاجزترين عاجزها مردى است كه مردى را ملاقات كند ، و طورش [= روش و اخلاقش] او را خوش آيد ، و او را از نام و نسب و جايش سؤال نكند» .
از او ، از عثمان بن عيسى ، از سماعه روايت است كه گفت : شنيدم از امام موسى كاظم عليه السلام كه مى فرمود :«بايد كه حشمت و در هم گرفتگى در ميان تو و برادرت نرود و برطرف نشود ، و قدرى از آن را باقى بگذار؛ زيرا كه رفتن آن ، رفتن حيا است» .
.
ص: 778
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِسْمَاعِيلَ، عَنْ عُبَيْدِ اللّهِ ، عَنْ وَاصِلٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«لَا تَثِقْ بِأَخِيكَ كُلَّ الثِّقَةِ؛ فَإِنَّ صِرْعَةَ الِاسْتِرْسَالِ لَنْ تُسْتَقَالَ».
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ خُنَيْسٍ وَ عُثْمَانَ بْنِ سُلَيْمَانَ النَّخَّاسِ، عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ وَ يُونُسَ بْنِ ظَبْيَانَ، قَالَا: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«اخْتَبِرُوا إِخْوَانَكُمْ بِخَصْلَتَيْنِ، فَإِنْ كَانَتَا فِيهِمْ، وَ إِلَا فَاعْزُبْ، ثُمَّ اعْزُبْ، ثُمَّ اعْزُبْ: مُحَافَظَةٍ عَلَى الصَّلَوَاتِ فِي مَوَاقِيتِهَا، وَ الْبِرِّ بِالْاءِخْوَانِ فِي الْعُسْرِ وَ الْيُسْرِ».
29 _ بَابٌمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«لَا تَدَعْ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ وَ إِنْ كَانَ بَعْدَهُ شِعْرٌ».
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ يُوسُفَ، عَنْ عَبْدِ السَّلَامِ، عَنْ سَيْفٍ ، عَنْ هَارُونَ مَوْلى آلِ جَعْدَةَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«اكْتُبْ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ مِنْ أَجْوَدِ كِتَابِكَ، وَ لَا تَمُدَّ الْبَاءَ حَتّى تَرْفَعَ السِّينَ».
عَنْهُ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ الْحَسَنِ بْنِ السَّرِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه عليه السلام ، قَالَ: قَالَ :«لَا تَكْتُبْ: بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ لِفُلَانٍ، وَ لَا بَأْسَ أَنْ تَكْتُبَ عَلى ظَهْرِ الْكِتَابِ: لِفُلَانٍ».
.
ص: 779
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن اسماعيل ، از عبيد اللّه بن واصل ، از عبداللّه بن سنان روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«به برادرت وثوق و اعتماد مكن ، همه وثوق و اعتماد؛زيرا كه افتادن انس و گستاخى و فرو گذاشتن ، استقاله نمى شود و باز پس نمى توان كرد» (1) .
محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از عمر بن عبد العزيز ، از معلّى بن خنيس و عثمان بن سليمان نخّاس ، از مفضّل بن عمر ويونس بن ظبيان روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«برادران خود را به دو خصلت بيازماييد . پس اگر آن دو خصلت در ايشان باشد ، فبها ، والّا ، پس دورى كن ، بعد از آن ، دورى كن ، بعد از آن ، دورى كن . يكى محافظتش بر نمازها در اوقات آنها ، و ديگر نيكى با برادران در آسانى و دشوارى» .
29 _ بابمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از عمر بن عبد العزيز ، از جميل بن درّاج روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :« «بِسْمِ اللّه ِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» را ترك مكن ، و هر چند كه بعد از آن شعرى باشد» .
چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از محمد بن على ، از حسن بن على ، از يوسف بن عبد السّلام ، از سيف بن هارون مولاى آل جعده كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :« «بِسْمِ اللّه ِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» را بنويس از نيكوترين كتابت خويش؛ (2) و باء را مكش ، تا آنكه سين را بلند كنى» .
از او ، از على بن حكم ، از حسن بن سرّى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«منويس كه : «بِسْمِ اللّه ِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» . از براى فلانى (يعنى اين نامه اى است از براى فلانى) ، و باكى نيست كه بر پشت نامه بنويسى كه از براى فلانى» .
.
ص: 780
عَنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ شُعَيْبٍ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ السَّرِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَا تَكْتُبْ دَاخِلَ الْكِتَابِ: لِأَبِي فُلَانٍ، وَ اكْتُبْ: إِلى أَبِي فُلَانٍ، وَ اكْتُبْ عَلَى الْعُنْوَانِ: لِأَبِي فُلَانٍ».
عَنْهُ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ سَمَاعَةَ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنِ الرَّجُلِ يَبْدَأُ بِالرَّجُلِ فِي الْكِتَابِ؟ قَالَ :«لَا بَأْسَ بِهِ، ذلِكَ مِنَ الْفَضْلِ، يَبْدَأُ الرَّجُلُ بِأَخِيهِ يُكْرِمُهُ».
عَنْهُ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ أَبَانِ بْنِ الْأَحْمَرِ، عَنْ حَدِيدِ بْنِ حَكِيمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَا بَأْسَ بِأَنْ يَبْدَأَ الرَّجُلُ بِاسْمِ صَاحِبِهِ فِي الصَّحِيفَةِ قَبْلَ اسْمِهِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مُرَازِمِ بْنِ حَكِيمٍ، قَالَ: أَمَرَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام بِكِتَابٍ فِي حَاجَةٍ، فَكُتِبَ، ثُمَّ عُرِضَ عَلَيْهِ وَ لَمْ يَكُنْ فِيهِ اسْتِثْنَاءٌ، فَقَالَ :«كَيْفَ رَجَوْتُمْ أَنْ يَتِمَّ هذَا وَ لَيْسَ فِيهِ اسْتِثْنَاءٌ؟ انْظُرُوا كُلَّ مَوْضِعٍ لَا يَكُونُ فِيهِ اسْتِثْنَاءٌ، فَاسْتَثْنُوا فِيهِ».
عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا عليه السلام : أَنَّهُ كَانَ يُتَرِّبُ الْكِتَابَ، وَ قَالَ :«لَا بَأْسَ بِهِ».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عَطِيَّةَ،أَنَّهُ رَأى كُتُباً لِأَبِي الْحَسَنِ عليه السلام مُتَرَّبَةً.
30 _ بَابُ النَّهْيِ عَنْ إِحْرَاقِ الْقَرَاطِيسِ الْمَكْتُوبَةِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ عُتْبَةَ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْقَرَاطِيسِ تَجْتَمِعُ: هَلْ تُحْرَقُ بِالنَّارِ وَ فِيهَا شَيْءٌ مِنْ ذِكْرِ اللّهِ؟ قَالَ :«لَا، تُغْسَلُ بِالْمَاءِ أَوَّلًا قَبْلُ».
.
ص: 781
از او ، از محمد بن على ، از نضر بن شعيب ، از ابان بن عثمان ، از حسن بن سرّى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«در اندران و داخل نامه بنويس كه : از براى ابو فلان ، و بنويس كه : به سوى ابو فلان ، و بر عنوان بنويس كه : از براى ابو فلان» (1) .
از او ، از عثمان بن عيسى ، از سماعه روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از مردى كه در نامه به مردى آغاز مى كند . فرمود :«به اين باكى نيست . اين از جمله فضل است كه مردى به برادرش آغاز مى كند ، او را گرامى مى دارد و مى نوازد» .
از او ، از على بن حكم ، از ابان احمر ، از حديد بن حكيم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«باكى نيست به اينكه مرد در نامه ، پيش از نام خودش به نام صاحبش آغاز كند» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از مرازم بن حكيم روايت كرده است كه : امام جعفر صادق عليه السلام امر فرمود كه در باب حاجتى نامه اى بنويسند ، و آن نامه نوشته شد . پس بر آن حضرت عرض شد و در آن استثنا نبود؛ يعنى انشاء اللّه در آن نوشته نشده بود . فرمود :«چگونه اميد داريد كه اين امر تمام شود ، و حال آنكه استثنايى در آن نيست . نظر كنيد در هر جا كه استثنا در آن نيست ، در آن استثنا كنيد» (و انشاء اللّه را بنويسيد) .
از او ، از احمد بن محمد بن ابى نصر از ابو الحسن ، حضرت امام رضا عليه السلام روايت است كه : او نامه را خاك آلوده مى كند . (2) فرمود :«باكى به آن نيست» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از على بن عطيّه روايت كرده است كه :او نامه اى چند را از امام موسى كاظم عليه السلام ديد كه خاك آلوده بودند .
30 _ باب (3)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از عبد الملك بن عتبه ، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت كرده است كه گفت : آن حضرت را سؤال كردم از كاغذهاى نوشته كه جمع مى شود . آيا جايز است كه به آتش سوزانيده شود ، و در آنها چيزى از ذكر خدا باشد؟ فرمود :«نه ، در اوّل امر ، پيش از سوزانيدن ، به آب شسته مى شود» .
.
ص: 782
عَنْهُ، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«لَا تُحْرِقُوا الْقَرَاطِيسَ، وَلكِنِ امْحُوهَا وَ حَرِّقُوهَا».
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ زُرَارَةَ، قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنِ الِاسْمِ مِنْ أَسْمَاءِ اللّهِ يَمْحُوهُ الرَّجُلُ بِالتُّفْلِ. قَالَ :«امْحُوهُ بِأَطْهَرِ مَا تَجِدُونَ».
عَلِيٌّ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : امْحُوا كِتَابَ اللّهِ وَ ذِكْرَهُ بِأَطْهَرِ مَا تَجِدُونَ؛ وَ نَهى أَنْ يُحْرَقَ كِتَابُ اللّهِ، وَ نَهى أَنْ يُمْحى بِالْأَقْلَامِ».
عَلِيٌّ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسى عليه السلام فِي الظُّهُورِ الَّتِي فِيهَا ذِكْرُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، قَالَ :«اغْسِلْهَا».
تَمَّ كِتَابُ الْعِشْرَةِ، وَ لِلّهِ الْحَمْدُ وَ الْمِنَّةُ، وَ صَلَّى اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ. [هذَا آخِرُ كِتَابِ الْعِشْرَةِ ، وَبِهِ تَمَّ كِتَابُ الْأُصُولِ مِنَ الْكَافِي]
.
ص: 783
از او ، از وشّاء ، از عبداللّه بن سنان روايت است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«كاغذهاى نوشته را مسوزانيد ، ليكن آنها را پاك كنيد و بسوزانيد» .
على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حمّاد بن عثمان ، از زراره روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام سؤال شد از نامى از نام هاى خدا ، كه كسى آن را به آب دهان محو مى كند . فرمود كه :«آن را محو كنيد به پاك ترين آنچه مى يابد» .
على ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : كتاب خداى _ جلّ ذكره _ يا كتاب خدا و ذكر او را محو كنيد ، به پاك ترين آنچه مى يابيد ، و نهى فرمود از آنكه [كتاب ]خدا سوزانيده شود ، و نهى فرمود از آنكه محو شود به اقدام» (1) .
على ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از محمد بن اسحاق بن عمّار ، از ابو الحسن حضرت امام موسى كاظم عليه السلام روايت كرده است در باب پوست ها ، كه ذكر خداى عز و جل در آنها است . فرمود كه :«آنها را بشوى» .
تمام شد كتاب عشرت ، و به تمام شدن آن ، جزء اوّل [يعنى بخش اصول] از اجزاى كتاب كافى تمام شد . وللّه الحمد والمنّة والصّلوة والسّلام على سيّدنا محمد وآله وصحبه الأكرمين وسلّم تسليما والحمد للّه ربّ العالمين ولعنة اللّه على أعدآئهم الى يوم الدّين.استدعا [دارم ]از برادران ايمانى كه از اين مائده نعمت روحانى بهره مند [مى]شوند ، در حال حيات يا بعد از وفات ، اين سالك باديه سرگردانى ، آنكه او را از دعاى خير و طلب مغفرت از حضرت ربّ العزّة ياد و شاد فرمايند . و كان الفراغ من ترجمة هذا الكتاب ، على يد مترجمه المفخم ، محمدعلى بن محمد حسن الاردكانى ، يوم السّبت ، السّابع من شهر شوّال المكرّم ، سنة تسع وثلثين و مئتين ، بعد الالف من هجرة سيّد العالم ، المبعوث الى المشرق والمغرب ، على أهلهما من العرب والعجم _ صلّى اللّه عليه وعلى عترته وسلّم _ .
.
ص: 784
فهرست .
ص: 785
. .
ص: 786
. .
ص: 787
. .
ص: 788
. .
ص: 789
. .
ص: 790
. .
ص: 791
. .