تحفه الاولياء ( ترجمه اصول كافي) جلد 3

مشخصات كتاب

عنوان و نام پديدآور : تحفه الاولياء ( ترجمه اصول كافي)/ محمد علي بن محمد حسن الاردكاني ؛ تحقيق محمد مرادي

مشخصات نشر : قم: دار الحديث، 1389.

مشخصات ظاهري : ج.

فروست : شروح و حواشي الكافي؛12

پژوهشكده علوم و معارف حديث؛184

مجموعه آثار كنگره بين المللي بزرگداشت ثقه الاسلام كليني(ره)؛15؛18

وضعيت فهرست نويسي : در انتظار فهرستنويسي (اطلاعات ثبت)

يادداشت : ج.4.( چاپ دوم : 1389)

يادداشت : جلد چهارم تحقيق عبدالهادي مسعودي مي باشد

شماره كتابشناسي ملي : 2491079

ص: 1

اشاره

ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

( 5 ) كتاب ايمان و كفر .

ص: 6

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ

[ 5 ] كِتَابُ الْاءِيمَانِ وَالْكُفْرِ1 _ بَابُ طِينَةِ الْمُؤْمِنِ وَالْكَافِرِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى، عَنْ رِبْعِيِّ بْنِ عَبْدِ اللّهِ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام ، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ خَلَقَ النَّبِيِّينَ مِنْ طِينَةِ عِلِّيِّينَ قُلُوبَهُمْ وَأَبْدَانَهُمْ، وَخَلَقَ قُلُوبَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْ تِلْكَ الطِّينَةِ، وَجَعَلَ خَلْقَ أَبْدَانِ الْمُؤْمِنِينَ مِنْ دُونِ ذلِكَ، وَخَلَقَ الْكُفَّارَ مِنْ طِينَةِ سِجِّينٍ قُلُوبَهُمْ وَأَبْدَانَهُمْ، فَخَلَطَ بَيْنَ الطِّينَتَيْنِ، فَمِنْ هذَا يَلِدُ الْمُؤْمِنُ الْكَافِرَ، وَيَلِدُ الْكَافِرُ الْمُؤْمِنَ، وَمِنْ هَاهُنَا يُصِيبُ الْمُؤْمِنُ السَّيِّئَةَ، وَمِنْ هَاهُنَا يُصِيبُ الْكَافِرُ الْحَسَنَةَ؛ فَقُلُوبُ الْمُؤْمِنِينَ تَحِنُّ إِلى مَا خُلِقُوا مِنْهُ، وَقُلُوبُ الْكَافِرِينَ تَحِنُّ إِلى مَا خُلِقُوا مِنْهُ».

.

ص: 7

[5] كتاب ايمان و كفر

1 . باب در بيان طينت مؤمن و كافر

بسم اللّه الرحمن الرحيم

[ 5 ] كتاب ايمان و كفر 11 . باب در بيان طينت مؤمن و كافر (1)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حماد بن عيسى ، از ربعى بن عبداللّه ، از مردى ، از على بن الحسين عليهماالسلام كه فرمود :«خداى عز و جل پيغمبران را از طينت عليّين (2) آفريد» . حاصل آنكه خدا دل هاى پيغمبران و بدن هاى ايشان را از آن طينت آفريد ، و دل هاى مؤمنان را از آن طينت خلق فرمود ، و خلق بدن هاى مؤمنان را از پست تر از آن قرار داد ، و كفار را از طينت سجّين (3) آفريد ، و خدا دل ها و بدن هاى ايشان را از آن آفريد؛ پس در ميان دو طينت آميزش داد، و از اين راه است كه مؤمن ، كافر را مى زايد و كافر ، مؤمن را مى زايد . و از اين راه است كه مؤمن به گناه مى رسد و مرتكب آن مى شود ، و از اين جا است كه كافر به ثواب مى رسد و متوجه آن مى گردد؛ پس دل هاى مؤمنان ميل دارد با نهايت شوق ، به سوى آنچه از آن خلق شده اند ، و دل هاى كافران ميل دارد با غايت شوق ، به سوى آنچه از آن آفريده شده اند .

.


1- .. و طينت _ به كسر اول _ ، سرشت و آفرينش است . (مترجم)
2- .. و عليّين _ به كسر عين و لام و ياء مشدّدتين _ ، بقعه اى است در آسمان كه ارواح مؤمنان به سوى آن بالا مى رود . و ضحاك در تفسير عليّين در سوره تطفيف [=مطففين] ،آيات 18 و 19 گفته است كه : عليّين، سدرة المنتهى است . و به روايت ابن عباس ، لوحى است از زبرجد سبز ، معلّق در زير عرش ، كه اعمال ابرار در آن مكتوب است . و بعضى گفته اند كه : آن، علم ديوان خير است كه فرشتگان ، اعمال نيكوكاران را در آن نويسند و درجات پادشاهان بهشت . و هيچ يك از اين معانى در اين جا مناسبتى ندارد ، و ظاهر اين است كه مراد از آن، بهشت پنج گانه و زمين پنج گانه باشد ، كه در باب خلق ابدان ائمه و ارواح و دل هاى ايشان گذشت . و آن طينتى است ، از هر طينتى بلندتر و گِلى است ، از هر گِلى خوش تر . (مترجم)
3- .. و سجّين _ به كسر سين و جيم مشدّد_ ، زيرترين جايى از دوزخ است . و آن طينتى است ، از هر طينتى پست تر و گِلى است ، از هر گِلى بدتر . (مترجم)

ص: 8

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحسَيْنِ ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ شُعَيْبٍ ، عَنْ عَبْدِ الْغَفَّارِ الْجَازِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ خَلَقَ الْمُؤْمِنَ مِنْ طِينَةِ الْجَنَّةِ ، وَخَلَقَ الْكَافِرَ مِنْ طِينَةِ النَّارِ» . وَقَالَ : «إِذَا أَرَادَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِعَبْدٍ خَيْراً، طَيَّبَ رُوحَهُ وَجَسَدَهُ ، فَلَا يَسْمَعُ شَيْئاً مِنَ الْخَيْرِ إِلَا عَرَفَهُ ، وَلَا يَسْمَعُ شَيْئاً مِنَ الْمُنْكَرِ إِلَا أَنْكَرَهُ». قَالَ: وَسَمِعْتُهُ يَقُولُ: «الطِّينَاتُ ثَلَاثٌ: طِينَةُ الْأَنْبِيَاءِ، وَالْمُؤْمِنُ مِنْ تِلْكَ الطِّينَةِ ، إِلَا أَنَّ الْأَنْبِيَاءَ هُمْ مِنْ صَفْوَتِهَا ؛ هُمُ الْأَصْلُ وَلَهُمْ فَضْلُهُمْ، وَالْمُؤْمِنُونَ الْفَرْعُ مِنْ طِينٍ لَازِبٍ، كَذلِكَ لَا يُفَرِّقُ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ شِيعَتِهِمْ» . وَقَالَ : «طِينَةُ النَّاصِبِ مِنْ حَمَاً?مَسْنُونٍ، وَأَمَّا الْمُسْتَضْعَفُونَ فَمِنْ تُرَابٍ؛ لَا يَتَحَوَّلُ مُؤْمِنٌ عَنْ إِيمَانِهِ، وَلَا نَاصِبٌ عَنْ نَصْبِهِ ، وَلِلّهِ الْمَشِيئَةُ فِيهِمْ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : جُعِلْتُ فِدَاكَ، مِنْ أَيِّ شَيْءٍ خَلَقَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ طِينَةَ الْمُؤْمِنِ؟ فَقَالَ:«مِنْ طِينَةِ الْأَنْبِيَاءِ؛ فَلَمْ تَنْجَسْ أَبَداً».

.

ص: 9

محمد بن يحيى ، از محمد بن حسن ، از نضر بن شعيب ، از عبدالغفّار جازى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خداى عز و جل مؤمن را از گِلِ بهشت آفريد و كافر را از گِلِ دوزخ آفريد» . و فرمود كه : «چون خداى عز و جل خير و خوبى را نسبت به بنده اى اراده فرمايد ، روح و تن او را خوش و پاكيزه گرداند؛ پس هيچ چيز را نشنود از آنچه خوب باشد ، مگر آنكه آن را بشناسد و بپسندد ، و چيزى را نشنود از آنچه ناخوش باشد ، مگر آنكه آن را نشناسد و نپسندد» . راوى مى گويد : و شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود : «سرشت ها سه قسم است . سرشت پيغمبران ، و مؤمن از اين سرشت خلق شده است ، مگر آنكه پيغمبران از خالص و برگزيده آن سرشت خلق شده اند ، و ايشان در اين باب اصل اند ، و از براى ايشان افزونى و زيادتى است كه بر غير خود دارند ، و مؤمنان فرع اند ، و خلق شده اند از گل چسبنده سخت . و چنان كه در اصل خلقت با هم بوده اند و در ميانه ايشان جدايى نبوده است ، همچنين خداى عز و جل در ميان ايشان و شيعيان ايشان جدايى نمى اندازد» . و فرمود : «طينتِ ناصبى از [گل و] لاى سياه گنديده است . و امّا مستضعفان كه عقل پابرجايى ندارند و عداوت با اهل حق در ايشان نيست ، خدا ايشان را از خاك آفريده، نه گل كه مخلوط بوده باشد از خاك و آب شيرين خوش گوار يا تلخ متعفّن . و هيچ مؤمنى از ايمان خود برنمى گردد و بيرون نمى رود ، و هيچ ناصبى از نصب و عداوت خويش دست برنمى دارد . و خدا را در باب ايشان خواست و مشيّت است ، كه آنچه خواهد، با ايشان مى كند» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از صالح بن سهل روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم : فداى تو گردم! خداى عز و جل طينت مؤمن را از چه چيز آفريد؟ فرمود :«از طينت پيغمبران ، و به اين سبب هرگز به نجاست كفر نجس نمى شود» .

.

ص: 10

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى وَغَيْرُهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَغَيْرِهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِي نَهْشَلٍ، قَالَ: حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ خَلَقَنَا مِنْ أَعْلى عِلِّيِّينَ، وَخَلَقَ قُلُوبَ شِيعَتِنَا مِمَّا خَلَقَنَا مِنْهُ، وَخَلَقَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ دُونِ ذلِكَ ، وَقُلُوبُهُمْ تَهْوِي إِلَيْنَا؛ لِأَنَّهَا خُلِقَتْ مِمَّا خُلِقْنَا» ثُمَّ تَلَا هذِهِ الْايَةَ : «كَلاّ إِنَّ كِتابَ الْأَبْرارِ لَفِى عِلِّيِّينَ وَما أَدْراكَ ما عِلِّيُّونَ كِتابٌ مَرْقُومٌ يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ» . «وَخَلَقَ عَدُوَّنَا مِنْ سِجِّينٍ، وَخَلَقَ قُلُوبَ شِيعَتِهِمْ مِمَّا خَلَقَهُمْ مِنْهُ ، وَأَبْدَانَهُمْ مِنْ دُونِ ذلِكَ؛ فَقُلُوبُهُمْ تَهْوِي إِلَيْهِمْ؛ لِأَنَّهَا خُلِقَتْ مِمَّا خُلِقُوا مِنْهُ» ثُمَّ تَلَا هذِهِ الْايَةَ: «كَلاّ إِنَّ كِتابَ الفُجّارِ لَفِى سِجِّينٍ وَما أَدْراكَ ما سِجِّينٌ كِتابٌ مَرْقُومٌ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ؛ وَغَيْرُ وَاحِدٍ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْحَسَنِ جَمِيعاً، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ يَسَارٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ يُوسُفَ، قَالَ: أَخْبَرَنِي عَبْدُ اللّهِ بْنُ كَيْسَانَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، أَنَا مَوْلَاكَ عَبْدُ اللّهِ بْنُ كَيْسَانَ. قَالَ:«أَمَّا النَّسَبُ فَأَعْرِفُهُ، وَأَمَّا أَنْتَ فَلَسْتُ أَعْرِفُكَ». قَالَ: قُلْتُ لَهُ: إِنِّي وُلِدْتُ بِالْجَبَلِ، وَنَشَأْتُ فِي أَرْضِ فَارِسَ، وَإِنَّنِي أُخَالِطُ النَّاسَ فِي التِّجَارَاتِ وَغَيْرِ ذلِكَ، فَأُخَالِطُ الرَّجُلَ، فَأَرى لَهُ حُسْنَ السَّمْتِ وَحُسْنَ الْخُلُقِ وَكَثْرَةَ أَمَانَةٍ، ثُمَّ أُفَتِّشُهُ، فَأَتَبَيَّنُهُ عَنْ عَدَاوَتِكُمْ؛ وَأُخَالِطُ الرَّجُلَ، فَأَرى مِنْهُ سُوءَ الْخُلُقِ وَقِلَّةَ أَمَانَةٍ وَزَعَارَّةً، ثُمَّ أُفَتِّشُهُ، فَأَتَبَيَّنُهُ عَنْ وَلَايَتِكُمْ، فَكَيْفَ يَكُونُ ذلِكَ؟ قَالَ : فَقَالَ لِي: «أَمَا عَلِمْتَ يَا ابْنَ كَيْسَانَ، أَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ أَخَذَ طِينَةً مِنَ الْجَنَّةِ وَطِينَةً مِنَ النَّارِ، فَخَلَطَهُمَا جَمِيعاً، ثُمَّ نَزَعَ هذِهِ مِنْ هذِهِ ، وَهذِهِ مِنْ هذِهِ، فَمَا رَأَيْتَ مِنْ أُولئِكَ مِنَ الْأَمَانَةِ وَحُسْنِ الْخُلُقِ وَحُسْنِ السَّمْتِ، فَمِمَّا مَسَّتْهُمْ مِنْ طِينَةِ الْجَنَّةِ، وَهُمْ يَعُودُونَ إِلى مَا خُلِقُوا مِنْهُ، وَمَا رَأَيْتَ مِنْ هؤُلَاءِ مِنْ قِلَّةِ الْأَمَانَةِ وَسُوءِ الْخُلُقِ وَالزَّعَارَّةِ ، فَمِمَّا مَسَّتْهُمْ مِنْ طِينَةِ النَّارِ، وَهُمْ يَعُودُونَ إِلى مَا خُلِقُوا مِنْهُ».

.

ص: 11

محمد بن يحيى و غير او ، از احمد بن محمد و غير او ، از محمد بن خالد ، از ابونهشل روايت كرده اند كه گفت : حديث كرد مرا محمد بن اسماعيل ، از ابوحمزه ثمالى كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه خداى عز و جلما را از اعلاى عليّين آفريد ، و دل هاى شيعيان ما را آفريد، از آنچه ما را از آن آفريد ، و بدن هاى ايشان را از پست تر از آن آفريد . و دل هاى ايشان به سوى ما ميل مى كند و مى شتابد از غايت شوق؛ آن دل ها آفريده شده است از آنچه ما آفريده شديم»؛ پس اين آيه را تلاوت فرمود : «كَلّا اِنَّ كِتابَ الَاَبْرارِ لَفى عِلِّيِّينَ * وَما أَدْريكَ ما عِلِّيُّونَ * كِتابٌ مَرقومٌ * يَشْهَدَهُ الْمُقَرَّبُونَ» (1) ؛ يعنى : «نه چنان است ، به درستى كه نوشته نيكوكاران هر آينه در عليّين است ، و چه چيز دانا ساخت تو را كه چيست علّيّون؟ نوشته اى است مسطور ، كه حروف آن مبيّن و روشن است ، يا به علامتى موسوم است كه هر كه آن را مشاهده كند ، بداند كه در او همه چيز است . حاضر شوند و ببينند آن نوشته را مقربان درگاه خدا ، يا گواهى دهند بر آنچه در آن است ». و حضرت فرمود كه : «دشمنان ما را از سجيّن آفريد ، و دل هاى شيعيان ايشان را آفريد ، از آنچه ايشان را از آن آفريد ، و بدن هاى ايشان را از پست تر از آن آفريد؛ پس دل هاى ايشان ميل به سوى ايشان مى كند و مى شتابد از غايت شوق؛ زيرا كه آن دل ها آفريده شده است از آنچه آنها آفريده شده اند» . از آن پس، اين آيه را تلاوت فرمود : «كَلّا اِنَّ كِتابَ الفُجّارِ لَفى سِجِّينٍ * وَما أَدْرئكَ ما سِجِّينٌ * كِتابٌ مَرْقومٌ * وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلمُكَذِّبينَ» (2) ؛ يعنى : «نه چنان است ، به درستى كه نوشته نابكاران هر آينه در سجين است ، و چه چيز دانا گردانيد تو را كه چيست سجين؟ نوشته اى است مسطور كه حروف آن مبيّن و روشن است ، يا به علامتى موسوم است كه هر كه آن را مشاهده كند ، بداند كه هيچ خير در آن نيست . واى! و شدّت عقوبت در آن روز از براى تكذيب كنندگان است» . (3)

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد و چند نفر ، از حسين بن حسن ، همه از محمد بن اورمه ، از محمد بن على ، از اسماعيل بن يسار ، از عثمان بن يوسف كه گفت : خبر داد مرا عبداللّه بن كيسان ، از امام جعفر صادق عليه السلام وگفت : به آن حضرت عرض كردم كه : فداى تو گردم! منم، غلام تو ، عبداللّه بن كيسان . فرمود :«امّا نسب را مى شناسم و امّا تو را نمى شناسم» . عبداللّه مى گويد كه : به حضرت عرض كردم كه : من در جبل متولد شده ام و در زمين فارس نشو و نما نموده ام ، و من با مردمان در امر تجارات و غير آن آميزش مى كنم؛ پس با مردى آميزش مى نمايم ، و خوش طورى و خوش خلقى و امانت از براى او مى بينم ، و چون او را تفتيش و تفحّص مى كنم و احوال او را جستجو مى نمايم ، از برايم ظاهر مى شود كه با شما دشمنى دارد ، و او را دشمن شما به جا مى آورم . و با مردى آميزش مى كنم ، و كج خلقى و بى امانتى و بدخويى از او مى بينم ، پس امر او را جستجو مى كنم ، و بعد از تفحص مشخص مى شود كه با شما دوستى دارد و او را دوست شما به جا مى آورم . بفرما كه اين امر چگونه مى شود؟ راوى مى گويد كه : فرمود : «اى پسر كيسان! آيا ندانسته اى كه خداى عز و جل سرشتى را از بهشت و سرشتى را از دوزخ فرا گرفت و هر دو را به هم آميخت . بعد از آن ، اين سرشت را از آن سرشت ، و آن سرشت را از اين سرشت بيرون آورد؛ پس آنچه را كه از آن گروه ديده اى ،از امانت و خوش خلقى و خوش طورى ، از آن چيزى است كه به ايشان رسيده از سرشت بهشت ، و ايشان برمى گردند به آنچه از آن آفريده شده اند؛ يعنى دوزخ . و آنچه را كه از اين گروه شيعيان ديده اى ، از بى امانتى و كج خلقى و بدخويى ، از آن چيزى است كه به ايشان رسيده از سرشت دوزخ ، و ايشان برمى گردند به آنچه از آن آفريده شده اند ؛ يعنى بهشت» .

.


1- .مطفّفين ، 18 _ 21.
2- .مطففين ، 7 _ 10 .
3- .. و همين حديث، در باب كيفيت آفريدن بدن هاى ائمّه و ارواح و دل هاى ايشان گذشت ، با اختلافى در سند آن ، و ويل تا آخر آيه در آنجا نبود . (مترجم)

ص: 12

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : الْمُؤْمِنُونَ مِنْ طِينَةِ الْأَنْبِيَاءِ؟ قَالَ:«نَعَمْ».

عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِي حَمَّادٍ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ يَزِيدَ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَمَّا أَرَادَ أَنْ يَخْلُقَ آدَمَ عليه السلام بَعَثَ جَبْرَئِيلَ عليه السلام فِي أَوَّلِ سَاعَةٍ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ، فَقَبَضَ بِيَمِينِهِ قَبْضَةً بَلَغَتْ قَبْضَتُهُ مِنَ السَّمَاءِ السَّابِعَةِ إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْيَا، وَأَخَذَ مِنْ كُلِّ سَمَاءٍ تُرْبَةً، وَقَبَضَ قَبْضَةً أُخْرى مِنَ الْأَرْضِ السَّابِعَةِ الْعُلْيَا إِلَى الْأَرْضِ السَّابِعَةِ الْقُصْوى، فَأَمَرَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ كَلِمَتَهُ، فَأَمْسَكَ الْقَبْضَةَ الْأُولى بِيَمِينِهِ ، وَالْقَبْضَةَ الْأُخْرى بِشِمَالِهِ ، فَفَلَقَ الطِّينَ فِلْقَتَيْنِ، فَذَرَا مِنَ الْأَرْضِ ذَرْواً، وَمِنَ السَّمَاوَاتِ ذَرْواً، فَقَالَ لِلَّذِي بِيَمِينِهِ: مِنْكَ الرُّسُلُ وَالْأَنْبِيَاءُ وَالْأَوْصِيَاءُ وَالصِّدِّيقُونَ وَالْمُؤْمِنُونَ وَالسُّعَدَاءُ وَمَنْ أُرِيدُ كَرَامَتَهُ، فَوَجَبَ لَهُمْ مَا قَالَ كَمَا قَالَ، وَقَالَ لِلَّذِي بِشِمَالِهِ: مِنْكَ الْجَبَّارُونَ وَالْمُشْرِكُونَ وَالْكَافِرُونَ وَالطَّوَاغِيتُ وَمَنْ أُرِيدُ هَوَانَهُ وَشِقْوَتَهُ، فَوَجَبَ لَهُمْ مَا قَالَ كَمَا قَالَ. ثُمَّ إِنَّ الطِّينَتَيْنِ خُلِطَتَا جَمِيعاً، وَذلِكَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «إِنَّ اللّهَ فالِقُ الْحَبِّ وَالنَّوى» ، فَالْحَبُّ طِينَةُ الْمُؤْمِنِينَ الَّتِي أَلْقَى اللّهُ عَلَيْهَا مَحَبَّتَهُ، وَالنَّوى طِينَةُ الْكَافِرِينَ الَّذِينَ نَأَوْا عَنْ كُلِّ خَيْرٍ، وَإِنَّمَا سُمِّيَ النَّوى مِنْ أَجْلِ أَنَّهُ نَأى عَنْ كُلِّ خَيْرٍ وَتَبَاعَدَ عَنْهُ. وَ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ: «يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَمُخْرِجُ الْمَيِّتِ مِنَ الْحَيِّ» فَالْحَيُّ: الْمُؤْمِنُ الَّذِي تَخْرُجُ طِينَتُهُ مِنْ طِينَةِ الْكَافِرِ، وَالْمَيِّتُ _ الَّذِي يَخْرُجُ مِنَ الْحَيِّ _ هُوَ الْكَافِرُ الَّذِي يَخْرُجُ مِنْ طِينَةِ الْمُؤْمِنِ، فَالْحَيُّ: الْمُؤْمِنُ، وَالْمَيِّتُ: الْكَافِرُ . وَ ذلِكَ قَوْلُهُ عَزَّ وَجَلَّ : «أَ وَمَنْ كانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْناهُ» فَكَانَ مَوْتُهُ اخْتِلَاطَ طِينَتِهِ مَعَ طِينَةِ الْكَافِرِ، وَكَانَ حَيَاتُهُ حِينَ فَرَّقَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بَيْنَهُمَا بِكَلِمَتِهِ؛ كَذلِكَ يُخْرِجُ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ الْمُؤْمِنَ فِي الْمِيلَادِ مِنَ الظُّلْمَةِ بَعْدَ دُخُولِهِ فِيهَا إِلَى النُّورِ، وَيُخْرِجُ الْكَافِرَ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلْمَةِ بَعْدَ دُخُولِهِ إِلَى النُّورِ، وَذلِكَ قَوْلُهُ عَزَّ وَجَلَّ: «لِيُنْذِرَ مَنْ كانَ حَيًّا وَيَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَى الْكافِرِينَ» ».

.

ص: 13

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن خالد ، از صالح بن سهل روايت كرده است كه گفت :به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم : مؤمنان از سرشت پيغمبران آفريده شده اند؟ فرمود : «آرى» .

على بن محمد ، از صالح بن ابى حماد ، از حسين بن يزيد ، از حسن بن على بن ابى حمزه ، از ابراهيم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«در هنگامى كه خداى عز و جل خواست كه آدم عليه السلام را بيافريند ، در ساعت اول از روز جمعه ، جبرئيل عليه السلام را فرستاد ، و به دست راست خويش يك قبضه [يك كف دست ]سرشتى را گرفت ، و قبضه او از آسمان هفتم تا آسمان دنيا رسيد ، و از هر آسمانى خاكى را فراگرفت . و يك قبضه ديگر را از زمين هفتم كه از همه طبقات بالاتر است گرفت ، تا زمين هفتم كه از همه دورتر است . بعد از آن، خداى عز و جل كلمه خود را امر فرمود ، و قبضه اول را به دست راست خويش و قبضه دويّم را به دست چپ خويش نگاه داشت؛ پس آن سرشت را شكافت و دو حصّه نمود ، و آنچه را كه از زمين بود افشان نمود ، افشاندنى سخت ، و آنچه را كه از آسمان ها بود پراكنده فرمود ، پراكنده كردنى به غايت . بعد از آن، به آنچه در درست راست او بود فرمود كه : از تو رسولان و پيغمبران و اوصياى ايشان ، و مردمان به غايت راست گويان و مؤمنان و نيك بختان ، و هر كه نوازش [و تكريم ]او را مى خواهم ، آفريده مى شود؛ پس واجب شد از براى ايشان ، آنچه فرمود ،چنانچه فرمود . و به آنچه در دست چپ او بود فرمود : از تو ستمكاران و مشركان و كافران و از حد درگذرندگان ، و هر كه خوارى و بى مقدارى و بدبختى او را مى خواهم ، خلق مى شود؛ پس واجب شد از براى ايشان ، آنچه فرمود ،چنانچه فرمود . بعد از آن، اين هر دو سرشت را به هم آميخت ، و اين است معنى قول خداى عز و جل : «اِنَّ اللّهَ فالِقُ الحَّبِ و النَّوى» ؛ پس «حبّ» ، سرشت مؤمن است كه خدا محبت و دوستى خود را بر آن انداخت ، و «نوى» ، سرشت كافران است كه از هر خوبى دور شدند . و جز اين نيست كه سرشت كافران «نوى» ناميده شده . از براى آنكه سرشت كافران از هر خيرى «نأى» به هم رسانيده و از آن دور شده (1) ، و خداى عز و جل فرموده است : «يُخْرِجُ الْحَىَّ مِنَ الْمَّيْتِ وَيُخْرِجُ الْمَيَّتَ مِنَ الْحَّىِ» (2) ؛ يعنى : «بيرون مى آورد زنده را از مرده ، و بيرون مى آورد مرده را از زنده ». و حضرت فرمود : «پس زنده ، مؤمنى است كه سرشتش از سرشت كافر بيرون مى آيد ، و مرده اى كه از زنده بيرون مى آيد ، كافرى است كه از سرشت مؤمن بيرون مى آيد؛ پس زنده ، مؤمن است و مرده ، كافر . و اين است معنى قول خداى عز و جل : «أَوَمَن كانَ مَيْتا فَأَحْيَيْناهُ» (3) ؛ پس مردنش ، آميزش سرشت او بود با سرشت كافر ، و زندگيش در هنگامى بود كه خداى عز و جل در ميان اين دو جدايى انداخت به سخن خويش . و همچنين خداى عز و جل مؤمن را در وقت زادن از تاريكى بيرون مى برد به سوى روشنى ، و در آن داخل مى گرداند ، بعد از آنكه در تاريكى داخل بوده ، و كافر را از روشنى بيرون مى برد به سوى تاريكى ، و در آن داخل مى گرداند ، بعد از آنكه در روشنى داخل بوده و با آن همراهى نموده . و اين است معنى قول خداى عز و جل : «لِيُنْذِرَ مَنْ كانَ حَيّا وَيَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَى الْكافِرينَ» (4) » . (5)

.


1- .. و نأى _ به فتح نون و سكون همزه بر وزن سعى _ به معنى دور شدن است . و اين تغيير بنابر ظاهر ، ظاهر است ،چنانچه در حبّ نيز چنين است؛ زيرا كه حبّ _ به فتح حاء و تشديد باء _ كه به معنى دانه است ، با حبّ _ به ضمّ حاء _ كه به معنى دوستى است ، در صورت و ظاهر خط يكى هستند . و ترجمه ظاهر آيه اين است : «به درستى كه خدا شكافنده دانه است به گياه ، و استخوان خرما به درخت ». (مترجم)
2- .انعام ، 95 .
3- .انعام ، 122 .
4- .يس ، 70 .
5- .. يعنى : «قرآن را از عالم بالا فرو فرستاد ، تا بيم كند و بترساند هر كس را كه زنده باشد؛ يعنى مؤمن باشد؛ زيرا كه حيات ابدى به ايمان است ، و كافر حكم مرده دارد؛ بلكه بدتر از آن است؛ زيرا كه مرده اگر منتفع نمى شود ، متضرر هم نمى شود ، به خلاف كافر كه بر دين خود نفع نمى گيرد و متضرر مى شود ، و تا واقع شود و ثابت گردد «اين» گفتار كه وجوبِ عذاب است بر كافران و ناگرويدگان كه قبول آن نكنند . و ظاهر اين است كه استشهاد به آيه بر اين مطلب بنابر ظاهر ، ظاهر باشد؛ چه «لِيُنْذِرَ» با ذال «ثخّذ» و «ليندر» با دال «ابجد» ، هر دو در كتابت به يك صورت مى باشند ، و «اندار» _ به كسر همزه و سكون نون بر وزن «انذار» _ ، به معنى انداختن و كم كردن ظرف است كه متاعى در آن باشد . (مترجم)

ص: 14

. .

ص: 15

. .

ص: 16

2 _ بَابٌ آخَرُ مِنْهُ، وَفِيهِ زِيَادَةُ وُقُوعِ التَّكْلِيفِ الْأَوَّلِأَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ وَمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«لَوْ عَلِمَ النَّاسُ كَيْفَ ابْتِدَاءُ الْخَلْقِ مَا اخْتَلَفَ اثْنَانِ، إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ الْخَلْقَ قَالَ: كُنْ مَاءً عَذْباً ؛ أَخْلُقْ مِنْكَ جَنَّتِي وَأَهْلَ طَاعَتِي، وَكُنْ مِلْحاً أُجَاجاً؛ أَخْلُقْ مِنْكَ نَارِي وَأَهْلَ مَعْصِيَتِي، ثُمَّ أَمَرَهُمَا، فَامْتَزَجَا، فَمِنْ ذلِكَ صَارَ يَلِدُ الْمُؤْمِنُ الْكَافِرَ، وَالْكَافِرُ الْمُؤْمِنَ. ثُمَّ أَخَذَ طِيناً مِنْ أَدِيمِ الْأَرْضِ، فَعَرَكَهُ عَرْكاً شَدِيداً، فَإِذَا هُمْ كَالذَّرِّ يَدِبُّونَ، فَقَالَ لِأَصْحَابِ الْيَمِينِ: إِلَى الْجَنَّةِ بِسَلَامٍ، وَقَالَ لِأَصْحَابِ الشِّمَالِ: إِلَى النَّارِ وَلَا أُبَالِي. ثُمَّ أَمَرَ نَاراً، فَأُسْعِرَتْ، فَقَالَ لِأَصْحَابِ الشِّمَالِ: ادْخُلُوهَا، فَهَابُوهَا، وَقَالَ لِأَصْحَابِ الْيَمِينِ: ادْخُلُوهَا، فَدَخَلُوهَا، فَقَالَ: كُونِي بَرْداً وَسَلَاماً، فَكَانَتْ بَرْداً وَسَلَاماً. فَقَالَ أَصْحَابُ الشِّمَالِ: يَا رَبِّ، أَقِلْنَا، فَقَالَ: قَدْ أَقَلْتُكُمْ، فَادْخُلُوهَا، فَذَهَبُوا، فَهَابُوهَا، فَثَمَّ ثَبَتَتِ الطَّاعَةُ وَالْمَعْصِيَةُ، فَلَا يَسْتَطِيعُ هؤُلَاءِ أَنْ يَكُونُوا مِنْ هؤُلَاءِ، وَلَا هؤُلَاءِ مِنْ هؤُلَاءِ».

.

ص: 17

2 . باب ديگر از قبيل باب اول و در اين باب زيادتى وقوع تكليف اول

2 _ باب ديگر از قبيل باب اوّل و در اين باب زيادتى وقوع تكليف اوّل (1)ابوعلى اشعرى و محمد بن يحيى ، از محمد بن اسماعيل ، از على بن حكم ، از ابان بن عثمان ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده اند كه فرمود :«مردم اگر مى دانستند كه آغاز آفرينش يا اول امر خلائق چگونه بود ، دو نفر با هم اختلاف نمى كردند . به درستى كه خداى عز و جل پيش از آنكه خلايق را بيافريند، فرمود :باش آبِ خوش تا بهشت و اهل طاعت خود را از تو بيافرينم ، و باش آبِ تلخ تا دوزخ و اهل معصيت خويش را از تو خلق كنم . بعد از آنكه به امر خدا موجود گرديدند ، آن دو آب را فرمود تا به هم ممزوج شدند ، و از اين جهت است كه مؤمن، كافر را مى زايد و كافر، مؤمن را مى زايد؛ پس گلى را از روى زمين فرا گرفت و آن را مالش سختى داد ، ناگاه ايشان چون مورچگان مى جنبيدند . بعد از آن، به اصحاب دست راست فرمود : مى رويد به سوى بهشت ، در حالتى كه سالم و ايمن ايد از هر چه بد باشد . و به اصحاب دست چپ فرمود : مى رويد به سوى آتش دوزخ ، و هيچ پروا ندارم . پس آتشى را امر فرمودتا برافروخته شد . و به اصحاب دست چپ فرمود : در آن داخل شويد . ايشان ، از آن ترسيدند و داخل نشدند . و به اصحاب دست راست فرمود : داخل شويد در اين آتش؛ پس ايشان در آن داخل شدند . و به آتش فرمود : سرد و سلامت باش؛ يعنى سردى معتدل كه ايشان را به جهت سردى ضرر نرسد؛ پس آن آتش سرد و سلامت گرديد . بعد از آن، اصحاب دست چپ گفتندكه : اى پروردگار! از لغزش ما بگذر ، و چنان انگار كه ما را امر نفرموده اى و ما مخالفت نكرده ايم . فرمود : از لغزش شما درگذشتم و چنان انگاشتم كه شما مخالفت من نكرده ايد؛ پس در اين هنگام در آن داخل شويد . و ايشان رفتند كه داخل شوند ، و از آن ترسيدند و داخل نشدند ، و طاعت و معصيت در آنجا ثابت گرديد؛ پس اين جماعتِ مطيعان نمى توانند كه از عاصيان باشند ، و نه آنكه گروه عاصيان از مطيعان باشند يا به عكس» .

.


1- .. و مراد از تكليف اول ، آن است كه پيش از تكليف در دار دنيا واقع شده ، به واسطه ارسال رسل و انزال كتب ، و آن سه قسم است : اول ،آنچه در عالم ارواح صرف اتفاق افتاد؛ و دويّم ، آنچه در وقت سرشتن طينت واقع شد ، پيش از آنكه آدم را از آن بيافريند؛ ،سيم آنچه متحقّق گرديد بعد از آنكه آدم را از آن آفريد ، در هنگامى كه ايشان را از صلب آدم بيرون آورد ، و ايشان چون مورچگان ريزه يا ذرّات هوا در طرف راست و چپ حركت مى كردند . (مترجم)

ص: 18

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ، عَنْ زُرَارَةَ،أَنَّ رَجُلاً سَأَلَ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ جَلَّ وَعَزَّ: «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِى آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى» إِلى آخِرِ الْايَةِ. فَقَالَ _ وَأَبُوهُ يَسْمَعُ عليهماالسلام _: «حَدَّثَنِي أَبِي أَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ قَبَضَ قَبْضَةً مِنْ تُرَابِ التُّرْبَةِ الَّتِي خَلَقَ مِنْهَا آدَمَ عليه السلام ، فَصَبَّ عَلَيْهَا الْمَاءَ الْعَذْبَ الْفُرَاتَ، ثُمَّ تَرَكَهَا أَرْبَعِينَ صَبَاحاً ، ثُمَّ صَبَّ عَلَيْهَا الْمَاءَ الْمَالِحَ الْأُجَاجَ، فَتَرَكَهَا أَرْبَعِينَ صَبَاحاً، فَلَمَّا اخْتَمَرَتِ الطِّينَةُ أَخَذَهَا ، فَعَرَكَهَا عَرْكاً شَدِيداً، فَخَرَجُوا كَالذَّرِّ مِنْ يَمِينِهِ وَشِمَالِهِ، وَأَمَرَهُمْ جَمِيعاً أَنْ يَقَعُوا فِي النَّارِ، فَدَخَلَ أَصْحَابُ الْيَمِينِ ، فَصَارَتْ عَلَيْهِمْ بَرْداً وَسَلَاماً ، وَأَبى أَصْحَابُ الشِّمَالِ أَنْ يَدْخُلُوهَا».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْحَلَبِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَمَّا أَرَادَ أَنْ يَخْلُقَ آدَمَ عليه السلام ، أَرْسَلَ الْمَاءَ عَلَى الطِّينِ ، ثُمَّ قَبَضَ قَبْضَةً فَعَرَكَهَا ، ثُمَّ فَرَّقَهَا فِرْقَتَيْنِ بِيَدِهِ ، ثُمَّ ذَرَأَهُمْ فَإِذَا هُمْ يَدِبُّونَ ، ثُمَّ رَفَعَ لَهُمْ نَاراً ، فَأَمَرَ أَهْلَ الشِّمَالِ أَنْ يَدْخُلُوهَا ، فَذَهَبُوا إِلَيْهَا، فَهَابُوهَا وَلَمْ يَدْخُلُوهَا، ثُمَّ أَمَرَ أَهْلَ الْيَمِينِ أَنْ يَدْخُلُوهَا، فَذَهَبُوا، فَدَخَلُوهَا ، فَأَمَرَ اللّهُ _ جَلَّ وَعَزَّ _ النَّارَ فَكَانَتْ عَلَيْهِمْ بَرْداً وَسَلَاماً، فَلَمَّا رَأى ذلِكَ أَهْلُ الشِّمَالِ، قَالُوا: رَبَّنَا، أَقِلْنَا، فَأَقَالَهُمْ، ثُمَّ قَالَ لَهُمُ: ادْخُلُوهَا ، فَذَهَبُوا ، فَقَامُوا عَلَيْهَا وَلَمْ يَدْخُلُوهَا، فَأَعَادَهُمْ طِيناً ، وَخَلَقَ مِنْهَا آدَمَ عليه السلام ». وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «فَلَنْ يَسْتَطِيعَ هؤُلَاءِ أَنْ يَكُونُوا مِنْ هؤُلَاءِ ، وَلَا هؤُلَاءِ أَنْ يَكُونُوا مِنْ هؤُلَاءِ». قَالَ: «فَيَرَوْنَ أَنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله أَوَّلُ مَنْ دَخَلَ تِلْكَ النَّارَ ، فَلِذلِكَ قَوْلُهُ جَلَّ وَعَزَّ: «قُلْ إِنْ كانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِينَ» ».

.

ص: 19

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابن اذينه ، از زراره روايت كرده است كه مردى سؤال كرد ، از امام محمد باقر عليه السلام ، از قول خداى _ جلّ وعزّ _ : «وَاِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنى ادَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَاَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى» (1) تا آخر آيه . آن حضرت در جواب فرمود _ و پدرش عليهماالسلام مى شنيد_ :«حديث كرد مرا پدرم كه خداى عز و جل كفى را از خاك؛ يعنى آن خاكى كه آدم عليه السلام را از آن آفريد ، گرفت ، و آب شيرينِ خوش گوار را بر آن ريخت . بعد از آن، چهل صباح آن را وا گذاشت؛ پس آب شور تلخ را بر آن ريخت و چهل صباح آن را وا گذاشت ، و در هنگامى كه آن سرشت برآمد ، آن را فرا گرفت و مالش سختى داد ، و خلايق مانند مورچگان ، از آن ، از طرف راست و چپ آن جناب بيرون آمدند . و همه ايشان را امر فرمود : در آتش فرو روند؛ پس اصحاب دست راست داخل شدند ، و آتش بر ايشان سرد و سلامت گرديد ، و اصحاب دست چپ سرباز زدند كه در آن داخل شوند» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از احمد بن محمد بن ابى نصر ، از ابان بن عثمان ، از محمد بن على حلبى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون خداى عز و جلاراده نمود كه آدم عليه السلام را بيافريند ، آب را بر گل رها فرمود . بعد از آن، قبضه اى از آن گل را گرفت و آن را ماليد؛ پس آن را از هم جدا كرد و به دست خود آن را دو فرقه نمود ، و ايشان را افشاند و پراكنده فرمود . ناگاه ايشان به جنبش درآمدند . بعد از آن، آتشى را از براى ايشان برافراشت ، و اهل دست چپ را امر فرمود در آن داخل شوند ، و ايشان به سوى آتش رفتند و از آن ترسيدند و داخل نشدند؛ پس اصحاب دست راست را امر فرمود در آن داخل شوند ، و ايشان رفتند و داخل شدند . و خداى عز و جل آتش را امر فرمود تا بر ايشان سرد و سلامت گرديد . و در آن هنگام كه اهل دست چپ اين را ديدند ، عرض كردند كه : اى پروردگار ما! از لغزش ما بگذر . و خدا قبول فرمودو از لغزش ايشان گذشت . بعد از آن، به ايشان فرمود : در اين آتش داخل شويد ، رفتند و بر كنار آن ايستادند و در آن داخل نشدند . بعد از آن، خدا ايشان را به حالت اول برگردانيد و دو مرتبه ايشان را گل كرد ، و از آن ، آدم عليه السلام را آفريد» . و امام جعفر صادق عليه السلام فرمود : «اين جماعت هرگز نمى توانند كه از اين گروه باشند ، و اين گروه نمى توانند كه از اين جماعت باشند» . و فرمود : «مى ديدند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله اول كسى بود كه داخل آن آتش شد ، و از براى همين است قول خداى عز و جل : «قُلْ اِنْ كانَ لِلرَّحْمن وَلَدٌ فَأَنا أَوَّلُ الْعابِدينَ» (2) ؛ يعنى : «بگو كه اگر خداوند مهربان را فرزندى باشد ، پس من اوّل پرستندگانم ».

.


1- .اعراف ، 172 .
2- .زخرف ، 81 .

ص: 20

3 _ بَابٌ آخَرُ مِنْهُمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ دَاوُدَ الْعِجْلِيِّ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ حُمْرَانَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ حَيْثُ خَلَقَ الْخَلْقَ، خَلَقَ مَاءً عَذْباً وَ مَاءً مَالِحاً أُجَاجاً، فَامْتَزَجَ الْمَاءَانِ، فَأَخَذَ طِيناً مِنْ أَدِيمِ الْأَرْضِ، فَعَرَكَهُ عَرْكاً شَدِيداً، فَقَالَ لِأَصْحَابِ الْيَمِينِ _ وَهُمْ كَالذَّرِّ يَدِبُّونَ _ : إِلَى الْجَنَّةِ بِسَلَامٍ ، وَقَالَ لِأَصْحَابِ الشِّمَالِ: إِلَى النَّارِ وَلَا أُبَالِي ، ثُمَّ قَالَ: «أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنّا كُنّا عَنْ هذا غافِلِينَ» . ثُمَّ أَخَذَ الْمِيثَاقَ عَلَى النَّبِيِّينَ ، فَقَالَ: أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ، وَأَنَّ هذَا مُحَمَّدٌ رَسُولِي ، وَأَنَّ هذَا عَلِيٌّ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ؟ قَالُوا: بَلى، فَثَبَتَتْ لَهُمُ النُّبُوَّةُ؛ وَأَخَذَ الْمِيثَاقَ عَلى أُولِي الْعَزْمِ أَنَّنِي رَبُّكُمْ ، وَمُحَمَّدٌ رَسُولِي ، وَعَلِيٌّ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ، وَأَوْصِيَاؤُهُ مِنْ بَعْدِهِ وُلَاةُ أَمْرِي وَخُزَّانُ عِلْمِي عليهم السلام ، وَأَنَّ الْمَهْدِيَّ أَنْتَصِرُ بِهِ لِدِينِي ، وَأُظْهِرُ بِهِ دَوْلَتِي ، وَأَنْتَقِمُ بِهِ مِنْ أَعْدَائِي ، وَأُعْبَدُ بِهِ طَوْعاً وَكَرْهاً ، قَالُوا: أَقْرَرْنَا يَا رَبِّ ، وَشَهِدْنَا، وَلَمْ يَجْحَدْ آدَمُ وَلَمْ يُقِرَّ، فَثَبَتَتِ الْعَزِيمَةُ لِهؤُلَاءِ الْخَمْسَةِ فِي الْمَهْدِيِّ ، وَلَمْ يَكُنْ لآِدَمَ عَزْمٌ عَلَى الْاءِقْرَارِ بِهِ ، وَهُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلى آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِىَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً» »، قَالَ: «إِنَّمَا هُوَ: فَتَرَكَ . ثُمَّ أَمَرَ نَاراً ، فَأُجِّجَتْ ، فَقَالَ لِأَصْحَابِ الشِّمَالِ: ادْخُلُوهَا ، فَهَابُوهَا ، وَقَالَ لِأَصْحَابِ الْيَمِينِ : ادْخُلُوهَا ، فَدَخَلُوهَا ، فَكَانَتْ عَلَيْهِمْ بَرْداً وَسَلَاماً ، فَقَالَ أَصْحَابُ الشِّمَالِ: يَا رَبِّ أَقِلْنَا، فَقَالَ: قَدْ أَقَلْتُكُمُ ، اذْهَبُوا، فَادْخُلُوهَا ، فَهَابُوهَا ، فَثَمَّ ثَبَتَتِ الطَّاعَةُ وَالْوَلَايَةُ وَالْمَعْصِيَةُ».

.

ص: 21

3 . باب ديگر از اين قبيل

3 _ باب ديگر از اين قبيلمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از داود عجلى ، از زراره ، از حمران ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«در هنگامى كه خداى _ تبارك و تعالى _ خواست كه خلايق را بيافريند ، آب شيرين و آب شور تلخى را آفريد ، و آن دو آب به يكديگر آميختند؛ پس گلى را از روى زمين فرا گرفت و آن را مالش سختى داد . و بعد از آنكه خلايق از آن بيرون آمدند ، به اصحاب دست راست فرمود _ در حالى كه ايشان چون مورچگان مى جنبيدند_ : به سوى بهشت مى رويد با سلامت و ايمنى . و به اصحاب دست چپ فرمود : به سوى دوزخ مى رويد و باك ندارم . بعد از آن، فرمود : «أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيمَةِ اِنّا كُنّا عَنْ هَذا غافِلينَ» (1) ؛ يعنى : «آيا نيستم پروردگار شما؟ گفتند : بلى ، تو پروردگار مايى . گواه شديم بر اقرار خويش ، و اين اخذ ميثاق و پيمان گرفتن ، به جهت كراهت آن است كه بگوييد در روز قيامت ، به درستى كه بوديم ما ، از اين اقرار ، بى خبران ». و حضرت فرمود : «بعد از آن، پيمان را از پيغمبران گرفت و فرمود : آيا من پروردگار شما نيستم؟! يعنى البته من پروردگار شمايم . و به درستى كه اينك؛يعنى محمد ، رسول من است . و به درستى كه اينك؛ يعنى على ، اميرمؤمنان است . گفتند : آرى» . (2) تتمّه حديث آنكه، حضرت مى فرمايد : «پس پيغمبرى از براى ايشان ثابت شد ، و خدا پيمان را از پيغمبران اولوا العزم گرفت و فرمود : منم پروردگار شما ، و محمد رسول من است ، و على اميرمؤمنان است ، و اوصياى آن حضرت عليهم السلام بعد از او واليان امر من اند ، و خزينه داران علم من . و فرمود : مهدى چنان است كه به واسطه او دين خويش را يارى مى كنم ، و دولت خود را به او ظاهر مى گردانم ، و به او از دشمنان خويش انتقام مى كشم ، و به او از روى طوع و رغبت و ناخوشى و كراهت معبود مى شوم ، كه مردم خواهى نخواهى مرا عبادت مى كنند . پيغمبران اولوا العزم عرض كردند كه : اى پروردگار! اقرار كرديم و گواه شديم ، و آدم انكار نكرد و اقرار ننمود؛ پس عزيمت از براى اين پنج تن؛ يعنى محمد و نوح و ابراهيم و موسى و عيسى عليهم السلام در باب حضرت مهدى ثابت شد ، و آدم را عزمى بر اقرار به آن نبود و به آن دلى نبست . و اين است معنى قول خداى عز و جل كه مى فرمايد : «وَ لَقَدْ عَهْدِنا اِلى ادَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِىَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْما» (3) . حضرت فرمود : «جز اين نيست كه مراد از نسيان و فراموشى ، ترك و وا گذاشتن است . بعد از آن آتشى را امر فرمودتا زبانه كشيد ، و به اصحاب دست چپ فرمود : در آن داخل شويد ، و ايشان ، از آن ترسيدند و داخل نشدند . و به اصحاب دست راست فرمود : داخل آن شويد؛ پس ايشان در آن آتش داخل شدند ، و بر ايشان سرد و سلامت گرديد . بعد از آن، اصحاب دست چپ عرض كردند كه : اى پروردگار! از لغزش ما بگذر . فرمود : از لغزش شما گذشتم ، برويد و داخل آتش شويد . باز ايشان از آن ترسيدند و داخل نشدند؛ پس طاعت و ولايت و معصيت در آنجا ثابت شد» .

.


1- .اعراف ، 172 .
2- .. و در باب نادرى كه پيش از باب آيات ولايت است ، از حديث آخر آن چنان مفهوم مى شد كه اين قول از قرآن باشد ، و نظم آيه شريفه به طريقه اى باشد كه ترجمه آن مذكور شد . و از اينجا چنين استنباط مى شود كه در قرآن چنان نباشد ،چنانچه پوشيده نيست ، با آنكه در اينجا در هر يك از دو فقره رسالت و امارت ، لفظ «هذا» كه به اينك ترجمه شد ، موجود است ، و در آنجا مفقود بود ، و معصوم مراد خود را بهتر مى داند ، با آن كه هرگاه كسى مرتكب خلاف ظاهرى گردد ، به جهت ظهور قرينه و امثال ، [اگر] اين را حمل كند بر تأويل ، اصلاً سخنى [و اشكالى ]وارد نمى آيد . (مترجم)
3- .طه ، 115 .

ص: 22

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ حَبِيبٍ السِّجِسْتَانِيِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَمَّا أَخْرَجَ ذُرِّيَّةَ آدَمَ عليه السلام مِنْ ظَهْرِهِ لِيَأْخُذَ عَلَيْهِمُ الْمِيثَاقَ بِالرُّبُوبِيَّةِ لَهُ ، وَبِالنُّبُوَّةِ لِكُلِّ نَبِيٍّ ، فَكَانَ أَوَّلَ مَنْ أَخَذَ لَهُ عَلَيْهِمُ الْمِيثَاقَ بِنُبُوَّتِهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللّهِ صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ تَسْلِيما ، ثُمَّ قَالَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لآِدَمَ: انْظُرْ مَا ذَا تَرى؟» . قَالَ: «فَنَظَرَ آدَمُ عليه السلام إِلى ذُرِّيَّتِهِ _ وَهُمْ ذَرٌّ _ قَدْ مَلَؤُوا السَّمَاءَ ، قَالَ آدَمُ عليه السلام : يَا رَبِّ ، مَا أَكْثَرَ ذُرِّيَّتِي! وَلِأَمْرٍ مَا خَلَقْتَهُمْ؟ فَمَا تُرِيدُ مِنْهُمْ بِأَخْذِكَ الْمِيثَاقَ عَلَيْهِمْ؟ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ: «يَعْبُدُونَنِى لَا يُشْرِكُونَ بِى شَيْئاً» وَيُؤْمِنُونَ بِرُسُلِي ، وَيَتَّبِعُونَهُمْ . قَالَ آدَمُ عليه السلام : يَا رَبِّ ، فَمَا لِي أَرى بَعْضَ الذَّرِّ أَعْظَمَ مِنْ بَعْضٍ ، وَبَعْضَهُمْ لَهُ نُورٌ كَثِيرٌ ، وَبَعْضَهُمْ لَهُ نُورٌ قَلِيلٌ ، وَبَعْضَهُمْ لَيْسَ لَهُ نُورٌ؟ فَقَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : كَذلِكَ خَلَقْتُهُمْ لِأَبْلُوَهُمْ فِي كُلِّ حَالَاتِهِمْ. قَالَ آدَمُ عليه السلام : يَا رَبِّ ، فَتَأْذَنُ لِي فِي الْكَلَامِ؛ فَأَتَكَلَّمَ؟ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ: تَكَلَّمْ؛ فَإِنَّ رُوحَكَ مِنْ رُوحِي ، وَطَبِيعَتَكَ خِلَافُ كَيْنُونَتِي . قَالَ آدَمُ: يَا رَبِّ ، فَلَوْ كُنْتَ خَلَقْتَهُمْ عَلى مِثَالٍ وَاحِدٍ ، وَقَدْرٍ وَاحِدٍ ، وَطَبِيعَةٍ وَاحِدَةٍ ، وَجِبِلَّةٍ وَاحِدَةٍ ، وَأَلْوَانٍ وَاحِدَةٍ ، وَأَعْمَارٍ وَاحِدَةٍ، وَأَرْزَاقٍ سَوَاءٍ ، لَمْ يَبْغِ بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضٍ ، وَلَمْ يَكُنْ بَيْنَهُمْ تَحَاسُدٌ وَلَا تَبَاغُضٌ ، وَلَا اخْتِلَافٌ فِي شَيْءٍ مِنَ الْأَشْيَاءِ . قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : يَا آدَمُ ، بِرُوحِي نَطَقْتَ ، وَبِضَعْفِ طَبِيعَتِكَ تَكَلَّفْتَ مَا لَا عِلْمَ لَكَ بِهِ ، وَأَنَا الْخَالِقُ الْعَالِمُ، بِعِلْمِي خَالَفْتُ بَيْنَ خَلْقِهِمْ، وَبِمَشِيئَتِي يَمْضِي فِيهِمْ أَمْرِي ، وَإِلى تَدْبِيرِي وَتَقْدِيرِي صَائِرُونَ ، لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِي ، إِنَّمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ والْاءِنْسَ لِيَعْبُدُونِ، وَخَلَقْتُ الْجَنَّةَ لِمَنْ أَطَاعَنِي وَعَبَدَنِي مِنْهُمْ وَاتَّبَعَ رُسُلِي وَلَا أُبَالِي، وَخَلَقْتُ النَّارَ لِمَنْ كَفَرَ بِي وَعَصَانِي وَلَمْ يَتَّبِعْ رُسُلِي وَلَا أُبَالِي ، وَخَلَقْتُكَ وَخَلَقْتُ ذُرِّيَّتَكَ مِنْ غَيْرِ فَاقَةٍ بِي إِلَيْكَ وَإِلَيْهِمْ ، وَإِنَّمَا خَلَقْتُكَ وَخَلَقْتُهُمْ لِأَبْلُوَكَ وَأَبْلُوَهُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً فِي دَارِ الدُّنْيَا فِي حَيَاتِكُمْ وَقَبْلَ مَمَاتِكُمْ، فَلِذلِكَ خَلَقْتُ الدُّنْيَا وَالْاخِرَةَ ، وَالْحَيَاةَ وَالْمَوْتَ ، وَالطَّاعَةَ وَالْمَعْصِيَةَ ، وَالْجَنَّةَ وَالنَّارَ ، وَكَذلِكَ أَرَدْتُ فِي تَقْدِيرِي وَتَدْبِيرِي . وَ بِعِلْمِيَ النَّافِذِ فِيهِمْ خَالَفْتُ بَيْنَ صُوَرِهِمْ وَأَجْسَامِهِمْ وَأَلْوَانِهِمْ وَأَعْمَارِهِمْ وَأَرْزَاقِهِمْ وَطَاعَتِهِمْ وَمَعْصِيَتِهِمْ ، فَجَعَلْتُ مِنْهُمُ الشَّقِيَّ وَالسَّعِيدَ ، وَالْبَصِيرَ وَالْأَعْمى ، وَالْقَصِيرَ وَالطَّوِيلَ ، وَالْجَمِيلَ وَالدَّمِيمَ ، وَالْعَالِمَ وَالْجَاهِلَ ، وَالْغَنِيَّ وَالْفَقِيرَ ، وَالْمُطِيعَ وَالْعَاصِيَ ، وَالصَّحِيحَ وَالسَّقِيمَ ، وَمَنْ بِهِ الزَّمَانَةُ وَمَنْ لَا عَاهَةَ بِهِ، فَيَنْظُرُ الصَّحِيحُ إِلَى الَّذِي بِهِ الْعَاهَةُ ، فَيَحْمَدُنِي عَلى عَافِيَتِهِ ، وَيَنْظُرُ الَّذِي بِهِ الْعَاهَةُ إِلَى الصَّحِيحِ ، فَيَدْعُونِي وَيَسْأَلُنِي أَنْ أُعَافِيَهُ ، وَيَصْبِرُ عَلى بَلَائِي ، فَأُثِيبُهُ جَزِيلَ عَطَائِي ، وَيَنْظُرُ الْغَنِيُّ إِلَى الْفَقِيرِ ، فَيَحْمَدُنِي وَيَشْكُرُنِي ، وَيَنْظُرُ الْفَقِيرُ إِلَى الْغَنِيِّ ، فَيَدْعُونِي وَيَسْأَلُنِي ، وَيَنْظُرُ الْمُؤْمِنُ إِلَى الْكَافِرِ ، فَيَحْمَدُنِي عَلى مَا هَدَيْتُهُ ، فَلِذلِكَ خَلَقْتُهُمْ لِأَبْلُوَهُمْ فِي السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَفِيمَا أُعَافِيهِمْ وَفِيمَا أَبْتَلِيهِمْ وَفِيمَا أُعْطِيهِمْ وَفِيمَا أَمْنَعُهُمْ . وَأَنَا اللّهُ الْمَلِكُ الْقَادِرُ ، وَلِي أَنْ أَمْضِيَ جَمِيعَ مَا قَدَّرْتُ عَلى مَا دَبَّرْتُ ، وَلِي أَنْ أُغَيِّرَ مِنْ ذلِكَ مَا شِئْتُ إِلى مَا شِئْتُ ، وَأُقَدِّمَ مِنْ ذلِكَ مَا أَخَّرْتُ ، وَأُؤَخِّرَ مِنْ ذلِكَ مَا قَدَّمْتُ ، وَأَنَا اللّهُ الْفَعَّالُ لِمَا أُرِيدُ ، لَا أُسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ ، وَأَنَا أَسْأَلُ خَلْقِي عَمَّا هُمْ فَاعِلُونَ».

.

ص: 23

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد و على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حسن بن محبوب ، از هشام بن سالم ، از حبيب سجستانى روايت كرده اند كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«چون خداى عز و جل فرزندان آدم عليه السلام را از پشت او بيرون آورد ، تا از ايشان پيمان گيرد از براى خود به پروردگارى ، و از براى هر پيغمبرى به پيغمبرى ، اوّل كسى كه از برايش ، بر ايشان پيمان گرفت به اقرار كردن به پيغمبرى او ، محمد صلى الله عليه و آله بود . بعد از آن، خداى عز و جل به آدم فرمود : بنگر كه چه مى بينى؟ آدم عليه السلام به سوى ذرّيّه خويش نظر نمود ، در حالى كه ايشان چون مورچگان بودند و آسمان را پر كرده بودند . آدم عليه السلام عرض كرد : اى پروردگار! چه بسيارند ذرّيّه من ، و از براى [چه ]كارى ايشان را آفريده اى؟ پس به فرا گرفتن خويش پيمان را بر ايشان همه ، از ايشان چه اراده دارى؟ خداى تعالى فرمود : مرا پرستش كنند و با من چيزى را شريك نگردانند ، و به پيغمبران من ايمان آوردند و ايشان را پيروى نمايند . آدم عرض كرد : اى پروردگار! پس مرا چه مى شود كه بعضى از اين مورچگان را از بعضى بزرگ تر مى بينم ، و بعضى ازايشان را نور بسيارى هست ، و بعضى ازايشان را نورى است اندك ، و بعضى ازايشان را هيچ نور نيست ! خداى عز و جل فرمود : همچنين ايشان را آفريدم ، تا ايشان را در همه حالت ها كه دارند ، بيازمايم . آدم عليه السلام عرض كرد : اى پروردگار! مرا رخصت مى دهى در سخن گفتن ، تا سخن بگويم . خداى عز و جل فرمود : سخن بگو كه روح تو از روح من است يعنى چيز لطيف شريفى است كه من آن را به خود نسبت داده ام) ، و سرشت و مزاج تو خلاف هميشه بودن من است . آدم عليه السلام عرض كرد : اى پروردگار! اگر ايشان را آفريده بودى بر يك كالبد و يك اندازه و يك مزاج و يك آفرينش و يك رنگ و يك عمر و روزى هاى برابر ، پاره اى از ايشان بر پاره اى ستم نمى كرد ، و در ميان ايشان تحاسد و تباغض و اختلاف در چيزى از چيزها نبود ، و چنان نبود كه با هم حسد برند و بدخواه يكديگر باشند ، و با هم دشمنى كنند و در امور با هم موافقت نداشته باشند . خداى عز و جل فرمود : اى آدم! به روح من گويا شدى و سخن گفتى ، و به ضعف مزاج و سرشت خويش ، مشقّت و زحمت دانستن آنچه تو را به آن هيچ دانشى نيست ، بر خود گذاشتى . و منم آفريننده بسيار دانا كه به علم خويش ، در ميان آفريدن ايشان مخالفت قرار دادم ، و به خواست من، فرمان من در ايشان جارى مى شود ، و به سوى تدبير و تقدير من باز مى گردند . هيچ تبديل و تغييرى از براى آفريدن من نيست . جز اين نيست كه من جن و انس را آفريدم از براى آنكه مرا پرستش كنند ، و بهشت را آفريدم از براى هر كه پرستش كند مرا ، و مرا اطاعت كند از ايشان ، و فرستادگان مرا پيروى نمايد ، و باك ندارم . و آتش دوزخ را آفريدم از براى آنكه به من كافر شود ، و مرا نافرمانى كند ، و رسولان مرا پيروى ننمايد ، و باك ندارم . و تو را و فرزندان تو را آفريدم ، بى آنكه مرا حاجتى باشد به تو و به ايشان . و جز اين نيست كه هر يك از تو و ايشان را آفريدم ، تا آنكه تو و ايشان را آزمايش كنم ، كه عمل كدام يك از شما نيكوتر است در دار دنيا ، در زمان حيات شما ، و پيش از آنكه بميرند. و از براى همين ، دنيا و آخرت و زندگى و مرگ و طاعت و معصيت و بهشت و دوزخ را آفريدم ، و در تقدير و تدبير خويش همچنين اراده نمودم ، و به علم خويش كه در ايشان نفوذ كرده ، در ميان صورت ها و تن ها و رنگ ها و عمرها و روزى هاى ايشان ، و طاعت و معصيت ايشان ، مخالفت قرار دادم . پس در ميانه ايشان ، بدبخت و نيك بخت و بينا و كور و كوتاه و دراز و صاحب جمال و زشت و دانا و جاهل و مال دار و درويش و فرمان برنده و نافرمان و تندرست و بيمار ، و آنكه او را آفت و افگارى[=رنجورى] باشد ، و آنكه با او هيچ آفتى نباشد ، قرار دادم؛ پس تندرست ، به آن كه آفتى به او رسيده نظر مى كند ، و مرا حمد مى كند و ستايش مى نمايد ، بر آن عافيتى كه او را داده ام . و آنكه با او آفتى است به سوى تندرست نظر مى كند ، پس مرا مى خواند و دعا مى كند و از من سؤال مى نمايد كه او را عافيت دهم ، و بر بلاء و زحمتى كه به او داده ام صبر مى كند ، و به اين سبب او را به عطاى جزيل خويش ثواب مى دهم . و مال دار به درويش نظر مى كند ، و مرا حمد و شكر مى كند ، و درويش به مال دار مى نگرد ، و مرا مى خواند و سؤال مى كند . و مؤمن به كافر نگاه مى كند ، و مرا ستايش مى نمايد بر اينكه او را راه راست نموده ام؛ پس از براى اينكه دانستى ايشان را آفريده ام ، تا آنكه ايشان را آزمايش كنم به سختى و تنگى و آفت ها و بيمارى ها ، و در آنچه ايشان را عافيت مى دهم ، و در آنچه ايشان را مبتلا مى گردانم ، و در آنچه ايشان را عطا مى كنم ، و در آنچه ايشان را منع مى نمايم . و منم خداى صاحب ملك و پادشاهى و قدرت و توانايى . و مرا مى رسد كه همه آنچه را كه تقدير كرده ام جارى نمايم ، بر آنچه تدبير نموده ام . و مرا مى رسد كه تغيير دهم از اين امور ، آنچه را كه خواسته ام ، به سوى آنچه خواهم . و مرا مى رسد كه مقدّم دارم از اين مقدّرات ، آنچه را كه مؤخّر داشته ام ، و مؤخّر دارم ، آنچه را كه مقدم داشته ام از اين تدبيرات . و منم خدايى كه هر چه خواهم مى كنم ، و از آنچه مى كنم كسى نتواند كه مرا سؤال كند . و من خلق خود را از آنچه مى كنند ، سؤال خواهم كرد» .

.

ص: 24

. .

ص: 25

. .

ص: 26

. .

ص: 27

. .

ص: 28

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ، عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجُعْفِيِّ وَعُقْبَةَ جَمِيعاً ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ خَلَقَ الْخَلْقَ ، فَخَلَقَ مَنْ أَحَبَّ مِمَّا أَحَبَّ ، وَكَانَ مَا أَحَبَّ أَنْ خَلَقَهُ مِنْ طِينَةِ الْجَنَّةِ ، وَخَلَقَ مَنْ أَبْغَضَ مِمَّا أَبْغَضَ ، وَكَانَ مَا أَبْغَضَ أَنْ خَلَقَهُ مِنْ طِينَةِ النَّارِ ، ثُمَّ بَعَثَهُمْ فِي الظِّلَالِ». فَقُلْتُ: وَأَيُّ شَيْءٍ الظِّلَالُ؟ فَقَالَ: «أَ لَمْ تَرَ إِلى ظِلِّكَ فِي الشَّمْسِ شَيْئاً وَلَيْسَ بِشَيْءٍ». «ثُمَّ بَعَثَ مِنْهُمُ النَّبِيِّينَ ، فَدَعَوْهُمْ إِلَى الْاءِقْرَارِ بِاللّهِ عَزَّ وَجَلَّ ، وَهُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَجَلَّ: «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللّهُ» ثُمَّ دَعَوْهُمْ إِلَى الْاءِقْرَارِ بِالنَّبِيِّينَ فَأَقَرَّ بَعْضُهُمْ ، وَأَنْكَرَ بَعْضٌ ، ثُمَّ دَعَوْهُمْ إِلى وَلَايَتِنَا ، فَأَقَرَّ بِهَا وَاللّهِ مَنْ أَحَبَّ ، وَأَنْكَرَهَا مَنْ أَبْغَضَ ، وَهُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَجَلَّ : «فَما كانُوا لِيُؤْمِنُوا بِما كَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ» ». ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام : «كَانَ التَّكْذِيبُ ثَمَّ».

4 _ بَابُ أَنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله أَوَّلُ مَنْ أَجَابَ وَأَقَرَّ لِلّهِ عَزَّ وَجَلَّ بِالرُّبُوبِيَّةِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«أَنَّ بَعْضَ قُرَيْشٍ قَالَ لِرَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله : بِأَيِّ شَيْءٍ سَبَقْتَ الْأَنْبِيَاءَ وَأَنْتَ بُعِثْتَ آخِرَهُمْ وَخَاتَمَهُمْ؟ فَقَالَ: إِنِّي كُنْتُ أَوَّلَ مَنْ آمَنَ بِرَبِّي ، وَأَوَّلَ مَنْ أَجَابَ حَيْثُ أَخَذَ اللّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ ، «وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ» فَكُنْتُ أَنَا أَوَّلَ نَبِيٍّ قَالَ: بَلى ، فَسَبَقْتُهُمْ بِالْاءِقْرَارِ بِاللّهِ عَزَّ وَجَلَّ».

أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، إِنِّي لَأَرى بَعْضَ أَصْحَابِنَا يَعْتَرِيهِ النَّزَقُ وَالْحِدَّةُ وَالطَّيْشُ ، فَأَغْتَمُّ لِذلِكَ غَمّاً شَدِيداً ، وَأَرى مَنْ خَالَفَنَا، فَأَرَاهُ حَسَنَ السَّمْتِ؟ قَالَ:«لَا تَقُلْ حَسَنَ السَّمْتِ؛ فَإِنَّ السَّمْتَ سَمْتُ الطَّرِيقِ، وَلكِنْ قُلْ: حَسَنَ السِّيمَاءِ؛ فَإِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ يَقُولُ: «سِيماهُمْ فِى وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ» ». قَالَ: قُلْتُ: فَأَرَاهُ حَسَنَ السِّيمَاءِ، وَ لَهُ وَقَارٌ، فَأَغْتَمُّ لِذلِكَ؟ قَالَ: «لَا تَغْتَمَّ لِمَا رَأَيْتَ مِنْ نَزَقِ أَصْحَابِكَ ، وَلِمَا رَأَيْتَ مِنْ حُسْنِ سِيمَاءِ مَنْ خَالَفَكَ؛ إِنَّ اللّهَ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ لَمَّا أَرَادَ أَنْ يَخْلُقَ آدَمَ عليه السلام ، خَلَقَ تِلْكَ الطِّينَتَيْنِ ، ثُمَّ فَرَّقَهُمَا فِرْقَتَيْنِ ، فَقَالَ لِأَصْحَابِ الْيَمِينِ: كُونُوا خَلْقاً بِإِذْنِي ، فَكَانُوا خَلْقاً بِمَنْزِلَةِ الذَّرِّ يَسْعى ، وَقَالَ لِأَهْلِ الشِّمَالِ: كُونُوا خَلْقاً بِإِذْنِي ، فَكَانُوا خَلْقاً بِمَنْزِلَةِ الذَّرِّ يَدْرُجُ ، ثُمَّ رَفَعَ لَهُمْ نَاراً ، فَقَالَ: ادْخُلُوهَا بِإِذْنِي ، فَكَانَ أَوَّلَ مَنْ دَخَلَهَا مُحَمَّدٌ صلى الله عليه و آله ، ثُمَّ اتَّبَعَهُ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَأَوْصِيَاؤُهُمْ وَأَتْبَاعُهُمْ . ثُمَّ قَالَ لِأَصْحَابِ الشِّمَالِ: ادْخُلُوهَا بِإِذْنِي ، فَقَالُوا: رَبَّنَا ، خَلَقْتَنَا لِتُحْرِقَنَا؟ فَعَصَوْا ، فَقَالَ لِأَصْحَابِ الْيَمِينِ: اخْرُجُوا بِإِذْنِي مِنَ النَّارِ ، فَخَرَجُوا لَمْ تَكْلِمِ النَّارُ مِنْهُمْ كَلْماً ، وَلَمْ تُؤَثِّرْ فِيهِمْ أَثَراً ، فَلَمَّا رَآهُمْ أَصْحَابُ الشِّمَالِ قَالُوا: رَبَّنَا، نَرى أَصْحَابَنَا قَدْ سَلِمُوا ، فَأَقِلْنَا وَمُرْنَا بِالدُّخُولِ ، قَالَ: قَدْ أَقَلْتُكُمْ، فَادْخُلُوهَا ، فَلَمَّا دَنَوْا وَأَصَابَهُمُ الْوَهَجُ رَجَعُوا ، فَقَالُوا: يَا رَبَّنَا ، لَا صَبْرَ لَنَا عَلَى الِاحْتِرَاقِ ، فَعَصَوْا ، فَأَمَرَهُمْ بِالدُّخُولِ ثَلَاثاً ، كُلَّ ذلِكَ يَعْصُونَ وَيَرْجِعُونَ ، وَأَمَرَ أُولئِكَ ثَلَاثاً ، كُلَّ ذلِكَ يُطِيعُونَ وَيَخْرُجُونَ ، فَقَالَ لَهُمْ: كُونُوا طِيناً بِإِذْنِي ، فَخَلَقَ مِنْهُ آدَمَ عليه السلام ». قَالَ: «فَمَنْ كَانَ مِنْ هؤُلَاءِ لَا يَكُونُ مِنْ هؤُلَاءِ ، وَمَنْ كَانَ مِنْ هؤُلَاءِ لَا يَكُونُ مِنْ هؤُلَاءِ؛ وَمَا رَأَيْتَ مِنْ نَزَقِ أَصْحَابِكَ وَخُلُقِهِمْ ، فَمِمَّا أَصَابَهُمْ مِنْ لَطْخِ أَصْحَابِ الشِّمَالِ؛ وَمَا رَأَيْتَ مِنْ حُسْنِ سِيمَاءِ مَنْ خَالَفَكُمْ وَوَقَارِهِمْ ، فَمِمَّا أَصَابَهُمْ مِنْ لَطْخِ أَصْحَابِ الْيَمِينِ».

.

ص: 29

4 . باب در بيان اينكه رسول خدا صلى الله عليه و آله اوّل كسى است كه اجابت نمود ، و

محمد بن يحيى ، از محمد بن حسين ، از محمد بن اسماعيل ، از صالح بن عقبه ، از عبداللّه بن محمد جعفى و عقبه ، هر دو از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده اند كه فرمود :«خداى عز و جل خلايق را آفريد» (تا آخر آنچه در باب رواياتى كه در باب ولايت ، كه قريب است به باب تاريخ ، گذشت) . (1)

4 . باب در بيان اينكه رسول خدا صلى الله عليه و آله اوّل كسى است كه اجابت نمود ، و از براى خداى عز و جل به پروردگارى اقرار فرمودمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از حسن بن محبوب ، از صالح بن سهل ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه«بعضى ازقريش به رسول خدا صلى الله عليه و آله عرض كرد» (تا آخر آنچه در باب مولد پيغمبر صلى الله عليه و آله مذكور شد) . (2)

احمد بن محمد ، از محمد بن خالد ، از بعضى از اصحاب ما ، از عبداللّه بن سنان روايت كرده است كه گفت : به امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم : فداى تو گردم! من بعضى از اصحاب خويش را مى بينم كه او را سبكى و تندى و بى عقلى عارض مى شود ، و از براى همين اندوه سختى به من مى رسد و بسيار غمناك مى شوم . و كسى را كه با ما مخالفت كرده؛ يعنى سنّى را مى بينم ، و او را خوش سمت مى بينم . حضرت فرمود :«مگو خوش سمت؛ زيرا كه سمت به معنى راه است ، وليكن بگو خوش سيما (و سيما نشانى است كه در رو باشد)؛ زيرا كه خداى عز و جل مى فرمايد : «سيماهُمْ فىُوجُوهِهِمْ...» (3) » . عبداللّه مى گويد : عرض كردم : بلى ، او را خوش سيما مى بينم ، و او را عقلى است استوار، و آرام دارد ، و براى اين امر بسيار غمناك مى شوم . فرمود : «غمناك مباش به جهت آنچه ديده اى از سبكى و شتاب اصحاب خويش ، و براى آنچه ديده اى از خوشى و نيكى سيماى آنكه با تو مخالفت كرده است . به درستى كه خداى _ تبارك و تعالى _ چون اراده فرمود آدم عليه السلام را بيافريند ، آن دو سرشت را آفريد . بعد از آن ، آنها را جدا نمود و دو فرقه فرمود ، و به اصحاب دست راست فرمود : خلقى باشيد به اذن من؛ پس ايشان آفريدگانى شدند به منزله مورچگان كه مى شتافتند . و به اهل دست چپ فرمود : خلقى باشيد به اذن من؛ پس ايشان خلقى شدند به منزله مورچگان كه مى جنبيدند . بعد از آن ، از براى ايشان آتشى را بلند ساخت و فرمود : در اين آتش داخل شويد به اذن من . و اوّل كسى كه داخل آن شد ، محمد صلى الله عليه و آله بود . بعد از آن، پيغمبران اولوا العزم و اوصياى ايشان و پيروان ايشان ، آن حضرت را پيروى نمودند . پس به اصحاب دست چپ فرمود : در آن داخل شويد به اذن من . گفتند كه : اى پروردگار ما! ما را آفريدى از براى آنكه بسوزانى ما را ، و نافرمانى كردند و داخل نشدند . بعد از آن، به اصحاب دست راست فرمود : بيرون آييد از آتش به اذن من؛ پس ايشان بيرون آمدند ، در حالى كه آتش هيچ عضوى از اعضاى ايشان را مجروح نساخته و در ايشان اثرى نكرده بود . و چون اصحاب دست چپ ايشان را چنين ديدند، عرض كردند كه : اى پروردگار ما! ما اصحاب خود را مى بينيم كه صحيح و سالم از آتش بيرون آمده اند ، پس از لغزش ما درگذر ، و ما را امر كن به آنكه در آتش داخل شويم . خداى _ تعالى _ فرمود : از لغزش شما درگذشتم ، اكنون در آتش داخل شويد . و چون به آتش نزديك شدند و افروختگى و زبانه آن به ايشان رسيد ، برگشتند و گفتند : اى پروردگار ما! ما را صبرى بر سوختن نيست ، و نافرمانى كردند؛ پس سه مرتبه ايشان را به دخول در آن امر فرمود ، و در هر مرتبه نافرمانى مى كردند و برمى گشتند ، و سه مرتبه اصحاب دست راست را امر فرمود ، و در هر مرتبه اطاعت مى كردند و در آتش داخل مى شدند و بيرون مى آمدند . بعد از آن، به ايشان فرمود : گل شويد به اذن من . و آدم عليه السلام را از ايشان آفريد . و حضرت فرمود : پس هر كس كه از گروه مطيعان بود ، از گروه عاصيان نمى شود ، و هر كسى كه از گروه عاصيان بود ، از گروه مطيعان نمى گردد و يا به عكس . و آنچه از سبكى و شتاب اصحاب خويش و اخلاق ناپسنديده ايشان ديده اى ، ناشى [شده است] از آنچه به ايشان رسيده ، از آلودگى و مالش به اصحاب دست چپ ، و آنچه ديده اى از سيماى نيك آنان كه با شما مخالفت كرده اند ، و استوارى عقل و آرام ايشان ، ناشى شده است از آنچه به ايشان رسيده ، از آلودگى و مالش به اصحاب دست راست» .

.


1- .. مترجم ترجمه روايت را به دليل مشابهت با روايت دوم باب(فيه نتف و جوامع من الروايه فى الولايه) در جلد يك كافى نياورده و به آن جا ارجاع داده است .
2- .. مترجم ترجمه روايت را به دليل مشابهت با روايت ششم باب(مولد النبى صلى الله عليه و آله ، در جلد يك كافى نياورده و به آن جا ارجاع داده است .
3- .فتح ، 29 .

ص: 30

. .

ص: 31

. .

ص: 32

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِسْمَاعِيلَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ ، عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«سُئِلَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : بِأَيِّ شَيْءٍ سَبَقْتَ وُلْدَ آدَمَ؟ قَالَ: إِنِّي أَوَّلُ مَنْ أَقَرَّ بِرَبِّي؛ إِنَّ اللّهَ أَخَذَ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ «وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلى» فَكُنْتُ أَوَّلَ مَنْ أَجَابَ».

5 _ بَابُ كَيْفَ أَجَابُوا وَهُمْ ذَرٌّعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : كَيْفَ أَجَابُوا وَهُمْ ذَرٌّ؟! قَالَ:«جَعَلَ فِيهِمْ مَا إِذَا سَأَلَهُمْ أَجَابُوهُ ، يَعْنِي فِي الْمِيثَاقِ».

6 _ بَابُ فِطْرَةِ الْخَلْقِ عَلَى التَّوْحِيدِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه عليه السلام ، قَالَ: قُلْتُ: «فِطْرَتَ اللّهِ الَّتِى فَطَرَ النّاسَ عَلَيْها» ؟ قَالَ:«التَّوْحِيدُ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ: «فِطْرَتَ اللّهِ الَّتِى فَطَرَ النّاسَ عَلَيْها» : مَا تِلْكَ الْفِطْرَةُ؟ قَالَ:«هِيَ الْاءِسْلَامُ، فَطَرَهُمُ اللّهُ حِينَ أَخَذَ مِيثَاقَهُمْ عَلَى التَّوْحِيدِ، قَالَ: «أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ» وَفِيهِ الْمُؤْمِنُ وَالْكَافِرُ».

.

ص: 33

5 . باب در بيان اينكه خلايق چگونه اجابت نمودند و جواب دادند ، و

6 . باب در بيان فطرت خلايق بر توحيد

محمد بن يحيى ، از محمد بن حسن ، از على بن اسماعيل ، از محمد بن اسماعيل ، از سعدان بن مسلم ، از صالح بن سهل ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«از رسول خدا صلى الله عليه و آله سؤال شد كه به چه چيز بر فرزندان آدم پيشى گرفتى؟ فرمود :زيرا كه من اوّل كسى هستم كه به پروردگار خود اقرار نمودم . به درستى كه خدا پيمان از پيغمبران گرفت و ايشان را بر خود ايشان شاهد گردانيد ، كه آيا من پروردگار شما نيستم؟ گفتند : بلى ، تويى پروردگار ما. پس اوّل كسى كه جواب داد ، من بودم» .

5 . باب در بيان اينكه خلايق چگونه اجابت نمودند و جواب دادند ، و ايشان چون مورچگان بودندعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از بعضى از اصحاب ما ، از ابوبصير روايت كرده است كه گفت : به امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم : فرزندان آدم چگونه جواب دادند و حال آنكه ايشان چون مورچگان بودند؟ فرمود :«در ايشان قرار داد آنچه را كه چون از ايشان سؤال كرد ، او را جواب دادند؛ يعنى در وقت پيمان» . (1)

6 . باب در بيان فطرت خلايق بر توحيد (2)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : به آن حضرت عرض كردم : «فِطْرَةَ اللّهِ الَّتى فَطَرَ النّاسَ عَلَيْها» ؛ يعنى :«ملازم شويد آفرينش خدا را ، كه خدا مردم را بر آن آفريده در اول امر ، و دست از آن برمداريد» . حضرت فرمود : «آن فطرت ، توحيد است» .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از عبداللّه سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : از آن حضرت سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «فِطْرَةَ اللّهِ الَّتى فَطَرَ النّاسَ عَلَيْهْا» (3) كه اين فطرت چيست؟ فرمود :«آن فطرت ، اسلام است ، كه خدا ايشان را بر آن آفريد ، در هنگامى كه پيمان از ايشان گرفت بر توحيد و يگانگى آن جناب . و فرمود : «أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ» (4) . و در آن پيمان ، مؤمن و كافر داخل بودند» .

.


1- .. و مراد از آن ،چنانچه گفته اند : قوّه استعداديّه است ازبراى نفس ناطقه ، كه قابل كمالات و اعمال خير و نطق است ، به حيثيّتى كه چون سؤال واقع شود ، به زبان گفتار جواب دهند . (مترجم)
2- .. و فطرت _ به كسر فاء سعفص و سكون طاء حطّى _ ، آفرينش و ابتداى كار است . (مترجم)
3- .روم ، 30 .
4- .اعراف ، 112 .

ص: 34

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ ، عَنْ زُرَارَةَ ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «فِطْرَتَ اللّهِ الَّتِى فَطَرَ النّاسَ عَلَيْها» . قَالَ:«فَطَرَهُمْ جَمِيعاً عَلَى التَّوْحِيدِ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ ، عَنْ زُرَارَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ: «حُنَفاءَ لِلّهِ غَيْرَ مُشْرِكِينَ بِهِ» . قَالَ:«الْحَنِيفِيَّةُ مِنَ الْفِطْرَةِ الَّتِي فَطَرَ اللّهُ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللّهِ». قَالَ: «فَطَرَهُمْ عَلَى الْمَعْرِفَةِ بِهِ» . قَالَ زُرَارَةُ: وَسَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ: «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِى آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى» الْايَةَ . قَالَ: «أَخْرَجَ مِنْ ظَهْرِ آدَمَ ذُرِّيَّتَهُ إِلى يَوْمِ الْقِيَامَةِ ، فَخَرَجُوا كَالذَّرِّ ، فَعَرَّفَهُمْ وَأَرَاهُمْ نَفْسَهُ، وَلَوْ لَا ذلِكَ لَمْ يَعْرِفْ أَحَدٌ رَبَّهُ». وَ قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : كُلُّ مَوْلُودٍ يُولَدُ عَلَى الْفِطْرَةِ ، يَعْنِي الْمَعْرِفَةَ بِأَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ خَالِقُهُ ، كَذلِكَ قَوْلُهُ: «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللّهُ» ».

.

ص: 35

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از على بن رئاب ، از زراره روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «فِطْرَةَ اللّهِ الَّتى فَطَرَ النّاسَ عَلَيْها» . فرمود :«همه ايشان را بر توحيد آفريد» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابن اذينه ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه گفت : آن حضرت را سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «حُنَفآء لِلّهِ غَيْرَ مُشْرِكينِ بِهِ» (1) ؛ يعنى :«در حالتى كه ميل كننده باشيد از همه اديان باطله به دين اسلام ، از براى خدا ، نه شرك آورندگان به او» . حضرت فرمود : «حنيفيّت و مسلمانى (كه ملّتى است قويم ، و طريقه اى است مستقيم ، و ميل است به دين راست و طرف حق و درست) ، از جمله آفرينشى است كه خدا مردم را بر آن آفريده . «لا تَبْديلَ لِخِلَقِ اللّه » (2) ؛ يعنى : «هيچ تبديل و تغييرى نيست از براى خلق خدا» . (3) و حضرت در شرح فطرت فرمود : «خدا ايشان را بر معرفت به او آفريد» . زراره مى گويد : و نيز آن حضرت را سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «وَاِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنى آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى» (4) تا آخر آيه . يعنى : «و ياد كن چون فرا گرفت پروردگار تو از فرزندان آدم از پشت هاى ايشان؛ يعنى بيرون آورد از صلب هاى ايشان نسل ايشان را ، و گواه گردانيد ايشان را بر نفس هاى ايشان» ، (و ترجمه تتمّه آيه مذكور شد) . و حضرت فرمود : «بيرون آورد از پشت آدم نسل او را تا روز قيامت؛ پس ايشان بيرون آمدند چون مورچگان ، و خدا خود را به ايشان شناسانيد ، و خود را به ايشان نمود ، كه او را ديدند (يعنى به چشم دل ، نه به چشم سر) و اگر اين نبود ، كسى پروردگار خود را نمى شناخت» . و فرمود : «رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : هر كه متولّد مى شود ، متولّد مى شود بر فطرت؛ يعنى معرفت به اينكه خداى عز و جلآفريننده او است . و همچنين است قول آن جناب : «وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمواتِ وَ الْاَرْضَ لَيَقُولَنَّ اللّه » (5) » كه در كتاب توحيد گذشت .

.


1- .حج ، 31 .
2- .روم ، 30 .
3- .. يعنى دينى كه حق تعالى از براى بندگان خلق فرموده ، و اين نهى است در صورت نفى؛ يعنى تبديل ندهند دين خود را كه از براى ايشان خلق شده ، و يا معنا آن است كه سزاوار نيست كه آن را تغيير دهند ، و يا هيچ كس نيست كه آن را تغيير دهد و محو و نابود گرداند . (مترجم)
4- .اعراف ، 172 .
5- .لقمان ، 25 ؛ زمر ، 38 .

ص: 36

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنِ أَبِي جَمِيلَةَ ، عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ: «فِطْرَتَ اللّهِ الَّتِى فَطَرَ النّاسَ عَلَيْها» قَالَ:«فَطَرَهُمْ عَلَى التَّوْحِيدِ».

7 _ بَابُ كَوْنِ الْمُؤْمِنِ فِي صُلْبِ الْكَافِرِالْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُيَسِّرٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّ نُطْفَةَ الْمُؤْمِنِ لَتَكُونُ فِي صُلْبِ الْمُشْرِكِ، فَلَا يُصِيبُهُ مِنَ الشَّرِّ شَيْءٌ ، حَتّى إِذَا صَارَ فِي رَحِمِ الْمُشْرِكَةِ، لَمْ يُصِبْهَا مِنَ الشَّرِّ شَيْءٌ حَتّى تَضَعَهُ ، فَإِذَا وَضَعَتْهُ، لَمْ يُصِبْهُ مِنَ الشَّرِّ شَيْءٌ حَتّى يَجْرِيَ عَلَيْهِ الْقَلَمُ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسى عليه السلام ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: إِنِّي قَدْ أَشْفَقْتُ مِنْ دَعْوَةِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَلى يَقْطِينٍ وَمَا وَلَدَ. فَقَالَ:«يَا أَبَا الْحَسَنِ، لَيْسَ حَيْثُ تَذْهَبُ، إِنَّمَا الْمُؤْمِنُ فِي صُلْبِ الْكَافِرِ بِمَنْزِلَةِ الْحَصَاةِ فِي اللَّبِنَةِ، يَجِيءُ الْمَطَرُ، فَيَغْسِلُ اللَّبِنَةَ، وَلَا يَضُرُّ الْحَصَاةَ شَيْئاً».

8 _ بَابُ إِذَا أَرَادَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ أَنْ يَخْلُقَ الْمُؤْمِنَمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُسْلِمٍ الْحُلْوَانِيِّ، عَنْ أَبِي إِسْمَاعِيلَ الصَّيْقَلِ الرَّازِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ فِي الْجَنَّةِ لَشَجَرَةً تُسَمَّى الْمُزْنَ ، فَإِذَا أَرَادَ اللّهُ أَنْ يَخْلُقَ مُؤْمِناً، أَقْطَرَ مِنْهَا قَطْرَةً، فَلَا تُصِيبُ بَقْلَةً وَلَا ثَمَرَةً أَكَلَ مِنْهَا مُؤْمِنٌ أَوْ كَافِرٌ إِلَا أَخْرَجَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ مِنْ صُلْبِهِ مُؤْمِناً».

.

ص: 37

7 . باب در بيان بودن مؤمن در صلب كافر

8 . باب در بيان اينكه چون خدا اراده فرمايد كه مؤمن را بيافريند

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن فضّال ، از ابوجميله ، از محمد حلبى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است در قول خداى عز و جل : «فِطْرَةَ اللّهِ الَّتى فَطَرَ النّاسَ عَلَيْها» كه فرمود :«ايشان را بر توحيد آفريد» .

7 . باب در بيان بودن مؤمن در صلب كافر (1)حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از حسن بن على وشّاء ، از على بن ميسّر روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«نطفه مؤمن در صلب مشرك مى باشد ، و از بدى و كفر پدر چيزى به او نمى رسد، تا آنكه چون در زهدان زن مشركه منتقل شود ، از بدى و كفر مادر چيزى به او نرسد، تا آنكه او را بر زمين گذارد و بزايد ، و چون او را بر زمين گذارد ، چيزى از بدى به او نرسد، تا آنكه قلم بر او جارى گردد و مكلّف شود» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از على بن يقطين ، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت كرده است كه گفت : به آن حضرت عرض كردم : من ترسيده ام از نفرين امام جعفر صادق عليه السلام بر يقطين و آنچه زاد؛ چه على از فرزندان يقطين بود ، و حضرت بر يقطين و اولادش نفرين و لعنت فرموده بود؛ پس حضرت به على فرمود :«اى ابوالحسن! امر چنان نيست كه تو اعتقاد كرده و به سوى آن رفته اى . جز اين نيست كه مؤمن در صلب كافر ، به منزله سنگريزه است در خشت خام؛ باران مى آيد و خشت خام را مى شويد و هيچ زيان به سنگريزه نمى رساند» .

8 . باب در بيان اينكه چون خدا اراده فرمايد كه مؤمن را بيافريندمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از ابراهيم بن مسلم حلوانى ، از ابواسماعيل صيقل رازى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«در بهشت درختى است كه آن را مُزْن مى نامند» (2) . و حضرت فرمود : چون خدا اراده فرمايد كه مؤمنى را بيافريند ، چكيده اى از آن درخت بچكاند؛ پس آن چكيده به تره و ميوه اى نرسد ، مگر آنكه خداى عز و جل از صلب آنكه آن را مى خورد ، مؤمنى را بيرون مى آورد؛ خواه مؤمن آن را بخورد ، و خواه كافر» .

.


1- .. و صلب _ به ضمّ صاد و سكون لام _ ، استخوان پشت است كه فرزند از آن به وجود مى آيد . (مترجم)
2- .. و مزن _ بر وزن قفل _ ، ابر و ابرهاى سفيد است ، و شايد كه آن درخت را مزن ناميده باشند ، از براى آنكه مانند ابر، آب بسيارى را برداشته . (مترجم)

ص: 38

9 _ بَابٌ فِي أَنَّ الصِّبْغَةَ هِيَ الْاءِسْلَامُعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ: «صِبْغَةَ اللّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَةً» قَالَ:«الْاءِسْلَامُ». وَ قَالَ فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَجَلَّ: «فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى» قَالَ: «هِيَ الْاءِيمَانُ بِاللّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ».

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ فَرْقَدٍ، عَنْ حُمْرَانَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «صِبْغَةَ اللّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَةً» قَالَ:«الصِّبْغَةُ هِيَ الْاءِسْلَامُ».

حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ ، عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ، عَنْ أَبَانٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَحَدِهِمَا عليهماالسلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ: «صِبْغَةَ اللّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَةً» قَالَ:«الصِّبْغَةُ هِيَ الْاءِسْلَامُ». وَ قَالَ فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَجَلَّ: «فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى» قَالَ: «هِيَ الْاءِيمَانُ».

.

ص: 39

9 . باب در بيان اينكه صبغة اللّه ، اسلام است

9 . باب در بيان اينكه صبغة اللّه ، اسلام است (1)على بن ابراهيم ، از پدرش و محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد هر دو روايت كرده اند ، از ابن محبوب ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام در قول خداى عز و جل : «صِبْغَةَ اللّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبغْةً» (2) كه آن حضرت فرمود :«صبغه ، اسلام است» . و گفت حضرت در قول خداى عز و جل : «فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الُْوثْقى» فرمود : «عروه وثقى ، ايمان است به خدا در حالتى كه تنها است و او را شريكى نيست» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از احمد بن محمد بن ابى نصر ، از داود بن سرحان ، از عبداللّه بن فرقد ، از حمران ، از امام جعفر صادق عليه السلام در قول خداى عز و جل : «صِبْغَةَ اللّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبغْةً» كه آن حضرت فرمود :«صبغه ، اسلام است» .

حميد بن زياد ، از حسن بن محمد بن سماعه ، از چندين نفر ، از ابان ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر يا امام جعفر صادق عليهماالسلام روايت كرده است در قول خداى عز و جل : «صِبْغَةَ اللّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبغْةً» كه آن حضرت فرمود :«صبغه، اسلام است» . و گفت آن حضرت در قول خداى عز و جل : «فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطّاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُروَةِ الُْوثْقى» (3) فرمود : «عروه وثقى ، ايمان است» . (4)

.


1- .. و صبغه _ به كسر صاد و سكون باء ابجد _ ، در اصل لغت ، به معنى رنگ و نوعى رنگ كردن است ، و به معناى دين و آفريدن نيز استعمال مى شود ، به علامت آرايش و غير آن . (مترجم)
2- .. بقره ، 130 . ايمان ما رنگ آميزى خدا است و كيست كه رنگ آميزيش بهتر از خدا باشد .
3- .بقره ، 256 .
4- .. و مخفى نماند كه اگر كلينى رضى الله عنه در عنوان چنين مى فرمود : صبغه ، اسلام است و عروه وثقى ، ايمان ، انسب و اولى بود . (مترجم)

ص: 40

10 _ بَابٌ فِي أَنَّ السَّكِينَةَ هِيَ الْاءِيمَانُمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ: «أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِى قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ» قَالَ:«هُوَ الْاءِيمَانُ». قَالَ: وَسَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ» قَالَ: «هُوَ الْاءِيمَانُ».

عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ، عَنْ صَفْوَانَ، عَنْ أَبَانٍ، عَنِ الْفُضَيلِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «أُولئِكَ كَتَبَ فِى قُلُوبِهِمُ الْاءِيمانَ» : هَلْ لَهُمْ فِيمَا كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمْ صُنْعٌ؟ قَالَ:«لَا».

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنِ الْعَلَاءِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«السَّكِينَةُ : الْاءِيمَانُ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ وَهِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَغَيْرِهِمَا، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ: «هُوَ الَّذِى أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِى قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ» قَالَ:«هُوَ الْاءِيمَانُ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ ، عَنْ يُونُسَ ، عَنْ جَمِيلٍ ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَجَلَّ: «هُوَ الَّذِى أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِى قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ» قَالَ:«هُوَ الْاءِيمَانُ». قَالَ : قُلْتُ: «وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ» ؟ قَالَ: «هُوَ الْاءِيمَانُ» . وَ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالى: «وَ أَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوى» ؟ قَالَ: «هُوَ الْاءِيمَانُ».

.

ص: 41

10 . باب در بيان اينكه سكينه ، ايمان است

10 . باب در بيان اينكه سكينه ، ايمان است (1)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از ابوحمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه گفت : آن حضرت را سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «أَنْزَلَ السَّكينَةَ فى قُلُوبِ الْمُؤمِنينَ» (2) فرمود :«سكينه، ايمان است» . ابوحمزه مى گويد : و نيز از آن حضرت سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ» (3) . فرمود : «روح ، ايمان است» . و ترجمه آيه اين است كه : «و تقويت كرد ايشان را به چيزى كه دل به آن زنده شود ، از جانب خود ».

از او ، از احمد ، از صفوان ، از ابان ، از فضيل روايت است كه گفت : به امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم : «اُولئِكَ كَتَبَ فى قُلُوبِهِمُ الاْيمانَ» (4) ؛ يعنى :«آن گروه كه با دشمنان خدا دوستى نكنند ، خدا ايمان را در دل هاى ايشان نوشته و ثبت فرموده [است]» . راوى مى گويد : عرض كردم : آيا ايشان را در آنچه خدا در دل هاى ايشان نوشته ، كارى گرى و صنعتى هست؟ فرمود : «نه» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از ابن محبوب ، از علا ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«سكينه ، ايمان است» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حفص بن بخترى و هشام بن سالم و غير ايشان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است در قول خداى عز و جل : «هُوَ الَّذى أَنْزَلَ السَّكينَةَ فى قُلُوبِ الْمُؤمِنينَ» فرمود :«سكينه ، ايمان است» . و ترجمه آيه اين است كه او است آنكه فرو فرستاد چيزى را كه موجب آرام و آسايش است در دل هاى مومنان .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى بن عبيد ، از يونس ، از جميل روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از قول خداى عز و جل «هُوَ الَّذى أَنْزَلَ السَّكينَةَ فى قُلُوبِ الْمُؤمِنينَ» ، فرمود :«سكينه ، ايمان است» . راوى مى گويد : عرض كردم : «وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ» ؟ فرمود : «روح ، ايمان است» . و نيز سؤال كردم از قول آن جناب : «وَ أَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقوى» (5) . فرمود : «آن، ايمان است» . (و ترجمه آيه اين است كه : و لازم گردانيد _ يعنى ثابت ساخت _ خداى تعالى ، كلمه اى را كه سبب پرهيزگارى باشد از طغيان و عدوان) .

.


1- .. و سَكينه _ به فتح سين و كسر كاف _ ، در لغت به معنى آرامش و آسايش است . (مترجم)
2- .. فتح ، 4 : آرامش را بر دلهاى مؤمنان فرو فرستاد .
3- .مجادله ، 22 .
4- .مجادله ، 22 .
5- .فتح ، 26 .

ص: 42

11 _ بَابُ الْاءِخْلَاصِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُسْكَانَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ: «حَنِيفاً مُسْلِماً» قَالَ:«خَالِصاً مُخْلِصاً ، لَيْسَ فِيهِ شَيْءٌ مِنْ عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ».

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ أَبِيهِ رَفَعَهُ إِلى أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : يَا أَيُّهَا النَّاسُ ، إِنَّمَا هُوَ اللّهُ وَالشَّيْطَانُ ، وَالْحَقُّ وَالْبَاطِلُ ، وَالْهُدى وَالضَّلَالَةُ ، وَالرُّشْدُ وَالْغَيُّ ، وَالْعَاجِلَةُ وَالْاجِلَةُ وَالْعَاقِبَةُ، وَالْحَسَنَاتُ وَالسَّيِّئَاتُ، فَمَا كَانَ مِنْ حَسَنَاتٍ فَلِلّهِ، وَمَا كَانَ مِنْ سَيِّئَاتٍ فَلِلشَّيْطَانِ لَعَنَهُ اللّهُ».

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا عليه السلام :«أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ _ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ _ كَانَ يَقُولُ: طُوبى لِمَنْ أَخْلَصَ لِلّهِ الْعِبَادَةَ وَالدُّعَاءَ، وَلَمْ يَشْغَلْ قَلْبَهُ بِمَا تَرى عَيْنَاهُ، وَلَمْ يَنْسَ ذِكْرَ اللّهِ بِمَا تَسْمَعُ أُذُنَاهُ، وَلَمْ يَحْزُنْ صَدْرَهُ بِمَا أُعْطِيَ غَيْرُهُ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْمِنْقَرِيِّ، عَنْ سُفْيَانَ بْنِ عُيَيْنَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ: «لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» قَالَ:«لَيْسَ يَعْنِي أَكْثَرَكُمْ عَمَلاً، وَلكِنْ أَصْوَبَكُمْ عَمَلاً، وَإِنَّمَا الْاءِصَابَةُ خَشْيَةُ اللّهِ وَالنِّيَّةُ الصَّادِقَةُ وَالْحَسَنَةُ». ثُمَّ قَالَ: «الْاءِبْقَاءُ عَلَى الْعَمَلِ حَتّى يَخْلُصَ أَشَدُّ مِنَ الْعَمَلِ، وَالْعَمَلُ الْخَالِصُ الَّذِي لَا تُرِيدُ أَنْ يَحْمَدَكَ عَلَيْهِ أَحَدٌ إِلَا اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ، وَالنِّيَّةُ أَفْضَلُ مِنَ الْعَمَلِ، أَلَا وَإِنَّ النِّيَّةَ هِيَ الْعَمَلُ»، ثُمَّ تَلَا قَوْلَهُ عَزَّ وَجَلَّ: «قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلى شاكِلَتِهِ» : «يَعْنِي عَلى نِيَّتِهِ».

.

ص: 43

11 . باب در بيان اخلاص

11 . باب در بيان اخلاص (1)على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از عبداللّه بن مسكان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است در قول خداى _ تعالى _ : «حَنيفا مُسْلِما» (2) ؛ يعنى :«وليكن ابراهيم ميل كننده و گردنده بود از عقايد باطله به دين حق ، و گردن گذارنده و اقامت كننده به دين اسلام ، و منقاد[و مطيع] اوامر و نواهى ». راوى مى گويد : حضرت فرمود : «يعنى خالص و مخلص بود ، كه چيزى از پرستش بتان در او نبود» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از پدرش كه آن را مرفوع ساخته به سوى امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : اى گروه مردمان! جز اين نيست كه خداست و شيطان ، و حق و باطل ، و هدايت و ضلالت ، و راه راست و گمراهى ، و دنيا و شتابان، و آخرت و آخر كار ، و نيكى ها و بدى ها ، (يا ثواب ها و گناهان)؛ پس آنچه از خوبى ها باشد ، از براى خداست و آنچه از بدى ها باشد ، از براى شيطان است» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن اسباط ، از ابوالحسن حضرت امام رضا عليه السلام ، كه:«اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ مكرّر مى فرمود : خوشا حال كسى كه عبادت و دعا را از براى خدا خالص گرداند ، و دل خويش را مشغول نسازد به آنچه چشم هايش ببيند ، و ياد خدا را فراموش نكند به آنچه گوش هايش بشنود ، و اندوه در سينه اش جا نگيرد به آنچه به غير او عطا شده است» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از قاسم بن محمد ، از منقرى ، از سفيان بن عينيه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است در قول خداى عز و جل «لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» (3) ؛ يعنى : «حق تعالى مرگ و زندگانى را آفريد تا بيازمايد شما را؛ يعنى با شما معامله آزمايندگان كند ، تا ظاهر شود كه در اهل تكليف ، كدام يك از شما نيكوتريد از روى عمل و كردار» . راوى مى گويد : حضرت فرمود :«چنان نيست كه مقصود خدا اين باشد كه عمل كدام يك بيشتر است ، وليكن مراد اين است كه كردار كدام يك از شما صواب تر و درست تر است ، و جز اين نيست كه صواب گفتن و صواب يافتن ، ترس خداست ، و نيّت درست با ترس» . بعد از آن فرمود : «باقى گذاشتن عمل و بر هم نزدن آن ، تا آنكه خالص باشد (و چهره زيبايش به غبار ناملايمى تيره نشود) ، از خود عمل سخت تر است . و عمل خالص آن است كه نخواسته باشى كه كسى غير از خداى عز و جل تو را بر آن ستايش كند . و نيّت ، از خود عمل بهتر است . و بدان و آگاه باش! كه نيّت ، عمل است»؛ پس قول خداى عز و جل را تلاوت فرمود : «قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلى شاكِلَتِهِ» (4) ؛ يعنى : «بگو كه هر يك از مؤمن و كافر كار مى كند بر طريقه اى كه مشاكل [و شبيه ]حال و اعتقاد او باشد» . و حضرت فرمود : «يعنى كار مى كند بر نيّت خويش» .

.


1- .. و اخلاص _ به كسر همزه _ ، خالص و پاك كردن است ، و با كسى دوستى بى ريا داشتن ، و عبادت بى ريا كردن ، و دين بى ريا داشتن . حاصل آنكه اخلاص ، آن است كه از غير خدا مبرّا باشد ، و روى دل با جناب حق تعالى داشته باشد ، و هر كار كه كند ، و هر گفتار كه گويد ، قطع نظر از خلق كند ، و به مدح و ذمّ ايشان التفات ننمايد . (مترجم)
2- .آل عمران ، 67 .
3- .هود ، 7 ؛ ملك ، 2 .
4- .اسرا ، 84 .

ص: 44

وَ بِهذَا الْاءِسْنَادِ ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ: «إِلاّ مَنْ أَتَى اللّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ» قَالَ:«الْقَلْبُ السَّلِيمُ الَّذِي يَلْقى رَبَّهُ وَلَيْسَ فِيهِ أَحَدٌ سِوَاهُ». قَالَ: «وَ كُلُّ قَلْبٍ فِيهِ شِرْكٌ أَوْ شَكٌّ فَهُوَ سَاقِطٌ، إِنَّمَا أَرَادُوا بِالزُّهْدِ فِي الدُّنْيَا لِتَفْرُغَ قُلُوبُهُمْ لِلآخِرَةِ».

وَ بِهذَا الْاءِسْنَادِ، عَنْ سُفْيَانَ بْنِ عُيَيْنَةَ، عَنِ السُدِّيِّ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«مَا أَخْلَصَ عَبْدٌ الْاءِيمَانَ بِاللّهِ أَرْبَعِينَ يَوْماً _ أَوْ قَالَ : مَا أَجْمَلَ عَبْدٌ ذِكْرَ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ أَرْبَعِينَ يَوْماً _ إِلَا زَهَّدَهُ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ فِي الدُّنْيَا، وَبَصَّرَهُ دَاءَهَا وَدَوَاءَهَا، وَأَثْبَتَ الْحِكْمَةَ فِي قَلْبِهِ، وَأَنْطَقَ بِهَا لِسَانَهُ». ثُمَّ تَلَا: « «إِنَّ الَّذِينَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَيَنالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَذِلَّةٌ فِى الْحَياةِ الدُّنْيا وَكَذلِكَ نَجْزِى الْمُفْتَرِينَ» ؛ فَلَا تَرى صَاحِبَ بِدْعَةٍ إِلَا ذَلِيلاً، وَمُفْتَرِياً عَلَى اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ وَعَلى رَسُولِهِ وَعَلى أَهْلِ بَيْتِهِ _ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِمْ _ إِلَا ذَلِيلاً».

.

ص: 45

و به همين اسناد روايت است كه گفت : سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «اِلّا مَنْ أَتَى اللّهَ بِقَلبٍ سَليمٍ» (1) ؛ يعنى :«روزى كه مال و پسران سود ندهند ، مگر كسى را كه بيايد خدا را با دلى سالم؛ يعنى درست و رهيده ». و حضرت فرمود : «دل سليم آن است كه پروردگار خويش را ملاقات مى كند ، و در آن دوستى كسى غير از خدا نيست . و هر دلى كه در آن شرك يا شكى باشد ، فرومايه و افتاده است . و جز اين نيست كه مراد خدا اين است كه بيايد در نزد خدا با زهد و بى رغبتى در دنيا ، كه در دنيا از حبّ آن سالم باشد ، تا دل هاى ايشان از براى آخرت و تحصيل آن فارغ باشد» .

و به همين اسناد ، از سفيان بن عينيه ، از سدّىّ ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«هيچ بنده اى چهل روز ايمان به خدا را خالص نگردانيد ، يا فرمود : هيچ بنده اى چهل روز ياد خدا را نيكو نكرد ، مگر آنكه خدا او را زاهد و بى رغبت در دنيا گردانيد ، و او را به درد دنيا و دواى آن بينا كرد ، و حكمت را در دلش ثابت نمود ، و زبانش را با آن گويا فرمود» . بعد از آن، اين آيه را تلاوت كرد كه : «اِنّ الَّذينَ اتَّخَذُوا الْعِجلَ سَيَنالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَذِلَّةٌ فىِ الْحَيوةِ الدُّنْيا وَكَذلِكَ نَجزِى الْمُفْتَريَنَ» (2) ؛ يعنى : «به درستى كه آنان كه فرا گرفتند گوساله را و آن را خداى خويش گردانيدند ، زود باشد كه برسد ايشان را خشم سختى از جانب پروردگار ايشان ، و خوارى بزرگى در زندگانى دنيا ، و همچنان كه جزا داديم گوساله پرستان را ، جزا خواهيم داد دروغ بافندگان را» . و حضرت فرمود : «پس هيچ صاحب بدعتى را نمى بينى ، مگر خوار ، و هيچ دروغگويى را نمى بينى كه بر خداى عز و جل و بر رسول او و بر اهل بيت آن حضرت _ صلى الله عليهم _ افترا بندد ، مگر حقير و بى مقدار» .

.


1- .شعرا ، 89 .
2- .اعراف، 152.

ص: 46

12 _ بَابُ الشَّرَائِعِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ؛ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِيِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ جَمِيعاً، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:إِنَّ اللّهَ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ أَعْطى مُحَمَّداً صلى الله عليه و آله شَرَائِعَ نُوحٍ وَإِبْرَاهِيمَ وَمُوسى وَعِيسى عليهم السلام التَّوْحِيدَ وَالْاءِخْلَاصَ وَخَلْعَ الْأَنْدَادِ ، وَالْفِطْرَةَ الْحَنِيفِيَّةَ السَّمْحَةَ ، وَ لَا رَهْبَانِيَّةَ ، وَلَا سِيَاحَةَ ، أَحَلَّ فِيهَا الطَّيِّبَاتِ ، وَحَرَّمَ فِيهَا الْخَبَائِثَ، وَوَضَعَ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ. ثُمَّ افْتَرَضَ عَلَيْهِ فِيهَا الصَّلَاةَ وَالزَّكَاةَ وَالصِّيَامَ وَالْحَجَّ وَالْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَلَالَ وَالْحَرَامَ وَالْمَوَارِيثَ وَالْحُدُودَ وَالْفَرَائِضَ وَالْجِهَادَ فِي سَبِيلِ اللّهِ ، وَزَادَهُ الْوُضُوءَ، وَفَضَّلَهُ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَبِخَوَاتِيمِ سُورَةِ الْبَقَرَةِ وَالْمُفَصَّلِ، وَأَحَلَّ لَهُ الْمَغْنَمَ وَالْفَيْءَ، وَنَصَرَهُ بِالرُّعْبِ، وَجَعَلَ لَهُ الْأَرْضَ مَسْجِداً وَطَهُوراً، وَأَرْسَلَهُ كَافَّةً إِلَى الْأَبْيَضِ وَالْأَسْوَدِ، وَالْجِنِّ وَالْاءِنْسِ، وَأَعْطَاهُ الْجِزْيَةَ وَأَسْرَ الْمُشْرِكِينَ وَفِدَاهُمْ، ثُمَّ كُلِّفَ مَا لَمْ يُكَلَّفْ أَحَدٌ مِنَ الْأَنْبِيَاءِ ، وَ أُنْزِلَ عَلَيْهِ سَيْفٌ مِنَ السَّمَاءِ فِي غَيْرِ غِمْدٍ ، وَقِيلَ لَهُ: قَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللّهِ لَا تُكَلَّفُ إِلاّ نَفْسَكَ».

.

ص: 47

12 . باب در بيان شريعت ها

12 . باب در بيان شريعت ها (1)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از احمد بن محمد بن ابى نصر و چند نفر از اصحاب ما ، از احمد بن محمد بن خالد ، از ابراهيم بن محمد ثقفى ، از محمد بن مروان و همه ، از ابان بن عثمان ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده اند كه فرمود : «خداى _ تبارك و تعالى _ محمد صلى الله عليه و آله را شريعت هاى نوح و ابراهيم و موسى و عيسى عليهم السلام عطا فرمود ، و آنها توحيد است و اخلاص در عمل و انداختن همتايان و شريكان در عبادت، از براى خدا . و خلقت حنيفيه و ملّت مستقيمه ، درست و آسان ، و رهبانيت و سياحت (2) در آن نيست . و چيزهاى پاكيزه را در اين شريعت، مجموعه حلال كرد ، و چيزهاى پليد را در آن حرام گردانيد ، و بار گرانى را كه بر ايشان بار بود ، بر زمين گذاشت ، و غل ها و بندها را كه بر ايشان بود ، برداشت . (و مراد آن است كه تكاليف شاقّه و امور مشكله را ساقط نمود .) بعد از آن، در ميان آنها نماز و زكات و روزه و حجّ و امر به معروف و نهى از منكر و حلال و حرام و ميراث ها و حدود و واجبات و جهاد در راه خدا را بر او واجب گردانيد ، و پيغمبر را وضو زياد فرمود [كه] به هيچ يك از ايشان نداده بود ، و او را زيادتى داد به فاتحه الكتاب كه سوره حمد است ، و به خواتيم سوره بقره (كه از «ءَامَنَ الرَّسُولُ» (3) است تا آخر) ، و مفصّل از قرآن (كه از سوره جاثيه يا قتال[=سوره محمد ]يا حجرات است تا آخر آن) ، و غنيمت و فى ء را از براى او حلال گردانيد ، و او را به ترس يارى نمود(چه رو به هر سمتى كه مى فرمود ، تا شصت منزل مى ترسيدند و ترس آن حضرت در دل ايشان مى افتاد) ، و زمين را از برايش مسجد و پاك كننده قرار داد (كه در هر موضع از آن نماز تواند كرد ، و بر هر جزوى از آن تيمّم مى نمود ، مگر آنچه به دليل بيرون باشد) ، و او را فرستاد ، فرستادنى عامّ و شامل ، كه هر كسى را فرا گرفت ، و مبعوث بود به سوى سفيد و سياه و جنّ و انس . و جزيه و اسير كردن مشركان و فداء گرفتن (4) از ايشان را به او عطا فرمود . بعد از آن، تكليف شد به چيزى كه هيچ يك از پيغمبران به آن مكلّف نشده بودند ، و آن، اين است كه خدا شمشير برهنه اى را كه در غلاف نبود ، از آسمان بر او فرو فرستاد و به آن حضرت فرمود : «قاتِلْ فى سَبيلِ اللّهِ لا تُكَلَّفُ اِلّا نَفْسَكَ» (5) » . و در قرآن «فَقاتِلْ» ، با فاء است؛ يعنى :«پس كارزار كن با كافران ، كه تكليف نشدى در باب جهاد ، مگر به فعل نفس خويش». (يعنى نه فعل غير خود؛ زيرا كه از تخلف ديگران از جهاد ، ضررى به تو نمى رسد؛ بلكه ضرر تو ، به ترك امر جهاد نفس است؛ پس سبقت نما به جهاد ، اگرچه هيچ كس تو را يارى و همراهى نكند ، در آنچه نصرت دهنده و ياور و معين تو خداى _ تعالى _ است ، نه لشكر) .

.


1- .. و شريعت ، آب خوردن گاه است . و از اينجا است كه راه و روش ، كه خداى _ تعالى _ قرار داده ، آن را شريعت مى گويند . و گاهى شريعت را نسبت به رسولانى كه مبيّن آن اند مى دهند ، و مى گويند ، شريعت محمد صلى الله عليه و آله و شريعت نوح و امثال آن . (مترجم)
2- .. و رهبانيت، امرى است مركّب از ترك زنان و عزلت از مردمان و ترك مطعومات و مشروبات لذيذه و ملبوسات فاخره . و سياحت به معنى دنياگردى است . (مترجم)
3- .. بقره ، آيه 285 .
4- .. و فداء _ به مدّ و كسر فاء و به قصر و فتح آن _ ، مالى است كه از براى خريدن خود داده شود .
5- .نساء، 84.

ص: 48

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ» ؟ فَقَالَ:«نُوحٌ وَإِبْرَاهِيمُ وَمُوسى وَعِيسى وَمُحَمَّدٌ صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَعَلَيْهِمْ» . قُلْتُ: كَيْفَ صَارُوا أُولِي الْعَزْمِ؟ قَالَ: «لِأَنَّ نُوحاً عليه السلام بُعِثَ بِكِتَابٍ وَشَرِيعَةٍ، وَكُلُّ مَنْ جَاءَ بَعْدَ نُوحٍ أَخَذَ بِكِتَابِ نُوحٍ وَشَرِيعَتِهِ وَمِنْهَاجِهِ حَتّى جَاءَ إِبْرَاهِيمُ عليه السلام بِالصُّحُفِ وَبِعَزِيمَةِ تَرْكِ كِتَابِ نُوحٍ لَا كُفْراً بِهِ، فَكُلُّ نَبِيٍّ جَاءَ بَعْدَ إِبْرَاهِيمَ أَخَذَ بِشَرِيعَةِ إِبْرَاهِيمَ وَمِنْهَاجِهِ وَبِالصُّحُفِ حَتّى جَاءَ مُوسى عليه السلام بِالتَّوْرَاةِ وَشَرِيعَتِهِ وَمِنْهَاجِهِ وَبِعَزِيمَةِ تَرْكِ الصُّحُفِ، وَكُلُّ نَبِيٍّ جَاءَ بَعْدَ مُوسى أَخَذَ بِالتَّوْرَاةِ وَشَرِيعَتِهِ وَمِنْهَاجِهِ حَتّى جَاءَ الْمَسِيحُ عليه السلام بِالْاءِنْجِيلِ وَبِعَزِيمَةِ تَرْكِ شَرِيعَةِ مُوسى وَمِنْهَاجِهِ ، فَكُلُّ نَبِيٍّ جَاءَ بَعْدَ الْمَسِيحِ أَخَذَ بِشَرِيعَتِهِ وَمِنْهَاجِهِ حَتّى جَاءَ مُحَمَّدٌ صلى الله عليه و آله ، فَجَاءَ بِالْقُرْآنِ وَبِشَرِيعَتِهِ وَمِنْهَاجِهِ ؛ فَحَلَالُهُ حَلَالٌ إِلى يَوْمِ الْقِيَامَةِ ، وَحَرَامُهُ حَرَامٌ إِلى يَوْمِ الْقِيَامَةِ ؛ فَهؤُلَاءِ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ عليهم السلام ».

.

ص: 49

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از سماعة بن مهران كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم و سؤال نمودم در باب قول خداى عز و جل «فَاْصْبِرْ كَما صَبَرَ اُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ» (1) ؛ يعنى :«پس صبر كن ، چنان كه صبر كردند صاحبان عزم و آهنگ از پيغمبران مرسل». فرمود : «ايشان، نوح و ابراهيم و موسى و عيسى و محمداند _ صلى اللّه عليه و آله و عليهم _ ». عرض كردم : چگونه ايشان اولوا العزم شده اند؟ فرمود : «زيرا كه نوح مبعوث شد با كتاب و شريعتى ، و هر كه بعد از نوح عليه السلام آمد ، به كتاب و شريعت و طريقه نوح عمل كرد ، تا آنكه حضرت ابراهيم عليه السلام با صحيف ها[كتاب ها] و عزيمت آمد. (2) و بعد از آنكه آمد ، كتاب نوح را وا گذاشت ، نه از روى نگرويدن به آن؛ بلكه به جهت مصلحت مردمان و زمان؛ پس هر پيغمبرى كه بعد از ابراهيم آمد ، شريعت و طريقه ابراهيم ، و به صحيف هاى آن حضرت عمل كرد ، تا آنكه حضرت موسى آمد ، با تورات و شريعت و طريقه و عزيمتى كه داشت ، و صحيف هاى ابراهيم را ترك كرد؛ پس هر پيغمبرى كه بعد از موسى آمد ، به تورات و به شريعت و طريقه موسى عمل كرد ، تا آنكه حضرت مسيح عيسى بن مريم با انجيل و عزيمت آمد ، و شريعت و طريقه موسى را ترك نمود؛ پس هر پيغمبرى كه بعد از مسيح آمد ، به شريعت و طريقه آن حضرت عمل كرد ، تا آنكه حضرت محمد صلى الله عليه و آله آمد؛ پس قرآن و شريعت و طريقه خويش را آورد ، و حلال آن حضرت حلال است تا روز قيامت ، و حرام او حرام است تا روز قيامت» (كه آنچه را كه آن حضرت حلال يا حرام گردانيده ، بعد از اين تغيير و تبديلى در آن راه نيابد؛ زيرا كه پيغمبرى بعد از او نمى آيد تا روز قيامت) . و حضرت عليه السلام فرمود : «پس اين گروه اولوا العزم، از رسولان اند عليهم السلام » .

.


1- .احقاف، 35.
2- .. و عزيمت ، دل بر كارى بستن است و آنچه ترك آن نشايد ، به خلاف رخصت . (مترجم)

ص: 50

13 _ بَابُ دَعَائِمِ الْاءِسْلَامِحَدَّثَنِي الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ الزِّيَادِيِّ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ ، قَالَ : حَدَّثَنَا أَبَانُ بْنُ عُثْمَانَ ، عَنِ الْفُضَيْلِ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«بُنِيَ الْاءِسْلَامُ عَلى خَمْسٍ : عَلَى الصَّلَاةِ ، وَالزَّكَاةِ ، وَالصَّوْمِ ، وَالْحَجِّ ، وَالْوَِلَايَةِ ؛ وَلَمْ يُنَادَ بِشَيْءٍ كَمَا نُودِيَ بِالْوَِلَايَةِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ ، عَنْ عَجْلَانَ أَبِي صَالِحٍ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَوْقِفْنِي عَلى حُدُودِ الْاءِيمَانِ . فَقَالَ :«شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ ، وَأَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ ، وَالْاءِقْرَارُ بِمَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِ اللّهِ ، وَصَلَاةُ الْخَمْسِ ، وَأَدَاءُ الزَّكَاةِ ، وَصَوْمُ شَهْرِ رَمَضَانَ ، وَحِجُّ الْبَيْتِ ، وَوَلَايَةُ وَلِيِّنَا ، وَعَدَاوَةُ عَدُوِّنَا ، وَالدُّخُولُ مَعَ الصَّادِقِينَ» .

.

ص: 51

13 . باب در بيان ستون هاى دين اسلام

13 . باب در بيان ستون هاى دين اسلامحديث كرد مرا حسين بن محمد اشعرى ، از معلّى بن محمد زيادى ، از حسن بن على وشّاء كه گفت : حديث كرد ما را ابان بن عثمان ، از فضيل ، از ابوحمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«دين اسلام بر پنج چيز بنا شده : بر نماز و زكات و روزه و حجّ و ولايت اهل بيت . و به چيزى از اينها ندا در داده نشد ، مانند آنچه به ولايت ندا در داده شد» . (1)

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس بن عبدالرحمان ، از عجلان بن ابى صالح روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم : مرا بر حدود ايمان مطّلع گردان . فرمود :«شهادت دادن است به اينكه خدايى نيست ، مگر خدا ، و اينكه محمد رسول خدا است ، و اقرار كردن به آنچه محمد آن را از نزد خدا آورده ، و نماز پنج گانه و اداى زكات و روزه ماه مبارك رمضان و حجّ خانه خدا ، و دوستى با دوست ما ، و دشمنى با دشمن ما ، و داخل شدن (در امر دين) با راست گويان» .

.


1- .. (چه، در غدير خم در حضور جميع كثيرى ، به وضعى اظهار آن شد كه همه فهميدند ، با آنچه پيش از آن و بعد از آن اتفاق افتاده) .

ص: 52

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْكُوفِيِّ ، عَنْ عَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«بُنِيَ الْاءِسْلَامُ عَلى خَمْسٍ : عَلَى الصَّلَاةِ ، وَالزَّكَاةِ ، وَالْحَجِّ، وَالصَّوْمِ ، وَالْوَِلَايَةِ ؛ وَلَمْ يُنَادَ بِشَيْءٍ كَمَا نُودِيَ بِالْوَِلَايَةِ ، فَأَخَذَ النَّاسُ بِأَرْبَعٍ وَتَرَكُوا هذِهِ» يَعْنِي الْوَِلَايَةَ .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ ، عَنِ ابْنِالْعَرْزَمِيِّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ الصَّادِقِ عليه السلام ، قَالَ :«أَثَافِيُّ الْاءِسْلَامِ ثَلَاثَةٌ : الصَّلَاةُ ، وَالزَّكَاةُ ، وَالْوَِلَايَةُ ، لَا تَصِحُّ وَاحِدَةٌ مِنْهُنَّ إِلَا بِصَاحِبَتَيْهَا» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ وَعَبْدِ اللّهِ بْنِ الصَّلْتِ جَمِيعاً ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى ، عَنْ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ زُرَارَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«بُنِيَ الْاءِسْلَامُ عَلى خَمْسَةِ أَشْيَاءَ : عَلَى الصَّلَاةِ ، وَالزَّكَاةِ ، وَالْحَجِّ ، وَالصَّوْمِ ، وَالْوَِلَايَةِ». قَالَ زُرَارَةُ : فَقُلْتُ : وَأَيُّ شَيْءٍ مِنْ ذلِكَ أَفْضَلُ؟ فَقَالَ : «الْوَِلَايَةُ أَفْضَلُ ؛ لِأَنَّهَا مِفْتَاحُهُنَّ ، وَالْوَالِي هُوَ الدَّلِيلُ عَلَيْهِنَّ». قُلْتُ : ثُمَّ الَّذِي يَلِي ذلِكَ فِي الْفَضْلِ؟ فَقَالَ : «الصَّلَاةُ ؛ إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله قَالَ : الصَّلَاةُ عَمُودُ دِينِكُمْ». قَالَ : قُلْتُ : ثُمَّ الَّذِي يَلِيهَا فِي الْفَضْلِ؟ قَالَ : «الزَّكَاةُ ؛ لِأَنَّهُ قَرَنَهَا بِهَا ، وَبَدَأَ بِالصَّلَاةِ قَبْلَهَا ، وَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الزَّكَاةُ تُذْهِبُ الذُّنُوبَ». قُلْتُ : وَالَّذِي يَلِيهَا فِي الْفَضْلِ؟ قَالَ : «الْحَجُّ ؛ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ لِلّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللّهَ غَنِىٌّ عَنِ الْعالَمِينَ» ؛ وَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : لَحَجَّةٌ مَقْبُولَةٌ خَيْرٌ مِنْ عِشْرِينَ صَلَاةً نَافِلَةً ، وَمَنْ طَافَ بِهذَا الْبَيْتِ طَوَافاً أَحْصى فِيهِ أُسْبُوعَهُ وَأَحْسَنَ رَكْعَتَيْهِ ، غَفَرَ اللّهُ لَهُ ؛ وَقَالَ فِي يَوْمِ عَرَفَةَ وَيَوْمِ الْمُزْدَلِفَةِ مَا قَالَ». قُلْتُ : فَمَا ذَا يَتْبَعُهُ؟ قَالَ : «الصَّوْمُ». قُلْتُ : وَمَا بَالُ الصَّوْمِ صَارَ آخِرَ ذلِكَ أَجْمَعَ؟ قَالَ : «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الصَّوْمُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ». قَالَ : ثُمَّ قَالَ : «إِنَّ أَفْضَلَ الْأَشْيَاءِ مَا إِذَا فَاتَكَ لَمْ تَكُنْ مِنْهُ تَوْبَةٌ دُونَ أَنْ تَرْجِعَ إِلَيْهِ فَتُؤَدِّيَهُ بِعَيْنِهِ ، إِنَّ الصَّلَاةَ وَالزَّكَاةَ وَالْحَجَّ وَالْوَِلَايَةَ لَيْسَ يَنْفَعُ شَيْءٌ مَكَانَهَادُونَ أَدَائِهَا ، وَإِنَّ الصَّوْمَ إِذَا فَاتَكَ أَوْ قَصَّرْتَ أَوْ سَافَرْتَ فِيهِ ، أَدَّيْتَ مَكَانَهُ أَيَّاماً غَيْرَهَا ، وَجَزَيْتَ ذلِكَ الذَّنْبَ بِصَدَقَةٍ ، وَلَا قَضَاءَ عَلَيْكَ ، وَلَيْسَ مِنْ تِلْكَ الْأَرْبَعَةِ شَيْءٌ يُجْزِيكَ مَكَانَهُ غَيْرُهُ». قَالَ : ثُمَّ قَالَ : «ذِرْوَةُ الْأَمْرِ وَسَنَامُهُ وَمِفْتَاحُهُ وَبَابُ الْأَشْيَاءِ وَرِضَا الرَّحْمنِ الطَّاعَةُ لِلْاءِمَامِ بَعْدَ مَعْرِفَتِهِ ، إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ يَقُولُ : «مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللّهَ وَمَنْ تَوَلّى فَما أَرْسَلْناكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظاً» أَمَا لَوْ أَنَّ رَجُلاً قَامَ لَيْلَهُ وَصَامَ نَهَارَهُ وَتَصَدَّقَ بِجَمِيعِ مَالِهِ وَحَجَّ جَمِيعَ دَهْرِهِ وَلَمْ يَعْرِفْ وَلَايَةَ وَلِيِّ اللّهِ فَيُوَالِيَهُ وَيَكُونَ جَمِيعُ أَعْمَالِهِ بِدَلَالَتِهِ إِلَيْهِ ، مَا كَانَ لَهُ عَلَى اللّهِ حَقٌّ فِي ثَوَابِهِ ، وَلَا كَانَ مِنْ أَهْلِ الْاءِيمَانِ». ثُمَّ قَالَ : «أُولئِكَ الْمُحْسِنُ مِنْهُمْ يُدْخِلُهُ اللّهُ الْجَنَّةَ بِفَضْلِ رَحْمَتِهِ» .

.

ص: 53

ابوعلى اشعرى ، از حسن بن على كوفى ، از عبّاس بن عامر ، از ابان بن عثمان ، از فضيل بن يسار ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«دين اسلام بر پنج چيز بنا شده : بر نماز و زكات و روزه و حجّ و ولايت اهل بيت . و ندا در داده نشد به چيزى از اينها ، چنانچه ندا در داده شد به ولايت؛ پس مردم چهار چيز را گرفتند و به آنها عمل نمودند ، و اينك (1) (يعنى ولايت) متروك شد و آن را وا گذاشتند» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسين بن سعيد ، از ابن عزرمى ، از پدرش ، از حضرت صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«ديگ پايه هاى دين اسلام سه چيز است : نماز و زكات و ولايت اهل بيت ، كه يكى از اينها صلاحيّت به هم نمى رساند ، مگر به دو چيز ديگر كه با آن همراه و يار و مصاحب اند» .

على بن ابراهيم روايت كرده است ، ازپدرش و عبداللّه بن صلت هر دو ، از حمّاد بن عيسى ، از حريز بن عبداللّه ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«دين اسلام بر پنج چيز بنا شده : بر نماز و زكات و حجّ و روزه و ولايت اهل بيت» . زراره مى گويد : عرض كردم : چه چيز از اينها بهتر است؟ فرمود : «ولايت از همه بهتر و فاضل تر است؛ زيرا كه ولايت ، كليد آنها است ، و والى كه صاحب ولايت است ، دليل است بر آنها» . عرض كردم : بعد از آن ، آنچه در پى آن درمى آيد و تالى آن است در فضيلت ، چيست؟ فرمود : «نماز . به درستى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : نماز، ستون دين شما است» . و زراره مى گويد : عرض كردم : بعد از آن ، آنچه تالى ولايت و نماز است در فضيلت ، چه چيز است؟ فرمود : «زكات؛ زيرا كه خدا آن را به نماز پيوسته و قرين آن ساخته ، و پيش از زكات به نماز آغاز فرموده ، و رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : زكات ، گناهان را مى برد» . عرض كردم : چيست آنچه تالى اينها مى شود در فضيلت؟ فرمود : «حجّ خانه كعبه خداى عز و جل ]كه [فرموده است : «وَلِلّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ اِلَيْهِ سَبيلاً وَمَنْ كَفَرَ فَاِنَّ اللّهَ غَنِىٌ عَنِ العالَمينَ» (2) ؛ يعنى : «و از براى خدا ثابت و لازم است بر مردمان ، حجّ خانه او ، يا قصد كردن آن به جهت ادا كردن اعمال حجّ و عمره . امّا هر كه توانايى داشته باشد از ايشان به سوى آن راهى را (كه به واسطه توشه و حيوان و غير آن از آنچه در استطاعت معتبر است بر رفتن قدرت داشته باشد) . و هر كه كافر شود؛ يعنى به حجّ نرود ، پس به درستى كه خدا بى نياز است از همه عالميان» . و رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : يك حجّ مقبول ، از بيست نماز سنّتى ]=مستحب [بهتر است . و هر كه در اين خانه يك طواف به جا آورد ، و هفت شوط را درست در آن ضبط نمايد ، و دو ركعت نماز طواف را نيكو به جا آورد ، خدا گناهان او را بيامرزد . و در روز عرفه و روز مزدلفه فرمود، آنچه فرمود» . عرض كردم : چه چيز تابع ]=پس از ] حجّ است در فضيلت؟ فرمود : «روزه» . عرض كردم : باك (3) روزه چيست؟ و او را چه مى شود كه آخر همه اينها گرديده؟ فرمود : «رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : روزه سپرى است ازآتش جهنم» . زراره مى گويد : بعد از آن فرمود : «بهترين چيزها چيزى است كه چون از تو فوت شود ، از آن توبه اى نباشد ، غير از آنكه به سوى آن برگردى و همان را به عينه به جا آورى . به درستى كه نماز و زكات و حجّ و ولايت ، چيزى نيست كه به جاى اينها [چيز ديگرى] نفع بخشد ، غير از آنكه [خود ]اينها را به جا آورى . و به درستى كه روزه چون از تو فوت شود ، يا تقصير كنى ، يا به سفر روى در هنگام آن ، به جاى آن چند روزى غير از آن را به جا مى آورى ، و اين گناه را به صدقه جزا مى دهى و تدارك مى كنى ، و بر تو قضايى نيست . و چنان نيست كه چيزى از اين چهار چيز ، غير آن تو را به جاى آن نفع برساند» . زراره مى گويد : بعد از آن فرمود : «بلندترين موضع امر و كوهان و كليد آن ، و درِ همه چيز و خوشنودى خداوند مهربان ، طاعت و فرمان بردارى است از براى امام عليه السلام ، بعد از شناختن او . به درستى كه خداى عز و جل مى فرمايد : «مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللّهَ وَمَنْ تَوَلّى فَما أَرْسَلْناكَ عَلَيْهِمْ حَفيظا» (4) ، بدان و آگاه باش! كه اگر مردى در تمام شب به عبادت قيام نمايد ، و در روز روزه باشد ، و همه مال خود را تصدّق كند ، و در تمام عمر خويش به حجّ رود ، و ولايت ولىّ خدا را نشناسد ، تا آنكه آن ولىّ را دوست دارد ، و همه اعمالش به دلالت و رهنمايى ولىّ به سوى آن باشد ، او را بر خدا هيچ حقّى در باب ثواب آن نخواهد بود ، و از اهل ايمان نباشد» . بعد از آن فرمود : «اين گروه نيكوكار از ايشان ، خدا به فضل و رحمت خود او را داخل بهشت مى گرداند» .

.


1- .در اين ترجمه، واژه «اينك» ، ترجمه «هذا» به معناى اين است .
2- .آل عمران، 97.
3- .واژه «باك» به معناى بيم و پروا و انديشناكى است و در اينجا به معناى مشكل و وضعيت خاص است .
4- .نساء، 80.

ص: 54

. .

ص: 55

. .

ص: 56

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيى ، عَنْ عِيسَى بْنِ السَّرِيِّ أَبِي الْيَسَعِ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَخْبِرْنِي بِدَعَائِمِ الْاءِسْلَامِ ، الَّتِي لَا يَسَعُ أَحَداً التَّقْصِيرُ عَنْ مَعْرِفَةِ شَيْءٍ مِنْهَا ، الَّتِي مَنْ قَصَّرَ عَنْ مَعْرِفَةِ شَيْءٍ مِنْهَا فَسَدَ دِينُهُ وَلَمْ يُقْبَلْ مِنْهُ عَمَلُهُ ، وَمَنْ عَرَفَهَا وَعَمِلَ بِهَا صَلَحَ لَهُ دِينُهُ وَقُبِلَ مِنْهُ عَمَلُهُ ، وَلَمْ يَضِقْ بِهِ مِمَّا هُوَ فِيهِ لِجَهْلِ شَيْءٍ مِنَ الْأُمُورِ جَهِلَهُ؟ فَقَالَ :«شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ ، وَالْاءِيمَانُ بِأَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وَالْاءِقْرَارُ بِمَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِ اللّهِ ، وَحَقٌّ فِي الْأَمْوَالِ الزَّكَاةُ ، وَالْوَِلَايَةُ الَّتِي أَمَرَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِهَا وَِلَايَةُ آلِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ». قَالَ : فَقُلْتُ لَهُ : هَلْ فِي الْوَِلَايَةِ شَيْءٌ دُونَ شَيْءٍ فَضْلٌ يُعْرَفُ لِمَنْ أَخَذَ بِهِ؟ قَالَ : «نَعَمْ ؛ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِى الْأَمْرِ مِنْكُمْ» وَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ مَاتَ وَ لَا يَعْرِفُ إِمَامَهُ ، مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً ، وَكَانَ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله وَكَانَ عَلِيّاً عليه السلام ، وَقَالَ الْاخَرُونَ : كَانَ مُعَاوِيَةَ ؛ ثُمَّ كَانَ الْحَسَنَ ، ثُمَّ كَانَ الْحُسَيْنَ ، وَقَالَ الْاخَرُونَ : يَزِيدَ بْنَ مُعَاوِيَةَ وَحُسَيْنَ بْنَ عَلِيٍّ ؛ وَلَا سَوَاءَ وَلَا سَوَاءَ». قَالَ : ثُمَّ سَكَتَ ، ثُمَّ قَالَ : «أَزِيدُكَ؟» فَقَالَ لَهُ حَكَمٌ الْأَعْوَرُ : نَعَمْ ، جُعِلْتُ فِدَاكَ ، قَالَ : «ثُمَّ كَانَ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ ، ثُمَّ كَانَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ أَبَا جَعْفَرٍ ، وَكَانَتِ الشِّيعَةُ قَبْلَ أَنْ يَكُونَ أَبُو جَعْفَرٍ وَهُمْ لَا يَعْرِفُونَ مَنَاسِكَ حَجِّهِمْ وَحَلَالَهُمْ وَحَرَامَهُمْ ، حَتّى كَانَ أَبُو جَعْفَرٍ ، فَفَتَحَ لَهُمْ ، وَبَيَّنَ لَهُمْ مَنَاسِكَ حَجِّهِمْ وَحَلَالَهُمْ وَحَرَامَهُمْ ، حَتّى صَارَ النَّاسُ يَحْتَاجُونَ إِلَيْهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا كَانُوا يَحْتَاجُونَ إِلَى النَّاسِ ، وَهكَذَا يَكُونُ الْأَمْرُ، وَالْأَرْضُ لَا تَكُونُ إِلَا بِإِمَامٍ ، وَمَنْ مَاتَ لَايَعْرِفُ إِمَامَهُ ، مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً ، وَأَحْوَجُ مَا تَكُونُ إِلى مَا أَنْتَ عَلَيْهِ إِذَا بَلَغَتْ نَفْسُكَ هذِهِ _ وَأَهْوىبِيَدِهِ إِلى حَلْقِهِ _ وَانْقَطَعَتْ عَنْكَ الدُّنْيَا تَقُولُ : لَقَدْ كُنْتُ عَلى أَمْرٍ حَسَنٍ» . أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنْ صَفْوَانَ ، عَنْ عِيسَى بْنِ السَّرِيِّ أَبِي الْيَسَعِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، مِثْلَهُ .

.

ص: 57

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از صفوان بن يحيى ، از عيسى بن سرّى _ يعنى ابو اليسع _ روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم : مرا خبر ده به ستون هاى دين اسلام كه كسى را نمى رسد كه از شناختن چيزى از آنها كوتاهى كند ، و آنچه هر كس از شناختن چيزى از آن كوتاهى كند ، دينش بر او تباه شود ، و عملش از او مقبول نگردد . و هر كه آنها را بشناسد و به آنها عمل كند ، دينش از برايش درست شود ، و عملش از او مقبول گردد ، و تنگى و گناهى به او نرسد از آنچه در آن است ، به جهت جهالت به چيزى از امور دين كه آن را ندانسته . فرمود :«شهادت دادن است به آنكه خدايى نيست ، مگر خدا ، و ايمان آوردن به اينكه محمد رسول خدا صلى الله عليه و آله است ، و اقرار كردن به آنچه محمد آن را از نزد خدا آورده ، و در اموال حقّى هست كه عبارت است از زكات ، و ولايت و دوستى كه خداى عز و جلبه آن امر فرموده؛ يعنى ولايت آل محمد صلى الله عليه و آله ، كه طاعت و معرفت ايشان است» . راوى مى گويد : به حضرت عرض كردم : آيا در باب ولايت چيزى هست از كتاب و سنّت يا غير آن ، از چيزى ديگر كه عبارت است ازفضل و كمال مخصوصى كه شناخته شود از براى آن ، كه به او متمسّك مى شود؟ فرمود : «آرى ، خداى عز و جل فرموده است : «يا أَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا أَطيعُوا اللّهَ وَأَطيعُوا الرَّسُولَ وَاُولِى الْأَمْرِ مِنْكُمْ» (1) . و رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : هر كه بميرد در حالى كه امام خود را نشناسد ، مى ميرد به روش مردن جاهليت (كه بر كفر مى مردند) . و آن كس رسول خدا صلى الله عليه و آله بود و على عليه السلام بود ، و ديگران گفتند كه : معاويه بود . بعد از آن، امام حسن بود . بعد از آن، امام حسين بود . و ديگران گفتند كه : يزيد، پسر معاويه، بود . و در ميان اين دو [گونه ]امام ، به هيچ نوع تسويه و برابرى نيست» . راوى مى گويد : پس حضرت ساكت شد . بعد از آن فرمود : «زيادتر به تو بگويم؟» حكم اعور به حضرت عرض كرد : آرى ، فداى تو گردم! فرمود : «بعد از آن، على بن الحسين بود . بعد از آن، ابوجعفرمحمد بن على بود . و پيش از آنكه ابوجعفر موجود شود ، شيعيان بودند ، و ايشان مناسك حج و حلال و حرام خويش را نمى شناختند ، تا آنكه ابوجعفر عليه السلام به وجود آمد و درِ علم را از براى ايشان گشود ، و مناسك حج و حلال و حرام ايشان را از براى ايشان بيان فرمود ، به مرتبه اى كه مردم به ايشان محتاج گرديدند ، بعد از آنكه ايشان به مردم محتاج بودند . و امر همچنين خواهد بود ، و زمين نمى باشد ، مگر به امام ، كه بدون وجود ذى جودش برپا نخواهد بود . و هر كه بميرد و امام خود را نشناسند ، به روش مردن جاهليت خواهد مرد . و وقتى كه از همه اوقات احتياجت بيشتر است به سوى آنچه تو بر آن هستى از اعتقاد حق ، آن وقتى است كه جانت برسد به اينجا _ و به دست خود اشاره به گلوى مبارك خويش فرمود _ ، و دنيا از تو بريده شود ، و در آن هنگام خواهى گفت : هر آينه بر امر خوبى بوده ام و اعتقاد درستى داشته ام» . ابوعلى اشعرى ، از جعفر صادق عليه السلام مثل اين را روايت كرده است .

.


1- .نساء، 59.

ص: 58

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ ، عَنْ مُثَنًّى الْحَنَّاطِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَجْلَانَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«بُنِيَ الْاءِسْلَامُ عَلى خَمْسٍ : الْوَِلَايَةِ ، وَالصَّلَاةِ ، وَالزَّكَاةِ ، وَصَوْمِ شَهْرِ رَمَضَانَ ، وَالْحَجِّ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِيِّ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ ، عَنْ أَبَانٍ ، عَنِ الْفُضَيْلِ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«بُنِيَ الْاءِسْلَامُ عَلى خَمْسٍ : الصَّلَاةِ ، وَالزَّكَاةِ ، وَالصَّوْمِ ، وَالْحَجِّ ، وَالْوَِلَايَةِ ؛ وَلَمْ يُنَادَ بِشَيْءٍ مَا نُودِيَ بِالْوَلَايَةِ يَوْمَ الْغَدِيرِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ عِيسَى بْنِ السَّرِيِّ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : حَدِّثْنِي عَمَّا بُنِيَتْ عَلَيْهِ دَعَائِمُ الْاءِسْلَامِ إِذَا أَنَا أَخَذْتُ بِهَا زَكا عَمَلِي ، وَلَمْ يَضُرَّنِي جَهْلُ مَا جَهِلْتُ بَعْدَهُ . فَقَالَ :«شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ ، وَأَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وَالْاءِقْرَارُ بِمَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِ اللّهِ، وَحَقٌّ فِي الْأَمْوَالِ مِنَ الزَّكَاةِ، وَالْوَِلَايَةُ الَّتِي أَمَرَ اللّهُ بِهَا وَِلَايَةُ آلِ مُحَمَّدٍ؛ فَإِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله قَالَ : مَنْ مَاتَ وَ لَا يَعْرِفُ إِمَامَهُ ، مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً ؛ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «أَطِيعُوا اللّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِى الْأَمْرِ مِنْكُمْ» فَكَانَ عَلِيٌّ ، ثُمَّ صَارَ مِنْ بَعْدِهِ الْحَسَنُ ، ثُمَّ مِنْ بَعْدِهِ الْحُسَيْنُ ، ثُمَّ مِنْ بَعْدِهِ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ ، ثُمَّ مِنْ بَعْدِهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ ، ثُمَّ هكَذَا يَكُونُ الْأَمْرُ ؛ إِنَّ الْأَرْضَ لَا تَصْلُحُ إِلَا بِإِمَامٍ ، وَمَنْ مَاتَ لَا يَعْرِفُ إِمَامَهُ ، مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً ، وَ أَحْوَجُ مَا يَكُونُ أَحَدُكُمْ إِلى مَعْرِفَتِهِ إِذَا بَلَغَتْ نَفْسُهُ هَاهُنَا _ قَالَ : وَأَهْوى بِيَدِهِ إِلى صَدْرِهِ _ يَقُولُ حِينَئِذٍ : لَقَدْ كُنْتُ عَلى أَمْرٍ حَسَنٍ» .

.

ص: 59

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از احمد بن محمد بن ابى نصر ، از مثنّى حنّاط ، از عبداللّه بن عجلان ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«اسلام بر پنج چيز بنا شده ، و آنها ولايت و نماز و زكات و روزه ماه مبارك رمضان و حجّ است» .

على بن ابراهيم ، از صالح بن سندى ، از جعفر بن بشير ، از ابان ، از فضيل ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اسلام بر پنج چيز بنا شده ، و آنها نماز و زكات و روزه و حجّ و ولايت اهل بيت است . و به چيزى از اينها ندا در داده نشد ، مانند آنچه ندا در داده شد به امر ولايت در روز غدير خم» ، كه روز هجدهم ماه ذى الحجة بود .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از حمّاد بن عثمان ، از عيسى بن سرىّ روايت كرده است كه گفت : به امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : مرا خبر ده از آنچه ستون هاى دين اسلام بر آن بنا شده ، كه چون آنها را بگيرم و به آنها عمل كنم ، عمل من پاكيزه باشد ، و ندانستن آنچه را كه نمى دانم ، بعد از آن به من زيان نرساند . فرمود :«گواهى دادن است به اينكه نيست خدايى ، مگر خدا ، و آنكه محمد رسول خدا صلى الله عليه و آله است ، و اقرار كردن به آنچه محمد آن را از نزد خدا آورده ، و در اموال حقّى هست ، و آن عبارت است از زكات ، و ولايتى كه خدا به آن امر فرموده؛ يعنى ولايت آل محمد صلى الله عليه و آله ؛ زيرا كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : هر كه بميرد و امام خود را نشناسد ، به روش مردن جاهليت مى ميرد . خداى عز و جلفرموده است : «أَطيعُوا اللّهَ وَأَطيعُوا الرَّسُولَ وَاُولِى الْأَمْرِ مِنْكُمْ» (1) ؛ پس على عليه السلام امام بود ، و بعد از او امام حسن شد ، و بعد از او امام حسين ، و بعد از او امام حضرت على بن الحسين ، و بعد از او حضرت محمد بن على . بعد از آن ، امر همچنين خواهد بود كه بعد از هر امام ، امامى باشد؛ زيرا كه زمين صلاحيّت ندارد كه وجود داشته باشد ، مگر به امام . و هر كه بميرد و امام خود را نشناسد ، به روش مردن جاهليت مى ميرد . و وقتى كه از همه اوقات احتياج يكى از شما بيشتر است به سوى شناختن امام ، وقتى است كه جانش به اينجا رسد» . راوى مى گويد : و حضرت به دست خويش اشاره به سينه خود فرمود ، و فرمود : «در آن هنگام مى گويد : هر آينه بر امر خوبى بوده ام و اعتقاد درستى داشته ام» .

.


1- .نساء، 59.

ص: 60

عَنْهُ ، عَنْ أَبِي الْجَارُودِ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام : يَا ابْنَ رَسُولِ اللّهِ ، هَلْ تَعْرِفُ مَوَدَّتِي لَكُمْ ، وَانْقِطَاعِي إِلَيْكُمْ ، وَمُوَالَاتِي إِيَّاكُمْ؟ قَالَ : فَقَالَ :«نَعَمْ». قَالَ : فَقُلْتُ : فَإِنِّي أَسْأَلُكَ مَسْأَلَةً تُجِيبُنِي فِيهَا ؛ فَإِنِّي مَكْفُوفُ الْبَصَرِ ، قَلِيلُ الْمَشْيِ ، وَلَا أَسْتَطِيعُ زِيَارَتَكُمْ كُلَّ حِينٍ؟ قَالَ : «هَاتِ حَاجَتَكَ». قُلْتُ : أَخْبِرْنِي بِدِينِكَ الَّذِي تَدِينُ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِهِ أَنْتَ وَأَهْلُ بَيْتِكَ ؛ لِأَدِينَ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِهِ ، قَالَ : «إِنْ كُنْتَ أَقْصَرْتَ الْخُطْبَةَ فَقَدْ أَعْظَمْتَ الْمَسْأَلَةَ ، وَاللّهِ لَأُعْطِيَنَّكَ دِينِي وَدِينَ آبَائِيَ الَّذِي نَدِينُ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِهِ ، شَهَادَةَ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ ، وَأَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وَالْاءِقْرَارَ بِمَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِ اللّهِ ، وَالْوَلَايَةَ لِوَلِيِّنَا ، وَالْبَرَاءَةَ مِنْ عَدُوِّنَا ، وَالتَّسْلِيمَ لِأَمْرِنَا ، وَانْتِظَارَ قَائِمِنَا ، وَالِاجْتِهَادَ ، وَالْوَرَعَ» .

.

ص: 61

از او ، از ابوالجارود روايت است كه گفت : به امام محمد باقر عليه السلام عرض كردم كه : يابن رسول اللّه ! آيا دوستى مرا با شما اهل بيت مى شناسى؟ و مى دانى كه من خويش را از هر كسى بريده و به سوى شما منتهى شده ام ، و با شما موالات دارم؟ ابوالجارود مى گويد : حضرت فرمود :«آرى» . و مى گويد : عرض كردم : من تو را مسئله اى مى پرسم و توقع دارم كه مرا در آن مسئله جواب بفرمايى؛ زيرا كه من چشمم نابينا است و كم راه مى روم ، و در هر وقت نمى توانم كه به زيارت و ديدن شما بيايم . فرمود : «حاجت خود را بيار و آنچه مى خواهى بپرسى ، بپرس» . عرض كردم : مرا خبر ده به دين خويش كه خداى عز و جل را به آن مى پرستى ، و تو و اهل بيتت به آن ديندارى مى كنند ، تا آنكه من خداى عز و جل را به آن بپرستم و ديندارى كنم . فرمود : «اگرچه خطبه را كوتاه كردى و سخن را مختصر ادا نمودى ، وليكن مسئله را بزرگ ساختى و از امر عظيمى پرسيدى . به خدا سوگند كه دين خويش و دين پدران خويش را به تو تعليم مى دهم . آنچه ما خداى عز و جل را به آن مى پرستيم و ديندارى مى كنيم ، گواهى دادن است به اينكه خدايى نيست ، مگر خدا ، و آنكه محمد رسول خدا صلى الله عليه و آله است ، و اقرار كردن به آنچه محمد آن را از نزد خدا آورده ، و دوستى از براى دوست ما ، و بيزارى از دشمن ما ، و تسليم شدن براى امر و فرمان ما ، و انتظار بردن قائم ما ، و سعى كردن در بندگى خدا و پارسايى كردن» .

.

ص: 62

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِيِّ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَسْأَلُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَقَالَ لَهُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، أَخْبِرْنِي عَنِ الدِّينِ الَّذِي افْتَرَضَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ عَلَى الْعِبَادِ مَا لَا يَسَعُهُمْ جَهْلُهُ ، وَلَا يُقْبَلُ مِنْهُمْ غَيْرُهُ : مَا هُوَ؟ فَقَالَ :«أَعِدْ عَلَيَّ» فَأَعَادَ عَلَيْهِ ، فَقَالَ : «شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ ، وَأَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ ، وَإِقَامُ الصَّلَاةِ ، وَإِيتَاءُ الزَّكَاةِ ، وَحِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً ، وَصَوْمُ شَهْرِ رَمَضَانَ» ثُمَّ سَكَتَ قَلِيلاً ، ثُمَّ قَالَ : «وَ الْوَِلَايَةُ» مَرَّتَيْنِ . ثُمَّ قَالَ : «هذَا الَّذِي فَرَضَ اللّهُ عَلَى الْعِبَادِ ، لَا يَسْأَلُ الرَّبُّ الْعِبَادَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَيَقُولَ : أَلَا زِدْتَنِي عَلى مَا افْتَرَضْتُ عَلَيْكَ ، وَلكِنْ مَنْ زَادَ زَادَهُ اللّهُ ؛ إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله سَنَّ سُنَناً حَسَنَةً جَمِيلَةً يَنْبَغِي لِلنَّاسِ الْأَخْذُ بِهَا» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ ، عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ ، عَنْ أَبِي زَيْدٍ الْحَلَالِ ، عَنْ عَبْدِ الْحَمِيدِ بْنِ أَبِي الْعَلَاءِ الْأَزْدِيِّ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ فَرَضَ عَلى خَلْقِهِ خَمْساً ، فَرَخَّصَ فِي أَرْبَعٍ ، وَلَمْ يُرَخِّصْ فِي وَاحِدَةٍ» .

عَنْهُ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ أَبَانٍ ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ الْجُعْفِيِّ ، قَالَ : دَخَلَ رَجُلٌ عَلى أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام وَمَعَهُ صَحِيفَةٌ ، فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«هذِهِ صَحِيفَةُ مُخَاصِمٍ يَسْأَلُ عَنِ الدِّينِ الَّذِي يُقْبَلُ فِيهِ الْعَمَلُ». فَقَالَ : رَحِمَكَ اللّهُ ، هذَا الَّذِي أُرِيدُ ، فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام : «شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ ، وَأَنَّ مُحَمَّداً صلى الله عليه و آله عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ ، وَتُقِرَّ بِمَا جَاءَ مِنْ عِنْدِ اللّهِ ، وَالْوَلَايَةُ لَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ ، وَالْبَرَاءَةُ مِنْ عَدُوِّنَا ، وَالتَّسْلِيمُ لِأَمْرِنَا ، وَالْوَرَعُ ، وَالتَّوَاضُعُ ، وَانْتِظَارُ قَائِمِنَا ؛ فَإِنَّ لَنَا دَوْلَةً إِذَا شَاءَ اللّهُ جَاءَ بِهَا» .

.

ص: 63

على بن ابراهيم ، از صالح بن سندى ، از جعفر بن بشير ، از على بن ابى حمزه ، از ابوبصير روايت كرده است كه گفت : شنيدم از ابوبصير كه امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال مى كرد و به آن حضرت عرض كرد : فداى تو گردم! مرا خبر ده از دينى كه خداى عز و جلآن را بر بندگان خويش واجب گردانيده ، آنچه ايشان را نمى رسد كه به آن جاهل باشند ، و غير آن از ايشان قبول نمى شود ، و بيان فرما كه آن چيست؟ فرمود :«دو مرتبه بر من تكرار كن» . ابوبصير بر آن حضرت تكرار نمود . فرمود : «گواهى دادن است به آنكه خدايى نيست ، مگر خدا ، و آنكه محمد رسول خدا صلى الله عليه و آله است ، و برپا داشتن نماز و دادن زكات و حجّ كردن خانه كعبه معظّم ، امّا هر كه استطاعت داشته باشد راهى را به سوى آن ، و تواند كه به جانب آن برود ، و روزه ماه مبارك رمضان» . بعد از آن، اندكى ساكت شد؛ پس دو مرتبه فرمود : «و ولايت اهل بيت» . بعد از آن فرمود : «اين است آنچه خداى عز و جل بر بندگان خويش واجب گردانيده . و پروردگار عالم در روز قيامت بندگان را سؤال نمى فرمايد ، و نمى فرمايد : چرا از براى من زياد نكردى بر آنچه من بر تو واجب گردانيده ام ، وليكن هر كه زياد كند ، خدا زيادتر به او عطا فرمايد . به درستى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله سنّت هاى بسيار نيكو را قرار داد . فرموده كه : سزاوار است ازبراى مردمان كه آن را بگيرند و به آنها عمل نمايند» .

حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از محمد بن جمهور ، از فضالة بن ايّوب ، از ابوزيد حلال ، از عبدالحميد بن ابوالعلاى ازدى روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«خداى عز و جل پنج چيز را بر خلق خود واجب ساخت ، و در چهار چيز از آن رخصت داد »؛ و در يكى از آنها رخصت نداد ، چه هر يك از نماز و زكات و روزه و حجّ ، گاهى ساقط مى شوند ، و ولايت ، در هيچ وقتى از اوقات و در هيچ حالى از حالات ، ساقط نمى شود .

از او ، از معلّى بن محمد ، از وشّاء ، از ابان ، از اسماعيل جعفى روايت است كه مردى بر امام محمد باقر عليه السلام داخل شد و با او نامه اى بود . حضرت باقر عليه السلام به آن مرد فرمود : «اين نامه مخاصم است و در آن سؤال كرده از دينى كه عمل در آن قبول مى شود» . آن مرد عرض كرد : خدا تو را رحمت كند! اينك [=اين ]همان است كه من مى خواهم؛ پس حضرت باقر عليه السلام فرمود :«آن است كه گواهى دهى كه خدايى نيست ، مگر خدا ، در حالتى كه تنها است و او را شريكى نيست ، و آنكه محمد بنده و رسول او است ، و اقرار كنى به آنچه محمد آن را از نزد خدا آورده ، و ولايت از براى ما اهل بيت ، و بيزارى از دشمنان ما ، و تسليم كردن امر و فرمان ما و پارسايى و فروتنى ، و انتظار كشيدن قائم ما ، و آنكه ما را دولتى است كه چون خدا خواهد آن را مى آورد» .

.

ص: 64

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ؛ وَ أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ جَمِيعاً ، عَنْ صَفْوَانَ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ حُرَيْثٍ ، قَالَ : دَخَلْتُ عَلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام _ وَ هُوَ فِي مَنْزِلِ أَخِيهِ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ _ فَقُلْتُ لَهُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، مَا حَوَّلَكَ إِلى هذَا الْمَنْزِلِ؟ قَالَ :«طَلَبُ النُّزْهَةِ» فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، أَ لَا أَقُصُّ عَلَيْكَ دِينِي؟ فَقَالَ : «بَلى» . قُلْتُ : أَدِينُ اللّهَ بِشَهَادَةِ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ ، وَأَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ ، وَأَنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ لَا رَيْبَ فِيهَا ، وَأَنَّ اللّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ ، وَإِقَامِ الصَّلَاةِ ، وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ ، وَصَوْمِ شَهْرِ رَمَضَانَ ، وَحِجِّ الْبَيْتِ ، وَالْوَِلَايَةِ لِعَلِيٍّ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ بَعْدَ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وَالْوَِلَايَةِ لِلْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ ، وَالْوَِلَايَةِ لِعَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ ، وَالْوَِلَايَةِ لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ وَلَكَ مِنْ بَعْدِهِ _ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِمْ أَجْمَعِينَ _ وَأَنَّكُمْ أَئِمَّتِي ، عَلَيْهِ أَحْيَا وَعَلَيْهِ أَمُوتُ ، وأَدِينُ اللّهَ بِهِ . فَقَالَ : «يَا عَمْرُو ، هذَا وَاللّهِ دِينُ اللّهِ وَدِينُ آبَائِيَ الَّذِي أَدِينُ اللّهَ بِهِ فِي السِّرِّ وَالْعَلَانِيَةِ ، فَاتَّقِ اللّهَ ، وَكُفَّ لِسَانَكَ إِلَا مِنْ خَيْرٍ ، وَلَا تَقُلْ : إِنِّي هَدَيْتُ نَفْسِي ، بَلِ اللّهُ هَدَاكَ ، فَأَدِّ شُكْرَ مَا أَنْعَمَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِهِ عَلَيْكَ ، وَلَا تَكُنْ مِمَّنْ إِذَا أَقْبَلَ طُعِنَ فِي عَيْنِهِ ؛ وَإِذَا أَدْبَرَ طُعِنَ فِي قَفَاهُ ، وَلَا تَحْمِلِ النَّاسَ عَلى كَاهِلِكَ ؛ فَإِنَّكَ أَوْشَكَ _ إِنْ حَمَلْتَ النَّاسَ عَلى كَاهِلِكَ _ أَنْ يُصَدِّعُوا شَعَبَ كَاهِلِكَ» .

.

ص: 65

على بن ابراهيم ، از پدرش و ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار هر دو روايت كرده اند ، از صفوان ، از عمرو بن حريث كه گفت : بر امام جعفر صادق عليه السلام داخل شدم و آن حضرت در منزل برادرش عبداللّه بن محمد بود . به آن حضرت عرض كردم : فداى تو گردم! چه چيز تو را به اين منزل آورده؟ و چه باعث شده كه به اينجا تشريف آورده اى؟ فرمود :«طلب كردن نزهت (1) » . راوى مى گويد : عرض كردم : فداى تو گردم! آيا نمى خواهى كه دين خود را بر تو حكايت كنم؟ حضرت فرمود : «بلى ، حكايت كن» . عرض كردم : چنين ديندارى مى كنم ؛ خدا را مى پرستم به گواهى دادن به اينكه خدايى نيست ،مگر خدا ، در حالتى كه تنها است و او را شريكى نيست ، و آنكه محمد بنده و رسول او است ، و آنكه قيامت آمدنى است و در آن شكّى نيست ، و آنكه خدا كسانى را كه در قبرها قرار دارند زنده خواهد كرد ، و بر پاى داشتن نماز و دادن زكات و روزه ماه مبارك رمضان و حجّ خانه كعبه ، و ولايت از براى اميرالمؤمنين على عليه السلام بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله ، و ولايت از براى امام حسن و امام حسين ، و ولايت از براى حضرت على بن الحسين ، و ولايت از براى محمد بن على ، و از براى تو بعد از آن حضرت _ صلوات اللّه عليهم اجمعين _ ، و آنكه شما امامان منيد . بر اين اعتقاد زندگانى مى كنم و بر آن مى ميرم ، و خدا را به آن پرستش مى نمايم . فرمود : «اى عمرو! به خدا سوگند كه اين دين ، دين خدا و دين پدران من است ، و دينى است كه من خدا را به آن پرستش مى كنم در نهان و آشكار؛ پس از خدا بپرهيزيد و زبان خود را نگاه دار ، مگر از آنچه خوب باشد ، و مگو كه من خود را هدايت كرده ام؛ بلكه خدا تو را هدايت كرده است؛ پس شكر آنچه خداى عز و جل به آن بر تو انعام فرموده به جا آور ، و از آنها مباش كه چون رو آوردند ، در برابر چشم هاى ايشان بر ايشان طعنه زنند ، و چون پشت كنند ، در پشت سر ايشان طعنه زنند(و مراد اين است كه با مردم نيكو معاشرت كن ، و از آنچه باعث طعن باشد دورى نما .) . و مردم را بر دوش خويش سوار مكن؛ زيرا كه اگر تو مردم را بر دوش خويش سوار كنى ، زود باشد كه سرهاى شانه تو را بشكافند» .

.


1- .. و نزهت _ به ضمّ نون و سكون زاى هوّز _ ، در شدن از بدى است ، و نيكو و خرّم شدن و نيكو شدن . حاصل آنكه فرمود : به جهت تفريح دماغ بيرون آمده و به اينجا آمده ام . (مترجم)

ص: 66

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«أَ لَا أُخْبِرُكَ بِالْاءِسْلَامِ : أَصْلِهِ وَفَرْعِهِ ، وَذِرْوَةِ سَنَامِهِ؟» قُلْتُ : بَلى جُعِلْتُ فِدَاكَ ، قَالَ : «أَمَّا أَصْلُهُ فَالصَّلَاةُ ، وَفَرْعُهُ الزَّكَاةُ ، وَذِرْوَةُ سَنَامِهِ الْجِهَادُ». ثُمَّ قَالَ : «إِنْ شِئْتَ أَخْبَرْتُكَ بِأَبْوَابِ الْخَيْرِ؟» قُلْتُ : نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاكَ ، قَالَ : «الصَّوْمُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ ، وَالصَّدَقَةُ تَذْهَبُ بِالْخَطِيئَةِ ، وَقِيَامُ الرَّجُلِ فِي جَوْفِ اللَّيْلِ بِذِكْرِ اللّهِ». ثُمَّ قَرَأَ : «تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ» .

14 _ بَابُ أَنَّ الْاءِسْلَامَ يُحْقَنُ بِهِ الدَّمُ وَأَنَّ الثَّوَابَ عَلَى الْاءِيمَانِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنِ الْحَكَمِ بْنِ أَيْمَنَ ، عَنِ الْقَاسِمِ الصَّيْرَفِيِّ شَرِيكِ الْمُفَضَّلِ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«الْاءِسْلَامُ يُحْقَنُ بِهِ الدَّمُ ، وَتُؤَدّى بِهِ الْأَمَانَةُ ، وَتُسْتَحَلُّ بِهِ الْفُرُوجُ ، وَالثَّوَابُ عَلَى الْاءِيمَانِ» .

.

ص: 67

14 . باب در بيان اينكه به اسلام ، خون از ريختن باز داشته مى شود ، و

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن نعمان ، از ابن مسكان ، از سليمان بن خالد ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«آيا نمى خواهى كه تو را خبر دهم به ريشه اسلام ، و شاخه و بلندتر موضع كوهان آن؟» عرض كردم : بلى ، مى خواهم ، فداى تو گردم! فرمود : «اما ريشه آن نماز است ، و شاخه آن زكات است ، و بلندتر موضع كوهان آن جهاد است» . بعد از آن فرمود : «اگر خواهى ، تو را خبر دهيم به جميع درهاى خوبى؟» عرض كردم : آرى ، فداى تو گردم! فرمود : «روزه سپر است ، و صدقه گناه را مى برد ، و ايستادن مرد در دل شب ، خدا را به ياد مى آورد» پس اين را خواند كه : «تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ المَضاجِعِ» (1) كه ترجمه آن با مابعد آن ، اين است كه : «دور مى شود پهلوهاى ايشان از خوابگاه هاى خويش». (2)

14 . باب در بيان اينكه به اسلام ، خون از ريختن باز داشته مى شود ، و بيان اينكه ثواب بر ايمان استعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حكم بن ايمن ، از قاسم صيرفى ، شريك مفضّل روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفرصادق عليه السلام كه مى فرمود :«اسلام ، به واسطه آن ، خون از ريختن باز داشته مى شود ، و امانت، به آن ، به صاحبش برگردانيده مى شود ، و فرج ها، به آن ، حلال مى گردد ، و ثواب بر ايمان است ، كه بدون آن ، كسى مأجور و مثاب نباشد بر عملى كه از او صادر شده باشد» .

.


1- .سجده، 17.
2- .. و اين كنايه است ازشب خيزى ، كه چون جهانيان گرم خواب غفلت باشند ، ايشان پهلو از بستر گرم برداشته ، پروردگار خويش را مى خوانند از روى ترس و اميد ، يا در حالى كه صاحبان ترس و اميد باشند . (مترجم)

ص: 68

عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنِ الْعَلَاءِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَحَدِهِمَا عليهماالسلام ، قَالَ :«الْاءِيمَانُ إِقْرَارٌ وَعَمَلٌ ، وَالْاءِسْلَامُ إِقْرَارٌ بِلَا عَمَلٍ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَلَمّا يَدْخُلِ الْاءِيمانُ فِى قُلُوبِكُمْ» فَقَالَ لِي :«أَ لَا تَرى أَنَّ الْاءِيمَانَ غَيْرُ الْاءِسْلَامِ؟» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ سُفْيَانَ بْنِ السِّمْطِ ، قَالَ : سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنِ الْاءِسْلَامِ وَالْاءِيمَانِ : مَا الْفَرْقُ بَيْنَهُمَا؟ فَلَمْ يُجِبْهُ ، ثُمَّ سَأَلَهُ ، فَلَمْ يُجِبْهُ ، ثُمَّ الْتَقَيَا فِي الطَّرِيقِ وَ قَدْ أَزِفَ مِنَ الرَّجُلِ الرَّحِيلُ ، فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«كَأَنَّهُ قَدْ أَزِفَ مِنْكَ رَحِيلٌ؟» فَقَالَ : نَعَمْ ، فَقَالَ : «فَالْقَنِي فِي الْبَيْتِ» فَلَقِيَهُ ، فَسَأَلَهُ عَنِ الْاءِسْلَامِ وَالْاءِيمَانِ : مَا الْفَرْقُ بَيْنَهُمَا؟ فَقَالَ : «الْاءِسْلَامُ هُوَ الظَّاهِرُ الَّذِي عَلَيْهِ النَّاسُ ، شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ ، وَأَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ ، وَإِقَامُ الصَّلَاةِ ، وَإِيتَاءُ الزَّكَاةِ ، وَحِجُّ الْبَيْتِ ، وَصِيَامُ شَهْرِ رَمَضَانَ ، فَهذَا الْاءِسْلَامُ» . وَ قَالَ : «الْاءِيمَانُ مَعْرِفَةُ هذَا الْأَمْرِ مَعَ هذَا ، فَإِنْ أَقَرَّ بِهَا وَلَمْ يَعْرِفْ هذَا الْأَمْرَ ، كَانَ مُسْلِماً وَكَانَ ضَالًا» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ؛ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ أَبَانٍ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ :« «قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا» فَمَنْ زَعَمَ أَنَّهُمْ آمَنُوا فَقَدْ كَذَبَ ؛ وَمَنْ زَعَمَ أَنَّهُمْ لَمْ يُسْلِمُوا فَقَدْ كَذَبَ» .

.

ص: 69

على ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از علا ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر يا امام جعفر صادق عليهماالسلام روايت كرده است كه فرمود :«ايمان ، اقرار كردن و عمل است ، و اسلام ، اقرارى است بى عمل» .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از جميل بن درّاج روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «قالَتِ الْاَعرابُ آمَنّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَلَمّا يَدْخُلِ الْايمانُ فى قُلُوبِكُمْ» (1) ؛ يعنى :«گفتند باديه نشينان كه ايمان آورديم . بگو كه شما ايمان نياورده ايد ، وليكن بگوييد كه اسلام آورده ايم . و هنوز ايمان در دل هاى شما درنيامده است ، و بعد از اين در خواهد آمد». راوى مى گويد : حضرت به من فرمود : «آيا نمى بينى كه ايمان غير اسلام است!؟» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از سفيان بن سمط روايت كرده است كه گفت : مردى امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كرد از اسلام و ايمان ، كه فرق ميان اين دو چيست؟ حضرت او را جواب نداد . بعد از آن ، از حضرت سؤال نمود و باز او را جواب نفرمود؛ پس در كوچه اى به هم رسيدند ، و نزديك شده بود كه آن مرد كوچ كند و از مدينه بيرون رود . حضرت صادق عليه السلام به آن مرد فرمود :«گويا رفتنت نزديك شد» . عرض كرد : آرى . فرمود : «پس مرا در خانه ببين» . بعد از آن، حضرت را ملاقات كرد ، و او را از اسلام و ايمان سؤال كرد كه فرق ميان آنها چيست؟ فرمود : «اسلام همان چيز ظاهرى است كه مردم برآنند ، و آن گواهى دادن است به اينكه خدايى نيست ، مگر خدا ، در حالى كه تنها است و او را شريكى نيست ، و آنكه محمد بنده و رسول او است ، و به پا داشتن نماز و دادن زكات و حجّ خانه كعبه و روزه ماه مبارك رمضان ، و اسلام همين است» . و فرمود : «ايمان، شناختن اين امر است (كه يعنى ولايت اهل بيت با آنچه مذكور شد)، پس اگر به اينها اقرار كند و اين امر را نشناسد ، مسلمان باشد و گمراه خواهد بود» .

حسين بن محمد ، از معلىّ بن محمد و چند نفر از اصحاب ما ، از احمد بن محمد همه روايت كرده اند ، از وشّاء ، از ابان ، از ابوبصير ، از امام محمد باقر عليه السلام كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود ، يا اين آيه را مى خواند كه : «قالَتِ الْاَعرابُ امَنّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلِكنْ قُولُوا أَسْلَمْنا» (2) . و فرمود :«پس هر كه گمان كند كه ايشان ايمان آورده اند ، دروغ گفته ، و هر كه گمان كند كه ايشان اسلام نياورده اند ، دروغ گفته است» .

.


1- .حجرات، 14.
2- .حجرات، 14.

ص: 70

أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ ، عَنْ حَكَمِ بْنِ أَيْمَنَ ، عَنْ قَاسِمٍ شَرِيكِ الْمُفَضَّلِ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«الْاءِسْلَامُ يُحْقَنُ بِهِ الدَّمُ ، وَتُؤَدّى بِهِ الْأَمَانَةُ ، وَتُسْتَحَلُّ بِهِ الْفُرُوجُ ، وَالثَّوَابُ عَلَى الْاءِيمَانِ» .

15 _ بَابُ أَنَّ الْاءِيمَانَ يَشْرَكُ الْاءِسْلَامَ، وَالْاءِسْلَامَ لَا يَشْرَكُ الْاءِيمَانَمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ صَالِحٍ ، عَنْ سَمَاعَةَ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَخْبِرْنِي عَنِ الْاءِسْلَامِ وَالْاءِيمَانِ أَ هُمَا مُخْتَلِفَانِ؟ فَقَالَ :«إِنَّ الْاءِيمَانَ يُشَارِكُ الْاءِسْلَامَ ، وَالْاءِسْلَامَ لَا يُشَارِكُ الْاءِيمَانَ». فَقُلْتُ : فَصِفْهُمَا لِي . فَقَالَ : «الْاءِسْلَامُ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ ، وَالتَّصْدِيقُ بِرَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، بِهِ حُقِنَتِ الدِّمَاءُ ، وَعَلَيْهِ جَرَتِ الْمَنَاكِحُ وَالْمَوَارِيثُ ، وَعَلى ظَاهِرِهِ جَمَاعَةُ النَّاسِ ، وَ الْاءِيمَانُ الْهُدى وَمَا يَثْبُتُ فِي الْقُلُوبِ مِنْ صِفَةِ الْاءِسْلَامِ وَمَا ظَهَرَ مِنَ الْعَمَلِ بِهِ ، وَالْاءِيمَانُ أَرْفَعُ مِنَ الْاءِسْلَامِ بِدَرَجَةٍ ؛ إِنَّ الْاءِيمَانَ يُشَارِكُ الْاءِسْلَامَ فِي الظَّاهِرِ ، وَالْاءِسْلَامَ لَا يُشَارِكُ الْاءِيمَانَ فِي الْبَاطِنِ ، وَإِنِ اجْتَمَعَا فِي الْقَوْلِ وَالصِّفَةِ» .

.

ص: 71

15 . باب در بيان اينكه ايمان با اسلام شركت دارد، و اسلام با ايمان شركت ندارد

احمد بن محمد ، از حسين بن سعيد ، از حكم بن ايمن ، از قاسم شريك مفضّل روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«اسلام ، به واسطه آن ، خون از ريختن باز داشته مى شود ، و امانت، به آن ، به صاحبش برگردانيده مى شود ، و فرج ها، به آن ، حلال مى گردد ، و ثواب بر ايمان است ، كه بدون آن ، كسى مأجور و مثاب نباشد بر عملى كه از او صادر شده باشد» .

15 . باب در بيان اينكه ايمان با اسلام شركت دارد، و اسلام با ايمان شركت ندارد (1)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از حسن بن محبوب ، از جميل بن صالح ، از سماعه روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم : مرا خبر ده از اسلام و ايمان ، كه آيا اين دو مختلف اند؛ يعنى در حقيقت دو چيزاند ، يا دو لفظ اند كه يك معنى دارند؟ فرمود :«ايمان با اسلام مشاركت مى كند ، و اسلام با ايمان مشاركت نمى كند»؛ يعنى مشاركت كلّى . عرض كردم : پس هر دو را از براى من بيان فرما . فرمود : «اسلام، گواهى دادن است به اينكه خدايى نيست ، مگر خدا ، و تصديق كردن به رسول خدا صلى الله عليه و آله ، و به همين (يعنى اسلام) خون ها از ريختن باز داشته مى شود ، و نكاح ها و ميراث ها بر آن جارى مى گردد (چه به محض اسلام ، نكاح و ارثى كه به جهت كفر بر او حرام بود و حق نداشت ، حلال مى شود و حق به هم مى رساند .) . و جماعت مردمان بر ظاهر اسلامند . و ايمان، هدايت است ، و آنچه در دل ها ثابت مى شود از صفت اسلام ، و آنچه ظاهر مى شود از عمل . و ايمان، يك درجه از اسلام بلندتر است؛ زيرا كه ايمان با اسلام در ظاهر شركت دارد ، و اسلام با ايمان در باطن شركت ندارد ، و هر چند كه در گفتار و صفت با هم جمع باشند» . (2)

.


1- .. يعنى در ميان اين دو، عموم و خصوص مطلق است . چه در هر جا كه ايمان هست ،البته اسلام هست ، و در بعضى ازموادّ اسلام هست ، و ايمان نيست؛ پس مؤمن و مسلمان ، مانند انسان و حيوان [عام و خاصّ] اند . (مترجم)
2- .. و مراد اين است كه ايمان با اسلام ، در جميع احوال ظاهر كه در اسلام معتبر است؛ مانند نماز و زكات و غير آن ، شركت دارد ، و اسلام با ايمان در همه امور باطنه كه در ايمان معتبر است ، شركت ندارد؛ زيرا كه در تصديق به ولايت با آن مشاركت ندارد ، و هر چند كه در شهادتين با هم اجتماع بسته باشند . (مترجم)

ص: 72

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ ، عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ ، عَنْ فُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الْاءِيمَانُ يُشَارِكُ الْاءِسْلَامَ ، وَالْاءِسْلَامُ لَا يُشَارِكُ الْاءِيمَانَ» .

عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ ، عَنْ فُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«إِنَّ الْاءِيمَانَ يُشَارِكُ الْاءِسْلَامَ ، وَلَا يُشَارِكُهُ الْاءِسْلَامُ ؛ إِنَّ الْاءِيمَانَ مَا وَقَرَ فِي الْقُلُوبِ ، وَالْاءِسْلَامَ مَا عَلَيْهِ الْمَنَاكِحُ وَالْمَوَارِيثُ وَحَقْنُ الدِّمَاءِ ، وَالْاءِيمَانَ يَشْرَكُ الْاءِسْلَامَ ، وَالْاءِسْلَامَ لَا يَشْرَكُ الْاءِيمَانَ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَيُّهُمَا أَفْضَلُ : الْاءِيمَانُ أَوِ الْاءِسْلَامُ؟ فَإِنَّ مَنْ قِبَلَنَا يَقُولُونَ : إِنَّ الْاءِسْلَامَ أَفْضَلُ مِنَ الْاءِيمَانِ . فَقَالَ :«الْاءِيمَانُ أَرْفَعُ مِنَ الْاءِسْلَامِ». قُلْتُ : فَأَوْجِدْنِي ذلِكَ ، قَالَ : «مَا تَقُولُ فِيمَنْ أَحْدَثَ فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ مُتَعَمِّداً؟» قَالَ : قُلْتُ : يُضْرَبُ ضَرْباً شَدِيداً ، قَالَ : «أَصَبْتَ». قَالَ : «فَمَا تَقُولُ فِيمَنْ أَحْدَثَ فِي الْكَعْبَةِ مُتَعَمِّداً؟» قُلْتُ : يُقْتَلُ ، قَالَ : «أَصَبْتَ ، أَ لَا تَرى أَنَّ الْكَعْبَةَ أَفْضَلُ مِنَ الْمَسْجِدِ ، وَأَنَّ الْكَعْبَةَ تَشْرَكُ الْمَسْجِدَ ، وَالْمَسْجِدَ لَا يَشْرَكُ الْكَعْبَةَ؟ وَكَذلِكَ الْاءِيمَانُ يَشْرَكُ الْاءِسْلَامَ ، وَالْاءِسْلَامُ لَا يَشْرَكُ الْاءِيمَانَ» .

.

ص: 73

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس بن عبدالرحمان ، از موسى بن بكير (1) ، از فضيل بن يسار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«ايمان با اسلام مشاركت دارد و اسلام با ايمان مشاركت ندارد» .

على ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از جميل بن درّاج ، از فضيل بن يسار روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«ايمان با اسلام مشاركت مى كند و اسلام با آن مشاركت نمى كند؛ زيرا كه ايمان چيزى است كه در دل ها ثابت شده ، و اسلام آن چيزى است كه نكاح ها و ميراث ها و حفظ خون ها بر آن جارى است . و ايمان با اسلام شركت مى كند و اسلام با ايمان شركت نمى كند» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از حسن بن محبوب ، از ابوالصبّاح كنانى كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم : كدام يك از اين دو افضل است؛ ايمان يا اسلام؟ پس به درستى كه آنان كه در نزد ما هستند ، مى گويند كه : اسلام از ايمان افضل است . فرمود :«ايمان از اسلام بالاتر است» . عرض كردم : بيان آن را به من عطا كن و مرا به آن فيروزى ده ، تا توانگر شوم و در جواب دادن خصم قوى باشم . فرمود : «چه مى گويى در باب كسى كه در مسجدالحرام از روى عمد حدث كند؟» عرض كردم : او را مى زنند ؛ زدنى سخت . فرمود : درست يافتى . وفرمود : «چه مى گويى در باب كسى كه در خانه كعبه از روى عمد حدث كند؟» عرض كردم : او را مى كشند . فرمود : «درست يافتى . آيا نمى بينى كه خانه كعبه از مسجدالحرام افضل است؟ و نمى بينى كه خانه كعبه با مسجدالحرام شركت مى كند ، و مسجدالحرام با خانه كعبه شركت نمى كند؟ و همچنين ايمان با اسلام شركت مى كند و اسلام با ايمان شركت نمى كند» .

.


1- .در هر دو نسخه ، «بكير» آمده ، اما نسخه متن عربى يعنى «بكر» درست است؛ ر . ك : معجم رجال الحديث ،ج 19 ، ص 28 تا ص 31 .

ص: 74

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ ، عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْيَنَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«الْاءِيمَانُ مَا اسْتَقَرَّ فِي الْقَلْبِ ، وَأَفْضى بِهِ إِلَى اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ ، وَصَدَّقَهُ الْعَمَلُ بِالطَّاعَةِ لِلّهِ وَالتَّسْلِيمِ لِأَمْرِهِ ؛ وَالْاءِسْلَامُ مَا ظَهَرَ مِنْ قَوْلٍ أَوْ فِعْلٍ ، وَهُوَ الَّذِي عَلَيْهِ جَمَاعَةُ النَّاسِ مِنَ الْفِرَقِ كُلِّهَا ، وَبِهِ حُقِنَتِ الدِّمَاءُ ، وَعَلَيْهِ جَرَتِ الْمَوَارِيثُ ، وَجَازَ النِّكَاحُ ، وَاجْتَمَعُوا عَلَى الصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَالصَّوْمِ وَالْحَجِّ ، فَخَرَجُوا بِذلِكَ مِنَ الْكُفْرِ ، وَأُضِيفُوا إِلَى الْاءِيمَانِ ، وَالْاءِسْلَامُ لَا يَشْرَكُ الْاءِيمَانَ ، وَالْاءِيمَانُ يَشْرَكُ الْاءِسْلَامَ ، وَهُمَا فِي الْقَوْلِ وَالْفِعْلِ يَجْتَمِعَانِ ، كَمَا صَارَتِ الْكَعْبَةُ فِي الْمَسْجِدِ وَالْمَسْجِدُ لَيْسَ فِي الْكَعْبَةِ ، وَكَذلِكَ الْاءِيمَانُ يَشْرَكُ الْاءِسْلَامَ ، وَالْاءِسْلَامُ لَا يَشْرَكُ الْاءِيمَانَ ؛ وَقَدْ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَلَمّا يَدْخُلِ الْاءِيمانُ فِى قُلُوبِكُمْ» فَقَوْلُ اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ أَصْدَقُ الْقَوْلِ». قُلْتُ : فَهَلْ لِلْمُؤْمِنِ فَضْلٌ عَلَى الْمُسْلِمِ فِي شَيْءٍ مِنَ الْفَضَائِلِ وَ الْأَحْكَامِ وَالْحُدُودِ وَغَيْرِ ذلِكَ؟ فَقَالَ : «لَا ، هُمَا يَجْرِيَانِ فِي ذلِكَ مَجْرى وَاحِدٍ ، وَلكِنْ لِلْمُؤْمِنِ فَضْلٌ عَلَى الْمُسْلِمِ فِي أَعْمَالِهِمَا وَمَا يَتَقَرَّبَانِ بِهِ إِلَى اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ». قُلْتُ : أَ لَيْسَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ يَقُولُ : «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها» وَزَعَمْتَ أَنَّهُمْ مُجْتَمِعُونَ عَلَى الصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَالصَّوْمِ وَالْحَجِّ مَعَ الْمُؤْمِنِ؟ قَالَ : «أَ لَيْسَ قَدْ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «فَيُضاعِفُهُ لَهُ أَضْعافاً كَثِيرَةً» ؟ فَالْمُؤْمِنُونَ هُمُ الَّذِينَ يُضَاعِفُ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَهُمْ حَسَنَاتِهِمْ : لِكُلِّ حَسَنَةٍ سبعين ضِعْفاً ، فَهذَا فَضْلُ الْمُؤْمِنِ ، وَيَزِيدُهُ اللّهُ فِي حَسَنَاتِهِ عَلى قَدْرِ صِحَّةِ إِيمَانِهِ أَضْعَافاً كَثِيرَةً ، وَيَفْعَلُ اللّهُ بِالْمُؤْمِنِينَ مَا يَشَاءُ مِنَ الْخَيْرِ». قُلْتُ : أَ رَأَيْتَ مَنْ دَخَلَ فِي الْاءِسْلَامِ أَ لَيْسَ هُوَ دَاخِلاً فِي الْاءِيمَانِ؟ فَقَالَ : «لَا ، وَلكِنَّهُ قَدْ أُضِيفَ إِلَى الْاءِيمَانِ ، وَخَرَجَ مِنَ الْكُفْرِ وَسَأَضْرِبُ لَكَ مَثَلاً تَعْقِلُ بِهِ فَضْلَ الْاءِيمَانِ عَلَى الْاءِسْلَامِ : أَ رَأَيْتَ لَوْ أَبْصَرْتَ رَجُلاً فِي الْمَسْجِدِ ، أَ كُنْتَ تَشْهَدُ أَنَّكَ رَأَيْتَهُ فِي الْكَعْبَةِ؟» قُلْتُ : لَا يَجُوزُ لِي ذلِكَ . قَالَ : «فَلَوْ أَبْصَرْتَ رَجُلاً فِي الْكَعْبَةِ ، أَ كُنْتَ شَاهِداً أَنَّهُ قَدْ دَخَلَ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ؟» قُلْتُ : نَعَمْ ، قَالَ : «وَ كَيْفَ ذلِكَ؟!» قُلْتُ : إِنَّهُ لَا يَصِلُ إِلى دُخُولِ الْكَعْبَةِ حَتّى يَدْخُلَ الْمَسْجِدَ ، فَقَالَ : «قَدْ أَصَبْتَ وَأَحْسَنْتَ» ثُمَّ قَالَ : «كَذلِكَ الْاءِيمَانُ وَالْاءِسْلَامُ» .

.

ص: 75

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد و محمدّ بن يحيى ، از احمد بن محمد ، هر دو از ابن محبوب ، از على بن رئاب ، از حمران بن اعين ، از امام محمد باقر عليه السلام كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود : «ايمان، چيزى است كه در دل استقرار دارد و آن را به سوى خداى عز و جل مى كشاند و به او مى رساند ، و عمل كردن به طاعت خدا و تسليم كردن امر ما (1) آن را تصديق مى كند . و اسلام، چيزى است كه ظاهر باشد از گفتار يا كردار ، و آن همان است كه جماعت مردمان برآنند از همه فرقه هاى اسلام ، و به آن خون ها از ريختن باز داشته شده ، و ميراث ها بر آن جارى گرديد ، و نكاح جواز به هم رسانيده ، و همه فرق اسلام اجتماع كردند بر نماز و زكات و روزه و حجّ ، و به همين ، از كفر بيرون رفتند ، و به ايمان تصديقى منسوب شدند . وليكن اسلام با ايمان شركت ندارد ، و ايمان با اسلام شركت دارد ، و هر دو در گفتار و كردار جمع مى شوند ، چنانچه خانه كعبه در مسجد الحرام واقع شده ، و مسجدالحرام در خانه كعبه نيست ، و همچنين ايمان شريك اسلام است ، و اسلام شريك ايمان نيست . و خداى عز و جل فرموده است : «قالَتِ الْاَعرابُ آمَنّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَما يَدْخُلِ الْايمانُ فى قُلُوبِكُمْ» (2) ؛ پس قول خداى عز و جل از همه قول ها راست تر است» . عرض كردم : پس آيا مؤمن را بر مسلمان هيچ زيادتى هست در باب چيزى از فضيلت هاى نفسانى و احكام شرعيّه و حدود آن و غير اينها؟ فرمود :«نه ، بلكه مؤمن و مسلم در اين باب ، جارى مجراى يك نفرند و حكم يك كس دارند ، وليكن مؤمن را بر مسلمان زيادتى هست در باب اعمالى كه به جا مى آورد ، و آنچه به واسطه آن به سوى خداى عز و جل تقرّب مى جويند» . عرض كردم : آيا خداى عز و جل نمى فرمايد : «مَنْ جآءَ باِلْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها» (3) ؛ يعنى : «هر كه بياورد خصلت نيكى را ، پس از براى او است ده برابر آن». و تو فرمودى و ادّعا نمودى كه ايشان با مؤمن بر نماز و زكات و روزه و حج اجتماع دارند . فرمود : «آيا خداى عز و جل نفرموده است كه : «فيُضاعِفُهُ لَهُ أَضْعافا كَثيرَةً» (4) . و مؤمنان ، به خصوص آنان اند كه خداى عز و جل حسنات و خوبى هاى ايشان را مضاعف مى گرداند ، و هر حسنه اى از ايشان را هفتاد چندان مى سازد؛ پس اين زيادتى مؤمن است بر مسلمان ، و فضيلتى است كه مؤمن دارد . و خداى _ تعالى _ از برايش زياد مى كند در حسناتى كه دارد ، به اندازه صحّت ايمانش ، اضعاف بسيار ، و خدا با مؤمنان آنچه خواهد از خوبى مى كند» . عرض كردم : مرا خبر ده كه آيا كسى كه در اسلام داخل شده ، داخل در ايمان نيست؟ فرمود : «نه ، وليكن چنين كسى منسوب به ايمان شده و از كفر بيرون رفته است ، و زود باشد كه از برايت مثلى بزنم كه به واسطه آن زيادتى ايمان را بر اسلام تعقّل كنى و بفهمى . مرا خبر ده كه اگر مردى را در مسجدالحرام ديدى ، آيا چنان است كه شهادت دهى كه تو او را در خانه كعبه ديده اى؟» عرض كردم : اين شهادت از براى من جائز نيست . فرمود : «پس اگر مردى را در خانه كعبه ديدى ، آيا شاهد مى باشى كه او در مسجدالحرام داخل شده؟» عرض كردم : آرى . فرمود : «اين امر چگونه مى شود؟» عرض كردم : آنكه در خانه كعبه است ، به دخول كعبه معظّمه نمى رسد ، تا آنكه داخل مسجدالحرام شود . فرمود : «درست يافتى و خوب گفتى» . بعد از آن فرمود : «همچنين است ايمان و اسلام» .

.


1- .در هر دو نسخه «امر ما» آمده ، اما متن حديث «أمره» به معانى «امر او» است.
2- .حجرات، 14.
3- .انعام، 160.
4- .بقره، 245.

ص: 76

16 _ بَابٌ آخَرُ مِنْهُ وَفِيهِ أَنَّ الْاءِسْلَامَ قَبْلَ الْاءِيمَانِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِي نَجْرَانَ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحِيمِ الْقَصِيرِ ، قَالَ : كَتَبْتُ مَعَ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ أَعْيَنَ إِلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام أَسْأَلُهُ عَنِ الْاءِيمَانِ : مَا هُوَ؟ فَكَتَبَ إِلَيَّ مَعَ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ أَعْيَنَ :«سَأَلْتَ _ رَحِمَكَ اللّهُ _ عَنِ الْاءِيمَانِ ؛ وَ الْاءِيمَانُ هُوَ الْاءِقْرَارُ بِاللِّسَانِ ، وَعَقْدٌ فِي الْقَلْبِ ، وَعَمَلٌ بِالْأَرْكَانِ ، وَالْاءِيمَانُ بَعْضُهُ مِنْ بَعْضٍ ، وَهُوَ دَارٌ ، وَكَذلِكَ الْاءِسْلَامُ دَارٌ ، وَالْكُفْرُ دَارٌ ، فَقَدْ يَكُونُ الْعَبْدُ مُسْلِماً قَبْلَ أَنْ يَكُونَ مُؤْمِناً ، وَلَا يَكُونُ مُؤْمِناً حَتّى يَكُونَ مُسْلِماً ، فَالْاءِسْلَامُ قَبْلَ الْاءِيمَانِ وَهُوَ يُشَارِكُ الْاءِيمَانَ ، فَإِذَا أَتَى الْعَبْدُ كَبِيرَةً مِنْ كَبَائِرِ الْمَعَاصِي ، أَوْ صَغِيرَةً مِنْ صَغَائِرِ الْمَعَاصِي الَّتِي نَهَى اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ عَنْهَا ، كَانَ خَارِجاً مِنَ الْاءِيمَانِ ، سَاقِطاً عَنْهُ اسْمُ الْاءِيمَانِ ، وَثَابِتاً عَلَيْهِ اسْمُ الْاءِسْلَامِ ، فَإِنْ تَابَ وَاسْتَغْفَرَ ، عَادَ إِلى دَارِ الْاءِيمَانِ ، وَلَا يُخْرِجُهُ إِلَى الْكُفْرِ إِلَا الْجُحُودُ وَالِاسْتِحْلَالُ بِأَنْ يَقُولَ لِلْحَلَالِ : هذَا حَرَامٌ ، وَ لِلْحَرَامِ : هذَا حَلَالٌ ، وَدَانَ بِذلِكَ ، فَعِنْدَهَا يَكُونُ خَارِجاً مِنَ الْاءِسْلَامِ وَالْاءِيمَانِ ، دَاخِلاً فِي الْكُفْرِ ، وَكَانَ بِمَنْزِلَةِ مَنْ دَخَلَ الْحَرَمَ ثُمَّ دَخَلَ الْكَعْبَةَ ، وَأَحْدَثَ فِي الْكَعْبَةِ حَدَثاً ، فَأُخْرِجَ عَنِ الْكَعْبَةِ وَعَنِ الْحَرَمِ ، فَضُرِبَتْ عُنُقُهُ ، وَصَارَ إِلَى النَّارِ» .

.

ص: 77

16 . باب ديگر از اين باب ، و در اين باب است كه اسلام پيش از ايمان است

16 _ باب ديگر از اين باب ، و در اين باب است كه اسلام پيش از ايمان استعلى بن ابراهيم ، از عبّاس بن معروف ، از عبدالرحمان بن ابى نجران ، از حمّاد بن عثمان ، از عبدالرّحيم قصير روايت كرده است كه گفت :با عبدالملك بن اعين به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام ] نامه [نوشتيم ، و از آن حضرت سؤال كرديم از حقيقت ايمان كه آن چيست؟ در جواب من با عبدالملك بن اعين نوشت كه «سؤال كردى از ايمان _ خدا تو را رحمت كند_ . و ايمان ، اقرار كردن است به زبان و اعتقاد كردن در دل و عمل كردن به اعضا و جوارح . و ايمان ، بعضى از آن ، از بعضى ناشى مى شود ، و اجزاى آن به هم پيوسته است . و ايمان چون خانه است كه اجزا دارد ، و همچنين اسلام چون خانه است ، و كفر نيز چون خانه است؛ پس گاه است كه بنده اى مسلمان مى باشد ، پيش از آنكه مؤمن باشد ، و مؤمن نمى باشد ، تا آنكه مسلمان باشد؛ پس اسلام پيش از ايمان است ، و اسلام با ايمان فى الجمله مشاركت مى كند؛ پس هرگاه بنده اى گناه كبيره اى از گناهان كبيره ، يا گناه صغيره اى از گناهان صغيره را كه خداى عز و جل از آنها نهى فرموده ، به عمل آورد ، از ايمان بيرون است و نام ايمان از او ساقط باشد ، وليكن نام اسلام بر او ثابت است؛ پس اگر توبه كند و استغفار نمايد ، به سوى خانه ايمان برگردد ، و چيزى او را به سوى كفر بيرون نمى برد ، مگر انكار و حلال شمردن آنچه حلال نباشد؛ به اينكه از براى حلال بگويد كه اين حرام است ، و از براى حرام بگويد كه اين حلال است ، و به آن اعتقاد داشته باشد و ديندارى كند؛ پس در نزد اين عقيده ، از دين اسلام و ايمان بيرون و در كفر داخل باشد ، و به منزله كسى است كه داخل حرم شده باشد ، بعد از آن، داخل خانه كعبه شود ، و در خانه كعبه حدثى را واقع ساخته باشد؛ پس او را از خانه كعبه و از حرم بيرون مى كنند ، و گردنش را مى زنند ، و به سوى آتش جهنّم باز خواهد گشت» .

.

ص: 78

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ ، قَالَ : سَأَلْتُهُ عَنِ الْاءِيمَانِ وَالْاءِسْلَامِ : قُلْتُ لَهُ : أَ فَرْقٌ بَيْنَ الْاءِسْلَامِ وَالْاءِيمَانِ؟ قَالَ :«فَأَضْرِبُ لَكَ مَثَلَهُ؟» قَالَ : قُلْتُ : أَوْرِدْ ذلِكَ ، قَالَ : «مَثَلُ الْاءِيمَانِ وَالْاءِسْلَامِ مَثَلُ الْكَعْبَةِ الْحَرَامِ مِنَ الْحَرَمِ ، قَدْ يَكُونُ فِي الْحَرَمِ وَلَا يَكُونُ فِي الْكَعْبَةِ ، وَلَا يَكُونُ فِي الْكَعْبَةِ حَتّى يَكُونَ فِي الْحَرَمِ ، وَقَدْ يَكُونُ مُسْلِماً وَلَا يَكُونُ مُؤْمِناً ، وَلَا يَكُونُ مُؤْمِناً حَتّى يَكُونَ مُسْلِماً» . قَالَ : قُلْتُ : فَيُخْرِجُ مِنَ الْاءِيمَانِ شَيْءٌ؟ قَالَ : «نَعَمْ». قُلْتُ : فَيُصَيِّرُهُ إِلى مَا ذَا؟ قَالَ : «إِلَى الْاءِسْلَامِ أَوِ الْكُفْرِ». وَقَالَ : «لَوْ أَنَّ رَجُلاً دَخَلَ الْكَعْبَةَ ، فَأَفْلَتَ مِنْهُ بَوْلُهُ ، أُخْرِجَ مِنَ الْكَعْبَةِ وَلَمْ يُخْرَجْ مِنَ الْحَرَمِ ، فَغَسَلَ ثَوْبَهُ وَتَطَهَّرَ ، ثُمَّ لَمْ يُمْنَعْ أَنْ يَدْخُلَ الْكَعْبَةَ ؛ وَلَوْ أَنَّ رَجُلاً دَخَلَ الْكَعْبَةَ ، فَبَالَ فِيهَا مُعَانِداً ، أُخْرِجَ مِنَ الْكَعْبَةِ وَمِنَ الْحَرَمِ ، وَضُرِبَتْ عُنُقُهُ» .

.

ص: 79

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از عثمان بن عيسى ، از سماعة بن مهران كه گفت : سؤال كردم او را از ايمان و اسلام ، و به او عرض كردم : آيا در ميانه اسلام و ايمان فرقى هست؟ فرمود :«آيا از برايت مَثَل آن را بيان كنم؟» راوى مى گويد : عرض كردم : آن مثل را ايراد فرما . فرمود : «مَثَل ايمان و اسلام ، مثل خانه كعبه محرّمه است نسبت به حرم . گاه است كه كسى در حرم مى باشد و در خانه كعبه نمى باشد؛ و در كعبه نمى باشد تا آنكه در حرم باشد . و گاه است كه كسى مسلمان مى باشد و مؤمن نمى باشد ، تا آنكه مسلمان باشد» . سماعه مى گويد : عرض كردم : چيزى اين كس را از ايمان بيرون مى برد؟ فرمود : «آرى» . عرض كردم : پس او را به سوى چه چيزى مى كشاند؟ فرمود : «به سوى اسلام يا كفر» . و فرمود : «اگر مردى داخل خانه كعبه شود و بولش از او رها شود ، او را از خانه كعبه بيرون مى كنند ، و از حرم بيرون نمى كنند؛ پس جامه خود را مى شويد و خود را پاك مى كند . بعد از آن، كسى او را از داخل شدن در خانه كعبه منع نمى كند . و اگر مردى داخل خانه كعبه شود و از روى عناد در آن بول كند ، او را از خانه كعبه و از حرم بيرون مى كنند و گردنش را مى زنند» .

.

ص: 80

17 _ بَابٌعَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنْ آدَمَ بْنِ إِسْحَاقَ ، عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ بْنِ مِهْرَانَ ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ مَيْمُونٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ أُ نَاساً تَكَلَّمُوا فِي هذَا الْقُرْآنِ بِغَيْرِ عِلْمٍ ، وَذلِكَ أَنَّ اللّهَ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ يَقُولُ : «هُوَ الَّذِى أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَأُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِى قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغاءَ تَأْوِيلِهِ وَما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَا اللّهُ» الْايَةَ ، فَالْمَنْسُوخَاتُ مِنَ الْمُتَشَابِهَاتِ ، وَالْمُحْكَمَاتُ مِنَ النَّاسِخَاتِ . إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بَعَثَ نُوحاً إِلى قَوْمِهِ : «أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ وَاتَّقُوهُ وَأَطِيعُونِ» ثُمَّ دَعَاهُمْ إِلَى اللّهِ وَحْدَهُ ، وَأَنْ يَعْبُدُوهُ وَلَا يُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً ، ثُمَّ بَعَثَ الْأَنْبِيَاءَ عَلى ذلِكَ إِلى أَنْ بَلَغُوا مُحَمَّداً صلى الله عليه و آله ، فَدَعَاهُمْ إِلى أَنْ يَعْبُدُوا اللّهَ وَلَا يُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً ، وَقَالَ : «شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصَّى بِهِ نُوحاً وَالَّذِى أَوْحَيْنا إِلَيْكَ وَما وَصَّيْنا بِهِ إِبْراهِيمَ وَمُوسى وَعِيسى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللّهُ يَجْتَبِى إِلَيْهِ مَنْ يَشاءُ وَيَهْدِى إِلَيْهِ مَنْ يُنِيبُ» فَبَعَثَ الْأَنْبِيَاءَ إِلى قَوْمِهِمْ بِشَهَادَةِ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ ، وَالْاءِقْرَارِ بِمَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِ اللّهِ ، فَمَنْ آمَنَ مُخْلِصاً وَمَاتَ عَلى ذلِكَ ، أَدْخَلَهُ اللّهُ الْجَنَّةَ بِذلِكَ ، وَذلِكَ أَنَّ اللّهَ لَيْسَ بِظَلَامٍ لِلْعَبِيدِ ، وَذلِكَ أَنَّ اللّهَ لَمْ يَكُنْ يُعَذِّبُ عَبْداً حَتّى يُغَلِّظَ عَلَيْهِ فِي الْقَتْلِ ، وَالْمَعَاصِي الَّتِي أَوْجَبَ اللّهُ عَلَيْهِ بِهَا النَّارَ لِمَنْ عَمِلَ بِهَا . فَلَمَّا اسْتَجَابَ لِكُلِّ نَبِيٍّ مَنِ اسْتَجَابَ لَهُ مِنْ قَوْمِهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ ، جَعَلَ لِكُلِّ نَبِيٍّمِنْهُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجاً ، وَالشِّرْعَةُ وَالْمِنْهَاجُ سَبِيلٌ وَسُنَّةٌ ، وَقَالَ اللّهُ لِمُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله : «إِنّا أَوْحَيْنا إِلَيْكَ كَما أَوْحَيْنا إِلى نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ» وَأَمَرَ كُلَّ نَبِيٍّ بِالْأَخْذِ بِالسَّبِيلِ وَالسُّنَّةِ ، وَكَانَ مِنَ السَّبِيلِ وَالسُّنَّةِ الَّتِي أَمَرَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِهَا مُوسى عليه السلام أَنْ جَعَلَ عَلَيْهِمُ السَّبْتَ ، وَكَانَ مَنْ أَعْظَمَ السَّبْتَ وَلَمْ يَسْتَحِلَّ أَنْ يَفْعَلَ ذلِكَ مِنْ خَشْيَةِ اللّهِ ، أَدْخَلَهُ اللّهُ الْجَنَّةَ ، وَمَنِ اسْتَخَفَّ بِحَقِّهِ ، وَاسْتَحَلَّ مَا حَرَّمَ اللّهُ عَلَيْهِ مِنَ الْعَمَلِ الَّذِي نَهَاهُ اللّهُ عَنْهُ فِيهِ ، أَدْخَلَهُ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ النَّارَ ، وَذلِكَ حَيْثُ اسْتَحَلُّوا الْحِيتَانَ ، وَاحْتَبَسُوهَا ، وَأَكَلُوهَا يَوْمَ السَّبْتِ ، غَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِمْ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَكُونُوا أَشْرَكُوا بِالرَّحْمنِ ، وَلَا شَكُّوا فِي شَيْءٍ مِمَّا جَاءَ بِهِ مُوسى عليه السلام ، قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِى السَّبْتِ فَقُلْنا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خاسِئِينَ» . ثُمَّ بَعَثَ اللّهُ عِيسى عليه السلام بِشَهَادَةِ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ ، وَالْاءِقْرَارِ بِمَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِاللّهِ ، وَجَعَلَ لَهُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجاً ، فَهَدَمَتِ السَّبْتَ الَّذِي أُمِرُوا بِهِ أَنْ يُعْظِمُوهُ قَبْلَ ذلِكَ ، وَعَامَّةَ مَا كَانُوا عَلَيْهِ مِنَ السَّبِيلِ وَالسُّنَّةِ الَّتِي جَاءَ بِهَا مُوسى ، فَمَنْ لَمْ يَتَّبِعْ سَبِيلَ عِيسى ، أَدْخَلَهُ اللّهُ النَّارَ وَإِنْ كَانَ الَّذِي جَاءَ بِهِ النَّبِيُّونَ جَمِيعاً أَنْ لَا يُشْرِكُوا بِاللّهِ شَيْئاً. ثُمَّ بَعَثَ اللّهُ مُحَمَّداً صلى الله عليه و آله _ وَ هُوَ بِمَكَّةَ _ عَشْرَ سِنِينَ ، فَلَمْ يَمُتْ بِمَكَّةَ فِي تِلْكَ الْعَشْرِ سِنِينَ أَحَدٌ يَشْهَدُ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَأَنَّ مُحَمَّداً صلى الله عليه و آله رَسُولُ اللّهِ إِلَا أَدْخَلَهُ اللّهُ الْجَنَّةَ بِإِقْرَارِهِ _ وَ هُوَ إِيمَانُ التَّصْدِيقِ _ وَلَمْ يُعَذِّبِ اللّهُ أَحَداً مِمَّنْ مَاتَ _ وَ هُوَ مُتَّبِعٌ لِمُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله عَلى ذلِكَ _ إِلَا مَنْ أَشْرَكَ بِالرَّحْمنِ . وَ تَصْدِيقُ ذلِكَ أَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ أَنْزَلَ عَلَيْهِ فِي سُورَةِ بَنِي إِسْرَائِيلَ بِمَكَّةَ : «وَقَضى رَبُّكَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِيّاهُ وَبِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً» إِلى قَوْلِهِ تَعَالى : «إِنَّهُ كانَ بِعِبادِهِ خَبِيراً بَصِيراً» أَدَبٌ وَعِظَةٌ وَتَعْلِيمٌ وَنَهْيٌ خَفِيفٌ ، وَلَمْ يَعِدْ عَلَيْهِ ، وَلَمْ يَتَوَاعَدْ عَلَى اجْتِرَاحِ شَيْءٍ مِمَّا نَهى عَنْهُ ، وَأَنْزَلَ نَهْياً عَنْ أَشْيَاءَ حَذَّرَ عَلَيْهَا ، وَلَمْ يُغَلِّظْ فِيهَا ، وَلَمْ يَتَوَاعَدْ عَلَيْهَا . وَ قَالَ : «وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِيّاكُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ كانَ خِطْأً كَبِيراً وَلا تَقْرَبُوا الزِّنى إِنَّهُ كانَ فاحِشَةً وَساءَ سَبِيلاً وَلا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِى حَرَّمَ اللّهُ إِلاّ بِالْحَقِّ وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِيِّهِ سُلْطاناً فَلا يُسْرِفْ فِى الْقَتْلِ إِنَّهُ كانَ مَنْصُوراً وَلا تَقْرَبُوا مالَ الْيَتِيمِ إِلاّ بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ حَتّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كانَ مَسْؤُلًا وَأَوْفُوا الْكَيْلَ إِذا كِلْتُمْ وَزِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقِيمِ ذلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلاً وَلا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا وَلا تَمْشِ فِى الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّكَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَلَنْ تَبْلُغَ الْجِبالَ طُولًا كُلُّ ذلِكَ كانَ سَيِّئُهُ عِنْدَ رَبِّكَ مَكْرُوهاً ذلِكَ مِمّا أَوْحى إِلَيْكَ رَبُّكَ مِنَ الْحِكْمَةِ وَلا تَجْعَلْ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ فَتُلْقى فِى جَهَنَّمَ مَلُوماً مَدْحُوراً» . وَ أَنْزَلَ فِي «وَ اللَّيْلِ إِذَا يَغْشى» : «فَأَنْذَرْتُكُمْ ناراً تَلَظّى لا يَصْلاها إِلَا الْأَشْقَى الَّذِى كَذَّبَ وَتَوَلّى» فَهذَا مُشْرِكٌ . وَ أَنْزَلَ فِي «إِذَا السَّمَاءُ انْشَقَّتْ» : «وَأَمّا مَنْ أُوتِىَ كِتابَهُ وَراءَ ظَهْرِهِ فَسَوْفَ يَدْعُوا ثُبُوراً وَيَصْلى سَعِيراً إِنَّهُ كانَ فِى أَهْلِهِ مَسْرُوراً إِنَّهُ ظَنَّ أَنْ لَنْ يَحُورَ بَلى» فَهذَا مُشْرِكٌ . وَ أَنْزَلَ فِي «تَبَارَكَ» : «كُلَّما أُلْقِىَ فِيها فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُها أَ لَمْ يَأْتِكُمْ نَذِيرٌ قالُوا بَلى قَدْ جاءَنا نَذِيرٌ فَكَذَّبْنا وَقُلْنا ما نَزَّلَ اللّهُ مِنْ شَىْ ءٍ» فَهؤُلَاءِ مُشْرِكُونَ . وَ أَنْزَلَ فِي «الْوَاقِعَةِ» : «وَ أَمّا إِنْ كانَ مِنَ الْمُكَذِّبِينَ الضّالِّينَ فَنُزُلٌ مِنْ حَمِيمٍ وَتَصْلِيَةُ جَحِيمٍ» فَهؤُلَاءِ مُشْرِكُونَ . وَ أَنْزَلَ فِي «الْحَاقَّةِ»: «وَ أَمّا مَنْ أُوتِىَ كِتابَهُ بِشِمالِهِ فَيَقُولُ يا لَيْتَنِى لَمْ أُوتَ كِتابِيَهْ وَ لَمْ أَدْرِ ما حِسابِيَهْ يا لَيْتَها كانَتِ الْقاضِيَةَ ما أَغْنى عَنِّى مالِيَهْ» إِلى قَوْلِهِ: «إِنَّهُ كانَ لا يُؤْمِنُ بِاللّهِ الْعَظِيمِ» فَهذَا مُشْرِكٌ . وَأَنْزَلَ فِي «طسم»: «وَ بُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِلْغاوِينَ وَقِيلَ لَهُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ هَلْ يَنْصُرُونَكُمْ أَوْ يَنْتَصِرُونَ فَكُبْكِبُوا فِيها هُمْ وَالْغاوُونَ وَجُنُودُ إِبْلِيسَ أَجْمَعُونَ» جُنُودُ إِبْلِيسَ ذُرِّيَّتُهُ مِنَ الشَّيَاطِينِ . وَ قَوْلُهُ : «وَ ما أَضَلَّنا إِلَا الْمُجْرِمُونَ» يَعْنِي الْمُشْرِكِينَ الَّذِينَ اقْتَدَوْا بِهِمْ هؤُلَاءِ ، فَاتَّبَعُوهُمْ عَلى شِرْكِهِمْ ، وَهُمْ قَوْمُ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله لَيْسَ فِيهِمْ مِنَ الْيَهُودِ وَالنَّصَارى أَحَدٌ . وَ تَصْدِيقُ ذلِكَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ» ، «كَذَّبَ أَصْحابُ الْأَيْكَةِ» ، «كَذَّبَتْ قَوْمُ لُوطٍ» لَيْسَ فِيهِمُ الْيَهُودُ الَّذِينَ قَالُوا : «عُزَيْرٌ ابْنُ اللّهِ» ، وَلَا النَّصَارَى الَّذِينَ قَالُوا : «الْمَسِيحُ ابْنُ اللّهِ» سَيُدْخِلُ اللّهُ الْيَهُودَ وَالنَّصَارَى النَّارَ ، وَيُدْخِلُ كُلَّ قَوْمٍ بِأَعْمَالِهِمْ . وَ قَوْلُهُمْ : «وَ ما أَضَلَّنا إِلَا الْمُجْرِمُونَ» إِذْ دَعَوْنَا إِلى سَبِيلِهِمْ ذلِكَ قَوْلُ اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ فِيهِمْ حِينَ جَمَعَهُمْ إِلَى النَّارِ : «قالَتْ أُخْراهُمْ لِأُولاهُمْ رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا فَآتِهِمْ عَذاباً ضِعْفاً مِنَ النّارِ» وَقَوْلُهُ : «كُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَها حَتّى إِذَا ادّارَكُوا فِيها جَمِيعاً» بَرِئَ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ ، وَلَعَنَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً ، يُرِيدُ بَعْضُهُمْ أَنْ يَحُجَّ بَعْضاً رَجَاءَ الْفَلْجِ ، فَيُفْلِتُوا مِنْ عَظِيمِ مَا نَزَلَ بِهِمْ ، وَلَيْسَ بِأَوَانِ بَلْوى ، وَلَا اخْتِبَارٍ ، وَلَا قَبُولِ مَعْذِرَةٍ ، وَلَاتَ حِينَ نَجَاةٍ ، وَالْايَاتُ وَأَشْبَاهُهُنَّ مِمَّا نَزَلَ بِهِ بِمَكَّةَ ، وَلَا يُدْخِلُ اللّهُ النَّارَ إِلَا مُشْرِكاً . فَلَمَّا أَذِنَ اللّهُ لِمُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله فِي الْخُرُوجِ مِنْ مَكَّةَ إِلَى الْمَدِينَةِ ، بَنَى الْاءِسْلَامَ عَلى خَمْسٍ : شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ ، وَأَنَّ مُحَمَّداً صلى الله عليه و آله عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ ، وَإِقَامِ الصَّلَاةِ ، وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ ، وَحِجِّ الْبَيْتِ ، وَصِيَامِ شَهْرِ رَمَضَانَ ، وَأَنْزَلَ عَلَيْهِ الْحُدُودَ وَقِسْمَةَ الْفَرَائِضِ ، وَأَخْبَرَهُ بِالْمَعَاصِي الَّتِي أَوْجَبَ اللّهُ عَلَيْهَا وَبِهَا النَّارَ لِمَنْ عَمِلَ بِهَا . وَ أَنْزَلَ فِي بَيَانِ الْقَاتِلِ : «وَ مَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِيها وَغَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذاباً عَظِيماً» وَلَا يَلْعَنُ اللّهُ مُؤْمِناً ؛ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «إِنَّ اللّهَ لَعَنَ الْكافِرِينَ وَأَعَدَّ لَهُمْ سَعِيراً خالِدِينَ فِيها أَبَداً لا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَلا نَصِيراً» وَكَيْفَ يَكُونُ فِي الْمَشِيئَةِ وَقَدْ أَلْحَقَ بِهِ _ حِينَ جَزَاهُ جَهَنَّمَ _ الْغَضَبَ وَاللَّعْنَةَ ، وَ قَدْ بَيَّنَ ذلِكَ مَنِ الْمَلْعُونُونَ فِي كِتَابِهِ . وَ أَنْزَلَ فِي مَالِ الْيَتِيمِ مَنْ أَكَلَهُ ظُلْماً: «إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوالَ الْيَتامى ظُلْماً إِنَّما يَأْكُلُونَ فِى بُطُونِهِمْ ناراً وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيراً» وَذلِكَ أَنَّ آكِلَ مَالِ الْيَتِيمِ يَجِيءُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَالنَّارُ تَلْتَهِبُ فِي بَطْنِهِ حَتّى يَخْرُجَ لَهَبُ النَّارِ مِنْ فِيهِ يَعْرِفُهُ أَهْلُ الْجَمْعِ أَنَّهُ آكِلُ مَالِ الْيَتِيمِ . وَ أَنْزَلَ فِي الْكَيْلِ : «وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ» وَلَمْ يَجْعَلِ الْوَيْلَ لِأَحَدٍ حَتّى يُسَمِّيَهُ كَافِراً ؛ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ يَوْمٍ عَظِيمٍ» . وَ أَنْزَلَ فِي الْعَهْدِ : «إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللّهِ وَأَيْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِيلاً أُولئِكَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِى الْاخِرَةِ وَلا يُكَلِّمُهُمُ اللّهُ وَلا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَلا يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ» وَالْخَلَاقُ النَّصِيبُ ، فَمَنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ نَصِيبٌ فِي الْاخِرَةِ ، فَبِأَيِّ شَيْءٍ يَدْخُلُ الْجَنَّةَ؟ وَ أَنْزَلَ بِالْمَدِينَةِ : «الزّانِى لا يَنْكِحُ إِلاّ زانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً وَالزّانِيَةُ لا يَنْكِحُها إِلاّ زانٍ أَوْ مُشْرِكٌ وَحُرِّمَ ذلِكَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ» فَلَمْ يُسَمِّ اللّهُ الزَّانِيَ مُؤْمِناً وَلَا الزَّانِيَةَ مُؤْمِنَةً ، وَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله _ لَيْسَ يَمْتَرِي فِيهِ أَهْلُ الْعِلْمِ أَنَّهُ قَالَ _ : لَا يَزْنِي الزَّانِي حِينَ يَزْنِي وَهُوَ مُؤْمِنٌ ، وَلَا يَسْرِقُ السَّارِقُ حِينَ يَسْرِقُ وَهُوَ مُؤْمِنٌ ؛ فَإِنَّهُ إِذَا فَعَلَ ذلِكَ ، خُلِعَ عَنْهُ الْاءِيمَانُ كَخَلْعِ الْقَمِيصِ . وَ نَزَلَ بِالْمَدِينَةِ : «وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَداءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمانِينَ جَلْدَةً وَلا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهادَةً أَبَداً وَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ إِلَا الَّذِينَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَأَصْلَحُوا فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ» فَبَرَّأَهُ اللّهُ _ مَا كَانَ مُقِيماً عَلَى الْفِرْيَةِ _ مِنْ أَنْ يُسَمّى بِالْاءِيمَانِ ؛ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «أَ فَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً لا يَسْتَوُونَ» وَجَعَلَهُ اللّهُ مُنَافِقاً ؛ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «إِنَّ الْمُنافِقِينَ هُمُ الْفاسِقُونَ» وَجَعَلَهُ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ مِنْ أَوْلِيَاءِ إِبْلِيسَ ؛ قَالَ : «إِلَا إِبْلِيسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِرَبِّهِ» وَجَعَلَهُ مَلْعُوناً ، فَقَالَ : «إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ الْغافِلاتِ الْمُؤْمِناتِ لُعِنُوا فِى الدُّنْيا وَالْاخِرَةِ وَلَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَأَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ» وَلَيْسَتْ تَشْهَدُ الْجَوَارِحُ عَلى مُؤْمِنٍ ، إِنَّمَا تَشْهَدُ عَلى مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ كَلِمَةُ الْعَذَابِ ، فَأَمَّا الْمُؤْمِنُ ، فَيُعْطى كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ ؛ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «(فَأَمّا مَنْ) أُوتِىَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ فَأُولئِكَ يَقْرَؤُنَ كِتابَهُمْ وَلا يُظْلَمُونَ فَتِيلاً» . وَ سُورَةُ النُّورِ أُنْزِلَتْ بَعْدَ سُورَةِ النِّسَاءِ ؛ وَتَصْدِيقُ ذلِكَ أَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ أَنْزَلَ عَلَيْهِ فِي سُورَةِ النِّسَاءِ : «وَ اللاّتِى يَأْتِينَ الْفاحِشَةَ مِنْ نِسائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةً مِنْكُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِكُوهُنَّ فِى الْبُيُوتِ حَتّى يَتَوَفّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ يَجْعَلَ اللّهُ لَهُنَّ سَبِيلاً» وَالسَّبِيلُ الَّذِي قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «سُورَةٌ أَنْزَلْناها وَفَرَضْناها وَأَنْزَلْنا فِيها آياتٍ بَيِّناتٍ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ الزّانِيَةُ وَالزّانِى فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ وَلا تَأْخُذْكُمْ بِهِما رَأْفَةٌ فِى دِينِ اللّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الْاخِرِ وَلْيَشْهَدْ عَذابَهُما طائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ» » .

.

ص: 81

17 . باب

17 _ باب (1)على بن محمد ، از بعضى از اصحاب خويش ، از آدم بن اسحاق ، از عبدالرّزّاق بن مهران ، از حسين بن ميمون ، از محمد بن سالم ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«گروهى در اين قرآن سخن گفتند بى آنكه علم داشته باشند . و بيان آن، اين است كه خداى _ تبارك و تعالى _ مى فرمايد : «هُوَ الَّذى أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَأُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَامَّا الَّذينَ فى قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغآءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغآءَ تَأويلِهِ وَما يَعْلَمُ تَأويلَهُ اِلَا اللّهُ» (2) تا آخر آيه كه با ترجمه گذشت (3) ؛ پس منسوخات و آنها كه حكم آن برطرف شده ، از جمله متشابهات اند كه تأويل آنها را غير از خدا و راسخان در علم كسى نمى داند ، و محكمات آنها از جمله ناسخات اند . به درستى كه خداى عز و جل نوح را به سوى قوم خويش فرستاد ، به آنكه بپرستيد خدا را به يگانگى ، و از نافرمانى او بپرهيزيد ، و از عقوبتش بترسيد ، و مرا اطاعت كنيد در هر چه امر و نهى كنم؛ چه ، طاعت من مقرون به طاعت خدا است . بعد از آن، ايشان را دعوت نمود به سوى خدا به تنهايى ، و اينكه او را عبادت كنند و چيزى را با او شريك نگردانند . بعد از آن، پيغمبران عليهم السلام را مبعوث گردانيد بر اين امر ، تا به محمد صلى الله عليه و آله رسيدند؛ پس ايشان را دعوت نمود به سوى اينكه خدا را بپرستند و چيزى را با او شريك نسازند ، و فرمود : «شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدَّينِ ما وَصّى بِهِ نُوحا وَالَّذى أَوْحَيْنا اِلَيْكَ وَما وَصَّيْنا بِهِ اِبْرهيمَ وَمُوسى وَعيسى أَنْ أَقيمُوا الدّينَ وَلا تَتَفَرَّقُوا فيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكينَ ماتَدْعُوهُمْ اِلَيْهِ اللّهُ يَجْتَبى اِلَيْهِ مَنْ يَشآءُ وَيَهْدى اِلَيْهِ مَنْ يُنيبَ» (4) ؛ پس پيغمبران را به سوى قوم ايشان مبعوث گردانيد ، با تكليف به شهادت دادن به اينكه خدايى نيست ، مگر خدا ، و اقرار كردن به آنچه آن پيغمبر از نزد خدا آورده بود؛ پس هر كه ايمان آورد و اعتقاد كرد از روى اخلاص ، و بر اين اعتقاد مرد ، خدا به همين او را داخل بهشت گردانيد . و علّت اين ، آن است كه خدا بر بندگان خويش ستم نمى كند . و بيانش آن است كه خدا چنان نبُوَد كه بنده را عذاب كند ، تا آنكه بر آن جناب غلظت و شدّت مى كرد در كشتن و ساير معصيت ها ، كه خدا بر خود واجب گردانيده به سبب آنها آتش دوزخ را ، براى كسى كه به آنها عمل كند ، و بر خود لازم ساخته كه فاعل آنها را به جهنّم برد؛ پس در هنگامى كه هر پيغمبرى را اجابت و اطاعت نمود ، هر كه او را اجابت كرد از قومش از مؤمنان ، از براى هر پيغمبرى از پيغمبران ، شرعت و منهاجى قرار داد _ و شرعت و منهاج ، راه و رويه است (5) _ . و خداى _ تعالى _ به محمد صلى الله عليه و آله فرمود : «اِنّا أَوْحَيْنا اِلَيْكَ كَما أَوْحَيْنا اِلى نُوحٍ وَ النَّبيّينَ مِنْ بَعْدِهِ» (6) ؛ يعنى :«به درستى كه ما وحى كرديم به سوى تو ،چنانچه وحى كرديم به سوى نوح و پيغمبران بعد از او». و هر پيغمبرى را به عمل كردن به راه و رويّه اى امر فرمود ، و از جمله راه و رويّه اى كه خداى عز و جل موسى عليه السلام را به آنها امر فرموده بود ، آن بود كه شنبه دارى را_ كه تعظيم روز شنبه است _ بر بنى اسرائيل قرار داد . و تعظيم شنبه آن بود كه در آن عبادت كنند و مشغول كارى نشوند و شكار ماهى نكنند؛ پس امر چنان بود كه هر كس تعظيم شنبه مى نمود ، و حلال نمى دانست كه آنچه را كه از آن ممنوع بود به جا آورد از ترس خدا ، خدا او را در بهشت داخل مى فرمود ، و هر كه استخفاف به حقّ شنبه مى كرد ، و حلال مى شمرد آنچه را كه خدا بر او حرام گردانيده بود _ از عملى كه خدا او را در آن روز ، از آن نهى فرموده بود _ ، خداى عز و جل او را داخل آتش جهنّم مى گردانيد . و اين در وقتى بود كه ماهيان را حلال شمردند و آنها را حبس نمودند در روز شنبه و آنها را خوردند . خدا بر ايشان غضب فرمود ، بى آنكه چنان باشند كه به خداوند مهربان شرك آورده باشند ، و نه آنكه در چيزى از آنچه موسى آن را آورده بود ، شك داشته باشند . خداى عز و جل فرموده : «وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِى السَّبْتِ فَقُلْنا لَهُمْ كُونُوا قَرِدَةً خاسِئينَ» (7) ؛ يعنى : «و هر آينه به حقيقت دانستيد احوال آن را كه از حدّ فرمان درگذشتند از قوم شما ، در قيام نمودن به كار شنبه. (8) پس گفتيم به ايشان كه باشيد به صورت بوزينگان رانده شدگان» . بعد از آن، خدا عيسى عليه السلام را مبعوث گردانيد ، با تكليف به گواهى دادن به اينكه خدايى نيست ، مگر خدا ، و اقرار كردن به آنچه آن را از نزد خدا آورده بود ، و از براى ايشان شريعت و راه راست و روشنى قرار داد؛ پس آن شريعت شنبه را كه به تعظيم آن مأمور بودند ، پس از آن بر هم زد ، و همچنين عامّه آنچه بر آن بودند ، از راه و رويه اى كه موسى عليه السلام آنها را آورده بود؛ پس هر كه راه عيسى را پيروى ننمود ، خدا او را داخل آتش جهنّم گردانيد ، و هر چند كه آنچه همه پيغمبران آن را آورده بودند ، آن بود كه چيزى را با خدا شريك نسازند . بعد از آن، محمد صلى الله عليه و آله را مبعوث گردانيد ، و آن حضرت ده سال در مكّه تشريف داشت؛ پس در عرض مدّت آن ده سال (9) ، در مكّه كسى نمرد ، كه گواهى دهد به آن كه خدايى نيست ، مگر خدا ، و به آنكه محمد صلى الله عليه و آله رسول خدا است ، مگر آنكه خدا او را داخل بهشت گردانيد به همان اقرارى كه كرد . و آن ايمان تصديق است ، كه غير از تصديق كردن چيزى در آن معتبر نبود . و خدا هيچ كس را از آنان كه مردند ، در حالى كه پيرو محمد صلى الله عليه و آله بودند ، بر اين اعتقاد عذاب نفرمود ، مگر كسى كه به خداوند مهربان شرك آورده بود . و مصدّق اين مطلب آن است كه خداى عز و جل در مكّه ، در سوره بنى اسرائيل بر آن حضرت فرو فرستاد كه : «وقَضَى ربُّكَ أَنْ لاتَعْبُدُوا اِلّا اِيّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ اِحْسانا» (10) ، تا قول آن جناب تعالى : «اِنَّهُ كانَ بِعِبادِهِ خَبيرا بَصيرا» 11 (و حضرت بعد از ذكر آيه مى فرمايد) : اينها ادب است _ يعنى طريقه پسنديده _ . و به اصلاح و پند دادن و آموزانيدن و نهى سبُك كه شدّت و غلظتى در آن نيست ، و بر آن وعده اى نفرموده كه ايشان را ثوابى كرامت كند ، و بر كسب كردن چيزى از آنچه از آن نهى كرده ، وعيدى ننموده كه ايشان را عقابى فرمايد؛ بلكه مجرّد امر و نهى و بُكُن مَكُن است . و در همين سوره بعد از آيات مذكوره ، نهى از چيزى چند فرو فرستاد كه بر آنها تحذير فرمودو ايشان را ترسانيد ، وليكن در باب آنها درشتى نكرد و بر گردن آنها وعيدِ عقاب نفرمود ، و فرمود : «وَلا تَقْتُلُوا أَوْلادَكُمْ خَشْيَةَ اِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَاِيّاكُمْ اِنَّ قَتْلَهُمْ كانَ خِطْأً كَبيرا * وَلا تَقْرَبُوا الزِّنى اِنَّهُ كانَ فاحِشَةً وَسآءَ سَبيلاً * وَلا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتى حَرَّمَ اللّهُ اِلّا بِالْحَقِّ وَمَنْ قُتِلَ مَظلُُوما فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِيِّهِ سُلْطانا فَلا يُسْرِفْ فِى الْقَتْلِ اِنَّهُ كانَ مَنْصُورا * وَلا تَقْرَبُوا مالَ اليَتيمِ اِلّا بِالَّتى هِىَ أَحْسَنُ حَتّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُوا بِالْعَهْدِ اِنَّ الْعَهْدَ كانَ مَسْؤُولاً * وَأَوْفُوا الْكَيلَ اِذا كِلْتُمْ وَزِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقيمِ ذلِكَ خَيْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأويلاً * وَلا تَقفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ اِنّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُولاً * وَلا تَمْشِ فِى الْاَرْضِ مَرَحا اِنَّكَ لَنْ تَخْرِقَ الَاَرْضَ وَلَنْ تَبْلُغَ الْجِبالَ طُولاً. كُلُّ ذلِكَ كانَ سَيِّئُهُ عِنْدَ رَبِّكَ مَكْرُوها * ذلِكَ مِمّا أَوْحى اِلَيْكَ رَبُّكَ مِنَ الْحِكْمَةِ وَلا تَجْعَلْ مَعَ اللّهِ اِلها آخَرَ فَتُلْقى فى جَهَنَّمَ مَلُومَاًمَدْحُورا» (11) ؛يعنى : «و مكشيد فرزندان خود را از ترس درويشى ، و توهّم اينكه مبادا به جهت انفاق بر ايشان فقير و درويش شويد . ما روزى مى دهيم ايشان و شما را؛ پس براى روزى ايشان مضطرب مباشيد . به درستى كه كشتن ايشان خطايى است بزرگ؛ چه آن موجب قطع نسل است . و نزديك مشويد به زنا و گرد آن مگرديد . به درستى كه زنا خصلتى است بد و زشت و بسيار قبيح ، و بد راهى است زنا (چه آن موجب قطع نسل است ، و سبب فتنه و نزاع و قطع حقوق پدران بر فرزندان) . و مكشيد آن تنى را كه خداى _ تعالى _ كشتن آن را حرام گردانيده؛ مانند مسلمانان و اهل ذمّه و معاهدان ، مگر به حكم راستى (كه قصاص است يا ارتداد يا زنا ، با اجتماع شرايط كشتن) . و هر كه كشته شود در حالتى كه ستم رسيده باشد؛ يعنى مستوجب كشتن نباشد ، پس به حقيقت كه قرار داديم از براى ولىّ او و متولّى امر او ، بعد از كشتن او ، تسلّط و قوّتى بر مؤاخذه ، به مقتضاى قتل ، از قصاص و ديه؛ پس بايد كه ولىّ خون اسراف نكند ، و از اندازه بيرون نرود (در باب كشتن كشنده ، به آنكه غير كشنده را نكشد ، و كشنده را مثله نكند ، مجملاً آنكه قصاص را به طريق قرارداد شارع به عمل آورد و آنچه خود مى خواهد نكند) . به درستى كه ولىّ خون يارى داده شده است؛ چه خدا او را بر كشتن كشنده يا ديه گرفتن مسلّط فرموده ، و همين تسلّط او را بس است . و نزديك مشويد به مال يتيم و طفل بى پدر ، و در آن تصرّف مكنيد ، مگر به طريقه اى كه آن طريقه نيكوتر است شرعا و عرفا (12) ، تا برسد به غايت قوّت خويش (يعنى به حدّ بلوغ رسد و آثار رشد در او ظاهر شود) . و وفا كنيد به عهد و پيمانى كه خداى _ تعالى _ با شما بسته (13) . به درستى كه عهد مسئول است و از آن سؤال خواهيد شد ، تا به مقتضاى نقض و وفا با شما رفتار شود . و تمام پيماييد پيمانه را چون بپيماييد ، و بسنجيد به ترازوى راست يا به قپان كه ترازوى بزرگ است . اين تمامْ سنجيدن و راست سنجيدن بهتر است (از خيانت) ، و نيكوتر از روى بازگشت و عاقبت (14) . و از پىْ مَرو آن چيزى را كه نيست تو را به آن دانشى ، و به گمان تبعيّتِ آن مكن . به درستى كه گوش و چشم و دل و همه اين اعضا از آن پرسيده خواهد شد (كه از گوش پرسيده شود : چه شنيدى؟ و از چشم ، چه ديدى؟ و از دل ، چه دانستى و اعتقاد كردى؟) . و مَرو در زمين از روى مَرَح و سخت شادى كردن ، يا در حالى كه صاحب شادى سخت باشى؛ يعنى در راه رفتن مَخَرام و متكبّرانه مرو . به درستى كه تو هرگز زمين را به پاى در آن كشيدن و سخت رفتن نمى توانى شكافت ، و هرگز به كوه ها نتوانى رسيد ، از روى درازى . همه اينها كه مذكور شد ، بدان (يعنى آنچه نهى از آن شده ، در نزد پروردگار تو كراهت داشته شده است .) كه پروردگارت آنها را ناخوش دارد ، و او را از آنها بد آيد . اين احكام مذكوره، از آن چيزى است كه پروردگارت به سوى تو وحى فرمود ، از حكمت و علمى كه شناخت حق است با زيادتى عمل . و فرا مگير با خدا ، خداى ديگر را؛ پس انداخته شوى در دوزخ ، در حالى كه ملامت كرده شده باشى ، و دور گردانيده شده از رحمت خداى _ تعالى _» . و در سوره «وَاللَّيْلِ اِذا يَغْشى» (15) فرو فرستاد كه : «فَأَنْذَرْتُكُمْ نارا تَلَظّى * لا يَصْليها اِلَا الَاشْقى * الَّذى كَذَّبَ وَ تَوَلّى» (16) ؛ يعنى : «پس مى ترسانم شما را اى اهل مكّه! از آتشى كه زبانه مى كشد . در نيايد در آن (يعنى به طريق دوام و لزوم) ، مگر بدبخت ترى كه (حق را) تكذيب كرد و روى بگردانيد (از اطاعت مفروضه) و پشت به آن نمود» . و حضرت فرمود : «اين اشقى كه خدا وعده دخول جهنّم به او داده ، مشرك است . و در سوره «اِذا السَّمآءُ انْشَقَّتْ» (17) ،فرو فرستاد كه : «وَأَمّا مَنْ أُوتىَ كِتآبَهُ وَراءَ ظَهْرِهِ. فَسَوْفَ يَدْعُوا ثُبُورا * وَيَصْلى سَعيرا * اِنَّهُ كانَ فى أَهْلِهِ مَسْرُورا * اِنَّهُ ظَنَّ أَنْ لَنْ * يَحُورَ بَلى» (18) ؛ يعنى : «و امّا آنكه داده شود نامه كردار خويش را از پس پشتش به دست چپ ، پس زود باشد كه بخواند؛ يعنى آواز دهد هلاكت را و گويد : واثبوراه! (19) و درآيد در آتش افروخته . به درستى كه او در ميان كسان خود شادمان (و به مال فانى و جاه ناپايدار ، به جهت فرطِ غرور شادان) بود ، و يا فارغ بود از روزِ شمار . به درستى كه او گمان برده كه هرگز بازنگردد ، و او را بعث و نشورى نباشد . آرى!» (او را بازگشت خواهد بود) . حضرت فرمود : «اين كس كه مذكور شد ، مراد از آن مشرك است . و در سوره تبارك فرو فرستاد كه : «كُلَّما أُلْقِىَ فيها فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُها أَلَمْ يَاْتِكُمْ نَذيرٌ * قالُوا بَلى قَدْ جاءَنا نَذيرٌ فَكَذَّبَنا وَقُلْنا ما نَزَّلَ اللّهُ مِنْ شَيْى ءٍ» (20) ؛ يعنى : «در هر زمان كه گروهى انداخته شوند در دوزخ ، خازنان آن؛ يعنى مالك و اعوان سؤال كنند از ايشان كه : آيا بيم كننده اى به نزد شما نيامد؟ و پيغمبرى بر شما مبعوث نشد كه شما را از خدا و عذاب او بترساند؟ گويند : آرى ، به تحقيق آمدند ما را پيغمبران ترساننده؛ پس ايشان را به دروغ نسبت داديم و گفتيم : خدا فرو نفرستاده هيچ چيز از آنچه شما مى گوييد» . و حضرت فرمود : «اين گروه مشركانند . و در سوره واقعه فرو فرستاد : «وَأَمّا اِنْ كانَ منَ الْمُكَذِّبينَ الضّالّينَ * فَنُزُلٌ مِنْ حَميمٍ * و تَصْلِيَةُ جَحيمٍ» (21) ؛ يعنى : «و امّا اگر مرده ، از جمله تكذيب كنندگان گمراهان باشد ، پس او را است پيشكشى در قبر ، از آب گرم كرده در دوزخ ، و درآوردن در آتش سوزان در روز قيامت». و حضرت فرمود : «اين گروه مشركانند . و در سوره حاقّه فرو فرستاد : «وَأَمَّا مَنْ أُوتِىَ كِتابَهُ بِشِمالِهِ فَيَقُولُ يا لَيْتَنى لَمْ أُوتَ كِتابِيَه * وَلَمْ أَدْرِ ما حِسابِيَه * يا لَيْتَها كانَتْ الْقاضِيَةَ * ما أَغنى عَنّى مالِيَهْ» (22) تا قول آن جناب : «اِنّه لا يُؤْمِنُ بِاللّهِ الْعَظيمِ» (23) » و ترجمه آن، اين است : «و امّا آنكه داده شود نوشته خويش و نامه اعمالش را به دست چپش ، بعد از آنكه بر بدى هاى خود واقف شود ، بگويد _ از روى ندامت _ : اى كاشكى كه داده نمى شدم نامه خود را ، و نمى دانستم كه حساب من چيست! اى كاش آن مردنى كه در دنيا به آن مُردم ، حكم كننده بود به فناى ابدى ، يا قطع كننده امر من ، تا زنده نمى شدم ، (يا حكم كننده به مردن من ، كه الحال مى مردم)! دفع نكرد از من عذاب را ، مال من و آنچه مرا بود ، . . . به درستى كه او در دنيا چنان بود كه ايمان نمى آورد به خداى بزرگوار ، كه مستحقّ عظمت و بزرگوارى است» . و حضرت فرمود : «اين مشرك است . و در سوره طسم [= شعرا] فرو فرستاد كه : «وَبُرِّزَتِ الْجَحيمُ لِلْغاوينَ * وَقيلَ لَهُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ تَعْبُدُونَ * مِنْ دُونِ اللّهِ هَلْ يَنْصُرُونَكُمْ أَوْ يَنْتَصِرُونَ * فَكُبْكِبُوا فيها هُمْ وَالْغاوُونَ * وَجُنُودُ اِبْليسَ أَجْمَعُونَ» (24) ؛ يعنى : «و ظاهر ساخته شود دوزخ از براى گمراهان ، تا در آن نظر كنند و مكان هاى خود را ببينند . و گفته شود به ايشان بر وجه عتاب و سرزنش ، كه كجايند آنچه پيوسته آن را مى پرستيديد از غير خدا. يعنى كجايند خدايان شما كه به آنها اميدوار بوديد؟! آيا هيچ يارى مى دهند شما را به دفع عذاب از شما؟! يا انتقام مى كشند از براى شما ، از كسى كه شما را عذاب مى كند؟! يا ممتنع مى شوند از عذاب خود و آن را از خود دفع مى توانند كرد؟! پس نگون سار گردانيده شوند در دوزخ ، ايشان و گمراهان و لشكرهاى شيطان ، همه ايشان» . و حضرت فرمود : «لشكرهاى شيطان، ذرّيّه اويند از شياطين . و قول خدا كه حكايت است از قول ايشان : «وَما أَضَلَّنا اِلّا الْمُجْرِمُونَ» (25) ؛ يعنى : «و گمراه نگردانيدند ما را و بر ضلالت نداشتند ، مگر گناهكاران» . مقصود از آن مشركان اند ، كه اين گروه به ايشان اقتدا كردند و ايشان را بر شركى كه داشتند پيروى نمودند . و ايشان قوم محمدند صلى الله عليه و آله ، و يكى از يهود و نصارى در ايشان داخل نيستند . و مصدّق اين ، قول خداى عز و جل است : «كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ» (26) ؛ يعنى : «تكذيب كردند پيش از ايشان قوم نوح». «كَذَّبَ أَصْحابُ الْاَيْكَةِ» (27) ؛ يعنى : «تكذيب كردند ياران ايكه (28) ». «كَذَّبَتْ قَوْمُ لُوطٍ» (29) ؛ يعنى : «تكذيب كردند قوم لوط». (30) و حضرت بعد از ذكر سه فرقه اى مزبوره مى فرمايد : «در ايشان ، يهودان _ كه گفتند : عُزَير پسر خدا است _ داخل نيستند و نه نصارا _ كه گفتند : مسيح پسر خدا است _ . و زود باشد كه خدا يهود و نصارى را داخل جهنّم گرداند ، و هر گروهى را به كردارهاى ايشان داخل آتش گرداند . و قول ايشان : و گمراه نكردند ما را ، مگر گناهكاران؛ زيرا كه ايشان ما را به سوى راه خويش دعوت كردند . در معنى همان قول خداى عز و جل است در باب ايشان ، در هنگامى كه ايشان را جمع فرموده به سوى آتش ، يا در آن جمع فرموده : «قالَتْ أُخْراهُم لاُِوليهُمْ رَبَّنا هُولآءِ أَضَلُّونا فَآتِهِمْ عَذابا ضِعْفا مِنَ النّارِ ،» (31) تا قول آن جناب كه : «كُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَها حَتّى اِذا ادَّارَكُوا فيها جَميعا» (32) » . (33) و حضرت مى فرمايد : تا آنكه چون به يكديگر رسند در دوزخ همه ايشان ، بعضى ازايشان از بعضى بيزارى جويد ، كه از يكديگر بيزار شوند و يكديگر را لعنت كنند . و بعضى ازايشان خواهد كه بر بعضى حجّت آورد و غالب گردد ، به جهت اميدوارى گشايش و خلاص ، تا آنكه رها شوند از بزرگى آنچه بر ايشان فرود آمده ، و حال آنكه آن وقت ، وقت ابتلاء و امتحان و پذيرفتن بهانه و هنگام نجات نيست . و اين آيات و امثال اينها ، از آن چيزى است كه خدا آن را در مكّه فرو فرستاد ، كه خدا داخل آتش جهنّم نمى گرداند ، مگر كسى را كه مشرك باشد . پس چون خداى _ تعالى _ محمد صلى الله عليه و آله را رخصت داد در باب بيرون آمدن از مكّه به سوى مدينه ، اسلام بر پنج چيز بنا شد : گواهى دادن به آنكه خدايى نيست ، مگر خدا ، و آنكه محمد صلى الله عليه و آله بنده و رسول او است ، و به پا داشتن نماز و دادن زكات و حجّ خانه كعبه و روزه ماه مبارك رمضان . و حدود و قسمت كردن ميراث ها را بر او فرو فرستاد ، و خبر داد آن حضرت را به همه گناهانى كه خدا بر آنها و به سبب آنها آتش جهنّم را واجب گردانيده ، از براى كسى كه به آنها عمل كند و يكى از آنها را مرتكب گردد . و در بيان كشنده مؤمن فرو فرستاد : «وَمَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِنا مُتِعَمِّدا فَجَزآؤُهُ جَهَنَّمُ خالِدا فيها وَغَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذابا عَظيما» (34) ؛ يعنى : «و هر كه بكشد مؤمنى را به عمد و قصد ، پس جزاى او دوزخ است ، در حالتى كه جاويد است در آن، و خدا بر او خشم گرفته و او را لعنت كرده؛ يعنى رانده و از رحمت خود دور گردانيده ، و آماده ساخته از براى او عذاب بزرگى را» . و حضرت فرمود : «خدا مؤمن را لعنت نمى كند . خداى عز و جل فرموده : «اِنَّ اللّهَ لَعَنَ الْكافِرينَ وَأَعَدَّ لَهُمْ سَعيرا خالِدينَ فيها أَبَدا لايَجِدُونَ وَلِيّا وَلا نَصيرا» (35) ؛ يعنى : «به درستى كه خدا كافران را لعنت كرده ، و آماده گردانيد از براى ايشان آتش افروخته را ، در حالتى كه جاويد باشندگان اند در آن هميشه . نيابند دوستى و نه ياورى را كه ايشان را بيرون آورد ، يا عذاب را از ايشان باز دارد» . و حضرت مى فرمايد : «و چگونه اين حكم بسته به مشيت و خواست خدا باشد (و تقدير آيه قتل اين شود كه ، اگر خدا خواهد چنين مى كند و اگر نخواهد نمى كند) ، و حال آنكه در هنگامى كه جهنّم را به او جزا داده ، غضب و لعنت را به او ملحق ساخته ، و اين كلام ظاهر گردانيده كه آنها كه ملعون اند در كتاب خدا ، كيان اند . و فرو فرستاده در باب مال يتيم و هر كه آن را از روى ستم بخورد كه : «اِنَّ الّذينَ يَأْكُلُونَ أَمْوالَ الْيَتامى ظُلْما اِنَّما يَأْكُلُونَ فى بُطُونِهِمْ نارا وَسَيَصْلَوْنَ سَعيرا» (36) ؛ يعنى : «به درستى كه آنان كه مى خورند مال هاى يتيمان را از روى ستمكارى و ناحق ، جز اين نيست كه مى خورند در شكم هاى خويش آتشى را؛ يعنى آنها را پر مى سازند از آتش . زود باشد كه درآيند يا درانداخته شوند در آتشى افروخته» . و حضرت فرمود : «بيان اين مطلب آن است كه خورنده مال يتيم مى آيد در روز قيامت ، و حال آنكه آتش در شكمش زبانه مى كشد ، تا آنكه زبانه آتش از دهانش بيرون آيد ، و اهل موقف كه در صحراى قيامت جمع اند ، همه او را بشناسند كه خورنده مال يتيم است . و در باب كيل فرو فرستاده كه : «وَيْلٌ لِلْمُطفِّفينَ» (37) ؛ يعنى : «واى بر كاهندگان در كيل و وزن». (38) و حضرت مى فرمايد : «خدا ويل را از براى كسى قرار نداد، تا آنكه او را كافر ناميد . خداى عز و جل فرموده است : «فَوَيْلٌ لِلَّذينَ كَفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ يَوْمٍ عَظيمٍ» (39) ؛ يعنى : «پس واى بر آنها كه كافر شدند از وقت حاضر شدن در روز بزرگ كه روز قيامت است ، و يا از مشاهده احوال آن روز ، يا شهادت در آن روز» . و در باب عهد و پيمان فرو فرستاد كه : «اِنَّ الَّذينَ يَشْتَرُونَ بَعَهْدِ اللّهِ وَأَيْمانِهِمْ ثَمَنا قَليلاً أُولئكِ لا خَلاقَ لَهُمْ فِى الْاخِرَةِ وَلا يُكَلِّمُهُمُ اللّهُ وَلا يَنْظُرُ اِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيمَةِ وَلا يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذابٌ أَليمٌ» (40) ؛ يعنى : «به درستى كه آنها كه مى فروشند و بدل مى كنند عهدى را كه با خدا بسته اند ، و سوگندهاى خويش را كه ياد مى كنند به بهايى اندك كه متاع حقير دنيا است ، اين گروه ، هيچ بهره اى نيست از براى ايشان ، در آخرت و ثواب آن . و خدا با ايشان سخن نكند ، و به سوى ايشان ننگرد در روز قيامت؛ يعنى به ايشان خوارى رساند ، و بر ايشان غضبناك باشد ، و ايشان را پاك نسازد از پليدى گناه ، يا بر ايشان ثنا نكند ، و ايشان را مدح نفرمايد ، و از براى ايشان است عذابى دردناك يا دردآورنده» . و حضرت مى فرمايد : «خلاق به معنى نصيب و بهره است؛ پس آنكه او را در آخرت هيچ بهره اى نباشد ، به چه چيز داخل بهشت مى شود . و در مدينه فرو فرستاد كه : «الزّانى لا يَنْكِحُ اِلّا زانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً وَالزّانِيَةُ لا يَنْكِحُها اِلّا زانٍ أَوْ مُشْرِكٌ وَحُرِّمَ ذَلِكَ عَلَى الْمُؤمِنينَ» (41) ؛ يعنى : «مرد زناكار نكاح نمى كند ، مگر زن زناكار يا شرك آورنده اى را ، و زن زناكار به نكاح درنياورد او را ، مگر مرد زناكار يا شرك آورنده اى ، و حرام گردانيده شده است اين نكاح بر مؤمنان (42) » . و حضرت مى فرمايد : «پس خدا مرد زناكار را مؤمن ، و زن زناكار را مؤمنه نناميد . و رسول خد صلى الله عليه و آله فرمود _ و اهل علم در آن شك ندارند كه آن حضرت فرموده است _ : زناكننده زنا نمى كند در هنگامى كه زنا مى كند ، و حال آنكه او مؤمن باشد . و دزد دزدى نمى كند در هنگامى كه دزدى مى كند ، و حال آنكه او مؤمن باشد (يعنى هيچ يك از دزد و زناكار ، در هنگام زنا و دزدى ، مؤمن نيستند)؛ زيرا كه چون اين عمل را به فعل آورد ، خدا ايمان را از او دور مى كند ،چنانچه پيراهن را از تن مى كند . و در مدينه فرود آمد : «وَالَّذينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ ثُمَّ لَمْ يَأتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدآءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمانينَ جَلْدَةً وَلا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهادَةً أَبَدا وَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ * اِلّا الَّذينَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَأَصْلَحُوا فَاِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ» (43) ؛ يعنى : «و آن كسانى كه رمى مى كنند زنان محصنه را؛ يعنى بالغه عاقله اى كه آزاد و مسلمان و عفيفه باشد ، و ايشان را به زنا نسبت مى دهند ، بعد از آن چهار گواه عادل نمى آورند ، پس بزنيد ايشان را هشتاد تازيانه ، و قبول مكنيد از براى ايشان ، شهادتى را هرگز در هيچ باب . و آن گروه، ايشان اند كه فاسقان اند ، مگر آنان كه توبه كردند بعد از اين فسق و صالح شدند و خويش را به صلاح آوردند ، تا رسم فسق از ايشان برخاست؛ پس به درستى كه خدا آمرزنده اى است مهربان» . و حضرت مى فرمايد : «خدا او را دور گردانيده است _ در مدّتى كه بر سر افترا و دروغ خويش مانده باشد _ ، از آنكه به ايمان ناميده شود ، و كسى او را مؤمن بنامد . خداى عز و جل فرموده است : «أَفَمَنْ كانَ مُؤْمِنا كَمَنْ كانَ فاسِقا لا يَسْتَوُونَ» (44) ؛ يعنى : «آيا كسى كه مؤمن باشد ، چون كسى است كه فاسق باشد؟ مؤمنان و فاسقان برابر نيستند؛ يعنى در شرف و رتبه ، يا جزا و مثوبه». و حضرت مى فرمايد : «و خدا او را منافق قرار داده . خداى عز و جلفرموده است : «اِنَّ الْمُنافِقينَ هُمُ الْفاسِقُونَ» (45) ؛ يعنى : «به درستى كه منافقان ، ايشان فاسقان اند». و مى فرمايد : «نيز خدا او را از دوستان شيطان قرار داده . خداى عز و جل فرموده است : «اِلّا اِبْليسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ» (46) ؛ يعنى : «و ياد كن آن وقتى را كه گفتيم به فرشتگان كه سجده كنيد به جهت آدم؛ پس سجده كردند ، مگر شيطان كه از جن بود؛ يعنى بنى جان؛ پس بيرون رفت از فرمان پروردگار خويش و عاصى شد» . و حضرت مى فرمايد : «و نيز خدا او را ملعون قرار داده؛ پس فرموده است : «اِنَّ الَّذينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ الغافِلاتِ الْمُؤمِناتِ لُعِنُوا فِى الدُّنْيا وَالْاخِرَةِ وَلَهُمْ عَذابٌ عَظيمٌ * يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَيْديهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ» (47) ؛ يعنى : «به درستى كه آنان كه رمى مى كنند و دشنام به زنا مى دهند زنان محصنه را ، كه بى خبران اند از آنچه در باره ايشان مى گويند ، و مؤمنه اند كه به خدا و رسول گرويده اند ، لعنت كرده شدند در دنيا و آخرت ، و از براى ايشان است عذابى بزرگ ، در روزى كه گواهى دهد بر ايشان ، زبان ها و دست ها و پاى هاى ايشان ، به آنچه عمل مى كردند» . و حضرت مى فرمايد : «و چنان نيست كه اعضا و جوارح بر مؤمنى گواهى دهند ، جز اين نيست كه گواهى مى دهند بر كسى كه واجب شده باشد بر او سخن وعيد كه مشعر است به عذاب . و امّا مؤمن نوشته عملش به دست راستش عطا مى شود . خداى عز و جل فرموده است : «فَأَمَّا مَنْ أُوتِىَ كِتابَهُ بِيَمينِه فَاُُولئِكَ يَقْرَؤُونَ كِتابَهُمْ وَلا يُظْلَمُونَ فَتيلاً» (48) » . و در قرآن «فَمَنْ اُوتِىَ» بدون أَمّا است؛ يعنى : «پس آنان كه داده شوند نوشته عمل خويش را به دست راستِ ايشان ، پس آن گروه مى خواند نوشته خويش را از روى بهجت و مسرّت ، و بر ايشان ستم نشود در مزد ايشان ، به مقدار پوستى كه در شكم استخوان خرما باشد _ و مراد از آن چيزى است كه كم باشد _ ؛ چه كمتر از آن نيز بر ايشان ستم نشود» . و حضرت مى فرمايد : «سوره نور بعد از سوره نساء فرستاده شد ، و مصدِّق اين مطلب آن است كه خداى عز و جل بر حضرت پيغمبر در سوره نساء فرو فرستاده كه : «وَاللّاتى يَأتِينَ الْفاحِشَةِ مِنْ نِسآئكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ أَرْبَعةً مِنْكُمْ فَاِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِكُوهُنَّ فِى الْبُيُوتِ حَتّى يَتَوَفَاهُنَّ الْمَوْتُ أَوَ يَجْعَلَ اللّهُ لَهُنَّ سَبيلاً» (49) ؛ يعنى : «و آن زنانى كه بيايند به خصلت زشت _ كه زنا است _ از زنان شما ، پس گواه طلب كنيد بر ايشان در فعل بد ايشان _ كه زنا است _ ، چهار شاهد مقبول الشّهاده را از شما؛ پس اگر شهادت دادند ، پس آن زنانِ زناكننده را نگاه داريد در خانه ها و ايشان را حبس كنيد ، تا وقتى كه مرگْ ايشان را فرا گيرد ، و مدّت عمر ايشان را به سر آورد و بميراند ، يا آنكه خدا از براى ايشان راهى قرار دهد» . و حضرت مى فرمايد : «راهى كه خداى عز و جل فرموده اين است : «سُورَةٌ أَنْزَلْناها وَفَرَضَناها وَأَنْزَلْنا فيها آياتٍ بَيِّناتٍ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ* الزّانِيَةُ وَالزّانى فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ وَلا تَأْخُذْكُمْ بِهِما رَأفَةٌ فى دينِ اللّهِ اِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الْاخِرِ وَلْيَشْهَدْ عَذابَهُما طآئِفَةٌ مِنَ الْمُؤمِنينَ» (50) ؛يعنى : «اين سوره اى است از قرآن كه فرو فرستاديم آن را از عالم بالا به وساطت جبرئيل ، و واجب كرديم آن را؛ يعنى آنچه را كه در آن ذكر شده از احكام ، و فرو فرستاديم در آن آيت هاى روشن را كه واضحة الدّلالة است بر مقصود . شايد كه شما پند پذير شويد و از محرّمات الهى بپرهيزيد . و از جمله آنچه در آن است ، اين است كه مرد زناكننده كه محصن نباشد (و زن زناكننده) ، بزنيد هر يك از اين دو را صد تازيانه . و بايد كه فرا نگيرد شما را نسبت به ايشان ، مهربانى و شفقت در دين خدا و طاعت او ، اگر چنان هستيد كه ايمان داريد به خدا و روز آخر كه روز قيامت است . و بايد كه حاضر شوند عذاب ايشان را _ كه عبارت است از اجراى حدّ خدا بر ايشان _ ، گروهى از مؤمنان كه بر وقت اقامه آن طائفه اى از ايشان حضور داشته باشند (اگرچه يك مؤمن باشد)» .

.


1- .. و كلينى _ رضى الله عنه _ عنوانى از براى اين باب ذكر نفرموده . و غرض و مقصود از اين باب ،چنانچه از حديث آن ظاهر مى شود ، اين است كه ايمانِ پيش از هجرت پيغمبر ، به جهت ضعف دين و كمى ياور آن ، مجرّد تصديق به توحيد خدا و رسالت محمد صلى الله عليه و آله بوده ، و بعد از هجرت ، به جهت قوّت دين و بسيارى ياوران و شايع شدن احكام در آن ، و صدور وعيد بر آن ، تصديق به ولايت و عمل بر آن علاوه شده ، و فكر به انتفا و نيستى هر يك از اينها متحقّق مى شود . آنكه ايمان به شريعت هاى پيش نيز همچنين بوده ، و آنكه بسيارى از اين امّت به سبب ميل دل هاى ايشان و رجوع نكردن به سوى رهبران ، متشابهات و منسوخات را پيروى كردند ، و محكمات و ناسخات را ترك نمودند ، و گمان كردند كه ايمان به معنى اوّل است و بس ، و ديگر معنى اى ندارد ، و ندانستند كه آن معنا منسوخ شده و به آن چيز ديگر ضميمه شده است . (مترجم)
2- .آل عمران، 7.
3- .. اوست كه اين كتاب را بر تو فرو فرستاد كه برخى از آنهاآيه هاى محكم و روشن است، و اينها اساس كتابند، و برخى ديگر متشابه و چند پهلوند . اما كسانى كه به دل، كژى دارند براى تاويل و فتنه جويى از متشابهات آن پيروى مى كنند، در حالى كه تاويل حقيقى آن را جز خدا نمى داند . (مترجم)
4- .. شورا، 13.براى شما از دين، همان را تشريع كرد كه به نوح توصيه كرده بود. و آنچه را كه بر تو وحى كرديم وآنچه را كه به ابراهيم و موسى و عيسى توصيه كرديم، اين بود كه دين را بر پا داريد و در آن متفرق نشويد . بر مشركان گران است آنچه كه ايشان را به سويش مى خوانى . خداوند هر كس را بخواهد به سوى خود مى كشد، و هر كس را كه به او باز گردد به سوى خود ره مى نمايد . (مترجم)
5- .. و مراد از راه ، شريعت است كه به كتاب معلوم شود . و رويّه، چيزى است كه از حديث و طريق مفهوم گردد . (مترجم)
6- .نساء، 163.
7- .بقره، 65.
8- .. چه منع فرموده بوديم كه در آن روز شكار ماهى نكنند و از صبح تا شام مشغول عبادت باشند . و ايشان در آن روز به حيله و جهودبازى ، ماهى مى گرفتند ، چنان چه در تفاسير شرح آن شده . (مترجم)
9- .. پيامبر اكرم پس از بعثت، سيزده سال در مكه بودند، اما تا سه سال مكلف به دعوت آشكار نبودند .
10- .اسرا، 23.
11- .اسرا، 29_39.
12- .. مانند آنكه به آن معامله كنيد تا اصل مايه براى او بماند ، و ربح آن صرف معاش او شود ، حال آنكه مال يتيم را ضبط كنيد ، و غبطه او را از دست مدهيد ، و در آن بى وجه شرعى تصرّف مكنيد . (مترجم)
13- .. از تكاليف شرعيّه ، يا به عهدى كه با يكديگر بسته ايد ، و يا به عهدى كه با خدا مى بنديد از عهد و نذر و يمين . (مترجم)
14- .يعنى خوش فرجام تر است .
15- .ليل، 1.
16- .ليل، 14_16.
17- .انشقاق، 1.
18- .انشقاق، 8 _ 15.
19- .. و اين كلام، طلب هلاكت است؛ يعنى اى هلاكت! كجايى كه رخ نمى نمايى؟ بيا كه بسيار به تو مشتاقم و از نيستى تو غمناك. (مترجم)
20- .ملك، 9 و 10.
21- .واقعه، 92_94.
22- .. حاقّه، 25_28. و آنچه از آيه ذكر نشده اين است : «هَلَكَ عَنّى سُلْطانِيَهْ * خُذُوهُ فَغُلُّوهْ * ثُمَّ الْجَحيمَ صَلُّوهْ * ثُمَّ فى سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذراعا فاسْلُكُوهُ» ؛ و كم و نابود گشت از من تسلّط و فرمانروايى من . بعد از آن، خطاب به زبانيه رسد : بگيريد او را؛ پس او را غل كنيد؛ يعنى دست و پاى او را بر گردن او بنديد؛ پس آن گاه درآوريد او را در آتش بزرگ . بعد از آن، در زنجيرى كه گزِ (=درازى) آن هفتادگز(=ذرع) است ، او را داخل كنيد و در آن درآوريد؛ يعنى آن را بر بدن او بپيچيد تا هيچ حركت نتواند كرد ،و در شرح آن غير از اين نيز گفته اند . (مترجم)
23- .حاقّه، 33.
24- .شعرا، 91_95.
25- .شعرا، 99.
26- .حج، 42 ؛ ص ، 12 ؛ غافر ، 5 ؛ ق ، 12 ؛ قمر ، 9 .
27- .شعرا، 176.
28- .. و «ايكه» ، بيشه اى بود نزديك مدائن و در آن اشجار و اثمار بسيار بود .
29- .شعرا، 160.
30- .و ظاهر اين است كه مراد حضرت عليه السلام اين باشد كه خدا در همين سوره ، بعد از آنچه مذكور شد ، قصّه امّت هاى سالفه را جدا ذكر فرموده؛ مانند قوم نوح و عاد و ثمود و قوم لوط و اصحاب ايكه ، و حضرت عاد و ثمود را ذكر نفرموده؛ زيرا كه مقصود ، تخصيص مجرمان است . و ذكر آنچه ذكر فرموده كفايت مى كند . ليكن در قصه نوح، لفظ قَبْلَهُمْ موجود نيست و در جاى ديگر از قرآن چنين كلامى هست . (مترجم)
31- .اعراف، 39.
32- .اعراف، 38.
33- .. و در قرآن در سوره اعراف ، «كُلَّما » تا «جَميعا » ، پيش از لفظ «قالَتْ » است . و ترجمه آن به ترتيب قرآن اين است : «در هر زمان كه درآيند گروهى در دوزخ ، لعنت كنند مانند خويش را(كه هم دينان ايشان باشند) ، تا آنكه چون به يكديگر رسند در دوزخ همه ايشان ، گويند آن گروهى كه پس روان ايشان بوده اند در دنيا ، يا از پى درآيندگان ايشان در دوزخ ، براى آنان كه پيشوايان ايشان اند كه : اى پروردگار ما! اين گروه گمراه كردند ما را ، پس بده به ايشان عذابى دو چندان كه ما را هست از آتش دوزخ ؛ يكى براى گمراهى و يكى براى گمراه كردن ديگران . (مترجم)
34- .نساء، 93.
35- .احزاب، 64 و 65.
36- .نساء، 10.
37- .مطففين، 1.
38- .. و ويل، كلمه اى است جامع جميع بدى ها؛ يعنى انواع عذاب و عتاب و شدّت محنت .
39- .مريم، 37.
40- .آل عمران، 77.
41- .نور، 3.
42- .و آيا حكم اين آيه منسوخ است يا حرمت ، حرمت تنزيهى است ، يا اعتياد به اين امر حرام است ، خلاف است . (مترجم)
43- .نور، 4 و 5.
44- .سجده، 18.
45- .توبه، 67.
46- .كهف، 50.
47- .نور، 23 و 24.
48- .اسرا، 71.
49- .نساء، 15.
50- .نور، 1 و 2.

ص: 82

. .

ص: 83

. .

ص: 84

. .

ص: 85

. .

ص: 86

. .

ص: 87

. .

ص: 88

. .

ص: 89

. .

ص: 90

. .

ص: 91

. .

ص: 92

. .

ص: 93

. .

ص: 94

. .

ص: 95

. .

ص: 96

. .

ص: 97

. .

ص: 98

. .

ص: 99

. .

ص: 100

. .

ص: 101

. .

ص: 102

. .

ص: 103

. .

ص: 104

. .

ص: 105

. .

ص: 106

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ ، عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قِيلَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : مَنْ شَهِدَ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ ، وَأَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، كَانَ مُؤْمِناً؟ قَالَ : فَأَيْنَ فَرَائِضُ اللّهِ؟» قَالَ : وَسَمِعْتُهُ يَقُولُ : «كَانَ عَلِيٌّ عليه السلام يَقُولُ : لَوْ كَانَ الْاءِيمَانُ كَلَاماً ، لَمْ يَنْزِلْ فِيهِ صَوْمٌ وَلَا صَلَاةٌ وَلَا حَلَالٌ وَلَا حَرَامٌ». قَالَ : وَقُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام : إِنَّ عِنْدَنَا قَوْماً يَقُولُونَ : إِذَا شَهِدَ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ ، وَأَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، فَهُوَ مُؤْمِنٌ . قَالَ : «فَلِمَ يُضْرَبُونَ الْحُدُودَ؟ وَلِمَ تُقْطَعُ أَيْدِيهِمْ؟ وَمَا خَلَقَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ خَلْقاً أَكْرَمَ عَلَى اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ مِنَ الْمُؤْمِنِ ؛ لِأَنَّ الْمَلَائِكَةَ خُدَّامُ الْمُؤْمِنِينَ ، وَأَنَّ جِوَارَاللّهِ لِلْمُؤْمِنِينَ ، وَأَنَّ الْجَنَّةَ لِلْمُؤْمِنِينَ ، وَأَنَّ الْحُورَ الْعِينَ لِلْمُؤْمِنِينَ». ثُمَّ قَالَ : «فَمَا بَالُ مَنْ جَحَدَ الْفَرَائِضَ كَانَ كَافِراً؟» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنْ سَلَامٍ الْجُعْفِيِّ ، قَالَ :سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنِ الْاءِيمَانِ ، فَقَالَ : «الْاءِيمَانُ أَنْ يُطَاعَ اللّهُ ، فَلَا يُعْصى» .

.

ص: 107

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن اسماعيل ، از محمد بن فضيل ، از ابوالصّبّاح كنانى ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به اميرالمؤمنين عليه السلام عرض شد : آيا كسى كه گواهى دهد به آنكه خدايى نيست ، مگر خدا ، و آنكه محمد رسول خدا صلى الله عليه و آله است ، مؤمن باشد؟ فرمود : پس واجباتى كه خدا قرارداد فرموده در كجا است؟!» و ابوالصّبّاح مى گويد : و نيز از آن حضرت شنيدم كه مى فرمود : «على عليه السلام مكرّر مى فرمود : اگر ايمان ، سخن _ يعنى شهادتين _ مى بود ، روزه و نماز و حلال و حرام در آن فرود نمى آيد» . و نيز مى گويد : به خدمت امام محمد باقر عليه السلام عرض كردم : در نزد ما گروهى هستند كه مى گويند : چون كسى شهادت دهد كه خدايى نيست ، مگر خدا ، و آنكه محمد رسول خدا صلى الله عليه و آله است ، مؤمن است . فرمود : «پس چرا حدود بر ايشان جارى مى شود و ايشان را حدّ مى زنند؟ و چرا دست هاى ايشان بريده مى شود؟ و خداى عز و جل خلقى را نيافريده كه بر او از مؤمن گرامى تر باشد؛ زيرا كه فرشتگان خدمتكاران مؤمنان اند . و به درستى كه همسايگى خدا از براى مؤمنان ، و بهشت از براى مؤمنان ، و حورالعين از براى مؤمنان است» . بعد از آن فرمود : «چيست باك آنكه واجبات را انكار مى كند ، و حالش چون است كه كافر مى باشد»؛ يعنى اگر ايمان محض شهادتين باشد ، نبايد كه منكِر واجباتْ كافر باشد ، و حال آنكه او را كافر مى دانند .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از سلام جعفى روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از ايمان . فرمود :«ايمان آن است كه خدا اطاعت شود و هيچ نافرمانى نشود» .

.

ص: 108

18 _ بَابٌ فِي أَنَّ الْاءِيمَانَ مَبْثُوثٌ لِجَوَارِحِ الْبَدَنِ كُلِّهَاعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ بُرَيْدٍ ، قَالَ : حَدَّثَنَا أَبُو عَمْرٍو الزُّبَيْرِيُّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : قُلْتُ لَهُ : أَيُّهَا الْعَالِمُ، أَخْبِرْنِي أَيُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ عِنْدَاللّهِ؟ قَالَ :«مَا لَا يَقْبَلُ اللّهُ شَيْئاً إِلَا بِهِ». قُلْتُ : وَمَا هُوَ؟ قَالَ : «الْاءِيمَانُ بِاللّهِ _ الَّذِي لَا إِلهَ إِلَا هُوَ _ أَعْلَى الْأَعْمَالِ دَرَجَةً ، وَأَشْرَفُهَا مَنْزِلَةً ، وَأَسْنَاهَا حَظّاً». قَالَ : قُلْتُ : أَ لَا تُخْبِرُنِي عَنِ الْاءِيمَانِ : أَ قَوْلٌ هُوَ وَعَمَلٌ ، أَمْ قَوْلٌ بِلَا عَمَلٍ؟ فَقَالَ : «الْاءِيمَانُ عَمَلٌ كُلُّهُ ، وَالْقَوْلُ بَعْضُ ذلِكَ الْعَمَلِ بِفَرْضٍ مِنَ اللّهِ بَيِّنٍ فِي كِتَابِهِ ، وَاضِحٍ نُورُهُ ، ثَابِتَةٍ حُجَّتُهُ ، يَشْهَدُ لَهُ بِهِ الْكِتَابُ ، وَيَدْعُوهُ إِلَيْهِ». قَالَ : قُلْتُ : صِفْهُ لِي جُعِلْتُ فِدَاكَ ، حَتّى أَفْهَمَهُ . قَالَ : «الْاءِيمَانُ حَالَاتٌ وَدَرَجَاتٌ وَطَبَقَاتٌ وَمَنَازِلُ ؛ فَمِنْهُ التَّامُّ الْمُنْتَهِي تَمَامُهُ ، وَمِنْهُ النَّاقِصُ الْبَيِّنُ نُقْصَانُهُ ، وَمِنْهُ الرَّاجِحُ الزَّائِدُ رُجْحَانُهُ». قُلْتُ : إِنَّ الْاءِيمَانَ لَيَتِمُّ وَيَنْقُصُ وَيَزِيدُ؟ قَالَ : «نَعَمْ». قُلْتُ : كَيْفَ ذلِكَ؟ قَالَ : «لِأَنَّ اللّهَ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ فَرَضَ الْاءِيمَانَ عَلى جَوَارِحِ ابْنِ آدَمَ ، وَقَسَّمَهُ عَلَيْهَا ، وَفَرَّقَهُ فِيهَا ؛ فَلَيْسَ مِنْ جَوَارِحِهِ جَارِحَةٌ إِلَا وَقَدْوُكِّلَتْ مِنَ الْاءِيمَانِ بِغَيْرِ مَا وُكِّلَتْ بِهِ أُخْتُهَا ، فَمِنْهَا قَلْبُهُ الَّذِي بِهِ يَعْقِلُ وَيَفْقَهُ وَيَفْهَمُ ، وَهُوَ أَمِيرُ بَدَنِهِ الَّذِي لَا تَرِدُ الْجَوَارِحُ وَلَا تَصْدُرُ إِلَا عَنْ رَأْيِهِ وَأَمْرِهِ ، وَمِنْهَا عَيْنَاهُ اللَّتَانِ يُبْصِرُ بِهِمَا ، وَأُذُنَاهُ اللَّتَانِ يَسْمَعُ بِهِمَا ، وَيَدَاهُ اللَّتَانِ يَبْطِشُ بِهِمَا ، وَرِجْلَاهُ اللَّتَانِ يَمْشِي بِهِمَا ، وَفَرْجُهُ الَّذِي الْبَاهُ مِنْ قِبَلِهِ ، وَلِسَانُهُ الَّذِي يَنْطِقُ بِهِ ، وَرَأْسُهُ الَّذِي فِيهِ وَجْهُهُ ، فَلَيْسَ مِنْ هذِهِ جَارِحَةٌ إِلَا وَ قَدْ وُكِّلَتْ مِنَ الْاءِيمَانِ بِغَيْرِ مَا وُكِّلَتْ بِهِ أُخْتُهَا بِفَرْضٍ مِنَ اللّهِ تَبَارَكَ اسْمُهُ يَنْطِقُ بِهِ الْكِتَابُ لَهَا وَيَشْهَدُ بِهِ عَلَيْهَا . فَفَرَضَ عَلَى الْقَلْبِ غَيْرَ مَا فَرَضَ عَلَى السَّمْعِ ، وَفَرَضَ عَلَى السَّمْعِ غَيْرَ مَا فَرَضَ عَلَى الْعَيْنَيْنِ ، وَفَرَضَ عَلَى الْعَيْنَيْنِ غَيْرَ مَا فَرَضَ عَلَى اللِّسَانِ ، وَفَرَضَ عَلَى اللِّسَانِ غَيْرَ مَا فَرَضَ عَلَى الْيَدَيْنِ ، وَفَرَضَ عَلَى الْيَدَيْنِ غَيْرَ مَا فَرَضَ عَلَى الرِّجْلَيْنِ ، وَفَرَضَ عَلَى الرِّجْلَيْنِ غَيْرَ مَا فَرَضَ عَلَى الْفَرْجِ ، وَفَرَضَ عَلَى الْفَرْجِ غَيْرَ مَا فَرَضَ عَلَى الْوَجْهِ . فَأَمَّا مَا فَرَضَ عَلَى الْقَلْبِ مِنَ الْاءِيمَانِ ، فَالْاءِقْرَارُ وَالْمَعْرِفَةُ وَالْعَقْدُ وَالرِّضَا وَالتَّسْلِيمُ بِأَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ ، إِلهاً وَاحِداً لَمْ يَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَلَا وَلَداً ، وَأَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ _ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ وَآلِهِ _ وَالْاءِقْرَارُ بِمَا جَاءَ مِنْ عِنْدِ اللّهِ مِنْ نَبِيٍّ أَوْ كِتَابٍ . فَذلِكَ مَا فَرَضَ اللّهُ عَلَى الْقَلْبِ مِنَ الْاءِقْرَارِ وَالْمَعْرِفَةِ وَهُوَ عَمَلُهُ ، وَهُوَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «إِلاّ مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْاءِيمانِ وَلكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْراً» وَقَالَ : «أَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» وَقَالَ : «الَّذِينَ قالُوا آمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَلَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ» وَقَالَ : «وَإِنْ تُبْدُوا ما فِى أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللّهُ فَيَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ» فَذلِكَ مَا فَرَضَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ عَلَى الْقَلْبِ مِنَ الْاءِقْرَارِ وَالْمَعْرِفَةِ ، وَهُوَ عَمَلُهُ ، وَهُوَ رَأْسُ الْاءِيمَانِ . وَ فَرَضَ اللّهُ عَلَى اللِّسَانِ الْقَوْلَ وَالتَّعْبِيرَ عَنِ الْقَلْبِ بِمَا عَقَدَ عَلَيْهِ وَأَقَرَّ بِهِ ؛ قَالَ اللّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالى : «وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً» قَالَ : قُولُوا آمَنّا بِاللّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْنا وَأُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَإِلهُنا وَإِلهُكُمْ واحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ» فَهذَا مَا فَرَضَ اللّهُ عَلَى اللِّسَانِ وَهُوَ عَمَلُهُ. وَ فَرَضَ عَلَى السَّمْعِ أَنْ يَتَنَزَّهَ عَنِ الِاسْتِمَاعِ إِلى مَا حَرَّمَ اللّهُ ، وَأَنْ يُعْرِضَ عَمَّا لَا يَحِلُّ لَهُ مِمَّا نَهَى اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ عَنْهُ ، وَالْاءِصْغَاءِ إِلى مَا أَسْخَطَ اللّهَ عَزَّ وَجَلَّ ، فَقَالَ فِي ذلِكَ : «وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِى الْكِتابِ أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ آياتِ اللّهِ يُكْفَرُ بِها وَيُسْتَهْزَأُ بِها فَلا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتّى يَخُوضُوا فِى حَدِيثٍ غَيْرِهِ» ثُمَّ اسْتَثْنَى اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ مَوْضِعَ النِّسْيَانِ ، فَقَالَ : «وَ إِمّا يُنْسِيَنَّكَ الشَّيْطانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرى مَعَ الْقَوْمِ الظّالِمِينَ» وَقَالَ : «فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ الَّذِينَ هَداهُمُ اللّهُ وَأُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ» وَقَالَ عَزَّ وَجَلَّ : «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ هُمْ فِى صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكاةِ فاعِلُونَ» وَقَالَ : «وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَقالُوا لَنا أَعْمالُنا وَلَكُمْ أَعْمالُكُمْ» وَقَالَ : «وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً» فَهذَا مَا فَرَضَ اللّهُ عَلَى السَّمْعِ مِنَ الْاءِيمَانِ أَنْ لَا يُصْغِيَ إِلى مَا لَا يَحِلُّ لَهُ ، وَهُوَ عَمَلُهُ ، وَهُوَ مِنَ الْاءِيمَانِ . وَ فَرَضَ عَلَى الْبَصَرِ أَنْ لَا يَنْظُرَ إِلى مَا حَرَّمَ اللّهُ عَلَيْهِ ، وَأَنْ يُعْرِضَ عَمَّا نَهَى اللّهُ عَنْهُ مِمَّا لَا يَحِلُّ لَهُ ، وَهُوَ عَمَلُهُ ، وَهُوَ مِنَ الْاءِيمَانِ ، فَقَالَ تَبَارَكَ وَتَعَالى : «قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ» ، فَنَهَاهُمْ أَنْ يَنْظُرُوا إِلى عَوْرَاتِهِمْ ، وَأَنْ يَنْظُرَ الْمَرْءُ إِلى فَرْجِ أَخِيهِ ، وَيَحْفَظَ فَرْجَهُ أَنْ يُنْظَرَ إِلَيْهِ ، وَ قَالَ : «وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ» مِنْ أَنْ تَنْظُرَ إِحْدَاهُنَّ إِلى فَرْجِ أُخْتِهَا ، وَتَحْفَظَ فَرْجَهَا مِنْ أَنْ يُنْظَرَ إِلَيْهَا _ وَ قَالَ _ : كُلُّ شَيْءٍ فِي الْقُرْآنِ مِنْ حِفْظِ الْفَرْجِ فَهُوَ مِنْ الزِّنى إِلَا هذِهِ الْايَةَ ؛ فَإِنَّهَا مِنَ النَّظَرِ . ثُمَّ نَظَمَ مَا فَرَضَ عَلَى الْقَلْبِ وَاللِّسَانِ وَالسَّمْعِ وَالْبَصَرِ فِي آيَةٍ أُخْرى ، فَقَالَ : «وَما كُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ يَشْهَدَ عَلَيْكُمْ سَمْعُكُمْ وَلا أَبْصارُكُمْ وَلا جُلُودُكُمْ» يَعْنِي بِالْجُلُودِ الْفُرُوجَ وَالْأَفْخَاذَ ، وَقَالَ : «وَ لا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا» فَهذَا مَا فَرَضَ اللّهُ عَلَى الْعَيْنَيْنِ مِنْ غَضِّ الْبَصَرِ عَمَّا حَرَّمَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ ، وَهُوَ عَمَلُهُمَا ، وَهُوَ مِنَ الْاءِيمَانِ . وَ فَرَضَ اللّهُ عَلَى الْيَدَيْنِ أَنْ لَا يَبْطِشَ بِهِمَا إِلى مَا حَرَّمَ اللّهُ ، وَأَنْ يَبْطِشَ بِهِمَا إِلى مَا أَمَرَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ ، وَفَرَضَ عَلَيْهِمَا مِنَ الصَّدَقَةِ وَصِلَةِ الرَّحِمِ وَالْجِهَادِ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَالطَّهُورِ لِلصَّلَاةِ ، فَقَالَ : «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرافِقِ وَامْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ» وَقَالَ : «فَإِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ حَتّى إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ فَإِمّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمّا فِداءً حَتّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها» فَهذَا مَا فَرَضَ اللّهُ عَلَى الْيَدَيْنِ ؛ لِأَنَّ الضَّرْبَ مِنْ عِلَاجِهِمَا . وَ فَرَضَ عَلَى الرِّجْلَيْنِ أَنْ لَا يَمْشِيَ بِهِمَا إِلى شَيْءٍ مِنْ مَعَاصِي اللّهِ ، وَفَرَضَ عَلَيْهِمَا الْمَشْيَ إِلى مَا يُرْضِي اللّهَ عَزَّ وَجَلَّ ، فَقَالَ : «وَ لا تَمْشِ فِى الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّكَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَلَنْ تَبْلُغَ الْجِبالَ طُولًا» وَقَالَ : «وَ اقْصِدْ فِى مَشْيِكَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِكَ إِنَّ أَنْكَرَ الْأَصْواتِ لَصَوْتُ الْحَمِيرِ» وَقَالَ _ فِيمَا شَهِدَتِ الْأَيْدِي وَالْأَرْجُلُ عَلى أَنْفُسِهِمَا ، وَعَلى أَرْبَابِهِمَا مِنْ تَضْيِيعِهِمَا لِمَا أَمَرَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ بِهِ ، وَفَرَضَهُ عَلَيْهِمَا _ : «الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلى أَفْواهِهِمْ وَتُكَلِّمُنا أَيْدِيهِمْ وَتَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ» فَهذَا أَيْضاً مِمَّا فَرَضَ اللّهُ عَلَى الْيَدَيْنِ وَعَلَى الرِّجْلَيْنِ ، وَهُوَ عَمَلُهُمَا ، وَهُوَ مِنَ الْاءِيمَانِ . وَ فَرَضَ عَلَى الْوَجْهِ السُّجُودَ لَهُ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ فِي مَوَاقِيتِ الصَّلَاةِ، فَقَالَ: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» فَهذِهِ فَرِيضَةٌ جَامِعَةٌ عَلَى الْوَجْهِ وَالْيَدَيْنِ وَالرِّجْلَيْنِ ، وَقَالَ فِي مَوْضِعٍ آخَرَ : «وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللّهِ أَحَداً» وَقَالَ فِيمَا فَرَضَ عَلَى الْجَوَارِحِ مِنَ الطَّهُورِ وَالصَّلَاةِ بِهَا وَذلِكَ أَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَمَّا صَرَفَ نَبِيَّهُ صلى الله عليه و آله إِلَى الْكَعْبَةِ عَنْ بَيْتِ الْمَقْدِسِ ، فَأَنْزَلَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ ما كانَ اللّهُ لِيُضِيعَ إِيمانَكُمْ إِنَّ اللّهَ بِالنّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ» فَسَمَّى الصَّلَاةَ إِيمَاناً ، فَمَنْ لَقِيَ اللّهَ عَزَّ وَجَلَّ حَافِظاً لِجَوَارِحِهِ ، مُوفِياً كُلَّ جَارِحَةٍ مِنْ جَوَارِحِهِ مَا فَرَضَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ عَلَيْهَا ، لَقِيَ اللّهَ عَزَّ وَجَلَّ مُسْتَكْمِلاً لِاءِيمَانِهِ وَهُوَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ ؛ وَمَنْ خَانَ فِي شَيْءٍ مِنْهَا أَوْ تَعَدّى مَا أَمَرَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ فِيهَا ، لَقِيَ اللّهَ عَزَّ وَجَلَّ نَاقِصَ الْاءِيمَانِ». قُلْتُ : قَدْ فَهِمْتُ نُقْصَانَ الْاءِيمَانِ وَتَمَامَهُ ، فَمِنْ أَيْنَ جَاءَتْ زِيَادَتُهُ؟ فَقَالَ : «قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ أَيُّكُمْ زادَتْهُ هذِهِ إِيماناً فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَزادَتْهُمْ إِيماناً وَهُمْ يَسْتَبْشِرُونَ وَأَمَّا الَّذِينَ فِى قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلى رِجْسِهِمْ» وَقَالَ : «نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ إِنَّهُمْ فِتْيَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْناهُمْ هُدىً» وَلَوْ كَانَ كُلُّهُ وَاحِداً ، لَا زِيَادَةَ فِيهِ وَلَا نُقْصَانَ ، لَمْ يَكُنْ لِأَحَدٍ مِنْهُمْ فَضْلٌ عَلَى الْاخَرِ ، وَلَاسْتَوَتِ النِّعَمُ فِيهِ ، وَلَاسْتَوَى النَّاسُ ، وَبَطَلَ التَّفْضِيلُ ، وَلكِنْ بِتَمَامِ الْاءِيمَانِ دَخَلَ الْمُؤْمِنُونَ الْجَنَّةَ ، وَبِالزِّيَادَةِ فِي الْاءِيمَانِ تَفَاضَلَ الْمُؤْمِنُونَ بِالدَّرَجَاتِ عِنْدَ اللّهِ ، وَبِالنُّقْصَانِ دَخَلَ الْمُفَرِّطُونَ النَّارَ» .

.

ص: 109

18 . باب در بيان اينكه ايمان پراكنده و متفرق شده است از براى همه اندام بدن

18 _ باب در بيان اينكه ايمان پراكنده و متفرق شده است از براى همه اندام بدنعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از بكر بن صالح ، از قاسم بن بريد روايت كرده است كه گفت : حديث كرد ما را ابوعمرو زبيرى ، از امام جعفر صادق عليه السلام و گفت : به آن حضرت عرض كردم : اى عالم! مرا خبر ده كه كدام يك از عمل ها در نزد خدا بهتر است . فرمود :«آنچه خدا چيزى را قبول نمى فرمايد ، مگر به آن» . عرض كردم : آن چه چيز است؟ فرمود : «ايمان به خدايى كه هيچ خدايى غير از او نيست ، درجه اش از همه عمل ها بالاتر ، و منزلتش از همه آنها بزرگوارتر ، و بهره اش از آنها بلندتر است» . راوى مى گويد : عرض كردم : آيا مرا خبر نمى دهى از ايمان ، كه آيا گفتار و كردار است يا گفتارى است بى كردار؟ فرمود : «ايمان ، همه آن كردار است ، و گفتار ، پاره اى از آن كردار است به چيزى كه از جانب خدا واجب است و در كتاب خدا ظاهر ، و نور آن روشن و حجّت آن ثابت است ، و كتاب خدا از برايش به آن گواهى مى دهد و او را به سوى آن مى خواند» . راوى مى گويد : عرض كردم : فداى تو گردم! آن را از براى من وصف كن تا من آن را بفهمم . فرمود : «ايمان، حالت ها و درجه ها و طبقه ها و منزل ها است؛ پس بعضى از آن ، ايمانى است تمام كه تماميّت آن به انتها رسيده ، و پاره اى از آن ، ايمانِ ناتمامى است كه ناتمامى آن ظاهر و هويدا است ، و برخى از آن ، ايمان راجح و افزونى است كه افزونى آن زيادتى دارد» . عرض كردم : ايمان ، ناتمام مى باشد و كم و زياد مى شود؟! فرمود : «آرى» . عرض كردم : اين چگونه مى شود؟ فرمود : «زيرا كه خداى _ تبارك و تعالى _ ايمان را بر همه اندام فرزند آدم واجب گردانيده و آن را بر آنها قسمت فرموده و در آنها پراكنده نموده؛ پس هيچ عضوى از اعضاى او نيست ، مگر آنكه از جانب ايمان گماشته شده بر چيزى كه غير از آن چيزى است كه عضو ديگر كه مانند آن است بر آن گماشته شده؛ پس از جمله آن اعضا ، دل او است كه به آن درمى يابد و دانش به هم مى رساند و مى فهمد ، و آن پادشاه بدن او است كه همه اين اعضا در چيزى وارد نمى شوند و از چيزى باز نمى گردند ، مگر از رأى و فرمانى كه از او ناشى شده باشد . و از جمله آنها ، چشم هاى او است كه به آنها مى بيند ، و گوش هاى او است كه به آنها مى شنود ، و دست هاى او است كه به آنها سخت مى گيرد ، و پاهاى او است كه به آنها مى رود ، و فرج او است كه جماع كردن از جانب آن است ، و زبان او است كه به آن مى گويد ، و سر او است كه روى او در آن است؛ پس هيچ عضوى از اين اعضا نيست ، مگر آن كه از جانب ايمان به چيزى موكّل شده است كه غير از آن چيزى است كه عضو ديگر كه مانند آن است به آن موكّل شده است ، به آنچه از جانب خداى _ تبارك اسمه _ واجب است ، كه كتاب خدا به آن از براى اينها سخن مى گويد ، و به آن بر اينها گواهى مى دهد . پس بر دل واجب ساخته ، غير از آنچه بر گوش واجب ساخته ، و بر گوش واجب ساخته ، غير از آنچه بر چشم ها واجب ساخته ، و بر چشم ها واجب ساخته ، غير از آنچه بر زبان واجب ساخته ، و بر زبان واجب ساخته ، غير از آنچه بر دست ها واجب ساخته ، و بر دست ها واجب ساخته ، غير از آنچه بر پاى ها واجب ساخته ، و بر پاى ها واجب ساخته ، غير از آنچه بر فرج واجب ساخته ، و بر فرج واجب ساخته ، غير از آنچه بر رو (=چهره) واجب ساخته؛ پس آنچه بر دل واجب شده است ازايمان ، اقرار و معرفت و اعتقاد و رضا و تسليم است به اينكه خدايى نيست ، مگر خدا ، در حالتى كه تنها است و او را شريكى نيست ، و در حالى كه خدايى است يگانه كه عديل و نظير ندارد ، و زن و فرزندى را فرا نگرفته ، و اينكه محمد بنده و رسول او است _ صلوات اللّه عليه و آله _ ، و اقرار به آنچه از نزد خدا آمده؛ خواه پيغمبر باشد و خواه كتاب . و اين مجمل آن چيزى است كه خدا بر دل واجب گردانيده از اقرار و معرفت ، و اين كار دل است . و اين است معنى قول خداى عز و جل : «اِلّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْاِيمانِ وَلكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرا» (1) ؛ و ترجمه تمام آيه اين است كه : «كى(=چه كسى) كافر مى شود به خدا از پس ايمان خويش ، مگر كسى كه به جور بر آن داشته شود ، و دلش آرميده باشد به ايمان ، و عقيده اش متغيّر نگردد . وليكن هر كه بگشايد به كفر سينه خود را و به آن اعتقاد كند ، پس بر ايشان است خشم سختى از خدا ، و از براى ايشان است عذابى بزرگ». و خداى _ تعالى _ فرموده : «أَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (2) ؛ يعنى : «بدانيد و آگاه باشيد! كه دل هاى مؤمن به ياد خدا آرام مى گيرد». و فرموده است : «الَّذينَ امَنُوا بِأَفْواهِهِمْ وَلَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهِمْ» (3) ؛ يعنى : «آن كسانى كه ايمان آوردند به دهان هاى خويش ، و ايمان نياورد دل هاى ايشان». و فرموده : «اِنْ تُبْدُوا ما فى أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يِحاسِبْكُمْ بِهِ اللّهُ فَيَغْفِرُ لِمَنْ يَشآءُ وَيَعُذِّبُ مَنْ يَشآءُ» (4) ؛ يعنى : «اگر آشكار كنيد آنچه را كه در دل هاى شما است يا نهان سازيد آن را ، خدا شما را به آن محاسبه مى كند؛ پس مى آمرزد هر كه را كه خواهد ، و عذاب مى كند هر كه را كه خواهد». و حضرت فرمود : «اين ، آن چيزى است كه خداى عز و جل بر دل واجب ساخته از اقرار و معرفت ، و همين عملِ آن است ، و آن سَرِ ايمان است . و خدا گفتار را بر زبان واجب گردانيده ، و آنكه تعبير و بيان كند از دل ، به آنچه بر آن بسته شده و اعتقاد نموده و به آن اقرار كرده . خداى _ تبارك اسمه _ فرموده است : «وَقُولُوا لِلنّاسِ حُسْنا» (5) ؛ يعنى : «و بگوييد از براى مردمان گفتار نيكو و ايشان را به راه راست دلالت نماييد». و فرموده : «قُولُوا امَنّا بِاللّهِ وَما أُنْزِلَ اِلَيْكُمْ وَاِلهُنا وَالهُكُمْ واحِدٌ ونَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ» (6) ؛ يعنى : «بگوييد كه ايمان آورديم به خدا ، و آنچه فرو فرستاده شده است به سوى ما ، و آنچه فرو فرستاده شده است به سوى شما . و خداى ما و خداى شما يكى است . و ما از براى او گردن نهندگانيم». و چنين آيه اى در قرآن نيست . و در سوره عنكبوت است كه : «وَقُولُوا امَنّا بِالَّذى أُنْزِلَ اِلَيْنا وَأُنْزِلَ اِلَيْكُمْ» تا آخر آيه . يعنى : «و بگوييد كه ايمان آورديم به آن چيزى كه فرو فرستاده شده است به سوى ما ، و فرو فرستاده شده است به سوى شما». تا آخر آنچه مذكور شد . و حضرت فرمود : «اين ، آن چيزى است كه خدا بر زبان واجب گردانيده ، و همين عملِ او است . و بر گوش واجب گردانيده كه دورى گزيند از داشتن خويش ، به آنچه خدا آن را حرام گردانيده ، و آنكه اعراض كند از آنچه او را حلال نيست ، از آنچه خداى عز و جل از آن نهى فرموده است ، و از ميل دادن خويش به سوى آنچه خداى عز و جل را به خشم مى آورد . و در اين باب فرموده : «وَقَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فىِ الْكِتابِ أَنْ اِذا سَمِعْتُمْ اياتِ اللّهِ يُكْفَرُ بِها وَيُسْتَهْزَأُ بِها فَلا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتّى يَخُوضُوا فى حَديثٍ غَيْرِهِ» (7) ؛يعنى : «و به تحقيق كه خدا فرو فرستاده بر شما در كتاب خويش كه قرآن است _ يعنى در سوره انعام از آن _ ، آنكه چون بشنويد آيت هاى خدا را ، در حالتى كه گرويده نشود به آنها و ريشخند شود به آنها ، پس منشينيد با ايشان ، تا آنكه فرو روند در سخنى غير از آن». بعد از آن، خداى عز و جل موضع فراموشى را استثنا فرموده و از اين حكم بيرون نموده و فرموده : «وَاِمّا يُنْسِيَنَّكَ الشَّيطانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرى مَعَ الْقَوْمِ الظّالِمينَ» (8) ؛ يعنى : «و اگر فراموش گرداند شيطان بر تو اعراض كردن از ايشان را ، پس منشين بعد از ياد كردنت سخن خدا را ، با گروه ستمكاران». و فرموده : «فَبَشِّرْ عِبادِ * الَّذينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ الَّذينَ هَداهُمُ اللّهُ وَاولئِكَ هُمْ أُولُوالْاَلْبابِ» (9) _ كه ترجمه آن گذشت (10) _ ، و خداى عز و جلفرموده است : «قَدْ أَفْلَحَ المُؤمِنُونَ * الّذينَ هُمْ فى صلَوتِهِمْ خاشِعُونَ * والَّذينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ * وَالَّذينَ هُمْ لِلزَّكوةِ فاعِلُونَ» (11) ؛ يعنى : «به حقيقت كه رستگار شدند مؤمنان؛ آنان كه ايشان در نماز خويش خاشع و ترسانند ، و آنان كه ايشان از آنچه بيهوده و بى فايده است در گفتار و كردار رو گردانند ، و آنان كه ايشان از براى زكات كنندگانند» (12) ؛ و فرموده : «وَاِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَقالُوا لَنا أَعْمالُنا وَلَكُمْ أَعْمالُكُمْ» (13) ؛ يعنى : «و چون شنوند سخن بيهوده و باطل را ، روى بگردانند از آن و گويند : از براى ما است كردارهاى ما و از براى شما است كردارهاى شما». و فرموده : «وَاِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرَّوا كِراما» (14) ؛ يعنى : «و چون اين بندگان پسنديده به چيز بيهوده و ناپسنديده اى بگذرند ، بگذرند در حالتى كه كريمان و بزرگواران باشند؛ يعنى نفس خود را گرامى دارند و در آنجا نايستند». و حضرت فرمود : «اين ، آن چيزى است كه خدا بر گوش واجب گردانيده از ايمان ، و آن، اين است كه گوش ندهد به آنچه از براى آن حلال نيست . و همين، عملِ آن است . و آن از جمله ايمان و پاره اى از آن است . و بر چشم واجب گردانيده كه نظر نكند به آنچه خدا بر آن حرام گردانيده ، و آنكه رو بگرداند از آنچه خدا از آن نهى فرموده ، از آنچه برايش حلال نيست . و همين ، عملِ آن است . و آن از جمله ايمان و پاره اى از آن است . و خداى _ تبارك و تعالى _ فرموده : «قُلْ لِلْمُؤمِنينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ» (15) ؛ يعنى : «بگو به مؤمنان تا چشم فرو خوابانند ، و بدن هاى خويش را بپوشند از ديدن نامحرم ، و نگاه دارند فرج هاى خود را ، و آن را از نامحرم بپوشند». و حضرت فرمود : «پس خدا ايشان را نهى فرموده از آنكه به عورت هاى ايشان نظر كنند ، و از آنكه مردى به فرج برادرش نظر كند ، و فرج خود را محافظت كند از آنكه به سوى آن نظر شود . و فرموده : «وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ» (16) ؛ يعنى : «و بگو به زنان مؤمنه تا چشم هاى خود را فرو خوابانند ، و ديده هاى خويش را از ديدن نامحرم بپوشانند ، و نگاه دارند فرج هاى خود را» . و حضرت فرمود : «يعنى از آنكه يكى از زنان به فرج خواهر خود نظر كند ، و فرج خود را محافظت نمايد از آنكه به سوى آن نظر شود» . و فرمود : «هر چيز [كه ]در قرآن مذكور است ازنگاه داشتن فرج ، مراد از آن نگاه داشتن آن است از زنا ، مگر اين آيه ، كه مراد از آن نگاه داشتن فرج است ازنظر و پوشيدن آن . بعد از آن، در آيه اى ديگر آنچه را كه بر دل و زبان و گوش و ديده واجب گردانيده ، جمع نموده و در رشته سخن كشيده و فرموده : «وَما كُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ يَشْهَدَ عَلَيْكُمْ سَمْعُكُمْ وَلا أَبْصارُكُمْ وَلا جُلُودُكُمْ» (17) ؛ يعنى : «و نبوديد شما كه در دل داشته باشيد و نهان كرده و پوشيده باشيد ، در آن كه گواهى دهد بر شما گوش هاى شما ، و نه ديدهاى شما ، و نه پوست هاى شما». و حضرت فرمود : «مقصود از پوست ها ، فرج ها و ران ها است . و فرموده : «وَلاتَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ اِنَّ السَّمَعَ وَالْبَصَرَ والْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْئُولاً» (18) » كه ترجمه آن گذشت . و حضرت فرمود : «اين است آنچه خدا بر چشم ها واجب گردانيده ، از فرو خوابانيدن ديده از آنچه خدا حرام گردانيده . و اين، عملِ آنها است . و آن از جمله ايمان و پاره اى از آن است . و بر دست ها واجب گردانيده كه به آنها به عنف گرفته نشوند، و حركت داده نشوند به سوى آنچه خدا حرام گردانيده . و آنكه به آنها بطش و گرفتن سخت به عمل آيد و حركت داده شوند به سوى آنچه خداى عز و جل به آن امر فرموده . و بر دست ها چيزى چند واجب گردانيده : از صدقه دادن ، و صله رحم به جا آوردن ، و به ايشان عطا كردن ، و جهاد در راه خدا ، و طهارت از براى نمازها . و فرموده : «يا أَيُّها الَّذينَ امَنُوا اِذا قُمْتُمُ اِلىَ الصَّلوةِ فَاغْسِلُواُوجُوهَكُمْ وَأَيَديَكُمْ اِلىَ الْمرافِقِ وَامْسَحُوا بِرُؤوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ اِلىَ الْكَعْبَيْنِ» (19) يعنى : «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! چون خواهيد كه برخيزيد به نماز، و محدِث [=بى وضو] باشيد ، پس بشوييد روى هاى خود را و دست هاى خود را تا آرنج ها؛ يعنى در حالتى كه دست ها تا آرنج ها باشد. (20) و مسح كنيد بعض از سرها و پاى هاى خود را تا به استخوان ها [ى ]برآمده از ميان قدم (چنانچه اكثر علما گفته اند ، يا تا اصل ساق ،چنانچه بعضى گفته اند)» . و خدا فرموده : «فَاِذا لَقِيتُمُ الَّذينَ كَفَرُوا فَضَرْبُ الرِّقابِ حَتّى اِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ فاِمَّا مَنّاً بَعْدُ وَاِمّا فِدآءً حَتّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها» ؛ (21) يعنى : «پس هرگاه ببينيد در كارزار آنان را كه كافر شده اند ، پس بزنيد گردن هاى ايشان را ، و ايشان را بكشيد تا آنكه چون ايشان را بسيار كشتيد ، پس محكم كنيد بند را؛ يعنى بعد از اسير كردن ايشان ، تا نگريزند؛ پس يا منّت مى گذاريد بر ايشان ، منّت گذاشتنى بعد از آن ، و يا فداء مى گيريد از ايشان ، فداء گرفتنى؛ يعنى شما مخيّريد ميان منّت گذاشتن و فداء گرفتن ، تا جنگ سنگينى هاى خود را بر زمين گذارد؛ يعنى اهل جنگ اسلحه خود را بگذارند» . و حضرت فرمود : «اين است آنچه خدا بر دست ها واجب گردانيده؛ زيرا كه زدن از كار آنهااست . و بر پاى ها واجب گردانيده كه به آنها رفتن به سوى چيزى از نافرمانى هاى خداى عز و جل به عمل نيايد ، و بر آنها رفتن به سوى آنچه خداى عز و جل را خوشْنود سازد ، واجب ساخته و فرموده : «وَلا تَمْشِ فِى الْاَرْضِ مَرَحا اِنَّكَ لَنْ تَخْرِقَ الْاَرْضَ وَلَنْ تَبْلُغَ الْجِبالَ طُولاً» (22) . و فرموده كه : «وَاقْصُدْ فى مَشْيِكَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِكَ اِنَّ أَنْكَرَ الْاَصْواتِ لَصَوْتُ الْحَميرْ» (23) ؛ يعنى : «و ميانه رو باش در رفتن خويش ، كه تند و آهسته مرو ، و فرو خوابان و كم گردان راز آواز خويش ، و فرياد مكن و نعره مزن . به درستى كه ناخوش ترين آوازها، هر آينه آواز خران است». وفرمود : «خدا در باب آنچه دست ها و پاى ها بر نفس خويش و بر صاحبان خويش شهادت مى دهند ، از آنكه آنها آنچه را كه خداى عز و جل به آن امر فرموده و آن را بر ايشان واجب نموده ضايع كرده اند ، فرموده كه : «أَلْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلى أَفْواهِهِمْ وَ تُكَلِّمُنا أَيْديهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبَوْنَ» (24) ؛ يعنى : «آن روز مهر مى گذاريم بر دهان هاى ايشان ، و سخن مى گويند با ما دست هاى ايشان ، و گواهى مى دهند پاى هاى ايشان ، به آنچه بودند در دنيا كه كسب مى كردند». و حضرت فرمود : «اين نيز از جمله آن چيزى است كه خدا بر دست ها و پاى ها واجب ساخته ، و همين ، عمل آنها است . و آن از جمله ايمان و پاره اى از آن است . و بر رو واجب گردانيده سجده كردن را از براى او در شب و روز در اوقات نمازها . و فرموده كه : «يا أَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» (25) » . و حضرت فرمود : «اين فريضه ، فريضه اى است جامع و مشتمل بر فعل رو و دست ها و پاى ها . و در جاى ديگر (يعنى سوره جن) فرموده كه : «وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلّهِ فَلاتَدْعُوا مَعَ اللّهِ أَحَدَا» (26) ». (27) و ترجمه هر دو آيه مذكور شد . و حضرت فرمود : «يعنى در آنچه خداى _ تعالى _ بر اعضا واجب گردانيده ، از طهارت و نماز در آنها . و بيان اين، آن است كه : چون خداى عز و جلپيغمبر صلى الله عليه و آله خود را از بيت المقدس كه قبله او بود ، به سوى كعبه گردانيده و آن را قبله او قرار داد ، بر او فرو فرستاد كه : «وَ ما كانَ اللّهُ لِيُضيعَ ايمانَكُمْ اِنَّ اللّهَ بِالنّاسِ لَرَؤوْفٌ رَحيمٌ» (28) ؛ يعنى : «و خداى _ تعالى _ چنان نيست كه ضايع گرداند ايمان شما را . به درستى كه خدا نسبت به مردمان، به غايت مهربان و بخشاينده است». و حضرت فرمود : «پس خدا نماز را ايمان ناميد» ، چنانچه در تفاسير بيان آن مذكور است . و فرمود : «هر كه خداى عز و جل را ملاقات كند و اعضا و جوارح خود را محافظت كرده باشد ، و هر عضوى از اعضاى او به آنچه خداى عز و جل بر آن واجب گردانيده وفا نموده باشد ، ملاقات مى كند خداى عز و جل را ، در حالتى كه ايمانش به سر حدّ كمال است ، و چنين كسى از اهل بهشت است . و هر كه در چيزى از آنها خيانت كرده باشد ، يا تجاوز نموده باشد از آنچه خداى عز و جل در آنها امر فرموده ، خدا را ملاقات كند و ايمانش كم و ناتمام باشد» . راوى مى گويد : عرض كردم : ناتمامى و تمامى ايمان را فهميدم ، اما زياد شدن آن از كجا آمد و از چه معلوم شد؟ فرمود : «قول خداى عز و جل : «وَاِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ أَيُّكُمْ زادَتْهُ هذِهِ ايمانا فَأَمَّا الَّذينَ امَنُوا فَزادَتَهُمْ ايمانا وَهُمْ يَسْتَبْشِرُونَ * وَأَمَّا الَّذينَ فى قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْسا اِلىَ رِجْسِهِمْ» (29) ؛ يعنى : «و چون فرو فرستاده شود سوره اى با پاره اى از قرآن ، پس از جمله منافقان كسى هست كه مى گويد با منافقى ديگر از روى انكار و ريشخند ، يا با ضعفاى مؤمنان كه : كدام يك از شما ، اين سوره ، ايمان او را افزود و زياد نمود؟ خداى _ تعالى _ در جواب او فرمود : پس امّا آنان كه ايمان آورده اند ، پس اين سوره ايمان ايشان را زياد كرد ، و حال آنكه ايشان شاد مى شوند به نزول آن . و امّا آنان كه در دل هاى ايشان بيمارى شك و نفاق است ، پس اين سوره پليدى ايشان را افزود ، در حالى كه آن پليدى منضمّ است به پليدى ايشان كه پيش از آن داشتند» . و فرموده : «نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ اِنَّهُمْ فِتْيَةٌ امَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْناهُمْ هُدىً» (30) ؛ يعنى : «ما قصّه مى كنيم و مى خوانيم بر تو خبر ايشان را _ يعنى اصحاب كهف _ به راستى و دوستى . به درستى كه ايشان جوانان و مؤمنانى چند بودند كه ايمان آوردند به پروردگار خويش ، و زياد كرديم راه نمونى ايشان را». و حضرت فرمود : «و اگر ايمان ، همه آن يكى بود كه هيچ زيادتى و نقصانى در آن نبود ، يكى از مؤمنان را بر ديگرى فضيلت و زيادتى نبود ، و هر آينه نعمت ها در آن برابر بود ، و مردمان همه مساوى بودند ، و تفضيل و افزونى دادن بعضى ازايشان بر بعضى باطل بود ، وليكن به تمامى ايمان ، مؤمنان داخل بهشت مى شوند ، و به زيادتى در ايمان ، مؤمنانى كه داخل بهشت مى شوند، از يكديگر به درجات در نزد خدا افزون مى آيند ، كه هر كه ايمانش بيشتر ، درجه اش در نزد خدا رفيع تر باشد . و آنان كه در محافظت اجزاى ايمان كوتاهى كردند ، و حقّ آن را ضايع نمودند ، به نقصانِ ايمان داخل آتش جهنّم خواهند شد» .

.


1- .نحل، 106.
2- .رعد، 28.
3- .مائده، 41.
4- .بقره، 284.
5- .بقره، 83.
6- .عنكبوت، 46.
7- .نساء، 140.
8- .انعام، 68.
9- .زمر، 17 و 18.
10- .. و بشارت ده بندگان مرا ، آنان كه سخن را مى شنوند و نيكوترين آن را دنبال مى كنند اينان كسانى اند كه خدا هدايتشان نموده و اينان اند خردمندان . (مترجم)
11- .مؤمنون، 1_4.
12- .. يعنى در اين فعل كه عبارت است از زكات دادن ، اهتمام و شدّتى دارند . و مراد از زكات ، قدرى از مال كه آن را بيرون مى كنند ، نيست . (مترجم)
13- .قصص، 55.
14- .فرقان، 72.
15- .نور، 30.
16- .نور، 31.
17- .فصّلت، 22.
18- .اسرا، 26.
19- .مائده، 6.
20- .. نه تا دوش ، و نه تا بند دست ، و نه تا اصل انگشتان؛ چه دست در همه اينها استعمال مى شود؛ پس آرنج ها ، غايتِ مراد از دست است ، نه [غايت ]شستن ،چنانچه سنّيان فهميده اند . و مراد اين است كه اين قدر از دست را در وضو بشوييد . و شستن متعارف از بالا به پايين آمدن است ، نه به عكس؛ پس وضوسازنده به طريقه اى كه در غير وضو دست خود را مى شويد ، در وضو نيز مى شويد . و اگر غير آن واجب مى بود ، خداى _ تعالى _ اِشعارى مى فرمود . و آنچه توهّم مى شود كه آيه ظاهر در مذهب سنّيان است ، محض خطا است . (مترجم)
21- .محمد، 4.
22- .اسرا، 37.
23- .لقمان، 19.
24- .يس، 65.
25- .. حج، 77.اى مؤمنان ركوع كنيد و سجده بگذاريد و خدايتان را عبادت كنيد ، شايد رستگار شويد . (مترجم)
26- .جن، 18.
27- .. سجده ها ويژه خدا است پس كس ديگرى را با خدا مخوانيد . (مترجم)
28- .بقره، 143.
29- .توبه، 124 و 125.
30- .كهف، 13.

ص: 110

. .

ص: 111

. .

ص: 112

. .

ص: 113

. .

ص: 114

. .

ص: 115

. .

ص: 116

. .

ص: 117

. .

ص: 118

. .

ص: 119

. .

ص: 120

. .

ص: 121

. .

ص: 122

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِيهِ ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى جَمِيعاً ، عَنِ الْبَرْقِيِّ ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ ، عَنْ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ الْحَلَبِيِّ ، عَنْ عُبَيْدِ اللّهِ بْنِ الْحَسَنِ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ هَارُونَ ، قَالَ : قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :« «إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا» » قَالَ : «يُسْأَلُ السَّمْعُ عَمَّا سَمِعَ ، وَالْبَصَرُ عَمَّا نَظَرَ إِلَيْهِ ، وَالْفُؤَادُ عَمَّا عَقَدَ عَلَيْهِ».

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنْ صَفْوَانَ أَوْ غَيْرِهِ ، عَنِ الْعَلَاءِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : سَأَلْتُهُ عَنِ الْاءِيمَانِ ، فَقَالَ :«شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ ، وَالْاءِقْرَارُ بِمَا جَاءَ مِنْ عِنْدِ اللّهِ ، وَمَا اسْتَقَرَّ فِي الْقُلُوبِ مِنَ التَّصْدِيقِ بِذلِكَ». قَالَ : قُلْتُ : الشَّهَادَةُ أَ لَيْسَتْ عَمَلاً؟ قَالَ : «بَلى». قُلْتُ : الْعَمَلُ مِنَ الْاءِيمَانِ؟ قَالَ : «نَعَمْ ، الْاءِيمَانُ لَا يَكُونُ إِلَا بِعَمَلٍ ، وَالْعَمَلُ مِنْهُ ، وَلَا يَثْبُتُ الْاءِيمَانُ إِلَا بِعَمَلٍ» .

.

ص: 123

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش و محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى و هر دو از برقى ، از نضر بن سويد ، از يحيى بن عمران حلبى ، از عبيداللّه بن حسن ، از حسن بن هارون كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام براى من اين آيه را خواند كه : «اِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُولاً» (1) . و فرمود :«گوش سؤال مى شود از آنچه شنيده ، و ديده ، از آنچه ديده و به سوى آن نظر كرده ، و دل ، از آنچه بر آن بسته و اعتقاد نموده» .

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از صفوان يا غير او ، از علا ، از محمد بن مسلم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : آن حضرت را سؤال كردم از ايمان كه چه چيز است؟ فرمود :«گواهى دادن به اينكه خدايى نيست ، مگر خدا ، و اقرار به آنچه از نزد خدا آمده ، و آنچه در دل ها در استقرار و قرار داشته باشد از تصديق كردن به آن» . راوى مى گويد : عرض كردم : آيا گواهى دادن، عمل نيست؟ فرمود : «بلى ، عمل است» . عرض كردم كه : عمل از جمله ايمان و جزء آن است؟ فرمود : «آرى ، ايمان نمى باشد ، مگر به عمل ، و عمل بعضى از آن است . و ايمان ثابت نمى شود ، مگر به عمل» .

.


1- .اسرا، 36.

ص: 124

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : قُلْتُ لَهُ : مَا الْاءِسْلَامُ؟ فَقَالَ :«دِينُ اللّهِ اسْمُهُ الْاءِسْلَامُ ، وَهُوَ دِينُ اللّهِ قَبْلَ أَنْ تَكُونُوا حَيْثُ كُنْتُمْ ، وَبَعْدَ أَنْ تَكُونُوا ، فَمَنْ أَقَرَّ بِدِينِ اللّهِ فَهُوَ مُسْلِمٌ ؛ وَمَنْ عَمِلَ بِمَا أَمَرَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِهِ فَهُوَ مُؤْمِنٌ».

عَنْهُ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ ، عَنْ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ الْحَلَبِيِّ ، عَنْ أَيُّوبَ بْنِ الْحُرِّ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، قَالَ : كُنْتُ عِنْدَ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، فَقَالَ لَهُ سَلَامٌ : إِنَّ خَيْثَمَةَ ابْنَ أَبِي خَيْثَمَةَ يُحَدِّثُنَا عَنْكَ أَنَّهُ سَأَلَكَ عَنِ الْاءِسْلَامِ ، فَقُلْتَ لَهُ : إِنَّ الْاءِسْلَامَ مَنِ اسْتَقْبَلَ قِبْلَتَنَا ، وَشَهِدَ شَهَادَتَنَا ، وَنَسَكَ نُسُكَنَا ، وَوَالى وَلِيَّنَا ، وَعَادى عَدُوَّنَا ؛ فَهُوَ مُسْلِمٌ؟ فَقَالَ :«صَدَقَ خَيْثَمَةُ» . قُلْتُ : وَسَأَلَكَ عَنِ الْاءِيمَانِ ، فَقُلْتَ : الْاءِيمَانُ بِاللّهِ ، وَالتَّصْدِيقُ بِكِتَابِ اللّهِ ، وَأَنْ لَا يُعْصَى اللّهُ؟ فَقَالَ : «صَدَقَ خَيْثَمَةُ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنِ الْاءِيمَانِ ، فَقَالَ :«شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ ، وَأَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ». قَالَ : قُلْتُ : أَ لَيْسَ هذَا عَمَلٌ؟ قَالَ : «بَلى». قُلْتُ : فَالْعَمَلُ مِنَ الْاءِيمَانِ؟ قَالَ : «لَا يَثْبُتُ لَهُ الْاءِيمَانُ إِلَا بِالْعَمَلِ ، وَالْعَمَلُ مِنْهُ» .

.

ص: 125

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از عبداللّه بن مسكان ، از بعضى از اصحاب خويش ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه گفت : به آن حضرت عرض كردم : اسلام چيست؟ فرمود :«دين خدا نامش اسلام است . و آن دين خدا بود ، پيش از آنكه شما باشيد، چنان چه هستيد ، و بعد از آنكه باشيد؛ پس هر كه به دين خدا اقرار كند ، مسلمان است ، و هر كه عمل كند به آنچه خداى عز و جل به آن امر فرموده ، مؤمن است» .

از او ، از پدرش ، از نضر بن سويد ، از يحيى بن عمران حلبى ، از ايّوب بن حر از ابوبصير روايت است كه گفت : در خدمت امام محمد باقر عليه السلام بودم كه سلّا (1) به آن حضرت عرض كرد كه : خيثمة بن ابى خيثمه ما را از تو حديث مى كند كه تو را از اسلام سؤال كرده و تو فرموده اى كه : اسلام را مى خواهى بدانى؟ هر كه رو به قبله ما آورد ، و به آنچه ما گواهى مى دهيم گواهى دهد ، و عبادتى كه ما مى كنيم بكند ، و دوست ما را دوست دارد ، و با دشمن ما دشمنى نمايد ، مسلمان است . فرمود :«خيثمه راست گفته است» . عرض كردم : و نيز مى گويد : تو را از ايمان سؤال كرده و تو فرموده اى كه : آن ايمان به خداست ، و تصديق كردن به كتاب خدا ، و آنكه خدا را نافرمانى نكند يا آن جناب نافرمانى نشود . فرمود : «خيثمه راست گفته است» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن ابى عمير ، از جميل بن درّاج روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از ايمان . فرمود :«ايمان، گواهى دادن است به اينكه خدايى نيست ، مگر خدا ، و به آنكه محمد رسول خدا است» . جميل مى گويد : عرض كردم : آيا اين گواهى ، عمل نيست؟ فرمود : «بلى ، عمل است» . عرض كردم : پس عمل از جمله ايمان و جزء آن است؟ فرمود : «ايمان از براى گواهى دهنده ثابت نمى شود ، مگر به عمل . و عمل ، بعضى ازايمان است» .

.


1- .. سلام بن ابى عمره از ياران موثق امام باقر و امام صادق عليهما السلام بوده است ، ر .ك : فهرست نجاشى ، شماره 502 .

ص: 126

بَعْضُ أَصْحَابِنَا ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْعَبَّاسِ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُيَسِّرٍ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عَمْرٍو النَّصِيبِيِّ ، قَالَ : سَأَلَ رَجُلٌ الْعَالِمَ عليه السلام ، فَقَالَ : أَيُّهَا الْعَالِمُ ، أَخْبِرْنِي أَيُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ عِنْدَ اللّهِ؟ قَالَ :«مَا لَا يُقْبَلُ عَمَلٌ إِلَا بِهِ» فَقَالَ : وَمَا ذلِكَ؟ قَالَ : «الْاءِيمَانُ بِاللّهِ الَّذِي هُوَ أَعْلَى الْأَعْمَالِ دَرَجَةً ، وَأَسْنَاهَا حَظّاً ، وَأَشْرَفُهَا مَنْزِلَةً». قُلْتُ : أَخْبِرْنِي عَنِ الْاءِيمَانِ : أَ قَوْلٌ وَعَمَلٌ ، أَمْ قَوْلٌ بِلَا عَمَلٍ؟ قَالَ : «الْاءِيمَانُ عَمَلٌ كُلُّهُ ، وَالْقَوْلُ بَعْضُ ذلِكَ الْعَمَلِ ، بِفَرْضٍ مِنَ اللّهِ ، بَيَّنَهُ فِي كِتَابِهِ ، وَاضِحٍ نُورُهُ ، ثَابِتَةٍ حُجَّتُهُ ، يَشْهَدُ بِهِ الْكِتَابُ ، وَيَدْعُو إِلَيْهِ». قُلْتُ : صِفْ لِي ذلِكَ حَتّى أَفْهَمَهُ . فَقَالَ : «إِنَّ الْاءِيمَانَ حَالَاتٌ وَدَرَجَاتٌ وَطَبَقَاتٌ وَمَنَازِلُ ، فَمِنْهُ التَّامُّ الْمُنْتَهِي تَمَامُهُ ، وَمِنْهُ النَّاقِصُ الْمُنْتَهِي نُقْصَانُهُ ، وَمِنْهُ الزَّائِدُ الرَّاجِحُ زِيَادَتُهُ». قُلْتُ : وَإِنَّ الْاءِيمَانَ لَيَتِمُّ وَيَزِيدُ وَيَنْقُصُ؟ قَالَ : «نَعَمْ» . قُلْتُ : وَ كَيْفَ ذلِكَ؟ قَالَ : «إِنَّ اللّهَ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ فَرَضَ الْاءِيمَانَ عَلى جَوَارِحِ بَنِي آدَمَ ، وَقَسَّمَهُ عَلَيْهَا ، وَفَرَّقَهُ عَلَيْهَا ؛ فَلَيْسَ مِنْ جَوَارِحِهِمْ جَارِحَةٌ إِلَا وَهِيَ مُوَكَّلَةٌ مِنَ الْاءِيمَانِ بِغَيْرِ مَا وُكِّلَتْ بِهِ أُخْتُهَا ، فَمِنْهَا قَلْبُهُ الَّذِي بِهِ يَعْقِلُ وَيَفْقَهُ وَيَفْهَمُ ، وَهُوَ أَمِيرُ بَدَنِهِ الَّذِي لَا تُورَدُ الْجَوَارِحُ وَلَا تَصْدُرُ إِلَا عَنْ رَأْيِهِ وَأَمْرِهِ ، وَمِنْهَا يَدَاهُ اللَّتَانِ يَبْطِشُ بِهِمَا ، وَرِجْلَاهُ اللَّتَانِ يَمْشِي بِهِمَا ، وَفَرْجُهُ الَّذِي الْبَاهُ مِنْ قِبَلِهِ ، وَلِسَانُهُ الَّذِي يَنْطِقُ بِهِ الْكِتَابُ ، وَيَشْهَدُ بِهِ عَلَيْهَا ، وَعَيْنَاهُ اللَّتَانِ يُبْصِرُ بِهِمَا ، وَأُذُنَاهُ اللَّتَانِ يَسْمَعُ بِهِمَا . وَ فَرَضَ عَلَى الْقَلْبِ غَيْرَ مَا فَرَضَ عَلَى اللِّسَانِ ، وَفَرَضَ عَلَى اللِّسَانِ غَيْرَ مَا فَرَضَ عَلَى الْعَيْنَيْنِ ، وَفَرَضَ عَلَى الْعَيْنَيْنِ غَيْرَ مَا فَرَضَ عَلَى السَّمْعِ ، وَفَرَضَ عَلَى السَّمْعِ غَيْرَ مَا فَرَضَ عَلَى الْيَدَيْنِ ، وَفَرَضَ عَلَى الْيَدَيْنِ غَيْرَ مَا فَرَضَ عَلَى الرِّجْلَيْنِ ، وَفَرَضَ عَلَى الرِّجْلَيْنِ غَيْرَ مَا فَرَضَ عَلَى الْفَرْجِ ، وَفَرَضَ عَلَى الْفَرْجِ غَيْرَ مَا فَرَضَ عَلَى الْوَجْهِ . فَأَمَّا مَا فَرَضَ عَلَى الْقَلْبِ مِنَ الْاءِيمَانِ ، فَالْاءِقْرَارُ وَالْمَعْرِفَةُ وَالتَّصْدِيقُ وَالتَّسْلِيمُ وَالْعَقْدُ وَالرِّضَا بِأَنْ لَا إِلهَ إِلَا اللّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ ، أَحَداً صَمَداً ، لَمْ يَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَلَا وَلَداً ، وَأَنَّ مُحَمَّداً صلى الله عليه و آله عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ» .

.

ص: 127

بعضى از اصحاب ما ، از على بن عبّاس ، از على بن يسرّ ، از حمادّ بن عثمان يا حمّاد بن عمرو نصيبى روايت كرده است كه گفت : مردى از امام جعفر صادق عليه السلام سؤال نمود و عرض كرد : اى عالم! مرا خبر ده كه كدام يك از عمل ها در نزد خدا بهتر است؟ فرمود :«آنچه خدا هيچ عملى را قبول نمى فرمايد ، مگر به آن» . سائل عرض كرد : آن چه چيز است؟ فرمود : «ايمان به خدا ، كه آن درجه اش از همه عمل ها بالاتر ، و بهره اش از آنها بلندتر ، و منزله اش از آنها بزرگوارتر است» . من عرض كردم : مرا خبر ده از ايمان ، كه آيا گفتار و كردار است ، يا گفتارى است بى كردار؟ و فرمود : «ايمان ، همه آن كردار است ، و گفتار ، پاره اى از آن كردار است به وجوبى كه از جانب خدا است ، و آن را در كتاب خويش بيان فرموده ، و نور آن روشن و حجّت آن ثابت است ، و كتاب خدا به آن گواهى مى دهد و به سوى آن مى خواند» . به آن حضرت عرض كردم كه : اين را از براى من وصف كن تا من آن را بفهمم . فرمود : «ايمان، حالت ها و درجه ها و طبقه ها و منزل ها است؛ پس بعضى از آن ، ايمانى است تمام كه تماميّت آن به انتها رسيده ، و پاره اى از آن ، ايمانى است ناتمام كه ناتمامى آن به انتها رسيده ، و برخى از آن ، ايمانى است زائد كه زيادتى آن افزونى دارد» . عرض كردم : ايمان، تمام مى باشد و زياد و كم مى شود؟ فرمود : «آرى» . عرض كردم : اين چگونه است؟ فرمود : «به درستى كه خداى _ تبارك و تعالى _ ايمان را بر همه اعضاى فرزندان آدم واجب گردانيده ، و آن را بر آنها قسمت فرموده ، و بر آنها تفريق نموده؛پس هيچ عضوى از اعضاى ايشان نيست ، مگر آنكه از جانب ايمان گماشته است بر چيزى ، كه غير از آن چيزى است كه عضو ديگر كه مانند آن است بر آن گماشته شده؛ پس از جمله آن اعضا، دل او است كه به آن درمى آيد و دانش به هم مى رساند و مى فهمد ، و آن پادشاه بدن او است كه همه اين اعضا در چيزى وارد نمى شوند و از چيزى به آن نمى گردند ، مگر از رأى و فرمانى كه از او ناشى شده باشد . و از جمله آنها دست هاى او است كه به آنها سخت مى گيرد ، و پاى هاى او است كه به آنها مى رود ، و فرج او است كه جماع كردن از جانب آن است ، و زبان او است كه نوشته را به آن مى گويد و به آن بر اينها گواهى مى دهد ، و چشم هاى او است كه به آنها مى بيند ، و گوش هاى او است كه به آنها مى شنود . و بر دل واجب ساخته ، غير از آنچه بر زبان واجب ساخته ، و بر زبان واجب ساخته ، غير از آنچه بر چشم ها واجب ساخته ، و بر چشم ها واجب ساخته ، غير از آنچه بر گوش واجب ساخته ، و بر گوش واجب ساخته ، غير از آنچه بر دست ها واجب ساخته ، و بر دست ها واجب ساخته ، غير از آنچه بر پاى ها واجب ساخته ، و بر پاى ها واجب ساخته ، غير از آنچه بر فرج واجب ساخته ، و بر فرج واجب ساخته ، غير از آنچه بر رو واجب ساخته . و امّا آنچه بر دل واجب ساخته از ايمان، اقرار و معرفت و تسليم و تصديق و اعتقاد و رضا است به اينكه خدايى نيست ، مگر خدا ، در حالتى كه تنها است و او را شريكى نيست ، و يگانه و پناه نيازمندان است ، و هيچ زن و فرزندى را فرا نگرفته ، و آنكه محمد صلى الله عليه و آله بنده و رسول او است» . (1)

.


1- .. و مخفى نماند كه اين حديث صدر حديثى است كه پيش از اين مذكور شد ، و چون فى الجمله اختلافى در ميانه آنها بود ، لهذا حواله ننمود . (مترجم)

ص: 128

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا ، عَنِ الْأَشْعَثِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَفْصِ بْنِ خَارِجَةَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ _ وَ سَأَلَهُ رَجُلٌ عَنْ قَوْلِ الْمُرْجِئَةِ فِي الْكُفْرِ وَالْاءِيمَانِ ، وَقَالَ : إِنَّهُمْ يَحْتَجُّونَ عَلَيْنَا ، وَيَقُولُونَ : كَمَا أَنَّ الْكَافِرَ عِنْدَنَا هُوَ الْكَافِرُ عِنْدَ اللّهِ ، فَكَذلِكَ نَجِدُ الْمُؤْمِنَ إِذَا أَقَرَّ بِإِيمَانِهِ أَنَّهُ عِنْدَ اللّهِ مُؤْمِنٌ _ فَقَالَ :«سُبْحَانَ اللّهِ! وَكَيْفَ يَسْتَوِي هذَانِ؟! وَالْكُفْرُ إِقْرَارٌ مِنَ الْعَبْدِ ، فَلَا يُكَلَّفُ بَعْدَ إِقْرَارِهِ بِبَيِّنَةٍ ، وَالْاءِيمَانُ دَعْوًى لَا يَجُوزُ إِلَا بِبَيِّنَةٍ ، وَبَيِّنَتُهُ عَمَلُهُ وَنِيَّتُهُ ، فَإِذَا اتَّفَقَا فَالْعَبْدُ عِنْدَ اللّهِ مُؤْمِنٌ ، وَالْكُفْرُ مَوْجُودٌ بِكُلِّ جِهَةٍ مِنْ هذِهِ الْجِهَاتِ الثَّلَاثِ : مِنْ نِيَّةٍ ، أَوْ قَوْلٍ ، أَوْ عَمَلٍ ، وَالْأَحْكَامُ تَجْرِي عَلَى الْقَوْلِ وَالْعَمَلِ ، فَمَا أَكْثَرَ مَنْ يَشْهَدُ لَهُ الْمُؤْمِنُونَ بِالْاءِيمَانِ ، وَيَجْرِي عَلَيْهِ أَحْكَامُ الْمُؤْمِنِينَ وَهُوَ عِنْدَ اللّهِ كَافِرٌ ، وَقَدْ أَصَابَ مَنْ أَجْرى عَلَيْهِ أَحْكَامَ الْمُؤْمِنِينَ بِظَاهِرِ قَوْلِهِ وَعَمَلِهِ» .

.

ص: 129

محمد بن حسن ، از بعضى از اصحاب ما ، از اشعث بن محمد ، از محمد بن حفص بن خارجه روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود ، در حالى كه مردى آن حضرت را از قول طائفه مرجئه در كفر و ايمان سؤال نموده و عرض كرده بود كه : ايشان بر ما حجّت مى آورند و استدلال مى كنند و مى گويند كه :چنانچه كافر در نزد ما كافر است ، در نزد خدا همچنين مى يابيم مؤمن را كه چون به ايمان خويش اقرار كند ، در نزد خدا مؤمن است . فرمود :«سبحان اللّه . چگونه اين دو چيز برابر مى توانند بود ، و حال آنكه كفر اقرارى است از بنده؛ پس او را بعد از اقرارش تكليف به شاهد نمى كنند و اين رنج را بر او نمى گذارند . و ايمان ادّعا است ، و جائز و ممضى نيست ، مگر به شاهد ، و شاهدِ اين ادّعا ، عمل و نيّت مدّعى است؛ پس هرگاه اين دو شاهد متفّق باشند و اختلافى در ميان آنها نباشد ، بنده در نزد خدا مؤمن است . و كفر به هر جهتى از اين جهات سه گانه موجود است؛ خواه نيّت و اعتقاد باشد ، و خواه گفتار ، و خواه كردار . و جميع احكام بر گفتار و كردار جارى مى شود ، نه بر اعتقاد؛ پس چه بسيار است كه كسى مؤمنان از برايش به ايمان گواهى مى دهند ، و احكام مؤمنان بر او جارى مى شود ، و حال آنكه او در نزد خدا كافر است . و آنكه احكام مؤمنان را بر او جارى ساخته ، نظر به ظاهر گفتار و گفتار او درست كرده و به حق و صواب رسيده[است]» .

.

ص: 130

19 _ بَابُ السَّبْقِ إِلَى الْاءِيمَانِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ بُرَيْدٍ ، قَالَ : حَدَّثَنَا أَبُو عَمْرٍو الزُّبَيْرِيُّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : قُلْتُ لَهُ : إِنَّ لِلْاءِيمَانِ دَرَجَاتٍ وَمَنَازِلَ يَتَفَاضَلُ الْمُؤْمِنُونَ فِيهَا عِنْدَ اللّهِ؟ قَالَ :«نَعَمْ». قُلْتُ : صِفْهُ لِي _ رَحِمَكَ اللّهُ _ حَتّى أَفْهَمَهُ . قَالَ : «إِنَّ اللّهَ سَبَّقَ بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ كَمَا يُسَبَّقُ بَيْنَ الْخَيْلِ يَوْمَ الرِّهَانِ ، ثُمَّ فَضَّلَهُمْ عَلى دَرَجَاتِهِمْ فِي السَّبْقِ إِلَيْهِ ، فَجَعَلَ كُلَّ امْرِىً?مِنْهُمْ عَلى دَرَجَةِ سَبْقِهِ ، لَا يَنْقُصُهُ فِيهَا مِنْ حَقِّهِ ، وَلَا يَتَقَدَّمُ مَسْبُوقٌ سَابِقاً ، وَلَا مَفْضُولٌ فَاضِلاً ، تَفَاضَلَ بِذلِكَ أَوَائِلُ هذِهِ الْأُمَّةِ وَ أَوَاخِرُهَا ، وَلَوْ لَمْ يَكُنْ لِلسَّابِقِ إِلَى الْاءِيمَانِ فَضْلٌ عَلَى الْمَسْبُوقِ ، إِذاً لَلَحِقَ آخِرُ هذِهِ الْأُمَّةِ أَوَّلَهَا ، نَعَمْ ، وَلَتَقَدَّمُوهُمْ إِذَا لَمْ يَكُنْ لِمَنْ سَبَقَ إِلَى الْاءِيمَانِ الْفَضْلُ عَلى مَنْ أَبْطَأَ عَنْهُ ، وَلكِنْ بِدَرَجَاتِ الْاءِيمَانِ قَدَّمَ اللّهُ السَّابِقِينَ ، وَبِالْاءِبْطَاءِ عَنِ الْاءِيمَانِ أَخَّرَ اللّهُ الْمُقَصِّرِينَ ؛ لِأَنَّا نَجِدُ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ مِنَ الْاخِرِينَ مَنْ هُوَ أَكْثَرُ عَمَلاً مِنَ الْأَوَّلِينَ ، وَأَكْثَرُهُمْ صَلَاةً وَصَوْماً وَحَجّاً وَزَكَاةً وَجِهَاداً وَإِنْفَاقاً ، وَلَوْ لَمْ يَكُنْ سَوَابِقُ يَفْضُلُ بِهَا الْمُؤْمِنُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً عِنْدَ اللّهِ ، لَكَانَ الْاخِرُونَ بِكَثْرَةِ الْعَمَلِ مُقَدَّمِينَ عَلَى الْأَوَّلِينَ ، وَلكِنْ أَبَى اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ أَنْ يُدْرِكَ آخِرُ دَرَجَاتِ الْاءِيمَانِ أَوَّلَهَا ، وَيُقَدَّمَ فِيهَا مَنْ أَخَّرَ اللّهُ ، أَوْ يُؤَخَّرَ فِيهَا مَنْ قَدَّمَ اللّهُ». قُلْتُ: أَخْبِرْنِي عَمَّا نَدَبَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ الْمُؤْمِنِينَ إِلَيْهِ مِنَ الِاسْتِبَاقِ إِلَى الْاءِيمَانِ . فَقَالَ : «قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «سابِقُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُها كَعَرْضِ السَّماءِ وَالْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللّهِ وَرُسُلِهِ» وَ قَالَ : «وَالسّابِقُونَ السّابِقُونَ أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ» وَ قَالَ : «وَ السّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِينَ وَالْأَنْصارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ رَضِىَ اللّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ» فَبَدَأَ بِالْمُهَاجِرِينَ الْأَوَّلِينَ عَلى دَرَجَةِ سَبْقِهِمْ ، ثُمَّ ثَنّى بِالْأَنْصَارِ ، ثُمَّ ثَلَّثَ بِالتَّابِعِينَ لَهُمْ بِإِحْسَانٍ ، فَوَضَعَ كُلَّ قَوْمٍ عَلى قَدْرِ دَرَجَاتِهِمْ وَمَنَازِلِهِمْ عِنْدَهُ . ثُمَّ ذَكَرَ مَا فَضَّلَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِهِ أَوْلِيَاءَهُ بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ ، فَقَالَ عَزَّ وَجَلَّ : «تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللّهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ (فَوْقَ بَعْضٍ) دَرَجاتٍ» إِلى آخِرِ الْايَةِ . وَقَالَ : «وَ لَقَدْ فَضَّلْنا بَعْضَ النَّبِيِّينَ عَلى بَعْضٍ» وَقَالَ : «انْظُرْ كَيْفَ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ وَلَلْاخِرَةُ أَكْبَرُ دَرَجاتٍ وَأَكْبَرُ تَفْضِيلاً» . وَقَالَ : «هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ اللّهِ» وَقَالَ : «وَ يُؤْتِ كُلَّ ذِى فَضْلٍ فَضْلَهُ» وَقَالَ : «الَّذِينَ آمَنُوا وَهاجَرُوا وَجاهَدُوا فِى سَبِيلِ اللّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللّهِ» وَقَالَ : «وَفَضَّلَ اللّهُ الْمُجاهِدِينَ عَلَى الْقاعِدِينَ أَجْراً عَظِيماً دَرَجاتٍ مِنْهُ وَمَغْفِرَةً وَرَحْمَةً» وَقَالَ : «لا يَسْتَوِى مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقاتَلَ أُولئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقاتَلُوا» وَقَالَ : «يَرْفَعِ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ» وَقَالَ : «ذلِكَ بِأَنَّهُمْ لا يُصِيبُهُمْ ظَمَأٌ وَلا نَصَبٌ وَلا مَخْمَصَةٌ فِى سَبِيلِ اللّهِ وَلا يَطَؤُنَ مَوْطِئاً يَغِيظُ الْكُفّارَ وَلا يَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلاً إِلاّ كُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ» وَقَالَ : «وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّهِ» وَقَالَ : «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ» فَهذَا ذِكْرُ دَرَجَاتِ الْاءِيمَانِ وَمَنَازِلِهِ عِنْدَ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ» .

.

ص: 131

19 . باب در بيان پيشى گرفتن به سوى ايمان

19 . باب در بيان پيشى گرفتن به سوى ايمانعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از بكر بن صالح ، از قاسم بن بريد روايت كرده است كه گفت : حديث كرد ما را ابوعمرو زبيرى ، از امام جعفر صادق عليه السلام و گفت : به آن حضرت عرض كردم : ايمان، درجه ها و منزل ها است كه مؤمنان در آنها در نزد خدا از يكديگر افزون مى آيند؟ فرمود :«آرى» . عرض كردم كه : از براى من وصف كن _ خدا تو را رحمت كند! _ تا من آن را بفهمم . فرمود : «خدا در ميان مؤمنان مسابقه قرار داد كه در درجات و عرض ميدان ايمان بر يكديگر پيشى گيرند ، و چيزى چند در ميان آورد كه هر كدام از ايشان كه پيشى گيرد به آنها رسد ،چنانچه در ميان اسبان در روز گروبندى ، سَبَق (1) قرار مى دهند . بعد از آن، ايشان را افزونى داد، به اندازه درجات ايشان در پيشى گرفتن به سوى او؛ پس هر مردى را از ايشان بر درجه پيشى او و اندازه آن قرار داد ، و در آن درجه او را از حقّى كه دارد هيچ كم نمى كند ، و هيچ پيشى گرفته اى بر پيشى گيرنده پيشى نگيرد ، و هيچ مفضولى بر فاضل تقدّم نجويد . و به اين ، پيشينيان اين امّت و پسينيان ايشان از يكديگر افزون آمدند . و اگر پيشى گيرنده اى به سوى ايمان را زيادتى بر پيشى گرفته شده نبود ، در آن هنگام ، آخر اين امّت به اوّل ايشان مى رسيد . آرى ، و بر ايشان پيشى نيز مى گرفتند ، هرگاه از براى آنكه به سوى ايمان پيشى گرفته زيادتى نبوده باشد ، بر آنكه از آن كاهلى نموده و در آخر بوده . وليكن خدا به درجات ايمان ، پيشى گيرندگان را مقدّم داشته ، و به كاهلى و تأخير از ايمان ، صاحبان تقصير و كوتاهى را به تأخير انداخته؛ زيرا كه ما مى يابيم از جمله مؤمنان كه از پسينيان اند ، كسى را كه عملش از پيشينيان بيشتر و نماز و روزه و حجّ و زكات و جهاد و خرج كردن مالش در راه خدا از ايشان بيشتر است . و اگر سابقه اى چند كه مؤمنان به آنها بر يكديگر در نزد خدا غالب مى شوند نمى بود ، هر آينه پسينيان به سبب بسيارى عمل ، بر پيشينيان مقدّم بودند ، وليكن خداى عز و جل اباء و امتناع فرموده كه درجه آخر ايمان به اوّل آن برسد ، و آنكه خدا او را مؤخّر داشته در آنها مقدّم شود ، يا آنكه او را مقدّم داشته در آنها مؤخر شود» . عرض كردم : مرا خبر ده از آنچه خداى عز و جل مؤمنان را به سوى آن خوانده ، از پيشى گرفتن بر يكديگر به سوى ايمان . فرمود : «قول خداى عز و جل است كه : «سابِقُوا اِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُها كَعَرْضِ السَّمآءِ وَالْاَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذينَ امَنُوا بِاللّهِ وَرُسُلِهُ» (2) ؛ يعنى : «پيشى گيريد بر يكديگر به سوى موجب آمرزش كه از جانب پروردگار شما باشد ، و به سوى استحقاق بهشتى كه پهناى آن چون پهناى آسمان و زمين است (و مراد از آن نهايت وسعت است [كه]) آماده شده است از براى آنان كه ايمان آوردند به خدا و رسولان او». و فرموده : «وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ» (3) و ترجمه آن مذكور شد . و فرموده : «والسَّابِقُونَ الْاَوَّلونَ مِنَ الْمُهاجِرينَ وَالْاَنْصارِ وَالَّذينَ اتَّبَعُوهُمْ بِاِحْسانٍ رَضِىَ اللّه عَنْهُمْ وَرَضُوْا عَنْهَ» (4) ؛ يعنى : «و پيشى گيرندگان پيشينيان؛ يعنى آنان كه پيشى گرفتند بر مؤمنان در ايمان ، از مهاجران و انصار ، و آنان كه پيروى كردند ايشان را به طاعت و ايمان . خدا خشنود شد از ايشان ، و ايشان خشنود شدند از او» . و حضرت فرمود : «پس خدا آغاز فرموده به مهاجران پيشينيان بر اندازه درجه سبقت ايشان ، بعد از آن انصار را در مرتبه دويم ذكر فرموده ، و پيروان ايشان را در احسان در مرتبه سيم ياد نموده ، و هر گروهى را از ايشان بر اندازه اى در جهاد و منزل هاى ايشان در نزد او وضع كرده ، و در جاى خويش قرار داده . بعد از آن، خداى عز و جل ذكر فرموده آنچه را كه به آن دوستان خود را به يكديگر تفضيل و زيادتى داده و فرموده : «تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللّهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ» (5) تا آخر آيه كه ترجمه اش اين است : «آن جماعت پيغمبران كه قصّه هاى ايشان گذشت ، افزونى داديم بعضى ازايشان را بر بعضى ديگر . بعضى ازايشان كسى است كه خدا با وى سخن گفت ، و برداشت برخى از ايشان را پايه هاى بلند و مرتبه هاى ارجمند . و داديم عيسى ، پسر مريم ، را معجزات روشن و هويدا ، و قوّت داديم او را به روح پاكيزه». و فرموده : «وَلَقَدْ فضَّلْنا بَعْضَ النَّبِيّينَ عَلى بَعْضٍ» (6) ؛ يعنى : «و هر آينه به حقيقت كه افزونى داديم بعضى ازپيغمبران را بر بعضى ديگر». و فرموده : «اُنْظُرْ كَيْفَ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ وَلَلْاخِرَةُ أَكْبَرُ دَرَجاتِ وَأَكْبَرُ تَفْضيلاً» (7) ؛ يعنى : «بنگريد به ديده بصيرت ، كه از روى مصلحت چگونه افزونى داديم بعضى از آدميان را بر بعضى ديگر ، و هر آينه سراى آخرت بزرگ تر است از روى درجه ها و پايه ها ، و بزرگ تر از روى افزون دادن؛ زيرا كه تفاوت در آخرت بيشتر است». و فرموده : «هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ اللّهِ» (8) كه پيش از اين گذشت . و فرموده كه : «وَيُؤْتِ كُلَّ ذى فَضْلٍ فَضْلَهُ» (9) ؛ يعنى : «و خدا را بپرستيد و آمرزش طلبيد و توبه كنيد، تا بدهد هر صاحب افزونى را افزونى او» . و فرموده : «الَّذينَ امَنُوا وَهاجَرُوا وَجاهَدُوا فى سَبيلِ اللّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللّه » ؛ (10) يعنى : «آنان كه ايمان آوردند و هجرت كردند و جهاد نمودند در راه خدا ، به بذل كردن مال ها و جان هاى خويش ، بزرگ تراند از روى مرتبه و پلّه و پايه در نزد خدا» . و فرموده كه : «وَفَضَّلَ اللّهُ الْمُجاهِدينَ عَلَى الْقاعِدينَ أَجْرا عَظيما دَرَجاتٍ مِنْهُ وَمَغْفِرَةً وَرَحْمَةً» (11) ؛ يعنى : «و افزونى دادند جهادكنندگان را بر نشستگان بى عذر و مسموع ، مزدى بزرگ؛ يعنى پايه هاى بلند و آمرزش و بخشايشى بزرگ» . و فرمود : «لا يَسْتَوى مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقاتَلَ أُولئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقاتَلُوا» (12) ؛ يعنى : «برابر نيست از شما اى مؤمنان! هر كه نفقه كرد پيش از فتح مكّه كه پيش از عزّت اسلام بود و قبل از قوّت مسلمانان ، و كارزار كرد با دشمنان خدا ، با كسى كه نفقه كرد و كارزار نمود بعد از فتح آن . آن گروه كه در پيشْ انفاق و كارزار كردند ، بزرگ تراند از روى پلّه و پايه ، از آنان كه انفاق نمودند بعد از فتح و كارزار كردند» . و فرموده : «يَرْفَعِ اللّهُ الَّذينَ امَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ» (13) ؛ يعنى : «و چون گفته شود كه : برخيزيد يا برتر رويد ، پس برخيزيد و برتر رويد ، تا بردارد خدا آنان را كه ايمان آورده اند از شماو آنان كه علم به ايشان عطا شده ، پايه هاى بلند». و فرموده : «ذلِكَ بِأَنَّهُمْ لا يُصيبُهُمْ ظَمَأٌ وَلا نَصَبٌ وَلا مَخْمَصَةٌ فى سَبيلِ اللّهِ وَلا يَطَئُونَ مَوْطِئا يَغيظُ الْكُّفّارَ وَلا يَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلاً اِلّا كُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ» (14) ؛ يعنى : «آن وجوب متابعت و تخلّف نكردن از رسول خدا صلى الله عليه و آله ، به سبب آن است كه ايشان چون همراه آن حضرت باشند ، نرسد ايشان را هيچ تشنگى و نه رنج و تعبى از سفر ، و نه گرسنگى در راه خدا ، و پا نگذارند در جايى كه به خشم آورد كافران را ، و نپايند از دشمن ، يافتنى ، مگر آنكه نوشته شود از براى ايشان كردار شايسته اى كه موجب ثواب است؛ يعنى به هر يك از اينها كه مذكور شد ، مستحقّ ثواب شوند» . و فرموده : «وَما تُقَدِّمُوا لِاَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّهِ» (15) ؛ يعنى : «و آنچه از پيش فرستيد از براى خويش از نيكى ، بيابيد آن را در نزد خدا؛ يعنى ثواب آن» . و فرمود : «وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْرا يَرَهُ * وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَةٍ شَرَّا يَرَهُ» (16) ؛ يعنى : «پس هر كه بكند هم سنگ ذرّه اى آفتاب كه در هوا مى باشد ، يا مورچه سرخْ نيكى را ، ببيند جزاى آن را . و هر كه بكند هم سنگ ذره اى بدى را ، ببيند سزاى آن را» . و حضرت فرمود : «اينكه مذكور شد ، ذكر درجه هاى ايمان و منزل هاى آن است در نزد خداى عز و جل» .

.


1- .. و سبق _ به فتح سين و ياء _ ، چيزى است كه به سابق و پيشى گيرنده دهند ، و آن را خطير نيز گويند .
2- .حديد، 21.
3- .. واقعه، 10 و 11.و پيشى گيرندگانِ پيشى گيرنده اند كه مقربان اند .
4- .توبه، 110.
5- .بقره، 253.
6- .اسرا، 55.
7- .اسرا، 21.
8- .آل عمران، 163.
9- .هود، 3.
10- .توبه، 20.
11- .نساء، 95.
12- .حديد، 10.
13- .مجادله، 11.
14- .توبه، 120.
15- .مزمل، 20.
16- .زلزله، 7 و 8.

ص: 132

. .

ص: 133

. .

ص: 134

. .

ص: 135

. .

ص: 136

20 _ بَابُ دَرَجَاتِ الْاءِيمَانِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ أَبِي الْأَحْوَصِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ وَضَعَ الْاءِيمَانَ عَلى سَبْعَةِ أَسْهُمٍ : عَلَى الْبِرِّ ، وَالصِّدْقِ ، وَالْيَقِينِ ، وَالرِّضَا ، وَالْوَفَاءِ ، وَالْعِلْمِ ، وَالْحِلْمِ ، ثُمَّ قَسَمَ ذلِكَ بَيْنَ النَّاسِ ، فَمَنْ جَعَلَ فِيهِ هذِهِ السَّبْعَةَ الْأَسْهُمِ ، فَهُوَ كَامِلٌ مُحْتَمِلٌ ، وَ قَسَمَ لِبَعْضِ النَّاسِ السَّهْمَ ، وَلِبَعْضٍ السَّهْمَيْنِ ، وَلِبَعْضٍ الثَّلَاثَةَ حَتَّى انْتَهَوْا إِلَى السَّبْعَةِ». ثُمَّ قَالَ : «لَا تَحْمِلُوا عَلى صَاحِبِ السَّهْمِ سَهْمَيْنِ ، وَلَا عَلى صَاحِبِ السَّهْمَيْنِ ثَلَاثَةً ؛ فَتَبْهَضُوهُمْ». ثُمَّ قَالَ كَذلِكَ حَتّى يَنْتَهِيَ إِلَى السَّبْعَةِ .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ؛ وَمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى جَمِيعاً ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ ، عَنْ أَبِي الْيَقْظَانِ ، عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ الضَّحَّاكِ _ : رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا _ سَرَّاجٍ وَكَانَ خَادِماً لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام _ قَالَ : بَعَثَنِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي حَاجَةٍ _ وَ هُوَ بِالْحِيرَةِ _ أَنَا وَجَمَاعَةً مِنْ مَوَالِيهِ ، قَالَ : فَانْطَلَقْنَا فِيهَا ، ثُمَّ رَجَعْنَا مُغْتَمِّينَ ، قَالَ : وَكَانَ فِرَاشِي فِي الْحَائِرِ الَّذِي كُنَّا فِيهِ نُزُولًا ، فَجِئْتُ _ وَ أَنَا بِحَالٍ _ فَرَمَيْتُ بِنَفْسِي ، فَبَيْنَا أَنَا كَذلِكَ إِذَا أَنَا بِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام قَدْ أَقْبَلَ ، قَالَ : فَقَالَ :«قَدْ أَتَيْنَاكَ» ، أَوْ قَالَ : «جِئْنَاكَ»، فَاسْتَوَيْتُ جَالِساً ، وَجَلَسَ عَلى صَدْرِ فِرَاشِي ، فَسَأَلَنِي عَمَّا بَعَثَنِي لَهُ ، فَأَخْبَرْتُهُ ، فَحَمِدَ اللّهَ . ثُمَّ جَرى ذِكْرُ قَوْمٍ ، فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، إِنَّا نَبْرَأُ مِنْهُمْ ؛ إِنَّهُمْ لَا يَقُولُونَ مَا نَقُولُ ، قَالَ : فَقَالَ : «يَتَوَلَّوْنَا وَلَا يَقُولُونَ مَا تَقُولُونَ ، تَبْرَؤُونَ مِنْهُمْ؟» قَالَ : قُلْتُ : نَعَمْ ، قَالَ : «فَهُوَ ذَا عِنْدَنَا مَا لَيْسَ عِنْدَكُمْ ، فَيَنْبَغِي لَنَا أَنْ نَبْرَأَ مِنْكُمْ؟» قَالَ : قُلْتُ : لَا ، جُعِلْتُ فِدَاكَ ، قَالَ : «وَ هُوَ ذَا عِنْدَ اللّهِ مَا لَيْسَ عِنْدَنَا ، أَ فَتَرَاهُ اطَّرَحَنَا؟» قَالَ : قُلْتُ : لَا وَاللّهِ جُعِلْتُ فِدَاكَ ، مَا نَفْعَلُ؟ قَالَ : «فَتَوَلَّوْهُمْ وَلَا تَبَرَّؤُوا مِنْهُمْ ؛ إِنَّ مِنَ الْمُسْلِمِينَ مَنْ لَهُ سَهْمٌ ، وَمِنْهُمْ مَنْ لَهُ سَهْمَانِ ، وَمِنْهُمْ مَنْ لَهُ ثَلَاثَةُ أَسْهُمٍ ، وَمِنْهُمْ مَنْ لَهُ أَرْبَعَةُ أَسْهُمٍ ، وَمِنْهُمْ مَنْ لَهُ خَمْسَةُ أَسْهُمٍ ، وَمِنْهُمْ مَنْ لَهُ سِتَّةُ أَسْهُمٍ ، وَمِنْهُمْ مَنْ لَهُ سَبْعَةُ أَسْهُمٍ ، فَلَيْسَ يَنْبَغِي أَنْ يُحْمَلَ صَاحِبُ السَّهْمِ عَلى مَا عَلَيْهِ صَاحِبُ السَّهْمَيْنِ ، وَلَا صَاحِبُ السَّهْمَيْنِ عَلى مَا عَلَيْهِ صَاحِبُ الثَّلَاثَةِ ، وَلَا صَاحِبُ الثَّلَاثَةِ عَلى مَا عَلَيْهِ صَاحِبُ الْأَرْبَعَةِ ، وَلَا صَاحِبُ الْأَرْبَعَةِ عَلى مَا عَلَيْهِ صَاحِبُ الْخَمْسَةِ ، وَلَا صَاحِبُ الْخَمْسَةِ عَلى مَا عَلَيْهِ صَاحِبُ السِّتَّةِ ، وَلَا صَاحِبُ السِّتَّةِ عَلى مَا عَلَيْهِ صَاحِبُ السَّبْعَةِ . وَ سَأَضْرِبُ لَكَ مَثَلاً : إِنَّ رَجُلاً كَانَ لَهُ جَارٌ وَكَانَ نَصْرَانِيّاً ، فَدَعَاهُ إِلَى الْاءِسْلَامِ ، وَزَيَّنَهُ لَهُ ، فَأَجَابَهُ ، فَأَتَاهُ سُحَيْراً ، فَقَرَعَ عَلَيْهِ الْبَابَ ، فَقَالَ لَهُ : مَنْ هذَا؟ قَالَ : أَنَا فُلَانٌ ، قَالَ : وَمَا حَاجَتُكَ؟ فَقَالَ : تَوَضَّأْ ، وَالْبَسْ ثَوْبَيْكَ ، وَمُرَّ بِنَا إِلَى الصَّلَاةِ ، قَالَ : فَتَوَضَّأَ ، وَلَبِسَ ثَوْبَيْهِ ، وَخَرَجَ مَعَهُ ، قَالَ : فَصَلَّيَا مَا شَاءَ اللّهُ ، ثُمَّ صَلَّيَا الْفَجْرَ ، ثُمَّ مَكَثَا حَتّى أَصْبَحَا ، فَقَامَ الَّذِي كَانَ نَصْرَانِيّاً يُرِيدُ مَنْزِلَهُ ، فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ : أَيْنَ تَذْهَبُ؟ النَّهَارُ قَصِيرٌ ، وَالَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَ الظُّهْرِ قَلِيلٌ ، قَالَ : فَجَلَسَ مَعَهُ إِلى أَنْ صَلَّى الظُّهْرَ ، ثُمَّ قَالَ : وَمَا بَيْنَ الظُّهْرِ وَالْعَصْرِ قَلِيلٌ ، فَاحْتَبَسَهُ حَتّى صَلَّى الْعَصْرَ ، قَالَ : ثُمَّ قَامَ ، وَأَرَادَ أَنْ يَنْصَرِفَ إِلى مَنْزِلِهِ ، فَقَالَ لَهُ : إِنَّ هذَا آخِرُ النَّهَارِ ، وَأَقَلُّ مِنْ أَوَّلِهِ ، فَاحْتَبَسَهُ حَتّى صَلَّى الْمَغْرِبَ ، ثُمَّ أَرَادَ أَنْ يَنْصَرِفَ إِلى مَنْزِلِهِ ، فَقَالَ لَهُ : إِنَّمَا بَقِيَتْ صَلَاةٌ وَاحِدَةٌ ، قَالَ : فَمَكَثَ حَتّى صَلَّى الْعِشَاءَ الْاخِرَةَ ، ثُمَّ تَفَرَّقَا . فَلَمَّا كَانَ سُحَيْراً غَدَا عَلَيْهِ ، فَضَرَبَ عَلَيْهِ الْبَابَ ، فَقَالَ : مَنْ هذَا؟ قَالَ : أَنَا فُلَانٌ ، قَالَ : وَمَا حَاجَتُكَ؟ قَالَ : تَوَضَّأْ ، وَالْبَسْ ثَوْبَيْكَ ، وَاخْرُجْ بِنَا ، فَصَلِّ ، قَالَ : اطْلُبْ لِهذَا الدِّينِ مَنْ هُوَ أَفْرَغُ مِنِّي ، وَأَنَا إِنْسَانٌ مِسْكِينٌ ، وَعَلَيَّ عِيَالٌ». فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «أَدْخَلَهُ فِي شَيْءٍ أَخْرَجَهُ مِنْهُ» أَوْ قَالَ : «أَدْخَلَهُ مِنْ مِثْلِ ذِهْ ، وَأَخْرَجَهُ مِنْ مِثْلِ هذَا» .

.

ص: 137

20 . باب در بيان درجه ها و پايه هاى ايمان

20 _ باب در بيان درجه ها و پايه هاى ايمانچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن ابى عبداللّه ، از حسن بن محبوب ، از عمّاد بن ابى الاحرص ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده اند كه فرمود :«خداى عز و جل ايمان را بر هفت بهره وضع فرموده؛ يعنى بر نيكى و راستگويى و يقين و رضا و وفا و علم و حلم . بعد از آن، اينها را در ميان مردم قسمت نمود؛ پس هر كه اين هفت بهره را در او قرار داد ، كامل و تمام است كه متحمل بارهاى گران مى شود . و از براى بعضى ازمردمان يك بهره را تقسيم نمود ، و از براى بعضى دو بهره ، و از براى بعضى سه بهره ، تا آنكه به هفت بهره برسند» . بعد از آن فرمود : «دو بهره را بر صاحب يك بهره بار مكنيد ، و نه سه بهره را بر صاحب دو بهره ، كه بار ايشان را سنگين كنيد و تاب برداشتن آن را نداشته باشند» . و فرمود : همچنين تا به هفت بهره منتهى شود؛ يعنى صاحب سه بهره را چهار ، و صاحب چهار را پنج ، و صاحب پنج را شش ، و صاحب شش را هفت بهره بار مكنيد .

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار و محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى هر دو روايت كرده اند ، از ابن فضّال ، از حسن بن جهم ، از ابويقظان ، از يعقوب بن ضحّاك ، از مرد سرّاجى (1) ، از اصحاب ما كه خدمتكار امام جعفر صادق عليه السلام بود كه گفت : حضرت صادق عليه السلام مرا با گروهى از مواليان خويش در پى شغلى فرستاد ، و آن حضرت در حيره كوفه تشريف داشت . راوى مى گويد : ما در پى آن كار رفتيم . بعد از آن غمناك برگشتيم . و گفت : فرشى كه داشتم در حائرى (2) بود كه ما در آن فرود آمده بوديم؛ پس من آمدم با حال پريشان و مانده و خسته و خويش را انداختم ، و در بين آنكه من همچنين بودم ، ناگاه ديدم كه حضرت صادق عليه السلام تشريف آورد . راوى مى گويد : حضرت يكى از دو عبارت [را ]فرمود . معنى هر يك اين است كه :«ما به نزد تو آمديم»؛ پس من درست نشستم ، و حضرت بر صدر فرش من نشست . بعد از آن، مرا سؤال كرد از آنچه مرا به جهت آن فرستاده بود . و من آن حضرت را به آنچه بود خبر دادم . خدا را حمد كرد؛ پس ذكر گروهى در ميان آمد . عرض كردم : فداى تو گردم! ما از ايشان بيزارى مى جوييم؛ زيرا كه ايشان نمى گويند آنچه ما مى گوييم . راوى مى گويد : حضرت فرمود : «آيا ما را دوست مى دارند ، و آنچه شما مى گوييد ، نمى گويند ، كه شما از ايشان بيزارى مى جوييد؟» عرض كردم : آرى . فرمود : «اينك در نزد ما است آنچه در نزد شما نيست؛ پس سزاوار است از براى ما ، از شما بيزارى جوييم؟!». راوى مى گويد : عرض كردم : نه ، فداى تو گردم! فرمود : «و اينك در نزد خدا است آنچه در نزد ما نيست . آيا خدا را چنان مى بينى كه ما را طرح كرده و انداخته باشد؟!» راوى مى گويد : عرض كردم : نه ، فداى تو گردم! به خدا سوگند كه خدا چنين نخواهد كرد . فرمود : «پس ايشان را دوست داريد و از ايشان بيزارى مجوييد . به درستى كه از جمله مسلمانان كسى است كه او را يك بهره است ، و بعضى ازايشان كسى است كه او را دو بهره است ، و بعضى از ايشان كسى است كه او را سه بهره است ، و بعضى ازايشان كسى است كه او را چهار بهره است ، و بعضى ازايشان كسى است كه او را پنج بهره است ، و بعضى ازايشان كسى است كه او را شش بهره است ، و بعضى ازايشان كسى است كه او را هفت بهره است؛ پس سزاوار نيست كه صاحب يك بهره را بدارند بر آنچه صاحب دو بهره بر آن است ، و او را تكليف كنند به برداشتن آنچه او برمى دارد ، و نه صاحب دو بهره بر آنچه صاحب سه بهره بر آن است ، و نه صاحب سه بهره بر آنچه صاحب چهار بهره بر آن است ، و نه صاحب چهار بهره بر آنچه صاحب پنج بهره بر آن است ، و نه صاحب پنج بهره بر آنچه صاحب شش بهره بر آن است ، و نه صاحب شش بهره بر آنچه صاحب هفت بهره بر آن است . و زود باشد كه از برايت مثلى بزنم و داستانى بيان كنم ، و آن، اين است كه مردى همسايه اى داشت و آن همسايه ، ترسا [=مسيحى ]بود؛ پس او را به سوى اسلام دعوت نمود و آن را در نظرش جلوه داد ، و ترسا او را اجابت كرد و مسلمان شد؛ پس در سحر كوچكى نزديك به صبح ، بر در خانه او آمد و در را بر او كوبيد . گفت : كيست كه در مى زند؟ گفت : من فلانى ام . گفت : چه كار دارى؟ گفت : وضو بساز و جامه خويش را بپوش و بيا با هم برويم به مسجد تا نماز كنيم» . حضرت فرمود : «آن نومسلمان وضو ساخت و جامه اش را پوشيد و بيرون آمد و با همسايه همراه شد» . و فرمود : «به مسجد آمدند و آنچه خدا مى خواست نماز كردند . بعد از آن نماز صبح را به جا آوردند و ماندند تا صبح روشن شد و داخل روز شدند . آنكه پيش از آن ترسا بود ، برخاست و مى خواست كه به منزل خود رود . مرد همسايه گفت : به كجا مى روى؟ روز كوتاه است و زمانى كه ميان تو و ظهر است كم است» . حضرت فرمود : «پس با او نشست تا نماز ظهر را به جا آورد . بعد از آن گفت : زمانى كه در ميانه ظهر و عصر است كم است ، و او را نگاه داشت تا نماز عصر را به جا آورد» . فرمود : «پس برخاست و خواست كه به منزل خويش برگردد . همسايه به او گفت : اينك آخر روز است و كمتر از اوّل آن است ، و او را نگاه داشت تا نماز مغرب را به جا آورد . بعد از آن خواست كه به منزل خويش برگردد . گفت : جز اين نيست كه يك نماز ديگر باقى مانده» . فرمود : «ماند تا نماز خفتن را كه آخر نمازها است به جا آورد . بعد از آن از هم جدا شدند . و چون سحر كوچكى شد نزديك به صبح ، بر در خانه آن نومسلمان آمد و در زد و گفت : منم فلانى . گفت : چه كار دارى؟ گفت : وضو بساز و جامه ات را بپوش و بيرون آى و نماز كن . در جواب گفت : از براى اين دين ، كسى را طلب كن كه از من فارغ تر باشد و به قدر من شغل نداشته باشد؛ چرا كه ، من انسانى گدا و بيچاره ام و عيال بسيارى دارم كه بايد بار ايشان را بكشم» پس حضرت صادق عليه السلام فرمود : «او را در چيزى داخل كرد كه او را از آن بيرون برد» ، يا فرمود : «او را در مثل اين عبادت داخل كرد و او را از مثل اين دين بيرون برد» .

.


1- .. سراج ، زين فروش و يا سازنده زين را گويند .
2- .. و حائر ، بوستان و جمع شدنگاه آب را گويند . (مترجم)

ص: 138

. .

ص: 139

. .

ص: 140

21 _ بَابٌ آخَرُ مِنْهُأَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ ، عَنْ يَحْيَى بْنِ أَبَانٍ ، عَنْ شِهَابٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«لَوْ عَلِمَ النَّاسُ كَيْفَ خَلَقَ اللّهُ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ هذَا الْخَلْقَ ، لَمْ يَلُمْ أَحَدٌ أَحَداً». فَقُلْتُ : أَصْلَحَكَ اللّهُ ، فَكَيْفَ ذَاكَ؟ فَقَالَ : «إِنَّ اللّهَ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ خَلَقَ أَجْزَاءً بَلَغَ بِهَا تِسْعَةً وَأَرْبَعِينَ جُزْءاً ، ثُمَّ جَعَلَ الْأَجْزَاءَ أَعْشَاراً ، فَجَعَلَ الْجُزْءَ عَشْرَةَ أَعْشَارٍ ، ثُمَّ قَسَمَهُ بَيْنَ الْخَلْقِ ، فَجَعَلَ فِي رَجُلٍ عُشْرَ جُزْءٍ ، وَفِي آخَرَ عُشْرَيْ جُزْءٍ حَتّى بَلَغَ بِهِ جُزْءاً تَامّاً ، وَفِي آخَرَ جُزْءاً وَعُشْرَ جُزْءٍ ، وَ آخَرَ جُزْءاً وَعُشْرَيْ جُزْءٍ ، وَ آخَرَ جُزْءاً وَثَلَاثَةَ أَعْشَارِ جُزْءٍ ، حَتّى بَلَغَ بِهِ جُزْءَيْنِ تَامَّيْنِ ، ثُمَّ بِحِسَابِ ذلِكَ حَتّى بَلَغَ بِأَرْفَعِهِمْ تِسْعَةً وَأَرْبَعِينَ جُزْءاً ، فَمَنْ لَمْ يَجْعَلْ فِيهِ إِلَا عُشْرَ جُزْءٍ لَمْ يَقْدِرْ عَلى أَنْ يَكُونَ مِثْلَ صَاحِبِ الْعُشْرَيْنِ ، وَكَذلِكَ صَاحِبُ الْعُشْرَيْنِ لَا يَكُونُ مِثْلَ صَاحِبِ الثَّلَاثَةِ الْأَعْشَارِ ، وَكَذلِكَ مَنْ تَمَّ لَهُ جُزْءٌ لَا يَقْدِرُ عَلى أَنْ يَكُونَ مِثْلَ صَاحِبِ الْجُزْءَيْنِ ، وَلَوْ عَلِمَ النَّاسُ أَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ خَلَقَ هذَا الْخَلْقَ عَلى هذَا ، لَمْ يَلُمْ أَحَدٌ أَحَداً» .

.

ص: 141

21 . باب ديگر از قبيل باب سابق

21 _ باب ديگر از قبيل باب سابقاحمد بن محمد ، از حسن بن موسى ، از احمد بن عمر ، از يحيى بن ابان ، از شهاب روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«اگر مردم مى دانستند كه خداى _ تبارك و تعالى _ اين خلق را چگونه آفريد ، هيچ كس كسى را ملامت و سرزنش نمى نمود» . عرض كردم : خدا تو را با صلاح آورده ، اين امر چگونه بوده است؟ فرمود : «خداى _ تبارك و تعالى _ ايمان را چند جزء آفريد و آن جزءها را به چهل و نه جزء رسانيد . بعد از آن ، آن جزءها را چندين عشر (1) قرار داد؛ پس هر جزئى را ده عشر گردانيد . بعد از آن ، آن را در ميان خلايق تقسيم فرمود . و در مردى عشرى از يك جزء قرار داد ، و در ديگرى دو عشر يك جزء ، تا آنكه آن را يك جزء تمام رسانيد ، و در ديگرى يك جزء و عشرى از جزء ، و در ديگرى يك جزء و دو عشر جزء ، و در ديگرى يك جزء و سه عشر جزء قرار داد ، تا آنكه آن را به دو جزء تمام رسانيد . بعد از آن به همين حساب ، تا آنكه بلندترين ايشان را به چهل و نه جزء رسانيد؛ پس آنكه غير از عشر يك جزء در او قرار داده نشده ، قدرت ندارد بر اينكه مانند صاحب دو عشر باشد ، و همچنين صاحب دو عشر مانند صاحب سه عشر نمى باشد ، و همچنين كسى كه يك جزء از برايش تمام شده ، قدرت ندارد بر آنكه چون صاحب دو جزء باشد . و اگر مردم مى دانستند كه خداى عز و جل اين خلايق را بر اين روش خلق كرده ، كسى ، كسى را سرزنش نمى كرد» .

.


1- .. و عُشْر _ بر وزن قفل _ ، ده يك است .

ص: 142

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي عُثْمَانَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمَّادٍ الْخَزَّازِ ، عَنْ عَبْدِ الْعَزِيزِ الْقَرَاطِيسِيِّ ، قَالَ : قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يَا عَبْدَ الْعَزِيزِ ، إِنَّ الْاءِيمَانَ عَشْرُ دَرَجَاتٍ ، بِمَنْزِلَةِ السُّلَّمِ يُصْعَدُ مِنْهُ مِرْقَاةً بَعْدَ مِرْقَاةٍ ، فَلَا يَقُولَنَّ صَاحِبُ الِاثْنَيْنِ لِصَاحِبِ الْوَاحِدِ : لَسْتَ عَلى شَيْءٍ حَتّى يَنْتَهِيَ إِلَى الْعَاشِرِ ، فَلَا تُسْقِطْ مَنْ هُوَ دُونَكَ ؛ فَيُسْقِطَكَ مَنْ هُوَ فَوْقَكَ ، وَإِذَا رَأَيْتَ مَنْ هُوَ أَسْفَلُ مِنْكَ بِدَرَجَةٍ ، فَارْفَعْهُ إِلَيْكَ بِرِفْقٍ ، وَلَا تَحْمِلَنَّ عَلَيْهِ مَا لَا يُطِيقُ ؛ فَتَكْسِرَهُ ؛ فَإِنَّ مَنْ كَسَرَ مُؤْمِناً فَعَلَيْهِ جَبْرُهُ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ سَدِيرٍ ، قَالَ : قَالَ لِي أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«إِنَّ الْمُؤْمِنِينَ عَلى مَنَازِلَ : مِنْهُمْ عَلى وَاحِدَةٍ ، وَمِنْهُمْ عَلَى اثْنَتَيْنِ ، وَمِنْهُمْ عَلى ثَلَاثٍ ، وَمِنْهُمْ عَلى أَرْبَعٍ ، وَمِنْهُمْ عَلى خَمْسٍ ، وَمِنْهُمْ عَلى سِتٍّ ، وَمِنْهُمْ عَلى سَبْعٍ ؛ فَلَوْ ذَهَبْتَ تَحْمِلُ عَلى صَاحِبِ الْوَاحِدَةِ ثِنْتَيْنِ ، لَمْ يَقْوَ ؛ وَعَلى صَاحِبِ الثِّنْتَيْنِ ثَلَاثاً ، لَمْ يَقْوَ ؛ وَعَلى صَاحِبِ الثَّلَاثِ أَرْبَعاً ، لَمْ يَقْوَ ؛ وَعَلى صَاحِبِ الْأَرْبَعِ خَمْساً ، لَمْ يَقْوَ ؛ وَعَلى صَاحِبِ الْخَمْسِ سِتّاً ، لَمْ يَقْوَ ؛ وَعَلى صَاحِبِ السِّتِّ سَبْعاً ، لَمْ يَقْوَ ؛ وَ عَلى هذِهِ الدَّرَجَاتُ» .

.

ص: 143

محمد بن يحيى ، از محمد بن احمد ، از بعضى از اصحاب خويش ، از حسن بن على بن ابى عثمان ، از محمد بن عثمان ، از محمد بن حمّاد خزَّاز ، از عبدالعزيز قراطيسى روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به من فرمود :«اى عبدالعزيز! به درستى كه ايمان ده پايه است به منزله نردبان ده پايه ، كه از آن بالا مى روند پايه به پايه؛ پس بايد كه صاحب دو پايه به صاحب يك پايه نگويد كه تو بر چيزى نيستى كه درست باشد ، تا آنكه به پايه دهم منتهى شود؛ پس تو كسى را مينداز كه از تو پست تر باشد ، كه آنكه از تو بالاتر است تو را مى اندازد . و هرگاه كسى را ديدى كه از تو پايين تر است به يك درجه ، او را به سوى خويش به نرمى و مدارايى بالا آور ، و البتّه آنچه را كه طاقت آن ندارد بر او بار مكن ، كه او را مى شكنى . و هر كه مؤمنى را بشكند ، بر او لازم است كه شكسته او را ببندد و حالش را نيكو كند و خاطرش را مرمّت نمايد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از ابن مسكان ، از سدير روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام به من فرمود :«مؤمنان بر منزل هاى مختلفه و مراتب متعدّده قرار دارند . بعضى از ايشان بر يك منزله است ، و بعضى ازايشان بر دو منزله ، و بعضى ازايشان بر سه منزله ، و بعضى ازايشان بر چهار منزله ، و بعضى ازايشان بر پنج منزله ، و بعضى ازايشان بر شش منزله ، و بعضى ازايشان بر هفت منزله؛ پس اگر بروى كه دو منزله را بر صاحب يك منزله بار كنى ، نمى تواند كه آن را بردارد ، و اگر بروى كه سه منزله را بر صاحب دو منزله بار كنى ، نمى تواند بردارد ، و اگر بروى كه چهار منزله را بر صاحب سه منزله بار كنى ، نمى تواند بردارد ، و اگر بروى كه پنج منزله را بر صاحب چهار منزله بار كنى ، نمى تواند بردارد ، و اگر بروى كه شش منزله را بر صاحب پنج منزله بار كنى ، نمى تواند بردارد ، و اگر بروى كه هفت منزله را بر صاحب شش منزله بار كنى ، نمى تواند بردارد ، و درجه ها بر اين طريقه است» .

.

ص: 144

عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنِ الصَّبَّاحِ بْنِ سَيَابَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا أَنْتُمْ وَالْبَرَاءَةَ يَبْرَأُ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ؟ إِنَّ الْمُؤْمِنِينَ بَعْضُهُمْ أَفْضَلُ مِنْ بَعْضٍ ، وَبَعْضُهُمْ أَكْثَرُ صَلَاةً مِنْ بَعْضٍ ، وَبَعْضُهُمْ أَنْفَذُ بَصَراً مِنْ بَعْضٍ ، وَهِيَ الدَّرَجَاتُ» .

22 _ بَابُ نِسْبَةِ الْاءِسْلَامِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ ، قَالَ : قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام :«لَأَنْسُبَنَّ الْاءِسْلَامَ نِسْبَةً لَمْ يَنْسُبْهُ أَحَدٌ قَبْلِي وَلَا يَنْسُبُهُ أَحَدٌ بَعْدِي إِلَا بِمِثْلِ ذلِكَ ، إِنَّ الْاءِسْلَامَ هُوَ التَّسْلِيمُ ، وَالتَّسْلِيمَ هُوَ الْيَقِينُ ، وَالْيَقِينَ هُوَ التَّصْدِيقُ ، وَالتَّصْدِيقَ هُوَ الْاءِقْرَارُ ، وَالْاءِقْرَارَ هُوَ الْعَمَلُ ، وَالْعَمَلَ هُوَ الْأَدَاءُ ، إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَمْ يَأْخُذْ دِينَهُ عَنْ رَأْيِهِ ، وَلكِنْ أَتَاهُ مِنْ رَبِّهِ ، فَأَخَذَهُ ؛ إِنَّ الْمُؤْمِنَ يُرى يَقِينُهُ فِي عَمَلِهِ ، وَالْكَافِرَ يُرى إِنْكَارُهُ فِي عَمَلِهِ ، فَوَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ ، مَا عَرَفُوا أَمْرَهُمْ ، فَاعْتَبِرُوا إِنْكَارَ الْكَافِرِينَ وَالْمُنَافِقِينَ بِأَعْمَالِهِمُ الْخَبِيثَةِ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْقَاسِمِ ، عَنْ مُدْرِكِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الْاءِسْلَامُ عُرْيَانٌ ، فَلِبَاسُهُ الْحَيَاءُ ، وَزِينَتُهُ الْوَفَاءُ ، وَمُرُوءَتُهُ الْعَمَلُ الصَّالِحُ ، وَعِمَادُهُ الْوَرَعُ ، وَ لِكُلِّ شَيْءٍ أَسَاسٌ ، وَأَسَاسُ الْاءِسْلَامِ حُبُّنَا أَهْلَ الْبَيْتِ» . عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَعْبَدٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْقَاسِمِ ، عَنْ مُدْرِكِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، مِثْلَهُ .

.

ص: 145

22 . باب در بيان نسبت اسلام

از او ، از على بن حكم ، از محمد بن بن سنان ، از صبّاح بن سبّابه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«شما را با بيزارى چه كار كه از يكديگر بيزارى مى جويد؟! به درستى كه مؤمنان، بعضى ازايشان ، از بعضى ديگر بهتر و فاضل تر است . و بعضى ازايشان ، نمازش از بعضى ديگر بيشتر . و بعضى ازايشان ، چشمش از بعضى ديگر تيزتر است . و اينها درجه هاى مختلفه است» .

22 . باب در بيان نسبت اسلامچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از بعضى از اصحاب ما كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه : اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود :«هر آينه نسبتى از براى اسلام بيان كنم كه كسى پيش از من نسبت آن را چنان بيان نكرده باشد ، و كسى بعد از من نسبت آن را بيان نكند ، مگر به آنچه مثل آن باشد . به درستى كه اسلام تسليم است و تسليم ، يقين و يقين ، تصديق و تصديق ، اقرار و اقرار ، عمل و عمل ، ادا و به جا آوردن است آنچه را كه بايد به جا آورد . به درستى كه مؤمن دين خود را از رأى خويش فرا نگرفته است ، وليكن از جانب پروردگارش به نزد او آمده؛ پس آن را فرا گرفته . به درستى كه مؤمن ، يقينش در كردارش مى توان ديد ، و كافر ، انكارش در عملش مى توان ديد . و سوگند ياد مى كنم به آن خدايى كه جانم به دست قدرت او است كه امر ايشان را نشناختند؛ پس انكار كافران و منافقان را به كردارهاى خبيث و پليد ايشان اعتبار كنيد ، و از آنها به ايشان پى بريد» .

از او ، از پدرش ، از عبداللّه بن قاسم ، از مدرك بن عبدالرحمان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : اسلام برهنه است و لباس آن حيا است ، و زينت آن وفا ، و مروّت آن عمل صالح ، و ستون آن ورع و پارسايى . و هر چيزى را اصل و بنيانى است ، و بنيان اسلام ، دوستى ما اهل بيت است» . على بن ابراهيم ، از پدرش ، از على بن معبد ، از عبداللّه بن قاسم ، از مدرك بن عبدالرحمان ، از امام جعفرصادق عليه السلام مثل اين را روايت كرده است .

.

ص: 146

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَبْدِ الْعَظِيمِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ الْحَسَنِيِّ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ الثَّانِي عليه السلام ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ جَدِّهِ _ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِمْ _ قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ اللّهَ خَلَقَ الْاءِسْلَامَ ، فَجَعَلَ لَهُ عَرْصَةً ، وَجَعَلَ لَهُ نُوراً ، وَجَعَلَ لَهُ حِصْناً ، وَجَعَلَ لَهُ نَاصِراً ؛ فَأَمَّا عَرْصَتُهُ فَالْقُرْآنُ ، وَأَمَّا نُورُهُ فَالْحِكْمَةُ ، وَأَمَّا حِصْنُهُ فَالْمَعْرُوفُ ، وَأَمَّا أَنْصَارُهُ فَأَنَا وَأَهْلُ بَيْتِي وَشِيعَتُنَا ؛ فَأَحِبُّوا أَهْلَ بَيْتِي وَشِيعَتَهُمْ وَأَنْصَارَهُمْ ؛ فَإِنَّهُ لَمَّا أُسْرِيَ بِي إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْيَا ، فَنَسَبَنِي جَبْرَئِيلُ عليه السلام لِأَهْلِ السَّمَاءِ ، اسْتَوْدَعَ اللّهُ حُبِّي وَحُبَّ أَهْلِ بَيْتِي وَشِيعَتِهِمْ فِي قُلُوبِ الْمَلَائِكَةِ ، فَهُوَ عِنْدَهُمْ وَدِيعَةٌ إِلى يَوْمِ الْقِيَامَةِ ، ثُمَّ هَبَطَ بِي إِلى أَهْلِ الْأَرْضِ ، فَنَسَبَنِي لِأَهْلِ الْأَرْضِ ، فَاسْتَوْدَعَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ حُبِّي وَحُبَّ أَهْلِ بَيْتِي وَشِيعَتِهِمْ فِي قُلُوبِ مُؤْمِنِي أُمَّتِي ، فَمُؤْمِنُو أُمَّتِي يَحْفَظُونَ وَدِيعَتِي فِي أَهْلِ بَيْتِي إِلى يَوْمِ الْقِيَامَةِ ، أَلَا فَلَوْ أَنَّ الرَّجُلَ مِنْ أُمَّتِي عَبَدَ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ عُمُرَهُ أَيَّامَ الدُّنْيَا ، ثُمَّ لَقِيَ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ مُبْغِضاً لِأَهْلِ بَيْتِي وَشِيعَتِي ، مَا فَرَّجَ اللّهُ صَدْرَهُ إِلَا عَنِ النِّفَاقِ» .

23 _ بَابٌمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ صَالِحٍ ، عَنْ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ غَالِبٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«يَنْبَغِي لِلْمُؤْمِنِ أَنْ يَكُونَ فِيهِ ثَمَانِي خِصَالٍ : وَقُوراً عِنْدَ الْهَزَاهِزِ ، صَبُوراً عِنْدَ الْبَلَاءِ ، شَكُوراً عِنْدَ الرَّخَاءِ ، قَانِعاً بِمَا رَزَقَهُ اللّهُ ، لَا يَظْلِمُ الْأَعْدَاءَ ، وَلَا يَتَحَامَلُ لِلْأَصْدِقَاءِ ، بَدَنُهُ مِنْهُ فِي تَعَبٍ ، وَالنَّاسُ مِنْهُ فِي رَاحَةٍ . إِنَّ الْعِلْمَ خَلِيلُ الْمُؤْمِنِ ، وَالْحِلْمَ وَزِيرُهُ ، وَالْعَقْلَ أَمِيرُ جُنُودِهِ ، وَالرِّفْقَ أَخُوهُ ، وَالْبِرَّ وَالِدُهُ» .

.

ص: 147

23 . باب

چند نفر از اصحاب ما ، از احمد بن محمد ، از عبدالعظيم بن عبداللّه حسنى ، از امام محمدتقىّ عليه السلام ، از پدرش ، از جدّش (صلوات اللّه عليهم) روايت كرده اند كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود : رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : خدا اسلام را آفريد و از براى آن عرصه اى (1) قرار داد ، و از براى آن نورى قرار داد ، و او را حصارى مقرّر فرمود ، و ياورى از براى آن قرارداد نمود . امّا عرصه آن قرآن است ، و امّا نور آن ، حكمت و راست گفتارى و درست كردارى است ، و امّا حصار آن ، معروف و نيكى است ، و امّا ياوران آن ، من و اهل بيت من ايم با شيعيان ما؛ پس اهل بيت من و شيعيان ايشان و ياوران ايشان را دوست داريد؛ چرا كه ، چون در آن شبى كه مرا به آسمان بردند و جبرئيل عليه السلام نسب مرا از براى اهل آسمان ذكر و بيان نمود ، خدا دوستى من و دوستى اهل بيت من و شيعيان ايشان را در دل هاى فرشتگان به وديعت سپرد؛ پس آن دوستى در نزد ايشان به وديعت و امانت است تا روز قيامت . بعد از آن، مرا به زمين فرود آورد و نسب مرا از براى اهل زمين بيان فرمود؛ پس خدا دوستى من و دوستى اهل بيت من و شيعيان ايشان را در دل هاى مؤمنان امّت من به امانت سپرد؛ پس مؤمنان امّت من امانت مرا نگاهدارى مى كنند تا روز قيامت . و بدانيد و آگاه باشيد كه اگر مردى از امّت من در مدّت عمر خويش كه جميع عمر دنيا باشد ، خداى عز و جل را عبادت كند ، بعد از آن خداى عز و جل را ملاقات كند ، و دشمن اهل بيت و شيعيان من باشد ، خدا سينه او را نگشايد ، مگر از نفاق ، و نفاق او را زياد گرداند» .

23 _ بابمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد عيسى ، از حسن بن محبوب ، از جميل بن صالح ، از عبدالملك بن غالب ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود: «سزاوار است مؤمن را كه هشت خصلت در او باشد : يكى آنكه در نزد امورى كه موجب اضطراب و بى آرامى است ، آرميده باشد . دويم آنكه در نزد بلاء بسيار صابر باشد . سيم آنكه در نزد وسعت و خوشحالى به غايتِ شكر باشد . چهارم آنكه قناعت كند به آنچه خدا او را روزى كرده . پنجم آنكه بر دشمنان ستم نكند . ششم آنكه بار خويش را بر دوش دوستان خويش و آشنايان بار نكند . هفتم آنكه بدنش از او در رَنج و تعب باشد . هشتم آنكه مردم از او در راحت و خوشى و آسايش باشند . به درستى كه علم ، دوست مؤمن است و حلم ، وزير او و عقل ، پادشاه لشكرهاى او و نرمى و مدارايى ، برادر او و نيكى ، پدر او است» .

.


1- .و عرصه، ميانِ سراست، و مكانى كه در آن بنا مى گذارند و عمارت مى سازند. (مترجم)

ص: 148

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ أَبِيهِ عليهماالسلام ، قَالَ :«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ : الْاءِيمَانُ لَهُ أَرْكَانٌ أَرْبَعَةٌ : التَّوَكُّلُ عَلَى اللّهِ ، وَتَفْوِيضُ الْأَمْرِ إِلَى اللّهِ ، وَالرِّضَا بِقَضَاءِ اللّهِ ، وَالتَّسْلِيمُ لِأَمْرِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِي لَيْلى ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّكُمْ لَا تَكُونُونَ صَالِحِينَ حَتّى تَعْرِفُوا ، وَلَا تَعْرِفُونَ حَتّى تُصَدِّقُوا ، وَلَا تُصَدِّقُونَ حَتّى تُسَلِّمُوا أَبْوَاباً أَرْبَعَةً لَا يَصْلُحُ أَوَّلُهَا إِلَا بِآخِرِهَا ، ضَلَّ أَصْحَابُ الثَّلَاثَةِ وَتَاهُوا تَيْهاً بَعِيداً ، إِنَّ اللّهَ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ لَا يَقْبَلُ إِلَا الْعَمَلَ الصَّالِحَ ، وَلَا يَتَقَبَّلُ اللّهُ إِلَا بِالْوَفَاءِ بِالشُّرُوطِ وَالْعُهُودِ ، وَمَنْ وَفَى اللّهَ بِشُرُوطِهِ وَاسْتَكْمَلَ مَا وَصَفَ فِي عَهْدِهِ ، نَالَ مَا عِنْدَهُ وَاسْتَكْمَلَ وَعْدَهُ . إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ أَخْبَرَ الْعِبَادَ بِطُرُقِ الْهُدى ، وَشَرَعَ لَهُمْ فِيهَا الْمَنَارَ ، وَأَخْبَرَهُمْ كَيْفَ يَسْلُكُونَ ، فَقَالَ : «وَ إِنِّى لَغَفّارٌ لِمَنْ تابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى» وَقَالَ : «إِنَّما يَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ» فَمَنِ اتَّقَى اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ فِيمَا أَمَرَهُ ، لَقِيَ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ مُؤْمِناً بِمَا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ صلى الله عليه و آله ؛ هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ ، فَاتَ قَوْمٌ وَمَاتُوا قَبْلَ أَنْ يَهْتَدُوا ، وَظَنُّوا أَنَّهُمْ آمَنُوا ، وَأَشْرَكُوا مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ ؛ إِنَّهُ مَنْ أَتَى الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا اهْتَدى ، وَمَنْ أَخَذَ فِي غَيْرِهَا سَلَكَ طَرِيقَ الرَّدى . وَصَلَ اللّهُ طَاعَةَ وَلِيِّ أَمْرِهِ بِطَاعَةِ رَسُولِهِ ، وَطَاعَةَ رَسُولِهِ بِطَاعَتِهِ ؛ فَمَنْ تَرَكَ طَاعَةَ وُلَاةِ الْأَمْرِ ، لَمْ يُطِعِ اللّهَ وَلَا رَسُولَهُ ، وَهُوَ الْاءِقْرَارُ بِمَا نَزَلَ مِنْ عِنْدِ اللّهِ ، «خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ» ، وَالْتَمِسُوا الْبُيُوتَ الَّتِي أَذِنَ اللّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ ؛ فَإِنَّهُ قَدْ خَبَّرَكُمْ أَنَّهُمْ «رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ يَخَافُونَ يَوْماً تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ» . إِنَّ اللّهَ قَدِ اسْتَخْلَصَ الرُّسُلَ لِأَمْرِهِ ، ثُمَّ اسْتَخْلَصَهُمْ مُصَدِّقِينَ لِذلِكَ فِي نُذُرِهِ ، فَقَالَ : «وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاّ خَلا فِيها نَذِيرٌ» تَاهَ مَنْ جَهِلَ ، وَاهْتَدى مَنْ أَبْصَرَ وَعَقَلَ ؛ إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ يَقُولُ : «فَإِنَّها لا تَعْمَى الْأَبْصارُ وَلكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِى فِى الصُّدُورِ» وَكَيْفَ يَهْتَدِي مَنْ لَمْ يُبْصِرْ؟ وَكَيْفَ يُبْصِرُ مَنْ لَمْ يُنْذَرْ؟ اتَّبِعُوا رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وَأَقِرُّوا بِمَا نَزَلَ مِنْ عِنْدِ اللّهِ ، وَاتَّبِعُوا آثَارَ الْهُدى ؛ فَإِنَّهُمْ عَلَامَاتُ الْأَمَانَةِ وَالتُّقى . وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَوْ أَنْكَرَ رَجُلٌ عِيسَى بْنَ مَرْيَمَ عليه السلام ، وَأَقَرَّ بِمَنْ سِوَاهُ مِنَ الرُّسُلِ ، لَمْ يُؤْمِنْ ؛ اقْتَصُّوا الطَّرِيقَ بِالْتِمَاسِ الْمَنَارِ ، وَالْتَمِسُوا مِنْ وَرَاءِ الْحُجُبِ الْاثَارَ ؛ تَسْتَكْمِلُوا أَمْرَ دِينِكُمْ ، وَتُؤْمِنُوا بِاللّهِ رَبِّكُمْ» .

.

ص: 149

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق ، از پدرش عليهماالسلامروايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود : ايمان را چهار ركن است : يكى توكّل كردن بر خدا؛ دويم تفويض كردن هر كارى به خدا؛ سيم خوشنود بودن به قضاى خدا؛ چهارم تسليم كردن از براى امر خداى عز و جل و منقاد بودن كه از آن سر باز نزند» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از آنكه او را ذكر كرده ، از محمد بن عبدالرحمان بن ابى ليلى ، از پدرش ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«شما شايستگان نمى باشيد تا بشناسيد ...» تا آخر آنچه در باب «معرفت امام و ردّ به سوى او» مذكور شد .

از او ، از پدرش ، از سليمان جعفرى ، از ابوالحسن حضرت امام رضا ، از پدرش عليهماالسلامروايت است كه فرمود :«در بعضى ازجنگ هاى رسول خدا صلى الله عليه و آله گروهى به نزد آن حضرت آمدند . فرمود : شما كيستيد؟ عرض كردند كه : ما مؤمنانيم ، يا رسول اللّه ! فرمود : ايمان شما به كجا رسيده و اندازه آن چه قدر است؟ عرض كردند كه : صبر كردن در نزد بلاء و زحمت ، و شكر كردن در نزد رخا و وسعت ، و رضا به قضاى خداى . رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : ايشان بردبارانى چندند ، دانايان كه نزديك است كه به جهت دانشمندى ، پيغمبران باشند . اگر شما چنان چه وصف مى كنيد باشيد ، پس آنچه را كه در آن ساكن نمى شويد ، مسازيد ، و آنچه را كه نمى خوريد ، جمع مكنيد . «وَاتَّقُوا اللّهَ الذَّى اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ» (1) ؛ يعنى : «و بپرهيزيد از خدايى كه به سوى او برگردانيده مى شويد» .

.


1- .مائده، 96.

ص: 150

عَنْهُ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ سُلَيْمَانَ الْجَعْفَرِيِّ ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ، عَنْ أَبِيهِ عليهماالسلام ، قَالَ :«رَفَعَ إِلى رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله قَوْمٌ فِي بَعْضِ غَزَوَاتِهِ ، فَقَالَ : مَنِ الْقَوْمُ؟ فَقَالُوا : مُؤْمِنُونَ يَا رَسُولَ اللّهِ ، قَالَ : وَمَا بَلَغَ مِنْ إِيمَانِكُمْ؟ قَالُوا : الصَّبْرُ عِنْدَ الْبَلَاءِ ، وَالشُّكْرُ عِنْدَ الرَّخَاءِ ، وَالرِّضَا بِالْقَضَاءِ . فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : حُلَمَاءُ ، عُلَمَاءُ ، كَادُوا مِنَ الْفِقْهِ أَنْ يَكُونُوا أَنْبِيَاءَ ، إِنْ كُنْتُمْ كَمَا تَصِفُونَ فَلَا تَبْنُوا مَا لَا تَسْكُنُونَ ، وَلَا تَجْمَعُوا مَا لَا تَأْكُلُونَ ، وَاتَّقُوا اللّهَ الَّذِي إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ» .

24 _ بَابٌعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ؛ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ جَمِيعاً ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ يَعْقُوبَ السَّرَّاجِ ، عَنْ جَابِرٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ؛ وَ بِأَسَانِيدَ مُخْتَلِفَةٍ ، عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ ، قَالَ :خَطَبَنَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام فِي دَارِهِ _ أَوْ قَالَ : فِي الْقَصْرِ _ وَنَحْنُ مُجْتَمِعُونَ ، ثُمَّ أَمَرَ _ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ _ فَكُتِبَ فِي كِتَابٍ ، وَقُرِئَ عَلَى النَّاسِ. وَ رَوى غَيْرُهُ أَنَّ ابْنَ الْكَوَّاءِ سَأَلَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام عَنْ صِفَةِ الْاءِسْلَامِ وَالْاءِيمَانِ وَالْكُفْرِ وَالنِّفَاقِ ، فَقَالَ : «أَمَّا بَعْدُ ، فَإِنَّ اللّهَ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ شَرَعَ الْاءِسْلَامَ ، وَسَهَّلَ شَرَائِعَهُ لِمَنْ وَرَدَهُ ، وَأَعَزَّ أَرْكَانَهُ لِمَنْ حَارَبَهُ ، وَجَعَلَهُ عِزّاً لِمَنْ تَوَلَاهُ ، وَسِلْماً لِمَنْ دَخَلَهُ ، وَهُدًى لِمَنِ ائْتَمَّ بِهِ ، وَزِينَةً لِمَنْ تَجَلَّلَهُ ، وَعُذْراً لِمَنِ انْتَحَلَهُ ، وَعُرْوَةً لِمَنِ اعْتَصَمَ بِهِ ، وَحَبْلاً لِمَنِ اسْتَمْسَكَ بِهِ ، وَبُرْهَاناً لِمَنْ تَكَلَّمَ بِهِ ، وَنُوراً لِمَنِ اسْتَضَاءَ بِهِ ، وَعَوْناً لِمَنِ اسْتَغَاثَ بِهِ ، وَشَاهِداً لِمَنْ خَاصَمَ بِهِ ، وَفُلْجاً لِمَنْ حَاجَّ بِهِ ، وَعِلْماً لِمَنْ وَعَاهُ ، وَحَدِيثاً لِمَنْ رَوى ، وَحُكْماً لِمَنْ قَضى ، وَحِلْماً لِمَنْ جَرَّبَ ، وَلِبَاساً لِمَنْ تَدَبَّرَ ، وَفَهْماً لِمَنْ تَفَطَّنَ ، وَيَقِيناً لِمَنْ عَقَلَ ، وَبَصِيرَةً لِمَنْ عَزَمَ ، وَآيَةً لِمَنْ تَوَسَّمَ ، وَعِبْرَةً لِمَنِ اتَّعَظَ ، وَنَجَاةً لِمَنْ صَدَّقَ ، وَتُؤَدَةً لِمَنْ أَصْلَحَ ، وَزُلْفى لِمَنِ اقْتَرَبَ ، وَثِقَةً لِمَنْ تَوَكَّلَ ، وَرَخَاءً لِمَنْ فَوَّضَ ، وَسُبْقَةً لِمَنْ أَحْسَنَ ، وَخَيْراً لِمَنْ سَارَعَ ، وَجُنَّةً لِمَنْ صَبَرَ ، وَلِبَاساً لِمَنِ اتَّقى ، وَظَهِيراً لِمَنْ رَشَدَ ، وَكَهْفاً لِمَنْ آمَنَ ، وَأَمَنَةً لِمَنْ أَسْلَمَ ، وَرَجَاءً لِمَنْ صَدَقَ ، وَغِنًى لِمَنْ قَنِعَ . فَذلِكَ الْحَقُّ سَبِيلُهُ الْهُدى ، وَمَأْثُرَتُهُ الْمَجْدُ ، وَصِفَتُهُ الْحُسْنى ؛ فَهُوَ أَبْلَجُ الْمِنْهَاجِ ، مُشْرِقُ الْمَنَارِ ، ذَاكِي الْمِصْبَاحِ ، رَفِيعُ الْغَايَةِ ، يَسِيرُ الْمِضْمَارِ ، جَامِعُ الْحَلْبَةِ ، سَرِيعُ السَّبْقَةِ ، أَلِيمُ النَّقِمَةِ ، كَامِلُ الْعُدَّةِ ، كَرِيمُ الْفُرْسَانِ ؛ فَالْاءِيمَانُ مِنْهَاجُهُ ، وَالصَّالِحَاتُ مَنَارُهُ ، وَالْفِقْهُ مَصَابِيحُهُ ، وَالدُّنْيَا مِضْمَارُهُ ، وَالْمَوْتُ غَايَتُهُ ، وَالْقِيَامَةُ حَلْبَتُهُ ، وَالْجَنَّةُ سُبْقَتُهُ ، وَالنَّارُ نَقِمَتُهُ ، وَالتَّقْوى عُدَّتُهُ ، وَالْمُحْسِنُونَ فُرْسَانُهُ . فَبِالْاءِيمَانِ يُسْتَدَلُّ عَلَى الصَّالِحَاتِ ، وَبِالصَّالِحَاتِ يُعْمَرُ الْفِقْهُ ، وَبِالْفِقْهِ يُرْهَبُ الْمَوْتُ ، وَبِالْمَوْتِ تُخْتَمُ الدُّنْيَا ، وَبِالدُّنْيَا تَجُوزُ الْقِيَامَةَ ، وَبِالْقِيَامَةِ تُزْلَفُ الْجَنَّةُ ، وَالْجَنَّةُ حَسْرَةُ أَهْلِ النَّارِ ، وَالنَّارُ مَوْعِظَةُ الْمُتَّقِينَ ، وَالتَّقْوى سِنْخُ الْاءِيمَانِ» .

.

ص: 151

24 . باب

24 _ بابعلى بن ابراهيم روايت كرده است ، ازپدرش و محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى و چند نفر از اصحاب ما ، از احمد بن محمد بن خالد همه ، از حسن بن محبوب ، از يعقوب سرّاج ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام به اسانيد مختلفه ، از اصبغ بن نباته روايت است كه گفت :اميرالمؤمنين عليه السلام ما را خطبه كرد در خانه خويش ، يا گفت : در قصر خطبه خواند و ما جمع بوديم . بعد از آن ، آن حضرت فرمود كه : آن در جايى نوشته شد و بر مردمان خوانده شد . و غير او روايت كرده است كه : ابن كوّا صفت اسلام و ايمان و كفر و نفاق را از اميرالمؤمنين عليه السلام سؤال كرد . فرمود : «امّا بعد ، به درستى كه خداى _ تبارك و تعالى _ اسلام را آشكار نمود و قرارداد فرمود ، و آبشخورهاى آن را آسان گردانيد از براى هر كه به نزد آن آيد ، چنان چه تشنگان به نزد آب مى آيند . و ركن هاى آن را قوى و عزيز گردانيد از براى هر كه با آن جنگ كند ، و چنان قرار داد كه كسى چاره آن را نتواند كرد ، چنان چه كسى در زمين سخت واقع شود . و آن را قرار داد عزّت و ارجمندى از براى كسى كه آن را دوست دارد ، و اساس آشتى و سلامت از براى آنكه داخل آن شود ، و راه راست و راستى از براى هر كه به آن اقتدا كند ، و زينت و آرايش از براى هر كه آن را بزرگ دارد ، و بهانه از براى هر كه آن را بر خود ببندد ، و دسته و دستگير از براى هر كه به آن چنگ در زند ، و ريسمان از براى هر كه آن را نگاه دارد ، و حجّت روشن از براى هر كه به آن سخن گويد ، و نور از براى هر كه به آن روشنى طلب كند ، و گواه از براى هر كه به آن خصومت و جدال كند، و فيروزى از براى هر كه به آن بر خصم حجّت آورد ، و علم از براى هر كه آن را نگاه دارد و ياد گيرد ، و حديث و خبر تازه اى كه مشتمل بر تازگى باشد از براى هر كه آن را روايت كند ، و حكم از براى هر كه حكم كند ، و عقل از براى هر كه امور را تجربه و آزمايش كند ، و پوشش از براى هر كه جامه بر خود گيرد ، و فهم از براى هر كه زيرك باشد ، و يقين از براى هر كه عاقل باشد ، و بينايى از براى هر كه آهنگ كند و دل بر آن گذارد ، و نشانه از براى هر كه به فراست دريابد ، و پند از براى هر كه پند گيرد ، و نجات و رهايى از براى هر كه راست گويد ، و تأنّى و آرام از براى هر كه خويش را به صلاح آورد و آشتى كند يا آشتى دهد ، و نزديكى و مرتبه و منزلت از براى هر كه نزديك شود ، و استوارى از براى هر كه توكّل كند ، و فراخى و وسعت از براى هر كه كار را به او واگذارد ، و پيش دستى از براى هر كه نيكى كند ، و خوبى از براى هر كه بشتابد ، و سپر از براى هر كه صبر و شكيبايى ورزد ، و لباس از براى هر كه پرهيزگار شود ، و پشت و پشتيبان از براى هر كه راه راست يابد ، و پناه از براى هر كه ايمان آورد ، و ايمنى از براى هر كه اسلام آورد ، و اميدوارى از براى هر كه راست گويد ، و بى نيازى از براى هر كه قناعت كند . پس اين حقّى است كه راه آن راست است ، و كار آنكه از آن نقل شود بزرگوارى ، و صفت آن نيكوتر است؛ پس آن از هر راهِ راستى روشن تر است؛ كه چراغ خانه آن تابان و چراغ آن فروزان است ، غايتش بلند و بزرگوار ، و ميدانش كم واندك نه بسيار ، و اسبان جمع شده اش از براى دوانيدن به هم جمع شده ، و پيشى گرفتنش شتابان ، و سختى آن دردناك و دردآورنده ، و اسباب آنكه از براى حوادث ساخته شده كامل و تمام ، و سوارانش خوب و گرانمايه؛ پس ايمان ، راه راست آن است ، و كارهاى شايسته ، چراغ خانه آن ، و دانشمندى در دين ، چراغ هاى آن ، و دنيا ، ميدان آن ، و مرگ ، آخر و عاقبت آن ، و قيامت ، اسبان جمع شده آن براى دوانيدن ، و بهشت ، پيشى گرفتن آن ، و آتش جهنّم ، سختى آن ، و پرهيزگارى ، اسباب و عدّه آن ، و نيكوكاران ، سواران آن؛ پس به ايمان ، استدلال مى شود بر كارهاى شايسته ، دانشمندى آبادان مى شود ، و به دانشمندى ، از مرگ ترسيده مى شود ، و به مرگ ، دنيا تمام مى شود ، و به دنيا ، به سوى قيامت عبور مى شود ، و به قيامت ، بهشت نزديك گردانيده مى شود ، و بهشت ، حسرت اهل جهنّم است كه اندوه مى برند بر آنكه از ايشان فوت شده . و آتش جهنّم پند است ازبراى پرهيزگاران . و پرهيزگارى اصل و ريشه ايمان است» .

.

ص: 152

25 _ بَابُ صِفَةِ الْاءِيمَانِبِالْاءِسْنَادِ الْأَوَّلِ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ يَعْقُوبَ السَّرَّاجِ ، عَنْ جَابِرٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«سُئِلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام عَنِ الْاءِيمَانِ ، فَقَالَ : إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ جَعَلَ الْاءِيمَانَ عَلى أَرْبَعِ دَعَائِمَ : عَلَى الصَّبْرِ ، وَالْيَقِينِ ، وَالْعَدْلِ ، وَالْجِهَادِ . فَالصَّبْرُ مِنْ ذلِكَ عَلى أَرْبَعِ شُعَبٍ : عَلَى الشَّوْقِ ، وَالْاءِشْفَاقِ ، وَالزُّهْدِ ، وَالتَّرَقُّبِ ؛ فَمَنِ اشْتَاقَ إِلَى الْجَنَّةِ ، سَلَا عَنِ الشَّهَوَاتِ ؛ وَمَنْ أَشْفَقَ مِنَ النَّارِ ، رَجَعَ عَنِ الْمُحَرَّمَاتِ ؛ وَمَنْ زَهِدَ فِي الدُّنْيَا ، هَانَتْ عَلَيْهِ الْمُصِيبَاتُ ؛ وَمَنْ رَاقَبَ الْمَوْتَ ، سَارَعَ إِلَى الْخَيْرَاتِ . وَ الْيَقِينُ عَلى أَرْبَعِ شُعَبٍ : تَبْصِرَةِ الْفِطْنَةِ ، وَتَأَوُّلِ الْحِكْمَةِ ، وَمَعْرِفَةِ الْعِبْرَةِ ، وَسُنَّةِ الْأَوَّلِينَ ؛ فَمَنْ أَبْصَرَ الْفِطْنَةَ ، عَرَفَ الْحِكْمَةَ ؛ وَمَنْ تَأَوَّلَ الْحِكْمَةَ ، عَرَفَ الْعِبْرَةَ ؛ وَمَنْ عَرَفَ الْعِبْرَةَ ، عَرَفَ السُّنَّةَ ؛ وَمَنْ عَرَفَ السُّنَّةَ ، فَكَأَنَّمَا كَانَ مَعَ الْأَوَّلِينَ ، وَاهْتَدى إِلَى الَّتِي هِيَ أَقْوَمُ ، وَنَظَرَ إِلى مَنْ نَجَا بِمَا نَجَا ، وَمَنْ هَلَكَ بِمَا هَلَكَ ، وَإِنَّمَا أَهْلَكَ اللّهُ مَنْ أَهْلَكَ بِمَعْصِيَتِهِ ، وَأَنْجى مَنْ أَنْجى بِطَاعَتِهِ . وَ الْعَدْلُ عَلى أَرْبَعِ شُعَبٍ : غَامِضِ الْفَهْمِ ، وَغَمْرِ الْعِلْمِ ، وَزَهْرَةِ الْحُكْمِ ، وَرَوْضَةِ الْحِلْمِ ؛ فَمَنْ فَهِمَ ، فَسَّرَ جَمِيعَ الْعِلْمِ ؛ وَمَنْ عَلِمَ ، عَرَفَ شَرَائِعَ الْحُكْمِ ؛ وَمَنْ حَلُمَ ، لَمْ يُفَرِّطْ فِي أَمْرِهِ ، وَعَاشَ فِي النَّاسِ حَمِيداً . وَ الْجِهَادُ عَلى أَرْبَعِ شُعَبٍ : عَلَى الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ ، وَالنَّهْيِ عَنِ الْمُنْكَرِ ، وَالصِّدْقِ فِي الْمَوَاطِنِ ، وَشَنَآنِ الْفَاسِقِينَ ؛ فَمَنْ أَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ ، شَدَّ ظَهْرَ الْمُؤْمِنِ ؛ وَمَنْ نَهى عَنِ الْمُنْكَرِ ، أَرْغَمَ أَنْفَ الْمُنَافِقِ وَأَمِنَ كَيْدَهُ ؛ وَمَنْ صَدَقَ فِي الْمَوَاطِنِ ، قَضَى الَّذِي عَلَيْهِ ؛ وَمَنْ شَنِئَ الْفَاسِقِينَ ، غَضِبَ لِلّهِ ؛ وَمَنْ غَضِبَ لِلّهِ ، غَضِبَ اللّهُ لَهُ ؛ فَذلِكَ الْاءِيمَانُ وَ دَعَائِمُهُ وَشُعَبُهُ» .

.

ص: 153

25 . باب در بيان صفت ايمان

25 . باب در بيان صفت ايمانبه اسناد اوّل ، از ابن محبوب ، از يعقوب سرّاج ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام از ايمان سؤال شد . فرمود : خداى عز و جل ايمان را بر چهار ستون قرار داد؛ يعنى بر صبر و يقين و عدل و جهاد؛ پس از اين ، چهار ستون را بر چهار شعبه قرار داد ؛ يعنى بر شوق و آرزومندى و ترسيدن و بى رغبتى و چشم داشت و انتظار؛ پس هر كه به سوى بهشت مشتاق باشد، از خواهش هاى نفس بگذرد و عشقش به آنها تمام شود . و هر كه از آتش جهنّم بترسد، از محرّمات الهى باز گردد . و هر كه در دنيا رغبت نداشته باشد ، مصيبت هاى دنيا بر او سهل و آسان باشد . و هر كه مرگ را انتظار كشد ، به سوى خوبى ها بشتابد . و يقين نيز بر چهار شعبه است و آنها ، بينايىِ زيركى ، و رسيدن به كنه حكمت و شناختن پند ، و طريقه و روش پيشينيان است؛ پس هر كه زيركى را ببيند و به آن بينا شود، حكمت را مى شناسد . و هر كه به كنه حكمت رسد، پند را بشناسد . و هر كه پند را شناخت ، راه و روش پيشينيان را بشناسد . و هر كه راه و روش را شناخت، گويا كه با پيشينيان بوده و راه يافته به سوى آن راهى كه از همه راه ها راست تر و درست تر است ، و نظر كرده به سوى آنكه نجات يافته به آنچه نجات يافته ، و آنكه هلاك شده به آنچه هلاك شده . (1) جز اين نيست كه خدا هر كه را هلاك گردانيد ، به نافرمانى خويش هلاك گردانيده . و هر كه را رهانيد ، به فرمانبردارى خويش رهانيد . و عدل نيز بر چهار شعبه است و آنها ، فهم پوشيده و علم پوشنده و شكوفه حكمت ها و باغ و مرغزار عقل و بردبارى است؛ پس هر كه فهم داشته باشد، همه علم را تفسير و بيان مى كند . و هر كه علم داشته باشد، شريعه هاى حكم را بشناسد . و هر كه بردبار و عاقل باشد ، در كار خويش پيشى نگيرد و از حد تجاوز نكند و در ميان مردمان ستوده زندگانى كند ، كه همه كس او را ستايش كنند . و جهاد نيز بر چهار شعبه است؛ يعنى بر امر به معروف و نهى از منكر ، و راستى در جميع مواضع ، و دشمنى با فاسقان؛ پس هر كه امر كند به معروف ، پشت مؤمن را سخت و قوى گرداند . و هر كه نهى كند از منكر ، بينى منافق را بر خاك مالد و از مكر او ايمن باشد . و هر كه در همه مواطن راست گويد ، آنچه را كه بر او واجب است به جا آورد . و هر كه فاسقان را دشمن دارد ، به جهت خدا خشم گيرد و خلاف رضاى او را كه ديد به غضب آيد . و هر كه از براى خدا غضب كند، خدا از براى او غضب كند . و ايمان و ستون ها و شعب هاى آن، اين است كه مذكور شد» .

.


1- .. و مى تواند كه معنا اين باشد كه : آنكه نجات يافته و هلاك شده به چه چيز هلاك شده و به چه چيز نجات يافته؟ و دور نيست كه اين معنا به حسب معنا نزديك تر باشد، به قرينه آنچه بعد از اين مى فرمايد . (مترجم)

ص: 154

26 _ بَابُ فَضْلِ الْاءِيمَانِ عَلَى الْاءِسْلَامِ وَالْيَقِينِ عَلَى الْاءِيمَانِأَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ، عَنْ جَابِرٍ ، قَالَ : قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يَا أَخَا جُعْفٍ ، إِنَّ الْاءِيمَانَ أَفْضَلُ مِنَ الْاءِسْلَامِ ، وَإِنَّ الْيَقِينَ أَفْضَلُ مِنَ الْاءِيمَانِ ، وَمَا مِنْ شَيْءٍ أَعَزَّ مِنَ الْيَقِينِ» .

.

ص: 155

26 . باب در بيان فضيلت و افزونى ايمان بر اسلام و افزونى يقين بر ايمان

26 . باب در بيان فضيلت و افزونى ايمان بر اسلام و افزونى يقين بر ايمانابوعلى اشعرى ، از محمد بن سالم ، از احمد بن نضر ، از عمرو بن شمر ، از جابر روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به من فرمود :«اى جعفى! به درستى كه ايمان از اسلام فاضل تر و افزون تر است ، و يقين از ايمان بهتر است ، و چيزى از يقين كمتر و عزيز الوجودتر نيست» .

.

ص: 156

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ؛ وَ الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«الْاءِيمَانُ فَوْقَ الْاءِسْلَامِ بِدَرَجَةٍ ، وَالتَّقْوى فَوْقَ الْاءِيمَانِ بِدَرَجَةٍ ، وَالْيَقِينُ فَوْقَ التَّقْوى بِدَرَجَةٍ ، وَمَا قُسِمَ فِي النَّاسِ شَيْءٌ أَقَلُّ مِنَ الْيَقِينِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ ، عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْيَنَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ :«إِنَّ اللّهَ فَضَّلَ الْاءِيمَانَ عَلَى الْاءِسْلَامِ بِدَرَجَةٍ ، كَمَا فَضَّلَ الْكَعْبَةَ عَلَى الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ أَوْ غَيْرِهِ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ الْكَلْبِيِّ ، عَنْ عَبْدِ الْحَمِيدِ الْوَاسِطِيِّ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، قَالَ : قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يَا أَبَا مُحَمَّدٍ ، الْاءِسْلَامُ دَرَجَةٌ» قُلْتُ : نَعَمْ ، قَالَ : «وَالْاءِيمَانُ عَلَى الْاءِسْلَامِ دَرَجَةٌ» قَالَ : قُلْتُ : نَعَمْ ، قَالَ : «وَ التَّقْوى عَلَى الْاءِيمَانِ دَرَجَةٌ» قَالَ : قُلْتُ : نَعَمْ ، قَالَ : «وَ الْيَقِينُ عَلَى التَّقْوى دَرَجَةٌ» قَالَ : قُلْتُ : نَعَمْ ، قَالَ : «فَمَا أُوتِيَ النَّاسُ أَقَلَّ مِنَ الْيَقِينِ ، وَإِنَّمَا تَمَسَّكْتُمْ بِأَدْنَى الْاءِسْلَامِ ؛ فَإِيَّاكُمْ أَنْ يَنْفَلِتَ مِنْ أَيْدِيكُمْ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا عليه السلام عَنِ الْاءِيمَانِ وَالْاءِسْلَامِ . فَقَالَ :«قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام : إِنَّمَا هُوَ الْاءِسْلَامُ ، وَالْاءِيمَانُ فَوْقَهُ بِدَرَجَةٍ ، وَالتَّقْوى فَوْقَ الْاءِيمَانِ بِدَرَجَةٍ ، وَالْيَقِينُ فَوْقَ التَّقْوى بِدَرَجَةٍ ، وَلَمْ يُقْسَمْ بَيْنَ النَّاسِ شَيْءٌ أَقَلُّ مِنَ الْيَقِينِ». قَالَ : قُلْتُ : فَأَيُّ شَيْءٍ الْيَقِينُ؟ قَالَ : «التَّوَكُّلُ عَلَى اللّهِ ، وَالتَّسْلِيمُ لِلّهِ ، وَالرِّضَا بِقَضَاءِ اللّهِ ، وَالتَّفْوِيضُ إِلَى اللّهِ» . قُلْتُ : فَمَا تَفْسِيرُ ذلِكَ؟ قَالَ : «هكَذَا قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام ».

.

ص: 157

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد و حسين بن محمد ، از معلىّ بن محمد و هر دو از وشّاء ، از امام موسى كاظم عليه السلام كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«ايمان يك درجه بالاتر است ازاسلام ، و تقوى و پرهيزكارى يك درجه از ايمان بالاتر است ، و يقين يك درجه از تقوى بالاتر است ، و چيزى كمتر از يقين در ميان مردمان تقسيم نشده» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن محبوب ، از على بن رئاب ، از حمران بن اعين روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه خدا ايمان را بر اسلام افزونى داده به درجه بلندى ،چنانچه خانه كعبه را بر مسجدالحرام افزونى داده است» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از هارون بن جهم يا غير او ، از عمر بن ابان كلبى ، از عبدالحميد واسطى ، از ابوبصير كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به من فرمود :«اى ابامحمد! اسلام پايه بالايى [است ]و از هر مرتبه اى پايه اى بالاتر است؟» عرض كردم : آرى! ابوبصير مى گويد : فرمود : «ايمان بالاتر است از اسلام و پايه اى است بالاتر؟» ابوبصير مى گويد : عرض كردم : آرى! فرمود : «تقوى و پرهيزگارى بالاتر است ازايمان و پايه اى است بالاتر؟» ابوبصير مى گويد : عرض كردم : آرى! فرمود : «يقين بالاتر از تقوى است و پايه اى است بالاتر؟» مى گويد : عرض كردم : آرى! فرمود : «پس آنچه به مردمان عطا شده از يقين كمتر است (1) ، و جز اين نيست كه شما به پست ترينِ اسلام چنگ در زده ايد؛ پس بپرهيزيد از آنكه ناگاه از دست شما رها شود» .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس روايت كرده است كه سؤال كردم از ابوالحسن حضرت امام رضا عليه السلام از ايمان و اسلام . فرمود :«امام محمد باقر عليه السلام فرمود : جز اين نيست كه دين و آنچه مقبول مى شود اسلام است . و ايمان يك درجه بالاتر از آن است ، و تقوى يك درجه بالاتر از ايمان است ، و يقين يك درجه بالاتر از تقوى است . و هيچ چيز در ميان مردمان كمتر از يقين قسمت نشده است» . يونس مى گويد : عرض كردم : پس يقين به چه چيز است؟ فرمود : «توكّل كردن بر خدا ، و تسليم كردن و گردن نهادن از براى خدا ، و راضى شدن به قضاى خدا ، و وا گذاشتن امور به خدا» . عرض كردم كه : تفسير و بيان اين چيست؟ فرمود : «امام محمد باقر عليه السلام همچنين فرمود» .

.


1- .. شايد ترجمه بهتر اين باشد : هيچ چيز به كمى يقين به مردم عطا نشده است .

ص: 158

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ ، عَنِ الرِّضَا عليه السلام ، قَالَ :«الْاءِيمَانُ فَوْقَ الْاءِسْلَامِ بِدَرَجَةٍ ، وَالتَّقْوى فَوْقَ الْاءِيمَانِ بِدَرَجَةٍ ، وَالْيَقِينُ فَوْقَ التَّقْوى بِدَرَجَةٍ ، وَلَمْ يُقْسَمْ بَيْنَ الْعِبَادِ شَيْءٌ أَقَلُّ مِنَ الْيَقِينِ» .

27 _ بَابُ حَقِيقَةِ الْاءِيمَانِ وَالْيَقِينِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُذَافِرٍ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«بَيْنَا رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله فِي بَعْضِ أَسْفَارِهِ إِذْ لَقِيَهُ رَكْبٌ ، فَقَالُوا : السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا رَسُولَ اللّهِ ، فَقَالَ : مَا أَنْتُمْ؟ فَقَالُوا : نَحْنُ مُؤْمِنُونَ يَا رَسُولَ اللّهِ ، قَالَ : فَمَا حَقِيقَةُ إِيمَانِكُمْ؟ قَالُوا : الرِّضَا بِقَضَاءِ اللّهِ ، وَالتَّفْوِيضُ إِلَى اللّهِ ، وَالتَّسْلِيمُ لِأَمْرِ اللّهِ . فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : عُلَمَاءُ ، حُكَمَاءُ ، كَادُوا أَنْ يَكُونُوا مِنَ الْحِكْمَةِ أَنْبِيَاءَ ، فَإِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ فَلَا تَبْنُوا مَا لَا تَسْكُنُونَ ، وَلَا تَجْمَعُوا مَا لَا تَأْكُلُونَ ، وَاتَّقُوا اللّهَ الَّذِي إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ أَبِي مُحَمَّدٍ الْوَابِشِيِّ وَإِبْرَاهِيمَ بْنِ مِهْزَمٍ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله صَلّى بِالنَّاسِ الصُّبْحَ ، فَنَظَرَ إِلى شَابٍّ فِي الْمَسْجِدِ ، وَهُوَ يَخْفِقُ وَيَهْوِي بِرَأْسِهِ مُصْفَرّاً لَوْنُهُ ، قَدْ نَحِفَ جِسْمُهُ ، وَغَارَتْ عَيْنَاهُ فِي رَأْسِهِ ، فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : كَيْفَ أَصْبَحْتَ يَا فُلَانُ؟ قَالَ : أَصْبَحْتُ _ يَا رَسُولَ اللّهِ _ مُوقِناً . فَعَجِبَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله مِنْ قَوْلِهِ ، وَقَالَ: إِنَّ لِكُلِّ يَقِينٍ حَقِيقَةً ، فَمَا حَقِيقَةُ يَقِينِكَ؟ فَقَالَ : إِنَّ يَقِينِي _ يَا رَسُولَ اللّهِ _ هُوَ الَّذِي أَحْزَنَنِي ، وَأَسْهَرَ لَيْلِي ، وَأَظْمَأَ هَوَاجِرِي ، فَعَزَفَتْ نَفْسِي عَنِ الدُّنْيَا وَمَا فِيهَا حَتّى كَأَنِّي أَنْظُرُ إِلى عَرْشِ رَبِّي وَقَدْ نُصِبَ لِلْحِسَابِ ، وَحُشِرَ الْخَلَائِقُ لِذلِكَ وَأَنَا فِيهِمْ ، وَكَأَنِّي أَنْظُرُ إِلى أَهْلِ الْجَنَّةِ يَتَنَعَّمُونَ فِي الْجَنَّةِ وَيَتَعَارَفُونَ ، وَ عَلَى الْأَرَائِكِ مُتَّكِئُونَ ، وَكَأَنِّي أَنْظُرُ إِلى أَهْلِ النَّارِ وَهُمْ فِيهَا مُعَذَّبُونَ مُصْطَرِخُونَ ، وَكَأَنِّي الْانَ أَسْمَعُ زَفِيرَ النَّارِ يَدُورُ فِي مَسَامِعِي . فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله لِأَصْحَابِهِ : هذَا عَبْدٌ نَوَّرَ اللّهُ قَلْبَهُ بِالْاءِيمَانِ ، ثُمَّ قَالَ لَهُ : الْزَمْ مَا أَنْتَ عَلَيْهِ . فَقَالَ الشَّابُّ : ادْعُ اللّهَ لِي يَا رَسُولَ اللّهِ أَنْ أُرْزَقَ الشَّهَادَةَ مَعَكَ . فَدَعَا لَهُ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، فَلَمْ يَلْبَثْ أَنْ خَرَجَ فِي بَعْضِ غَزَوَاتِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَاسْتُشْهِدَ بَعْدَ تِسْعَةِ نَفَرٍ ، وَكَانَ هُوَ الْعَاشِرَ» .

.

ص: 159

27 . باب در بيان حقيقت ايمان و يقين

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از احمد بن محمد بن ابى نصر ، از امام رضا عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«ايمان يك درجه از اسلام بالاتر است ...» تا آخر آنچه در حديث دويم اين باب گذشت .

27 . باب در بيان حقيقت ايمان و يقينچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از محمد بن اسماعيل بن بزيع ، از محمد بن عذافر ، از پدرش ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«در بين اينكه رسول خدا صلى الله عليه و آله در بعضى ازسفرهاى خويش تشريف داشت ، ناگاه جمعى از سواران آن حضرت را ملاقات كردند و گفتند كه : السَّلامُ عَلَيْكَ يا رَسُولَ اللّهِ؛ يعنى «سلام خدا يا سلام ما يا همه سلام ها بر تو باد ، اى فرستاده خدا! كه خدا تو را پيغمبرى به سوى خلايق فرستاده» . حضرت فرمود : شما كيستيد؟ و چه صفت داريد؟ عرض كردند : ما مؤمنانيم ، يا رسول اللّه ! فرمود : حقيقت و دليل ايمان شما چيست؟ عرض كردند : راضى بودن به قضاى خدا ، و تفويض كردن امور خويش به خدا ، و تسليم كردن و گردن نهادن از براى امر خدا . رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : ايشان دانايانى چندند ، حكيمان كه نزديك است كه به جهت حكمت ، پيغمبران باشند و به درجه ايشان رسند؛ پس اگر راست گويانيد ، آنچه را كه در آن ساكن نمى شويد مسازيد ، و آنچه را كه نمى خوريد جمع مكنيد . «وَاتَّقُوا اللّهَ الَّذى اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ» (1) . و ترجمه آن در نظير اين حديث گذشت .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى و على بن ابراهيم ، از پدرش هر دو روايت كرده اند ، از ابن محبوب ، از ابومحمد وابشى و ابراهيم بن مهزم ، از اسحاق بن عمّاد كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله نماز صبح را با مردم به جا آورد . بعد از آن به جوانى كه در مسجد بود نظر فرمود . آن جوان در عالم پينكى (2) سر خويش را مى جنباند و مكرّر آن را فرود مى آورد و به زير مى افكند ، و رنگش زرد شده و تنش لاغر و نزار گشته و چشمهايش در سرش فرو رفته؛ پس رسول خدا به آن جوان فرمود : بر چه حال صبح كرده اى اى فلان؟! عرض كرد : صبح كرده ام با يقين كه هيچ شك ندارم . رسول خدا از گفتار آن جوان تعجب فرمود ، و فرمود : هر چيز را حقيقتى و دليلى هست ، پس حقيقت يقين تو چيست؟ عرض كرد : يا رسول اللّه ! يقين من همان است كه مرا اندوهناك ساخته، و شب ، مرا بيدار گردانيد ، و ساعت هاى بسيار گرم ، مرا تشنه نموده است (3) ، و دل خويش را از دنيا و آنچه در آن است بريده و بركنده ام و به آن هيچ رغبت ندارم ، تا آنكه گويا به عرش پروردگار خويش نظر مى كنم كه از براى حساب خلايق برپا شده ، و خلايق از براى حساب محشور شده اند . و گويا كه من نظر مى كنم به اهل بهشت كه در بهشت تنعّم مى كنند و يكديگر را مى شناسند و با هم تعارف مى نمايند و بر تخت هاى خويش تكيه زده اند . و گويا كه من به اهل جهنّم مى نگرم كه ايشان در آن معذّبند و فرياد مى كنند و مى خروشند . و گويا كه من الحال بانگ خروش آتش جهنم را مى شنوم كه در گوش هاى من مى گردد . رسول خدا صلى الله عليه و آله به اصحاب خويش فرمود : اينك بنده اى است كه خدا دلش را به ايمان منوّر ساخته . بعد از آن به آن جوان فرمود : دست از آنچه بر آنى برمدار و هميشه بر اين حال و بدين منوال باش . آن جوان عرض كرد : يا رسول اللّه ! دعا كن كه مرا شهادت روزى شود و همراه تو در راه خدا شهيد شوم . رسول خدا از برايش دعا فرمود . بعد از آن پر مكث نكرد تا آنكه در بعضى ازجنگ هاى پيغمبر صلى الله عليه و آله بيرون رفت ، و بعد از آنكه نه نفر شهيد شدند ، شهيد شد ، و او دهم شهيدان آن جنگ بود» .

.


1- .. مائده، 96. «و بپرهيزيد از خدايى كه به سوى او بازگردانيده مى شويد».
2- .. يعنى چرت و خواب سبك .
3- .. و نظير اين عبارت در دعاى سجده الياس مذكور شد ، در باب اينكه همه كتاب ها كه از نزد خداى عز و جل فرود آمده در نزد ائمه عليهم السلام است . حاصل مراد آن كه ، يقين من باعث بيدارخوابى من شده در شب ها به عبادت ، و موجب تشنگى من گرديده در روزها به روزه داشتن . (مترجم)

ص: 160

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«اسْتَقْبَلَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله حَارِثَةَ بْنَ مَالِكِ بْنِ النُّعْمَانِ الْأَنْصَارِيَّ ، فَقَالَ لَهُ : كَيْفَ أَنْتَ يَا حَارِثَةَ بْنَ مَالِكٍ؟ فَقَالَ : يَا رَسُولَ اللّهِ ، مُؤْمِنٌ حَقّاً . فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : لِكُلِّ شَيْءٍ حَقِيقَةٌ ، فَمَا حَقِيقَةُ قَوْلِكَ؟ فَقَالَ : يَا رَسُولَ اللّهِ ، عَزَفَتْ نَفْسِي عَنِ الدُّنْيَا ، فَأَسْهَرَتْ لَيْلِي ، وَأَظْمَأَتْ هَوَاجِرِي ، وَكَأَنِّي أَنْظُرُ إِلى عَرْشِ رَبِّي وَ قَدْ وُضِعَ لِلْحِسَابِ ، وَكَأَنِّي أَنْظُرُ إِلى أَهْلِ الْجَنَّةِ يَتَزَاوَرُونَ فِي الْجَنَّةِ ، وَكَأَنِّي أَسْمَعُ عُوَاءَ أَهْلِ النَّارِ فِي النَّارِ . فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : عَبْدٌ نَوَّرَ اللّهُ قَلْبَهُ ؛ أَبْصَرْتَ ، فَاثْبُتْ . فَقَالَ : يَا رَسُولَ اللّهِ ، ادْعُ اللّهَ لِي أَنْ يَرْزُقَنِي الشَّهَادَةَ مَعَكَ ، فَقَالَ : اللَّهُمَّ ارْزُقْ حَارِثَةَ الشَّهَادَةَ ، فَلَمْ يَلْبَثْ إِلَا أَيَّاماً حَتّى بَعَثَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله سَرِيَّةً ، فَبَعَثَهُ فِيهَا ، فَقَاتَلَ ، فَقُتِلَ تِسْعَةٌ أَوْ ثَمَانِيَةٌ ، ثُمَّ قُتِلَ» . وَفِي رِوَايَةِ الْقَاسِمِ بْنِ بُرَيْدٍ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، قَالَ : «اسْتُشْهِدَ مَعَ جَعْفَرِ بْنِ أَبِي طَالِبٍ بَعْدَ تِسْعَةِ نَفَرٍ ، وَكَانَ هُوَ الْعَاشِرَ» .

.

ص: 161

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از عبداللّه بن مسكان ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله رو به حارثة بن مالك بن نعمان انصارى آورد و به او فرمود : اى حارثة بن مالك! حالت چون است؟ عرض كرد : يا رسول اللّه ! مؤمنم از روى حق و راستى . رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : هر چيزى را حقيقت [است] ، پس حقيقت گفتار تو چيست؟ عرض كرد : يا رسول اللّه ! دل خويش را از دنيا بريده ام و به آن رغبتى ندارم؛ پس در شب ها بيدار خوابى كشيده ام به عبادت كردن ، و در روزهاى گرم تشنگى خوردم به روزه داشتن . و گويا كه به عرش پروردگار خويش نظر مى كنم كه از براى حساب وضع شده ، و گويا كه من نظر مى كنم به اهل بهشت كه در بهشت به ديدن يكديگر مى روند ، و گويا كه من آواز اهل جهنّم را مى شنوم كه در آتش مانند سگان و شغالان و گرگان فرياد مى كنند . رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : اين بنده اى است كه خدا دلش را به ايمان منور ساخته . و به او فرمود : بصيرت و بينايى به هم رسانيده اى ، پس بر اين حال ثابت باش . حارثه عرض كرد : يا رسول اللّه ! دعا كن كه تا خدا شهادت را با تو به من روزى كند . حضرت عرض كرد : بار خدايا! حارثه را شهادت روزى كن . بعد از آن درنگ كرد ، مگر چند روزى ، تا آنكه رسول خدا گروهى از اصحاب را به جنگ فرستاد و حارثه را نيز با ايشان روانه كرد؛ پس جنگ كرد و نه كس يا هشت كس را كشت . بعد از آن كشته شد» . و در روايت قاسم بن بريد ، از ابوبصير واقع شده كه گفت : «حارثه با جعفر بن ابى طالب شهيد شد ، بعد از نه نفر و او دهم ايشان بود» .

.

ص: 162

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ : إِنَّ عَلى كُلِّ حَقٍّ حَقِيقَةً ، وَعَلى كُلِّ صَوَابٍ نُوراً» .

28 _ بَابُ التَّفَكُّرِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام يَقُولُ : نَبِّهْ بِالتَّفَكُّرِ قَلْبَكَ ، وَجَافِ عَنِ اللَّيْلِ جَنْبَكَ ، وَاتَّقِ اللّهَ رَبَّكَ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنْ أَبَانٍ ، عَنِ الْحَسَنِ الصَّيْقَلِ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَمَّا يَرْوِي النَّاسُ أَنَّ تَفَكُّرَ سَاعَةٍ خَيْرٌ مِنْ قِيَامِ لَيْلَةٍ : قُلْتُ : كَيْفَ يَتَفَكَّرُ؟ قَالَ :«يَمُرُّ بِالْخَرِبَةِ أَوْ بِالدَّارِ ، فَيَقُولُ : أَيْنَ سَاكِنُوكِ ؟ أَيْنَ بَانُوكِ؟ مَا لَكِ لَا تَتَكَلَّمِينَ؟» .

.

ص: 163

28 . باب در بيان تفكر و انديشه كردن

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفرصادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ فرمود : به درستى كه بر هر حقّى ، حقيقتى و بر هر صوابى ، نورى است» . (1)

28 . باب در بيان تفكر و انديشه كردنعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ مى فرمود : دل خويش را به انديشه كردن بيدار كن ، و او را دلالت نما بر آنچه از آن غافل باشد . و پهلوى خويش را از خوابگاه شب دور كن ، و بپرهيز از خدا كه پروردگار تو است» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از بعضى از اصحاب خويش ، از ابان ، از حسن صيقل روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از آنچه مردم روايت مى كنند كه : انديشه كردن در يك ساعت بهتر است ازايستادن شبى به عبادت . و عرض كردم : چگونه انديشه مى كند ؟ فرمود :«به ويرانه يا به خانه اى مى گذرد و به زبان حال مى گويد : در كجايند آنها كه در تو ساكن بودند؟! و در كجايند كسانى كه تو را ساختند؟! و تو را چه مى شود كه هيچ نمى گويى؟!».

.


1- .. و همين حديث با زيادتى در باب اخذ به سنّت و شواهد كتاب از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت و شرح شد. (مترجم)

ص: 164

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ ، عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ إِدْمَانُ التَّفَكُّرِ فِي اللّهِ وَفِي قُدْرَتِهِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَادٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا عليه السلام يَقُولُ :«لَيْسَ الْعِبَادَةُ كَثْرَةَ الصَّلَاةِ وَالصَّوْمِ ، إِنَّمَا الْعِبَادَةُ التَّفَكُّرُ فِي أَمْرِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ سَهْلٍ ، عَنْ حَمَّادٍ ، عَنْ رِبْعِيٍّ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ : التَّفَكُّرُ يَدْعُو إِلَى الْبِرِّ وَالْعَمَلِ بِهِ» .

29 _ بَابُ الْمَكَارِمِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْهَيْثَمِ بْنِ أَبِي مَسْرُوقٍ ، عَنْ يَزِيدَ بْنِ إِسْحَاقَ شَعِرٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَطِيَّةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الْمَكَارِمُ عَشْرٌ ، فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَكُونَ فِيكَ فَلْتَكُنْ ؛ فَإِنَّهَا تَكُونُ فِي الرَّجُلِ وَلَا تَكُونُ فِي وَلَدِهِ ، وَتَكُونُ فِي الْوَلَدِ وَلَا تَكُونُ فِي أَبِيهِ ، وَتَكُونُ فِي الْعَبْدِ وَلَا تَكُونُ فِي الْحُرِّ». قِيلَ : وَمَا هُنَّ؟ قَالَ : «صِدْقُ الْيَأْسِ ، وَصِدْقُ اللِّسَانِ ، وَأَدَاءُ الْأَمَانَةِ ، وَ صِلَةُ الرَّحِمِ ، وَإِقْرَاءُ الضَّيْفِ ، وَإِطْعَامُ السَّائِلِ ، وَالْمُكَافَأَةُ عَلَى الصَّنَائِعِ ، وَالتَّذَمُّمُ لِلْجَارِ ، وَالتَّذَمُّمُ لِلصَّاحِبِ ، وَرَأْسُهُنَّ الْحَيَاءُ» .

.

ص: 165

29 . باب در بيان مكارم اخلاق

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از احمد بن محمد بن ابى نصر ، از بعضى از مردان خويش كه راوى حديث اند ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«بهترين عبادت آن است كه هميشه در امر خدا و در قدرت آن جناب انديشه نمايد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از معمّر بن خلاّد روايت كرده است كه گفت : شنيدم از ابوالحسن حضرت امام رضا عليه السلام كه مى فرمود :«عبادت ، بسيارى نماز و روزه نيست . جز اين نيست كه عبادت ، انديشه كردن است در كار خداى عز و جل» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از اسماعيل بن سهل ، از حمّاد ، از ربعى روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ فرمود : انديشه كردن ، مى خواند به سوى نيكى و عمل كردن به آن» .

29 . باب در بيان مكارم اخلاق (1)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از هيثم بن ابى مسروق ، از يزيد بن اسحاق شعر ، از حسين بن عطيّه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مكارم اخلاق ده چيز است؛ پس اگر بتوانى كه آنها در تو باشد ، بايد كه باشد؛ زيرا كه آنها در مردى مى باشد و در فرزندش نمى باشد ، و در فرزند مى باشد و در پدرش نمى باشد ، و در بنده مى باشد و در آزاد نمى باشد» . به آن حضرت عرض شد كه : آنها چيست؟ فرمود : «راستى ، فروتنى ، و ترس ، و درويشى ، و راستى زبان كه دروغ نگويد ، و اداى امانت كه به صاحبش برساند ، و صله رحم به جا آوردن ، و ميهمان نوازى به تحفه و تكلّف از برايش آوردن ، و سائل را طعام دادن ، و بر كارها جزا دادن به وضعى كه با آنها برابرى كند ، و ننگ و عار داشتن از براى همسايه از آنچه از براى خود ننگ و عار مى دارد ، و ننگ و عار داشتن از براى يار و صاحب خويش ، و سَرِ همه اينها شرم داشتن است» .

.


1- .. و مكارم ، جمع مكرمه _ به ضمّ راء است _ و آن كار نيك است . (مترجم)

ص: 166

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ خَصَّ رُسُلَهُ بِمَكَارِمِ الْأَخْلَاقِ ؛ فَامْتَحِنُوا أَنْفُسَكُمْ ، فَإِنْ كَانَتْ فِيكُمْ ، فَاحْمَدُوا اللّهَ ، وَاعْلَمُوا أَنَّ ذلِكَ مِنْ خَيْرٍ ؛ وَإِنْ لَا تَكُنْ فِيكُمْ ، فَاسْأَلُوا اللّهَ ، وَارْغَبُوا إلَيْهِ فِيها» . قال : فَذَكَرَهَا عَشَرَةً : «الْيَقِينَ ، وَالْقَنَاعَةَ ، وَالصَّبْرَ ، وَالشُّكْرَ ، وَالْحِلْمَ ، وَحُسْنَ الْخُلُقِ ، وَالسَّخَاءَ ، وَالْغَيْرَةَ ، وَالشَّجَاعَةَ ، وَالْمُرُوءَةَ» . قَالَ : وَرَوى بَعْضُهُمْ بَعْدَ هذِهِ الْخِصَالِ الْعَشَرَةِ وَزَادَ فِيهَا : «الصِّدْقَ ، وَأَدَاءَ الْأَمَانَةِ» .

عَنْهُ ، عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَاشِمِيِّ ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ عَبَّادٍ _ قَالَ بَكْرٌ : وَأَظُنُّنِي قَدْ سَمِعْتُهُ مِنْ إِسْمَاعِيلَ _ عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ بُكَيْرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّا لَنُحِبُّ مَنْ كَانَ عَاقِلاً فَهِماً فَقِيهاً حَلِيماً مُدَارِياً صَبُوراً صَدُوقاً وَفِيّاً ؛ إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ خَصَّ الْأَنْبِيَاءَ بِمَكَارِمِ الْأَخْلَاقِ ؛ فَمَنْ كَانَتْ فِيهِ ، فَلْيَحْمَدِ اللّهَ عَلى ذلِكَ ؛ وَمَنْ لَمْ تَكُنْ فِيهِ ، فَلْيَتَضَرَّعْ إِلَى اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ ، وَلْيَسْأَلْهُ إِيَّاهَا». قَالَ : قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، وَمَا هُنَّ؟ قَالَ : «هُنَّ : الْوَرَعُ ، وَالْقَنَاعَةُ ، وَالصَّبْرُ ، وَالشُّكْرُ ، وَالْحِلْمُ ، وَالْحَيَاءُ ، وَالسَّخَاءُ ، وَالشَّجَاعَةُ ، وَالْغَيْرَةُ ، وَالْبِرُّ ، وَصِدْقُ الْحَدِيثِ ، وَأَدَاءُ الْأَمَانَةِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ ارْتَضى لَكُمُ الْاءِسْلَامَ دِيناً ؛ فَأَحْسِنُوا صُحْبَتَهُ بِالسَّخَاءِ وَحُسْنِ الْخُلُقِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ : الْاءِيمَانُ أَرْبَعَةُ أَرْكَانٍ : الرِّضَا بِقَضَاءِ اللّهِ ، وَالتَّوَكُّلُ عَلَى اللّهِ ، وَتَفْوِيضُ الْأَمْرِ إِلَى اللّهِ ، وَالتَّسْلِيمُ لِأَمْرِ اللّهِ» .

.

ص: 167

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از عبداللّه بن مسكان ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«خداى عز و جل رسولان خويش را به مكارم اخلاق تخصيص داده ،پس خويش را آزمايش كنيد . اگر آنها در شما باشد، خدا را ستايش نماييد و بدانيد كه آن به جهت خوبى است كه در شما بوده يا به شما رسيده ، و اگر آنها در شما نباشد، از خدا بخواهيد كه به شما عطا كند و در آنها به سوى او رغبت كنيد» . راوى مى گويد : حضرت بعد از آن ده چيز را ذكر فرمود و آنها : «يقين است و قناعت و صبر و شكر و حلم و خوش خلقى و سخاوت و غيرت (كه عبارت است از : درد تن و ناموس آورى به چيزى كه بد باشد) و شجاعت و مروّت»؛ يعنى مردانگى و جوانمردى . و مى گويد : بعضى ازايشان پاره اى از اين خصلت هاى ده گانه را روايت كرده و راستگويى و اداى امانت را در آنها زياد نموده [اند] .

از او ، از بكر بن صالح ، از جعفر بن محمد هاشمى ، از اسماعيل بن عبّاد روايت است و بكر مى گويد : خود را چنان گمان مى كنم كه آن را شنيدم ، از اسماعيل ، از عبداللّه بن بكير ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«ما دوست مى داريم هر كس را كه عاقل و صاحب فهم و دانشمند و درست و بردبار و صاحب نرمى و مدارايى و به غايت صابر و راستگو و _ تمام[جو]يا وفاجو باشد . به درستى كه خداى عز و جل پيغمبران را به مكارم اخلاق تخصيص داده؛ پس هر كه آنها در او باشد، خدا را بر آن حمد كند ، و هر كه آنها در او نباشد، بايد كه به سوى خداى عز و جل زارى نمايد و آنها را از او بخواهد» . راوى مى گويد : عرض كردم : فداى تو گردم! آنها چيست؟ فرمود : «آنها پارسايى است و قناعت و صبر و شكر و حلم و حيا و سخاوت و شجاعت و غيرت و نيك و راستى خبر و اداى امانت» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن حسن بن محبوب ، از بعضى از اصحاب خويش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خداى عز و جلدين اسلام را از براى شما پسنديده؛ پس مصاحبت با آن را نيكو كنيد به سخاوت و خوش خلقى» (1) .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ فرمود : ...» تا آخر آنچه در باب بعد از باب نسبت اسلام مذكور شد، با اختلافى در سند .

.


1- .. شايد ترجمه بهتر اين باشد : و آن را با سخاوت و خوش خلقى نيك در آميزيد .

ص: 168

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ رَجُلٍ مِنْ بَنِي هَاشِمٍ ، قَالَ :«أَرْبَعٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ كَمَلَ إِسْلَامُهُ وَلَوْ كَانَ مِنْ قَرْنِهِ إِلى قَدَمِهِ خَطَايَا ، لَمْ تَنْقُصْهُ : الصِّدْقُ ، وَالْحَيَاءُ ، وَحُسْنُ الْخُلُقِ ، وَالشُّكْرُ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنِ ابْنِ رِئَابٍ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله :«أَ لَا أُخْبِرُكُمْ بِخَيْرِ رِجَالِكُمْ؟» قُلْنَا : بَلى يَا رَسُولَ اللّهِ ، قَالَ : «إِنَّ مِنْ خَيْرِ رِجَالِكُمُ التَّقِيَّ ، النَّقِيَّ ، السَّمْحَ الْكَفَّيْنِ ، النَّقِيَّ الطَّرَفَيْنِ ، الْبَرَّ بِوَالِدَيْهِ ، وَلَا يُلْجِئُ عِيَالَهُ إِلى غَيْرِهِ» .

30 _ بَابُ فَضْلِ الْيَقِينِالْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ ، عَنِ الْمُثَنَّى بْنِ الْوَلِيدِ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَيْسَ شَيْءٌ إِلَا وَلَهُ حَدٌّ». قَالَ : قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، فَمَا حَدُّ التَّوَكُّلِ؟ قَالَ : «الْيَقِينُ». قُلْتُ : فَمَا حَدُّ الْيَقِينِ؟ قَالَ : «أَلَا تَخَافَ مَعَ اللّهِ شَيْئاً» .

عَنْهُ ، عَنْ مُعَلًّى ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ أَبِي وَلَادٍ الْحَنَّاطِ وَ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مِنْ صِحَّةِ يَقِينِ الْمَرْءِ الْمُسْلِمِ أَنْ لَا يُرْضِيَ النَّاسَ بِسَخَطِ اللّهِ ، وَلَا يَلُومَهُمْ عَلى مَا لَمْ يُؤْتِهِ اللّهُ ؛ فَإِنَّ الرِّزْقَ لَا يَسُوقُهُ حِرْصُ حَرِيصٍ ، وَلَا يَرُدُّهُ كَرَاهِيَةُ كَارِهٍ ، وَلَوْ أَنَّ أَحَدَكُمْ فَرَّ مِنْ رِزْقِهِ كَمَا يَفِرُّ مِنَ الْمَوْتِ ، لَأَدْرَكَهُ رِزْقُهُ كَمَا يُدْرِكُهُ الْمَوْتُ». ثُمَّ قَالَ : «إِنَّ اللّهَ بِعَدْلِهِ وَقِسْطِهِ جَعَلَ الرَّوْحَ وَالرَّاحَةَ فِي الْيَقِينِ وَالرِّضَا ، وَجَعَلَ الْهَمَّ وَالْحَزَنَ فِي الشَّكِّ وَالسَّخَطِ» .

.

ص: 169

30 . باب در بيان فضل يقين

حسين بن محمد ، از معلى بن محمد ، از حسن بن على ، از عبداللّه بن سنان ، از مردى ، از بنى هاشم كه ظاهر آن است كه مراد معصوم؛ بلكه به خصوص حضرت صادق عليه السلام باشد ، روايت كرده است كه فرمود :«چهار چيز است كه هر كه آنها در او باشد، اسلامش كامل و تمام است ، و اگر از فرق سر تا قدمش گناهان باشد، او را نقصان نرساند يا اسلامِ او را ناتمام نگرداند . و آنها : راستگويى و حيا و خوش خلقى و شكر است» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد و على بن ابراهيم ، از پدرش و هر دو ، از ابن محبوب ، از ابن رئاب ، از ابوحمزه ، از جابر بن عبداللّه كه گفت : رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود :«آيا نمى خواهيد كه شما را خبر دهم به بهترين مردمان شما؟» عرض كرديم : يا رسول اللّه ! بلى ، مى خواهيم . فرمود : «به درستى كه از جمله بهترين مردان شما پرهيزگارى است پاك كه كف هايش بخشاينده و هر دو طرفش پاك باشد (1) ، و با پدر و مادر خويش نيكوكار باشد ، و عيال خود را وا نگذارد و ايشان را ناچار نسازد كه به غير او پناه برند» .

30 . باب در بيان فضل يقينحسين بن محمد ، از معلىّ بن محمد ، از حسن بن على وشّاء ، از مشىّ بن وليد ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چيزى نيست ، مگر آنكه آن را حدّى و اندازه اى هست» . راوى مى گويد : عرض كردم : فداى تو گردم! پس حدّ توكّل چيست؟ فرمود : «يقين» . عرض كردم : حدّ يقين چيست؟ فرمود : «حدّش آن است كه با [وجود] خدا از چيزى نترسى» .

از او ، از معلّى ، از حسن بن على وشّاء ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام و محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از ابوولاّد حنّاط و عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق روايت است كه فرمود :«از درستى يقينِ مرد مسلمان آن است كه مردمان را خوشنود نكند به خشم خدا؛ يعنى در رضاجويى ايشان كارى نكند كه خدا را به غضب آورد ، و ايشان را ملامت نكند بر آنچه خدا به او نداده؛ چرا كه ، حرص حريص روزى را نمى راند كه به او برساند ، و ناخوش داشتن آنكه ناخوش دارد ، آن را باز نمى گرداند . و اگر يكى از شما از روزى خويش بگريزد ، چنان چه از مرگ مى گريزد ، هر آينه روزيش او را دريابد و به او رسد ، چنان چه مرگ او را دريابد» . بعد از آن فرمود : «به درستى كه خدا به نهايت عدل خويش ، روز خوش و خوشى را در يقين و رضا قرار داده ، و غم و اندوه را در ناخشنودى و شكّ مقرّر فرموده است» .

.


1- .. و مراد از طرفان ، دو فرج است يا فرج و زبان يا دهان . و پاكى آنها آن است كه به حرامى آلوده نشوند . (مترجم)

ص: 170

ابْنُ مَحْبُوبٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، قَالَ :سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«إِنَّ الْعَمَلَ الدَّائِمَ الْقَلِيلَ عَلَى الْيَقِينِ أَفْضَلُ عِنْدَ اللّهِ مِنَ الْعَمَلِ الْكَثِيرِ عَلى غَيْرِ يَقِينٍ» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ أَبَانٍ ، عَنْ زُرَارَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ عَلَى الْمِنْبَرِ : لَا يَجِدُ أَحَدُكُمْ طَعْمَ الْاءِيمَانِ حَتّى يَعْلَمَ أَنَّ مَا أَصَابَهُ لَمْ يَكُنْ لِيُخْطِئَهُ ، وَمَا أَخْطَأَهُ لَمْ يَكُنْ لِيُصِيبَهُ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ زَيْدٍ الشَّحَّامِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام قَالَ :«أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ جَلَسَ إِلى حَائِطٍ مَائِلٍ يَقْضِي بَيْنَ النَّاسِ ، فَقَالَ بَعْضُهُمْ : لَا تَقْعُدْ تَحْتَ هذَا الْحَائِطِ ، فَإِنَّهُ مُعْوِرٌ ، فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ : حَرَسَ امْرَأً أَجَلُهُ ، فَلَمَّا قَامَ سَقَطَ الْحَائِطُ» . قَالَ : «وَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام مِمَّا يَفْعَلُ هذَا وَأَشْبَاهَهُ ، وَهذَا الْيَقِينُ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ ، عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ أَمَّا الْجِدارُ فَكانَ لِغُلامَيْنِ يَتِيمَيْنِ فِى الْمَدِينَةِ وَكانَ تَحْتَهُ كَنْزٌ لَهُما» فَقَالَ :«أَمَا إِنَّهُ مَا كَانَ ذَهَباً وَلَا فِضَّةً ، وَإِنَّمَا كَانَ أَرْبَعَ كَلِمَاتٍ : لَا إِلهَ إِلَا أَنَا ؛ مَنْ أَيْقَنَ بِالْمَوْتِ لَمْ يَضْحَكْ سِنُّهُ ، وَمَنْ أَيْقَنَ بِالْحِسَابِ لَمْ يَفْرَحْ قَلْبُهُ ، وَمَنْ أَيْقَنَ بِالْقَدَرِ لَمْ يَخْشَ إِلَا اللّهَ» .

.

ص: 171

ابن محبوب ، از هشام بن سالم روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه عمل هميشه اى كه پيوسته آن را به جا آورد و كم باشد و با يقين باشد ، بهتر است در نزد خدا از عمل بسيارى كه از روى يقين نباشد» .

حسين بن محمد ، از معلىّ بن محمد ، از وشّاء ، از ابان ، از زراره ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام بر بالاى منبر فرمود : كسى مزه ايمان را نمى يابد ، تا آنكه بداند كه آنچه به او رسيده، چنان نبود كه از او درگذرد ، و آنچه از او درگذشته، چنان نبود كه به او برسد» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از زيد شحّام ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه :«اميرالمؤمنين عليه السلام در نزد ديوارى نشست كه ميل كرده بود ، و در ميان مردم حكم مى فرمود . بعضى ازايشان عرض كرد : در زير اين ديوار منشين؛ چرا كه ، آن رخنه برداشته و شايد كه خراب شود . اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ فرمود كه : اجل مَرد و مدّتى كه از براى حياتش مقدّر و مقرّر شده ، او را پاسبانى مى كند و نگاه مى دارد. و چون برخاست ، آن ديوار فرود آمد». و حضرت [صادق] فرمود كه : «اميرالمؤمنين چنان بود كه مكرّر اين و امثال اين را مى كرد و يقين ، اين است» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از احمد بن محمد بن ابى نصر ، از صفوان جمّال كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از قول خداى عز و جل :«وَأَمَّا الْجِدارُ فَكانَ لِغُلامَيْنَ يَتيمَينَ فِىْ الْمَدينَةِ وَ كانَ تَحْتَهُ كَنْزٌ لَهُما»؛ يعنى : «و امّا ديوار ، پس بود از براى دو پسرِ بى پدر كه در شهر انطاكيه مى باشند، و بود در زير آن ديوار ، گنجى از براى آنها» . حضرت فرمود كه : «بدان و آگاه باش كه آن گنج ، طلا و نقره نبود . جز اين نيست كه آن گنج، چهار سخن بود و آنها اين است كه : خدايى نيست مگر من . هر كه يقين به مرگ داشته باشد ، دندانش نمى خندد (1) ، و هر كه يقين به حساب روز قيامت داشته باشد ، دلش شاد نمى گردد ، و هر كه يقين به قدر و قضاى خدا داشته باشد ، از غير خدا نمى ترسد» .

.


1- .يعنى آن قدر شديد نمى خندد كه دندانهايش پيدا شود ، بلكه به لبخند بسنده مى كند .

ص: 172

عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام يَقُولُ : لَا يَجِدُ عَبْدٌ طَعْمَ الْاءِيمَانِ حَتّى يَعْلَمَ أَنَّ مَا أَصَابَهُ لَمْ يَكُنْ لِيُخْطِئَهُ ، وَأَنَّ مَا أَخْطَأَهُ لَمْ يَكُنْ لِيُصِيبَهُ ، وَأَنَّ الضَّارَّ النَّافِعَ هُوَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ سَعِيدِ بْنِ قَيْسٍ الْهَمْدَانِيِّ ، قَالَ : نَظَرْتُ يَوْماً فِي الْحَرْبِ إِلى رَجُلٍ عَلَيْهِ ثَوْبَانِ ، فَحَرَّكْتُ فَرَسِي ، فَإِذَا هُوَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام ، فَقُلْتُ : يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ، فِي مِثْلِ هذَا الْمَوْضِعِ؟ فَقَالَ :«نَعَمْ ، يَا سَعِيدَ بْنَ قَيْسٍ ، إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ عَبْدٍ إِلَا وَلَهُ مِنَ اللّهِ _ عَزَّوَجَلَّ _ حَافِظٌ وَوَاقِيَةٌ ، مَعَهُ مَلَكَانِ يَحْفَظَانِهِ مِنْ أَنْ يَسْقُطَ مِنْ رَأْسِ جَبَلٍ ، أَوْ يَقَعَ فِي بِئْرٍ ، فَإِذَا نَزَلَ الْقَضَاءُ خَلَّيَا بَيْنَهُ وَبَيْنَ كُلِّ شَيْءٍ» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا عليه السلام يَقُولُ :«كَانَ فِي الْكَنْزِ الَّذِي قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ كانَ تَحْتَهُ كَنْزٌ لَهُما» كَانَ فِيهِ : بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، عَجِبْتُ لِمَنْ أَيْقَنَ بِالْمَوْتِ كَيْفَ يَفْرَحُ ، وَعَجِبْتُ لِمَنْ أَيْقَنَ بِالْقَدَرِ كَيْفَ يَحْزَنُ ،عَجِبْتُ لِمَنْ رَأَى الدُّنْيَا وَتَقَلُّبَهَا بِأَهْلِهَا كَيْفَ يَرْكَنُ إِلَيْهَا ، وَيَنْبَغِي لِمَنْ عَقَلَ عَنِ اللّهِ أَنْ لَا يَتَّهِمَ اللّهَ فِي قَضَائِهِ ، وَلَا يَسْتَبْطِئَهُ فِي رِزْقِهِ». فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، أُرِيدُ أَنْ أَكْتُبَهُ ، قَالَ : فَضَرَبَ وَاللّهِ يَدَهُ إِلَى الدَّوَاةِ لِيَضَعَهَا بَيْنَ يَدَيَّ ، فَتَنَاوَلْتُ يَدَهُ ، فَقَبَّلْتُهَا ، وَأَخَذْتُ الدَّوَاةَ ، فَكَتَبْتُهُ .

.

ص: 173

از او ، از على بن حكم ، از صفوان جمّال ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمود كه : هيچ بنده اى مزه ايمان را نمى يابد، تا آنكه بداند كه آن چه به او رسيده ، چنان نبود كه از او درگذرد ، و آن چه از او درگذشته ، چنان نبود كه به او برسد ، و تا آن كه بداند كه ضرر رساننده و نفع بخشنده ، خداى عز و جل است و غير از او قدرت بر نفع و ضرر ندارد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از وشّاء ، از عبداللّه بن سنان ، از ابوحمزه ، از سعيد بن قيس همدانى روايت كرده است كه گفت : روزى در هنگام جنگ ، نظر كردم به سوى مردى كه دو جامه _ يعنى پيراهن و زيرجامه _ پوشيده بود و غير از آن در بَرَش چيزى نبود . اسب خويش را پيش راندم . ناگاه ديدم كه اميرالمؤمنين عليه السلام است . عرض كردم كه : يا اميرالمؤمنين! در مثل اين موضع (چنين جايى كه اين قدر دشمن جمع شده اند و همه قصد تو دارند) ، با چنين لباسى مى ايستى؟ فرمود :«آرى ، اى سعيد بن قيس! به درستى كه هيچ بنده اى نيست ، مگر آنكه او را از جانب خداى عز و جل حافظ و نگهبانى هست ، و كسى هست كه او را نگاه مى دارد ، و با او دو فرشته اند كه او را محافظت مى كنند ، از آنكه از سر كوهى بيفتد يا در چاهى واقع شود ، و البته در هنگامى كه قضاى خدا فرود آيد و اجلش برسد ، در ميان او چيزى مانع نشوند؛ بلكه او را به هر بلايى واگذارند» .

حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از على بن اسباط روايت كرده است كه گفت : شنيدم از ابوالحسن ، حضرت امام رضا عليه السلام ، كه مى فرمود :«در آن گنجى كه خداى عز و جلفرموده است كه : «وَكانَ تَحْتَهُ كَنْزٌ لَهُما» (1) اين فقرات بود : بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ. تعجّب است از براى كسى كه يقين به مرگ دارد ، چگونه شاد مى شود؟! و تعجّب است از براى كسى كه يقين به قضا و قدر دارد ، چگونه اندوه مى خورد؟! و تعجّب است از براى كسى كه دنيا و اختلاف آن را با اهل خويش مى بيند ، و مى بيند كه هر دم ايشان را به روزى مى نشاند ، چگونه به آن ميل مى كند؟! و سزاوار است كسى را كه از جانب خدا دانسته و فهميده باشد (2) كه خدا را در آن چه مقدّر نموده و حكم به امضاى آن فرمود ، متّهم نسازد و آن جناب را در روزى دادن خويش كاهل نشمارد» ، (و چنان گمان نكند كه دير كرده[است]) . به آن حضرت عرض كردم كه : فداى تو گردم! مى خواهم كه اين را بنويسم . راوى مى گويد : به خدا سوگند كه حضرت ، دست خويش را به دوات زد تا آن را در پيش روى من گذارد ، و من دست مباركش را گرفتم و آن را بوسه دادم و دوات را فرا گرفتم و اين را نوشتم .

.


1- .كهف، 82.
2- .يعنى معرفت خويش را از خدا گرفته و به بصيرت رسيده است .

ص: 174

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ الْعَرْزَمِيِّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ قَنْبَرٌ غُلَامُ عَلِيٍّ يُحِبُّ عَلِيّاً عليه السلام حُبّاً شَدِيداً ، فَإِذَا خَرَجَ عَلِيٌّ عليه السلام خَرَجَ عَلى أَثَرِهِ بِالسَّيْفِ ، فَرَآهُ ذَاتَ لَيْلَةٍ ، فَقَالَ : يَا قَنْبَرُ ، مَا لَكَ؟ فَقَالَ : جِئْتُ لِأَمْشِيَ خَلْفَكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ، قَالَ : وَيْحَكَ ، أَ مِنْ أَهْلِ السَّمَاءِ تَحْرُسُنِي ، أَوْ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ؟ فَقَالَ : لَا ، بَلْ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ ، فَقَالَ : إِنَّ أَهْلَ الْأَرْضِ لَا يَسْتَطِيعُونَ لِي شَيْئاً إِلَا بِإِذْنِ اللّهِ مِنَ السَّمَاءِ ، فَارْجِعْ ، فَرَجَعَ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ ، قَالَ : قِيلَ لِلرِّضَا عليه السلام : إِنَّكَ تَتَكَلَّمُ بِهذَا الْكَلَامِ وَالسَّيْفُ يَقْطُرُ دَماً . فَقَالَ:«إِنَّ لِلّهِ وَادِياً مِنْ ذَهَبٍ حَمَاهُ بِأَضْعَفِ خَلْقِهِ النَّمْلِ، فَلَوْ رَامَهُ الْبَخَاتِيُّ لَمْ تَصِلْ إِلَيْهِ» .

31 _ بَابُ الرِّضَا بِالْقَضَاءِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ صَالِحٍ ، عَنْ بَعْضِ أَشْيَاخِ بَنِي النَّجَاشِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«رَأْسُ طَاعَةِ اللّهِ الصَّبْرُ وَالرِّضَا عَنِ اللّهِ فِيمَا أَحَبَّ الْعَبْدُ أَوْ كَرِهَ ، وَلَا يَرْضى عَبْدٌ عَنِ اللّهِ فِيمَا أَحَبَّ أَوْ كَرِهَ إِلَا كَانَ خَيْراً لَهُ فِيمَا أَحَبَّ أَوْ كَرِهَ» .

.

ص: 175

31 . باب در بيان رضا و خشنودى به قضاى خدا

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از عبدالرحمان عرزمى ، از پدرش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«قنبر ، غلام على ، على عليه السلام را دوست مى داشت ؛ دوستى سختى . و هرگاه على عليه السلام بيرون مى رفت ، شمشير برمى داشت و از پى آن حضرت بيرون مى آمد؛ پس در شبى از شب ها ، حضرت ، او را ديد . فرمود كه : «اى قنبر! تو را چه مى شود؟ و چه كار دارى كه بيرون آمده اى؟ عرض كرد : آمده ام كه در پشت سرت راه روم _ يا اميرالمؤمنين _ كه مبادا به تو آسيبى برسد . فرمود : رحمت بر تو! آيا مرا از اهل آسمان حراست مى كنى يا از اهل زمين؟ عرض كرد : نه . بلكه مى خواهم تو را حراست كنم از اهل زمين . فرمود كه : اهل زمين نمى توانند به من ضررى برسانند ، مگر به رخصت خدا ، كه از آسمان آمده باشد . برگرد. پس قنبر برگشت» .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از آنكه او را ذكر كرده ، روايت كرده است كه گفت : به حضرت امام رضا عليه السلام عرض شد كه : تو به اين سخن _ يعنى امر امامت _ تكلّم مى كنى ، با آنكه از شمشير بنى عبّاس خون مى چكد؟ فرمود كه :«خدا را رودخانه اى است از طلا كه آن را به ضعيف ترين خلق خويش كه مورچه است ، حمايت فرموده و نگاهدارى نموده ، كه اگر شتران نر قوى آن را قصد كنند ، به آن نمى رسند» .

31 . باب در بيان رضا و خشنودى به قضاى خداعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از جميل بن صالح ، از بعضى از پيران پسران نجاشى (1) ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«سرِ طاعت خدا ، صبر است ، و راضى بودن از خدا ، در آن چه بنده آن را دوست دارد ، يا ناخوش داشته باشد . و هيچ بنده اى از خدا راضى نشود ، در آن چه دوست يا ناخوش داشته باشد ، مگر آنكه از برايش بهتر باشد ، در آن چه دوست يا دشمن دارد» .

.


1- .يعنى يكى از آموزگاران فرزندان نجاشى .

ص: 176

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ لَيْثٍ الْمُرَادِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ أَعْلَمَ النَّاسِ بِاللّهِ أَرْضَاهُمْ بِقَضَاءِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ».

عَنْهُ ، عَنْ يَحْيَى بْنِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي الْبِلَادِ ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام ، قَالَ :«الصَّبْرُ وَالرِّضَا عَنِ اللّهِ رَأْسُ طَاعَةِ اللّهِ ، وَمَنْ صَبَرَ وَرَضِيَ عَنِ اللّهِ فِيمَا قَضى عَلَيْهِ فِيمَا أَحَبَّ أَوْ كَرِهَ ، لَمْ يَقْضِ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَهُ فِيمَا أَحَبَّ أَوْ كَرِهَ إِلَا مَا هُوَ خَيْرٌ لَهُ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّيِّ ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : إِنَّ مِنْ عِبَادِيَ الْمُؤْمِنِينَ عِبَاداً لَا يَصْلُحُ لَهُمْ أَمْرُ دِينِهِمْ إِلَا بِالْغِنى وَالسَّعَةِ وَالصِّحَّةِ فِي الْبَدَنِ ، فَأَبْلُوهُمْ بِالْغِنى وَالسَّعَةِ وَصِحَّةِ الْبَدَنِ ، فَيُصْلِحُ عَلَيْهِمْ أَمْرَ دِينِهِمْ . وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِيَ الْمُؤْمِنِينَ لَعِبَاداً لَا يَصْلُحُ لَهُمْ أَمْرُ دِينِهِمْ إِلَا بِالْفَاقَةِ وَالْمَسْكَنَةِ وَالسُّقْمِ فِي أَبْدَانِهِمْ ، فَأَبْلُوهُمْ بِالْفَاقَةِ وَالْمَسْكَنَةِ وَالسُّقْمِ ، فَيُصْلِحُ عَلَيْهِمْ أَمْرَ دِينِهِمْ ، وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا يَصْلُحُ عَلَيْهِ أَمْرُ دِينِ عِبَادِيَ الْمُؤْمِنِينَ . وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِيَ الْمُؤْمِنِينَ لَمَنْ يَجْتَهِدُ فِي عِبَادَتِي ، فَيَقُومُ مِنْ رُقَادِهِ وَلَذِيذِ وِسَادِهِ ، فَيَتَهَجَّدُ لِيَ اللَّيَالِيَ ، فَيُتْعِبُ نَفْسَهُ فِي عِبَادَتِي ، فَأَضْرِبُهُ بِالنُّعَاسِ اللَّيْلَةَ وَاللَّيْلَتَيْنِ ؛ نَظَراً مِنِّي لَهُ ، وَإِبْقَاءً عَلَيْهِ ، فَيَنَامُ حَتّى يُصْبِحَ ، فَيَقُومُ وَهُوَ مَاقِتٌ لِنَفْسِهِ ، زَارِئٌ عَلَيْهَا ، وَلَوْ أُخَلِّي بَيْنَهُ وَبَيْنَ مَا يُرِيدُ مِنْ عِبَادَتِي لَدَخَلَهُ الْعُجْبُ مِنْ ذلِكَ ، فَيُصَيِّرُهُ الْعُجْبُ إِلَى الْفِتْنَةِ بِأَعْمَالِهِ ، فَيَأْتِيهِ مِنْ ذلِكَ مَا فِيهِ هَلَاكُهُ ؛ لِعُجْبِهِ بِأَعْمَالِهِ ، وَرِضَاهُ عَنْ نَفْسِهِ ، حَتّى يَظُنَّ أَنَّهُ قَدْ فَاقَ الْعَابِدِينَ ، وَجَازَ فِي عِبَادَتِهِ حَدَّ التَّقْصِيرِ ، فَيَتَبَاعَدُ مِنِّي عِنْدَ ذلِكَ وَهُوَ يَظُنُّ أَنَّهُ يَتَقَرَّبُ إِلَيَّ ، فَلَا يَتَّكِلِ الْعَامِلُونَ عَلى أَعْمَالِهِمُ الَّتِي يَعْمَلُونَهَا لِثَوَابِي ؛ فَإِنَّهُمْ لَوِ اجْتَهَدُوا وَأَتْعَبُوا أَنْفُسَهُمْ وَأَفْنَوْا أَعْمَارَهُمْ فِي عِبَادَتِي كَانُوا مُقَصِّرِينَ ، غَيْرَ بَالِغِينَ فِي عِبَادَتِهِمْ كُنْهَ عِبَادَتِي فِيمَا يَطْلُبُونَ عِنْدِي مِنْ كَرَامَتِي وَالنَّعِيمِ فِي جَنَّاتِي وَرَفِيعِ دَرَجَاتِيَ الْعُلى فِي جِوَارِي ، وَلكِنْ فَبِرَحْمَتِي فَلْيَثِقُوا ، وَبِفَضْلِي فَلْيَفْرَحُوا ، وَإِلى حُسْنِ الظَّنِّ بِي فَلْيَطْمَئِنُّوا ؛ فَإِنَّ رَحْمَتِي عِنْدَ ذلِكَ تَدَارَكُهُمْ ، وَمَنِّي يُبَلِّغُهُمْ رِضْوَانِي ، وَمَغْفِرَتِي تُلْبِسُهُمْ عَفْوِي ؛ فَإِنِّي أَنَا اللّهُ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ ، وَ بِذلِكَ تَسَمَّيْتُ» .

.

ص: 177

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از عبداللّه بن مسكان ، از ليث مرادى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه داناترين مردمان به خدا (و آنكه خدا را بيشتر مى شناسد) ، راضى تر ايشان است به قضاى خداى عزّ و جلّ» .

از او ، از يحيى بن ابراهيم بن ابى البلاد ، از عاصم بن حميد ، از ابوحمزه ثمالى ، از حضرت على بن الحسين _ عليهماالسّلام _ روايت است كه فرمود :«صبر و خشنود بودن از خدا ، سرِ طاعت خدا است . و هر كه صبر كند و از خدا راضى باشد ، در آن چه بر او حكم فرموده ، در آن چه دوست دارد يا ناخوش دارد ، خداى عز و جل از برايش مقدّر نفرمايد ، در آن چه دوست دارد يا ناخوش ، مگر آن چه را كه از براى او بهتر است» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از داود رقّى ، از ابوعبيده حذّاء ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : خداى عز و جل فرمود : به درستى كه از جمله بندگان مؤمن من ، بندگانى چندند كه امر دين ايشان ، از براى ايشان ، به صلاح نمى آيد و درست نمى شود ، مگر به بى نيازى و وسعت و توانگرى و صحّت در بدن؛ پس ايشان را به بى نيازى و توانگرى و تندرستى آزمايش مى كنم ، و امر دين ايشان با آن درست مى شود . و به درستى كه از جمله بندگان مؤمن ، بندگانى چند هستند كه امر دين ايشان، از براى ايشان ، به صلاح نمى آيد ، مگر به حاجتمندى و درويشى و بيمارى در بدن هاى ايشان؛ پس ايشان را به حاجتمندى و درويشى و بيمارى امتحان مى كنم ، و امر دين ايشان با آن درست مى شود . و من داناترم به آن چه امر دين بندگان مؤمن با آن درست مى شود . و به درستى كه از جمله بندگان مؤمن من ، كسى هست كه در عبادت من بسيار سعى و كوشش مى كند ، و از خواب خوش و بالش لذيذ خويش برمى خيزد ، و از براى من در همه شب ها كوشش مى نمايد _ و بنابر بعضى از نسخ كافى شب خيزى مى نمايد _ ، و نفس خود را در عبادت من به رنج مى افكند ، پس در يك شب و دو شب پينَكى (1) را بر او مسلّط مى گردانم ، به جهت التفاتى از من براى او ، و رعايت و مرحمت بر او ، و مى خوابد تا صبح كند؛ پس برمى خيزد ، و حال آن كه او نفس خويش را دشمن مى دارد و بر آن عتاب مى كند و آن را به شمار نمى آورد . و اگر او را وا گذارم در ميان او و آن چه مى خواهد از عبادت من ، هر آينه عُجب در او داخل شود ، به جهت آن؛ پس همان عُجب ، او را بكشاند به سوى اينكه به اعمال خود فريفته شود ، و از اين راه بيايد او را آن چه هلاكش در آن باشد؛ به جهت عجبى كه به اعمال خويش به هم مى رساند . و از خود راضى مى شود ، به مرتبه اى كه گمان مى كند كه بر همه عبادت كنندگان من فائق آمده ، و در عبادت من ، از حدّ تقصير گذشته و در آن كوتاهى نكرده؛ پس در نزد اين گمان ، بسيار از من دور مى شود ، با آنكه او گمان دارد كه به سوى من تقرّب مى جويد و به من نزديك مى شود؛ پس بايد كه عمل كنندگان ، بر عمل هاى خود كه آنها را براى ثواب من به جا مى آورند ، اعتماد نداشته باشند ؛ چرا كه ايشان اگر منتهاى سعى را به عمل آورند ، و خويشتن را در مدّت عمر خويش در عبادت من به رنج و تعب اندازند ، مقصّر باشند . و در عبادتى كه كرده اند ، به كنه و پايان عبادت من نرسند ، در[برابر ]آن چه در نزد من طلب مى كنند ، از نوازش من و ناز و نعمتى كه در بهشت هاى من است ، و بلندترين درجات بلند در همسايگى من ؛ وليكن به رحمت و مهربانى من وثوق و اعتماد داشته باشند، و به فضل من شاد شوند، و به حسن ظنّ و گمان نيك به من داشتن ، آرام گيرند؛ زيرا كه رحمت من در نزد اين اعتقاد ، ايشان را دريابد ، و رضاى من ، ايشان را به من رساند ، و آمرزش من ، ايشان را لباس عفو من بپوشاند؛ پس به درستى كه منم خداى بسيار بخشاينده مهربان ، و به اين نام ، خود را ناميده ام» .

.


1- .يعنى چرت و خواب سبك .

ص: 178

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ ، عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْأَوَّلِ عليه السلام ، قَالَ :«يَنْبَغِي لِمَنْ عَقَلَ عَنِ اللّهِ أَنْ لَا يَسْتَبْطِئَهُ فِي رِزْقِهِ ، وَلَا يَتَّهِمَهُ فِي قَضَائِهِ» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ نُهَيْكٍ بَيَّاعِ الْهَرَوِيِّ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : عَبْدِيَ الْمُؤْمِنَ لَا أَصْرِفُهُ فِي شَيْءٍ إِلَا جَعَلْتُهُ خَيْراً لَهُ ؛ فَلْيَرْضَ بِقَضَائِي ، وَلْيَصْبِرْ عَلى بَلَائِي ، وَلْيَشْكُرْ نَعْمَائِي ؛ أَكْتُبْهُ _ يَا مُحَمَّدُ _ مِنَ الصِّدِّيقِينَ عِنْدِي» .

.

ص: 179

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از احمد بن محمد بن ابى نصر ، از صفوان جمّال ، از امام موسى كاظم عليه السلام كه فرمود :«سزاوار است كسى را ، كه از جانب خدا دانسته و فهميده باشد ، كه خدا را در باب روزى دادن خويش كاهل نشمارد ، و او را در آن چه قضا فرموده ، متّهم نسازد» .

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از محمد بن اسماعيل ، از على بن نعمان از عَمرو بن نهيك هروى فروش (1) روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«خداى عز و جل فرموده كه : بنده مؤمنِ خود را در چيزى از حادثات و گردش روزگار نگردانم ، مگر اينكه آن را از برايش خير و خوبى گردانم؛ پس بايد كه به قضاى من راضى باشد ، و بر بلاى من صبر كند ، و نعمت هاى مرا شكر گويد ، تا او را با محمد ، در نزد خود از جمله صدّيقان بنويسم» .

.


1- .يعنى فروشنده لباس هايى كه در هرات توليد مى شد .

ص: 180

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام قَالَ :«إِنَّ فِيمَا أَوْحَى اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِلى مُوسَى بْنِ عِمْرَانَ عليه السلام : يَا مُوسَى بْنَ عِمْرَانَ ، مَا خَلَقْتُ خَلْقاً أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْ عَبْدِيَ الْمُؤْمِنِ ؛ فَإِنِّي إِنَّمَا أَبْتَلِيهِ لِمَا هُوَ خَيْرٌ لَهُ ، وَأُعَافِيهِ لِمَا هُوَ خَيْرٌ لَهُ ، وَأَزْوِي عَنْهُ مَا هُوَ شَرٌّ لَهُ لِمَا هُوَ خَيْرٌ لَهُ ، وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا يَصْلُحُ عَلَيْهِ عَبْدِي ، فَلْيَصْبِرْ عَلى بَلَائِي ، وَلْيَشْكُرْ نَعْمَائِي ، وَلْيَرْضَ بِقَضَائِي ؛ أَكْتُبْهُ فِي الصِّدِّيقِينَ عِنْدِي إِذَا عَمِلَ بِرِضَائِي ، وَأَطَاعَ أَمْرِي» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيى ، عَنْ فُضَيْلِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«عَجِبْتُ لِلْمَرْءِ الْمُسْلِمِ ؛ لَا يَقْضِي اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَهُ قَضَاءً إِلَا كَانَ خَيْراً لَهُ ؛ وَ إِنْ قُرِّضَ بِالْمَقَارِيضِ كَانَ خَيْراً لَهُ ، وَإِنْ مَلَكَ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا كَانَ خَيْراً لَهُ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجُعْفِيِّ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«أَحَقُّ خَلْقِ اللّهِ أَنْ يُسَلِّمَ لِمَا قَضَى اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ مَنْ عَرَفَ اللّهَ عَزَّ وَجَلَّ ؛ وَمَنْ رَضِيَ بِالْقَضَاءِ ، أَتى عَلَيْهِ الْقَضَاءُ ، وَعَظَّمَ اللّهُ أَجْرَهُ ؛ وَمَنْ سَخِطَ الْقَضَاءَ ، مَضى عَلَيْهِ الْقَضَاءُ ، وَأَحْبَطَ اللّهُ أَجْرَهُ» .

.

ص: 181

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن محبوب ، از مالك بن عطيّه ، از داود بن فرقد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه :«در ميان آن چه خداى عز و جل به سوى موسى بن عمران وحى فرمود ، اين بود كه : اى موسى! پسر عمران! هيچ آفريده اى را نيافريدم ، كه دوست تر باشد به سوى من ، از بنده مؤمن من . و به درستى كه من او را مبتلى مى گردانم ، به جهت آن چه از برايش بهتر است ، و از او دور مى گردانم ، به جهت آن چه از برايش بهتر است . و من داناترم به آن چه بنده من با آن به صلاح مى آيد؛ پس بايد كه بر بلاى من صبر كند ، و نعمت هاى مرا شكر نمايد ، و به قضاى من راضى باشد ، تا او را در زمره صدّيقان بنويسم در نزد خويش ، هرگاه به رضاى من عمل كند و امر مرا فرمان برد» .

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از صفوان بن يحيى ، از فضيل بن عثمان ، از ابن ابى يعفور ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«تعجّب دارم از براى مرد مسلمان ، كه خداى عز و جل چيزى را از برايش مقدّر نمى فرمايد ، مگر آن چه خير باشد از براى او . اگر به مقراض ها چيده شود (= گوشت بدنش را به مقراض بچينند)، از برايش خير باشد ، و اگر مشرق ها و مغرب هاى زمين را (كه مراد تمام دنيا است) مالك شود ، از برايش خير خواهد بود» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن سنان ، از صالح بن عقبه ، از عبداللّه بن محمد جعفى ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«سزاوارترين خلق خدا، به آن كه تسليم شود از براى آن چه خداى عز و جل مقدّر فرموده و حكم به امضاى آن نموده ، كسى است كه خداى عز و جل را شناخته باشد . و هر كه به قضاى خدا راضى باشد ، قضا بر او جارى شود و خدا مزد او را بزرگ گرداند . و هر كه از قضا ناخشنود باشد ، قضا بر او جارى مى شود و خدا مزد او را فرو مى برد» .

.

ص: 182

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْمِنْقَرِيِّ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ هَاشِمِ بْنِ الْبَرِيدِ ، عَنْ أَبِيهِ ، قَالَ : قَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِمَا :«الزُّهْدُ عَشَرَةُ أَجْزَاءٍ ؛ أَعْلى دَرَجَةِ الزُّهْدِ أَدْنى دَرَجَةِ الْوَرَعِ ، وَأَعْلى دَرَجَةِ الْوَرَعِ أَدْنى دَرَجَةِ الْيَقِينِ ، وَأَعْلى دَرَجَةِ الْيَقِينِ أَدْنى دَرَجَةِ الرِّضَا» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَقِيَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ عليهماالسلامعَبْدَ اللّهِ بْنَ جَعْفَرٍ ، فَقَالَ : يَا عَبْدَ اللّهِ ، كَيْفَ يَكُونُ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً وَهُوَ يَسْخَطُ قِسْمَهُ ، وَيُحَقِّرُ مَنْزِلَتَهُ ، وَالْحَاكِمُ عَلَيْهِ اللّهُ؟ وَأَنَا الضَّامِنُ لِمَنْ لَمْ يَهْجُسْ فِي قَلْبِهِ إِلَا الرِّضَا أَنْ يَدْعُوَ اللّهَ ، فَيُسْتَجَابَ لَهُ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : قُلْتُ لَهُ : بِأَيِّ شَيْءٍ يَعْلَمُ الْمُؤْمِنُ بِأَنَّهُ مُؤْمِنٌ؟ قَالَ :«بِالتَّسْلِيمِ لِلّهِ ، وَالرِّضَا فِيمَا وَرَدَ عَلَيْهِ مِنْ سُرُورٍ أَوْ سَخَطٍ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ أَبِي يَعْفُورٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَمْ يَكُنْ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَقُولُ لِشَيْءٍ قَدْ مَضى : لَوْ كَانَ غَيْرُهُ» .

32 _ بَابُ التَّفْوِيضِ إِلَى اللّهِ وَالتَّوَكُّلِ عَلَيْهِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ مُفَضَّلٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«أَوْحَى اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِلى دَاوُدَ عليه السلام : مَا اعْتَصَمَ بِي عَبْدٌ مِنْ عِبَادِي دُونَ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِي عَرَفْتُ ذلِكَ مِنْ نِيَّتِهِ ، ثُمَّ تَكِيدُهُ السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ وَمَنْ فِيهِنَّ ، إِلَا جَعَلْتُ لَهُ الْمَخْرَجَ مِنْ بَيْنِهِنَّ ؛ وَمَا اعْتَصَمَ عَبْدٌ مِنْ عِبَادِي بِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِي عَرَفْتُ ذلِكَ مِنْ نِيَّتِهِ ، إِلَا قَطَعْتُ أَسْبَابَ السَّمَاوَاتِ مِنْ يَدَيْهِ ، وَأَسَخْتُ الْأَرْضَ مِنْ تَحْتِهِ ، وَلَمْ أُبَالِ بِأَيِّ وَادٍ هَلَكَ» .

.

ص: 183

32 . باب در بيان تفويض و وا گذاشتن امر به سوى خدا و توكّل بر او

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از قاسم بن محمد ، از منقرى ، از على بن هاشم بن بريد ، از پدرش روايت كرده است كه گفت : حضرت على بن الحسين _ عليهماالسّلام _ فرمود كه :«زهد و بى رغبتى در دنيا ده جزء است . و درجه بلندتر زهد ، پست ترين درجه پارسايى است ، و درجه بلندتر پارسايى ، پست ترين درجه يقين است ، و درجه بلندتر يقين ، پست ترين درجه رضا و خوشنودى به قضاى خداى تعالى است» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از محمد بن على ، از على بن اسباط ، از آنكه او را ذكر كرده اند ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«حضرت حسن بن على _ عليهماالسّلام _ عبداللّه بن جعفر را ملاقات نمود ، و فرمود كه : اى عبداللّه ! چگونه آن كه اظهار ايمان مى كند مؤمن باشد ، و حال آنكه از قسمت خويش خشنود نباشد ، و مرتبه خويش را حقير شمارد ، و حاكم بر او خدا است ، (و غير را مدخليّتى نيست)؟! و من ضامنم از براى كسى كه غير از رضا در دلش درنيايد ، آنكه خدا را بخواند و دعا كند ، و براى او مستجاب شود» (كه آن چه از آن جناب طلب كند ، اجابت فرمايد) .

از او ، از پدرش ، از ابن سنان ، از آن كه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه گفت : به آن حضرت عرض كردم كه : به چه چيز ايمان كسى كه اظهار ايمان مى كند دانسته مى شود ، و معلوم مى گردد كه مؤمن ظاهرى ، در حقيقت و نفس الأمر ، مؤمن است؟ فرمود :«به تسليم كردن و گردن نهادن از براى خدا ، و راضى بودن در آن چه بر او وارد شود از شادى و خشم»؛ يعنى آن چه باعث آن باشد .

از او ، از پدرش ، از ابن سنان ، از حسين بن مختار ، از عبداللّه بن ابى يعفور ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله هرگز براى چيزى كه گذشته بود ، نمى فرمود كه : كاش غير آن مى بود» .

32 . باب در بيان تفويض و وا گذاشتن امر به سوى خدا و توكّل بر او (1)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از مفضّل ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خداى عز و جل به سوى داود وحى فرمود كه : هرگز هيچ بنده اى از بندگان من به من چنگ در نزده ، بى آنكه به يكى از آفريدگان من اعتماد داشته باشد ، و اين امر را از نيّت او شناخته باشم ، بعد از آن، آسمان ها و زمين و هر كه در آنها مى باشد ، با او مكر و حيله كنند ، مگر آن كه جاى بيرون شدن از ميان آنها و خلاصى از مكر ايشان ، از برايش قرار مى دهم . و هرگز هيچ بنده اى از بندگان من ، به يكى از آفريدگان من چنگ در نزده ، كه اين امر را از نيّت او شناخته باشم ، مگر آنكه راه هايى كه باعث حصول مطلوب او باشد ، خواه در آسمان ها باشد و خواه در زمين ، از دست هاى او قطع مى كنم ، و آن اسباب را مى بُرم ، و زمين را از زير پايش فرو مى برم، و به هر وادى و رودخانه اى كه درافتد ، باك ندارم» .

.


1- .و توكّل بر خدا ، اعتماد كردن بر او است و امر خود را به او وا گذاشتن ، با اعتراف به عجز خويش و ساير خلايق در تمام امور ، از جلب منافع و دفع مضارّ . (مترجم)

ص: 184

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ أَبِي حَفْصٍ الْأَعْشى ، عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِمَا ، قَالَ :«خَرَجْتُ حَتَّى انْتَهَيْتُ إِلى هذَا الْحَائِطِ ، فَاتَّكَأْتُ عَلَيْهِ ، فَإِذَا رَجُلٌ عَلَيْهِ ثَوْبَانِ أَبْيَضَانِ ، يَنْظُرُ فِي تُجَاهِ وَجْهِي ، ثُمَّ قَالَ : يَا عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ ، مَا لِي أَرَاكَ كَئِيباً حَزِيناً؟ أَ عَلَى الدُّنْيَا؟ فَرِزْقُ اللّهِ حَاضِرٌ لِلْبَرِّ وَالْفَاجِرِ. قُلْتُ : مَا عَلى هذَا أَحْزَنُ ، وَإِنَّهُ لَكَمَا تَقُولُ . قَالَ : فَعَلَى الْاخِرَةِ؟ فَوَعْدٌ صَادِقٌ يَحْكُمُ فِيهِ مَلِكٌ قَاهِرٌ _ أَوْ قَالَ : قَادِرٌ _ قُلْتُ : مَا عَلى هذَا أَحْزَنُ ، وَإِنَّهُ لَكَمَا تَقُولُ . فَقَالَ : مِمَّ حُزْنُكَ؟ قُلْتُ : مِمَّا نَتَخَوَّفُ مِنْ فِتْنَةِ ابْنِ الزُّبَيْرِ وَمَا فِيهِ النَّاسُ» . قَالَ : «فَضَحِكَ ، ثُمَّ قَالَ : يَا عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ ، هَلْ رَأَيْتَ أَحَداً دَعَا اللّهَ فَلَمْ يُجِبْهُ؟ قُلْتُ : لَا . قَالَ : فَهَلْ رَأَيْتَ أَحَداً تَوَكَّلَ عَلَى اللّهِ فَلَمْ يَكْفِهِ؟ قُلْتُ : لَا . قَالَ : فَهَلْ رَأَيْتَ أَحَداً سَأَلَ اللّهَ فَلَمْ يُعْطِهِ؟ قُلْتُ : لَا ، ثُمَّ غَابَ عَنِّي» . عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، مِثْلَهُ .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَسَّانَ ، عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ كَثِيرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الْغِنى وَالْعِزَّ يَجُولَانِ ، فَإِذَا ظَفِرَا بِمَوْضِعِ التَّوَكُّلِ أَوْطَنَا» . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَسَّانَ ، مِثْلَهُ .

.

ص: 185

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از ابن محبوب ، از ابوحفص اعشى ، از عمرو بن خالد ، از ابوحمزه ثمالى ، از حضرت على بن الحسين _ عليهماالسّلام _ روايت كرده است كه فرمود :«بيرون آمدم ، و آمدم تا به اين ديوار رسيدم و بر آن تكيه دادم . ناگاه مردى را ديدم كه دو جامه سفيد پوشيده بود ، و در برابر روى من نگاه مى كرد . بعد از آن گفت : يا على بن الحسين! مرا چه مى شود كه تو را افسرده و غمگين و اندوهناك مى بينم؟ آيا اندوه تو بر دنيا و به جهت آن است؟ اگر چنين باشد ، اندوه مخور ؛ زيرا كه روزى خدا حاضر و آماده است از براى نيكوكار و نابكار . گفتم كه : بر اين اندوه ندارم، و امر چنان است كه تو مى گويى . گفت : پس اندوه تو بر آخرت و به جهت آن است؟ اگر به جهت آن باشد ، ضرور نيست؛ زيرا كه وعده اى است راست ، كه پادشاه قاهر و صاحب غلبه ، در آن حكم مى كند» . راوى مى گويد كه يا حضرت به جاى قاهر ، قادر فرمود . حضرت مى فرمايد كه گفتم : «بر اين اندوه ندارم، و امر چنان است كه تو مى گويى . گفت كه : اندوه تو از چيست؟ گفتم : از آن چه مى ترسم ، از فتنه پسر زبير ، و آن چه مردم درآنند» . حضرت فرمود كه : «آن مرد خنديد و گفت : يا على بن الحسين! آيا كسى را ديده اى كه خدا را بخواند و خدا او را اجابت نكند؟ گفتم : نه . گفت : آيا كسى را ديده اى كه بر خدا توكّل كند ، و خدا امر او را كفايت ننمايد؟ گفتم : نه . گفت : آيا كسى را ديده اى كه از خدا سؤال كند و خدا او را عطا نفرمايد؟ گفتم : نه . بعد از آن ، از من پنهان شد» . على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب مثل اين را روايت كرده است .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن حسّان ، از عمويش عبدالرحمان بن كثير ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«بى نيازى و عزّت مى گردند ، پس هرگاه به موضع توكّل ظفر يابند ، وطن مى گيرند و در آنجا مى مانند» . چند نفر از اصحاب ما ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از محمد بن على ، از على بن حسّان مثل اين را روايت كرده اند .

.

ص: 186

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«أَيُّمَا عَبْدٍ أَقْبَلَ قِبَلَ مَا يُحِبُّ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ أَقْبَلَ اللّهُ قِبَلَ مَا يُحِبُّ ؛ وَمَنِ اعْتَصَمَ بِاللّهِ عَصَمَهُ اللّهُ ؛ وَمَنْ أَقْبَلَ اللّهُ قِبَلَهُ وَ عَصَمَهُ لَمْ يُبَالِ لَوْ سَقَطَتِ السَّمَاءُ عَلَى الْأَرْضِ ، أَوْ كَانَتْ نَازِلَةٌ نَزَلَتْ عَلى أَهْلِ الْأَرْضِ ، فَشَمِلَتْهُمْ بَلِيَّةٌ ، كَانَ فِي حِزْبِ اللّهِ بِالتَّقْوى مِنْ كُلِّ بَلِيَّةٍ ، أَ لَيْسَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ يَقُولُ : «إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِى مَقامٍ أَمِينٍ» ؟».

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَالِ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ سُوَيْدٍ ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْأَوَّلِ عليه السلام ، قَالَ : سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ» فَقَالَ :«التَّوَكُّلُ عَلَى اللّهِ دَرَجَاتٌ : مِنْهَا أَنْ تَتَوَكَّلَ عَلَى اللّهِ فِي أُمُورِكَ كُلِّهَا ، فَمَا فَعَلَ بِكَ كُنْتَ عَنْهُ رَاضِياً ، تَعْلَمُ أَنَّهُ لَا يَأْلُوكَ خَيْراً وَفَضْلاً ، وَتَعْلَمُ أَنَّ الْحُكْمَ فِي ذلِكَ لَهُ ؛ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ بِتَفْوِيضِ ذلِكَ إِلَيْهِ ، وَثِقْ بِهِ فِيهَا وَفِي غَيْرِهَا» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً ، عَنْ يَحْيَى بْنِ الْمُبَارَكِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ جَبَلَةَ ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ أُعْطِيَ ثَلَاثاً لَمْ يُمْنَعْ ثَلَاثاً : مَنْ أُعْطِيَ الدُّعَاءَ أُعْطِيَ الْاءِجَابَةَ، وَمَنْ أُعْطِيَ الشُّكْرَ أُعْطِيَ الزِّيَادَةَ ، وَمَنْ أُعْطِيَ التَّوَكُّلَ أُعْطِيَ الْكِفَايَةَ» . ثُمَّ قَالَ : «أَ تَلَوْتَ كِتَابَ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ» وَقَالَ : «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ» وَقَالَ : «ادْعُونِى أَسْتَجِبْ لَكُمْ» ؟» .

.

ص: 187

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر بنده اى كه قصد كند جانب آن چه را كه خداى عز و جل مى دارد ، و رو به سمت آن برود ، خدا جانب آن چه را كه آن بنده دوست دارد ، قصد كند ، و توجّه به سمت آن فرمايد . و هر كه به خدا چنگ در زند ، خدا او را نگاه دارد . و هر كه خدا رو به او آورد و او را نگاه دارد ، باك ندارد ، اگر آسمان بر زمين افتد يا آنكه سختى و بلايى بر اهل زمين فرود آيد ، و مصيبت و بليّه اى همه ايشان را فرا گيرد ، به سبب تقوى و پرهيزگارى ، از هر بليّه اى در لشكر خدا باشد . (و مراد اين است كه به او زيانى نرسد؛ زيرا كه لشكر خدا غالب اند و مغلوب نمى شوند) . آيا خداى عز و جل نمى فرمايد كه : «اِنَّ المُتَقّينَ فى مَقامٍ أَمينٍ» (1) ؛ يعنى : «به درستى كه پرهيزگاران در جايگاه ايمن باشند ، كه هيچ ترسى در آن نباشد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از چندين نفر ، از على بن اسباط ، از احمد بن عمر حلاّل ، از على بن سويد ، از امام موسى كاظم عليه السلام كه گفت : آن حضرت را سؤال كردم ، از قول خداى عز و جل : «وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُو حَسْبُهُ» (2) ؛ يعنى :«و هر كه بر خدا توكّل كند و امور خود را به او وا گذارد ، پس آن جناب ، او را بس است» . و حضرت فرمود كه : «توكّلِ بر خدا چندين پايه دارد . از جمله آنها اين است كه در همه امورِ خويش بر خدا توكّل كنى؛ پس آن كه ، آن چه با تو بكند ، از او راضى باشى و بدانى كه آن جناب ، در خوبى و افزونى يا روزى تو كوتاهى نمى كند ، و بدانى كه حكم در آن ، از براى اوست به خصوص؛ پس بر خدا توكّل كن ، به وا گذاشتن آن به سوى او ، و در آنها و در غير آنها ، بر او اعتماد داشته باش» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد و على بن ابراهيم ، از پدرش ، و هر دو ، از يحيى بن مبارك ، از عبداللّه بن جبله ، از معاوية بن وهب ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هر كه سه چيز به او عطا شود ، از سه چيز ممنوع و محروم نشود . هر كه دعا به او عطا شود و توفيق دعا كردن بيابد، اجابت به او عطا شود ، و خدا دعايش را مستجاب گرداند . و هر كه شكر به او عطا شود و توفيق شكرگذارى يابد ، زياده به او عطا شود . و هر كه توكّل به او عطا شود ، كفايت به او عطا شود و خدا مهمّات او را كفايت فرمايد» . بعد از آن فرمود كه : «آيا كتاب خداى عز و جل را تلاوت كرده اى كه مى فرمايد : «وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ» (3) و فرموده : «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَاَزيدَنَّكُمْ» (4) ؛ يعنى : «هر آينه اگر شكر كنيد ، البتّه نعمت شما را مى افزايم» . و فرموده كه : «أُدْعُونى أَسْتَجِبْ لَكُمْ» (5) ؛ «يعنى : مرا بخوانيد ، تا اجابت كنم شما را» .

.


1- .دخان، 51.
2- .طلاق، 3.
3- .طلاق، 3.
4- .إبراهيم، 7.
5- .غافر، 60.

ص: 188

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَبِي عَلِيٍّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ رَاشِدٍ ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُلْوَانَ ، قَالَ : كُنَّا فِي مَجْلِسٍ نَطْلُبُ فِيهِ الْعِلْمَ ، وَقَدْ نَفِدَتْ نَفَقَتِي فِي بَعْضِ الْأَسْفَارِ ، فَقَالَ لِي بَعْضُ أَصْحَابِنَا : مَنْ تُؤَمِّلُ لِمَا قَدْ نَزَلَ بِكَ؟ فَقُلْتُ : فُلَاناً ، فَقَالَ : إِذاً وَاللّهِ لَا تُسْعَفُ حَاجَتُكَ ، وَلَا يَبْلُغُكَ أَمَلُكَ ، وَلَا تُنْجَحُ طَلِبَتُكَ ، قُلْتُ : وَمَا عَلَّمَكَ رَحِمَكَ اللّهُ؟ قَالَ : إِنَّ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام حَدَّثَنِي أَنَّهُ قَرَأَ فِي بَعْضِ الْكُتُبِ أَنَّ اللّهَ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ يَقُولُ :«وَ عِزَّتِي وَجَلَالِي وَمَجْدِي وَارْتِفَاعِي عَلى عَرْشِي ، لَأَقْطَعَنَّ أَمَلَ كُلِّ مُؤَمِّلٍ مِنَ النَّاسِ غَيْرِي بِالْيَأْسِ ، وَلَأَكْسُوَنَّهُ ثَوْبَ الْمَذَلَّةِ عِنْدَ النَّاسِ ، وَلَأُنَحِّيَنَّهُ مِنْ قُرْبِي ، وَلَأُبَعِّدَنَّهُ مِنْ فَضْلِي ، أَ يُؤَمِّلُ غَيْرِي فِي الشَّدَائِدِ وَالشَّدَائِدُ بِيَدِي ، وَيَرْجُو غَيْرِي ، وَيَقْرَعُ بِالْفِكْرِ بَابَ غَيْرِي وَبِيَدِي مَفَاتِيحُ الْأَبْوَابِ ، وَهِيَ مُغْلَقَةٌ ، وَبَابِي مَفْتُوحٌ لِمَنْ دَعَانِي؟! فَمَنْ ذَا الَّذِي أَمَّلَنِي لِنَوَائِبِهِ ، فَقَطَعْتُهُ دُونَهَا؟ وَمَنْ ذَا الَّذِي رَجَانِي لِعَظِيمَةٍ ، فَقَطَعْتُ رَجَاءَهُ مِنِّي؟ جَعَلْتُ آمَالَ عِبَادِي عِنْدِي مَحْفُوظَةً ، فَلَمْ يَرْضَوْا بِحِفْظِي ، وَمَلَأْتُ سَمَاوَاتِي مِمَّنْ لَا يَمَلُّ مِنْ تَسْبِيحِي ، وَأَمَرْتُهُمْ أَنْ لَا يُغْلِقُوا الْأَبْوَابَ بَيْنِي وَبَيْنَ عِبَادِي ، فَلَمْ يَثِقُوا بِقَوْلِي ، أَ لَمْ يَعْلَمْ مَنْ طَرَقَتْهُ نَائِبَةٌ مِنْ نَوَائِبِي أَنَّهُ لَا يَمْلِكُ كَشْفَهَا أَحَدٌ غَيْرِي إِلَا مِنْ بَعْدِ إِذْنِي؟ فَمَا لِي أَرَاهُ لَاهِياً عَنِّي؟ أَعْطَيْتُهُ بِجُودِي مَا لَمْ يَسْأَلْنِي ، ثُمَّ انْتَزَعْتُهُ عَنْهُ ، فَلَمْ يَسْأَلْنِي رَدَّهُ وَسَأَلَ غَيْرِي ، أَ فَيَرَانِي أَبْدَأُبِالْعَطَاءِ قَبْلَ الْمَسْأَلَةِ ، ثُمَّ أُسْأَلُ فَلَا أُجِيبُ سَائِلِي؟ أَ بَخِيلٌ أَنَا ؛ فَيُبَخِّلَنِي عَبْدِي؟ أَ وَلَيْسَ الْجُودُ وَالْكَرَمُ لِي؟ أَ وَلَيْسَ الْعَفْوُ وَالرَّحْمَةُ بِيَدِي؟ أَ وَلَيْسَ أَنَا مَحَلَّ الْامَالِ؟ فَمَنْ يَقْطَعُهَا دُونِي؟ أَ فَلَا يَخْشَى الْمُؤَمِّلُونَ أَنْ يُؤَمِّلُوا غَيْرِي؟ فَلَوْ أَنَّ أَهْلَ سَمَاوَاتِي وَأَهْلَ أَرْضِي أَمَّلُوا جَمِيعاً ، ثُمَّ أَعْطَيْتُ كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ مِثْلَ مَا أَمَّلَ الْجَمِيعُ ، مَا انْتَقَصَ مِنْ مُلْكِي مِثْلَ عُضْوِ ذَرَّةٍ ، وَكَيْفَ يَنْقُصُ مُلْكٌ أَنَا قَيِّمُهُ؟! فَيَا بُؤْساً لِلْقَانِطِينَ مِنْ رَحْمَتِي! وَيَا بُؤْساً لِمَنْ عَصَانِي وَلَمْ يُرَاقِبْنِي!» .

.

ص: 189

حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از ابوعلى ، از محمد بن حسن ، از حسين بن راشد ، از حسين بن علوان روايت كرده است كه گفت : در مجلسى بوديم كه در آن علم را طلب مى نموديم ، و در بعضى از سفرها ، خرجى من تمام شد . بعضى از رفقاى ما به من گفت كه : به كى اميدوارى دارى ، از براى چاره آن چه بر تو فرود آمده است؟ گفتم كه : به فلانى اميدوارى دارم . گفت : به خدا سوگند كه در اين هنگام حاجتت را برنمى آورد و تو را به اميد نمى رساند و مطلوب تو را روا نمى گرداند . گفتم : خدا تو را رحمت كند ، تو چه مى دانى؟ و اين را از كجا مى گويى؟ گفت كه : امام جعفر صادق عليه السلام مرا حديث فرمود كه :«در بعضى از كتاب هاى آسمانى خوانده است كه خداى تبارك و تعالى مى فرمايد كه : سوگند ياد مى كنم به عزّت و جلال و بزرگوارى و بلندى كه بر عرش خويش دارم ، كه اميدِ هر صاحبِ اميدى را كه به غيرِ من از مردمان دارد ، قطع كنم به نوميدى . و هر آينه او را جامه خوارى بپوشانم در نزد مردمان ، و او را از قرب خويش دور كنم و در ناحيه اى اندازم ، و او را از فضل (يا وصل) خويش دور گردانم . آيا در سختى ها به غير من اميدوارى دارد؟ با آنكه سختى ها در دست قدرت من است ، غيرِ مرا اميد دارد؟ و به فكر ، در غيرِ مرا مى كوبد؟ و حال آنكه كليد همه درها به دست من است ، و همه آن درها بسته و درِ من گشوده است از براى هر كه مرا بخواند؛ پس كيست آنكه به من اميدوارى داشته از براى دفع مصيبت ها كه به او رسيده، و من او را در نزد آنها قطع كرده ام و اميدش را نااميد نموده ام؟ و كيست آنكه مرا اميد داشته به جهت امر عظيمى ، و من اميد او را از خويش بريده ام؟ آرزوهاى بندگان خويش را در نزد خويش نگاه داشته ام ، پس به حفظ من راضى نشدند . و آسمان هاى خويش را پر كرده ام از فرشتگانى كه به تسبيح و تنزيه من ، ملال به هم نمى رسانند . و ايشان را امر كرده ام كه درهاى ميان من و بندگان مرا نبندند؛ پس ايشان بر قول من اعتماد نكردند . آيا آنكه مصيبتى از مصيبت هاى من به او رسيده و درِ او را كوبيده ، نمى داند كه كسى غير از من نمى تواند كه آن را برطرف كند؟ و آن را مالك نمى شود ، مگر بعد از رخصت من؟ پس مرا چه مى شود ، كه او را چنان مى بينم كه از من غفلت دارد؟ به جود و بخشش خود به او عطا كردم ، آن چه را كه از من نخواست ، بعد از آن ، آن را از دستش گرفتم ، و باز گردانيدن آن را از من نخواست و از غير من خواست . آيا مرا چنان مى بينيد كه به عطا ابتدا مى كنم پيش از خواهش ، بعد از آن ، از من خواهش مى شود و سائلِ خود را اجابت نمى كنم؟ آيا بخيلم من ، كه بنده اى من را بخيل يابد يا نسبت به بخل دهد؟ يا جود و كرم از براى من ثابت نيست؟ يا عفو و رحمت به دست من نيست؟ يا من محلِّ آرزوها نيستم ،كه همه اميدها در ساحت عزّت و قدرت من فرود آيد؟ پس كى غير از من آنها را قطع مى كند؟ آيا اميدواران نمى ترسند كه به غيرِ من اميدوارى دارند؟! پس اگر همه اهل آسمان ها و اهل زمين من ، اميدوارى داشته باشند ، و هر يك از ايشان را ، مثل آن چه همه ايشان اميدوارى دارند عطا كنم ، از ملك و پادشاهى من ، مانند عضوى از اعضاى مورچه اى كم نشود . و چگونه ملك و مملكتى كه من قيّم آنم كم شود؛ پس زهى سختى از براى آنها كه از رحمت من نوميدند ، و زهى شدّت از براى كسى كه مرا نافرمانى كند و از من و عذاب من غافل باشد و نترسد» .

.

ص: 190

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا ، عَنْ عَبَّادِ بْنِ يَعْقُوبَ الرَّوَاجِنِيِّ ، عَنْ سَعِيدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ ، قَالَ :كُنْتُ مَعَ مُوسَى بْنِ عَبْدِ اللّهِ بِيَنْبُعَ ، وَقَدْ نَفِدَتْ نَفَقَتِي فِي بَعْضِ الْأَسْفَارِ ، فَقَالَ لِي بَعْضُ وُلْدِ الْحُسَيْنِ عليه السلام : مَنْ تُؤَمِّلُ لِمَا قَدْ نَزَلَ بِكَ؟ فَقُلْتُ : مُوسَى بْنَ عَبْدِ اللّهِ ، فَقَالَ : إِذاً لَا تُقْضى حَاجَتُكَ ، ثُمَّ لَا تُنْجَحُ طَلِبَتُكَ ، قُلْتُ : وَلِمَ ذَاكَ؟ قَالَ : لِأَنِّي وَجَدْتُ فِي بَعْضِ كُتُبِ آبَائِي : أَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ يَقُولُ ؛ ثُمَّ ذَكَرَ مِثْلَهُ . فَقُلْتُ : يَا ابْنَ رَسُولِ اللّهِ ، أَمْلِ عَلَيَّ ، فَأَمْلَاهُ عَلَيَّ ، فَقُلْتُ : لَا وَاللّهِ ، مَا أَسْأَلُهُ حَاجَةً بَعْدَهَا .

.

ص: 191

محمد بن يحيى ، از محمد بن حسن ، از بعضى از اصحاب ما ، از عيّاد بن يعقوب رواجنى ، از سعيد بن عبدالرحمان روايت كرده است كه گفت :با موسى بن عبداللّه در يَنْبع بوديم . و در بعضى از سفرها خرجى من تمام شد . بعضى از فرزندان امام حسين عليه السلام به من گفت : كه را اميدوارى دارى ، از براى آن چه بر تو فرود آمده است؟ گفتم : موسى بن عبداللّه . گفت : در اين هنگام ، حاجتت روا نمى شود ، و مطلوبت برآورده نمى شود . گفتم كه : اينكه مى گويى ، چرا؟ گفت : زيرا كه در بعضى از كتاب هاى پدرانم يافتم كه خداى عز و جل مى فرمايد : و مثل حديث گذشته را ذكر كرد . گفتم : اى فرزند رسول خدا! اين را بگو تا بنويسم؛ پس او گفت و من نوشتم . و گفتم : نه ، به خدا سوگند كه بعد از اين ، هرگز حاجتى را از او نمى خواهم .

.

ص: 192

33 _ بَابُ الْخَوْفِ وَالرَّجَاءِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَدِيدٍ ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ يُونُسَ ، عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِيرَةِ أَوْ أَبِيهِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : قُلْتُ لَهُ : مَا كَانَ فِي وَصِيَّةِ لُقْمَانَ؟ قَالَ :«كَانَ فِيهَا الْأَعَاجِيبُ ، وَكَانَ أَعْجَبَ مَا كَانَ فِيهَا أَنْ قَالَ لِابْنِهِ : خَفِ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ خِيفَةً لَوْ جِئْتَهُ بِبِرِّ الثَّقَلَيْنِ لَعَذَّبَكَ ، وَارْجُ اللّهَ رَجَاءً لَوْ جِئْتَهُ بِذُنُوبِ الثَّقَلَيْنِ لَرَحِمَكَ». ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «كَانَ أَبِي يَقُولُ : إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ إِلَا وَ فِي قَلْبِهِ نُورَانِ : نُورُ خِيفَةٍ ، وَنُورُ رَجَاءٍ ، لَوْ وُزِنَ هذَا لَمْ يَزِدْ عَلى هذَا ، وَلَوْ وُزِنَ هذَا لَمْ يَزِدْ عَلى هذَا» .

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ يَحْيَى بْنِ الْمُبَارَكِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ جَبَلَةَ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يَا إِسْحَاقُ ، خَفِ اللّهَ كَأَنَّكَ تَرَاهُ ؛ وَإِنْ كُنْتَ لَا تَرَاهُ فَإِنَّهُ يَرَاكَ ، فَإِنْ كُنْتَ تَرى أَنَّهُ لَا يَرَاكَ فَقَدْ كَفَرْتَ ، وَإِنْ كُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّهُ يَرَاكَ ثُمَّ بَرَزْتَ لَهُ بِالْمَعْصِيَةِ ، فَقَدْ جَعَلْتَهُ مِنْ أَهْوَنِ النَّاظِرِينَ عَلَيْكَ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنِ الْهَيْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«مَنْ خَافَ اللّهَ ، أَخَافَ اللّهُ مِنْهُ كُلَّ شَيْءٍ ؛ وَمَنْ لَمْ يَخَفِ اللّهَ ، أَخَافَهُ اللّهُ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمْزَةَ بْنِ عَبْدِ اللّهِ الْجَعْفَرِيِّ ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَنْ عَرَفَ اللّهَ خَافَ اللّهَ ، وَمَنْ خَافَ اللّهَ سَخَتْ نَفْسُهُ عَنِ الدُّنْيَا» .

.

ص: 193

33 . باب در بيان خوف و رجا

33 . باب در بيان خوف و رجا (1)چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از على بن حديد ، از منصور بن يونس ، از حارث بن مغيره ، يا پدرش ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه گفت : به آن حضرت عرض كردم كه : در وصيّت لقمان چه بود؟ فرمود كه :«در آن چيزها بود كه مردم را به تعجّب مى آورد . و عجيب ترينِ آن چه در آن وصيّت بود ، اين است كه به پسرش گفت كه : از خداى عز و جل چنان بترس كه اگر با نيكى و ثوابِ جنّ و انس به نزد آن جناب آيى ، تو را عذاب خواهد كرد . و خدا را چنين اميد بدار كه اگر با گناهان جنّ و انس به نزد او آيى ، تو را رحمت خواهد كرد» . بعد از آن، حضرت صادق عليه السلام فرمود : «پدرم عليه السلام مى فرمود كه : هيچ بنده اى مؤمنى نيست ، مگر آنكه در دلش دو نور هست ، يكى نور خوف ، و ديگرى نور رجا . كه اگر اين را بسنجند ، بر آن زيادتى نكند ، و اگر آن را بسنجند ، بر اين زيادتى نكند» .

محمد بن حسن ، از سهل بن زياد ، از يحيى بن مبارك ، از عبداللّه بن جبله ، از اسحاق بن عمّار روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«اى اسحاق ! چنان از خدا بترس كه گويا تو او را مى بينى ، و اگر تو او را نمى بينى ، او تو را مى بيند . و اگر چنين دانى كه او تو را نمى بيند ، كافر شده اى . و اگر مى دانى كه او تو را مى بيند و معصيت را از براى او ظاهر مى كنى و در حضور آن جناب مرتكب گناه مى شوى ، او را از همه نظركنندگان بر خويش ، سهل تر و خوارتر قرار داده اى» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن محبوب ، از هيثم بن واقد روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه از خدا بترسد ، خدا هر چيزى را از او بترساند . و هر كه از خدا نترسد ، خدا او را از هر چيزى بترساند» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از پدرش ، از حمزة بن عبداللّه جعفَرى ، از جميل بن درّاج ، از ابوحمزه كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«هر كه خدا را بشناسد ، از خدا مى ترسد ، و هر كه از خدا مى ترسد ، نفس او به دنيا رغبت نمى كند و آن را ترك مى نمايد» .

.


1- .و خوف ، ترسيدن و رجا ، اميد داشتن است . (مترجم)

ص: 194

عَنْهُ ، عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : قُلْتُ لَهُ : قَوْمٌ يَعْمَلُونَ بِالْمَعَاصِي ، وَيَقُولُونَ : نَرْجُو ، فَلَا يَزَالُونَ كَذلِكَ حَتّى يَأْتِيَهُمُ الْمَوْتُ؟ فَقَالَ :«هؤُلَاءِ قَوْمٌ يَتَرَجَّحُونَ فِي الْأَمَانِيِّ ، كَذَبُوا ، لَيْسُوا بِرَاجِينَ ؛ إِنَّ مَنْ رَجَا شَيْئاً طَلَبَهُ ، وَمَنْ خَافَ مِنْ شَيْءٍ هَرَبَ مِنْهُ» .

وَ رَوَاهُ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : إِنَّ قَوْماً مِنْ مَوَالِيكَ يُلِمُّونَ بِالْمَعَاصِي ، وَيَقُولُونَ :نَرْجُو؟ فَقَالَ :«كَذَبُوا لَيْسُوا لَنَا بِمَوَالٍ ، أُولئِكَ قَوْمٌ تَرَجَّحَتْ بِهِمُ الْأَمَانِيُّ ؛ مَنْ رَجَا شَيْئاً عَمِلَ لَهُ ، وَمَنْ خَافَ مِنْ شَيْءٍ هَرَبَ مِنْهُ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ حَمْزَةَ رَفَعَهُ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّ مِنَ الْعِبَادَةِ شِدَّةَ الْخَوْفِ مِنَ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ ، يَقُولُ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ: «إِنَّما يَخْشَى اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ» وَقَالَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ : «فَلا تَخْشَوُا النّاسَ وَاخْشَوْنِ» وَقَالَ تَبَارَكَ وَتَعَالى : «وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً» قَالَ : وَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «إِنَّ حُبَّ الشَّرَفِ وَالذِّكْرِ لَا يَكُونَانِ فِي قَلْبِ الْخَائِفِ الرَّاهِبِ» .

.

ص: 195

از او ، از ابن ابى نجران ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه گفت : به آن حضرت عرض كردم كه : گروهى گناهان را مرتكب مى شوند و مى گويند : اميد داريم . و پيوسته همچنين مى باشند ، تا مرگ بر ايشان وارد شود . فرمود كه :«اين گروه ، گروهى هستند كه در آرزوها خود را حركت مى دهند و به آن ميلى مى نمايند ، دروغ گفتند ، ايشان اميدوار نيستند ؛ چرا كه ، هر كه چيزى را اميد داشته باشد ، آن را جستجو مى كند ، و هر كه از چيزى بترسد ، از آن مى گريزد» .

و على بن محمد اين را روايت كرده و مرفوع ساخته و گفته است كه : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : گروهى از دوستان و مواليان شما در گناهان واقع مى شوند و مى گويند : اميدواريم . فرمود :«دروغ مى گويند . ايشان دوستان ما نيستند ، بلكه اين جماعت گروهى هستند كه آرزوها ايشان را ميل داده و به حركت درآورده است . هر كه چيزى را اميد داشته باشد ، از براى تحصيل آن كار مى كند ، و هر كه از چيزى مى ترسد ، از آن مى گريزد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از بعضى از اصحاب خويش ، از صالح بن حمزه آن را مرفوع ساخته ، و گفته كه ، امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«از جمله عبادت خدا آن است كه ، كسى سخت از خداى عز و جل بترسد . خداى عز و جلمى فرمايد كه : «اِنَّما يَخْشَى اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَمآءُ» (1) ، و ترجمه آن مذكور شد ، (2) و آن جناب جلّ ثناؤه فرموده است كه : «فَلا تَخْشَوُا النّاسَ وَاخْشَوْنِ» (3) ؛ يعنى : «پس مترسيد از مردمان ، و بترسيد از من» . و آن جناب _ تبارك و تعالى فرموده است كه : «وَمَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجَا» (4) ؛يعنى : «و هر كه بترسد از خدا ، خدا از برايش قرار مى دهد جاى بيرون شدن را ؛ يعنى : خلاصى از اندوه دنيا و آخرت» . راوى مى گويد كه : حضرت صادق عليه السلام فرمود : «به درستى كه دوستىِ شرف و بزرگوارى و آوازه ، در دل كسى كه ترسان و لرزان باشد ، نمى باشد» .

.


1- .فاطر، 28.
2- .و از ميان بندگان خدا تنها دانايان از او مى هراسند .
3- .مائده، 44.
4- .طلاق، 2.

ص: 196

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْمُكَارِي ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِمَا ، قَالَ :«إِنَّ رَجُلاً رَكِبَ الْبَحْرَ بِأَهْلِهِ ، فَكُسِرَ بِهِمْ ، فَلَمْ يَنْجُ مِمَّنْ كَانَ فِي السَّفِينَةِ إِلَا امْرَأَةُ الرَّجُلِ ؛ فَإِنَّهَا نَجَتْ عَلى لَوْحٍ مِنْ أَلْوَاحِ السَّفِينَةِ حَتّى أَلْجَأَتْ عَلى جَزِيرَةٍ مِنْ جَزَائِرِ الْبَحْرِ ، وَكَانَ فِي تِلْكَ الْجَزِيرَةِ رَجُلٌ يَقْطَعُ الطَّرِيقَ ، وَلَمْ يَدَعْ لِلّهِ حُرْمَةً إِلَا انْتَهَكَهَا ، فَلَمْ يَعْلَمْ إِلَا وَالْمَرْأَةُ قَائِمَةٌ عَلى رَأْسِهِ ، فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَيْهَا ، فَقَالَ : إِنْسِيَّةٌ أَمْ جِنِّيَّةٌ؟ فَقَالَتْ : إِنْسِيَّةٌ ، فَلَمْ يُكَلِّمْهَا كَلِمَةً حَتّى جَلَسَ مِنْهَا مَجْلِسَ الرَّجُلِ مِنْ أَهْلِهِ ، فَلَمَّا أَنْ هَمَّ بِهَا اضْطَرَبَتْ ، فَقَالَ لَهَا : مَا لَكِ تَضْطَرِبِينَ؟ فَقَالَتْ : أَفْرَقُ مِنْ هذَا ، وَأَوْمَأَتْ بِيَدِهَا إِلَى السَّمَاءِ . قَالَ : فَصَنَعْتِ مِنْ هذَا شَيْئاً؟ قَالَتْ : لَا وَعِزَّتِهِ ، قَالَ : فَأَنْتِ تَفْرَقِينَ مِنْهُ هذَا الْفَرَقَ وَلَمْ تَصْنَعِي مِنْ هذَا شَيْئاً وَإِنَّمَا اسْتَكْرَهْتُكِ اسْتِكْرَاهاً ، فَأَنَا وَ اللّهِ أَوْلى بِهذَا الْفَرَقِ وَالْخَوْفِ وَأَحَقُّ مِنْكِ . قَالَ : فَقَامَ وَلَمْ يُحْدِثْ شَيْئاً ، وَرَجَعَ إِلى أَهْلِهِ ، وَلَيْسَتْ لَهُ هِمَّةٌ إِلَا التَّوْبَةُ وَالْمُرَاجَعَةُ ، فَبَيْنَا هُوَ يَمْشِي إِذْ صَادَفَهُ رَاهِبٌ يَمْشِي فِي الطَّرِيقِ ، فَحَمِيَتْ عَلَيْهِمَا الشَّمْسُ ، فَقَالَ الرَّاهِبُ لِلشَّابِّ : ادْعُ اللّهَ يُظِلَّنَا بِغَمَامَةٍ ، فَقَدْ حَمِيَتْ عَلَيْنَا الشَّمْسُ ، فَقَالَ الشَّابُّ : مَا أَعْلَمُ أَنَّ لِي عِنْدَ رَبِّي حَسَنَةً فَأَتَجَاسَرَ عَلى أَنْ أَسْأَلَهُ شَيْئاً ، قَالَ : فَأَدْعُو أَنَا وَتُؤَمِّنُ أَنْتَ ، قَالَ : نَعَمْ ، فَأَقْبَلَ الرَّاهِبُ يَدْعُو وَالشَّابُّ يُؤَمِّنُ ، فَمَا كَانَ بِأَسْرَعَ مِنْ أَنْ أَظَلَّتْهُمَا غَمَامَةٌ ، فَمَشَيَا تَحْتَهَا مَلِيّاً مِنَ النَّهَارِ ، ثُمَّ تَفَرَّقَتِ الْجَادَّةُ جَادَّتَيْنِ ، فَأَخَذَ الشَّابُّ فِي وَاحِدَةٍ ، وَأَخَذَ الرَّاهِبُ فِي وَاحِدَةٍ ، فَإِذَا السَّحَابَةُ مَعَ الشَّابِّ . فَقَالَ الرَّاهِبُ : أَنْتَ خَيْرٌ مِنِّي ، لَكَ اسْتُجِيبَ وَلَمْ يُسْتَجَبْ لِي ، فَخَبِّرْنِي مَا قِصَّتُكَ؟ فَأَخْبَرَهُ بِخَبَرِ الْمَرْأَةِ ، فَقَالَ : غُفِرَ لَكَ مَا مَضى حَيْثُ دَخَلَكَ الْخَوْفُ ، فَانْظُرْ كَيْفَ تَكُونُ فِيمَا تَسْتَقْبِلُ» .

.

ص: 197

على بن ابراهيم ، از احمد بن محمد بن خالد ، از حسن بن حسين ، از محمد بن سنان ، از ابوسعيد مكارى ، از ابوحمزه ثمالى ، از حضرت على بن الحسين _ صلوات اللّه عليهما _ روايت كرده است كه فرمود :«مردى با كسان خود به كشتى سوار شدند و كشتى ايشان شكست . و از كسانى كه در كشتى بودند كسى از غرق نجات نيافت ، مگر زن آن مرد كه بر تخته اى از تخته هاى كشتى بند شد و نجات يافت و رفت تا به جزيره اى از جزيره هاى دريا پناه برد . و در آن جزيره مردى بود كه راهزنى مى نمود و از براى خدا حرمتى را وا نگذاشته بود ، مگر آنكه هتكِ آن كرده ، جميع فسوق و معاصى را به جا آورده بود . و آن فاسق به آمدن آن زن دانا نشد ، ومگر در حالى كه آن زن بر بالاى سرش ايستاده بود؛ پس سر خود را به سوى آن زن بلند كرد و گفت كه : انسانى يا جن؟ آن زن گفت : انسانم؛ پس آن مردِ فاسق يك سخن با او نگفت، تا آنكه نسبت به او نشست ، در حالى كه مرد نسبت به زن خويش مى نشيند (يعنى در ميان دو پايش نشست و به صورت مُجامع درآمد) . و در هنگامى كه قصد كرد كه با آن زن درآميزد ،(زن) به لرزه درآمد و مضطرب گرديد . فاسق گفت : تو را چه مى شود كه مى لرزى؟ گفت كه : از اين مى ترسم . و به دست خويش به جانب آسمان اشاره كرد (يعنى از خدا مى ترسم) . گفت كه : هيچ مرتبه از اين كار كرده اى؟ گفت : نه سوگند به عزّت خدا . گفت كه : تو چنين مى ترسى و هرگز از اين كار نكرده اى ،و خود به اختيار خود اين كار نمى كنى ؛ بلكه من تو را به جبر بر اين داشته ام ، پس به خدا سوگند كه من به اين ترس و بيم ، از تو اولى و احقّم» . حضرت فرمود : «پس برخاست ، و هيچ چيز به جا نياورد و ترك آن عمل كرد و به سوى اهل خود برگشت . و او را قصد و همّتى نبود ، مگر توبه و بازگشت به سوى خدا؛ پس در بين آنكه مى رفت ، ناگاه راهبى به او برخورد كه در آن راه مى رفت . و چون پاره اى راه رفتند، آفتاب كه بر ايشان تابيده بود ، بسيار گرم شد . راهب به آن جوان گفت كه : خدا را بخوان و دعا كن كه ابرى بفرستد ، تا بر سر ما سايه افكند ، كه آفتاب بر ما تابيده و بسيار گرم شده . جوان گفت كه : هيچ خوبى را از براى خويش در نزد پروردگارم نمى دانم ، كه به سبب آن جرأت كنم بر آنكه از او چيزى بخواهم . راهب گفت : پس من دعا مى كنم و تو آمين مى گويى . گفت : آرى؛ پس راهب شروع كرد كه دعا مى كرد و جوان آمين مى گفت؛ پس چيزى نبود كه سريع تر باشد از آن كه پارچه ابرى بر سر ايشان سايه افكند _ يعنى بلافاصله ابر ايشان را سايه كرد _ . پس ايشان زمانى دور و دراز ، از آن روز ، در زير سايه آن ابر رفتند . بعد از آن ، راه بعد از آن، راه ايشان جدا شد ، كه بر سر دو راه رسيدند . بعد از آن، جوان راهى را پيش گرفت و در آن روان شد. و راهب راه ديگر را پيش گرفت و در آن رفت . ديدند كه آن ابر با جوان مى رود . راهب گفت كه : تو از من بهترى و دعا از براى تو مستجاب شد ، و از براى مَنْ مستجاب نشد؛ پس مرا خبر ده كه قصّه تو چيست؟ و بگو چه كار كرده اى؟ جوان خبرِ آن را به راهب گفت . راهب گفت كه : خدا گناهان گذشته تو را آمرزيده ، به جهت آنكه ترس او در دلت داخل شد؛ پس بنگر كه در زمان آينده چگونه خواهى بود» .

.

ص: 198

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنْ حَمْزَةَ بْنِ حُمْرَانَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«إِنَّ مِمَّا حُفِظَ مِنْ خُطَبِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله أَنَّهُ قَالَ : أَيُّهَا النَّاسُ ، إِنَّ لَكُمْ مَعَالِمَ ، فَانْتَهُوا إِلى مَعَالِمِكُمْ ، وَإِنَّ لَكُمْ نِهَايَةً ، فَانْتَهُوا إِلى نِهَايَتِكُمْ ، أَلَا إِنَّ الْمُؤْمِنَ يَعْمَلُ بَيْنَ مَخَافَتَيْنِ : بَيْنَ أَجَلٍ قَدْ مَضى لَا يَدْرِي مَا اللّهُ صَانِعٌ فِيهِ ، وَبَيْنَ أَجَلٍ قَدْ بَقِيَ لَا يَدْرِي مَا اللّهُ قَاضٍ فِيهِ ، فَلْيَأْخُذِ الْعَبْدُ الْمُؤْمِنُ مِنْ نَفْسِهِ لِنَفْسِهِ ، وَمِنْ دُنْيَاهُ لآِخِرَتِهِ ، وَفِي الشَّبِيبَةِ قَبْلَ الْكِبَرِ ، وَفِي الْحَيَاةِ قَبْلَ الْمَمَاتِ ، فَوَ الَّذِي نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِيَدِهِ ، مَا بَعْدَ الدُّنْيَا مِنْ مُسْتَعْتَبٍ ، وَمَا بَعْدَهَا مِنْ دَارٍ إِلَا الْجَنَّةُ أَوِ النَّارُ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ» قَالَ :«مَنْ عَلِمَ أَنَّ اللّهَ يَرَاهُ وَيَسْمَعُ مَا يَقُولُ وَيَعْلَمُ مَا يَعْمَلُهُ مِنْ خَيْرٍ أَوْ شَرٍّ ، فَيَحْجُزُهُ ذلِكَ عَنِ الْقَبِيحِ مِنَ الْأَعْمَالِ ، فَذلِكَ الَّذِي، خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى» .

.

ص: 199

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن نعمان ، از حمزة بن حمران روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه از جمله آن چه حفظ شد از خطبه هاى پيغمبر صلى الله عليه و آله آن است كه فرمود : اى گروه مردمان! شما را نشانه ها است ، پس به نشانه هاى خويش منتهى شويد . و شما را عاقبتى است؛ پس به نهايت و آخر خويش برسيد ، مگر اينكه مؤمن عمل مى كند در ميان دوترس؛ يعنى ميان مدّتى كه گذشت ، نمى داند كه خدا در آن چه كرده ، و مدّتى كه باقى مانده ، نمى داند كه خدا در آن چه مقدّر خواهد فرمود . پس بايد كه بنده مؤمن ، از خود براى خود فرا گيرد ، آن چه را كه بايد فرا گرفت . و از دنيا براى آخرت خويش ذخيره كند ، و اينها را در زمان جوانى ، پيش از پيرى ، و در هنگام زندگى ، پيش از مردن ، به جا آورد؛ پس سوگند ياد مى كنم به آن كسى كه جان محمد به دست قدرت او است ، كه بعد از دنيا چيزى نيست كه رضامندى خدا به آن حاصل شود ، و بعد از آن خانه اى نيست ، مگر بهشت يا دوزخ» .

از او ، از احمد ، از ابن محبوب ، از داود رقّى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است در قول خداى عز و جل : «وَلِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ» (1) كه فرمود :«هر كه بداند كه خدا او را مى بيند ، و آن چه مى گويد ، مى شنود ، و آن چه را كه مى كند ، از خوبى يا بدى ، مى داند ، و همين او را از اعمال زشت منع كند ، چنين كسى همان است كه از مقام ؛ يعنى قيام و ايستادنِ حضرت پروردگار خويش ترسيده ، و نفس خود را از هوا و هوس باز داشته است» . و بنابراين ترجمه آيه اين مى شود كه : «هر كه بترسد از محافظت و نگهبانى پروردگارِ خويش ، (و به اين جهت جرأتِ بر معصيت نكند) ، در بهشت است .

.


1- .الرحمن، 46.

ص: 200

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِي سَارَةَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«لَا يَكُونُ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً حَتّى يَكُونَ خَائِفاً رَاجِياً ، وَلَا يَكُونُ خَائِفاً رَاجِياً حَتّى يَكُونَ عَامِلاً لِمَا يَخَافُ وَيَرْجُو» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنْ فُضَيْلِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الْمُؤْمِنُ بَيْنَ مَخَافَتَيْنِ : ذَنْبٍ قَدْ مَضى لَا يَدْرِي مَا صَنَعَ اللّهُ فِيهِ ، وَعُمُرٍ قَدْ بَقِيَ لَا يَدْرِي مَا يَكْتَسِبُ فِيهِ مِنَ الْمَهَالِكِ ، فَهُوَ لَا يُصْبِحُ إِلَا خَائِفاً ، وَلَا يُصْلِحُهُ إِلَا الْخَوْفُ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ أَبِي عليه السلام يَقُولُ : إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ إِلَا وَ فِي قَلْبِهِ نُورَانِ : نُورُ خِيفَةٍ ، وَنُورُ رَجَاءٍ ، لَوْ وُزِنَ هذَا لَمْ يَزِدْ عَلى هذَا ، وَلَوْ وُزِنَ هذَا لَمْ يَزِدْ عَلى هذَا» .

34 _ بَابُ حُسْنِ الظَّنِّ بِاللّهِ عَزَّ وَجَلَّعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ كَثِيرٍ ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : قَالَ اللّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالى : لَا يَتَّكِلِ الْعَامِلُونَ عَلى أَعْمَالِهِمُ الَّتِي يَعْمَلُونَهَا لِثَوَابِي ؛ فَإِنَّهُمْ لَوِ اجْتَهَدُوا وَأَتْعَبُوا أَنْفُسَهُمْ أَعْمَارَهُمْ فِي عِبَادَتِي كَانُوا مُقَصِّرِينَ ، غَيْرَ بَالِغِينَ فِي عِبَادَتِهِمْ كُنْهَ عِبَادَتِي فِيمَا يَطْلُبُونَ عِنْدِي مِنْ كَرَامَتِي وَالنَّعِيمِ فِي جَنَّاتِي وَرَفِيعِ الدَّرَجَاتِ الْعُلى فِي جِوَارِي ، وَلكِنْ بِرَحْمَتِي فَلْيَثِقُوا ، وَفَضْلِي فَلْيَرْجُوا ، وَإِلى حُسْنِ الظَّنِّ بِي فَلْيَطْمَئِنُّوا ؛ فَإِنَّ رَحْمَتِي عِنْدَ ذلِكَ تُدْرِكُهُمْ ، وَمَنِّي يُبَلِّغُهُمْ رِضْوَانِي ، وَمَغْفِرَتِي تُلْبِسُهُمْ عَفْوِي ؛ فَإِنِّي أَنَا اللّهُ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ ، وَبِذلِكَ تَسَمَّيْتُ» .

.

ص: 201

34 . باب در بيان حسن خلق و گمانِ نيك به خداى عز و جل داشتن

از او ، از احمد بن محمد ، از ابن سنان ، از ابن مسكان ، از حسن بن ابى ساره روايت است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«مؤمن ، در حقيقت مؤمن نمى باشد ، تا ترسان و اميدوار باشد . و ترسان و اميدوار نمى باشد ، تا عمل كند به آن چه مى ترسد و اميد دارد» .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از فضيل بن عثمان ، از ابوعبيده حذّاء ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مؤمن در ميان دو ترس است : يكى ترس گناهى كه گذشته است ، نمى داند كه خدا در آن چه كرده است؛ و ديگرى ترس عمرى كه باقى مانده است ، نمى داند كه در آن چه كسب مى كند از امورى كه موجب هلاكت او است؛ پس او هيچ روز صبح نمى كند ، مگر آنكه ترسان است ، و چيزى او را به اصلاح نمى آورد ، مگر ترس خدا» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از بعضى از اصحاب خويش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پدرم عليه السلام مى فرمود : ...» تا آخر آن چه در آخر حديث اوّل اين باب گذشت .

34 . باب در بيان حسن خلق و گمانِ نيك به خداى عز و جل داشتنچند نفر ، از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از داود بن كثير از ابوعبيده حذّاء ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : خداى تبارك و تعالى فرموده است كه : بايد عمل كنندگان ، بر عمل هاى خود كه آنها را براى من به جا مى آورند ، اعتماد نداشته باشند ؛ چرا كه ايشان اگر منتهاى سعى را به عمل آورند ، و خويشتن را در مدّت عمر خويش در عبادت من به رنج و تعب اندازند ، مقصّر باشند ، و در عبادتى كه كرده اند ، به كنه و پايان عبادت من نرسند ، در[برابر ]آن چه در نزد من طلب مى كنند ، از نوازش من و ناز و نعمتى كه در بهشت هاى من است ، و بلندترين درجات بلند در همسايگى من ، وليكن به رحمت و مهربانى من وثوق و اعتماد داشته باشند، و به فضل من شاد شوند، و به حسن ظنّ و گمان نيك به من داشتن ، آرام گيرند؛ زيرا كه رحمت من در نزد اين اعتقاد ، ايشان را دريابد ، و رضاى من ، ايشان را به من رساند ، و آمرزش من ، ايشان را لباس عفو من بپوشاند؛ پس به درستى كه منم خداى بسيار بخشاينده مهربان ، و به اين نام ، خود را ناميده ام» .

.

ص: 202

ابْنُ مَحْبُوبٍ ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ صَالِحٍ ، عَنْ بُرَيْدِ بْنِ مُعَاوِيَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«وَجَدْنَا فِي كِتَابِ عَلِيٍّ عليه السلام أَنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله قَالَ وَهُوَ عَلى مِنْبَرِهِ : وَ الَّذِي لَا إِلهَ إِلَا هُوَ ، مَا أُعْطِيَ مُؤْمِنٌ قَطُّ خَيْرَ الدُّنْيَا وَالْاخِرَةِ إِلَا بِحُسْنِ ظَنِّهِ بِاللّهِ ، وَرَجَائِهِ لَهُ ، وَحُسْنِ خُلُقِهِ ، وَالْكَفِّ عَنِ اغْتِيَابِ الْمُؤْمِنِينَ ؛ وَالَّذِي لَا إِلهَ إِلَا هُوَ ، لَا يُعَذِّبُ اللّهُ مُؤْمِناً بَعْدَ التَّوْبَةِ وَالِاسْتِغْفَارِ إِلَا بِسُوءِ ظَنِّهِ بِاللّهِ ، وَتَقْصِيرِهِ مِنْ رَجَائِهِ ، وَسُوءِ خُلُقِهِ ، وَاغْتِيَابِهِ لِلْمُؤْمِنِينَ ؛ وَ الَّذِي لَا إِلهَ إِلَا هُوَ ، لَا يَحْسُنُ ظَنُّ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ بِاللّهِ إِلَا كَانَ اللّهُ عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ ؛ لِأَنَّ اللّهَ كَرِيمٌ ، بِيَدِهِ الْخَيْرَاتُ ، يَسْتَحْيِي أَنْ يَكُونَ عَبْدُهُ الْمُؤْمِنُ قَدْ أَحْسَنَ بِهِ الظَّنَّ ، ثُمَّ يُخْلِفَ ظَنَّهُ وَرَجَاءَهُ ؛ فَأَحْسِنُوا بِاللّهِ الظَّنَّ ، وَارْغَبُوا إِلَيْهِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا عليه السلام ، قَالَ :«أَحْسِنِ الظَّنَّ بِاللّهِ ؛ فَإِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ يَقُولُ : أَنَا عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِيَ الْمُؤْمِنِ بِي ، إِنْ خَيْراً فَخَيْراً ، وَإِنْ شَرّاً فَشَرّاً» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْمِنْقَرِيِّ ، عَنْ سُفْيَانَ بْنِ عُيَيْنَةَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«حُسْنُ الظَّنِّ بِاللّهِ أَنْ لَا تَرْجُوَ إِلَا اللّهَ ، وَلَا تَخَافَ إِلَا ذَنْبَكَ» .

.

ص: 203

ابن محبوب ، از جميل بن صالح ، از بريد بن معاويه ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«در كتاب على عليه السلام يافتيم كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود _ در حالى كه آن حضرت ، بر بالاى منبر خويش بود _ كه : سوگند ياد مى كنم به آن كسى كه به غير از او خدايى نيست ، كه هرگز به هيچ مؤمنى خير دنيا و آخرت عطا نشده ، مگر به گمان نيكى كه به خدا داشته باشد ، و به اميدش از آن جناب ، و خوش خلقى كه داشته ، و به باز ايستادن از غيبت مؤمنان . و سوگند ياد مى كنم به آن كسى كه به غير از او خدايى نيست ، كه خدا هيچ مؤمنى را بعد از توبه و طلبِ آمرزشِ گناهان عذاب نمى كند ، مگر به بدگمانى او به خدا ، و تقصير كردنش در اميد داشتن به خدا ، و به بدخلقى كه داشته باشد ، و به غيبت كردنِ مؤمنان . و سوگند ياد مى كنم به آن كسى كه به غير از او خدايى نيست ، كه گمانِ هيچ بنده مؤمنى به خدا نيكو نباشد ، مگر آنكه خدا در نزدِ گمانِ بنده اى مؤمن خود باشد ، و بر وفق گمانش با او عمل نمايد؛ زيرا كه خدا كريم است و همه خوبى ها به دستِ قدرتِ او است ، و شرم مى كند كه بنده مؤمنِ او چنان باشد كه گمانِ نيك به او برده باشد؛ پس گمان و اميد او را خلاف كند ، و به خلافِ آنها با او عمل نمايد؛ پس گمانِ خود را به خدا نيكو كنيد ، و به سوى او رغبت نماييد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن اسماعيل بن بزيع ، از ابوالحسن ، حضرت امام رضا عليه السلام ، روايت كرده است كه فرمود :«گمان خويش را به خدا نيكو كنيد؛ زيرا كه خداى عز و جل مى فرمايد كه : من در نزدِ گمانِ بنده مؤمنِ خودم ، و بر وفق گمانش به من با او رفتار مى كنم . اگر گمانش خوب است ، جزاى او خوب باشد ، و اگر بد است ، بد باشد» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از قاسم بن محمد ، از منقرى ، از سفيان بن عيينه روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«گمانِ نيك به خدا داشتن، آن است كه غير خدا را اميد نداشته باشى ، و نترسى، مگر از گناهان خويش» .

.

ص: 204

35 _ بَابُ الِاعْتِرَافِ بِالتَّقْصِيرِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِي خَلَفٍ ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسى عليه السلام ، قَالَ : قَالَ لِبَعْضِ وُلْدِهِ :«يَا بُنَيَّ ، عَلَيْكَ بِالْجِدِّ ، لَا تُخْرِجَنَّ نَفْسَكَ مِنْ حَدِّ التَّقْصِيرِ فِي عِبَادَةِ اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ وَطَاعَتِهِ ؛ فَإِنَّ اللّهَ لَا يُعْبَدُ حَقَّ عِبَادَتِهِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ بَعْضِ الْعِرَاقِيِّينَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُثَنَّى الْحَضْرَمِيِّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ زَيْدٍ ، عَنْ جَابِرٍ ، قَالَ : قَالَ لِي أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«يَا جَابِرُ ، لَا أَخْرَجَكَ اللّهُ مِنَ النَّقْصِ وَلَا التَّقْصِيرِ» .

عَنْهُ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ عليه السلام يَقُولُ :«إِنَّ رَجُلاً فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ عَبَدَ اللّهَ أَرْبَعِينَ سَنَةً ، ثُمَّ قَرَّبَ قُرْبَاناً ، فَلَمْ يُقْبَلْ مِنْهُ ، فَقَالَ لِنَفْسِهِ : مَا أُتِيتُ إِلَا مِنْكِ ، وَمَا الذَّنْبُ إِلَا لَكِ» . قَالَ : «فَأَوْحَى اللّهُ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ إِلَيْهِ : ذَمُّكَ لِنَفْسِكَ أَفْضَلُ مِنْ عِبَادَتِكَ أَرْبَعِينَ سَنَةً» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ عِيسَى بْنِ أَيُّوبَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ يُونُسَ ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ : قَالَ :«أَكْثِرْ مِنْ أَنْ تَقُولَ : اللّهُمَّ لَا تَجْعَلْنِي مِنَ الْمُعَارِينَ ، وَلَا تُخْرِجْنِي مِنَ التَّقْصِيرِ» . قَالَ : قُلْتُ : أَمَّا الْمُعَارُونَ ، فَقَدْ عَرَفْتُ أَنَّ الرَّجُلَ يُعَارُ الدِّينَ ، ثُمَّ يَخْرُجُ مِنْهُ ، فَمَا مَعْنى «لَا تُخْرِجْنِي مِنَ التَّقْصِيرِ»؟ فَقَالَ : «كُلُّ عَمَلٍ تُرِيدُ بِهِ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ فَكُنْ فِيهِ مُقَصِّراً عِنْدَ نَفْسِكَ ؛ فَإِنَّ النَّاسَ كُلَّهُمْ فِي أَعْمَالِهِمْ فِيمَا بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ اللّهِ مُقَصِّرُونَ إِلَا مَنْ عَصَمَهُ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ» .

.

ص: 205

35 . باب در بيان اعتراف به تقصير و كوتاهى كردن خويش ، در عبادت خدا

35 . باب در بيان اعتراف به تقصير و كوتاهى كردن خويش ، در عبادت خدامحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن محبوب ، از سعد بن ابى خلف ، از ابوالحسن _ حضرت امام موسى كاظم عليه السلام _ روايت كرده است كه گفت : حضرت به بعضى از فرزندان خويش فرمود كه :«اى فرزند عزيز من! بر تو باد كه سعى و كوشش نمايى و خود را از حدِّ تقصير بيرون نبرى در عبادت و طاعت خداى عز و جل ، چنان ندانى كه در اين باب كوتاهى نكرده اى؛ زيرا كه كسى نمى تواند كه او را عبادت كند، چنانچه حقِّ عبادت او است، و آن جناب سزاوار آن است» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از بعضى از مردم عراق ، از محمد بن مثنّى حضرمى ، از پدرش ، از عثمان بن زيد ، از جابر كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام به من فرمود كه :«اى جابر! خدا تو را از ناتمامى و كوتاهى كردن بيرون نبرد» (يعنى تو را توفيق دهد كه عبادت خويش را ناقص ، و خود را مقصّر دانى) .

از او ، از ابن فضّال ، از حسن بن جهم روايت است كه گفت : شنيدم از حضرت امام رضا عليه السلام كه مى فرمود :«مردى در ميانه بنى اسرائيل ، چهل سال خدا را عبادت كرد . بعد از آن، تقرّب جست به خدا و قربانى كرد . از او قبول نشد . پس با نفس خود گفت كه : اين امر به تو نرسيد ، مگر از خودت . و گناه نيست، مگر از براى تو» . حضرت فرمود : «پس خداى تبارك و تعالى به سوى او وحى فرمود كه : مذمّت كردنِ تو نفسِ خود را ، از عبادت چهل ساله ات بهتر است» .

ابوعلى اشعرى ، از عيسى بن ايّوب ، از على بن مهزيار ، از فضل بن يونس ، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت كرده است كه گفت : آن حضرت فرمود :«اين را بسيار بگو : اللّهُمَّ لاتَجْعَلْنى مِنَ الْمُعارينَ وَلاتُخْرِجْنى مِنَ التَّقْصير؛ يعنى : «بار خدايا! مرا از جمله عاريت داده شدگان مگردان ، و مرا از حدّ تقصير بيرون مبر» . عرض كردم : امّا عاريت داده شدگان را شناخته و دانسته ام كه ايشان كيستند . مردى ، دين را به عاريت به او مى دهند ، پس از آن بيرون مى رود . بفرما كه معنى اينكه مرا از حدِّ تقصير بيرون مبر ، چيست؟ فرمود : «هر عملى كه به آن رضاى خداى عز و جل را خواسته باشى ، در باب آن ، در پيش خود مقصّر باش . و چنان بدان كه در آن كوتاهى كرده اى؛ زيرا كه همه مردمان ، در اعماق خويش ، ميان خود و خدا مقصّرند ، مگر كسى كه خداى عز و جل او را نگاه داشته باشد» .

.

ص: 206

36 _ بَابُ الطَّاعَةِ وَالتَّقْوىعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ ، عَنْ مُحَمَّدٍ أَخِي عُرَامٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«لَا تَذْهَبْ بِكُمُ الْمَذَاهِبُ ، فَوَ اللّهِ مَا شِيعَتُنَا إِلَا مَنْ أَطَاعَ اللّهَ عَزَّ وَجَلَّ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«خَطَبَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله فِي حَجَّةِ الْوَدَاعِ ، فَقَالَ : يَا أَيُّهَا النَّاسُ ، وَاللّهِ مَا مِنْ شَيْءٍ يُقَرِّبُكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ وَيُبَاعِدُكُمْ مِنَ النَّارِ إِلَا وَقَدْ أَمَرْتُكُمْ بِهِ ، وَمَا مِنْ شَيْءٍ يُقَرِّبُكُمْ مِنَ النَّارِ وَيُبَاعِدُكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ إِلَا وَقَدْ نَهَيْتُكُمْ عَنْهُ ، أَلَا وَإِنَّ الرُّوحَ الْأَمِينَ نَفَثَ فِي رُوعِي أَنَّهُ لَنْ تَمُوتَ نَفْسٌ حَتّى تَسْتَكْمِلَ رِزْقَهَا ، فَاتَّقُوا اللّهَ ، وَأَجْمِلُوا فِي الطَّلَبِ ، وَلَا يَحْمِلْ أَحَدَكُمْ اسْتِبْطَاءُ شَيْءٍ مِنَ الرِّزْقِ أَنْ يَطْلُبَهُ بِغَيْرِ حِلِّهِ ؛ فَإِنَّهُ لَا يُدْرَكُ مَا عِنْدَ اللّهِ إِلَا بِطَاعَتِهِ» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ ؛ وَ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ، عَنْ جَابِرٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ : قَالَ لِي :«يَا جَابِرُ ، أَ يَكْتَفِي مَنْ يَنْتَحِلُ التَّشَيُّعَ أَنْ يَقُولَ بِحُبِّنَا أَهْلَ الْبَيْتِ؟ فَوَ اللّهِ مَا شِيعَتُنَا إِلَا مَنِ اتَّقَى اللّهَ وَأَطَاعَهُ ، وَمَا كَانُوا يُعْرَفُونَ يَا جَابِرُ إِلَا بِالتَّوَاضُعِ ، وَالتَّخَشُّعِ ، وَالْأَمَانَةِ ، وَكَثْرَةِ ذِكْرِ اللّهِ ، وَالصَّوْمِ ، وَالصَّلَاةِ ، وَالْبِرِّ بِالْوَالِدَيْنِ ، وَالتَّعَاهُدِ لِلْجِيرَانِ مِنَ الْفُقَرَاءِ وَأَهْلِ الْمَسْكَنَةِ وَالْغَارِمِينَ وَالْأَيْتَامِ ، وَصِدْقِ الْحَدِيثِ ، وَتِلَاوَةِ الْقُرْآنِ ، وَكَفِّ الْأَلْسُنِ عَنِ النَّاسِ إِلَا مِنْ خَيْرٍ ، وَكَانُوا أُمَنَاءَ عَشَائِرِهِمْ فِي الْأَشْيَاءِ». قَالَ جَابِرٌ : فَقُلْتُ : يَا ابْنَ رَسُولِ اللّهِ ، مَا نَعْرِفُ الْيَوْمَ أَحَداً بِهذِهِ الصِّفَةِ . فَقَالَ : «يَا جَابِرُ ، لَا تَذْهَبَنَّ بِكَ الْمَذَاهِبُ ، حَسْبُ الرَّجُلِ أَنْ يَقُولَ : أُحِبُّ عَلِيّاً وَأَتَوَلَاهُ ، ثُمَّ لَا يَكُونَ مَعَ ذلِكَ فَعَّالًا ؟! فَلَوْ قَالَ : إِنِّي أُحِبُّ رَسُولَ اللّهِ ، فَرَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله خَيْرٌ مِنْ عَلِيٍّ عليه السلام ، ثُمَّ لَا يَتَّبِعُ سِيرَتَهُ ، وَلَا يَعْمَلُ بِسُنَّتِهِ ، مَا نَفَعَهُ حُبُّهُ إِيَّاهُ شَيْئاً ؛ فَاتَّقُوا اللّهَ ، وَاعْمَلُوا لِمَا عِنْدَ اللّهِ ، لَيْسَ بَيْنَ اللّهِ وَبَيْنَ أَحَدٍ قَرَابَةٌ ، أَحَبُّ الْعِبَادِ إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ وَأَكْرَمُهُمْ عَلَيْهِ أَتْقَاهُمْ ، وَأَعْمَلُهُمْ بِطَاعَتِهِ . يَا جَابِرُ ، وَاللّهِ مَا يُتَقَرَّبُ إِلَى اللّهِ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ إِلَا بِالطَّاعَةِ ، وَ مَا مَعَنَا بَرَاءَةٌ مِنَ النَّارِ ، وَلَا عَلَى اللّهِ لِأَحَدٍ مِنْ حُجَّةٍ ؛ مَنْ كَانَ لِلّهِ مُطِيعاً ، فَهُوَ لَنَا وَلِيٌّ ؛ وَمَنْ كَانَ لِلّهِ عَاصِياً ، فَهُوَ لَنَا عَدُوٌّ ؛ وَ مَا تُنَالُ وَلَايَتُنَا إِلَا بِالْعَمَلِ وَالْوَرَعِ» .

.

ص: 207

36 . باب در بيان طاعت و فرمانبردارى و تقوى و پرهيزگارى

36 . باب در بيان طاعت و فرمانبردارى و تقوى و پرهيزگارىعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از احمد بن محمد بن ابى نصر ، از محمد برادر عزام ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مذهب هاى باطله ، شما را به جايى نبرد و اعتقاد باطل به هم مرسانيد؛ پس به خدا سوگند كه شيعه ما نيست ، مگر كسى كه خداى عز و جل را اطاعت كند» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از عاصم بن حميد ، از ابوحمزه ثمالى ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا در حجّه الوداع خطبه خواند و فرمود كه : اى گروه مردمان! به خدا سوگند كه چيزى نيست كه شما را به بهشت نزديك گرداند ، و از آتش جهنّم شما را دور سازد ، مگر آنكه شما را به آن امر كردم . و چيزى نيست كه شما را به آتش جهنّم نزديك گرداند ، و شما را از بهشت دور سازد ، مگر آنكه شما را از آن نهى كردم . بدانيد و آگاه باشيد! كه جبرئيل امين در دل من دميد كه هيچ تنى نمى ميرد ، تا آنكه روزىِ خود را كامل گرداند ، و تمام و كمال به او برسد؛ پس از خدا بپرهيزيد و در جستن روزى نيكويى كنيد . و ديرشمردنِ چيزى از روزى ، يكى از شما را بر اين ندارد كه آن را طلب كند به آن چه حلال نباشد؛ زيرا كه نمى توان رسيد به آن چه در نزد خدا است ، مگر به طاعت او» .

ابوعلّى اشعرى ، از محمد اشعرىّ ، از محمد بن سالم و احمد بن ابى عبداللّه ، از پدرش هر دو روايت كرده اند ، از احمد بن نضر ، از عمرو بن شمر ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام كه گفت : حضرت به من فرمود كه :«اى جابر! آيا كسى كه تشيّع را بر خود مى بندد ، اكتفا مى كند به اينكه بگويد ما اهل بيت را دوست مى دارد؟ پس به خدا سوگند كه شيعه ما نيست ، مگر كسى كه از خدا بپرهيزد و او را اطاعت كند . و شيعيان ما شناخته نمى شدند اى جابر ، مگر به تواضع و فروتنى و اظهار خشوع و امانت ، و بسيارى ياد خدا ، و روزه و نماز ، و نيكى با پدر و مادر ، و بازجويى و رعايت همسايگان ، از فقيران و اهل درويشى و بيچارگان ، و قرض داران و يتيمان ، و به راستگويى، و تلاوت قرآن ، و بازداشتن زبان ها بر مردمان ، مگر از خوبى؛ و امينان خويشان خويش بودند ، در همه چيز» . جابر مى گويد كه : عرض كردم : يابن رسول اللّه ! ما امروز كسى را به اين صفت نمى شناسيم . فرمود كه : «اى جابر! البتّه مذهب هاى باطله تو را به جايى نبرد ، و به آن چه هر كس مى گويد ، اعتقاد نكنى . مردى پنداشته كه مى گويد : على را دوست مى دارم و به آن حضرت موالات مى ورزد، و با اين حال چنان نمى باشد ، كه بسيار عمل را به جا آورد ، و او را همين گفتار كفايت مى كند؛ پس اگر بگويد كه من رسول خدا صلى الله عليه و آله را دوست مى دارم ، بهتر باشد؛ زيرا كه رسول خدا صلى الله عليه و آله از على عليه السلام بهتر است . بعد از آن ، سيرت و طريقه آن حضرت را پيروى نكند ، و به سنّت آن حضرت عمل ننمايد . دوستى او با آن حضرت هيچ نفعى به او نمى رساند؛ پس از خدا بپرهيزيد و عمل كنيد از براى تحصيل آن چه در نزد خدا است ، كه در ميان خدا و كسى ، خويشى نيست . و دوست ترينِ بندگان به سوى خداى عز و جل ، پرهيزگارترين ايشان ، و عمل كننده ترين ايشان است به طاعت آن جناب . اى جابر! به خدا سوگند كه تقرّب جسته نمى شود به سوى خداى تبارك و تعالى ، مگر به طاعت . و با ما برات بيزارى از آتش جهنّم نيست ، و كسى را بر خدا حجّتى نه . هر كه خدا را فرمانبردار باشد ، دوست ما است ، و هر كه خدا را نافرمان باشد ، دشمن ما است . و به دوستى ما نمى توان رسيد ، مگر به عمل و پارسايى» .

.

ص: 208

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ ، يَقُومُ عُنُقٌ مِنَ النَّاسِ ، فَيَأْتُونَ بَابَ الْجَنَّةِ ، فَيَضْرِبُونَهُ ، فَيُقَالُ لَهُمْ : مَنْ أَنْتُمْ؟ فَيَقُولُونَ : نَحْنُ أَهْلُ الصَّبْرِ ، فَيُقَالُ لَهُمْ : عَلى مَا صَبَرْتُمْ؟ فَيَقُولُونَ : كُنَّا نَصْبِرُ عَلى طَاعَةِ اللّهِ ، وَنَصْبِرُ عَنْ مَعَاصِي اللّهِ ، فَيَقُولُ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : صَدَقُوا ، أَدْخِلُوهُمُ الْجَنَّةَ ، وَهُوَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «إِنَّما يُوَفَّى الصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ» ».

.

ص: 209

على بن ابراهيم روايت كرده است ، از پدرش و محمد بن اسماعيل ، از فضل بن شاذان و هر دو ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن حكم ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«چون روز قيامت شود ، جماعتى از مردمان برخيزند و بر درِ بهشت آيند ، و درِ بهشت را بزنند؛ پس به ايشان گفته شود كه : شما كيستيد؟ در جواب گويند كه : ماييم ، اهل صبر . به ايشان گفته شود كه : بر چه چيز صبر كرديد؟ مى گويند كه : بر طاعت خدا صبر مى كرديم و آن را به عمل مى آورديم، و از نافرمانى خدا صبر مى نموديم و مرتكب آن نمى شديم؛ پس خداى عز و جلمى فرمايد كه : راست گفتند ، ايشان را داخل بهشت گردانيد . و اين است معناى قول خداى عز و جل : «اِنَّما يُوَفَّى الصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حَسابٍ» (1) ؛ يعنى : «جز اين نيست كه تمام داده مى شوند صبركنندگان مزد خويش را ، بى آنكه حسابى از براى ايشان باشد» . (و بعضى گمان كرده اند كه معناى آن، اين است كه : مزد بى شمار و اندازه به ايشان دهند ، يا آن چه گمان نكنند و نپندارند .)

.


1- .زمر، 10.

ص: 210

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ فُضَيْلِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام يَقُولُ : لَا يَقِلُّ عَمَلٌ مَعَ تَقْوى ، وَكَيْفَ يَقِلُّ مَا يُتَقَبَّلُ؟!» .

حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنْ أَبَانٍ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«يَا مَعْشَرَ الشِّيعَةِ _ شِيعَةِ آلِ مُحَمَّدٍ _ كُونُوا النُّمْرُقَةَ الْوُسْطى ، يَرْجِعُ إِلَيْكُمُ الْغَالِي ، وَيَلْحَقُ بِكُمُ التَّالِي» . فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ _ يُقَالُ لَهُ : سَعْدٌ _ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، مَا الْغَالِي؟ قَالَ : «قَوْمٌ يَقُولُونَ فِينَا مَا لَا نَقُولُهُ فِي أَنْفُسِنَا ، فَلَيْسَ أُولئِكَ مِنَّا ، وَلَسْنَا مِنْهُمْ» . قَالَ : فَمَا التَّالِي؟ قَالَ : «الْمُرْتَادُ ، يُرِيدُ الْخَيْرَ يُبَلِّغُهُ الْخَيْرَ يُؤْجَرُ عَلَيْهِ» . ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَيْنَا ، فَقَالَ : «وَ اللّهِ ، مَا مَعَنَا مِنَ اللّهِ بَرَاءَةٌ ، وَلَا بَيْنَنَا وَبَيْنَ اللّهِ قَرَابَةٌ ، وَلَا لَنَا عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ ، وَلَا نَتَقَرَّبُ إِلَى اللّهِ إِلَا بِالطَّاعَةِ ، فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مُطِيعاً لِلّهِ ، تَنْفَعُهُ وَلَايَتُنَا ؛ وَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ عَاصِياً لِلّهِ ، لَمْ تَنْفَعْهُ وَلَايَتُنَا ، وَيْحَكُمْ لَا تَغْتَرُّوا ، وَيْحَكُمْ لَا تَغْتَرُّوا» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ ، قَالَ : كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَذَكَرْنَا الْأَعْمَالَ ، فَقُلْتُ أَنَا : مَا أَضْعَفَ عَمَلِي! فَقَالَ :«مَهْ ، اسْتَغْفِرِ اللّهَ» ثُمَّ قَالَ لِي : «إِنَّ قَلِيلَ الْعَمَلِ مَعَ التَّقْوى خَيْرٌ مِنْ كَثِيرِ الْعَمَلِ بِلَا تَقْوى» . قُلْتُ : كَيْفَ يَكُونُ كَثِيرٌ بِلَا تَقْوى؟! قَالَ : «نَعَمْ ، مِثْلُ الرَّجُلِ يُطْعِمُ طَعَامَهُ ، وَيَرْفُقُ جِيرَانَهُ ، وَيُوَطِّئُ رَحْلَهُ ، فَإِذَا ارْتَفَعَ لَهُ الْبَابُ مِنَ الْحَرَامِ دَخَلَ فِيهِ ، فَهذَا الْعَمَلُ بِلَا تَقْوى ، وَيَكُونُ الْاخَرُ لَيْسَ عِنْدَهُ ، فَإِذَا ارْتَفَعَ لَهُ الْبَابُ مِنَ الْحَرَامِ لَمْ يَدْخُلْ فِيهِ» .

.

ص: 211

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از فضيل بن عثمان ، از ابوعبيده ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمود : هيچ عملى با پرهيزگارى كم نمى باشد ، و چگونه كم باشد ، آن چه قبول درگاه خدا مى شود؟!».

حميد بن زياد ، از حسن بن محمد بن سماعه ، از بعضى از اصحاب خويش ، از ابان ، از عمرو بن خالد ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اى گروه شيعيان ، كه شيعه آل محمديد! چون بالش و فرشِ ميانه باشيد ، كه غالى به سوى شما باز گردد ، و تالى به شما برسد و ملحق شود»/ پس مردى از جمله انصار كه او را سعد مى گفتند ، به آن حضرت عرض كرد كه : فداى تو گردم! غالى چيست و چه صفت دارد؟ فرمود كه : «گروهى هستند كه در شأن ما مى گويند ، آن چه را كه ما در حقّ خويش نمى گويم؛ پس اين گروه از ما نيستند و ما از ايشان نيستيم» . عرض كرد كه : تالى چيست؟ فرمود : «آن كس كه جوياى خير است و اراده آن دارد ، كسى او را به خير مى رساند و بر آن مزد داده مى شود» . بعد از آن، رو به ما آورد و فرمود : «به خدا سوگند كه با ما از جانب خدا برات بيزارى از آتش جهنّم نيست ، و در ميانه ما و خدا خويشى نمى باشد ، و نه ما را بر خدا حجّتى است ، و به سوى خدا تقرّب نمى جوييم ، مگر به طاعت؛ پس هر كه از شما خدا را فرمانبردار باشد ، دوستى ما او را نفع مى بخشد ، و هر كه از شما خدا را نافرمان باشد ، دوستى ما او را نفع نمى ماند» . و دو مرتبه فرمود : «واى بر شما، فريفته مشويد!».

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از مفضّل بن عمر كه گفت : در نزد امام جعفر صادق عليه السلام بودم؛ پس عمل هاى نيك را ذكر كرديم . گفتم كه : من عملم بسيار ضعيف و كم است . حضرت فرمود كه :«اين را مگو و از خدا آمرزش طلب كن» . بعد از آن به من فرمود كه : «كمى از عمل كه با پرهيزگارى باشد ، بهتر است از بسيارى كه بى پرهيزگارى باشد» . عرض كردم كه : چگونه بسيار مى باشد بى پرهيزگارى . فرمود : «آرى ، مانند آنكه مردى طعام خويش را به مردم مى خوراند ، و با همسايگانِ خود نرمى و مدارايى مى نمايد ، و منزلش پايمال و لگدكوب مردم مى شود _ كه كنايه است از بسيارى ميهمان و ميهمانى كردن _ ؛ پس هرگاه درى از حرام از برايش بلند و گشوده شود ، در آن داخل شود ، و اين عملى است بى تقوى . و ديگرى هست كه هيچ يك از اينها در نزد او نيست؛ پس چون درى از حرام از برايش گشوده شود ، در آن داخل نمى شود» .

.

ص: 212

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَبِي دَاوُدَ الْمُسْتَرِقِّ ، عَنْ مُحَسِّنٍ الْمِيثَمِيِّ ، عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ شُعَيْبٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«مَا نَقَلَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ عَبْداً مِنْ ذُلِّ الْمَعَاصِي إِلى عِزِّ التَّقْوى إِلَا أَغْنَاهُ مِنْ غَيْرِ مَالٍ ، وَأَعَزَّهُ مِنْ غَيْرِ عَشِيرَةٍ ، وَآنَسَهُ مِنْ غَيْرِ بَشَرٍ» .

37 _ بَابُ الْوَرَعِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ أَبِي الْمَغْرَاءِ ، عَنْ زَيْدٍ الشَّحَّامِ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدِ بْنِ هِلَالٍ الثَّقَفِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : قُلْتُ لَهُ : إِنِّي لَا أَلْقَاكَ إِلَا فِي السِّنِينَ ، فَأَخْبِرْنِي بِشَيْءٍ آخُذُ بِهِ . فَقَالَ :«أُوصِيكَ بِتَقْوَى اللّهِ وَالْوَرَعِ وَالِاجْتِهَادِ ، وَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا يَنْفَعُ اجْتِهَادٌ لَا وَرَعَ فِيهِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ حَدِيدِ بْنِ حَكِيمٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«اتَّقُوا اللّهَ ، وَصُونُوا دِينَكُمْ بِالْوَرَعِ» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيى ، عَنْ يَزِيدَ بْنِ خَلِيفَةَ ، قَالَ : وَعَظَنَا أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَأَمَرَ وَزَهَّدَ ، ثُمَّ قَالَ :«عَلَيْكُمْ بِالْوَرَعِ ؛ فَإِنَّهُ لَا يُنَالُ مَا عِنْدَ اللّهِ إِلَا بِالْوَرَعِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ ، عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَا يَنْفَعُ اجْتِهَادٌ لَا وَرَعَ فِيهِ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِيَادٍ الصَّيْقَلِ ، عَنْ فُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«إِنَّ أَشَدَّ الْعِبَادَةِ الْوَرَعُ» .

.

ص: 213

37 . باب در بيان ورع و پارسايى

حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از ابوداود مسترق ، از محسن ميثمى ، از يعقوب بن شعيب روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«خدا هيچ بنده اى را از خوارى گناهان به سوى عزّتِ تقوى نقل نفرموده ، مگر آنكه بى مال او را غنى گردانيده ، و بى عشيره و قبيله او را عزيز و غالب ساخته ، و بى انسانى او را انيس و مونس داده است» .

37 . باب در بيان ورع و پارسايىعلى بن ابراهيم ، از پدرش ،از ابن ابى عمير ، از ابوالمعزا ، از زيد شحّام ، از عمرو بن سعيد بن هلال ثقفى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : به آن حضرت عرض كردم كه : من تو را ملاقات نمى كنم ، مگر در چند سال يكبار؛ پس مرا به چيزى خبر ده ، كه آن را بگيرم و به آن عمل كنم . فرمود :«وصيّت مى كنم تو را به پرهيز كردن از عذاب خدا ، و پارسايى و سعى و كوشش در طاعت . و بدان كه سعى اى كه هيچ پارسايى در آن نباشد ، نفع نمى بخشد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از حسن بن محبوب ، از حديد بن حكيم روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«از خدا بپرهيزيد ، و دين خويش را به پارسايى محافظت كنيد» .

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از صفوان بن يحيى ، از يزيد بن خليفه روايت كرده است كه گفت : حضرت صادق عليه السلام ما را موعظه فرمود و پند داد ، و به چيزى چند امر نمود ، و ما را در دنيا بى رغبت گردانيد . بعد از آن فرمود :«بر شما باد به پارسايى؛ زيرا كه به آن چه در نزد خدا است نمى توان رسيد ، مگر به پارسايى» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از ابن فضّال ، از ابوجميله از ابن ابى يعفور ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«سعى اى كه هيچ پارسايى در آن نباشد ، نفع نمى بخشد» .

از او ، از پدرش ، از فضالة بن ايّوب ، از حسن بن زياد صيقل ، از فضيل بن يسار روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود :«به درستى كه سخت ترين عبادت ها ، پارسايى كردن است» .

.

ص: 214

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ ، عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِيرٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيُّ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : مَا نَلْقى مِنَ النَّاسِ فِيكَ! فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«وَ مَا الَّذِي تَلْقى مِنَ النَّاسِ فِيَّ؟» فَقَالَ : لَا يَزَالُ يَكُونُ بَيْنَنَا وَبَيْنَ الرَّجُلِ الْكَلَامُ ، فَيَقُولُ : جَعْفَرِيٌّ خَبِيثٌ ، فَقَالَ : «يُعَيِّرُكُمُ النَّاسُ بِي؟» فَقَالَ لَهُ أَبُو الصَّبَّاحِ : نَعَمْ ، قَالَ : فَقَالَ : «فَمَا أَقَلَّ وَاللّهِ مَنْ يَتَّبِعُ جَعْفَراً مِنْكُمْ! إِنَّمَا أَصْحَابِي مَنِ اشْتَدَّ وَرَعُهُ ، وَعَمِلَ لِخَالِقِهِ ، وَرَجَا ثَوَابَهُ ؛ هؤُلَاءِ أَصْحَابِي» .

حَنَانُ بْنُ سَدِيرٍ ، عَنْ أَبِي سَارَةَ الْغَزَّالِ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : ابْنَ آدَمَ ، اجْتَنِبْ مَا حَرَّمْتُ عَلَيْكَ ؛ تَكُنْ مِنْ أَوْرَعِ النَّاسِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ وَعَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سُلَيْمَانَ الْمِنْقَرِيِّ ، عَنْ حَفْصِ بْنِ غِيَاثٍ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنِ الْوَرِعِ مِنَ النَّاسِ ، فَقَالَ :«الَّذِي يَتَوَرَّعُ عَنْ مَحَارِمِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنْ أَبِي أُسَامَةَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«عَلَيْكُمْ بِتَقْوَى اللّهِ ، وَالْوَرَعِ ، وَالِاجْتِهَادِ ، وَصِدْقِ الْحَدِيثِ ، وَأَدَاءِ الْأَمَانَةِ ، وَحُسْنِ الْخُلُقِ ، وَحُسْنِ الْجِوَارِ ؛ وَكُونُوا دُعَاةً إِلى أَنْفُسِكُمْ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُمْ ، وَكُونُوا زَيْناً ، وَلَا تَكُونُوا شَيْناً ؛ وَعَلَيْكُمْ بِطُولِ الرُّكُوعِ وَالسُّجُودِ ؛ فَإِنَّ أَحَدَكُمْ إِذَا أَطَالَ الرُّكُوعَ وَالسُّجُودَ ، هَتَفَ إِبْلِيسُ مِنْ خَلْفِهِ ، وَقَالَ : يَا وَيْلَهُ ، أَطَاعَ وَعَصَيْتُ ، وَسَجَدَ وَأَبَيْتُ» .

.

ص: 215

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از احمد بن اسماعيل بن بزيع ، از حنان بن سدير روايت كرده است كه گفت : ابوالصّبّاح كنانى به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كرد كه : در بابِ تو از مردم چه مى كشيم . حضرت صادق عليه السلام فرمود كه :«چيست آن چه در خصوصِ من از مردم مى كشى؟» عرض كرد كه : پيوسته در ميان ما و مردى از ايشان سخنى واقع مى شود؛ پس مى گويد كه : جعفرىِّ خبيث است _ يعنى مردى است پليد ، از اصحاب جعفر بن محمد _ . حضرت فرمود كه : «مردم شما را به من سرزنش مى كنند؟» ابوالصّبّاح به آن حضرت عرض كرد : آرى . فرمود : «به خدا سوگند كه آنكه جعفر را پيروى مى كند از شما ، بسيار كم است . جز اين نيست كه اصحابِ من كسانى هستند كه پارسايى ايشان سخت باشد ، و از براى آفريدگار خويش عمل كنند و ثواب او را اميد داشته باشند ، اين گروهند كه اصحاب من اند» .

حنان بن سدير ، از ابوساره غزّال ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود:«خداى عز و جل فرموده است كه : اى فرزند آدم! آن چه را كه من بر تو حرام گردانيده ام اجتناب كن ، تا از جمله پارساترين مردمان باشى» .

على بن ابراهيم روايت كرده است ، از پدرش و على بن محمد ، از قاسم بن محمد ، از سليمان منقرى ، از جعفر بن غياث كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كرد از پارساى از مردم كه آن كيست؟ فرمود كه :«آنكه از محرّماتِ خداى عز و جل پارسايى ورزد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن نعمان ، از ابواسامه روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«بر تو باد به پرهيز كردن از خدا و پارسايى و كوشش و راستىِ خبر ، كه در آن دروغ نگويى ، و اداى امانت و خوش خلقى و خوش همسايگى كردن .و خوانندگان مردم باشيد به سوى خويش به غير زبان هاى خود (و مراد اين است كه اعمال نيك را به جا آوريد تا مردم پيرو شما گردند ، نه آنكه به زبان آنها را مدح كنيد ، و خود نكنيد) ، و باعث زينت و آرايش باشيد، و موجب شَيْن و عيب كردن مردمان مباشيد . و بر شما باد كه ركوع و سجود را طول دهيد؛ زيرا كه چون يكى از شما ركوع و سجود را طول دهد ، شيطان از پشت سرش آواز دهد و بگويد كه : اى واى بر او! كه او فرمان برد و من نافرمانى كردم ، و سجده كرد و من سرباز زدم» .

.

ص: 216

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي زَيْدٍ ، عَنْ أَبِيهِ ، قَالَ : كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَدَخَلَ عِيسَى بْنُ عَبْدِ اللّهِ الْقُمِّيُّ ، فَرَحَّبَ بِهِ ، وَقَرَّبَ مِنْ مَجْلِسِهِ ، ثُمَّ قَالَ :«يَا عِيسَى بْنَ عَبْدِ اللّهِ ، لَيْسَ مِنَّا وَلَا كَرَامَةَ مَنْ كَانَ فِي مِصْرٍ _ فِيهِ مِائَةُ أَلْفٍ أَوْ يَزِيدُونَ _ وَكَانَ فِي ذلِكَ الْمِصْرِ أَحَدٌ أَوْرَعَ مِنْهُ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ ، عَنْ أَبِي كَهْمَسٍ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدِ بْنِ هِلَالٍ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَوْصِنِي ، قَالَ :«أُوصِيكَ بِتَقْوَى اللّهِ وَالْوَرَعِ وَالِاجْتِهَادِ ، وَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا يَنْفَعُ اجْتِهَادٌ لَا وَرَعَ فِيهِ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ ، عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«أَعِينُونَا بِالْوَرَعِ ؛ فَإِنَّهُ مَنْ لَقِيَ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ مِنْكُمْ بِالْوَرَعِ، كَانَ لَهُ عِنْدَ اللّهِ فَرَجاً؛ إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ يَقُولُ: «مَنْ يُطِعِ اللّهَ وَ(رَسُولَهُ) فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَداءِ وَالصّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً» فَمِنَّا النَّبِيُّ ، وَمِنَّا الصِّدِّيقُ وَالشُّهَدَاءُ وَالصَّالِحُونَ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنِ ابْنِ رِئَابٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّا لَا نَعُدُّ الرَّجُلَ مُؤْمِناً حَتّى يَكُونَ لِجَمِيعِ أَمْرِنَا مُتَّبِعاً مُرِيداً ، أَلَا وَ إِنَّ مِنِ اتِّبَاعِ أَمْرِنَا وَإِرَادَتِهِ الْوَرَعَ ، فَتَزَيَّنُوا بِهِ يَرْحَمْكُمُ اللّهُ ، وَكَبِّدُوا أَعْدَاءَنَا بِهِ يَنْعَشْكُمُ اللّهُ» .

.

ص: 217

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن ابى زيد ، از پدرش روايت كرده است كه گفت : در نزد امام جعفر صادق عليه السلام بودم كه عيسى بن عبداللّه قمى داخل شد؛ پس حضرت به او فرمود :«مرحبا ، خوش آمدى!» و او را نزديك به خود نشانيد . بعد از آن فرمود كه : «اى عيسى بن عبداللّه ! از ما نيست و كرامتى ندارد ، هر كه در شهرى باشد كه صد هزار كس يا زيادتر در آن باشند ، و در آن شهر يك كس از او پارساتر باشد» .

از او ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن فضّال ، از على بن عقبه ، از ابوكهمس ، از عمرو بن سعيد بن هلال روايت است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : مرا وصيّت كن و بفرما كه مرا چه كار بايد كرد؟ فرمود :«تو را وصيّت مى كنم به پرهيز كردن از خدا و ترسيدن از عذاب او ، و به پارسايى كردن و كوشش كردن در طاعت . و بدان كه كوششى كه هيچ پارسايى در آن نباشد ، نفع نمى بخشد» .

از او ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از سيف بن عميره ، از ابوالصّبّاح كنانى ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«ما را يارى كنيد به پارسايى؛ زيرا كه هر كه خداى عز و جل را ملاقات كند از شما با پارسايى ، او را فرجى خواهد بود در نزد خداى عز و جل . به درستى كه خداى عز و جل مى فرمايد : «وَمَنْ يُطِعِ اللّهَ وَرَسُولَهُ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذينَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبيّينَ وَالصِّدِّيقَينَ وَالشُّهَدآءِ والصَّالِحينَ وَحَسُنَ أُولئِكَ رَفيقا» (1) . (2) و سخن در آيه ، در بابِ مولدِ پيغمبر صلى الله عليه و آله گذشت. و حضرت فرمود : «پس از ما است پيغمبر، و از ما است صدّيق و شهيدان و صالحان» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از ابن رئاب ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«ما مردى را مؤمن نمى شماريم، تا آنكه همه آن چه را كه به آن امر كرده ايم ، پيرو و خواهان باشد . بدانيد و آگاه باشيد! كه از جمله پيروى كردن فرمان ما و اراده داشتن آن ، پارسايى است . پس به آن آراسته شويد، تا خدا شما را رحمت كند ، و به آن بر جگر دشمنان ما زنيد ، كه جگر ايشان بسوزد ، (و بنا بر بعضى از نُسخِ كافى (3) ، به آن با ايشان مكر كنيد) تا خدا شما را از خاك بردارد و بلند گرداند» .

.


1- .نساء، 69.
2- .و مطيعان خدا و پيامبرش ، با كسانى اند كه خدا به آنان نعمت داده است ، يعنى پيغمبران ، صدّيقان ، شهيدان و صالحان و چه همراهان نيكويى!
3- .در برخى نسخ به جاى «كبدوا» «كيدوا» است .

ص: 218

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَجَّالِ ، عَنِ الْعَلَاءِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«كُونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُمْ ؛ لِيَرَوْا مِنْكُمُ الْوَرَعَ وَالِاجْتِهَادَ وَالصَّلَاةَ وَالْخَيْرَ ؛ فَإِنَّ ذلِكَ دَاعِيَةٌ» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعْدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمْزَةَ الْعَلَوِيِّ ، قَالَ : أَخْبَرَنِي عُبَيْدُ اللّهِ بْنُ عَلِيٍّ ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْأَوَّلِ عليه السلام ، قَالَ :«كَثِيراً مَا كُنْتُ أَسْمَعُ أَبِي يَقُولُ : لَيْسَ مِنْ شِيعَتِنَا مَنْ لَا تَتَحَدَّثُ الْمُخَدَّرَاتُ بِوَرَعِهِ فِي خُدُورِهِنَّ ، وَلَيْسَ مِنْ أَوْلِيَائِنَا مَنْ هُوَ فِي قَرْيَةٍ _ فِيهَا عَشَرَةُ آلَافِ رَجُلٍ _ فِيهِمْ مِنْ خَلْقِ اللّهِ أَوْرَعُ مِنْهُ» .

38 _ بَابُ الْعِفَّةِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى ، عَنْ حَرِيزٍ ، عَنْ زُرَارَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«مَا عُبِدَ اللّهُ بِشَيْءٍ أَفْضَلَ مِنْ عِفَّةِ بَطْنٍ وَفَرْجٍ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ ، عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِيرٍ ، عَنْ أَبِيهِ ، قَالَ : قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«إِنَّ أَفْضَلَ الْعِبَادَةِ عِفَّةُ الْبَطْنِ وَالْفَرْجِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مَيْمُونٍ الْقَدَّاحِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ _ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ _ يَقُولُ : أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ الْعَفَافُ» .

.

ص: 219

38 . باب در بيان عفّت

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از حجّال ، از علاء ، از ابن ابى يعفور روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«خوانندگانِ مردم باشيد به غيرِ زبان هاى خويش ، تا پارسايى و كوشش و نماز و خوبى را از شما ببينند؛ زيرا كه آن باعث خواندنِ ايشان است به سوى حق» .

حسين بن محمد ، از على بن محمد بن سعد ، از محمد بن مسلم ، از محمد بن حمزه علوى روايت كرده است كه گفت : خبر داد مرا عبيداللّه بن على از امام موسى كاظم عليه السلام كه فرمود :«بسيارى از اوقات از پدرم عليه السلام مى شنيدم كه مى فرمود : از شيعه ما نيست هر كه زنان مخدّره كه در پس پرده نشسته اند ، در پرده هاى خويش، به پارسايى او ، با يكديگر سخن نگويند» . (و اين كنايه است از انتشار پارسايى؛ زيرا كه زنان پرده نشين تا چيزى مشهور نشود به آن اطّلاع به هم نمى رسانند ، به خلاف زنان برزه (1) و مردان) ، تتمّه حديث : «و از دوستانِ ما نيست هر كه در ده يا شهرى باشد ، كه ده هزار مرد در آن باشند ، و در ميان ايشان خلقى از براى خدا باشد كه از او پارساتر باشد» .

38 . باب در بيان عفّت (2)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از حريز ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خدا پرستيده نشد به چيزى كه از عفّتِ شكم و فرج بهتر باشد» (كه در باب خورد و مجامعت مرتكب حرامى نشود) .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن اسماعيل ، از حنان بن سدير ، از پدرش روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود :«به درستى كه بهترين عبادت ها ، عفّت شكم و فرج است» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از عبداللّه بن ميمون قداح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«اميرالمؤمنين صلوات اللّه عليه مى فرمود كه : بهترين عبادت ها پرهيز كردن از حرام است» .

.


1- .يعنى زنانى كه به كوى و برزن مى آيند .
2- .و عفّت _ به كسرِ عين و فتح فاء مشدّده _ به معنى پرهيزگارى است ، چون تقوى ، وليكن مخصوص است به پرهيز كردن در بابِ فرج و شكم ، و تقوى شامل آنها و غير آنها است . (مترجم)

ص: 220

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ ، عَنْ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ الْحَلَبِيِّ ، عَنْ مُعَلًّى أَبِي عُثْمَانَ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، قَالَ : قَالَ رَجُلٌ لِأَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام : إِنِّي ضَعِيفُ الْعَمَلِ ، قَلِيلُ الصِّيَامِ ، وَلكِنِّي أَرْجُو أَنْ لَا آكُلَ إِلَا حَلَالًا . قَالَ : فَقَالَ لَهُ :«أَيُّ الِاجْتِهَادِ أَفْضَلُ مِنْ عِفَّةِ بَطْنٍ وَفَرْجٍ؟» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَكْثَرُ مَا تَلِجُ بِهِ أُمَّتِي النَّارَ الْأَجْوَفَانِ : الْبَطْنُ ، وَالْفَرْجُ» .

وَ بِإِسْنَادِهِ ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : ثَلَاثٌ أَخَافُهُنَّ عَلى أُمَّتِي مِنْ بَعْدِي : الضَّلَالَةُ بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ ، وَمَضَلَاتُ الْفِتَنِ ، وَشَهْوَةُ الْبَطْنِ وَالْفَرْجِ» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنْ مَيْمُونٍ الْقَدَّاحِ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام :«يَقُولُ مَا مِنْ عِبَادَةٍ أَفْضَلَ مِنْ عِفَّةِ بَطْنٍ وَفَرْجٍ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«مَا مِنْ عِبَادَةٍ أَفْضَلَ عِنْدَ اللّهِ مِنْ عِفَّةِ بَطْنٍ وَفَرْجٍ» .

39 _ بَابُ اجْتِنَابِ الْمَحَارِمِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ كَثِيرٍ الرَّقِّيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ» قَالَ :«مَنْ عَلِمَ أَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ يَرَاهُ ، وَيَسْمَعُ مَا يَقُولُهُ وَيَفْعَلُهُ مِنْ خَيْرٍ أَوْ شَرٍّ ، فَيَحْجُزُهُ ذلِكَ عَنِ الْقَبِيحِ مِنَ الْأَعْمَالِ ، فَذلِكَ الَّذِي خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى» .

.

ص: 221

39 . باب در بيانِ اجتناب و دورى كردن از محرّماتِ الهى

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از پدرش ، از نضر بن سويد ، از يحيى بن عمران حلبى ، از معلّى _ يعنى ابوعثمان _ از ابوبصير كه گفت : مردى به امام محمد باقر عليه السلام عرض كرد كه : من عملم ضعيف است و روزه گرفتنم كم ، وليكن اميد دارم كه غير از حلال نخورم _ يعنى آن چه مى خورم حلال باشد _ . ابوبصير مى گويد كه : حضرت به آن مرد فرمود كه :«كدام كوشش در طاعت از عفّتِ شكم و فرج بهتر است» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : بيشتر چيزى كه امّت من به سبب آن داخل آتش جهنّم مى شوند، دو چيز ميان تهى است ، يكى شكم و ديگرى فرج» .

و به اسناد خويش روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : سه چيز است كه از آنها بعد از خود بر امّتم مى ترسم: گمراهى بعد از معرفت ، و فتنه هاى گمراه كننده ، و خواهش شكم و فرج» . (1)

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از بعضى از اصحاب خويش ، از ميمون قداح روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«هيچ عبادتى نيست كه از عفّتِ شكم و فرج بهتر باشد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از سيف بن عميره ، از منصور بن حازم ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هيچ عبادتى نيست كه در نزد خدا از عفّتِ شكم و فرج بهتر باشد» .

39 . باب در بيانِ اجتناب و دورى كردن از محرّماتِ الهىمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن محبوب ، از داود بن كثير رقّى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است در قول خداى عز و جل : «وَلِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ» (2) كه فرمود :«هر كه بداند كه خدا او را مى بيند ، و آن چه مى گويد ، مى شنود ، و آن چه را كه مى كند ، از خوبى يا بدى ، مى داند ، و همين او را از اعمال زشت منع كند ، چنين كسى همان است كه از مقام ، (يعنى قيام و ايستادنِ) حضرت پروردگار خويش ترسيده ، و نفس خود را از هوا و هوس باز داشته است» .

.


1- .و اين حديث در نسخه شهيد ثانى شيخ زين الدّين _ عليه الرّحمه _ موجود نبود . (مترجم)
2- .الرحمن، 46.

ص: 222

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ الْيَمَانِيِّ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«كُلُّ عَيْنٍ بَاكِيَةٌ يَوْمَ الْقِيَامَةِ غَيْرَ ثَلَاثٍ : عَيْنٍ سَهِرَتْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ، وَعَيْنٍ فَاضَتْ مِنْ خَشْيَةِ اللّهِ ، وَعَيْنٍ غُضَّتْ عَنْ مَحَارِمِ اللّهِ» .

عَلِيٌّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«فِيمَا نَاجَى اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِهِ مُوسى عليه السلام : يَا مُوسى ، مَا تَقَرَّبَ إِلَيَّ الْمُتَقَرِّبُونَ بِمِثْلِ الْوَرَعِ عَنْ مَحَارِمِي ؛ فَإِنِّي أُبِيحُهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ لَا أُشْرِكُ مَعَهُمْ أَحَداً» .

عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مِنْ أَشَدِّ مَا فَرَضَ اللّهُ عَلى خَلْقِهِ ذِكْرُ اللّهِ كَثِيراً» ثُمَّ قَالَ : «لَا أَعْنِي سُبْحَانَ اللّهِ ، وَالْحَمْدُ لِلّهِ ، وَلَا إِلهَ إِلَا اللّهُ ، وَاللّهُ أَكْبَرُ، وَإِنْ كَانَ مِنْهُ ؛ وَلكِنْ ذِكْرَ اللّهِ عِنْدَ مَا أَحَلَّ وَحَرَّمَ ، فَإِنْ كَانَ طَاعَةً عَمِلَ بِهَا ، وَإِنْ كَانَ مَعْصِيَةً تَرَكَهَا» .

ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ قَدِمْنا إِلى ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً» قَالَ :«أَمَا وَاللّهِ ، إِنْ كَانَتْ أَعْمَالُهُمْ أَشَدَّ بَيَاضاً مِنَ الْقَبَاطِيِّ ، وَلكِنْ كَانُوا إِذَا عَرَضَ لَهُمُ الْحَرَامُ لَمْ يَدَعُوهُ» .

.

ص: 223

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از ابراهيم بن عمر يمانى ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر چشمى در روزِ قيامت گريان است ، مگر سه چشم؛ چشمى كه در راهِ خدا بيدار خوابى كشيده باشد ، و چشمى كه از ترس خدا اشك باريده باشد ، و چشمى كه از محرّماتِ خدا پوشيده باشد» .

على ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«در آن چه خداى عز و جل به آن با موسى راز گفت ، اين بود كه فرمود : اى موسى! تقرّب جويندگانِ به سوى من به چيزى تقرّب نجسته اند كه مانند پارسايى از محرّمات من باشد ، و به درستى كه من بهشت هاى عدن را از براى ايشان مباح گردانم ، و كسى را با ايشان شريك نگردانم» .

على ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم ، از ابوعبيده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«از جمله سخت ترينِ آن چه خدا بر خلق خود واجب گردانيده است ، كه خدا را بسيار ياد كنند» . بعد از آن فرمود كه : «مقصودِ من از يادِ خدا «سُبْحانَ اللّهِ وَالْحَمْدُلِلّهِ وَلا اِلهَ اِلَّااللّهُ وَ اللّهُ أَكْبَرُ» نيست ، و هر چند كه اين قول از جمله ياد خدا باشد ، وليكن مراد از آن، ياد كردن خدا است در نزدِ آن چه حلال و حرام گردانيده ، پس اگر طاعت باشد ، به آن عمل كند، و اگر معصيت باشد ، آن را وا گذارد» .

ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم ، از سليمان بن خالد روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از قول خداى عز و جل: «وَقَدِمْنآ اِلى ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَبآءً مَنْثورا» (1) ؛ يعنى :«و قصد كرديم به سوى آن چه كردند ، از كردارى كه در صورت ، نيكو نمايد (چون صله رحم و ميهمان دارى و اطعام گرسنگان و اكرام يتيمان و فريادرسى مظلومان و مانند آن). پس گردانيديم آن را ذرّه يا غبار پراكنده يا خاكسترِ بر باد داده ، كه ثوابى بر آن مترتّب نشود» . حضرت فرمود : «به خدا سوگند كه عمل هاى ايشان از جامه هاى مصرى سفيدتر بود ، وليكن چنان بودند كه هرگاه حرامى از براى ايشان رو مى داد ، آن را ترك نمى كردند» .

.


1- .فرقان، 23.

ص: 224

عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ تَرَكَ مَعْصِيَةً لِلّهِ مَخَافَةَ اللّهِ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ أَرْضَاهُ اللّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ» .

40 _ بَابُ أَدَاءِ الْفَرَائِضِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ ، قَالَ : قَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِمَا :«مَنْ عَمِلَ بِمَا افْتَرَضَ اللّهُ عَلَيْهِ ، فَهُوَ مِنْ خَيْرِ النَّاسِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ أَبِي يَعْفُورٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «اصْبِرُوا وَصابِرُوا وَرابِطُوا» قَالَ :«اصْبِرُوا عَلَى الْفَرَائِضِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِي نَجْرَانَ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى ، عَنْ أَبِي السَّفَاتِجِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «اصْبِرُوا وَصابِرُوا وَرابِطُوا» قَالَ :«اصْبِرُوا عَلَى الْفَرَائِضِ ، وَصَابِرُوا عَلَى الْمَصَائِبِ ، وَرَابِطُوا عَلَى الْأَئِمَّةِ عليهم السلام » . وَفِي رِوَايَةِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ أَبِي السَّفَاتِجِ ، وَزَادَ فِيهِ : «وَاتَّقُوا اللّهَ رَبَّكُمْ فِيمَا افْتَرَضَ عَلَيْكُمْ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : اعْمَلْ بِفَرَائِضِ اللّهِ ؛ تَكُنْ أَتْقَى النَّاسِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ ، عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ اللّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالى : مَا تَحَبَّبَ إِلَيَّ عَبْدِي بِأَحَبَّ مِمَّا افْتَرَضْتُ عَلَيْهِ» .

.

ص: 225

40 . باب در بيان اداى واجباتِ خدا

على ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه معصيت خدا را ترك كند به جهتِ ترسِ خداى _ تبارك و تعالى _ ، خدا او را در روز قيامت خشنود گرداند» .

40 . باب در بيان اداى واجباتِ خداچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد و على بن ابراهيم ، از پدرش ، و هر دو ، از ابوحمزه ثُمالى كه گفت : حضرت على بن الحسين _ عليهماالسّلام _ فرمود كه :«هر كه عمل كند به آن چه خدا بر او واجب گردانيده ، از جمله بهترينِ مردمان است» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از حسين بن مختار ، از عبداللّه بن ابى يعفور ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است در قول خداى عز و جل : «اِصْبِرُوا وَصابِرُوا وَرابِطُوا» (1) كه آن حضرت فرمود :«يعنى : صبر كنيد بر واجبات خدا» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از عبدالرحمان بن ابى نجران ، از حمّاد بن عيسى ، از ابوالسّفاتج ، از امام جعفر صادق عليه السلام در قول خداى عز و جل : «اِصْبِرُوا وَصابِرُوا وَرابِطُوا» . كه آن حضرت فرمود :«صبر كنيد بر واجبات و يكديگر را بداريد بر صبر كردن بر مصيبت ها ، و مرابطه كنيد بر ائمّه _ عليهم السلام _ ، و در كوى ايشان مقيم باشيد به جان و مال و غير آن» . و در روايت ابن محبوب از ابوالسّفاتج اين زيادتى نيز هست كه : «وَاتَّقُوا اللّهَ رَبَّكُمْ» (2) ؛ يعنى : و «بپرهيزيد خدا را كه پروردگار شما است» . و حضرت فرمود : «در آن چه بر شما واجب گردانيده است» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : عمل كن به واجباتِ خدا، تا از پرهيزگارترينِ مردمان باشى» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از ابوجميله ، از محمد حلبى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«خداى _ تبارك و تعالى _ فرموده است كه : بنده من اظهار دوستى ننموده به سوى من ، به چيزى كه دوست [داشتنى]تر باشد از آن چه بر او واجب گردانيده ام» .

.


1- .آل عمران، 200.
2- .طلاق، 1.

ص: 226

41 _ بَابُ اسْتِوَاءِ الْعَمَلِ وَالْمُدَاوَمَةِ عَلَيْهِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ حَمَّادٍ ، عَنِ الْحَلَبِيِّ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِذَا كَانَ الرَّجُلُ عَلى عَمَلٍ ، فَلْيَدُمْ عَلَيْهِ سَنَةً ، ثُمَّ يَتَحَوَّلُ عَنْهُ إِنْ شَاءَ إِلى غَيْرِهِ ، وَذلِكَ أَنَّ لَيْلَةَ الْقَدْرِ يَكُونُ فِيهَا فِي عَامِهِ ذلِكَ مَا شَاءَ اللّهُ أَنْ يَكُونَ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى ، عَنْ حَرِيزٍ ، عَنْ زُرَارَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ : قَالَ :«أَحَبُّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ مَا دَاوَمَ عَلَيْهِ الْعَبْدُ وَإِنْ قَلَّ» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ عِيسَى بْنِ أَيُّوبَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ ، عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ نَجِيَّةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«مَا مِنْ شَيْءٍ أَحَبَّ إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ مِنْ عَمَلٍ يُدَاوَمُ عَلَيْهِ وَإِنْ قَلَّ» .

عَنْهُ ، عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ _ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِمَا _ يَقُولُ : إِنِّي لَأُحِبُّ أَنْ أُدَاوِمَ عَلَى الْعَمَلِ وَإِنْ قَلَّ» .

عَنْهُ ، عَنْ فَضَالَةَ ، عَنِ الْعَلَاءِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ _ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِمَا _ يَقُولُ : إِنِّي لَأُحِبُّ أَنْ أَقْدِمَ عَلى رَبِّي وَعَمَلِي مُسْتَوٍ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ ، عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ بْنِ عَمْرٍو ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِيَّاكَ أَنْ تَفْرِضَ عَلى نَفْسِكَ فَرِيضَةً ، فَتُفَارِقَهَا اثْنَيْ عَشَرَ هِلَالًا» .

.

ص: 227

41 . باب در بيان يكسان شدن عمل و مداومت بر آن

41 . باب در بيان يكسان شدن عمل و مداومت بر آنعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حمّاد ، از حلبى روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«چون مردى بر كارى از كارهاى خير باشد ، بايد كه يك سال پيوسته بر آن باشد ، بعد از آن اگر خواسته باشد ، به سوى غير آن منتقل شود ، و اين امر براى آن است كه در شب قدر ، در سالى كه مشغول آن عمل است ، آن چه خدا خواهد كه باشد ، خواهد بود» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از حريز ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه گفت : آن حضرت فرمود :«دوست [داشتنى] ترين اعمال به سوى خداى عز و جل، عملى است كه بنده بر آن مداومت كند، و اگرچه كم باشد» .

ابوعلى اشعرى ، از عيسى بن أيّوب ، از على بن مهزيار ، از فضالة بن ايوّب ، از معاويّة بن عمّاد ، از نجيّه ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هيچ چيز به سوى خداى عز و جل دوست [داشتنى] تر نيست از عملى كه بر آن مداومت شود، و اگرچه كم باشد» .

از او ، از فضالة بن ايّوب ، از معاوية بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«حضرت على بن الحسين _ عليهماالسّلام _ مى فرمود كه : من دوست مى دارم كه مداومت كنم بر عمل، و اگرچه اندكى باشد» .

از او ، از فضاله ، از علا ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«حضرت على بن الحسين _ صلوات اللّه عليهما _ مى فرمود كه : من دوست مى دارم كه بر پروردگارِ خويش وارد شوم ، و عملم برابر و يكسان باشد ، كه پيوسته آن را به جا آورده باشم و بر آن مداومت كرده باشم» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از محمد اسماعيل ، از جعفر بن بشير ، از عبدالكريم بن عمرو ، از سليمان بن خالد كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«بپرهيز از آنكه واجبى را بر خويش واجب گردانى ، و دوازده ماه از آن مفارقت نمايى» .

.

ص: 228

42 _ بَابُ الْعِبَادَةِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«فِي التَّوْرَاةِ مَكْتُوبٌ : يَا ابْنَ آدَمَ ، تَفَرَّغْ لِعِبَادَتِي ؛ أَمْلَأْ قَلْبَكَ غِنًى ، وَلَا أَكِلْكَ إِلى طَلَبِكَ ، وَعَلَيَّ أَنْ أَسُدَّ فَاقَتَكَ ، وَأَمْلَأَ قَلْبَكَ خَوْفاً مِنِّي ، وَإِنْ لَا تَفَرَّغْ لِعِبَادَتِي ، أَمْلَأْ قَلْبَكَ شُغُلاً بِالدُّنْيَا ، ثُمَّ لَا أَسُدَّ فَاقَتَكَ ، وَأَكِلْكَ إِلى طَلَبِكَ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«قَالَ اللّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالى : يَا عِبَادِيَ الصِّدِّيقِينَ ، تَنَعَّمُوا بِعِبَادَتِي فِي الدُّنْيَا ؛ فَإِنَّكُمْ تَتَنَعَّمُونَ بِهَا فِي الْاخِرَةِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَيْعٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَفْضَلُ النَّاسِ مَنْ عَشِقَ الْعِبَادَةَ فَعَانَقَهَا ، وَأَحَبَّهَا بِقَلْبِهِ ، وَبَاشَرَهَا بِجَسَدِهِ ، وَتَفَرَّغَ لَهَا ، فَهُوَ لَا يُبَالِي عَلى مَا أَصْبَحَ مِنَ الدُّنْيَا، عَلى عُسْرٍ أَمْ عَلى يُسْرٍ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ شَاذَانَ بْنِ الْخَلِيلِ ، قَالَ : وَكَتَبْتُ مِنْ كِتَابِهِ بِإِسْنَادٍ لَهُ يَرْفَعُهُ إِلى عِيسَى بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، قَالَ : قَالَ عِيسَى بْنُ عَبْدِ اللّهِ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، مَا الْعِبَادَةُ؟ قَالَ :«حُسْنُ النِّيَّةِ بِالطَّاعَةِ مِنَ الْوُجُوهِ الَّتِي يُطَاعُ اللّهُ مِنْهَا ، أَمَا إِنَّكَ يَا عِيسى لَا تَكُونُ مُؤْمِناً حَتّى تَعْرِفَ النَّاسِخَ مِنَ الْمَنْسُوخِ». قَالَ : قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، وَمَا مَعْرِفَةُ النَّاسِخِ مِنَ الْمَنْسُوخِ؟ قَالَ : فَقَالَ : «أَ لَيْسَ تَكُونُ مَعَ الْاءِمَامِ مُوَطِّناً نَفْسَكَ عَلى حُسْنِ النِّيَّةِ فِي طَاعَتِهِ ، فَيَمْضِي ذلِكَ الْاءِمَامُ ، وَيَأْتِي إِمَامٌ آخَرُ ، فَتُوَطِّنُ نَفْسَكَ عَلى حُسْنِ النِّيَّةِ فِي طَاعَتِهِ؟». قَالَ : قُلْتُ : نَعَمْ ، قَالَ : «هذَا مَعْرِفَةُ النَّاسِخِ مِنَ الْمَنْسُوخِ» .

.

ص: 229

42 . باب در بيان عبادت و بندگى و پرستش خدا

42 . باب در بيان عبادت و بندگى و پرستش خداچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از عمر بن يزيد ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«در تورات نوشته است كه ، اى فرزندم آدم! خود را از براى بندگى كردن من فارغ ساز ، تا من دل تو را پر كنم از بى نيازى و تو را به جستجوى خودت وا نگذارم . و بر من است كه رخنه حاجتمندى تو را ببندم، و دل تو را از ترس خويش پر گردانم ، و اگر خود را از براى عبادتِ من فارغ نسازى ، دلِ تو را پر كنم از شغل دنيا كه به آن بپردازى ، بعد از آن، رخنه احتياج تو را نمى بندم و تو را به طلب خودت وا مى گذارم» .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از ابوجميله روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«خداى _ تبارك و تعالى _ فرموده كه : اى بندگانِ به غايت راستگوى من! در دنيا به عبادت من شاد و خوشحال باشيد (يا به ناز و نعمت زيست كنيد) ، كه شما در آخرت به سبب آن به ناز و نعمت زيست خواهيد كرد» .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از عمرو بن جميع ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : بهترينِ مردمان كسى است كه به عبادتِ خدا عشق به هم رسانيده باشد؛ پس دست در گردن آن درآورد، و به دلِ خويش آن را دوست دارد، و به جسدِ خويش با آن مباشرت كند ، كه در ميانه او و آن حائلى نباشد، و خود را از براى آن فارغ سازد؛ پس چنين كسى پروا ندارد كه بر هر حالى صبح كند از دنيا ؛ خواه بر وجه دشوارى باشد و خواه بر وجه آسانى» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از شاذان بن خليل روايت كرده است كه احمد گفت : از كتاب شاذان نوشتم به اسنادى از براى او كه آن را مرفوع مى ساخت به سوى عيسى بن عبداللّه و گفت كه : عيسى بن عبداللّه به امام جعفر صادق عليه السلام عرض كرد كه : فداى تو گردم! عبادت چيست؟ فرمود :«نيّتِ خوب به طاعت ، از آن راه ها كه خدا از آنها اطاعت مى شود . اى عيسى! بدان و آگاه باش! كه تو مؤمن نمى باشى، تا ناسخ را از منسوخ بشناسى» . عيسى مى گويد : عرض كردم كه : فداى تو گردم! معرفت ناسخ از منسوخ چه چيز است؟ مى گويد كه : حضرت فرمود : «آيا چنان نيستى كه با امام ، نفسِ خويش را توطين نموده ، دل بر حسن نيّت در طاعت او گذاشته باشى ، پس آن امام از دنيا در مى گذرد و امامى ديگر مى آيد؛ پس تو نفسِ خويش را توطين مى كنى، و دل مى گذارى بر حسن نيّت در طاعتِ امامِ بعد» . عيسى مى گويد : عرض كردم : آرى . فرمود كه : «مراد از معرفت ناسخ از منسوخ اين است» .

.

ص: 230

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ جَمِيلٍ ، عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الْعِبَادَةَ ثَلَاثَةٌ : قَوْمٌ عَبَدُوا اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ خَوْفاً ، فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْعَبِيدِ ؛ وَقَوْمٌ عَبَدُوا اللّهَ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ طَلَبَ الثَّوَابِ ، فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْأُجَرَاءِ ؛ وَقَوْمٌ عَبَدُوا اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ حُبّاً لَهُ ، فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْأَحْرَارِ ، وَهِيَ أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ» .

عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَا أَقْبَحَ الْفَقْرَ بَعْدَ الْغِنى! وَأَقْبَحَ الْخَطِيئَةَ بَعْدَ الْمَسْكَنَةِ! وَأَقْبَحُ مِنْ ذلِكَ الْعَابِدُ لِلّهِ ، ثُمَّ يَدَعُ عِبَادَتَهُ» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام ، قَالَ :«مَنْ عَمِلَ بِمَا افْتَرَضَ اللّهُ عَلَيْهِ ، فَهُوَ مِنْ أَعْبَدِ النَّاسِ» .

43 _ بَابُ النِّيَّةِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِمَا ، قَالَ :«لَا عَمَلَ إِلَا بِنِيَّةٍ» .

.

ص: 231

43 . باب در بيان نيّت

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از جميل ، از هارون بن خارجه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«عبادت سه قسم است : گروهى هستند كه خداى عز و جل را به جهت ترس ، عبادت مى كنند و اين عبادت ، عبادتِ بندگان (يعنى غلامان و كنيزان است كه به جهت ترس از آقا و بى بى (1) بعضى از اعمال را مى كنند، كه اگر نترسند ، نمى كنند)، و گروهى هستند كه خداى _ تبارك و تعالى _ را عبادت مى كنند به جهت طلب ثواب و اين عبادت ، عبادت مزدوران است؛ و گروهى خداى عز و جلرا عبادت مى كنند به جهت آنكه او را دوست مى دارند و اين عبادت ، عبادت آزادگان است ، و اين عبادت از همه عبادت ها بهتر است» .

على ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود:«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : چه زشت است درويشى بعد از توانگرى ، و چه زشت است گناه بعد از بيچارگى (چون ضعف آلت و كمى اسباب آن) . و زشت تر از اين، كسى است كه خدا را عبادت كند ، بعد از آن عبادتش را ترك كند» .

حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از وشّاء ، از عاصم بن حميد ، از ابوحمزه ، از حضرت على بن الحسين _ عليهماالسّلام _ روايت كرده است كه فرمود :«هر كه عمل كند به آن چه خدا بر او واجب گردانيده ، از جمله عبادت كننده ترين مردمان است» .

43 . باب در بيان نيّتعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از مالك بن عطيّه ، از ابوحمزه ، از حضرت على بن الحسين _ صلوات اللّه عليهما _ روايت كرده است كه فرمود :«هيچ عملِ درستى دست به هم نمى دهد ، مگر نيّت» .

.


1- .بى بى يعنى زن مالك و ارباب.

ص: 232

عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : نِيَّةُ الْمُؤْمِنِ خَيْرٌ مِنْ عَمَلِهِ ، وَنِيَّةُ الْكَافِرِ شَرٌّ مِنْ عَمَلِهِ ، وَكُلُّ عَامِلٍ يَعْمَلُ عَلى نِيَّتِهِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ الْفَقِيرَ لَيَقُولُ : يَا رَبِّ ارْزُقْنِي حَتّى أَفْعَلَ كَذَا وَكَذَا مِنَ الْبِرِّ وَوُجُوهِ الْخَيْرِ ، فَإِذَا عَلِمَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ ذلِكَ مِنْهُ بِصِدْقِ نِيَّةٍ ، كَتَبَ اللّهُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ مِثْلَ مَا يَكْتُبُ لَهُ لَوْ عَمِلَهُ ؛ إِنَّ اللّهَ وَاسِعٌ كَرِيمٌ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ الْحُسَيْنِ بن عَمْرٍو ، عَنْ حَسَنِ بْنِ أَبَانٍ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ حَدِّ الْعِبَادَةِ الَّتِي إِذَا فَعَلَهَا فَاعِلُهَا كَانَ مُؤَدِّياً ، فَقَالَ :«حُسْنُ النِّيَّةِ بِالطَّاعَةِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْمِنْقَرِيِّ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ يُونُسَ ، عَنْ أَبِي هَاشِمٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّمَا خُلِّدَ أَهْلُ النَّارِ فِي النَّارِ لِأَنَّ نِيَّاتِهِمْ كَانَتْ فِي الدُّنْيَا أَنْ لَوْ خُلِّدُوا فِيهَا أَنْ يَعْصُوا اللّهَ أَبَداً ، وَإِنَّمَا خُلِّدَ أَهْلُ الْجَنَّةِ فِي الْجَنَّةِ لِأَنَّ نِيَّاتِهِمْ كَانَتْ فِي الدُّنْيَا أَنْ لَوْ بَقُوا فِيهَا أَنْ يُطِيعُوا اللّهَ أَبَداً ؛ فَبِالنِّيَّاتِ خُلِّدَ هؤُلَاءِ وَهؤُلَاءِ» ثُمَّ تَلَا قَوْلَهُ تَعَالى : «قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلى شاكِلَتِهِ» قَالَ : «عَلى نِيَّتِهِ» .

.

ص: 233

على ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : نيّت مؤمن از عملش بهتر است، و نيّت كافر از عملش بدتر ، و هر عمل كننده بر نيّت خويش عمل مى كند» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از هشام بن سالم ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه بنده مؤمنِ فقير مى گويد : اى پروردگار من! مرا روزى كن تا آنكه چنين و چنين از نيكى و راه هاى خير را به جا آورم؛ پس هر گاه خداى عز و جل اين را از او بداند ، با صدق نيّت كه در دلش چنين بوده و غير از رضاى خدا چيزى از امور دنيا در نظر نداشته ، خدا از برايش از مزد مى نويسد ، مانند آن چه از برايش مى نوشت، اگر آن را به عمل مى آورد . به درستى كه خدا صاحب وسعت و كرم است» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از على بن اسباط ، از محمد بن اسحاق بن حسين بن عمرو ، از حسن بن ابان ، از ابوبصير كه گفت : سؤال كردم از امام جعفر صادق عليه السلام از حد و اندازه عبادتى كه هرگاه فاعل آن ، آن را به فعل آورد ، آن چه بايد به جا آورده است . فرمود كه :«حسن نيّت در طاعت» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از قاسم بن محمد ، از منقرى ، از احمد بن يونس ، از ابوهاشم روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«جز اين نيست كه اهل جهنّم در جهنّم مخلّد مى باشند؛ زيرا كه نيّت هاى ايشان در دار دنيا اين بود كه اگر در دنيا مخلّد باشند، هميشه خدا را نافرمانى كنند . و جز اين نيست كه اهل بهشت در بهشت مخلّد مى باشند؛ زيرا كه نيّت هاى ايشان در دنيا اين بود كه اگر در آن باقى باشند، هميشه خدا را اطاعت كنند؛ پس به سبب نيّت ها، اين جماعت و آن جماعت در ثواب و عقابِ بهشت و دوزخ مخلّد شده اند» . بعد از آن قول خداى _ تعالى _ را تلاوت فرمود كه : «قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلى شاكِلَتِهِ» (1) و فرمود : «يعنى هر كسى عمل مى كند بر نيّت خويش» .

.


1- .اسرا، 84.

ص: 234

44 _ بَابٌمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنِ الْأَحْوَلِ ، عَنْ سَلَامِ بْنِ الْمُسْتَنِيرِ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَلَا إِنَّ لِكُلِّ عِبَادَةٍ شِرَّةً ، ثُمَّ تَصِيرُ إِلى فَتْرَةٍ ، فَمَنْ صَارَتْ شِرَّةُ عِبَادَتِهِ إِلى سُنَّتِي فَقَدِ اهْتَدى ؛ وَمَنْ خَالَفَ سُنَّتِي فَقَدْ ضَلَّ ، وَكَانَ عَمَلُهُ فِي تَبَابٍ ، أَمَا إِنِّي أُصَلِّي ، وَأَنَامُ ، وَأَصُومُ ، وَأُفْطِرُ ، وَأَضْحَكُ ، وَأَبْكِي ؛ فَمَنْ رَغِبَ عَنْ مِنْهَاجِي وَسُنَّتِي فَلَيْسَ مِنِّي ، وَقَالَ : كَفى بِالْمَوْتِ مَوْعِظَةً ، وَكَفى بِالْيَقِينِ غِنًى ، وَكَفى بِالْعِبَادَةِ شُغُلاً» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنِ الْحَجَّالِ ، عَنْ ثَعْلَبَةَ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«لِكُلِّ أَحَدٍ شِرَّةٌ ، وَلِكُلِّ شِرَّةٍ فَتْرَةٌ ، فَطُوبى لِمَنْ كَانَتْ فَتْرَتُهُ إِلى خَيْرٍ» .

45 _ بَابُ الِاقْتِصَادِ فِي الْعِبَادَةِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي الْجَارُودِ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ هذَا الدِّينَ مَتِينٌ ؛ فَأَوْغِلُوا فِيهِ بِرِفْقٍ ، وَلَا تُكَرِّهُوا عِبَادَةَ اللّهِ إِلى عِبَادِ اللّهِ ؛ فَتَكُونُوا كَالرَّاكِبِ الْمُنْبَتِّ الَّذِي لَا سَفَراً قَطَعَ ، وَلَا ظَهْراً أَبْقى» . مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ ، عَنْ مُقَرِّنٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُوقَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، مِثْلَهُ .

.

ص: 235

44 . باب

45 . باب در بيان ميانه روى در عبادت

44 . بابمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از احول ، از سلام بن مستنير ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : بدانيد و آگاه باشيد! كه از براى هر عبادتى حرص و تيزى و نشاطى است ، بعد از آن به كندى و شكستگى و سستى باز مى گردد؛ پس هر كه تيزى و حرص عبادتش به سوى سنّت من باشد ، راه راست يافته ، و هر كه با سنّت من مخالفت كند ، گمراه شده است و عملش در زيانكارى و تباهى باشد . (1) بدانيد كه من نماز مى كنم و مى خوابم و روزه مى گيرم و افطار مى نمايم و مى خندم و گريه مى كنم؛ پس هر كه از راه ها و سنّتى كه من قرار داده ام رو گردان باشد، از من نيست . و فرمود كه : مرگ از براى پند بس است ، و يقين از براى بى نيازى كافى است ، و عبادت كفايت مى كند كه شغل و كار كسى باشد» .

چند نفر از اصحاب ما ، از سهل بن زياد ، از حجّال ، از ثعلبه روايت كرده اند كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«از براى هر كسى تيزى و نشاطى هست، و از براى هر تيزى ، كندى و سستى است؛ پس خوشا حال كسى كه سستى او به سوى خير و خوبى باشد» .

45 . باب در بيان ميانه روى در عبادتمحمد بن يحيى، از احمد بن محمد بن عيسى، از محمد بن سنان، از ابوالجارود، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : اين دين محكم و استوار است؛ پس به مدارايى در آن داخل شويد و سير كنيد، و عبادت خدا را به سوى بندگان خدا مكروه مگردانيد و دشمن مسازيد ، تا آنكه چون سوارى باشيد از رفتن بريده شده ، كه نه مسافتى را كه قصد آن دارد قطع كرده ، و نه مركوب را باقى گذاشته است » (چه به واسطه افراط در بيراهه ، قوّت مركوب تمام مى شود و به منزل نمى رسيد) . محمد بن سنان ، از مقرن ، از محمد بن سوقه ، از امام محمد باقر عليه السلام مثل اين را روايت كرده است .

.


1- .و نظير اين كلام در باب فرا گرفتن سنّت پيغمبر و گواهان كتاب خدا ، به سندى ديگر با اختلاف در متنِ حديث مذكور شد . (مترجم)

ص: 236

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَا تُكَرِّهُوا إِلى أَنْفُسِكُمُ الْعِبَادَةَ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ ، عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِيرٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِذَا أَحَبَّ عَبْداً ، فَعَمِلَ عَمَلاً قَلِيلاً ، جَزَاهُ بِالْقَلِيلِ الْكَثِيرَ ، وَلَمْ يَتَعَاظَمْهُ أَنْ يَجْزِيَ بِالْقَلِيلِ الْكَثِيرَ لَهُ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ ، عَنْ مَنْصُورٍ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَرَّ بِي أَبِي وَأَنَا بِالطَّوَافِ وَأَنَا حَدَثٌ ، وَقَدِ اجْتَهَدْتُ فِي الْعِبَادَةِ ، فَرَآنِي وَأَنَا أَتَصَابُّ عَرَقاً ، فَقَالَ لِي : يَا جَعْفَرُ ، يَا بُنَيَّ ، إِنَّ اللّهَ إِذَا أَحَبَّ عَبْداً أَدْخَلَهُ الْجَنَّةَ ، وَرَضِيَ عَنْهُ بِالْيَسِيرِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ وَغَيْرِهِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«اجْتَهَدْتُ فِي الْعِبَادَةِ وَأَنَا شَابٌّ ، فَقَالَ لِي أَبِي : يَا بُنَيَّ ، دُونَ مَا أَرَاكَ تَصْنَعُ ؛ فَإِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِذَا أَحَبَّ عَبْداً رَضِيَ عَنْهُ بِالْيَسِيرِ» .

حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ ، عَنِ الْخَشَّابِ ، عَنِ ابْنِ بَقَّاحٍ ، عَنْ مُعَاذِ بْنِ ثَابِتٍ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَيْعٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : يَا عَلِيُّ ، إِنَّ هذَا الدِّينَ مَتِينٌ ، فَأَوْغِلْ فِيهِ بِرِفْقٍ ، وَلَا تُبَغِّضْ إِلى نَفْسِكَ عِبَادَةَ رَبِّكَ ؛ فَإِنَّ الْمُنْبَتَّ _ يَعْنِي الْمُفْرِطَ _ لَا ظَهْراً أَبْقى ، وَلَا أَرْضاً قَطَعَ ؛ فَاعْمَلْ عَمَلَ مَنْ يَرْجُو أَنْ يَمُوتَ هَرِماً ، وَاحْذَرْ حَذَرَ مَنْ يَتَخَوَّفُ أَنْ يَمُوتَ غَداً» .

.

ص: 237

على بن ابراهيم روايت كرده است ، از پدرش و محمد بن اسماعيل ، از فضل بن شاذان ، و هر دو ، از ابن ابى عمير ، از حفص بن بخترىّ ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«عبادت را به سوى خويش مكروه و دشمن مسازيد» . (1)

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن اسماعيل ، از حنان بن سدير روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل چون بنده اى را دوست دارد، و آن بنده عمل اندكى را به جا آورد ، در مقابل عمل كم ، جزاى بسيار به او دهد ، و بر او بزرگ ننمايد ، كه در مقابل كم ، بسيار او را جزا دهد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن فضّال ، از حسن بن جهم ، از منصور ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«پدرم عليه السلام به من گذشت و من مشغول طواف بودم ، و من در آن اوقات نوجوان بودم، و در عبادت سعى و كوشش كرده بودم؛ پس مرا ديد كه عرق از من مى چكيد ، به من فرمود كه : اى جعفر! اى فرزند دلبند من! به درستى كه خدا چون بنده اى را دوست دارد ، او را در بهشت داخل گرداند ، و از او به عملى اندك خشنود شود» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حفص بن بخترى و غير او ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«در عبادت سعى بليغى كردم و من نوجوان بودم؛ پس پدرم به من فرمود كه : اى فرزند دلبند من! كمتر از آن چه تو را مى بينم كه مى كنى ، بكن؛ زيرا كه خداى عز و جل چون بنده اى را دوست دارد ، به عمل كم از او راضى مى شود» .

حميد بن زياد ، از خشّاب ، از ابن بقاح ، از معاذ بن ثابت ، از عمرو بن جميع ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : يا على! به درستى كه اين دين محكم و استوار است؛ پس به مدارايى در آن داخل شو و كم كم سير كن، و عبادت پروردگار خويش را به سوى خويش دشمن مساز؛ زيرا كه منبّت _ يعنى آنكه افراط مى كند و از حد درمى گذرد و مى شتابد _ ، نه مركوبى را باقى گذاشته و نه زمينى را قطع كرده؛ پس عمل كن مانند عمل كسى كه اميد دارد كه در حال پيرى بميرد ، و بترس مثل ترس كسى كه مى ترسد كه در فردا بميرد» .

.


1- .يعنى خود را به زور و از سر بى ميلى به عبادت وادار مكنيد .

ص: 238

46 _ بَابُ مَنْ بَلَغَهُ ثَوَابٌ مِنَ اللّهِ عَلى عَمَلٍعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ سَمِعَ شَيْئاً مِنَ الثَّوَابِ عَلى شَيْءٍ ، فَصَنَعَهُ ، كَانَ لَهُ أَجْرُهُ وَإِنْ لَمْ يَكُنْ عَلى مَا بَلَغَهُ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ عِمْرَانَ الزَّعْفَرَانِيِّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ :«مَنْ بَلَغَهُ ثَوَابٌ مِنَ اللّهِ عَلى عَمَلٍ ، فَعَمِلَ ذلِكَ الْعَمَلَ الْتِمَاسَ ذلِكَ الثَّوَابِ ، أُوتِيَهُ وَإِنْ لَمْ يَكُنِ الْحَدِيثُ كَمَا بَلَغَهُ» .

47 _ بَابُ الصَّبْرِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ ، عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الصَّبْرُ رَأْسُ الْاءِيمَانِ» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ الْفُضَيْلِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الصَّبْرُ مِنَ الْاءِيمَانِ بِمَنْزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ ، فَإِذَا ذَهَبَ الرَّأْسُ ذَهَبَ الْجَسَدُ ، كَذلِكَ إِذَا ذَهَبَ الصَّبْرُ ذَهَبَ الْاءِيمَانُ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ وَ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِيِّ جَمِيعاً ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَصْبَهَانِيِّ ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِيِّ ، عَنْ حَفْصِ بْنِ غِيَاثٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يَا حَفْصُ ، إِنَّ مَنْ صَبَرَ ، صَبَرَ قَلِيلاً ، وَإِنَّ مَنْ جَزِعَ ، جَزِعَ قَلِيلاً». ثُمَّ قَالَ : «عَلَيْكَ بِالصَّبْرِ فِي جَمِيعِ أُمُورِكَ ؛ فَإِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بَعَثَ مُحَمَّداً صلى الله عليه و آله ، فَأَمَرَهُ بِالصَّبْرِ وَالرِّفْقِ ، فَقَالَ : «وَ اصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِيلاً وَذَرْنِى وَالْمُكَذِّبِينَ أُولِى النَّعْمَةِ» وَقَالَ تَبَارَكَ وَتَعَالى : «ادْفَعْ بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِى بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِىٌّ حَمِيمٌ وَما يُلَقّاها إِلَا الَّذِينَ صَبَرُوا وَما يُلَقّاها إِلاّ ذُو حَظٍّ عَظِيمٍ» . فَصَبَرَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله حَتّى نَالُوهُ بِالْعَظَائِمِ ، وَرَمَوْهُ بِهَا ، فَضَاقَ صَدْرُهُ ، فَأَنْزَلَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّكَ يَضِيقُ صَدْرُكَ بِما يَقُولُونَ فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَكُنْ مِنَ السّاجِدِينَ» ثُمَّ كَذَّبُوهُ وَرَمَوْهُ ، فَحَزِنَ لِذلِكَ ، فَأَنْزَلَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَيَحْزُنُكَ الَّذِى يَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لا يُكَذِّبُونَكَ وَلكِنَّ الظّالِمِينَ بِآياتِ اللّهِ يَجْحَدُونَ وَلَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلى ما كُذِّبُوا وَأُوذُوا حَتّى أَتاهُمْ نَصْرُنا» . فَأَلْزَمَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله نَفْسَهُ الصَّبْرَ ، فَتَعَدَّوْا ، فَذَكَرُوا اللّهَ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ وَكَذَّبُوهُ ، فَقَالَ : قَدْ صَبَرْتُ فِي نَفْسِي وَأَهْلِي وَعِرْضِي ، وَلَا صَبْرَ لِي عَلى ذِكْرِ إِلهِي ، فَأَنْزَلَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَما بَيْنَهُما فِى سِتَّةِ أَيّامٍ وَما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ فَاصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ» فَصَبَرَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله فِي جَمِيعِ أَحْوَالِهِ . ثُمَّ بُشِّرَ فِي عِتْرَتِهِ بِالْأَئِمَّةِ ، وَوُصِفُوا بِالصَّبْرِ ، فَقَالَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ : «وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمّا صَبَرُوا وَكانُوا بِآياتِنا يُوقِنُونَ» فَعِنْدَ ذلِكَ قَالَ صلى الله عليه و آله : الصَّبْرُ مِنَ الْاءِيمَانِ كَالرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ ، فَشَكَرَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ ذلِكَ لَهُ ، فَأَنْزَلَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ تَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنى عَلى بَنِى إِسْرائِيلَ بِما صَبَرُوا وَدَمَّرْنا ما كانَ يَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَقَوْمُهُ وَما كانُوا يَعْرِشُونَ» فَقَالَ صلى الله عليه و آله : إِنَّهُ بُشْرى وَانْتِقَامٌ ، فَأَبَاحَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَهُ قِتَالَ الْمُشْرِكِينَ ، فَأَنْزَلَ اللّهُ : «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ» «وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ» فَقَتَلَهُمُ اللّهُ عَلى يَدَيْ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله وَأَحِبَّائِهِ ، وَجَعَلَ لَهُ ثَوَابَ صَبْرِهِ مَعَ مَا ادَّخَرَ لَهُ فِي الْاخِرَةِ ، فَمَنْ صَبَرَ وَاحْتَسَبَ لَمْ يَخْرُجْ مِنَ الدُّنْيَا حَتّى يُقِرَّ اللّهُ لَهُ عَيْنَهُ فِي أَعْدَائِهِ مَعَ مَا يَدَّخِرُ لَهُ فِي الْاخِرَةِ» .

.

ص: 239

46 . باب در بيان كسى كه ثوابى از جانب خداى عز و جل ، بر عملى به او مى رسد

47 . باب در بيان صبر و شكيبايى

46 . باب در بيان كسى كه ثوابى از جانب خداى عز و جل ، بر عملى به او مى رسدعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه چيزى را از ثوابِ بر كردنِ چيزى بشنود؛ پس آن را بكند ، همان ثواب از برايش باشد ، و هر چند كه آن امر به وضعى كه به او رسيده نباشد» .

محمد بن يحيى ، از محمد بن حسين از محمد بن سنان ، از عمران زعفرانى ، از محمد بن مروان روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه او را ثوابى از جانب خدا بر عملى برسد ، پس آن عمل را به جهت طلب آن ثواب به جا آورد ، همان ثواب به او داده شود ، و هر چند كه حديث چنانچه به او رسيده نباشد» .

47 . باب در بيان صبر و شكيبايىچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از حسن بن محبوب ، از على بن رئاب ، از ابن ابى يعفور ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«صبر ، سرِ ايمان است» .

ابوعلى اشعرى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از علا بن فضيل ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«صبر ، نسبت به ايمان ، به منزله سَر است ، نسبت به تن؛ پس هرگاه سر برود ، تن مى رود ، و همچنين هرگاه صبر برود ، ايمان مى رود» .

على بن ابراهيم ، از پدرش و على بن محمد قاسانى هر دو ، از قاسم بن محمد اصبهانى ، از سليمان بن داود منقرى ، از حفص بن غياث روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«اى حفص! به درستى كه هر كه صبر كند ، صبرِ كمى بايد كرد ، و هر كه جزع و بى تابى كند ، جزع كمى بايد كرد» . بعد از آن فرمود : «بر تو باد كه صبر كنى در همه امور خويش؛ زيرا كه خداى عز و جل محمد صلى الله عليه و آله را به پيغمبرى مبعوث گردانيد؛ پس او را به صبر و مدارايى امر فرمود ، و فرمود : «وَاصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْرا جَميلاً * وَذَرْنى وَالْمُكَذِِّبينَ أُولِى النَّعْمَةِ» (1) (و ترجمه آن در باب آيات ولايت گذشت) . و آن جناب _ تبارك و تعالى _ فرمود كه : «اِدْفَعْ بِالَّتى هِىَ أَحْسَنُ فَاِذَا الَّذى بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِىٌّ حَميمٌ * وَما يُلَقّها اِلَّا الَّذينَ صَبَرُوا وَ ما يُلَقّها اِلّا ذُو حَظٍّ عَظيمٍ» (2) » . (و در قرآن لفظ السّيّئة[كه در برخى نسخ كافى هست] بعد از أحسَن موجود نيست؛ بلكه پيش از لفظ ادْفَعْ واقع است . و نظم آيه چنين است كه : «وَلاتَسْتَوِى الْحَسَنَةُ وَلَاالسَّيِّئَةُ اِدْفَعْ» (3) تا آخر آن چه مذكور شد . و ترجمه آن اين است كه : برابر نيستند نيك و بد . دفع كن به آن نيكى كه ، در نفس الامر آن، نيكوتر است بدى را؛ پس ناگاه آن كسى كه ميان تو و ميان او دشمنى است ، گويا كه او دوستى است كارساز ، مانند خويشِ مهربان . و داده نشوند اين خصلت نيك را كه مقابله بدى است به نيكى ، مگر آنان كه صبر كردند و شكيبايى نمودند . و عطا كرده نمى شود اين خليقه پسنديده را ، مگر صاحب بهره بزرگ) و حضرت فرمود : «پس آن حضرت صلى الله عليه و آله صبر نمود، تا به مرتبه اى كه مصيبت هاى بزرگ را به او رسانيدند، و او را در آن ورطه ها انداختند؛ پس سينه آن حضرت تنگ شد . بعد از آن، خداى عز و جل اين آيه را فرو فرستاد كه : «وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّكَ يَضيقُ صَدْرُكَ بِما يَقُولُونَ * (4) فَسَبِّح بِحَمْدِ رَبِّكَ وَكُنْ مِنَ السّاجِدينَ» (5) (و ترجمه آيه اوّل در باب اشاره و نصّ بر اميرالمؤمنين عليه السلام گذشت) ، و ترجمه آيه دويم اين است كه : «پس تسبيح كن در حالى كه مقترن باشد به حمد پروردگار تو ، و باش از جمله نمازگزارندگان يا سجده كنندگان» . و حضرت فرمود : «پس آن حضرت را تكذيب كردند و او را متّهم ساختند؛ پس از براى آن اندوهناك شد ، و خداى عز و جل اين آيه را فرستاد كه : «قَدْ نَعْلَمُ اِنَّهُ لَيَحْزُنُكَ الَّذى يَقُولُونَ فَاِنَّهُمْ لايُكَذِّبُونَكَ وَلكِنَّ الظّالِمينَ بِاياتِ اللّهِ يَجْحَدُونَ * (6) وَلَقَدْ كَذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلى ما كُذِّبُوا وَأُوْذُوا حَتّى أَتاهُمْ نَصْرُنا» (7) و ترجمه آيه اوّل در باب مذكور گذشت ، و ترجمه آيه دويّم اين است كه : «و هر آينه به حقيقت كه تكذيب شدند پيغمبرانى چند كه پيش از تو بودند؛ پس شكيبايى كردند بر آن چه ايشان را تكذيب نمودند ، و آزار و رنج به ايشان رسانيدند، تا وقتى كه آمد ايشان را يارى كردن ما ، كه ايشان را بر تكذيب كنندگان يارى داديم» . و حضرت فرمود كه : «پيغمبر صلى الله عليه و آله نفس خويش را الزام كرد كه صبر كند؛ پس ايشان از حد درگذشتند ، و خداى _ تبارك و تعالى _ را به بدى ذكر كردند و آن جناب را تكذيب نمودند . پيغمبر فرمود كه : در باب خود و كسان خود و عِرض خود صبر كردم ، و مرا صبرى بر ذكر خداى خويش نيست كه او را به بدى ياد كنند؛ پس خداى عز و جل اين آيه را فرو فرستاد كه : «وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّمواتِ وَالْاَرْضَ وَما بَيْنَهُما فى سِتَّةِ أَيّامٍ وَما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ * فَاصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ» (8) ؛ يعنى : «و هر آينه به حقيقت كه آفريديم آسمان ها و زمين و آن چه را كه در ميان آنها و اين است ، در مقدار شش روز كه از يكشنبه است تا جمعه ، و نرسيد ما را هيچ ماندگى و رنجى تا به سبب آن آسايش كنيم؛ پس شكيبايى كن بر آن چه مى گويند» . حضرت فرمود : «پس رسول خدا صلى الله عليه و آله صبر كرد در همه حالات خويش . بعد از آن، خدا او را مژده داد در باب خويشانِ خويش به [قراردادن] ائمه _ عليهم السلام _ [از ميان آنها] و ايشان را به صبر وصف كرد؛ پس آن جناب _ جلّ وعزّ _ فرمود : «وَجَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمّا صَبَرُوا وَكانُوا بِاياتِنا يُوقِنُونَ» (9) ؛ يعنى : «و گردانيديم و قرار داديم از ايشان امامان و پيشوايانى چند ، كه راه نمودند مردم را به فرمان ما ، چون صبر كردند و به آيت هاى ما چنان بودند كه يقين داشتند» . حضرت فرمود : «پس در نزد اين بشارت ، رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : صبر نسبت به ايمان ، به منزله سر است نسبت به تنِ تو . خداى عز و جل اين قول را از براى آن حضرت شكر كرد . بعد از آن، خداى عز و جلاين آيه را فرو فرستاد : «وَتَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ الْحُسْنى عَلى بَنى اِسْرآئيلَ بِما صَبَرُوا وَدَمَّرْنا ما كانَ يَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَقَوْمُهُ وَما كانُوا يَعْرِشُونَ» (10) ؛ يعنى : «و تمام گشت سخن و وعده پروردگار تو بر پسران يعقوب، به سبب آنكه صبر كردند . و خراب كرديم آن چه را كه ساخته و راست كرده فرعون و گروه او بود، و آن چه را كه ايشان برافراشته بودند از تاك ها يا بناها» . و حضرت فرمود : «پس پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود كه : اين بشارت و انتقام است . بعد از آن، خداى عز و جلكارزار با مشركان را از براى آن حضرت مباح كرد ، و اين آيه را فرو فرستاد كه : «اُقْتُلُوا الْمُشْرِكينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ» (11) » . _ و در صدر آيه ، فاء موجود است كه جواب شرط سابق است _ يعنى : «فَاِذَا انْسَلَخَ الْاَشْهُرُ الْحُرُمُ» (12) و ترجمه آيه : «پس چون بگذرد ماه هاى حرام _ كه مراد از آن معلوم شد _ پس بكشيد مشركان را در هر جا كه ايشان را بيابيد ، و بگيريد ايشان را به اسيرى ، و ايشان را باز داريد از طواف مسجدالحرام، و از تصرّف كردن در بلاد اسلام ، و بنشينيد از براى ايشان در هر كمين گاهى _ يعنى ممرّها را بر ايشان ببنديد تا متفرّق نشوند _ ». «وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ» 13 ؛ يعنى : «و بكشيد ايشان را در هر جا كه ايشان را بيابيد» . و حضرت فرمود كه : «خدا ايشان را كشت به دست رسول خدا صلى الله عليه و آله و دوستان آن حضرت ، و از برايش ثوابِ صبرى كه كرده بود قرار داد ، با آن چه از برايش ذخيره كرده است در آخرت؛ پس هر كه صبر كند و مزد آن را از خدا طلبد ، از دنيا بيرون نرود تا آنكه خدا چشم او را روشن گرداند در باب دشمنانش ، با آن چه از برايش ذخيره مى فرمايد در آخرت» .

.


1- .مزمل، 10 و 11.و مرا با تكذيب كنندگان توانگر و مرفه وابگذار .
2- .فصّلت، 34 و 35.
3- .فصّلت، 34.
4- .و بى گمان ما مى دانيم كه سينه ات از گفته هاى آنان تنگ مى شود.
5- .حجر، 97 و 98.
6- .بى گمان مى دانيم كه آنچه آنان مى گويند تو را اندوهگين مى كند ، البته آنان تو را تكذيب نمى كنند بلكه آن ستمكاران آيات الهى را انكار مى كنند .
7- .انعام، 33 و 34.
8- .ق، 38 و 39.
9- .سجده، 24.
10- .اعراف، 137.
11- .توبه، 5.
12- .بقره، 191.

ص: 240

. .

ص: 241

. .

ص: 242

. .

ص: 243

. .

ص: 244

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ أَبِي مُحَمَّدٍ عَبْدِ اللّهِ السَّرَّاجِ ، رَفَعَهُ إِلى عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام ، قَالَ :«الصَّبْرُ مِنَ الْاءِيمَانِ بِمَنْزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ ، وَلَا إِيمَانَ لِمَنْ لَا صَبْرَ لَهُ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى ، عَنْ رِبْعِيِّ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ فُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الصَّبْرُ مِنَ الْاءِيمَانِ بِمَنْزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ ، فَإِذَا ذَهَبَ الرَّأْسُ ، ذَهَبَ الْجَسَدُ ؛ كَذلِكَ إِذَا ذَهَبَ الصَّبْرُ ، ذَهَبَ الْاءِيمَانُ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«إِنَّ الْحُرَّ حُرٌّ عَلى جَمِيعِ أَحْوَالِهِ ، إِنْ نَابَتْهُ نَائِبَةٌ صَبَرَ لَهَا ؛ وَإِنْ تَدَاكَّتْ عَلَيْهِ الْمَصَائِبُ لَمْ تَكْسِرْهُ ؛ وَإِنْ أُسِرَ وَقُهِرَ وَاسْتُبْدِلَ بِالْيُسْرِ عُسْراً _ كَمَا كَانَ يُوسُفُ الصِّدِّيقُ الْأَمِينُ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ _ لَمْ يَضْرُرْ حُرِّيَّتَهُ أَنِ اسْتُعْبِدَ وَ قُهِرَ وَأُسِرَ ، وَلَمْ تَضْرُرْهُ ظُلْمَةُ الْجُبِّ وَوَحْشَتُهُ وَمَا نَالَهُ أَنْ مَنَّ اللّهُ عَلَيْهِ ؛ فَجَعَلَ الْجَبَّارَ الْعَاتِيَ لَهُ عَبْداً بَعْدَ إِذْ كَانَ لَهُمَالِكاً ، فَأَرْسَلَهُ وَرَحِمَ بِهِ أُمَّةً ، وَكَذلِكَ الصَّبْرُ يُعَقِّبُ خَيْراً ؛ فَاصْبِرُوا وَوَطِّنُوا أَنْفُسَكُمْ عَلَى الصَّبْرِ تُوجَرُوا» .

.

ص: 245

محمد بن يحيى روايت كرده است ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از ابومحمد _ يعنى عبداللّه سرّاج _ كه آن را مرفوع ساخته به سوى حضرت على بن الحسين عليهماالسلام كه فرمود :«صبر نسبت به ايمان ، به منزله سر است نسبت به تن ، و هيچ ايمان نيست از براى كسى كه او را صبر نباشد» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از ربعىّ بن عبداللّه ، از فضيل بن يسار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«صبر ، نسبت به ايمان ، به منزله سَر است ، نسبت به تن؛ پس هرگاه سر برود ، تن مى رود ، و همچنين هرگاه صبر برود ، ايمان مى رود» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از على بن نعمان ، از عبداللّه بن مسكان ، از ابوبصير كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«مردِ آزاده در همه حالاتِ خويش و بر هر حالى كه باشد آزاده است . اگر مصيبتى به او برسد ، براى آن صبر كند . و اگر مصيبت ها بر او درهم كوفته شد و بر بالاى يكديگر نشيند ، او را نشكند ، كه نتواند آن بار را بردارد ، و هر چند كه اسير شود و مقهور و مغلوب گردد ، و آسانى او به دشوارى مبدّل شود؛چنانچه يوسف صدّيقِ امين عليه السلام بود كه آزادگى او را زيان نرسانيد؛ آنكه او را بنده قرار دادند و مغلوب و اسير گرديد ، و تاريكى چاه و وحشت آن به او ضرر نرسانيد ، و آن چه به او رسيد كه خدا بر او منّت گذاشت؛ پس پادشاهِ جبّارِ سركش را از برايش بنده گردانيد ، بعد از آنكه مالك بود . بعد از آن، او را رسول گردانيد ، و به واسطه او گروهى را رحم كرد . و همچنين صبر ، خوبى را در پى دارد؛ پس صبر كنيد و نفس هاى خويش را بر صبر توطين دهيد و دل بر آن بگذاريد، تا خدا شما را مزد دهد» .

.

ص: 246

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ بُكَيْرٍ ، عَنْ حَمْزَةَ بْنِ حُمْرَانَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الْجَنَّةُ مَحْفُوفَةٌ بِالْمَكَارِهِ وَالصَّبْرِ ، فَمَنْ صَبَرَ عَلَى الْمَكَارِهِ فِي الدُّنْيَا ، دَخَلَ الْجَنَّةَ ؛ وَجَهَنَّمُ مَحْفُوفَةٌ بِاللَّذَّاتِ وَالشَّهَوَاتِ ، فَمَنْ أَعْطى نَفْسَهُ لَذَّتَهَا وَشَهْوَتَهَا ، دَخَلَ النَّارَ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مَرْحُومٍ ، عَنْ أَبِي سَيَّارٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا دَخَلَ الْمُؤْمِنُ قَبْرَهُ ، كَانَتِ الصَّلَاةُ عَنْ يَمِينِهِ ، وَالزَّكَاةُ عَنْ يَسَارِهِ ، وَالْبِرُّ مُظِلٌّ عَلَيْهِ ، وَيَتَنَحَّى الصَّبْرُ نَاحِيَةً ، فَإِذَا دَخَلَ عَلَيْهِ الْمَلَكَانِ اللَّذَانِ يَلِيَانِ مُسَاءَلَتَهُ ، قَالَ الصَّبْرُ لِلصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَالْبِرِّ : دُونَكُمْ صَاحِبَكُمْ ، فَإِنْ عَجَزْتُمْ عَنْهُ فَأَنَا دُونَهُ» .

عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مَيْمُونٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«دَخَلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ الْمَسْجِدَ ، فَإِذَا هُوَ بِرَجُلٍ عَلى بَابِ الْمَسْجِدِ كَئِيبٍ حَزِينٍ ، فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : مَا لَكَ؟ قَالَ : يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ، أُصِبْتُ بِأَبِي وَأَخِي ، وَأَخْشى أَنْ أَكُونَ قَدْ وَجِلْتُ ، فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : عَلَيْكَ بِتَقْوَى اللّهِ وَالصَّبْرِ ؛ تَقْدَمْ عَلَيْهِ غَداً ، وَالصَّبْرُ فِي الْأُمُورِ بِمَنْزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ ، فَإِذَا فَارَقَ الرَّأْسُ الْجَسَدَ ، فَسَدَ الْجَسَدُ ، وَإِذَا فَارَقَ الصَّبْرُ الْأُمُورَ ، فَسَدَتِ الْأُمُورُ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ : قَالَ لِي :«مَا حَبَسَكَ عَنِ الْحَجِّ؟» قَالَ : قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، وَقَعَ عَلَيَّ دَيْنٌ كَثِيرٌ ، وَذَهَبَ مَالِي ، وَدَيْنِيَ الَّذِي قَدْ لَزِمَنِي هُوَ أَعْظَمُ مِنْ ذَهَابِ مَالِي ، فَلَوْ لَا أَنَّ رَجُلاً مِنْ أَصْحَابِنَا أَخْرَجَنِي مَا قَدَرْتُ أَنْ أَخْرُجَ ، فَقَالَ لِي : «إِنْ تَصْبِرْ تُغْتَبَطْ ، وَإِلَا تَصْبِرْ يُنْفِذِ اللّهُ مَقَادِيرَهُ ، رَاضِياً كُنْتَ أَمْ كَارِهاً» .

.

ص: 247

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از عبداللّه بن بكير ، از حمزة بن حمران ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«بهشت پيچيده شده است به ناخوشى ها و صبر؛ پس هر كه در دنيا بر ناخوشى ها صبر كند ، داخل بهشت شود . و دوزخ پيچيده شده است به خوشى ها و خواهش هاى نفس؛ پس هر كه به نفس خويش عطا كند خوشى و و خواهشِ آن را، در آتش جهنّم داخل شود» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از عبداللّه بن مرحوم ، از ابوسيّار از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون مؤمن در قبر خويش داخل شود ، نماز در جانب راست او باشد، و زكات در جانب چپش ، و نيكى بر او سايه افكنده باشد ، و صبر دور شود و در گوشه اى قرار گيرد؛ پس چون آن دو فرشته اى كه متوجّه سؤال او مى شوند بر او داخل شوند ، صبر، به نماز و زكات و نيكى گويد كه : پيش رويد و صاحب خود را دريابيد و او را نگاهدارى كنيد؛ پس اگر شما از آن درمانيد ، من در نزد او خواهم بود و او را نگاهدارى مى كنم» .

على ، از پدرش ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از عبداللّه بن ميمون ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام داخل مسجد مى شد ، ناگاه ديد كه مردى افسرده خاطر و غمناك بر در مسجد است . اميرالمؤمنين عليه السلام به آن مرد فرمود كه : تو را چه مى شود؟ عرض كرد كه : يا اميرالمؤمنين! به مصيبتِ پدر و برادرم مبتلى شده ام ، و مى ترسم كه دل باخته باشم . اميرالمؤمنين فرمود : بر تو باد كه بپرهيزى از خدا ، و صبر كنى كه فردا بر او وارد مى شوى؛ پس صبر در كارها ، به منزله سر است نسبت به بدن ، و هر گاه سر از بدن مفارقت كند ، بدن فاسد و تباه مى شود؛ پس هرگاه صبر از امور مفارقت كند ، امور فاسد مى شد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از سماعة بن مهران ، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت كرده است كه گفت : حضرت به من فرمود كه :«چه چيز تو را از حج منع كرده؟ و چرا به حج نمى روى؟». راوى مى گويد كه عرض كردم : فداى تو گردم! قرض بسيارى بر گردن من افتاده و مالم تلف شده ، و قرضى كه دارم و در گردن من است ، بيشتر و بزرگ تر است از تلف مال من و بر من مشكل تر است؛ پس اگر نه اين بود كه مردى از اصحاب و ياوران ما ، مرا بيرون آورد ، نمى توانستم كه بيرون آيم و به خدمت تو برسم . حضرت فرمود كه : «اگر صبر مى كنى ، شاد و خوشحال مى شوى ، و اگر صبر نمى كنى ، خدا تقديرات خود را جارى مى گرداند ؛ خواه تو خوشنود باشى، و خواه ناخوش داشته باشى» .

.

ص: 248

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي الْجَارُودِ ، عَنِ الْأَصْبَغِ ، قَالَ : قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ :«الصَّبْرُ صَبْرَانِ : صَبْرٌ عِنْدَ الْمُصِيبَةِ حَسَنٌ جَمِيلٌ ، وَأَحْسَنُ مِنْ ذلِكَ الصَّبْرُ عِنْدَ مَا حَرَّمَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ عَلَيْكَ ؛ وَالذِّكْرُ ذِكْرَانِ : ذِكْرُ اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ عِنْدَ الْمُصِيبَةِ ، وَأَفْضَلُ مِنْ ذلِكَ ذِكْرُ اللّهِ عِنْدَ مَا حَرَّمَ عَلَيْكَ ، فَيَكُونُ حَاجِزاً» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْكُوفِيِّ ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ ، عَنِ الْعَرْزَمِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : سَيَأْتِي عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ لَا يُنَالُ الْمُلْكُ فِيهِ إِلَا بِالْقَتْلِ وَالتَّجَبُّرِ ، وَلَا الْغِنى إِلَا بِالْغَصْبِ وَالْبُخْلِ ، وَلَا الْمَحَبَّةُ إِلَا بِاسْتِخْرَاجِ الدِّينِ وَاتِّبَاعِ الْهَوى ، فَمَنْ أَدْرَكَ ذلِكَ الزَّمَانَ ، فَصَبَرَ عَلَى الْفَقْرِ وَهُوَ يَقْدِرُ عَلَى الْغِنى ، وَصَبَرَ عَلَى الْبِغْضَةِ وَهُوَ يَقْدِرُ عَلَى الْمَحَبَّةِ ، وَصَبَرَ عَلَى الذُّلِّ وَهُوَ يَقْدِرُ عَلَى الْعِزِّ ، آتَاهُ اللّهُ ثَوَابَ خَمْسِينَ صِدِّيقاً مِمَّنْ صَدَّقَ بِي» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ ، عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِي مَنْصُورٍ ، عَنْ عِيسَى بْنِ بَشِيرٍ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، قَالَ : قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«لَمَّا حَضَرَتْ أَبِي عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام الْوَفَاةُ ضَمَّنِي إِلى صَدْرِهِ ، وَقَالَ : يَا بُنَيَّ ، أُوصِيكَ بِمَا أَوْصَانِي بِهِ أَبِي حِينَ حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ ، وَبِمَا ذَكَرَ أَنَّ أَبَاهُ أَوْصَاهُ بِهِ ؛ يَا بُنَيَّ ، اصْبِرْ عَلَى الْحَقِّ وَإِنْ كَانَ مُرّاً» .

.

ص: 249

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن سنان ، از ابوالجارود ، از اصبغ روايت كرده است كه گفت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه :«صبر دو قسم است : يكى صبر در نزد مصيبت ، و آن خوب و نيكو است؛ و بهتر از آن صبر است در نزد آن چه خدا بر تو حرام گردانيده ، كه مرتكب آن نشوى . و ذكر دو قسم است : يكى ذكر خداى عز و جل در نزد مصيبت؛ و بهتر از آن ذكر خداى تعالى است در نزد آن چه خداى عز و جل بر تو حرام گردانيده ، او را به يادآورى ، و همان مانع تو باشد از آنكه مرتكب آن شوى» .

ابوعلى اشعرى ، از حسن بن على كوفى ، از عبّاس بن عامر ، از عزرمى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : زود باشد كه بر مردم روزگارى بيايد كه در آن به پادشاهى نتوان رسيد ، مگر به كشتن و گردنكشى كردن ، و بى نيازى نتوان يافت ، مگر به غضب و بخل ورزيدن ، و نه دوستى مى توان يافت ، مگر به بيرون شدن از دين يا صرف كردن آن و پيروى كردن هوا و هوس؛ پس هر كه آن زمان را دريابد و بر فقر و درويشى صبر كند ، با آنكه بر بى نيازى قادر باشد، و بر دشمنى مردم صبر كند ، با آنكه بر دوستى ايشان قادر باشد، و بر خوارى صبر كند ، با آنكه قادر بر عزّت باشد ، خدا او را ثواب پنجاه صدّيق عطا كند؛ از آن صدّيقانى كه به خدا تصديق كرده اند و آن چه فرموده باور داشته اند» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از اسماعيل بن مهران ، از درست بن ابى منصور ، از عيسى بن بشير ، از ابوحمزه كه گفت : امام محمد باقر فرمود كه :«چون پدرم حضرت على بن الحسين عليهماالسلام را هنگام وفات رسيد ، مرا به سينه خود چسبانيد و فرمود : اى فرزند دلبند من! تو را وصيّت مى كنم به آن چه پدرم عليه السلام مرا به آن وصيّت فرمود، در هنگامى كه وفاتش رسيده بود _ يعنى در وقت شهادت _ ، و تو را وصيّت مى كنم به آن چه پدرم ذكر فرمود ، كه پدرش اميرالمؤمنين عليه السلام او را وصيّت فرموده بود . اى فرزند دلبند من! صبر كن بر حق ، هر چند كه تلخ باشد» .

.

ص: 250

عَنْهُ ، عَنْ أَبِيهِ رَفَعَهُ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«الصَّبْرُ صَبْرَانِ : صَبْرٌ عَلَى الْبَلَاءِ حَسَنٌ جَمِيلٌ ، وَأَفْضَلُ الصَّبْرَيْنِ الْوَرَعُ عَنِ الْمَحَارِمِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، قَالَ : أَخْبَرَنِي يَحْيَى بْنُ سُلَيْمٍ الطَّائِفِيُّ ، قَالَ : أَخْبَرَنِي عَمْرُو بْنُ شِمْرٍ الْيَمَانِيُّ يَرْفَعُ الْحَدِيثَ إِلى عَلِيٍّ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الصَّبْرُ ثَلَاثَةٌ : صَبْرٌ عِنْدَ الْمُصِيبَةِ ، وَصَبْرٌ عَلَى الطَّاعَةِ ، وَصَبْرٌ عَنِ الْمَعْصِيَةِ ، فَمَنْ صَبَرَ عَلَى الْمُصِيبَةِ حَتّى يَرُدَّهَا بِحُسْنِ عَزَائِهَا ، كَتَبَ اللّهُ لَهُ ثَلَاثَمِائَةِ دَرَجَةٍ ، مَا بَيْنَ الدَّرَجَةِ إِلَى الدَّرَجَةِ كَمَا بَيْنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ ، وَمَنْ صَبَرَ عَلَى الطَّاعَةِ ، كَتَبَ اللّهُ لَهُ سِتَّمِائَةِ دَرَجَةٍ ، مَا بَيْنَ الدَّرَجَةِ إِلَى الدَّرَجَةِ كَمَا بَيْنَ تُخُومِ الْأَرْضِ إِلَى الْعَرْشِ ، وَمَنْ صَبَرَ عَنِ الْمَعْصِيَةِ ، كَتَبَ اللّهُ لَهُ تِسْعَمِائَةِ دَرَجَةٍ ، مَا بَيْنَ الدَّرَجَةِ إِلَى الدَّرَجَةِ كَمَا بَيْنَ تُخُومِ الْأَرْضِ إِلى مُنْتَهَى الْعَرْشِ» .

عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ ، قَالَ : أَمَرَنِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام أَنْ آتِيَ الْمُفَضَّلَ ، وَأُعَزِّيَهُ بِإِسْمَاعِيلَ ، وَقَالَ :«أَقْرِئِ الْمُفَضَّلَ السَّلَامَ ، وَ قُلْ لَهُ : إِنَّا قَدْ أُصِبْنَا بِإِسْمَاعِيلَ ، فَصَبَرْنَا ، فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرْنَا ؛ إِنَّا أَرَدْنَا أَمْراً وَأَرَادَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ أَمْراً ، فَسَلَّمْنَا لِأَمْرِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَنِ ابْتُلِيَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ بِبَلَاءٍ فَصَبَرَ عَلَيْهِ ، كَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ أَلْفِ شَهِيدٍ» .

.

ص: 251

از او ، از پدرش روايت است كه آن را مرفوع ساخته به سوى امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«صبر دو قسم است : يكى صبر در نزد بلاء ، و آن خوب و نيكو است؛ و بهترِ اين دو صبر ، پارسايى كردن است از محرّمات الهى» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى روايت كرده است كه گفت : خبر داد مرا يحيى بن سليمان طائفى و گفت كه : خبر داد مرا عمرو بن شمر يمانى و حديث را مرفوع مى ساخت به سوى على عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : صبر بر سه قسم است : يكى صبر در نزد مصيبت كه جزع نكند؛ و ديگرى صبر بر طاعت كه آن را به عمل آورد؛ و سيم صبر از معصيت كه مرتكب آن نشود؛ پس هر كه بر مصيبت صبر كند، تا آنكه آن را به نيكى تسلّى از آن رد كند ، خدا از برايش سيصد درجه بنويسد ، كه مسافت ميان درجه اى تا درجه اى ديگر ، چون مسافت ميان آسمان است تا زمين . و هر كه بر طاعت صبر كند ، خدا از برايش ششصد درجه بنويسد ، كه مسافت ميان درجه اى تا درجه اى ديگر ، چون مسافت ميان اصل زمين (و آخر آن) است تا ابتداى عرش . و هر كه از معصيت صبر كند ، خدا از برايش نهصد درجه بنويسد ، كه مسافت ميان درجه اى تا درجه اى ديگر ، چون مسافت ميان اصل زمين است تا منتهاى عرش» .

از او ، از على بن حكم ، از يونس بن يعقوب روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام مرا امر فرمود كه : به نزد مفضّل آيم و او را در باب اسماعيل تعزيت بگويم . و فرمود كه :«مفضّل را سلام برسان ، و به او بگو كه ما به مصيبت اسماعيل مبتلى شديم و صبر كرديم؛ پس تو نيز صبر كن ،چنانچه ما صبر كرديم . ما امرى را خواستيم و خداى عز و جل امرى ديگر خواست؛ پس از براى امر خداى عز و جل تسليم شديم و گردن نهاديم» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از سيف بن عميره ، از ابوحمزه ثمالى روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«هر كه از مؤمنان به بلايى مبتلا شود و بر آن صبر كند ، او را مانند اجر هزار شهيد باشد» .

.

ص: 252

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ ، عَنْ سَمَاعَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ أَنْعَمَ عَلى قَوْمٍ ، فَلَمْ يَشْكُرُوا ، فَصَارَتْ عَلَيْهِمْ وَبَالًا ، وَابْتَلى قَوْماً بِالْمَصَائِبِ ، فَصَبَرُوا ، فَصَارَتْ عَلَيْهِمْ نِعْمَةً» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِي مُسَافِرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصابِرُوا» ، قَالَ :«اصْبِرُوا عَلَى الْمَصَائِبِ» . وَفِي رِوَايَةِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : «صَابِرُوا عَلَى الْمَصَائِبِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي جَمِيلَةَ ، عَنْ جَدِّهِ أَبِي جَمِيلَةَ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، قَالَ :«لَوْ لَا أَنَّ الصَّبْرَ خُلِقَ قَبْلَ الْبَلَاءِ ، لَتَفَطَّرَ الْمُؤْمِنُ كَمَا تَتَفَطَّرُ الْبَيْضَةُ عَلَى الصَّفَا» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنْ صَفْوَانَ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ وَعَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : إِنِّي جَعَلْتُ الدُّنْيَا بَيْنَ عِبَادِي قَرْضاً ،فَمَنْ أَقْرَضَنِي مِنْهَا قَرْضاً ، أَعْطَيْتُهُ بِكُلِّ وَاحِدَةٍ عَشْراً إِلى سَبْعِمِائَةِ ضِعْفٍ ، وَمَا شِئْتُ مِنْ ذلِكَ ، وَمَنْ لَمْ يُقْرِضْنِي مِنْهَا قَرْضاً ، فَأَخَذْتُ مِنْهُ شَيْئاً قَسْراً ، فَصَبَرَ ، أَعْطَيْتُهُ ثَلَاثَ خِصَالٍ ، لَوْ أَعْطَيْتُ وَاحِدَةً مِنْهُنَّ مَلَائِكَتِي لَرَضُوا بِهَا مِنِّي». قَالَ : ثُمَّ تَلَا أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام قَوْلَ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : « «الَّذِينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قالُوا إِنّا لِلّهِ وَإِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ» فَهذِهِ وَاحِدَةٌ مِنْ ثَلَاثِ خِصَالٍ «وَ رَحْمَةٌ» اثْنَتَانِ «وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ» ثَلَاثٌ». ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «هذَا لِمَنْ أَخَذَ اللّهُ مِنْهُ شَيْئاً قَسْراً» .

.

ص: 253

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از عمّار بن مروان ، از سماعة ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خداى عز و جل بر گروهى انعام مى فرمايد و شكر نمى كنند ، و آن نعمت بر ايشان وبال مى شود ، و قومى را به مصيبت ها مبتلى مى گرداند و صبر مى كند ، و آن مصيبت بر ايشان نعمت مى شود» .

على بن ابراهيم ، از پدرش روايت كرده است ، و محمد بن اسماعيل ، از فضل بن شاذان ، و هر دو ، از ابن ابى عمير ، از ابراهيم بن عبدالحميد ، از ابان بن ابى مسافر ، از امام جعفر صادق عليه السلام در قول خداى عز و جل «يا أَيُّها الَّذينَ امَنُوا اصْبِرُوا وَصابِرُوا» (1) كه فرمود :«يعنى : صبر كنيد بر مصيبت ها» . و در روايت ابن ابى يعفور از امام جعفر صادق عليه السلام است كه فرمود : «يكديگر را بداريد به صبر كردن بر مصيبت ها» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از محمد بن عيسى ، از على بن محمد بن ابى جميله ، از جدّش ابوجميله ، از بعضى از اصحاب خويش كه گفت :«اگر نه اين بود كه صبر پيش از بلاء خلق شده بود ، هر آينه مؤمن مى شكافت ، چنانچه تخم مرغ بر روى سنگ سخت مى شكافد» .

ابوعلّى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از صفوان ، از اسحاق بن عمّار و عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : خداى عز و جل فرمود كه : من دنيا را در ميان بندگان خويش به قرض قرار دادم؛ پس هر كه از آن چيزى به من قرض دهد ، او را به هر يكى ده عطا كنم تا هفتصد چندان و آن چه از آن خواسته باشم ، و هر كه از آن چيزى به من قرض ندهد و به جبر چيزى از او بگيرم ، سه خصلت به او عطا كنم كه اگر يكى از آنها را به فرشتگان خويش عطا كنم ، هر آينه به آن از من راضى شوند» . راوى مى گويد : پس حضرت صادق عليه السلام قول خداى عز و جل را تلاوت فرمود كه : «الَّذينَ اِذا أَصابَتْهُمْ مُصيبَةٌ قالُوا اِنّا لِلّهِ وَاِنّا اِلَيْهِ راجِعُونَ * أُولئِكَ عَلَيْهِم صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ» حضرت فرمود كه : «اين يك خصلت است از سه خصلت» . و «رُحْمَةٌ» حضرت فرمود : «اين دو خصلت» . «وَأُولئِكَ هُمُ المُهْتَدُونَ» (2) حضرت فرمود : «اين سه خصلت» . بعد از آن فرمود كه : «اين از براى كسى است كه خدا به جبر از او چيزى را فرا گرفته باشد» . و ترجمه آيه اين است كه : مژده ده صبركنندگان را؛ يعنى : آنان كه چون مصيبتى به ايشان رسد مى گويند : ... ، تا آخر آن چه پيش از اين مذكور شد .

.


1- .آل عمران، 200.
2- .. بقره، 156 و 157.

ص: 254

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ وَعَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِيِّ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ ، عَنْ يَحْيَى بْنِ آدَمَ ، عَنْ شَرِيكٍ ، عَنْ جَابِرِ بْنِ يَزِيدَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«مُرُوَّةُ الصَّبْرِ فِي حَالِ الْحَاجَةِ وَالْفَاقَةِ وَالتَّعَفُّفِ وَالْغِنى أَكْثَرُ مِنْ مُرُوَّةِ الْاءِعْطَاءِ» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ، عَنْ جَابِرٍ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام : يَرْحَمُكَ اللّهُ ، مَا الصَّبْرُ الْجَمِيلُ؟ قَالَ :«ذلِكَ صَبْرٌ لَيْسَ فِيهِ شَكْوَى إِلَى النَّاسِ» .

حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنْ أَبَانٍ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ سَيَابَةَ ، عَنْ أَبِي النُّعْمَانِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ أَوْ أَبِي جَعْفَرٍ عليهماالسلام ، قَالَ :«مَنْ لَا يُعِدَّ الصَّبْرَ لِنَوَائِبِ الدَّهْرِ يَعْجِزْ» .

أَبُو عَبْدِ اللّهِ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّا صُبَّرٌ وَشِيعَتُنَا أَصْبَرُ مِنَّا». قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، كَيْفَ صَارَ شِيعَتُكُمْ أَصْبَرَ مِنْكُمْ؟ قَالَ : «لِأَنَّا نَصْبِرُ عَلى مَا نَعْلَمُ ، وَشِيعَتُنَا يَصْبِرُونَ عَلى مَا لَا يَعْلَمُونَ» .

.

ص: 255

على بن ابراهيم ، از پدرش و على بن محمد قاسانى ، از قاسم بن محمد ، از سليمان بن داود ، از يحيى بن آدم ، از شريك ، از جابر بن يزيد ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مروّت و جوانمردى ، صبر در حال حاجت و حاجتمندى [!ست] ، و عفّت ورزيدن و بى نيازى از مردمان ، از مروّتِ عطا كردن بيشتر است» .

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از احمد بن نضر ، از عمرو بن شمر ، از جابر روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام محمد باقر عليه السلام عرض كردم كه : خدا تو را رحمت كند! صبر نيكو چيست؟ فرمود كه :«آن صبرى است كه در آن هيچ شكايت به سوى مردم نيست» .

حميد بن زياد ، از حسن بن محمد بن سماعه ، از بعضى از اصحاب خويش ، از اَبان ، از عبدالرحمان بن سيّابه ، از ابونعمان ، از امام جعفر صادق عليه السلام يا امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه صبر را از براى سختى ها و مصيبت هاى روزگار آماده نسازد ، در مى ماند» .

ابوعلى اشعرى ، از معلّى بن محمد ، از وشّاء ، از بعضى از اصحاب خويش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«ما صبركنندگانيم و شيعيان ما از ما صبركننده ترند» . عرض كردم كه : فداى تو گردم! چگونه شيعيان از شما صبركننده تر شده اند؟ فرمود : «زيرا كه ما صبر مى كنيم بر آن چه مى دانيم ، و شيعيان ما صبر مى كنند بر آن چه نمى دانند» .

.

ص: 256

48 _ بَابُ الشُّكْرِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الطَّاعِمُ الشَّاكِرُ ، لَهُ مِنَ الْأَجْرِ كَأَجْرِ الصَّائِمِ الْمُحْتَسِبِ ، وَالْمُعَافَى الشَّاكِرُ ، لَهُ مِنَ الْأَجْرِ كَأَجْرِ الْمُبْتَلَى الصَّابِرِ ، وَالْمُعْطَى الشَّاكِرُ ، لَهُ مِنَ الْأَجْرِ كَأَجْرِ الْمَحْرُومِ الْقَانِعِ» .

وَ بِهذَا الْاءِسْنَادِ ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَا فَتَحَ اللّهُ عَلى عَبْدٍ بَابَ شُكْرٍ ، فَخَزَنَ عَنْهُ بَابَ الزِّيَادَةِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَغْدَادِيِّ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ إِسْحَاقَ الْجَعْفَرِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَكْتُوبٌ فِي التَّوْرَاةِ : اشْكُرْ مَنْ أَنْعَمَ عَلَيْكَ ، وَأَنْعِمْ عَلى مَنْ شَكَرَكَ ؛ فَإِنَّهُ لَا زَوَالَ لِلنَّعْمَاءِ إِذَا شُكِرَتْ ، وَلَا بَقَاءَ لَهَا إِذَا كُفِرَتْ ؛ الشُّكْرُ زِيَادَةٌ فِي النِّعَمِ ، وَأَمَانٌ مِنَ الْغِيَرِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ رَجُلٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ أَوْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليهماالسلام ، قَالَ :«الْمُعَافَى الشَّاكِرُ ، لَهُ مِنَ الْأَجْرِ مَا لِلْمُبْتَلَى الصَّابِرِ ، وَالْمُعْطَى الشَّاكِرُ ، لَهُ مِنَ الْأَجْرِ كَالْمَحْرُومِ الْقَانِعِ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْحُصَيْنِ ، عَنْ فَضْلٍ الْبَقْبَاقِ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ أَمّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ» قَالَ :«الَّذِي أَنْعَمَ عَلَيْكَ بِمَا فَضَّلَكَ وَأَعْطَاكَ وَأَحْسَنَ إِلَيْكَ» . ثُمَّ قَالَ : «فَحَدَّثَ بِدِينِهِ وَمَا أَعْطَاهُ اللّهُ وَمَا أَنْعَمَ بِهِ عَلَيْهِ» .

.

ص: 257

48 . باب در بيان شكر

48 . باب در بيان شكر (1)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : از براى صاحب طعامِ شاكر است از اجر ، مانند اجر روزه دارى كه مزد خويش را از خدا طلبد . و از براى صاحب عافيتِ شاكر است از اجر ، مانند اجر مبتلى و صاحب مصيبتى كه صابر باشد . و از براى عطاكننده ى شاكر است از اجر ، مانند اجر محروم و بى بهره اى كه قانع باشد» .

و به همين اسناد روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : خدا بر هيچ بنده اى درِ شكر را نگشود ، كه درِ زيادتى را از او پوشيده داشته باشد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از جعفر بن محمد بغدادى ، از عبداللّه بن اسحاق جعفرى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«در تورات نوشته است كه شكر كن ، هر كه را كه بر تو انعام كرده ، و انعام كن ، بر هر كه تو را شكر كرده؛ زيرا كه نعمت ها را زوالى نيست ، چون شكر آن گفته شود ، و آنها را بقايى نيست ، چون كفران شود . و شكر باعث زيادتى است در نعمت ها ، و موجب ايمنى است از تغيّر حال و انتقال آن از صلاح به سوى تباهى» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از محمد بن على ، از على بن اسباط ، از يعقوب بن سالم ، از مردى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«از براى صاحب عافيتِ شاكر است از اجر ، مانند آن چه از براى مبتلاى صابر است . و از براى عطاكننده ى شاكر است از اجر ، مانند اجر بى بهره اى كه قانع باشد» .

از او ، از احمد بن محمد بن ابى نصر ، از داود بن حصين ، از فضل بقباق روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از قول خداى عز و جل «وَأَمّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ» (2) فرمود كه :«حديث كن به نعمتِ آنكه بر تو انعام فرموده ، به آن چه تو را زيادتى داده و به تو عطا فرموده و با تو احسان نموده» . بعد از آن فرمود كه : «پس پيغمبر به دين خود و به آن چه خدا او را عطا فرموده ، و به آن چه به آن بر او انعام نموده بود ، حديث كرده [است]» .

.


1- .و شكر _ به ضمّ شين و سكون كاف _ اظهار نعمت و اعتراف به آن است ، به خلاف كفر و كفران كه پوشيدن آن است . (مترجم)
2- .ضُحى، 11.

ص: 258

حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ ، عَنْ وُهَيْبِ بْنِ حَفْصٍ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله عِنْدَ عَائِشَةَ لَيْلَتَهَا ، فَقَالَتْ : يَا رَسُولَ اللّهِ ، لِمَ تُتْعِبُ نَفْسَكَ وَقَدْ غَفَرَ اللّهُ لَكَ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ؟ فَقَالَ : يَا عَائِشَةُ ، أَ لَا أَكُونُ عَبْداً شَكُوراً؟». قَالَ : «وَ كَانَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَقُومُ عَلى أَطْرَافِ أَصَابِعِ رِجْلَيْهِ ، فَأَنْزَلَ اللّهُ سُبْحَانَهُ وَتَعَالى : «طه ما أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى» » .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ حَسَنِ بْنِ جَهْمٍ ، عَنْ أَبِي الْيَقْظَانِ ، عَنْ عُبَيْدِ اللّهِ بْنِ الْوَلِيدِ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«ثَلَاثٌ لَا يَضُرُّ مَعَهُنَّ شَيْءٌ : الدُّعَاءُ عِنْدَ الْكَرْبِ ، وَالِاسْتِغْفَارُ عِنْدَ الذَّنْبِ ، وَالشُّكْرُ عِنْدَ النِّعْمَةِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ يَحْيَى بْنِ الْمُبَارَكِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ جَبَلَةَ ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ أُعْطِيَ الشُّكْرَ أُعْطِيَ الزِّيَادَةَ ؛ يَقُولُ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ» » .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنْ صَفْوَانَ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ رَجُلَيْنِ مِنْ أَصْحَابِنَا سَمِعَاهُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا أَنْعَمَ اللّهُ عَلى عَبْدٍ مِنْ نِعْمَةٍ ، فَعَرَفَهَا بِقَلْبِهِ ، وَحَمِدَ اللّهَ ظَاهِراً بِلِسَانِهِ فَتَمَّ كَلَامُهُ ، حَتّى يُؤْمَرَ لَهُ بِالْمَزِيدِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هِشَامٍ ، عَنْ مُيَسِّرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«شُكْرُ النِّعْمَةِ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ ، وَتَمَامُ الشُّكْرِ قَوْلُ الرَّجُلِ : الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ» .

.

ص: 259

حميد بن زياد ، از حسن بن محمد بن سماعه ، از وهيب بن حفص ، از ابوبصير ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله در نزد عايشه بود در شبِ نوبتش؛ پس عايشه عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! چرا نفس خود را به تعب مى اندازى و حال آنكه از برايت آمرزيده شده ، آن چه پيش گذشت از گناهان تو و آن چه بعد از اين باشد . فرمود كه : اى عايشه! آيا بنده اى شاكر نباشم» . و حضرت فرمود كه : «رسول خدا صلى الله عليه و آله بر اطراف انگشتان پاهاى خويش مى ايستاد و به عبادت قيام مى فرمود؛ پس خداى _ سبحانه و تعالى _ اين آيه را فرو فرستاد كه : «طه * ما أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْقُرانَ لِتَشْقى» (1) ؛ يعنى : «اى طه! _ يا اى ماه شب چهارده! ، يا سوگند به چهارده معصوم! ، يا به طهارت ايشان! ، يا اى محمد! _ كف پاهاى خود را بر زمين گذار ، كه ما فرو نفرستاديم بر تو قرآن را ، از براى آنكه تو در رنج افتى» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از حسن بن جهم ، از ابواليقظان ، از عبيداللّه بن وليد كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«سه چيز است كه به او ، وجود آنها چيزى زيان نمى رساند : يكى دعا در نزد اندوه؛ و ديگرى طلب آمرزش در نزد گناه؛ و سيم شكر در نزد نعمت» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از يحيى بن مبارك ، از عبداللّه بن جبله ، از معاوية بن وهب ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هر كه شكر به او عطا شود ، زيادتى به او عطا مى شود . خداى عز و جل مى فرمايد كه : «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَاَزيدَنَّكُمْ» (2) ؛ يعنى : «هر آينه اگر شكر كنيد ، البتّه نعمت شما را مى افزايم» . (3)

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از صفوان ، از اسحاق بن عمّار ، از دو مردى كه اين حديث را از امام جعفر صادق عليه السلام شنيدند روايت كرده است كه فرمود :«خدا بر هيچ بنده اى نعمتى را انعام نفرموده ، كه آن بنده آن نعمت را به دل خويش بشناسد ، و در ظاهر خدا را به زبان خويش حمد و ستايش كند ، و سخنش تمام شود ، مگر آنكه از براى او به زيادتى امر شود» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از بعضى از اصحاب ما ، از محمد بن هشام ، از ميسر ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«شكر نعمت دورى كردن است از محرّمات الهى ، و تمام شكر گفتن مرد است كه : «اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمينَ» (4) .

.


1- .طه، 1 و 2.
2- .إبراهيم، 7.
3- .و همين حديث در باب تفويض و توكّل گذشت و در آنجا جزو حديث بود . (مترجم)
4- .فاتحه، 2.

ص: 260

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«شُكْرُ كُلِّ نِعْمَةٍ _ وَ إِنْ عَظُمَتْ _ أَنْ تَحْمَدَ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ عَلَيْهَا» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : هَلْ لِلشُّكْرِ حَدٌّ إِذَا فَعَلَهُ الْعَبْدُ كَانَ شَاكِراً؟ قَالَ :«نَعَمْ» . قُلْتُ : مَا هُوَ؟ قَالَ : «يَحْمَدُ اللّهَ عَلى كُلِّ نِعْمَةٍ عَلَيْهِ فِي أَهْلٍ وَمَالٍ ، وَإِنْ كَانَ فِيمَا أَنْعَمَ عَلَيْهِ فِي مَالِهِ حَقٌّ أَدَّاهُ ، وَمِنْهُ قَوْلُهُ جَلَّ وَعَزَّ : «سُبْحانَ الَّذِى سَخَّرَ لَنا هذا وَما كُنّا لَهُ مُقْرِنِينَ» وَمِنْهُ قَوْلُهُ تَعَالى : «رَبِّ أَنْزِلْنِى مُنْزَلًا مُبارَكاً وَأَنْتَ خَيْرُ الْمُنْزِلِينَ» وَقَوْلُهُ : «رَبِّ أَدْخِلْنِى مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِى مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَلْ لِى مِنْ لَدُنْكَ سُلْطاناً نَصِيراً» » .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى،عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَادٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ _ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ _ يَقُولُ :«مَنْ حَمِدَ اللّهَ عَلَى النِّعْمَةِ فَقَدْ شَكَرَهُ ، وَكَانَ الْحَمْدُ أَفْضَلَ مِنْ تِلْكَ النِّعْمَةِ» .

مُحَمَّدٌ ، عَنْ أَحْمَدَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : قَالَ لِي :«مَا أَنْعَمَ اللّهُ عَلى عَبْدٍ بِنِعْمَةٍ _ صَغُرَتْ أَوْ كَبُرَتْ _ فَقَالَ : الْحَمْدُ لِلّهِ إِلَا أَدّى شُكْرَهَا» .

.

ص: 261

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از على بن عيينه ، از عمر بن يزيد روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«شكر هر نعمتى و هر چند كه آن نعمت بزرگ باشد ، آن است كه خداى عز و جل را حمد كنى» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از اسماعيل بن مهران ، از سيف بن عميره ، از ابوبصير كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : آيا شكر را اندازه اى هست كه هرگاه بنده آن را به فعل آورد ، شاكر باشد؟ فرمود :«آرى» . عرض كردم كه : آن چيست؟ فرمود كه : «خدا را حمد مى كند بر هر نعمتى در باب اهل و مال . و اگر در آن چه خدا بر او انعام فرموده در باب مالش حقّى باشد ، آن را ادا كند . و از اين است قول خداى عز و جل «سُبْحانَ الَّذى سَخَّرَ لَنا هَذا وَما كُنّا لَهُ مُقْرِنينَ» (1) ؛ يعنى : «پاك و منزّه مى شمارم آن خدايى را كه مسخّر و رام گردانيده از براى ما اين مركوب را ، كه كشتى است يا حيوان ، تا به مدد سوارى آن قطع دريا و بيابان كنيم ، و نيستيم ما اين مركوب را به قوّت خود طاقت داشتگان بر فرمانبردار گردانيدن و ضبط نمودن آن». و حضرت فرمود : «و از اين باب است قول آن جناب _ تعالى _ «رَبِّ أَنْزِلْنى مُنْزَلَاً مُبارَكا وَأَنْتَ خَيْرُ الْمُنْزِلينَ» (2) ؛ يعنى : «پروردگارا! فرود آور ما را فرود آوردنى با بركت يا در منزلى با بركت ، و تو بهترين فرودآورندگانى» . و از اين باب است قول آن جناب «رَبِّ أَدْخِلْنى مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنى مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَلْ لى مِنْ لَدُنْكَ سُلْطانا نَصيرا» (3) ؛ يعنى : «پروردگارا! درآور مرا در قبر ، درآوردنى پسنديده و باكرامت ، و بيرون آور مرا از آن ، در وقت بعث در قيامت ، بيرون آوردنى ستوده و باكرامت ، و قرار ده از براى من از نزد خود حجّتى يارى دهنده» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از معمّر بن خلّاد روايت كرده است كه گفت : شنيدم از حضرت امام موسى كاظم عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه خدا را به جهت نعمتى حمد كند ، شكر او را به جا آورد ، و حمد خدا از آن نعمت فاضل تر و بهتر است» .

محمد بن احمد ، از على بن حكم ، از صفوان جمّال ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : آن حضرت به من فرمود كه :«خدا نعمتى را بر هيچ بنده اى انعام نفرموده ؛ خواه آن نعمت كوچك باشد و خواه بزرگ ، كه آن بنده گفته باشد كه : اَلْحَمْدُلِلّهِ ، مگر آنكه شكر آن نعمت را به جا آورده است» .

.


1- .زخرف، 13.
2- .مؤمنون، 29.
3- .اسرا، 80.

ص: 262

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ عِيسَى بْنِ أَيُّوبَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ أَبِي الْحَسَنِ ، عَنْ رَجُلٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِ بِنِعْمَةٍ ، فَعَرَفَهَا بِقَلْبِهِ ، فَقَدْ أَدّى شُكْرَهَا» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ يُونُسَ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّ الرَّجُلَ مِنْكُمْ لَيَشْرَبُ الشَّرْبَةَ مِنَ الْمَاءِ ، فَيُوجِبُ اللّهُ لَهُ بِهَا الْجَنَّةَ». ثُمَّ قَالَ : «إِنَّهُ لَيَأْخُذُ الْاءِنَاءَ ، فَيَضَعُهُ عَلى فِيهِ فَيُسَمِّي ، ثُمَّ يَشْرَبُ ، فَيُنَحِّيهِ وَهُوَ يَشْتَهِيهِ ، فَيَحْمَدُ اللّهَ ، ثُمَّ يَعُودُ فَيَشْرَبُ ، ثُمَّ يُنَحِّيهِ ، فَيَحْمَدُ اللّهَ ، ثُمَّ يَعُودُ فَيَشْرَبُ ، ثُمَّ يُنَحِّيهِ ، فَيَحْمَدُ اللّهَ ، فَيُوجِبُ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِهَا لَهُ الْجَنَّةَ» .

ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَطِيَّةَ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : إِنِّي سَأَلْتُ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ أَنْ يَرْزُقَنِي مَالًا ، فَرَزَقَنِي ، وَإِنِّي سَأَلْتُ اللّهَ أَنْ يَرْزُقَنِي وَلَداً ، فَرَزَقَنِي وَلَداً ، وَسَأَلْتُهُ أَنْ يَرْزُقَنِي دَاراً ، فَرَزَقَنِي ، وَقَدْ خِفْتُ أَنْ يَكُونَ ذلِكَ اسْتِدْرَاجاً؟ فَقَالَ :«أَمَا وَاللّهِ ، مَعَ الْحَمْدِ فَلَا» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ ، قَالَ : خَرَجَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام مِنَ الْمَسْجِدِ ، وَقَدْ ضَاعَتْ دَابَّتُهُ ، فَقَالَ :«لَئِنْ رَدَّهَا اللّهُ عَلَيَّ ، لَأَشْكُرَنَّ اللّهَ حَقَّ شُكْرِهِ». قَالَ : فَمَا لَبِثَ أَنْ أُتِيَ بِهَا ، فَقَالَ : «الْحَمْدُ لِلّهِ» . فَقَالَ قَائِلٌ لَهُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، أَ لَيْسَ قُلْتَ : لَأَشْكُرَنَّ اللّهَ حَقَّ شُكْرِهِ؟ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «أَ لَمْ تَسْمَعْنِي قُلْتُ : الْحَمْدُ لِلّهِ؟» .

.

ص: 263

ابوعلى اشعرى ، از عيسى بن ايّوب ، از على بن مهزيار ، از قاسم بن محمد ، از اسماعيل بن ابوالحسن ، از مردى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه خدا نعمتى را بر او انعام كند ، پس آن نعمت را به دل خويش بشناسد ، به حقيقت كه شكر آن را به جا آورده است» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از منصور بن يونس ، از ابوبصير روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«به درستى كه مردى از شما شربت آبى مى نوشد ، بعد از آن خدا را حمد مى كند؛ پس خدا از برايش به همان شربتِ آب ، بهشت را واجب مى گرداند» . بعد از آن فرمود كه : «كسى ظرف آب را مى گيرد و آن را بر دهان خويش مى گذارد و بسم اللّه مى گويد و آب مى نوشد؛ پس آن ظرف را از دهان دور مى سازد با آنكه هنوز سيراب نشده و خواهش آن دارد؛ پس خدا را حمد مى كند و برمى گردد و مى نوشد ، و باز آن از دهان دور مى سازد و خدا را حمد مى كند و باز مى گردد و مى نوشد ، و باز آن را دور مى سازد و خدا را حمد مى كند؛ پس خداى عز و جل به آن شربتِ آب، بهشت را از برايش واجب مى گرداند» .

ابن ابى عمير ، از حسن بن عطيّه ، از عمر بن يزيد روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : من از خداى عز و جل سؤال كردم كه مرا مالى روزى كند؛ پس مرا روزى كرد . و خدا را سؤال كردم كه مرا فرزندى روزى كند؛ پس مرا فرزندى روزى كرد . و از او سؤال كردم كه مرا خانه اى روزى كند؛ پس مرا روزى كرد . و مى ترسم كه اين اعطا بر سبيل استدراج باشد كه اندك اندك به ازدياد نعمت مرا به عقوبت خود نزديك گرداند . فرمود كه :«به خدا سوگند كه با حمد خدا استدراج نخواهد بود» .

حسين بن محمد ، از معلىّ بن محمد ، از وشّاء ، از حمّاد بن عثمان روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام از مسجد بيرون آمد و اسب آن حضرت گم شده بود . فرمود كه :«اگر خدا آن را به من برگرداند ، خدا را شكر مى كنم چنان كه حقّ شكر او باشد» . راوى مى گويد كه : درنگى نفرمود كه آن اسب را به خدمتش آوردند . فرمود : «الحمد اللّه » . كسى به آن حضرت عرض كرد كه : فداى تو گردم! آيا نفرمودى كه خدا را شكر مى كنم چنان كه حقّ شكر او باشد . حضرت صادق عليه السلام فرمود كه : «آيا از من نشنيدى كه گفتم : الحمد اللّه ؟!».

.

ص: 264

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ يَحْيى ، عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ ، عَنِ الْمُثَنَّى الْحَنَّاطِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إِذَا وَرَدَ عَلَيْهِ أَمْرٌ يَسُرُّهُ ، قَالَ : الْحَمْدُ لِلّهِ عَلى هذِهِ النِّعْمَةِ ، وَإِذَا وَرَدَ عَلَيْهِ أَمْرٌ يَغْتَمُّ بِهِ ، قَالَ : الْحَمْدُ لِلّهِ عَلى كُلِّ حَالٍ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ الْخَرَّازِ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«تَقُولُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ إِذَا نَظَرْتَ إِلَى الْمُبْتَلى مِنْ غَيْرِ أَنْ تُسْمِعَهُ : الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي عَافَانِي مِمَّا ابْتَلَاكَ بِهِ ، وَلَوْ شَاءَ فَعَلَ» قَالَ : «مَنْ قَالَ ذلِكَ ، لَمْ يُصِبْهُ ذلِكَ الْبَلَاءُ أَبَداً» .

حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ ، عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ حَفْصٍ الْكُنَاسِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا مِنْ عَبْدٍ يَرى مُبْتَلًى ، فَيَقُولُ : الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي عَدَلَ عَنِّي مَا ابْتَلَاكَ بِهِ، وَفَضَّلَنِي عَلَيْكَ بِالْعَافِيَةِ ، اللَّهُمَّ عَافِنِي مِمَّا ابْتَلَيْتَهُ بِهِ إِلَا لَمْ يُبْتَلَ بِذلِكَ الْبَلَاءِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ خَالِدِ بْنِ نَجِيحٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا رَأَيْتَ الرَّجُلَ وَ قَدِ ابْتُلِيَ وَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْكَ ، فَقُلِ : اللّهُمَّ إِنِّي لَا أَسْخَرُ وَلَا أَفْخَرُ ، وَلكِنْ أَحْمَدُكَ عَلى عَظِيمِ نَعْمَائِكَ عَلَيَّ» .

.

ص: 265

محّمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از قاسم يحيى ، از جدّش حسن بن راشد ، از مثنّى حنّاط ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«عادت رسول خدا صلى الله عليه و آله اين بود كه چون امرى بر او وارد مى شد كه او را شاد و خوشحال مى ساخت ، مى فرمود كه : اَلْحَمْدُ لِلّهِ عَلى هذِهِ النِّعْمَةِ؛ يعنى : «حمد و ستايش از براى خدا است ، به ازاى اين ناز و نعمت» . و چون امرى بر او وارد مى شد كه او را غمگين مى گردانيد ، مى فرمود : اَلْحَمْدُ لِلّهِ عَلى كُلِّ حالٍ؛ يعنى : «حمد از براى خدا است بر هر حال» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابوايّوب خزّاز ، از ابوبصير ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون نظر كنى به كسى كه به ناخوشى مبتلا شده باشد ، سه مرتبه مى گويى ، بى آنكه به او بشنوانى : اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى عافانى مِمَّا ابْتَلاكَ بِهِ و لَوْ شآء فَعَلَ؛ يعنى : «حمد از براى خدايى كه مرا عافيت داده ، از آن چه تو را به آن مبتلى ساخته ، و اگر مى خواست با من چنين مى كرد» . و حضرت فرمود كه : «هر كه اين را بگويد هرگز آن بلاء به او نرسد» .

حميد بن زياد ، از حسن بن محمد بن سماعه ، از چندين نفر ، از اَبان بن عثمان ، از حفص كناسى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هيچ بنده اى نيست كه مبتلايى را ببيند ، پس بگويد كه : اَلْحَمْدُلِلّهِ الَّذى عَدَلَ عَنّى مَا ابْتَلاكَ بِهِ وَفَضَّلَنى عَلَيْكَ بِالْعافِيَةِ اَللّهُمَّ عافِنى مِمَّا ابْتَلَيَتَهُ بِهِ ، مگر اينكه هرگز به آن بلاء مبتلى نشود» . و ترجمه دعا اين است كه: «حمد از براى خدايى كه گردانيده از من ، آن چه را كه تو را به آن مبتلى ساخته و آزموده ، و مرا بر تو زيادتى داده به عافيت و سلامتى . بار خدايا! هميشه مرا عافيت بخش ، از آن چه او را به آن مبتلى گردانيده اى» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از عثمان بن عيسى ، از خالد بن نجيح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«چون مردى را ببينى كه به بلايى مبتلى شده و بر تو به صحّت انعام شده باشد بگو كه : اَللّهُمَّ اِنّى لا أَسْخَرُ وَلَا أَفَخَرُ وَلَكِنْ أَحْمَدُكَ عَلى عَظيمِ نَعْمآئِكَ عَلَىَّ ؛ يعنى : «بار خدايا! به درستى كه من ريشخند نمى كنم و نمى نازم ، وليكن حمد مى كنم تو را بر نعمت هاى بزرگ تو بر من» .

.

ص: 266

عَنْهُ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ ، عَنْ حَفْصِ بْنِ عُمَرَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِذَا رَأَيْتُمْ أَهْلَ الْبَلَاءِ ، فَاحْمَدُوا اللّهَ ، وَلَا تُسْمِعُوهُمْ ؛ فَإِنَّ ذلِكَ يَحْزُنُهُمْ» .

عَنْهُ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله كَانَ فِي سَفَرٍ يَسِيرُ عَلى نَاقَةٍ لَهُ إِذَا نَزَلَ فَسَجَدَ خَمْسَ سَجَدَاتٍ ، فَلَمَّا أَنْ رَكِبَ ، قَالُوا : يَا رَسُولَ اللّهِ ، إِنَّا رَأَيْنَاكَ صَنَعْتَ شَيْئاً لَمْ تَصْنَعْهُ؟ فَقَالَ : نَعَمْ ، اسْتَقْبَلَنِي جَبْرَئِيلُ عليه السلام ، فَبَشَّرَنِي بِبِشَارَاتٍ مِنَ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ، فَسَجَدْتُ لِلّهِ شُكْراً ، لِكُلِّ بُشْرى سَجْدَةً» .

عَنْهُ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا ذَكَرَ أَحَدُكُمْ نِعْمَةَ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ ، فَلْيَضَعْ خَدَّهُ عَلَى التُّرَابِ شُكْراً لِلّهِ ، فَإِنْ كَانَ رَاكِباً ، فَلْيَنْزِلْ فَلْيَضَعْ خَدَّهُ عَلَى التُّرَابِ ، وَإِنْ لَمْ يَكُنْ يَقْدِرُ عَلَى النُّزُولِ لِلشُّهْرَةِ ، فَلْيَضَعْ خَدَّهُ عَلى قَرَبُوسِهِ ، فَإِنْ لَمْ يَقْدِرْ ، فَلْيَضَعْ خَدَّهُ عَلى كَفِّهِ ، ثُمَّ لْيَحْمَدِ اللّهَ عَلى مَا أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عَطِيَّةَ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ أَحْمَرَ ، قَالَ : كُنْتُ أَسِيرُ مَعَ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام فِي بَعْضِ أَطْرَافِ الْمَدِينَةِ إِذْ ثَنى رِجْلَهُ عَنْ دَابَّتِهِ ، فَخَرَّ سَاجِداً ، فَأَطَالَ وَأَطَالَ ، ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ ، وَرَكِبَ دَابَّتَهُ ، فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، قَدْ أَطَلْتَ السُّجُودَ؟ فَقَالَ :«إِنَّنِي ذَكَرْتُ نِعْمَةً أَنْعَمَ اللّهُ بِهَا عَلَيَّ ، فَأَحْبَبْتُ أَنْ أَشْكُرَ رَبِّي» .

عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ _ صَاحِبِ السَّابِرِيِّ فِيمَا أَعْلَمُ أَوْ غَيْرِهِ _ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«أَوْحَى اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِلى مُوسى عليه السلام : يَا مُوسَى اشْكُرْنِي حَقَّ شُكْرِي ، فَقَالَ : يَا رَبِّ ، وَكَيْفَ أَشْكُرُكَ حَقَّ شُكْرِكَ ، وَلَيْسَ مِنْ شُكْرٍ أَشْكُرُكَ بِهِ إِلَا وَأَنْتَ أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَيَّ؟ قَالَ : يَا مُوسَى ، الْانَ شَكَرْتَنِي حِينَ عَلِمْتَ أَنَّ ذلِكَ مِنِّي» .

.

ص: 267

على ، از پدرش ، از هارون بن جهم ، از حفص بن عمر ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا عليه السلام فرمود كه : چون اهل بلاء و صاحبان زحمت را ببينيد ، خدا را ستايش كنيد و به ايشان مشنوانيد؛ زيرا كه آن، ايشان را اندوهناك مى گرداند» .

او ، از عثمان بن عيسى ، از عبداللّه بن مسكان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه :«رسول خدا صلى الله عليه و آله در سفرى بر ناقه خويش سوار بود و مى رفت ، كه ناگاه فرود آمد و پنج سجده به جا آورد . و چون سوار شد ، صحابه عرض كردند كه : يا رسول اللّه ! ما تو را ديدم كه كارى كردى كه هرگز آن را نكرده بودى؟ فرمود : آرى ، جبرئيل عليه السلام رو به من آورد و مرا از جانب خداى عز و جل به بشارتى چند بشارت داد؛ پس من از براى خدا سجده كردم از روى شكر ، براى هر بشارتى يك سجده» .

از او ، از عثمان بن عيسى ، از يونس بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«چون يكى از شما نعمت خداى عز و جل را به ياد آورد ، رخسار خويش را بر خاك گذارد ، به جهت شكر خدا . او اگر سواره باشد ، فرود آيد و رخسار خود را بر خاك گذارد ، و اگر به جهت خوفِ شهرت بر فرود آمدن قادر نباشد ، رخسار خود را بر قربوس و زين كوبه گذارد؛ پس اگر نتواند ، رخسار خود را بر كف دست خويش گذارد . بعد از آن، خداى _ تعالى _ را حمد كند ، بر آن چه بر او انعام فرموده است» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از على بن عطيّه ، از هشام بن احمر ، روايت كرده است كه گفت : با امام موسى كاظم عليه السلام در بعضى از نواحى مدينه مى گشتم . ناگاه پاى خود را جمع كرد و از اسبش فرود آمد و بر رو درافتاد سجده كنان ، و سجده را طول داد . بعد از آن، سر از سجده برداشت و بر اسب خويش سوار شد . عرض كردم كه : فداى تو گردم! سجده را طول دادى؟فرمود :«نعمتى را كه خدا به آن بر من انعام فرموده بود به خاطر آوردم؛ پس دوست داشتم كه پروردگار خويش را شكر كنم» .

على ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابوعبداللّه صاحب سابرى در آن چه مى دانم يا غير او ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خداى عز و جل به سوى موسى عليه السلام وحى فرمود كه : اى موسى! آيا شكر كردى چنان كه حقّ شكر من است، و سزاوار است كه به آن نحو به جا آورده شود؟ عرض كرد كه : اى پروردگار من! چگونه تو را شكر كنم، حقّ شكر تو ، و هيچ شكرى نيست كه من تو را به آن شكر كنم ، مگر آنكه تو به آن بر من انعام كرده اى؟! فرمود كه : اى موسى! اكنون مرا شكر كردى ، در هنگامى كه دانستى كه آن شكر ، از من است» .

.

ص: 268

ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنِ ابْنِ رِئَابٍ ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ الْفَضْلِ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِذَا أَصْبَحْتَ وَأَمْسَيْتَ ، فَقُلْ عَشْرَ مَرَّاتٍ : اللّهُمَّ مَا أَصْبَحَتْ بِي مِنْ نِعْمَةٍ أَوْ عَافِيَةٍ فِي دِينٍ أَوْ دُنْيَا ، فَمِنْكَ وَحْدَكَ لَا شَرِيكَ لَكَ ، لَكَ الْحَمْدُ ، وَلَكَ الشُّكْرُ بِهَا عَلَيَّ يَا رَبِّ حَتّى تَرْضى ، وَبَعْدَ الرِّضَا فَإِنَّكَ إِذَا قُلْتَ ذلِكَ ، كُنْتَ قَدْ أَدَّيْتَ شُكْرَ مَا أَنْعَمَ اللّهُ بِهِ عَلَيْكَ فِي ذلِكَ الْيَوْمِ ، وَفِي تِلْكَ اللَّيْلَةِ» .

ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ نُوحٌ عليه السلام يَقُولُ ذلِكَ إِذَا أَصْبَحَ ، فَسُمِّيَ بِذلِكَ عَبْداً شَكُوراً». وَ قَالَ : «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ صَدَقَ اللّهَ نَجَا» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْمِنْقَرِيِّ ، عَنْ سُفْيَانَ بْنِ عُيَيْنَةَ ، عَنْ عَمَّارٍ الدُّهْنِيِّ ، قَالَ : سَمِعْتُ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ عليهماالسلاميَقُولُ :«إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ كُلَّ قَلْبٍ حَزِينٍ ، وَيُحِبُّ كُلَّ عَبْدٍ شَكُورٍ ، يَقُولُ اللّهُ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ لِعَبْدٍ مِنْ عَبِيدِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ : أَ شَكَرْتَ فُلَاناً؟ فَيَقُولُ : بَلْ شَكَرْتُكَ يَا رَبِّ ، فَيَقُولُ : لَمْ تَشْكُرْنِي إِذْ لَمْ تَشْكُرْهُ» ثُمَّ قَالَ : «أَشْكَرُكُمْ لِلّهِ أَشْكَرُكُمْ لِلنَّاسِ» .

49 _ بَابُ حُسْنِ الْخُلُقِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ أَكْمَلَ الْمُؤْمِنِينَ إِيمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً» .

.

ص: 269

49 . باب در بيان خوش خلقى

ابن ابى عمير ، از ابن رئاب ، از اسماعيل بن فضل روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«چون صبح و شام كنى ده مرتبه بگو كه : اَللَّهُمَّ ما أَصْبَحْتُ لى مِنْ نِعْمَةٍ أَوْ عافِيَةٍ فى دينٍ أَوْ دُنْيا فَمِنْكَ وَحْدَكَ ، لا شَريكَ لَكَ ، لَكَ الْحَمْدُ وَلَكَ الشُّكْرُ بِها عَلَىَّ يا رَبِّ حَتّى تَرْضى وَبَعْدَ الرِّضا؛ يعنى : «بار خدايا! آن چه صبح كرده ام كه با من است ، هر ناز و نعمت يا سلامت و عافيت در امر دين يا دنيا ، پس همه آنها از تو است ، در حالتى كه تنهايى و تو را شريكى نيست . و تو را است ستايش و تو را است سپاس ، به سبب آنها بر من . اى پروردگار من! تا آنكه تو خوشنود شوى و بعد از خوشنودى» . و حضرت فرمود : «به درستى كه تو هرگاه اين را بگويى ، به جا آورده اى شكر آن چه را كه خدا به آن بر تو انعام فرموده در آن روز و در آن شب» .

ابن ابى عمير ، از حفص بن بخترى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون نوح عليه السلام صبح مى كرد، اين دعا را كه (در حديث سابق) مذكور شد مى خواند ، و به اين سبب بنده شاكر ناميده شد» . و فرمود كه : «رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه خدا را تصديق كند ، نجات يابد» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از قاسم بن محمد ، از منقرى ، از سفيان بن عيينه ، از عمّار دُهَنى روايت كرده است كه گفت : شنيدم از حضرت على بن الحسين عليهماالسلام كه مى فرمود :«به درستى كه خدا دوست مى دارد هر دلى را كه اندوهناك باشد ، و هر بنده شاكرى را دوست مى دارد . خداى _ تبارك و تعالى _ در روز قيامت به بنده اى از بندگان خود مى فرمايد كه : آيا فلانى را شكر كردى؟ عرض مى كند كه : اى پروردگار من! بلكه تو را شكر كردم . حق تعالى مى فرمايد كه : مرا شكر نكردى ، به جهت آنكه او را شكر نكردى» . بعد از آن حضرت فرمود كه : «شكركننده ترين شما از براى خدا ، شكركننده ترين شما است از براى مردمان» .

49 . باب در بيان خوش خلقىمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن محبوب ، از جميل بن درّاج يا صالح ،(بنابر اختلاف نسخ كافى) از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه كامل ترين مؤمنان از روى ايمان، آن است كه خُلقش از همه ايشان خوش تر باشد» .

.

ص: 270

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَا يُوضَعُ فِي مِيزَانِ امْرِئٍ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَفْضَلُ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ أَبِي وَلَادٍ الْحَنَّاطِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«أَرْبَعٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ كَمَلَ إِيمَانُهُ ، وَإِنْ كَانَ مِنْ قَرْنِهِ إِلى قَدَمِهِ ذُنُوباً لَمْ يَنْقُصْهُ ذلِكَ» قَالَ : «وَ هُوَ : الصِّدْقُ ، وَأَدَاءُ الْأَمَانَةِ ، وَالْحَيَاءُ ، وَحُسْنُ الْخُلُقِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عَنْبَسَةَ الْعَابِدِ ، قَالَ : قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَا يَقْدَمُ الْمُؤْمِنُ عَلَى اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِعَمَلٍ بَعْدَ الْفَرَائِضِ أَحَبَّ إِلَى اللّهِ تَعَالى مِنْ أَنْ يَسَعَ النَّاسَ بِخُلُقِهِ» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنْ صَفْوَانَ ، عَنْ ذَرِيحٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ صَاحِبَ الْخُلُقِ الْحَسَنِ ، لَهُ مِثْلُ أَجْرِ الصَّائِمِ الْقَائِمِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَكْثَرُ مَا تَلِجُ بِهِ أُمَّتِيَ الْجَنَّةَ تَقْوَى اللّهِ وَحُسْنُ الْخُلُقِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ حُسَيْنٍ الْأَحْمَسِيِّ وَعَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الْخُلُقَ الْحَسَنَ يَمِيثُ الْخَطِيئَةَ ، كَمَا تَمِيثُ الشَّمْسُ الْجَلِيدَ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الْبِرُّ وَحُسْنُ الْخُلُقِ يَعْمُرَانِ الدِّيَارَ ، وَيَزِيدَانِ فِي الْأَعْمَارِ» .

.

ص: 271

حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از وشّاء ، از عبداللّه بن سنان ، از مردى از اهل مدينه ، از حضرت على بن الحسين عليهماالسلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : روز قيامت در ترازوى اعمال مردى چيزى گذاشته نمى شود كه بهتر باشد از خوش خلقى» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از ابوولاّد حنّاط ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چهار چيز است كه هر كه آنها در او باشد ، ايمانش كامل و تمام است ، و اگر از فرق سر تا قدمش گناهان باشد ، كثرت گناه آن را ناقص و تمام نكند» . و فرمود كه : «آنها راستى و اداى امانت و حيا و خوش خلقى است» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از ابن محبوب ، از عنبسه عابد كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به من فرمود كه :«مؤمن بر خداى عز و جل وارد نمى شود و پيش نمى آيد با عملِ بعد از واجبات ، كه دوست تر باشد به سوى خداى _ تعالى _ ، از اينكه مردم را به خلق نيك خود فراگيرد» (كه خلقش به هر كسى برسد و با هيچ كس كج خلقى نكند) .

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از صفوان ، از ذريح ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى كه از براى صاحبِ خلق خوش است ، مانند اجر روزه دارى كه به عبادت ايستاده باشد» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : بيشتر چيزى كه امّت من به سبب آن داخل بهشت مى شوند ، پرهيز كردن است از نافرمانى خدا و خوش خلقى» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حسين احمسى و عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه خلق خوش گناه را مى گدازد و نابود مى گرداند؛ چنان چه آفتاب شبنم را مى گدازد و نابود مى سازد» .

از او ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«نيكى و خوش خلقى ، خان ها (1) و ولايت ها را آبادان مى كنند، و در عمرها مى افزايند» .

.


1- .خان ، همان خانه و نيز كاروان سرا است.

ص: 272

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ ، قَالَ : حَدَّثَنِي يَحْيَى بْنُ عَمْرٍو ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«أَوْحَى اللّهُ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ إِلى بَعْضِ أَنْبِيَائِهِ عليهم السلام : الْخُلُقُ الْحَسَنُ يَمِيثُ الْخَطِيئَةَ ، كَمَا تَمِيثُ الشَّمْسُ الْجَلِيدَ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«هَلَكَ رَجُلٌ عَلى عَهْدِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَأَتَى الْحَفَّارِينَ ، فَإِذَا هُمْ لَمْ يَحْفِرُوا شَيْئاً ، وَشَكَوْا ذلِكَ إِلى رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، فَقَالُوا : يَا رَسُولَ اللّهِ ، مَا يَعْمَلُ حَدِيدُنَا فِي الْأَرْضِ ، فَكَأَنَّمَا نَضْرِبُ بِهِ فِي الصَّفَا ، فَقَالَ : وَلِمَ؟ إِنْ كَانَ صَاحِبُكُمْ لَحَسَنَ الْخُلُقِ ، ائْتُونِي بِقَدَحٍ مِنْ مَاءٍ ، فَأَتَوْهُ بِهِ ، فَأَدْخَلَ يَدَهُ فِيهِ ، ثُمَّ رَشَّهُ عَلَى الْأَرْضِ رَشّاً ، ثُمَّ قَالَ : احْفِرُوا». قَالَ : «فَحَفَرَ الْحَفَّارُونَ ، فَكَأَنَّمَا كَانَ رَمْلاً يَتَهَايَلُ عَلَيْهِمْ» .

عَنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الْخُلُقَ مَنِيحَةٌ يَمْنَحُهَا اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ خَلْقَهُ ، فَمِنْهُ سَجِيَّةٌ ، وَمِنْهُ نِيَّةٌ» . فَقُلْتُ : فَأَيَّتُهُمَا أَفْضَلُ؟ فَقَالَ : «صَاحِبُ السَّجِيَّةِ هُوَ مَجْبُولٌ لَا يَسْتَطِيعُ غَيْرَهُ، وَصَاحِبُ النِّيَّةِ يَصْبِرُ عَلَى الطَّاعَةِ تَصَبُّراً؛ فَهُوَ أَفْضَلُهُمَا».

وَ عَنْهُ ، عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي عَلِيٍّ اللَّهَبِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ لَيُعْطِي الْعَبْدَ مِنَ الثَّوَابِ عَلى حُسْنِ الْخُلُقِ ، كَمَا يُعْطِي الْمُجَاهِدَ فِي سَبِيلِ اللّهِ ، يَغْدُو عَلَيْهِ وَيَرُوحُ» .

.

ص: 273

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از محمد بن عبدالحميد كه گفت : حديث كرد مرا يحيى بن عمرو ، از عبداللّه بن سنان كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«خداى _ تبارك و تعالى _ وحى فرمود به سوى بعضى از پيغمبران خويش كه : خلق خوش گناه را مى گدازد؛ چنان كه آفتاب شبنم را مى گدازد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن على وشّاء ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مردى در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله هلاك شد . و حضرت به نزد قبركن ها تشريف آورد و ديد كه ايشان هيچ نكنده اند ، و اين مطلب را به رسول خدا صلى الله عليه و آله شكايت كردند و عرض كردند كه : يا رسول اللّه ! آهنى كه با ما است از كلنگ و امثال آن ، در اين زمين كار نمى كند ، و گويا كه آن را در سنگ سخت مى زنيم . فرمود كه : چرا چنين است؟ به درستى كه صاحب شما _ يعنى آن ميّت _ خوش خلق بود . و فرمود كه : قدحى از آب به نزد من آوريد؛ پس آن را به نزد حضرت آوردند ، و دست خويش را در آن داخل كرد و آن را بر روى زمين پاشيد و زمين را اندكى آب زد . بعد از آن فرمود كه : بكنيد» . حضرت صادق عليه السلام فرمود كه : «قبركن ها قبر را كندند؛ پس گويا كه آن ريگ بود كه بر ايشان مى ريخت» .

از او ، از محمد بن سنان ، از اسحاق بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«خلق خوش، عطيّه و بخششى است كه خداى عز و جل آن را به خلق خويش عطا مى فرمايد؛ پس پاره اى از آن خلق ، خو و طبيعت است ، و برخى از آن، نيّت ، كه به قصد كردن آن به عمل مى آيد» . عرض كردم كه : كدام يك از اين دو بهتر است؟ فرمود كه : «صاحب خو و طبيعت ، مخلوق است بر آن و غير آن را نمى تواند ، و صاحب نيّت ، بر طاعت ، منتهاى صبر به عمل مى آورد و سعى مى نمايد؛ پس آن افضل فَردَيْن است كه از ديگرى بهتر است» .

و از او ، از بكر بن صالح ، از حسن بن على ، از عبداللّه بن ابراهيم ، از على بن ابوعلى لهبى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«به درستى كه خداى _ تبارك و تعالى _ بنده اى را از ثواب عطا مى كند بر حسن خلق ، چنان كه عطا مى كند به آنكه در راه خدا جهاد مى كند و صبح و شام بر سر آن مى رود» (كه هميشه مشغول آن است) .

.

ص: 274

عَنْهُ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ الْحَجَّالِ ، عَنْ أَبِي عُثْمَانَ الْقَابُوسِيِّ ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ أَعَارَ أَعْدَاءَهُ أَخْلَاقاً مِنْ أَخْلَاقِ أَوْلِيَائِهِ ؛ لِيَعِيشَ أَوْلِيَاؤُهُ مَعَ أَعْدَائِهِ فِي دَوْلَاتِهِمْ» . وَفِي رِوَايَةٍ أُخْرى : «وَ لَوْ لَا ذلِكَ لَمَا تَرَكُوا وَلِيّاً لِلّهِ إِلَا قَتَلُوهُ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ ، عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ كَامِلٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِذَا خَالَطْتَ النَّاسَ ، فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَا تُخَالِطَ أَحَداً مِنَ النَّاسِ إِلَا كَانَتْ يَدُكَ الْعُلْيَا عَلَيْهِ ، فَافْعَلْ ؛ فَإِنَّ الْعَبْدَ يَكُونُ فِيهِ بَعْضُ التَّقْصِيرِ مِنَ الْعِبَادَةِ ، وَيَكُونُ لَهُ خُلُقٌ حَسَنٌ ، فَيُبَلِّغُهُ اللّهُ بِحُسْنِ خُلُقِهِ دَرَجَةَ الصَّائِمِ الْقَائِمِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى ، عَنْ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ بَحْرٍ السَّقَّاءِ ، قَالَ : قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يَا بَحْرُ ، حُسْنُ الْخُلُقِ يُسْرٌ». ثُمَّ قَالَ : «أَ لَا أُخْبِرُكَ بِحَدِيثٍ مَا هُوَ فِي يَدَيْ أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ؟» قُلْتُ : بَلى ، قَالَ : «بَيْنَا رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ذَاتَ يَوْمٍ جَالِسٌ فِي الْمَسْجِدِ إِذْ جَاءَتْ جَارِيَةٌ لِبَعْضِ الْأَنْصَارِ وَهُوَ قَائِمٌ ، فَأَخَذَتْ بِطَرَفِ ثَوْبِهِ ، فَقَامَ لَهَا النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله ، فَلَمْ تَقُلْ شَيْئاً ، وَلَمْ يَقُلْ لَهَا النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله شَيْئاً حَتّى فَعَلَتْ ذلِكَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ، فَقَامَ لَهَا النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله فِي الرَّابِعَةِ _ وَ هِيَ خَلْفَهُ _ فَأَخَذَتْ هُدْبَةً مِنْ ثَوْبِهِ ، ثُمَّ رَجَعَتْ . فَقَالَ لَهَا النَّاسُ : فَعَلَ اللّهُ بِكِ وَفَعَلَ ، حَبَسْتِ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله ثَلَاثَ مَرَّاتٍ لَا تَقُولِينَ لَهُ شَيْئاً ، وَلَا هُوَ يَقُولُ لَكِ شَيْئاً ، مَا كَانَتْ حَاجَتُكِ إِلَيْهِ؟ قَالَتْ : إِنَّ لَنَا مَرِيضاً ، فَأَرْسَلَنِي أَهْلِي لِاخُذَ هُدْبَةً مِنْ ثَوْبِهِ لِيَسْتَشْفِيَ بِهَا ، فَلَمَّا أَرَدْتُ أَخْذَهَا رَآنِي ، فَقَامَ ، فَاسْتَحْيَيْتُ أَنْ آخُذَهَا وَهُوَ يَرَانِي ، وَأَكْرَهُ أَنْ أَسْتَأْمِرَهُ فِي أَخْذِهَا ، فَأَخَذْتُهَا» .

.

ص: 275

از او ، از عبداللّه حجّال ، از ابوعثمان قابوسى ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«به درستى كه خداى _ تبارك و تعالى _ اخلاقى چند از اخلاق دوستان خويش را به رسم عاريه به دشمنان خود داده، تا دوستانش با دشمنانش در دولت هاى ايشان زندگانى كنند» . و در روايت ديگر است كه: «اگر اين نبود، دوستى را از براى خدا وا نمى گذاشتند ، مگر آنكه او را مى كشتند» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از حسين بن مختار ، از علا بن كامل روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«چون با مردم به هم آميزى ، پس اگر بتوانى كه آميزش نكنى با يكى از مردمان ، مگر آنكه دست بلندتر تو كه دست بخشنده است ، بر او باشد ، چنان كن؛ زيرا كه در بنده ى خدا بعضى از تقصير و كوتاهى در امر عبادت مى باشد و او را خلق خوشى مى باشد كه خدا او را به آن خلقى كه دارد ، به درجه روزه دارى كه به عبادت ايستاده باشد ، مى رساند» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از حريز بن عبداللّه ، از بحر سقّاء كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به من فرمود كه :«اى بحر! خوش خلقى باعث سرور و شادى است». پس فرمود : «آيا نمى خواهى كه تو را خبر دهم ، به حديثى كه در دست هيچ يك از اهل مدينه نيست؟ كه هيچ كدام آن را نمى دانند؟». عرض كردم : بلى ، مى خواهم . فرمود : «در بين اينكه رسول خدا صلى الله عليه و آله روزى در مسجد نشسته بود ، ناگاه كنيز بعضى از انصار آمد ، و آن انصارى ايستاده بود؛ پس آن كنيز گوشه جامه حضرت را گرفت ، و رسول خدا صلى الله عليه و آله براى آن كنيز برخاست و آن كنيز هيچ نگفت . و پيغمبر صلى الله عليه و آله به او هيچ نفرمود ، تا آنكه سه مرتبه چنين كرد . و پيغمبر در مرتبه چهارم به جهت او برخاست ، و آن كنيز در پشت سر حضرت بود؛ پس قطعه اى را از جامه حضرت گرفت و برگشت . مردم به آن كنيز گفتند كه : خدا با تو بكند ، آن چه بايد كرد . سه مرتبه رسول خدا صلى الله عليه و آله را حبس كردى كه به او هيچ نمى گفتى ، و آن حضرت هيچ با تو نمى فرمود . چه حاجت به آن حضرت داشتى؟ گفت : بيمارى داشتيم ، و كسان من مرا فرستادند كه پاره اى از جامه آن حضرت را فرا گيرم كه به آن شفا جوييم ، و چون خواستم كه آن را فرا گيرم ، مرا ديد و برخاست . من شرم كردم كه آن را فرا گيرم ، و آن حضرت مرا ببيند . و ناخوش داشتم كه در باب فرا گرفتن آن ، با حضرت مشورت كنم؛ پس آن پاره را فرا گرفتم».

.

ص: 276

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ حَبِيبٍ الْخَثْعَمِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَفَاضِلُكُمْ أَحْسَنُكُمْ أَخْلَاقاً ، الْمُوَطَّئُونَ أَكْنَافاً ، الَّذِينَ يَأْلَفُونَ وَيُؤْلَفُونَ ، وَتُوَطَّأُ رِحَالُهُمْ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مَيْمُونٍ الْقَدَّاحِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : الْمُؤْمِنُ مَأْ لُوفٌ ، وَلَا خَيْرَ فِيمَنْ لَا يَأْلَفُ وَلَا يُؤْلَفُ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ حُسْنَ الْخُلُقِ يَبْلُغُ بِصَاحِبِهِ دَرَجَةَ الصَّائِمِ الْقَائِمِ».

50 _ بَابُ حُسْنِ الْبِشْرِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : يَا بَنِي عَبْدِ الْمُطَّلِبِ ، إِنَّكُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِكُمْ ، فَالْقَوْهُمْ بِطَلَاقَةِ الْوَجْهِ وَحُسْنِ الْبِشْرِ» . وَرَوَاهُ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ يَحْيى ، عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، إِلَا أَنَّهُ قَالَ : «يَا بَنِي هَاشِمٍ» .

.

ص: 277

50 . باب در بيان حسن ظاهر و گشاده رويى

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حبيب خثعمى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : بهترهاى شما، آنانند كه اخلاق ايشان خوش تر باشد ، و در اطراف و نواحى ايشان پا توان گذاشت (يعنى كسانى كه با ايشان مصاحبت مى كنند ، متأذّى نمى شوند) و ايشان، آنانند كه الفت مى كردند و الفت مى دهند ، و منزل هاى ايشان لگدكوب مى شود» )كه مردم به جهت زيارت و ضيافت پا بر آن مى گذارند) .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از عبداللّه بن ميمون قداح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه : مؤمن ، مردم به او الفت دارند . و هيچ خوبى نيست در كسى كه به كسى الفت نمى گيرد ، و كسى با او الفت نمى گيرد» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خوش خلقى، صاحب خويش را مى رساند به درجه روزه دارى كه به عبادت ايستاده باشد» .

50 . باب در بيان حسن ظاهر و گشاده رويىچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از حسن بن حسين كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : اى پسران عبدالمطّلب! به درستى كه شما به مال هاى خويش همه مردم را فرا نمى توانيد گرفت، و هرگز مال هاى شما به تمام ايشان نمى رسد؛ پس ايشان را ملاقات كنيد به گشاده رويى و ظاهر نيكو» . و همين حديث را ، از قاسم بن يحيى ، از جدّش حسن بن راشد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است ، مگر آنكه در اين حديث است كه فرمود : «اى پسران هاشم!».

.

ص: 278

عَنْهُ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«ثَلَاثٌ مَنْ أَتَى اللّهَ بِوَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ ، أَوْجَبَ اللّهُ لَهُ الْجَنَّةَ : الْاءِنْفَاقُ مِنْ إِقْتَارٍ ، وَالْبِشْرُ لِجَمِيعِ الْعَالَمِ ، وَالْاءِنْصَافُ مِنْ نَفْسِهِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«أَتى رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله رَجُلٌ ، فَقَالَ : يَا رَسُولَ اللّهِ ، أَوْصِنِي ، فَكَانَ فِيمَا أَوْصَاهُ أَنْ قَالَ : الْقَ أَخَاكَ بِوَجْهٍ مُنْبَسِطٍ» .

عَنْهُ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : قُلْتُ لَهُ : مَا حَدُّ حُسْنِ الْخُلُقِ؟ قَالَ :«تُلِينُ جَنَاحَكَ ، وَتُطِيبُ كَلَامَكَ ، وَتَلْقى أَخَاكَ بِبِشْرٍ حَسَنٍ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادٍ ، عَنْ رِبْعِيٍّ ، عَنْ فُضَيْلٍ ، قَالَ :صَنَائِعُ الْمَعْرُوفِ وَحُسْنُ الْبِشْرِ يَكْسِبَانِ الْمَحَبَّةَ ، وَيُدْخِلَانِ الْجَنَّةَ ؛ وَالْبُخْلُ وَعُبُوسُ الْوَجْهِ يُبْعِدَانِ مِنَ اللّهِ ، وَيُدْخِلَانِ النَّارَ .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ سَمَاعَةَ ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسى عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : حُسْنُ الْبِشْرِ يَذْهَبُ بِالسَّخِيمَةِ» .

51 _ بَابُ الصِّدْقِ وَأَدَاءِ الْأَمَانَةِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْعَلَاءِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَمْ يَبْعَثْ نَبِيّاً إِلَا بِصِدْقِ الْحَدِيثِ وَأَدَاءِ الْأَمَانَةِ إِلَى الْبَرِّ وَالْفَاجِرِ» .

.

ص: 279

51 . باب در بيان راستگويى و اداى امانت

از او ، از عثمان بن عيسى ، از سماعة بن مهران ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«سه خصلت است كه هر كه با يكى از اينها به نزد خدا آيد ، خدا بهشت را از براى او واجب گرداند : يكى نفقه كردن با درويشى و تنگدستى؛ و ديگرى گشاده رويى از براى همه عالم؛ و سيم انصاف دادن از خويش». (و انصاف ، داد دادن است و مسلّم داشتن چيزى را كه حق باشد) .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از هشام بن سالم ، از ابوبصير ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مردى به خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! مرا وصيّت كن و بفرما چه كنم . و در آن چه پيغمبر او را وصيّت كرد ، اين بود كه فرمود : برادر خود را ملاقات كن با روى گشاده» .

از او ، از ابن محبوب ، از بعضى از اصحاب خويش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه گفت : به آن حضرت عرض كردم كه : اندازه خوش خلقى چيست؟ فرمود كه :«بال خويش را نرم مى سازى كه متكبّر و جفاكار نباشى ، و سخن خود را خوش مى گردانى ، و برادرت را ملاقات مى كنى با روى گشاده» .

از او ، از پدرش ، از حمّاد ، از ربعى ، از فضيل روايت است كه گفت :كردارهاى نيك و گشاده رويى ، كسب دوستى مى كنند و باعث دخول بهشت مى شوند . و بخل و ترش رويى ، صاحب خويش را از خدا روى مى گردانند و موجب دخول آتش جهنّم مى شوند .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از عثمان بن عيسى ، از سماعه ، از ابوالحسن حضرت امام موسى كاظم عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : گشاده رويى، كينه ديرينه را مى برد» .

51 . باب در بيان راستگويى و اداى امانتمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از حسين بن ابى العلا ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل هيچ پيغمبرى را مبعوث نگردانيده ، مگر با راستگويى در خبر ، و اداى امانت به سوى نيكوكار و بدكارِ نابكار» .

.

ص: 280

عَنْهُ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ وَغَيْرِهِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَا تَغْتَرُّوا بِصَلَاتِهِمْ وَلَا بِصِيَامِهِمْ ؛ فَإِنَّ الرَّجُلَ رُبَّمَا لَهِجَ بِالصَّلَاةِ وَالصَّوْمِ حَتّى لَوْ تَرَكَهُ اسْتَوْحَشَ ، وَلكِنِ اخْتَبِرُوهُمْ عِنْدَ صِدْقِ الْحَدِيثِ وَأَدَاءِ الْأَمَانَةِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ ، عَنْ مُثَنًّى الْحَنَّاطِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ صَدَقَ لِسَانُهُ زَكى عَمَلُهُ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ ، عَنْ مُوسَى بْنِ سَعْدَانَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْقَاسِمِ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِي الْمِقْدَامِ ، قَالَ : قَالَ لِي أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام فِي أَوَّلِ دَخْلَةٍ دَخَلْتُ عَلَيْهِ :«تَعَلَّمُوا الصِّدْقَ قَبْلَ الْحَدِيثِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ أَبِي كَهْمَسٍ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : عَبْدُ اللّهِ بْنُ أَبِي يَعْفُورٍ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ . قَالَ :«عَلَيْكَ وَعَلَيْهِ السَّلَامُ ، إِذَا أَتَيْتَ عَبْدَ اللّهِ فَأَقْرِئْهُ السَّلَامَ ، وَقُلْ لَهُ : إِنَّ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ يَقُولُ لَكَ : انْظُرْ مَا بَلَغَ بِهِ عَلِيٌّ عليه السلام عِنْدَ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، فَالْزَمْهُ ؛ فَإِنَّ عَلِيّاً عليه السلام إِنَّمَا بَلَغَ مَا بَلَغَ بِهِ عِنْدَ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله بِصِدْقِ الْحَدِيثِ وَأَدَاءِ الْأَمَانَةِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ أَبِي إِسْمَاعِيلَ الْبَصْرِيِّ ، عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يَا فُضَيْلُ ، إِنَّ الصَّادِقَ أَوَّلُ مَنْ يُصَدِّقُهُ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ ، يَعْلَمُ أَنَّهُ صَادِقٌ ، وَتُصَدِّقُهُ نَفْسُهُ ، تَعْلَمُ أَنَّهُ صَادِقٌ» .

ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّمَا سُمِّيَ إِسْمَاعِيلُ صَادِقَ الْوَعْدِ لِأَنَّهُ وَعَدَ رَجُلاً فِي مَكَانٍ ، فَانْتَظَرَهُ فِي ذلِكَ الْمَكَانِ سَنَةً ، فَسَمَّاهُ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ «صَادِقَ الْوَعْدِ» ثُمَّ : إِنَّ الرَّجُلَ أَتَاهُ بَعْدَ ذلِكَ ، فَقَالَ لَهُ إِسْمَاعِيلُ : مَا زِلْتُ مُنْتَظِراً لَكَ» .

.

ص: 281

از او ، از عثمان بن عيسى ، از اسحاق بن عمّاد و غير او ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«به نماز و روزه ايشان فريفته مشويد؛ زيرا كه مرد بسا است كه به نماز و روزه حريص شده ، به مرتبه اى كه اگر آن را ترك كند ، غمگين مى شود و مى رمد ، وليكن ايشان را آزمايش كنيد ، در نزد راستى در خبر و اداى امانت» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از ابن ابى نجران ، از مثنّى حنّاط ، از محمد بن مسلم ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هر كه زبانش راست گويد ، عملش پاكيزه باشد» .

محمد بن يحيى ، از محمد بن حسين ، از موسى بن سعدان ، از عبداللّه بن قاسم ، از عمرو بن ابى المقدام روايت كرده است كه گفت : در اوّل مرتبه اى كه بر امام محمد باقر عليه السلام داخل شدم به من فرمود كه :«راستگويى را پيش از حديث بياموزيد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن محبوب ، از ابوكهمس روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : عبداللّه بن ابى يعفور تو را سلام مى رساند . فرمود :«و سلام بر او و بر تو باد . هرگاه به نزد عبداللّه بيايى ، سلام مرا به او برسان و به او بگو كه : جعفر بن محمد به تو مى گويد كه : نظر كن به آن چه على عليه السلام به آن رسيد در نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله ، و از آن دست برمدار؛ زيرا كه على عليه السلام نرسيد به آن چه رسيد در نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله ، مگر به راستى خبر و اداى امانت» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابواسماعيل بصرى ، از فضيل بن يسار روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«اى فضيل! به درستى كه راستگو ، اوّل كسى كه او را تصديق مى كند ، خداى عز و جل است كه مى داند كه او راستگو است ، و نفس او را تصديق مى كند و مى داند كه او راستگو است» .

ابن ابى عمير ، از منصور بن حازم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اسماعيل ناميده نشد به صادق الوعد _ يعنى راست وعده _ ، مگر از براى آنكه با كسى وعده كرد در جايى ، و يك سال او را انتظار كشيد؛ پس خداى عز و جل او را صادق الوعد ناميد . بعد از آن ، آن مرد به نزد اسماعيل آمد . اسماعيل به او گفت كه : در عرض اين مدّت پيوسته منتظر تو بودم» . (و مراد از اين اسماعيل ، اسماعيل بن حزقيل است . و قصّه او در سوره مريم مذكور است) .

.

ص: 282

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ الْخَزَّازِ ، عَنْ جَدِّهِ الرَّبِيعِ بْنِ سَعْدٍ ، قَالَ : قَالَ لِي أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«يَا رَبِيعُ ، إِنَّ الرَّجُلَ لَيَصْدُقُ حَتّى يَكْتُبَهُ اللّهُ صِدِّيقاً» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«إِنَّ الْعَبْدَ لَيَصْدُقُ حَتّى يُكْتَبَ عِنْدَ اللّهِ مِنَ الصَّادِقِينَ ، وَيَكْذِبُ حَتّى يُكْتَبَ عِنْدَ اللّهِ مِنَ الْكَاذِبِينَ ، فَإِذَا صَدَقَ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : صَدَقَ وَبَرَّ ، وَإِذَا كَذَبَ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : كَذَبَ وَفَجَرَ» .

عَنْهُ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ أَبِي يَعْفُورٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كُونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ بِالْخَيْرِ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُمْ ؛ لِيَرَوْا مِنْكُمُ الِاجْتِهَادَ وَالصِّدْقَ وَالْوَرَعَ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، قَالَ : قَالَ أَبُو الْوَلِيدِ حَسَنُ بْنُ زِيَادٍ الصَّيْقَلُ ، قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَنْ صَدَقَ لِسَانُهُ زَكى عَمَلُهُ ، وَمَنْ حَسُنَتْ نِيَّتُهُ زِيدَ فِي رِزْقِهِ ، وَمَنْ حَسُنَ بِرُّهُ بِأَهْلِ بَيْتِهِ مُدَّ لَهُ فِي عُمُرِهِ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَبِي طَالِبٍ رَفَعَهُ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«لَا تَنْظُرُوا إِلى طُولِ رُكُوعِ الرَّجُلِ وَسُجُودِهِ ؛ فَإِنَّ ذلِكَ شَيْءٌ اعْتَادَهُ ، فَلَوْ تَرَكَهُ اسْتَوْحَشَ لِذلِكَ ، وَلكِنِ انْظُرُوا إِلى صِدْقِ حَدِيثِهِ ، وَأَدَاءِ أَمَانَتِهِ» .

.

ص: 283

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن سالم ، از احمد بن نضر خزّاز ، از جدّش ربيع بن سعد روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام به من فرمود كه :«اى ربيع! به درستى كه مرد پيوسته راست مى گويد ، تا به مرتبه اى كه خدا او را صدّيق مى نويسد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از وشّاء از على بن ابى حمزه ، از ابوبصير كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه بنده پيوسته راست مى گويد ، تا آنكه در نزد خدا از جمله راست گويان نوشته مى شود ، و پيوسته دروغ مى گويد ، تا آنكه در نزد خدا از جمله دروغ گويان نوشته مى شود؛ پس هرگاه راست گويد ، خداى عز و جلمى فرمايد كه : راست گفت و نيكوكار شد ، و چون دروغ گويد ، خداى عز و جل مى فرمايد كه : دروغ گفت و نابكار شد» .

از او ، از ابن محبوب ، از علاء بن زرين ، از عبداللّه بن ابى يعفور ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«خوانندگانِ مردم باشيد به خير و خوبى ، به غير زبان هاى خويش ، تا سعى و كوشش و راستگويى و پارسايى را از شما ببينند» . (و همين حديث در باب ورع مذكور شد ، با اختلافى در سند) .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم روايت كرده است كه گفت : ابوالوليد حسن بن زياد صيقل گفت كه : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«هر كه زبانش راست گويد ، عملش پاكيزه شود . و هر كه قصدش خوب باشد ، در روزيش افزونى به هم رسد . و هر كه نيكيش با اهل بيت و عيالش خوب باشد ، در عمرش امتدادى حاصل شود و دراز گردد» .

از او ، از ابوطالب روايت است كه آن را مرفوع ساخت و گفت كه : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«نظر مكنيد به طول ركوع و سجود مرد؛ زيرا كه اين چيزى است كه آن را عادت كرده است؛ پس اگر آن را ترك كند ، به جهت آن وحشت به هم مى رساند ، وليكن نظر كنيد به راستى حديث و اداى امانت او» .

.

ص: 284

52 _ بَابُ الْحَيَاءِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الْحَيَاءُ مِنَ الْاءِيمَانِ ، وَالْاءِيمَانُ فِي الْجَنَّةِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ حَسَنٍ الصَّيْقَلِ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«الْحَيَاءُ وَالْعَفَافُ وَالْعِيُّ _ أَعْنِي عِيَّ اللِّسَانِ لَا عِيَّ الْقَلْبِ _ مِنَ الْاءِيمَانِ» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ النَّهْدِيِّ ، عَنْ مُصْعَبِ بْنِ يَزِيدَ ، عَنِ الْعَوَّامِ بْنِ الزُّبَيْرِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ رَقَّ وَجْهُهُ ، رَقَّ عِلْمُهُ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ ، عَنْ يَحْيى _ أَخِي دَارِمٍ _ عَنْ مُعَاذِ بْنِ كَثِيرٍ ، عَنْ أَحَدِهِمَا عليهماالسلام ، قَالَ :«الْحَيَاءُ وَالْاءِيمَانُ مَقْرُونَانِ فِي قَرَنٍ ، فَإِذَا ذَهَبَ أَحَدُهُمَا تَبِعَهُ صَاحِبُهُ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ ، عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ كَثِيرٍ ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَا إِيمَانَ لِمَنْ لَا حَيَاءَ لَهُ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ ، قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله :«الْحَيَاءُ حَيَاءَانِ : حَيَاءُ عَقْلٍ ، وَحَيَاءُ حُمْقٍ ، فَحَيَاءُ الْعَقْلِ هُوَ الْعِلْمُ ، وَحَيَاءُ الْحُمْقِ هُوَ الْجَهْلُ» .

.

ص: 285

52 . باب در بيان حيا

52 . باب در بيان حيا (1)چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از ابن محبوب ، از على بن رئاب ، از ابوعبيده حذّاء ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«حيا از ايمان است ، و ايمان در بهشت است» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از ابن مسكان ، از حسن صيقل روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«حيا و عفّت و درماندن ، از ايمان است» . و فرمود كه : «مقصودم از درماندگى ، درماندگى زبان است از سخن گفتن؛ نه درماندن دل از ايمان» .

حسين بن محمد ، از محمد بن احمد نهدى ، از مصعب بن يزيد ، از عوّام بن زبير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه رويش تنگ؛ يعنى حيايش كم باشد ، علمش تنگ و كم باشد» . (2)

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از عبداللّه بن مغيره ، از يحيى برادر دارم ، از معاذ بن كثير از امام محمد باقر يا امام جعفر صادق عليهماالسلامروايت كرده است كه فرمود :«حيا و ايمان در يك ريسمان بسته و به يكديگر پيوسته اند؛ پس هرگاه يكى از اين دو برود ، ديگرى در پى آن مى رود» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از محمد بن عيسى ، از حسن بن على بن يقطين ، از فضيل بن كثير ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«ايمان نيست از براى كسى كه او را حيا نباشد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از بعضى از اصحاب ما كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه : رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه :«حيا دو قسم است : يكى حيايى است كه از عقل ناشى مى شود؛ و ديگرى حيايى كه از حمق و بى عقلى برمى خيزد؛ پس حياى عقل ، علم است ، و حياى حمق ، جهل و نادانى» .

.


1- .و حياء ، شرم و شرم داشتن است . و آن گرفتگى نفس است از آن چه زشت باشد . و مركّب است از جبن و بيدلى و عفّت و پرهيزگارى ، و لهذا با شجاعت و فسق كم جمع مى شود . (مترجم)
2- .مقصود آن است كه در طلب علم ، كمرويى ،نادرست و نابجا است .

ص: 286

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي عَلِيٍّ اللَّهَبِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَرْبَعٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ وَكَانَ مِنْ قَرْنِهِ إِلى قَدَمِهِ ذُنُوباً ، بَدَّلَهَا اللّهُ حَسَنَاتٍ : الصِّدْقُ ، وَالْحَيَاءُ ، وَحُسْنُ الْخُلُقِ ، وَالشُّكْرُ» .

53 _ بَابُ الْعَفْوِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله فِي خُطْبَتِهِ : أَ لَا أُخْبِرُكُمْ بِخَيْرِ خَلَائِقِ الدُّنْيَا وَالْاخِرَةِ؟ : الْعَفْوُ عَمَّنْ ظَلَمَكَ ، وَتَصِلُ مَنْ قَطَعَكَ ، وَالْاءِحْسَانُ إِلى مَنْ أَسَاءَ إِلَيْكَ ، وَإِعْطَاءُ مَنْ حَرَمَكَ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ ، عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ ، عَنْ غُرَّةَ بْنِ دِينَارٍ الرَّقِّيِّ ، عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ السَّبِيعِيِّ رَفَعَهُ ، قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله :«أَ لَا أَدُلُّكُمْ عَلى خَيْرِ أَخْلَاقِ الدُّنْيَا وَالْاخِرَةِ؟: تَصِلُ مَنْ قَطَعَكَ ، وَتُعْطِي مَنْ حَرَمَكَ ، وَتَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَكَ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ ، عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ نُسَيْبٍ اللَّفَائِفِيِّ ، عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْيَنَ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«ثَلَاثٌ مِنْ مَكَارِمِ الدُّنْيَا وَالْاخِرَةِ : تَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَكَ ، وَتَصِلُ مَنْ قَطَعَكَ ، وَتَحْلُمُ إِذَا جُهِلَ عَلَيْكَ» .

عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ ، جَمَعَ اللّهُ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ الْأَوَّلِينَ وَ الْاخِرِينَ فِي صَعِيدٍ وَاحِدٍ ، ثُمَّ يُنَادِي مُنَادٍ : أَيْنَ أَهْلُ الْفَضْلِ؟» قَالَ : «فَيَقُومُ عُنُقٌ مِنَ النَّاسِ ، فَتَلَقَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ، فَيَقُولُونَ : وَمَا كَانَ فَضْلُكُمْ؟ فَيَقُولُونَ : كُنَّا نَصِلُ مَنْ قَطَعَنَا ، وَنُعْطِي مَنْ حَرَمَنَا ، وَنَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَنَا» قَالَ : «فَيُقَالُ لَهُمْ : صَدَقْتُمُ ، ادْخُلُوا الْجَنَّةَ» .

.

ص: 287

53 . باب در بيان عفو

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از بكر بن صالح ، از حسن بن على ، از عبداللّه بن ابراهيم ، از على بن ابوعلى لهبى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : چهار چيز است كه هر كه آنها در او باشد ، و از فرق سر تا پاهايش گناهان باشد ، خدا آن گناهان را به نيكى ها بدل كند ، و آنها: راستگويى و حيا و خوش خلقى و شكر است» .

53 . باب در بيان عفو (1)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله در خطبه خويش فرمود : آيا نمى خواهيد كه شما را خبر دهم به بهترين طبيعت ها و اخلاق در دنيا و آخرت!؟ و آن عفو است از كسى كه بر تو ستم كرده باشد؛ و پيوند كنى با كسى كه از تو بريده باشد؛ و نيكى كردن با كسى كه با تو بد كرده باشد؛ و عطا كردن به كسى كه تو را محروم و بى بهره كرده باشد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از محمد بن عبدالحميد ، از يونس بن يعقوب ، از غرّة بن دينار رقّى ، از ابواسحاق سبيعى كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه : رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود :«آيا نمى خواهيد كه شما را دلالت كنم بر بهترين اخلاق در دنيا و آخرت!؟ و آن اين است كه : پيوند كنى با كسى كه از تو بريده باشد؛ و عطا كنى به كسى كه تو را محروم و بى نصيب كرده باشد؛ و عفو كنى از كسى كه بر تو ستم كرده باشد» .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى بن عبيد ، از يونس بن عبدالرحمان ، از ابوعبداللّه نشيب لفائفى ، از حمران بن اعين روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«سه چيز است كه از مكارم اخلاق است در دنيا و آخرت ، و آن اين است كه : عفو كنى از آنكه بر تو ستم كرده؛ و پيوند كنى با آنكه از تو بريده؛ و بردبارى نمايى هرگاه بر تو جهالت شود» .

على ، از پدرش روايت كرده است و محمد بن اسماعيل ، از فضيل بن شاذان ، و هر دو ، از ابن ابى عمير ، از ابراهيم بن عبدالحميد ، از ابوحمزه ثمالى ، از حضرت على بن الحسين عليهماالسلامكه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«چون روز قيامت شود ، خداى _ تبارك و تعالى _ اوّلين و آخرين را در روى زمينى جمع كند . بعد از آن، منادى اى ندا كند كه : كجايند اهل فضل و صاحبان افزونى؟» حضرت فرمود : «پس طائفه اى از مردم برخيزند ، و فرشتگان ايشان را پيش باز كنند و بگويند كه : فضل شما چه بود؟ در جواب مى گويند كه : پيوند مى كرديم با كسى كه از ما بريده بود؛ و عطا مى كرديم به هر كه ما را محروم ساخته بود؛ و عفو مى كرديم از كسى كه بر ما ستم كرده بود» . فرمود : «پس به ايشان مى گويند كه : راست گفتيد ، داخل شويد در بهشت» .

.


1- .و عفو ، از گناه و بدى كسى درگذشتن است . (مترجم)

ص: 288

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ جَهْمِ بْنِ الْحَكَمِ الْمَدَائِنِيِّ ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ أَبِي زِيَادٍ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : عَلَيْكُمْ بِالْعَفْوِ ؛ فَإِنَّ الْعَفْوَ لَا يَزِيدُ الْعَبْدَ إِلَا عِزّاً ، فَتَعَافَوْا يُعِزَّكُمُ اللّهُ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي خَالِدٍ الْقَمَّاطِ ، عَنْ حُمْرَانَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«النَّدَامَةُ عَلَى الْعَفْوِ أَفْضَلُ وَأَيْسَرُ مِنَ النَّدَامَةِ عَلَى الْعُقُوبَةِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ سَعْدَانَ ، عَنْ مُعَتِّبٍ ، قَالَ : كَانَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسى عليه السلام فِي حَائِطٍ لَهُ يَصْرِمُ ، فَنَظَرْتُ إِلى غُلَامٍ لَهُ قَدْ أَخَذَ كَارَةً مِنْ تَمْرٍ ، فَرَمى بِهَا وَرَاءَ الْحَائِطِ ، فَأَتَيْتُهُ وَأَخَذْتُهُ ، وَذَهَبْتُ بِهِ إِلَيْهِ ، فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، إِنِّي وَجَدْتُ هذَا وَهذِهِ الْكَارَةَ ، فَقَالَ لِلْغُلَامِ :«يَا فُلَانُ» قَالَ لَبَّيْكَ ، قَالَ : «أَ تَجُوعُ؟» قَالَ : لَا يَا سَيِّدِي ، قَالَ : «فَتَعْرى؟» قَالَ : لَا يَا سَيِّدِي ، قَالَ : «فَلِأَيِّ شَيْءٍ أَخَذْتَ هذِهِ؟» قَالَ : اشْتَهَيْتُ ذلِكَ ، قَالَ : «اذْهَبْ ، فَهِيَ لَكَ» وَقَالَ : «خَلُّوا عَنْهُ» .

عَنْهُ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ عليه السلام يَقُولُ :«مَا الْتَقَتْ فِئَتَانِ قَطُّ إِلَا نُصِرَ أَعْظَمُهُمَا عَفْواً» .

.

ص: 289

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از جهم بن حكم مدائنى ، از اسماعيل بن ابى زياد سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : بر شما باد كه عفو كنيد؛ زيرا كه عفو، غير از عزّت چيزى را از براى بنده نمى افزايد؛ پس يكديگر را عفو كنيد ، تا خدا شما را عزيز گرداند» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از ابوخالد قمّاط ، از حمران ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرموده :«پشيمانى بر عفو ، بهتر و آسان تر است از پشيمانى بر عقوبت؛ چه آن چه نكرده اى ، مى توان كرد ، و آن چه شد ، چاره اى ندارد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از سعدان ، از معتّب كه گفت : ابوالحسن حضرت امام موسى كاظم عليه السلام در يكى از باغ هاى خويش بود و خرما مى بريد؛ پس نظر كردم به غلامى از غلامان آن حضرت ، و ديدم كه يك پشته از خرما كه به كول(=دوش) توان برداشت فرا گرفت ، و آن را در پس ديوار باغ انداخت . من به نزد او آمدم و او را گرفتم و بردم به خدمت حضرت ، و عرض كردم كه : فداى تو گردم! من اين غلام و اين قدر خرما را يافتم . حضرت به آن غلام فرمود كه :«اى فلان!» عرض كرد : لَبِّيْكَ . فرمود : «آيا گرسنه اى؟» عرض كرد : نه ، اى آقاى من! فرمود كه : «برهنه اى؟» عرض كرد : نه ، اى سيّد من! فرمود : «پس از براى چه چيز اين را فرا گرفته اى؟» عرض كرد كه : اين را خواهش داشتم . فرمود : «برو و اين خرمايى را كه برداشته اى از براى تو» . و فرمود كه : «او را وا گذاريد ، و به او كار مداريد» .

از او ، از ابن فضّال روايت است كه گفت : شنيدم از حضرت امام موسى كاظم عليه السلام كه مى فرمود :«هرگز دو گروه در جنگ به هم نرسيدند ، مگر آنكه هر يك از ايشان كه عفو ايشان بزرگ تر و بيشتر بود ، منصور و مظفّر شدند . و خدا ايشان را بر گروه ديگر يارى كرد» .

.

ص: 290

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ ، عَنْ زُرَارَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله أُتِيَ بِالْيَهُودِيَّةِ الَّتِي سَمَّتِ الشَّاةَ لِلنَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ لَهَا : مَا حَمَلَكِ عَلى مَا صَنَعْتِ؟ فَقَالَتْ : قُلْتُ : إِنْ كَانَ نَبِيّاً لَمْ يَضُرَّهُ ، وَإِنْ كَانَ مَلِكاً أَرَحْتُ النَّاسَ مِنْهُ» قَالَ : «فَعَفَا رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله عَنْهَا» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ، عَنْ جَابِرٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«ثَلَاثٌ لَا يَزِيدُ اللّهُ بِهِنَّ الْمَرْءَ الْمُسْلِمَ إِلَا عِزّاً : الصَّفْحُ عَمَّنْ ظَلَمَهُ ، وَإِعْطَاءُ مَنْ حَرَمَهُ ، وَالصِّلَةُ لِمَنْ قَطَعَهُ» .

54 _ بَابُ كَظْمِ الْغَيْظِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام يَقُولُ : مَا أُحِبُّ أَنَّ لِي بِذُلِّ نَفْسِي حُمْرَ النَّعَمِ ، وَمَا تَجَرَّعْتُ جُرْعَةً أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْ جُرْعَةِ غَيْظٍ لَا أُكَافِي بِهَا صَاحِبَهَا» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ وَعَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ ، عَنْ زَيْدٍ الشَّحَّامِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«نِعْمَ الْجُرْعَةُ الْغَيْظُ لِمَنْ صَبَرَ عَلَيْهَا ؛ فَإِنَّ عَظِيمَ الْأَجْرِ لَمِنْ عَظِيمِ الْبَلَاءِ ، وَمَا أَحَبَّ اللّهُ قَوْماً إِلَا ابْتَلَاهُمْ» .

.

ص: 291

54 . باب در بيان فرو خوردن خشم

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن فضّال ، از ابن بكير ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«زن يهوديّه اى كه گوسفند بريان را از براى پيغمبر صلى الله عليه و آله زهرآلود ساخته بود ، به خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله آوردند . به آن زن فرمود : چه تو را داشت ، بر آن چه كردى؟ عرض كرد : با خود گفتم كه اگر پيغمبر باشد ، او را زيانى نرساند ، و اگر پادشاه باشد ، مردم را از او در راحت و آسايش اندازم» . حضرت باقر عليه السلام فرمود : «پس رسول خدا صلى الله عليه و آله از او عفو فرمود» .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از عمرو بن شمر ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«سه چيز است كه خدا به آنها چيزى را غير از عزّت ، از براى مرد مسلمان نمى افزايد : يكى اعراض كردن و گذشتن از انتقام كسى كه بر او ستم كرده، و ديگرى عطا كردن به كسى كه او را محروم ساخته ، و سيم پيوند كردن با كسى كه از او بريده باشد» .

54 . باب در بيان فرو خوردن خشمعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن حكم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود : حضرت على بن الحسين عليهماالسلام مى فرمود :«دوست نمى دارم كه شتران سرخ مو از براى من باشد ، در مقابلِ خوارى نفس من . و هيچ جرعه اى را ننوشيدم كه دوست تر باشد به سوى من ، از جرعه اى خشمى كه صاحب آن را به سبب آن سزا ندهم» . (و جرعه _ به ضمّ جيم و سكون راء _ : مقدار يكبار آشاميدن از آب است و امثال آن) .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان و على بن نعمان ، از عمّار بن مروان ، از زيد شحّام ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خوب جرعه اى است خشم از براى كسى كه بر آن صبر كند؛ زيرا كه مزد بزرگ از بلاى بزرگ حاصل مى شود . و خدا هيچ گروهى را دوست نداشته ، مگر آنكه ايشان را آزمايش نموده ، و به بلايى مبتلى فرموده است» .

.

ص: 292

عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ وَمُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْأَوَّلِ عليه السلام ، قَالَ :«اصْبِرْ عَلى أَعْدَاءِ النِّعَمِ ؛ فَإِنَّكَ لَنْ تُكَافِئَ مَنْ عَصَى اللّهَ فِيكَ بِأَفْضَلَ مِنْ أَنْ تُطِيعَ اللّهَ فِيهِ» .

عَنْهُ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ ثَابِتٍ مَوْلى آلِ جَرِيرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَظْمُ الْغَيْظِ عَنِ الْعَدُوِّ فِي دَوْلَاتِهِمْ تَقِيَّةً حَزْمٌ لِمَنْ أَخَذَ بِهِ ، وَتَحَرُّزٌ مِنَ التَّعَرُّضِ لِلْبَلَاءِ فِي الدُّنْيَا ؛ وَمُعَانَدَةُ الْأَعْدَاءِ فِي دَوْلَاتِهِمْ وَمُمَاظَّتُهُمْ فِي غَيْرِ تَقِيَّةٍ تَرْكُ أَمْرِ اللّهِ ؛ فَجَامِلُوا النَّاسَ يَسْمَنْ ذلِكَ لَكُمْ عِنْدَهُمْ ، وَلَا تُعَادُوهُمْ فَتَحْمِلُوهُمْ عَلى رِقَابِكُمْ ، فَتَذِلُّوا» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنْ مَالِكِ بْنِ حُصَيْنٍ السَّكُونِيِّ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَا مِنْ عَبْدٍ كَظَمَ غَيْظاً إِلَا زَادَهُ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ عِزّاً فِي الدُّنْيَا وَالْاخِرَةِ ، وَقَدْ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ الْكاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعافِينَ عَنِ النّاسِ وَاللّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ» وَأَثَابَهُ اللّهُ مَكَانَ غَيْظِهِ ذلِكَ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ ، قَالَ : حَدَّثَنِي مَنْ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«مَنْ كَظَمَ غَيْظاً _ وَ لَوْ شَاءَ أَنْ يُمْضِيَهُ أَمْضَاهُ _ مَلَأَ اللّهُ قَلْبَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ رِضَاهُ» .

.

ص: 293

از او ، از على بن نعمان و محمد بن سنان ، از عمّار بن مروان ، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت است كه فرمود :«صبر كن بر اذيّت دشمنانِ نعمت ها؛ زيرا كه تو هرگز نمى توانى كه سزا دهى كسى را كه در حقِّ تو خدا را نافرمانى كرده است ، به چيزى كه بهتر باشد ، از آنكه خدا را در حقّ او فرمانبردارى كنى» .

از او ، از محمد بن سنان ، از ثابت مولاى آل حريز ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«فرو خوردن خشم از دشمن در زمان دولت هاى ايشان ، تقيّه و هوشيارى است ، از براى كسى كه آن را فرا گيرد و به آن عمل كند . و كناره جويى است ، از متعرّض شدن بلاء و زحمت در دنيا ، و عناد دشمنان در زمان دولت هاى ايشان . و منازعه و مخاصمه با ايشان در غير تقيّه ، ترك كردن امر خدا است؛ پس با مردمان نيكو معامله كنيد ، كه همان از براى شما در نزد ايشان پرورش مى يابد و نشو و نما مى نمايد ، و با ايشان دشمنى مكنيد ، كه ايشان را بر گردن هاى خويش بار و سوار مى كنيد ، و به اين سبب ذليل و خوار مى شويد» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از بعضى از اصحاب خويش ، از مالك بن حصين سكونى روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«هيچ بنده اى نيست كه خشمى را فرو خورد ، مگر آنكه خداى عز و جل عزّت او را در دنيا و آخرت زياد كند . و خداى عز و جلفرمود كه : «وَالْكاظِمينَ الغَيْظَ وَالْعافينَ عَنِ النّاسِ وَ اللّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنينَ» (1) ؛ يعنى : «و ديگر پرهيزگاران آنانند كه فرو مى خورند خشم را ، و آنان كه عفو مى كنند از مردمان ، و ترك مى كنند عقوبت كسى را كه مستحقّ عقوبت باشد . و خدا دوست مى دارد نيكوكاران را» . و حضرت فرمود كه : «خدا او را به جاى اين خشمى كه داشته ثواب مى دهد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از اسماعيل بن مهران ، از سيف بن عميره كه گفت : حديث كردم آنكه از امام جعفر صادق عليه السلام شنيده بود كه مى فرمود :«هر كه خشمى را فرو خورد ، و چنان باشد كه اگر خواهد آن را روان گرداند ، و به مقتضاى آن عمل نمايد ، تواند كه آن را جارى سازد ، خدا در روز قيامت دل او را پر كند از خوشنودى خويش» .

.


1- .آل عمران، 134.

ص: 294

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ غَالِبِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُنْذِرٍ ، عَنِ الْوَصَّافِيِّ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ كَظَمَ غَيْظاً _ وَ هُوَ يَقْدِرُ عَلى إِمْضَائِهِ _ حَشَا اللّهُ قَلْبَهُ أَمْناً وَإِيمَاناً يَوْمَ الْقِيَامَةِ» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ ، عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ بْنِ عَمْرٍو ، عَنْ أَبِي أُسَامَةَ زَيْدٍ الشَّحَّامِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : قَالَ لِي :«يَا زَيْدُ ، اصْبِرْ عَلى أَعْدَاءِ النِّعَمِ ، فَإِنَّكَ لَنْ تُكَافِئَ مَنْ عَصَى اللّهَ فِيكَ بِأَفْضَلَ مِنْ أَنْ تُطِيعَ اللّهَ فِيهِ ؛ يَا زَيْدُ ، إِنَّ اللّهَ اصْطَفَى الْاءِسْلَامَ وَاخْتَارَهُ ، فَأَحْسِنُوا صُحْبَتَهُ بِالسَّخَاءِ وَحُسْنِ الْخُلُقِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنْ حَفْصٍ بَيَّاعِ السَّابِرِيِّ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مِنْ أَحَبِّ السَّبِيلِ إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ جُرْعَتَانِ : جُرْعَةُ غَيْظٍ تَرُدُّهَا بِحِلْمٍ ، وَجُرْعَةُ مُصِيبَةٍ تَرُدُّهَا بِصَبْرٍ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادٍ ، عَنْ رِبْعِيٍّ ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ لِي أَبِي : يَا بُنَيَّ ، مَا مِنْ شَيْءٍ أَقَرَّ لِعَيْنِ أَبِيكَ مِنْ جُرْعَةِ غَيْظٍ عَاقِبَتُهَا صَبْرٌ ، وَمَا يَسُرُّنِي أَنَّ لِي بِذُلِّ نَفْسِي حُمْرَ النَّعَمِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ ، عَنْ مُعَاذِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«اصْبِرُوا عَلى أَعْدَاءِ النِّعَمِ ؛ فَإِنَّكَ لَنْ تُكَافِئَ مَنْ عَصَى اللّهَ فِيكَ بِأَفْضَلَ مِنْ أَنْ تُطِيعَ اللّهَ فِيهِ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ خَلَادٍ ، عَنِ الثُّمَالِيِّ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِمَا ، قَالَ : قَالَ :«مَا أُحِبُّ أَنَّ لِي بِذُلِّ نَفْسِي حُمْرَ النَّعَمِ ، وَمَا تَجَرَّعْتُ مِنْ جُرْعَةٍ أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْ جُرْعَةِ غَيْظٍ لَا أُكَافِئُ بِهَا صَاحِبَهَا» .

.

ص: 295

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از ابن فضّال ، از غالب بن عثمان ، از عبداللّه بن منذر ، از وصّافى ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه خشمى را فرو خورد ، و حال آنكه او قادر باشد بر امضاى آن ، خدا در روز قيامت دل او را پر گرداند از ايمنى و ايمان» .

حسين بن محمد ، از معلىّ بن محمد ، از حسن بن على وشّاء ، از عبدالكريم بن عمرو ، از ابواسامه _ يعنى زيد شحّام _ ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : حضرت به من فرمود كه :«اى زيد! صبر كن بر اذيّت دشمنان نعمت ها؛ زيرا كه تو هرگز نمى توانى كه سزا دهى كسى را كه در باب تو خدا را نافرمانى كرده است ، به چيزى كه بهتر باشد از آنكه خدا را در باب او فرمانبردارى كنى . اى زيد! به درستى كه خدا دين اسلام را برگزيده و آن را اختيار كرده؛ پس صحبت آن را نيكو گردانيد به سخاوت و خوش خلقى» .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از حفص جامه سابرى فروش ، از ابوحمزه ، از حضرت على بن الحسين _ عليهماالسّلام _ روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : از جمله دوست ترين راه ها به سوى خداى عز و جلدو جرعه است : يكى جرعه خشمى كه آن را به بردبارى رد كنى؛ و يكى جرعه مصيبتى كه آن را به صبر برگردانى» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد ، از ربعىّ ، از آنكه او را حديث كرده از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه آن حضرت فرمود :«پدرم به من فرمود كه : اى فرزند عزيز من! چيزى نيست كه چشم پدرت را بيشتر روشن كند ، از جرعه خشمى كه عاقبت آن صبر باشد . و مرا شاد نمى كند كه شتران سرخ مو از براى من باشد ، در مقابل خوارى نفس من» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از معاوية بن وهب ، از معاذ بن مسلم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«صبر كنيد بر اذيّت دشمنانِ نعمت ها؛ زيرا كه تو هرگز نمى توانى كه سزا دهى كسى را كه در باب تو خدا را نافرمانى كرده است ، به چيزى كه بهتر باشد از آنكه خدا را در باب او اطاعت كنى» .

از او ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از خلّاد ، از ثمالى ، از حضرت على بن الحسين عليهماالسلامروايت است كه گفت : آن حضرت فرمود :«دوست نمى دارم كه شتران سرخ مو از براى من باشد ، در مقابل خوارى نفس من . و هيچ جرعه اى را ننوشيدم كه دوست تر باشد به سوى من ، از جرعه اى خشمى كه صاحب آن را به آن سزا ندهم» .

.

ص: 296

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ مُثَنًّى الْحَنَّاطِ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَا مِنْ جُرْعَةٍ يَتَجَرَّعُهَا الْعَبْدُ أَحَبَّ إِلَى اللّهِ مِنْ جُرْعَةِ غَيْظٍ يَتَجَرَّعُهَا عِنْدَ تَرَدُّدِهَا فِي قَلْبِهِ : إِمَّا بِصَبْرٍ ، وَإِمَّا بِحِلْمٍ» .

55 _ بَابُ الْحِلْمِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، قَالَ : سَمِعْتُ الرِّضَا عليه السلام يَقُولُ :«لَا يَكُونُ الرَّجُلُ عَابِداً حَتّى يَكُونَ حَلِيماً ، وَإِنَّ الرَّجُلَ كَانَ إِذَا تَعَبَّدَ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ ، لَمْ يُعَدَّ عَابِداً حَتّى يَصْمُتَ قَبْلَ ذلِكَ عَشْرَ سِنِينَ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، قَالَ :«الْمُؤْمِنُ مَنْ خَلَطَ عَمَلَهُ بِالْحِلْمِ ، يَجْلِسُ لِيَعْلَمَ ، وَيَنْطِقُ لِيَفْهَمَ ، لَا يُحَدِّثُ أَمَانَتَهُ الْأَصْدِقَاءَ ، وَلَا يَكْتُمُ شَهَادَتَهُ الْأَعْدَاءَ ، وَلَا يَفْعَلُ شَيْئاً مِنَ الْحَقِّ رِيَاءً ، وَلَا يَتْرُكُهُ حَيَاءً ، إِنْ زُكِّيَ خَافَ مِمَّا يَقُولُونَ ، وَاسْتَغْفَرَ اللّهَ مِمَّا لَا يَعْلَمُونَ ، لَا يَغُرُّهُ قَوْلُ مَنْ جَهِلَهُ ، وَيَخْشى إِحْصَاءَ مَا قَدْ عَمِلَهُ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ ، عَنْ زُرَارَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام يَقُولُ : إِنَّهُ لَيُعْجِبُنِي الرَّجُلُ أَنْ يُدْرِكَهُ حِلْمُهُ عِنْدَ غَضَبِهِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ ، عَنْ جَابِرٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ يُحِبُّ الْحَيِيَّ الْحَلِيمَ» .

.

ص: 297

55 . باب در بيان حلم و بردبارى

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از وشّاء ، از مثنّى حنّاط ، از ابوحمزه كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«هيچ جرعه اى كه بنده آن را فرو خورد ، دوست تر نيست به سوى خدا، از جرعه خشمى كه آن را فرو خورد ، در نزد گرديدن آن در دلش (1) ، يا به صبر و شكيبايى، يا به حلم و بردبارى» .

55 . باب در بيان حلم و بردبارىمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از احمد بن محمد بن ابى نصر ، از محمد بن عبيداللّه روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام رضا عليه السلام كه مى فرمود :«مرد ، عابد نمى باشد تا حليم باشد . و به درستى كه در ميانه بنى اسرائيل بنا چنين بود كه چون مردى عبادت مى نمود ، او را عابد نمى شمردند ، تا آنكه ده سال پيش از آن سكوت مى كرد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن نعمان ، از ابن مسكان ، از ابوحمزه روايت كرده است كه گفت :مؤمن كسى است كه عمل خود را به حلم بياميزد . مى نشيند از براى آنكه بداند ، و سخن مى گويد از براى آنكه بفهمد ، و امانت خويش را به آشنايان خود خبر نمى دهد ، و شهادتى كه دارد از دشمنان خويش نمى پوشد ، و چيزى از حق را از ريا و ديدن مردم به جا نمى آورد ، و آن را به جهت حيا ترك نمى كند . اگر مردم او را به پاكى ياد كنند و مدح و ثنا گويند ، از آن چه مى گويد ، بترسد ، و از خدا آمرزش طلبد از آن چه ايشان نمى دانند ، و گفتار آنكه احوال او را نمى داند او را گول نزند ، و از احصا و ضبط آن چه عمل نموده ، به غايت بترسد .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن فضّال ، از ابن بكير ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«حضرت على بن الحسين عليه السلام مى فرمود : مرا به شگفت مى آورد و خوشم مى آيد كه حلم مرد او را دريابد ، در هنگامى كه خشم مى گيرد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از على بن حكم ، از ابوجميله ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل بنده صاحب شرمِ بردبار را دوست مى دارد» .

.


1- .يعنى بالا و پايين رفتن خشم و پايدارى در برابر امضا و بيرون دادن آن . (مترجم)

ص: 298

عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَفْصٍ الْعَوْسِيِّ الْكُوفِيِّ ، رَفَعَهُ إِلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَا أَعَزَّ اللّهُ بِجَهْلٍ قَطُّ ، وَلَا أَذَلَّ بِحِلْمٍ قَطُّ» .

عَنْهُ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«كَفى بِالْحِلْمِ نَاصِراً» . وَقَالَ : «إِذَا لَمْ تَكُنْ حَلِيماً ، فَتَحَلَّمْ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ الْحَجَّالِ ، عَنْ حَفْصِ بْنِ أَبِي عَائِشَةَ ، قَالَ : بَعَثَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام غُلَاماً لَهُ فِي حَاجَةٍ ، فَأَبْطَأَ ، فَخَرَجَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَلى أَثَرِهِ لَمَّا أَبْطَأَ ، فَوَجَدَهُ نَائِماً ، فَجَلَسَ عِنْدَ رَأْسِهِ يُرَوِّحُهُ حَتَّى انْتَبَهَ ، فَلَمَّا تَنَبَّهَ ، قَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يَا فُلَانُ ، وَاللّهِ مَا ذلِكَ لَكَ ، تَنَامُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ ؛ لَكَ اللَّيْلُ ، وَلَنَا مِنْكَ النَّهَارُ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ، عَنْ جَابِرٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْحَيِيَّ الْحَلِيمَ ، الْعَفِيفَ الْمُتَعَفِّفَ» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ أَيُّوبَ بْنِ نُوحٍ ، عَنْ عَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ ، عَنْ رَبِيعِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُسْلِيِّ ، عَنْ أَبِي مُحَمَّدٍ ، عَنْ عِمْرَانَ ، عَنْ سَعِيدِ بْنِ يَسَارٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا وَقَعَ بَيْنَ رَجُلَيْنِ مُنَازَعَةٌ نَزَلَ مَلَكَانِ ، فَيَقُولَانِ لِلسَّفِيهِ مِنْهُمَا : قُلْتَ وَ قُلْتَ وَأَنْتَ أَهْلٌ لِمَا قُلْتَ ، سَتُجْزى بِمَا قُلْتَ ، وَيَقُولَانِ لِلْحَلِيمِ مِنْهُمَا : صَبَرْتَ وَحَلُمْتَ ، سَيَغْفِرُ اللّهُ لَكَ إِنْ أَتْمَمْتَ ذلِكَ» قَالَ : «فَإِنْ رَدَّ الْحَلِيمُ عَلَيْهِ ارْتَفَعَ الْمَلَكَانِ» .

.

ص: 299

از او ، از على بن حفص عوسى كوفى روايت است كه آن را مرفوع ساخته به سوى امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : خدا هرگز كسى را به جهل و نادانى عزيز نگرداند ، و هرگز به بردبارى كسى را ذليل نساخته است» .

از او ، از بعضى از اصحابش روايت است كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«كافى است حلم كه ياور باشد» . و فرمود كه : «هر گاه حلم نداشته باشى ، به زحمت و مشقّت ، خود را بر آن بدار» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از عبداللّه حجّال ، از حفص بن ابى عايشه روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام يكى از غلامان خود را در پى كارى فرستاد . و آن غلام دير كرد؛ پس حضرت صادق عليه السلام به دنبال او بيرون رفت ، به جهت آنكه دير كرده بود . و او را يافت كه خوابيده و در خواب است . حضرت در نزد سر آن غلام نشست و او را باد مى زد، تا آنكه بيدار شد . و در هنگامى كه بيدار شد ، حضرت صادق عليه السلام به او فرمود كه :«اى فلان! به خدا سوگند كه تو را نمى رسد كه چنين كنى و در شب و روز هر دو بخوابى . شب از براى تو است و روز از براى ما است كه از تو منتفع شويم و مشغول خدمت ما باشى» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن نعمان ، از عمرو بن شمر ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى كه خدا دوست مى دارد صاحب شرمِ بردبارى را كه عفيف و پارسا باشد ، و به زحمت و مشقّت ، خود را بر عفّت بدارد» .

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن على بن محبوب ، از ايّوب بن نوح ، از عبّاس بن عامر ، از ربيع بن محمد مسلى ، از ابومحمد ، از عمران ، از سعيد بن يسار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون در ميان دو مرد منازعه و گفتگو واقع شود ، دو فرشته فرود آيند ، و با سفيه و بى عقلِ از ايشان كه سبكى كند، مى گويند كه : گفتى و درست نگفتى ، و تو سزاوارى از براى آن چه گفتى ، و زود باشد كه جزا داده شوى به آن چه گفتى . و به صاحب حلم از ايشان مى گويند كه : صبر كردى و متحمّل آزار و اذيّت شدى ، خدا تو را مى آمرزد ، اگر اين صبر و تحمّل را به اتمام برسانى» . و فرمود : «پس اگر صاحب حلم بر او رد كند و جواب گويد ، آن دو فرشته به سوى آسمان بالا روند» .

.

ص: 300

56 _ بَابُ الصَّمْتِ وَحِفْظِ اللِّسَانِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا عليه السلام :«مِنْ عَلَامَاتِ الْفِقْهِ : الْحِلْمُ ، وَالْعِلْمُ ، وَالصَّمْتُ ؛ إِنَّ الصَّمْتَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْحِكْمَةِ ؛ إِنَّ الصَّمْتَ يَكْسِبُ الْمَحَبَّةَ ؛ إِنَّهُ دَلِيلٌ عَلى كُلِّ خَيْرٍ» .

عَنْهُ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِيحَمْزَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ :«إِنَّمَا شِيعَتُنَا الْخُرْسُ» .

عَنْهُ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْجَوَّانِيِّ ، قَالَ : شَهِدْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام وَهُوَ يَقُولُ لِمَوْلًى لَهُ _ يُقَالُ لَهُ : سَالِمٌ _ وَوَضَعَ يَدَهُ عَلى شَفَتَيْهِ ، وَقَالَ :«يَا سَالِمُ ، احْفَظْ لِسَانَكَ تَسْلَمْ ، وَلَا تَحْمِلِ النَّاسَ عَلى رِقَابِنَا» .

عَنْهُ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، قَالَ : حَضَرْتُ أَبَا الْحَسَنِ _ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ _ وَقَالَ لَهُ رَجُلٌ : أَوْصِنِي ، فَقَالَ لَهُ :«احْفَظْ لِسَانَكَ تَعِزَّ ، وَلَا تُمَكِّنِ النَّاسَ مِنْ قِيَادِكَ فَتُذِلَّ رَقَبَتَكَ» .

عَنْهُ ، عَنِ الْهَيْثَمِ بْنِ أَبِي مَسْرُوقٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله لِرَجُلٍ أَتَاهُ : أَ لَا أَدُلُّكَ عَلى أَمْرٍ يُدْخِلُكَ اللّهُ بِهِ الْجَنَّةَ؟ قَالَ : بَلى يَا رَسُولَ اللّهِ ، قَالَ : أَنِلْ مِمَّا أَنَالَكَ اللّهُ ، قَالَ : فَإِنْ كُنْتُ أَحْوَجَ مِمَّنْ أُنِيلُهُ؟ قَالَ : فَانْصُرِ الْمَظْلُومَ ، قَالَ : فَإِنْ كُنْتُ أَضْعَفَ مِمَّنْ أَنْصُرُهُ؟ قَالَ : فَاصْنَعْ لِلْأَخْرَقِ _ يَعْنِي أَشِرْ عَلَيْهِ _ قَالَ : فَإِنْ كُنْتُ أَخْرَقَ مِمَّنْ أَصْنَعُ لَهُ؟ قَالَ : فَأَصْمِتْ لِسَانَكَ إِلَا مِنْ خَيْرٍ ، أَ مَا يَسُرُّكَ أَنْ تَكُونَ فِيكَ خَصْلَةٌ مِنْ هذِهِ الْخِصَالِ تَجُرُّكَ إِلَى الْجَنَّةِ؟» .

.

ص: 301

56 . باب در بيان خاموشى و نگاه داشتن زبان

56 . باب در بيان خاموشى و نگاه داشتن زبانمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از احمد بن محمد بن ابى نصر روايت كرده است كه گفت : ابوالحسن حضرت امام رضا عليه السلام فرمود كه :«از نشانه هاى دانشمندى ، بردبارى و علم و خاموشى است . خاموشى درى است از درهاى حكمت، و خاموشى كسب دوستى مى كند ، و آن دليل است بر هر خوبى» .

از او ، از حسن بن محبوب ، از عبداللّه بن سنان ، از ابوحمزه روايت است كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«جز اين نيست كه شيعيان ما گنگان اند» (يعنى آن چه نبايد بگويند ، نمى گويند) .

از او ، از ابن محبوب ، از ابوعلى جوانى روايت است كه گفت : در خدمت امام جعفر صادق عليه السلام حاضر بودم و آن حضرت به يكى از غلامان خود كه او را سالم مى گفتند مى فرمود _ و دست مبارك را بر لب هاى خويش گذاشت _ و فرمود كه :«اى سالم! زبان خود را نگاه دار تا سالم بمانى ، و مردم را بر گردن هاى ما بار و سوار مكن» .

از او ، از عثمان بن عيسى روايت است كه گفت : در خدمت امام موسى كاظم عليه السلام حضور داشتم ، و مردى به آن حضرت عرض كرد كه : مرا وصيّت فرما . فرمود :«زبان خود را نگاه دار تا عزيز شوى ، و مردم را بر افسار خويش دست مده ، كه گردنت رام مى شود و به هر سمتى كه آن را مى كشند مى رود ، مانند حيوانى كه رام باشد» .

از او ، از هيثم بن ابى مسروق ، از هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله به مردى كه به خدمت آن حضرت آمده بود فرمود كه : آيا نمى خواهى تو را دلالت كنم بر امرى كه خدا تو را به سبب آن داخل بهشت گرداند؟ عرض كرد : بلى ، يا رسول اللّه ! مى خواهم . فرمود : عطا كن از آن چه خدا به تو عطا فرموده . عرض كرد : پس اگر پريشان تر باشم از كسى كه خواسته باشم كه به او عطا كنم؟ فرمود : پس ستم رسيده را يارى كن . عرض كرد كه : اگر ضعيف تر باشم از كسى كه خواهم او را يارى كنم؟ فرمود كه : از براى احمق نادان صنعتى به عمل آور _ يعنى بر او اشاره نما و او را دلالت كن بر آن چه نمى داند _ . عرض كرد كه : اگر نادان تر باشم از آنكه خواهم او را اعانت كنم و تعليم دهم . فرمود : پس زبان خويش را خاموش كن ، مگر از خوبى . آيا تو را شاد نمى گرداند ، آن يك خصلت از اين خصلت ها در تو باشد و تو را بكشد به سوى بهشت؟».

.

ص: 302

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ : يَا بُنَيَّ ، إِنْ كُنْتَ زَعَمْتَ أَنَّ الْكَلَامَ مِنْ فِضَّةٍ ، فَإِنَّ السُّكُوتَ مِنْ ذَهَبٍ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنِ الْحَلَبِيِّ رَفَعَهُ ، قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله :«أَمْسِكْ لِسَانَكَ ؛ فَإِنَّهَا صَدَقَةٌ تَصَدَّقُ بِهَا عَلى نَفْسِكَ» ثُمَّ قَالَ : «وَ لَا يَعْرِفُ عَبْدٌ حَقِيقَةَ الْاءِيمَانِ حَتّى يَخْزُنَ مِنْ لِسَانِهِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ ، عَنْ عُبَيْدِ اللّهِ بْنِ عَلِيٍّ الْحَلَبِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ» قَالَ :«يَعْنِي كُفُّوا أَلْسِنَتَكُمْ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنِ الْحَلَبِيِّ رَفَعَهُ ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله :«نَجَاةُ الْمُؤْمِنِ فِي حِفْظِ لِسَانِهِ» .

يُونُسُ ، عَنْ مُثَنًّى ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ :«كَانَ أَبُو ذَرٍّ _ رَحِمَهُ اللّهُ _ يَقُولُ : يَا مُبْتَغِيَ الْعِلْمِ ، إِنَّ هذَا اللِّسَانَ مِفْتَاحُ خَيْرٍ ، وَمِفْتَاحُ شَرٍّ ، فَاخْتِمْ عَلى لِسَانِكَ كَمَا تَخْتِمُ عَلى ذَهَبِكَ وَوَرِقِكَ» .

.

ص: 303

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از ابن قداح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«لقمان به پسرش فرمود كه : اى فرزند دلبند من! اگر گمان مى كنى كه سخن از نقره است ، خاموشى از طلا است» .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از حلبى روايت كرده كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود :«زبان خود را نگاه دار، كه آن صدقه اى است كه آن را بر نفس خويش تصدّق مى كنى» . بعد از آن فرمود كه : «هيچ بنده اى حقيقت را نمى شناسد ، تا زبان خويش را نگاه دارد» .

على بن ابراهيم روايت كرده است ، از پدرش و محمد بن اسماعيل ، از فضل بن شاذان و هر دو ، از ابن ابى عمير ، از ابرهيم بن عبدالحميد ، از عبداللّه بن على حلبى ، از امام جعفر صادق عليه السلام در قول خداى عز و جل : «أَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذينَ قيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ» (1) كه آن حضرت فرمود :«يعنى : زبان هاى خويش را باز داريد از سخن گفتن» . و ترجمه ظاهر آيه اين است كه : «آيا نظر نكردى به سوى آنان كه گفته شد به ايشان ، كه باز داريد دست هاى خويش را؟!». ( و بنابر تفسير حضرت عليه السلام از قبيل ذكر مسبّب است و اراده سبب ، چه جنبانيدن زبان موجب جنبانيدن دست است .)

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از حلبى روايت كرده كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود :«نجات و رهايى مؤمن در نگاه داشتن زبان او است» .

يونس ، از مثنّى ، از ابوبصير روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«ابوذر _ عليه الرحمة _ مى گفت : اى جوينده علم! به درستى كه اين زبان كليد هر خوبى و كليد هر بدى است؛ پس مهر گذار بر زبان خويش ، چنان كه بر طلا و نقره خويش مهر مى گذارى» .

.


1- .نساء، 77.

ص: 304

حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ ، عَنِ الْخَشَّابِ ، عَنِ ابْنِ بَقَّاحٍ ، عَنْ مُعَاذِ بْنِ ثَابِتٍ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَيْعٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ الْمَسِيحُ عليه السلام يَقُولُ : لَا تُكْثِرُوا الْكَلَامَ فِي غَيْرِ ذِكْرِ اللّهِ ؛ فَإِنَّ الَّذِينَ يُكْثِرُونَ الْكَلَامَ فِي غَيْرِ ذِكْرِ اللّهِ قَاسِيَةٌ قُلُوبُهُمْ ، وَلكِنْ لَا يَعْلَمُونَ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا مِنْ يَوْمٍ إِلَا وَكُلُّ عُضْوٍ مِنْ أَعْضَاءِ الْجَسَدِ يُكَفِّرُ اللِّسَانَ يَقُولُ : نَشَدْتُكَ اللّهَ أَنْ نُعَذَّبَ فِيكَ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مِهْزَمٍ الْأَسَدِيِّ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام ، قَالَ :«إِنَّ لِسَانَ ابْنِ آدَمَ يُشْرِفُ عَلى جَمِيعِ جَوَارِحِهِ كُلَّ صَبَاحٍ ، فَيَقُولُ : كَيْفَ أَصْبَحْتُمْ؟ فَيَقُولُونَ : بِخَيْرٍ إِنْ تَرَكْتَنَا ، وَ يَقُولُونَ : اللّهَ اللّهَ فِينَا ، وَيُنَاشِدُونَهُ وَيَقُولُونَ : إِنَّمَا نُثَابُ وَنُعَاقَبُ بِكَ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ ، عَنْ قَيْسٍ أَبِي إِسْمَاعِيلَ _ وَ ذَكَرَ أَنَّهُ لَا بَأْسَ بِهِ مِنْ أَصْحَابِنَا _ رَفَعَهُ ، قَالَ : جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ : يَا رَسُولَ اللّهِ ، أَوْصِنِي ، فَقَالَ :«احْفَظْ لِسَانَكَ» . قَالَ : يَا رَسُولَ اللّهِ ، أَوْصِنِي ، قَالَ : «احْفَظْ لِسَانَكَ». قَالَ : يَا رَسُولَ اللّهِ ، أَوْصِنِي ، قَالَ : «احْفَظْ لِسَانَكَ ، وَيْحَكَ ، وَهَلْ يَكُبُّ النَّاسَ عَلى مَنَاخِرِهِمْ فِي النَّارِ إِلَا حَصَائِدُ أَلْسِنَتِهِمْ؟» .

.

ص: 305

حميد بن زياد ، از خشّاب ، از ابن بقّاح ، از معاذ بن ثابت ، از عمرو بن جميع ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«حضرت مسيح عيسى بن مريم عليه السلام فرمود : سخن را در غير ياد خدا بسيار مكنيد؛ زيرا آنان كه سخن را در غير ذكر خدا بسيار مى كنند ، دل هاى ايشان سخت و سنگين است ، وليكن نمى دانند» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از اسماعيل بن زياد ،از ابن ابى نجران ، از ابوجميله ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هيچ روزى نمى آيد ، مگر آنكه هر عضوى از اعضاى تن از براى زبان سر فرود مى آورد و كرنش مى كند؛ يعنى آن را تعظيم مى نمايد و خوارى و فروتنى به ظهور مى رساند ، و مى گويد : تو را به خدا سوگند مى دهم كه مبادا ما به سبب تو معذّب شويم _ يعنى چيزى نگويى كه موجب عذاب ما باشد _ ».

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از ابراهيم بن مهزم اسدى ، از ابوحمزه ، از حضرت على بن الحسين عليهماالسلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه زبان فرزند آدم در صبح هر روز بر همه اعضاى او مشرف مى شود و مى گويد : چگونه صبح كرده ايد؟ و چه حال داريد؟ در جواب مى گويند كه : صبح كرده ايم به خير و خوبى ، اگر تو ما را به حال خود وا گذارى . و مى گويند : از خدا بترس در حقّ ما ، و خدا خدا مى كنند و او را سوگند مى دهند و مى گويند كه : ما مثاب و معاقب نمى شويم ، مگر به سبب تو كه آلت و اسباب ثواب و عقاب مايى» .

على بن ابراهيم روايت كرده است ، از پدرش و محمد بن اسماعيل ، از فضل بن شاذان و هر دو ، از ابن ابى عمير ، از ابراهيم بن عبدالحميد ، از قيس پدر اسماعيل _ و ابراهيم ذكر كرده كه : قيس ناخوشى و باكى ندارد ، و از جمله اصحاب ما است _ و قيس اين روايت را مرفوع ساخته و گفته است كه : مردى به خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! مرا وصيّت فرما . فرمود :«زبان خويش را نگاه دار» . عرض كرد : يا رسول اللّه ! مرا وصيّت فرما . فرمود : «زبان خود را نگاه دار» . عرض كرد : يا رسول اللّه ! مرا وصيّت فرما . فرمود : «زبانت را نگاه دار . واى بر تو! آيا چيزى مردم را سرنگون مى سازد بر سوراخ هاى بينى ايشان _ يعنى برو در آتش جهنم _ ، غير از حاصل سخنان ايشان كه به داس زبان هاى خويش آنها را درو كرده اند» .

.

ص: 306

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَمَّنْ رَوَاهُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ لَمْ يَحْسُبْ كَلَامَهُ مِنْ عَمَلِهِ ، كَثُرَتْ خَطَايَاهُ ، وَحَضَرَ عَذَابُهُ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : يُعَذِّبُ اللّهُ اللِّسَانَ بِعَذَابٍ لَا يُعَذِّبُ بِهِ شَيْئاً مِنَ الْجَوَارِحِ ، فَيَقُولُ : أَيْ رَبِّ عَذَّبْتَنِي بِعَذَابٍ لَمْ تُعَذِّبْ بِهِ شَيْئاً؟ فَيُقَالُ لَهُ : خَرَجَتْ مِنْكَ كَلِمَةٌ ، فَبَلَغَتْ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا ، فَسُفِكَ بِهَا الدَّمُ الْحَرَامُ ، وَانْتُهِبَ بِهَا الْمَالُ الْحَرَامُ ، وَانْتُهِكَ بِهَا الْفَرْجُ الْحَرَامُ ، وَعِزَّتِي وَجَلَالِي لَأُعَذِّبَنَّكَ بِعَذَابٍ لَا أُعَذِّبُ بِهِ شَيْئاً مِنْ جَوَارِحِكَ» .

وَ بِهذَا الْاءِسْنَادِ ، قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله :«إِنْ كَانَ فِي شَيْءٍ شُؤْمٌ ، فَفِي اللِّسَانِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ؛ وَالْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، قَالَ : سَمِعْتُ الرِّضَا عليه السلام يَقُولُ :«كَانَ الرَّجُلُ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ إِذَا أَرَادَ الْعِبَادَةَ ، صَمَتَ قَبْلَ ذلِكَ عَشْرَ سِنِينَ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ ، عَنِ الْغِفَارِيِّ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ رَأى مَوْضِعَ كَلَامِهِ مِنْ عَمَلِهِ ، قَلَّ كَلَامُهُ إِلَا فِيمَا يَعْنِيهِ» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْكُوفِيِّ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ سَعِيدِ بْنِ يَسَارٍ ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ يُونُسَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«فِي حِكْمَةِ آلِ دَاوُدَ : عَلَى الْعَاقِلِ أَنْ يَكُونَ عَارِفاً بِزَمَانِهِ ، مُقْبِلاً عَلى شَأْنِهِ ، حَافِظاً لِلِسَانِهِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ رِبَاطٍ ، عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَا يَزَالُ الْعَبْدُ الْمُؤْمِنُ يُكْتَبُ مُحْسِناً مَا دَامَ سَاكِتاً ، فَإِذَا تَكَلَّمَ كُتِبَ مُحْسِناً أَوْ مُسِيئاً» .

.

ص: 307

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از ابن فضّال ، از آنكه او را روايت كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه سخن خويش را از كار خويش نشمارد يا نپندارد ، گناهان او بسيار و عذابش حاضر است» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : خدا زبان را به عذابى معذّب گرداند كه هيچ عضوى از اعضا را به آن عذاب ، معذّب نكند؛ پس زبان عرض مى كند كه : اى پروردگار من! مرا به عذابى معذّب ساختى كه هيچ عضوى را به آن عذاب ، معذّب نساختى؛ پس به زبان گفته مى شود كه : از تو سخنى بيرون آمد و به همه شرق و غرب زمين رسيد ، و به سبب آن سخن ، خونى كه ريختنش حرام بود و احترامى داشت ، ريخته شد ، و به واسطه آن ، مال صاحب حرمت به غارت رفت ، و فرج حرام پرده حرمتش به جهت آن دريد . سوگند ياد مى كنم به عزّت خويش ، كه هر آينه تو را به عذابى معذّب سازم كه هيچ يك از اعضاى صاحب تو را به آن عذاب ، معذّب نسازم» .

و به همين اسناد روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : اگر در چيزى شومى و نامباركى باشد ، در زبان خواهد بود» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد و حسين بن محمد ، از معلىّ بن محمد هر دو ، از وشّاء كه گفت : شنيدم از امام رضا عليه السلام كه مى فرمود :«چون مردى از بنى اسرائيل مى خواست كه عابد شود ، بنا چنين بود كه ده سال پيش از آن خاموش مى شد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از بكر بن صالح ، از غفارى ، از جعفر بن ابراهيم روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه جاى سخنِ خويش را از عملش ببيند و آن را از جمله عمل داند ، سخنش كم باشد ، مگر در آن چه خواهد و به كار او آيد» .

ابوعلى اشعرى ، از حسن بن على كوفى ، از عثمان بن عيسى ، از سعيد بن يسار ، از منصور بن يونس ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«در حكمت آل داود است كه بر عاقل لازم است كه عارف و شناسا باشد بروزگار خويش ، و به كار خود رو آورده ، زبان خويش را نگاه دارد» .

محمد بن يحيى ، از محمد بن حسين ، از على بن حسين رباط ، از بعضى از مردان خويش كه راوى حديث ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پيوسته ، بنده مؤمن نيكوكار نوشته مى شود ، در مدّتى كه ساكت و خاموش باشد؛ پس هرگاه سخن گويد ، نيكوكار يا بدكار نوشته شود» .

.

ص: 308

57 _ بَابُ الْمُدَارَاةِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : ثَلَاثٌ مَنْ لَمْ يَكُنَّ فِيهِ لَمْ يَتِمَّ لَهُ عَمَلٌ : وَرَعٌ يَحْجُزُهُ عَنْ مَعَاصِي اللّهِ ، وَخُلُقٌ يُدَارِي بِهِ النَّاسَ ، وَحِلْمٌ يَرُدُّ بِهِ جَهْلَ الْجَاهِلِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْحَسَنِ ، قَالَ : سَمِعْتُ جَعْفَراً عليه السلام يَقُولُ :«جَاءَ جَبْرَئِيلُ عليه السلام إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ : يَا مُحَمَّدُ ، رَبُّكَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ ، وَيَقُولُ لَكَ : دَارِ خَلْقِي» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ حَبِيبٍ السِّجِسْتَانِيِّ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«فِي التَّوْرَاةِ مَكْتُوبٌ _ فِيمَا نَاجَى اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ بِهِ مُوسَى بْنَ عِمْرَانَ عليه السلام _ : يَا مُوسَى ، اكْتُمْ مَكْتُومَ سِرِّي فِي سَرِيرَتِكَ ، وَأَظْهِرْ فِي عَلَانِيَتِكَ الْمُدَارَاةَ عَنِّي لِعَدُوِّي وَعَدُوِّكَ مِنْ خَلْقِي ، وَلَا تَسْتَسِبَّ لِي عِنْدَهُمْ بِإِظْهَارِ مَكْتُومِ سِرِّي : فَتَشْرَكَ عَدُوَّكَ وَعَدُوِّي فِي سَبِّي» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ ، عَنْ حَمْزَةَ بْنِ بَزِيعٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَمَرَنِي رَبِّي بِمُدَارَاةِ النَّاسِ ، كَمَا أَمَرَنِي بِأَدَاءِ الْفَرَائِضِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مُدَارَاةُ النَّاسِ نِصْفُ الْاءِيمَانِ ، وَالرِّفْقُ بِهِمْ نِصْفُ الْعَيْشِ». ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «خَالِطُوا الْأَبْرَارَ سِرّاً ، وَخَالِطُوا الْفُجَّارَ جِهَاراً ، وَلَا تَمِيلُوا عَلَيْهِمْ فَيَظْلِمُوكُمْ ؛ فَإِنَّهُ سَيَأْتِي عَلَيْكُمْ زَمَانٌ لَا يَنْجُو فِيهِ مِنْ ذَوِي الدِّينِ إِلَا مَنْ ظَنُّوا أَنَّهُ أَبْلَهُ ، وَصَبَّرَ نَفْسَهُ عَلى أَنْ يُقَالَ : إِنَّهُ أَبْلَهُ لَا عَقْلَ لَهُ» .

.

ص: 309

57 . باب در بيان مدارات

57 . باب در بيان مدارات (1)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : سه چيز است كه هر كه آنها در او نباشد ، عملش تمام و كامل نخواهد بود : يكى پارسايى كه او را از نافرمانى هاى خدا باز دارد؛ و ديگر خلقى كه به آن با مردم به مدارايى رفتار كند؛ و سيم بردبارى كه جهل و نادانى جاهل را به آن رد نمايد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از حسين بن حسن روايت كرده است كه گفت : شنيدم از حضرت امام جعفر عليه السلام كه مى فرمود :«جبرئيل عليه السلام به خدمت پيغمير صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد كه : يا محمد! پروردگارت تو را سلام مى رساند و به تو مى فرمايد كه : با خلق من مدارا كن» .

از او ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از هشام بن سالم ، از حبيب سجستانى ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«در تورات نوشته است ، در آن چه خداى عز و جل با موسى بن عمران عليه السلام ، به آن راز گفت كه : اى موسى! رازِ پوشيده مرا در نهان خويش بپوش ، و در آشكار خويش ، مدارايى را ظاهر كن، از من براى دشمن من، و دشمن خود از خلق من . و به اظهار كردن راز پوشيده من ، باعث دشنام من مشو در نزد ايشان ، كه با دشمن من و دشمن خويش در دشنام دادن به من شريك خواهى بود» .

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از محمد بن اسماعيل بن بزيع ، از حمزة بن ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : پروردگارم مرا امر فرموده كه با مردمان مدارايى كنم ، چنان كه مرا به جا آوردن واجبات امر فرموده است» .

على بن ابراهيم ، از هارون بن مسلم ، از مسعدة بن صدقه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : مدارايى با مردمان نصف ايمان است ، و همراهى و نرمى با ايشان نصف عيش و زندگانى» . بعد از آن حضرت صادق عليه السلام فرمود كه : «با نيكوكاران در نهان آميزش كنيد ، و با نابكاران در آشكار مخالفت نماييد ، و بر ايشان ميل مكنيد، كه بر شما ستم مى كنند؛ پس به درستى كه زود باشد كه روزگارى بيايد كه در آن روزگار ، كسى از صاحبان دين نجات نيابد ، مگر كسى كه مردم گمان كنند كه ابله و بى عقل است ، و نفس خويش را صبر فرمايد ، بر آنكه مردم بگويند كه او ابله است و عقل ندارد» .

.


1- .و مدارات _ به ضمّ ميم _ ، با كسى نرمى كردن و همديگر را دفع كردن است . (مترجم)

ص: 310

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ذَكَرَهُ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ حُذَيْفَةَ بْنِ مَنْصُورٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«إِنَّ قَوْماً مِنَ النَّاسِ قَلَّتْ مُدَارَاتُهُمْ لِلنَّاسِ ، فَأُنِفُوا مِنْ قُرَيْشٍ ، وَايْمُ اللّهِ مَا كَانَ بِأَحْسَابِهِمْ بَأْسٌ ، وَإِنَّ قَوْماً مِنْ غَيْرِ قُرَيْشٍ حَسُنَتْ مُدَارَاتُهُمْ ، فَأُلْحِقُوا بِالْبَيْتِ الرَّفِيعِ». قَالَ : ثُمَّ قَالَ : «مَنْ كَفَّ يَدَهُ عَنِ النَّاسِ ، فَإِنَّمَا يَكُفُّ عَنْهُمْ يَداً وَاحِدَةً ، وَيَكُفُّونَ عَنْهُ أَيْدِيَ كَثِيرَةً» .

58 _ بَابُ الرِّفْقِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِي لَيْلى ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ لِكُلِّ شَيْءٍ قُفْلاً ، وَقُفْلُ الْاءِيمَانِ الرِّفْقُ» .

وَ بِإِسْنَادِهِ ، قَالَ : قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«مَنْ قُسِمَ لَهُ الرِّفْقُ ، قُسِمَ لَهُ الْاءِيمَانُ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيى ، عَنْ يَحْيَى الْأَزْرَقِ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ بَشِيرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ رَفِيقٌ يُحِبُّ الرِّفْقَ ، فَمِنْ رِفْقِهِ بِعِبَادِهِ تَسْلِيلُهُ أَضْغَانَهُمْ وَمُضَادَّتَهُمْ لِهَوَاهُمْ وَقُلُوبِهِمْ ، وَمِنْ رِفْقِهِ بِهِمْ أَنَّهُ يَدَعُهُمْ عَلَى الْأَمْرِ يُرِيدُ إِزَالَتَهُمْ عَنْهُ رِفْقاً بِهِمْ لِكَيْلَا يُلْقِيَ عَلَيْهِمْ عُرَى الْاءِيمَانِ وَمُثَاقَلَتَهُ جُمْلَةً وَاحِدَةً ، فَيَضْعُفُوا ، فَإِذَا أَرَادَ ذلِكَ ، نَسَخَ الْأَمْرَ بِالْاخَرِ ، فَصَارَ مَنْسُوخاً» .

.

ص: 311

58 . باب در بيان رَفق

على بن ابراهيم ، از بعضى از اصحاب خويش كه او را ذكر كرده ، از محمد بن سنان ، از حذيفة بن منصور روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه گروهى از مردمان مدارايى ايشان با مردم كم بود ، و به اين سبب از قريش انداخته شدند . و به خدا سوگند كه حسب هاى ايشان هيچ ناخوشى نداشت و چنان نبود كه حرام زاده باشند . و به درستى كه گروهى از غير قريش مدارايى ايشان نيكو بود ، و به اين سبب به خانه بلندپايه ملحق شدند و از اهل بيت محسوب گرديدند» . راوى مى گويد : بعد از آن حضرت فرمود كه : «هر كه دست خود را از مردم باز دارد و به ايشان اذيّت نرساند ، جز اين نيست كه يك دست از ايشان باز مى دارد ، و ايشان دست هاى بسيار را از او باز دارند» .

58 . باب در بيان رَفق (1)چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از آنكه او را ذكر كرده ، از محمد بن عبدالرحمان بن ابى ليلى ، از پدرش ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه هر چيزى را قفلى هست ، و قفل ايمان رفق و نرمى است» .

و به اسناد خويش روايت كرده و گفته است كه امام محمد باقر عليه السلام فرمود كه :«هر كه رفق و نرمى از برايش تقسيم شده و از آن بهره اى به او رسيده ، ايمان نيز از برايش تقسيم شده و از آن بهره اى دارد» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از صفوان بن يحيى ، از يحيى ارزق ، از حمّاد بن بشير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه خداى _ تبارك و تعالى _ صاحب رفق است ، و رفق را دوست مى دارد . پس از جمله رفق آن جناب با بندگان خويش ، بيرون كشيدن او است _ به رفق و مدارايى _ كينه ها و ضدّيّت ايشان را با هوا و هوس و دل هاى ايشان ، چنان كه تيغ را از نيام بيرون مى كشند . و از جمله رفق او با ايشان، آن است كه ايشان را وا مى گذارد بر امرى كه اراده دارد كه ايشان را از آن دور گرداند ، از روى نرمى كردن با ايشان ، تا آنكه دسته هاى ايمان و سنگينى آن را يكبار بر ايشان نيندارد (2) تا ضعيف و ناتوان شوند؛ پس هر گاه اين را اراده فرمايد ، آن امر را به امرى ديگر نسخ و برطرف سازد؛ پس اين امر منسوخ شود و تكليف در باب آن باقى نماند» .

.


1- .و رَفْق _ به فتح و كسر راء و سكون فاء _ ، نرمى و خوشى نمودن و يارى و همراهى كردن است . يا به كسر راء، آن چيزى است كه حاصل مى شود از اينها . (مترجم)
2- .مقصود آن است كه همه واجبات را يكباره نازل و واجب نمى كند .

ص: 312

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ ، عَنْ مُعَاذِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الرِّفْقُ يُمْنٌ ، وَالْخُرْقُ شُؤْمٌ» .

عَنْهُ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ، عَنْ جَابِرٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ رَفِيقٌ يُحِبُّ الرِّفْقَ ، وَ يُعْطِي عَلَى الرِّفْقِ مَا لَا يُعْطِي عَلَى الْعُنْفِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِيعُمَيْرٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ الرِّفْقَ لَمْ يُوضَعْ عَلى شَيْءٍ إِلَا زَانَهُ ، وَلَا نُزِعَ مِنْ شَيْءٍ إِلَا شَانَهُ» .

عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِي الْمِقْدَامِ، رَفَعَهُ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، قَالَ :«إِنَّ فِي الرِّفْقِ الزِّيَادَةَ وَالْبَرَكَةَ ، وَمَنْ يُحْرَمِ الرِّفْقَ يُحْرَمِ الْخَيْرَ» .

عَنْهُ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا زُوِيَ الرِّفْقُ عَنْ أَهْلِ بَيْتٍ إِلَا زُوِيَ عَنْهُمُ الْخَيْرُ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِيِّ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْمُعَلّى ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ يَسَارٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زِيَادِ بْنِ أَرْقَمَ الْكُوفِيِّ ، عَنْ رَجُلٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«أَيُّمَا أَهْلِ بَيْتٍ أُعْطُوا حَظَّهُمْ مِنَ الرِّفْقِ ، فَقَدْ وَسَّعَ اللّهُ عَلَيْهِمْ فِي الرِّزْقِ ، وَالرِّفْقُ فِي تَقْدِيرِ الْمَعِيشَةِ خَيْرٌ مِنَ السَّعَةِ فِي الْمَالِ ، وَالرِّفْقُ لَا يَعْجِزُ عَنْهُ شَيْءٌ ، وَالتَّبْذِيرُ لَا يَبْقى مَعَهُ شَيْءٌ ؛ إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ رَفِيقٌ يُحِبُّ الرِّفْقَ» .

.

ص: 313

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از معاوية بن وهب ، از معاذ بن مسلم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : نرمى نمودن با مردم مبارك است ، و درشتى نمودن شوم و نامبارك» .

از او ، از ابن محبوب ، از عمرو بن شمر ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جلصاحب رفق است . رفق را دوست مى دارد و بر رفق عطا مى كند ، آن چه را كه بر عنف و درشتى كردن عطا نمى كند» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از عمر بن اذينه ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : رفق بر چيزى گذاشته نشد ، مگر آنكه آن را آرايش داد ، و از چيزى برداشته نشد ، مگر آنكه آن را زشت گردانيد» .

على ، از پدرش ، از عبداللّه بن مغيره ، از عمرو بن ابى المقدام روايت كرده كه آن را مرفوع ساخته به سوى پيغمبر صلى الله عليه و آله كه فرمود :«به درستى كه زيادتى و بركت در رفق است . و هر كه از رفق محروم شود ، از هر خوبى محروم گردد» .

از او ، عبداللّه بن مغيره ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«رفق از خاندانى دور نشد ، مگر آنكه هر خوبى از ايشان دور شد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از ابراهيم بن محمد ثقفى ، از على بن معلىّ ، از اسماعيل بن يسار ، از احمد بن زياد بن ارقم (و بنا بر بعضى از نسخ كافى ، از ارقم كوفى) ، از مردى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هر خاندانى كه بهره خويش را از رفق عطا شدند ، خدا در باب روزى بر ايشان وسعت داد . و رفق در اندازه كردن معيشت و اسباب زندگانى ، بى زياده و نقصان ، از وسعت در مال و كثرت آن بهتر است . و رفق چيزى از آن درنماند ، و اسراف كردن چيزى با آن باقى نماند . به درستى كه خداى عز و جل صاحب رفق است ، و رفق را دوست مى دارد» .

.

ص: 314

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ رَفَعَهُ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ أَحْمَرَ ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ : قَالَ لِي _ وَ جَرى بَيْنِي وَبَيْنَ رَجُلٍ مِنَ الْقَوْمِ كَلَامٌ فَقَالَ لِيَ _ :«ارْفُقْ بِهِمْ ؛ فَإِنَّ كُفْرَ أَحَدِهِمْ فِي غَضَبِهِ ، وَلَا خَيْرَ فِيمَنْ كَانَ كُفْرُهُ فِي غَضَبِهِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَسَّانَ ، عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسى عليه السلام ، قَالَ :«الرِّفْقُ نِصْفُ الْعَيْشِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ عليه السلام : إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الرِّفْقَ وَيُعِينُ عَلَيْهِ ، فَإِذَا رَكِبْتُمُ الدَّوَابَّ الْعُجْفَ فَأَنْزِلُوهَا مَنَازِلَهَا ، فَإِنْ كَانَتِ الْأَرْضُ مُجْدِبَةً فَانْجُوا عَنْهَا ، وَإِنْ كَانَتْ مُخْصِبَةً فَأَنْزِلُوهَا مَنَازِلَهَا» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ، عَنْ جَابِرٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : لَوْ كَانَ الرِّفْقُ خَلْقاً يُرى ، مَا كَانَ مِمَّا خَلَقَ اللّهُ شَيْءٌ أَحْسَنَ مِنْهُ» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَيْمُونٍ ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ ، عَنْ أَحَدِهِمَا عليهماالسلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ رَفِيقٌ يُحِبُّ الرِّفْقَ ، وَمِنْ رِفْقِهِ بِكُمْ تَسْلِيلُهُ أَضْغَانَكُمْ، وَمُضَادَّةَ قُلُوبِكُمْ ، وَإِنَّهُ لَيُرِيدُ تَحْوِيلَ الْعَبْدِ عَنِ الْأَمْرِ ، فَيَتْرُكُهُ عَلَيْهِ حَتّى يُحَوِّلَهُ بِالنَّاسِخِ كَرَاهِيَةَ تَثَاقُلِ الْحَقِّ عَلَيْهِ» .

.

ص: 315

على بن ابراهيم روايت كرده است و آن را مرفوع ساخته ، از صالح بن عقبه ، از هشام بن احمر ، از امام موسى كاظم عليه السلام كه گفت : حضرت به من فرمود _ در حالى كه ميان من و مردى از اهل سنّت سخنى جارى شده بود _ كه :«با ايشان نرمى كن؛ زيرا كه كفر يكى از ايشان در خشم او است . و هيچ خوبى نيست در كسى كه كفرش در خشمش باشد ، كه به محض خشم ، شروع كند در كفر گفتن» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن حسّان ، از موسى بن بكر ، از ابوالحسن حضرت امام موسى كاظم عليه السلام كه فرمود :«رفق نصف زندگانى است» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى كه خدا رفق را دوست مى دارد و بر آن يارى مى دهد؛ پس چون بر حيوان هاى لاغر سوار شويد ، آنها را در منزل هاى خودشان فرود آوريد؛ پس اگر زمين خشك و بى گياه باشد، از آن دور شويد و منزل مكنيد ، و اگر زمين پر گياه باشد ، آنها را در منزل هاى ايشان فرود آوريد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از عثمان بن عيسى ، از عمرو بن شمر ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : اگر رفق آفريده اى بود كه ديده مى شد ، چيزى از آن چه خدا آفريده از آن نيكوتر نبود» .

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از ابن فضّال ، از ثعلبه ، از آنكه او را حديث كرده ، از امام محمد باقر يا امام جعفر صادق عليهماالسلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه خدا صاحب رفق است و رفق را دوست مى دارد . و از جمله رفقِ آن جناب نسبت به شما ، بيرون كشيدن كينه ها و مضادّه و مخالفت دل هاى شما است از آنها به رفق و نرمى؛ چنان كه شمشير از غلاف مى كشند؛ زيرا كه آن جناب اراده مى فرمايد كه بنده را از امرى بگرداند؛ پس او را بر آن امر وا مى گذارد ، تا هنگامى كه او را به واسطه ناسخ از آن امر مى گرداند ، به جهت ناخوش داشتن سنگينى حق بر او» .

.

ص: 316

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَا اصْطَحَبَ اثْنَانِ إِلَا كَانَ أَعْظَمُهُمَا أَجْراً وَأَحَبُّهُمَا إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ أَرْفَقَهُمَا بِصَاحِبِهِ» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ ، عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ عُثْمَانَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«مَنْ كَانَ رَفِيقاً فِي أَمْرِهِ ، نَالَ مَا يُرِيدُ مِنَ النَّاسِ» .

59 _ بَابُ التَّوَاضُعِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«أَرْسَلَ النَّجَاشِيُّ إِلى جَعْفَرِ بْنِ أَبِي طَالِبٍ وَأَصْحَابِهِ ، فَدَخَلُوا عَلَيْهِ ، وَهُوَ فِي بَيْتٍ لَهُ ، جَالِسٌ عَلَى التُّرَابِ ، وَعَلَيْهِ خُلْقَانُ الثِّيَابِ». قَالَ : «فَقَالَ جَعْفَرٌ : فَأَشْفَقْنَا مِنْهُ حِينَ رَأَيْنَاهُ عَلى تِلْكَ الْحَالِ ، فَلَمَّا رَأى مَا بِنَا وَتَغَيُّرَ وُجُوهِنَا ، قَالَ : الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي نَصَرَ مُحَمَّداً وَأَقَرَّ عَيْنَهُ ، أَ لَا أُبَشِّرُكُمْ؟ فَقُلْتُ : بَلى أَيُّهَا الْمَلِكُ ، فَقَالَ : إِنَّهُ جَاءَنِي السَّاعَةَ مِنْ نَحْوِ أَرْضِكُمْ عَيْنٌ مِنْ عُيُونِي هُنَاكَ ، فَأَخْبَرَنِي أَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ قَدْ نَصَرَ نَبِيَّهُ مُحَمَّداً صلى الله عليه و آله ، وَأَهْلَكَ عَدُوَّهُ ، وَأُسِرَ فُلَانٌ وَفُلَانٌ وَفُلَانٌ ، الْتَقَوْا بِوَادٍ يُقَالُ لَهُ : بَدْرٌ ، كَثِيرِ الْأَرَاكِ ، لَكَأَنِّي أَنْظُرُ إِلَيْهِ حَيْثُ كُنْتُ أَرْعى لِسَيِّدِي هُنَاكَ وَهُوَ رَجُلٌ مِنْ بَنِي ضَمْرَةَ . فَقَالَ لَهُ جَعْفَرٌ : أَيُّهَا الْمَلِكُ ، فَمَا لِي أَرَاكَ جَالِساً عَلَى التُّرَابِ ، وَعَلَيْكَ هذِهِ الْخُلْقَانُ؟ فَقَالَ لَهُ : يَا جَعْفَرُ ، إِنَّا نَجِدُ فِيمَا أَنْزَلَ اللّهُ عَلى عِيسى عليه السلام أَنَّ مِنْ حَقِّ اللّهِ عَلى عِبَادِهِ أَنْ يُحْدِثُوا لَهُ تَوَاضُعاً عِنْدَ مَا يُحْدِثُ لَهُمْ مِنْ نِعْمَةٍ ، فَلَمَّا أَحْدَثَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لِي نِعْمَةً بِمُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ، أَحْدَثْتُ لِلّهِ هذَا التَّوَاضُعَ . فَلَمَّا بَلَغَ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله ، قَالَ لِأَصْحَابِهِ : إِنَّ الصَّدَقَةَ تَزِيدُ صَاحِبَهَا كَثْرَةً ، فَتَصَدَّقُوا ؛ يَرْحَمْكُمُ اللّهُ ، وَإِنَّ التَّوَاضُعَ يَزِيدُ صَاحِبَهُ رِفْعَةً ، فَتَوَاضَعُوا ؛ يَرْفَعْكُمُ اللّهُ ، وَإِنَّ الْعَفْوَ يَزِيدُ صَاحِبَهُ عِزّاً ، فَاعْفُوا ؛ يُعِزَّكُمُ اللّهُ» .

.

ص: 317

59 . باب در بيان تواضع و فروتنى كردن

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هرگز دو كس با يكديگر صحبت نداشته اند ، مگر آنكه بزرگ ترين ايشان از روى اجر ، و دوست ترين ايشان به سوى خداى عز و جل ، نرم ترين ايشان به يار خويش بوده است» .

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن حسّان ، از حسن بن حسين ، از فضيل بن عثمان روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه در امر خود صاحب رفق باشد ، آن چه از مردم اراده كند مى يابد» .

59 . باب در بيان تواضع و فروتنى كردنعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از هارون بن مسلم ، از مسعدة بن صدقه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«نجاشى (يعنى پادشاه حبشه كه اصحمه نام داشت) به سوى جعفر بن ابى طالب و رفقاى او كه در حبشه بودند فرستاد و ايشان را طلبيد؛ پس بر او داخل شدند و ديدند كه در حجره اى از حجره هاى خويش بر روى خاك نشسته و جامه هاى كهنه پوشيده است» . حضرت فرمود كه : «جعفر عليه السلام گفت كه : ما از نجاشى ترسيديم ، در هنگامى كه او را بر اين حالت ديديم؛ پس چون ديد كه به ما چه رسيد و روى هاى ما متغيّر گرديد و رنگ هاى ما زرد شد، گفت : ستايش از براى خدايى كه محمد را يارى كرد و چشم او را روشن گردانيد . آيا نمى خواهيد كه شما را مژده دهم؟ من گفتم : بلى ، اى پادشاه! ما را مژده ده . نجاشى گفت كه : در اين ساعت جاسوسى از جاسوس هاى من ، از جانب زمين شما كه در آنجا مى بود به نزد من آمد و مرا خبر داد كه خداى عز و جل پيغمبر خود ، محمد صلى الله عليه و آله ، را يارى نمود ، و دشمنان او را هلاك گردانيد ، و فلان و فلان اسير و دستگير شدند ، و در وادى اى به هم رسيدند كه آن را بدر مى گويند و اراك (1) بسيارى در آن جاس_ت. نجاشى گفت : به خدا سوگند كه گويا من به آن موضع نظر مى كنم و الحال آن را مى بينم؛ زيرا كه من در آنجا از براى سيّد خود شبانى مى كردم و گوسفند مى چرانيدم . و سيّد من مردى از بنى ضمره بود . جعفر با نجاشى گفت كه : اى پادشاه! پس مرا چه مى شود كه تو را مى بينم كه بر روى خاك نشسته اى و اين جامه هاى كهنه را پوشيده اى؟ گفت : اى جعفر! به درستى كه ما در آن چه خدا بر حضرت عيسى عليه السلام فرو فرستاده مى يابيم كه : از جمله حقِّ خدا بر بندگان خويش آن است كه در نزد نعمتى كه از براى ايشان تازه پديد مى آورد ، از براى آن جناب فروتنى را اظهار كنند . و چون خداى عز و جل از براى من اين نعمت را به محمد صلى الله عليه و آله احداث فرمود ، اين تواضع را از براى خدا احداث نمودم؛ پس در هنگامى كه اين خبر به حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله رسيد، به اصحاب خويش فرمود : به درستى كه صدقه مال صاحب خود را مى افزايد و بيش از پيش مى كند؛ پس تصدّق كنيد تا خدا شما را رحم كند . و به درستى كه تواضع، رفعتِ صاحبش را زياد مى گرداند؛ پس تواضع كنيد تا خدا شما را بلند گرداند . و عفو ، عزّتِ صاحب خود را زياد مى سازد؛ پس عفو كنيد تا خدا شما را عزيز سازد» .

.


1- .و اراك _ به فتح همزه _ درختى است كه از چوب آن سواك گيرند . و بعضى گفته اند : درخت شور و تلخ است.

ص: 318

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«إِنَّ فِي السَّمَاءِ مَلَكَيْنِ مُوَكَّلَيْنِ بِالْعِبَادِ ، فَمَنْ تَوَاضَعَ لِلّهِ رَفَعَاهُ ، وَمَنْ تَكَبَّرَ وَضَعَاهُ» .

ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ الْحَجَّاجِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِاللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«أَفْطَرَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله عَشِيَّةَ خَمِيسٍ فِي مَسْجِدِ قُبَا ، فَقَالَ : هَلْ مِنْ شَرَابٍ؟ فَأَتَاهُ أَوْسُ بْنُ خَوَلِيٍّ الْأَنْصَارِيُّ بِعُسِّ مَخِيضٍ بِعَسَلٍ ، فَلَمَّا وَضَعَهُ عَلى فِيهِ نَحَّاهُ ، ثُمَّ قَالَ : شَرَابَانِ يُكْتَفى بِأَحَدِهِمَا مِنْ صَاحِبِهِ ، لَا أَشْرَبُهُ ، وَلَا أُحَرِّمُهُ ، وَلكِنْ أَتَوَاضَعُ لِلّهِ ؛ فَإِنَّ مَنْ تَوَاضَعَ لِلّهِ رَفَعَهُ اللّهُ ، وَمَنْ تَكَبَّرَ خَفَضَهُ اللّهُ ، وَمَنِ اقْتَصَدَ فِي مَعِيشَتِهِ رَزَقَهُ اللّهُ، وَمَنْ بَذَّرَ حَرَمَهُ اللّهُ ، وَمَنْ أَكْثَرَ ذِكْرَ الْمَوْتِ أَحَبَّهُ اللّهُ» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ ، عَنْ دَاوُدَ الْحَمَّارِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، مِثْلَهُ . وَ قَالَ :«مَنْ أَكْثَرَ ذِكْرَ اللّهِ ، أَظَلَّهُ اللّهُ فِي جَنَّتِهِ» .

.

ص: 319

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از معاوية بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«به درستى كه در آسمان دو فرشته اند كه بر بندگان گماشته اند؛ پس هر كه از براى خدا تواضع كند ، او را بلند گردانند و هر كه تكبّر كند ، او را پست كنند» .

ابن ابى عمير ، از عبدالرحمان بن حجّاج ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله در شبانگاه روز پنجشنبه در مسجد قبا روزه گشود و فرمود : آيا هيچ آشاميدنى هست كه بياشامم؟ اوس بن خولى انصارى قدح بزرگى از دوغ كه با عسل به هم آميخته بود به نزد آن حضرت آورد . و چون قدح را بر دهان مبارك گذاشت ، آن را دور ساخت . بعد از آن فرمود : و آشاميدنى كه به يكى از آنها از ديگرى كه با آن است ، اكتفا توان نمود ، من آن را نمى آشامم ، و آن را بر كسى حرام نمى گردانم ، وليكن از براى خدا تواضع مى كنم؛ زيرا كه هر كه از براى خدا تواضع كند ، خدا او را بلند گرداند ، و هر كه تكبّر نمايد ، خدا او را پست سازد ، و هر كه در معيشت خويش ميانه روى پيش گيرد بى اسراف و تنگ گيرى ، خدا او را روزى دهد ، و هر كه اسراف كند ، خدا او را محروم گرداند ، و هر كه مرگ را بسيار ياد كند ، خدا او را دوست دارد» .

حسين بن محمد ، از معلىّ بن محمد ، از حسن بن على وشّاء ، از داود حمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام مثل اين را روايت كرده و گفته است كه :«هر كه خدا را بسيار ياد كند ، خدا او را در بهشت خويش در سايه رحمتش جا دهد» .

.

ص: 320

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَذْكُرُ أَنَّهُ :«أَتى رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله مَلَكٌ ، فَقَالَ : إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ يُخَيِّرُكَ أَنْ تَكُونَ عَبْداً رَسُولًا مُتَوَاضِعاً ، أَوْ مَلِكاً رَسُولًا» . قَالَ : «فَنَظَرَ إِلى جَبْرَئِيلَ ، وَأَوْمَأَ بِيَدِهِ : أَنْ تَوَاضَعْ ، فَقَالَ : عَبْداً مُتَوَاضِعاً رَسُولًا ، فَقَالَ الرَّسُولُ : مَعَ أَنَّهُ لَا يَنْقُصُكَ مِمَّا عِنْدَ رَبِّكَ شَيْئاً» قَالَ : «وَ مَعَهُ مَفَاتِيحُ خَزَائِنِ الْأَرْضِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ تَرْضى بِالْمَجْلِسِ دُونَ الْمَجْلِسِ ، وَأَنْ تُسَلِّمَ عَلى مَنْ تَلْقى ، وَأَنْ تَتْرُكَ الْمِرَاءَ وَإِنْ كُنْتَ مُحِقّاً ، وَ لَا تُحِبَّ أَنْ تُحْمَدَ عَلَى التَّقْوى» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ ، عَمَّنْ رَوَاهُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«أَوْحَى اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِلى مُوسى عليه السلام : أَنْ يَا مُوسى ، أَ تَدْرِي لِمَ اصْطَفَيْتُكَ بِكَلَامِي دُونَ خَلْقِي؟ قَالَ : يَا رَبِّ ، وَلِمَ ذَاكَ؟» قَالَ : «فَأَوْحَى اللّهُ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ إِلَيْهِ : يَا مُوسى ، إِنِّي قَلَّبْتُ عِبَادِي ظَهْراً لِبَطْنٍ ، فَلَمْ أَجِدْ فِيهِمْ أَحَداً أَذَلَّ لِي نَفْساً مِنْكَ ؛ يَا مُوسى ، إِنَّكَ إِذَا صَلَّيْتَ وَضَعْتَ خَدَّكَ عَلَى التُّرَابِ _ أَوْ قَالَ: عَلَى الْأَرْضِ _ » .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَرَّ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ _ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِمَا _ عَلَى الْمُجَذَّمِينَ وَهُوَ رَاكِبٌ حِمَارَهُ وَهُمْ يَتَغَدَّوْنَ ، فَدَعَوْهُ إِلَى الْغَدَاءِ ، فَقَالَ : أَمَا إِنِّي لَوْ لَا أَنِّي صَائِمٌ لَفَعَلْتُ ، فَلَمَّا صَارَ إِلى مَنْزِلِهِ أَمَرَ بِطَعَامٍ ، فَصُنِعَ ، وَأَمَرَ أَنْ يَتَنَوَّقُوا فِيهِ ، ثُمَّ دَعَاهُمْ فَتَغَدَّوْا عِنْدَهُ ، وَتَغَدّى مَعَهُمْ» .

.

ص: 321

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از ابن فضّال ، از علاء بن رزين ، از محمد بن مسلم كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه ذكر مى فرمود كه :«فرشته اى به خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد كه : خداى _ تعالى _ تو را مخيّر ساخته كه بنده و رسول متواضع باشى يا پادشاه و رسول» . حضرت فرمود كه : «پيغمبر به جبرئيل عليه السلام نظر فرمود ، و جبرئيل به دست خويش اشاره كرد كه تواضع و فروتنى كن؛ پس پيغمبر فرمود كه : بنده متواضع و رسول مى باشم؛ پس آن فرشته اى كه خدا او را فرستاده بود به پيغمبر عرض نمود كه : با آنكه پادشاهى چيزى را از آن چه در نزد پروردگار تو است ، از تو كم نمى كند» . و حضرت فرمود كه : «با آن فرشته ، كليدهاى تمام خزينه هاى زمين بود» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«از جمله تواضع آن است كه راضى باشى به مجلس و نشستنگاهى كه پست تر باشد از جاى تو؛ و آنكه سلام كنى بر هر كه او را ملاقات نمايى؛ و آنكه ستيزه را ترك كنى ، و هر چند كه محق باشى و حق با تو باشد؛ و دوست ندارى كه كسى تو را بر تقوى و پرهيزگارى مدح و ثنا گويد» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از على بن يقطين ، از آنكه او را روايت كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خداى عز و جل به سوى موسى عليه السلام وحى فرمود كه : اى موسى! آيا مى دانى كه چرا تو را به سخن گفتن با خويش بى واسطه برگزيدم ، و با ساير خلق خود چنين نكردم؟ موسى عرض كرد كه : اى پروردگار! چرا چنين كردى؟» حضرت فرمود : «مى فرمايد كه : خداى _ تبارك و تعالى _ به سوى او وحى فرمود كه : اى موسى! من همه بندگان خويش را گردانيدم و ايشان را پشت و رو كردم ، پس در ميانه ايشان يكى را نيافتم كه از تو ، خويش را خواركننده تر باشد از براى من . اى موسى! به درستى كه تو چون نماز را به جا مى آورى ، رخ خود را بر خاك مى گذارى _ يا آنكه فرمود كه _ بر زمين مى گذارى» . (و اين ترديد از راوى حديث است نه از حضرت عليه السلام ) .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«حضرت على بن الحسين عليهماالسلام به جماعتى گذشت كه خوره داشتند . و آن حضرت بر الاغ خويش سوار بود و آن جماعت چاشت مى خوردند؛ پس آن حضرت را به چاشت خوردن دعوت نمودند و تكليف كردند كه با ايشان طعام تناول فرمايد . فرمود : اگر نه اين بود كه من روزه دارم ، هر آينه [تناول]مى كردم و با شما چاشت مى خوردم؛ پس در هنگامى كه به منزل خويش رسيد ، امر فرمود كه طعامى بسازند ، و شروع شد به ساختن طعام . و امر فرمود كه در باب آن سعى بليغى به عمل آورند و نيكو بسازند . بعد از آن ايشان را طلبيد ، و در نزد آن حضرت چاشت خوردند و حضرت با ايشان چاشت ميل فرمود» .

.

ص: 322

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَجْلِسَ الرَّجُلُ دُونَ شَرَفِهِ» .

عَنْهُ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ وَمُحَسِّنِ بْنِ أَحْمَدَ ، عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ ، قَالَ : نَظَرَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام إِلى رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ قَدِ اشْتَرى لِعِيَالِهِ شَيْئاً وَهُوَ يَحْمِلُهُ ، فَلَمَّا رَآهُ الرَّجُلُ اسْتَحْيَا مِنْهُ ، فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«اشْتَرَيْتَهُ لِعِيَالِكَ ، وَحَمَلْتَهُ إِلَيْهِمْ؛ أَمَا وَاللّهِ، لَوْ لَا أَهْلُ الْمَدِينَةِ لَأَحْبَبْتُ أَنْ أَشْتَرِيَ لِعِيَالِيَ الشَّيْءَ ، ثُمَّ أَحْمِلَهُ إِلَيْهِمْ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْقَاسِمِ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِي الْمِقْدَامِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«فِيمَا أَوْحَى اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِلى دَاوُدَ عليه السلام : يَا دَاوُدُ ، كَمَا أَنَّ أَقْرَبَ النَّاسِ مِنَ اللّهِ الْمُتَوَاضِعُونَ ، كَذلِكَ أَبْعَدُ النَّاسِ مِنَ اللّهِ الْمُتَكَبِّرُونَ» .

عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ رَفَعَهُ إِلى أَبِي بَصِيرٍ ، قَالَ : دَخَلْتُ عَلى أَبِي الْحَسَنِ مُوسى عليه السلام فِي السَّنَةِ الَّتِي قُبِضَ فِيهَا أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، مَا لَكَ ذَبَحْتَ كَبْشاً ، وَنَحَرَ فُلَانٌ بَدَنَةً؟ فَقَالَ :«يَا أَبَا مُحَمَّدٍ ، إِنَّ نُوحاً عليه السلام كَانَ فِي السَّفِينَةِ ، وَكَانَ فِيهَا مَا شَاءَ اللّهُ ، وَكَانَتِ السَّفِينَةُ مَأْمُورَةً ، فَطَافَتْ بِالْبَيْتِ وَهُوَ طَوَافُ النِّسَاءِ ، وَخَلّى سَبِيلَهَا نُوحٌ عليه السلام ، فَأَوْحَى اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِلَى الْجِبَالِ : أَنِّي وَاضِعٌ سَفِينَةَ نُوحٍ عَبْدِي عَلى جَبَلٍ مِنْكُنَّ ، فَتَطَاوَلَتْ ، وَشَمَخَتْ ، وَتَوَاضَعَ الْجُودِيُّ _ وَ هُوَ جَبَلٌ عِنْدَكُمْ _ فَضَرَبَتِ السَّفِينَةُ بِجُؤْجُؤِهَا الْجَبَلَ» . قَالَ : «فَقَالَ نُوحٌ عليه السلام عِنْدَ ذلِكَ : يَا مَارِي ، أَتْقِنْ ، وَهُوَ بِالسُّرْيَانِيَّةِ : يَا رَبِّ ، أَصْلِحْ» . قَالَ : فَظَنَنْتُ أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ عليه السلام عَرَّضَ بِنَفْسِهِ .

.

ص: 323

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از عثمان بن عيسى ، از هارون بن خارجه ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«از جمله تواضع آن است كه مردى در جايى بنشيند كه پست تر از شرف و بزرگوارى او باشد» .

از او ، از ابن فضّال و محسن بن احمد ، از يونس بن يعقوب روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به سوى مردى از مردم مدينه نظر فرمود كه از براى عيال خود چيزى خريده و آن را برداشته بود؛ پس چون آن مرد حضرت را ديد از او شرم نمود . حضرت صادق عليه السلام فرمود كه :«اين را از براى عيال خود خريده اى و برداشته اى كه به سوى ايشان برى . بدان و آگاه باش! به خدا سوگند كه اگر ترس مردم مدينه نبود ، دوست مى داشتم كه از براى عيال خود چيزى را بخرم و آن را برداشته به سوى ايشان ببرم» .

از او ، از پدرش ، از عبداللّه بن قاسم ، از عمرو بن ابى المقدام ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«در آن چه خداى عز و جل به سوى داود عليه السلام وحى فرمود اين بود كه : اى داود! چنان كه نزديك ترين مردمان به خدا متواضعانند ، همچنين دورترين مردمان از خدا متكبّرانند» .

از او ، از پدرش ، از على بن حكم روايت است كه آن را مرفوع ساخته به سوى ابوبصير كه گفت : بر ابوالحسن حضرت امام موسى كاظم عليه السلام داخل شدم در سالى كه روح مطهّر امام جعفر صادق عليه السلام در آن قبض شد . و عرض كردم كه : فداى تو گردم! تو را چه مى شود كه گوسفندى را سر بريدى و فلان كس شترى را به جهت قربانى نحر كرد . فرمود :«اى ابامحمد! نوح عليه السلام در كشتى بود ، و در آن بود ، آن چه خدا مى خواست . و آن كشتى پر بود يا مأمور بود به طواف؛ پس در خانه كعبه طواف نمود ، و آن طواف نساء است؛ پس نوح عليه السلام آن را وا گذاشت و افسار آن را رها كرد . بعد از آن، خداى عز و جل به كوه ها وحى فرمود كه : من كشتى بنده خود ، نوح را بر كوهى از شما مى گذارم؛ پس آنها گردن كشى كردند و بلند شدند . و جودى فروتنى نمود ، و جودى كوهى است در نزد شما؛ پس كشتى سينه خود را به آن كوه زد» . حضرت فرمود كه : «نوح عليه السلام در آن هنگام گفت : يا مارى اتقن! و آن به لغت سريانى به اين معنى است كه : اى پروردگار من! امور مرا به اصلاح آور» . ابوبصير مى گويد كه : گمان كردم كه حضرت امام موسى كاظم عليه السلام به خويش كنايه فرمود .(و مراد اين است كه اشاره كرد به تواضع جودى ، و به آن تواضع ، نفس مقدّس خويش را اراده نمود) .

.

ص: 324

عَنْهُ ، عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ : قَالَ :«التَّوَاضُعُ أَنْ تُعْطِيَ النَّاسَ مَا تُحِبُّ أَنْ تُعْطَاهُ» .

وَفِي حَدِيثٍ آخَرَ ، قَالَ : قُلْتُ : مَا حَدُّ التَّوَاضُعِ الَّذِي إِذَا فَعَلَهُ الْعَبْدُ ، كَانَ مُتَوَاضِعاً؟ فَقَالَ :«التَّوَاضُعُ دَرَجَاتٌ ، مِنْهَا أَنْ يَعْرِفَ الْمَرْءُ قَدْرَ نَفْسِهِ ، فَيُنْزِلَهَا مَنْزِلَتَهَا بِقَلْبٍ سَلِيمٍ ، لَا يُحِبُّ أَنْ يَأْتِيَ إِلى أَحَدٍ إِلَا مِثْلَ مَا يُؤْتى إِلَيْهِ ، إِنْ رَأى سَيِّئَةً دَرَأَهَا بِالْحَسَنَةِ ، كَاظِمُ الْغَيْظِ ، عَافٍ عَنِ النَّاسِ ، وَاللّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ» .

60 _ بَابُ الْحُبِّ فِي اللّهِ وَالْبُغْضِ فِي اللّهِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى وَأَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ وَسَهْلِ بْنِ زِيَادٍ جَمِيعاً ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ أَحَبَّ لِلّهِ وَأَبْغَضَ لِلّهِ وَأَعْطى لِلّهِ ، فَهُوَ مِمَّنْ كَمَلَ إِيمَانُهُ» .

.

ص: 325

60 . باب در بيان حب فى اللّه و بغض فى اللّه

از او ، از چند نفر ، از اصحاب خويش ، از على بن اسباط ، از حسن بن جهم ، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت است كه گفت : آن حضرت فرمود :«تواضع، آن است كه به مردم عطا كنى ، آن چه را كه دوست مى دارى كه آن را به تو عطا كنند» .

و در حديث ديگر است كه گفت : عرض كردم كه : چيست اندازه تواضعى كه چون بنده اى آن را به فعل آورد ، متواضع باشد . فرمود كه :«تواضع چندين درجه است : از جمله آنها اين است كه مرد قدر خويش را بشناسَد و آن را در مرتبه خويش فرود آورد با دل سالم ، و دوست ندارد كه با كسى كارى بكند ، مگر مثل آن چه با او مى شود . اگر بدى را ببيند ، به نيكى دفع كند ، و خشم فرو خورنده و از مردم عفوكننده باشد ، و خدا نيكوكاران را دوست مى دارد» .

60 . باب در بيان حب فى اللّه و بغض فى اللّه (1)چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن عيسى و احمد بن محمد بن خالد و على بن ابراهيم ، از پدرش و سهل بن زياد و همه ، از ابن محبوب ، از على بن رئاب ، از ابوعبيده حذاء ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هر كه در راه خدا يا از براى او با كسى دوستى كند ، و در راه خدا يا از براى او با كسى دشمنى ورزد ، و از براى خدا عطا كند ، از جمله كسانى است كه ايمان ايشان كامل و تمام است» .

.


1- .يعنى : دوستى در راه خدا و دشمنى در راه خدا ، كه در دوستى و دشمنى ، منظور و مطمع نظر ، خدا باشد و چيزى غير خدا ملاحظه نشود . (مترجم)

ص: 326

ابْنُ مَحْبُوبٍ ، عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ ، عَنْ سَعِيدٍ الْأَعْرَجِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مِنْ أَوْثَقِ عُرَى الْاءِيمَانِ أَنْ تُحِبَّ فِي اللّهِ ، وَتُبْغِضَ فِي اللّهِ ، وَتُعْطِيَ فِي اللّهِ ، وَتَمْنَعَ فِي اللّهِ» .

ابْنُ مَحْبُوبٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ _ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ الْأَحْوَلِ صَاحِبِ الطَّاقِ _ عَنْ سَلَامِ بْنِ الْمُسْتَنِيرِ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : وُدُّ الْمُؤْمِنِ لِلْمُؤْمِنِ فِي اللّهِ مِنْ أَعْظَمِ شُعَبِ الْاءِيمَانِ ، أَلَا وَ مَنْ أَحَبَّ فِي اللّهِ وَأَبْغَضَ فِي اللّهِ وَأَعْطى فِي اللّهِ وَمَنَعَ فِي اللّهِ ، فَهُوَ مِنْ أَصْفِيَاءِ اللّهِ» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«إِنَّ الْمُتَحَابِّينَ فِي اللّهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلى مَنَابِرَ مِنْ نُورٍ قَدْ أَضَاءَ نُورُ وُجُوهِهِمْ وَ نُورُ أَجْسَادِهِمْ وَنُورُ مَنَابِرِهِمْ كُلَّ شَيْءٍ حَتّى يُعْرَفُوا بِهِ ، فَيُقَالُ : هؤُلَاءِ الْمُتَحَابُّونَ فِي اللّهِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ حَمَّادٍ، عَنْ حَرِيزٍ، عَنْ فُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ،قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنِ الْحُبِّ وَالْبُغْضِ : أَ مِنَ الْاءِيمَانِ هُوَ؟ فَقَالَ :«وَ هَلِ الْاءِيمَانُ إِلَا الْحُبُّ وَالْبُغْضُ»، ثُمَّ تَلَا هذِهِ الْايَةَ : «حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْاءِيمانَ وَزَيَّنَهُ فِى قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْيانَ أُولئِكَ هُمُ الرّاشِدُونَ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عَلِيِّ بْنِ يَحْيى _ فِيمَا أَعْلَمُ _ عَنْ عَمْرِو بْنِ مُدْرِكٍ الطَّائِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله لِأَصْحَابِهِ : أَيُّ عُرَى الْاءِيمَانِ أَوْثَقُ؟ فَقَالُوا : اللّهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ ، وَقَالَ بَعْضُهُمُ : الصَّلَاةُ ، وَقَالَ بَعْضُهُمُ : الزَّكَاةُ ، وَقَالَ بَعْضُهُمُ : الصِّيَامُ ، وَقَالَ بَعْضُهُمُ : الْحَجُّ وَالْعُمْرَةُ ، وَقَالَ بَعْضُهُمُ : الْجِهَادُ . فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : لِكُلِّ مَا قُلْتُمْ فَضْلٌ وَلَيْسَ بِهِ ، وَلكِنْ أَوْثَقُ عُرَى الْاءِيمَانِ الْحُبُّ فِي اللّهِ ، وَالْبُغْضُ فِي اللّهِ ، وَتَوَالِي أَوْلِيَاءِ اللّهِ ، وَالتَّبَرِّي مِنْ أَعْدَاءِ اللّهِ» .

.

ص: 327

ابن محبوب ، از مالك بن عطيّه ، از سعيد اعرج ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«از جمله محكم ترين دسته هاى ايمان آن است كه كسى دوستى كند در راه خدا ، و دشمنى كند در راه خدا ، و عطا كند در راه خدا ، و منع كند در راه خدا ، كه دوستى و دشمنى و دادن و ندادنش همه از براى خدا باشد» .

ابن محبوب ، از ابوجعفر محمد بن نعمان احول صاحب طاق ، از سلام بن مستنير ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : دوستى با مؤمن در راه خدا از بزرگ ترين شعبه هاى ايمان است . آگاه باشيد كه هر كه در راه خدا دوستى كند ، و در راه خدا دشمنى كند ، و در راه خدا عطا كند ، و در راه خدا منع كند ، از جمله برگزيدگان خدا است».

حسين بن محمد ، از معلىّ بن محمد ، از حسن بن على وشّاء ، از على بن ابى حمزه ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«كسانى كه با يكديگر دوستى مى كنند در راه خدا ، در روز قيامت بر منبرهاى از نور باشند ، و نور روى هاى ايشان ، و نور بدن هاى ايشان ، و نور منبرهاى ايشان ، هر چيزى را روشن ساخته ، به مرتبه اى كه به آن نور ، مشهور و معروف شوند و همه كس ايشان را بشناسند و بگويند كه : اين گروهند كه در راه خدا با يكديگر دوستى كرده اند» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّار ، از حريز ، از فضيل بن يسار روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از دوستى و دشمنى ، كه آيا هر يك از اينها از جمله ايمان و جزء آن است؟ فرمود كه :«مگر ايمان چيزى غير از دوستى و دشمنى هست» . بعد از آن اين آيه را تلاوت فرمود كه : «حَبَّبَ اِلَيْكُمْ الْايمانَ وَزَيَّنَهُ فى قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ اِلَيْكُمْ الْكُفْرَ وَ الْفسُوقَ وَ العِصْيانَ أُولئِكَ هُمُ الرّاشِدوُنَ» (1) و ترجمه آيه در باب آيات ولايت گذشت (2) ، مگر آخر آن كه ترجمه اش اين است كه : «آن گروه، ايشانند كه راه راست يافتگانند» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از محمد بن عيسى ، از ابوالحسن على بن يحيى در آن چه من مى دانم ، از عمرو بن مدرك طائى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله به اصحاب خويش فرمود كه : كدام دسته از دسته هاى ايمان استوارتر است؟ صحابه عرض كردند كه : خدا و رسول او بهتر مى دانند . و بعضى از ايشان گفت كه : نماز ، دسته استوارتر است . و بعضى از ايشان گفت كه : زكات استوارتر است . و بعضى از ايشان گفت : روزه . و بعضى از ايشان گفت : حج و عمره . و بعضى از ايشان گفت : جهاد؛ پس رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : از براى هر يك از آن چه گفتيد فضل و افزونى هست ، امّا هيچ يك ، آن دسته محكم تر نيستند ، وليكن محكم ترين دسته هاى ايمان ، دوستى در راه خدا است ، و دشمنى در راه خدا ، و دوست داشتن دوستان خدا ، و بيزارى جستن از دشمنان خدا» .

.


1- .حجرات، 7.
2- .و ايمان را محبوب شما كرد و آن را در نظرتان آراست و كفر و فسق و نافرمانى را برايتان ناپسند ساخت .

ص: 328

عَنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ عُمَرَ بْنِ جَبَلَةَ الْأَحْمَسِيِّ، عَنْ أَبِيالْجَارُودِ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الْمُتَحَابُّونَ فِي اللّهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلى أَرْضِ زَبَرْجَدَةٍ خَضْرَاءَ ، فِي ظِلِّ عَرْشِهِ عَنْ يَمِينِهِ _ وَكِلْتَا يَدَيْهِ يَمِينٌ _ وُجُوهُهُمْ أَشَدُّ بَيَاضاً ، وَأَضْوَأُ مِنَ الشَّمْسِ الطَّالِعَةِ ، يَغْبِطُهُمْ بِمَنْزِلَتِهِمْ كُلُّ مَلَكٍ مُقَرَّبٍ ، وَكُلُّ نَبِيٍّ مُرْسَلٍ ، يَقُولُ النَّاسُ : مَنْ هؤُلَاءِ؟ فَيُقَالُ : هؤُلَاءِ الْمُتَحَابُّونَ فِي اللّهِ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام ، قَالَ :«إِذَا جَمَعَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ الْأَوَّلِينَ وَالْاخِرِينَ ، قَامَ مُنَادٍ فَنَادى يُسْمِعُ النَّاسَ ، فَيَقُولُ : أَيْنَ الْمُتَحَابُّونَ فِي اللّهِ؟» قَالَ : «فَيَقُومُ عُنُقٌ مِنَ النَّاسِ ، فَيُقَالُ لَهُمُ : اذْهَبُوا إِلَى الْجَنَّةِ بِغَيْرِ حِسَابٍ». قَالَ : «فَتَلَقَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ، فَيَقُولُونَ : إِلى أَيْنَ؟ فَيَقُولُونَ : إِلَى الْجَنَّةِ بِغَيْرِ حِسَابٍ». قَالَ : «فَيَقُولُونَ : فَأَيُّ ضَرْبٍ أَنْتُمْ مِنَ النَّاسِ؟ فَيَقُولُونَ : نَحْنُ الْمُتَحَابُّونَ فِي اللّهِ». قَالَ : «فَيَقُولُونَ : وَ أَيَّ شَيْءٍ كَانَتْ أَعْمَالُكُمْ؟ قَالُوا : كُنَّا نُحِبُّ فِي اللّهِ ، وَنُبْغِضُ فِي اللّهِ» قَالَ : «فَيَقُولُونَ : نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ» .

.

ص: 329

از او ، از محمد بن على ، از عمر بن جبله احمسى ، از ابوالجارود ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : كسانى كه در راه خدا با يكديگر دوستى مى كنند ، در روز قيامت بر روى زمينى از زبرجد سبز باشند ، در سايه عرش خدا ، در جانب راست آن ، و هر دو دست آن راست است . و روى هاى ايشان از آفتاب تابان سفيدتر و نورانى تر باشد ، و هر فرشته مقرّب و هر پيغمبر مرسلى بر ايشان غبطه برد ، به آن منزله و مرتبه اى كه دارند ، و آن را آرزو كند . و مردم گويند كه : اين گروه كيستند؟ به ايشان گفته شود كه : اين گروهند كه در راه خدا با يكديگر دوستى كرده اند» .

از او ، از پدرش ، از نضر بن سويد ، از هشام بن سالم ، از ابوحمزه ثمالى ، از حضرت على بن الحسين عليهماالسلام روايت است كه فرمود :«چون خداى _ تعالى _ خلقِ اوّلين و آخرين را جمع كند ، منادى برخيزد و ندا كند كه همه مردمان بشنوند ، و بگويد كه : كجايند آنان كه در راه خدا با يكديگر دوستى كرده اند؟» حضرت فرمود : «پس طائفه اى از مردمان برخيزند . و به ايشان گفته شود كه برويد به جانب بهشت ، بى حساب». فرمود كه : «پس فرشتگان ايشان را پيش باز كنند و بگويند : به كجا مى رويد؟ مى گويند : به سوى بهشت مى رويم ، بى حساب» . فرمود كه : «فرشتگان مى گويند كه : شما كدام قسم و چه گروه از مردمانيد؟ مى گويند : ماييم آنان كه در راه خدا با يكديگر دوستى كرده ايم» . فرمود كه : «فرشتگان مى گويند كه : اعمال شما چه بود؟ مى گويند كه : عادت ما اين بود كه در راه خدا دوستى مى كرديم و در راه خدا دشمنى مى نموديم» . فرمود كه : «فرشتگان مى گويند كه : نيكو است مزد كاركنان خدا» .

.

ص: 330

عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَسَّانَ ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«ثَلَاثٌ مِنْ عَلَامَاتِ الْمُؤْمِنِ : عِلْمُهُ بِاللّهِ ، وَمَنْ يُحِبُّ ، وَمَنْ يُبْغِضُ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَحَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الرَّجُلَ لَيُحِبُّكُمْ وَمَا يَعْرِفُ مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ ، فَيُدْخِلُهُ اللّهُ الْجَنَّةَ بِحُبِّكُمْ ؛ وَإِنَّ الرَّجُلَ لَيُبْغِضُكُمْ وَمَا يَعْرِفُ مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ ، فَيُدْخِلُهُ اللّهُ بِبُغْضِكُمُ النَّارَ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنِ ابْنِ الْعَرْزَمِيِّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِيِّ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَعْلَمَ أَنَّ فِيكَ خَيْراً ، فَانْظُرْ إِلى قَلْبِكَ ، فَإِنْ كَانَ يُحِبُّ أَهْلَ طَاعَةِ اللّهِ وَيُبْغِضُ أَهْلَ مَعْصِيَتِهِ ، فَفِيكَ خَيْرٌ وَاللّهُ يُحِبُّكَ ؛ وَإِنْ كَانَ يُبْغِضُ أَهْلَ طَاعَةِ اللّهِ وَيُحِبُّ أَهْلَ مَعْصِيَتِهِ ، فَلَيْسَ فِيكَ خَيْرٌ وَاللّهُ يُبْغِضُكَ ، وَالْمَرْءُ مَعَ مَنْ أَحَبَّ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْوَاسِطِيِّ ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبَانٍ ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«لَوْ أَنَّ رَجُلاً أَحَبَّ رَجُلاً لِلّهِ ، لَأَثَابَهُ اللّهُ عَلى حُبِّهِ إِيَّاهُ ، وَإِنْ كَانَ الْمَحْبُوبُ فِي عِلْمِ اللّهِ مِنْ أَهْلِ النَّارِ ؛ وَلَوْ أَنَّ رَجُلاً أَبْغَضَ رَجُلاً لِلّهِ ، لَأَثَابَهُ اللّهُ عَلى بُغْضِهِ إِيَّاهُ ، وَإِنْ كَانَ الْمُبْغَضُ فِي عِلْمِ اللّهِ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ ، عَنْ يَحْيَى الْحَلَبِيِّ ، عَنْ بَشِيرٍ الْكُنَاسِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَدْ يَكُونُ حُبٌّ فِي اللّهِ وَرَسُولِهِ وَحُبٌّ فِي الدُّنْيَا ، فَمَا كَانَ فِي اللّهِ وَرَسُولِهِ ، فَثَوَابُهُ عَلَى اللّهِ ؛ وَمَا كَانَ فِي الدُّنْيَا ، فَلَيْسَ بِشَيْءٍ» .

.

ص: 331

از او ، از على بن حسّان ، از آنكه او را ذكر كرده ، از داود بن فرقد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«سه چيز است كه از نشانه هاى مؤمن است : يكى علمش به خدا ، كه خدا را بشناسند (يا علمش به جهت خدا باشد)؛ و كسى كه با كسى به سبب خدا دوستى كند ، و كسى كه به سبب خدا با كسى دشمنى كند» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم و حفص بن بخترى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه مردى شما را دوست مى دارد و آن چه را كه شما بر آن هستيد از امر تشيّع نمى داند و نمى شناسند ، و خدا او را به سبب دوستى با شما داخل بهشت مى گرداند . و مردى شما را دشمن مى دارد و آن چه را كه شما بر آن هستيد نمى شناسد ، و خدا او را به سبب دشمنى با شما در آتش جهنّم داخل مى گرداند» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از ابن عزرمى ، از پدرش ، از جابر جعفى ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«چون خواهى كه بدانى كه در تو خوبى هست ، به دل خويش نظر كن؛ پس اگر امر چنان باشد كه اهل طاعتِ خدا را دوست دارى و اهل معصيت او را دشمن دارى ، در تو خيرى هست ، و خدا تو را دوست مى دارد . هر گاه چنان باشد كه اهل طاعت خدا را دشمن ، و اهل معصيت او را دوست مى دارى ، در تو خيرى نيست ، و خدا تو را دشمن مى دارد . و هر مردى محشور مى شود با كسى كه او را دوست دارد» .

از او ، از ابوعلى واسطى ، از حسين بن ابان ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«اگر مردى ، مردى را از براى خدا دوست دارد ، خدا او را بر دوستى كه به آن مرد دارد ثواب دهد ، و هر چند كه آن محبوب ، در علمِ خدا از اهل جهنّم باشد . و اگر مردى ، مردى را از براى خدا دشمن دارد ، خدا او را بر دشمنى كه با آن مرد دارد ثواب دهد ، و هر چند كه آن مبغوض ، در علم خدا از اهل بهشت باشد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسين بن سعيد ، از نضر بن سويد ، از يحيى حلبى ، از بشير كناسى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«گاهى دوستى در راه خدا و رسول او باشد ، و گاهى دوستى در امر دنيا باشد؛ پس آن چه در راه خدا و رسول او باشد ، ثواب آن بر خدا است ، و آن چه در امر دنيا باشد ، هيچ نيست» .

.

ص: 332

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الْمُسْلِمَيْنِ يَلْتَقِيَانِ ، فَأَفْضَلُهُمَا أَشَدُّهُمَا حُبّاً لِصَاحِبِهِ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ وَابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا الْتَقى مُؤْمِنَانِ قَطُّ إِلَا كَانَ أَفْضَلُهُمَا أَشَدَّهُمَا حُبّاً لِأَخِيهِ» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ السَّبِيعِيِّ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ جَبَلَةَ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كُلُّ مَنْ لَمْ يُحِبَّ عَلَى الدِّينِ وَلَمْ يُبْغِضْ عَلَى الدِّينِ ، فَلَا دِينَ لَهُ» .

61 _ بَابُ ذَمِّ الدُّنْيَا وَالزُّهْدِ فِيهَامُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنِ الْهَيْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ الْجَزَرِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ زَهِدَ فِي الدُّنْيَا أَثْبَتَ اللّهُ الْحِكْمَةَ فِي قَلْبِهِ ، وَأَنْطَقَ بِهَا لِسَانَهُ ، وَبَصَّرَهُ عُيُوبَ الدُّنْيَا دَاءَهَا وَدَوَاءَهَا ، وَأَخْرَجَهُ مِنَ الدُّنْيَا سَالِماً إِلى دَارِ السَّلَامِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ وَعَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِيِّ جَمِيعاً ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِيِّ ، عَنْ حَفْصِ بْنِ غِيَاثٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«جُعِلَ الْخَيْرُ كُلُّهُ فِي بَيْتٍ ، وَجُعِلَ مِفْتَاحُهُ الزُّهْدَ فِي الدُّنْيَا». ثُمَّ قَالَ : «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : لَا يَجِدُ الرَّجُلُ حَلَاوَةَ الْاءِيمَانِ فِي قَلْبِهِ حَتّى لَا يُبَالِيَ مَنْ أَكَلَ الدُّنْيَا». ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «حَرَامٌ عَلى قُلُوبِكُمْ أَنْ تَعْرِفَ حَلَاوَةَ الْاءِيمَانِ حَتّى تَزْهَدَ فِي الدُّنْيَا» .

.

ص: 333

61 . باب در بيان مذمّت دنيا و بى رغبتى در آن

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از عثمان بن عيسى ، از سماعة بن مهران ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«دو مسلمان به يكديگر مى رسند؛ پس بهترِ ايشان ، سخت تر ايشان است از روى دوستى با يار خويش» .

از او ، از احمد بن محمد بن ابى نصر و ابن فضّال ، از صفوان جمّال ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«هرگز دو مؤمن به هم نرسيدند ، مگر آنكه بهتر ايشان آن بوده كه دوستى او با برادرش سخت تر بوده است» .

حسين بن محمد ، از محمد بن عمران سبيعى ، از عبداللّه بن جبله ، از اسحاق بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه بر دين دوستى نكند ، و بر دين دشمنى نكند ، دين ندارد» .

61 . باب در بيان مذمّت دنيا و بى رغبتى در آنمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن محبوب ، از هيثم بن واقد حريرى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه در دنيا رغبت نداشته باشد ، خدا حكمت را در دل او ثابت گرداند ، و زبانش را به آن گويا نمايد ، و او را به عيب هاى دنيا و درد و دواى آن بينا سازد ، و او را سالم از دنيا بيرون برد به سوى دارالسّلام» . (1)

على بن ابراهيم ، از پدرش و على بن محمد قاسانى هر دو ، از قاسم بن محمد ، از سليمان بن داود منقرى ، از حفص بن غياث ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«خدا همه خير و خوبى را در خانه اى قرار داد و كليد آن خانه را به بى رغبتى در دنيا ساخت» . بعد از آن فرمود : «رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : مرد شيرينى ايمان را در دل خويش نمى يابد ، تا آنكه پروا نداشته باشد، هر كه دنيا را بخورد و از آن منتفع گردد» . بعد از آن حضرت صادق عليه السلام فرمود كه : «حرام است بر دل هاى شما كه شيرينى ايمان را بشناسد ، تا آنكه در دنيا بى رغبت شود» .

.


1- .يعنى خانه اى كه هيچ آفت در آن نيست ، يا خانه اى كه تحيّت آن سلام است ، چه تحيّت خدا و تحيّت فرشتگان بر اهل آن ، يا تحيّت بهشتيان به يكديگر سلام است ، يا مراد خانه خدا است ، و مقصود از همه بهشت است ، و اضافه آن به سوى خدا به جهت تعظيم آن است ، چنان كه در دنيا خانه كعبه معظّم و ساير مساجد را بيت اللّه مى گويند . (مترجم)

ص: 334

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ الْخَرَّازِ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : إِنَّ مِنْ أَعْوَنِ الْأَخْلَاقِ عَلَى الدِّينِ الزُّهْدَ فِي الدُّنْيَا» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ وَعَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِيِّ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ هَاشِمِ بْنِ الْبَرِيدِ ، عَنْ أَبِيهِ ، أَنَّ رَجُلاً سَأَلَ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ عليهماالسلامعَنِ الزُّهْدِ ، فَقَالَ :«عَشَرَةُ أَشْيَاءَ ، فَأَعْلى دَرَجَةِ الزُّهْدِ أَدْنى دَرَجَةِ الْوَرَعِ ، وَأَعْلى دَرَجَةِ الْوَرَعِ أَدْنى دَرَجَةِ الْيَقِينِ ، وَأَعْلى دَرَجَةِ الْيَقِينِ أَدْنى دَرَجَةِ الرِّضَا ، أَلَا وَإِنَّ الزُّهْدَ فِي آيَةٍ مِنْ كِتَابِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ: «لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَكُمْ وَلا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ» » .

وَ بِهذَا الْاءِسْنَادِ ، عَنِ الْمِنْقَرِيِّ ، عَنْ سُفْيَانَ بْنِ عُيَيْنَةَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام وَهُوَ يَقُولُ :«كُلُّ قَلْبٍ فِيهِ شَكٌّ أَوْ شِرْكٌ فَهُوَ سَاقِطٌ ، وَإِنَّمَا أَرَادُوا بِالزُّهْدِ فِي الدُّنْيَا لِتَفْرُغَ قُلُوبُهُمْ لِلْاخِرَةِ» .

عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : إِنَّ عَلَامَةَ الرَّاغِبِ فِي ثَوَابِ الْاخِرَةِ زُهْدُهُ فِي عَاجِلِ زَهْرَةِ الدُّنْيَا ؛ أَمَا إِنَّ زُهْدَ الزَّاهِدِ فِي هذِهِ الدُّنْيَا لَا يَنْقُصُهُ مِمَّا قَسَمَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَهُ فِيهَا وَإِنْ زَهِدَ ، وَإِنَّ حِرْصَ الْحَرِيصِ عَلى عَاجِلِ زَهْرَةِ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا لَا يَزِيدُهُ فِيهَا وَإِنْ حَرَصَ ؛ فَالْمَغْبُونُ مَنْ حُرِمَ حَظَّهُ مِنَ الْاخِرَةِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْخَثْعَمِيِّ ، عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَيْدٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا أَعْجَبَ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله شَيْءٌ مِنَ الدُّنْيَا إِلَا أَنْ يَكُونَ فِيهَا جَائِعاً خَائِفاً» .

.

ص: 335

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از ابوايّوب خزّاز ، از ابوحمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود : به درستى كه از جمله اخلاقى كه بر دين بيشتر اعانت مى كند ، بى رغبتى در دنيا است» .

على بن ابراهيم روايت كرده است ، از پدرش و على بن محمد ، از قاسم بن محمد ، از سليمان بن داود منقرى ، از على بن هاشم بن يزيد ، از پدرش كه مردى از حضرت على بن الحسين عليهماالسلامسؤال كرد از زهد و بى رغبتى در دنيا . فرمود كه :«زهد ده چيز است؛ پس درجه بلندتر زهد پارسايى است ، و درجه بلندتر پارسايى ، پست تر درجه يقين است . و درجه بلندتر يقين ، پست تر درجات رضا است . بدان و آگاه باش! كه زهد در يك آيه از كتاب خداى عز و جل مذكور است و آن اين است كه : «لِكَيْلا تَاْسَوْا عَلى ما فاتَكُمْ وَلا تَفْرَحُوا بِما اتاكُمْ» » (1) و ترجمه آيه مذكور شد . (2)

و به همين اسناد ، از منقرى ، از سفيان بن عيينه روايت است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام و آن حضرت مى فرمود كه :«هر دلى كه شك يا شرك در آن باشد، ساقط و افتاده است . و جز اين نيست كه به زهد اين را اراده كردند ، كه دل هاى ايشان فارغ باشد از براى امور آخرت» .

على ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از علاء بن رزين ، از محمد بن مسلم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه : نشانه آنكه در ثواب آخرت رغبت دارد ، بى رغبتى او است در آرايش و به جهت دنياى شتابان كه مال و منال است . و بدانيد كه بى رغبتى آنكه در اين دنيا رغبت ندارد ، او را كم نمى كند از آن چه خداى عز و جلاز برايش در آن تقسيم فرموده ، و اگرچه بى رغبت باشد . و به درستى كه حرصِ صاحب حرص بر آرايش و به جهت دنياى شتابان ، او را زياد نمى كند در آن ، و هر چند كه حرص داشته باشد؛ پس مغبون و گول خورده كسى است كه از بهره آخرت خويش محروم و بى بهره باشد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن يحيى خثعمى ، از طلحة بن زيد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چيزى از دنيا رسول خدا صلى الله عليه و آله را به شگفت نياورد و از آن خوشش نيامد ، مگر آنكه در آن ، گرسنه و ترسان باشد» .

.


1- .حديد، 23.تا بر آنچه از دستتان رفته غم مخوريد و به آنچه به شما رسيده شادى مكنيد .
2- .و در باب «رضا به قضاى خدا» نظير اين حديث مذكور شد ، با اختلاف در متن و سند . (مترجم)

ص: 336

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ يَحْيى ، عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«خَرَجَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله وَهُوَ مَحْزُونٌ ، فَأَتَاهُ مَلَكٌ ، وَمَعَهُ مَفَاتِيحُ خَزَائِنِ الْأَرْضِ ، فَقَالَ : يَا مُحَمَّدُ ، هذِهِ مَفَاتِيحُ خَزَائِنِ الْأَرْضِ ، يَقُولُ لَكَ رَبُّكَ : افْتَحْ وَخُذْ مِنْهَا مَا شِئْتَ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُنْقَصَ شَيْئاً عِنْدِي . فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الدُّنْيَا دَارُ مَنْ لَا دَارَ لَهُ ، وَلَهَا يَجْمَعُ مَنْ لَا عَقْلَ لَهُ . فَقَالَ الْمَلَكُ : وَالَّذِي بَعَثَكَ بِالْحَقِّ نَبِيّاً ، لَقَدْ سَمِعْتُ هذَا الْكَلَامَ مِنْ مَلَكٍ يَقُولُهُ فِي السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ حِينَ أُعْطِيتُ الْمَفَاتِيحَ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَرَّ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله بِجَدْيٍ أَسَكَّ ، مُلْقًى عَلى مَزْبَلَةٍ مَيْتاً ، فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ : كَمْ يُسَاوِي هذَا؟ فَقَالُوا : لَعَلَّهُ لَوْ كَانَ حَيّاً لَمْ يُسَاوِ دِرْهَماً ، فَقَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ ، لَلدُّنْيَا أَهْوَنُ عَلَى اللّهِ مِنْ هذَا الْجَدْيِ عَلى أَهْلِهِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِيِّ ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْقَاسِمِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا أَرَادَ اللّهُ بِعَبْدٍ خَيْراً زَهَّدَهُ فِي الدُّنْيَا ، وَفَقَّهَهُ فِي الدِّينِ ، وَبَصَّرَهُ عُيُوبَهَا ؛ وَمَنْ أُوتِيَهُنَّ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرَ الدُّنْيَا وَالْاخِرَةِ». وَقَالَ : «لَمْ يَطْلُبْ أَحَدٌ الْحَقَّ بِبَابٍ أَفْضَلَ مِنَ الزُّهْدِ فِي الدُّنْيَا ، وَهُوَ ضِدٌّ لِمَا طَلَبَ أَعْدَاءُ الْحَقِّ». قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، مِمَّا ذَا؟ قَالَ : «مِنَ الرَّغْبَةِ فِيهَا» وَقَالَ : «أَ لَا مِنْ صَبَّارٍ كَرِيمٍ ، فَإِنَّمَا هِيَ أَيَّامٌ قَلَائِلُ ، أَلَا إِنَّهُ حَرَامٌ عَلَيْكُمْ أَنْ تَجِدُوا طَعْمَ الْاءِيمَانِ حَتّى تَزْهَدُوا فِي الدُّنْيَا» . قَالَ : وَسَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ : «إِذَا تَخَلَّى الْمُؤْمِنُ مِنَ الدُّنْيَا سَمَا ، وَوَجَدَ حَلَاوَةَ حُبِّ اللّهِ ، وَكَانَ عِنْدَ أَهْلِ الدُّنْيَا كَأَنَّهُ قَدْ خُولِطَ ، وَإِنَّمَا خَالَطَ الْقَوْمَ حَلَاوَةُ حُبِّ اللّهِ ، فَلَمْ يَشْتَغِلُوا بِغَيْرِهِ» . قَالَ : وَسَمِعْتُهُ يَقُولُ : «إِنَّ الْقَلْبَ إِذَا صَفَا ضَاقَتْ بِهِ الْأَرْضُ حَتّى يَسْمُوَ» .

.

ص: 337

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از قاسم بن يحيى ، از جدّش حسن بن راشد ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«پيغمبر صلى الله عليه و آله بيرون آمد و اندوهناك بود؛ پس فرشته اى به خدمت آن حضرت آمد و با او كليدهاى همه خزينه هاى زمين بود . و عرض كرد كه : يا محمد! اينها كليدهاى خزينه هاى دنيا است . پروردگارت با تو مى فرمايد كه : خزينه ها را بگشا و آن چه خواسته باشى از آنها فراگير ، بى آنكه چيزى را در نزد من كم كند . رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : دنيا خانه كسى است كه خانه ندارد ، و آن را جمع مى كند ، كسى كه عقل ندارد . فرشته عرض كرد كه : سوگند به آن خدايى كه تو را به راستى و درستى به پيغمبرى مبعوث گردانيده ، كه من شنيدم از فرشته اى كه اين سخن را مى گفت در آسمان چهارم ، در هنگامى كه اين كليدها به من عطا شد» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از جميل بن درّاج ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله گذشت به بزغاله گوش بريده اى كه در كنار مزبله اى افتاده و مرده بود؛ پس به اصحاب خود فرمود كه : اين بزغاله به چند مى ارزد؟ عرض كردند : شايد كه اين اگر زنده مى بود به يك درم نمى ارزيد . پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود : سوگند به آن خدايى كه جانم به دست قدرت او است ، كه هر آينه دنيا در نزد خدا خوارتر و بى مقدارتر است از اين بزغاله در نزد صاحبش» .

على بن ابراهيم ، از على بن محمد قاسانى ، از آنكه او را ذكر كرده ، از عبداللّه بن قاسم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون خدا خير و خوبى را به بنده اى اراده فرمايد ، او را در دنيا بى رغبت گرداند ، و در امر دين او را دانشمند سازد ، و او را به عيب هاى دنيا بينا كند . و هر كه اينها به او عطا شود ، خير دنيا و آخرت به او عطا شده است» . و فرمود كه : «كسى حق را طلب نكرده به درى كه از بى رغبتى در دنيا بهتر باشد ، و آن ضدّ آن چيزى است كه دشمنان حق طلب كرده اند» . عرض كردم كه : فداى تو گردم! اين از چيست؟ فرمود كه : «از رغبت در دنيا» . و فرمود : «مگر از كسى كه بسيار صابر و صاحب كرم باشد» . و احتمال دارد كه معنى اين باشد كه آيا هيچ صبركننده اى نيست كه به واسطه بى رغبتى در دنيا كريم باشد؟ و ظاهر اين است كه اين معنى ظاهرتر باشد؛ زيرا كه بعد از اين مى فرمايد : «پس جز اين نيست كه دنيا چند روزى است بسيار كم . و بدانيد كه حرام است بر شما كه مزه ايمان را بيابيد ، تا وقتى كه در دنيا رغبت نداشته باشيد» . عبداللّه مى گويد : و نيز شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود : «چون مؤمن خود را از دوستى دنيا خالى سازد ، بلند شود و شيرينى دوستى خدا را بيابد ، و در نزد اهل دنيا چنان باشد كه گمان برند كه ديوانه شده ، و جز اين نيست كه شيرينى دوستى خدا به آن گروه آميخته ، و به اين سبب به غير خدا مشغول نشده اند» . راوى مى گويد : و نيز از آن حضرت شنيدم كه مى فرمود : «به درستى كه دل چون صاف شود و خباثت نفسانى و رذائل شيطانى در آن نباشد ، زمين بر او تنگ گردد و قرار نگيرد ، تا از اين عالم به سوى عالم بالا بلند شود» .

.

ص: 338

عَلِيٌّ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِيِّ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِيِّ ، عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ بْنِ هَمَّامٍ ، عَنْ مَعْمَرِ بْنِ رَاشِدٍ ، عَنِ الزُّهْرِيِّ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمِ بْنِ شِهَابٍ ، قَالَ : سُئِلَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام : أَيُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ عِنْدَ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ؟ فَقَالَ :«مَا مِنْ عَمَلٍ بَعْدَ مَعْرِفَةِ اللّهِ _ جَلَّ وَعَزَّ _ وَ مَعْرِفَةِ رَسُولِهِ صلى الله عليه و آله أَفْضَلَ مِنْ بُغْضِ الدُّنْيَا ، وَإِنَّ لِذلِكَ لَشُعَباً كَثِيرَةً ، وَلِلْمَعَاصِي شُعَباً ، فَأَوَّلُ مَا عُصِيَ اللّهُ بِهِ الْكِبْرُ ، وَهِيَ مَعْصِيَةُ إِبْلِيسَ حِينَ أَبى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ . وَالْحِرْصُ ، وَهِيَ مَعْصِيَةُ آدَمَ وَحَوَّاءَ حِينَ قَالَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَهُمَا : «فَكُلا مِنْ حَيْثُ شِئْتُما وَلا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونا مِنَ الظّالِمِينَ» فَأَخَذَا مَا لَا حَاجَةَ بِهِمَا إِلَيْهِ ، فَدَخَلَ ذلِكَ عَلى ذُرِّيَّتِهِمَا إِلى يَوْمِ الْقِيَامَةِ ، وَذلِكَ أَنَّ أَكْثَرَ مَا يَطْلُبُ ابْنُ آدَمَ مَا لَا حَاجَةَ بِهِ إِلَيْهِ . ثُمَّ الْحَسَدُ ، وَهِيَ مَعْصِيَةُ ابْنِ آدَمَ حَيْثُ حَسَدَ أَخَاهُ ، فَقَتَلَهُ ، فَتَشَعَّبَ مِنْ ذلِكَ حُبُّ النِّسَاءِ ، وَحُبُّ الدُّنْيَا ، وَحُبُّ الرِّئَاسَةِ ، وَحُبُّ الرَّاحَةِ ، وَحُبُّ الْكَلَامِ ، وَحُبُّ الْعُلُوِّ وَ الثَّرْوَةِ ، فَصِرْنَ سَبْعَ خِصَالٍ ، فَاجْتَمَعْنَ كُلُّهُنَّ فِي حُبِّ الدُّنْيَا ، فَقَالَ الْأَنْبِيَاءُ وَالْعُلَمَاءُ بَعْدَ مَعْرِفَةِ ذلِكَ : حُبُّ الدُّنْيَا رَأْسُ كُلِّ خَطِيئَةٍ ؛ وَالدُّنْيَا دُنْيَاءَانِ : دُنْيَا بَلَاغٍ ، وَدُنْيَا مَلْعُونَةٍ» .

.

ص: 339

على ، از على بن محمد قاسانى ، از قاسم بن محمد ، از سليمان بن داود منقرى ، از عبدالرّزّاق بن همام ، از معمر بن راشد ، از زهرى _ يعنى محمد بن مسلم بن شهاب _ روايت كرده است كه گفت : از حضرت على بن الحسين _ صلوات اللّه عليهما _ سؤال شد كه : كدام يك از عمل ها در نزد خداى عز و جل بهتر است؟ فرمود كه :«بعد از معرفت خداى عز و جل و معرفت رسول خدا صلى الله عليه و آله ، هيچ عملى از بغض دنيا بهتر نيست . و به درستى كه آن را شعبه هاى بسيار باشد ، و معصيت ها را شعبه اى چند است؛ پس اوّل چيزى كه خدا به آن نافرمانى شده، تكبّر است ، و آن معصيتى است كه از شيطان سر زد، در هنگامى كه از سجده آدم اباء و امتناع نمود و گردنكشى كرد و از جمله كافران محسوب شد . و ديگر حرص است ، و آن معصيت آدم و حوّا است، در هنگامى كه خداى عز و جل به ايشان فرمود كه : «كُلا مِنْ حَيْثُ شِئْتُما وَلا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونا مِنَ الظّالِمينَ» (1) (و در قرآن «فَكُلا» با فاء است) يعنى : «پس بخوريد از هر جا كه خواهيد ، و به اين درخت نزديك مشويد و از آن مخوريد، كه از جمله ستمكاران بر خويش مى شويد». حضرت فرمود : «پس ايشان چيزى را فرا گرفتند كه به آن احتياج نداشتند ، و به اين سبب حرص بر ذريّه ايشان داخل شد تا روز قيامت . و بيان اين آن است كه ، بيشتر آن چه فرزند آدم طلب مى كند، چيزى است كه به آن احتياج ندارد . بعد از آن، حسد و بدخواهى مردم است ، و آن معصيت قابيل پسر آدم است؛ زيرا كه ، بر هابيل برادر خويش حسد برد و او را كشت . بعد از آن ، دوستى زنان و دوستى دنيا و دوستى رياست و مهترى و دوستى راحت[ى ]و دوستى سخن گفتن و دوستى علوّ و برترى و دوستى ثروت و بسيارى مال ، از آن متشعّب گرديد؛ پس اينها هفت خصلت شدند كه همه آنها در دوستى دنيا جمع گرديدند ، و لهذا پيغمبران و دانايان بعد از شناخت اين امر گفتند كه : دوستى دنيا ، سرِ همه گناهان است . و دنيا دو قسم است : يكى دنياى بلاغ ، كه به قدر كفايت و رسانيدن است؛ و ديگرى دنياى ملعون ، و آن دنيايى است كه به قدر كفاف افزون باشد» .

.


1- .اعراف، 19.

ص: 340

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ فِي طَلَبِ الدُّنْيَا إِضْرَاراً بِالْاخِرَةِ ، وَفِي طَلَبِ الْاخِرَةِ إِضْرَاراً بِالدُّنْيَا ، فَأَضِرُّوا بِالدُّنْيَا ؛ فَإِنَّهَا أَحَقُّ بِالْاءِضْرَارِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ الْخَرَّازِ ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام : حَدِّثْنِي بِمَا أَنْتَفِعُ بِهِ . فَقَالَ :«يَا أَبَا عُبَيْدَةَ ، أَكْثِرْ ذِكْرَ الْمَوْتِ ؛ فَإِنَّهُ لَمْ يُكْثِرْ إِنْسَانٌ ذِكْرَ الْمَوْتِ إِلَا زَهِدَ فِي الدُّنْيَا» .

عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنِ الْحَكَمِ بْنِ أَيْمَنَ ، عَنْ دَاوُدَ الْأَبْزَارِيِّ ، قَالَ : قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«مَلَكٌ يُنَادِي كُلَّ يَوْمٍ: ابْنَ آدَمَ ، لِدْ لِلْمَوْتِ ، وَاجْمَعْ لِلْفَنَاءِ ، وَابْنِ لِلْخَرَابِ» .

عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِمَا : إِنَّ الدُّنْيَا قَدِ ارْتَحَلَتْ مُدْبِرَةً ، وَإِنَّ الْاخِرَةَ قَدِ ارْتَحَلَتْ مُقْبِلَةً ، وَلِكُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا بَنُونَ ؛ فَكُونُوا مِنْ أَبْنَاءِ الْاخِرَةِ ، وَلَا تَكُونُوا مِنْ أَبْنَاءِ الدُّنْيَا . أَلَا وَكُونُوا مِنَ الزَّاهِدِينَ فِي الدُّنْيَا ، الرَّاغِبِينَ فِي الْاخِرَةِ . أَلَا إِنَّ الزَّاهِدِينَ فِي الدُّنْيَا اتَّخَذُوا الْأَرْضَ بِسَاطاً ، وَالتُّرَابَ فِرَاشاً ، وَالْمَاءَ طِيباً ، وَقُرِّضُوا مِنَ الدُّنْيَا تَقْرِيضاً . أَلَا وَمَنِ اشْتَاقَ إِلَى الْجَنَّةِ سَلَا عَنِ الشَّهَوَاتِ، وَمَنْ أَشْفَقَ مِنَ النَّارِ رَجَعَ عَنِ الْمُحَرَّمَاتِ ، وَمَنْ زَهِدَ فِي الدُّنْيَا هَانَتْ عَلَيْهِ الْمَصَائِبُ . أَلَا إِنَّ لِلّهِ عِبَاداً كَمَنْ رَأى أَهْلَ الْجَنَّةِ فِي الْجَنَّةِ مُخَلَّدِينَ ، وَكَمَنْ رَأى أَهْلَ النَّارِ فِي النَّارِ مُعَذَّبِينَ ، شُرُورُهُمْ مَأْمُونَةٌ ، وَقُلُوبُهُمْ مَحْزُونَةٌ ؛ أَنْفُسُهُمْ عَفِيفَةٌ ، وَحَوَائِجُهُمْ خَفِيفَةٌ ؛ صَبَرُوا أَيَّاماً قَلِيلَةً ، فَصَارُوا بِعُقْبى رَاحَةٍ طَوِيلَةٍ . أَمَّا اللَّيْلَ فَصَافُّونَ أَقْدَامَهُمْ ، تَجْرِي دُمُوعُهُمْ عَلى خُدُودِهِمْ ، وَهُمْ يَجْأَرُونَ إِلى رَبِّهِمْ ، يَسْعَوْنَ فِي فَكَاكِ رِقَابِهِمْ . وَ أَمَّا النَّهَارَ فَحُلَمَاءُ ، عُلَمَاءُ ، بَرَرَةٌ ، أَتْقِيَاءُ ، كَأَنَّهُمْ الْقِدَاحُ قَدْ بَرَاهُمُ الْخَوْفُ مِنَ الْعِبَادَةِ ، يَنْظُرُ إِلَيْهِمُ النَّاظِرُ ، فَيَقُولُ : مَرْضى _ وَ مَا بِالْقَوْمِ مِنْ مَرَضٍ _ أَمْ خُولِطُوا فَقَدْ خَالَطَ الْقَوْمَ أَمْرٌ عَظِيمٌ مِنْ ذِكْرِ النَّارِ وَمَا فِيهَا» .

.

ص: 341

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابن بكير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى كه در طلب كردن دنيا ، گزند رسانيدن است به آخرت . و در طلب كردن آخرت ، ضرر رسانيدن است به دنيا؛ پس به دنيا ضرر برسانيد؛ زيرا كه آن سزاوارتر است به ضرر رسانيدن به آن» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از ابوايّوب خزّاز ، از ابوعبيده حذّاء روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام محمد باقر عليه السلام عرض كردم كه : مرا حديث فرما به چيزى كه به آن منتفع شوم . فرمود كه :«اى ابوعبيده! بسيار مرگ را ياد كن؛ زيرا كه هيچ آدمى مرگ را بسيار ياد نكند ، مگر آنكه در دنيا بى رغبت شود» .

از او ، از على بن حكم ، از حكم بن ايمن ، از داود ابزارى روايت است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود كه :«فرشته اى هست كه پيوسته ندا مى كند در هر روز ، كه اى فرزند آدم! بِزاى از براى مردن ، و جمع كن از براى نيست شدن ، و بساز از براى ويران گشتن» (چه عاقبت آنكه زاد ، مى ميرد ، و آن چه جمع شده ، فانى مى شود ، و آن چه ساخته شده ، ويران مى گردد) .

از او ، از على بن حكم ، از عمر بن ابان ، از ابوحمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«حضرت على بن الحسين _ صلوات اللّه عليهما _ فرمود كه : دنيا ، بار بسته ، پشت به شما نموده ، و آخرت ، بار بسته ، رو به شما مى آيد . و هر يك از دنيا و آخرت را پسرانى چند هستند؛ يعنى كسانى كه به هر يك از اينها منسوبند؛ پس از جمله پسران آخرت و اهل آن باشيد ، و از پسران دنيا و اهل آن مباشيد . و از جمله زاهدان در دنيا باشيد كه در آخرت رغبت دارند . و به درستى كه زاهدان در دنيا ، زمين را فرش و خاك را فراش _ يعنى رختخواب _ خويش گردانيدند ، و آب را داروى خوشبو فرا گرفتند ، و به مقر امن جدايى از دنيا به غايت بريده شدند . و بدانيد كه هر كه به سوى بهشت مشتاق باشد ، از خواهش هاى نفس بگذرد و عشقش به آنها تمام شود . و هر كه از آتش جهنّم بترسد ، از محرّمات الهى باز گردد و رو به آن نرود . و هر كه در دنيا رغبت نداشته باشد ، مصيبت هاى دنيا بر او سهل و آسان باشد . به درستى كه خدا را بندگانى چند هستند كه در يقين به امور آخرت ، چون كسى هستند كه اهل بهشت را در بهشت مخلّد و جاويد ديده باشد ، و مانند كسى هستند كه اهل دوزخ را در دوزخ معذّب ديده باشد . بدى هاى ايشان مأمون است كه مردم از آنها ايمن و در امانند ، و دل هاى ايشان اندوهناك و نفس هاى ايشان با عفّت ، و حاجت هاى ايشان در غايت آسانى و خفّت . چند روز كمى صبر كردند ، پس به عاقبتِ نيكو كه خوشى و آسايش طولانى است منتقل شدند . امّا در شب مى ايستند و پاى هاى خود را به صف مى كشند _ يعنى جفت مى كنند _ ، و قطرات آبِ ديده هاى ايشان بر رخسارهاى ايشان روان مى گردد ، و ايشان به سوى پروردگار خويش تضرّع و زارى مى نمايند و فرياد و استغاثه مى كنند ، و در آزادى تن و رهايى كردن خويش از آتش و قيد عذاب سعى و كوشش به جا مى آورند . و امّا در روز بردبارانى چندند ، دانايان و نيكان وپرهيزگاران كه در باريكى و لاغرى شباهت به تيرها دارند ، و خوف از عبادت ، ايشان را تراشيده ، و ناخن ترس ، صفحه بدن ايشان را خراشيده است . آنكه به سوى ايشان نظر مى كند مى گويد كه : ايشان بيمارند ، و حال آنكه با ايشان هيچ دردى نيست و بيمارى ندارند ، يا مى گويد كه : ديوانه شده اند ، و اين گروه را امر عظيمى آميخته ، از ياد آتش جهنّم و آن چه در آن است» .

.

ص: 342

عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ الْمُؤْمِنِ ، عَنْ جَابِرٍ ، قَالَ : دَخَلْتُ عَلى أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، فَقَالَ :«يَا جَابِرُ ، وَاللّهِ إِنِّي لَمَحْزُونٌ ، وَ إِنِّي لَمَشْغُولُ الْقَلْبِ» . قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، وَمَا شُغُلُكَ؟ وَمَا حُزْنُ قَلْبِكَ؟ فَقَالَ : «يَا جَابِرُ ، إِنَّهُ مَنْ دَخَلَ قَلْبَهُ صَافِي خَالِصِ دِينِ اللّهِ ، شَغَلَ قَلْبَهُ عَمَّا سِوَاهُ ؛ يَا جَابِرُ ، مَا الدُّنْيَا؟ وَمَا عَسى أَنْ تَكُونَ الدُّنْيَا؟ هَلْ هِيَ إِلَا طَعَامٌ أَكَلْتَهُ ، أَوْ ثَوْبٌ لَبِسْتَهُ ، أَوِ امْرَأَةٌ أَصَبْتَهَا؟ يَا جَابِرُ ، إِنَّ الْمُؤْمِنِينَ لَمْ يَطْمَئِنُّوا إِلَى الدُّنْيَا بِبَقَائِهِمْ فِيهَا ، وَلَمْ يَأْمَنُوا قُدُومَهُمُ الْاخِرَةَ . يَا جَابِرُ ، الْاخِرَةُ دَارُ قَرَارٍ ، وَالدُّنْيَا دَارُ فَنَاءٍ وَزَوَالٍ ، وَلكِنْ أَهْلُ الدُّنْيَا أَهْلُ غَفْلَةٍ ، وَكَأَنَّ الْمُؤْمِنِينَ هُمُ الْفُقَهَاءُ ، أَهْلُ فِكْرَةٍ وَعِبْرَةٍ ، لَمْ يُصِمَّهُمْ عَنْ ذِكْرِ اللّهِ _ جَلَّ اسْمُهُ _ مَا سَمِعُوا بِآذَانِهِمْ ، وَلَمْ يُعْمِهِمْ عَنْ ذِكْرِ اللّهِ مَا رَأَوْا مِنَ الزِّينَةِ بِأَعْيُنِهِمْ ، فَفَازُوا بِثَوَابِ الْاخِرَةِ كَمَا فَازُوا بِذلِكَ الْعِلْمِ . وَ اعْلَمْ يَا جَابِرُ ، أَنَّ أَهْلَ التَّقْوى أَيْسَرُ أَهْلِ الدُّنْيَا مَؤُونَةً ، وَأَكْثَرُهُمْ لَكَ مَعُونَةً ، تَذْكُرُ فَيُعِينُونَكَ ، وَإِنْ نَسِيتَ ذَكَّرُوكَ ، قَوَّالُونَ بِأَمْرِ اللّهِ ، قَوَّامُونَ عَلى أَمْرِ اللّهِ ، قَطَعُوا مَحَبَّتَهُمْ بِمَحَبَّةِ رَبِّهِمْ ، وَوَحَشُوا الدُّنْيَا لِطَاعَةِ مَلِيكِهِمْ ، وَنَظَرُوا إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ وَإِلى مَحَبَّتِهِ بِقُلُوبِهِمْ ، وَعَلِمُوا أَنَّ ذلِكَ هُوَ الْمَنْظُورُ إِلَيْهِ لِعَظِيمِ شَأْنِهِ ، فَأَنْزِلِ الدُّنْيَا كَمَنْزِلٍ نَزَلْتَهُ ثُمَّ ارْتَحَلْتَ عَنْهُ ، أَوْ كَمَالٍ وَجَدْتَهُ فِي مَنَامِكَ ، فَاسْتَيْقَظْتَ وَلَيْسَ مَعَكَ مِنْهُ شَيْءٌ ، إِنِّي إِنَّمَا ضَرَبْتُ لَكَ هذَا مَثَلاً ؛ لِأَنَّهَا عِنْدَ أَهْلِ اللُّبِّ وَالْعِلْمِ بِاللّهِ كَفَيْءِ الظِّلَالِ . يَا جَابِرُ ، فَاحْفَظْ مَا اسْتَرْعَاكَ اللّهُ _ جَلَّ وَعَزَّ _ مِنْ دِينِهِ وَحِكْمَتِهِ ، وَلَا تَسْأَلَنَّ عَمَّا لَكَ عِنْدَهُ إِلَا مَا لَهُ عِنْدَ نَفْسِكَ ، فَإِنْ تَكُنِ الدُّنْيَا عَلى غَيْرِ مَا وَصَفْتُ لَكَ ، فَتَحَوَّلْ إِلى دَارِ الْمُسْتَعْتَبِ ، فَلَعَمْرِي لَرُبَّ حَرِيصٍ عَلى أَمْرٍ قَدْ شَقِيَ بِهِ حِينَ أَتَاهُ ، وَلَرُبَّ كَارِهٍ لِأَمْرٍ قَدْ سَعِدَ بِهِ حِينَ أَتَاهُ ، وَذلِكَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ لِيُمَحِّصَ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَيَمْحَقَ الْكافِرِينَ» » .

.

ص: 343

از او ، از على بن حكم ، از ابوعبداللّه مؤمن ، از جابر روايت است كه گفت : بر امام محمد باقر عليه السلام داخل شدم : فرمود كه :«اى جابر! به خدا سوگند كه من محزون و اندوهناكم و دلم مشغول است» . عرض كردم : فداى تو گردم! چه چيز تو را مشغول ساخته؟ و چه دلت را اندوهناك گردانيده است؟ فرمود كه : «اى جابر! به درستى كه كسى كه خالصِ دين خدا ، كه صاف و بى غش باشد ، در دلش داخل شود ، دل او را رو گردان كند ، از آن چه غير خدا باشد . اى جابر! دنيا چيست؟ و چه اميدوارى به دنيا مى باشد؟ آيا دنيا چيزى هست غير از طعامى كه آن را خورده اى ، يا جامه اى كه آن را پوشيده ، يا زنى كه به آن رسيده اى و با او جماع كرده اى؟ اى جابر! به درستى كه مؤمنان به سوى دنيا مطمئن نشدند به بقاى خويش در آن ، و از ورود و آمدن خويش در آخرت ايمنى ندارند . اى جابر! آخرت ، خانه اى است كه آماده گرديده از براى آرام گرفتن ، و دنيا ، خانه فنا و نيستى است ، وليكن اهل دنيا ، اهل غفلت اند ، و گويا مؤمنانند كه دانشمندانند و اهل انديشه و پندند ، كه آن چه به گوش هاى خويش شنيدند ، ايشان را از ذكر خدا _ جلّ اسمه _ كر نساخت ، و آن چه را كه ديدند به چشم هاى خويش از آرايش دنيا ، ايشان را از ياد خدا كور نگردانيد؛ پس به ثواب آخرت رستگارى يافتند ، چنان كه به اين علم و دانش رستگار شدند . و بدان اى جابر! كه صاحبان تقوى ، اخراجات(وهزينه هاى) ايشان از همه اهل دنيا آسان تر است ، و يارى ايشان، تو را از اهل دنيا بيشتر . حاجت خويش را ذكر مى كنى ، پس تو را يارى مى كنند ، و اگر فراموش نمايى ، به خاطرت مى آورند ، و به امر خدا بسيار سخن گويند ، و بر سر امر خدا به غايت ايستادگى داشته باشند و آن را محافظت نمايند . دوستى خود را به دوستى پروردگار خويش بريدند ، و به جهت طاعت پادشاه و مالك خويش از دنيا وحشت به هم رسانيدند ، و به سوى خداى عز و جل و به دوستى آن جناب به دل هاى خويش نظر نمودند ، و دانستند كه آن جناب كسى است كه بايد هر كسى به سوى او نظر كند ، به جهتِ شأن بزرگى كه دارد؛ پس دنيا را فرود آور ، مانند منزلى كه در آن فرود آمدى ، بعد از آن بار بربستى و از آن كوچ كردى، يا مانند مالى كه آن را در خواب خويش يافتى ، بعد از آن بيدار شدى و از آن مال چيزى با تو نيست . و من اين را از برايت مثل نزدم ، مگر از براى آنكه دنيا در نزد اهل لبّ و صاحبان مغز كه قشرى نيستند، و خداوندِ علم و معرفت به خدا ، چون برگشته از سايه ها است (1) . اى جابر ، پس محافظت كن آن چه را كه خداى عز و جلرعايت آن را از تو خواسته از دين و حكمت خويش . و البتّه سؤال مكن از آن چه از براى تو در نزد او است از روزى ، وليكن سؤال كن آن چه را كه از براى او است در نزد تو از طاعت ، تا تو را بر اداى آن توفيق دهد» . (و عبادت احتمال غير از اين معنى نيز دارد ، وليكن آن چه مذكور شد ظاهرتر است) . تتمّه حديث آنكه حضرت به جابر مى فرمايد : «پس اگر دنيا به وضعى ديگر باشد ، غير از آن چه من از برايت وصف كردم ، منتقل شو از آن و برو به خانه آنكه رضاجويى مى كند و آشتى مى طلبد _ يعنى آخرت _ ». چه هر يك از اهل دنيا و آنكه به آن ميل دارد ، در روز قيامت رضاجويى مى كند و آشتى مى طلبد ، و هر چند كه مقصود ايشان به عمل نيايد . و حضرت مى فرمايد : «پس به جان خودم سوگند كه بسا كسى هست كه حريص است در كارى ، كه در هنگامى كه بر او وارد شده ، به واسطه آن بدبخت شده . و بسا كسى هست كه امرى را ناخوش دارد ، و در هنگامى كه بر او وارد شده ، به سبب آن نيك بخت گرديده ، و اين است معنى قول خداى عز و جل «وَلِيُمَحِّصَ اللّهُ الَّذينَ امَنوُا وَيَمْحَقَ الْكافِرينَ» (2) ؛ يعنى : «و نيز گردانيدن دولت و عشرت و نكبت و عسرت در ميان مردمان ، از براى آن است كه پاك و پاكيزه گرداند خدا آنان را كه ايمان آورده اند ، و كافران را نيست سازد و هلاك گرداند» .

.


1- .يعنى دنيا نزد خردمند مانند سايه اى در حال زوال است .
2- .آل عمران، 141.

ص: 344

. .

ص: 345

. .

ص: 346

عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ ، عَنْ أَبِي إِبْرَاهِيمَ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ أَبُو ذَرٍّ رَحِمَهُ اللّهُ : جَزَى اللّهُ الدُّنْيَا عَنِّي مَذَمَّةً بَعْدَ رَغِيفَيْنِ مِنَ الشَّعِيرِ : أَتَغَدّى بِأَحَدِهِمَا ، وَأَتَعَشّى بِالْاخَرِ ، وَبَعْدَ شَمْلَتَيِ الصُّوفِ : أَتَّزِرُ بِإِحْدَاهُمَا ، وَأَتَرَدّى بِالْأُخْرى» .

وَ عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنِ الْمُثَنّى ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ أَبُو ذَرٍّ _ رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ _ يَقُولُ فِي خُطْبَتِهِ : يَا مُبْتَغِيَ الْعِلْمِ ، كَأَنَّ شَيْئاً مِنَ الدُّنْيَا لَمْ يَكُنْ شَيْئاً ، إِلَا مَا يَنْفَعُ خَيْرُهُ وَيَضُرُّ شَرُّهُ ، إِلَا مَنْ رَحِمَ اللّهُ . يَا مُبْتَغِيَ الْعِلْمِ ، لَا يَشْغَلْكَ أَهْلٌ وَلَا مَالٌ عَنْ نَفْسِكَ ، أَنْتَ يَوْمَ تُفَارِقُهُمْ كَضَيْفٍ بِتَّ فِيهِمْ ، ثُمَّ غَدَوْتَ عَنْهُمْ إِلى غَيْرِهِمْ ، وَالدُّنْيَا وَالْاخِرَةُ كَمَنْزِلٍ تَحَوَّلْتَ مِنْهُ إِلى غَيْرِهِ ، وَمَا بَيْنَ الْمَوْتِ وَالْبَعْثِ إِلَا كَنَوْمَةٍ نِمْتَهَا ، ثُمَّ اسْتَيْقَظْتَ مِنْهَا . يَا مُبْتَغِيَ الْعِلْمِ ، قَدِّمْ لِمَقَامِكَ بَيْنَ يَدَيِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ ؛ فَإِنَّكَ مُثَابٌ بِعَمَلِكَ ، كَمَا تَدِينُ تُدَانُ يَا مُبْتَغِيَ الْعِلْمِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ يَحْيى ، عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَا لِي وَلِلدُّنْيَا ، إِنَّمَا مَثَلِي وَمَثَلُهَا كَمَثَلِ الرَّاكِبِ ، رُفِعَتْ لَهُ شَجَرَةٌ فِي يَوْمٍ صَائِفٍ ، فَقَالَ تَحْتَهَا ، ثُمَّ رَاحَ وَتَرَكَهَا» .

.

ص: 347

از او ، از على بن حكم ، از موسى بن بكر ، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت است كه فرمود :«ابوذر گفت كه : خدا دنيا را از جانب من مذمّت جزا دهد، بعد از دو گرده از نان جو كه به يكى از آنها چاشت كنم و به ديگرى شام كنم، و بعد از دو جامه پشمينه كه يكى را لنگ و ديگرى را ردا گردانم» .

و از او ، از على بن حكم ، از مثنّى ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«ابوذر در خطبه خويش مى گفت كه : اى جوينده علم! گويا چيزى از دنيا هيچ نبوده ، مگر آن چه خوبِ آن نفع بخشد ، و بدِ آن ضرر رساند ، مگر كسى كه خدا او را رحم كند . اى جوينده علم! هيچ يك از اهل و مال ، تو را از نفس تو مشغول نسازند كه به كار خويش نپردازى . تو در روزى كه از ايشان جدا مى شوى ، مانند ميهمانى هستى كه در ميان ايشان شب را به روز آورده باشى ، و بعد از آن صبح كردى ، و از ايشان درگذشتى و به سوى غير ايشان رفتى . و دنيا و آخرت چون منزلى است كه از آن به غير آن منتقل كردى ، مابين مردن و زنده شدن و برانگيخته شدن از قبرها . نيست مرگ مانند خوابكى كه آن را به عمل آورى و در آن بخوابى؛ پس از آن خواب ، بيدار شوى . اى جوينده علم! از براى ايستادن خويش در نزد خداى عز و جل عمل خير را پيش دار؛ زيرا كه تو به عمل خويش مثاب و مأجور خواهى بود . اى جوينده علم! چنان كه مى كنى جزا داده مى شوى» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از قاسم بن يحيى ، از جدّش حسن بن راشد ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : مرا با دنيا چه كار؟! و من و دنيا با هم چه مناسبت داريم؟! جز اين نيست كه داستان من چون داستان سواره اى است كه در روز بسيار گرمى درختى از برايش نمودار شود؛ پس در زير آن درخت قيلوله كند ، بعد از آن برود و آن درخت را وا گذارد» .

.

ص: 348

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يَحْيَى بْنِ عُقْبَةَ الْأَزْدِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : قَالَ : قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«مَثَلُ الْحَرِيصِ عَلَى الدُّنْيَا كَمَثَلِ دُودَةِ الْقَزِّ ، كُلَّمَا ازْدَادَتْ عَلى نَفْسِهَا لَفّاً ، كَانَ أَبْعَدَ لَهَا مِنَ الْخُرُوجِ حَتّى تَمُوتَ غَمّاً». قَالَ : وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «كَانَ فِيمَا وَعَظَ بِهِ لُقْمَانُ ابْنَهُ : يَا بُنَيَّ ، إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا قَبْلَكَ لِأَوْلَادِهِمْ ، فَلَمْ يَبْقَ مَا جَمَعُوا ، وَلَمْ يَبْقَ مَنْ جَمَعُوا لَهُ ، وَإِنَّمَا أَنْتَ عَبْدٌ مُسْتَأْجَرٌ قَدْ أُمِرْتَ بِعَمَلٍ ، وَوُعِدْتَ عَلَيْهِ أَجْراً ، فَأَوْفِ عَمَلَكَ ، وَاسْتَوْفِ أَجْرَكَ ، وَلَا تَكُنْ فِي هذِهِ الدُّنْيَا بِمَنْزِلَةِ شَاةٍ وَقَعَتْ فِي زَرْعٍ أَخْضَرَ ، فَأَكَلَتْ حَتّى سَمِنَتْ ، فَكَانَ حَتْفُهَا عِنْدَ سِمَنِهَا ، وَلكِنِ اجْعَلِ الدُّنْيَا بِمَنْزِلَةِ قَنْطَرَةٍ عَلى نَهَرٍ جُزْتَ عَلَيْهَا وَتَرَكْتَهَا ، وَلَمْ تَرْجِعْ إِلَيْهَا آخِرَ الدَّهْرِ ، أَخْرِبْهَا وَلَا تَعْمُرْهَا ؛ فَإِنَّكَ لَمْ تُؤْمَرْ بِعِمَارَتِهَا . وَ اعْلَمْ أَنَّكَ سَتُسْأَلُ غَداً إِذَا وَقَفْتَ بَيْنَ يَدَيِ اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ عَنْ أَرْبَعٍ : شَبَابِكَ فِيمَا أَبْلَيْتَهُ؟ وَعُمُرِكَ فِيمَا أَفْنَيْتَهُ؟ وَمَالِكَ مِمَّا اكْتَسَبْتَهُ وَفِيمَا أَنْفَقْتَهُ؟ فَتَأَهَّبْ لِذلِكَ ، وَأَعِدَّ لَهُ جَوَاباً ، وَلَا تَأْسَ عَلى مَا فَاتَكَ مِنَ الدُّنْيَا ؛ فَإِنَّ قَلِيلَ الدُّنْيَا لَا يَدُومُ بَقَاؤُهُ ، وَكَثِيرَهَا لَا يُؤْمَنُ بَلَاؤُهُ ، فَخُذْ حِذْرَكَ ، وَجِدَّ فِي أَمْرِكَ ، وَاكْشِفِ الْغِطَاءَ عَنْ وَجْهِكَ ، وَتَعَرَّضْ لِمَعْرُوفِ رَبِّكَ ، وَجَدِّدِ التَّوْبَةَ فِي قَلْبِكَ ، وَاكْمُشْ فِي فَرَاغِكَ ، قَبْلَ أَنْ يُقْصَدَ قَصْدُكَ ، وَيُقْضى قَضَاؤُكَ ، وَيُحَالَ بَيْنَكَ وَبَيْنَ مَا تُرِيدُ» .

.

ص: 349

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يحيى بن عقبه ازدى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«حضرت ابوجعفر عليه السلام فرمود كه : داستان حريص بر دنيا ، چون داستان كرم ابريشم است كه هر چه بيشتر بر خود مى پيچيد ، دوريش از بيرون آمدن بيشتر باشد ، تا آنكه از روى غم و اندوه بميرد» . يحيى مى گويد : و نيز حضرت صادق عليه السلام فرمود كه : «در آن چه لقمان پسر خويش را به آن پند داد اين بود كه : اى فرزند عزيز من! به درستى كه مردمانِ پيش از تو ، از براى فرزندان خود جمع كردند؛ پس آن چه جمع كردند ، و آنكه آن را برايش جمع كردند ، هيچ يك نماندند . و نيستى تو ،مگر بنده اجير شده ، كه خدا تو را اجير و مزدور خود گردانيده ، تا از براى او كار كنى . و به كارى مأمور شده اى ، و بر آن به مزدى وعده داده شده اى؛ پس كار خود را تمام كن و مزد خويش را تمام بگير . و در اين دنيا به منزله گوسفندى مباش كه در كشت سبزى افتد ، پس بخورد تا فربه شود ، بعد از آن مرگش ، در نزد فربه شدنش باشد؛ چه گوسفند چون فربه شد ، او را سر مى برند . ولكن دنيا را به منزله پلى قرار داده كه بر روى نهرى بسته باشد كه تو بر بالاى آن بگذرى ، و آن را بگذارى ، و تا آخر دهر و عمر خويش به سوى آن باز نگردى . دنيا را خراب بگذار و تعمير مكن آن را؛ زيرا كه تو مأمور به عبادت آن نشده اى . و بدان كه زود باشد كه تو در فردا سؤال شوى ، چون در نزد خداى عز و جل بايستى ، از چهار چيز : يكى جوانى خويش ، كه آن را در چه چيز كهنه گردانيدى و به پيرى رسانيدى؛ دويم عمر خويش را ، كه آن را در چه چيز فانى و تمام كردى؛ سيم و چهارم از مال خويش ، كه آن را از چه راه كسب كردى و پيدا نمودى؟ و در چه مصرف آن را صرف كردى؟ پس از براى اين امر آماده شو و از برايش جوابى را آماده كن . و اندوه مخور بر آن چه از دنيا تو را فوت شود؛ زيرا كه ، كمى از دنيا ، پيوسته باقى نباشد و دوامى ندارد ، و بسيارِ آن از بلايش ايمن نمى توان بود؛ پس آن چه را كه باعث حفظ و نگاهدارى تو است فرا گير ، و در كار خويش جد و جهد به عمل آور ، و پرده را از روى خويش زائل كن ، و متعرّض نيكى پروردگار خود شو ، و توبه را در دل خود تازه كن ، و در هنگام فراغِ خويش ، دامن همّت را بر زن و شتاب كن و كوشش به جا آور ، پيش از آنكه به جانب تو قصد شود ، و فضاى تو گذارده شود ، و حيلوله و منع واقع شود در ميان تو و آن چه مى خواهى» (يعنى پيش از مردن) .

.

ص: 350

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«فِيمَا نَاجَى اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِهِ مُوسى عليه السلام : يَا مُوسى ، لَا تَرْكَنْ إِلَى الدُّنْيَا رُكُونَ الظَّالِمِينَ ، وَرُكُونَ مَنِ اتَّخَذَهَا أَباً وَأُمّاً . يَا مُوسى ، لَوْ وَكَلْتُكَ إِلى نَفْسِكَ لِتَنْظُرَ لَهَا ، إِذاً لَغَلَبَ عَلَيْكَ حُبُّ الدُّنْيَا وَزَهْرَتُهَا . يَا مُوسى ، نَافِسْ فِي الْخَيْرِ أَهْلَهُ ، وَاسْتَبِقْهُمْ إِلَيْهِ ؛ فَإِنَّ الْخَيْرَ كَاسْمِهِ ، وَاتْرُكْ مِنَ الدُّنْيَا مَا بِكَ الْغِنى عَنْهُ ، وَلَا تَنْظُرْ عَيْنُكَ إِلى كُلِّ مَفْتُونٍ بِهَا وَ مُوكَلٍ إِلى نَفْسِهِ . وَ اعْلَمْ أَنَّ كُلَّ فِتْنَةٍ بَدْؤُهَا حُبُّ الدُّنْيَا ، وَلَا تَغْبِطْ أَحَداً بِكَثْرَةِ الْمَالِ ؛ فَإِنَّ مَعَ كَثْرَةِ الْمَالِ تَكْثُرُ الذُّنُوبُ لِوَاجِبِ الْحُقُوقِ ، وَلَا تَغْبِطَنَّ أَحَداً بِرِضَى النَّاسِ عَنْهُ حَتّى تَعْلَمَ أَنَّ اللّهَ رَاضٍ عَنْهُ ، وَلَا تَغْبِطَنَّ مَخْلُوقاً بِطَاعَةِ النَّاسِ لَهُ ؛ فَإِنَّ طَاعَةَ النَّاسِ لَهُ وَاتِّبَاعَهُمْ إِيَّاهُ عَلى غَيْرِ الْحَقِّ هَلَاكٌ لَهُ وَلِمَنِ اتَّبَعَهُ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ ، عَنْ غِيَاثِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ فِي كِتَابِ عَلِيٍّ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ : إِنَّمَا مَثَلُ الدُّنْيَا كَمَثَلِ الْحَيَّةِ ، مَا أَلْيَنَ مَسَّهَا وَفِي جَوْفِهَا السَّمُّ النَّاقِعُ ، يَحْذَرُهَا الرَّجُلُ الْعَاقِلُ ، وَيَهْوِي إِلَيْهَا الصَّبِيُّ الْجَاهِلُ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«كَتَبَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام إِلى بَعْضِ أَصْحَابِهِ يَعِظُهُ : أُوصِيكَ وَنَفْسِي بِتَقْوى مَنْ لَا تَحِلُّ مَعْصِيَتُهُ ، وَلَا يُرْجى غَيْرُهُ ، وَلَا الْغِنى إِلَا بِهِ ؛ فَإِنَّ مَنِ اتَّقَى اللّهَ ، جَلَّ وَعَزَّ وَقَوِيَ وَشَبِعَ وَرَوِيَ وَرُفِعَ عَقْلُهُ عَنْ أَهْلِ الدُّنْيَا ، فَبَدَنُهُ مَعَ أَهْلِ الدُّنْيَا ، وَقَلْبُهُ وَعَقْلُهُ مُعَايِنُ الْاخِرَةِ ، فَأَطْفَأَ بِضَوْءِ قَلْبِهِ مَا أَبْصَرَتْ عَيْنَاهُ مِنْ حُبِّ الدُّنْيَا ، فَقَذَّرَ حَرَامَهَا ، وَجَانَبَ شُبُهَاتِهَا ، وَأَضَرَّ _ وَ اللّهِ _ بِالْحَلَالِ الصَّافِي إِلَا مَا لَا بُدَّ لَهُ مِنْ كِسْرَةٍ مِنْهُ يَشُدُّ بِهَا صُلْبَهُ ، وَثَوْبٍ يُوَارِي بِهِ عَوْرَتَهُ مِنْ أَغْلَظِ مَا يَجِدُ وَأَخْشَنِهِ ، وَلَمْ يَكُنْ لَهُ فِيمَا لَا بُدَّ لَهُ مِنْهُ ثِقَةٌ وَلَا رَجَاءٌ ، فَوَقَعَتْ ثِقَتُهُ وَرَجَاؤُهُ عَلى خَالِقِ الْأَشْيَاءِ ، فَجَدَّ وَاجْتَهَدَ وَأَتْعَبَ بَدَنَهُ حَتّى بَدَتِ الْأَضْلَاعُ ، وَغَارَتِ الْعَيْنَانِ ، فَأَبْدَلَ اللّهُ لَهُ مِنْ ذلِكَ قُوَّةً فِي بَدَنِهِ وَشِدَّةً فِي عَقْلِهِ ، وَمَا ذُخِرَ لَهُ فِي الْاخِرَةِ أَكْثَرُ ، فَارْفُضِ الدُّنْيَا ؛ فَإِنَّ حُبَّ الدُّنْيَا يُعْمِي وَيُصِمُّ وَيُبْكِمُ وَيُذِلُّ الرِّقَابَ ؛ فَتَدَارَكْ مَا بَقِيَ مِنْ عُمُرِكَ ، وَلَا تَقُلْ غَداً أَوْ بَعْدَ غَدٍ ؛ فَإِنَّمَا هَلَكَ مَنْ كَانَ قَبْلَكَ بِإِقَامَتِهِمْ عَلَى الْأَمَانِيِّ وَالتَّسْوِيفِ حَتّى أَتَاهُمْ أَمْرُ اللّهِ بَغْتَةً وَهُمْ غَافِلُونَ ، فَنُقِلُوا عَلى أَعْوَادِهِمْ إِلى قُبُورِهِمُ الْمُظْلِمَةِ الضَّيِّقَةِ وَقَدْ أَسْلَمَهُمُ الْأَوْلَادُ وَالْأَهْلُونَ ، فَانْقَطِعْ إِلَى اللّهِ بِقَلْبٍ مُنِيبٍ مِنْ رَفْضِ الدُّنْيَا وَعَزْمٍ لَيْسَ فِيهِ انْكِسَارٌ وَلَا انْخِزَالٌ ؛ أَعَانَنَا اللّهُ وَإِيَّاكَ عَلى طَاعَتِهِ ، وَوَفَّقَنَا اللّهُ وَإِيَّاكَ لِمَرْضَاتِهِ» .

.

ص: 351

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از بعضى از اصحاب خويش ، از ابن ابى يعفور روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«در آن چه خداى عز و جل با موسى عليه السلام به آن راز فرمود اين بود كه : اى موسى! ميل مكن به سوى دنيا ، مانند ميل كردن ستمكاران ، و مثل ميل كردن كسى كه آن را پدر و مادر خويش گردانيده باشد . اى موسى! اگر تو را به خودت وا گذارم كه خود متوجّه باشى ، در آن هنگام ، دوستى دنيا و آرايش و به جهت آن از مال و منال ، بر تو غالب شود . اى موسى! با اهل خير و خوبى در خوبى رغبت كن به طور مغالبه ، كه نگذارى كه بر تو پيشى گيرد ، و تو ايشان را به سوى آن پيشى گير؛ زيرا كه خير و خوبى مانند نام آن است . و ترك كن از دنيا آن چه را كه با تو از آن بى نيازى حاصل است . و بايد كه چشمت نگاه نكند به سوى هر فريفته به دنيا ، و آنكه به خود وا گذاشته شده . و بدان كه هر فتنه اى آغاز آن دوستى دنيا است . و بر كسى به بسيارى مال غبطه مبر و حسرت او مخور؛ زيرا كه با بسيارى مال ، گناهان بسيار مى شود ، به جهت حقوق واجبى كه در مال مى باشد . و البتّه بر كسى غبطه مبر به خوشنودى مردم از وى ، تا بدانى كه خدا از او خشنود است . و البتّه بر آفريده اى غبطه مبر به آنكه مردم او را اطاعت مى كنند؛ زيرا كه اطاعت كردن مردمان براى او ، و پيروى كردن ايشان او را ، بر امرى كه حق نباشد ، سبب هلاكت است از براى او ، و از براى آنكه او را پيروى نموده است» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از عبداللّه بن مغيره ، از غياث بن ابراهيم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«در كتاب على عليه السلام مذكور است كه : جز اين نيست كه داستان دنيا ، چون داستان مار است كه بدن آن و آن چه دست به آن مى رسد بسيار نرم است ، و در اندران آن زهرى است به غايت كشنده ، و مرد عاقل از آن مى ترسد و پرهيز مى كند ، و كودك جاهل با نهايت شوق به سوى آن ميل مى نمايد» .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از ابوجميله روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«اميرالمؤمنين صلوات اللّه عليه به سوى بعضى از اصحاب خويش نوشت و او را پند مى داد كه : تو را و خويش را وصيّت مى كنم به پرهيز كردن و ترسيدن از خدا ، آن كه نافرمانى او روا نباشد ، و از غير او اميدوارى نيست ، و بى نيازى به هم نرسد ، مگر به واسطه او؛ زيرا كه هر كه از خدا بپرهيزد ، عزّت يابد و قوّت به هم رساند ، و سير و سيراب گردد ، و عقلش از اهل دنيا بلند شود؛ پس تنش با اهل دنيا باشد ، و دل و عقلش آخرت را ببيند ، و به روشنى دل خويش ، فرو نشاند آن چه را كه چشمهايش ديده از دوستى دنيا . و حرام آن را پليد داند و به آن ميل نكند ، و از آن چه شبهه ناك باشد دورى نمايد . و به خدا سوگند كه به حلال صاف كه غبار كدورت شبهه بر آن ننشسته باشد ، بدن خود را ضرر رساند ، و از آن نيز نخورد ، مگر آن چه او را چاره اى از آن نباشد؛ از نان پاره اى كه پشت خود را به آن سخت كند ، و جامه اى كه عورت خويش را به آن بپوشاند . و پنهان كند از ستبرتر و درشت ترينِ آن چه بيابد و از برايش ميسّر شود . و در آن چه او را از آن چاره اى نباشد ، او را عميد و اميدى نباشد؛ پس اعتماد و اميدش بر خدا كه آفريننده چيزها است واقع شود ، و جد و جهد كند و سعى و كوشش بليغى به جا آورد ، و بدن خود را در تعب و رنج اندازد ، تا آنكه استخوان هاى دنده اش ظاهر و نمايان شود ، و چشمهايش در سرش فرود رود . بعد از آن خدا او را بدل اين ، يك نوع قوّتى در بدن ، و يك قسم شدّتى در عقلش عطا كند ، و آن چه از براى او ذخيره فرمود در آخرت ، از اين بيشتر است؛ پس دنيا را ترك كن؛ زيرا كه دوستى دنيا كور و كر و گنگ مى گرداند ، و گردن ها را ذليل و رام مى سازد؛ پس آن چه را كه از عمرت باقى مانده درياب ، و مگو كه فردا يا پس فردا چنين خواهم كرد؛ زيرا كه كسانى كه پيش از تو بوده اند هلاك نشدند ، مگر به سبب ايستادگى ايشان بر سر آرزوها ، و وپس انداختن كارها ، تا آنكه عذاب خدا بر ايشان وارد شد ناگاه ، و ايشان بى خبران بودند؛ پس ايشان را بر بالاى چوب هاى جنازه گذاشتند ، و به سوى قبرهاى تاريك و تنگ خويش نقل كردند ، و فرزندان و كسانى كه داشتند ايشان را وا گذاشتند؛ پس از همه جهانيان بريده شو ، و به سوى درِ خدا بگريز ، و پناه بَر با دل بازگردانيده به سوى آن جناب ، از وا گذاشتن دنيا ، و عزم و دلبستگى كه در آن شكستگى و بريدگى نباشد .(و احتمال دارد كه معنى اين باشد كه هر كه دنيا را ترك كند و دل بر ترك آن ببندد ، شكستگى و بريدگى در او نباشد) . خدا ما و تو را بر طاعت خويش يارى نمايد ، و خدا ما و تو را از براى رضاى خويش توفيق دهد» .

.

ص: 352

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ وَغَيْرِهِ ، عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَيْدٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَثَلُ الدُّنْيَا كَمَثَلِ مَاءِ الْبَحْرِ ، كُلَّمَا شَرِبَ مِنْهُ الْعَطْشَانُ ازْدَادَ عَطَشاً حَتّى يَقْتُلَهُ» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، قَالَ : سَمِعْتُ الرِّضَا عليه السلام يَقُولُ :«قَالَ عِيسَى بْنُ مَرْيَمَ _ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ _ لِلْحَوَارِيِّينَ : يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ ، لَا تَأْسَوْا عَلى مَا فَاتَكُمْ مِنَ الدُّنْيَا ، كَمَا لَا يَأْسى أَهْلُ الدُّنْيَا عَلى مَا فَاتَهُمْ مِنْ دِينِهِمْ إِذَا أَصَابُوا دُنْيَاهُمْ» .

.

ص: 353

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از عبداللّه بن مغيره و غير او ، از طلحة بن زيد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«داستان دنيا چون داستان آب دريا است ، كه تشنه هر چه از آن بنوشد، تشنگى اش بيفزايد ، تا آنكه او را بكشد» .

حسين بن محمد ، از معلىّ بن محمد ، از وشّاء روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام رضا عليه السلام كه مى فرمود :«عيسى بن مريم به حوّاريان فرمود كه : اى فرزندان يعقوب! اندوه مخوريد بر آن چه از شما فوت شده از دنيا ،چنانچه اهل دنيا اندوه نمى خورند بر آن چه از ايشان فوت شود از دينِ ايشان ، هرگاه به دنياى خويش برسند و آن را بيابند» .

.

ص: 354

62 _ بَابٌالْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ يَقُولُ : وَعِزَّتِي وَجَلَالِي وَعَظَمَتِي وَعُلُوِّي وَارْتِفَاعِ مَكَانِي ، لَا يُؤْثِرُ عَبْدٌ هَوَايَ عَلى هَوى نَفْسِهِ إِلَا كَفَفْتُ عَلَيْهِ ضَيْعَتَهُ ، وَضَمَّنْتُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ رِزْقَهُ ، وَكُنْتُ لَهُ مِنْ وَرَاءِ تِجَارَةِ كُلِّ تَاجِرٍ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : وَعِزَّتِي وَجَلَالِي وَعَظَمَتِي وَبَهَائِي وَعُلُوِّ ارْتِفَاعِي لَا يُؤْثِرُ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ هَوَايَ عَلى هَوَاهُ فِي شَيْءٍ مِنْ أَمْرِ الدُّنْيَا إِلَا جَعَلْتُ غِنَاهُ فِي نَفْسِهِ ، وَهِمَّتَهُ فِي آخِرَتِهِ ، وَضَمَّنْتُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ رِزْقَهُ ، وَكُنْتُ لَهُ مِنْ وَرَاءِ تِجَارَةِ كُلِّ تَاجِرٍ» .

63 _ بَابُ الْقَنَاعَةِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ ، عَنْ زَيْدٍ الشَّحَّامِ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ هِلَالٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«إِيَّاكَ أَنْ تُطْمِحَ بَصَرَكَ إِلى مَنْ هُوَ فَوْقَكَ ، فَكَفى بِمَا قَالَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لِنَبِيِّهِ صلى الله عليه و آله : «فَلا تُعْجِبْكَ أَمْوالُهُمْ وَلا أَوْلادُهُمْ» وَقَالَ : «وَ لا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلى ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَياةِ الدُّنْيا» فَإِنْ دَخَلَكَ مِنْ ذلِكَ شَيْءٌ ، فَاذْكُرْ عَيْشَ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ؛ فَإِنَّمَا كَانَ قُوتُهُ الشَّعِيرَ ، وَحَلْوَاهُ التَّمْرَ ، وَوَقُودُهُ السَّعَفَ إِذَا وَجَدَهُ» .

.

ص: 355

62 . باب

63 . باب در بيان قناعت

62 _ بابحسين بن محمد اشعرى ، از معلىّ بن محمد ، از حسن بن على وشّاء ، از عاصم بن حميد ، از ابوعبيده ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل مى فرمايد كه : سوگند ياد مى كنم به عزّت و جلال و بزرگى و برترى و رفعت مكان خويش ، كه هيچ بنده اى خواهش و امر مرا بر خواهش خود برنگزيند ، مگر آنكه پيشه اى او را بر او به قدر كفاف قرار دهم ، و چنان كنم كه از براى قوت او بس باشد . و روزى او را در ضمن آسمان ها و زمين قرار دهم ، يا آنها را ضامن روزى او گردانم ، و از برايش از پس تجارت هر تاجرى باشم» . و ظاهر اين است كه مراد اين باشد كه ، آن چه به هر تاجرى مى رسد از نفع ، به او مى رسانم .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از علاء بن رزين ، از ابن سنان ، از ابوحمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خداى عز و جل فرموده است كه : سوگند ياد مى كنم به عزّت و جلال و بزرگى و نيكويى و زيبايى و برترى رفعت خويش ، كه هيچ بنده مؤمنى خواهش مرا بر خواهش خويش برنگزيند در باب چيزى از امر دنيا ، مگر آنكه بى نيازى او را در خودش قرار دهم ، كه به هيچ كس احتياج نداشته باشد ، و همّت او را در امر آخرتش مقصود گردانم ، كه مشغول و مبتلى به امور دنيا نباشد ، و روزى او را در ضمن آسمان ها و زمين قرارداد كنم ، كه از هر جا به او برسد ، و از برايش از پس تجارت هر تاجرى باشم » به آن معنى كه در حديث پيش گذشت .

63 . باب در بيان قناعت (1)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از عمّار بن مروان ، از زيد شحّام ، از عمرو بن هلال روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود كه :«بپرهيز از آنكه ديده ات بنگرد به كسى كه از تو بالاتر است . و كافى است آن چه خداى عز و جل به پيغمبر خود صلى الله عليه و آله فرموده كه : و «لا تُعْجِبكَ اَمْوالُهُمْ وَلا اَوْلادُهُمْ» (2) (و در قرآن (فَلا) با فاء است ، و در موضعى كه با واو است، (وَ اَوْلادُهُمْ) ، بدون لا است) يعنى : «پس بايد كه متعجّب نسازد تو را و به شگفت نياورد مال هاى ايشان _ يعنى منافقان _ ، و نه فرزندان ايشان» . و فرمود كه : «ولا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ اِلى ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجا مِنْهُمْ زَهْرَةَ الحَيوةِ الدُّنْيا» (3) ؛ يعنى : «و باز مگشا نظر هر دو چشم خود را به سوى آن چه بهره مند گردانيديم به آن صنف ها را از ايشان ، در حالى كه به جهت و آرايش زندگى دنيا است» . و حضرت فرمود : «پس اگر به جهت اين، چيزى در دلت داخل شود ، زندگى رسول خدا صلى الله عليه و آله را به ياد آور ، كه قوت آن حضرت غير از نان جو چيزى نبود ، و حلوا و شيرينى آن حضرت منحصر بود در خرما ، و هيزمش نبود ، مگر شاخ درخت خرماى خشكيده ، چون آن را مى يافت و از برايش دست به هم مى داد ، و اگر نمى يافت ، آن هم نبود» .

.


1- .و آن راضى شدن است به اندك و زياد نخواستن ، و راضى شدن به هر چه باشد . (مترجم)
2- .توبه ، 55 .
3- .طه، 131.

ص: 356

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِي حَمَّادٍ جَمِيعاً ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ ، عَنْ أَبِي خَدِيجَةَ _ سَالِمِ بْنِ مُكْرَمٍ _ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ سَأَلَنَا أَعْطَيْنَاهُ ، وَمَنِ اسْتَغْنى أَغْنَاهُ اللّهُ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنِ الْهَيْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ رَضِيَ مِنَ اللّهِ بِالْيَسِيرِ مِنَ الْمَعَاشِ ، رَضِيَ اللّهُ مِنْهُ بِالْيَسِيرِ مِنَ الْعَمَلِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْقَاسِمِ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِي الْمِقْدَامِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَكْتُوبٌ فِي التَّوْرَاةِ : ابْنَ آدَمَ ، كُنْ كَيْفَ شِئْتَ ؛ كَمَا تَدِينُ تُدَانُ ، مَنْ رَضِيَ مِنَ اللّهِ بِالْقَلِيلِ مِنَ الرِّزْقِ ، قَبِلَ اللّهُ مِنْهُ الْيَسِيرَ مِنَ الْعَمَلِ ؛ وَمَنْ رَضِيَ بِالْيَسِيرِ مِنَ الْحَلَالِ ، خَفَّتْ مَؤُونَتُهُ ، وَزَكَتْ مَكْسَبَتُهُ ، وَخَرَجَ مِنْ حَدِّ الْفُجُورِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَرَفَةَ ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ لَمْ يُقْنِعْهُ مِنَ الرِّزْقِ إِلَا الْكَثِيرُ ، لَمْ يَكْفِهِ مِنَ الْعَمَلِ إِلَا الْكَثِيرُ ؛ وَمَنْ كَفَاهُ مِنَ الرِّزْقِ الْقَلِيلُ ، فَإِنَّهُ يَكْفِيهِ مِنَ الْعَمَلِ الْقَلِيلُ».

.

ص: 357

حسين بن محمد بن عامر روايت كرده است ، از معلىّ بن محمد و على بن محمد ، از صالح بن ابى حمّاد و هر دو ،از وشّاء ، از احمد بن عائذ ، از ابوخديجه سالم بن مكرّم ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود:«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : هر كه از ما سؤال كند، به او عطا مى كنيم ، و هر كه بى نيازى جُويد، خدا او را بى نياز گرداند» .

محمد بن يحيى، از احمد بن محمد بن عيسى، از حسن بن محبوب، از هيثم بن واقد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه به اندك از اسباب زندگانى از خدا خشنود باشد ، خدا به اندك از عمل خير از او راضى شود» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از پدرش ، از عبداللّه بن قاسم ، از عمرو بن ابى المقدام ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«در تورات نوشته است كه : اى فرزند آدم! به هر وضع و كيفيّتى كه خواهى باش ، چنان كه مى كنى ، جزا داده مى شوى . هر كه به كمى از روزى راضى باشد از خدا ، خدا اندكى از عمل را از او بپذيرد ، و هر كه به كمى از حلال راضى باشد ، مؤنتش[=هزينه اش]سبك گردد ، و طلب كردن روزيش پاك و پاكيزه باشد، يا كسبش بركت به هم رساند ، و از حدّ نافرمانى خدا بيرون رود» .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از محمد بن عرفه ، از ابوالحسن حضرت امام رضا عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه از روزى او را قانع نكند ، مگر آن چه بسيار باشد ، كفايت نكند او را از عمل ، مگر آنكه بسيار باشد ، و هر كه اندكى او را از روزى اى كفايت كند ، اندكى از عمل خير او را كفايت كند» .

.

ص: 358

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ _ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ _ يَقُولُ : ابْنَ آدَمَ ، إِنْ كُنْتَ تُرِيدُ مِنَ الدُّنْيَا مَا يَكْفِيكَ ، فَإِنَّ أَيْسَرَ مَا فِيهَا يَكْفِيكَ ؛ وَإِنْ كُنْتَ إِنَّمَا تُرِيدُ مَا لَا يَكْفِيكَ ، فَإِنَّ كُلَّ مَا فِيهَا لَا يَكْفِيكَ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَسَدِيِّ ، عَنْ سَالِمِ بْنِ مُكْرَمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«اشْتَدَّتْ حَالُ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَتْ لَهُ امْرَأَتُهُ : لَوْ أَتَيْتَ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَسَأَلْتَهُ ، فَجَاءَ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَلَمَّا رَآهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله ، قَالَ : مَنْ سَأَلَنَا أَعْطَيْنَاهُ ، وَمَنِ اسْتَغْنى أَغْنَاهُ اللّهُ ، فَقَالَ الرَّجُلُ : مَا يَعْنِي غَيْرِي ، فَرَجَعَ إِلَى امْرَأَتِهِ ، فَأَعْلَمَهَا ، فَقَالَتْ : إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله بَشَرٌ ، فَأَعْلِمْهُ ، فَأَتَاهُ ، فَلَمَّا رَآهُ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، قَالَ : مَنْ سَأَلَنَا أَعْطَيْنَاهُ ، وَمَنِ اسْتَغْنى أَغْنَاهُ اللّهُ ، حَتّى فَعَلَ الرَّجُلُ ذلِكَ ثَلَاثاً ، ثُمَّ ذَهَبَ الرَّجُلُ ، فَاسْتَعَارَ مِعْوَلًا ، ثُمَّ أَتَى الْجَبَلَ ، فَصَعِدَهُ فَقَطَعَ حَطَباً ، ثُمَّ جَاءَ بِهِ ، فَبَاعَهُ بِنِصْفِ مُدٍّ مِنْ دَقِيقٍ ، فَرَجَعَ بِهِ ، فَأَكَلَهُ ، ثُمَّ ذَهَبَ مِنَ الْغَدِ ، فَجَاءَ بِأَكْثَرَ مِنْ ذلِكَ ، فَبَاعَهُ ، فَلَمْ يَزَلْ يَعْمَلُ وَيَجْمَعُ حَتَّى اشْتَرى مِعْوَلًا ، ثُمَّ جَمَعَ حَتَّى اشْتَرى بَكْرَيْنِ وَغُلَاماً ، ثُمَّ أَثْرى حَتّى أَيْسَرَ ، فَجَاءَ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَأَعْلَمَهُ كَيْفَ جَاءَ يَسْأَلُهُ ، وَكَيْفَ سَمِعَ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : قُلْتُ لَكَ : مَنْ سَأَلَنَا أَعْطَيْنَاهُ ، وَمَنِ اسْتَغْنى أَغْنَاهُ اللّهُ» .

.

ص: 359

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمود كه : اى فرزند آدم! اگر چنانى كه از دنيا مى خواهى آن چه تو را كفايت كند ، كمتر چيزى كه در آن است ، تو را كفايت مى كند . و اگر چنانى كه نمى خواهى ، مگر آن چه تو را كفايت نكند ، آن چه در آن است، تو را كفايت نخواهد كرد» .

محمد بن يحيى ، از محمد بن حسين ، از عبدالرحمان بن محمد اسدى ، از سالم بن مكرّم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«حال مردى از اصحاب پيغمبر صلى الله عليه و آله بسيار سخت و پريشان شد . زن آن مرد به وى گفت كه : كاش به خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله مى رفتى و از آن حضرت چيزى طلب مى كردى! پس آن مرد به خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله آمد ، و چون پيغمبر صلى الله عليه و آله او را ديد، فرمود كه : هر كه از ما چيزى خواهد، به او مى دهيم ، و هر كه بى نيازى جويد ، خدا او را بى نياز گرداند . آن مرد گفت كه : از اين سخن غير مرا قصد ندارد و مقصود آن حضرت منم . بعد از آن، به سوى زنش برگشت و او را اعلام كرد . زنش گفت كه : رسول خدا صلى الله عليه و آله انسان است؛ يعنى معلوم نيست كه اين امر را بداند؛ زيرا كه اين غيب است ، و چون چنين است او را اعلام كن؛ پس آن مرد دوباره به خدمت حضرت آمد ، و چون رسول خدا صلى الله عليه و آله او را ديد، فرمود كه : هر كه از ما سؤال كند، به او عطا مى كنيم ، و هر كه بى نيازى جويد ، خدا او را بى نياز گرداند . تا آنكه آن مرد سه مرتبه چنين كرد . بعد از آن رفت و تبرتيشه اى را از كسى به عاريت گرفت و به كوه آمد ، و بر آن بالا رفت و قدرى هيزم كند؛ پس آن را آورد و فروخت به نيم مدّ (1) [حدود 375 گرم] از آرد ، به خانه برگشت و آن را خورد . و در فردا رفت و بيش از آن چه در روز اوّل آورده بود هيزم آورد ، و پيوسته كار مى كرد و جمع مى نمود تا آنكه تبر تيشه اى را خريد . بعد از آن، جمع كرد تا آنكه دو كنيز و يك غلام خريد . بعد از آن، مالش بسيار شد ، تا آنكه توانگر گرديد؛ پس به خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله آمد ، و آن حضرت را اعلام كرد كه چگونه آمده بود كه از آن حضرت چيزى طلب كند ، و چگونه از پيغمبر صلى الله عليه و آله شنيده بود . پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود كه : با تو گفتم كه هر كه از ما سؤال كند، به او عطا مى كنيم ، و هر كه بى نيازى جويد ، خدا او را بى نياز گرداند» .

.


1- .و مدّ ، _ به ضمّ ميم و تشديد دال _ صد و پنجاه و سه مثقال و نيم مثقال صيرفى است . و بنابراين بهاى هيزمش هفتاد و شش مثقال و سه چهار يك مثقال آرد بود . (مترجم)

ص: 360

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْفُرَاتِ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ، عَنْ جَابِرٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ أَرَادَ أَنْ يَكُونَ أَغْنَى النَّاسِ ، فَلْيَكُنْ بِمَا فِي يَدِ اللّهِ أَوْثَقَ مِنْهُ بِمَا فِي يَدِ غَيْرِهِ» .

عَنْهُ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ أَوْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليهماالسلام ، قَالَ :«مَنْ قَنِعَ بِمَا رَزَقَهُ اللّهُ ، فَهُوَ مِنْ أَغْنَى النَّاسِ» .

عَنْهُ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ ، عَنْ حَمْزَةَ بْنِ حُمْرَانَ ، قَالَ : شَكَا رَجُلٌ إِلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام أَنَّهُ يَطْلُبُ فَيُصِيبُ وَلَا يَقْنَعُ ، وَتُنَازِعُهُ نَفْسُهُ إِلى مَا هُوَ أَكْثَرُ مِنْهُ؟ وَقَالَ : عَلِّمْنِي شَيْئاً أَنْتَفِعُ بِهِ . فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنْ كَانَ مَا يَكْفِيكَ يُغْنِيكَ ، فَأَدْنى مَا فِيهَا يُغْنِيكَ ؛ وَإِنْ كَانَ مَا يَكْفِيكَ لَا يُغْنِيكَ ، فَكُلُّ مَا فِيهَا لَا يُغْنِيكَ» .

عَنْهُ ، عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِيرٍ رَفَعَهُ ، قَالَ : قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام :«مَنْ رَضِيَ مِنَ الدُّنْيَا بِمَا يُجْزِيهِ ، كَانَ أَيْسَرُ مَا فِيهَا يَكْفِيهِ ؛ وَمَنْ لَمْ يَرْضَ مِنَ الدُّنْيَا بِمَا يُجْزِيهِ ، لَمْ يَكُنْ فِيهَا شَيْءٌ يَكْفِيهِ» .

.

ص: 361

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از على بن حكم ، از حسين بن فرات ، از عمرو بن شمر ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه خواهد كه بى نيازترين مردم باشد ، بايد كه اعتمادش بر آن چه در دست قدرت خدا است ، بيشتر باشد از اعتمادش به آن چه در دست غير آن جناب است» (يعنى به غير خدا اصلاً اعتماد نداشته باشد) .

از او ، از ابن فضّال ، از عاصم بن حميد ، از ابوحمزه ، از امام محمد باقر يا امام جعفر صادق عليهماالسلام روايت است كه فرمود :«هر كه قناعت كند به آن چه خدا او را روزى كرده ، از جمله بى نيازترين مردمان است» .

از او ، از ابن فضّال ، از ابن بكير ، از حمزة بن حمران روايت است كه گفت : مردى به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام شكايت كرد كه طلب مى كند و به مطلوب خويش مى رسد ، و قناعت نمى كند ، و نفسش با او منازعه مى نمايد و او را مى دارد بر اينكه برود به سوى آن چه از آن بيشتر است . و عرض كرد كه : چيزى به من تعليم كن كه به آن منتفع شوم . حضرت صادق عليه السلام فرمود كه :«اگر آن چه تو را بس باشد، تو را بى نياز مى گرداند ، پست ترين آن چه در آن است، تو را بى نياز مى گرداند ، و اگر چنان باشد كه آن چه تو را بس باشد ، تو را بى نياز نگرداند ، همه آن چه در آن است، تو را بى نياز نمى گرداند» .

از او ، از چند نفر از اصحاب ما ، از حنان بن سدير روايت است كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه :هر كه راضى باشد از دنيا به آن چه او را مجزى و كافى باشد ، كمترين آن چه در آن است او را بس باشد ، و هر كه از دنيا به آن چه او را كافى باشد ، راضى نباشد ، در آن چيزى نباشد كه او را بس باشد .

.

ص: 362

64 _ بَابُ الْكَفَافِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : إِنَّ مِنْ أَغْبَطِ أَوْلِيَائِي عِنْدِي رَجُلاً خَفِيفَ الْحَالِ ، ذَا حَظٍّ مِنْ صَلَاةٍ ، أَحْسَنَ عِبَادَةَ رَبِّهِ بِالْغَيْبِ ، وَكَانَ غَامِضاً فِي النَّاسِ ، جُعِلَ رِزْقُهُ كَفَافاً ، فَصَبَرَ عَلَيْهِ ، عُجِّلَتْ مَنِيَّتُهُ ، فَقَلَّ تُرَاثُهُ ، وَقَلَّ بَوَاكِيهِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : طُوبى لِمَنْ أَسْلَمَ ، وَكَانَ عَيْشُهُ كَفَافاً» .

النَّوْفَلِيُّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : اللَّهُمَّ ارْزُقْ مُحَمَّداً وَآلَ مُحَمَّدٍ وَمَنْ أَحَبَّ مُحَمَّداً وَآلَ مُحَمَّدٍ الْعَفَافَ وَالْكَفَافَ ، وَارْزُقْ مَنْ أَبْغَضَ مُحَمَّداً وَآلَ مُحَمَّدٍ الْمَالَ وَالْوَلَدَ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِيِّ ، رَفَعَهُ إِلى عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِمَا ، قَالَ :«مَرَّ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله بِرَاعِي إِبِلٍ ، فَبَعَثَ يَسْتَسْقِيهِ ، فَقَالَ : أَمَّا مَا فِي ضُرُوعِهَا فَصَبُوحُ الْحَيِّ ، وَأَمَّا مَا فِي آنِيَتِنَا فَغَبُوقُهُمْ ، فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : اللَّهُمَّ أَكْثِرْ مَالَهُ وَوُلْدَهُ . ثُمَّ مَرَّ بِرَاعِي غَنَمٍ ، فَبَعَثَ إِلَيْهِ يَسْتَسْقِيهِ ، فَحَلَبَ لَهُ مَا فِي ضُرُوعِهَا ، وَأَكْفَأَ مَا فِي إِنَائِهِ فِي إِنَاءِ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وَبَعَثَ إِلَيْهِ بِشَاةٍ ، وَقَالَ : هذَا مَا عِنْدَنَا ، وَإِنْ أَحْبَبْتَ أَنْ نَزِيدَكَ زِدْنَاكَ؟» قَالَ : «فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : اللَّهُمَّ ارْزُقْهُ الْكَفَافَ . فَقَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ : يَا رَسُولَ اللّهِ ، دَعَوْتَ لِلَّذِي رَدَّكَ بِدُعَاءٍ عَامَّتُنَا نُحِبُّهُ ، وَدَعَوْتَ لِلَّذِي أَسْعَفَكَ بِحَاجَتِكَ بِدُعَاءٍ كُلُّنَا نَكْرَهُهُ؟ فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ مَا قَلَّ وَكَفى خَيْرٌ مِمَّا كَثُرَ وَأَلْهى ، اللَّهُمَّ ارْزُقْ مُحَمَّداً وَآلَ مُحَمَّدٍ الْكَفَافَ» .

.

ص: 363

64 . باب در بيان كفاف

64 . باب در بيان كفاف (1)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از چندين نفر ، از عاصم بن حميد ، از ابوعبيده حذّاء روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : خداى عز و جل فرموده كه : از جمله خوشحال ترين دوستان من در نزد من ، و آنكه مردم بيشتر بايد بر او غبطه برند ، مردى است كه ميان پشتش سبك باشد (و اين كنايه است از آنكه مال و عيالش بسيار نباشد كه پشت او را سنگين كرده باشند . و بنابر بعضى از نسخ كافى ، مردى است كه حالش به دشوارى و درويشى گذرد در زندگانى دنيا) ، و صاحب بهره و بخت باشد از نماز، و عبادتِ پروردگار خويش را در پنهانى نيكو كند ، و در ميان مردم گمنام باشد ، و روزى خود را به قدر كفاف قرار داده و بر آن صبر كند ، و مرگ به سوى او بشتابد ، و ميراثش كم و گريه كنندگان بر او اندك باشند» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : خوشا حال كسى كه مسلمان باشد و اسباب زندگانى اش به قدر كفاف باشد» .

نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : بار خدايا! محمد و آل محمد و آنكه محمد و آل محمد را دوست دارد ، عفّت ، و به قدر كفاف روزى كن ، و آنكه محمد و آل محمد را دشمن دارد ، مال و فرزندان روزى كن» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از يعقوب بن يزيد ، از ابراهيم بن محمد نوفلى كه آن را مرفوع ساخته به سوى حضرت على بن الحسين عليهماالسلامكه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله به شترچرانى گذشت؛ پس كسى را فرستاد كه از او شير طلب كند . شترچران گفت كه : امّا آن چه در پستان هاى شتر است ، شربت بامدادى اين قبيله است كه در بامداد مى نوشند ، و امّا آن چه در ظرف هاى ما است ، شراب شبانگاهى ايشان است . بعد از آنكه فرستاده خبر آورد، رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : بار خدايا! مال و فرزند او را بسيار گردان . بعد از آن به گوسفندچرانى گذشت ، و كسى را به سوى آن شبان فرستاد كه از او شير طلب كند؛ پس شبان آن چه را كه در پستان هاى گوسفندان بود، از براى او دوشيد ، و آن چه شير در ظرفش بود، در ظرف رسول خدا صلى الله عليه و آله سرنگون كرد و در آن ريخت ، و آن را با يك گوسفند به خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله فرستاد و گفت كه : اينك، آن چيزى است كه در نزد ما بود ، و اگر خواسته باشى زيادتر به تو دهيم ، تو را زيادتر مى دهيم» . حضرت فرمود كه : «پس رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: بار خدايا! او را به قدر كفاف روزى ده . بعضى از اصحاب پيغمبر صلى الله عليه و آله به آن حضرت عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! از براى آنكه تو را رد كرد ، دعا كردى به دعايى كه ما همه آن را دوست مى داريم و مى خواهيم ، و دعا كردى از براى آنكه حاجتت را روا كرد ، به دعايى كه ما همه آن را ناخوش داريم و نمى خواهيم . رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى كه آن چه كم باشد و كفايت كند ، بهتر است از آن چه بسيار باشد و اين كس را مشغول گرداند . بار خدايا! محمد و آل محمد را به قدر كفاف روزى ده» .

.


1- .و كفاف _ به فتح كاف _ ، آن قدر قوت است كه بس باشد و مانند[اين چنين ]چيزى، و امّا كفاف _ به كسر كاف _ : گرداگرد چيزى و دامن هاى ريگ پشت ها و دامن هاى پيراهن ها است و آن ، در اين مقام ، درست نيست و مناسبتى با آن چه عقد باب از براى آن شده ، ندارد . وليكن آن چه در فارسى مشهور شده ، كفاف به كسر كاف است . (مترجم)

ص: 364

عَنْهُ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ أَبِي الْبَخْتَرِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ يَقُولُ : يَحْزَنُ عَبْدِيَ الْمُؤْمِنُ إِنْ قَتَّرْتُ عَلَيْهِ ، وَذلِكَ أَقْرَبُ لَهُ مِنِّي ، وَيَفْرَحُ عَبْدِيَ الْمُؤْمِنُ إِنْ وَسَّعْتُ عَلَيْهِ ، وَذلِكَ أَبْعَدُ لَهُ مِنِّي» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ ، عَنْ بَكْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَزْدِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : إِنَّ مِنْ أَغْبَطِ أَوْلِيَائِي عِنْدِي عَبْداً مُؤْمِناً ، ذَا حَظٍّ مِنْ صَلَاحٍ ، أَحْسَنَ عِبَادَةَ رَبِّهِ ، وَعَبَدَ اللّهَ فِي السَّرِيرَةِ ، وَكَانَ غَامِضاً فِي النَّاسِ ، فَلَمْ يُشَرْ إِلَيْهِ بِالْأَصَابِعِ ، وَكَانَ رِزْقُهُ كَفَافاً ، فَصَبَرَ عَلَيْهِ ، فَعَجَّلَتْ بِهِ الْمَنِيَّةُ ، فَقَلَّ تُرَاثُهُ ، وَقَلَّتْ بَوَاكِيهِ» .

.

ص: 365

از او ، از پدرش ، از ابوالبخترى ، از امام جعفر صادق صلى الله عليه و آله روايت است كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل مى فرمايد كه : بنده مؤمن من اندوهناك مى شود اگر نفقه را بر او تنگ كنم ، و حال آنكه آن تنگ گيرى او را به من نزديك تر مى گرداند ، و بنده مؤمن من شاد مى شود اگر بر او توسعه و گشادى دهم و روزى او را فراخ گردانم ، با آنكه آن توسعه او را از من دورتر مى گرداند» .

حسين بن محمد از احمد بن اسحاق ، از بكر بن محمد ازدى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خداى عز و جل فرموده است كه : از جمله خوشحال ترين دوستان من در نزد من ، و آنكه مردم بيشتر بايد بر او غبطه برند ، بنده مؤمنى است كه صاحب بهره و بخت باشد ، از صلاح و شايستگى و عبادت پروردگار . خويش را نيكو كند ، و خدا را در نهانى عبادت كند ، و در ميان مردم گمنام باشد كه به انگشتان به سويش اشاره نشود و انگشت نما نباشد ، و روزيش به قدر كفاف باشد و بر آن صبر كند ، و مرگ او را بشتاباند و ميراثش كم و گريه كنندگان بر او اندك باشند» .

.

ص: 366

65 _ بَابُ تَعْجِيلِ فِعْلِ الْخَيْرِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ ، قَالَ : حَدَّثَنِي حَمْزَةُ بْنُ حُمْرَانَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«إِذَا هَمَّ أَحَدُكُمْ بِخَيْرٍ فَلَا يُؤَخِّرْهُ ، فَإِنَّ الْعَبْدَ رُبَّمَا صَلَّى الصَّلَاةَ أَوْ صَامَ الْيَوْمَ ، فَيُقَالُ لَهُ : اعْمَلْ مَا شِئْتَ بَعْدَهَا ، فَقَدْ غَفَرَ اللّهُ لَكَ» .

عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«افْتَتِحُوا نَهَارَكُمْ بِخَيْرٍ ، وَأَمْلُوا عَلى حَفَظَتِكُمْ فِي أَوَّلِهِ خَيْراً ، وَفِي آخِرِهِ خَيْراً ؛ يُغْفَرْ لَكُمْ مَا بَيْنَ ذلِكَ إِنْ شَاءَ اللّهُ» .

عَنْهُ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ مُرَازِمِ بْنِ حَكِيمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ أَبِي يَقُولُ : إِذَا هَمَمْتَ بِخَيْرٍ فَبَادِرْ ، فَإِنَّكَ لَا تَدْرِي مَا يَحْدُثُ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ ، عَنْ زُرَارَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ مِنَ الْخَيْرِ مَا يُعَجَّلُ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ بَشِيرِ بْنِ يَسَارٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا أَرَدْتَ شَيْئاً مِنَ الْخَيْرِ فَلَا تُؤَخِّرْهُ ، فَإِنَّ الْعَبْدَ يَصُومُ الْيَوْمَ الْحَارَّ يُرِيدُ مَا عِنْدَ اللّهِ ، فَيُعْتِقُهُ اللّهُ بِهِ مِنَ النَّارِ ، وَلَا تَسْتَقِلَّ مَا يُتَقَرَّبُ بِهِ إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ وَلَوْ شِقَّ تَمْرَةٍ» .

عَنْهُ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ هَمَّ بِخَيْرٍ فَلْيُعَجِّلْهُ وَلَا يُؤَخِّرْهُ، فَإِنَّ الْعَبْدَ رُبَّمَا عَمِلَ الْعَمَلَ، فَيَقُولُ اللّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالى : قَدْ غَفَرْتُ لَكَ ، وَلَا أَكْتُبُ عَلَيْكَ شَيْئاً أَبَداً ؛ وَمَنْ هَمَّ بِسَيِّئَةٍ فَلَا يَعْمَلْهَا ، فَإِنَّهُ رُبَّمَا عَمِلَ الْعَبْدُ السَّيِّئَةَ ، فَيَرَاهُ الرَّبُّ سُبْحَانَهُ ، فَيَقُولُ : لَا وَعِزَّتِي وَجَلَالِي ، لَا أَغْفِرُ لَكَ بَعْدَهَا أَبَداً» .

.

ص: 367

65 . باب در بيان تعجيل و شتافتن در فعل خير و كردار نيك ، يا كردن آن چه نيكو باشد

65 . باب در بيان تعجيل و شتافتن در فعل خير و كردار نيك ، يا كردن آن چه نيكو باشدمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن نعمان روايت كرده است كه گفت : حديث كرد مرا حمزة بن حمران و گفت كه : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«چون يكى از شما كار خوبى را قصد كند كه به جا آورد ، بايد كه آن را به تأخير نيندازد؛ زيرا كه بنده بسا است كه نماز را به جا مى آورد ، يا روزى را روزه مى گيرد ، پس به او گفته مى شود كه : بعد از اين، آن چه خواهى بكن ، كه تو آمرزيده شدى» .

از او ، از على بن حكم ، از ابوجميله روايت است كه گفت ، امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«روز خويش را به خوبى بگشاييد و آغاز كنيد ، و در اوّل آن عمل خيرى را بر حافظان اعمال خويش املاء كنيد (و به زبان قلم ايشان دهيد) ، و در آخر آن نيز عمل خيرى را بر ايشان املاء كنيد ، تا آن چه در ميانه اينها است از براى شما آمرزيده شود . انشاء اللّه »؛ يعنى اگر خدا بخواهد .

از او ، از ابن ابى عمير ، از مرازم بن حكيم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود:«پدرم مى فرمود كه : چون قصد كار خوبى كردى، مبادرت كن و زود به عمل آور؛ زيرا كه تو نمى دانى كه چه روى خواهد داد» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابن اذينه ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى كه خدا دوست مى دارد از كار خوب، آن چه را كه در آن تعجيل شود» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از على بن حكم ، از ابان بن عثمان ، از بشير بن يسار ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«چون چيزى را از خوبى اراده كنى ، آن را به تأخير مينداز؛ زيرا كه بنده روز گرمى را روزه مى گيرد ، و به آن روزه آن چه را كه در نزد خدا است اراده دارد ، نه امر دنيوى ، و به سبب آن خدا او را از آتش جهنّم آزاد مى گرداند . و كم مشمار آن چه را كه به واسطه آن به سوى خداى عز و جل تقرّب جسته مى شود ، و هر چند كه نصف يك دانه خرما باشد» .

از او ، از ابن فضّال ، از ابن بكير ، از بعضى از اصحاب ما ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«هر كه كار خوبى را قصد كند كه به جا آورد ، بايد كه در آن تعجيل كند و آن را به تأخير نيفكند؛ زيرا كه بنده بسا است كه عمل خيرى را به جا مى آورد؛ پس خداى _ تبارك و تعالى _ مى فرمايد كه : تو را آمرزيدم ، و هرگز چيزى از گناه را بر تو نمى نويسم . و هر كه گناهى را قصد كند ، بايد كه آن را به عمل نياورد؛ زيرا كه بسا است كه بنده اى گناهى مى كند و پروردگار _ سبحانه و تعالى _ او را مى بيند؛ پس مى فرمايد كه : به عزّت و جلال خويش سوگند ياد مى كنم كه بعد از اين گناه ، هرگز تو را نمى آمرزم» .

.

ص: 368

عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا هَمَمْتَ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَيْرِ فَلَا تُؤَخِّرْهُ ، فَإِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ رُبَّمَا اطَّلَعَ عَلَى الْعَبْدِ وَهُوَ عَلى شَيْءٍ مِنَ الطَّاعَةِ ، فَيَقُولُ : وَعِزَّتِي وَجَلَالِي ، لَا أُعَذِّبُكَ بَعْدَهَا أَبَداً ؛ وَإِذَا هَمَمْتَ بِسَيِّئَةٍ فَلَا تَعْمَلْهَا ، فَإِنَّهُ رُبَّمَا اطَّلَعَ اللّهُ عَلَى الْعَبْدِ وَهُوَ عَلى شَيْءٍ مِنَ الْمَعْصِيَةِ ، فَيَقُولُ : وَعِزَّتِي وَجَلَالِي ، لَا أَغْفِرُ لَكَ بَعْدَهَا أَبَداً» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا هَمَّ أَحَدُكُمْ بِخَيْرٍ أَوْ صِلَةٍ ، فَإِنَّ عَنْ يَمِينِهِ وَشِمَالِهِ شَيْطَانَيْنِ ، فَلْيُبَادِرْ ، لَا يَكُفَّاهُ عَنْ ذلِكَ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي الْجَارُودِ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ :«مَنْ هَمَّ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَيْرِ فَلْيُعَجِّلْهُ ، فَإِنَّ كُلَّ شَيْءٍ فِيهِ تَأْخِيرٌ ، فَإِنَّ لِلشَّيْطَانِ فِيهِ نَظْرَةً» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، عَنِ الْعَلَاءِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ :«إِنَّ اللّهَ ثَقَّلَ الْخَيْرَ عَلى أَهْلِ الدُّنْيَا كَثِقْلِهِ فِي مَوَازِينِهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ، وَإِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ خَفَّفَ الشَّرَّ عَلى أَهْلِ الدُّنْيَا كَخِفَّتِهِ فِي مَوَازِينِهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ» .

.

ص: 369

على ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون چيزى از خوبى را قصد كنى كه به عمل آورى ، آن را به تأخير مينداز؛ زيرا كه خداى عز و جل بسا است كه بر بنده اى مطّلع مى شود و مى بيند كه آن بنده مشغول چيزى از طاعت است، پس مى فرمايد كه : به عزّت و جلال خويش سوگند ياد مى كنم كه بعد از اين طاعت ، هرگز تو را عذاب نمى كنم . و چون گناهى را قصد كردى آن را به عمل مياور؛ زيرا كه بسا است كه خدا بر بنده اى مطّلع مى شود و مى بيند كه آن بنده مشغول چيزى از معصيت است؛ پس مى فرمايد كه : به عزّت و جلال خويش سوگند ياد مى كنم كه بعد از اين معصيت، تو را هرگز نمى آمرزم» .

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از ابن فضّال از ابوجميله ، از محمد بن حمران ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون يكى از شما عمل خير يا بخششى را قصد كند ، پس به درستى كه در جانب راست و چپ او دو شيطان باشند كه او را وسوسه كنند، پس بايد كه مبادرت كند و آن را به عمل آورد، تا شيطان ها او را از آن امر باز ندارند» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از ابوالجارود روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه چيزى را از خوبى قصد كند ، بايد كه در آن تعجيل نمايد؛ زيرا كه هر چيزى كه تأخير در آن باشد، شيطان را در آن مهلتى هست» .

محمد بن يحيى ، از محمد بن حسين ، از على بن اسباط ، از علا ، از محمد بن مسلم روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه خدا خوبى را بر اهل دنيا گران گردانيده ، مانند گرانى آن در ترازوهاى اعمال ايشان در روز قيامت . و به درستى كه خداى عز و جل بدى را بر اهل دنيا سبك گردانيده ، مانند سبكى آن در ترازوهاى اعمال ايشان در روز قيامت» .

.

ص: 370

66 _ بَابُ الْاءِنْصَافِ وَالْعَدْلِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَمْزَةَ ، عَنْ جَدِّهِ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِمَا ، قَالَ :«كَانَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَقُولُ فِي آخِرِ خُطْبَتِهِ: طُوبى لِمَنْ طَابَ خُلُقُهُ ، وَطَهُرَتْ سَجِيَّتُهُ ، وَصَلَحَتْ سَرِيرَتُهُ ، وَحَسُنَتْ عَلَانِيَتُهُ، وَأَنْفَقَ الْفَضْلَ مِنْ مَالِهِ، وَأَمْسَكَ الْفَضْلَ مِنْ قَوْلِهِ، وَأَنْصَفَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ».

عَنْهُ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ يَضْمَنُ لِي أَرْبَعَةً بِأَرْبَعَةِ أَبْيَاتٍ فِي الْجَنَّةِ؟ : أَنْفِقْ وَلَا تَخَفْ فَقْراً ، وَأَفْشِ السَّلَامَ فِي الْعَالَمِ ، وَاتْرُكِ الْمِرَاءَ وَإِنْ كُنْتَ مُحِقّاً ، وَأَنْصِفِ النَّاسَ مِنْ نَفْسِكَ» .

عَنْهُ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ ، عَنْ جَارُودٍ أَبِي الْمُنْذِرِ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«سَيِّدُ الْأَعْمَالِ ثَلَاثَةٌ : إِنْصَافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِكَ حَتّى لَا تَرْضى بِشَيْءٍ إِلَا رَضِيتَ لَهُمْ مِثْلَهُ ، وَمُوَاسَاتُكَ الْأَخَ فِي الْمَالِ ، وَذِكْرُ اللّهِ عَلى كُلِّ حَالٍ ؛ لَيْسَ سُبْحَانَ اللّهِ ، وَالْحَمْدُ لِلّهِ ، وَلَا إِلهَ إِلَا اللّهُ ، وَاللّهُ أَكْبَرُ فَقَطْ ، وَلكِنْ إِذَا وَرَدَ عَلَيْكَ شَيْءٌ أَمَرَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِهِ ، أَخَذْتَ بِهِ ، وَإِذَا وَرَدَ عَلَيْكَ شَيْءٌ نَهَى اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ عَنْهُ ، تَرَكْتَهُ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِيِّ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْمُعَلّى ، عَنْ يَحْيَى بْنِ أَحْمَدَ ، عَنْ أَبِي مُحَمَّدٍ الْمِيثَمِيِّ ، عَنْ رُومِيِّ بْنِ زُرَارَةَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام فِي كَلَامٍ لَهُ : أَلَا إِنَّهُ مَنْ يُنْصِفِ النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ ، لَمْ يَزِدْهُ اللّهُ إِلَا عِزّاً» .

.

ص: 371

66 . باب در بيان انصاف و عدل

66 . باب در بيان انصاف و عدل (1)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از حسن بن حمزه ، از جدّش از ابوحمزه ثمالى ، از حضرت على بن الحسين عليهماالسلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله در آخر خطبه خويش مى فرمود كه : خوشا حال كسى كه خلقش خوش و پاكيزه ، و طبيعتش پاك ، و نهانى اش شايسته ، و آشكارش نيكو باشد ، و زيادتى مال خود را انفاق كند ، و زيادتى گفتار خويش را نگاه دارد و سخن لغو و بى مصرف نگويد ، و مردم را از نفس خويش انصاف دهد» .

از او ، از محمد بن سنان ، از معاوية بن وهب ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«كى چهار خصلت را از براى من ضامن مى شود كه در مقابل آنها چهار خانه در بهشت به او داده شود؟» و فرمود كه : «انفاق كن در راه خدا ، و از فقر و درويشى مترس ، و سلام را در جهان آشكار كن كه بر هر كسى كه رسى سلام كن ، و ستيزه را وا گذار و هر چند كه محقّ باشى ، و مردم را از نفس خويش انصاف بده» .

از او ، از حسن بن على بن فضّال ، از على بن عقبه ، از جارود پدر منذر روايت است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«سيّد و بهترين عمل ها سه چيز است : انصاف دادن به مردم از نفس خويش، تا آنكه از براى خويش به چيزى راضى نشوى ، مگر آنكه از براى ايشان راضى شوى به چيزى كه مثل آن باشد؛ و برابرى كردن است با برادر خويش در مال ، كه او را به مال خويش يارى كنى؛ و ذكر خدا بر هر حالى و آن «سُبْحانَ اللّهِ وَالْحَمْدُلِلّهِ وَلا اِلهَ اِلَا اللّهُ» به تنهايى نيست ، وليكن ياد خدا آن است كه چون چيزى كه خداى عز و جلبه آن امر فرموده بر تو وارد شود ، آن را بگيرى و به آن عمل كنى ، و هرگاه چيزى بر تو وارد گردد كه خداى عز و جل از آن نهى فرمود ، وا گذارى» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از ابراهيم بن محمد ثقفى ، از على بن معلىّ ، از يحيى بن احمد ، از ابومحمد ميثمى ، از رومى بن زراره ، از پدرش ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام در بعضى از سخنان خويش فرمود كه : بدانيد و آگاه باشيد! كه هر كه مردم را از خويش انصاف دهد ، خدا او را چيزى غير از عزّت نيفزايد» .

.


1- .وانصاف ، مسلّم داشتن است چيزى را كه حقّ باشد . و به معنى داد دادن نيز مى باشد . و عدل _ به فتح عين _ داد و داد دادن و راستى و برابرى و حقّ است . (مترجم)

ص: 372

عَنْهُ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ عَبْدِاللّهِ بْنِ مُسْكَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«ثَلَاثَةٌ هُمْ أَقْرَبُ الْخَلْقِ إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَتّى يَفْرُغَ مِنَ الْحِسَابِ : رَجُلٌ لَمْ تَدْعُهُ قُدْرَةٌ فِي حَالِ غَضَبِهِ إِلى أَنْ يَحِيفَ عَلى مَنْ تَحْتَ يَدِهِ ؛ وَرَجُلٌ مَشى بَيْنَ اثْنَيْنِ ، فَلَمْ يَمِلْ مَعَ أَحَدِهِمَا عَلَى الْاخَرِ بِشَعِيرَةٍ ؛ وَرَجُلٌ قَالَ بِالْحَقِّ فِيمَا لَهُ وَعَلَيْهِ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ زُرَارَةَ ، عَنِ الْحَسَنِ الْبَزَّازِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ فِي حَدِيثٍ لَهُ :«أَ لَا أُخْبِرُكُمْ بِأَشَدِّ مَا فَرَضَ اللّهُ عَلى خَلْقِهِ؟» فَذَكَرَ ثَلَاثَةَ أَشْيَاءَ ، أَوَّلُهَا : «إِنْصَافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِكَ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : سَيِّدُ الْأَعْمَالِ إِنْصَافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِكَ ، وَمُؤَاسَاةُ الْأَخِ فِي اللّهِ ، وَذِكْرُ اللّهِ عَلى كُلِّ حَالٍ» .

عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ زُرَارَةَ ، عَنِ الْحَسَنِ الْبَزَّازِ ، قَالَ : قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«أَ لَا أُخْبِرُكَ بِأَشَدِّ مَا فَرَضَ اللّهُ عَلى خَلْقِهِ؟» قُلْتُ : بَلى ، قَالَ : «إِنْصَافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِكَ ، وَمُؤَاسَاتُكَ أَخَاكَ ، وَذِكْرُ اللّهِ فِي كُلِّ مَوْطِنٍ ؛ أَمَا إِنِّي لَا أَقُولُ : سُبْحَانَ اللّهِ ، وَالْحَمْدُ لِلّهِ ، وَلَا إِلهَ إِلَا اللّهُ ، وَاللّهُ أَكْبَرُ ، وَإِنْ كَانَ هذَا مِنْ ذَاكَ ، وَلكِنْ ذِكْرُ اللّهِ _ جَلَّ وَعَزَّ _ فِي كُلِّ مَوْطِنٍ إِذَا هَجَمْتَ عَلى طَاعَةٍ ، أَوْ عَلى مَعْصِيَةٍ» .

.

ص: 373

از او ، از عثمان بن عيسى ، از عبداللّه بن مسكان ، از محمد بن مسلم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«سه كس اند كه در روز قيامت از همه خلايق به خداى عز و جل نزديك ترند ، تا آن جناب از حساب خلايق فارغ شود : يكى مردى كه در حالت خشمش ، قدرت و توانايى ، او را نخوانده باشد به سوى اينكه بر كسى كه زيردست او است جور و ستم كند؛ و ديگر مردى كه در ميان دو كس سخن گفته باشد ، و به قدر دانه جوى با يكى از ايشان بر ديگرى ميل نكرده باشد به طرف گيرى (كه يكى را بر ديگرى ترجيح دهد) و بر او ستم كند؛ و سيم مردى كه به حق گويا شده باشد، در آن چه به او نفع رساند يا به او ضرر داشته باشد» .

از او ، از پدرش ، از نضر بن سويد ، از هشام بن سالم ، از زراره ، از حسن بزّاز ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه در حديث خويش فرمود :«آيا نمى خواهيد كه شما را خبر دهم به چيزى كه از همه آن چه خدا بر خلق خويش واجب گردانيده سخت تر است؟!» پس سه چيز را ذكر فرمود ، و اوّل آنها اين بود كه: «با مردم از نفس خود انصاف دهى» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : سيّد و بهترين عمل ها ، انصاف دادن با مردم است از نفس خويش ، و برابرى كردن با برادر خويش در راه خدا كه به جهت رضاى خدا او را به مال خود يارى كنى ، و مانند خود قرار دهى ، و ذكر خداى عز و جل بر هر حالى كه باشى» .

على ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از هشام بن سالم ، از زراره ، از حسن بزّاز روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به من فرمود كه :«آيا نمى خواهيد كه شما را خبر دهم به سه چيزى كه از همه آن چه خدا بر خلق خويش واجب گردانيده ، سخت تر است؟!» عرض كردم : بلى ، مى خواهم . فرمود : «انصاف دادن با مردم از نفس خود ، و آنكه با برادر خويش مواسات و برابرى كنى ، و ياد خدا در هر جا . و بدان كه من اين را نمى گويم كه «سُبْحانَ اللّهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ وَلا اِلهَ اِلَا اللّهُ وَ اللّهُ أَكْبَرْ» ، و هر چند كه اين از جمله ذكر خدا باشد . وليكن مقصود ياد خدا است در هر جا ، در وقتى كه بر سر طاعت يا معصيتى درآيى» .

.

ص: 374

ابْنُ مَحْبُوبٍ ، عَنْ أَبِي أُسَامَةَ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَا ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُ بِشَيْءٍ أَشَدَّ عَلَيْهِ مِنْ خِصَالٍ ثَلَاثٍ يُحْرَمُهَا» . قِيلَ : وَمَا هُنَّ؟ قَالَ : «الْمُؤَاسَاةُ فِي ذَاتِ يَدِهِ ، وَالْاءِنْصَافُ مِنْ نَفْسِهِ ، وَذِكْرُ اللّهِ كَثِيراً ؛ أَمَا إِنِّي لَا أَقُولُ : «سُبْحَانَ اللّهِ ، وَالْحَمْدُ لِلّهِ ، وَلَا إِلهَ إِلَا اللّهُ» ، وَلكِنْ ذِكْرُ اللّهِ عِنْدَ مَا أَحَلَّ لَهُ ، وَذِكْرُ اللّهِ عِنْدَ مَا حَرَّمَ عَلَيْهِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ يَحْيَى بْنِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي الْبِلَادِ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ جَدِّهِ أَبِي الْبِلَادِ رَفَعَهُ ، قَالَ : جَاءَ أَعْرَابِيٌّ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله وَهُوَ يُرِيدُ بَعْضَ غَزَوَاتِهِ ، فَأَخَذَ بِغَرْزِ رَاحِلَتِهِ ، فَقَالَ : يَا رَسُولَ اللّهِ ، عَلِّمْنِي عَمَلاً أَدْخُلُ بِهِ الْجَنَّةَ ، فَقَالَ :«مَا أَحْبَبْتَ أَنْ يَأْتِيَهُ النَّاسُ إِلَيْكَ ، فَأْتِهِ إِلَيْهِمْ ؛ وَمَا كَرِهْتَ أَنْ يَأْتِيَهُ النَّاسُ إِلَيْكَ ، فَلَا تَأْتِهِ إِلَيْهِمْ ، خَلِّ سَبِيلَ الرَّاحِلَةِ» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْكُوفِيِّ ، عَنْ عُبَيْسِ بْنِ هِشَامٍ ، عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ ، عَنِ الْحَلَبِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الْعَدْلُ أَحْلى مِنَ الْمَاءِ يُصِيبُهُ الظَّمْآنُ ؛ مَا أَوْسَعَ الْعَدْلَ إِذَا عُدِلَ فِيهِ وَإِنْ قَلَّ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ أَنْصَفَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ ، رُضِيَ بِهِ حَكَماً لِغَيْرِهِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ يُوسُفَ بْنِ عِمْرَانَ بْنِ مِيثَمٍ ، عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ شُعَيْبٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«أَوْحَى اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِلى آدَمَ عليه السلام : أَنِّي سَأَجْمَعُ لَكَ الْكَلَامَ فِي أَرْبَعِ كَلِمَاتٍ . قَالَ : يَا رَبِّ ، وَمَا هُنَّ؟ قَالَ : وَاحِدَةٌ لِي ، وَوَاحِدَةٌ لَكَ ، وَوَاحِدَةٌ فِيمَا بَيْنِي وَبَيْنَكَ ، وَوَاحِدَةٌ فِيمَا بَيْنَكَ وَبَيْنَ النَّاسِ . قَالَ : يَا رَبِّ بَيِّنْهُنَّ لِي حَتّى أَعْلَمَهُنَّ . قَالَ : أَمَّا الَّتِي لِي ، فَتَعْبُدُنِي لَا تُشْرِكُ بِي شَيْئاً ؛ وَأَمَّا الَّتِي لَكَ ، فَأَجْزِيكَ بِعَمَلِكَ أَحْوَجَ مَا تَكُونُ إِلَيْهِ ؛ وَأَمَّا الَّتِي بَيْنِي وَبَيْنَكَ ، فَعَلَيْكَ الدُّعَاءُ وَعَلَيَّ الْاءِجَابَةُ ؛ وَأَمَّا الَّتِي بَيْنَكَ وَبَيْنَ النَّاسِ، فَتَرْضى لِلنَّاسِ مَا تَرْضى لِنَفْسِكَ، وَتَكْرَهُ لَهُمْ مَا تَكْرَهُ لِنَفْسِكَ».

.

ص: 375

ابن محبوب ، از ابواسامة روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«مؤمن به چيزى آزموده نشد كه بر او سخت تر باشد از سه خصلت كه از آنها محروم مى شود» . عرض شد كه : آن خصلت ها چيست؟ فرمود : «مواسات كردن در آن چه در دست او است ، و انصاف دادن از نفس خويش ، و بسيار خدا را ياد كردن . و بدان كه من اين را نمى گويم كه : «سُبْحانَ اللّهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ وَلا اِلهَ اِلَا اللّهُ وَ اللّهُ أَكْبَرْ» ، وليكن ياد خدا در نزد آن چه از برايش حلال كرده ، و ذكر خدا در نزد آن چه بر او حرام گردانيده» . (و مراد از ياد خدا در آن هنگام، آن است كه آن جناب، داعى و مانع او در فعل و ترك شود) .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از يحيى بن ابراهيم بن ابى البلاد ، از پدرش ، از جدّش ابوالبلاد ، كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه : يكى از باديه نشينان به خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله آمد، و آن حضرت اراده داشت كه به جنگى از جنگ هاى خويش بيرون رود؛ پس آن اعرابى ركاب پالان شتر سوارى آن حضرت را كه از پوست يا چوب ساخته بودند گرفت ، و عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! كارى را به من بياموز كه به واسطه آن داخل بهشت شوم . فرمود كه :«آن چه دوست مى دارى كه مردم با تو بكنند ، همان را با مردم بكن . و آن چه ناخوش دارى كه مردم با تو بكنند ، آن را با ايشان مكن» . و فرمود كه : «راه شتر را وا گذار و بگذار كه برود» .

ابوعلى اشعرى ، از حسن بن على كوفى ، از عيسى بن هشام ، از عبدالكريم ، از حلبى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«عدل، شيرين تر است از آبى كه تشنه اى كه از غايت تشنگى لبهايش خشكيده باشد ، به آن رسد . و عدل، بسيار وسيع و گشاده است ، هرگاه در آن عدالت شود و اگرچه كم باشد» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از بعضى از اصحاب خويش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه با مردم از نفس خود انصاف دهد ، به او رضامندى به عمل مى آيد كه حاكم باشد از براى غير خويش» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از يوسف بن عمران بن ميثم ، از يعقوب بن شعيب ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خداى عز و جل به سوى آدم عليه السلام وحى فرمود كه زود باشد كه من همه سخن ها را از برايت جمع كنم در چهار سخن . عرض كرد كه : اى پروردگار من! آنها چيست؟ فرمود : يك سخن از براى من و يك سخن از براى تو، و يكى در ميانه من و تو، و يكى در ميانه تو و مردمان است . عرض كرد كه :اى پروردگار من! آنها را بيان فرما تا من آنها را بدانم . فرمود : امّا يك سخن كه از براى من است ، آن است كه مرا عبادت كنى و چيزى را با من شريك نگردانى ، و امّا آن يكى كه از براى تو است ، آن است كه من تو را به عملت جَزا دهم در وقتى كه از همه اوقات به سوى آن محتاج تر باشى ، و امّا آنكه در ميان من و تو است ، آن است كه تو دعا كنى و من اجابت نمايم؛ پس دعا كردن بر تو است ، و اجابت نمودن بر من . و امّا آن چه در ميان تو و مردمان است ، آن است كه از براى مردم راضى شوى ، به آن چه از براى خويش راضى مى شوى ، و ناخوش دارى از براى ايشان ، آن چه را كه از براى خود ناخوش دارى» .(از كس مپسند ، آن چه تو را نيست پسند) .

.

ص: 376

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ غَالِبِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ رَوْحٍ ابْنِ أُخْتِ الْمُعَلّى ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«اتَّقُوا اللّهَ وَاعْدِلُوا ، فَإِنَّكُمْ تَعِيبُونَ عَلى قَوْمٍ لَا يَعْدِلُونَ» .

عَنْهُ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الْعَدْلُ أَحْلى مِنَ الشَّهْدِ ، وَأَلْيَنُ مِنَ الزُّبْدِ ، وَأَطْيَبُ رِيحاً مِنَ الْمِسْكِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ جَبَلَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : ثَلَاثُ خِصَالٍ مَنْ كُنَّ فِيهِ أَوْ وَاحِدَةٌ مِنْهُنَّ ، كَانَ فِي ظِلِّ عَرْشِ اللّهِ يَوْمَ لَا ظِلَّ إِلَا ظِلُّهُ : رَجُلٌ أَعْطَى النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ مَا هُوَ سَائِلُهُمْ ؛ وَرَجُلٌ لَمْ يُقَدِّمْ رِجْلاً وَلَمْ يُؤَخِّرْ رِجْلاً حَتّى يَعْلَمَ أَنَّ ذلِكَ لِلّهِ رِضًا ؛ وَرَجُلٌ لَمْ يَعِبْ أَخَاهُ الْمُسْلِمَ بِعَيْبٍ حَتّى يَنْفِيَ ذلِكَ الْعَيْبَ عَنْ نَفْسِهِ ؛ فَإِنَّهُ لَا يَنْفِي مِنْهَا عَيْباً إِلَا بَدَا لَهُ عَيْبٌ ، وَكَفى بِالْمَرْءِ شُغُلاً بِنَفْسِهِ عَنِ النَّاسِ» .

عَنْهُ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ حَمَّادٍ الْكُوفِيِّ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ الْغِفَارِيِّ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ الْجَعْفَرِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ وَاسَى الْفَقِيرَ مِنْ مَالِهِ ، وَأَنْصَفَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ ، فَذلِكَ الْمُؤْمِنُ حَقّاً» .

.

ص: 377

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از ابن فضّال ، از غالب بن عثمان ، از روح پسر خواهر معلىّ ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«از خدا بپرهيزيد و به عدل كوشيد؛ زيرا كه شما عيب مى كنيد بر گروهى كه به عدل رفتار نمى كنند» .

از او ، از ابن محبوب ، از معاوية بن وهب ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«عدل از عسل شيرين تر است و از مَسك [= كره] نرم تر و از مشك خوشبوتر» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از اسماعيل بن مهران ، از عثمان بن جبله ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : سه خصلت است كه هر كه آن خصلت ها يا يكى از آنها در او باشد ، در سايه عرش خدا خواهد بود ، در روزى كه هيچ سايه اى نباشد ، مگر سايه آن : يكى مردى كه به مردم عطا كند از خويش ، آن چه را كه او از ايشان مى خواهد ؛ دويم مردى كه يك پا را پيش نگذارد و يك پا را به عقب نگذارد ، تا آنكه بداند كه آن كار باعث خشنودى خدا است؛ و سيم مردى كه برادر مسلمان خود را به چيز ناپسنديده اى عيب نكند ، تا آنكه آن عيب را از خود برطرف كند؛ زيرا كه از نفس خويش عيب را برطرف نكند ، مگر آنكه عيبى ديگر از برايش ظاهر شود ، و مرد را همين شغل بس است كه متوجّه خود باشد ، تا به مردم كار نداشته باشد» .

از او ، از عبدالرحمان بن حمّاد كوفى ، از عبداللّه بن ابراهيم غفارى ، از جعفر بن ابراهيم جعفرى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه با فقير و درويش از مال خود مواسات كند، و او را با خود برابر سازد، و مردم را از نفس خويش انصاف دهد ، چنين كسى مؤمن است از روى حق و راستى» .

.

ص: 378

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ خَالِدِ بْنِ نَافِعٍ بَيَّاعِ السَّابِرِيِّ ، عَنْ يُوسُفَ الْبَزَّازِ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«مَا تَدَارَأَ اثْنَانِ فِي أَمْرٍ قَطُّ ، فَأَعْطى أَحَدُهُمَا النَّصَفَ صَاحِبَهُ فَلَمْ يَقْبَلْ مِنْهُ ، إِلَا أُدِيلَ مِنْهُ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَيْسٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ لِلّهِ جَنَّةً لَا يَدْخُلُهَا إِلَا ثَلَاثَةٌ ، أَحَدُهُمْ مَنْ حَكَمَ فِي نَفْسِهِ بِالْحَقِّ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ حَمَّادٍ ، عَنِ الْحَلَبِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الْعَدْلُ أَحْلى مِنَ الْمَاءِ يُصِيبُهُ الظَّمْآنُ ؛ مَا أَوْسَعَ الْعَدْلَ إِذَا عُدِلَ فِيهِ وَإِنْ قَلَّ» .

67 _ بَابُ الِاسْتِغْنَاءِ عَنِ النَّاسِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«شَرَفُ الْمُؤْمِنِ قِيَامُ اللَّيْلِ ، وَعِزُّهُ اسْتِغْنَاؤُهُ عَنِ النَّاسِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ وَعَلِيِّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِيِّ جَمِيعاً ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِيِّ ، عَنْ حَفْصِ بْنِ غِيَاثٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِذَا أَرَادَ أَحَدُكُمْ أَنْ لَا يَسْأَلَ رَبَّهُ شَيْئاً إِلَا أَعْطَاهُ ، فَلْيَيْأَسْ مِنَ النَّاسِ كُلِّهِمْ ، وَلَا يَكُونُ لَهُ رَجَاءٌ إِلَا عِنْدَ اللّهِ ، فَإِذَا عَلِمَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ ذلِكَ مِنْ قَلْبِهِ ، لَمْ يَسْأَلِ اللّهَ شَيْئاً إِلَا أَعْطَاهُ» .

.

ص: 379

67 . باب در بيان بى نيازى جستن از مردمان

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از خالد بن نافع ، جامه سابرى فروش ، از يوسف بزّاز روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هرگز دو كس در امرى با يكديگر خلاف نكردند كه يكى از ايشان صاحب خود را انصاف دهد و او قبول نكند ، مگر آنكه خدا او را يارى دهد ، و بر صاحبش غالب گرداند» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از ابوايّوب ، از محمد بن قيس ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه خدا را بهشتى است كه در آن داخل نمى شوند ، مگر سه كس ، كه يكى از ايشان كسى است كه در باب خود ، _ و بنابر بعضى از نسخ ، بر نفس خود _ به حق حكم كند» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حمّاد ، از حلبى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«عدل، شيرين تر است از آبى كه تشنه اى كه از غايت تشنگى لبهايش خشكيده باشد ، به آن رسد . و عدل، بسيار وسيع و گشاده است ، هرگاه در آن عدالت شود ، اگرچه كم باشد» .

67 . باب در بيان بى نيازى جستن از مردمانمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن محبوب ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«شرف و بزرگوارى مؤمن ، ايستادنش به عبادت است در شب ، و عزّتش ، بى نيازى جستن او است از مردمان» .

على بن ابراهيم ، از پدرش و على بن محمد قاسانى هر دو ، از قاسم بن محمد ، از سليمان بن داود منقرى ، از حفص بن غياث روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«چون يكى از شما خواهد كه از پروردگار خويش چيزى را سؤال نكند ، مگر آنكه به او عطا فرمايد ، بايد كه از همه مردمان نوميد باشد و او را اميدى نباشد ، مگر در نزد خدا؛ پس هرگاه خداى عز و جل اين را از دل او بداند ، چيزى را از خدا نخواهد ، مگر آنكه به او عطا فرمايد» .

.

ص: 380

وَ بِهذَا الْاءِسْنَادِ ، عَنِ الْمِنْقَرِيِّ ، عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ ، عَنْ مَعْمَرٍ ، عَنِ الزُّهْرِيِّ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِمَا ، قَالَ :«رَأَيْتُ الْخَيْرَ كُلَّهُ قَدِ اجْتَمَعَ فِي قَطْعِ الطَّمَعِ عَمَّا فِي أَيْدِي النَّاسِ ، وَمَنْ لَمْ يَرْجُ النَّاسَ فِي شَيْءٍ ، وَرَدَّ أَمْرَهُ إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ فِي جَمِيعِ أُمُورِهِ ، اسْتَجَابَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَهُ فِي كُلِّ شَيْءٍ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْعَلَاءِ ، عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى بْنِ أَعْيَنَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«طَلَبُ الْحَوَائِجِ إِلَى النَّاسِ اسْتِلَابٌ لِلْعِزِّ ، وَ مَذْهَبَةٌ لِلْحَيَاءِ ؛ وَالْيَأْسُ مِمَّا فِي أَيْدِي النَّاسِ عِزٌّ لِلْمُؤْمِنِ فِي دِينِهِ ، وَالطَّمَعُ هُوَ الْفَقْرُ الْحَاضِرُ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا عليه السلام : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، اكْتُبْ لِي إِلى إِسْمَاعِيلَ بْنِ دَاوُدَ الْكَاتِبِ لَعَلِّي أُصِيبُ مِنْهُ . قَالَ :«أَنَا أَضَنُّ بِكَ أَنْ تَطْلُبَ مِثْلَ هذَا وَشِبْهَهُ ، وَلكِنْ عَوِّلْ عَلى مَالِي» .

عَنْهُ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ نَجْمِ بْنِ حُطَيْمٍ الْغَنَوِيِّ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«الْيَأْسُ مِمَّا فِي أَيْدِي النَّاسِ عِزُّ الْمُؤْمِنِ فِي دِينِهِ ؛ أَ وَمَا سَمِعْتَ قَوْلَ حَاتِمٍ : إِذَا مَا عَزَمْتَ الْيَأْسَ أَلْفَيْتَهُ الْغِنىإِذَا عَرَّفْتَهُ النَّفْسَ وَالطَّمَعُ الْفَقْرُ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ _ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ _ يَقُولُ : لِيَجْتَمِعْ فِي قَلْبِكَ الِافْتِقَارُ إِلَى النَّاسِ وَالِاسْتِغْنَاءُ عَنْهُمْ ؛ فَيَكُونَ افْتِقَارُكَ إِلَيْهِمْ فِي لِينِ كَلَامِكَ وَحُسْنِ بِشْرِكَ ، وَيَكُونَ اسْتِغْنَاؤُكَ عَنْهُمْ فِي نَزَاهَةِ عِرْضِكَ وَبَقَاءِ عِزِّكَ» . عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَعْبَدٍ ، قَالَ : حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ عُمَرَ ، عَنْ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : «كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ _ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ _ يَقُولُ» ثُمَّ ذَكَرَ مِثْلَهُ .

.

ص: 381

و به همين اسناد ، از منقرى ، از عبدالرزّاق ، از معمر ، از زهرى ، از حضرت على بن الحسين عليهماالسلام روايت است كه فرمود :«همه خوبى را ديدم كه جمع شده است در بريدن اميد از آن چه در دست مردمان است . و هر كه مردم را در هيچ چيز اميد نداشته باشد ، و امر خود را به سوى خداى عز و جل رد كند در همه كارهاى خود ، خداى _ تعالى _ در هر چيزى او را اجابت كند» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از حسين بن ابى العلا ، از عبدالاعلى بن اعين روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«طلب كردن حاجت ها از مردمان و پناه بردن به ايشان ، باعث ربودن عزّت و آلتِ بردن حيا است . و نوميدى از آن چه در دست مردم است ، موجب عزّت است از براى مؤمن در دينش ، و طمع ، درويشى است حاضر و موجود» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از احمد بن محمد بن ابى نصر كه گفت : به خدمت ابوالحسن حضرت امام رضا عليه السلام عرض كردم كه : فداى تو گردم! فرمانى براى من به اسماعيل بن داود نويسنده بنويس ، شايد كه از او چيزى بيابم . فرمود كه :«من در باب تو بخل مى كنم از آنكه مثل اين را از مانند او طلب كنى ، وليكن بر مال من يا بر آن چه من دارم اعتماد كن» (يعنى آن چه مى خواهى من از مال خود به تو مى دهم ).

از او ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از معاوية بن عمّار ، از نجم بن حطيم غنوى ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«نوميدى از آن چه در دست مردم است ، عزّت مؤمن است در دين او . آيا گفته حاتم را نشنيدى كه مى گويد : اِذا ما عَزَمْتَ الْيَاْسَ أَلْفَيْتَهُ الْغِنىاِذا عَرَفَتْهُ النَّفْسُ وَالطَّمَعُ الْفَقْرُ يعنى : «هر گاه نوميدى از خلق را عزم كنى و دل بر آن گذارى ، آن را بى نيازى يابى؛ بلكه بى نيازى را منحصر در آن بينى ، هرگاه نفس تو آن را بشناسد . و طمع و اميد داشتن از مردم ، عين فقر و درويشى است» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از عمّار ساباطى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمود كه : بايد در دلت احتياج به سوى مردمان و بى نيازى جستن از ايشان جمع شود؛ پس احتياجت به سوى ايشان، در نرمى سخن و گشادگى روى تو باشد ، و بى نيازى جستنت از ايشان، در دورى عرضت از بدى و بقاى عزّتت باشد» (1) . على بن ابراهيم ، از پدرش ، از على بن معبد روايت كرده است كه گفت : حديث كرد مرا على بن عمر ، از يحيى بن عمران ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود : «اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمود» بعد از آن، مثل حديث سابق را ذكر كرده است.

.


1- .يعنى آبرودارى با درخواست نكردن از ايشان و خوار ننمودن خود .

ص: 382

68 _ بَابُ صِلَةِ الرَّحِمِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ جَلَّ ذِكْرُهُ : «وَ اتَّقُوا اللّهَ الَّذِى تَسائَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحامَ إِنَّ اللّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقِيباً» قَالَ : فَقَالَ :«هِيَ أَرْحَامُ النَّاسِ ، إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ أَمَرَ بِصِلَتِهَا وَعَظَّمَهَا ؛ أَ لَا تَرى أَنَّهُ جَعَلَهَا مِنْهُ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، قَالَ : بَلَغَنِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام أَنَّ رَجُلاً أَتَى النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ : يَا رَسُولَ اللّهِ ، أَهْلُ بَيْتِي أَبَوْا إِلَا تَوَثُّباً عَلَيَّ وَقَطِيعَةً لِي وَشَتِيمَةً ، فَأَرْفُضُهُمْ؟ قَالَ :«إِذاً يَرْفُضَكُمُ اللّهُ جَمِيعاً». قَالَ : فَكَيْفَ أَصْنَعُ؟ قَالَ : «تَصِلُ مَنْ قَطَعَكَ ، وَتُعْطِي مَنْ حَرَمَكَ ، وَتَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَكَ ؛ فَإِنَّكَ إِذَا فَعَلْتَ ذلِكَ كَانَ لَكَ مِنَ اللّهِ عَلَيْهِمْ ظَهِيرٌ» .

وَ عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، قَالَ : قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا عليه السلام :«يَكُونُ الرَّجُلُ يَصِلُ رَحِمَهُ ، فَيَكُونُ قَدْ بَقِيَ مِنْ عُمُرِهِ ثَلَاثُ سِنِينَ ، فَيُصَيِّرُهَا اللّهُ ثَلَاثِينَ سَنَةً ، وَيَفْعَلُ اللّهُ مَا يَشَاءُ» .

.

ص: 383

68 . باب در بيان صله رحم

68 . باب در بيان صله رحم (1)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از جميل بن درّاج روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از قول خداى _ و جلّ ذكره _ : «وَاتَّقُوا اللّهَ الذَّى تَسآئَلُونَ بِهِ وَالْاَرْحامَ اِنَّ اللّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقيبا» (2) ؛ يعنى :«و بپرهيزيد از خدايى كه شما به واسطه او با خويشان از يكديگر سؤال مى كنيد . _ چه دأب عرب اينبودكه در وقت طلب حاجت از يكديگر ، متمسّك مى شدند به نام خدا و ذكر خويشان، و مى گفتند كه : به حق خدا و حق خويشان ، چنين و چنان كن _ به درستى كه خدا بر شما مطّلع و نگهبان بوده و خواهد بود» . و بعضى گفته اند كه معنى آيه اين است كه : «بترسيد از نافرمانى خدا ، و بپرهيزيد از بريدن خويشان؛ بلكه خدا را اطاعت كنيد و صله رحم را رعايت نماييد». و مؤيّد اين معنى است آن چه جميل روايت كرده و گفته است كه : حضرت فرمود كه : «مراد از اين ارحام ، ارحام مردمان است .به درستى كه خداى عز و جل به صله و پيوند آنها امر فرموده ، و آنها را تعظيم نموده و به بزرگى ياد كرده . آيا نمى بينى كه آن جناب آنها را از خود قرار داده؟» (3)

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن نعمان ، از اسحاق بن عمّار روايت كرده است كه على گفت : اسحاق گفت كه : از امام جعفر صادق عليه السلام حديث به من رسيده كه مردى به خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! خاندان من از هر چيزى سر باز زده اند ، مگر از غالب شدن بر من از روى ستم ، و آنكه از من جدايى كنند و مرا دشنام دهند؛ پس آيا ايشان را وا گذارم؟ حضرت فرمود كه :«در آن هنگام، خدا همه شما را وا گذارد» . عرض كرد : پس چه كنم؟ فرمود كه : «پيوند مى كنى با آنكه از تو بريده ، و عطا مى كنى به هر كه تو را محروم و بى بهره گردانيده ، و عفو مى كنى از هر كه بر تو ستم نموده؛ زيرا كه تو چون چنين كنى ، تو را از جانب خدا بر ايشان پشتى باشد كه تو را يارى دهد بر ايشان» .

.


1- .و آن پيوند خويشى است به نحوى كه مذكور مى شود . (مترجم)
2- .نساء، 1.
3- .و ظاهر اين است كه مراد از اين عبارت ، آن باشد كه در حديث قدسى وارد شده است كه خداى _ تعالى _ مى فرمايد كه : من رحمانم و رحم را آفريدم ، و اسم آن را از اسم خود گرفتم ، تا آخر آن چه فرموده است . (مترجم)

ص: 384

وَ عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ خَطَّابٍ الْأَعْوَرِ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، قَالَ : قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«صِلَةُ الْأَرْحَامِ تُزَكِّي الْأَعْمَالَ ، وَتُنْمِي الْأَمْوَالَ ، وَتَدْفَعُ الْبَلْوى ، وَتُيَسِّرُ الْحِسَابَ ، وَتُنْسِئُ فِي الْأَجَلِ» .

عَنْهُ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِي الْمِقْدَامِ ، عَنْ جَابِرٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أُوصِي الشَّاهِدَ مِنْ أُمَّتِي وَالْغَائِبَ مِنْهُمْ وَمَنْ فِي أَصْلَابِ الرِّجَالِ وَأَرْحَامِ النِّسَاءِ إِلى يَوْمِ الْقِيَامَةِ أَنْ يَصِلَ الرَّحِمَ وَإِنْ كَانَتْ مِنْهُ عَلى مَسِيرَةِ سَنَةٍ ؛ فَإِنَّ ذلِكَ مِنَ الدِّينِ» .

وَ عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ حَفْصٍ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«صِلَةُ الْأَرْحَامِ تُحَسِّنُ الْخُلُقَ ، وَتُسَمِّحُ الْكَفَّ ، وَتُطَيِّبُ النَّفْسَ ، وَتَزِيدُ فِي الرِّزْقِ ، وَتُنْسِئُ فِي الْأَجَلِ» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«إِنَّ الرَّحِمَ مُعَلَّقَةٌ بِالْعَرْشِ تَقُولُ : اللّهُمَّ صِلْ مَنْ وَصَلَنِي ، وَاقْطَعْ مَنْ قَطَعَنِي ، وَهِيَ رَحِمُ آلِ مُحَمَّدٍ ، وَهُوَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «الَّذِينَ يَصِلُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ» وَرَحِمُ كُلِّ ذِي رَحِمٍ» .

.

ص: 385

و از او ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از احمد بن محمد بن ابى نصر ، از محمد بن عبيداللّه روايت است كه گفت : ابوالحسن حضرت امام رضا عليه السلام فرمود كه :«مردى چنان باشد كه رحم خويش را پيوند كند و از عمرش سه سال باقى مانده باشد؛ پس خدا آن سه سال را سى سال مى گرداند ، و خدا آن چه مى خواهد ، مى كند» .

و از او ، از على بن حكم ، از خطّاب اعور ، از ابوحمزه روايت است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود كه :«پيوند رحم ها عمل ها را پاكيزه مى گرداند ، و مال ها را زياد مى كند ، و بلا را دفع مى نمايد ، و حساب را آسان مى سازد ، و در اجل زمان مى دهد ، و مرگ را به عقب مى اندازد» .

از او ، از حسن بن محبوب ، از عمرو بن ابى المقدام ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : وصيّت مى كنم آن كه را كه حاضر است از امّت من ، و آن كه غائب است از ايشان ، و هر كه در صلب هاى مردان و رحم هاى زنان است تا روز قيامت ، به اينكه رحم را پيوند كند ، و هر چند كه نسبت به او يك ساله راه باشد؛ زيرا كه ، اين از جمله دين است ، و دين بى اين تمام نباشد» .

و از او ، از على بن حكم ، از حفص بن ابى حمزه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«صله ارحام و پيوند به خويشان، خلق و خوى را نيكو كند ، و كف را بخشنده دارد ، و نفس را پاكيزه سازد ، و در روزى بيفزايد ، و در مدّت عمر زمان دهد كه مرگ را به تأخير اندازد» .

حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از حسن بن على وشّاء ، از على بن ابى حمزه ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : از آن حضرت شنيدم كه مى فرمود :«به درستى كه رحمِ به عرش آويخته مى گويد : بار خدايا! پيوند كن هر كه مرا پيوند كند ، و ببر از هر كه از من ببرد ، و آن رحم آل محمد است . و اين است معنى قول خداى عز و جل : «اَلَّذينَ يَصِلُونَ ما أَمَرَ اللّهِ بِهِ أَنْ يُوصَلَ» (1) ، و نيز رحم هر صاحب رحمى كه باشد» .

.


1- .رعد، 21.

ص: 386

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ ، عَنْ يُونُسَ بْنِ عَمَّارٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«أَوَّلُ نَاطِقٍ مِنَ الْجَوَارِحِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ الرَّحِمُ تَقُولُ : يَا رَبِّ مَنْ وَصَلَنِي فِي الدُّنْيَا ، فَصِلِ الْيَوْمَ مَا بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ ؛ وَمَنْ قَطَعَنِي فِي الدُّنْيَا ، فَاقْطَعِ الْيَوْمَ مَا بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : صِلْ رَحِمَكَ وَلَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ ، وَأَفْضَلُ مَا تُوصَلُ بِهِ الرَّحِمُ كَفُّ الْأَذى عَنْهَا ، وَصِلَةُ الرَّحِمِ مَنْسَأَةٌ فِي الْأَجَلِ ، مَحْبَبَةٌ فِيالْأَهْلِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى ، عَنْ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«إِنَّ الرَّحِمَ مُعَلَّقَةٌ يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِالْعَرْشِ تَقُولُ : اللَّهُمَّ صِلْ مَنْ وَصَلَنِي ، وَاقْطَعْ مَنْ قَطَعَنِي» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ ، عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِيرٍ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ أَبُو ذَرٍّ رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ : سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَقُولُ : حَافَتَا الصِّرَاطِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ الرَّحِمُ وَالْأَمَانَةُ ، فَإِذَا مَرَّ الْوَصُولُ لِلرَّحِمِ الْمُؤَدِّي لِلْأَمَانَةِ ، نَفَذَ إِلَى الْجَنَّةِ ، وَإِذَا مَرَّ الْخَائِنُ لِلْأَمَانَةِ الْقَطُوعُ لِلرَّحِمِ ، لَمْ يَنْفَعْهُ مَعَهُمَا عَمَلٌ ، وَتَكَفَّأَ بِهِ الصِّرَاطُ فِي النَّارِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ حَفْصِ بْنِ قُرْطٍ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«صِلَةُ الْأَرْحَامِ تُحَسِّنُ الْخُلُقَ ، وَتُسَمِّحُ الْكَفَّ ، وَتُطَيِّبُ النَّفْسَ ، وَتَزِيدُ فِي الرِّزْقِ ، وَتُنْسِئُ فِي الْأَجَلِ» .

.

ص: 387

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از مالك بن عطيّه ، از يونس بن عمّار روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«اوّل گوينده از اعضا و جوارح در روز قيامت، رحم است . عرض مى كند كه : اى پروردگار من! هر كه در دنيا مرا وصل كرده ، امروز در ميان خود و او پيوند ده ، و هر كه در دنيا مرا قطع كرده ، امروز در ميان خود و او قطع كن» .

از او ، از احمد بن محمد بن ابى نصر ، از ابوالحسن حضرت امام رضا عليه السلام روايت است كه فرمود :«امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه : رحم خويش را وصل كن ، و هر چند كه به يك شربت آب باشد ، و بهتر چيزى كه رحم را به آن وصل مى كنى ، باز داشتن اذيّت است از آن . و صله رحم موجب تأخير در اجل ، و باعث دوستى است در اهل و خويشان» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از حريز بن عبداللّه ، از فضيل بن يسار روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود :«به درستى كه رحم در روز قيامت به عرش خدا آويخته، عرض مى كند : بار خدايا! پيوند كن هر كه مرا پيوند كرده ، و ببر از هر كه از من بريده است» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن اسماعيل بن بزيع ، از حنان بن سدير ، از پدرش ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«ابوذر رضى الله عنهگفت : شنيدم از رسول خدا صلى الله عليه و آله كه مى فرمود : دو كناره صراط در روز قيامت رحم و امانت است؛ پس هر گاه كسى كه رحم را وصل نموده و امانت را به صاحبش رد كرده بر آن بگذرد ، به سوى بهشت روان شود . و هرگاه آن كه امانت را خيانت كرده و رحم را قطع نموده بر آن بگذرد ، هيچ كردارى او را نفع نبخشد با وجود اين دو صفت ، و صراط او را در آتش جهنّم نگونسار كند» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حفص بن قرط ،از ابوحمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«صله ارحام، خلق را نيكو كند ، و كف را بخشنده دارد ، و نفس را پاكيزه سازد ، و در روزى بيفزايد ، و در اجل تأخير كند» . (1)

.


1- .و همين متن به سند ديگر مذكور شد . (مترجم)

ص: 388

عَنْهُ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ خَطَّابٍ الْأَعْوَرِ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، قَالَ : قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«صِلَةُ الْأَرْحَامِ تُزَكِّي الْأَعْمَالَ ، وَتَدْفَعُ الْبَلْوى ، وَتُنْمِي الْأَمْوَالَ ، وَتُنْسِئُ لَهُ فِي عُمُرِهِ ، وَتُوَسِّعُ فِي رِزْقِهِ ، وَتُحَبِّبُ فِي أَهْلِ بَيْتِهِ ؛ فَلْيَتَّقِ اللّهَ ، وَلْيَصِلْ رَحِمَهُ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ ، عَنِ الْحَكَمِ الْحَنَّاطِ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«صِلَةُ الرَّحِمِ وَحُسْنُ الْجِوَارِ يَعْمُرَانِ الدِّيَارَ ، وَيَزِيدَانِ فِي الْأَعْمَارِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مَيْمُونٍ الْقَدَّاحِ ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ أَعْجَلَ الْخَيْرِ ثَوَاباً صِلَةُ الرَّحِمِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ سَرَّهُ النَّسَاءُ فِي الْأَجَلِ وَالزِّيَادَةُ فِي الرِّزْقِ ، فَلْيَصِلْ رَحِمَهُ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيى ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَا نَعْلَمُ شَيْئاً يَزِيدُ فِي الْعُمُرِ إِلَا صِلَةَ الرَّحِمِ ، حَتّى إِنَّ الرَّجُلَ يَكُونُ أَجَلُهُ ثَلَاثَ سِنِينَ ، فَيَكُونُ وَصُولًا لِلرَّحِمِ ، فَيَزِيدُ اللّهُ فِي عُمُرِهِ ثَلَاثِينَ سَنَةً ، فَيَجْعَلُهَا ثَلَاثاً وَثَلَاثِينَ سَنَةً ، وَيَكُونُ أَجَلُهُ ثَلَاثاً وَثَلَاثِينَ سَنَةً ، فَيَكُونُ قَاطِعاً لِلرَّحِمِ ، فَيَنْقُصُهُ اللّهُ ثَلَاثِينَ سَنَةً ، وَيَجْعَلُ أَجَلَهُ إِلى ثَلَاثِ سِنِينَ» . الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا عليه السلام ، مِثْلَهُ .

.

ص: 389

از او ، از عثمان بن عيسى ، از خطّاب اعور ، از ابوحمزه روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«صله ارحام، عمل ها را پاكيزه مى گرداند ، و بلاء و زحمت را دفع مى كند ، و مال ها را مى افزايد ، و از براى وصل كننده در عمرش تأخير به هم مى رساند ، و در روزى او توسعه و گشادگى مى دهد ، و او را در ميانه خاندانش محبوب مى گرداند ، كه همه او را دوست دارند؛ پس بايد كه از خدا بپرهيزد و رحم خود را پيوند كند» .

على بن ابراهيم روايت كرده است كه پدرش و محمد بن اسماعيل ، از فضل بن شاذان و هر دو ، از ابن ابى عمير ، از ابراهيم بن عبدالحميد ، از حكم خيّاط كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«صله رحم و خوب همسايگى كردن ، خانه ها را آبادان مى كند و در عمرها مى افزايد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از عبداللّه بن ميمون قداح ، از ابوعبيده حذّا ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى كه عمل خيرى كه ثوابش از همه اعمال خير شتابان تر است ، صله رحم است» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه تأخير در اجل و زيادتى در روزى او را شاد مى گرداند ، بايد كه رحم خود را وصل كند» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از صفوان بن يحيى ، از اسحاق بن عمّار روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«نمى دانم چيزى را كه در عمر بيفزايد ، مگر صله رحم . تا آن كه گاه است كه مردى عمرش سه سال مى باشد ، و رحم را وصل كننده مى باشد ، و به اين سبب خدا سى سال در عمرش مى افزايد و آن را سى و سه سال مى گرداند ، و گاه است كه عمرش سى و سه سال است ، و قاطع رحم مى باشد ، و به اين جهت خدا سى سال از عمرش را كم مى كند و اجلش را تا سه قرار مى دهد» . حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از حسن بن على وشّاء ، از ابوالحسن حضرت امام رضا عليه السلام مثل اين را روايت كرده است .

.

ص: 390

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ، عَنْ جَابِرٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«لَمَّا خَرَجَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام يُرِيدُ الْبَصْرَةَ نَزَلَ بِالرَّبَذَةِ ، فَأَتَاهُ رَجُلٌ مِنْ مُحَارِبٍ ، فَقَالَ : يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ، إِنِّي تَحَمَّلْتُ فِي قَوْمِي حَمَالَةً ، وَإِنِّي سَأَلْتُ فِي طَوَائِفَ مِنْهُمُ الْمُؤَاسَاةَ وَالْمَعُونَةَ ، فَسَبَقَتْ إِلَيَّ أَلْسِنَتُهُمْ بِالنَّكَدِ ، فَمُرْهُمْ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ بِمَعُونَتِي ، وَحُثَّهُمْ عَلى مُؤَاسَاتِي ، فَقَالَ : أَيْنَ هُمْ؟ فَقَالَ : هؤُلَاءِ فَرِيقٌ مِنْهُمْ حَيْثُ تَرى». قَالَ : «فَنَصَّ رَاحِلَتَهُ فَادَّلَفَتْ كَأَنَّهَا ظَلِيمٌ ، فَدَلَفَ بَعْضُ أَصْحَابِهِ فِي طَلَبِهَا ، فَلَأْياً بِلَأْيٍ مَا لُحِقَتْ ، فَانْتَهى إِلَى الْقَوْمِ ، فَسَلَّمَ عَلَيْهِمْ ، وَسَأَلَهُمْ مَا يَمْنَعُهُمْ مِنْ مُوَاسَاةِ صَاحِبِهِمْ ، فَشَكَوْهُ وَشَكَاهُمْ ، فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : وَصَلَ امْرُؤٌ عَشِيرَتَهُ ؛ فَإِنَّهُمْ أَوْلى بِبِرِّهِ وَذَاتِ يَدِهِ ، وَوَصَلَتِ الْعَشِيرَةُ أَخَاهَا إِنْ عَثَرَ بِهِ دَهْرٌ وَأَدْبَرَتْ عَنْهُ دُنْيَا ؛ فَإِنَّ الْمُتَوَاصِلِينَ الْمُتَبَاذِلِينَ مَأْجُورُونَ ، وَإِنَّ الْمُتَقَاطِعِينَ الْمُتَدَابِرِينَ مَوْزُورُونَ». قَالَ : «ثُمَّ بَعَثَ رَاحِلَتَهُ ، وَقَالَ : حَلْ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ يَحْيى ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : لَنْ يَرْغَبَ الْمَرْءُ عَنْ عَشِيرَتِهِ وَإِنْ كَانَ ذَا مَالٍ وَوَلَدٍ ، وَعَنْ مَوَدَّتِهِمْ وَكَرَامَتِهِمْ وَدِفَاعِهِمْ بِأَيْدِيهِمْ وَأَلْسِنَتِهِمْ ، هُمْ أَشَدُّ النَّاسِ حِيطَةً مِنْ وَرَائِهِ وَأَعْطَفُهُمْ عَلَيْهِ وَأَلَمُّهُمْ لِشَعَثِهِ إِنْ أَصَابَتْهُ مُصِيبَةٌ أَوْ نَزَلَ بِهِ بَعْضُ مَكَارِهِ الْأُمُورِ ؛ وَمَنْ يَقْبِضْ يَدَهُ عَنْ عَشِيرَتِهِ ، فَإِنَّمَا يَقْبِضُ عَنْهُمْ يَداً وَاحِدَةً ، وَيُقْبَضُ عَنْهُ مِنْهُمْ أَيْدٍ كَثِيرَةٌ ؛ وَمَنْ يُلِنْ حَاشِيَتَهُ ، يَعْرِفْ صَدِيقُهُ مِنْهُ الْمَوَدَّةَ ؛ وَمَنْ بَسَطَ يَدَهُ بِالْمَعْرُوفِ إِذَا وَجَدَهُ ، يُخْلِفِ اللّهُ لَهُ مَا أَنْفَقَ فِي دُنْيَاهُ ، وَيُضَاعِفْ لَهُ فِي آخِرَتِهِ ؛ وَلِسَانُ الصِّدْقِ لِلْمَرْءِ يَجْعَلُهُ اللّهُ فِي النَّاسِ خَيْراً مِنَ الْمَالِ يَأْكُلُهُ وَيُوَرِّثُهُ ، لَا يَزْدَادَنَّ أَحَدُكُمْ كِبْراً وَعِظَماً فِي نَفْسِهِ وَنَأْياً عَنْ عَشِيرَتِهِ إِنْ كَانَ مُوسِراً فِي الْمَالِ ، وَلَا يَزْدَادَنَّ أَحَدُكُمْ فِي أَخِيهِ زُهْداً وَلَا مِنْهُ بُعْداً إِذَا لَمْ يَرَ مِنْهُ مُرُوَّةً وَكَانَ مُعْوِزاً فِي الْمَالِ ، وَلَا يَغْفُلُ أَحَدُكُمْ عَنِ الْقَرَابَةِ بِهَا الْخَصَاصَةُ أَنْ يَسُدَّهَا بِمَا لَا يَنْفَعُهُ إِنْ أَمْسَكَهُ ، وَلَا يَضُرُّهُ إِنِ اسْتَهْلَكَهُ» .

.

ص: 391

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از بعضى از اصحاب خويش ، از عمرو بن شمر ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون اميرالمؤمنين عليه السلام از مدينه بيرون آمد و اراده داشت كه به جانب بصره رود ، و در ربذه فرود آمد؛ پس مردى از قبيله محارب به خدمت آن حضرت رسيد و عرض كرد كه : يا اميرالمؤمنين! در ميان قوم خود متحمل دينى شده ام كه بر ديگرى لازم بود ، و قبول كرده ام كه آن را ادا كنم . و در طايفه اى چند از ايشان سؤال كردم كه با من مواسات و برابرى نمايند و مرا يارى كنند؛ پس زبان هاى ايشان به سوى من پيشى گرفت ، به منع آن چه از ايشان خواستم . يا اميرالمؤمنين! پس تو ايشان را امر كن به يارى كردن من ، و برانگيختن ايشان بر مواسات با من . حضرت فرمود كه : ايشان در كجايند؟ عرض كرد كه : اين جماعت گروهى از ايشانند ، در آنجا كه مى بينى» . حضرت باقر عليه السلام فرمود : «پس اميرالمؤمنين ناقه خويش را حركت دادند ، به وضعى كه آن ناقه را در رفتار بيش از آن ممكن نبود؛ پس آن ناقه گام هاى خُرد برمى داشت ، و در رفتار به شترمرغ شباهت داشت . بعد از آن، بعضى از اصحاب آن حضرت در طلب ناقه به اين طريق مى رفت ، و بعد از مشقّت ها و شدّت هاى پى در پى ، آخر به آن ناقه نرسيد . و اميرالمؤمنين عليه السلام به آن قوم رسيد ، و بر ايشان سلام كرد و از ايشان پرسيد كه : چه چيز ايشان را از مواسات و يارى كردن صاحب و يار خويش منع مى كند؟ پس آن قوم از آن مرد شكايت كردند و او از ايشان شكايت نمود . اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه : هر مردى با عشيره و قبيله خود پيوند مى كند (يعنى بايد كه صله ايشان را به جا آورد) زيرا كه ايشان از ديگران به نيكى او ، و به آن چه در دست دارد سزاوارترند . و بايد كه هر قبيله اى با برادر و كسان خويش پيوند كنند ، اگر روزگار او را به سر درآورد ، و دنيا از او روى بگرداند؛ زيرا كه كسانى كه به هم مى پيوندند و به يكديگر بذل و بخشش مى كنند ، مأجور و مثاب خواهند بود ، و آنان كه از يكديگر مى بُرند و پشت به هم مى كنند ، مَوْزوُر باشند كه گناه و وبال بر ايشان بار شود . بعد از آن، ناقه خود را برانگيخت و به جهت ترغيب آن در رفتن ، فرمود : حل» (1) .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از عثمان بن عيسى ، از يحيى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه : مرد هرگز نبايد كه رو گردان شود از قبيله خود ، و اگرچه صاحب مال و فرزندان باشد ، و نه از دوستى و گرامى داشتن و دفع كردن ايشان ، به دست ها و زبان هاى ايشان؛ زيرا كه ايشان سخت ترين مردمانند از روى رعايت و نگهبانى از پس پشت او ، و بر او از همه ايشان مهربان ترند ، و امور پراكنده او را از همه ايشان بيشتر جمع مى كنند ، اگر مصيبتى به او برسد يا پاره اى از امرهاى ناخوش بر او فرود آيد . و هر كه دستش را از پيوند خويشانش درهم گيرد و به ايشان عطا نكند ، جز اين نيست كه يك دست از ايشان درهم گيرد ، و از ايشان دست هاى بسيار از او درهم گرفته مى شود . (2) و هر كه طرف و كنارش نرم و ملايم باشد ، دوست و آشنايى كه دارد ، دوستى را از او مى شناسد و مى داند . و هر كه دست خويش را به معروف و نيكى بگشايد ، چون او را يابد ، خدا او را در آن چه انفاق كرده عوض و جانشين خواهد داد در دنيا ، و در آخرت از برايش مضاعف مى گرداند . و زبانِ راست كه دروغ نگويد ، منفعتش از براى مرد آن است كه خدا آن را در ميان مردمان بهتر از مالى قرار مى دهد كه يا آن را مى خورد ، يا به ديگران ميراث مى دهد . و البتّه بايد كه يكى از شما تكبّر و بزرگى را در نفس خويش ، و دورى را از خويشان خويش ، نيفزايد ، اگر در باب مال ، توانگر باشد (3) . و البتّه بايد كه يكى از شما بى رغبتى را در حقّ برادر خويش ، و دورى را از او نيفزايد ، هرگاه جوانمردى از او نبيند ، و در امر مال درويش و محتاج باشد . و بايد كه يكى از شما غافل نباشد از صاحبان خويشى كه با ايشان فقر و احتياج باشد ، و از بستن رخنه آن احتياج ، به چيزى كه او را نفع نبخشد ، اگر آن را نگاه دارد ، و او را زيان نرساند ، اگر آن را نيست و نابود گرداند» (يعنى به مال بى خاصيت او را اعانت كند) .

.


1- .و حل _ به فتح حا و سكون لام يا به كسر و تنوين _ ، آن صوتى است كه از براى راندن و از جا به در آوردن ناقه مى گويند . (مترجم)
2- .و احتمال دارد كه گرفتن دست ، كنايه باشد از باز ايستادن از اذيّت . (مترجم)
3- .و مى تواند كه معنى اين باشد كه ، توانگرى يكى از شما ، اين صفات ناپسنديده را در او زياد نكند ، وليكن اوّل ، به حسب لفظ ، ظاهرتر است.

ص: 392

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ هِلَالٍ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : إِنَّ آلَ فُلَانٍ يَبَرُّ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَيَتَوَاصَلُونَ ، فَقَالَ :«إِذاً تَنْمِي أَمْوَالُهُمْ وَيَنْمُونَ ، فَلَا يَزَالُونَ فِي ذلِكَ حَتّى يَتَقَاطَعُوا ، فَإِذَا فَعَلُوا ذلِكَ انْقَشَعَ عَنْهُمْ» .

.

ص: 393

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از عثمان بن عيسى ، از سليمان بن هلال كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : فرزندان فلان كس با يكديگر نيكويى مى كنند و به هم مى پيوندند . فرمود :«چون امر چنين است ، مال هاى ايشان زياد مى شود و بركت مى كند ، و خود نيز زياد مى شوند ، و پيوسته در اين نعمت زيادتى باشند ، تا آنكه از يكديگر ببُرند؛ پس هرگاه چنين كنند ، پراكنده شوند و نيست و نابود گردند» .

.

ص: 394

عَنْهُ ، عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ ، عَنْ زِيَادٍ الْقَنْدِيِّ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ الْقَوْمَ لَيَكُونُونَ فَجَرَةً وَلَا يَكُونُونَ بَرَرَةً ، فَيَصِلُونَ أَرْحَامَهُمْ ، فَتَنْمِي أَمْوَالُهُمْ ، وَتَطُولُ أَعْمَارُهُمْ ، فَكَيْفَ إِذَا كَانُوا أَبْرَاراً بَرَرَةً» .

وَ عَنْهُ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ يَحْيى ، عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : صِلُوا أَرْحَامَكُمْ وَلَوْ بِالتَّسْلِيمِ ، يَقُولُ اللّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالى: «وَ اتَّقُوا اللّهَ الَّذِى تَسائَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحامَ إِنَّ اللّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقِيباً» ».

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ ، قَالَ : وَقَعَ بَيْنَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام وَبَيْنَ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْحَسَنِ كَلَامٌ حَتّى وَقَعَتِ الضَّوْضَاءُ بَيْنَهُمْ ، وَاجْتَمَعَ النَّاسُ ، فَافْتَرَقَا عَشِيَّتَهُمَا بِذلِكَ ، وَغَدَوْتُ فِي حَاجَةٍ ، فَإِذَا أَنَا بِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَلى بَابِ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْحَسَنِ وَهُوَ يَقُولُ :«يَا جَارِيَةُ ، قُولِي لِأَبِي مُحَمَّدٍ يَخْرُجْ» . قَالَ : فَخَرَجَ ، فَقَالَ : يَا أَبَا عَبْدِ اللّهِ ، مَا بَكَّرَ بِكَ؟ فَقَالَ : «إِنِّي تَلَوْتُ آيَةًمِنْ كِتَابِ اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ الْبَارِحَةَ ، فَأَقْلَقَتْنِي». قَالَ : وَمَا هِيَ؟ قَالَ : «قَوْلُ اللّهِ جَلَّ وَعَزَّ ذِكْرُهُ : «الَّذِينَ يَصِلُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخافُونَ سُوءَ الْحِسابِ» . فَقَالَ : صَدَقْتَ لَكَأَنِّي لَمْ أَقْرَأْ هذِهِ الْايَةَ مِنْ كِتَابِ اللّهِ قَطُّ، فَاعْتَنَقَا وَبَكَيَا.

.

ص: 395

از او ، از چندين نفر ، از زياد قندى ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : گروهى نابكار مى باشند و نيكوكار نمى باشند؛ پس رحم هاى خويش را پيوند مى كنند ، و به اين سبب مال هاى ايشان زياد مى شود ، و عمرهاى ايشان دراز مى گردد؛ پس چگونه خواهد بود هرگاه نيك و نيكوكردار و پرهيزگار باشند» .

و از او ، از قاسم بن يحيى ، از جدّش حسن بن راشد ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه : رحم هاى خويش را پيوند كنيد ، و هر چند كه به سلام كردن باشد . خداى _ تبارك و تعالى _ مى فرمايد كه : «وَاتَّقُوا اللّهَ الَّذى تَسآئَلُونَ بِهِ وَالْاَرْحامَ اِنَّ اللّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقيبا» (1) » .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از صفوان جمّال روايت كرده است كه گفت : در ميان حضرت امام جعفر صادق عليه السلام و عبداللّه بن حسن گفتگويى واقع شد ، تا آنكه كار به جايى رسيد كه آواز و غوغا در ميان ايشان بلند گرديد و مردم جمع شدند . و در شبانگاه حضرت و عبداللّه با اين حال از يكديگر جدا شدند . راوى مى گويد كه : من صبح زود در پى كارى رفتم . ناگاه ديدم كه حضرت امام جعفر صادق عليه السلام بر در خانه عبداللّه بن حسن ايستاده و مى فرمايد كه :«اى كنيز! به ابو محمد _ يعنى عبداللّه بن حسن _ بگو كه بيرون آيد ». صفوان مى گويد كه : عبداللّه بيرون آمد و عرض كرد كه : يا اباعبداللّه ! چه چيز تو را در اين صبح زود به اينجا آورده است؟ حضرت فرمود كه : «من دوش آيه اى را از كتاب خداى عز و جل تلاوت كردم كه آرام مرا ربود؟» عرض كرد كه : آن كدام آيه است؟ فرمود كه : «قول خداى عز و جل : «الَّذينَ يَصِلُونَ ما أَمْرَ اللّهِ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَتخشونَ رَبَّهُمْ وَيَخافُونَ سُوءَ الْحِسابِ» (2) . (و در صدر آيه واو نيز هست . و ترجمه آن اين است :) «و نيز خداوندانِ عقول صافيه از معارضه وهم و شبهه ، آنانند كه پيوند مى كنند آن چه را كه خدا امر فرموده به آن : و به آنكه پيوند شود چون رحم ، و به غايت مى ترسند از پروردگار خويش ، و مى ترسند از بدى و سختى حساب». صفوان مى گويد كه : عبداللّه عرض كرد كه : راست گفتى ، و گويا كه من هرگز اين آيه را از كتاب خدا نخوانده ام؛ پس دست در گردن يكديگر كردند و گريستند .

.


1- .نساء، 1. واز خدايى كه به نام او از يكديگر درخواست مى كنيد و از بريدن و قطع رابطه با خويشان پروا كنيد كه خدا هماره مراقب شما است .
2- .رعد ، 21 .

ص: 396

وَ عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : إِنَّ لِيَ ابْنَ عَمٍّ أَصِلُهُ فَيَقْطَعُنِي ، وَأَصِلُهُ فَيَقْطَعُنِي حَتّى لَقَدْ هَمَمْتُ لِقَطِيعَتِهِ إِيَّايَ أَنْ أَقْطَعَهُ ، أَ تَأْذَنُ لِي قَطْعَهُ؟ قَالَ :«إِنَّكَ إِذَا وَصَلْتَهُ وَقَطَعَكَ ، وَصَلَكُمَا اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ جَمِيعاً ، وَإِنْ قَطَعْتَهُ وَقَطَعَكَ ، قَطَعَكُمَا اللّهُ» .

عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ ، قَالَ : قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنِّي أُحِبُّ أَنْ يَعْلَمَ اللّهُ أَنِّي قَدْ أَذْلَلْتُ رَقَبَتِي فِي رَحِمِي ، وَإِنِّي لَأُبَادِرُ أَهْلَ بَيْتِي أَصِلُهُمْ قَبْلَ أَنْ يَسْتَغْنُوا عَنِّي» .

عَنْهُ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ الصَّيْرَفِيِّ ، عَنِ الرِّضَا عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ رَحِمَ آلِ مُحَمَّدٍ الْأَئِمَّةِ عليهم السلام لَمُعَلَّقَةٌ بِالْعَرْشِ تَقُولُ : اللّهُمَّ صِلْ مَنْ وَصَلَنِي ، وَاقْطَعْ مَنْ قَطَعَنِي ، ثُمَّ هِيَ جَارِيَةٌ بَعْدَهَا فِي أَرْحَامِ الْمُؤْمِنِينَ» ثُمَّ تَلَا هذِهِ الْايَةَ : «وَ اتَّقُوا اللّهَ الَّذِى تَسائَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحامَ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «الَّذِينَ يَصِلُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ» فَقَالَ :«قَرَابَتُكَ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ وَ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ وَدُرُسْتَ بْنِ أَبِي مَنْصُورٍ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «الَّذِينَ يَصِلُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ» ؟ قَالَ :«نَزَلَتْ فِي رَحِمِ آلِ مُحَمَّدٍ _ عَلَيْهِ وَآلِهِ السَّلَامُ _ وَقَدْ تَكُونُ فِي قَرَابَتِكَ». ثُمَّ قَالَ : «فَلَا تَكُونَنَّ مِمَّنْ يَقُولُ لِلشَّيْءِ : إِنَّهُ فِي شَيْءٍ وَاحِدٍ» .

.

ص: 397

و از او ، از على بن حكم ، از عبداللّه سنان روايت است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : مرا پسرعمّويى است كه مكرّر به او مى پيوندم و او از من مى بُرد ، تا آنكه به جهت جدايى و بريدنش از من ، قصد كرده ام كه از او ببُرم . فرمود كه :«چون تو به او بپيوندى و او از تو ببرد ، خدا به هر دو پيوندد ، و اگر تو از او ببرى و او از تو ببرد ، خدا از هر دو خواهد بريد» .

از او ، از على بن حكم ، از داود بن فرقد روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«من دوست مى دارم كه خدا بداند كه من در باب رحم و خويش خود گردنم را خوار كرده ام و ذلّت را بر خود قرار داده ام . به درستى كه من پيشى مى گيرم خاندان خود را و به ايشان مى پيوندم ، پيش از آنكه از من بى نيازى جويند» .

از او ، از وشّاء ، از محمد بن فضيل صيرفى ، از حضرت امام رضا عليه السلام روايت است كه فرمود :«به درستى كه رحم آل محمد _ يعنى ائمه _ به عرش آويخته عرض مى كند : بار خدايا! هر كه به من پيوندد ، به او بپيوند ، و هر كه از من ببُرد ، از او ببُر . و بعد از رحم ايشان ، رحم و احكام آن ، در رحم هاى مؤمنان جارى است؛ پس اين آيه را تلاوت فرمود كه : «وَاتَّقُوا اللّه الَّذى تَسآئَلُونَ بِهِ وَالْاَرْحامَ» (1) .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از ابن فضّال ، از ابن بكير ، از عمر بن يزيد كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «الَّذينَ يَصِلُونَ ما أَمَرَ اللّهِ بِهِ أَنْ يُوصَلَ» (2) . فرمود كه :«آن خويشِ تو است» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حمّاد بن عثمان و هشام بن حكم و درست بن ابى منصور ، از عمر بن يزيد روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : «الَّذينَ يَصِلُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ» . فرمود كه :«اين آيه در باب رحم آل محمد عليهم السلام نازل شده ، و گاه است كه در باب خويشِ تو مى باشد» . بعد از آن فرمود كه : «البتّه از [دسته] آن مباش كه در شأن چيزى مى گويند كه در يك چيز است» . (3)

.


1- .نساء، 1. واز خدايى كه به نام او از يكديگر درخواست مى كنيد و از بريدن و قطع رابطه با خويشان پروا كنيد كه خدا هماره مراقب شما است .
2- .رعد، 21. كسانى كه با آنچه خدا دستور داده بپيوندند ، مى پيوندند .
3- .و مراد اين است كه آيه شامل ارحام همه مؤمنان است ، پس به اختصاص آن قائل مشو . و از اينجا معلوم مى شود كه آنها كه خصوص مورد را مخصّص آيه نمى دانند ، و آن را حمل بر عموم مى كنند ، درست فهميده اند . (مترجم)

ص: 398

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ ، عَنِ الْوَصَّافِيِّ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ سَرَّهُ أَنْ يَمُدَّ اللّهُ فِي عُمُرِهِ ، وَأَنْ يَبْسُطَ لَهُ فِي رِزْقِهِ ، فَلْيَصِلْ رَحِمَهُ ؛ فَإِنَّ الرَّحِمَ لَهَا لِسَانٌ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ذَلْقٌ تَقُولُ : يَا رَبِّ صِلْ مَنْ وَصَلَنِي ، وَاقْطَعْ مَنْ قَطَعَنِي ، فَالرَّجُلُ لَيُرى بِسَبِيلِ خَيْرٍ إِذَا أَتَتْهُ الرَّحِمُ الَّتِي قَطَعَهَا ، فَتَهْوِي بِهِ إِلى أَسْفَلِ قَعْرٍ فِي النَّارِ» .

عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِي حَمَّادٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ صَفْوَانَ ، عَنِ الْجَهْمِ بْنِ حُمَيْدٍ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : تَكُونُ لِيَ الْقَرَابَةُ عَلى غَيْرِ أَمْرِي ، أَ لَهُمْ عَلَيَّ حَقٌّ؟ قَالَ :«نَعَمْ ، حَقُّ الرَّحِمِ لَا يَقْطَعُهُ شَيْءٌ ، وَإِذَا كَانُوا عَلى أَمْرِكَ كَانَ لَهُمْ حَقَّانِ : حَقُّ الرَّحِمِ ، وَحَقُّ الْاءِسْلَامِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«إِنَّ صِلَةَ الرَّحِمِ وَالْبِرَّ لَيُهَوِّنَانِ الْحِسَابَ ، وَيَعْصِمَانِ مِنَ الذُّنُوبِ ؛ فَصِلُوا أَرْحَامَكُمْ ، وَبَرُّوا بِإِخْوَانِكُمْ وَلَوْ بِحُسْنِ السَّلَامِ وَرَدِّ الْجَوَابِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِيرٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«صِلَةُ الرَّحِمِ تُهَوِّنُ الْحِسَابَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ، وَهِيَ مَنْسَأَةٌ فِي الْعُمُرِ ، وَتَقِي مَصَارِعَ السُّوءِ ؛ وَصَدَقَةُ اللَّيْلِ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ» .

.

ص: 399

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از محمد بن على ، از ابوجميله ، از وصّافى ، از حضرت على بن الحسين عليهماالسلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه او را شاد مى كند ، كه خدا در عمرش بكِشد و آن را دراز گرداند ، و از برايش در روزى گشايش دهد ، رحم خود را پيوند كند؛ زيرا كه در روز قيامت رحم را زبانى است در نهايت فصاحت و بلاغت ، و عرض مى كند كه : اى پروردگار من! هر كه به من پيوسته، به او بپيوند ، و هر كه از من بريده، از او ببر؛ پس مردى كه در راهِ خير ديده مى شود و به ظاهر خوب مى نمايد ، ناگاه رحمى كه آن را قطع كرده به نزد او مى آيد ، و او را به اسفل قعر جهنّم مى افكند ، كه در جهنّم جايى از آن پايين تر و ته تر نباشد» .

على بن محمد ، از صالح بن ابى حمّاد ، از حسن بن على ، از صفوان ، از جهم بن حميد روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : مرا خويشانى باشند بر غير امر من ، و با من هم مذهب نيستند . آيا ايشان را بر من حقّى است؟ فرمود :«آرى ، حقّ رحم چنان است كه هيچ چيز آن را قطع نمى تواند كرد ، و چون بر امر و اعتقاد تو باشند ، ايشان را دو حق باشد : يكى حقّ رحم ، و ديگرى حقّ اسلام» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از اسحاق بن عمّار روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه صله رحم و نيكى ، حساب را سهل و آسان مى گرداند ، و از گناهان نگاه مى دارند؛ پس رحم هاى خود را پيوند كنيد ، و با برادران خود نيكى به جا آوريد ، و هر چند كه به خوش سلامى و ردّ جواب آن باشد» .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از عبدالصمد بن بشير روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«صله رحم، حساب را سهل و آسان مى كند در روز قيامت ، و آن باعث تأخير اجل و زيادتى در عمر است ، و از مكان هاى لغزش بد نگاه مى دارد . و صدقه دادن در شب ، خشم پروردگار را فرو مى نشاند» .

.

ص: 400

عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ صِلَةَ الرَّحِمِ تُزَكِّي الْأَعْمَالَ ، وَتُنْمِي الْأَمْوَالَ ، وَتُيَسِّرُ الْحِسَابَ ، وَتَدْفَعُ الْبَلْوى ، وَتَزِيدُ فِي الرِّزْقِ» .

69 _ بَابُ الْبِرِّ بِالْوَالِدَيْنِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ أَبِي وَلَادٍ الْحَنَّاطِ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً» : مَا هذَا الْاءِحْسَانُ؟ فَقَالَ :«الْاءِحْسَانُ أَنْ تُحْسِنَ صُحْبَتَهُمَا ، وَأَنْ لَا تُكَلِّفَهُمَا أَنْ يَسْأَلَاكَ شَيْئاً مِمَّا يَحْتَاجَانِ إِلَيْهِ وَإِنْ كَانَا مُسْتَغْنِيَيْنِ ؛ أَ لَيْسَ يَقُولُ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتّى تُنْفِقُوا مِمّا تُحِبُّونَ» ». قَالَ : ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «وَ أَمَّا قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «إِمّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ كِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَلا تَنْهَرْهُما» » قَالَ : «إِنْ أَضْجَرَاكَ فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ ، وَلَا تَنْهَرْهُمَا إِنْ ضَرَبَاكَ». قَالَ : « «وَ قُلْ لَهُما قَوْلًا كَرِيماً» » قَالَ : «إِنْ ضَرَبَاكَ فَقُلْ لَهُمَا : غَفَرَ اللّهُ لَكُمَا ، فَذلِكَ مِنْكَ قَوْلٌ كَرِيمٌ». قَالَ : « «وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ» » قَالَ : «لَا تَمْلَأْ عَيْنَيْكَ مِنَ النَّظَرِ إِلَيْهِمَا إِلَا بِرَحْمَةٍ وَرِقَّةٍ ، وَلَا تَرْفَعْ صَوْتَكَ فَوْقَ أَصْوَاتِهِمَا ، وَلَا يَدَكَ فَوْقَ أَيْدِيهِمَا ، وَلَا تَقَدَّمْ قُدَّامَهُمَا» .

.

ص: 401

69 . باب در بيان نيكى كردن با پدر و مادر

على ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حسين بن عثمان ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه صله رحم، عمل ها را پاكيزه مى گرداند ، و مال ها را زياد مى كند ، و حساب را آسان مى سازد ، و بلا و زحمت را دفع مى نمايند ، و در روزى مى افزايد» .

69 . باب در بيان نيكى كردن با پدر و مادرمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى و على بن ابراهيم ، از پدرش هر دو روايت كرده اند ، از حسن بن محبوب ، از ابوولّاد حنّاط كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «وَبِالْوالِدَيْنِ اِحْسانا» (1) و عرض كردم كه : مراد از اين احسان چيست؟ فرمود كه :«احسان، آن است كه صحبت پدر و مادر را نيكو كنى ، و آنكه ايشان را تكليف نكنى كه از تو سؤال كنند چيزى را ، از آن چه به آن احتياج دارند ، و كلفت خواهش را بر ايشان نگذارى؛ بلكه بى خواهش كردن ايشان به ايشان دهى ، و اگرچه بى نياز باشند . آيا خداى عز و جل نمى فرمايد كه : «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتّى تُنْفِقُوا مِمّا تُحِبُّونَ» (2) ؛ يعنى : «هرگز نرسيد به حقيقت نيكى ، تا آنكه انفاق كنيد از آن چه دوست مى داريد» . ابوولّاد مى گويد كه : بعد از آن ، حضرت صادق عليه السلام فرمود : «و امّا قول خداى عز و جل : «اِمّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ كِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَلا تَنْهَرْهُما» (3) » (4) مى فرمايد كه : اگر تو را گزند رسانند ، به ايشان اف مگو ، و ايشان را زجر مكن ، و بانگ بر ايشان مزن ، و هر چه كه تو را بزنند» . راوى عرض كرد كه : «وَقُلْ لَهُما قَوْلاً كَريما» 5 حضرت فرمود : «اگر تو را بزنند ، به ايشان بگو كه خدا شما را بيامرزد . و قول كريم و سخن خوب از تو اين است» . عرض كرد كه : «وَاخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحمَةِ» 6 فرمود كه : «ميل مده چشم هاى خويش را از نظر كردن به سوى ايشان ، يا نگاه طولانى به ايشان مكن ، مگر نگاهى كه با رحمت و رأفت و نهايت مهربانى باشد . و آواز خود را بلند مكن در بالاى آواز ايشان (يعنى در وقت سخن گفتن ، آواز خود را بلندتر از آواز پدر و مادر مگردان) . و دست خويش را بالاى دست هاى ايشان بلند مكن ، و در پيشِ روى ايشان مرو» (يعنى در وقت رفتن بر ايشان پيشى مگير . و ترجمه آيه با ماقبل و مابعد آن مذكور شد) .

.


1- .اسرا، 23.
2- .آل عمران، 92.
3- .اگر يكى از آن دو يا هر دوى ايشان نزد تو به كهنسالى رسيدند ، به آنان اف(=واى بر شما) مگو و آنها را مران و بر سرشان فرياد مكش .
4- .اسرا، 24.

ص: 402

ابْنُ مَحْبُوبٍ ، عَنْ خَالِدِ بْنِ نَافِعٍ الْبَجَلِيِّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«إِنَّ رَجُلاً أَتَى النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ : يَا رَسُولَ اللّهِ ، أَوْصِنِي ، فَقَالَ : لَا تُشْرِكْ بِاللّهِ شَيْئاً ، وَإِنْ حُرِّقْتَ بِالنَّارِ وَعُذِّبْتَ إِلَا وَقَلْبُكَ مُطْمَئِنٌّ بِالْاءِيمَانِ ، وَوَالِدَيْكَ فَأَطِعْهُمَا وَبَرَّهُمَا حَيَّيْنِ كَانَا أَوْ مَيِّتَيْنِ ، وَإِنْ أَمَرَاكَ أَنْ تَخْرُجَ مِنْ أَهْلِكَ وَمَالِكَ فَافْعَلْ ، فَإِنَّ ذلِكَ مِنَ الْاءِيمَانِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ سَيْفٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«يَأْتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ شَيْءٌ مِثْلُ الْكُبَّةِ ، فَيَدْفَعُ فِي ظَهْرِ الْمُؤْمِنِ ، فَيُدْخِلُهُ الْجَنَّةَ ، فَيُقَالُ : هذَا الْبِرُّ» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : قُلْتُ : أَيُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ؟ قَالَ :«الصَّلَاةُ لِوَقْتِهَا ، وَبِرُّ الْوَالِدَيْنِ ، وَالْجِهَادُ فِي سَبِيلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ ، عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ ، عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِي مَنْصُورٍ ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسى عليه السلام ، قَالَ :«سَأَلَ رَجُلٌ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَا حَقُّ الْوَالِدِ عَلى وَلَدِهِ؟ قَالَ : لَا يُسَمِّيهِ بِاسْمِهِ ، وَلَا يَمْشِي بَيْنَ يَدَيْهِ ، وَلَا يَجْلِسُ قَبْلَهُ ، وَلَا يَسْتَسِبُّ لَهُ» .

.

ص: 403

ابن محبوب ، از خالد بن نافع بجلى ، از محمد بن مروان روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«مردى به خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! مرا وصيّت كن و بفرما چه كنم؟ فرمود : چيزى را با خدا شريك مگردان ، و هر چند كه به آتش سوزانيده شوى (كه تو را در قبول نكردن شرك بسوزانند و تو را عذاب كنند) مگر در حالى كه در ظاهر آن را اظهار كنى ، و دلت به ايمان آرميده باشد . و پدر و مادر خود را فرمانبردارى كن ، و با ايشان نيكى كن ؛ خواه زنده باشند و خواه مرده . و اگر تو را امر كنند كه از زن و مال خويش بيرون روى كه آنها را وا گذارى و از خود دور كنى ، چنان كن؛ زيرا كه اين از جمله ايمان است» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از يوسف ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«در روز قيامت چيزى مانند كُلْمَه (1) ريسمان مى آيد ، پس در پشت مؤمن دفع مى شود و او را داخل بهشت مى گرداند ، و به او گفته مى شود كه : اين ، نيكى با پدر و مادر يا جزاى آن است» .

حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از وشّاء ، از منصور بن حازم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : عرض كردم كه : كدام يك از عمل ها بهتر است؟ فرمود :«نماز كه در وقت خود به جا آورده شود ، و نيكى با پدر و مادر ، و جهاد كردن در راه خدا» .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى بن عبيد ، از يونس بن عبدالرحمان ، از درست بن ابى منصور ، از ابوالحسن حضرت امام موسى كاظم عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مردى از رسول خدا صلى الله عليه و آله پرسيد كه : حقّ پدر و مادر بر فرزندش چيست؟ فرمود كه : او را به نامش نخواند و نامش را نبرد (بلكه بگويد : اى پدر و پدرم) ، و پيشاپيش او راه نرود ، و پيش از او ننشيند ، و كارى نكند كه باعث دشنام او باشد» .

.


1- .يعنى كلاف و گلوله نخ و ريسمان و كنايه از هر چيز سنگين است .

ص: 404

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ بَحْرٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُسْكَانَ ، عَمَّنْ رَوَاهُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : قَالَ _ وَ أَنَا عِنْدَهُ _ لِعَبْدِ الْوَاحِدِ الْأَنْصَارِيِّ فِي بِرِّ الْوَالِدَيْنِ فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً» ، فَظَنَنَّا أَنَّهَا الْايَةُ الَّتِي فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ : «وَ قَضى رَبُّكَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِيّاهُ وَبِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً» ، فَلَمَّا كَانَ بَعْدُ سَأَلْتُهُ ، فَقَالَ :«هِيَ الَّتِي فِي لُقْمَانَ: «وَ وَصَّيْنَا الْاءِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ (حُسْناً)» ، «وَ إِنْ جاهَداكَ عَلى أَنْ تُشْرِكَ بِى ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما» ». فَقَالَ عليه السلام : «إِنَّ ذلِكَ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ يَأْمُرَ بِصِلَتِهِمَا وَحَقِّهِمَا عَلى كُلِّ حَالٍ». «وَ إِنْ جاهَداكَ عَلى أَنْ تُشْرِكَ بِى ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ» ؟ فَقَالَ : «لَا ، بَلْ يَأْمُرُ بِصِلَتِهِمَا ، وَإِنْ جَاهَدَاهُ عَلَى الشِّرْكِ مَا زَادَ حَقَّهُمَا إِلَا عِظَماً» .

عَنْهُ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنِ الْحَكَمِ بْنِ مِسْكِينٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَا يَمْنَعُ الرَّجُلَ مِنْكُمْ أَنْ يَبَرَّ وَالِدَيْهِ حَيَّيْنِ وَ مَيِّتَيْنِ ، يُصَلِّيَ عَنْهُمَا ، وَيَتَصَدَّقَ عَنْهُمَا ، وَيَحُجَّ عَنْهُمَا ، وَيَصُومَ عَنْهُمَا ، فَيَكُونَ الَّذِي صَنَعَ لَهُمَا ، وَلَهُ مِثْلُ ذلِكَ ، فَيَزِيدَهُ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِبِرِّهِ وَصِلَتِهِ خَيْراً كَثِيراً» .

.

ص: 405

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از عبداللّه بن بحر ، از عبداللّه بن مسكان ، از آنكه او را روايت كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه گفت : من در نزد آن حضرت بودم كه به عبدالواحد انصارى در باب نيكى با پدر و مادر فرمود كه : در قول خداى عز و جل است كه : «وَبِالْوالِدَيْنِ اِحْسانا» (1) ؛ پس ما گمان كرديم كه اين آيه همان آيه اى است كه در سوره بنى اسرائيل است ، و آن، اين است كه : «وَقَضى رَبُّكَ أَنْ لا تَعْبُدُوا اِلّا اِيّاهُ وَبِالْوالِدَيْنِ اِحْسانا» (2) . و چون بعد شد ، از آن حضرت سؤال كردم . فرمود كه :«آن آيه اى است كه در سوره لقمان است و آن، اين است كه : «وَوَصَّيْنَا الْاِنْسانَ بِوالِدَيْهِ حُسْنا وَاِنْ جاهَداكَ عَلى أَنْ تُشْرِكَ بى ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما» (3) ، پس راوى عرض كرد : به درستى كه اين _ يعنى شرك پدر و مادر _ ، بزرگ تر است از آنكه قول خداى _ تعالى _ : «وَ اِنْ جاهِداكَ عَلى أَنْ تُشْرِكَ بى ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ» امر كند به صله و پيوند با ايشان و حقّ ايشان . بر هر حال حضرت فرمود : «نه ، چنين است؛ بلكه به صله ايشان امر مى كند ، و اگر بر سر شرك با او مجاهده و گفتگو كنند ، غير از بزرگى ، چيزى بر حقّ ايشان نيفزايد» (4) .

از او ، از محمد بن على ، از حكم بن مسكين ، از محمد بن مروان روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«چه چيز، مردى از شما را منع مى كند كه با پدر و مادر خويش نيكى كند ، در حالى كه زنده و مرده باشند؛ كه به نيابت ايشان نماز كند ، و به نيابت ايشان تصدّق كند ، و به نيابت ايشان حجّ را به جا آورد ، و به نيابت ايشان روزه بگيرد؛ پس آن چه كرده، ثوابش از براى ايشان باشد ، و از براى او نيز مانند آن از ثواب خواهد بود . و خداى عز و جلبه سبب نيكى و پيوند كه كرده ، او را خير بسيار بيفزايد» .

.


1- .بقره ، 83 ؛ نساء ، 36 ؛ انعام ، 156 ؛ اسرا، 23.
2- .اسرا، 23.
3- .لقمان، 14. (و آيه با ترجمه پيش از اين مذكور شد . و لفظ «حُسْنا» در آن نبود . و در ميانه «بِوالِدَيْهِ» و «اِنْ جاهَداكَ» ، بسيار كلمات فاصله بود ، چنان كه معلوم شد ، مگر آنكه «حُسْنا» از قول امام عليه السلام باشد ، بر وجه تفسير و بيان مراد از مقدّرى كه مقصود است . و شايد كه امام در ذكر آيه اكتفا به ذكر مقصود فرموده باشد ، و عدم اشاره به سوى آن چه اجمال فرموده و ذكر نفرموده ، به جهت اعتماد و اطّلاع بر علم و اطّلاع راوى باشد) . آيا نظر نمى كنى به تتمّه روايت و آن، اين است كه [در داخل متن آمده است] .
4- .تفسير اين روايت مشكل است و شايد معناى آن اين باشد كه از ميان آيات متعدد قرآن در سفارش به حق پدر و مادر ، آيه 13و 14 سوره لقمان كه در اين حديث نقل تفسير گونه شده بيشترين تاكيد را بر حق پدر و مادر دارند زيرا حتى در صورت مشرك بودن و حتى كوشش آنان براى مشرك كردن فرزند چيزى از حق آنان كاسته نمى شود و معاشرت نيكو با آنان به وجوب خود باقى مى ماند .

ص: 406

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَادٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا عليه السلام : أَدْعُو لِوَالِدَيَّ إِذَا كَانَا لَا يَعْرِفَانِ الْحَقَّ؟ قَالَ :«ادْعُ لَهُمَا ، وَتَصَدَّقْ عَنْهُمَا ، وَإِنْ كَانَا حَيَّيْنِ لَا يَعْرِفَانِ الْحَقَّ فَدَارِهِمَا ؛ فَإِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله قَالَ : إِنَّ اللّهَ بَعَثَنِي بِالرَّحْمَةِ ، لَا بِالْعُقُوقِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ : يَا رَسُولَ اللّهِ ، مَنْ أَبَرُّ؟ قَالَ : أُمَّكَ ، قَالَ : ثُمَّ مَنْ؟ قَالَ : أُمَّكَ ، قَالَ : ثُمَّ مَنْ؟ قَالَ : أُمَّكَ ، قَالَ : ثُمَّ مَنْ؟ قَالَ : أَبَاكَ» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ، عَنْ جَابِرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«أَتى رَجُلٌ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ : يَا رَسُولَ اللّهِ ، إِنِّي رَاغِبٌ فِي الْجِهَادِ نَشِيطٌ» . قَالَ : «فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : فَجَاهِدْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ؛ فَإِنَّكَ إِنْ تُقْتَلْ تَكُنْ حَيّاً عِنْدَ اللّهِ تُرْزَقُ ، وَإِنْ تَمُتْ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُكَ عَلَى اللّهِ ، وَإِنْ رَجَعْتَ ، رَجَعْتَ مِنَ الذُّنُوبِ كَمَا وُلِدْتَ . قَالَ : يَا رَسُولَ اللّهِ ، إِنَّ لِي وَالِدَيْنِ كَبِيرَيْنِ يَزْعُمَانِ أَنَّهُمَا يَأْنَسَانِ بِي وَيَكْرَهَانِ خُرُوجِي . فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : فَقِرَّ مَعَ وَالِدَيْكَ ، فَوَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ ، لَأُنْسُهُمَا بِكَ يَوْماً وَلَيْلَةً خَيْرٌ مِنْ جِهَادِ سَنَةٍ» .

.

ص: 407

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از معمّر بن خلّاد روايت كرده است كه گفت : به خدمت ابوالحسن حضرت امام رضا عليه السلام عرض كردم كه : آيا دعا كنم از براى پدر و مادرم ، هر گاه حق را نشناسند و شيعه نباشند؟ فرمود كه :«از براى ايشان دعا كن ، و به نيابت ايشان تصدّق نما ، و اگر زنده باشند و حق را نشناسند ، با ايشان [در ]مدارا باش ، و به نرمى با ايشان سلوك كن؛ زيرا كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده كه : خدا مرا با رحمت مبعوث گردانيده ، نه با عقوق و نافرمانى كردن كسى كه حق گزاردن او واجب باشد» (مانند پدر و مادر) .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مردى به خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! با كه نيكى كنم؟ فرمود : با مادرت . عرض كرد كه : بعد از آن با كه؟ فرمود : با مادرت . عرض كرد كه : بعد از آن با كه؟ فرمود : با مادرت . عرض كرد كه : بعد از آن با كه؟ فرمود : با پدرت» .

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن سالم ، از احمد بن نضر ، از عمرو بن شمر ، از جابر ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مردى به خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! من در جهاد رغبت دارم و به آن شاد و خرّم مى شوم» . حضرت فرمود كه : «رسول خدا صلى الله عليه و آله به آن مرد فرمود : پس در راه خدا جهاد كن؛ زيرا كه تو اگر شهيد شوى ، زنده خواهى بود در نزد خدا و روزى داده مى شوى _ يعنى از ميوه هاى بهشت _ ، و اگر بميرى ، مزدت بر خدا واقع شده كه آن را به تو عطا فرمايد ؛ مانند چيزى كه واجب باشد . و اگر برگردى ، برگردى از گناهان و از آنها پاك شوى ،چنانچه از مادر متولّد شده اى . عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! پدر و مادر پيرى دارم كه گمان مى كنند و چنان مى دانند كه ايشان به من انس دارند ، و بيرون رفتن مرا ناخوش دارند . رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : چون چنين است ، با پدر و مادر قرار و آرام گير. پس سوگند ياد مى كنم به آن خدايى كه جانم به دست قدرت او است ، كه هر آينه انس ايشان با تو ، روزى و شبى ، از جهاد يك ساله بهتر است» .

.

ص: 408

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ ، عَنْ زَكَرِيَّا بْنِ إِبْرَاهِيمَ ، قَالَ : كُنْتُ نَصْرَانِيّاً ، فَأَسْلَمْتُ وَحَجَجْتُ ، فَدَخَلْتُ عَلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَقُلْتُ : إِنِّي كُنْتُ عَلَى النَّصْرَانِيَّةِ وَإِنِّي أَسْلَمْتُ ، فَقَالَ :«وَ أَيَّ شَيْءٍ رَأَيْتَ فِي الْاءِسْلَامِ؟» قُلْتُ : قَوْلَ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «ما كُنْتَ تَدْرِى مَا الْكِتابُ وَلَا الْاءِيمانُ وَلكِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِى بِهِ مَنْ نَشاءُ» فَقَالَ : «لَقَدْ هَدَاكَ اللّهُ» . ثُمَّ قَالَ : «اللّهُمَّ اهْدِهِ _ ثَلَاثاً _ سَلْ عَمَّا شِئْتَ يَا بُنَيَّ». فَقُلْتُ : إِنَّ أَبِي وَأُمِّي عَلَى النَّصْرَانِيَّةِ وَأَهْلَ بَيْتِي ، وَأُمِّي مَكْفُوفَةُ الْبَصَرِ ، فَأَكُونُ مَعَهُمْ ، وَآكُلُ فِي آنِيَتِهِمْ؟ فَقَالَ : «يَأْكُلُونَ لَحْمَ الْخِنْزِيرِ؟» فَقُلْتُ : لَا ، وَلَا يَمَسُّونَهُ ، فَقَالَ : «لَا بَأْسَ ، فَانْظُرْ أُمَّكَ فَبَرَّهَا ، فَإِذَا مَاتَتْ فَلَا تَكِلْهَا إِلى غَيْرِكَ ، كُنْ أَنْتَ الَّذِي تَقُومُ بِشَأْنِهَا ، وَلَا تُخْبِرَنَّ أَحَداً أَنَّكَ أَتَيْتَنِي حَتّى تَأْتِيَنِي بِمِنى إِنْ شَاءَ اللّهُ». قَالَ : فَأَتَيْتُهُ بِمِنى وَالنَّاسُ حَوْلَهُ كَأَنَّهُ مُعَلِّمُ صِبْيَانٍ هذَا يَسْأَلُهُ ، وَهذَا يَسْأَلُهُ ، فَلَمَّا قَدِمْتُ الْكُوفَةَ أَلْطَفْتُ لِأُمِّي ، وَكُنْتُ أُطْعِمُهَا ، وَأَفْلِي ثَوْبَهَا وَرَأْسَهَا ، وَأَخْدُمُهَا ، فَقَالَتْ لِي : يَا بُنَيَّ ، مَا كُنْتَ تَصْنَعُ بِي هذَا وَأَنْتَ عَلى دِينِي؟ فَمَا الَّذِي أَرى مِنْكَ مُنْذُ هَاجَرْتَ ، فَدَخَلْتَ فِي الْحَنِيفِيَّةِ؟ فَقُلْتُ : رَجُلٌ مِنْ وُلْدِ نَبِيِّنَا أَمَرَنِي بِهذَا ، فَقَالَتْ : هذَا الرَّجُلُ هُوَ نَبِيٌّ؟ فَقُلْتُ : لَا ، وَلكِنَّهُ ابْنُ نَبِيٍّ ، فَقَالَتْ : يَا بُنَيَّ ، هذَا نَبِيٌّ ؛ إِنَّ هذِهِ وَصَايَا الْأَنْبِيَاءِ ، فَقُلْتُ : يَا أُمَّهْ ، إِنَّهُ لَيْسَ يَكُونُ بَعْدَ نَبِيِّنَا نَبِيٌّ ، وَلكِنَّهُ ابْنُهُ . فَقَالَتْ : يَا بُنَيَّ ، دِينُكَ خَيْرُ دِينٍ ، اعْرِضْهُ عَلَيَّ ، فَعَرَضْتُهُ عَلَيْهَا ، فَدَخَلَتْ فِي الْاءِسْلَامِ ، وَعَلَّمْتُهَا ، فَصَلَّتِ الظُّهْرَ وَالْعَصْرَ وَالْمَغْرِبَ وَالْعِشَاءَ الْاخِرَةَ ، ثُمَّ عَرَضَ لَهَا عَارِضٌ فِي اللَّيْلِ ، فَقَالَتْ : يَا بُنَيَّ ، أَعِدْ عَلَيَّ مَا عَلَّمْتَنِي ، فَأَعَدْتُهُ عَلَيْهَا ، فَأَقَرَّتْ بِهِ وَمَاتَتْ ، فَلَمَّا أَصْبَحَتْ كَانَ الْمُسْلِمُونَ الَّذِينَ غَسَّلُوهَا ، وَكُنْتُ أَنَا الَّذِي صَلَّيْتُ عَلَيْهَا ، وَنَزَلْتُ فِي قَبْرِهَا» .

.

ص: 409

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از على بن حكم ، از معاوية بن وهب ، از زكريّا بن ابراهيم كه گفت : من نصارى بودم؛ پس مسلمان شدم و به حج رفتم ، و بر امام جعفر صادق عليه السلام داخل شدم و عرض كردم كه : من بر دين نصرانيّت و ترسايى بودم و اسلام آوردم . فرمود كه :«در اسلام چه چيز ديدى كه آن را اختيار كردى؟» عرض كردم كه : قول خداى عز و جل : «ما كُنْتَ تَدْرى مَا الْكِتابُ وَلَا الْاِيمانُ وَلكِنْ جَعَلَناهُ نُورا نَهْدى بِهِ منْ نَشآءُ» (1) (و ترجمه بعضى از اين آيه با صدر آن در باب روح گذشت ، و ترجمه باقى مانده اين است كه :) «وليكن گردانيديم آن را؛ يعنى كتاب يا ايمان را _ چنان كه ظاهر اين حديث است _ نور و روشنى ، كه راه مى نماييم به آن ، هر كه را خواهيم». حضرت فرمود كه : «هر آينه خدا تو را هدايت فرموده و راه راست نموده است» . بعد از آن سه مرتبه فرمود : «بار خدايا! او را هدايت كن»؛ يعنى او را بر آن ثابت و باقى بدار . و فرمود كه : «اى فرزند من! از آن چه خواهى سؤال كن» . عرض كردم : به درستى كه پدر و مادر و خاندانم همه بر دين نصرانيّت اند ، و مادرم چشمش نابينا است؛ پس با ايشان باشم و در ظرف هاى ايشان چيز بخورم؟ فرمود كه : «گوشت خوك مى خورند؟» (2) عرض كردم : نه ، و دست به آن نمى گذارند . فرمود : «باكى نيست و ناخوشى ندارد؛ پس متوجّه مادرت باش و با او نيكى كن ، و چون بميرد امر او را به غير خود وا مگذار؛ بلكه خود كسى باش كه به حال و كارش قيام نمايى . و در هنگامى كه در منى به نزد من مى آيى ان شآء اللّه ، البتّه كسى را خبر مده به اينكه تو در نزد من آمده اى» . زكريّا مى گويد كه : پس من در منى به خدمتش آمدم ، در حالى كه مردم گرداگرد او بودند ، و گويا آن حضرت معلّم كودكان و مكتب دار بود؛ چه از هر طرف كسى سؤال مى كرد ، اين يكى از آن حضرت سؤال مى نمود ، و آن يكى سؤال مى نمود ، و پيوسته حال بدان منوال بود؛ پس در هنگامى كه به كوفه آمدم ، با مادرم نيكويى كردم ، و چنان بودم كه چيزى به خوردش مى دادم ، و جامه و سرش را بجوريدم ، و او را خدمت مى كردم؛ پس مادرم با من گفت كه : اى فرزند دلبند من! تو با من اين چنين نمى كردى ، در حالى كه تو بر دين من بودى ، پس چيست آن چه از تو مى بينم ، از آن زمان كه مهاجرت كردى و از دين من بيرون رفتى ، و در ملّت حنيفيّه كه دين اسلام است داخل شدى؟ گفتم كه : مردى از فرزندان پيغمبر ما مرا به اين امر فرمود . مادرم گفت كه : اين مرد پيغمبر است؟ گفتم : نه ، وليكن پسر پيغمبر است . گفت كه : اى فرزند عزيز من! اينك پيغمبر است؛ زيرا كه اينها وصيّت هاى پيغمبران است . گفتم كه : اى مادر من! بعد از پيغمبر ما پيغمبرى نخواهد بود ، وليكن آن حضرت پسر پيغمبر است . مادرم گفت كه : اى فرزند عزيز من! دين تو از هر دينى بهتر است ، آن را بر من عرضه كن؛ پس من آن را بر مادرم عرضه كردم و مادرم در دين اسلام داخل شد ، و او را تعليم دادم كه نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا كه آخر نمازها است به جا آورد . و در همان شب او را عارضه اى روى داد و ناخوش شد؛ پس گفت كه : اى فرزند عزيز من! آن چه را كه به من تعليم دادى بر من اعاده كن و دو مرتبه بگو؛ پس من آن را بر مادرم اعاده كردم ، و به آن اقرار نمود و وفات كرد ، و در هنگامى كه صبح كرد ، مسلمانان كسانى بودند كه او را غسل دادند ، و من كسى بودم كه بر او نماز كردم و در قبرش فرود آمدم .

.


1- .شورا، 52. تو نمى دانستى كتاب و ايمان (معارف دين) چيست .
2- .و بنابر بعضى از نسخ كافى، گوشت خوك را كه نمى خورند ، و مآل [و مقصود] هر دو يكى است به حسب معنى . (مترجم)

ص: 410

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ؛ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ جَمِيعاً ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ حَيَّانَ ، قَالَ : خَبَّرْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام بِبِرِّ إِسْمَاعِيلَ ابْنِي بِي ، فَقَالَ :«لَقَدْ كُنْتُ أُحِبُّهُ وَقَدِ ازْدَدْتُ لَهُ حُبّاً ؛ إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله أَتَتْهُ أُخْتٌ لَهُ مِنَ الرَّضَاعَةِ ، فَلَمَّا نَظَرَ إِلَيْهَا سُرَّ بِهَا ، وَبَسَطَ مِلْحَفَتَهُ لَهَا ، فَأَجْلَسَهَا عَلَيْهَا ، ثُمَّ أَقْبَلَ يُحَدِّثُهَا ، وَيَضْحَكُ فِي وَجْهِهَا . ثُمَّ قَامَتْ فَذَهَبَتْ وَجَاءَ أَخُوهَا ، فَلَمْ يَصْنَعْ بِهِ مَا صَنَعَ بِهَا ، فَقِيلَ لَهُ : يَا رَسُولَ اللّهِ، صَنَعْتَ بِأُخْتِهِ مَا لَمْ تَصْنَعْ بِهِ وَهُوَ رَجُلٌ؟ فَقَالَ : لِأَنَّهَا كَانَتْ أَبَرَّ بِوَالِدَيْهَا مِنْهُ».

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ شُعَيْبٍ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : إِنَّ أَبِي قَدْ كَبِرَ جِدّاً وَضَعُفَ ، فَنَحْنُ نَحْمِلُهُ إِذَا أَرَادَ الْحَاجَةَ؟ فَقَالَ :«إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَلِيَ ذلِكَ مِنْهُ فَافْعَلْ ، وَلَقِّمْهُ بِيَدِكَ ؛ فَإِنَّهُ جُنَّةٌ لَكَ غَداً» .

.

ص: 411

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم و چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از اسماعيل بن مهران و هر دو ، از سيف بن عميره ، از عبداللّه بن مسكان ، از عمّار بن حيّان كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را خبر دادم به نيكى پسرم اسماعيل . به من فرمود كه :«هر آينه او را دوست مى داشتم و دوستيم به او زياد شد . به درستى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله خواهر رضاعى داشت ، و به خدمت آن حضرت آمد . چون پيغمبر به خواهر خود نظر كرد ، به ديدنش شاد و خوشحال شد ، و لحاف خود را از برايش گسترد و او را بر بالاى آن لحاف نشانيد . بعد از آن شروع فرمود كه با او حديث مى كرد و سخن مى گفت و در رويش مى خنديد . بعد از مدّتى آن زن برخاست و رفت و برادرش آمد؛ پس پيغمبر آن تعارف و نوازشى كه با خواهر كرده بود ، با برادر نكرد . به آن حضرت عرض شد كه : يا رسول اللّه ! با خواهرش نوازشى كردى كه با او نكردى ، با آنكه او مرد است . فرمود :زيرا كه خواهرش به پدر و مادرش از او نيكوكارتر بود» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از سيف بن عميره ، از عبداللّه بن مسكان ، از ابراهيم بن شعيب روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : پدرم بسيار پير و ناتوان شده است ، و چون كارى را اراده داشته باشد ، ما او را برمى داريم؛ چه خود قادر بر راه رفتن نيست . فرمود كه :«اگر توانى كه اين را نسبت به او متوجّه شوى ، چنان كن ، و به دست خود لقمه را در دهانش بگذار؛ زيرا كه همين دو ، فردا از براى تو بهشت ، و باعث دخول آن است» .

.

ص: 412

عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ ، عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ ، عَنْ جَابِرٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ رَجُلاً يَقُولُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : إِنَّ لِي أَبَوَيْنِ مُخَالِفَيْنِ؟ فَقَالَ :«بَرَّهُمَا كَمَا تَبَرُّ الْمُسْلِمِينَ مِمَّنْ يَتَوَلَانَا» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ ، عَنْ عَنْبَسَةَ بْنِ مُصْعَبٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«ثَلَاثٌ لَمْ يَجْعَلِ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لِأَحَدٍ فِيهِنَّ رُخْصَةً : أَدَاءُ الْأَمَانَةِ إِلَى الْبَرِّ وَالْفَاجِرِ ، وَالْوَفَاءُ بِالْعَهْدِ لِلْبَرِّ وَالْفَاجِرِ ، وَبِرُّ الْوَالِدَيْنِ ، بَرَّيْنِ كَانَا أَوْ فَاجِرَيْنِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مِنَ السُّنَّةِ وَالْبِرِّ أَنْ يُكَنَّى الرَّجُلُ بِاسْمِ أَبِيهِ» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ؛ وَعَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِي حَمَّادٍ جَمِيعاً ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ ، عَنْ أَبِي خَدِيجَةَ _ سَالِمِ بْنِ مُكْرَمٍ _ عَنْ مُعَلَّى بْنِ خُنَيْسٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«جَاءَ رَجُلٌ وَسَأَلَ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله عَنْ بِرِّ الْوَالِدَيْنِ ، فَقَالَ : ابْرَرْ أُمَّكَ ، ابْرَرْ أُمَّكَ ، ابْرَرْ أُمَّكَ ، ابْرَرْ أَبَاكَ ، ابْرَرْ أَبَاكَ ، ابْرَرْ أَبَاكَ ، وَبَدَأَ بِالْأُمِّ قَبْلَ الْأَبِ» .

الْوَشَّاءُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ ، عَنْ أَبِي خَدِيجَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِاللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ : إِنِّي وَلَدْتُ بِنْتاً وَرَبَّيْتُهَا حَتّى إِذَا بَلَغَتْ ، فَأَلْبَسْتُهَا وَحَلَّيْتُهَا ، ثُمَّ جِئْتُ بِهَا إِلى قَلِيبٍ ، فَدَفَعْتُهَا فِي جَوْفِهِ ، وَكَانَ آخِرُ مَا سَمِعْتُ مِنْهَا وَهِيَ تَقُولُ : يَا أَبَتَاهْ ؛ فَمَا كَفَّارَةُ ذلِكَ؟ قَالَ : أَ لَكَ أُمٌّ حَيَّةٌ؟ قَالَ : لَا ، قَالَ : فَلَكَ خَالَةٌ حَيَّةٌ؟ قَالَ : نَعَمْ ، قَالَ : فَابْرَرْهَا ؛ فَإِنَّهَا بِمَنْزِلَةِ الْأُمِّ ؛ يُكَفِّرْ عَنْكَ مَا صَنَعْتَ» . قَالَ أَبُو خَدِيجَةَ : فَقُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : مَتى كَانَ هذَا؟ فَقَالَ : «كَانَ فِي الْجَاهِلِيَّةِ ، وَكَانُوا يَقْتُلُونَ الْبَنَاتِ مَخَافَةَ أَنْ يُسْبَيْنَ ، فَيَلِدْنَ فِي قَوْمٍ آخَرِينَ» .

.

ص: 413

از او ، از على بن حكم ، از سيف بن عميره ، از ابوالصّبّاح ، از جابر روايت است كه گفت : شنيدم از مردى كه به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض مى كرد كه : پدر و مادرى دارم كه مخالف اند . فرمود كه :«با ايشان نيكى كن ، چنان كه نيكى مى كنى با پدر و مادر مسلمان ، از آنان كه ما را دوست مى دارند» .

على بن ابراهيم ، از پدرش و محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد هر دو روايت كرده اند ، از ابن محبوب ، از مالك بن عطيّه ، از عنبسة بن مصعب ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«سه چيز است كه خداى عز و جل كسى را در ترك آنها رخصت نداده است : يكى اداى امانت به نيكوكار و بدكار؛ و ديگرى وفا كردن به عهد از براى نيكوكار و نابكار؛ و سيم نيكى با پدر و مادر ؛ خواه نيكوكار باشند و خواه نابكار و بدكردار» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«از جمله سنّت و طريقه پيغمبر و نيكى آن است كه ، مرد كنايه گويد به نام پدرش و تصريح به نام او نكند» .

حسين بن محمد ، از معلىّ بن محمد و على بن محمد ، از صالح بن ابى حمّاد هر دو روايت كرده اند ، از وشّاء ، از احمد بن عائذ ، از ابوخديجه سالم بن مكرّم ، از معلّى بن خنيس ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«مردى آمد و پيغمبر خدا صلى الله عليه و آله را از نيكى با پدر و مادر سؤال كرد . پيغمبر سه مرتبه فرمود : با مادرت نيكى كن . و سه مرتبه فرمود : با پدرت نيكى كن . و به مادر و امر به نيكى با او ، ابتدا فرمود، پيش از پدر و امر به نيكى با او» .

وشّا ، از احمد بن عائذ ، از ابوخديجه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مردى به خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد كه : دخترى از من متولّد شد و او را تربيت كردم و پرورش دادم ، تا وقتى كه به حدّ بلوغ رسيد؛ پس او را لباس پاكيزه پوشانيدم و زيورش دادم . بعد از آن او را آوردم تا بر سر چاهى ، و او را در اندرون چاه انداختم ، و آخر سخنى كه از او شنيدم اين بود كه مى گفت : اى پدر! به دادم رس؛ پس كفّاره آن چه كرده ام چه چيز است؟ پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود كه : آيا مادرى دارى كه زنده باشد؟ عرض كرد : نه . فرمود : پس خاله اى دارى كه زنده باشد؟ عرض كرد : آرى . فرمود : پس با خاله خود نيكى كن؛ زيرا كه خاله به منزله مادر است ، تا بپوشاند از تو آن چه را كه كرده اى ، و كفّاره آن باشد» . ابوخديجه مى گويد كه : به حضرت صادق عليه السلام عرض كردم كه : اين در چه زمان بود؟ فرمود كه : «در زمان جاهليّت بود ، و عادت ايشان اين بود كه دختران خود را مى كشتند ، به جهت ترس آنكه اسير شوند و در گروه ديگر بزايند» (يعنى شوهرى غير از قبيله خود داشته باشند) .

.

ص: 414

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ ، عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِيرٍ ، عَنْ أَبِيهِ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام : هَلْ يَجْزِي الْوَلَدُ وَالِدَهُ؟ فَقَالَ :«لَيْسَ لَهُ جَزَاءٌ إِلَا فِي خَصْلَتَيْنِ : يَكُونُ الْوَالِدُ مَمْلُوكاً ، فَيَشْتَرِيهِ ابْنُهُ فَيُعْتِقُهُ ؛ أَوْ يَكُونُ عَلَيْهِ دَيْنٌ ، فَيَقْضِيهِ عَنْهُ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ، عَنْ جَابِرٍ ، قَالَ : «أَتى رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله رَجُلٌ ، فَقَالَ : إِنِّي رَجُلٌ شَابٌّ نَشِيطٌ ، وَأُحِبُّ الْجِهَادَ ، وَلِي وَالِدَةٌ تَكْرَهُ ذلِكَ؟ فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله :«ارْجِعْ ، فَكُنْ مَعَ وَالِدَتِكَ ؛ فَوَ الَّذِي بَعَثَنِي بِالْحَقِّ نَبِيّاً ، لَأُنْسُهَا بِكَ لَيْلَةً خَيْرٌ مِنْ جِهَادِكَ فِي سَبِيلِ اللّهِ سَنَةً» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الْعَبْدَ لَيَكُونُ بَارّاً بِوَالِدَيْهِ فِي حَيَاتِهِمَا ، ثُمَّ يَمُوتَانِ ، فَلَا يَقْضِي عَنْهُمَا دُيُونَهُمَا وَلَا يَسْتَغْفِرُ لَهُمَا ، فَيَكْتُبُهُ اللّهُ عَاقّاً ، وَإِنَّهُ لَيَكُونُ عَاقّاً لَهُمَا فِي حَيَاتِهِمَا ، غَيْرَ بَارٍّ بِهِمَا ، فَإِذَا مَاتَا قَضى دَيْنَهُمَا وَاسْتَغْفَرَ لَهُمَا ، فَيَكْتُبُهُ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بَارّاً» .

.

ص: 415

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن اسماعيل بن بزيع ، از حنان بن سدير ، از پدرش روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام محمد باقر عليه السلام عرض كردم كه : آيا مى شود كه فرزند ، پدر خود را جزا دهد و حقّ او را ادا كند؟ فرمود كه :«او را جزايى نيست ، مگر در دو خصلت : يكى آنكه پدر ، بنده مملوك باشد و پسرش او را بخرد و آزاد كند؛ و ديگر آنكه بر او قرضى باشد ، و پسر آن را از جانب او ادا كند» .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس بن عبدالرحمان ، از عمرو بن شمر ، از جابر روايت كرده است كه گفت : مردى به خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد كه : من مردى نوجوان و خرّم و شادانم و جهاد را دوست مى دارم ، و مادرى دارم كه آن را خوش ندارد . پيغمبر صلى الله عليه و آله به آن جوان فرمود كه :«برگرد و با مادرت باش؛ پس سوگند ياد مى كنم به آن خدايى كه مرا به حقّ به پيغمبرى مبعوث گردانيده ، كه هر آينه انس مادرت به تو در يك شب ، كه انيس او باشى ، بهتر است از آنكه يك سال در راه خدا جهاد كنى» .

حسين بن محمد ، از معلىّ بن محمد ، از حسن بن على ، از عبداللّه بن سنان ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه بنده اى هست كه با پدر و مادر خود نيكوكار مى باشد در زمان حيات ايشان . بعد از آن مى ميرند ، پس قرض هاى ايشان را ادا نمى كند و از براى ايشان طلب مغفرت نمى نمايد؛ پس خداى عز و جل او را عاق و نافرمان مى نويسد . و به درستى كه بنده اى هست كه در زمان حياتِ پدر و مادر ، عاق و نافرمان ايشان مى باشد ، و با ايشان نيكى نمى كند ، و چون مى ميرند ، قرض ايشان را ادا مى كند ، و از براى ايشان طلب مغفرت مى نمايد؛ پس خداى عز و جل او را نيكوكار مى نويسد» .

.

ص: 416

70 _ بَابُ الِاهْتِمَامِ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِينَ وَالنَّصِيحَةِ لَهُمْ وَنَفْعِهِمْعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ أَصْبَحَ لَا يَهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِينَ فَلَيْسَ بِمُسْلِمٍ» .

وَ بِهذَا الْاءِسْنَادِ ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَنْسَكُ النَّاسِ نُسُكاً أَنْصَحُهُمْ جَيْباً وَأَسْلَمُهُمْ قَلْباً لِجَمِيعِ الْمُسْلِمِينَ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِيِّ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِيِّ ، عَنْ سُفْيَانَ بْنِ عُيَيْنَةَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«عَلَيْكَ بِالنُّصْحِ لِلّهِ فِي خَلْقِهِ ؛ فَلَنْ تَلْقَاهُ بِعَمَلٍ أَفْضَلَ مِنْهُ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ الْهَاشِمِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ لَمْ يَهْتَمَّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِينَ فَلَيْسَ بِمُسْلِمٍ» .

عَنْهُ ، عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ سَمَاعَةَ ، عَنْ عَمِّهِ عَاصِمٍ الْكُوزِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«أَنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله قَالَ : مَنْ أَصْبَحَ لَا يَهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِينَ فَلَيْسَ مِنْهُمْ ، وَمَنْ سَمِعَ رَجُلاً يُنَادِي : يَا لَلْمُسْلِمِينَ ، فَلَمْ يُجِبْهُ ، فَلَيْسَ بِمُسْلِمٍ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الْخَلْقُ عِيَالُ اللّهِ ، فَأَحَبُّ الْخَلْقِ إِلَى اللّهِ مَنْ نَفَعَ عِيَالَ اللّهِ ، وَأَدْخَلَ عَلى أَهْلِ بَيْتٍ سُرُوراً» .

.

ص: 417

70 . باب در بيان اهتمام كردن به امور مسلمانان و خيرخواهى نمودن از براى ايشان و نفع ايشان

70 . باب در بيان اهتمام كردن به امور مسلمانان و خيرخواهى نمودن از براى ايشان و نفع ايشان (1)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه صبح كند و اهتمام به امور مسلمانان نداشته باشد ، مسلمان نيست» .

به همين اسناد روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : عابدترين مردمان از روى خداپرستى، آن است كه گريبانش از همه ايشان بى غش و صافى تر باشد» . (2)

على بن ابراهيم ، از على بن محمد قاسانى ، از قاسم بن محمد ، از سليمان بن داود منقرى ، از سفيان بن عيينه روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«بر تو باد كه خيرخواهى كنى به جهت رضاى خدا در حقّ آفريدگانش؛ زيرا كه تو هرگز آن جناب را ملاقات نخواهى كرد ، به عملى كه از آن بهتر باشد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از محمد بن قاسم هاشمى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه به امور مسلمانان اهتمام نكند ، مسلمان نيست» .

از او ، از سلمة بن خطّاب ، از سليمان بن سماعة ، از عمويش عاصم كوزى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه صبح كند و به امور مسلمانان اهتمام نداشته باشد ، از جمله ايشان نيست . و هر كه بشنود كه مردى مسلمانان را آواز مى كند؛ پس او را اجابت نكند ، مسلمان نيست» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : خلايق به منزله عيال خدايند (و عيال ، زن و فرزند و توابع را گويند) . پس دوست ترين خلايق به سوى خدا، كسى است كه عيال خدا را نفع بخشد و شادى را بر خاندانى داخل كند» .

.


1- .و اهتمام ، به معنى همّت داشتن و اندوه خوردن و خواستن و تيمار كردن و تيمار داشتن است . (مترجم)
2- .و اين كنايه است از آنكه دل و سينه اش خالص باشد و در آن غشى نباشد ، و دلش نسبت به همه مسلمانان از همه كس سالم تر باشد . (مترجم)

ص: 418

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ ، قَالَ : حَدَّثَنِي مَنْ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«سُئِلَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ أَحَبُّ النَّاسِ إِلَى اللّهِ؟ قَالَ : أَنْفَعُ النَّاسِ لِلنَّاسِ» .

عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ مُثَنَّى بْنِ الْوَلِيدِ الْحَنَّاطِ ، عَنْ فِطْرِ بْنِ خَلِيفَةَ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ ، عَنْ أَبِيهِ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِما ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ رَدَّ عَنْ قَوْمٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ عَادِيَةَ مَاءٍ أَوْ نَارٍ ، وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ» .

عَنْهُ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَيْمُونٍ ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً» قَالَ :«قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً ، وَلَا تَقُولُوا إِلَا خَيْراً حَتّى تَعْلَمُوا مَا هُوَ» .

عَنْهُ ، عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ _ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ _ عَنْ جَابِرِ بْنِ يَزِيدَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً» : قَالَ :«قُولُوا لِلنَّاسِ أَحْسَنَ مَا تُحِبُّونَ أَنْ يُقَالَ فِيكُمْ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ يَحْيَى بْنِ الْمُبَارَكِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ جَبَلَةَ ، عَنْ رَجُلٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ جَعَلَنِى مُبارَكاً أَيْنَ ما كُنْتُ» قَالَ :«نَفَّاعاً» .

71 _ بَابُ إِجْلَالِ الْكَبِيرِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مِنْ إِجْلَالِ اللّهِ إِجْلَالُ ذِي الشَّيْبَةِ الْمُسْلِمِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«لَيْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ يُوَقِّرْ كَبِيرَنَا ، وَيَرْحَمْ صَغِيرَنَا» .

.

ص: 419

71 . باب در بيان برتر داشتن و بزرگ قدر گردانيدن پير

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از على بن حكم ، از سيف بن عميره كه گفت : حديث كرد مرا كسى كه شنيده بود از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«از رسول خدا صلى الله عليه و آله سؤال شد كه : دوست ترين مردم در نزد خدا كيست؟ فرمود كه : نافع ترين مردم به مردم» .

از او ، از على بن حكم ، از مثنّى بن وليد حنّاط ، از فطر بن خليفه ، از عمر بن على بن الحسين ، از پدرش صلوات اللّه عليه روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه ضرر آب يا آتش را از گروهى از مسلمانان برگرداند ، و نگذارد كه به ايشان برسد ، بهشت از برايش واجب شود» .

از او ، از ابن فضّال ، از ثعلبة بن ميمون ، از معاوية بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است در قول خداى عز و جل : «وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسْنا» (1) ، كه فرمود :«غير از خوبى چيزى مگوييد، تا بدانيد كه[آن شخص] خوب[آدمى ]نيست» .

از او ، از ابن ابى نجران ، از ابوجميله _ يعنى مفضّل بن صالح _ ، از جابر بن يزيد ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه گفت در قول خداى عز و جل : «وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسْنا» ، فرمود كه :«از براى مردمان بگوييد ، نيكوتر از آن چه دوست مى داريد كه در حقّ شما گفته شود» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از يحيى بن مبارك ، از عبداللّه بن جبله ، از مردى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه گفت در قول خداى عز و جل : «وَجَعَلَنى مُبارَكا أَيْنَما كُنْتُ» (2) ؛ يعنى:«به غايت نفع بخشنده گردانيده است» .

71 . باب در بيان برتر داشتن و بزرگ قدر گردانيدن پيرعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از بعضى از اصحاب خويش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : از جمله اجلال و تعظيم خدا، آن است كه كسى صاحبْ موى سفيد مسلمان را بزرگ دارد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«از ما نيست هر كه بزرگ و پيران ما را توقير و تعظيم نكند ، و خُردان ما را رحم ننمايند» .

.


1- .بقره، 83.
2- .مريم، 31. ومرا در هر جا مبارك قرار داد .

ص: 420

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ أَبَانٍ ، عَنِ الْوَصَّافِيِّ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«عَظِّمُوا كِبَارَكُمْ ، وَصِلُوا أَرْحَامَكُمْ ، وَلَيْسَ تَصِلُونَهُمْ بِشَيْءٍ أَفْضَلَ مِنْ كَفِّ الْأَذى عَنْهُمْ» .

72 _ بَابُ أُخُوَّةِ الْمُؤْمِنِينَ بَعْضِهِمْ لِبَعْضٍعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ ، بَنُو أَبٍ وَأُمٍّ ، وَإِذَا ضَرَبَ عَلى رَجُلٍ مِنْهُمْ عِرْقٌ ، سَهِرَ لَهُ الْاخَرُونَ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ ، عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِيِّ ، قَالَ : تَقَبَّضْتُ بَيْنَ يَدَيْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، رُبَّمَا حَزِنْتُ مِنْ غَيْرِ فَقَالَ :«نَعَمْ ، يَا جَابِرُ ، إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ خَلَقَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْ طِينَةِ الْجِنَانِ ، وَأَجْرى فِيهِمْ مِنْ رِيحِ رُوحِهِ ، فَلِذلِكَ الْمُؤْمِنُ أَخُو الْمُؤْمِنِ لِأَبِيهِ وَأُمِّهِ ، فَإِذَا أَصَابَ رُوحاً مِنْ تِلْكَ الْأَرْوَاحِ فِي بَلَدٍ مِنَ الْبُلْدَانِ حُزْنٌ ، حَزِنَتْ هذِهِ ؛ لِأَنَّهَا مِنْهَا» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الْمُؤْمِنُ أَخُو الْمُؤْمِنِ : عَيْنُهُ وَدَلِيلُهُ ، لَا يَخُونُهُ ، وَلَا يَظْلِمُهُ ، وَلَا يَغُشُّهُ ، وَلَا يَعِدُهُ عِدَةً فَيُخْلِفَهُ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ؛ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ جَمِيعاً ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«الْمُؤْمِنُ أَخُو الْمُؤْمِنِ كَالْجَسَدِ الْوَاحِدِ ، إِنِ اشْتَكى شَيْئاً مِنْهُ وَجَدَ أَلَمَ ذلِكَ فِي سَائِرِ جَسَدِهِ ، وَأَرْوَاحُهُمَا مِنْ رُوحٍ وَاحِدَةٍ ، وَإِنَّ رُوحَ الْمُؤْمِنِ لَأَشَدُّ اتِّصَالًا بِرُوحِ اللّهِ مِنِ اتِّصَالِ شُعَاعِ الشَّمْسِ بِهَا» .

.

ص: 421

72 . باب در بيان برادرى مؤمنان با يكديگر

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از عبداللّه بن ابان ، از وصّافى روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«پيران و بزرگان خويش را تعظيم كنيد و بزرگ داريد ، و با خويشان بپيونديد . و چنان نيست كه شما به ايشان بپيونديد به چيزى كه بهتر باشد از باز داشتن آزار از ايشان ، كه ايشان را اذيّت نكنيد» .

72 . باب در بيان برادرى مؤمنان با يكديگرچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از مفضّل بن عمر كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«اِنَّما الْمُؤمِنُونَ اِخْوَةٌ» (1) ، جز اين نيست كه مؤمنان برادران يك پدرى و يك مادرى اند ، و چون بر مردى از ايشان رگى زده شود ، يا آن رگ به شدّت حركت كند ، ديگران از برايش بيدار خوابى مى كشند» .

از او ، از پدرش ، از فضالة بن ايّوب ، از عمر بن ابان ، از جابر جعفى روايت است كه گفت : در پيش روى امام محمد باقر عليه السلام درهم كشيده شدم و گرفتگى به هم رسانيدم؛ پس عرض كردم كه : فداى تو گردم! بسا است كه اندوهناك مى شوم ، بى آنكه مصيبتى به من رسد يا امرى بر من فرود آيد ، تا آنكه كسان و آشنايان من ، اندوه را در روى من مى شناسند و مى فهمند . فرمود :«آرى ، اى جابر! به درستى كه خداى عز و جل مؤمنان را از طينت و سرشت بهشت ها آفريد ، و در ايشان از نسيم و باد روح خود جارى گردانيد ، و از براى همين ، مؤمن برادر پدرى و مادرى مؤمن است؛ پس هرگاه در شهرى از شهرها اندوهى به روحى از آن روح ها برسد ، اين روح اندوهناك شود؛ زيرا كه اين روح از جمله آن روح ها است و به هم پيوسته اند» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن فضّال ، از على بن عقبه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مؤمن برادر مؤمن است ، و ديده بان و جاسوس او در خيرات ، و رهنماى او كه با او خيانت نمى كند ، و بر او ستم نمى كند ، و او را عيب نمى كند ، و او را وعده اى نمى دهد كه آن را خلف كند» .

محمد بن يحيى روايت كرده است ، از احمد بن محمد بن عيسى و چند نفر از اصحاب ما ، از سهل بن زياد و هر دو ، از ابن محبوب ، از على بن رئاب ، از ابوبصير كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«مؤمن برادر مؤمن است و مانند يك تن اند ، اگر از عضوى از آن بنالد ، به واسطه علّتى كه دارد ، دردِ آن را در باقى تن خويش بيابد . و روح هاى دو مؤمن ، از يك روح است . و به درستى كه اتّصال و پيوستگى روح مؤمن به روح خدا ، سخت تر است از اتّصال تيغ و روشنى آفتاب به جرم آن» . (2)

.


1- .حجرات، 10.
2- .و مراد از روح خدا ، چيزى است كه دل ها به آن زنده مى شود ، و به جهت شرافت ، به خدا منسوب شده است ، چنان كه پيش از اين مذكور شد . (مترجم)

ص: 422

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِي نَجْرَانَ ، عَنْ مُثَنًّى الْحَنَّاطِ ، عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِيرَةِ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«الْمُسْلِمُ أَخُو الْمُسْلِمِ ، هُوَ عَيْنُهُ وَمِرْآتُهُ وَدَلِيلُهُ ، لَا يَخُونُهُ ، وَلَا يَخْدَعُهُ ، وَلَا يَظْلِمُهُ ، وَلَا يَكْذِبُهُ ، وَلَا يَغْتَابُهُ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِيعُمَيْرٍ، عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ، قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام وَدَخَلَ عَلَيْهِ رَجُلٌ ، فَقَالَ لِي :«تُحِبُّهُ؟» فَقُلْتُ : نَعَمْ ، فَقَالَ لِي : «وَ لِمَ لَا تُحِبُّهُ وَهُوَ أَخُوكَ ، وَشَرِيكُكَ فِي دِينِكَ ، وَعَوْنُكَ عَلى عَدُوِّكَ ، وَرِزْقُهُ عَلى غَيْرِكَ؟» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْحَسَنِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«الْمُؤْمِنُ أَخُو الْمُؤْمِنِ لِأَبِيهِ وَأُمِّهِ ؛ لِأَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ خَلَقَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْ طِينَةِ الْجِنَانِ ، وَأَجْرى فِي صُوَرِهِمْ مِنْ رِيحِ الْجَنَّةِ ، فَلِذلِكَ هُمْ إِخْوَةٌ لِأَبٍ وَأُمٍّ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحَجَّالِ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الْمُؤْمِنَ أَخُو الْمُؤْمِنِ : عَيْنُهُ وَدَلِيلُهُ ، لَا يَخُونُهُ ، وَلَا يَظْلِمُهُ ، وَلَا يَغُشُّهُ ، وَلَا يَعِدُهُ عِدَةً فَيُخْلِفَهُ» .

.

ص: 423

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از عبدالرحمان بن ابى نجران ، از مثنّى حنّاط ، از حارث بن مغيره كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«مسلمان برادر مسلمان است . و او ديده بان و آينه و رهنماى او است كه با او خيانت نمى كند ، و او را فريب نمى دهد ، و بر او ستم نمى كند ، و او را به دروغ نسبت نمى دهد ، و در غياب او سخن بد نمى گويد» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حفص بن بخترى روايت كرده است كه گفت : در خدمت امام جعفر صادق عليه السلام بودم كه مردى بر آن حضرت داخل شد؛ پس حضرت به من فرمود كه :«او را دوست مى دارى؟» عرض كردم : آرى . بعد از آن به من فرمود كه : «چرا او را دوست ندارى ، و حال آنكه او برادر تو است ، و شريك در دينت ، و ياور تو بر دشمنت ، و روزيش [بر عهده ]غير تو است» .

ابوعلى اشعرى ، از حسين بن حسن ، از محمد بن اورمه ، از بعضى از اصحاب خويش ، از محمد بن حسين ، از محمد بن فضل ، از ابوحمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود كه :«مؤمن برادر پدرى و مادرى مؤمن است؛ زيرا كه خداى عز و جل مؤمنان را از سرشت بهشتى ها آفريد ، و در روح هاى ايشان از بادها و نسيم بهشت جارى گردانيد ، و از براى همين ايشان برادران پدرى و مادرى اند» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حجّال ، از على بن عقبه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه مؤمن برادر مؤمن است ، و ديده بان و رهنماى او كه با او خيانت نمى كند ، و بر او ستم نمى كند ، و او را عيب نمى كند ، و او را وعده اى نمى دهد كه آن را خلف كند» .

.

ص: 424

أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ رَجُلٍ ، عَنْ جَمِيلٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«الْمُؤْمِنُونَ خَدَمٌ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ» . قُلْتُ : وَكَيْفَ يَكُونُونَ خَدَماً بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ؟ قَالَ : «يُفِيدُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً»، الْحَدِيثَ .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى جَمِيعاً ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ الْبَصْرِيِّ ، عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ:«إِنَّ نَفَراً مِنَ الْمُسْلِمِينَ خَرَجُوا إِلى سَفَرٍ لَهُمْ، فَضَلُّوا الطَّرِيقَ ، فَأَصَابَهُمْ عَطَشٌ شَدِيدٌ ، فَتَكَفَّنُوا وَلَزِمُوا أُصُولَ الشَّجَرِ ، فَجَاءَهُمْ شَيْخٌ وَ عَلَيْهِ ثِيَابٌ بِيضٌ ، فَقَالَ : قُومُوا ، فَلَا بَأْسَ عَلَيْكُمْ ، فَهذَا الْمَاءُ ، فَقَامُوا وَشَرِبُوا وَارْتَوَوْا ، فَقَالُوا : مَنْ أَنْتَ يَرْحَمُكَ اللّهُ؟ فَقَالَ : أَنَا مِنَ الْجِنِّ الَّذِينَ بَايَعُوا رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، إِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَقُولُ : الْمُؤْمِنُ أَخُو الْمُؤْمِنِ عَيْنُهُ وَدَلِيلُهُ ، فَلَمْ تَكُونُوا تَضَيَّعُوا بِحَضْرَتِي» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى ، عَنْ رِبْعِيٍّ ، عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«الْمُسْلِمُ أَخُو الْمُسْلِمِ ؛ لَا يَظْلِمُهُ ، وَلَا يَخْذُلُهُ ، وَلَا يَغْتَابُهُ ، وَلَا يَخُونُهُ ، وَلَا يَحْرِمُهُ». قَالَ رِبْعِيٌّ : فَسَأَلَنِي رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِنَا بِالْمَدِينَةِ ، فَقَالَ : سَمِعْتَ الْفُضَيْلَ يَقُولُ ذلِكَ؟ قَالَ : فَقُلْتُ لَهُ : نَعَمْ ، فَقَالَ : فَإِنِّي سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ : «الْمُسْلِمُ أَخُو الْمُسْلِمِ ؛ لَا يَظْلِمُهُ ، وَلَا يَغُشُّهُ ، وَلَا يَخْذُلُهُ ، وَلَا يَغْتَابُهُ ، وَلَا يَخُونُهُ ، وَلَا يَحْرِمُهُ» .

.

ص: 425

احمد بن محمد بن عيسى ، از احمد بن عبداللّه (و بنابر بعضى از نسخ كافى از احمد بن محمد بن عبداللّه ) ، از مردى ، از جميل ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«مؤمنان خدمتكاران يكديگرند كه يكديگر را خدمت مى كنند» . عرض كردم كه : چگونه خادم يكديگر مى باشند؟ فرمود كه : «حديث را به يكديگر مى رسانند و از همديگر فرا مى گيرند» (1) .

على بن ابراهيم روايت كرده است ، از پدرش و محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى و هر دو ، از ابن ابى عمير ، از اسماعيل بصرى ، از فضيل بن يسار كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«جماعتى از مسلمانان به سوى سفرى كه در نظر داشتند ، بيرون رفتند . بعد از آن راه را گم كردند و از آن بيرون افتادند؛ پس تشنگى سختى به ايشان رسيد . بعد از آن كفن پوشيدند و در نزد ريشه هاى درخت كه در آنجا بود ماندند ، كه ناگاه پيرى كه جامه هاى سفيد در بر داشت به نزد ايشان آمد و گفت : برخيزيد كه بر شما باكى نيست و اين آب است؛ پس ايشان برخاستند و آب نوشيدند و سيراب شدند ، و به آن شخص گفتند كه : تو كيستى؟ خدا تو را رحمت كند! گفت كه : من از آن جنّيانم كه با رسول خدا صلى الله عليه و آله بيعت كردند . به درستى كه من شنيدم از رسول خدا صلى الله عليه و آله كه مى فرمود : مؤمن برادر مؤمن است ، و ديده بان و رهنماى او؛ پس چنان نيست كه شما در حضور من ضايع و هلاك شويد» .

على بن ابراهيم روايت كرده است كه ، از پدرش و محمد بن اسماعيل ، از فضل بن شاذان و هر دو ، از حمّاد بن عيسى ، از ربعى ، از فضيل بن يسار كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«مسلمان برادر مسلمان است كه بر او ستم نمى كند ، و او را عيب نمى كند ، و يارى او را ترك نمى كند ، و او را وا نمى گذارد ، و در غياب او سخن بد نمى گويد ، و با او خيانت نمى نمايد ، و او را محروم نمى گرداند» .

.


1- .مترجم در اينجا گرفتار درج كلمه «الحديث» در متن حديث شده و روايت را نادرست ترجمه كرده و ترجمه درست چنين است : چگونه خادم يكديگر مى باشند؟ فرمود : به يكديگر فايده مى رسانند . (مترجم)

ص: 426

73 _ بَابٌ فِيمَا يُوجِبُ الْحَقَّ لِمَنِ انْتَحَلَ الْاءِيمَانَ وَيَنْقُضُهُعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ _ وَ سُئِلَ عَنْ إِيمَانِ مَنْ يَلْزَمُنَا حَقُّهُ وَأُخُوَّتُهُ : كَيْفَ هُوَ؟ وَبِمَا يَثْبُتُ؟ وَبِمَا يَبْطُلُ؟ فَقَالَ عليه السلام _ :«إِنَّ الْاءِيمَانَ قَدْ يُتَّخَذُ عَلى وَجْهَيْنِ : أَمَّا أَحَدُهُمَا ، فَهُوَ الَّذِي يَظْهَرُ لَكَ مِنْ صَاحِبِكَ ، فَإِذَا ظَهَرَ لَكَ مِنْهُ مِثْلُ الَّذِي تَقُولُ بِهِ أَنْتَ ، حَقَّتْ وَلَايَتُهُ وَأُخُوَّتُهُ ، إِلَا أَنْ يَجِيءَ مِنْهُ نَقْضٌ لِلَّذِي وَصَفَ مِنْ نَفْسِهِ وَأَظْهَرَهُ لَكَ ، فَإِنْ جَاءَ مِنْهُ مَا تَسْتَدِلُّ بِهِ عَلى نَقْضِ الَّذِي أَظْهَرَ لَكَ ، خَرَجَ عِنْدَكَ مِمَّا وَصَفَ لَكَ وَأَظْهَرَ ، وَكَانَ لِمَا أَظْهَرَ لَكَ نَاقِضاً ، إِلَا أَنْ يَدَّعِيَ أَنَّهُ إِنَّمَا عَمِلَ ذلِكَ تَقِيَّةً ، وَمَعَ ذلِكَ يُنْظَرُ فِيهِ ، فَإِنْ كَانَ لَيْسَ مِمَّا يُمْكِنُ أَنْ تَكُونَ التَّقِيَّةُ فِي مِثْلِهِ ، لَمْ يُقْبَلْ مِنْهُ ذلِكَ ؛ لِأَنَّ لِلتَّقِيَّةِ مَوَاضِعَ ، مَنْ أَزَالَهَا عَنْ مَوَاضِعِهَا لَمْ تَسْتَقِمْ لَهُ . وَ تَفْسِيرُ مَا يُتَّقى مِثْلُ أَنْ يَكُونَ قَوْمُ سَوْءٍ ، ظَاهِرُ حُكْمِهِمْ وَفِعْلِهِمْ عَلى غَيْرِ حُكْمِ الْحَقِّ وَفِعْلِهِ ، فَكُلُّ شَيْءٍ يَعْمَلُ الْمُؤْمِنُ بَيْنَهُمْ لِمَكَانِ التَّقِيَّةِ _ مِمَّا لَا يُؤَدِّي إِلَى الْفَسَادِ فِي الدِّينِ _ فَإِنَّهُ جَائِزٌ» .

.

ص: 427

73 . باب در بيان آن چه حق را ثابت مى گرداند از براى آنكه ايمان را بر خود مى بندد

73 . باب در بيان آن چه حق را ثابت مى گرداند از براى آنكه ايمان را بر خود مى بندد ، و آن چه آن حق را نقض مى كند (1)على بن ابراهيم ، از هارون بن مسلم ، از مسعدة بن صدقه روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود _ در حالى كه از آن حضرت سؤال شده بود : از ايمان آنكه حق او و برادرى با او بر ما لازم و واجب باشد ، چگونه است؟ و به چه چيز ثابت مى شود؟ و به چه چيز باطل مى گردد؟ _ فرمود :«به درستى كه ايمان به دو طريق فرا گرفته مى شود و ثابت مى گردد : امّا يكى از آن دو طريق آن است كه از صاحبت براى تو ظاهر مى شود؛ پس هرگاه مثل آن چه تو به آن قائلى و اعتقاد دارى ، از او برايت ظاهر شود ، دوستى و برادرى كردن با وى ثابت و واجب مى شود ، مگر آنكه از او چيزى بيايد كه موجب نقض و بطلان باشد ، از براى آن چه از خود وصف كرده و آن را از براى تو اظهار نموده؛ پس اگر از او چيزى بيايد؛ يعنى قول يا فعلى از او سر زند كه به واسطه آن استدلال توانى كرد بر نقض آن چه از براى تو اظهار كرده در نزد تو ، بيرون مى رود از آن چه براى تو وصف كرده و اظهار نموده ، و چنين كسى ناقض خواهد بود آن چه را كه از براى تو اظهار نموده ، مگر آنكه ادّعا كند كه آن را به عمل نياورده ، مگر به جهت تقيّه و ترس از مخالفان ، و با اين ادّعا ، در آن چه گفته يا كرده، نظر مى شود ، پس اگر چنان باشد كه آن قول يا عمل ، از آن چيزها باشد كه تقيّه در مثل آن ممكن نباشد ، اين ادّعا از او قبول نمى شود؛ زيرا كه تقيّه را موضعى چند است ، كه هر كه آن را از مواضعى كه دارد دور گرداند ، از برايش استقامت به هم نرساند و راست نايستد . و تفسير و بيان آن چه پرهيز مى شود ، داستان گروه بدى است ، كه حكم و فعل ايشان ظاهر (2) و هويدا است ، و آنها بر غير حكم حق و فعل حقّ است ، و هر چيزى كه مؤمن در ميانه ايشان به عمل آورد ، به جهت بودن تقيّه ، از آن چه به فساد و تباهى در دين نرساند ، روا باشد» . (3)

.


1- .و نقض ، _ به فتح نون و سكون قاف با ضاد ضظّغ _ در اصل به معنى واشكافتن عمارت است و شكستن عهد و بيعت ، و تابْ باز دادن ريسمان . و مراد از آن در اينجا ، گفتار و كردارى است كه با ايمان و اظهار آن نسازد . (مترجم)
2- .ظاهر در اينجا يعنى مسلط و چيره .
3- .و حضرت در اين حديث، طريق ديگر را از براى ثبوت ايمان ، كه به شهادت شهود است، ذكر نفرمود ، به جهت اتّحاد حكم آن ، با طريقى كه مذكور شد . (مترجم)

ص: 428

74 _ بَابٌ فِي أَنَّ التَّوَاخِيَ لَمْ يَقَعْ عَلَى الدِّينِ وَإِنَّمَا هُوَ التَّعَارُفُمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ حَمْزَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ الطَّيَّارِ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«لَمْ تَتَوَاخَوْا عَلى هذَا الْأَمْرِ ، وَ إِنَّمَا تَعَارَفْتُمْ عَلَيْهِ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ وَسَمَاعَةَ جَمِيعاً ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَمْ تَتَوَاخَوْا عَلى هذَا الْأَمْرِ ، وَ إِنَّمَا تَعَارَفْتُمْ عَلَيْهِ» .

75 _ بَابُ حَقِّ الْمُؤْمِنِ عَلى أَخِيهِ وَأَدَاءِ حَقِّهِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ، عَنْ جَابِرٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«مِنْ حَقِّ الْمُؤْمِنِ عَلى أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ أَنْ يُشْبِعَ جَوْعَتَهُ ، وَيُوَارِيَ عَوْرَتَهُ ، وَيُفَرِّجَ عَنْهُ كُرْبَتَهُ ، وَيَقْضِيَ دَيْنَهُ ، فَإِذَا مَاتَ خَلَفَهُ فِي أَهْلِهِ وَوُلْدِهِ» .

عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ بُكَيْرٍ الْهَجَرِيِّ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ خُنَيْسٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : قُلْتُ لَهُ : مَا حَقُّ الْمُسْلِمِ عَلَى الْمُسْلِمِ؟ قَالَ :«لَهُ سَبْعُ حُقُوقٍ وَاجِبَاتٍ مَا مِنْهُنَّ حَقٌّ إِلَا وَهُوَ عَلَيْهِ وَاجِبٌ ، إِنْ ضَيَّعَ مِنْهَا شَيْئاً خَرَجَ مِنْ وَلَايَةِ اللّهِ وَطَاعَتِهِ ، وَلَمْ يَكُنْ لِلّهِ فِيهِ مِنْ نَصِيبٍ». قُلْتُ لَهُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، وَمَا هِيَ؟ قَالَ : «يَا مُعَلّى ، إِنِّي عَلَيْكَ شَفِيقٌ ، أَخَافُ أَنْ تُضَيِّعَ وَلَا تَحْفَظَ ، وَتَعْلَمَ وَلَا تَعْمَلَ». قَالَ : قُلْتُ لَهُ : لَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ . قَالَ : «أَيْسَرُ حَقٍّ مِنْهَا أَنْ تُحِبَّ لَهُ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِكَ ، وَتَكْرَهَ لَهُ مَا تَكْرَهُ لِنَفْسِكَ . وَ الْحَقُّ الثَّانِي : أَنْ تَجْتَنِبَ سَخَطَهُ ، وَتَتَّبِعَ مَرْضَاتَهُ ، وَتُطِيعَ أَمْرَهُ . وَ الْحَقُّ الثَّالِثُ : أَنْ تُعِينَهُ بِنَفْسِكَ وَمَالِكَ وَلِسَانِكَ وَيَدِكَ وَرِجْلِكَ . وَ الْحَقُّ الرَّابِعُ : أَنْ تَكُونَ عَيْنَهُ وَدَلِيلَهُ وَمِرْآتَهُ . وَ الْحَقُّ الْخَامِسُ : أَنْ لَا تَشْبَعَ وَيَجُوعُ ، وَلَا تَرْوى وَيَظْمَأُ ، وَلَا تَلْبَسَ وَيَعْرى . وَ الْحَقُّ السَّادِسُ : أَنْ يَكُونَ لَكَ خَادِمٌ وَلَيْسَ لِأَخِيكَ خَادِمٌ ، فَوَاجِبٌ أَنْ تَبْعَثَ خَادِمَكَ ، فَيَغْسِلَ ثِيَابَهُ ، وَيَصْنَعَ طَعَامَهُ ، وَيُمَهِّدَ فِرَاشَهُ . وَ الْحَقُّ السَّابِعُ : أَنْ تُبِرَّ قَسَمَهُ ، وَتُجِيبَ دَعْوَتَهُ ، وَتَعُودَ مَرِيضَهُ ، وَتَشْهَدَ جَنَازَتَهُ ، وَإِذَا عَلِمْتَ أَنَّ لَهُ حَاجَةً ، تُبَادِرُهُ إِلى قَضَائِهَا ، وَلَا تُلْجِئُهُ أَنْ يَسْأَلَكَهَا ، وَلكِنْ تُبَادِرُهُ مُبَادَرَةً ، فَإِذَا فَعَلْتَ ذلِكَ ، وَصَلْتَ وَلَايَتَكَ بِوَلَايَتِهِ ، وَوَلَايَتَهُ بِوَلَايَتِكَ» .

.

ص: 429

74 . باب در بيان اينكه با يكديگر برادرى كردن بر دين واقع نشده ، و

75 . باب در بيان حقّ مؤمن بر برادرش ، و بيان ادا و رسانيدن حقّ او

74 . باب در بيان اينكه با يكديگر برادرى كردن بر دين واقع نشده ، و آن نيست ، مگر به طور تعارف و آشنايى با يكديگر دادن و يكديگر را شناختنمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از حمزة بن محمد طيّار ، از پدرش ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«شما بر اين امر _ يعنى تشيّع _ برادرى نكرديد ، و جز اين نيست كه بر آن با يكديگر [فقط] آشنايى داريد و همديگر را شناختيد» .

از او ، از احمد بن محمد ، از عثمان بن عيسى ، از ابن مسكان و سماعه هر دو ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :... تا آخر آن چه گذشت .

75 . باب در بيان حقّ مؤمن بر برادرش ، و بيان ادا و رسانيدن حقّ اومحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از سيف بن عميره ، از عمرو بن شمر ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«از جمله حقِّ مؤمن بر برادر مؤمنش، آن است كه گرسنگى او را سير گرداند ، و عورتش را بپوشاند ، و اندوه او را از او برطرف كند ، و قرضش را ادا نمايد ، و چون بميرد ، در اهل و فرزندش خليفه و جانشين او باشد» .

از او ، از على بن حكم ، از عبداللّه بن بكير هَجَرى ، از معلّى بن خنيس ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه گفت : به خدمت آن حضرت عرض كردم كه : حقّ مسلمان بر مسلمان چيست؟ فرمود كه :«او را هفت حقّ واجب است ، و از آن حقوق حقّى نيست ، مگر آنكه بر او واجب است كه اگر چيزى از آنها را ضائع كند ، از ولايت و دوستى خدا و طاعت آن جناب بيرون مى رود ، و خدا را در او هيچ بهره اى نباشد» . به آن حضرت عرض كردم كه : فداى تو گردم! آن حقوق چيست؟ فرمود كه : «اى معلّى! به درستى كه من بر تو مهربانم ، مى ترسم كه آنها را ضائع گردانى و نگاه ندارى ، و بدانى و عمل نكنى» . معلّى مى گويد كه : به حضرت عرض كردم كه : هيچ قوّت و توانايى بر طاعت نيست ، مگر به يارى خدا . فرمود كه : «آسان تر حقّى از آنها، آن است كه از برايش دوست دارى، آن چه را كه از براى خويش دوست مى دارى ، و ناخوش دارى از براى او ، آن چه را كه از براى خود ناخوش مى دارى و حقّ دويم، آن است كه از خشم او اجتناب كنى و آن چه را كه موجب آن است به عمل نياورى ، و خشنودى او را پيروى نمايى و آن چه را كه باعث آن است به عمل آورى ، و امر او را فرمانبرى، و حقّ سيم، آن است كه او را به جان و مال و زبان و دست و پاى خويش يارى كنى ، و در هيچ يك از اينها با او مضائقه نكنى ، و حقّ چهارم، آن است كه ديده يا ديده بان ، يا حافظ و رهنما و آينه او باشى ، كه آن چه چشم فكرش از ديدن آن عاجز باشد ، در تو ببيند ، و حقّ پنجم، آن است كه تو سير نباشى و او گرسنه باشد ، و سيراب نباشى و او تشنه باشد ، و جامه درنپوشى و او برهنه باشد ، و حقّ ششم، آن است كه اگر تو را خدمتكارى باشد و برادرت را خادمى نباشد ، واجب است كه خادم خويش را بفرستى ، تا جامه هاى او را بشويد و طعامش را بسازد و رختخوابش را بگستراند ، و حقّ هفتم آن است كه ، سوگند او را باور كنى ، و دعوت او را اجابت نمايى ، و بيمارش را عيادت كنى ، و در جنازه اش حاضر شوى ، و چون دانستى كه او را حاجتى است ، به سوى روا كردن آن بر او پيشى گيرى ، و او را ناچار و مضطر نگردانى كه آن را از تو خواهش كند ، وليكن او را پيشى گير ، پيشى گرفتنى به غايت؛ پس چون چنين كردى ، دوستى خود را به دوستى او ، و دوستى او را به دوستى خود پيوسته اى» .

.

ص: 430

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ سَيْفٍ ، عَنْ أَبِيهِ سَيْفٍ ، عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى بْنِ أَعْيَنَ ، قَالَ : كَتَبَ أَصْحَابُنَا يَسْأَلُونَ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ أَشْيَاءَ ، وَأَمَرُونِي أَنْ أَسْأَلَهُ عَنْ حَقِّ الْمُسْلِمِ عَلى أَخِيهِ ، فَسَأَلْتُهُ ، فَلَمْ يُجِبْنِي ، فَلَمَّا جِئْتُ لِأُوَدِّعَهُ ، قُلْتُ : سَأَلْتُكَ فَلَمْ تُجِبْنِي؟ فَقَالَ :«إِنِّي أَخَافُ أَنْ تَكْفُرُوا ؛ إِنَّ مِنْ أَشَدِّ مَا افْتَرَضَ اللّهُ عَلى خَلْقِهِ ثَلَاثاً : إِنْصَافَ الْمَرْءِ مِنْ نَفْسِهِ حَتّى لَا يَرْضى لِأَخِيهِ مِنْ نَفْسِهِ إِلَا بِمَا يَرْضى لِنَفْسِهِ مِنْهُ ، وَمُؤَاسَاةَ الْأَخِ فِي الْمَالِ ، وَذِكْرَ اللّهِ عَلى كُلِّ حَالٍ ، لَيْسَ سُبْحَانَ اللّهِ ، وَالْحَمْدُ لِلّهِ ، وَلكِنْ عِنْدَ مَا حَرَّمَ اللّهُ عَلَيْهِ ، فَيَدَعُهُ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ جَمِيلٍ ، عَنْ مُرَازِمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا عُبِدَ اللّهُ بِشَيْءٍ أَفْضَلَ مِنْ أَدَاءِ حَقِّ الْمُؤْمِنِ» .

.

ص: 431

از او ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن سيف ، از پدرش سيف بن عميره ، از عبدالاعلى بن اعين روايت است كه گفت : اصحاب و ياوران ما عريضه اى نوشتند كه امام جعفر صادق عليه السلام را از چيزى چند سؤال كنند ، و مرا امر كردند كه آن حضرت را سؤال كنم ، از حقّ مسلمان بر برادرش . بعد از آنكه از آن حضرت سؤال كردم ، مرا جواب نفرمود ، و در هنگامى كه آمدم تا آن حضرت را وداع كنم، عرض كردم كه : از تو سؤالى كردم و مرا جواب نفرمودى؟ فرمود كه :«من مى ترسم كه كافر شويد؛ زيرا كه از جمله سخت ترين آن چه خدا بر بندگان خويش واجب گردانيده ، سه چيز است : يكى انصاف دادن مرد از نفس خود ، تا آنكه راضى نشود از براى برادرش از نفس خود ، مگر به آن چه از براى خود از او راضى مى شود؛ و ديگر مواسات با برادر در باب مال ، كه او را با خود در آن برابر سازد؛ و سيم ذكر خدا ، و ذكر خدا اين قول نيست كه سُبْحانَ اللّهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ ، وليكن مراد ياد او است ، در نزد آن چه بر او حرام گردانيده ، به وضعى كه سبب باشد از براى آنكه آن حرام را وا گذارد» .

از او ، از احمد بن محمد ، از حسن بن محبوب ، از جميل ، از مرازم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«خدا پرستيده نشد به چيزى كه از ادا كردن و رسانيدن حقّ مؤمن بهتر باشد» .

.

ص: 432

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ الْيَمَانِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«حَقُّ الْمُسْلِمِ عَلَى الْمُسْلِمِ أَنْ لَا يَشْبَعَ وَيَجُوعُ أَخُوهُ ، وَلَا يَرْوى وَيَعْطَشُ أَخُوهُ ، وَلَا يَكْتَسِيَ وَيَعْرى أَخُوهُ ، فَمَا أَعْظَمَ حَقَّ الْمُسْلِمِ عَلى أَخِيهِ الْمُسْلِمِ!» . وَ قَالَ : «أَحِبَّ لِأَخِيكَ الْمُسْلِمِ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِكَ ؛ وَإِذَا احْتَجْتَ فَسَلْهُ ، وَإِنْ سَأَلَكَ فَأَعْطِهِ ، لَا تَمَلَّهُ خَيْراً ، وَلَا يَمَلَّهُ لَكَ ، كُنْ لَهُ ظَهْراً ؛ فَإِنَّهُ لَكَ ظَهْرٌ ؛ إِذَا غَابَ فَاحْفَظْهُ فِي غَيْبَتِهِ ، وَإِذَا شَهِدَ فَزُرْهُ ، وَأَجِلَّهُ ، وَأَكْرِمْهُ ؛ فَإِنَّهُ مِنْكَ وَأَنْتَ مِنْهُ ، فَإِنْ كَانَ عَلَيْكَ عَاتِباً فَلَا تُفَارِقْهُ حَتّى تَسِلَّ سَخِيمَتَهُ ، وَإِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ فَاحْمَدِ اللّهَ ، وَإِنِ ابْتُلِيَ فَاعْضُدْهُ ، وَإِنْ تُمُحِّلَ لَهُ فَأَعِنْهُ ، وَإِذَا قَالَ الرَّجُلُ لِأَخِيهِ : أُفٍّ ، انْقَطَعَ مَا بَيْنَهُمَا مِنَ الْوَلَايَةِ ، وَإِذَا قَالَ : أَنْتَ عَدُوِّي ، كَفَرَ أَحَدُهُمَا ، فَإِذَا اتَّهَمَهُ انْمَاثَ الْاءِيمَانُ فِي قَلْبِهِ كَمَا يَنْمَاثُ الْمِلْحُ فِي الْمَاءِ». وَ قَالَ : بَلَغَنِي أَنَّهُ قَالَ : «إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيَزْهَرُ نُورُهُ لِأَهْلِ السَّمَاءِ كَمَا تَزْهَرُ نُجُومُ السَّمَاءِ لِأَهْلِ الْأَرْضِ». وَ قَالَ : «إِنَّ الْمُؤْمِنَ وَلِيُّ اللّهِ ، يُعِينُهُ ، وَيَصْنَعُ لَهُ ، وَلَا يَقُولُ عَلَيْهِ إِلَا الْحَقَّ ، وَلَا يَخَافُ غَيْرَهُ» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لِلْمُسْلِمِ عَلى أَخِيهِ الْمُسْلِمِ مِنَ الْحَقِّ أَنْ يُسَلِّمَ عَلَيْهِ إِذَا لَقِيَهُ ، وَيَعُودَهُ إِذَا مَرِضَ ، وَيَنْصَحَ لَهُ إِذَا غَابَ ، وَيُسَمِّتَهُ إِذَا عَطَسَ ، وَيُجِيبَهُ إِذَا دَعَاهُ ، وَيَتْبَعَهُ إِذَا مَاتَ» . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ ، مِثْلَهُ .

.

ص: 433

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از ابراهيم بن عمر يمانى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«حقّ بر مسلمان آن است كه سير نباشد و حال آنكه برادرش گرسنه باشد ، و سيراب نباشد و برادرش تشنه باشد ، و جامه درنپوشد و برادرش برهنه باشد؛ پس چه بزرگ است حقّ مسلمان بر برادر مسلمانش» . و فرمود كه : «از براى برادر مسلمانت دوست دار ، آن چه را كه از براى خود دوست مى دارى . و چون محتاج شدى، از او بخواه ، و اگر از تو خواهد، به او بده . و او را در خير و خوبى انتظار مده ، و مدّت او را دراز مكن ، و بايد كه او نيز آن را از براى تو طول ندهد ، و مدّت آن را دراز نگرداند (و احتمال دارد كه معنى اين باشد كه خوبى را از او ميل مده و از او مگردان ، و او نيز آن را از تو ميل ندهد). و از براى او پشت و ياور باش ، كه او تو را پشت و ياور است . و چون غائب باشد ، او را در حال غيبتش محافظت كن ، و حفظ الغيب او را منظور دار . و چون حاضر باشد ، او را ديدن كن ، و او را اجلال و تعظيم نما و اكرام كن؛ زيرا كه او از تو است ، و تو از اويى؛ پس اگر بر تو عتاب كننده باشد ، از او مفارقت مكن ، تا از او درخواهى كه مسامحه كند _ و بنابر بعضى از نسخ تا آنكه كينه او را از دلش بيرون كنى _ . و اگر خوبى به او برسد، خدا را حمد كن ، و اگر به بلايى مبتلى شود، او را اعانت و نصرت ده ، و اگر با او حيله و مكرى شود، او را يارى كن . و چون مردى اُف به برادر خود بگويد ، آن چه در ميان ايشان است از دوستى بريده شود . و چون بگويد كه تو دشمن منى ، يكى از اين دو كافر شود (يعنى اگر راست گويد مخاطب كافر است ، و اگر دروغ گويد خود كافر است) . و چون او را متّهم سازد و بهتانى بر او بندد ، ايمان در دلش بگدازد ، چنان كه نمك در آب مى گدازد» . و ابراهيم مى گويد كه : خبر به من رسيد كه آن حضرت فرمود : «به درستى كه نور مؤمن از براى اهل آسمان مى درخشد ، چنانچه ستارگان آسمان از براى اهل زمين مى درخشند» . و فرمود : «به درستى كه مؤمن ولىّ و دوست خدا است ، كه خدا او را اعانت مى كند ، و از براى او كار مى كند ، و بر خدا دروغ نمى بندد ، و چيزى كه غير حق باشد بر او نمى گويد ، و از غير او نمى ترسد» .

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از ابن فضّال ، از على بن عقبه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«از براى مسلمان بر برادر مسلمانش ، از جمله حقوقى كه هست ، آن است كه بر او سلام كند، چون او را ملاقات نمايد ، و او را عيادت كند، چون بيمار شود ، و از برايش خيرخواهى كند، چون پنهان باشد ، و او را دعا كند، چون عطسه كند (مانند آنكه بگويد : يَرْحَمَكُمُ اللّهُ) ، و او را اجابت نمايد، چون به ميهمانيش طلبد و او را به سوى طعام خواند ، و چون بميرد، در پى جنازه او رود» . چند نفر از اصحاب ما ، از احمد بن محمد بن خالد ، از ابن فضّال ، از على بن عقبه مثل اين را روايت كرده اند .

.

ص: 434

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ يُونُسَ ، عَنْ أَبِي الْمَأْمُونِ الْحَارِثِيِّ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : مَا حَقُّ الْمُؤْمِنِ عَلَى الْمُؤْمِنِ؟ قَالَ :«إِنَّ مِنْ حَقِّ الْمُؤْمِنِ عَلَى الْمُؤْمِنِ الْمَوَدَّةَ لَهُ فِي صَدْرِهِ ، وَالْمُؤَاسَاةَ لَهُ فِي مَالِهِ ، وَالْخَلَفَ لَهُ فِي أَهْلِهِ ، وَالنُّصْرَةَ لَهُ عَلى مَنْ ظَلَمَهُ ، وَإِنْ كَانَ نَافِلَةٌ فِي الْمُسْلِمِينَ وَكَانَ غَائِباً ، أَخَذَ لَهُ بِنَصِيبِهِ ، وَإِذَا مَاتَ الزِّيَارَةَ إِلى قَبْرِهِ ، وَأَنْ لَا يَظْلِمَهُ ، وَأَنْ لَا يَغُشَّهُ ، وَأَنْ لَا يَخُونَهُ ، وَأَنْ لَا يَخْذُلَهُ ، وَأَنْ لَا يُكَذِّبَهُ ، وَأَنْ لَا يَقُولَ لَهُ : أُفٍّ ، وَإِذَا قَالَ لَهُ : أُفٍّ ، فَلَيْسَ بَيْنَهُمَا وَلَايَةٌ ، وَإِذَا قَالَ لَهُ : أَنْتَ عَدُوِّي ، فَقَدْ كَفَرَ أَحَدُهُمَا ، وَإِذَا اتَّهَمَهُ انْمَاثَ الْاءِيمَانُ فِي قَلْبِهِ كَمَا يَنْمَاثُ الْمِلْحُ فِي الْمَاءِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ أَبِي عَلِيٍّ صَاحِبِ الْكِلَلِ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ ، قَالَ : كُنْتُ أَطُوفُ مَعَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَعَرَضَ لِي رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِنَا كَانَ سَأَلَنِي الذَّهَابَ مَعَهُ فِي حَاجَةٍ ، فَأَشَارَ إِلَيَّ ، فَكَرِهْتُ أَنْ أَدَعَ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام وَأَذْهَبَ إِلَيْهِ ، فَبَيْنَا أَنَا أَطُوفُ إِذْ أَشَارَ إِلَيَّ أَيْضاً ، فَرَآهُ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَقَالَ :«يَا أَبَانُ ، إِيَّاكَ يُرِيدُ هذَا؟» قُلْتُ : نَعَمْ ، قَالَ : «فَمَنْ هُوَ؟» قُلْتُ : رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، قَالَ : «هُوَ عَلى مِثْلِ مَا أَنْتَ عَلَيْهِ؟» قُلْتُ : نَعَمْ ، قَالَ : «فَاذْهَبْ إِلَيْهِ» قُلْتُ : فَأَقْطَعُ الطَّوَافَ؟ قَالَ : «نَعَمْ» قُلْتُ : وَإِنْ كَانَ طَوَافَ الْفَرِيضَةِ؟ قَالَ : «نَعَمْ». قَالَ : فَذَهَبْتُ مَعَهُ ، ثُمَّ دَخَلْتُ عَلَيْهِ بَعْدُ ، فَسَأَلْتُهُ ، فَقُلْتُ : أَخْبِرْنِي عَنْ حَقِّ الْمُؤْمِنِ عَلَى الْمُؤْمِنِ ، فَقَالَ : «يَا أَبَانُ ، دَعْهُ لَا تَرِدْهُ» قُلْتُ : بَلى جُعِلْتُ فِدَاكَ ، فَلَمْ أَزَلْ أُرَدِّدُ عَلَيْهِ ، فَقَالَ : «يَا أَبَانُ ، تُقَاسِمُهُ شَطْرَ مَالِكَ». ثُمَّ نَظَرَ إِلَيَّ ، فَرَأى مَا دَخَلَنِي ، فَقَالَ : «يَا أَبَانُ ، أَمَا تَعْلَمُ أَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ قَدْ ذَكَرَ الْمُؤْثِرِينَ عَلى أَنْفُسِهِمْ؟» قُلْتُ : بَلى جُعِلْتُ فِدَاكَ ، فَقَالَ : «أَمَّا إِذَا أَنْتَ قَاسَمْتَهُ فَلَمْ تُؤْثِرْهُ بَعْدُ ، إِنَّمَا أَنْتَ وَهُوَ سَوَاءٌ ، إِنَّمَا تُؤْثِرُهُ إِذَا أَنْتَ أَعْطَيْتَهُ مِنَ النِّصْفِ الْاخَرِ» .

.

ص: 435

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از منصور بن يونس ، از ابوالمأمون حارثى روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : حقّ مؤمن بر مؤمن چه چيز است؟ فرمود :«به درستى كه از جمله حقّ مؤمن بر مؤمن ، آن است كه در دل خويش او را دوست دارد ، و در مال خود با او مواسات و برابرى كند ، و در اهل او جانشين او باشد ، و او را بر آنكه بر او ستم كرده يارى دهد ، و اگر غنيمتى در ميان مسلمانان باشد و او غائب باشد ، بهره او را از برايش بگيرد ، و چون بميرد، بر سر قبرش رود و او را زيارت كند ، و آنكه بر او ستم نكند ، و او را عيب نكند ، و با او خيانت ننمايد و او را وا گذارد ، و او را تكذيب نكند و به دروغ نسبت ندهد ، و اف به او نگويد ، و چون اف به او گويد ، در ميانه ايشان دوستى نباشد . و چون به او بگويد كه تو دشمن منى ، يكى از ايشان كافر شود . و چون بر او بهتان بندد ، ايمان در دلش بگدازد ، چنان كه نمك در آب مى گدازد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن ابى عمير ، از ابوعلى صاحب پرده هاى باريك (1) ، از ابان بن تغلب روايت كرده است كه گفت : با امام جعفر صادق عليه السلام طواف مى كردم؛ پس مردى از اصحاب ما از براى من پيدا شد ، و پيش از آن از من خواهش كرده بود كه با او در پى كارى رويم؛ پس به سوى من اشاره كرد ، و من ناخوش داشتم كه حضرت صادق عليه السلام را وا گذارم و به سوى او روم؛ پس در بين اينكه طواف مى كردم ، ناگاه دو مرتبه به سوى من اشاره نمود ، و حضرت صادق عليه السلام او را ديد؛ پس فرمود كه :«اى ابان! اين مرد تو را مى خواهد؟» عرض كردم : آرى . فرمود كه : «اين كيست؟» عرض كردم كه : مردى است از اصحاب ما . فرمود كه : «اين مرد بر مثل آن چيزى است كه تو بر آنى _ يعنى شيعه است _ ؟» عرض كردم : آرى . فرمود : «پس به سوى او برو» . عرض كردم كه : طواف را قطع كنم و تمام نكنم؟ فرمود : «آرى» . عرض كردم : و اگر چه طواف واجب باشد؟ فرمود : «آرى» . ابان مى گويد كه : با آن مرد رفتم . بعد از آن بر حضرت داخل شدم و او را سؤال نمودم و عرض كردم كه : مرا خبر ده از حقّ مؤمن بر مؤمن . فرمود كه : «اى ابان! اين را وا گذار و اراده مكن كه اين را بدانى» . عرض كردم : بلى ، اراده دارم ، فداى تو گردم! پس پيوسته بر آن حضرت تكرار مى كردم تا آنكه فرمود : «اى ابان! با او مقاسمه مى كنى و نصف مال خويش را به او مى دهى» . بعد از آن به من نظر فرمود و ديد كه در من چه داخل شد و چه حال به من رخ داد . فرمود كه : «اى ابان! آيا نمى دانى كه خداى عز و جل ذكر فرموده است آنان را كه غير را بر خود برمى گزينند؟» عرض كردم : بلى ، مى دانم ، فداى تو گردم! فرمود : «امّا چون تو با او مقاسمه نمايى و با او چيزى را بخش كنى ، او را هنوز بر خود اختيار نكرده اى ، و جز اين نيست كه تو با او برابرى و او را بر خود اختيار نمى كنى ، مگر در وقتى كه تو آن نصف ديگر را به او عطا كنى» .

.


1- .يعنى فروشنده پارچه هاى نازك و تورى مانند .

ص: 436

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ ، عَنْ عِيسَى بْنِ أَبِي مَنْصُورٍ ، قَالَ : كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام أَنَا وَابْنُ أَبِي يَعْفُورٍ وَعَبْدُ اللّهِ بْنُ طَلْحَةَ ، فَقَالَ ابْتِدَاءً مِنْهُ :«يَا ابْنَ أَبِي يَعْفُورٍ ، قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : سِتُّ خِصَالٍ مَنْ كُنَّ فِيهِ ، كَانَ بَيْنَ يَدَيِ اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ وَعَنْ يَمِينِ اللّهِ». فَقَالَ ابْنُ أَبِي يَعْفُورٍ : وَمَا هُنَّ جُعِلْتُ فِدَاكَ؟ قَالَ : «يُحِبُّ الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ لِأَخِيهِ مَا يُحِبُّ لِأَعَزِّ أَهْلِهِ ، وَيَكْرَهُ الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ لِأَخِيهِ مَا يَكْرَهُ لِأَعَزِّ أَهْلِهِ ، وَيُنَاصِحُهُ الْوَلَايَةَ». فَبَكَى ابْنُ أَبِي يَعْفُورٍ ، وَقَالَ : كَيْفَ يُنَاصِحُهُ الْوَلَايَةَ؟ قَالَ : «يَا ابْنَ أَبِي يَعْفُورٍ ، إِذَا كَانَ مِنْهُ بِتِلْكَ الْمَنْزِلَةِ بَثَّهُ هَمَّهُ ، فَفَرِحَ لِفَرَحِهِ إِنْ هُوَ فَرِحَ ، وَحَزِنَ لِحُزْنِهِ إِنْ هُوَ حَزِنَ ، وَإِنْ كَانَ عِنْدَهُ مَا يُفَرِّجُ عَنْهُ فَرَّجَ عَنْهُ ، وَإِلَا دَعَا اللّهَ لَهُ». قَالَ : ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «ثَلَاثٌ لَكُمْ ، وَثَلَاثٌ لَنَا : أَنْ تَعْرِفُوا فَضْلَنَا ، وَ أَنْ تَطَؤُوا عَقِبَنَا ، وَأَنْ تَنْتَظِرُوا عَاقِبَتَنَا ، فَمَنْ كَانَ هكَذَا ، كَانَ بَيْنَ يَدَيِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ ، فَيَسْتَضِيءُ بِنُورِهِمْ مَنْ هُوَ أَسْفَلُ مِنْهُمْ ؛ وَأَمَّا الَّذِينَ عَنْ يَمِينِ اللّهِ ، فَلَوْ أَنَّهُمْ يَرَاهُمْ مَنْ دُونَهُمْ لَمْ يَهْنِئْهُمُ الْعَيْشُ مِمَّا يَرَوْنَ مِنْ فَضْلِهِمْ». فَقَالَ ابْنُ أَبِي يَعْفُورٍ : وَ مَا لَهُمْ لَا يَرَوْنَ وَهُمْ عَنْ يَمِينِ اللّهِ؟ فَقَالَ : «يَا ابْنَ أَبِي يَعْفُورٍ ، إِنَّهُمْ مَحْجُوبُونَ بِنُورِ اللّهِ ، أَ مَا بَلَغَكَ الْحَدِيثُ أَنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله كَانَ يَقُولُ : إِنَّ لِلّهِ خَلْقاً عَنْ يَمِينِ الْعَرْشِ بَيْنَ يَدَيِ اللّهِ وَعَنْ يَمِينِ اللّهِ ، وُجُوهُهُمْ أَبْيَضُ مِنَ الثَّلْجِ ، وَأَضْوَأُ مِنَ الشَّمْسِ الضَّاحِيَةِ ، يَسْأَلُ السَّائِلُ : مَا هؤُلَاءِ؟ فَيُقَالُ : هؤُلَاءِ الَّذِينَ تَحَابُّوا فِي جَلَالِ اللّهِ» .

.

ص: 437

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از فضالة بن ايّوب ، از عمر بن ابان ، از عيسى بن ابى منصور كه گفت : من و ابن ابى يعفور و عبداللّه بن طلحه در خدمت امام جعفر صادق عليه السلام بوديم؛ پس حضرت، خود آغاز به سخن فرمود ، بى آنكه ما سؤال كنيم و فرمود كه :«اى پسر ابى يعفور! رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : شش خصلت است كه هر كه آن خصلت ها در او باشد ، در پيش روى خداى عز و جل و در جانب راست خدا باشد» (و هر دو كنايه است از نهايت قرب معنوى و سرافرازى به جميع انواع خوبى ها) . ابن ابى يعفور عرض كرد كه : فداى تو گردم! آن خصلت ها چيست؟ فرمود : «آن است كه مرد مسلمان از براى برادر خويش ، دوست دارد آن چه را كه از براى عزيزترين خويشان و كسان خود دوست مى دارد ، و ناخوش دارد از براى او ، آن چه را كه از براى عزيزترين اهل خويش ناخوش مى دارد ، و دوستى را با او اندازه كند» . ابن ابى يعفور گريست و عرض كرد كه : چگونه دوستى را با او اندازه مى كند؟ فرمود كه : «اى پسر ابى يعفور! چون نسبت به او به اين منزله و مرتبه باشد ، مقصود خود را به او اظهار مى كند و آن چه در دل دارد به او مى گويد؛ پس اگر او شاد باشد ، او نيز به جهت شادى او شاد شود ، و اگر اندوهناك باشد ، به جهت اندوهش اندوهناك شود ، و اگر در نزد او چيزى باشد كه موجب بردن غم و اندوه باشد ، غم و اندوه را از او ببرد ، و اگر نباشد ، برايش دعا كند كه خدا اندوه را از او زائل گرداند» . عيسى مى گويد كه : بعد از آن، حضرت صادق عليه السلام فرمود كه : «سه چيز از براى شما است ، و سه چيز از براى ما ، و آن اين است كه : فضل و افزونى ما را بشناسيد؛ و در عقب ما راه رويد؛ و عاقبت ما را انتظار كشيد؛ پس آنها كه چنين باشند ، در پيش روى خداى عز و جل باشند ، و كسانى كه از ايشان پايين ترند، به نور ايشان روشنى طلبند ، و امّا آنان كه در طرف راست خدا باشند ، اگر آنها كه پست تر از ايشانند، ايشان را ببينند ، زندگانى بر ايشان گوارا نباشد ، به جهت آن چه از فضل و افزونى ايشان مى بينند» . ابن ابى يعفور عرض كرد كه : ايشان را چه مى شود كه ديده نمى شوند با آنكه ايشان در طرف راست خدا مى باشند؟ فرمود كه : «اى پسر ابى يعفور! به درستى كه ايشان به نور خدا در پرده شده اند ، و حجابِ نور ، ايشان را فرو گرفته ، كه كسى ايشان را نمى تواند ديد . آيا اين حديث به تو نرسيده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى فرمود كه : خدا را خلقى هست در جانب راست عرش، در پيش روى خدا و در جانب راست خدا ، و روى هاى ايشان از برف سفيدتر و از آفتابِ آشكارِ تابان روشن تر است . و سائل سؤال مى كند كه اين جماعت كيستند؟ در جواب گفته مى شود كه : اين گروه، آنانند كه در جلال و عظمت خدا با يكديگر دوستى كرده اند» .

.

ص: 438

عَنْهُ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَجْلَانَ ، قَالَ : كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَدَخَلَ رَجُلٌ ، فَسَلَّمَ ، فَسَأَلَهُ عليه السلام :«كَيْفَ مَنْ خَلَّفْتَ مِنْ إِخْوَانِكَ؟» قَالَ : فَأَحْسَنَ الثَّنَاءَ ، وَزَكّى وَأَطْرى ، فَقَالَ لَهُ : «كَيْفَ عِيَادَةُ أَغْنِيَائِهِمْ عَلى فُقَرَائِهِمْ؟» فَقَالَ : قَلِيلَةٌ ، قَالَ : «وَ كَيْفَ مُشَاهَدَةُ أَغْنِيَائِهِمْ لِفُقَرَائِهِمْ؟» قَالَ : قَلِيلَةٌ ، قَالَ : «فَكَيْفَ صِلَةُ أَغْنِيَائِهِمْ لِفُقَرَائِهِمْ فِي ذَاتِ أَيْدِيهِمْ؟» فَقَالَ : إِنَّكَ لَتَذْكُرُ أَخْلَاقاً قَلَّمَا هِيَ فِيمَنْ عِنْدَنَا ، قَالَ : فَقَالَ : «فَكَيْفَ يَزْعُمُ هؤُلَاءِ أَنَّهُمْ شِيعَةٌ؟!» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ ، عَنْ أَبِي إِسْمَاعِيلَ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، إِنَّ الشِّيعَةَ عِنْدَنَا كَثِيرٌ ، فَقَالَ :«فَهَلْ يَعْطِفُ الْغَنِيُّ عَلَى الْفَقِيرِ؟ وَهَلْ يَتَجَاوَزُ الْمُحْسِنُ عَنِ الْمُسِيءِ ، وَيَتَوَاسَوْنَ؟» فَقُلْتُ : لَا ، فَقَالَ : «لَيْسَ هؤُلَاءِ شِيعَةً ، الشِّيعَةُ مَنْ يَفْعَلُ هذَا» .

.

ص: 439

از او ، از عثمان بن عيسى ، از محمد بن عجلان روايت است كه گفت : در نزد امام جعفر صادق عليه السلام بودم كه مردى داخل شد و سلام كرد؛ پس حضرت از او سؤال كرد كه :«چگونه اند آنان كه ايشان را وا گذاشتى از برادران خويش؟» راوى مى گويد كه : آن مرد ثناى نيكو به ايشان گفت و ستايش نمود و مدح زيادى كرد . حضرت فرمود كه : «عيادت مال داران ايشان بر درويشان ايشان چگونه است؟» عرض كرد كه : كم است . فرمود كه : «ديدن مال داران ايشان و حضور آنها در جايى با درويشان ايشان به چه وضع است؟» عرض كرد كه : آن نيز كم است . فرمود كه : «پيوند و بخشش مال داران ايشان به درويشان ايشان ، در آن چه در دست ايشان است به چه كيفيّت است؟» عرض كرد كه : تو اخلاقى چند را ذكر مى فرمايى كه آنها در كسانى كه در نزد ما هستند بسيار كم است . راوى مى گويد كه : حضرت فرمود : «اين گروه، چگونه گمان مى كنند كه شيعه اند» .

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن سالم ، از احمد بن نضر ، از ابواسماعيل روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام محمد باقر عليه السلام عرض كردم كه : فداى تو گردم! شيعيان در نزد ما بسيارند . فرمود :«آيا مال دار بر درويش مهربانى مى كند ، و نيكوكار از بدِ بدكار در مى گذرد ، و با يكديگر مواسات و برابرى مى كنند؟» عرض كردم : نه . فرمود كه : «اين گروه شيعه نيستند ، و شيعه كسى است كه اينها را به جا آورد» .

.

ص: 440

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ الْفُضَيْلِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ أَبُو جَعْفَرٍ _ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ _ يَقُولُ : عَظِّمُوا أَصْحَابَكُمْ وَوَقِّرُوهُمْ ، وَلَا يَتَجَهَّمُ بَعْضُكُمْ بَعْضاً ، وَلَا تَضَارُّوا وَلَا تَحَاسَدُوا ، وَإِيَّاكُمْ وَالْبُخْلَ ، كُونُوا عِبَادَ اللّهِ الْمُخْلَصِينَ» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ ، عَنْ سَعِيدِ بْنِ الْحَسَنِ ، قَالَ : قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«أَ يَجِيءُ أَحَدُكُمْ إِلى أَخِيهِ ، فَيُدْخِلَ يَدَهُ فِي كِيسِهِ ، فَيَأْخُذَ حَاجَتَهُ ، فَلَا يَدْفَعَهُ؟» فَقُلْتُ : مَا أَعْرِفُ ذلِكَ فِينَا ، فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام : «فَلَا شَيْءَ إِذاً» قُلْتُ : فَالْهَلَاكُ إِذاً ، فَقَالَ : «إِنَّ الْقَوْمَ لَمْ يُعْطَوْا أَحْلَامَهُمْ بَعْدُ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْحَسَنِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ رَفَعَهُ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ خُنَيْسٍ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ حَقِّ الْمُؤْمِنِ ، فَقَالَ :«سَبْعُونَ حَقّاً لَا أُخْبِرُكَ إِلَا بِسَبْعَةٍ ؛ فَإِنِّي عَلَيْكَ مُشْفِقٌ أَخْشى أَلَا تَحْتَمِلَ». فَقُلْتُ : بَلى إِنْ شَاءَ اللّهُ . فَقَالَ : «لَا تَشْبَعُ وَ يَجُوعُ ، وَلَا تَكْتَسِي وَيَعْرى ، وَ تَكُونُ دَلِيلَهُ وَقَمِيصَهُ الَّذِي يَلْبَسُهُ ، وَلِسَانَهُ الَّذِي يَتَكَلَّمُ بِهِ ، وَتُحِبُّ لَهُ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِكَ ، وَإِنْ كَانَتْ لَكَ جَارِيَةٌ بَعَثْتَهَا لِتُمَهِّدَ فِرَاشَهُ ، وَتَسْعى فِي حَوَائِجِهِ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ ، فَإِذَا فَعَلْتَ ذلِكَ وَصَلْتَ وَلَايَتَكَ بِوَلَايَتِنَا ، وَوَلَايَتَنَا بِوَلَايَةِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ أَبِي الْمَغْرَاءِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الْمُسْلِمُ أَخُو الْمُسْلِمِ ، لَا يَظْلِمُهُ ، وَلَا يَخْذُلُهُ ، وَلَا يَخُونُهُ ، وَ يَحِقُّ عَلَى الْمُسْلِمِينَ الِاجْتِهَادُ فِي التَّوَاصُلِ ، وَالتَّعَاوُنُ عَلَى التَّعَاطُفِ ، وَالْمُؤَاسَاةُ لِأَهْلِ الْحَاجَةِ ، وَتَعَاطُفُ بَعْضِهِمْ عَلى بَعْضٍ حَتّى تَكُونُوا _ كَمَا أَمَرَكُمُ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ» _ مُتَرَاحِمِينَ ، مُغْتَمِّينَ لِمَا غَابَ عَنْكُمْ مِنْ أَمْرِهِمْ ، عَلى مَا مَضى عَلَيْهِ مَعْشَرُ الْأَنْصَارِ عَلى عَهْدِ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ».

.

ص: 441

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از على بن فضيل ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پدرم ابوجعفر _ صلوات اللّه عليه _ مى فرمود كه : اصحاب خويش را تعظيم و توقير كنيد و ايشان را بزرگ داريد ، و با روى هاى ناخوش يكديگر را ملاقات مكنيد ، و همديگر را ضرر مرسانيد ، و بر يكديگر حسد مبريد ، و بپرهيزيد از بخل كردن ، و بندگان خالص خدا باشيد» .

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از ابن فضّال ، از عمر بن ابان ، از سعيد بن حسن روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود :«آيا يكى از شما به نزد برادرش مى آيد كه دست خويش را در كيسه او داخل كند و آن چه را كه احتياج دارد برگيرد و صاحب كيسه او را باز ندارد؟» عرض كردم كه : چنين كسى را در ميانه خود نمى شناسم . حضرت باقر عليه السلام فرمود : «پس در اين هنگام چيزى نيستند» . عرض كردم : چون چنين است، هلاك خواهند شد . فرمود كه : «اين قوم هنوز عقلى كه بايد داشته باشند، به ايشان عطا نشده است» .

على بن ابراهيم ، از حسين بن حسن ، از محمد بن اورمه روايت كرده است كه آن را مرفوع ساخته ، از معلّى بن خنيس كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از حقّ مؤمن . فرمود كه :«هفتاد حقّ است و من تو را خبر نمى دهم ، مگر به هفت حقّ از آنها؛ زيرا كه من بر تو مهربانم ، مى ترسم كه تاب تحمّل آنها را نداشته باشى» . عرض كردم : بلى ، متحمّل آنها مى شوم اگر خدا خواهد . فرمود كه : «سير نباشى و او گرسنه باشد ، و جامه درنپوشى و او برهنه باشد ، و راهنما و پيراهن او باشى كه آن را در مى پوشد (يعنى با او در نهايت خلطت و آميزش و محرميّت باشى) ، و زبان او باشى كه به آن سخن مى كند ، و از برايش دوست دارى آن چه را كه از براى خود دوست مى دارى ، و اگر كنيزى داشته باشى او را بفرستى كه رختخوابش را بگستراند و در حوائج او در شب و روز سعى كنى؛ پس چون چنين كردى ، دوستى خود را به دوستى ما ، و دوستى ما را به دوستى خداى عز و جل پيوسته اى» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از ابوالمغرا ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«مسلمان برادر مسلمان است كه بر او ستم نمى كند ، و او را وا نمى گذارد ، و با او خيانت نمى كند . و واجب است بر مسلمانان كه در پيوستن به يكديگر كوشش كنند ، و همديگر را بر مهربانى يارى دهند ، و با اهل حاجت مواسات نمايند ، و بر يكديگر عطوفت و مهربانى كنند ، تا آن كه چنان باشند كه خداى عز و جلايشان را امر فرموده است كه : نرم دلان و مشفقانند ميان يكديگر و بر همديگر مهربان ، و اندوهناكند از براى آن چه از شما پنهان بوده از امر ايشان ، بر آن چه گروه انصار بر آن درگذشتند در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله » .

.

ص: 442

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : حَقٌّ عَلَى الْمُسْلِمِ إِذَا أَرَادَ سَفَراً أَنْ يُعْلِمَ إِخْوَانَهُ ، وَحَقٌّ عَلى إِخْوَانِهِ إِذَا قَدِمَ أَنْ يَأْتُوهُ» .

76 _ بَابُ التَّرَاحُمِ وَالتَّعَاطُفِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ شُعَيْبٍ الْعَقَرْقُوفِيِّ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ لِأَصْحَابِهِ :«اتَّقُوا اللّهَ ، وَكُونُوا إِخْوَةً بَرَرَةً ، مُتَحَابِّينَ فِي اللّهِ ، مُتَوَاصِلِينَ ، مُتَرَاحِمِينَ ، تَزَاوَرُوا ، وَتَلَاقَوْا ، وَتَذَاكَرُوا أَمْرَنَا ، وَأَحْيُوهُ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ كُلَيْبٍ الصَّيْدَاوِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«تَوَاصَلُوا ، وَتَبَارُّوا ، وَتَرَاحَمُوا ، وَكُونُوا إِخْوَةً بَرَرَةً كَمَا أَمَرَكُمُ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ» .

عَنْهُ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ يَحْيَى الْكَاهِلِيِّ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«تَوَاصَلُوا ، وَتَبَارُّوا ، وَتَرَاحَمُوا ، وَتَعَاطَفُوا» .

عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ أَبِي الْمَغْرَاءِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: «يَحِقُّ عَلَى الْمُسْلِمِينَ الِاجْتِهَادُ فِي التَّوَاصُلِ ، وَالتَّعَاوُنُ عَلَى التَّعَاطُفِ ، وَالْمُؤَاسَاةُ لِأَهْلِ الْحَاجَةِ ، وَتَعَاطُفُ بَعْضِهِمْ عَلى بَعْضٍ حَتّى تَكُونُوا _ كَمَا أَمَرَكُمُ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «رُحَماءُ بَيْنَهُمْ» _ مُتَرَاحِمِينَ ، مُغْتَمِّينَ لِمَا غَابَ عَنْكُمْ مِنْ أَمْرِهِمْ ، عَلى مَا مَضى عَلَيْهِ مَعْشَرُ الْأَنْصَارِ عَلى عَهْدِ رَسُولِ اللّهِ عليه السلام ».

.

ص: 443

76 . باب در بيان رحم كردن بر يكديگر و مهربانى كردن با همديگر

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود : لازم است بر مسلمان، چون خواهد به سفر رود، كه برادران خود را اعلام كند ، و لازم است بر برادران او، چون از سفر بيايد، كه به نزدش آيند و او را ديدن كنند» .

76 . باب در بيان رحم كردن بر يكديگر و مهربانى كردن با همديگرچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از حسن بن محبوب ، از شعيب عقرقوفى كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه به اصحاب خود مى فرمود كه :«از خدا بپرهيزيد ، و برادران نيكوكار باشيد كه در راه خدا با يكديگر دوستى و پيوند كنيد ، و بر يكديگر رحم كنيد ، و به زيارت همديگر رويد ، و يكديگر را ملاقات كنيد ، و امر ما را با همديگر ياد كنيد ، و آن را زنده گردانيد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از كليب صيداوى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به هم بپيونديد ، و باهم نيكى كنيد ، و بر يكديگر رحم نماييد ، و برادران نيكوكار باشيد ، چنان كه خداى عز و جلشما را امر فرموده است» .

از او ، از محمد بن سنان ، از عبداللّه بن يحيى كاهلى روايت است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به هم بپيونديد ، و با هم نيكى كنيد ، و بر يكديگر رحم نماييد ، و با همديگر مهربانى كنيد» .

از او ، از على بن حكم ، از ابوالمغرا ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«واجب است بر مسلمانان كه در پيوستن به يكديگر كوشش كنند ، و همديگر را بر مهربانى يارى دهند ، و با اهل حاجت مواسات نمايند ، و بر يكديگر عطوفت و مهربانى كنند ، تا آن كه چنان باشند كه خداى عز و جل ايشان را امر فرموده است كه : نرم دلان و مشفقانند ميان يكديگر و بر همديگر مهربان ، و اندوهناكند از براى آن چه از شما پنهان بوده از امر ايشان ، بر آن چه گروه انصار بر آن درگذشتند در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله » .

.

ص: 444

77 _ بَابُ زِيَارَةِ الْاءِخْوَانِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ زَارَ أَخَاهُ لِلّهِ لَا لِغَيْرِهِ الْتِمَاسَ مَوْعِدِ اللّهِ وَتَنَجُّزَ مَا عِنْدَ اللّهِ ، وَكَّلَ اللّهُ بِهِ سَبْعِينَ أَلْفَ مَلَكٍ يُنَادُونَهُ : أَلَا طِبْتَ وَطَابَتْ لَكَ الْجَنَّةُ» .

عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ خَيْثَمَةَ ، قَالَ : دَخَلْتُ عَلى أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام أُوَدِّعُهُ ، فَقَالَ :«يَا خَيْثَمَةُ ، أَبْلِغْ مَنْ تَرى مِنْ مَوَالِينَا السَّلَامَ ، وَأَوْصِهِمْ بِتَقْوَى اللّهِ الْعَظِيمِ ، وَأَنْ يَعُودَ غَنِيُّهُمْ عَلى فَقِيرِهِمْ ، وَ قَوِيُّهُمْ عَلى ضَعِيفِهِمْ ، وَأَنْ يَشْهَدَ حَيُّهُمْ جِنَازَةَ مَيِّتِهِمْ ، وَأَنْ يَتَلَاقَوْا فِي بُيُوتِهِمْ ؛ فَإِنَّ لُقِيَّا بَعْضِهِمْ بَعْضاً حَيَاةٌ لِأَمْرِنَا ، رَحِمَ اللّهُ عَبْداً أَحْيَا أَمْرَنَا ؛ يَا خَيْثَمَةُ ، أَبْلِغْ مَوَالِيَنَا : أَنَّا لَا نُغْنِي عَنْهُمْ مِنَ اللّهِ شَيْئاً إِلَا بِعَمَلٍ ، وَأَنَّهُمْ لَنْ يَنَالُوا وَلَايَتَنَا إِلَا بِالْوَرَعِ ، وَأَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ حَسْرَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَنْ وَصَفَ عَدْلًا ، ثُمَّ خَالَفَهُ إِلى غَيْرِهِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ الْيَمَانِيِّ ، عَنْ جَابِرٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : حَدَّثَنِي جَبْرَئِيلُ عليه السلام أَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ أَهْبَطَ إِلَى الْأَرْضِ مَلَكاً ، فَأَقْبَلَ ذلِكَ الْمَلَكُ يَمْشِي حَتّى دُفِعَ إِلى بَابٍ عَلَيْهِ رَجُلٌ يَسْتَأْذِنُ عَلى رَبِّ الدَّارِ ، فَقَالَ لَهُ الْمَلَكُ : مَا حَاجَتُكَ إِلى رَبِّ هذِهِ الدَّارِ؟ قَالَ : أَخٌ لِي ، مُسْلِمٌ ، زُرْتُهُ فِي اللّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالى . قَالَ لَهُ الْمَلَكُ : مَا جَاءَ بِكَ إِلَا ذَاكَ؟ فَقَالَ : مَا جَاءَ بِي إِلَا ذَاكَ ، فَقَالَ : إِنِّي رَسُولُ اللّهِ إِلَيْكَ وَهُوَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ ، وَيَقُولُ : وَجَبَتْ لَكَ الْجَنَّةُ ، وَقَالَ الْمَلَكُ : إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ يَقُولُ : أَيُّمَا مُسْلِمٍ زَارَ مُسْلِماً ، فَلَيْسَ إِيَّاهُ زَارَ ، إِيَّايَ زَارَ ، وَثَوَابُهُ عَلَيَّ الْجَنَّةُ» .

.

ص: 445

77 . باب در بيان زيارت برادران دينى

77 . باب در بيان زيارت برادران دينى (1)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن فضّال ، از على بن عقبه ، از ابوحمزه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه برادر خويش را زيارت كند به جهت رضاى خدا ، نه براى غير او ، به جهت طلب كردن وعده خدا و خواهشِ راست شدن وعده و آن چه در نزد خدا است ، خدا هفتاد هزار فرشته را بر او بگمارد كه او را ندا كنند كه : بدان و آگاه باش! كه پاك و پاكيزه شدى ، و بهشت از براى تو خوش باشد» .

از او ، از على بن نعمان ، از ابن مسكان ، از خيثمه روايت است كه گفت : بر امام محمد باقر عليه السلام داخل شدم كه آن حضرت را وداع كنم . فرمود كه :«اى خيثمه! هر كه از دوستان ما را كه ديدى، سلام ما را به او برسان ، و ايشان را وصيّت كن به پرهيز و ترسيدن از خداى بزرگ ، و به اينكه مال دار ايشان به فقير ايشان ، و تواناى ايشان بر ضعيف ايشان باز گردد به نفع ، و بر ايشان ترحم كند . و آنكه زنده ايشان در جنازه مرده ايشان حاضر شود ، و در خانه هاى خود يكديگر را ملاقات كنند؛ پس اگر يكديگر را ملاقات كنند به جهت زنده كردن امر ما ، خدا بنده اى را كه امر ما را زنده گرداند ، رحمت كند . اى خيثمه! به دوستان ما برسان ، كه ما چيزى را از عذاب خدا از ايشان دفع نمى توانيم كرد ، و آنكه ايشان هرگز به دوستى ما نمى رسند ، مگر به پارسايى . و به درستى كه سخت ترين مردم از روى حسرت و ندامت در روز قيامت ، كسى است كه عمل خيرى را وصف و بيان نموده باشد ، بعد از آن ، آن را ترك كرده باشد ، و به غير آن عمل نموده باشد» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از ابراهيم بن عمر يمانى ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : جبرئيل عليه السلام مرا خبر داد كه خداى عز و جل فرشته اى را به سوى زمين فرو فرستاده؛ پس آن فرشته شروع كرد كه راه مى رفت، تا به در خانه اى رسيد كه مردى بر در آن خانه ايستاده بود و بر صاحبخانه رخصت مى طلبيد . فرشته به آن مرد گفت كه : حاجتت به صاحب اين خانه چيست؟ و چه باعث شده كه تو را به اينجا آورده است؟ گفت : مرا برادرى است مسلمان كه در راه خداى _ تبارك و تعالى _ به زيارتش آمده ام . فرشته به او گفت كه : حاجتى غير از اين ندارى؟ و غير از اين مطلب چيزى ديگر باعث آمدنت نشده؟ گفت كه : غير از اين مطلب چيزى مرا به اينجا نياورده است . فرشته گفت كه : من فرستاده خدايم به سوى تو ، و آن جناب تو را سلام مى رساند و مى فرمايد كه : بهشت از برايت واجب شد . و فرشته گفت كه : خداى عز و جلمى فرمايد كه : هر مسلمانى كه مسلمانى را زيارت كند ، در حقيقت او را زيارت نكرده؛ بلكه مرا زيارت كرده است ، و ثوابش بر من بهشت است» .

.


1- .و زيارت _ به كسر زاى هوّز _ ، ديدن است و دريافتن مقام تبرّك يا شخصى عزيز . (مترجم)

ص: 446

عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ عَلِيٍّ النَّهْدِيِّ ، عَنِ الْحُصَيْنِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ زَارَ أَخَاهُ فِي اللّهِ ، قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : إِيَّايَ زُرْتَ ، وَثَوَابُكَ عَلَيَّ ، وَلَسْتُ أَرْضى لَكَ ثَوَاباً دُونَ الْجَنَّةِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ ، عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ شُعَيْبٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«مَنْ زَارَ أَخَاهُ فِي جَانِبِ الْمِصْرِ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللّهِ ، فَهُوَ زَوْرُهُ ، وَحَقٌّ عَلَى اللّهِ أَنْ يُكْرِمَ زَوْرَهُ» .

عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ ، عَنْ جَابِرٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ زَارَ أَخَاهُ فِي بَيْتِهِ ، قَالَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَهُ : أَنْتَ ضَيْفِي وَزَائِرِي ، عَلَيَّ قِرَاكَ ، وَقَدْ أَوْجَبْتُ لَكَ الْجَنَّةَ بِحُبِّكَ إِيَّاهُ» .

عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ أَبِي غُرَّةَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«مَنْ زَارَ أَخَاهُ فِي اللّهِ فِي مَرَضٍ أَوْ صِحَّةٍ لَا يَأْتِيهِ خِدَاعاً وَلَا اسْتِبْدَالًا ، وَكَّلَ اللّهُ بِهِ سَبْعِينَ أَلْفَ مَلَكٍ يُنَادُونَ فِي قَفَاهُ : أَنْ طِبْتَ وَطَابَتْ لَكَ الْجَنَّةُ ، فَأَنْتُمْ زُوَّارُ اللّهِ ، وَأَنْتُمْ وَفْدُ الرَّحْمنِ حَتّى يَأْتِيَمَنْزِلَهُ». فَقَالَ لَهُ بَشِيرٌ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، وَإِنْ كَانَ الْمَكَانُ بَعِيداً؟ قَالَ : «نَعَمْ يَا بَشِيرٌ ، وَإِنْ كَانَ الْمَكَانُ مَسِيرَةَ سَنَةٍ ؛ فَإِنَّ اللّهَ جَوَادٌ ، وَالْمَلَائِكَةُ كَثِيرَةٌ يُشَيِّعُونَهُ حَتّى يَرْجِعَ إِلى مَنْزِلِهِ» .

.

ص: 447

على ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از على نهدى ، از حصين ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه برادر خويش را زيارت كند در راه خدا ، خداى عز و جل مى فرمايد كه : مرا زيارت كردى و ثواب تو بر من است ، و من از براى تو به ثوابى غير از بهشت راضى نمى شوم» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از سيف بن عميره ، از يعقوب بن شعيب كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه برادر خويش را در گوشه شهر زيارت كند ، به جهت طلب كردن رضاى خدا ، چنين كسى زائر خدا است كه به زيارت او رفته ، و بر خدا لازم است كه زيارت كننده خود را نوازش فرمايد و گرامى دارد» .

از او ، از على بن حكم ، از سيف بن عميره ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه برادر خود را در خانه اش زيارت كند ، خداى عز و جل به او مى فرمايد كه : تو ميهمان من و زيارت كننده منى ، و ميزبانى و نوازش تو بر من است ، و من بهشت را از براى تو واجب گردانيدم ، به سبب دوستى كه با او دارى» .

از او ، از على بن حكم ، از اسحاق بن عمّار ، از ابوغرّه روايت است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه برادر خود را زيارت كند در راه خدا ؛ خواه در حال بيمارى و خواه در تندرستى ، و از روى فريب و طمع بازديد به نزد او نيامده باشد ، خداى _ تعالى _ هفتاد هزار فرشته را بر او بگمارد كه در پشت سرش ندا كنند كه : پاك و پاكيزه شدى ، و بهشت از براى تو خوش باشد ، و شما زيارت كنندگان خداييد ، و شماييد واردشوندگان بر خداوند بسيار بخشاينده (چنان كه وافدان را به درگاه ملوك مى برند بر وجه اكرام و تعظيم ، در حالتى كه سوار باشيد؛ چه وافد، كسى است كه به نزديك پادشاه رود ، و آنكه بر مركب نجيبِ خوب سوار باشد) و فرشتگان پيوسته ندا مى كنند، تا آن زيارت كننده به منزل خود بيايد»؛ پس يسير به آن حضرت عرض كرد كه : فداى تو گردم! اگر مكانش دور باشد نيز چنين خواهد بود؟ فرمود : «آرى ، اى يسير! و اگرچه مكانش به قدر يك ساله راه باشد؛ زيرا كه خدا صاحب جود و بخشش است و فرشتگان بسيارند ، او را مشايعت مى كنند تا به منزل خود بازگردد» .

.

ص: 448

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النَّهْدِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ زَارَ أَخَاهُ فِي اللّهِ وَلِلّهِ ، جَاءَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَخْطُرُ بَيْنَ قَبَاطِيَّ مِنْ نُورٍ ، لَا يَمُرُّ بِشَيْءٍ إِلَا أَضَاءَ لَهُ حَتّى يَقِفَ بَيْنَ يَدَيِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ ، فَيَقُولُ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَهُ : مَرْحَباً ، وَإِذَا قَالَ : مَرْحَباً ، أَجْزَلَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَهُ الْعَطِيَّةَ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَالْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ ، عَنْ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ الْحَلَبِيِّ ، عَنْ بَشِيرٍ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الْعَبْدَ الْمُسْلِمَ إِذَا خَرَجَ مِنْ بَيْتِهِ زَائِراً أَخَاهُ لِلّهِ لَا لِغَيْرِهِ ؛ الْتِمَاسَ وَجْهِ اللّهِ رَغْبَةً فِيمَا عِنْدَهُ ، وَكَّلَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِهِ سَبْعِينَ أَلْفَ مَلَكٍ يُنَادُونَهُ مِنْ خَلْفِهِ إِلى أَنْ يَرْجِعَ إِلى مَنْزِلِهِ : أَلَا طِبْتَ ، وَطَابَتْ لَكَ الْجَنَّةُ» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ ، عَنْ بَكْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا زَارَ مُسْلِمٌ أَخَاهُ الْمُسْلِمَ فِي اللّهِ وَلِلّهِ إِلَا نَادَاهُ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : أَيُّهَا الزَّائِرُ ، طِبْتَ وَطَابَتْ لَكَ الْجَنَّةُ» .

.

ص: 449

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از على بن نهدى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه برادر خود را در راه خدا و براى خدا زيارت كند ، در روز قيامت مى آيد ، در حالى [كه ]مى خرامد در ميانه نورى سفيد چون جامه هاى مصرى ، و به چيزى نمى گذرد ، مگر آنكه به جهت آن روشن مى شود ، تا در نزد خداى عز و جل بايستد؛ پس خداى عز و جل به او مى فرمايد : مرحبا! خوش آمدى . و در گشادگى خواهى بود ، و چون خدا مرحبا بفرمايد ، عطاى او را جزيل مى كند و بخشش او را عظيم مى گرداند» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن خالد ، و حسين بن سعيد ، از نضر بن سويد ، از يحيى بن عمران حلبى ، از بشير ، از ابوحمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده اند كه فرمود :«به درستى كه بنده مسلمان چون از خانه خود بيرون آيد ، در حالتى كه اراده داشته باشد كه برادر خود را زيارت كند از براى خداى _ تعالى _ ، نه به جهت غير آن جناب ، به جهت طلب كردن رضاى خدا از روى رغبت در آن چه در نزد او است ، خداى عز و جل هفتاد هزار فرشته را بر او بگمارد كه از پشت سرش او را ندا كنند ، تا آنكه به منزل خود برگردد ، كه بدان و آگاه باش! كه پاك و پاكيزه شدى ، و بهشت از براى تو خوش باشد» .

حسين بن محمد ، از احمد بن اسحاق ، از بكر بن محمد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هيچ مسلمانى برادر مسلمان خود را زيارت نكرده است در راه خدا و از براى خدا ، مگر آنكه خداى عز و جل او را ندا فرمود كه : اى زيارت كننده! پاك و پاكيزه شدى ، و بهشت از براى تو خوش باشد» .

.

ص: 450

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ؛ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ جَمِيعاً ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَيْسٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ لِلّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ جَنَّةً لَا يَدْخُلُهَا إِلَا ثَلَاثَةٌ : رَجُلٌ حَكَمَ عَلى نَفْسِهِ بِالْحَقِّ ، وَرَجُلٌ زَارَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ فِي اللّهِ ، وَرَجُلٌ آثَرَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ فِي اللّهِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجُعْفِيِّ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيَخْرُجُ إِلى أَخِيهِ يَزُورُهُ ، فَيُوَكِّلُ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِهِ مَلَكاً ، فَيَضَعُ جَنَاحاً فِي الْأَرْضِ وَجَنَاحاً فِي السَّمَاءِ يُظِلُّهُ ، فَإِذَا دَخَلَ إِلى مَنْزِلِهِ نَادَى الْجَبَّارُ تَبَارَكَ وَتَعَالى : أَيُّهَا الْعَبْدُ الْمُعَظِّمُ لِحَقِّي ، الْمُتَّبِعُ لآِثَارِ نَبِيِّي ، حَقٌّ عَلَيَّ إِعْظَامُكَ ؛ سَلْنِي أُعْطِكَ ؛ ادْعُنِي أُجِبْكَ ؛ اسْكُتْ أَبْتَدِئْكَ ، فَإِذَا انْصَرَفَ شَيَّعَهُ الْمَلَكُ يُظِلُّهُ بِجَنَاحِهِ حَتّى يَدْخُلَ إِلى مَنْزِلِهِ ، ثُمَّ يُنَادِيهِ تَبَارَكَ وَتَعَالى : أَيُّهَا الْعَبْدُ الْمُعَظِّمُ لِحَقِّي ، حَقٌّ عَلَيَّ إِكْرَامُكَ ، قَدْ أَوْجَبْتُ لَكَ جَنَّتِي ، وَشَفَّعْتُكَ فِي عِبَادِي» .

صَالِحُ بْنُ عُقْبَةَ ، عَنْ عُقْبَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَزِيَارَةُ الْمُؤْمِنِ فِي اللّهِ خَيْرٌ مِنْ عِتْقِ عَشْرِ رِقَابٍ مُؤْمِنَاتٍ ، وَمَنْ أَعْتَقَ رَقَبَةً مُؤْمِنَةً وَقى كُلُّ عُضْوٍ عُضْواً مِنَ النَّارِ حَتّى أَنَّ الْفَرْجَ يَقِي الْفَرْجَ» .

صَالِحُ بْنُ عُقْبَةَ ، عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«أَيُّمَا ثَلَاثَةِ مُؤْمِنِينَ اجْتَمَعُوا عِنْدَ أَخٍ لَهُمْ ، يَأْمَنُونَ بَوَائِقَهُ ، وَلَا يَخَافُونَ غَوَائِلَهُ ، وَيَرْجُونَ مَا عِنْدَهُ ، إِنْ دَعَوُا اللّهَ أَجَابَهُمْ ، وَإِنْ سَأَلُوا أَعْطَاهُمْ ، وَإِنِ اسْتَزَادُوا زَادَهُمْ ، وَإِنْ سَكَتُوا ابْتَدَأَهُمْ» .

.

ص: 451

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، و چند نفر از اصحاب ما ، از سهل بن زياد همه روايت كرده اند ، از ابن محبوب ، از ابوايّوب ، از محمد بن قيس ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل را بهشتى است كه در آن داخل نمى شوند ، مگر سه كس : يكى مردى كه بر نفس خود به حق حكم كند؛ و دويم مردى كه برادر مؤمن خود را در راه خدا زيارت كند؛ و سيم مردى كه برادر مؤمن خود را بر خود اختيار كند در راه خدا» .

محمد بن يحيى ، از محمد بن حسين ، از محمد بن اسماعيل بن بزيع ، از صالح بن عقبه ، از عبداللّه بن محمد جعفى ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه مؤمن بيرون مى رود به سوى برادر خويش كه او را زيارت كند؛ پس خداى عز و جل فرشته اى را بر او مى گمارد كه يك بال را در زمين مى گذارد ، و يك بال را در سمت آسمان بر او سايه مى كند؛ پس چون در منزل برادرش داخل شود ، خداوند جبّار _ تبارك و تعالى _ ندا فرمايد كه : اى بنده اى كه حقّ مرا بزرگ شمردى ، و آثار پيغمبر مرا پيروى كردى ، بر من لازم است كه تو را بزرگ گردانم ، از من سؤال كن تا تو را عطا كنم ، و مرا بخوان تا تو را اجابت كنم ، و ساكت شو تا به تو ابتدا كنم . و چون برگردد همان فرشته او را مشايعت كند ، به بال خويش بر او سايه اندازد ، تا او را به منزل خود داخل كند . بعد از آن، خداى _ تبارك و تعالى _ او را ندا فرمايد كه : اى بنده اى كه حقّ مرا بزرگ شمردى ، بر من لازم است كه تو را اكرام كنم و نوازش نمايم ، بهشت خود را از براى تو واجب گردانيدم ، تو را در بندگان خود شفيع ساختم» .

صالح بن عقبه ، از عقبه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر آينه زيارت مؤمن در راه خدا ، بهتر است از آزاد كردن ده بنده مؤمن ، و هر كه يك بنده مؤمن را آزاد كند ، هر عضوى از او ، عضوى از آزادكننده را از آتش جهنّم نگاه دارد ، تا آنكه فرج باعث نگاهدارى فرج مى شود» .

صالح بن عقبه ، از صفوان جمّال ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر سه نفر مؤمن كه جمع شدند در نزد برادر خويش كه از بدى ها و ستم هاى او ايمن باشند ، و از سختى ها و گزندهاى او نترسند ، و آن چه را كه در نزد او است اميد داشته باشند ، اگر خدا را بخوانند ، ايشان را اجابت فرمايد ، و اگر سؤال كنند ، ايشان را عطا فرمايد ، و اگر طالب زيادتى باشند ، ايشان را بيفزايد ، و اگر خاموش شوند ، ايشان را ابتدا نمايد» .

.

ص: 452

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا حَمْزَةَ يَقُولُ : سَمِعْتُ الْعَبْدَ الصَّالِحَ عليه السلام يَقُولُ :«مَنْ زَارَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ لِلّهِ لَا لِغَيْرِهِ ، يَطْلُبُ بِهِ ثَوَابَ اللّهِ وَتَنَجُّزَ مَا وَعَدَهُ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ ، وَكَّلَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِهِ سَبْعِينَ أَلْفَ مَلَكٍ مِنْ حِينِ يَخْرُجُ مِنْ مَنْزِلِهِ حَتّى يَعُودَ إِلَيْهِ ، يُنَادُونَهُ : أَلَا طِبْتَ وَطَابَتْ لَكَ الْجَنَّةُ ، تَبَوَّأْتَ مِنَ الْجَنَّةِ مَنْزِلًا» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : لِقَاءُ الْاءِخْوَانِ مَغْنَمٌ جَسِيمٌ وَإِنْ قَلُّوا» .

78 _ بَابُ الْمُصَافَحَةِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَيْمُونٍ ، عَنْ يَحْيَى بْنِ زَكَرِيَّا ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ ، قَالَ : كُنْتُ زَمِيلَ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، وَكُنْتُ أَبْدَأُ بِالرُّكُوبِ ، ثُمَّ يَرْكَبُ هُوَ ، فَإِذَا اسْتَوَيْنَا سَلَّمَ ، وَسَاءَلَ مُسَاءَلَةَ رَجُلٍ لَا عَهْدَ لَهُ بِصَاحِبِهِ ، وَصَافَحَ ، قَالَ : وَكَانَ إِذَا نَزَلَ نَزَلَ قَبْلِي ، فَإِذَا اسْتَوَيْتُ أَنَا وَهُوَ عَلَى الْأَرْضِ سَلَّمَ ، وَسَاءَلَ مُسَاءَلَةَ مَنْ لَا عَهْدَ لَهُ بِصَاحِبِهِ ، فَقُلْتُ : يَا ابْنَ رَسُولِ اللّهِ ، إِنَّكَ لَتَفْعَلُ شَيْئاً مَا يَفْعَلُهُ أَحَدُ مَنْ قِبَلَنَا ، وَإِنْ فَعَلَ مَرَّةً فَكَثِيرٌ؟ فَقَالَ :«أَ مَا عَلِمْتَ مَا فِي الْمُصَافَحَةِ ؛ إِنَّ الْمُؤْمِنَيْنِ يَلْتَقِيَانِ ، فَيُصَافِحُ أَحَدُهُمَا صَاحِبَهُ ، فَلَا تَزَالُ الذُّنُوبُ تَتَحَاتُّ عَنْهُمَا كَمَا يَتَحَاتُّ الْوَرَقُ عَنِ الشَّجَرِ ، وَاللّهُ يَنْظُرُ إِلَيْهِمَا حَتّى يَفْتَرِقَا» .

.

ص: 453

78 . باب در بيان مصافحه و دست يكديگر گرفتن

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابوايّوب روايت كرده است كه گفت : شنيدم از ابوحمزه كه مى گفت : شنيدم از امام موسى كاظم عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه برادر مؤمن خود را زيارت كند از براى خدا ، نه به جهت غير او ، در حالى كه طلب كند به آن ثواب خدا و راست شدن آن چه را كه خداى عز و جل او را وعده فرموده ، خداى عز و جل هفتاد هزار فرشته را بر او بگمارد ، از وقتى كه از منزل خود بيرون مى رود ، تا هنگامى كه به سوى آن برمى گردد ، كه او را ندا كنند كه : آگاه باش! كه پاك و پاكيزه شدى ، و بهشت از براى تو خوش باشد ، و از بهشت منزلى را فرا گرفتى و آن را مكان خود ساختى» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ فرمود كه : ملاقات برادران دينى، غنيمت بزرگى است و اگرچه كم باشند» .

78 . باب در بيان مصافحه و دست يكديگر گرفتنچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از ثعلبة بن ميمون ، از يحيى بن زكريّا ، از ابوعبيده كه گفت : هم كجاوه امام محمد باقر عليه السلام بودم و من به سوارى آغاز مى كردم . بعد از آن ، آن حضرت سوار مى شد ، و چون درست مى نشستيم و قرار مى گرفتيم، سلام مى كرد و احوال مى پرسيد ؛ مانند احوال پرسيدن مردى كه هيچ خبر از حال صاحب و يار خود نداشته باشد و او را نديده باشد ، و مصافحه مى فرمود . ابوعبيده مى گويد : و چون فرود مى آمد ، پيش از من فرود مى آمد ، و چون من و آن حضرت بر بالاى زمين قرار مى گرفتيم ، سلام مى كرد و احوال مى پرسيد ، چون احوال پرسيدن كسى كه هيچ خبر از صاحب خود نداشته باشد و او را نديده باشد . به آن حضرت عرض كردم كه : يابن رسول اللّه ! تو كارى مى كنى كه كسى كه در نزد ما است، آن را نمى كند ، و اگر يك مرتبه به فعل آورد، بسيار است . فرمود كه :«آيا نمى دانى كه در مصافحه چه ثواب است؟ به درستى كه دو مؤمن به هم مى رسند ، پس يكى از آنها با صاحب خود مصافحه مى كند ، و به سبب آن پيوسته گناهان از ايشان فرو ريزد ، چنان كه برگ از درخت فرو مى ريزد ، و خدا نظر رحمت به ايشان مى كند ، تا از يكديگر جدا شوند» .

.

ص: 454

عَنْهُ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ ، عَنْ أَبِي خَالِدٍ الْقَمَّاطِ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الْمُؤْمِنَيْنِ إِذَا الْتَقَيَا وَتَصَافَحَا ، أَدْخَلَ اللّهُ يَدَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِمَا ، فَصَافَحَ أَشَدَّهُمَا حُبّاً لِصَاحِبِهِ» .

ابْنُ فَضَّالٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ ، عَنْ أَيُّوبَ ، عَنِ السَّمَيْدَعِ ، عَنْ مَالِكِ بْنِ أَعْيَنَ الْجُهَنِيِّ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الْمُؤْمِنَيْنِ إِذَا الْتَقَيَا فَتَصَافَحَا ، أَدْخَلَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ يَدَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِمَا ، وَأَقْبَلَ بِوَجْهِهِ عَلى أَشَدِّهِمَا حُبّاً لِصَاحِبِهِ ، فَإِذَا أَقْبَلَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِوَجْهِهِ عَلَيْهِمَا ، تَحَاتَّتْ عَنْهُمَا الذُّنُوبُ كَمَا يَتَحَاتُّ الْوَرَقُ مِنَ الشَّجَرِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الْمُؤْمِنَيْنِ إِذَا الْتَقَيَا فَتَصَافَحَا ، أَقْبَلَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ عَلَيْهِمَا بِوَجْهِهِ ، وَتَسَاقَطَتْ عَنْهُمَا الذُّنُوبُ كَمَا يَتَسَاقَطُ الْوَرَقُ مِنَ الشَّجَرِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ ، عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ ، قَالَ : زَامَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام فِي شِقِّ مَحْمِلٍ مِنَ الْمَدِينَةِ إِلى مَكَّةَ ، فَنَزَلَ فِي بَعْضِ الطَّرِيقِ ، فَلَمَّا قَضى حَاجَتَهُ وَعَادَ ، قَالَ :«هَاكِ يَدَكَ يَا أَبَا عُبَيْدَةَ» فَنَاوَلْتُهُ يَدِي ، فَغَمَزَهَا حَتّى وَجَدْتُ الْأَذى فِي أَصَابِعِي ، ثُمَّ قَالَ : «يَا أَبَا عُبَيْدَةَ ، مَا مِنْ مُسْلِمٍ لَقِيَ أَخَاهُ الْمُسْلِمَ ، فَصَافَحَهُ ، وَشَبَّكَ أَصَابِعَهُ فِي أَصَابِعِهِ إِلَا تَنَاثَرَتْ عَنْهُمَا ذُنُوبُهُمَا كَمَا يَتَنَاثَرُ الْوَرَقُ مِنَ الشَّجَرِ فِي الْيَوْمِ الشَّاتِي» .

.

ص: 455

از او ، از ابن فضّال ، از على بن عقبه ، از ابوخالد قمّاط ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«به درستى كه دو مؤمن چون به هم رسند و مصافحه كنند ، خدا دست قدرت خويش را در ميان دست هاى ايشان درآورد ، و با آنكه دوستيش با صاحب خود سخت تر باشد از اين دو نفر ، مصافحه كند» .

ابن فضّال ، از على بن عقبه ، از ايّوب ، از سميدع ، از مالك بن اعين جهنى ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون دو مؤمن به هم رسند و مصافحه كنند ، خداى عز و جل دست قدرت خود را در ميانه دست هاى ايشان داخل كند ، و روى خويش را به جانب آن آورد كه دوستى اش با صاحب خود سخت تر است از اين دو ، و چون خداى _ تعالى _ روى خويش را به جانب ايشان آورد ، گناهان از ايشان فرو ريزد ، چنان كه برگ از درخت فرو مى ريزد» . (1)

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم ، از ابوعبيده حذّاء ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه چون دو مؤمن به هم رسند و مصافحه كنند ، خداى عز و جل روى خويش را به ايشان آورد ، و گناهان از ايشان فرو ريزد ، چنان كه برگ از درخت فرو مى ريزد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از احمد بن محمد بن ابى نصر ، از صفوان جمّال ، از ابوعبيده حذّاء كه گفت : با امام محمد باقر عليه السلام هم كجاوه بوديم در يك تاى محمل از مدينه تا مكّه؛ پس در عرض راه در جايى فرود آمد ، و چون قضاى حاجت كرد و برگشت، فرمود كه :«اى ابوعبيده! دستت را بيار» . من دست خود را به آن حضرت دادم؛ پس آن را فشارى سخت داد ، به مرتبه اى كه در انگشتان خويش آزار آن فشار را يافتم و انگشتانم به درد آمد .بعد از آن فرمود كه : «اى ابوعبيده! هيچ مسلمانى نيست كه برادر مسلمان خود را ملاقات كند و با او مصافحه نمايد و انگشتان خويش را در انگشتانش در برد ، مگر آنكه گناهان از ايشان فرو ريزد و به هم پاشيده شود ، چنان كه برگ از درخت فرو مى ريزد و به هم پاشيده مى شود در فصل زمستان» .

.


1- .و رو آوردن خدا به كسى ، عبارتى است مشهور در ميان عرب و عجم ، و مراد از آن زيادتى التفات و لطف است كه اثرش زيادتى ثواب است . (مترجم)

ص: 456

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنْ يَحْيَى الْحَلَبِيِّ ، عَنْ مَالِكٍ الْجُهَنِيِّ ، قَالَ : قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«يَا مَالِكُ ، أَنْتُمْ شِيعَتُنَا؟! أَ لَا تَرى أَنَّكَ تُفْرِطُ فِي أَمْرِنَا ، إِنَّهُ لَا يُقْدَرُ عَلى صِفَةِ اللّهِ ، فَكَمَا لَا يُقْدَرُ عَلى صِفَةِ اللّهِ ، كَذلِكَ لَا يُقْدَرُ عَلى صِفَتِنَا ؛ وَكَمَا لَا يُقْدَرُ عَلى صِفَتِنَا ، كَذلِكَ لَا يُقْدَرُ عَلى صِفَةِ الْمُؤْمِنِ ؛ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيَلْقَى الْمُؤْمِنَ فَيُصَافِحُهُ ، فَلَا يَزَالُ اللّهُ يَنْظُرُ إِلَيْهِمَا وَالذُّنُوبُ تَتَحَاتُّ عَنْ وُجُوهِهِمَا كَمَا يَتَحَاتُّ الْوَرَقُ مِنَ الشَّجَرِ حَتّى يَفْتَرِقَا ، فَكَيْفَ يُقْدَرُ عَلى صِفَةِ مَنْ هُوَ كَذلِكَ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، قَالَ : زَامَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام ، فَحَطَطْنَا الرَّحْلَ ، ثُمَّ مَشى قَلِيلاً ، ثُمَّ جَاءَ فَأَخَذَ بِيَدِي ، فَغَمَزَهَا غَمْزَةً شَدِيدَةً ، فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، أَ وَمَا كُنْتُ مَعَكَ فِي الْمَحْمِلِ؟ فَقَالَ :«أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا جَالَ جَوْلَةً ، ثُمَّ أَخَذَ بِيَدِ أَخِيهِ ، نَظَرَ اللّهُ إِلَيْهِمَا بِوَجْهِهِ ، فَلَمْ يَزَلْ مُقْبِلاً عَلَيْهِمَا بِوَجْهِهِ ، وَ يَقُولُ لِلذُّنُوبِ : تَحَاتَّ عَنْهُمَا ، فَتَتَحَاتُّ يَا أَبَا حَمْزَةَ ، كَمَا يَتَحَاتُّ الْوَرَقُ عَنِ الشَّجَرِ ، فَيَفْتَرِقَانِ وَمَا عَلَيْهِمَا مِنْ ذَنْبٍ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : سَأَلْتُهُ عَنْ حَدِّ الْمُصَافَحَةِ ، فَقَالَ :«دَوْرُ نَخْلَةٍ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ عَمْرٍ والْأَفْرَقِ ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«يَنْبَغِي لِلْمُؤْمِنَيْنِ إِذَا تَوَارى أَحَدُهُمَا عَنْ صَاحِبِهِ بِشَجَرَةٍ ، ثُمَّ الْتَقَيَا ، أَنْ يَتَصَافَحَا» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُثَنّى ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ زَيْدٍ ، عَنْ جَابِرٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِذَا لَقِيَ أَحَدُكُمْ أَخَاهُ فَلْيُسَلِّمْ عَلَيْهِ وَلْيُصَافِحْهُ ، فَإِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ أَكْرَمَ بِذلِكَ الْمَلَائِكَةَ ؛ فَاصْنَعُوا صُنْعَ الْمَلَائِكَةِ» .

.

ص: 457

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از يحيى حلبى ،از مالك جهنى روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود كه :«اى مالك! شما شيعيان ماييد ، و چنان اعتقاد نداشته باشى كه تو در امر ما افراط مى كنى و از حد در مى گذرى؛ زيرا كه كسى قدرت بر صفت خدا ندارد و نمى تواند كه صفات او را وصف و شرح نمايد؛ پس چنان كه قدرت بر صفت خدا نمى توان داشت ، همچنين كسى قدرت بر صفت ما ندارد ، و چنان كه قدرت بر صفت ما نمى توان داشت ، همچنين كسى قدرت بر صفت مؤمن ندارد . به درستى كه مؤمن مؤمنى را ملاقات مى كند و با او مصافحه مى نمايد؛ پس خدا پيوسته به سوى ايشان نظر مى كند ، و گناهان از روى هاى ايشان فرو مى ريزد ، چنان كه برگ از درخت فرو مى ريزد ، تا وقتى كه از هم جدا شوند؛ پس تو چگونه قدرت دارى بر صفت كسى كه همچنين باشد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از عمر بن عبدالعزيز ، از محمد بن فضيل ، از ابوحمزه روايت كرده است كه گفت : با امام محمد باقر عليه السلام هم كجاوه شديم؛ پس بار فرود آورديم و حضرت اندكى راه رفت . بعد از آن، آمد و دست مرا گرفت و آن را فشارى سخت داد . عرض كردم : فداى تو گردم! آيا من با تو در محمل نبودم؟ فرمود :«آيا ندانسته اى كه مؤمن چون قدرى بگردد ، بعد از آن دست برادر خود را بگيرد ، خدا به ايشان رو آورد و به سوى ايشان نظر كند ، و پيوسته رو به ايشان داشته باشد و به گناهان ايشان بفرمايد كه : از ايشان فرو ريزيد . اى ابوحمزه! پس گناهان از ايشان فرو ريزد ، چنان كه برگ از درخت فرو مى ريزد . بعد از آن از هم جدا مى شوند و برايشان گناهى نيست» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : آن حضرت را سؤال كردم از حدّ مصافحه . فرمود :«به قدر آنكه دور يك درخت خرما بگردى» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از عمرو بن افرق ، از ابوعبيده ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«سزاوار است دو مؤمن را ، چون يكى از ايشان از صاحبش پنهان و ناپديد شود به واسطه درختى ، بعد از آن به هم رسند ، كه با يكديگر مصافحه كنند» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از بعضى از اصحاب خويش ، از محمد بن مثنّى ، از پدرش ، از عثمان بن يزيد _ يا زيد بنابر اختلاف نسخ كافى _ ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : چون يكى از شما برادر خويش را ملاقات كند ، بايد كه بر او سلام كند و با او مصافحه نمايد؛ زيرا كه ، خداى عز و جلفرشتگان را به اين امر گرامى داشته و نواخته؛ پس كردار فرشتگان را بكنيد» .

.

ص: 458

عَنْهُ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنِ ابْنِ بَقَّاحٍ ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ، عَنْ جَابِرٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِذَا الْتَقَيْتُمْ فَتَلَاقَوْا بِالتَّسْلِيمِ وَالتَّصَافُحِ ، وَإِذَا تَفَرَّقْتُمْ فَتَفَرَّقُوا بِالِاسْتِغْفَارِ» .

عَنْهُ ، عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ ، عَنْ جَدِّهِ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ ، أَوْ غَيْرِهِ ، عَنْ رَزِينٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ الْمُسْلِمُونَ إِذَا غَزَوْا مَعَ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وَمَرُّوا بِمَكَانٍ كَثِيرِ الشَّجَرِ ، ثُمَّ خَرَجُوا إِلَى الْفَضَاءِ ، نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلى بَعْضٍ فَتَصَافَحُوا» .

عَنْهُ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ ، عَنْ زَيْدِ بْنِ الْجَهْمِ الْهِلَالِيِّ ، عَنْ مَالِكِ بْنِ أَعْيَنَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا صَافَحَ الرَّجُلُ صَاحِبَهُ ، فَالَّذِي يَلْزَمُ التَّصَافُحَ أَعْظَمُ أَجْراً مِنَ الَّذِي يَدَعُ ، أَلَا وَإِنَّ الذُّنُوبَ لَتَتَحَاتُّ فِيمَا بَيْنَهُمْ حَتّى لَا يَبْقى ذَنْبٌ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ يَحْيَى بْنِ الْمُبَارَكِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ جَبَلَةَ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، قَالَ : دَخَلْتُ عَلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، فَنَظَرَ إِلَيَّ بِوَجْهٍ قَاطِبٍ ، فَقُلْتُ : مَا الَّذِي غَيَّرَكَ لِي؟ قَالَ :«الَّذِي غَيَّرَكَ لِاءِخْوَانِكَ ، بَلَغَنِي يَا إِسْحَاقُ أَنَّكَ أَقْعَدْتَ بِبَابِكَ بَوَّاباً يَرُدُّ عَنْكَ فُقَرَاءَ الشِّيعَةِ». فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، إِنِّي خِفْتُ الشُّهْرَةَ . فَقَالَ : «أَ فَلَا خِفْتَ الْبَلِيَّةَ؟ أَ وَمَا عَلِمْتَ أَنَّ الْمُؤْمِنَيْنِ إِذَا الْتَقَيَا فَتَصَافَحَا ، أَنْزَلَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ الرَّحْمَةَ عَلَيْهِمَا ، فَكَانَتْ تِسْعَةٌ وَتِسْعُونَ لِأَشَدِّهِمَا حُبّاً لِصَاحِبِهِ ، فَإِذَا تَوَافَقَا غَمَرَتْهُمَا الرَّحْمَةُ ، فَإِذَا قَعَدَا يَتَحَدَّثَانِ ، قَالَ الْحَفَظَةُ بَعْضُهَا لِبَعْضٍ : اعْتَزِلُوا بِنَا ، فَلَعَلَّ لَهُمَا سِرّاً وَقَدْ سَتَرَ اللّهُ عَلَيْهِمَا؟» . فَقُلْتُ : أَ لَيْسَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ يَقُولُ : «ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاّ لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ» ؟ فَقَالَ : «يَا إِسْحَاقُ ، إِنْ كَانَتِ الْحَفَظَةُ لَا تَسْمَعُ ، فَإِنَّ عَالِمَ السِّرِّ يَسْمَعُ وَيَرى» .

.

ص: 459

از او ، از محمد بن على ، از ابن بقّاح ، از سيف بن عميره ، از عمرو بن شمر ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : چون ملاقات از براى شما دست به هم دهد ، با يكديگر ملاقات كنيد با سلام كردن و مصافحه نمودن ، و چون جدا شويد از يكديگر ، جدا شويد با استغفار ، كه هر يك طلب مغفرت كنيد از براى ديگرى» .

از او ، از موسى بن قاسم ، از جدّش معاوية بن وهب يا غير او ، از رزين از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«عادت مسلمانان اين بود كه چون با رسول خدا صلى الله عليه و آله به جنگ مى رفتند و در جاى پر درختى مى گذشتند ، بعد از آن بيرون مى رفتند و به فضاى بى درختى مى رسيدند ، به يكديگر نظر مى نمودند و با هم مصافحه مى كردند» .

از او ، از پدرش ، از آنكه او را حديث كرده ، از زيد بن جهم هلالى ، از مالك بن اعين ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«چون مردى با صاحب خود مصافحه كند ، آنكه ملازم مصافحه باشد و پيوسته آن را به جا آورد ، مزدش بزرگ تر و پيشتر است از آنكه آن را وا مى گذارد . آگاه باشيد كه گناهان در ميانه ايشان فرو مى ريزد ، تا آنكه گناهان از براى ايشان باقى نماند» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از يحيى بن مبارك ، از عبداللّه بن جبله ، از اسحاق بن عمّار كه گفت : بر امام جعفر صادق عليه السلام داخل شدم؛ پس به سوى من نگريست با روى در هم كشيده . عرض كردم كه : چيست آن چه تو را با من متغيّر گردانيده؟ فرمود :«همان كه تو را به برادرانت متغيّر ساخته؟ اى اسحاق! خبر به من رسيده كه تو دربانى را بر در خانه خويش نشانيده اى كه فقراى شيعيان را از تو بازگرداند و نگذارد كه بر تو داخل شوند» . عرض كردم كه : فداى تو گردم! من از شهرت ترسيدم . فرمود كه : «آيا از بليّه و رنج و سختى نترسيدى؟ آيا ندانسته اى كه چون دو مؤمن به هم رسند و با يكديگر مصافحه كنند ، خداى عز و جل رحمت خود را بر ايشان فرو فرستد ، و نود و نه جزو آن از براى كسى باشد كه دوستيش با صاحب خود سخت تر است از اين دو ، و هرگاه در دوستى با هم برابر باشند ، رحمت خدا ايشان را بپوشاند ، و از سر ايشان به در رود و در گرداب درياى مغفرت غرق شوند؛ پس چون بنشينند و با يكديگر حديث گويند ، فرشتگانى كه نگاهبانان اعمال اند به يكديگر مى گويند كه : بياييد تا از ايشان دور شويم و در گوشه اى رويم ، شايد كه ايشان را رازى باشد كه خواهند با هم بگويند ، و حال آنكه خدا برايشان پوشيده و از براى ايشان پرده اى قرار داده است» . راوى مى گويد كه : عرض كردم : آيا خداى عز و جل نمى فرمايد كه : «ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ اِلّا لَدَيْهِ رَقيبٌ عَتيد» (1) ؛ يعنى : «آدمى بيرون نمى افكند از دهان خود هيچ سخنى را ، و به چيزى متكلّم نمى شود ، مگر آنكه در نزد او با آن سخن نگهبانى است مهيّا و آماده». حضرت فرمود كه : «اى اسحاق! اگر حافظان اعمال نمى شنوند ، خداى داناى راز مى شنود و مى بيند» . (حاصل آنكه راوى گمان كرد كه رقيب ، فرشتگان حافظان اعمال اند ، چنان كه اكثر مفسّرين چنين فهميده اند ، و لهذا بر حضرت اين آيه را ايراد نمود ، و حضرت در جواب فرمود كه : رقيب ، شامل جناب اقدس الهى است؛ بلكه فى الحقيقه ، رقيبِ حقيقى او است ، كه چيزى بر او پوشيده نمى تواند شد) .

.


1- .ق، 18.

ص: 460

عَنْهُ ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ ، عَنْ أَيْمَنَ بْنِ مُحْرِزٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا صَافَحَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله رَجُلاً قَطُّ ، فَنَزَعَ يَدَهُ حَتّى يَكُونَ هُوَ الَّذِي يَنْزِعُ يَدَهُ مِنْهُ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادٍ ، عَنْ رِبْعِيٍّ ، عَنْ زُرَارَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَ _ لَا يُوصَفُ ، وَكَيْفَ يُوصَفُ وَقَالَ فِي كِتَابِهِ : «وَ ما قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ» ؟ فَلَا يُوصَفُ بِقَدَرٍ إِلَا كَانَ أَعْظَمَ مِنْ ذلِكَ . وَ إِنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله لَا يُوصَفُ ، وَكَيْفَ يُوصَفُ عَبْدٌ احْتَجَبَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِسَبْعٍ ، وَجَعَلَ طَاعَتَهُ فِي الْأَرْضِ كَطَاعَتِهِ فِي السَّمَاءِ ، فَقَالَ : «وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» وَمَنْ أَطَاعَ هذَا فَقَدْ أَطَاعَنِي ، وَمَنْ عَصَاهُ فَقَدْ عَصَانِي ، وَفَوَّضَ إِلَيْهِ؟ وَ إِنَّا لَا نُوصَفُ ، وَكَيْفَ يُوصَفُ قَوْمٌ رَفَعَ اللّهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَهُوَ الشَّكُّ . وَ الْمُؤْمِنُ لَا يُوصَفُ ، وَإِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيَلْقى أَخَاهُ ، فَيُصَافِحُهُ ، فَلَا يَزَالُ اللّهُ يَنْظُرُ إِلَيْهِمَا ، وَالذُّنُوبُ تَتَحَاتُّ عَنْ وُجُوهِهِمَا كَمَا يَتَحَاتُّ الْوَرَقُ عَنِ الشَّجَرِ» .

.

ص: 461

از او ، از اسماعيل بن مهران ، از ايمن بن محرز ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله هرگز با مردى مصافحه نفرمود كه دست خود را بكشد ، تا آنكه آن كس دست خود را از دست آن حضرت مى كشيد» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد ، از ربعى ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«به درستى كه خداى عز و جلبه وصف درنيايد ، و چگونه به وصف درآيد ، و حال آنكه در كتاب خويش فرموده كه : «وَما قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ» (1) ؛ پس خدا به اندازه اى وصف نشود ، مگر آنكه از آن بزرگ تر باشد . (2) و به درستى كه پيغمبر صلى الله عليه و آله به وصف درنيايد ، و چگونه به وصف درآيد بنده اى كه خدا او را به هفت حجاب محجّب ساخته ، و فرمانبردارى او را در زمين چون فرمانبردارى خويش در آسمان قرار داده است (3) و فرموده كه : «ما اتاكُمْ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» (4) . و حضرت فرمود كه : هر كه اين را اطاعت كند ، مرا اطاعت كرده ، و هر كه او را نافرمانى كند ، مرا نافرمانى كرده است ، و امر دين را به او مفوّض فرمود . و به درستى كه ما به وصف درنياييم ، و چگونه به وصف درآيند گروهى كه خدا رجس را از ايشان برداشته _ و مراد از آن رجس شكّ است _ . و مؤمن به وصف درنمى آيد . و به درستى كه مؤمن برادر خويش را ملاقات مى كند و با يكديگر مصافحه مى كنند؛ پس خدا پيوسته به سوى ايشان نظر مى كند ، و گناهان از روى هاى ايشان فرو مى ريزد ، چنان كه برگ از درخت فرو ريزد» .

.


1- .انعام، 91.
2- ._ چنان كه در كتاب توحيد تا اينجا، به سندى ديگر مذكور شد _ . (مترجم)
3- .و در بعضى از نسخ كافى «در آسمان» ندارد؛ و معنى اين مى شود كه ، او را در زمين چون خود مطاع گردانيده ، يا اطاعت او را چون اطاعت خود ساخته است . (مترجم)
4- .حشر، 7. آنچه را پيامبر برايتان آورد بگيريد و از آنچه نهى كرد دست كشيد .

ص: 462

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنْ فُضَيْلِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ :«إِذَا الْتَقَى الْمُؤْمِنَانِ فَتَصَافَحَا ، أَقْبَلَ اللّهُ بِوَجْهِهِ عَلَيْهِمَا ، وَتَتَحَاتُّ الذُّنُوبُ عَنْ وُجُوهِهِمَا حَتّى يَفْتَرِقَا» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«تَصَافَحُوا ؛ فَإِنَّهَا تَذْهَبُ بِالسَّخِيمَةِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَقِيَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله حُذَيْفَةَ ، فَمَدَّ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله يَدَهُ ، فَكَفَّ حُذَيْفَةُ يَدَهُ ، فَقَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : يَا حُذَيْفَةُ ، بَسَطْتُ يَدِي إِلَيْكَ ، فَكَفَفْتَ يَدَكَ عَنِّي؟ فَقَالَ حُذَيْفَةُ : يَا رَسُولَ اللّهِ ، بِيَدِكَ الرَّغْبَةُ ، وَلكِنِّي كُنْتُ جُنُباً ، فَلَمْ أُحِبَّ أَنْ تَمَسَّ يَدِي يَدَكَ وَأَنَا جُنُبٌ ، فَقَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : أَ مَا تَعْلَمُ أَنَّ الْمُسْلِمَيْنِ إِذَا الْتَقَيَا ، فَتَصَافَحَا ، تَحَاتَّتْ ذُنُوبُهُمَا كَمَا يَتَحَاتُّ وَرَقُ الشَّجَرِ» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ ، عَنْ بَكْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَا يَقْدِرُ أَحَدٌ قَدْرَهُ ، وَكَذلِكَ لَا يَقْدِرُ قَدْرَ نَبِيِّهِ ، وَكَذلِكَ لَا يَقْدِرُ قَدْرَ الْمُؤْمِنِ ؛ إِنَّهُ لَيَلْقى أَخَاهُ ، فَيُصَافِحُهُ ، فَيَنْظُرُ اللّهُ إِلَيْهِمَا ، وَالذُّنُوبُ تَتَحَاتُّ عَنْ وُجُوهِهِمَا حَتّى يَفْتَرِقَا ، كَمَا يَتَحَاتُّ الرِّيحَ الشَّدِيدَةَ الْوَرَقُ عَنِ الشَّجَرِ» .

.

ص: 463

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن نعمان ، از فضيل بن عثمان ، از ابوعبيده روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«چون دو مؤمن به هم رسند و با يكديگر مصافحه كنند ، خدا روى خود را به ايشان آورد ، و گناهان از روى هاى ايشان فرو ريزد تا از هم جدا شوند» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«با يكديگر مصافحه كنيد؛ زيرا كه مصافحه كينه ديرينه را مى برد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از ابن قداح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«پيغمبر صلى الله عليه و آله حذيفه را ملاقات كرد؛ پس پيغمبر صلى الله عليه و آله دست خويش را كشيد و پيش آورد ، و حذيفه دست خود را نگاه داشت و پيش نياورد؛ پس پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود : اى حذيفه! من دست خويش را به سوى تو گشودم و دراز نمودم ، و تو دست خود را از من باز داشتى . حذيفه عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! هر كسى به دست تو رغبت دارد و خواهان مصافحه با تو مى باشد ، وليكن من جنب بودم ، و لهذا دوست نداشتم كه دستم به دست مباركت برسد و حال آنكه من جنب باشم . پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود : آيا نمى دانى كه چون دو مسلمان به هم رسند و با يكديگر مصافحه كنند ،گناهان ايشان فرو مى ريزد ، چنان كه برگ درخت فرو ريزد» .

حسين بن محمد بن ، از احمد بن اسحاق ، از بكر بن محمد ، از اسحاق بن عمّار روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«به درستى كه هيچ كس قدر و اندازه خداى عز و جل را نمى شناسد ، و همچنين كسى قدر پيغمبر او را نمى شناسد و مرتبه آن حضرت را نمى داند ، و همچنين كسى قدر مؤمن را نمى شناسد؛ زيرا كه مؤمن برادرش را ملاقات مى كند و با يكديگر مصافحه مى كنند ، پس خداى _ تعالى _ به سوى ايشان نظر مى كند ، و گناهان از روى هاى ايشان فرو مى ريزد تا از هم جدا شوند ، چنان كه باد سخت برگ را از درخت فرو مى ريزد» .

.

ص: 464

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنْ رِفَاعَةَ ، قَالَ :سَمِعْتُهُ يَقُولُ : «مُصَافَحَةُ الْمُؤْمِنِ أَفْضَلُ مِنْ مُصَافَحَةِ الْمَلَائِكَةِ» .

79 _ بَابُ الْمُعَانَقَةِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجُعْفِيِّ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليهماالسلام ، قَالَا :«أَيُّمَا مُؤْمِنٍ خَرَجَ إِلى أَخِيهِ يَزُورُهُ عَارِفاً بِحَقِّهِ ، كَتَبَ اللّهُ لَهُ بِكُلِّ خُطْوَةٍ حَسَنَةً ، وَمُحِيَتْ عَنْهُ سَيِّئَةٌ ، وَرُفِعَتْ لَهُ دَرَجَةٌ ، وَإِذَا طَرَقَ الْبَابَ فُتِحَتْ لَهُ أَبْوَابُ السَّمَاءِ ، فَإِذَا الْتَقَيَا وَتَصَافَحَا وَتَعَانَقَا ، أَقْبَلَ اللّهُ عَلَيْهِمَا بِوَجْهِهِ ، ثُمَّ بَاهى بِهِمَا الْمَلَائِكَةَ ، فَيَقُولُ : انْظُرُوا إِلى عَبْدَيَّ تَزَاوَرَا وَتَحَابَّا فِيَّ ، حَقٌّ عَلَيَّ أَلَا أُعَذِّبَهُمَا بِالنَّارِ بَعْدَ هذَا الْمَوْقِفِ ، فَإِذَا انْصَرَفَ شَيَّعَهُ الْمَلَائِكَةُ عَدَدَ نَفَسِهِ وَخُطَاهُ وَكَلَامِهِ ، يَحْفَظُونَهُ مِنْ بَلَاءِ الدُّنْيَا وَبَوَائِقِ الْاخِرَةِ إِلى مِثْلِ تِلْكَ اللَّيْلَةِ مِنْ قَابِلٍ ، فَإِنْ مَاتَ فِيمَا بَيْنَهُمَا أُعْفِيَ مِنَ الْحِسَابِ ، وَإِنْ كَانَ الْمَزُورُ يَعْرِفُ مِنْ حَقِّ الزَّائِرِ مَا عَرَفَهُ الزَّائِرُ مِنْ حَقِّ الْمَزُورِ ، كَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِهِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيى ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الْمُؤْمِنَيْنِ إِذَا اعْتَنَقَا غَمَرَتْهُمَا الرَّحْمَةُ ، فَإِذَا الْتَزَمَا لَا يُرِيدَانِ بِذلِكَ إِلَا وَجْهَ اللّهِ وَلَا يُرِيدَانِ غَرَضاً مِنْ أَغْرَاضِ الدُّنْيَا ، قِيلَ لَهُمَا : مَغْفُوراً لَكُمَا فَاسْتَأْنِفَا ، فَإِذَا أَقْبَلَا عَلَى الْمُسَاءَلَةِ ، قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ بَعْضُهَا لِبَعْضٍ : تَنَحَّوْا عَنْهُمَا ؛ فَإِنَّ لَهُمَا سِرّاً ، وَقَدْ سَتَرَ اللّهُ عَلَيْهِمَا». قَالَ إِسْحَاقُ : فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، فَلَا يُكْتَبُ عَلَيْهِمَا لَفْظُهُمَا ، وَقَدْ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ» ؟ قَالَ : فَتَنَفَّسَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام الصُّعَدَاءَ ، ثُمَّ بَكى حَتَّى اخْضَلَّتْ دُمُوعُهُ لِحْيَتَهُ ، وَقَالَ : «يَا إِسْحَاقُ ، إِنَّ اللّهَ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ إِنَّمَا أَمَرَ الْمَلَائِكَةَ أَنْ تَعْتَزِلَ عَنِ الْمُؤْمِنَيْنِ إِذَا الْتَقَيَا إِجْلَالًا لَهُمَا ، وَإِنَّهُ وَإِنْ كَانَتِ الْمَلَائِكَةُ لَا تَكْتُبُ لَفْظَهُمَا ، وَلَا تَعْرِفُ كَلَامَهُمَا ؛ فَإِنَّهُ يَعْرِفُهُ وَيَحْفَظُهُ عَلَيْهِمَا عَالِمُ السِّرِّ وَأَخْفى» .

.

ص: 465

79 . باب در بيان معانقت و دست در گردن همديگر كردن

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از رفاعه روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«مصافحه مؤمن از مصافحه فرشتگان بهتر است» .

79 . باب در بيان معانقت و دست در گردن همديگر كردنمحمد بن يحيى ، از محمد بن حسين ، از محمد بن اسماعيل بن بزيع ، از صالح بن عقبه ، از عبداللّه بن محمد جعفى ، از امام محمد باقر و امام جعفر صادق عليهماالسلامروايت كرده است كه فرمودند :«هر مؤمنى كه بيرون رود به سوى برادرش كه او را زيارت كند ، در حالى كه حقّ او را بشناسد ، خدا به هر گامى يك حسنه از برايش بنويسد ، و يك گناه از او محو شود ، و يك درجه از برايش بلند شود . و چون درِ خانه او را بكوبد ، درهاى آسمان از برايش گشوده شود . و چون به هم رسند و مصافحه كنند و دست در گردن يكديگر درآورند ، خداى روى خويش را به ايشان آورد . بعد از آن به سبب ايشان با فرشتگان تفاخر كند و بنازد و بفرمايد كه : بنگريد به دو بنده من ، كه به زيارت يكديگر رفتند و با هم دوستى كردند در راه من ، و بر من لازم است كه بعد از اين موقف ، ايشان را عذاب نكنم . و چون برگردد ، به شماره نفسى كه كشيده و گامى كه برداشته و سخنى كه گفته ، فرشتگان او را مشايعت و همراهى كنند ، و او را از بلاى دنيا و بدى ها و سختى هاى آخرت محافظت نمايند ، تا مثل اين شب از سال آينده؛ پس اگر در ما بين اين دو بميرد ، از حساب روز قيامت معاف باشد . و اگر آن كسى كه زائر به زيارتش رفته ، از حقّ زائر بشناسد آن چه را كه زائر از حقّ او مى شناسد ، از برايش مثل اجر زائر خواهد بود» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از صفوان بن يحيى ، از اسحاق بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه چون دو مؤمنِ من دست در گردن يكديگر كنند ، رحمت ايشان را فرو گيرد . و چون يكديگر را در بر گيرند و به آن ، چيزى را غير از رضاى خدا اراده نداشته باشند و غرضى از اغراض دنيا را نخواهند ، به ايشان گفته شود كه : آمرزيده باد شما را ، و خدا شما را آمرزيد ، پس عمل را از سر گيريد و بناى نو بگذاريد . و چون رو آورند كه از يكديگر احوال پرسند ، فرشتگان به يكديگر گويند كه : از ايشان دور شويد و در جانبى رويد كه ايشان را رازى است و خدا برايشان پوشيده» . اسحاق مى گويد كه : عرض كردم : فداى تو گردم! پس گفته ايشان برايشان نوشته نمى شود و حال آنكه خداى عز و جل فرموده است كه : «ما يَلْفِظُ مِنْ قَولٍ اِلّا لَدَيْهِ رَقيبٌ عتيد» (1) . اسحاق مى گويد كه : حضرت صادق عليه السلام آهى سرد از دل پر درد بركشيد و گريست تا آنكه آب ديده اش ريش مباركش را تر كرد و فرمود : «اى اسحاق! به درستى كه خداى _ تبارك و تعالى _ فرشتگان را امر فرموده كه از مؤمنان دور شوند چون به هم رسند ، به جهت اجلال و تعظيم ايشان ، و هر چند كه فرشتگان لفظ ايشان را ننويسند و سخن ايشان را نشناسند ، ليكن خداى داناى راز و پنهان تر از آن ، آن را مى شناسد و برايشان حفظ و نگاهدارى مى نمايد» .

.


1- .ق، 18. لب به سخنى نمى گشايد جز آن كه مراقب حاضر و آماده اى نزد او هست .

ص: 466

80 _ بَابُ التَّقْبِيلِأَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْكُوفِيِّ ، عَنْ عُبَيْسِ بْنِ هِشَامٍ ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَحْمَدَ الْمِنْقَرِيِّ ، عَنْ يُونُسَ بْنِ ظَبْيَانَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ لَكُمْ لَنُوراً تُعْرَفُونَ بِهِ فِي الدُّنْيَا ، حَتّى أَنَّ أَحَدَكُمْ إِذَا لَقِيَ أَخَاهُ ، قَبَّلَهُ فِي مَوْضِعِ النُّورِ مِنْ جَبْهَتِهِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ رِفَاعَةَ بْنِ مُوسى ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَا يُقَبَّلُ رَأْسُ أَحَدٍ وَلَا يَدُهُ إِلَا يَدُ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، أَوْ مَنْ أُرِيدَ بِهِ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله » .

عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ زَيْدٍ النَّرْسِيِّ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَزْيَدٍ صَاحِبِ السَّابِرِيِّ ، قَالَ : دَخَلْتُ عَلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَتَنَاوَلْتُ يَدَهُ ، فَقَبَّلْتُهَا ، فَقَالَ :«أَمَا إِنَّهَا لَا تَصْلُحُ إِلَا لِنَبِيٍّ أَوْ وَصِيِّ نَبِيٍّ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحَجَّالِ ، عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : نَاوِلْنِي يَدَكَ أُقَبِّلْهَا ، فَأَعْطَانِيهَا ، فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، رَأْسَكَ ، فَفَعَلَ ، فَقَبَّلْتُهُ ، فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، رِجْلَاكَ ، فَقَالَ :«أَقْسَمْتُ ، أَقْسَمْتُ ، أَقْسَمْتُ _ ثَلَاثاً _ وَبَقِيَ شَيْءٌ ، وَبَقِيَ شَيْءٌ ، وَبَقِيَ شَيْءٌ» .

.

ص: 467

80 . باب در بيان بوسه دادن

80 . باب در بيان بوسه دادنابوعلى اشعرى ، از حسن بن على كوفى ، از عبيس بن هشام ، از حسين بن احمد منقرى ، از يونس بن ظبيان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه شما را نورى است كه به آن در دنيا شناخته مى شويد ، تا آنكه يكى از شما چون برادر خود را ملاقات كند ، در موضع نور از پيشانى او را بوسه مى دهد» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از رفاعة بن موسى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«بايد كه سر و دست كسى بوسه داده نشود ، مگر رسول خدا صلى الله عليه و آله يا كسى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله به او اراده شود» .

على ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از زيد نرسى ، از على بن مؤيّد صاحب جامه سابرى روايت كرده است كه گفت : بر امام جعفر صادق عليه السلام داخل شدم و دست آن حضرت را گرفتم و آن را بوسه دادم . فرمود :«به درستى كه اين بوسه دادن صلاحيّت ندارد ، مگر از براى پيغمبر يا وصىّ پيغمبر» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حجّال ، از يونس بن يعقوب روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : دست خود را به من ده تا آن را بوسه دهم؛ پس آن را به من عطا فرمود . عرض كردم كه : فداى تو گردم! سر خويش را نزديك آور؛ پس حضرت چنان كرد و من بوسه بر سر مباركش دادم . و عرض كردم كه : فداى تو گردم! پاهاى مباركت را بده تا ببوسم . سه مرتبه فرمود كه :«قسم ياد كرده اى؟» و سه مرتبه فرمود كه : «چيزى باقى مانده است» . 1

.

ص: 468

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنِ الْعَمْرَكِيِّ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ قَبَّلَ لِلرَّحِمِ ذَا قَرَابَةٍ ، فَلَيْسَ عَلَيْهِ شَيْءٌ ، وَقُبْلَةُ الْأَخِ عَلَى الْخَدِّ ، وَقُبْلَةُ الْاءِمَامِ بَيْنَ عَيْنَيْهِ» .

وَ عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ مَوْلى آلِ سَامٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَيْسَ الْقُبْلَةُ عَلَى الْفَمِ إِلَا لِلزَّوْجَةِ ، أَوِ الْوَلَدِ الصَّغِيرِ» .

81 _ بَابُ تَذَاكُرِ الْاءِخْوَانِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«شِيعَتُنَا الرُّحَمَاءُ بَيْنَهُمُ ، الَّذِينَ إِذَا خَلَوْا ذَكَرُوا اللّهَ ، إِنَّ ذِكْرَنَا مِنْ ذِكْرِ اللّهِ ، إِنَّا إِذَا ذُكِرْنَا ذُكِرَ اللّهُ ، وَإِذَا ذُكِرَ عَدُوُّنَا ذُكِرَ الشَّيْطَانُ» .

.

ص: 469

81 . باب در بيان تذاكر برادران

محمد بن يحيى ، از عمركَى بن على ، از على بن جعفر ، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه به جهت خويشى و رحم ، زنى (1) را كه خداوندِ خويشى باشد ، بوسه دهد ، بر او چيزى نيست و گناهى ندارد. و بوسه برادر در رخ او است ، و بوسه امام در ميان دو چشم مباركش» .

و از او ، از احمد بن محمد بن خالد ، از محمد بن سنان ، از ابو صبّاح مولاى آل سام ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«بوسه بر دهان، از براى كسى نيست ، مگر از براى زن و فرزند خُرد» .

81 . باب در بيان تذاكر برادران (2)چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از فضالة بن ايّوب ، از على بن ابى حمزه كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«شيعيان ما رحم كنندگانند در ميان خويش ، كه بر يكديگر رحم مى كنند . و آنانند كه چون خلوت كنند ، خدا را ياد مى كنند . و به درستى كه ياد ما از جمله ياد خدا است ، و ياد دشمنان ما ياد شيطان است» . و بنابر بعضى از نسخ كافى : «به درستى كه ما چون ياد شويم خدا ياد مى شود ، و هرگاه دشمنان ما ياد شوند شيطان ياد مى شود» .

.


1- .در متن حديث «ذا قرابة» است كه به معناى خويشاوند مذكر است .
2- .و تذاكر ، با همديگر ياد كردن است . (مترجم)

ص: 470

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ ، عَنْ يَزِيدَ بْنِ عَبْدِ الْمَلِكِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«تَزَاوَرُوا ؛ فَإِنَّ فِي زِيَارَتِكُمْ إِحْيَاءً لِقُلُوبِكُمْ ، وَذِكْراً لِأَحَادِيثِنَا ؛ وَأَحَادِيثُنَا تُعَطِّفُ بَعْضَكُمْ عَلى بَعْضٍ ، فَإِنْ أَخَذْتُمْ بِهَا رَشَدْتُمْ وَنَجَوْتُمْ ، وَإِنْ تَرَكْتُمُوهَا ضَلَلْتُمْ وَهَلَكْتُمْ ، فَخُذُوا بِهَا ، وَأَنَا بِنَجَاتِكُمْ زَعِيمٌ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ يُونُسَ ، عَنْ عَبَّادِ بْنِ كَثِيرٍ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : إِنِّي مَرَرْتُ بِقَاصٍّ يَقُصُّ وَهُوَ يَقُولُ : هذَا الْمَجْلِسُ الَّذِي لَا يَشْقى بِهِ جَلِيسٌ ، قَالَ : فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ ، أَخْطَأَتْ أَسْتَاهُهُمُ الْحُفْرَةَ ؛ إِنَّ لِلّهِ مَلَائِكَةً سَيَّاحِينَ سِوَى الْكِرَامِ الْكَاتِبِينَ ، فَإِذَا مَرُّوا بِقَوْمٍ يَذْكُرُونَ مُحَمَّداً وَآلَ مُحَمَّدٍ ، قَالُوا : قِفُوا ، فَقَدْ أَصَبْتُمْ حَاجَتَكُمْ ؛ فَيَجْلِسُونَ ، فَيَتَفَقَّهُونَ مَعَهُمْ ، فَإِذَا قَامُوا عَادُوا مَرْضَاهُمْ ، وَشَهِدُوا جَنَائِزَهُمْ ، وَتَعَاهَدُوا غَائِبَهُمْ ؛ فَذلِكَ الْمَجْلِسُ الَّذِي لَا يَشْقى بِهِ جَلِيسٌ» .

.

ص: 471

محمد بن يحيى ، از محمد بن حسين ، از محمد بن اسماعيل بن بزيع ، از صالح بن عقبه ، از يزيد بن عبدالملك ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«يكديگر را زيارت كنيد؛ زيرا كه در زيارتِ شما زنده گردانيدن دل هاى شما ، و ياد كردن احاديث ما است ، و احاديث ما باعث مهربانى شما است با يكديگر؛ پس اگر آنها را فرا گيريد و عمل كنيد ، راه راست و نجات يابيد ، و اگر آنها را وا گذاريد ، گمراه شويد و هلاك گرديد؛ پس آنها را فرا گيريد ، و من به نجات يافتن شما كفيل و ضامنم» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از وشّاء ،از منصور بن يونس ، از عبّاد بن كثير كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : من به يكى از قاضيان گذشتم كه حكم مى كرد و مى گفت : اين مجلسى است كه هيچ همنشينى به واسطه آن بدبخت نمى شود . راوى مى گويد كه : حضرت صادق عليه السلام فرمود :«بسيار دور است آن چه گفته ، و مقعدهاى ايشان گودال را غلط كرده است» (يعنى سخن ايشان از موضع خود تجاوز كرده و سوراخ دعا را گم كرده اند) . (1) تتمّه حديث آنكه حضرت فرمود : «به درستى كه خدا را فرشتگانى چندند كه در زمين مى گردند ، غير از كرام الكاتبين كه حافظان اعمال اند؛ پس چون به گروهى بگذرند كه محمد و آل محمد را ياد مى كند، مى گويند كه : بدانيد و آگاه باشيد! (يا بايستيد) كه به حاجت خود رسيديد؛ پس مى نشينند و دانشمند مى شوند ، و چون برخاستند ، بيماران ايشان را عيادت مى كنند ، و در جنازه هاى مردگان ايشان حاضر مى شوند ، و غائب ايشان را جستجو و يادآورى مى نمايند؛ پس اين مجلس ، مجلسى است كه هيچ همنشينى به واسطه آن بدبخت نمى شود» .

.


1- .در اين كلام ، تعبير شده از دهان ايشان به مقعد ، و از آن چه از آن بيرون مى آيد ، به آن چه از اين بيرون مى آيد ، به علاقه مشابهت در قباحت و پليدى و قذارت . و در مستقصى الأمثال زمخشرى مذكور است كه : أَخْطَأَتْ اِسْتُكَ الْحُفْرَةَ؛ يعنى : مقعدت گودال را غلط كرده است . و گفته است كه اين مثلى است كه زده مى شود از براى كسى كه به موضع حاجت نرسيده و آن را درست نيافته است؛ پس آن چه حضرت فرموده است كه : أَخْطَأَتْ أَسْتاهُهُمْ الْحُفْرَةَ ، به آن معنى كه مذكور شد ، مضمون اين مثل است كه در آن به جهت غرضى كه معلوم است تغييرى واقع شده است ، وليكن مقصود از آن ، همان مقصود از مثل است . (مترجم)

ص: 472

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنِ الْمُسْتَوْرِدِ النَّخَعِيِّ ، عَمَّنْ رَوَاهُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ مِنَ الْمَلَائِكَةِ الَّذِينَ فِي السَّمَاءِ لَيَطَّلِعُونَ إِلَى الْوَاحِدِ وَالِاثْنَيْنِ وَالثَّلَاثَةِ وَهُمْ يَذْكُرُونَ فَضْلَ آلِ مُحَمَّدٍ». قَالَ : «فَتَقُولُ : أَ مَا تَرَوْنَ إِلى هؤُلَاءِ فِي قِلَّتِهِمْ وَكَثْرَةِ عَدُوِّهِمْ يَصِفُونَ فَضْلَ آلِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ؟» قَالَ : «فَتَقُولُ الطَّائِفَةُ الْأُخْرى مِنَ الْمَلَائِكَةِ : «ذلِكَ فَضْلُ اللّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ» » .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ مُيَسِّرٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ : قَالَ لِي :«أَ تَخْلُونَ وَتَتَحَدَّثُونَ ، وَتَقُولُونَ مَا شِئْتُمْ؟» فَقُلْتُ : إِي وَاللّهِ ، إِنَّا لَنَخْلُو وَنَتَحَدَّثُ ، وَنَقُولُ مَا شِئْنَا ، فَقَالَ : «أَمَا وَاللّهِ، لَوَدِدْتُ أَنِّي مَعَكُمْ فِي بَعْضِ تِلْكَ الْمَوَاطِنِ ؛ أَمَا وَاللّهِ ، إِنِّي لَأُحِبُّ رِيحَكُمْ وَأَرْوَاحَكُمْ ، وَ إِنَّكُمْ عَلى دِينِ اللّهِ وَدِينِ مَلَائِكَتِهِ ، فَأَعِينُوا بِوَرَعٍ وَاجْتِهَادٍ» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى جَمِيعاً ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعْدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زَكَرِيَّا ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدِ بْنِ مَيْمُونٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ غِيَاثِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا اجْتَمَعَ ثَلَاثَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَصَاعِداً إِلَا حَضَرَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ مِثْلُهُمْ ، فَإِنْ دَعَوْا بِخَيْرٍ ، أَمَّنُوا ؛ وَإِنِ اسْتَعَاذُوا مِنْ شَرٍّ ، دَعَوُا اللّهَ لِيَصْرِفَهُ عَنْهُمْ ؛ وَإِنْ سَأَلُوا حَاجَةً ، تَشَفَّعُوا إِلَى اللّهِ وَسَأَلُوهُ قَضَاءَهَا . وَ مَا اجْتَمَعَ ثَلَاثَةٌ مِنَ الْجَاحِدِينَ إِلَا حَضَرَهُمْ عَشَرَةُ أَضْعَافِهِمْ مِنَ الشَّيَاطِينِ ، فَإِنْ تَكَلَّمُوا ، تَكَلَّمَ الشَّيْطَانُ بِنَحْوِ كَلَامِهِمْ ؛ وَإِذَا ضَحِكُوا ، ضَحِكُوا مَعَهُمْ ، وَإِذَا نَالُوا مِنْ أَوْلِيَاءِ اللّهِ ، نَالُوا مَعَهُمْ ، فَمَنِ ابْتُلِيَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ بِهِمْ ، فَإِذَا خَاضُوا فِي ذلِكَ ، فَلْيَقُمْ ، وَلَا يَكُنْ شِرْكَ شَيْطَانٍ وَلَا جَلِيسَهُ ؛ فَإِنَّ غَضَبَ اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَا يَقُومُ لَهُ شَيْءٌ ، وَلَعْنَتَهُ لَا يَرُدُّهَا شَيْءٌ». ثُمَّ قَالَ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ : «فَإِنْ لَمْ يَسْتَطِعْ ، فَلْيُنْكِرْ بِقَلْبِهِ ، وَلْيَقُمْ وَلَوْ حَلْبَ شَاةٍ أَوْ فُوَاقَ نَاقَةٍ» .

.

ص: 473

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از مستورد نخعى ، از آنكه او را روايت كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه جماعتى از فرشتگان كه در آسمانند مطّلع مى شوند و نظر مى كنند به سوى يك كس و دو كس و سه كس ، در حالى كه ايشان فضل و افزونى آل محمد را ياد مى كنند» . حضرت فرمود : «پس فرشتگان مى گويند كه : آيا به سوى اين گروه نظر نمى كنيد كه با وجود [دوستان ]كمى كه دارند و بسيارى دشمنان ايشان ، فضل آل محمد را شرح و بيان مى كنند؟» فرمود : «پس طائفه اى ديگر از فرشتگان مى گويند كه : «ذلِكَ فَضْلُ اللّهِ يُؤْتيهِ مَنْ يَشآءُ وَ اللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظيمِ» (1) ؛ يعنى : «اين فضل و افزونى از جانب خدا است كه آن را عطا مى كند به هر كه خواسته باشد ، و خدا صاحب افزونى و فضل بزرگ است» .

از او ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از ابن مسكان ، از ميسّر ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه گفت : حضرت به من فرمود كه :«آيا خلوت مى كنيد و حديث ما را ذكر مى كنيد و آن چه خواهيد، مى گوييد؟» عرض كردم : آرى ، به خدا سوگند كه ما خلوت مى كنيم و حديث شما را ياد مى نماييم و آن چه خواهيم، مى گوييم؛ پس فرمود : «بدان! به خدا سوگند كه بسيار دوست مى دارم كه من در بعضى از اين مواضع با شما باشم . آگاه باش! به خدا سوگند كه من بوى شما و روح هاى شما را دوست مى دارم ، و به درستى كه شما بر دين خدا و دين فرشتگان اوييد؛ پس به سبب پارسايى و كوشش در عبادت ، (مرا يا خود را) يارى كنيد» .

حسين بن محمد ، و محمد بن يحيى هر دو روايت كرده اند ، از على بن سعيد ، از محمد بن مسلم ، از احمد بن زكريّا ، از محمد بن خالد بن ميمون ، از عبداللّه بن سنان ، از غياث بن ابراهيم ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هرگز سه نفر از مؤمنان و بيشتر در جايى جمع نشده اند ، مگر آنكه از فرشتگان ، مانند ايشان در آنجا حاضر شده اند؛ پس اگر دعاى خيرى كنند و چيز خوبى را از خدا طلبند ، فرشتگان آمين گويند ، و اگر از بدى و ناخوشى به خدا پناه خواهند ، ايشان خدا را مى خوانند و دعا مى كنند كه آن بلاى را از ايشان بگرداند ، و اگر حاجتى را سؤال كنند ، به سوى خدا شفاعت مى كنند و از آن جناب مى خواهند كه آن حاجت را روا كند . و هرگز سه كس از منكران در جايى جمع نشده اند ، مگر آنكه ده برابر ايشان از شياطين در آنجا حاضر مى شوند؛ پس اگر سخن گويند ، شياطين به سخنى كه مانند سخن ايشان باشد تكلّم مى نمايند ، و چون بخندند ، با ايشان مى خندند ، و چون در دوستان خدا افتند و در باب ايشان سخنان بد گويند ، با ايشان موافقت كنند و در ايشان افتند؛ پس هر كه از مؤمنان به مصاحبت ايشان مبتلى شود ، هرگاه در اين امر فرو روند ، برخيزد ، و شريك شيطان و همنشين او نباشد؛ زيرا كه چيزى تاب مقاومت با خشم خداى عز و جل ]را [ندارد ، و در برابر آن نمى تواند ايستاد ، و هيچ چيز لعنت او را رد نمى توان نمود» پس آن حضرت _ صلوات اللّه عليه _ فرمود كه : «اگر نتواند برخيزد ، بايد در دل خويش انكار كند و برخيزد ، و اگرچه به قدر دوشيدن گوسفند يا زمان ميان دو دوشيدن شتر باشد» (چه در وقت دوشيدن شتر اندك زمانى صبر مى كنند ، و بچّه آن را سُر مى دهند كه شير خورد تا شتر به شير آيد) .

.


1- .جمعه، 4.

ص: 474

وَ بِهذَا الْاءِسْنَادِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَيْمَانَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَحْفُوظٍ ، عَنْ أَبِي الْمَغْرَاءِ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ عليه السلام يَقُولُ :«لَيْسَ شَيْءٌ أَنْكى لِاءِبْلِيسَ وَجُنُودِهِ مِنْ زِيَارَةِ الْاءِخْوَانِ فِي اللّهِ بَعْضِهِمْ لِبَعْضٍ». قَالَ : «وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَيْنِ يَلْتَقِيَانِ ، فَيَذْكُرَانِ اللّهَ ، ثُمَّ يَذْكُرَانِ فَضْلَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ ، فَلَا يَبْقى عَلى وَجْهِ إِبْلِيسَ مُضْغَةُ لَحْمٍ إِلَا تَخَدَّدُ ، حَتّى أَنَّ رُوحَهُ لَتَسْتَغِيثُ مِنْ شِدَّةِ مَا يَجِدُ مِنَ الْأَلَمِ ، فَتَحُسُّ مَلَائِكَةُ السَّمَاءِ وَخُزَّانُ الْجِنَانِ ، فَيَلْعَنُونَهُ حَتّى لَا يَبْقى مَلَكٌ مُقَرَّبٌ إِلَا لَعَنَهُ ، فَيَقَعُ خَاسِئاً حَسِيراً مَدْحُوراً» .

82 _ بَابُ إِدْخَالِ السُّرُورِ عَلَى الْمُؤْمِنِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى جَمِيعاً ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ سَرَّ مُؤْمِناً فَقَدْ سَرَّنِي وَمَنْ سَرَّنِي فَقَدْ سَرَّ اللّهَ» .

.

ص: 475

82 . باب در بيان داخل كردن شادى بر مؤمن

و به همين اسناد ، از محمد بن سليمان ، از محمد بن محفوظ ، از ابوالمغرا روايت است كه گفت : شنيدم از امام موسى كاظم عليه السلام كه مى فرمود :«چيزى بيشتر از زيارت برادران دينى در راه خدا كه به زيارت يكديگر مى روند ، شيطان و لشكريان او را مغلوب و منكوب نمى گرداند» . و فرمود كه : «دو مؤمن به هم مى رسند و خدا را ياد مى نمايند و فضل ما اهل بيت را ذكر مى كنند؛ پس به قدر پاره اى گوشت خاييده ]=جويده] ، گوشت بر روى شيطان باقى نمى ماند ، مگر آنكه مى ريزد و لاغر مى شود ، تا به مرتبه اى كه روح آن لعين به جهت سختى آن چه از درد مى يابد ، استغاثه و فرياد مى كند كه شايد كسى به فريادش برسد . بعد از آن فرشتگان آسمان و خازنان بهشت ها ، آواز آن ملعون را مى شنوند و او را لعنت مى كنند ، تا آنكه هيچ فرشته مقرّبى باقى نمى ماند ، مگر آنكه او را لعنت مى كند؛ پس آن ملعون مى افتد در حالتى كه دور است از آن چه مطلوب او است ، و مانده و رانده شده» .

82 . باب در بيان داخل كردن شادى بر مؤمنچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد و محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى و هر دو ،از حسن بن محبوب ، از ابوحمزه ثمالى كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه مؤمنى را شاد كند ، به حقيقت كه مرا شاد كرده ، و هر كه مرا شاد كند ، خدا را شاد كرده است» .

.

ص: 476

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْكُوفَةِ _ يُكَنّى أَبَا مُحَمَّدٍ _ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ، عَنْ جَابِرٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«تَبَسُّمُ الرَّجُلِ فِي وَجْهِ أَخِيهِ حَسَنَةٌ ، وَصَرْفُ الْقَذى عَنْهُ حَسَنَةٌ ، وَمَا عُبِدَ اللّهُ بِشَيْءٍ أَحَبَّ إِلَى اللّهِ مِنْ إِدْخَالِ السُّرُورِ عَلَى الْمُؤْمِنِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ عُبَيْدِ اللّهِ بْنِ الْوَلِيدِ الْوَصَّافِيِّ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ :«إِنَّ فِيمَا نَاجَى اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِهِ عَبْدَهُ مُوسى عليه السلام قَالَ : إِنَّ لِي عِبَاداً أُبِيحُهُمْ جَنَّتِي ، وَأُحَكِّمُهُمْ فِيهَا ، قَالَ : يَا رَبِّ ، وَمَنْ هؤُلَاءِ الَّذِينَ تُبِيحُهُمْ جَنَّتَكَ وَتُحَكِّمُهُمْ فِيهَا؟ قَالَ : مَنْ أَدْخَلَ عَلى مُؤْمِنٍ سُرُوراً». ثُمَّ قَالَ : «إِنَّ مُؤْمِناً كَانَ فِي مَمْلَكَةِ جَبَّارٍ ، فَوَلَعَ بِهِ ، فَهَرَبَ مِنْهُ إِلى دَارِ الشِّرْكِ ، فَنَزَلَ بِرَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الشِّرْكِ ، فَأَظَلَّهُ وَأَرْفَقَهُ وَأَضَافَهُ ، فَلَمَّا حَضَرَهُ الْمَوْتُ أَوْحَى اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِلَيْهِ : وَعِزَّتِي وَجَلَالِي ، لَوْ كَانَ لَكَ فِي جَنَّتِي مَسْكَنٌ لَأَسْكَنْتُكَ فِيهَا ، وَلكِنَّهَا مُحَرَّمَةٌ عَلى مَنْ مَاتَ بِي مُشْرِكاً ، وَلكِنْ يَا نَارُ هِيدِيهِ ، وَلَا تُؤْذِيهِ ، وَيُؤْتى بِرِزْقِهِ طَرَفَيِ النَّهَارِ». قُلْتُ : مِنَ الْجَنَّةِ؟ قَالَ : «مِنْ حَيْثُ شَاءَ اللّهُ» .

عَنْهُ ، عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي عَلِيٍّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِمْ ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ أَحَبَّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِدْخَالُ السُّرُورِ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ» .

.

ص: 477

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از مردى از اهل كوفه كه مكنّى است به ابومحمد ، از عمرو بن شمر ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«تبسّم و لب خنده مرد در روى برادرش حسنه است ، و صرف كردن خار و خاشاك كه در چشم مى افتد و گردانيدن امثال آن از برادر دينى حسنه است ، و خدا پرستيده نشد به چيزى كه در نزد او دوست تر باشد از ادخال سرور بر مؤمن» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از عبداللّه بن مسكان ، از عبيد اللّه بن وليد وصّافى روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه در آن چه خداى عز و جل با بنده خود موسى عليه السلام راز گفت اين بود كه فرمود : به درستى كه مرا بندگانى چندند كه بهشت خويش را از براى ايشان مباح مى گردانم و ايشان را در آن حاكم مى سازم . عرض كرد كه : اى پروردگار من! آن گروهى كه تو بهشت خود را از براى ايشان مباح مى كنى و ايشان را در آن حاكم مى گردانى ، كيانند؟ فرمود كه : هر كه سرور را بر مؤمنى داخل كند» . بعد از آن، حضرت باقر عليه السلام فرمود كه : «مؤمنى در مملكت پادشاهِ جبّارى ستمكار بود؛ پس آن جبّار در گرفتن و اذيّت رسانيدن به او حريص شد . مؤمن از آن جبّار گريخت و به جانب بلاد مشركان رفت و بر مردى از اهل شرك فرود آمد . آن مشرك او را جاى داد و با او مدارايى و مهربانى نمود و او را ميهمانى كرده ، ميزبان او بود؛ پس در هنگامى كه آن مشرك را مرگ در رسيد، خداى عز و جل به سوى او وحى فرمود كه : به عزّت و جلال خود سوگند ياد مى كنم كه اگر تو را در بهشت جا و مسكنى مى بود، هر آينه تو را در آن ساكن مى گردانيدم ، وليكن بهشت حرام است بر كسى كه بميرد و مشرك باشد به من و از براى من شريكى را اعتقاد داشته باشد . اى آتش! او را بترسان ، وليكن او را آزار مرسان ، و روزيش در دو طرف روز _ يعنى صبح و شام _ به او عطا مى شود» . عرض كردم كه : آن روزى از بهشت مى آيد؟ فرمود كه : «از آنجا كه خدا مى خواهد مى آيد» .

از او ، از بكر بن صالح ، از حسن بن على ، از عبداللّه بن ابراهيم ، از على بن ابى على ، از امام جعفر صادق ، از پدرش ، از حضرت على بن الحسين عليهم السلام روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى دوست ترين اعمال به سوى خداى _ تعالى _ ادخال سرور و شادى است بر مؤمن» .

.

ص: 478

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : قَالَ :«أَوْحَى اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِلى دَاوُدَ عليه السلام : أَنَّ الْعَبْدَ مِنْ عِبَادِي لَيَأْتِينِي بِالْحَسَنَةِ ، فَأُبِيحُهُ جَنَّتِي ، فَقَالَ دَاوُدُ : يَا رَبِّ ، وَمَا تِلْكَ الْحَسَنَةُ؟ قَالَ : يُدْخِلُ عَلى عَبْدِيَ الْمُؤْمِنِ سُرُوراً وَلَوْ بِتَمْرَةٍ ، قَالَ دَاوُدُ : يَا رَبِّ ، حَقٌّ لِمَنْ عَرَفَكَ أَنْ لَا يَقْطَعَ رَجَاءَهُ مِنْكَ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ ، عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَا يَرى أَحَدُكُمْ إِذَا أَدْخَلَ عَلى مُؤْمِنٍ سُرُوراً أَنَّهُ عَلَيْهِ أَدْخَلَهُ فَقَطْ ، بَلْ وَاللّهِ عَلَيْنَا ، بَلْ وَاللّهِ عَلى رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ ، عَنْ أَبِي الْجَارُودِ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«إِنَّ أَحَبَّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِدْخَالُ السُّرُورِ عَلَى الْمُؤْمِنِ : شَبْعَةُ مُسْلِمٍ ، أَوْ قَضَاءُ دَيْنِهِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ سَدِيرٍ الصَّيْرَفِيِّ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي حَدِيثٍ طَوِيلٍ :«إِذَا بَعَثَ اللّهُ الْمُؤْمِنَ مِنْ قَبْرِهِ ، خَرَجَ مَعَهُ مِثَالٌ يَقْدُمُ أَمَامَهُ ، كُلَّمَا رَأَى الْمُؤْمِنُ هَوْلًا مِنْ أَهْوَالِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ ، قَالَ لَهُ الْمِثَالُ : لَا تَفْزَعْ وَلَا تَحْزَنْ ، وَأَبْشِرْ بِالسُّرُورِ وَالْكَرَامَةِ مِنَ اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ حَتّى يَقِفَ بَيْنَ يَدَيِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ ، فَيُحَاسِبُهُ حِسَاباً يَسِيراً ، وَيَأْمُرُ بِهِ إِلَى الْجَنَّةِ ، وَالْمِثَالُ أَمَامَهُ ، فَيَقُولُ لَهُ الْمُؤْمِنُ : يَرْحَمُكَ اللّهُ نِعْمَ الْخَارِجُ خَرَجْتَ مَعِي مِنْ قَبْرِي ، وَمَا زِلْتَ تُبَشِّرُنِي بِالسُّرُورِ وَالْكَرَامَةِ مِنَ اللّهِ حَتّى رَأَيْتُ ذلِكَ ، فَيَقُولُ : مَنْ أَنْتَ؟ فَيَقُولُ : أَنَا السُّرُورُ الَّذِي كُنْتَ أَدْخَلْتَهُ عَلى أَخِيكَ الْمُؤْمِنِ فِي الدُّنْيَا ، خَلَقَنِي اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ مِنْهُ لِأُبَشِّرَكَ» .

.

ص: 479

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خداى عز و جل به سوى داود عليه السلام وحى فرمود كه : بنده اى از بندگان من با ثوابى به نزد من مى آيد و به سبب آن بهشت خويش را از برايش مباح مى گردانم . داود عليه السلام عرض كرد كه : اى پروردگار من! آن ثواب چيست؟ فرمود كه : شادى را بر بنده مؤمن من داخل مى كند ، و اگرچه به يك دانه خرما باشد . داود عرض كرد كه : اى پروردگار من! سزاوار است از براى كسى كه تو را شناسد ، كه اميد خويش را از تو نبرد و به تو اميدوار باشد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از خلف بن حمّاد ، از مفضّل بن عمر ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«يكى از شما چنين نپندارد ، چون شادى را بر مؤمنى داخل مى كند ، آنكه شادى را بر آن مؤمن تنها داخل گردانيده؛ بلكه به خدا سوگند كه شادى را بر ما اهل بيت داخل گردانيده؛ بلكه به خدا سوگند كه آن سرور را بر رسول خدا صلى الله عليه و آله داخل گردانيده است» .

على بن ابراهيم روايت كرده است ، از پدرش و محمد بن اسماعيل ، از فضل بن شاذان و هر دو ، از ابن ابى عمير ، از ابراهيم بن عبدالحميد ، از ابوالجارود ، از امام محمد باقر عليه السلام كه گفت : از آن حضرت شنيدم كه مى فرمود :«به درستى كه دوست ترين اعمال به سوى خداى عز و جل ، ادخال سرور است بر مؤمن؛ خواه آن سرور سير كردن مسلمانى باشد ، و خواه دادن قرضى كه او دارد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن محبوب ، از سدير صيرفى روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام در حديث طويلى فرمود كه :«چون خدا مؤمن را از قبرش برانگيزد ، مثال و صورتى با او بيرون آيد كه در پيش روى او برود . و در هر زمان كه آن مؤمن هولى از هول هاى روز قيامت را ببيند ، آن مثال به او مى گويد كه : مترس و اندوهناك مباش ، و مژده باد تو را به شادى و كرامت از جانب خداى عز و جل ، تا در نزد خداى عز و جلبايستد و به موقف حساب درآيد؛ پس خدا با او حساب كند ، حسابى آسان ، و امر فرمايد كه او را به سوى بهشت برند؛ پس برود و آن مثال در پيش روى او باشد؛ پس مؤمن به آن مثال مى گويد كه : خدا تو را رحمت كند! خوب كسى هستى كه با من از قبرم بيرون آمدى ، و پيوسته مرا به سرور و كرامت از جانب خدا بشارت مى دادى ، تا آنكه آن را ديدم . بعد از آن كه تو را بشارت دهم» .

.

ص: 480

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ ، عَنِ السَّيَّارِيِّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ ، قَالَ : كَانَ النَّجَاشِيُّ _ وَ هُوَ رَجُلٌ مِنَ الدَّهَاقِينِ _ عَامِلاً عَلَى الْأَهْوَازِ وَفَارِسَ ، فَقَالَ بَعْضُ أَهْلِ عَمَلِهِ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : إِنَّ فِي دِيوَانِ النَّجَاشِيِّ عَلَيَّ خَرَاجاً وَهُوَ مُؤْمِنٌ يَدِينُ بِطَاعَتِكَ ، فَإِنْ رَأَيْتَ أَنْ تَكْتُبَ لِي إِلَيْهِ كِتَاباً . قَالَ : فَكَتَبَ إِلَيْهِ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، سُرَّ أَخَاكَ ؛ يَسُرَّكَ اللّهُ». قَالَ : فَلَمَّا وَرَدَ الْكِتَابُ عَلَيْهِ ، دَخَلَ عَلَيْهِ وَهُوَ فِي مَجْلِسِهِ ، فَلَمَّا خَلَا نَاوَلَهُ الْكِتَابَ ، وَقَالَ : هذَا كِتَابُ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَقَبَّلَهُ ، وَوَضَعَهُ عَلى عَيْنَيْهِ ، وَقَالَ لَهُ : مَا حَاجَتُكَ؟ قَالَ : خَرَاجٌ عَلَيَّ فِي دِيوَانِكَ ، فَقَالَ لَهُ : وَ كَمْ هُوَ؟ قَالَ : عَشَرَةُ آلَافِ دِرْهَمٍ ، فَدَعَا كَاتِبَهُ ، وَأَمَرَهُ بِأَدَائِهَا عَنْهُ ، ثُمَّ أَخْرَجَهُ مِنْهَا ، وَأَمَرَ أَنْ يُثْبِتَهَا لَهُ لِقَابِلٍ، ثُمَّ قَالَ لَهُ : سَرَرْتُكَ؟ فَقَالَ : نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاكَ ، ثُمَّ أَمَرَ لَهُ بِمَرْكَبٍ وَجَارِيَةٍ وَغُلَامٍ ، وَأَمَرَ لَهُ بِتَخْتِ ثِيَابٍ ، فِي كُلِّ ذلِكَ يَقُولُ لَهُ : هَلْ سَرَرْتُكَ؟ فَيَقُولُ : نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاكَ ، فَكُلَّمَا قَالَ : نَعَمْ ، زَادَهُ حَتّى فَرَغَ ، ثُمَّ قَالَ لَهُ : احْمِلْ فُرُشَ هذَا الْبَيْتِ الَّذِي كُنْتَ جَالِساً فِيهِ حِينَ دَفَعْتَ إِلَيَّ كِتَابَ مَوْلَايَ الَّذِي نَاوَلْتَنِي فِيهِ ، وَارْفَعْ إِلَيَّ حَوَائِجَكَ . قَالَ : فَفَعَلَ ، وَخَرَجَ الرَّجُلُ ، فَصَارَ إِلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام بَعْدَ ذلِكَ ، فَحَدَّثَهُ بِالْحَدِيثِ عَلى جِهَتِهِ ، فَجَعَلَ يُسَرُّ بِمَا فَعَلَ ، فَقَالَ الرَّجُلُ : يَا ابْنَ رَسُولِ اللّهِ ، كَأَنَّهُ قَدْ سَرَّكَ مَا فَعَلَ بِي؟ فَقَالَ : «إِي وَاللّهِ ، لَقَدْ سَرَّ اللّهَ وَرَسُولَهُ» .

.

ص: 481

محمد بن يحيى ، از محمد بن احمد ، از سيّارى ، از محمد بن جمهور روايت كرده است كه گفت : نجاشى كه مردى است از دهقانان و كدخدايان ، عامل ديوان بود كه بر اهواز و فارس گماشته بود . بعضى از كاركنانش به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كرد كه : در ديوان نجاشى بر من خراجى هست _ و خراج ، به فتح خاء ، حاصل ملكى است كه به پادشاهان دهند _ و نجاشى مؤمن است كه به طاعت تو ديندارى مى كند و به امامت تو اعتقاد دارد؛ پس اگر صلاح دانى كه در باب من نامه اى به او بنويسى ، بسيار لطف فرموده اى . راوى مى گويد كه : حضرت صادق به نجاشى نوشت كه :«بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ؛ برادرت را شاد گردان تا خدا تو را شاد گرداند». راوى مى گويد كه : پس در هنگامى كه نامه حضرت بر نجاشى وارد شد ، صاحب نامه بر او داخل شد و او در مجلس خود نشسته بود . و چون مجلس خلوت شد نامه مبارك را به نجاشى داد و گفت كه : اينك نامه امام جعفر صادق عليه السلام است؛ پس نجاشى نامه را بوسيد و آن را بر چشم هاى خود گذاشت و به صاحب نامه گفت كه : چه حاجت دارى؟ گفت كه : بر من خراجى است در ديوان تو . نجاشى با او گفت كه : دادنى تو چه قدر مى شود؟ گفت كه : ده هزار درم؛ پس نجاشى نويسنده خود را طلبيد و او را امر فرمود كه ده هزار درم به نيابت او بدهد . بعد از آن، او را از آن مبلغ خلاص كرد و اسمش را از دفتر بيرون كرد و نويسنده را امر فرمود كه همين ده هزار درم را در سال آينده از برايش ثابت دارد . بعد از آن به صاحب نامه گفت كه : آيا تو را شاد گردانيدم؟ گفت : آرى ، فداى تو گردم! پس امر كرد كه يك اسب و يك كنيز و غلامى به او دهند ، و امر كرد كه يك صندوق از جامه نيز به او دهند . و در هر يك از آنها كه به او مى داد مى گفت كه : آيا تو را شاد گردانيدم؟ و او مى گفت : آرى ، فداى تو گردم! و در هر مرتبه كه مى گفت : آرى ، از برايش زياد مى كرد تا آن كه فارغ گرديد . بعد از آن با وى گفت كه : بردار فرش اين حجره را كه من در آن نشسته بودم در هنگامى كه به من تسليم كردى نامه آقاى مرا _ كه آن نامه را در آن به من دادى _ ، و حوائج خود را به من خبر ده و هر مطلبى كه دارى به من برسان . راوى مى گويد كه : آن مرد چنين كرد و هر مطلبى كه به نجاشى داشت برمى آورد . و آن مرد بعد از آن بيرون آمد و به خدمت حضرت صادق عليه السلام رسيد و آن حضرت را به اين قصّه خبر داد؛ به طورى كه اتّفاق افتاده بود؛ پس حضرت شروع كرد كه اظهار شادى مى فرمود به آن چه نجاشى كرده بود . آن مرد عرض كرد كه : يابن رسول اللّه ! گويا كه آن چه با من كرده است تو را شاد گردانيد؟ فرمود : «آرى ، به خدا سوگند كه خدا و رسولِ او را شاد گردانيد» .

.

ص: 482

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ مَنْصُورٍ ، عَنْ عَمَّارٍ أَبِي الْيَقْظَانِ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ حَقِّ الْمُؤْمِنِ عَلَى الْمُؤْمِنِ ، فَقَالَ :«حَقُّ الْمُؤْمِنِ عَلَى الْمُؤْمِنِ أَعْظَمُ مِنْ ذلِكَ ، لَوْ حَدَّثْتُكُمْ لَكَفَرْتُمْ ؛ إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ ، خَرَجَ مَعَهُ مِثَالٌ مِنْ قَبْرِهِ يَقُولُ لَهُ : أَبْشِرْ بِالْكَرَامَةِ مِنَ اللّهِ وَالسُّرُورِ ، فَيَقُولُ لَهُ : بَشَّرَكَ اللّهُ بِخَيْرٍ». قَالَ : «ثُمَّ يَمْضِي مَعَهُ يُبَشِّرُهُ بِمِثْلِ مَا قَالَ ، وَإِذَا مَرَّ بِهَوْلٍ ، قَالَ : لَيْسَ هذَا لَكَ ، وَإِذَا مَرَّ بِخَيْرٍ ، قَالَ : هذَا لَكَ ، فَلَا يَزَالُ مَعَهُ ، يُؤْمِنُهُ مِمَّا يَخَافُ ، وَيُبَشِّرُهُ بِمَا يُحِبُّ حَتّى يَقِفَ مَعَهُ بَيْنَ يَدَيِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ ، فَإِذَا أَمَرَ بِهِ إِلَى الْجَنَّةِ ، قَالَ لَهُ الْمِثَالُ : أَبْشِرْ ؛ فَإِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ قَدْ أَمَرَ بِكَ إِلَى الْجَنَّةِ». قَالَ : «فَيَقُولُ : مَنْ أَنْتَ رَحِمَكَ اللّهُ ، تُبَشِّرُنِي مِنْ حِينِ خَرَجْتُ مِنْ قَبْرِي ، وَآنَسْتَنِي فِي طَرِيقِي ، وَخَبَّرْتَنِي عَنْ رَبِّي؟» . قَالَ : «فَيَقُولُ : أَنَا السُّرُورُ الَّذِي كُنْتَ تُدْخِلُهُ عَلى إِخْوَانِكَ فِي الدُّنْيَا ، خُلِقْتُ مِنْهُ لِأُبَشِّرَكَ ، وَأُونِسَ وَحْشَتَكَ» . مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، مِثْلَهُ .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَحَبُّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللّهِ سُرُورٌ تُدْخِلُهُ عَلَى الْمُؤْمِنِ : تَطْرُدُ عَنْهُ جَوْعَتَهُ ، أَوْ تَكْشِفُ عَنْهُ كُرْبَتَهُ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنِ الْحَكَمِ بْنِ مِسْكِينٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ أَدْخَلَ عَلى مُؤْمِنٍ سُرُوراً ، خَلَقَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ مِنْ ذلِكَ السُّرُورِ خَلْقاً ، فَيَلْقَاهُ عِنْدَ مَوْتِهِ ، فَيَقُولُ لَهُ : أَبْشِرْ يَا وَلِيَّ اللّهِ بِكَرَامَةٍ مِنَ اللّهِ وَرِضْوَانٍ ، ثُمَّ لَا يَزَالُ مَعَهُ حَتّى يَدْخُلَهُ قَبْرَهُ ، فَيَقُولُ لَهُ مِثْلَ ذلِكَ ، فَإِذَا بُعِثَ يَلْقَاهُ ، فَيَقُولُ لَهُ مِثْلَ ذلِكَ ، ثُمَّ لَا يَزَالُ مَعَهُ عِنْدَ كُلِّ هَوْلٍ ، يُبَشِّرُهُ ، وَيَقُولُ لَهُ مِثْلَ ذلِكَ ، فَيَقُولُ لَهُ : مَنْ أَنْتَ رَحِمَكَ اللّهُ؟ فَيَقُولُ : أَنَا السُّرُورُ الَّذِي أَدْخَلْتَهُ عَلى فُلَانٍ» .

.

ص: 483

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از حسن بن على بن فضّال ، از منصور ، از عمّار؛ يعنى ابواليقظان ، از ابان بن تغلب روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از حقّ مؤمن بر مؤمن . فرمود كه :«حقّ مؤمن بر مؤمن از آن عظيم تر است كه كسى از آن سؤال كند . و اگر شما را خبر دهم كافر مى شويد . به درستى كه مؤمن چون از قبرش بيرون آيد ، مثالى با او بيرون آيد از قبرش و به او مى گويد كه : بشارت باد تو را به نوازش از جانب خدا و سرور و خوشحالى؛ پس مؤمن به آن مثال مى گويد كه : خدا تو را به خير و خوبى بشارت دهد» . حضرت فرمود : «پس آن مثال با مؤمن مى رود و او را بشارت مى دهد به مثل آن چه در اوّل گفته بود . و چون به چيزى بگذرد كه موجب هول و ترس باشد مى گويد كه : اين از براى تو نيست و به تو رجوعى ندارد . و چون به چيز خوبى بگذرد مى گويد كه : اين از براى تو است؛ پس پيوسته با او باشد و او را از آن چه مى ترسد ايمنى دهد و به آن چه دوست مى دارد او را بشارت دهد تا آنكه با او در نزد خداى عز و جل بايستد . و چون امر مى شود كه او را به بهشت برند ، مثال با وى مى گويد : بشارت باد تو را كه خداى عز و جل امر فرمود كه تو را به سوى بهشت برند» . حضرت فرمود كه : «مؤمن مى گويد : خدا تو را رحمت كند! تو كيستى كه پيوسته مرا بشارت مى دهى از آن وقتى كه از قبرم بيرون آمده ام ، و در راه كه آمدم با من خو كردى و انيس و مونس من بودى و مرا از جانب پروردگارم خبر دادى؟» فرمود : «پس آن مثال مى گويد كه : منم آن سرور و شادى كه تو آن را بر برادرانت در دار دنيا داخل مى كردى . از آن آفريده شده ام كه تو را بشارت دهم و در وحشت و تنهايى به تو خو كنم و انيس و مونس تو باشم» . محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال مثل اين را روايت كرده است .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از مالك بن عطيّه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : دوست ترين اعمال در نزد خدا، سرورى است كه آن را بر مؤمنى داخل كنى؛ مانند آنكه گرسنگى او را از او برانى و به سيرى مبدّل گردانى ، و اندوهى كه دارد از او زائل كنى» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حكم بن مسكين ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه سرورى را بر مؤمنى داخل كند ، خداى عز و جلاز آن سرور خلقى را بيافريند كه در هنگام مردنش او را ملاقات كند و به او بگويد كه : اى ولىّ! خدا بشارت باد تو را به نوازش و خشنودى از خدا؛ پس پيوسته با او باشد تا آنكه او را در قبرش داخل كند و مانند اين را با او بگويد . و چون مبعوث شود و از قبر بيرون آيد ، او را استِقبال كند و مثل آن را با وى بگويد . بعد از آن پيوسته با او باشد در نزد هر هولى و او را بشارت دهد و مثل آن را با او بگويد؛ پس به آن بشارت دهنده گويد كه : تو كيستى خدا تو را رحمت كند؟! مى گويد كه : منم آن سرورى كه تو آن را بر فلان كس داخل گردانيدى» .

.

ص: 484

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ ، عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، قَالَ : كَانَ رَجُلٌ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَقَرَأَ هذِهِ الْايَةَ : «وَ الَّذِينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِناتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتاناً وَإِثْماً مُبِيناً» قَالَ : فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«فَمَا ثَوَابُ مَنْ أَدْخَلَ عَلَيْهِ السُّرُورَ؟» فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، عَشْرُ حَسَنَاتٍ ، قَالَ : «إِي وَاللّهِ ، وَأَلْفُ أَلْفِ حَسَنَةٍ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ يَحْيى ، عَنِ الْوَلِيدِ بْنِ الْعَلَاءِ ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ أَدْخَلَ السُّرُورَ عَلى مُؤْمِنٍ ، فَقَدْ أَدْخَلَهُ عَلى رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ؛ وَمَنْ أَدْخَلَهُ عَلى رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، فَقَدْ وَصَلَ ذلِكَ إِلَى اللّهِ ، وَكَذلِكَ مَنْ أَدْخَلَ عَلَيْهِ كَرْباً» .

عَنْهُ ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مَنْصُورٍ ، عَنِ الْمُفَضَّلِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«أَيُّمَا مُسْلِمٍ لَقِيَ مُسْلِماً فَسَرَّهُ ، سَرَّهُ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مِنْ أَحَبِّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِدْخَالُ السُّرُورِ عَلَى الْمُؤْمِنِ : إِشْبَاعُ جَوْعَتِهِ ، أَوْ تَنْفِيسُ كُرْبَتِهِ ، أَوْ قَضَاءُ دَيْنِهِ» .

.

ص: 485

حسين بن محمد ، از احمد بن اسحاق ، از سعدان بن مسلم ، از عبداللّه بن سنان روايت كرده است كه گفت : مردى در خدمت امام جعفر صادق عليه السلام بود؛ پس اين آيه را خواند كه : «وَ الَّذينَ يُؤْذُونَ الْمُؤمِنينَ وَالْمُؤْمِناتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتانا وَاِثْما مُبينا» (1) ؛ يعنى :«و آنان كه مى رنجانند مردان مؤمن و زنان مؤمنه را به غير آن چه كرده اند؛ يعنى بى گناهى كه مستوجب رنجانيدن باشند؛ پس به حقيقت كه برداشته اند دروغ بزرگى را و گناهى آشكار را» . راوى مى گويد كه : حضرت صادق عليه السلام فرمود : «پس ثواب كسى كه شادى را بر او داخل كند چه باشد؟» من عرض كردم كه : فداى تو گردم! ده حسنه . فرمود : «بلى ، به خدا سوگند و هزار هزار حسنه» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از محمد بن اورمه ، از على بن يحيى ، از وليد بن علا ، از ابن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هر كه شادى را بر مؤمنى داخل كند ، آن شادى را بر رسول خدا صلى الله عليه و آله داخل گردانيده . و هر كه شادى را بر رسول خدا صلى الله عليه و آله داخل گرداند ، آن شادى را به خدا رسانيده . و همچنين هر كه اندوهى را بر او داخل كند» .

از او ، از اسماعيل بن منصور ، از فضيل ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«هر مسلمانى كه مسلمانى را ملاقات كند ، پس او را شاد گرداند ، خداى عز و جل او را شاد گرداند» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن حكم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«از جمله دوست ترين اعمال در نزد خداى عز و جلادخال سرور است بر مؤمن؛ خواه سير كردن گرسنگى او باشد ، و خواه وا بردن اندوه او ، و خواه ادا نمودن قرضى كه دارد» .

.


1- .احزاب، 58.

ص: 486

83 _ بَابُ قَضَاءِ حَاجَةِ الْمُؤْمِنِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ بَكَّارِ بْنِ كَرْدَمٍ ، عَنِ الْمُفَضَّلِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : قَالَ لِي :«يَا مُفَضَّلُ ، اسْمَعْ مَا أَقُولُ لَكَ ، وَاعْلَمْ أَنَّهُ الْحَقُّ ، وَافْعَلْهُ ، وَأَخْبِرْ بِهِ عِلْيَةَ إِخْوَانِكَ». قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، وَمَا عِلْيَةُ إِخْوَانِي؟ قَالَ : «الرَّاغِبُونَ فِي قَضَاءِ حَوَائِجِ إِخْوَانِهِمْ». قَالَ : ثُمَّ قَالَ : «وَ مَنْ قَضى لِأَخِيهِ الْمُؤْمِنِ حَاجَةً ، قَضَى اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مِائَةَ أَلْفِ حَاجَةٍ مِنْ ذلِكَ أَوَّلُهَا الْجَنَّةُ ، وَمِنْ ذلِكَ أَنْ يُدْخِلَ قَرَابَتَهُ وَمَعَارِفَهُ وَإِخْوَانَهُ الْجَنَّةَ بَعْدَ أَنْ لَا يَكُونُوا نُصَّاباً». وَ كَانَ الْمُفَضَّلُ إِذَا سَأَلَ الْحَاجَةَ أَخاً مِنْ إِخْوَانِهِ ، قَالَ لَهُ : أَ مَا تَشْتَهِي أَنْ تَكُونَ مِنْ عِلْيَةِ الْاءِخْوَانِ؟

عَنْهُ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِيَادٍ ، قَالَ : حَدَّثَنِي خَالِدُ بْنُ يَزِيدَ ، عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ خَلَقَ خَلْقاً مِنْ خَلْقِهِ ، انْتَجَبَهُمْ لِقَضَاءِ حَوَائِجِ فُقَرَاءِ شِيعَتِنَا لِيُثِيبَهُمْ عَلى ذلِكَ الْجَنَّةَ ، فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَكُونَ مِنْهُمْ ، فَكُنْ». ثُمَّ قَالَ : «لَنَا وَاللّهِ رَبٌّ نَعْبُدُهُ ، لَا نُشْرِكُ بِهِ شَيْئاً» .

.

ص: 487

83 . باب در بيان قضاى حاجت مؤمن

83 . باب در بيان قضاى حاجت مؤمن (1)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن على ، از بكار بن كردم ، از مفضّل ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : حضرت به من فرمود كه :«اى مفضّل! بشنو آن چه را كه با تو مى گويم و بدان كه آن حق است . و آن را به فعل آور و عِليه برادران خويش را به آن خبر ده» . عرض كردم كه : فداى تو گردم! عِليه برادران من چيست؟ و مراد از آن كيست؟ فرمود كه : «آنكه در قضاى حوائج برادران خويش بسيار رغبت دارد» (2) . مفضّل مى گويد كه : بعد از آن فرمود كه : «هر كه از براى برادر مؤمن خود يك حاجت را روا كند ، خداى عز و جل در روز قيامت صدهزار حاجت را از برايش به جهت آن روا كند كه اوّل آنها بهشت باشد . و از جمله آنها اين است كه خويشان و آشنايان و برادران او را در بهشت داخل گرداند ، بعد از آنكه ناصبى و دشمن اهل بيت نباشد» . و عادت مفضّل چنين بود كه چون حاجتى را از برادرى از برادرانش سؤال مى نمود مى گفت كه : آيا خواهش ندارى كه از جمله عليه برادران باشى .

از او ، از محمد بن زياد روايت است كه گفت : حديث كرد مرا خالد بن زياد (3) كثير ، از مفضّل بن عمر ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل خلقى از خلايق خود را آفريده كه ايشان را از براى قضاى حوائج فقراى شيعيان ما برگزيده ، تا آنكه در مقابل آن بهشت را به ايشان پاداش دهد؛ پس اگر بتوانى كه از ايشان باشى ، باش» . بعد از آن فرمود : «به خدا سوگند كه ما را پروردگارى است كه او را عبادت مى كنيم و چيزى را با او شريك نمى گردانيم» .

.


1- .و قضا به معنى گذاردن چيزى است؛ خواه واجب باشد و خواه غير آن . و به معنى تمام كردن و رسانيدن نيز مى باشد . و همه محتمل است ، اگرچه اوّل ظاهرتر است . و لهذا مترجمين قضاى حاجت را بر وا كردن و برآوردن آن ترجمه مى نمايند . (مترجم)
2- .و در قاموس مذكور است كه عِليه مردمان و عِلى ايشان _ به كسر هر دو _ مُعْظَم ايشان است .
3- .خالد بن يزيد _ بنابر اختلاف نسخه كافى _ .

ص: 488

عَنْهُ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنِ الْحَكَمِ بْنِ أَيْمَنَ ، عَنْ صَدَقَةَ الْأَحْدَبِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَضَاءُ حَاجَةِ الْمُؤْمِنِ خَيْرٌ مِنْ عِتْقِ أَلْفِ رَقَبَةٍ ، وَخَيْرٌ مِنْ حُمْلَانِ أَلْفِ فَرَسٍ فِي سَبِيلِ اللّهِ» . عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِيَادٍ ، مِثْلَ الْحَدِيثَيْنِ .

عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ صَنْدَلٍ ، عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«لَقَضَاءُ حَاجَةِ امْرِئٍ مُؤْمِنٍ أَحَبُّ إِلَى اللّهِ مِنْ عِشْرِينَ حَجَّةً ، كُلُّ حَجَّةٍ يُنْفِقُ فِيهَا صَاحِبُهَا مِائَةَ أَلْفٍ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ عَمَّارٍ الصَّيْرَفِيِّ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، الْمُؤْمِنُ رَحْمَةٌ عَلَى الْمُؤْمِنِ؟ قَالَ :«نَعَمْ» قُلْتُ : وَكَيْفَ ذَاكَ؟ قَالَ : «أَيُّمَا مُؤْمِنٍ أَتى أَخَاهُ فِي حَاجَةٍ ، فَإِنَّمَا ذلِكَ رَحْمَةٌ مِنَ اللّهِ سَاقَهَا إِلَيْهِ، وَسَبَّبَهَا لَهُ ، فَإِنْ قَضى حَاجَتَهُ، كَانَ قَدْ قَبِلَ الرَّحْمَةَ بِقَبُولِهَا؛ وَإِنْ رَدَّهُ عَنْ حَاجَتِهِ وَهُوَ يَقْدِرُ عَلى قَضَائِهَا ، فَإِنَّمَا رَدَّ عَنْ نَفْسِهِ رَحْمَةً مِنَ اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ سَاقَهَا إِلَيْهِ ، وَسَبَّبَهَا لَهُ ، وَذَخَرَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ تِلْكَ الرَّحْمَةَ إِلى يَوْمِ الْقِيَامَةِ حَتّى يَكُونَ الْمَرْدُودُ عَنْ حَاجَتِهِ هُوَ الْحَاكِمَ فِيهَا ، إِنْ شَاءَ صَرَفَهَا إِلى نَفْسِهِ ، وَإِنْ شَاءَ صَرَفَهَا إِلى غَيْرِهِ . يَا إِسْمَاعِيلُ ، فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ وَهُوَ الْحَاكِمُ فِي رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ قَدْ شُرِعَتْ لَهُ ، فَإِلى مَنْ تَرى يَصْرِفُهَا؟» قُلْتُ : لَا أَظُنُّ يَصْرِفُهَا عَنْ نَفْسِهِ ، قَالَ : «لَا تَظُنَّ ، وَلكِنِ اسْتَيْقِنْ ؛ فَإِنَّهُ لَنْ يَرُدَّهَا عَنْ نَفْسِهِ . يَا إِسْمَاعِيلُ ، مَنْ أَتَاهُ أَخُوهُ فِي حَاجَةٍ يَقْدِرُ عَلى قَضَائِهَا ، فَلَمْ يَقْضِهَا لَهُ ، سَلَّطَ اللّهُ عَلَيْهِ شُجَاعاً يَنْهَشُ إِبْهَامَهُ فِي قَبْرِهِ إِلى يَوْمِ الْقِيَامَةِ ، مَغْفُوراً لَهُ أَوْ مُعَذَّباً» .

.

ص: 489

از او ، از محمد بن زياد ، از حكم بن ايمن ، از صدقه احدب ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«قضاى حاجت مؤمن از آزاد كردن هزار بنده بهتر است ، و بهتر است از سواران هزار اسب كه در راه خدا جهاد كنند» (1) . على بن ابراهيم ، از پدرش ، از محمد بن زياد مثل اين دو حديث را روايت كرده است .

على ، از پدرش ، از محمد بن زياد ، از صندل ، از ابوالصّبّاح كنانى روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«هر آينه قضاى حاجت مرد مؤمنى دوست تر است در نزد خدا از بيست حجّ ، كه هر حجى صاحبش صد هزار(دينار يا درم) در آن خرج كند» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از هارون بن جهم ، از اسماعيل بن عمّار صيرفى كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : فداى تو گردم! آيا مؤمن رحمت است بر مؤمن؟ فرمود :«آرى» . عرض كردم كه : اين امر چگونه و به چه كيفيّت است؟ فرمود كه : «هر مؤمنى كه در باب حاجتى به نزد برادرش آيد ، جز اين نيست كه آن رحمتى است از جانب خدا كه آن را به جانب او رانده و از برايش آن حاجت را سبب ساخته؛ پس اگر حاجتش را روا كند و كارش را فيصل دهد ، آن رحمت را به واسطه قبول كردن آن قبول كرده . و اگر او را رد كند از حاجتى كه دارد با آنكه توانايى داشته باشد ، جز اين نيست كه از خود ردّ كرده رحمتى را كه از جانب خداى _ تعالى _ است ، كه آن جناب آن رحمت را به سوى او رانده و آن را از برايش سبب ساخته . و خداى عز و جلآن رحمت را ذخيره فرمايد تا روز قيامت ، تا آنكه كسى كه از حاجت خويش رد شده و از برايش روا نشده ، در آن رحمت حاكم باشد . اگر خواهد ، آن را به سوى خود برگرداند و اگر خواهد ، به سوى غير خود صرف نمايد . اى اسماعيل! پس هرگاه روز قيامت شود و او حاكم باشد در رحمت خداى عز و جل كه از برايش ظاهر و هويدا شده است ، به سوى كه پندارى كه آن را صرف خواهد كرد؟» عرض كردم كه : گمان ندارم كه آن را از خود صرف كند . فرمود كه : «گمان ندارى ، وليكن يقين بدان؛ زيرا كه آن رحمت را از خود صرف نمى كند و به غير خود نمى دهد . اى اسماعيل! هر كه برادرش به نزد او آيد در پى حاجتى كه او بر روا كردن آن حاجت قدرت داشته باشد ، و مع ذلك آن را از برايش روا نكند ، خدا مارى را بر او مسلّط گرداند كه انگشت مِهين (2) او را بگزد در قبرش تا روز قيامت؛ خواه آمرزيده شود و خواه معذّب باشد» .

.


1- .يعنى پرداختن هزينه هزار سوار .
2- .يعنى انگشت بزرگ ، (شصت) .

ص: 490

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنِ الْحَكَمِ بْنِ أَيْمَنَ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«مَنْ طَافَ بِالْبَيْتِ أُسْبُوعاً ، كَتَبَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَهُ سِتَّةَ آلَافِ حَسَنَةٍ ، وَمَحَا عَنْهُ سِتَّةَ آلَافِ سَيِّئَةٍ ، وَرَفَعَ لَهُ سِتَّةَ آلَافِ دَرَجَةٍ». قَالَ : وَزَادَ فِيهِ إِسْحَاقُ بْنُ عَمَّارٍ : «وَ قَضى لَهُ سِتَّةَ آلَافِ حَاجَةٍ» قَالَ : ثُمَّ قَالَ : «وَ قَضَاءُ حَاجَةِ الْمُؤْمِنِ أَفْضَلُ مِنْ طَوَافٍ وَطَوَافٍ»، حَتّى عَدَّ عَشْراً .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ ، عَنْ بَكْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا قَضى مُسْلِمٌ لِمُسْلِمٍ حَاجَةً إِلَا نَادَاهُ اللّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالى : عَلَيَّ ثَوَابُكَ ، وَلَا أَرْضى لَكَ بِدُونِ الْجَنَّةِ» .

عَنْهُ ، عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : قَالَ :«مَنْ طَافَ بِهذَا الْبَيْتِ طَوَافاً وَاحِداً ، كَتَبَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَهُ سِتَّةَ آلَافِ حَسَنَةٍ ، وَمَحَا عَنْهُ سِتَّةَ آلَافِ سَيِّئَةٍ ، وَرَفَعَ لَهُ سِتَّةَ آلَافِ دَرَجَةٍ ، حَتّى إِذَا كَانَ عِنْدَ الْمُلْتَزَمِ ، فَتَحَ لَهُ سَبْعَةَ أَبْوَابٍ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ». قُلْتُ لَهُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، هذَا الْفَضْلُ كُلُّهُ فِي الطَّوَافِ؟ قَالَ : «نَعَمْ ، وَأُخْبِرُكَ بِأَفْضَلَ مِنْ ذلِكَ ، قَضَاءُ حَاجَةِ الْمُسْلِمِ أَفْضَلُ مِنْ طَوَافٍ وَطَوَافٍ وَطَوَافٍ»، حَتّى بَلَغَ عَشْراً .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ الْخَارَفِيِّ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«مَنْ مَشى فِي حَاجَةِ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ يَطْلُبُ بِذلِكَ مَا عِنْدَ اللّهِ حَتّى تُقْضى لَهُ ، كَتَبَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَهُ بِذلِكَ مِثْلَ أَجْرِ حَجَّةٍ وَعُمْرَةٍ مَبْرُورَتَيْنِ ، وَصَوْمِ شَهْرَيْنِ مِنْ أَشْهُرِ الْحُرُمِ وَاعْتِكَافِهِمَا فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ؛ وَمَنْ مَشى فِيهَا بِنِيَّةٍ وَلَمْ تُقْضَ ، كَتَبَ اللّهُ لَهُ بِذلِكَ مِثْلَ حَجَّةٍ مَبْرُورَةٍ ؛ فَارْغَبُوا فِي الْخَيْرِ» .

.

ص: 491

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حكم بن ايمن ، از ابان بن تغلب روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه در دور خانه كعبه هفت شوط طواف كند ، خداى عز و جل شش هزار حسنه از براى او بنويسد و شش هزار گناه را از او محو كند و شش هزار درجه از برايش بلند كند» . راوى مى گويد كه : اسحاق بن عمّار در اين حديث اين فقره را زياد كرد كه : «و شش هزار حاجت را از برايش روا كند» و نيز مى گويد كه : پس حضرت فرمود كه : «روا كردن حاجت مؤمن بهتر است از طوافى و طوافى» و لفظ طواف را مكرّر فرمود تا آنكه ده طواف را شمرد .

حسين بن محمد ، از احمد بن اسحاق ، از بكر بن محمد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هيچ مسلمانى حاجت مسلمانى را روا نكند ، مگر آنكه خداى _ تبارك و تعالى _ او را ندا فرموده كه : ثواب تو بر من است و من از براى تو به غير بهشت راضى نمى شوم» .

از او ، از سعدان بن مسلم ، از اسحاق بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه گفت : حضرت فرمود كه :«هر كه در دور خانه كعبه يك طواف را به جا آورد ، خداى عز و جل شش هزار حسنه از براى او بنويسد و شش هزار گناه را از او محو كند و شش هزار درجه از برايش بلند گرداند ، تا وقتى كه در نزد ملتزم شود (1) ، خدا هفت در از درهاى بهشت از برايش بگشايد» . عرض كردم كه : فداى تو گردم! اين همه فضيلت در طواف است؟ فرمود : «آرى . و تو را خبر دهم به چيزى كه فضيلتش از اين بيشتر باشد . قضاى حاجت مسلمان بهتر است از طوافى و طوافى» . و لفظ طواف را مكرّر فرمود تا به ده طواف رسيد .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از ابراهيم خارقى روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه در حاجت برادر مؤمن خود راه رود در حالى كه به آن ، آن چه را كه در نزد خدا است طالب باشد ، تا آنكه از برايش روا كند يا روا شود ، خداى عز و جل از براى او به واسطه آن بنويسد مانند اجر يك حج و يك عمره اى كه مقبول باشند و مانند اجر روزه دو ماه از ماه هاى حرام و اعتكاف آن دو ماه در مسجدالحرام . و هر كه در حاجت برادر مؤمن خود راه رود با نيّت و روا نكند يا نشود ، خدا از برايش به همان رفتن و نيّت ، مثل ثواب يك حجّ مقبول بنويسد؛ پس در خير و خوبى رغبت كنيد و خواهان آن باشيد» .

.


1- .يعنى به پشت كعبه و روبروى در آن برود كه محل توبه و استجابت دعا است .

ص: 492

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«تَنَافَسُوا فِي الْمَعْرُوفِ لِاءِخْوَانِكُمْ ، وَكُونُوا مِنْ أَهْلِهِ ؛ فَإِنَّ لِلْجَنَّةِ بَاباً يُقَالُ لَهُ: الْمَعْرُوفُ ، لَا يَدْخُلُهُ إِلَا مَنِ اصْطَنَعَ الْمَعْرُوفَ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ؛ فَإِنَّ الْعَبْدَ لَيَمْشِي فِي حَاجَةِ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ ، فَيُوَكِّلُ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِهِ مَلَكَيْنِ : وَاحِداً عَنْ يَمِينِهِ ، وَآخَرَ عَنْ شِمَالِهِ يَسْتَغْفِرَانِ لَهُ رَبَّهُ ، وَ يَدْعُوَانِ بِقَضَاءِ حَاجَتِهِ». ثُمَّ قَالَ : «وَ اللّهِ ، لَرَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله أَسَرُّ بِقَضَاءِ حَاجَةِ الْمُؤْمِنِ إِذَا وَصَلَتْ إِلَيْهِ مِنْ صَاحِبِ الْحَاجَةِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«وَ اللّهِ ، لَأَنْ أَحُجَّ حَجَّةً ، أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أُعْتِقَ رَقَبَةً وَرَقَبَةً وَرَقَبَةً وَمِثْلَهَا وَمِثْلَهَا _ حَتّى بَلَغَ عَشْراً _ وَمِثْلَهَا وَمِثْلَهَا _ حَتّى بَلَغَ السَّبْعِينَ _ وَلَأَنْ أَعُولَ أَهْلَ بَيْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ أَسُدُّ جَوْعَتَهُمْ ، وَأَكْسُو عَوْرَتَهُمْ ، فَأَكُفُّ وُجُوهَهُمْ عَنِ النَّاسِ ، أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أَحُجَّ حَجَّةً وَحَجَّةً وَحَجَّةً وَمِثْلَهَا وَمِثْلَهَا _ حَتّى بَلَغَ عَشْراً _ وَمِثْلَهَا وَمِثْلَهَا _ حَتّى بَلَغَ السَّبْعِينَ _ » .

.

ص: 493

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از محمد بن اورمه ، از حسن بن على بن ابى حمزه ، از پدرش ، از ابوبصير كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«در معروف و نيكى با برادران خويش رغبت كنيد و از اهل آن باشيد؛ زيرا كه بهشت را درى است كه آن را معروف مى گويند ، و در آن درْ داخل نمى شويد ، مگر كسى كه معروف را برگزيده باشد و به عمل آورده باشد در وقت زندگانى در دنيا؛ زيرا كه بنده اى در حاجت برادر مؤمن خويش راه مى رود ، پس خداى عز و جل دو فرشته را بر او مى گمارد ، يكى در جانب راستش و ديگرى در جانب چپش ، كه از براى او از پروردگارش طلب آمرزش مى نمايند و قضاى حاجت او را از خدا مى طلبند» . بعد از آن فرمود : «به خدا سوگند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله به قضاى حاجت مؤمن از صاحب حاجت شادتر باشد؛ چون آن حاجت و قضاى آن به حضرت يا صاحب حاجت برسد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از خلف بن حمّاد ، از بعضى اصحاب خويش ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«به خدا سوگند كه اگر يك حجّ را به جا آورم ، در نزد من دوست تر است از آنكه بنده اى و بنده اى و بنده اى را آزاد كنم . و فرمود : «و مانند آن و مانند آن» و مكرّر فرمود تا آنكه به ده رسيد . و فرمود : «و مانند آن و مانند آن» و مكرّر كرد تا آنكه به هفتاد رسيد . و فرمود كه : «هر آينه اگر خاندانى از مسلمانان را عيال خود گردانم و رخنه گرسنگى ايشان را ببندم و عورت ايشان را بپوشانم و روى هاى ايشان را از مردمان باز دارم كه نبايد رو به كسى زنند و از ايشان چيزى خواهش كنند ، دوست تر است در نزد من از آنكه حجّى و حجّى و حجّى را به جا آورم» . و فرمود : «و مانند آن و مانند آن» و مكرّر فرمود تا آنكه به ده رسيد . و فرمود : «و مانند آن و مانند آن» و مكرّر كرد تا آنكه به هفتاد رسيد .

.

ص: 494

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ أَبِي عَلِيٍّ صَاحِبِ الشَّعِيرِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَيْسٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«أَوْحَى اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِلى مُوسى عليه السلام : أَنَّ مِنْ عِبَادِي مَنْ يَتَقَرَّبُ إِلَيَّ بِالْحَسَنَةِ ، فَأُحَكِّمُهُ فِي الْجَنَّةِ ، فَقَالَ مُوسى : يَا رَبِّ ، وَمَا تِلْكَ الْحَسَنَةُ؟ قَالَ : يَمْشِي مَعَ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ فِي قَضَاءِ حَاجَتِهِ ، قُضِيَتْ أَوْ لَمْ تُقْضَ» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ عليه السلام يَقُولُ :«مَنْ أَتَاهُ أَخُوهُ الْمُؤْمِنُ فِي حَاجَةٍ ، فَإِنَّمَا هِيَ رَحْمَةٌ مِنَ اللّهِ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ سَاقَهَا إِلَيْهِ ، فَإِنْ قَبِلَ ذلِكَ ، فَقَدْ وَصَلَهُ بِوَلَايَتِنَا وَهُوَ مَوْصُولٌ بِوَلَايَةِ اللّهِ ؛ وَإِنْ رَدَّهُ عَنْ حَاجَتِهِ وَهُوَ يَقْدِرُ عَلى قَضَائِهَا ، سَلَّطَ اللّهُ عَلَيْهِ شُجَاعاً مِنْ نَارٍ يَنْهَشُهُ فِي قَبْرِهِ إِلى يَوْمِ الْقِيَامَةِ ، مَغْفُوراً لَهُ أَوْ مُعَذَّباً ، فَإِنْ عَذَرَهُ الطَّالِبُ كَانَ أَسْوَأَ حَالًا» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجُعْفِيِّ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَتَرِدُ عَلَيْهِ الْحَاجَةُ لِأَخِيهِ ، فَلَا تَكُونُ عِنْدَهُ ، فَيَهْتَمُّ بِهَا قَلْبُهُ ، فَيُدْخِلُهُ اللّهُ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ بِهَمِّهِ الْجَنَّةَ» .

84 _ بَابُ السَّعْيِ فِي حَاجَةِ الْمُؤْمِنِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : قَالَ :«مَشْيُ الرَّجُلِ فِي حَاجَةِ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ يُكْتَبُ لَهُ عَشْرَ حَسَنَاتٍ ، وَيُمْحِي عَنْهُ عَشْرَ سَيِّئَاتٍ ، وَيَرْفَعُ لَهُ عَشْرَ دَرَجَاتٍ» . قَالَ : وَلَا أَعْلَمُهُ إِلَا قَالَ : «وَ يَعْدِلُ عَشْرَ رِقَابٍ ، وَأَفْضَلُ مِنِ اعْتِكَافِ شَهْرٍ فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ» .

.

ص: 495

84 . باب در بيان سعى در حاجت مؤمن

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابوعلى صاحب شعير ، از محمد بن قيس ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خداى عز و جل به سوى موسى وحى فرمود كه : به درستى كه از جمله بندگان من كسى است كه به ثوابى به سوى من تقرّب مى جويد و به سبب آن او را در بهشت حاكم مى گردانم . موسى عليه السلام عرض كرد كه : اى پروردگار من! آن ثواب چيست؟ فرمود كه : با برادر مؤمن خود در قضاى حاجت او راه مى رود؛ خواه آن حاجت روا شود ، و خواه روا نشود» .

حسين بن محمد ، از معلىّ بن محمد ، از احمد بن محمد بن عبداللّه ، از على بن جعفر روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام موسى كاظم عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه برادر مؤمنش به نزد او آيد در پى حاجتى ، جز اين نيست كه آن حاجت رحمتى است از جانب خداى _ تبارك و تعالى _ كه آن را به جانب او رانده؛ پس اگر آن را قبول كند ، البتّه آن را به دوستى ما پيوند نموده و آن به دوستى خدا پيوند شده . و اگر او را ردّ كند از حاجتى كه دارد با آنكه بر روا كردن آن قدرت داشته باشد ، خدا مارى را از آتش بر او مسلّط گرداند كه او را بگزد در قبرش تا روز قيامت؛ خواه آمرزيده شود ، و خواه معذّب باشد؛ پس اگر طالب حاجت او را معذور دارد و عذر او را بپذيرد، حالش بدتر خواهد بود» .

محمد بن يحيى ، از محمد بن حسين ، از محمد بن اسماعيل بن بزيع ، از صالح بن عقبه ، از عبداللّه بن محمد جعفى ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه بر مؤمن حاجتى از براى برادر مؤمنش وارد مى شود و در نزد او چاره اى نيست و نمى تواند كه آن را روا كند ، ليكن دلش قصد آن مى كند و مى خواهد كه اگر بتواند آن را روا كند؛ پس خداى _ تبارك و تعالى _ او را داخل بهشت مى گرداند به سبب آن قصدى كه كرده است» .

84 . باب در بيان سعى در حاجت مؤمن (1)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از محمد بن مروان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : حضرت فرمود :«رفتن مردى در حاجت برادر مؤمنش باعث اين مى شود كه ده حسنه از برايش نوشته شود و ده گناه از او محو شود و ده درجه از برايش بلند شود» . راوى مى گويد كه : آن حضرت را نمى دانم كه چيزى فرموده باشد ، مگر آنكه فرمود : «و برابرى مى كند با آزاد كردن ده بنده و بهتر است از آنكه يك ماه در مسجدالحرام معتكف باشد» .

.


1- .و سعى _ به فتح سين و سكون عين _ ، كوشيدن است و دويدن و شتافتن و كارى كردن . (مترجم)

ص: 496

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَادٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ عليه السلام يَقُولُ :«إِنَّ لِلّهِ عِبَاداً فِي الْأَرْضِ يَسْعَوْنَ فِي حَوَائِجِ النَّاسِ ، هُمُ الْامِنُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ؛ وَمَنْ أَدْخَلَ عَلى مُؤْمِنٍ سُرُوراً ، فَرَّحَ اللّهُ قَلْبَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ رَجُلٍ ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ ، قَالَ : قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«مَنْ مَشى فِي حَاجَةِ أَخِيهِ الْمُسْلِمِ ، أَظَلَّهُ اللّهُ بِخَمْسَةٍ وَسَبْعِينَ أَلْفَ مَلَكٍ ، وَلَمْ يَرْفَعْ قَدَماً إِلَا كَتَبَ اللّهُ لَهُ حَسَنَةً ، وَحَطَّ عَنْهُ بِهَا سَيِّئَةً ، وَيَرْفَعُ لَهُ بِهَا دَرَجَةً ، فَإِذَا فَرَغَ مِنْ حَاجَتِهِ ، كَتَبَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَهُ بِهَا أَجْرَ حَاجٍّ وَمُعْتَمِرٍ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ ، عَنْ صَدَقَةَ _ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ حُلْوَانَ _ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَأَنْ أَمْشِيَ فِي حَاجَةِ أَخٍ لِي مُسْلِمٍ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أُعْتِقَ أَلْفَ نَسَمَةٍ ، وَأَحْمِلَ فِي سَبِيلِ اللّهِ عَلى أَلْفِ فَرَسٍ مُسْرَجَةٍ مُلْجَمَةٍ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادٍ ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ الْيَمَانِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا مِنْ مُؤْمِنٍ يَمْشِي لِأَخِيهِ الْمُؤْمِنِ فِي حَاجَةٍ إِلَا كَتَبَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَهُ بِكُلِّ خُطْوَةٍ حَسَنَةً ، وَحَطَّ عَنْهُ بِهَا سَيِّئَةً ، وَرَفَعَ لَهُ بِهَا دَرَجَةً ، وَزِيدَ بَعْدَ ذلِكَ عَشْرَ حَسَنَاتٍ ، وَشُفِّعَ فِي عَشْرِ حَاجَاتٍ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ الْخَرَّازِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ سَعى فِي حَاجَةِ أَخِيهِ الْمُسْلِمِ طَلَبَ وَجْهِ اللّهِ ، كَتَبَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَهُ أَلْفَ أَلْفِ حَسَنَةٍ يَغْفِرُ فِيهَا لِأَقَارِبِهِ وَجِيرَانِهِ وَإِخْوَانِهِ وَمَعَارِفِهِ؛ وَمَنْ صَنَعَ إِلَيْهِ مَعْرُوفاً فِي الدُّنْيَا ، فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ ، قِيلَ لَهُ : ادْخُلِ النَّارَ ، فَمَنْ وَجَدْتَهُ فِيهَا صَنَعَ إِلَيْكَ مَعْرُوفاً فِي الدُّنْيَا ، فَأَخْرِجْهُ بِإِذْنِ اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِلَا أَنْ يَكُونَ نَاصِبا» .

.

ص: 497

از او ، از احمد بن محمد ، از معمّر بن خلاّد روايت است كه گفت : شنيدم از امام موسى كاظم عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه خدا را بندگانى چندند در زمين كه در حوائج مردم سعى مى كنند و ايشانند كه در روز قيامت ايمنند . و هر كه شادى را بر مؤمنى داخل كند ، خدا در روز قيامت دل او را شاد گرداند» .

از او ، از احمد ، از عثمان بن عيسى ، از عبيده حذّاء روايت است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود كه :«هر كه در حاجت برادر مسلمان خويش راه رود ، خدا او را در سايه هفتاد و پنج هزار فرشته قرار دهد . و گامى برندارد ، مگر آنكه خدا ثوابى از برايش بنويسد ، و به واسطه آن گناهى از او فرو ريزد ، و به جهت آن درجه از برايش بلند شود . و چون از حاجتش فارغ شود ، خداى عز و جل بنويسد از براى او به واسطه آن حاجت ، مزد كسى كه حج كرده و آنكه عمره اى به جا آورده» .

از او ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از هارون بن خارجه ، از صدقه ، از مردى از اهل حلوان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«هر آينه اگر در حاجت يكى از برادران مسلمانم راه روم ، دوست تر است در نزد من از آنكه هزار بنده را آزاد كنم و هزار كس را بر اسب زين و لجام شده سوار گردانم كه در راه خدا جهاد كنند» (و من متحمّل اخراجات ايشان باشم) .

على بن ابراهيم ، از پدرش از حمّاد ، از ابراهيم بن عمر يمانى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هيچ مؤمنى از براى برادر مسلمان مؤمن خويش در حاجتى نرود ، مگر آنكه خداى عز و جل به هر گامى از برايش حسنه اى بنويسد ، و به واسطه آن گناهى از او فرو ريزد ، و به آن درجه اى از برايش بلند گرداند ، و بعد از آن او را ده حسنه بيفزايد و در ده حاجت شفيع گرداند» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ،از ابوايّوب خزّاز ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هر كه در حاجت برادر مسلمان خود سعى كند به جهت طلب كردن رضاى خدا ، خداى عز و جل از برايش به سبب آن هزار هزار حسنه بنويسد كه در آن يا به سبب آن ، خويشان و همسايگان و برادران و آشنايان او را بيامرزد . و هر كه با مؤمنى در دنيا نيكى كرده باشد ، چون روز قيامت شود به او گفته شود كه : در آتش دوزخ داخل شو و هر كه را در آن بيابى كه در دنيا با تو نيكى كرده باشد ، او را به اذن خداى عز و جلبيرون آور ، مگر آنكه ناصبى و دشمن اهل بيت پيغمبر باشد» .

.

ص: 498

عَنْهُ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ سَعى فِي حَاجَةِ أَخِيهِ الْمُسْلِمِ ، فَاجْتَهَدَ فِيهَا ، فَأَجْرَى اللّهُ عَلى يَدَيْهِ قَضَاءَهَا ، كَتَبَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَهُ حَجَّةً وَعُمْرَةً وَاعْتِكَافَ شَهْرَيْنِ فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَصِيَامَهُمَا ، وَإِنِ اجْتَهَدَ فِيهَا وَلَمْ يُجْرِ اللّهُ قَضَاءَهَا عَلى يَدَيْهِ ، كَتَبَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَهُ حَجَّةً وَعُمْرَةً» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَفى بِالْمَرْءِ اعْتِمَاداً عَلى أَخِيهِ أَنْ يُنْزِلَ بِهِ حَاجَتَهُ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا ، عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ ، قَالَ : كُنْتُ جَالِساً مَعَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام إِذْ دَخَلَ عَلَيْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ مَكَّةَ _ يُقَالُ لَهُ : مَيْمُونٌ _ فَشَكَا إِلَيْهِ تَعَذُّرَ الْكِرَاءِ عَلَيْهِ ، فَقَالَ لِي :«قُمْ ، فَأَعِنْ أَخَاكَ» فَقُمْتُ مَعَهُ ، فَيَسَّرَ اللّهُ كِرَاهُ ، فَرَجَعْتُ إِلى مَجْلِسِي ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «مَا صَنَعْتَ فِي حَاجَةِ أَخِيكَ؟» فَقُلْتُ : قَضَاهَا اللّهُ ، بِأَبِي أَنْتَ وَأُمِّي ، فَقَالَ : «أَمَا إِنَّكَ أَنْ تُعِينَ أَخَاكَ الْمُسْلِمَ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ طَوَافِ أُسْبُوعٍ بِالْبَيْتِ مُبْتَدِئاً». ثُمَّ قَالَ : «إِنَّ رَجُلاً أَتَى الْحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ عليهماالسلام ، فَقَالَ : بِأَبِي أَنْتَ وَأُمِّي ، أَعِنِّي عَلى قَضَاءِ حَاجَةٍ ، فَانْتَعَلَ وَقَامَ مَعَهُ ، فَمَرَّ عَلَى الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ _ وَ هُوَ قَائِمٌ يُصَلِّي _ فَقَالَ لَهُ : أَيْنَ كُنْتَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام تَسْتَعِينُهُ عَلى حَاجَتِكَ؟ قَالَ : قَدْ فَعَلْتُ بِأَبِي أَنْتَ وَأُمِّي ، فَذُكِرَ أَنَّهُ مُعْتَكِفٌ ، فَقَالَ لَهُ : أَمَا إِنَّهُ لَوْ أَعَانَكَ كَانَ خَيْراً لَهُ مِنِ اعْتِكَافِهِ شَهْراً» .

.

ص: 499

از او ، از پدرش ، از خلف بن حمّاد ، از اسحاق بن عمّار ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«هر كه در حاجت برادر مسلمان خود سعى كند و نهايت جدّ و جهد در آن به عمل آورد و خدا روا شدن آن را بر دست او جارى گرداند ، خداى عز و جل ثواب يك حجّ و يك عمره و اعتكاف دو ماه كه در مسجدالحرام باشد و روزه آن دو ماه[را] از برايش بنويسد . و اگر سعى خود را به عمل آورد و خدا قضاى آن را بر دستش جارى نسازد ، ثواب حجّى و عمره اى از براى او بنويسد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از حسن بن على ، از جميل بن درّاج ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مرد را در اعتماد كردن بر برادرش، همين بس است كه حاجت خويش را بر او فرود آورد» . (1)

از او ، از احمد بن محمد ، از بعضى از اصحاب ما ، از صفوان جمّال روايت است كه گفت : با امام جعفر صادق عليه السلام نشسته بودم كه ناگاه مردى از اهل مكّه كه او را ميمون مى گفتند بر آن حضرت داخل شد، و به سوى آن حضرت شكايت نمود كه كرايه دادن خويش بر او دشوار شده ، كسى را نمى يابد كه خويش را كرايه دهد؛ پس حضرت به من فرمود كه :«برخيز و برادر خود را يارى كن». پس من برخاستم و با آن مرد همراه شدم و رفتم و خدا كرايه دادن او را ميسّر و آسان گردانيد . بعد از آن به جاى خود برگشتم . حضرت صادق عليه السلام فرمود كه : «در باب حاجت برادرت چه كردى؟» عرض كردم كه : پدر و مادرم فداى تو باد! خدا آن را روا كرد . فرمود كه : «بدان و آگاه باش! كه يارى كردن تو برادر مسلمان خود را، دوست تر است در نزد من از هفت شوط طواف خانه كعبه، در حالتى كه ابتداكننده باشى» . بعد از آن فرمود كه : «مردى به خدمت حضرت حسن بن على عليهماالسلام آمد و عرض كرد كه : پدر و مادرم فداى تو باد! مرا بر قضاى حاجتى اعانت كن . حضرت نعلين خويش را پوشيد و برخاست و با آن مرد همراه شد؛ پس در عرض راه به حضرت امام حسين عليه السلام گذشت و آن حضرت ايستاده بود و نماز مى كرد . حضرت امام حسن عليه السلام فرمود : چرا به نزد حضرت ابى عبداللّه الحسين عليه السلام نرفتى كه بر حاجت خويش از او استعانت و يارى جويى؟ عرض كرد : پدر و مادرم فداى تو باد! چنين كردم و به خدمتش رفتم و ذكر فرمود كه معتكف است . حضرت به آن مرد فرمود : بدان كه اگر آن حضرت تو را اعانت مى كرد، از برايش بهتر بود از آنكه يك ماه معتكف باشد» . (2)

.


1- .چه ، اگر نهايت اعتماد بر او نداشته باشد و احتمال قوى ندهد كه حاجتش را روا مى كند ، از او خواهش نمى كند ، مگر كسى كه از روى اضطرار به احتمالات نيش غولى عمل كند اين خيال او را بر درِ هر درى دواند . (مترجم)
2- .و ظاهر اين است كه ترك اعانت از حضرت امام حسين _ صلوات اللّه عليه _ ، مبنى بر مصلحت بيان خاصيت سعى در حاجت مؤمن باشد؛ چه به علم لدنّى مى دانست كه آن چه اتّفاق افتاد ، اتّفاق خواهد افتاد . يا عذرى داشت كه نمى توانست در حاجت سائل سعى كند و همان عذر با سعى معارضه نمود و بر آن راجح آمد؛ زيرا كه هرگز خلاف اولى از آن حضرت و غير او از ائمه _ صلوات اللّه عليهم _ سر نزد ، و كلام حضرت امام حسن عليه السلام با اين منافاتى ندارد؛ چه بناى آن بر معارضه سعى و اعتكاف است ، بلكه بنابر وجه اوّل مبيّن مطلب است؛ چه مجالس و افعال و اقوال ايشان در حكم يك مجلس و يك فعل و يك قول است . (مترجم)

ص: 500

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : الْخَلْقُ عِيَالِي ، فَأَحَبُّهُمْ إِلَيَّ أَلْطَفُهُمْ بِهِمْ ، وَأَسْعَاهُمْ فِي حَوَائِجِهِمْ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنْ أَبِي عُمَارَةَ ، قَالَ :كَانَ حَمَّادُ بْنُ أَبِي حَنِيفَةَ إِذَا لَقِيَنِي ، قَالَ : كَرِّرْ عَلَيَّ حَدِيثَكَ ؛ فَأُحَدِّثَهُ ، قُلْتُ : رُوِّينَا أَنَّ عَابِدَ بَنِي إِسْرَائِيلَ كَانَ إِذَا بَلَغَ الْغَايَةَ فِي الْعِبَادَةِ ، صَارَ مَشَّاءً فِي حَوَائِجِ النَّاسِ ، عَانِياً بِمَا يُصْلِحُهُمْ .

85 _ بَابُ تَفْرِيجِ كَرْبِ الْمُؤْمِنِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ زَيْدٍ الشَّحَّامِ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«مَنْ أَغَاثَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ اللَّهْفَانَ اللَّهْثَانَ عِنْدَ جَهْدِهِ ، فَنَفَّسَ كُرْبَتَهُ ، وَأَعَانَهُ عَلى نَجَاحِ حَاجَتِهِ ، كَتَبَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَهُ بِذلِكَ ثِنْتَيْنِ وَسَبْعِينَ رَحْمَةً مِنَ اللّهِ ، يُعَجِّلُ لَهُ مِنْهَا وَاحِدَةً يُصْلِحُ بِهَا أَمْرَ مَعِيشَتِهِ ، وَيَدَّخِرُ لَهُ إِحْدى وَسَبْعِينَ رَحْمَةً لِأَفْزَاعِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَأَهْوَالِهِ» .

.

ص: 501

85 . باب در بيان بردن اندوه مؤمن

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حسن بن على ، از ابوجميله ، از ابن سنان روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«خداى عز و جل فرموده است كه : خلايق عيال من اند؛ پس دوست ترين ايشان به سوى من، آن است كه از همه ايشان نسبت به ايشان مهربان تر ، و سعى اش در حوائج ايشان از همه بيشتر باشد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از بعضى ، از اصحاب خويش ، از ابوعماره كه گفت :عادت حمّاد بن ابى حنيفه اين بود كه چون به من مى رسيد مى گفت كه : حديث خود را بر من مكرّر كن؛ پس من او را حديث مى كردم . گفتم كه : روايت به ما رسيده كه عابد بنى اسرائيل چون در عبادت به منتهى مى رسيد ، شغل او اين مى شد كه در حوائج مردم سعى مى كرد و راه مى رفت و اهتمام داشت به آن چه ايشان را به اصلاح مى آورد .

85 . باب در بيان بردن اندوه مؤمنمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از زيد شحّام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«كسى كه فريادرسى كند برادر مؤمن خود را كه اندوهناك و حسرت خورنده باشد در نزد مشقّت و رحمتى كه به او رسيده ، و اندوه او را ببرد و او را بر برآوردن حاجتش يارى كند ، خداى عز و جل به سبب آن از برايش هفتاد و دو رحمت واجب گرداند ، و از جمله هفتاد و دو رحمت ، يك رحمت را از برايش تعجيل ذخيره فرمايد و در دنيا قرار دهد كه امر زندگانى او را به آن اصلاح كند ، و هفتاد و يك رحمت را از برايش ذخيره فرمايد از براى فزع و هولى چند كه در روز قيامت باشد» .

.

ص: 502

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ أَعَانَ مُؤْمِناً ، نَفَّسَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ عَنْهُ ثَلَاثاً وَسَبْعِينَ كُرْبَةً : وَاحِدَةً فِي الدُّنْيَا وَثِنْتَيْنِ وَسَبْعِينَ كُرْبَةً عِنْدَ كُرَبِهِ الْعُظْمى» . قَالَ : «حَيْثُ يَتَشَاغَلُ النَّاسُ بِأَنْفُسِهِمْ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ نُعَيْمٍ ، عَنْ مِسْمَعٍ أَبِي سَيَّارٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«مَنْ نَفَّسَ عَنْ مُؤْمِنٍ كُرْبَةً ، نَفَّسَ اللّهُ عَنْهُ كُرَبَ الْاخِرَةِ ، وَخَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ وَهُوَ ثَلِجُ الْفُؤَادِ ؛ وَمَنْ أَطْعَمَهُ مِنْ جُوعٍ ، أَطْعَمَهُ اللّهُ مِنْ ثِمَارِ الْجَنَّةِ ؛ وَمَنْ سَقَاهُ شَرْبَةً ، سَقَاهُ اللّهُ مِنَ الرَّحِيقِ الْمَخْتُومِ» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ ، عَنِ الرِّضَا عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ فَرَّجَ عَنْ مُؤْمِنٍ ، فَرَّجَ اللّهُ عَنْ قَلْبِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ صَالِحٍ ، عَنْ ذَرِيحٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«أَيُّمَا مُؤْمِنٍ نَفَّسَ عَنْ مُؤْمِنٍ كُرْبَةً _ وَ هُوَ مُعْسِرٌ _ يَسَّرَ اللّهُ لَهُ حَوَائِجَهُ فِي الدُّنْيَا وَالْاخِرَةِ». قَالَ : «وَ مَنْ سَتَرَ عَلى مُؤْمِنٍ عَوْرَةً يَخَافُهَا ، سَتَرَ اللّهُ عَلَيْهِ سَبْعِينَ عَوْرَةً مِنْ عَوْرَاتِ الدُّنْيَا وَالْاخِرَةِ». قَالَ : «وَ اللّهُ فِي عَوْنِ الْمُؤْمِنِ مَا كَانَ الْمُؤْمِنُ فِي عَوْنِ أَخِيهِ ؛ فَانْتَفِعُوا بِالْعِظَةِ ، وَارْغَبُوا فِي الْخَيْرِ» .

.

ص: 503

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : هر كه مؤمنى را اعانت كند ، خداى عز و جلهفتاد و سه اندوه را از او ببرد ، يكى را در دنيا و هفتاد و دو اندوه را در نزد اندوه بزرگ . و فرمود : در وقتى كه همه مردمان به خود مشغول باشند» (يعنى در روز قيامت كه هيچ كس به ديگرى نتواند پرداخت) .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حسين بن نعيم ، از مسمع _ يعنى ابوسيّار _ روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه اندوهى را از مؤمنى ببرد ، خدا اندوه هاى آخرت را از او ببرد ، و از قبر خويش بيرون آيد در حالى كه دلش آرميده و ساكن باشد و از جا به درنيايد . و هر كه مؤمنى را از گرسنگى طعام دهد ، خدا او را از ميوه هاى بهشت بخوراند . و هر كه مؤمنى را شربت آبى دهد ، خدا او را از شراب سر به مُهر بهشت آب دهد» .

حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از حسن بن على وَشّاء ، از حضرت امام رضا عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه اندوه مؤمنى را برطرف كند ، خداى عز و جل اندوه را از دل او ببرد و آن را گشاده گرداند در روز قيامت» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از حسن بن محبوب ، از جميل بن صالح ، از ذريح روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«مؤمنى كه اندوه مؤمنى را ببرد و او پريشان باشد ، خدا حوائج او را در دنيا و آخرت از برايش آسان گرداند» . و فرمود كه : «هر كه بر مؤمن عورتى را بپوشاند كه از آن مى ترسد ، خدا هفتاد عورت از عورت هاى دنيا و آخرت را بر او بپوشاند» (1) . و فرمود كه : «خدا در كار يارى كردن مؤمن است، مادامى كه مؤمن مشغول يارى برادرش باشد؛ پس به موعظه و پند منتفع شويد و در خوبى ها رغبت كنيد» .

.


1- .و عورت هر چيزى است كه موضع ستر باشد و هر چه از آن شرم شود . (مترجم)

ص: 504

86 _ بَابُ إِطْعَامِ الْمُؤْمِنِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ أَبِي يَحْيَى الْوَاسِطِيِّ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ أَشْبَعَ مُؤْمِناً ، وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ ؛ وَمَنْ أَشْبَعَ كَافِراً ، كَانَ حَقّاً عَلَى اللّهِ أَنْ يَمْلَأَ جَوْفَهُ مِنَ الزَّقُّومِ ، مُؤْمِناً كَانَ أَوْ كَافِراً» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَأَنْ أُطْعِمَ رَجُلاً مِنَ الْمُسْلِمِينَ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أُطْعِمَ أُفُقاً مِنَ النَّاسِ». قُلْتُ : وَمَا الْأُفُقُ؟ قَالَ : «مِائَةُ أَلْفٍ أَوْ يَزِيدُونَ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيى ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ أَطْعَمَ ثَلَاثَةَ نَفَرٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ ، أَطْعَمَهُ اللّهُ مِنْ ثَلَاثِ جِنَانٍ فِي مَلَكُوتِ السَّمَاوَاتِ : الْفِرْدَوْسِ ، وَ جَنَّةِ عَدْنٍ ، وَطُوبى ، وَ شَجَرَةٍ تَخْرُجُ فِي جَنَّةِ عَدْنٍ غَرَسَهَا رَبُّنَا بِيَدِهِ» .

.

ص: 505

86 . باب در بيان اطعام مؤمن

86 . باب در بيان اطعام مؤمن (1)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابويحيى واسطى ، از بعضى از اصحاب ما ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه مؤمنى را سير گرداند ، بهشت از براى او واجب شود . و هر كه كافرى را سير گرداند ، بر خدا واجب باشد كه اندران او را از زقّوم (2) پر كند؛ خواه مؤمن باشد و خواه كافر» .

از او ، از احمد بن محمد ، از عثمان بن عيسى ، از بعضى از اصحاب ما ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«هر آينه اگر مردى از مسلمانان را طعام دهم، دوست تر است در نزد من از آنكه افقى از مردمان را طعام دهم» . عرض كردم كه : افق چيست؟ فرمود : «صد هزار كس يا زيادتر باشد» . (3)

از او ، از احمد ، از صفوان بن يحيى ، از ابوحمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه سه كس يا سه گروه از مسلمانان را طعام دهد ، خدا او را از سه بهشت طعام دهد كه در ملكوت آسمان ها است ، يكى : فردوس و ديگرى : بهشت عدن و سيم : طوبى ، و [نيز] از درختى كه بيرون آيد از بهشت عدن كه پروردگار ما آن را به دست قدرت خود نشانيده» . (4)

.


1- .و اطعام به معنى طعام دادن است و طعام خوردنى باشد . و دور نيست كه در اينجا به معنى چشانيدن باشد كه شامل شراب دادن نيز باشد . (مترجم)
2- .و زقّوم _ به فتح زاى هوّز و ضمّ قاف مشدّد _ ، نام درختى است در دوزخ كه ميوه اش همچو سرهاى شياطين باشد و بار آن تلخ است . و در مؤيّدالفضلاء مسطور است كه درختى است در باديه كه سقمونيا صمغ و جدوى آن است . (مترجم)
3- .و اُفُقْ _ به ضمّ همزه و سكون فاء و به ضمّ آن _ ، به معنى كنار جهان است يا آن چه هويدا باشد از كنارهاى آسمان يا محلّ وزيدن باد صبا و شمال و دبور و جنوب . و آن چه حضرت عليه السلام در تفسير آن فرموده است، در هيچ كتابى از كتب لغت مذكور نيست؛ پس آن چه در اين حديث است يا بنابر حذف مضاف است؛ يعنى اهل افق ، يا آنكه اين معنى از جمله آنها است كه اهل لغت اطّلاع بر آن به هم نرسانيده اند . و زمخشرى در فائق خويش گفته است كه : حكايت مى شود كه يزيدى به كسائى گفت كه : از جانب تو چيزى چند از لغت بر ما وارد مى شود كه ما آنها را نمى شناسيم؛ پس كسائى گفت كه : تو با اين چه نسبت دارى . با مردم از اين علم نيست ، مگر زيادتى آب دهان من؛ پس يزيدى از روى خوارى خاموش شد . و مؤيّد وجه اوّل است آن چه در حديث بعد از اين مى آيد كه حضرت آن را به ده هزار كس تفسير فرموده؛ چه اهل آفاق مختلف اند در كمى و بسيارى . (مترجم)
4- .و مخفى نماند كه اين حديث مصحّح قول كسى است كه مى گويد : طوبى بهشت است ، وليكن قولِ آنكه آن را درختى در بهشت مى داند رد نمى كند؛ چه احاديثْ در خصوص درخت طوبى بسيار است . بلى ، اگر مثال اين احاديث را در مباحث الفاظ حجّت دانيم ، چنان كه اظهر و اقوى است ، بر اهل لغت وارد مى آيد كه ترديد ايشان درست نباشد؛ چه ايشان مى گويند : طوبى نام بهشت است يا درختى است در آن . يا مى گويد كه : طوبى نام بهشت است . و بعضى گفته اند كه : نام درختى است كه در آن است . و امثال اين عبارت كه در نفى اشتراك آن شركت دارند . (مترجم)

ص: 506

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ الْيَمَانِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا مِنْ رَجُلٍ يُدْخِلُ بَيْتَهُ مُؤْمِنَيْنِ ، فَيُطْعِمُهُمَا شِبَعَهُمَا ، إِلَا كَانَ ذلِكَ أَفْضَلَ مِنْ عِتْقِ نَسَمَةٍ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادٍ ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام ، قَالَ :«مَنْ أَطْعَمَ مُؤْمِناً مِنْ جُوعٍ ، أَطْعَمَهُ اللّهُ مِنْ ثِمَارِ الْجَنَّةِ ؛ وَمَنْ سَقى مُؤْمِناً مِنْ ظَمَاً?، سَقَاهُ اللّهُ مِنَ الرَّحِيقِ الْمَخْتُومِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مَيْمُونٍ الْقَدَّاحِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ أَطْعَمَ مُؤْمِناً حَتّى يُشْبِعَهُ ، لَمْ يَدْرِ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِ اللّهِ مَا لَهُ مِنَ الْأَجْرِ فِي الْاخِرَةِ ، لَا مَلَكٌ مُقَرَّبٌ ، وَلَا نَبِيٌّ مُرْسَلٌ ، إِلَا اللّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ». ثُمَّ قَالَ : «مِنْ مُوجِبَاتِ الْمَغْفِرَةِ إِطْعَامُ الْمُسْلِمِ السَّغْبَانِ». ثُمَّ تَلَا قَوْلَ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «أَوْ إِطْعامٌ فِى يَوْمٍ ذِى مَسْغَبَةٍ يَتِيماً ذا مَقْرَبَةٍ أَوْ مِسْكِيناً ذا مَتْرَبَةٍ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ عليه السلام : مَنْ سَقى مُؤْمِناً شَرْبَةً مِنْ مَاءٍ مِنْ حَيْثُ يَقْدِرُ عَلَى الْمَاءِ ، أَعْطَاهُ اللّهُ بِكُلِّ شَرْبَةٍ سَبْعِينَ أَلْفَ حَسَنَةٍ ، وَإِنْ سَقَاهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَقْدِرُ عَلَى الْمَاءِ ، فَكَأَنَّمَا أَعْتَقَ عَشْرَ رِقَابٍ مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِيلَ» .

.

ص: 507

على بن ابراهيم ، از پدرش از حمّاد بن عيسى ، از ابراهيم بن عمر يمانى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هيچ مردى نيست كه دو مؤمن را در خانه خويش داخل گرداند و ايشان را طعام دهد به قدرى كه سير شوند ، مگر آنكه بهتر باشد از آزاد كردن يك بنده» .

از او ، از پدرش ، از حمّاد ، از ابراهيم ، از ابوحمزه ، از حضرت على بن الحسين عليهماالسلام روايت است كه فرمود :«هر كه مؤمنى را طعام دهد از گرسنگى ، خدا او را از ميوه هاى بهشت طعام دهد . و هر كه مؤمنى را آب دهد از تشنگى ، خدا او را از شراب سر به مُهر بهشت آب دهد».

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از عبداللّه بن ميمون قداح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هر كه مؤمنى را طعام دهد تا آنكه او را سير گرداند ، كسى از خلق خدا نداند كه در آخرت چه مزد از براى او است ؛ نه فرشته مقرّب و نه پيغمبر مرسل ، مگر خداى پروردگار عالميان كه او مى داند» . بعد از آن فرمود كه : «از جمله موجبات مغفرت ، طعام دادن مسلمان گرسنه است». پس قول خداى عز و جلرا تلاوت فرمود : «وَاِطْعامٌ فى يَوْمٍ ذىمَسْغَبةٍ * يَتيما ذامَقْرَبَةٍ * أَوْ مِسْكينا ذامَتْرَبَةٍ» (1) ؛ يعنى : «يا عقبه! طعام دادن است در روزِ صاحب گرسنگى _ يعنى در وقتى كه طعام به دشوارى دچار شود _ ، بى پدرى را كه خداوندِ خويشى است؛ يعنى آن يتيم ، خويشِ مُطعم باشد ، يا درويش و بى چاره اى را كه خاك نشين باشد» (و اين كنايه است از احتياج و تنگدستى و درماندگى) .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : هر كه مؤمنى را شربت آبى دهد در جايى كه قادر بر آب باشد ، خدا او را به هر شربتى هفتاد هزار حسنه عطا كند ، و اگر او را آب دهد در جايى كه قادر بر آب نباشد ، گويا ده كس از فرزندان اسماعيل را از قيد بندگى خلاص كرده و آزاد نموده است» .

.


1- .بلد 14_16.

ص: 508

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ نُعَيْمٍ الصَّحَّافِ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«أَ تُحِبُّ إِخْوَانَكَ يَا حُسَيْنُ؟» قُلْتُ : نَعَمْ ، قَالَ : «تَنْفَعُ فُقَرَاءَهُمْ؟». قُلْتُ : نَعَمْ ، قَالَ : «أَمَا إِنَّهُ يَحِقُّ عَلَيْكَ أَنْ تُحِبَّ مَنْ يُحِبُّ اللّهُ ، أَمَا وَاللّهِ ، لَا تَنْفَعُ مِنْهُمْ أَحَداً حَتّى تُحِبَّهُ ، أَ تَدْعُوهُمْ إِلى مَنْزِلِكَ؟» قُلْتُ : نَعَمْ ، مَا آكُلُ إِلَا وَمَعِيَ مِنْهُمُ الرَّجُلَانِ وَالثَّلَاثَةُ وَالْأَقَلُّ وَالْأَكْثَرُ ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «أَمَا إِنَّ فَضْلَهُمْ عَلَيْكَ أَعْظَمُ مِنْ فَضْلِكَ عَلَيْهِمْ». فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، أُطْعِمُهُمْ طَعَامِي ، وَأُوطِئُهُمْ رَحْلِي ، وَيَكُونُ فَضْلُهُمْ عَلَيَّ أَعْظَمَ؟ قَالَ : «نَعَمْ ، إِنَّهُمْ إِذَا دَخَلُوا مَنْزِلَكَ ، دَخَلُوا بِمَغْفِرَتِكَ وَمَغْفِرَةِ عِيَالِكَ ؛ وَإِذَا خَرَجُوا مِنْ مَنْزِلِكَ ، خَرَجُوا بِذُنُوبِكَ وَذُنُوبِ عِيَالِكَ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ أَبِي مُحَمَّدٍ الْوَابِشِيِّ ، قَالَ : ذُكِرَ أَصْحَابُنَا عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَقُلْتُ : مَا أَتَغَدّى وَلَا أَتَعَشّى إِلَا وَمَعِيَ مِنْهُمُ الِاثْنَانِ وَالثَّلَاثَةُ وَأَقَلُّ وَأَكْثَرُ ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«فَضْلُهُمْ عَلَيْكَ أَعْظَمُ مِنْ فَضْلِكَ عَلَيْهِمْ». فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، كَيْفَ وَأَنَا أُطْعِمُهُمْ طَعَامِي ، وَأُنْفِقُ عَلَيْهِمْ مِنْ مَالِي ، وَأُخْدِمُهُمْ عِيَالِي؟! فَقَالَ : «إِنَّهُمْ إِذَا دَخَلُوا عَلَيْكَ ، دَخَلُوا بِرِزْقٍ مِنَ اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ كَثِيرٍ ؛ وَإِذَا خَرَجُوا ، خَرَجُوا بِالْمَغْفِرَةِ لَكَ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُقَرِّنٍ ، عَنْ عُبَيْدِ اللّهِ الْوَصَّافِيِّ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«لَأَنْ أُطْعِمَ رَجُلاً مُسْلِماً أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أُعْتِقَ أُفُقاً مِنَ النَّاسِ». قُلْتُ : وَكَمِ الْأُفُقُ؟ فَقَالَ : «عَشَرَةُ آلَافٍ» .

.

ص: 509

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از حسين بن نعيم صحّاف كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«اى حسين! آيا برادران دينى خود را دوست مى دارى؟» عرض كردم : آرى . فرمود كه : «به فقراى ايشان نفع مى بخشى؟» عرض كردم : آرى . فرمود : «بدان و آگاه باش! كه بر تو واجب است كه دوست دارى هر كه خدا را دوست مى دارد . و به خدا سوگند كه به يكى از ايشان نفع نمى بخشى تا آنكه او را دوست دارى . آيا ايشان را به منزل خويش مى طلبى كه ضيافت كنى؟» عرض كردم : آرى ، چيز نمى خورم ، مگر آنكه دو كس و سه كس و كمتر و بيشتر از ايشان با من است . حضرت صادق عليه السلام فرمود : «بدان كه فضل ايشان بر تو از فضل تو بر ايشان بزرگ تر است». عرض كردم كه : فداى تو گردم! طعام خويش را به ايشان مى خورانم و منزل و فرش خويش را پايمال ايشان مى گردانم و با وجود اينها فضل ايشان بر من بزرگ تر است؟ فرمود : «آرى؛ زيرا كه ايشان چون در منزلت داخل شوند ، با آمرزش گناهان تو و آمرزش گناهان زن و فرزندان و تابعان تو داخل مى شوند ، و چون از منزلت بيرون روند ، با گناهان تو و گناهان عيال تو بيرون مى روند» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابومحمد وابشى روايت كرده است كه : در نزد امام جعفر صادق عليه السلام ذكر اصحاب ما شد . من گفتم كه : هرگز چاشت و شام نمى خورم ، مگر آنكه دو كس و سه كس و كمتر و بيشتر از ايشان با من است . حضرت عليه السلام فرمود كه :«فضل ايشان بر تو عظيم تر است از فضل تو بر ايشان» . عرض كردم كه : فداى تو گردم! اين امر چگونه است با آنكه من طعام خود را به ايشان مى خورانم و از مال خود برايشان انفاق مى كنم و عيالم را خادم ايشان مى گردانم؟ فرمود : «زيرا كه ايشان چون داخل مى شوند و به سوى تو مى آيند ، داخل مى شوند با روزى بسيارى از جانب خداى عز و جل ، و چون بيرون روند ، با مغفرت تو بيرون مى روند» .

از او ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از محمد بن مقرن ، از عبيداللّه وصّافى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«هر آينه اگر مرد مسلمانى را طعام دهم، دوست تر است در نزد من از آنكه افقى از مردمان را آزاد كنم» . عرض كردم كه : افق چه قدر است؟ فرمود : «ده هزار كس» .

.

ص: 510

عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى ، عَنْ رِبْعِيٍّ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَنْ أَطْعَمَ أَخَاهُ فِي اللّهِ ، كَانَ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ مِثْلُ مَنْ أَطْعَمَ فِئَاماً مِنَ النَّاسِ». قُلْتُ : وَمَا الْفِئَامُ؟ قَالَ : «مِائَةُ أَلْفٍ مِنَ النَّاسِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ سَدِيرٍ الصَّيْرَفِيِّ ، قَالَ : قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَا مَنَعَكَ أَنْ تُعْتِقَ كُلَّ يَوْمٍ نَسَمَةً؟» قُلْتُ : لَا يَحْتَمِلُ مَالِي ذلِكَ ، قَالَ : «تُطْعِمُ كُلَّ يَوْمٍ مُسْلِماً» فَقُلْتُ : مُوسِراً أَوْ مُعْسِراً؟ قَالَ : فَقَالَ : «إِنَّ الْمُوسِرَ قَدْ يَشْتَهِي الطَّعَامَ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ ، عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«أُكْلَةٌ يَأْكُلُهَا أَخِي الْمُسْلِمُ عِنْدِي أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أُعْتِقَ رَقَبَةً» .

عَنْهُ ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ ، عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَأَنْ أُشْبِعَ رَجُلاً مِنْ إِخْوَانِي أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أَدْخُلَ سُوقَكُمْ هذِهِ، فَأَبْتَاعَ مِنْهَا رَأْساً فَأُعْتِقَهُ» .

عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَأَنْ آخُذَ خَمْسَةَ دَرَاهِمَ ، وَأَدْخُلَ إِلى سُوقِكُمْ هذِهِ ، فَأَبْتَاعَ بِهَا الطَّعَامَ ، وَأَجْمَعَ نَفَراً مِنَ الْمُسْلِمِينَ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أُعْتِقَ نَسَمَةً» .

عَنْهُ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«سُئِلَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِمَا : مَا يَعْدِلُ عِتْقَ رَقَبَةٍ؟ قَالَ : إِطْعَامُ رَجُلٍ مُسْلِمٍ» .

.

ص: 511

على ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از ربعى روايت كرده است كه گفت : حضرت صادق عليه السلام فرمود كه :«هر كه برادر خود را در راه خدا طعام دهد ، آن قدر از اجر از براى او باشد؛ مانند آنكه فئامى از مردم را طعام دهد» . عرض كردم كه : فئام چيست و چه قدر است؟ فرمود : «صدهزار نفر از مردمان» . (1)

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن حكيم ، از سدير صيرفى روايت كرده است كه گفت : حضرت صادق عليه السلام به من فرمود كه :«چه چيز تو را منع كرده است از آنكه در هر روز بنده اى را آزاد كنى؟» عرض كردم كه : مال من تاب اين را ندارد . فرمود كه : «هر روز مسلمانى را طعام مى دهى ، چنان است كه بنده اى را آزاد كرده اى» . عرض كردم كه : آن مسلمان توانگر باشد يا پريشان؟ راوى مى گويد كه : حضرت فرمود : «به درستى كه توانگر نيز گاهى خواهش طعام دارد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از احمد بن محمد بن ابى نصر ، از صفوان جمّال ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«يك لقمه اى كه برادر مسلمانم آن را بخورد در نزد من ، دوست تر است به سوى من از آنكه بنده اى را آزاد كنم» .

از او ، از اسماعيل بن مهران ، از صفوان جمّال ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«هر آينه اگر مردى از برادران خود را سير گردانم ، دوست تر است در نزد من از آنكه در اين بازار شما داخل شوم و از آن بازار يك سر بنده را بخرم و او را آزاد كنم» .

از او ، از على بن حكم ، از ابان بن عثمان ، از عبدالرحمان بن ابى عبداللّه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«هر آينه اگر پنج درم را فرا گيرم و به سوى اين بازار شما روم و در آن داخل شوم و به آن درم ها طعامى را بخرم و گروهى از مسلمانان را جمع كنم كه آن را بخورند ، دوست تر است در نزد من از آنكه بنده اى را آزاد كنم» .

از او ، از وشّاء ، از على بن ابى حمزه ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«از حضرت محمد بن على _ صلوات اللّه عليهما _ سؤال شد كه : چه چيزى برابرى مى كند با آزاد كردن بنده؟ فرمود كه : طعام دادن مردى كه مسلمان باشد» .

.


1- .و در كتب لغت ، فئام را به گروه از مردمان تفسير كرده اند و از اين قبيل مسامحات بسيار دارند . و در فئام دو وجه جائز است : يكى فئام به همزه بعد از آن ياء ، و ديگرى با ياء حطّى و هر دو به كسر فاء و فتح ، دويم آن است بر وزن كتاب و اصل مادّه آن به معنى كثرت و بسيارى و پرى است . (مترجم)

ص: 512

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْخَطَّابِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ ، عَنْ أَبِي شِبْلٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَا أَرى شَيْئاً يَعْدِلُ زِيَارَةَ الْمُؤْمِنِ إِلَا إِطْعَامَهُ ، وَحَقٌّ عَلَى اللّهِ أَنْ يُطْعِمَ مَنْ أَطْعَمَ مُؤْمِناً مِنْ طَعَامِ الْجَنَّةِ» .

مُحَمَّدٌ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ ، عَنْ رِفَاعَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَأَنْ أُطْعِمَ مُؤْمِناً مُحْتَاجاً أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أَزُورَهُ ، وَلَأَنْ أَزُورَهُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أُعْتِقَ عَشْرَ رِقَابٍ» .

صَالِحُ بْنُ عُقْبَةَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ؛ وَيَزِيدَ بْنِ عَبْدِ الْمَلِكِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ أَطْعَمَ مُؤْمِناً مُوسِراً ، كَانَ لَهُ يَعْدِلُ رَقَبَةً مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِيلَ يُنْقِذُهُ مِنَ الذَّبْحِ ؛ وَمَنْ أَطْعَمَ مُؤْمِناً مُحْتَاجاً ، كَانَ لَهُ يَعْدِلُ مِائَةَ رَقَبَةٍ مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِيلَ يُنْقِذُهَا مِنَ الذَّبْحِ» .

صَالِحُ بْنُ عُقْبَةَ ، عَنْ نَصْرِ بْنِ قَابُوسَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَاءِطْعَامُ مُؤْمِنٍ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ عِتْقِ عَشْرِ رِقَابٍ وَعَشْرِ حِجَجٍ». قَالَ : قُلْتُ : عَشْرِ رِقَابٍ وَعَشْرِ حِجَجٍ؟! قَالَ : فَقَالَ : «يَا نَصْرُ ، إِنْ لَمْ تُطْعِمُوهُ مَاتَ ، أَوْ تُذِلُّونَهُ فَيَجِيءُإِلى نَاصِبٍ فَيَسْأَلُهُ ، وَالْمَوْتُ خَيْرٌ لَهُ مِنْ مَسْأَلَةِ نَاصِبٍ ؛ يَا نَصْرُ ، مَنْ أَحْيَا مُؤْمِناً فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعاً ، فَإِنْ لَمْ تُطْعِمُوهُ فَقَدْ أَمَتُّمُوهُ ، وَإِنْ أَطْعَمْتُمُوهُ فَقَدْ أَحْيَيْتُمُوهُ» .

87 _ بَابُ مَنْ كَسَا مُؤْمِناًمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ كَسَا أَخَاهُ كِسْوَةَ شِتَاءٍ أَوْ صَيْفٍ ، كَانَ حَقّاً عَلَى اللّهِ أَنْ يَكْسُوَهُ مِنْ ثِيَابِ الْجَنَّةِ ، وَأَنْ يُهَوِّنَ عَلَيْهِ سَكَرَاتِ الْمَوْتِ ، وَأَنْ يُوَسِّعَ عَلَيْهِ فِي قَبْرِهِ ، وَأَنْ يَلْقَى الْمَلَائِكَةَ إِذَا خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ بِالْبُشْرى ، وَهُوَ قَوْلُ اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ فِي كِتَابِهِ : «وَ تَتَلَقّاهُمُ الْمَلائِكَةُ هذا يَوْمُكُمُ الَّذِى كُنْتُمْ تُوعَدُونَ» » .

.

ص: 513

87 . باب در بيان ثواب كسى كه مؤمنى را بپوشاند

محمد بن يحيى ، از محمد بن حسين بن ابى الخطّاب ، از محمد بن اسماعيل ، از صالح بن عقبه ، از ابوشبل روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«چيزى را نمى بينم كه با زيارت مؤمن برابرى كند ، مگر طعام دادن او . و بر خدا لازم است كه از طعام بهشت طعام دهد، هر كه مؤمنى را طعام داده است» .

محمد ، از محمد بن حسين ، از محمد بن اسماعيل ، از صالح بن عقبه ، از رفاعه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر آينه اگر مؤمنِ محتاجى را طعام دهد ، دوست تر است در نزد من از آنكه او را زيارت كنم . و هر آينه اگر او را زيارت كنم ، دوست تر است در نزد من از آنكه ده بنده را آزاد كنم» .

صالح بن عقبه ، از عبداللّه بن محمد ، از امام جعفر صادق و يزيد بن عبدالملك ، از آن حضرت روايت كرده اند كه فرمود :«هر كه مؤمن توانگرى را طعام دهد ، از برايش در برابر و همتاى آن باشد كه يكى از فرزندان اسماعيل را از سر بريدن رهايى دهد . و هر كه مؤمن محتاجى را طعام دهد ، از برايش در برابر آن باشد كه صد كس از فرزندان اسماعيل را از سر بريدن خلاصى دهد» .

صالح بن عقبه ، از نصر بن قابوس ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر آينه طعام دادن يك مؤمن، دوست تر است در نزد من از آزاد كردن ده بنده و ده حج» . راوى مى گويد كه : عرض كردم : ده بنده و ده حج؟! فرمود كه : «اى نصر! اگر او را طعام ندهيد مى ميرد ، يا او را فرو مى گذاريد و آن باعث اين مى شود كه بيايد به نزد كسى كه دشمن اهل بيت باشد و از او سؤال كند . و مردن از برايش بهتر است از سؤال كردن از ناصبى . اى نصر! هر كه مؤمنى را زنده گرداند؛ يعنى باعث زنده بودن مؤمنى شود ، گويا كه همه مردمان را زنده گردانيده؛ پس اگر او را طعام ندهيد ، او را ميرانيده ايد، و اگر او را طعام دهيد ، او را زنده گردانيده ايد» .

87 . باب در بيان ثواب كسى كه مؤمنى را بپوشاندمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از عمر بن عبدالعزيز ، از جميل بن درّاج ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه برادر خويش را بپوشاند به جامه اى كه در زمستان يا تابستان مى پوشند ، بر خدا سزاوار و لازم است كه او را از جامه هاى بهشت بپوشاند ، و سختى هاى مرگ را بر او آسان گرداند ، و بر او در قبرش وسعت دهد و گشاده گرداند ، و فرشتگان را به استقبال او فرستد ، يا به استقبال آيند با بشارت ، چون از قبرش بيرون آيد . و اين است معنى قول خداى عز و جل كه در كتاب خويش مى فرمايد : «وتَتَلَقّاهُمُ الْمَلآئِكَةُ هذا يَوْمُكُمُ الَّذى كُنْتُمْ تُوْعَدُونَ» (1) ؛ يعنى : «و پيش باز آيند و پيش استقبال نمايند آن بهشتيان را فرشتگان در وقت بيرون آمدن از قبور ، و ايشان را تهنيت مى گويند و مى گويند كه اين روز ، روز شما است كه در دنيا پيوسته وعده داده مى شديد» (يعنى روز ثواب و كرامت شما است و رسيدن به مطالب خويش) .

.


1- .انبيا، 103.

ص: 514

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ كَسَا أَحَداً مِنْ فُقَرَاءِ الْمُسْلِمِينَ ثَوْباً مِنْ عُرْيٍ ، أَوْ أَعَانَهُ بِشَيْءٍ مِمَّا يُقَوِّيهِ مِنْ مَعِيشَتِهِ، وَكَّلَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِهِ سَبْعَةَ آلَافِ مَلَكٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ يَسْتَغْفِرُونَ لِكُلِّ ذَنْبٍ عَمِلَهُ إِلى أَنْ يُنْفَخَ فِي الصُّورِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ صَفْوَانَ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ كَسَا أَحَداً مِنْ فُقَرَاءِ الْمُسْلِمِينَ ثَوْباً مِنْ عُرْيٍ ، أَوْ أَعَانَهُ بِشَيْءٍ مِمَّا يُقَوِّيهِ مِنْ مَعِيشَتِهِ، وَكَّلَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَ _ بِهِ سَبْعِينَ أَلْفَ مَلَكٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ يَسْتَغْفِرُونَ لِكُلِّ ذَنْبٍ عَمِلَهُ إِلى أَنْ يُنْفَخَ فِي الصُّورِ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام ، قَالَ :«مَنْ كَسَا مُؤْمِناً ، كَسَاهُ اللّهُ مِنَ الثِّيَابِ الْخُضْرِ» . وَقَالَ فِي حَدِيثٍ آخَرَ : «لَا يَزَالُ فِي ضَمَانِ اللّهِ مَا دَامَ عَلَيْهِ سِلْكٌ» .

.

ص: 515

از او ، از احمد بن محمد ، از بكر بن صالح ، از حسن بن على ، از عبداللّه بن جعفر بن ابراهيم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«هر كه يكى از فقراى مسلمانان را جامه اى بپوشاند از برهنگى _ يعنى بعد از آنكه به سبب شدّت فقر و فاقه برهنه باشد _ ، يا او را اعانت كند به چيزى از آن چه او را تقويت دهد، يا قوت خود سازد از اسباب زندگانى كه به آن محتاج است ، خداى عز و جل هفت هزار فرشته از فرشتگان خود را بر او بگمارد كه طلب آمرزش كنند از براى هر گناهى كه آن را به عمل آورده تا آنكه در صور دميده شود» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از صفوان ، از ابوحمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه يكى از فقراى مسلمان را جامه اى بپوشاند بعد از برهنگى ، يا او را اعانت كند به چيزى از آن چه او را تقويت دهد بر زندگانى يا اسباب آن ، خداى عز و جل هفتاد هزار فرشته از فرشتگان خود را بر او بگمارد كه استغفار كنند از براى هر گناهى كه آن را كرده است، تا روزى كه در صور دميده شود» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از ابراهيم بن عمر ، از ابوحمزه ثمالى ، از حضرت على بن الحسين عليهماالسلامروايت كرده است كه فرمود :«هر كه مؤمنى را جامه اى بپوشاند بعد از برهنگى ، خدا او را از جامه هاى سندس يا استبرق سبز بپوشاند» . و در حديث ديگر فرمود كه : «پيوسته در ضمان خدا باشد در مدّتى كه بر آن فقير تارى از آن جامه باشد» .

.

ص: 516

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَنَّهُ كَانَ يَقُولُ :«مَنْ كَسَا مُؤْمِناً ثَوْباً مِنْ عُرْيٍ ، كَسَاهُ اللّهُ مِنْ إِسْتَبْرَقِ الْجَنَّةِ ؛ وَمَنْ كَسَا مُؤْمِناً ثَوْباً مِنْ غِنًى ، لَمْ يَزَلْ فِي سِتْرٍ مِنَ اللّهِ مَا بَقِيَ مِنَ الثَّوْبِ خِرْقَةٌ» .

88 _ بَابٌ فِي إِلْطَافِ الْمُؤْمِنِ وَإِكْرَامِهِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ هَاشِمٍ ، عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ أَخَذَ مِنْ وَجْهِ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ قَذَاةً ، كَتَبَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَهُ عَشْرَ حَسَنَاتٍ ؛ وَمَنْ تَبَسَّمَ فِي وَجْهِ أَخِيهِ ، كَانَتْ لَهُ حَسَنَةٌ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ قَالَ لِأَخِيهِ : مَرْحَباً ، كَتَبَ اللّهُ لَهُ مَرْحَباً إِلى يَوْمِ الْقِيَامَةِ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ أَتَاهُ أَخُوهُ الْمُسْلِمُ فَأَكْرَمَهُ ، فَإِنَّمَا أَكْرَمَ اللّهَ عَزَّ وَجَلَّ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ نَصْرِ بْنِ إِسْحَاقَ ، عَنِ الْحَارِثِ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنْ الْهَيْثَمِ بْنِ حَمَّادٍ ، عَنْ أَبِي دَاوُدَ ، عَنْ زَيْدِ بْنِ أَرْقَمَ ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَا فِي أُمَّتِي عَبْدٌ أَلْطَفَ أَخَاهُ فِي اللّهِ بِشَيْءٍ مِنْ لُطْفٍ إِلَا أَخْدَمَهُ اللّهُ مِنْ خَدَمِ الْجَنَّةِ» .

.

ص: 517

88 . باب در بيان اِلطاف و اكرام مؤمن

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه آن حضرت مكرّر مى فرمود كه :«هر كه مؤمنى را جامه اى بپوشاند بعد از برهنگى ، خدا او را جامه اى از استبرق بهشت بپوشاند (و استبرق ، ديباى سبز است يا ديباى محكم بافته با درخشندگى) و هر كه مؤمنى را جامه اى بپوشاند از بى نيازى (يعنى با وجود آنكه به سبب غنا و بى نيازى احتياج به آن نداشته باشد) پيوسته در سرّى از جانب خدا باشد مادامى كه از آن جامه پاره اى باقى مانده باشد» .

88 . باب در بيان اِلطاف و اكرام مؤمن (1)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از حسين بن هاشم ، از سعدان بن مسلم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه از روى برادر مؤمن خويش پاره اى كاه يا خاك يا گل يا چرك و امثال آن را فرا گيرد ، خداى عز و جلده حسنه از برايش بنويسد . و هر كه در روى برادرش تبسّم كند ، او را يك حسنه باشد» .

از او ، از احمد بن محمد ، از عمر بن عبدالعزيز ، از جميل بن درّاج ، از سعدان بن مسلم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«هر كه با برادر خويش بگويد كه : مرحبا! _ يعنى خوش آمدى _ خدا از برايش مرحبا بنويسد تا روز قيامت» . (2)

از او ، از احمد بن محمد ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«هر كه برادر مسلمانش به نزد وى آيد ، پس او را اكرام كند ، جز اين نيست كه خداى عز و جل را اكرام كرده است» .

از او ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از نصر بن اسحاق ، از حارث بن نعمان ، از هيثم بن حمّاد ، از ابوداود ، از زيد بن ارقم روايت است كه گفت : رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه :«در امّت من بنده اى نيست كه برادر خويش را نوازش كند در راه خدا به چيزى از نوازش ، هر چه باشد ، مگر آنكه خدمتكاران بهشت را به او عطا فرمايد كه او را خدمت كند» .

.


1- .و الطاف _ به كسر همزه _ ، نيكويى كردن و نواختن است . و اكرام ، مانند الطاف ، نواختن و بخشش كردن و بزرگ داشتن باشد . (مترجم)
2- .يعنى گويا كه با برادر خويش گفته است كه : مرحبا! تا روز قيامت؛ پس آن از برايش نوشته مى شود و مزد آن به او عطا مى شود ، يا به او گفته مى شود كه : مرحبا! تا روز قيامت ، در مقابل آن چه گفته است . (مترجم)

ص: 518

وَ عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ أَكْرَمَ أَخَاهُ الْمُسْلِمَ بِكَلِمَةٍ يُلْطِفُهُ بِهَا وَفَرَّجَ عَنْهُ كُرْبَتَهُ ، لَمْ يَزَلْ فِي ظِلِّ اللّهِ الْمَمْدُودِ ، عَلَيْهِ الرَّحْمَةُ مَا كَانَ فِي ذلِكَ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ ، عَنْ جَمِيلٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«إِنَّ مِمَّا خَصَّ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِهِ الْمُؤْمِنَ أَنْ يُعَرِّفَهُ بِرَّ إِخْوَانِهِ وَإِنْ قَلَّ ، وَلَيْسَ الْبِرُّ بِالْكَثْرَةِ ، وَذلِكَ أَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ يَقُولُ فِي كِتَابِهِ : «وَ يُؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ» . ثُمَّ قَالَ : «وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» وَمَنْ عَرَّفَهُ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِذلِكَ أَحَبَّهُ اللّهُ ، وَمَنْ أَحَبَّهُ اللّهُ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ وَفَّاهُ أَجْرَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِغَيْرِ حِسَابٍ». ثُمَّ قَالَ : «يَا جَمِيلُ ، ارْوِ هذَا الْحَدِيثَ لِاءِخْوَانِكَ ؛ فَإِنَّهُ تَرْغِيبٌ فِي الْبِرِّ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ ، عَنِ الْمُفَضَّلِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيُتْحِفُ أَخَاهُ التُّحْفَةَ». قُلْتُ : وَأَيُّ شَيْءٍ التُّحْفَةُ؟ قَالَ : «مِنْ مَجْلِسٍ وَمُتَّكَاً?وَطَعَامٍ وَكِسْوَةٍ وَسَلَامٍ ، فَتَطَاوَلُ الْجَنَّةُ مُكَافَأَةً لَهُ ، وَيُوحِي اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِلَيْهَا : أَنِّي قَدْ حَرَّمْتُ طَعَامَكِ عَلى أَهْلِ الدُّنْيَا إِلَا عَلى نَبِيٍّ أَوْ وَصِيِّ نَبِيٍّ ، فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ أَوْحَى اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِلَيْهَا : أَنْ كَافِئِي أَوْلِيَائِي بِتُحَفِهِمْ ، فَيَخْرُجُ مِنْهَا وُصَفَاءُ وَوَصَائِفُ ، مَعَهُمْ أَطْبَاقٌ مُغَطَّاةٌ بِمَنَادِيلَ مِنْ لُؤْلُؤٍ ، فَإِذَا نَظَرُوا إِلى جَهَنَّمَ وَهَوْلِهَا ، وَإِلَى الْجَنَّةِ وَمَا فِيهَا ، طَارَتْ عُقُولُهُمْ ، وَامْتَنَعُوا أَنْ يَأْكُلُوا ، فَيُنَادِي مُنَادٍ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ : أَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ قَدْ حَرَّمَ جَهَنَّمَ عَلى مَنْ أَكَلَ مِنْ طَعَامِ جَنَّتِهِ ، فَيَمُدُّ الْقَوْمُ أَيْدِيَهُمْ ، فَيَأْكُلُونَ» .

.

ص: 519

و از او ، از احمد بن محمد ، از بكر بن صالح ، از حسن بن على ، از عبداللّه بن جعفر بن ابراهيم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه برادر خويش را اكرام كند به سخنى كه به واسطه آن با وى نرمى و مهربانى كند و اندوه را از او ببرد ، پيوسته در سايه كشيده و گسترده خدا باشد كه هرگز كم نشود و زائل نگردد . و مادامى كه در آن باشد ، رحمت خدا بر او فرود آيد» .

از او ، از احمد بن محمد ، از عمر بن عبدالعزيز ، از جميل ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«به درستى كه از جمله آن چه خداى عز و جل مؤمن را به آن مخصوص ساخته ، آن است كه نيكى [به]برادرانش را به او شناسانيده و اگرچه آن نيكى كم باشد ، و نيكى به كثرت و بسيارى نيست . و بيان اين، آن است كه خداى عز و جل در كتاب خويش مى فرمايد كه : «وَيُؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ» (1) ؛ يعنى : «و برمى گزينند بر نفس هاى خود كه از خود باز مى گيرند و به ديگران مى دهند و هر چند كه با ايشان فقر و پريشانى باشد» . بعد از آن فرموده است كه : «وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» (2) ؛ يعنى : «و هر كه نگاه داشته شود از بخل خويش ، پس آن گروه ، ايشان ستمكارانند . و هر كه خداى عز و جل او را به اين طريق بشناسد ، او را دوست دارد . و هر كه خداى _ تبارك و تعالى _ او را دوست دارد ، مزد او را در روز قيامت تمام و كمال به او عطا فرمايد به چيزى كه به شماره درنيايد يا نيندازد» . بعد از آن فرمود كه : «اى جميل! اين حديث را از براى برادران خويش روايت كن؛ زيرا كه آن باعث ترغيب برادران تو است در نيكى» .

محمد بن يحيى ، از محمد بن حسين ، از محمد بن اسماعيل ، از صالح بن عقبه ، از مفضّل ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مؤمن تحفه اى به برادرش مى دهد» . عرض كردم كه : تحفه چيست؟ فرمود كه : «آن مانند مجلس و متكّا و خوردنى و پوشيدنى و سلام است؛ پس بهشت از براى مكافات او گردن مى شكند و بلند مى شود و خداى عز و جل به سوى آن وحى مى فرمايد كه : من طعام تو را بر كسانى كه در دنيا سكنى دارند حرام گردانيده ام ، مگر بر پيغمبر يا وصّى پيغمبر . و چون روز قيامت شود، خداى عز و جل به سوى آن وحى فرمايد كه : دوستان مرا به سبب تحفه هاى ايشان سزا ده؛ پس خدمتكاران، از غلمان و حوران از بهشت بيرون مى آيند و با ايشان طبقه هاى چند از مرواريد باشد كه سر آنها را به دستمال ها پوشيده باشند . 3 و چون دوستان خدا به سوى جهنّم و هول آن و به سوى بهشت و آن چه در آن است نظر كنند ، عقل هاى ايشان پرواز كند و از خوردن سر باز زنند؛ پس منادى از زير عرش ندا كند كه : خداى عز و جل جهنم را حرام گردانيده بر هر كه از طعام بهشت او بخورد؛ پس آن قوم دست هاى خويش را مى كشند و به سوى آن طبقه ها دراز مى كنند و از آن چه در آنها است مى خورند» .

.


1- .حشر، 9.
2- .شايد معنا اين باشد كه سرپوش هاى آنها از مرواريد باشد؛ بلكه اين ظاهرتر است . (مترجم)

ص: 520

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ فُضَيْلٍ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«يَجِبُ لِلْمُؤْمِنِ عَلَى الْمُؤْمِنِ أَنْ يَسْتُرَ عَلَيْهِ سَبْعِينَ كَبِيرَةً» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى جَمِيعاً ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعْدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَسْلَمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ عَدِيٍّ ، قَالَ : أَمْلى عَلَيَّ مُحَمَّدُ بْنُ سُلَيْمَانَ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«أَحْسِنْ _ يَا إِسْحَاقُ _ إِلى أَوْلِيَائِي مَا اسْتَطَعْتَ ، فَمَا أَحْسَنَ مُؤْمِنٌ إِلى مُؤْمِنٍ وَلَا أَعَانَهُ إِلَا خَمَشَ وَجْهَ إِبْلِيسَ ، وَقَرَّحَ قَلْبَهُ» .

89 _ بَابٌ فِي خِدْمَتِهِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِيِّ ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ أَبَانٍ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِي الْأَسْوَدِ رَفَعَهُ ، عَنْ أَبِي الْمُعْتَمِرِ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام يَقُولُ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَيُّمَا مُسْلِمٍ خَدَمَ قَوْماً مِنَ الْمُسْلِمِينَ إِلَا أَعْطَاهُ اللّهُ مِثْلَ عَدَدِهِمْ خُدَّاما فِي الْجَنَّةِ» .

.

ص: 521

89 . باب در بيان خدمت مؤمن

محمد بن يحيى ، از محمد بن احمد ، از محمد بن عيسى ، از محمد بن فضيل ، از ابوحمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«از براى مؤمن بر مؤمن واجب است كه هفتاد گناه كبيره را بر او بپوشاند» .

حسين بن محمد و محمد بن يحيى هر دو روايت كرده اند ، از على بن محمد بن سعد ، از محمد بن اسلم ، از محمد بن على بن عدى كه گفت : محمد بن سليمان به زبان قلم من داد (1) ، از اسحاق بن عمّار كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«اى اسحاق! با دوستان من نيكى كن، آن چه توانى يا در هر زمان كه توانى؛ زيرا كه هيچ مؤمن با مؤمنى نيكى نكرده و او را اعانت ننموده ، مگر آنكه روى شيطان خراشيده شود و دلش مجروح گردد» .

89 . باب در بيان خدمت مؤمن (2)محمد بن يحيى ، از سلمة بن خطّاب ، از ابراهيم بن محمد ثقفى ، از اسماعيل بن ابان ، از صالح بن ابى الاسود روايت فرموده كه آن را مرفوع ساخته ، از ابوالمعتمر كه گفت : شنيدم از اميرالمؤمنين عليه السلام كه مى فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هيچ مسلمانى نيست كه گروهى از مسلمانان را خدمت كند ، مگر آنكه خدا به او عطا فرمايد مانند شماره ايشان ، خدمتكاران در بهشت كه او را خدمت كنند» .

.


1- .يعنى او گفت و من نوشتم ، مانند املاء .
2- .و خدمت _ به كسرء خاء _ ، كارى براى رضا كردن با فروتنى است . (مترجم)

ص: 522

90 _ بَابُ نَصِيحَةِ الْمُؤْمِنِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ ، عَنْ عِيسَى بْنِ أَبِي مَنْصُورٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«يَجِبُ لِلْمُؤْمِنِ عَلَى الْمُؤْمِنِ أَنْ يُنَاصِحَهُ» .

عَنْهُ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«يَجِبُ لِلْمُؤْمِنِ عَلَى الْمُؤْمِنِ النَّصِيحَةُ لَهُ فِي الْمَشْهَدِ وَالْمَغِيبِ» .

ابْنُ مَحْبُوبٍ ، عَنِ ابْنِ رِئَابٍ ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«يَجِبُ لِلْمُؤْمِنِ عَلَى الْمُؤْمِنِ النَّصِيحَةُ» .

ابْنُ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ، عَنْ جَابِرٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : لِيَنْصَحِ الرَّجُلُ مِنْكُمْ أَخَاهُ كَنَصِيحَتِهِ لِنَفْسِهِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ أَعْظَمَ النَّاسِ مَنْزِلَةً عِنْدَ اللّهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَمْشَاهُمْ فِي أَرْضِهِ بِالنَّصِيحَةِ لِخَلْقِهِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْمِنْقَرِيِّ ، عَنْ سُفْيَانَ بْنِ عُيَيْنَةَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«عَلَيْكُمْ بِالنُّصْحِ لِلّهِ فِي خَلْقِهِ ، فَلَنْ تَلْقَاهُ بِعَمَلٍ أَفْضَلَ مِنْهُ» .

.

ص: 523

90 . باب در بيان نصيحت مؤمن

90 . باب در بيان نصيحت مؤمن (1)چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از عمر بن ابان ، از عيسى بن ابى منصور ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«واجب است از براى مؤمن بر مؤمن كه با او مناصحه كند» (به آن معنا كه مذكور شد) .

از او ، از ابن محبوب ، از معاوية بن وهب ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«نصيحت از براى مؤمن بر مؤمن واجب است در زمان حضور و غيبت» .

ابن محبوب ، از ابن رئاب ، از ابوعبيده حذّاء از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«نصيحت واجب است از براى مؤمن بر مؤمن» .

ابن محبوب ، از عمرو بن شمر ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : بايد مردى كه از شما مسلمانان باشد، برادر خويش را نصيحت كند؛ مانند آنكه خود را نصيحت مى كند» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى كه بزرگ ترين مردمان از روى جاه و منزلت در نزد خدا در روز قيامت كسى است كه به نصيحت از براى خلق خدا در زمين از همه ايشان رونده تر باشد» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از قاسم بن محمد ، از منقرى ، از سفيان بن عيينه روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«بر شما باد به نصيحت از براى خدا در خلق آن جناب؛ زيرا كه هرگز تو او را ملاقات نخواهى كرد به عملى كه از آن بهتر باشد» .

.


1- .و نصيحت _ چون نُصْح _ ، در لغت خلوص و خيرخواهى است . و نصيحت خدا ، صحّت اعتقاد است در وحدانيّت و توابع آن و خلوص نيّت در عبادت . و نصيحت كتاب خدا ، تصديق كردن به آن و عمل كردن به آن چه در آن است . و نصيحت رسول خدا صلى الله عليه و آله ، تصديق به نبوّت و رسالت او است و انقياد و اطاعت او در آن چه به آن امر نموده يا از آن نهى فرموده . و نصيحت ائمه عليه السلام ، اطاعت ايشان است و خروج نكردن بر ايشان . و نصيحت عامّه مسلمانان ، راه نمايى ايشان است به سوى آن چه صلاح و مصلحت ايشان در آن باشد . (مترجم)

ص: 524

91 _ بَابُ الْاءِصْلَاحِ بَيْنَ النَّاسِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ أَبِي طَلْحَةَ ، عَنْ حَبِيبٍ الْأَحْوَلِ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«صَدَقَةٌ يُحِبُّهَا اللّهُ: إِصْلَاحُ بَيْنِ النَّاسِ إِذَا تَفَاسَدُوا ، وَتَقَارُبُ بَيْنِهِمْ إِذَا تَبَاعَدُوا» . عَنْهُ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ حُذَيْفَةَ بْنِ مَنْصُورٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، مِثْلَهُ .

عَنْهُ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَأَنْ أُصْلِحَ بَيْنَ اثْنَيْنِ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أَتَصَدَّقَ بِدِينَارَيْنِ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ ، عَنْ مُفَضَّلٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِذَا رَأَيْتَ بَيْنَ اثْنَيْنِ مِنْ شِيعَتِنَا مُنَازَعَةً ، فَافْتَدِهَا مِنْ مَالِي» .

ابْنُ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي حَنِيفَةَ سَابِقِ الْحَاجِّ ، قَالَ :مَرَّ بِنَا الْمُفَضَّلُ _ وَ أَنَا وَخَتَنِي نَتَشَاجَرُ فِي مِيرَاثٍ _ فَوَقَفَ عَلَيْنَا سَاعَةً ، ثُمَّ قَالَ لَنَا : تَعَالَوْا إِلَى الْمَنْزِلِ ، فَأَتَيْنَاهُ ، فَأَصْلَحَ بَيْنَنَا بِأَرْبَعِمِائَةِ دِرْهَمٍ ، فَدَفَعَهَا إِلَيْنَا مِنْ عِنْدِهِ حَتّى إِذَا اسْتَوْثَقَ كُلُّ وَاحِدٍ مِنَّا مِنْ صَاحِبِهِ ، قَالَ : أَمَا إِنَّهَا لَيْسَتْ مِنْ مَالِي ، وَلكِنْ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام أَمَرَنِي إِذَا تَنَازَعَ رَجُلَانِ مِنْ أَصْحَابِنَا فِي شَيْءٍ أَنْ أُصْلِحَ بَيْنَهُمَا ، وَأَفْتَدِيَهَا مِنْ مَالِهِ ، فَهذَا مِنْ مَالِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الْمُصْلِحُ لَيْسَ بِكَاذِبٍ» .

.

ص: 525

91 . باب در بيان اصلاح ميان مردمان

91 . باب در بيان اصلاح ميان مردمان (1)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از حمّاد بن ابى طلحه ، از حبيب احول روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«صدقه اى كه خدا آن را دوست مى دارد ، اصلاح ميان مردمان است، چون يكديگر را تباه كنند، و نزديك ساختن ميان ايشان ، چون از يكديگر دور شوند» . از او ، از محمد بن سنان ، از حذيفة بن منصور ، از امام جعفر صادق عليه السلام مثل اين روايت است .

از او ، از ابن محبوب ، از هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«هر آينه اگر در ميان دو كس اصلاح كنم، دوست تر است در نزد من، از آنكه دو اشرفى[=سكه طلا]تصدّق كنم» .

از او ، از احمد بن محمد ، از ابن سنان ، از مفضّل روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«چون ببينى كه در ميان دو كس از شيعيان ما منازعه است كه در باب چيزى باهم گفتگو مى كنند ، پس آن منازعه را از مال من نداده» (يعنى ما به النّزاع را از مال من به مدّعى ده در عوض منازعه اى كه دارد ، تا دعوى كوتاه شود و خصومت از ميان برخيزد) .

ابن سنان ، از ابوحنيفه سابق الحاجّ روايت كرده است كه گفت :مفضّل به ما گذشت، و من و داماد يا پدرزن يا برادرزنم با يكديگر در باب ميراثى منازعه و خلاف مى كرديم؛ پس ساعتى بر بالاى سر ما ايستاد ، بعد از آن گفت كه : تا منزل من بياييد؛ پس ما به منزل او آمديم، و در ميان ما اصلاح كرد به چهارصد درم ، و آن را از پيش خود به ما تسليم كرد ، تا آنكه چون هر يك از ما از صاحب خويش طلب وثيقه و صلح نامه نمود . مفضّل گفت : بدانيد و آگاه باشيد! كه اين چهارصد درم از مال من نيست ، وليكن حضرت صادق عليه السلام مرا امر فرموده كه : چون دو مرد از اصحاب ما با يكديگر نزاع و دشمنى كنند در باب چيزى و گفتگو داشته باشند ، من در ميان ايشان اصلاح كنم و آن منازعه را از مال آن حضرت فدا دهم؛ پس اينك از مال حضرت صادق عليه السلام است .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از عبداللّه بن مغيره ، از معاوية بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مصلح ، دروغگو نيست» . (2)

.


1- .و اصلاح _ به كسر اوّل _ ، به صلاح آوردن و آشتى كردن و آشتى دادن است . (مترجم)
2- .يعنى كسى كه در باب اصلاح و به جهت آن سخنان خلافِ واقع مى گويد ، سخنانش حمل بر دروغ نمى شود، يا احكام دروغ بر آنها جارى نيست . و اين ظاهرتر است . (مترجم)

ص: 526

عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِسْمَاعِيلَ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ لا تَجْعَلُوا اللّهَ عُرْضَةً لِأَيْمانِكُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَتَتَّقُوا وَتُصْلِحُوا بَيْنَ النّاسِ» قَالَ :«إِذَا دُعِيتَ لِصُلْحٍ بَيْنَ اثْنَيْنِ ، فَلَا تَقُلْ : عَلَيَّ يَمِينٌ أَلَا أَفْعَلَ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ _ أَوْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ _ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : قَالَ :«أَبْلِغْ عَنِّي كَذَا وَكَذَا» فِي أَشْيَاءَ أَمَرَ بِهَا . قُلْتُ : فَأُبَلِّغُهُمْ عَنْكَ وَأَقُولُ عَنِّي مَا قُلْتَ لِي وَغَيْرَ الَّذِي قُلْتَ؟ قَالَ : «نَعَمْ ، إِنَّ الْمُصْلِحَ لَيْسَ بِكَذَّابٍ ، إِنَّمَا هُوَ الصُّلْحُ لَيْسَ بِكَذِبٍ» .

92 _ بَابٌ فِي إِحْيَاءِ الْمُؤْمِنِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ سَمَاعَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : قُلْتُ لَهُ : قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : « مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِى الْأَرضِ فَكَأَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَمِيعاً وَمَنْ أَحْياها فَكَأَنَّما أَحْيَا النّاسَ جَمِيعا » ؟ قَالَ :«مَنْ أَخْرَجَهَا مِنْ ضَلَالٍ إِلى هُدًى فَكَأَنَّمَا أَحْيَاهَا ، وَمَنْ أَخْرَجَهَا مِنْ هُدًى إِلى ضَلَالٍ فَقَدْ قَتَلَهَا» .

.

ص: 527

92 . باب در بيان زنده گردانيدن مؤمن

على ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از على بن اسماعيل ، از اسحاق بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است در قول خداى عز و جل : «وَلا تَجْعَلُوا اللّهَ عُرْضَةً لِاَيْمانِكُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَتَتَّقُوا وَتُصْلِحُوا بَيْنَ النّاسِ» (1) . كه آن حضرت فرمود :«چون خوانده شوى كه در ميان دو كس اصلاح كنى ، مگو كه سوگند ياد نموده ام كه اين فعل را نكنم» . و ترجمه آيه بنابر آن چه در اين حديث است اين است كه : «و مگردانيد خدا را مانع از براى سوگندهاى خويش از براى آنكه نيكى كنيد ، و بپرهيزيد و اصلاح نماييد در ميان مردمان» (2) .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از ابن محبوب ، از معاوية بن وهب يا معاوية بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه گفت : آن حضرت فرمود كه :«از جانب من چنين و چنين برسان» در باب چيزى چند كه به آنها امر فرموده بود . عرض كردم كه : از جانب تو به ايشان برسانم و از جانب خود بگويم آن چه را كه به من فرمودى و غير آن چيزى كه فرمودى؟ (3) فرمود : «آرى . به درستى كه مصلح به دروغ منسوب نمى شود» (4) .

92 . باب در بيان زنده گردانيدن مؤمن (5)چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از سماعه ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه گفت : به آن حضرت عرض كردم كه : چيست معنى قول خداى عز و جل : «مَنْ قَتَلَ نَفْسَا بِغِيْرِ نَفْسٍ... (6) فَكَأَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَميعا وَمَنْ أَحْياها فَكَأَنَّما أَحْيَى النّاسَ جَميعا» (7) . و ترجمه آن ، چنان كه در قرآن است ، اين است كه :«هر كه بكشد تنى را بى آنكه تنى را كشته باشد (كه قصاص بر او لازم آمده باشد ، يا بى آنكه فسادى كرده باشد در زمين ، از شرك و راهزنى و زنا در بعضى از صور و لواطه و غير آن از اسباب كشتن) ، پس گويا كه همه مردمان را كشته است . و هر كه تنى را زنده گرداند (يعنى سبب بقاى حيات آن شود ، به عفو از قصاص يا رهانيدن از مهلكان) ، پس گويا كه همه مردمان را زنده گردانيده و سبب زندگى ايشان شده» . و حضرت فرمود كه : «هر كه نفْسى را از ضلالت بيرون آورد به سوى هدايت ، گويا كه آن را زنده ساخته ، و هر كه آن را بيرون برد از هدايت به سوى ضلالت ، گويا كه آن را كشته است» .

.


1- .بقره، 224.
2- .يعنى آن جناب و سوگند خوردن به او را اسباب منع مگردانيد از امورى كه بر آنها سوگند ياد كرده ايد كه عبارت است از : نيكى و پرهيزگارى و اصلاح ميان مردمان . و آيه احتمال وجوه و معانى ديگر دارد ، وليكن آن چه مذكور شد ظاهرتر است . (مترجم)
3- .. يعنى از پيش خود نيز برآن بيفزايم؟
4- .و در بعضى از نسخ ها اين زيادتى نيز هست كه ، جز اين نيست كه آن صلح است و دروغ نيست . و دور نيست كه اين نسخه بدل باشد كه با مُبْدل، هر دو، نوشته شده باشد . (مترجم)
5- .. يعنى سبب و باعث حيات و زندگانى او شدن . (مترجم)
6- .. و در قرآن بعد از لفظ «نَفْسٍ» ، «أَوْ فَسادٍ فِى الْاَرْضِ» مذكور است . و در بعضى از نسخ كافى نيز موجود است ، وليكن در اكثر نسخ مفقود است . (مترجم)
7- .مائده، 32.

ص: 528

عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ فُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام : قَوْلُ اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ فِي كِتَابِهِ : « وَ مَنْ أَحْياها فَكَأَنَّما أَحْيَا النّاسَ جَمِيعاً » ؟ قَالَ :«مِنْ حَرَقٍ أَوْ غَرَقٍ» . قُلْتُ : فَمَنْ أَخْرَجَهَا مِنْ ضَلَالٍ إِلى هُدًى؟ قَالَ : «ذَاكَ تَأْوِيلُهَا الْأَعْظَمُ» . مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ وَعَبْدِ اللّهِ ابْنَيْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ أَبَانٍ ، مِثْلَهُ .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ ، عَنْ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ الْحَلَبِيِّ ، عَنْ أَبِي خَالِدٍ الْقَمَّاطِ ، عَنْ حُمْرَانَ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَسْأَلُكَ أَصْلَحَكَ اللّهُ؟ فَقَالَ :«نَعَمْ» فَقُلْتُ : كُنْتُ عَلى حَالٍ وَأَنَا الْيَوْمَ عَلى حَالٍ أُخْرى ، كُنْتُ أَدْخُلُ الْأَرْضَ ، فَأَدْعُو الرَّجُلَ وَالِاثْنَيْنِ وَالْمَرْأَةَ ، فَيُنْقِذُ اللّهُ مَنْ شَاءَ ، وَأَنَا الْيَوْمَ لَا أَدْعُو أَحَداً . فَقَالَ : «وَ مَا عَلَيْكَ أَنْ تُخَلِّيَ بَيْنَ النَّاسِ وَبَيْنَ رَبِّهِمْ ، فَمَنْ أَرَادَ اللّهُ أَنْ يُخْرِجَهُ مِنْ ظُلْمَةٍ إِلى نُورٍ أَخْرَجَهُ». ثُمَّ قَالَ : «وَ لَا عَلَيْكَ _ إِنْ آنَسْتَ مِنْ أَحَدٍ خَيْراً _ أَنْ تَنْبِذَ إِلَيْهِ الشَّيْءَ نَبْذاً». قُلْتُ : أَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : « وَ مَنْ أَحْياها فَكَأَنَّما أَحْيَا النّاسَ جَمِيعا » . قَالَ : «مِنْ حَرَقٍ أَوْ غَرَقٍ». ثُمَّ سَكَتَ ، ثُمَّ قَالَ : «تَأْوِيلُهَا الْأَعْظَمُ أَنْ دَعَاهَا فَاسْتَجَابَتْ لَهُ» .

.

ص: 529

از او ، از على بن حكم ، از ابان بن عثمان ، از فضيل بن يسار روايت است كه گفت : به خدمت امام محمد باقر عليه السلام عرض كردم كه : چيست معنى قول خداى عز و جل كه در كتاب خويش مى فرمايد : «وَمَنْ أَحْياها فَكَأَنَّما أَحْيَى النّاسَ جَميعا» ؟ حضرت فرمود :«يعنى از سوختن و غرق شدن او را نگاه دارد» . عرض كردم كه : هر كه او را از ضلالت بيرون برد به سوى هدايت؟ حضرت فرمود كه : «اين تأويل اعظم آيه است كه از هر تأويلى بزرگ تر است» . محمد بن يحيى ، از احمد و عبداللّه پسران محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از ابان مثل اين را روايت كرده است .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن خالد ، از نضر بن سويد ، از يحيى بن عمران حلبى ، از ابوخالد قمّاط ، از حمران روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : خدا تو را به اصلاح آورد! آيا از تو سؤال كنم؟ فرمود :«آرى» . عرض كردم كه : پيش از اين بر حالى بودم و من امروز بر حالى ديگرم . پيش از اين داخل زمينى مى شدم ، پس يك مرد و دو مرد و زن را به سوى تشيّع مى خواندم ، و خدا هر كه را مى خواست ، مى رهانيد و از هلاكت نجات مى بخشيد ، و من امروز كسى را دعوت نمى كنم . فرمود كه : «بر تو حرجى و باكى نيست كه ميان مردم و پروردگار ايشان وا گذارى و به ايشان كار نداشته باشى؛زيرا كه هر كه خدا اراده فرمايد كه او را بيرون برد از ظلمت و تاريكى ضلالت ، به سوى نور و روشنى هدايت ، او را بيرون مى برد» . بعد از آن فرمود كه : «باكى بر تو نيست اگر خوبى را از كسى مشاهده كنى و اثر خيرى در او ببينى كه چيز اندكى به سوى او اندازى» (يعنى گوشه اى از ادله حقّه را به او بنمايى و در اين باب استقصا نكنى) . عرض كردم كه : مرا خبر ده از قول خداى عز و جل : «وَمَنْ أَحْياها فَكَأَنَمّا أَحْيَى النّاسَ جَميعا» (1) فرمود : «يعنى او را از سوختن يا غرق شدن نجات دهد» . بعد از آن خاموش شد . پس فرمود كه : «تأويل اعظم آن ، اين است كه آن را بخواند و آن نفس او را اجابت كند» .

.


1- .مائده، 32.

ص: 530

93 _ بَابٌ فِي الدُّعَاءِ لِلْأَهْلِ إِلَى الْاءِيمَانِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : إِنَّ لِي أَهْلَ بَيْتٍ وَهُمْ يَسْمَعُونَ مِنِّي ، أَ فَأَدْعُوهُمْ إِلى هذَا الْأَمْرِ؟ فَقَالَ :«نَعَمْ ، إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ يَقُولُ فِي كِتَابِهِ : « يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُواْ أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ ناراً وَقُودُهَا النّاسُ وَالْحِجارَةُ » » .

94 _ بَابٌ فِي تَرْكِ دُعَاءِ النَّاسِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ كُلَيْبِ بْنِ مُعَاوِيَةَ الصَّيْدَاوِيِّ ، قَالَ : قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِيَّاكُمْ وَالنَّاسَ ؛ إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ خَيْراً ، نَكَتَ فِي قَلْبِهِ نُكْتَةً ، فَتَرَكَهُ وَهُوَ يَجُولُ لِذلِكَ وَيَطْلُبُهُ». ثُمَّ قَالَ : «لَوْ أَنَّكُمْ إِذَا كَلَّمْتُمُ النَّاسَ ، قُلْتُمْ : ذَهَبْنَا حَيْثُ ذَهَبَ اللّهُ ، وَاخْتَرْنَا مَنِ اخْتَارَ اللّهُ ، اخْتَارَ اللّهُ مُحَمَّداً ، وَاخْتَرْنَا آلَ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وَعَلَيْهِمْ» .

.

ص: 531

93 . باب در بيان خواندن خاندان خويش به سوى ايمان

94 . باب در بيان وا گذاشتن خواندن مردمان

93 . باب در بيان خواندن خاندان خويش به سوى ايمانمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن نعمان ، از عبداللّه بن مسكان ، از سليمان بن خالد روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : مرا خاندانى هست و ايشان از من مى شنوند و سخن مرا قبول مى كنند ، آيا ايشان را به سوى اين امر _ يعنى تشيّع _ بخوانم؟ فرمود :«آرى؛ زيرا كه خداى عز و جل در كتاب خويش مى فرمايد كه : «يا أَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْليكُمْ نارا وَقُودُهَا النّاسُ وَالحِجارَةُ» (1) ؛ يعنى : اى كسانى كه ايمان آورده ايد! نگاه داريد نفس هاى خود را به فعل طاعات و ترك معاصى ، و نگاه داريد خاندان خويش را از زنان و فرزندان و خادمان به واسطه تعليم واجبات ، از آتشى كه آتش گيراى آن مردمان و سنگ گوگرد است» .

94 . باب در بيان وا گذاشتن خواندن مردمانعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از كليب بن معاويه صيداوى روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به من فرمود كه :«بپرهيزيد از مردمان و از ايشان و دعوت ايشان دورى كنيد؛ زيرا ، چون خداى عز و جل چيزى را نسبت به بنده اى اراده فرمايد ، در دلش نشانه اى را پديد آورد . پس او را چنان گرداند كه به جهت آن جولان زَنَد و بگردد و آن را طلب كند» . بعد از آن فرمود : «كاش چون شما با مردم تكلّم مى كرديد ، مى گفتيد : رفتيم در آنجا كه خدا رفته؛ يعنى مذهبى داريم كه خداى _ تعالى _ آن را قرار داده ، و برگزيديم كسى را كه خدا او را برگزيده . خدا محمد را برگزيده و ما آل محمد را برگزيديم _ صلّى اللّه عليه و عليهم اجمعين _ » .

.


1- .تحريم، 6.

ص: 532

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ ، عَنْ أَبِي إِسْمَاعِيلَ السَّرَّاجِ ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ ثَابِتٍ أَبِي سَعِيدٍ ، قَالَ : قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يَا ثَابِتُ ، مَا لَكُمْ وَلِلنَّاسِ ؟ كُفُّوا عَنِ النَّاسِ ، وَ لَا تَدْعُوا أَحَداً إِلى أَمْرِكُمْ ؛ فَوَ اللّهِ لَوْ أَنَّ أَهْلَ السَّمَاءِ وَأَهْلَ الْأَرْضِ اجْتَمَعُوا عَلى أَنْ يُضِلُّوا عَبْداً يُرِيدُ اللّهُ هُدَاهُ ، مَا اسْتَطَاعُوا ؛ كُفُّوا عَنِ النَّاسِ ، وَلَا يَقُولُ أَحَدُكُمْ : أَخِي وَابْنُ عَمِّي وَجَارِي ؛ فَإِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ خَيْراً طَيَّبَ رُوحَهُ ، فَلَا يَسْمَعُ بِمَعْرُوفٍ إِلَا عَرَفَهُ ، وَلَا بِمُنْكَرٍ إِلَا أَنْكَرَهُ ، ثُمَّ يَقْذِفُ اللّهُ فِي قَلْبِهِ كَلِمَةً يَجْمَعُ بِهَا أَمْرَهُ» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ ، عَنِ الْفُضَيْلِ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : نَدْعُو النَّاسَ إِلى هذَا الْأَمْرِ؟ فَقَالَ :«يَا فُضَيْلُ ، إِنَّ اللّهَ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ خَيْراً ، أَمَرَ مَلَكاً ، فَأَخَذَ بِعُنُقِهِ حَتّى أَدْخَلَهُ فِي هذَا الْأَمْرِ طَائِعاً أَوْ كَارِهاً» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ ، عَنْ أَبِيهِ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«اجْعَلُوا أَمْرَكُمْ هذَا لِلّهِ ، وَلَا تَجْعَلُوهُ لِلنَّاسِ ؛ فَإِنَّهُ مَا كَانَ لِلّهِ فَهُوَ لِلّهِ ، وَمَا كَانَ لِلنَّاسِ فَلَا يَصْعَدُ إِلَى السَّمَاءِ ، وَلَا تُخَاصِمُوا بِدِينِكُمُ النَّاسَ ؛ فَإِنَّ الْمُخَاصَمَةَ مَمْرَضَةٌ لِلْقَلْبِ ؛ إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ قَالَ لِنَبِيِّهِ صلى الله عليه و آله : « إِنَّكَ لا تَهْدِى مَنْ أَحْبَبْتَ وَلكِنَّ اللّهَ يَهْدِى مَنْ يَشاءُ » وَقَالَ : « أَ فَأَنْتَ تُكْرِهُ النّاسَ حَتّى يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ » ذَرُوا النَّاسَ ؛ فَإِنَّ النَّاسَ أَخَذُوا عَنِ النَّاسِ ، وَإِنَّكُمْ أَخَذْتُمْ عَنْ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله وَ عَلِيٍّ عليه السلام وَلَا سَوَاءٌ ، وَإِنَّنِي سَمِعْتُ أَبِي يَقُولُ : إِذَا كَتَبَ اللّهُ عَلى عَبْدٍ أَنْ يُدْخِلَهُ فِي هذَا الْأَمْرِ ، كَانَ أَسْرَعَ إِلَيْهِ مِنَ الطَّيْرِ إِلى وَكْرِهِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ خَلَقَ قَوْماً لِلْحَقِّ ؛ فَإِذَا مَرَّ بِهِمُ الْبَابُ مِنَ الْحَقِّ ، قَبِلَتْهُ قُلُوبُهُمْ وَإِنْ كَانُوا لَا يَعْرِفُونَهُ ؛ وَإِذَا مَرَّ بِهِمُ الْبَابُ مِنَ الْبَاطِلِ ، أَنْكَرَتْهُ قُلُوبُهُمْ وَإِنْ كَانُوا لَا يَعْرِفُونَهُ ؛ وَخَلَقَ قَوْماً لِغَيْرِ ذلِكَ ، فَإِذَا مَرَّ بِهِمُ الْبَابُ مِنَ الْحَقِّ ، أَنْكَرَتْهُ قُلُوبُهُمْ وَإِنْ كَانُوا لَا يَعْرِفُونَهُ ؛ وَإِذَا مَرَّ بِهِمُ الْبَابُ مِنَ الْبَاطِلِ ، قَبِلَتْهُ قُلُوبُهُمْ وَإِنْ كَانُوا لَا يَعْرِفُونَهُ» .

.

ص: 533

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن اسماعيل ، از ابواسماعيل سرّاج ، از ابن مسكان ، از ثابت _ يعنى ابوسعيد _ روايت است كرده است كه : امام جعفر صادق عليه السلام به من فرمود كه :«اى ثابت! شما را با مردمان چه كار است؟» . (1)

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از صفوان بن يحيى ، از محمد بن مروان ، از فضيل روايت كرده است... تا آخر روايت كه در آخر باب مذكور ، مذكور شد .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن فضّال ، از على بن عقبه ، از پدرش روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«كار خويش را از براى خدا و رضاى او قرار دهيد» تا آخر آن چه در آن باب گذشت ، مگر آنكه در اينجا زيادتى است كه در آنجا نبود؛زيرا كه در آنجا مذكور است كه : «مردم را وا گذاريد؛زيرا كه مردم از مردم گرفتند و شما از رسول خدا صلى الله عليه و آله گرفتيد» . و در اينجا است كه : «شما از رسول خدا صلى الله عليه و آله و از على عليه السلام گرفتيد و اين دو ، برابر نيستند» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از عثمان بن عيسى ، از ابن اذينه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل گروهى را از براى حقّ آفريده؛ پس هرگاه درى از حق به ايشان بگذرد كه به چيزى از آن برخورند ، دل هاى ايشان آن را قبول كند و هر چند كه آن را نشناسند . و چون چيز باطلى به ايشان بگذرد ، دل هاى ايشان آن را انكار كند و هر چند كه آن را نشناسند . و گروهى را از براى غير حقّ _ يعنى باطل _ آفريده؛ پس هرگاه بابى از حقّ به ايشان بگذرد ، دل هاى ايشان آن را انكار كند و هر چند كه آن را نشناسند . و چون بابى از باطل به ايشان بگذرد ، دل هاى ايشان آن را قبول كند و هر چند كه آن را نشناسند» .

.


1- .تا آخر آن چه در باب بيان آنكه هدايت از جانب خداى _ تعالى _ است ، مذكور شد ، با اختلافى در سند . (مترجم)

ص: 534

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ عَبْدِ الْحَمِيدِ بْنِ أَبِي الْعَلَاءِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ خَيْراً ، نَكَتَ فِي قَلْبِهِ نُكْتَةً مِنْ نُورٍ ، فَأَضَاءَ لَهَا سَمْعُهُ وَقَلْبُهُ حَتّى يَكُونَ أَحْرَصَ عَلى مَا فِي أَيْدِيكُمْ مِنْكُمْ ؛ وَإِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ سُوءاً ، نَكَتَ فِي قَلْبِهِ نُكْتَةً سَوْدَاءَ ، فَأَظْلَمَ لَهَا سَمْعُهُ وَقَلْبُهُ». ثُمَّ تَلَا هذِهِ الْايَةَ : « فَمَنْ يُرِدِ اللّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْاءِسْلامِ وَمَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً كَأَنَّما يَصَّعَّدُ فِى السَّماءِ » .

عَنْهُ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ خَيْراً ، نَكَتَ فِي قَلْبِهِ نُكْتَةً بَيْضَاءَ ، وَفَتَحَ مَسَامِعَ قَلْبِهِ ، وَوَكَّلَ بِهِ مَلَكاً يُسَدِّدُهُ ؛ وَإِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ سُوءاً ، نَكَتَ فِي قَلْبِهِ نُكْتَةً سَوْدَاءَ ، وَسَدَّ مَسَامِعَ قَلْبِهِ ، وَوَكَّلَ بِهِ شَيْطَاناً يُضِلُّهُ» .

95 _ بَابُ أَنَّ اللّهَ إِنَّمَا يُعْطِي الدِّينَ مَنْ يُحِبُّهُمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ ، عَنْ حَمْزَةَ بْنِ حُمْرَانَ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ ، قَالَ : قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يَا أَبَا الصَّخْرِ ، إِنَّ اللّهَ يُعْطِي الدُّنْيَا مَنْ يُحِبُّ وَ يُبْغِضُ ، وَلَا يُعْطِي هذَا الْأَمْرَ إِلَا صَفْوَتَهُ مِنْ خَلْقِهِ ؛ أَنْتُمْ وَاللّهِ عَلى دِينِي وَدِينِ آبَائِي إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ ، لَا أَعْنِي عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ ، وَلَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ وَإِنْ كَانَ هؤُلَاءِ عَلى دِينِ هؤُلَاءِ» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ ، عَنْ مَالِكِ بْنِ أَعْيَنَ الْجُهَنِيِّ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ :«يَا مَالِكُ ، إِنَّ اللّهَ يُعْطِي الدُّنْيَا مَنْ يُحِبُّ وَيُبْغِضُ ، وَلَا يُعْطِي دِينَهُ إِلَا مَنْ يُحِبُّ» .

.

ص: 535

95 . باب در بيان اينكه خدا دين خويش را عطا نمى فرمايد ، مگر به كسى كه او را دوست دارد

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از عبدالحميد بن ابى العلاء ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون خداى عز و جل خير و خوبى را نسبت به بنده اى اراده فرمايد ، در دلش نقطه و نشانه اى را از نور پديد آورد كه گوش و دلش به جهت آن روشن شود ، تا آنكه به حدّى رسد كه حريص تر گردد از شما بر آن چه در دست هاى شما است . و چون بدى را نسبت به بنده اى اراده نمايد ، در دلش نقطه و نشانه سياهى را پديد آورد كه به جهت آن گوش و دلش تاريك گردد» . و بعد از آن اين آيه را تلاوت فرمود كه : «فَمَنْ يُرِدِ اللّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْاِسْلامِ وَمَنْ يُرِدْ أَنْ يُضَلَّهَ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقا حَرَجا كَأَنَّما يَصَّعَّدُ فِى السَّمآءِ» (1) و ترجمه آن در باب مذكور در نظير اين حديث بيان شد .

از او ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از محمد بن حمران ، از محمد بن مسلم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«به درستى كه خداى _ تعالى _ هرگاه خوبى را به بنده اى اراده كند ...» تا آخر آن چه در آن باب ذكر شد ، با اختلافى در سند . (2)

95 . باب در بيان اينكه خدا دين خويش را عطا نمى فرمايد ، مگر به كسى كه او را دوست داردمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن فضّال ، از ابن بكير ، از حمزة بن حمران ، از عمر بن حنظله روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به من فرمود كه :«اى ابوالصّخر! به درستى كه خداى _ تعالى _ دنيا را عطا مى فرمايد به كسى كه دوست مى دارد و به كسى كه دشمن مى دارد ، و اين امر را كه عبارت است از تشيّع ، به كسى عطا نمى فرمايد ، مگر آنكه برگزيده آن جناب باشد از خلقش . به خدا سوگند كه شما بر دين من و دين پدران من ابراهيم و اسماعيل ايد . و مقصود من از پدران خويش ، حضرت على بن الحسين و حضرت محمد بن على نيست ، و هر چند كه اين گروه بر دين اين جماعت باشند» .

حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از حسن بن على وشّاء ، از عاصم بن حميد ، از مالك بن اعين جهنى روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«اى مالك! به درستى كه خدا دنيا را عطا مى كند به آنكه دوست مى دارد و به آنكه دشمن مى دارد ، و دين خويش را عطا نمى فرمايد ، مگر به كسى كه دوست مى دارد» .

.


1- .أنعام، 125.
2- .و در آنجا مذكور است كه در دلش نشانه اى را از نور پديد آورد و در اينجا مذكور است كه در دلش نشانه سفيدى را پديد آورد . و در اينجا آيه اى كه در حديث سابق است مذكور نيست و در آنجا مذكور است و تفاوتى غير از اين ندارند . و اگر كلينى رضى الله عنه اين دو باب را يك باب مى نمود و اين همه احاديث را مكرّر نمى فرمود بهتر بود . (مترجم)

ص: 536

عَنْهُ ، عَنْ مُعَلًّى ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ بْنِ عَمْرٍو الْخَثْعَمِيِّ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ وَ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ حُمْرَانَ ، عَنْ حُمْرَانَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ هذِهِ الدُّنْيَا يُعْطِيهَا اللّهُ الْبَرَّ وَالْفَاجِرَ ، وَلَا يُعْطِي الْاءِيمَانَ إِلَا صَفْوَتَهُ مِنْ خَلْقِهِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنْ أَبِي سُلَيْمَانَ ، عَنْ مُيَسِّرٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّ الدُّنْيَا يُعْطِيهَا اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ مَنْ أَحَبَّ وَمَنْ أَبْغَضَ ، وَإِنَّ الْاءِيمَانَ لَا يُعْطِيهِ إِلَا مَنْ أَحَبَّهُ» .

96 _ بَابُ سَلَامَةِ الدِّينِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنْ أَيُّوبَ بْنِ الْحُرِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : « فَوَقاهُ اللّهُ سَيِّئاتِ ما مَكَرُوا » فَقَالَ :«أَمَا لَقَدْ بَسَطُوا عَلَيْهِ وَقَتَلُوهُ ، وَلكِنْ أَ تَدْرُونَ مَا وَقَاهُ؟ وَقَاهُ أَنْ يَفْتِنُوهُ فِي دِينِهِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«كَانَ فِي وَصِيَّةِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام لِأَصْحَابِهِ : اعْلَمُوا أَنَّ الْقُرْآنَ هُدَى اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ ، وَنُورُ اللَّيْلِ الْمُظْلِمِ عَلى مَا كَانَ مِنْ جَهْدٍ وَفَاقَةٍ ، فَإِذَا حَضَرَتْ بَلِيَّةٌ فَاجْعَلُوا أَمْوَالَكُمْ دُونَ أَنْفُسِكُمْ ، وَإِذَا نَزَلَتْ نَازِلَةٌ فَاجْعَلُوا أَنْفُسَكُمْ دُونَ دِينِكُمْ ؛ وَاعْلَمُوا أَنَّ الْهَالِكَ مَنْ هَلَكَ دِينُهُ ، وَالْحَرِيبَ مَنْ حُرِبَ دِينَهُ ، أَلَا وَإِنَّهُ لَا فَقْرَ بَعْدَ الْجَنَّةِ ، أَلَا وَإِنَّهُ لَا غِنى بَعْدَ النَّارِ ، لَا يُفَكُّ أَسِيرُهَا ، وَلَا يَبْرَأُ ضَرِيرُهَا» .

.

ص: 537

96 . باب در بيان سلامت و رستگارى دين

از او ، از معلّى ، از وشّاء ، از عبدالكريم بن عمرو خثعمى ، از عمر بن حنظله ، از حمزة بن حمران ، از حمران ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«به درستى كه خدا اين دنيا را به نيكوكار و نابكار مى دهد ، و ايمان را عطا نمى فرمايد ، مگر به برگزيده خود از خلق خود» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن نعمان ، از ابوسليمان ، از ميسّر روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل دنيا را مى دهد به آن كه دوست دارد و آنكه دشمن دارد . و به درستى كه ايمان را عطا نمى فرمايد ، مگر آنكه دوست دارد» .

96 . باب در بيان سلامت و رستگارى دينمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن نعمان ، از ايّوب بن حرّ ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است در قول خداى عز و جل : «فَوَقاهُ اللّهُ سَيِّئاتِ ما مَكَرُوا» (1) كه آن حضرت فرمود :«آگاه باشيد كه بر او ستم كردند و او را كشتند ، وليكن آيا مى دانيد كه خدا او را از چه نگاه داشت؟ او را از آنكه فرعون و قومش او را در دينى كه داشت گمراه كنند و امر دينش را فاسد گردانند» . و ترجمه آيه اين است كه : «پس خدا حزقيل ، مؤمن آل فرعون ، را نگاه داشت از بدى هاى آن چه مكر كرده بودند و انديشه هاى ناخوش كه درباره او برده بودند» .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى بن عبيد ، از ابوجميله روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«در وصيّت اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ به اصحاب خويش اين بود كه : بدانيد كه قرآن باعث هدايت است در شب و روز . نور است از براى شب تار (كه عبارت است از دل نادان يا دل تيره تبارى[با ]مشقّت و حاجتمندى) كه مى تابد بر آن چه واقع باشد از سختى و احتياج . پس هرگاه بليّه و مصيبتى وارد شود كه دفع آن به مال ممكن باشد ، مال هاى خويش را پيش داريد و آن را بلاگردان جان هاى خويش گردانيد . و چون نازله اى فرود آيد كه دفع آن به مال ممكن نباشد ، جان هاى خويش را پيش داريد و آنها را بلاگردان دين و كيش خويش سازيد . و بدانيد كه هالك كسى است كه دينش هلاك و نابود شده باشد ، و غارت زده آن است كه دينش به غارت رفته باشد . و بدانيد و آگاه باشيد! كه هيچ درويشى نيست بعد از بهشت و استحقاق آن ، و هيچ بى نيازى نيست بعد از دوزخ و مستوجب شدن آن؛ چرا كه ، بندى و اسيرِ آن رها نگردد ، و بيمار نزار آن بِه نشود» .

.


1- .غافر، 45.

ص: 538

عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى ، عَنْ رِبْعِيِّ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ فُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«سَلَامَةُ الدِّينِ وَصِحَّةُ الْبَدَنِ خَيْرٌ مِنَ الْمَالِ ؛ وَالْمَالُ زِينَةٌ مِنْ زِينَةِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ» . مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ ، عَنْ حَمَّادٍ ، عَنْ رِبْعِيٍّ ، عَنِ الْفُضَيْلِ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، مِثْلَهُ .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، قَالَ : كَانَ رَجُلٌ يَدْخُلُ عَلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام مِنْ أَصْحَابِهِ ، فَغَبَرَ زَمَانا لَا يَحُجُّ ، فَدَخَلَ عَلَيْهِ بَعْضُ مَعَارِفِهِ ، فَقَالَ لَهُ :«فُلَانٌ مَا فَعَلَ؟» قَالَ : فَجَعَلَ يُضَجِّعُ الْكَلَامَ يَظُنُّ أَنَّهُ إِنَّمَا يَعْنِي الْمَيْسَرَةَ وَالدُّنْيَا ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «كَيْفَ دِينُهُ؟» فَقَالَ : كَمَا تُحِبُّ ، فَقَالَ : «هُوَ وَاللّهِ الْغِنى» .

97 _ بَابُ التَّقِيَّةِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَغَيْرِهِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : « أُولئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِما صَبَرُوا » قَالَ :«بِمَا صَبَرُوا عَلَى التَّقِيَّةِ» ، « وَ يَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ » قَالَ : «الْحَسَنَةُ : التَّقِيَّةُ ، وَالسَّيِّئَةُ : الْاءِذَاعَةُ» .

.

ص: 539

97 . باب در بيان تقيّه

على ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از ربّعى بن عبداللّه ، از فضيل بن يسار ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«سلامتى دين و صحّت بدن از مال بهتر است ، و مال ، زينت و آرايشى است از آرايش هاى نيكوى دنيا» . محمد بن اسماعيل ، از فضل بن شاذان ، از حمّاد ، از ربعى ، از فضيل ، از امام محمد باقر عليه السلام مثل اين را روايت كرده است .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از ابن فضّال ، از يونس بن يعقوب ، از بعضى از اصحاب خويش كه گفت : مردى بود از اصحاب امام جعفر صادق عليه السلام كه پيوسته بر آن حضرت داخل مى شد و شرف ملازمت و سعادت خدمت آن حضرت را در مى يافت . پس مدّتى مكث كرد كه به حج نمى رفت . بعضى از آشنايان او بر حضرت داخل شد ، فرمود كه :«فلانى چه كرد و امرش چه وضع شد؟» راوى مى گويد كه : آن مرد شروع كرد كه سخن را ناتمام ادا مى كرد و تمجمج مى نمود (و آهسته آهسته جواب مجمل مى داد) چرا كه ، گمان مى نمود كه مقصود آن حضرت احوال گرفتن از توانگرى و دنياى آن مرد است با آنكه او فقير و بى چيز شده بود . حضرت چون چنين ديد ، فرمود كه : «دينش چگونه است؟» عرض كرد : چنان است كه تو مى خواهى و دوست مى دارى . فرمود : «به خدا سوگند كه بى نيازى همين است» .

97 . باب در بيان تقيّه (1)على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم و غير او ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه در قول خداى عز و جل : «أُولئِكَ يُؤتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِما صَبَرُوا» (2) كه آن حضرت فرمود :«يعنى آن چه صبر كردند بر تقيّه» . «وَيَدْرَؤُنَ بِالحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ» (3) فرمود كه : «حسنه ، تقيّه است و سيّئه ، آشكار و فاش كردن» . و ترجمه آن اين است كه : «و دفع مى كنند به سخن يا خصلت نيكو ، سخن يا خصلت بد را» . و ترجمه باقى گذشت .

.


1- .و تقيّه ، فعيله است از وقايت ، به معنى نگاه داشتن ، و تاء آن بدل است از واو . و تقيّه رفتار كردن است در ظاهر به چيزى كه مخالف از آن راضى باشد و ثمره آن نگاه داشتن نفس و حفظ خون است . (مترجم)
2- .قصص، 54. آنان به خاطر صبرشان دو بار پاداش مى گيرند .
3- .قصص، 54.

ص: 540

ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَبِي عُمَرَ الْأَعْجَمِيِّ ، قَالَ : قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يَا أَبَا عُمَرَ ، إِنَّ تِسْعَةَ أَعْشَارِ الدِّينِ فِي التَّقِيَّةِ ، وَلَا دِينَ لِمَنْ لَا تَقِيَّةَ لَهُ ، وَالتَّقِيَّةُ فِي كُلِّ شَيْءٍ إِلَا فِي النَّبِيذِ وَالْمَسْحِ عَلَى الْخُفَّيْنِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ سَمَاعَةَ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«التَّقِيَّةُ مِنْ دِينِ اللّهِ» قُلْتُ : مِنْ دِينِ اللّهِ؟ قَالَ : «إِي وَاللّهِ ، مِنْ دِينِ اللّهِ ؛ وَلَقَدْ قَالَ يُوسُفُ : « أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسارِقُونَ » وَاللّهِ مَا كَانُوا سَرَقُوا شَيْئاً ؛ وَلَقَدْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ : « إِنِّى سَقِيمٌ » وَاللّهِ مَا كَانَ سَقِيما» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَالْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ جَمِيعاً ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ ، عَنْ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ الْحَلَبِيِّ ، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْعَلَاءِ ، عَنْ حَبِيبِ بْنِ بِشْرٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«سَمِعْتُ أَبِي عليه السلام يَقُولُ : لَا وَاللّهِ ، مَا عَلى وَجْهِ الْأَرْضِ شَيْءٌ أَحَبَّ إِلَيَّ مِنَ التَّقِيَّةِ ؛ يَا حَبِيبُ ، إِنَّهُ مَنْ كَانَتْ لَهُ تَقِيَّةٌ رَفَعَهُ اللّهُ ؛ يَا حَبِيبُ ، مَنْ لَمْ تَكُنْ لَهُ تَقِيَّةٌ وَضَعَهُ اللّهُ ؛ يَا حَبِيبُ ، إِنَّ النَّاسَ إِنَّمَا هُمْ فِي هُدْنَةٍ ، فَلَوْ قَدْ كَانَ ذلِكَ ، كَانَ هذَا» .

.

ص: 541

ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم ، از ابوعمرو اعجمى روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به من فرمود كه :«اى ابوعمرو! به درستى كه نُه عُشر[= نُه دهم ]دين در تقيّه است . و هر كه تقيّه نمى كند ، دين ندارد . و تقيّه در هر چيزى مى باشد ، مگر در نبيذ كه شراب خرما است و در مسح كردن بر مُوزه ها» (1) .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از سماعه ، از ابوبصير كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«تقيّه از دين خدا است» . عرض كردم كه : از دين خدا است؟ فرمود : «آرى ، واللّه از دين خدا است . و هر آينه يوسف گفت كه : «أَيَّتُهَا العِيرُ اِنَّكُمْ لَسارِقُونَ» (2) ؛ يعنى : پس ندا كرد نداكننده اى از ملازمان يوسف به امر او و گفت كه : اى كاروانيان! به درستى كه شما هر آينه دزدانيد» . و حضرت فرمود : «به خدا سوگند كه ايشان چيزى ندزديده بودند . وابراهيم گفت كه : «اِنّى سَقيمٌ» (3) ؛ يعنى من بيمارم و به خدا سوگند كه بيمار نبود» .

محمد بن يحيى روايت كرده است ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن خالد و حسين بن سعيد و هر دو ، از نضر بن سويد ، از يحيى بن عمران حلبى ، از حسين بن ابى العلاء ، از حبيب بن بشر كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«از پدرم شنيدم كه مى فرمود : نه ، به خدا سوگند كه بر روى زمين چيزى نيست كه دوست تر باشد از تقيّه . اى حبيب! به درستى كه هر كه را تقيّه بود ، خداى _ تعالى _ او را بلند گردانيد . اى حبيب! هر كه را تقيّه نبود ، خدا او را پست گردانيد . اى حبيب! به درستى كه مردمان در صلح اند (يعنى مادامى كه در صلح اند ، تقيّه برطرف نمى شود ، و چون به خروج حضرت قائم عليه السلام صلح برطرف شود ، تقيّه برطرف خواهد شد . و به سوى اين مطلب اشاره فرمود كه مى فرمايد كه :) پس اگر آن باشد ، اين خواهد بود» .

.


1- .موزه ، يعنى چكمه و در اينجا مقصود مسح بر كفشى است كه روى پا را گرفته باشد .
2- .يوسف، 70.
3- .صافات، 89.

ص: 542

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْكُوفِيِّ ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ ، عَنْ جَابِرٍ الْمَكْفُوفِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ أَبِي يَعْفُورٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«اتَّقُوا عَلى دِينِكُمْ ، فَاحْجُبُوهُ بِالتَّقِيَّةِ ، فَإِنَّهُ لَا إِيمَانَ لِمَنْ لَا تَقِيَّةَ لَهُ ، إِنَّمَا أَنْتُمْ فِي النَّاسِ كَالنَّحْلِ فِي الطَّيْرِ ؛ لَوْ أَنَّ الطَّيْرَ تَعْلَمُ مَا فِي أَجْوَافِ النَّحْلِ ، مَا بَقِيَ مِنْهَا شَيْءٌ إِلَا أَكَلَتْهُ ؛ وَلَوْ أَنَّ النَّاسَ عَلِمُوا مَا فِي أَجْوَافِكُمْ _ أَنَّكُمْ تُحِبُّونَّا أَهْلَ الْبَيْتِ _ لَأَكَلُوكُمْ بِأَلْسِنَتِهِمْ ، وَلَنَحَلُوكُمْ فِي السِّرِّ وَالْعَلَانِيَةِ ؛ رَحِمَ اللّهُ عَبْداً مِنْكُمْ كَانَ عَلى وَلَايَتِنَا» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادٍ ، عَنْ حَرِيزٍ ، عَمَّنْ أَخْبَرَهُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : « وَ لا تَسْتَوِى الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ » قَالَ :«الْحَسَنَةُ : التَّقِيَّةُ ، وَالسَّيِّئَةُ : الْاءِذَاعَةُ». وَقَوْلِهِ عَزَّ وَجَلَّ : « ادْفَعْ بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ (السَّيِّئَةَ) » قَالَ : «الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ : التَّقِيَّةُ ، « فَإِذَا الَّذِى بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِىٌّ حَمِيمٌ » » .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَبِي عَمْرٍو الْكِنَانِيِّ ، قَالَ : قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يَا أَبَا عَمْرٍو ، أَ رَأَيْتَكَ لَوْ حَدَّثْتُكَ بِحَدِيثٍ ، أَوْ أَفْتَيْتُكَ بِفُتْيَا ، ثُمَّ جِئْتَنِي بَعْدَ ذلِكَ ، فَسَأَلْتَنِي عَنْهُ ، فَأَخْبَرْتُكَ بِخِلَافِ مَا كُنْتُ أَخْبَرْتُكَ ، أَوْ أَفْتَيْتُكَ بِخِلَافِ ذلِكَ بِأَيِّهِمَا كُنْتَ تَأْخُذُ؟» قُلْتُ : بِأَحْدَثِهِمَا ، وَأَدَعُ الْاخَرَ . فَقَالَ : «قَدْ أَصَبْتَ يَا أَبَا عَمْرٍو ، أَبَى اللّهُ إِلَا أَنْ يُعْبَدَ سِرّا ، أَمَا وَاللّهِ لَئِنْ فَعَلْتُمْ ذلِكَ إِنَّهُ لَخَيْرٌ لِي وَلَكُمْ ، وَ أَبَى اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَنَا وَلَكُمْ فِي دِينِهِ إِلَا التَّقِيَّةَ» .

.

ص: 543

ابوعلى اشعرى ، از حسن بن على كوفى ، از عبّاس بن عامر ، از جابر مكفوف ، از عبداللّه بن ابى يعفور ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«بر دين خويش بپرهيزد و آن را به پرده تقيّه بپوشيد؛ زيرا كه هر كه تقيّه نمى كند ، ايمان ندارد . جز اين نيست كه شما در ميان مردمان چون مگس عسليد در ميان پرندگان . اگر پرندگان بدانند كه چه چيز در اندران هاى مگس هاى عسل است ، چيزى از آنها نمى ماند ، مگر آنكه آن را مى خوردند . و اگر مردم مى دانستند كه در اندران هاى شما چيست و مى دانستند كه شما ما اهل بيت را دوست مى داريد ، هر آينه شما را به زبان هاى خويش مى خوردند و در نهان و آشكار شما را دشنام مى دادند و منع مى كردند . خدا رحمت كند بنده اى را از شما كه بر ولايت و دوستى ما باشد!» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد ، از حريز ، از آنكه او را خبر داده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است در قول خداى عز و جل «وَلا تَسْتَوِى الْحَسَنَةُ وَلا السَّيِّئَةُ» (1) كه فرمود :«حسنه ، تقيّه است و سيّئه ، فاش و آشكارا كردن» . و در قول آن جناب عز و جل : «اِدْفَعْ بِالَّتى هِىَ أَحْسَنُ» (2) السَّيِّئة فرمود كه : «اَلَّتى هِىَ أَحْسَنُ» تقيّه است . «فَاِذَا الَّذى بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِّىٌ حَميمٌ» » 3 .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن محبوب ، از هشام بن سالم ، از ابوعمرو كنانى روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به من فرمود كه :«اى ابوعمرو! و مرا خبر ده كه اگر تو را به چيزى خبر دهم يا به فتوايى تو را فتوى دهم ، بعد از آن به نزد من آيى و مرا از آن سؤال كنى ، پس تو را خبر دهم به خلاف آن چه در پيش ، تو را خبر داده بودم ، يا تو را فتوى دهم به خلاف آن ، به كدام يك از آنها عمل مى كنى؟» عرض كردم كه : به تازه تر از آنها عمل مى كنم و ديگرى را وا مى گذارم . فرمود كه : «اى ابوعمرو! درست يافته اى . خدا ابا فرموده ، مگر از آنكه پرستيده شود در نهانى (يعنى در زمان دولت باطل) . بدان! به خدا سوگند كه اگر شما اين چنين كنيد ، از براى من و شما هر دو بهتر است ، و خداى عز و جل از براى ما و شما در دين خويش از غير تقيّه ابا فرموده است» .

.


1- .فصّلت، 34.
2- .فصّلت، 34. ترجمه آيه در باب صبر گذشت و در آنجا مذكور شد كه در قرآن ، بعد از «احسن» لفظ «سيّئه» نيست . (مترجم)

ص: 544

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ دُرُسْتَ الْوَاسِطِيِّ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَا بَلَغَتْ تَقِيَّةُ أَحَدٍ تَقِيَّةَ أَصْحَابِ الْكَهْفِ إِنْ كَانُوا لَيَشْهَدُونَ الْأَعْيَادَ ، وَيَشُدُّونَ الزَّنَانِيرَ ، فَأَعْطَاهُمُ اللّهُ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ وَاقِدٍ اللَّحَّامِ ، قَالَ : اسْتَقْبَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي طَرِيقٍ ، فَأَعْرَضْتُ عَنْهُ بِوَجْهِي ، وَمَضَيْتُ ، فَدَخَلْتُ عَلَيْهِ بَعْدَ ذلِكَ ، فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، إِنِّي لَأَلْقَاكَ ، فَأَصْرِفُ وَجْهِي كَرَاهَةَ أَنْ أَشُقَّ عَلَيْكَ ؟ فَقَالَ لِي :«رَحِمَكَ اللّهُ ، وَلكِنَّ رَجُلاً لَقِيَنِي أَمْسِ فِي مَوْضِعِ كَذَا وَكَذَا ، فَقَالَ : عَلَيْكَ السَّلَامُ يَا أَبَا عَبْدِ اللّهِ ، مَا أَحْسَنَ وَلَا أَجْمَلَ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ ، قَالَ : قِيلَ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : إِنَّ النَّاسَ يَرْوُونَ أَنَّ عَلِيّا عليه السلام قَالَ عَلى مِنْبَرِ الْكُوفَةِ :«أَيُّهَا النَّاسُ ، إِنَّكُمْ سَتُدْعَوْنَ إِلى سَبِّي ، فَسُبُّونِي ، ثُمَّ تُدْعَوْنَ إِلَى الْبَرَاءَةِ مِنِّي ، فَلَا تَبَرَّؤُوا مِنِّي»؟ فَقَالَ : «مَا أَكْثَرَ مَا يَكْذِبُ النَّاسُ عَلى عَلِيٍّ عليه السلام !» ثُمَّ قَالَ : «إِنَّمَا قَالَ : إِنَّكُمْ سَتُدْعَوْنَ إِلى سَبِّي ، فَسُبُّونِي ، ثُمَّ سَتُدْعَوْنَ إِلَى الْبَرَاءَةِ مِنِّي ، وَإِنِّي لَعَلى دِينِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ، وَلَمْ يَقُلْ : لَا تَبَرَّؤُوا مِنِّي». فَقَالَ لَهُ السَّائِلُ : أَ رَأَيْتَ ، إِنِ اخْتَارَ الْقَتْلَ دُونَ الْبَرَاءَةِ؟ فَقَالَ : «وَ اللّهِ ، مَا ذلِكَ عَلَيْهِ وَمَا لَهُ إِلَا مَا مَضى عَلَيْهِ عَمَّارُ بْنُ يَاسِرٍ ، حَيْثُ أَكْرَهَهُ أَهْلُ مَكَّةَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْاءِيمَانِ ، فَأَنْزَلَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ فِيهِ : «إِلَا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْاءِيمانِ» فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله عِنْدَهَا : يَا عَمَّارُ ، إِنْ عَادُوا فَعُدْ ؛ فَقَدْ أَنْزَلَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ عُذْرَكَ ، وَأَمَرَكَ أَنْ تَعُودَ إِنْ عَادُوا» .

.

ص: 545

از او ، از احمد بن محمد ، از حسن بن على ، از درست واسطى روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«تقيّه كسى به تقيّه اصحاب كهف نرسيد . به درستى كه ايشان در اعياد حاضر مى شدند و زنّارها را بر كمر مى بستند ، و به اين سبب خدا ايشان را دو مرتبه مزد عطا فرمود» .

از او ، از احمد بن محمد ، از حسن بن على بن فضّال ، از حمّاد بن واقد لحّام روايت است كه گفت : در راهى رو به امام جعفر صادق عليه السلام رفتم . پس روى خود را از آن حضرت گردانيدم و درگذشتم . بعد از آن ، در هنگامى كه بر آن حضرت داخل شدم عرض كردم كه : فداى تو گردم! من تو را ملاقات مى كنم و روى خود را مى گردانم ، به جهت ناخوش داشتن از آنكه رنجى بر تو وارد آورم . پس به من فرمود كه :«خدا تو را رحمت كند! ليكن ديروز در فلان موضع مردى [مرا] ملاقات كرد و گفت : عَلَيْكَ السَّلمُ يا أباعَبْدِ اللّهِ ؛ يعنى : اى پدر عبداللّه ! همه سلام ها بر تو باد . و آن مرد درست نگفت و خوب نكرد» .

على بن ابراهيم ، از هارون بن مسلم ، از مسعدة بن صدقه روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض شد كه : مردم روايت مى كنند كه على عليه السلام بر بالاى منبر مسجد كوفه فرمود كه : اى گروه مردمان! به درستى كه زود باشد كه شما خوانده شويد به سوى دشنام دادن به من ، پس مرا دشنام دهيد . بعد از آن خوانده شويد به سوى بيزارى از من ، پس از من بيزار مشويد . حضرت صادق عليه السلام فرمود :«چه بسيار است دروغ گفتن مردم بر على عليه السلام » . بعد از آن فرمود : «جز اين نيست كه على عليه السلام فرمود : به درستى كه زود باشد كه شما خوانده شويد به سوى دشنام دادن به من ، پس مرا دشنام دهيد . بعد از آن خوانده شويد به سوى بيزارى از من ، و به درستى كه من بر دين محمدم . و نفرمود كه : از من بيزار مشويد» . پس سائل به حضرت عرض كرد كه : مرا خبر ده كه اگر كشتن را اختيار كند و بيزارى نجويد چه صورت دارد؟ «فرمود : به خدا سوگند كه اين كشته شدن بر او واجب نيست و او را روا نيست ، مگر آن چه عمّار بن ياسر بر آن گذشت و به آن رفتار كرد ، در وقتى كه اهل مكّه او را جبر كردند بر كفر و دلش آرميده بود به ايمان . پس خداى عز و جل اين آيه را فرو فرستاد كه : «اِلّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌ بِالْاِيمانِ» (1) و پيغمبر صلى الله عليه و آله در نزد نزول اين آيه به عمّار فرمود كه : اى عمّار! اگر ايشان برگردند ، تو نيز برگرد؛ زيرا كه خداى عز و جل عذر (2) تو را فرو فرستاد و تو را امر فرموده كه : برگردى اگر ايشان برگردند» (يعنى كفر را اظهار كنى اگر تو را جبر كنند) .

.


1- .نحل، 106. مگر كسى كه اجبار شود ، در حالى كه دلش آرميده به ايمان است .
2- .و عذر _ به ضمّ عين و سكون ذال _ ، سبب گناه گفتن است ، و به معنى محو كردن بدى نيز آمده است . (مترجم)

ص: 546

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ هِشَامٍ الْكِنْدِيِّ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«إِيَّاكُمْ أَنْ تَعْمَلُوا عَمَلاً يُعَيِّرُونَّا بِهِ ؛ فَإِنَّ وَلَدَ السَّوْءِ يُعَيَّرُ وَالِدُهُ بِعَمَلِهِ ، كُونُوا لِمَنِ انْقَطَعْتُمْ إِلَيْهِ زَيْناً ، وَلَا تَكُونُوا عَلَيْهِ شَيْنا ، صَلُّوا فِي عَشَائِرِهِمْ ، وَعُودُوا مَرْضَاهُمْ ، وَاشْهَدُوا جَنَائِزَهُمْ ، وَلَا يَسْبِقُونَكُمْ إِلى شَيْءٍ مِنَ الْخَيْرِ ، فَأَنْتُمْ أَوْلى بِهِ مِنْهُمْ ، وَاللّهِ مَا عُبِدَ اللّهُ بِشَيْءٍ أَحَبَّ إِلَيْهِ مِنَ الْخَبْ ءِ». قُلْتُ : وَمَا الْخَبْ ءُ؟ قَالَ : «التَّقِيَّةُ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَادٍ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ عليه السلام عَنِ الْقِيَامِ لِلْوُلَاةِ ، فَقَالَ :«قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام : التَّقِيَّةُ مِنْ دِينِي وَدِينِ آبَائِي ، وَلَا إِيمَانَ لِمَنْ لَا تَقِيَّةَ لَهُ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادٍ ، عَنْ رِبْعِيٍّ ، عَنْ زُرَارَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«التَّقِيَّةُ فِي كُلِّ ضَرُورَةٍ ، وَصَاحِبُهَا أَعْلَمُ بِهَا حِينَ تَنْزِلُ بِهِ» .

عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ صَالِحٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ أَبِي عليه السلام يَقُولُ : وَأَيُّ شَيْءٍ أَقَرُّ لِعَيْنِي مِنَ التَّقِيَّةِ؟ إِنَّ التَّقِيَّةَ جُنَّةُ الْمُؤْمِنِ» .

عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ جَمِيلٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ ، قَالَ : قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَا مُنِعَ مِيثَمٌ _ رَحِمَهُ اللّهُ _ مِنَ التَّقِيَّةِ ، فَوَ اللّهِ لَقَدْ عَلِمَ أَنَّ هذِهِ الْايَةَ نَزَلَتْ فِي عَمَّارٍ وَأَصْحَابِهِ : « إِلَا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْاءِيمانِ » » .

.

ص: 547

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از هشام كندى روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«بپرهيزيد از آنكه كارى بكنيد كه ما به آن سرزنش شويم؛زيرا كه فرزند بد ، پدرش به كردار او سرزنش مى شود . و از براى كسى كه به سوى او منقطع شده ايد و از همه كس بريده و به او پيوسته ايد زينت باشيد و بر او عيب مباشيد . و در قبيله هاى ايشان يا خودتان _ بنابر اختلاف نسخ كافى _ صله و پيوند نماييد و بيماران ايشان را عيادت كنيد و در جنازه هاى ايشان حاضر شويد . و بايد كه شما را پيشى نگيرند به سوى چيزى از خوبى؛زيرا كه شما به خوبى از ايشان سزاوارتريد . و به خدا سوگند كه خدا پرستيده نشد به چيزى كه در نزد او از خَباء دوست تر باشد» . عرض كردم كه : خَباء چيست؟ فرمود : «تقيّه» . (1)

از او ، از احمد بن محمد ، از معمّر بن خلّاد روايت است كه گفت : امام موسى كاظم عليه السلام را سؤال كردم از براى خاستن به جهت تعظيم و ايمان؟ فرمود كه :«جدّم حضرت ابوجعفر صلى الله عليه و آله فرمود كه : تقيّه از دين من و دين پدران من است . و هر كه را تقيّه نيست ، ايمان نيست» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد ، از ربعى ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«تقيّه در هر ضرورتى هست ، و صاحب ضرورت به آن داناتر است در هنگامى كه بر او فرود مى آيد» .

على ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از جميل بن صالح ، از محمد بن مروان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پدرم مى فرمود كه : هيچ چيز بيش از تقيّه چشم را روشن نمى گرداند . به درستى كه تقيّه سپر مؤمن است» .

على ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از جميل ، از محمد بن مروان روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به من فرمود كه :«چه چيز ميثم را از تقيّه منع كرد؟ پس به خدا سوگند كه مى دانست كه اين آيه در قصّه عمّار و يارانش فرود آمد . «اِلّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌ بِالْاِيمانِ» » . (2)

.


1- .و خَبْاءِ _ به فتح خاء و سكون باء _ به معنى پنهان و پنهان كردن است . (مترجم)
2- .نحل، 106. مگر كسى كه اجبار شود ، در حالى كه دلش آرميده به ايمان است .

ص: 548

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنْ صَفْوَانَ ، عَنْ شُعَيْبٍ الْحَدَّادِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّمَا جُعِلَتِ التَّقِيَّةُ لِيُحْقَنَ بِهَا الدَّمُ ، فَإِذَا بَلَغَ الدَّمَ فَلَيْسَ تَقِيَّةٌ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كُلَّمَا تَقَارَبَ هذَا الْأَمْرُ ، كَانَ أَشَدَّ لِلتَّقِيَّةِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ الْجُعْفِيِّ وَمُعَمَّرِ بْنِ يَحْيَى بْنِ سَامٍ وَمُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَزُرَارَةَ ، قَالُوا : سَمِعْنَا أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ :«التَّقِيَّةُ فِي كُلِّ شَيْءٍ يُضْطَرُّ إِلَيْهِ ابْنُ آدَمَ فَقَدْ أَحَلَّهُ اللّهُ لَهُ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ حَرِيزٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : قَالَ :«التَّقِيَّةُ تُرْسُ اللّهِ بَيْنَهُ وَبَيْنَ خَلْقِهِ» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ حَمْزَةَ ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«خَالِطُوهُمْ بِالْبَرَّانِيَّةِ ، وَخَالِفُوهُمْ بِالْجَوَّانِيَّةِ ، إِذَا كَانَتِ الْاءِمْرَةُ صِبْيَانِيَّةً» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ زَكَرِيَّا الْمُؤْمِنِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ أَسَدٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَطَاءٍ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام : رَجُلَانِ مِنْ أَهْلِ الْكُوفَةِ أُخِذَا ، فَقِيلَ لَهُمَا : ابْرَءَا مِنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ الصَّلَاةُ وَالسَّلَامُ ، فَبَرِئَ وَاحِدٌ مِنْهُمَا ، وَأَبَى الْاخَرُ ، فَخُلِّيَ سَبِيلُ الَّذِي بَرِئَ ، وَقُتِلَ الْاخَرُ؟ فَقَالَ :«أَمَّا الَّذِي بَرِئَ فَرَجُلٌ فَقِيهٌ فِي دِينِهِ ، وَأَمَّا الَّذِي لَمْ يَبْرَأْ فَرَجُلٌ تَعَجَّلَ إِلَى الْجَنَّةِ» .

.

ص: 549

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از صفوان ، از شعيب حدّاد ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«تقيّه قرار داده نشد ، مگر از براى آنكه خون محفوظ باشد و از ريختن باز داشته شود . پس چون كار به خون رسد ، تقيّه نيست» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از ابن بكير ، از محمد بن مسلم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر چه اين امر _ يعنى ظهور حضرت قائم عليه السلام _ نزديك شود ، تقيّه سخت تر باشد» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابن اذينه ، از اسماعيل جعفى و معمّر بن يحيى بن سام و محمد بن مسلم و زراره روايت كرده است كه گفتند : شنيديم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«تقيّه در هر چيزى است كه فرزند آدم به سوى آن ناچار شود . به حقيقت كه خدا آن را از برايش حلال گردانيد» .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از ابن مسكان ، از حريز ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : آن حضرت فرمود كه :تقيّه سپر خدا است در ميان او و خلقش .

حسين بن محمد ، از معلىّ بن محمد ، از محمد بن جمهور ، از احمد بن حمزه ، از حسين بن مختار ، از ابوبصير روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود كه :«با مردمان در ظاهر آميزش كنيد و در باطن با ايشان مخالفت نماييد؛ چون امارت و حكومت به روش كارهاى كودكان و بچه بازى باشد» (كه صاحب آن چون كودكانِ شاغل به لهو و لعب و فتنه و باطل باشد) .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن عيسى از زكريّا مؤمن ، از عبداللّه بن اسد ، از عبداللّه بن عطا روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام محمد باقر عليه السلام عرض كردم كه : دو كس از اهل كوفه را گرفتند و به ايشان گفتند كه : از اميرالمؤمنين بيزار شويد . پس يكى از آنها بيزار شد و ديگرى ابا كرد . و آنكه بيزار شده بود دست از او برداشتند و ديگرى را كشتند . فرمود كه :«امّا آنكه بيزار شده مردى است در دين خويش دانشمند ، و امّا آنكه بيزار نشده مردى است كه به سوى بهشت شتافته» .

.

ص: 550

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ صَالِحٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«احْذَرُوا عَوَاقِبَ الْعَثَرَاتِ» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ أَبِي يَعْفُورٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«التَّقِيَّةُ تُرْسُ الْمُؤْمِنِ ، وَ التَّقِيَّةُ حِرْزُ الْمُؤْمِنِ ، وَلَا إِيمَانَ لِمَنْ لَا تَقِيَّةَ لَهُ ؛ إِنَّ الْعَبْدَ لَيَقَعُ إِلَيْهِ الْحَدِيثُ مِنْ حَدِيثِنَا ، فَيَدِينُ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِهِ فِيمَا بَيْنَهُ وَبَيْنَهُ ، فَيَكُونُ لَهُ عِزّا فِي الدُّنْيَا ، وَنُوراً فِي الْاخِرَةِ ، وَإِنَّ الْعَبْدَ لَيَقَعُ إِلَيْهِ الْحَدِيثُ مِنْ حَدِيثِنَا ، فَيُذِيعُهُ ، فَيَكُونُ لَهُ ذُلًا فِي الدُّنْيَا ، وَيَنْزِعُ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ ذلِكَ النُّورَ مِنْهُ» .

98 _ بَابُ الْكِتْمَانِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام ، قَالَ :«وَدِدْتُ وَاللّهِ أَنِّي افْتَدَيْتُ خَصْلَتَيْنِ فِي الشِّيعَةِ لَنَا بِبَعْضِ لَحْمِ سَاعِدِي : النَّزَقَ ، وَقِلَّةَ الْكِتْمَانِ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ ، عَنْ أَبِي أُسَامَةَ زَيْدٍ الشَّحَّامِ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«أُمِرَ النَّاسُ بِخَصْلَتَيْنِ ، فَضَيَّعُوهُمَا ، فَصَارُوا مِنْهُمَا عَلى غَيْرِ شَيْءٍ : الصَّبْرِ ، وَالْكِتْمَانِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ يُونُسَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يَا سُلَيْمَانُ ، إِنَّكُمْ عَلى دِينٍ مَنْ كَتَمَهُ أَعَزَّهُ اللّهُ ، وَمَنْ أَذَاعَهُ أَذَلَّهُ اللّهُ» .

.

ص: 551

98 . باب در بيان كتمان و پوشيدن راز

على بن ابراهيم ، از ابن ابى عمير ، از جميل بن صالح روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«از عاقبت لغزش ها حذر كنيد» .

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از محمد بن اسماعيل ، از على بن نعمان ، از ابن مسكان ، از عبداللّه بن ابى يعفور روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«تقيّه سپر مؤمن است . و تقيّه حرزگاه و جاى استوار مؤمن است . و كسى كه تقيّه ندارد ، ايمان ندارد . و به درستى كه بنده اى حديثى از احاديث ما به سوى او واقع مى شود و آن را مى شنود ، پس به آن حديث ديندارى مى كند و خداى عز و جل را مى پرستد در ميان خود و خدا ، و همان باعث عزّتش در دنيا و نور در آخرت مى گردد . و به درستى كه بنده اى هست كه حديثى از احاديث ما به سوى او واقع مى شود ، پس آن را آشكار مى كند ، و همان باعث خوارى او مى شود در دنيا و خداى عز و جل آن نور را از او بر مى كَند» .

98 . باب در بيان كتمان و پوشيدن رازمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از مالك بن عطيّه ، از ابوحمزه ، از حضرت على بن الحسين عليهماالسلامروايت كرده است كه فرمود :«به خدا سوگند كه دوست مى دارم كه دو خصلت را كه در ميان شيعيان ما است فدا دهم به بعضى از گوشت بازوهاى خويش : يكى سبكى ، و ديگرى كمىِ كتمان» .

از او ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از عمّار بن مروان ، از ابواسامه زيد شحّام روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«مردم به دو خصلت مأمور شدند و آنها را ضائع كردند ، و چنان شدند كه چيزى از آنها را ندارند : يكى صبر است ، و ديگرى كتمان» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از يونس بن عمّار ، از سليمان بن خالد روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«اى سليمان! به درستى كه شما بر دينى هستيد كه هر كه آن را كتمان كند ، خدا او را عزيز گرداند . و هر كه آن را آشكار كند ، خدا او را خوار و بى مقدار سازد» .

.

ص: 552

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ بُكَيْرٍ ، عَنْ رَجُلٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ : دَخَلْنَا عَلَيْهِ جَمَاعَةً ، فَقُلْنَا : يَا ابْنَ رَسُولِ اللّهِ ، إِنَّا نُرِيدُ الْعِرَاقَ ، فَأَوْصِنَا ، فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«لِيُقَوِّ شَدِيدُكُمْ ضَعِيفَكُمْ ، وَلْيَعُدْ غَنِيُّكُمْ عَلى فَقِيرِكُمْ ، وَلَا تَبُثُّوا سِرَّنَا ، وَلَا تُذِيعُوا أَمْرَنَا ، وَإِذَا جَاءَكُمْ عَنَّا حَدِيثٌ ، فَوَجَدْتُمْ عَلَيْهِ شَاهِداً أَوْ شَاهِدَيْنِ مِنْ كِتَابِ اللّهِ ، فَخُذُوا بِهِ ، وَإِلَا فَقِفُوا عِنْدَهُ ، ثُمَّ رُدُّوهُ إِلَيْنَا حَتّى يَسْتَبِينَ لَكُمْ ، وَاعْلَمُوا أَنَّ الْمُنْتَظِرَ لِهذَا الْأَمْرِ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ الصَّائِمِ الْقَائِمِ ؛ وَمَنْ أَدْرَكَ قَائِمَنَا ، فَخَرَجَ مَعَهُ ، فَقَتَلَ عَدُوَّنَا ، كَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ عِشْرِينَ شَهِيداً ؛ وَمَنْ قُتِلَ مَعَ قَائِمِنَا ، كَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ خَمْسَةٍ وَعِشْرِينَ شَهِيدا» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ عَبْدِ الْأَعْلى ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«إِنَّهُ لَيْسَ مِنِ احْتِمَالِ أَمْرِنَا التَّصْدِيقُ لَهُ وَ الْقَبُولُ فَقَطُّ ؛ مِنِ احْتِمَالِ أَمْرِنَا سَتْرُهُ وَصِيَانَتُهُ مِنْ غَيْرِ أَهْلِهِ ، فَأَقْرِئْهُمُ السَّلَامَ ، وَقُلْ لَهُمْ : رَحِمَ اللّهُ عَبْدا اجْتَرَّ مَوَدَّةَ النَّاسِ إِلى نَفْسِهِ ، حَدِّثُوهُمْ بِمَا يَعْرِفُونَ ، وَاسْتُرُوا عَنْهُمْ مَا يُنْكِرُونَ». ثُمَّ قَالَ : «وَ اللّهِ ، مَا النَّاصِبُ لَنَا حَرْباً بِأَشَدَّ عَلَيْنَا مَؤُونَةً مِنَ النَّاطِقِ عَلَيْنَا بِمَا نَكْرَهُ، فَإِذَا عَرَفْتُمْ مِنْ عَبْدٍ إِذَاعَةً ، فَامْشُوا إِلَيْهِ وَرُدُّوهُ عَنْهَا ، فَإِنْ قَبِلَ مِنْكُمْ ، وَإِلَا فَتَحَمَّلُوا عَلَيْهِ بِمَنْ يُثَقِّلُ عَلَيْهِ وَيَسْمَعُ مِنْهُ ، فَإِنَّ الرَّجُلَ مِنْكُمْ يَطْلُبُ الْحَاجَةَ ، فَيَلْطُفُ فِيهَا حَتّى تُقْضى لَهُ ، فَالْطُفُوا فِي حَاجَتِي كَمَا تَلْطُفُونَ فِي حَوَائِجِكُمْ ، فَإِنْ هُوَ قَبِلَ مِنْكُمْ ، وَإِلَا فَادْفِنُوا كَلَامَهُ تَحْتَ أَقْدَامِكُمْ ، وَلَا تَقُولُوا : إِنَّهُ يَقُولُ وَيَقُولُ ؛ فَإِنَّ ذلِكَ يُحْمَلُ عَلَيَّ وَعَلَيْكُمْ ؛ أَمَا وَاللّهِ لَوْ كُنْتُمْ تَقُولُونَ مَا أَقُولُ ، لَأَقْرَرْتُ أَنَّكُمْ أَصْحَابِي ، هذَا أَبُو حَنِيفَةَ لَهُ أَصْحَابٌ ، وَهذَا الْحَسَنُ الْبَصْرِيُّ لَهُ أَصْحَابٌ ، وَأَنَا امْرُؤٌ مِنْ قُرَيْشٍ قَدْ وَلَدَنِي رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وَعَلِمْتُ كِتَابَ اللّهِ ، وَفِيهِ تِبْيَانُ كُلِّ شَيْءٍ : بَدْءِ الْخَلْقِ ، وَأَمْرِ السَّمَاءِ ، وَأَمْرِ الْأَرْضِ ، وَأَمْرِ الْأَوَّلِينَ ، وَأَمْرِ الْاخِرِينَ ، وَأَمْرِ مَا كَانَ ، وَأَمْرِ مَا يَكُونُ ، كَأَنِّي أَنْظُرُ إِلى ذلِكَ نُصْبَ عَيْنِي» .

.

ص: 553

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از عبداللّه بن بكير ، از مردى ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه گفت : ما جماعتى بوديم كه بر آن حضرت داخل شديم و عرض كرديم كه : يابن رسول اللّه ! ما اراده عراق داريم ، پس ما را وصيّت كن . حضرت باقر عليه السلام فرمود كه :«بايد قوىّ شما ضعيف شما را تقويت دهد ، و مال دار شما فقير شما را يارى و اعانت كند . و سرّ ما را فاش مكنيد و امر ما را آشكار منماييد . و چون از جانب ما حديثى برسد و بر آن يك گواه يا دو گواه از كتاب خدا بيابيد ، آن را بگيريد و به آن عمل كنيد ، و اگر نه ، در نزد آن بايستيد . بعد از آن ، آن را به سوى ما برگردانيد تا از براى شما ظاهر شود . و بدانيد كه آنكه اين امر را انتظار مى كشد ، از برايش مثل اجر كسى است كه روزه دار باشد و به عبادت قيام نمايد . و هر كه قائم ما را دريابد و با آن حضرت به جنگ بيرون رود و دشمن ما را بكشد ، از برايش مثل ثواب بيست شهيد باشد . و هر كه با قائم ما كشته شود ، او را مثل ثواب بيست و پنج شهيد خواهد بود» .

از او ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از عبدالاعلى روايت است كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه برداشتن امر ما تصديق كردن و قبول نمودن آن به تنهايى نيست؛ بلكه از جمله برداشتن امر ما ، پوشيدن و نگاه داشتن آن است از كسى كه اهل آن نباشد . و چون چنين كسى را ديدى ، سلام مرا به ايشان برسان و به ايشان بگو كه : خدا رحمت كند بنده اى را كه دوستى مردم را به سوى خويش بكشاند . و ايشان را حديث كنيد به چيزى كه مى شناسند ، و آن چه را كه انكار دارند ، از ايشان بپوشيد» . بعد از آن فرمود : «به خدا سوگند كه آنكه جنگ را از براى ما برپا مى كند ، مؤنت[=رنج] و شدّتش بر ما سخت تر نيست از كسى كه بر ما سخن مى گويد به چيزى كه ما ناخوش داريم ، پس هر گاه آشكار كردن را از بنده اى بشناسيد ، به سوى او دويد و او را از آن برگردانيد؛ پس اگر از شما قبول كند ، نعم الاتّفاق ، و اگر نه ، اين را بر او بار كنيد و به گردنش بگذاريد ، به واسطه كسى كه بر او گران است و در نزد او عظمتى دارد و از او مى شنود و سخنش را قبول مى كند؛ پس به درستى كه مردى از شما حاجتى مى طلبد و خواهان آن مى شود و در آن دقّت مى كند ، تا آنكه از برايش دوا مى شود؛ پس در حاجت من دقّت كنيد ، چنان كه در حاجت هاى خويش دقّت مى كنيد؛ پس اگر آن كس از شما بپذيرد ، نعم المطلوب ، و اگر نه ،، سخن او را در زير پاى هاى خويش در زير خاك كنيد و پيوسته مگوييد كه مى گويد ، و سخن او را نقل مكنيد؛ چه آن باعث شهرتش مى شود؛ پس به درستى كه نقل و شهرت آن بر من و شما بار مى شود و باعث اين مى شود كه بر ما حمله كنند . و بدانيد به خدا سوگند كه اگر شما مى گفتيد آن چه من مى گويم ، هر آينه اقرار و اعتراف مى نمودم كه شما اصحاب منيد . اينك ابوحنيفه است كه او را اصحابى چندند . و اينك حسن بصرى است كه او را اصحابى چندند . و من مردى از قريشم كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله متولّد شده ام و از آن حضرت به وجود آمده ام و كتاب خدا را دانسته ام . و در آن بيان هر چيزى هست از ابتداى آفرينش و امر آسمان و امر زمين و امر پيشينيان و امر پسينيان و امر آن چه بوده و آن چه خواهد بود ، كه گويا به سوى آنها مى نگرم و همه در برابر چشم من است» . (1)

.


1- .حاصل مراد آنكه حضرت مى فرمايد كه : اگر شما تقيّه كنيد و آن چه نبايد بگوييد ، نگوييد و آن چه نشايد بكنيد ، نكنيد ، نبايد كه من ، شما را از خود سلب كنم و اقرار نكنم كه شما اصحاب منيد ؛ زيرا كه ابوحنيفه و حسن بصرى اصحاب دارند و نجابت و زادگى [= نژاد و نسب ]و علمى كه من دارم ايشان ندارند ، وليكن چون به خلاف تقيّه رفتار مى كنيد ، ناچار بايد كه شما را اصحاب خود نشمارم و انكار كنم . (مترجم)

ص: 554

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنِ الرَّبِيعِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُسْلِيِّ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سُلَيْمَانَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : قَالَ لِي :«مَا زَالَ سِرُّنَا مَكْتُوما حَتّى صَارَ فِي يَدَيْ وُلْدِ كَيْسَانَ ، فَتَحَدَّثُوا بِهِ فِي الطَّرِيقِ وَقُرَى السَّوَادِ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ صَالِحٍ ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ :«وَ اللّهِ ، إِنَّ أَحَبَّ أَصْحَابِي إِلَيَّ أَوْرَعُهُمْ وَأَفْقَهُهُمْ وَأَكْتَمُهُمْ لِحَدِيثِنَا ، وَإِنَّ أَسْوَأَهُمْ عِنْدِي حَالًا وَأَمْقَتَهُمْ لَلَّذِي إِذَا سَمِعَ الْحَدِيثَ يُنْسَبُ إِلَيْنَا وَيُرْوى عَنَّا ، فَلَمْ يَقْبَلْهُ ، اشْمَأَزَّ مِنْهُ وَجَحَدَهُ ، وَكَفَّرَ مَنْ دَانَ بِهِ ، وَهُوَ لَا يَدْرِي لَعَلَّ الْحَدِيثَ مِنْ عِنْدِنَا خَرَجَ ، وَإِلَيْنَا أُسْنِدَ ، فَيَكُونَ بِذلِكَ خَارِجا مِنْ وَلَايَتِنَا» .

.

ص: 555

از او ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از ربيع بن محمد مسلى ، از عبداللّه بن سليمان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه گفت : حضرت به من فرمود كه :«پيوسته راز ما پوشيده بود ، تا آنكه در دست فرزندان كيسان افتاد ، پس در كوچه و راه و دهات و شهر به آن حديث كردند» .

از او ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از جميل بن صالح ، از ابوعبيده حذّاء روايت است كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«به خدا سوگند كه دوست ترين اصحاب من در نزد من ، پارساترين ايشان و دانشمندترين ايشان است ، و آن است كه حديث ما را از همه ايشان بيشتر كتمان كند . و بدحال ترين ايشان در نزد من و كسى كه او را از همه ايشان زشت تر مى دارم ، كسى است كه چون حديث را بشنود كه به ما نسبت داده مى شود و از ما روايت مى شود ، آن را قبول نكند و از آن درهم گرفته شود و آن را انكار نمايد ، و كسى را كه به آن اعتقاد كرده تكفير كند و به كفر نسبت دهد ، با آنكه او نمى داند ، شايد كه آن حديث از نزد ما باشد و به سوى ما سند باشد ، و به اين سبب از دوستى ما بيرون نباشد» .

.

ص: 556

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ يَحْيى ، عَنْ حَرِيزٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ خُنَيْسٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يَا مُعَلّى ، اكْتُمْ أَمْرَنَا ، وَلَا تُذِعْهُ ، فَإِنَّهُ مَنْ كَتَمَ أَمْرَنَا وَلَمْ يُذِعْهُ ، أَعَزَّهُ اللّهُ بِهِ فِي الدُّنْيَا ، وَجَعَلَهُ نُوراً بَيْنَ عَيْنَيْهِ فِي الْاخِرَةِ يَقُودُهُ إِلَى الْجَنَّةِ ؛ يَا مُعَلّى ، مَنْ أَذَاعَ أَمْرَنَا وَلَمْ يَكْتُمْهُ ، أَذَلَّهُ اللّهُ بِهِ فِي الدُّنْيَا ، وَنَزَعَ النُّورَ مِنْ بَيْنِ عَيْنَيْهِ فِي الْاخِرَةِ ، وَجَعَلَهُ ظُلْمَةً تَقُودُهُ إِلَى النَّارِ ؛ يَا مُعَلّى ، إِنَّ التَّقِيَّةَ مِنْ دِينِي وَدِينِ آبَائِي ، وَلَا دِينَ لِمَنْ لَا تَقِيَّةَ لَهُ ، يَا مُعَلّى ، إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ أَنْ يُعْبَدَ فِي السِّرِّ ، كَمَا يُحِبُّ أَنْ يُعْبَدَ فِي الْعَلَانِيَةِ ؛ يَا مُعَلّى ، إِنَّ الْمُذِيعَ لِأَمْرِنَا كَالْجَاحِدِ لَهُ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ مَرْوَانَ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ عَمَّارٍ ، قَالَ : قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«أَخْبَرْتَ بِمَا أَخْبَرْتُكَ بِهِ أَحَداً؟» قُلْتُ : لَا ، إِلَا سُلَيْمَانَ بْنَ خَالِدٍ ، قَالَ : «أَحْسَنْتَ ، أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ الشَّاعِرِ : فَلَا يَعْدُوَنْ سِرِّي وَسِرُّكَ ثَالِثاًأَلَا كُلُّ سِرٍّ جَاوَزَ اثْنَيْنِ شَائِعٌ؟» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا عليه السلام عَنْ مَسْأَلَةٍ ، فَأَبى وَأَمْسَكَ ، ثُمَّ قَالَ :«لَوْ أَعْطَيْنَاكُمْ كُلَّ مَا تُرِيدُونَ كَانَ شَرّا لَكُمْ ، وَأُخِذَ بِرَقَبَةِ صَاحِبِ هذَا الْأَمْرِ . قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام : وَلَايَةُ اللّهِ أَسَرَّهَا إِلى جَبْرَئِيلَ عليه السلام ، وَأَسَرَّهَا جَبْرَئِيلُ إِلى مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ، وَأَسَرَّهَا مُحَمَّدٌ صلى الله عليه و آله إِلى عَلِيٍّ عليه السلام ، وَأَسَرَّهَا عَلِيٌّ عليه السلام إِلى مَنْ شَاءَ اللّهُ ، ثُمَّ أَنْتُمْ تُذِيعُونَ ذلِكَ ، مَنِ الَّذِي أَمْسَكَ حَرْفاً سَمِعَهُ؟ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام : فِي حِكْمَةِ آلِ دَاوُدَ : يَنْبَغِي لِلْمُسْلِمِ أَنْ يَكُونَ مَالِكا لِنَفْسِهِ ، مُقْبِلاً عَلى شَأْنِهِ ، عَارِفا بِأَهْلِ زَمَانِهِ ، فَاتَّقُوا اللّهَ ، وَلَا تُذِيعُوا حَدِيثَنَا ، فَلَوْلَا أَنَّ اللّهَ يُدَافِعُ عَنْ أَوْلِيَائِهِ ، وَيَنْتَقِمُ لِأَوْلِيَائِهِ مِنْ أَعْدَائِهِ . أَ مَا رَأَيْتَ مَا صَنَعَ اللّهُ بِآلِ بَرْمَكَ ، وَمَا انْتَقَمَ اللّهُ لِأَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، وَ قَدْ كَانَ بَنُو الْأَشْعَثِ عَلى خَطَرٍ عَظِيمٍ ، فَدَفَعَ اللّهُ عَنْهُمْ بِوَلَايَتِهِمْ لِأَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، وَ أَنْتُمْ بِالْعِرَاقِ تَرَوْنَ أَعْمَالَ هؤُلَاءِ الْفَرَاعِنَةِ ، وَمَا أَمْهَلَ اللّهُ لَهُمْ ، فَعَلَيْكُمْ بِتَقْوَى اللّهِ ، وَلَا تَغُرَّنَّكُمُ الدُّنْيَا ، وَلَا تَغْتَرُّوا بِمَنْ قَدْ أُمْهِلَ لَهُ ، فَكَأَنَّ الْأَمْرَ قَدْ وَصَلَ إِلَيْكُمْ» .

.

ص: 557

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از عبداللّه بن يحيى ، از حريز ، از معلّى بن خنيس كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«اى معلّى! امر ما را كتمان كن و آن را آشكار مكن؛زيرا كه هر كه امر ما را كتمان كند و آن را آشكار نكند ، خدا او را در دنيا به آن عزيز گرداند ، و در آخرت آن را نورى گرداند در ميان دو چشمش كه او را بكشاند به سوى بهشت . اى معلّى! هر كه امر ما را آشكار كند و آن را پوشيده ندارد ، خدا در دنيا او را به آن خوار و بى مقدار گرداند ، و در آخرت نور را از ميان دو چشمش بر كند و آن را ظلمتى گرداند كه او را بكشاند به سوى آتش دوزخ . اى معلّى! به درستى كه تقيّه از دين من و دين پدران من است . و هر كه تقيّه ندارد دين ندارد . اى معلّى! به درستى كه خداى عز و جل دوست مى دارد كه در نهانى پرستيده شود ، چنان كه دوست مى دارد كه در آشكار پرستيده شود . اى معلّى! به درستى كه آن كه امر ما را آشكار كند ، چون كسى است كه آن را انكار كند» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از حسن بن على ، از مروان بن مسلم ، از عمّار روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به من فرمود كه :«آيا كسى را خبر دادى به آن چه من تو را به آن خبر دادم؟» عرض كردم كه : كسى را خبر ندادم ، مگر سليمان بن خالد كه او را به آن خبر دادم . حضرت فرمود كه : «خوب كردى . آيا گفته شاعر را نشنيده اى كه مى گويد : فَلا يَعْدُوَنْ سِرّى وَسِرُّكَ ثالِثاأَلَا كُلُّ سِرٍّ جاوَزَ اثْنَيْنِ شائِعٌ يعنى : پس بايد كه راز من و راز تو درنگذرد به كسى كه سيم [= سوم] من و تو باشد . آگاه باش! كه هر رازى كه از دو كس درگذرد شايع و فاش خواهد شد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از احمد بن محمد بن ابى نصر روايت كرده است كه گفت : ابوالحسن ، حضرت امام رضا عليه السلام ، را از مسئله اى سؤال كردم و حضرت از جواب آن ابا و امتناع فرمود . بعد از آن فرمود كه :«اگر هر چه خواسته باشيد به شما عطا كنيم ، از براى شما بد باشد و گردن صاحب اين امر را بيشتر خواهد گرفت . حضرت باقر عليه السلام فرمود كه : خدا ولايت خود را پنهان به جبرئيل رسانيد و جبرئيل عليه السلام آن را پنهان به محمد صلى الله عليه و آله رسانيد و محمد صلى الله عليه و آله آن را پنهان به على عليه السلام رسانيد و على عليه السلام آن را پنهان به كسى كه خدا خواست رسانيد . بعد از آن شما آن را فاش و آشكار مى كنيد . كيست آن كه يك حرف را كه شنيده نگاه داشته باشد؟ حضرت باقر عليه السلام فرمود كه : در حكمت آل داود است كه سزاوار است مسلمان را كه مالك نفس خويش باشد و اختيار از دستش نرود ، و روآورده باشد به حال و كار خويش ، و به مردم روزگار خود عارف باشد . پس از خدا بپرهيزيد و حديث ما را آشكار مكنيد ، كه اگر نه اين بود كه خدا باز مى دارد فتنه مخالفان را از دوستان خويش ، و انتقام مى كشد از براى ايشان از دشمنان خويش ، هر آينه معلوم مى شد كه چه اتّفاق مى افتاد . آيا نديدى كه خدا با آل برمك چه كرد؟ و نديدى كه از براى پدرم حضرت موسى عليه السلام چه انتقام كشيد؟ و به تحقيق كه فرزندان اشعث بر خطر و بلاى عظيمى بودند كه به هلاكت نزديك گرديده بودند؛ پس خدا آن خطر را از ايشان دفع كرد ، به واسطه دوستى ايشان با حضرت ابوالحسن عليه السلام . و شما در عراق عمل هاى اين گروه متكبّران را مى بينيد ، و مى بينيد كه خدا ايشان را مهلت داده است؛ پس بر شما باد كه از خدا پرهيز كنيد و دنيا شما را گول نزند ، و به آن كس كه خدا او را مهلت داده فريفته مشويد؛ پس گويا كه امر ما (كه ظهور حضرت قائم عليه السلام است ، يا امر هلاكت ايشان) ، به شما رسيده و عن قريب واقع خواهد شد» .

.

ص: 558

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : طُوبى لِعَبْدٍ نُوَمَةٍ عَرَفَهُ اللّهُ وَلَمْ يَعْرِفْهُ النَّاسُ ، أُولئِكَ مَصَابِيحُ الْهُدى ، وَيَنَابِيعُ الْعِلْمِ ، يَنْجَلِي عَنْهُمْ كُلُّ فِتْنَةٍ مُظْلِمَةٍ ، لَيْسُوا بِالْمَذَايِيعِ الْبُذُرِ ، وَلَا بِالْجُفَاةِ الْمُرَائِينَ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْأَصْبَهَانِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِاللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : طُوبى لِكُلِّ عَبْدٍ نُوَمَةٍ لَا يُؤْبَهُ لَهُ ، يَعْرِفُ النَّاسَ وَلَا يَعْرِفُهُ النَّاسُ ، يَعْرِفُهُ اللّهُ مِنْهُ بِرِضْوَانٍ ، أُولئِكَ مَصَابِيحُ الْهُدى ، تَنْجَلِي عَنْهُمْ كُلُّ فِتْنَةٍ مُظْلِمَةٍ ، وَيُفْتَحُ لَهُمْ بَابُ كُلِّ رَحْمَةٍ ، لَيْسُوا بِالْبُذُرِ الْمَذَايِيعِ ، وَلَا الْجُفَاةِ الْمُرَائِينَ». وَ قَالَ : «قُولُوا الْخَيْرَ ؛ تُعْرَفُوا بِهِ ، وَاعْمَلُوا الْخَيْرَ ؛ تَكُونُوا مِنْ أَهْلِهِ ، وَلَا تَكُونُوا عُجُلاً مَذَايِيعَ ؛ فَإِنَّ خِيَارَكُمُ الَّذِينَ إِذَا نُظِرَ إِلَيْهِمْ ذُكِرَ اللّهُ ، وَشِرَارَكُمُ الْمَشَّاؤُونَ بِالنَّمِيمَةِ ، الْمُفَرِّقُونَ بَيْنَ الْأَحِبَّةِ ، الْمُبْتَغُونَ لِلْبُرَآءِ الْمَعَايِبَ» .

.

ص: 559

حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از حسن بن على وشّاء ، از عمر بن ابان ، از ابوبصير از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : خوشا حال بنده مؤمن بى نام و نشانى كه خدا او را شناخته و مردم او را نشناخته اند . اين گروه ، چراغ هاى راه هدايت و چشم هاى علم اند كه هر فتنه تارى از ايشان منكشف مى شود ، و اسرار را آشكارا نمى سازند و آنها را در ميان مردم پراكنده و فاش نمى كنند ، و جفاكار و رياكننده نيستند» .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از ابوالحسن اصبهانى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ فرمود كه : خوشا حال هر بنده بى نام و نشانى كه به او هيچ اعتنا نشود . و فرومايه و بى قدر باشد كه مردم را بشناسد و مردم او را نشناسند ، و خدا او را به خشنودى از او شناسد . اين گروه ، چراغ هاى راه هدايت اند كه هر فتنه تارى از ايشان منكشف مى گردد و درِ هر رحمتى از براى ايشان گشوده مى شود ، و اسرار را در ميان مردم پراكنده و فاش نمى كنند و آنها را آشكار نمى سازند ، و جفاكار و رياكننده نيستند» . و فرمود كه : «سخن خوب بگوييد تا به آن معروف و مشهور شويد . و نيكى كنيد تا از اهل آن باشيد . و شتابندگان در كار و فاش كنندگان اسرار مباشيد؛ زيرا كه نيكان و برگزيدگان شما آنانند كه چون به سوى ايشان نظر شود ، خدا به ياد آيد . و بَدان شما آنانند كه بسيار مى روند به سخن چينى در ميان مردم ، و در ميانه دوستان جدايى مى افكنند ، و از براى بى گناهان عيب ها مى جويند» .

.

ص: 560

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَمَّنْ أَخْبَرَهُ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«كُفُّوا أَلْسِنَتَكُمْ ، وَالْزَمُوا بُيُوتَكُمْ ؛ فَإِنَّهُ لَا يُصِيبُكُمْ أَمْرٌ تُخَصُّونَ بِهِ أَبَدا ، وَلَا تَزَالُ الزَّيْدِيَّةُ لَكُمْ وِقَاءً أَبَداً» .

عَنْهُ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ ، قَالَ :«إِنْ كَانَ فِي يَدِكَ هذِهِ شَيْءٌ ، فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَا تَعْلَمَ هذِهِ ، فَافْعَلْ». قَالَ : وَكَانَ عِنْدَهُ إِنْسَانٌ ، فَتَذَاكَرُوا الْاءِذَاعَةَ ، فَقَالَ : «احْفَظْ لِسَانَكَ ؛ تُعَزَّ ، وَلَا تُمَكِّنِ النَّاسَ مِنْ قِيَادِ رَقَبَتِكَ ؛ فَتَذِلَّ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ خَالِدِ بْنِ نَجِيحٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ أَمْرَنَا مَسْتُورٌ مُقَنَّعٌ بِالْمِيثَاقِ ، فَمَنْ هَتَكَ عَلَيْنَا أَذَلَّهُ اللّهُ» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، وَمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى جَمِيعا ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعْدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدِ بْنِ غَزْوَانَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ ، عَنْ عِيسَى بْنِ أَبِي مَنْصُورٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«نَفَسُ الْمَهْمُومِ لَنَا الْمُغْتَمِّ لِظُلْمِنَا تَسْبِيحٌ ، وَهَمُّهُ لِأَمْرِنَا عِبَادَةٌ ، وَكِتْمَانُهُ لِسِرِّنَا جِهَادٌ فِي سَبِيلِ اللّهِ». قَالَ لِي مُحَمَّدُ بْنُ سَعِيدٍ : اكْتُبْ هذَا بِالذَّهَبِ ؛ فَمَا كَتَبْتَ شَيْئاً أَحْسَنَ مِنْهُ .

.

ص: 561

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از عثمان بن عيسى ، از آنكه او را خبر داده كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«زبان هاى خود را نگاه داريد و پيوسته در خانه هاى خود باشيد و از آن بيرون مياييد؛ چرا كه ، هرگز امرى به شما نمى رسد كه شما به آن مخصوص باشيد ، و پيوسته طائفه زيديّه سپر و نگهدار شما و هميشه بلاگردان شما خواهند بود» .

از او ، از عثمان بن عيسى ، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت است كه فرمود :«اگر در اين دستت چيزى باشد ، اگر توانى كه آن دست ديگر را باخبر نكنى ، چنان كن» . راوى مى گويد كه : در نزد آن حضرت جماعتى از آدميان بودند ، پس ذكر فاش كردن اسرار را در ميان آوردند . حضرت فرمود كه : «زبان خود را حفظ كن تا عزيز شوى ، و مردم را از افسارى كه در گردن دارى دست مده ، كه خوار مى شوى و رام مى گردى ، كه به هر سو كه مى كشندت بايد رفت» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از خالد بن نجيح ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه امر ما پوشيده اى است كه به معجر (1) پيمان پوشانيده شده ، يا خُود (2) آهنى بر سر گذاشته . (و اوّل ظاهرتر است به قرينه ى بعد كه مى فرمايد :) پس هر كه بر ما پرده را بدرد ، خدا او را خوار و بى مقدار گرداند» .

حسين بن محمد و محمد بن يحيى هر دو روايت كرده اند ، از على بن محمد بن سعد ، از محمد بن مسلم ، از محمد بن سعيد بن غزوان ، از على بن حكم ، از عمر بن ابان ، از عيسى بن ابى منصور كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«نفس و دم زدنِ اندوه رسيده ، به جهت ستمى كه به ما اهل بيت رسيده ، تسبيح است ، و اهتمامش براى امر ما ، عبادت ، و پوشيدنش راز ما را ، جهاد در راه خدا است» . راوى مى گويد كه : محمد بن سعيد به من گفت كه : اين حديث را با طلا بنويس كه من چيزى را ننوشتم كه از اين بهتر باشد .

.


1- .معجر يعنى چارقد و روسرى ، و «معجر پيمان» تركيب مجازى و شاعرانه است .
2- .خُود ، همان كلاهخود است .

ص: 562

99 _ بَابُ الْمُؤْمِنِ وَعَلَامَاتِهِ وَصِفَاتِهِمُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ دَاهِرٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ يَحْيى ، عَنْ قُثَمَ بْنِ أَبِي قَتَادَةَ الْحَرَّانِيِّ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ يُونُسَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَامَ رَجُلٌ _ يُقَالُ لَهُ : هَمَّامٌ ، وَكَانَ عَابِداً نَاسِكاً مُجْتَهِداً _ إِلى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام وَهُوَ يَخْطُبُ ، فَقَالَ : يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ، صِفْ لَنَا صِفَةَ الْمُؤْمِنِ كَأَنَّنَا نَنْظُرُ إِلَيْهِ . فَقَالَ : يَا هَمَّامُ ، الْمُؤْمِنُ هُوَ الْكَيِّسُ الْفَطِنُ ، بِشْرُهُ فِي وَجْهِهِ ، وَحُزْنُهُ فِي قَلْبِهِ ، أَوْسَعُ شَيْءٍ صَدْراً ، وَأَذَلُّ شَيْءٍ نَفْساً ، زَاجِرٌ عَنْ كُلِّ فَانٍ ، حَاضٌّ عَلى كُلِّ حَسَنٍ ، لَا حَقُودٌ وَلَا حَسُودٌ ، وَلَا وَثَّابٌ وَلَا سَبَّابٌ ، وَلَا عَيَّابٌ وَلَا مُغْتَابٌ ، يَكْرَهُ الرِّفْعَةَ ، وَيَشْنَأُ السُّمْعَةَ ، طَوِيلُ الْغَمِّ ، بَعِيدُ الْهَمِّ ، كَثِيرُ الصَّمْتِ ، وَقُورٌ ، ذَكُورٌ ، صَبُورٌ ، شَكُورٌ ، مَغْمُومٌ بِفِكْرِهِ ، مَسْرُورٌ بِفَقْرِهِ ، سَهْلُ الْخَلِيقَةِ ، لَيِّنُ الْعَرِيكَةِ ، رَصِينُ الْوَفَاءِ ، قَلِيلُ الْأَذى ، لَا مُتَأَفِّكٌ وَلَا مُتَهَتِّكٌ . إِنْ ضَحِكَ لَمْ يَخْرَقْ ، وَإِنْ غَضِبَ لَمْ يَنْزَقْ ؛ ضِحْكُهُ تَبَسُّمٌ ، وَاسْتِفْهَامُهُ تَعَلُّمٌ ، وَمُرَاجَعَتُهُ تَفَهُّمٌ ، كَثِيرٌ عِلْمُهُ ، عَظِيمٌ حِلْمُهُ ، كَثِيرُ الرَّحْمَةِ ، لَا يَبْخَلُ ، وَلَا يَعْجَلُ ، وَلَا يَضْجَرُ ، وَلَا يَبْطَرُ ، وَلَا يَحِيفُ فِي حُكْمِهِ ، وَلَا يَجُورُ فِي عِلْمِهِ ، نَفْسُهُ أَصْلَبُ مِنَ الصَّلْدِ ، وَمُكَادَحَتُهُ أَحْلى مِنَ الشَّهْدِ ، لَا جَشِعٌ ، وَلَا هَلِعٌ ، وَلَا عَنِفٌ ، وَلَا صَلِفٌ ، وَلَا مُتَكَلِّفٌ ، وَلَا مُتَعَمِّقٌ ، جَمِيلُ الْمُنَازَعَةِ ، كَرِيمُ الْمُرَاجَعَةِ ، عَدْلٌ إِنْ غَضِبَ ، رَفِيقٌ إِنْ طَلَبَ ، لَا يَتَهَوَّرُ ، وَلَا يَتَهَتَّكُ ، وَلَا يَتَجَبَّرُ ، خَالِصُ الْوُدِّ ، وَثِيقُ الْعَهْدِ ، وَفِيُّ الْعَقْدِ ، شَفِيقٌ ، وَصُولٌ ، حَلِيمٌ ، خَمُولٌ ، قَلِيلُ الْفُضُولِ ، رَاضٍ عَنِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ ، مُخَالِفٌ لِهَوَاهُ ، لَا يَغْلُظُ عَلى مَنْ دُونَهُ ، وَلَا يَخُوضُ فِيمَا لَا يَعْنِيهِ ، نَاصِرٌ لِلدِّينِ ، مُحَامٍ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ ، كَهْفٌ لِلْمُسْلِمِينَ ، لَا يَخْرِقُ الثَّنَاءُ سَمْعَهُ ، وَلَا يَنْكِي الطَّمَعُ قَلْبَهُ ، وَلَا يَصْرِفُ اللَّعِبُ حُكْمَهُ ، وَلَا يُطْلِعُ الْجَاهِلَ عِلْمَهُ ، قَوَّالٌ ، عَمَّالٌ ، عَالِمٌ ، حَازِمٌ ، لَا بِفَحَّاشٍ ، وَلَا بِطَيَّاشٍ ، وَصُولٌ فِي غَيْرِ عُنْفٍ ، بَذُولٌ فِي غَيْرِ سَرَفٍ ، لَا بِخَتَّالٍ ، وَلَا بِغَدَّارٍ ، وَلَا يَقْتَفِي أَثَراً ، وَلَا يَحِيفُ بَشَراً ، رَفِيقٌ بِالْخَلْقِ ، سَاعٍ فِي الْأَرْضِ ، عَوْنٌ لِلضَّعِيفِ ، غَوْثٌ لِلْمَلْهُوفِ ، لَا يَهْتِكُ سِتْراً ، وَلَا يَكْشِفُ سِرّاً ، كَثِيرُ الْبَلْوى ، قَلِيلُ الشَّكْوى . إِنْ رَأى خَيْرا ذَكَرَهُ ، وَإِنْ عَايَنَ شَرّا سَتَرَهُ ، يَسْتُرُ الْعَيْبَ ، وَيَحْفَظُ الْغَيْبَ ، وَيُقِيلُ الْعَثْرَةَ ، وَيَغْفِرُ الزَّلَّةَ ، لَا يَطَّلِعُ عَلى نُصْحٍ فَيَذَرَهُ ، وَلَا يَدَعُ جِنْحَ حَيْفٍ فَيُصْلِحَهُ ، أَمِينٌ ، رَصِينٌ ، تَقِيٌّ ، نَقِيٌّ ، زَكِيٌّ ، رَضِيٌّ ، يَقْبَلُ الْعُذْرَ ، وَيُجْمِلُ الذِّكْرَ ، وَيُحْسِنُ بِالنَّاسِ الظَّنَّ ، وَيَتَّهِمُ عَلَى الْعَيْبِ نَفْسَهُ ، يُحِبُّ فِي اللّهِ بِفِقْهٍ وَعِلْمٍ ، وَيَقْطَعُ فِي اللّهِ بِحَزْمٍ وَعَزْمٍ ، لَا يَخْرَقُ بِهِ فَرَحٌ ، وَلَا يَطِيشُ بِهِ مَرَحٌ ، مُذَكِّرٌ لِلْعَالِمِ ، مُعَلِّمٌ لِلْجَاهِلِ ، لَا يُتَوَقَّعُ لَهُ بَائِقَةٌ ، وَلَا يُخَافُ لَهُ غَائِلَةٌ ، كُلُّ سَعْيٍ أَخْلَصُ عِنْدَهُ مِنْ سَعْيِهِ ، وَكُلُّ نَفْسٍ أَصْلَحُ عِنْدَهُ مِنْ نَفْسِهِ ، عَالِمٌ بِعَيْبِهِ ، شَاغِلٌ بِغَمِّهِ ، لَا يَثِقُ بِغَيْرِ رَبِّهِ ، غَرِيبٌ ، وَحِيدٌ ، جَرِيدٌ ، حَزِينٌ ، يُحِبُّ فِي اللّهِ ، وَيُجَاهِدُ فِي اللّهِ لِيَتَّبِعَ رِضَاهُ ، وَلَا يَنْتَقِمُ لِنَفْسِهِ بِنَفْسِهِ ، وَلَا يُوَالِي فِي سَخَطِ رَبِّهِ ، مُجَالِسٌ لِأَهْلِ الْفَقْرِ ، مُصَادِقٌ لِأَهْلِ الصِّدْقِ ، مُؤَازِرٌ لِأَهْلِ الْحَقِّ ، عَوْنٌ لِلْغَرِيبِ ، أَبٌ لِلْيَتِيمِ ، بَعْلٌ لِلْأَرْمَلَةِ ، حَفِيٌّ بِأَهْلِ الْمَسْكَنَةِ ، مَرْجُوٌّ لِكُلِّ كَرِيهَةٍ ، مَأْمُولٌ لِكُلِّ شِدَّةٍ ، هَشَّاشٌ ، بَشَّاشٌ ، لَا بِعَبَّاسٍ وَلَا بِجَسَّاسٍ ، صَلِيبٌ ، كَظَّامٌ ، بَسَّامٌ ، دَقِيقُ النَّظَرِ ، عَظِيمُ الْحَذَرِ . لَا يَجْهَلُ ، وَإِنْ جُهِلَ عَلَيْهِ يَحْلُمُ ، لَا يَبْخَلُ ، وَإِنْ بُخِلَ عَلَيْهِ صَبَرَ ، عَقَلَ فَاسْتَحْيَا ، وَقَنِعَ فَاسْتَغْنى ، حَيَاؤُهُ يَعْلُو شَهْوَتَهُ ، وَوُدُّهُ يَعْلُو حَسَدَهُ ، وَعَفْوُهُ يَعْلُو حِقْدَهُ ، لَا يَنْطِقُ بِغَيْرِ صَوَابٍ ، وَلَا يَلْبَسُ إِلَا الِاقْتِصَادَ ، مَشْيُهُ التَّوَاضُعُ ، خَاضِعٌ لِرَبِّهِ بِطَاعَتِهِ ، رَاضٍ عَنْهُ فِي كُلِّ حَالَاتِهِ ، نِيَّتُهُ خَالِصَةٌ ، أَعْمَالُهُ لَيْسَ فِيهَا غِشٌّ وَلَا خَدِيعَةٌ ، نَظَرُهُ عِبْرَةٌ ، وسُكُوتُهُ فِكْرَةٌ ، وَكَلَامُهُ حِكْمَةٌ ، مُنَاصِحا مُتَبَاذِلًا مُتَوَاخِيا ، نَاصِحٌ فِي السِّرِّ وَالْعَلَانِيَةِ ، لَا يَهْجُرُ أَخَاهُ وَلَا يَغْتَابُهُ ، وَلَا يَمْكُرُ بِهِ ، وَلَا يَأْسَفُ عَلى مَا فَاتَهُ ، وَلَا يَحْزَنُ عَلى مَا أَصَابَهُ ، وَلَا يَرْجُو مَا لَا يَجُوزُ لَهُ الرَّجَاءُ ، وَلَا يَفْشَلُ فِي الشِّدَّةِ ، وَلَا يَبْطَرُ فِي الرَّخَاءِ ، يَمْزُجُ الْحِلْمَ بِالْعِلْمِ ، وَالْعَقْلَ بِالصَّبْرِ . تَرَاهُ بَعِيدا كَسَلُهُ ، دَائِما نَشَاطُهُ ، قَرِيبا أَمَلُهُ ، قَلِيلاً زَلَلُهُ ، مُتَوَقِّعا لِأَجَلِهِ ، خَاشِعا قَلْبُهُ ، ذَاكِرا رَبَّهُ ، قَانِعَةً نَفْسُهُ ، مَنْفِيّا جَهْلُهُ ، سَهْلاً أَمْرُهُ ، حَزِينا لِذَنْبِهِ ، مَيِّتَةً شَهْوَتُهُ ، كَظُوما غَيْظَهُ ، صَافِيا خُلُقُهُ ، آمِنا مِنْهُ جَارُهُ ، ضَعِيفا كِبْرُهُ ، قَانِعا بِالَّذِي قُدِّرَ لَهُ ، مَتِينا صَبْرُهُ ، مُحْكَماً أَمْرُهُ ، كَثِيراً ذِكْرُهُ ، يُخَالِطُ النَّاسَ لِيَعْلَمَ ، وَيَصْمُتُ لِيَسْلَمَ ، وَيَسْأَلُ لِيَفْهَمَ ، وَيَتَّجِرُ لِيَغْنَمَ ، لَا يُنْصِتُ لِلْخَبَرِ لِيَفْخَرَ بِهِ ، وَلَا يَتَكَلَّمُ لِيَتَجَبَّرَ بِهِ عَلى مَنْ سِوَاهُ ، نَفْسُهُ مِنْهُ فِي عَنَاءٍ ، وَالنَّاسُ مِنْهُ فِي رَاحَةٍ ، أَتْعَبَ نَفْسَهُ لِاخِرَتِهِ ، فَأَرَاحَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ ، إِنْ بُغِيَ عَلَيْهِ صَبَرَ حَتّى يَكُونَ اللّهُ الَّذِي يَنْتَصِرُ لَهُ ، بُعْدُهُ مِمَّنْ تَبَاعَدَ مِنْهُ بُغْضٌ وَنَزَاهَةٌ ، وَدُنُوُّهُ مِمَّنْ دَنَا مِنْهُ لِينٌ وَرَحْمَةٌ ، لَيْسَ تَبَاعُدُهُ تَكَبُّراً وَلَا عَظَمَةً ، وَلَا دُنُوُّهُ خَدِيعَةً وَلَا خِلَابَةً ، بَلْ يَقْتَدِي بِمَنْ كَانَ قَبْلَهُ مِنْ أَهْلِ الْخَيْرِ ، فَهُوَ إِمَامٌ لِمَنْ بَعْدَهُ مِنْ أَهْلِ الْبِرِّ». قَالَ : «فَصَاحَ هَمَّامٌ صَيْحَةً ، ثُمَّ وَقَعَ مَغْشِيّاً عَلَيْهِ ، فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : أَمَا وَاللّهِ ، لَقَدْ كُنْتُ أَخَافُهَا عَلَيْهِ ، وَقَالَ : هكَذَا تَصْنَعُ الْمَوْعِظَةُ الْبَالِغَةُ بِأَهْلِهَا ، فَقَالَ لَهُ قَائِلٌ : فَمَا بَالُكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ؟ فَقَالَ : إِنَّ لِكُلٍّ أَجَلاً لَا يَعْدُوهُ ، وَسَبَباً لَا يُجَاوِزُهُ ، فَمَهْلاً لَا تُعِدْ ، فَإِنَّمَا نَفَثَ عَلى لِسَانِكَ شَيْطَانٌ» .

.

ص: 563

99 . باب در بيان مؤمن و علامات و صفات او

99 . باب در بيان مؤمن و علامات و صفات اومحمد بن جعفر ، از محمد بن اسماعيل ، از عبداللّه بن زاهر ، از حسن بن يحيى ، از قثم بن ابوقتاده حرّانى _ ، از عبداللّه بن يونس از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مردى كه او را همام مى گفتند و بسيار عبادت مى نمود و به غايت پاكيزه بود و در عبادت نهايت سعى و كوشش داشت ، به سوى اميرالمؤمنين عليه السلام برخاست و آن حضرت خطبه مى فرمود . پس عرض كرد كه : يا اميرالمؤمنين! صفت مؤمن را از براى ما شرح و بيان كن ، به طريقى كه گويا ما به سوى او نظر مى كنيم و به چشم خويش او را مى بينيم . حضرت عليه السلام فرمود كه : اى همام! آنكه مؤمن است در حقيقت ، صاحب زيركى و عقل و نظافت است . شاديش در رويش نمايان ، و اندوهش در دلش پنهان . سينه اش از هر چيزى وسيع تر ، و نفسش از هر چيزى وضيع تر . منع مى كند از هر چه نيست و نابود باشد ، و ترغيب مى نمايد بر هر چه نيكو و محمود باشد . كينه ندارد و بدخواهى نمى كند و برنمى جهد و دشنام نمى دهد ، و عيب و زشتى مردمان نجويد ، و سخن بدى در حقّ ايشان نگويد . رفعت و بزرگى را ناخوش دارد ، و سُمعه و آوازه را خوش ندارد . اندوه گذشته و آينده اش دراز و دور ، و خاموشى و سكوتش در غايت كثرت و وفور . صاحبْ وقارى است ذاكر ، و شكيبايى ورزنده و شاكر . به فكر خويش اندوهناك ، و به فقر خويش فرحناك است . در طبع و منشش آسانى و سهولت است ، و در طبيعت و آفرينشش نرمى ، نه خشونت . وفايش استوار و محكم ، و اذيّت و آزارش به مردم كم . بر كسى دروغ نمى بندد ، و پرده حرمت كسى را پاره نمى كند . اگر بخندد ، دهان از هم ندرد ، و اگر خشم گيرد ، سبكى و بى عقلى نكند . خنديدنش تبسّم و پرسيدنش تعلّم ، و بازگشتش در پرسيدن ، مقصود از آن تفهّم و فهميدن است . علم و حلمش فراوان و بزرگوار ، و رحمت و رقّت قلبش بسيار و بى شمار . بخل نمى ورزد و در كارها نمى شتابد . دلتنگ نمى شود و به افراط شادى نمى كند . ميل[به ناحق] نمى كند در حكم خويش ، و ستم نمى نمايد در علم خويش . نفس ناطقه اش از سنگ هموارِ سخت ، سخت تر ، و كوشش و سعى اش در عبادت از عسل شيرين تر . نه حريصى است كه پيوسته در تب و تاب باشد ، و نه بى صبرى است كه هميشه اوقات بى تاب باشد . درشتى نمى كند و لاف نمى زند و از خود چيزى نمى نمايد كه چنان نباشد ، و فرو نرود به دقّت در آن چه محتاج به آن نباشد . منازعه و خصومتش زيبا . مراجعه و بازگشتش خوب و رعنا . از عدل و راستى نگذرد اگر غضب كند ، و از رفق و نرمى دست برندارد اگر طلب كند . بى باكانه خود را در چيزى نيفكند ، و رسوايى و تجبّر و گردنكشى نكند . محبّتش خالى از گرد و غبار ، و عهد و پيمانش محكم و استوار . به عقدى كه بست وفا مى نمايد ، و به ناخنِ بى وفايى گره آن را نمى گشايد . مهربانى است بخشنده ، و بردبارى است فرومايه بى نام و نشان . سخن بى مصرف و زياد از او نايد؛ چه هرگز چيزى نگويد ، مگر آن چه به كار او آيد . از خداى عز و جل خشنود و در مقام رضامندى ، و با هوا و هوس خويش در محلّ خلاف و نارضامندى است . بر آنكه از او پست تر باشد درشتى نكند . در آن چه به كارش نيايد فرو نرود . دين اسلام را يارى كننده ، و بدى را از مؤمنان نگاه دارنده ، مسلمانان را كهفى است كه به او پناه برند ، و در جميع حوادثات و بليّات در پناه او روند . ستايش مردمان گوش او را ندرد ، و طمع از ايشان به دلش گزندى نرساند و مجروح نكند . بازى و بازى كردن ، حكمش را نگرداند ، و جاهلِ نادان بر علمش اطّلاع به هم نرساند . بسيار گويد در آن چه بايد ، و بسيار كند در آن چه شايد . دانا است و آگاه . هوشيار در گاه و بى گاه . سخنش ناسزا نباشد ، و عقلش سبك نباشد . پيوسته پيوند مى دهد بى آنكه درشتى كند . و هميشه بخشش مى كند بى آنكه از حد درگذرد . فريفته نمى شود و بى وفايى نمى كند . و از پى اثرى نمى رود و بر بشرى ستم نمى كند . به آفريدگان خدا مهربان ، و در زمين كار كن و شتابان است . ضعيفِ ناتوان را يارى مى دهد ، و ستمديده بيچاره را فريادرسى مى كند . پرده كسى را نمى درد ، و رازى را بروز نمى دهد . بسيار زحمت مى كشد . هيچ شكايت نمى كند . اگر خير و خوبى بيند ، آن را ياد نمايد ، و اگر به چشم خويش بدى را ببيند ، آن را بپوشاند . زشتى و عيب را بسى مى پوشد ، و در حفظ الغيب هر كسى مى كوشد . و از سُرسُر درآمدن [لغزش و سُرخوردن] مردمان مى گذرد ، و لغزش و خطا را مى آمرزد و درمى گذرد . بر هيچ خيرخواهى اطّلاع به هم نرساند كه آن را وا گذارد ، و پاره اى از جور و ستم را ترك نكند تا آن را به اصلاح آورد . امينى است معتمد و محلّ اعتبار ، و مهربانى است محكم و استوار . پرهيزگار پاكيزه ، و پاكى است پسنديده . عذر و بهانه را از هر بنده پذيرد ، و به نيكى ياد كند و بر كسى خُرده نگيرد . و به مردمان گمان نيك برد ، و نفس خويش را بر عيب متّهم كند . در راه خدا دوستى مى كند با دانشمندى و علم ، و در راه خدا آشتى مى برد با هوشيارى و عزم . شادى يا اندوه ، او را از جا به در نبرد ، و خرّمى و نشاط ، او را سبك و بى وقار نكند . دانا را به ياد آورد و پند دهد ، و نادان را بياموزد و تعليم دهد . هيچ سختى به جهت او انتظار نكشند (1) ، و هيچ بدى و گزندى براى او نترسند . هر سعى اى در نزد[و ديده ]او از سعى اش خالص تر ، و هر نفسى در نزد او از نفسش صالح تر است . دانا است به عيب خويش ، و مشغول است به اندوه خويش . به غير حضرت پروردگار خويش غير واثق ، و تنهايى است يگانه و غمگين [يا مجرّد از علايق] (2) . دوستى مى كند در راه خدا ، و جهاد مى كند در راه خدا ، تا آنكه خشنودى آن جناب را پيروى كند ، و از براى خود به[دست]خود از كسى انتقام نكشد . و در خشم پروردگار خويش مودّت ندارد ،(چه در جايى كه رضاى او نباشد اصلاً محبّت ندارد) . با اهل فقر و درويشى همنشين ، و با صاحبان صدق و راستى دوستى گزين است . با خداوندان حقّ ، مُوازِر[=پشتيبان ]و يكديگر را ياور و ناصرند . غريب دور از وطن را ياور ، و يتيم بى پدر را پدر است . شوهرى است از براى بيوه زنان ، و به صاحبان درويشى به غايت مهربان . و مردم از براى دفع هر ناخوشى به او اميد دارند ، و از براى دفع هر سختى و شدّتى به او اميد دارند . گشاده روئى است خوش طبع و شادمان ، نه ترش رو است و نه جوياى خبر مردمان . سختى (3) است كه خشم خورنده است ، و مع ذلك نرم نرم خنده زننده . فكرش در غايت دقّت ، و پرهيزش در نهايت عظمت . هرگز خسَّت و بخل نكند ، و اگر بر او بخل شود صبر كند . عاقل بود و به اين سبب حيا ورزيد ، و قناعت نمود و صاحب نوا گرديد . شرمش بر خواهشش بلند شود ، و دوستيش بر حسدش غالب گردد ، و عفوى كه دارد بر كينه اش برترى جويد ، نه آنكه با كسى طريق انتقام و تلافى پويد . گويا نمى شود به غير صواب ، و نمى پوشد ، مگر ميانه باب (4) . رفتنش فروتنى (و خداوند خشوع) است ، و براى پروردگارش به طاعتش در خضوع ، خشنود است از او در همه حالاتى كه دارد؛ يعنى خواه او را مقضىّ المراد (5) و خواه ناكام بدارد . نيّتش خالص و محض طاعت و تقرّب به حضرت حَبيب ، و اعمالى كه از او سر مى زند در آن نه غشّ است و نه فريب . نظرش در هر چيزى پند و عبرت ، و خاموشى اش انديشه و سخنش حكمت . با هر كسى در مقام خيرخواهى و نصيحت است ، و صاحب بذل و بخشش با برادرى و اخوّت . در نهان و آشكار خيرخواهى كند ، و از برادر دينى خويش دورى نكند . در حقّ او گفتارى نگويد كه غيبت باشد ، و با او كردارى نكند كه مكر و حيلت باشد . خشم نگيرد بر آن چه از او فوت گرديده ، و اندوهناك نشود بر آن چه به او رسيده . و آن چه را كه اميد داشتن آن روا نباشد ، اميد ندارد ، و در سختى سستى نكند و در سستى به سر درنرود و شكر گذارد . علم را به بردبارى آميزد ، و عقل را به شكيبايى درآويزد . او را بينى كه كاهلى از او دور است ، و هميشه خرّم و شادان و مسرور . آرزويش نزديك و لغزشش قليل ، و مرگ خويش را متوقّع و منتظر رحيل است . دلش فروافتاده و ترسنده ، و پروردگار خويش را يادكننده . نفسش قناعت نموده و جهل را از خود ربوده . امرش سهل و آسان ، و اندوهناك است به جهت گناهان . شهوت و خواهشش مرده ، و خشم خويش را فرو خورده . خلقش پاك و بى غش و روشن و لطيف ، و همسايه اش از او ايمن و تكبّرش ضعيف . قانع است به آن چه خدا از برايش مقدّر فرموده ، و صبرش محكم يا آن را مبيّن و آشكار نموده (6) . امر و كارش استوار ، و ذكر و يادش بسيار . با مردم آميزد تا عالم شود ، و خاموش نشيند كه سالم شود . و سؤال مى نمايد از براى فهميدن ، و تجارت مى كند از براى سود ديدن . سكوت نمى كند [و گوش نمى سپارد] براى خير كه به آن فخر و ناز كند ، و سخن نمى گويد كه به آن بر غير خويش گردن دراز كند . نفسش از او در رنج و مشقّت ، و مردم از او در خوشى و استراحت اند . به جهت آخرتش بر نفس خويش زحمت نهاده ، و همه مردمان را از خود آسايش و راحت داده . اگر بر او ستم شود شكيبايى ورزد و صبر كند ، تا آنكه خدا كسى باشد كه از برايش انتقام كشد . دوريش از آنكه از او دورى گزيده دشمنى و نزاهت ، و نزديكيش با آنكه به او نزديك شده نرمى و رحمت است . و چنان نيست كه دورى اش تكبّر و بزرگى كردن باشد ، و نزديكيش خدعه و مكر و به زبان فريب دادن باشد؛ بلكه اقتدا مى كند به كسانى كه پيش از او بوده اند از خوبان ، و او پيشواى آنانى است كه بعد از او خواهند بود از نيكان» . راوى مى گويد كه : چون همام اين كلام معجز نظام را از امام عليه السلام شنيد ، فرياد بركشيد و آواز سختى داد و بعد از صيحه زدن بى هوش افتاد . پس اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود : «به خدا سوگند مى خورم كه هر آينه بر همام از اين حالت مى ترسيدم» . و فرمود كه : «موعظه هاى بليغه و پندهاى به دل رسيده ، به اهل خود كه قابليّت دارد همچنين مى كند كه او را بى هوش مى سازد و بر زمين مى زند» پس گوينده اى به آن حضرت عرض نمود كه : يا اميرالمؤمنين! حال تو چيست و چه بود؟ (يعنى تو را چه مى شود كه در تو عمل نمى كند؟) حضرت فرمود : «به درستى كه هر كس را وقتى است كه از او درنگذرد ، و هر يك را سببى است كه از او تجاوز نكند . و چون اَمْر بر اين منوال است ، پس آهسته باش و باز مگرد به سوى اين نوع سخنان دلخراش ، و غير از اين نيست كه شيطان پليد اين سخن را بر زبانت دميد» .

.


1- .يعنى : آزارى از او نبينند .
2- .بنا به اختلاف نسخه هاى كافى .
3- .يعنى : انسان محكم و استوارى است .
4- .يعنى : ميانه روى و لباس معمولى .
5- .يعنى : حاجت روا .
6- .مترجم احتمال داده كه در متن عربى به جاى «متينا» ، «مبينا» باشد . و از اين رو هر دو احتمال را ترجم كرده است .

ص: 564

. .

ص: 565

. .

ص: 566

. .

ص: 567

. .

ص: 568

. .

ص: 569

. .

ص: 570

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ صَالِحٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ غَالِبٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«يَنْبَغِي لِلْمُؤْمِنِ أَنْ يَكُونَ فِيهِ ثَمَانُ خِصَالٍ : وَقُورٌ عِنْدَ الْهَزَاهِزِ ، صَبُورٌ عِنْدَ الْبَلَاءِ ، شَكُورٌ عِنْدَ الرَّخَاءِ ، قَانِعٌ بِمَا رَزَقَهُ اللّهُ ، لَا يَظْلِمُ الْأَعْدَاءَ ، وَلَا يَتَحَامَلُ لِلْأَصْدِقَاءِ ، بَدَنُهُ مِنْهُ فِي تَعَبٍ وَالنَّاسُ مِنْهُ فِي رَاحَةٍ ، إِنَّ الْعِلْمَ خَلِيلُ الْمُؤْمِنِ ، وَالْحِلْمَ وَزِيرُهُ ، وَالصَّبْرَ أَمِيرُ جُنُودِهِ ، وَالرِّفْقَ أَخُوهُ ، وَاللِّينَ وَالِدُهُ» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ يُونُسَ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام ، قَالَ :«الْمُؤْمِنُ يَصْمُتُ لِيَسْلَمَ ، وَيَنْطِقُ لِيَغْنَمَ ، لَا يُحَدِّثُ أَمَانَتَهُ الْأَصْدِقَاءَ ، وَلَا يَكْتُمُ شَهَادَتَهُ مِنَ الْبُعَدَاءِ ، وَلَا يَعْمَلُ شَيْئاً مِنَ الْخَيْرِ رِيَاءً ، وَلَا يَتْرُكُهُ حَيَاءً ، إِنْ زُكِّيَ خَافَ مِمَّا يَقُولُونَ ، وَيَسْتَغْفِرُ اللّهَ لِمَا لَا يَعْلَمُونَ ، لَا يَغُرُّهُ قَوْلُ مَنْ جَهِلَهُ ، وَيَخَافُ إِحْصَاءَ مَا عَمِلَهُ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ بَعْضِ مَنْ رَوَاهُ، رَفَعَهُ إِلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الْمُؤْمِنُ لَهُ قُوَّةٌ فِي دِينٍ ، وَحَزْمٌ فِي لِينٍ ، وَإِيمَانٌ فِي يَقِينٍ ، وَحِرْصٌ فِي فِقْهٍ ، وَنَشَاطٌ فِي هُدًى ، وَبِرٌّ فِي اسْتِقَامَةٍ ، وَعِلْمٌ فِي حِلْمٍ ، وَكَيْسٌ فِي رِفْقٍ ، وَسَخَاءٌ فِي حَقٍّ ، وَقَصْدٌ فِي غِنًى ، وَتَجَمُّلٌ فِي فَاقَةٍ ، وَعَفْوٌ فِي قُدْرَةٍ ، وَطَاعَةٌ لِلّهِ فِي نَصِيحَةٍ ، وَانْتِهَاءٌ فِي شَهْوَةٍ ، وَوَرَعٌ فِي رَغْبَةٍ ، وَحِرْصٌ فِي جِهَادٍ ، وَصَلَاةٌ فِي شُغُلٍ ، وَصَبْرٌ فِي شِدَّةٍ ، وَفِي الْهَزَاهِزِ وَقُورٌ ، وَ فِي الْمَكَارِهِ صَبُورٌ ، وَفِي الرَّخَاءِ شَكُورٌ ، وَ لَا يَغْتَابُ وَلَا يَتَكَبَّرُ ، وَلَا يَقْطَعُ الرَّحِمَ ، وَلَيْسَ بِوَاهِنٍ وَلَا فَظٍّ وَلَا غَلِيظٍ ، وَ لَا يَسْبِقُهُ بَصَرُهُ ، وَلَا يَفْضَحُهُ بَطْنُهُ ، وَلَا يَغْلِبُهُ فَرْجُهُ ، وَلَا يَحْسُدُ النَّاسَ ، يُعَيَّرُ وَلَا يُعَيِّرُ ، وَلَا يُسْرِفُ ، يَنْصُرُ الْمَظْلُومَ ، وَيَرْحَمُ الْمِسْكِينَ ، نَفْسُهُ مِنْهُ فِي عَنَاءٍ ، وَالنَّاسُ مِنْهُ فِي رَاحَةٍ ، لَا يَرْغَبُ فِي عِزِّ الدُّنْيَا ، وَلَا يَجْزَعُ مِنْ ذُلِّهَا ، لِلنَّاسِ هَمٌّ قَدْ أَقْبَلُوا عَلَيْهِ ، وَ لَهُ هَمٌّ قَدْ شَغَلَهُ ، لَا يُرى فِي حُكْمِهِ نَقْصٌ ، وَلَا فِي رَأْيِهِ وَهْنٌ ، وَلَا فِي دِينِهِ ضَيَاعٌ ، يُرْشِدُ مَنِ اسْتَشَارَهُ ، وَيُسَاعِدُ مَنْ سَاعَدَهُ ، وَيَكِيعُ عَنِ الْخَنَا وَالْجَهْلِ» .

.

ص: 571

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از جميل بن صالح ، از عبداللّه بن غالب ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«سزاوار است مؤمن را كه در او هشت خصلت باشد ...» تا آخر آن چه در باب بعد از باب نسبت اسلام گذشت .

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از ابن فضّال ، از منصور بن يونس ، از ابوحمزه ، از حضرت على بن الحسين عليهماالسلام روايت كرده است كه فرمود :«مؤمن خاموش مى شود كه سلامت يابد ، و سخن مى گويد كه غنيمت بيند . امانَت خود را به دوستان حقيقى خويش خبر ندهد ، و شهادت خود را از دشمنان خويش كتمان نكند و نپوشد . و به جهت ريا چيزى را از خوبى به جا نياورد ، و از روى حيا آن را ترك نكند و وا نگذارد . اگر او را به پاكى ياد كنند و ثنا گويند بترسد از آن چه مى گويند ، و از خدا طلب آمرزش كند براى آن چه نمى دانند . و گفتار آنكه او را نشناخته او را گول نزند . و از احصا و ضبط آن چه آن را به عمل آورده مى ترسد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از بعضى از آنان كه او را روايت كرده اند و آن را مرفوع ساخته به سوى امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«مؤمن را قوّت و توانايى است در دين . و هوشيارى و آگاهى است با نرمى . و ايمان است با يقين . و حرص است در دانشمندى و خرّمى . و نشاط است در هدايت . و نيكى است در استقامت . و علم است در بردبارى . و زيركى است در مدارايى . و سخاوت است در حقّ . و راستى و ميانه روى است در بى نيازى . و نيك حالى است در حاجتمندى . و عفو و گذشت است در حال قدرت . و طاعت خدا است در نصيحت . و باز ايستادن است در شهوت . و پارسايى است در رغبت . و حرص است در جهاد . و نماز است در حال شغل . و صبر و شكيبايى است در شدّت . و در امورى كه موجب اضطراب و بى آرامى است آرميده است . و در ناخوشى ها صابر . و در وسعت و فراخى شاكر است . و غيبت نمى كند و تكبّر ندارد و رحِم را قطع نمى نمايد ، و چنان نيست كه سست يا بدخو يا درشت باشد . و چشمش بر او پيشى نگيرد ، و شكمش او را رسوا نكند ، و فرجش بر او غالب نشود ، و بر مردمان حسد نبرد . او را سرزنش مى كنند و او سرزنش نمى كند . و اسراف نمى كند . و مظلوم را يارى مى دهد . و بر گدا و بيچاره رحم مى كند . نفسش از او در رنج و زحمت و مردم از او در راحتند . در عزّت دنيا رغبت نمى كند و از ذلّت آن بى تابى نمى كند . مردمان را قصدى است كه رو به آن آورده اند و او را قصدى است كه او را مشغول ساخته . در حكمش شكستى و در رأيش وهن و سستى و در دينش تلفى ديده نمى شود . راه راست مى نمايد هر كه را با او مشورت كند . و يارى مى كند هر كه او را يارى كند . و از فحش و سخن زشت و جهالت ترسد» .

.

ص: 572

عَنْهُ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ ، عَنْ أَحَدِهِمَا عليهماالسلام ، قَالَ :«مَرَّ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام بِمَجْلِسٍ مِنْ قُرَيْشٍ ، فَإِذَا هُوَ بِقَوْمٍ بِيضٍ ثِيَابُهُمْ ، صَافِيَةٍ أَلْوَانُهُمْ ، كَثِيرٍ ضِحْكُهُمْ ، يُشِيرُونَ بِأَصَابِعِهِمْ إِلى مَنْ يَمُرُّ بِهِمْ ، ثُمَّ مَرَّ عليه السلام بِمَجْلِسٍ لِلْأَوْسِ وَالْخَزْرَجِ ، فَإِذَا قَوْمٌ بُلِيَتْ مِنْهُمُ الْأَبْدَانُ ، وَدَقَّتْ مِنْهُمُ الرِّقَابُ ، وَاصْفَرَّتْ مِنْهُمُ الْأَلْوَانُ ، وَقَدْ تَوَاضَعُوا بِالْكَلَامِ ، فَتَعَجَّبَ عَلِيٌّ عليه السلام مِنْ ذلِكَ ، وَدَخَلَ عَلى رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ : بِأَبِي أَنْتَ وَأُمِّي ، إِنِّي مَرَرْتُ بِمَجْلِسٍ لِالِ فُلَانٍ ، ثُمَّ وَصَفَهُمْ ، وَ مَرَرْتُ بِمَجْلِسٍ لِلْأَوْسِ وَالْخَزْرَجِ ، فَوَصَفَهُمْ . ثُمَّ قَالَ عليه السلام : وَجَمِيعٌ مُؤْمِنُونَ ، فَأَخْبِرْنِي يَا رَسُولَ اللّهِ ، بِصِفَةِ الْمُؤْمِنِ . فَنَكَسَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ ، فَقَالَ : عِشْرُونَ خَصْلَةً فِي الْمُؤْمِنِ ، فَإِنْ لَمْ تَكُنْ فِيهِ لَمْ يَكْمُلْ إِيمَانُهُ . إِنَّ مِنْ أَخْلَاقِ الْمُؤْمِنِينَ يَا عَلِيُّ : الْحَاضِرُونَ الصَّلَاةَ ، وَالْمُسَارِعُونَ إِلَى الزَّكَاةِ ، وَالْمُطْعِمُونَ الْمِسْكِينَ، الْمَاسِحُونَ رَأْسَ الْيَتِيمِ، الْمُطَهِّرُونَ أَطْمَارَهُمْ، الْمُتَّزِرُونَ عَلى أَوْسَاطِهِمُ ؛ الَّذِينَ إِنْ حَدَّثُوا لَمْ يَكْذِبُوا ، وَإِذَا وَعَدُوا لَمْ يُخْلِفُوا ، وَإِذَا ائْتُمِنُوا لَمْ يَخُونُوا ، وَإِذَا تَكَلَّمُوا صَدَقُوا ، رُهْبَانٌ بِاللَّيْلِ ، أُسُدٌ بِالنَّهَارِ ، صَائِمُونَ النَّهَارَ ، قَائِمُونَ اللَّيْلَ ، لَا يُؤْذُونَ جَارا ، وَلَا يَتَأَذّى بِهِمْ جَارٌ ؛ الَّذِينَ مَشْيُهُمْ عَلى الْأَرْضِ هَوْنٌ ، وَخُطَاهُمْ إِلى بُيُوتِ الْأَرَامِلِ ، وَعَلى أَثَرِ الْجَنَائِزِ ؛ جَعَلَنَا اللّهُ وَإِيَّاكُمْ مِنَ الْمُتَّقِينَ» .

.

ص: 573

از او ، از بعضى از اصحاب ما روايت است كه آن را مرفوع ساخته ، از امام محمد باقر يا امام جعفر صادق عليهماالسلام كه فرمود :«اميرالمؤمنين به مجلسى گذشت كه جماعتى از قريش در آن حاضر بودند . و گروهى را ديد كه جامه هاى سفيد پوشيده ، رنگ هاى صاف و روشن دارند و بسيار مى خندند ، و به سوى هر كه به ايشان مى گذرد ، به انگشتان خويش اشاره مى كنند . بعد از آن به مجلسى گذشت كه گروهى از اوس و خزرج در آن بودند؛ پس ديد كه گروهى چندند كه بدن هاى ايشان كهنه و گردن هاى ايشان باريك و رنگ هاى ايشان زرد شده و در سخن گفتن فروتنى مى كنند؛ پس على عليه السلام از اين امر تعجّب كرد و به رسول خدا صلى الله عليه و آله داخل شد و عرض كرد كه : پدر و مادرم فداى تو باد! من به مجلسى از آن فلان گذشتم و قصّه ايشان را شرح كرد . و به مجلسى از اوس و خزرج گذشتم و حال ايشان را وصف نمود . بعد از آن عرض كرد كه : همه مؤمن اند؛ پس مرا خبر ده يا رسول اللّه به صفت مؤمن . رسول خدا صلى الله عليه و آله زمانى سر به زير انداخت ، بعد از آن سر خود را بلند كرد و فرمود كه : بيست خصلت در مؤمن است كه اگر آن خصلت ها در او نباشد ، ايمانش كامل نيست . يا على! به درستى كه از جمله اخلاق و صفات مؤمنان آن است كه به نماز جماعت حاضر مى شوند ، و به سوى دادن زكات مى شتابند ، و گدا را طعام مى دهند ، و دست بر سر يتيمان مى كشند ، و جامه هاى كهنه خويش را پاك و پاكيزه مى گردانند ، و لنگ ها بر ميان مى بندند؛ يعنى در عبادت دامن بر ميان مى زنند و مردانه عبادت مى كنند . آنان كه اگر خبر دهند دروغ نگويند ، و اگر وعده دهند خلف آن نكنند ، و اگر كسى ايشان را امين دارد خيانت ننمايند ، و اگر سخن كنند راست گويند . در شب راهب و مشغول عبادت اند و در روز شيران بيشه شجاعت . در روز روزه اند و در شب به عبادت ايستاده اند . هيچ همسايه اى را نرنجانند و همسايه اى به سبب ايشان بر رنجش نيايد . آنان كه رفتن ايشان بر روى زمين به هموارى يا عين خوارى است ، و گام هاى ايشان به سوى خانه هاى بيوه زنان جارى ، و مى روند در پس جنازه مردگان . خدا قرار دهد ما و شما را از پرهيزگاران» .

.

ص: 574

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ ، عَنْ أَبِي الْعَبَّاسِ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَنْ سَرَّتْهُ حَسَنَتُهُ وَسَاءَتْهُ سَيِّئَتُهُ ، فَهُوَ مُؤْمِنٌ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ زَعْلَانَ ، عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ الْخُرَاسَانِيِّ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَيْعٍ الْعَبْدِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«شِيعَتُنَا الشَّاحِبُونَ الذَّابِلُونَ النَّاحِلُونَ ، الَّذِينَ إِذَا جَنَّهُمُ اللَّيْلُ ، اسْتَقْبَلُوهُ بِحُزْنٍ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ الْيَمَانِيِّ ، عَنْ رَجُلٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«شِيعَتُنَا أَهْلُ الْهُدى ، وَأَهْلُ التُّقى ، وَأَهْلُ الْخَيْرِ ، وَأَهْلُ الْاءِيمَانِ ، وَأَهْلُ الْفَتْحِ وَ الظَّفَرِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ ، عَنْ مَنْصُورٍ بُزُرْجَ ، عَنْ مُفَضَّلٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِيَّاكَ وَالسَّفِلَةَ ، فَإِنَّمَا شِيعَةُ عَلِيٍّ عليه السلام مَنْ عَفَّ بَطْنُهُ وَفَرْجُهُ ، وَاشْتَدَّ جِهَادُهُ ، وَعَمِلَ لِخَالِقِهِ ، وَرَجَا ثَوَابَهُ ، وَخَافَ عِقَابَهُ ، فَإِذَا رَأَيْتَ أُولئِكَ ، فَأُولئِكَ شِيعَةُ جَعْفَرٍ عليه السلام » .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ ، عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ شِيعَةَ عَلِيٍّ عليه السلام كَانُوا خُمْصَ الْبُطُونِ ، ذُبُلَ الشِّفَاهِ ، أَهْلَ رَأْفَةٍ وَعِلْمٍ وَحِلْمٍ ، يُعْرَفُونَ بِالرَّهْبَانِيَّةِ ، فَأَعِينُوا عَلى مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ بِالْوَرَعِ وَالِاجْتِهَادِ» .

.

ص: 575

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از قاسم بن عروه ، از ابوالعبّاس روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«هر كه نيكى او را شاد كند و بدى او را برنجاند و ناخوش دارد ، مؤمن است» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن حسن بن علّان ، از ابواسحاق خراسانى ، از عمرو بن جميع عبدى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«شيعيان ما آنانند كه رنگ هاى ايشان شكسته و گونه هاى روى ايشان گشته ، و كسانى كه پژمرده و كاهيده و لاغر و نزار گرديده اند . آنان كه چون ظلمت شب ايشان را فرو گيرد و بپوشاند ، با حزن و اندوه رو به او آورند» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد بن عيسى ، از ابراهيم بن عمر يمانى ، از مردى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«شيعيان ما اهل هدايت اند و اهل تقوى و اهل خير و اهل ايمان و اهل فتح و فيروزى» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن اسماعيل ، از منصور بزرج ، از مفضّل روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«بپرهيزيد از مردمان دون و زبون؛ زيرا كه شيعه على كسى است كه شكم و فرج خويش را نگاه دارد و در باب اينها عفّت ورزد ، و جهادش سخت باشد ، و براى آفريدگار خويش عمل كند ، و ثواب او را اميد دارد ، و از عقابش بترسد؛ پس هرگاه اين گروه موصوف به اين صفات را ديدى ، بدان كه ايشان شيعيان جعفرند» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از ابن محبوب ، از على بن رئاب ، از ابن ابى يعفور ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه شيعيان على عليه السلام باريك ميانان بودند كه شكم هاى ايشان از گرسنگى به پشت چسبيده ، و لب هاى ايشان از تشنگى خشكيده بود ، و اهل رأفت و مهربانى و علم و بردبارى بودند ، و معروف و مشهور بودند به رهبانيّت؛ پس اعانت كنيد بر آن چه برآنيد به پارسايى و كوشش در عبادت» .

.

ص: 576

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُ الَّذِي إِذَا غَضِبَ ، لَمْ يُخْرِجْهُ غَضَبُهُ مِنْ حَقٍّ ؛ وَإِذَا رَضِيَ ، لَمْ يُدْخِلْهُ رِضَاهُ فِي بَاطِلٍ ؛ وَإِذَا قَدَرَ ، لَمْ يَأْخُذْ أَكْثَرَ مِمَّا لَهُ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ : قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«يَا سُلَيْمَانُ ، أَ تَدْرِي مَنِ الْمُسْلِمُ؟» قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، أَنْتَ أَعْلَمُ ، قَالَ : «الْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسَانِهِ وَيَدِهِ». ثُمَّ قَالَ : «وَ تَدْرِي مَنِ الْمُؤْمِنُ؟» قَالَ : قُلْتُ : أَنْتَ أَعْلَمُ ، قَالَ : «الْمُؤْمِنُ مَنِ ائْتَمَنَهُ الْمُسْلِمُونَ عَلى أَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ ، وَالْمُسْلِمُ حَرَامٌ عَلَى الْمُسْلِمِ أَنْ يَظْلِمَهُ ، أَوْ يَخْذُلَهُ ، أَوْ يَدْفَعَهُ دَفْعَةً تُعَنِّتُهُ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُ الَّذِي إِذَا رَضِيَ ، لَمْ يُدْخِلْهُ رِضَاهُ فِي إِثْمٍ وَلَا بَاطِلٍ ؛ وَإِذَا سَخِطَ ، لَمْ يُخْرِجْهُ سَخَطُهُ مِنْ قَوْلِ الْحَقِّ ؛ وَالَّذِي إِذَا قَدَرَ ، لَمْ تُخْرِجْهُ قُدْرَتُهُ إِلَى التَّعَدِّي إِلى مَا لَيْسَ لَهُ بِحَقٍّ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ أَبِي الْبَخْتَرِيِّ رَفَعَهُ ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«الْمُؤْمِنُونَ هَيِّنُونَ لَيِّنُونَ ، كَالْجَمَلِ الْأَنِفِ ، إِنْ قِيدَ انْقَادَ ، وَإِنْ أُنِيخَ عَلى صَخْرَةٍ اسْتَنَاخَ» .

.

ص: 577

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از صفوان جمّال روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«جز اين نيست كه مؤمن كسى است كه چون خشم گيرد ، خشمش او را از حق بيرون نبرد . و چون خشنود گردد ، خشنوديش او را در امر باطل درنياورد . و چون قادر شود ، بيشتر از آن چه او را مى رسد فرا نگيرد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن نعمان ، از ابن مسكان ، از سليمان بن خالد ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه حضرت باقر عليه السلام فرمود كه :«اى سليمان! آيا مى دانى كه مسلمان كيست؟» عرض كردم كه : فداى تو گردم! تو بهتر مى دانى . فرمود كه : «مسلمان كسى است كه مسلمانان از زبان و دست او سالم باشند» . بعد از آن فرمود كه : «آيا مى دانى مؤمن كيست؟» سليمان مى گويد كه : عرض كردم : تو بهتر مى دانى . فرمود كه : «مؤمن كسى است كه مسلمانان او را بر مال ها و جان هاى خويش امين دارند . و بر مسلمان حرام است كه بر مسلمانى ستم كند ، يا او را وا گذارد ، يا او را دفع كند به دفعى كه او را برنجاند» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از حسن بن محبوب ، از ابوايّوب ، از ابوعبيده ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«جز اين نيست كه مؤمن كسى است كه چون خشنود گردد ، خشنوديش او را در گناه و امر باطلى درنياورد . و چون به خشم آيد ، خشمش او را از گفتار حق بيرون نبرد . و كسى است كه چون قدرت به هم رساند ، قدرتش او را بيرون نبرد به سوى اينكه از حد درگذرد و برود به سوى آن چه او را سزاوار نباشد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از ابوالبخترى كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«مؤمنان آسان و نرم؛ يعنى ملايم طبعان نرم خويانند . مانند شترِ اُلْفَتْ گيرنده و رام كه اگر سر آن را بكشند ، كشيده شود و سر باز نزند ، و اگر او را بر بالاى سنگى بخوابانند ، فرو خوابد» . (1)

.


1- .و اين ترجمه بنابر آن است كه در نسخ كافى كه به نظر رسيد موجود است ، و آن ، اين است كه «كَالْجَمَلِ الْاَلِفِ» _ به فتح همزه و لام مكسور _ . و اهل لغت كه متوجّه شرح اين حديث شده اند ، به جاى اَلْفِ ، اَنِفِ با نون ذكر كرده اند و آن شترى است كه تهى گاه حلقه چوبين كه در بينى آن كنند بينى او را بريده باشد و از درد آن بنالد . و بعضى گفته اند كه : به معنى رام است . و اوّل مشتقّ است از اَنْف _ به فتح همزه و سكون نون _ ، و آن به معنى ناليدن است از درد بينى . و دويم مشتّق است از اَنَفْ _ به فتح اوّل _ . و دويم كه به معنى ننگ و عار داشتن است و وجه آن اين است كه گويا شتر رام از زجر و منع ننگ و عار دارد ، پس آن چه مى تواند مى رود و كشنده و جلودار خود را انقياد و فرمانبردارى مى كند تا او را زجر و منع نكند . و حاصل اين معنى و روايت كافى يكى است ، و هر چند كه در لفظ مختلف اند . و زمخشرى در فائق خويش گفته كه : ابوسعيد حزير اين لفظ را آنف _ بر وزن فاعل _ روايت كرده است ، و آن شترى است كه تهى گاه حلقه چوبين كه در بينى آن كنند بينى اش را بريده باشد . و گفته كه : صحيح اَنِف _ به فتح همزه و كسر نون _ است بى مدّ همزه ، بر وزن فَعِل نه فاعل . (مترجم)

ص: 578

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«ثَلَاثَةٌ مِنْ عَلَامَاتِ الْمُؤْمِنِ : الْعِلْمُ بِاللّهِ ، وَمَنْ يُحِبُّ ، وَمَنْ يَكْرَهُ» .

وَ بِهذَا الْاءِسْنَادِ ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الْمُؤْمِنُ كَمِثْلِ شَجَرَةٍ لَا يَتَحَاتُّ وَرَقُهَا فِي شِتَاءٍ وَلَا صَيْفٍ ، قَالُوا : يَا رَسُولَ اللّهِ ، وَ مَا هِيَ؟ قَالَ : النَّخْلَةُ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ ، عَنْ أَبِي إِبْرَاهِيمَ الْأَعْجَمِيِّ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الْمُؤْمِنُ حَلِيمٌ لَا يَجْهَلُ ، وَإِنْ جُهِلَ عَلَيْهِ يَحْلُمُ ؛ وَلَا يَظْلِمُ ، وَإِنْ ظُلِمَ غَفَرَ ؛ وَلَا يَبْخَلُ ، وَإِنْ بُخِلَ عَلَيْهِ صَبَرَ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ ، عَنْ مُنْذِرِ بْنِ جَيْفَرٍ ، عَنْ آدَمَ أَبِي الْحُسَيْنِ اللُّؤْلُؤِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الْمُؤْمِنُ مَنْ طَابَ مَكْسَبُهُ ، وَحَسُنَتْ خَلِيقَتُهُ ، وَصَحَّتْ سَرِيرَتُهُ ، وَأَنْفَقَ الْفَضْلَ مِنْ مَالِهِ ، وَأَمْسَكَ الْفَضْلَ مِنْ كَلَامِهِ ، وَكَفَى النَّاسَ شَرَّهُ ، وَأَنْصَفَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ» .

.

ص: 579

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«سه چيز است كه از علامات مؤمن است . علم به خدا ، و آنكه خدا او را دوست مى دارد ، و كسى كه خدا او را ناخوش و دشمن مى دارد» .

و به همين اسناد روايت كرده و گفته است كه :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : مؤمن چون درختى است ، يا داستانش چون داستان درختى است كه برگ آن فرو نريزد نه در زمستان و نه در تابستان . صحابه عرض كردند كه : يا رسول اللّه ! آن چه درخت است؟ فرمود : درخت خرما» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از محمد بن اورمه ، از ابوابراهيم اعجمى ، از بعضى از اصحاب ما ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«مؤمن ، بردبارى است كه نادانى نمى كند ، و اگر بر او نادانى شود ، حلم مى ورزد و ستم نمى كند ، و اگر بر او ستم شود ، مى آمرزد و بخل نمى كند ، و اگر بر او بخل شود ، صبر مى كند» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از اسماعيل بن مهران ، از منذر بن جيفر ، از آدم _ يعنى ابوالحسن لؤلؤى _ ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«مؤمن كسى است كه كسبش خوش و طبيعتش نيكو و نهايتش درست باشد ، و زيادتى مال خود را انفاق كند ، و زيادتى سخن خويش را نگاه دارد و حرف بى مصرف نگويد ، و شرّ خود را از مردم كفايت كند ، و مردمان را از نفس خويش انصاف دهد» .

.

ص: 580

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ أَبِي كَهْمَسٍ ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَ لَا أُنَبِّئُكُمْ بِالْمُؤْمِنِ؟ مَنِ ائْتَمَنَهُ الْمُؤْمِنُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ ؛ أَ لَا أُنَبِّئُكُمْ بِالْمُسْلِمِ؟ مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسَانِهِ وَيَدِهِ ؛ وَالْمُهَاجِرُ مَنْ هَجَرَ السَّيِّئَاتِ وَتَرَكَ مَا حَرَّمَ اللّهُ ، وَالْمُؤْمِنُ حَرَامٌ عَلَى الْمُؤْمِنِ أَنْ يَظْلِمَهُ ، أَوْ يَخْذُلَهُ ، أَوْ يَغْتَابَهُ ، أَوْ يَدْفَعَهُ دَفْعَةً» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ الْعَطَّارِ ، عَنْ جَابِرٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«إِنَّمَا شِيعَةُ عَلِيٍّ عليه السلام الْحُلَمَاءُ الْعُلَمَاءُ ، الذُّبُلُ الشِّفَاهِ ، تُعْرَفُ الرَّهْبَانِيَّةُ عَلى وُجُوهِهِمْ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ مَعْرُوفِ بْنِ خَرَّبُوذَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«صَلّى أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام بِالنَّاسِ الصُّبْحَ بِالْعِرَاقِ ، فَلَمَّا انْصَرَفَ وَعَظَهُمْ ، فَبَكى وَأَبْكَاهُمْ مِنْ خَوْفِ اللّهِ ، ثُمَّ قَالَ : أَمَا وَاللّهِ ، لَقَدْ عَهِدْتُ أَقْوَاماً عَلى عَهْدِ خَلِيلِي رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وَ إِنَّهُمْ لَيُصْبِحُونَ وَيُمْسُونَ شُعْثا غُبْرا خُمْصا ، بَيْنَ أَعْيُنِهِمْ كَرُكَبِ الْمِعْزى ، يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدا وَقِيَاما ، يُرَاوِحُونَ بَيْنَ أَقْدَامِهِمْ وَجِبَاهِهِمْ ، يُنَاجُونَ رَبَّهُمْ ، وَيَسْأَلُونَهُ فَكَاكَ رِقَابِهِمْ مِنَ النَّارِ ، وَاللّهِ لَقَدْ رَأَيْتُهُمْ مَعَ هذَا وَهُمْ خَائِفُونَ مُشْفِقُونَ» .

.

ص: 581

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از حسن بن على ، از ابوكهمس ، از سليمان بن خالد ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : آيا نمى خواهيد كه شما را خبر دهم كه مؤمن كيست؟ مؤمن كسى است كه مؤمنان او را بر جان ها و مال هاى خويش امين دارند . آيا نمى خواهيد كه شما را خبر دهم كه مسلمان كيست؟ مسلمان كسى است كه مسلمانان از زبان و دستش سالم باشند . و مهاجر كسى است كه از گناهان هجرت و دورى كرده و آن چه را كه خدا حرام گردانيده ترك نموده باشد . و بر مؤمن حرام است كه بر مؤمنى ستم كند ، يا او را وا گذارد و يارى نكند ، يا او را غيبت كند ، يا او را به شدّت دفع كند» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از مفضّل بن عمر ، از ابوايّوب عطّار ، از جابر روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود :«جز اين نيست كه شيعيان على عليه السلام بردبارانى هستند دانايان ، كه لب هاى ايشان از تشنگى خشكيده ، و رهبانيّت و آثار عبادت در روى هاى ايشان شناخته مى شود» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از حسن بن محبوب ، از عبداللّه بن سنان ، از معروف بن خَرَّبوُذ ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ در عراق نماز صبح را با مردم به جا آورد ، و چون از نماز فارغ شد ، ايشان را موعظه و نصيحت كرد و از ترس خدا خود گريست و ايشان را گريانيد . بعد از آن فرمود : بدانيد به خدا سوگند كه در زمان خليل خود ، رسول خدا صلى الله عليه و آله ، گروهى چند را ديدم ، و حال آنكه ايشان صبح و شام مى كردند ژوليده و غبارآلوده و شكم هاى ايشان به پشت چسبيده بود و در ميان چشم هاى ايشان پينه ها بود چون زانوهاى بز ، و شب را به روز مى آوردند از براى رضاى پروردگار خويش ، سجده كنندگان و ايستادگان . به اين طور در ميان پاى ها و پيشانى هاى خود مراوحه مى كردند كه گاهى بر پا ايستاده بودند به عبادت و خواندن آن چه در نماز شب در حال قيام در كار است و پيشانى را راحت مى دارند ، و گاهى سجده مى كردند و پاى ها را به آسايش مى انداختند (1) . و با پروردگار خويش مناجات مى كردند و از آن جنابِ مالك رقاب سؤال مى كردند كه گردن هاى ايشان را از بند بندگى آتش آزاد كند و ايشان را از آن نجات دهد . و به خدا سوگند كه با اين حال ، ايشان را ديدم كه ترسان بودند و نهايت ترس داشتند» .

.


1- .و اصل مراوحه گاهى اين كار كردن است و گاهى آن كار ، و به معناى گاهى بدين پاى ايستادن و گاهى بدان پاى ايستادن نيز مى باشد . (مترجم)

ص: 582

عَنْهُ ، عَنِ السِّنْدِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الصَّلْتِ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام ، قَالَ :«صَلّى أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام الْفَجْرَ ، ثُمَّ لَمْ يَزَلْ فِي مَوْضِعِهِ حَتّى صَارَتِ الشَّمْسُ عَلى قِيدِ رُمْحٍ ، وَأَقْبَلَ عَلَى النَّاسِ بِوَجْهِهِ ، فَقَالَ : وَاللّهِ لَقَدْ أَدْرَكْتُ أَقْوَاما يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَقِيَاماً ، يُخَالِفُونَ بَيْنَ جِبَاهِهِمْ وَرُكَبِهِمْ ، كَأَنَّ زَفِيرَ النَّارِ فِي آذَانِهِمْ ؛ إِذَا ذُكِرَ اللّهُ عِنْدَهُمْ مَادُوا كَمَا يَمِيدُ الشَّجَرُ ، كَأَنَّمَا الْقَوْمُ بَاتُوا غَافِلِينَ» . قَالَ : «ثُمَّ قَامَ ، فَمَا رُئِيَ ضَاحِكا حَتّى قُبِضَ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِيِّ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ ، عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَعْرِفَ أَصْحَابِي ، فَانْظُرْ مَنِ اشْتَدَّ وَرَعُهُ ، وَخَافَ خَالِقَهُ ، وَرَجَا ثَوَابَهُ ، فَإِذَا رَأَيْتَ هؤُلَاءِ ، فَهؤُلَاءِ أَصْحَابِي» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَمْرِو بْنِ الْأَشْعَثِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ حَمَّادٍ الْأَنْصَارِيِّ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِي الْمِقْدَامِ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : شِيعَتُنَا الْمُتَبَاذِلُونَ فِي وَلَايَتِنَا ، الْمُتَحَابُّونَ فِي مَوَدَّتِنَا ، الْمُتَزَاوِرُونَ فِي إِحْيَاءِ أَمْرِنَا ؛ الَّذِينَ إِنْ غَضِبُوا لَمْ يَظْلِمُوا ، وَإِنْ رَضُوا لَمْ يُسْرِفُوا ، بَرَكَةٌ عَلى مَنْ جَاوَرُوا ، سِلْمٌ لِمَنْ خَالَطُوا» .

عَنْهُ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ عِيسَى النَّهْرِتِيرِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ عَرَفَ اللّهَ وَعَظَّمَهُ مَنَعَ فَاهُ مِنَ الْكَلَامِ ، وَبَطْنَهُ مِنَ الطَّعَامِ ، وَعَفَا نَفْسَهُ بِالصِّيَامِ وَالْقِيَامِ . قَالُوا : بِآبَائِنَا وَأُمَّهَاتِنَا يَا رَسُولَ اللّهِ ، هؤُلَاءِ أَوْلِيَاءُ اللّهِ؟ قَالَ : إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللّهِ سَكَتُوا ؛ فَكَانَ سُكُوتُهُمْ ذِكْرا ، وَنَظَرُوا ؛ فَكَانَ نَظَرُهُمْ عِبْرَةً ، وَنَطَقُوا ؛ فَكَانَ نُطْقُهُمْ حِكْمَةً ، وَمَشَوْا ؛ فَكَانَ مَشْيُهُمْ بَيْنَ النَّاسِ بَرَكَةً ، لَوْ لَا الْاجَالُ الَّتِي قَدْ كُتِبَتْ عَلَيْهِمْ ، لَمْ تَقِرَّ أَرْوَاحُهُمْ فِي أَجْسَادِهِمْ ؛ خَوْفا مِنَ الْعَذَابِ ، وَشَوْقاً إِلَى الثَّوَابِ» .

.

ص: 583

از او ، از سندى بن محمد ، از محمد بن صلت ، از ابوحمزه ، از حضرت على بن الحسين عليهماالسلام روايت است كه فرمود :«اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ نماز صبح را به جا آورد و پيوسته در جاى خويش نشسته بود تا آنكه آفتاب به قدر يك نيزه بلند شد . بعد از آن روى خود را به مردم آورد و فرمود : به خدا سوگند كه گروهى چند را دريافتم كه شب را به روز مى آوردند از براى رضاى پروردگار خويش ؛ سجده كنندگان و ايستادگان كه در ميان پيشانى ها و زانوهاى خويش ، مخالفت و جانشينى قرار مى دادند ، و گويا كه بانگ و خروش آتش دوزخ ، در گوش هاى ايشان بود . و چون خدا در نزد ايشان ياد مى شد ، مى لرزيدند و به جنبش مى آمدند ، چنان كه درخت ، از باد به جنبش آيد . و گويا كه اين گروه ، شب را به روز آورده اند كه غافل و بى خبرند» . و حضرت على بن الحسين عليه السلام فرمود كه : «پس آن حضرت برخاست و بعد از آن كسى آن حضرت را خندان نديد ، تا روح مطهّرش مقبوض گرديد _ صلوات اللّه عليه _ » .

على بن ابراهيم ، از صالح بن سندى ، از جعفر بن بشير ، از مفضّل بن عمر روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«چون خواهى كه اصحاب مرا بشناسى ، بنگر به كسى كه پارسايى او سخت باشد ، و از آفريدگار خويش بترسد ، و ثواب او را اميد داشته باشد؛ پس چون اين گروه را ديدى ، بدان كه ايشان اصحاب منند» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از محمد بن حسن بن شمّون ، از عبداللّه بن عمرو بن اشعث ، از عبداللّه بن حمّاد انصارى ، از عمرو بن ابى المقدام ، از پدرش ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ فرمود كه : شيعيان ما آنانند كه با يكديگر بذل و بخشش مى كنند در دوستى ما ، و يكديگر را دوست مى دارند در راه محبّت ما ، و به زيارت يكديگر مى روند در باب زنده گردانيدن امر ما . آنان كه اگر غضب كنند ، ستم نكنند ، و اگر راضى شوند ، از حد در نگذرند . عين بركت اند بر كسى كه با او همسايگى كنند ، و در مقام آشتى با هر كه آميزش كنند» .

از او ، از محمد بن على ، از محمد بن سنان ، از عيسى نهريرى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه خدا را شناسد و او را تعظيم نمايد ، دهان خويش را از كلام ، و شكم خويش را از طعام منع كند ، و نفس خود را به روزه داشتن و به عبادت ايستادن ، صاف و خالص گرداند . صحابه عرض كردند كه : يا رسول اللّه ! پدران و مادران ما فداى تو باد! اين گروه ، دوستان خدايند؟ فرمود : به درستى كه دوستان خدا خاموش شدند و خاموشى ايشان ، ذكر بود ، و نظر كردند و نظر ايشان ، پند و عبرت بود ، و سخن گفتند و سخن ايشان ، حكمت بود ، و راه رفتند و راه رفتن ايشان در ميان مردمان ، بركت بود . اگر اجل ها كه برايشان نوشته شده ، نمى بود ، روح هاى ايشان در تن هاى ايشان قرار و آرام نمى گرفت ، به جهت ترسيدن از عذاب و شوق داشتن به سوى ثواب» .

.

ص: 584

عَنْهُ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ مِنَ الْعِرَاقِيِّينَ رَفَعَهُ ، قَالَ : خَطَبَ النَّاسَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِمَا ، فَقَالَ :«أَيُّهَا النَّاسُ ، أَنَا أُخْبِرُكُمْ عَنْ أَخٍ لِي كَانَ مِنْ أَعْظَمِ النَّاسِ فِي عَيْنِي ، وَكَانَ رَأْسُ مَا عَظُمَ بِهِ فِي عَيْنِي صِغَرَ الدُّنْيَا فِي عَيْنِهِ ، كَانَ خَارِجاً مِنْ سُلْطَانِ بَطْنِهِ ؛ فَلَا يَشْتَهِي مَا لَا يَجِدُ ، وَلَا يُكْثِرُ إِذَا وَجَدَ ، كَانَ خَارِجاً مِنْ سُلْطَانِ فَرْجِهِ ؛ فَلَا يَسْتَخِفُّ لَهُ عَقْلَهُ وَلَا رَأْيَهُ ، كَانَ خَارِجاً مِنْ سُلْطَانِ الْجَهَالَةِ ؛ فَلَا يَمُدُّ يَدَهُ إِلَا عَلى ثِقَةٍ لِمَنْفَعَةٍ ، كَانَ لَا يَتَشَهّى وَلَا يَتَسَخَّطُ وَلَا يَتَبَرَّمُ، كَانَ أَكْثَرَ دَهْرِهِ صَمَّاتا ، فَإِذَا قَالَ ، بَذَّ الْقَائِلِينَ ، كَانَ لَا يَدْخُلُ فِي مِرَاءٍ ، وَلَا يُشَارِكُ فِي دَعْوًى ، وَلَا يُدْلِي بِحُجَّةٍ حَتّى يَرى قَاضِيا ، وَ كَانَ لَا يَغْفُلُ عَنْ إِخْوَانِهِ ، وَ لَا يَخُصُّ نَفْسَهُ بِشَيْءٍ دُونَهُمْ ، كَانَ ضَعِيفا مُسْتَضْعَفا ، فَإِذَا جَاءَ الْجِدُّ كَانَ لَيْثا عَادِيا ، كَانَ لَا يَلُومُ أَحَداً فِيمَا يَقَعُ الْعُذْرُ فِي مِثْلِهِ حَتّى يَرَى اعْتِذَاراً ، كَانَ يَفْعَلُ مَا يَقُولُ ، وَيَفْعَلُ مَا لَا يَقُولُ ، كَانَ إِذَا ابْتَزَّهُ أَمْرَانِ لَا يَدْرِي أَيُّهُمَا أَفْضَلُ ، نَظَرَ إِلى أَقْرَبِهِمَا إِلَى الْهَوى فَخَالَفَهُ ، كَانَ لَا يَشْكُو وَجَعاً إِلَا عِنْدَ مَنْ يَرْجُو عِنْدَهُ الْبُرْءَ، وَلَا يَسْتَشِيرُ إِلَا مَنْ يَرْجُو عِنْدَهُ النَّصِيحَةَ ، كَانَ لَا يَتَبَرَّمُ وَلَا يَتَسَخَّطُ وَلَا يَتَشَكّى وَلَا يَتَشَهّى وَلَا يَنْتَقِمُ ، وَلَا يَغْفُلُ عَنِ الْعَدُوِّ ؛ فَعَلَيْكُمْ بِمِثْلِ هذِهِ الْأَخْلَاقِ الْكَرِيمَةِ إِنْ أَطَقْتُمُوهَا ، فَإِنْ لَمْ تُطِيقُوهَا كُلَّهَا ، فَأَخْذُ الْقَلِيلِ خَيْرٌ مِنْ تَرْكِ الْكَثِيرِ ، وَلَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَا بِاللّهِ» .

.

ص: 585

از او ، از بعضى از اصحاب خويش كه از اهل عراق اند روايت است كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه : حضرت حسن بن على عليهماالسلام مردم را خطبه كرد و فرمود كه :«اى گروه مردمان! من شما را خبر مى دهم از حال برادرى كه داشتم و در چشم من از همه مردمان بزرگ تر بود ، و سرّ آن چه او را در چشم من بزرگ گردانيده بود اين بود كه ، دنيا در چشمش كوچك بود ، و از سلطنت شكم خويش بيرون بود و شكم بر او تسلّطى نداشت؛ پس آن چه را كه نمى يافت ، خواهش نمى نمود ، و چون مى يافت ، پُر نمى خورد ، و از سلطنت فرج خويش نيز خارج بود كه عقل و رأيش به جهت آن سبك نمى شد ، و از سلطنت جهالت نيز بيرون بود و دست خويش را نمى كشيد ، مگر بر كسى كه بر او اعتماد داشت به جهت منفعتى ، و چنان بود كه آرزوى چيزى نمى نمود و خشم نمى گرفت و ملول و غمگين نمى شد ، و در بيشتر روزگار خويش به غايت خاموش بود ، و چون سخن مى گفت ، بر همه سخن گويندگان پيشى مى گرفت و غالب مى شد ، و در ستيزه داخل نمى شد و در دعوى مشاركت نمى كرد ، و حجّتى را نمى آورد تا[آنگاه كه ]حاكمى را ببيند ، و از برادران خود غافل نمى شد و خود را به چيزى تخصيص نمى داد كه ايشان با او شريك نباشند ، و ضعيف و ناتوان بود كه مردم او را ضعيف مى شمردند ، و چون پاى جِدّ و حقيقت در ميان مى آمد ، شيرى بود درنده ، و كسى را ملامت نمى كرد در آن چه عذر و بهانه در مثل آن وقوع به هم مى رسانيد ، تا آنكه عذر خواستن را ببيند ، و آن چه مى گفت ، مى كرد ، و چيزى چند مى كرد كه نمى گفت ، و چون دو امر بر او وارد مى شد كه لا محاله[=ناگزير ]بايست كه يكى را به عمل آورد ، و ديگرى را وا گذارد ، و نمى دانست كه كدام يك از آنها بهتر است ، نظر مى كرد به آن چه هوا و هوس نفس نزديك تر بود از آنها ، پس آن را مخالفت مى كرد ، و عادتش اين بود كه از دردى نمى ناليد و شكايت نمى نمود ، مگر در نزد آن كس كه اميد بِهْ شدن در نزد او داشت ، و با كسى مشورت نمى كرد ، مگر كسى كه اميد خيرخواهى در نزد او داشت ، و چنان بود كه ملول و غمگين نمى شد ، و خشم نمى گرفت ، و شكايت و گله نمى كرد ، و آرزوى چيزى نمى نمود ، و انتقام نمى كشيد ، و از دشمن غافل نبود؛ پس بر شما باد كه مثل اين اخلاق نيك را داشته باشيد ، اگر همه اينها را طاقت داشته باشيد ، و اگر همه اينها را طاقت نداشته باشيد ، قرار گرفتن اندك ، بهتر است از آنكه بسيارى را وا گذاريد وَلا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلّا بِاللّهِ» .

.

ص: 586

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنْ مِهْزَمٍ؛ وَبَعْضُ أَصْحَابِنَا، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ الْكَاهِلِيِّ؛ وَ أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْكُوفِيِّ ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ ، عَنْ رَبِيعِ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً ، عَنْ مِهْزَمٍ الْأَسَدِيِّ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«يَا مِهْزَمُ ، شِيعَتُنَا مَنْ لَا يَعْدُو صَوْتُهُ سَمْعَهُ ، وَلَا شَحْنَاؤُهُ بَدَنَهُ ، وَلَا يَمْتَدِحُ بِنَا مُعْلِنا ، وَلَا يُجَالِسُ لَنَا عَائِبا ، وَلَا يُخَاصِمُ لَنَا قَالِيا ؛ إِنْ لَقِيَ مُؤْمِناً أَكْرَمَهُ ، وَإِنْ لَقِيَ جَاهِلاً هَجَرَهُ». قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، فَكَيْفَ أَصْنَعُ بِهؤُلَاءِ الْمُتَشَيِّعَةِ؟ قَالَ : «فِيهِمُ التَّمْيِيزُ ، وَفِيهِمُ التَّبْدِيلُ ، وَفِيهِمُ التَّمْحِيصُ ، تَأْتِي عَلَيْهِمْ سِنُونَ تُفْنِيهِمْ ، وَطَاعُونٌ يَقْتُلُهُمْ ، وَاخْتِلَافٌ يُبَدِّدُهُمْ ؛ شِيعَتُنَا مَنْ لَا يَهِرُّ هَرِيرَ الْكَلْبِ ، وَلَا يَطْمَعُ طَمَعَ الْغُرَابِ ، وَلَا يَسْأَلُ عَدُوَّنَا وَإِنْ مَاتَ جُوعاً». قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، فَأَيْنَ أَطْلُبُ هؤُلَاءِ؟ قَالَ : «فِي أَطْرَافِ الْأَرْضِ ، أُولئِكَ الْخَفِيضُ عَيْشُهُمْ ، الْمُنْتَقِلَةُ دِيَارُهُمْ ؛ إِنْ شَهِدُوا لَمْ يُعْرَفُوا ، وَإِنْ غَابُوا لَمْ يُفْتَقَدُوا ، وَ مِنَ الْمَوْتِ لَا يَجْزَعُونَ، وَفِي الْقُبُورِ يَتَزَاوَرُونَ ، وَ إِنْ لَجَأَ إِلَيْهِمْ ذُو حَاجَةٍ مِنْهُمْ رَحِمُوهُ ، لَنْ تَخْتَلِفَ قُلُوبُهُمْ وَإِنِ اخْتَلَفَ بِهِمُ الدَّارُ». ثُمَّ قَالَ : «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَنَا الْمَدِينَةُ وَعَلِيٌّ عليه السلام الْبَابُ ، وَكَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ يَدْخُلُ الْمَدِينَةَ لَا مِنْ قِبَلِ الْبَابِ ، وَكَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ يُحِبُّنِي وَيُبْغِضُ عَلِيّاً صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ» .

.

ص: 587

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از مهزم و بعضى از اصحاب ما ، از محمد بن على ، از محمد بن اسحاق كاهلى و ابوعلى اشعرى ، از حسن بن على كوفى ، از عبّاس بن عامر ، از ربيع بن محمد هر دو روايت كرده اند ، از مهزم اسدى كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«اى مهزم! شيعه ما كسى است كه آوازش از گوشش در نگذرد ،(كه صدا را پر بلند نكند) ، و دشمنى اش از دست هايش (1) تجاوز نكند ، و مدح كسى نگويد كه دشمنى ما را آشكار مى كند ، و همنشينى نكند با آنكه ما را عيب مى كند ، و مخاصمه و گفتگو نكند با كسى كه ما را دشمن داشته باشد ، اگر مؤمنى را ملاقات نمايد ، او را گرامى دارد ، و اگر با جاهلى به هم رسد ، از او دورى كند» . عرض كردم كه : فداى تو گردم! پس با اين گروه كه شيعگى را اظهار مى كنند ، چه كنم؟ فرمود كه : «در ايشان تميز است كه از يكديگر جدا مى گردند ، و در ايشان تبديل است كه متغيّر مى شوند ، و در ايشان تمحيص است كه آزموده مى شوند ، و بر ايشان قحطى مى آيد كه ايشان را نيست و نابود مى كند (2) و طاعون و وبا كه ايشان را مى كشد ، و اختلافى كه ايشان را پراكنده مى گرداند . و شيعه ما كسى است كه موده[=زوزه ]نمى كشد ؛ مانند موده كشيدن سگ از سرما و غير آن ، و طمع ندارد ؛ مانند طمع داشتن كلاغ ، و از دشمن ما سؤال نمى كند و اگرچه از گرسنگى بميرد» . عرض كردم كه : فداى تو گردم! اين گروه را در كجا جويم؟ فرمود كه : «در اطراف و كنارهاى زمين . و اين گروهند كه عيش و زندگانى ايشان آسوده ، و ديار ايشان منتقل گرديده (يعنى در عيش خويش آسوده و از خانه هاى خود بيرون رفته اند و به جاى ديگر سكنى گرفته اند) . اگر حاضر باشند ، شناخته نشوند ، و اگر پنهان و غائب باشند ، جستجو نشوند ، و از مرگ جزع و بى تابى نمى كنند ، و در قبرها به زيارت يكديگر مى روند ، و اگر صاحب حاجتى از ايشان به ايشان پناه برد ، بر او رحم كنند ، و هرگز دل هاى ايشان مختلف نشود و هر چند كه خانه ها ، ايشان را مختلف و پراكنده نموده باشد» . بعد از آن فرمود كه : «رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : منم شهر؛ يعنى شهر علم و على عليه السلام درِ آن شهر است . و دروغ مى گويد آنكه گمان مى كند كه داخل شهر مى شود ، نه از راه در ، و دروغ مى گويد آنكه گمان مى كند كه مرا دوست مى دارد ، و على عليه السلام را دشمن مى دارد» .

.


1- .در نسخه مؤلف به جاى «بدنه» به معناى پيكرش ، واژه «يديه» به معناى دستهايش بوده است .
2- .و بنابر بعضى از نسخ كافى ، «تفتنهم»يعنى ايشان را امتحان مى نمايد .

ص: 588

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : قَالَ :«مَنْ عَامَلَ النَّاسَ فَلَمْ يَظْلِمْهُمْ ، وَحَدَّثَهُمْ فَلَمْ يَكْذِبْهُمْ ، وَوَعَدَهُمْ فَلَمْ يُخْلِفْهُمْ ، كَانَ مِمَّنْ حُرِّمَتْ غِيبَتُهُ ، وَكَمَلَتْ مُرُوءَتُهُ ، وَظَهَرَ عَدْلُهُ ، وَوَجَبَتْ أُخُوَّتُهُ» .

عَنْهُ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْحَسَنِ ، عَنْ أُمِّهِ فَاطِمَةَ بِنْتِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ عليهماالسلام ، قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله :«ثَلَاثُ خِصَالٍ مَنْ كُنَّ فِيهِ اسْتَكْمَلَ خِصَالَ الْاءِيمَانِ : إِذَا رَضِيَ لَمْ يُدْخِلْهُ رِضَاهُ فِي بَاطِلٍ ، وَإِذَا غَضِبَ لَمْ يُخْرِجْهُ الْغَضَبُ مِنَ الْحَقِّ ، وَإِذَا قَدَرَ لَمْ يَتَعَاطَ مَا لَيْسَ لَهُ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْقَاسِمِ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : إِنَّ لِأَهْلِ الدِّينِ عَلَامَاتٍ يُعْرَفُونَ بِهَا : صِدْقَ الْحَدِيثِ ، وَأَدَاءَ الْأَمَانَةِ ، وَوَفَاءً بِالْعَهْدِ ، وَصِلَةَ الْأَرْحَامِ ، وَرَحْمَةَ الضُّعَفَاءِ ، وَقِلَّةَ الْمُرَاقَبَةِ لِلنِّسَاءِ _ أَوْ قَالَ : قِلَّةَ الْمُوَاتَاةِ لِلنِّسَاءِ _ وَبَذْلَ الْمَعْرُوفِ ، وَحُسْنَ الْخُلُقِ ، وَسَعَةَ الْخُلُقِ ، وَاتِّبَاعَ الْعِلْمِ وَمَا يُقَرِّبُ إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ زُلْفى ، طُوبى لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ ؛ وَطُوبى شَجَرَةٌ فِي الْجَنَّةِ أَصْلُهَا فِي دَارِ النَّبِيِّ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ، وَلَيْسَ مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَا وَفِي دَارِهِ غُصْنٌ مِنْهَا ، لَا يَخْطُرُ عَلى قَلْبِهِ شَهْوَةُ شَيْءٍ إِلَا أَتَاهُ بِهِ ذلِكَ ، وَلَوْ أَنَّ رَاكِبا مُجِدّا سَارَ فِي ظِلِّهَا مِائَةَ عَامٍ ، مَا خَرَجَ مِنْهُ ؛ وَلَوْ طَارَ مِنْ أَسْفَلِهَا غُرَابٌ ، مَا بَلَغَ أَعْلَاهَا حَتّى يَسْقُطَ هَرِما ، أَلَا فَفِي هذَا فَارْغَبُوا ، إِنَّ الْمُؤْمِنَ مِنْ نَفْسِهِ فِي شُغُلٍ وَالنَّاسُ مِنْهُ فِي رَاحَةٍ ؛ إِذَا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ افْتَرَشَ وَجْهَهُ ، وَسَجَدَ لِلّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِمَكَارِمِ بَدَنِهِ ، يُنَاجِي الَّذِي خَلَقَهُ فِي فَكَاكِ رَقَبَتِهِ ، أَلَا فَهكَذَا كُونُوا» .

.

ص: 589

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از سماعة بن مهران ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه گفت : آن حضرت فرمود كه :«هر كه با مردم معامله كند و بر ايشان ستم نكند ، و ايشان را خبر دهد و به ايشان دروغ نگويد ، و به ايشان وعده كند و با ايشان خلف وعده ننمايد ، از آنها خواهد بود كه غيبت ايشان حرام است ، و مروّت و جوانمردى ايشان تمام ، و عدالت ايشان ظاهر ، و برادرى با ايشان واجب و لازم است» .

از او ، از ابن فضّال ، از عاصم بن حميد ، از ابوحمزه ثمالى ، از عبداللّه بن حسن ، از مادرش فاطمه ، دختر حضرت حسين بن على عليهماالسلام ، روايت است كه گفت : رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه :«سه خصلت است كه هر كه آن خصلت ها در او باشد ، همه خصلت هاى ايمان را كامل و تمام گردانيده : يكى آنكه چون خشنود شود ، خشنوديش او را در چيزى كه باطل باشد داخل نكند ، و ديگر آنكه چون خشم كند ، خشمش او را از حق بيرون نبرد ، و سيم ، چون قدرت به هم رساند ، آن چه را كه از برايش روا نيست فرا نگيرد» .

از او ، از پدرش ، از عبداللّه بن قاسم ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه : اهل دين را علامتى چند است كه به آنها شناخته مى شوند ، و آن علامات ، راستى در خبر است ، و اداى امانت ، و وفاى به عهد ، و پيمان و صله خويشان ، و رحمت بر ضعيفان ، و قلت مراقبه زنان كه پُر پاپىِ[=مواظب ]ايشان نشود ، [يا فرمود كه : قلّت موافقت با زنان كه پر براى ايشان عمل نكند ،] و بخشيدن آن چه نيكو باشد ، و خوش خلقى و وسعت خُلق (يعنى حوصله) ، و پيروى كردن علم و آن چه موجب تقرّب و نزديك گردانيدن باشد به سوى خداى عز و جل ، نزديك گردانيدنى به غايت ، و طوبى براى ايشان است ، و نيكويى بازگشت . و طوبى ، درختى است در بهشت كه اصل آن در خانه محمد صلى الله عليه و آله است ، و هيچ مؤمنى نيست ، مگر آنكه در خانه اش شاخى از آن درخت خواهد بود ، و بر دلش خواهش چيزى خطور نكند ، مگر آنكه آن درخت ، آن را به نزدش آورد ، و اگر سوارِ صاحب كوششى صد سال در سايه آن برود ، از سايه آن بيرون نرود ، و اگر كلاغى از زير آن پرواز كند ، به اعلاى آن نرسد ، تا آنكه از شدّت پيرى فرو افتد؛ پس البتّه در اين رغبت كنيد ، به درستى كه مؤمن در كار نفس خود مشغول ، (يا مؤمن كسى است كه نفسش به كارى مشغول است) ، و مردم از او در راحت و آسايش ، و چون شب درآيد و تاريكى آن او را فرو گيرد ، روى خود را چون فرش بگستراند و از براى خداى عز و جل به مكارم[=اعضاى گرامى ]بدن خويش سجده كند ، و با كسى كه او را آفريده ، مناجات نمايد ، در باب رهانيدن گردنش از بند عذاب . آگاه باشيد! كه اين چنين بايد بود ، پس همچنين باشيد» .

.

ص: 590

عَنْهُ ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ عَمْرٍو النَّخَعِيِّ قَالَ : وَحَدَّثَنِي الْحُسَيْنُ بْنُ سَيْفٍ ، عَنْ أَخِيهِ عَلِيٍّ ، عَنْ سُلَيْمَانَ ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«سُئِلَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله عَنْ خِيَارِ الْعِبَادِ ، فَقَالَ : الَّذِينَ إِذَا أَحْسَنُوا اسْتَبْشَرُوا ، وَإِذَا أَسَاؤُوا اسْتَغْفَرُوا ، وَإِذَا أُعْطُوا شَكَرُوا ، وَإِذَا ابْتُلُوا صَبَرُوا ، وَإِذَا غَضِبُوا غَفَرُوا» .

وَ بِإِسْنَادِهِ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : إِنَّ خِيَارَكُمْ أُولُو النُّهى ، قِيلَ : يَا رَسُولَ اللّهِ ، وَمَنْ أُولُو النُّهى؟ قَالَ : هُمْ أُولُو الْأَخْلَاقِ الْحَسَنَةِ ، وَالْأَحْلَامِ الرَّزِينَةِ ، وَصَلَةُ الْأَرْحَامِ، وَالْبَرَرَةُ بِالْأُمَّهَاتِ وَالْابَاءِ، وَالْمُتَعَاهِدُونَ لِلْفُقَرَاءِ وَ الْجِيرَانِ وَالْيَتَامى، وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ ، وَيُفْشُونَ السَّلَامَ فِي الْعَالَمِ ، وَيُصَلُّونَ وَالنَّاسُ نِيَامٌ غَافِلُونَ» .

عَنْهُ ، عَنِ الْهَيْثَمِ النَّهْدِيِّ ، عَنْ عَبْدِ الْعَزِيزِ بْنِ عُمَرَ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنْ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ الْحَلَبِيِّ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَيُّ الْخِصَالِ بِالْمَرْءِ أَجْمَلُ؟ فَقَالَ :«وَقَارٌ بِلَا مَهَابَةٍ ، وَسَمَاحٌ بِلَا طَلَبِ مُكَافَأَةٍ ، وَتَشَاغُلٌ بِغَيْرِ مَتَاعِ الدُّنْيَا» .

.

ص: 591

از او ، از اسماعيل بن مهران ، از سيف بن عميره ، از سليمان بن عمرو نخعى روايت است كه گفت : و نيز حديث كرد مرا حسين بن سيف ، از برادرش على ، از سليمان ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«پيغمبر صلى الله عليه و آله سؤال شد از خوبان از بندگان . فرمود كه : آنانند كه چون نيكى به جا آورند ، شاد شوند ، و چون بدى كنند ، آمرزش طلبند ، و چون عطا شوند ، شكر گذارند ، و چون مبتلا گردند ، شكيبايى ورزند ، و چون خشم گيرند ، بيامرزند» .

و به اسناد خويش روايت كرده است ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى كه برگزيدگان شما اولوا النّهى و صاحبان عقل هايند . به آن حضرت عرض شد كه : يا رسول اللّه ! اولوا النّهى كيانند؟ فرمود كه : ايشان صاحبان خلق هاى نيك ، و عقل هاى گرانمايه ، و پيوند به خويشان ، و نيكوكاران با پدران و مادرانند ، و آنانند كه فقيران و همسايگان و يتيمان را بازجويى و رعايت مى نمايند ، و طعام را به مردم مى خورانند ، و سلام را در عالم فاش مى گردانند ، و نماز مى گذارند و مردمان در خواب و بى خبرانند» .

از او ، از هيثم نهدى ، از عبدالعزيز بن عمر ، از بعضى از اصحاب خويش ، از يحيى بن عمران حلبى روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : كدام يك از خصلت ها نيكوتر است كه با مرد باشد؟ فرمود :«وقار و آرامى كه بدون هيبت و ترس باشد ، و جودى كه طلب مكافات و سزاجويى با آن نباشد ، و مشغول بودن به غير متاع و برخوردارى دنيا» .

.

ص: 592

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ أَبِي وَلَادٍ الْحَنَّاطِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام يَقُولُ : إِنَّ الْمَعْرِفَةَ بِكَمَالِ دِينِ الْمُسْلِمِ تَرْكُهُ الْكَلَامَ فِيمَا لَا يَعْنِيهِ ، وَقِلَّةُ مِرَائِهِ ، وَحِلْمُهُ ، وَصَبْرُهُ ، وَحُسْنُ خُلُقِهِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَرَفَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : أَ لَا أُخْبِرُكُمْ بِأَشْبَهِكُمْ بِي؟ قَالُوا : بَلى يَا رَسُولَ اللّهِ ، قَالَ : أَحْسَنُكُمْ خُلُقاً ، وَأَلْيَنُكُمْ كَنَفا ، وَأَبَرُّكُمْ بِقَرَابَتِهِ ، وَأَشَدُّكُمْ حُبّاً لِاءِخْوَانِهِ فِي دِينِهِ ، وَأَصْبَرُكُمْ عَلَى الْحَقِّ ، وَأَكْظَمُكُمْ لِلْغَيْظِ ، وَأَحْسَنُكُمْ عَفْواً ، وَأَشَدُّكُمْ مِنْ نَفْسِهِ إِنْصَافاً فِي الرِّضَا وَالْغَضَبِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام ، قَالَ :«مِنْ أَخْلَاقِ الْمُؤْمِنِ الْاءِنْفَاقُ عَلى قَدْرِ الْاءِقْتَارِ ، وَالتَّوَسُّعُ عَلى قَدْرِ التَّوَسُّعِ ، وَإِنْصَافُ النَّاسِ ، وَابْتِدَاؤُهُ إِيَّاهُمْ بِالسَّلَامِ عَلَيْهِمْ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ ، عَنْ زُرَارَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«الْمُؤْمِنُ أَصْلَبُ مِنَ الْجَبَلِ ، الْجَبَلُ يُسْتَقَلُّ مِنْهُ ، وَالْمُؤْمِنُ لَا يُسْتَقَلُّ مِنْ دِينِهِ شَيْءٌ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِيِّ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الْمُؤْمِنُ حَسَنُ الْمَعُونَةِ ، خَفِيفُ الْمَؤُونَةِ ، جَيِّدُ التَّدْبِيرِ لِمَعِيشَتِهِ ، لَا يُلْسَعُ مِنْ جُحْرٍ مَرَّتَيْنِ» .

.

ص: 593

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن محبوب ، از ابوولّاد حنّاط ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«حضرت على بن الحسين عليهماالسلاممى فرمود : به درستى كه دليل بر معرفت به كمال دين مسلمان آن است كه ، ترك كند سخن گفتن را در آن چه به كارش نمى آيد ، و كم ستيزه كند ، و حلم و صبر و خوش خلقى داشته باشد» .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از محمد بن عرفه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود : آيا نمى خواهيد كه شما را خبر دهم به شباهت دارنده ترين شما به من ، و آنكه شباهتش به من از همه شما بيشتر است؟ عرض كردند : بلى ، يا رسول اللّه ! مى خواهيم كه ما را خبر دهى . فرمود : آن كسى است كه خلقش از همه شما خوش تر ، و جانبش از شما نرم تر ، و به خويشان خويش از شما نيكوكارتر ، و دوستيش با برادران دينى خود از شما سخت تر ، و بر حق از شما صابرتر ، و از شما خشم را فروخورنده تر ، و عفوش از شما بهتر ، و انصافش از نفس خويش ، از شما سخت تر باشد در حال خوشنودى و خشم» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از مالك بن عطيّه ، از ابوحمزه ، از حضرت على بن الحسين عليهماالسلامروايت كرده است كه فرمود :«از جمله اخلاق مؤمن آن است كه ، انفاق كند و تنگ گيرد بر اندازه تنگى و درويشى خويش ، و وسعت دهد و به فراخى زندگانى كند بر اندازه وسعت و فراخى خويش ، و با مردم از خود انصاف دهد ، و ايشان را ابتدا كند به سلام كردن بر ايشان» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن فضّال ، از ابن بكير ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مؤمن از كوه سخت تر است؛ چرا كه ، كوه ، چيزى از آن كم مى شود ، و مؤمن ، از دينش چيزى كم نمى شود» .

على بن ابراهيم ، از صالح بن سندى ، از جعفر بن بشير ، از اسحاق بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مؤمن ، چنان است كه يارى كردنش خوش ، و مؤنت[=هزينه] و اخراجاتش سبك است ، و اسباب زندگانى خويش را نيكو تدبير مى نمايد ، و از سوراخ جانورى دو بار گزيده نمى شود» . (1)

.


1- .و مراد اين است كه اگر گناهى به نادانى از او سر زند ، دوباره به سراغ آن گناه نمى رود .

ص: 594

عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْحَاقَ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ الْحَارِثِ ، عَنِ الدِّلْهَاثِ مَوْلَى الرِّضَا عليه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُ الرِّضَا عليه السلام يَقُولُ :«لَا يَكُونُ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِنا حَتّى يَكُونَ فِيهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ : سُنَّةٌ مِنْ رَبِّهِ ، وَسُنَّةٌ مِنْ نَبِيِّهِ ، وَسُنَّةٌ مِنْ وَلِيِّهِ . فَأَمَّا السُّنَّةُ مِنْ رَبِّهِ ، فَكِتْمَانُ سِرِّهِ ؛ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : «عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً إِلّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ» . وَ أَمَّا السُّنَّةُ مِنْ نَبِيِّهِ ، فَمُدَارَاةُ النَّاسِ ؛ فَإِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ أَمَرَ نَبِيَّهُ صلى الله عليه و آله بِمُدَارَاةِ النَّاسِ ، فَقَالَ : «خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ» . وَ أَمَّا السُّنَّةُ مِنْ وَلِيِّهِ ، فَالصَّبْرُ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ» .

100 _ بَابٌ فِي قِلَّةِ عَدَدِ الْمُؤْمِنِينَمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ قُتَيْبَةَ الْأَعْشى ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«الْمُؤْمِنَةُ أَعَزُّ مِنَ الْمُؤْمِنِ ، وَالْمُؤْمِنُ أَعَزُّ مِنَ الْكِبْرِيتِ الْأَحْمَرِ ؛ فَمَنْ رَأى مِنْكُمُ الْكِبْرِيتَ الْأَحْمَرَ؟» .

.

ص: 595

100 . باب در بيان كمى شماره مؤمنان

على بن محمد بن بندار ، از ابراهيم بن اسحاق ، از سهل بن حارث ، از دلهاث ، غلام امام رضا عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام رضا عليه السلام كه مى فرمود :«مؤمن ، مؤمن نباشد ، تا آنكه سه خصلت در او باشد : يك سنّت و روش از پروردگارش ، و يك طريقه از پيغمبر او ، و يك طريقه از ولىّ او . امّا آن سنّت و طريقه اى كه از پروردگار او است ، آن است كه راز خود را بپوشاند و به كسى نگويد . خداى عز و جل فرموده است كه : «عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَدا * اِلّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ» (1) _ كه ترجمه آن گذشت _ . و امّا سنّتى كه از پيغمبر آن جناب است ، مدارا كردن است با مردمان؛زيرا كه خداى عز و جل پيغمبر صلى الله عليه و آله خويش را به مدارا و نرمى كردن با مردم امر فرموده و فرموده كه : «خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ» (2) ؛ يعنى : «فراگير صفت عفو را ، و امر كن مردم را به نيكويى گفتار و كردار ، كه در نظر شرع و عقل مستحسن باشد» . و امّا سنّتى كه از ولىّ او است ، صبر كردن و شكيبايى ورزيدن است در سختى ها و آفت ها» (از تنگى و درويشى و بيمارى و غير آن) .

100 . باب در بيان كمى شماره مؤمنانمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از قتيبه اعشى روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«زن مؤمنه از مرد مؤمن ، عزيز الوجودتر و كمتر است ، و مرد مؤمن از كبريت احمر كمتر است؛ پس كدام يك از شما كبريت احمر را ديده؟!» . (3)

.


1- .جن، 26 و 27. داناى نهان كه كسى را بر نهان خود آگاه نمى كند ، مگر فرستادگان پسنديده را .
2- .اعراف، 199.
3- .و كبريت _ به كسر كاف و راء و سكون با و ياء _ ، گوگرد و زر خالص و نقره خالص باشد ، و در قاموس مذكور است كه كبريت ، از سنگ آن چيزى است كه آتش به آن افروخته مى شود ، و ياقوت سرخ و طلا يا جوهرى است كه معدن آن در پشت تيه ، در وادى مورچگان است ، و مراد از آن در حديث مذكور ، همين معنى اخير است كه صاحب قاموس ذكر كرده است . امّا گوگرد آتش گيرا ، كه مراد [از ]نبودن آن معلوم است ، و امّا نقره ، به جهت وصف سرخى بيرون است ، و طلا و ياقوت سرخ ، اگرچه هر يك مى تواند كه مراد باشد در ظاهر حال ، ليكن به اين حد كم نيست كه در مقام قلّت مؤمنان بيان شود ، به خصوص آنكه در آخر حديث ، ديدن آن را از اصحاب خويش نفى فرموده ، و فرموده كه : هيچ يك از شما آن را نديده؛ چه استفهام ، بر سبيل انكار است ، نه استعلام و استخبار ، و كبريت احمر از جمله اكسيرات است . (مترجم)

ص: 596

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ ، عَنْ مُثَنًّى الْحَنَّاطِ ، عَنْ كَامِلٍ التَّمَّارِ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ :«النَّاسُ كُلُّهُمْ بَهَائِمُ _ ثَلَاثاً _ إِلَا قَلِيلاً مِنَ الْمُؤْمِنِينَ ، وَالْمُؤْمِنُ غَرِيبٌ _ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ _ » .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ لِأَبِي بَصِيرٍ :«أَمَا وَاللّهِ، لَوْ أَنِّي أَجِدُ مِنْكُمْ ثَلَاثَةَ مُؤْمِنِينَ يَكْتُمُونَ حَدِيثِي ، مَا اسْتَحْلَلْتُ أَنْ أَكْتُمَهُمْ حَدِيثا» .

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ وَعَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْحَاقَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ حَمَّادٍ الْأَنْصَارِيِّ ، عَنْ سَدِيرٍ الصَّيْرَفِيِّ ، قَالَ : دَخَلْتُ عَلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَقُلْتُ لَهُ : وَاللّهِ مَا يَسَعُكَ الْقُعُودُ ، فَقَالَ:«وَ لِمَ يَا سَدِيرُ؟» قُلْتُ : لِكَثْرَةِ مَوَالِيكَ وَشِيعَتِكَ وَأَنْصَارِكَ ؛ وَاللّهِ لَوْ كَانَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام مَا لَكَ مِنَ الشِّيعَةِ وَالْأَنْصَارِ وَالْمَوَالِي ، مَا طَمِعَ فِيهِ تَيْمٌ وَلَا عَدِيٌّ ، فَقَالَ : «يَا سَدِيرُ ، وَكَمْ عَسى أَنْ يَكُونُوا» قُلْتُ : مِائَةَ أَلْفٍ ، قَالَ : «مِائَةَ أَلْفٍ ؟ !» قُلْتُ : نَعَمْ ، وَمِائَتَيْ أَلْفٍ ، قَالَ: «مِائَتَيْ أَلْفٍ؟!» قُلْتُ: نَعَمْ ، وَنِصْفَ الدُّنْيَا . قَالَ : فَسَكَتَ عَنِّي ، ثُمَّ قَالَ : «يَخِفُّ عَلَيْكَ أَنْ تَبْلُغَ مَعَنَا إِلى يَنْبُعَ ؟» قُلْتُ : نَعَمْ ، فَأَمَرَ بِحِمَارٍ وَبَغْلٍ أَنْ يُسْرَجَا، فَبَادَرْتُ ، فَرَكِبْتُ الْحِمَارَ ، فَقَالَ : «يَا سَدِيرُ ، تَرى أَنْ تُؤْثِرَنِي بِالْحِمَارِ ؟» قُلْتُ : الْبَغْلُ أَزْيَنُ وَأَنْبَلُ ، قَالَ: «الْحِمَارُ أَرْفَقُ بِي» . فَنَزَلْتُ ، فَرَكِبَ الْحِمَارَ ، وَرَكِبْتُ الْبَغْلَ ، فَمَضَيْنَا ، فَحَانَتِ الصَّلَاةُ ، فَقَالَ : «يَا سَدِيرُ ، انْزِلْ بِنَا نُصَلِّ» . ثُمَّ قَالَ : «هذِهِ أَرْضٌ سَبِخَةٌ لَا تَجُوزُ الصَّلَاةُ فِيهَا» فَسِرْنَا حَتّى صِرْنَا إِلى أَرْضٍ حَمْرَاءَ ، وَنَظَرَ إِلى غُلَامٍ يَرْعى جِدَاءً ، فَقَالَ : «وَ اللّهِ يَا سَدِيرُ ، لَوْ كَانَ لِي شِيعَةٌ بِعَدَدِ هذِهِ الْجِدَاءِ ، مَا وَسِعَنِي الْقُعُودُ» وَنَزَلْنَا وَصَلَّيْنَا ، فَلَمَّا فَرَغْنَا مِنَ الصَّلَاةِ ، عَطَفْتُ عَلَى الْجِدَاءِ ، فَعَدَدْتُهَا ، فَإِذَا هِيَ سَبْعَةَ عَشَرَ .

.

ص: 597

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از ابن ابى نجران ، از مثنّى حنّاط ، از كامل تمّار كه گفت : شنيدم از امام محمد باقر عليه السلام كه مى فرمود :«همه مردمان چهارپايانند» . و سه مرتبه اين را فرمود و فرمود : «مگر اندكى كه مؤمنانند» . و سه مرتبه فرمود كه : «مؤمن ، عزيز الوجود (1) و كم است» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از ابن رئاب روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه با ابوبصير مى فرمود :«بدان و آگاه باش! به خدا سوگند كه اگر من سه كس را از شما مى يافتم كه مؤمن باشند و حديث مرا كتمان كنند و فاش نگردانند ، حلال نمى شمردم كه يك حديث را از ايشان كتمان كنم» .

محمد بن حسن و على بن محمد بن بندار ، از ابراهيم بن اسحاق ، از عبداللّه بن حمّاد انصارى ، از سدير صيرفى روايت كرده اند كه گفت : بر امام جعفر صادق عليه السلام داخل شدم و به آن حضرت عرض كردم : به خدا سوگند كه تو را نمى رسد كه بنشينى و جهاد نكنى . فرمود كه :«اى سدير! چرا؟» عرض كردم : به جهت بسيارى مواليان و شيعيان و ياوران تو . به خدا سوگند كه اگر از براى اميرالمؤمنين عليه السلام مى بود ، آن چه از براى تو است از شيعيان و ياوران و مواليان تيم و عدى _ يعنى ابوبكر و عمر _ ، در او طمع نمى كردند و خلافتش را غصب نمى نمودند . فرمود : «اى سدير! شايد كه ايشان چه قدر باشند؟» عرض كردم : صد هزار نفر . فرمود : «صد هزار نفر؟» عرض كردم : آرى ، بلكه دويست هزار نفر . فرمود : «دويست هزار نفر؟» عرض كردم : آرى ، بلكه نصف دنيا . سدير مى گويد كه : حضرت از جواب من ساكت شد و هيچ نفرمود . بعد از آن فرمود كه : «بر تو سبك و آسان است كه با ما بيايى تا يَنْبُع؟ (2) » سدير مى گويد كه : عرض كردم : آرى؛ پس فرمود كه الاغ و استرى را زين كردند و من پيشى گرفتم و بر الاغ سوار شدم . حضرت فرمود كه : «اى سدير! صلاح مى دانى كه مرا بر خود برگزينى و الاغ را به من دهى؟» عرض كردم كه : استر آرايشش بيشتر و از الاغ بهتر است (يا بيشتر راه مى رود) . فرمود كه : «الاغ ، نرم تر است و مناسبتش به حال من بيشتر؛» پس من فرود آمدم و حضرت بر الاغ سوار شد و من بر استر سوار شدم و رفتيم . بعد از آن ، وقت نماز داخل شد . فرمود كه : «اى سدير! بيا فرود آييم و نماز كنيم» . بعد از آن فرمود كه : «اين زمينى است شوره زار و نماز در آن جايز نيست»؛ پس رفتيم تا به زمين سرخى رسيديم ، و حضرت نظر افكند به سوى پسرى كه بزغاله اى چند مى چرانيد . فرمود : «اى سدير! به خدا سوگند كه اگر مرا شيعيان به شماره اين بزغاله ها بودند ، مرا نمى رسيد كه بنشينم و جهاد نكنم» . و فرود آمديم و نماز كرديم ، و چون از نماز فارغ شديم ، به جانب بزغاله ها ميل كردم و آنها را شمردم . ديدم كه آنها هفده بزغاله بودند .

.


1- .و در بعضى از نسخ كافى به جاى عزيز ، غريب است .
2- .و ينبع _ به فتح حاء حطّى و سكون نون كلمن و ضمّ باء ابجد با عين سعفص _ ، دهى است بزرگ كه حصارى دارد ، بر هفت منزلى مدينه از طرف دريا . (مترجم)

ص: 598

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ ، عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ ، قَالَ : قَالَ لِي عَبْدٌ صَالِحٌ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ :«يَا سَمَاعَةُ ، أَمِنُوا عَلى فُرُشِهِمْ وَأَخَافُونِي ، أَمَا وَاللّهِ ، لَقَدْ كَانَتِ الدُّنْيَا وَمَا فِيهَا إِلَا وَاحِدٌ يَعْبُدُ اللّهَ ، وَلَوْ كَانَ مَعَهُ غَيْرُهُ لَأَضَافَهُ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِلَيْهِ حَيْثُ يَقُولُ : « إِنَّ إِبْراهِيمَ كانَ أُمَّةً قانِتاً لِلّهِ حَنِيفاً وَلَمْ يَكُ مِنَ الْمُشْرِكِينَ » فَغَبَرَ بِذلِكَ مَا شَاءَ اللّهُ. ثُمَّ إِنَّ اللّهَ آنَسَهُ بِإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ ، فَصَارُوا ثَلَاثَةً ، أَمَا وَاللّهِ ، إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَقَلِيلٌ ، وَإِنَّ أَهْلَ الْكُفْرِ لَكَثِيرٌ ، أَ تَدْرِي لِمَ ذَاكَ ؟» فَقُلْتُ : لَا أَدْرِي جُعِلْتُ فِدَاكَ ، فَقَالَ : «صُيِّرُوا أُنْساً لِلْمُؤْمِنِينَ ، يَبُثُّونَ إِلَيْهِمْ مَا فِي صُدُورِهِمْ ، فَيَسْتَرِيحُونَ إِلى ذلِكَ ، وَيَسْكُنُونَ إِلَيْهِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ ، عَنِ النَّضْرِ ، عَنْ يَحْيى ، عَنْ أَبِي خَالِدٍ الْقَمَّاطِ ، عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْيَنَ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، مَا أَقَلَّنَا ؟! لَوِ اجْتَمَعْنَا عَلى شَاةٍ مَا أَفْنَيْنَاهَا ، فَقَالَ :«أَ لَا أُحَدِّثُكَ بِأَعْجَبَ مِنْ ذلِكَ ؟ الْمُهَاجِرُونَ وَالْأَنْصَارُ ذَهَبُوا إِلَا _ وَ أَشَارَ بِيَدِهِ _ ثَلَاثَةً» . قَالَ حُمْرَانُ : فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، مَا حَالُ عَمَّارٍ ؟ قَالَ: «رَحِمَ اللّهُ عَمَّارا أَبَا الْيَقْظَانِ بَايَعَ وَقُتِلَ شَهِيدا» . فَقُلْتُ فِي نَفْسِي : مَا شَيْءٌ أَفْضَلَ مِنَ الشَّهَادَةِ ، فَنَظَرَ إِلَيَّ ، فَقَالَ : «لَعَلَّكَ تَرى أَنَّهُ مِثْلُ الثَّلَاثَةِ ، أَيْهَاتَ أَيْهَاتَ» .

.

ص: 599

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از عمّار بن مروان ، از سماعة بن مهران روايت كرده است كه گفت : امام موسى كاظم عليه السلام _ صلوات اللّه عليه _ به من فرمود كه :«اى سماعه! بر فرش هاى خويش ايمن نشسته اند و مرا ترسانيده اند . بدان كه به خدا سوگند ، زمانى بود كه دنيا بود و در آن مؤمنى نبود ، مگر يك نفر كه خدا را مى پرستيد . و اگر با او غير او مى بود ، هر آينه خداى عز و جل غير را به سوى او اضافه مى فرمود (=و نسبت مى داد) ، در آنجا كه مى فرمايد : «اِنَّ اِبْراهيمَ كانَ أُمَّةً قانِتا لِلّهِ حَنيفَا وَلَمْ يَكُ مِنَ الْمُشْرِكينَ» (1) ؛ يعنى : به درستى كه ابراهيم خليل ، امّتى بود فرمانبردار از براى خدا ، و مايل از دين هاى باطل به دين حقّ اسلام ، و نبود از شرك آورندگان» . 2 و حضرت موسى بن جعفر عليه السلام فرمود : «پس ابراهيم عليه السلام با اين حال مكث فرمود ، آن قدرى كه خدا مى خواست . بعد از آن ، خدا او را شاد كرد و آرام داد به اسماعيل و اسحاق ، و ايشان ، همه سه نفر شدند . بدان! به خدا سوگند كه مؤمن كم است و اهل كفر بسيارند ، آيا مى دانى كه چرا چنين است؟» عرض كردم كه : نمى دانم ، فداى تو گردم! فرمود كه : «ايشان را انيس از براى مؤمنان قرار داد . فرموده كه : به ايشان خو مى كنند و آن چه در سينه هاى ايشان است به سوى ايشان پراكنده مى كنند و بروز مى دهند ، و به استراحت مى افتند و به سوى آن ساكن مى شوند و آرام مى گيرند» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از محمد بن اورمه ، از نضر بن يحيى ، از ابوخالد قمّاط ، از حمران بن اعين كه گفت : به خدمت امام محمد باقر عليه السلام عرض كردم كه : فداى تو گردم! ما چه بسيار كميم ، اگر بر يك گوسفندى جمع شويم ، نمى توانيم كه آن را نيست و نابود گردانيم . فرمود :«آيا نمى خواهى كه تو را خبر دهم به چيزى كه تعجّبش از اين بيشتر باشد؟ همه مهاجران و انصار رفتند ، مگر _ و به دست خويش اشاره فرمود كه _ سه نفر» (يعنى بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله همه مرتد شدند ، مگر سه نفر و آنها سلمان و مقدار و ابوذرند رضى اللّه عنهم) . حمران مى گويد كه : عرض كردم : حال عمّار چه بود؟ فرمود كه : «خدا ابوااليقظان _ يعنى عمّار _ را رحمت كند! بيعت نمود و كشته شد ، در حالى كه شهيد بود» . من با خود گفتم كه : چيزى از شهادت بهتر نيست . حضرت به سوى من نگريست و فرمود : «شايد كه تو چنان بپندارى كه عمّار مانند آن سه نفر است ، بسيار دور است آن چه تو پنداشته اى» .

.


1- .نحل، 120.

ص: 600

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ عليه السلام يَقُولُ :«لَيْسَ كُلُّ مَنْ قَالَ بِوَلَايَتِنَا مُؤْمِناً ، وَلكِنْ جُعِلُوا أُنْساً لِلْمُؤْمِنِينَ» .

101 _ بَابُ الرِّضَا بِمَوْهِبَةِ الْاءِيمَانِ وَالصَّبْرِ عَلى كُلِّ شَيْءٍ بَعْدَهُعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ ، عَنْ فُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ ، عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ الْمُخْتَارِ الْأَنْصَارِيِّ ، قَالَ : قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«يَا عَبْدَ الْوَاحِدِ ، مَا يَضُرُّ رَجُلاً _ إِذَا كَانَ عَلى ذَا الرَّأْيِ _ مَا قَالَ النَّاسُ لَهُ وَلَوْ قَالُوا : مَجْنُونٌ ؛ وَمَا يَضُرُّهُ وَلَوْ كَانَ عَلى رَأْسِ جَبَلٍ يَعْبُدُ اللّهَ حَتّى يَجِيئَهُ الْمَوْتُ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ خُنَيْسٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : قَالَ اللّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالى : لَوْ لَمْ يَكُنْ فِي الْأَرْضِ إِلَا مُؤْمِنٌ وَاحِدٌ ، لَاسْتَغْنَيْتُ بِهِ عَنْ جَمِيعِ خَلْقِي ، وَلَجَعَلْتُ لَهُ مِنْ إِيمَانِهِ أُنْساً لَا يَحْتَاجُ إِلى أَحَدٍ» .

.

ص: 601

101 . باب در بيان راضى بودن به موهبت و بخشش ايمان ، و صبر كردن بر هر چيزى

حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از احمد بن محمد بن عبداللّه ، از على بن جعفر روايت كرده است كه گفت : شنيدم از حضرت امام موسى كاظم عليه السلام كه مى فرمود :«چنان نيست كه هر كس كه به ولايت ما اعتقاد دارد ، مؤمن باشد ، وليكن ايشان انيس مؤمنان قرار داده شده اند» .

101 . باب در بيان راضى بودن به موهبت و بخشش ايمان ، و صبر كردن بر هر چيزى كه بعد از آن باشدچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از ابن بكير ، از فضيل بن يسار ، از عبدالواحد بن مختار انصارى كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود كه :«اى عبدالواحد! هيچ ضرر نرساند مردى را ، چون بر اين رأى و اعتقاد تشيّع باشد ، آن چه مردم از براى او گويند ، و اگرچه بگويند كه ديوانه است . و او را هيچ زيان نرساند و هر چند كه بر سر كوهى باشد و خدا را عبادت كند ، تا او را مرگ در رسد» .

على بن ابراهيم از محمد بن عيسى از يونس از ابن مسكان از معلّى بن خنيس ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : خداى _ تبارك و تعالى _ فرمود : اگر در زمين كسى نباشد ، مگر يك مؤمن ، هر آينه به او از همه خلق خويش بى نيازى جويم ، و هر آينه او را از ايمانش انيسى قرار دهم كه به آن خو كند ، و به هيچ كس محتاج نباشد» .

.

ص: 602

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ مُوسى ، عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«مَا يُبَالِي مَنْ عَرَّفَهُ اللّهُ هذَا الْأَمْرَ أَنْ يَكُونَ عَلى قُلَّةِ جَبَلٍ يَأْكُلُ مِنْ نَبَاتِ الْأَرْضِ حَتّى يَأْتِيَهُ الْمَوْتُ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنْ كُلَيْبِ بْنِ مُعَاوِيَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«مَا يَنْبَغِي لِلْمُؤْمِنِ أَنْ يَسْتَوْحِشَ إِلى أَخِيهِ فَمَنْ دُونَهُ ، الْمُؤْمِنُ عَزِيزٌ فِي دِينِهِ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ وَسَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ ، عَنْ فُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ ، قَالَ : دَخَلْتُ عَلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي مَرْضَةٍ مَرِضَهَا لَمْ يَبْقَ مِنْهُ إِلَا رَأْسُهُ عليه السلام ، فَقَالَ :«يَا فُضَيْلُ ، إِنَّنِي كَثِيراً مَا أَقُولُ : مَا عَلى رَجُلٍ عَرَّفَهُ اللّهُ هذَا الْأَمْرَ لَوْ كَانَ فِي رَأْسِ جَبَلٍ حَتّى يَأْتِيَهُ الْمَوْتُ . يَا فُضَيْلَ بْنَ يَسَارٍ ، إِنَّ النَّاسَ أَخَذُوا يَمِيناً وَشِمَالًا ، وَإِنَّا وَشِيعَتَنَا هُدِينَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ؛ يَا فُضَيْلَ بْنَ يَسَارٍ ، إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَوْ أَصْبَحَ لَهُ مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ ، كَانَ ذلِكَ خَيْراً لَهُ ، وَلَوْ أَصْبَحَ مُقَطَّعاً أَعْضَاؤُهُ، كَانَ ذلِكَ خَيْراً لَهُ . يَا فُضَيْلَ بْنَ يَسَارٍ ، إِنَّ اللّهَ لَا يَفْعَلُ بِالْمُؤْمِنِ إِلَا مَا هُوَ خَيْرٌ لَهُ ؛ يَا فُضَيْلَ بْنَ يَسَارٍ ، لَوْ عَدَلَتِ الدُّنْيَا عِنْدَ اللّهِ جَنَاحَ بَعُوضَةٍ ، مَا سَقى عَدُوَّهُ مِنْهَا شَرْبَةَ مَاءٍ ؛ يَا فُضَيْلَ بْنَ يَسَارٍ ، إِنَّهُ مَنْ كَانَ هَمُّهُ هَمّاً وَاحِداً ، كَفَاهُ اللّهُ هَمَّهُ ؛ وَمَنْ كَانَ هَمُّهُ فِي كُلِّ وَادٍ ، لَمْ يُبَالِ اللّهُ بِأَيِّ وَادٍ هَلَكَ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ مَنْصُورٍ الصَّيْقَلِ وَالْمُعَلَّى بْنِ خُنَيْسٍ ، قَالَا : سَمِعْنَا أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : مَا تَرَدَّدْتُ فِي شَيْءٍ أَنَا فَاعِلُهُ كَتَرَدُّدِي فِي مَوْتِ عَبْدِيَ الْمُؤْمِنِ ، إِنَّنِي لَأُحِبُّ لِقَاءَهُ، وَ يَكْرَهُ الْمَوْتَ ، فَأَصْرِفُهُ عَنْهُ ؛ وَإِنَّهُ لَيَدْعُونِي ، فَأُجِيبُهُ ؛ وَإِنَّهُ لَيَسْأَلُنِي ، فَأُعْطِيهِ ، وَلَوْ لَمْ يَكُنْ فِي الدُّنْيَا إِلَا وَاحِدٌ مِنْ عَبِيدِي مُؤْمِنٌ ، لَاسْتَغْنَيْتُ بِهِ عَنْ جَمِيعِ خَلْقِي ، وَلَجَعَلْتُ لَهُ مِنْ إِيمَانِهِ أُنْساً لَا يَسْتَوْحِشُ إِلى أَحَدٍ» .

.

ص: 603

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از احمد بن محمد بن ابى نصر ، از حسين بن موسى ، از فضيل بن يسار ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه خدا اين امر را به او شناسانيد ، پروا نمى كند كه بر سر كوهى باشد و از گياه زمين بخورد ، تا مرگ به نزد او آيد» .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از كليب بن معاويه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«سزاوار نيست مؤمن را كه وحشت كند و برمد ، وپناه برد به سوى برادر خويش و كسى كه غير او باشد ، و مؤمن در دين خود عزيز است» .

از او ، از احمد بن محمد بن خالد ، از فضالة بن ايّوب ، از عمر بن ابان و سيف بن عميره ، از فضيل بن يسار روايت است كه گفت : بر امام جعفر صادق عليه السلام داخل شدم در وقت بيمارى كه حضرت به آن مبتلى شده بود ، و از او چيزى باقى نمانده بود ، مگر سر مباركش . پس فرمود كه :«اى فضيل! به درستى كه من بسيارى از اوقات مى گويم كه : باكى نيست بر مردى كه خدا اين امر را به او شناسانيده باشد ، اگر در سر كوهى باشد ، تا او را مرگ در رسد . اى فضيل ، پسر يسار! به درستى كه مردم راست و چپ را گرفتند و هر يك به راهى رفتند ، و ما و شيعيان ما هدايت شديم به راه راست . اى فضيل ، پسر يسار! اگر مؤمن صبح كند و آن چه در ميان مشرق و مغرب است مال او باشد ، از برايش خير باشد ، و اگر صبح كند و اعضايش پاره پاره شده باشد ، از برايش خير باشد . اى فضيل ، پسر يسار! به درستى كه خدا با مؤمن كارى نمى كند ، مگر آن چه از برايش خير است . اى فضيل ، پسر يسار! اگر دنيا در نزد خدا با بال پشّه اى برابرى مى نمود ، از آن ، شربت آبى به دشمن خويش نمى داد . اى فضيل ، پسر يسار! به درستى كه هر كه قصد و همّتش يكى باشد ، خدا آن قصد را از او كفايت مى كند ، و هر كه همّتش در هر وادى جولان زند ، خدا پروايى ندارد از آنكه او در هر وادى كه باشد ، هلاك گردد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از ابن مسكان ، از منصور صيقل و معلّى بن خنيس روايت كرده است كه گفت : شنيديم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : خداى عز و جل فرمود : در هيچ چيز كه من فاعل و كننده آنم ، آن قدر تردّد ندارم ، مانند تردّدى كه در قبض روح و مردن بنده مؤمن خود دارم؛زيرا كه من لقاى او را دوست مى دارم و او مرگ را ناخوش دارد؛ پس مرگ را از او مى گردانم ، و به درستى كه او مرا مى خواند و من او را اجابت مى كنم ، و از من خواهش مى كند و به او عطا مى كنم ، و اگر در دنيا نباشد ، مگر يكى از بندگان من كه مؤمن باشد ، هر آينه به او از همه خلق خويش بى نيازى جويم ، و هر آينه او را از ايمانش انيسى قرار دهم كه به آن خو كند ، و وحشت نكند تا به كسى پناه برد» . (1)

.


1- .و مخفى نماند كه تردّد نسبت به خدا روا نيست ، و آن چه خداى _ تعالى _ آن را به خود نسبت داده ، محمول است بر يكى از چند وجه كه در نجات السّالكين آن را بيان كرده ام . (مترجم)

ص: 604

102 _ بَابٌ فِي سُكُونِ الْمُؤْمِنِ إِلَى الْمُؤْمِنِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ ، عَنْ يُونُسَ ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيَسْكُنُ إِلَى الْمُؤْمِنِ ، كَمَا يَسْكُنُ الظَّمْآنُ إِلَى الْمَاءِ الْبَارِدِ» .

103 _ بَابٌ فِيمَا يَدْفَعُ اللّهُ بِالْمُؤْمِنِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ التَّيْمِيِّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ بْنِ زُرَارَةَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ لَيَدْفَعُ بِالْمُؤْمِنِ الْوَاحِدِ عَنِ الْقَرْيَةِ الْفَنَاءَ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«لَا يُصِيبُ قَرْيَةً عَذَابٌ وَفِيهَا سَبْعَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : قِيلَ لَهُ فِي الْعَذَابِ : إِذَا نَزَلَ بِقَوْمٍ يُصِيبُ الْمُؤْمِنِينَ ؟ قَالَ :«نَعَمْ ، وَلكِنْ يَخْلُصُونَ بَعْدَهُ» .

.

ص: 605

102 . باب در بيان آرام گرفتن مؤمن به سوى مؤمن

103 . باب در بيان آنچه خدا دفع مى كند به واسطه مؤمن

102 . باب در بيان آرام گرفتن مؤمن به سوى مؤمنعلى بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى بن عبيد ، از يونس ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه مؤمن آرام مى گيرد به سوى مؤمن ، چنان كه تشنه اى كه بسيار تشنه باشد (و از غايت تشنگى لبش خشكيده باشد) ، به سوى آب سرد آرام مى گيرد» .

103 . باب در بيان آنچه خدا دفع مى كند به واسطه مؤمنمحمد بن يحيى ، از على بن حسن تيمى ، از محمد بن عبداللّه بن زراره ، از محمد بن فضيل ، از ابوحمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه خدا به واسطه يك مؤمن ، فنا و نيستى را از اهل ده يا شهرى دفع مى كند» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از عبداللّه بن سنان ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«عذاب به اهل دهى نمى رسد كه در آن هفت مؤمن باشد» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از چندين نفر از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود : به آن حضرت عرض شد : در باب عذاب ، چون بر گروهى فرود آيد ، آيا به مؤمنان مى رسد؟ فرمود :«آرى ، وليكن بعد از آن خلاص مى شوند» .

.

ص: 606

104 _ بَابٌ فِي أَنَّ الْمُؤْمِنَ صِنْفَانِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ نُصَيْرٍ أَبِي الْحَكَمِ الْخَثْعَمِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الْمُؤْمِنُ مُؤْمِنَانِ : فَمُؤْمِنٌ صَدَقَ بِعَهْدِ اللّهِ ، وَوَفى بِشَرْطِهِ ، وَذلِكَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : « رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللّهَ عَلَيْهِ » فَذلِكَ الَّذِي لَا تُصِيبُهُ أَهْوَالُ الدُّنْيَا وَلَا أَهْوَالُ الْاخِرَةِ ، وَذلِكَ مِمَّنْ يَشْفَعُ وَلَا يُشْفَعُ لَهُ ؛ وَمُؤْمِنٌ كَخَامَةِ الزَّرْعِ تَعْوَجُّ أَحْيَاناً ، وَتَقُومُ أَحْيَاناً ، فَذلِكَ مِمَّنْ تُصِيبُهُ أَهْوَالُ الدُّنْيَا وَأَهْوَالُ الْاخِرَةِ ، وَذلِكَ مِمَّنْ يُشْفَعُ لَهُ وَلَا يَشْفَعُ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ خَالِدٍ الْعَمِّيِّ ، عَنْ خَضِرِ بْنِ عَمْرٍو ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«الْمُؤْمِنُ مُؤْمِنَانِ : مُؤْمِنٌ وَفى لِلّهِ بشُرُوطِهِ الَّتِي اشْتَرَطَهَا عَلَيْهِ ، فَذلِكَ مَعَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ ، وَحَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً ، وَذلِكَ مِمَّنْ يَشْفَعُ وَلَا يُشْفَعُ لَهُ ، وَذلِكَ مِمَّنْ لَا تُصِيبُهُ أَهْوَالُ الدُّنْيَا ، وَلَا أَهْوَالُ الْاخِرَةِ ؛ وَمُؤْمِنٌ زَلَّتْ بِهِ قَدَمٌ ، فَذلِكَ كَخَامَةِ الزَّرْعِ ، كَيْفَمَا كَفَأَتْهُ الرِّيحُ انْكَفَأَ ، وَذلِكَ مِمَّنْ تُصِيبُهُ أَهْوَالُ الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ ، وَيُشْفَعُ لَهُ وَهُوَ عَلى خَيْرٍ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ ، عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ ، عَنْ أَبِي مَرْيَمَ الْأَنْصَارِيِّ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«قَامَ رَجُلٌ بِالْبَصْرَةِ إِلى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام ، فَقَالَ : يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ، أَخْبِرْنَا عَنِ الْاءِخْوَانِ ، فَقَالَ عليه السلام : الْاءِخْوَانُ صِنْفَانِ : إِخْوَانُ الثِّقَةِ ، وَإِخْوَانُ الْمُكَاشَرَةِ . فَأَمَّا إِخْوَانُ الثِّقَةِ ، فَهُمُ : الْكَفُّ ، وَالْجَنَاحُ ، وَالْأَهْلُ ، وَالْمَالُ ، فَإِذَا كُنْتَ مِنْ أَخِيكَ عَلى حَدِّ الثِّقَةِ ، فَابْذُلْ لَهُ مَالَكَ وَبَدَنَكَ ، وَصَافِ مَنْ صَافَاهُ ، وَعَادِ مَنْ عَادَاهُ ، وَاكْتُمْ سِرَّهُ وَعَيْبَهُ ، وَأَظْهِرْ مِنْهُ الْحَسَنَ ، وَاعْلَمْ أَيُّهَا السَّائِلُ أَنَّهُمْ أَقَلُّ مِنَ الْكِبْرِيتِ الْأَحْمَرِ . وَ أَمَّا إِخْوَانُ الْمُكَاشَرَةِ ، فَإِنَّكَ تُصِيبُ لَذَّتَكَ مِنْهُمْ ، فَلَا تَقْطَعَنَّ ذلِكَ مِنْهُمْ ، وَلَا تَطْلُبَنَّ مَا وَرَاءَ ذلِكَ مِنْ ضَمِيرِهِمْ ، وَابْذُلْ لَهُمْ مَا بَذَلُوا لَكَ مِنْ طَلَاقَةِ الْوَجْهِ وَحَلَاوَةِ اللِّسَانِ» .

.

ص: 607

104 . باب در بيان اينكه مؤمنان بر دو قسم اند

104 . باب در بيان اينكه مؤمنان بر دو قسم اندمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از نصير _ يعنى ابوحاكم خثعمى _ ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مؤمن دو قسم است : يكى مؤمنى است كه تصديق كرده به عهد و پيمان خدا و آن را راست نموده و به شرطش وفا كرده ، و اين است قول خداى عز و جل : «رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللّهَ عَلَيْهِ» (1) ؛ يعنى : از جمله مؤمنان مردانى چندند كه راست گفتند آن چيزى را كه با خدا عهد و پيمان بستند بر آن چيز» . حضرت فرمود كه : «اين مؤمن ، آن است كه هول هاى دنيا و هول هاى آخرت به او نمى رسد ، و اين مؤمن ، از آنها است كه شفاعت مى كنند و كسى ايشان را شفاعت نكند ، و ديگر ، مؤمنى است كه مانند گياه و كِشتِ تر و تازه ، كه در بعضى از اوقات كج مى شود و در بعضى از اوقات راست مى ايستد . پس اين مؤمن ، از آنها است كه اهوال دنيا و اهوال آخرت به او مى رسد ، و اين مؤمن ، از جمله آنها است كه از براى ايشان شفاعت مى شود و خود شفاعت نمى كنند» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از محمد بن عبداللّه ، از خالد قمّى ، از خضر بن عمرو ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«مؤمن دو قسم است : يكى مؤمنى است كه از براى خدا وفا نموده به شروط خويش كه خدا آنها را بر او شرط فرموده؛ پس اين مؤمن ، با پيغمبران و راستگويان و شهيدان و شايستگان باشد ، و اين گروه ، خوش رفيقانى هستند ، و اينك از آنها است كه شفاعت مى كنند و كسى ايشان را شفاعت نمى كند ، و اين مؤمن از كسانى است كه هول هاى دنيا و هول هاى آخرت به ايشان نمى رسد ، و ديگر ، مؤمنى است كه پايش او را مى لغزاند؛ پس اين مؤمن مانند دسته اى از كشت و گياه تر و تازه است كه به هر وضع كه باد آن را ميل دهد و بگرداند ، ميل كند و بگردد ، و اينك از آنها است كه هول هاى دنيا و هول هاى آخرت به ايشان مى رسد ، و از براى ايشان شفاعت مى شود و عاقبت كارش به خير خواهد بود» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از اسماعيل بن مهران ، از يونس بن يعقوب ، از ابومريم انصارى ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«مردى در بصره به سوى اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ برخاست و عرض كرد كه : يا اميرالمؤمنين! ما را خبر ده از برادران . حضرت فرمود كه : برادران دو قِسم اند : يك قسم برادرانى كه منسوب اند به سوى ثقه و اعتماد ، و قسم ديگر ، برادرانى كه منسوب اند به سوى مكاشرت؛ يعنى در روى يكديگر خنديدن و گشاده رويى . امّا برادران ثقه ، دست و بال و اهل و مالند؛ پس هرگاه نسبت به برادرت بر حدّ ثقه و اعتماد باشى ، مال و تن خود را به او ببخش ، و صاف باش با هر كه با او در مقام صافى باشد ، و دشمنى كن با هر كه با او دشمنى كند ، و راز و عيب او را بپوش ، و از او ظاهر كن آن چه را كه خوب باشد . و بدان اى سائل! كه ايشان از كبريت احمر كمترند . و امّا برادران مكاشرت ، پس به درستى كه تو به لذّت و خوشى خويش از ايشان مى رسى؛ پس اين امر را از ايشان قطع مكن ، و آن چه در پس اين و غير از اين باشد از ايشان مجو ، و به ايشان ببخش ، آن چه را كه به تو بخشيده اند از گشاده رويى و شيرين زبانى» .

.


1- .احزاب، 23.

ص: 608

105 _ بَابُ مَا أَخَذَهُ اللّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِ مِنَ الصَّبْرِ عَلى مَا يَلْحَقُهُ فِيمَا ابْتُلِيَ بِهِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«أَخَذَ اللّهُ مِيثَاقَ الْمُؤْمِنِ عَلى أَنْ لَا تُصَدَّقَ مَقَالَتُهُ ، وَلَا يَنْتَصِفَ مِنْ عَدُوِّهِ ، وَمَا مِنْ مُؤْمِنٍ يَشْفِي نَفْسَهُ إِلَا بِفَضِيحَتِهَا ؛ لِأَنَّ كُلَّ مُؤْمِنٍ مُلْجَمٌ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ اللّهَ أَخَذَ مِيثَاقَ الْمُؤْمِنِ عَلى بَلَايَا أَرْبَعٍ أَيْسَرُهَا عَلَيْهِ مُؤْمِنٌ يَقُولُ بِقَوْلِهِ يَحْسُدُهُ ، أَوْ مُنَافِقٌ يَقْفُو أَثَرَهُ ، أَوْ شَيْطَانٌ يُغْوِيهِ ، أَوْ كَافِرٌ يَرى جِهَادَهُ ، فَمَا بَقَاءُ الْمُؤْمِنِ بَعْدَ هذَا؟» .

.

ص: 609

105 . باب در بيان آن چه خدا فرا گرفته بر مؤمن از صبر كردن يا يارى نمودن

105 . باب در بيان آن چه خدا فرا گرفته بر مؤمن از صبر كردن يا يارى نمودن بر آن چه به او مى رسد ، در آن چه به آن مبتلى شده استمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن نعمان ، از داود بن فرقد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خدا از مؤمن پيمان گرفته بر اينكه گفتارش باور نشود ، و از دشمن خود داد خود نستاند . و هيچ مؤمنى نيست كه نفس خود را شفا دهد و تشفّى قلب حاصل كند ، و دلش خوش گردد و از حرارت خشم خنك شود ، مگر به رسوايى نفس خويش؛ زيرا كه هر مؤمنى لجام شده است و از انتقام ممنوع است» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد و محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد و هر دو ، از ابن محبوب ، از ابوحمزه ثمالى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى كه خداى عز و جل از مؤمن پيمان گرفته بر چهار بليّه ، كه آسان تر آنها بر او ، مؤمنى است كه به قول او قائل و هم مذهب او است ، بر او حسد مى برد ، يا منافقى كه به دنبال او مى افتد و اثر او را پيروى مى كند ، يا شيطانى كه مى خواهد او را گمراه گرداند ، يا كافرى كه جهاد كردن با او را حلال مى بيند . پس بعد از اينها ، بقاى مؤمن چيست و چگونه بماند؟!» .

.

ص: 610

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا أَفْلَتَ الْمُؤْمِنُ مِنْ وَاحِدَةٍ مِنْ ثَلَاثٍ _ وَ لَرُبَّمَا اجْتَمَعَتِ الثَّلَاثُ عَلَيْهِ _ : إِمَّا بُغْضُ مَنْ يَكُونُ مَعَهُ فِي الدَّارِ يُغْلِقُ عَلَيْهِ بَابَهُ يُؤْذِيهِ ، أَوْ جَارٌ يُؤْذِيهِ ، أَوْ مَنْ فِي طَرِيقِهِ إِلى حَوَائِجِهِ يُؤْذِيهِ ؛ وَلَوْ أَنَّ مُؤْمِناً عَلى قُلَّةِ جَبَلٍ ، لَبَعَثَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِلَيْهِ شَيْطَاناً يُؤْذِيهِ ، وَيَجْعَلُ اللّهُ لَهُ مِنْ إِيمَانِهِ أُنْساً لَا يَسْتَوْحِشُ مَعَهُ إِلى أَحَدٍ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«أَرْبَعٌ لَا يَخْلُو مِنْهُنَّ الْمُؤْمِنُ ، أَوْ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ : مُؤْمِنٌ يَحْسُدُهُ _ وَ هُوَ أَشَدُّهُنَّ عَلَيْهِ _ وَمُنَافِقٌ يَقْفُو أَثَرَهُ ، أَوْ عَدُوٌّ يُجَاهِدُهُ ، أَوْ شَيْطَانٌ يُغْوِيهِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ ، عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ جَعَلَ وَلِيَّهُ فِي الدُّنْيَا غَرَضاً لِعَدُوِّهِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَجْلَانَ ، قَالَ : كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَشَكَا إِلَيْهِ رَجُلٌ الْحَاجَةَ ، فَقَالَ لَهُ :«اصْبِرْ ؛ فَإِنَّ اللّهَ سَيَجْعَلُ لَكَ فَرَجاً» قَالَ : ثُمَّ سَكَتَ سَاعَةً ، ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَى الرَّجُلِ ، فَقَالَ : «أَخْبِرْنِي عَنْ سِجْنِ الْكُوفَةِ ، كَيْفَ هُوَ ؟» فَقَالَ : أَصْلَحَكَ اللّهُ ، ضَيِّقٌ مُنْتِنٌ ، وَأَهْلُهُ بِأَسْوَاَ?حَالٍ ، قَالَ : «فَإِنَّمَا أَنْتَ فِي السِّجْنِ فَتُرِيدُ أَنْ تَكُونَ فِيهِ فِي سَعَةٍ ؟ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ الدُّنْيَا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ» .

.

ص: 611

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از ابن مسكان ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«مؤمن از يكى از سه چيز رهايى ندارد ، و بسا است كه هر سه بر او جمع مى شود : يا بعضى (1) از كسانى كه با او در خانه باشند و درِ آن بر او بسته شود _ به اين معنى كه از اهل آن خانه باشد _ ، او را مى رنجاند ، يا همسايه اى كه او را مى رنجاند ، يا كسى كه در راه او باشد ، به سوى حوائج خويش او را مى رنجاند . و اگر مؤمنى بر سر كوهى باشد ، هر آينه خداى عز و جلشيطانى را بر او برانگيزد كه او را برنجاند ، و خدا از برايش از ايمانى كه دارد ، انيسى قرار دهد كه به آن خو كند ، و با وجود آن وحشت ندارد و به سوى كسى ميل نكند» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از احمد بن محمد بن ابى نصر ، از داود بن سرحان كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«چهار چيز است كه مؤمن از آنها يا يكى از آنها خالى نباشد : مؤمنى كه بر او حسد برد ، و اين سخت ترين يا آسان ترين آنها است بر او _ بنا بر اختلاف نسخ كافى _ ، و منافقى كه به دنبال او افتد و اثر او را پيروى كند ، يا دشمنى كه با او مجاهده و محاربه نمايد ، يا شيطانى كه خواهد او را گمراه گرداند» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن سنان ، از عمّار بن مروان ، از سماعة بن مهران ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه خدا در دنيا دوست خود را نشانه و هدف تير بلاى دشمن خويش گردانيده است» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از محمد بن عجلان كه گفت : در نزد امام جعفر صادق عليه السلام بودم كه مردى به آن حضرت از احتياج و پريشانى شكايت كرد . فرمود :«صبر كن كه خدا به زودى از برايت فرجى قرار خواهد داد» . راوى مى گويد : پس حضرت ساعتى ساكت شد ، بعد از آن رو به آن مرد آورد و فرمود : «مرا خبر ده از زندان كوفه كه حالش چگونه و چون است؟» عرض كرد : خدا تو را به اصلاح آورد! جايى است تنگ و گنديده ، و اهل آن به بدتر حالى مى گذرانند . فرمود : «جز اين نيست كه تو در زندانى و با وجود آن مى خواهى كه در آن در وسعت و فراخى باشى ، آيا ندانسته اى كه دنيا زندان مؤمن است!؟» .

.


1- .در نسخه مولف و نيز بحار الانوار و الفصول المهمه «بعض» آمده كه ترجمه اش همان بعضى مى شود و در يكى دو نسخه كافى «بغض» آمده كه صحيح به نظر نمى رسد .

ص: 612

عَنْهُ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ الْحَذَّاءِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ صَغِيرٍ ، عَنْ جَدِّهِ شُعَيْبٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«الدُّنْيَا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ ، فَأَيُّ سِجْنٍ جَاءَ مِنْهُ خَيْرٌ؟» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحَجَّالِ ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ أَبِي يَزِيدَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الْمُؤْمِنُ مُكَفَّرٌ» . وَفِي رِوَايَةٍ أُخْرى : «وَ ذلِكَ أَنَّ مَعْرُوفَهُ يَصْعَدُ إِلَى اللّهِ ، فَلَا يُنْشَرُ فِي النَّاسِ ، وَالْكَافِرُ مَشْكُورٌ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَا وَقَدْ وَكَّلَ اللّهُ بِهِ أَرْبَعَةً : شَيْطَانا يُغْوِيهِ يُرِيدُ أَنْ يُضِلَّهُ ، وَكَافِراً يَغْتَالُهُ، وَمُؤْمِناً يَحْسُدُهُ _ وَ هُوَ أَشَدُّهُمْ عَلَيْهِ _ وَمُنَافِقاً يَتَتَبَّعُ عَثَرَاتِهِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ، عَنْ جَابِرٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«إِذَا مَاتَ الْمُؤْمِنُ ، خَلّى عَلى جِيرَانِهِ مِنَ الشَّيَاطِينِ عَدَدَ رَبِيعَةَ وَمُضَرَ ، كَانُوا مُشْتَغِلِينَ بِهِ» .

سَهْلُ بْنُ زِيَادٍ ، عَنْ يَحْيَى بْنِ الْمُبَارَكِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ جَبَلَةَ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا كَانَ وَلَا يَكُونُ وَلَيْسَ بِكَائِنٍ مُؤْمِنٌ إِلَا وَلَهُ جَارٌ يُؤْذِيهِ ، وَلَوْ أَنَّ مُؤْمِناً فِي جَزِيرَةٍ مِنْ جَزَائِرِ الْبَحْرِ ، لَابْتَعَثَ اللّهُ لَهُ مَنْ يُؤْذِيهِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا كَانَ فِيمَا مَضى ، وَلَا فِيمَا بَقِيَ ، وَلَا فِيمَا أَنْتُمْ فِيهِ مُؤْمِنٌ إِلَا وَلَهُ جَارٌ يُؤْذِيهِ» .

.

ص: 613

از او ، از محمد بن على ، از ابراهيم حذّاء ، از محمد بن صغير ، از جدّش شعيب روايت است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«دنيا زندان مؤمن است؛ پس كدام زندان است كه از آن خير و خوبى آمده باشد؟!» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حجّال ، از داود بن ابى يزيد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مؤمن را كفران نعمت مى كنند ، و شكر نيكى و احسان او نمى كنند» . و در روايت ديگر ، اين زيادتى است كه بيان اين ، آن است كه ، «معروف و نيكى او به آسمان بالا مى رود ، و به اين سبب در ميان مردم پهن نمى شود . و كافر مشكور است ، كه مردم نيكى و احسان او را شكر مى كنند» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از عبداللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هيچ مؤمنى نيست ، مگر آنكه خدا چهار چيز را بر او گماشته : شيطانى كه او را اغوا كند و خواهد كه او را گمراه گرداند ، و كافرى كه او را هلاك سازد _ و بنا بر بعضى از نسخ كافى ، با او كارزار كند _ ، و مؤمنى كه بر او حسد برد ؛ و او از همه ايشان بر او سخت تر است ، و منافقى كه لغزش ها و سر درآمدن هاى او را پيروى كند» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از ابن محبوب ، از عمرو بن شمر ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«چون مؤمن بميرد ، رها شود بر همسايگانش از شياطين ، به شماره ربيعه و مضر ، كه به آن مؤمن مشغول بودند» (و ربيعه و مضر دو قبيله سنگين اند از عرب) .

سهل بن زياد ، از يحيى بن مبارك ، از عبداللّه بن جبله ، از اسحاق بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هيچ مؤمنى نبوده و نخواهد بود و الحال هم وجود ندارد ، مگر آنكه از برايش همسايه اى بوده و باشد كه او را برنجاند . و اگر مؤمنى در جزيره اى از جزيره هاى دريا باشد ، هر آينه خدا از برايش كسى را برانگيزاند كه او را برنجاند» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از ابوايّوب ، از اسحاق بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هيچ مؤمنى نبوده در آن چه گذشت ، و نمى باشد در آن چه مانده ، و نيست در آن چه شما در آنيد ، مگر آنكه او را همسايه اى بوده و باشد و هست كه او را رنجانيده و مى رنجاند» .

.

ص: 614

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«مَا كَانَ وَلَا يَكُونُ إِلى أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ مُؤْمِنٌ إِلَا وَلَهُ جَارٌ يُؤْذِيهِ» .

106 _ بَابُ شِدَّةِ ابْتِلَاءِ الْمُؤْمِنِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ بَلَاءً الْأَنْبِيَاءُ ، ثُمَّ الَّذِينَ يَلُونَهُمْ ، ثُمَّ الْأَمْثَلُ فَالْأَمْثَلُ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ الْحَجَّاجِ ، قَالَ : ذُكِرَ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام الْبَلَاءُ ، وَمَا يَخُصُّ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِهِ الْمُؤْمِنَ ، فَقَالَ :«سُئِلَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ أَشَدُّ النَّاسِ بَلَاءً فِي الدُّنْيَا ؟ فَقَالَ عليه السلام : النَّبِيُّونَ ، ثُمَّ الْأَمْثَلُ فَالْأَمْثَلُ ، وَيُبْتَلَى الْمُؤْمِنُ بَعْدُ عَلى قَدْرِ إِيمَانِهِ وَحُسْنِ أَعْمَالِهِ ؛ فَمَنْ صَحَّ إِيمَانُهُ وَحَسُنَ عَمَلُهُ اشْتَدَّ بَلَاؤُهُ، وَمَنْ سَخُفَ إِيمَانُهُ وَضَعُفَ عَمَلُهُ قَلَّ بَلَاؤُهُ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ ، عَنْ زَيْدٍ الشَّحَّامِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ عَظِيمَ الْأَجْرِ لَمَعَ عَظِيمِ الْبَلَاءِ ، وَمَا أَحَبَّ اللّهُ قَوْماً إِلَا ابْتَلَاهُمْ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى ، عَنْ رِبْعِيِّ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«أَشَدُّ النَّاسِ بَلَاءً الْأَنْبِيَاءُ ، ثُمَّ الْأَوْصِيَاءُ ، ثُمَّ الْأَمَاثِلُ فَالْأَمَاثِلُ» .

.

ص: 615

106 . باب در بيان سختى و شدّت بلا و زحمت مؤمن

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از معاويه بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«هيچ مؤمنى نبوده و نخواهد بود تا قيامت برپا شود ، مگر آنكه او را همسايه اى بوده و باشد كه او را رنجانيده و مى رنجاند» .

106 . باب در بيان سختى و شدّت بلا و زحمت مؤمنعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه سخت ترين مردمان از روى بلاء پيغمبرانند؛ پس آنان كه تالى ايشانند . بعد از آن ، آنكه شباهتش به ايشان بيشتر ؛ پس از او ، آنكه شباهتش به او بيشتر است» (1) .

محمد بن يحيى ،از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن محبوب ، از عبدالرحمان بن حجّاج روايت كرده است كه گفت : در نزد امام جعفر صادق عليه السلام ذكر بلاء و آن چه خداى عز و جل مؤمن را به آن مخصوص مى سازد در ميان آمد . فرمود كه :«از رسول خدا صلى الله عليه و آله سؤال شد كه : سخت ترين مردمان از روى بلاء در دنيا كيست؟ فرمود : پيغمبران ، پس امثل ، و بعد از آن امثل ، و بعد از ايشان ، مؤمن مبتلى مى شود ، بر اندازه ايمان و نيكى اعمالش؛ پس هر كه ايمانش درست و عملش خوب باشد ، بلا و زحمتش سخت باشد ، و هر كه ايمانش سست و عملش ضعيف باشد ، بلايش كم خواهد بود» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از عمّار بن مروان ، از زيد شحّام ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه مُزد بزرگ با بلاى بزرگ است ، و خدا هيچ گروهى را دوست نداشته ، مگر آنكه ايشان را مبتلى ساخته است» .

على بن ابراهيم روايت كرده است ، از پدرش و محمد بن اسماعيل ، از فضل بن شاذان و هر دو ، از حمّاد بن عيسى ، از ربعىّ بن عبداللّه ، از فضيل بن يسار ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«سخت ترين مردمان از روى بلاء ، پيغمبرانند ، بعد از آن ، اوصياى ايشان ، بعد از آن ، آنانى كه شباهت ايشان به ايشان از ديگران بيشتر باشد (يا بهترين ايشان) . پس شباهت دارنده ترين (يا بهترين) ايشان به ترتيب» .

.


1- .و مى تواند كه معنى امثل در اين حديث ، افضل و اشرف و اعلاى در مرتبه و منزلت باشد؛ يعنى بهتر باشد . (مترجم)

ص: 616

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنِ ابْنِ رِئَابٍ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ لِلّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ عِبَاداً فِي الْأَرْضِ مِنْ خَالِصِ عِبَادِهِ ، مَا يُنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ تُحْفَةً إِلَى الْأَرْضِ إِلَا صَرَفَهَا عَنْهُمْ إِلى غَيْرِهِمْ ، وَلَا بَلِيَّةً إِلَا صَرَفَهَا إِلَيْهِمْ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُبَيْدٍ ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُلْوَانَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَنَّهُ قَالَ _ وَ عِنْدَهُ سَدِيرٌ _ :«إِنَّ اللّهَ إِذَا أَحَبَّ عَبْداً غَتَّهُ بِالْبَلَاءِ غَتّاً ، وَإِنَّا وَإِيَّاكُمْ يَا سَدِيرُ ، لَنُصْبِحُ بِهِ وَنُمْسِي» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنِ الْوَلِيدِ بْنِ الْعَلاَ ، عَنْ حَمَّادٍ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ إِذَا أَحَبَّ عَبْداً غَتَّهُ بِالْبَلَاءِ غَتّاً ، وَثَجَّهُ بِالْبَلَاءِ ثَجّاً ، فَإِذَا دَعَاهُ ، قَالَ : لَبَّيْكَ عَبْدِي ، لَئِنْ عَجَّلْتُ لَكَ مَا سَأَلْتَ ، إِنِّي عَلى ذلِكَ لَقَادِرٌ ؛ وَلَئِنِ ادَّخَرْتُ لَكَ ، فَمَا ادَّخَرْتُ لَكَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكَ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ زَيْدٍ الزَّرَّادِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ عَظِيمَ الْبَلَاءِ يُكَافَأُ بِهِ عَظِيمُ الْجَزَاءِ ، فَإِذَا أَحَبَّ اللّهُ عَبْداً ابْتَلَاهُ بِعَظِيمِ الْبَلَاءِ ، فَمَنْ رَضِيَ فَلَهُ عِنْدَ اللّهِ الرِّضَا ، وَمَنْ سَخِطَ الْبَلَاءَ فَلَهُ عِنْدَ اللّهِ السَّخَطُ» .

.

ص: 617

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از ابن محبوب ، از ابن رئاب ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه خدا را در زمين بندگانى چندند كه از بندگان خالص اويند . از آسمان تحفه اى را فرو نمى فرستد به سوى زمين ، مگر آنكه آن تحفه را از ايشان مى گرداند به سوى غير ايشان ، و بليّه اى را فرو نمى فرستد ، مگر آنكه آن را مى گرداند به سوى ايشان» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از احمد بن عبيد ، از حسين بن علوان ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود _ و حال آنكه سدير در خدمت آن حضرت بود _ كه :«به درستى كه چون خدا بنده اى را دوست دارد ، پيوسته او را در بلاء فرو برد و غوطه دهد ؛ غوطه دادنى سخت . و به درستى كه ما و شما شيعيان ، اى سدير! به آن صبح و شام مى كنيم و پيوسته در آنيم» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از وليد بن علا ، از حمّاد ، از پدرش ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه چون خداى _ تبارك و تعالى _ بنده اى را دوست دارد ، او را در بلاء پيوسته غوطه دهد ؛ غوطه دادنى سخت ، و خون دلش را به واسطه آن بلاء روان سازد ؛ روان ساختنى به غايت . (و بعضى گفته اند كه : بلا را بر او فرو ريزد ، ريختنى به غايت)؛ پس چون او را بخواند ، بفرمايد كه : لبّيك ، اى بنده من! هر آينه اگر تعجيل كنم از برايت آن چه را كه خواستى ، البتّه من بر آن قدرت دارم ، وليكن اگر ذخيره نمايم از برايت ، پس آن چه از برايت ذخيره نموده ام ، از براى تو بهتر است» .

از او ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از زيد زرّاد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى كه بلاى بزرگ ، جزاى بزرگ به آن سزا داده مى شود . پس چون خدا بنده اى را دوست دارد ، او را به بلاى بزرگ مبتلى گرداند؛ پس هر كه خشنود باشد ، از برايش در نزد خدا خشنودى است ، و هر كه از بلاء ناخشنود باشد ، از برايش در نزد خدا ناخشنودى است» .

.

ص: 618

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ زَكَرِيَّا بْنِ الْحُرِّ ، عَنْ جَابِرِ بْنِ يَزِيدَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّمَا يُبْتَلَى الْمُؤْمِنُ فِي الدُّنْيَا عَلى قَدْرِ دِينِهِ _ أَوْ قَالَ _ : عَلى حَسَبِ دِينِهِ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُثَنَّى الْحَضْرَمِيِّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بُهْلُولِ بْنِ مُسْلِمٍ الْعَبْدِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُ بِمَنْزِلَةِ كِفَّةِ الْمِيزَانِ ، كُلَّمَا زِيدَ فِي إِيمَانِهِ زِيدَ فِي بَلَائِهِ» .

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«الْمُؤْمِنُ لَا يَمْضِي عَلَيْهِ أَرْبَعُونَ لَيْلَةً إِلَا عَرَضَ لَهُ أَمْرٌ يَحْزُنُهُ ، يُذَكَّرُ بِهِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ ، عَنْ صَفْوَانَ ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ نَاجِيَةَ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام : إِنَّ الْمُغِيرَةَ يَقُولُ : إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَا يُبْتَلى بِالْجُذَامِ ، وَلَا بِالْبَرَصِ ، وَلَا بِكَذَا ، وَلَا بِكَذَا؟ فَقَالَ :«إِنْ كَانَ لَغَافِلاً عَنْ صَاحِبِ يَاسِينَ إِنَّهُ كَانَ مُكَنَّعاً» . ثُمَّ رَدَّ أَصَابِعَهُ ، فَقَالَ : «كَأَنِّي أَنْظُرُ إِلى تَكْنِيعِهِ أَتَاهُمْ ، فَأَنْذَرَهُمْ ، ثُمَّ عَادَ إِلَيْهِمْ مِنَ الْغَدِ ، فَقَتَلُوهُ» . ثُمَّ قَالَ : «إِنَّ الْمُؤْمِنَ يُبْتَلى بِكُلِّ بَلِيَّةٍ ، وَيَمُوتُ بِكُلِّ مِيتَةٍ إِلَا أَنَّهُ لَا يَقْتُلُ نَفْسَهُ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ ، عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«إِنَّ الْمُؤْمِنَ مِنَ اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَبِأَفْضَلِ مَكَانٍ _ ثَلَاثاً _ إِنَّهُ لَيَبْتَلِيهِ بِالْبَلَاءِ ، ثُمَّ يَنْزِعُ نَفْسَهُ عُضْواً عُضْواً مِنْ جَسَدِهِ وَهُوَ يَحْمَدُ اللّهَ عَلى ذلِكَ» .

.

ص: 619

از او ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از زكريّا بن حرّ ، از جابر بن يزيد ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«جز اين نيست كه مؤمن در دنيا مبتلى مى شود بر اندازه دينش . يا فرمود : بر حسب دينش» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از بعضى از اصحاب خويش ، از محمد بن مثنّى حضرمى ، از محمد بن بهلول بن مسلم عبدى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«جز اين نيست كه مؤمن به منزله پله ترازو است ، هر چه در ايمانش فزوده شود ، در بلاء و زحمتش فزوده مى شود» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابوايّوب ، از محمد بن مسلم روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«مؤمن چهل شب بر او نگذرد ، مگر آنكه او را امرى عارض شود كه او را اندوهناك سازد ، و به آن پند داده شود و آگاه گردد» .

محمد بن يحيى ، از محمد بن حسين ، از صفوان ، از معاويه بن عمّار ، از ناجيه روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام محمد باقر عليه السلام عرض كردم كه : مغيره مى گويد كه : مؤمن مبتلى نمى شود به خوره و پيسى و نه به فلان و فلان . فرمود :«به درستى كه مغيره غافل است و خبر ندارد از حال صاحب سوره ياسين _ يعنى حبيب نجّار كه قصّه اش در آن مذكور است _ به درستى كه حبيب ، دستش چلاق و خشكيده و به هم بسته و درهم كشيده بود» . بعد از آن ، حضرت انگشتان خويش را به سوى كف خويش برگردانيد و فرمود كه : «گويا من به چلاقى او مى نگرم ، و آن را مى بينم [كه] به نزد قوم خود آمد و ايشان را از عذاب خدا ترسانيد . بعد از آن ، در فردا به سوى ايشان برگشت و او را كشتند» . بعد از آن حضرت فرمود كه : «مؤمن به هر بليّه اى مبتلى مى شود و به هر نوع مردنى مى ميرد ، مگر آنكه خود ، خود را نمى كشد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از پدرش ، از ابراهيم بن محمد اشعرى ، از عبيد بن زراره كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه مؤمن در نزد خداى عز و جل در بهترين مكان و منزله عظيمى است» . _ و سه مرتبه اين را فرمود _ و فرمود : «زيرا كه او را به بلاء مبتلا مى گرداند ، بعد از آن جانش را مى گيرد ، و عضو به عضو از تنش برمى كند ، و او خدا را بر آن حمد و ستايش مى كند» .

.

ص: 620

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ فُضَيْلِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ فِي الْجَنَّةِ مَنْزِلَةً لَا يَبْلُغُهَا عَبْدٌ إِلَا بِالِابْتِلَاءِ فِي جَسَدِهِ» .

3934.المناقب لابن شهر آشوب:عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ ، عَنْ أَبِي يَحْيَى الْحَنَّاطِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ أَبِي يَعْفُورٍ ، قَالَ :

شَكَوْتُ إِلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام مَا أَلْقى مِنَ الْأَوْجَاعِ _ وَ كَانَ مِسْقَاماً _ فَقَالَ لِي :«يَا عَبْدَ اللّهِ ، لَوْ يَعْلَمُ الْمُؤْمِنُ مَا لَهُ مِنَ الْأَجْرِ فِي الْمَصَائِبِ ، لَتَمَنّى أَنَّهُ قُرِّضَ بِالْمَقَارِيضِ» .3933.الأمالى ، طوسى ( _ به نقل از محمّد بن اسحاق حَضْرَمى _ ) مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ يُونُسَ بْنِ رِبَاطٍ ، قَالَ :

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«إِنَّ أَهْلَ الْحَقِّ لَمْ يَزَالُوا مُنْذُ كَانُوا فِي شِدَّةٍ ، أَمَا إِنَّ ذلِكَ إِلى مُدَّةٍ قَلِيلَةٍ ، وَعَافِيَةٍ طَوِيلَةٍ» .3933.الأمالي للطوسي عن محمّد بن إسحاق الحضرمي :عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ ، عَنْ أَبِي أُسَامَةَ ، عَنْ حُمْرَانَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَيَتَعَاهَدُ الْمُؤْمِنَ بِالْبَلَاءِ ، كَمَا يَتَعَاهَدُ الرَّجُلُ أَهْلَهُ بِالْهَدِيَّةِ مِنَ الْغَيْبَةِ ، وَيَحْمِيهِ الدُّنْيَا ، كَمَا يَحْمِي الطَّبِيبُ الْمَرِيضَ» .3932.وقعة صِفّين ( _ در يادكردِ درخواست معاويه از على عليه السلام در ) عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْخَثْعَمِيِّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بُهْلُولٍ الْعَبْدِيِّ ، قَالَ :

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«لَمْ يُؤْمِنِ اللّهُ الْمُؤْمِنَ مِنْ هَزَاهِزِ الدُّنْيَا ، وَلكِنَّهُ آمَنَهُ مِنَ الْعَمى فِيهَا وَالشَّقَاءِ فِي الْاخِرَةِ» . .

ص: 621

3931.وقعة صِفّين ( _ به نقل از جُرجانى ، در ياد كردِ جنگ صفين و تسلّ ) محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از فضيل بن عثمان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه در بهشت منزله و مرتبه اى است كه هيچ بنده اى به آن نمى رسد ، مگر به آنكه در بدن خويش به بلايى مبتلى شود» .3932.وقعة صفّين ( _ في ذِكرِ طَلَبِ مُعاوِيَةَ الشّامَ مِن عَلِيٍّ ) چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از ابراهيم بن محمد اشعرى ، از ابويحيى حنّاط ، از عبداللّه بن ابى يعفور كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام شكايت كردم از آن چه به من مى رسيد از دردها _ و ابن ابى يعفور بسيار بيمار مى شد _ . عبداللّه مى گويد كه : پس حضرت به من فرمود :«اى عبداللّه ! اگر مؤمن مى دانست كه او را چه اجر است در مصيبت ها ، هر آينه آرزو مى كرد كه به مقراض ها چيده شود» (كه گوشت بدنش را به گازهاى (1) جامه بچينند) .3931.وقعة صفّين عن الجرجاني ( _ في ذِكرِ حَربِ صِفّينَ وتَسَلُّطِ مُعاوِيَةَ عَ ) محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از يونس بن رباط روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه اهل حق پيوسته در سختى بوده اند ، از آن زمان كه موجود شده اند تا امروز ، وليكن آگاه باش! كه اين تا مدّت كمى خواهد بود با عافيت طولانى» .3930.وقعة صِفّين ( _ به نقل از زُهْرى ، در يادكردِ حوادث روز پنجم از ) على بن ابراهيم ، از پدرش ، از بعضى از اصحاب خويش ، از حسين بن مختار ، از ابواسامه ، از حمران ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل مؤمن را به بلاء بازجويى و رعايت مى كند ، چنان كه مرد مسافر ، اهل خود را به هدّيه و سوغات كه از غيبت _ يعنى سفر _ مى آورد رعايت مى نمايد ، و او را پرهيز مى فرمايد از دنيا ، چنان كه طبيب ، بيمار را پرهيز مى فرمايد» (يعنى از چيزى كه مناسب مزاجش نباشد) .3929.وقعة صِفّين ( _ به نقل از ابو جعفر و زيد بن حسن _ ) على ، از پدرش ، از عبداللّه بن مغيره ، از محمد بن يحيى خثعمى ، از محمد بن بهلول عبدى روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«خدا مؤمن را از بليّه هاى دنيا ايمن نساخته ، وليكن او را ايمن گردانيده از كورى در دنيا (يعنى در دين) ، و از شقاوت و بدبختى در آخرت» . .


1- .گاز همان گازانبر است و گاز جامه يعنى قيچى برش پارچه .

ص: 622

3928.وقعة صِفّين ( _ به نقل از عمر بن سعد _ ) عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ نُعَيْمٍ الصَّحَّافِ ، عَنْ ذَرِيحٍ الْمُحَارِبِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام يَقُولُ : إِنِّي لَأَكْرَهُ لِلرَّجُلِ أَنْ يُعَافى فِي الدُّنْيَا ، فَلَا يُصِيبَهُ شَيْءٌ مِنَ الْمَصَائِبِ» .3930.وقعة صفّين عن الزهري ( _ في وَقائِعِ اليَومِ الخامِسِ مِن حَربِ صِفّينَ ) عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ نُوحِ بْنِ شُعَيْبٍ ، عَنْ أَبِي دَاوُدَ الْمُسْتَرِقِّ رَفَعَهُ ، قَالَ :

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«دُعِيَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله إِلى طَعَامٍ ، فَلَمَّا دَخَلَ مَنْزِلَ الرَّجُلِ ، نَظَرَ إِلى دَجَاجَةٍ فَوْقَ حَائِطٍ قَدْ بَاضَتْ، فَتَقَعُ الْبَيْضَةُ عَلى وَتِدٍ فِي حَائِطٍ ، فَثَبَتَتْ عَلَيْهِ، وَلَمْ تَسْقُطْ ، وَلَمْ تَنْكَسِرْ ، فَتَعَجَّبَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله مِنْهَا ، فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ : أَ عَجِبْتَ مِنْ هذِهِ الْبَيْضَةِ ؟ فَوَ الَّذِي بَعَثَكَ بِالْحَقِّ مَا رُزِئْتُ شَيْئاً قَطُّ» .

قَالَ : «فَنَهَضَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وَلَمْ يَأْكُلْ مِنْ طَعَامِهِ شَيْئاً ، وَقَالَ : مَنْ لَمْ يُرْزَأْ فَمَا لِلّهِ فِيهِ مِنْ حَاجَةٍ» .3929.وقعة صفّين عن أبي جعفر وزيد بن حسن :عَنْهُ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ وَأَبِي بَصِيرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : لَا حَاجَةَ لِلّهِ فِيمَنْ لَيْسَ لَهُ فِي مَالِهِ وَبَدَنِهِ نَصِيبٌ» .3928.وقعة صفّين عن عمر بن سعد بإسناده :مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ عُثْمَانَ النَّوَّاءِ ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ يَبْتَلِي الْمُؤْمِنَ بِكُلِّ بَلِيَّةٍ ، وَيُمِيتُهُ بِكُلِّ مِيتَةٍ ، وَلَا يَبْتَلِيهِ بِذَهَابِ عَقْلِهِ ، أَ مَا تَرى أَيُّوبَ كَيْفَ سُلِّطَ إِبْلِيسُ عَلى مَالِهِ ، وَعَلى وُلْدِهِ ، وَعَلى أَهْلِهِ ، وَعَلى كُلِّ شَيْءٍ مِنْهُ ، وَلَمْ يُسَلَّطْ عَلى عَقْلِهِ ، تُرِكَ لَهُ لِيُوَحِّدَ اللّهَ بِهِ ؟» .3927.تاريخ اليعقوبى ( _ در يادكردِ آمدن عمرو بن عاص به نزد معاويه و بيع ) مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّهُ لَيَكُونُ لِلْعَبْدِ مَنْزِلَةٌ عِنْدَ اللّهِ ، فَمَا يَنَالُهَا إِلَا بِإِحْدى خَصْلَتَيْنِ : إِمَّا بِذَهَابِ مَالِهِ ، أَوْ بِبَلِيَّةٍ فِي جَسَدِهِ» . .

ص: 623

3926.المناقب ، خوارزمى ( _ به نقل از عمرو بن عاص ، در نامه اى كه پيش از پي ) على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حسين بن نعيم صحاف ، از ذريح محاربى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«حضرت على بن الحسين عليهماالسلاممى فرمود : به درستى كه من ناخوش دارم كه مرد در دنيا عافيت داده شود ، و هيچ مصيبتى از مصيبت ها به او نرسد» .3925.تاريخ الطبرى ( _ به نقل از عمرو بن عاص ، خطاب به معاويه _ ) چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از نوح بن شعيب ، از ابوداود مسترق كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«پيغمبر صلى الله عليه و آله به سوى طعامى خوانده شد (يعنى كسى آن حضرت را تكليف ضيافت كرد) . و چون داخل منزل آن مرد شد ، نظر فرمود به مرغ خانگى كه در بالاى ديوارى نشسته بود ، و ديد كه آن مرغ تخم كرد . پس آن تخم در عرض راه بر بالاى ميخى كه در آن ديوار كوبيده بود فرود آمد ، و بر روى آن ميخ قرار گرفت و نيفتاد و نشكست . پس پيغمبر صلى الله عليه و آله از حال آن تخم تعجّب كرد . آن مرد به خدمت حضرت عرض كرد كه : آيا از اين تخم تعجّب فرمودى؟ پس سوگند به آن خدايى كه تو را به حق به پيغمبرى فرستاده ، كه هرگز به چيزى مصيبت زده نشده ام و نقصانى به من نرسيده؛ پس رسول خدا صلى الله عليه و آله برخاست و از طعامش هيچ نخورد و فرمود : كسى كه مصيبتى به او نرسيده ، خدا را در او حاجتى نيست» (يعنى از نظر عنايت خدا افتاده و هيچ مصرف ندارد) .3927.تاريخ اليعقوبي ( _ في ذِكرِ قُدومِ عَمرِو بنِ العاصِ عَلى مُعاوِيَ ) از او ، از على بن حكم ، از ابان بن عثمان ، از عبدالرحمان و از ابوبصير ، نيز از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : خدا را هيچ حاجتى نيست ، در كسى كه در مال و بدنش از براى آن جناب بهره اى نباشد» .3926.المناقب للخوارزمي عن عمرو بن العاص ( _ فيما كَتَبَهُ إلى مُعاوِيَةَ قَبلَ التِحاقِهِ ب ) محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از عثمان نوا ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جلمؤمن را به هر بليّه اى مبتلى مى گرداند ، و او را به هر نوع مردنى مى ميراند ، و او را مبتلى نمى كند به آنكه عقلش برود و ديوانه اى شود . آيا ايّوب را نمى بينى كه چگونه شيطان بر مال و بر فرزندان و بر اهل او و بر هر چيزى كه از او بود مسلّط شد ، و بر عقلش مسلّط نشد؛ بلكه عقل از برايش وا گذاشته شد ، تا به آن خدا را به يگانگى پرستش كند!؟» .3925.تاريخ الطبري عن عمرو بن العاص ( _ لِمُعاوِيَةَ _ ) محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن فضّال ، از على بن عقبه ، از سليمان بن خالد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه بنده را در نزد خدا منزله و مرتبه اى مى باشد كه به آن نمى رسد ، مگر به يكى از دو خصلت : يا به رفتن مالش ، يا به بليّه اى در بدنش» . .

ص: 624

3924.الإمامة والسياسة :عَنْهُ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ مُثَنًّى الْحَنَّاطِ ، عَنْ أَبِي أُسَامَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : لَوْ لَا أَنْ يَجِدَ عَبْدِيَ الْمُؤْمِنُ فِي قَلْبِهِ ، لَعَصَبْتُ رَأْسَ الْكَافِرِ بِعِصَابَةِ حَدِيدٍ لَا يُصْدَعُ رَأْسُهُ أَبَداً» .3923.تاريخ دمشق ( _ به نقل از مغيره _ ) عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَثَلُ الْمُؤْمِنِ كَمَثَلِ خَامَةِ الزَّرْعِ تُكْفِئُهَا الرِّيَاحُ كَذَا وَكَذَا ، وَكَذلِكَ الْمُؤْمِنُ تُكْفِئُهُ الْأَوْجَاعُ وَالْأَمْرَاضُ ؛ وَمَثَلُ الْمُنَافِقِ كَمَثَلِ الْاءِرْزَبَّةِ الْمُسْتَقِيمَةِ الَّتِي لَا يُصِيبُهَا شَيْءٌ حَتّى يَأْتِيَهُ الْمَوْتُ ، فَيَقْصِفَهُ قَصْفاً» .3922.مقتل أمير المؤمنين ( _ به نقل از مغيره _ ) عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَوْماً لِأَصْحَابِهِ : مَلْعُونٌ كُلُّ مَالٍ لَا يُزَكّى، مَلْعُونٌ كُلُّ جَسَدٍ لَا يُزَكّى وَلَوْ فِي كُلِّ أَرْبَعِينَ يَوْماً مَرَّةً ، فَقِيلَ : يَا رَسُولَ اللّهِ، أَمَّا زَكَاةُ الْمَالِ فَقَدْ عَرَفْنَاهَا، فَمَا زَكَاةُ الْأَجْسَادِ؟ فَقَالَ لَهُمْ: أَنْ تُصَابَ بِآفَةٍ».

قَالَ : «فَتَغَيَّرَتْ وُجُوهُ الَّذِينَ سَمِعُوا ذلِكَ مِنْهُ ، فَلَمَّا رَآهُمْ قَدْ تَغَيَّرَتْ أَلْوَانُهُمْ، قَالَ لَهُمْ : أَ تَدْرُونَ مَا عَنَيْتُ بِقَوْلِي؟ قَالُوا : لَا يَا رَسُولَ اللّهِ ، قَالَ : بَلى ، الرَّجُلُ يُخْدَشُ الْخَدْشَةَ ، وَيُنْكَبُ النَّكْبَةَ، وَيَعْثُرُ الْعَثْرَةَ ، وَيُمْرَضُ الْمَرْضَةَ ، وَيُشَاكُ الشَّوْكَةَ ، وَمَا أَشْبَهَ هذَا ، حَتّى ذَكَرَ فِي حَدِيثِهِ اخْتِلَاجَ الْعَيْنِ» . .

ص: 625

3924.الإمامة والسياسة :از او ، از ابن فضّال ، از مثنّى حنّاط ، از ابواسامه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«خداى عز و جل فرموده كه : اگر نه اين بود كه بنده مؤمن من در دل خود چيزى مى يافت و ملول مى گرديد ، هر آينه سر كافر را به عصابه و سربندى از آهن باز مى بستم ، كه هرگز سرش به درد نيايد» .3923.تاريخ دمشق عن مغيرة :على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حسين بن عثمان ، از عبداللّه بن مسكان ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : داستان مؤمن ، چون داستان دسته اى از كشت و گياه تر و تازه است ، كه بادها آن را همچنين و همچنين ميل مى دهد و مى گرداند ، و همچنين مؤمن ، دردها و بيمارى ها او را ميل مى دهد و مى گرداند . و داستان منافق ، چون داستان گرزى است راست ايستاده ، كه چيزى به آن نرسد ، تا آنكه او را مرگ در رسد؛ پس او را بشكند ، شكستنى سخت» .3922.مقتل أمير المؤمنين عن مغيرة :على بن ابراهيم ، از هارون بن مسلم ، از مسعدة بن صدقه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پيغمبر صلى الله عليه و آله روزى به اصحاب خويش فرمود كه : هر مالى كه زكات داده نمى شود ، ملعون است ، و ملعون است ، هر بدنى كه زكات داده نمى شود ، و اگرچه در هر چهل روز يكبار باشد . به آن حضرت عرض شد كه : يا رسول اللّه ! امّا زكات مال را شناخته و معنى آن را فهميده ايم ، پس بفرما كه زكات بدن ها چيست؟ در جواب ايشان فرمود كه : مراد آن است كه آفتى به آن برسد» . حضرت صادق عليه السلام فرمود كه : «پس روى هاى آنان كه اين سخن را از آن حضرت شنيدند ، متغيّر شد و رنگ هاى ايشان گشت . چون پيغمبر ايشان را ديد كه رنگ هاى ايشان گرديد ، به ايشان فرمود : آيا مى دانيد كه به گفتار خويش چه چيز را قصد كردم؟ عرض كردند : نه ، يا رسول اللّه ! فرمود : بلى ، مردى خراشى به او مى رسد ، و نكبت و خوارى به او روى مى دهد ، و پا بر مى زند ، و به سر در مى آيد ، و به بيمارى جزئى مبتلى مى شود ، و خار در عضوى از اعضايش مى رود ، و آن چه به اين شباهت داشته باشد ، تا آنكه حضرت در حديث خويش ، جنبيدن و پريدن چشم را ذكر فرمود» . .

ص: 626

3921.الاستيعاب :أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ ، قَالَ :

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَ يُبْتَلَى الْمُؤْمِنُ بِالْجُذَامِ وَالْبَرَصِ وَأَشْبَاهِ هذَا ؟ قَالَ : فَقَالَ :«وَ هَلْ كُتِبَ الْبَلَاءُ إِلَا عَلَى الْمُؤْمِنِ ؟» .3921.الاستيعاب :عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَمَّنْ رَوَاهُ ، عَنِ الْحَلَبِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيَكْرُمُ عَلَى اللّهِ حَتّى لَوْ سَأَلَهُ الْجَنَّةَ بِمَا فِيهَا ، أَعْطَاهُ ذلِكَ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَنْتَقِصَ مِنْ مُلْكِهِ شَيْئاً ؛ وَإِنَّ الْكَافِرَ لَيَهُونُ عَلَى اللّهِ حَتّى لَوْ سَأَلَهُ الدُّنْيَا بِمَا فِيهَا ، أَعْطَاهُ ذلِكَ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَنْتَقِصَ مِنْ مُلْكِهِ شَيْئاً؛ وَإِنَّ اللّهَ لَيَتَعَاهَدُ عَبْدَهُ الْمُؤْمِنَ بِالْبَلَاءِ ، كَمَا يَتَعَاهَدُ الْغَائِبُ أَهْلَهُ بِالطُّرَفِ ؛ وَإِنَّهُ لَيَحْمِيهِ الدُّنْيَا ، كَمَا يَحْمِي الطَّبِيبُ الْمَرِيضَ» .3920.تاريخ دمشق ( _ ب_ه نقل از ج_ابر _ ) عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ سَمَاعَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ فِي كِتَابِ عَلِيٍّ عليه السلام : أَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ بَلَاءً النَّبِيُّونَ ، ثُمَّ الْوَصِيُّونَ ، ثُمَّ الْأَمْثَلُ فَالْأَمْثَلُ ؛ وَإِنَّمَا يُبْتَلَى الْمُؤْمِنُ عَلى قَدْرِ أَعْمَالِهِ الْحَسَنَةِ ، فَمَنْ صَحَّ دِينُهُ وَحَسُنَ عَمَلُهُ ، اشْتَدَّ بَلَاؤُهُ ، وَذلِكَ أَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَمْ يَجْعَلِ الدُّنْيَا ثَوَاباً لِمُؤْمِنٍ ، وَلَا عُقُوبَةً لِكَافِرٍ ، وَمَنْ سَخُفَ دِينُهُ وَضَعُفَ عَمَلُهُ ، قَلَّ بَلَاؤُهُ ؛ وَ أَنَّ الْبَلَاءَ أَسْرَعُ إِلَى الْمُؤْمِنِ التَّقِيِّ مِنَ الْمَطَرِ إِلى قَرَارِ الْأَرْضِ» .3919.شرح نهج البلاغة ( _ در يادكردِ آنچه كه بين عقيل بن ابى طالب و معاوي ) مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ ، عَنْ يُونُسَ بْنِ عَمَّارٍ ، قَالَ :

قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : إِنَّ هذَا الَّذِي ظَهَرَ بِوَجْهِي يَزْعُمُ النَّاسُ أَنَّ اللّهَ لَمْ يَبْتَلِ بِهِ عَبْداً لَهُ فِيهِ حَاجَةٌ ، قَالَ : فَقَالَ لِي :«لَقَدْ كَانَ مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ مُكَنَّعَ الْأَصَابِعِ، فَكَانَ يَقُولُ هكَذَا ، وَيَمُدُّ يَدَيْهِ ، وَيَقُولُ : «يَا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِينَ» » .

ثُمَّ قَالَ لِي : «إِذَا كَانَ الثُّلُثُ الْأَخِيرُ مِنَ اللَّيْلِ فِي أَوَّلِهِ ، فَتَوَضَّ ، وَ قُمْ إِلى صَلَاتِكَ الَّتِي تُصَلِّيهَا ، فَإِذَا كُنْتَ فِي السَّجْدَةِ الْأَخِيرَةِ مِنَ الرَّكْعَتَيْنِ الْأُولَيَيْنِ ، فَقُلْ _ وَ أَنْتَ سَاجِدٌ _ : يَا عَلِيُّ ، يَا عَظِيمُ ، يَا رَحْمَانُ ، يَا رَحِيمُ ، يَا سَامِعَ الدَّعَوَاتِ ، يَا مُعْطِيَ الْخَيْرَاتِ ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ ، وَأَعْطِنِي مِنْ خَيْرِ الدُّنْيَا وَالْاخِرَةِ مَا أَنْتَ أَهْلُهُ ، وَاصْرِفْ عَنِّي مِنْ شَرِّ الدُّنْيَا وَالْاخِرَةِ مَا أَنْتَ أَهْلُهُ، وَاذْهَبْ عَنِّي بِهذَا الْوَجَعِ _ وَ تُسَمِّيهِ _ فَإِنَّهُ قَدْ غَاظَنِي وَأَحْزَنَنِي ؛ وَأَلِحَّ فِي الدُّعَاءِ» .

قَالَ : فَمَا وَصَلْتُ إِلَى الْكُوفَةِ حَتّى أَذْهَبَ اللّهُ بِهِ عَنِّي كُلَّهُ . .

ص: 627

3920.تاريخ دمشق عن جابر :ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از ابن فضّال ، از ابن بكير روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم كه آيا مؤمن به خوره و پيسى و امثال اين مبتلى مى شود؟ راوى مى گويد كه : حضرت فرمود كه :«مگر بلاء نوشته شده است ، مگر بر مؤمن؟» .3919.شرح نهج البلاغة ( _ في ذِكرِ ما جَرى بَينَ عَقيلِ بنِ أبي طالِبٍ وم ) على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از آنكه او را روايت كرده ، از حلبى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه مؤمن بر خدا گرامى و عزيز است ، به مرتبه [اى ]كه اگر بهشت را با آن چه در آن است از او بخواهد ، خدا آن را به او عطا فرمايد ، بى آنكه اين عطا ، از ملكش چيزى را كم كند . و به درستى كه كافر بر خدا آن قدر خوار و بى مقدار است ، كه اگر دنيا را به آن چه در آن است از او بخواهد ، خدا آن را به او بدهد ، بى آنكه آن بخشش ، از ملكش چيزى را كم كند . و به درستى كه خدا بنده مؤمن خود را به بلا بازجويى و رعايت مى كند ، چنان كه غائب و مسافر ، اهل خود را به تحفه ها و چيزهايى كه قطعه باشد تعهّد و رعايت مى كند ، و به درستى كه خدا او را از دنيا پرهيز مى فرمايد ، چنان كه طبيب ، بيمار را پرهيز مى فرمايد» (يعنى از آن چه مناسب مزاجش نباشد) .3918.تاريخ دمشق ( _ به نقل از جابر _ ) على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از سماعه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«در كتاب على عليه السلام نوشته است كه : به درستى كه سخت ترين مردمان از روى بلاء ، پيغمبرانند ، پس اوصياى ايشان ، بعد از آن امثل ، پس امثل؛ يعنى بهتر به ترتيب (يا آنكه شباهتش به ايشان از ديگران بيشتر باشد) . و جز اين نيست كه مؤمن مبتلى مى شود بر اندازه اعمال نيكى كه دارد؛ پس هر كه دينش درست و عملش نيكو باشد ، بلاء و زحمتش سخت باشد ، و اين به سبب آن است كه خداى عز و جل دنيا را ثواب مؤمن ، و عقاب كافر قرار نداده است . و هر كه دينش سست و عملش ضعيف باشد ، بلايش كم باشد . و به درستى كه بلاء به سوى مؤمن پرهيزكار ، شتابنده تر است از آب باران به سوى گودى زمين و زمينى كه پست باشد» .3917.المحاسن والمساوئ :محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از مالك بن عطيّه ، از يونس بن عمّار روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عرض كردم كه : اين ناخوشى كه در روى من پيدا شده است _ يعنى لكّه پيسى _ ، مردم چنان مى پندارند كه خدا بنده اى را كه از برايش در او حاجتى باشد ، به آن مبتلى نگردانيده است . راوى مى گويد كه : حضرت فرمود كه :«مؤمن آل فرعون انگشتانش خشكيده و درهم كشيده بود ، (1) پس همچنين مى گفت و دست هاى خويش را مى كشيد و مى گفت : «يا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلينَ» (2) ؛ يعنى : اى گروه من! پيروى كنيد فرستادگان حضرت عيسى عليه السلام را» . (3)

يونس مى گويد كه : بعد از آن ، حضرت عليه السلام به من فرمود كه : «چون ثلث آخر از شب شود ، در اوّل آن وضو بساز و بايست به سوى نمازى كه آن را به جا مى آورى (يعنى نماز شب) و چون در سجده آخر از دو ركعت اوّل باشى ، بگو در حالتى كه در سجده هستى كه : يا عَلِىُّ يا عَظيمُ يا رَحْمنُ يا رَحيمُ يا سامِعَ الدَّعَواتِ يا مُعْطِىَ الْخَيْراتِ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَالِ مُحَمَّدٍ وَأَعْطِنى مِنْ خَيْرِ الدُّنْيا وَالْاخِرَةِ ما أَنْتَ أَهْلُه وَأذْهِبْ عَنّى هَذَا الْوَجَعَ ، و آن درد را نام مى برى : فَاِنَّهُ قَدْ غاظَنى وَأَحْزَنَنى . و در دعا الحاح و اصرار كن» . راوى مى گويد كه : به كوفه نرسيده بودم كه خدا همه آن ناخوشى را از من برد و شفا يافتم . و ترجمه دعا اين است كه : «اى بلندمرتبه! و اى بزرگوار! اى بسيار بخشاينده! و اى مهربان! اى شنونده دعاها و اجابت كننده آنها! اى عطاكننده خوبى ها! رحمت فرست بر محمد و آل محمد ، و عطا كن مرا از خوبى دنيا و آخرت ، آن چه را كه تو سزاوار عطاى آنى ، و بگردان از من از بدى دنيا و آخرت ، آن چه را كه تو سزاوار گردانيدن آنى ، و ببر از من اين درد را؛زيرا كه آن مرا به خشم آورده و مرا اندوهناك گردانيده است» . (4) .


1- .و ظاهر ، صاحب ياسين است ، چنان كه در حديث سابق گذشت ، و آن چه بعد از اين مذكور مى شود ، از قول صاحب ياسين است نه مؤمن آل فرعون . (مترجم)
2- .يس، 20.
3- .يعنى حضرت شمعون و دو كس ديگر از حواريّان ، كه ايشان را صادقان و مصدقان مى گفتند ، و يا پولس و يوحنّا ، و غير از اين در نام ايشان گفته اند . (مترجم)
4- .و در بعضى از نسخ كافى ، به جاى هذا الوجع ، بهذا الوجع مكتوب است ، و در معنى تفاوتى به هم نمى رسد ، وليكن در خواندن فرق مى كند؛ زيرا كه بنابر اوّل ، بايد وَ اَذْهِبْ _ به فتح همزه و سكون ذال و كسر هاء و فتح عين وجع _ خوانده شود ، و بنابر نسخه بدل ، به فتح واو و سقوط همزه و سكون ذال و فتح هاء و كسر عين وجع است . (مترجم)

ص: 628

107 _ بَابُ فَضْلِ فُقَرَاءِ الْمُسْلِمِينَ3918.تاريخ دمشق عن جابر :عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنِ الْعَلَاءِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ فُقَرَاءَ الْمُسْلِمِينَ يَتَقَلَّبُونَ فِي رِيَاضِ الْجَنَّةِ قَبْلَ أَغْنِيَائِهِمْ بِأَرْبَعِينَ خَرِيفاً» .

ثُمَّ قَالَ : «سَأَضْرِبُ لَكَ مَثَلَ ذلِكَ ، إِنَّمَا مَثَلُ ذلِكَ مَثَلُ سَفِينَتَيْنِ مُرَّ بِهِمَا عَلى عَاشِرٍ ، فَنَظَرَ فِي إِحْدَاهُمَا ، فَلَمْ يَرَ فِيهَا شَيْئاً ، فَقَالَ : أَسْرِبُوهَا ، وَنَظَرَ فِي الْأُخْرى ، فَإِذَا هِيَ مَوْقُورَةٌ ، فَقَالَ : احْبِسُوهَا» . .

ص: 629

107 . باب در بيان فضل و افزونى نفرات مسلمانان

107 . باب در بيان فضل و افزونى نفرات مسلمانان3916.المناقب لابن شهر آشوب عن ابن أبجر العجلي :على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از محمد بن سنان ، از علاء ، از ابن ابى يعفور ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه فقراى مؤمنان در باغ ها و مرغزارهاى بهشت مى گردند و تنعّم مى كنند ، چهل خريف پيش از اغنياى ايشان» . (1)

پس حضرت فرمود كه : «زود باشد كه از برايت مثلى بزنم و داستانى بيان كنم . جز اين نيست كه داستان فقير و غنى در قيامت ، چون داستان دو كشتى است كه آنها را بر عاشر (و دَه ،يك ستانى) بگذرانيدند ، پس در يكى از آنها نظر كرد و در آن چيزى نديد ، گفت كه : اين را روانه سازيد . و در ديگرى نظر كرد ، ديد كه آن كشتى پربار است . پس گفت كه : اين را نگاه داريد و مگذاريد كه روانه شود» .

.


1- .و خريف ، فصل خزان است . و مراد به چهل خريف ، چهل سال است؛زيرا كه در هر سال ، يك خريف بيش نيست ، در معظم معموره كه شمالى خطّ استوا است و بناى تخاطب در فصول بر آن است ، و در خطّ استوا كه هر سال دو پاييز دارد ، و همچنين سائر فصول ، در امثال اين مقامات اعتبار نمى شود؛ چه بناى تخاطب بر آن نيست؛ پس چون چهل خريف بگذرد ، چهل سال گذشته باشد . و در بعضى از روايات ما واقع شده است كه خريف ، هزار عام است و هر عامى هزار سال؛ پس مراد ، چهل هزار هزار سال مى شود . (مترجم)

ص: 630

3915.فضائل الصحابة ، ابن حنبل ( _ به نقل از قيس بن ابى حازم _ ) عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ سَعْدَانَ ، قَالَ :

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«الْمَصَائِبُ مِنَحٌ مِنَ اللّهِ ، وَالْفَقْرُ مَخْزُونٌ عِنْدَ اللّهِ» .3914.الإمامة والسياسة :وَ عَنْهُ رَفَعَهُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : يَا عَلِيُّ ، إِنَّ اللّهَ جَعَلَ الْفَقْرَ أَمَانَةً عِنْدَ خَلْقِهِ ، فَمَنْ سَتَرَهُ ، أَعْطَاهُ اللّهُ مِثْلَ أَجْرِ الصَّائِمِ الْقَائِمِ ؛ وَمَنْ أَفْشَاهُ إِلى مَنْ يَقْدِرُ عَلى قَضَاءِ حَاجَتِهِ ، فَلَمْ يَفْعَلْ ، فَقَدْ قَتَلَهُ ، أَمَا إِنَّهُ مَا قَتَلَهُ بِسَيْفٍ وَلَا رُمْحٍ ، وَلكِنَّهُ قَتَلَهُ بِمَا نَكى مِنْ قَلْبِهِ» .3915.فضائل الصحابة لابن حنبل عن قيس بن أبي حازم :عَنْهُ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ دَاوُدَ الْحَذَّاءِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ صَغِيرٍ ، عَنْ جَدِّهِ شُعَيْبٍ ، عَنْ مُفَضَّلٍ ، قَالَ :

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«كُلَّمَا ازْدَادَ الْعَبْدُ إِيمَاناً ، ازْدَادَ ضِيقاً فِي مَعِيشَتِهِ» .3914.الإمامة والسياسة :وَ بِإِسْنَادِهِ ، قَالَ :

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«لَوْ لَا إِلْحَاحُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى اللّهِ فِي طَلَبِ الرِّزْقِ ، لَنَقَلَهُمْ مِنَ الْحَالِ الَّتِي هُمْ فِيهَا إِلى حَالٍ أَضْيَقَ مِنْهَا» . .

ص: 631

3913.تاريخ دمشق ( _ به نقل از ابو اسحاق _ ) چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از سعدان كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«مصيبت ها ، بخشش ها است از جانب خداى عز و جل ، و فقر و درويشى ، در نزد خدا مخزون است كه آن را در خزائن خود ضبط فرموده» .3912.سير أعلام النبلاء ( _ به نقل از عبيد _ ) و از او روايت است كه آن را مرفوع ساخته از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : يا على! به درستى كه خدا فقر و پريشانى را در نزد خلق خويش امانت قرار داده . پس هر كه آن را بپوشد و پنهان دارد ، خدا او را مانند ثواب روزه دارى كه به عبادت ايستاده باشد عطا كند ، و هر كه آن را فاش كند و اظهار نمايد در نزد كسى كه بر روا كردن حاجتش قادر باشد و نكند ، پس به حقيقت كه او را كشته است . بدان و آگاه باش! كه او را به شمشير و نيزه نكشته ، وليكن كشته است او را به آن چه از دلش خراشيده و مجروح گردانيده» (يعنى اندوهى كه به آن رسانيده) .3913.تاريخ دمشق عن أبي إسحاق :از او ، از محمد بن على ، از داود حذّاء ، از محمد بن صغير ، از جدّش شعيب ، از مفضّل روايت است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«هر چه ايمان بنده زياد مى شود ، تنگى در اسباب زندگانيش زياد مى گردد» .3912.سير أعلام النبلاء عن عبيد :و به اسناد خويش روايت كرده و گفته است كه : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«اگر اصرار مؤمنان بر خدا نبود در باب طلب كردن روزى ، هر آينه ايشان را نقل مى فرمود از اين حالى كه ايشان درآنند ، به سوى حالى كه از آن تنگ تر و دشوارتر بود» . .

ص: 632

3911.تاريخ الطبرى ( _ به نقل از مُحِلّ بن خليفه طايى _ ) عَنْهُ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ ، قَالَ :

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَا أُعْطِيَ عَبْدٌ مِنَ الدُّنْيَا إِلَا اعْتِبَاراً ، وَمَا زُوِيَ عَنْهُ إِلَا اخْتِبَاراً» .3911.تاريخ الطبري عن المُحِلّ بن خليفة الطائي :عَنْهُ ، عَنْ نُوحِ بْنِ شُعَيْبٍ وَأَبِي إِسْحَاقَ الْخَفَّافِ ، عَنْ رَجُلٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«لَيْسَ لِمُصَاصِ شِيعَتِنَا فِي دَوْلَةِ الْبَاطِلِ إِلَا الْقُوتُ ، شَرِّقُوا إِنْ شِئْتُمْ أَوْ غَرِّبُوا لَنْ تُرْزَقُوا إِلَا الْقُوتَ» .3910.امام صادق عليه السلام :مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْأَشْعَرِيِّ ، عَنْ بَعْضِ مَشَايِخِهِ ، عَنْ إِدْرِيسَ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : يَا عَلِيُّ ، الْحَاجَةُ أَمَانَةُ اللّهِ عِنْدَ خَلْقِهِ ؛ فَمَنْ كَتَمَهَا عَلى نَفْسِهِ ، أَعْطَاهُ اللّهُ ثَوَابَ مَنْ صَلّى ؛ وَمَنْ كَشَفَهَا إِلى مَنْ يَقْدِرُ أَنْ يُفَرِّجَ عَنْهُ ، وَلَمْ يَفْعَلْ ، فَقَدْ قَتَلَهُ ، أَمَا إِنَّهُ لَمْ يَقْتُلْهُ بِسَيْفٍ وَلَا سِنَانٍ وَلَا سَهْمٍ ، وَلكِنْ قَتَلَهُ بِمَا نَكى مِنْ قَلْبِهِ» .3910.الإمام الصادق عليه السلام :وَ عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ سَعْدَانَ ، قَالَ :

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ يَلْتَفِتُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِلى فُقَرَاءِ الْمُؤْمِنِينَ شَبِيهاً بِالْمُعْتَذِرِ إِلَيْهِمْ ، فَيَقُولُ : وَعِزَّتِي وَجَلَالِي ، مَا أَفْقَرْتُكُمْ فِي الدُّنْيَا مِنْ هَوَانٍ بِكُمْ عَلَيَّ ، وَلَتَرَوُنَّ مَا أَصْنَعُ بِكُمُ الْيَوْمَ ، فَمَنْ زَوَّدَ أَحَداً مِنْكُمْ فِي دَارِ الدُّنْيَا مَعْرُوفاً ، فَخُذُوا بِيَدِهِ ، فَأَدْخِلُوهُ الْجَنَّةَ» .

قَالَ : «فَيَقُولُ رَجُلٌ مِنْهُمْ : يَا رَبِّ ، إِنَّ أَهْلَ الدُّنْيَا تَنَافَسُوا فِي دُنْيَاهُمْ ، فَنَكَحُوا النِّسَاءَ ، وَلَبِسُوا الثِّيَابَ اللَّيِّنَةَ ، وَأَكَلُوا الطَّعَامَ ، وَسَكَنُوا الدُّورَ ، وَرَكِبُوا الْمَشْهُورَ مِنَ الدَّوَابِّ ؛ فَأَعْطِنِي مِثْلَ مَا أَعْطَيْتَهُمْ ، فَيَقُولُ تَبَارَكَ وَتَعَالى : لَكَ وَلِكُلِّ عَبْدٍ مِنْكُمْ مِثْلُ مَا أَعْطَيْتُ أَهْلَ الدُّنْيَا مُنْذُ كَانَتِ الدُّنْيَا إِلى أَنِ انْقَضَتِ الدُّنْيَا سَبْعُونَ ضِعْفاً» . .

ص: 633

3909.شرح نهج البلاغة ( _ در يادكردِ آنچه كه مالك اشتر در پى سخنرانى امام ) از او ، از بعضى از اصحاب خويش روايت است كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«هيچ بنده اى از دنيا عطا نشده ، مگر به جهت عبرت و پند گرفتن ، و از هيچ بنده اى دور نشده ، مگر به جهت آزمودن» .3908.وقعة صفين ( _ به نقل از ادهم _ ) از او ، از نوح بن شعيب و ابواسحاق خفّاف ، از مردى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«از براى شيعيان خالص ما در دولت باطل نيست ، مگر قوت . اگر خواهيد به جانب مشرق رويد و اگر خواهيد به جانب مغرب رويد ، كه هرگز غير از قوت ، چيزى به شما روزى نمى شود» .3907.تاريخ اليعقوبى ( _ در يادكرد بيعت مردم با اميرمؤمنان ) محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن حسن اشعرى ، از بعضى از استادان خويش ، از ادريس بن عبداللّه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود : يا على! احتياج ، امانت خدا است در نزد خلقش؛ پس هر كه آن را بر خويش كتمان كند و بپوشد ، خدا او را ثواب كسى كه نماز به جا آورده عطا كند ، و هر كه آن را ظاهر سازد در نزد كسى كه بر بردن اندوه او قادر باشد و نكند ، پس به حقيقت كه او را كشته است . بدان و آگاه باش! كه او را به شمشير و نيزه و تير نكشته ، وليكن او را كشته ، به آن چه از دلش خراشيده و مجروح گردانيده» .3909.شرح نهج البلاغة ( _ في ذِكرِ ما قالَهُ الأَشتَرُ بَعدَ خُطبَةِ الإِ ) و از او ، از احمد ، از على بن حكم ، از سعدان روايت است كه گفت امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«به درستى كه خداى عز و جلدر روز قيامت به جانب فقراى مؤمنان التفات مى فرمايد ؛ مانند كسى كه ايشان را عذرخواهى كند . پس مى فرمايد كه : سوگند ياد مى كنم به عزّت و جلال خودم كه شما را در دار دنيا فقير نگردانيدم ، به جهت آنكه شما را در نزد من ذلّت و خوارى و حقارت و بى مقدارى باشد ، و هر آينه خواهيد ديد كه امروز با شما چه مى كنم . پس هر كه به جهت شما در دار دنيا نيكى را توشه برگرفته ، كه با شما محبّت و احسانى نموده ، دستش را بگيريد و او را داخل بهشت گردانيد» . حضرت فرمود : «پس مردى از آن فقرا عرض مى كند كه : اى پروردگار من! به درستى كه اهل دنيا در دنياى خويش رغبت كردند . پس زنان صاحب جمال را به عقد خويش درآوردند ، و جامه هاى نرم پوشيدند ، و طعام هاى لذيذ خوردند ، و در خانه هاى خوب ساكن شدند ، و بر حيوانى كه مشهور بود به خوبى از حيوانات سوار گرديدند . پس به من عطا كن ، مانند آن چه به ايشان عطا كرده بودى در دار دنيا . پس آن جناب _ تبارك و تعالى _ مى فرمايد كه : از براى تو و از براى هر بنده اى از شما فقيران است ، مانند آن چه به اهل دنيا عطا كرده ام ، از آن زمان كه دنيا موجود شده ، تا وقتى كه تمام شد ، هفتاد برابر» . .

ص: 634

3908.وقعة صفّين عن أدهم :عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ سَهْلٍ وَإِسْمَاعِيلَ بْنِ عَبَّادٍ جَمِيعاً يَرْفَعَانِهِ، إِلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا كَانَ مِنْ وُلْدِ آدَمَ مُؤْمِنٌ إِلَا فَقِيراً ، وَلَا كَافِرٌ إِلَا غَنِيّاً حَتّى جَاءَ إِبْرَاهِيمُ عليه السلام ، فَقَالَ : «رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلَّذِينَ كَفَرُوا» فَصَيَّرَ اللّهُ فِي هؤُلَاءِ أَمْوَالًا وَحَاجَةً ، وَفِي هؤُلَاءِ أَمْوَالًا وَحَاجَةً» .3907.تاريخ اليعقوبي ( _ في ذِكرِ بَيعَةِ النّاسِ لِأَميرِ المُؤمِنينَ ع ) عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«جَاءَ رَجُلٌ مُوسِرٌ إِلى رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله نَقِيُّ الثَّوْبِ ، فَجَلَسَ إِلى رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، فَجَاءَ رَجُلٌ مُعْسِرٌ دَرِنُ الثَّوْبِ ، فَجَلَسَ إِلى جَنْبِ الْمُوسِرِ ، فَقَبَضَ الْمُوسِرُ ثِيَابَهُ مِنْ تَحْتِ فَخِذَيْهِ ، فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَ خِفْتَ أَنْ يَمَسَّكَ مِنْ فَقْرِهِ شَيْءٌ ؟ قَالَ : لَا ، قَالَ : فَخِفْتَ أَنْ يُصِيبَهُ مِنْ غِنَاكَ شَيْءٌ ؟ قَالَ : لَا ، قَالَ : فَخِفْتَ أَنْ يُوَسِّخَ ثِيَابَكَ ؟ قَالَ : لَا ، قَالَ : فَمَا حَمَلَكَ عَلى مَا صَنَعْتَ ؟

فَقَالَ : يَا رَسُولَ اللّهِ ، إِنَّ لِي قَرِيناً يُزَيِّنُ لِي كُلَّ قَبِيحٍ ، وَيُقَبِّحُ لِي كُلَّ حَسَنٍ ، وَقَدْ جَعَلْتُ لَهُ نِصْفَ مَالِي .

فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله لِلْمُعْسِرِ : أَ تَقْبَلُ ؟ قَالَ : لَا .

فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ : وَلِمَ ؟ قَالَ : أَخَافُ أَنْ يَدْخُلَنِي مَا دَخَلَكَ» . .

ص: 635

3906.رجال الكشى :چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از ابراهيم بن عقبه ، از اسماعيل بن سهل و اسماعيل بن عبّاد هر دو ، كه آن را مرفوع ساخته اند به سوى امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«از فرزندان آدم مؤمنى نبود ، مگر آنكه فقير بود و كافرى نبود ، مگر آنكه غنى بود ، تا وقتى كه حضرت ابراهيم عليه السلام آمد و به خدا عرض كرد كه : «رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذينَ كَفَرُوا» (1) ؛ يعنى : اى پروردگار ما! مگردان ما را بليّه و آزمايشى از براى آنان كه كافر شدند ، تا در حق ما نگويند كه : اگر ايشان بر حق بودند ، محتاج نمى بودند ، و در حقّ خود نگويند كه : اگر ما بر حق نبوديم ، بى نياز نمى بوديم» . حضرت فرمود : «پس خدا در اين گروه مؤمنان ، مال ها و احتياج ، و در آن گروه كافران ، مال ها و احتياج قرار داد» .3905.فضائل الصحابة ، ابن حنبل ( _ به نقل از عبيده سلمانى _ ) چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«مرد توانگرى به خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد كه جامه پاك و پاكيزه در بر داشت و در خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله نشست . بعد از آن ، مرد پريشان جامه چركينى آمد و در پهلوى آن توانگر نشست . پس آن توانگر ، جامه هاى خويش را از زير ران هاى او گرفت . (2) رسول خدا صلى الله عليه و آله به او فرمود : آيا ترسيدى كه چيزى از فقر و پريشانى او به تو رسد و بچسبد؟ عرض كرد : نه . فرمود : پس ترسيدى كه چيزى از غنا و بى نيازى تو به او رسد؟ عرض كرد : نه . فرمود : پس ترسيدى كه جامه هاى تو را چركين سازد؟ عرض كرد : نه . فرمود : پس چه تو را داشت بر آن چه كردى؟ عرض كرد : يا رسول اللّه ! به درستى كه مرا همنشين و مصاحب بدى هست كه هر چيز زشتى را از براى من مى آرايد و در نظرم جلوه مى دهد ، و هر چيز خوبى را از براى من زشت مى گرداند ، و من نصف مال خود را از براى او قرار دادم . رسول خدا صلى الله عليه و آله به آن فقير پريشان فرمود : آيا قبول مى كنى؟ عرض كرد : نه . آن مرد توانگر گفت : چرا؟ گفت : مى ترسم كه بر من داخل شود ، آن چه بر تو داخل شد» . .


1- .ممتحنه، 5.
2- .يعنى آن چه از جامه اش كه در زير پاى آن فقير بود ، كشيد . احتمال دارد كه معنى اين باشد كه دامن هاى جامه خود را جمع كرد و در زير ران هاى خويش گرفت . (مترجم)

ص: 636

3906.رجال الكشّي :عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِيِّ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِيِّ ، عَنْ حَفْصِ بْنِ غِيَاثٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«فِي مُنَاجَاةِ مُوسى عليه السلام : يَا مُوسى ، إِذَا رَأَيْتَ الْفَقْرَ مُقْبِلاً ، فَقُلْ : مَرْحَباً بِشِعَارِ الصَّالِحِينَ ، وَإِذَا رَأَيْتَ الْغِنى مُقْبِلاً ، فَقُلْ : ذَنْبٌ عُجِّلَتْ عُقُوبَتُهُ» .3905.فضائل الصحابة لابن حنبل عن عبيدة السلماني :عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : طُوبى لِلْمَسَاكِينِ بِالصَّبْرِ ، وَ هُمُ الَّذِينَ يَرَوْنَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» .3904.الكامل فى التاريخ ( _ در يادكردِ كشته شدن حُجر بن عَدى و يارانش _ ) وَ بِإِسْنَادِهِ ، قَالَ :«قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : يَا مَعْشَرَ الْمَسَاكِينِ ، طِيبُوا نَفْساً ، وَأَعْطُوا اللّهَ الرِّضَا مِنْ قُلُوبِكُمْ ؛ يُثِبْكُمُ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ عَلى فَقْرِكُمْ ، فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَلَا ثَوَابَ لَكُمْ» .3904.الكامل في التاريخ ( _ في ذِكرِ مَقتَلِ حُجرِ بنِ عَدِيٍّ وأصحابِهِ _ ) عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ ، عَنْ عِيسَى الْفَرَّاءِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ ، أَمَرَ اللّهُ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ مُنَادِياً يُنَادِي بَيْنَ يَدَيْهِ : أَيْنَ الْفُقَرَاءُ ؟ فَيَقُومُ عُنُقٌ مِنَ النَّاسِ كَثِيرٌ ، فَيَقُولُ : عِبَادِي ، فَيَقُولُونَ : لَبَّيْكَ رَبَّنَا ، فَيَقُولُ : إِنِّي لَمْ أُفْقِرْكُمْ لِهَوَانٍ بِكُمْ عَلَيَّ ، وَلكِنِّي إِنَّمَا اخْتَرْتُكُمْ لِمِثْلِ هذَا الْيَوْمِ ، تَصَفَّحُوا وُجُوهَ النَّاسِ ، فَمَنْ صَنَعَ إِلَيْكُمْ مَعْرُوفاً لَمْ يَصْنَعْهُ إِلَا فِيَّ ، فَكَافُوهُ عَنِّي بِالْجَنَّةِ» . .

ص: 637

3903.مُروج الذهب :على بن ابراهيم ، از على بن محمد قاسانى ، از قاسم بن محمد ، از سليمان بن داود منقرى ، از حفص بن غياث ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«در مناجات موسى _ يعنى از جمله آن چه خدا با موسى عليه السلام راز گفت _ اين بود كه : اى موسى! چون فقرا را ببينى كه رو به تو آورده است ، بگو : مرحبا! به نشانه شايستگان و نيكان ، و چون غنا و بى نيازى را ببينى كه رو به تو آورده ، بگو : گناهى است كه عقوبت آن زود به من رسيده است» .3903.مروج الذهب :على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود : خوشا حال بيچارگان و فقيران ، به سبب صبرى كه مى كنند . و ايشان ، آنانند كه ملكوت آسمان ها و زمين را مى بينند» _ يعنى به چشم دل _ .3902.الاختصاص ( _ به نقل از مسمع بن عبد اللّه بصرى، از مردى _ ) و به اسناد خويش روايت كرده و گفته است كه :«پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود : اى گروه بيچارگان! خوشدل باشيد و خشنودى را به خدا دهيد از دل هاى خويش (يعنى چنان باشيد كه خدا آن را در دل شما بيابد) تا خداى عز و جل شما را ثواب دهد بر فقرى كه داريد ، كه اگر چنين نكنيد ، شما را ثوابى نيست» .3902.الاختصاص عن مسمع بن عبد اللّه البصري عن رجل :چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از احمد بن محمد بن ابى نصر ، از عيسى فرا ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«چون روز قيامت شود ، خداى _ تبارك و تعالى _ مناديى را امر فرمايد كه در حضور آن جناب ندا كند كه : كجايند فقرا؟ پس جماعت بسيارى از مردمان برخيزند . بعد از آن مى فرمايد كه : اى بندگان من! عرض مى كنند : لبّيك ، اى پروردگار ما! به خدمت تو ايستاده ايم . مى فرمايد : به درستى كه من شما را فقير نگردانيدم ، به جهت خوارى و بى مقدارى شما بر من ، وليكن جز اين نيست كه من شما را برگزيدم (1) از براى امروز . نظر كنيد در روى هاى مردمان ، پس هر كه با شما نيكى كرده و آن نيكى را نكرده ، مگر در راه من ، او را از جانب من به بهشت سزا دهيد و تلافى كنيد» . .


1- .يا فقير گردانيدم ، يا به تأخير افكندم ، بنا بر اختلاف نسخه هاى كافى .

ص: 638

3901.تذكرة الخواص ( _ به نقل از عمرو بن يحيى، از صعصعة بن صوحان _ ) مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ الْحَذَّاءِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ صَغِيرٍ ، عَنْ جَدِّهِ شُعَيْبٍ ، عَنْ مُفَضَّلٍ ، قَالَ :

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«لَوْ لَا إِلْحَاحُ هذِهِ الشِّيعَةِ عَلَى اللّهِ فِي طَلَبِ الرِّزْقِ ، لَنَقَلَهُمْ مِنَ الْحَالِ الَّتِي هُمْ فِيهَا إِلى مَا هُوَ أَضْيَقُ مِنْهَا» .3900.شرح نهج البلاغة :أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ كَثِيرٍ الْخَزَّازِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : قَالَ لِي :«أَ مَا تَدْخُلُ السُّوقَ ؟ أَ مَا تَرَى الْفَاكِهَةَ تُبَاعُ وَالشَّيْءَ مِمَّا تَشْتَهِيهِ ؟» فَقُلْتُ : بَلى ، فَقَالَ : «أَمَا إِنَّ لَكَ بِكُلِّ مَا تَرَاهُ فَلَا تَقْدِرُ عَلى شِرَائِهِ حَسَنَةً» .3901.تذكرة الخواصّ عن عمرو بن يحيى عن صعصعة بن صوحان :مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عَفَّانَ ، عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ اللّهَ _ جَلَّ ثَنَاؤُهُ _ لَيَعْتَذِرُ إِلى عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ الْمُحْوِجِ فِي الدُّنْيَا ، كَمَا يَعْتَذِرُ الْأَخُ إِلى أَخِيهِ ، فَيَقُولُ : وَعِزَّتِي وَجَلَالِي ، مَا أَحْوَجْتُكَ فِي الدُّنْيَا مِنْ هَوَانٍ كَانَ بِكَ عَلَيَّ ، فَارْفَعْ هذَا السَّجْفَ ، فَانْظُرْ إِلى مَا عَوَّضْتُكَ مِنَ الدُّنْيَا» قَالَ : «فَيَرْفَعُ ، فَيَقُولُ : مَا ضَرَّنِي مَا مَنَعْتَنِي مَعَ مَا عَوَّضْتَنِي» .3900.شرح نهج البلاغة :عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ ، قَامَ عُنُقٌ مِنَ النَّاسِ حَتّى يَأْتُوا بَابَ الْجَنَّةِ ، فَيَضْرِبُوا بَابَ الْجَنَّةِ ، فَيُقَالُ لَهُمْ : مَنْ أَنْتُمْ ؟ فَيَقُولُونَ : نَحْنُ الْفُقَرَاءُ ، فَيُقَالُ لَهُمْ : أَقَبْلَ الْحِسَابِ ؟ فَيَقُولُونَ : مَا أَعْطَيْتُمُونَا شَيْئاً تُحَاسِبُونَّا عَلَيْهِ ، فَيَقُولُ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : صَدَقُوا ، ادْخُلُوا الْجَنَّةَ» .3899.المناقب ، كوفى ( _ به نقل از عبد الملك بن عُمَير _ ) عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُبَارَكٍ غُلَامِ شُعَيْبٍ ، قَالَ :

سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسى عليه السلام يَقُولُ :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ يَقُولُ : إِنِّي لَمْ أُغْنِ الْغَنِيَّ لِكَرَامَةٍ بِهِ عَلَيَّ ، وَلَمْ أُفْقِرِ الْفَقِيرَ لِهَوَانٍ بِهِ عَلَيَّ ، وَهُوَ مِمَّا ابْتَلَيْتُ بِهِ الْأَغْنِيَاءَ بِالْفُقَرَاءِ ، وَلَوْ لَا الْفُقَرَاءُ لَمْ يَسْتَوْجِبِ الْأَغْنِيَاءُ الْجَنَّةَ» . .

ص: 639

3898.تاريخ اليعقوبى ( _ در يادكردِ بيعت مردم با اميرمؤمنان _ ) محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابراهيم حذّاء ، از محمد بن صغير ، از جدّش شعيب ، از مفضّل روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«اگر اصرار اين جماعت شيعه بر خدا نبود در باب طلب كردن روزى ، هر آينه ايشان را نقل مى كرد از اين حالى كه ايشان در آنند ، به سوى آن چه از اين حال تنگ تر است» .3899.المناقب للكوفي عن عبد الملك بن عمير :ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از ابن فضّال ، از محمد بن حسين بن كثير خزّاز ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : حضرت به من فرمود كه :«آيا ميوه را نمى بينى كه فروخته شود؟ آيا چيز ديگر از آن چه آن را خواهش دارى نمى بينى؟» عرض كردم : بلى ، داخل مى شوم و مى بينم . فرمود : «آگاه باش! كه تو را به ازاى هر چه آن را مى بينى و قدرت بر خريدن آن ندارى ، يك حسنه است» .3898.تاريخ اليعقوبي ( _ في ذِكرِ بَيعَةِ النّاسِ لِأَميرِ المُؤمِنينَ ع ) محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از على بن عثمان ، از مفضّل بن عمر ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه خداى _ جلّ ثناؤه _ به سوى بنده مؤمن خويش كه در دار دنيا محتاج و پريشان بوده عذرخواهى مى كند ، چنان كه برادر به سوى برادر خويش عذر مى خواهد ، و مى فرمايد : به عزّت خودم سوگند ياد مى كنم كه تو را در دار دنيا محتاج نكردم ، به جهت خوارى و بى مقدارى تو بر من؛ پس اين پرده را بالا گير و نظر كن به آن چه تو را از دنيا عوض داده ام» . حضرت فرمود : «پس پرده را بالا مى گيرد و چون مى بيند كه در پس پرده چه چيز است ، عرض مى كند كه : مرا زيان نرسانيد آن چه مرا منع كردى ، با آن چه مرا عوض دادى» .3897.بلاغات النساء ( _ به نقل از محمّد بن عبيد اللّه _ ) على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن حكم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«چون روز قيامت مى شود ، گروهى از مردمان برمى خيزند و مى آيند تا به درِ بهشت مى رسند و در بهشت را مى زنند؛ پس به ايشان گفته مى شود كه : شما كيستيد؟ مى گويند كه : ما فقراييم . به ايشان گفته مى شود كه : آيا پيش از حساب مى خواهيد كه داخل بهشت شويد؟ مى گويند كه : چيزى به ما عطا نكرده بوديد تا ما را بر آن حساب كنيد . پس خداى عز و جل به فرشتگان مى فرمايد كه : راست گفتند . و به فقرا مى فرمايد كه : در بهشت داخل شويد» .3896.امام صادق عليه السلام :چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از عثمان بن عيسى، از مبارك ، غلام شعيب ، كه گفت : شنيدم از ابوالحسن حضرت امام موسى كاظم عليه السلام كه مى فرمود :«خداى عز و جل مى فرمايد كه : من غنى را غنى نكرده ام ، به جهت آنكه كرامت و عزّتى داشته در نزد من ، و فقير را فقير نگردانيده ام ، به جهت آنكه خوار و بى مقدار بود در نزد من . و اين از جمله آنها است كه به واسطه آن ، اغنيا را به فقرا آزموده ام ، و اگر فقرا نمى بودند ، اغنيا مستحقّ بهشت نمى شدند» . .

ص: 640

3897.بلاغات النساء عن محمّد بن عبيد اللّه :عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عِيسى ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ وَالْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ ، قَالَا :

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَيَاسِيرُ شِيعَتِنَا أُمَنَاؤُنَا عَلى مَحَاوِيجِهِمْ ، فَاحْفَظُونَا فِيهِمْ ؛ يَحْفَظْكُمُ اللّهُ» .3896.الإمام الصادق عليه السلام :عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : الْفَقْرُ أَزْيَنُ لِلْمُؤْمِنِ مِنَ الْعِذَارِ عَلى خَدِّ الْفَرَسِ» .3895.فضائل الصحابة ، ابن حنبل ( _ به نقل از مُنذر، از ربيع بن خثيم كه نزد وى از ع ) عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ غَالِبٍ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ سَعِيدِ بْنِ الْمُسَيَّبِ ، قَالَ :

سَأَلْتُ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام ، عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «وَلَوْ لا أَنْ يَكُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً » قَالَ :«عَنى بِذلِكَ أُمَّةَ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله أَنْ يَكُونُوا عَلى دِينٍ وَاحِدٍ كُفَّاراً كُلَّهُمْ « لَجَعَلْنا لِمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ » وَلَوْ فَعَلَ اللّهُ ذلِكَ بِأُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله لَحَزِنَ الْمُؤْمِنُونَ ، وَغَمَّهُمْ ذلِكَ ، وَلَمْ يُنَاكِحُوهُمْ وَلَمْ يُوَارِثُوهُمْ» . .

ص: 641

3895.فضائل الصحابة لابن حنبل عن منذر عن الربيع بن خثيم ( _ وذَكَروا عِندَهُ عَلِيّا عليه السلام فَقالَ _ ) على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از اسحاق بن عيسى ، از اسحاق بن عمّار و مفضّل بن عمر روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«توانگران شيعه ما ، امينان مايند بر محتاجان ايشان . پس ما را حفظ كنيد در باب ايشان ، و رعايت حال فقرا كنيد ، تا خدا شما را حفظ كند» .3894.العقد الفريد ( _ به نقل از ابوسهل تميمى _ ) على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين _ صلوات اللّه عليه _ فرمود كه : فقر و بى چيزى ، مؤمن را بيشتر زينت و آرايش مى دهد از دوال[=تسمه ]لجام و افسار ، بر رخسار اسب» .3893.الصواعق المُحْرقة :چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از ابن محبوب ، از عبداللّه بن غالب ، از پدرش ، از سعيد بن مسيّب كه گفت : حضرت على بن الحسين عليهماالسلام را سؤال كردم از قول خداى عز و جل : «وَلَوْلا أَنْ يَكُونَ النّاسُ أُمَّةً واحِدَةً» (1) ؛ يعنى :«و اگر نه اين بود كه همه مردمان ، يك گروه مى گرديدند» . و حضرت فرمود كه : «مقصود خدا از اين ، امّت محمد صلى الله عليه و آله است؛ يعنى اگر نه اين بود كه ايشان بر يك دين مى بودند ، در حالتى كه همه ايشان كافر بودند : «لَجَعَلْنا لِمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفا مِنْ فِضَّةٍ» 2 ؛ هر آينه قرار مى داديم از براى كسى كه نمى گرود به خداوند بخشاينده ، از براى خانه هاى ايشان؛ يعنى قرار مى داديم از براى خانه هاى ايشان سقف ها از نقره» . و حضرت فرمود كه : «اگر خدا با امّت محمد چنين كرده بود ، مؤمنان اندوهناك مى شدند ، و همين ايشان را غمناك مى ساخت ، و با ايشان نكاح نمى كردند و ايشان را ارث نمى دادند» . .


1- .زخرف، 33.

ص: 642

108 _ بَابٌ3893.الصواعق المحرقة :مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِكِ ، قَالَ : حَدَّثَنِي بَكْرٌ الْأَرْقَطُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، أَوْ عَنْ شُعَيْبٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَنَّهُ دَخَلَ عَلَيْهِ وَاحِدٌ ، فَقَالَ لَهُ : أَصْلَحَكَ اللّهُ ، إِنِّي رَجُلٌ مُنْقَطِعٌ إِلَيْكُمْ بِمَوَدَّتِي ، وَقَدْ أَصَابَتْنِي حَاجَةٌ شَدِيدَةٌ ، وَقَدْ تَقَرَّبْتُ بِذلِكَ إِلى أَهْلِ بَيْتِي وَقَوْمِي ، فَلَمْ يَزِدْنِي بِذلِكَ مِنْهُمْ إِلَا بُعْداً .

قَالَ :«فَمَا آتَاكَ اللّهُ خَيْرٌ مِمَّا أَخَذَ مِنْكَ» .

قَالَ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، ادْعُ اللّهَ لِي أَنْ يُغْنِيَنِي عَنْ خَلْقِهِ .

قَالَ : «إِنَّ اللّهَ قَسَّمَ رِزْقَ مَنْ شَاءَ عَلى يَدَيْ مَنْ شَاءَ ، وَلكِنْ سَلِ اللّهَ أَنْ يُغْنِيَكَ عَنِ الْحَاجَةِ الَّتِي تَضْطَرُّكَ إِلى لِئَامِ خَلْقِهِ» .3892.الإمامة والسياسة ( _ در ياد كردِ اختلاف ياران امام عليه السلام در اد ) عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«الْفَقْرُ الْمَوْتُ الْأَحْمَرُ» . فَقُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : الْفَقْرُ مِنَ الدِّينَارِ وَالدِّرْهَمِ ؟ فَقَالَ : «لَا ، وَلكِنْ مِنَ الدِّينِ» .109 _ بَابُ أَنَّ لِلْقَلْبِ أُذُنَيْنِ يَنْفُثُ فِيهِمَا الْمَلَكُ وَالشَّيْطَانُ3891.العقد الفريد ( _ به نقل از سعيد بن ابى حذافه _ ) عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ حَمَّادٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا مِنْ قَلْبٍ إِلَا وَلَهُ أُذُنَانِ، عَلى إِحْدَاهُمَا مَلَكٌ مُرْشِدٌ، وَعَلَى الْأُخْرى شَيْطَانٌ مُفْتِنٌ ، هذَا يَأْمُرُهُ ، وَهذَا يَزْجُرُهُ ، الشَّيْطَانُ يَأْمُرُهُ بِالْمَعَاصِي ، وَالْمَلَكُ يَزْجُرُهُ عَنْهَا ، وَهُوَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : « عَنِ الْيَمِينِ وَعَنِ الشِّمالِ قَعِيدٌ ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ » » . .

ص: 643

108 . باب

109 . باب در بيان اينكه دل را دو گوش است كه فرشته و شيطان در آنها مى دمند

108 _ باب3890.بلاغات النساء ( _ به نقل از شعبى _ ) محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از ابان بن عبدالملك روايت كرده است كه گفت : حديث كرد مرا بكر ارقط ، از امام جعفر صادق عليه السلام يا از شعيب (1) ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه : يكى بر آن حضرت داخل شد و به آن حضرت عرض كرد كه : خدا تو را به اصلاح آورد! به درستى كه منم مردى كه به سوى شما منقطع شده ام به دوستى خويش (= و غير از شما كسى را دوست نمى دارم) ، و پريشانى سختى به من رسيده ، و به اين دوستى ، به سوى خاندان و خويشاوندان خود تقرّب جستم؛ پس نيفزود مرا تقرّب به اين امر ، نسبت به ايشان ، مگر دورى ، كه از من بيشتر دورى كردند . فرمود كه :«آن چه خدا به تو عطا فرموده ، بهتر است از آن چه از تو فرا گرفته شده» . عرض كرد كه : فداى تو گردم! دعا كن كه خدا مرا از خلق خود بى نياز گرداند . فرمود : «به درستى كه خدا روزى هر كه را خواسته ، بر دست هر كه خواسته تقسيم فرموده ، وليكن از خدا بخواه كه تو را بى نياز گرداند ، از حاجتى كه تو را ناچار كند به سوى ناكسان از خلقش» .3890.بلاغات النساء عن الشعبي :چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن اسباط ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«فقر ، موت احمر است؛ يعنى مرگ سرخ» (كه كنايه است از قتل و خون ريختن و آن ، از همه مرگ ها سخت تر است) .

راوى مى گويد كه : به حضرت صادق عليه السلام عرض كردم كه : مراد ، فقر از دينار و درم است؛ يعنى اينها را نداشته باشد . فرمود : «نه ، وليكن مراد ، فقر از دين است» .109 . باب در بيان اينكه دل را دو گوش است كه فرشته و شيطان در آنها مى دمند3889.تنبيه الخواطر عن الأحنف بن قيس ( _ لَمّا سَأَلَهُ مُعاوِيَةُ عَن أميرِ المُؤمِنينَ ) على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حمّاد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هيچ دلى نيست ، مگر آنكه آن را دو گوش است ، كه بر يكى از آن دو گوش فرشته اى قرار دارد كه آن را ارشاد مى كند و راه راست مى نمايد ، و بر گوشى ديگر ، شيطانى قرار دارد كه آن را به فتنه مى اندازد و گمراه مى كند . پيوسته اينك ، آن را امر مى كند و اينك ، آن را زجر و منع مى كند . شيطان او را امر مى كند به معاصى ، و فرشته او را از آنها زجر و منع مى كند . و اين است معنى قول خداى عز و جل «عَنِ الْيَمينِ و عَنِ الشِّمالِ قَعيدٌ * ما يَلْفِظُ مِنْ قَولٍ اِلّالَدَيْهِ رَقيبٌ عَتيدٌ» (2) ؛ يعنى : از طرف راست ايشان نشسته ، و از جانب چپ او نشسته اى است كه ملازم اويند ، و از او اصلاً جدا نمى شوند» ، تا آخر آن چه گذشت (3) .

.


1- .يا شبيب .
2- .ق، 17 و 18.
3- .هيچ سخنى نمى گويد ، جز آن كه نزد او مراقبى حاضر و آماده است .

ص: 644

3888.الاستيعاب ( _ در سوگ امير مؤمنان عليه السلام _ ) الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ ، عَنْ سَعْدَانَ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ لِلْقَلْبِ أُذُنَيْنِ ، فَإِذَا هَمَّ الْعَبْدُ بِذَنْبٍ ، قَالَ لَهُ رُوحُ الْاءِيمَانِ : لَا تَفْعَلْ ، وَقَالَ لَهُ الشَّيْطَانُ : افْعَلْ ، وَإِذَا كَانَ عَلى بَطْنِهَا نُزِعَ مِنْهُ رُوحُ الْاءِيمَانِ» .3887.ربيع الأبرار :مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَا مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَا وَلِقَلْبِهِ أُذُنَانِ فِي جَوْفِهِ : أُذُنٌ يَنْفُثُ فِيهَا الْوَسْوَاسُ الْخَنَّاسُ ، وَأُذُنٌ يَنْفُثُ فِيهَا الْمَلَكُ ، فَيُؤَيِّدُ اللّهُ الْمُؤْمِنَ بِالْمَلَكِ ، فَذلِكَ قَوْلُهُ : « وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ » » .110 _ بَابُ الرُّوحِ الَّذِي أُيِّدَ بِهِ الْمُؤْمِنُ3887.ربيع الأبرار :الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى جَمِيعاً ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعْدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمِ بْنِ أَبِي سَلَمَةَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدِ بْنِ غَزْوَانَ ، عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي خَدِيجَةَ ، قَالَ :

دَخَلْتُ عَلى أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، فَقَالَ لِي :«إِنَّ اللّهَ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ أَيَّدَ الْمُؤْمِنَ بِرُوحٍ مِنْهُ ، تَحْضُرُهُ فِي كُلِّ وَقْتٍ يُحْسِنُ فِيهِ وَيَتَّقِي ، وَتَغِيبُ عَنْهُ فِي كُلِّ وَقْتٍ يُذْنِبُ فِيهِ وَيَعْتَدِي ، فَهِيَ مَعَهُ تَهْتَزُّ سُرُوراً عِنْدَ إِحْسَانِهِ ، وَتَسِيخُ فِي الثَّرى عِنْدَ إِسَاءَتِهِ ، فَتَعَاهَدُوا عِبَادَ اللّهِ نِعَمَهُ بِإِصْلَاحِكُمْ أَنْفُسَكُمْ ؛ تَزْدَادُوا يَقِيناً ، وَتَرْبَحُوا نَفِيساً ثَمِيناً ؛ رَحِمَ اللّهُ امْرَأً هَمَّ بِخَيْرٍ فَعَمِلَهُ ، أَوْ هَمَّ بِشَرٍّ فَارْتَدَعَ عَنْهُ» . ثُمَّ قَالَ : «نَحْنُ نُؤَيِّدُ الرُّوحَ بِالطَّاعَةِ لِلّهِ وَالْعَمَلِ لَهُ» . .

ص: 645

110 . باب در بيان روحى كه خدا مؤمن را به آن تقويت داده

حسين بن محمد ، از احمد بن اسحاق ، از سعدان ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«دل را دو گوش است . پس چون بنده قصد گناهى مى كند _ يعنى زنا _ ، روح ايمان به او مى گويد كه : مكن ، و شيطان به او مى گويد كه : بكن . و هر گاه بر بالاى شكم زن قرار گيرد ، روح ايمان از او بر كنده و ربوده شود» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از سيف بن عميره ، از ابان بن تغلب ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هيچ مؤمنى نيست ، مگر آنكه دل او را دو گوش باشد در اندران او . يك گوش ، وسواس خنّاس (1) در آن مى دمد و گوش ديگر ، فرشته اى در آن مى دمد . پس خدا مؤمن را به آن فرشته تقويت مى دهد ، و اين است معنى قول آن جناب _ تعالى _ كه مى فرمايد : «وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ» (2) » .

110 . باب در بيان روحى كه خدا مؤمن را به آن تقويت دادهحسين بن محمد و محمد بن يحيى ، هر دو روايت كرده اند ، از على بن محمد بن سعد ، از محمد بن مسلم ، از ابوسلمه ، از محمد بن سعيد بن غزوان ، از ابن ابى نجران ، از محمد بن سنان ، از ابوخديجه كه گفت : بر امام موسى كاظم عليه السلام داخل شدم؛ پس به من فرمود كه :«خداى _ تبارك و تعالى _ مؤمن را به روحى تقويت كرده كه در هر وقت كه نيكى مى كند و پرهيز مى نمايد ، در نزد او حاضر است ، و در هر وقت كه گناه مى كند و از حد درمى گذرد ، از او پنهان است . و آن روح ، با مؤمن است در زمانى كه مؤمن نيكى مى كند و از روى شادى مى لرزد ، و در زمانى كه بدى از او سر مى زند ، در خاك فرو مى رود . پس اى بندگان خدا! با اصلاح آوردن نفس هاى خويش ، نعمت هاى آن جناب را رعايت كنيد ، تا يقين شما زياد شود ، و چيز نفيس گرانبهايى را نفع كنيد . خدا رحمت كند مردى را كه قصد كند كه فعل خير را به عمل آورد ، پس آن را به عمل آورد ، يا قصد كند كه بدى را به عمل آورد ، و از آن باز ايستد» . بعد از آن فرمود كه : «ما روح را تقويت مى دهيم به طاعت كردن از براى خدا ، و عمل نمودن از براى رضاى او» . (3)

.


1- .و وسواس ، شيطانى است كه مردم را وسوسه مى كند و در وسواس مى اندازد ، و خنّاس ، باز پس رونده و پنهان شونده است .
2- .مجادله، 22. و ايشان را با روحى از خويش تاييد كرد .
3- .و بنابر بعضى از نسخه هاى كافى ، ما روح را زياد ياد مى كنيم؛ يعنى روح ايمان و نور آن .

ص: 646

111 _ بَابُ الذُّنُوبِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَيْدٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ أَبِي عليه السلام يَقُولُ : مَا مِنْ شَيْءٍ أَفْسَدَ لِلْقَلْبِ مِنْ خَطِيئَةٍ ؛ إِنَّ الْقَلْبَ لَيُوَاقِعُ الْخَطِيئَةَ ، فَمَا تَزَالُ بِهِ حَتّى تَغْلِبَ عَلَيْهِ ، فَيُصَيَّرَ أَعْلَاهُ أَسْفَلَهُ» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُسْكَانَ ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : « فَما أَصْبَرَهُمْ عَلَى النّارِ » فَقَالَ :«مَا أَصْبَرَهُمْ عَلى فِعْلِ مَا يَعْلَمُونَ أَنَّهُ يُصَيِّرُهُمْ إِلَى النَّارِ!» .

عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«أَمَا إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ عِرْقٍ يَضْرِبُ ، وَلَا نَكْبَةٍ ، وَلَا صُدَاعٍ ، وَلَا مَرَضٍ إِلَا بِذَنْبٍ ، وَذلِكَ قَوْلُ اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ فِي كِتَابِهِ : « وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ » ». قَالَ : ثُمَّ قَالَ : «وَ مَا يَعْفُو اللّهُ أَكْثَرُ مِمَّا يُؤَاخِذُ بِهِ» .

.

ص: 647

111 . باب در بيان گناهان

111 . باب در بيان گناهانمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از طلحة بن زيد ،از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پدرم مى فرمود كه : هيچ چيز بيش از گناه ، دل را فاسد و تباه نمى كند . به درستى كه دل مرتكب گناه مى شود و پيوسته آن گناه در آن مى باشد و در آن تأثير مى كند ، تا آنكه بر آن غالب مى شود؛ پس اعلاى آن را اسفل آن مى گرداند و سرنگون مى سازد» (و اين كنايه است از آنكه حق در آن قرار نگيرد ، و روى آن از خدا برگردد ، و متوجّه دنياى دنى[=پست ]گردد) .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از عبداللّه بن مسكان ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است در قول خداى عز و جل : «فَما أَصْبَرَهُمْ عَلَى النّارِ» (1) ، كه آن حضرت فرمود :«چه چيز ايشان را شكيبا گردانيده ، بر كردن آن چه مى دانند كه ايشان را به سوى آتش جهنّم مى كشاند» . (2)

از او ، از پدرش ، از نضر بن سويد ، از هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«البتّه هيچ رگى نمى زند؛ يعنى نمى جهد و به جنبش در نمى آيد ، و هيچ نكبت و سختى و دردسر و بيمارى رخ نمى دهد ، مگر به سبب گناهى . و اين است معنى قول خداى عز و جل كه در كتاب خويش مى فرمايد : «وَما أَصابَكُمْ مِنْ مُصيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْديكُمْ وَيَعْفُو عَنْ كَثيرٍ» (3) ؛ يعنى : و آن چه به شما مى رسد ، اى بندگان! از بليّت و آفت مالى و بدنى ، پس به سبب آن چيزى است كه دست هاى شما آن را كسب كرده؛ يعنى به سبب معصيتى است كه كرده ايد ، و خدا عفو مى كند و درمى گذرد از بسيارى از گناهان» . راوى مى گويد كه : بعد از آن ، حضرت فرمود كه : «آن چه خدا از آن عفو مى فرمايد ، بيشتر است از آن چه به آن مؤاخذه و بازخواست مى كند» . (4)

.


1- .بقره، 175.
2- .و ترجمه ظاهر آيه اين است كه : «پس چه چيز شكيبا گردانيد ايشان را ، بر آتش دوزخ» . و اين استفهام ، از براى تعجّب است؛ چه تعجّب است از حال ايشان ، در اشتغال به موجبات آتش و بى باكى ايشان از آن ، چنان كه حضرت اشاره به آن فرموده . و احتمال اين كه «ما أَصْبَرَهُمْ» ، صيغه تعجّب باشد و معنى اين شود كه : «چه صابر و شكيبايند» ، چنان كه بعضى گمان كرده اند ، صورتى ندارد ، چنان كه در موضع آن بيان نموده ام . (مترجم)
3- .شورا، 30.
4- .و مخفى نماند كه آيه و حديث ، مخصوص اند به گناهكاران ، و امّا هرگاه بى گناهى را مصيبتى رسد ، سببش چيزى ديگر است ، مانند زيادتى اجر . (مترجم)

ص: 648

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادٍ ، عَنْ حَرِيزٍ ، عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«مَا مِنْ نَكْبَةٍ تُصِيبُ الْعَبْدَ إِلَا بِذَنْبٍ ، وَمَا يَعْفُو اللّهُ عَنْهُ أَكْثَرُ» .

عَلِيٌّ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام يَقُولُ : لَا تُبْدِيَنَّ عَنْ وَاضِحَةٍ وَقَدْ عَمِلْتَ الْأَعْمَالَ الْفَاضِحَةَ ، وَلَا يَأْمَنِ الْبَيَاتَ مَنْ عَمِلَ السَّيِّئَاتِ» .

عَنْهُ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ ، عَنْ أَبِي أُسَامَةَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«تَعَوَّذُوا بِاللّهِ مِنْ سَطَوَاتِ اللّهِ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ» . قَالَ : قُلْتُ لَهُ : وَمَا سَطَوَاتُ اللّهِ؟ قَالَ : «الْأَخْذُ عَلَى الْمَعَاصِي» .

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ سُلَيْمَانَ الْجَعْفَرِيِّ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ بُكَيْرٍ ، عَنْ زُرَارَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«الذُّنُوبُ كُلُّهَا شَدِيدَةٌ ، وَأَشَدُّهَا مَا نَبَتَ عَلَيْهِ اللَّحْمُ وَالدَّمُ ؛ لِأَنَّهُ إِمَّا مَرْحُومٌ ، وَإِمَّا مُعَذَّبٌ ، وَالْجَنَّةُ لَا يَدْخُلُهَا إِلَا طَيِّبٌ» .

.

ص: 649

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد ، از حريز ، از فضيل بن يسار ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هيچ سختى به بنده اى نمى رسد ، مگر به واسطه گناهى ، و آن چه خدا از آن عفو مى فرمايد ، بيشتر است» .

على ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمود : البتّه دندان هاى خنده خود را ظاهر مكن ، و حال آنكه عمل هاى رسواكننده را به جا آورده باشى ، و بايد كه از شبيخون ايمن نباشد ، هر كه كارهاى بد كرده است» .

از او ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابراهيم بن عبدالحميد ،از ابواسامه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«به خدا پناه بريد از سطوت هاى خدا در شب و روز» . راوى مى گويد : عرض كردم كه : سطوت هاى خدا چيست؟ فرمود كه : «گرفتن بر معصيت ها» . (1)

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از پدرش ، از سليمان جعفرى ، از عبداللّه بن بكير ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«گناهان ، همه آن ، سخت است و سخت ترين آنها ، گناهى است كه گوشت و خون بر آن برويد؛زيرا كه صاحب آن ، يا خدا او را رحم مى كند ، و يا عذاب» . مى فرمايد : «و در بهشت داخل نمى شود ، مگر آنكه پاك و پاكيزه باشد» . (2)

.


1- .و سطوت _ به فتح سين سعفص و سكون طاء حطّى _ ، در اصل لغت به معنى حمله بردن و قهر كردن است . (مترجم)
2- .و دور نيست كه مراد حضرت اين باشد كه ، غير پاك و پاكيزه ، بدون شفاعت و عفو داخل بهشت نمى شود ، و مرحوم بودنش موجب دخول بهشت نيست . (مترجم)

ص: 650

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ أَبَانٍ ، عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الْعَبْدَ لَيُذْنِبُ الذَّنْبَ ، فَيُزْوى عَنْهُ الرِّزْقُ» .

عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِي حَمَّادٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ النَّوْفَلِيِّ، عَنْ حُسَيْنِ بْنِ مُخْتَارٍ ، عَنْ رَجُلٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ عَبَدَ الدِّينَارَ وَالدِّرْهَمَ ، مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ كَمَّهَ أَعْمى ، مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ نَكَحَ بَهِيمَةً» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«اتَّقُوا الْمُحَقَّرَاتِ مِنَ الذُّنُوبِ ؛ فَإِنَّ لَهَا طَالِباً يَقُولُ أَحَدُكُمْ : أُذْنِبُ وَأَسْتَغْفِرُ إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ يَقُولُ : « (سَنَكْتُبُ) ما قَدَّمُوا وَآثارَهُمْ وَكُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْناهُ فِى إِمامٍ مُبِينٍ » وَقَالَ عَزَّ وَجَلَّ : « إِنَّها إِنْ تَكُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَكُنْ فِى صَخْرَةٍ أَوْ فِى السَّماواتِ أَوْ فِى الْأَرْضِ يَأْتِ بِهَا اللّهُ إِنَّ اللّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ » » .

.

ص: 651

حسين بن محمد ، از معلى بن محمد ، از وشّاء ، از ابان ، از فضيل بن يسار ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه بنده گناه مى كند ، و [رزق و ]روزى از او دور مى شود و از آن محروم مى گردد» .

على بن محمد ، از صالح بن ابى حمّاد ، از محمد بن ابراهيم نوفلى ، از حسين بن مختار ، از مردى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : ملعون است ، ملعون است ، هر كه دينار و درم را پرستد . ملعون است ، ملعون است ، هر كه كورى را سرگشته سازد ، به اينكه او را از راه بيرون برد ، يا راه را به او نشان ندهد . (1) ملعون است ، معلون است ، هر كه با چهارپايى جماع كند» .

حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از وشّاء ، از على بن ابى حمزه ، از ابوبصير ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«بپرهيزيد از گناهانى كه كوچك شمرده مى شوند؛زيرا كه آنها را طلب كننده اى هست كه از آنها غافل نمى شود . يكى از شما مى گويد كه : گناه مى كنم و طلب آمرزش مى نمايم . به درستى كه خداى عز و جل مى فرمايد كه : «سَنَكْتُبُ ما قَدَّمُوا وَاثارَهُمْ وَكُلَّ شَيْئٍ أَحْصَيْناهُ فى اِمامٍ مُبينٍ» (2) ، و خداى عز و جل فرموده است كه : «اِنَّها اِنْ تَكُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَكُنْ فى صَخْرَةٍ أَوْ فِى السَّمواتِ أَوْ فِى الْاَرْضِ يَأْتِ بِهَا اللّهُ اِنَّ اللّهَ لَطيفٌ خَبيرٌ» (3) ؛ يعنى : به درستى كه خصلت و كردارى كه آدمى را باشد از خوب و بد ، اگر در خُردى ، هم سنگ دانه اى از خردل باشد كه از همه دانه ها خردتر است ، پس آن دانه در اندران سنگ سخت و بزرگ باشد كه بيرون آوردن آن دشوار است ، يا در زير صخره سبز باشد (كه آن را صمّاء گويند و در زير زمين هفتم است) ، يا در آسمان ها باشد (با وجود رفعت و وسعت آنها) ، يا در زمين باشد ، كه خدا آن را بياورد (و حاضر گرداند در موقف حساب ، و بر آن حساب فرمايد) . به درستى كه خدا باريك دانى است كه علمش به هر چيز خرد و ريزه اى احاطه فرموده ، و دانا و آگاه است به كنه هر چيزى» .

.


1- .و بعضى گفته اند كه : شايد مراد از كورى ، كورى دل باشد؛ يعنى جاهل را هدايت نكند .
2- .يس، 12. و در قرآن «وَنَكْتُبُ» ، به جاى «سَنَكْتُبُ» واقع است . و ترجمه آيه مذكور شد .
3- .لقمان، 16.

ص: 652

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ ثَعْلَبَةَ ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ طَرِيفٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«إِنَّ الذَّنْبَ يَحْرِمُ الْعَبْدَ الرِّزْقَ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنِ الْفُضَيْلِ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الرَّجُلَ لَيُذْنِبُ الذَّنْبَ ، فَيُدْرَأُ عَنْهُ الرِّزْقُ» ، وَتَلَا هذِهِ الْايَةَ : « إِذْ أَقْسَمُوا لَيَصْرِ مُنَّها مُصْبِحِينَ وَلا يَسْتَثْنُونَ فَطافَ عَلَيْها طائِفٌ مِنْ رَبِّكَ وَهُمْ نائِمُونَ » .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«إِذَا أَذْنَبَ الرَّجُلُ خَرَجَ فِي قَلْبِهِ نُكْتَةٌ سَوْدَاءُ ، فَإِنْ تَابَ انْمَحَتْ ، وَإِنْ زَادَ زَادَتْ حَتّى تَغْلِبَ عَلى قَلْبِهِ ، فَلَا يُفْلِحُ بَعْدَهَا أَبَداً» .

عَنْهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الْعَبْدَ يَسْأَلُ اللّهَ الْحَاجَةَ ، فَيَكُونُ مِنْ شَأْنِهِ قَضَاؤُهَا إِلى أَجَلٍ قَرِيبٍ ، أَوْ إِلى وَقْتٍ بَطِيءٍ ، فَيُذْنِبُ الْعَبْدُ ذَنْباً ، فَيَقُولُ اللّهُ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ لِلْمَلَكِ : لَا تَقْضِ حَاجَتَهُ ، وَاحْرِمْهُ إِيَّاهَا ؛ فَإِنَّهُ تَعَرَّضَ لِسَخَطِي ، وَاسْتَوْجَبَ الْحِرْمَانَ مِنِّي» .

.

ص: 653

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از ابن فضّال ، از ثعلبه ، از سليمان بن طريف ، از محمد بن مسلم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«به درستى كه گناه ، بنده را از روزى محروم و بى بهره مى گرداند» .

محمد بن يحيى ، از عبداللّه بن محمد ، از على بن حكم ، از ابان بن عثمان ، از فضيل ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه مرد مرتكب گناه مى شود ، و به اين سبب روزى از او بازداشته مى شود» ، و اين آيه را تلاوت فرمود كه : «اِذْ أَقْسَمُوا لَيَصْرِمُنَّها مُصْبِحينَ * وَلا يَسْتَثْنُونَ * فَطافَ عَلَيْها طآئِفٌ مِن رَبِّكَ وَهُمْ نآئِمُونَ» (1) ؛ يعنى : «ياد كن چون سوگند خوردند اهل باغى كه در دو فرسنگى صنعاى يمن بود ، كه هر آينه ميوه آن را ببرند ، در حالى كه در صباح در آيندگان باشند؛ يعنى در بامداد ميوه را بچينند؛ پس به اين قصد سوگند ياد نمودند و استثنا نكردند؛ يعنى نگفتند كه : انشاء اللّه ، اگر خدا خواهد (2) ؛ پس فرا گرفت بر آن باغ ، بلاى طواف كننده و گرداگرد آن فروگيرنده ، از جانب پروردگار تو ، و ايشان خفتگان بودند» . (3)

از او ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از ابن بكير ، از ابوبصير روايت است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«چون مرد مرتكب گناه گردد ، نكته و نشانه سياهى در دلش بيرون آيد . پس اگر توبه كند ، آن نشانه برطرف شود ، و اگر بر گناه بيفزايد ، آن نشانه نيز بيفزايد ، تا بر دلش غالب گردد و همه را سياه كند ، و چون چنين شود ، بعد از آن هرگز رستگارى نيابد» .

از او ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از ابوايّوب ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«به درستى كه بنده حاجتى را از خدا سؤال مى كند ، و از حالش روا شدن آن باشد تا زمانى نزديك يا تا وقتى كه دير باشد . پس آن بنده گناهى مى كند ، و به اين سبب خداى _ تبارك و تعالى _ به فرشته مى فرمايد كه : حاجتش را روا مكن و او را از آن محروم گردان؛ زيرا كه او خود را در معرض خشم من درآورده ، و نوميدى را از من سزاوار شده» .

.


1- .قلم، 17_19.
2- .و بعضى گفته اند كه : معنى اين است كه ، جدا نكردند از آن ميوه ، حصّه مساكين را ، چنان كه پدر ايشان جدا مى كرد . (مترجم)
3- .و آن بلاء ، آتشى بود كه از آسمان فرود آمد ، و در آن باغ پيچيده و ميوه آن را سوزانيد و درختان آن را خشك گردانيد . (مترجم)

ص: 654

ابْنُ مَحْبُوبٍ ، عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«إِنَّهُ مَا مِنْ سَنَةٍ أَقَلَّ مَطَراً مِنْ سَنَةٍ ، وَلكِنَّ اللّهَ يَضَعُهُ حَيْثُ يَشَاءُ ؛ إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِذَا عَمِلَ قَوْمٌ بِالْمَعَاصِي ، صَرَفَ عَنْهُمْ مَا كَانَ قَدَّرَ لَهُمْ مِنَ الْمَطَرِ فِي تِلْكَ السَّنَةِ إِلى غَيْرِهِمْ ، وَإِلَى الْفَيَافِي وَالْبِحَارِ وَالْجِبَالِ ، وَإِنَّ اللّهَ لَيُعَذِّبُ الْجُعَلَ فِي جُحْرِهَا بِحَبْسِ الْمَطَرِ عَنِ الْأَرْضِ الَّتِي هِيَ بِمَحَلِّهَا بِخَطَايَا مَنْ بِحَضْرَتِهَا ، وَقَدْ جَعَلَ اللّهُ لَهَا السَّبِيلَ فِي مَسْلَكٍ سِوى مَحَلَّةِ أَهْلِ الْمَعَاصِي» . قَالَ : ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام : «فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِى الْأَبْصَارِ» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«إِنَّ الرَّجُلَ يُذْنِبُ الذَّنْبَ ، فَيُحْرَمُ صَلَاةَ اللَّيْلِ ، وَإِنَّ الْعَمَلَ السَّيِّئَ أَسْرَعُ فِي صَاحِبِهِ مِنَ السِّكِّينِ فِي اللَّحْمِ» .

عَنْهُ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ هَمَّ بِسَيِّئَةٍ فَلَا يَعْمَلْهَا ، فَإِنَّهُ رُبَّمَا عَمِلَ الْعَبْدُ السَّيِّئَةَ ، فَيَرَاهُ الرَّبُّ _ تَبَارَكَ وَتَعَالى _ فَيَقُولُ : وَعِزَّتِي وَجَلَالِي ، لَا أَغْفِرُ لَكَ بَعْدَ ذلِكَ أَبَداً» .

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ النَّهْدِيِّ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ رَجُلٍ ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ :«حَقٌّ عَلَى اللّهِ أَنْ لَا يُعْصى فِي دَارٍ إِلَا أَضْحَاهَا لِلشَّمْسِ حَتّى تُطَهِّرَهَا» .

.

ص: 655

ابن محبوب ، از مالك بن عطيّه ، از ابوحمزه از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«هيچ سالى بارانش از سال ديگر كمتر نيست ، وليكن خدا آن را مى گذارد و مى باراند ، در هر جا كه خواهد . به درستى كه چون گروهى به معاصى عمل كنند ، خداى عز و جل آن چه را كه مقدّر فرموده بود از براى ايشان در آن سال از باران ، از ايشان بگرداند به سوى غير ايشان ، و به سوى بيابان ها و درياها و كوه ها . و به درستى كه خدا عذاب مى كند جُعَل؛ (يعنى سرگين غلطانك) را در سوراخ خود ، به حبس كردن باران از آن زمينى كه اين جعل در محل آن است ، به گناهان آنها كه در نزد آن حاضر و در آن محل منزل دارند ، و حال آنكه خدا از برايش راهى را قرار داده در مسلكى كه غير محلّ و منزل اهل معاصى است» . راوى مى گويد كه : بعد از آن ، حضرت باقر عليه السلام فرمود كه : «فَاعْتَبِرُوا يا أُولِى الْاَبْصارِ» » . (1)

ابوعلى اشعرى ، از محمد بن عبدالجبّار ، از ابن فضّال ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه مردى مرتكب گناه مى شود ، و به سبب آن از نماز شب محروم مى گردد و توفيق نمى يابد كه آن را به جا آورد . و به درستى كه كار بد تأثيرش در صاحبش ، از تأثير كارد در گوشت ، شتابان تر است» .

از او از ابن فضّال از ابن بكير از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«هر كه گناهى را قصد كند ، بايد كه آن را به عمل نياورد؛زيرا كه بسا است كه بنده گناه را به عمل مى آورد ، پس خداى _ تبارك و تعالى _ او را مى بيند و مى فرمايد كه : به عزّت خودم سوگند كه بعد از اين هرگز تو را نمى آمرزم» . (2)

حسين بن محمد ، از محمد بن احمد نهدى ، از عمرو بن عثمان ، از مردى ، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«بر خدا لازم است كه در خانه اى معصيت نشود ، مگر آنكه آن خانه را از براى آفتاب ظاهر گرداند ، كه آفتاب بر آن بتابد ، تا آن را پاك گرداند» . (3)

.


1- .حشر، 2. و احتمال دارد كه معنى اين باشد كه حضرت اين آيه را خواند ، و ترجمه آن گذشت . (مترجم)
2- .و همين حديث ، جزو حديثى است كه در باب تعجيل فعل خير گذشت ، با اندك تفاوتى . (مترجم)
3- .و اين كنايه است از آنكه گناهان، خانه ها را خراب مى كند .

ص: 656

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ الْأَصَمِّ ، عَنْ مِسْمَعِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِكِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ عليه السلام : إِنَّ الْعَبْدَ لَيُحْبَسُ عَلى ذَنْبٍ مِنْ ذُنُوبِهِ مِائَةَ عَامٍ ، وَإِنَّهُ لَيَنْظُرُ إِلى أَزْوَاجِهِ فِي الْجَنَّةِ يَتَنَعَّمْنَ» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ عِيسَى بْنِ أَيُّوبَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ ، عَنْ زُرَارَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«مَا مِنْ عَبْدٍ إِلَا وَفِي قَلْبِهِ نُكْتَةٌ بَيْضَاءُ ، فَإِذَا أَذْنَبَ ذَنْباً، خَرَجَ فِي النُّكْتَةِ نُكْتَةٌ سَوْدَاءُ ؛ فَإِنْ تَابَ ذَهَبَ ذلِكَ السَّوَادُ ، وَإِنْ تَمَادى فِي الذُّنُوبِ زَادَ ذلِكَ السَّوَادُ حَتّى يُغَطِّيَ الْبَيَاضَ ، فَإِذَا غُطِّيَ الْبَيَاضُ لَمْ يرْجِعْ صَاحِبُهُ إِلى خَيْرٍ أَبَداً ، وَهُوَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : « كَلاّ بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ » ».

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : لَا تُبْدِيَنَّ عَنْ وَاضِحَةٍ وَ قَدْ عَمِلْتَ الْأَعْمَالَ الْفَاضِحَةَ ، وَ لَا تَأْمَنِ الْبَيَاتَ وَ قَدْ عَمِلْتَ السَّيِّئَاتِ».

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى وَ أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ إِسْحَاقَ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسى ، عَنْ أَبِي عَمْرٍو الْمَدَائِنِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ:«كَانَ أَبِي عليه السلام يَقُولُ: إِنَّ اللّهَ قَضى قَضَاءً حَتْماً أَلَا يُنْعِمَ عَلَى الْعَبْدِ بِنِعْمَةٍ فَيَسْلُبَهَا إِيَّاهُ ، حَتّى يُحْدِثَ الْعَبْدُ ذَنْباً يَسْتَحِقُّ بِذلِكَ النَّقِمَةَ».

.

ص: 657

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از محمد بن حسن بن شمّون ، از عبداللّه بن عبدالرحمان بن اصم ، از مسمع بن عبدالملك ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى كه بنده در قيامت ، صد سال بر گناهى از گناهان خويش محبوس و معطّل مى شود ، و به سوى زنان خويش كه در بهشت اند نظر مى كند كه در ناز و نعمت مى گذارنند» .

ابوعلى اشعرى ، از عيسى بن ايّوب ، از على بن مهزيار ، از قاسم بن عروه ، از ابن بكير ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هيچ بنده اى نيست ، مگر آنكه در دلش نكته و نشانه سفيدى هست؛ پس چون گناهى را مرتكب شود ، در آن نشانه سفيد ، سياهى بيرون آيد و به هم رسد ، و چون توبه كند ، آن سياهى برود ، و اگر در گناهان مدّتى مديد بماند ، آن سياهى بيفزايد تا به مرتبه اى كه آن سفيدى را بپوشاند ، و چون سفيدى را بپوشد ، صاحب آن دل هرگز به سوى خير و خوبى برنگردد ، و اين است معنى قول خداى عز و جل : «كَلّا بَل رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ» (1) ؛ يعنى : چنان نيست كه مكذّبان مى گويند؛ بلكه غلبه كرده و زنگ داده بر دل هاى ايشان ، آن چه پيوسته مى كردند» (يعنى دل هاى ايشان به سبب خبث اعتقاد و معاصى ، زنگ گرفته و تاريك شده ، و به اين سبب معرفت حق و باطل از ايشان پوشيده گرديده است) .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن اسباط ، از ابوالحسن حضرت امام رضا عليه السلام كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه : البتّه دندان هاى خنده خود را به خنده ظاهر مكن ، و حال آنكه عمل هاى رسواكننده را به جا آورده باشى ، و از شبيخون ايمن مباش ، در حالى كه كارهاى بد كرده باشى» . (2)

محمد بن يحيى و ابوعلى اشعرى ، از حسين بن اسحاق ، از على بن مهزيار ، از حمّاد بن عيسى ، از ابوعمرو مدائنى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده اند كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«پدرم عليه السلام مى فرمود كه : خداى عز و جل حكم فرموده ، حكمى واجب ، كه بر بنده خود به نعمتى انعام نفرمايد . پس آن نعمت را از او بربايد ، تا آنكه آن بنده گناهى را پديد آورد كه به سبب آن سزاوار سختى و عقوبت باشد» .

.


1- .مطففين، 14.
2- .و در همين باب ، اين حديث را از حضرت صادق عليه السلام روايت كرد با اندك تفاوتى . (مترجم)

ص: 658

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ صَالِحٍ ، عَنْ سَدِيرٍ ، قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «رَبَّنا باعِدْ بَيْنَ أَسْفارِنا وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ» الْايَةَ ، فَقَالَ:«هؤُلَاءِ قَوْمٌ كَانَتْ لَهُمْ قُرًى مُتَّصِلَةٌ يَنْظُرُ بَعْضُهُمْ إِلى بَعْضٍ ، وَ أَنْهَارٌ جَارِيَةٌ ، وَ أَمْوَالٌ ظَاهِرَةٌ ، فَكَفَرُوا نِعَمَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ، وَ غَيَّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ مِنْ عَافِيَةِ اللّهِ ، فَغَيَّرَ اللّهُ مَا بِهِمْ مِنْ نِعْمَةٍ ، وَ «إِنَّ اللّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ» فَأَرْسَلَ اللّهُ عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمِ ، فَغَرَّقَ قُرَاهُمْ ، وَخَرَّبَ دِيَارَهُمْ ، وَأَذْهَبَ أَمْوَالَهُمْ ، وَ أَبْدَلَهُمْ مَكَانَ جَنَّاتِهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَوَاتَيْ أُكُلٍ خَمْطٍ وَ أَثْلٍ ، وَ شَيْءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِيلٍ ، ثُمَّ قَالَ: «ذلِكَ جَزَيْناهُمْ بِما كَفَرُوا وَ هَلْ نُجازِى إِلَا الْكَفُورَ» ».

.

ص: 659

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از جميل بن صالح ، از سدير روايت كرده است كه گفت : مردى از امام جعفر صادق عليه السلام سؤال كرد از قول خداى عز و جل : «قالُوا رَبَّنا باعِدْ بَيْنَ أَسْفارِنا وَظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ» (1) . راوى مى گويد كه : پس امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«اين جماعت ، گروهى بودند كه ايشان را دهى چند بود به هم پيوسته ، كه اهل آنها به يكديگر نظر مى كردند و همديگر را مى ديدند ، و نهرهاى روان و مال هاى نمايان داشتند . پس نعمت هاى خداى عز و جل را كفران كردند و ناسپاسى نمودند ، و آن چه را كه با ايشان و در نفس هاى ايشان بود از عافيت خدا ، تغيير دادند؛ پس خدا تغيير داد ، آن چه را كه با ايشان بود از نعمت و عافيت . «وَاِنَّ اللّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ» (2) ؛ يعنى : «به درستى كه خدا تغيير نمى دهد آن چه را كه با گروهى باشد از عافيت و نعمت ، تا آنكه آن گروه تغيير دهند آن چه را كه در نفس هاى ايشان است؛ يعنى بدل كنند احوال جميله را به اخلاق رذيله ، و زبان را از ذكر او و دل را از ياد او بگردانند»؛ پس خدا سيل عَرِم را به سوى ايشان فرستاد (3) ؛ پس ده هاى ايشان را غرق كرد و خانه هاى ايشان را خراب نمود و مال هاى ايشان را برد ، و بدل داد ايشان را به جاى باغ هاى ايشان ، دو باغ كه خداوندان خوردنى و ميوه اى بودند بدمزه كه اراك است ، (و گويند : درخت خار دار كه ميوه تلخ داشت ، و خداوندان درخت شوره گز) ، و چيزى از درخت كُنار اندك بودند (يعنى در آن شوره گزها ، اندك ميوه اى كُنار قرار داديم ، تا ياد كنند از آن ميوه هاى فوت شده) . بعد از آن فرموده است كه : «ذلِكَ جَزَيْناهُمْ بِما كَفَرُوا وَهَلْ نُجازى اِلّا الْكَفُورَ» (4) ؛ يعنى : اين عذاب عاجل ، پاداش داديم ايشان را ، به سبب آنكه كفرانِ نعمت ورزيده ، بر رسولان ما كافر شدند ، و آيا جزا نمى دهم ، مگر كفور را؟» (5) .

.


1- .سبأ، 19. تا آخر آيه كه ترجمه آن اين است كه : «گفتند قوم سبا ، اى پروردگار ما! دورى افكن ميان منازل سفرهاى ما؛ يعنى بيابان ها را پديد آور از منزلى تا منزل ديگر ، كه مردم بى زاد و راحله سفر نتوانند كرد ، و ستم كردند بر نفس هاى خويش به اين دعا ، به جهت كفران نعمت؛ پس گردانيديم ايشان را سخنان ، كه مردمان بعد از ايشان به تعجّب باز گويند و از حال ايشان تعجّب كنند ، كه از آبادانى به خرابى ميل نمودند ، و يا از روى ضرب المثل باز گويند كه : تفرّقوا ايادى سبأ ، و پراكنده ساختيم ايشان را هر پراكنده ساختنى؛ يعنى به غايت پراكندگى ، تا آنكه يكى از ايشان در مارب نماندند و هر يك به جايى رفتند . به درستى كه در آن چه ذكر كرديم از قصّه قوم سبا ، هر آينه نشانه ها و پندها است از براى هر صبركننده سپاس گوينده ، كه بر محنت ها صابر و بر نعمت ها شاكر باشد». (مترجم)
2- .رعد، 11.
3- .و عرم _ به فتح عين و كسر راء_ اسطلخ[=استخر] ، آبگير است كه اهل سبأ به سنگ و قير بندان كرده بودند و بند آب ، و بعضى گفته اند كه : بندى محكم و سخت و استوار كه بلقيس ساخته بود ، و بعضى گفته اند كه : عرم ، كور موشى است كه آن بند را سوراخ كرد ، و بعضى گفته اند كه : نام وادى است ، و بعضى گفته اند كه : باران سخت است . (مترجم)
4- .سبأ، 17.
5- .و حضرت ، اين كلام را بر سبيل اقتباس از آيه سوره سبأ ذكر فرموده ، و نظم آيه اين است كه : «فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ سَيْلَ العَرِمِ وَ بدَّلَناهُمْ بِجَنَّتَيْهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَواتَى أُكُل خَمْطٍ وَ أَثَلٍ وَ شَيْئٍ مِنْ سِدْرٍ قَليلٍ» . و از حديث ظاهر مى شود كه اين آيه بعد از آيه پيش باشد ، و در قرآن ، پيش از آن است؛زيرا كه بعد از تتمّه آيه اى كه در آخر حديث مذكور مى شود ، مذكور است كه : «وَ جَعَلْنا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ الْقُرى الَّتى بارَكْنا فيها قُرىً ظاهِرَةً وَ قَدَّرْنا فيها السَّيْرَ سيرُوا فيها لَيالِىَ وَأَيّاما امِنينَ فَقالاوُ رَبَّنا باعِدْ» تا آخر آيه . و آن چه كلينى عليهم السلام ذكر فرموده بود ، فاء نداشت ، و در قرآن ، «فقالوا» است . و حضرت بعد از ذكر مقتبس مى فرمايد كه : بعد از آن فرموده است كه : «ذلِكَ جَزَيْناهُمْ بِما كَفَرُوا وَ هَلْ نُجازى اِلّا الْكَفُورَ» ؛ يعنى : «اين عذاب عاجل ، پاداش داديم ايشان را ، به سبب آنكه كفران نعمت ورزيده ، بر رسولان ما كافر شدند ، و آيا عتاب كرده مى شود؛ يعنى عتاب نمى شود به مثل آن چه مذكور شد ، مگر ناسپاس كه در ناسپاسى به نهايت رسيده باشد؟» و اين ترجمه ، بنابر قرائت يجازى _ با ياء و فتح زاى آن و رفع راء كفور _ است . و بنا بر قرائت ديگر كه نجازى _ با نون و كسر زاى آن و نصب راء كفور _ است ، معنى اين مى شود كه : جزا نمى دهم ، مگر كفور را . (مترجم)

ص: 660

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ سَمَاعَةَ ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«مَا أَنْعَمَ اللّهُ عَلى عَبْدٍ نِعْمَةً فَسَلَبَهَا إِيَّاهُ ، حَتّى يُذْنِبَ ذَنْباً يَسْتَحِقُّ بِذلِكَ السَّلْبَ».

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنِ الْهَيْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ الْجَزَرِيِّ ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بَعَثَ نَبِيّاً مِنْ أَنْبِيَائِهِ إِلى قَوْمِهِ ، وَأَوْحى إِلَيْهِ: أَنْ قُلْ لِقَوْمِكَ: إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِ قَرْيَةٍ وَ لَا أُنَاسٍ كَانُوا عَلى طَاعَتِي ، فَأَصَابَهُمْ فِيهَا سَرَّاءُ ، فَتَحَوَّلُوا عَمَّا أُحِبُّ إِلى مَا أَكْرَهُ ، إِلَا تَحَوَّلْتُ لَهُمْ عَمَّا يُحِبُّونَ إِلى مَا يَكْرَهُونَ؛ وَ لَيْسَ مِنْ أَهْلِ قَرْيَةٍ وَ لَا أَهْلِ بَيْتٍ كَانُوا عَلى مَعْصِيَتِي ، فَأَصَابَهُمْ فِيهَا ضَرَّاءُ ، فَتَحَوَّلُوا عَمَّا أَكْرَهُ إِلى مَا أُحِبُّ ، إِلَا تَحَوَّلْتُ لَهُمْ عَمَّا يَكْرَهُونَ إِلى مَا يُحِبُّونَ ، وَقُلْ لَهُمْ: إِنَّ رَحْمَتِي سَبَقَتْ غَضَبِي؛ فَلَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَتِي؛ فَإِنَّهُ لَا يَتَعَاظَمُ عِنْدِي ذَنْبٌ أَغْفِرُهُ؛ وَ قُلْ لَهُمْ: لَا يَتَعَرَّضُوا مُعَانِدِينَ لِسَخَطِي ، وَ لَا يَسْتَخِفُّوا بِأَوْلِيَائِي؛ فَإِنَّ لِي سَطَوَاتٍ عِنْدَ غَضَبِي لَا يَقُومُ لَهَا شَيْءٌ مِنْ خَلْقِي».

.

ص: 661

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از سماعه روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«خدا نعمتى را بر بنده اى انعام نفرموده كه آن را از او ربوده باشد ، مگر آنكه گناهى را مرتكب گرديده باشد ، كه به سبب آن سزاوار ربودن باشد» .

محمد بن يحيى روايت كرده است ، از احمد بن محمد و على بن ابراهيم ، از پدرش و هر دو ، از ابن محبوب ، از هيثم بن واقد جزرى كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل پيغمبرى از پيغمبران خويش را به سوى قومش مبعوث گردانيد و به سوى او وحى فرمود كه : به قوم خود بگو كه : هيچ اهل ده و گروهى نبودند كه بر طاعت و فرمانبردارى من بودند و در آن طاعت ، زحمت و مشقّتى به ايشان رسيد . پس از آن چه دوست مى داشتم ، منتقل شدند به سوى آن چه دشمن مى داشتم ، مگر آنكه ايشان را منتقل ساختم از آن چه دوست مى داشتند ، به سوى آن چه ناخوش مى داشتند . و هيچ اهل ده و خاندانى نبودند كه بر معصيت و نافرمانى من بوده باشند و در آن معصيت ، ضرر و زحمتى به ايشان رسيده باشد ، و از آن چه ناخوش مى داشتم ، منتقل شده باشند به سوى آن چه دوست مى داشتم ، مگر آنكه ايشان را منتقل ساخته ام از آن چه ناخوش مى داشتند ، به سوى آن چه دوست مى داشتند ، و به ايشان بگو كه : رحمت من بر خشم من پيشى گرفته . پس بايد كه از رحمت من نوميد نباشند؛زيرا كه گناهى كه آن را مى آمرزم ، در نزد من بزرگ نمى نمايد . و به ايشان بگو كه : متعرّض خشم من نشوند و با من ستيزه نكنند ، و به دوستان من استخفاف نكنند و ايشان را سبك و خوار ندارند؛زيرا كه مرا در هنگامى كه غضب مى كنم سطوت هاى چند است كه چيزى از آفريدگان من تاب آن ندارد ، و با آن مقاومت و برابرى نمى تواند كرد» .

.

ص: 662

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ الْهَاشِمِيُّ ، عَنْ جَدِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَيْدِ اللّهِ ، عَنْ سُلَيَْمانَ الْجَعْفَرِيِّ ، عَنِ الرِّضَا عليه السلام ، قَالَ:«أَوْحَى اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلى نَبِيٍّ مِنَ الْأَنْبِيَاءِ: إِذَا أُطِعْتُ رَضِيتُ ، وَ إِذَا رَضِيتُ بَارَكْتُ ، وَ لَيْسَ لِبَرَكَتِي نِهَايَةٌ ، وَ إِذَا عُصِيتُ غَضِبْتُ ، وَ إِذَا غَضِبْتُ لَعَنْتُ؛ وَ لَعْنَتِي تَبْلُغُ السَّابِعَ مِنَ الْوَرَاءِ».

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِيدِ ، عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَنَّهُ قَالَ:«إِنَّ أَحَدَكُمْ لَيَكْثُرُ بِهِ الْخَوْفُ مِنَ السُّلْطَانِ ، وَ مَا ذلِكَ إِلَا بِالذُّنُوبِ ، فَتَوَقَّوْهَا مَا اسْتَطَعْتُمْ ، وَ لَا تَمَادَوْا فِيهَا».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ رَفَعَهُ ، قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام :«لَا وَجَعَ أَوْجَعُ لِلْقُلُوبِ مِنَ الذُّنُوبِ ، وَ لَا خَوْفَ أَشَدُّ مِنَ الْمَوْتِ ، وَ كَفى بِمَا سَلَفَ تَفَكُّراً ، وَ كَفى بِالْمَوْتِ وَاعِظاً».

.

ص: 663

على بن ابراهيم هاشمى ، از جدّش محمد بن حسن بن محمد بن عبيد اللّه ، از سليمان جعفرى ، از حضرت امام رضا عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خداى عز و جل به سوى پيغمبرى از پيغمبران وحى فرمود كه : چون فرمانبردارى شوم ، خشنود مى شوم ، و چون خشنود شوم ، بركت مى دهم ، و بركت مرا نهايت و آخرشدى نيست . و چون نافرمانى شوم ، خشم مى گيرم ، و چون خشم گرفتم ، لعنت مى كنم ، و لعنت من به هفتم از فرزندان ملعون مى رسد» . (1)

محمد بن يحيى ، از على بن حسن بن على ، از محمد بن وليد ، از يونس بن يعقوب ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه يكى از شما ترس بسيارى از پادشاه با او مى باشد ، و اين ترس نيست ، مگر به سبب گناهان؛ پس خود را از گناهان نگاه داريد ، آن چه توانيد و استطاعت داشته باشيد ، و در آنها تمادى (2) مكنيد» [= و بر آنها مداومت منماييد] .

على بن ابراهيم روايت كرده است ، از محمد بن عيسى ، از يونس كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه : اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه :«هيچ دردى نيست كه بيش از گناهان ، دل ها را به درد آورد ، و هيچ ترسى نيست كه از مردن سخت تر باشد . و آن چه پيش گذشته ، از براى فكر و انديشه بس است ، و كافى است كه مرگ ، واعظ و پنددهنده باشد» .

.


1- .يعنى با رضامندى به كردار پدر ملعون خويش ، يا قصد مبالغه است ، اگر اين نوع مبالغات ، بر آن جناب جايز باشد . (مترجم)
2- .و تمادى ، در نهايت به راهى دور شدن و طول دادن است . (مترجم)

ص: 664

أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْكُوفِيُّ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ التَّيْمِيِّ ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ هِلَالٍ الشَّامِيِّ _ مَوْلىً لِأَبِي الْحَسَنِ مُوسى عليه السلام _ قَالَ: سَمِعْتُ الرِّضَا عليه السلام يَقُولُ:«كُلَّمَا أَحْدَثَ الْعِبَادُ مِنَ الذُّنُوبِ مَا لَمْ يَكُونُوا يَعْمَلُونَ، أَحْدَثَ اللّهُ لَهُمْ مِنَ الْبَلَاءِ مَا لَمْ يَكُونُوا يَعْرِفُونَ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عَبَّادِ بْنِ صُهَيْبٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«يَقُولُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: إِذَا عَصَانِي مَنْ عَرَفَنِي ، سَلَّطْتُ عَلَيْهِ مَنْ لَا يَعْرِفُنِي».

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، عَنِ ابْنِ عَرَفَةَ ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ لِلّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِي كُلِّ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ مُنَادِياً يُنَادِي: مَهْلاً مَهْلاً عِبَادَ اللّهِ عَنْ مَعَاصِي اللّهِ ، فَلَوْ لَا بَهَائِمُ رُتَّعٌ ، وَ صِبْيَةٌ رُضَّعٌ ، وَ شُيُوخٌ رُكَّعٌ ، لَصُبَّ عَلَيْكُمُ الْعَذَابُ صَبّاً ، تُرَضُّونَ بِهِ رَضّاً».

112 _ بَابُ الْكَبَائِرِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ ، عَنِ الْحَلَبِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلاً كَرِيماً» قَالَ:«الْكَبَائِرُ ، الَّتِي أَوْجَبَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ عَلَيْهَا النَّارَ».

عَنْهُ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، قَالَ: كَتَبَ مَعِي بَعْضُ أَصْحَابِنَا إِلى أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام يَسْأَلُهُ عَنِ الْكَبَائِرِ: كَمْ هِيَ؟ وَ مَا هِيَ؟ فَكَتَبَ :«الْكَبَائِرُ : مَنِ اجْتَنَبَ مَا وَعَدَ اللّهُ عَلَيْهِ النَّارَ ، كَفَّرَ عَنْهُ سَيِّئَاتِهِ إِذَا كَانَ مُؤْمِناً ، وَ السَّبْعُ الْمُوجِبَاتُ: قَتْلُ النَّفْسِ الْحَرَامِ ، وَ عُقُوقُ الْوَالِدَيْنِ ، وَ أَكْلُ الرِّبَا ، وَ التَّعَرُّبُ بَعْدَ الْهِجْرَةِ ، وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَاتِ ، وَ أَكْلُ مَالِ الْيَتِيمِ ، وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ».

.

ص: 665

112 . باب در بيان گناهان كبيره

احمد بن محمد كوفى ، از على بن حسن ميثمى ، از عبّاس بن هلال شامى ،مولاى ابوالحسن حضرت امام موسى كاظم عليه السلام ، روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام رضا عليه السلام كه مى فرمود :«در هر زمان كه بندگان از گناهان ، گناهى را پديد آورند كه پيش از آن نمى كردند ، خدا براى ايشان از بلاها ، بلايى را پديد آورد كه پيش از آن نمى شناختند» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از عبّاد بن صهيب ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خداى عز و جل مى فرمايد كه : چون مرا نافرمانى كند كسى كه مرا مى شناسد ، بر او مسلّط گردانم كسى را كه مرا نمى شناسد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن اسباط ، از ابن عرفه ، از امام موسى كاظم عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه خداى عز و جل را در هر روز و هر شب نداكننده اى هست كه ندا مى كند و مى گويد كه : اى بندگان خدا! آهسته باشيد ، آهسته باشيد ، و رفق و نرمى كنيد از نافرمانى هاى خدا و پيرامون آنها مگرديد . پس اگر چهارپايان چرنده و كودكان شيرخورنده و پيران ركوع كننده نمى بودند ، عذاب بر شما ريخته مى شد ، ريختنى سخت ، كه شما به غايت درهم شكسته و به آن خرد و مُرد شويد» .

112 . باب در بيان گناهان كبيرهچند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از ابوجميله ، از حلبى ، از امام جعفر صادق عليه السلام در قول خداى عز و جل : «اِنْ تَجْتَنِبُوا كَبآئِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَنُدْخِلْكُمْ مُدْخَلاً كَريما» (1) كه آن حضرت فرمود :«گناهان كبيره آنها است كه خداى عز و جل آتش جهنّم را بر گردن آنها واجب گردانيده» . و ترجمه آيه اين است كه : «اگر اجتناب كنيد و دورى نماييد از گناهان بزرگ ، از آن چه نهى كرده مى شويد از آن (يعنى ما و خليفه ما شما را از آن نهى كرده ايم) ، درگذرانيم و عفو كنيم از شما گناهان شما را؛ يعنى گناهان كوچك شما را ، و درآوريم شما را در موضع خوب گران مايه» (كه بهشت است) .

از او ، از ابن محبوب روايت است كه گفت : بعضى از اصحاب ما عريضه اى به خدمت امام موسى كاظم عليه السلام نوشت و به من داد كه به آن حضرت برسانم ، و در آن نامه حضرت را از گناهان كبيره سؤال كرده بود كه شماره آنها چند است و آنها چيست؟ حضرت در جواب نوشت كه :«از گناهان كبيره سؤال كرده بودى . هر كه اجتناب كند از آن چه خدا بر كردن آن وعده آتش فرموده ، گناهان ديگر او را بيامرزد و از آن عفو فرمايد ، هرگاه آن گناه كار ، مؤمن باشد . و هفت گناهى كه البتّه باعث و موجب دخول جهنّم اند ، كشتن نفس محرّم است كه كسى به ناحق كسى را بكشد ، و عقوق پدر و مادر ، و خوردن ربا ، و اعرابى شدن بعد از هجرت (2) ، و فحش گفتن به زن عفيفه (يعنى نسبت زنا به او دادن) ، و خوردن مال يتيم (يعنى تصرّف در مال طفل بى پدر به غير وجه شرعى) ، و گريختن از جنگ واجب» (بيرون رفتن از لشكرى كه به جهاد دشمنان دين رفته باشند) .

.


1- .نساء، 31.
2- .و در نهايه [از ابن اثير] مذكور است كه تعرّب بعد از هجرت ، آن است كه بازگردد به سوى باديه و با اعراب و باديه نشينان بماند ، بعد از آنكه هجرت نموده و مهاجر گرديده . و پيشتر بنا چنين بود كه هر كه بعد از هجرت به جاى خود برمى گشت ، او را چون مرتد حساب مى كردند . (مترجم)

ص: 666

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ:«الْكَبَائِرُ سَبْعٌ: قَتْلُ الْمُؤْمِنِ مُتَعَمِّداً ، وَ قَذْفُ الُْمحْصَنَةِ ، وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ ، وَ التَّعَرُّبُ بَعْدَ الْهِجْرَةِ ، وَ أَكْلُ مَالِ الْيَتِيمِ ظُلْماً ، وَ أَكْلُ الرِّبَا بَعْدَ الْبَيِّنَةِ ، وَ كُلُّ مَا أَوْجَبَ اللّهُ عَلَيْهِ النَّارَ».

يُونُسُ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«إِنَّ مِنَ الْكَبَائِرِ عُقُوقَ الْوَالِدَيْنِ ، وَ الْيَأْسَ مِنْ رَوْحِ اللّهِ ، وَ الْأَمْنَ لِمَكْرِ اللّهِ».

وَ قَدْ رُوِيَ:«أَنَّ أَكْبَرَ الْكَبَائِرِ الشِّرْكُ بِاللّهِ».

يُونُسُ ، عَنْ حَمَّادٍ ، عَنْ نُعْمَانَ الرَّازِيِّ ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«مَنْ زَنى خَرَجَ مِنَ الْاءِيمَانِ، وَ مَنْ شَرِبَ الْخَمْرَ خَرَجَ مِنَ الْاءِيمَانِ، وَ مَنْ أَفْطَرَ يَوْماً مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ مُتَعَمِّداً خَرَجَ مِنَ الْاءِيمَانِ».

.

ص: 667

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از عبداللّه بن مسكان ، از محمد بن مسلم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«گناهان كبيره هفت است : كشتن مؤمن از روى عمد و قصد ، و فحش گفتن به زن عفيفه ، و گريختن از ميان مجاهدين ، و اعرابى و باديه نشين شدن بعد از هجرت ، و خوردن مال يتيم از روى ستم ، و خوردن ربا بعد از حجّت روشن بر حرمت آن ، و هر چه خدا آتش دوزخ را بر كردن آن واجب گردانيده باشد» .

يونس ، از عبداللّه بن سنان روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه از جمله گناهان كبيره ، عقوق پدر و مادر است ، و نوميدى از رحمت خدا ، و ايمن بودن از مكر خدا» (يعنى جزاى مكر و آن چه در ظاهر به مكر مى ماند) .

و روايت شده است كه :«بزرگ ترين گناهان كبيره ، شرك به خدا است» . (1)

يونس ، از حمّاد ، از نعمان رازى روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه زنا كند ، از ايمان بيرون مى رود . و هر كه شراب بياشامد ، از ايمان بيرون مى رود . و هر كه يك روز را از ماه مبارك رمضان افطار كند از روى عمد ، بدون عذر شرعى ، از ايمان بيرون مى رود» .

.


1- .و من مى گويم كه : همه اعتقادات فاسده كه مخلّ به ايمان باشد ، در آن داخل است . (مترجم)

ص: 668

عَنْهُ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدَةَ ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَيَزْنِي الزَّانِي وَ هُوَ مُؤْمِنٌ؟ قَالَ:«لَا؛ إِذَا كَانَ عَلى بَطْنِهَا سُلِبَ الْاءِيمَانَ، فَإِذَا قَامَ رُدَّ إِلَيْهِ ، فَإِنْ عَادَ سُلِبَ». قُلْتُ: فَإِنَّهُ يُرِيدُ أَنْ يَعُودَ؟ فَقَالَ: « مَا أَكْثَرَ مَنْ يُرِيدُ أَنْ يَعُودَ ، فَلَا يَعُودُ إِلَيْهِ أَبَداً».

يُونُسُ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْاءِثْمِ وَ الْفَواحِشَ إِلَا اللَّمَمَ» قَالَ:« الْفَوَاحِشُ: الزِّنى وَ السَّرِقَةُ؛ وَ اللَّمَمُ : الرَّجُلُ يُلِمُّ بِالذَّنْبِ فَيَسْتَغْفِرُ اللّهَ مِنْهُ». قُلْتُ: بَيْنَ الضَّلَالِ وَ الْكُفْرِ مَنْزِلَةٌ؟ فَقَالَ : « مَا أَكْثَرَ عُرَى الْاءِيمَانِ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ الْحَجَّاجِ ، عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنِ الْكَبَائِرِ ، فَقَالَ :« هُنَّ فِي كِتَابِ عَلِيٍّ عليه السلام سَبْعٌ: الْكُفْرُ بِاللّهِ ، وَ قَتْلُ النَّفْسِ ، وَ عُقُوقُ الْوَالِدَيْنِ ، وَ أَكْلُ الرِّبَا بَعْدَ الْبَيِّنَةِ ، وَ أَكْلُ مَالِ الْيَتِيمِ ظُلْماً ، وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ ، وَ التَّعَرُّبُ بَعْدَ الْهِجْرَةِ». قَالَ: قُلْتُ: فَهذَا أَكْبَرُ الْمَعَاصِي؟ قَالَ : « نَعَمْ». قُلْتُ: فَأَكْلُ دِرْهَمٍ مِنْ مَالِ الْيَتِيمِ ظُلْماً أَكْبَرُ أَمْ تَرْكُ الصَّلَاةِ؟ قَالَ: «تَرْكُ الصَّلَاةِ». قُلْتُ: فَمَا عَدَدْتَ تَرْكَ الصَّلَاةِ فِي الْكَبَائِرِ؟ فَقَالَ : « أَيُّ شَيْءٍ أَوَّلُ مَا قُلْتُ لَكَ؟» قَالَ : قُلْتَ: الْكُفْرُ ، قَالَ: « فَإِنَّ تَارِكَ الصَّلَاةِ كَافِرٌ» يَعْنِي مِنْ غَيْرِ عِلَّةٍ.

.

ص: 669

از او ، از محمد بن عبده روايت است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : زناكننده زنا مى كند ، در حالى كه مؤمن باشد (يعنى آيا زانى در حال زنا ايمان دارد؟ و از جمله مؤمنان محسوب مى شود؟) فرمود :«نه ، چون بر بالاى شكم زن باشد ، ايمان از او ربوده شود؛ پس چون برخيزد ، به سوى او رد شود ، و اگر دوباره برگردد ، ربوده شود» . عرض كردم كه : او اراده دارد كه دوباره برگردد . فرمود : «چه بسيار است كسى كه اراده مى كند كه دوباره برگردد ، و هرگز به سوى آن برنمى گردد» .

يونس ، از اسحاق بن عمّار ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است در قول خداى عز و جل : «اَلَّذينَ يَجْتَنِبُونَ كَبآئِرَ الْاِثْمِ وَالفَواحِشَ اِلّا اللَّمَمَ» (1) كه آن حضرت فرمود :«فواحش ، زنا و دزدى است ، و لمم ، آن است كه مردى گناهى را به فعل مى آورد؛ يعنى گناه صغيره اى از او سر مى زند ، بعد از آن بلافاصله از خدا طلب آمرزش مى كند كه از آن درگذرد و او را بيامرزد» . عرض كردم كه : در ميان ضلالت و گمراهى و كفر ، منزله اى هست؟ فرمود : «چه بسيار است دست[گيره]هاى ايمان» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از عبدالرحمان بن حجّاج ، از عبيد بن زراره روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از گناهان كبيره . فرمود كه :«گناهان كبيره در كتاب على عليه السلام هفت است : كافر شدن به خدا ، و كشتن آدمى ، و عقوق پدر و مادر ، و خوردن ربا بعد از بيّنه ، و خوردن مال يتيم از روى ستم ، و گريختن از ميان مجاهدين ، و اعرابى شدن بعد از هجرت» . راوى مى گويد كه : عرض كردم : اينها از همه گناهان ، بزرگ تر است؟ فرمود : «آرى» . عرض كردم كه : خوردن يك درم از مال يتيم از روى ستم ، بزرگ تر و گناهش بيشتر است يا نماز نكردن؟ فرمود : «نماز نكردن» . عرض كردم كه : ترك نماز را از جمله گناهان كبيره نشمردى؟ فرمود كه : «نخستين چيزى كه به تو گفتم ، چه چيز بود؟» راوى مى گويد كه : عرض كردم : كافر شدن به خدا . فرمود : «تارك الصّلوة ، كافر است» ؛ يعنى بدون عذر و علّت (2) .

.


1- .نجم، 32. آنان كه از گناهان بزرگ و زشت كارى ها دورى مى كنند ، جز گناهان كوچك .
2- .و ظاهر اين است كه اين تفسير از كلينى عليهم السلام باشد . (مترجم)

ص: 670

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَبِيبٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ الْأَصَمِّ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ: مَا مِنْ عَبْدٍ إِلَا وَ عَلَيْهِ أَرْبَعُونَ جُنَّةً حَتّى يَعْمَلَ أَرْبَعِينَ كَبِيرَةً ، فَإِذَا عَمِلَ أَرْبَعِينَ كَبِيرَةً انْكَشَفَتْ عَنْهُ الْجُنَنُ ، فَيُوحِي اللّهُ إِلَيْهِمْ: أَنِ اسْتُرُوا عَبْدِي بِأَجْنِحَتِكُمْ ، فَتَسْتُرُهُ الْمَلَائِكَةُ بِأَجْنِحَتِهَا». قَالَ: « فَمَا يَدَعُ شَيْئاً مِنَ الْقَبِيحِ إِلَا قَارَفَهُ حَتّى يَمْتَدِحَ إِلَى النَّاسِ بِفِعْلِهِ الْقَبِيحِ ، فَيَقُولُ الْمَلَائِكَةُ: يَا رَبِّ ، هذَا عَبْدُكَ مَا يَدَعُ شَيْئاً إِلَا رَكِبَهُ ، وَ إِنَّا لَنَسْتَحْيِي مِمَّا يَصْنَعُ ، فَيُوحِي اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلَيْهِمْ: أَنِ ارْفَعُوا أَجْنِحَتَكُمْ عَنْهُ؛ فَإِذَا فُعِلَ ذلِكَ أَخَذَ فِي بُغْضِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ ، فَعِنْدَ ذلِكَ يَنْهَتِكُ سِتْرُهُ فِي السَّمَاءِ وَ سِتْرُهُ فِي الْأَرْضِ ، فَيَقُولُ الْمَلَائِكَةُ: يَا رَبِّ ، هذَا عَبْدُكَ قَدْ بَقِيَ مَهْتُوكَ السِّتْرِ ، فَيُوحِي اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلَيْهِمْ: لَوْ كَانَتْ لِلّهِ فِيهِ حَاجَةٌ ، مَا أَمَرَكُمْ أَنْ تَرْفَعُوا أَجْنِحَتَكُمْ عَنْهُ». وَ رَوَاهُ ابْنُ فَضَّالٍ ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ.

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:« الْكَبَائِرُ: الْقُنُوطُ مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ ، وَ الْيَأْسُ مِنْ رَوْحِ اللّهِ ، وَ الْأَمْنُ مِنْ مَكْرِ اللّهِ ، وَ قَتْلُ النَّفْسِ الَّتِي حَرَّمَ اللّهُ ، وَ عُقُوقُ الْوَالِدَيْنِ ، وَ أَكْلُ مَالِ الْيَتِيمِ ظُلْماً ، وَ أَكْلُ الرِّبَا بَعْدَ الْبَيِّنَةِ ، وَ التَّعَرُّبُ بَعْدَ الْهِجْرَةِ ، وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَةِ ، وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ». فَقِيلَ لَهُ: أَ رَأَيْتَ ، الْمُرْتَكِبُ لِلْكَبِيرَةِ يَمُوتُ عَلَيْهَا ، أَ تُخْرِجُهُ مِنَ الْاءِيمَانِ؟ وَ إِنْ عُذِّبَ بِهَا فَيَكُونُ عَذَابُهُ كَعَذَابِ الْمُشْرِكِينَ ، أَوْ لَهُ انْقِطَاعٌ؟ قَالَ: « يَخْرُجُ مِنَ الْاءِسْلَامِ إِذَا زَعَمَ أَنَّهَا حَلَالٌ وَ لِذلِكَ يُعَذَّبُ أَشَدَّ الْعَذَابِ ، وَ إِنْ كَانَ مُعْتَرِفاً بِأَنَّهَا كَبِيرَةٌ وَ هِيَ عَلَيْهِ حَرَامٌ ، وَ أَنَّهُ يُعَذَّبُ عَلَيْهَا ، وَ أَنَّهَا غَيْرُ حَلَالٍ ، فَإِنَّهُ مُعَذَّبٌ عَلَيْهَا ، وَ هُوَ أَهْوَنُ عَذَاباً مِنَ الْأَوَّلِ ، وَ يُخْرِجُهُ مِنَ الْاءِيمَانِ ، وَ لَا يُخْرِجُهُ مِنَ الْاءِسْلَامِ».

.

ص: 671

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از محمد بن حبيب ، از عبداللّه بن عبدالرحمان اصم ، از عبداللّه بن مسكان ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه : هيچ بنده اى نيست ، مگر آنكه چهل سپر يا پرده بر بالاى او كشيده ، تا آنكه چهل گناه كبيره را به عمل آورد ، و چون چهل گناه كبيره را به عمل آورد ، آن سپرها يا پرده ها از او زائل شود و بى حجاب بماند . بعد از آن ، خداى _ تعالى _ به سوى فرشتگان وحى فرمايد كه : بنده ى مرا به بال هاى خويش بپوشيد . پس فرشتگان او را به بال هاى خويش بپوشند» . حضرت فرمود : «پس وا نمى گذارد چيزى را از آن چه زشت باشد ، مگر آنكه آن را بى باكانه به عمل مى آورد ، تا آنكه در نزد مردم ، خود را به كردار زشت خود مدح مى كند و ثنا مى گويد . بعد از آن ، فرشتگان عرض مى كنند كه : اى پروردگار ما ، اينك بنده تو است كه هيچ چيز بدى را وا نمى گذارد ، مگر آنكه مرتكب آن مى گردد . وبه درستى كه ما از آن چه او مى كند ، شرم مى كنيم؛ پس خداى عز و جل به سوى ايشان وحى مى فرمايد كه : بال هاى خويش را از او برداريد؛ پس هرگاه چنين كند ، شروع كند در دشمنى ما اهل بيت ، و در آن هنگام پرده اش در آسمان و زمين دريده شود . پس فرشتگان عرض مى كنند كه : اى پروردگار ما! اينك بنده تو است كه پرده دريده و رسوا باقى مانده . خداى عز و جل به سوى ايشان وحى فرمايد كه : اگر خدا را در آن حاجتى مى بود ، شما را امر نمى فرمود كه بال هاى خود را از او برداريد» . و ابن فضّال ، از ابن مسكان همين را روايت كرده است .

على بن ابراهيم ، از هارون بن مسلم ، از مسعدة بن صدقه روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«گناهان كبيره ، نوميدى از رحمت خدا است ، و مأيوس شدن از فضل خدا كه موجب روح و راحت بنده است ، و ايمن بودن از مكر و عذاب خدا ، و كشتن تنى كه خدا آن را حرام گردانيده ، و عقوق پدر و مادر ، وخوردن مال يتيم از روى ستم ، و خوردن ربا بعد از حجّت روشن بر حرمت آن ، اعرابى شدن بعد از هجرت ، و فحش گفتن به زن عفيفه ، و گريختن از ميان مجاهدين در جنگ و جهاد» . بعد از آن ، به آن حضرت عرض شد كه : مرا خبر ده كه آنكه مرتكب كبيره مى شود و بر آن مى ميرد ، آيا آن كبيره او را از ايمان بيرون مى برد؟ و اگر به آن معذّب شود ، عذابش مانند عذاب مشركان خواهد بود ، يا آن را انقطاع و تمام شدن باشد؟ فرمود كه : «از اسلام بيرون مى رود ، هرگاه گمان كند كه آن كبيره حلال است ، و براى همين به سخت ترين عذاب ها معذّب مى گردد ، و اگر اعتراف داشته باشد به اينكه آن گناه كبيره ، كبيره است و كردن آن بر او حرام ، و اقرار دارد كه بر آن معذّب مى شود و حلال نيست كه مرتكب آن شود ، بر آن معذّب خواهد بود ، وليكن عذابش از عذاب اوّل آسان تر و سبك تر است ، و آن كبيره ، او را از ايمان بيرون مى برد ، امّا او را از اسلام بيرون نمى برد» .

.

ص: 672

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ ، قَالَ : قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام : فِي قَوْلِ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله :«إِذَا زَنَى الرَّجُلُ فَارَقَهُ رُوحُ الْاءِيمَانِ»؟ قَالَ: « هُوَ قَوْلُهُ: «وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ» ذَاكَ الَّذِي يُفَارِقُهُ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ حَمَّادٍ ، عَنْ رِبْعِيٍّ ، عَنِ الْفُضَيْلِ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:« يُسْلَبُ مِنْهُ رُوحُ الْاءِيمَانِ مَا دَامَ عَلى بَطْنِهَا؛ فَإِذَا نَزَلَ ، عَادَ الْاءِيمَانُ». قَالَ: قُلْتُ لَهُ: أَ رَأَيْتَ إِنْ هَمَّ؟ قَالَ: « لَا ، أَ رَأَيْتَ إِنْ هَمَّ أَنْ يَسْرِقَ أَ تُقْطَعُ يَدُهُ؟».

عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ صَبَّاحِ بْنِ سَيَابَةَ ، قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَقَالَ لَهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدَةَ: يَزْنِي الزَّانِي وَ هُوَ مُؤْمِنٌ؟ قَالَ:« لَا ، إِذَا كَانَ عَلى بَطْنِهَا سُلِبَ الْاءِيمَانُ مِنْهُ ، فَإِذَا قَامَ رُدَّ عَلَيْهِ». قُلْتُ: فَإِنَّهُ أَرَادَ أَنْ يَعُودَ؟ قَالَ: « مَا أَكْثَرَ مَا يَهُمُّ أَنْ يَعُودَ ، ثُمَّ لَا يَعُودُ».

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ أَبَانٍ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ:« الْكَبَائِرُ سَبْعَةٌ: مِنْهَا: قَتْلُ النَّفْسِ مُتَعَمِّداً ، وَ الشِّرْكُ بِاللّهِ الْعَظِيمِ ، وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَةِ ، وَ أَكْلُ الرِّبَا بَعْدَ الْبَيِّنَةِ ، وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ ، وَ التَّعَرُّبُ بَعْدَ الْهِجْرَةِ ، وَ عُقُوقُ الْوَالِدَيْنِ ، وَ أَكْلُ مَالِ الْيَتِيمِ ظُلْماً». قَالَ: « وَ التَّعَرُّبُ وَ الشِّرْكُ وَاحِدٌ».

أَبَانٌ ، عَنْ زِيَادٍ الْكُنَاسِيِّ ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :« وَ الَّذِي إِذَا دَعَاهُ أَبُوهُ لَعَنَ أَبَاهُ، وَ الَّذِي إِذَا أَجَابَهُ ابْنُهُ يَضْرِبُهُ».

.

ص: 673

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از ابن بكير روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام محمد باقر عليه السلام عرض كردم كه : در قول رسول خدا صلى الله عليه و آله است كه :«مرد چون زنا كند ، روح ايمان از او مفارقت مى كند» . فرمود كه : «آن قول خدا است كه : «وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ» (1) . و اينك ، همان است كه از او مفارقت مى كند» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از حمّاد ، از ربعى ، از فضيل ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«روح ايمان از زناكننده ربوده مى شود ، مادامى كه بر بالاى شكم زن باشد ، و چون فرود آيد ، ايمان برمى گردد» . راوى مى گويد كه : عرض كردم : مرا خبر ده كه اگر قصد زنا كند ، چنين خواهد بود؟ فرمود : «نه ، مرا خبر ده كه اگر قصد كند كه دزدى كند ، آيا جايز است كه دستش بريده شود» (يا دستش را مى برى)؟ .

على ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از معاويه بن عمّار ، از صبّاح بن سيابه روايت كرده است كه گفت :در نزد امام جعفر صادق عليه السلام بودم كه محمد بن عبده به آن حضرت عرض كرد كه : زناكننده زنا مى كند ، تا آخر آن چه در همين باب گذشت .

حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از وشّاء ، از ابان ، از ابوبصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«گناهان كبيره هفت است ، از جمله آنها : قتل نفس است عمدا ، و شرك به خداى بزرگوار ، و فحش گفتن به زن عفيفه ، و خوردن ربا بعد از بيّنه ، و گريختن از جنگ واجب ، و باديه نشين شدن بعد از هجرت ، و عقوق پدر و مادر ، و خوردن مال يتيم از روى ستم» . و فرمود : «اعرابى شدن بعد از هجرت و شرك ، يكى است» .

ابان ، از زياد كناسى روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«و آنكه چون پدرش او را بخواند ، پدرش را لعنت كند ، و آنكه چون پسرش او را اجابت كند ، او را بزند يا به او ضرر رساند» . (و مراد اين است كه لعنت كردن پسر بر پدر ، در هنگامى كه او را مى خواند ، و زدن پدر ، پسر را ، بى آنكه نافرمانى و گناهى كرده باشد ، از جمله گناهان كبيره است ، و اوّل ، داخل است در عقوق و دويم ، به آن نزديك است) .

.


1- .مجادله، 22.

ص: 674

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِيهِ رَفَعَهُ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ دَاوُدَ الْغَنَوِيِّ ، عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ ، قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ ، فَقَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ، إِنَّ نَاساً زَعَمُوا أَنَّ الْعَبْدَ لَا يَزْنِي وَ هُوَ مُؤْمِنٌ ، وَ لَا يَسْرِقُ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ ، وَ لَا يَشْرَبُ الْخَمْرَ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ ، وَ لَا يَأْكُلُ الرِّبَا وَ هُوَ مُؤْمِنٌ ، وَ لَا يَسْفِكُ الدَّمَ الْحَرَامَ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ ، فَقَدْ ثَقُلَ عَلَيَّ هذَا وَ حَرِجَ مِنْهُ صَدْرِي حِينَ أَزْعُمُ أَنَّ هذَا الْعَبْدَ يُصَلِّي صَلَاتِي ، وَ يَدْعُو دُعَائِي ، وَ يُنَاكِحُنِي وَ أُنَاكِحُهُ ، وَ يُوَارِثُنِي وَ أُوَارِثُهُ ، وَ قَدْ خَرَجَ مِنَ الْاءِيمَانِ مِنْ أَجْلِ ذَنْبٍ يَسِيرٍ أَصَابَهُ؟ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ:« صَدَقْتَ ، سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَقُولُ : وَ الدَّلِيلُ عَلَيْهِ كِتَابُ اللّهِ ، خَلَقَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ النَّاسَ عَلى ثَلَاثِ طَبَقَاتٍ ، وَ أَنْزَلَهُمْ ثَلَاثَ مَنَازِلَ ، وَ ذلِكَ قَوْلُ اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ فِي الْكِتَابِ : «أَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ» ، «وأَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ» ، «وَالسَّابِقُونَ» . فَأَمَّا مَا ذَكَرَ مِنْ أَمْرِ السَّابِقِينَ ، فَإِنَّهُمْ أَنْبِيَاءُ مُرْسَلُونَ وَ غَيْرُ مُرْسَلِينَ ، جَعَلَ اللّهُ فِيهِمْ خَمْسَةَ أَرْوَاحٍ: رُوحَ الْقُدُسِ ، وَ رُوحَ الْاءِيمَانِ ، وَ رُوحَ الْقُوَّةِ ، وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ ، وَرُوحَ الْبَدَنِ؛ فَبِرُوحِ الْقُدُسِ بُعِثُوا أَنْبِيَاءَ مُرْسَلِينَ وَ غَيْرَ مُرْسَلِينَ، وَبِهَا عَلِمُوا الْأَشْيَاءَ؛ وَ بِرُوحِ الْاءِيمَانِ عَبَدُوا اللّهَ ، وَ لَمْ يُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً ؛ وَ بِرُوحِ الْقُوَّةِ جَاهَدُوا عَدُوَّهُمْ ، وَ عَالَجُوا مَعَاشَهُمْ ؛ وَ بِرُوحِ الشَّهْوَةِ أَصَابُوا لَذِيذَ الطَّعَامِ ، وَ نَكَحُوا الْحَلَالَ مِنْ شَبَابِ النِّسَاءِ ؛ وَ بِرُوحِ الْبَدَنِ دَبُّوا وَ دَرَجُوا ؛ فَهؤُلَاءِ مَغْفُورٌ لَهُمْ ، مَصْفُوحٌ عَنْ ذُنُوبِهِمْ». ثُمَّ قَالَ: « قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : «تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَيْنا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّناتِ وَ أَيَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ» ثُمَّ قَالَ فِي جَمَاعَتِهِمْ: «وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ» يَقُولُ: أَكْرَمَهُمْ بِهَا ، فَفَضَّلَهُمْ عَلى مَنْ سِوَاهُمْ ؛ فَهؤُلَاءِ مَغْفُورٌ لَهُمْ ، مَصْفُوحٌ عَنْ ذُنُوبِهِمْ. ثُمَّ ذَكَرَ أَصْحَابَ الْمَيْمَنَةِ _ وَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقّاً _ بِأَعْيَانِهِمْ ، جَعَلَ اللّهُ فِيهِمْ أَرْبَعَةَ أَرْوَاحٍ: رُوحَ الْاءِيمَانِ ، وَ رُوحَ الْقُوَّةِ ، وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ ، وَ رُوحَ الْبَدَنِ؛ فَلَا يَزَالُ الْعَبْدُ يَسْتَكْمِلُ هذِهِ الْأَرْوَاحَ الْأَرْبَعَةَ حَتّى تَأْتِيَ عَلَيْهِ حَالَاتٌ». فَقَالَ الرَّجُلُ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ، مَا هذِهِ الْحَالَاتُ؟ فَقَالَ: « أَمَّا أُولَاهُنَّ ، فَهُوَ كَمَا قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَمِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِلى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَىْ لا يَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَيْئاً» فَهذَا يَنْتَقِصُ مِنْهُ جَمِيعُ الْأَرْوَاحِ ، وَ لَيْسَ بِالَّذِي يَخْرُجُ مِنْ دِينِ اللّهِ ؛ لِأَنَّ الْفَاعِلَ بِهِ رَدَّهُ إِلى أَرْذَلِ عُمُرِهِ ، فَهُوَ لَا يَعْرِفُ لِلصَّلَاةِ وَقْتاً ، وَ لَا يَسْتَطِيعُ التَّهَجُّدَ بِاللَّيْلِ وَ لَا بِالنَّهَارِ ، وَ لَا الْقِيَامَ فِي الصَّفِّ مَعَ النَّاسِ ؛ فَهذَا نُقْصَانٌ مِنْ رُوحِ الْاءِيمَانِ ، وَ لَيْسَ يَضُرُّهُ شَيْئاً. وَ مِنْهُمْ: مَنْ يَنْتَقِصُ مِنْهُ رُوحُ الْقُوَّةِ ، فَلَا يَسْتَطِيعُ جِهَادَ عَدُوِّهِ ، وَ لَا يَسْتَطِيعُ طَلَبَ الْمَعِيشَةِ. وَ مِنْهُمْ: مَنْ يَنْتَقِصُ مِنْهُ رُوحُ الشَّهْوَةِ ، فَلَوْ مَرَّتْ بِهِ أَصْبَحُ بَنَاتِ آدَمَ لَمْ يَحِنَّ إِلَيْهَا ، وَ لَمْ يَقُمْ ، وَ تَبْقى رُوحُ الْبَدَنِ فِيهِ ، فَهُوَ يَدِبُّ وَ يَدْرُجُ حَتّى يَأْتِيَهُ مَلَكُ الْمَوْتِ ، فَهذَا الْحَالُ خَيْرٌ؛ لِأَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ هُوَ الْفَاعِلُ بِهِ ، وَ قَدْ تَأْتِي عَلَيْهِ حَالَاتٌ فِي قُوَّتِهِ وَ شَبَابِهِ ، فَيَهُمُّ بِالْخَطِيئَةِ ، فَيُشَجِّعُهُ رُوحُ الْقُوَّةِ ، وَ يُزَيِّنُ لَهُ رُوحُ الشَّهْوَةِ ، وَ يَقُودُهُ رُوحُ الْبَدَنِ حَتّى تُوْقِعَهُ فِي الْخَطِيئَةِ ، فَإِذَا لَامَسَهَا نَقَصَ مِنَ الْاءِيمَانِ ، وَ تَفَصّى مِنْهُ ، فَلَيْسَ يَعُودُ فِيهِ حَتّى يَتُوبَ ، فَإِذَا تَابَ تَابَ اللّهُ عَلَيْهِ، وَ إِنْ عَادَ أَدْخَلَهُ اللّهُ نَارَ جَهَنَّمَ. فَأَمَّا أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ ، فَهُمُ الْيَهُودُ وَ النَّصَارى ؛ يَقُولُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : «الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَعْرِفُونَهُ كَما يَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ» يَعْرِفُونَ مُحَمَّداً صلى الله عليه و آله وَ الْوَلَايَةَ فِي التَّوْرَاةِ وَ الْاءِنْجِيلِ ، كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ فِي مَنَازِلِهِمْ «وَ إِنَّ فَرِيقاً مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ» : أَنَّكَ الرَّسُولُ إِلَيْهِمْ «فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ» فَلَمَّا جَحَدُوا مَا عَرَفُوا ، ابْتَلَاهُمُ اللّهُ بِذلِكَ ، فَسَلَبَهُمْ رُوحَ الْاءِيمَانِ ، وَ أَسْكَنَ أَبْدَانَهُمْ ثَلَاثَةَ أَرْوَاحٍ: رُوحَ الْقُوَّةِ ، وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ ، وَ رُوحَ الْبَدَنِ. ثُمَّ أَضَافَهُمْ إِلَى الْأَنْعَامِ ، فَقَالَ: «إِنْ هُمْ إِلَا كَالْأَنْعامِ» لِأَنَّ الدَّابَّةَ إِنَّمَا تَحْمِلُ بِرُوحِ الْقُوَّةِ ، وَ تَعْتَلِفُ بِرُوحِ الشَّهْوَةِ ، وَ تَسِيرُ بِرُوحِ الْبَدَنِ». فَقَالَ لَهُ السَّائِلُ: أَحْيَيْتَ قَلْبِي بِإِذْنِ اللّهِ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ.

.

ص: 675

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش كه آن را مرفوع ساخته ، از محمد بن داود غنوى ، از اصبغ بن نباته كه گفت : مردى به خدمت اميرالمؤمنين عليه السلام آمد و عرض كرد كه : يا اميرالمؤمنين! به درستى كه گروهى گمان كرده اند كه بنده زنا نمى كند و حال آنكه او مؤمن باشد ، و دزدى نمى كند در حالى كه مؤمن باشد ، و شراب نمى آشامد در حالى كه مؤمن باشد ، و ربا نمى خورد در حالى كه مؤمن باشد ، و خون حرام نمى ريزد در حالى كه مؤمن باشد ، و اين امر بر من گران است و سينه ام از آن تنگ شده ، در هنگامى كه گمان دارم و مى دانم كه اين بنده مانند نماز من نماز مى كند ، و چون دعاى من دعا مى نمايد ، و با من عقد نكاح مى كند و من با او عقد نكاح مى كنم (كه از يكديگر زن و دختر مى گيريم) ، و او از من ميراث مى برد و من از او ميراث مى برم ، و حال آنكه او به جهت گناه كمى كه به او رسيده ، از ايمان بيرون رفته باشد . اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود :«راست گفتى . شنيدم از رسول خدا صلى الله عليه و آله كه مى فرمود و دليل بر آن كتاب خدا است : خداى عز و جل مردمان را بر سه طبقه آفريد و ايشان را در سه منزله فرود آورد . و اين است قول خداى عز و جل در كتاب خويش : «ياران دست راست و ياران دست چپ و پيشى گيرندگان» . امّا آن چه ذكر فرموده از امر پيشى گيرندگان ، ايشان ، پيغمبران مرسل و غير مرسل اند كه خدا پنج روح را در ايشان قرار داد : روح قدس و روح ايمان و روح قوّت و روح شهوت و روح بدن . پس به روح قدس ، مبعوث شدند به پيغمبرى ، در حالتى كه پيغمبران مرسل و غير مرسل بودند و به آن روح چيزها را داشتند ، و به روح ايمان ، خدا را پرستيدند و چيزى را با او شريك نگردانيدند ، و به روح قوّت ، با دشمنان خود جهاد كردند و امور معاش و معاشرت خويش را چاره نمودند ، و به روح شهوت ، طعام لذيذ و خوشمزه را يافتند و به لذّت آن رسيدند ، و زنان برناى حلال را نكاح كردند و با ايشان مجامعت كردند ، و به روح بدن ، حركت كردند و راه درنورديدند؛ پس اين گروه ، آمرزيده اند و از گناهان ايشان (يعنى خلاف اولايى كه از ايشان سر زده) درگذشته شده» . بعد از آن فرمود كه : «خداى عز و جلفرموده است كه : «تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللّهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَاتَيْنا عيسىَ بن مَرْيَمَ البَيِّناتِ وَأَيَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ» (1) . بعد از آن ، در باب همه ايشان فرموده كه : «وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ» (2) . مى فرمايد كه : به آن روح ، ايشان را گرامى داشت و ايشان را بر غير ايشان افزونى داد . پس اين گروه ، آمرزيده اند و از گناهان ايشان درگذشته شده . بعد از آن ، ياران دست راست را ذكر فرموده ، و ايشان ، مؤمنانند از روى راستى ، و ايشان ، اشخاص معيّنى چندند كه خدا چهار روح را در ايشان قرار داده : روح ايمان و روح قوّت و روح شهوت و روح بدن؛ پس بنده پيوسته اين ارواح چهارگانه را كامل مى گرداند ، تا حالتى چند بر او وارد شود» . آن مرد عرض كرد كه : يا اميرالمؤمنين! اين حالت ها چيست؟ فرمود : «امّا اوّل آنها چنان است كه خداى عز و جل فرموده كه : «وَمِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ اِلى أَرْذَلِ العُمُرِ لِكَيْلا يَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئا» (3) ؛ يعنى : و بعضى ديگر از شما كسى است كه بازگردانيده مى شود به سوى فروترين و زبون ترين زندگانى ، كه به سنّ خرافت و نهايت پيرى است ، تا نداند پس از دانستن امور ، چيزى را؛ يعنى به حالت كودكى بازگردد» . و حضرت فرمود : «پس اينك ، همه ارواح از او كم مى گردد ، و او كسى نيست كه از دين خدا بيرون رود؛زيرا كه آن كه فاعل است و با او فعل مى كند ، او را به سوى پست ترين عمرش بازگردانيده . پس او چنان شده كه از براى نماز وقتى را نمى شناسد ، و نمى تواند كه در شب و روز نماز و شب نافله را به جا آورد ، و نمى تواند كه با مردمان در صف نماز جماعت بايستد . پس اينك ، نقصان و ناتمامى است از روح ايمان ، وليكن او را هيچ ضرر نمى رساند . و در ميان ايشان كسى است كه روح قوّت از او كم مى شود ، كه نمى تواند با دشمن خويش جهاد و كارزار كند ، و استطاعت ندارد كه اسباب زندگانى را طلب كند . و در ميان ايشان كسى است كه روح شهوت از او كم مى شود ، كه اگر خوش روترين دختران آدم به او بگذرد ، به سوى آن ميل نكند و برنخيزد . و روح بدن در او باقى مى ماند ، كه حركت مى كند و درمى نوردد ، تا ملك الموت به نزد او بيايد ، و اين حالت از برايش بهتر است؛ زيرا كه ، خداى عز و جل با او چنين كرده است . و گاه است كه در زمان قوّت و ايّام جوانيش ، بر او حالت ها وارد مى شود كه به واسطه آنها قصد گناه مى كند ، و روح قوّت ، او را دلير مى گرداند ، و روح شهوت ، از برايش زينت مى دهد ، و روح بدن ، او را مى كشد ، تا آنكه او را در گناه مى اندازد ، و چون دست به آن گناه برساند و مرتكب آن شود ، از ايمانش كم گردد و از آن دور شود؛ پس چنان شود كه در آن باز نگردد ، تا آنكه توبه كند ، و چون توبه كرد ، خدا توبه او را قبول فرمايد ، و اگر دوباره برگردد ، خدا او را در آتش دوزخ داخل گرداند . و امّا اصحاب دست چپ ، يهود و نصارى اند . خداى عز و جل مى فرمايد كه : «اَلَّذينَ اتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَعْرِفُونَهُ كَما يَعْرِفُونَ أَبْنآئَهُمْ» (4) ؛ يعنى : آنان كه داده ايم ايشان را كتاب تورات و انجيل ، مى شناسند او را ، چنان كه مى شناسند پسران خود را» . و حضرت فرمود : «يعنى محمد و امر ولايت را مى شناسد كه در تورات و انجيل است ، چنان كه پسران خويش را كه در منزل هاى ايشانند مى شناسد . «وَأَنَّ فَريقا مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ * الْحَقَّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ» (5) ؛ يعنى : و به درستى كه گروهى از ايشان ، هر آينه مى پوشند حق را ، و حال آنكه ايشان مى دانند كه مى پوشند آن چه درست و راست است از جانب پروردگار تو است» . و حضرت فرمود : «يعنى آنكه تو فرستاده اى به سوى ايشان . «فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرينَ» (6) ؛ يعنى : پس البتّه مباش از جمله شك كنندگان» . (و خطاب با حضرت رسالت است و مراد از آن امّت) . و حضرت فرمود كه : «چون انكار كردند آنچه را كه شناختند ، خدا ايشان را به آن مبتلى نمود كه روح ايمان را از ايشان ربود ، و در بدن هاى ايشان سه روح را ساكن گردانيد : روح قوّت و روح شهوت و روح بدن . بعد از آن ، ايشان را به سوى چهارپايان نسبت داد و فرمود : «اِنْ هُمْ اِلّا كَالْاَنْعامِ» (7) ؛ يعنى : نيستند ايشان ، مگر چون چهارپايان» (زيرا كه حيوان جنبنده ، جز اين نيست كه به روح قوّت ، بار برمى دارد و به روح شهوت ، علف مى خورد و به روح بدن ، راه مى رود) . سائل عرض كرد كه : يا اميرالمؤمنين! دل مرا زنده گردانيدى به اذن خدا .

.


1- .بقره، 253. ميان اين فرستادگان برخى را بر برخى برترى بخشيديم . در ميانشان كسى است كه خدا با او سخن گفت و برخى را چندين درجه بالا برد و به عيسى بن مريم دليل هاى روشن داديم و وى را با روح القدس تأييد كرديم . (مترجم)
2- .مجادله، 22.
3- .نحل، 70.
4- .بقره، 146.
5- .بقره، 146 و 147.
6- .بقره، 147.
7- .فرقان، 44.

ص: 676

. .

ص: 677

. .

ص: 678

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنْ دَاوُدَ ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله :«إِذَا زَنَى الرَّجُلُ فَارَقَهُ رُوحُ الْاءِيمَانِ» ، قَالَ: فَقَالَ: «هُوَ مِثْلُ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ لا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ» ». ثُمَّ قَالَ: «غَيْرُ هذَا أَبْيَنُ مِنْهُ ، ذلِكَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ» هُوَ الَّذِي فَارَقَهُ».

.

ص: 679

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از داود روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از قول رسول خدا صلى الله عليه و آله كه :«چون مردى زنا كند ، روح ايمان از او مفارقت نمايد» . راوى مى گويد كه : فرمود : «آن چه رسول فرموده ، مانند قول خداى عز و جل است كه فرموده : «وَ لا تَيَمَّمُوا الْخَبيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ» (1) ؛ يعنى : و قصد مكنيد آن چه را كه فاسد و ناخوش و بد باشد ، كه از آن نفقه كنيد» (2) . راوى مى گويد كه : بعد از آن فرمود كه : «غير اين از اين ظاهرتر است (يعنى چيزى ديگر هست كه دلالتش بر اين مطلب ، از آن چه مذكور شد ، بيشتر باشد) ، و آن قول خداى _ تعالى _ است كه فرمود : «وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ» (3) ، همان روح است كه از او مفارقت مى كند» .

.


1- .بقره، 267.
2- .و وجه مشابهت آيه و حديث رسول به يكديگر ، چنان كه بعضى گفته اند ، آن است كه : ايمان زناكننده ناتمام است ، نه آنكه بالمرّه معدوم است و هيچ نيست ، چنان كه نفقه كردن از آن چه ناخوش و بد باشد ناتمام است ، نه آنكه اصلاً انفاق نيست . (مترجم)
3- .مجادله، 22.

ص: 680

يُونُسُ ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:« «إِنَّ اللّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ» الْكَبَائِرَ فَمَا سِوَاهَا». قَالَ: قُلْتُ: دَخَلَتِ الْكَبَائِرُ فِي الِاسْتِثْنَاءِ؟ قَالَ: «نَعَمْ».

يُونُسُ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : الْكَبَائِرُ فِيهَا اسْتِثْنَاءُ أَنْ يَغْفِرَ لِمَنْ يَشَاءُ؟ قَالَ:«نَعَمْ».

يُونُسُ ، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ: «وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِىَ خَيْراً كَثِيراً» قَالَ:«مَعْرِفَةُ الْاءِمَامِ عليه السلام ، وَ اجْتِنَابُ الْكَبَائِرِ الَّتِي أَوْجَبَ اللّهُ عَلَيْهَا النَّارَ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَكِيمٍ ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ عليه السلام : الْكَبَائِرُ تُخْرِجُ مِنَ الْاءِيمَانِ؟ فَقَالَ:«نَعَمْ ، وَ مَا دُونَ الْكَبَائِرِ؛ قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : لَا يَزْنِي الزَّانِي وَ هُوَ مُؤْمِنٌ ، وَ لَا يَسْرِقُ السَّارِقُ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ».

.

ص: 681

يونس ، از ابن بكير ، از سليمان بن خالد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود : «اِنَّ اللّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشآءُ» (1) ؛ يعنى : به درستى كه خدا نمى آمرزد شرك آوردن به او را ، و مى آمرزد آن چه را كه غير از آن است ، از براى هر كه خواهد» . حضرت فرمود كه :«يعنى گناهان كبيره را و آن چه غير از آن باشد» . راوى مى گويد كه : عرض كردم : گناهان كبيره ، در استثنا؛ (يعنى : «مادُوْنَ ذلِكَ» كه قابليّت مغفرت دارد) ، داخل است؟ فرمود : «آرى» .

يونس ، از اسحاق بن عمّار روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : گناهان كبيره ، در آنها استثنا هست كه خدا آنها را بيامرزد از براى هر كه خواهد؟ فرمود :«آرى» .

يونس ، از ابن مسكان ، از ابو بصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود : «وَمَنْ يُؤْتَى الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِى خَيْرا كَثيرا» (2) و فرمود كه :«حكمت ، معرفت امام است و اجتناب كردن از گناهان كبيره ، كه خدا آتش دوزخ را بر گردن آنها واجب گردانيده» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابان ابى عمير ، از محمد بن حكيم روايت كرده است كه به امام موسى كاظم عليه السلام عرض كردم كه : گناهان كبيره ، صاحب خود را از ايمان بيرون مى برند؟ فرمود :«آرى ، و پست تر از گناهان كبيره نيز بيرون مى برد . رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : زناكننده زنا نمى كند ، و حال آنكه او مؤمن باشد ، و دزد دزدى نمى كند ، در حالى كه مؤمن باشد» .

.


1- .نساء، 48.
2- .نساء، 19.

ص: 682

ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ عَلِيٍّ الزَّيَّاتِ ، عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ ، قَالَ : دَخَلَ ابْنُ قَيْسٍ الْمَاصِرِ وَ عُمَرُ بْنُ ذَرٍّ _ وَ أَظُنُّ مَعَهُمَا أَبُو حَنِيفَةَ _ عَلى أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، فَتَكَلَّمَ ابْنُ قَيْسٍ الْمَاصِرِ ، فَقَالَ: إِنَّا لَا نُخْرِجُ أَهْلَ دَعْوَتِنَا وَ أَهْلَ مِلَّتِنَا مِنَ الْاءِيمَانِ فِي الْمَعَاصِي وَ الذُّنُوبِ . قَالَ: فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«يَا ابْنَ قَيْسٍ ، أَمَّا رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، فَقَدْ قَالَ: لَا يَزْنِي الزَّانِي وَ هُوَ مُؤْمِنٌ ، وَ لَا يَسْرِقُ السَّارِقُ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ؛ فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ أَصْحَابُكَ حَيْثُ شِئْتَ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى ، عَنْ يُونُسَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنِ الرَّجُلِ يَرْتَكِبُ الْكَبِيرَةَ مِنَ الْكَبَائِرِ فَيَمُوتُ ، هَلْ يُخْرِجُهُ ذلِكَ مِنَ الْاءِسْلَامِ؟ وَ إِنْ عُذِّبَ ، كَانَ عَذَابُهُ كَعَذَابِ الْمُشْرِكِينَ ، أَمْ لَهُ مُدَّةٌ وَ انْقِطَاعٌ؟ فَقَالَ:«مَنِ ارْتَكَبَ كَبِيرَةً مِنَ الْكَبَائِرِ ، فَزَعَمَ أَنَّهَا حَلَالٌ ، أَخْرَجَهُ ذلِكَ مِنَ الْاءِسْلَامِ ، وَ عُذِّبَ أَشَدَّ الْعَذَابِ؛ وَ إِنْ كَانَ مُعْتَرِفاً أَنَّهُ ذَنْبٌ وَ مَاتَ عَلَيْهَا ، أَخْرَجَهُ مِنَ الْاءِيمَانِ ، وَ لَمْ يُخْرِجْهُ مِنَ الْاءِسْلَامِ ، وَ كَانَ عَذَابُهُ أَهْوَنَ مِنْ عَذَابِ الْأَوَّلِ».

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ عَبْدِ الْعَظِيمِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ الْحَسَنِيِّ ، قَالَ: حَدَّثَنِي أَبُو جَعْفَرٍ الثَّانِي صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ ، قَالَ: «سَمِعْتُ أَبِي عليه السلام يَقُولُ: سَمِعْتُ أَبِي مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ: دَخَلَ عَمْرُو بْنُ عُبَيْدٍ عَلى أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، فَلَمَّا سَلَّمَ وَ جَلَسَ تَلَا هذِهِ الْايَةَ : «الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْاءِثْمِ وَ الْفَواحِشَ» ثُمَّ أَمْسَكَ ، فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : مَا أَسْكَتَكَ؟ قَالَ: أُحِبُّ أَنْ أَعْرِفَ الْكَبَائِرَ مِنْ كِتَابِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ . فَقَالَ: نَعَمْ يَا عَمْرُو ، أَكْبَرُ الْكَبَائِرِ الْاءِشْرَاكُ بِاللّهِ ؛ يَقُولُ اللّهُ: «مَنْ يُشْرِكْ بِاللّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ» . وَ بَعْدَهُ الْاءِيَاسُ مِنْ رَوْحِ اللّهِ ؛ لِأَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَقُولُ : «إِنَّهُ لا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللّهِ إِلَا الْقَوْمُ الْكافِرُونَ» . ثُمَّ الْأَمْنُ لِمَكْرِ اللّهِ ؛ لِأَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَقُولُ: «فَلا يَأْمَنُ مَكْرَ اللّهِ إِلَا الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ» . وَ مِنْهَا عُقُوقُ الْوَالِدَيْنِ؛ لِأَنَّ اللّهَ سُبْحَانَهُ جَعَلَ الْعَاقَّ «جَبَّاراً شَقِيّاً» . وَ قَتْلُ النَّفْسِ الَّتِي حَرَّمَ اللّهُ إِلَا بِالْحَقِّ؛ لِأَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَقُولُ: «فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِيها» إِلى آخِرِ الْايَةِ. وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَةِ ، لِأَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَقُولُ: «لُعِنُوا فِى الدُّنْيا وَ الْاخِرَةِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ» . وَ أَكْلُ مَالِ الْيَتِيمِ؛ لِأَنَّ اللّهَ - عَزَّ وَ جَلَّ _ يَقُولُ: «إِنَّما يَأْكُلُونَ فِى بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَيَصْلَوْنَ سَعِيراً» . وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ؛ لِأَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَقُولُ: «وَ مَنْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَيِّزاً إِلى فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ» . وَ أَكْلُ الرِّبَا؛ لِأَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَقُولُ: «الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبا لا يَقُومُونَ إِلاّ كَما يَقُومُ الَّذِى يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطانُ مِنَ الْمَسِّ» . وَ السِّحْرُ؛ لِأَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَقُولُ: «وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِى الْاخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ» . وَ الزِّنى؛ لِأَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَقُولُ: «وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ يَلْقَ أَثاماً يُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ يَخْلُدْ فِيهِ مُهاناً» . وَ الْيَمِينُ الْغَمُوسُ الْفَاجِرَةُ؛ لِأَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَقُولُ : «إنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللّهِ وَ أَيْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِيلاً أُولئِكَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِى الْاخِرَةِ» . وَ الْغُلُولُ؛ لِأَنَّ اللّهَ - عَزَّ وَ جَلَّ _ يَقُولُ: «وَ مَنْ يَغْلُلْ يَأْتِ بِما غَلَّ يَوْمَ الْقِيامَةِ» . وَ مَنْعُ الزَّكَاةِ الْمَفْرُوضَةِ؛ لِأَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَقُولُ : «فَتُكْوى بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ» . وَ شَهَادَةُ الزُّورِ ، وَ كِتْمَانُ الشَّهَادَةِ؛ لِأَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَقُولُ: «وَ مَنْ يَكْتُمْها فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ» . وَ شُرْبُ الْخَمْرِ؛ لِأَنَّ اللّهَ - عَزَّ وَ جَلَّ _ نَهى عَنْهَا ، كَمَا نَهى عَنْ عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ. وَ تَرْكُ الصَّلَاةِ مُتَعَمِّداً ، أَوْ شَيْئاً مِمَّا فَرَضَ اللّهُ؛ لِأَنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله قَالَ: مَنْ تَرَكَ الصَّلَاةَ مُتَعَمِّداً ، فَقَدْ بَرِئَ مِنْ ذِمَّةِ اللّهِ وَ ذِمَّةِ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله . وَ نَقْضُ الْعَهْدِ وَ قَطِيعَةُ الرَّحِمِ؛ لِأَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَقُولُ: «أُولئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدّارِ» ». قَالَ:«فَخَرَجَ عَمْرٌو _ وَلَهُ صُرَاخٌ مِنْ بُكَائِهِ _ وَ هُوَ يَقُولُ: هَلَكَ مَنْ قَالَ بِرَأْيِهِ ، وَ نَازَعَكُمْ فِي الْفَضْلِ وَ الْعِلْمِ».

.

ص: 683

ابن ابى عمير ، از على زيّات ، از عبيد بن زراره روايت كرده است كه گفت : پسر قيس بن ماصر و عمر بن ذرّ بر امام محمد باقر عليه السلام داخل شدند ، و گمان مى كنم كه ابوحنيفه نيز با ايشان بود . پس پسر قيس بن ماصر به سخن درآمد و گفت : به درستى كه ما اهل دعوت و صاحبان ملّت خود را از ايمان بيرون نمى كنيم به سبب معاصى و گناهان . (و مرادش اين بود كه : گناهان به ايمان زيان نمى رساند) . راوى مى گويد كه : حضرت به او فرمود كه :«اى پسر قيس! امّا رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : زناكننده زنا نمى كند ، با آنكه مؤمن باشد ، و دزد دزدى نمى كند ، با آنكه مؤمن باشد؛ پس تو با اصحابت در هر جا كه خواهى برو و هر مذهبى كه مى خواهى اختيار كن» .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از عبداللّه بن سنان روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از حال مردى كه گناه كبيره اى از جمله گناه كبيره را مرتكب مى شود ، بعد از آن مى ميرد ، آيا اين گناه ، او را از اسلام بيرون مى برد؟ و اگر معذّب شود ، عذابش مانند عذاب مشركان باشد ، يا آن را مدّت و انقطاعى هست كه در زمانى به سر خواهد آمد و به پايان مى رسد؟ فرمود كه :«هر كه كبيره اى از كبائر را مرتكب شود ، و گمان كند كه آن كبيره حلال است ، همان او را از اسلام بيرون مى برد ، و به سخت ترين عذاب ها معذّب مى گردد ، و اگر اعتراف داشته باشد كه گناه كرده است و اقرار دارد به اينكه آن گناه است ، و بر آن بميرد ، او را از ايمان بيرون مى برد ، وليكن او را از اسلام بيرون نمى برد ، و عذابش از عذاب اوّل آسان تر و سبك تر باشد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عبد العظيم بن عبداللّه حسنى كه گفت : حديث كرد مرا امام محمد تقى عليه السلام و فرمود كه :«شنيدم از پدرم امام رضا عليه السلام كه مى فرمود : شنيدم از پدرم حضرت موسى بن جعفر عليهماالسلام كه مى فرمود : عمرو بن عبيد بر حضرت امام جعفر صادق عليه السلام داخل شد و چون سلام كرد و نشست ، اين آيه را تلاوت كرد كه : «اَلَّذينَ يَجْتَنِبُونَ كَبآئِرَ الْاِثْم وَالْفَواحِشَ» (1) . بعد از آن باز ايستاد و سكوت كرد . حضرت صادق عليه السلام به او فرمود كه : چه چيز تو را ساكت كرد و باعث خاموشى تو شد؟ عرض كرد : دوست مى دارم كه گناهان كبيره را از كتاب خداى عز و جل بشناسم . فرمود : آرى ، اى عمرو! بزرگ ترين گناهان كبيره ، شرك آوردن به خدا است . خداى عز و جلمى فرمايد كه : «وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ» (2) ؛ يعنى : «و هر كه به خدا شرك آورد ، پس به حقيقت كه خدا بهشت را بر او حرام گردانيده» . و بعد از آن ، نوميد شدن است از رحمت خدا؛زيرا كه خداى عز و جل مى فرمايد كه : «اِنَّهُ لايَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللّهِ اِلّا القَوْمُ الْكافِرُونَ» (3) ؛ يعنى : «به درستى كه نوميد نمى شوند از رحمت و فضل خدا كه موجب راحت بنده است ، مگر گروه كافران و ناگرويدگان به خدا» . بعد از آن ، ايمن بودن از مكر خدا؛ زيرا كه خداى عز و جل مى فرمايد : «فَلا يَاْمَنُ مَكْرَ اللّهِ اِلّا الْقَوْمُ الْخاسِرُون» (4) ؛ يعنى : «پس ايمن نمى شوند از مكر خدا (يعنى جزائى كه در خصوص مكر مى دهد) ، مگر گروه زيان كاران» . و از جمله آنها ، عقوق پدر و مادر است :زيرا كه خداى _ سبحانه و تعالى _ عاق را (كه فرمان پدر يا مادر نمى برد) گردنكش و بدبخت قرار داده (5) . و قتل نفسى است كه خدا كشتن آن را حرام گردانيده است ، مگر به حق (كه تفسير آن مذكور شد)؛زيرا كه خداى عز و جل مى فرمايد : «فَجَزآؤُهُ جَهَنَّمُ خالِدا فيها» (6) ، (تا آخر آيه كه با ترجمه مذكور شد) . و فحش گفتن به زن عفيفه؛زيرا كه خداى عز و جل مى فرمايد : «لُعِنُوا فِى الدُّنْيا وَالْاخِرَةِ وَلَهُمْ عَذابٌ عَظيمٌ» (7) (و تمام آيه با ترجمه گذشت) . و خوردن مال يتيم؛زيرا كه خداى عز و جل مى فرمايد كه : «اِنَّما يَأْكُلُونَ فى بُطُونِهِمْ نارا وَسَيَصْلَونَ سَعيرا» (8) . و گريختن از ميان لشكر در جنگ جهاد؛زيرا كه خداى عز و جل مى فرمايد كه : «وَمَنْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ اِلّا مُتَحَرِّفا لِقِتالٍ أَوْ مُتحَيِّزا اِلَى فِئَةٍ فَقَدْ بآءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللّهِ وَمَأْواهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ المَصيرُ» (9) ؛ يعنى : «و هر كه بگرداند از ايشان در آن روز پشت خود را ، مگر در حالى كه ميل كننده و برگردنده باشد از هر طرفى به طرفى ديگر ، به جهت اصلاح صلاح براى كارزار ، يا پناه جوينده باشد به سوى گروهى كه از مسلمانان باشند ، مانند آنكه از ميمنه به ميسره رود يا به عكس ، به حقيقت كه به آن ، گرديده به خشمى بزرگ از خدا ، و بازگشت او دوزخ است ، و بد جاى بازگشتى است دوزخ» . و خوردن ربا و سود؛زيرا كه خداى عز و جل مى فرمايد كه : «اَلَّذينَ يَأْكُلُونَ الرِّبوا لا يَقُومُونَ اِلّا كَما يَقُومُ الَّذى يَتَخَبَّطُهُ الشَّيطانُ مِنَ الْمَسِّ» (10) ؛ يعنى : «آنان كه مى خورند ربا را ، برنمى خيزند از قبرهاى خود در وقت بعث و نشور ، مگر چنان كه برمى خيزند آنكه تباه كند او را ديو فريبنده سركش ، از جهت سودن» . (11) و سحر و جادو كردن؛زيرا كه خداى عز و جل مى فرمايد كه : «وَلَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِى الْاخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ» (12) ؛يعنى : «و هر آينه نيك دانسته اند _ يعنى يهود _ كه هر كه بخرد سحر را و بدل كند آن را به دين حق ، بدين وجه كه آن را بياموزد و به آن عمل كند ، نباشد او را در آخرت هيچ بهره اى» (13) . و زنا كردن؛زيرا كه خداى عز و جل مى فرمايد كه : «وَمَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ يَلْقَ أَثاما * يُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ يَوْمَ الْقِيمَةِ وَيَخْلُدْ فيهِ مُهانا» (14) ؛ يعنى : «و هر كه بكند آن چه را كه مذكور شد؛ يعنى زنا ، (و بيشتر مفسّران به همه آن چه پيش گذشته ، از شرك و قتل نفس و زنا تفسير كرده اند)؛ يعنى هر كه اين كبائر را به عمل آورد ، برسد و ببيند جزاى بدكارى را (15) و دو چندان كرده شود از براى او عذاب در روز قيامت و جاويد باشد در آن عذاب ، در حالتى كه خوار و بى مقدار و ذليل و بى اعتبار باشد» . و سوگند دروغ نابكار ، كه صاحب خود را در گناه فرو برد و در آن آثم و عاصى باشد؛زيرا كه خداى عز و جل مى فرمايد كه : «اَلَّذينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللّهِ وَأَيَمانِهِمْ ثَمَنا قَليلاً أُولئِكَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِى الْاخِرَةِ» (16) _ كه ترجمه آن گذشت _ . و خيانت كردن در غنيمت و دزدى از آن؛زيرا كه خداى عز و جل مى فرمايد كه : «وَمَنْ يَغْلُلْ يَاْتِ بِما غَلَّ يَوْمَ الْقِيمَةِ» (17) ؛ يعنى : «و هر كه خيانت كند در غنائم ، بيايد با آن چه خيانت كرده ، و آن را كه دزديده بياورد» (18) . و ندادن زكات واجب؛زيرا كه خداى عز و جل مى فرمايد كه : «فَتُكْوى بِها جِباهُهُمْ وَجُنُوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ» (19) ؛ يعنى : «پس داغ كرده مى شود به آن گنج ها كه گذاشته اند و زكات آنها را نداده اند ، پيشانى هاى ايشان و پهلوهاى ايشان و پشت هاى ايشان»(بعد از آنكه آتش دوزخ را بر آنها افروخته و به غايت گرم كرده باشند) . و شهادت دادن دروغ و ناحق ، و پوشيدن شهادت حق؛زيرا كه خداى عز و جل مى فرمايد كه : «وَمَنْ يَكْتُمْها فَاِنَّهُ اثِمٌ قَلْبُهُ» (20) ؛ يعنى : «و هر كه بپوشد شهادت خود را ، پس به درستى كه گناهكار است دل او» (21) . و خوردن شراب؛زيرا كه خداى عز و جل از آن نهى فرموده ، چنان كه از پرستش بتان نهى نموده . و نماز نكردن از روى عمد ، يا ترك چيزى از آن چه خدا واجب گردانيده ،زيرا كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه نماز را ترك كند از روى عمد ، از ذمّه و زنهارى خدا و زنهارى رسول خدا صلى الله عليه و آله بيزار گرديده است . و شكستن عهد و پيمان (يعنى عهد با خدا و خلفاى او يا مطلقا) . و قطع كردن رحم؛زيرا كه خداى عز و جل مى فرمايد كه : «لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدّارِ» (22) ؛ يعنى : از براى ايشان است لعنت و دورى از رحمت ، و از براى ايشان است بدى خانه» (كه عبارت است از دوزخ ، يا بدى عاقبت در دنيا و آخرت) . راوى مى گويد كه : پس عمرو بن عبيد بيرون رفت و او را فرياد عظيمى بود از گريه اى كه مى كرد و مى گفت : هلاك شد ، هر كه براى خويش سخن گفت و با شما در فضل و علم ، منازعه و گفتگو كرد .

.


1- .شورا، 37.
2- .مائده، 72.
3- .يوسف، 87.
4- .اعراف، 99.
5- .چنان كه در سوره مريم[آيه 32 : «وَبرّا بِوالِدَتى وَلَم أكُن بِدُعائكَ ربِّ شَقيّا» از حضرت عيسى عليه السلام حكايت نموده ، و قرار داد آن جناب]=عقوق والدين را از كبائر] ، به واسطه آن[چه از آيه ]است كه تقرير[واشاره ]فرموده [زيرا در آيه ، برّ به والدين را با شقاوت در مقابل هم قرار داده است] . (مترجم)
6- .نساء، 93.
7- .نور، 23.
8- .نساء، 10. آنان تنها آتش مى خورند و به دل فرو مى برند و بزودى به دوزخ مى رسند .
9- .انفال، 16.
10- .بقره، 275.
11- .و مراد ديوانگى و صرع است ، و زعم عرب اين بود كه چون جنّى مسّ آدمى نمايد ، عقل او را زايل گرداند و دماغش را پريشان كند و او را صرع و ديوانگى پيدا شود ، و حق _ سبحانه و تعالى _ بر وجهى كه متعارف ايشان باشد ، اجراى كلام مى فرمايد . و ملخصّ سخن آن است كه خورندگان و گيرندگان ربا ، در روز قيامت به شكل ديوانگان از قبور برخيزند ، و اهل عرصات ، ايشان را به آن نشان بشناسند . (مترجم)
12- .بقره، 102.
13- .و گويند كه : مراد به خلاق ، خلاص است؛ يعنى او را در آخرت خلاصى نباشد . (مترجم)
14- .بقره، 68 و 69.
15- .و بعضى گفته اند كه : اثام ، چاهى است در دوزخ ، كه اگر سنگى در آن اندازند ، بعد از هفتاد سال به قعر آن رسد . (مترجم)
16- .آل عمران، 77.
17- .آل عمران، 161.
18- .يعنى همراه او باشد ، كه قادر نباشد بر آنكه حاشا كند ، يا بيايد با گناه آن چه خيانت كرده است در آن . (مترجم)
19- .توبه، 35.
20- .بقره، 283.
21- .چه ، محلّ اراده پوشيدن آن ، دل است ، لهذا گناه را نسبت به آن داده . و در تفسير حضرت امام حسن عسكرى _ صلوات اللّه عليه _ مذكور است كه : يعنى دلش كافر است . (مترجم)
22- .رعد، 25.

ص: 684

. .

ص: 685

. .

ص: 686

. .

ص: 687

. .

ص: 688

. .

ص: 689

. .

ص: 690

113 _ بَابُ اسْتِصْغَارِ الذَّنْبِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ ، عَنْ أَبِي أُسَامَةَ زَيْدٍ الشَّحَّامِ ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«اتَّقُوا الْمُحَقَّرَاتِ مِنَ الذُّنُوبِ؛ فَإِنَّهَا لَا تُغْفَرُ». قُلْتُ: وَ مَا الْمُحَقَّرَاتُ؟ قَالَ: «الرَّجُلُ يُذْنِبُ الذَّنْبَ ، فَيَقُولُ: طُوبى لِي لَوْ لَمْ يَكُنْ لِي غَيْرُ ذلِكَ».

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى ، عَنْ سَمَاعَةَ ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ عليه السلام يَقُولُ:«لَا تَسْتَكْثِرُوا كَثِيرَ الْخَيْرِ ، وَ لَا تَسْتَقِلُّوا قَلِيلَ الذُّنُوبِ؛ فَإِنَّ قَلِيلَ الذُّنُوبِ يَجْتَمِعُ حَتّى يَكُونَ كَثِيراً ، وَ خَافُوا اللّهَ فِي السِّرِّ حَتّى تُعْطُوا مِنْ أَنْفُسِكُمُ النَّصَفَ».

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ وَ الْحَجَّالِ جَمِيعاً ، عَنْ ثَعْلَبَةَ ، عَنْ زِيَادٍ ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله نَزَلَ بِأَرْضٍ قَرْعَاءَ ، فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ: ائْتُوا بِحَطَبٍ ، فَقَالُوا: يَا رَسُولَ اللّهِ ، نَحْنُ بِأَرْضٍ قَرْعَاءَ ، مَا بِهَا مِنْ حَطَبٍ ، قَالَ: فَلْيَأْتِ كُلُّ إِنْسَانٍ بِمَا قَدَرَ عَلَيْهِ ، فَجَاؤُوا بِهِ حَتّى رَمَوْا بَيْنَ يَدَيْهِ بَعْضَهُ عَلى بَعْضٍ ، فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : هكَذَا تَجْتَمِعُ الذُّنُوبُ . ثُمَّ قَالَ: إِيَّاكُمْ وَ الْمُحَقَّرَاتِ مِنَ الذُّنُوبِ؛ فَإِنَّ لِكُلِّ شَيْءٍ طَالِباً ، أَلَا وَ إِنَّ طَالِبَهَا يَكْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ ، وَ كُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ».

.

ص: 691

113 . باب در بيان كوچك شمردن گناهان

113 . باب در بيان كوچك شمردن گناهانعلى بن ابراهيم ، از پدرش و محمد بن اسماعيل ، از فضل بن شاذان و هر دو ، از ابن ابى عمير ، از ابراهيم بن عبد الحميد ، از ابو اسامه _ يعنى زيد شحّام _ روايت كرده اند كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«بپرهيزيد از محقّرات از گناهان (يعنى گناهانى كه آنها را كوچك مى شمارند) ؛ زيرا كه آنها آمرزيده نمى شود . عرض كردم كه : محقّرات چيست؟ فرمود : «آن است كه مردى گناهى مى كند ، بعد از آن مى گويد : خوشا به حال من ، اگر مرا گناهى غير از اين نباشد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از عثمان بن عيسى ، از سماعه كه گفت : شنيدم از امام موسى كاظم عليه السلام كه مى فرمود :«بسيار از خوبى را بسيار مشماريد ، و كمى از گناهان را كم مدانيد؛زيرا كه كمى از گناهان جمع مى شود تا آنكه بسيار مى گردد . و در نهان از خدا بترسيد ، تا آنكه از خود انصاف دهيد» (يعنى با خدا و خلق ، به عدل رفتار كنيد) .

ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، از ابن فضّال و حجّال وهر دو ، از ثعلبه ، از زياد روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرود آمد در زمين چول (1) هموارى كه هيچ چيز در آن نبود ، (مانند سرى كه كل و بى مو باشد) . بعد از آن به اصحاب خويش فرمود كه : هيزم بياوريد . عرض كردند كه : يا رسول اللّه ! ما در زمين چول همواريم كه هيچ هيزم در آن نيست . فرمود : پس هر انسانى آن چه را كه مى تواند بياورد . ايشان رفتند و هيزم بسيارى آوردند تا آنكه آن را در پيش روى آن حضرت بر روى هم ريختند؛ پس رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : همچنين گناهان جمع مى شود . بعد از آن فرمود كه : بترسيد از گناهانى كه كوچك شمرده مى شود؛زيرا كه هر چيزى را طلب كننده اى هست ، و بدانيد كه طلب كننده گناهان ، مى نويسد آن چه را كه پيش داشته اند و نشانه هاى پاى يا روايت هاى ايشان را ، و هر چيزى را در كتاب هويدا نوشته ايم» (و اين اقتباسى است كه حضرت از آيه [دوازده ]سوره يس فرمود) . (2)

.


1- .چول به معناى بيابان و ريگزار تهى از آدم است .
2- . «وَكُلَّ شيءٍ أحْصَيْناهُ في إمامٍ مُبينٍ» و همه چيز را در لوحى هويدا برشمرده ايم .

ص: 692

114 _ بَابُ الْاءِصْرَارِ عَلَى الذَّنْبِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّهِيكِيِّ ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ الْقَنْدِيِّ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«لَا صَغِيرَةَ مَعَ الْاءِصْرَارِ ، وَ لَا كَبِيرَةَ مَعَ الِاسْتِغْفَارِ» .

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ، عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ لَمْ يُصِرُّوا عَلى ما فَعَلُوا وَ هُمْ يَعْلَمُونَ» قَالَ:«الْاءِصْرَارُ أَنْ يُذْنِبَ الذَّنْبَ ، فَلَا يَسْتَغْفِرَ اللّهَ ، وَ لَا يُحَدِّثَ نَفْسَهُ بِتَوْبَةٍ ؛ فَذلِكَ الْاءِصْرَارُ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ يُونُسَ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«لَا وَ اللّهِ ، لَا يَقْبَلُ اللّهُ شَيْئاً مِنْ طَاعَتِهِ عَلَى الْاءِصْرَارِ عَلى شَيْءٍ مِنْ مَعَاصِيهِ».

.

ص: 693

114 . باب در بيان اصرار بر گناه

114 . باب در بيان اصرار بر گناه (1)چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عبد اللّه بن محمد نهيكى ، از عمّار بن مروان قندى ، از عبد اللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«با اصرار ، صغيره اى نباشد و با استغفار ، كبيره اى نباشد» (چه بنا بر اوّل ، كبيره مى شود و بنابر دويم ، كبيره باقى نمى ماند) .

ابو على اشعرى ، از محمد بن سالم ، از احمد بن نضر ، از عمرو بن شمر ، از جابر از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است در قول خداى عز و جل : «وَلَمْ يُصِرُّوا عَلى ما فَعَلُوا وهُمْ يَعْلَمُونَ» (2) كه آن حضرت فرمود :«اصرار بر گناه ، آن است كه كسى مرتكب گناهى شود ، و بلافاصله از خدا طلب آمرزش نكند ، و توبه را در دل خويش نگذراند ، و با خود در اين باب گفتگو ننمايد ، و همين ، اصرار بر گناه است» . و ترجمه آيه اين است كه : «و بعد از توبه اصرار نكردند بر آن چه كردند ، در حالتى كه مى دانند قباحت و عقوبت عظيم آن را؛ يعنى به آن اعتقاد دارند» . (و آخر آيه احتمال غير از اين دارد) .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از منصور بن يونس ، از ابو بصير روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به خدا سوگند كه خدا چيزى از طاعت خود را قبول نمى فرمايد ، با وجود اصرار بر چيزى از گناهان كه آن جناب مقرّر فرموده است» .

.


1- .و اصرار _ به كسر همزه و سكون صاد _ ، ايستادن است بر معصيت و پيوسته بر گناه بودن . (مترجم)
2- .آل عمران، 135.

ص: 694

115 _ بَابٌ فِي أُصُولِ الْكُفْرِ وَ أَرْكَانِهِالْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ ، عَنْ بَكْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :« أُصُولُ الْكُفْرِ ثَلَاثَةٌ: الْحِرْصُ ، وَ الِاسْتِكْبَارُ ، وَ الْحَسَدُ؛ فَأَمَّا الْحِرْصُ ، فَإِنَّ آدَمَ عليه السلام حِينَ نُهِيَ عَنِ الشَّجَرَةِ حَمَلَهُ الْحِرْصُ عَلى أَنْ أَكَلَ مِنْهَا؛ وَ أَمَّا الِاسْتِكْبَارُ ، فَإِبْلِيسُ حَيْثُ أُمِرَ بِالسُّجُودِ لآِدَمَ ، فَأَبَى؛ وَ أَمَّا الْحَسَدُ ، فَابْنَا آدَمَ حَيْثُ قَتَلَ أَحَدُهُمَا صَاحِبَهُ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : أَرْكَانُ الْكُفْرِ أَرْبَعَةٌ: الرَّغْبَةُ ، وَ الرَّهْبَةُ ، وَ السَّخَطُ ، وَ الْغَضَبُ».

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ نُوحِ بْنِ شُعَيْبٍ ، عَنْ عُبَيْدِ اللّهِ الدِّهْقَانِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ أَوَّلَ مَا عُصِيَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِهِ سِتٌّ: حُبُّ الدُّنْيَا ، وَ حُبُّ الرِّئَاسَةِ ، وَ حُبُّ الطَّعَامِ ، وَ حُبُّ النَّوْمِ ، وَ حُبُّ الرَّاحَةِ ، وَ حُبُّ النِّسَاءِ».

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَيْدٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«أَنَّ رَجُلاً مِنْ خَثْعَمٍ جَاءَ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَ: أَيُّ الْأَعْمَالِ أَبْغَضُ إِلَى اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؟ فَقَالَ: الشِّرْكُ بِاللّهِ ، قَالَ: ثُمَّ مَا ذَا؟ قَالَ: قَطِيعَةُ الرَّحِمِ ، قَالَ: ثُمَّ مَا ذَا؟ قَالَ: الْأَمْرُ بِالْمُنْكَرِ ، وَ النَّهْيُ عَنِ الْمَعْرُوفِ».

.

ص: 695

115 . باب در بيان اصول كفر و اركان آنها

115 . باب در بيان اصول كفر و اركان آنهاحسين بن محمد ، از احمد بن اسحاق ، از بكر بن محمد ، از ابو بصير روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«اصول كفر سه چيز است : حرص و گردنكشى كردن و حسد . امّا حرص ، آدم عليه السلام را بر اين داشت در هنگامى كه از آن درخت معهود نهى شد ، كه از ميوه آن خورد ، و امّا گردنكشى ، ثمره اش اين بود كه شيطان در وقتى كه به سجده كردن به جهت آدم عليه السلام مأمور شد ، سر باز زد ، و امّا حسد ، چنان شد كه به واسطه آن ، پسران آدم ، يكى از آنها ديگرى را كشت» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود : ركن هاى كفر چهار است : رغبت و ترس و نارضامندى و خشم» . (1)

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از نوح بن شعيب ، از عبيد اللّه دهقان ، از عبد اللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى كه نخستين چيزى كه خداى عز و جل به واسطه آن نافرمانى شد ، شش چيز است : دوستى دنيا ، و دوستى رياست و مهترى ، و دوستى خودش ، و دوستى خواب ، و دوستى آسايش ، و دوستى زنان» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از طلحة بن زيد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه :«مردى از قبيله خثعم به خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد كه : كدام يك عمل ها در نزد خداى عز و جل دشمن تر است؟ فرمود : شرك به خدا . عرض كرد كه : بعد از آن چيست؟ فرمود : قطع رحم . عرض كرد كه : بعد از آن چيست؟ فرمود : امر كردن به بدى و نهى كردن از خوبى» .

.


1- .و ظاهر اين است كه مراد از رغبت ، رغبت در دنيا و حرص بر آن است ، و از ترس ، ترسيدن از فوات آن و از نارضامندى ،نارضامندى به قضا و قدر خداى _ تعالى _ و گرفتگى در حكم آن جناب و از خشم ، شوريدن و جوشيدن نفس است در باب انتقام كشيدن ، در هنگام مشاهده آن چه با نفس ملايمت نداشته باشد از ناخوشى ها و دردها . (مترجم)

ص: 696

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ ، عَنْ حَسَنِ بْنِ عَطِيَّةَ ، عَنْ يَزِيدَ الصَّائِغِ ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : رَجُلٌ عَلى هذَا الْأَمْرِ إِنْ حَدَّثَ كَذَبَ، وَ إِنْ وَعَدَ أَخْلَفَ، وَ إِنِ ائْتُمِنَ خَانَ ، مَا مَنْزِلَتُهُ؟ قَالَ:«هِيَ أَدْنَى الْمَنَازِلِ مِنَ الْكُفْرِ وَ لَيْسَ بِكَافِرٍ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ ، عَنِ السَّكُونِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مِنْ عَلَامَاتِ الشَّقَاءِ جُمُودُ الْعَيْنِ ، وَ قَسْوَةُ الْقَلْبِ ، وَ شِدَّةُ الْحِرْصِ فِي طَلَبِ الدُّنْيَا ، وَ الْاءِصْرَارُ عَلَى الذَّنْبِ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«خَطَبَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله النَّاسَ ، فَقَالَ: أَ لَا أُخْبِرُكُمْ بِشِرَارِكُمْ؟ قَالُوا: بَلى يَا رَسُولَ اللّهِ ، قَالَ صلى الله عليه و آله : الَّذِي يَمْنَعُ رِفْدَهُ ، وَ يَضْرِبُ عَبْدَهُ ، وَ يَتَزَوَّدُ وَحْدَهُ ؛ فَظَنُّوا أَنَّ اللّهَ لَمْ يَخْلُقْ خَلْقاً هُوَ شَرٌّ مِنْ هذَا. ثُمَّ قَالَ : أَلَا أُخْبِرُكُمْ بِمَنْ هُوَ شَرٌّ مِنْ ذلِكَ؟ قَالُوا: بَلى يَا رَسُولَ اللّهِ ، قَالَ صلى الله عليه و آله : الَّذِي لَا يُرْجى خَيْرُهُ ، وَ لَا يُؤْمَنُ شَرُّهُ؛ فَظَنُّوا أَنَّ اللّهَ لَمْ يَخْلُقْ خَلْقاً هُوَ شَرٌّ مِنْ هذَا. ثُمَّ قَالَ: أَ لَا أُخْبِرُكُمْ بِمَنْ هُوَ شَرٌّ مِنْ ذلِكَ؟ قَالُوا: بَلى يَا رَسُولَ اللّهِ ، قَالَ صلى الله عليه و آله : الْمُتَفَحِّشُ اللَّعَّانُ ، الَّذِي إِذَا ذُكِرَ عِنْدَهُ الْمُؤْمِنُونَ لَعَنَهُمْ ، وَ إِذَا ذَكَرُوهُ لَعَنُوهُ».

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : ثَلَاثٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ ، كَانَ مُنَافِقاً _ وَ إِنْ صَامَ وَ صَلّى ، وَ زَعَمَ أَنَّهُ مُسْلِمٌ _ : مَنْ إِذَا ائْتُمِنَ خَانَ، وَ إِذَا حَدَّثَ كَذَبَ ، وَ إِذَا وَعَدَ أَخْلَفَ ؛ إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ قَالَ فِي كِتَابِهِ: «إِنَّ اللّهَ لا يُحِبُّ الْخائِنِينَ» وَ قَالَ : «أَنَّ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَيْهِ إِنْ كانَ مِنَ الْكاذِبِينَ» وَ فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ اذْكُرْ فِى الْكِتابِ إِسْماعِيلَ إِنَّهُ كانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ كانَ رَسُولًا نَبِيًّا» ».

.

ص: 697

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حسن بن عطيّه ، از يزيد صائغ روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : مردى بر اين امر و اعتقاد تشيّع است ، وليكن اگر خبر مى دهد و سخن مى گويد ، دروغ مى گويد ، و اگر وعده مى دهد ، خلف وعده مى كند ، و اگر او را بر چيزى امين دارند ، خيانت مى كند ، مرتبه چنين كسى چيست؟ فرمود كه :«اين مرتبه ، پست ترين مرتبه هاى از كفر است ، وليكن چنين كسى كافر نيست» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : از جمله نشانه بدبختى ، خشكى چشم و سختى دل است ، و شدّت حرص در طلب دنيا ، و اصرار كردن بر گناه» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از على بن اسباط ، از داود بن نعمان ، از ابوحمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله مردم را خطبه فرمود و فرمود : آيا نمى خواهيد كه شما را خبر دهم به بدترين شما؟ عرض كردند : بلى ، يا رسول اللّه ! ما را خبر ده . فرمود : آنكه برادرش را يارى و بخشش نمى كند ، و بنده مملوك خويش را مى زند ، و توشه را برمى گيرد و تنها مى خورد؛ پس صحابه گمان كردند و چنان داشتند كه خدا خلقى را نيافريده كه از اين بدتر باشد . بعد از آن فرمود كه : آيا شما را خبر ندهم به بدتر از اين؟ عرض كردند : يا رسول اللّه ! ما را خبر ده . فرمود كه : كسى است كه خلق ، خوبى اش را اميد نداشته باشند ، و از بدى اش ايمن نباشند . پس گمان كردند كه خدا خلقى را نيافريده كه از اين بدتر باشد . بعد از آن فرمود : آيا شما را خبر ندهم به كسى كه از اين بدتر است؟ عرض كردند : بلى ، يا رسول اللّه ! ما را خبر ده . فرمود : آنكه سخن زشت و ناسزا مى گويد ، و بسيار لعنت كننده اى است كه چون مؤمنان در نزد او مذكور مى شوند ، ايشان را لعنت مى كند ، و چون مؤمنان او را ذكر مى كنند ، او را لعنت مى كنند» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از بعضى از اصحاب ما ، از عبد اللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : سه چيز است كه هر كه آنها در او باشد ، منافق باشد ، و هر چند كه روزه گيرد و نماز كند و گمان داشته باشد كه مسلمان است : كسى كه چون او را امين دارند ، خيانت كند ، و چون حديث كند ، دروغ گويد ، و چون وعده دهد ، خلف كند . به درستى كه خداى عز و جل در كتاب خويش فرموده كه : «اِنَّ اللّهَ لا يُحِبُّ الخآئِنينَ» (1) ؛ يعنى : «به درستى كه خدا خيانت كنندگان را دوست نمى دارد» . و فرموده كه : «أَنَّ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَيْهِ إِنْ كانَ مِنَ الْكاذِبينَ» (2) ؛ يعنى : «و گواهى پنجم آن است كه : لعنت خدا بر او ، اگر باشد از جمله دروغگويان» . و در قول خداى _ تعالى _ است كه : «وَاذْكُرْ فِى الْكِتابِ اسْمعيلَ اِنَّهُ كانَ صادِقَ الْوَعْدِ رَسُولاً نَبِيّا» (3) ؛ يعنى : و ياد كن در اين كتاب _ يعنى قرآن _ ، صفت و قصه اسماعيل را . به درستى كه او راست وعده بود و بود فرستاده خدا به سوى خلق ، كه از حق خبر مى داد» .

.


1- .انفال، 58.
2- .نور، 7.
3- .مريم، 54.

ص: 698

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أَ لَا أُخْبِرُكُمْ بِأَبْعَدِكُمْ مِنِّي شَبَهاً؟ قَالُوا: بَلى يَا رَسُولَ اللّهِ، قَالَ صلى الله عليه و آله : الْفَاحِشُ الْمُتَفَحِّشُ الْبَذِيءُ الْبَخِيلُ الْمُخْتَالُ، الْحَقُودُ الْحَسُودُ، الْقَاسِي الْقَلْبِ، الْبَعِيدُ مِنْ كُلِّ خَيْرٍ يُرْجى، غَيْرُ الْمَأْمُونِ مِنْ كُلِّ شَرٍّ يُتَّقى».

الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ الْعَبَّاسِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ رَفَعَهُ إِلى سَلْمَانَ، قَالَ:إِذَا أَرَادَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ هَلَاكَ عَبْدٍ، نَزَعَ مِنْهُ الْحَيَاءَ، فَإِذَا نَزَعَ مِنْهُ الْحَيَاءَ، لَمْ تَلْقَهُ إِلَا خَائِناً مَخُوناً، فَإِذَا كَانَ خَائِناً مَخُوناً، نُزِعَتْ مِنْهُ الْأَمَانَةُ، فَإِذَا نُزِعَتْ مِنْهُ الْأَمَانَةُ، لَمْ تَلْقَهُ إِلَا فَظّاً غَلِيظاً، فَإِذَا كَانَ فَظّاً غَلِيظاً، نُزِعَتْ مِنْهُ رِبْقَةُ الْاءِيمَانِ، فَإِذَا نُزِعَتْ مِنْهُ رِبْقَةُ الْاءِيمَانِ، لَمْ تَلْقَهُ إِلَا شَيْطَاناً مَلْعُوناً.

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ زِيَادٍ الْكَرْخِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : ثَلَاثٌ مَلْعُونَاتٌ مَلْعُونٌ مَنْ فَعَلَهُنَّ: الْمُتَغَوِّطُ فِي ظِلِّ النُّزَّالِ، وَ الْمَانِعُ الْمَاءَ الْمُنْتَابَ، وَ السَّادُّ الطَّرِيقَ الْمُعْرَبَةَ».

.

ص: 699

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از بعضى از اصحاب خويش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : آيا نمى خواهيد شما را خبر دهم به كسى كه نسبت به من از همه كس دورتر است از روى شباهت؟ عرض كردند : بلى ، يا رسول اللّه ! ما را خبر ده . فرمود : زشت گويى كه زشت گويى را عادت كرده باشد و در آن سعى نمايد ، و موصوف باشد به بى شرمى ، و بخيل و متكبّر و كينه ور و حسود و سنگين دل باشد ، و دور باشد از هر خوبى كه اميد داشته مى شود ، و از هر بدى كه از آن پرهيز مى شود ، كسى از او ايمن نباشد» .

حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از منصور بن عبّاس ، از على بن اسباط روايت كرده كه آن را مرفوع ساخته به سوى سلمان عليهم السلام كه گفت :چون خداى عز و جل هلاكت بنده اى را خواسته باشد ، حيا را از او برمى كند ، و چون حيا را از او بركند ، او را ملاقات نمى كنى ، مگر خيانتكارى كه مردم را خيانتكار مى داند ، و چون خيانتكار باشد و مردم را به خيانت نسبت دهد ، امانت از او بركنده مى شود ، و چون امانت از او بركنده شود ، او را ملاقات نمى كنى ، مگر بدخوى و درشت ، و چون بدخو و درشت باشد ، رشته ايمان از او بركنده شود ، و چون رشته ايمان از او بركنده شود ، او را ملاقات نمى كنى ، مگر شيطان ملعون .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابراهيم بن زياد كرخى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : سه چيز است كه ملعون است و ملعون ، هر كه آنها را به فعل آورد : يكى آنكه در سايه فرودآيندگان و جايى كه قافله فرود مى آيد ، تغوّط كند ، و ديگر آنكه آبى را كه مردم از آن برمى دارند ، منع كند ، و سيم آنكه سد كند راه باريكى را كه سر به شاهراه مى گذارد» (و آن را كوره جاده مى گويند) .

.

ص: 700

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ الْكَرْخِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : ثَلَاثٌ مَلْعُونٌ مَنْ فَعَلَهُنَّ: الْمُتَغَوِّطُ فِي ظِلِّ النُّزَّالِ، وَ الْمَانِعُ الْمَاءَ الْمُنْتَابَ، وَ السَّادُّ الطَّرِيقَ الْمَسْلُوكَ».

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنِ ابْنِ رِئَابٍ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله :«أَ لَا أُخْبِرُكُمْ بِشِرَارِ رِجَالِكُمْ؟» . قُلْنَا: بَلى يَا رَسُولَ اللّهِ . فَقَالَ صلى الله عليه و آله : «إِنَّ مِنْ شِرَارِ رِجَالِكُمُ الْبَهَّاتَ الْجَرِيءَ الْفَحَّاشَ ، الْاكِلَ وَحْدَهُ ، وَ الْمَانِعَ رِفْدَهُ، وَ الضَّارِبَ عَبْدَهُ، وَ الْمُلْجِئَ عِيَالَهُ إِلى غَيْرِهِ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ مُيَسِّرٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : خَمْسَةٌ لَعَنْتُهُمْ وَ كُلُّ نَبِيٍّ مُجَابٍ: الزَّائِدُ فِي كِتَابِ اللّهِ، وَ التَّارِكُ لِسُنَّتِي، وَ الْمُكَذِّبُ بِقَدَرِ اللّهِ ، وَ الْمُسْتَحِلُّ مِنْ عِتْرَتِي مَا حَرَّمَ اللّهُ، وَ الْمُسْتَأْثِرُ بِالْفَيْءِ وَ الْمُسْتَحِلُّ لَهُ».

116 _ بَابُ الرِّيَاءِعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَنَّهُ قَالَ لِعَبَّادِ بْنِ كَثِيرٍ الْبَصْرِيِّ فِي الْمَسْجِدِ:«وَيْلَكَ يَا عَبَّادُ، إِيَّاكَ وَ الرِّيَاءَ؛ فَإِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِغَيْرِ اللّهِ وَكَلَهُ اللّهُ إِلى مَنْ عَمِلَ لَهُ».

.

ص: 701

116 . باب در بيان ريا

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از ابراهيم كرخى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : سه چيز است كه هر كه آنها را به فعل آورد ، ملعون است : آن كه در سايه فرود آيندگان تغوّط مى كند ، و آنكه منع مى كند مردم را از آبى كه مكرّر مردم از آن برمى دارند ، و آنكه راهى را كه مردم در آن تردّد مى كنند ، سد مى كند» (1) .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد و على بن ابراهيم ، از پدرش و هر دو ، از ابن محبوب ، از ابن رئاب ، از ابو حمزه ، از جابر بن عبداللّه كه گفت : رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه :«آيا نمى خواهيد كه شما را خبر دهم به بدترين مردان شما؟ عرض كرديم : بلى ، يا رسول اللّه ! ما را خبر ده . فرمود : به درستى كه از جمله بدترين مردان شما كسى است كه بسيار بهتان گو و جرى است ، (كه بى تأمل رو به امر زشت مى رود) و بسيار سخن زشت و ناسزا مى گويد ، و تنها مى خورد ، و يارى و عطاى خويش را منع مى كند ، و بنده خود را مى زند ، و عيال خويش را ناچار مى كند كه به غير پناه برند» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ميسر ، از پدرش ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : پنج كس اند كه من و هر پيغمبر مستجاب الدعوة او را لعنت كرده ايم : كسى كه در كتاب خدا چيزى را زياد مى كند ، و آنكه سنّت و روش مرا ترك مى كند ، و آنكه قضا و قدر خدا را تكذيب مى نمايد ، و آنكه نسبت به عترت و اهل بيت من حلال مى شمارد ، آن چه را كه خدا حرام گردانيده ، و آنكه خود را به غنيمت برمى گزيند و آن را حلال مى شمارد[و ديگران را محروم مى كند]» .

116 . باب در بيان ريا (2)چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از ابن قدّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه در مسجد به عبّاد بن كثير بصرى فرمود كه :«اى عبّاد! از ريا بپرهيز؛ زيرا كه هر كه از براى غير خدا عمل كند ، خدا او را وا گذارد به آنكه از برايش عمل كرده است» .

.


1- .و بعضى آن را به شاهراه ترجمه كرده اند و ظاهر اين است كه اعم باشد ، مگر آنكه شاهراه را تعميم دهد . (مترجم)
2- .. و رياء _ به كسر اوّل _ ، نمايش است؛ يعنى كارى كه براى روى مردم كنند ، و عبادتى ظاهر كه در باطن ، نظر در غير حق باشد . (مترجم)

ص: 702

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ، عَنْ أَبِيهِ، قَالَ:سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ : «اجْعَلُوا أَمْرَكُمْ هذَا لِلّهِ ، وَ لَا تَجْعَلُوهُ لِلنَّاسِ ؛ فَإِنَّهُ مَا كَانَ لِلّهِ فَهُوَ لِلّهِ ، وَ مَا كَانَ لِلنَّاسِ فَلَا يَصْعَدُ إِلَى اللّهِ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ أَبِي الْمَغْرَاءِ، عَنْ يَزِيدَ بْنِ خَلِيفَةَ، قَالَ:قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «كُلُّ رِيَاءٍ شِرْكٌ؛ إِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِلنَّاسِ كَانَ ثَوَابُهُ عَلَى النَّاسِ ، وَ مَنْ عَمِلَ لِلّهِ كَانَ ثَوَابُهُ عَلَى اللّهِ».

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَيْمَانَ، عَنْ جَرَّاحٍ الْمَدَائِنِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «فَمَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَ لا يُشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً» قَالَ:«الرَّجُلُ يَعْمَلُ شَيْئاً مِنَ الثَّوَابِ لَا يَطْلُبُ بِهِ وَجْهَ اللّهِ ، إِنَّمَا يَطْلُبُ تَزْكِيَةَ النَّاسِ يَشْتَهِي أَنْ يُسْمِعَ بِهِ النَّاسَ، فَهذَا الَّذِي أَشْرَكَ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ». ثُمَّ قَالَ: «مَا مِنْ عَبْدٍ أَسَرَّ خَيْراً فَذَهَبَتِ الْأَيَّامُ أَبَداً حَتّى يُظْهِرَ اللّهُ لَهُ خَيْراً، وَ مَا مِنْ عَبْدٍ يُسِرُّ شَرّاً فَذَهَبَتِ الْأَيَّامُ حَتّى يُظْهِرَ اللّهُ لَهُ شَرّاً».

.

ص: 703

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن فضّال ، از على بن عقبه ، از پدرش روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«اين امر خويش را _ يعنى عبادت كه مى كنيد _ از براى خدا قرار دهيد ، و آن را از براى مردم قرار مدهيد؛ زيرا كه آن چه از براى خدا باشد ، از براى خدا است (يعنى بر آن ثواب مى دهد و قبول درگاه آن جناب مى شود) ، و آن چه از براى مردم باشد ، به سوى خدا بالا نمى رود و مقبول نمى گردد» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابو المغراء ، از يزيد بن خليفه روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«هر ريائى شرك است . به درستى كه هر كه از براى مردم عمل مى كند ، ثوابش بر مردم خواهد بود ، و هر كه از براى خدا عمل كند ، ثوابش بر خدا باشد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسين بن سعيد ، از نضر بن سويد ، از قاسم بن سليمان ، از جراح مدائنى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است در قول خداى عز و جل : «فَمَنْ كانَ يَرْجُو لِقآءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صالِحا وَلايُشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَدا» (1) . كه آن حضرت فرمود كه :«مردى چيزى از ثواب را به عمل مى آورد و به آن رضاى خدا را نمى طلبد ، جز اين نيست كه تزكيه مردم را طلب مى كند و طالب آن است كه مردم او را به پاكى ياد كنند و مدح و ثنا گويند ، و خواهش دارد كه آن را به مردمان بشنواند . پس چنين كسى به پرستش پروردگار خويش شرك آورده» . بعد از آن فرمود كه : «هيچ بنده اى نيست كه عمل خيرى را از براى خدا پنهان كند و هميشه روزها بگذرد ، تا آنكه خدا آن خوبى را از برايش ظاهر گرداند ، و هيچ بنده اى نيست كه عمل بدى را پوشيده و پنهان دارد و روزها بگذرد ، مگر آنكه خدا آن بدى را از برايش ظاهر سازد» . (2)

.


1- .كهف، 110.
2- .حاصل آن كه ، هر بنده اى آن چه را پوشيده دارد ، خدا از براى مردم ظاهر و هويدا مى گرداند؛ خواه خوبى باشد ، و خواه بدى . و چنان مى كند كه مردم به مقتضاى آن ، او را ياد كنند . و ترجمه آيه اين است كه : «پس هر كه چنان باشد كه اميد داشته باشد رسيدن را به پاداش و جزاى پروردگار خويش ، پس بايد كه كارى بكند كه شايسته و نيكو باشد ، و بايد كه كسى را در عبادت و پرستش پروردگار خويش شريك نسازد . (مترجم)

ص: 704

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَرَفَةَ، قَالَ: قَالَ لِيَ الرِّضَا عليه السلام :«وَيْحَكَ، يَا ابْنَ عَرَفَةَ، اعْمَلُوا لِغَيْرِ رِيَاءٍ وَ لَا سُمْعَةٍ؛ فَإِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِغَيْرِ اللّهِ وَكَلَهُ اللّهُ إِلى مَا عَمِلَ ؛ وَيْحَكَ، مَا عَمِلَ أَحَدٌ عَمَلاً إِلَا رَدَّاهُ اللّهُ، إِنْ خَيْراً فَخَيْرٌ، وَ إِنْ شَرّاً فَشَرٌّ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ، قَالَ: إِنِّي لَأَتَعَشَّى مَعَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام إِذْ تَلَا هذِهِ الْايَةَ: «بَلِ الْاءِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ وَ لَوْ أَلْقى مَعاذِيرَهُ» :«يَا أَبَا حَفْصٍ، مَا يَصْنَعُ الْاءِنْسَانُ أَنْ يَتَقَرَّبَ إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِخِلَافِ مَا يَعْلَمُ اللّهُ تَعَالى؟! إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله كَانَ يَقُولُ: مَنْ أَسَرَّ سَرِيرَةً رَدَّاهُ اللّهُ رِدَاءَهَا، إِنْ خَيْراً فَخَيْرٌ، وَ إِنْ شَرّاً فَشَرٌّ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : إِنَّ الْمَلَكَ لَيَصْعَدُ بِعَمَلِ الْعَبْدِ مُبْتَهِجاً بِهِ، فَإِذَا صَعِدَ بِحَسَنَاتِهِ يَقُولُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : اجْعَلُوهَا فِي سِجِّينٍ، إِنَّهُ لَيْسَ إِيَّايَ أَرَادَ بِهَا».

وَ بِإِسْنَادِهِ قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ لِلْمُرَائِي: يَنْشَطُ إِذَا رَأَى النَّاسَ، وَ يَكْسَلُ إِذَا كَانَ وَحْدَهُ ، وَ يُحِبُّ أَنْ يُحْمَدَ فِي جَمِيعِ أُمُورِهِ».

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ سَالِمٍ، قَالَ:سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ: «قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : أَنَا خَيْرُ شَرِيكٍ، مَنْ أَشْرَكَ مَعِي غَيْرِي فِي عَمَلٍ عَمِلَهُ لَمْ أَقْبَلْهُ ، إِلَا مَا كَانَ لِي خَالِصاً» .

.

ص: 705

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى بن عبيد ، از محمد بن عرفه روايت كرده است كه گفت : حضرت امام رضا عليه السلام به من فرمود كه :«واى بر تو! يا رحمت! اى پسر عرفه! عمل كنيد ، نه به جهت ريا و سمعه و آوازه؛زيرا كه هر كه از براى غير خدا عمل كند ، خدا او را به آن چه كرده وا گذارد . واى بر تو! هيچ كس كارى نكند ، مگر آنكه خدا او را به آن ، صاحب رداء گرداند و رداى آن را بر وى اندازد ، اگر خوب باشد ، خوب ، و اگر بد باشد ، بد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از عمر بن يزيد روايت كرده است كه گفت : من با امام جعفر صادق عليه السلام شام مى خوردم كه ناگاه اين آيه را تلاوت فرمود : «بَلِ الْاِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصيرَةٌ * وَلَوْ أَلْقى مَعاذيرَهُ» (1) ؛ يعنى :«بلكه آدمى بر نفس خود عين بينايى است ، و هر چند كه بيندازد عذرهاى خويش را؛ يعنى و اگرچه بسيار تعلّل كند و عذر را نگيرد ، و مجادله و مدافعه كند از خود» . (2) و فرمود : «اى ابوحفص! آدمى نمى تواند كه تقرّب جويد به سوى خداى عز و جل ، به خلاف آن چه خدا مى داند . به درستى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى فرمود كه : هر كه امر نهانى را پنهان دارد كه آن چه در دل دارد بروز ندهد ، خدا رداى آن را بر او اندازد (يعنى به غايت ظاهر گرداند) ، اگر آن امر نهانى خوب باشد ، رداى خوب ، و اگر بد باشد ، رداى بد» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى كه فرشته ، عمل بنده را بالا مى برد ، در حالتى كه كمال شادى به آن عمل دارد. پس چون حسنات او را بالا برد ، خداى عز و جلمى فرمايد كه : آنها را در سجّين كه نامه بدكاران است قرار دهيد؛زيرا كه او مرا به اين عمل اراده نكرده است» .

و به اسناد خويش روايت كرده و گفته است كه :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود : رياكار را سه نشانه است : نشاط و خرّمى دارد ، چون مردم را ببيند يا مردمان عمل او را ببينند ، و كاهلى و تنبلى مى كند ، چون تنها باشد ، و دوست مى دارد كه در همه امورش ستايش شود» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از عثمان بن عيسى ، از على بن سالم كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«خداى عز و جل فرموده كه : من از همه شريكان بهترم . هر كه غير مرا با من شريك گرداند در عملى كه آن را مى كند ، از او قبول نكنم و نپذيرم ، مگر آن چه خالص باشد از براى من» .

.


1- .قيامت، 15.
2- .. و احتمال دارد كه معنى اين باشد كه : بر آدمى گواهى هست كه بر او گواهى خواهد داد ، و هر چند كه پرده ها را بياويزد . و دور نيست كه اين ظاهرتر باشد ، به قرينه بعد از اين . (مترجم)

ص: 706

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ دَاوُدَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ أَظْهَرَ لِلنَّاسِ مَا يُحِبُّ اللّهُ، وَ بَارَزَ اللّهَ بِمَا كَرِهَهُ، لَقِيَ اللّهَ وَ هُوَ مَاقِتٌ لَهُ».

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ، عَنْ فُضَيْلٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَا يَصْنَعُ أَحَدُكُمْ أَنْ يُظْهِرَ حَسَناً وَ يُسِرَّ سَيِّئاً، أَ لَيْسَ يَرْجِعُ إِلى نَفْسِهِ، فَيَعْلَمَ أَنَّ ذلِكَ لَيْسَ كَذلِكَ؟ وَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَقُولُ: «بَلِ الْاءِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ» إِنَّ السَّرِيرَةَ إِذَا صَحَّتْ، قَوِيَتِ الْعَلَانِيَةُ». الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ ، عَنْ فَضَالَةَ ، عَنْ مُعَاوِيَةَ، عَنِ الْفَضْلِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، مِثْلَهُ.

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِيِّ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، قَالَ:قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «مَا مِنْ عَبْدٍ يُسِرُّ خَيْراً إِلَا لَمْ تَذْهَبِ الْأَيَّامُ حَتّى يُظْهِرَ اللّهُ لَهُ خَيْراً، وَ مَا مِنْ عَبْدٍ يُسِرُّ شَرّاً إِلَا لَمْ تَذْهَبِ الْأَيَّامُ حَتّى يُظْهِرَ اللّهُ لَهُ شَرّاً».

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ يَحْيَى بْنِ بَشِيرٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ أَرَادَ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِالْقَلِيلِ مِنْ عَمَلِهِ، أَظْهَرَ اللّهُ لَهُ أَكْثَرَ مِمَّا أَرَادَ؛ وَ مَنْ أَرَادَ النَّاسَ بِالْكَثِيرِ مِنْ عَمَلِهِ فِي تَعَبٍ مِنْ بَدَنِهِ وَ سَهَرٍ مِنْ لَيْلِهِ، أَبَى اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلَا أَنْ يُقَلِّلَهُ فِي عَيْنِ مَنْ سَمِعَهُ».

.

ص: 707

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از داود ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه از براى مردم ظاهر گرداند آن چه را كه خدا دوست مى دارد ، و با خدا مبارزه و جنگجويى كند به آن چه آن را ناخوش دارد ، خدا را ملاقات كند و آن جناب بر او خشمناك باشد ، و به غايت او را زشت دارد» .

ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، از صفوان ، از فضيل _ يعنى ابو العبّاس _ ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«يكى از شما نمى تواند كه چيز خوبى را ظاهر سازد و چيز بدى را پنهان گرداند . آيا چنان نيست كه به خود رجوع كند تا بداند كه آن همچنان نيست؟ و خداى عز و جل مى فرمايد : «بَلِ الْاِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصيرَةٌ» (1) . به درستى كه چون نهان ، صحيح و درست باشد ، آشكار ، قوى باشد» . حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از محمد بن جمهور ، از فضاله ، از معاويه ، از فضل ، از امام جعفر صادق عليه السلام مثل اين را روايت كرده است .

على بن ابراهيم ، از صالح بن سندى ، از جعفر بن بشير ، از على بن ابى حمزه ، از ابو بصير روايت كرده است كه فرمود : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«هيچ بنده اى نيست كه امر خيرى را پنهان دارد ، مگر آنكه چند روزى نگذرد ، تا آنكه خدا آن خير را از برايش ظاهر گرداند . و هيچ بنده اى نيست كه امر بدى را پنهان سازد ، مگر آنكه چند روزى نگذرد ، كه خدا آن بدى را از برايش ظاهر سازد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن اسباط ، از يحيى بن بشير ، از پدرش ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«هر كه خداى عز و جل را اراده كند به عمل اندكى كه از او سر مى زند ، خدا از برايش ظاهر گرداند بيشتر از آن چه اراده كرده ، و هر كه مردم را اراده كند به بسيارى از عمل خويش ، با آنكه بدن خود را در تعب اندازد و شبش را به بيدار خوابى بگذراند ، خداى عز و جل ابا دارد ، مگر از آنكه آن را اندك نمايد در چشم كسى كه آن را بشنود» .

.


1- .قيامت، 14. انسان بر جان خود بينا است .

ص: 708

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : سَيَأْتِي عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ تَخْبُثُ فِيهِ سَرَائِرُهُمْ ، وَ تَحْسُنُ فِيهِ عَلَانِيَتُهُمْ طَمَعاً فِي الدُّنْيَا، لَا يُرِيدُونَ بِهِ مَا عِنْدَ رَبِّهِمْ، يَكُونُ دِينُهُمْ رِيَاءً، لَا يُخَالِطُهُمْ خَوْفٌ، يَعُمُّهُمُ اللّهُ بِعِقَابٍ، فَيَدْعُونَهُ دُعَاءَ الْغَرِيقِ، فَلَا يَسْتَجِيبُ لَهُمْ».

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ، قَالَ: إِنِّي لَأَتَعَشّى مَعَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام إِذْ تَلَا هذِهِ الْايَةَ: «بَلِ الْاءِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ وَ لَوْ أَلْقى مَعاذِيرَهُ» :«يَا أَبَا حَفْصٍ، مَا يَصْنَعُ الْاءِنْسَانُ أَنْ يَعْتَذِرَ إِلَى النَّاسِ بِخِلَافِ مَا يَعْلَمُ اللّهُ مِنْهُ ؛ إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله كَانَ يَقُولُ: مَنْ أَسَرَّ سَرِيرَةً أَلْبَسَهُ اللّهُ رِدَاءَهَا، إِنْ خَيْراً فَخَيْرٌ، وَ إِنْ شَرّاً فَشَرٌّ».

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام : أَنَّهُ قَالَ:«الْاءِبْقَاءُ عَلَى الْعَمَلِ أَشَدُّ مِنَ الْعَمَلِ». قَالَ: وَ مَا الْاءِبْقَاءُ عَلَى الْعَمَلِ؟ قَالَ: «يَصِلُ الرَّجُلُ بِصِلَةٍ، وَ يُنْفِقُ نَفَقَةً لِلّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، فَكُتِبَ لَهُ سِرّاً، ثُمَّ يَذْكُرُهَا فَتُمْحى، فَتُكْتَبُ لَهُ عَلَانِيَةً، ثُمَّ يَذْكُرُهَا فَتُمْحى، وَ تُكْتَبُ لَهُ رِيَاءً».

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ : اخْشَوُا اللّهَ خَشْيَةً لَيْسَتْ بِتَعْذِيرٍ ، وَ اعْمَلُوا لِلّهِ فِي غَيْرِ رِيَاءٍ وَ لَا سُمْعَةٍ؛ فَإِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِغَيْرِ اللّهِ وَكَلَهُ اللّهُ إِلى عَمَلِهِ».

.

ص: 709

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : زود باشد كه بر مردمان زمانى بيايد كه نهانى ايشان در آن خبيث و بد ، و آشكار ايشان در آن نيكو باشد ، به جهت طمع در دنيا ، و به آن ، آن چه را كه در نزد پروردگار ايشان است اراده ندارند . دين ايشان ريا باشد ، و هيچ ترس به ايشان نياميزد ، و خدا ايشان را به عقاب سختى تعميم دهد كه همه را فرا گيرد . پس او را بخوانند ، مانند دعاى كسى كه غرق شده باشد ، و دعاى ايشان را مستجاب نگرداند» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از عمر بن يزيد روايت كرده است كه گفت : من با امام جعفر صادق عليه السلام شام مى خوردم كه ناگاه اين آيه را تلاوت فرمود : «بَلِ الْاِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصيرَةٌ * وَلَوْ أَلْقى مَعاذيرَهُ» (1) ، و فرمود كه :«اى ابو حفص! آدمى نمى تواند كه اعتذار جويد به سوى مردم ، به چيزى كه خلاف آن باشد كه خدا از او مى داند . به درستى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى فرمود كه : هر كه امر نهانى را پنهان دارد (و ما فى الضّمير خويش را بروز ندهد) ، خدا رداى آن را بر او بپوشاند ، اگر آن نهانى خوب باشد ، رداى خوب و اگر بد باشد ، بد» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از على بن اسباط ، از بعضى از اصحاب خويش ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«باقى ماندن بر عمل ، از خود عمل سخت تر است» . راوى عرض كرد كه : باقى ماندن بر عمل چيست؟ فرمود كه : «مردى به بخششى با كسى پيوند مى كند ، و به جهت رضاى خداى تنها كه او را شريكى نيست ، نفقه اى را صرف مى كند ، پس از برايش ثواب نهان نوشته مى شود . بعد از آن ، آن را ذكر مى كند ، پس محو مى شود و از برايش ثواب آشكار نوشته مى شود . بعد از آن ، آن را ذكر مى كند ، پس محو مى شود و از برايش ريا نوشته مى شود» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از جعفر بن محمد اشعرى ، از ابن فلاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه گفت :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه : از خدا بترسيد ، چنان ترسيدنى كه كوتاهى در آن نباشد . و عمل كنيد از براى خدا در غير ريا و سمعه؛زيرا كه هر كس از براى غير خدا عمل كند ، خدا او را به عملش وا گذارد» .

.


1- .قيامت، 14 و 15.

ص: 710

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَعْمَلُ الشَّيْءَ مِنَ الْخَيْرِ، فَيَرَاهُ إِنْسَانٌ، فَيَسُرُّهُ ذلِكَ؟ فَقَالَ:«لَا بَأْسَ، مَا مِنْ أَحَدٍ إِلَا وَ هُوَ يُحِبُّ أَنْ يَظْهَرَ لَهُ فِي النَّاسِ الْخَيْرُ ، إِذَا لَمْ يَكُنْ صَنَعَ ذلِكَ لِذلِكَ».

117 _ بَابُ طَلَبِ الرِّئَاسَةِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَادٍ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام : أَنَّهُ ذَكَرَ رَجُلاً، فَقَالَ:«إِنَّهُ يُحِبُّ الرِّئَاسَةَ». فَقَالَ: «مَا ذِئْبَانِ ضَارِيَانِ فِي غَنَمٍ قَدْ تَفَرَّقَ رِعَاؤُهَا بِأَضَرَّ فِي دِينِ الْمُسْلِمِ مِنَ الرِّئَاسَةِ».

عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ، عَنْ سَعِيدِ بْنِ جَنَاحٍ، عَنْ أَخِيهِ أَبِي عَامِرٍ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«مَنْ طَلَبَ الرِّئَاسَةَ هَلَكَ».

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُسْكَانَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«إِيَّاكُمْ وَ هؤُلَاءِ الرُّؤَسَاءَ الَّذِينَ يَتَرَأَّسُونَ، فَوَ اللّهِ مَا خَفَقَتِ النِّعَالُ خَلْفَ رَجُلٍ إِلَا هَلَكَ وَ أَهْلَكَ».

عَنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ وَ غَيْرِهِ رَفَعُوهُ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَلْعُونٌ مَنْ تَرَأَّسَ، مَلْعُونٌ مَنْ هَمَّ بِهَا، مَلْعُونٌ مَنْ حَدَّثَ بِهَا نَفْسَهُ».

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَيُّوبَ بْنِ أَبِي عَقِيلَةَ الصَّيْرَفِيِّ، قَالَ: حَدَّثَنَا كَرَّامٌ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ، قَالَ: قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«إِيَّاكَ وَ الرِّئَاسَةَ، وَ إِيَّاكَ أَنْ تَطَأَ أَعْقَابَ الرِّجَالِ». قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ ، أَمَّا الرِّئَاسَةُ فَقَدْ عَرَفْتُهَا؛ وَ أَمَّا أَنْ أَطَأَ أَعْقَابَ الرِّجَالِ، فَمَا ثُلُثَا مَا فِي يَدِي إِلَا مِمَّا وَطِئْتُ أَعْقَابَ الرِّجَالِ؟ فَقَالَ لِي: «لَيْسَ حَيْثُ تَذْهَبُ، إِيَّاكَ أَنْ تَنْصِبَ رَجُلاً دُونَ الْحُجَّةِ، فَتُصَدِّقَهُ فِي كُلِّ مَا قَالَ».

.

ص: 711

117 . باب در بيان طلب رياست و مهترى

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از جميل بن درّاج ، از زراره ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه گفت : آن حضرت را سؤال كردم از مردى كه چيزى از عمل خير را مى كند و انسانى او را مى بيند ، و همان او را شاد مى گرداند . فرمود كه :«باكى نيست؛زيرا كه كسى نيست ، مگر آنكه دوست مى دارد كه در ميان مردم خوبى از برايش ظاهر شود ، وليكن هرگاه چنان نباشد كه آن عمل را از براى همين كرده باشد» .

117 . باب در بيان طلب رياست و مهترىمحمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از معمّر بن خلّاد ، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت كرده است كه : مردى را ذكر كرده و گفت كه : رياست و مهترى را دوست مى دارد . فرمود كه :«دو گرگ درنده خونخوارى كه در گله گوسفندى افتاده باشند كه شبان هاى آن متفرّق باشند ، بيشتر از رياست ، در دين مسلم ضرر نمى رسانند» .

از او ، از احمد ، از سعيد بن جناح ، از برادرش ابو عامر ، از مردى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«هر كه طالب رياست است ، هلاك مى شود» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از عبد اللّه بن مغيره ، از عبد اللّه بن مسكان كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«بپرهيزد از اين گروه سران كه سرورى مى جويند . پس به خدا سوگند كه كفش ها در پشت سر مردى صدا نكرده ، مگر آنكه خود هلاك گرديد و ديگران را هلاك گردانيده است» .

و از او ، از محمد بن اسماعيل بن بزيع و غير او روايت است كه آن را مرفوع ساخته اند و گفته كه : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«ملعون است ، هر كه سرورى جويد و طالب رياست باشد . ملعون است ، هر كه قصد آن كند . ملعون است ، هر كه با خود در باب آن حديث گويد» (و با نفس خويش سخن كند) .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از حسن بن ايّوب ، از ابو عقيله صيرفى روايت كرده است كه گفت : حديث كرد ما را كرّام ، از ابوحمزه ثمالى كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام به من فرمود كه :«بپرهيز از رياست ، و بپرهيز از آنكه در عقب مردمان پاگذارى و در پشت سر ايشان راه روى و پيروى كنى» . ابوحمزه مى گويد كه : عرض كردم : امّا رياست را شناخته ام ، و امّا آنكه پا در عقب مردمان گذارم ، دو ثلث آن چه در نزد من است ، حاصل نشده ، مگر از آن چه در عقب مردمان پا گذاشته ام . حضرت به من فرمود كه : «امر چنان نيست كه تو به سوى آن رفته اى ، (و به حيثيّتى نيست كه تو اعتقاد كرده اى) . بپرهيز از آنكه مردى را غير از حجّت خدا بر پا كنى ، و در آن چه گويد ، او را تصديق كنى و باور دارى» .

.

ص: 712

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنْ أَبِي الرَّبِيعِ الشَّامِيِّ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ: قَالَ لِي:«وَيْحَكَ يَا أَبَا الرَّبِيعِ، لَا تَطْلُبَنَّ الرِّئَاسَةَ، وَ لَا تَكُنْ ذِئْباً، وَ لَا تَأْكُلْ بِنَا النَّاسَ؛ فَيُفْقِرَكَ اللّهُ ، وَ لَا تَقُلْ فِينَا مَا لَا نَقُولُ فِي أَنْفُسِنَا؛ فَإِنَّكَ مَوْقُوفٌ وَ مَسْؤُولٌ لَا مَحَالَةَ، فَإِنْ كُنْتَ صَادِقاً صَدَّقْنَاكَ، وَ إِنْ كُنْتَ كَاذِباً كَذَّبْنَاكَ».

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ الْعَبَّاسِ،عَنِ ابْنِ مَيَّاحٍ، عَنْ أَبِيهِ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«مَنْ أَرَادَ الرِّئَاسَةَ هَلَكَ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنِ الْعَلَاءِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«أَ تَرى لَا أَعْرِفُ خِيَارَكُمْ مِنْ شِرَارِكُمْ؟ بَلى وَاللّهِ، وَ إِنَّ شِرَارَكُمْ مَنْ أَحَبَّ أَنْ يُوطَأَ عَقِبُهُ، إِنَّهُ لَا بُدَّ مِنْ كَذَّابٍ، أَوْ عَاجِزِ الرَّأْيِ».

118 _ بَابُ اخْتِتَالِ الدُّنْيَا بِالدِّينِمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ جَابِرٍ، عَنْ يُونُسَ بْنِ ظَبْيَانَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ يَقُولُ: وَيْلٌ لِلَّذِينَ يَخْتِلُونَ الدُّنْيَا بِالدِّينِ، وَ وَيْلٌ لِلَّذِينَ يَقْتُلُونَ الَّذِينَ يَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ، وَ وَيْلٌ لِلَّذِينَ يَسِيرُ الْمُؤْمِنُ فِيهِمْ بِالتَّقِيَّةِ، أَ بِي يَغْتَرُّونَ، أَمْ عَلَيَّ يَجْتَرِئُونَ؟ فَبِي حَلَفْتُ لَأُتِيحَنَّ لَهُمْ فِتْنَةً تَتْرُكُ الْحَلِيمَ مِنْهُمْ حَيْرَانَ».

.

ص: 713

118 . باب در بيان طلب دنيا به عمل آخرت(به طور فريب و روباه بازى)

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از ابو الرّبيع شامى ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه گفت : حضرت به من فرمود :«واى بر تو! اى ابو الرّبيع! رياست را طلب مكن و دم مباش (يعنى پيرو كسى مباش) ، و به واسطه ما مال مردم را مخور (يعنى علوم شرعيّه را كه از ما فرا گرفته اى ، آلت خوردن مال مردم قرار مده) كه خدا تو را فقير مى گرداند . و در حقّ ما مگو ، آنچه را كه ما در حقّ خويش نمى گوييم . پس به درستى كه تو لا محاله بازداشته مى شوى و از تو سؤال مى شود ، و هيچ چاره اى از براى اين نيست . پس اگر راستگو باشى ، تو را تصديق كنيم ، و اگر دروغگو باشى ، تو را تكذيب نماييم» .

چند نفر از اصحاب ما ، از سهل بن زياد ، از منصور بن عبّاس ، از ابن ميّاح ، از پدرش روايت كرده اند كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه رياست را خواهد ، هلاك گردد» .

على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از علا ، از محمد بن مسلم روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«آيا چنان مى بينى كه من خوبان شما را از بدان شما نمى شناسم؟! بلى ، به خدا سوگند مى شناسم . و به درستى كه بدترين شما كسى است كه دوست دارد كه مردم در عقب سرش راه روند ، و به درستى كه چاره اى نيست از آنكه چنين كسى به غايت دروغگو يا عاجز رأى باشد» (كه انديشه اش را مانده باشد ، و آن نادانى است كه به تكلّف و زحمت ، حكومت را بر خود بسته باشد) .

118 . باب در بيان طلب دنيا به عمل آخرت(به طور فريب و روباه بازى)محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از اسماعيل بن جابر ، از يونس بن ظبيان روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى كه خداى عز و جل مى فرمايد كه : واى بر كسانى كه دنيا را به دين طلب مى كنند (يعنى به عمل آخرت ، به طريق حيله و روباه بازى!) ، و واى بر آنها كه مى كُشند آنان را كه به عدل و داد امر مى كنند ، از مردمان! و واى بر آنان كه مؤمن در ميانه ايشان به تقيّه رفتار مى كند! آيا به من فريفته مى شوند يا بر من جرأت مى كنند؟! پس به حق خود سوگند ياد نموده ام كه از براى ايشان فتنه اى را مقدّر كنم ، و عذابى را بر ايشان فرود آورم ، كه بردبار از ايشان را سرگردان گرداند» .

.

ص: 714

119 _ بَابُ مَنْ وَصَفَ عَدْلًا وَ عَمِلَ بِغَيْرِهِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ يُوسُفَ الْبَزَّازِ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ خُنَيْسٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ مِنْ أَشَدِّ النَّاسِ حَسْرَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَنْ وَصَفَ عَدْلًا، ثُمَّ عَمِلَ بِغَيْرِهِ» .

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ قُتَيْبَةَ الْأَعْشى، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : أَنَّهُ قَالَ:«مِنْ أَشَدِّ النَّاسِ عَذَاباً يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَنْ وَصَفَ عَدْلًا، وَ عَمِلَ بِغَيْرِهِ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ مِنْ أَعْظَمِ النَّاسِ حَسْرَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَنْ وَصَفَ عَدْلًا، ثُمَّ خَالَفَهُ إِلى غَيْرِهِ».

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ إِسْحَاقَ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ يَحْيى، عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : قَالَ فِي قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «فَكُبْكِبُوا فِيها هُمْ وَ الْغاوُونَ» قَالَ:«يَا أَبَا بَصِيرٍ، هُمْ قَوْمٌ وَصَفُوا عَدْلًا بِأَلْسِنَتِهِمْ، ثُمَّ خَالَفُوهُ إِلى غَيْرِهِ».

.

ص: 715

119 . باب در بيان آنكه عدل ، يعنى كار حق و درستى را وصف مى كند و

119 . باب در بيان آنكه عدل ، يعنى كار حق و درستى را وصف مى كند و خود به غير آن عمل مى نمايدعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از يوسف بزّاز ، از معلّى بن خنيس ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه سخت ترين مردمان از روى حسرت در روز قيامت ، كسى است كه امر حق و درستى را وصف كرده باشد ، بعد از آن ، خود به غير آن عمل نموده باشد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از قتيبه اعشى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«از جمله سخت ترين مردمان از روى عذاب در روز قيامت ، كسى است كه عدل و حقّى را وصف كند ، و خود به غير آن عمل كند» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم ، از ابن ابى يعفور ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه از جمله بزرگ ترين مردم از روى حسرت در روز قيامت ، كسى است كه حق را وصف كند ، بعد از آن ، آن را مخالفت نمايد به سوى غيرآن» (كه آن را وا گذارد و به غير آن عمل نمايد) .

محمد بن يحيى ، از حسين بن اسحاق ، از على بن مهزيار ، از عبد اللّه بن يحيى ، از ابن مسكان ، از ابو بصير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : حضرت در قول خداى عز و جل : «فَكُبْكِبُوا فيها هُمْ وَالْغاوُونَ» (1) ، فرمود :«اى ابو بصير! ايشان گروهى اند كه حقّ را به زبان هاى خويش وصف كردند ، بعد از آن ، آن را مخالفت كردند و به سوى غير آن رفتند» .

.


1- .شعرا ، 94. و آن بت ها و پرستشگران گمراه آنان به روى هم در آن (دوزخ) انداخته شوند .

ص: 716

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عَطِيَّةَ، عَنْ خَيْثَمَةَ، قَالَ: قَالَ لِي أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«أَبْلِغْ شِيعَتَنَا أَنَّهُ لَنْ يُنَالَ مَا عِنْدَ اللّهِ إِلَا بِعَمَلٍ، وَ أَبْلِغْ شِيعَتَنَا أَنَّ أَعْظَمَ النَّاسِ حَسْرَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَنْ وَصَفَ عَدْلًا، ثُمَّ يُخَالِفُهُ إِلى غَيْرِهِ».

120 _ بَابُ الْمِرَاءِ وَ الْخُصُومَةِ وَ مُعَادَاةِ الرِّجَالِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : إِيَّاكُمْ وَ الْمِرَاءَ وَ الْخُصُومَةَ؛ فَإِنَّهُمَا يُمْرِضَانِ الْقُلُوبَ عَلَى الْاءِخْوَانِ، وَ يَنْبُتُ عَلَيْهِمَا النِّفَاقُ».

وَ بِإِسْنَادِهِ ، قَالَ:«قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : ثَلَاثٌ مَنْ لَقِيَ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِهِنَّ دَخَلَ الْجَنَّةَ مِنْ أَيِّ بَابٍ شَاءَ: مَنْ حَسُنَ خُلُقُهُ، وَ خَشِيَ اللّهَ فِي الْمَغِيبِ وَ الْمَحْضَرِ، وَ تَرَكَ الْمِرَاءَ وَ إِنْ كَانَ مُحِقّاً».

وَ بِإِسْنَادِهِ ، قَالَ :«مَنْ نَصَبَ اللّهَ غَرَضاً لِلْخُصُومَاتِ، أَوْشَكَ أَنْ يُكْثِرَ الِانْتِقَالَ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِيِّ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ ، قَالَ :قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «لَا تُمَارِيَنَّ حَلِيماً وَ لَا سَفِيهاً؛ فَإِنَّ الْحَلِيمَ يَقْلِيكَ، وَ السَّفِيهَ يُؤْذِيكَ».

عَلِيٌّ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَطِيَّةَ، عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَا كَادَ جَبْرَئِيلُ عليه السلام يَأْتِينِي إِلَا قَالَ: يَا مُحَمَّدُ، اتَّقِ شَحْنَاءَ الرِّجَالِ وَ عَدَاوَتَهُمْ».

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ الْكِنْدِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ جَبْرَئِيلُ عليه السلام لِلنَّبِيِّ صلى الله عليه و آله : إِيَّاكَ وَ مُلَاحَاةَ الرِّجَالِ».

.

ص: 717

120 . باب در بيان ستيزه و گفتگو و جدال و دشمنى كردن با مردم

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن ابى عمير ، از على بن عطيّه ، از خثيمه روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام به من فرمود كه :«به شيعيان ما برسان كه به آن چه در نزد خدا است نمى توان رسيد ، مگر به عمل . و به شيعيان ما برسان كه بزرگ ترين مردم از روى حسرت در روز قيامت ، كسى است كه حقّى را وصف كند ، بعد از آن ، آن را وا گذارد و به غير آن عمل كند» .

120 . باب در بيان ستيزه و گفتگو و جدال و دشمنى كردن با مردمعلى بن ابراهيم ، از هارون بن مسلم ، از مسعدة بن صدقه ،از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كه : بپرهيزيد از ستيزه و خصومت؛زيرا كه آنها دل ها را بيمار مى كنند بر برادران ، كه از ايشان آزرده و بدگمان باشيد ، و بر آنها نفاق مى رويد» .

و به اسناد خويش روايت كرده و گفته است كه : فرمود :«پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود : سه چيز است كه هر كه خداى عز و جل را ملاقات كند با آنها ، داخل بهشت شود از هر درى كه خواهد : كسى كه خلقش خوش و نيكو باشد ، و در نهان و آشكار از خدا بترسد ، و ستيزه را ترك كند و هر چند كه محقّ باشد» .

و به اسناد خويش روايت كرده است كه فرمود :«هر كه خدا را هدف و نشانه خصومات قرار دهد ، (كه در آنها به آن جناب سوگند ياد كند) ، نزديك است كه گرديدنش (از خوبى به سوى بدى) ، بسيار باشد» .

على بن ابراهيم ، از صالح بن سندى ، از جعفر بن بشير ، از عمّار بن مروان روايت كرده است كه فرمود : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«با هيچ يك از بردبار و سبك ، ستيزه مكن؛زيرا كه بردبار ، تو را به غايت دشمن مى دارد ، و سبك ، تو را مى رنجاند» .

على ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از حسن بن عطيّه ، از عمر بن يزيد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : جبرئيل عليه السلام هرگز به نزد من نيامد ، مگر آنكه گفت : يا محمد! از دشمن داشتن مردان و دشمنى با ايشان پرهيز كن» .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از على بن حكم ، از حسن بن حسين كندى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«جبرئيل عليه السلام به پيغمبر عرض كرد كه : بپرهيز از منازعه با مردان و دشنام دادن به يكديگر» .

.

ص: 718

عَنْهُ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ سَيَابَةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِيَّاكُمْ وَ الْمُشَارَّةَ، فَإِنَّهَا تُورِثُ الْمَعَرَّةَ، وَ تُظْهِرُ الْمُعْوِرَةَ».

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَنْبَسَةَ الْعَابِدِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِيَّاكُمْ وَ الْخُصُومَةَ؛ فَإِنَّهَا تَشْغَلُ الْقَلْبَ، وَ تُورِثُ النِّفَاقَ، وَ تَكْسِبُ الضَّغَائِنَ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَطِيَّةَ، عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَا كَادَ جَبْرَئِيلُ عليه السلام يَأْتِينِي إِلَا قَالَ: يَا مُحَمَّدُ، اتَّقِ شَحْنَاءَ الرِّجَالِ وَ عَدَاوَتَهُمْ».

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَا أَتَانِي جَبْرَئِيلُ عليه السلام قَطُّ إِلَا وَعَظَنِي ، فَآخِرُ قَوْلِهِ لِي: إِيَّاكَ وَ مُشَارَّةَ النَّاسِ؛ فَإِنَّهَا تَكْشِفُ الْعَوْرَةَ، وَ تَذْهَبُ بِالْعِزِّ».

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ، عَنِ الْوَلِيدِ بْنِ صَبِيحٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَا عَهِدَ إِلَيَّ جَبْرَئِيلُ عليه السلام فِي شَيْءٍ مَا عَهِدَ إِلَيَّ فِي مُعَادَاةِ الرِّجَالِ».

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَنْ زَرَعَ الْعَدَاوَةَ، حَصَدَ مَا بَذَرَ».

121 _ بَابُ الْغَضَبِعَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الْغَضَبُ يُفْسِدُ الْاءِيمَانَ، كَمَا يُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَلَ».

.

ص: 719

121 . باب در بيان خشم گرفتن

از او ، از عثمان بن عيسى ، از عبدالرحمان بن سيابه ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«بپرهيزيد از بدى و مخالفت كردن با يكديگر؛زيرا كه آن موجب ناخوشى و اذيّت مى گردد ، و زشتى و عيب را ظاهر مى سازد» .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از عنبسة بن عابد (1) ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«از خصومت بپرهيزيد؛ زيرا كه آن ، دل را مشغول مى سازد ، و موجب نفاق مى شود ، و كينه ها را كسب مى كند» .

على بن ابراهيم ، از پدرش ، تا آخر حديث پنجم اين باب(2) .

محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن مهران ، از عبد اللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هرگز جبرئيل عليه السلام به نزد من نيامد ، مگر آنكه مرا پند داد و آخر گفتارش با من اين بود كه : بپرهيز از بدى و مخالفت كردن با مردمان؛ زيرا كه ، آن ، زشتى و عيب را ظاهر مى كند ، و عزّت را مى برد» .

على بن ابراهيم ، از پدرش و محمد بن اسماعيل ، از فضل بن شاذان و هر دو ، از ابن ابى عمير ، از ابراهيم بن عبد الحميد ، از وليد بن صبيح روايت كرده اند كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : جبرئيل در هيچ چيز با من عهد نكرد ؛ مانند آن چه با من عهد كرد در باب دشمنى كردن با مردان» (يعنى وصيّتش در اين باب و نهى از آن ، از همه چيز بيشتر بود) .

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از بعضى از اصحاب خويش كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«هر كه دشمنى را بكارد ، آن چه را كه افشانده مى دروَد» .

121 . باب در بيان خشم گرفتنعلى بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : خشم ، ايمان را تباه مى سازد ، چنان كه سركه ، عسل را تباه مى گرداند» .

.


1- .همان گونه كه در متن عربى آمده «عنبسة العابد» صحيح ، و «بن» اضافى است .
2- .و ظاهر اين است كه اين تكرار از ناسخين باشد ، و سبب آن اختلاف موضع حديث است در نسخ كافى . (مترجم)

ص: 720

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ مُيَسِّرٍ، قَالَ: ذُكِرَ الْغَضَبُ عِنْدَ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، فَقَالَ:«إِنَّ الرَّجُلَ لَيَغْضَبُ ، فَمَا يَرْضى أَبَداً حَتّى يَدْخُلَ النَّارَ، فَأَيُّمَا رَجُلٍ غَضِبَ عَلى قَوْمٍ _ وَ هُوَ قَائِمٌ _ فَلْيَجْلِسْ مِنْ فَوْرِهِ ذلِكَ؛ فَإِنَّهُ سَيَذْهَبُ عَنْهُ رِجْزُ الشَّيْطَانِ، وَ أَيُّمَا رَجُلٍ غَضِبَ عَلى ذِي رَحِمٍ، فَلْيَدْنُ مِنْهُ، فَلْيَمَسَّهُ، فَإِنَّ الرَّحِمَ إِذَا مُسَّتْ سَكَنَتْ».

3935.نفحات الأزهار :عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«الْغَضَبُ مِفْتَاحُ كُلِّ شَرٍّ».3934.المناقب ، ابن شهرآشوب :عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَيْمَانَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«سَمِعْتُ أَبِي عليه السلام يَقُولُ: أَتى رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله رَجُلٌ بَدَوِيٌّ، فَقَالَ: إِنِّي أَسْكُنُ الْبَادِيَةَ، فَعَلِّمْنِي جَوَامِعَ الْكَلَامِ، فَقَالَ: آمُرُكَ أَنْ لَا تَغْضَبَ، فَأَعَادَ عَلَيْهِ الْأَعْرَابِيُّ الْمَسْأَلَةَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ حَتّى رَجَعَ الرَّجُلُ إِلى نَفْسِهِ، فَقَالَ: لَا أَسْأَلُ عَنْ شَيْءٍ بَعْدَ هذَا، مَا أَمَرَنِي رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إِلَا بِالْخَيْرِ».

قَالَ: «وَ كَانَ أَبِي عليه السلام يَقُولُ: أَيُّ شَيْءٍ أَشَدُّ مِنَ الْغَضَبِ؟ إِنَّ الرَّجُلَ لَيَغْضَبُ، فَيَقْتُلُ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللّهُ ، وَ يَقْذِفُ الْمُحْصَنَةَ».3935.نفحات الأزهار :عَنْهُ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ، عَنْ عَبْدِ الْأَعْلى، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : عَلِّمْنِي عِظَةً أَتَّعِظُ بِهَا، فَقَالَ:«إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله أَتَاهُ رَجُلٌ، فَقَالَ لَهُ: يَا رَسُولَ اللّهِ، عَلِّمْنِي عِظَةً أَتَّعِظُ بِهَا، فَقَالَ لَهُ: انْطَلِقْ وَ لَا تَغْضَبْ ، ثُمَّ أَعَادَ إِلَيْهِ، فَقَالَ لَهُ: انْطَلِقْ وَ لَا تَغْضَبْ ؛ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ». .

ص: 721

3936.وقعة صفّين عن مروان :ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، از ابن فضّال ، از على بن عقبه ، از پدرش ، از ميسر روايت كرده است كه گفت : در نزد امام محمد باقر عليه السلام ذكر خشم شد ، فرمود :«به درستى كه مردى خشم مى گيرد ، پس هرگز خشنود نمى شود ، تا آنكه داخل شود در آتش دوزخ . پس هر مردى كه بر گروهى خشم گيرد و ايستاده باشد ، بايد كه نشيند از همان خشمناكى خود در همان وقت ، و يا فى الفور بنشيند و درنگ نكند؛زيرا كه زود باشد كه پليدى و مكر شيطان از او برود و زائل گردد . و هر مردى كه بر صاحب خويشى خشم گيرد ، به او نزديك شود و دست به او برساند؛زيرا كه رحم و خويشى چون دست به آن برسد ، آرام گيرد» .3937.المناقب لابن شهر آشوب :على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از داود بن فرقد روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«خشم ، كليد همه بدى ها است» .3936.وقعة صِفّين ( _ به نقل از مروان _ ) چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از پدرش ، از نضر بن سويد ، از قاسم بن سليمان ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«شنيدم از پدرم عليه السلام كه مى فرمود : مردى بيابانى به خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد كه : من در بيابان ساكن مى باشم؛ پس سخنى را به من بياموزان كه جامع باشد و همه چيز در آن باشد . فرمود كه : تو را امر مى كنم به آنكه خشم نگيرى . آن اعرابى سه مرتبه سؤال را بر حضرت اعاده كرد و همان جواب شنيد ، تا آنكه آن مرد به خود رجوع كرد و گفت : بعد از اين از چيزى سؤال نمى كنم ، و رسول خدا صلى الله عليه و آله مرا امر نفرمود ، مگر به آن چه خوب است» . و حضرت صادق عليه السلام فرمود كه : «پدرم مى فرمود كه : چه چيز از خشم سخت تر است (يعنى از آن سخت تر چيزى نيست) ؛ زيرا كه مردى خشم مى گيرد و به اين سبب نفسى را كه خدا حرام گردانيده ، مى كشد ، و به زن عفيفه فحش مى گويد و نسبت به زنا مى دهد» .3937.المناقب ، ابن شهرآشوب :از او ، از ابن فضّال ، از ابراهيم بن محمد اشعرى ، از عبد الاعلى روايت است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : مرا پندى بياموز كه به آن پند گيرم . فرمود كه :«مردى به خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و به آن حضرت عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! مرا پندى بياموز كه به آن پند گيرم . به او فرمود كه : برو و خشم مگير . دوباره بر آن حضرت اعاده كرد ، سه مرتبه . فرمود : برو و خشم مگير» . .

ص: 722

3938.شرح نهج البلاغة عن ابن أبي سيف :عَنْهُ ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ، عَمَّنْ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«مَنْ كَفَّ غَضَبَهُ، سَتَرَ اللّهُ عَوْرَتَهُ».3939.وقعة صفّين عن الشعبي :عَنْهُ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ حَبِيبٍ السِّجِسْتَانِيِّ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«مَكْتُوبٌ فِي التَّوْرَاةِ فِيمَا نَاجَى اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِهِ مُوسى عليه السلام : يَا مُوسى، أَمْسِكْ غَضَبَكَ عَمَّنْ مَلَّكْتُكَ عَلَيْهِ؛ أَكُفَّ عَنْكَ غَضَبِي».3938.شرح نهج البلاغة ( _ به نقل از ابن ابى سيف _ ) عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ، عَنْ يَحْيَى بْنِ عَمْرٍو، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، قَالَ :

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«أَوْحَى اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلى بَعْضِ أَنْبِيَائِهِ : يَا ابْنَ آدَمَ، اذْكُرْنِي فِي غَضَبِكَ؛ أَذْكُرْكَ فِي غَضَبِي ، لَا أَمْحَقْكَ فِيمَنْ أَمْحَقُ، وَ ارْضَ بِي مُنْتَصِراً؛ فَإِنَّ انْتِصَارِي لَكَ خَيْرٌ مِنِ انْتِصَارِكَ لِنَفْسِكَ».3939.وقعة صفّين ( _ به نقل از شعبى _ ) أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام مِثْلَهُ ، وَ زَادَ فِيهِ:«وَ إِذَا ظُلِمْتَ بِمَظْلِمَةٍ فَارْضَ بِانْتِصَارِي لَكَ، فَإِنَّ انْتِصَارِي لَكَ خَيْرٌ مِنِ انْتِصَارِكَ لِنَفْسِكَ».3940.الإرشاد :مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ :«إِنَّ فِي التَّوْرَاةِ مَكْتُوباً: يَا ابْنَ آدَمَ، اذْكُرْنِي حِينَ تَغْضَبُ؛ أَذْكُرْكَ عِنْدَ غَضَبِي، فَلَا أَمْحَقْكَ فِيمَنْ أَمْحَقُ، وَ إِذَا ظُلِمْتَ بِمَظْلِمَةٍ فَارْضَ بِانْتِصَارِي لَكَ؛ فَإِنَّ انْتِصَارِي لَكَ خَيْرٌ مِنِ انْتِصَارِكَ لِنَفْسِكَ».3941.الكامل في التاريخ عن عمر بن عبد العزيز :الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِي حَمَّادٍ جَمِيعاً، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ، عَنْ أَبِي خَدِيجَةَ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ خُنَيْسٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ رَجُلٌ لِلنَّبِيِّ صلى الله عليه و آله : يَا رَسُولَ اللّهِ عَلِّمْنِي، قَالَ : اذْهَبْ وَ لَا تَغْضَبْ، فَقَالَ الرَّجُلُ: قَدْ اكْتَفَيْتُ بِذَاكَ، فَمَضى إِلى أَهْلِهِ، فَإِذَا بَيْنَ قَوْمِهِ حَرْبٌ قَدْ قَامُوا صُفُوفاً، وَ لَبِسُوا السِّلَاحَ، فَلَمَّا رَأى ذلِكَ لَبِسَ سِلَاحَهُ، ثُمَّ قَامَ مَعَهُمْ، ثُمَّ ذَكَرَ قَوْلَ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله : لَا تَغْضَبْ، فَرَمَى السِّلَاحَ، ثُمَّ جَاءَ يَمْشِي إِلَى الْقَوْمِ الَّذِينَ هُمْ عَدُوُّ قَوْمِهِ، فَقَالَ: يَا هؤُلَاءِ، مَا كَانَتْ لَكُمْ مِنْ جِرَاحَةٍ أَوْ قَتْلٍ أَوْ ضَرْبٍ لَيْسَ فِيهِ أَثَرٌ، فَعَلَيَّ فِي مَالِي أَنَا أُوفِيكُمُوهُ، فَقَالَ الْقَوْمُ: فَمَا كَانَ فَهُوَ لَكُمْ، نَحْنُ أَوْلى بِذلِكَ مِنْكُمْ».

قَالَ : «فَاصْطَلَحَ الْقَوْمُ، وَ ذَهَبَ الْغَضَبُ». .

ص: 723

3940.الإرشاد :از او ، از اسماعيل بن مهران ، از سيف بن عميره روايت است از آنكه شنيد از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه خشم خود را بازدارد ، خدا زشتى هاى او را بپوشاند» .3941.الكامل فى التاريخ ( _ به نقل از عمر بن عبد العزيز _ ) از او ، از ابن محبوب ، از هشام بن سالم ، از حبيب سجستانى ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«در تورات نوشته است ، در آن چه خداى عز و جل با موسى عليه السلام به آن راز گفت كه : اى موسى! خشم خود را نگاهدار ، از آنكه من تو را بر او تسلّط داده و مالك گردانيده ام ، تا من خشم خود را از تو باز دارم» .3942.شرح نهج البلاغة عن عمر بن عبد العزيز :چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از محمد بن عبد الحميد ، از يحيى بن عمرو ، از عبد اللّه بن سنان كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود :«خداى عز و جل به سوى بعضى از پيغمبران خود وحى فرمود كه : اى فرزند آدم! مرا ياد كن در وقت خشم خود ، تا من تو را در هنگام خشم خويش ياد كنم ، و تو را در ميان آنها كه هلاك مى كنم ، هلاك نكنم ، و راضى باش كه من انتقام كشم؛ زيرا كه انتقام كشيدن من از براى تو ، بهتر است از آنكه تو خود از براى خود انتقام بكشى» .3943.المستدرك على الصحيحين عن عاصم بن عمر بن قتادة :ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، از ابن فضّال ، از على بن عقبه ، از عبد اللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام مثل اين را روايت كرده است ، و در آن ، اين را زياد كرده است كه :«چون به مظلمه اى بر تو ستم شود ، به انتقام كشيدن من از برايت راضى باش؛ زيرا كه انتقام كشيدن من از براى تو ، بهتر است از آنكه تو خود از براى خود انتقام بكشى» .3944.شرح نهج البلاغة :محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از ابن محبوب ، از اسحاق بن عمّار روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه در تورات نوشته است كه : اى فرزند آدم! مرا ياد كن در هنگامى كه خشم مى گيرى ، تا تو را در نزد خشم گرفتن خويش ياد كنم ، پس تو را در ميان آنها كه هلاك مى كنم ، هلاك نكنم . و چون به مظلمه اى بر تو ستم شود ، به انتقام كشيدن من از برايت راضى باش؛ زيرا كه انتقام كشيدن من از براى تو ، بهتر است از آنكه تو خود از براى خود انتقام بكشى» .3942.شرح نهج البلاغة ( _ به نقل از عمر بن عبد العزيز _ ) حسين بن محمد روايت كرده است ، از معلّى بن محمد و على بن محمد ، از صالح بن ابى حمّاد و هر دو ، از وشّاء ، از احمد بن عائذ ، از ابو خديجه ، از معلّى بن خنيس ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«مردى به خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله عرض كرد كه : يا رسول اللّه ! مرا تعليم كن و آن چه بايد به من بياموز . فرمود : برو و خشم مگير . آن مرد گفت كه : به اين اكتفا نمودم . و به جانب اهل خويش برگشت ، ناگاه ديد كه در ميان قومش جنگ واقع است و با قومى ديگر دعوى دارند ، و صفّ ها ايستاده اند و سلاح و آلت كارزار پوشيده اند . چون چنان ديد ، او نيز سلاح خود را پوشيد و با ايشان ايستاد . بعد از آن ، گفتار رسول خدا صلى الله عليه و آله را به خاطر آورد كه به او فرموده بود كه : خشم مگير . پس سلاح را انداخت و به سوى آن گروهى كه دشمن قومش بودند روانه شد ، و آمد تا به نزد ايشان رسيد و گفت كه : اى جماعت! آنچه از براى شما است از زخم و كشتن و زدن كه در آن نشانه اى نمانده ، و از قوم من طلب داريد ، همه آنها بر من است در مال من ، كه آنها را ضامنم ، و من آن را تمام و كمال به شما مى دهم . آن گروه گفتند كه : آنچه اتّفاق افتاده از براى شما و ما ، از سر آن گذشتيم؛زيرا كه ما به اين از شما سزاوارتريم» . حضرت فرمود : «پس آن گروه با يكديگر آتشى كردند و خشمى كه داشتند برطرف شد» . .

ص: 724

3943.المستدرك على الصحيحين ( _ به نقل از عاصم بن عمر بن قتاده _ ) عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ ؛ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنِ ابْنِ رِئَابٍ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ هذَا الْغَضَبَ جَمْرَةٌ مِنَ الشَّيْطَانِ، تُوقَدُ فِي قَلْبِ ابْنِ آدَمَ، وَ إِنَّ أَحَدَكُمْ إِذَا غَضِبَ احْمَرَّتْ عَيْنَاهُ، وَ انْتَفَخَتْ أَوْدَاجُهُ، وَ دَخَلَ الشَّيْطَانُ فِيهِ، فَإِذَا خَافَ أَحَدُكُمْ ذلِكَ مِنْ نَفْسِهِ، فَلْيَلْزَمِ الْأَرْضَ، فَإِنَّ رِجْزَ الشَّيْطَانِ لَيَذْهَبُ عَنْهُ عِنْدَ ذلِكَ».3944.شرح نهج البلاغة :عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«الْغَضَبُ مَمْحَقَةٌ لِقَلْبِ الْحَكِيمِ». وَ قَالَ: «مَنْ لَمْ يَمْلِكْ غَضَبَهُ، لَمْ يَمْلِكْ عَقْلَهُ».3945.شرح نهج البلاغة :الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ كَفَّ نَفْسَهُ عَنْ أَعْرَاضِ النَّاسِ، أَقَالَ اللّهُ نَفْسَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ؛ وَ مَنْ كَفَّ غَضَبَهُ عَنِ النَّاسِ، كَفَّ اللّهُ _ تَبَارَكَ وَ تَعَالى _ عَنْهُ عَذَابَ يَوْمِ الْقِيَامَةِ». .

ص: 725

3946.شرح نهج البلاغة :چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد و على بن ابراهيم ، از پدرش و هر دو ، از ابن محبوب ، از ابن رئاب ، از ابو حمزه ثمالى ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«اين خشم كه مى بينيد ، اخگرى است از شيطان كه در دل فرزند آدم افروخته مى شود . و به درستى كه يكى از شما چون خشم گيرد ، چشمهايش سرخ مى شود ، و رگ هاى گردنش ورم مى كند ، و شيطان در او داخل مى شود . پس هرگاه يكى از شما از نفس خود از اين ترسد ، بر زمين چسبد؛زيرا كه پليدى و مكر شيطان در نزد اين فعل از او مى رود» .3945.شرح نهج البلاغة :چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از بعضى از اصحاب خويش كه آن را مرفوع ساخته و گفته است كه : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«خشم ، آلت (1) نابود كردن است از براى دل شخص صاحب حكمت» (يعنى آلت بردن نور است از آن) . و فرمود كه : «هر كه خشم خويش را مالك نشود ، عقل خود را مالك نباشد» .3946.شرح نهج البلاغة :حسين بن محمد ، از معلّى بن محمد ، از حسن بن على ، از عاصم بن حميد ، از ابو حمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه خود را از عِرض هاى مردمان بازدارد (2) ؛ خداى _ تعالى _ در روز قيامت از سر لغزش هاى نفس او بگذرد و گناهان او را بپوشاند (كه هيچ بروز نكند) . و هر كه خشم خود را از مردمان باز دارد ، خداى _ تبارك و تعالى _ عذاب روز قيامت را از او باز دارد» . .


1- .مى توان ممحقه را مصدر دانست و آن را اسم آلت و ابزار ترجمه نكرد.
2- .يعنى ايشان را غيبت نكند ، و بر ايشان بهتان نبندد ، و عيب هاى ايشان را فاش نگرداند ، و با ايشان كارى نكند كه ايشان را بد آيد ، و موجب نقص و تضييع ايشان باشد . (مترجم)

ص: 726

3947.شرح نهج البلاغة ( _ في ذَيلِ الخُطبَةِ الثّانِيَةِ _ ) عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ كَفَّ غَضَبَهُ عَنِ النَّاسِ، كَفَّ اللّهُ عَنْهُ عَذَابَ يَوْمِ الْقِيَامَةِ».122 _ بَابُ الْحَسَدِ3948.شرح نهج البلاغة :مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام :«إِنَّ الرَّجُلَ لَيَأْتِي بِأَيِّ بَادِرَةٍ فَيَكْفُرُ، وَ إِنَّ الْحَسَدَ لَيَأْكُلُ الْاءِيمَانَ كَمَا تَأْكُلُ النَّارُ الْحَطَبَ».3949.شرح نهج البلاغة :عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَيْمَانَ، عَنْ جَرَّاحٍ الْمَدَائِنِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ الْحَسَدَ يَأْكُلُ الْاءِيمَانَ، كَمَا تَأْكُلُ النَّارُ الْحَطَبَ».3948.شرح نهج البلاغة :عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّيِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«اتَّقُوا اللّهَ ، وَ لَا يَحْسُدْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً؛ إِنَّ عِيسَى بْنَ مَرْيَمَ كَانَ مِنْ شَرَائِعِهِ السَّيْحُ فِي الْبِلَادِ، فَخَرَجَ فِي بَعْضِ سَيْحِهِ وَ مَعَهُ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ قَصِيرٌ، وَ كَانَ كَثِيرَ اللُّزُومِ لِعِيسى عليه السلام ، فَلَمَّا انْتَهى عِيسى إِلَى الْبَحْرِ، قَالَ: بِسْمِ اللّهِ بِصِحَّةِ يَقِينٍ مِنْهُ، فَمَشى عَلى ظَهْرِ الْمَاءِ، فَقَالَ الرَّجُلُ الْقَصِيرُ _ حِينَ نَظَرَ إِلى عِيسى عليه السلام جَازَهُ _ : بِسْمِ اللّهِ بِصِحَّةِ يَقِينٍ مِنْهُ، فَمَشى عَلَى الْمَاءِ، وَ لَحِقَ بِعِيسى عليه السلام ، فَدَخَلَهُ الْعُجْبُ بِنَفْسِهِ، فَقَالَ: هذَا عِيسى رُوحُ اللّهِ يَمْشِي عَلَى الْمَاءِ، وَ أَنَا أَمْشِي عَلَى الْمَاءِ ، فَمَا فَضْلُهُ عَلَيَّ؟»

قَالَ: «فَرُمِسَ فِي الْمَاءِ، فَاسْتَغَاثَ بِعِيسى ، فَتَنَاوَلَهُ مِنَ الْمَاءِ ، فَأَخْرَجَهُ.

ثُمَّ قَالَ لَهُ : مَا قُلْتَ يَا قَصِيرُ؟ قَالَ: قُلْتُ: هذَا رُوحُ اللّهِ يَمْشِي عَلَى الْمَاءِ، وَ أَنَا أَمْشِي عَلَى الْمَاءِ، فَدَخَلَنِي مِنْ ذلِكَ عُجْبٌ .

فَقَالَ لَهُ عِيسى : لَقَدْ وَضَعْتَ نَفْسَكَ فِي غَيْرِ الْمَوْضِعِ الَّذِي وَضَعَكَ اللّهُ فِيهِ، فَمَقَتَكَ اللّهُ عَلى مَا قُلْتَ، فَتُبْ إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مِمَّا قُلْتَ».

قَالَ: «فَتَابَ الرَّجُلُ، وَ عَادَ إِلى مَرْتَبَتِهِ الَّتِي وَضَعَهُ اللّهُ فِيهَا ؛ فَاتَّقُوا اللّهَ، وَ لَا يَحْسُدَنَّ بَعْضُكُمْ بَعْضاً». .

ص: 727

122 . باب در بيان حسد و بدخواهى مردمان

3949.شرح نهج البلاغة :چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از ابن محبوب ، از ابو حمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«هر كه خشم خويش را از مردم باز دارد ، خدا عذاب روز قيامت را از او باز دارد» .122 . باب در بيان حسد و بدخواهى مردمان3950.شرح نهج البلاغة :محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از علا بن رزين ، از محمد بن مسلم روايت كرده است كه گفت : امام محمد باقر عليه السلام فرمود :«به درستى كه مرد ، گاه است كه در هنگام غضب ، گفتار يا كردارى از او سر مى زند كه به سبب آن كافر مى شود . و به درستى كه حسد ايمان را مى خورد ، چنان كه آتش هيزم را مى خورد» .3951.شرح نهج البلاغة :از او ، از احمد بن محمد ، از محمد بن خالد و حسين بن سعيد ، از نضر بن سويد ، از قاسم بن سليمان ، از جراح مدائنى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«به درستى كه حسد ايمان را مى خورد ، چنان كه آتش هيزم را مى خورد» .3951.شرح نهج البلاغة :چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از ابن محبوب ، از داود رقّى كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«از خدا بپرهيزيد و بر يكديگر حسد مبريد . به درستى كه از جمله شريعت هاى عيسى بن مريم عليهماالسلام ، گشتن در شهرها بود . پس در بعضى از گشت خويش بيرون رفت و مرد كوتاهى از اصحاب آن حضرت با وى همراه بود ، و در بيشتر اوقات ملازم حضرت عيسى عليه السلام بود؛ پس چون حضرت عيسى عليه السلام به كنار دريا رسيد ، با صحّت يقينى كه داشت ، بسم اللّه گفت و بر روى آب رفت . آن مرد كوتاه در هنگامى كه به سوى عيسى عليه السلام نظر كرد و ديد كه از دريا گذشت ، با صحّت يقينى از خود ، بسم اللّه گفت و بر روى آب رفت و به عيسى عليه السلام رسيد؛ پس عجب در دلش داخل شد و بر خود نازيد و گفت كه : اينك ، عيسى روح اللّه است كه بر روى آب مى رود ، و من نيز بر روى آب مى روم ، پس افزونى او بر من چيست؟» حضرت صادق عليه السلام فرمود : «پس آن مرد در آب فرو رفت ، و به عيسى استغاثه كرد و عيسى او را گرفت و از آب بيرون آورد . بعد از آن ، به او فرمود كه : اى كوتاه! با خود چه گفتى؟ عرض كرد كه : گفتم : اينك ، عيسى روح اللّه است كه بر روى آب مى رود ، و من نيز مى روم ، و از اين ، عجبى در دل من داخل شد . حضرت عيسى به او فرمود كه : هر آينه خود را گذاشتى در غير موضعى كه خدا تو را در آن گذاشته ، و بلندپروازى كردى؛ پس خدا تو را غضب كرد بر آن چه با خود گفتى ، و الحال به سوى خداى عز و جل توبه كن از آن چه گفتى» . حضرت فرمود : «پس آن مرد توبه كرد و برگشت به آن مرتبه اى كه خدا او را در آن قرار داد فرموده بود؛ پس از خدا بپرهيزيد و البتّه بر يكديگر حسد مبريد» .

.

ص: 728

3952.شرح نهج البلاغة ( _ في ذِكرِ كَلامِ أبي جَعفَرٍ الحَسَنِيِّ فِي الأ ) عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : كَادَ الْفَقْرُ أَنْ يَكُونَ كُفْراً، وَ كَادَ الْحَسَدُ أَنْ يَغْلِبَ الْقَدَرَ».3952.شرح نهج البلاغة ( _ در يادكردِ سخن ابو جعفر حسنى درباره انگيزه هايى ) عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«آفَةُ الدِّينِ: الْحَسَدُ، وَ الْعُجْبُ، وَ الْفَخْرُ».3953.معراج نامه :يُونُسُ، عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : قَالَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لِمُوسَى بْنِ عِمْرَانَ عليه السلام : يَا ابْنَ عِمْرَانَ، لَا تَحْسُدَنَّ النَّاسَ عَلى مَا آتَيْتُهُمْ مِنْ فَضْلِي، وَ لَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلى ذلِكَ، وَ لَا تُتْبِعْهُ نَفْسَكَ؛ فَإِنَّ الْحَاسِدَ سَاخِطٌ لِنِعَمِي، صَادٌّ لِقَسْمِيَ الَّذِي قَسَمْتُ بَيْنَ عِبَادِي، وَ مَنْ يَكُ كَذلِكَ، فَلَسْتُ مِنْهُ، وَ لَيْسَ مِنِّي».3953.معراج نامه :عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْمِنْقَرِيِّ، عَنْ فُضَيْلِ بْنِ عِيَاضٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ الْمُؤْمِنَ يَغْبِطُ وَ لَا يَحْسُدُ، وَ الْمُنَافِقَ يَحْسُدُ وَ لَا يَغْبِطُ». .

ص: 729

3954.مقاتل الطالبيّين :على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا عليه السلام فرمود : نزديك است كه فقر و درويشى (يعنى فقر از دين) كفر باشد و نزديك است كه حسد ، بر قضا و قدر خدا غالب گردد» .3955.الاستيعاب عن أبي قيس الأودي :على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از معاوية بن وهب روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«آفت دين ، حسد و عجب و فخر است» .3954.مقاتل الطالبيّين :يونس ، از داود رقّى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : خداى عز و جل به موسى بن عمران فرمود كه : اى پسر عمران! بر مردمان حسد مبر بر آن چه به ايشان داده ام از فضل خويش ، و چشم هاى خود را به سوى آن مكش ، و بايد كه نفست از پى آن نرود :زيرا كه حسدبرنده ، نعمت هاى مرا خوش ندارد و از آن ناخشنود است ، و بازدارنده قسمت هاى من است كه در ميان بندگان خود قسمت نموده ام . و هر كه همچنين باشد ، من از او نيستم و او از من نيست» (يعنى در نزد من تقرّبى ندارد و من نظر التفاتى به او ندارم) .3955.الاستيعاب ( _ به نقل از ابو قيس اَوْدى _ ) على بن ابراهيم ، از پدرش ، از قاسم بن محمد ، از منقرى ، از فضيل بن عياض ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«مؤمن غبطه مى برد و حسد ندارد ، و منافق حسد مى برد و غبطه ندارد» (1) . .


1- .و غبطه _ به كسر عين ضَظّغْ و سكون باء ابجد با طاء حطّى _ ، حال ديگرى خواستن باشد در نيك حالى ، بى طلب زوال حال مغبوط ، به خلاف حسد كه آن طلب زوال حال محسود است . (مترجم)

ص: 730

123 _ بَابُ الْعَصَبِيَّةِ3956.حلية الأولياء :مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ النُّعْمَانِ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ تَعَصَّبَ أَوْ تُعُصِّبَ لَهُ، فَقَدْ خَلَعَ رِبْقَةَ الْاءِيمَانِ مِنْ عُنُقِهِ».3957.تاريخ دمشق عن أحمد بن سعيد الرباطي :عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَ دُرُسْتَ بْنِ أَبِي مَنْصُورٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ تَعَصَّبَ أَوْ تُعُصِّبَ لَهُ، فَقَدْ خَلَعَ رِبْقَ الْاءِيمَانِ مِنْ عُنُقِهِ».3958.تاريخ دمشق عن عبد اللّه بن أحمد بن حنبل :عَلِيٌّ ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ كَانَ فِي قَلْبِهِ حَبَّةٌ مِنْ خَرْدَلٍ مِنْ عَصَبِيَّةٍ، بَعَثَهُ اللّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَعَ أَعْرَابِ الْجَاهِلِيَّةِ».3959.الصواعق المحرقة عن عبد اللّه بن أحمد بن حنبل :أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيى، عَنْ خَضِرٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ تَعَصَّبَ، عَصَبَهُ اللّهُ بِعِصَابَةٍ مِنْ نَارٍ».3960.المستدرك على الصحيحين عن محمّد بن منصور الطوسي :عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ عَامِرِ بْنِ السِّمْطِ، عَنْ حَبِيبِ بْنِ أَبِي ثَابِتٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام، قَالَ:«لَمْ يُدْخِلِ الْجَنَّةَ حَمِيَّةٌ غَيْرُ حَمِيَّةِ حَمْزَةَ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، وَ ذلِكَ حِينَ أَسْلَمَ غَضَباً لِلنَّبِيِّ صلى الله عليه و آله فِي حَدِيثِ السَّلَى الَّذِي أُلْقِيَ عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ».3957.تاريخ دمشق ( _ به نقل از احمد بن سعيد رِباطى _ ) عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ فَضَالَةَ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ الْمَلَائِكَةَ كَانُوا يَحْسَبُونَ أَنَّ إِبْلِيسَ مِنْهُمْ، وَ كَانَ فِي عِلْمِ اللّهِ أَنَّهُ لَيْسَ مِنْهُمْ، فَاسْتَخْرَجَ مَا فِي نَفْسِهِ بِالْحَمِيَّةِ وَ الْغَضَبِ، فَقَالَ: «خَلَقْتَنِى مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ» ». .

ص: 731

123 . باب در بيان عصبيّت

123 . باب در بيان عصبيّت (1)3959.الصواعق المُحرقة ( _ به نقل از عبد اللّه بن احمد بن حنبل _ ) محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از داود بن نعمان ، از منصور بن حازم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه تعصّب ورزد يا از برايش تعصّب ورزيده شود ، به حقيقت كه رشته ايمان را از گردن خويش بيرون كرده است» .3960.المستدرك على الصحيحين ( _ به نقل از محمّد بن منصور طوسى _ ) على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم و درست بن ابى منصور ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده است كه : هر كه تعصّب كشى كند يا از برايش تعصّب كشى شود ، به حقيقت كه رشته ايمان را از گردن خويش بيرون كرده است» .3961.شواهد التنزيل عن حمدان الورّاق:على ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده است كه : هر كه در دلش به قدر دانه اى از خردل ، از عصبيّت باشد ، خدا او را در روز قيامت ، با اعراب و باديه نشينان زمان جاهليّت محشور گرداند» .3962.فتح الباري :ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، از صفوان بن يحيى ، از خضر ، از محمد بن مسلم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه تعصّب ورزد ، خدا سرش را به عصابه و سربندى از آتش ببندد» .3963.كشف الغمّة :چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از احمد بن محمد بن ابى نصر ، از صفوان بن مهران ، از عامر بن سمط ، از حبيب بن ابى ثابت ، از حضرت على بن الحسين عليهماالسلامكه فرمود :«هيچ حميّتى داخل بهشت نشد ، غير از حميّت حمزة بن عبد المطلّب» . (و مراد از حميّت ، صاحب حميّت است؛ چه حميّت ، آن چيزى است كه دل را گرم و افروخته دارد از خشم و غضب ، كه از تعصّب و امثال آن ناشى شده باشد) . و حضرت فرمود كه : «اين در هنگامى بود كه حمزه اسلام آورد از روى خشم كردن از براى پيغمبر صلى الله عليه و آله ، در[ماجرا و ]حديث بچّه دان شتر كه بر پيغمبر صلى الله عليه و آله افكندند» .3961.شواهد التنزيل ( _ به نقل حَمْدان ورّاق _ ) از او ، از پدرش ، از فضاله ، از داود بن فرقد ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«به درستى كه فرشتگان چنان مى پنداشتند كه شيطان از جمله ايشان است ، و در علم خدا بود كه آن ملعون ، از ايشان نيست . پس شيطان آنچه را كه در ذاتش بود ، به واسطه حميّت و غضب ، بيرون آورد و بروز داد ، و گفت كه : «خَلَقْتَنى مِنْ نارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طينٍ» (2) » ، به آن معنى كه گذشت .

.


1- .و عصبيّت و تعصّب ، كسى را پشتى كردن است و خويشاوندى كردن ، به طورى كه در آخر باب بيايد . (مترجم)
2- .اعراف، 12. مرا از آتش آفريدى و آدم را از گِل .

ص: 732

3962.فتح البارى :عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ وَ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِيِّ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ الْمِنْقَرِيِّ، عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ، عَنْ مَعْمَرٍ، عَنِ الزُّهْرِيِّ، قَالَ: سُئِلَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام عَنِ الْعَصَبِيَّةِ، فَقَالَ:«الْعَصَبِيَّةُ _ الَّتِي يَأْثَمُ عَلَيْهَا صَاحِبُهَا _ أَنْ يَرَى الرَّجُلُ شِرَارَ قَوْمِهِ خَيْراً مِنْ خِيَارِ قَوْمٍ آخَرِينَ، وَ لَيْسَ مِنَ الْعَصَبِيَّةِ أَنْ يُحِبَّ الرَّجُلُ قَوْمَهُ، وَلكِنْ مِنَ الْعَصَبِيَّةِ أَنْ يُعِينَ قَوْمَهُ عَلَى الظُّلْمِ».124 _ بَابُ الْكِبْرِ3964.المناقب لابن المغازلي عن الأعمش :عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنْ أَبَانٍ، عَنْ حُكَيْمٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام عَنْ أَدْنَى الْاءِلْحَادِ، فَقَالَ:«إِنَّ الْكِبْرَ أَدْنَاهُ».3964.المناقب ، ابن مغازلى ( _ به نقل از اعمش _ ) مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْعَلَاءِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ :«الْكِبْرُ قَدْ يَكُونُ فِي شِرَارِ النَّاسِ مِنْ كُلِّ جِنْسٍ، وَ الْكِبْرُ رِدَاءُ اللّهِ ؛ فَمَنْ نَازَعَ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ رِدَاءَهُ، لَمْ يَزِدْهُ اللّهُ إِلَا سَفَالًا؛ إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله مَرَّ فِي بَعْضِ طُرُقِ الْمَدِينَةِ وَ سَوْدَاءُ تَلْقُطُ السِّرْقِينَ، فَقِيلَ لَهَا: تَنَحَّيْ عَنْ طَرِيقِ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، فَقَالَتْ: إِنَّ الطَّرِيقَ لَمُعْرَضٌ، فَهَمَّ بِهَا بَعْضُ الْقَوْمِ أَنْ يَتَنَاوَلَهَا، فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : دَعُوهَا؛ فَإِنَّهَا جَبَّارَةٌ». .

ص: 733

124 . باب در بيان بزرگى و تكبّر كردن

3965.المعرفة والتاريخ عن الحسن بن الربيع :على بن ابراهيم روايت كرده است كه : از پدرش و على بن محمد قاسانى ، از قاسم بن محمد ، از منقرى ، از عبد الرزّاق ، از معمر ، از زهرى كه گفت : از حضرت على بن الحسين عليهماالسلام سؤال شد از عصبيّت . فرمود :«عصبيّتى كه صاحبش بر آن گنهكار مى شود ، آن است كه مرد ، بَدان خويشان خود را از خوبان قومى ديگر بهتر ببيند . و از عصبيّت نيست كه مرد ، خويشان خود را دوست دارد ، وليكن از جمله عصبيّت آن است كه ، خويشان خود را بر ستمكارى يارى كند» .124 . باب در بيان بزرگى و تكبّر كردن3965.المعرفة والتاريخ ( _ ب_ه نقل از ح_سن بن رب_يع _ ) على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از ابان ، از حكيم روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام را سؤال كردم از پست ترين الحاد (1) . فرمود :«به درستى كه تكبّر ، پست ترين آن است» .3966.مناقب على بن أبى طالب ، كلابى ( _ به نقل از شريك بن عبد اللّه _ ) محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از حسين بن ابى العلا ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود : شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود :«گاه است كه تكبّر ، در بدترين مردمان از هر قسمى از اقسام مى باشد ، و بزرگى ، به منزله رداى خدا است . پس هر كه با خداى عز و جل در باب رداى او منازعه كند و خواهد كه آن ردا را از آن جناب بگيرد ، خدا غير از پستى ، چيزى بر او نيفزايد (يعنى در چشم عرفا يا در روز جزا) . به درستى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در بعضى از كوچه هاى مدينه گذشت ، و زن سياهى سرگين برمى چيد ، به آن زن گفتند كه : از راه رسول خدا صلى الله عليه و آله دور شو . گفت كه : راه پر پهنا است . پس بعضى از آن قوم قصد كرد كه او را بگيرد و دور گرداند . رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : او را وا گذاريد؛ زيرا كه او گردنكش و صاحب تكبّر است» .

.


1- .و الحاد _ به كسر همزه و سكون لام _ ، ستم كردن و از دين برگشتن است . (مترجم)

ص: 734

3967.رسائل الجاحظ :عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ الْفُضَيْلِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام : الْعِزُّ رِدَاءُ اللّهِ، وَ الْكِبْرُ إِزَارُهُ، فَمَنْ تَنَاوَلَ شَيْئاً مِنْهُ، أَكَبَّهُ اللّهُ فِي جَهَنَّمَ».3968.شرح نهج البلاغة :أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ ثَعْلَبَةَ، عَنْ مَعْمَرِ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَطَاءٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«الْكِبْرُ رِدَاءُ اللّهِ ، وَ الْمُتَكَبِّرُ يُنَازِعُ اللّهَ رِدَاءَهُ».3967.رسائل الجاحظ :عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ، عَنْ لَيْثٍ الْمُرَادِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«الْكِبْرُ رِدَاءُ اللّهِ ؛ فَمَنْ نَازَعَ اللّهَ شَيْئاً مِنْ ذلِكَ، أَكَبَّهُ اللّهُ فِي النَّارِ».3968.شرح نهج البلاغة :عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ بُكَيْرٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليهماالسلام ، قَالَا:«لَا يَدْخُلُ الْجَنَّةَ مَنْ فِي قَلْبِهِ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ مِنْ كِبْرٍ».3969.الاستيعاب :عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَحَدِهِمَا عليهماالسلام، قَالَ:«لَا يَدْخُلُ الْجَنَّةَ مَنْ كَانَ فِي قَلْبِهِ مِثْقَالُ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ مِنَ الْكِبْرِ». قَالَ : فَاسْتَرْجَعْتُ، فَقَالَ: «مَا لَكَ تَسْتَرْجِعُ؟» قُلْتُ: لِمَا سَمِعْتُ مِنْكَ، فَقَالَ : «لَيْسَ حَيْثُ تَذْهَبُ، إِنَّمَا أَعْنِي الْجُحُودَ، إِنَّمَا هُوَ الْجُحُودُ».3969.الاستيعاب :أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ، عَنْ أَيُّوبَ بْنِ حُرٍّ، عَنْ عَبْدِ الْأَعْلى، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«الْكِبْرُ أَنْ تَغْمِصَ النَّاسَ، وَ تَسْفَهَ الْحَقَّ». .

ص: 735

3970.شرح نهج البلاغة :چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبد اللّه ، از عثمان بن عيسى ، از علا بن فضيل ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«حضرت ابوجعفر عليه السلام فرمود كه : عزّت ، به منزله رداى خدا ، و بزرگى ، به منزله زيرجامه آن جناب است . پس هر كه چيزى از آن را فرا گيرد ، خدا او را بر رو در دوزخ افكند» .3971.الأمالي للصدوق عن سعد عن الحسن البصري :ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، از ابن فضّال ، از ثعلبه ، از معمّر بن عمر عطا ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«بزرگى ، به منزله رداى خدا است ، و كسى كه تكبّر دارد با خدا ، در باب رداى او منازعه دارد» .3970.شرح نهج البلاغة :چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از محمد بن على ، از ابو جميله ، از ليث مرادى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«بزرگى ، به منزله رداى خدا است . پس هر كه با خدا چيزى از آن را منازعه كند ، خدا او را بر رو در آتش دوزخ افكند» .3971.الأمالى ، صدوق ( _ به نقل از سعد ، از حسن بصرى _ ) از او ، از پدرش ، از قاسم بن عروه ، از عبد اللّه بن بكير ، از زراره ، از امام محمد باقر و امام جعفر صادق عليهماالسلام روايت است كه فرمودند :«كسى كه در دلش همسنگ مورچه اى سرخ (يا ذره اى از ذرّات هوا) از تكبّر باشد ، داخل بهشت نمى شود» .3972.الأمالي للطوسي عن محمّد بن سلام الجمحي :على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از ابو ايّوب ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر يا امام جعفر صادق عليهماالسلامروايت كرده است كه فرمود :«هر كه در دلش همسنگ دانه خردل ، از تكبّر باشد ، داخل بهشت نخواهد شد» . راوى مى گويد كه : پس من استرجاع كردم (يعنى گفتم : «اِنّا لِلّهِ وَاِنّا اِلَيْهِ راجِعُونَ» (1) ) . فرمود : «تو را چه مى شود كه استرجاع مى كنى؟» عرض كردم : به جهت آن چه از تو شنيدم . فرمود : «چنان نيست كه تو اعتقاد كرده اى و به سوى آن مى روى . جز اين نيست كه مقصود من از كبر كه گفتم ، انكار است ، و نيست كبر ، مگر انكار حق» .3972.الأمالى ، طوسى ( _ به نقل از محمّد بن سلام جُمحى _ ) ابو على اشعرى ، از محمد بن عبد الجبّار ، از ابن فضّال ، از على بن عقبه ، از ايّوب بن حر ، از عبد الاعلى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«تكبّر ، آن است كه مردم را حقير و كوچك شمارى (و ايشان را هيچ نپندارى) ، و حق را سبك و خوار دارى» . .


1- .بقره، 156.

ص: 736

3973.علل الشرائع عن أبي زيد النحوي الأنصاري :مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ، عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى بْنِ أَعْيَنَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ أَعْظَمَ الْكِبْرِ غَمْصُ الْخَلْقِ، وَ سَفَهُ الْحَقِّ».

قَالَ: قُلْتُ: وَ مَا غَمْصُ الْخَلْقِ، وَ سَفَهُ الْحَقِّ؟

قَالَ: «يَجْهَلُ الْحَقَّ، وَ يَطْعُنُ عَلى أَهْلِهِ؛ فَمَنْ فَعَلَ ذلِكَ فَقَدْ نَازَعَ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ رِدَاءَهُ».3974.تنقيح المقال ( _ في تَرجَمَةِ الخَليلِ بنِ أحمَدَ _ ) عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ فِي جَهَنَّمَ لَوَادِياً لِلْمُتَكَبِّرِينَ يُقَالُ لَهُ: سَقَرُ ، شَكَا إِلَى اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ شِدَّةَ حَرِّهِ، وَ سَأَلَهُ أَنْ يَأْذَنَ لَهُ أَنْ يَتَنَفَّسَ، فَتَنَفَّسَ، فَأَحْرَقَ جَهَنَّمَ».3975.تنقيح المقال ( _ في تَرجَمَةِ الخَليلِ بنِ أحمَدَ _ ) مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ، عَنْ أَخِيهِ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«إِنَّ الْمُتَكَبِّرِينَ يُجْعَلُونَ فِي صُوَرِ الذَّرِّ، يَتَوَطَّؤُهُمُ النَّاسُ حَتّى يَفْرُغَ اللّهُ مِنَ الْحِسَابِ».3973.علل الشرائع ( _ به نقل از ابو زيد نحوى انصارى _ ) عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ عَمِّهِ يَعْقُوبَ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ عَبْدِ الْأَعْلى، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: مَا الْكِبْرُ؟ فَقَالَ :«أَعْظَمُ الْكِبْرِ أَنْ تَسْفَهَ الْحَقَّ، وَ تَغْمِصَ النَّاسَ».

قُلْتُ: وَ مَا سَفَهُ الْحَقِّ؟ قَالَ: «تَجْهَلُ الْحَقَّ، وَ تَطْعُنُ عَلى أَهْلِهِ».3974.تنقيح المقال ( _ در شرح حالِ خليل بن احمد _ ) عَنْهُ، عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ، عَنْ أَبِيهِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : إِنَّنِي آكُلُ الطَّعَامَ الطَّيِّبَ، وَ أَشَمُّ الرِّيحَ الطَّيِّبَةَ، وَ أَرْكَبُ الدَّابَّةَ الْفَارِهَةَ، وَ يَتْبَعُنِي الْغُلَامُ، فَتَرى فِي هذَا شَيْئاً مِنَ التَّجَبُّرِ ؛ فَلَا أَفْعَلَهُ؟

فَأَطْرَقَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، ثُمَّ قَالَ :«إِنَّمَا الْجَبَّارُ الْمَلْعُونُ مَنْ غَمَصَ النَّاسَ، وَ جَهِلَ الْحَقَّ».

قَالَ عُمَرُ: فَقُلْتُ: أَمَّا الْحَقُّ فَلَا أَجْهَلُهُ، وَ الْغَمْصُ لَا أَدْرِي مَا هُوَ.

قَالَ: «مَنْ حَقَّرَ النَّاسَ وَ تَجَبَّرَ عَلَيْهِمْ، فَذلِكَ الْجَبَّارُ». .

ص: 737

3975.تنقيح المقال ( _ در شرح حال خليل بن احمد _ ) محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن حكم ، از سيف بن عميره ، از عبد الاعلى بن اعين روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى كه بزرگ ترين تكبّر ، خوار شمردن خلق و سبك داشتن حقّ است» . راوى مى گويد كه : عرض كردم : خوار شمردن خلق و سبك داشتن حق چيست؟ فرمود : «آن است كه حق را ندانى و بر اهل آن طعنه زنى؛ پس هر كه چنين كند ، با خداى عز و جلدر باب رداى آن جناب منازعه كرده است» .3976.المناقب لابن شهر آشوب عن سفيان الثوري :على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از ابن بكير ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«در دوزخ رودخانه اى است مخصوص متكبّران ، كه آن را سقر مى گويند . و آن رودخانه ، از سختى حرارت و گرمى خود به خدا شكايت نمود ، و از آن جناب سؤال كرد كه او را رخصت دهد كه نفس كشد ، و چون رخصت يافت ، نفس كشيد؛ پس دوزخ را سوزانيد» .3977.حلية الأولياء عن عطاء بن مسلم :محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن سنان ، از داود بن فرقد ، از برادرش روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«به درستى كه متكبّران در روز قيامت ، در صورت مورچگان قرار داده مى شوند ، و مردمان پا بر روى ايشان مى گذارند ، تا خدا از حساب خلايق فارغ شود» .3978.الصواعق المحرقة :چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از چندين نفر ، از على بن اسباط ، از عمويش يعقوب بن سالم ، از عبد الاعلى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه گفت : به آن حضرت عرض كردم كه : تكبّر چيست؟ فرمود كه :«بزرگ ترين تكبّر آن است كه حق را سبك دارى و مردم را خوار شمارى» . عرض كردم كه : سبك داشتن حق چيست؟ فرمود كه : «حق را ندانى و بر اهل آن طعنه زنى» .3976.المناقب ، ابن شهرآشوب ( _ به نقل از سفيان ثورى _ ) از او ، از يعقوب بن يزيد ، از محمد بن عمر بن يزيد ، از پدرش روايت است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : من طعام پاكيزه مى خورم ، و بوى خوش مى بويم ، و بر حيوان خوش رفتار سوار مى شوم ، و غلام در پشت سرم راه مى رود ، پس آيا در اين رفتار چيزى از تكبّر مى بينى؟ بفرما تا من آن را نكنم . حضرت صادق عليه السلام سر به زير افكند . بعد از آن فرمود :«جز اين نيست كه جبّار و متكبّر ملعون ، كسى است كه مردم را غمص كند و حق را نداند» . عمر مى گويد كه : عرض كردم كه : امّا حق را جاهل نيستم ، وليكن غمص مردم را نمى دانم كه آن ، چه چيز است؟ فرمود كه : «هر كه مردم را حقير شمارد و بر ايشان گردنكشى كند ، چنين كسى متكبّر است» (1) . .


1- .و غمص _ به فتح غين ضظّغ و سكون ميم با صاد سعفص _ ، ناسپاسى نمودن و عيب كردن و خوار شمردن است . (مترجم)

ص: 738

3977.حِلية الأولياء ( _ به نقل از عطاء بن مسلم _ ) مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : ثَلَاثَةٌ لَا يُكَلِّمُهُمُ اللّهُ، وَ لَا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ، وَ لَا يُزَكِّيهِمْ، وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ: شَيْخٌ زَانٍ، وَ مَلِكٌ جَبَّارٌ، وَ مُقِلٌّ مُخْتَالٌ».3978.الصواعق المحرقة :عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مَرْوَكِ بْنِ عُبَيْدٍ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِاللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ يُوسُفَ عليه السلام لَمَّا قَدِمَ عَلَيْهِ الشَّيْخُ يَعْقُوبُ عليه السلام ، دَخَلَهُ عِزُّ الْمُلْكِ، فَلَمْ يَنْزِلْ إِلَيْهِ، فَهَبَطَ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلُ عليه السلام ، فَقَالَ: يَا يُوسُفُ، ابْسُطْ رَاحَتَكَ، فَخَرَجَ مِنْهَا نُورٌ سَاطِعٌ، فَصَارَ فِي جَوِّ السَّمَاءِ، فَقَالَ يُوسُفُ : يَا جَبْرَئِيلُ ، مَا هذَا النُّورُ الَّذِي خَرَجَ مِنْ رَاحَتِي؟ فَقَالَ: نُزِعَتِ النُّبُوَّةُ مِنْ عَقِبِكَ عُقُوبَةً؛ لِمَا لَمْ تَنْزِلْ إِلَى الشَّيْخِ يَعْقُوبَ، فَلَا يَكُونُ مِنْ عَقِبِكَ نَبِيٌّ».3979.المناقب للخوارزمي عن الشعبي :عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَا مِنْ عَبْدٍ إِلَا وَ فِي رَأْسِهِ حَكَمَةٌ وَ مَلَكٌ يُمْسِكُهَا، فَإِذَا تَكَبَّرَ، قَالَ لَهُ: اتَّضِعْ، وَضَعَكَ اللّهُ، فَلَا يَزَالُ أَعْظَمَ النَّاسِ فِي نَفْسِهِ، وَ أَصْغَرَ النَّاسِ فِي أَعْيُنِ النَّاسِ؛ وَ إِذَا تَوَاضَعَ رَفَعَهُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ، ثُمَّ قَالَ لَهُ : انْتَعِشْ نَعَشَكَ اللّهُ، فَلَا يَزَالُ أَصْغَرَ النَّاسِ فِي نَفْسِهِ، وَ أَرْفَعَ النَّاسِ فِي أَعْيُنِ النَّاسِ». .

ص: 739

3980.الإرشاد :محمد بن جعفر ، از محمد بن عبد الحميد ، از عاصم بن حميد ، از ابو حمزه ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : سه نفرند كه خدا با ايشان سخن نمى گويد ، و به سوى ايشان نظر نمى كند ، در روز قيامت (يعنى نظر التفات به ايشان ندارد) ، و ايشان را از لوث گناه پاكيزه نمى گرداند به آب مغفرت (يا ايشان را ثنا نمى گويد ، چنان كه گذشت) . و از براى ايشان است عذابى دردناك يا دردآورنده : پير زناكار و پادشاه جبّار و فقير تكبّردار» .3981.شرح نهج البلاغة :چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد ، از مروك بن عبيد ، از آنكه او را حديث كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه چون يعقوب پير عليه السلام بر يوسف عليه السلام وارد شد و به مصر رسيد ، عزّت پادشاهى بر او داخل شد ، و به سوى پدر فرود نيامد (يعنى به جهت آن حضرت ، از مركب پياده نشد) . پس جبرئيل عليه السلام بر او فرود آمد و گفت كه : اى يوسف! كف دست خويش را بگشا . چون گشود ، نورى تابان از آن بيرون آمد و در هواى آسمان انتقال يافت . يوسف گفت كه : اى جبرئيل! اين نورى كه از كف دست من بيرون آمد ، چه بود؟ جبرئيل گفت كه : پيغمبرى از نسل تو بركنده و برداشته شد ، به جهت عقوبت از براى آنچه به سوى يعقوب پير فرود نيامدى ، و به اين سبب از نسل تو پيغمبرى نخواهد بود» .3979.المناقب ، خوارزمى ( _ به نقل از شعبى _ ) على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از بعضى از اصحاب خويش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :هيچ بنده اى نيست ، مگر آنكه حَكَمه اى (1) در سر او است و فرشته اى آن را نگاه مى دارد . پس چون تكبّر كند ، فرشته به او مى گويد كه : فرومايه و پست شو . خدا تو را پست و فرومايه گرداند . بعد از آن ، پيوسته در دل خويش از همه مردمان بزرگ تر ، و در چشم مردم از همه مردمان كوچك تر است . و هرگاه فروتنى كند ، خداى عز و جل او را بلند گرداند . بعد از آن ، فرشته به او مى گويد كه : بلند شو . خدا تو را بلند گرداند و دستت را بگيرد . پس پيوسته در دل خويش از همه مردمان كوچك تر ، و در چشم مردمان از همه مردمان بزرگ تر باشد» . .


1- .و حكمه _ به فتحتين _ ، حلقه اى است آهنين كه در دهنه لجام كنند . (مترجم)

ص: 740

3980.الإرشاد :مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنِ النَّهْدِيِّ، عَنْ يَزِيدَ بْنِ إِسْحَاقَ شَعِرٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْمُنْذِرِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ بُكَيْرٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«مَا مِنْ أَحَدٍ يَتِيهُ إِلَا مِنْ ذِلَّةٍ يَجِدُهَا فِي نَفْسِهِ».3981.شرح نهج البلاغة ( _ به نقل از شعبى ، در وقتى كه از على عليه السلام ) وَ فِي حَدِيثٍ آخَرَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَا مِنْ رَجُلٍ تَكَبَّرَ أَوْ تَجَبَّرَ إِلَا لِذِلَّةٍ وَجَدَهَا فِي نَفْسِهِ».125 _ بَابُ الْعُجْبِ3983.تفسير الفخر الرازي :مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا _ مِنْ أَهْلِ خُرَاسَانَ مِنْ وُلْدِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ سَيَّارٍ _ يَرْفَعُهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ اللّهَ عَلِمَ أَنَّ الذَّنْبَ خَيْرٌ لِلْمُؤْمِنِ مِنَ الْعُجْبِ، وَ لَوْ لَا ذلِكَ مَا ابْتُلِيَ مُؤْمِنٌ بِذَنْبٍ أَبَداً».3982.الاستيعاب ( _ به نقل از عامر بن عبد اللّه بن زبير _ ) عَنْهُ، عَنْ سَعِيدِ بْنِ جَنَاحٍ، عَنْ أَخِيهِ أَبِي عَامِرٍ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ دَخَلَهُ الْعُجْبُ هَلَكَ».3983.تفسير الفخر الرازى :عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَالِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ سُوَيْدٍ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه السلام ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْعُجْبِ الَّذِي يُفْسِدُ الْعَمَلَ، فَقَالَ:«الْعُجْبُ دَرَجَاتٌ: مِنْهَا أَنْ يُزَيَّنَ لِلْعَبْدِ سُوءُ عَمَلِهِ، فَيَرَاهُ حَسَناً، فَيُعْجِبَهُ، وَ يَحْسَبَ أَنَّهُ يُحْسِنُ صُنْعاً؛ وَ مِنْهَا أَنْ يُؤْمِنَ الْعَبْدُ بِرَبِّهِ، فَيَمُنَّ عَلَى اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ لِلّهِ عَلَيْهِ فِيهِ الْمَنُّ».3984.عيون أخبار الرضا عليه السلام عن إسحاق بن حمّاد بن ( _ في مُجادَلَةِ المَأمونِ المُخالِفينَ في إمامَةِ ) عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ الْحَجَّاجِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ الرَّجُلَ لَيُذْنِبُ الذَّنْبَ، فَيَنْدَمُ عَلَيْهِ، وَيَعْمَلُ الْعَمَلَ، فَيَسُرُّهُ ذلِكَ، فَيَتَرَاخى عَنْ حَالِهِ تِلْكَ، فَلَأَنْ يَكُونَ عَلى حَالِهِ تِلْكَ خَيْرٌ لَهُ مِمَّا دَخَلَ فِيهِ». .

ص: 741

125 . باب در بيان عجب و از خود خوش آمدن

3984.عيون أخبار الرضا عليه السلام ( _ به نقل از اسحاق بن حمّاد بن زيد ، در مناظره مأم ) محمد بن يحيى ، از محمد بن احمد ، از بعضى اصحاب خويش ، از نهدى ، از يزيد بن اسحاق شعر ، از عبد اللّه بن منذر ، از عبداللّه بن بكير روايت كرده است كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«هيچ كس تكبّر نمى كند ، مگر به جهت خوارى كه آن را در خويش مى يابد» .3985.شواهد التنزيل عن مجاهد :و در حديث ديگر از امام جعفر صادق عليه السلام چنين روايت است كه فرمود :«هيچ مردى تكبّر يا گردنكشى نمى كند ، مگر به جهت خوارى كه آن را در خويش يافته است» .125 . باب در بيان عجب و از خود خوش آمدن3986.مروج الذهب :محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن اسباط ، از مردى از اصحاب ما از اهل خراسان ، از فرزندان ابراهيم بن سيّار روايت كرده كه آن را مرفوع ساخته از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه خدا دانست كه گناه از براى مؤمن ، از عجب بهتر است . و اگر اين نبود ، هيچ مؤمنى هرگز به گناهى مبتلى نمى شد» .3986.مُروج الذهب :از او ، از سعيد بن جناح ، از برادرش ابو عامر ، از مردى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«هر كه عجب در او داخل شود ، هلاك مى شود» .3987.حياة الحيوان الكبرى ( _ بَعدَ ذِكرِ خِلافَةِ يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ بنِ ) على بن ابراهيم ، از پدرش ، از على بن اسباط ، از احمد بن عمر حلّال ، از على بن سويد ، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت كرده است كه گفت : آن حضرت را سؤال كردم از عجبى كه عمل را تباه مى گرداند . فرمود كه :«عجب ، چندين درجه است . از جمله آنها اين است كه بدى كردار بنده از برايش آراسته شود. پس آن را خوب و نيكو بيند و او را به شگفت آورد ، و چنان پندارد كه كار نيكو مى كند . و از جمله آنها اين است كه بنده به پروردگار خويش ايمان مى آورد. پس بر خداى عز و جل منّت مى گذارد ، و خدا را بر او منّت است» (در باب ايمان) .3987.حياة الحيوان الكبرى ( _ پ_س از ي_ادكردِ ج_ريان خلافت يزيد بن معاوية بن ) على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از عبد الرحمان بن حجّاح ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه مردى مرتكب گناهى مى شود ، و بعد بر آن نادم و پشيمان مى گردد و عمل خيرى را به جا مى آورد . پس آن عمل ، او را شاد و خوشحال مى گرداند ، و به اين سبب حالش پست تر مى شود از حالت وقت پشيمانى كه بعد از گناه از برايش به هم مى رسد . پس هر آينه اگر بر حالت وقت ندامت باشد ، از برايش بهتر است ، از آن عجبى كه در او داخل شده است» .

.

ص: 742

3988.تاريخ اليعقوبي :مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ نَضْرِ بْنِ قِرْوَاشٍ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«أَتى عَالِمٌ عَابِداً، فَقَالَ لَهُ: كَيْفَ صَلَاتُكَ؟ فَقَالَ: مِثْلِي يُسْأَلُ عَنْ صَلَاتِهِ وَ أَنَا أَعْبُدُ اللّهَ مُنْذُ كَذَا وَ كَذَا؟! قَالَ: فَكَيْفَ بُكَاؤُكَ؟ قَالَ : أَبْكِي حَتّى تَجْرِيَ دُمُوعِي، فَقَالَ لَهُ الْعَالِمُ: فَإِنَّ ضَحِكَكَ _ وَ أَنْتَ خَائِفٌ _ أَفْضَلُ مِنْ بُكَائِكَ وَ أَنْتَ مُدِلٌّ؛ إِنَّ الْمُدِلَّ لَا يَصْعَدُ مِنْ عَمَلِهِ شَيْءٌ».3988.تاريخ اليعقوبى :عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي دَاوُدَ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحَدِهِمَا عليهماالسلام، قَالَ:«دَخَلَ رَجُلَانِ الْمَسْجِدَ: أَحَدُهُمَا عَابِدٌ، وَ الْاخَرُ فَاسِقٌ، فَخَرَجَا مِنَ الْمَسْجِدِ وَ الْفَاسِقُ صِدِّيقٌ، وَ الْعَابِدُ فَاسِقٌ، وَ ذلِكَ أَنَّهُ يَدْخُلُ الْعَابِدُ الْمَسْجِدَ مُدِلًا بِعِبَادَتِهِ يُدِلُّ بِهَا، فَتَكُونُ فِكْرَتُهُ فِي ذلِكَ، وَ تَكُونُ فِكْرَةُ الْفَاسِقِ فِي التَّنَدُّمِ عَلى فِسْقِهِ، وَ يَسْتَغْفِرُ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مِمَّا صَنَعَ مِنَ الذُّنُوبِ».3989.فتح الباري :عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ الْحَجَّاجِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : الرَّجُلُ يَعْمَلُ الْعَمَلَ وَ هُوَ خَائِفٌ مُشْفِقٌ، ثُمَّ يَعْمَلُ شَيْئاً مِنَ الْبِرِّ، فَيَدْخُلُهُ شِبْهُ الْعُجْبِ بِهِ، فَقَالَ:«هُوَ فِي حَالِهِ الْأُولى _ وَ هُوَ خَائِفٌ _ أَحْسَنُ حَالًا مِنْهُ فِي حَالِ عُجْبِهِ». .

ص: 743

3990.الأمالي للطوسي عن الجاحظ عمرو بن بحر :محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از محمد بن سنان ، از نضر بن قرواش از اسحاق بن عمّار از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«عالمى به نزد عابدى آمد و به او گفت كه : نمازت چگونه است؟ عابد گفت كه : مثل من ، از نمازش پرسيده مى شود ، و من مدّت چندين سال است كه خداى _ تعالى _ را عبادت مى كنم؟! عالم گفت كه : گريه ات چون است؟ گفت : مى گريم ، تا آنكه قطرات اشك چشمم روان مى شود . عالم به عابد گفت : به درستى كه خنده تو با آنكه ترسان باشى ، از گريه ات بهتر است ، در حالى كه به عمل خويش بنازى و هيچ ترس نداشته باشى . به درستى كه آنكه مى نازد (به عمل خويش) ، چيزى از عملش بالا نمى رود» .3989.فتح البارى :از او ، از احمد بن محمد ، از احمد بن ابى داود ، از بعضى از اصحاب ما ، از امام محمد باقر يا امام جعفر صادق عليهماالسلامروايت است كه فرمود :«دو مرد داخل مسجد مى شوند ، يكى از آنها عابد و ديگرى فاسق؛ پس از مسجد بيرون مى آيند و فاسق ، صدّيق و عابد ، فاسق باشد . و علّت اين ، آن است كه عابد در مسجد داخل مى شود ، در حالتى كه به عبادت خويش صاحب ناز و كرشمه است و به آن مى نازد؛ پس همه انديشه اش در آن است . و انديشه فاسق ، در اظهار پشيمانى است بر نافرمانى خويش ، و از خداى عز و جل طلب آمرزش مى كند ، از آنچه كرده از گناهان» (1) .3990.الأمالى ، طوسى ( _ به نقل از جاحظ (عمرو بن بحر) _ ) على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از عبد الرحمان بن حجّاج روايت كرده است كه گفت : به خدمت امام جعفر صادق عليه السلام عرض كردم كه : مردى عملى مى كند و او بسيار ترسان است . بعد از آن ، چيزى از كار نيك را به عمل مى آورد ، و گويا عجب به آن ، در او داخل مى شود . و فرمود كه :«آن كس ، در حالت اوّلش كه ترسان است ، حالش بهتر است از حالى كه در حال عجب خويش دارد» . .


1- .و احتمال دارد كه اين حديث خبر باشد از آنچه در سابق اتفّاق افتاده كه ، آن دو كس با حالت خويش داخل مسجد شدند و شد ، آنچه شد . و اوّل حديث ، ظاهر در اين معنى است ، چنان كه آخر آن ، ظاهر است در آن چه گذشت . (مترجم)

ص: 744

3991.الفهرست ( _ في أخبارِ الواقِدِيِّ _ ) عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ، عَنْ يُونُسَ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : بَيْنَمَا مُوسى عليه السلام جَالِسٌ إِذْ أَقْبَلَ إِبْلِيسُ وَ عَلَيْهِ بُرْنُسٌ ذُو أَلْوَانٍ، فَلَمَّا دَنَا مِنْ مُوسى عليه السلام خَلَعَ الْبُرْنُسَ، وَ قَامَ إِلى مُوسى، فَسَلَّمَ عَلَيْهِ، فَقَالَ لَهُ مُوسى : مَنْ أَنْتَ؟ فَقَالَ : أَنَا إِبْلِيسُ، قَالَ : أَنْتَ؟! فَلَا قَرَّبَ اللّهُ دَارَكَ، قَالَ: إِنِّي إِنَّمَا جِئْتُ لِأُسَلِّمَ عَلَيْكَ؛ لِمَكَانِكَ مِنَ اللّهِ».

قَالَ: «فَقَالَ لَهُ مُوسى عليه السلام : فَمَا هذَا الْبُرْنُسُ؟ قَالَ: بِهِ أَخْتَطِفُ قُلُوبَ بَنِي آدَمَ، فَقَالَ مُوسى: فَأَخْبِرْنِي بِالذَّنْبِ الَّذِي إِذَا أَذْنَبَهُ ابْنُ آدَمَ، اسْتَحْوَذْتَ عَلَيْهِ. قَالَ: إِذَا أَعْجَبَتْهُ نَفْسُهُ، وَ اسْتَكْثَرَ عَمَلَهُ، وَ صَغُرَ فِي عَيْنِهِ ذَنْبُهُ».

وَ قَالَ: «قَالَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لِدَاوُدَ عليه السلام : يَا دَاوُدُ، بَشِّرِ الْمُذْنِبِينَ، وَ أَنْذِرِ الصِّدِّيقِينَ، قَالَ: كَيْفَ أُبَشِّرُ الْمُذْنِبِينَ وَ أُنْذِرُ الصِّدِّيقِينَ؟ قَالَ: يَا دَاوُدُ، بَشِّرِ الْمُذْنِبِينَ أَنِّي أَقْبَلُ التَّوْبَةَ، وَ أَعْفُو عَنِ الذَّنْبِ، وَ أَنْذِرِ الصِّدِّيقِينَ أَلَا يُعْجَبُوا بِأَعْمَالِهِمْ؛ فَإِنَّهُ لَيْسَ عَبْدٌ أَنْصِبُهُ لِلْحِسَابِ إِلَا هَلَكَ».126 _ بَابُ حُبِّ الدُّنْيَا وَ الْحِرْصِ عَلَيْهَا3991.الفهرست ( _ درباره اخبار واقدى _ ) عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِي مَنْصُورٍ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ؛ وَ هِشَامٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«رَأْسُ كُلِّ خَطِيئَةٍ حُبُّ الدُّنْيَا».3992.الاستيعاب :عَلِيٌّ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ بَشِيرٍ، قَالَ:سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ: «مَا ذِئْبَانِ ضَارِيَانِ فِي غَنَمٍ قَدْ فَارَقَهَا رِعَاؤُهَا _ أَحَدُهُمَا فِي أَوَّلِهَا، وَ الْاخَرُ فِي آخِرِهَا _ بِأَفْسَدَ فِيهَا مِنْ حُبِّ الْمَالِ وَ الشَّرَفِ فِي دِينِ الْمُسْلِمِ». .

ص: 745

126 . باب در بيان دوستى دنيا و حرص داشتن بر آن

4033.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى بن عبيد ، از يونس ، از بعضى از اصحاب خويش ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : در بين اينكه موسى عليه السلام نشسته بود ، ناگاه شيطان رو آورد و كلاهى كه صاحب رنگ هاى مختلف بود ، پوشيده بود . و چون به حضرت موسى عليه السلام نزديك شد ، آن كلاه را از سر برداشت و به نزد موسى ايستاد وبر او سلام كرد . موسى به آن ملعون فرمود كه : تو كيستى؟ گفت كه : من شيطانم . فرمود : تويى ، خدا خانه تو را نزديك نگرداند (يعنى همسايه كسى نباشد شيطان) . گفت كه : من نيامده ام ، مگر از براى آنكه بر تو سلام كنم ، به جهت قرب و منزلتى كه نسبت به خداى عز و جلدارى» . حضرت فرمود كه : «موسى به شيطان فرمود كه : اين كلاه چيست؟ عرض كرد كه : به اين كلاه ، دل هاى فرزندان آدم را مى ربايم . موسى فرمود كه : مرا خبر ده به آن گناهى كه چون فرزند آدم آن را به عمل آورد ، بر او غالب مى شوى و دست مى يابى . عرض كرد كه : آن در وقتى است كه نفسش او را به شگفت آورد ، و عجب به هم رساند ، و عمل خود را بسيار شمارد ، و گناهش در چشمش كوچك باشد» . و فرمود كه : «خداى عز و جل به حضرت داود عليه السلام وحى فرمود كه : اى داود! بشارت ده گناهكاران را ، و صدّيقان را بترسان . داود عرض كرد كه : چگونه گناهكاران را بشارت دهم و صدّيقان را بترسانم؟ فرمود كه : اى داود! گناهكاران را بشارت ده كه من توبه را قبول مى كنم و از گناه عفو مى نمايم ، و صدّيقان را بترسان كه به عمل هاى خويش عجب نكنند؛ چرا كه ، هيچ بنده اى نيست كه او را از براى حساب برپا كنم ، مگر آنكه هلاك مى شود» .126 . باب در بيان دوستى دنيا و حرص داشتن بر آن4035.عنه صلى الله عليه و آله :على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از درست بن ابى منصور ، از مردى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه ، و هشام نيز از آن حضرت روايت كرده است كه فرمود :«سِرّ همه گناهان ، دوستى دنيا است» .4036.الإمام عليّ عليه السلام :على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن فضّال ، از ابن بكير ، از حمّاد بن بشير روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«دو گرگ درنده خونخوارى كه در گله گوسفندى افتاده باشند ، و شبان هاى آن گوسفندان از آنها مفارقت كرده باشند و بر سر آنها نباشند ، و يكى از آن دو گرگ ، در اوّل گله و ديگرى ، در آخر آن باشد ، فساد و تباهى آنها در آن گله ، بيشتر از فساد دوستى دنيا و بزرگوارى در دين مسلمان نيست» .

.

ص: 746

4033.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسى، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«مَا ذِئْبَانِ ضَارِيَانِ فِي غَنَمٍ لَيْسَ لَهَا رَاعٍ _ هذَا فِي أَوَّلِهَا، وَ هذَا فِي آخِرِهَا _ بِأَسْرَعَ فِيهَا مِنْ حُبِّ الْمَالِ وَ الشَّرَفِ فِي دِينِ الْمُؤْمِنِ».4034.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْخَزَّازِ، عَنْ غِيَاثِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ الشَّيْطَانَ يُدِيرُ ابْنَ آدَمَ فِي كُلِّ شَيْءٍ، فَإِذَا أَعْيَاهُ، جَثَمَ لَهُ عِنْدَ الْمَالِ، فَأَخَذَ بِرَقَبَتِهِ».4035.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ، عَنْ أَبِي أُسَامَةَ زَيْدٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَنْ لَمْ يَتَعَزَّ بِعَزَاءِ اللّهِ، تَقَطَّعَتْ نَفْسُهُ حَسَرَاتٍ عَلَى الدُّنْيَا؛ وَ مَنْ أَتْبَعَ بَصَرَهُ مَا فِي أَيْدِي النَّاسِ، كَثُرَ هَمُّهُ، وَ لَمْ يَشْفِ غَيْظَهُ؛ وَ مَنْ لَمْ يَرَ لِلّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ عَلَيْهِ نِعْمَةً إِلَا فِي مَطْعَمٍ أَوْ مَشْرَبٍ أَوْ مَلْبَسٍ، فَقَدْ قَصَرَ عَمَلُهُ، وَ دَنَا عَذَابُهُ».4036.امام على عليه السلام :عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يزِيدَ، عَنْ زِيَادٍ الْقَنْدِيِّ، عَنْ أَبِي وَكِيعٍ، عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ السَّبِيعِيِّ، عَنِ الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ، عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إِنَّ الدِّينَارَ وَ الدِّرْهَمَ أَهْلَكَا مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ ، وَ هُمَا مُهْلِكَاكُمْ».4037.عنه عليه السلام :عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يَحْيَى بْنِ عُقْبَةَ الْأَزْدِيِّ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ :«قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام : مَثَلُ الْحَرِيصِ عَلَى الدُّنْيَا مَثَلُ دُودَةِ الْقَزِّ، كُلَّمَا ازْدَادَتْ مِنَ الْقَزِّ عَلى نَفْسِهَا لَفّاً، كَانَ أَبْعَدَ لَهَا مِنَ الْخُرُوجِ حَتّى تَمُوتَ غَمّاً».

وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «أَغْنَى الْغِنى مَنْ لَمْ يَكُنْ لِلْحِرْصِ أَسِيراً» .

وَ قَالَ: «لَا تُشْعِرُوا قُلُوبَكُمُ الِاشْتِغَالَ بِمَا قَدْ فَاتَ؛ فَتَشْغَلُوا أَذْهَانَكُمْ عَنِ الِاسْتِعْدَادِ لِمَا لَمْ يَأْتِ». .

ص: 747

4038.الإمام الباقر عليه السلام ( _ في قَولِ اللّه ِ تَعالى : {Q} «الَّذِينَ ءَامَن ) از او ، از پدرش ، از عثمان بن عيسى ، از ابو ايّوب ، از محمد بن مسلم ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت است كه فرمود :«دو گرگ درنده خونخوارى كه در گله گوسفندى افتاده باشند ، و آن گلّه را شبانى نباشد ، و اين يكى در اوّل آن ، و آن يكى در آخر آن باشد ، شتاب آن گرگ ها در آن گله ، بيشتر از شتاب دوستى مال و شرف در دين مؤمن نيست» .4039.الأمالي للمفيد عن ابن عبّاس :محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از محمد بن يحيى خزّاز ، از غياث بن ابراهيم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه شيطان ، فرزند آدم را در هر چيزى مى گرداند؛ پس چون شيطان را مانده و خسته گرداند و نتواند كه او را گمراه كند ، از برايش در نزد مال بنشيند ، و چون بر سرش رود ، گردنش را بگيرد» .4040.الإيضاح :از او ، از احمد بن محمد ، از على بن نعمان ، از ابو اسامه _ يعنى زيد _ ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : هر كه به تسلّى دادن خدا تسلّى نيابد ، دلش پاره پاره شود ، به جهت حسرت هاى بر دنيا . (1) و هر كه چشمش برود در پى آنچه در دست مردمان است ، غم و اندوهش بسيار باشد و خشم خويش را شفا ندهد . و هر كه نعمتى را از براى خداى عز و جلبر خويش نبيند ، مگر در خوردنى يا آشاميدنى يا پوشيدنى ، به حقيقت كه عملش كوتاه و عذابش نزديك شده است» .4041.الطبقات الكبرى عن الحسن بن زيد :چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه و يعقوب بن يزيد ، از زياد قندى ، از ابو وكيع ، از اسحاق سبيعى ، از حارث اعور ، از اميرالمؤمنين عليه السلام كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : به درستى كه دينار و درم ، آنان را كه پيش از شما بوده اند هلاك گردانيده اند . و همين دو چيز ، شما را هلاك خواهند كرد» .4037.امام على عليه السلام :على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يحيى بن عقبه ازدى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«حضرت ابو جعفر عليه السلام فرمود كه : داستان آنكه بر دنيا حرص دارد ، چون داستان كرم ابريشم است ، كه هر چه از ابريشم ، بيشتر بر خود مى پيچيد ، بيشتر باعث دورى آن از بيرون آن است ، تا آنكه از روى اندوه بميرد» . و امام جعفر صادق عليه السلام فرمود : «بى نيازتر از همه بى نيازان ، كسى است كه اسير حرص نباشد» . و فرمود كه : «دل هاى خويش را مشغول مسازيد به آنچه فوت شده ، و ترس آن را در آنها راه مدهيد ، كه ذهن هاى خود را روگردان مى كنيد ، از آماده شدن براى آنچه نيامده است» . .


1- .و مراد اين است كه ، هر كه دنيا را دوست دارد و بر آنچه به او مى رسد از حوادث دنيا صبر نكند ، هميشه در حسرت و اندوه باشد . (مترجم)

ص: 748

4038.امام باقر عليه السلام ( _ درباره سخن خداوند تعالى : {Q} «كسانى كه ايمان آ ) عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ وَ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ سُلَيْمَانَ الْمِنْقَرِيِّ، عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ بْنِ هَمَّامٍ، عَنْ مَعْمَرِ بْنِ رَاشِدٍ، عَنِ الزُّهْرِيِّ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمِ بْنِ عُبَيْدِ اللّهِ، قَالَ: سُئِلَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام:أَيُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ عِنْدَ اللّهِ؟

قَالَ: «مَا مِنْ عَمَلٍ بَعْدَ مَعْرِفَةِ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ وَ مَعْرِفَةِ رَسُولِهِ صلى الله عليه و آله أَفْضَلَ مِنْ بُغْضِ الدُّنْيَا؛ فَإِنَّ لِذلِكَ لَشُعَباً كَثِيرَةً، وَ لِلْمَعَاصِي شُعَبٌ :

فَأَوَّلُ مَا عُصِيَ اللّهُ بِهِ الْكِبْرُ ، مَعْصِيَةُ إِبْلِيسَ حِينَ «أَبى وَ اسْتَكْبَرَ وَ كَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ» .

ثُمَّ الْحِرْصُ ، وَ هِيَ مَعْصِيَةُ آدَمَ وَ حَوَّاءَ عليهماالسلام حِينَ قَالَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لَهُمَا: «فَكُلا مِنْ حَيْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونا مِنَ الظّالِمِينَ» فَأَخَذَا مَا لَا حَاجَةَ بِهِمَا إِلَيْهِ، فَدَخَلَ ذلِكَ عَلى ذُرِّيَّتِهِمَا إِلى يَوْمِ الْقِيَامَةِ، وَ ذلِكَ أَنَّ أَكْثَرَ مَا يَطْلُبُ ابْنُ آدَمَ مَا لَا حَاجَةَ بِهِ إِلَيْهِ.

ثُمَّ الْحَسَدُ ، وَ هِيَ مَعْصِيَةُ ابْنِ آدَمَ حَيْثُ حَسَدَ أَخَاهُ، فَقَتَلَهُ، فَتَشَعَّبَ مِنْ ذلِكَ: حُبُّ النِّسَاءِ، وَ حُبُّ الدُّنْيَا، وَ حُبُّ الرِّئَاسَةِ، وَ حُبُّ الرَّاحَةِ، وَ حُبُّ الْكَلَامِ، وَ حُبُّ الْعُلُوِّ وَ الثَّرْوَةِ؛ فَصِرْنَ سَبْعَ خِصَالٍ، فَاجْتَمَعْنَ كُلُّهُنَّ فِي حُبِّ الدُّنْيَا، فَقَالَتِ الْأَنْبِيَاءُ وَ الْعُلَمَاءُ بَعْدَ مَعْرِفَةِ ذلِكَ : حُبُّ الدُّنْيَا رَأْسُ كُلِّ خَطِيئَةٍ؛ وَ الدُّنْيَا دُنْيَاءَانِ: دُنْيَا بَلَاغٍ، وَ دُنْيَا مَلْعُونَةٍ».4039.الأمالى ، ( مفيد به نقل از ابن عبّاس _ ) وَ بِهذَا الْاءِسْنَادِ، عَنِ الْمِنْقَرِيِّ، عَنْ حَفْصِ بْنِ غِيَاثٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«فِي مُنَاجَاةِ مُوسى عليه السلام : يَا مُوسى، إِنَّ الدُّنْيَا دَارُ عُقُوبَةٍ، عَاقَبْتُ فِيهَا آدَمَ عِنْدَ خَطِيئَتِهِ، وَ جَعَلْتُهَا مَلْعُونَةً، مَلْعُونٌ مَا فِيهَا إِلَا مَا كَانَ فِيهَا لِي؛ يَا مُوسى، إِنَّ عِبَادِيَ الصَّالِحِينَ زَهِدُوا فِي الدُّنْيَا بِقَدْرِ عِلْمِهِمْ، وَ سَائِرَ الْخَلْقِ رَغِبُوا فِيهَا بِقَدْرِ جَهْلِهِمْ؛ وَ مَا مِنْ أَحَدٍ عَظَّمَهَا فَقَرَّتْ عَيْنَاهُ فِيهَا، وَ لَمْ يُحَقِّرْهَا أَحَدٌ إِلَا انْتَفَعَ بِهَا».4040.الإيضاح :مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ، عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَا ذِئْبَانِ ضَارِيَانِ فِي غَنَمٍ قَدْ فَارَقَهَا رِعَاؤُهَا _ وَاحِدٌ فِي أَوَّلِهَا، وَ هذَا فِي آخِرِهَا _ بِأَفْسَدَ فِيهَا مِنْ حُبِّ الْمَالِ وَ الشَّرَفِ فِي دِينِ الْمُسْلِمِ».4041.الطبقات الكبرى ( _ به نقل از حسن بن زيد _ ) عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ الْعَبَّاسِ، عَنْ سَعِيدِ بْنِ جَنَاحٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ سَعِيدٍ، عَنْ عَبْدِ الْحَمِيدِ بْنِ عَلِيٍّ الْكُوفِيِّ، عَنْ مُهَاجِرٍ الْأَسَدِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: «مَرَّ عِيسَى بْنُ مَرْيَمَ عليه السلام عَلى قَرْيَةٍ قَدْ مَاتَ أَهْلُهَا وَ طَيْرُهَا وَ دَوَابُّهَا،

فَقَالَ:أَمَا إِنَّهُمْ لَمْ يَمُوتُوا إِلَا بِسَخْطَةٍ، وَ لَوْ مَاتُوا مُتَفَرِّقِينَ لَتَدَافَنُوا.

فَقَالَ الْحَوَارِيُّونَ: يَا رُوحَ اللّهِ وَ كَلِمَتَهُ، ادْعُ اللّهَ أَنْ يُحْيِيَهُمْ لَنَا، فَيُخْبِرُونَا مَا كَانَتْ أَعْمَالُهُمْ؟ فَنَجْتَنِبَهَا .

فَدَعَا عِيسى عليه السلام رَبَّهُ، فَنُودِيَ مِنَ الْجَوِّ: أَنْ نَادِهِمْ، فَقَامَ عِيسى عليه السلام بِاللَّيْلِ عَلى شَرَفٍ مِنَ الْأَرْضِ، فَقَالَ: يَا أَهْلَ هذِهِ الْقَرْيَةِ، فَأَجَابَهُ مِنْهُمْ مُجِيبٌ: لَبَّيْكَ يَا رُوحَ اللّهِ وَ كَلِمَتَهُ، فَقَالَ: وَيْحَكُمْ، مَا كَانَتْ أَعْمَالُكُمْ؟ قَالَ: عِبَادَةَ الطَّاغُوتِ، وَ حُبَّ الدُّنْيَا مَعَ خَوْفٍ قَلِيلٍ، وَ أَمَلٍ بَعِيدٍ، وَ غَفْلَةٍ فِي لَهْوٍ وَ لَعِبٍ.

فَقَالَ: كَيْفَ كَانَ حُبُّكُمْ لِلدُّنْيَا؟ قَالَ: كَحُبِّ الصَّبِيِّ لِأُمِّهِ، إِذَا أَقْبَلَتْ عَلَيْنَا فَرِحْنَا وَ سُرِرْنَا، وَ إِذَا أَدْبَرَتْ عَنَّا بَكَيْنَا وَ حَزِنَّا.

قَالَ: كَيْفَ كَانَتْ عِبَادَتُكُمْ لِلطَّاغُوتِ؟ قَالَ: الطَّاعَةُ لِأَهْلِ الْمَعَاصِي.

قَالَ: كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ أَمْرِكُمْ؟ قَالَ: بِتْنَا لَيْلَةً فِي عَافِيَةٍ، وَ أَصْبَحْنَا فِي الْهَاوِيَةِ، فَقَالَ: وَ مَا الْهَاوِيَةُ؟ فَقَالَ: سِجِّينٌ.

قَالَ: وَمَا سِجِّينٌ؟ قَالَ: جِبَالٌ مِنْ جَمْرٍ تُوقَدُ عَلَيْنَا إِلى يَوْمِ الْقِيَامَةِ.

قَالَ: فَمَا قُلْتُمْ، وَ مَا قِيلَ لَكُمْ؟ قَالَ: قُلْنَا: رُدَّنَا إِلَى الدُّنْيَا فَنَزْهَدَ فِيهَا، قِيلَ لَنَا: كَذَبْتُمْ.

قَالَ: وَيْحَكَ، كَيْفَ لَمْ يُكَلِّمْنِي غَيْرُكَ مِنْ بَيْنِهِمْ؟ قَالَ: يَا رُوحَ اللّهِ، إِنَّهُمْ مُلْجَمُونَ بِلِجَامٍ مِنْ نَارٍ بِأَيْدِي مَلَائِكَةٍ غِلَاظٍ شِدَادٍ، وَ إِنِّي كُنْتُ فِيهِمْ وَ لَمْ أَكُنْ مِنْهُمْ، فَلَمَّا نَزَلَ الْعَذَابُ عَمَّنِي مَعَهُمْ، فَأَنَا مُعَلَّقٌ بِشَعْرَةٍ عَلى شَفِيرِ جَهَنَّمَ لَا أَدْرِي أُكَبْكَبُ فِيهَا، أَمْ أَنْجُو مِنْهَا؟

فَالْتَفَتَ عِيسى عليه السلام إِلَى الْحَوَارِيِّينَ، فَقَالَ: يَا أَوْلِيَاءَ اللّهِ، أَكْلُ الْخُبْزِ الْيَابِسِ بِالْمِلْحِ الْجَرِيشِ، وَ النَّوْمُ عَلَى الْمَزَابِلِ خَيْرٌ كَثِيرٌ مَعَ عَافِيَةِ الدُّنْيَا وَ الْاخِرَةِ». .

ص: 749

4042.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :على بن ابراهيم ، از پدرش و على بن محمد هر دو روايت كرده اند ، از قاسم بن محمد ، از سليمان منقرى ، از عبد الرّزّاق بن همام ، از معمر بن راشد ، از زهرى ، از محمد بن مسلم بن عبيداللّه كه گفت : از حضرت على بن الحسين عليهماالسلام سؤال شد... تا آخر آن چه در باب مذمّت دنيا و بى رغبتى در آن گذشت ، با اختلافى در سند .4043.عنه صلى الله عليه و آله :و به همين اسناد ، از منقرى ، از حفص بن غياث ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«در مناجات و راز خدا با موسى عليه السلام مذكور است كه : اى موسى! به درستى كه دنيا خانه عقوبت است . آدم عليه السلام را در آن عقاب كردم در نزد گناه (يعنى خلاف اولى كه از او سر زد) . و دنيا را ملعون گردانيدم ، و آنچه در آن است ملعون است ، مگر آنچه در آن ، از براى من باشد . اى موسى! به درستى كه بندگان نيك و شايسته من ، در دنيا رغبت نكردند به اندازه علم خويش ، و ساير خلق ، به اندازه جهل خويش در آن رغبت كردند . و كسى نيست كه دنيا را بزرگ شمرده باشد ، و حال آنكه چشم هايش در آن روشن شده باشد . و هيچ كس آن را حقير و كوچك نشمرده ، مگر آنكه به آن منتفع شده است» .4044.عنه صلى الله عليه و آله :محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن فضّال ، از ابو جميله ، از محمد حلبى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :... تا آخر حديث دويم اين باب .4045.المعجم الكبير عن أبي ذرّ وسلمان :چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از منصور بن عبّاس ، از سعيد بن جناح ، از عثمان بن سعيد ، از عبد الحميد بن على كوفى ، از مهاجر اسدى ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :

«عيسى بن مريم عليهماالسلام به دهى گذشت كه اهل آن و مرغان و حيوانات آن ، همه مرده بودند . حضرت عيسى عليه السلام فرمود كه : ايشان نمرده اند ، مگر به غضبى كه ايشان را به يكبار هلاك كرده است ، و اگر جدا جدا مى مردند ، يكديگر را در خاك پنهان مى كردند .

حواريّان عرض كردند كه : يا روح اللّه ! [و كلمه خدا ، يعنى كسى كه به يك سخن آن جناب موجود شده] ، خدا را بخوان و دعا كن كه ايشان را براى ما زنده گرداند ، تا ما را خبر دهند كه اعمال ايشان چه بوده است ، تا از آن اجتناب كنيم .

پس عيسى عليه السلام پروردگار خويش را خواند» . حضرت صادق عليه السلام فرمود كه :«از هوا ندايى به او رسيد كه ايشان را آواز ده؛ پس عيسى عليه السلام در شب برخاست و بر بلندى و تلى از آن زمين ايستاد ، و فرمود كه : اى اهل اين ده! پس جواب دهنده اى از ايشان آن حضرت را جواب داد كه : لبيّك ، يا روح اللّه و كلمه ى آن جناب! حضرت فرمود : واى بر شما! اعمال شما چه بود؟ عرض كرد كه : پرستش طاغوت ، و دوستى دنيا با ترس كم ، و آرزوى دور و دراز ، و غفلت و بى خبرى در لهو و لعب .

عيسى فرمود كه : دوستى شما با دنيا چگونه بود؟ عرض كرد كه : مانند دوستى كودك با مادرش . چون به ما رو مى آورد ، شاد و خوشحال مى شديم و چون رو از ما مى گردانيد و پشت مى كرد ، مى گريستيم و اندوهناك مى گشتيم . فرمود كه : پرستش شما از براى طاغوت چگونه بود؟ عرض كرد كه : فرمانبردارى از براى صاحبان معاصى .

فرمود كه : عاقبت كار شما چگونه بود؟ عرض كرد كه : شب ، با عافيت غنوديم و صبح كرديم و در هاويه بوديم . فرمود كه : هاويه چيست؟ عرض كرد كه : سجّين . فرمود كه : سجّين چيست؟ عرض كرد كه : كوه ها است از آتش كه بر ما افروخته مى شود ، تا روز قيامت . فرمود كه : شما چه گفتيد و به شما چه گفته شد؟ عرض كرد كه : گفتيم : ما را به سوى دنيا برگردان تا در آن زهد ورزيم . به ما گفته شد كه : دروغ گفتيد . فرمود : واى بر تو! چگونه است كه غير از تو از ميان ايشان كسى با من سخن نمى گويد؟ عرض كرد كه : يا روح اللّه ! به درستى كه ايشان را لجام كرده اند به لجام هايى از آتش ، كه در دست فرشتگان غلاظ و شداد است ، كه در نهايت درشتى و سختى اند . و به درستى كه من در ميانه ايشان بودم و از ايشان نبودم؛ پس چون عذاب خدا فرود آمد ، مرا با ايشان فرا گرفت ، و من بر كنار دوزخ به مويى آويخته ام . نمى دانم كه آيا در آن نگونسار مى شوم ، يا از آن نجات مى يابم .

پس حضرت عيسى به سوى حواريّان التفات نمود و فرمود كه : اى دوستان خدا! خوردن نان خشك با نمك بلغور (1) ، و خوابيدن بر روى خاك يا مزبله ها _ بنابر اختلاف نسخ كافى _ ، خيرى است فراوان ، با عافيت دنيا و آخرت» . .


1- .به هر چيز درهم شكسته و كم ارزش بلغور مى گويند .

ص: 750

4042.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَا فَتَحَ اللّهُ عَلى عَبْدٍ بَاباً مِنْ أَمْرِ الدُّنْيَا إِلَا فَتَحَ اللّهُ عَلَيْهِ مِنَ الْحِرْصِ مِثْلَهُ».4043.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْمِنْقَرِيِّ، عَنْ حَفْصِ بْنِ غِيَاثٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ عِيسَى بْنُ مَرْيَمَ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَيْهِ : تَعْمَلُونَ لِلدُّنْيَا وَ أَنْتُمْ تُرْزَقُونَ فِيهَا بِغَيْرِ عَمَلٍ، وَ لَا تَعْمَلُونَ لِلْاخِرَةِ وَ أَنْتُمْ لَا تُرْزَقُونَ فِيهَا إِلَا بِالْعَمَلِ، وَيْلَكُمْ عُلَمَاءَ سَوْءٍ، الْأَجْرَ تَأْخُذُونَ، وَ الْعَمَلَ تُضَيِّعُونَ، يُوشِكُ رَبُّ الْعَمَلِ أَنْ يُقْبَلَ عَمَلُهُ، وَ يُوشِكُ أَنْ يُخْرَجُوا مِنْ ضِيقِ الدُّنْيَا إِلى ظُلْمَةِ الْقَبْرِ، كَيْفَ يَكُونُ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ مَنْ هُوَ فِي مَسِيرِهِ إِلى آخِرَتِهِ وَ هُوَ مُقْبِلٌ عَلى دُنْيَاهُ، وَ مَا يَضُرُّهُ أَحَبُّ إِلَيْهِ مِمَّا يَنْفَعُهُ؟!». .

ص: 751

4044.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از هشام بن سالم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«خدا درى را از امور دنيا بر بنده اى نگشود ، مگر آنكه بر او از حرص ، درى مثل آن را گشوده است» .4045.المعجم الكبير ( _ به نقل از ابو ذر و سلمان _ ) على بن ابراهيم ، از پدرش ، از قاسم بن محمد ، از منقرى ، از حفص بن غياث ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«عيسى بن مريم عليه السلام فرمود كه : از براى دنيا عمل مى كنيد ، و حال آنكه در آن روزى داده مى شويد ، بى آنكه عمل كنيد . و از براى آخرت عمل نمى كنيد ، و حال آنكه در آن روزى داده نمى شود ، مگر به عمل . واى بر شما! بد دانايانى هستيد . (1) مزد را مى گيريد و عمل را ضايع مى كنيد . بسيار نزديك است كه عمل صاحب عمل مقبول گردد ، و نزديك است كه از تنگى دنيا بيرون رويد ، به سوى تاريكى قبر . چگونه از اهل علم باشد ، كسى كه در كار رفتن به سوى آخرت خويش باشد ، و حال آنكه رو به دنياى خود داشته باشد ، و چيزى كه به او زيان مى رساند ، به سوى او دوست تر باشد ، از آنچه به او نفع مى بخشد» . .


1- .و شايد كه در اينجا تصحيفى شده باشد ، و عبارت به وضعى بوده كه ترجمه آن اين باشد كه : بد كاركنانى هستيد؛ چرا كه ، بعد از اين مى فرمايد كه : مزد را مى گيريد و عمل را ضايع مى كنيد . وليكن در همه نسخ كافى كه به نظر رسيد ، به آن وضع است كه در اوّل ذكر شد ، و دور نيست كه تتمّه حديث ، مؤيّد صحّت آن باشد؛ چرا كه مى فرمايد : مزدرا . (مترجم)

ص: 752

4046.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو _ فِيمَا أَعْلَمُ _ عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْحَذَّاءِ، عَنْ حَرِيزٍ، عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«أَبْعَدُ مَا يَكُونُ الْعَبْدُ مِنَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ : إِذَا لَمْ يُهِمَّهُ إِلَا بَطْنُهُ وَ فَرْجُهُ».4047.عنه صلى الله عليه و آله :مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ وَ عَبْدِ الْعَزِيزِ الْعَبْدِيِّ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ أَبِي يَعْفُورٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ أَصْبَحَ وَ أَمْسى وَ الدُّنْيَا أَكْبَرُ هَمِّهِ، جَعَلَ اللّهُ تَعَالَى الْفَقْرَ بَيْنَ عَيْنَيْهِ، وَ شَتَّتَ أَمْرَهُ، وَ لَمْ يَنَلْ مِنَ الدُّنْيَا إِلَا مَا قُسِمَ لَهُ؛ وَ مَنْ أَصْبَحَ وَ أَمْسى وَ الْاخِرَةُ أَكْبَرُ هَمِّهِ، جَعَلَ اللّهُ الْغِنى فِي قَلْبِهِ، وَ جَمَعَ لَهُ أَمْرَهُ».4048.عنه صلى الله عليه و آله :عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ، عَنْ حَفْصِ بْنِ قُرْطٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ كَثُرَ اشْتِبَاكُهُ بِالدُّنْيَا، كَانَ أَشَدَّ لِحَسْرَتِهِ عِنْدَ فِرَاقِهَا».4049.المناقب للخوارزمي عن ابن عبّاس :عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ الْعَزِيزِ الْعَبْدِيِّ، عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ عليه السلام يَقُولُ:«مَنْ تَعَلَّقَ قَلْبُهُ بِالدُّنْيَا تَعَلَّقَ قَلْبُهُ بِثَلَاثِ خِصَالٍ: هَمٍّ لَا يَفْنى، وَ أَمَلٍ لَا يُدْرَكُ، وَ رَجَاءٍ لَا يُنَالُ». .

ص: 753

4050.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :از او ، از پدرش ، از محمد بن عمرو در آنچه مى دانم ، از ابو على حذّاء ، از حريز ، از زراره و محمد بن مسلم ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«وقتى كه بنده نسبت به خداى عز و جل از هر وقت دورتر باشد ، وقتى است كه او را همّتى غير از شكم و فرجش نباشد» .4046.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد ، از ابن محبوب ، از عبداللّه بن سنان ، و عبد العزيز عبدى ، از عبد اللّه بن ابى يعفور ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه صبح و شام كند و دنيا مقصود بزرگترش باشد ، خداى عز و جل فقر را در ميان دو چشمش قرار دهد ، و امرش را پراكنده گرداند ، و از دنيا نيابد ، مگر آنچه را كه از برايش قسمت شده . و هر كه صبح و شام كند و آخرت مقصود بزرگترش باشد ، خداى عز و جل بى نيازى را در دلش قرار دهد ، و امرش را از برايش جمع كند» .4047.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :على بن ابراهيم ، از محمد بن عيسى ، از يونس ، از ابن سنان ، از حفص بن قرط ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«هر كه با دنيا بسيار به هم بافته و در هم در رفته باشند ، حسرتش در نزد جدايى از آن سخت تر باشد» .4048.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از عبد العزيز عبدى ، از ابن ابى يعفور روايت كرده است كه گفت : شنيدم از امام جعفر صادق عليه السلام كه مى فرمود :«هر كه دلش به دنيا آويخته و بسته باشد ، دلش به سه خصلت تعلّق مى گيرد : اندوهى كه زوال ندارد ، و آرزويى كه به آن نمى توان رسيد ، و اميدى كه نمى توان يافت» . .

ص: 754

127 _ بَابُ الطَّمَعِ4050.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَسَّانَ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَا أَقْبَحَ بِالْمُؤْمِنِ أَنْ تَكُونَ لَهُ رَغْبَةٌ تُذِلُّهُ».4051.تاريخ دمشق عن عبد اللّه بن عبّاس :عَنْهُ، عَنْ أَبِيهِ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ بَلَغَ بِهِ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«بِئْسَ الْعَبْدُ عَبْدٌ لَهُ طَمَعٌ يَقُودُهُ، وَ بِئْسَ الْعَبْدُ عَبْدٌ لَهُ رَغْبَةٌ تُذِلُّهُ».4052.الإمام عليّ عليه السلام :عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْمِنْقَرِيِّ، عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ، عَنْ مَعْمَرٍ، عَنِ الزُّهْرِيِّ، قَالَ: قَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ عليهماالسلام :«رَأَيْتُ الْخَيْرَ كُلَّهُ قَدِ اجْتَمَعَ فِي قَطْعِ الطَّمَعِ عَمَّا فِي أَيْدِي النَّاسِ».4053.عنه عليه السلام ( _ في خُطبَتِهِ عَلى مِنبَرِ البَصرَةِ _ ) مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ سُلَيْمَانَ بْنِ رُشَيْدٍ، عَنْ مُوسَى بْنِ سَلَامٍ، عَنْ سَعْدَانَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ : مَا الَّذِي يُثْبِتُ الْاءِيمَانَ فِي الْعَبْدِ؟ قَالَ:«الْوَرَعُ» . وَ الَّذِي يُخْرِجُهُ مِنْهُ؟ قَالَ: «الطَّمَعُ».128 _ بَابُ الْخُرْقِ4055.عنه عليه السلام :عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّهِ، عَنْ أَبِيهِ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِي لَيْلى، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ قُسِمَ لَهُ الْخُرْقُ، حُجِبَ عَنْهُ الْاءِيمَانُ».4051.تاريخ دمشق ( _ به نقل از عبد اللّه بن عبّاس _ ) مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ، عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : لَوْ كَانَ الْخُرْقُ خَلْقاً يُرى، مَا كَانَ شَيْءٌ مِمَّا خَلَقَ اللّهُ أَقْبَحَ مِنْهُ». .

ص: 755

127 . باب در بيان طمع

128 . باب در بيان درشتى نمودن

127 . باب در بيان طمع (1)4053.امام على عليه السلام ( _ از سخنرانى او بر منبر بصره _ ) چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از على بن حسّان ، از آنكه او را حديث كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«چه زشت است نسبت به مؤمن كه برايش رغبتى باشد كه او را خوار گرداند» .4054.امام على عليه السلام :از او ، از پدرش ، از آنكه او را ذكر كرده روايت است كه آن را به امام محمد باقر عليه السلام رسانيده كه فرمود :«بد بنده اى است ، بنده اى كه برايش طمعى باشد كه او را بكشاند (يعنى هر سو دواند) . و بد بنده اى است ، بنده اى كه از برايش رغبتى باشد كه او را خوار گرداند» .4055.امام على عليه السلام :على بن ابراهيم ، از پدرش ، از قاسم بن محمد منقرى ، از عبد الرّزّاق ، از معمر ، از زهرى روايت كرده است كه گفت : حضرت على بن الحسين عليهماالسلام فرمود كه :«همه خوبى ها را ديدم كه جمع شده است در بريدن اميد از آنچه در دست مردمان است» .4056.عنه عليه السلام :محمد بن يحيى ، از محمد بن احمد ، از بعضى از اصحاب خويش ، از على بن سليمان بن رشيد ، از موسى بن سلام ، از سعدان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه گفت : به آن حضرت عرض كردم كه : چيست آنچه ايمان را در بنده ثابت مى دارد؟ و فرمود كه :«پارسايى» . عرض كردم كه : آنچه ايمان را از او بيرون مى برد ، چه چيز است؟ فرمود كه : «طمع» .128 . باب در بيان درشتى نمودن4056.امام على عليه السلام :چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن ابى عبداللّه ، از پدرش ، از آنكه او را حديث كرده ، از محمد بن عبدالرحمان بن ابى ليلى ، از امام محمد باقر عليه السلام كه فرمود :«هر كه درشتى از برايش قسمت شده باشد ، ايمان از او محجوب و پوشيده است» .4057.سير أعلام النبلاء ( _ به نقل از عبد اللّه [ بن مسعود ]_ ) محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از على بن نعمان ، از عمرو بن شمر ، از جابر ، از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود كه : اگر درشتى آفريده اى بود كه ديده مى شد ، چيزى از آنچه خدا آفريده ، از آن زشت تر نبود» .

.


1- .و طمع _ به فتحتين _ ، به معنى اميد بستن به چيزى است . (مترجم)

ص: 756

129 _ بَابُ سُوءِ الْخُلُقِ4058.مسند ابن حنبل ( _ به نقل از اِياس بن عفيف كِنْدى ، از پدرش _ ) عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ سُوءَ الْخُلُقِ لَيُفْسِدُ الْعَمَلَ، كَمَا يُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَلَ».4059.خصائص أمير المؤمنين عن عفيف :عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : أَبَى اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لِصَاحِبِ الْخُلُقِ السَّيِّئِ بِالتَّوْبَةِ، قِيلَ: وَ كَيْفَ ذَاكَ يَا رَسُولَ اللّهِ؟ قَالَ: لِأَنَّهُ إِذَا تَابَ مِنْ ذَنْبٍ، وَقَعَ فِي ذَنْبٍ أَعْظَمَ مِنْهُ».4059.خصائص أمير المؤمنين ( _ به نقل از عفيف _ ) عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ، عَمَّنْ ذَكَرَهُ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ سُوءَ الْخُلُقِ لَيُفْسِدُ الْاءِيمَانَ، كَمَا يُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَلَ».4060.فضائل الصحابة لابن حنبل عن ابن عبّاس :عَنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ غَالِبٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«مَنْ سَاءَ خُلُقُهُ، عَذَّبَ نَفْسَهُ».4061.مسند ابن حنبل عن زيد بن أرقم :عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ، عَنْ يَحْيَى بْنِ عَمْرٍو، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام :«أَوْحَى اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلى بَعْضِ أَنْبِيَائِهِ: الْخُلُقُ السَّيِّئُ يُفْسِدُ الْعَمَلَ، كَمَا يُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَلَ».130 _ بَابُ السَّفَهِ4063.مسند ابن حنبل عن ابن عبّاس ( _ في عَلِيٍّ عليه السلام _ ) عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ شَرِيفِ بْنِ سَابِقٍ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ أَبِي قُرَّةَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ السَّفَهَ خُلُقُ لَئِيمٍ، يَسْتَطِيلُ عَلى مَنْ هُوَ دُونَهُ، وَ يَخْضَعُ لِمَنْ هُوَ فَوْقَهُ». .

ص: 757

129 . باب در بيان بدخويى

130 . باب در بيان سبكى و تنگى

129 . باب در بيان بدخويى4061.مسند ابن حنبل ( _ به نقل از زيد بن اَرقم _ ) على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن ابى عمير ، از عبد اللّه بن سنان ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«به درستى كه بدخويى عمل را فاسد مى كند ، چنان كه سركه عسل را فاسد مى گرداند و شيرينى آن را مى برد» .4062.المعجم الكبير ( _ به نقل از مالك بن حُوَيرِث _ ) على بن ابراهيم ، از پدرش ، از نوفلى ، از سكونى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود : خداى عز و جل اِبا فرموده از براى صاحب خوى بد ، كه توفيق توبه يابد ، يا اگر توبه كند ، توبه اش را قبول فرمايد» . به آن حضرت عرض شد كه : يا رسول اللّه ! اين امر چگونه مى شود؟ فرمود كه : «چون از گناهى توبه كند ، در گناهى از آن بزرگتر افتد» .4063.مسند ابن حنبل ( _ به نقل از ابن عبّاس ، درباره على عليه السلام _ ) چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از اسماعيل بن مهران ، از سيف بن عميره ، از آنكه او را ذكر كرده ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه بدخويى ايمان را فاسد مى كند ، چنان كه سركه عسل را فاسد مى كند» .4064.تاريخ الطبري عن ابن إسحاق :از او ، از محمد بن اسماعيل بن بزيع ، از عبد اللّه بن عثمان ، از حسين بن مهران ، از اسحاق بن غالب ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت است كه فرمود :«هر كه خُويَش بد باشد ، خويش را عذاب مى دهد» .4065.الاستيعاب :چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از محمد بن عبد الحميد ، از يحيى بن عمرو ، از عبداللّه بن سنان كه گفت : امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه :«خداى عز و جل به سوى بعضى از پيغمبران خويش وحى فرمود كه : خوى بد عمل را فاسد مى كند ، چنان كه سركه عسل را فاسد مى كند» .130 . باب در بيان سبكى و تنگى4065.الاستيعاب :چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از احمد بن محمد بن خالد ، از شريف بن سابق ، از فضل بن ابى قرّه ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«سبكى ، خوى ناكسى است كه گردنكشى مى كند بر كسى كه از او پست تر است ، و فروتنى مى كند از براى كسى كه از او بالاتر است» .

.

ص: 758

4066.البداية والنهاية عن محمّد بن كعب :مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِي الْمَغْرَاءِ، عَنِ الْحَلَبِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«لَا تَسْفَهُوا؛ فَإِنَّ أَئِمَّتَكُمْ لَيْسُوا بِسُفَهَاءَ».

وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ عليه السلام : «مَنْ كَافَأَ السَّفِيهَ بِالسَّفَهِ، فَقَدْ رَضِيَ بِمَا أَتى إِلَيْهِ حَيْثُ احْتَذى مِثَالَهُ».4067.معرفة علوم الحديث ( _ في بَيانِ مَعرِفَةِ الصَّحابَةِ عَلى مَراتِبِهِ ) عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ الْحَجَّاجِ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسى عليه السلام فِي رَجُلَيْنِ يَتَسَابَّانِ، فَقَالَ:«الْبَادِئُ مِنْهُمَا أَظْلَمُ، وَ وِزْرُهُ وَ وِزْرُ صَاحِبِهِ عَلَيْهِ مَا لَمْ يَتَعَدَّ الْمَظْلُومُ».4068.شرح نهج البلاغة :عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيى، عَنْ عِيصِ بْنِ الْقَاسِمِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّهِ عليه السلام ، قَالَ:«إِنَّ أَبْغَضَ خَلْقِ اللّهِ عَبْدٌ اتَّقَى النَّاسُ لِسَانَهُ».[تَمَّ الْجُزْءُ الثَّالِثُ مِنْ هذهِ الطَّبْعَةِ ، وَيَليْهِ الْجُزْءُ الرَّابِعِ إنْ شَاءَ اللّه تَعَالى ، وَفِيهِ] [تَتِمَّةُ كِتَابِ الْاءيمَانِ وَالْكُفْرِ وَكِتابُ الدُّعَاءِ وَفَضْلِ الْقُرآنِ وَالْعِشْرَةِ]

.

ص: 759

4067.معرفة علوم الحديث ( _ در بيان شناخت صحابيان برپايه درجه شان _ ) محمد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از بعضى از اصحاب خويش ، از ابو المغراء ، از حلبى ، از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود :«سبكى مكنيد؛ زيرا كه امامان شما سبك نيستند» .

و امام جعفر صادق عليه السلام فرمود كه : «هر كه سبك را به سبكى سزا دهد ، به حقيقت كه به آنچه بر او وارد مى شود ، راضى شده ، از آنجا كه مانند او رفتار كرده است» .4068.شرح نهج البلاغة :على بن ابراهيم ، از پدرش ، از ابن محبوب ، از عبد الرحمان بن حجّاج ، از ابو الحسن ، حضرت امام موسى كاظم عليه السلام ، روايت كرده است در باب دو مرد كه به يكديگر دشنام مى دهند ، كه آن حضرت فرمود :«آنكه آغاز مى كند ، از اين دو ستمكارتر است ، و گناه او و گناه صاحبش بر او است ، مادامى كه آن ستمديده در جواب از حد تجاوز نكند» .4069.الكافي عن سعيد بن المسيّب :چند نفر از اصحاب ما روايت كرده اند ، از سهل بن زياد ، از صفوان ، از عيص بن قاسم ، از امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمود :«به درستى كه دشمن ترين خلق خداى عز و جل ، بنده اى است كه مردم از زبانش پرهيز كنند» . (1) .


1- .و مخفى نماند كه ذكر اين حديث در اين باب ، پرمناسب نيست ، مگر آنكه به اعتبار اين باشد كه بدزبانى مبدأ سبكى است . (مترجم)

ص: 760

فهرست .

ص: 761

. .

ص: 762

. .

ص: 763

. .

ص: 764

. .

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109