اصول كافي با ترجمه و شرح فارسی محمدباقر کمره ای جلد 6

مشخصات كتاب

عنوان قراردادی:الکافی .اصول .فارسی .برگزیده

اصول الکافی

عنوان و نام پديدآور:اصول کافی/ تالیف ثقة الاسلام کلینی(رحمه الله)؛ با ترجمه و شرح فارسی محمدباقر کمره ای.

مشخصات نشر:[تهران]: سازمان اوقاف و امور خیریه، انتشارات اسوه، 13 -

مشخصات ظاهری:6ج.

شابک:125000 ریال: دوره 964-6066-74-7 : ؛ ج. 1 964-6066-75-5 : ؛ ج. 2 964-6066-76-3 : ؛ 125000 ریال (ج. 2، چاپ چهارم) ؛ ج. 3 964-6066-77-1 : ؛ 125000 ریال (ج.3، چاپ چهارم) ؛ 125000 ریال ج. 4، چاپ چهارم 964-6066-78-X : ؛ ج. 5 964-6066-79-8 : ؛ 125000ریال (ج.5، چاپ چهارم) ؛ ج. 6 964-6066-80-1 : ؛ 12500 ریال (ج.6، چاپ چهارم)

يادداشت:فهرستنویسی بر اساس جلد چهارم، 1370.

يادداشت:چاپ چهارم.

يادداشت:ج.3 - 6 (چاپ چهارم: 1379).

مندرجات:ج. 1. کتاب عقل و جهل - کتاب فضل علم - کتاب توحید-. ج. 2. کتاب حجت (1)-. ج. 3. کتاب حجت (2)-. ج. 4. کتاب ایمان و کفر-. ج. 5. کتاب ایمان و کفر-. ج. 6. کتاب دعا - کتاب فضل قرآن - کتاب عشرت.

موضوع:احادیث شیعه -- قرن 14

شناسه افزوده:کمره ای، محمد باقر، 1283 - 1374.، مترجم

شناسه افزوده:سازمان اوقاف و امور خیریه. انتشارات اسوه

رده بندی کنگره:BP129/ک 8ک 22041 1300ی

رده بندی دیویی:297/212

شماره کتابشناسی ملی:م 79-11569

اطلاعات رکورد کتابشناسی:ركورد كامل

ص: 1

اشاره

ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

فهرست مطالب

كتاب دعاء (15- 375)

باب در فضيلت دعاء و تشويق بدان 15

باب در اينكه دعاء سلاح مؤمن است 21

باب در اينكه دعا بلا و قضاء را ردّ مى كند 23

باب در اينكه دعا درمان هر دردى است 27

باب هر كه دعا كند براى او اجابت شود 29

باب الهام دعا 29

باب پيشدستى كردن به دعا 31

باب يقين داشتن و اعتماد به دعا 35

باب اقبال به دعا 35

باب اصرار در دعا و انتظار اجابت 39

ص: 7

باب نام بردن حاجت در دعا 41

باب نهان داشتن دعا 43

باب در اوقاتى كه اميد اجابت دعا دارند 43

باب رغبت، رهبت، تضرع، ابتهال، استعاذه، مسألت (انواع دعا به درگاه خدا) 49

باب گريه 55

باب ستايش و ثناء پيش از دعا 61

باب اجتماع براى دعا كردن 69

باب دعا براى همه 71

باب در كسى كه اجابت دعايش به تأخير افتد 73

باب صلوات و طلب رحمت براى پيغمبر محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و خاندانش (علیه السّلام) 81

باب آنچه واجب است از ذكر خدا عز و جل در هر مجلس 93

باب ذكر خدا عز و جل فراوان و بسيار 99

باب در اينكه صاعقه ذاكر را نگيرد 105

باب اشتغال به ذكر خدا عز و جل 107

باب ذكر خدا عز و جل در نهان 109

باب ذكر خدا عز و جل در ميان غافلان از حق 111

باب سپاس گوئى و تمجيد 113

باب استغفار و آمرزش جوئى 117

باب تسبيح و تهليل و تكبير 119

باب دعا براى برادران (دينى) در پشت سر آنها 125

باب كسى كه دعايش اجابت شود 129

ص: 8

باب كسى كه دعايش مستجاب نيست 135

باب نفرين بر دشمن 139

باب مباهله 143

باب در بيان آنچه بدان پروردگار تبارك و تعالى خود را تمجيد كرده است 149

باب در كسى كه بگويد: لا اله الا اللَّه 153

باب كسى كه گويد: لا اله الّا اللَّه و اللَّه اكبر 155

باب كسى كه گويد: لا اله الّا اللَّه وحده وحده وحده 155

باب كسى كه ده بار بگويد: لا اله الّا اللَّه وحده لا شريك له 157

باب كسى كه گويد: اشهد ان لا اله الّا اللَّه وحده لا شريك له و اشهد او محمداً عبده و رسوله 159

باب هر كه هر روز ده بار بگويد: اشهد ان لا اله الّا اللَّه وحده لا شريك له إلهاً واحداً احداً صمداً لم يتّخذ صاحبة و لا ولداً 159

باب هر كس ده بار گويد: يا اللَّه يا اللَّه 161

باب هر كس گويد: لا اله الّا اللَّه حقاً حقاً 161

باب هر كه يا ربّ يا ربّ گويد 163

باب هر كس بگويد: لا اله الّا اللَّه مخلصاً 165

باب هر كس بگويد ما شاء اللَّه لا حول و لا قوة الّا باللَّه 165

باب هر كس گويد استغفر اللَّه الذى لا اله الّا هو الحى القيوم ذو الجلال و الاكرام و اتوب اليه 167

باب در گفتارِ بام و شام 169

ص: 9

باب دعا هنگام خواب و بيدار شدن 205

باب دعا هنگام بيرون رفتن از منزل 219

باب دعا پيش از نماز 229

باب دعا در دنبال نمازها 233

باب دعا براى روزى 247

باب دعا براى دين و وام 259

باب دعا براى گرفتارى و همّ و اندوه و ترس 263

باب دعا براى دردها و بيماريها 287

باب حرز و عوذه 299

باب دعاء قرائت قرآن 313

باب دعا براى حفظ كردن قرآن 319

باب دعاهاى مختصر براى همه حاجتهاى دنيا و آخرت 323

كتاب فضل قرآن 377

كتاب فضل قرآن 379

باب در فضيلت كسى كه قرآن را به كار بسته است 397

باب كسى كه به رنج قرآن ياد مى گيرد 407

باب كسى كه قرآن را حفظ كرده و سپس فراموش كرده 409

باب در خواندن قرآن 415

باب خانه هائى كه در آنها قرآن خوانند 415

باب ثواب خواندن قرآن 419

باب خواندن قرآن از روى نوشته قرآن 425

ص: 10

باب شمرده خواندن و خوش آواز خواندن قرآن 427

باب در كسى كه هنگام قرآن خواندن خود را به غش مى زند 435

باب در مدّتى كه قرآن خوانده شود و به پايان رسد 437

باب اينكه قرآن چنانچه نازل شده و به عبارت درست بالا برده شود 441

باب فضل قرآن 443

باب نوادر 463

كتاب معاشرت (483- 601)

باب اندازه معاشرت واجب 483

باب حسن معاشرت 487

باب كسى كه رفاقت و همنشينى او بايست است 491

باب كسى كه مجالست و رفاقت با او بد است 495

باب دوستى و مهرورزى با مردم 503

باب خبر دادن مرد برادر خود را از دوست داشتن او 507

باب در سلام كردن 507

باب آنكه بايد آغاز سلام كند 515

باب سلام دادنِ يك تن از جمعى بس است و جواب يكى از جمعى بس است 517

باب سلام كردن به زنها 519

باب سلام بر سائر ملّتها 521

باب نامه نويسى با اهل ذمّه 529

ص: 11

باب گذشت و چشم پوشى 531

باب نادر 531

باب عطسه و تسميت (يعنى جوابى كه در برابر عطسه گويند) 535

باب لزوم احترام مسلمان ريش سفيد و سالخورده 549

باب گرامى شمردن شخص كريم و بزرگوار 553

باب حق وارد 555

باب المجالس بالامانة 555

باب در صحبت سر به گوشى 557

باب وضع نشستن 559

باب تكيه زدن و بر دست تكيه دادن 563

باب شوخى و خنده 565

باب حقّ همسايگى 573

باب حدّ جوار و همسايگى 583

باب خوش رفتارى و حقّ رفيق در سفر 585

باب نامه نگارى 589

باب نوادر 589

باب 595

باب نهى از سوزاندن كاغذهاى نوشته شده 599

شرحهاى كتاب دعاء 605

شرحهاى كتاب فضل قرآن 639

شرحهاى كتاب معاشرت 661

ص: 12

كتاب دعا

اشاره

ص: 13

کِتَابُ الدُّعَاءِ

بَابُ فَضْلِ الدُّعَاءِ وَ الْحَثِّ عَلَیْهِ(1)

1 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسی، عَنْ حَرِیزٍ، عَنْ زُرَارَةَ:

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ: «إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ یَقُولُ: «إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ»(2)» قَالَ: «هُوَ الدُّعَاءُ، وَ أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ(3) الدُّعَاءُ».

قُلْتُ: «إِنَّ إِبْراهِیمَ لاَءَوّاهٌ حَلِیمٌ»(4)؟ قَالَ: «الاْءَوَّاهُ هُوَ الدَّعَّاءُ».(5)

2 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ وَ ابْنِ مَحْبُوبٍ جَمِیعاً، عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: قُلْتُ لاِءَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام : أَیُّ الْعِبَادَةِ أَفْضَلُ؟

فَقَالَ: «مَا مِنْ(6) شَیْءٍ أَفْضَلَ عِنْدَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ(7) _ مِنْ أَنْ یُسْأَلَ وَ یُطْلَبَ مِمَّا(8) عِنْدَهُ، وَ مَا

ص: 14


1- فی «ج » : «کتاب الدعاء . بسم اللّه الرحمن الرحیم. باب فضل الدعاء والحثّ علیه ». فی «ز» : «بسم اللّه الرحمن الرحیم وإیّاه نستعین . کتاب الدعاء . باب فضل الدعاء والحثّ علیه» . فی «ص» : «کتاب الدعاء . بسم اللّه الرحمن الرحیم و به نستعین . باب فضل الدعاء والحثّ علیه» . فی «بس» : «بسم اللّه الرحمن الرحیم و به ثقتی . فضل الدعاء والحثّ علیه» .
2- غافر (40) : 60 .
3- فی «ج » وحاشیة «ز ، بر» : «العبادات ».
4- التوبة (9) : 114 .
5- الکافی ، کتاب الصلاة ، باب التعقیب بعد الصلاة والدعاء ، ضمن ح 5117 ، بسند آخر، إلی قوله : «وأفضل العبادة الدعاء» . تفسیر العیّاشی ، ج 2 ، ص 114 ، ح 147 ، عن زرارة ، عن أبی جعفر علیه السلام ، من قوله : «قلت : «إِنَّ إِبْرَ هِیمَ» ، وفیهما مع اختلاف یسیر . وراجع: التهذیب ، ج 2 ، ص 104 ، ح 394 الوافی ، ج 9 ، ص 1469 ، ح 8556 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 23 ، ح 8599 ، إلی قوله : «قال : هو الدعاء » ؛ و ص 30 ، ح 8625 ، وتمام الروایة فیه : «أفضل العبادة الدعاء».
6- فی «ص ، بس » : - «من » .
7- فی «ب » : «عند اللّه عزّوجلّ أفضل » .
8- فی حاشیة «د» : «ما» .

باب در فضيلت دعاء و تشويق بدان

1- از زراره، از امام باقر (علیه السّلام) فرمود:

راستى خدا عز و جل مى فرمايد (60 سوره مؤمن): «راستى كسانى كه سر بر فرازند از پرستش من محققاً با زبونى به دوزخ در آيند» فرمود: مقصود از آن، دعاء است، و بهترين عبادت دعاء است، من گفتم: (115 سوره توبه): «راستى كه ابراهيم بسيار آه كش و بردبار بود» (يعنى چه؟) فرمود: اواه هم همان دعاء است (يعنى بسيار به درگاه خدا دعا مى كرد).

2- از سدير كه به امام باقر (علیه السّلام) گفتم: كدام عبادت بهتر است؟ در پاسخ فرمود:

چيزى نزد خدا عز و جل بهتر از اين نيست كه از او در خواست شود و آنچه نزد او خواسته شود و كسى نزد خدا عز و جل ناخواه تر

ص: 15

أَحَدٌ أَبْغَضَ إِلَی اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مِمَّنْ(1) یَسْتَکْبِرُ عَنْ عِبَادَتِهِ، وَ لاَ یَسْأَلُ مَا(2) عِنْدَهُ».(3)

3. أَبُو عَلِیٍّ الاْءَشْعَرِیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ، عَنْ مُیَسِّرِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ(4):

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: قَالَ لِی(5): «یَا مُیَسِّرُ، ادْعُ، وَ لاَ تَقُلْ: إِنَّ الاْءَمْرَ قَدْ فُرِغَ مِنْهُ؛ إِنَّ عِنْدَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مَنْزِلَةً لاَ تُنَالُ إِلاَّ بِمَسْأَلَةٍ(6)، وَ لَوْ أَنَّ عَبْداً سَدَّ(7) فَاهُ وَ لَمْ یَسْأَلْ،

لَمْ یُعْطَ شَیْئاً؛ فَسَلْ(8) تُعْطَ. یَا مُیَسِّرُ، إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ بَابٍ یُقْرَعُ إِلاَّ یُوشِکُ أَنْ یُفْتَحَ لِصَاحِبِهِ(9)».(10)

4 . حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ، عَنِ الْخَشَّابِ، عَنِ ابْنِ بَقَّاحٍ، عَنْ مُعَاذٍ، عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَیْعٍ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «مَنْ لَمْ یَسْأَلِ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مِنْ فَضْلِهِ ، افْتَقَرَ(11)».(12)

5 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسی: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ: «ادْعُ(13)، وَ لاَ تَقُلْ: قَدْ فُرِغَ مِنَ الاْءَمْرِ؛ فَإِنَّ(14) الدُّعَاءَ هُوَ الْعِبَادَةُ، إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ یَقُولُ: «إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ»وَ قَالَ: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ»(15)».(16)

6 . أَبُو عَلِیٍّ الاْءَشْعَرِیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ، عَنْ سَیْفٍ التَّمَّارِ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ:

ص: 16


1- فی «ز » : «عمّن » .
2- فی «ج » وحاشیة «د ، ز، بر ، بف » : «ممّا » .
3- الکافی ، کتاب الدعاء ، باب الإلحاح والتلبّث ، ح 3106 ، بسند آخر عن أبی عبداللّه علیه السلام . تحف العقول ، ص 293 ، عن الباقر علیه السلام ، وتمام الروایة فیهما : «إنّ اللّه کره إلحاح الناس بعضهم علی بعض فی المسألة ، وأحبّ ذلک لنفسه ، إنّ اللّه یحبّ أن یسأل ویطلب ما عنده » الوافی ، ج 9 ، ص 1469 ، ح 8557 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 30 ، ح 8626 ، إلی قوله : «ویطلب ممّا عنده » ؛ وص 23 ، ح 8601 ، من قوله: «وما أحد أبغض» .
4- مُیَسِّر بن عبدالعزیز من أصحاب أبی جعفر وأبی عبداللّه علیهماالسلام ومات فی حیاة أبی عبداللّه علیه السلام . کما فی رجال الطوسی ، ص 309 ، الرقم 4572 ، وقد استشهد مولانا الصادق علیه السلام سنة 148 . ه ، فروایة صفوان _ وهو ابن یحیی بقرینة روایة محمّد بن عبدالجبّار عنه _ المتوفّی سنة 210 . ه ، عن مُیَسِّر مختلّة ظاهرا بالسقط أو الإرسال . هذا ، ولم نجد _ مع الفحص الأکید _ اجتماع صفوان ومیسّر إلاّ فی هذا السند ، وسند خبر رواه الکلینی فی الکافی ، ح 8903 ، وهناک توسّط أیّوب بن راشد بینهما.
5- فی «ب » : - «لی » .
6- ف «بس » : «بمثله » .
7- فی «بر » : «شدّ » .
8- فی «ب» : «فاسأل » .
9- فی مرآة العقول ، ج 12 ، ص 5 : «إنّ لوجود الکائنات وعدمها شروطا وأسبابا ، و أبی اللّه سبحانه أن یجری الأشیاء إلاّ بالأسباب ، ومن جملة الأسباب لبعض الاُمور الدعاء ، فما لم یدع لم یعط ذلک الشیء . وأمّا علمه سبحانه فهو تابع للمعلوم ، ولایصیر سببا لحصول الأشیاء ، وقضاؤه تعالی وقدره لیسا قضاءً لازما وقدرا حتما ، وإلاّ لبطل الثواب والعقاب ، والأمر والنهی ، کما مرّ عن أمیرالمؤمنین علیه السلام » .
10- الکافی، کتاب الدعاء، باب أنّ الدعاء یردّ البلاء والقضاء ، ح 3803 ، مع اختلاف الوافی ، ج 9 ، ص 1470 ، ح 8560 ؛ و ص 1494 ، ح 8625 ، من قوله : «لیس من باب یقرع » ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 34 ، ح 8639 ، إلی قوله : «لاتنال إلاّ بمسألة» ؛ وص 25 ، ح 8608 ، من قوله : «فسل تعط یا میسّر» .
11- هکذا فی النسخ التی قوبلت والوافی والوسائل والاختصاص . وفی المطبوع: «[فقد] افتقر» .
12- الاختصاص ، ص 223 ، مرسلاً الوافی ، ج 9 ، ص 1472 ، ح 8565 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 24 ، ح 8604 .
13- فی الوافی: + «اللّه » .
14- فی «ب » : «إنّ » .
15- غافر (40) : 60 .
16- الکافی ، کتاب الصلاة ، باب التعقیب بعد الصلاة والدعاء ، ضمن ح 5117 ، بسند آخر. وراجع : التهذیب ، ج 2 ، ص 104 ، ح 394 الوافی ، ج 9 ، ص 1469 ، ح 8558 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 23 ، ح 8600 ، من قوله : «فإنّ الدعاء هو العبادة» ؛ وص 34، ح 8640 .

نيست از آنكه از عبادتش تكبّر ورزد و در خواست نكند آنچه را نزد او است.

3- از ميسر بن عبد العزيز كه امام صادق (علیه السّلام) به من فرمود:

اى ميسر! دعا كن و مگو كه امر گذشته است، راستى در نزد خدا عز و جل مقامى است كه بدان نتوان رسيد جز به در خواست، اگر چنانچه بنده اى دهان خود بندد و درخواستى نكند چيزى به او داده نشود، تو درخواست كن تا به تو بدهند، اى ميسر! هيچ درى كوبيده نشود جز آنكه در معرض آن قرار گيرد كه به روى كوبنده خود باز شود.

4- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

هر كه از فضل خدا عز و جل خواستار نشود، محققاً نيازمند و فقير گردد.

5- از حماد بن عيسى، گويد: شنيدم امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود:

دعا كن و مگو كارها تمام شده است، زيرا دعا، همان عبادت است، زيرا خدا عز و جل فرمايد (60 سوره مؤمن): «راستى آن كسانى كه تكبر ورزند از عبادتم به زودى خوار و زبون به دوزخ مى روند» و هم فرموده است (60 سوره مؤمن): «مرا بخوانيد تا براى شما اجابت كنم».

6- از سيف تمار، گويد: شنيدم امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود:

بچسبيد به دعاء، زيرا شما به هيچ كردارى به مانند آن مقرّب به خدا نشويد و هيچ حاجت كوچكى را براى آنكه كوچك است

ص: 17

«عَلَیْکُمْ بِالدُّعَاءِ؛ فَإِنَّکُمْ لاَ تَقَرَّبُونَ(1) بِمِثْلِهِ، وَ لاَ تَتْرُکُوا صَغِیرَةً لِصِغَرِهَا أَنْ تَدْعُوا بِهَا؛ إِنَّ(2) صَاحِبَ الصِّغَارِ(3) هُوَ صَاحِبُ الْکِبَارِ(4)».(5)

7 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَیْمَانَ، عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ رَجُلٍ، قَالَ:

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «الدُّعَاءُ هُوَ الْعِبَادَةُ الَّتِی قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی» الاْآیَةَ، ادْعُ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ وَ لاَ تَقُلْ: إِنَّ الاْءَمْرَ قَدْ فُرِغَ مِنْهُ».

قَالَ زُرَارَةُ: إِنَّمَا یَعْنِی لاَ یَمْنَعْکَ(6) إِیمَانُکَ(7) بِالْقَضَاءِ وَ الْقَدَرِ أَنْ تُبَالِغَ بِالدُّعَاءِ(8) وَ تَجْتَهِدَ(9) فِیهِ، أَوْ(10) کَمَا قَالَ.(11)

8 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : أَحَبُّ الاْءَعْمَالِ إِلَی اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِی الاْءَرْضِ الدُّعَاءُ، وَ أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ الْعَفَافُ(12)».

قَالَ : «وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام رَجُلاً دَعَّاءً».(13)

ص: 18


1- فی «ج ، ص » : «لا تقربون » . وفی الوسائل ، ح 8627 والأمالی : «لا تتقرّبون » . ویجوز فیه البناء علی المفعول من التفعیل ، والبناء علی الفاعل من المجرّد ، ومن التفعّل بحذف إحدی التاءین .
2- فی الأمالی : «أن تسلوها ؛ فإنّ » بدل «أن تدعوا بها ؛ إنّ » .
3- فی «بر » : «الصغائر » .
4- فی «ب ، بر» : «الکبائر » .
5- الأمالی للمفید ، ص 20 ، المجلس 2 ، ح 9 ، بسنده عن عبدالرحمن بن أبی نجران ، عن صفوان ، عن سیف التمّار الوافی ، ج 9 ، ص 1472 ، ح 8564 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 30 ، ح 8627 ، إلی قوله : «لاتقرّبون بمثله » ؛ وص 32، ح 8632 .
6- فی «ب » : «لم یمنعک » . وفی «بف » وحاشیة «ج » : «لایملّک » . من الملال والإملال ، کما صرّح به فی الوافی ومرآة العقول.
7- فی حاشیة «ز » : + «إیمانک » .
8- فی «ص » : «فی الدعاء» .
9- فی حاشیة «ج » : «وتجهد» .
10- فی «ز » : - «أو» . وقوله : «أو کما قال » من کلام عبید ، وهو إشارة إلی شکّه فی أنّ ما نقله عن زرارة هو عین عبارته ، أو مثل عبارته فی إفادة هذا المعنی . راجع : شرح المازندرانی ، ج 10 ، ص 204 ؛ مرآة العقول ، ج 12 ، ص 8.
11- الوافی ، ج 9 ، ص 1471 ، ح 8561 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 24 ، ح 8602 ، إلی قوله : «یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی» الآیة ، وص 35، ح 8641 ، من قوله : «اُدع اللّه عزّوجل ولاتقل».
12- «العَفاف » و«التعفّف » : کفّ النفس عن المحرّمات ، وعن سؤال الناس . مجمع البحرین ، ج 5 ، ص 102 ؛ النهایة ، ج 3 ، ص 264 (عفف) .
13- الکافی ، کتاب الإیمان والکفر ، باب العفّة ، ح 1645 ، وتمام الروایة فیه : «أفضل العبادة العفاف» الوافی ، ج 9 ، ص 1473 ، ح 8566 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 30 ، ح 8627 ، إلی قوله : «أفضل العبادة العفاف » ؛ وص 26 ح 8609 ، من قوله : «قال : کان أمیرالمؤمنین علیه السلام ».

واننهيد كه براى آن به درگاه خدا دعا كنيد! زيرا آنكه كوچكها را دارد، همان است كه بزرگها را دارد.

7- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: به راستى دعا، همان عبادت است كه خدا عز و جل فرمايد (60 سوره مؤمن): «راستى آن كسانى كه تكبّر ورزند از عبادتم (به زودى خوار و زبون در دوزخ در آيند) الآيه.

به درگاه خدا عز و جل دعا كن و مگو كه كارها تمام شده، زراره گفت: يعنى عقيده تو به قضا و قدر تو را باز ندارد از اينكه دعا كنى با اصرار و بكوشى در آن يا همچنان كه گفت.

8- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: امير المؤمنين (علیه السّلام) فرموده:

دوست ترين كارهاى در زمين به خدا عز و جل، دعاء است و بهترين عبادت، پارسائى است و فرمود: امير المؤمنين (علیه السّلام) پر دعا كن بود.

ص: 19

بَابُ أَنَّ الدُّعَاءَ سِلاَحُ الْمُوءْمِنِ

1. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَیُّوبَ، عَنِ السَّکُونِیِّ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : الدُّعَاءُ سِلاَحُ الْمُوءْمِنِ، وَ عَمُودُ الدِّینِ، وَ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الاْءَرْضِ».(1)

2 . وَ بِهذَا الاْءِسْنَادِ، قَالَ: «قَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : الدُّعَاءُ مَفَاتِیحُ النَّجَاحِ(2) وَ مَقَالِیدُ الْفَلاَحِ، وَ خَیْرُ الدُّعَاءِ مَا صَدَرَ عَنْ صَدْرٍ نَقِیٍّ وَ قَلْبٍ تَقِیٍّ ، وَ فِی الْمُنَاجَاةِ سَبَبُ النَّجَاةِ، وَ بِالاْءِخْلاَصِ یَکُونُ الْخَلاَصُ، فَإِذَا(3) اشْتَدَّ الْفَزَعُ فَإِلَی اللّهِ الْمَفْزَعُ» .(4)

3. وَ بِإِسْنَادِهِ، قَالَ(5): «قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : أَ لاَ أَدُلُّکُمْ عَلی سِلاَحٍ یُنْجِیکُمْ مِنْ أَعْدَائِکُمْ، وَ یُدِرُّ(6) أَرْزَاقَکُمْ؟ قَالُوا: بَلی، قَالَ: تَدْعُونَ رَبَّکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ؛ فَإِنَّ(7) سِلاَحَ الْمُوءْمِنِ الدُّعَاءُ».(8)

4. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : الدُّعَاءُ تُرْسُ(9) الْمُوءْمِنِ، وَ مَتی تُکْثِرْ قَرْعَ الْبَابِ یُفْتَحْ لَکَ».(10)

ص: 20


1- الجعفریّات ، ص 222 ، بسند آخر عن جعفر بن محمّد ، عن آبائه ، عن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام . وفی صحیفة الرضا علیه السلام ، ص 65 ، ح 112 ؛ وعیون الأخبار، ج 2 ، ص 37 ، ح 95 ، بسند آخر عن الرضا، عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1475 ، ح 8570 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 38 ، ح 8654 .
2- فی حاشیة «ج » : «النجاة» .
3- فی «بر » : «وإذا » .
4- الوافی ، ج 9 ، ص 1473 ، ح 8568 ؛ الوسائل ، ج 1 ، ص 59 ، ح 124 ، وتمام الروایة فیه : «وبالإخلاص یکون الخلاص » ؛ وج 7 ، ص 39 ، ح 8655 ؛ و ص 73 ، ح 8761 ، من قوله : «وبالإخلاص یکون الخلاص» .
5- الضمیر المستتر فی «قال » راجع إلی أبی عبداللّه علیه السلام ، والمراد من «بإسناده » هو السند المتقدّم فی ح 1 . یؤیّد ذلک أنّ الخبر مذکور فی فلاح السائل ، بسند آخر عن السکونی ، عن جعفر ، عن أبیه ، قال : قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله .
6- «ج ، د ، ز » : + «علیکم » .
7- فی حاشیة «ص » : «قال » .
8- الجعفریّات ، ص 222 ، بسند آخر عن جعفر بن محمّد ، عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله . ثواب الأعمال ، ص 45 ، ح 1 ، بسند آخر عن موسی بن جعفر علیه السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، وفیهما مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1475 ، ح 8571 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 39 ، ح 8656.
9- التُّرس من السلاح : المتوقّی بها ، وهو صفحة من الفولاد تحمل للوقایة من السیف ونحوه . وجمعه : أتراس وتِراس وتِرَسَة وتُروس . لسان العرب ، ج 6 ، ص 32 (ترس) .
10- الوافی ، ج 9 ، ص 1475 ، ح 8572 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 26 ، ح 8610 ؛ وص 39 ، ح 8658 .

باب در اينكه دعاء سلاح مؤمن است

1- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

دعاء، سلاح مؤمن و ستون دين و نور آسمانها و زمين است.

2- امير المؤمنين (علیه السّلام) فرمود:

دعاء، كليدهاى نجات و كاميابى و گنجينه هاى رستگارى است و بهترين دعاء آن دعاء است كه از سينه اى پاك و دلى پرهيزكار بر آيد، در مناجات سبب نجات است و با اخلاص خلاصى آيد و چون بى تابى سخت گردد، پناه جوئى به درگاه خدا است.

3- پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود:

آيا شما را به سلاحى رهنمائى نكنم كه از دشمنتان نجات بخشد و روزى شما را فراوان و سرشار كند؟ گفتند: چرا، فرمود: به درگاه پروردگارتان در شب و روز دعا كنيد، زيرا سلاح مؤمن دعاء است.

4- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

دعاء، سپر مؤمن است و هر زمانى كه بسيار در را كوبيدى به روى تو باز مى شود.

ص: 21

5 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا :

عَنِ الرِّضَا علیه السلام ، أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ لاِءَصْحَابِهِ: «عَلَیْکُمْ بِسِلاَحِ الاْءَنْبِیَاءِ» فَقِیلَ: وَ(1) مَا سِلاَحُ الاْءَنْبِیَاءِ؟ قَالَ: «الدُّعَاءُ».(2)

6 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْبَجَلِیِّ ، قَالَ:

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «إِنَّ الدُّعَاءَ أَنْفَذُ مِنَ السِّنَانِ».(3)

7 . عَنْهُ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «الدُّعَاءُ أَنْفَذُ(4) مِنَ السِّنَانِ الْحَدِیدِ».(5)

بَابُ أَنَّ الدُّعَاءَ یَرُدُّ الْبَلاَءَ وَ الْقَضَاءَ

1 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ، قَالَ:

سَمِعْتُهُ یَقُولُ: «إِنَّ الدُّعَاءَ یَرُدُّ(6) الْقَضَاءَ ، یَنْقُضُهُ کَمَا یُنْقَضُ(7) السِّلْکُ(8) وَ قَدْ أُبْرِمَ(9) إِبْرَاماً».(10)

2 . عَنْهُ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ، قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ: «إِنَّ الدُّعَاءَ یَرُدُّ مَا قَدْ قُدِّرَ وَ مَا لَمْ یُقَدَّرْ» قُلْتُ: وَ(11)مَا قَدْ قُدِّرَ عَرَفْتُهُ(12)، فَمَا لَمْ یُقَدَّرْ؟ قَالَ: «حَتّی لاَ یَکُونَ(13)».(14)

ص: 22


1- فی الوسائل : - «و » .
2- الوافی ، ج 9 ، ص 1475 ، ح 8573 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 39 ، ح 8657 .
3- الوافی ، ج 9 ، ص 1476 ، ح 8574 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 38 ، ح 8653 .
4- فی شرح المازندرانی ، ج 10 ، ص 206 : «أشار إلی نفوذ الدعاء فی الأعداء أشدّ من نفوذ السنان فیهم . ولعلّ السرّ فیه أنّ الداعی الراجی من اللّه تعالی والملتجی إلیه فی دفع الأعداء یظهر ضعفه وعجزه ویسلب عن نفسه الحول والقوّة ، ویتمسّک بحول اللّه وقوّته ، والمتمسّک بالسیف والسنان معتمد بحوله وقوّته وسنانه ومن البیّن أنّ الأوّل أقوی من الثانی فی دفعهم » .
5- الوافی ، ج 9 ، ص 1476 ، ح 8575 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 38 ، ح 8652 .
6- «یردّ » مضارع وخبر «إنّ » ، و«ینقضه » استیناف بیانی ، أو خبر بعد خبر ، أو حال من فاعل «یردّ » . و نسبه المازندرانی إلی التصحیف وقرأها : «بردّ » وجعلها متعلّقا بالدعاء . وعلیه «ینقضه » خبر بعد خبر . وأمّا المجلسی فإنّه قال : «وربما یقرأ : بردّ ... وهو تکلّف » . راجع : شرح المازندرانی ، ج 10 ، ص 207 ؛ مرآة العقول ، ج 12 ، ص 13 .
7- قرأ المازندرانی علی بناء المعلوم ، وردّه المجلسی ؛ حیث قال : «قوله : ینقض ، علی بناء المجهول ، ومن قرأ علی بناء المعلوم وقال : المستتر راجع إلی الموصول فی «کما» فقد بالغ فی التعسّف » .
8- «السِّلْک » : الخیط . الصحاح ، ج 4 ، ص 1561 (سلک) .
9- «الإبرام » : إحکام الشیء . وأبرمت الأمر : أحکمته . ترتیب کتاب العین ، ج 1 ، ص 157 (برم ).
10- قرب الإسناد ، ص 32 ، ح 104 ؛ والأمالی للطوسی ، ص 135 ، المجلس 5 ، ح 32 ، بسند آخر عن أبی عبداللّه علیه السلام هکذا: «إنّ الدعاء یردّ القضاء » مع زیادة فی آخره . راجع : فقه الرضا علیه السلام ، ص 347 ؛ وتحف العقول ، ص 180 ؛ وتفسیر العیّاشی ، ج 2 ، ص 220 ، ح 74 ؛ والخصال ، ص 620 ، أبواب الثمانین ومافوقه ، ضمن الحدیث الطویل 10 الوافی ، ج 9 ، ص 1477 ، ح 8576 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 36 ، ح 8646 .
11- فی «ز ، بر ، بف» : - «و» .
12- أی عرفت فائدة الدعاء وتأثیره، کما فی مرآة العقول . وفی حاشیة «ج ، ز ، بر ، بف » والوافی: «قد عرفته» .
13- الضمیر راجع إلی التقدیر ، أی حتّی لایحصل التقدیر . وقال المازندرانی : «إیجاده تعالی للشیء موقوف علی علمه بذلک الشیء ومشیئته وإرادته وتقدیره وقضائه وإمضائه . وفی مرتبة المشیئة إلی الإمضاء تجری البداء ، فیمکن الدفع بالدعاء» .
14- الاختصاص ، ص 219 ، عن عبدالرحمن بن أبی نجران ، عن هشام بن سالم ، عن عمر بن یزید ، عن أبی عبداللّه علیه السلام . فقه الرضا علیه السلام ، ص 345 ، مع زیادة فی آخره ، وفیهما مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1477 ، ح 8577 .

5- از امام رضا (علیه السّلام) كه به ياران خود مى فرمود:

بچسبيد به اسلحه پيغمبران، به او عرض شد كه: سلاح پيغمبران چيست؟ فرمود: دعاء است.

6- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

دعاء از نيزه آهنين نافذتر است.

7- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

دعاء نافذتر است از نيزه آهنين.

باب در اينكه دعا بلا و قضاء را ردّ مى كند

1- از حماد بن عثمان، گويد: شنيدم كه مى فرمود:

راستى دعاء قضاء را بر مى گرداند و آن را وامى تابد چنانچه رشته نخ واتاب شود با اينكه به سختى تأييده شده است.

2- از عمر بن يزيد، گويد: از ابى الحسن شنيدم مى فرمود:

راستى دعا بر مى گرداند آنچه را مقدّر شده و آنچه را هم مقدّر نشده، گفتم: آنچه را مقدّر شده فهميده ام، بفرمائيد آنچه مقدّر نشده است چيست؟ فرمود: تا اينكه تقديرى براى آن نشود.

ص: 23

3 . أَبُو عَلِیٍّ الاْءَشْعَرِیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ، عَنْ بِسْطَامَ الزَّیَّاتِ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «إِنَّ الدُّعَاءَ یَرُدُّ الْقَضَاءَ وَ قَدْ نَزَلَ مِنَ السَّمَاءِ(1) وَ قَدْ أُبْرِمَ إِبْرَاماً».(2)

4. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی(3)، عَنْ أَبِی هَمَّامٍ إِسْمَاعِیلَ بْنِ هَمَّامٍ: عَنِ الرِّضَا علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام : إِنَّ الدُّعَاءَ وَ الْبَلاَءَ لَیَتَرَافَقَانِ(4) إِلی یَوْمِ الْقِیَامَةِ؛ إِنَّ(5) الدُّعَاءَ لَیَرُدُّ الْبَلاَءَ وَ قَدْ أُبْرِمَ إِبْرَاماً».(6)

5. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ:

عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام ، قَالَ: «کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام یَقُولُ: الدُّعَاءُ یَدْفَعُ الْبَلاَءَ النَّازِلَ وَ(7) مَا لَمْ یَنْزِلْ».(8)

6 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسی، عَنْ حَرِیزٍ ، عَنْ زُرَارَةَ:

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ: قَالَ لِی : «أَ لاَ أَدُلُّکَ عَلی شَیْءٍ لَمْ یَسْتَثْنِ(9) فِیهِ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؟» قُلْتُ: بَلی، قَالَ: «الدُّعَاءُ یَرُدُّ الْقَضَاءَ وَ قَدْ أُبْرِمَ إِبْرَاماً» وَ ضَمَّ أَصَابِعَهُ.(10)

7 . الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ: «الدُّعَاءُ یَرُدُّ الْقَضَاءَ بَعْدَ مَا أُبْرِمَ إِبْرَاماً، فَأَکْثِرْ مِنَ(11) الدُّعَاءِ، فَإِنَّهُ مِفْتَاحُ(12) کُلِّ رَحْمَةٍ، وَ نَجَاحُ کُلِّ حَاجَةٍ، وَ لاَ یُنَالُ مَا عِنْدَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلاَّ بِالدُّعَاءِ؛ وَ إِنَّهُ لَیْسَ بَابٌ یُکْثَرُ(13) قَرْعُهُ إِلاَّ یُوشِکُ(14) أَنْ یُفْتَحَ لِصَاحِبِهِ».(15)

ص: 24


1- فی مرآة العقول : «لعلّ المراد بنزوله من السماء إخبار الأنبیاء والأوصیاء علیهم السلام به ، أو نزول الملک لإجرائه ، أو إحداث الأسباب الأرضیّة لحدوثه ، أو نزول آیة العذاب کما فی قوم یونس» .
2- الوافی ، ج 9 ، ص 1477 ، ح 8578 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 36 ، ح 8645 .
3- هکذا فی «جر» . وفی سائر النسخ والوسائل والوافی والمطبوع : «محمّد بن عیسی» بدل «أحمد بن محمّد بن عیسی» . وما أثبتناه هو الظاهر ؛ فإنّه مضافا إلی عدم ثبوت روایة محمّد بن یحیی عن محمّد بن عیسی ، وعدم ثبوت روایة محمّد بن عیسی عن إسماعیل بن همّام ، روی أحمد بن محمّد بن عیسی کتاب إسماعیل بن همّام ووردت روایته عنه فی الأسناد . راجع : رجال النجاشی ، ص 30 ، الرقم 60 ؛ الفهرست للطوسی ، ص 531 ، الرقم 857 ؛ معجم رجال الحدیث ، ج 3 ، ص 484 ؛ و ج 22 ، ص 226 _ 227 .
4- فی حاشیة «ج ، بف » : «لیتوافقان » . وفی حاشیة «بف » : «لیترفّقان » . وفی مرآة العقول : «لیترافقان ، أی هما متلازمان ، قرّرهما اللّه تعالی معا لیکون البلاء داعیا إلی الدعاء ، والدعاء صارفا للبلاء ، فکأنّهما رفیقان ؛ أو من الرفق واللطف والاستعانة ، فکأنّ البلاء یرفق بالدعاء ویدعوه ویعینه ، والدعاء یرفق بالبلاء فیزیله . وفی بعض النسخ : «لیتواقفان» بالواو ثمّ القاف ثمّ الفاء . وهو أظهر ، أی یتدافعان ویتخاصمان ویتقابلان » .
5- فی «بر » والوافی : «فإنّ » .
6- الجعفریّات ، ص 220 ، بسند آخر عن جعفر بن محمّد ، عن آبائه ، عن رسول اللّه صلوات اللّه علیهم ، وفیه : «الدعاء [و [البلاء ، فیتوافقان إلی یوم القیامة » مع زیادة فی أوّله . وراجع : الاختصاص ، ص 228 الوافی ، ج 9 ، ص 1477 ، ح 8579 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 36 ، ح 8644 .
7- فی «ب » والوسائل : - «و» .
8- الوافی ، ج 9 ، ص 1478 ، ح 8580 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 37 ، ح 8650 .
9- فی مرآة العقول : «لم یستثن ، أی لم یقل : إن شاء اللّه ، لانحلال الوعد وعدم لزوم العمل به ؛ أو لم یستثن فردا منه . وضمّ الأصابع إلی الکفّ لبیان شدّة الإبرام کما هو الشائع فی العرف» .
10- الوافی ، ج 9 ، ص 1478 ، ح 8581 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 37 ، ح 8648 .
11- فی حاشیة «ج » : «فی » .
12- فی «ص » : «مفاتیح » .
13- یجوز فیه المعلوم من المجرّد .
14- فی «ج ، د ، بر ، بف » والوافی: «ویوشک » .
15- الکافی ، کتاب الدعاء ، باب فضل الدعاء والحثّ علیه ، ح 3064 ، بسند آخر ، مع اختلاف . تحف العقول ، ص 85 ، عن أمیرالمؤمنین ، ضمن کتابه إلی ابنه الحسن علیهماالسلام ، وتمام الروایة فیه : «الدعاء مفتاح الرحمة » الوافی ، ج 9 ، ص 1478 ، ح 8582 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 26 ، ح 8613 .

3- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

راستى دعا برمى گرداند قضائى كه از آسمان فرود شده و به سختى ابرام شده است.

4- از امام رضا (علیه السّلام) كه على بن الحسين (علیه السّلام) فرمود:

به راستى كه دعاء و بلاء تا روز قيامت با يك ديگر رفيق باشند و محققاً دعاء بر مى گرداند بلاى مبرم را.

5- از ابى الحسن (علیه السّلام)، فرمود: على بن الحسين (علیه السّلام) مى فرمود:

دعاء، بلائى را كه نازل شده و نازل نشده دفع مى كند.

6- از زراره، از امام باقر (علیه السّلام) گويد: به من فرمود:

تو را دلالت نكنم بر چيزى كه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) در آن استثنائى نزده است؟ گفتم: چرا، فرمود: دعاء است كه قضاء مبرم سخت را بر مى گرداند و انگشتانش را به هم چسبانيد.

7- از عبد اللَّه بن سنان، گويد: شنيدم امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود: دعاء، قضائى كه سخت مبرم شده برمى گرداند، بسيار دعا كن كه كليد هر رحمت و كاميابى است براى هر حاجت، و بدان چه نزد خدا عز و جل است نتوان رسيد جز به دعاء و راستش اين است كه هيچ درى را فراوان نكوبند جز اينكه زمينه فراهم شود تا به روى كوبنده اش باز گردد.

ص: 25

8 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ أَبِی وَلاَّدٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسی علیه السلام : «عَلَیْکُمْ بِالدُّعَاءِ؛ فَإِنَّ الدُّعَاءَ لِلّهِ(1) وَ الطَّلَبَ إِلَی اللّهِ یَرُدُّ الْبَلاَءَ وَ قَدْ قُدِّرَ وَ قُضِیَ وَ لَمْ یَبْقَ(2) إِلاَّ إِمْضَاوءُهُ، فَإِذَا دُعِیَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ وَ سُئِلَ صَرْفَ الْبَلاَءِ صَرَفَهُ(3)».(4)

9 . الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، قَالَ:

قَالَ أَبُو عَبْدِاللّهِ علیه السلام :«إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لَیَدْفَعُ بِالدُّعَاءِ الاْءَمْرَ الَّذِی عَلِمَهُ(5)أَنْ یُدْعی لَهُ فَیَسْتَجِیبُ، وَ لَوْ لاَ مَا وُفِّقَ الْعَبْدُ(6) مِنْ ذلِکَ الدُّعَاءِ، لاَءَصَابَهُ مِنْهُ مَا یَجُثُّهُ(7) مِنْ جَدِیدِ(8) الاْءَرْضِ».(9)

بَابُ أَنَّ الدُّعَاءَ شِفَاءٌ مِنْ کُلِّ دَاءٍ

1. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ أَسْبَاطِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ عَلاَءِ بْنِ کَامِلٍ، قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «عَلَیْکَ بِالدُّعَاءِ؛ فَإِنَّهُ(10) شِفَاءٌ مِنْ کُلِّ دَاءٍ».(11)

ص: 26


1- فی «ج ، ز ، ص ، بف » والوافی : «واللّه » .
2- فی «د ، بر » والوافی : «فلم یبق» .
3- هکذا فی النسخ والوافی . وفی المطبوع : «صرفة » .
4- الوافی ، ج 9 ، ص 1479 ، ح 8583 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 36 ، ح 8643 .
5- فی «ز » : «علم » .
6- فی مرآة العقول ، ج 12 ، ص 16 : «ولولا ما وفّق العبد ، «ما» موصولة ، و«وفّق » بالتشدید علی بناء المفعول ، والعائد محذوف ، أی وفّق له ، و«من » لبیان الموصول ، أو مصدریّة ، و«وفّق » علی المعلوم أو المجهول ، و«من » بمعنی اللام صلة «وفّق » والأوّل أظهر » .
7- فی «ب ، ج » وحاشیة «د ، ز ، ص ،بر » والوافی والوسائل : «یجتثّه » . وهو الظاهر من مرآة العقول . وفی شرح المازندرانی : «وفی بعض النسخ بالنون ، من الاجتنان ، وهو الاستتار » . وجثثت الشیء أجُثُّه واجتثثته : اقتلعته . المصباح المنیر، ص 91 (جثث).
8- «الجدید» : وجهُ الأرض . الصحاح ، ج 2 ، ص 454 (جدد).
9- الوافی ، ج 9 ، ص 1479 ، ح 8584 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 37 ، ح 8649 .
10- فی «بر » والوافی : «فإنّ فیه » بدل «فإنّه » .
11- الکافی ، کتاب الأشربة ، باب من اضطرّ إلی الخمر للدواء ...، ضمن ح 12310 ، بسند آ خر عن علیّ بن أسباط ، عن أبیه ، عن أبی عبداللّه علیه السلام الوافی ، ج 9 ، ص 1473 ، ح 8567 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 45 ، ح 8677 .

8- از ابى ولاد، گويد: امام كاظم (علیه السّلام) فرمود:

بچسبيد به دعاء، زيرا دعاء به درگاه خدا و دست طلب به آستان خدا برمى گرداند بلائى را كه مقدّر شده و بدان حكم صادر شده و نمانده است مگر اجراى آن و چون خدا عز و جل خوانده شود و از او در خواست گردد يك باره آن را برگرداند.

9- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

راستى خداى عز و جل هر آينه دفع كند به وسيله دعاء كردن هر آنچه را كه مى داند، اگر به درگاه او دعا شود، اجابت خواهد كرد و اگر نباشد كه بنده موفّق شود براى دعاء و خواهش دفاع از آن به درگاه خدا، به او بلائى رسد كه او را از روى زمين ريشه كن كند.

باب در اينكه دعا درمان هر دردى است

1- از علاء بن كامل، گويد: امام صادق (علیه السّلام) به من فرمود:

بچسب به دعاء، زيرا دعاء درمان هر دردى است.

ص: 27

بَابُ أَنَّ مَنْ دَعَا اسْتُجِیبَ لَهُ

1 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ، عَنْ

عَبْدِ اللّهِ بْنِ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «الدُّعَاءُ کَهْفُ الاْءِجَابَةِ، کَمَا أَنَّ السَّحَابَ کَهْفُ الْمَطَرِ».(1)

2. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «مَا أَبْرَزَ عَبْدٌ یَدَهُ إِلَی اللّهِ الْعَزِیزِ الْجَبَّارِ إِلاَّ اسْتَحْیَا اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَنْ یَرُدَّهَا صِفْراً(2) حَتّی یَجْعَلَ فِیهَا مِنْ فَضْلِ رَحْمَتِهِ مَا یَشَاءُ، فَإِذَا دَعَا أَحَدُکُمْ فَلاَ یَرُدَّ یَدَهُ(3) حَتّی یَمْسَحَ(4) عَلی وَجْهِهِ وَ رَأْسِهِ».(5)

بَابُ إِلْهَامِ الدُّعَاءِ

1. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، قَالَ:

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «هَلْ(6) تَعْرِفُونَ طُولَ الْبَلاَءِ مِنْ

ص: 28


1- الوافی ، ج 9 ، ص 1493 ، ح 8621 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 26 ، ح 8611 .
2- «الصفر» : الخالی . وفیه إشعارٌ بأنّه تعالی إنّما یستجیب هذه الحاجة إن علم صلاحه فیه ، أو یجعل فی یده ما هو خیر له من تلک الحاجة . مرآة العقول ، ج 12 ، ص 19 .
3- فی الوافی : «یدیه » .
4- فی الوافی: + «بهما» .
5- الفقیه ، ج 1 ، ص 325 ، ح 953 ، مرسلاً عن أبی جعفر علیه السلام ، مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1493 ، ï ح 8622 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 51 ، ح 8694 .
6- فی «ص » : - «هل » .

باب هر كه دعا كند براى او اجابت شود

1- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

دعا، پايگاه اجابت است چنانچه ابر پايگاه باران است.

2- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

هيچ بنده دست به درگاه خداى عزيز جبّار بر نياورد جز اينكه خدا عز و جل شرم دارد از اينكه آن را تهى برگرداند تا از فضل رحمت خود در آن بنهد و هر گاه يكى از شماها دعاء كرد، دستش را برنگرداند تا آن را به روى و سر خود بكشد.

باب الهام دعا

1- از هشام بن سالم، گويد: امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

آيا مى دانيد بلاء، طولانى است يا كوتاه است؟ گفتم: نه،

ص: 29

قِصَرِهِ؟» قُلْنَا(1): لاَ، قَالَ: «إِذَا(2) أُلْهِمَ أَحَدُکُمُ(3) الدُّعَاءَ عِنْدَ الْبَلاَءِ، فَاعْلَمُوا أَنَّ الْبَلاَءَ قَصِیرٌ».(4)

2 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ أَبِی

وَلاَّدٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسی(5) علیه السلام : «مَا مِنْ بَلاَءٍ یَنْزِلُ عَلی عَبْدٍ مُوءْمِنٍ فَیُلْهِمُهُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ الدُّعَاءَ، إِلاَّ کَانَ کَشْفُ ذلِکَ الْبَلاَءِ وَشِیکاً(6)؛ وَ مَا مِنْ بَلاَءٍ یَنْزِلُ عَلی عَبْدٍ مُوءْمِنٍ فَیُمْسِکُ عَنِ الدُّعَاءِ، إِلاَّ کَانَ ذلِکَ(7) الْبَلاَءُ طَوِیلاً، فَإِذَا نَزَلَ الْبَلاَءُ فَعَلَیْکُمْ(8) بِالدُّعَاءِ وَ التَّضَرُّعِ إِلَی اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ».(9)

بَابُ التَّقَدُّمِ فِی الدُّعَاءِ

1. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ(10) عِیسی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «مَنْ تَقَدَّمَ فِی الدُّعَاءِ اسْتُجِیبَ لَهُ إِذَا نَزَلَ بِهِ الْبَلاَءُ، وَ قِیلَ(11): صَوْتٌ مَعْرُوفٌ، وَ لَمْ یُحْجَبْ عَنِ السَّمَاءِ؛ وَ مَنْ لَمْ یَتَقَدَّمْ فِی الدُّعَاءِ لَمْ یُسْتَجَبْ لَهُ إِذَا نَزَلَ بِهِ الْبَلاَءُ(12)، وَ قَالَتِ الْمَلاَئِکَةُ: إِنَّ ذَا(13) الصَّوْتَ(14) لاَ نَعْرِفُهُ».(15)

2. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسی، عَنِ ابْنِ

ص: 30


1- فی «ص » : «قلت » .
2- فی «ز » : «إذ» .
3- فی «ص » : «أحد » بدون الضمیر .
4- راجع : فقه الرضا علیه السلام ، ص 345 الوافی ، ج 9 ، ص 1479 ، ح 8585 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 44 ، ح 8675 .
5- فی «ب ، بس » : - «موسی» .
6- «الوشیک » : السریع والقریب . النهایة ، ج 5 ، ص 189 (وشک).
7- فی الوافی : - «ذلک » .
8- فی «بر » : + «سریعا» .
9- الوافی ، ج 9 ، ص 1480 ، ح 8586 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 44 ، ح 8674 .
10- فی «ب » : - «محمّد بن » .
11- هکذا فی جمیع النسخ التی عندنا والوافی والوسائل . وفی المطبوع : «و قالت الملائکة » بدل «وقیل » .
12- فی «ص » : - «وقیل _ إلی _ البلاء» .
13- فی «ص » : «هذا » .
14- فی الوافی : «لصوت » .
15- الوافی ، ج 9 ، ص 1481 ، ح 8587 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 40 ، ح 8661 .

فرمود: چون به هر كدام شما كه مبتلا شديد، الهام شد كه دعا كنيد، بدانيد كه مدت بلاء كوتاه است.

2- از ابى ولاد، گويد: امام كاظم (علیه السّلام) فرمود:

هيچ بلائى بر بنده مؤمن نازل نشود كه خدا عز و جل بدو الهام بخشد تا دعا كند جز اينكه بر طرف شدن آن بلا نزديك است و هيچ بلائى بر بنده مؤمن نازل نشود كه از دعا كردن خوددارى كند جز اينكه بلا طولانى باشد، پس هر گاه بلا نازل شد، بر شما باد كه دعا كنيد و زارى كنيد به درگاه خدا عز و جل.

باب پيشدستى كردن به دعا

1- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

هر كه به دعا پيشدستى كند، بلا كه به او نازل شد دعايش مستجاب گردد و فرشته ها گويند: ما اين آواز را مى شناسيم و از آسمان ممنوع نگردد، و هر كه به دعا پيشدستى نكند، وقتى بلا به او نازل شود و دعا كند دعايش مستجاب نگردد و فرشته ها گويند:

راستى ما اين آواز را نشناسيم.

2- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

ص: 31

سِنَانٍ، عَنْ عَنْبَسَةَ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «مَنْ تَخَوَّفَ(1) بَلاَءً یُصِیبُهُ فَتَقَدَّمَ فِیهِ بِالدُّعَاءِ، لَمْ یُرِهِ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ ذلِکَ الْبَلاَءَ أَبَداً».(2)

3. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ، عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «إِنَّ الدُّعَاءَ فِی الرَّخَاءِ یَسْتَخْرِجُ الْحَوَائِجَ(3) فِی الْبَلاَءِ».(4)

4 . عَنْهُ(5)، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسی، عَنْ سَمَاعَةَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «مَنْ سَرَّهُ أَنْ یُسْتَجَابَ لَهُ فِی الشِّدَّةِ، فَلْیُکْثِرِ الدُّعَاءَ فِی الرَّخَاءِ».(6)

5. عَنْهُ(7)، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ(8) بْنِ یَحْیی، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ عَوَّاضٍ(9) الطَّائِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «کَانَ جَدِّی یَقُولُ: تَقَدَّمُوا فِی الدُّعَاءِ؛ فَإِنَّ الْعَبْدَ إِذَا(10) کَانَ دَعَّاءً(11) فَنَزَلَ بِهِ الْبَلاَءُ فَدَعَا، قِیلَ: صَوْتٌ مَعْرُوفٌ؛ وَ إِذَا لَمْ یَکُنْ دَعَّاءً(12) فَنَزَلَ بِهِ بَلاَءٌ(13) فَدَعَا ، قِیلَ: أَیْنَ کُنْتَ قَبْلَ الْیَوْمِ؟».(14)

6 . الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ: عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الاْءَوَّلِ ، عَنْ أَبِیهِ(15) علیهماالسلام ، قَالَ: «کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام یَقُولُ(16): الدُّعَاءُ بَعْدَ مَا یَنْزِلُ الْبَلاَءُ لاَ یُنْتَفَعُ بِهِ».(17)

ص: 32


1- هکذا فی «ب ، ج ، د ، ز ، ص ، بر ، بس ، بف » والوافی والوسائل . وفی المطبوع : + «[من]» . وفی «بر » : «یخوّف » .
2- الوافی ، ج 9 ، ص 1481 ، ح 8588 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 41 ، ح 8665 .
3- فی مرآة العقول : «یستخرج الحوائج» أی من القوّة إلی الفعل .
4- الوافی ، ج 9 ، ص 1482 ، ح 8591 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 41 ، ح 8662 .
5- الضمیر راجع إلی أحمد بن محمّد بن خالد المذکور فی السند السابق .
6- الفقیه ، ج 4 ، ص 412 ، ضمن ح 5900 ، بسند آخر عن جعفر بن محمّد ، عن أبیه ، عن النبیّ صلوات ï اللّه علیهم ؛ الأمالی للطوسی ، ص 536 ، المجلس 19 ، ضمن ح 1 ، بسند آخر عن النبیّ صلی الله علیه و آله ، وتمام الروایة فیهما : «تَعَرَّفْ إلی اللّه عزّوجلّ فی الرخاء یَعْرِفْک فی الشدّة » الوافی ، ج 9 ، ص 1482 ، ح 8592 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 41 ، ح 8663 .
7- الضمیر راجع إلی أحمد بن محمّد بن خالد .
8- هکذا فی النسخ والطبعة القدیمة والوسائل . وفی المطبوع : «عبیداللّه » ، والظاهر أنّه سهو مطبعی .
9- هکذا فی «ج ، د ، ز ، بر ، بس ، بف » والوسائل . وفی «ب » والمطبوع : «غوّاص » بالصاد المهملة . وعبدالحمید هذا ، هو عبدالحمید بن عوّاض الطائی الذی قتله الرشید لتشیّعه . راجع : رجال النجاشی ، ص 424 ، الرقم 1138 ؛ رجال البرقی ، ص 11 ، و ص 17 و 47 ؛ رجال الطوسی ، ص 139 ، الرقم 1483 ؛ و ص 240 ، الرقم 3291 ؛ و ص 241 ، الرقم 3309 .
10- فی حاشیة «ج » : «إن » .
11- فی «ز» : «دعا» .
12- فی «ز » : «دعا» .
13- فی «ج » والوسائل والاختصاص : «البلاء» .
14- الاختصاص ، ص 223 ، مرسلاً عن محمّد بن مسلم . وراجع : قرب الإسناد ، ص 386 ، ح 1358 الوافی ، ج 9 ، ص 1481 ، ح 8589 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 41
15- هکذا فی النسخ والطبعة القدیمة والوافی والوسائل . وفی المطبوع : - «عن أبیه».
16- فی «ز » : «لیقول » .
17- الوافی ، ج 9 ، ص 1482 ، ح 8590 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 41 ، ح 8666 .

هر كه از بلائى ترسد كه به او رسد و بوسيله دعا از گرفتارى بر آن پيشدستى كند، خدا عز و جل هرگز آن بلا را بدو ننمايد.

3- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

راستى دعا در حال آسايش و عافيت، نيازمنديهاى حال بلا را بر مى آورند (يعنى مانع نزول بلا مى شود).

4- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

هر كه را خوش آيد كه در حال سختى دعايش به اجابت رسد، بايد در حال راحتى بسيار دعا كند.

5- از امام صادق (علیه السّلام) كه جدّم مى فرمود:

به دعا پيشدستى كنيد (يعنى تا گرفتار نشديد دعا كنيد) زيرا هر گاه بنده اى بسيار دعا كند و بلائى به او رسد و دعا كند، گفته شود: آواز معروفى است، و هر گاه پر دعا نكند و بلائى به او رسد و براى رفع آن دعا كند، گفته شود: تا امروز كجا بودى؟ 6- از امام كاظم (علیه السّلام) كه على بن الحسين (علیه السّلام) بسيار مى فرمود:

دعا كردن پس از نازل شدن بلاء، سودى ندارد.

ص: 33

بَابُ الْیَقِینِ فِی الدُّعَاءِ

1 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ سُلَیْمٍ الْفَرَّاءِ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «إِذَا دَعَوْتَ، فَظُنَّ أَنَّ(1) حَاجَتَکَ بِالْبَابِ».(2)

بَابُ الاْءِقْبَالِ عَلَی الدُّعَاءِ

1 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ، عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ عَمْرٍو، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ: «إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لاَ یَسْتَجِیبُ دُعَاءً بِظَهْرِ قَلْبٍ سَاهٍ، فَإِذَا دَعَوْتَ فَأَقْبِلْ بِقَلْبِکَ، ثُمَّ اسْتَیْقِنْ بِالاْءِجَابَةِ(3)».(4)

2 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَیْهِ: لاَ یَقْبَلُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ دُعَاءَ قَلْبٍ لاَهٍ، وَ کَانَ

ص: 34


1- فی الوسائل : «إذا دعوت ، فأقبل بقلبک ، وظنّ » بدل «إذا دعوت ، فظنّ أنّ » . وفی مرآة العقول ، ج 12 ، ص 23 : «حمل الکلینی الظنّ علی الیقین ، لما سیأتی فی الحدیث الأوّل من الباب الآتی . ویمکن حمله علی معناه الظاهر ، فإنّ الیقین بالإجابة مشکل ، إلاّ أن یقال : المراد الیقین بما وعد اللّه من إجابة الدعاء إذا کان مع الشرائط ، وأعمّ من أن یعطیه أو عوضه فی الآخرة» .
2- الوافی ، ج 9 ، ص 1482 ، ح 8593 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 52 ، ح 8697 .
3- فی الوافی : «الإجابة».
4- الفقیه ، ج 4 ، ص 367 ، ضمن الحدیث الطویل 5762 ، بسند آخر عن أبی عبداللّه ، عن آبائه ، عن النبیّ صلوات اللّه علیهم ، وفیه : «لایقبل اللّه دعاء قلب ساه » الوافی ، ج 9 ، ص 1483 ، ح 8594 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 53 ، ح 8702 .

باب يقين داشتن و اعتماد به دعا

1- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

هر گاه دعا كردى، بپندار كه حاجتت بر در خانه آمده است.

باب اقبال به دعا

1- از سليمان بن عمرو، گويد: شنيدم از امام صادق (علیه السّلام) كه مى فرمود:

راستى خدا اجابت نكند دعائى را از روى در غافل، پس هر گاه دعا كردى از دل بخواه و دعا كن و يقين داشته باش كه اجابت مى شود.

2- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: امير المؤمنين (علیه السّلام) فرموده است:

خدا عز و جل دعاى دل غافل و مشغول به خيالات باطله را نپذيرد، و على (علیه السّلام) را شيوه اين بود كه مى فرمود:

ص: 35

عَلِیٌّ علیه السلام یَقُولُ: إِذَا دَعَا أَحَدُکُمْ لِلْمَیِّتِ ، فَلاَ یَدْعُو لَهُ وَ قَلْبُهُ لاَهٍ عَنْهُ(1)، وَ لکِنْ لِیَجْتَهِدْ(2) لَهُ فِی الدُّعَاءِ».(3)

3. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ، عَنْ سُلَیْمٍ الْفَرَّاءِ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «إِذَا دَعَوْتَ(4) فَأَقْبِلْ بِقَلْبِکَ، وَ ظُنَّ حَاجَتَکَ بِالْبَابِ».(5)

4 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لاَ یَسْتَجِیبُ دُعَاءً بِظَهْرِ قَلْبٍ قَاسٍ».(6)

5. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «لَمَّا اسْتَسْقی رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ سُقِیَ النَّاسُ حَتّی قَالُوا: إِنَّهُ الْغَرَقُ، وَ قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بِیَدِهِ(7) وَ رَدَّهَا(8): اللّهُمَّ حَوَالَیْنَا، وَ لاَ عَلَیْنَا(9)».

قَالَ: «فَتَفَرَّقَ السَّحَابُ(10)، فَقَالُوا: یَا رَسُولَ اللّهِ، اسْتَسْقَیْتَ ··· î لَنَا(11) فَلَمْ نُسْقَ، ثُمَّ اسْتَسْقَیْتَ لَنَا فَسُقِینَا؟ قَالَ(12): إِنِّی دَعَوْتُ وَ لَیْسَ لِی(13) فِی ذلِکَ نِیَّةٌ، ثُمَّ دَعَوْتُ وَ لِیَ فِی ذلِکَ نِیَّةٌ».(14)

ص: 36


1- فی «ز » : «منه » .
2- فی «ج » : «یجتهد » .
3- مصباح الشریعة، ص 132 ، الباب 62 ، عن أبی عبداللّه علیه السلام عن النبیّ صلی الله علیه و آله ، وتمام الروایة فیه : «إنّ اللّه لایستجیب الدعاء من قلب لاه » الوافی ، ج 9 ، ص 1483 ، ح 8597 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 54 ، ح 8703 .
4- فی الوافی: + «اللّه » .
5- الوافی ، ج 9 ، ص 1483 ، ح 8595 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 54 ، ح 8705 .
6- الوافی ، ج 9 ، ص 1483 ، ح 8596 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 54 ، ح 8704 ؛ و ص 72 ، ح 8759 .
7- فی مرآة العقول ، ج 12 ، ص 27 : «القول بمعنی الفعل ، أی حرّک یده یمینا وشمالاً مشیرا إلی تفرّق السحاب و کشفها عن المدینة ، ویقدّر القول قبل «اللّهُمّ» ، کما هو الشائع فی الآیات والأخبار» .
8- فی «بر » : + «وقال » .
9- فی مرآة العقول : «یرید : اللّهُمّ أنزل الغیث فی مواضع النبات ، لا فی مواضع الأبنیة» .
10- فی مرآة العقول : «قوله : قال : فتفرّق السحاب ، قیل : هذا کلام الراوی ، وتوسّطه فی أثناء الجملة الشرطیّة غیر مناسب . وأقول : یمکن أن یکون قوله : «فتفرّق » جزاء الشرط ، و«قال » تأکیدا لقوله : «قال » أوّلاً . وإن لم یکن جزاء ، یحتمل أن یکون «قال » تأکیدا ، أو لعلّه زید من النسّاخ » .
11- فی «ب » : - «لنا» .
12- ف «د » : «فقال » .
13- فی «ب » : - «لی » .
14- الأمالی للمفید ، ص 301 ، المجلس 36 ، ضمن الحدیث الطویل 3 ؛ والأمالی للطوسی ، ص 75 ، المجلس 3 ، ضمن الحدیث الطویل 19 ، بسند آخر عن النبیّ صلی الله علیه و آله ، إلی قوله : «فتفرّق السحاب » مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1483 ، ح 8598 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 52 ، ح 8696 ؛ البحار ، ج 18 ، ص 20 ، ح 47 .

هر گاه يكى از شماها براى مرده اى دعا كند، در حالى دعا نكند كه دل به او ندارد ولى در دعاى به او از دل كوشد.

3- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

هر گاه دعا كردى، دل را متوجه كن و پندار كه حاجتت بر در خانه آمده است.

4- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

راستى خدا عز و جل اجابت نكند دعا را از روى دل سخت و با قساوت.

5- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

چون رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) دعا كرد براى طلب باران و آن قدر براى مردم باريد كه گفتند: غرق مى شويم و رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) با دست اشاره كرد و آن را باز گردانيد، فرمود: در گرد ما باشد و بر سر ما نباشد، فرمود: پس ابرها متفرّق شدند، عرض كردند: يا رسول اللَّه! يك بار براى ما طلب باران كردى و باران بر ما نباريد و سپس طلب باران كردى و باران بر يا ما باريد؟ فرمود: راستى من دعا كردم و دل با آن نداشتم و سپس كه دعا كردم از روى نيّت دل بود.

ص: 37

بَابُ الاْءِلْحَاحِ فِی الدُّعَاءِ وَ التَّلَبُّثِ(1)

1 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ حُسَیْنِ بْنِ عَطِیَّةَ، عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ الطَّوِیلِ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا دَعَا لَمْ یَزَلِ اللّهُ _ تَبَارَکَ وَ تَعَالی _ فِی حَاجَتِهِ مَا لَمْ یَسْتَعْجِلْ».(2)

مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ حُسَیْنِ بْنِ عَطِیَّةَ، عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ الطَّوِیلِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، مِثْلَهُ.

2 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی؛ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ وَ غَیْرِهِمَا:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا عَجَّلَ فَقَامَ لِحَاجَتِهِ(3)، یَقُولُ اللّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالی: أَ مَا یَعْلَمُ عَبْدِی أَنِّی أَنَا اللّهُ(4) الَّذِی(5) أَقْضِی الْحَوَائِجَ؟».(6)

3. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ(7)، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ، عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ عُقْبَةَ الْهَجَرِیِّ، قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(8) علیه السلام یَقُولُ: «وَ اللّهِ، لاَ یُلِحُّ عَبْدٌ مُوءْمِنٌ عَلَی اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِی حَاجَتِهِ إِلاَّ قَضَاهَا لَهُ».(9)

ص: 38


1- «اللبث» و«التلبّث» : المکث والإبطاء والتأخیر . راجع : النهایة ، ج 4 ، ص 224 ؛ لسان العرب ، ج 2 ، ص 182 (لبث) .
2- الکافی ، کتاب الدعاء ، باب من أبطأت علیه الإجابة ، ح 3162 ، بسند آخر ، مع اختلاف یسیر وزیادة فی آخره الوافی ، ج 9 ، ص 1491 ، ح 8615 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 55 ، ح 8707 .
3- فی حاشیة «ج » : «بحاجته » .
4- فی «ص» : - «اللّه » .
5- فی الأمالی : - «اللّه الذی » .
6- المحاسن ، ص 252 ، کتاب مصابیح الظلم ، ح 275 ، عن أبیه ، عن ابن أبی عمیر ، عن هشام بن سالم ، عن أبی عبداللّه علیه السلام ، مع اختلاف یسیر. الأمالی للطوسی ، ص 664 ، المجلس 35 ، ح 35 ، بسند آخر عن البرقی ، عن أبیه ، عن ابن أبی عمیر ، عن هشام بن سالم ، عن أبی عبداللّه علیه السلام . وفی الکافی ، کتاب الصلاة ، باب من حافظ علی صلاته أو ضیّعها ، ح 4808 ؛ والتهذیب ، ج 2 ، ص 240 ، ح 950 ، بسند آخر عن هشام بن سالم ، عن أبی عبداللّه علیه السلام ، مع اختلاف الوافی ، ج 9 ، ص 1491 ، ح 8616 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 55 ، ح 8706 .
7- فی «ز » : + «بن عیسی » .
8- فی «د » : «أباعبداللّه » .
9- الوافی ، ج 9 ، ص 1492 ، ح 8617 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 58 ، ح 8714 .

باب اصرار در دعا و انتظار اجابت

1- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

راستى هر گاه بنده دعا كند، پيوسته خدا تبارك و تعالى در كار حاجت او است تا آن بنده شتاب نكند.

2- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

راستى چون بنده شتاب كند و براى حاجت خود برخيزد، خدا تبارك و تعالى مى فرمايد:

آيا بنده ام نداند كه به راستى منم من خدائى كه بر آورم حاجتها را.

3- از وليد بن عقبه هجرى، گويد: شنيدم امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

به خدا هيچ بنده اى در دعا اصرار نكند به درگاه خدا عز و جل براى حاجتش جز اينكه آن را بر آورد برايش.

ص: 39

4 . عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنِ الْحَجَّالِ، عَنْ حَنَانٍ(1)، عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «إِنَّ(2) اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ کَرِهَ إِلْحَاحَ النَّاسِ بَعْضِهِمْ عَلی(3) بَعْضٍ فِی الْمَسْأَلَةِ، وَ أَحَبَّ ذلِکَ لِنَفْسِهِ، إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ یُحِبُّ أَنْ یُسْأَلَ وَ یُطْلَبَ مَا عِنْدَهُ».(4)

5. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ حُسَیْنٍ الاْءَحْمَسِیِّ، عَنْ رَجُلٍ:

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ: «لاَ(5) وَ اللّهِ، لاَ یُلِحُّ عَبْدٌ عَلَی اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلاَّ اسْتَجَابَ(6) لَهُ».(7)

6 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : رَحِمَ اللّهُ عَبْداً طَلَبَ مِنَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ حَاجَةً(8) فَأَلَحَّ فِی الدُّعَاءِ ، اسْتُجِیبَ لَهُ أَوْ(9) لَمْ یُسْتَجَبْ لَهُ(10)، وَ تَلاَ هذِهِ الاْآیَةَ: «وَ أَدْعُوا رَبِّی عَسی أَلاَّ أَکُونَ بِدُعاءِ رَبِّی شَقِیًّا»(11)».(12)

بَابُ تَسْمِیَةِ الْحَاجَةِ فِی الدُّعَاءِ

1. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ الْفَرَّاءِ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «إِنَّ اللّهَ _ تَبَارَکَ وَ تَعَالی _ یَعْلَمُ مَا یُرِیدُ الْعَبْدُ إِذَا دَعَاهُ، وَ لکِنَّهُ یُحِبُّ أَنْ تُبَثَّ(13) إِلَیْهِ الْحَوَائِجُ، فَإِذَا

ص: 40


1- هکذا فی «بف ، جر» وحاشیة «ج» . وفی «ب ، ج ، د ، ز ، بر ، بس » والمطبوع والوسائل : «حسّان » . والظاهر صحّة ما أثبتناه ؛ فإنّ حسّان فی هذه الطبقة منصرف إلی حسّان بن مهران الجمّال ، ولم نجد روایة الحجّال عنه _ لا مطلقا ولا مقیّدا _ ولا روایته عن أبی الصبّاح فی موضع ، بل روی الحجّال ، عن عبدالصمد بن بشیر ، عن حسّان الجمّال فی الکافی ، ح 8148 . هذا ووردت روایة الحجّال عن حنان فی المحاسن ، ص 320 ، ح 58 . أمّا روایة حنان عن أبی الصبّاح وإن لم نجدها مصرّحة فی موضع ، لکن روی المصنّف فی الکافی ، ح 1633 ، بسنده عن حنان بن سدیر قال : قال أبوالصبّاح الکنانی لأبی عبداللّه علیه السلام . وقال العلاّمة الخبیر السیّد موسی الشبیریّ دام ظلّه فی تعلیقته علی ذاک السند : «عدم ذکره _ أی عدم ذکر حنان _ «أنا حاضر» فی آخر السند لعلّه یؤمی إلی روایة حنان بن سدیر الخبر بواسطة أبی الصبّاح » .
2- فی «ز » : - «إنّ » .
3- فی حاشیة «ج ، ز » : «إلی » .
4- الکافی ، کتاب الزکاة، باب کراهیة المسألة ، صدر ح 6080 ، بسند آخر عن أبی عبداللّه علیه السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، مع اختلاف یسیر . وفیه ، کتاب الدعاء ، باب فضل الدعاء والحثّ علیه ، ح 3063 ، بسند آخر عن أبی جعفر علیه السلام ، من قوله : «إنّ اللّه عزّوجلّ یحبّ أن یسأل». الفقیه ، ج 2 ، ص 70 ، ح 1755 ، مرسلاً عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، وفیهما مع اختلاف یسیر وزیادة . تحف العقول ، ص 293 ، عن أبی جعفر علیه السلام الوافی ، ج 9 ، ص 1492 ، ح 8618 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 58 ، ح 8715 .
5- فی «ز » : - «لا » .
6- هکذا فی النسخ التی قوبلت والوافی والوسائل . وفی المطبوع : + «اللّه » .
7- الوافی ، ج 9 ، ص 1492 ، ح 8619 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 58 ، ح 8716 .
8- فی الوافی : «حاجته » .
9- فی «ب » : «أم » .
10- فی «ج ، د ، ص ، بف » والوافی ومرآة العقول والوسائل : - «له » . وفی «ز » : - «أو لم یستجیب له » .
11- مریم (19) : 48 . وفی مرآة العقول ، ج 12 ، ص 31 : «وقال اللّه تعالی حکایة عن إبراهیم علیه السلام ، حیث قال مخاطبا لقومه : «وَ أَعْتَزِلُکُمْ وَ مَا تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ» ، قال الطبرسی _ رحمه اللّه _ : أی و أتنحّی منکم جانبا وأعتزل عبادة ما تدعون من دون اللّه ، «وَأَدْعُوا رَبِّی» ، قال : أی أعبد ربّی ، «عَسَیآ أَلاَّآ أَکُونَ بِدُعَآءِ رَبِّی شَقِیًّا» ، کما شقیتم بدعاء لأصنام . وإنّما ذکر «عسی» علی وجه الخضوع ، وقیل : معناه : لعلّه قبل طاعتی وعبادتی ولا أشقی بالردّ ؛ فإنّ المؤمن بین الخوف والرجاء . وقال البیضاوی : شقیّا ، أی خائبا ضائع السعی مثلکم فی دعاء آلهتکم . انتهی . ولنذکر معنی الخبر وسبب الاستشهاد بالآیة ، قوله صلی الله علیه و آله : استجیب له ، أی سریعا ، ولم یستجب ، أی کذلک ، أو لم یستجب فی حصول المطلوب ، لکن عوّض له فی الآخرة ، والحاصل أنّه لایترک الإلحاح لبط ء الإجابة ، فالاستشهاد بالآیة لأنّ إبراهیم علیه السلام أظهر الرجاء ، بل الجزم ؛ إذ الظاهر أنّ «عسی» موجبة فی عدم شقائه بدعاء الربّ سبحانه ، وعدم کونه خائبا ضائع السعی ، کما خابوا وضلّ سعیهم فی دعاء آلهتهم ، کما ذکره المفسّرون . ویحتمل أن یکون فی الکلام تقدیر ، أی فرضی بعد الإلحاح ، سواء استجیب له أم لم یستجب ، ولم یعترض علی اللّه لعدم الإجابة ولم یسئ ظنّه به ، فالاستشهاد بالآیة بحملها علی أنّ المعنی : عسی أن لایکون دعائی سببا لشقاوتی وضلالتی . ویحتمل أن یکون ذکر الآیة لمحض بیان فضل الدعاء» . وراجع أیضا : مجمع البیان ، ج 6 ص 427 ؛ تفسیر البیضاوی ، ج 4 ، ص 19 ، ذیل الآیة المزبورة .
12- قرب الإسناد ، ص 6 ، ذیل ح 17 ، بسند آخر عن أبی عبداللّه علیه السلام ، من دون الإسناد إلی الرسول صلی الله علیه و آله ، وتمام الروایة : «تسأل حاجتک وألحّ فی الطلب ، فإنّه یحبّ إلحاح الملحّین من عباده المؤمنین » الوافی ، ج 9 ، ص 1492 ، ح 8620 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 58 ، ح 8717 .
13- فی «د ، ص ، بس » والوافی : «یبثّ » . وفی مرآة العقول : «أی تذکر وتظهر ؛ فإنّها إذا ذکرت انتشرت ؛ لأنّه یسمعها الملائکة وغیرهم . والتعدیة ب «إلی » لتضمین معنی التوجّه أو التضرّع » . وبثثتک السرَّ وأبثثتک : أظهرته لک . القاموس المحیط ، ج 1 ، ص 263 (بثت ).

4- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

خدا بد دارد كه بنده ها بر يك ديگر در انجام حاجت اصرار ورزند و اصرار را نسبت به خودش دوست دارد، خدا عز و جل دوست مى دارد كه از او درخواست شود و آنچه نزد او است خواهش شود.

5- از امام باقر (علیه السّلام)، فرمود:

نه به خدا سوگند كه هيچ بنده به درگاه خدا اصرار نورزد جز اينكه خدا براى او اجابت كند.

6- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرموده:

رحمت كند خدا بنده اى را كه حاجتى از خدا عز و جل بخواهد و در باره آن اصرار ورزد، چه اجابت شود و چه اجابت نشود و اين آيه را خواند (48 سوره مريم): «و دعا كنم به درگاه پروردگارم به اميد اينكه در دعا به درگاه پروردگارم بدبخت نباشم».

باب نام بردن حاجت در دعا

1- از ابى عبد اللَّه فراء، از امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

راستى خدا تبارك و تعالى مى داند كه بنده هر گاه به درگاهش دعا كند چه مى خواهد ولى او دوست دارد كه حوائج به

ص: 41

دَعَوْتَ فَسَمِّ حَاجَتَکَ».(1) . وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ، قَالَ: قَالَ(2): «إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ یَعْلَمُ حَاجَتَکَ وَ مَا تُرِیدُ، وَ لکِنْ(3) یُحِبُّ أَنْ تُبَثَّ(4) إِلَیْهِ الْحَوَائِجُ».(5)

بَابُ إِخْفَاءِ الدُّعَاءِ

1 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ أَبِی هَمَّامٍ إِسْمَاعِیلَ بْنِ هَمَّامٍ: عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام ، قَالَ: «دَعْوَةُ الْعَبْدِ سِرّاً _ دَعْوَةً وَاحِدَةً _ تَعْدِلُ سَبْعِینَ دَعْوَةً عَلاَنِیَةً».(6) . وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْری: «دَعْوَةٌ(7) تُخْفِیهَا(8) أَفْضَلُ عِنْدَ اللّهِ مِنْ سَبْعِینَ دَعْوَةً تُظْهِرُهَا(9)».(10)

بَابُ الاْءَوْقَاتِ وَ الْحَالاَتِ الَّتِی تُرْجی(11) فِیهَا الاْءِجَابَةُ

1. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ

ص: 42


1- الوافی ، ج 9 ، ص 1484 ، ح 8599 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 33 ، ح 8636 .
2- فی «ب، بر»: - «قال» . وفی هذه الصورة الضمیر المستتر فی «قال » راجع إلی أبی عبداللّه علیه السلام . وأمّا بناءً علی ما فی أکثر النسخ فالضمیر المستتر فی «قال » الاُولی راجع إلی أبی عبداللّه الفرّاء ، وفی «قال » الثانیة راجع إلی أبی عبداللّه علیه السلام . فلایبعد کون السند معلّقا.
3- فی «بر » : «ولکنّه » .
4- فی «ز ، ص ، بس » ومرآة العقول : «یبثّ » . ویجوز فیه المعلوم من المجرّد ونصب «حوائج » .
5- الوافی ، ج 9 ، ص 1484 ، ح 8600 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 33 ، ح 8637 .
6- ثواب الأعمال ، ص 193 ، ح 1 ، بسنده عن أحمد بن محمّد ، عن أبی همّام إسماعیل بن همّام الوافی ، ج 9 ، ص 1485 ، ح 8603 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 63 ، ح 8733 ؛ البحار ، ج 95 ، ص 164 ، ذیل ح 18 .
7- فی «بر» : + «عبد» .
8- فی «ص ، بر » : «یخفیها» .
9- فی «ب ، ص ، بس » : «یظهرها» . وفی شرح المازندرانی ، ج 10 ، ص 214 : «الفرق بین الروایتین أنّ الاُولی تفید المساواة بین الواحدة الخفیّة والسبعین ، والثانیة تفید الزیادة علیها . ثمّ الحکم بالمساواة والزیادة إنّما هو إذا کانت الظاهرة عریّة عن الریاء والسمعة ، وإلا فلا نسبة بینهما» . وقال فی مرآة العقول ، ج 12 ، ص 33 : «الحکم بالمساواة فی الخبر الأوّل والأفضلیّة فی الثانی إمّا باختلاف مراتب الإخفاء والإعلان ؛ أو المراد بالأوّل الإخفاء عند الدعاء ، وبالثانی بعده» .
10- الوافی ، ج 9 ، ص 1485 ، ح 8604 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 64 ، ح 8734 .
11- فی «د ، ص ، بر» : «یرجی» .

درگاه او شرح داده شود، پس چون به درگاه او دعا كردى، حاجتت را نام ببر.

و در حديث ديگر فرمود: راستى خدا عز و جل حاجت تو را مى داند و آنچه را مى خواهى هم مى داند ولى دوست دارد كه هر حاجتى براى او شرح داده شود.

باب نهان داشتن دعا

1- از امام رضا (علیه السّلام)، فرمود:

يك دعاى بنده در نهانى برابر است با هفتاد دعاى عيانى.

و در روايت ديگر است كه: يك دعا را نهان دارى بهتر است نزد خدا از هفتاد دعا كه آشكار سازى.

باب در اوقاتى كه اميد اجابت دعا دارند

1- از زيد شحّام، گويد: امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

ص: 43

یَحْیَی بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلاَدِ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «اطْلُبُوا الدُّعَاءَ فِی أَرْبَعِ سَاعَاتٍ: عِنْدَ هُبُوبِ الرِّیَاحِ، وَ(1) زَوَالِ الاْءَفْیَاءِ(2)، وَ نُزُولِ الْقَطْرِ(3)، وَ أَوَّلِ قَطْرَةٍ مِنْ دَمِ الْقَتِیلِ الْمُوءْمِنِ؛ فَإِنَّ أَبْوَابَ السَّمَاءِ تُفَتَّحُ(4) عِنْدَ هذِهِ الاْءَشْیَاءِ».(5)

2 . عَنْهُ(6)، عَنْ أَبِیهِ، وَ غَیْرِهِ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ، عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ فَضْلٍ الْبَقْبَاقِ، قَالَ:

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «یُسْتَجَابُ الدُّعَاءُ فِی أَرْبَعَةِ(7) مَوَاطِنَ(8): فِی الْوَتْرِ، وَ بَعْدَ الْفَجْرِ، وَ بَعْدَ الظُّهْرِ، وَ بَعْدَ الْمَغْرِبِ».(9)

3 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ، عَنِ السَّکُونِیِّ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : اغْتَنِمُوا الدُّعَاءَ عِنْدَ أَرْبَعٍ: عِنْدَ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ، وَ عِنْدَ الاْءَذَانِ، وَ عِنْدَ نُزُولِ الْغَیْثِ، وَ عِنْدَ الْتِقَاءِ الصَّفَّیْنِ لِلشَّهَادَةِ».(10)

4. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَطَاءٍ: عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ: «کَانَ أَبِی إِذَا کَانَتْ(11) لَهُ إِلَی اللّهِ حَاجَةٌ طَلَبَهَا فِی هذِهِ السَّاعَةِ» یَعْنِی زَوَالَ الشَّمْسِ.(12)

5. عَنْهُ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسی، عَنْ حُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ(13)، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «إِذَا رَقَّ

ص: 44


1- فی «ز » : + «عند » .
2- فی مرآة العقول : «والمراد بزوال الأفیاء ، أوّل وقت الزوال ، کما تدلّ علیه الأخبار الآتیة . وعبّر هکذا إلی تسمیته المسبّب باسم السبب » . و«الفَیء » : ما بعد الزوال من الظلّ . والجمع : أفیاء وفُیوء . الصحاح ، ج 1 ، ص 63 (فیأ).
3- فی حاشیة «بر » : «المطر» .
4- یجوز فیه التخفیف والتشدید.
5- الجعفریّات ، ص 241 ، بسند آخر عن جعفر بن محمّد ، عن آبائه ، عن أمیرالمؤمنین علیهم السلام ، وتمام الروایة فیه : «إذا فاءت الأفیاء ، وحاجت الأریاح ، فاطلبوا خیر الحکم من اللّه تبارک وتعالی ، فإنّها ساعة الأوّابین » . الأمالی للطوسی ، ص 280 ، المجلس 10 ، ح 10 ، بسند آخر ، وتمام الروایة : «ثلاثة أوقات لایحجب فیها الدعاء عن اللّه تعالی : فی أثر المکتوبة ، وعند نزول المطر ، وظهور آیة معجزة للّه فی أرضه » الوافی ، ج 9 ، ص 1487 ، ح 8605 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 64 ، ح 8735 .
6- الضمیر راجع إلی أحمد بن محمّد بن خالد المذکور فی السند السابق .
7- ف «ب » وحاشیة «بر » : «أربع » .
8- فی «ب » : «ساعات » .
9- الکافی ، کتاب الصلاة ، باب التعقیب بعد الصلاة والدعاء ، ح 5130 ، عن عدّة من أصحابنا ، عن أحمد بن محمّد بن خالد ، عن أبیه ، عن القاسم بن عروة ، عن أبی العبّاس الفضل بن عبدالملک ، عن أبی عبداللّه علیه السلام . الاختصاص ، ص 223 ، مرسلاً الوافی ، ج 9 ، ص 1487 ، ح 8606 ؛ الوسائل ، ج 6 ، ص 430 ، ح 8355 .
10- الأمالی للصدوق ، ص 109 ، المجلس 23 ، ح 7 ، بسنده عن إبراهیم بن هاشم ، عن النوفلی ؛ وفیه ، ص 265 ، المجلس 45 ، ح 3 ، بسند آخر عن السکونی . الجعفریّات ، ص 235 ، بسند آخر عن جعفر بن محمّد ، عن آبائه ، عن أمیرالمؤمنین علیهم السلام ، وفی کلّها مع اختلاف یسیر وزیادة فی آخره . وفی الخصال ، ص 302 ، باب الخمسة ، ح 79؛ و ص 618 ، ضمن حدیث أربعمائة ، بسند آخر عن أبی عبداللّه ، عن آبائه ، عن أمیرالمؤمنین علیهم السلام ، مع اختلاف . تحف العقول ، ص 107 ، ضمن الحدیث ، عن أمیرالمؤمنین علیه السلام ، مع اختلاف الوافی ، ج 9 ، ص 1487 ، ح 8607 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 64 ، ح 8736 .
11- فی حاشیة «ج » : «کان » .
12- تحف العقول ، ص 106 ، ضمن الحدیث الطویل ، عن أمیرالمؤمنین علیه السلام ، مع اختلاف الوافی ، ج 9 ، ص 1488 ، ح 8608 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 64 ، ح 8737 .
13- فی «ب ، ج ، بف » : «مختار» .

دعا را در چهار گاه بجوئيد و بدان بپوئيد:

1- نزد وزيدن بادها.

2- نزد زوال سايه ها (هنگام ظهر).

3- نزد فرود شدن باران.

4- هنگام ريختن اول قطره خون مؤمن در راه خدا (در جبهه جهاد) زيرا در اين چيزها است كه درهاى آسمان گشوده شوند.

2- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

دعاء، در چهار جا به اجابت رسد: در نماز وتر و پس از نماز سپيده دم و بعد از ظهر و پس از مغرب.

3- امير المؤمنين (علیه السّلام) فرمود:

دعا را در چهار جا غنيمت شماريد: نزد قرائت قرآن و نزد گفتن اذان و نزد فرود شدن باران و نزد بر خورد دو صف (حق و باطل) براى شهادت و جانبازى.

4- از امام باقر (علیه السّلام)، فرمود:

شيوه پدرم اين بود كه چون به خدا حاجتى داشت، در اين ساعت آن را مى خواست، يعنى در زوال آفتاب.

5- از امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

چون براى يكى از شما، رقت قلب آمد بايد دعا كند، زيرا دل

ص: 45

أَحَدُکُمْ فَلْیَدْعُ؛ فَإِنَّ الْقَلْبَ لاَ یَرِقُّ حَتّی یَخْلُصَ(1)».(2)

6 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ شَرِیفِ بْنِ سَابِقٍ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ أَبِی قُرَّةَ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : خَیْرُ وَقْتٍ دَعَوْتُمُ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِیهِ الاْءَسْحَارُ، وَ تَلاَ هذِهِ الاْآیَةَ فِی قَوْلِ یَعْقُوبَ علیه السلام : «سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی»(3) وَ(4) قَالَ : أَخَّرَهُمْ(5) إِلَی السَّحَرِ».(6)

7 . الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ، عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «کَانَ أَبِی(7) إِذَا طَلَبَ الْحَاجَةَ طَلَبَهَا عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ،

فَإِذَا أَرَادَ ذلِکَ قَدَّمَ شَیْئاً فَتَصَدَّقَ بِهِ، وَ شَمَّ(8) شَیْئاً مِنْ طِیبٍ، وَ رَاحَ إِلَی الْمَسْجِدِ، وَ دَعَا فِی(9) حَاجَتِهِ بِمَا شَاءَ اللّهُ».(10)

8 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ رَفَعَهُ :

إِلی أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «إِذَا اقْشَعَرَّ جِلْدُکَ وَ دَمَعَتْ عَیْنَاکَ(11)، فَدُونَکَ دُونَکَ، فَقَدْ قُصِدَ(12) قَصْدُکَ».(13)

قَالَ(14): وَ رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ، عَنْ أَبِی إِسْمَاعِیلَ السَّرَّاجِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ، عَنْ سَعِیدٍ، مِثْلَهُ.(15)

9. عَنْهُ(16)، عَنِ الْجَامُورَانِیِّ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ، عَنْ صَنْدَلٍ(17) ، عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ الْکِنَانِیِّ: عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ: «إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ یُحِبُّ مِنْ(18) عِبَادِهِ الْمُوءْمِنِینَ کُلَّ عَبْدٍ(19)

ص: 46


1- فی الوافی : «حتّی یخلص ، إمّا من الخلوص ، أی یصیر خالصا لیس فیه غیر اللّه . أو من الإخلاص ، أی یصیر مخلصا للّه لایشوبه شیء آخر » .
2- الوافی ، ج 9 ، ص 1489 ، ح 8613 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 72 ، ح 8758 .
3- یوسف (12) : 98 .
4- فی «د ، ص ، بر ، بف » والوافی والوسائل والبحار : - «و » .
5- کذا فی النسخ . والأنسب : «أخّره » أی الدعاء والاستغفار .
6- الفقیه ، ج 1 ، ص 422 ، ح 1242 ، معلّقا عن محمّد بن مسلم ، عن أبی عبداللّه علیه السلام ؛ وفی الأمالی للصدوق ، ص 250 ، المجلس 43 ، ضمن ح 7 ؛ والمقنعة ، ص 155 ، مرسلاً . تفسیر العیّاشی ، ج 2 ، ص 196 ، ح 80 ، عن محمّد بن أبی عمیر ، عن بعض أصحابنا ، عن أبی عبداللّه علیه السلام ؛ وفیه ، ح 81 ، عن محمّد بن مسلم ، عن أبی عبداللّه علیه السلام ، وفی کلّها من قوله : «سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ» مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1488 ، ح 8610 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 68 ، ح 8747 ؛ البحار ، ج 12 ، ص 266، ح 34.
7- فی «ب ، ج ، د ، ص ، بر ، بس ، بف » والوافی : - «أبی » . وعلی هذه النسخ فلا یشتمل الحدیث علی کلام المعصوم علیه السلام .
8- فی مرآة العقول ، ج 12 ، ص 38 : «کأنّ الشمّ هنا کنایة عن استعمال قلیل من الطیب والتطیّب به ، لا الاکتفاء بمحض الشمّ » . وشَمِمْته أشَمُّه وشَمَمْتُه أشُمُّه شَمّا وشمیما . وأشَمَّ الحجّام الخِتان : أخذ منه قلیلاً . القاموس المحیط ، ج 2 ، ص 1484 (شمم) .
9- فی حاشیة «ج » : «إلی » .
10- الوافی ، ج 9 ، ص 1488 ، ح 8609 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 67 ، ح 8745.
11- فی الخصال: + «ووجل قلبک » .
12- فی «ص » : «قصدک » بدل «قصد » . و«دونک» اسم فعل بمعنی خذ ، أی خذه فهو دونک وقریب منک . یقال : هذا دونه ، أی قریب منه ؛ فهو إغراء ، والتکریر للمبالغة . وفی الوافی : «فدونک دونک ، یعنی خذ ما تطلب من اللّه تعالی بالدعاء ، فإنّه أقبل إلیک ، أی حان حین الدعاء الذی لایُردّ» . و«القصد» إتیان الشیء ، تقول : قصدته و قصدت له وقصدت إلیه بمعنی ، وقصدت قصده : نحوت نحوه . و فی مرآة العقول ، ج 12 ، ص 39 : «فالظاهر أنّ «قصد » علی بناء المفعول ، و«قصدک » مفعول مطلق نائب الفاعل ، والإضافة إلی المعنی ، إذا ظهرت تلک العلامات فعلیک بطلب الحاجات والاهتمام فی الدعاء للمهمّات ، فقد أقبل اللّه علیک بالرحمة وتوجّه نحوک للإجابة ، أو أقبلت الملائکة إلیک للشفاعة أو لقضاء الحاجة بأمره سبحانه . وقیل : القصد بمعنی المقصود ، أقبل اللّه والملائکة إلی مقصودک . وربّما یقرأ : قَصَدَ بصیغة المعلوم ، وقال : قصدک مرفوع بالفاعلیّة والإضافة إلی الفاعل ، أی استقام قصدک إلی المطلوب ولایخفی بعدهما وظهور الأوّل » .
13- الخصال ، ص 81 ، باب الثلاثة ، ح 6 ، بسنده عن علیّ بن حدید الوافی ، ج 9 ، ص 1489 ، ح 8614 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 72 ، ح 8760 ؛ وفیه ، ص 73 ، ذیل ح 8763 .
14- الضمیر المستتر فی «قال » راجع إلی أحمد بن محمّد بن خالد ؛ فإنّ محمّد بن إسماعیل الراوی عن أبی إسماعیل السرّاج ، هو ابن بزیع ، وهو من مشایخ أحمد بن محمّد بن خالد . راجع : معجم رجال الحدیث ، ج 15 ، ص 354_361 .
15- الوافی ، ج 9 ، ص 1489 ، ح 8614 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 72 ، ذیل ح 8760 .
16- الضمیر راجع إلی أحمد بن محمّد بن خالد ؛ فقد روی هو کتاب أبی عبداللّه الجامورانی ووردت روایته عنه فی الأسناد . راجع : رجال النجاشی ، ص 456 ، الرقم 1238 ؛ الفهرست للطوسی ، ص 529 ، الرقم 850 ؛ معجم رجال الحدیث ، ج 21 ، ص 224 ، الرقم 14481 ؛ و ج 23 ، ص 327 .
17- فی «ثواب الأعمال » : «مندل بن علیّ » بدل «صندل » .
18- فی «ص ، بر » : «عن » .
19- فی «ب ، ج ، د ، ص ، بس ، بف » والوافی والوسائل وثواب الأعمال : - «عبد» .

تا پاك نشود، رقّت نكند.

6- از امام صادق (علیه السّلام) كه:

بهترين وقتى كه به درگاه خدا عز و جل در آن دعا كنيد، وقت سحرها است و اين آيه را خواند (98 سوره يوسف): كه نقل قول يعقوب است (علیه السّلام) «به زودى براى شما از پروردگارم آمرزش خواهم» و فرمود: تا به وقت سحر آنها را پس انداخت.

7- از معاويه بن عمار، از امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

پدرم را شيوه بود كه چون طلب حاجتى مى كرد، آن را هنگام ظهر طلب مى كرد و چون آهنگ آن مى نمود چيزى صدقه پيش مى داشت و به مستحق مى رساند و مقدارى عطر مى بوئيد و به مسجد مى رفت و براى حاجت خود دعا مى كرد بدان چه خدا مى خواست.

8- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

چون پوستت دانه لرز بر خود گرفت و چشمت گريان شد، خود را باش، خود را باش كه محققاً به تو توجهى شده است (از طرف خدا براى انجام حاجت يا از طرف فرشته ها براى شفاعت و انجام حاجت به امر خدا- از مجلسى (رحمه الله).

9- از ابى الصباح كنانى، از امام باقر (علیه السّلام)، فرمود:

راستى خدا عز و جل دوستدارد از ميان بنده هاى مؤمن خود، هر بنده بسيار دعا كن را، بچسبيد به دعا كردن از سحر تا بر آمدن

ص: 47

دَعَّاءٍ، فَعَلَیْکُمْ بِالدُّعَاءِ فِی السَّحَرِ إِلی طُلُوعِ الشَّمْسِ، فَإِنَّهَا سَاعَةٌ تُفَتَّحُ(1) فِیهَا أَبْوَابُ

السَّمَاءِ، وَ تُقْسَمُ(2) فِیهَا الاْءَرْزَاقُ، وَ تُقْضی فِیهَا الْحَوَائِجُ الْعِظَامُ».(3)

10. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ، قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ: «إِنَّ فِی اللَّیْلِ لَسَاعَةً(4) مَا یُوَافِقُهَا(5) عَبْدٌ مُسْلِمٌ، ثُمَّ(6) یُصَلِّی وَ یَدْعُو اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِیهَا إِلاَّ اسْتَجَابَ(7) لَهُ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ» .

قُلْتُ: أَصْلَحَکَ اللّهُ، وَ أَیُّ(8) سَاعَةٍ(9) هِیَ مِنَ اللَّیْلِ؟

قَالَ: «إِذَا مَضی نِصْفُ اللَّیْلِ وَ هِیَ(10) السُّدُسُ الاْءَوَّلُ مِنْ أَوَّلِ النِّصْفِ(11)».(12)

بَابُ الرَّغْبَةِ وَ الرَّهْبَةِ وَ التَّضَرُّعِ وَ التَّبَتُّلِ وَ الاِبْتِهَالِ(13) وَ الاِسْتِعَاذَةِ وَ الْمَسْأَلَةِ

1. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ، عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «الرَّغْبَةُ أَنْ تَسْتَقْبِلَ(14) بِبَطْنِ(15) کَفَّیْکَ إِلَی السَّمَاءِ؛ وَ الرَّهْبَةُ أَنْ تَجْعَلَ ظَهْرَ کَفَّیْکَ إِلَی السَّمَاءِ؛ وَ قَوْلُهُ(16):

ص: 48


1- فی «ص ، بس ، بف » والوسائل : «یفتح » . ویجوز فیه التشدید والتخفیف .
2- فی «ص » : «ویقسم » . ویجوز فیه التشدید والتخفیف .
3- ثواب الأعمال ، ص 193 ، ح 1 ، بسنده عن أحمد بن أبی عبداللّه البرقی الوافی ، ج 9 ، ص 1488 ، ح 8611 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 68 ، ح 8748 .
4- فی «ص » : «ساعة» .
5- فی «د ، بر ، بف » وحاشیة «ز ، ج » والوافی والتهذیب : «لایوافقها».
6- فی الکافی ، ح 5569 والتهذیب : - «ثمّ » .
7- فی الکافی ، ح 5569 : «استجیب » .
8- فی الکافی ، ح 5569 : «فأیّ » . وفی التهذیب : «فأیّة» .
9- فی «بر » : «الساعة» .
10- فی «ص » وحاشیة «بر » : «بقی » . وفی التهذیب : - «هی » .
11- فی الکافی ، ح 5569 : «فی السدس الأوّل من النصف الثانی » . وفی التهذیب : «إلی الثلث الباقی » کلاهما بدل «وهی السدس الأوّل من أوّل النصف » . وفی الوافی : «اُرید بالسدس سدس تمام اللیل ، لاسدس النصف ، وبأوّل النصف أوّل النصف الباقی» . وقال فی مرآة العقول : «وهی السدس الأوّل من أوّل النصف ، أی النصف الثانی ، ظاهره أنّ المراد سدس النصف ، لا سدس الکلّ» ، ونقل روایتین ، ثمّ قال : «فهذان الخبران یدلاّن علی أنّ المراد سدس الکلّ» .
12- الکافی ، کتاب الصلاة ، باب صلاة النوافل ، ح 5569 . وفی التهذیب ، ج 2 ، ص 117 ، ح 441 ، بسنده عن ï ابن أبی عمیر . وفیه ، ص 118 ، ح 444 ؛ والأمالی للطوسی ، ص 149 ، المجلس 5 ، ح 58 ، بسند آخر ، مع اختلاف الوافی ، ج 9 ، ص 1489 ، ح 8612 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 70 ، ح 8751 .
13- «الرغبة» : السؤال والطلب . و«الرهبة» : الخوف والفزع . و«التضرّع» : التذلّل والمبالغة فی السؤال . و«التبتّل» : الانقطاع إلی عبادة اللّه و إخلاص العمل له ، وأصله من بتلت الشیء : قطعته ؛ ومنه سمّیت فاطمة علیهاالسلام البتول ؛ لانقطاعها إلی اللّه عزّ وجلّ . و«الابتهال» : أن تمدّ یدیک جمیعا ، وأصله التضرّع والمبالغة فی الدعاء ، ویقال فی قوله تعالی : «ثمّ نبتهل» أی نخلص فی الدعاء . راجع : النهایة ، ج 1 ، ص 94 (بتل) ؛ و ص 167 (بهل) ؛ وج 2 ، ص 237 (رغب) ؛ و ص 280 (رهب) ؛ و ج 3 ، ص 85 (ضرع) . فی «ص » : «التبتیل» بدل التبتّل» .
14- فی «ز » : «تستقلّ » .
15- فی «ب » : «بباطن » .
16- فی «بر» : - «وقوله » . وجعل فی مرآة العقول : «قوله » مبتدأً ، و«الدعاء » خبرا ، و«قال » : معترضا بینهما . أی مدلول قوله تعالی : «تبتّل إلیه تبتیلاً» هو الدعاء بإصبع واحدة.

آفتاب، زيرا اين هنگامى است كه درهاى آسمان در آن باز شود و روزى ها را پخش كنند و حاجتهاى بزرگ را بر آورند.

10- از عمر بن اذينه، گويد: شنيدم امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود:

راستى در شب چند هنگام است كه هيچ بنده مسلمانى موفّق به درك آنها نشود و نماز بخواند و به درگاه خدا عز و جل دعا كند در آنها جز اينكه خدا هر شب برايش اجابت كند، من گفتم:

اصلحك اللَّه! و آن كدام ساعت از شب است؟ فرمود: چون نيمى از شب گذرد، آن ساعت ششم نخست از نيم اول باشد.

باب رغبت، رهبت، تضرع، ابتهال، استعاذه، مسألت (انواع دعا به درگاه خدا)

1- از ابى اسحاق، از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

رغبت اين است كه درون دو مشت خود را به سوى آسمان بدارى، و رهبت اين است كه پشت در دو مشت خود را به سوى آسمان بدارى.

و قول خدا (8 سوره مزمل): «و تبتل جو به درگاه او تبتلى» فرمود: تبتل دعا كردن با اشاره يك انگشت است به درگاه خدا، و

ص: 49

«وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلاً»(1) _ قَالَ _ : الدُّعَاءُ بِإِصْبَعٍ وَاحِدَةٍ تُشِیرُ(2) بِهَا؛ وَ التَّضَرُّعُ تُشِیرُ(3) بِإِصْبَعَیْکَ وَ تُحَرِّکُهُمَا؛ وَ الاِبْتِهَالُ رَفْعُ(4) الْیَدَیْنِ وَ تَمُدُّهُمَا(5)، وَ ذلِکَ عِنْدَ الدَّمْعَةِ، ثُمَّ ادْعُ».(6)

2. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ أَبِی أَیُّوبَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «فَمَا اسْتَکانُوا لِرَبِّهِمْ وَ ما یَتَضَرَّعُونَ»(7) فَقَالَ : «الاِسْتِکَانَةُ هُوَ(8) الْخُضُوعُ؛ وَ التَّضَرُّعُ هُوَ(9) رَفْعُ الْیَدَیْنِ وَ التَّضَرُّعُ بِهِمَا».(10)

3 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ جَمِیعاً، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ، عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ، عَنْ أَبِی خَالِدٍ، عَنْ مَرْوَکٍ بَیَّاعِ اللُّوءْلُوءِ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: ذَکَرَ الرَّغْبَةَ، وَ أَبْرَزَ بَاطِنَ رَاحَتَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ ؛ «وَ هکَذَا الرَّهْبَةُ(11)» وَ جَعَلَ ظَهْرَ کَفَّیْهِ إِلَی السَّمَاءِ ؛ «وَ هکَذَا التَّضَرُّعُ» وَ حَرَّکَ أَصَابِعَهُ یَمِیناً وَ شِمَالاً ؛ «وَ هکَذَا التَّبَتُّلُ» وَ یَرْفَعُ أَصَابِعَهُ مَرَّةً وَ یَضَعُهَا مَرَّةً ؛ «وَ هکَذَا الاِبْتِهَالُ» وَ مَدَّ یَدَهُ(12) تِلْقَاءَ وَجْهِهِ إِلَی الْقِبْلَةِ، وَ لاَ یَبْتَهِلُ(13) حَتّی تَجْرِیَ الدَّمْعَةُ.(14)

4 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ فَضَالَةَ، عَنْ عَلاَءٍ(15)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ: «مَرَّ بِی رَجُلٌ وَ أَنَا أَدْعُو فِی صَلاَتِی بِیَسَارِی، فَقَالَ:

ص: 50


1- المزّمّل (73) : 8 . وفی شرح المازندرانی ، ج 10 ، ص 217 : «وقوله : «وتبتّل إلیه تبتیلاً» ، الظاهر أنّه من کلام الصادق علیه السلام ، وأنّ ضمیر «قوله » راجع إلی اللّه ، وأنّ المقصود بیان المراد من هذه الکلمات الواقعة فی القرآن الکریم » . وفی مرآة العقول ، ج 12 ، ص 42 : «قوله : الرغبة ، هذا ونظائره یحتمل وجهین : الأوّل : أن یکون المعنی أنّه إذا کان الغالب علیه فی حال الدعاء الرغبة والرجاء ، ینبغی أن یفعل هکذا ؛ فإنّه یظنّ أنّ ید الرحمة انبسطت فیبسط یده لیأخذه ، وإذا کان الغالب علیه الخوف وعدم استیهاله للإجابة ، یجعل ظهر کفّیه إلی السماء إشارة إلی أنّه لکثرة خطایاه مستحقّ للحرمان ، وإن کان مقتضی کرمه وجوده الفضل والإحسان . الثانی : أن یکون المعنی : أنّه إذا کان مطلوبه طلب منفعة ، ینبغی أن یبسط بطن کفّیه إلی السماء ؛ لما مرّ ، وإن کان مطلوبه دفع ضرر وبلاء یخاف نزوله من السماء ، یجعل ظهرها إلیها ، کأنّه یدفعها بیدیه . ولا یخفی أنّ فیما عدی الأوّلین الأوّل أنسب ، والخبر الخامس یؤیّد الثانی . ویمکن الجمع بین المعنیین بحمل الأوّلین علی الثانی ، والبقیّة علی الأوّل ، ویحتمل حمل الأوّلین علی المطالب الدنیویّة وما بعدهما علی المناجاة والمطالب الاُخرویّة ، والحمل إمّا بتقدیر مضاف ، أی أدب الرغبة مثلاً ، أو هذه الأسماء صارت فی عرف الشرع أسماء لتلک الأفعال ، أو اُطلق علیها مجازا ؛ لدلالتها علیها» .
2- فی «بس » : «یشیر » .
3- فی «بس » : «یشیر » .
4- فی شرح المازندرانی : «ترفع » .
5- فی «بس » : «یمدّهما » . ویجوز نصب «تمدّ » لأنّه عطف علی المصدر الصریح وهو «رفع » نظیر «للبس عباءة وتقرَّ عینی أحبّ إلیّ » .
6- معانی الأخبار ، ص 369 ، ح 2 ، بسند آخر عن موسی بن جعفر علیه السلام ، مع اختلاف یسیر. بصائر الدرجات ، ص 217 ، ذیل ح 2 ، بسند آخر ، وفیه : «قلت له : رفع الیدین ما هو؟ قال : الابتهال . فقلت : فوضع یدیک وجمعهما؟ قال : التضرّع . قلت : ورفع الإصبع ؟ قال : البصبصة » الوافی ، ج 9 ، ص 1495 ، ح 8626 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 48 ، ح 8686 ؛ البحار ، ج 69 ، ص 359 ، إلی قوله : «أن تجعل ظهر کفّیک إلی السماء » ؛ وفیه ، ج 85 ، ص 204 ، ذیل ح 21 .
7- المؤمنون (23) : 76 .
8- فی «ز » والوافی والبحار : «هی » .
9- فی البحار : - «هو» .
10- معانی الأخبار ، ص 369 ، ح 1 ، بسنده عن ابن أبی عمیر ، عن أبی أیّوب الخزّاز ، عن محمّد بن مسلم ، عن أبی عبداللّه علیه السلام ، وتمام الروایة فیه بعد ذکر الآیة : «قال : التضرّع رفع الیدین » الوافی ، ج 9 ، ص 1497 ، ح 8630 ؛ البحار ، ج 85 ، ص 204 ، ذیل ح 21 .
11- احتمل فی مرآة العقول کون «وهکذا الرهبة » ونظاهره الأربعة کلامَ الإمام علیه السلام بتقدیر القول . وقال : «قوله علیه السلام : ویرفع ، کأنّ العدول هنا إلی المضارع لإفادة التکرار » . ومفاد هذا الکلام أنّ قوله : «جعل ظهر کفّیه » إلی آخر الحدیث من کلام المعصوم علیه السلام . ویجوز نصب «الرهبة » ونظائرها بناءً علی کونها من کلام الراوی .
12- فی «بر » وحاشیة «ج » والوافی والبحار : «یدیه » .
13- فی «ب ، د ، ز ، بر ، بف » والوسائل : «ولاتبتهل » . واحتمل فی مرآة العقول کون «یبتهل » علی بناء الفاعل والمفعول ، نفیا أو نهیا .
14- الجعفریّات ، ص 226 ، بسند آخر عن جعفر بن محمّد ، عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، مع اختلاف الوافی ، ج 9 ، ص 1495 ، ح 8627 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 49 ، ح 8688 ؛ البحار ، ج 85 ، ص 205 ، ذیل ح 21 .
15- هکذا فی «ب ، ج ، د ، بر ، بف ، جر» وحاشیة «بس » . وفی «ز » والمطبوع : «العلاء » . وفی «بس » : «عبادة» وهو سهو ؛ فقد توسّط العلاء [بن رزین] ، بین فضالة [بن أیّوب] ومحمّد بن مسلم فی کثیرٍ من الأسناد . راجع : معجم رجال الحدیث ، ج 11 ، ص 457_458 ؛ وص 466 .

تضرع و زارى دعا كردن با اشاره به دو انگشت است و حركت دادن آنها، و ابتهال بالا بردن هر دو دست است و آنها را بكشى به بالا، و اين موقع اشك ريختن است و سپس دعا كنى.

2- از محمد بن مسلم، گويد: از امام باقر (علیه السّلام) پرسيدم از قول خدا عز و جل (75 سوره مؤمنون): «كوچكى نكردند براى پروردگارشان و زارى نكردند به درگاه او» در پاسخ فرمود: استكانت همان كوچكى كردن است و تضرع بلند كردن هر دو دست است و زارى كردن بدانها.

3- از مروك مرواريد فروش، از كسى كه نامش را برد، از امام صادق (علیه السّلام)، گويد: رغبت را ياد كرد و درون دو كف را به آسمان برداشت و فرمود:

رهبت چنين است و دو پشت دستها را به آسمان نمود و تضرع چنين است و انگشتانش را به راست و چپ جنبانيد و تبتّل چنين است و انگشتانش را به بالا مى برد و يك بار به پائين مى آورد و ابتهال چنين است، دست خود را برابر رويش به سوى قبله كشيد و ابتهال نباشد تا اشك روان گردد.

4- از محمد بن مسلم، گويد: شنيدم امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

مردى به من گذر كرد و من در نمازم دست چپ را براى دعا بلند كرده بودم، پس گفت: يا ابا عبد اللَّه! با دست راستت دعا كن، من گفتم: اى بنده خدا! راستى كه خدا تبارك و تعالى بر اين هم

ص: 51

یَا عَبْدَ اللّهِ(1)، بِیَمِینِکَ، فَقُلْتُ: یَا عَبْدَ اللّهِ، إِنَّ لِلّهِ _ تَبَارَکَ وَ تَعَالی _ حَقّاً(2) عَلی هذِهِ کَحَقِّهِ عَلی هذِهِ(3) » .

وَ قَالَ: «الرَّغْبَةُ تَبْسُطُ یَدَیْکَ وَتُظْهِرُ بَاطِنَهُمَا؛ وَ الرَّهْبَةُ تَبْسُطُ یَدَیْکَ وَ(4) تُظْهِرُ ظَهْرَهُمَا(5)؛ وَ التَّضَرُّعُ تُحَرِّکُ السَّبَّابَةَ الْیُمْنی یَمِیناً وَ شِمَالاً؛ وَ التَّبَتُّلُ(6) تُحَرِّکُ السَّبَّابَةَ الْیُسْری تَرْفَعُهَا فِی(7) السَّمَاءِ رِسْلاً(8) وَ تَضَعُهَا؛ وَ الاِبْتِهَالُ تَبْسُطُ یَدَکَ(9) وَ ذِرَاعَکَ(10) إِلَی السَّمَاءِ، وَ الاِبْتِهَالُ حِینَ تَری أَسْبَابَ الْبُکَاءِ».(11)

5 . عَنْهُ(12)، عَنْ أَبِیهِ أَوْ غَیْرِهِ(13)، عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الدُّعَاءِ وَ رَفْعِ الْیَدَیْنِ، فَقَالَ: «عَلی أَرْبَعَةِ أَوْجُهٍ: أَمَّا التَّعَوُّذُ، فَتَسْتَقْبِلُ(14) الْقِبْلَةَ بِبَاطِنِ کَفَّیْکَ؛ وَ أَمَّا الدُّعَاءُ فِی الرِّزْقِ، فَتَبْسُطُ کَفَّیْکَ وَ تُفْضِی بِبَاطِنِهِمَا إِلَی السَّمَاءِ؛ وَ أَمَّا التَّبَتُّلُ، فَإِیمَاءٌ(15) بِإِصْبَعِکَ السَّبَّابَةِ؛ وَ أَمَّا الاِبْتِهَالُ، فَرَفْعُ یَدَیْکَ تُجَاوِزُ بِهِمَا رَأْسَکَ؛ وَ دُعَاءُ التَّضَرُّعِ أَنْ تُحَرِّکَ إِصْبَعَکَ السَّبَّابَةَ مِمَّا یَلِی وَجْهَکَ(16)، وَ هُوَ دُعَاءُ الْخِیفَةِ(17)».(18)

6. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ(19) عَزَّ وَ جَلَّ: «فَمَا اسْتَکانُوا لِرَبِّهِمْ وَ ما یَتَضَرَّعُونَ»(20) قَالَ: «الاِسْتِکَانَةُ هِیَ الْخُضُوعُ؛ وَ التَّضَرُّعُ رَفْعُ الْیَدَیْنِ وَ التَّضَرُّعُ بِهِمَا».(21)

7. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ حَمَّادٍ، عَنْ حَرِیزٍ، عَنْ

ص: 52


1- هکذا فی «ب ، ج ، د ، ص ، بر ، بس ، بف » وشرح المازندرانی والوافی والوسائل . وفی «ز » والمطبوع : «یا أباعبداللّه » .
2- فی «ب ، ز ، ص» وحاشیة «بر » : «إنّ اللّه تبارک وتعالی حقّه» .
3- فی «ز » : - «کحقّه علی هذه » .
4- فی «ب ، ز ، بس » : - «تبسط یدیک و » . وفی الوافی : - «و » .
5- فی «ب » : «ظاهرهما» .
6- فی البحار : - «تحرّک السبّابة الیمنی یمینا وشمالاً ، والتبتّل » .
7- فی «ب ، ص ، بر ، بف » وحاشیة «ج » والوافی والبحار : «إلی » .
8- فی مرآة العقول بعد ما نقل عن القاموس : الرِسل بالکسر : الرفق والتؤدة ، وبالفتح : السهل من السیر قال : «فیمکن أن یقرأ هنا بالکسر ، أی برفق وتأنّ ، وبالفتح بأن یکون صفة مصدر محذوف ، أی رفعا رسلاً ، و «ذراعک » بالنصب عطفا علی یدک ، أو بالرفع ، والجملة حالیّة» . وراجع أیضا : القاموس المحیط ، ج 2 ، ص 1330 (رسل) .
9- هکذا فی «ج ، د ، ز ، ص ، بر ، بس ، بف » ومرآة العقول والوافی والوسائل والبحار . وفی «ب » : - «یدک » . وفی المطبوع : «یدیک » .
10- هکذا فی النسخ التی قوبلت والوافی ومرآة العقول والوسائل والبحار . وفی المطبوع : «وذراعیک » .
11- الوافی ، ج 9 ، ص 1496 ، ح 8628 ؛ الوسائل ، ج 6 ، ص 281 ، ح 7971 ، إلی قوله : «حقّا علی هذه کحقّه علی هذه » ؛ وج 7 ، ص 48 ، ح 8685 ؛ البحار ، ج 85 ، ص 205 ، ذیل ح 21 .
12- الضمیر راجع إلی أحمد بن محمّد بن خالد المذکور فی السند السابق .
13- فی «ز » : «و غیره » .
14- فی شرح المازندرانی : «تستقبل » .
15- فی «ج ، د ، بر ، بف » والوافی والبحار : «فإیماؤک » .
16- فی مرآة العقول : «قوله علیه السلام : ممّا یلی وجهک ، ظاهره الدفع والخفض ، وهو مخالف لما فی الخبر السابق ، وهو بعینه ما مرّ فی التبتّل وکأنّه لهذا عدّها أربعا ، والمراد أنّهما مترادفان ؛ فهذا اصطلاح آخر . وقیل : المراد تحریک السبّابة یمینا وشمالاً قریبا من وجهه ، ولذا لم یعدّه من أقسام الرفع ، فأنواع الرفع أربعة ، والتضرّع خارج منها ، وله وجه ... وفی أکثر نسخ العدّة [ص 196]: فقال : علی خمسة أوجه ، وکأنّه جعله کذلک لیطابق الأقسام ، ویحتمل أن تکون نسخته هکذا» .
17- فی «ز » : «الخفیة » . وفی «بس » : «الحنیفة » .
18- الوافی ، ج 9 ، ص 1496 ، ح 8629 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 49 ، ح 8689 ؛ البحار ، ج 85 ، ص 205 ، ذیل ح 21 .
19- فی «بر ، بف » : «قوله » .
20- المؤمنون (23) : 76 .
21- الوافی ، ج 9 ، ص 1496 ، ح 8630 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 46 ، ح 8679 ؛ البحار ، ج 85 ، ص 204 ، ذیل ح 21 .

حقى دارد مانند حق او بدان.

و فرمود: در رغبت، هر دو دست را بگشائى و باطن آنها را بنمائى، و در رهبت، هر دو دست را بگشائى و پشت آنها را عيان دارى، و در تضرع، انگشت سبابه راست را به راست و چپ بجنبانى، و در تبتّل، انگشت سبابه چپ را بجنبانى و به آرامى آن را به بالا و پائين ببرى و بياورى، و ابتهال اين است كه هر دو دست و هر دو ذراع را به سوى آسمان فراز دارى. ابتهال وقتى است كه موجبات گريه فراهم شده است.

5- از ابى بصير، گويد: از امام صادق (علیه السّلام) از دعا كردن و بلند كردن دو دست پرسيدم.

در پاسخ فرمود: بر چهار وجه باشد: اما براى پناه بردن به خدا، باطن دو كف را به سوى قبله كنى، و در دعاى براى طلب رزق، دو كف بگشائى و باطن آنها را به سوى آسمان بدارى، و اما در تبتّل و توجه به خدا، با انگشت سبّابه اشاره كنى، و اما در حال ابتهال، دو دست را فراز دارى تا از سر آنها را در گذرانى، و دعاى تضرع و زارى اين است كه انگشت سبّابه را در برابر رويت بجنبانى و آن دعاى خيفه و هراس است.

6- از محمد بن مسلم، گويد: از امام باقر (علیه السّلام) پرسيدم از قول خدا عز و جل (75 سوره مؤمنون): «كوچكى نكردند براى پروردگار خود و به درگاهش زارى نكردند» فرمود: استكانه همان خضوع است، و تضرع بلند كردن هر دو دست و زارى با آنها.

7- از محمد بن مسلم و زراره، گويند: گفتيم: به امام

ص: 53

مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ زُرَارَةَ، قَالاَ: قُلْنَا لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ(1) علیه السلام : کَیْفَ الْمَسْأَلَةُ إِلَی اللّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالی؟ قَالَ: «تَبْسُطُ کَفَّیْکَ» . قُلْنَا: کَیْفَ الاِسْتِعَاذَةُ؟ قَالَ: «تُفْضِی بِکَفَّیْکَ؛ وَ التَّبَتُّلُ(2) الاْءِیمَاءُ بِالاْءِصْبَعِ؛ وَ التَّضَرُّعُ تَحْرِیکُ الاْءِصْبَعِ(3)؛ وَ الاِبْتِهَالُ أَنْ تَمُدَّ یَدَیْکَ جَمِیعاً».(4)

بَابُ الْبُکَاءِ

1 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «مَا مِنْ شَیْءٍ إِلاَّ وَ لَهُ کَیْلٌ وَ وَزْنٌ إِلاَّ الدُّمُوعُ؛ فَإِنَّ الْقَطْرَةَ(5) تُطْفِئُ بِحَاراً مِنْ نَارٍ، فَإِذَا(6) اغْرَوْرَقَتِ(7) الْعَیْنُ بِمَائِهَا ، لَمْ یَرْهَقْ(8) وَجْهاً(9) قَتَرٌ(10) وَ لاَ ذِلَّةٌ، فَإِذَا فَاضَتْ حَرَّمَهُ(11) اللّهُ عَلَی النَّارِ، وَ لَوْ أَنَّ بَاکِیاً بَکی(12) فِی أُمَّةٍ لَرُحِمُوا».(13)

2 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ وَ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «مَا مِنْ عَیْنٍ إِلاَّ وَ هِیَ بَاکِیَةٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلاَّ عَیْناً(14) بَکَتْ مِنْ خَوْفِ اللّهِ، وَ مَا اغْرَوْرَقَتْ عَیْنٌ بِمَائِهَا(15) مِنْ خَشْیَةِ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلاَّ حَرَّمَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ سَائِرَ جَسَدِهِ عَلَی النَّارِ، وَ لاَ فَاضَتْ عَلی

ص: 54


1- فی حاشیة «ج » : «لأبی جعفر » .
2- فی «ص » : «التبتیل » .
3- فی «د » : «الأصابع » .
4- راجع : عیون الأخبار ، ج 2 ، ص 111 ، ضمن ح 1 ؛ وعلل الشرائع ، ص 264 ، ضمن ح 8 الوافی ، ج 9 ، ص 1497 ، ح 8631 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 49 ، ح 8687 .
5- فی شرح المازندرانی: + «منه » . وفی الزهد و ثواب الأعمال: + «منها» .
6- فی «ب » : «فإذ » .
7- اغرورَقَت عیناه بالدموع : دَمِعتا ، أوغَرِقَتا بالدموع . وهو افعوعَلت من الغرق . مجمع البحرین ، ج 5 ، ص 221 (غرق) .
8- فی «بف » : «لم ینل » . ورَهِقَه الأمر : غَشِیَه بقَهرٍ . یقال : رَهِقتُه وأرهقتُه . المفردات للراغب ، ص 367 (رهق ) .
9- فی «ب » وحاشیة «بر » وشرح المازندرانی والوسائل وثواب الأعمال : «وجهها » . وفی «بر ، بف » وحاشیة «ج ، د » والوافی : «وجهه » .
10- «القَتَرة » : ما یغشی الوجهَ من غَبَرة الموت والکرب . یقال : غَشِیَته قَتَرة وقَتَر، کلّه واحد. ترتیب کتاب العین ، ج 3 ، ص 1439 (قتر).
11- فی حاشیة «ج » والوسائل : «حرّمها» .
12- فی «بر » : «یبکی » .
13- ثواب الأعمال ، ص 200 ، ح 1 ، بسنده عن ابن أبی عمیر . الزهد، ص 146 ، ح 209 ، بسند آخر عن أبی جعفر علیه السلام . تفسیر العیّاشی ، ج 2 ، ص 122 ، ح 16 ، عن محمّد بن مروان ، عن رجل ، عن أبی جعفر علیه السلام . الفقیه ، ج 1 ، ص 317 ، ذیل ح 941 ، مرسلاً ، وفیه : «روی أنّه ما من شیء ...» وفی الثلاثة الأخیرة مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1499 ، ح 8632 ؛ الوسائل ، ج 15 ، ص 227 ، ح 20343 .
14- فی «بر » وحاشیة «ج » والوافی : «عین » .
15- فی «ز » : «بماء بها» .

صادق (علیه السّلام) چگونه بايد از درگاه خدا تبارك و تعالى در خواست كرد؟ فرمود: هر دو دست خود را مى گشائى، گفتم: پناه جوئى چگونه است؟ فرمود: هر دو دستت را در برابر قبله مى گيرى (چنانچه آنها را به ديوار مى گذارى)، و تبتل اشاره با انگشت است، و تضرع جنبانيدن انگشت است، و ابتهال اين است كه هر دو دست را با هم كنى و به سوى بالا بكشى.

باب گريه

1- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

چيزى نيست مگر اينكه پيمانه و وزنى دارد جز گريه كه يك قطره اش درياهائى از آتش را خاموش كند و چون ديده اشكين شود، چهره تيرگى و خوارى نبيند و چون اشك روان گردد، خدا آن را بر دوزخ حرام گرداند و راستى اگر در يك امتى يك گريان باشد، همه مورد ترحم واقع شوند.

2- از محمد بن مروان، از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

چشمى نيست مگر اينكه روز رستاخيز گريان است جز چشمى كه از ترس خدا گريسته است، و هيچ چشم از ترس خدا اشكين نشود جز اينكه همه تن را بر آتش حرام كند، و آن اشك بر هيچ گونه اى روان نگردد كه تيرگى و خواريش در گيرد، چيزى نباشد جز آنكه پيمانه و وزنى دارد جز اشك، راستى خدا عز و جل به

ص: 55

خَدِّهِ فَرَهِقَ ذلِکَ الْوَجْهَ قَتَرٌ وَ لاَ ذِلَّةٌ، وَ مَا(1) مِنْ شَیْءٍ إِلاَّ وَ لَهُ کَیْلٌ وَ وَزْنٌ(2) إِلاَّ الدَّمْعَةُ؛ فَإِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ یُطْفِئُ بِالْیَسِیرِ مِنْهَا الْبِحَارَ مِنَ النَّارِ، فَلَوْ أَنَّ عَبْداً بَکی فِی أُمَّةٍ لَرَحِمَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ تِلْکَ الاْءُمَّةَ بِبُکَاءِ ذلِکَ الْعَبْدِ» .(3)

3. عَنْهُ(4)، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ، عَنْ مُثَنًّی الْحَنَّاطِ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ: عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ: «مَا مِنْ قَطْرَةٍ أَحَبَّ إِلَی اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مِنْ قَطْرَةِ دُمُوعٍ فِی سَوَادِ اللَّیْلِ مَخَافَةً مِنَ اللّهِ ، لاَ یُرَادُ بِهَا غَیْرُهُ».(5)

4 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ، عَنْ صَالِحِ بْنِ رَزِینٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ وَ غَیْرِهِمَا:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «کُلُّ عَیْنٍ بَاکِیَةٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلاَّ ثَلاَثَةً(6): عَیْنٌ غُضَّتْ(7) عَنْ مَحَارِمِ اللّهِ، وَ عَیْنٌ سَهِرَتْ(8) فِی طَاعَةِ اللّهِ، وَ عَیْنٌ بَکَتْ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ مِنْ خَشْیَةِ اللّهِ».(9)

5. ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ(10)، عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ وَ دُرُسْتَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ، قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ(11): «مَا مِنْ شَیْءٍ إِلاَّ وَ لَهُ کَیْلٌ وَ وَزْنٌ إِلاَّ الدُّمُوعُ؛ فَإِنَّ الْقَطْرَةَ مِنْهَا(12) تُطْفِئُ بِحَاراً مِنَ النَّارِ(13)، فَإِذَا(14) اغْرَوْرَقَتِ الْعَیْنُ بِمَائِهَا ، لَمْ یَرْهَقْ(15) وَجْهَهُ(16) قَتَرٌ وَ لاَ ذِلَّةٌ، فَإِذَا فَاضَتْ حَرَّمَهُ اللّهُ عَلَی النَّارِ، وَ لَوْ أَنَّ بَاکِیاً بَکی فِی أُمَّةٍ، لَرُحِمُوا».(17)

ص: 56


1- فی «ز» : «ما» بدون الواو . وفی «ص» : «ولا» .
2- فی «ز» : «أو وزن» .
3- الأمالی للمفید ، ص 143 ، المجلس 18 ، ح 1 ، بسنده عن محمّد بن مروان ، عن أبی جعفر الباقر علیه السلام ، مع اختلاف یسیر. ثواب الأعمال ، ص 17 ، ذیل ح 6 ، بسند آخر عن أبی جعفر علیه السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، مع اختلاف. تفسیر العیّاشی ، ج 2 ، ص 121 ، ح 15 ، عن الفضیل بن یسار ، عن أبی جعفر علیه السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، مع اختلاف یسیر، وفیهما من قوله : «وما اغرورقت عیناه » إلی قوله «قتر و لاذلّة » الوافی ، ج 9 ، ص 1499 ، ح 8633 ؛ الوسائل ، ج 15 ، ص 227 ، ح 20344 .
4- الضمیر راجع إلی سهل بن زیاد المذکور فی السند السابق ؛ فقد تکرّرت روایته عن [عبدالرحمن] بن أبی نجران فی کثیرٍ من الأسناد . راجع : معجم رجال الحدیث ، ج 6 ، ص 494_496 ، و ص 515_516 .
5- المحاسن ، ص 292 ، کتاب مصابیح الظلم ، ح 450 ، عن الوشّاء ، عن مثنّی الحنّاط ، عن أبی حمزة الثمالی ، عن أبی عبداللّه علیه السلام ؛ الزهد، ص 146 ، ح 208 ، بسنده عن أبی حمزة ، وفیهما مع زیادة فی آخره ؛ الخصال ، ص 50 ، باب الاثنین ، ح 60 ، بسنده عن أبی حمزة الثمالی ، عن علیّ بن الحسین علیهماالسلام ؛ الأمالی للمفید ، ص 11 ، المجلس 1 ، ح 8 ، بسنده عن أبی حمزة ، عن علیّ بن الحسین علیهماالسلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، وفیهما مع زیادة فی أوّله ، وفی کلّها مع اختلاف یسیر . راجع : تحف العقول ، ص 219 الوافی ، ج 9 ، ص 1500 ، ح 8634 ؛ الوسائل ، ج 15 ، ص 227 ، ح 20345 .
6- فی «ب ، ز » وحاشیة «ج ، بر » والزهد: + «أعین » .
7- فی «ص » : «عفّت » . أی کفّت وامتنعت .
8- فی «ص » : «ساهرت » .
9- الزهد ، ص 147 ، ح 210 ، عن محمّد بن أبی عمیر ، عن منصور بن یونس ، عن صالح بن رزین وغیره ، عن أبی عبداللّه علیه السلام . الکافی ، کتاب الإیمان والکفر ، باب اجتناب المحارم ، ح 1652 ، بسند آخر عن أبی جعفر علیه السلام ؛ ثواب الأعمال ، ص 211 ، ح 1 ، بسند آخر، مع زیادة فی آخره ؛ الخصال ، ص 98 ، باب الثلاثة ، ح 46 ، بسند آخر عن جعفر بن محمّد ، عن أبیه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله . الفقیه ، ج 1 ، ص 318 ، ح 942 ، من دون الإسناد إلی المعصوم علیه السلام . تحف العقول ، ص 6 ، عن النبیّ صلی الله علیه و آله ، ضمن وصیّته لعلیّ علیه السلام ، وفی کلّ المصادر إلاّ الزهد مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1500 ، ح 8635 ؛ الوسائل ، ج 15 ، ص 228 ، ح 20346 .
10- السند معلّق علی سابقه. ویروی عن ابن أبی عمیر ، علیّ بن إبراهیم عن أبیه .
11- فی الوافی : «عن أبی عبداللّه علیه السلام قال » بدل «قال : سمعت أبا عبداللّه علیه السلام یقول » .
12- فی الوافی : - «منها» .
13- فی «ص » والوافی : «نار » .
14- فی «ب » : «فإذ » .
15- فی الوافی عن بعض النسخ : «لم ینل » .
16- فی «ج ، بس » : «وجها » . وفی «ز ، ص » : «وجهها » .
17- الوافی ، ج 9 ، ص 1499 ، ح 8632 ؛ الوسائل ، ج 15 ، ص 227 ، ح 20343 .

اندكى از آن درياها از آتش را خاموش كند و اگر چنانچه اى كه بنده در امتى بگريد، خدا عز و جل براى گريه آن يك بنده به همه آن امت رحم كند.

3- از امام باقر (علیه السّلام)، فرمود:

هيچ قطره اى نزد خدا محبوب تر نيست از يك قطره اشك كه در سياهى شب از ترس خدا باشد و نظر به ديگرى در آن نباشد.

4- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

هر چشمى در قيامت، گريان است جز سه تا:

چشمى كه از آنچه خدا حرام كرده بر هم نهفته شده و چشمى كه در راه طاعت خدا بيدارى كشيده و چشمى كه در دل شب از ترس خدا گريسته.

5- از محمد بن مروان، گويد: شنيدم امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود:

هيچ چيزى نيست مگر آنكه پيمانه و وزنى دارد جز اشكها، زيرا يك قطره از آنها درياهائى از آتش را خاموش مى كند، و چون چشم به آب خود اندر شود چهره او را هيچ تيرگى و خوارى برنگيرد و چون روان گردد، خدا آن را بر آتش حرام كند و اگر يكى باشد كه در امتى بگريد (از ترس خدا) به همه رحم شود.

ص: 57

6 . ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ(1)، عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِهِ، قَالَ:

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «أَوْحَی اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلی مُوسی علیه السلام : أَنَّ عِبَادِی لَمْ یَتَقَرَّبُوا إِلَیَّ بِشَیْءٍ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ ثَلاَثِ خِصَالٍ .

قَالَ مُوسی: یَا رَبِّ، وَ مَا(2) هُنَّ(3)؟

قَالَ: یَا مُوسی: الزُّهْدُ فِی الدُّنْیَا، وَ الْوَرَعُ عَنِ الْمَعَاصِی(4)، وَ الْبُکَاءُ مِنْ خَشْیَتِی.

قَالَ مُوسی: یَا رَبِّ، فَمَا لِمَنْ صَنَعَ ذَا؟

فَأَوْحَی اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلَیْهِ: یَا مُوسی(5) أَمَّا الزَّاهِدُونَ فِی الدُّنْیَا فَفِی الْجَنَّةِ، وَ أَمَّا الْبَکَّاؤُونَ(6) مِنْ خَشْیَتِی فَفِی الرَّفِیعِ الاْءَعْلی لاَ یُشَارِکُهُمْ(7) أَحَدٌ، وَ أَمَّا الْوَرِعُونَ عَنْ مَعَاصِیَّ فَإِنِّی أُفَتِّشُ النَّاسَ وَ لاَ أُفَتِّشُهُمْ».(8)

7 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسی، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، قَالَ: قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : أَکُونُ أَدْعُو فَأَشْتَهِی الْبُکَاءَ وَ لاَ یَجِیئُنِی(9)، وَ رُبَّمَا ذَکَرْتُ بَعْضَ مَنْ مَاتَ مِنْ(10) أَهْلِی فَأَرِقُّ وَ أَبْکِی(11)، فَهَلْ یَجُوزُ ذلِکَ؟

فَقَالَ: «نَعَمْ، فَتَذَکَّرْهُمْ(12)، فَإِذَا رَقَقْتَ فَابْکِ، وَ ادْعُ رَبَّکَ تَبَارَکَ وَ تَعَالی».(13)

8 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَنْبَسَةَ الْعَابِدِ ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «إِنْ لَمْ یَکُنْ بِکَ بُکَاءٌ(14) فَتَبَاکَ».(15)

9. عَنْهُ(16)، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ، عَنْ سَعِیدِ(17) بْنِ یَسَارٍ بَیَّاعِ السَّابِرِیِّ، قَالَ: قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : إِنِّی أَتَبَاکی فِی الدُّعَاءِ وَ لَیْسَ لِی بُکَاءٌ؟

قَالَ : «نَعَمْ(18)، وَ لَوْ مِثْلَ رَأْسِ الذُّبَابِ».(19)

ص: 58


1- السند معلّق ، کسابقه .
2- فی «ص » : «فما» .
3- فی الوسائل : «هی » .
4- فی «د » والوسائل : «معاصیّ » .
5- فی الوافی والزهد : - «یا موسی» .
6- فی «بس » : + «فی الدنیا » . وفی حاشیة «ز » والوافی والزهد : «الباکون » .
7- فی الوسائل: + «فیه » .
8- الزهد ، ص 147 ، ح 211 ، عن محمّد بن أبی عمیر . ثواب الأعمال ، ص 205 ، ح 1 ، بسند آخر عن أبی جعفر علیه السلام ، مع زیادة فی أوّله ، وفیهما مع اختلاف یسیر. راجع : الأمالی للمفید، ص 149 ، المجلس 18 ، ح 7 الوافی ، ج 9 ، ص 1500 ، ح 8636 ؛ الوسائل ، ج 15 ، ص 228 ، ح 20347 .
9- فی «د ، بر » والوافی : «فلا یجیئنی» .
10- فی «ز » : «عن » .
11- فی حاشیة «ج » : «فأبکی » .
12- فی «ب ، ص » : «فتذکرهم » بالتخفیف وهو جائز.
13- الوافی ، ج 9 ، ص 1501 ، ح 8637 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 74 ، ح 8764 .
14- هکذا فی «بر ، بف » وحاشیة «د » والوافی والوسائل . وفی «ب ، د ، ص » : «إن لم تک بکّاءً فتباک » . وفی بعض النسخ والمطبوع : «لم تکن » وهو لایجتمع مع «البکاء » بضمّ الباء . وفی شرح المازندرانی ، ج 10 ، ص 222 : «قوله : «إن لم تک بک بکاء فتباک » کذا ، الظاهر «إن لم تک » خطاب ، و«بکاء» بتشدید الکاف للمبالغة ، وهو من یقدر علی البکاء بسهولة ، ویحتمل الغیبة وتخفیف الکاف وضمّ الباء ، و«کان » حینئذٍ تامّة » . وفی مرآة العقول ، ج 12 ، ص 56 : «وفی بعض النسخ : إن لم یکن بک بکاء، وهو ظاهر ؛ وفی بعضها : إن لم تک بکاء ، وفی بعضها : إن لم تکن بکاء ، وعلی الأخیرین یحتمل وجهین » ثمّ ذکر وجها واحدا وهو الذی نقلناه عن الشرح .
15- الوافی ، ج 9 ، ص 1501 ، ح 8638 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 74 ، ح 8765 .
16- الضمیر راجع إلی أحمد بن محمّد بن عیسی المذکور فی السند السابق .
17- فی الوسائل : «سعد » . قال الاُستاذ السیّد محمّد جواد الشبیری _ دام توفیقه _ فی تعلیقته علی السند : «ورد فی رجال الشیخ ، ص 213 ، الرقم 2798 : «سعید بن سنان بیّاع السابری» ... وکأنّ «یسار » هنا مصحّف «سنان» ومنشأ التصحیف شباهة اللفظین مع اشتهار سعید بن یسار فی تسلسل الأسناد » . یؤیّد ما أفاده ، أنّ الخبر رواه المصنّف _ مع زیادة یسیرة _ فی الکافی، ح 4928 ، بسنده عن حمّاد بن عثمان ، عن سعید بیّاع السابری. قال : قلت لأبی عبداللّه علیه السلام ، وأنّ سعید بن یسار قد لُقِّب بالحنّاط . راجع : رجال النجاشیّ ، ص 181 ، الرقم 478 ؛ رجال البرقی ، ص 38 .
18- فی مرآة العقول : «الاستفهام مقدّر . وقد لایقدّر ، فیقرأ «نِعْمَ » بکسر النون وسکون العین وفتح المیم فعل مدح . وهذا ممّا یشعر بالمعنی الأوّل ؛ فتأمّل » .
19- راجع : الأمالی للصدوق ، ص 545 ، المجلس 81 ، ح 10 ؛ ثواب الأعمال ، ص 192 ، ح 1 الوافی ، ج 9 ، ص 1501 ، ح 8639 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 74 ، ح 8766 .

6- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: خدا عز و جل به موسى وحى كرد كه: بنده هايم به من تقرب نجستند به چيزى كه محبوب تر باشد نزد من از سه خصلت، موسى عرض كرد: پروردگارا! آنها چيستند؟

فرمود: اى موسى! زهد در دنيا و ورع از نافرمانيها و گريه از ترس من، موسى عرض كرد: پروردگارا! هر كه اينها را به جا آورد چه پاداشى دارد؟ خدا عز و جل به موسى وحى كرد:

اى موسى! اما زاهدان در دنيا، در بهشت باشند و آنان كه از ترس من گريه كنند، در مقام بالاترند و احدى با آنها شريك نباشد و اما آنها كه از نافرمانيها بپرهيزند، من كه همه مردم را بازرسى كنم، آنان را از بازرسى معاف دارم.

7- از اسحاق بن عمار، گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم: من دعا مى كنم و مى خواهم گريه كنم و گريه ام نمى آيد و بسا به ياد برخى مرده هاى فاميلم بيفتم و رقّت كنم و بگريم، آيا اين كار روا است برايم؟ در پاسخ فرمود:

آرى، آنان را به ياد آور و هر گاه تو را رقّت دست داد، گريه كن و به درگاه پروردگارت تبارك و تعالى دعا كن.

8- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

اگر گريه ندارى، خود را به گريه وادار و مانند گريه كن بنما.

9- از سعيد بن يسار سابرى فروش (سابرى نوعى پارچه بوده) گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم: من در حال دعا خود را به گريه زنم و گريه ندارم؟ فرمود: آرى، و گرچه به اندازه سر مگسى

ص: 59

10 . عَنْهُ(1)، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام لاِءَبِی بَصِیرٍ: «إِنْ خِفْتَ أَمْراً یَکُونُ، أَوْ حَاجَةً تُرِیدُهَا، فَابْدَأْ(2) بِاللّهِ، وَ مَجِّدْهُ(3)، وَ أَثْنِ عَلَیْهِ کَمَا هُوَ أَهْلُهُ، وَ صَلِّ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ سَلْ(4) حَاجَتَکَ، وَ تَبَاکَ(5) وَ لَوْ مِثْلَ(6) رَأْسِ الذُّبَابِ؛ إِنَّ أَبِی علیه السلام کَانَ یَقُولُ: إِنَّ(7) أَقْرَبَ مَا یَکُونُ الْعَبْدُ مِنَ الرَّبِّ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ وَ هُوَ سَاجِدٌ بَاکٍ(8)».(9)

11 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ الْبَجَلِیِّ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «إِنْ لَمْ یَجِئْکَ الْبُکَاءُ فَتَبَاکَ، فَإِنْ(10) خَرَجَ مِنْکَ(11) مِثْلُ رَأْسِ الذُّبَابِ، فَبَخْ بَخْ(12)».(13)

بَابُ الثَّنَاءِ قَبْلَ الدُّعَاءِ(14)

1. أَبُو عَلِیٍّ الاْءَشْعَرِیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیی، عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ: «إِیَّاکُمْ إِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمْ أَنْ یَسْأَلَ(15) مِنْ(16) رَبِّهِ شَیْئاً مِنْ حَوَائِجِ الدُّنْیَا وَ الاْآخِرَةِ حَتّی یَبْدَأَ بِالثَّنَاءِ عَلَی اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ وَ الْمَدْحِ لَهُ، وَ الصَّلاَةِ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ، ثُمَّ یَسْأَلَ اللّهَ حَوَائِجَهُ» .(17)

ص: 60


1- مرجع الضمیر هو محمّد بن یحیی ، المذکور فی سند الحدیث 8 ، کما هو واضح ، فلیس فی السند تعلیق .
2- فی «ب » : «فابتدئ» .
3- فی «ب ، ج ، ز ، ص ، بس » والوافی ومرآة العقول والوسائل : «فمجّده » .
4- فی «د » والوافی : «واسأل » .
5- فی «ص ، بر » وحاشیة «ج ، بف » : «وتباکی » .
6- فی «ز » : «بمثل » .
7- فی شرح المازندرانی : - «إنّ » .
8- فی مرآة العقول : «أقرب ، خبر «إنّ » و «ما» مصدریّة ، و إضافة الأقرب إلی الکون مع أنّه وصف الکائن علی المجاز ، و«من » متعلّق بالقرب ولیست تفضیلیّة ، والواو فی قوله : «وهو ساجد » حالیّة ، والجملة الحالیّة قائمة مقام خبر «إنّ » المحذوف بتقدیر «فی زمان السجود والبکاء » نظیر أخطب ما یکون الأمیر قائما » .
9- الکافی ، کتاب الدعاء ، باب الثناء قبل الدعاء ، ح 3145 ، بسند آخر ، إلی قوله : «سل حاجتک» مع اختلاف یسیر . وفی کامل الزیارات ، ص 146 ، الباب 58 ، ح 4 ، بسند آخر ، وتمام الروایة فیه : «أقرب ما یکون العبد إلی اللّه تعالی وهو ساجد باک » الوافی ، ج 9 ، ص 1502 ، ح 8641 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 74 ، ح 8767 .
10- فی «بر » والوافی والوسائل : «وإن » .
11- فی «بر » : - «منک » .
12- «بخ » : کلمة تقال عند المدح والرضا بالشیء وتکرّر للمبالغة . وهی مبنیّة علی السکون ، فإن وَصَلتَ جَرَرتَ ونوَّنتَ ، فقلتَ : بخٍ بخٍ ، وربّما شدّدت . النهایة ، ج 1 ، ص 101 (بخ) .
13- الکافی ، کتاب الصلاة ، باب البکاء والدعاء فی الصلاة ، ح 4928 ؛ والتهذیب ، ج 2 ، ص 287 ، ح 1148 ؛ والاستبصار ، ج 1 ، ص 407 ، ح 1557 ، بسند آخر هکذا : «أیتباکی الرجل فی الصلاة ، فقال : بخ بخ ، ولو مثل رأس الذباب » . راجع : الفقیه ، ج 2 ، ص 535 الوافی ، ج 9 ، ص 1501 ، ح 8640 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 75 ، ح 8768 .
14- فی «ب ، ج ، د ، ز ، ص ، بر ، بس ، بف » ومرآة العقول : «باب» بدون العنوان . وفی هامش المطبوع عن بعض النسخ : باب البدایة بالثناء . وعن بعضها : «إذا أراد أحدکم أن یسأل ربّه » .
15- فی «ص » : + «أحدکم » .
16- فی «د ، بر » والوافی : - «من » .
17- راجع : الکافی ، کتاب الدعاء ، باب الاشتغال بذکر اللّه عزّوجلّ ، ح 3207 ؛ و تحف العقول ، ص 403 ، ضمن الحدیث ، عن موسی بن جعفر علیه السلام الوافی ، ج 9 ، ص 1505 ، ح 8647 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 79 ، ح 8782 .

10- از على بن ابى حمزه، گويد: امام صادق (علیه السّلام) به ابى بصير فرمود:

اگر از وقوع چيزى بيم دارى و يا حاجتى مى خواهى، آغاز سخن كن به نام خدا و او را تمجيد كن و ستايش نما چنانچه شايسته آن است، و بر محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) صلوات فرست و حاجت خود را بخواه و خود را به گريه بدار گر چه به اندازه سر مگسى باشد، زيرا پدرم (علیه السّلام) هميشه مى فرمود: نزديكترين حال بنده به خداوند پرورنده عز و جل وقتى است كه او در سجده باشد و گريان باشد.

11- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

اگر گريه ات نيايد، خود را به گريه بدار و اگر از ديده ات به اندازه سر مگسى هم اشك در آيد به، به چه خوب است.

باب ستايش و ثناء پيش از دعا

1- از حارث بن مغيره، گويد: شنيدم امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود:

مبادا چون يكى از شماها خواهد از پروردگار خود حاجتى براى دنيا و آخرت بخواهد بدان مبادرت كند تا آغاز سخن كند به ستايش و مدح خدا و طلب رحمت بر پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و سپس حوائجش را بخواهد.

ص: 61

2. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «إِنَّ فِی کِتَابِ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَیْهِ: أَنَّ الْمِدْحَةَ قَبْلَ الْمَسْأَلَةِ، فَإِذَا دَعَوْتَ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فَمَجِّدْهُ(1)» .

قُلْتُ: کَیْفَ أُمَجِّدُهُ(2)؟

قَالَ: «تَقُولُ: یَا مَنْ هُوَ أَقْرَبُ إِلَیَّ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ، یَا فَعَّالاً(3) لِمَا یُرِیدُ، یَا مَنْ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ، یَا مَنْ هُوَ بِالْمَنْظَرِ الاْءَعْلی، یَا مَنْ(4) لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ».(5)

3. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ، عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «إِنَّمَا هِیَ(6): الْمِدْحَةُ، ثُمَّ الثَّنَاءُ، ثُمَّ الاْءِقْرَارُ بِالذَّنْبِ، ثُمَّ الْمَسْأَلَةُ(7)؛ إِنَّهُ وَ اللّهِ مَا خَرَجَ عَبْدٌ مِنْ ذَنْبٍ إِلاَّ بِالاْءِقْرَارِ».(8)

4 . وَ عَنْهُ(9)، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ ثَعْلَبَةَ، عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام مِثْلَهُ(10) إِلاَّ أَنَّهُ قَالَ: «ثُمَّ الثَّنَاءُ، ثُمَّ الاِعْتِرَافُ بِالذَّنْبِ».(11)

5. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ(12)، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ(13)، عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَدْعُوَ فَمَجِّدِ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ(14) _ وَ احْمَدْهُ وَ سَبِّحْهُ

وَ هَلِّلْهُ وَ أَثْنِ عَلَیْهِ، وَ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ(15) وَ آلِهِ، ثُمَّ ··· î سَلْ تُعْطَ».(16)

6. أَبُو عَلِیٍّ الاْءَشْعَرِیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ

ص: 62


1- «المَجْد » فی کلام العرب : الشَرف الواسع . ومجّده : شرّفه وعظّمه . النهایة ، ج 4 ، ص 298 (مجد).
2- فی «بر ، بف » والوافی : «نمجّده » .
3- فی «د ، ز ، بر » : «فعّال » .
4- هکذا فی النسخ التی قوبلت وشرح المازندرانی والوافی ومرآة العقول والوسائل . وفی المطبوع: + «هو » .
5- راجع : الفقیه ، ج 1 ، ص 336 ، ح 982 الوافی ، ج 9 ، ص 1509 ، ح 8656 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 80 ، ح 8784 .
6- مرجع الضمیر بقرینة المقام «آداب الدعاء».
7- فی «ص» : «بالمسألة» .
8- الکافی ، کتاب الإیمان والکفر ، باب الاعتراف بالذنوب والندم علیها ، ح 2950 ، عن محمّد بن یحیی ، عن أحمد بن محمّد ، عن محمّد بن سنان ، عن معاویة بن عمّار ، عن أبی عبداللّه علیه السلام ، وتمام الروایة : «واللّه ما خرج عبد من ذنب بإصرار ، وما خرج عبد من ذنب إلاّ بالإقرار » الوافی ، ج 9 ، ص 1505 ، ح 8648 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 81 ، ح 8786 .
9- الضمیر راجع إلی أحمد بن محمّد بن خالد المذکور فی السند السابق .
10- لفظ «مثله » فی سیاق «وعنه » مرفوع . وفی سیاق «فلان عن فلان » منصوب .
11- الوافی ، ج 9 ، ص 1505 ، ح 8649 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 81 ، ح 8786 .
12- فی أکثر النسخ وحاشیة المطبوع : «الحسین بن علیّ» . وما ورد فی «جف» وحاشیة «بد ، بع ، جل» والمطبوع والوسائل من «الحسن بن علیّ» هو الصواب ، والمراد من الحسن بن علیّ هو الوشّاء ؛ فقد أکثر معلّی بن محمّد من الروایة عن الحسن بن علیّ الوشّاء ، وتوسّط الوشّاء بین معلّی وبین حمّاد بن عثمان فی عدّةٍ من الأسناد . راجع : معجم رجال الحدیث ، ج 18 ، ص 250 _ 251 ، الرقم 12506 ؛ و ج 5 ، ص 328 _ 329 .
13- فی الکافی ، ح 5117 : «عن أبان بن عثمان » .
14- فی الکافی ، ح 5117 : «اللّه فمجّده » بدل «فمَجّد اللّه عزّوجلّ » .
15- فی «ص » : «النبیّ محمّد » . وفی «بر ، بف » والکافی ، ح 5117 : - «محمّد » . وفی حاشیة «د» : - «النبیّ » .
16- الکافی ، کتاب الصلاة ، باب التعقیب بعد الصلاة والدعاء ، ذیل ح 5117 . وفیه ، کتاب الصلاة ، باب البکاء ، ح 3139 ، بسند آخر ، مع اختلاف یسیر و زیادة فی آخره . وراجع : الکافی ، کتاب الصلاة ، باب صلاة الحوائج ، ح 5679 و 5680 الوافی ، ج 9 ، ص 1506 ، ح 8650 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 81 ، ح 8787 .

2- از محمد بن مسلم، گويد: امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

راستى در كتاب امير المؤمنين (علیه السّلام) است كه مدح پيش از در خواست است و هر گاه به درگاه خدا عز و جل دعا كنى، او را تمجيد كن، گفتم: چه گونه اش تمجيد كنم؟ فرمود:

مى گوئى: اى كسى كه به من از رگ گردن نزديكترى، اى كه هر چيز را خواهى به خوبى انجام دهنده اى، اى كسى كه ميان مرد و دلش حائل مى شوى، اى كسى كه او در نظر انداز برترى است، اى آنكه چيزى به مانندش نيست.

3- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

همانا كه آن (يعنى آداب دعا) مدح است و ستايش و سپس اقرار به گناه، سپس در خواست راستش اين است كه به خدا هيچ بنده اى از گناه بيرون نشود جز به اقرار و اعتراف.

4- از امام صادق (علیه السّلام) مانند همين روايت 3 (با اين تفاوت) كه فرمود: سپس ثناء و سپس اعتراف به گناه كن و سپاسگزار و تسبيح و تهليل بگو و بر او ستايش كن و صلوات بفرست بر محمد و آل محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) سپس در خواست كن تا به تو عطا شود.

5- از حارث بن مغيره كه امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

هر گاه خواهى دعا كنى، خدا عز و جل را تمجيد كن و سپاسگزار و تسبيح و تهليل بگو و بر او ستايش كن و صلوات بفرست بر محمد و آل محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) سپس درخواست كن تا به تو عطا شود.

6- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: هر گاه يكى از شماها حاجتى

ص: 63

صَفْوَانَ، عَنْ عِیصِ بْنِ الْقَاسِمِ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «إِذَا طَلَبَ أَحَدُکُمُ الْحَاجَةَ فَلْیُثْنِ عَلی رَبِّهِ وَ لْیَمْدَحْهُ(1)؛ فَإِنَّ الرَّجُلَ إِذَا طَلَبَ الْحَاجَةَ مِنَ السُّلْطَانِ هَیَّأَ لَهُ مِنَ الْکَلاَمِ أَحْسَنَ مَا یَقْدِرُ عَلَیْهِ، فَإِذَا طَلَبْتُمُ الْحَاجَةَ فَمَجِّدُوا اللّهَ الْعَزِیزَ الْجَبَّارَ وَ امْدَحُوهُ وَ أَثْنُوا عَلَیْهِ، تَقُولُ(2):

یَا أَجْوَدَ مَنْ أَعْطی، وَ یَا(3) خَیْرَ مَنْ سُئِلَ، یَا(4) أَرْحَمَ مَنِ اسْتُرْحِمَ، یَا أَحَدُ یَا صَمَدُ، یَا مَنْ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ، وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ، یَا مَنْ لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لاَ وَلَداً(5)، یَا مَنْ یَفْعَلُ مَا یَشَاءُ، وَ یَحْکُمُ مَا یُرِیدُ، وَ یَقْضِی مَا أَحَبَّ، یَا مَنْ یَحُولُ(6) بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ، یَا مَنْ هُوَ بِالْمَنْظَرِ الاْءَعْلی، یَا مَنْ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ، یَا سَمِیعُ یَا بَصِیرُ.

وَ أَکْثِرْ مِنْ أَسْمَاءِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؛ فَإِنَّ أَسْمَاءَ اللّهِ کَثِیرَةٌ، وَ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ(7)، وَ قُلِ: اللّهُمَّ أَوْسِعْ عَلَیَّ مِنْ رِزْقِکَ الْحَلاَلِ مَا أَکُفُّ بِهِ وَجْهِی، وَ أُوءَدِّی بِهِ(8) عَنْ(9) أَمَانَتِی، وَ أَصِلُ(10) بِهِ رَحِمِی، وَ یَکُونُ عَوْناً لِی فِی(11) الْحَجِّ وَ الْعُمْرَةِ».

وَ قَالَ: «إِنَّ رَجُلاً دَخَلَ الْمَسْجِدَ، فَصَلّی رَکْعَتَیْنِ، ثُمَّ سَأَلَ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ، فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : عَجَّلَ الْعَبْدُ رَبَّهُ، وَ جَاءَ آخَرُ، فَصَلّی رَکْعَتَیْنِ، ثُمَّ أَثْنی عَلَی اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ صَلّی عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ، فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : سَلْ تُعْطَ(12)».(13)

7 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ

ص: 64


1- فی حاشیة «ج » : «ولیحمده » .
2- فی «ب ، بر » : «یقول » .
3- فی «بف » والوافی : «یا » بدون الواو .
4- فی «ب » : «ویا» .
5- فی مرآة العقول ، ج 12 ، ص 69 : «ولا ولدا ، اتّخاذ الولد هو أن یجعل أحدا من عبیده بمنزلة الولد ، فذکر عدم الولد لا یغنی عنه » .
6- فی «بف» : «تحول » .
7- فی «ب ، ز ، ص » والوافی والوسائل : «وآل محمّد » بدل «وآله » .
8- فی شرح المازندرانی ، ج 10 ، ص 225 : «واُؤْدی به عن أمانتی ، أی أقوی ، یقال : آدی یؤدی _ کآوی یؤوی _ إذا قوی ، و«عن » بمعنی «علی» . وقراءة «اُؤدّی» بتشدید الدال من التأدیة وجعل «عن » زائدة احتمالٌ بعیدٌ . والمراد بالأمانة العبادات والقوّة علیها ، وأداؤها موقوف علی الرزق » .
9- فی «ب ، ص » وحاشیة «د ، بر ، بف » والوافی والوسائل : «عنّی » .
10- فی «ب ، د ، ز ، ص ، بس » : «واُوصل » .
11- فی «بر » وحاشیة «ج ، بف » والوافی : «علی » .
12- فی «ج ، د ، ز » والوافی : «تعطه » . قال فی المرآة : «کأنّ الهاء للسکت » .
13- التهذیب ، ج 3 ، ص 85 ، ح 242 ، بسنده عن صفوان بن یحیی ، عن جعفر بن سماعة ، عن العیص ، من قوله : «یا أجود من أعطی » إلی قوله : «فی الحجّ والعمرة» مع اختلاف یسیر. فقه الرضا علیه السلام ، ص 123 ، من قوله : «وقال : إنّ رجلاً دخل المسجد فصلّی» مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1509 ، ح 8657 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 79 ، ح 8783 .

خواهد، بايد پروردگارش را ستايش كند و مدح گويد، زيرا چون مردى حاجتى از سلطان جويد، براى او سخنى آماده سازد كه بهتر از آن نتواند، پس هر گاه حاجت خواستيد، خداى عزيز جبار را تمجيد كنيد و مدح نمائيد و بر او ستايش كنيد، مى گوئى: اى بخشنده ترين هر كه عطا كرده و بهترين كسى كه از او خواهش شده، اى مهربان تر كسى كه از او مهر خواهند، اى يگانه، اى بى نياز، اى كسى كه نزاده اى و زائيده نشدى و نمى باشد براى او همتاى، اى كسى كه نگرفته است همسرى و نه فرزندى، اى كسى كه هر چه مى خواهد، مى كند، و هر چه اراده سازد، بدان حكم مى دهد و هر چه را دوست دارد، اجراء مى نمايد، اى كسى كه ميان مرد و دلش حائل مى شود، اى كسى كه در منظره اعلا است، اى كسى كه به مانندش چيزى نيست، اى شنوا اى بينا. و از نامهاى خدا عز و جل بسيار بياور، زيرا نامهاى خدا بسيار است و صلوات فرست بر محمّد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و آلش و بگو: بار خدايا از روزى حلالت بر من وسعت بده و به اندازه اى كه آبروى خود را نگهدارم و آنچه بر من سپرده است بپردازم به وسيله آن، و رحم خود را پيوست دارم و كمك كنم و برايم در حج و عمره كمك باشد.

و فرمود: مردى به مسجد در آمد و دو ركعت نماز خواند و از خدا عز و جل درخواست كرد، سپس رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: اين بنده شتابانه به درگاه پروردگارش رفت و ديگرى آمد و نماز گزارد و سپس خدا عز و جل را ستايش كرد و صلوات بر پيغمبر فرستاد (و آلش) پس رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: درخواست كن تا به تو عطا شود.

7- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

ص: 65

عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ، عَنْ أَبِی کَهْمَسٍ(1)، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ: «دَخَلَ رَجُلٌ الْمَسْجِدَ، فَابْتَدَأَ(2) قَبْلَ الثَّنَاءِ عَلَی اللّهِ 2 / 162

وَ الصَّلاَةِ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ، فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : عَاجَلَ(3) الْعَبْدُ رَبَّهُ؛ ثُمَّ دَخَلَ آخَرُ، فَصَلّی وَ أَثْنی عَلَی اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ صَلّی عَلی(4) رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : سَلْ تُعْطَهُ(5)».

ثُمَّ قَالَ: «إِنَّ فِی کِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام : أَنَّ الثَّنَاءَ عَلَی اللّهِ وَ الصَّلاَةَ عَلی رَسُولِهِ(6) قَبْلَ الْمَسْأَلَةِ، وَ أَنَّ أَحَدَکُمْ لَیَأْتِی الرَّجُلَ یَطْلُبُ الْحَاجَةَ، فَیُحِبُّ أَنْ یَقُولَ لَهُ خَیْراً قَبْلَ أَنْ یَسْأَلَهُ(7) حَاجَتَهُ».(8)

8 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسی، عَمَّنْ حَدَّثَهُ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: قُلْتُ: آیَتَانِ(9) فِی کِتَابِ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَطْلُبُهُمَا، فَلاَ(10) أَجِدُهُمَا؟

قَالَ: «وَ مَا هُمَا؟».

قُلْتُ: قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ»(11) فَنَدْعُوهُ وَ لاَ نَری إِجَابَةً(12).

قَالَ: «أَ فَتَرَی اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَخْلَفَ(13) وَعْدَهُ؟» قُلْتُ: لاَ، قَالَ: «فَمِمَّ(14) ذلِکَ؟» قُلْتُ: لاَ أَدْرِی(15)، قَالَ(16): «لکِنِّی أُخْبِرُکَ، مَنْ أَطَاعَ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِیمَا أَمَرَهُ، ثُمَّ دَعَاهُ(17) مِنْ جِهَةِ الدُّعَاءِ، أَجَابَهُ».

قُلْتُ: وَ مَا جِهَةُ الدُّعَاءِ؟

قَالَ: «تَبْدَأُ(18) فَتَحْمَدُ(19) اللّهَ، وَ تَذْکُرُ نِعَمَهُ عِنْدَکَ، ثُمَّ تَشْکُرُهُ، ثُمَّ تُصَلِّی(20) عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ، ثُمَّ تَذْکُرُ ذُنُوبَکَ، فَتُقِرُّ بِهَا، ثُمَّ تَسْتَعِیذُ(21) مِنْهَا، فَهذَا جِهَةُ

ص: 66


1- فی «ج ، بر ، بس ، بف ، جر» : «أبی کهمش » ، والمذکور فی رجال النجاشی، ص 436 ، الرقم 1170 ؛ ورجال البرقی ، ص 43 ؛ ورجال الطوسی ، ص 541 ، الرقم 888 ، هو أبوکهمس . وفی الرجال لابن داود ، ص 369 ، الرقم 1652 : أبوکهمش ، وکثرة التصحیف فی هذا الکتاب لاتخفی علی المتتبّع . هذا، ولم نجد فی ما تتبّعنا من الأسناد وکتب الرجال من یسمّی بکهمش ، أو کنّی بأبی کهمش .
2- فی «بر » وحاشیة «بف » والوافی : «وابتدأ» .
3- فی الوسائل : «عجّل» .
4- فی الوافی: + «محمّد » .
5- فی «ب ، بر » وحاشیة «بف » : «تعط » .
6- فی «ج ، ز » : «علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه وآله» .
7- فی «ج ، ز ، ص » والوافی : «أن یسأل » . وفی «بس » : «أن یطلب » .
8- الوافی ، ج 9 ، ص 1507 ، ح 8653 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 80 ، ح 8785 .
9- فی «ج ، ز ، ص ،بس » وحاشیة «د ، بر » : «آیتین » .
10- فی الوسائل : «ولا».
11- غافر (40) : 60 .
12- فی «بر ، بف » : «الإجابة» .
13- فی «ز » : + «ما » .
14- فی «ز » : «ممّ » . وفی حاشیة «بر » : «فلم » .
15- فی «بس » : + «قلت » .
16- فی «د ، ص ، بر ، بف » والوافی : «فقال » .
17- فی «ز » : «دعا» .
18- فی «ص » : «یبدأ» .
19- فی «ص » : «فیحمد» .
20- فی «بس » : «یصلّی» .
21- فی «ب » وحاشیة «ج ، د ، ز ، بر ، بف » والوافی والوسائل : «ثمّ تستغفر» . وفی «ص » : «ثمّ تستغفر اللّه » . وفی مرآة العقول : «وتستعیذ» .

مردى به مسجد آمد و هنوز ستايش خدا نكرده و صلوات بر پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نفرستاده آغاز خواهش از خدا نمود، پس رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: اين بنده شتابانه به درگاه پروردگارش رفت، سپس ديگرى آمد و ستايش خدا عز و جل نمود و صلوات بر رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرستاد و رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: درخواست كن تا به تو عطا شود، سپس فرمود: در كتاب على (علیه السّلام) است كه ستايش بر خدا و صلوات بر رسولش پيش از درخواست است و مقدمه آن است و راستى يكى از شماها كه نزد مردى آيد و حاجتى خواهد، دوست دارد كه پيش از درخواست حاجتش براى او سخن خوشى گويد.

8- از عثمان بن عيسى، از كسى كه براى او باز گفته كه گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم: دو آيه در قرآن خدا است عز و جل كه آنها را مى جوئيم و نمى يابيم، فرمود: آن دو كدامند؟ گفتم: قول خدا عز و جل (60 سوره مؤمن): «مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم»، ما او را مى خوانيم و اجابتى دريافت نمى كنيم، فرمود: به نظر تو خداوند وعده خلافى مى كند؟ گفتم: نه، فرمود: پس اين از چه راه است؟

گفتم: نمى دانم، فرمود: ولى من به تو خبر مى دهم، هر كه خدا عز و جل را اطاعت كند در آنچه به او فرمان داده است و سپس او را از جهت دعا بخواند، خدا اجابت كند، گفتم: جهت دعا چيست؟

فرمود: راه دعا اين است كه خدا را سپاسگزارى و حمد كنى و نعمتى كه به تو داده است ياد آور شوى و سپس او را شكر گزارى و سپس صلوات فرستى بر محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و آلش و سپس گناهان خود را ياد كنى و بدان ها اعتراف نمائى و سپس از آنها به خدا پناه برى، اين راه دعا است، سپس فرمود: آيه ديگر چيست؟ گفتم: قول خدا عز و جل (39

ص: 67

الدُّعَاءِ». ثُمَّ قَالَ: «وَ مَا الاْآیَةُ الاْءُخْری؟».

قُلْتُ: قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُ الرّازِقِینَ»(1) وَ إِنِّی أُنْفِقُ(2) وَ لاَ أَری(3) خَلَفاً.

قَالَ: «أَ فَتَرَی اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَخْلَفَ وَعْدَهُ؟» قُلْتُ: لاَ، قَالَ: «فَمِمَّ ذلِکَ؟» قُلْتُ: لاَ أَدْرِی، قَالَ: «لَوْ أَنَّ أَحَدَکُمُ اکْتَسَبَ الْمَالَ مِنْ حِلِّهِ، وَ أَنْفَقَهُ(4) فِی حِلِّهِ(5)، لَمْ یُنْفِقْ دِرْهَماً إِلاَّ أُخْلِفَ(6) عَلَیْهِ».(7)

9 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «مَنْ سَرَّهُ أَنْ یُسْتَجَابَ(8) لَهُ(9) دَعْوَتُهُ، فَلْیُطِبْ(10) مَکْسَبَهُ(11)».(12)

بَابُ الاِجْتِمَاعِ فِی الدُّعَاءِ

1. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ، عَنْ عُبَیْدِ اللّهِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ الْوَاسِطِیِّ، عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِی مَنْصُورٍ، عَنْ أَبِی خَالِدٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «مَا مِنْ رَهْطٍ(13) أَرْبَعِینَ رَجُلاً اجْتَمَعُوا فَدَعَوُا اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِی أَمْرٍ(14) إِلاَّ اسْتَجَابَ اللّهُ(15) لَهُمْ، فَإِنْ لَمْ یَکُونُوا أَرْبَعِینَ، فَأَرْبَعَةٌ(16) یَدْعُونَ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ(17) _ عَشْرَ مَرَّاتٍ إِلاَّ اسْتَجَابَ اللّهُ(18) لَهُمْ، فَإِنْ لَمْ یَکُونُوا أَرْبَعَةً، فَوَاحِدٌ یَدْعُو(19) اللّهَ(20) أَرْبَعِینَ مَرَّةً ، فَیَسْتَجِیبُ(21)

ص: 68


1- سبأ (34) : 39 .
2- فی حاشیة «بف » : «اُنفقه » .
3- فی «ز » : «ولاأدری » .
4- فی «ز » : «وأنفق » .
5- فی حاشیة «ج ، د ، ز ، بر ، بف » والوافی : «حقّه » .
6- یقال : خَلَف اللّه لک خَلَفا بخیر ، وأخلف علیک خیرا ، أی أبدلک بما ذهب منک وعوّضک عنه . النهایة ، ج 2 ، ص 66 (خلف) .
7- الوافی ، ج 9 ، ص 1506 ، ح 8652 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 81 ، ح 8788 .
8- فی «ب ، ج ، د » والوافی والوسائل : «أن تستجاب » .
9- فی «ب ، د ، ز ، ص ، بف » والوافی والوسائل والجعفریّات : - «له » .
10- فی الوافی والوسائل والجعفریّات : «فلیطیّب » .
11- فی الجعفریّات ، ص 65 : «کسبه » .
12- الجعفریّات ، ص 65 ؛ وص 224 ، بسند آخر عن جعفر بن محمّد ، عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله الوافی ، ج 9 ، ص 1484 ، ح 8601 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 84 ، ح 8793 .
13- الرهط من الرجال : ما دون العشرة ، وقیل : إلی الأربعین . ولاتکون فیهم امرأة . النهایة، ج 2 ، ص 283 (رهط) .
14- فی «ب » : - «اللّه عزّوجلّ فی أمر» .
15- فی «د ، ز ، ص ، بس ، بف » والوافی والوسائل : - «اللّه » .
16- فی مرآة العقول ، ج 12 ، ص 75 : «... وقوله : فأربعة ، مجرور ، بدلاً من «الرهط » المحذوف بتقدیر : فما من رهط أربعة . أو مرفوع بالابتداء ، و«یدعون » خبره . والمستثنی منه فی قوله : «إلاّ استجاب » محذوف ، أی ما دعوا إلاّ استجاب » .
17- فی «بس » : - «اللّه عزّوجلّ » .
18- فی «ص ، بس » : - «اللّه » .
19- فی «بس » : «یدعوه » .
20- فی «ص» والوافی : - «اللّه » .
21- فی «بر ، بف » : «یستجیب ».

سوره زمر): «و هر آنچه را از هر چه باشد خرج كنيد عوضش را مى دهد و او بهترين روزى دهنده ها است»، من خرج مى كنم و عوضش را نمى بينم، فرمود: به نظر تو خدا عز و جل خلف وعده مى كند؟ گفتم: نه، فرمود: پس اين از چيست؟ گفتم: نمى دانم، فرمود: اگر چنانچه هر يك از شماها مالى را از راه حلالش به دست آورد و آن را در راه حلالش خرج كند و هيچ درهمى (ريالى) خرج نكند جز آنكه به او عوض داده شود.

9- از امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

هر كه شاد شود كه دعايش به اجابت رسد، بايد كسب خود را پاك و حلال كند.

باب اجتماع براى دعا كردن

1- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

هيچ چهل تن مردى براى دعا كردن گرد هم فراهم نشوند و به درگاه خدا عز و جل براى امرى دعا كنند جز اينكه آنها را اجابت كند و اگر چهل تن نباشند، چهار تن باشند كه خدا را ده بار بخوانند و دعا كنند و خدا براى آنها اجابت كند و اگر چهار تن هم فراهم نشوند، يكى باشد كه چهل بار به گاه خدا دعا كند و خداى عزيز

ص: 69

اللّهُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ لَهُ(1)».(2)

2 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ، عَنْ

یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ، عَنْ عَبْدِ الاْءَعْلی: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «مَا اجْتَمَعَ أَرْبَعَةُ رَهْطٍ(3) قَطُّ عَلی أَمْرٍ وَاحِدٍ، فَدَعَوُا(4) اللّهَ(5)، إِلاَّ تَفَرَّقُوا عَنْ إِجَابَةٍ».(6)

3 . عَنْهُ(7)، عَنِ الْحَجَّالِ، عَنْ ثَعْلَبَةَ، ··· î عَنْ(8) عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ، عَنْ رَجُلٍ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «کَانَ أَبِی علیه السلام إِذَا حَزَنَهُ(9) أَمْرٌ جَمَعَ(10) النِّسَاءَ وَ الصِّبْیَانَ، ثُمَّ دَعَا وَ أَمَّنُوا(11)».(12)

4 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ، عَنِ السَّکُونِیِّ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «الدَّاعِی وَ الْمُوءَمِّنُ فِی الاْءَجْرِ شَرِیکَانِ(13)».(14)

بَابُ الْعُمُومِ فِی الدُّعَاءِ

1 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : إِذَا دَعَا أَحَدُکُمْ فَلْیَعُمَّ(15)، فَإِنَّهُ أَوْجَبُ(16) لِلدُّعَاءِ».(17)

ص: 70


1- فی «ز ، ص » : - «له » .
2- الوافی ، ج 9 ، ص 1503 ، ح 8642 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 103 ، ح 8854 .
3- فی ثواب الأعمال : - «رهط » .
4- فی «د » : «فدعوه » .
5- فی «ب ، ج ، د ، ص ، بس ، بف » والوافی : - «اللّه » .
6- ثواب الأعمال ، ص 192 ، ح 1 ، بسنده عن أحمد بن أبی عبداللّه البرقی الوافی ، ج 9 ، ص 1503 ، ح 8643 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 104 ، ح 8855 .
7- الضمیر راجع إلی أحمد بن محمّد بن خالد المذکور فی السند السابق .
8- روی عبداللّه بن محمّد الحجّال کتاب علیّ بن عقبة ، کما فی رجال النجاشی ، ص 271 ، الرقم 710 ، ووردت روایته عن علیّ بن عقبة مباشرةً فی بعض الأسناد ، کما وردت روایته عن ثعلبة [بن میمون] فی کثیرٍ من الأسناد . وأمّا روایة ثعلبة عن علیّ بن عقبة ، فلم نجدها فی موضع ، فلایبعد وقوع خللٍ فی السند ، وأنّ الصواب هو : «وعلیّ بن عقبة» . راجع : معجم رجال الحدیث ، ج 10، ص 497_498 ؛ و ج 23 ص 328_329 ؛ و ص 332 . ویؤیّد ذلک ما یأتی فی الکافی ، ح 3749 ، من روایة الحجّال ، عن داود بن فرقد ، وعلیّ بن عقبة وثعلبة .
9- فی «ب ، ج ، د ، ز ، ص » وحاشیة «بر » ومرآة العقول والبحار : «أحزنه » .
10- فی الوسائل : «دعا» .
11- أمّنتُ علی الدعاء تأمینا : قلتُ عنده : آمین . المصباح المنیر، ص 25 (أمن) .
12- الوافی ، ج 9 ، ص 1503 ، ح 8644 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 105 ، ح 8860 ؛ البحار، ج 46 ، ص 297 ، ح 28.
13- فی «ز » : «یشترکان » .
14- الجعفریّات ، ص 31 ، بسند آخر عن جعفر بن محمّد ، عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله الوافی ، ج 9 ، ص 1504 ، ح 8645 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 105 ، ح 8858 .
15- فی حاشیة «ج ، ز ، بف » : + «فی الدعاء » . وفی مرآة العقول ، ج 12 ، ص 78 : «أی یدخل المؤمنین فی دعائه . وظاهره الدخول فی اللفظ ، ففیه رخصة لتغییر الدعوات المنقولة من لفظ المتکلّم مع الغیر. ویمکن الاکتفاء بالقصد ، أو یدعو بعد تلاوة الدعاء المنقول تشریکهم فی دعائه ؛ فإنّه أوجب للدعاء» .
16- فی مرآة العقول : «کأنّه من الوجوب لامن الجوب والإجابة ، أی ألزم للدعاء ، ولزوم الدعاء استحقاقه للإجابة » . ونقل کلاما من ابن الأثیر ثمّ قال : «فیحتمل أن یکون فی الروایة : أجوب . وما ذکرناه أظهر » .
17- ثواب الأعمال ، ص 194 ، ح 5 ، بسنده عن عبداللّه بن میمون القدّاح الوافی ، ج 9 ، ص 1504 ، ح 8646 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 106 ، ح 8862 .

و جبّار برايش اجابت كند.

2- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

چهار تن گرد هم نيايند و براى يك مطلبى دعا كنند به درگاه خدا جز اينكه با اجابت دعا از هم جدا شوند.

3- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: شيوه پدرم اين بود كه چون از امرى غمنده مى شد، زنان و كودكان را گرد مى آورد و سپس دعا مى كرد و آنها آمين مى گفتند.

4- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

دعاكننده و آمين گو در مزد و ثواب برابرند.

باب دعا براى همه

1- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرموده است: هر گاه يكى از شماها دعا كند، براى همه دعا كند زيرا كه آن مستجاب تر است.

ص: 71

بَابُ مَنْ أَبْطَأَتْ عَلَیْهِ الاْءِجَابَةُ

1. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ، قَالَ: قُلْتُ لاِءَبِی الْحَسَنِ علیه السلام : جُعِلْتُ فِدَاکَ، إِنِّی قَدْ سَأَلْتُ اللّهَ حَاجَةً مُنْذُ کَذَا وَ کَذَا سَنَةً، وَ قَدْ دَخَلَ قَلْبِی مِنْ إِبْطَائِهَا شَیْءٌ؟

فَقَالَ: «یَا أَحْمَدُ، إِیَّاکَ وَ الشَّیْطَانَ أَنْ یَکُونَ لَهُ عَلَیْکَ سَبِیلٌ حَتّی یُقَنِّطَکَ(1)، إِنَّ أَبَا جَعْفَرٍ _ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَیْهِ _ کَانَ یَقُولُ: إِنَّ الْمُوءْمِنَ یَسْأَلُ(2) اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ حَاجَةً، فَیُوءَخِّرُ عَنْهُ تَعْجِیلَ إِجَابَتِهِ(3) حُبّاً لِصَوْتِهِ وَ اسْتِمَاعِ نَحِیبِهِ(4)».

ثُمَّ قَالَ: «وَ اللّهِ، مَا(5) أَخَّرَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ عَنِ الْمُوءْمِنِینَ مَا(6) یَطْلُبُونَ مِنْ هذِهِ الدُّنْیَا خَیْرٌ لَهُمْ مِمَّا عَجَّلَ لَهُمْ فِیهَا، وَ أَیُّ شَیْءٍ الدُّنْیَا؟! إِنَّ(7) أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام کَانَ یَقُولُ: یَنْبَغِی لِلْمُوءْمِنِ أَنْ یَکُونَ دُعَاوءُهُ فِی الرَّخَاءِ نَحْواً مِنْ دُعَائِهِ فِی الشِّدَّةِ، لَیْسَ إِذَا أُعْطِیَ فَتَرَ(8) ؛ فَلاَ تَمَلَّ(9) الدُّعَاءَ، فَإِنَّهُ مِنَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِمَکَانٍ، وَ عَلَیْکَ بِالصَّبْرِ وَ طَلَبِ الْحَلاَلِ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ، وَ إِیَّاکَ وَ مُکَاشَفَةَ(10) النَّاسِ؛ فَإِنَّا _ أَهْلَ الْبَیْتِ(11) _ نَصِلُ مَنْ قَطَعَنَا، وَ نُحْسِنُ إِلی مَنْ أَسَاءَ إِلَیْنَا، فَنَری وَ اللّهِ فِی ذلِکَ الْعَاقِبَةَ(12) الْحَسَنَةَ، إِنَّ

ص: 72


1- یجوز فیه علی بناء الإفعال أیضا کما هو ظاهر «ج ، ز » . و«القُنوط » : الإیاس من رحمة اللّه تعالی . یقال : قَنَط یَقنِط قنوطا ، وقَنِط یَقنَط . المصباح المنیر ، ص 517 ؛ المفردات للراغب ، ص 685 (قنط) .
2- فی «ج ، ز » وحاشیة «د » والوافی : «لیسأل » .
3- فی «بر » : «إجابتها » .
4- فی حاشیة «ج » : «لحنینه » . و«النحیب» : رفع الصوت بالبکاء ، أی البکاء بصوت طویل ومدّ ، أو هو أشدّ البکاء . راجع : الصحاح ، ج 1 ، ص 222 ؛ النهایة ، ج 5 ، ص 27 ؛ لسان العرب ، ج 1 ، ص 749 (نحب) .
5- فی حاشیة «ج ، ز ، بف » والوافی : «لما» .
6- فی حاشیة «ج ، د ، بر ، بف » والوافی : «ممّا » .
7- فی «ز ، ص ، بر ، بف » والوافی : «وإنّ » .
8- فی «ز ، ص » : «قتر» .
9- فی «ب ، ج ، ز ، ص ، بر ، بس ، بف » : «فلایملَّ» .
10- فی الوافی : «المکاشفة : المعاداة ظاهرا . یقال : کاشفه بالعداوة ، أی باداه بها » .
11- فی «ب ، ج ، د ، ز ، ص ، بر ، بف » : «بیت » .
12- فی «ب ، ج ، ز ، ص » : «العافیة» .

باب در كسى كه اجابت دعايش به تأخير افتد

1- از احمد بن محمد بن أبى نصر گويد: به ابى الحسن (امام رضا(علیه السّلام) گفتم: قربانت، راستى من از چند سال است حاجتى از خدا خواستم و از تأخير اجابتش در دلم نگرانى افتاده است، فرمود: اى احمد! مبادا شيطان را بر خود راه دهى تا تو را به نوميدى كشاند، راستى امام باقر (علیه السّلام) بارها مى فرمود: مؤمن از خدا حاجتى خواهد و شتاب در اجابتش نشود، براى محبوبيت آواز او (به درگاه خدا) سپس فرمود: به خدا سوگند خدا هر چه از اين دنيا را كه مؤمنان بخواهند به تأخير اندازد، براى آنها بهتر است از آنچه زود بدانها عطا كند و اين دنيا چه چيز است؟ به راستى امام باقر (علیه السّلام) بارها مى فرمود: براى مؤمن شايسته است كه دعايش در حال فراوانى نعمت و آسايش به همان نحو باشد كه در حال تنگى و سختى است و چون به او عطا شود سست نگردد، تو از دعا خسته مشو كه دعا مقامى دارد نزد خدا، (بس بزرگ) بر تو باد كه شكيبا باشى و روزى حلال بجوئى و صله رحم كنى و مبادا با مردم يكروئى و اظهار دشمنى كنى زيرا ما خاندانى هستيم كه صله دهيم به هر كه از ما ببرد و ترك ما را كند و نيكى كنيم به هر كه به ما بدى كند و به خدا در اين كار سرانجام خوشى بينيم، راستى نعمت خواره در اين دنيا هر گاه هر چه درخواست كند، به او بدهند، به همان قناعت نكند و دنبال جز آنچه خواسته برود و آن را هم بخواهد و نعمت خدا در چشم او خوار

ص: 73

صَاحِبَ النِّعْمَةِ فِی الدُّنْیَا إِذَا سَأَلَ فَأُعْطِیَ، طَلَبَ غَیْرَ الَّذِی سَأَلَ، وَ صَغُرَتِ النِّعْمَةُ فِی عَیْنِهِ(1)، فَلاَ یَشْبَعُ مِنْ شَیْءٍ(2)، وَ إِذَا(3) کَثُرَتِ النِّعَمُ(4) کَانَ الْمُسْلِمُ مِنْ ذلِکَ عَلی خَطَرٍ؛ لِلْحُقُوقِ الَّتِی تَجِبُ عَلَیْهِ، وَ مَا یُخَافُ(5) مِنَ الْفِتْنَةِ فِیهَا. أَخْبِرْنِی عَنْکَ ، لَوْ أَنِّی(6) قُلْتُ لَکَ قَوْلاً، أَ کُنْتَ(7) تَثِقُ بِهِ مِنِّی؟» .

فَقُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، إِذَا(8) لَمْ أَثِقْ بِقَوْلِکَ، فَبِمَنْ أَثِقُ وَ أَنْتَ حُجَّةُ اللّهِ عَلی خَلْقِهِ؟

قَالَ: «فَکُنْ بِاللّهِ أَوْثَقَ؛ فَإِنَّکَ عَلی(9) مَوْعِدٍ مِنَ اللّهِ، أَ لَیْسَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ(10) _ یَقُولُ: «وَإِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدّاعِ إِذا دَعانِ»(11) وَ قَالَ: «لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ»(12) وَ قَالَ: «وَ اللّهُ یَعِدُکُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلاً»(13)؟ فَکُنْ بِاللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَوْثَقَ مِنْکَ بِغَیْرِهِ، وَ لاَ تَجْعَلُوا فِی أَنْفُسِکُمْ إِلاَّ خَیْراً؛ فَإِنَّهُ مَغْفُورٌ لَکُمْ».(14)

2 . عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ، عَنْ مَنْصُورٍ الصَّیْقَلِ، قَالَ: قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : رُبَّمَا دَعَا الرَّجُلُ(15) بِالدُّعَاءِ، فَاسْتُجِیبَ(16) لَهُ، ثُمَّ أُخِّرَ ذلِکَ إِلی حِینٍ؟ قَالَ: فَقَالَ: «نَعَمْ» .

قُلْتُ: وَ لِمَ ذَاکَ(17)، لِیَزْدَادَ مِنَ الدُّعَاءِ؟ قَالَ: «نَعَمْ».(18)

3. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ أَبِی هِلاَلٍ الْمَدَائِنِیِّ، عَنْ حَدِیدٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «إِنَّ الْعَبْدَ لَیَدْعُو، فَیَقُولُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لِلْمَلَکَیْنِ: قَدِ اسْتَجَبْتُ(19) لَهُ، وَ لکِنِ احْبِسُوهُ بِحَاجَتِهِ؛ فَإِنِّی أُحِبُّ أَنْ أَسْمَعَ صَوْتَهُ؛

ص: 74


1- فی «بر » : «عینیه » .
2- فی «ج ، د ، بر » والوافی: + «اُعطی » .
3- فی «ج ، د ، ز ، بر ، بف » : «فإذا » . وفی «بس » : «وإن » .
4- فی حاشیة «بر » : «النعمة» .
5- فی «ب » : «نخاف » . وفی «ج ، د » : + «علیه » .
6- فی «ب » : «إنّی لو » .
7- فی «ز » والوسائل وقرب الإسناد: «کنت » بدون الهمزة .
8- فی «ب » : «فإذا » .
9- فی مرآة العقول: + «أعلی » .
10- فی «بف » : - «ألیس اللّه عزّوجلّ » .
11- البقرة (2) : 186 .
12- الزمر (39) : 53 .
13- البقرة (2) : 268 .
14- قرب الإسناد ، ص 385 ، ضمن ح 1358 ، عن أحمد بن محمّد بن عیسی ، مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1521 ، ح 8683 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 56 ، ح 8710 .
15- فی مرآة العقول ، ج 12 ، ص 82 : «ربّما دعا الرجل ، فیه تقدیر استفهام ، و«ثمّ » للتعجّب . وکأنّ المراد بالاستجابة هنا تقدیرها ، و«ذلک » إشارة إلی حصولها وظهور أثرها . وقیل : إشارة إلی الإجابة المفهومة من الاستجابة . ولایظهر الفرق فی اللغة » .
16- فی حاشیة «بر » والوافی : «واستجیب » .
17- فی «د ، ز ، ص ، بر ، بف » والوافی : «ذلک » .
18- الوافی ، ج 9 ، ص 1522 ، ح 8684 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 61 ، ح 8727 .
19- فی «ج ، ز » : «استجیب » .

و كوچك نمايد و از هيچ چيز سير نشود و چون نعمت فراوان شود مسلمان از آن راه به خطر افتد براى حقوقى كه بايد بپردازد و براى آنچه كه بيم فتنه در آن مى رود، به من بگو اگر من به تو چيزى گفتم، بدان اعتماد دارى؟ من گفتم: قربانت! اگر به گفتار شما اعتماد و اطمينان نكنم، به قول چه كسى اعتماد كنم با اينكه شما حجت خدا هستيد بر خلق او؟ فرمود: پس تو بايد به گفته خدا و وعده هاى او اعتماد بيشترى داشته باشى، تو را خدا وعده اجابت داده است، آيا خدا نيست كه مى فرمايد (186 سوره بقره): «و هر گاه بپرسد تو را بندگانم از من پس به راستى كه من نزديكم پاسخ دهم دعوت خواننده را هر گاه مرا بخواند» و فرموده است (53 سوره زمر): «و نوميد مباشيد از رحمت خدا» و باز فرموده است (268 سوره بقره): «و خدا است كه به شما وعده آمرزش و فضل مى دهد» تو به خدا بيشتر وثوق داشته باش از ديگران و در دل خود جز خوبى راه ندهيد، راستش اين است كه شماها آمرزيده ايد.

2- از منصور صيقل، گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم:

بسا كه مردى دعائى كند و براى او اجابت شود و سپس تا مدتى به تأخير افتد؟ فرمود: آرى! گفتم: اين براى چيست؟ براى اين است كه بيشتر دعا كند؟ فرمود: آرى.

3- از حديد، از امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

راستى بنده دعا مى كند و خدا عز و جل به دو فرشته مى فرمايد:

من دعاى او را به اجابت رسانيدم ولى حاجت او را نگهداريد تا او باز هم دعا كند، زيرا من دوست دارم آوازش را بشنوم و راستى

ص: 75

وَ إِنَّ الْعَبْدَ لَیَدْعُو، فَیَقُولُ اللّهُ(1) تَبَارَکَ وَ تَعَالی: عَجِّلُوا لَهُ حَاجَتَهُ(2)؛ فَإِنِّی أُبْغِضُ صَوْتَهُ».(3)

4 . ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ(4)، عَنْ سُلَیْمَانَ(5) صَاحِبِ السَّابِرِیِّ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ،قَالَ: قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : یُسْتَجَابُ(6) لِلرَّجُلِ الدُّعَاءُ، ثُمَّ یُوءَخَّرُ؟

قَالَ: «نَعَمْ، عِشْرِینَ سَنَةً».(7)

5. ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ(8)، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «کَانَ بَیْنَ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُما»(9) وَ بَیْنَ أَخْذِ فِرْعَوْنَ أَرْبَعُونَ(10) عَاماً».(11)

6 . ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ(12)، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ: «إِنَّ الْمُوءْمِنَ لَیَدْعُو، فَیُوءَخَّرُ(13) إِجَابَتُهُ إِلی یَوْمِ الْجُمُعَةِ(14)».(15)

7 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ(16)، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ، عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِنَا، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «إِنَّ الْعَبْدَ الْوَلِیَّ لِلّهِ یَدْعُو(17) اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِی الاْءَمْرِ یَنُوبُهُ(18)، فَیَقُولُ(19) لِلْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِهِ: اقْضِ لِعَبْدِي

ص: 76


1- فی «ب ، ص ، بر ، بس » : - «اللّه » .
2- فی «بف » : «بحاجته » .
3- المؤمن ، ص 35 ، ح 73 ، وفیه : «[ابن أبی البلاد] ، وعن أبی عبداللّه علیه السلام قال ...» ، إلی قوله : «فإنّی اُحبّ أن أسمع صوته » مع اختلاف یسیر . فقه الرضا علیه السلام ، ص 345 ، مع اختلاف وزیادة فی أوّله الوافی ، ج 9 ، ص 1523 ، ح 8686 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 61 ، ح 8728 .
4- السند معلّق علی سابقه . ویروی عن ابن أبی عمیر ، علیّ بن إبراهیم، عن أبیه .
5- وردت فی بعض الأسناد روایة [محمّد] بن أبی عمیر عن سلمة صاحب السابری ، والظاهر أنّ سلیمان فی ï ما نحن فیه محرّف من «سلمة » . راجع : معجم رجال الحدیث ، ج 8 ، ص 214 ، الرقم 5377 ؛ و ص 215 ، الرقم 5382 .
6- فی مرآة العقول : «یستجاب ، بتقدیر الاستفهام . وعدم ذکر الزائد عن العشرین لندرته » .
7- الوافی ، ج 9 ، ص 1523 ، ح 8687 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 57 ، ح 8713 .
8- السند معلّق ، کسابقه.
9- یونس (10) : 89 .
10- هکذا فی «ب ، د ، ص » وحاشیة «ج ، ز ، بف » والوافی . ویقتضیه السیاق ؛ لأنّه اسم «کان » . وفی سائر النسخ والمطبوع : «أربعین » . ویمکن تصحیحه بتقدیر اسم «کان » قبل «بین » ، أی کان ما بین قول اللّه وبین أخذ فرعون أربعین عاما .
11- الخصال ، ص 539 ، أبواب الأربعین ومافوقه ، ضمن ح 11 ، بسند آخر عن أبی جعفر علیه السلام . تفسیر العیّاشی ، ج 2 ، ص 127 ، ح 40 ، عن هشام بن سالم ، وفیهما مع اختلاف یسیر. الاختصاص ، ص 266 ، مرسلاً . وراجع : کمال الدین ، ص 145 ، ذیل ح 12 الوافی ، ج 9 ، ص 1523 ، ح 8688 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 57 ، ح 8711 .
12- السند معلّق کسابقیه .
13- فی «ب » والوافی : «فتؤخّر » .
14- فی حاشیة «ج ، ز » : «القیامة » . قال فی الوافی : «لعلّ الجمعة أصحّ ، کما یدلّ علیه ما مرّ فی باب فضل الجمعة : إنّ العبد المؤمن لیسأل اللّه الحاجة فیؤخّر اللّه قضاءها إلی یوم الجمعة». وراجع : الکافی ، ح 5434 و 5435 و 5442 .
15- الفقیه ، ج 1 ، ص 422 ، ح 1243 ؛ والتهذیب ، ج 3 ، ص 5 ، ح 12 ، معلّقا عن أبی بصیر ، عن أحدهما علیهماالسلام . المحاسن ، ص 58 ، کتاب ثواب الأعمال ، ح 94 ، بسند آخر . المقنعة ، ص 155 ، مرسلاً ، وفی کلّها مع اختلاف یسیر وزیادة فی آخره الوافی ، ج 9 ، ص 1523 ، ح 8689 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 57 ، ح 8712 .
16- هکذا فی «ب ، ج ، د ، ز ، بس ، بف ، جر» والطبعة القدیمة . وفی «بر» والوسائل والمطبوع: + «عن ابن أبی عمیر» . والظاهر أنّ الصواب ما أثبتناه ؛ فقد تکرّرت روایة علیّ بن إبراهیم عن أبیه عن عبداللّه بن المغیرة فی کثیرٍ من الأسناد . راجع : معجم رجال الحدیث ، ج 1 ، ص 525_527 . ثمّ إنّه لایخفی أنّ منشأ الزیادة فی بعض النسخ کثرة روایات علیّ بن إبراهیم ، عن أبیه ، عن ابن أبی عمیر بحیث توجب هذه الکثرة الاُنس الذهنی للناسخ وسبق قلمه إلی کتابة «عن ابن أبی عمیر » فی غیر موضعها . وهذا النوع من التحریف واضح للمتتبّع العارف بعوامل ومناشئ التحریف فی الأسناد.
17- فی «ز ، بر، بف » والوافی : «لیدعو» .
18- فی حاشیة «ص » والوافی : «ینویه » . و«النائبة » : ما ینوب الإنسان ، أی ینزل به من المهمّات والحوادث . النهایة، ج 5 ، ص 123 (نوب).
19- فی «ب ، د ، ز ، ص ، بر ، بس ، بف » والوافی والوسائل : «فیقال » . وهو خلاف السیاق .

بنده اى هم هست كه دعا مى كند و خدا تبارك و تعالى مى فرمايد:

زود حاجتش را بدهيد، زيرا من از آوازش بدم مى آيد.

4- از اسحاق بن عمار گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم:

دعاء مردى اجابت شود و سپس به تأخير افتد؟ فرمود: آرى! تا بيست سال (ياد آور نشدن بيشتر براى اين است كه كمياب است- از مجلسى (رحمه الله).

5- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود: ميان گفته خدا عز و جل [در برابر تقاضاى فناى فرعون] (89 سوره يونس): «هر آينه دعاء شما به اجابت رسيد» (خطاب به موسى و هارون (علیه السّلام) و ميان غرق شدن فرعون، چهل سال طول كشيد.

6- از ابى بصير، گويد: از امام صادق (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود:

راستى مؤمن دعا مى كند و اجابت او تا روز جمعه پس مى افتد.

7- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: راستى بنده اى كه دوست خدا است، به درگاه خدا عز و جل براى امرى كه بدو رخ داده است و گرفتار شده دعا مى كند و خدا بدان بنده اى كه به او موكّل است مى فرمايد: حاجت بنده مرا برآور و در آن شتاب مكن، زيرا من دوست دارم كه فرياد و آوازش را بشنوم و راستى بنده اى دشمن خدا است و به درگاه خدا عز و جل دعائى مى كند در باره پيشامدى كه بدان گرفتار شده است و بدان فرشته اى كه به او گمارده است گفته شود برآور [براى بنده ام] حاجتش را و شتاب كن، زيرا من خوش ندارم فرياد و آوازش را بشنوم.

ص: 77

حَاجَتَهُ وَ لاَ تُعَجِّلْهَا، فَإِنِّی أَشْتَهِی أَنْ أَسْمَعَ نِدَاءَهُ وَ صَوْتَهُ؛ وَ إِنَّ الْعَبْدَ الْعَدُوَّ لِلّهِ لَیَدْعُو اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِی الاْءَمْرِ یَنُوبُهُ(1)، فَیُقَالُ لِلْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِهِ(2): اقْضِ(3) حَاجَتَهُ وَ عَجِّلْهَا، فَإِنِّی أَکْرَهُ أَنْ أَسْمَعَ نِدَاءَهُ وَ صَوْتَهُ» .

قَالَ: «فَیَقُولُ النَّاسُ: مَا أُعْطِیَ هذَا(4) إِلاَّ لِکَرَامَتِهِ، وَ لاَ مُنِعَ(5) هذَا إِلاَّ لِهَوَانِهِ(6)».(7)

8. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «لاَ یَزَالُ الْمُوءْمِنُ بِخَیْرٍ وَ رَجَاءٍ(8)؛ رَحْمَةً(9) مِنَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مَا لَمْ یَسْتَعْجِلْ فَیَقْنَطَ وَ یَتْرُکَ الدُّعَاءَ» .

قُلْتُ لَهُ(10): کَیْفَ(11) یَسْتَعْجِلُ؟

قَالَ: «یَقُولُ: قَدْ دَعَوْتُ مُنْذُ کَذَا وَ کَذَا وَ مَا(12) أَرَی الاْءِجَابَةَ(13)».(14)

9. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ، عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «إِنَّ(15) الْمُوءْمِنَ لَیَدْعُو اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِی حَاجَتِهِ، فَیَقُولُ(16) اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : أَخِّرُوا إِجَابَتَهُ؛ شَوْقاً إِلی صَوْتِهِ وَ دُعَائِهِ، فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ، قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : عَبْدِی دَعَوْتَنِی، فَأَخَّرْتُ إِجَابَتَکَ، وَ ثَوَابُکَ کَذَا وَ کَذَا، وَ دَعَوْتَنِی فِی کَذَا وَ کَذَا، فَأَخَّرْتُ(17) إِجَابَتَکَ، وَ ثَوَابُکَ کَذَا وَ کَذَا(18)» قَالَ: «فَیَتَمَنَّی الْمُوءْمِنُ أَنَّهُ لَمْ یُسْتَجَبْ(19) لَهُ دَعْوَةٌ فِی الدُّنْیَا(20) مِمَّا یَری مِنْ حُسْنِ الثَّوَابِ».(21)

ص: 78


1- فی حاشیة «ج ، ص » والوافی : «ینویه » . وفی مرآة العقول : «الحاصل : أنّه ینبغی أن لایفتر عن الدعاء لبط ء الإجابة ، فإنّه إنّما یکون التأخیر لعدم المصلحة فی هذا الوقت ، فسیعطی ذلک فی وقت متأخّر فی الدنیا ، أو سوف یعطی عوضه فی الآخرة ؛ وعلی التقدیرین فهو فی خیر لأنّه مشغول بالدعاء الذی هو أعظم العبادات ، ویترتّب علیه أجزل المثوبات ، ورجاء رحمته فی الدنیا والآخرة ، وهذا أیضا من أشرف الحالات » .
2- فی «بس » : - «الموکّل به » .
3- هکذا فی النسخ التی قوبلت والوسائل . وفی المطبوع: + «[لعبدی]» .
4- فی «ب » : + «الأمر» .
5- فی «ب » : «وما منع » .
6- «أهانه » : استخفّ به . والاسم : الهَون والمَهانَة. الصحاح ، ج 5 ، ص 2218 (هون) .
7- المؤمن ، ص 26 ، ح 44 ، عن أبی عبداللّه علیه السلام ، مع اختلاف الوافی ، ج 9 ، ص 1522 ، ح 8685 ؛ الوسائل ، ï ج 7 ، ص 62 ، ح 8729 .
8- فی حاشیة «ز » : «رخاء» .
9- فی «ب » : «ورحمة » .
10- فی الوافی : - «له » .
11- فی «ز » : «وکیف ».
12- فی «بر ، بف » : «ولا».
13- فی «ص » : «إجابة» .
14- الکافی ، کتاب الدعاء ، باب اللإلحاح فی الدعاء والتلبّث ، ح 3103 ، بسند آخر ، وتمام الروایة فیه : ««إنّ العبد إذا دعا لم یزل اللّه _ تبارک وتعالی _ فی حاجته ما لم یستعجل » الوافی ، ج 9 ، ص 1524 ، ح 8691 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 55 ، ح 8708 .
15- فی «ز » وحاشیة «ج ، بف » : «لایزال » بدل «إنّ » . وفی «ز » : + «العبد» .
16- فی الوافی : «یقول » .
17- فی الوافی : «وأخّرت » .
18- فی «ب » : - «ودعوتنی _ إلی _ کذا و کذا» . وفی «ز» : - «فأخّرت إجابتک وثوابک کذا وکذا» .
19- فی الوافی : «لم تستجب » .
20- فی «ب » : «فی الدنیا دعوة» .
21- المؤمن ، ص 34 ، ح 68 ، عن أبی عبداللّه علیه السلام ، مع اختلاف یسیر وزیادة فی أوّله الوافی ، ج 9 ، ص 1524 ، ح 8690 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 62 ، ح 8730 .

فرمود: پس مردم مى گويند: به اين (دومى) عطا نشده است، مگر براى ارجمندى او و از آن (اوّلى كه دوست خدا است) دريغ نشده مگر براى خوارى و زبونى او (نزد خدا با اينكه اين قضاوت مردم بر خلاف حقيقت است).

8- از ابى بصير، از امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

پيوسته مؤمن در حال خير و اميدوارى است از مهر خدا عز و جل، تا شتاب زدگى نكند و نوميد نشود و دست از دعا بر ندارد، گفتم: به آن حضرت: چگونه شتاب زدگى مى كند؟ فرمود:

مى گويد: از آغاز فلان سال و فلان ماه دعا كردم و اجابت آن را نبينم.

9- از اسحاق بن عمار، از امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

راستى مؤمن براى حاجت خود به درگاه خدا عز و جل دعا مى كند و خدا عز و جل مى فرمايد: اجابتش را به تأخير اندازيد براى اشتياق به آواز او و دعاء او، و چون روز قيامت شود خدا عز و جل فرمايد: اى بنده من! دعا كردى و اجابت تو را به تأخير انداختم، اكنون ثواب تو چنين و چنان است و تو مرا در باره چنين و چنان (ناقابل دعا كردى) و من اجابت تو را به تأخير انداختم و ثوابت چنان و چنان است، گويد: مؤمن آرزو مى كند كه كاش هيچ دعائى براى او در دنيا به اجابت نرسيده بود (و ثوابش براى آخرت او ذخيره شده بود) براى آنچه كه از حسن پاداش الهى مى بيند.

ص: 79

بَابُ الصَّلاَةِ عَلَی النَّبِیِّ(1) مُحَمَّدٍ(2) وَ أَهْلِ بَیْتِهِ(3) عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ

1. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «لاَ یَزَالُ الدُّعَاءُ مَحْجُوباً(4) حَتّی یُصَلّی عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ».(5)

2. عَنْهُ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ، عَنِ السَّکُونِیِّ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «مَنْ دَعَا وَ لَمْ یَذْکُرِ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله رَفْرَفَ(6) الدُّعَاءُ عَلی رَأْسِهِ، فَإِذَا ذَکَرَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله رُفِعَ الدُّعَاءُ». (7)

3. أَبُو عَلِیٍّ الاْءَشْعَرِیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ، عَنْ أَبِی أُسَامَةَ زَیْدٍ الشَّحَّامِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «أَنَّ رَجُلاً أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، إِنِّی(8) أَجْعَلُ لَکَ ثُلُثَ صَلَوَاتِی(9)، لاَ بَلْ أَجْعَلُ لَکَ نِصْفَ صَلَوَاتِی(10)، لاَ بَلْ أَجْعَلُهَا کُلَّهَا لَکَ(11) ، فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : إِذَنْ تُکْفی مَؤُونَةَ الدُّنْیَا وَ الاْآخِرَةِ».(12)

4. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ، عَنْ سَیْفٍ، عَنْ

أَبِی أُسَامَةَ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، قَالَ: سَأَلْتُ(13) أَبَا

ص: 80


1- فی «ب ، ج ، د ، ص ، بر ، بس » ومرآة العقول : - «النبیّ » .
2- فی حاشیة «ص» : - «محمّد » .
3- فی «ص » : «وآله » . وفی حاشیة «ص» : «وآل محمّد » کلاهما بدل «وأهل بیته » .
4- فی الأمالی للطوسی : + «عن السماء».
5- الأمالی للطوسی ، ص 662 ، المجلس 35 ، ح 23 ، بسنده عن ابن أبی عمیر . وفی الأمالی للصدوق ، ص 580 ، المجلس 85 ، ذیل ح 18 ؛ وثواب الأعمال ، ص 188 ، ذیل ح 1 ، بسند آخر . کفایة الأثر ، ص 39 ، بسند آخر عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، وفی الثلاثة الأخیرة مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1513 ، ح 8662 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 93 ، ح 8827 .
6- رفرف الطائر : إذا حرّک جناحیه حول الشیء یرید أن یقع علیه . واستعیر هنا لانفصال الدعاء عن الداعی وعدم وصوله إلی محلّ الاستجابة . راجع : مرآة العقول ، ج 12 ، ص 90 ؛ لسان العرب ، ج 9 ، ص 124 (رفف) .
7- الجعفریّات ، ص 216 ، بسند آخر عن جعفر بن محمّد ، عن آبائه ، عن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام ، مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1514 ، ح 8663 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 93 ، ح 8828 .
8- فی «ج ، د ، ص ، بر ، بس ، بف » والوافی والوسائل : - «إنّی » .
9- فی «ب ، د ، ص » والوسائل : «صلاتی» .
10- فی «ب ، د ، ص ، بس » والوسائل : «صلاتی».
11- فی شرح المازندرانی ، ج 10 ، ص 232 : «لعلّ المراد بکلّ صلاة الصلاة الکاملة فی الفضل والأجر ، وهی الواقعة قبل السؤال ، وبنصفها مادونها بهذا القدر فی الفضل ، وهی الواقعة فی وسط السؤال ، وثلثها ما انحطّ منها بهذه النسبة ، وهی الواقعة بعد الفراغ من السؤال ، وبالجملة ففیه إشارة إلی تفاوت مراتب الصلاة فی الفضل والکمال والأجر ، واللّه أعلم» . وفی الوافی : «أراد بالصلاة معناها اللغوی ؛ أعنی الدعاء ، یعنی کلّما أدعو اللّه فی حاجة أدعو لک أوّلاً وأجعله أصلاً و أساسا ، ثمّ أبنی علیه ما أطلبه لنفسی ، وهذا معنی ما یأتی من تفسیر هذا الحدیث» . وفی مرآة العقول : «هذا الخبر مع قطع النظر عن الخبر الآتی یحتمل وجوها : الأوّل ما سیأتی فی الخبر ، فإذا جعل ثلث صلواته له ، معناه أنّه یجعل المقصود بالذات فی ثلث دعواته الدعاء للنبیّ صلی الله علیه و آله والصلاة علیه ، فکأنّه جعل ثلث دعواته له ؛ فإنّه جعل الدعاء له مقدّما ثمّ أتبعه بالدعاء لنفسه فکأنّه جعل ثلث صلاته له ، وکذا النصف والکلّ. الثانی : أن یکون المعنی : أجعل ثلث دعواتی الصلاة علیه ، أو نصفها ، أو کلّها بمعنی أنّه لایدعو لنفسه وکلّما أراد أن یدعو لحاجته یترک ذلک و یصلّی بدله علی النبیّ صلی الله علیه و آله . الثالث : ما قیل : إنّ المراد بالاختصاص هنا الاتّصال ، والمراد بالصلاة الثناء علی نفسه بالدعاء ، واتّصال نصف الدعاء بالرسول عبارة عن أن یصلّی علی النبیّ صلی الله علیه و آله ویدعو بعده ثلاث دعوات لنفسه ، والنصف أن یدعو بعد الصلاة علیه دعاءین لنفسه ، والکلّ أن یدعو بعد کلّ صلاة إلاّ دعاءً واحدا لنفسه . والقرینة علی إرادة هذا المعنی أنّه قال فی الثانی : نصف صلواتی ، ولم یقل : ثلثی صلواتی ؛ لأنّه یحصل الکسر حینئذٍ ، أو الاختلاف بأن یدعو بعد صلاة دعاءً واحدا وبعد اُخری دعاءین . ولایخفی ما فیه من التکلّف ، مع أنّه یرجع إلی ما ذکرناه أوّلاً ولا تکلّف فیه» .
12- الوافی ، ج 9 ، ص 1515 ، ح 8667 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 92 ، ح 8824 .
13- فی «ب ، ج ، د » : «سألنا» .

باب صلوات و طلب رحمت براى پيغمبر محمد (ص) و خاندانش (ع)

1- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

پيوسته دعا محبوب است تا صلوات فرستاده شود به محمد و آل محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ).

2- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

هر كه دعائى كند و نام پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نبرد، دعايش گرد سرش بچرخد، و هر گاه نام پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را برد، دعا بالا رود.

3- مردى نزد پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) آمد و گفت: يا رسول اللَّه! من يك سوّم صلواتم را از آن تو مقرّر دارم، نه، بلكه نيمى از صلواتم را از آن تو سازم، نه، بلكه همه صلواتم را براى تو مقرّر نمايم.

رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: در اين صورت، همه مئونه و خرج دنيا و آخرتت كفايت مى شود.

4- از أبى بصير، گويد: از امام صادق (علیه السّلام) پرسيدم معنى اينكه همه صلواتم را براى شما مقرر مى دارم چيست؟ در پاسخ

ص: 81

عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : مَا مَعْنی «أَجْعَلُ صَلَوَاتِی(1) کُلَّهَا لَکَ؟» فَقَالَ: «یُقَدِّمُهُ(2) بَیْنَ یَدَیْ کُلِّ حَاجَةٍ، فَلاَ یَسْأَلُ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ شَیْئاً حَتّی یَبْدَأَ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ، فَیُصَلِّیَ عَلَیْهِ، ثُمَّ یَسْأَلَ اللّهَ حَوَائِجَهُ».(3)

5 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : لاَ تَجْعَلُونِی کَقَدَحِ الرَّاکِبِ(4)؛ فَإِنَّ الرَّاکِبَ(5) یَمْلاَءُ قَدَحَهُ، فَیَشْرَبُهُ إِذَا شَاءَ، اجْعَلُونِی فِی أَوَّلِ الدُّعَاءِ، وَ فِی(6) آخِرِهِ، وَ فِی وَسَطِهِ(7)».(8)

6 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ، عَنْ أَبِیهِ وَ حُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلاَءِ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام (9)، قَالَ : قَالَ : «إِذَا ذُکِرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَأَکْثِرُوا الصَّلاَةَ عَلَیْهِ؛ فَإِنَّهُ مَنْ صَلّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله صَلاَةً وَاحِدَةً، صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِ أَلْفَ صَلاَةٍ فِی أَلْفِ صَفٍّ مِنَ الْمَلاَئِکَةِ، وَ لَمْ یَبْقَ شَیْءٌ مِمَّا خَلَقَهُ اللّهُ إِلاَّ صَلّی عَلَی(10) الْعَبْدِ؛ ··· î لِصَلاَةِ(11) اللّهِ عَلَیْهِ(12) وَ صَلاَةِ مَلاَئِکَتِهِ، فَمَنْ لَمْ یَرْغَبْ فِی هذَا، فَهُوَ جَاهِلٌ مَغْرُورٌ، قَدْ بَرِئَ اللّهُ مِنْهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَهْلُ بَیْتِهِ».(13)

7 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیِّ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مَنْ صَلّی عَلَیَّ، صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِ

ص: 82


1- فی «د ، ص ، بر » والوسائل : «صلاتی » .
2- فی «ب » : «تقدّمه » . وفی «بس » : «نقدّمه » . و فی شرح المازندرانی : «تذکیر الضمیر هنا باعتبار المعنی، وهو الدعاء وتأنیثه سابقا باعتبار اللفظ » . وردّه المجلسی فی مرآة العقول ؛ حیث أرجع الضمیر إلی النبیّ صلی الله علیه و آله لا إلی الصلاة.
3- الوافی ، ج 9 ، ص 1517 ، ح 8670 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 92 ، ح 8825 .
4- فی الوافی : «لعلّ المراد من الحدیث أنّ الراکب لایذکر قدحه إلاّ إذا عطش وأراد أن یشرب ، فحینئذٍ یملؤه ویشربه ، وأمّا فی سائر الأوقات فهو عنه فی غفلة» .
5- فی «ب » : - «فإنّ الراکب » .
6- فی «بر » : - «فی » .
7- فی الوسائل : «وفی وسطه وفی آخره » .
8- الوافی ، ج 9 ، ص 1515 ، ح 8666 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 94 ، ح 8829 .
9- فی الوافی : - «عن أبی عبداللّه علیه السلام » .
10- فی الوافی: + «ذلک » .
11- فی «ب » : «بصلاة » .
12- فی «بس » والوسائل : - «علیه » .
13- ثواب الأعمال ، ص 185 ، ح 1 ، بسنده عن إسماعیل بن جعفر ، عن الحسین بن علیّ ، عن أبیه ، عن أبی بصیر، مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1517 ، ح 8671 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 193 ، ح 9090 ؛ البحار ، ج 17 ، ص 30 ، ح 11 .

فرمود: يعنى او را پيش از هر حاجتى قرار مى دهد و از خدا عز و جل در خواستى نمى كند تا اول به پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) صلوات فرستد و سپس حوائج خود را خواهد.

5- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرموده است:

مرا چون قدح شتر سوار نسازيد، زيرا شتر سوار قدح خود را پر مى كند و هر وقت خواست مى نوشد، مرا در آغاز دعا و ميانه دعا و آخر دعاء خود قرار دهيد.

6- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

چون پيغمبر نامبرده شود، بسيار بر او صلوات بفرستيد، زيرا هر كه يك بار بر پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) صلوات بفرستد، خدا هزار بار در هزار صف از فرشته ها بر او صلوات فرستد و چيزى نماند از آنچه خدا آفريده است جز اينكه بر آن بنده صلوات فرستند، براى اينكه خدا و فرشته ها بر او صلوات فرستند و هر كه در اين فضيلت رغبت نكند، او نادان است و مغرور و خدا و رسول و اهل بيتش از او بيزارند.

7- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرموده است:

هر كه بر من صلوات فرستد، خدا و فرشته ها بر او صلوات

ص: 83

وَ مَلاَئِکَتُهُ؛ فَمَنْ(1) شَاءَ فَلْیُقِلَّ، وَ مَنْ شَاءَ فَلْیُکْثِرْ».(2)

8 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : الصَّلاَةُ عَلَیَّ وَ عَلی أَهْلِ بَیْتِی تَذْهَبُ بِالنِّفَاقِ».(3)

9 . أَبُو عَلِیٍّ الاْءَشْعَرِیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ، عَنْ أَبِی عِمْرَانَ الاْءَزْدِیِّ(4)، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْحَکَمِ، عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «مَنْ قَالَ: «یَا رَبِّ، صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ» مِائَةَ مَرَّةٍ، قُضِیَتْ لَهُ مِائَةُ حَاجَةٍ: ثَلاَثُونَ لِلدُّنْیَا(5)».(6)

10. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ وَ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ جَمِیعاً، عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «کُلُّ دُعَاءٍ یُدْعَی اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ بِهِ مَحْجُوبٌ عَنِ السَّمَاءِ حَتّی یُصَلّی عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ».(7)

11 . عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ، عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ، عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ: قَالَ : حَدَّثَنِی مَنْ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ: «جَاءَ رَجُلٌ إِلی رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَقَالَ: أَجْعَلُ نِصْفَ صَلَوَاتِی(8) لَکَ؟ قَالَ : نَعَمْ، ثُمَّ قَالَ: أَجْعَلُ صَلَوَاتِی(9) کُلَّهَا لَکَ؟ قَالَ: نَعَمْ، فَلَمَّا مَضی، قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : کُفِیَ هَمَّ الدُّنْیَا وَ الاْآخِرَةِ».(10)

12 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ مُرَازِمٍ،

ص: 84


1- هکذا فی «ب ، ج ، د ، ز ، ص ، بر ، بس ، بف » والوافی والوسائل . وفی المطبوع : «ومن» .
2- الوافی ، ج 9 ، ص 1517 ، ح 8672 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 194 ، ح 9092 .
3- الوافی ، ج 9 ، ص 1517 ، ح 8673 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 193 ، ح 9089 .
4- روی محمّد بن حسّان عن أبی عمران موسی بن رنجویه _ والصواب «زنجویه» کما تقدّم فی الکافی ، ذیل ح 938 _ الأرمنی ، کتاب عبداللّه بن الحکم ، کما فی رجال النجاشی ، ص 225 ، الرقم 591 ؛ والفهرست ، للطوسی ، ص 293 ، الرقم 438 . وتوسّط أبوعمران الأرمنی بین محمّد بن حسّان وعبداللّه بن الحکم فی بعض الأسناد . راجع : معجم رجال الحدیث ، ج 21 ، ص 265 ، الرقم 14637 . وأمّا أبوعمران الأزدی ، فلم نجد له ذکرا فی الأسناد والکتب الرجالیّة ، فالظاهر وقوع التحریف فی ما نحن فیه . والصواب «الأرمنی » بدل «الأزدی » .
5- هکذا فی جمیع النسخ والوافی . وفی المطبوع: + «[والباقی للآخرة]» .
6- ثواب الأعمال ، ص 190 ، ح 1 ، بسنده عن معاویة بن عمّار . الجعفریّات ، ص 183 ، بسند آخر عن جعفر بن محمّد ، عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، إلی قوله : «قضیت له مائة حاجة » ، وفیهما مع اختلاف یسیر. وراجع : ثواب الأعمال ، ص 187 ، ح 1 الوافی ، ج 9 ، ص 1520 ، ح 8682 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 94 ، ح 8830 ، إلی قوله : «ثلاثون للدنیا».
7- ثواب الأعمال، ص186، ح3، بسند آخر عن أمیرالمؤمنین علیه السلام ، مع اختلاف یسیر الوافی، ج9، ص1514، ح8664؛ الوسائل، ج7، ص92، ح8823.
8- فی «ب ، د » وحاشیة «ج» : «صلاتی » .
9- فی «ب ، د » : «صلاتی » .
10- الوافی ، ج 9 ، ص 1516 ، ح 8668 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 94 ، ح 8831 .

فرستند، هر كه خواهد كه فرستد و هر كه خواهد بيش.

8- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرموده است:

صلوات بر من و خاندانم نفاق را مى برد.

9- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

هر كه گويد:

«يا ربّ صلّ على محمد و آل محمد»

صد بار، صد حاجت از او برآورده شود كه سى از دنيا باشد [و باقى از آخرت].

10- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

هر دعا كه به درگاه خدا عز و جل بكنند، محجوب است از رفتن به آسمان تا صلوات فرستد به محمد و آل محمد.

11- از أبى بكر حضرمى، گفت: براى من باز گفت كسى كه از امام صادق (علیه السّلام) شنيده بود كه مى فرموده است: مردى نزد رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) آمد و به عرض رسانيد كه: من نيمى از دعاهاى خود را از آن شما بسازم؟ فرمود: آرى! سپس عرض كرد: من همه دعاهاى خود را به شما اختصاس دهم؟ فرمود: آرى! چون آن مرد رفت، رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: هم دنيا و هم آخرت او كفايت شد.

12- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

ص: 85

قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِاللّهِ علیه السلام : «إِنَّ رَجُلاً أَتی رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَقَالَ(1): یَا رَسُولَ اللّهِ، إِنِّی جَعَلْتُ(2) ثُلُثَ صَلَوَاتِی(3) لَکَ، فَقَالَ لَهُ(4): خَیْراً(5)، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللّهِ، إِنِّی جَعَلْتُ نِصْفَ صَلَوَاتِی(6) لَکَ، فَقَالَ لَهُ: ذَاکَ أَفْضَلُ، فَقَالَ: إِنِّی جَعَلْتُ کُلَّ صَلَوَاتِی(7) لَکَ، فَقَالَ: إِذَنْ یَکْفِیَکَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مَا أَهَمَّکَ مِنْ أَمْرِ دُنْیَاکَ وَ آخِرَتِکَ».

فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ: أَصْلَحَکَ اللّهُ، کَیْفَ یَجْعَلُ(8) صَلاَتَهُ(9) لَهُ؟ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «لاَ یَسْأَلُ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ شَیْئاً(10) إِلاَّ بَدَأَ بِالصَّلاَةِ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ(11)».(12)

13 . ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ(13)، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ: «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : ارْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ بِالصَّلاَةِ عَلَیَّ؛ فَإِنَّهَا تَذْهَبُ بِالنِّفَاقِ».(14)

14. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ عَبْدِ اللّهِ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ فَرُّوخَ مَوْلی آلِ طَلْحَةَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «یَا إِسْحَاقَ بْنَ فَرُّوخَ، مَنْ صَلّی عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ عَشْراً، صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِ وَ مَلاَئِکَتُهُ مِائَةَ مَرَّةٍ(15)؛ وَ مَنْ صَلّی عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ مِائَةَ مَرَّةٍ، صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِ وَ مَلاَئِکَتُهُ(16) أَلْفاً، أَ مَا تَسْمَعُ قَوْلَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «هُوَ الَّذِی یُصَلِّی عَلَیْکُمْ وَ مَلائِکَتُهُ لِیُخْرِجَکُمْ مِنَ الظُّل_ُماتِ إِلَی النُّورِ وَ کانَ بِالْمُوءْمِنِینَ رَحِیماً»(17)؟».(18)

ص: 86


1- فی الوسائل: + «له » .
2- فی «بف » : «أجعل » .
3- فی «ب ، د ، ص » : «صلاتی » .
4- فی «ب ، ص » والوافی : - «له » .
5- منصوب بفعل مقدّر ک «فعلتَ » مثلاً .
6- فی «ب ، د ، ص » : «صلاتی » .
7- فی «ب ، ص ، بر ، بف » : «صلاتی » .
8- فی «بر » : «تجعل » .
9- فی «ز » : «صلواته » .
10- فی «ج ، د ، ز ، ص ، ب » والوسائل : - «شیئا » .
11- فی الوافی : «وآل محمّد » .
12- ثواب الأعمال ، ص 188 ، ح 1 ، بسنده عن محمّد بن أبی عمیر؛ الکافی ، کتاب الروضة ، ح 15229 ، بسند آخر عن مرازم ، إلی قوله : «من أمر دنیاک وآخرتک » مع زیادة فی آخره ، وفیهما مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1516 ، ح 8669 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 93 ، ح 8826 .
13- السند معلّق علی سابقه . ویروی عن ابن أبی عمیر ، علیّ بن إبراهیم ، عن أبیه .
14- ثواب الأعمال ، ص 190 ، ح 1 ، بسنده عن عبداللّه بن سنان الوافی ، ج 9 ، ص 1518 ، ح 8674 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 192 ، ح 9088 ؛ و ص 200 ، ح 9108 .
15- قوله علیه السلام : «مائة مرّة » ، هذا أقلّ مراتبه ، فلاینافی ما مرّ فی الحدیث السادس من الألف ؛ لأنّ المراد فیه ï الصلاة الکاملة ، أو هذا بحسب الاستحقاق وما مرّ من الزیادة من باب التفضّل . ویحتمل أن یکون باعتبار مراتب المصلّین والصلوات . راجع : شرح المازندرانی ، ج 10 ، ص 236 ؛ مرآة العقول ، ج 12 ، ص 100 .
16- فی «ب ، بس » : - «مائة مرّة _ إلی _ ملائکته » .
17- الأحزاب (33) : 43 .
18- الوافی ، ج 9 ، ص 1518 ، ح 8675 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 200 ، ح 9109 .

راستى مردى نزد رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) آمد و گفت: يا رسول اللَّه! من يك سوّم دعاهاى خود را براى شما مقرر كرده ام، رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) او را تحسين كرد و او باز عرض كرد: يا رسول اللَّه! من نيمى از دعاهاى خود را از آن شما سازم، رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود:

اين بهتر است، آن مرد گفت: من همه دعاهاى خود را از آن شما كنم، فرمود: در اين صورت خداى عز و جل كفايت كند براى تو آنچه را مهم دانى از كار دنيا و آخرتت.

مردى به امام صادق (علیه السّلام) عرض كرد: اصلحك اللَّه! چگونه همه دعاهاى خود را از آن حضرت مى كند؟ امام صادق (علیه السّلام) در پاسخ او فرمود: از خدا عز و جل چيزى در خواست نكند جز اينكه دعاى خود را با صلوات بر محمد و آلش آغاز كند.

13- رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود:

به من به آواز بلند صلوات بفرستيد، زيرا كه آن نفاق را بر طرف كند.

14- از اسحاق بن فروخ مولى آل طلحه، گويد: امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

اى اسحاق بن فروخ! هر كه ده بار بر محمد و آل محمد صلوات فرستد، خدا و فرشته ها صد بار بر او صلوات بفرستند و هر كه صد بار بر محمد و آل محمد صلوات فرستد، خدا و فرشته ها هزار بار بر او صلوات فرستند، آيا نشنيده اى گفته خدا عز و جل را (43 سوره احزاب): «او است آن خداوندى كه رحمت مى فرستد بر شما و هم فرشته هائى كه رحمت مى خواهند براى شما تا بيرون آورند شماها را از تاريها و تيرگيها به سوى روشنى و خدا در باره مؤمنان مهربان است».

ص: 87

15. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ أَبِی أَیُّوبَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ:

عَنْ أَحَدِهِمَا علیهماالسلام ، قَالَ: «مَا فِی الْمِیزَانِ شَیْءٌ أَثْقَلَ مِنَ الصَّلاَةِ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ إِنَّ الرَّجُلَ لَتُوضَعُ(1) أَعْمَالُهُ فِی الْمِیزَانِ، فَتَمِیلُ بِهِ(2)، فَیُخْرِجُ صلی الله علیه و آله الصَّلاَةَ عَلَیْهِ، فَیَضَعُهَا فِی مِیزَانِهِ، فَیَرْجَحُ(3) بِهِ(4)».(5)

16 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ جُمْهُورٍ ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ رِجَالِهِ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «مَنْ کَانَتْ لَهُ إِلَی اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ حَاجَةٌ، فَلْیَبْدَأْ بِالصَّلاَةِ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ(6)، ثُمَّ یَسْأَلُ حَاجَتَهُ، ثُمَّ یَخْتِمُ بِالصَّلاَةِ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ؛ فَإِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَکْرَمُ مِنْ أَنْ یَقْبَلَ الطَّرَفَیْنِ وَ یَدَعَ الْوَسَطَ ، إِذَا(7) کَانَتِ الصَّلاَةُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ(8) لاَ تُحْجَبُ(9) عَنْهُ».(10)

17. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَسِّنِ بْنِ أَحْمَدَ، عَنْ أَبَانٍ الاْءَحْمَرِ، عَنْ عَبْدِ السَّلاَمِ بْنِ نُعَیْمٍ، قَالَ: قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : إِنِّی دَخَلْتُ الْبَیْتَ، وَ لَمْ یَحْضُرْنِی شَیْءٌ مِنَ الدُّعَاءِ إِلاَّ الصَّلاَةُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ(11)؟

فَقَالَ: «أَمَا إِنَّهُ لَمْ یَخْرُجْ أَحَدٌ بِأَفْضَلَ مِمَّا خَرَجْتَ بِهِ».(12)

18 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ(13)، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الرَّیَّانِ، عَنْ عُبَیْدِ

اللّهِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ الدِّهْقَانِ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام ، فَقَالَ لِی(14): «مَا مَعْنی قَوْلِهِ: «وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ

ص: 88


1- فی «بر » والوافی : «لیوضع » .
2- فی «ب ، ز ، بر ، بس ، بف » ومرآة العقول والوافی : «فیمیل به » . والباء للمصاحبة ، والفاعل هو الأعمال ، والضمیر للمیزان ، أی فتمیل الأعمال الحسنة مع المیزان ، أی مع الکفّة التی فیها الحسنات إلی الفوق لخفّتها . قال المجلسی : «وعلی نسخة الیاء أیضا یحتمل ذلک بتأویل العمل ، ویحتمل أن یکون المرفوع عائدا إلی المیزان ، فالمجرور راجع إلی الرجل بالإسناد المجازی ، أو بتقدیر العمل . وقیل : المجرور راجع إلی مصدر «لیوضع » ، وکذا قال فی «یرجّح به» . وأقول : فالباء حینئذٍ تحتمل السببیّة فی الموضعین وإن صرّح بالمصاحبة فیهما. والمراد بالأعمال فهی بدون الصلاة » .
3- فی «د ، ص ، بس » والوسائل : «فترجّح » .
4- فی «ب ، ز ، بس » والوسائل : - «به » .
5- قرب الإسناد ، ص 14 ، ح 45 ، بسند آخر عن أبی عبداللّه أو عن أبی جعفر علیهماالسلام ، إلی قوله : «علی محمّد وآل محمّد » مع اختلاف یسیر. ثواب الأعمال ، ص 186 ، ح 1 ، بسند آخر عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، وتمام الروایة فیه : «أنا عند المیزان یوم القیامة ، فمن ثقلت سیّئاته علی حسناته جئت بالصلاة علیّ حتّی اُثقّل بها حسناته » الوافی ، ج 9 ، ص 1518 ، ح 8676 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 192 ، ح 9087 .
6- فی «ب ، د ، ص » وحاشیة «ج » والوافی : «آل محمّد » .
7- فی حاشیة «د ، ص » والوافی : «إذ» .
8- فی الوسائل : «وآله » .
9- فی «ب ، ص ، بر » : «لا یحجب » . وفی مرآة العقول : «أی هی مرفوعة إلی اللّه مقبولة أبدا ، لایحجبها ویمنعها عن القبول شیء» .
10- الوافی ، ج 9 ، ص 1515 ، ح 8665 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 95 ، ح 8833 .
11- فی «ص ، بس » والوسائل : «آله » بدل «آل محمّد » . وفی الوافی : - «آل محمّد » .
12- ثواب الأعمال، ص 186 ، ح 2 ، بسنده عن أحمد بن أبی عبداللّه ، عن محسِّن بن أحمد ، مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1519 ، ح 8677 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 193 ، ح 9091 .
13- علیّ بن محمّد فی مشایخ المصنّف مشترک بین علیّ بن محمّد بن بندار و علیّ بن محمّد علاّن الکلینی ، ولم یثبت روایة أیٍّ منهما عن أحمد بن الحسین أو أحمد بن الحسن . والمتوسّط بین علیّ بن محمّد و علیّ بن الریّان امّا سهل بن زیاد _ کما فی الکافی ، ح 4855 و 5047 و 5061 _ أو أحمد بن أبی عبداللّه _ کما فی الکافی ، ح 11764 _ وقد عبّر عن أحمد بن أبی عبداللّه فی الکافی ، ح 11764 بالضمیر . فعلیه ، احتمال وقوع التحریف فی عنوان «أحمد بن الحسین» غیر منفیّ ، کما سنشیر إلیه ذیل السند الآتی .
14- فی «ب » : - «لی » .

15- از محمد بن مسلم، از امام باقر يا امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

در ميزان، چيزى سنگين تر از صلوات بر محمد و آل محمد نيست، و به راستى مردى باشد كه اعمالش را در ميزان گذارند و سبك آيد و ثواب صلوات او در آيد و آن را در ميزان او نهند و سنگين گردد و بچرخد به سود او.

16- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

هر كه را حاجتى به خدا عز و جل باشد، بايد با صلوات بر محمد و آلش آن را آغاز كند و سپس حاجت خود را بخواهد و باز هم در پايان، صلوات بر محمد و آلش بفرستد، زيرا خداوند عز و جل از آن كريم تر است كه دو طرف را بپذيرد و ميانه را وانهد زيرا صلوات بر محمد و آلش از او محجوب نباشد.

17- از عبد السلام بن نعيم، فرمود: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم: من وارد خانه (كعبه) شدم و چيزى در خاطر، حاضر نداشتم جز صلوات بر محمد و آل محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود:

فرمود: هلا كسى بيرون نشده است از خانه با بهتر از آنچه تو بيرون شدى.

18- از عبيد اللَّه، بن عبد اللَّه دهقان، گويد: نزد امام رضا (علیه السّلام) رفتم و به من فرمود: معنى قول خدا (15 سوره اعلى): «و ياد كرد نام پروردگار خود را و صلاة به جا آورد» چيست؟ گفتم: يعنى هر وقت به

ص: 89

فَصَلَّی»(1)؟» .

قُلْتُ : کُلَّمَا ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ، قَامَ فَصَلّی .

فَقَالَ لِی: «لَقَدْ(2) کَلَّفَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ هذَا شَطَطاً(3)» .

فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، فَکَیْفَ(4) هُوَ؟

فَقَالَ(5): «کُلَّمَا ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ(6)، صَلّی(7) عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ(8)».(9)

19 . عَنْهُ(10)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ، عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ الاْءَسَدِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «إِذَا صَلّی أَحَدُکُمْ، وَ لَمْ یَذْکُرِ النَّبِیَّ وَ آلَهُ(11) صلی الله علیه و آله فِی صَلاَتِهِ، یُسْلَکُ(12) بِصَلاَتِهِ غَیْرَ(13) سَبِیلِ الْجَنَّةِ .

وَ قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله (14): مَنْ ذُکِرْتُ عِنْدَهُ، فَلَمْ(15) یُصَلِّ عَلَیَّ، دَخَلَ(16) النَّارَ؛ فَأَبْعَدَهُ اللّهُ(17).

وَ قَالَ(18) صلی الله علیه و آله : وَ مَنْ(19) ذُکِرْتُ عِنْدَهُ، فَنَسِیَ الصَّلاَةَ عَلَیَّ، خُطِئَ(20) بِهِ طَرِیقَ الْجَنَّةِ».(21)

20 . أَبُو عَلِیٍّ الاْءَشْعَرِیُّ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ(22)، عَنْ عُبَیْسِ(23) بْنِ هِشَامٍ، عَنْ ثَابِتٍ،

عَنْ أَبِی بَصِیرٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مَنْ ذُکِرْتُ عِنْدَهُ، فَنَسِیَ أَنْ یُصَلِّیَ عَلَیَّ، خَطَأَ(24) اللّهُ بِهِ طَرِیقَ ··· î الْجَنَّةِ».(25)

21 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «سَمِعَ أَبِی رَجُلاً مُتَعَلِّقاً بِالْبَیْتِ وَ هُوَ یَقُولُ: اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ، فَقَالَ لَهُ أَبِی علیه السلام یَا عَبْدَ اللّهِ(26)، لاَ تَبْتُرْهَا(27)، لاَ(28) تَظْلِمْنَا حَقَّنَا(29)، قُلِ: اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ».(30)

ص: 90


1- الأعلی (87): 15 .
2- فی «د » : - «لقد» .
3- «الشطط » : مجاوزة الحدّ فی کلّ شیء ؛ یعنی لو کان کذلک لکان اللّه عزّوجلّ کلّفه فوق طاقته أو تکلیفا شاقّا فوق وسعه ، وقد قال تعالی: «لاَ یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَهَا» [البقرة (2) : 286]. قاله الفیض والمجلسی . و«الشطط» أیضا : الجور والظلم والبُعد عن الحقّ ؛ وذلک لکثرة أفعال الصلاة ومقدّماتها وشرائطها ، فلو کلّفوا به عند کلّ ذکر لوقعوا فی شدّة وضیق ، وعطّلت اُمورهم ، بخلاف الصلاة علی النبیّ وآله علیهم السلام . قاله المازندرانی . راجع : النهایة، ج 2 ، ص 457 ؛ القاموس المحیط ، ج 1 ، ص 909 (شطط) .
4- فی الوسائل : «وکیف » .
5- فی الوافی: + «هو » .
6- فی حاشیة «ج ، ز » : «اللّه تعالی » بدل «ربّه » .
7- فی «بر » : «فصلّی» .
8- فی «د » : «وآل محمّد » .
9- الوافی ، ج 9 ، ص 1519 ، ح 8678 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 201 ، ح 9110 .
10- أرجع الشیخ الحرّ الضمیر إلی علیّ بن محمّد فی الوسائل ، ج 6 ، ص 408 ، ح 8299 ؛ حیث قال : «محمّد بن یعقوب ، عن علیّ بن محمّد ، عن محمّد بن علیّ» الخ، وهو الظاهر البدوی من السند لکن محمّد بن علیّ هذا ، من مشایخ أحمد بن محمّد البرقی ، وقد توسّط محمّد بن علیّ بین البرقی والمفضّل بن صالح _ بعناوینه المختلفة _ فی المحاسن ، ص 67 ، ح 128 ؛ و ص 98 ، ح 64 ؛ و ص 106 ، ح 88 ؛ و ص 108 ، ح 99 ؛ و ص 121 ، ح 135 ؛ و ص 435 ، ح 272 ؛ و ص 616 ، ح 43 . وهذا الخبر أیضا رواه البرقی عن محمّد بن علیّ ، عن مفضّل بن صالح الأسدی ، فی المحاسن ، ص 95 ، ح 53 . هذا، والحدیث 3180 رواه الصدوق فی ثواب الأعمال ، ص 186 ، ح 2 ، بسنده عن أحمد بن أبی عبداللّه . قال : حدّثنی محسِّن بن أحمد ، فالمراد من أحمد بن محمّد فی سند هذا الحدیث هو أحمد بن محمّد البرقی الراوی عن محمّد بن علیّ. فالمحتمل رجوع الضمیر إلی أحمد بن محمّد المذکور فی سند الحدیث 17 . لکن فی البین احتمال آخر وهو أنّ أحمد بن الحسین المذکور فی السند السابق مصحّف من أحمد بن محمّد ، أو أحمد بن أبی عبداللّه ، وأنّ الضمیر راجع إلیه ؛ فإنّ علیّ بن محمّد شیخ المصنّف لم یرو عن أحمد بن الحسین فی موضع . یؤیّد هذا الاحتمال أنّ البرقی روی عن علیّ بن الریّان فی المحاسن ، ص 460 ، ح 403 ؛ و ص 469 ، ح 453 _ وقد روی علیّ بن الریّان فیه عن عبیداللّه بن عبداللّه الواسطی ، وهو الدهقان _ ؛ و ص 470 ، ح 459 ، و ص 570 ، ح 3 .
11- فی «ب ، ز ، ص » والوسائل والمحاسن : - «وآله » .
12- فی المحاسن : «سلک » .
13- فی شرح المازندرانی : «فی غیر » .
14- فی مرآة العقول : «قال رسول اللّه ، فی الموضعین ، الظاهر أنّه من تتمّة روایة الصادق علیه السلام . ویحتمل أن یکونا حدیثین مرسلین » .
15- فی «ج » وحاشیة «ز » : «ولم» .
16- فی «ب ، ج ، بر ، د ، بف » وحاشیة «ص» والوسائل والمحاسن والأمالی للصدوق : «فدخل » . وفی «ز » : «وقد دخل » . وفی حاشیة «ج ، بس ، بف » : «ودخل » .
17- فی الأمالی للصدوق: + «من رحمته » . وفی شرح المازندرانی : «فأبعده اللّه تعالی ، أی عن رحمته أو عن شفاعتی » . وفی مرآة العقول : «فأبعده اللّه ، جملة دعائیّة وقعت خبرا ، أو خبریّة ، أی کان بعیدا من رحمة اللّه ، حیث حرم من هذه الفضیلة » .
18- فی «ب » ومرآة العقول والمحاسن: + «رسول اللّه » .
19- فی «د ، بر ، بف » وشرح المازندرانی والوافی والوسائل والمحاسن : «من» بدون الواو .
20- فی المحاسن : «أخطأ» . وقرأه المازندرانی بالتشدید مجهولاً ، ثمّ قال : «وأصله : خطِّئ به طریق الجنّة فحذف الفاعل واُقیم الظرف مقامه ؛ یعنی جعله اللّه مخطئا طریق الجنّة غیر مصیب إیّاه . ثمّ النسیان إن کان کنایة عن الترک ... فالأمر ظاهر ، وإن حمل علی معناه الحقیقی فلعلّ ذلک لعدم الاهتمام به فلیتأمّل » . وأمّا المجلسی فردّه حیث قال : «خُطِئَ به ، علی بناء المجهول من المجرّد والباء للتعدیة ، وقرأ بعضهم بالتشدید وکأنّه خطأ» ثمّ ذکر الکلام السابق وقال : «وأقول : قد عرفت الأمر فی التشدید أنّه خطأ . وأمّا التکلّف فی النسیان فلا حاجة إلیه ؛ لأنّ الذی صرّح به أکثرهم أنّ الخطأ إنّما یستعمل غالبا فیما لیس علی سبیل العمد فیصیر حاصله أنّه ترک ما یوجب دخول الجنّة خطأ ، ولا یلزم منه العقاب ودخول النار ، نعم یومی إلی أنّه إذا فعل ذلک عمدا یوجب العقاب . ویمکن أن یکون هذا القول لبیان لزوم الاهتمام بهذا الأمر ؛ لئلاّ یقع منه النسیان فیفوت منه مثل هذه الفضیلة » ویحتمل أن یدلّ علی أنّ النسیان من اللّه عقوبة له علی بعض أعماله الرذیلة ، فحرم بذلک تلک الفضیلة وإن لم یکن معاقبا بذلک ؛ لقوله صلی الله علیه و آله : «رفع عن اُمّتی الخطأ والنسیان» . راجع : شرح المازندرانی ، ج 10 ، ص 238 ؛ مرآة العقول ، ج 12 ، ص 105 و 106 .
21- المحاسن ، ص 95 ، کتاب عقاب الأعمال ، ح 53 ، عن محمّد بن علیّ. ثواب الأعمال ، ص 246 ، ح 1 ، بسنده عن محمّد بن علیّ الکوفی ، عن المفضّل بن صالح الأسدی ، مع اختلاف ؛ الأمالی للصدوق ، ص 580 ، المجلس 85 ، ح 19 ، بسنده عن المفضّل بن صالح ، إلی قوله : «دخل النار فأبعده اللّه » . وفی الجعفریّات ، ص 215 ؛ والفقیه ، ج 4 ، ص 371 ، ضمن الحدیث الطویل 5762 ، بسند آخر عن جعفر بن محمّد، عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ؛ الأمالی للطوسی ، ص 144 ، المجلس 5 ، ح 49، بسند آخر عن جعفر بن محمّد علیه السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، وفی الثلاثة الأخیرة من قوله : «قال صلی الله علیه و آله : ومن ذکرت عنده فنسی الصلاة» الوافی ، ج 9 ، ص 1519 ، ح 8679 ؛ الوسائل ، ج 6 ، ص 408 ، ح 8299 .
22- هکذا فی البحار ، وهو لازم نقل الفیض فی الوافی حیث عبّر عن الحسن بن علیّ بالکوفی . وفی النسخ والمطبوع : «الحسین بن علیّ» . والصواب ما أثبتناه ؛ فقد روی الحسن بن علیّ الکوفی _ وهو الحسن بن علیّ بن عبداللّه بن المغیرة _ کتاب عبیس بن هشام وتوسَّط بین أبی علیّ الأشعری وبین عبیس بن هشام فی بعض الأسناد ، وروی الحسن بن علیّ ، عن عبیس بن هشام کتاب ثابت بن شریح ، راجع : رجال النجاشی ، ص 116 ، الرقم 297 ؛ الفهرست للطوسی ، ص 106 ، الرقم 140 ؛ و ص 346 ، الرقم 547 ؛ رجال الطوسی ، ص 435 ، الرقم 6225 ؛ معجم رجال الحدیث ، ج 5 ، ص 323 . هذا ، وروی أبوعلیّ الأشعری ، عن الحسن بن علیّ بن عبداللّه ، عن عبیس بن هشام ، عن ثابت بن شریح ، عن أبی بصیر ، فی الکافی ، ح 10757 .
23- فی «ب ، ج ، ز ، ص ، بس » : «عنبسة » . وهو سهو واضح .
24- راجع ما تقدّم ذیل الحدیث السابق .
25- الوافی ، ج 9 ، ص 1520 ، ح 8680 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 201 ، ح 9111 ؛ البحار ، ج 17 ، ص 31 ، ح 12.
26- فی «ب ، بس » والوسائل : - «یا عبداللّه » .
27- «البتر» : القطع قبل الإتمام . الصحاح ، ج 2 ، ص 584 ؛ النهایة ، ج 1 ، ص 93 (بتر).
28- فی «د ، ز » : «ولا » .
29- فی «ز» : «حقّا».
30- الوافی ، ج 9 ، ص 1520 ، ح 8681 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 202 ، ح 9112 .

ياد خدا آمد برخاست و نماز خواند، در پاسخم فرمود: در اين صورت خدا تكليف نابه جا و زورى كرده است، پس من گفتم: پس چگونه است معنى آن؟ فرمود:

هر وقتى به ياد پروردگارش آيد، صلوات بر محمد و آلش فرستد.

19- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

هر گاه يكى از شماها نماز بخواند و در نمازش نام پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را نبرد، نمازش او را به جز راه بهشت برد.

و رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: من در نزد هر كس نام برده شوم و بر من صلوات نفرستد، به دوزخ رود و خدا او را دور كند، و فرمود (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) من نزد هر كسى نام برده شوم و صلوات بر مرا فراموش كند، از راه بهشت به خطا رفته باشد.

20- امام صادق (علیه السّلام) فرمود كه: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرموده:

هر كه نام مرا نزد او برند و فراموش كند بر من صلوات بفرستد، خدا او را به راهى جز راه بهشت برد.

21- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: پدرم شنيد كه مردى به پرده خانه كعبه چسبيده و مى گويد:

بار خدايا! رحمت بفرست بر محمد، پس پدرم به او فرمود:

اى بنده خدا! آن را دنباله بريده مكن، حق ما را به ستم مبر، بگو

: اللّهم صل على محمد و أهل بيته

.

ص: 91

بَابُ مَا یَجِبُ مِنْ ذِکْرِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کُلِّ مَجْلِسٍ

1. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ، عَنْ رِبْعِیِّ بْنِ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْجَارُودِ الْهُذَلِیِّ، عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ، قَالَ:

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «مَا مِنْ مَجْلِسٍ یَجْتَمِعُ(1) فِیهِ أَبْرَارٌ وَ فُجَّارٌ، فَیَقُومُونَ عَلی غَیْرِ ذِکْرِ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلاَّ کَانَ حَسْرَةً عَلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ».(2)

2 . حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ، عَنْ وُهَیْبِ بْنِ حَفْصٍ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «مَا اجْتَمَعَ(3) فِی مَجْلِسٍ(4) قَوْمٌ(5) لَمْ یَذْکُرُوا اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ وَ لَمْ یَذْکُرُونَا، إِلاَّ کَانَ ذلِکَ الْمَجْلِسُ حَسْرَةً عَلَیْهِمْ(6) یَوْمَ الْقِیَامَةِ».

ثُمَّ قَالَ: «قَالَ(7) أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام : إِنَّ ذِکْرَنَا مِنْ ذِکْرِ اللّهِ، وَ ذِکْرَ عَدُوِّنَا مِنْ ذِکْرِ الشَّیْطَانِ».(8)

3. وَ بِإِسْنَادِهِ(9)، قَالَ: «قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام : مَنْ أَرَادَ أَنْ یَکْتَالَ بِالْمِکْیَالِ الاْءَوْفی فَلْیَقُلْ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَقُومَ مِنْ مَجْلِسِهِ : «سُبْحَانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ وَ سَلاَمٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ

ص: 92


1- فی «بس » : «تجتمع » .
2- الوافی ، ج 9 ، ص 1441 ، ح 8495 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 152 ، ح 8979 .
3- فی «ب » : «مجتمع » .
4- فی «ز » : - «فی مجلس » .
5- فی الوسائل : «قوم فی مجلس » .
6- فی «ب » : - «علیهم » .
7- فی النسخ : - «قال » ، وفی المطبوع : «[قال] » . ولکنّ الظاهر ثبوتها ، کما فی الوسائل ، ح 8981 و ح 9104 . وذکر العلاّمة المجلسی أیضا فی مرآة العقول ثبوتها فی بعض النسخ . ولا وجه للقول بزیادتها فی بعض النسخ تصحیحا ؛ بل سقوطها عن بعض النسخ للشباهة التامّة الموجبة لجواز نظر الناسخ من اللفظة الاُولی إلی الثانیة ، أولی . وهذا العامل _ أی جواز النظر _ من أکثر العوامل الموجبة للتحریف فی الأسناد . ثمّ إنّ الظاهر من سیاق الکلام رجوع الضمیر المستتر فی «قال » الاُولی إلی أبی عبداللّه علیه السلام المذکور فی صدر الخبر . واحتمال رجوعه إلی أبی بصیر _ علی بُعدٍ _ غیر منفیّ .
8- الکافی، کتاب الإیمان والکفر ، باب تذاکر الإخوان ، ح 2121 ، بسند آخر عن أبی عبداللّه علیه السلام ، من دون الإسناد إلی أبیه علیه السلام ، من قوله : «إنّ ذکرنا من ذکر اللّه» مع اختلاف یسیر وزیادة فی أوّله الوافی ، ج 9 ، ص 1441 ، ح 8496 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 153 ، ح 8981 ؛ و ص 198 ، ح 9104 .
9- الظاهر أنّ المراد من «بإسناده » ، هو الطریق المذکور فی السند السابق . وأمّا مرجع الضمیر المستتر فی «قال » ، فهو تابع للاحتمالین المتقدّمین ذیل السند السابق ، والظاهر _ کما قلنا _ رجوعه إلی أبی عبداللّه علیه السلام ، کما فهمه الشیخ الحرّ فی الوسائل ، ح 8984 .

باب آنچه واجب است از ذكر خدا عز و جل در هر مجلس

1- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود: هيچ انجمنى فراهم نشود از نيكان و بدكاران كه بى ياد خدا عز و جل از آن برخيزند جز اينكه در روز قيامت بر آنها مايه افسوس و دريغ باشد.

2- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

انجمنى از مردم فراهم نگردد كه در آن ذكر خدا عز و جل و ذكر ما نباشد جز اينكه اين انجمنى در قيامت مايه افسوس آنان گردد، سپس فرمود:

امام باقر (علیه السّلام) فرموده است: ذكر ما در شمار ذكر خدا است و ذكر دشمن ما در شمار ذكر شيطان.

3- امام باقر (علیه السّلام) فرمود:

هر كه خواهد به كيل تام اجر برد بايد وقتى از مجلس خود برخيزد، بگويد: «سُبْحانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ وَ سَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ» «منزه باد پروردگارت پروردگار عزت از آنچه وصف مى كنند (ملحدان و جاهلان) درود بر رسولان و سپاس از آن

ص: 93

وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ»(1)».(2)

4 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ: عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ: «مَکْتُوبٌ فِی التَّوْرَاةِ الَّتِی لَمْ تُغَیَّرْ(3): أَنَّ مُوسی علیه السلام سَأَلَ رَبَّهُ، فَقَالَ: یَا رَبِّ(4)، أَ قَرِیبٌ أَنْتَ مِنِّی فَأُنَاجِیَکَ، أَمْ بَعِیدٌ فَأُنَادِیَکَ(5)؟ فَأَوْحَی اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلَیْهِ: یَا مُوسی ، أَنَا جَلِیسُ مَنْ ذَکَرَنِی، فَقَالَ مُوسی: فَمَنْ(6) فِی سِتْرِکَ یَوْمَ لاَ سِتْرَ إِلاَّ سِتْرُکَ؟ قَالَ(7): الَّذِینَ یَذْکُرُونَنِی(8) فَأَذْکُرُهُمْ، وَ یَتَحَابُّونَ فِیَّ فَأُحِبُّهُمْ، فَأُولئِکَ الَّذِینَ إِذَا أَرَدْتُ أَنْ أُصِیبَ أَهْلَ الاْءَرْضِ بِسُوءٍ، ذَکَرْتُهُمْ(9)، فَدَفَعْتُ عَنْهُمْ بِهِمْ».(10)

5 . أَبُو عَلِیٍّ الاْءَشْعَرِیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیی، عَنْ حُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ(11):

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مَا مِنْ قَوْمٍ اجْتَمَعُوا فِی مَجْلِسٍ، فَلَمْ یَذْکُرُوا اسْمَ(12) اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَمْ یُصَلُّوا عَلی نَبِیِّهِمْ، إِلاَّ کَانَ ذلِکَ الْمَجْلِسُ حَسْرَةً وَ وَبَالاً(13) عَلَیْهِمْ».(14)

6. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «لاَ بَأْسَ بِذِکْرِ اللّهِ وَ أَنْتَ تَبُولُ؛ فَإِنَّ ذِکْرَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ حَسَنٌ عَلی(15) کُلِّ حَالٍ؛ فَلاَ تَسْأَمْ(16) مِنْ(17) ذِکْرِ اللّهِ».(18)

7. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ، عَنِ السَّکُونِیِّ:

ص: 94


1- الصافّات (37) : 180 _ 182 .
2- قرب الإسناد ، ص 33 ، ح 107 ، بسند آخر عن أبی عبداللّه علیه السلام ، وفیه : «فلیقل فی دبر کلّ صلاة » بدل «فلیقل إذا أراد أن یقوم من مجلسه » . الفقیه ، ج 1 ، ص 325 ، ح 954 ، مرسلاً عن أمیرالمؤمنین علیه السلام ، مع اختلاف یسیر وزیادة فی آخره ؛ وفیه ، ج 3 ، ص 379 ، ح 4335 ، هکذا : «قال الصادق علیه السلام : کفّارات المجالس أن تقول عند قیامک منها: سبحان ربّک ...» الوافی ، ج 9 ، ص 1446 ، ح 8510 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 153 ، ح 8984 .
3- فی «ز » : «لم یتغیّر» .
4- فی «ب » : - «یاربّ » .
5- هاهنا سؤال ، وهو أنّ موسی علیه السلام کیف سأل ذلک مع علمه بقربه تعالی ؟ أجاب عنه المازندرانی بأنّه «شبّه حاله معه عزّوجلّ بحال من وقع فی مهلکة فاحتاج إلی الاستغاثة من القریب ، أو البعید مناجیا أو منادیا لإظهار التولّه والتحیّر مع علمه بأنّه تعالی أقرب من کلّ قریب بالعلم والقدرة ، أو لإظهار قربه علی العباد ورفع توهّم البعد عنهم » . وأمّا المجلسی فقال فی الجواب : «کأنّ الغرض السؤال من آداب الدعاء مع علمه بأنّه أقرب إلینا من حبل الورید بالعلم والقدرة والعلّیّة ، أی أتحبّ أن اُناجیک کما یناجی القریب ، أو اُنادیک کما ینادی البعید ؟ وبعبارة اُخری إذا نظرت إلیک فأنت أقرب من کلّ قریب ، وإذا نظرت إلی نفسی أجدنی فی غایة البعد عنک فلا أدری فی دعائی لک أنظر إلی حالی أو إلی حالک . ویحتمل أن یکون السؤال للغیر أو من قبلهم کسؤال الرؤیة ؛ فإنّ أکثرهم کانوا مجسّمة » . راجع : شرح المازندرانی، ج 10 ، ص 241 ؛ مرآة العقول ، ج 12 ، ص 122 .
6- فی حاشیة «بر » : «ومن » . وفی مرآة العقول : «من » .
7- هکذا فی «ب ، ج ، ز ، ص ، بس ، بف » والوافی والوسائل والبحار. وفی سائر النسخ والمطبوع : «فقال» .
8- فی الوافی : «یذکرونی » .
9- فی «ز » : «فذکرتهم » .
10- علل الشرائع ، ص 284 ، ضمن ح 1 ، بسند آخر عن أبی عبداللّه علیه السلام . التوحید ، ص 182 ، ح 17 ؛ عیون الأخبار ، ج 1 ، ص 127 ، ح 22 ، وفیهما مع زیادة فی آخره ؛ وفیه ، ج 2 ، ص 46 ، ح 175؛ صحیفة الرضا علیه السلام ، ص 48 ، ح 31 ، وفی الأربعة الأخیرة بسند آخر عن علیّ بن موسی الرضا ، عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله . الفقیه ، ج 1 ، ص 28 ، ح 58 ، من دون الإسناد إلی المعصوم علیه السلام ، مع زیادة فی آخره ، وفی کلّها إلی قوله : «أنا جلیس من ذکرنی » مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1442 ، ح 8500 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 149 ، ح 8971 ؛ البحار ، ج 13 ، ص 342، ح 20.
11- فی أکثر النسخ والوسائل : «یزید » . وفی «جر» والمطبوع : «زید» وکذا فی مصحّحة الآملی بناءً علی ما نقله العلاّمة الخبیر السیّد موسی الشبیریّ دام ظلّه . وهو الظاهر ؛ فإنّه لم یذکر الحسین بن یزید فی أصحاب أبی عبداللّه علیه السلام ، و لم نجد روایة صفوان عنه فی موضع . أمّا الحسین بن زید؛ فالظاهر أنّه الحسین بن زید بن علیّ ذو الدمعة ، الذی کان أبوعبداللّه علیه السلام تبنّاه و ربّاه ، وروی هو عن أبی عبداللّه علیه السلام . راجع : رجال النجاشی ، ص 52 ، الرقم 115 ؛ معجم رجال الحدیث ، ج 5 ، ص 239 ، الرقم 3403 . هذا وتأتی فی الکافی ، ح 3226 ، روایة صفوان بن یحیی ، عن الحسین بن زید _ وفی بعض النسخ : یزید _ عن أبی عبداللّه علیه السلام ولم یذکر العلاّمة المجلسی فی الموضعین خلافا من النسخ . راجع : مرآة العقول ، ج 12 ، ص 123 ، و ص 155 _ 156 .
12- فی «بس » : - «اسم » .
13- «الوَبال » فی الأصل : الثقل والمکروه . ویرید به فی الحدیث : العذاب فی الآخرة.
14- الجعفریّات ، ص 215 ، بسند آخر عن جعفر بن محمّد ، عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1441 ، ح 8497 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 152 ، ح 8980 .
15- فی حاشیة «ج » : - «علی » .
16- فی حاشیة «ج » : + «وأنت تبول » . و«السآمَة » : المَلَلُ والضَّجر. یقال : سَئِم یسأم سَاُما وسآمَةً . النهایة ، ج 2 ، ص 328 (سأم) .
17- فی «ز » : «عن » .
18- علل الشرائع ، ص 284 ، ح 1 ، بسند آخر ، مع اختلاف وزیادة فی آخره الوافی ، ج 9 ، ص 1442 ، ح 8498 ؛ الوسائل ، ج 1 ، ص 310 ، ح 818 .

پروردگار جهانيان».

4- از ابى حمزه ثمالى، از امام باقر (علیه السّلام) فرمود:

در توراتى كه تحريف نشده است نوشته است كه: موسى (علیه السّلام) از پروردگارش در خواستى كرد، عرض كرد: پروردگارا! تو نزديكى به من، تا با تو راز گويم؟ يا دورى تا به تو فرياد كنم؟ خدا عز و جل به او وحى كرد: اى موسى! من همنشين هر آن كسم كه مرا ياد كند، پس موسى عرض كرد: كيست در پناه تو روزى كه جز پناهت پناهى نيست. فرمود: آن كسانى كه مرا ياد مى كنند و من هم آنها را ياد مى كنم و در راه من با هم دوستى مى كنند و من هم آنها را دوست مى دارم، آنانند كه چون خواهم به مردم روى زمين بلا و بدى برسانم براى خاطر آنان از همه آنان دفاع مى كنم.

5- از امام صادق (علیه السّلام) كه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود:

هيچ مردمى نباشند كه با هم انجمن شوند در يك مجلسى و خدا عز و جل را نام نبرند و صلوات بر پيغمبر خود نفرستند جز اينكه آن مجلس مايه افسوس و زيان باشد بر ايشان.

6- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

ذكر خدا در هنگام بول كردنت عيب ندارد، زيرا ذكر خدا در هر حال خوب است، از ذكر خدا خسته مشو.

7- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

ص: 95

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «أَوْحَی اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلی مُوسی علیه السلام : یَا مُوسی علیه السلام ، لاَ تَفْرَحْ بِکَثْرَةِ الْمَالِ ، وَ لاَ تَدَعْ ذِکْرِی عَلی کُلِّ حَالٍ؛ فَإِنَّ کَثْرَةَ الْمَالِ تُنْسِی الذُّنُوبَ، وَ إِنَّ تَرْکَ ذِکْرِی یُقْسِی(1) الْقُلُوبَ».(2)

8. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ: عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ: «مَکْتُوبٌ فِی التَّوْرَاةِ الَّتِی لَمْ تُغَیَّرْ: أَنَّ مُوسی سَأَلَ رَبَّهُ، فَقَالَ: إِلهِی، إِنَّهُ(3) یَأْتِی عَلَیَّ مَجَالِسُ(4) أُعِزُّکَ وَ أُجِلُّکَ(5) أَنْ أَذْکُرَکَ فِیهَا؟ فَقَالَ: یَا مُوسی، إِنَّ ذِکْرِی حَسَنٌ عَلی کُلِّ حَالٍ».(6)

9 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لِمُوسی : أَکْثِرْ ذِکْرِی بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ ، وَ کُنْ عِنْدَ ذِکْرِی خَاشِعاً، وَ عِنْدَ بَلاَئِی صَابِراً، وَ اطْمَئِنَّ عِنْدَ ذِکْرِی، وَ اعْبُدْنِی، وَ لاَ تُشْرِکْ بِی شَیْئاً، إِلَیَّ الْمَصِیرُ؛ یَا مُوسی، اجْعَلْنِی ذُخْرَکَ(7)، وَ ضَعْ عِنْدِی کَنْزَکَ مِنَ الْبَاقِیَاتِ الصَّالِحَاتِ».(8)

10. وَ بِإِسْنَادِهِ(9) : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لِمُوسی : اجْعَلْ لِسَانَکَ مِنْ وَرَاءِ قَلْبِکَ تَسْلَمْ، وَ أَکْثِرْ ذِکْرِي

ص: 96


1- فی «بر » : «یقسّی » بالتشدید.
2- الکافی ، کتاب الروضة ، ضمن الحدیث الطویل 14823 ، بسند آخر ؛ الخصال ، ص 39 ، باب الاثنین ، ح 23 ، بسند آخر عن أبی عبداللّه ، عن أبیه علیهماالسلام ؛ علل الشرائع ، ص 81 ، ح 2 ، بسند آخر ، عن موسی بن جعفر ، عن أبیه علیهماالسلام ؛ الجعفریّات ، ص 234 ، بسند آخر عن جعفر بن محمّد ، عن آبائه ، عن أمیرالمؤمنین علیهم السلام . تحف العقول ، ص 493 ، ضمن مناجاة اللّه مع موسی علیه السلام ، وفی کلّها مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1442 ، ح 8501 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 151 ، ح 8976 ؛ البحار ، ج 13 ، ص 342 ، ذیل ح 19.
3- فی «ب» : - «إنّه » .
4- فی «ب » : «حال » . وفی حاشیة «ج ، ز » : «مجلس » .
5- «أجَلَّه » : عظّمه . القاموس المحیط ، ج 2 ، ص 1294 (جلل).
6- الوافی ، ج 9 ، ص 1442 ، ح 8499 ؛ الوسائل ، ج 1 ، ص 310، ح 817 ؛ و ج 7 ، ص 149 ، ح 8972 ؛ البحار ، ج 13 ، ص 343 ، ح 21.
7- فی «بر » وحاشیة «ص » : «ذکرک » . وفی الکافی ، ح 14823 : «حرزک» .
8- الکافی ، کتاب الروضة ، ضمن الحدیث الطویل 14823 ، بسند آخر ، من دون الإسناد إلی أبی عبداللّه علیه السلام ، من قوله : «یا موسی اجعل ذخرک» . تحف العقول ، ص 493 ، ضمن مناجاة اللّه مع موسی علیه السلام ، مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1443 ، ح 8502 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 155 ، ح 8987 ؛ البحار ، ج 13 ، ص 343 ، ح 22.
9- الظاهر أنّ المراد من «بإسناده» هو السند المتقدّم إلی أبی عبداللّه علیه السلام .

خدا عز و جل به موسى (علیه السّلام) وحى كرد:

اى موسى! بفزونى مال، شاد مشو و مبال و يادم را وامنه در هر حال، زيرا فزونى مال، گناهان را فراموش سازد و وانهادن ذكر من، دلها را سخت و تيره كند.

8- از امام باقر (علیه السّلام)، فرمود:

در توراتى كه تغيير داده نشده است، نوشته است كه موسى (علیه السّلام) از پروردگارش پرسيد و چنين گفت: معبودا! راستش اين است كه مجلسى برايم پيش آمد مى كند كه من تو را عزيزتر و والاتر دانم از آنكه در آنها نامت را برم.

خداوند در پاسخ فرمود: نام بردن من در هر حال خوب است.

9- از امام صادق (علیه السّلام) كه خدا عز و جل به موسى فرمود:

مرا در شبانه روز بسيار ياد كن و هنگام ياد من، خاشع باش و هنگام بلائى كه به تو دهم، صابر باش، درگاه ذكرم آسوده زى و مرا بپرست و چيزى را با من شريك مساز، سرانجام به سوى من است، اى موسى! مرا ذخيره خود ساز و گنج كردارهاى پاينده و شايسته خود را به من سپار.

10- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود: خدا عز و جل به موسى فرموده است:

زبانت را دنبال دلت بنه تا سالم بمانى و در شبانه روز بسيار

ص: 97

بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ، وَ لاَ تَتَّبِعِ الْخَطِیئَةَ فِی مَعْدِنِهَا فَتَنْدَمَ(1)؛ فَإِنَّ الْخَطِیئَةَ مَوْعِدُ(2) أَهْلِ النَّارِ».(3)

11 . وَ بِإِسْنَادِهِ، قَالَ(4): «فِیمَا نَاجَی اللّهُ بِهِ مُوسی علیه السلام ، قَالَ : یَا مُوسی ، لاَ تَنْسَنِی عَلی کُلِّ حَالٍ؛ فَإِنَّ نِسْیَانِی یُمِیتُ(5) الْقَلْبَ».(6)

12. عَنْهُ(7)، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ غَالِبِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ بَشِیرٍ الدَّهَّانِ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : یَا ابْنَ آدَمَ، اذْکُرْنِی فِی مَلاَء(8)؛ أَذْکُرْکَ فِی مَلاًَء خَیْرٍ مِنْ مَلَئِکَ(9)».(10)

13. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : مَنْ ذَکَرَنِی فِی مَلاًَء مِنَ النَّاسِ، ذَکَرْتُهُ فِی مَلاًَء مِنَ الْمَلَائِکَةِ».(11)

بَابُ ذِکْرِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ کَثِیراً

1. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیِّ، عَنِ

ابْنِ الْقَدَّاحِ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «مَا مِنْ(12) شَیْءٍ إِلاَّ وَ لَهُ حَدٌّ یَنْتَهِی إِلَیْهِ إِلاَّ الذِّکْرَ(13)، فَلَیْسَ لَهُ حَدٌّ یَنْتَهِی إِلَیْهِ، فَرَضَ

ص: 98


1- فی الوافی : «یعنی تأمّل أوّلاً فیما أردت أن تتکلّم به ، ثمّ تکلّم ؛ فإنّک إن فعلت ذلک سلمت عن الخطأ والندم ، ولا تجالس أهل الخطیئة الذین هم معدنها فتشرک معهم فتندم علیها» ، وقریب منه مع إضافة مّا فی شرح المازندرانی ومرآة العقول . وفی المرآة : «قوله : ولاتتبع ، إمّا بصیغة النهی الحاضر من باب علم ، أو من باب الافتعال أو الإفعال » .
2- فی حاشیة «ص ، بر » : «معدن » .
3- الکافی ، کتاب الروضة ، ضمن الحدیث الطویل 14823 ، بسند آخر ، من دون الإسناد إلی أبی عبداللّه علیه السلام . تحف العقول ، ص 493 ، ضمن مناجاة اللّه مع موسی علیه السلام ، وفیهما مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1443 ، ح 8503 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 155 ، ح 8988 ؛ البحار ، ج 13 ، ص 343 ، ح 23.
4- فی البحار: + «کان » . والضمیر المستتر فی «قال » ، راجع إلی أبی عبداللّه علیه السلام . والمراد من «بإسناده » هو السند المتقدّم إلیه علیه السلام .
5- فی تحف العقول : «یقسی» .
6- تحف العقول ، ص 493 ، ضمن مناجاة اللّه مع موسی علیه السلام الوافی ، ج 9 ، ص 1443 ، ح 8504 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 155 ، ح 8989 ؛ البحار ، ج 13 ، ص 344 ، ح 24.
7- الضمیر راجع إلی أحمد بن محمّد بن خالد المذکور فی سند الحدیث 9 .
8- «المَلاَء» : الجماعة ، وأشراف القوم . الصحاح ، ج 1 ، ص 73 ؛ المصباح المنیر ، ص 580 (ملأ).
9- فی «ص ، بر » وشرح المازندرانی والوافی والمحاسن : «ملائک » .
10- المحاسن ، ص 39 ، کتاب ثواب الأعمال ، ح 44 ، عن ابن فضّال ، مع زیادة فی أوّله وآخره الوافی ، ج 9 ، ص 1444 ، ح 8505 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 159 ، ح 9000 ؛ البحار ، ج 60 ، ص 300 ، ح 9 .
11- المحاسن ، ص 39 ، کتاب ثواب الأعمال ، ذیل ح 44 ، بسند آخر ، مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1444 ، ح 8506 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 159 ، ح 9002 .
12- فی مرآة العقول : - «من » .
13- فی حاشیة «ج ، بر » : «ذکر اللّه » .

مرا ياد كن و گناه را از سرچشمه و معدنش دنبال مرو تا پشيمان شوى، زيرا گناه وعده گاه اهل دوزخ است.

11- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: در ضمن آنچه خدا با آن با موسى مناجات كرد اين بود كه فرمود: اى موسى! مرا در هيچ حالى فراموش مكن، زيرا كه فراموش كردن من، دل را بميراند.

12- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

خدا عز و جل فرمايد: اى آدمى زاده! مرا در ميان مردم ياد كن تا تو را در ميان گروه بهترى از فرشته ها ياد كنم.

13- امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

خدا عز و جل فرمايد: هر كه مرا در ميان جمعى از مردم ياد آورى كند، من او را در ميان جمعى از اشراف فرشته ها ياد آورى كنم.

باب ذكر خدا عز و جل فراوان و بسيار

1- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود: چيزى نيست مگر آنكه براى آن حدّى است كه بدان پايان پذيرد جز ذكر خدا كه پايانى ندارد، خدا عز و جل فريضه هائى واجب كرده است و هر كه آنها را انجام

ص: 99

اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ الْفَرَائِضَ، فَمَنْ أَدَّاهُنَّ فَهُوَ حَدُّهُنَّ ؛ وَ شَهْرَ رَمَضَانَ ، فَمَنْ صَامَهُ فَهُوَ حَدُّهُ ؛ وَ الْحَجَّ ، فَمَنْ حَجَّ فَهُوَ حَدُّهُ ، إِلاَّ الذِّکْرَ؛ فَإِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لَمْ یَرْضَ مِنْهُ(1) بِالْقَلِیلِ، وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ حَدّاً یَنْتَهِی إِلَیْهِ» ثُمَّ تَلاَ(2) : «یا أَیُّهَا الَّذِینَ

آمَنُوا اذْکُرُوا اللّهَ ذِکْراً کَثِیراً وَ سَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصِیلاً»(3) فَقَالَ : «لَمْ یَجْعَلِ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لَهُ حَدّاً یَنْتَهِی إِلَیْهِ».

قَالَ : «وَ کَانَ أَبِی علیه السلام کَثِیرَ الذِّکْرِ، لَقَدْ کُنْتُ أَمْشِی مَعَهُ وَ إِنَّهُ لَیَذْکُرُ اللّهَ، وَ آکُلُ مَعَهُ الطَّعَامَ(4) وَ إِنَّهُ لَیَذْکُرُ اللّهَ، وَ لَقَدْ کَانَ یُحَدِّثُ الْقَوْمَ وَ مَا(5) یَشْغَلُهُ ذلِکَ عَنْ(6) ذِکْرِ اللّهِ ، وَ کُنْتُ أَری لِسَانَهُ لاَزِقاً بِحَنَکِهِ یَقُولُ: لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ، وَ کَانَ یَجْمَعُنَا فَیَأْمُرُنَا بِالذِّکْرِ حَتّی تَطْلُعَ الشَّمْسُ، وَ(7) یَأْمُرُ(8) بِالْقِرَاءَةِ مَنْ کَانَ یَقْرَأُ مِنَّا، وَ مَنْ کَانَ لاَ یَقْرَأُ مِنَّا أَمَرَهُ بِالذِّکْرِ .

وَ الْبَیْتُ الَّذِی یُقْرَأُ فِیهِ الْقُرْآنُ، وَ یُذْکَرُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِیهِ، تَکْثُرُ(9) بَرَکَتُهُ، وَ تَحْضُرُهُ الْمَلاَئِکَةُ، وَ تَهْجُرُهُ(10) الشَّیَاطِینُ ، وَ یُضِیءُ لاِءَهْلِ السَّمَاءِ، کَمَا یُضِیءُ الْکَوْکَبُ الدُّرِّیُّ(11) لاِءَهْلِ الاْءَرْضِ؛ وَ الْبَیْتُ الَّذِی لاَ یُقْرَأُ فِیهِ الْقُرْآنُ، وَ لاَ یُذْکَرُ اللّهُ فِیهِ، تَقِلُّ(12) بَرَکَتُهُ، وَ تَهْجُرُهُ الْمَلاَئِکَةُ، وَ تَحْضُرُهُ(13) الشَّیَاطِینُ.

وَ قَدْ(14) قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أَ لاَ أُخْبِرُکُمْ بِخَیْرِ

ص: 100


1- فی «ب ، ج ، بس» : - «منه » .
2- هکذا فی النسخ التی قوبلت والوافی والوسائل . وفی المطبوع: + «هذه الآیة» .
3- الأحزاب (33) : 41 _ 42 .
4- فی «ب » : - «الطعام » .
5- فی «ب ، بس» : «ما» بدون الواو .
6- فی مرآة العقول : «من » .
7- فی حاشیة «ص » والوسائل ، ح 8986 : «وکان » .
8- فی «ج ، ز » : «یأمرنا» .
9- فی «ب ، بف » : «یکثر».
10- «تهجره» أی تترکه و تعرض عنه . النهایة ، ج 5 ، ص 245 (هجر) .
11- قال ابن الأثیر : «أی الشدید الإنارة ، کأنّه نُسب إلی الدرّ تشبیها بصفائه . وقال الفرّاء : الکوکب الدرّیّ عند العرب هو العظیم المقدار . وقیل : هو أحد الکواکب الخمسة السیّارة » . النهایة ، ج 2 ، ص 113 (درر).
12- فی «ب ، بر » : «یقلّ » .
13- فی «بر» : «ویحضره » .
14- فی «ب ، ص ، بس» : - «قد» .

دهد همان حدّ و پايان آنها است، و ماه رمضان است و هر كه آن را روزه دارد همان حدّ و پايان آن است، و حجّ را واجب كرده است و هر كه حجّ كرد به پايان آن رسيده جز همان ذكر خدا، به راستى كه خدا عز و جل به اندك از آن راضى نشده و براى آن پايانى مقرر نكرده است، سپس اين آيه را خواند (42 سوره احزاب): «أيا كسانى كه گرويديد! ياد كنيد خدا را بسيار و تسبيح گوئيدش در بامداد و پسين» پس فرمود: خدا براى آن حدّى مقرر نكرده كه در آن به پايان رسد، فرمود (علیه السّلام): پدرم بسيار ذكر خدا مى كرد، من به همراه او مى رفتم و او ذكر خدا مى گفت، با او ذكر غذا مى خوردم و او ذكر خدا مى گفت، و هر آينه كه با مردم در گفتگو بود و آنش از ذكر خدا باز نمى داشت و من مى ديدم زبانش به كامش چسبيده بود و مى فرمود: «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ» و شيوه اش بود كه ماها را انجمن مى كرد و دستور مى داد به ذكر خدا تا آفتاب مى زد و هر كدام ما كه قرائت (قرآن) مى دانستيم، دستور به قرائت مى داد و هر كدام كه قرائت نمى دانستيم، او را دستور به ذكر مى داد.

در هر خانه قرآن خوانده شود و ذكر خدا عز و جل گردد، بركتش فزون شود و فرشته ها در آن در آيند و شياطين از آن دورى گزينند و براى اهل آسمان بدرخشد چنانچه ستاره هاى فروزان براى اهل زمين مى درخشند و هر آن خانه كه در آن قرآن نخوانند و ذكر خدا نگويند، بركتش كم شود و فرشته ها از آن دورى گزينند و شياطين در آن حاضر شوند.

و محققاً رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرموده است: آيا به شما خبر ندهم از بهترين كارهاى شما كه درجه بلندترى است براى شما و در نزد خداوند شما بهتر شما را پاك دامن مى كند و از پول طلا و نقره براى

ص: 101

أَعْمَالِکُمْ لَکُمْ(1)، أَرْفَعِهَا(2) فِی دَرَجَاتِکُمْ وَ أَزْکَاهَا عِنْدَ مَلِیکِکُمْ، وَ خَیْرٍ لَکُمْ مِنَ الدِّینَارِ وَ الدِّرْهَمِ، وَ خَیْرٍ لَکُمْ مِنْ أَنْ تَلْقَوْا عَدُوَّکُمْ فَتَقْتُلُوهُمْ(3) وَ یَقْتُلُوکُمْ؟ فَقَالُوا(4): بَلی، ··· î قَالَ(5): ذِکْرُ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ کَثِیراً» .

ثُمَّ قَالَ : «جَاءَ رَجُلٌ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ، فَقَالَ(6): مَنْ خَیْرُ أَهْلِ الْمَسْجِدِ؟ فَقَالَ: أَکْثَرُهُمْ لِلّهِ ذِکْراً، وَ قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مَنْ أُعْطِیَ لِسَاناً ذَاکِراً، فَقَدْ أُعْطِیَ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الاْآخِرَةِ، وَ قَالَ(7) فِی قَوْلِهِ تَعَالی: «وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ»(8) قَالَ: لاَ تَسْتَکْثِرْ(9) مَا عَمِلْتَ مِنْ خَیْرٍ لِلّهِ».(10)

2. حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ، عَنِ ابْنِ سَمَاعَةَ، عَنْ وُهَیْبِ بْنِ حَفْصٍ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «شِیعَتُنَا الَّذِینَ إِذَا خَلَوْا ذَکَرُوا اللّهَ کَثِیراً».(11)

3. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ؛ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مَنْ أَکْثَرَ ذِکْرَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَحَبَّهُ اللّهُ ، وَ مَنْ ذَکَرَ اللّهَ کَثِیراً(12) کُتِبَتْ لَهُ بَرَاءَتَانِ: بَرَاءَةٌ مِنَ النَّارِ، وَ بَرَاءَةٌ مِنَ النِّفَاقِ».(13)

4 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ، عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ، عَنْ بَکْرِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ، عَنْ زُرَارَةَ

ص: 102


1- فی «ب ، ج ، بر ، بف» : - «لکم » .
2- فی الوسائل : «وأرفعها» . وفی «بر » وحاشیة «ج » : + «لکم » .
3- فی «بس » : «فتقتلوه » .
4- فی «ز ، بف » والوافی : «قالوا» .
5- هکذا فی «ب ، ج ، د ، ز ، ص ، بر ، بس ، بف » والوافی . وفی المطبوع : «فقال » .
6- فی حاشیة «بر » : «وقال » .
7- فی مرآة العقول ، ج 12 ، ص 132 : «الضمیران فی «قال » أوّلاً وثانیا إمّا راجعان إلی الرسول أو إلی الإمام ، أو الأوّل راجع إلی الإمام والثانی إلی الرسول . فعلی الأوّلین «قال » ثانیا تکرار وتأکید للأوّل ، وعلی الأخیر الظرف أعنی «فی قوله » متعلّق بقوله : «قال » ثانیا » .
8- المدّثّر (74) : 6 . و فی مرآة العقول : «أقول : اتّفق القرّاء علی الرفع إلاّ الحسن ؛ فإنّه قرأ بالجزم ، والأعمش فإنّه قرأ بالنصب ... وقیل : الخبر محمول علی روایة الرفع ، وهو حال عن المستتر فی «لاتمنن » . والمنّ بمعنی النقص والإعیاء ، أو بمعنی القطع . والنهی متوجّه إلی القید وهو الاستکثار ، ولذا قال علیه السلام فی التفسیر : لاتستکثر » .
9- فی «ز» : - «قال : لاتستکثر » .
10- الکافی ، کتاب فضل القرآن ، باب البیوت التی یقرأ فیها القرآن ، ح 3511 ، عن محمّد بن یحیی ، عن أحمد بن محمّد بن عیسی وعدّة من أصحابنا ، عن سهل بن زیاد جمیعا ، عن جعفر بن محمّد بن عبیداللّه ، عن ابن القدّاح ، عن أبی عبداللّه ، عن أمیرالمؤمنین علیهماالسلام ، من قوله : «البیت الذی یقرأ فیه القرآن » إلی قوله : «تهجره الملائکة وتحضره الشیاطین » . المحاسن ، ص 38 ، کتاب ثواب الأعمال ، ح 42 ، بسند آخر عن جعفر، عن أبیه علیهماالسلام عن النبیّ صلی الله علیه و آله ، من قوله : «وقد قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : ألا اُخبرکم » إلی قوله : «فقال : ذکر اللّه عزّوجلّ کثیرا » مع اختلاف یسیر . وراجع : الجعفریّات ، ص 230 الوافی ، ج 9 ، ص 1444 ، ح 8509 ؛ الوسائل ، ج 6 ، ص 199 ، ح 7726 ، من قوله : «کان یجمعنا فیأمرنا بالذکر » إلی قوله : «تکثر برکته » ؛ و ج 7 ، ص 154 ، ح 8986 ؛ و ص 160 ، ح 9004 ، قطعة منه ملخّصا ؛ البحار ، ج 46 ، ص 297 ، ح 29 ، من قوله : «قال : وکان أبی کثیر الذکر » إلی قوله : «ومن کان لایقرأ منّا أمره بالذکر » .
11- الکافی ، کتاب الإیمان والکفر ، باب تذاکر الإخوان ، ح 2121 ، بسند آخر ، وتمام الروایة فیه : «شیعتنا الرحماء بینهم إذا خلوا ذکروا اللّه » ، مع زیادة فی آخره الوافی ، ج 9 ، ص 1448 ، ح 8517 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 158 ، ح 8998 .
12- فی مرآة العقول : «وکأنّ المراد بقوله : «ذکر اللّه کثیرا» إمّا ذکره أوّلاً ، وإنّما هو تفنّن فی العبارة . أو المراد بأحدهما المداومة ، وبالآخر الإکثار ولو مرّة . وقیل : المراد بالأوّل التکرار والاستمرار من الثانی ، وبالثانی موافقة القلب مع اللسان » .
13- الزهد ، ص 124 ، ذیل ح 151 ، بسند آخر ، وتمام الروایة : «من أکثر ذکر اللّه أحبّه اللّه » . الجعفریّات ، ص 235 ، بسند آخر عن جعفر بن محمّد ، عن آبائه ، عن أمیرالمؤمنین علیهم السلام ، مع اختلاف یسیر وزیادة فی أوّله . تحف العقول ، ص 149 ، ضمن الخطبة المعروفة بالدیباج ، عن علیّ علیه السلام ، مع اختلاف الوافی ، ج 9 ، ص 1444 ، ح 8508 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 154 ، ح 8985 .

شما بهتر است و خوب تر از آن است كه به دشمن خود برخوريد و با آنها نبرد كنيد و از آنها بكشيد و كشته شويد؟ عرض كردند:

يا رسول اللَّه! چرا، فرمود: آن بسيار ذكر خدا كردن است، سپس فرمود: مردى نزد پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) آمد و عرض كرد: بهترين اهل مسجد كيست؟ فرمود: آنكه بسيار ذكر خدا كند و رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )، فرمود: به هر كه زبان گوياى به ذكر خدا داده شده است خير دنيا و آخرت به او داده شده است و در تفسير قول خدا تعالى (6 سوره مدّثر): «و منّت مگذار كه كار بيشترى كردى» فرمود: آنچه كار خوب براى خدا كردى آن را بيش مشمار.

2- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

شيعيان ما آنهايند كه هر گاه تنها باشند بسيار ذكر خدا كنند.

3- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرموده است:

هر كه فراوان ذكر خدا عز و جل كند خدايش دوست دارد، و هر كه ذكر خدا را بسيار، براى او دو برائت نوشته شود، برائتى از دوزخ و برائتى از نفاق.

4- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

تسبيح فاطمه زهراء (علیه السّلام) از جمله ذكر بسيار است كه خدا

ص: 103

بْنِ أَعْیَنَ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «تَسْبِیحُ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ(1) علیهاالسلام مِنَ الذِّکْرِ الْکَثِیرِ، الَّذِی قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «اذْکُرُوا اللّهَ ذِکْراً کَثِیراً»(2)».

عَنْهُ(3)، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ، عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ، عَنْ أَبِی أُسَامَةَ زَیْدٍ(4) الشَّحَّامِ وَ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ وَ سَعِیدٍ الاْءَعْرَجِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، مِثْلَهُ.(5)

5 . الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ دَاوُدَ الْحَمَّارِ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «مَنْ أَکْثَرَ ذِکْرَ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَظَلَّهُ اللّهُ(6) فِی جَنَّتِهِ».(7)

بَابُ أَنَّ الصَّاعِقَةَ لاَ تُصِیبُ ذَاکِراً

1. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ، عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ الْکِنَانِیِّ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «یَمُوتُ الْمُوءْمِنُ بِکُلِّ مِیتَةٍ إِلاَّ الصَّاعِقَةَ، لاَ تَأْخُذُهُ وَ هُوَ یَذْکُرُ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ».(8)

2. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ، عَنْ بُرَیْدِ بْنِ مُعَاوِیَةَ الْعِجْلِیِّ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «إِنَّ

ص: 104


1- فی «بف» : - «الزهراء» .
2- الأحزاب (33) : 41 .
3- الضمیر راجع إلی أحمد بن محمّد بن عیسی المذکور فی السند السابق .
4- فی الوسائل : - «زید» .
5- معانی الأخبار، ص 193 ، ح 5 ؛ المقنعة ، ص 140 ، وفیهما مرسلاً . تفسیر العیّاشی ، ج 1 ، ص 67 ، ح 122 ، عن محمّد بن مسلم ، عن أبی جعفر علیه السلام ، وفی کلّها مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 8 ، ص 789 ، ح 7135 و 7136 ؛ الوسائل ، ج 6 ، ص 441 ، ح 8390 .
6- فی «ز» : - «اللّه » .
7- الکافی ، کتاب الإیمان والکفر ، باب التواضع ، ح 1866 ، مع زیادة فی أوّله . تحف العقول ، ص 46 ، ذیل الحدیث ، عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، وفیه : «ومن أکثر ذکر اللّه آجره اللّه » الوافی ، ج 9 ، ص 1444 ، ح 8507 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 156 ، ح 8990 .
8- الوافی ، ج 9 ، ص 1451 ، ح 8520 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 160 ، ح 9005 ؛ البحار ، ج 59 ، ص 380 ، ح 22 ؛ و ص 384 ، ح 33.

عز و جل فرموده است:

«ياد كنيد خدا را ياد كردن بسيار».

5- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: هر كه بسيار ذكر خدا عز و جل گويد، خدا در بهشت خود او را كاخ نشين سازد و زير درختان و گنبدهاى بهشتى به او مأوى دهد يا در بهشتش او را در سايه رحمت خويش گيرد و مشمول مهر مخصوص خود سازد.

باب در اينكه صاعقه ذاكر را نگيرد

1- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

مؤمن به هر مرگى بميرد جز برق زدگى و صاعقه كه او را نگيرد با اينكه در ذكر خدا عز و جل است.

2- از زيد بن معاويه عجلى كه فرمود (علیه السّلام):

برقهاى آسمانى به هيچ كسى كه در ذكر خدا است نميرسند،

ص: 105

الصَّوَاعِقَ(1) لاَ تُصِیبُ ذَاکِراً» قَالَ: قُلْتُ: وَ مَا الذَّاکِرُ؟ قَالَ : «مَنْ قَرَأَ مِائَةَ آیَةٍ».(2)

3. حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ(3)، عَنْ وُهَیْبِ(4) بْنِ حَفْصٍ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام عَنْ مِیتَةِ الْمُوءْمِنِ، قَالَ (5): «یَمُوتُ الْمُوءْمِنُ(6) بِکُلِّ مِیتَةٍ(7): یَمُوتُ غَرَقاً، وَ یَمُوتُ بِالْهَدْمِ، وَ یُبْتَلی بِالسَّبُعِ، وَ یَمُوتُ بِالصَّاعِقَةِ، وَ لاَ تُصِیبُ ذَاکِرا لِلّهِ(8) عَزَّ وَ جَلَّ».(9)

بَابُ الاِشْتِغَالِ بِذِکْرِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ

1. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ یَقُولُ: مَنْ شُغِلَ(10) بِذِکْرِی عَنْ مَسْأَلَتِی، أَعْطَیْتُهُ أَفْضَلَ مَا أُعْطِی(11) مَنْ سَأَلَنِی».(12)

2 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ، عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ الْعَبْدَ لَیَکُونُ(13) لَهُ الْحَاجَةُ إِلَی اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فَیَبْدَأُ بِالثَّنَاءِ عَلَی اللّهِ وَ الصَّلاَةِ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ حَتّی یَنْسی حَاجَتَهُ، فَیَقْضِیهَا اللّهُ(14) لَهُ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَسْأَلَهُ إِیَّاهَا».(15)

ص: 106


1- فی البحار : «الصاعقة» .
2- المحاسن ، ص 294 ، کتاب مصابیح الظلم ، ضمن ح 458 ؛ والأمالی للصدوق ، ص 464 ، المجلس 71 ، ح 3 ؛ وعلل الشرائع ، ص 463 ، ح 7 ، بسند آخر . الفقیه ، ج 1 ، ص 544 ، ح 1516 ، مرسلاً ، وفیهما مع زیادة، وفی کلّها إلی قوله : «لاتصیب ذاکرا» مع اختلاف یسیر. معانی الأخبار ، ص 147 ، ضمن ح 2 ، بسند آخر عن أبی جعفر علیه السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، وفیه : «من قرأ خمسین آیة کتب من الذاکرین ومن قرأ مائة آیة کتب من القانتین » . وراجع : علل الشرائع ، ص 462 ، ح 6 الوافی ، ج 9 ، ص 1451 ، ح 8521 ؛ البحار ، ج 59 ، ص 380 ، ح 23 ، إلی قوله : «لاتصیب ذاکرا».
3- فی الکافی ، ح 4249 : - «بن سماعة» .
4- فی البحار : «وهب » . وهو سهو ؛ فقد روی ابن سماعة کتب وهیب بن حفص ، وتوسّط وهیب بین ابن سماعة _ بعناوینه المختلفة _ وبین أبی بصیر فی بعض الأسناد . راجع : رجال النجاشی ، ص 431 ، الرقم 1159 ؛ معجم رجال الحدیث ، ج 19 ، ص 396 _ 397 .
5- فی الکافی ، ح 4249 : «فقال » .
6- فی «ز» : - «المؤمن » .
7- فی «ز » : «موتة» .
8- فی الوافی : «ذاکر اللّه » بالإضافة.
9- الکافی ، کتاب الجنائز ، باب علل الموت وأنّ المؤمن یموت بکلّ میتة ، ح 4249 الوافی ، ج 9 ، ص 1451 ، ح 8522 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 161 ، ح 9007 ؛ البحار ، ج 59 ، ص 385 ، ح 35 .
10- فی الوافی : «اشتغل » .
11- فی «ز » : «ما یعطی» .
12- المحاسن ، ص 39 ، کتاب ثواب الأعمال ، ح 43 ، عن أبیه ، عن ابن أبی عمیر. مصباح الشریعة ، ص 134 ، الباب 62 ، عن النبیّ صلی الله علیه و آله ، مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1508 ، ح 8655 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 162 ، ح 9010 .
13- فی «ب ، ج » والوافی : «لتکون » .
14- فی «بس» : - «اللّه » .
15- راجع : الکافی ، کتاب الدعاء ، باب الثناء قبل الدعاء ، ح 3141 الوافی ، ج 9 ، ص 1507 ، ح 8654 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 162 ، ح 9011 .

گويد: گفتم: ذاكر يعنى چه؟

فرمود: هر كه صد آيه خوانده است.

3- از ابى بصير، گويد: از امام صادق (علیه السّلام) پرسيدم از مردن مؤمن؟ فرمود:

مؤمن به هر گونه مرگى بميرد: به وسيله غرق شدن بميرد، زير آوار بماند، و دچار درّنده هم مى شود، و به صاعقه هم بميرد، و اين صاعقه به كسى كه در ذكر خدا عز و جل است نمى رسد.

باب اشتغال به ذكر خدا عز و جل

1- از امام صادق (علیه السّلام): راستى خدا عز و جل مى فرمايد:

هر كه به ذكر من سرگرم شود و از در خواست از من باز ماند، به او عطائى بدهم بهتر از آنچه كه به كسى دهم كه از من درخواستى كند.

2- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

راستى بنده اى حاجتى به خدا عز و جل دارد و به ستايش بر خدا آغاز سخن كند و با صلوات به محمد و آل محمد تا حاجت خود را فراموش مى كند و خدا حاجتش را برآورد بى آنكه از او درخواستى كرده باشد.

ص: 107

بَابُ ذِکْرِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی السِّرِّ

1 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلاَدِ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «قَالَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ(1) _ : مَنْ ذَکَرَنِی سِرّاً، ذَکَرْتُهُ عَلاَنِیَةً».(2)

2. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ، عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ عَمْرٍو، عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ الْخَصَّافِ رَفَعَهُ، قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : «مَنْ ذَکَرَ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِی السِّرِّ، فَقَدْ ذَکَرَ اللّهَ کَثِیراً؛ إِنَّ الْمُنَافِقِینَ کَانُوا یَذْکُرُونَ اللّهَ عَلاَنِیَةً، وَ لاَ یَذْکُرُونَهُ فِی السِّرِّ ، فَقَالَ اللّهُ(3) عَزَّ وَ جَلَّ: «یُراوءُنَ النّاسَ وَ لا یَذْکُرُونَ اللّهَ إِلاَّ قَلِیلاً»(4)».(5)

2 / 178

3. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ رَفَعَهُ، قَالَ:

«قَالَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لِعِیسی علیه السلام : یَا عِیسی اذْکُرْنِی فِی نَفْسِکَ أَذْکُرْکَ فِی نَفْسِی(6)، وَ اذْکُرْنِی(7) فِی مَلَئِکَ(8) أَذْکُرْکَ فِی مَلاًء خَیْرٍ مِنْ مَلاَء الاْآدَمِیِّینَ؛ یَا عِیسی، أَلِنْ(9) لِی قَلْبَکَ، وَ أَکْثِرْ ذِکْرِی فِی الْخَلَوَاتِ، وَ اعْلَمْ أَنَّ سُرُورِی أَنْ تُبَصْبِصَ(10) إِلَیَّ، وَکُنْ(11) فِی ذلِکَ حَیّاً، وَ لاَ تَکُنْ مَیِّتاً».(12)

ص: 108


1- فی «بس » : «إنّ اللّه عزّوجلّ یقول» .
2- الوافی ، ج 9 ، ص 1447 ، ح 8513 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 164 ، ح 9015 .
3- فی «ب» : - «اللّه» .
4- النساء (4) : 142 .
5- الوافی ، ج 9 ، ص 1447 ، ح 8514 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 164 ، ح 9016 .
6- قال المازندرانی : «قیل : النفس تطلق علی الدم ، وعلی نفس الحیوان ، وعلی الذات ، وعلی الغیب ، ومنه ï قوله تعالی «وَلاَآ أَعْلَمُ مَا فِی نَفْسِکَ» [المائدة (5) : 116] أی فی غیبک . والأوّلان یستحیلان فی حقّه دون الأخیرین » ، وقال المجلسی : «أقول : کون المراد بالنفس الذات عندی أظهر » . راجع : شرح المازندرانی ، ج 10 ، ص 248 ؛ مرآة العقول ، ج 12 ، ص 139 .
7- فی «ب» : - «اُذکرنی» بدون الواو .
8- فی شرح المازندرانی والوافی ومرآة العقول : «ملائک » . وفی المطبوع : «ملأ[ک]» . و«المَلأ » : الجماعة ، وأشراف القوم . الصحاح ، ج 1 ، ص 73 ؛ المصباح المنیر، ص 580 (ملأ).
9- فی الکافی ، ح 14918 والأمالی للصدوق : «أطب » .
10- فی الأمالی للصدوق : «تتبصبص » . و«البصبصة » : تحریک الکلب ذَنَبَه طمعا وخوفا . والمراد : أن تقبل إلیّ بخوف وطمع . ونقل عن أبی جعفر بن بابویه : أنّ البصبصة هی أن ترفع سبّابتیک إلی السماء وتحرّکهما وتدعو. مجمع البحرین ، ج 4 ، ص 164 (بصبص).
11- فی الکافی ، ح 14918 : «کن» بدون الواو .
12- الکافی ، کتاب الروضة ، ضمن الحدیث الطویل 14918 ، بسند آخر عنهم علیهم السلام . الأمالی للصدوق ، ص 521 ، المجلس 78 ، ضمن ح 1 ، بسند آخر عن أبی عبداللّه علیه السلام ، من قوله : «یا عیسی ألن لی قلبک» . تحف العقول ، ص 498 و 500 ، ضمن مناجاة اللّه لعیسی علیه السلام ، مع اختلاف یسیر . وراجع : المحاسن ، ص 39 ، کتاب ثواب الأعمال ، ح 44 الوافی ، ج 9 ، ص 1448 ، ح 8515 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 158 ، ح 8999 ، من قوله : «یا عیسی ألن لی قلبک»؛ وص159، ح9001، وتمام الروایة فیه: «یا عیسی اذکرنی فی ملإ خیر من ملإ الآدمیّین»؛ وص164 ح9017، إلی قوله:«أذکرک فی نفسی»؛ البحار، ج60، ص300، ح10، إلی قوله: «من ملإ الآدمیّین».

باب ذكر خدا عز و جل در نهان

1- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

هر كه مرا در نهانى ياد كند، او را آشكار ياد كنم.

2- از ابى مغراء خصّاف كه حديث را به معصوم رسانيده است، فرمود: امير المؤمنين (علیه السّلام) فرموده است:

هر كه خدا عز و جل را در نهان ياد كند، هر آينه خدا را بسيار ياد كرده است زيرا منافقان در عيان و پيش مسلمانان خدا را ياد كنند و او را در نهان ياد نكنند و براى همين است كه خدا عز و جل فرموده است (142 سوره نساء): «خودنمائى كنند در برابر مردم و ياد نكنند خدا را جز اندكى».

3- از ابن فضال كه حديث را به معصوم رسانيده است، خدا عز و جل به عيسى (علیه السّلام) فرمود:

اى عيسى! مرا در خاطر دار تا تو را در خاطر دارم و مرا در برابر همگنان بشرى (خودت) ياد كن تا تو را در جمعى بهتر از جمع آدميان ياد كنم.

اى عيسى! دلت را براى من نرم و با پذيرش دار و در تنهائى بسيار يادم كن و بدان كه شادى من در اين است كه براى من تواضع كنى و در آن زنده و برازنده باشى و فسرده و مرده نباشى.

ص: 109

4. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ حَمَّادٍ، عَنْ حَرِیزٍ، عَنْ زُرَارَةَ: عَنْ أَحَدِهِمَا علیهماالسلام ، قَالَ : «لاَ یَکْتُبُ الْمَلَکُ إِلاَّ مَا سَمِعَ(1)، و(2) قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ اذْکُرْ رَبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَ خِیفَةً»(3) فَلاَ یَعْلَمُ ثَوَابَ ذلِکَ الذِّکْرِ فِی نَفْسِ الرَّجُلِ غَیْرُ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لِعَظَمَتِهِ(4)».(5)

بَابُ ذِکْرِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْغَافِلِینَ

1. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُخْتَارٍ (6) ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام (7): «الذَّاکِرُ لِلّهِ(8) _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِی الْغَافِلِینَ کَالْمُقَاتِلِ فِی الْهَارِبِینَ(9)».(10)

2 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ، عَنِ السَّکُونِیِّ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : ذَاکِرُ اللّهِ فِی الْغَافِلِینَ کَالْمُقَاتِلِ عَنِ الْفَارِّینَ، وَ الْمُقَاتِلُ عَنِ الْفَارِّینَ لَهُ الْجَنَّةُ(11)».(12)

ص: 110


1- فی «بر » والوافی : «لاتکتب الملائکة إلاّ ما تسمع » . وفی الزهد : «یسمع » . وفی تفسیر العیّاشی : «أسمع نفسه » .
2- فی «ز » : «وقد » .
3- الأعراف (7) : 205 .
4- فی الزهد : - «لعظمته».
5- الزهد ، ص 122 ، ح 147 ، عن حمّاد . تفسیر العیّاشی ، ج 2 ، ص 44 ، ح 134 ، عن زرارة ، مع زیادة فی آخره ï الوافی ، ج 9 ، ص 1448 ، ح 8516 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 163 ، ح 9014 .
6- هکذا فی «ب ، ج ، د ، بر ، بس ، بف ، جر» والطبعة القدیمة . وفی «ز » والمطبوع والوسائل : «المختار» .
7- فی «بر» : - «أبوعبداللّه علیه السلام » . وفی الوافی والوسائل : - «قال أبوعبداللّه علیه السلام » .
8- فی «ب ، ج ، ، ز ، بر ، بف » والوافی : «الذاکر اللّه » .
9- هکذا فی «ب ، و ، بد ، بف ، بل ، بو ، جس ، جف» وحاشیة «ش ، جح» والوافی . وفی «بر» وحاشیة «ج ، بع ، جک ، جل ، جه» : «عن الهاربین» . وفی سائر النسخ والمطبوع : «فی المحاربین» . وقال فی مرآة العقول ، ج 12 ، ص 143 : «قوله : فی المحاربین ، أی الهاربین ، أو الحاضرین فی الحرب الذین لم یحاربوا. وفی بعض النسخ : فی الهاربین ، کما سیأتی . وقیل : کلمة «فی » فی الأوّل ظرفیّة وفی الثانی للسببیّة ، أی کما أنّ حرب غیر الفارّین یدفع ضرر العدوّ عن الفارّین لئلاّ یعاقبوهم ، کذلک ذکر الذاکرین یدفع ضرر الشیطان عن الغافلین . وأقول : کأنّ الغرض التشبیه فی کثرة الثواب أو رفع نزول العذاب علی الغافلین ، وهو من تشبیه الهیئة بالهیئة أو المفرد بالمفرد» .
10- الوافی ، ج 9 ، ص 1448 ، ح 8518 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 165 ، ح 9019 .
11- فی المحاسن : «فی الفارّین نزله الجنّة» .
12- المحاسن ، ص 39 ، کتاب ثواب الأعمال ، ح 45 ، عن النوفلی ، عن السکونی ، عن أبی عبداللّه ، عن آبائه ، عن أمیرالمؤمنین علیهم السلام ، من دون الإسناد إلی الرسول صلی الله علیه و آله . الأمالی للطوسی ، ص 535 ، المجلس 19 ، ضمن الحدیث الطویل 1، بسند آخر عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، وفیه : «الذاکر فی الغافلین کالمقاتل فی الفارّین » الوافی ، ج 9 ، ص 1449 ، ح 8519 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 165 ، ح 9020 .

4- از زراره، از امام باقر و يا امام صادق (علیه السّلام)، فرمود: فرشته ننويسد جز آنچه را بشنود و خدا عز و جل فرموده است (204 سوره اعراف): «ياد كن در پيش خودت پروردگارت را با زارى و از روى ترس».

و ثواب اين گونه ذكر را كه در پيش خود شخص باشد و نهانى باشد جز خدا عز و جل نداند براى آنكه بسيار بزرگ است.

باب ذكر خدا عز و جل در ميان غافلان از حق

1- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

آنكه در زمره عاقلان در ياد خدا عز و جل است چون كسى است كه در زمره جنگجويان در راه خدا نبرد كند.

2- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرموده است:

ياد آور خدا در ميان غافلان چون كسى است كه نبرد كند در راه خدا به سود گريخته ها و آنكه نبرد كند به سود گريخته ها، بهشت از آن او است.

ص: 111

بَابُ التَّحْمِیدِ وَ التَّمْجِیدِ

1. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْقَمَّاطِ(1)، عَنِ الْمُفَضَّلِ، قَالَ:

قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : جُعِلْتُ فِدَاکَ، عَلِّمْنِی دُعَاءً جَامِعاً.

فَقَالَ لِیَ (2): «احْمَدِ اللّهَ ، فَإِنَّهُ لاَ یَبْقی أَحَدٌ یُصَلِّی إِلاَّ دَعَا لَکَ؛ یَقُولُ: سَمِعَ اللّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ».(3)

2 . عَنْهُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ(4)، عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ، قَالَ : قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : أَیُّ الاْءَعْمَالِ أَحَبُّ إِلَی اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؟ فَقَالَ : «أَنْ تَحْمَدَهُ(5)».(6)

3. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الاْءَنْبَارِیِّ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «کَانَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَحْمَدُ اللّهَ فِی کُلِّ یَوْمٍ ثَلاَثَمِائَةِ مَرَّةٍ(7) وَ سِتِّینَ مَرَّةً عَدَدَ عُرُوقِ الْجَسَدِ ، یَقُولُ: الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ(8) کَثِیراً عَلی کُلِّ حَالٍ».(9)

4 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ؛ وَ حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ، عَنِ الْحَسَنِ(10) بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْمِیثَمِیِّ، عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ : «قَالَ رَسُولُ اللّهِ

ص: 112


1- تقدّم غیر مرّةٍ أنّ المراد من أحمد بن محمّد فی مشایخ محمّد بن یحیی ، هو أحمد بن محمّد بن عیسی ، فهو المراد من أحمد بن محمّد فی ما نحن فیه . إذا تبیّن هذا ، فنقول : روی أحمد بن محمّد بن عیسی ، عن محمّد بن سنان کتاب أبی سعید القمّاط ، کما فی رجال النجاشی ، ص 149 ، الرقم 387 ، وتقدّمت فی الکافی ، ح 2712 ، روایة محمّد بن یحیی ، عن أحمد بن محمّد ، عن محمّد بن سنان ، عن أبی سعید القمّاط ، فلایبعد سقوط الواسطة فی ما نحن فیه بین أحمد بن محمّد و أبی سعید القمّاط . ویؤیّد ذلک أنّ رواة أبی سعید القمّاط فی طبقة مشایخ أحمد بن محمّد . راجع : معجم رجال الحدیث ، ج 21 ، ص 171 _ 172 ، الرقم 14317 . لایقال : روی أحمد بن محمّد بن خالد البرقی فی المحاسن ، ص 8 ، ح 20 ، عن أبی سعید القمّاط ، عن المفضّل بن عمر ، فمن الجائز روایة أحمد بن محمّد بن عیسی أیضا عن أبی سعید _ سیّما فی هذا الطریق المنتهی إلی المفضّل _ ؛ لاتّحاد طبقة الأحمَدیْنِ . فإنّه یقال : ما أشرت إلیه من سند المحاسن لایخلو من خللٍ؛ فإنّ الخبر رواه الشیخ المفید فی الأمالی ، ص 354 ، المجلس 42 ، ح 8 ، بسنده عن أحمد بن محمّد بن عیسی ، عن علیّ بن الحکم ، عن أبی سعید القمّاط ، عن المفضّل بن عمر الجعفی ؛ فلا یبعد سقوط الواسطة فی سند المحاسن أیضا . لاحظ أیضا ، الأمالی للطوسی ، ص 125 ، المجلس 5 ، ح 196 ؛ و ص 230 ، المجلس 8 ، ح 408 .
2- فی «ب» : - «لی » .
3- الوافی ، ج 9 ، ص 1458 ، ح 8532 ؛ الوسائل ، ج 6 ، ص 322 ، ح 8085 .
4- فی «بر ، جر» وحاشیة «ج » : «الحسن » . والخبر رواه الشیخ الحرّ فی الوسائل ، ج 7 ، ص 171 ، ح 9033 ، عن محمّد بن یعقوب ، عن محمّد بن یحیی ، عن علیّ بن الحسین ، عن سیف بن عمیرة ، ولازمه رجوع ضمیر «عنه » إلی محمّد بن یحیی المذکور فی السند السابق ، کما هو ظاهر السند . لکنّ الأخذ بهذا الظاهر مشکل ؛ لعدم مساعدة طبقة مشایخ محمّد بن یحیی _ سواء قلنا بصحّة نسخة «علیّ بن الحسین » أو نسخة «علیّ بن الحسن » _ للروایة عن سیف بن عمیرة ؛ فقد روی سعد بن عبداللّه ، عن أحمد بن محمّد ، عن علیّ بن الحکم ، کتاب سیف بن عمیرة ، و رواة سیف فی طبقة مشایخ أحمد بن محمّد ، کعلیّ بن الحکم ، وابن أبی عمیر ، أو متقدّمون علیهم بطبقة ، کفضالة بن أیّوب . راجع : الفهرست للطوسی ، ص 224 ، الرقم 3330 ؛ معجم رجال الحدیث ، ج 8 ، ص 366 _ 367 . فعلیه ، لایبعد القول بوقوع التحریف فی العنوان ، وأنّ الصواب هو «علیّ بن الحکم » ؛ فقد روی محمّد بن یحیی ، عن أحمد بن محمّد ، عن علیّ بن الحکم ، عن سیف بن عمیرة ، عن محمّد بن مروان ، فی الکافی ، ح 12255 . ولایخفی أنّ تصحیف «الحکم » ب «الحسن » ثمّ ب «الحسین » سهل لامعونة له . فالحاصل أنّ مرجع الضمیر هو أحمد بن محمّد المذکور فی السند السابق . ویوکّد ذلک أنّا لم نجد فی رواة سیف بن عمیرة من یسمّی بعلیّ بن الحسن أو علیّ بن الحسین .
5- فی حاشیة «ج ، د ، بف » : «یحمد » علی بناء المفعول .
6- ثواب الأعمال ، ص 28 ، ح 1 ، بسنده عن سیف بن عمیرة ، عن محمّد بن مروان ، عن زرارة ، عن أبی جعفر علیه السلام ، وتمام الروایة فیه : «أیّ الأعمال أحبّ إلی اللّه تعالی ؟ قال : أن یمجّد اللّه » الوافی ، ج 9 ، ص 1458 ، ح 8533 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 171 ، ح 9033 .
7- فی «ب » والبحار ، ج 61 و 82 : - «مرّة » .
8- فی الوافی : «حمدا » بدل «ربّ العالمین » .
9- الوافی ، ج 9 ، ص 1457 ، ح 8529 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 171 ، ح 9034 ؛ البحار ، ج 16 ، ص 257 ، ح 39 ؛ و ج 61 ، ص 316 ، ح 25 ؛ و ج 87 ، ص 10 ، ح 19 .
10- هکذا فی «بک ، جح » والمطبوع والوافی والوسائل والبحار . وفی «ب ، ج ، د ، ز ، بر ، بس ، بف ، جر» : «الحسین » . وهو سهو؛ فقد أکثر حمید بن زیاد من الروایة عن الحسن بن محمّد [بن سماعة] . وأحمد بن الحسن المیثمی ، هو أحمد بن الحسن بن إسماعیل بن شعیب بن میثم ، روی حمید بن زیاد عن الحسن بن محمّد بن سماعة کتابه . راجع : رجال النجاشی ، ص 74 ، الرقم 179 ؛ معجم رجال الحدیث ، ج 6 ، ص 289 .

باب سپاس گوئى و تمجيد

1- از مفضل، گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم: قربانت دعاء جامعى به من بياموز، به من فرمود:

خدا را سپاس گذار زيرا هيچ نمازگزارى نماند جز اينكه برايت دعا كند، مى گويد: خدايا بشنو سخن كسى كه تو را سپاس گذارد.

2- از محمد بن مروان، گويد: به امام گفتم: كدام عمل به درگاه خدا عز و جل محبوب تر است؟

در پاسخ فرمود: اين است كه او را سپاس گوئى.

3- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را شيوه بود كه هر روز سيصد و شصت بار خدا را حمد مى كرد به شماره رگهاى تن انسان، مى فرمود:

سپاس از آن پروردگار جهانيان است بسيار است، در هر حال.

4- رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرموده است كه: در آدمى زاده سيصد و شصت رگ است كه يك صد و هشتاد از آنها آرام است و اگر رگ جنبنده اى آرام شود، خوابش نبرد و اگر رگ آرامى بجنبد، خوابش

ص: 113

صلی الله علیه و آله : إِنَّ فِی ابْنِ آدَمَ ثَلاَثَمِائَةٍ وَ سِتِّینَ عِرْقاً: مِنْهَا مِائَةٌ وَ ثَمَانُونَ مُتَحَرِّکَةٌ، وَ مِنْهَا مِائَةٌ وَ ثَمَانُونَ سَاکِنَةٌ، فَلَوْ سَکَنَ الْمُتَحَرِّکُ لَمْ یَنَمْ(1) ، وَ لَوْ تَحَرَّکَ السَّاکِنُ لَمْ یَنَمْ(2) ، وَ کَانَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَصْبَحَ قَالَ: «الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ کَثِیراً عَلی کُلِّ حَالٍ» ثَلاَثَمِائَةٍ وَ سِتِّینَ مَرَّةً(3)؛ وَ إِذَا(4) أَمْسی قَالَ مِثْلَ ذلِکَ».(5)

5 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ الْعَبَّاسِ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ جَنَاحٍ، قَالَ: حَدَّثَنِی أَبُو مَسْعُودٍ(6): عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «مَنْ قَالَ أَرْبَعَ مَرَّاتٍ _ إِذَا أَصْبَحَ _ : "الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ"، فَقَدْ أَدّی شُکْرَ یَوْمِهِ، وَ مَنْ قَالَهَا إِذَا أَمْسی، فَقَدْ أَدّی شُکْرَ لَیْلَتِهِ».(7)

6 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَلِیِّ(8) بْنِ حَسَّانَ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «کُلُّ دُعَاءٍ لاَ یَکُونُ قَبْلَهُ تَحْمِیدٌ(9) فَهُوَ أَبْتَرُ(10) ؛ إِنَّمَا التَّحْمِیدُ(11)، ثُمَّ الثَّنَاءُ» .

قُلْتُ: مَا أَدْرِی(12) مَا یُجْزِی مِنَ التَّحْمِیدِ(13) وَ التَّمْجِیدِ(14)؟

قَالَ: یَقُولُ(15): اللّهُمَّ أَنْتَ الاْءَوَّلُ فَلَیْسَ قَبْلَکَ شَیْءٌ، وَ أَنْتَ الاْآخِرُ فَلَیْسَ بَعْدَکَ شَیْءٌ، وَ أَنْتَ الظَّاهِرُ فَلَیْسَ فَوْقَکَ شَیْءٌ(16)، وَ أَنْتَ الْبَاطِنُ فَلَیْسَ دُونَکَ شَیْءٌ، وَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ».(17)

7 . وَ بِهذَا الاْءِسْنَادِ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : مَا أَدْنی مَا یُجْزِی مِنَ التَّحْمِیدِ(18)؟

ص: 114


1- فی حاشیة «ج » : «لم یتمّ » . وفی مرآة العقول : «أی لایکون تامّ الصحّة خالیا من المرض ، أو لایتمّ أمره ولایتأتّی منه کماینبغی » .
2- فی حاشیة «ج » : «لم یتمّ » .
3- هاهنا إشکال ، و هو أنّ هذا الخبر ینافی سابقه . أجاب عنه المازندرانی بأنّ هذا مفصّل والسابق علیه مجمل ، والمجمل یحمل علی المفصّل . أو یقال : العدد المذکور فی کلّ یوم علی ما فی السابق ، وفی بعض الأیّام مرّتین : مرّة فی الصباح ، ومرّة فی المساء علی ما فی هذا الخبر . وأمّا المجلسی فإنّه قال : «لاتنافی بین هذا الخبر وبین الخبر السابق إلاّ أنّه لم یذکر المساء فی الخبر السابق ، فیمکن أن یکون قوله علیه السلام ثانیا بعد غروب الشمس وهو داخل فی اللیل ... فلاحاجة إلی ما قیل » . أی ما قاله المازندرانی . راجع : شرح المازندرانی ، ج 10 ، ص 250 ؛ مرآة العقول ، ج 12 ، ص 146 .
4- فی «ج ، ز » : «فإذا » .
5- علل الشرائع ، ص 353 ، ح 1 ، بسنده عن محمّد بن الحسن المیثمی ؛ الأمالی للطوسی ، ص 597 ، المجلس 26 ، ح 14 ، بسند آخر عن سبرة بن یعقوب بن شعیب ، عن أبیه ، عن أبی عبداللّه ، عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، وفیهما مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1457 ، ح 8530 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 171 ، ح 9035 ؛ البحار ، ج 61 ، ص 316 ، ح 25 .
6- فی «ز» : «أبوسعید» .
7- ثواب الأعمال ، ص 28 ، ح 1 ، بسنده عن أحمد بن أبی عبداللّه ، عن منصور بن العبّاس الوافی ، ج 9 ، ص 1457 ، ح 8531 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 172 ، ح 9036 .
8- فی «بر ، جر» : - «علیّ » .
9- فی «ص » وحاشیة «ج » والوافی : «تمجید» .
10- «أبتر » أی أقطع . والبَتْر : القطع . النهایة ، ج 1 ، ص 93 (بتر). وفی مرآة العقول : «والمراد به النقض أو القطع من أصله ، أو القطع من القبول أو الصعود » .
11- فی «ص » وحاشیة «ج » : «التمجید» . وهنا حذف أمرین : الأوّل : المعطوف علی التحمید ، وهو «ثمّ الدعاء» . والثانی : خبر التحمید أو مبتدؤه .
12- فی «د » : «لاأدری » .
13- فی «ص» : - «التحمید و» .
14- فی «ز » : - «والتمجید» .
15- فی «ب ، ج ، د ، بس » : «تقول » .
16- فی مرآة العقول : «فلاشیء فوقک » .
17- التهذیب ، ج 3 ، ص 71 ، ح 229 ، بسنده عن علیّ بن حسّان ، عن بعض أصحابه ، عن رجل ، عن أبی عبداللّه علیه السلام ، من قوله : «اللّهمّ أنت الأوّل» مع زیادة فی آخره الوافی ، ج 9 ، ص 1510 ، ح 8658 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 82 ، ح 8789 .
18- فی «بف » والوافی : «التمجید» .

نبرد و رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را شيوه چنان بود كه چون بامداد مى كرد سيصد و شصت بار مى فرمود: سپاس از آن پروردگار جهانيان است بسيار بر هر حال، و هر گاه بامداد مى كرد به همان شماره اين ذكر را مى گفت.

5- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

هر كه در هر بامداد چهار بار بگويد: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ، هر آينه شكر آن روز را كرده است، و هر كه آن را در شام بگويد، شكر آن شبش را ادا كرده است.

6- يكى از اصحاب امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

هر دعائى كه پيش از آن حمد خدا نباشد نيمه است و پى بريده است، حمد خدا بايد و سپس ستايش او، من گفتم: نمى دانم چه اندازه از تحميد و تمجيد بس است؟

فرمود: مى گويد: بار خدايا! توئى آغاز و پيش از تو چيزى نيست، و توئى انجام و پس از تو چيزى نيست، توئى آشكارا و فرازتر از تو چيزى نيست، و توئى نهان و در برابر تو چيزى نه، و توئى عزيز و حكمت دار.

7- گويد: پرسيدم از امام صادق (علیه السّلام) كه در تحميد و تمجيد چه اندازه بس است؟

ص: 115

قَالَ : «تَقُولُ(1): الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی عَلاَ فَقَهَرَ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی مَلَکَ فَقَدَرَ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی بَطَنَ(2) فَخَبَرَ(3)، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی یُمِیتُ الاْءَحْیَاءَ وَ یُحْیِی الْمَوْتی(4) وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ».(5)

بَابُ الاِسْتِغْفَارِ

1. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ، عَنِ السَّکُونِیِّ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : خَیْرُ الدُّعَاءِ الاِسْتِغْفَارُ».(6)

2. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ حُسَیْنِ بْنِ سَیْفٍ، عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ، عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «إِذَا(7) أَکْثَرَ الْعَبْدُ مِنَ الاِسْتِغْفَارِ، رُفِعَتْ صَحِیفَتُهُ وَ هِیَ تَتَلاَءْلاَءُ(8)».(9)

3. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ(10)، عَنْ یَاسِرٍ: عَنِ الرِّضَا علیه السلام ، قَالَ : «مَثَلُ الاِسْتِغْفَارِ مَثَلُ وَرَقٍ عَلی شَجَرَةٍ(11) تُحَرَّکُ(12) فَیَتَنَاثَرُ(13)، وَ الْمُسْتَغْفِرُ مِنْ ذَنْبٍ وَ یَفْعَلُهُ(14) کَالْمُسْتَهْزِئِ بِرَبِّهِ».(15)

4 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «أَنَّ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ لاَ یَقُومُ مِنْ مَجْلِسٍ _ وَ إِنْ

ص: 116


1- فی «ب ، ج ، ص ، بر » : «یقول » .
2- بَطَنتُه و أبطُنُه : عرفتُه وخَبَرتُ باطنه . المصباح المنیر ص 52 (بطن) .
3- فی شرح المازندرانی ، ج 10 ، ص 252 : «فخبر ، من الخُبْر ، وهو العلم ، أی دخل علمه فی بواطن الأشیاء ، فعلم بواطنها کما علم ظواهرها . أو بطن من الأبصار والأوهام واحتجب من العقول والأفهام ، فلایدرکه بصر ووهم ، ولایحیط به عقل وفهم وهو یدرکها ... والأوّل أنسب کما لایخفی » .
4- فی أکثر النسخ : «والحمد للّه الذی یحیی الموتی» . وفی بعضها : «والحمد للّه الذی یحیی الموتی ویمیت الأحیاء» . وما فی المتن مطابق للمطبوع و «ألف ، ش ، بو ، جم» وحاشیة «جح» .
5- التهذیب ج 3 ، ص 71 ، ح 230 ، بسنده عن علیّ بن حسان ، عن بعض أصحابه ، عن رجل ، عن أبی عبداللّه علیه السلام ، مع زیادة فی آخره . راجع : قرب الإسناد ، ص 35 ، ح 115 ؛ والکافی ، کتاب الدعاء ، باب الدعاء عند النوم والانتباه ، ح 3317 ؛ وثواب الأعمال ، ص 184 ، ح 1 ؛ والتهذیب ، ج 2 ، ص 117 ، ح 438 ؛ الفقیه ، ج 1 ، ص 470 ، ح 1354 الوافی ، ج 9 ، ص 1510 ، ح 8659 .
6- المحاسن ، ص 291 ، کتاب مصابیح الظلم ، ضمن ح 441 ، عن النوفلی ، عن السکونی ، عن أبی عبداللّه ، عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله . الجعفریّات ، ص 228 ، بسند آخر عن جعفر بن محمّد ، عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، مع زیادة فی آخره الوافی ، ج 9 ، ص 1461 ، ح 8538 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 176 ، ح 9047 .
7- فی «ب » : «إذ » .
8- هکذا فی «ب ، د ، ز» . وفی «ص، بف » والوافی : «تلألأ» بحذف إحدی التاءین . وفی سائر النسخ والمطبوع : «یتلألأ» .
9- الوافی ، ج 9 ، ص 1461 ، ح 8539 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 176 ، ح 9048 .
10- هکذا فی «ب ، د ، ز ، بر ، بس ، جر» والوسائل نقلاً من بعض النسخ . وفی «ج ، بف» والوافی : + «عن أبیه» . وفی المطبوع : + «[عن أبیه]» . وما أثبتناه هو الظاهر ؛ فإنّه لم یثبت توسّطُ إبراهیم بن هاشم والد علیّ بین ولده و بین یاسر _ وهو یاسر الخادم _ فی شیءٍ من أسناد الکافی . وما ورد فی الکافی ، ح 6049 و 12172 و 12847 ، من روایة علیّ بن إبراهیم ، عن أبیه ، عن یاسر [الخادم] ، أکثر النسخ فی جمیع هذه المواضع خالیة عن عبارة «عن أبیه». وقد تقدّم غیر مرّة أنّ من أوضح مصادیق التحریف بالزیادة ، زیادة «عن أبیه» بعد «علیّ بن إبراهیم» فی عددٍ من الأسناد ، وموجبه کثرة روایات علیّ بن إبراهیم ، عن أبیه بحیث یعتاد النسّاخ بکتابة «عن أبیه» بعد «علیّ بن إبراهیم» حتّی فی ما لایکون موضعا لهذه العبارة . هذا ، وقد روی علیّ بن إبراهیم ، عن یاسر [الخادم] مباشرةً فی الکافی ، ح 1304 و 1305 و 6155 و 12058.
11- فی «ج » : «شجر» .
12- یجوز قراءته علی بناء التفعّل بحذف إحدی التاءین .
13- أی یتناثر الورق . وفی الوافی ومرآة العقول : «فتتناثر » . باعتبار أنّ الورق جنس . وقال فی المرآة : «شبّه علیه السلام الهیئة المنتزعة من الاستغفار وسقوط السیّئات به بهیئة شجرة تحرّکه الریح أو إنسان فی فصل الخریف ، فتفرّق منه الأوراق وتنتثر ... ثمّ بیّن علیه السلام أنّ الاستغفار إنّما ینفع مطلقا أو کاملاً إذا لم یکن مع الإصرار والتهاون بالذنب وعدم الندامة» .
14- فی «بر » والوافی : «فیفعله » .
15- الوافی ، ج 9 ، ص 1461 ، ح 8540 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 176 ، ح 9046 .

فرمود: مى گوئى: سپاس از آن خدا است كه فراز است و بر هر چه چيره است و سپاس از آن خدا است كه مالك است و توانا و سپاس از آن خدا است كه درون است و آگاه و حمد از آن خدا است كه (زنده ها را بميراند) و مرده ها را زنده كند و او بر هر چه توانا است.

باب استغفار و آمرزش جوئى

1- رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود:

بهترين دعا، آمرزش جوئى است.

2- از عبيد بن زراره، گويد: امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

هر گاه بنده بسيار آمرزش جويد، نامه عملش بالا رود در حالى كه مى درخشد.

3- از ياسر، از امام رضا (علیه السّلام) مثل استغفار چون برگى است بر درختى كه بجنبد و پياپى فرو ريزد و آنكه از گناهش آمرزش جويد و باز گناه كند چون مسخره كننده پروردگار خود باشد.

4- از امام صادق (علیه السّلام) كه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را شيوه چنان بود كه از هيچ مجلسى بر نمى خاست گرچه كوتاه بود تا بيست و پنج بار از خدا عز و جل استغفار مى كرد.

ص: 117

خَفَّ(1) _ حَتّی یَسْتَغْفِرَ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَمْساً وَ عِشْرِینَ مَرَّةً».(2)

5 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنِ 2 / 181

الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «کَانَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَسْتَغْفِرُ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی(3) کُلِّ(4) یَوْمٍ سَبْعِینَ مَرَّةً، وَ یَتُوبُ إِلَی اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ سَبْعِینَ مَرَّةً » .

قَالَ: قُلْتُ(5): کَانَ یَقُولُ: أَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ؟

قَالَ (6): «کَانَ یَقُولُ: "أَسْتَغْفِرُ اللّهَ، أَسْتَغْفِرُ اللّهَ" سَبْعِینَ مَرَّةً، وَ(7) یَقُولُ: "وَ أَتُوبُ إِلَی اللّهِ، وَ(8) أَتُوبُ إِلَی اللّهِ(9)" سَبْعِینَ مَرَّةً(10)».(11)

6. أَبُو عَلِیٍّ الاْءَشْعَرِیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیی، عَنْ حُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ(12): عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : الاِسْتِغْفَارُ وَ(13) قَوْلُ لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ خَیْرُ الْعِبَادَةِ، قَالَ اللّهُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ: «فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ»(14)».(15)

بَابُ التَّسْبِیحِ وَ التَّهْلِیلِ وَ التَّکْبِیرِ

1. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَ أَبِی أَیُّوبَ الْخَرَّازِ(16) جَمِیعاً: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ :

ص: 118


1- أصل الخِفّة : السرعة . والمراد هنا: أنّ زمان جلوسه کان قلیلاً . راجع : النهایة ، ج 2 ، ص 55 (خفف).
2- الوافی ، ج 9 ، ص 1461 ، ح 8541 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 179 ، ح 9058 ؛ البحار ، ج 16 ، ص 258 ، ح 40.
3- فی «ب ، ج ، د ، ز ، بس ، بف » والبحار : - «فی » .
4- فی «بر » والوافی: + «غداة » .
5- فی «ز ، ص ، بف »: + «فکیف » . وفی الوافی: + «کیف » .
6- فی «ز ، بر ، بف » والوافی : «فقال » .
7- فی «ب ، د ، ز ، بر ، بف » والوافی : - «و » .
8- فی «ب ، د ، ز ، ص ، بر ، بف » والوافی والوسائل : - «و » .
9- فی «ص » : - «وأتوب إلی اللّه » الثانیة .
10- فی «بس» : - «ویقول : وأتوب _ إلی _ سبعین مرّة » .
11- الزهد ، ص 142 ، ح 199 ، عن صفوان بن یحیی ، عن الحارث بن المغیرة ، مع زیادة فی أوّله . الکافی ، کتاب الإیمان والکفر ، باب الاستغفار من الذنب ، صدر ح 2977 ؛ و فیه ، باب نادر أیضا ، ذیل ح 3012 ، إلی قوله : «یتوب إلی اللّه عزّوجلّ سبعین مرّة»، وفی الأخیرین بسند آخر ، وفی کلّها مع اختلاف الوافی ، ج 9 ، ص 1462 ، ح 8542 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 179 ، ح 9059 ؛ البحار، ج 16 ، ص 258 ، ح 41 ، إلی قوله : «ویتوب إلی اللّه سبعین مرّة» .
12- فی «ب ، ج ، د ، بر » : «یزید » . واستظهرنا فی الکافی ، ذیل ح 3189 صحّة «زید » فلاحظ .
13- فی «ز » : «وهو » .
14- محمّد (47) : 19 .
15- المحاسن ، ص 291 ، کتاب مصابیح الظلم ، ح 441 ؛ الجعفریّات ، ص 228 ، وتمام الروایة فیه : «خیر الدعاء الاستغفار ، وخیر العبادة قول لا إله إلاّ اللّه » ؛ وفیه ، ص 228 أیضا ، وتمام الروایة فیه : «سیّد القول لا إله إلاّ اللّه ، وخیر العبادة الاستغفار » ، وفی کلّها بسند آخر عن أبی عبداللّه ، عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله مع اختلاف یسیر . راجع : المحاسن ، ص 30 ، کتاب ثواب الأعمال ، ح 16 ؛ والکافی ، کتاب الدعاء ، باب من قال لا إله إلاّ اللّه ، ذیل ح 3263 الوافی ، ج 9 ، ص 1462 ، ح 8544 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 180 ، ح 9060 .
16- هکذا فی «د ، بر ، بس ، بف » . وفی «ب ، ج » والمطبوع : «الخزّاز » . والصواب ما أثبتناه کما تقدّم فی الکافی ، ح 75 .

5- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) در هر روز هفتاد بار از خدا عز و جل آمرزش مى جست و به درگاه خدا عز و جل هفتاد بار توبه مى كرد (راوى) گويد: گفتم: او مى فرمود: استغفر اللَّه ربى و اتوب اليه؟

در پاسخ فرمود: هفتاد بار مى فرمود: استغفر اللَّه، أستغفر اللَّه، و هفتاد بار مى فرمود: اتوب الى اللَّه، اتوب الى اللَّه.

6- از امام صادق (علیه السّلام) فرمود: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرموده است:

استغفار و گفتن كلمه «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ» بهترين عبادت است، خداوند عزيز جبّار فرموده است (22 سوره محمد): «بدان كه راستش اين است كه نيست شايسته پرستشى جز خدا و آمرزش خواه از گناه خودت».

باب تسبيح و تهليل و تكبير

1- از هشام بن سالم و أبى ايوب خزّاز، هر دو، از امام صادق (علیه السّلام) فرمود: مستمندان و فقراء خدمت رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) آمدند

ص: 119

«جَاءَ الْفُقَرَاءُ إِلی رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَقَالُوا: یَا رَسُولَ اللّهِ، إِنَّ الاْءَغْنِیَاءَ لَهُمْ مَا یُعْتِقُونَ(1) وَ لَیْسَ لَنَا، وَ لَهُمْ مَا یَحُجُّونَ وَ لَیْسَ لَنَا، وَ لَهُمْ مَا یَتَصَدَّقُونَ وَ لَیْسَ لَنَا(2)، وَ لَهُمْ مَا یُجَاهِدُونَ وَ لَیْسَ لَنَا؟

فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ(3) صلی الله علیه و آله : مَنْ کَبَّرَ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مِائَةَ مَرَّةٍ، کَانَ أَفْضَلَ مِنْ عِتْقِ مِائَةِ رَقَبَةٍ؛ وَ مَنْ سَبَّحَ اللّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ، کَانَ أَفْضَلَ مِنْ سِیَاقِ مِائَةِ بَدَنَةٍ؛ وَ مَنْ حَمِدَ اللّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ، کَانَ أَفْضَلَ مِنْ حُمْلاَنِ(4) مِائَةِ فَرَسٍ فِی سَبِیلِ اللّهِ بِسُرُجِهَا(5) وَ لُجُمِهَا وَ رُکُبِهَا ؛ وَ مَنْ قَالَ: لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ مِائَةَ مَرَّةٍ، کَانَ أَفْضَلَ النَّاسِ عَمَلاً ذلِکَ الْیَوْمَ إِلاَّ مَنْ زَادَ» .

قَالَ : «فَبَلَغَ ذلِکَ الاْءَغْنِیَاءَ، فَصَنَعُوهُ» قَالَ : «فَعَادَ الْفُقَرَاءُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ، فَقَالُوا : یَا رَسُولَ اللّهِ، قَدْ بَلَغَ الاْءَغْنِیَاءَ مَا قُلْتَ، فَصَنَعُوهُ(6)؟ فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : «ذلِکَ فَضْلُ اللّهِ یُوءْتِیهِ مَنْ یَشَاءُ»(7)».(8)

2 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ حَمَّادٍ، عَنْ رِبْعِیٍّ، عَنْ فُضَیْلٍ: عَنْ أَحَدِهِمَا علیهماالسلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ : «أَکْثِرُوا مِنَ التَّهْلِیلِ وَ التَّکْبِیرِ(9)، فَإِنَّهُ لَیْسَ شَیْءٌ أَحَبَّ إِلَی اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مِنَ التَّهْلِیلِ وَ التَّکْبِیرِ».(10)

3. عَلِیٌّ(11)، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ، عَنِ السَّکُونِیِّ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : التَّسْبِیحُ نِصْفُ الْمِیزَانِ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ(12) یَمْلاَءُ الْمِیزَانَ، وَ اللّهُ أَکْبَرُ یَمْلاَءُ مَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الاْءَرْضِ».(13)

ص: 120


1- فی «بس » : «إنّ للأغنیاء ما یعتقون » .
2- فی «ز» : - «ولهم ما یتصدّقون ولیس لنا» .
3- فی «ص» : - «رسول اللّه » .
4- حَمَل یَحْمِل حَمْلاً وحُمْلانا . ویکون الحُملان أجرا لما یُحمَل . والحُملان : ما یحمل علیه من الدوابّ فی الهبة خاصّة . ترتیب کتاب العین ، ج 1 ، ص 428 (حمل ).
5- الظاهر أنّ المازندرانی قرأه : السروج ؛ حیث قال فی شرحه : «والسروج : جمع سرج ، کالفلوس : جمع فلس » وهو المطابق للّغة .
6- فی «ز » : «صنعوه ».
7- المائدة (5) : 54 ؛ الحدید (57) : 21 ؛ الجمعة (62) : 4 . وفی مرآة العقول، ج 12 ، ص 159 : «ظاهره أنّ الفقراء لایبلغون فضل الأغنیاء مع أنّ ثواب فقرهم وصبرهم علیه عظیم ، کما مرّ فی الأخبار الکثیرة . وأیضا قد دلّت الأخبار علی أنّ من تمنّی شیئا من الخیر ولم یتیسّر له یمنحه اللّه الکریم ثواب ذلک . فیمکن أن یکون عدم ذکر ذلک لهم لیکون أعظم لأجرهم ، أو لتأدیبهم بترک ما یوهم الحسد وعدم الرضا بقضاء اللّه » . وقیل غیر ذلک . راجع : شرح المازندرانی ، ج 10 ، ص 255 .
8- التوحید ، ص 30 ، ح 33 ؛ وثواب الأعمال ، ص 18 ، ح 1 ؛ والخصال ، ص 594 ، أبواب الثمانین وما فوقه ، ح 5 ، بسند آخر عن ابن أبی عمیر، من قوله : «من قال لا إله إلاّ اللّه» إلی قوله : «إلاّ من زاد» . وفی الأمالی للصدوق ، ص 70 ، المجلس 17 ، ح 1 ؛ وثواب الأعمال ، ص 25 ، ح 1 ، بسند آخر عن الصادق ، عن آبائه ، عن علیّ علیهم السلام ، مع اختلاف یسیر. راجع : المحاسن ، ص 36 ، کتاب ثواب الأعمال ، ح 33 الوافی ، ج 9 ، ص 1453 ، ح 8524 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 183 ، ح 9068 ، من قوله : «من کبّر اللّه مائة مرّة» إلی قوله : «إلاّ من زاد» .
9- فی «ب » : «التکبیر والتهلیل » .
10- ثواب الأعمال ، ص 18 ، ح 13 ، بسنده عن محمّد بن سنان ، عن حمّاد بن عثمان وخلف بن حمّاد جمیعا ، عن ربعیّ ، عن فضیل ، قال : سمعته ... الوافی ، ج 9 ، ص 1454 ، ح 8526 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 190 ، ح 9082 .
11- فی «ز ، جر » وحاشیة «ج »: + «بن إبراهیم » .
12- فی «ب» : - «للّه » .
13- الجعفریّات ، ص 169 ، بسند آخر عن جعفر بن محمّد ، عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، مع اختلاف یسیر ؛ الأمالی للطوسی ، ص 19 ، المجلس 1 ، ح 21 ، بسند آخر عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، وتمام الروایة فیه : «لا إله إلاّ اللّه نصف المیزان ، والحمد للّه یملؤه» الوافی ، ج 9 ، ص 1455 ، ح 8528 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 185 ، ح 9070 .

و گفتند: يا رسول اللَّه! راستى توانگران دارند كه بنده آزاد كنند و ما نداريم، دارند كه به حجّ بروند و ما نداريم، دارند چيزى كه صدقه بدهند و ما نداريم، دارند آنچه كه بدان در راه خدا جهاد كنند و ما نداريم، رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: هر كه صد بار «اللَّه اكبر» گويد، نزد خدا عز و جل بهتر از آزاد كردن صد بنده، و هر كه خدا را صد بار تسبيح گويد بهتر است از راندن صد شتر به قربانگاه حجّ، و هر كه خدا را صد بار حمد گويد بهتر است از تقديم يك صد اسب براى جهاد در راه خدا با زين و لجام و سوارش، و هر كه صد بار بگويد: «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ»، در آن روز از همه مردم بهتر عمل كرده است جز كسى كه بر آن افزوده باشد. فرمود: اين گزارش به توانگران رسيد و آن را به كار بستند، گويد: مستمندان نزد رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) برگشتند و گفتند:

يا رسول اللَّه! آنچه فرموديد، به توانگران رسيده و آن را به كار بستند، رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: اين فضل خدا است، به هر كه خواهد مى دهدش.

2- از ربعى، از فضيل، از امام باقر و يا امام صادق (علیه السّلام) گويد: شنيدم مى فرمود: «اللَّه اكبر و لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ» بسيار بگوئيد زيرا چيزى در نزد خدا عز و جل از اللَّه اكبر گفتن و لا اله الّا اللَّه گفتن محبوب تر نيست.

3- از امام صادق (علیه السّلام) كه امير المؤمنين (علیه السّلام) فرمود: «سبحان اللَّه» گفتن، نيمى از ميزان اعمال است، و «الحمد للَّه» همه ميزان را پر مى كند و «اللَّه اكبر» ميان آسمان و زمين را پر مى كند.

ص: 121

4. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ

مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ، عَنْ ضُرَیْسٍ الْکُنَاسِیِّ: عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «مَرَّ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بِرَجُلٍ یَغْرِسُ غَرْساً فِی حَائِطٍ(1) لَهُ(2) ، فَوَقَفَ لَهُ(3) وَ قَالَ: أَ لاَ أَدُلُّکَ عَلی غَرْسٍ أَثْبَتَ(4) أَصْلاً، وَ أَسْرَعَ إِینَاعاً(5)، وَ أَطْیَبَ ثَمَراً، وَ أَبْقی ؟ قَالَ: بَلی، فَدُلَّنِی یَا رَسُولَ اللّهِ، فَقَالَ: إِذَا أَصْبَحْتَ وَ أَمْسَیْتَ، فَقُلْ: "سُبْحَانَ اللّهِ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ، وَ لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ، وَ اللّهُ أَکْبَرُ"؛ فَإِنَّ لَکَ _ إِنْ قُلْتَهُ _ بِکُلِّ تَسْبِیحَةٍ عَشْرَ شَجَرَاتٍ فِی الْجَنَّةِ مِنْ أَنْوَاعِ الْفَاکِهَةِ(6)، وَ هُنَّ(7) مِنَ الْبَاقِیَاتِ الصَّالِحَاتِ».

قَالَ : «فَقَالَ الرَّجُلُ: فَإِنِّی أُشْهِدُکَ یَا رَسُولَ اللّهِ(8)، أَنَّ حَائِطِی هذَا صَدَقَةٌ مَقْبُوضَةٌ عَلی فُقَرَاءِ الْمُسْلِمِینَ أَهْلِ الصَّدَقَةِ، فَأَنْزَلَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ آیَاتٍ(9) مِنَ الْقُرْآنِ: «فَأَمّا مَنْ أَعْطی وَ اتَّقی وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنی فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْری»(10)».(11)

5 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ، عَنِ السَّکُونِیِّ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : خَیْرُ الْعِبَادَةِ قَوْلُ لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ».(12)

ص: 122


1- «الحائط » : البستان . وجمعه : حوائط . المصباح المنیر ، ص 157 (حوط) .
2- فی «ب» : - «له » .
3- فی «ب ، ج ، ص ، بر ، بف » وحاشیة «د ، ز » والمحاسن والأمالی : «علیه » .
4- فی «ص » : + «لک » .
5- «الإیناع» : الإدراک والنضج ، یقال : أینع الثمر ، إذا أدرک ونضج ، وقال العلاّمة المجلسی : «نسبة الإیناع هنا إلی الشجرة مجاز ، أو استعیر لوصول الشجرة حدّ الإثمار» . راجع : النهایة ، ج 5 ، ص 302 ؛ المصباح المنیر ، ص 682 (ینع) .
6- فی «ز » وحاشیة «ج » : «الفواکه » .
7- فی «ص ، بس » وحاشیة «ج » : «وهو » . وفی حاشیة «ز» والمحاسن : «وهی » .
8- فی «ص » : «یا رسول اللّه ، إنّی اُشهدک » .
9- فی «ز ، بس » وحاشیة «بر » : «آیا » جمع «آیة » . وفی «ص » : «آیة » .
10- اللیل (92) : 5 _ 7 .
11- المحاسن ، ص 107 ، کتاب ثواب الأعمال ، ذیل ح 36 ، بسنده عن مالک بن عطیّة ، إلی قوله : «وهنّ من الباقیات الصالحات» ؛ الأمالی للصدوق ، ص 202 ، المجلس 36 ، ح 16 ، بسنده عن الحسن بن محبوب ، عن مالک بن عطیّة ، عن ضریس الکناسی ، عن الباقر ، عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، وفیهما مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1454 ، ح 8525 ؛ البحار ، ح 22 ، ص 122 ، ح 90 .
12- ثواب الأعمال ، ص 17 ، ح 10، بسنده عن علیّ بن إبراهیم . التوحید ، ص 18 ، ح 2 ، بسند آخر عن إبراهیم بن هاشم ، عن النوفلی ، وفیهما عن أبی عبداللّه ، عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله . الجعفریّات ، ص 228 ، بسند آخر عن جعفر بن محمّد ، عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله . الکافی ، کتاب الدعاء ، باب من قال لا إله إلاّ اللّه ، ضمن ح 3263 ، بسند آخر عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، وفیهما مع زیادة الوافی ، ج 9 ، ص 1459 ، ح 8534 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 211 ، ذیل ح 9137 .

4- از امام باقر (علیه السّلام) گويد: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) به مردى گذر كرد كه در باغستانى درخت مى كاشت و نزد او ايستاد و فرمود: تو را دلالت نكنم بر كشت درختانى كه ريشه هايشان برجاتر و رسيدن ميوه هايشان زودتر و ميوه هايشان بهتر و پاينده تر باشند؟ گفت: چرا مرا بدان رهنمائى كن يا رسول اللَّه، فرمود:

چون بامداد و پسين كنى بگو: سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ و اللَّه اكبر، زيرا اگر آن را گوئى به شماره هر تسبيح ده درخت در بهشت دارى از انواع ميوه و آنها از باقيات صالحاتند، فرمود. آن مرد گفت: پس به راستى يا رسول اللَّه! من شما را گواه گرفتم كه اين نخلستان من وقف است و قبض شده است بر فقراء مسلمانان كه مستحقّ صدقه باشند.

و خدا آياتى از قرآن را نازل كرد (5 سوره الليل): «و أمّا كسى كه عطا كند و پرهيزكار باشد و تصديق به عاقبت خوش به زودى براى او نعمت فراوان آماده سازيم».

5- رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود:

بهترين عبادت، گفتن: لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ است.

ص: 123

بَابُ الدُّعَاءِ لِلاْءِخْوَانِ بِظَهْرِ الْغَیْبِ

1. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ، عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ:

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «أَوْشَکُ(1) دَعْوَةٍ وَ أَسْرَعُ إِجَابَةٍ دُعَاءُ الْمَرْءِ لاِءَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیْبِ(2)».(3)

2 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «دُعَاءُ الْمَرْءِ(4) لاِءَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیْبِ(5) یُدِرُّ الرِّزْقَ، وَ یَدْفَعُ

الْمَکْرُوهَ».(6)

3. عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ، عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ، عَنْ جَابِرٍ: عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالی : «وَ یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ»(7) قَالَ : «هُوَ الْمُوءْمِنُ یَدْعُو لاِءَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیْبِ، فَیَقُولُ لَهُ(8) الْمَلَکُ(9): آمِینَ، وَ یَقُولُ اللّهُ(10) الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ: وَ لَکَ مِثْلاَ مَا سَأَلْتَ، وَ قَدْ أُعْطِیتَ(11) مَا سَأَلْتَ بِحُبِّکَ(12) إِیَّاهُ».(13)

4 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ، عَنْ عُبَیْدِ اللّهِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ الْوَاسِطِیِّ، عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِی مَنْصُورٍ، عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْقَمَّاطِ، قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام : «أَسْرَعُ الدُّعَاءِ نُجْحاً(14)

ص: 124


1- «أوشک » : أقرب وأدنی وأسرع . النهایة ، ج 5 ، ص 189 (وشک) .
2- فی مرآة العقول ، ج 12 ، ص 165 : «أوشک» مبتدأ مضاف إلی الدعوة ، و«أسرع » معطوف علیه والمضاف محذوف ، أی وأسرعها ، و«إجابة » تمیز کما قیل . ویحتمل أن یقرأ کلاهما بالإضافة فیقدّر قوله : «وإجابته » فی آخر الکلام بقرینة أوّل الکلام ، أی هذا الدعاء أقرب الدعوات من اللّه ، وإجابته أسرع الإجابات . ویمکن أن یقرأ کلاهما بالتمییز فیکون «دعاء المرء » مبتدأ ، و«أوشک » خبره ، والمراد بالدعوة الحصول أو السماع مجازا . وعلی التقادیر السابقة إمّا أسرع تأکید لأوشک ، أو المراد بأوشک مزید التوفیق للدعاء ، أو المراد أنّه إذا دعا للأخ لایحتاج إلی المبالغة والتطویل لحصول الإجابة بل یکفیه أیسر دعاء بظهر الغیب ، أی فی حاله مستظهرا بذلک متقوّیا به » .
3- الوافی ، ج 9 ، ص 1525 ، ح 8692 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 107 ، ح 8865 .
4- فی «ز ، ص ،بر» وحاشیة «ز » والوافی والأمالی : «الرجل » . وفی قرب الإسناد : «الأخ المؤمن » .
5- فی قرب الإسناد : «مستجاب و » .
6- الأمالی للصدوق ، ص 455 ، المجلس 70 ، ح 1 ، بسنده عن أحمد بن محمّد بن عیسی . قرب الإسناد ، ص 6 ، ح 19 ، بسند آخر ؛ ثواب الأعمال ، ص 184 ، ح 1 ، بسند آخر ، مع اختلاف یسیر وزیادة فی آخره . المؤمن ، ص 54 ، ح 140 ، عن أبی عبداللّه علیه السلام ؛ الاختصاص ، ص 28 ، مرسلاً عن أبی حمزة الثمالی ، من دون الإسناد إلی المعصوم علیه السلام ، والروایة فیهما _ مع زیادة فی أوّلهما _ هکذا: «دعاء المؤمن للمؤمن یدفع عنه البلاء ، ویدرّ علیه الرزق» الوافی ، ج 9 ، ص 1525 ، ح 8693 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 106 ، ذیل ح 8864 .
7- الشوری (42) : 26 .
8- فی «ب» : - «له » .
9- فی حاشیة «ج » : + «الموکّل به » .
10- فی البحار : - «اللّه » .
11- فی البحار : - «ما سألت وقد اُعطیت » .
12- فی «بر ، بف » والوافی والبحار : «لحبّک » .
13- الوافی ، ج 9 ، ص 1525 ، ح 8694 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 111 ، ح 8880 ؛ البحار ، ج 67 ، ص 49 .
14- «نجحا» إمّا من أنجحتُ من له الحاجةَ ، أی قضیتُ له . أو من نجح أمرُ فلان : تیسّر له . أو نجح فلان : أصاب طَلِبَتَه. أو من النجاح والنُّجح : الظَفَر بالحوائج . أو من تنجّحتُ الحاجة واستنجحتها : إذا انتجزتها . مجمع البحرین ، ج 2 ، ص 417 (نجح ) .

باب دعا براى برادران (دينى) در پشت سر آنها

1- از امام باقر (علیه السّلام)، فرمود:

دعائى كه بيشتر در معرض اجابت است و زودتر مستجاب مى شود، دعا كردن براى برادران دينى در غياب او.

2- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود:

دعاء مرد در غياب برادرش (براى او) روزى را فراوان مى كند و بدى را جلو مى گيرد.

3- از امام باقر (علیه السّلام) در تفسير قول خدا تبارك و تعالى (25 سوره شورى): «و اجابت كند براى آن كسانى كه گرويدند و كارهاى شايسته كردند و از فضل خود براى آنها بيفزايد» فرمود: مقصود از آن مؤمن است كه براى برادر خود در ظهر غيب دعا مى كند و فرشته براى او آمين گويد: و خداى جبّار عزيز مى فرمايد: براى تو است دو برابر آنچه در خواست كردى و به تو عطا شده آنچه در خواست كردى براى آنكه او را دوست داشتى.

4- امام باقر (علیه السّلام) فرمود:

دعائى كه در اجابت كامياب تر است دعاى برادر است براى برادر دينى خود در پشت سر او، آغاز دعا كند براى برادر خود

ص: 125

لِلاْءِجَابَةِ(1) دُعَاءُ الاْءَخِ لاِءَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیْبِ، یَبْدَأُ بِالدُّعَاءِ لاِءَخِیهِ، فَیَقُولُ لَهُ مَلَکٌ مُوَکَّلٌ بِهِ: آمِینَ(2)، وَ لَکَ(3) مِثْلاَهُ».(4)

5. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ التَّمِیمِیِّ، عَنْ حُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مَا مِنْ مُوءْمِنٍ دَعَا لِلْمُوءْمِنِینَ وَ الْمُوءْمِنَاتِ إِلاَّ رَدَّ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ عَلَیْهِ مِثْلَ(5) الَّذِی دَعَا لَهُمْ بِهِ مِنْ کُلِّ مُوءْمِنٍ وَ مُوءْمِنَةٍ مَضی مِنْ أَوَّلِ الدَّهْرِ ، أَوْ هُوَ آتٍ إِلی یَوْمِ الْقِیَامَةِ، إِنَّ(6) الْعَبْدَ لَیُوءْمَرُ بِهِ إِلَی النَّارِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ، فَیُسْحَبُ، فَیَقُولُ الْمُوءْمِنُونَ وَ الْمُوءْمِنَاتُ: یَا رَبِّ(7)، هذَا(8) الَّذِی کَانَ یَدْعُو لَنَا، فَشَفِّعْنَا(9) فِیهِ، فَیُشَفِّعُهُمُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِیهِ(10)، فَیَنْجُو».(11)

6 . عَلِیٌّ(12)، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: رَأَیْتُ عَبْدَ اللّهِ بْنَ جُنْدَبٍ فِی الْمَوْقِفِ(13)، فَلَمْ أَرَ مَوْقِفاً کَانَ أَحْسَنَ مِنْ مَوْقِفِهِ، مَا زَالَ(14) مَادّاً یَدَیْهِ(15) إِلَی السَّمَاءِ، وَ دُمُوعُهُ تَسِیلُ عَلی خَدَّیْهِ(16) حَتّی تَبْلُغَ الاْءَرْضَ، فَلَمَّا صَدَرَ(17) النَّاسُ قُلْتُ لَهُ(18): یَا أَبَا مُحَمَّدٍ، مَا رَأَیْتُ مَوْقِفاً قَطُّ أَحْسَنَ مِنْ مَوْقِفِکَ؟

قَالَ: وَ اللّهِ، مَا دَعَوْتُ إِلاَّ لاِءِخْوَانِی، وَ ذلِکَ أَنَّ(19) أَبَا الْحَسَنِ مُوسی(20) علیه السلام أَخْبَرَنِی أَنَّ (21): «مَنْ دَعَا لاِءَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیْبِ، نُودِیَ مِنَ الْعَرْشِ(22): وَ لَکَ مِائَةُ أَلْفِ ضِعْفٍ(23)» فَکَرِهْتُ أَنْ أَدَعَ مِائَةَ أَلْفٍ(24) مَضْمُونَةً(25) لِوَاحِدَةٍ(26) لاَ أَدْرِی تُسْتَجَابُ(27)، أَمْ لاَ؟(28)

ص: 126


1- فی مرآة العقول : «أسرع ، أفعل تفضیل وهو مبتدأ ، و«نجحا » تمیز ، و«للإجابة » صفة لقوله : نججا ، أو متعلّق به . وما قیل : إنّ «أسرع» فعل ماض ، والدعاء منصوب ، و«دعاء الأخ» مرفوع بالفاعلیّة ، بعید » .
2- فی «ز ، ص» : - «آمین » . وفی «بس » : «ابشر» .
3- فی «ز » : «فلک » .
4- الکافی ، کتاب الحجّ ، باب الوقوف بعرفة وحدّ الموقف ، ضمن ح 7749 ؛ والتهذیب ، ج 5 ، ص 185 ، ضمن ح 617 ؛ والاختصاص ، ص 84 ، ضمن الحدیث ، بسند آ خر ، وتمام الروایة هکذا : «من دعا لاخیه بظهر الغیب وکّل اللّه به ملکا یقول : ولک مثلاه» . کمال الدین ، ص 11 ، مرسلاً عن النبیّ صلی الله علیه و آله ، مع اختلاف الوافی ، ج 9 ، ص 1526 ، ح 8695 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 107 ، ح 8866 .
5- فی «ز » : «بمثل » .
6- فی حاشیة «ص » وثواب الأعمال : «وإنّ » .
7- یجوز فتح الباء علی أن یکون أصله : «یا ربّنا» .
8- فی «ز » و حاشیة «ج »: + «العبد » . وقوله : «الذی » خبر «هذا» .
9- «الشفاعة » : هی السؤال فی التجاوز عن الذنوب والجرائم . والمُشفَّع : من تُقبل شفاعته . مجمع البحرین ، ج 4 ، ص 353 (شفع) .
10- فی «ب» : - «فیه » .
11- الأمالی للصدوق ، ص 456 ، المجلس 70 ، ح 3 ، بسنده عن الکلینی هکذا : «ما من مؤمن أو مؤمنة مضی من أوّل الدهر أو هو آت إلی یوم القیامة إلاّ وهم شفعاء لمن یقول فی دعائه : اللّهمّ اغفر للمؤمنین والمؤمنات، وإنّ العبد لیؤمر به ...» . ثواب الأعمال ، ص 194 ، ح 4 ، بسند آخر عن أبی عبداللّه ، عن أبیه علیهماالسلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، مع اختلاف یسیر وزیادة فی أوّله . تفسیر القمّی ، ج 1 ، ص 67 ، ضمن الحدیث ، بسند آخر عن أبی عبداللّه علیه السلام ، من دون الإسناد إلی الرسول صلی الله علیه و آله ، مع اختلاف الوافی ، ج 9 ، ص 1526 ، ح 8696 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 114 ، ح 8886 .
12- فی «ج ، ز ، ص » : + «بن إبراهیم » .
13- فی الکافی ، ح 7747 والوسائل والبحار والتهذیب والأمالی للصدوق : «بالموقف » . وفی مرآة العقول : «الموقف فی الأوّل اسم مکان ، والمراد به عرفات . وفی البقیّة مصدر میمیّ» .
14- فی «ز » : «ما یزال » .
15- فی الوسائل والتهذیب : «یده » .
16- فی البحار : «خدّه » .
17- فی الکافی ، ح 7747 والوافی والوسائل والبحار : «انصرف » . وفی التهذیب : «صرف » . و«الصَّدَر » : رجوع المسافر من مقصده، والشاربة من الورْد . وأصله الانصراف . النهایة، ج 3 ، ص 15 ؛ المصباح المنیر ، ص 335 (صدر) .
18- فی «بف» : - «له » .
19- فی الوسائل والتهذیب : «لأنّ » .
20- فی الکافی ، ح 7747 والوافی والوسائل والبحار والتهذیب والأمالی للصدوق : + «بن جعفر» .
21- فی «بر » وحاشیة «ج ، د ، ز، بف » والکافی ، ح 7747 والوافی والوسائل والبحار والتهذیب والأمالی للصدوق : «إنّه » .
22- فی البحار : «من العرش :ها » .
23- فی الوافی والوسائل والبحار والکافی ، ح 7747 والتهذیب: + «مثله » . وفی مرآة العقول : «عبداللّه بن جندب ... من ثقات أصحاب الصادق والکاظم والرضا علیهم السلام . ولجلالته وعلوّ شأنه قال علیه السلام مناسبا لحاله : إنّ دعاءه یضاعف مائة ألف ضعف » .
24- فی «ج ، د ، ص ، بر ، بف » والوافی والوسائل والبحار والکافی ، ح 7747 والتهذیب والأمالی للصدوق : + «ضعف » .
25- منصوب صفة للمائة .
26- فی الکافی ، ح 7747 : «لواحد » .
27- فی البحار والکافی ، ح 7747 : «یستجاب » .
28- الکافی ، کتاب الحجّ ، باب الوقوف بعرفة وحدّ الموقف ، ح 7747 . وفی التهذیب ، ج 5 ، ص 184 ، ح 615 ، معلّقا عن الکلینی . الأمالی للصدوق ، ص 455 ، المجلس 70 ، ح 2 ، بسنده عن علیّ بن إبراهیم ، عن أبیه . الفقیه ، ج 2 ، ص 212 ، ح 2185 ، مرسلاً عن أبی عبداللّه علیه السلام ، من دون الإسناد إلی النبیّ صلی الله علیه و آله ، من قوله : «مَن دعا لأخیه بظهر الغیب» مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1527 ، ح 8699 ؛ الوسائل ، ج 13 ، ص 544 ، ح 18402 ؛ و ج 7 ، ص 110 ، ح 8878 ، من قوله : «من دعا لأخیه» إلی قوله : «ألف ضعف» ؛ البحار ، ج 48 ، ص 171 ، ح 10.

و فرشته اى كه به او گمارده است مى گويد: آمين و براى تو باد دو برابر آن.

5- از امام صادق (علیه السّلام) كه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود:

هيچ مؤمنى نيست كه براى مردان مؤمن و زنان مؤمنه دعا كند جز اينكه خدا عز و جل به او برگرداند مانند آنچه را براى آنان دعا كرده است از طرف هر مرد مؤمن و هر زن مؤمنه اى كه از آغاز روزگار در گذشته يا تا روز قيامت به جهان آيد، راستى بنده اى باشد كه روز قيامت دستور دهند كه او را به دوزخ برند و او را به سوى دوزخ كشند، مؤمنين و مؤمنات مى گويند: پروردگارا! اين است كه براى ما دعا مى كرد و شفاعت ما را در باره او بپذيرد و خدا شفاعت آنان را در باره او بپذيرد و نجات يابد.

6- على، از پدرش گويد: عبد اللَّه بن جندب را در موقف (عرفات) ديدم و وقوفى بهتر از وقوف او نديدم، پيوسته دو دستش به سوى آسمان دراز بود و اشكش بر دو گونه اش روان بود تا به زمين مى رسيد و چون مردم برگشتند، به او گفتم: اى أبا محمد! من وقوفى بهتر از وقوف تو نديدم.

گفت: به خدا من جز براى برادران دينى خود دعائى نكردم و اين براى آن است كه أبو الحسن- امام كاظم- (علیه السّلام) به من خبر داد كه هر كه در پشت سر براى برادر خود دعا كند، از عرش به او ندا رسد كه: براى تو باد صد هزار برابر آن و من بد داشتم كه صد هزار دعاى تعهد شده را براى يك دعاء از دست بدهم كه نمى دانم آن يك دعاء اجابت مى شود يا نه؟

ص: 127

7 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ؛ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنِ ابْنِ رِئَابٍ، عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ، عَنْ ثُوَیْرٍ، قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام یَقُولُ : «إِنَّ الْمَلاَئِکَةَ إِذَا سَمِعُوا الْمُوءْمِنَ یَدْعُو لاِءَخِیهِ الْمُوءْمِنِ(1) بِظَهْرِ الْغَیْبِ، أَوْ یَذْکُرُهُ بِخَیْرٍ، قَالُوا: نِعْمَ الاْءَخُ أَنْتَ لاِءَخِیکَ، تَدْعُو لَهُ بِالْخَیْرِ وَ هُوَ غَائِبٌ عَنْکَ(2)، وَ تَذْکُرُهُ بِخَیْرٍ ، قَدْ أَعْطَاکَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ مِثْلَیْ(3) مَا سَأَلْتَ لَهُ، وَ أَثْنی عَلَیْکَ مِثْلَیْ(4) مَا أَثْنَیْتَ عَلَیْهِ، وَ لَکَ الْفَضْلُ عَلَیْهِ؛ وَ إِذَا سَمِعُوهُ یَذْکُرُ أَخَاهُ بِسُوءٍ وَ یَدْعُو عَلَیْهِ، قَالُوا لَهُ(5): بِئْسَ الاْءَخُ أَنْتَ لاِءَخِیکَ، کُفَّ أَیُّهَا الْمُسَتَّرُ(6) عَلی ذُنُوبِهِ وَ عَوْرَتِهِ، وَ ارْبَعْ(7) عَلی نَفْسِکَ، وَ احْمَدِ اللّهَ الَّذِی سَتَرَ عَلَیْکَ، وَ اعْلَمْ أَنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَعْلَمُ بِعَبْدِهِ مِنْکَ».(8)

بَابُ مَنْ تُسْتَجَابُ(9) دَعْوَتُهُ

1 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ(10)، عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللّهِ الْقُمِّیِّ، قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ : «ثَلاَثَةٌ دَعْوَتُهُمْ مُسْتَجَابَةٌ(11): الْحَاجُّ، فَانْظُرُوا کَیْفَ تَخْلُفُونَهُ(12) ؛

ص: 128


1- فی الوافی : - «المؤمن » .
2- فی «ز » وحاشیة «ج » : «منک » .
3- فی «ج ، ز ، بس » : «مثل » . وفی مرآة العقول : «مثل ما سألت ، وفی بعض النسخ : مثلی ، بالتثنیة فی الموضعین ولعلّ قوله : «ولک الفضل علیه » یؤیّد الإفراد ، أی وإن کنت فی العطاء والثناء مثله لکن لک الفضل علیه ؛ حیث أحسنت إلیه وصرت سببا لحصول ما سألت له . وعلی نسخة التثنیة أیضا لعلّه هو المراد . وعلی النسختین یحتمل أن یکون إشارة إلی تضاعف العطاء والثناء ، فلا تنافی نسخة الإفراد سائر الأخبار الدالّة علی تضاعف ما سأل » .
4- فی «ج ، ز ، بس » : «مثل » .
5- فی «د ، ص ، بر ، بف » والوافی : - «له » .
6- فی «د ، بر » وحاشیة «بف » : «المستَتَر» . وفی «بس» : «المصرّ » . وفی مرآة العقول : «المستر ، علی بناء المجهول من التفعیل أو الإفعال . وما قیل : إنّه علی بناء الفاعل فهو بعید» .
7- «رَبَعَ » کمنع : وقف وتحبّس . والمعنی : قف علی نفسک وکفّ وأمسک وارفق بها ولاتتبعها ، واقتصر ï علی النظر فی حال نفسک ولاتلتفت إلی غیرک . راجع : الصحاح ، ج 3 ، ص 1212 (ربع) .
8- الوافی ، ج 9 ، ص 1526 ، ح 8697 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 111 ، ح 8879، إلی قوله : «ما أثنیت علیه ولک الفضل علیه» ؛ و ص 131 ، ح 8924 .
9- فی «ز ، بر» : «یستجاب» .
10- کذا فی النسخ والمطبوع والوسائل ، لکنّ الظاهر وقوع التحریف فی العنوان ، وأنّ الصواب هو «أحمد بن محمّد ، عن محمّد بن خالد » ؛ فإنّ عیسی بن عبداللّه هذا ، هو عیسی بن عبداللّه بن سعد الأشعری ، جدّ أحمد بن محمّد بن عیسی ، وقد روی أحمد نفسه مسائل جدّه بواسطة أبیه ، لا مباشرةً . والخبر رواه الشیخ الطوسی فی التهذیب ، ج 6 ، ص 122 ، ح 212 ، بسنده عن أبان بن عثمان ، عن عیسی بن عبداللّه القمّی . راجع : الفهرست للطوسی ، ص 331 ، الرقم 518 ؛ رجال النجاشی ، ص 296 ، الرقم 805 ؛ رجال الطوسی ، ص 258 ، الرقم 3658 . ویؤیّد ما استظهرناه من وقوع التحریف فی العنوان ، وما هو الصواب فیه ، ما ورد فی الکافی ، ح 3350 ؛ من روایة محمّد بن یحیی ، عن أحمد بن محمّد بن عیسی ، عن أبی عبداللّه البرقی _ وهو محمّد بن خالد _ عن عیسی بن عبداللّه القمّی . هذا ، ولایخفی أنّ عامل التحریف فی العنوان المبحوث عنه ، هو جواز النظر من «محمّد» فی «أحمد بن محمّد» إلی «محمّد» فی «محمّد بن خالد» .
11- فی حاشیة «ز » : «استجاب دعوتهم » .
12- فی «ز ، بر ، بف » وحاشیة «ج » : «تخلفونهم » .

7- از ثوير، گويد: شنيدم على بن الحسين (علیه السّلام) مى فرمود:

راستى وقتى فرشته ها بشنوند كه مؤمن در پشت سر براى برادر مؤمنش دعا مى كند و يا او را به خوبى ياد مى كند، گويند: چه خوب برادرى هستى، تو براى برادرت در حقّ او دعاى خير مى كنى با اينكه از تو عائب است و او را به خوبى ياد مى كنى، هر آينه خدا عز و جل به تو مى دهد دو برابر آنچه را در خواست كردى براى او، و از تو خوبى گويد دو چندان آنچه از او خوبى گفتى و تو بر او فضيلت دارى و هر گاه فرشته ها بشنوند از زبان او كه به برادرش بد گويد و بر او نفرين كند به او گويند: چه بد برادرى باشى، تو براى برادرت دست بردار از اين سخنان اى كسى كه پرده روى گناهان و عيوبش كشيده شده و خود را باش و سپاس كن از آن خدائى كه پرده روى تو كشيده و بدان كه خدا عز و جل به حال بنده خود از تو داناتر است.

باب كسى كه دعايش اجابت شود

1- از عيسى بن عبد اللَّه قمّى، گويد: از امام صادق (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود:

دعاء سه كس اجابت شود:

1- كسى كه به حج رود، بپائيد تا چگونه به جاى او در باز ماندگانش رفتار كنيد.

2- جنگجوى در راه خدا، پس بپائيد چگونه در باز

ص: 129

وَ الْغَازِی فِی سَبِیلِ اللّهِ ، فَانْظُرُوا کَیْفَ تَخْلُفُونَهُ(1) ؛ وَ الْمَرِیضُ، فَلاَ تُغِیظُوهُ(2) وَ لاَ تُضْجِرُوهُ».(3)

2. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیُّ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ(4) بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «کَانَ أَبِی علیه السلام یَقُولُ: خَمْسُ دَعَوَاتٍ لاَ یُحْجَبْنَ(5) عَنِ الرَّبِّ تَبَارَکَ وَ تَعَالی: دَعْوَةُ الاْءِمَامِ الْمُقْسِطِ(6)؛ وَ دَعْوَةُ الْمَظْلُومِ ، یَقُولُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : لاَءَنْتَقِمَنَّ لَکَ وَ لَوْ بَعْدَ حِینٍ؛ وَ دَعْوَةُ الْوَلَدِ الصَّالِحِ لِوَالِدَیْهِ؛ وَ دَعْوَةُ الْوَالِدِ الصَّالِحِ لِوَلَدِهِ؛ وَ دَعْوَةُ الْمُوءْمِنِ لاِءَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیْبِ، فَیَقُولُ: وَ لَکَ مِثْلُهُ(7)».(8)

3 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ، عَنِ السَّکُونِیِّ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : إِیَّاکُمْ(9) وَ دَعْوَةَ الْمَظْلُومِ(10) ، فَإِنَّهَا تُرْفَعُ فَوْقَ السَّحَابِ(11) حَتّی یَنْظُرَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلَیْهَا، فَیَقُولَ: ارْفَعُوهَا(12) حَتّی أَسْتَجِیبَ(13) لَهُ(14)؛ وَ إِیَّاکُمْ(15) وَ دَعْوَةَ الْوَالِدِ، فَإِنَّهَا أَحَدُّ مِنَ السَّیْفِ».(16)

4. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ، عَنْ أَخِیهِ الْحَسَنِ، عَنْ زُرْعَةَ، عَنْ سَمَاعَةَ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «کَانَ أَبِی(17) یَقُولُ: اتَّقُوا الظُّلْمَ، فَإِنَّ دَعْوَةَ الْمَظْلُومِ تَصْعَدُ إِلَی السَّمَاءِ».(18)

5 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ هِشَامِ

ص: 130


1- فی حاشیة «ز » : «تخلفونهم » . فی مرآة العقول ، ج 12 ، ص 171 : «أی أحسنوا خلافتهم فی أهلهم ومالهم ودارهم وعقارهم ؛ لیدعوا لکم ؛ فإنّ دعاءهم مستجاب » . یقال : خَلَفْتُ الرجلَ فی أهله : إذا أقمتَ بعده فیهم وقمتَ عنه بما کان یفعله . النهایة ، ج 2 ، ص 66 (خلف) .
2- فی «بر ، بف ، ص» وحاشیة «ج » : «فلاتعرضوه » . وفی حاشیة «بر » والوافی : «فلاتغیّظوه » . و«الغَیظ» : الغَضَب المحیط بالکبد ، وهو أشدّ الحنَق . وهو مصدر من غاظَه الأمر یغیظه ، وأغاظه . المصباح المنیر، ص 459 (غیظ) .
3- التهذیب ، ج 6 ، ص 122 ، ح 212 ، بسنده عن عیسی بن عبداللّه القمّی ، عن أبی عبداللّه علیه السلام هکذا : «ثلاثة دعوتهم مستجابة ، أحدهم الغازی فی سبیل اللّه ، فانظروا کیف تخلفوه» الوافی ، ج 9 ، ص 1531 ، ح 8702 ؛ الوسائل ، ج 2 ، ص 420 ، ح 2525 ، وتمام الروایة فیه : «ثلاثة دعوتهم مستجابة : الحاجّ والغازی والمریض ، فلا تغیّظوه ولاتضجروه» ؛ و ج 7 ، ص 127 ، ح 8914 .
4- هکذا فی النسخ والطبعة القدیمة والوسائل . وفی المطبوع : «حسن » .
5- هکذا فی أکثر النسخ التی قوبلت والوافی والوسائل والمصادر . وفی بعض النسخ والمطبوع : «لا تحجبن» .
6- «المقسط » : العادل ، یقال : أقسط یُقسط ، فهو مقسط : إذا عدل . النهایة ، ج 4 ، ص 60 (قسط) .
7- فی «ب ، د ، ز ، ص ، بر ، بس ، بف » وحاشیة «ج » والوافی والوسائل : «مثلاه » .
8- الأمالی للطوسی ، ص 150 ، المجلس 5 ، ح 61 ، بسند آخر عن أبی عبداللّه علیه السلام ؛ وفی الفقیه ، ج 4 ، ص 355 ، ضمن الحدیث الطویل 5763 ؛ والخصال ، ص 197 باب الأربعة ، ح 4 ، بسند آ خر عن جعفر بن محمّد ، عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله . مصادقة الإخوان ، ص 76 ، مرسلاً عن سلیمان بن خالد ، عن أبی عبداللّه علیه السلام ؛ الإرشاد، ج 1 ، ص 304 ، مرسلاً عن أمیرالمؤمنین علیه السلام ، وفی کلّها : «أربعة لاتردّ لهم دعوة ...» ولم یرد هذه الفقرة : «دعوة الولد الصالح لوالدیه» ، وفی کلّها مع اختلاف یسیر . الأمالی للطوسی ، ص 280 ، المجلس 10 ، ح 79 ، بسند آخر عن علیّ بن محمّد ، عن آبائه ، عن الصادق علیهم السلام ، وفیه : «ثلاث دعوات لایحجبن ...» مع اختلاف . وراجع : الکافی ، کتاب الحجّ ، باب الوقوف بعرفة وحدّ الموقف ، ح 7749 الوافی ، ج 9 ، ص 1531 ، ح 8703 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 116 ، ح 8892 .
9- فی «ز » وحاشیة «ج » : «إیّاک » .
10- فی الجعفریّات : «الوالد » .
11- فی مرآة العقول : «کأنّ السحاب کنایة عن موانع إجابة الدعاء ، أو الحجب المعنویّة الحائلة بینه و بین ربّه ، أو هی کنایة عن الحجب فوق العرش أو تحته علی اختلاف الأخبار . ویمکن حمله علی السحاب المعروف ، علی الاستعارة التمثیلیّة لبیان کمال الاستجابة . والمراد بالنظر : نظر الرحمة والعنایة وإرادة القبول» .
12- فی «ب » : «ارفعوا » . وفی الجعفریّات: + «إلیّ » .
13- فی «ص » : «اُستجیب » علی بناء المفعول .
14- فی «ب ، ج ، بر ، بس » وحاشیة «ز » : «لکم » . وفی «ز » : «لک » .
15- فی الجعفریّات : «فإیّاکم » .
16- الجعفریّات ، ص 186 ، بسند آخر عن جعفر بن محمّد ، عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله الوافی ، ج 9 ، ص 1532 ، ح 8704 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 128 ، ح 8916 .
17- فی «ب ، ج ، د ، ز ، ص ، بس ، بف » : - «أبی » .
18- الوافی ، ج 9 ، ص 1532 ، ح 8705 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 128 ، ح 8917 .

مانده هايش رفتار مى كنيد.

3- بيمار، و بايد او را به خشم نياوريد و دل تنگ نكنيد.

2- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

پدرم مى فرمود: پنج دعا است كه از درگاه پروردگار تبارك و تعالى محجوب نشوند:

1- دعاء امام عادل 2- دعاء ستم كشيده، خداى عز و جل مى فرمايد: هر آينه انتقام تو را از ستمكار بگيرم گر چه پس از زمانى باشد 3- دعاء فرزند صالح براى پدر و مادر 4- دعاء پدر خوب براى فرزندش 5- دعاء مؤمن براى برادر خود در پشت سر او كه خدا مى گويد: براى تو باد مانند آن.

3- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرموده است:

بپرهيزيد از نفرين ستم شده، زيرا تا فراز ابر بر آيد و خداى عز و جل در آن بنگرد و فرمايد: آن را بر آوريد تا براى او اجابت كنم، و بپرهيزيد از نفرين پدر كه از شمشير برنده تر است.

4- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: پدرم بود كه مى فرمود:

بپرهيزيد از ستم، زيرا نفرين ستم رسيده، به آسمان بالا مى رود.

5- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

ص: 131

بْنِ سَالِمٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «مَنْ قَدَّمَ(1) أَرْبَعِینَ مِنَ الْمُوءْمِنِینَ، ثُمَّ دَعَا(2)،

اسْتُجِیبَ لَهُ».(3)

6 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ طَلْحَةَ النَّهْدِیِّ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أَرْبَعَةٌ لاَ تُرَدُّ(4) لَهُمْ دَعْوَةٌ حَتّی(5) تُفَتَّحَ(6) لَهُمْ(7) أَبْوَابُ السَّمَاءِ، وَ(8) تَصِیرَ(9) إِلَی الْعَرْشِ(10): الْوَالِدُ لِوَلَدِهِ، وَ الْمَظْلُومُ عَلی مَنْ ظَلَمَهُ، وَ الْمُعْتَمِرُ حَتّی(11) یَرْجِعَ، وَ الصَّائِمُ حَتّی(12) یُفْطِرَ».(13)

7 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ، عَنِ السَّکُونِیِّ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ النَّبِیُّ(14) صلی الله علیه و آله : لَیْسَ شَیْءٌ أَسْرَعَ إِجَابَةً مِنْ دَعْوَةِ غَائِبٍ لِغَائِبٍ».(15)

8. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ، عَنِ السَّکُونِیِّ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : دَعَا مُوسی علیه السلام وَ أَمَّنَ هَارُونُ علیه السلام وَ أَمَّنَتِ الْمَلاَئِکَةُ علیهم السلام ، فَقَالَ اللّهُ تَعَالی: «قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُما فَاسْتَقِیما»(16) وَ مَنْ غَزَا فِی سَبِیلِ اللّهِ اسْتُجِیبَ لَهُ، کَمَا اسْتُجِیبَ لَکُمَا(17) یَوْمَ الْقِیَامَةِ».(18)

ص: 132


1- فی الأمالی للصدوق: + «فی دعائه » . وفی شرح المازندرانی : «یجوز تخفیف الدال وتشدیدها . والثانی أظهر ؛ لأنّ فی الاجتماع مدخلاً عظیما فی استجابة الدعاء» . ورده المجلسی فی مرآة العقول ؛ حیث قال : «ومن قرأ بتخفیف الدال ، أی أتاهم وشرک معهم فی الدعاء ، فقد أبعد » .
2- فی الأمالی للصدوق: + «لنفسه » .
3- الأمالی للصدوق ، ص 456 ، المجلس 70 ، ح 4 ، عن أحمد بن علیّ بن إبراهیم بن هاشم ، عن أبیه ، عن جدّه ، عن محمّد بن أبی عمیر. وفیه ، ص 379 ، المجلس 60 ، ح 8 ؛ والخصال ، ص 537 ، أبواب الأربعین ومافوقه ، ح 3 ؛ والأمالی للطوسی ، ص 424 ، المجلس 15 ، ح 7 ، بسند آخر ، مع اختلاف یسیر وزیادة الوافی ، ج 9 ، ص 1533 ، ح 8709 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 117 ، ح 8894 .
4- فی «ص ، بر ، بس ، بف » : «لایردّ » .
5- فی الأمالی للصدوق وفضائل الأشهر الثلاثة : «و » بدل «حتّی » .
6- فی «ب » والوافی وفضائل الأشهر الثلاثة ، ح 64 : «یفتح » . وفی «ص » : «یفتّح » .
7- فی الأمالی للصدوق وفضائل الأشهر الثلاثة ، ح 104 : «لها » .
8- فی «ب ، ز ، ص ، بس » وحاشیة «د» وشرح المازندرانی : «أو » . قال المازندرانی : «ولفظة «أو » بمعنی : إلی أن . أو للعطف علی تفتّح » . وفی مرآة العقول : «وفی بعض النسخ : أو تصیر ، فالتردید من الراوی . أو هی بمعنی : إلی أن . أو التردید باعتبار اختلاف مراتب الإجابة والقبول » .
9- فی فضائل الأشهر الثلاثة : «یصیر » .
10- فی الأمالی للصدوق وفضائل الأشهر الثلاثة : + «دعاء» . وفی الفقیه: + «دعوة » .
11- فی «ز » وحاشیة «ج ، د » والوسائل : «حین » .
12- فی «ز » وحاشیة «ج » والوسائل : «حین » .
13- الأمالی للصدوق ، ص 265 ، المجلس 45 ، ح 4 ؛ وفضائل الأشهر الثلاثة ، ص 86 ، ح 64 ؛ وص 111 ، ح 104 ، بسند آخر عن محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب ، عن علیّ بن النعمان ، عن عبداللّه بن طلحة النهدی ، عن جعفر بن محمّد ، عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله . الفقیه ، ج 2 ، ص 226 ، ح 2255 ، مرسلاً عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله . راجع : الفقیه ، ج 4 ، ص 352 ، ح 5762 ؛ والخصال ، ص 197 ، باب الأربعة ، ح 4 ؛ ومصادقة الإخوان ، ص 76 ، ح 1 ؛ والإرشاد ، ج 1 ، ص 304 ؛ والأمالی للطوسی ، ص 150 ، المجلس 5 ، ح 61 الوافی ، ج 9 ، ص 1532 ، ح 8706 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 116 ، ح 8893 .
14- فی «بر » : «رسول اللّه » .
15- الجعفریّات ، ص 195 ، بسند آخر عن أبی عبداللّه ، عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله الوافی ، ج 9 ، ص 1532 ، ح 8707 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 107 ، ح 8867 .
16- یونس (10 ) : 89 .
17- فی «ج ، د ، ز ، بر ، بف » والوسائل، ح 8915 والبحار والجعفریّات: + «إلی » .
18- الجعفریّات ، ص 76 ، بسند آخر عن جعفر بن محمّد ، عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1533 ، ح 8708 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 105 ، ح 8859 ، إلی قوله : «قَدْ أُجِیبَت دَّعْوَتُکُمَا» ؛ و ص 128 ، ح 8915 ؛ البحار ، ج 13 ، ص 359 ، ح 70 .

هر كه نخست به چهل مؤمن دعا كند و سپس به خود دعا كند، دعايش اجابت شود.

6- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود است:

چهار كسند كه دعاى آنها برگشت ندارد تا آنكه درهاى آسمان باز شوند و به عرش برسند: دعاى پدر براى فرزند خود، نفرين مظلوم به كسى كه به او ستم كرده است، عمره كننده تا به وطن برگردد، و روزه دار تا وقتى افطار كند.

7- امام صادق (علیه السّلام) فرمود كه: پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرموده است:

هيچ دعائى زودتر به اجابت نرسد از دعاء غائبى براى غائبى.

8- امام صادق (علیه السّلام)، فرمود كه: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرموده است: موسى دعا كرد و هارون آمين گفت، و فرشته ها هم آمين گفتند، پس خدا تبارك و تعالى فرمود: هر آينه دعاء شما به اجابت رسيد، استقامت كنيد پا برجا باشيد و هر كس هم در راه خدا جهاد كند، دعايش به اجابت رسد (چنانچه براى شما به اجابت رسيد) تا به روز قيامت.

ص: 133

بَابُ مَنْ لاَ تُسْتَجَابُ(1) دَعْوَتُهُ

1 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسی، عَنْ حُسَیْنِ بْنِ مُخْتَارٍ، عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ صَبِیحٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: صَحِبْتُهُ بَیْنَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ، فَجَاءَ(2) سَائِلٌ، فَأَمَرَ أَنْ یُعْطی ، ثُمَّ جَاءَ(3) آخَرُ، فَأَمَرَ أَنْ یُعْطی، ثُمَّ جَاءَ آخَرُ، فَأَمَرَ أَنْ یُعْطی، ثُمَّ جَاءَ الرَّابِعُ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «یُشْبِعُکَ اللّهُ».

ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیْنَا، فَقَالَ : «أَمَا إِنَّ(4) عِنْدَنَا مَا نُعْطِیهِ، وَ لکِنْ أَخْشی أَنْ نَکُونَ(5) کَأَحَدِ الثَّلاَثَةِ الَّذِینَ لاَ یُسْتَجَابُ(6) لَهُمْ دَعْوَةٌ: رَجُلٌ أَعْطَاهُ اللّهُ مَالاً، فَأَنْفَقَهُ فِی غَیْرِ حَقِّهِ، ثُمَّ قَالَ: اللّهُمَّ ارْزُقْنِی، فَلاَ یُسْتَجَابُ لَهُ؛ وَ رَجُلٌ یَدْعُو عَلَی امْرَأَتِهِ أَنْ یُرِیحَهُ(7) مِنْهَا ، وَ قَدْ جَعَلَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ أَمْرَهَا إِلَیْهِ؛ وَ رَجُلٌ یَدْعُو عَلی جَارِهِ ، وَ قَدْ جَعَلَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لَهُ السَّبِیلَ إِلی أَنْ یَتَحَوَّلَ(8) عَنْ جِوَارِهِ، وَ یَبِیعَ دَارَهُ».(9)

2. أَبُو عَلِیٍّ الاْءَشْعَرِیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «أَرْبَعَةٌ لاَ تُسْتَجَابُ(10)

ص: 134


1- فی «ج ، ز ، بر» : «لایستجاب» .
2- فی حاشیة «ج » : «فجاءه » .
3- فی «بر » : «جاءه » .
4- فی «ب» : - «إنّ » .
5- فی حاشیة «بر » والوسائل : «أن أکون » .
6- فی الوافی : «لاتستجاب » .
7- فی «ج ، د ، ز ، ص ، بف » والوافی: + «اللّه » .
8- فی «ز » : «أن تحوّل » .
9- الوافی ، ج 9 ، ص 1535 ، ح 8712 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 123 ، ح 8907 .
10- فی «د ، ز ، بف » والوسائل : «لایستجاب » .

باب كسى كه دعايش مستجاب نيست

1- از وليد بن صبيح، از امام صادق (علیه السّلام)، گويد: به آن حضرت در ميان راه مكه و مدينه همراه بودم، يك سائلى آمد و فرمان داد به او چيزى داده شود و سپس ديگرى آمد و فرمان داد به او چيزى داده شود و سپس ديگرى آمد و فرمان داد به او هم چيزى داده شود، چهارمى آمد و آن حضرت فرمود: خدا سيرت كند و سپس به ما رو كرد و فرمود: هلا نزد ما هست آنچه به او بدهيم ولى مى ترسيم يكى از آن سه كس باشم كه خدا دعاء آنان را اجابت نكند:

1- مردى كه خدا بدو مالى داده و آن را در غير مورد شايسته بدان خرج كند و سپس گويد: بار خدايا! به من روزى بده و دعاء او اجابت نشود.

2- مردى كه بر زن خود نفرين تا خدا او را از وى راحت كند با اينكه خدا عز و جل كار طلاقش را به دست او گذاشته.

3- و مردى كه بر همسايه خود نفرين كند با اينكه خدا عز و جل براى آسايش او، راهى نهاده است و آن اين است كه خانه خود بفروشد و از همسايگى او به جاى ديگر رود.

2- از امام صادق (علیه السّلام) كه فرمود:

چهار كسند كه دعوتشان اجابت نشود:

1- مردى كه در خانه نشسته و مى گويد: بار خدايا! مرا روزى بده، به او گفته شود: آيا به تو دستور ندادم كه روزى را بجوئى؟

ص: 135

لَهُمْ دَعْوَةٌ: الرَّجُلُ(1) جَالِسٌ فِی بَیْتِهِ یَقُولُ: اللّهُمَّ ارْزُقْنِی، فَیُقَالُ(2) لَهُ: أَ لَمْ آمُرْکَ بِالطَّلَبِ؟؛ وَ رَجُلٌ کَانَتْ لَهُ امْرَأَةٌ، فَدَعَا عَلَیْهَا، فَیُقَالُ لَهُ(3): أَ لَمْ أَجْعَلْ أَمْرَهَا إِلَیْکَ؟؛ وَ رَجُلٌ کَانَ لَهُ مَالٌ، فَأَفْسَدَهُ، فَیَقُولُ: اللّهُمَّ ارْزُقْنِی، فَیُقَالُ لَهُ(4): أَ لَمْ آمُرْکَ بِالاِقْتِصَادِ(5)؟ أَ لَمْ آمُرْکَ بِالاْءِصْلاَحِ؟» ثُمَّ قَالَ : ««وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً»(6)؛ وَ رَجُلٌ کَانَ لَهُ مَالٌ، فَأَدَانَهُ بِغَیْرِ بَیِّنَةٍ، فَیُقَالُ لَهُ؛ أَ لَمْ آمُرْکَ بِالشَّهَادَةِ؟».(7)

مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ(8)، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ، عَنْ عِمْرَانَ أَبِی عَاصِمٍ(9)، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، مِثْلَهُ.(10)

3. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیُّ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ صَبِیحٍ(11)، قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ : «ثَلاَثَةٌ تُرَدُّ(12) عَلَیْهِمْ دَعْوَتُهُمْ: رَجُلٌ رَزَقَهُ اللّهُ مَالاً، فَأَنْفَقَهُ فِی غَیْرِ وَجْهِهِ، ثُمَّ قَالَ: یَا رَبِّ ارْزُقْنِی، فَیُقَالُ لَهُ: أَ لَمْ أَرْزُقْکَ؟ وَ رَجُلٌ دَعَا عَلَی امْرَأَتِهِ وَ هُوَ لَهَا ظَالِمٌ(13)، فَیُقَالُ لَهُ : أَ لَمْ أَجْعَلْ(14) أَمْرَهَا بِیَدِکَ؟ وَ رَجُلٌ جَلَسَ فِی بَیْتِهِ، وَ قَالَ: یَا رَبِّ ارْزُقْنِی، فَیُقَالُ لَهُ: أَ لَمْ أَجْعَلْ(15) لَکَ السَّبِیلَ إِلی طَلَبِ الرِّزْقِ».(16)

ص: 136


1- هکذا فی «ب ، ج ، د ، ز ، ص ، بر ، بس ، بف » والوافی ومرآة العقول والوسائل . قال فی المرآة : «اللام للعهد الذهنی ، فهو فی حکم النکرة ، و«جالس » صفته » . وفی المطبوع : «رجل » .
2- فی «ب » : «یقول » .
3- فی «ب» : - «له » .
4- فی «ب ، ج» : - «له » .
5- «القصد » : هو الوسط بین الطرفین . والمقتصد : من لایسرف فی الإنفاق ولایقتّر. النهایة، ج 4 ، ص 68 (قصد).
6- الفرقان (25) : 67 .
7- الکافی ، کتاب المعیشة ، باب دخول الصوفیّة علی أبی عبداللّه علیه السلام ...، ضمن الحدیث الطویل 8352 ، بسند آخر. تحف العقول ، ص 350 ، ضمن الحدیث الطویل ، وفیهما مع اختلاف یسیر وزیادة الوافی ، ج 9 ، ص 1536 ، ح 8713 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 124 ، ح 8908 .
8- فی الکافی ، ح 9338 : + «بن عیسی » .
9- هکذا فی «ب ، د ، بس ، جر» . وفی «ج » وحاشیة «د ، ز » : «عمرو بن أبی عاصم » . وفی «ز ، بر » وحاشیة «بف » : «عمران بن أبی عاصم » . وفی «بف » وحاشیة «ج » : «عمر بن أبی عاصم » . وفی المطبوع : «عمر[ان] بن أبی عاصم» . هذا ، وروی المصنّف فی الکافی ، ح 6230 ، جزءا من الخبر ، عن محمّد بن یحیی ، عن أحمد بن محمّد ، عن علیّ بن الحکم ، عن عمّار أبی عاصم . والظاهر صحّة «عمّار أبی عاصم » ؛ فإنّ المذکور فی أصحاب أبی عبداللّه علیه السلام ، هو عمّار أبو عاصم البجلی ، وعمّار بن عبدالحمید أبو عاصم السجستانی . راجع : رجال الطوسی ، ص 251 ، الرقم 3529 ؛ و ص 252 ، الرقم 3537 .
10- الکافی ، کتاب الزکاة ، باب کراهیة السرف والتقتیر ، ح 6230 ؛ و کتاب المعیشة ، باب من أدان ماله بغیر بیّنة ، ح 9338، وفیهما قطعة منه . وفیه ، أیضا ، ح 9339 ، بسند آخر عن عمّار بن أبی عاصم ، عن أبی عبداللّه علیه السلام . التهذیب ، ج 7 ، ص 232 ، ح 1014 ، معلّقا عن أحمد بن محمّد بن عیسی ، عن علیّ بن الحکم ، وفی کلّ المصادر قطعة منه الوافی ، ج 9 ، ص 1536 ، ح 8714 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 124 ، ذیل ح 8908 .
11- فی «ز » : + «عن أبی عبداللّه علیه السلام » . هذا ، وتأتی قطعة من الخبر فی الکافی ، ح 10646 ، بنفس السند عن أبی عبداللّه علیه السلام قال : سمعته یقول ، فلذا یمکن القول بسقوط «عن أبی عبداللّه علیه السلام » فی ما نحن فیه ، لکن احتمال الاکتفاء بذکر أبی عبداللّه علیه السلام فی سند الحدیث الأوّل من الباب و قد روی عنه الولید بن صبیح شبه المضمون وکون ضمیر «سمعته» راجعا إلیه علیه السلام ، غیر منفیّ . هذا ، واحتمال کون «عن أبی عبداللّه علیه السلام » فی نسخة «ز» زیادة تفسیریّة اُدرجت فی المتن سهوا ، قویّ جدّا.
12- فی «ز » : «یردّ» .
13- فی شرح المازندرانی ومرآة العقول : «وهو لها ظالم ، بسبب الدعاء علیها ؛ لأنّ دعاءه علیها مع قدرته علی التخلّص بوجه آخر ظلم » .
14- فی الوافی : «ألم نجعل » .
15- فی «ب ، ص » : «ألم یجعل » . وفی «ج ، د ، بف » والوافی : «ألم نجعل » .
16- الکافی ، کتاب الطلاق ، باب تطلیق المرأة غیر الموافقة ، ح 10646 ، قطعة منه . وفیه ، کتاب الزکاة ، باب قدر ما یعطی السائل ، ح 6064 ، بسند آخر عن عبداللّه بن سنان ، قطعة منه . الخصال ، ص 160 ، باب الثلاثة ، ح 208 ، بسنده عن عبداللّه بن سنان ، مع اختلاف یسیر وزیادة فی أوّله. الأمالی للطوسی ، ص 679، المجلس 37 ، ح 24 ، بسند آخر ، مع اختلاف یسیر و زیادة فی أوّله . وفی الفقیه ، ج 2 ، ص 69 ، ح 1747 ؛ وج 3 ، ص 168 ، ح 3628 ، مرسلاً ، قطعتان منه ، مع اختلاف یسیر ، وفی جمیع المصادر عن أبی عبداللّه علیه السلام . وراجع : الکافی ، کتاب المعیشة ، باب الحثّ علی الطلب والتعرّض للرزق ، ح 8387 الوافی ، ج 9 ، ص 1535 ، ح 8711 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 125 ، ح 8909 .

2- مردى كه زنى دارد و بر او نفرين مى كند، به او گفته شود: آيا كار طلاقش را به دست تو وانگذارم؟ 3- مردى كه مالى داشته و آن را از ميان برده است و مى گويد: بار خدايا! به من روزى بده، به او گفته شود: آيا به تو دستور ندادم ميانه روى كنى و رعايت اقتصاد نمائى؟ آيا به تو دستور ندادم اصلاح مال كنى و نگذارى از ميان برود؟.

سپس فرمود (67 سوره فرقان): «و آن كسانى كه هر گاه انفاق كنند اسراف نورزند و به خود تنگ نگيرند و در اين ميان به حدّ اعتدال باشند».

4- مردى كه مالى داشته و بى گواه به وام داده است، به او گفته شود: آيا به تو دستور ندادم كه گواه بگيرى؟

3- از وليد بن صبيح گويد: شنيدم كه او مى فرمود: سه كس باشند كه دعايشان به خودشان برگردد و به اجابت نرسد:

1- مردى كه خدايش مالى داده و بى جا خرج كرده و باز مى گويد: پروردگارا! به من روزى بده، به او گفته شود: آيا به تو روزى ندادم؟

2- و مردى كه بر همسر ستمكار خود نفرين كند، به او گفته شود: آيا كار طلاقش را به دست تو ندادم.

3- و مردى كه در خانه نشسته و مى گويد: پروردگارا! به من روزى بده، به او گفته شود: آيا براى تو راه تحصيل روزى فراهم نكرده ام؟

ص: 137

بَابُ الدُّعَاءِ عَلَی الْعَدُوِّ

1. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنْ یَحْیَی بْنِ الْمُبَارَکِ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ جَبَلَةَ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، قَالَ: شَکَوْتُ إِلی أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام جَاراً لِی وَ مَا أَلْقی مِنْهُ(1)، قَالَ: فَقَالَ لِیَ : «ادْعُ عَلَیْهِ»

قَالَ(2): فَفَعَلْتُ، فَلَمْ أَرَ شَیْئاً، فَعُدْتُ إِلَیْهِ، فَشَکَوْتُ إِلَیْهِ، فَقَالَ لِیَ : «ادْعُ عَلَیْهِ»: فَقُلْتُ(3): جُعِلْتُ فِدَاکَ، قَدْ فَعَلْتُ، فَلَمْ أَرَ شَیْئاً، فَقَالَ : «کَیْفَ دَعَوْتَ عَلَیْهِ؟» فَقُلْتُ: إِذَا لَقِیتُهُ دَعَوْتُ عَلَیْهِ، قَالَ(4): فَقَالَ: «ادْعُ عَلَیْهِ إِذَا أقْبَلَ(5) ··· î وَ إِذَا(6) اسْتَدْبَرَ» فَفَعَلْتُ، فَلَمْ أَلْبَثْ(7) حَتّی أَرَاحَ اللّهُ مِنْهُ.(8)

2 . وَ رُوِیَ(9) عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام ، قَالَ : «إِذَا دَعَا أَحَدُکُمْ عَلی أَحَدٍ، قَالَ: اللّهُمَّ اطْرُقْهُ بِلَیْلَةٍ(10) لاَ أُخْتَ لَهَا، وَ أَبِحْ حَرِیمَهُ(11)».(12)

3 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی(13)، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ، عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ، عَنْ یُونُسَ بْنِ عَمَّارٍ، قَالَ:

قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : إِنَّ لِی جَاراً مِنْ قُرَیْشٍ مِنْ آلِ مُحْرِزٍ قَدْ نَوَّهَ(14) بِاسْمِی وَ شَهَرَنِی(15)، کُلَّمَا مَرَرْتُ بِهِ قَالَ: هذَا الرَّافِضِیُّ یَحْمِلُ الاْءَمْوَالَ إِلی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ .

قَالَ: فَقَالَ لِیَ : «ادْعُ(16) اللّهَ عَلَیْهِ إِذَا

ص: 138


1- فی الوافی : «وما ألقی منه ، یعنی من الأذی ، ولعلّه کان عدوّا دینیّا له وإنّما یؤذیه من هذه الجهة ، وإلاّ لما استحقّ ذلک منه» .
2- فی «ب» والوافی : - «قال» .
3- هکذا فی النسخ التی قوبلت والوافی . وفی المطبوع : «قال: فقلت » .
4- فی «ب ، ج ، بس» : - «قال » .
5- هکذا فی «ص ، بر ، بف » وحاشیة «ز » وشرح المازندرانی والوافی . وفی سائر النسخ والمطبوع : «إذا ï أدبر» . وفی مرآة العقول ، ج 12 ، ص 177 : «لعلّ المراد بالإدبار أوّل ما ولّی ، وبالاستدبار الذهاب وللبعد فی الإدبار . ویحتمل أن یکون المراد بالثانی إرادة الإدبار ، فیکون بعکس الأوّل . وقیل : المراد بالاستدبار الغیبة . وهو بعید ... وفی بعض النسخ : إذا أقبل واستدبر. وهو أظهر » .
6- فی «ب » : «إذ » . وفی «د» : - «إذا » .
7- فی حاشیة «ج » : «فلم أثبت » .
8- الوافی ، ج 9 ، ص 1537 ، ح 8715 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 132 ، ح 8928 .
9- فی مرآة العقول : «وربّما یقرأ : روی ، بصیغة المعلوم ، فالضمیر المستتر لإسحاق » .
10- هکذا فی «ب ، ج ، د ، ز ، ص ، بر ، بس ، بف » وکثیر من النسخ . وفی حاشیة «ص» : «بلیلته » . وفی الوافی : «بلیّة » . وفی بعض النسخ والمطبوع : «ببلیّة » . وفی مرآة العقول : «فی بعض النسخ : اللّهمّ اطرقه بلیلة . وفی بعضها : ببلیّة . والطرق ، یکون بمعنی الدقّ والضرب . والطروق : أن یأتی لیلاً . والطوارق : النوائب التی تنزل باللیل ، وتطلق علی مطلق النوائب . والفعل فی الجمیع کنصر . فعلی النسخة الثانیة المعنی الأوّل أنسب ، وعلی النسخة الاُولی المعانی الاُخر أظهر ... والحاصل علی الاُولی : انزل علیه أو لایبقی بعدها إلی لیلة اُخری ، فالطروق مجاز ، کقوله صلی الله علیه و آله : «اللّهمّ اشدد وطأتک علی مضر » . ویمکن أن یقرأ حینئذٍ علی بناء الإفعال . وعلی الثانیة المعنی: دقّه واضربه ببلیّة لاشبیه لها فی الشدّة والصعوبة » .
11- إباحة الحریم : کنایة عن تسلیط الأعادی واستیلائهم علیه ، وهتک عرضه ، وکشف معائبه وإذلاله . قال المجلسی : «وإنّما یدعی بذلک لمن یستحقّ ذلک من الکفّار والمخالفین » .
12- الأمالی للطوسی ، ص 274 ، المجلس 10 ، ضمن ح 61 ، بسند آخر عن موسی بن جعفر ، عن أبیه علیهماالسلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، مع اختلاف یسیر وزیادة الوافی ، ج 9 ، ص 1537 ، ح 8716 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 133 ، ح 8929 .
13- فی «ب» : - «بن عیسی » .
14- نُهت بالشیء ، ونوّهت به : إذا رفعت ذکره . ترتیب کتاب العین ، ج 3 ، ص 1855 (نوه) .
15- فی البحار ، ج 47: + «فی » . ویجوز فی «شهرنی » التشدید أیضا .
16- هکذا فی النسخ التی قوبلت والوافی والوسائل والبحار . وفی المطبوع : «فادع » .

باب نفرين بر دشمن

1- از اسحاق بن عمار، گويد: به امام صادق (علیه السّلام) از همسايه خود و آزارى كه از او كشم، شكايت بردم، گويد: به من فرمود: بر او نفرين كن، من كردم و نتيجه اى نديدم و باز به آن حضرت مراجعه كردم و شكايت نمودم، گويد: فرمود: بر او نفرين كن، گفتم: قربانت! من نفرين كردم و چيزى نديدم، فرمود: چگونه بر او نفرين كردى؟ گفتم: هر گاه به او برخوردم نفرينش كردم، گويد:

فرمود: هر گاه به تو پشت كند و از تو رو گرداند نفرينش كن، من اين كار را كردم و درنگى نكرد و خدا مرا از او آسوده كرد.

2- از ابى الحسن (علیه السّلام) روايت شده (روايت كرده خ ل) كه هر گاه يكى از شماها به دشمن نفرين كند، بگويد: «بار خدايا! به بلاى شبانه (به شبى تار خ ل) كه مانندى ندارد گرفتارش كن و دشمن را بر او چيره ساز».

3- از يونس بن عمّار، گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم كه:

من يك همسايه قرشى نژاد دارم از آل محرز كه نام مرا فاش كرده و مرا شهرت داده و هر گاه به او گذرم گويد: اين رافضى است و اموالى به جعفر بن محمّد مى پردازد، گويد: به من فرمود: در حال نماز شب به او نفرين كن، وقتى در سجده دوّم دو ركعت اوّل باشى، خدا را حمد كن و تمجيد نما و بگو: «بار خدايا! فلان پسر فلان مرا شهره

ص: 139

کُنْتَ فِی صَلاَةِ اللَّیْلِ وَ أَنْتَ سَاجِدٌ فِی السَّجْدَةِ(1) الاْءَخِیرَةِ مِنَ الرَّکْعَتَیْنِ الاْءُولَیَیْنِ(2)، فَاحْمَدِ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ وَ مَجِّدْهُ، وَ قُلِ: اللّهُمَّ إِنَّ فُلاَنَ بْنَ فُلاَنٍ قَدْ شَهَرَنِی(3)، وَ نَوَّهَ بِی، وَ غَاظَنِی(4)، وَ عَرَضَنِی(5) لِلْمَکَارِهِ؛ اللّهُمَّ اضْرِبْهُ بِسَهْمٍ عَاجِلٍ تَشْغَلْهُ(6) بِهِ عَنِّی(7)؛ اللّهُمَّ وَ(8) قَرِّبْ أَجَلَهُ، وَ اقْطَعْ أَثَرَهُ، وَ عَجِّلْ ذلِکَ(9) یَا رَبِّ السَّاعَةَ السَّاعَةَ».

قَالَ: فَلَمَّا قَدِمْنَا(10) الْکُوفَةَ قَدِمْنَا لَیْلاً، فَسَأَلْتُ أَهْلَنَا(11) عَنْهُ: قُلْتُ: مَا فَعَلَ فُلاَنٌ؟

فَقَالُوا(12): هُوَ(13) مَرِیضٌ، فَمَا(14) انْقَضی آخِرُ کَلاَمِی حَتّی سَمِعْتُ الصِّیَاحَ مِنْ مَنْزِلِهِ، وَ قَالُوا: قَدْ(15) مَاتَ .(16)

4 . أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْکُوفِیُّ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ التَّیْمِیِّ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ سَالِمٍ، قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، فَقَالَ لَهُ الْعَلاَءُ بْنُ کَامِلٍ: إِنَّ فُلاَناً یَفْعَلُ بِی وَ یَفْعَلُ، فَإِنْ رَأَیْتَ أَنْ تَدْعُوَ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ .

فَقَالَ : «هذَا(17) ضَعْفٌ بِکَ، قُلِ: اللّهُمَّ إِنَّکَ تَکْفِی مِنْ کُلِّ شَیْءٍ، وَ لاَ یَکْفِی مِنْکَ شَیْءٌ، فَاکْفِنِی أَمْرَ فُلاَنٍ بِمَ شِئْتَ، وَ کَیْفَ شِئْتَ، وَ مِنْ(18) حَیْثُ شِئْتَ، وَ أَنّی شِئْتَ».(19)

5 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنِ الْمِسْمَعِیِّ، قَالَ: لَمَّا قَتَلَ دَاوُدُ بْنُ عَلِیٍّ الْمُعَلَّی بْنَ خُنَیْسٍ(20)، قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «لاَءَدْعُوَنَّ اللّهَ عَلی مَنْ قَتَلَ مَوْلاَیَ، وَ أَخَذَ مَالِی» فَقَالَ لَهُ دَاوُدُ بْنُ عَلِیٍّ : إِنَّکَ لَتُهَدِّدُنِی بِدُعَائِکَ؟

قَالَ حَمَّادٌ: قَالَ الْمِسْمَعِیُّ: فَحَدَّثَنِی مُعَتِّبٌ أَنَّ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام لَمْ یَزَلْ لَیْلَتَهُ(21) رَاکِعاً وَ سَاجِداً(22)، فَلَمَّا کَانَ فِی السَّحَرِ سَمِعْتُهُ

ص: 140


1- فی البحار ، ج 87 : «الرکعة» .
2- فی «ج ، د ، ز ، ص ، بر ، بس ، بف » والوافی والوسائل والبحار ، ج 48 : «الأوّلتین » .
3- یجوز فیه بناء التفعیل کما صرّح به فی المصباح المنیر ، ص 326 (شهر).
4- فی «د» : - «وغاظنی » .
5- یجوز فیه بناء التفعیل أیضا .
6- یحتمل کون «تشغله » جوابا ل «اضربه » أو صفة ل «سهم » .
7- فی «ز » : «منّی » .
8- فی الوسائل : - «و » .
9- فی «ز» : - «ذلک » .
10- فی «ز ، ص ، بر » وحاشیة «ج » والوافی والبحار ، ج 47: + «إلی » .
11- فی حاشیة «د ، ز » : «أهلها» .
12- فی «ز ، بف » والوافی : «قالوا» .
13- فی «ز » : «فهو» .
14- فی «ب ، ز » وحاشیة «ص » : «فلمّا » .
15- فی البحار ، ج 87 : - «قد» .
16- الوافی ، ج 9 ، ص 1538 ، ح 8717 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 133 ، ح 8931 ، ملخّصا ؛ البحار ، ج 47 ، ص 361 ، ح 74 ؛ و ج 87 ، ص 244 ، ذیل ح 54 .
17- فی «ب» : - «هذا » .
18- فی «ب» : «من» بدون الواو . وفی شرح المازندرانی والوافی والوسائل : - «من » .
19- الکافی ، کتاب الدعاء، باب الدعاء للکرب والهمّ ...، ح 3389 ، بسند آخر عن یعقوب بن سالم ، وفیه : «قال أبو عبداللّه علیه السلام قال لی رجل : أیّ شیء قلت حین دخلت علی أبی جعفر بالربذة ؟ قال : قلت : اللّهمّ إنّک تکفی من کلّ شیء ...» مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1538 ، ح 8718 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 133 ، ح 8930 .
20- داود بن علیّ ، هو والی المدینة من قبل أبی العبّاس عبداللّه السفّاح ، وکانت ولایته ثلاثة أشهر . قال العلاّمة المجلسی : «والمعلّی بن خنیس کان مولی الصادق علیه السلام ، واختلفوا فیه ، ضعّفه النجاشیّ وابن الغضائریّ ، وقال الشیخ رحمه اللّه فی کتاب الغیبة : إنّه کان من قوّام أبی عبداللّه علیه السلام ، وکان محمودا عنده و مضی علی منهاجه ، وروی الکشّی روایات کثیرة تدلّ علی مدحه وأنّه من أهل الجنّة . والأقوی عندی أنّه کان من خواصّ أصحاب الصادق علیه السلام ومحلّ أسراره ، وذمّه یرجع إلی أنّه کان یروی أخبارا مرتفعة لایدرکها عقول أکثر الخلق ، ومعجزات غریبة لاتوافق فهم أکثر الناس ، وکان مقصّرا فی التقیّة ؛ لشدّة حبّه لهم علیهم السلام ، ولعلّ من ورائه الشفاعة ، ویظهر من الأخبار أنّ القتل کان کفّارة له و سببا لرفع درجاته» . راجع : مرآة العقول ، ج 12 ، ص 181 .
21- فی «بس» : - «لیلته » .
22- فی «ب » : «راکعا وساجدا لیلته » .

مردم ساخته و سرّ مرا فاش كرده و مرا به خشم آورده و در معرض خطرها آورده، بار خدايا! او را با تير شتابانى بزن و از منش بازدار، بار خدايا! مرگش را برسان و اثرش را محو كن و در اين باره شتاب كن، پروردگارا! هم اكنون هم اكنون» گويد: چون به كوفه باز گشتيم شبانه وارد شديم و از خاندان خود از حال آن مرد پرسيدم، گفتم: فلانى چه كرده است؟ در پاسخ گفتند: بيمار است، و هنوز سخنم را به پايان نرسانده بودم كه فرياد شيون از خانه اش برخاست و گفتند كه مرده است.

4- از يعقوب بن سالم، گويد: من نزد امام صادق (علیه السّلام) بودم كه علاء بن كامل به آن حضرت گفت: راستى فلانى با من (بدى) مى كند و مى كند و اگر نظر داريد به درگاه خدا عز و جل، بر او نفرين كنيد، در پاسخ فرمود: اين از ناتوانى تو است، بگو: «بار خدايا! راستى تو از هر چيز كفايت كنى و چيزى از تو كفايت نكند، كار فلانى را در باره من كفايت فرما بدان چه خواهى و هر گونه خواهى از آن راهى كه خواهى و از آنجا كه خواهى».

5- از حماد، از مسمعى، گويد: چون داود بن على معلّى بن خنيس را كشت، امام صادق (علیه السّلام) فرمود: هر آينه به درگاه خدا نفرين كنم بر كسى كه وابسته مرا كشته و مال مرا ربوده، داود بن على به او گفت: تو مرا به نفرين تهديد مى كنى؟ حماد گويد:

مسمعى گفت كه: معتب (خادم امام صادق (علیه السّلام) براى من باز گفت كه: امام صادق (علیه السّلام) در آن شب پيوسته در ركوع و سجود بود و چون هنگام سحر شد شنيدمش كه در سجده مى فرمود: «بار خدايا!

ص: 141

یَقُولُ _ وَ هُوَ سَاجِدٌ _ : «اللّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِقُوَّتِکَ الْقَوِیَّةِ(1)، ··· î وَ بِجَلاَلِکَ(2) الشَّدِیدِ الَّذِی کُلُّ خَلْقِکَ لَهُ ذَلِیلٌ ، أَنْ تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ(3) وَ أَهْلِ بَیْتِهِ(4)، وَ أَنْ تَأْخُذَهُ السَّاعَةَ السَّاعَةَ» .

فَمَا رَفَعَ رَأْسَهُ حَتّی سَمِعْنَا(5) الصَّیْحَةَ فِی دَارِ دَاوُدَ بْنِ عَلِیٍّ، فَرَفَعَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام رَأْسَهُ، وَ قَالَ : «إِنِّی دَعَوْتُ اللّهَ(6) بِدَعْوَةٍ بَعَثَ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ عَلَیْهِ مَلَکاً، فَضَرَبَ رَأْسَهُ بِمِرْزَبَةٍ(7) مِنْ حَدِیدٍ انْشَقَّتْ مِنْهَا(8) مَثَانَتُهُ، فَمَاتَ».(9)

بَابُ الْمُبَاهَلَةِ

1 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَکِیمٍ، عَنْ أَبِی مَسْرُوقٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: قُلْتُ(10): إِنَّا نُکَلِّمُ النَّاسَ، فَنَحْتَجُّ عَلَیْهِمْ بِقَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الاْءَمْرِ مِنْکُمْ»(11) فَیَقُولُونَ: نَزَلَتْ فِی أُمَرَاءِ السَّرَایَا(12)، فَنَحْتَجُّ عَلَیْهِمْ بِقَوْلِهِ(13) عَزَّ وَ جَلَّ: «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ»(14) إِلی آخِرِ الاْآیَةِ ، فَیَقُولُونَ نَزَلَتْ فِی الْمُوءْمِنِینَ، وَ نَحْتَجُّ(15) عَلَیْهِمْ بِقَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی»(16) فَیَقُولُونَ: نَزَلَتْ(17) فِي

ص: 142


1- فی شرح المازندرانی ومرآة العقول : «القوّة والقدرة متقاربتان . ووصف القوّة بالقوّیة للتأکید إشارة إلی کمالها واستیلائها علی جمیع الممکنات وعدم تطرّق العجز إلیها » .
2- «الجلال » : العظمة . یقال : جلّ یَجِلّ جَلالةً : عَظُم ، فهو جلیل . القاموس المحیط ، ج 2 ، ص 1294 (جلل).
3- فی حاشیة «ز » : + «وآل محمّد » .
4- فی «ب ، ص » وحاشیة «د» : «وآل محمّد » بدل «وأهل بیته » .
5- فی «ب ، بس » : «سمعت » .
6- فی «ج ، ص » وحاشیة «ز » والوافی والبحار: + «علیه » .
7- فی «ص » : «بمضربة» . و«المِرْزَبة : شِبه عُصَیّة من حدید . ترتیب کتاب العین ، ج 1 ، ص 673 (رزب) .
8- فی «ب ، ص ، بس» : - «منها » .
9- رجال الکشّی ، ص 377 ، ح 708 ، عن ابن أبی نجران ، عن حمّاد الناب ، عن المسمعی ، مع اختلاف یسیر وزیادة الوافی ، ج 9 ، ص 1539 ، ح 8719 ؛ البحار ، ج 47 ، ص 209 ، ح 52 .
10- فی الوسائل: + «له » .
11- النساء (4 ) : 59 .
12- «السَّرِیّة » : قطعة من الجیش ، فعیلة بمعنی فاعِلة ؛ لأنّها تسری فی خُفیة . والجمع : سَرایا وسَریّات . المصباح المنیر، ص 275 (سری) .
13- فی «د ، ز ، بر » وحاشیة «ص » والوافی : «بقول اللّه » .
14- المائدة (5) : 55 .
15- فی «بر ، بف » والوافی : «فنحتجّ » .
16- الشوری (42) : 23 .
17- فی «ج » : + «هذه الآیة» .

من از تو خواستارم به نيروى نيرومندت و به جلالت شديدت كه همه آفريده هاى تو در برابر آن خوارند كه رحمت فرستى بر محمد و آل محمد و بگيرى او را هم اكنون هم اكنون» و سر خود را از سجده برنداشته بود كه فرياد شيون را از خانه داود بن على شنيدم و امام صادق (علیه السّلام) سر برداشت و فرمود: راستى كه من خدا را به دعائى خواندم و خداوند عز و جل فرشته اى را فرستاد كه عصاى آهنين بر سر او زد چنانچه مثانه اش تركيد و مرد.

باب مباهله

1- از ابى مسروق گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم: راستى ما با مردم ديگر (در باره مذهب) گفت: و گو كنيم و در برابر آنها دليل آوريم از قول خدا عز و جل (62 سوره نساء): «فرمان بريد از خدا و فرمان بريد از رسول خدا و صاحب الأمر خودتان» در پاسخ گويند:

اين آيه در باره فرماندهان قشون هاى گشتى نازل شده است و ما دليل آوريم بر آنها به قول خدا عز و جل (78 سوره مائده): «همانا سرپرست شما خدا است و رسولش الى آخر آيه [و آن كسانى كه گرويدند آنها را كه نماز را بر پا دارند و زكاة را بپردازند و در ركوعند]» در پاسخ گويند: در باره همه مؤمنان نازل شده است و دليل آوريم در برابر آنها به قول خدا عز و جل (33 سوره شورى): «بگو اى پيغمبر: من از

ص: 143

قُرْبَی الْمُسْلِمِینَ(1).

قَالَ: فَلَمْ أَدَعْ شَیْئاً مِمَّا حَضَرَنِی ذِکْرُهُ مِنْ هذَا(2) وَ شِبْهِهِ إِلاَّ ذَکَرْتُهُ .

فَقَالَ لِی : «إِذَا کَانَ ذلِکَ، فَادْعُهُمْ إِلَی الْمُبَاهَلَةِ(3)» قُلْتُ: وَ کَیْفَ أَصْنَعُ؟ قَالَ : «أَصْلِحْ نَفْسَکَ» ثَلاَثاً وَ أَظُنُّهُ قَالَ : «وَ صُمْ(4) وَ اغْتَسِلْ وَ ابْرُزْ أَنْتَ وَ هُوَ إِلَی الْجَبَّانِ(5)، فَشَبِّکْ أَصَابِعَکَ مِنْ یَدِکَ(6) الْیُمْنی فِی أَصَابِعِهِ، ثُمَّ أَنْصِفْهُ، وَ ابْدَأْ بِنَفْسِکَ، وَ قُلِ: "اللّهُمَّ رَبَّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ، وَ رَبَّ الاْءَرَضِینَ السَّبْعِ، عَالِمَ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ، الرَّحْمنَ الرَّحِیمَ، إِنْ کَانَ أَبُو مَسْرُوقٍ جَحَدَ حَقّاً وَ ادَّعی بَاطِلاً، فَأَنْزِلْ عَلَیْهِ حُسْبَاناً(7) مِنَ السَّمَاءِ أَوْ عَذَاباً أَلِیماً"، ثُمَّ رُدَّ الدَّعْوَةَ عَلَیْهِ، فَقُلْ: وَ(8) إِنْ کَانَ فُلاَنٌ جَحَدَ حَقّاً وَ ادَّعی بَاطِلاً، فَأَنْزِلْ عَلَیْهِ حُسْبَاناً مِنَ السَّمَاءِ أَوْ عَذَاباً أَلِیماً».

ثُمَّ قَالَ لِی : «فَإِنَّکَ لاَ تَلْبَثُ أَنْ تَری ذلِکَ فِیهِ» فَوَ اللّهِ(9) مَا وَجَدْتُ خَلْقاً یُجِیبُنِی إِلَیْهِ.(10)

2 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ مَخْلَدٍ أَبِی الشُّکْرِ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ: عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «السَّاعَةُ الَّتِی تُبَاهِلُ(11) فِیهَا مَا بَیْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلی طُلُوعِ الشَّمْسِ».

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ(12) خَالِدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ، عَنْ مَخْلَدٍ أَبِی الشُّکْرِ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ

ص: 144


1- فی «بس » : «المؤمنین » .
2- هکذا فی النسخ التی قوبلت والوافی ، ویؤیّده تذکیر الضمیر فی «شبهه » . وفی المطبوع : «هذه » .
3- «المباهلة » : الملاعنة ، وهو أن یجتمع القوم إذا اختلفوا فی شیء ، فیقولوا : لعنة اللّه علی الظالم منّا . النهایة ، ص 167 (بهل) .
4- فی «بر » : «فصم » . وفی «بف» : - «وصم » .
5- «الجَبّان » و«الجبّانة» : الصحراء ، وتسمّی بهما المقابر لأنّها تکون فی الصحراء ، تسمیة للشیء بموضعه . لسان العرب ، ج 13 ، ص 85 (جبن) .
6- فی الوافی : - «یدک » .
7- «الحُسبان » : الصاعقة . ویطلق أیضا علی العذاب والبلاء والشرّ . وفی مرآة العقول ، ج 12 ، ص 187 : «وقیل : الحسبان : عذاب الاستیصال ، والعذاب الألیم ما لم یکن سببا للاستیصال » . راجع : لسان العرب ، ج 1 ، ص 313 (حسب) .
8- فی «ز» : - «و » .
9- فی مرآة العقول : «قوله : «فواللّه» الظاهر أنّه من کلام أبی مسروق بتقدیر «قال» . ویحتمل أن یکون کلام الإمام علیه السلام . و«یجیبنی إلیه» أی یرضی أن یباهلنی بمثل هذا ؛ لخوفهم علی أنفسهم ، أو ظنّهم بأنّی علی الحقّ ، کما امتنع نصاری نجران عن المباهلة لذلک» .
10- عدّة الداعی ، ص 214 ، الباب 4 ، مرسلاً عن محمّد بن أبی عمیر ، مع اختلاف یسیر و زیادة فی آخره الوافی ، ج 9 ، ص 1541 ، ح 8721 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 134 ، ح 8932 .
11- فی «ج ، د ، ز ، بس » والوافی : «یباهل » . وفی مرآة العقول : «یباهل ، بالیاء علی بناء المجهول ، أو بالتاء علی بناء المخاطب المعلوم » .
12- فی «ز» : - «محمّد بن » .

شما مزدى نخواهم جز دوستى با ذي القربى [خويشان]» در پاسخ گويند: در باره خويشان اسلامى نازل شده است و از آنچه در خاطر داشتم راجع به اين موضوع و مانند آن چيزى نماند كه ياد كردم، امام (علیه السّلام) فرمود: هر گاه اين طور باشد، آنها را به مباهله (حكميّت خداوند) دعوت كن، گفتم: چه كار كنم؟ فرمود: سه روز خود را اصلاح كن و به گمانم كه فرمود: روزه دار و غسل كن و با مدّعى خود به ميدان بيرون شهر برو و انگشتان دست راست خود را در انگشتانش شبكه وار بينداز و به او حق بده و به خود آغاز سخن كن و بگو: «بار خدايا! اى پروردگار هفت آسمان و هفت زمين! داناى نهان و عيان! بخشاينده و مهربان! اگر ابو مسروق حق را انكار كرده و مدّعى باطل است، يك عذابى دردناك از آسمان بر او فرود آور» و سپس نفرين را به او برگردان و بگو: «و اگر فلان كس حقى را انكار كرده و مدّعى باطل است، بر او عذابى دردناك از آسمان فرود آور» سپس فرمود: پس از آن درنگ نكنى كه اثرش را در او به چشم خود ببينى، راوى گويد: به خدا آفريده اى نيافتم كه پاسخ مثبت به اين پيشنهاد من بدهد.

2- از امام باقر (علیه السّلام) فرمود:

آن ساعتى كه در آن مباهله شود: ميان سپيده دم تا بر آمدن آفتاب است.

ص: 145

علیه السلام ، مِثْلَهُ.(1)

3. أَحْمَدُ(2)، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا فِی الْمُبَاهَلَةِ، قَالَ:

تُشَبِّکُ أَصَابِعَکَ فِی أَصَابِعِهِ، ثُمَّ تَقُولُ: "اللّهُمَّ إِنْ کَانَ فُلاَنٌ جَحَدَ حَقّاً وَ أَقَرَّ بِبَاطِلٍ، فَأَصِبْهُ بِحُسْبَانٍ مِنَ السَّمَاءِ أَوْ(3) بِعَذَابٍ مِنْ عِنْدِکَ"، وَ تُلاَعِنُهُ(4) سَبْعِینَ(5) مَرَّةً.(6)

4. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی الْمُبَاهَلَةِ، قَالَ : «تُشَبِّکُ أَصَابِعَکَ فِی أَصَابِعِهِ، ثُمَّ تَقُولُ : "اللّهُمَّ إِنْ کَانَ فُلاَنٌ جَحَدَ حَقّاً وَ أَقَرَّ بِبَاطِلٍ، فَأَصِبْهُ بِحُسْبَانٍ مِنَ السَّمَاءِ أَوْ بِعَذَابٍ مِنْ عِنْدِکَ"، وَ تُلاَعِنُهُ سَبْعِینَ مَرَّةً».(7)

5. مُحَمَّدُ بْنِ یَحْیی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ(8)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ، عَنْ

أَبِی جَمِیلَةَ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، قَالَ: إِذَا جَحَدَ الرَّجُلُ الْحَقَّ، فَإِنْ أَرَادَ أَنْ تُلاَعِنَهُ(9)، قُلِ(10): «اللّهُمَّ رَبَّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ، وَ رَبَّ(11) الاْءَرَضِینَ السَّبْعِ(12)، وَ رَبَّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ(13)، إِنْ کَانَ فُلاَنٌ جَحَدَ الْحَقَّ(14) وَ کَفَرَ بِهِ، فَأَنْزِلْ عَلَیْهِ حُسْبَاناً مِنَ السَّمَاءِ أَوْ عَذَاباً أَلِیماً».(15)

ص: 146


1- عدّة الداعی ، ص 214 ، الباب 4 ، مرسلاً عن أبی حمزة الثمالی الوافی ، ج 9 ، ص 1543 ، ح 8725 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 136 ، ح 8936 .
2- فی «ب ، ج ، ز » : «أحمد بن محمّد » . ثمّ إنّ فی السند تعلیقا . ویروی عن أحمد ، عدّة من أصحابنا .
3- فی «بس » : «و » بدل «أو » .
4- عطف علی «تشبّک » .
5- فی «ب » : «تسعین » .
6- الوافی ، ج 9 ، ص 1542 ، ح 8722 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 135 ، ح 8934 .
7- عدّة الداعی ، ص 215 ، الباب 4 ، ذیل الحدیث ، مرسلاً عن ابن عبّاس ، من دون الإسناد إلی أبی عبداللّه علیه السلام ، مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1542 ، ح 8723 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 135 ، ح 8933 .
8- هکذا فی «ب ، ج ، د ، ز ، بر ، بس ، بف » والوسائل . وفی «جر» : «أحمد بن محمّد بن عبد الجبار» بدل «محمّد بن أحمد عن محمّد بن عبدالحمید» ، وهو سهو واضح ؛ فإنّه عنوان غریب غیر مذکور فی موضع . وفی المطبوع : «أحمد بن محمّد » . وکثرة روایات محمّد بن یحیی ، عن أحمد بن محمّد تفضی بوقوع التحریف فی المطبوع ، دون العکس . هذا ، وقد روی محمّد بن یحیی ، عن محمّد بن أحمد ، عن محمّد بن عبدالحمید ، عن أبی جمیلة ، فی الکافی ، ح 5312 و 8956 و 9675 .
9- فی «ب ، ج ، د ، ز ، ص ، بس ، بف » والوسائل : «یلاعنه » . وهو خلاف السیاق .
10- کذا فی النسخ . والصحیح : «فقل » .
11- فی «د ، ص ، بر ، بس ، بف » والوسائل : - «ربّ » .
12- فی «ز» : - «وربّ الأرضین السبع » .
13- فی «ب» : - «العظیم » .
14- فی «ب » : «حقّا » .
15- الوافی ، ج 9 ، ص 1543 ، ح 8724 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 135 ، ح 8935 .

3- يكى از اصحاب ما در باره مباهله گفته است: انگشتانت را در انگشتانش شبكه كنى و سپس گوئى: «بار خدايا اگر فلانى حقى را انكار كرده است و به باطلى اعتراف كرده، او را به عذابى آسمانى درگير يا به عذابى از پيش خودت» و تا هفتاد بار با او ملاعنه كنى و نفرين ردّ و بدل نمائى.

4- از امام صادق (علیه السّلام) در باره ملاعنه فرمود:

پنجه به پنجه او افكنى و سپس گوئى: «بار خدايا! اگر فلانى حقى را انكار كرده است و به باطلى اعتراف كرده است، او را به يك عذابى آسمانى درگير يا به عذابى كه خود دانى» و هفتاد بار با او نفرين به يك ديگر را ادامه داده.

5- ابى جميله، از يكى از اصحابش فرمود:

هر گاه مردى حق را انكار كرد و تو خواهى با آن ملاعنه كنى بگو: «بار خدايا! پروردگار هفت آسمان و هفت زمين! و پروردگار عرش بزرگ! اگر فلان كس حق را منكر است و بدان كافر است، بر او از آسمان صاعقه سوزانى فرست يا عذاب دردناكى».

ص: 147

بَابُ مَا یُمَجِّدُ بِهِ الرَّبُّ _ تَبَارَکَ وَ تَعَالی _ نَفْسَهُ

1 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیی، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ لِلّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ ثَلاَثَ سَاعَاتٍ فِی اللَّیْلِ، وَ ثَلاَثَ سَاعَاتٍ فِی النَّهَارِ، یُمَجِّدُ(1) فِیهِنَّ نَفْسَهُ ، فَأَوَّلُ سَاعَاتِ النَّهَارِ حِینَ تَکُونُ(2) الشَّمْسُ(3) هذَا الْجَانِبَ، یَعْنِی مِنَ الْمَشْرِقِ(4) مِقْدَارَهَا مِنَ الْعَصْرِ، یَعْنِی مِنَ الْمَغْرِبِ إِلَی الصَّلاَةِ(5) الاْءُولی، وَ أَوَّلُ سَاعَاتِ(6) اللَّیْلِ فِی(7) الثُّلُثِ الْبَاقِی(8) مِنَ اللَّیْلِ إِلی أَنْ یَنْفَجِرَ(9) الصُّبْحُ یَقُولُ: إِنِّی أَنَا اللّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ، إِنِّی أَنَا اللّهُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ، إِنِّی أَنَا اللّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ، إِنِّی أَنَا اللّهُ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ، إِنِّی أَنَا اللّهُ(10) الرَّحْمنُ الرَّحِیمُ، إِنِّی أَنَا اللّهُ مَالِکُ یَوْمِ الدِّینِ، إِنِّی أَنَا اللّهُ لَمْ أَزَلْ وَ لاَ أَزَالُ، إِنِّی أَنَا اللّهُ خَالِقُ الْخَیْرِ وَ الشَّرِّ، إِنِّی أَنَا اللّهُ خَالِقُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ، إِنِّی أَنَا اللّهُ(11) بَدِیءُ(12) کُلِّ شَیْءٍ وَ إِلَیَّ یَعُودُ ، إِنِّی أَنَا اللّهُ الْوَاحِدُ الصَّمَدُ، إِنِّی أَنَا اللّهُ عَالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ، إِنِّی أَنَا اللّهُ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلاَمُ الْمُوءْمِنُ(13) الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ(14) الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ، إِنِّی أَنَا اللّهُ(15) الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ، لِیَ الاْءَسْمَاءُ الْحُسْنی، إِنِّی أَنَا اللّهُ الْکَبِیرُ(16)».

ص: 148


1- «المَجْد » فی کلام العرب : الشرف الواسع . ومجّده : شرّفه وعظّمه . النهایة ، ج 4 ، ص 298 (مجد ) .
2- فی «ص » : «یکون » .
3- فی الوافی: + «من » .
4- قال فی الوافی : «یشبه أن یکون «من المشرق » و «من المغرب » من کلام الراوی . ثمّ إنّ کلاًّ من الفقرتین، فی تحدید الساعة یحتمل وجهین : أحدهما : أن یکون تحدیدا لتمام الثلاث ، بأن تکون الثلاث فی کلّ منهما متوالیة . والثانی : أن یکون تحدیدا للساعة الاُولی فقط . والأوّل أظهر وأتمّ وأوضح» . والمجلسی أیضا اختار الأوّل ، وردّ الثانی بقوله فی مرآة العقول : «وکونه تحدیدا للساعة الاُولی فقط _ کما قیل _ بعید جدّا » .
5- فی «ب ، ج ، د ، ص ، بر ، بف » والوافی ومرآة العقول والبحار : «صلاة » . وهو إمّا من إضافة الموصوف إلی الصفة ، أو من حذف الموصوف ، أی صلاة الساعة الاُولی . قاله فی المرآة.
6- فی حاشیة «ج » : «ساعة » .
7- فی الوافی : «من » .
8- فی حاشیة «ج ، بف » : «الثانی » .
9- فی «ب ، ز » : «یتفجّر » .
10- فی «ب» : - «اللّه » .
11- فی الوافی: + «منّی » .
12- فی «بف » : «بیدی » . وفی الوافی : «بدأ الخلق » بدل «بدیء کلّ شیء » . وفی شرح المازندرانی ، ج 10 ، ص 269 : «البدیء _ کالبدیع _ : الأوّل . واللّه سبحانه أوّل کلّ شیء بالعلّیّة ، وإلیه عوده بعد الفناء ، وبالحاجة حال البقاء » . ومثله فی مرآة العقول ، ج 12 ، ص 193 .
13- فی شرح المازندرانی : «ومن أسمائه تعالی المؤمن ؛ لأنّه الذی یصدق عباده وعده ، فهو من الإیمان بمعنی التصدیق . أو یؤمنهم فی القیامة عذابه ، فهو من الأمان ، والأمن ضدّ الخوف » . ومثله فی مرآة العقول .
14- فی «ز» : - «العزیز » .
15- فی «ب» : - «اللّه » .
16- هکذا فی النسخ التی قوبلت . وفی المطبوع: + «المتعال » .

باب در بيان آنچه بدان پروردگار تبارك و تعالى خود را تمجيد كرده است

1- از امام صادق (علیه السّلام) فرمود: راستى خدا عز و جل را سه ساعت است در شب و سه ساعت در روز كه در آنها خود را تمجيد كند نخست ساعت هاى روز آن گاه است كه خورشيد در اينجانب مشرق برآيد به اندازه اى كه در عصر بالاى افق است تا غروب و ادامه يابد تا به وقت نماز نخست (يعنى نماز ظهر) و نخست ساعت هاى شبانه در ثلث آخر است تا سپيده دم، خداوند مى فرمايد:

راستى كه من منم پروردگار جهانيان، راستى كه من منم خداوند فرازنده و بزرگوار، راستى كه من منم خداوند با عزت حكمتدار، راستى كه من منم خداوند آمرزنده و مهرورز، راستى كه من منم خداوند بخشاينده و مهربان، راستى كه من منم خداوند مالك روز جزا، راستى كه من منم كه هميشه بوده و پيوسته هستم، راستى كه من منم آفريننده خير و شر، راستى كه من منم آفريننده بهشت و دوزخ، راستى كه من منم خداوند داناى نهان و عيان، راستى كه من منم خداوند مالك قدوس سلام مؤمن مهيمن عزيز جبار متكبر، راستى كه من منم خداوند آفريننده جانبخش صورت گر از آن من است نام هاى بهتر، راستى كه من منم خداوند بزرگ و برتر. گويد: سپس امام صادق (علیه السّلام) فرمود: از بيان خودش كه كبرياء و بزرگى برازنده

ص: 149

المُتَعالُ.

قَالَ : ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام مِنْ عِنْدِهِ : «وَ الْکِبْرِیَاءُ رِدَاوءُهُ، فَمَنْ نَازَعَهُ شَیْئاً مِنْ

ذلِکَ أَکَبَّهُ(1) اللّهُ فِی النَّارِ» .

ثُمَّ قَالَ : «مَا مِنْ عَبْدٍ مُوءْمِنٍ یَدْعُو بِهِنَّ مُقْبِلاً قَلْبُهُ إِلَی اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلاَّ قَضی(2) حَاجَتَهُ، وَ لَوْ کَانَ شَقِیّاً رَجَوْتُ أَنْ یُحَوَّلَ سَعِیداً».(3)

2. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ بُکَیْرٍ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ أَعْیَنَ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ اللّهَ _ تَبَارَکَ وَ تَعَالی _ یُمَجِّدُ نَفْسَهُ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ ثَلاَثَ مَرَّاتٍ، فَمَنْ مَجَّدَ(4) اللّهَ بِمَا مَجَّدَ بِهِ نَفْسَهُ، ثُمَّ کَانَ فِی حَالِ شِقْوَةٍ، حَوَّلَهُ اللّهُ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ إِلی سَعَادَةٍ ؛ یَقُولُ: أَنْتَ اللّهُ لاَ إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ رَبُّ الْعَالَمِینَ، أَنْتَ اللّهُ لاَ إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ الرَّحْمنُ الرَّحِیمُ، أَنْتَ اللّهُ لاَ إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ الْعَزِیزُ(5) الْکَبِیرُ، أَنْتَ اللّهُ لاَ إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ مَالِکُ(6) یَوْمِ الدِّینِ، أَنْتَ اللّهُ لاَ إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ، أَنْتَ اللّهُ لاَ إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ، أَنْتَ اللّهُ لاَ إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ، مِنْکَ بَدَأَ(7) الْخَلْقُ وَ إِلَیْکَ یَعُودُ، أَنْتَ اللّهُ الَّذِی(8) لاَ إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ لَمْ تَزَلْ وَ لاَ تَزَالُ ، أَنْتَ اللّهُ(9) الَّذِی(10) لاَ إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ خَالِقُ الْخَیْرِ وَ الشَّرِّ، أَنْتَ اللّهُ لاَ إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ خَالِقُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ، أَنْتَ اللّهُ لاَ إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ أَحَدٌ صَمَدٌ «لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ(11) کُفُواً أَحَدٌ»(12) أَنْتَ اللّهُ لاَ إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ، «الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلاَمُ الْمُوءْمِنُ

ص: 150


1- فی مرآة العقول : «قوله علیه السلام : أکبّه اللّه ، کذا فی النسخ ، والمشهور أنّ «کبّ » متعدّ ، و«أکبّ » لازم ، علی خلاف القیاس المطّرد ... لکن قال فی القاموس : کبّه : قلبه وصرعه ، کأکبّه ، وکَبْکَبَه فأکبّ ، وهو لازم ومتعدّ » . وقال الراغب : «الکبّ : إسقاط الشیء علی وجهه » . المفردات ، ص 295 (کبّ) .
2- یجوز فیه البناء علی المفعول ، کما اختاره فی مرآة العقول . وفی «ج ، د ، ز ، بر ، بف » والوافی: + «اللّه » . وفی البحار: + «له » .
3- ثواب الأعمال ، ص 264 ، ح 2 ، بسند آخر ، وتمام الروایة فیه : «الکبریاء رداء اللّه، فمن نازعه شیئا من ذلک کبّه اللّه فی النار» . التهذیب ، ج 3 ، ص 80 ، ح 235 ، بسند آخر ، من قوله : «ما من عبد مؤمن یدعو بهنّ» مع اختلاف یسیر. مصباح المتهجّد ، ص 518 ، مرسلاً عن إسحاق بن عمّار ، مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1511 ، ح 8660 ؛ البحار ، ج 93 ، ص 221 ، ح 5 .
4- فی حاشیة «ج » : «یمجّد » فی الموضعین .
5- هکذا فی «ب ، ج ، د ، ز ، ص ، بر ، بس ، بف » والوافی ومرآة العقول . وفی المطبوع: + «[العلیّ]» .
6- فی «بف » وحاشیة «ج » : «ملک » .
7- یمکن قراءته بسکون الدال علی أنّه مبتدأ مؤخّر . وقال فی مرآة العقول : «قوله علیه السلام : منک بدأ الخلق ، مهموزا علی صیغة فعل الماضی ، أی ابتدأ خلقهم . أو علی صیغة المصدر . وقد یقرأ غیر مهموز ، أی ظهر الخلق » .
8- فی «د ، ز ، بر ، بس ، بف » والوافی : - «الذی » .
9- فی «ز» : - «لم تزل ولاتزال أنت اللّه » .
10- فی «د ، بف » والوافی والمحاسن : - «الذی » .
11- فی الوافی والمحاسن : «لم تلد ولم تولد ولم یکن لک » .
12- الإخلاص (112) : 3 _ 4 .

حضرت او است و هر كه در باره آن با وى ستيزد خدايش به دوزخ سرنگون سازد، سپس فرمود: هيچ بنده مؤمنى نيست كه اينها را بخواند و دل به درگاه خدا عز و جل داشته باشد جز اينكه خداوند حاجتش را بر آورد و اگر شقى باشد اميدوارم كه به سعادت مبدل شود.

2- از امام صادق (علیه السّلام) فرمود: راستى خدا تبارك و تعالى خود را تمجيد كند در هر شب و روز سه بار و هر كه خدا را تمجيد كند بدان چه خداوند خود را بدان تمجيد كرده است و در حال شقاوت باشد خدايش به حال سعادت مبدل سازد، خداوند در تمجيد خود مى فرمايد: توئى خدا كه نيست شايسته پرستشى جز تو كه پروردگار جهانيانى، توئى خدا كه شايسته پرستشى نيست جز تو كه بخشاينده و مهرورزى، توئى خدا كه شايسته پرستشى نيست جز تو كه با عزت (والا) و بزرگوارى، توئى خدا شايسته پرستشى نيست جز تو كه مالك روز جزائى، توئى خدا شايسته پرستشى نيست كه جز تو آمرزنده و مهربانى، توئى خدا شايسته پرستشى نيست جز تو كه با عزت و حكمتدارى، توئى خدا شايسته پرستشى نيست جز تو كه آغاز آفرينش از تو است و به سوى تو بر مى گردد، توئى خدا (كه) نيست شايسته پرستشى جز تو هميشه بودى و پيوسته هستى، توئى خدا (كه) نيست شايسته پرستشى جز تو آفريننده هر خوب و بدى، توئى خدا نيست شايان پرستش جز تو كه آفريننده بهشت و دوزخى، توئى خدا نيست شايسته پرستشى جز تو يگانه اى و بى نياز، نه زاده است و زائيده نشده است، و نمى باشد براى او همتا هيچ كس، توئى خدا نيست شايسته پرستش جز تو ملك قدوس سلام مؤمن عزيز

ص: 151

الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ سُبْحَانَ اللّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ هُوَ اللّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الاْءَسْمَاءُ الْحُسْنَی یُسَبِّحُ لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ الاْءَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»(1) أَنْتَ اللّهُ لاَ إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ الْکَبِیرُ ، وَ الْکِبْرِیَاءُ رِدَاوءُکَ».(2)

بَابُ مَنْ قَالَ: لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ

1645 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ : «مَا مِنْ شَیْءٍ أَعْظَمَ ثَوَاباً(3) مِنْ شَهَادَةِ أَنْ(4) لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ، إِنَّ(5) اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ لاَ یَعْدِلُهُ(6) شَیْءٌ(7)، وَ لاَ یَشْرَکُهُ(8) فِی الاْءُمُورِ(9) أَحَدٌ».(10)

2 . عَنْهُ(11)، عَنِ الْفُضَیْلِ(12) بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عُبَیْدِ اللّهِ(13)، عَنْ عُبَیْدِ اللّهِ بْنِ الْوَلِیدِ الْوَصَّافِیِّ رَفَعَهُ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : «مَنْ قَالَ: "لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ" غُرِسَتْ(14) لَهُ شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ، مَنْبِتُهَا(15) فِی ··· î مِسْکٍ(16) أَبْیَضَ، أَحْلی مِنَ الْعَسَلِ، وَ أَشَدَّ بَیَاضاً مِنَ الثَّلْجِ، وَ أَطْیَبَ رِیحاً مِنَ الْمِسْکِ، فِیهَا أَمْثَالُ ثُدِیِّ(17) الاْءَبْکَارِ، تَعْلُو(18) عَنْ(19) سَبْعِینَ حُلَّةً(20)».

وَ قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :

ص: 152


1- الحشر (59) : 23 _ 24 . وفی بعض النسخ والمطبوع : + «إلی آخر السورة» . والحذف مطابق لنسخة «ج ، بر ، بع ، جس ، جف ، جک» و الوافی والمحاسن . وهو الصحیح ؛ لأنّ هذه الآیة نفسها آخر السورة .
2- المحاسن ، ص 38 ، کتاب ثواب الأعمال ، ح 41 ، عن ابن فضّال . ثواب الأعمال ، ص 28 ، ح 1 ، بسنده عن أحمد بن محمّد ، عن ابن فضّال ، عن عبداللّه بن بکیر ، عن زرارة بن أعین ، عن أبی عبداللّه علیه السلام ، وفیهما مع اختلاف یسیر . راجع : التهذیب ، ج 3 ، ص 80 ، ح 234 ؛ والمقنعة ، ص 124 الوافی ، ج 9 ، ص 1512 ، ح 8661 ؛ البحار ، ج 93 ، ص 221 ، ح 3 .
3- فی المحاسن : - «ثوابا » .
4- فی الوافی : - «أن » .
5- فی المحاسن والتوحید وثواب الأعمال : «لأنّ » .
6- فی المحاسن : «لم یعدله » .
7- فی مرآة العقول ، ج 12 ، ص 197 : «إنّ اللّه لایعدله شیء ، کأنّه تعلیل لما مضی ... ویحتمل أن یکون بیانا لکیفیّة التهلیل الذی لیس شیء أعظم ثوابا منه ، بأن یکون المقصود منه هذا المعنی الذی هو التوحید الکامل . و علی هذا الوجه یمکن أن یقرأ : «أنّ » بالفتح عطف بیان لقوله : «أن لا إله إلاّ اللّه » ، وفی التوحید للصدوق و ثواب الأعمال : «لأنّ اللّه » فهو یؤیّد الأوّل » .
8- فی «بس » : «ولا یشارکه » .
9- فی التوحید وثواب الأعمال : «الأمر».
10- المحاسن ، ص 30 ، کتاب ثواب الأعمال ، ح 15 ، عن محمّد بن علیّ ، عن أبی الفضیل . وفی التوحید ، ص 19 ، ح 3 ؛ وثواب الأعمال ، ص 17 ، ح 8 ، بسند آخر عن الحسن بن علیّ بن فضّال ، عن أبی حمزة الوافی ، ج 9 ، ص 1459 ، ح 8535 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 208 ، ح 9130 .
11- الضمیر راجع إلی أحمد بن محمّد المذکور فی السند السابق ؛ فقد روی أحمد بن محمّد بن خالد الخبر فی المحاسن ، ص 30 ، ح 61 ، عن الفضیل بن عبدالوهّاب رفعه قال : حدّثنی إسحاق بن عبید اللّه بن الولید الوصّافی ، إلی آخر السند.
12- فی «د ، بف » وحاشیة «ج » : «الفضل » . وفی حاشیة «ج » : «المفضّل » .
13- فی «ج ، ز ، بف ، جر» وثواب الأعمال : «عبداللّه » . فی حاشیة «بر ، بف » : «عمّار » . وأمّا ما ورد فی المحاسن و«بس » من «إسحاق بن عبید اللّه بن الولید الوصّافی » ، فالظاهر وقوع التحریف فیه ؛ بجواز النظر من «عبیداللّه » الأوّل إلی «عبیداللّه » الثانی ؛ فإن المذکور فی کتب الرجال هو عبید اللّه بن الولید الوصّافی ، دون إسحاق بن عبیداللّه . راجع : رجال النجاشی ، ص 231 ، الرقم 613 ؛ رجال البرقی ، ص 10 ؛ رجال الطوسی ، ص 234 ، الرقم 3194 .
14- فی حاشیة «ج » : «نبت » .
15- فی مرآة العقول : «قد یقرأ : مُنبَتها ، بضمّ المیم وفتح الباء ، أی الثمرة التی تنبت منها» .
16- فی «بف » وحاشیة «ص » : «مسکن » .
17- «الثَدْی » : للمرأة ، وقد یقال فی الرجل أیضا . قاله ابن السکّیت . والجمع أثْدٍ وثُدِیّ ، وربّما جمع علی : ثِداء. المصباح المنیر ، ص 80 (ثدی) .
18- فی «ز » : «تعلق » . وفی «بف » وحاشیة «ج » : «تعلوبه» . وفی المحاسن وثواب الأعمال : «تفلق » .
19- فی شرح المازندرانی : «من » .
20- فی مرآة العقول : «تعلو: أی ترفع منفصلاً أو منفتحا أو کاشفا ، أو علوا ناشیا عن سبعین حلّة والحاصل : أنّ فی جوف هذه الثمرة سبعین حلّة یلبسها أهل الجنّة ، وهذا نوع آخر من ثمرها غیر ما مرّ . وقیل : المراد أنّ ثمرتها شبیهة بثدی بکر تحت سبعین حجابا تحفظها عن الغبار والکثافة ونظر الأجانب ، مبالغة فی صفاء تلک الثمرة وطراوتها . وفی نسخ ثواب الأعمال : تفلق بالفاء ثمّ القاف ، أی تشقّ وهو أظهر . ولا استبعاد فی کون الحلّة أیضا من ثمرات الجنّة » . و«الحلّة » : إزار ورِ داء بُرد أو غیره . ولاتکون حلّة إلاّ من ثوبین ، أو ثوب له بطانة . القاموس المحیط ، ج 2 ، ص 1304 (حلل).

جبار متكبّر، منزّه باد خدا از آنچه شريك او سازند، او است خداى آفريننده و جان بخش و صورت گر، از آن او است همه نام هاى نيكوتر، تسبيح گويدش هر آنچه در آسمانها و زمين است و او است عزيز و با حكمت (تا آخر سوره) توئى خدا نيست شايسته پرستشى جز تو كه بزرگوارى و بزرگى برازنده تو است.

باب در كسى كه بگويد: لا اله الا اللَّه

1- از ابى حمزه گويد: شنيدم امام باقر (علیه السّلام) مى فرمود:

هيچ چيز نيست كه ثوابش بيشتر باشد از گواهى به اينكه بگويد: «لا اله الّا اللَّه» يعنى «گواهى دهد به يگانگى خداوند» راستى كه چيزى با خدا عز و جل برابر نيست و در هيچ امرى احدى با او شريك نيست.

2- رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: هر كه بگويد: «لا اله الّا اللَّه» براى او در بهشت درختى كاشته شود از ياقوت سرخ كه بنش از مشك سفيد بر آمده و از غسل شيرين تر و از برف سپيدتر و از مشك خوشبوتر است و در آن باشد نمونه هاى پستان دوشيزگان كه در زير هفتاد پيراهن بر آمده باشد (و بر آن درخت بر آمده باشد هفتاد جامه بهشتى خ ل). رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: بهترين عبادت گفتن: «لا اله الّا اللَّه» است.

ص: 153

«خَیْرُ الْعِبَادَةِ قَوْلُ: لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ» .

وَ قَالَ : «خَیْرُ الْعِبَادَةِ(1) الاِسْتِغْفَارُ، وَ ذلِکَ قَوْلُ اللّهِ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ فِی کِتَابِهِ: «فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ»(2)».(3)

بَابُ مَنْ قَالَ: لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ أَکْبَرُ

1. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، رَفَعَهُ، عَنْ حَرِیزٍ ، عَنْ یَعْقُوبَ الْقُمِّیِّ(4):

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «ثَمَنُ الْجَنَّةِ لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ أَکْبَرُ».(5)

بَابُ مَنْ قَالَ: لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ

1. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «قَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام لِرَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله : طُوبی لِمَنْ قَالَ مِنْ أُمَّتِکَ: لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ».(6)

ص: 154


1- فی «بف » وشرح المازندرانی: + «قول لا إله إلاّ اللّه و » .
2- محمّد (47) : 19 .
3- المحاسن ، ص 30 ، کتاب ثواب الأعمال ، ح 16 ، وفیه: «عن الفضیل بن عبدالوهّاب رفعه ، قال : حدّثنی إسحاق بن عبیداللّه بن الولید الوصّافی رفعه» . وفی ثواب الأعمال ، ص 16 ، ح 5 ، بسنده عن الفضیل بن عبدالوهّاب ، إلی قوله : «سبعین حلّة» . الکافی ، کتاب الدعاء ، باب الاستغفار ، ح 3226 ، بسند آخر عن أبی عبداللّه علیه السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ؛ المحاسن ، ص 291 ، کتاب مصابیح الظلم ، ح 441 ، بسند آخر عن أبی عبداللّه ، عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله وفیهما من قوله : «خیر العبادة قول لا إله إلاّ اللّه» وفی کلّها مع اختلاف یسیر . الکافی ، کتاب الدعاء ، باب التسبیح والتهلیل والتکبیر، ح 3231 ، بسند آخر عن أبی عبداللّه علیه السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله . وفی التوحید ، ص 18 ، ح 2 ؛ وثواب الأعمال ، ص 17 ، ح 10 ، بسند آخر عن أبی عبداللّه ، عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، وتمام الروایة فی الثلاثة الأخیرة : «خیر العبادة قول لا إله إلاّ اللّه» . الجعفریّات ، ص 228 ، بسند آخر عن جعفر بن محمّد ، عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، وتمام الروایة فیه : «خیر الدعاء الاستغفار ، وخیر العبادة قول لا إله إلاّ اللّه» ؛ وفیه أیضا ، بنفس الإسناد هکذا : «سیّد القول لا إله إلاّ اللّه ، وخیر العبادة الاستغفار» الوافی ، ج 9 ، ص 1460 ، ح 8537 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 209 ، ح 9131 ؛ البحار ، ج 8 ، ص 183 ، ح 146 ، إلی قوله : «تعلو عن سبعین حلّة».
4- الظاهر أنّ یعقوب القمّی ، هو یعقوب بن عبداللّه بن سعد الأشعری المذکور فی رجال البرقی ، ص 28 ، ویعقوب هذا ، ذکره بعض مصادر العامّة وذکر من جملة رواته جریر بن عبدالحمید ، اُنظر علی سبیل المثال : الجرح والتعدیل ، ج 9 ، ص 257 ، الرقم 16529 ؛ تهذیب الکمال ، ج 32 ، ص 344 ، الرقم 7093 . والمحتمل قویّا فی ما نحن فیه أنّ الصواب هو «جریر » بدل «حریز » . وتصحیف «جریر » ب «حریز » بعد تکرار حریز فی کثیرٍ من الأسناد ، واتّحاد طبقة العنوانین ، سهلٌ جدّا .
5- التوحید، ص 21 ، ح 13 ؛ وثواب الأعمال ، ص 18 ، ح 12 ، بسند آخر ، وتمام الروایة فیهما : «قول لا إله إلاّ اللّه ثمن الجنّة» ؛ وفیه ، ص 16 ، نفس الباب ، ح 4 ، بسند آخر عن النبیّ صلی الله علیه و آله هکذا: «ثمن الجنّة لا إله إلاّ اللّه » . وراجع : الأمالی للطوسی ، ص 569 ، المجلس 22 ، ح 4 الوافی ، ج 9 ، ص 1455 ، ح 8527 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 190 ، ح 9083 .
6- المحاسن ، ص 30 ، کتاب ثواب الأعمال ، ح 17 ، عن أبیه ، عن علیّ بن النعمان . التوحید، ص 21 ، ح 11 ، بسند آخر ، مع اختلاف . وفیه أیضا ، ح 10 ؛ وثواب الأعمال ، ص 19 ، ح 1 ، بسند آخر عن أبی جعفر علیه السلام الوافی ، ج 9 ، ص 1465 ، ح 8545 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 212 ، ذیل ح 9141.

و فرموده است: بهترين عبادت استغفار است و اين است قول خدا عز و جل در قرآنش (22 سوره محمد): «و بدان كه راستش اين است كه نيست شايسته پرستشى جز خدا و آمرزش خواه از گناه خود».

باب كسى كه گويد: لا اله الّا اللَّه و اللَّه اكبر

1- از امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

بهاى بهشت گفتن: لا اله الّا اللَّه و اللَّه اكبر است.

باب كسى كه گويد: لا اله الّا اللَّه وحده وحده وحده

1- از امام صادق (علیه السّلام) كه جبرئيل به رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) گفت:

خوشا بر هر كه از امّتت بگويد: لا اله الّا اللَّه وحده وحده وحده.

ص: 155

بَابُ مَنْ قَالَ: لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ(1) عَشْراً

1 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ؛ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ، عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ لَیْثٍ الْمُرَادِیِّ، عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عُتْبَةَ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ : «مَنْ قَالَ _ عَشْرَ مَرَّاتٍ قَبْلَ أَنْ تَطْلُعَ الشَّمْسُ وَ قَبْلَ غُرُوبِهَا _ : "لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ ، وَ لَهُ الْحَمْدُ، یُحْیِی وَ یُمِیتُ، وَ یُمِیتُ وَ یُحْیِی(2)، وَ هُوَ حَیٌّ لاَ یَمُوتُ، بِیَدِهِ الْخَیْرُ، وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ" کَانَتْ کَفَّارَةً لِذُنُوبِهِ(3) ذلِکَ الْیَوْمَ».(4)

2 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَمَّنْ ذَکَرَهُ، عَنْ عُمَرَ(5) بْنِ مُحَمَّدٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مَنْ صَلَّی الْغَدَاةَ(6)، فَقَالَ _ قَبْلَ أَنْ یَنْفُضَ(7) ···

رُکْبَتَیْهِ(8) عَشْرَ مَرَّاتٍ _ : "لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ ، وَ لَهُ الْحَمْدُ، یُحْیِی وَ یُمِیتُ ، وَ یُمِیتُ وَ یُحْیِی(9)، وَ هُوَ حَیٌّ لاَ یَمُوتُ(10)، بِیَدِهِ الْخَیْرُ، وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ" وَ فِی الْمَغْرِبِ مِثْلَهَا، لَمْ یَلْقَ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _

ص: 156


1- فی «ز ، بف » وحاشیة «ج » : + «له الملک وله الحمد ، یحیی ویمیت ، ویمیت ویحیی، وهو حیّ لایموت ، بیده الخیر ، وهو علی کلّ شیء قدیر » . وفی «ص» : + «له الملک وله الحمد ، یحیی ویمیت ، بیده الخیر ، وهو علی کلّ شیء قدیر » . وفی «بر » : + «له الملک وله الحمد ، یحیی ویمیت ، وهو حیّ لایموت ، بیده الخیر ، وهو علی کلّ شیء قدیر » .
2- فی المحاسن والفقیه : - «ویمیت ویحیی».
3- فی المحاسن والفقیه: + «فی » .
4- المحاسن ، ص 30 ، کتاب ثواب الأعمال ، ح 18 ، عن أحمد ، عن أبیه وعمرو بن عثمان وأیّوب جمیعا ، عن ابن المغیرة . الفقیه ، ج 1 ، ص 335 ، ح 980 ، معلّقا عن عبدالکریم بن عتبة الوافی ، ج 9 ، ص 1549 ، ح 8736 ؛ الوسائل ، ج 6 ، ص 477 ، ح 8485 .
5- فی «ب » : «عمرو» .
6- «الغداة » : ما بین طلوع الفجر إلی طلوع الشمس . مجمع البحرین ، ح 1 ، ص 314 (غدا).
7- هکذا فی حاشیة «ص ، بف» والمطبوع والوافی وهو الأنسب . وفی «ب » وحاشیة «ج ، د ، ص ، بر » : «أن یقبض » . وفی سائر النسخ ومرآة العقول والبحار والوسائل وفلاح السائل : «أن ینقض » . وفی «بر » : «أن ینقبض » . قال فی المرآة : «النقض : الهدم . واستعیر هنا لتغییر وضع الرکبتین عن الحالة التی کانتا علیها فی حال التشهّد والتسلیم» . والنفض ، بالفاء : التحریک . راجع : لسان العرب ، ج 7 ، ص 240 ؛ المصباح المنیر ، ص 618 (نفض) .
8- فی «بر ، بف » : «ورکیه » . والوَرِک : ما فوق الفخذ .
9- فی «ب » : + «ویمیت ویحیی» .
10- فی «ص» : - «وهو حیّ لایموت » .

باب كسى كه ده بار بگويد: لا اله الّا اللَّه وحده لا شريك له

1- از عبد الكريم بن عتبة كه از امام صادق (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود:

هر كه پيش از بر آمدن خورشيد و هم پيش از غروب خورشيد ده بار بگويد: «نيست شايسته پرستشى جز خدا، يگانه است، شريك ندارد، از آن او است ملك و از آن او است سپاس، زنده كند و بميراند و بميراند و زنده كند و او است زنده اى كه نميرد، به دست او است هر خير و او است بر هر چه توانا» كفّاره گناهان آن روزش گردد.

2- امام صادق (علیه السّلام) فرمود كه: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرموده است:

هر كه نماز بامداد گذارد و پيش از آنكه دو زانو را از زمين بردارد ده بار بگويد: «نيست شايسته پرستشى جز خدا، يگانه است، شريك ندارد، از آن او است ملك، و از آن او است سپاس، زنده كند و بميراند و بميراند و زنده كند (و او است زنده اى كه نميرد) به دست او است هر خير و او است به هر چيزى توانا» و در مغرب همچنان كند، هيچ بنده اى خدا عز و جل را به كردارى بهتر از كردار

ص: 157

عَبْدٌ(1) بِعَمَلٍ(2) أَفْضَلَ مِنْ عَمَلِهِ إِلاَّ مَنْ جَاءَ بِمِثْلِ عَمَلِهِ(3)».(4)

بَابُ مَنْ قَالَ : أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ

1. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ سَعِیدٍ(5)، عَنْ أَبِی(6) عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ:

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «مَنْ قَالَ: "أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ"، کَتَبَ اللّهُ لَهُ أَلْفَ أَلْفِ(7) حَسَنَةٍ».(8)

بَابُ مَنْ قَالَ عَشْرَ مَرَّاتٍ فِی کُلِّ یَوْمٍ : أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ إِلَهاً وَاحِداً أَحَداً صَمَداً لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لاَ وَلَداً(9)

1 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ؛ وَ(10) عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ، عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْعَبْدِیِّ، عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «مَنْ قَالَ فِي(11) کُلِّ یَوْمٍ

ص: 158


1- فی «ب» : - «عبد» .
2- فی الوافی» : - «بعمل » .
3- فی الاستثناء إشکال ؛ ظاهره یفید أنّ عمل من جاء بمثل عمله أفضل من عمله ، والمثلیّة تقتضی المساواة وبینهما منافاة . أجاب عنه المازندرانی والمجلسی بأنّ المراد بالأفضلیّة هنا المساواة مجازا ، کما یقال : لیس فی البلد أفضل من زید ، والمراد نفی المساواة وأنّه أفضل ممّن عداه ، وهذا شائع ، فیکون المقصود : لم یلق اللّه عزّوجلّ عبد یعمل عملاً مساویا لعمله فی الفضیلة والکمال إلاّ من جاء بمثل عمله . وأمّا الفیض فإنّه أجاب بأنّ المعنی : إلاّ من جاء مع ذلک العمل بمثل عمله ، فلاتنافی بین الأفضلیّة والمماثلة ؛ إذ الفضل من جهة عمله الآخر . راجع : شرح المازندرانی، ج 1 ، ص 274 ؛ الوافی ، ج 9 ، ص 155 ؛ مرآة العقول ، ج 12 ، ص 204 .
4- فلاح السائل ، ص 231 ، الفصل 23 ، بإسناده عن الکلینی الوافی ، ج 9 ، ص 1549 ، ح 8737 ؛ الوسائل ، ج 6 ، ص 477 ، ح 8484 ؛ البحار ، ج 86 ، ص 97 ، ضمن ح 5.
5- الخبر رواه البرقی فی المحاسن ، ص 40 ، ح 47 ، بسنده عن ابن أبی عمیر، عن سعد بن أبی خلف ، عن أبی عبیدة الحذّاء . ورواه الشیخ الصدوق أیضا فی الأمالی ، ص 607 ، المجلس 88 ، ح 15 ، بسنده عن محمّد بن أبی عمیر ، عن سعد بن أبی خلف اللزام _ والصواب «الزام » _ عن أبی عبیدة . فلا یبعد القول بوقوع التصحیف فی ما نحن فیه ، وأنّ الصواب هو «سعد » والمراد به سعد بن أبی خلف الذی روی ابن أبی عمیر کتابه ووردت روایته عنه فی بعض الأسناد . راجع : رجال النجاشی ، ص 178 ، الرقم 469 ؛ معجم رجال الحدیث ، ج 8 ، ص 394 _ 396 .
6- فی الوسائل : - «أبی » . وهو سهو . راجع : رجال النجاشی ، ص 170 ، الرقم 449 ؛ رجال البرقی ، ص 18 ؛ رجال الطوسی ، ص 135 ، الرقم 1410 .
7- فی «ب ، د ، ص ، بر ، بس ، بف » والوافی ومرآة العقول والوسائل : - «ألف » .
8- المحاسن ، ص 40 ، کتاب ثواب الأعمال ، ح 47 ؛ والأمالی للصدوق ، ص 607 ، المجلس 88 ، ح 15 ، بسند آخر عن محمّد بن أبی عمیر ، عن سعد بن أبی خلف ، عن أبی عبیدة الحذّاء ، عن أبی عبداللّه علیه السلام ، وفیهما : «من قال فی السوق أشهد أن لا إله ...» الوافی ، ج 9 ، ص 1465 ، ح 8546 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 215 ، ح 9149 .
9- فی «ب ، بس» : - «باب من قال _ إلی _ ولا ولدا».
10- فی السند تحویل بعطف «علیّ بن إبراهیم ، عن أبیه» علی «محمّد بن یحیی ، عن أحمد بن محمّد » .
11- فی الوسائل : - «فی ».

او برخورد نكند مگر كسى كه به مانند او كار كند.

باب كسى كه گويد: اشهد ان لا اله الّا اللَّه وحده لا شريك له و اشهد او محمداً عبده و رسوله

1- از امام باقر (علیه السّلام)، فرمود: هر كه گويد:

گواهم كه نيست شايسته پرستشى جز خدا، يگانه است، شريك ندارد، و گواهم كه محمد بنده و رسول او است» خدا برايش هزار هزار حسنه بنويسد.

باب هر كه هر روز ده بار بگويد: اشهد ان لا اله الّا اللَّه وحده لا شريك له إلهاً واحداً احداً صمداً لم يتّخذ صاحبة و لا ولداً

1- از امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

هر كه هر روز ده بار بگويد: «من گواهم كه نيست شايسته پرستشى جز خدا، يگانه است، شريك ندارد، معبودى است يكتا،

ص: 159

عَشْرَ مَرَّاتٍ(1): "أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ إِلَهاً وَاحِداً أَحَداً(2) صَمَداً لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لاَ وَلَداً"، کَتَبَ اللّهُ لَهُ خَمْسَةً(3) وَ أَرْبَعِینَ أَلْفَ(4) حَسَنَةٍ(5)، وَ مَحَا عَنْهُ خَمْسَةً(6) وَ أَرْبَعِینَ أَلْفَ سَیِّئَةٍ، وَ رَفَعَ لَهُ خَمْسَةً(7) وَ أَرْبَعِینَ أَلْفَ(8) دَرَجَةٍ(9)».(10)

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْری : «وَ کُنَّ لَهُ حِرْزاً فِی یَوْمِهِ مِنَ الشَّیْطَانِ وَ السُّلْطَانِ(11)، وَ لَمْ تُحِطْ(12) بِهِ کَبِیرَةٌ مِنَ الذُّنُوبِ».(13)

بَابُ مَنْ قَالَ: یَا أَللّهُ یَا أَللّهُ(14) عَشْرَ مَرَّاتٍ

1. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَیُّوبَ بْنِ الْحُرِّ أَخِی أُدَیْمٍ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «مَنْ قَالَ : یَا أَللّهُ، یَا أَللّهُ، عَشْرَ مَرَّاتٍ، قِیلَ لَهُ: لَبَّیْکَ(15)، مَا حَاجَتُکَ؟(16)».(17)

بَابُ مَنْ قَالَ: لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ حَقّاً حَقّاً

1 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الاْءَرْمَنِیِّ(18) ، عَنْ أَبِي عِمْرَانَ الْخَرَّاطِ(19)، عَنِ الاْءَوْزَاعِیِّ:

عَنْ أَبِي

ص: 160


1- فی «ب » والتوحید وثواب الأعمال : - «عشر مرّات » .
2- فی المحاسن: + «فردا » .
3- فی المحاسن وثواب الأعمال : «خمسا» .
4- فی التوحید وثواب الأعمال : «ألف ألف » .
5- فی «ب » : «درجة» .
6- فی المحاسن وثواب الأعمال : «خمسا».
7- فی ثواب الأعمال : «خمسا».
8- فی التوحید وثواب الأعمال : «ألف ألف » .
9- فی «ب » : - «ومحا عنه _ إلی _ ألف درجة» . وفی المحاسن : «رفع له عشر درجات » بدل «رفع له خمسة وأربعین ألف درجة».
10- المحاسن ، ص 31 ، کتاب ثواب الأعمال ، ح 19 ، عن أبیه ، عن ابن أبی نجران . وفی التوحید، ص 30 ، ح 35 ؛ وثواب الأعمال ، ص 22 ، ح 1 ، بسندهما عن أحمد بن محمّد ، عن عبدالرحمن بن أبی نجران ، مع زیادة فی آخره . وراجع : المحاسن ، ص 51 ، کتاب ثواب الأعمال ، ح 73 الوافی ، ج 9 ، ص 1465 ، ح 8547 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 219 ، ح 9160 ؛ البحار ، ج 87 ، ص 7 ، ذیل ح 12 .
11- هکذا فی النسخ التی قوبلت والوافی والوسائل والمحاسن . وفی المطبوع : «السلطان والشیطان » .
12- فی «ب ، ص ، بر ، بف » : «لم یحط » .
13- المحاسن ، ص 31 ، کتاب ثواب الأعمال ، ح 19 ، عن أبیه ، عن ابن أبی نجران الوافی ، ج 9 ، ص 1466 ، ح 8548 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 219 ، ح 9161 ؛ البحار ، ج 87 ، ص 7 ، ذیل ح 12 .
14- فی مرآة العقول : - «یا اللّه » .
15- «التَّلبیة » : الإجابة . تقول : لبّیک ، معناه : قُربا منک وطاعةً. ترتیب کتاب العین ، ج 3 ، ص 1619 (لبی).
16- قال المازندرانی : «إن کان القائل هو اللّه سبحانه فقوله : «ما حاجتک » للاستنطاق . وإن کان غیره من الملائکة یحتمل أن یکون الاستفهام علی حقیقته ، وأن یکون للاستنطاق أیضا » . وقال المجلسی : «وأقول : الظاهر أنّه استعارة تمثیلیّة لبیان استعداده واستیهاله لقبول حاجته » . راجع : شرح المازندرانی ، ج 10 ، ص 275 ؛ مرآة العقول ، ج 12 ، ص 206 .
17- المحاسن ، ص 35 ، کتاب ثواب الأعمال ، ح 29 ؛ وقرب الإسناد ، ص 1 ، ح 2 ، بسند آخر ، مع اختلاف یسیر الوافی ، ج 9 ، ص 1466 ، ح 8550 ؛ الوسائل ، ج 7 ، ص 85 ، ح 8795 .
18- هکذا فی النسخ والطبعة القدیمة والوسائل . وفی المطبوع : «الأرمینی » .
19- فی «ج » : «الخیّاط » . وفی «ز » : «الحنّاط » .

يگانه، بى نياز، نه همسرى گرفته و نه فرزندى» خدا برايش چهل و پنج هزار حسنه نويسد و چهل و پنج هزار سيئه از او محو كند و چهل و پنج هزار درجه براى او بالا برد.

در روايت ديگرى است كه اين ذكرها در آن روز حرز او باشند در برابر سلطان و شيطان و گناه كبيره اى پيرامون او را فرانگيرد.

باب هر كس ده بار گويد: يا اللَّه يا اللَّه

1- از امام صادق (علیه السّلام) فرمود:

هر كه ده بار گويد: يا اللَّه يا اللَّه، به او گفته شود: لبيك! چه حاجتى دارى؟

باب هر كس گويد: لا اله الّا اللَّه حقاً حقاً

اين عنوان مختصر شده است- از مجلسى (رحمه الله).

1- از امام صادق (علیه السّلام) فرمود: هر كه هر روز بگويد: «نيست

ص: 161

عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «مَنْ قَالَ فِی کُلِّ یَوْمٍ(1): "لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ حَقّاً حَقّاً ، لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ عُبُودِیَّةً وَ رِقّاً، لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ إِیمَاناً وَ صِدْقاً(2)"، أَقْبَلَ اللّهُ عَلَیْهِ بِوَجْهِهِ، وَ لَمْ(3) یَصْرِفْ وَجْهَهُ عَنْهُ(4) حَتّی یَدْخُلَ(5) الْجَنَّةَ».(6)

بَابُ مَنْ قَالَ: یَا رَبِّ یَا رَبِّ

1 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ أَیُّوبَ بْنِ الْحُرِّ أَخِی أُدَیْمٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «مَنْ قَالَ عَشْرَ مَرَّاتٍ : یَا رَبِّ، یَا رَبِّ(7)، قِیلَ لَهُ: لَبَّیْکَ، مَا حَاجَتُکَ؟».(8)

2 . أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ(9) ؛ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ، قَالَ: مَرِضَ إِسْمَاعِیلُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «قُلْ: یَا رَبِّ ، یَا رَبِّ، عَشْرَ مَرَّاتٍ؛ فَإِنَّ مَنْ قَالَ ذلِکَ، نُودِیَ: لَبَّیْکَ، مَا حَاجَتُکَ؟».(10)

3 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ مُعَاوِیَةَ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «مَنْ قَالَ: یَا رَبِّ یَا أَللّهُ، یَا رَبِّ یَا أَللّهُ(11) ، حَتّی یَنْقَطِعَ نَفَسُهُ(12)، قِیلَ لَهُ : لَبَّیْکَ مَا حَاجَتُکَ؟».(13)

ص: 162


1- فی المحاسن: + «خمسة عشر مرّة » . وفی ثواب الأعمال : + «خمس عشرة مرّة » .
2- فی الوافی : «تصدیقا » . وفی ثواب الأعمال : «تصدّقا » .
3- فی المحاسن وثواب الأعمال : «فلم » .