عنوان قراردادی:الکافی .اصول .فارسی .برگزیده
اصول الکافی
عنوان و نام پديدآور:اصول کافی/ تالیف ثقة الاسلام کلینی(رحمه الله)؛ با ترجمه و شرح فارسی محمدباقر کمره ای.
مشخصات نشر:[تهران]: سازمان اوقاف و امور خیریه، انتشارات اسوه، 13 -
مشخصات ظاهری:6ج.
شابک:125000 ریال: دوره 964-6066-74-7 : ؛ ج. 1 964-6066-75-5 : ؛ ج. 2 964-6066-76-3 : ؛ 125000 ریال (ج. 2، چاپ چهارم) ؛ ج. 3 964-6066-77-1 : ؛ 125000 ریال (ج.3، چاپ چهارم) ؛ 125000 ریال ج. 4، چاپ چهارم 964-6066-78-X : ؛ ج. 5 964-6066-79-8 : ؛ 125000ریال (ج.5، چاپ چهارم) ؛ ج. 6 964-6066-80-1 : ؛ 12500 ریال (ج.6، چاپ چهارم)
يادداشت:فهرستنویسی بر اساس جلد چهارم، 1370.
يادداشت:چاپ چهارم.
يادداشت:ج.3 - 6 (چاپ چهارم: 1379).
مندرجات:ج. 1. کتاب عقل و جهل - کتاب فضل علم - کتاب توحید-. ج. 2. کتاب حجت (1)-. ج. 3. کتاب حجت (2)-. ج. 4. کتاب ایمان و کفر-. ج. 5. کتاب ایمان و کفر-. ج. 6. کتاب دعا - کتاب فضل قرآن - کتاب عشرت.
موضوع:احادیث شیعه -- قرن 14
شناسه افزوده:کمره ای، محمد باقر، 1283 - 1374.، مترجم
شناسه افزوده:سازمان اوقاف و امور خیریه. انتشارات اسوه
رده بندی کنگره:BP129/ک 8ک 22041 1300ی
رده بندی دیویی:297/212
شماره کتابشناسی ملی:م 79-11569
اطلاعات رکورد کتابشناسی:ركورد كامل
ص: 1
ص: 2
ص: 3
ص: 4
ص: 5
باب كراهت وقت گذارى نسبت به ظهور امام عصر (علیه السّلام) 11
باب بازرسى و آزمايش 17
باب در اينكه هر كه امامش را شناخت پيش بودن و پس افتادن اين امر به او زيانى ندارد 21
باب در بيان حال 1- كسى كه به ناحق دعوى امامت كند.
2- كسى كه همه امامان بر حق يا برخى را انكار كند.
3- كسى كه امامت را براى نااهل اثبات كند. 25
باب در حال كسى كه بى امام براى خدا ديندارى كند 33
باب كسى كه مرده و براى او رهبر و پيشوائى از ائمه هدى نبوده و اين از باب اول محسوب است 39
باب در عارف و منكر امامت ائمه (علیه السّلام) از سادات و بنى الزهراء 43
باب وظيفه واجب مردم در صورت در گذشت امام (علیه السّلام) 45
ص: 6
باب در اينكه امام چه وقت مى داند كه امامت به او رسيده است 55
باب حالات ائمه (علیه السّلام) در سن و سال 61
باب در اينكه امام را جز امام غسل ندهد 71
باب مواليد ائمه عليهم السلام يعنى وضع آنها در حال تولد 73
باب خلق بدنهاى ائمه و ارواح ائمه و قلوب آنان (علیه السّلام) 87
باب تسليم و فضيلت تسليم شوندگان 91
باب در اينكه لازم است بر مردم، پس از انجام حج، خدمت امام آيند و از معالم دين بپرسند و ولايت و دوستى خود را به امام اعلام كنند. 97
باب در اينكه ائمه (علیه السّلام) مقامى دارند كه فرشته ها به خانه آنها در آيند و گام بر فرش آنها نهند و اخبار براى آنها آورند 101
باب در اينكه جن نزد ائمه (علیه السّلام) آيند و مسائل دين خود را بپرسند و به كارهاى آنها رسند. 105
باب در اينكه ائمه أطهار (علیه السّلام) چون بر سر كار آيند به حكم داود و خاندان داود قضاوت كنند و گواه نخواهند 115
باب در اينكه سر چشمه علم از خاندان آل محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) است 119
باب در اينكه چيز حقّى در دست مردم نيست جز آنچه از نزد ائمه (علیه السّلام) بيرون آمده و هر چه از نزد آنها نباشد، باطل است 121
باب در آنچه وارد است كه حديث آنان سخت است و سختگير 127
باب آنچه پيغمبر در باره خير انديشى نسبت به ائمه مسلمين و ملازمت جمعيت آنان فرمان داده است 133
ص: 7
باب در حقوق واجب امام بر رعيت و حق واجب رعيت بر امام (علیه السّلام) 141
باب در اينكه زمين همه از امام (علیه السّلام) است 149
باب روش امام در باره خودش و در خوراك و لباسش وقتى متصدى امر باشد 159
باب نادر 163
باب در آن گلچينهائى است از قرآن در باره ولايت 167
باب گلچينها و كلياتى از روايات در باره ولايت 243
باب در شناسائى ائمه دوستان و پيروان خود را و تفويض به ائمه (علیه السّلام) 249
ابواب تاريخ
باب مولد پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و وفاتش 255
باب نهى از سر كشيدن بر قبر پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) 299
باب تولد امير المؤمنين صلوات الله عليه 301
در محل دفن امير المؤمنين (علیه السّلام) 313
باب ولادت زهراء- فاطمه (علیه السّلام) 319
باب ولادت حسن بن على (علیه السّلام) 329
باب ولادت حسين بن على (علیه السّلام) 337
باب ولادت على بن الحسين (علیه السّلام) 347
باب ولادت ابى جعفر محمد بن على (علیه السّلام) 355
باب ولادت ابى عبد الله جعفر بن محمد (علیه السّلام) 367
باب ولادت ابى الحسن موسى بن جعفر (علیه السّلام) 381
ص: 8
مصاحبه نصرانى با موسى بن جعفر (علیه السّلام) 387
باب ولادت أبى الحسن الرضا (علیه السّلام) 419
باب ولادت ابى جعفر محمد بن على ثانى (علیه السّلام) 441
باب ولادت ابى الحسن على بن محمد- نقى (علیه السّلام) 461
باب ولادت ابى محمد- حسن بن على (علیه السّلام) 479
باب ولادت حضرت صاحب عليه السلام 519
باب آنچه در باره دوازده امام رسيده و نصّ بر آنها (علیه السّلام) 559
باب در اينكه هر گاه گويند در آن مرد چيزى هست و در خود او نباشد و در فرزند و يا فرزندزاده او باشد، پس همان است كه گفته اند در او است 591
باب در اينكه همه ائمه (علیه السّلام) به دستور خدا تعالى بر سر كارند و به سوى او رهبرند 595
باب صله و دهش به امام (علیه السّلام) 599
باب در في ء و أنفال و تفسير خمس و مقررات آن و آنچه خمس در آن واجب است 603
شرحهاى كتاب حجّت 641
ص: 9
ص: 10
بَابُ کَرَاهِیَةِ التَّوْقِیتِ (1)
1 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی جَمِیعاً ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ ، قَالَ :
سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ : «یَا (2)ثَابِتُ ، إِنَّ اللّهَ - تَبَارَکَ وَ تَعَالی - قَدْ کَانَ وَقَّتَ هذَا الاْءَمْرَ فِی السَّبْعِینَ ، فَلَمَّا أَنْ قُتِلَ الْحُسَیْنُ - صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَیْهِ - اشْتَدَّ غَضَبُ اللّهِ تَعَالی عَلی أَهْلِ الاْءَرْضِ ، فَأَخَّرَهُ إِلی أَرْبَعِینَ وَ مِائَةٍ ، فَحَدَّثْنَاکُمْ فَأَذَعْتُمُ الْحَدِیثَ فَکَشَفْتُمْ قِنَاعَ السَّتْرِ (3)، وَ لَمْ یَجْعَلِ اللّهُ لَهُ (4)بَعْدَ ذلِکَ وَقْتاً عِنْدَنَا ، وَ «یَمْحُوا اللّهُ مَا یَشَاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتَابِ» (5)».
قَالَ أَبُو حَمْزَةَ : فَحَدَّثْتُ بِذلِکَ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، فَقَالَ : «قَدْ کَانَ کَذلِکَ(6)» .(7)
1- ابى حمزه ثمالى گويد: شنيدم امام باقر (علیه السّلام) مى فرمود:
اى ثابت به راستى خدا تبارك و تعالى وقت اين امر را در هفتاد گذاشته بود و چون حسين (علیه السّلام) كشته شد خشم خدا تعالى بر اهل زمين سخت شد و آن را براى صد و چهل پس انداخت، ما براى شما باز گفتيم و شما فاش كرديد حديث را و پرده از راز برداشتيد و خدا پس از آن وقتى به ما اعلام نكرده، و خداست كه هر چه را خواهد محو كند و هر چه را خواهد ثبت كند، ابو حمزه گويد: همين را براى امام صادق (علیه السّلام) باز گفتم.
فرمود: همچنين بوده است.
ص: 11
2. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ کَثِیرٍ ، قَالَ : کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ مِهْزَمٌ ، فَقَالَ لَهُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، أَخْبِرْنِی عَنْ هذَا الاْءَمْرِ الَّذِی نَنْتَظِرُهُ(1) مَتی هُوَ؟
فَقَالَ(2) : «یَا مِهْزَمُ ، کَذَبَ الْوَقَّاتُونَ(3) ، وَ هَلَکَ الْمُسْتَعْجِلُونَ ، وَ نَجَا الْمُسَلِّمُونَ(4)» .(5)
3. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : سَأَلْتُهُ عَنِ الْقَائِمِ علیه السلام ، فَقَالَ : «کَذَبَ الْوَقَّاتُونَ ، إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ(6) لاَ نُوَقِّتُ» .(7)
4. أَحْمَدُ(8) بِإِسْنَادِهِ ، قَالَ : قَالَ(9) : «أَبَی اللّهُ إِلاَّ أَنْ یُخَالِفَ(10) وَقْتَ(11) الْمُوَقِّتِینَ» .(12)
5. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْخَزَّازِ ، عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو الْخَثْعَمِیِّ ، عَنِ الْفُضَیْلِ(13) بْنِ یَسَارٍ :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : قُلْتُ : لِهذَا الاْءَمْرِ وَقْتٌ ؟
فَقَالَ : «کَذَبَ الْوَقَّاتُونَ ، کَذَبَ الْوَقَّاتُونَ ، کَذَبَ الْوَقَّاتُونَ ؛ إِنَّ مُوسی علیه السلام لَمَّا
خَرَجَ وَافِداً(14) إِلی رَبِّهِ ، وَاعَدَهُمْ ثَ-لاَثِینَ یَوْماً ، فَلَمَّا زَادَهُ(15) اللّهُ عَلَی الثَّ-لاَثِینَ عَشْراً ، قَالَ(16) قَوْمُهُ : قَدْ أَخْلَفَنَا مُوسی ، فَصَنَعُوا مَا صَنَعُوا ؛ فَإِذَا حَدَّثْنَاکُمُ الْحَدِیثَ(17) فَجَاءَ عَلی مَا حَدَّثْنَاکُمْ بِهِ(18) ،
ص: 12
2- عبد الرحمن بن كثير گويد: خدمت امام صادق (علیه السّلام) بودم كه مهزم وارد شد و گفت: قربانت، به من خبر ده از اين امر كه انتظارش را داريم، چه وقتى هست؟ فرمود: اى مهزم، وقت گذاران دروغ زنند و شتابداران هلاك شوند و پذيرندگان نجات يابند.
3- ابى بصير از امام صادق (علیه السّلام) گويد: از او پرسيدم از قائم (علیه السّلام)، فرمود: وقت گذاران دروغ گفته اند، ما خاندانى هستيم كه وقت گذار نيستيم.
4- احمد به سند خود گويد: فرمود: خدا نخواهد جز آنكه با وقت گذاران مخالفت كند.
5- فضيل بن يسار از امام باقر (علیه السّلام) گويد: گفتم: براى اين امر وقتى است؟
فرمود: دروغ گفته اند وقت گذاران، دروغ گفته اند وقت گذاران، دروغ گفته اند وقت گذاران، به راستى چون موسى به آستان پروردگار خود ورود كرد، سى روز وعده گذارد و چون خدا بر اين سى روز ده روز افزود، قومش گفتند: موسى با ما خلف وعده كرد، و كردند آنچه كردند، چون ما به شما حديثى گوئيم و طبق آنچه گوئيم در آيد بگوئيد: صدق الله و وقتى به شما حديثى گفتيم مخالف آن چه به نظر شما آمده باز هم بگوئيد: صدق الله تا دو بار
ص: 13
فَقُولُوا : صَدَقَ اللّهُ ؛ وَ إِذَا حَدَّثْنَاکُمُ ···
الْحَدِیثَ(1) فَجَاءَ عَلی خِ-لاَفِ مَا حَدَّثْنَاکُمْ بِهِ(2) ، فَقُولُوا : صَدَقَ اللّهُ ؛ تُوءْجَرُوا مَرَّتَیْنِ(3)» .(4)
6. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی وَ أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ ، عَنِ السَّیَّارِیِّ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ ، عَنْ أَخِیهِ الْحُسَیْنِ ، عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ ، قَالَ :
قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ(5) علیه السلام : «الشِّیعَةُ تُرَبّی بِالاْءَمَانِیِّ مُنْذُ مِائَتَیْ سَنَةٍ».
قَالَ : وَ قَالَ(6) یَقْطِینٌ لاِبْنِهِ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ : مَا بَالُنَا قِیلَ لَنَا فَکَانَ ، وَ قِیلَ لَکُمْ فَلَمْ یَکُنْ(7) ؟ قَالَ : فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ : إِنَّ الَّذِی قِیلَ لَنَا وَ لَکُمْ کَانَ مِنْ مَخْرَجٍ وَاحِدٍ، غَیْرَ أَنَّ أَمْرَکُمْ حَضَرَ(8) ، فَأُعْطِیتُمْ مَحْضَهُ ، فَکَانَ کَمَا قِیلَ لَکُمْ ، وَ أَنَّ أَمْرَنَا لَمْ یَحْضُرْ ، فَعُلِّلْنَا بِالاْءَمَانِیِّ(9) ، فَلَوْ قِیلَ لَنَا : إِنَّ هذَا الاْءَمْرَ لاَ یَکُونُ إِلاَّ(10) إِلی مِائَتَیْ سَنَةٍ أَوْ ثَ-لاَثِمِائَةِ سَنَةٍ ، لَقَسَتِ الْقُلُوبُ ، وَ لَرَجَعَ عَامَّةُ النَّاسِ عَنِ الاْءِسْ-لاَمِ(11) ، وَ لکِنْ قَالُوا : مَا أَسْرَعَهُ! وَ(12) مَا أَقْرَبَهُ! ؛ تَأَلُّفاً لِقُلُوبِ النَّاسِ ، وَ تَقْرِیباً لِلْفَرَجِ .(13)
7. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الاْءَنْبَارِیِّ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مِهْزَمٍ ، عَنْ أَبِیهِ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : ذَکَرْنَا عِنْدَهُ مُلُوکَ آلِ فُ-لاَنٍ(14) ، فَقَالَ : «إِنَّمَا هَلَکَ النَّاسُ مِنِ اسْتِعْجَالِهِمْ لِهذَا الاْءَمْرِ ؛ إِنَّ اللّهَ لاَ یَعْجَلُ(15) لِعَجَلَةِ الْعِبَادِ ؛ إِنَّ لِهذَا الاْءَمْرِ غَایَةً یَنْتَهِی إِلَیْهَا ، فَلَوْ قَدْ بَلَغُوهَا لَمْ
ص: 14
مزد بگيريد.
6- حسين از پدرش على بن يقطين، گويد: ابو الحسن (علیه السّلام) به من فرمود: از 200 سال پيش شيعه به آرزومندى هاى خود پرورش يافته اند، گويد: يقطين به پسر خود على بن يقطين گفت: ما را چه شده است كه نسبت به ما چيزها گفته شده است (يعنى نسبت به ترقى و پيشرفت حكومت بنى عباس) و واقع شده و نسبت به شما شيعه ها هم چيزها گفته شد و واقع نشده؟
گويد: على در پاسخ او گفت: آنچه در باره ما و دولت حقه گفته شده و آنچه در باره شما و ظهور و غلبه دولت بنى عباس گفته شده از يك منبع است جز اين كه امر حكومت شما در وقت حاضر است و بى پيرايه به شما داده شده و همچنان است كه براى شما گفته اند ولى امر دولت ما ساخته و آماده نشده و ما به آرزومندى ها سر گرم شديم، به راستى اگر به ما بگويند اين امر محققاً بعد از دويست يا سيصد سال است دلها سخت و سرد شوند و عموم مردم از اسلام برگردند ولى گفته اند، وه چه بسيار زودرس است و چه بسيار نزديك است براى دل گرمى مردم و براى نزديك ساختن فَرَج.
7- ابراهيم بن مهزم از امام صادق (علیه السّلام) گويد: نزد او ملوك آل فلان را نام برديم، فرمود: همانا مردم از شتابزدگى براى اين امر به هلاكت رسيدند، خدا به خاطر شتاب مردم شتاب نمى كند، براى اين امر موعد و غايتى است كه بدان ميرسد، اگر مردم به آن برسند، يك ساعت جلو و عقب ندارد.
ص: 15
یَسْتَقْدِمُوا سَاعَةً ، وَ لَمْ یَسْتَأْخِرُوا(1)» .(2)
بابُ التَّمحِیصِ وَ الامتِحانِ
1. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ یَعْقُوبَ السَّرَّاجِ وَ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام (3): «أَنَّ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام لَمَّا بُویِعَ بَعْدَ مَقْتَلِ (4)عُثْمَانَ ، صَعِدَ الْمِنْبَرَ وَ خَطَبَ بِخُطْبَةٍ - ذَکَرَهَا - یَقُولُ فِیهَا : أَلاَ إِنَّ بَلِیَّتَکُمْ قَدْ عَادَتْ کَهَیْئَتِهَا یَوْمَ بَعَثَ اللّهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله ، وَ الَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ ، لَتُبَلْبَلُنَّ بَلْبَلَة (5)، وَ لَتُغَرْبَلُنَّ غَرْبَلَةً (6)حَتّی یَعُودَ (7)أَسْفَلُکُمْ أَعْ-لاَکُمْ ، وَ أَعْ-لاَکُمْ أَسْفَلَکُمْ ، وَ لَیَسْبِقَنَّ سَبَّاقُونَ (8)کَانُوا قَصَّرُوا (9)، وَ لَیُقَصِّرَنَّ (10)
سَبَّاقُونَ(11) کَانُوا سَبَقُوا(12) ؛ وَ اللّهِ مَا کَتَمْتُ(13) وَشْمَةً(14) ، وَ لاَ کَذَبْتُ(15) کَذِبَةً(16) ، وَ لَقَدْ نُبِّئْتُ بِهذَا الْمَقَامِ وَ هذَا الْیَوْمِ» .(17)
2. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی وَ الْحُسَیْنُ(18) بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الاْءَنْبَارِیِّ ، عَنِ الْحَسَنِ(19) بْنِ عَلِیٍّ ، عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ ، عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ : «وَیْلٌ لِطُغَاةِ الْعَرَبِ مِنْ أَمْرٍ قَدِ اقْتَرَبَ».
قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، کَمْ مَعَ الْقَائِمِ مِنَ الْعَرَبِ ؟ قَالَ : «نَفَرٌ یَسِیرٌ».
قُلْتُ : وَ اللّهِ ، إِنَّ مَنْ یَصِفُ هذَا
ض: 16
1- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: چون پس از كشتن عثمان با امير المؤمنين (علیه السّلام) بيعت شد، آن حضرت بر منبر بر آمد و خطبه اى ايراد كرد كه در آن مى فرمود: هلا به راستى گرفتارى شما بر گشته به مانند همان روزى كه خداوند پيغمبر خود را بر انگيخت، سوگند بدان كه او را برانگيخت، شما مانند گندمى كه غربال زنند زير و رو خواهيد شد تا پَست ترين شماها بر فراز آيد و فرازترين شماها به پستى گرايد، بايد پيشتازانى برآيند كه كوتاهى كرده بودند و به دنبال مانند پيشتازانى كه سبقت گرفته بودند، به خدا به اندازه خالى از من نهان نشده و كوچكترين دروغى نگفته ام (و يا از پيغمبر نشنفته ام) و محققاً اين مقام و اين روز به من آگهى شده.
2- ابن ابى يعفور گويد: از امام صادق (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود: واى بر سركشان عرب، از امرى كه محققاً نزديك است، گفتم: قربانت، چند نفر از عرب با قائم هستند؟ فرمود: اندكى.
گفتم: به خدا آنها كه اظهار علاقه به اين امر مى كنند از عربها بسيارند.
ص: 17
الاْءَمْرَ مِنْهُمْ لَکَثِیرٌ ، قَالَ : «لاَ بُدَّ لِلنَّاسِ مِنْ أَنْ یُمَحَّصُوا ، وَ یُمَیَّزُوا ، وَ یُغَرْبَلُوا ، وَ یُسْتَخْرَجَ فِی(1) الْغِرْبَالِ خَلْقٌ کَثِیرٌ» .(2)
3. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی وَ الْحُسَیْنُ(3) بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّیْرَفِیِّ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّیْقَلِ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ مَنْصُورٍ ، قَالَ :
قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «یَا مَنْصُورُ ، إِنَّ هذَا الاْءَمْرَ لاَ یَأْتِیکُمْ إِلاَّ بَعْدَ إِیَاسٍ(4) ، وَ لاَ وَ اللّهِ(5) ، حَتّی تُمَیَّزُوا(6) ؛ وَ لاَ وَ اللّهِ ، حَتّی تُمَحَّصُوا(7) ؛ وَ لاَ وَ اللّهِ ، حَتّی یَشْقی مَنْ یَشْقی(8) ، وَ یَسْعَدَ مَنْ یَسْعَدُ» .(9)
4. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلاَّدٍ ، قَالَ :
سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ : ««الآمآ أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ»(10)». ثُمَّ قَالَ لِی : «مَا(11) الْفِتْنَةُ ؟» قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، الَّذِی عِنْدَنَا(12) الْفِتْنَةُ فِی الدِّینِ ، فَقَالَ : «یُفْتَنُونَ کَمَا یُفْتَنُ(13) الذَّهَبُ». ثُمَّ قَالَ(14) : «یُخْلَصُونَ کَمَا یُخْلَصُ(15) الذَّهَبُ» .(16)
5 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنْ یُونُسَ ، عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ صَالِحٍ رَفَعَهُ :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : قَالَ : «إِنَّ حَدِیثَکُمْ هذَا لَتَشْمَئِزُّ(17) مِنْهُ قُلُوبُ الرِّجَالِ(18) ، فَمَنْ أَقَرَّ بِهِ فَزِیدُوهُ ؛ وَ مَنْ أَنْکَرَهُ فَذَرُوهُ ؛ إِنَّهُ لاَ بُدَّ مِنْ أَنْ تَکُونَ(19) فِتْنَةٌ یَسْقُطُ(20) فِیهَا کُلُّ بِطَانَةٍ(21) وَ وَلِیجَةٍ(22) ، حَتّی یَسْقُطَ فِیهَا مَنْ یَشُقُّ(23) الشَّعْرَ(24) بِشَعْرَتَیْنِ ، حَتّی لاَ یَبْقی(25) إِلاَّ نَحْنُ وَ شِیعَتُنَا» .(26)
ص: 18
فرمود: بايد مردم بازرسى شوند و آزمايش گردند و غربال شوند و از ته غربال خلق بسيارى بيرون ريزند.
3- از منصور كه امام صادق (علیه السّلام) به او فرمود: اى منصور، به راستى اين امر براى شما پيش نيايد مگر پس از نوميدى و نه به خدا تا ممتاز شويد و نه به خدا تا بازرسى كامل گرديد و نه به خدا تا هر كه بايد بدبخت شود و هر كه شايد سعادتمند گردد.
4- معمر بن خلاد گويد: شنيدم امام صادق (علیه السّلام) مى گفت (1- 2 سوره عنكبوت): «الم* آيا گمان برند كه به مجرد اظهار ايمان واگذار شوند و آزمايش نگردند؟» سپس به من فرمود: آزمايش چيست؟ گفتم: قربانت، آنكه ما مى دانيم آزمايش در دين است، فرمود: آزمايش شوند چنانچه طلا آزمايش شود و پاك گردند چونان كه طلا پاك گردد.
5- امام باقر (علیه السّلام) گفت: به راستى حديث شما (شيعه) براى اين مردها دلهره دارد، هر كه آن را بپذيرد بيشتر براى او بگوئيد و هر كه منكر شود دست از او بداريد، حقيقت اين است كه به ناچار آزمايشى باشد كه هر ظاهر ساز وابسته به ديگران و هر جاسوسى بيگانه سقوط كند تا برسد به آنجا كه كسى كه تار مو را دو تار مو كند باز سقوط كند (يعنى دوروئى و نفاق او به اين باشد كه نيم تار مو را به جاى يك تار مو جلوه دهد) و تا آنكه به جا نماند جز خود ما و شيعه هاى ما.
ص: 19
6. مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَنْصُورٍ الصَّیْقَلِ ، عَنْ أَبِیهِ ، قَالَ : کُنْتُ أَنَا وَ الْحَارِثُ بْنُ الْمُغِیرَةِ وَ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا جُلُوساً وَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَسْمَعُ کَ-لاَمَنَا ، فَقَالَ لَنَا : «فِی أَیِّ شَیْءٍ أَنْتُمْ ؟ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ ؛ لاَ وَ اللّهِ ، لاَ یَکُونُ مَا تَمُدُّونَ إِلَیْهِ أَعْیُنَکُمْ حَتّی تُغَرْبَلُوا ؛ لاَ وَ اللّهِ ، لاَ یَکُونُ(1) مَا تَمُدُّونَ إِلَیْهِ أَعْیُنَکُمْ حَتّی تُمَحَّصُوا ؛ لاَ وَ اللّهِ ، لاَ یَکُونُ(2) مَا تَمُدُّونَ إِلَیْهِ أَعْیُنَکُمْ حَتّی تُمَیَّزُوا(3) ؛ لاَ وَ اللّهِ ، لاَ یَکُونُ(4) مَا تَمُدُّونَ إِلَیْهِ أَعْیُنَکُمْ إِلاَّ بَعْدَ إِیَاسٍ ؛ لاَ وَ اللّهِ ، لاَ یَکُونُ(5) مَا تَمُدُّونَ إِلَیْهِ أَعْیُنَکُمْ حَتّی یَشْقی مَنْ یَشْقی ، وَ یَسْعَدَ مَنْ یَسْعَدُ» .(6)
بَابُ أَنَّهُ مَنْ عَرَفَ إِمَامَهُ لَمْ یَضُرَّهُ (7)تَقَدَّمَ هذَا الاْءَمْرُ أَوْ تَأَخَّرَ
1 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسی ، عَنْ حَرِیزٍ ، عَنْ زُرَارَةَ ، قَالَ :
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «اعْرِفْ إِمَامَکَ ؛ فَإِنَّکَ إِذَا عَرَفْتَهُ (8)، لَمْ یَضُرَّکَ تَقَدَّمَ هذَا الاْءَمْرُ أَوْ تَأَخَّرَ» .(9)
2. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ ، عَنِ الْفُضَیْلِ
ص: 20
6- محمد بن منصور از پدرش باز گويد كه: من و حارث بن مغيره و جمعى از اصحاب ما جلسه اى داشتيم و امام صادق (علیه السّلام) سخن ما را مى شنيد (گويا در باره دولت حقه گفتگو مى كردند)، امام صادق (علیه السّلام) فرمود: شما در چه موضوعى وارد شديد؟ پر دور است و پر دور است، نه به خدا آنچه شما چشم بدان داريد پديد نشود تا بازرسى شويد، نه به خدا آنچه شما بدان چشم داريد پديد نشود تا ممتاز شويد، نه به خدا آنچه شما چشم بدان داريد پديد نشود جز پس از نوميدى نه به خدا آنچه شما بدان چشم داريد پديد نشود تا هر كه بايد بدبخت شود و هر كه شايد سعادتمند گردد.
1- زراره گويد: امام صادق (علیه السّلام) فرمود: تو امام خود را بشناس، زيرا چون او را شناختى زيانت ندارد كه اين امر پيش افتد يا پس افتد.
2- فضيل بن يسار گويد: از امام صادق (علیه السّلام) پرسيدم از تفسير قول خدا تعالى (71 سوره اسراء): «روزى كه هر مردمى را با
ص: 21
بْنِ یَسَارٍ ، قَالَ :
سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالی : «یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ»(1) فَقَالَ : «یَا فُضَیْلُ ، اعْرِفْ إِمَامَکَ ؛ فَإِنَّکَ إِذَا عَرَفْتَ إِمَامَکَ ، لَمْ یَضُرَّکَ تَقَدَّمَ هذَا الاْءَمْرُ أَوْ تَأَخَّرَ ؛ وَ مَنْ عَرَفَ إِمَامَهُ ، ثُمَّ مَاتَ قَبْلَ أَنْ یَقُومَ صَاحِبُ هذَا الاْءَمْرِ ، کَانَ بِمَنْزِلَةِ مَنْ کَانَ قَاعِداً فِی عَسْکَرِهِ ؛ لاَ ، بَلْ(2) بِمَنْزِلَةِ مَنْ قَعَدَ تَحْتَ لِوَائِهِ».
قَالَ : وَ قَالَ بَعْضُ أَصْحَابِهِ(3) : بِمَنْزِلَةِ مَنِ اسْتُشْهِدَ مَعَ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله .(4)
3. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ ، عَنْ(5) عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ ، قَالَ : قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، مَتَی الْفَرَجُ ؟
فَقَالَ(6) : «یَا أَبَا بَصِیرٍ ، وَ أَنْتَ مِمَّنْ یُرِیدُ الدُّنْیَا ، مَنْ عَرَفَ هذَا الاْءَمْرَ ، فَقَدْ فُرِّجَ(7) عَنْهُ ؛ لاِنْتِظَارِهِ(8)» .(9)
4. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِیِّ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْخُزَاعِیِّ ، قَالَ : سَأَلَ أَبُو بَصِیرٍ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام وَ أَنَا أَسْمَعُ ، فَقَالَ : تَرَانِی أُدْرِکُ الْقَائِمَ علیه السلام ؟
فَقَالَ : «یَا أَبَا بَصِیرٍ ، أَ لَسْتَ تَعْرِفُ إِمَامَکَ ؟» فَقَالَ : إِی وَ اللّهِ ، وَ أَنْتَ هُوَ - وَ تَنَاوَلَ(10) یَدَهُ(11) - فَقَالَ : «وَ اللّهِ ، مَا تُبَالِی یَا أَبَا بَصِیرٍ أَلاَّ تَکُونَ مُحْتَبِیاً(12) بِسَیْفِکَ فِی ظِلِّ رِوَاقِ(13) الْقَائِمِ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَیْهِ» .(14)
5. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ ، عَنْ فُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا
ص: 22
امامشان بخوانيم» فرمود: اى فضيل تو امامت را بشناس زيرا چون امامت را شناختى به تو زيان ندارد كه اين امر پيش افتد يا پس افتد، هر كه امامش را شناسد و پيش از قيام صاحب الامر بميرد چون كسى باشد كه در قشون او است، نه، چون كسى كه زير پرچم او است.
گويد: يكى از اصحابش گفت: به مانند كسى است كه با رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) شهيد شده.
3- ابو بصير گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم: فَرَج كى باشد؟ فرمود: اى ابو بصير تو هم دنيا را مى خواهى، هر كه معتقد به اين امر شد فَرَج او رسيده زيرا در انتظار به سر مى برد (و در نتيجه سعادتمند است).
4- اسماعيل بن محمد خزاعى گويد: ابو بصير از امام صادق (علیه السّلام) پرسيد و من هم مى شنيدم، گفت: به نظر شما من امام قائم را به چشم خود مى بينم؟ فرمود: اى ابو بصير تو نيستى كه امام خود را مى شناسى؟ گفت: چرا به خدا او تو هستى، و دست آن حضرت را گرفت، فرمود: به خدا باكت نيست اى ابو بصير كه در سايه آستانه امام قائم تكيه به شمشير خود نكرده اى.
5- فضيل بن يسار گويد: من از امام باقر (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود:
ص: 23
جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ : «مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ لَهُ إِمَامٌ ، فَمِیتَتُهُ(1) مِیتَةُ جَاهِلِیَّةٍ(2) ؛ وَ مَنْ مَاتَ وَ هُوَ عَارِفٌ لاِءِمَامِهِ ، لَمْ یَضُرَّهُ تَقَدَّمَ هذَا الاْءَمْرُ أَوْ تَأَخَّرَ ؛ وَ مَنْ مَاتَ وَ هُوَ عَارِفٌ لاِءِمَامِهِ ، کَانَ کَمَنْ هُوَ(3) مَعَ الْقَائِمِ فِی فُسْطَاطِهِ(4)» .(5)
6. الْحُسَیْنُ(6) بْنُ عَلِیٍّ الْعَلَوِیُّ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ جُمْهُورٍ ، عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ الْحَسَنِیِّ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْعُرَنِیِّ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ هَاشِمٍ ، عَنْ أَبِیهِ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «مَا ضَرَّ مَنْ مَاتَ مُنْتَظِراً لاِءَمْرِنَا أَلاَّ یَمُوتَ فِی وَسَطِ فُسْطَاطِ الْمَهْدِیِّ(7) أَوْ(8) عَسْکَرِهِ» .(9)
7. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ ، عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَیُّوبَ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ ، قَالَ:
سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ : «اعْرِفِ الْعَ-لاَمَةَ(10) ؛ فَإِذَا عَرَفْتَهُ لَمْ یَضُرَّکَ تَقَدَّمَ هذَا الاْءَمْرُ أَوْ تَأَخَّرَ ؛ إِنَّ اللّهَ - عَزَّ وَ جَلَّ - یَقُولُ : «یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ»(11) فَمَنْ عَرَفَ إِمَامَهُ ، کَانَ(12) کَمَنْ کَانَ فِی فُسْطَاطِ(13) الْمُنْتَظَرِ علیه السلام » .(14)
بَابُ مَنِ ادَّعَی الاْءِمَامَةَ وَ لَیْسَ لَهَا بِأَهْلٍ (15)، وَ مَنْ جَحَدَ الاْءَئِمَّةَ أَوْ بَعْضَهُمْ ، وَ مَنْ أَثْبَتَ الاْءِمَامَةَ لِمَنْ لَیْسَ لَهَا بِأَهْلٍ
1. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ
ص: 24
هر كه بميرد و امامى براى خود ندارد چون مردم جاهليت مرده و هر كه بميرد و عارف به امامش باشد به او زيان ندارد كه اين امر پيش افتد يا پس افتد و هر كه عارف به امام خود بميرد چون كسى است كه با امام قائم در زير چادر او باشد.
6- زيان ندارد براى كسى كه در انتظار امر بوده و مرده كه ميان چادر امام مهدى و در ميان قشون او نمرده است.
7- عمر بن ابان گويد: از امام صادق (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود:
تو نشانه را (امام را) بشناس چون او را شناختى به تو زيان ندارد كه اين امر پيش افتد، زيرا خداى عز و جل مى فرمايد (71 سوره اسراء): «روزى كه بخوانيم هر مردمى را با امام و پيشواى آنها» هر كه امامش را شناخت چون كسى است كه در ميان چادر امام منتظر باشد.
1- سورة بن كليب گويد: به امام باقر (علیه السّلام) گفتم: قول خدا
ص: 25
سِنَانٍ ، عَنْ أَبِی سَلاَّمٍ ، عَنْ سَوْرَةَ بْنِ کُلَیْبٍ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : قُلْتُ لَهُ (1): قَوْلُ (2)اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ» (3)؟ قَالَ : «مَنْ قَالَ : إِنِّی إِمَامٌ وَ لَیْسَ بِإِمَامٍ» .
قَالَ : قُلْتُ : وَ إِنْ کَانَ عَلَوِیّاً ؟ قَالَ : «وَ إِنْ کَانَ عَلَوِیّاً (4)» .
قُلْتُ : وَ إِنْ کَانَ مِنْ وُلْدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ؟ قَالَ : «وَ إِنْ کَانَ (5)» . (6)
2. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ ، عَنْ أَبَانٍ ، عَنِ الْفُضَیْلِ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «مَنِ ادَّعَی الاْءِمَامَةَ وَ لَیْسَ مِنْ أَهْلِهَا ، فَهُوَ کَافِرٌ» .(7)
3. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ ، قَالَ :
قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : جُعِلْتُ فِدَاکَ «وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللّهِ»(8) ؟ قَالَ : «کُلُّ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ إِمَامٌ وَ لَیْسَ بِإِمَامٍ». قُلْتُ(9) : وَ إِنْ کَانَ فَاطِمِیّاً عَلَوِیّاً ؟ قَالَ : «وَ إِنْ کَانَ فَاطِمِیّاً عَلَوِیّاً» .(10)
4. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ دَاوُدَ الْحَمَّارِ(11) ، عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ یَقُولُ : «ثَ-لاَثَةٌ لاَ یُکَلِّمُهُمُ اللّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لاَ یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ : مَنِ ادَّعی إِمَامَةً مِنَ اللّهِ لَیْسَتْ(12) لَهُ ، وَ مَنْ جَحَدَ إِمَاماً مِنَ اللّهِ ، وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ لَهُمَا فِی الاْءِسْ-لاَمِ نَصِیباً» .(13)
5. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ ، عَنْ
ص: 26
عز و جل (60 سوره زمر): «در روز قيامت ببينى كسانى را كه بر خدا دروغ بستند روى شان سياه است» فرمود: مقصود كسى است كه گويد:
من امام هستم و امام نباشد، گفتم: اگر چه علوى باشد؟ فرمود: اگر چه علوى باشد، گفتم: اگر چه از اولاد على بن ابى طالب (علیه السّلام) باشد؟ فرمود: اگر چه باشد.
2- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: هر كه مدّعى امامت گردد و اهل آن نباشد كافر است.
3- حسين بن مختار گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم:
قربانت، (60 سوره زمر): «در روز قيامت ببينى كه آن كسانى كه بر خدا دروغ بستند»، فرمود: هر كسى است كه خود را امام داند و امام نباشد، گفتم: اگر چه از اولاد فاطمه و على باشد؟ فرمود: اگر چه از اولاد فاطمه و على باشد.
4- ابن ابى يعفور گويد: از امام صادق (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود: خدا روز قيامت با سه طائفه سخن نكند و آنها را تبرئه نكند و عذاب دردناك از آن آنها باشد: هر كه به ناحق از طرف خدا مدّعى امامت باشد، و هر كه امام بر حق و از طرف خدا منكر شود، و هر كه معتقد باشد كه اين دو از اسلام بهره اى دارند.
5- وليد بن صبيح گويد: از امام صادق (علیه السّلام) شنيدم
ص: 27
یَحْیی أَخِی أُدَیْمٍ ، عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ صَبِیحٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ : «إِنَّ هذَا الاْءَمْرَ لاَ یَدَّعِیهِ غَیْرُ صَاحِبِهِ إِلاَّ بَتَرَ(1) اللّهُ عُمُرَهُ» .(2)
6. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ(3) :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «مَنْ أَشْرَکَ مَعَ إِمَامٍ - إِمَامَتُهُ مِنْ عِنْدِ اللّهِ - مَنْ لَیْسَتْ إِمَامَتُهُ مِنَ اللّهِ ، کَانَ مُشْرِکاً بِاللّهِ(4)» .(5)
7 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، قَالَ : قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : رَجُلٌ قَالَ لِیَ : اعْرِفِ الاْآخِرَ مِنَ الاْءَئِمَّةِ(6) ، وَ لاَ یَضُرُّکَ أَنْ لاَ تَعْرِفَ الاْءَوَّلَ .
قَالَ : فَقَالَ : «لَعَنَ اللّهُ هذَا ؛ فَإِنِّی أُبْغِضُهُ ، وَ لاَ أَعْرِفُهُ ، وَ هَلْ عُرِفَ(7) الاْآخِرُ(8) إِلاَّ بِالاْءَوَّلِ؟» .(9)
8. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ ، عَنْ صَفْوَانَ ، عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ ، قَالَ : سَأَلْتُ الشَّیْخَ علیه السلام عَنِ الاْءَئِمَّةِ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَیْهِمْ ، قَالَ : «مَنْ أَنْکَرَ وَاحِداً مِنَ الاْءَحْیَاءِ ، فَقَدْ أَنْکَرَ الاْءَمْوَاتَ» .(10)
9 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ ، عَنْ أَبِی وَهْبٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَنْصُورٍ ، قَالَ : سَأَلْتُهُ(11) عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً قالُوا وَجَدْنا عَلَیْها آباءَنا وَ اللّهُ أَمَرَنا بِها قُلْ إِنَّ اللّهَ لا یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ أَ تَقُولُونَ عَلَی اللّهِ ما لا تَعْلَمُونَ»(12) .
قَالَ :
ص: 28
مى فرمود: اين امر را جز صاحبش كسى دعوى نكند جز آنكه خداوند رشته عمرش را ببرد.
6- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: هر كه با امام بر حق كسى را كه امام بر حق نيست شريك داند، به خدا مشرك است. (زيرا نصب امام خاص به خدا است و عقيده به امام غير منصوب از طرف خدا شركت در كار مخصوص به خدا است).
7- محمد بن مسلم گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم: مردى به من گفت:
آخرين امام را كه بشناسى، زيانت ندهد كه اوّلى را نشناسى گويد: فرمود: خدا اين را لعنت كند كه من نشناخته دشمنِ اويم، آيا مى توان امام آخر را شناخت جز به وسيله امام اول.
8- ابن مسكان گويد: از شيخ (يعنى امام و تعبير بدان از راه تقيه است و مقصود از آن مقتداى عظيم الشأن است و منظور امام كاظم (علیه السّلام) است- از مجلسى (رحمه الله)، پرسيدم از ائمه (علیه السّلام) فرمود: هر كه يكى از زنده ها را منكر شود، محققاً منكر گذشته ها است.
9- محمد بن منصور گويد: از آن حضرت پرسيدم از قول خدا عز و جل (28 سوره اعراف): «وقتى يك هرزگى كنند گويند پدران خود را مرتكب آن ديديم و خدا ما را بدان دستور داده. بگو خدا دستور به هرزگى نمى دهد. آيا نسبت به خدا چيزى كه ندانيد مى گوئيد»؟
گويد: فرمود: آيا كسى را ديدى كه معتقد باشد خدا دستور داده به
ص: 29
فَقَالَ : «هَلْ رَأَیْتَ أَحَداً زَعَمَ أَنَّ اللّهَ أَمَرَ(1) بِالزِّنی وَ شُرْبِ(2) الْخَمْرِ ، أَوْ شَیْءٍ مِنْ هذِهِ الْمَحَارِمِ ؟» فَقُلْتُ : لاَ .
فَقَالَ(3) : «مَا هذِهِ الْفَاحِشَةُ الَّتِی یَدَّعُونَ أَنَّ اللّهَ أَمَرَهُمْ بِهَا؟» قُلْتُ : اللّهُ أَعْلَمُ وَ وَلِیُّهُ ، فَقَالَ (4): «فَإِنَّ هذَا(5) فِی(6) أَئِمَّةِ الْجَوْرِ ، ادَّعَوْا أَنَّ اللّهَ أَمَرَهُمْ بِالاِئْتِمَامِ بِقَوْمٍ لَمْ یَأْمُرْهُمُ اللّهُ بِالاِئْتِمَامِ بِهِمْ ، فَرَدَّ اللّهُ ذلِکَ عَلَیْهِمْ ، فَأَخْبَرَ أَنَّهُمْ قَدْ قَالُوا عَلَیْهِ الْکَذِبَ ، وَ سَمّی ذلِکَ مِنْهُمْ فَاحِشَةً» .(7)
10. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ(8) ، عَنْ أَبِی وَهْبِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَنْصُورٍ ، قَالَ :
سَأَلْتُ عَبْداً صَالِحاً علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ»(9)قَالَ : فَقَالَ : «إِنَّ الْقُرْآنَ لَهُ ظَهْرٌ وَ بَطْنٌ(10) ، فَجَمِیعُ(11) مَا حَرَّمَ(12) اللّهُ فِی(13) الْقُرْآنِ هُوَ الظَّاهِرُ (14)؛ وَ الْبَاطِنُ(15) مِنْ ذلِکَ أَئِمَّةُ الْجَوْرِ ، وَ جَمِیعُ مَا أَحَلَّ اللّهُ تَعَالی فِی الْکِتَابِ(16) هُوَ الظَّاهِرُ ؛ وَ الْبَاطِنُ مِنْ ذلِکَ أَئِمَّةُ الْحَقِّ» .(17)
11. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ ، عَنْ جَابِرٍ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ(18) عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللّهِ»؟(19)
قَالَ : «هُمْ وَ اللّهِ ، أَوْلِیَاءُ فُ-لاَنٍ وَ فُ-لاَنٍ(20) ، اتَّخَذُوهُمْ أَئِمَّةً دُونَ الاْءِمَامِ الَّذِی جَعَلَهُ اللّهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً ، فَلِذلِکَ(21) قَالَ :
ص: 30
زنا و مى خوارى يا چيزى از اين گونه محرمات؟ گفتم: نه، فرمود:
پس اين هرزگى چيست كه دعوى مى كنند خدا بدان دستور داده؟
گفتم: خدا داناتر است و وَلِيّش، فرمود: اين در باره پيشوايان جور است كه دعوى كنند خدا آنها را مأمور كرده اقتداء به مردمى كنند كه خدا به پيروى از آنان دستور نداده، خدا اين اظهار را از آنها مردود دانسته و خبر داده كه آنها از دروغ اين را نسبت به او دادند و آن را هم فاحشه و هرزگى ناميده.
10- محمد بن منصور گويد: من از يك بنده شايسته (مقصود امام كاظم (علیه السّلام) است) از قول خدا عز و جل (31 سوره اعراف): «بگو (اى محمد) همانا پروردگار من حرام كرده است همه هرزگيها را آنچه عيان باشد و آنچه نهان»، گويد: فرمود: به راستى، قرآن ظاهر و باطن دارد، همه آنچه را قرآن حرام كرده ظاهرش مقصود است و باطن آن همان ائمه و پيشوايان جَور و ستم هستند، و هر چه را خدا در قرآن حلال شمرده ظاهرش مقصود است و منظور از باطن آن امامان و پيشوايان بر حقّند.
11- جابر گويد: از امام باقر (علیه السّلام) پرسيدم از قول خدا عز و جل (160 سوره بقره): «و برخى مردم كسانيند كه در برابر خدا همتاها بگيرند و چون خدا آنها را دوست دارند»، فرمود: آنان به خدا اولياء فلان و فلانند كه آنها را امام خود دانند در برابر امامى كه خدا او را براى مردم امام ساخته است و از اين جهت خدا فرموده است: (در دنبال آن) «اگر ببينى آن كسانى را كه ستم كردند گاهى كه عذاب بينند و دانند كه همه توانائى از خدا است و به راستى خدا سخت شكنجه است
ص: 31
«وَ لَوْ یَرَی(1) الَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلّهِ جَمِیعاً وَ أَنَّ اللّهَ شَدِیدُ الْعَذابِ إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الاْءَسْبابُ وَ قالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَما تَبَرَّوءُا مِنّا کَذلِکَ یُرِیهِمُ اللّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النّارِ»(2)».
ثُمَّ قَالَ(3) أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام : «هُمْ - وَ اللّهِ یَا جَابِرُ - أَئِمَّةُ الظَّلَمَةِ(4) وَ أَشْیَاعُهُمْ(5)» .(6)
12 . الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَبِی دَاوُدَ الْمُسْتَرِقِّ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَیْمُونٍ ، عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ : «ثَ-لاَثَةٌ لاَ یَنْظُرُ اللّهُ إِلَیْهِمْ(7) یَوْمَ الْقِیَامَةِ ، وَ لاَ یُزَکِّیهِمْ ، وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ : مَنِ ادَّعی إِمَامَةً مِنَ اللّهِ لَیْسَتْ لَهُ ، وَ مَنْ جَحَدَ إِمَاماً مِنَ اللّهِ ، وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ لَهُمَا فِی الاْءِسْ-لاَمِ(8) نَصِیباً» .(9)
بَابٌ فِیمَنْ(10) دَانَ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِغَیْرِ إِمَامٍ مِنَ اللّهِ جَلَّ جَ-لاَلُهُ
1. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ(11) ابْنِ أَبِی نَصْرٍ : عَنْ أَبِی الْحَسَنِ(12) علیه السلام فِی قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللّهِ»(13) قَالَ : «یَعْنِی مَنِ اتَّخَذَ دِینَهُ رَأْیَهُ(14) بِغَیْرِ
ص: 32
(161) آنگاه كه پيشوايانى متبوع از كسانى كه پيروى آنها كرده اند بيزارى جويند و عذاب را به چشم خود بينند و وسائل ارتباط ميان آنها بگسلد (162) و آنها كه پيرو بودند بگويند اى كاش ما را برگشتى بود (به دنيا) تا از آنها بيزارى مى جستيم چنانچه از ما بيزارى جستند، همچنين خدا كردارشان را مايه افسوس آنان به آنها بنمايد و آنها از آتش بيرون نشوند» سپس امام باقر (علیه السّلام) فرمود: اى جابر، به خدا آنها پيشوايان ستمكار و پيروان آنها باشند.
12- ابن ابى يعفور گويد: از امام صادق (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود: خدا در روز قيامت به سه كس نظر نكند و آنها را تبرئه ننمايد و عذاب دردناك از آن آنها است، كسى كه دعوى امامت از طرف خدا كند به ناحق و كَسى كه انكار امام گماشته از طرف خدا را بكند و كسى كه گمان كند اين دو بهره اى از اسلام دارند.
1- از ابى الحسن (علیه السّلام) در تفسير قول خدا عز و جل (50 سوره قصص): «كيست گمراه تر باشد از آن كه پيرو هوس خود است بى رهبرى از طرف خدا» فرمود: مقصود كسى است كه دينش رأى او
ص: 33
إِمَامٍ مِنْ أَئِمَّةِ الْهُدی» .(1)
2. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیی ، عَنِ الْعَ-لاَءِ بْنِ رَزِینٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ : «کُلُّ مَنْ دَانَ اللّهَ بِعِبَادَةٍ یُجْهِدُ فِیهَا نَفْسَهُ وَ لاَ إِمَامَ لَهُ(2) مِنَ اللّهِ ، فَسَعْیُهُ غَیْرُ مَقْبُولٍ ، وَ هُوَ ضَالٌّ مُتَحَیِّرٌ ، وَ اللّهُ شَانِئٌ(3) لاِءَعْمَالِهِ ، وَ مَثَلُهُ کَمَثَلِ شَاةٍ ضَلَّتْ عَنْ رَاعِیهَا وَ قَطِیعِهَا(4) ، فَهَجَمَتْ(5) ذَاهِبَةً وَ جَائِیَةً(6) یَوْمَهَا ، فَلَمَّا جَنَّهَا اللَّیْلُ ، بَصُرَتْ بِقَطِیعٍ مَعَ(7) غَیْرِ رَاعِیهَا(8) ، فَحَنَّتْ إِلَیْهَا(9) وَ اغْتَرَّتْ بِهَا(10) ، فَبَاتَتْ مَعَهَا فِی رَبَضَتِهَا(11) ، فَلَمَّا أَنْ سَاقَ(12) الرَّاعِی قَطِیعَهُ ، أَنْکَرَتْ رَاعِیَهَا وَ قَطِیعَهَا ، فَهَجَمَتْ مُتَحَیِّرَةً تَطْلُبُ رَاعِیَهَا وَ قَطِیعَهَا ، فَبَصُرَتْ بِغَنَمٍ مَعَ رَاعِیهَا ، فَحَنَّتْ إِلَیْهَا وَ اغْتَرَّتْ بِهَا ، فَصَاحَ بِهَا الرَّاعِی : الْحَقِی بِرَاعِیکِ وَ قَطِیعِکِ ؛ فَإِنَّکِ(13) تَائِهَةٌ مُتَحَیِّرَةٌ عَنْ رَاعِیکِ وَ قَطِیعِکِ ، فَهَجَمَتْ ذَعِرَةً(14) مُتَحَیِّرَةً نَادَّةً(15) ، لاَ رَاعِیَ لَهَا یُرْشِدُهَا إِلی مَرْعَاهَا ، أَوْ یَرُدُّهَا ، فَبَیْنَا(16) هِیَ کَذلِکَ إِذَا(17) اغْتَنَمَ الذِّئْبُ ضَیْعَتَهَا(18) ، فَأَکَلَهَا .
وَ کَذلِکَ - وَ اللّهِ یَا مُحَمَّدُ - مَنْ أَصْبَحَ مِنْ هذِهِ الاْءُمَّةِ لاَ إِمَامَ لَهُ مِنَ اللّهِ - جَلَّ وَ عَزَّ - ظَاهِراً(19) عَادِلاً ، أَصْبَحَ ضَالاًّ تَائِهاً ، وَ إِنْ مَاتَ عَلی هذِهِ ···
الْحَالِ(20) ، مَاتَ مِیتَةَ کُفْرٍ وَ نِفَاقٍ .
وَ اعْلَمْ یَا مُحَمَّدُ ، أَنَّ أَئِمَّةَ الْجَوْرِ وَ أَتْبَاعَهُمْ لَمَعْزُولُونَ عَنْ دِینِ اللّهِ ، قَدْ ضَلُّوا وَ أَضَلُّوا ، فَأَعْمَالُهُمُ الَّتِی یَعْمَلُونَهَا «کَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ
ص: 34
است بى يك يك امامى از ائمه هدى.
2- محمد بن مسلم گويد: از امام باقر (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود:
هر كه براى خدا دين دارى كند با عبادتى كه خود را در آن به رنج اندازد و بكوشد و امامى از طرف خدا براى او نباشد كوشش او پذيرفته نيست و او گمراه و سرگردان است و خدا كردار او را بد مى شمارد، او به مانند گوسفندى است كه از چوپان و گلّه خود گم شده و شب و روز مى جهد و مى دود و مى رود و مى آيد و شب هنگام گلّه غريبى بيند و بدان دل نهد و فريب آن را بخورد و با آن در آغلش شب را بگذراند و چون چوپان گلّه خود را راند، آن چوپان و آن گلّه را نشناسد و سرگردان بجهد و چوپان و گلّه خود را بطلبد و گله اى با چوپانش بيند و بدان دل نهد و فريفته گردد و چوپان به او بانگ زند كه تو به چوپان و گله خودت پيوند، زيرا تو گم و سرگردانى و از چوپانت و گله ات بر كنارى و آن گوسفند گمشده هراسان و سرگردان و تك بر جهد و چوپانى ندارد كه به چراگاه خودش رهبرى كند و يا او را برگرداند.
در اين ميان كه چنين است به ناگاه گرگ از گمشدنش فرصت جوئى كند و آن را بخورد، اى محمد سوگند به خدا چنين است حال كسى كه در اين امت دست به دامن امام منصوب از طرف خدا نباشد، امامى كه امامت او روشن است و عادل است، او گمراه و گم است و اگر بر اين حال بميرد، در كفر و نفاق مرده است.
اى محمد، بدان كه رهبران جَور و پيروانشان از دين خدا بركنارند، محققاً گمراهند و گمراه كنند و همه كارهايشان چون خاكسترى است در برابر گردباد در روز طوفانى، به هيچ وجه بر
ص: 35
الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عَاصِفٍ(1) لاَ یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلی شَیْ ءٍ ذلِکَ هُوَ الضَّ-لاَلُ الْبَعِیدُ»(2)» .(3)
3. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْعَبْدِیِّ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ ، قَالَ : قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : إِنِّی أُخَالِطُ النَّاسَ ، فَیَکْثُرُ عَجَبِی مِنْ أَقْوَامٍ لاَ یَتَوَلَّوْنَکُمْ ، وَ یَتَوَلَّوْنَ فُ-لاَناً وَ فُ-لاَناً ، لَهُمْ أَمَانَةٌ وَ صِدْقٌ وَ وَفَاءٌ ، وَ أَقْوَامٍ یَتَوَلَّوْنَکُمْ ، لَیْسَ(4) لَهُمْ تِلْکَ الاْءَمَانَةُ وَ لاَ الْوَفَاءُ وَ الصِّدْقُ(5) ؟
قَالَ : فَاسْتَوی أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام جَالِساً ، فَأَقْبَلَ عَلَیَّ کَالْغَضْبَانِ(6) ، ثُمَّ قَالَ : «لاَ دِینَ لِمَنْ دَانَ اللّهَ(7) بِوَلاَیَةِ إِمَامٍ جَائِرٍ لَیْسَ مِنَ اللّهِ ، وَ لاَ عَتْبَ(8) عَلی مَنْ دَانَ(9) بِوَلاَیَةِ إِمَامٍ عَادِلٍ مِنَ اللّهِ».
قُلْتُ : لاَ(10) دِینَ لاِءُولئِکَ ، وَ لاَ عَتْبَ عَلی هوءُلاَءِ ؟!
قَالَ : «نَعَمْ ، لاَ دِینَ لاِءُولئِکَ ، وَ لاَ عَتْبَ عَلی هوءُلاَءِ» ثُمَّ قَالَ : «أَ لاَ(11) تَسْمَعُ لِقَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «اللّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ»یَعْنِی(12) ظُلُمَاتِ الذُّنُوبِ(13) إِلی نُورِ التَّوْبَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ ؛ لِوَلاَیَتِهِمْ کُلَّ إِمَامٍ عَادِلٍ مِنَ اللّهِ ، وَ قَالَ(14) : «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا376/1
أَوْلِیاوءُهُمُ الطّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ»(15) إِنَّمَا عَنی(16) بِهذَا أَنَّهُمْ کَانُوا عَلی نُورِ الاْءِسْ-لاَمِ ، فَلَمَّا أَنْ تَوَلَّوْا کُلَّ إِمَامٍ جَائِرٍ لَیْسَ(17) مِنَ اللّهِ - عَزَّ وَ جَلَّ - خَرَجُوا بِوَلاَیَتِهِمْ إِیَّاهُ(18) مِنْ نُورِ الاْءِسْ-لاَمِ إِلی ظُلُمَاتِ الْکُفْرِ ، فَأَوْجَبَ اللّهُ لَهُمُ النَّارَ مَعَ الْکُفَّارِ(19) فَ
ص: 36
آنچه كسب كرده اند دسترسى ندارند، اين است آن گمراهى پرت و پلا.
3- ابن ابى يعفور گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم: من با مردم آميزش كنم و بسيار شگفتم از مردمانى كه پيرو و دوست شما نباشند و به دنبال فلان، و فلان افتند، با اين كه خود امانت دار و راستگو و با وفايند و در شگفتم از مردمى كه پيرو و دوست شمايند و آن درجه از امانت و راستى و وفادارى را ندارند، گويد: امام آماده نشست و به من رو كرد مانند مرد خشم آلود و سپس فرمود: كسى كه به وسيله پيروى امام جائر كه از طرف خدا نيست براى خدا ديندارى كند، اصلًا دين ندارد و كسى كه پيرو و دوست امام عادل از طرف خدا باشد گله اى از او نشايد.
من گفتم: نه آنان دين دارند و نه اينان گله را شايند؟، فرمود: آرى نه آنان دين دارند و نه اينان گله را شايند. سپس فرمود:
مگر گوش نمى دهى به قول خدا عز و جل (257 سوره بقره): «خدا وليّ آن كسانى است كه گرويدند، از تيرگيها آنها را برآرد و در روشنى در آرد» يعنى از تيرگى گناهان به روشنى توبه و باز گشت و آمرزش، براى پيرويشان از هر امام عادل منصوب از طرف خدا، و فرمود: «و آن كسانى كه كافرند، دوستانشان شيطان سركش هستند و از روشنى برآرندشان و در تيرگيها در آرندشان» همانا مقصود اين است كه در پرتو نور اسلام بودند و چون به امامان جائر و ستمكار گرائيدند كه از طرف خدا عز و جل نبودند به وسيله پيروى آنان از نور مسلمانى بيرون شدند و به درون تيرگيهاى كفر و خدا آنها را مستحق دوزخ ساخت به همراه كفّار و «آنان ياران
ص: 37
«أُولئِکَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(1)» .(2)
4. وَ عَنْهُ(3) ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ حَبِیبٍ السِّجِسْتَانِیِّ :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «قَالَ اللّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالی : لاَءُعَذِّبَنَّ کُلَّ رَعِیَّةٍ فِی الاْءِسْ-لاَمِ دَانَتْ بِوَلاَیَةِ کُلِّ إِمَامٍ جَائِرٍ لَیْسَ مِنَ اللّهِ ، وَ إِنْ کَانَتِ الرَّعِیَّةُ فِی أَعْمَالِهَا(4) بَرَّةً تَقِیَّةً ؛ وَ لاَءَعْفُوَنَّ عَنْ کُلِّ رَعِیَّةٍ فِی الاْءِسْ-لاَمِ دَانَتْ بِوَلاَیَةِ کُلِّ إِمَامٍ عَادِلٍ مِنَ اللّهِ ، وَ إِنْ کَانَتِ الرَّعِیَّةُ فِی أَنْفُسِهَا ظَالِمَةً(5) مُسِیئَةً» .(6)
5. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ جُمْهُورٍ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ صَفْوَانَ ، عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ(7) :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : قَالَ : «إِنَّ اللّهَ لاَ یَسْتَحْیِی(8) أَنْ یُعَذِّبَ أُمَّةً دَانَتْ بِإِمَامٍ لَیْسَ مِنَ اللّهِ ، وَ إِنْ کَانَتْ فِی أَعْمَالِهَا(9) بَرَّةً تَقِیَّةً ؛ وَ إِنَّ اللّهَ لَیَسْتَحْیِی(10) أَنْ یُعَذِّبَ أُمَّةً دَانَتْ بِإِمَامٍ مِنَ اللّهِ ، وَ إِنْ کَانَتْ فِی أَعْمَالِهَا(11) ظَالِمَةً مُسِیئَةً» .(12)
بَابُ مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ لَهُ إِمَامٌ(13) مِنْ أَئِمَّةِ الْهُدی وَ هُوَ مِنَ الْبَابِ الاْءَوَّلِ
/978. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ ، عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ ، عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ
ص: 38
دوزخند و هم در آن جاويد بمانند».
4- امام باقر (علیه السّلام) فرمود: خدا تبارك و تعالى فرمايد (حديث قدسى است) محققاً من عذاب كنم هر فرد رعيتى را در اسلام كه گردن نهد به ولايت و حكومت هر پيشواى جائر و خلاف كار و ستمكارى كه از طرف خدا نيست و اگر چه رعيت در كردار خودش نيكوكار و با تقوى باشد و محققاً بگذرم از هر رعيتى كه در عالم مسلمانى گردن نهد به ولايت و حكومت امام عادل منصوب از طرف خدا و اگر چه خود آن فرد رعيت نسبت به خودش ستمكار و بد كردار باشد.
5- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: به راستى خدا دريغ ندارد از اين كه عذاب كند امتى را كه گردن نهد به فرمان پيشوا و رهبرى كه از طرف خدا نباشد، اگر چه در كردار خود نيكو روش و با تقوى باشد و به راستى خدا شرم دارد از عذاب كردن امتى كه گردن به فرمان امام عادل منصوب از طرف خدا نهد و اگر چه در كردار خود ستم كننده و بد كردار باشد.
1- فضيل بن يسار گويد: يك روز امام صادق با ما آغاز سخن كرد و فرمود: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرموده: هر كه بميرد و زير
ص: 39
یَسَارٍ ، قَالَ :
ابْتَدَأَنَا أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَوْماً ، وَ قَالَ : «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ عَلَیْهِ(1) إِمَامٌ ، فَمِیتَتُهُ مِیتَةُ جَاهِلِیَّةٍ(2)».
فَقُلْتُ : قَالَ ذلِکَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؟
فَقَالَ : «إِی وَ اللّهِ قَدْ قَالَ». قُلْتُ : فَکُلُّ مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ لَهُ إِمَامٌ ، فَمِیتَتُهُ مِیتَةُ جَاهِلِیَّةٍ ؟ قَالَ : «نَعَمْ» .(3)
2. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، قَالَ : حَدَّثَنِی(4) عَبْدُ الْکَرِیمِ بْنُ عَمْرٍو ، عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ ، قَالَ :
سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله : «مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ لَهُ إِمَامٌ ، فَمِیتَتُهُ مِیتَةُ جَاهِلِیَّةٍ». قَالَ : فَقُلْتُ(5) : مِیتَةُ کُفْرٍ؟ قَالَ(6) : «مِیتَةُ ضَ-لاَلٍ(7)». قُلْتُ(8) : فَمَنْ مَاتَ الْیَوْمَ وَ لَیْسَ لَهُ إِمَامٌ ، فَمِیتَتُهُ مِیتَةُ جَاهِلِیَّةٍ ؟ فَقَالَ : «نَعَمْ» .(9)
3. أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنْ صَفْوَانَ ، عَنِ الْفُضَیْلِ(10) ، عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ ، قَالَ :
قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مَنْ مَاتَ لاَ یَعْرِفُ(11) إِمَامَهُ ، مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً ؟ قَالَ : «نَعَمْ». قُلْتُ : جَاهِلِیَّةً جَهْ-لاَءَ(12) ، أَوْ جَاهِلِیَّةً لاَ یَعْرِفُ(13) إِمَامَهُ ؟ قَالَ : «جَاهِلِیَّةَ کُفْرٍ وَ نِفَاقٍ وَ ضَ-لاَلٍ» .(14)
4 . بَعْضُ أَصْحَابِنَا(15) ، عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ الْحَسَنِیِّ ، عَنْ مَالِکَ بْنِ عَامِرٍ ، عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ زَائِدَةَ ، عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ ، قَالَ :
ص: 40
سرپرستى امامى نباشد به مردن جاهليت مرده است، من گفتم: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) اين را فرموده است؟ فرمود: آرى به خدا محققاً فرموده، گفتم:
پس هر كه بى امام بميرد به مردن جاهليت مرده است؟
فرمود: آرى.
2- ابن ابى يعفور گويد: من از امام صادق (علیه السّلام) از معنى قول رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) پرسيدم كه فرموده هر كه بميرد و براى او امام و پيشوائى نباشد، مردنش مردن جاهليت است، عرض كردم: مردن كفر است؟ فرمود: مردن به گمراهى است، گفتم: امروز هم هر كه بميرد و زير سرپرستى امام نباشد مردنش مردن جاهليت است؟
فرمود: آرى.
3- حارث بن مغيره گويد: به امام صادق گفتم رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرموده: هر كه امام خود را نشناخته بميرد به مردن جاهليت مرده؟ فرمود: آرى، گفتم: جاهليت محض و لادينى يا جاهليت نسبت به شناختن امام خود؟ فرمود: جاهليت كفر و نفاق و گمراهى.
4- مفضل بن عمر گويد: امام صادق (علیه السّلام) فرمود: هر كه براى خدا بى شنيدن و اخذ دستور مذهبى از امام بر حق و راست
ص: 41
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «مَنْ دَانَ اللّهَ(1) بِغَیْرِ سَمَاعٍ عَنْ صَادِقٍ(2) ، أَلْزَمَهُ اللّهُ(3) أَلْبَتَّةَ(4) إِلَی(5) الْعَنَاءِ(6) ، وَ مَنِ ادَّعی سَمَاعاً مِنْ غَیْرِ الْبَابِ الَّذِی فَتَحَهُ اللّهُ ، فَهُوَ مُشْرِکٌ ، وَ ذلِکَ الْبَابُ الْمَأْمُونُ(7) عَلی سِرِّ اللّهِ الْمَکْنُونِ» .(8)
بَابٌ فِیمَنْ عَرَفَ الْحَقَّ مِنْ أَهْلِ الْبَیْتِ وَ مَنْ أَنْکَرَ (9)
1. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ ، عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ : «إِنَّ عَلِیَّ بْنَ عَبْدِ اللّهِ (10)بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِی¨ِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام وَ امْرَأَتَهُ وَ بَنِیهِ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ» . ثُمَّ قَالَ : «مَنْ عَرَفَ هذَا الاْءَمْرَ مِنْ وُلْدِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ علیهماالسلام ، لَمْ یَکُنْ کَالنَّاسِ(11)» .(12)
2. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، قَالَ : حَدَّثَنِی الْوَشَّاءُ ، قَالَ : حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ عُمَرَ الْحَلاَّلُ ، قَالَ :
قُلْتُ لاِءَبِی الْحَسَنِ علیه السلام : أَخْبِرْنِی عَمَّنْ عَانَدَکَ وَ لَمْ یَعْرِفْ حَقَّکَ مِنْ وُلْدِ فَاطِمَةَ علیهاالسلام ، هُوَ وَ سَائِرُ النَّاسِ سَوَاءٌ فِی الْعِقَابِ ؟
فَقَالَ(13) : «کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام یَقُولُ : عَلَیْهِمْ ضِعْفَا(14) الْعِقَابِ» .(15)
3 . الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ ، قَالَ : حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ إِسْمَاعِیلَ الْمِیثَمِیُّ ، قَالَ : حَدَّثَنِی(16) رِبْعِیُّ بْنُ
ص: 42
گفتار ديندارى كرده باشد خدا داغ رنج و مشقت بر پيشانى او زند (سرگردانى را به او بچسباند خ ل) و هر كه مدعى شنيدن احكام باشد از جز بابى كه خدا باز كرده است مشرك است و آن باب همان است كه امين بر سِرّ نهفته خدا است.
1- سليمان بن جعفر گويد: از امام رضا (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود:
على بن عبد الله بن حسين بن على (زين العابدين) و زنش و پسرانش از اهل بهشتند، سپس فرمود: هر كه از اولاد على و فاطمه (علیه السّلام) عارف به امر امامت باشد، چون مردم ديگر نباشد.
2- احمد بن عمر حلّال گويد: به ابو الحسن (علیه السّلام) گفتم: به من خبر ده از اولاد فاطمه (علیه السّلام) كه با تو عناد ورزد و حق تو را نشناسد، آيا با مردم ديگر در عقاب برابر است؟ فرمود: على بن الحسين (علیه السّلام) آنها دو بار دو چندان عقاب دارند.
3- عبد الرحمن بن ابى عبد الله گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم:
ص: 43
عَبْدِ اللّهِ ، قَالَ : قَالَ لِی عَبْدُ الرَّحْمنِ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللّهِ : قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : الْمُنْکِرُ لِهذَا الاْءَمْرِ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ غَیْرِهِمْ سَوَاءٌ(1) ؟
فَقَالَ لِی : «لاَ تَقُلِ : الْمُنْکِرُ ، وَ لکِنْ قُلِ : الْجَاحِدُ(2) مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ غَیْرِهِمْ».
قَالَ أَبُو الْحَسَنِ(3) : فَتَفَکَّرْتُ(4) فِیهِ(5) ، فَذَکَرْتُ(6) قَوْلَ اللّهِ - عَزَّ وَ جَلَّ - فِی إِخْوَةِ یُوسُفَ : «فَعَرَفَهُمْ وَ هُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ»(7) .(8)
4. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ أَبِی نَصْرٍ ، قَالَ :
سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام ، قُلْتُ(9) لَهُ : الْجَاحِدُ مِنْکُمْ وَ مِنْ غَیْرِکُمْ سَوَاءٌ ؟
فَقَالَ : «الْجَاحِدُ مِنَّا لَهُ ذَنْبَانِ ، وَ الْمُحْسِنُ(10) لَهُ حَسَنَتَانِ» .(11)
بابُ ما یَجِبُ عَلَی النّاسِ عِندَ مُضِیّ الإمامِ(علیه السّلام)
1. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ ، عَنْ صَفْوَانَ ، عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ
شُعَیْبٍ ، قَالَ : قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : إِذَا حَدَثَ عَلَی الاْءِمَامِ حَدَثٌ ، کَیْفَ یَصْنَعُ النَّاسُ ؟
قَالَ : «أَیْنَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ»(12)» قَالَ : «هُمْ فِی عُذْرٍ مَا دَامُوا فِی الطَّلَبِ ، وَ هوءُلاَءِ الَّذِینَ یَنْتَظِرُونَهُمْ فِی عُذْرٍ حَتّی یَرْجِعَ إِلَیْهِمْ أَصْحَابُهُمْ» .(13)
ص: 44
منكر امر امامت از خاندان بنى هاشم و ديگران با هم برابرند؟
به من فرمود: مگو منكر ولى بگو جاحد از بنى هاشم و ديگران، ابو الحسن گويد: من در آن انديشه كردم و به ياد قول خدا عز و جل افتادم كه در باره برادران يوسف (علیه السّلام) فرمايد (58 سوره يوسف):
«پس شناخت آنها را و آنان براى او منكر و ناشناس بودند».
4- ابن ابى نصر گويد: از امام رضا (علیه السّلام) پرسيدم كه جاحد امامت از تيره شما و از ديگران برابرند؟ فرمود: جاحد از ما دو گناه دارد و محسن از ما هم دو ثواب دارد.
1- يعقوب بن شعيب گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم: وقتى براى امام پيش آمدى شد (و از دست رفت) مردم چه كنند؟، فرمود:
قول خدا عز و جل كجا است (122 سوره توبه): «بايد بكوچد از هر فرقه شان يك طائفه تا بينا شوند در دين و بيم دهند قوم خود را چون به سوى آنها برگردند تا شايد بر حذر شوند» فرمود: آنها كه در جستجويند معذورند و آنان كه در انتظار نماينده هاى خودند معذورند تا رفقاى آنها نزد آنها برگردند.
ص: 45
2. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ ، قَالَ : حَدَّثَنَا حَمَّادٌ(1) ، عَنْ عَبْدِ الاْءَعْلی ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ الْعَامَّةِ(2) : إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ : «مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ لَهُ إِمَامٌ ، مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً(3)».
فَقَالَ : «الْحَقُّ وَ اللّهِ».
قُلْتُ : فَإِنَّ إِمَاماً هَلَکَ وَ رَجُلٌ بِخُرَاسَانَ لاَ یَعْلَمُ مَنْ وَصِیُّهُ لَمْ(4) یَسَعْهُ ذلِکَ ؟
قَالَ : «لاَ یَسَعُهُ ؛ إِنَّ الاْءِمَامَ إِذَا هَلَکَ ، وَقَعَتْ حُجَّةُ وَصِیِّهِ(5) عَلی مَنْ هُوَ مَعَهُ فِی الْبَلَدِ ، وَ حَقَّ النَّفْرُ عَلی مَنْ لَیْسَ بِحَضْرَتِهِ إِذَا بَلَغَهُمْ ؛ إِنَّ اللّهَ - عَزَّ وَ جَلَّ - یَقُولُ : «فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ»».
قُلْتُ : فَنَفَرَ قَوْمٌ ، فَهَلَکَ بَعْضُهُمْ قَبْلَ أَنْ یَصِلَ ، فَیَعْلَمَ ؟
قَالَ : «إِنَّ اللّهَ - جَلَّ وَ عَزَّ - یَقُولُ : «وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً إِلَی اللّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ
یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللّهِ»(6)
قُلْتُ : فَبَلَغَ الْبَلَدَ بَعْضُهُمْ ، فَوَجَدَکَ مُغْلَقاً عَلَیْکَ بَابُکَ ، وَ مُرْخًی(7) عَلَیْکَ سِتْرُکَ لاَ تَدْعُوهُمْ إِلی نَفْسِکَ ، وَ لاَ یَکُونُ مَنْ یَدُلُّهُمْ عَلَیْکَ ، فَبِمَا(8)
ص: 46
2- عبد الأعلى گويد: از امام صادق (علیه السّلام) پرسيدم از قول عامه كه گويند رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرموده: هر كه بميرد و امامى ندارد به مردن اهل جاهليت مرده است؟ فرمود: سوگند به خدا كه درست است، گفتم: امامى از دست برود و مردى در خراسان باشد و نداند وصيّ او كيست همين دورى و بى اطلاعى براى او عذر نيست؟
فرمود: اين عذر او نيست به راستى چون امام از دست برود دليل وصى او بر أهل بلدى كه در آن است تسليم شود و چون خبر وفات امام به مردم دور از او برسد لازم است كه كوچ كنند زيرا خدا عز و جل مى فرمايد (122 سوره توبه): «پس چرا نكوچد از هر فرقه شان يك طائفه تا در دين بينا شوند و بيم دهند قوم خود را وقتى نزد آنها برگردند، شايد كه بر حذر شوند».
گفتم: مردمى كوچيدند و برخى از آنها پيش از آن كه به شهر امام برسند و بدانند مردند.
فرمود: خدا عز و جل مى فرمايد (100 سوره نساء): «هر كه از خانه اش بيرون آيد براى مهاجرت به سوى خدا و رسولش و سپس مرگش فرا رسد محققاً مزد او بر خدا است».
گفتم: برخى امام رسيدند و ديدند در خانه به روى شما بسته است و پرده استتار شما هم بر آن آويخته است، نه خودت آنها را به سوى خويش مى خوانى و نه كسى است كه آنها را به شما رهنمائى كند پس به چه وسيله اين موضوع را بفهمند؟
امام فرمود: به وسيله كتاب خدا كه نازل شده است.
من گفتم: خدا جل و عز در اين موضوع به بيانى مى فرمايد كه شخص امام از آن شناخته شود؟
امام فرمود: به نظرم مى آيد كه تو پيش از اين هم در باره اين
ص: 47
یَعْرِفُونَ ذلِکَ ؟
قَالَ : «بِکِتَابِ اللّهِ الْمُنْزَلِ».
قُلْتُ : فَبِقَوْلِ اللّهُ (1)جَلَّ وَ عَزَّ ، کَیْفَ ؟
قَالَ : «أَرَاکَ قَدْ تَکَلَّمْتَ فِی هذَا قَبْلَ الْیَوْمِ». قُلْتُ : أَجَلْ ، قَالَ : «فَذَکِّرْ مَا أَنْزَلَ اللّهُ فِی عَلِیٍّ علیه السلام ، وَ مَا قَالَ لَهُ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَسَنٍ وَ حُسَیْنٍ علیهماالسلام ، وَ مَا خَصَّ اللّهُ بِهِ عَلِیّاً علیه السلام ، وَ مَا قَالَ فِیهِ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مِنْ وَصِیَّتِهِ إِلَیْهِ ، وَ نَصْبِهِ إِیَّاهُ ، وَ مَا یُصِیبُهُمْ ، وَ إِقْرَارِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ بِذلِکَ ، وَ وَصِیَّتِهِ إِلَی الْحَسَنِ ، وَ تَسْلِیمِ الْحُسَیْنِ لَهُ ؛ یَقوُلُ(2) اللّهُ : «النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُوءْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الاْءَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللّهِ»»(3) .
قُلْتُ : فَإِنَّ النَّاسَ تَکَلَّمُوا فِی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، وَ یَقُولُونَ : کَیْفَ تَخَطَّتْ(4) مِنْ وُلْدِ أَبِیهِ مَنْ لَهُ مِثْلُ قَرَابَتِهِ وَ مَنْ هُوَ أَسَنُّ مِنْهُ ، وَ قَصُرَتْ(5) عَمَّنْ هُوَ أَصْغَرُ(6) مِنْهُ ؟
فَقَالَ : «یُعْرَفُ صَاحِبُ هذَا الاْءَمْرِ بِثَ-لاَثِ خِصَالٍ لاَ تَکُونُ فِی غَیْرِهِ : هُوَ أَوْلَی النَّاسِ
بِالَّذِی قَبْلَهُ وَ هُوَ وَصِیُّهُ ، وَ عِنْدَهُ سِ-لاَحُ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَ وَصِیَّتُهُ ، وَ ذلِکَ عِنْدِی لاَ أُنَازَعُ(7) فِیهِ».
ص: 48
موضوع سخن كردى و پرسش نمودى؟
من گفتم: آرى، راوى گويد: امام (علیه السّلام) در اينجا:
1- ياد آور آياتى شد كه خدا در باره على (علیه السّلام) فرو فرستاده است. 2- ياد آور شد آنچه را رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) به على (علیه السّلام) در باره حسن و حسين (علیه السّلام) فرموده: و آنچه را در باره على (علیه السّلام) به خصوص فرموده است.
3- ياد آور شد آنچه را رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) در باره على (علیه السّلام) راجع به وصيت به وى و نصب او به خلافت فرموده و آنچه به آنها مى رسد از گرفتارى و مصيبت.
4- يادآور شد اقرار و اعتراف حسن و حسين (علیه السّلام) را نسبت بدان. 5- ياد آور شد وصيت كردن على (علیه السّلام) را به حسن و تسليم شدن حسين (علیه السّلام) را به امامت او به وسيله قول خدا (6 سوره احزاب): «پيغمبر أولى و أحق است به مؤمنين از خودشان (يعنى اختيار امور آنها را دارد) و زنان او مادران آنهايند و أولو الارحام بر يك ديگر مقدم و صاحب اختيارند در كتاب خدا».
من گفتم: بى ترديد مردم در باره امام باقر (علیه السّلام) سخن ها گفتند و اعتراض آنها اين بود كه چگونه امامت از ميان همه اولاد پدرش به او رسيد با اين كه در ميان آنها برادرانى داشت كه در خويشى با او برابر و در سن از او بزرگتر بودند (چون زيد بن على) و برادران كوچكتر هم داشت كه امامت به آنها هم نرسيد (يا مراد اين است كه در باره امام باقر اعتراض كردند راجع به اين كه امام صادق را وصى خود نمود با اين كه زيد برادر بزرگترش زنده بود و عبد الله پسر بزرگترش هم زنده بود (با اندكى تصحيح از مجلسى ره).
امام (علیه السّلام) فرمود: امام به سه خصلت شناخته شود كه در
ص: 49
قُلْتُ : إِنَّ ذلِکَ مَسْتُورٌ مَخَافَةَ السُّلْطَانِ ؟
قَالَ : «لاَ یَکُونُ فِی سِتْرٍ(1) إِلاَّ وَ لَهُ حُجَّةٌ ظَاهِرَةٌ ؛ إِنَّ أَبِی اسْتَوْدَعَنِی مَا هُنَاکَ ، فَلَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ ، قَالَ : ادْعُ لِی شُهُوداً ، فَدَعَوْتُ أَرْبَعَةً مِنْ قُرَیْشٍ ، فِیهِمْ نَافِعٌ مَوْلی عَبْدِ اللّهِ بْنِ عُمَرَ ، قَالَ : اکْتُبْ : هذَا مَا أَوْصی بِهِ یَعْقُوبُ بَنِیهِ :«یا بَنِیَّ إِنَّ اللّهَ اصْطَفی لَکُمُ الدِّینَ فَلا تَمُوتُنَّ إِلاّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»(2) ، وَ أَوْصی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ إِلَی ابْنِهِ(3) جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، وَ أَمَرَهُ أَنْ یُکَفِّنَهُ فِی بُرْدِهِ الَّذِی کَانَ یُصَلِّی فِیهِ الْجُمَعَ(4) ، وَ أَنْ یُعَمِّمَهُ بِعِمَامَتِهِ ، وَ أَنْ یُرَبِّعَ قَبْرَهُ ، وَ یَرْفَعَهُ(5) أَرْبَعَ(6) أَصَابِعَ ، ثُمَّ یُخَلِّیَ عَنْهُ» ، فَقَالَ : «اطْوُوهُ(7)» . ثُمَّ قَالَ لِلشُّهُودِ : «انْصَرِفُوا رَحِمَکُمُ اللّهُ» .
فَقُلْتُ بَعْدَ مَا انْصَرَفُوا : «مَا کَانَ فِی(8) هذَا یَا أَبَتِ(9) ، أَنْ(10) تُشْهِدَ عَلَیْهِ ؟»
فَقَالَ : «إِنِّی کَرِهْتُ أَنْ تُغْلَبَ ، وَ أَنْ یُقَالَ : إِنَّهُ لَمْ یُوصَ(11) ، فَأَرَدْتُ أَنْ تَکُونَ(12) لَکَ حُجَّةٌ ، فَهُوَ الَّذِی إِذَا قَدِمَ الرَّجُلُ الْبَلَدَ ، قَالَ : مَنْ وَصِیُّ فُ-لاَنٍ ؟ قِیلَ(13) : فُ-لاَنٌ» .
قُلْتُ : فَإِنْ أَشْرَکَ(14) فِی الْوَصِیَّةِ ؟ قَالَ : «تَسْأَلُونَهُ(15) ؛ فَإِنَّهُ سَیُبَیِّنُ(16) لَکُمْ» .(17)
ص: 50
ديگرى نباشد:
1- نسبت به امام سابق از همه مردم نزديكتر و منسوبتر باشد و وصى او هم باشد.
2- سلاح رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نزد او باشد.
3- وصيتنامه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) هم نزد او باشد.
و اينها نزد من است و كسى در باره آن با من نزاعى ندارد، من گفتم: اين نشانه ها از ترس سلطان مستور و نهان است.
فرمود: نهان نيست جز اينكه دليل روشنى دارد پدرم در زمان خود هر چه آنجا بود به من سپرد و چون مرگش در رسيد، فرمود: چند گواه براى من حاضر كن، من چهار تن از قريش را حاضر كردم كه نافع وابسته عبد الله بن عمر با آنها بود و فرمود: بنويس اين است كه يعقوب به پسرانش وصيت كرد (122 سوره بقره): «اى پسران من به راستى خدا براى شما دينى را برگزيده مبادا بميريد جز اين كه مسلمان باشيد» و وصيت كرد محمد بن على به پسرش جعفر بن محمد و به او دستور داد او را در بُردى كه هنگام نماز جمعه مى پوشيد كفن كند و عمامه او را براى او عمامه سازد و قبر او را چهار گوش نمايد و چهار انگشت از زمين بلندتر كند و او را واگذارد، پس فرمود: آن وصيتنامه را در هم پيچيد و به گواهان فرمود: خدا شما را رحمت كند، برگرديد، و چون گواهان رفتند من گفتم: پدر جان در اين استشهاد چه مصلحتى بود؟ فرمود: من بد داشتم كه تو مغلوب شوى و بگويند وصيت نكرده، خواستم تو دليلى در دست داشته باشى. و امام كسى است كه چون به شهر او در آيند و پرسند وصى فلان امام كيست؟ گويند فلانى، من گفتم: اگر شريك در وصيت داشته باشد؟ فرمود: از شخص امام بپرسيد كه او محققاً براى شما بيان مى شود.
ص: 51
3 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ ، عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ ، عَنْ بُرَیْدِ بْنِ مُعَاوِیَةَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، قَالَ :
قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : أَصْلَحَکَ اللّهُ ، بَلَغَنَا شَکْوَاکَ(1) وَ أَشْفَقْنَا(2) ، فَلَوْ أَعْلَمْتَنَا أَوْ عَلَّمْتَنَا(3) مَنْ ؟
فَقَالَ(4) : «إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ عَالِماً ، وَ الْعِلْمُ یُتَوَارَثُ ، فَ-لاَ یَهْلِکُ عَالِمٌ إِلاَّ بَقِیَ(5) مِنْ 380/1
بَعْدِهِ مَنْ یَعْلَمُ مِثْلَ عِلْمِهِ ، أَوْ مَا شَاءَ اللّهُ».
قُلْتُ : أَ فَیَسَعُ النَّاسَ إِذَا مَاتَ الْعَالِمُ أَلاَّ یَعْرِفُوا الَّذِی بَعْدَهُ؟
فَقَالَ : «أَمَّا أَهْلُ هذِهِ الْبَلْدَةِ ، فَ-لاَ - یَعْنِی الْمَدِینَةَ - وَ أَمَّا غَیْرُهَا مِنَ(6) الْبُلْدَانِ ، فَبِقَدْرِ مَسِیرِهِمْ ؛ إِنَّ اللّهَ یَقُولُ : «وَ ما کانَ الْمُوءْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ»(7)».
قَالَ(8) : قُلْتُ : أَ رَأَیْتَ مَنْ مَاتَ فِی ذلِکَ ؟
فَقَالَ : «هُوَ بِمَنْزِلَةِ مَنْ خَرَجَ مِنْ بَیْتِهِ مُهَاجِراً إِلَی اللّهِ وَ رَسُولِهِ ، ثُمَّ یُدْرِکُهُ الْمَوْتُ ، فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللّهِ»(9).
قَالَ : قُلْتُ : فَإِذَا قَدِمُوا بِأَیِّ شَیْءٍ یَعْرِفُونَ صَاحِبَهُمْ ؟
قَالَ : «یُعْطَی السَّکِینَةَ وَ الْوَقَارَ وَ الْهَیْبَةَ(10)» .(11)
ص: 52
3- محمد بن مسلم گويد: من به امام صادق (علیه السّلام) گفتم:
اصلحك الله خبر بيمارى شما به ما رسيد و نگران شديم، كاش به ما اعلام مى كردى يا مى آموختى كه امام آينده كيست؟ فرمود: به راستى على (علیه السّلام) عالم و امام بود و علم امامت به ارث مى رود و عالمى نميرد جز آن كه به جاى بماند كسى كه چون او يا آنچه را خدا خواهد بداند، گفتم: براى مردم رواست كه چون عالمى بميرد آن كه بعد از او است نشناسند؟.
فرمود: نسبت به اهل اين شهر (كه محل امام است) يعنى مدينه، نه، امّا شهرهاى ديگر به اندازه اى كه خود را به مدينه رسانند (يعنى به محل امام) زيرا خدا مى فرمايد (122 سوره توبه):
«و نباشند مؤمنان كه همه و همه بكوچند پس چرا نكوچد از هر فرقه اى طائفه اى از آنها تا دين را بفهمند و بيم دهند قوم و تبار خود را وقتى به آنها برگردند و شايد كه آنها بر حذر گردند» گفتم: بفرمائيد اگر كسى در اين ضمن مُرد، فرمود: او به منزله كسى است كه از خانه اش مهاجرت كرده به سوى خدا و رسولش و سپس مرگش رسيده محققاً اجرش بر خدا است، گويد: گفتم: چون بيايند به چه نشانه اى صاحب الامر را بشناسند؟ فرمود: به او سكينه و وقار و هيبت عطا شود.
ص: 53
بَابٌ فِی أَنَّ الاْءِمَامَ مَتی یَعْلَمُ أَنَّ الاْءَمْرَ قَدْ (1)صَارَ إِلَیْهِ
1. أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیی ، عَنْ أَبِی جَرِیرٍ الْقُمِّیِّ ، قَالَ : قُلْتُ لاِءَبِی الْحَسَنِ علیه السلام : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، قَدْ عَرَفْتَ انْقِطَاعِی إِلی أَبِیکَ ، ثُمَّ إِلَیْکَ ، ثُمَّ حَلَفْتُ لَهُ - وَ حَقِّ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَ حَقِّ فُ-لاَنٍ وَ فُ-لاَنٍ حَتَّی انْتَهَیْتُ إِلَیْهِ - بِأَنَّهُ(2) لاَ یَخْرُجُ مِنِّی(3) مَا تُخْبِرُنِی(4) بِهِ إِلی أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ ، وَ سَأَلْتُهُ عَنْ أَبِیهِ : أَ حَیٌّ هُوَ أَوْ مَیِّتٌ(5) ؟ فَقَالَ : «قَدْ وَ اللّهِ مَاتَ».
فَقُلْتُ(6) : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، إِنَّ شِیعَتَکَ یَرْوُونَ أَنَّ فِیهِ سُنَّةَ أَرْبَعَةِ أَنْبِیَاءَ(7) ؟ قَالَ : «قَدْ وَ اللّهِ - الَّذِی لاَ إِلهَ إِلاَّ هُوَ - هَلَکَ» .
قُلْتُ : هَ-لاَکَ غَیْبَةٍ ، أَوْ هَ-لاَکَ مَوْتٍ ؟ قَالَ : «هَ-لاَکَ مَوْتٍ». فَقُلْتُ : لَعَلَّکَ مِنِّی فِی تَقِیَّةٍ ؟ فَقَالَ : «سُبْحَانَ اللّهِ!» . قُلْتُ : فَأَوْصی إِلَیْکَ ؟
ص: 54
1- ابو جرير قمى گويد: به ابو الحسن گفتم: قربانت (ظاهراً ابو جرير زكريا بن ادريس است و ابو الحسن امام رضا (علیه السّلام) از مجلسى ره) شما مى دانيد دلباختگى و عقيده مرا نسبت به امامت پدرت و سپس نسبت به خودت سپس براى او سوگند ياد كردم- به حق رسول الله (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و حق فلان و فلان تا به خود آن حضرت رسيدم- بر اين كه هر چه به من خبر دهى از من به ديگرى اظهار نشود و از او پرسيدم پدرش زنده است يا مرده؟ فرمود: به خدا محققاً مرده است.
گفتم: قربانت شيعيان تو روايت كنند كه در او بوده است سنّت چهار پيغمبر (علیه السّلام) (گويا اشاره باشد به روايت صدوق در اكمال الدين از ابو بصير از امام باقر (علیه السّلام) كه در صاحب الامر چهار سنّت است، سنّتى از موسى و سنّتى از عيسى و سنّتى از يوسف و سنّتى از محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )، از موسى ترسان و نگران است، و از يوسف زندان و غيبت، و از عيسى گويند مرده است و نمرده، و از محمد شمشير) و چون واقفيه مدعى شدند قائم، امام كاظم است اينها را براى او ثابت كردند- از مجلسى (رحمه الله).
امام (علیه السّلام) فرمود: سوگند بدان خدائى كه جز او شايسته پرستش نيست محققاً هلاك شده است، گفتم: به هلاكت مرگ رسيده يا هلاكت غيبت؟ فرمود: هلاكت مرگ، گفتم: شايد شما از
ص: 55
قَالَ : «نَعَمْ» . قُلْتُ : فَأَشْرَکَ مَعَکَ فِیهَا أَحَداً ؟ قَالَ : «لاَ». قُلْتُ : فَعَلَیْکَ مِنْ إِخْوَتِکَ إِمَامٌ ؟ قَالَ : «لاَ». قُلْتُ : فَأَنْتَ الاْءِمَامُ ؟ قَالَ : «نَعَمْ» .(1)
2. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، قَالَ :
قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام : إِنَّ رَجُلاً عَنی(2) أَخَاکَ إِبْرَاهِیمَ ، فَذَکَرَ لَهُ أَنَّ أَبَاکَ فِی الْحَیَاةِ ، وَ أَنَّکَ(3)
تَعْلَمُ مِنْ ذلِکَ(4) مَا یَعْلَمُ(5) ؟
فَقَالَ : «سُبْحَانَ اللّهِ! یَمُوتُ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ لاَ یَمُوتُ مُوسی؟! قَدْ وَ اللّهِ مَضی کَمَا مَضی رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَ لکِنَّ اللّهَ - تَبَارَکَ وَ تَعَالی - لَمْ یَزَلْ مُنْذُ قَبَضَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله - هَلُمَّ جَرّاً - یَمُنُّ بِهذَا الدِّینِ عَلی أَوْلاَدِ الاْءَعَاجِمِ ، وَ یَصْرِفُهُ عَنْ قَرَابَةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله - هَلُمَّ جَرّاً - فَیُعْطِی هوءُلاَءِ، وَ یَمْنَعُ هوءُلاَءِ، لَقَدْ قَضَیْتُ عَنْهُ فِی هِ-لاَلِ ذِی الْحِجَّةِ أَلْفَ دِینَارٍ بَعْدَ أَنْ أَشْفی(6)381/1
عَلی طَ-لاَقِ نِسَائِهِ وَ عِتْقِ مَمَالِیکِهِ ، وَ لکِنْ قَدْ(7) سَمِعْتُ مَا لَقِیَ یُوسُفُ مِنْ(8) إِخْوَتِهِ» .(9)
3 . الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، قَالَ :
قُلْتُ لاِءَبِی الْحَسَنِ(10) علیه السلام : إِنَّهُمْ رَوَوْا عَنْکَ فِی مَوْتِ أَبِی الْحَسَنِ(11) علیه السلام أَنَّ رَجُلاً قَالَ لَکَ(12) : عَلِمْتَ ذلِکَ بِقَوْلِ سَعِیدٍ(13) ؟
فَقَالَ : «جَاءَ سَعِیدٌ بَعْدَ مَا عَلِمْتُ بِهِ قَبْلَ مَجِیئِهِ».
قَالَ(14) : وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ : «طَلَّقْتُ أُمَّ فَرْوَةَ بِنْتَ(15) إِسْحَاقَ فِی رَجَبٍ بَعْدَ مَوْتِ أَبِی الْحَسَنِ(علیه السّلام) بِیَوْمٍ».
ص: 56
من تقيّه مى كنى؟ فرمود: سبحان الله .. گفتم: به شما وصيت كرده؟
فرمود: آرى، گفتم: احدى را با شما در آن شريك كرده؟ فرمود:
نه، گفتم: از برادرانت بر تو امامى است؟ فرمود: نه، گفتم: تو امامى؟ فرمود: آرى.
2- على بن اسباط گويد: به امام رضا (علیه السّلام) گفتم: مردى متوجه برادرت ابراهيم شده (ابراهيم را در رنج انداخته- گول زده و به او گفته خ ل) و (ابراهيم) به او گفته كه پدرت زنده است و تو هم مانند او از حالش خبر دارى، فرمود: سبحان الله رسول الله (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) مى ميرد و موسى نمى ميرد؟ به خدا سوگند محققاً مرده است چنانچه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) مرد ولى خدا تبارك و تعالى از آنگاه كه پيغمبر خود را قبض روح كرد هلم جراً در توفيق براى اين ديانت به عجم زادگان منت مى نهد و آن را هميشه از ايل و تبار نزديك پيغمبر دريغ مى دارد و از آنها سلب توفيق مى كند و هميشه دين حق را به آنان مى دهد و از اينان دريغ مى دارد من از طرف همين ابراهيم در هلال ذى الحجه هزار اشرفى بدهى و وام او را پرداختم بعد از آنكه در پرتگاه طلاق زنان و آزاد كردن مماليك خود افتاده بود ولى تو شنيده اى آنچه را يوسف (علیه السّلام) از دست برادرانش كشيد.
3- وشّاء گويد: به ابى الحسن (علیه السّلام) گفتم كه آنها از تو روايت كرده اند كه مردى به شما گفته است تو مرگ آن حضرت را از گفته سعيد دانستى، فرمود: سعيد خبر او را آورد ولى من پيش از آمدنش آن را دانسته بودم، گويد: از آن حضرت شنيدم مى فرمود:
من ام فروه دختر اسحاق را يك روز بعد از مردن ابو الحسن (امام كاظم) در ماه رجب طلاق دادم، گفتم با اين كه مردن ابو الحسن را
ص: 57
قُلْتُ : طَلَّقْتَهَا(1) وَ قَدْ عَلِمْتَ بِمَوْتِ أَبِی الْحَسَنِ ؟ قَالَ : «نَعَمْ(2)». قُلْتُ : قَبْلَ أَنْ یَقْدَمَ عَلَیْکَ سَعِیدٌ ؟ قَالَ : «نَعَمْ» .(3)
4. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ ، عَنْ صَفْوَانَ ، قَالَ : قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام : أَخْبِرْنِی عَنِ الاْءِمَامِ ، مَتی یَعْلَمُ أَنَّهُ إِمَامٌ ، حِینَ یَبْلُغُهُ أَنَّ صَاحِبَهُ قَدْ مَضی ، أَوْ حِینَ یَمْضِی ، مِثْلَ(4) أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قُبِضَ بِبَغْدَادَ وَ أَنْتَ هَاهُنَا ؟
قَالَ : «یَعْلَمُ ذلِکَ حِینَ یَمْضِی صَاحِبُهُ». قُلْتُ : بِأَیِّ شَیْءٍ ؟ قَالَ : «یُلْهِمُهُ اللّهُ(5)» .(6)
5. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنْ أَبِی الْفَضْلِ الشَّهْبَانِیِّ(7) ، عَنْ هَارُونَ بْنِ الْفَضْلِ ، قَالَ : رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام فِی الْیَوْمِ الَّذِی تُوُفِّیَ فِیهِ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام ، فَقَالَ : «إِنَّا لِلّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ»(8) مَضی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام ». فَقِیلَ لَهُ : وَ کَیْفَ عَرَفْتَ ؟ قَالَ : «لاِءَنَّهُ تَدَاخَلَنِی (9) ذِلَّةٌ لِلّهِ لَمْ أَکُنْ أَعْرِفُهَا» .(10)
6. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنْ مُسَافِرٍ ، قَالَ : أَمَرَ أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام - حِینَ أُخْرِجَ بِهِ - أَبَا الْحَسَنِ(11) علیه السلام أَنْ یَنَامَ عَلی بَابِهِ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ أَبَداً مَا کَانَ(12) حَیّاً إِلی أَنْ یَأْتِیَهُ خَبَرُهُ(13) ، قَالَ : فَکُنَّا فِی کُلِّ لَیْلَةٍ نَفْرُشُ لاِءَبِی الْحَسَنِ فِی الدِّهْلِیزِ(14) ، ثُمَّ یَأْتِی بَعْدَ الْعِشَاءِ(15) فَیَنَامُ ، فَإِذَا أَصْبَحَ انْصَرَفَ إِلی مَنْزِلِهِ ، قَالَ : فَمَکَثَ عَلی هذِهِ الْحَالِ أَرْبَعَ سِنِینَ ، فَلَمَّا کَانَ(16) لَیْلَةٌ مِنَ اللَّیَالِی ، أَبْطَأَ عَنَّا وَ فُرِشَ لَهُ ، فَلَمْ یَأْتِ کَمَا کَانَ یَأْتِی ، فَاسْتَوْحَشَ الْعِیَالُ وَ ذُعِرُوا(17) ، وَ دَخَلَنَا أَمْرٌ عَظِیمٌ
ص: 58
فهميدى او را طلاق دادى؟ فرمود: آرى، گفتم: پيش از آنكه سعيد به شما وارد شود؟ فرمود: آرى.
4- صفوان گويد: به امام رضا (علیه السّلام) گفتم: به من بفرما كه امام كى مى داند كه امام است؟ آن وقت كه به او خبر رسد كه امام سابق او در گذشته يا از همان حين در گذشت او؟ مثل اين كه امام كاظم در بغداد فوت كرد و شما در مدينه بوديد؟ فرمود: همان گاه كه او بميرد وى بداند كه امام است و او مرده است، گفتم: با چه وسيله اى؟ فرمود: خدا به او الهام مى كند.
5- هارون بن فضل گويد: من ابو الحسن على بن محمد (علیه السّلام) را در روز وفات ابو جعفر (امام محمد تقى) ديدم گفت: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ، ابو جعفر در گذشت، به او عرض شد: از چه راه فهميدى؟ فرمود: يك خضوع و ذلّتى براى خدا در دلم افتاد كه پيش از آن درك نمى كردم.
6- مسافر گويد: وقتى امام كاظم را گرفتند كه ببرند به فرزند خود ابو الحسن (امام رضا ع) دستور داد كه تا او زنده است هر شب درب اطاق بخوابد تا خبر او برسد.
گويد: ما هر شب بستر امام رضا را در دهليز مى انداختيم و پس از شام مى آمد و در آن مى خوابيد و صبح به منزلش بر مى گشت. گويد: چهار سال بر اين وضع پائيد و سپس در يكى از شبها بستر او را انداختيم و دير كرد و به شيوه هميشه نيامد بخوابد و اهل خانه به هراس افتادند و ترسيدند و غم فراوانى از نيامدن آن حضرت ما را فرا گرفت و فرداى آن شب به خانه آمد و نزد خانواده
ص: 59
مِنْ إِبْطَائِهِ .فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ ، أَتَی الدَّارَ ، وَ دَخَلَ إِلَی(1) الْعِیَالِ ، وَ قَصَدَ إِلی أُمِّ أَحْمَدَ ، فَقَالَ لَهَا : «هَاتِ(2) الَّتِی(3) أَوْدَعَکِ أَبِی» . فَصَرَخَتْ(4) ، وَ لَطَمَتْ وَجْهَهَا ، وَ شَقَّتْ جَیْبَهَا(5) ، وَ قَالَتْ : مَاتَ وَ اللّهِ سَیِّدِی ، فَکَفَّهَا ، وَ قَالَ لَهَا : «لاَ تَکَلَّمِی(6) بِشَیْءٍ ، وَ لاَ تُظْهِرِیهِ(7) حَتّی یَجِیءَ الْخَبَرُ إِلَی الْوَالِی» .
فَأَخْرَجَتْ إِلَیْهِ سَفَطاً(8) ، وَ أَلْفَیْ دِینَارٍ ، أَوْ أَرْبَعَةَ آلاَفِ دِینَارٍ ، فَدَفَعَتْ ذلِکَ أَجْمَعَ إِلَیْهِ دُونَ غَیْرِهِ ، وَ قَالَتْ : إِنَّهُ قَالَ لِی فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَهُ - وَ کَانَتْ أَثِیرَةً(9) عِنْدَهُ - : «احْتَفِظِی بِهذِهِ(10) الْوَدِیعَةِ عِنْدَکِ ، لاَ(11) تُطْلِعِی عَلَیْهَا أَحَداً حَتّی أَمُوتَ ، فَإِذَا مَضَیْتُ ، فَمَنْ أَتَاکِ مِنْ وُلْدِی فَطَلَبَهَا مِنْکِ ، فَادْفَعِیهَا إِلَیْهِ ، وَ اعْلَمِی أَنِّی قَدْ مِتُّ(12)» . وَ قَدْ جَاءَنِی(13) وَ اللّهِ عَ-لاَمَةُ سَیِّدِی .
فَقَبَضَ ذلِکَ مِنْهَا ، وَ أَمَرَهُمْ(14) بِالاْءِمْسَاکِ جَمِیعاً إِلی أَنْ وَرَدَ الْخَبَرُ ، وَ انْصَرَفَ فَلَمْ یَعُدْ(15) لِشَیْءٍ(16) مِنَ الْمَبِیتِ ، کَمَا کَانَ یَفْعَلُ ، فَمَا لَبِثْنَا إِلاَّ أَیَّاماً یَسِیرَةً حَتّی جَاءَتِ
الْخَرِیطَةُ(17) بِنَعْیِهِ(18) ، فَعَدَدْنَا(19) الاْءَیَّامَ ، وَ تَفَقَّدْنَا الْوَقْتَ(20) ، فَإِذَا هُوَ قَدْ مَاتَ فِی الْوَقْتِ الَّذِی فَعَلَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام مَا فَعَلَ مِنْ تَخَلُّفِهِ عَنِ الْمَبِیتِ وَ قَبْضِهِ لِمَا قَبَضَ .(21)
بابُ حالاتِ الأئمّة(علیهم السّلام) في السِّنّ
1 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنِ ابْنِ
ص: 60
ما رفت و ام احمد را خواست و به او گفت: آن امانتى كه پدرم به تو سپرده بياور، ام احمد به مجرد شنيدن اين سخن شيون كرد و سيلى به چهره زد و گريبان دريد و گفت: به خدا آقاى من مرده است، امام رضا جلو او را گرفت و فرمود: سخنى در اين باره مگو و اظهارى مكن، تا خبر به والى رسد و او سبدى با دو هزار يا چهار هزار اشرفى در آورد و همه آنها را به امام رضا داد نه ديگران و ام احمد گفت:
امام كاظم محرمانه به من فرمود (ام احمد بانوئى راستگو و مورد اعتماد بود نزد امام) اين امانت را نگهدار نزد خودت احدى را تا من بميرم بدان مطلع مكن و چون مُردم هر كدام از پسرانم آمد و آن را درخواست كرد از تو آن را به او بده و بدان كه من مُرده ام، به خدا سوگند نشانه اى كه آقايم به من داده بود ظاهر شد، امام رضا آنها را از او دريافت كرد و به همه دستور خود دارى داد تا خبر رسيد، و برگشت و ديگر به آن خوابگاه معهود برنگشت به رسم گذشته و چند روزى بر ما نگذشت كه طومار خبر مرگ آن حضرت رسيد و ما روز شمارى كرديم و وارسيديم در همان وقتى وفات كرده بود كه ابو الحسن (الرضا (علیه السّلام)) همان اقدام را كرد و خوابگاه سفارشى را ترك كرد و امانت معهوده را دريافت نمود.
1- يزيد كناسى گويد: از امام باقر (علیه السّلام) پرسيدم: آيا عيسى
ص: 61
مَحْبُوبٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ یَزِیدَ (1)الْکُنَاسِیِّ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام : أَ کَانَ (2)عِیسَی بْنُ مَرْیَمَ علیه السلام - حِینَ تَکَلَّمَ فِی الْمَهْدِ - حُجَّةَ اللّهِ (3)عَلی أَهْلِ زَمَانِهِ ؟
فَقَالَ : «کَانَ یَوْمَئِذٍ نَبِیّاً حُجَّةَ اللّهِ (4)غَیْرَ مُرْسَلٍ ؛ أَ مَا تَسْمَعُ (5)لِقَوْلِهِ حِینَ قَالَ : «إِنِّی عَبْدُ اللّهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا وَ جَعَلَنِی مُبارَکاً أَیْنَ ما کُنْتُ وَ أَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیًّا»(6)» .
قُلْتُ(7) : فَکَانَ یَوْمَئِذٍ حُجَّةً لِلّهِ(8) عَلی زَکَرِیَّا فِی تِلْکَ الْحَالِ وَ هُوَ فِی الْمَهْدِ ؟
فَقَالَ : «کَانَ عِیسی فِی تِلْکَ الْحَالِ آیَةً لِلنَّاسِ ، وَ رَحْمَةً مِنَ اللّهِ لِمَرْیَمَ حِینَ(9) تَکَلَّمَ ، فَعَبَّرَ(10) عَنْهَا ، وَ کَانَ نَبِیّاً حُجَّةً عَلی مَنْ سَمِعَ کَ-لاَمَهُ فِی تِلْکَ الْحَالِ ، ثُمَّ صَمَتَ فَلَمْ یَتَکَلَّمْ حَتّی مَضَتْ لَهُ سَنَتَانِ ، وَ کَانَ(11) زَکَرِیَّا الْحُجَّةَ لِلّهِ - عَزَّ وَ جَلَّ - عَلَی النَّاسِ بَعْدَ صَمْتِ عِیسی بِسَنَتَیْنِ(12) ، ثُمَّ مَاتَ زَکَرِیَّا ، فَوَرِثَهُ ابْنُهُ یَحْیَی الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ هُوَ صَبِیٌّ صَغِیرٌ ؛ أَ مَا تَسْمَعُ لِقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «یا یَحْیی خُذِ الْکِتابَ بِقُوَّةٍ وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا»(13) .
فَلَمَّا بَلَغَ عِیسی علیه السلام سَبْعَ سِنِینَ ، تَکَلَّمَ بِالنُّبُوَّةِ وَ الرِّسَالَةِ حِینَ أَوْحَی اللّهُ تَعَالی
إِلَیْهِ ، فَکَانَ عِیسَی الْحُجَّةَ عَلی یَحْیی وَ عَلَی النَّاسِ أَجْمَعِینَ ، وَ لَیْسَ تَبْقَی الاْءَرْضُ - یَا أَبَا خَالِدٍ - یَوْماً وَاحِداً بِغَیْرِ حُجَّةٍ لِلّهِ(14) عَلَی النَّاسِ مُنْذُ یَوْمَ خَلَقَ اللّهُ آدَمَ علیه السلام ، وَ أَسْکَنَهُ الاْءَرْضَ».
فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، أَ کَانَ(15) عَلِیٌّ علیه السلام حُجَّةً مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ عَلی هذِهِ الاْءُمَّةِ فِی حَیَاةِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؟
فَقَالَ : «نَعَمْ ،
ص: 62
بن مريم وقتى در گهواره سخن گفت حجت خدا بود بر اهل زمانش؟
فرمود: در آن روز پيغمبر بود و حجت خدا بود ولى مرسَل نبود، آيا گفته او را نشنيدى كه فرموده (31 سوره مريم): «به راستى من بنده خدايم به من كتاب داده و مرا پيغمبر ساخته و با بركت نموده هر جا باشم و به من سفارش به نماز و روزه كرده تا زنده هستم» گفتم: در آن روز كه در گهواره بود بر زكريا هم حجّت بود؟
فرمود: عيسى (علیه السّلام) در آن حال آيتى بود براى مردم و رحمتى بود براى مريم وقتى سخن گفت و از طرف مريم دفاع كرد و حجت و پيغمبر بود براى هر كه در آن حال سخن او را شنيد و سپس خموشى گزيد و ديگر سخن نگفت تا دو سالش شد و زكريا پس از خموشى او حجت خدا بود بر مردم تا دو سال و پس از آن زكريا مُرد و پسرش يحيى كتاب و حكمت را از او به ارث بُرد در حالى كه كودك خرد سالى بود آيا نشنوى قول خدا عز و جل را (12 سوره مريم): «اى يحيى بگير كتاب را و ما به او حكم نبوت داديم و هنوز او كودك بود».
و چون عيسى (علیه السّلام) هفت ساله شد نبوت و رسالت خود را طبق وحى خدا تعالى به وى اظهار داشت و عيسى حجت بر يحيى شد و بر همه مردم، و زمين يك روز هم بى حجت بر مردم نماند اى ابا خالد از روزى كه خدا آدم را خلق كرده و در زمين جا داده.
من گفتم: قربانت، آيا على (علیه السّلام) در زمان حيات رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) از طرف خدا و رسولش حجت بر مردم بود؟ فرمود:
ص: 63
یَوْمَ أَقَامَهُ لِلنَّاسِ(1) ، وَ نَصَبَهُ عَلَماً ، وَ دَعَاهُمْ إِلی وَلاَیَتِهِ ، وَ أَمَرَهُمْ بِطَاعَتِهِ».
قُلْتُ : وَ کَانَتْ(2) طَاعَةُ عَلِیٍّ علیه السلام وَاجِبَةً عَلَی النَّاسِ فِی حَیَاةِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَعْدَ وَفَاتِهِ ؟
فَقَالَ : «نَعَمْ ، وَ لکِنَّهُ صَمَتَ ، فَلَمْ یَتَکَلَّمْ(3) مَعَ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَ کَانَتِ الطَّاعَةُ لِرَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَلی أُمَّتِهِ وَ عَلی عَلِیٍّ علیه السلام فِی حَیَاةِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَ کَانَتِ(4) الطَّاعَةُ مِنَ اللّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ عَلَی النَّاسِ کُلِّهِمْ لِعَلِیٍّ علیه السلام بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام حَکِیماً(5) عَالِماً» .(6)
2. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیی ، قَالَ :
قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام : قَدْ کُنَّا نَسْأَلُکَ قَبْلَ أَنْ یَهَبَ اللّهُ لَکَ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام ، فَکُنْتَ تَقُولُ : «یَهَبُ اللّهُ لِی غُ-لاَماً» فَقَدْ وَهَبَ(7) اللّهُ لَکَ(8) ، فَقَرَّ(9) عُیُونُنَا(10) ، فَ-لاَ أَرَانَا اللّهُ یَوْمَکَ ، فَإِنْ کَانَ کَوْنٌ فَإِلی مَنْ ؟ فَأَشَارَ بِیَدِهِ إِلی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام وَ هُوَ قَائِمٌ بَیْنَ یَدَیْهِ .
فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، هذَا(11) ابْنُ ثَ-لاَثِ سِنِینَ ؟! قَالَ(12) : «وَ مَا یَضُرُّهُ(13) مِنْ ذلِکَ(14) شَیْءٌ(15) ؛ قَدْ قَامَ(16) عِیسی(17) علیه السلام بِالْحُجَّةِ وَ هُوَ ابْنُ(18) ثَ-لاَثِ سِنِینَ» .(19)
3. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَیْفٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام ، قَالَ : قُلْتُ لَهُ(20) : إِنَّهُمْ یَقُولُونَ فِی حَدَاثَةِ سِنِّکَ ، فَقَالَ : «إِنَّ اللّهَ تَعَالی أَوْحی إِلی دَاوُدَ أَنْ یَسْتَخْلِفَ سُلَیْمَانَ وَ هُوَ صَبِیٌّ یَرْعَی الْغَنَمَ ، فَأَنْکَرَ ذلِکَ عُبَّادُ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ عُلَمَاوءُهُمْ ، فَأَوْحَی اللّهُ إِلی
ص: 64
آرى، از روزى كه او را براى مردم بر پا داشت و به خلافت نصب كرد و مردم را به ولايت او دعوت كرد و به طاعت او فرمان داد، گفتم: اطاعت على (علیه السّلام) در زمان رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) هم بر مردم واجب بود و هم پس از وفاتش؟
فرمود: آرى ولى او خاموش بود، تا رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بود دستور مستقلى صادر نمى كرد حق اطاعت از رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بر عهده امت و على (علیه السّلام) در زمان رسول خدا ثابت بود و حق اطاعت از طرف خدا و رسولش به عهده همه مردم بود نسبت به على (علیه السّلام) بعد از وفات رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و على (علیه السّلام) حكيم و دانشمند بود (بردبار و دانا بود خ ل).
2- صفوان بن يحيى گويد: به امام رضا (علیه السّلام) گفتم: ما پيش از آنكه ابو جعفر را به شما ببخشد از شما پرسش مى كرديم (يعنى راجع به امام آينده) و شما مى فرموديد: خدا به من پسرى خواهد داد، اكنون خدا به شما پسرى بخشيده، چشم ما را روشن كن (يعنى به مژده امامت او) خدا روز مرگ تو را به ما ننمايد، اگر پيشامد ناگوارى شد به سوى چه كسى گرائيم؟ به دست خود اشاره به ابو جعفر (امام محمد تقى ع) كرد كه برادرش ايستاده بود، گفتم:
قربانت، اين سه سال دارد؟ فرمود: اين خرد سالى به امامت او هيچ زيانى ندارد، حضرت عيسى هم (در سنّى كمتر از خ) سه ساله بود كه قيام به رسالت كرد.
3- يكى از اصحاب ما گويد: به ابى جعفر (امام محمد تقى ع) گفتم: مردم در باره كمى سن شما اعتراض دارند، فرمود:
خدا به داود (علیه السّلام) وحى كرد كه سليمان را خليفه خود سازد با اين كه
ص: 65
دَاوُدَ علیه السلام أَنْ خُذْ عِصِیَّ(1) الْمُتَکَلِّمِینَ وَ عَصَا سُلَیْمَانَ ، وَ اجْعَلْهَا(2) فِی بَیْتٍ ، وَ اخْتِمْ عَلَیْهَا(3) بِخَوَاتِیمِ الْقَوْمِ ، فَإِذَا کَانَ مِنَ الْغَدِ ، فَمَنْ کَانَتْ عَصَاهُ(4) قَدْ أَوْرَقَتْ وَ أَثْمَرَتْ ، فَهُوَ الْخَلِیفَةُ ، فَأَخْبَرَهُمْ دَاوُدُ علیه السلام ، فَقَالُوا : قَدْ رَضِینَا وَ سَلَّمْنَا» .(5)
4. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ غَیْرُهُ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ ، عَنْ مُصْعَبٍ ، عَنْ مَسْعَدَةَ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ أَبُو بَصِیرٍ(6) : دَخَلْتُ إِلَیْهِ - وَ مَعِی غُ-لاَمٌ یَقُودُنِی(7) خُمَاسِیٌّ(8) لَمْ یَبْلُغْ - فَقَالَ لِی(9) : «کَیْفَ أَنْتُمْ إِذَا احْتَجَّ عَلَیْکُمْ بِمِثْلِ سِنِّهِ». أَوْ قَالَ : «سَیَلِی(10) عَلَیْکُمْ بِمِثْلِ سِنِّهِ(11)؟» .(12)
5. سَهْلُ بْنُ زِیَادٍ(13) ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ ، قَالَ :
سَأَلْتُهُ - یَعْنِی أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام - عَنْ شَیْءٍ مِنْ أَمْرِ الاْءِمَامِ ، فَقُلْتُ(14) : یَکُونُ الاْءِمَامُ ابْنَ أَقَلَّ مِنْ سَبْعِ سِنِینَ ؟ فَقَالَ : «نَعَمْ ، وَ أَقَلَّ مِنْ خَمْسِ سِنِینَ».
فَقَالَ(15) سَهْلٌ : فَحَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ مَهْزِیَارَ بِهذَا فِی سَنَةِ إِحْدی وَ عِشْرِینَ وَ مِائَتَیْنِ .(16)
6. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْخَیْرَانِیِّ ، عَنْ أَبِیهِ ، قَالَ : کُنْتُ وَاقِفاً بَیْنَ یَدَیْ أَبِی الْحَسَنِ(17) علیه السلام بِخُرَاسَانَ ، فَقَالَ لَهُ(18) قَائِلٌ : یَا سَیِّدِی ، إِنْ کَانَ کَوْنٌ فَإِلی مَنْ ؟ قَالَ(19) : «إِلی أَبِی جَعْفَرٍ ابْنِی». فَکَأَنَّ(20)
ص: 66
سليمان كودكى بود و گوسفند مى چرانيد و علماء و عُبّاد بنى اسرائيل منكر آن شدند و اعتراض كردند، خدا به داود (علیه السّلام) وحى كرد عصاهاى معترضين را بگير و عصاى سليمان را هم بگير و همه را در خانه اى بنه و در آن را با مهر همه مردم مهر و موم كن و چون فردا شود عصاى هر كس سبز شد و برگ و بار داد او خليفه است و داود به آنها خبر داد و گفتند ما راضى هستيم و قبول كرديم.
4- ابو بصير گويد: خدمت امام ششم رسيدم و پسر بچه اى 5 ساله (5 وجب قامت خ ل) دست مرا مى كشيد (ابو بصير نابينا بوده) كه هنوز بالغ نشده بود امام به من فرمود: چگونه باشيد شما وقتى امام شما در سن و سال اين پسر بچه باشد؟ (يا فرمود محققاً بر شما امامت كند هم سال اين پسر بچه).
5- محمد بن اسماعيل بن بزيع گويد از او يعنى از امام محمد تقى راجع به بعضى از امور امام پرسيدم، گفتم: ممكن است امام كمتر از 7 سال داشته باشد؟ فرمود: آرى، سهل راوى حديث گفته اين حديث را على بن مهزيار در سال 221 براى من باز گفت.
6- خيرانى از پدرش گويد: من برابر ابى الحسن ايستاده بودم در خراسان كه شخصى به آن حضرت گفت: اى آقاى من اگر پيشامدى شد به سوى چه كسى گرايم؟ فرمود: به ابى جعفر پسرم،
ص: 67
الْقَائِلَ اسْتَصْغَرَ سِنَّ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام (1): «إِنَّ اللّهَ - تَبَارَکَ وَ تَعَالی - بَعَثَ عِیسَی بْنَ مَرْیَمَ علیه السلام رَسُولاً نَبِیّاً ، صَاحِبَ شَرِیعَةٍ مُبْتَدَأَةٍ ، فِی أَصْغَرَ مِنَ(2) السِّنِّ الَّذِی فِیهِ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام » .(3)
7. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، قَالَ :
رَأَیْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام - وَ قَدْ خَرَجَ عَلَیَّ - فَأَخَذْتُ(4) النَّظَرَ إِلَیْهِ ، وَ جَعَلْتُ(5) أَنْظُرُ(6) إِلی رَأْسِهِ وَ رِجْلَیْهِ ، لاِءَصِفَ قَامَتَهُ لاِءَصْحَابِنَا بِمِصْرَ ، فَبَیْنَا(7) أَنَا کَذلِکَ حَتّی قَعَدَ ، فَقَالَ(8) : «یَا عَلِیُّ ، إِنَّ اللّهَ احْتَجَّ(9) فِی الاْءِمَامَةِ بِمِثْلِ مَا احْتَجَّ بِهِ(10) فِی النُّبُوَّةِ ، فَقَالَ : «وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا»(11) ؛ «وَ لَمّا بَلَغَ أَشُدَّهُ»(12) فی الکافی ، ح 1311 : «الحکم صبیّا» بدل «الحکمة وهو صبیّ» .(13)؛ «وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً»(14) فَقَدْ یَجُوزُ أَنْ یُوءْتَی الْحِکْمَةَ(15) وَ هُوَ صَبِیٌّ (16)، وَ یَجُوزُ أَنْ یُوءْتَاهَا(17) وَ هُوَ ابْنُ أَرْبَعِینَ سَنَةً» .(18)
8. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، قَالَ : قَالَ عَلِیُّ بْنُ حَسَّانَ لاِءَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام : یَا سَیِّدِی ، إِنَّ النَّاسَ یُنْکِرُونَ عَلَیْکَ حَدَاثَةَ سِنِّکَ ، فَقَالَ(19) : «وَ مَا یُنْکِرُونَ(20) مِنْ ذلِکَ؟ قَوْلَ اللّهِ(21) عَزَّ وَ جَلَّ ؟ لَقَدْ قَالَ اللّهُ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله : «قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی»(22) فَوَاللّهِ(23) مَا تَبِعَهُ(24) إِلاَّ عَلِیٌّ علیه السلام وَ لَهُ(25) تِسْعُ سِنِینَ ، وَ أَنَا ابْنُ تِسْعِ سِنِینَ» .(26)
ص: 68
و مثل اين كه سئوال كننده سال ابى جعفر را كم شمرد، ابو الحسن (علیه السّلام) فرمود: به راستى خدا تبارك و تعالى عيسى بن مريم (علیه السّلام) را رسول و پيغمبر و صاحب شريعت تازه ساخت در سنّى كوچكتر از سنّى كه ابو جعفر دارد.
7- على بن اسباط گويد: من امام جواد (علیه السّلام) را ديدم كه براى من بيرون آمده بود و شروع كردم به او نگاه كردن و سراپاى او را ورانداز كردم تا اندام او را براى شيعيان مصر وصف كنم در اين ميان كه من در اين فكر بودم نشست، و فرمود: اى على به راستى خدا در امامت ما حجتى آورده به مانند آنچه در نبوت آورده و فرموده (13 سوره مريم): «و به او داديم نبوت را در كودكى» (اين در باره يحيى است) و فرموده: (15 سوره احقاف): «و چون به بلوغ رسيد» «و چهل ساله شد» رواست كه به او نبوت داده شود و كودكى باشد، و رواست در سن چهل سالگى به او داده شود.
8- على بن حسان گويد: به امام جواد عرض كردم اى آقايم مردم به خرد سالى شما اعتراض دارند، فرمود: چه اعتراضى دارند، قول خدا عز و جل است محققاً خدا عز و جل به پيغمبرش فرموده (108 سوره يوسف): «بگو اين راه من است به خدا از روى بينائى دعوت مى كنم با هر كه پيرو من باشد» به خدا كسى از او پيروى نكرد جز على (علیه السّلام) كه نه سال داشت و من هم نه سال دارم.
ص: 69
بَابُ أَنَّ الاْءِمَامَ لاَ یَغْسِلُهُ (1)إِلاَّ إِمَامٌ مِنَ (2)الاْءَئِمَّةِ علیهم السلام
1. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلاَّلِ أَوْ غَیْرِهِ : عَنِ الرِّضَا علیه السلام ، قَالَ : قُلْتُ لَهُ : إِنَّهُمْ یُحَاجُّونَّا (3)یَقُولُونَ (4): إِنَّ الاْءِمَامَ لاَ یَغْسِلُهُ إِلاَّ الاْءِمَامُ(5) ؟
قَالَ : فَقَالَ : «مَا یُدْرِیهِمْ مَنْ غَسَلَهُ ؟ فَمَا قُلْتَ لَهُمْ؟»
قَالَ : قُلْتُ(6) : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، قُلْتُ لَهُمْ : إِنْ قَالَ مَوْلاَیَ : إِنَّهُ غَسَلَهُ تَحْتَ عَرْشِ رَبِّی ، فَقَدْ صَدَقَ ، وَ إِنْ قَالَ : غَسَلَهُ فِی تُخُومِ(7) الاْءَرْضِ ، فَقَدْ صَدَقَ . قَالَ : «لاَ هکَذَا» .
قَالَ(8) : فَقُلْتُ(9) : فَمَا أَقُولُ لَهُمْ ؟ قَالَ : «قُلْ لَهُمْ : إِنِّی غَسَلْتُهُ». فَقُلْتُ : أَقُولُ لَهُمْ : إِنَّکَ غَسَلْتَهُ ؟ فَقَالَ : «نَعَمْ(10)» .(11)
2. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ ، قَالَ : حَدَّثَنَا أَبُو مَعْمَرٍ ، قَالَ : سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنِ الاْءِمَامِ یَغْسِلُهُ الاْءِمَامُ ؟
قَالَ : «سُنَّةُ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ(12) علیه السلام » .(13)
3 . وَ عَنْهُ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ ، عَنْ
ص: 70
1- احمد بن عمر حلال ياد ديگرى از امام رضا (علیه السّلام) گويد:
به آن حضرت گفتم: كه آنها (يعنى واقفيه كه منكر امامت امام رضا بودند و منكر مرگ امام كاظم (علیه السّلام) با ما محاكمه مى كنند و مى گويند امام را جز امام غسل ندهد (يعنى امام كاظم كه مرده است امام رضا در مدينه بوده و از كجا او را غسل داده) گويد: به من فرمود: آنها چه مى دانند كه چه كسى او را غسل داده است، تو در جواب آنها چه گفتى؟ گويد: گفتم: قربانت به آنها گفتم كه اگر مولاى من گويد او را زير عرش پروردگار غسل داده محققاً راست گفته و اگر بگويد او را در دل زمين غسل داده محققاً راست گفته، فرمود: اين چنين نه. (گويد) من گفتم: پس چه جوابى به آن بگويم؟
فرمود: صريح بگو كه من او را غسل دادم، گفتم: بگويم كه شما او را غسل داديد؟ فرمود: آرى.
2- ابو معمر گويد: از امام صادق (علیه السّلام) پرسيدم كه امام را امام غسل مى دهد؟ فرمود: سنّتى است كه موسى بن عمران نهاده است (چون وصى او در بيابان تيه حاضر شد و او را غسل داد- از مجلسى ره).
3- از طلحه گويد: به امام رضا (علیه السّلام) گفتم: به راستى امام را
ص: 71
یُونُسَ ، عَنْ طَلْحَةَ ، قَالَ :
قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام : إِنَّ الاْءِمَامَ لاَ یَغْسِلُهُ إِلاَّ الاْءِمَامُ(1) ؟
فَقَالَ : «أَ مَا تَدْرُونَ(2) مَنْ حَضَرَ ؟ لَعَلَّهُ(3) قَدْ حَضَرَهُ خَیْرٌ مِمَّنْ(4) غَابَ عَنْهُ ، الَّذِینَ(5) حَضَرُوا یُوسُفَ فِی الْجُبِّ حِینَ غَابَ عَنْهُ أَبَوَاهُ وَ أَهْلُ بَیْتِهِ(6)» .(7)
بابُ مَوالِیدِ الأئمّة(علیهم السّلام)
1. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ إِسْحَاقَ الْعَلَوِیِّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَیْدٍ الرِّزَامِیِّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ ، قَالَ :
حَجَجْنَا مَعَ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی السَّنَةِ الَّتِی وُلِدَ فِیهَا ابْنُهُ مُوسی علیه السلام ، فَلَمَّا نَزَلْنَا (8)الاْءَبْوَاءَ (9)وَضَعَ لَنَا الْغَدَاءَ (10)، وَ کَانَ إِذَا وَضَعَ الطَّعَامَ لاِءَصْحَابِهِ أَکْثَرَ وَ أَطَابَ ، قَالَ : فَبَیْنَا (11)نَحْنُ نَأْکُلُ إِذْ أَتَاهُ رَسُولُ حَمِیدَةَ ، فَقَالَ لَهُ : إِنَّ حَمِیدَةَ تَقُولُ : قَدْ (12)أَنْکَرْتُ نَفْسِی (13)،
وَ قَدْ وَجَدْتُ مَا کُنْتُ أَجِدُ إِذَا حَضَرَتْ وِلاَدَتِی ، وَ قَدْ أَمَرْتَنِی أَنْ لاَ أَسْتَبِقَکَ(14) بِابْنِکَ هذَا ، فَقَامَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، فَانْطَلَقَ(15) مَعَ الرَّسُولِ ، فَلَمَّا انْصَرَفَ قَالَ لَهُ أَصْحَابُهُ : سَرَّکَ اللّهُ ، وَ جَعَلَنَا فِدَاکَ ، فَمَا أَنْتَ صَنَعْتَ مِنْ حَمِیدَةَ ؟ قَالَ : «سَلَّمَهَا اللّهُ ، وَ قَدْ وَهَبَ لِی غُ-لاَماً وَ هُوَ خَیْرُ مَنْ بَرَأَ(16) اللّهُ فِی خَلْقِهِ ، وَ لَقَدْ أَخْبَرَتْنِی
ص: 72
جز امام غسل ندهد؟ فرمود: آيا شما نمى دانيد چه كسى بر سر جنازه او حاضر شد؟ شايد كسى كه در غسل او حاضر بود بهتر از آن كسى بود كه غائب بود از او، آن كسانى كه گرد يوسف حاضر شدند در ته چاه تاريك، هنگامى كه پدر و مادر و خاندانش از او نهان بودند.
1- ابو بصير گويد: ما حج را خدمت امام صادق (علیه السّلام) انجام داديم در همان سالى كه پسرش موسى (علیه السّلام) متولد شد و چون در ابواء (منزلى ميان مكه و مدينه) نزول كرديم، براى ما سفره چاشت انداخت و شيوه او بود كه چون به اصحابش مهمانى مى داد، فراوان و خوب آماده مى كرد، گويد: در اين ميان كه ما چاشت مى خورديم، فرستاده حميده آمد و به آن حضرت گفت: حميده عرض مى كند من خود را از دست داده ام و مثل حال زائيدن در خود احساس مى كنم و تو به من دستور دادى كه اين پسرت را پيش از خودت ضبط نكنم، امام (علیه السّلام) برخاست و با آن فرستاده رفت و چون برگشت اصحابش به او عرض كردند: خدا چشمت را روشن كند و ما را قربانت كند، با حميده چه كردى؟ فرمود: خدا او را حفظ كرد و به من پسرى داد كه بهترين كسى است كه خدا در خلق خود آفريده و حميده در باره او به من گفت: گزارشى داد كه گمان مى كرد من آن را نمى دانم و حال آنكه محققاً آن را مى دانستم.
ص: 73
حَمِیدَةُ عَنْهُ بِأَمْرٍ ظَنَّتْ أَنِّی لاَ أَعْرِفُهُ ، وَ لَقَدْ کُنْتُ أَعْلَمَ بِهِ مِنْهَا».
فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، وَ مَا(1) الَّذِی أَخْبَرَتْکَ بِهِ حَمِیدَةُ عَنْهُ؟
قَالَ : «ذَکَرَتْ أَنَّهُ سَقَطَ مِنْ بَطْنِهَا - حِینَ سَقَطَ - وَاضِعاً یَدَهُ(2) عَلَی الاْءَرْضِ ، رَافِعاً رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ ، فَأَخْبَرْتُهَا أَنَّ ذلِکَ أَمَارَةُ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَ أَمَارَةُ الْوَصِیِّ(3) مِنْ بَعْدِهِ».
386/1
فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، وَ مَا هذَا مِنْ أَمَارَةِ(4) رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَارَةِ الْوَصِیِّ(5) مِنْ بَعْدِهِ(6) ؟
فَقَالَ لِی : «إِنَّهُ لَمَّا کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی عُلِقَ(7) فِیهَا بِجَدِّی ، أَتی آتٍ جَدَّ أَبِی بِکَأْسٍ فِیهِ شَرْبَةٌ أَرَقُّ مِنَ الْمَاءِ ، وَ أَلْیَنُ مِنَ الزُّبْدِ(8) ، وَ أَحْلی مِنَ الشَّهْدِ ، وَ أَبْرَدُ مِنَ الثَّلْجِ ، وَ أَبْیَضُ مِنَ اللَّبَنِ ، فَسَقَاهُ إِیَّاهُ ، وَ أَمَرَهُ بِالْجِمَاعِ ، فَقَامَ ، فَجَامَعَ ، فَعُلِقَ بِجَدِّی .
وَ لَمَّا أَنْ کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی عُلِقَ فِیهَا بِأَبِی ، أَتی آتٍ جَدِّی ، فَسَقَاهُ کَمَا سَقی جَدَّ
أَبِی ، وَ أَمَرَهُ بِمِثْلِ الَّذِی أَمَرَهُ(9) ، فَقَامَ ، فَجَامَعَ ، فَعُلِقَ بِأَبِی .
وَ لَمَّا(10) أَنْ کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی عُلِقَ فِیهَا بِی ، أَتی آتٍ أَبِی ، فَسَقَاهُ بِمَا(11) سَقَاهُمْ ، وَ أَمَرَهُ بِالَّذِی أَمَرَهُمْ بِهِ(12) ، فَقَامَ(13) ، فَجَامَعَ ، فَعُلِقَ بِی .
وَ لَمَّا أَنْ کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی عُلِقَ فِیهَا بِابْنِی ، أَتَانِی آتٍ کَمَا أَتَاهُمْ ، فَفَعَلَ(14) بِی کَمَا فَعَلَ بِهِمْ ، فَقُمْتُ بِعِلْمِ اللّهِ(15) ، وَ إِنِّی مَسْرُورٌ بِمَا یَهَبُ اللّهُ لِی ، فَجَامَعْتُ ، فَعُلِقَ(16) بِابْنِی هذَا الْمَوْلُودِ ، فَدُونَکُمْ ، فَهُوَ - وَ اللّهِ - صَاحِبُکُمْ مِنْ بَعْدِی ؛ إِنَّ(17) نُطْفَةَ الاْءِمَامِ مِمَّا أَخْبَرْتُکَ ، وَ إِذَا سَکَنَتِ النُّطْفَةُ فِی الرَّحِمِ
ص: 74
گفتم: قربانت، چه گزارشى حميده از او به شما داد؟ فرمود:
به من خبر داد كه چون از شكم او به زمين آمد، دو دست به زمين نهاد و سر به آسمان برداشت، من به او گفتم: اين نشانه ولادت رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) است و نشانه ولادت هر وصىّ پس از او.
من گفتم: قربانت، حقيقت اين نشانه در باره رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و در باره وصى بعد از آن حضرت چيست؟ به من فرمود: آن شبى كه نطفه جدّم (على بن الحسين (علیه السّلام) در آن بسته شد يك آورنده غيبى جامى براى پدر او آورد كه در آن نوشابه اى بود روان تر از آب و نرمتر از كَره و شيرين تر از عسل و خنك تر از برف و سفيدتر از شير و به او نوشانيد و به او دستور داد جماع كند، او برخاست و جماع كرد و نطفه جدّم بسته شد و چون شبى آمد كه بايد نطفه پدرم بسته شود، يك آورنده غيبى نزد جدم آمد به او همان جام را نوشانيد و دستورى به مانند دستور او به وى داد، او هم برخاست و جماع كرد و نطفه پدرم بسته شد و چون شبى رسيد كه بايد نطفه من بسته شود باز يك آورنده نزد پدرم آمد و به او مانند همان جام نوشابه را نوشانيد و دستورى كه به آنها داده بود به او داد و او برخاست و جماع كرد و نطفه من بسته شد و چون شبى رسيد كه بايد نطفه پسرم بسته شود آورنده براى من آورد چنانچه براى آنها آورد و به من همان رفتار كرد كه با آنها كرد.
من به علم خدا برخاستم و شادمان بودم از آنچه خدا به من موهبت كرد و جماع كردم و نطفه اين پسرم بسته شد همين نوزاد، او را باشيد، او به خدا بعد از من صاحب الأمر شما است. به راستى نطفه امام از همانى است كه به تو خبر دادم و چون در رحم چهار ماه بماند و روح در آن پديدار گردد، خداى تبارك و تعالى فرشته اى فرستد.
ص: 75
أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ أُنْشِئَ فِیهَا الرُّوحُ ، بَعَثَ اللّهُ - تَبَارَکَ وَ تَعَالی - مَلَکاً ، یُقَالُ لَهُ : حَیَوَانُ ، فَکَتَبَ عَلی(1) عَضُدِهِ الاْءَیْمَنِ : «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلاً لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(2) وَ إِذَا وَقَعَ مِنْ(3) بَطْنِ أُمِّهِ ، وَقَعَ وَاضِعاً یَدَیْهِ(4) عَلَی الاْءَرْضِ ، رَافِعاً رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ ، فَأَمَّا وَضْعُهُ یَدَیْهِ عَلَی الاْءَرْضِ ، فَإِنَّهُ یَقْبِضُ کُلَّ عِلْمٍ لِلّهِ أَنْزَلَهُ(5) مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الاْءَرْضِ ، وَ أَمَّا رَفْعُهُ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ ، فَإِنَّ مُنَادِیاً یُنَادِی بِهِ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ(6) مِنْ قِبَلِ رَبِّ الْعِزَّةِ مِنَ الاْءُفُقِ الاْءَعْلی بِاسْمِهِ وَ اسْمِ اءَبِیهِ یَقُولُ : یَا فُ-لاَنَ بْنَ فُ-لاَنٍ ، اثْبُتْ تُثْبَتْ(7) ، فَلِعَظِیمٍ مَا خَلَقْتُکَ ، أَنْتَ صَفْوَتِی مِنْ خَلْقِی ، وَ مَوْضِعُ سِرِّی ، وَ عَیْبَةُ عِلْمِی ، وَ أَمِینِی عَلی وَحْیِی ، وَ خَلِیفَتِی فِی أَرْضِی ، لَکَ وَ لِمَنْ تَوَلاَّکَ أَوْجَبْتُ رَحْمَتِی ، وَ مَنَحْتُ جِنَانِی(8) ، وَ أَحْلَلْتُ جِوَارِی ، ثُمَّ وَ عِزَّتِی وَ جَ-لاَلِی ، لاَءَصْلِیَنَّ(9) مَنْ عَادَاکَ أَشَدَّ عَذَابِی وَ إِنْ وَسَّعْتُ عَلَیْهِ فِی دُنْیَایَ مِنْ سَعَةِ رِزْقِی .
فَإِذَا انْقَضَی الصَّوْتُ - صَوْتُ الْمُنَادِی - أَجَابَهُ هُوَ ، وَاضِعاً یَدَیْهِ(10) ، رَافِعاً رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ ، یَقُولُ : «شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»(11)».
قَالَ : «فَإِذَا قَالَ ذلِکَ ، أَعْطَاهُ اللّهُ(12) الْعِلْمَ الاْءَوَّلَ وَ الْعِلْمَ الاْآخِرَ ، وَ اسْتَحَقَّ زِیَارَةَ الرُّوحِ(13) فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ».
قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، الرُّوحُ لَیْسَ هُوَ جَبْرَئِیلَ ؟
قَالَ(14) : «الرُّوحُ(15) أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ ؛ إِنَّ جَبْرَئِیلَ مِنَ الْمَ-لاَئِکَةِ ، وَ إِنَّ الرُّوحَ هُوَ خَلْقٌ(16) أَعْظَمُ مِنَ الْمَ-لاَئِکَةِ(علیهم السّلام) ؛ أَ لَیْسَ
ص: 76
كه او را حيوان نامند و بر بازوى راست او بنويسد: «تمام شد كلمه پروردگار تو به راستى و عدالت، ديگرگون كننده اى براى كلمات او نيست و او است شنوا و دانا».
و چون از شكم مادر بيفتد با دو دست بر زمين آيد و سَر به آسمان بلند دارد و سرّ اين كه دو دست بر زمين دارد اين است كه هر دانشى را كه خدا از آسمان به زمين نازل كرده قبضه كند و اين كه سَر به آسمان دارد براى اين است كه يك منادى از درون عرش از طرف ربّ العزة و از افق اعلى به نام او و نام پدرش فرياد كند، گويد: اى فلان پسر فلان، ثابت باش تا بر جا بمانى، براى عظمت آفرينشى كه از تو كردم، تو برگزيده خلق منى و راز دار و گنجينه دانش من هستى، تو امين بر وحى و خليفه من هستى در زمين من، به تو و كسانى كه رشته ولايت تو دارند رحمت خود را بايست كردم و بهشت خود را بخشيدم و همه را در جوار خود پذيرفتم و پس از آن به عزت و جلال خود سوگند كه بر هر كه با تو دشمنى ورزد سخت ترين عذاب خود را برافروزم و اگر چه در دنيا به او وسعت رزق دهم، و چون آواز منادى حق به پايان رسد آن امام نوزاد در حالى كه دو دست بر زمين نهاده و سر به آسمان برداشته مى گويد:
«خدا خود گواهست كه جز او شايسته پرستشى نيست و ملائكه و دانشمندان هم گواهند، بر پا است به داد و عدالت، نيست شايسته پرستش جز او كه عزيز و حكيم است». فرمود: چون چنين گويد: خدا به او علم اول و علم آخر دهد و مستحق آن شود كه روح در شب قدر از او ديدن كند.
من گفتم: قربانت، روح همان جبرئيل نيست؟ در جواب فرمود: روح از جبرئيل بزرگتر است، همانا جبرئيل از فرشته ها است
ص: 77
یَقُولُ اللّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالی(1) : «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ»(2)؟» .(3)
مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی وَ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ(4) ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ ، عَنِ الْمُخْتَارِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ(5) ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ ، مِثْلَهُ .(6)
2. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ ، عَنْ مُوسَی بْنِ سَعْدَانَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْقَاسِمِ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ : «إِنَّ اللّهَ - تَبَارَکَ وَ تَعَالی - إِذَا أَحَبَّ أَنْ یَخْلُقَ الاْءِمَامَ ، أَمَرَ مَلَکاً ، فَأَخَذَ(7) شَرْبَةً مِنْ مَاءٍ(8) تَحْتَ الْعَرْشِ ، فَیَسْقِیهَا أَبَاهُ(9) ، فَمِنْ ذلِکَ یَخْلُقُ الاْءِمَامَ ، فَیَمْکُثُ(10) أَرْبَعِینَ یَوْماً وَ لَیْلَةً فِی بَطْنِ أُمِّهِ لاَ یَسْمَعُ الصَّوْتَ ، ثُمَّ یَسْمَعُ بَعْدَ ذلِکَ الْکَ-لاَمَ ، فَإِذَا(11) وُلِدَ بَعَثَ(12) ذلِکَ الْمَلَکَ ، فَیَکْتُبُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ : «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلاً لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(13) فَإِذَا مَضَی الاْءِمَامُ الَّذِی کَانَ(14) قَبْلَهُ ، رُفِعَ لِهذَا مَنَارٌ مِنْ نُورٍ یَنْظُرُ بِهِ إِلیأَعْمَالِ الْخَ-لاَئِقِ ؛ فَبِهذَا یَحْتَجُّ اللّهُ عَلی خَلْقِهِ» .(15)
3. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ ، عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ : «إِنَّ اللّهَ - عَزَّ وَ جَلَّ - إِذَا أَرَادَ أَنْ یَخْلُقَ الاْءِمَامَ مِنَ الاْءِمَامِ(16) ، بَعَثَ مَلَکاً ، فَأَخَذَ شَرْبَةً مِنْ مَاءٍ(17) تَحْتَ الْعَرْشِ ، ثُمَّ أَوْقَعَهَا(18) أَوْ دَفَعَهَا(19) إِلَی الاْءِمَامِ فَشَرِبَهَا(20)، فَیَمْکُثُ فِی الرَّحِمِ أَرْبَعِینَ یَوْماً لاَ یَسْمَعُ الْکَ-لاَمَ،
ص: 78
و روح خلق بزرگوارترى است از فرشته ها عَلَيهِمُ السَّلامُ آيا نيست كه خدا تبارك و تعالى مى فرمايد (5 سوره قدر): «همه فرشته ها نازل شوند و روح هم نازل شود» 2- حسن بن راشد گويد: از امام صادق (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود: به راستى خدا تبارك و تعالى چون خواهد امام را بيافريند، به فرشته اى دستور دهد تا شربت آبى از زير عرش برگيرد و آن را به پدر آن امام بنوشاند و امام از آن خلق شود و چهل روز در شكم مادرش درنگ كند كه سخنى ننيوشد، سپس سخن نيوشد و چون متولد شود، همان فرشته اى كه آن نوشابه را بر گرفته مبعوث شود تا ميان دو ديده او بنويسد: «به كمال رسيد كلمات پروردگارت به راستى و عدالت، ديگرگون كنى براى كلمات او نيست» و چون امام پيش از او درگذرد خدا در هر شهرى براى او مناره چنان بلند برآرد كه به وسيله آن به كردار بندگان بنگرد و بدان خدا بر خلق خود حجت آورد.
3- يونس بن ظبيان گويد: از امام صادق (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود: به راستى چون خدا عز و جل خواهد از امامى، امامى بيافريند، فرشته اى فرستد تا نوشابه از زير عرش برگيرد و آن را به امام دهد تا بنوشد و چهل روز در رحم بماند كه سخنى نشنود و سپس سخن بشنود و چون مادرش او را بنهد، خدا آن فرشته كه نوشابه را برگرفته بفرستد تا در بازوى راستش بنويسد: «و به كمال رسيد كلمه
ص: 79
ثُمَّ یَسْمَعُ الْکَ-لاَمَ(1)بَعْدَ ذلِکَ ، فَإِذَا وَضَعَتْهُ أُمُّهُ ، بَعَثَ اللّهُ(2) إِلَیْهِ(3) ذلِکَ الْمَلَکَ الَّذِی أَخَذَ الشَّرْبَةَ ، فَکَتَبَ(4) عَلی عَضُدِهِ الاْءَیْمَنِ : «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلاً لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ»(5) فَإِذَا قَامَ بِهذَا الاْءَمْرِ ، رَفَعَ اللّهُ لَهُ فِی کُلِّ بَلْدَةٍ مَنَاراً یَنْظُرُ بِهِ إِلیأَعْمَالِ الْعِبَادِ(6)» .(7)
4. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُسْلِیِّ(8) ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ : «إِنَّ الاْءِمَامَ لَیَسْمَعُ(9) فِی بَطْنِ أُمِّهِ ، فَإِذَا وُلِدَ خُطَّ بَیْنَ کَتِفَیْهِ : «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلاً لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(10) فَإِذَا صَارَ الاْءَمْرُ إِلَیْهِ ، جَعَلَ اللّهُ لَهُ عَمُوداً مِنْ نُورٍ یُبْصِرُ بِهِ مَا یَعْمَلُ(11) أَهْلُ کُلِّ بَلْدَةٍ(12)» .(13)
5. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ، عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ(14) ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَعْفَرِیِّ، قَالَ: سَمِعْتُ إِسْحَاقَ بْنَ جَعْفَرٍ یَقُولُ: سَمِعْتُ أَبِی یَقُولُ : «الاْءَوْصِیَاءُ إِذَا حَمَلَتْ بِهِمْ أُمَّهَاتُهُمْ ، أَصَابَهَا فَتْرَةٌ شِبْهُ الْغَشْیَةِ ،فَأَقَامَتْ فِی ذلِکَ یَوْمَهَا ذلِکَ إِنْ کَانَ نَهَاراً ، أَوْ لَیْلَتَهَا(15) إِنْ کَانَ لَیْلاً ، ثُمَّ تَری فِی مَنَامِهَا رَجُلاً یُبَشِّرُهَا بِغُ-لاَمٍ عَلِیمٍ حَلِیمٍ(16) ، فَتَفْرَحُ لِذلِکَ ، ثُمَّ تَنْتَبِهُ مِنْ نَوْمِهَا ، فَتَسْمَعُ مِنْ(17) جَانِبِهَا الاْءَیْمَنِ فِی جَانِبِ الْبَیْتِ صَوْتاً یَقُولُ : حَمَلْتِ بِخَیْرٍ ، وَ تَصِیرِینَ إِلی خَیْرٍ ، وَ جِئْتِ بِخَیْرٍ ، أَبْشِرِی بِغُ-لاَمٍ حَلِیمٍ عَلِیمٍ(18) ، وَ تَجِدُ خِفَّةً فِی بَدَنِهَا(19) ، ثُمَّ(20) لَمْ(21) تَجِدْ بَعْدَ(22) ذلِکَ اتِّسَاعاً(23)
ص: 80
پروردگارت به راستى و عدالت تبديل كننده اى براى كلمات او نيست» و چون به امر امامت قيام كند، خدا در هر شهرى مناره اى براى او بر آورد كه كردار بندگان را از آن بنگرد.
4- محمد بن مروان گويد: از امام صادق (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود: به راستى امام در شكم مادر مى شنود و چون متولد شود ميان دو كتفش نوشته شود: «و به كمال رسيد كلمه پروردگارت به راستى و عدالت تبديل كننده اى براى كلماتش نيست و او است شنوا و دانا» و چون امر امامت بدو رسد، خدا برايش عمودى از نور بسازد كه به وسيله آن هر چه در هر شهرى بكنند ببيند.
5- اسحق بن جعفر گويد: شنيدم پدرم (امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود: چون اوصياء در شكم مادر قرار گيرند تا مدت يك روز به مادر آنها يك سستى دست دهد به مانند بيهوشى يا اگر شب باشد تا مدت يك شب و سپس در خواب بيند كه يك مژده بخشى او را به پسرى بردبار، مژده مى دهد و از آن شاد گردد و از خواب بيدار شود و از سمت راست خود در خانه اى كه هست آوازى شنود كه مى گويد: به خير آبستن شدى، سَرانجام خير دارى و خير آوردى، مژده ات باد به پسرى بردبار دانشمند، و در تن خود يك حال سبكى درك كند و سپس از آن ديگر فشارى (اتساعى خ ل) در پهلوها و شكم خود درك نكند و چون نه ماه او بگذرد در خانه حس و جنجال سختى بشنود و چون شبى آيد كه در آن بزايد، در خانه
ص: 81
مِنْ جَنْبَیْهَا وَ بَطْنِهَا(1) ،فَإِذَا کَانَ لِتِسْعٍ مِنْ شَهْرِهَا(2) ، سَمِعَتْ فِی الْبَیْتِ
حِسّاً(3) شَدِیداً ، فَإِذَا کَانَتِ(4) اللَّیْلَةُ الَّتِی تَلِدُ فِیهَا ، ظَهَرَ لَهَا فِی الْبَیْتِ نُورٌ تَرَاهُ ، لاَ یَرَاهُ غَیْرُهَا إِلاَّ أَبُوهُ ، فَإِذَا وَلَدَتْهُ ، وَلَدَتْهُ قَاعِداً ، وَ تَفَتَّحَتْ(5) لَهُ(6) حَتّی یَخْرُجَ مُتَرَبِّعاً ، ثُمَّ(7) یَسْتَدِیرُ بَعْدَ وُقُوعِهِ إِلَی الاْءَرْضِ ، فَ-لاَ یُخْطِئُ الْقِبْلَةَ - حَیْثُ(8) کَانَتْ - بِوَجْهِهِ ، ثُمَّ یَعْطِسُ ثَ-لاَثاً ، یُشِیرُ بِإِصْبَعِهِ بِالتَّحْمِیدِ ، وَ یَقَعُ مَسْرُوراً(9) ، مَخْتُوناً ، وَ رَبَاعِیَتَاهُ(10) مِنْ فَوْقٍ وَ أَسْفَلَ وَ نَابَاهُ وَ ضَاحِکَاهُ ، وَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ مِثْلُ سَبِیکَةِ(11) الذَّهَبِ نُورٌ ، وَ یُقِیمُ(12) یَوْمَهُ وَ لَیْلَتَهُ تَسِیلُ یَدَاهُ ذَهَباً(13) ، وَ کَذلِکَ الاْءَنْبِیَاءُ إِذَا وُلِدُوا ، وَ إِنَّمَا الاْءَوْصِیَاءُ أَعْ-لاَقٌ(14) مِنَ الاْءَنْبِیَاءِ» .(15)
6. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ ، عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ ، قَالَ : رَوی غَیْرُ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِنَا أَنَّهُ قَالَ علیه السلام :
«لاَ تَتَکَلَّمُوا(16) فِی الاْءِمَامِ ؛ فَإِنَّ الاْءِمَامَ یَسْمَعُ الْکَ-لاَمَ ···
وَ هُوَ(17) فِی بَطْنِ أُمِّهِ ، فَإِذَا وَضَعَتْهُ ، کَتَبَ الْمَلَکُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ : «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلاً لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» فَإِذَا قَامَ بِالاْءَمْرِ ، رُفِعَ لَهُ فِی کُلِّ بَلْدَةٍ مَنَارٌ(18) یَنْظُرُ مِنْهُ إِلی أَعْمَالِ الْعِبَادِ» .(19)
7. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ عُبَیْدٍ ، قَالَ : کُنْتُ أَنَا وَ ابْنُ فَضَّالٍ جُلُوساً(20) إِذْ أَقْبَلَ یُونُسُ ، فَقَالَ : دَخَلْتُ عَلی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام ، فَقُلْتُ لَهُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، قَدْ أَکْثَرَ النَّاسُ فِی الْعَمُودِ .
قَالَ : فَقَالَ لِی : «یَا یُونُسُ ، مَا تَرَاهُ ؟ أَ تَرَاهُ عَمُوداً مِنْ حَدِیدٍ یُرْفَعُ
ص: 82
نورى براى او عيان شود كه آن را ببيند و ديگرى جز پدر امام آن را نبيند و چون او را بزايد نشسته باشد و برايش گشايشى شود كه چهار زانو بيرون آيد و بچرخد روى زمين تا برابر قبله گردد هر سو كه باشد، سپس سه بار عطسه كند و با انگشت براى حمد خدا اشارت نمايد، شاد و ختنه شده به دنيا آيد، دندانهاى چهارمين او (كه پهلوى جفت دندان هاى پيشين است) از بالا و پائين و دندان هاى نيش او و دو دندان دنبال آنها كه ضواحك خوانند (زيرا هنگام خنده ظاهر شوند) بر آمده باشد و جلوى او نورى باشد كه چون شمش طلا بدرخشد و تا يك شب و روز از دو دستش سيل طلا روان است، و انبياء همچنين باشند چون زائيده شوند و همانا اوصياء آويزه هاى انبياء باشند.
6- جميل بن درّاج از چند تن اصحاب ما روايت كرده است كه آن حضرت فرموده: در باره امام سخن نكنيد، زيرا امام از وقتى در شكم مادر است سخن را مى شنود و چون مادر او را به زمين نهد، فرشته ميان دو ديده او مى نويسد: «و به كمال رسيد كلمه پروردگارت به راستى و عدالت تبديل كننده اى براى كلمات او نيست و او است شنوا و دانا» و چون به امر امامت قيام كند براى او در هر شهرى مناره اى افراشته گردد كه به وسيله آن، كردار مردم را بنگرد.
7- محمد بن عيسى بن عبيد گفت: من و ابن فضّال نشسته بوديم كه يونس آمد و گفت: من خدمت امام رضا (علیه السّلام) رسيدم و به او گفتم: قربانت، مردم در باره عمود، سخن بسيار گفته اند، گويد: به من فرمود: اى يونس رأى تو در باره آن چيست؟ نظرت اين است كه يك عمود آهنى است كه براى صاحب تو برافرازند؟ عرض
ص: 83
لِصَاحِبِکَ؟» .
قَالَ : قُلْتُ : مَا أَدْرِی .
قَالَ : «لکِنَّهُ(1) مَلَکٌ مُوَکَّلٌ بِکُلِّ بَلْدَةٍ ، یَرْفَعُ اللّهُ بِهِ أَعْمَالَ تِلْکَ(2) الْبَلْدَةِ».
قَالَ : فَقَامَ ابْنُ فَضَّالٍ ، فَقَبَّلَ رَأْسَهُ ، وَ قَالَ : رَحِمَکَ اللّهُ یَا(3) أَبَا مُحَمَّدٍ ، لاَ تَزَالُ تَجِیءُ بِالْحَدِیثِ الْحَقِّ(4) الَّذِی یُفَرِّجُ(5) اللّهُ بِهِ(6) عَنَّا .(7)
8. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَنْ حَرِیزٍ ، عَنْ زُرَارَةَ :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «لِلاْءِمَامِ عَشْرُ عَ-لاَمَاتٍ : یُولَدُ مُطَهَّراً مَخْتُوناً ؛ وَ إِذَا وَقَعَ عَلَی(8) الاْءَرْضِ ، وَقَعَ عَلی رَاحَتَیْهِ(9) ، رَافِعاً صَوْتَهُ بِالشَّهَادَتَیْنِ ؛ وَ لاَ یُجْنِبُ ؛ وَ تَنَامُ(10) عَیْنُهُ(11) وَ لاَ یَنَامُ قَلْبُهُ ؛ وَ لاَ یَتَثَاءَبُ(12) وَ لاَ یَتَمَطّی(13) ؛ وَ یَری مِنْ(14) خَلْفِهِ کَمَا یَری مِنْ أَمَامِهِ ؛ وَ نَجْوُهُ(15) کَرَائِحَةِ الْمِسْکِ ؛ وَ الاْءَرْضُ مُوَکَّلَةٌ بِسَتْرِهِ وَ ابْتِ-لاَعِهِ ؛ وَ إِذَا لَبِسَ دِرْعَ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله کَانَتْ عَلَیْهِ وَفْقاً ، وَ إِذَا لَبِسَهَا(16) غَیْرُهُ مِنَ النَّاسِ - طَوِیلِهِمْ وَ قَصِیرِهِمْ - زَادَتْ عَلَیْهِ(17) شِبْراً ؛ وَ هُوَ مُحَدَّثٌ إِلی أَنْ تَنْقَضِیَ(18) أَیَّامُهُ» .(19)
ص: 84
كردم: نمى دانم، فرمود: عمود فرشته اى است و خدا به وسيله او كردار آن شهر را به امام مى رساند.
گويد: ابن فضال برخاست و سر او را بوسيد و گفت: اى ابا محمد، خدايت رحمت كناد تو هميشه براى ما حديث درستى مى آورى كه به وسيله آن مشكل ما را مى گشائى.
8- زراره از امام باقر (علیه السّلام) كه فرمود: براى امام ده نشانه است:
1- پاك و ختنه شده متولد گردد.
2- به كف دست بر زمين آيد و آواز خود را در وقتى كه نوزاد است به اداى شهادتين بلند كند.
3- جنب نشود (يعنى به احتلام) 4- ديده اش بخوابد و دلش بيدار باشد.
5- دهن ياوه نكند كشكوار نكند.
6- از پشت سر خود ببيند چنانچه از پيش رو بيند.
7- فضله اش بوى مشك دهد.
8- زمين آن را ببلعد و موكّل نهان كردنش باشد.
9- چون زره رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را در بر كند به اندام او رسا باشد و چون ديگرى از مردم آن را بپوشد چه دراز قدّ چه كوتاه قدّ، يك وجب بر قامت بلند باشد.
10- و امام تا بميرد محدّث باشد (يعنى با فرشته هاى نامرئى مربوط و در گفتگو است و اخبار غيب را از آنها دريافت كند).
ص: 85
بابُ خَلقِ أبدانِ الأئمّة و أرواحِهِم وَ قُلُوبِهِم عَلَیهِمُ السَّلامُ
1. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَبِی یَحْیَی الْوَاسِطِیِّ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام (1) ، قَالَ : «إِنَّ اللّهَ خَلَقَنَا مِنْ عِلِّیِّینَ ، وَ خَلَقَ أَرْوَاحَنَا مِنْ فَوْقِ ذلِکَ ، وَ خَلَقَ أَرْوَاحَ شِیعَتِنَا مِنْ عِلِّیِّینَ ، وَ خَلَقَ أَجْسَادَهُمْ مِنْ دُونِ ذلِکَ ، فَمِنْ أَجْلِ ذلِکَ(2) الْقَرَابَةُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ ، وَ قُلُوبُهُمْ(3) تَحِنُّ(4) إِلَیْنَا» .(5)
2. أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ عُبَیْدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ شُعَیْبٍ ، عَنْ عِمْرَانَ بْنِ إِسْحَاقَ الزَّعْفَرَانِیِّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ یَقُولُ : «إِنَّ اللّهَ خَلَقَنَا مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ ، ثُمَّ صَوَّرَ خَلْقَنَا(6) مِنْ طِینَةٍ(7) مَخْزُونَةٍ مَکْنُونَةٍ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ(8) ، فَأَسْکَنَ ذلِکَ النُّورَ فِیهِ ، فَکُنَّا(9) نَحْنُ(10) خَلْقاً وَ بَشَراً نُورَانِیِّینَ ، لَمْ(11) یَجْعَلْ(12) لاِءَحَدٍ فِی مِثْلِ الَّذِی خَلَقَنَا مِنْهُ(13) نَصِیباً(14) ، وَ خَلَقَ أَرْوَاحَ شِیعَتِنَا مِنْ طِینَتِنَا(15) ، وَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ طِینَةٍ مَخْزُونَةٍ مَکْنُونَةٍ أَسْفَلَ مِنْ تِلْکَ(16) الطِّینَةِ ، وَ لَمْ یَجْعَلِ اللّهُ لاِءَحَدٍ فِی مِثْلِ الَّذِی خَلَقَهُمْ مِنْهُ نَصِیباً(17) إِلاَّ لِلاْءَنْبِیَاءِ ، وَ لِذلِکَ(18) صِرْنَا نَحْنُ وَ هُمُ النَّاسَ ،
ص: 86
1- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: به راستى خدا ما را از علّيين آفريده و ارواح ما را از بالاى آن آفريده و ارواح شيعيان ما را از علّيين آفريده و پيكر آنها را از پائين آن آفريده، از اين جهت ميان ما و آنان خويشى و نزديكى است و دلهاى آنها به سوى ما مشتاقند.
2- محمد بن مروان گويد: از امام صادق (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود:
به راستى خدا ما را از نور عظمت خود آفريد و سپس خلق ما را مجسّم كرد از گلى مخزون و نهفته در زير عرش و آن نور را در اين كالبد نهاد و ما خلقى شديم در جلوه بشريت فروزان و درخشنده و كسى را در اين خلقت ما، بهره نيست، و جان شيعيان ما را از گِل ما آفريد و پيكر آنها را از گِلى مخزون و نهفته در رتبه پائين تر از آن گِلى كه روحشان را از آن آفريد، و احدى را در آن خلقت مخصوص آنها بهره اى نيست جز پيامبران، و از اين رو ما و آنها آدمى شديم و مردم ديگر جانوران دم آتش شدند و به سوى دوزخ
ص: 87
وَ صَارَ(1) سَائِرُ(2) النَّاسِ هَمَجا(3) لِلنَّارِ وَ إِلَی النَّارِ» .(4)
3. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ ؛ وَ(5) مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ وَ غَیْرِهِ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَطِیَّةَ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ رَفَعَهُ إِلی أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ، قَالَ : قَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : «إِنَّ لِلّهِ نَهَراً(6) دُونَ عَرْشِهِ ، وَ دُونَ النَّهَرِ الَّذِی دُونَ عَرْشِهِ نُورٌ(7) نَوَّرَهُ ؛ وَ إِنَّ(8) فِی(9) حَافَتَیِ(10) النَّهَرِ رُوحَیْنِ مَخْلُوقَیْنِ : رُوحُ الْقُدُسِ ، وَ رُوحٌ مِنْ أَمْرِهِ ؛ وَ إِنَّ لِلّهِ عَشْرَ طِینَاتٍ : خَمْسَةٌ مِنَ(11) الْجَنَّةِ(12) ، وَ خَمْسَةٌ مِنَ الاْءَرْضِ» ، فَفَسَّرَ(13) الْجِنَانَ ، وَ فَسَّرَ الاْءَرْضَ .
ثُمَّ قَالَ : «مَا مِنْ نَبِیٍّ وَ لاَ مَلَکٍ(14) مِنْ بَعْدِهِ جَبَلَهُ إِلاَّ نَفَخَ فِیهِ مِنْ إِحْدَی الرُّوحَیْنِ ، وَ جَعَلَ(15) النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله مِنْ إِحْدَی الطِّینَتَیْنِ(16)» .
قُلْتُ لاِءَبِی الْحَسَنِ الاْءَوَّلِ علیه السلام : مَا الْجَبْلُ؟
فَقَالَ(17) : «الْخَلْقُ غَیْرَنَا(18) أَهْلَ الْبَیْتِ ؛ فَإِنَّ اللّهَ - عَزَّ وَ جَلَّ - خَلَقَنَا مِنَ الْعَشْرِ طِینَاتٍ ، وَ نَفَخَ فِینَا مِنَ الرُّوحَیْنِ جَمِیعاً ، فَأَطْیِبْ(19) بِهَا طِیباً(20)» .
وَ رَوی غَیْرُهُ عَنْ أَبِی الصَّامِتِ ، قَالَ : طِینُ الْجِنَانِ : جَنَّةُ عَدْنٍ ، وَ جَنَّةُ الْمَأْوی ، وَ(21) النَّعِیمِ ، وَ الْفِرْدَوْسُ ، وَ الْخُلْدُ ؛ وَ طِینُ الاْءَرْضِ : مَکَّةُ ، وَ الْمَدِینَةُ ، وَ الْکُوفَةُ(22) ، وَ بَیْتُ الْمَقْدِسِ(23) ، وَ الْحَائِرُ(24) .(25)
4. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِی نَهْشَلٍ ، قَالَ : حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ : «إِنَّ اللّهَ خَلَقَنَا
ص: 88
ميروند.
3- على بن رئاب حديث را تا على (علیه السّلام) رسانيده كه فرمود:
براى خدا نهرى است نشيب عرش خود و نشيب تر از آن نهر نورى است فروزان و در دو كناره آن نهر دو روح آفريده يكى روح القدس و ديگرى، روح من امره، و به راستى براى خدا ده طينت باشد كه پنج از آنها بهشتى هستند و پنج ديگر از زمين، و دو بخش بهشتى و زمينى را شرح داد و سپس فرمود: هيچ پيمبر و فرشته اى (امامى خ ل) پس از او را خدا نسرشته جز آنكه در او يكى از اين دو روح را دميد، و پيغمبر را از يكى از اين دو طينت ساخته.
گويد: به أبو الحسن اول (امام كاظم (علیه السّلام)) گفتم: سرشتن چيست؟ فرمود: آفرينش است، به جز ما خاندان كه خدا ما را از همه ده طينت بهشتى و زمينى آفريده و از هر دو روح در ما دميده با هم، وه چه پاكيزه است. و ديگرى از ابى الصلت روايت كرده كه فرمود: گل بهشت پنجگانه:
1- بهشت عدن 2- جنَّة المأوى 3- جنَّة النعيم 4- فردوس 5- بهشت خلد.
و گِل پنجگانه زمين:
1- مكه 2- مدينه 3- كوفه 4- بيت المقدس 5- حائر امام حسين (علیه السّلام).
4- ابى حمزه ثمالى گويد: از امام باقر (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود:
به راستى خدا ما را از اعلا عليين آفريده و دل شيعيان ما را از مايه خلقت ما آفريده و تنشان را از فروتر آفريده، پس دلشان در هواى ما است زيرا از همان آفريده شدند كه ما آفريده شديم.
ص: 89
مِنْ أَعْلی عِلِّیِّینَ ، وَ خَلَقَ قُلُوبَ شِیعَتِنَا مِمَّا خَلَقَنَا(1) ، وَ خَلَقَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ دُونِ ذلِکَ ؛ فَقُلُوبُهُمْ(2) تَهْوِی إِلَیْنَا ؛ لاِءَنَّهَا خُلِقَتْ مِمَّا خُلِقْنَا(3)». ثُمَّ تَ-لاَ هذِهِ الاْآیَةَ : «کَلاّ إِنَّ کِتابَ الاْءَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ کِتابٌ مَرْقُومٌ یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ»(4) .
«وَ خَلَقَ عَدُوَّنَا مِنْ سِجِّینٍ(5) ، وَ خَلَقَ قُلُوبَ شِیعَتِهِمْ مِمَّا خَلَقَهُمْ مِنْهُ ، وَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ دُونِ ذلِکَ ؛ فَقُلُوبُهُمْ تَهْوِی إِلَیْهِمْ ؛ لاِءَنَّهَا خُلِقَتْ مِمَّا خُلِقُوا مِنْهُ». ثُمَّ تَ-لاَ هذِهِ الاْآیَةَ : «کَلاّ إِنَّ کِتابَ الفُجّارِ لَفِی سِجِّین وَ ما أَدْراکَ ما سِجِّینٌ کِتابٌ مَرْقُومٌ(6)» .(7)
بابُ التَّسلیمِ وَ فَضلِ المُسَلّمینَ
1 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ ، عَنِ
ابْنِ مُسْکَانَ ، عَنْ سَدِیرٍ ، قَالَ : قُلْتُ لاِءَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام : إِنِّی(8) تَرَکْتُ مَوَالِیَکَ مُخْتَلِفِینَ ، یَتَبَرَّأُ(9) بَعْضُهُمْ مِنْ(10) بَعْضٍ ؟
قَالَ : فَقَالَ(11) : «وَ مَا أَنْتَ وَ ذَاکَ(12) ، إِنَّمَا کُلِّفَ(13) النَّاسُ ثَ-لاَثَةً : مَعْرِفَةَ الاْءَئِمَّةِ(14) ، وَ التَّسْلِیمَ لَهُمْ فِیمَا وَرَدَ(15) عَلَیْهِمْ ، وَ الرَّدَّ إِلَیْهِمْ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ» .(16)
2. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ الْکَاهِلِیِّ(17) ، قَالَ :
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «لَوْ أَنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللّهَ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ
ص: 90
سپس اين آيه ها را خواند (18- 21 سوره مطففين): «نه هرگز، به راستى كتاب نيكان در عليين است، تو ندانى كه عليين چيست؟
كتابى است نوشته كه مقربان بر آن گواهند» و دشمن ما را از سجّين خلق كرده و دل پيروانشان را هم از همان ماده سجّين خلق كرده و تنشان را از ماده فروتر و دل آنها هواى آنان را دارد براى آنكه از آن آفريده شدند. سپس اين آيه را خواند (7- 9 مطففين): «نه هرگز، به راستى كتاب فُجّار در سجّين است و تو ندانى سجّين چيست؟ كتابى است نوشته».
1- سدير گويد: به امام باقر (علیه السّلام) گفتم: من دوستان و پيروان تو را (در كوفه) واگذاردم در حال اختلاف شديدى (در فتوى) كه از همديگر بيزارى مى جستند، گويد: فرمود: تو را با اين چه كار است؟ مردم سه وظيفه دارند: 1- شناختن امامها.
2- تسليم و پذيرش از آنها.
3- مراجعه به آنها در مورد اختلاف.
2- عبد الله كاهلى گويد: امام صادق (علیه السّلام) فرمود: اگر مردمى خداى يگانه و بى شريك را بپرستند و نماز را بر پا دارند و زكاة را بپردازند و به حجّ خانه كعبه روند و ماه رمضان را روزه دارند و
ص: 91
لَهُ ، وَ أَقَامُوا الصَّ-لاَةَ ، وَ آتَوُا الزَّکَاةَ ، وَ حَجُّوا الْبَیْتَ ، وَ صَامُوا شَهْرَ رَمَضَانَ ، ثُمَّ قَالُوا لِشَیْءٍ صَنَعَهُ اللّهُ ، أَوْ صَنَعَهُ رَسُولُ اللّهِ(1) صلی الله علیه و آله : أَلاَّ(2) صَنَعَ خِ-لاَفَ الَّذِی صَنَعَ ، أَوْ وَجَدُوا ذلِکَ فِی قُلُوبِهِمْ ، لَکَانُوا بِذلِکَ مُشْرِکِینَ».
ثُمَّ تَ-لاَ هذِهِ الاْآیَةَ : «فَلا وَ رَبِّکَ لا یُوءْمِنُونَ حَتّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً»(3) . ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «عَلَیْکُمْ (4) بِالتَّسْلِیمِ» .(5)
3. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسی ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ ، عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : قُلْتُ لَهُ : إِنَّ عِنْدَنَا رَجُلاً یُقَالُ لَهُ : کُلَیْبٌ ، فَ-لاَ یَجِیءُ(6) عَنْکُمْ شَیْءٌ إِلاَّ قَالَ(7) : أَنَا أُسَلِّمُ ؛ فَسَمَّیْنَاهُ «کُلَیْبَ تَسْلِیمٍ(8)» ، قَالَ : فَتَرَحَّمَ عَلَیْهِ ، ثُمَّ قَالَ : «أَ تَدْرُونَ مَا التَّسْلِیمُ ؟» فَسَکَتْنَا ، فَقَالَ : «هُوَ وَ اللّهِ الاْءِخْبَاتُ(9) ، قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ وَأَخْبَتُوا إِلی رَبِّهِمْ»(10) بصائر الدرجات ، ص 525 ، ح 28 ، عن أحمد بن محمّد ؛ رجال الکشّی ، ص 339 ، ح 627 ، بسنده عن الحسین بن المختار ، عن أبی اُسامة . تفسیر العیّاشی ، ج 2 ، ص 143 ، ح 15 ، عن أبی اُسامة ، عن أبی عبد اللّه علیه السلام الوافی ، ج 2 ، ص 111 ، ح 569 .(11)» . (12)
4. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ أَبَانٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام (13) فِی قَوْلِ اللّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالی : «وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً»(14) قَالَ : «الاِقْتِرَافُ(15) : التَّسْلِیمُ لَنَا ، وَ الصِّدْقُ(16) عَلَیْنَا(17) ، وَ أَلاَّ یَکْذِبَ عَلَیْنَا» .(18)
5. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ ، عَنْ
ص: 92
سپس در باره چيزى كه خدا كند يا رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) كند بگويند خوب بود خلاف آن را كرده باشند يا اين را در دل خود بگذرانند به واسطه آن مشرك گردند و سپس اين آيه را خواند (65 سوره نساء): «نه، سوگند بپروردگارت ايمان ندارند تا تو را در باره آنچه در آن ستيزه دارند حَكَم سازند و در دل خود گرفتگى و نگرانى از آنچه حكم كنى نداشته باشند و به خوبى تسليم شوند» سپس امام صادق (علیه السّلام) فرمود: بر شما باد به تسليم.
3- زيد شحام گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم: در نزد ما مردى است به نام كُلَيب، هيچ دستورى از شما نرسد جز آنكه گويد: من پذيرايم و ما او را (كليب پذيرا) نام نهاديم، گويد: آن حضرت به او رحمت فرستاد و سپس فرمود: ميدانيد، تسليم چيست؟
ما خموش مانديم و خود او فرمود: به خدا آن دل دادن است، قول خدا عز و جل است (23 سوره هود): «آن كسانى كه گرويدند و كار خوب كردند و دل نهادند به آستان پروردگارشان».
4- محمد بن مسلم از امام باقر (علیه السّلام) در تفسير قول خدا تبارك و تعالى (23 سوره شورى): «هر كه حسنه اى به دست آرد در آن برايش حُسنى افزائيم» فرمود: اقتراف حسنه تسليم شدن به ما و باور از ما و دروغ نشمردن بر ما است.
5- كامل تمّار گويد: امام باقر (علیه السّلام) فرمود: به تحقيق رستگار شدند مؤمنان، ميدانى آنان كيانند؟ من گفتم: تو داناترى، فرمود: به
ص: 93
بَشِیرٍ الدَّهَّانِ ، عَنْ کَامِلٍ التَّمَّارِ ، قَالَ :
قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام : ««قَدْ أَفْلَحَ الْمُوءْمِنُونَ»(1) أَ تَدْرِی مَنْ هُمْ؟» . قُلْتُ(2) : أَنْتَ أَعْلَمُ ، قَالَ : ««قَدْ أَفْلَحَ الْمُوءْمِنُونَ» : الْمُسَلِّمُونَ ؛ إِنَّ الْمُسَلِّمِینَ هُمُ النُّجَبَاءُ(3) ، فَالْمُوءْمِنُ غَرِیبٌ ، فَطُوبی(4) لِلْغُرَبَاءِ» .(5)
6. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا ، عَنِ الْخَشَّابِ ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ ، عَنْ رَبِیعٍ الْمُسْلِیِّ ، عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا الاْءَنْصَارِیِّ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ یَقُولُ : «مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَسْتَکْمِلَ الاْءِیمَانَ کُلَّهُ ، فَلْیَقُلِ(6) : الْقَوْلُ مِنِّی فِی جَمِیعِ الاْءَشْیَاءِ قَوْلُ آلِ مُحَمَّدٍ فِیمَا أَسَرُّوا وَ مَا أَعْلَنُوا ، وَ فِیمَا بَلَغَنِی عَنْهُمْ وَ فِیمَا لَمْ یَبْلُغْنِی» .(7)
7/1024. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ ، عَنْ زُرَارَةَ أَوْ بُرَیْدٍ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : قَالَ(8) : «لَقَدْ خَاطَبَ اللّهُ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام فِی کِتَابِهِ».
قَالَ : قُلْتُ : فِی أَیِّ مَوْضِعٍ ؟
قَالَ(9) : «فِی قَوْلِهِ : «وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاوءُوکَ(10) فَاسْتَغْفَرُوا اللّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللّهَ تَوّاباً رَحِیماً فَلا وَ رَبِّکَ لا یُوءْمِنُونَ حَتّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ(11)» فِیمَا تَعَاقَدُوا(12) عَلَیْهِ : لَئِنْ أَمَاتَ اللّهُ مُحَمَّداً أَلاَّ (13) یَرُدُّوا هذَا الاْءَمْرَ فِی بَنِی هَاشِمٍ «ثُمَّ لا
یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّا قَضَیْتَ»عَلَیْهِمْ مِنَ الْقَتْلِ أَوِ الْعَفْوِ(14)«وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً»(15) فی «ألف ، ف» : - «رحمه اللّه» .(16)» .(17)
ص: 94
تحقيق رستگار شدند مؤمنان و پذيرندگان، به راستى آنها كه بپذيرند هم آنها نُجَبايند، مؤمن، غريب است و خوشا بر غريبان.
6- يحيى بن زكريا انصارى گويد: از امام صادق (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود:
هر كه را خوش آيد كه همه درجات ايمان را كامل نمايد بايد بگويد: قول و عقيده من در همه چيز قول و عقيده آل محمد است در آنچه نهان دارند و در آنچه آشكار كنند، در آنچه از آنها به من رسيده و در آنچه به من نرسيده.
7- زراره يا بُريد از امام باقر (علیه السّلام) كه فرمود: محققاً خدا به امير المؤمنين در قرآن خود خطابى دارد، گويد: گفتم: در كجاى قرآن؟ فرمود: در قول خود (64 سوره نساء): «و اگر چنانچه آنها وقتى به خود ستم مى كردند نزد تو مى آمدند و از خدا آمرزش مى خواستند و رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) هم براى آنها آمرزش مى خواست هر آينه خدا را بسيار توبه پذير و مهربان مى يافتند (65): «نه به خداى تو، ايمان ندارد تا تو را در آنچه در آن ستيزه دارند حكم كنند» يعنى نسبت بدان چه در آن هم پيمان شده اند كه اگر خدا محمد را ميرانيد امر امامت را نگذارند در بنى هاشم باشد، «سپس در دل خود گرفتگى و ناگوارى درك نكنند نسبت به حكمى كه تو صادر كنى» در باره آنها از قتل يا عفو «و به خوبى تسليم باشند».
ص: 95
8. أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ - رَحِمَهُ اللّهُ (1)- عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ(2) ، عَنِ الْحَکَمِ بْنِ أَیْمَنَ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ»(3) إِلی آخِرِ الاْآیَةِ ، قَالَ(4) : «هُمُ الْمُسَلِّمُونَ لآِلِ مُحَمَّدٍ ، الَّذِینَ إِذَا سَمِعُوا الْحَدِیثَ ، لَمْ یَزِیدُوا فِیهِ ، وَ لَمْ یَنْقُصُوا مِنْهُ(5) ، جَاؤُوا بِهِ کَمَا سَمِعُوهُ» .(6)
بَابُ أَنَّ الْوَاجِبَ عَلَی النَّاسِ بَعْدَ مَا یَقْضُونَ مَنَاسِکَهُمْ أَنْ یَأْتُوا الاْءِمَامَ فَیَسْأَلُونَهُ عَنْ (7)مَعَالِمِ دِینِهِمْ وَ یُعْلِمُونَهُ (8)
وَلاَیَتَهُمْ وَ مَوَدَّتَهُمْ لَهُ (9)
1 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ ، عَنِ الْفُضَیْلِ(10) :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : نَظَرَ إِلَی النَّاسِ یَطُوفُونَ حَوْلَ الْکَعْبَةِ ، فَقَالَ : «هکَذَا کَانُوا یَطُوفُونَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ(11) ، إِنَّمَا أُمِرُوا أَنْ یَطُوفُوا بِهَا ، ثُمَّ یَنْفِرُوا إِلَیْنَا(12) ، فَیُعْلِمُونَا وَلاَیَتَهُمْ وَ مَوَدَّتَهُمْ ، وَ یَعْرِضُوا(13) عَلَیْنَا نُصْرَتَهُمْ» ثُمَّ قَرَأَ هذِهِ الاْآیَةَ : «فَاجْعَلْ(14) أَفْئِدَةً مِنَ النّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ»(15) .(16)
2. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ
ص: 96
8- ابو بصير گويد: از امام صادق (علیه السّلام) پرسيدم از قول خدا عز و جل (18 سوره زمر): «كسانى كه گفتارى بشنوند و بهترش را پيروى كنند (تا آخر آيه) آنانند كه خدا آنها را رهبرى كرده و آنانند همان خردمندان» فرمود: آنها تسليم شده هاى به آل محمدند آن كسانى كه چون حديث را بشنوند بر آن نيفزايند و از آن نكاهند، و چنانچه شنيدند آن را بياورند.
1- فضيل از امام باقر (علیه السّلام) گويد: نگاهى به مردم كرد كه دور كعبه طواف مى كردند، فرمود: در زمان جاهليت هم به همين وضع طواف مى كردند همانا دستور دارند كه بدان طواف كنند و سپس نزد ما بكوچند و ولايت و دوستى خود را به ما اعلام كنند و يارى خود را در اختيار ما گذارند، سپس اين آيه را خواند (36 سوره ابراهيم): «و بگردان دلهاى مردم را هواه خواه آنان».
2- ابى عبيده گويد: شنيدم امام باقر (علیه السّلام) وقتى مردم را در
ص: 97
أَسْبَاطٍ ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام - وَ رَأَی النَّاسَ بِمَکَّةَ وَ مَا یَعْمَلُونَ - قَالَ : فَقَالَ(1) : «فِعَالٌ(2) کَفِعَالِ الْجَاهِلِیَّةِ ، أَمَا وَ اللّهِ ، مَا أُمِرُوا بِهذَا ، وَ(3) مَا أُمِرُوا إِلاَّ أَنْ یَقْضُوا تَفَثَهُمْ(4) ، وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ(5) ، فَیَمُرُّوا بِنَا ، فَیُخْبِرُونَا بِوَلاَیَتِهِمْ ، وَ یَعْرِضُوا عَلَیْنَا نُصْرَتَهُمْ» .(6)
3. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِیِّ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ ؛ وَمُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ جَمِیعاً ، عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ ، عَنْ خَالِدِ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ سَدِیرٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام ، وَ هُوَ دَاخِلٌ وَ أَنَا خَارِجٌ ، وَ أَخَذَ بِیَدِی ، ثُمَّ اسْتَقْبَلَ الْبَیْتَ ، فَقَالَ : «یَا سَدِیرُ ، إِنَّمَا أُمِرَ النَّاسُ أَنْ یَأْتُوا هذِهِ الاْءَحْجَارَ ، فَیَطُوفُوا بِهَا ، ثُمَّ یَأْتُونَا فَیُعْلِمُونَا وَلاَیَتَهُمْ لَنَا ، وَ هُوَ قَوْلُ اللّهِ : «وَ إِنِّی لَغَفّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی»(7) - ثُمَّ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلی صَدْرِهِ - إِلی(8) وَلاَیَتِنَا».
ثُمَّ قَالَ : «یَا سَدِیرُ ، أفَأُرِیکَ(9) الصَّادِّینَ عَنْ دِینِ اللّهِ ؟» . ثُمَّ نَظَرَ إِلی أَبِی حَنِیفَةَ وَ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ فِی ذلِکَ الزَّمَانِ وَ هُمْ حَلَقٌ فِی الْمَسْجِدِ ، فَقَالَ : «هوءُلاَءِ الصَّادُّونَ عَنْ دِینِ اللّهِ بِ-لاَ هُدًی مِنَ اللّهِ وَ لاَ کِتَابٍ مُبِینٍ ، إِنَّ هوءُلاَءِ الاْءَخَابِثَ لَوْ جَلَسُوا فِی بُیُوتِهِمْ ، فَجَالَ النَّاسُ ، فَلَمْ یَجِدُوا أَحَداً یُخْبِرُهُمْ عَنِ اللّهِ - تَبَارَکَ وَ تَعَالی - وَ عَنْ رَسُولِهِ(10) صلی الله علیه و آله حَتّی یَأْتُونَا ، فَنُخْبِرَهُمْ عَنِ اللّهِ - تَبَارَکَ وَ تَعَالی - وَ عَنْ رَسُولِهِ(11) صلی الله علیه و آله » .(12)
ص: 98
مكه ديد و كارهاى آنها را ملاحظه كرد، فرمود: اين كارها به مانند كارهاى دوران جاهليت است. هلا به خدا مأمور بدان نيستند، آنچه دستور دارند اين است كه حج را انجام دهند و به نذر خود وفا كنند و نزد ما آيند و ولايت خود را به ما اظهار كنند و نصرت خود را در اختيار ما گذارند.
3- سدير گويد: از امام باقر (علیه السّلام) شنيدم در حالى كه او وارد مسجد الحرام مى شد و من خارج مى شدم، دست مرا گرفت و برابر كعبه ايستاد و فرمود: اى سدير، همانا به مردم دستور داده شده كه بيايند به اين سنگها طواف كنند و سپس نزد ما آيند و ولايت خود را به ما اعلام دارند و اين است قول خدا (82 سوره طه): «و به راستى من بسيار آمرزنده ام براى كسى كه باز گردد و بگرود و كار خوب كند و سپس رهبرى شود».
پس از آن اشاره به سينه خود كرد و گفت: به سوى ولايت ما رهبرى شود. سپس فرمود: اى سدير، من كسانى را كه از دين خدا جلو گيرند به تو مى نمايم و نگاهى به ابى حنيفه و سفيان ثورى انداخت كه در آن روز حلقه هائى در ميان مسجد الحرام تشكيل داده بودند و فرمود: آنانند كه سد راه دين خدايند بى رهبرى از طرف خدا و بى دليل روشن بر پيشوائى و گفتار خود، اگر اين خبيثها در خانه خود نشينند، مردم بگردند و كسى را نيابند كه به آنها از طرف خدا و رسولش خبر دهد آن وقت نزد ما آيند و از طرف خدا تبارك و تعالى و رسولش به آنها خبر دهيم.
ص: 99
بَابُ أَنَّ الاْءَئِمَّةَ تَدْخُلُ الْمَ-لاَئِکَةُ بُیُوتَهُمْ وَ تَطَأُ بُسُطَهُمْ وَ تَأْتِیهِمْ بِالاْءَخْبَارِ علیهم السلام
1. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ ، عَنْ مِسْمَعٍ کِرْدِینٍ الْبَصْرِیِّ ، قَالَ : کُنْتُ لاَ أَزِیدُ عَلی أَکْلَةٍ بِاللَّیْلِ(1) وَ النَّهَارِ ، فَرُبَّمَا اسْتَأْذَنْتُ عَلی أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام - وَ أَجِدُ الْمَائِدَةَ قَدْ رُفِعَتْ(2) ، لَعَلِّی لاَ أَرَاهَا بَیْنَ یَدَیْهِ - فَإِذَا دَخَلْتُ دَعَا بِهَا ، فَأَصَبْتُ(3) مَعَهُ مِنَ الطَّعَامِ ، وَ لاَ أَتَأَذّی بِذلِکَ ، وَ إِذَا عَقَّبْتُ بِالطَّعَامِ عِنْدَ غَیْرِهِ ، لَمْ أَقْدِرْ عَلی أَنْ أَقِرَّ ، وَ لَمْ أَنَمْ مِنَ النَّفْخَةِ ، فَشَکَوْتُ ذلِکَ إِلَیْهِ ، وَ أَخْبَرْتُهُ بِأَنِّی إِذَا أَکَلْتُ عِنْدَهُ لَمْ أَتَأَذَّ بِهِ ، فَقَالَ : «یَا أَبَا سَیَّارٍ ، إِنَّکَ تَأْکُلُ(4) طَعَامَ قَوْمٍ صَالِحِینَ ، تُصَافِحُهُمُ(5) الْمَ-لاَئِکَةُ عَلی فُرُشِهِمْ».
قَالَ : قُلْتُ : وَ(6) یَظْهَرُونَ لَکُمْ ؟
قَالَ : فَمَسَحَ یَدَهُ عَلی بَعْضِ صِبْیَانِهِ ، فَقَالَ : «هُمْ أَلْطَفُ بِصِبْیَانِنَا مِنَّا بِهِمْ» .(7)
2. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ(8) ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَ-لاَءِ : عَنْ أَبِی
ص: 100
1- مِسمَع كِردين بصرى گويد: شيوه من اين بود كه به روز و شب يك بار بيشتر نمى خوردم و بسا كه به حساب اين كه سفره خانه امام صادق (علیه السّلام) را بر چيده اند و من سر سفره به آن حضرت وارد نمى شوم، اجازه ورود به آن حضرت را مى خواستم و چون خدمتش مى رسيدم مى فرمود: غذا بياورند و من با آن حضرت غذا (روى غذا مى خوردم) و هيچ آزارى نداشت براى من و اگر نزد ديگرى غذا روى غذا مى خوردم آسايش من سلب مى شد و از نفخ شكم خوابم نمى برد.
من اين حالت را نزد امام شكايت كردم و به او گزارش دادم كه اگر خدمت او روى غذا بخورم آزارى نبينم، فرمود: اى ابا سيّار، تو (در خانه ما) غذاى مردم خوبى را مى خورى كه فرسته ها بالاى فرش آنها به آنها دست مى دهند و مصافحه مى كنند، گويد: گفتم:
براى شما آشكار هم مى شوند؟ گويد: دست به سر يكى از كودكانش كشيد و فرمود: آنها نسبت به كودكان ما از خودمان مهربان ترند.
2- حسين بن ابى العلاء از امام صادق (علیه السّلام) گويد: فرمود: اى حسين- و دست به پشتى هائى زد كه در اطاق بود- دير زمانى است
ص: 101
عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : قَالَ : «یَا حُسَیْنُ - وَ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلی(1) مَسَاوِرَ(2) فِی الْبَیْتِ - مَسَاوِرُ طَالَ مَا(3) اتَّکَتْ(4) عَلَیْهَا الْمَ-لاَئِکَةُ ، وَ رُبَّمَا الْتَقَطْنَا مِنْ زَغَبِهَا(5)» .(6)
3. مُحَمَّدٌ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ ، قَالَ : حَدَّثَنِی مَالِکُ بْنُ
عَطِیَّةَ الاْءَحْمَسِیُّ ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ ، قَالَ : دَخَلْتُ عَلی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام ، فَاحْتُبِسْتُ(7) فِی الدَّارِ سَاعَةً ، ثُمَّ دَخَلْتُ(8) الْبَیْتَ(9) - وَ هُوَ یَلْتَقِطُ شَیْئاً ، وَ أَدْخَلَ یَدَهُ مِنْ(10) وَرَاءِ السِّتْرِ ، فَنَاوَلَهُ مَنْ کَانَ فِی الْبَیْتِ - فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، هذَا الَّذِی أَرَاکَ تَلْتَقِطُهُ(11) أَیُّ شَیْءٍ هُوَ(12) ؟
فَقَالَ(13) : «فَضْلَةٌ مِنْ زَغَبِ الْمَ-لاَئِکَةِ ، نَجْمَعُهُ إِذَا خَلَّوْنَا(14) ، نَجْعَلُهُ(15) ···
سَبْحاً(16) لاِءَوْلاَدِنَا(17)».
فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، وَ إِنَّهُمْ لَیَأْتُونَکُمْ ؟
فَقَالَ : «یَا أَبَا حَمْزَةَ ، إِنَّهُمْ لَیُزَاحِمُونَّا عَلی تُکَأَتِنَا(18)» .(19)
4. مُحَمَّدٌ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ(20) ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَسْلَمَ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ :
عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ یَقُولُ : «مَا مِنْ مَلَکٍ یُهْبِطُهُ اللّهُ فِی أَمْرٍ
مَا یُهْبِطُهُ(21) إِلاَّ بَدَأَ بِالاْءِمَامِ ، فَعَرَضَ(22) ذلِکَ عَلَیْهِ ، وَ إِنَّ مُخْتَلَفَ الْمَ-لاَئِکَةِ مِنْ عِنْدِ اللّهِ - تَبَارَکَ وَ تَعَالی - إِلی صَاحِبِ هذَا الاْءَمْرِ» .(23)
ص: 102
كه فرشته ها بر اينها تكيه زدند و بسا كه ما از پر آنان برچيديم.
3- ابى حمزه ثمالى گويد: خدمت امام على بن الحسين (علیه السّلام) رسيدم و ساعتى در حياط متوقف شدم و سپس وارد اطاق گرديدم، ديدم امام چيزى جمع كرد و دست پشت پرده دراز كرد و آن را به كسى كه پشت پرده بود داد.
گفتم: قربانت، اين ها كه جمع مى كردى چه بود؟ فرمود:
مقدارى از زيادى پرهاى فرشته ها است كه وقتى مى روند و ما را تنها مى گذارند جمع مى كنيم و آن را براى كودكان خود رولباسى (تسبيح خ ل) مى كنيم، من گفتم: قربانت، آنها نزد شما مى آيند؟
فرمود: اى ابا حمزه، آنها بر پشتهاى ما با ما مزاحمت مى كنند.
4- على بن أبى حمزه گويد: شنيدم ابو الحسن (علیه السّلام) مى فرمود:
هيچ فرشته اى نيست كه براى امرى از طرف خدا مأمور شود و فرود آيد، جز اينكه نخست نزد امام آيد و آن دستور را به او عرضه كند، و محل رفت و آمد فرشته ها از طرف خدا حضور صاحب امر امامت است.
ص: 103
بَابُ أَنَّ الْجِنَّ یَأْتِیهِمْ (1)فَیَسْأَلُونَهُمْ عَنْ مَعَالِمِ دِینِهِمْ وَ یَتَوَجَّهُونَ فِی أُمُورِهِمْ
1. بَعْضُ أَصْحَابِنَا ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ، عَنْ یَحْیَی بْنِ مُسَاوِرٍ ، عَنْ سَعْدٍ الاْءِسْکَافِ ، قَالَ : أَتَیْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فِی بَعْضِ مَا أَتَیْتُهُ ، فَجَعَلَ یَقُولُ : «لاَ تَعْجَلْ (2)» حَتّی حَمِیَتِ الشَّمْسُ عَلَیَّ ، وَ جَعَلْتُ أَتَتَبَّعُ (3)الاْءَفْیَاءَ ، فَمَا لَبِثَ (4)أَنْ خَرَجَ عَلَیَّ قَوْمٌ کَأَنَّهُمُ الْجَرَادُ الصُّفْرُ (5)، عَلَیْهِمُ الْبُتُوتُ (6)قَدِ انْتَهَکَتْهُمُ (7)الْعِبَادَةُ ، قَالَ : فَوَ اللّهِ ، لاَءَنْسَانِی مَا کُنْتُ فِیهِ مِنْ حُسْنِ هَیْئَةِ الْقَوْمِ .
فَلَمَّا دَخَلْتُ عَلَیْهِ ، قَالَ لِی : «أَرَانِی قَدْ شَقَقْتُ عَلَیْکَ(8)». قُلْتُ : أَجَلْ وَ اللّهِ ، لَقَدْ أَنْسَانِی مَا کُنْتُ فِیهِ قَوْمٌ مَرُّوا بِی لَمْ أَرَ قَوْماً أَحْسَنَ هَیْئَةً مِنْهُمْ فِی زِیِّ رَجُلٍ وَاحِدٍ(9) ، کَأَنَّ(10) أَلْوَانَهُمُ الْجَرَادُ الصُّفْرُ(11) قَدِ انْتَهَکَتْهُمُ(12) الْعِبَادَةُ فَقَالَ : «یَا سَعْدُ ، رَأَیْتَهُمْ ؟» قُلْتُ : نَعَمْ ، قَالَ : «أُولئِکَ إِخْوَانُکَ مِنَ الْجِنِّ». قَالَ : فَقُلْتُ : یَأْتُونَکَ؟ قَالَ : «نَعَمْ ، یَأْتُونَّا یَسْأَلُونَّا(13) عَنْ مَعَالِمِ دِینِهِمْ وَ حَ-لاَلِهِمْ وَ حَرَامِهِمْ(14)» .(15)
2. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْمَاعِیلَ ، عَنِ ابْنِ جَبَلٍ(16) :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ،
ص: 104
1- سعد اسكاف گويد: براى كارهاى معمولى خدمت امام باقر (علیه السّلام) رفتم، فرمود: شتاب مكن (من پشت در زير آفتاب) ماندم تا آفتاب مرا سوخت و به دنبال سايه ها مى گشتم و طولى نكشيد كه جمعى بر من خارج شدند به مانند ملخهاى زرد و در بر آنها جبه هاى وسيع خز مانندى بود و عبادت آنها را نزار كرده بود.
به خدا از بس خوش سيما بودند من وضع خود را فراموش كردم، و چون خدمت آن حضرت رسيدم، فرمود: من شما را در رنج انداختم؟ عرض كردم: آرى به خدا مرا نسبت به وضع خود به فراموشى كشيد مردمى كه به من برگذشتند كه تا كنون به خوش سيمائى آنان نديده بودم، همه جست يك مرد را داشتند، گويا رنگ آنها رنگ ملخ زرد بود، عبادت آنها را نزار كرده بود.
فرمود: اى سعد، آنها را ديدى؟ گفتم: آرى، فرمود: آنها برادران جن تواند، گويد: گفتم: خدمت شما مى رسند؟ فرمود:
آرى، نزد ما آيند و از ما معالم دين خود را پرسند و از حلال و حرام سؤال كنند.
2- ابن جبل از امام صادق (علیه السّلام) گويد: بر در خانه آن حضرت بوديم و قومى بر ما بيرون آمدند به ماننده هاى زُطّ (جنسى
ص: 105
قَالَ : کُنَّا بِبَابِهِ ، فَخَرَجَ عَلَیْنَا قَوْمٌ أَشْبَاهُ الزُّطِّ(1) ، عَلَیْهِمْ أُزُرٌ(2) وَ أَکْسِیَةٌ ، فَسَأَلْنَا أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام عَنْهُمْ ، فَقَالَ : «هوءُلاَءِ إِخْوَانُکُمْ مِنَ الْجِنِّ» .(3)
3. أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ ، عَنِ ابْنِ
فَضَّالٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَعْدٍ الاْءِسْکَافِ ، قَالَ : أَتَیْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام أُرِیدُ الاْءِذْنَ عَلَیْهِ ، فَإِذَا رِحَالُ إِبِلٍ(4) عَلَی الْبَابِ مَصْفُوفَةٌ(5) ، وَ إِذَا(6) الاْءَصْوَاتُ قَدِ ارْتَفَعَتْ ، ثُمَّ خَرَجَ قَوْمٌ مُعْتَمِّینَ(7) بِالْعَمَائِمِ یُشْبِهُونَ الزُّطَّ ، قَالَ : فَدَخَلْتُ عَلی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، أَبْطَأَ إِذْنُکَ عَلَیَّ الْیَوْمَ ، وَ رَأَیْتُ قَوْماً(8) خَرَجُوا عَلَیَّ مُعْتَمِّینَ(9) بِالْعَمَائِمِ فَأَنْکَرْتُهُمْ ؟ فَقَالَ : «أَ وَ تَدْرِی(10) مَنْ أُولئِکَ یَا سَعْدُ ؟» قَالَ : قُلْتُ(11) : لاَ ، قَالَ(12) : فَقَالَ : «أُولئِکَ إِخْوَانُکُمْ مِنَ الْجِنِّ یَأْتُونَّا ، فَیَسْأَلُونَّا عَنْ حَ-لاَلِهِمْ وَ حَرَامِهِمْ وَ مَعَالِمِ دِینِهِمْ» .(13)
4. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِ-لاَدِ ، عَنْ سَدِیرٍ الصَّیْرَفِیِّ ، قَالَ : أَوْصَانِی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام بِحَوَائِجَ لَهُ بِالْمَدِینَةِ ، فَخَرَجْتُ ، فَبَیْنَا أَنَا بَیْنَ فَجِّ(14) الرَّوْحَاءِ(15) عَلی رَاحِلَتِی(16) إِذَا إِنْسَانٌ یُلْوِی بِثَوْبِهِ(17) ، قَالَ(18) : فَمِلْتُ إِلَیْهِ ، وَ ظَنَنْتُ أَنَّهُ عَطْشَانُ ، فَنَاوَلْتُهُ الاْءِدَاوَةَ(19) ، فَقَالَ لِی(20) : لاَ حَاجَةَ لِی بِهَا(21) ، وَ نَاوَلَنِی(22) کِتَاباً طِینُهُ رَطْبٌ ، قَالَ : فَلَمَّا نَظَرْتُ إِلَی الْخَاتَمِ إِذَا خَاتَمُ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، فَقُلْتُ : مَتی عَهْدُکَ بِصَاحِبِ(23) الْکِتَابِ ؟ قَالَ : السَّاعَةَ ، وَ إِذَا
ص: 106
از اهل سودان و هنود) كه لُنگ و پوششى در برداشتند، ما از امام صادق (علیه السّلام) در باره آنها پرسش كرديم، فرمود: آنان برادران شيعه مذهب شمايند از جن.
3- سعد اسكاف گويد: مى رفتم خدمت امام باقر (علیه السّلام) و مى خواستم اجازه ورود بگيرم و خدمت او برسم، به ناگاه ديدم شتران با جهازى بر در خانه صف كشيده و ناگهان آوازها بر خاست و سپس مردمى عمامه بر سر مانند زُطها (سودانى ها و هندى ها) از در خانه بيرون شدند، من خدمت امام رسيدم و گفتم:
قربانت، امروز دير به من اجازه ورود داديد و مردمى ديدم عمامه بر سر از خانه بر من بيرون شدند، من آنها را نشناختم.
فرمود: اى سعد، مى دانى اينها كيانند؟ گويد: گفتم: نه، فرمود: اينها برادران جن شمايند نزد ما مى آيند و از حلال و حرام و معالم دين خود پرسش مى كنند.
4- سدير صيرفى گويد: امام باقر (علیه السّلام) نيازمنديهائى را در مدينه به من سفارش داد و من از مدينه (به سوى مكه) روانه شدم و در تنگه روحاء (در سى ميلى يا چهل ميلى ميان مكه و مدينه) بر شتر خود سوار بودم كه يك انسانى پر و پا پيچيده به نظر آوردم و بدو رو كردم به گمانم رسيد كه تشنه است آفتابه را به او دادم، گفت:
نيازى بدان ندارم و او نامه اى به من داد كه مهر او هنوز تر بود، چون نگاه كردم، مهر امام باقر (علیه السّلام) بود، گفتم: چه وقتى اين نامه را از آقايت گرفتى؟ گفت: هم اكنون و به ناگاه در نامه مطالبى بود كه
ص: 107
فِی الْکِتَابِ أَشْیَاءُ یَأْمُرُنِی بِهَا ، ثُمَّ الْتَفَتُّ ، فَإِذَا لَیْسَ عِنْدِی أَحَدٌ .
قَالَ : ثُمَّ قَدِمَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام ، فَلَقِیتُهُ ، فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، رَجُلٌ أَتَانِی بِکِتَابِکَ(1) وَ طِینُهُ رَطْبٌ ؟
فَقَالَ : «یَا سَدِیرُ ، إِنَّ لَنَا خَدَماً مِنَ الْجِنِّ ، فَإِذَا أَرَدْنَا السُّرْعَةَ ، بَعَثْنَاهُمْ» .(2)
وَ(3) فِی رِوَایَةٍ أُخْری : قَالَ : «إِنَّ لَنَا أَتْبَاعاً مِنَ الْجِنِّ ، کَمَا أَنَّ لَنَا أَتْبَاعاً مِنَ الاْءِنْسِ ، فَإِذَا أَرَدْنَا أَمْراً بَعَثْنَاهُمْ(4)» .(5)
5. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَحْرَشٍ(6) ، قَالَ :
حَدَّثَتْنِی(7) حَکِیمَةُ بِنْتُ مُوسی ، قَالَتْ : رَأَیْتُ الرِّضَا علیه السلام وَاقِفاً عَلی بَابِ بَیْتِ الْحَطَبِ وَ هُوَ یُنَاجِی وَ لَسْتُ أَری أَحَداً ، فَقُلْتُ : یَا(8) سَیِّدِی ، لِمَنْ(9) تُنَاجِی ؟ فَقَالَ : «هذَا عَامِرٌ الزَّهْرَائِیُّ أَتَانِی یَسْأَلُنِی ، وَ یَشْکُو إِلَیَّ».
فَقُلْتُ : یَا(10) سَیِّدِی ، أُحِبُّ(11) أَنْ أَسْمَعَ کَ-لاَمَهُ(12) ، فَقَالَ لِی : «إِنَّکِ إِنْ(13) سَمِعْتِ بِهِ(14)396/1
حُمِمْتِ سَنَةً». فَقُلْتُ(15) : یَا(16) سَیِّدِی ، أُحِبُّ أَنْ أَسْمَعَهُ ، فَقَالَ لِیَ : «اسْمَعِی» فَاسْتَمَعْتُ(17) ، فَسَمِعْتُ شِبْهَ الصَّفِیرِ ، وَ رَکِبَتْنِی الْحُمّی ، فَحُمِمْتُ سَنَةً .(18)
6 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی وَ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَیُّوبَ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ، عَنْ جَابِرٍ :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «بَیْنَا(19) أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام عَلَی الْمِنْبَرِ إِذْ(20) أَقْبَلَ ثُعْبَانٌ(21) مِنْ نَاحِیَةِ بَابٍ مِنْ
ص: 108
به من دستور داده بود و رو برگردانيدم و احدى را نزد خود نديدم، گويد: سپس امام باقر (علیه السّلام) آمد و خدمتش رسيدم و گفتم: قربانت، مردى نامه شما را كه هنوز مهرش تر بود براى من آورد، فرمود: اى سدير، ما خدمت كارانى از جن داريم كه هر وقت شتاب داشته باشيم آنها را مى فرستيم.
در روايت ديگر فرمود: ما را پيروانى است از جن چنانچه پيروانى است از انس و چون كارى را بخواهيم آنها را مى فرستيم.
5- حكيمه دختر موسى (امام كاظم (علیه السّلام) گويد: امام رضا (علیه السّلام) را ديدم در انبار هيزم ايستاده و راز مى گويد و من ديگرى را نمى بينم.
گفتم: اى آقايم، با كه راز مى گوئى؟ فرمود: اين عامر زهرائى است آمده از من پرسش كند و به من شكايتى دارد، گفتم:
اى آقايم، مى خواهم كلام او را بشنوم به من فرمود: اگر سخن او را بشنوى يك سال دچار تب مى شوى. گفتم: اى آقايم، دوست دارم كلامش را بشنوم، به من فرمود: گوش بده. گوش دادم و چيزى به مانند سوت زدن شنيدم و تا يك سال دچار تب شدم.
6- جابر از امام باقر (علیه السّلام) فرمود: در اين ميان كه امير المؤمنين بر منبر بود، اژدهائى از طرف يكى از درهاى مسجد پيش آمد و مردم آهنگ كشتن او را كردند، امير مؤمنان (علیه السّلام) كس فرستاد كه دست باز داريد و آنها دست باز داشتند آن اژدها سينه سايان آمد تا به منبر
ص: 109
أَبْوَابِ الْمَسْجِدِ ، فَهَمَّ النَّاسُ أَنْ یَقْتُلُوهُ ، فَأَرْسَلَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام (1) : أَنْ کُفُّوا ، فَکَفُّوا ، وَ أَقْبَلَ الثُّعْبَانُ یَنْسَابُ(2) حَتَّی انْتَهی إِلَی الْمِنْبَرِ ، فَتَطَاوَلَ ، فَسَلَّمَ عَلی أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ، فَأَشَارَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام إِلَیْهِ أَنْ یَقِفَ حَتّی یَفْرُغَ مِنْ خُطْبَتِهِ .
وَ لَمَّا(3) فَرَغَ مِنْ خُطْبَتِهِ ، أَقْبَلَ عَلَیْهِ(4) ، فَقَالَ(5) : مَنْ أَنْتَ ؟ فَقَالَ : أَنَا(6) عَمْرُو بْنُ عُثْمَانَ خَلِیفَتِکَ عَلَی الْجِنِّ ، وَ إِنَّ أَبِی مَاتَ ، وَ أَوْصَانِی أَنْ آتِیَکَ ، فَأَسْتَطْلِعَ(7) رَأْیَکَ ، وَ قَدْ أَتَیْتُکَ یَا أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ فَمَا تَأْمُرُنِی بِهِ(8) ؟ وَ مَا تَری؟
فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : أُوصِیکَ بِتَقْوَی اللّهِ ، وَ أَنْ تَنْصَرِفَ ، فَتَقُومَ(9) مَقَامَ أَبِیکَ فِی الْجِنِّ ؛ فَإِنَّکَ خَلِیفَتِی عَلَیْهِمْ» .
قَالَ : «فَوَدَّعَ عَمْرٌو(10) أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام وَ انْصَرَفَ ، فَهُوَ(11) خَلِیفَتُهُ عَلَی الْجِنِّ». فَقُلْتُ لَهُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، فَیَأْتِیکَ عَمْرٌو ؟ وَ ذَاکَ(12) الْوَاجِبُ عَلَیْهِ ؟ قَالَ(13) : «نَعَمْ» .(14)
7. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ ، عَنِ النُّعْمَانِ بْنِ بَشِیرٍ ، قَالَ : کُنْتُ مُزَامِلاً(15) لِجَابِرِ بْنِ یَزِیدَ الْجُعْفِیِّ ، فَلَمَّا أَنْ کُنَّا بِالْمَدِینَةِ دَخَلَ عَلی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، فَوَدَّعَهُ وَ خَرَجَ مِنْ عِنْدِهِ وَ هُوَ مَسْرُورٌ ، حَتّی وَرَدْنَا الاْءُخَیْرِجَةَ(16) - أَوَّلَ(17) مَنْزِلٍ نَعْدِلُ(18) مِنْ فَیْدَ(19) إِلَی الْمَدِینَةِ - یَوْمَ جُمُعَةٍ(20) ، فَصَلَّیْنَا الزَّوَالَ ، فَلَمَّا نَهَضَ بِنَا الْبَعِیرُ إِذَا(21) أَنَا بِرَجُلٍ طُوَالٍ(22) ، آدَمَ(23) ، مَعَهُ کِتَابٌ ، فَنَاوَلَهُ جَابِراً ، فَتَنَاوَلَهُ(24) ، فَقَبَّلَهُ وَ وَضَعَهُ عَلی عَیْنَیْهِ ، وَ إِذَا هُوَ «مِنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ إِلی جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ» وَ عَلَیْهِ طِینٌ أَسْوَدُ ، رَطْبٌ ، فَقَالَ:
ص: 110
رسيد و بر آن دراز كشيد و به امير المؤمنين (علیه السّلام) درود گفت و آن حضرت بدو اشارت كرد بايستد تا سخنرانى خود را به پايان رساند و چون سخنرانى خود را به پايان رساند رو بدو كرد و فرمود: تو كيستى؟ گفت: من عمرو پسر عثمانم كه كارگزار شما بود بر جن و پدرم مرده و وصيت كرده خدمت شما برسم و نظر شما را بخواهم و من نزد شما آمدم، يا امير المؤمنين به من چه فرمائى و چه رأى دهى؟ امير المؤمنين (علیه السّلام) به او فرمود: من تو را سفارش دهم به تقواى از خدا و اين كه برگردى به جاى پدرت در ميان جن كارگزار باشى كه تو بر جنيان از طرف من نيابت دارى.
گويد: عمرو با امير المؤمنين (علیه السّلام) وداع كرد و او نائب وى است بر جنيان، من به او گفتم: قربانت، عمرو به واجب خود عمل مى كند و خدمت شما مى رسد؟ فرمود: آرى.
7- نعمان بن بشير گويد: من با جابر بن يزيد جعفى هم كجاوه بودم و چون به مدينه رسيديم، خدمت امام باقر (علیه السّلام) رسيد و با آن حضرت وداع كرد و از نزد او شاد بيرون شد تا رسيديم به اخيرجه (به وزن مصغر) و آن اول منزلى است كه از آن به سوى مدينه عدول مى كنيم، روز جمعه بود و چون نماز ظهر را خوانديم و شترهاى ما از جا برخاستند به ناگاه من مرد دراز قد و گندم گونى را ديدم كه با او نامه اى بود و آن را به جابر داد، آن را گرفت و بوسيد و به ديده هاى خود كشيد و به ناگاه بر آن نوشته بود: از طرف محمد بن على به جابر بن يزيد، مداد سياهى داشت كه هنوز تر
ص: 111
مَتی عَهْدُکَ بِسَیِّدِی ؟ فَقَالَ : السَّاعَةَ ، فَقَالَ لَهُ : قَبْلَ الصَّ-لاَةِ ، أَوْ بَعْدَ الصَّ-لاَةِ ؟ فَقَالَ : بَعْدَ الصَّ-لاَةِ ، قَالَ(1) : فَفَکَّ الْخَاتَمَ ، وَ أَقْبَلَ یَقْرَوءُهُ ··· وَ یَقْبِضُ(2) وَجْهَهُ حَتّی أَتی عَلی(3) آخِرِهِ ، ثُمَّ أَمْسَکَ الْکِتَابَ ، فَمَا رَأَیْتُهُ ضَاحِکاً وَ لاَ مَسْرُوراً حَتّی وَافَی الْکُوفَةَ .
فَلَمَّا وَافَیْنَا الْکُوفَةَ لَیْلاً بِتُّ لَیْلَتِی ، فَلَمَّا أَصْبَحْتُ أَتَیْتُهُ إِعْظَاماً لَهُ ، فَوَجَدْتُهُ قَدْ 397/1
خَرَجَ عَلَیَّ(4) وَ فِی عُنُقِهِ کِعَابٌ(5) قَدْ عَلَّقَهَا ، وَ قَدْ رَکِبَ قَصَبَةً(6) وَ هُوَ یَقُولُ : أَجِدُ(7) مَنْصُورَ بْنَ جُمْهُورٍ أَمِیراً غَیْرَ مَأْمُورٍ ، وَ أَبْیَاتاً مِنْ نَحْوِ(8) هذَا ، فَنَظَرَ فِی وَجْهِی ، وَ نَظَرْتُ فِی وَجْهِهِ ، فَلَمْ یَقُلْ لِی شَیْئاً ، وَ لَمْ أَقُلْ لَهُ(9) ، وَ أَقْبَلْتُ أَبْکِی لِمَا رَأَیْتُهُ(10) ، وَ اجْتَمَعَ عَلَیَّ وَ عَلَیْهِ الصِّبْیَانُ وَ النَّاسُ ، وَ جَاءَ(11) حَتّی دَخَلَ الرَّحَبَةَ(12) ، وَ أَقْبَلَ یَدُورُ مَعَ الصِّبْیَانِ وَ النَّاسُ یَقُولُونَ : جُنَّ جَابِرُ بْنُ یَزِیدَ جُنَّ(13) .
فَوَ اللّهِ مَا مَضَتِ الاْءَیَّامُ(14) حَتّی وَرَدَ کِتَابُ هِشَامِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ إِلی وَالِیهِ : أَنِ انْظُرْ رَجُلاً یُقَالُ لَهُ : جَابِرُ بْنُ یَزِیدَ الْجُعْفِیُّ ، فَاضْرِبْ عُنُقَهُ ، وَ ابْعَثْ إِلَیَّ بِرَأْسِهِ . فَالْتَفَتَ إِلی جُلَسَائِهِ ، فَقَالَ لَهُمْ : مَنْ جَابِرُ بْنُ یَزِیدَ الْجُعْفِیُّ ؟ قَالُوا : أَصْلَحَکَ اللّهُ ، کَانَ رَجُلاً ، لَهُ عِلْمٌ وَ فَضْلٌ(15) وَ حَدِیثٌ ، وَ حَجَّ ، فَجُنَّ وَ هُوَ ذَا فِی الرَّحَبَةِ مَعَ الصِّبْیَانِ عَلیَ الْقَصَبِ یَلْعَبُ مَعَهُمْ .
قَالَ : فَأَشْرَفَ(16) عَلَیْهِ ، فَإِذَا هُوَ مَعَ الصِّبْیَانِ یَلْعَبُ عَلَی الْقَصَبِ(17) ، فَقَالَ : الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی عَافَانِی مِنْ قَتْلِهِ . قَالَ : وَ لَمْ تَمْضِ
ص: 112
بود، جابر به او گفت: از چه وقت آقاى مرا ديدى؟
جواب داد: هم اكنون، گفت: پيش از نماز يا بعد از نماز؟
گفت: بعد از نماز، مهر نامه را برداشت و شروع به خواندن آن كرد تا آن را به پايان رسانيد و سپس نامه را بست و من ديگر او را شاد و خندان نديدم تا به كوفه رسيد و چون وارد كوفه شديم و من شب را گذراندم و با مداد براى احترام وى به ديدار او شتافتم، ديدم از در خانه بر من بيرون شد و گلوبندى از قاب استخوان به گردن دارد و بر يك نى سوار شده و مى گويد:
أجد منصور بن جمهور أميراً غير مأمور، و شعرهائى از اين قبيل مى خواند، او به روى من نگاه كرد و من به روى او نگاه كردم چيزى به من نگفت و چيزى هم به او نگفتم و چون حال او را ديدم گريستم و كودكان و مردم به گرد من و او فراهم شدند و او هم آمد تا وارد رحبه شد (ميدان پهناورى بوده در كوفه) و با كودكان مى چرخيد و مردم هم مى گفتند: جابر بن يزيد ديوانه شده، به خدا روزى نگذشت كه نامه هشام بن عبد الملك به والى كوفه رسيد و در آن نوشته بود:
بررسى كن مردى را كه جابر بن يزيد جعفى گويند، گردن بزن و سرش را براى من بفرست، او به همنشينان خود رو كرد و گفت:
جابر بن يزيد جعفى كيست؟ گفتند: أصلحك اللَّه، مردِ دانشمند و فاضل و حديث دانى بود و به حج رفت و ديوانه شد و او اكنون در ميدان بزرگ سوار نى است و با كودكان بازى مى كند.
گويد: والى، خود به ديدار او رفت و ديد با كودكان بر نى سوار است و بازى مى كند، گفت: حمد خدا را كه مرا از كشتن او
ص: 113
الاْءَیَّامُ حَتّی دَخَلَ مَنْصُورُ بْنُ جُمْهُورٍ الْکُوفَةَ ، وَ صَنَعَ(1) مَا کَانَ یَقُولُ جَابِرٌ .(2)
بَابٌ فِی الاْءَئِمَّةِ علیهم السلام أَنَّهُمْ إِذَا ظَهَرَ أَمْرُهُمْ حَکَمُوا بِحُکْمِ دَاوُدَ وَ آلِ دَاوُدَ وَ لاَ یَسْأَلُونَ الْبَیِّنَةَ ، عَلَیْهِمُ السَّ-لاَمُ وَ الرَّحْمَةُ وَ الرِّضْوَانُ (3)
1. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَنْ مَنْصُورٍ ، عَنْ فَضْلٍ الاْءَعْوَرِ ، عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ ، قَالَ : کُنَّا زَمَانَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام حِینَ قُبِضَ نَتَرَدَّدُ کَالْغَنَمِ لاَ رَاعِیَ لَهَا ، فَلَقِینَا (4)سَالِمَ بْنَ أَبِی حَفْصَةَ ، فَقَالَ لِی (5): یَا أَبَا عُبَیْدَةَ ، مَنْ إِمَامُکَ ؟ فَقُلْتُ : أَئِمَّتِی آلُ مُحَمَّدٍ علیهم السلام ، فَقَالَ : هَلَکْتَ وَ أَهْلَکْتَ ، أَ مَا سَمِعْتُ أَنَا وَ أَنْتَ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ : «مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ عَلَیْهِ(6) إِمَامٌ ، مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً»؟ فَقُلْتُ : بَلی لَعَمْرِی ، وَ قَدْ(7) کَانَ قَبْلَ ذلِکَ بِثَ-لاَثٍ أَوْ نَحْوِهَا ، دَخَلْنَا(8) عَلی أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، فَرَزَقَ(9) اللّهُ الْمَعْرِفَةَ(10) فَقُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : إِنَّ سَالِماً قَالَ لِی کَذَا وَ کَذَا .
قَالَ : فَقَالَ(11) : «یَا أَبَا عُبَیْدَةَ ، إِنَّهُ لاَ یَمُوتُ مِنَّا مَیِّتٌ حَتّی یُخَلِّفَ مِنْ بَعْدِهِ مَنْ یَعْمَلُ بِمِثْلِ عَمَلِهِ ، وَ یَسِیرُ بِسِیرَتِهِ ،
ص: 114
معاف داشت، گويد: چندى نگذشت كه منصور بن جمهور به كوفه آمد و آنچه جابر مى گفت به جا آورد.
1- ابى عبيده حذاء گويد: در دوران امام باقر هنگامى كه وفات كرد ما شيعه چون گله بى چوپان سر گردان بوديم و به سالم بن ابى حفصه (زيدى متعصب بود كه امام صادق او را لعن و تكفير كرد) بر خورديم، او به من گفت: اى ابى عبيده امامت كيست؟
گفتم: امامان من آل محمدند، گفت هلاكى و هلاك مى كنى، آيا من و تو از امام باقر (علیه السّلام) نشنيديم كه مى فرمود: هر كه بميرد و بالاى سرش امامى نباشد به مردن جاهليت مرده است.
گفتم: آرى به جان خودم و من خودم در حدود سه روز پيش از اين خدمت امام صادق رفته بودم و معرفت آن حضرت به امامت به من روزى شده بود از طرف خدا، و من به امام صادق (علیه السّلام) گزارش دادم كه سالم به من چنين و چنان گفت فرمود: اى ابا عبيده امامى از ما نميرد تا به جاى خود گذارد كسى كه مانند او كار كند و به روش او برود و بدان چه او مردم را مى خواند بخواند اى ابا عبيده به راستى مطلب اين است كه آنچه به داود (علیه السّلام) داده شد جلو
ص: 115
وَ یَدْعُو إِلی مَا دَعَا إِلَیْهِ . یَا أَبَا عُبَیْدَةَ ، إِنَّهُ لَمْ یُمْنَعْ مَا أُعْطِیَ دَاوُدَ أَنْ أُعْطِیَ سُلَیْمَانَ». ثُمَّ قَالَ : «یَا أَبَا عُبَیْدَةَ ، إِذَا قَامَ قَائِمُ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام حَکَمَ بِحُکْمِ دَاوُدَ وَ سُلَیْمَانَ ، لاَ یَسْأَلُ(1) بَیِّنَةً» .(2)
2. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبَانٍ ، قَالَ :
سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ : «لاَ تَذْهَبُ(3) الدُّنْیَا حَتّی یَخْرُجَ رَجُلٌ مِنِّی(4) ، یَحْکُمُ بِحُکُومَةِ آلِ دَاوُدَ ، وَ(5) لاَ یَسْأَلُ بَیِّنَةً(6) ، یُعْطِی(7) کُلَّ نَفْسٍ حَقَّهَا(8)» .(9)
3. مُحَمَّدٌ ، عَنْ أَحْمَدَ(10) ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِّ ، قَالَ : قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : بِمَا تَحْکُمُونَ إِذَا حَکَمْتُمْ(11) ؟ قَالَ : «بِحُکْمِ اللّهِ وَ حُکْمِ دَاوُدَ(12) ، فَإِذَا وَرَدَ عَلَیْنَا الشَّیْءُ الَّذِی لَیْسَ عِنْدَنَا(13) ، تَلَقَّانَا بِهِ رُوحُ الْقُدُسِ(14)» .(15)
4. مُحَمَّدٌ ، عَنْ أَحْمَدَ(16) ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ ، عَنْ یَحْیَی
الْحَلَبِیِّ ، عَنْ حُمْرَانَ(17) بْنِ أَعْیَنَ ، عَنْ جُعَیْدٍ الْهَمْدَانِیِّ :
عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام ، قَالَ : سَأَلْتُهُ : بِأَیِّ حُکْمٍ تَحْکُمُونَ ؟
قَالَ : «حُکْمِ(18) آلِ دَاوُدَ ، فَإِنْ أَعْیَانَا(19) شَیْءٌ ، تَلَقَّانَا بِهِ رُوحُ الْقُدُسِ(20)» .(21)
5. أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ رَحِمَهُ اللّهُ(22) ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِّ ، قَالَ : قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : مَا مَنْزِلَةُ الاْءَئِمَّةِ(23) ؟
قَالَ : «کَمَنْزِلَةِ ذِی الْقَرْنَیْنِ ،
ص: 116
گير نشد از آنچه به سليمان دادند.
سپس فرمود: اى ابا عبيده چون قائم آل محمد (علیه السّلام) قيام كند، به حكم داود و سليمان قضاوت كند و گواه نخواهد.
2- ابان گويد: از امام صادق (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود: دنيا به پايان نرسد تا از نژاد من مردى برآيد كه به روش حكمت آل داود قضاوت كند و گواه نخواهد، به هر كس حق واقعى او را بدهد.
3- عمار ساباطى گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم: شما اگر حكمروا شُديد چه حكمى مى كنيد؟ فرمود: به حكم خدا و حكم داود چون موضوعى به ما مراجعه شود كه حكم آن نزد ما حاضر نباشد روح القدس آن را به ما القاء مى كند.
4- جعيد همدانى گويد: به على بن الحسين (علیه السّلام) گفتم: به چه روشى شما قضاوت مى كنيد؟ فرمود: به روش قضاوت آل داود و اگر از چيزى درمانديم روح القدس به ما مى رساند.
5- عمار ساباطى گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم: مقام ائمه چيست؟ فرمود: چون مقام ذى القرنين و چون مقام يوشع و چون مقام آصف يار سليمان، گفت: به چه حكم مى كند؟ فرمود: به
ص: 117
وَ کَمَنْزِلَةِ یُوشَعَ ، وَ کَمَنْزِلَةِ آصَفَ صَاحِبِ سُلَیْمَانَ».
قَالَ(1) : فَبِمَا تَحْکُمُونَ(2) ؟
قَالَ : «بِحُکْمِ اللّهِ ، وَ حُکْمِ آلِ(3) دَاوُدَ ، وَ حُکْمِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ، وَ(4) یَتَلَقَّانَا بِهِ رُوحُ الْقُدُسِ(5)» .(6)
بابُ أنّ مُستَقَی العِلم مِن بیتِ آلِ مُحَمّدٍ عَلَیهِمُ السَّلامُ
1 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، قَالَ : حَدَّثَنَا یَحْیَی بْنُ عَبْدِ اللّهِ أَبُو الْحَسَنِ (7)صَاحِبُ الدَّیْلَمِ ، قَالَ :
سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهماالسلام یَقُولُ - وَ عِنْدَهُ أُنَاسٌ (8)مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ - : «عَجَباً لِلنَّاسِ أَنَّهُمْ أَخَذُوا عِلْمَهُمْ کُلَّهُ عَنْ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَعَمِلُوا (9)بِهِ وَ اهْتَدَوْا (10)، وَ یَرَوْنَ أَنَّ أَهْلَ بَیْتِهِ لَمْ یَأْخُذُوا عِلْمَهُ ، وَ نَحْنُ أَهْلُ بَیْتِهِ وَ ذُرِّیَّتُهُ ، فِی مَنَازِلِنَا نَزَلَ الْوَحْیُ ، وَ مِنْ عِنْدِنَا خَرَجَ الْعِلْمُ إِلَیْهِمْ ، أَ فَیَرَوْنَ أَنَّهُمْ عَلِمُوا (11)وَ اهْتَدَوْا ، وَ جَهِلْنَا نَحْنُ وَ ضَلَلْنَا ؟! إِنَّ
2. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الاْءَحْمَرِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ حَمَّادٍ ، عَنْ صَبَّاحٍ الْمُزَنِیِّ ، عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِیرَةَ ، عَنِ الْحَکَمِ بْنِ عُتَیْبَةَ ، قَالَ :
لَقِیَ رَجُلٌ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِيّ
ص: 118
حكم خدا و حكم آل داود و حكم آل محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و روح القدس آن را به ما القاء مى كند و مى رساند.
1- يحيى بن عبد الله ابى الحسن صاحب الديلم گويد: از امام صادق (علیه السّلام) شنيدم، در برابر جمعى از اهل كوفه كه نزد او بودند مى فرمود:
شگفت از اين مردم است كه دانش خود را همه از رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) گرفته اند و بدان عمل كرده اند و خود را رهبرى شده دانند و معتقدند كه خاندان او از علم او برنگرفتند، ما خاندان او هستيم و ذريّه او، در خانه هاى ما وحى نازل شده و از نزد ما علم به آنها رسيده، آيا نظر دارند كه آنها مى دانند و هدايت شده اند و ما مى دانيم و گمراه هستيم؟ به راستى كه اين محال است.
2- حكم بن عتيبه گويد: مردى در ثعلبيه حسين بن على (علیه السّلام) را ملاقات كرد و آن حضرت به سوى كربلا مى رفت، خدمت آن حضرت رسيد و بر او سلام داد، حسين (علیه السّلام) به او فرمود: تو از كدام
ص: 119
علیهماالسلام بِالثَّعْلَبِیَّةِ(1) - وَ هُوَ یُرِیدُ کَرْبَ-لاَءَ - فَدَخَلَ عَلَیْهِ ، فَسَلَّمَ عَلَیْهِ ، فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام : «مِنْ أَیِّ الْبِ-لاَدِ أَنْتَ ؟» قَالَ : مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ .
قَالَ : «أَمَا وَ اللّهِ ، یَا أَخَا أَهْلِ الْکُوفَةِ ، لَوْ(2) لَقِیتُکَ بِالْمَدِینَةِ لاَءَرَیْتُکَ أَثَرَ جَبْرَئِیلَ علیه السلام مِنْ دَارِنَا ، وَ نُزُولِهِ بِالْوَحْیِ عَلی جَدِّی ، یَا أَخَا أَهْلِ الْکُوفَةِ ، أَ فَمُسْتَقَی النَّاسِ الْعِلْمَ(3) مِنْ عِنْدِنَا ، فَعَلِمُوا ، وَ جَهِلْنَا ؟! هذَا مَا لاَ یَکُونُ» .(4)
بَابُ أَنَّهُ لَیْسَ شَیْءٌ مِنَ الْحَقِّ فِی یَدِ (5)النَّاسِ إِلاَّ مَا خَرَجَ مِنْ عِنْدِ الاْءَئِمَّةِ علیهم السلام وَ أَنَّ کُلَّ شَیْءٍ لَمْ یَخْرُجْ مِنْ عِنْدِهِمْ (6)فَهُوَ بَاطِلٌ
1. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنْ یُونُسَ ، عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، قَالَ :
سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ : «لَیْسَ عِنْدَ أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ حَقٌّ وَ لاَ صَوَابٌ ، وَ لاَ(7) أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ یَقْضِی بِقَضَاءٍ حَقٍّ(8) إِلاَّ مَا خَرَجَ مِنَّا(9) أَهْلَ الْبَیْتِ ، وَ إِذَا تَشَعَّبَتْ(10) بِهِمُ الاْءُمُورُ کَانَ الْخَطَأُ(11) مِنْهُمْ ، وَ الصَّوَابُ مِنْ(12) عَلِیٍّ علیه السلام » .(13)
2. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ أَبِی نَصْرٍ ، عَنْ مُثَنًّی ، عَنْ زُرَارَةَ ، قَالَ : کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، فَقَالَ لَهُ
ص: 120
شهرى؟ گفت: از اهل كوفه هستم، فرمود: اى برادر اهل كوفه به خدا سوگند اگر در مدينه تو را مى ديدم، اثر جبرئيل (جاى پاى او) را در خانه خود و نزول او را براى وحى به جدّم به تو مى نمودم، اى برادر اهل كوفه! مردم از نزد ما دانش را برگرفتند و از سر چشمه علم خاندان ما شربت علم نوشيدند، آيا آنها دانستند و ما ندانستيم؟ اين چيزى است كه شدنى نيست.
1- محمد بن مسلم گويد: از امام باقر (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود:
در نزد هيچ كس حق و درستى نيست و هيچ كس به درستى قضاوت نكند جز آنچه از ما خاندان بيرون شده است و چون كارها بر آنها پريشان مى شد خطاء از آنها بود و درست از على (علیه السّلام) بود.
2- زراره گويد: من نزد امام باقر (علیه السّلام) بودم، مردى از اهل كوفه از آن حضرت راجع به قول امير المؤمنين (علیه السّلام) پرسيد كه:
ص: 121
رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ یَسْأَلُهُ عَنْ قَوْلِ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : «سَلُونِی عَمَّا شِئْتُمْ ، فَ-لاَ(1) تَسْأَلُونِّی(2) عَنْ شَیْءٍ إِلاَّ نَبَّأْتُکُمْ(3) بِهِ».
قَالَ(4) : «إِنَّهُ لَیْسَ أَحَدٌ عِنْدَهُ عِلْمُ شَیْءٍ إِلاَّ(5) خَرَجَ مِنْ عِنْدِ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ، فَلْیَذْهَبِ النَّاسُ حَیْثُ شَاؤُوا ؛ فَوَ اللّهِ ، لَیْسَ الاْءَمْرُ إِلاَّ مِنْ هَاهُنَا» وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلی بَیْتِهِ(6) .(7)
3. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ ، عَنْ أَبِی مَرْیَمَ ، قَالَ : قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لِسَلَمَةَ بْنِ کُهَیْلٍ وَ الْحَکَمِ بْنِ عُتَیْبَةَ(8) : «شَرِّقَا وَ غَرِّبَا(9) ، فَ-لاَ تَجِدَانِ(10) عِلْماً صَحِیحاً إِلاَّ شَیْئاً خَرَجَ(11) مِنْ عِنْدِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ(12)» .(13)
4. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ ، عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ عُثْمَانَ(14) ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ ، قَالَ : قَالَ لِی علیه السلام (15) : «إِنَّ الْحَکَمَ بْنَ عُتَیْبَةَ مِمَّنْ قَالَ اللّهُ : «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنّا بِاللّهِ 1 400/1
وَ بِالْیَوْمِ الاْآخِرِ وَ ما هُمْ بِمُوءْمِنِینَ»(16) فَلْیُشَرِّقِ الْحَکَمُ وَ لْیُغَرِّبْ ، أَمَا وَ اللّهِ ، لاَ یُصِیبُ الْعِلْمَ إِلاَّ مِنْ أَهْلِ بَیْتٍ نَزَلَ عَلَیْهِمْ جَبْرَئِیلُ(17) علیه السلام » .(18)
5. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِیِّ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ شَهَادَةِ وَلَدِ الزِّنی : تَجُوزُ ؟ فَقَالَ : «لاَ». فَقُلْتُ : إِنَّ الْحَکَمَ بْنَ عُتَیْبَةَ یَزْعُمُ أَنَّهَا تَجُوزُ ، فَقَالَ : «اللّهُمَّ لاَ تَغْفِرْ(19) ذَنْبَهُ ، مَا قَالَ اللّهُ لِلْحَکَمِ
ص: 122
«بپرسيد از من هر چه خواهيد و چيزى از من نپرسيد جز آنكه شما را از آن خبر دهم».
امام باقر (علیه السّلام) فرمود: به راستى مطلب اين است كه هيچ كس علمى ندارد جز آن كه از نزد على (علیه السّلام) بيرون آمده، مردم هر جا خواهند بروند، به خدا سوگند كه علم حق و درست نيست جز از اينجا (با دست اشاره به خانه خود كرد).
3- امام باقر (علیه السّلام) به سلمة بن كهيل و حكم بن عتيبه فرمود:
به مشرق برويد يا مغرب، علمِ درست به دست نياوريد جز آنچه از نزد ما خاندان بيرون آمده است.
4- ابى بصير گويد: امام (علیه السّلام) به من فرمود: به راستى كه حكم بن عتيبه از آنها است كه خدا در باره آنها فرموده است (8 سوره بقره): «و برخى مردمند كه مى گويند گرويديم به خدا و روز قيامت و نيستند معتقد بدان».
به مشرق رود حَكَم يا مغرب، هلا به خدا دست او به علم نرسد جز از خاندانى كه جبرئيل بر آنها نازل شده است.
5- ابى بصير گويد: از امام باقر (علیه السّلام) پرسيدم كه گواهى زنازاده رواست؟ فرمود: نه، گفتم: حكم بن عتيبه آن را روا و نافذ مى داند فرمود: بار خدايا گناه او را نيامرز، خدا به حكم نفرموده است كه (44 سوره زخرف): «به راستى كه آن قرآن ياد آورى براى تو
ص: 123
«إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ»(1) فَلْیَذْهَبِ الْحَکَمُ یَمِیناً وَ شِمَالاً ، فَوَ اللّهِ لاَ یُوءْخَذُ الْعِلْمُ إِلاَّ مِنْ أَهْلِ بَیْتٍ نَزَلَ عَلَیْهِمْ جَبْرَئِیلُ علیه السلام » .(2)
6. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ یَزِیدَ(3) ، عَنْ بَدْرٍ ، عَنْ أَبِیهِ ، قَالَ : حَدَّثَنِی سَلاَّمٌ أَبُو عَلِیٍّ الْخُرَاسَانِیُّ ، عَنْ سَلاَّمِ بْنِ سَعِیدٍ الْمَخْزُومِیِّ ، قَالَ : بَیْنَا أَنَا جَالِسٌ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ عَبَّادُ بْنُ کَثِیرٍ عَابِدُ أَهْلِ الْبَصْرَةِ، وَ ابْنُ شُرَیْحٍ فَقِیهُ أَهْلِ مَکَّةَ - وَ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام مَیْمُونٌ الْقَدَّاحُ مَوْلی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام - فَسَأَلَهُ عَبَّادُ بْنُ کَثِیرٍ ، فَقَالَ : یَا أَبَا عَبْدِ اللّهِ ، فِی کَمْ ثَوْبٍ کُفِّنَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؟ قَالَ(4) :
«فِی ثَ-لاَثَةِ أَثْوَابٍ : ثَوْبَیْنِ صُحَارِیَّیْنِ(5) ، وَ ثَوْبٍ حِبَرَةٍ(6) ، وَ کَانَ فِی الْبُرْدِ قِلَّةٌ» .
فَکَأَنَّمَا ازْوَرَّ(7) عَبَّادُ بْنُ کَثِیرٍ مِنْ ذلِکَ ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «إِنَّ نَخْلَةَ مَرْیَمَ إِنَّمَا کَانَتْ عَجْوَةً(8) ، وَ نَزَلَتْ مِنَ السَّمَاءِ ، فَمَا نَبَتَ مِنْ أَصْلِهَا کَانَ عَجْوَةً ، وَ مَا کَانَ مِنْ لُقَاطٍ(9) فَهُوَ لَوْنٌ(10)» .
فَلَمَّا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِهِ ، قَالَ عَبَّادُ بْنُ کَثِیرٍ لاِبْنِ شُرَیْحٍ : وَ اللّهِ مَا أَدْرِی مَا هذَا الْمَثَلُ الَّذِی ضَرَبَهُ(11) لِی أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ؟ فَقَالَ(12) ابْنُ شُرَیْحٍ : هذَا الْغُ-لاَمُ یُخْبِرُکَ ؛ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ - یَعْنِی مَیْمُونٌ - فَسَأَلَهُ ، فَقَالَ مَیْمُونٌ : أَ مَا تَعْلَمُ مَا قَالَ لَکَ؟ قَالَ :
ص: 124
و قوم تو است» برود حَكَم به راست يا چپ، به خدا علم اخذ نشود جز از خاندان رسول (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) كه جبرئيل بر آنها نازل شده است.
6- سلام بن سعيد مخزومى گويد: در اين ميان كه من نزد امام صادق (علیه السّلام) نشسته بودم عبّاد بن كثير عابد بصريان، و ابن شريح فقيه و مفتى اهل مكه خدمت آن حضرت آمدند و ميمون قداح آزاد كرده امام باقر (علیه السّلام) هم نزد آن حضرت بود، عبّاد بن كثير به امام صادق عرض كرد: يا ابا عبد الله رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را در چند جامه كفن كردند؟
فرمود: در سه جامه دو بُرد صحُارى بافت (صُحار- به ضم- قريه اى است در يمن كه بُرد يمن را بدان نسبت مى دادند) و يك جامه حبره از بُردهاى يمن و بُرد كمياب بود، گويا عبّاد بن كثير از اين جواب روى در هم كشيد و آن را نپسنديد.
امام صادق (علیه السّلام) فرمود: به راستى نخله مريم (كه عيسى را در سايه آن زائيد و خطاب رسيد از آن بتكاند و بخورد) خرماى عجوه بود و از آسمان آمده بود و هر چه از ريشه آن روئيده بود عجوه بود (عجوه يكى از بهترين انواع خرماى مدينه است و پيغمبر نخله آن را كاشته) و آنچه هسته آن را از اينجا و آنجا جمع كرده كاشتند نوع ديگر بود و خرماى دقل بود.
و چون از حضور امام بيرون شدند عبّاد بن كثير به ابن شريح گفت: به خدا اين مثلى كه امام صادق (علیه السّلام) براى من زد نفهميدم، ابن شريح گفت: اين غلام (يعنى ميمون قداح) به تو خبر مى دهد زيرا او هم پرورده آنها است، عبّاد از ميمون قداح پرسيد، ميمون گفت:
نفهميدى به تو چه گفت، گفت: نه به خدا، گفت: او براى خود مثلى زد و به تو خبر داد كه او از فرزندان رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) است و علم
ص: 125
لاَ وَ اللّهِ ، قَالَ : إِنَّهُ ضَرَبَ لَکَ مَثَلَ نَفْسِهِ ، فَأَخْبَرَکَ أَنَّهُ وَلَدٌ مِنْ(1) وُلْدِ(2) رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَ عِلْمُ رَسُولِ اللّهِ عِنْدَهُمْ ، فَمَا جَاءَ مِنْ عِنْدِهِمْ ، فَهُوَ صَوَابٌ ، وَ مَا جَاءَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِهِمْ ، فَهُوَ لُقَاطٌ .(3)
بَابٌ فِیمَا جَاءَ أَنَّ حَدِیثَهُمْ صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ
1. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ(4) ، عَنْ جَابِرٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام : «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : إِنَّ حَدِیثَ آلِ مُحَمَّدٍ صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ(5) ، لاَ یُوءْمِنُ بِهِ إِلاَّ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ ، أَوْ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ ، أَوْ عَبْدٌ امْتَحَنَ اللّهُ قَلْبَهُ لِلاْءِیمَانِ ، فَمَا وَرَدَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَدِیثِ آلِ مُحَمَّدٍ فَ-لاَنَتْ لَهُ قُلُوبُکُمْ وَ عَرَفْتُمُوهُ ، فَاقْبَلُوهُ ؛ وَ مَا اشْمَأَزَّتْ(6) مِنْهُ قُلُوبُکُمْ وَ أَنْکَرْتُمُوهُ ، فَرُدُّوهُ إِلَی اللّهِ وَ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلَی الْعَالِمِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ ، وَ إِنَّمَا الْهَالِکُ(7) أَنْ یُحَدَّثَ(8) أَحَدُکُمْ بِشَیْءٍ مِنْهُ لاَ یَحْتَمِلُهُ ، فَیَقُولَ : وَ اللّهِ مَا کَانَ هذَا ، وَ اللّهِ مَا کَانَ هذَا ؛ وَ الاْءِنْکَارُ هُوَ الْکُفْرُ» .(9)
2. أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ ، عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسی(10) ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «ذُکِرَتِ
ص: 126
رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نزد اولاد او است، هر چه از نزد اولاد او بيرون آيد درست است و هر چه از نزد ديگران باشد از اينجا آنجا از سر خاشاك ها جمع شده.
1- امام باقر (علیه السّلام) فرموده: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرموده: به راستى حديث آل محمد صعب است و مستصعب بدان ايمان نياورد جز فرشته اى مقرب يا پيغمبرى مرسل يا بنده اى كه خدا دلش را به ايمان آزموده.
آنچه از حديث آل محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) به شما رسيد و دلنشين شما گرديد و آن را فهميديد آن را پذيرا شويد، آنچه را دل شما نگرفت و آن را نفهميديد آن را به خدا و رسولش و به عالم از آل محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) برگردانيد، هلاكت در اينجا است كه براى يكى از شما آنچه را تحمل ندارد و نمى تواند بفهمد باز گويند و او بگويد به خدا اين نمى شود، به خدا اين نمى شود، انكار همان كفر است.
2- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: يك روز نزد على بن الحسين (علیه السّلام) تقيه ياد آور شد، فرمود: به خدا اگر ابو ذر آنچه را در
ص: 127
التَّقِیَّةُ یَوْماً عِنْدَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام ، فَقَالَ : وَاللّهِ ، لَوْ عَلِمَ أَبُوذَرٍّ مَا فِی قَلْبِ سَلْمَانَ لَقَتَلَهُ(1) - وَ لَقَدْ آخی رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بَیْنَهُمَا - فَمَا ظَنُّکُمْ بِسَائِرِ الْخَلْقِ ؟ إِنَّ عِلْمَ الْعُلَمَاءِ صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ ، لاَ یَحْتَمِلُهُ إِلاَّ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ ، أَوْ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ ، أَوْ عَبْدٌ مُوءْمِنٌ(2) امْتَحَنَ اللّهُ قَلْبَهُ لِلاْءِیمَانِ».
فَقَالَ(3) : «وَ إِنَّمَا صَارَ سَلْمَانُ مِنَ الْعُلَمَاءِ لاِءَنَّهُ امْرُوءٌ مِنَّا(4) أَهْلَ الْبَیْتِ ، فَلِذلِکَ نَسَبْتُهُ إِلَی الْعُلَمَاءِ(5)» .(6)
3 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ الْبَرْقِیِّ ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ أَوْ غَیْرِهِ: رَفَعَهُ(7) إِلی أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ حَدِیثَنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ ، لاَ یَحْتَمِلُهُ(8) إِلاَّ صُدُورٌ مُنِیرَةٌ ، أَوْ(9) قُلُوبٌ سَلِیمَةٌ ، أَوْ أَخْ-لاَقٌ حَسَنَةٌ ؛ إِنَّ اللّهَ أَخَذَ مِنْ شِیعَتِنَا الْمِیثَاقَ(10) کَمَا أَخَذَ عَلی بَنِی(11) آدَمَ(12) «أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ»(13) فَمَنْ وَفی(14) لَنَا ، وَفَی اللّهُ لَهُ بِالْجَنَّةِ ؛ وَ مَنْ أَبْغَضَنَا وَ لَمْ یُوءَدِّ(15) إِلَیْنَا حَقَّنَا ، فَفِی النَّارِ خَالِداً مُخَلَّداً» .(16)
4. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی وَ غَیْرُهُ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا ، قَالَ : کَتَبْتُ إِلی أَبِی الْحَسَنِ صَاحِبِ الْعَسْکَرِ علیه السلام : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، مَا مَعْنی قَوْلِ الصَّادِقِ علیه السلام : «حَدِیثُنَا(17) لاَ یَحْتَمِلُهُ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ ، وَ لاَ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ ، وَ لاَ مُوءْمِنٌ امْتَحَنَ اللّهُ قَلْبَهُ لِلاْءِیمَانِ»؟
فَجَاءَ الْجَوَابُ : «إِنَّمَا مَعْنی قَوْلِ الصَّادِقِ علیه السلام : - أَیْ لاَ یَحْتَمِلُهُ مَلَکٌ(18) وَ لاَ نَبِیٌّ وَ لاَ مُوءْمِنٌ - أَنَّ الْمَلَکَ لاَ یَحْتَمِلُهُ حَتّی یُخْرِجَهُ إِلی مَلَکٍ غَیْرِهِ ، وَ النَّبِیُّ لاَ یَحْتَمِلُهُ حَتّی یُخْرِجَهُ إِلی نَبِیٍّ غَیْرِهِ ، وَ الْمُوءْمِنُ
ص: 128
دل سلمان بود مى دانست او را مى كشت با اينكه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) آن دو را با هم برادر كرده بود، پس در باره مردم ديگر چه گمانى مى بريد، به راستى علم و علماء دشوار و سختگير است تحمل آن را ندارد جز پيغمبر مرسل يا فرشته مقرب يا بنده اى كه خدا دلش را به ايمان آزموده است.
پس فرمود: همانا سلمان از علماء است چون مردى است از ما خاندان و از اين رو او را در رديف علماء ياد كردم.
3- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: به راستى حديث ما دشوار است و سخت گير تحمل آن را ندارد جز سينه هاى روشن يا دلهاى پاك و سالم يا اخلاق خوب، به راستى خدا از شيعه هاى ما پيمان ولايت گرفته است چنانچه از بنى آدم پيمان ربوبيت خود را گرفته و فرموده: «آيا من پروردگار شما نيستم» هر كه براى ما وفا كند، خدا به او بهشت ايفاء كند و هر كه ما را دشمن دارد و حق ما را نپردازد در دوزخ باشد هميشه و جاويدان.
4- يكى از اصحاب ما گويد: به صاحب عسكر (علیه السّلام) نوشتم:
قربانت، چيست معنى قول امام صادق (علیه السّلام) كه فرموده:
«حديث ما دشوار است و متحمل آن نشود فرشته مقرب و نه پيغمبر مرسل و نه مؤمنى كه خدا دلش را به ايمان آزموده است».
جواب آمد كه همانا معنى قول صادق (علیه السّلام) اين كه «فرشته و پيغمبر و مؤمن حديث ما را تحمل نمى كنند» اينست كه فرشته آن را تحمل نمى كند تا اين كه آن را به فرشته ديگر (ما فوق خود) عرض كند و پيغمبر آن را تحمل نمى كند تا آن را به پيغمبر ديگر (ما فوق خود)
ص: 129
لاَ یَحْتَمِلُهُ حَتّی یُخْرِجَهُ إِلی مُوءْمِنٍ غَیْرِهِ ، فَهذَا مَعْنی قَوْلِ جَدِّی علیه السلام » .(1)
5. أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ(2) ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ الْعَبَّاسِ ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیی ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُسْکَانَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْخَالِقِ وَ أَبِی بَصِیرٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «یَا أَبَا مُحَمَّدٍ ، إِنَّ عِنْدَنَا - وَ اللّهِ - سِرّاً مِنْ سِرِّ اللّهِ ، وَ عِلْماً مِنْ عِلْمِ اللّهِ ، وَ اللّهِ مَا یَحْتَمِلُهُ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ ، وَ لاَ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ ، وَ لاَ مُوءْمِنٌ امْتَحَنَ اللّهُ قَلْبَهُ لِلاْءِیمَانِ ، وَ اللّهِ مَا کَلَّفَ اللّهُ ذلِکَ(3) أَحَداً غَیْرَنَا ، وَ لاَ اسْتَعْبَدَ بِذلِکَ أَحَداً غَیْرَنَا(4) ، وَ إِنَّ(5) عِنْدَنَا سِرّاً مِنْ سِرِّ اللّهِ ، وَ عِلْماً مِنْ عِلْمِ اللّهِ ، أَمَرَنَا اللّهُ بِتَبْلِیغِهِ ، فَبَلَّغْنَا(6) عَنِ اللّهِ - عَزَّ وَ جَلَّ - مَا أَمَرَنَا بِتَبْلِیغِهِ ، فَلَمْ نَجِدْ لَهُ مَوْضِعاً وَ لاَ أَهْلاً وَ لاَ حَمَّالَةً یَحْتَمِلُونَهُ ، حَتّی خَلَقَ اللّهُ لِذلِکَ أَقْوَاماً خُلِقُوا(7) مِنْ طِینَةٍ خُلِقَ مِنْهَا مُحَمَّدٌ وَ آلُهُ(8) وَ ذُرِّیَّتُهُ علیهم السلام ، وَ مِنْ نُورٍ خَلَقَ اللّهُ مِنْهُ مُحَمَّداً وَ ذُرِّیَّتَهُ ، وَ صَنَعَهُمْ بِفَضْلِ صُنْعِ(9) رَحْمَتِهِ الَّتِی صَنَعَ مِنْهَا مُحَمَّداً وَ ذُرِّیَّتَهُ ، فَبَلَّغْنَا عَنِ اللّهِ مَا أَمَرَنَا بِتَبْلِیغِهِ ، فَقَبِلُوهُ وَ احْتَمَلُوا ذلِکَ ، فَبَلَغَهُمْ ذلِکَ(10) عَنَّا ، فَقَبِلُوهُ وَ احْتَمَلُوهُ ، وَ بَلَغَهُمْ ذِکْرُنَا ، فَمَالَتْ قُلُوبُهُمْ إِلی مَعْرِفَتِنَا وَ حَدِیثِنَا ، فَلَوْ لاَ أَنَّهُمْ خُلِقُوا مِنْ هذَا لَمَا کَانُوا کَذلِکَ ؛ لاَ وَ اللّهِ ، مَا احْتَمَلُوهُ» .
ثُمَّ قَالَ : «إِنَّ اللّهَ خَلَقَ أَقْوَاماً لِجَهَنَّمَ وَ النَّارِ ، فَأَمَرَنَا أَنْ نُبَلِّغَهُمْ کَمَا بَلَّغْنَاهُمْ ، وَ اشْمَأَزُّوا(11) مِنْ ذلِکَ ، وَ نَفَرَتْ قُلُوبُهُمْ ، وَ رَدُّوهُ عَلَیْنَا(12) وَ لَمْ
ص: 130
بنمايد و مؤمن آن را تحمل نمى كند تا آن را به مؤمن ديگرى (ما فوق خود) بنمايد، اين است معنى قول جدّ من.
5- ابى بصير گويد: امام صادق (علیه السّلام) فرمود: اى ابا محمد به راستى نزد ما به خدا سرّى است از خدا و علمى است از علم خدا كه به خدا سوگند هيچ فرشته مقرب و پيغمبر مرسل و مؤمنى كه خدا دلش را به ايمان آزموده متحمل آن نتواند شد، به خدا موظف نكرده است بدان خداوند احدى را جز ما و به بندگى خود نگرفته است بدان احدى را جز ما و نزد ما بعضى اسرار و بعضى از علم خدا است كه به ما دستور داده آن را به ديگران تبليغ كنيم از طرف خدا و ما آن را از طرف خدا عز و جل تبليغ مى كنيم و براى آن محلى و اهلى و حاملى دريافت نمى كنيم كه آن را تحمل كنند و بفهمند تا خدا براى آن مردمانى را بيافريند از همان گلى كه محمد و خاندان و ذريّه او را آفريده و آنها را از فضل و رحمت خود چنان بسازد كه محمد و ذريّه او را ساخته و ما به آنها آنچه را دستور داشتيم تبليغ كرديم و آن را پذيرفتند و تحمل كردند و فهميدند و آن اسرار علم الهى از ما بدانها رسيد و پذيرفتند و فهميدند و نام ما را شنيدند و دل به معرفت و حديث ما دادند و گر نه نبود كه از آن آفريده شده بودند مسلماً چنان نبودند، نه به خدا آن را تحمل نمى كردند و نمى فهميدند.
سپس فرمود: به راستى خدا مردمانى را براى دوزخ آفريده و براى آتش و ما دستور داشتيم به آنها تبليغ كنيم و تبليغ كرديم به آنها و به دل آنها نچسبيد و دلشان از آن نفرت كرد و آن را به ما برگردانيدند و متحمل آن نشدند و آن را دروغ شمردند و گفتند
ص: 131
یَحْتَمِلُوهُ ، وَ کَذَّبُوا بِهِ ، وَ قَالُوا : سَاحِرٌ کَذَّابٌ ؛ فَطَبَعَ اللّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ ، وَ أَنْسَاهُمْ ذلِکَ ، ثُمَّ أَطْلَقَ اللّهُ لِسَانَهُمْ بِبَعْضِ الْحَقِّ ، فَهُمْ یَنْطِقُونَ بِهِ وَ قُلُوبُهُمْ مُنْکِرَةٌ ؛ لِیَکُونَ(1) ذلِکَ دَفْعاً عَنْ أَوْلِیَائِهِ وَ أَهْلِ طَاعَتِهِ ؛ وَ لَوْ لاَ ذلِکَ مَا عُبِدَ اللّهُ فِی أَرْضِهِ ، فَأَمَرَنَا بِالْکَفِّ عَنْهُمْ وَ السَّتْرِ(2) وَ الْکِتْمَانِ ، فَاکْتُمُوا عَمَّنْ أَمَرَ اللّهُ بِالْکَفِّ عَنْهُ ، وَ اسْتُرُوا عَمَّنْ(3) أَمَرَ اللّهُ بِالسَّتْرِ وَ الْکِتْمَانِ عَنْهُ» .
قَالَ : ثُمَّ رَفَعَ یَدَهُ وَ بَکی ، وَ قَالَ : «اللّهُمَّ ، إِنَّ(4) هوءُلاَءِ لَشِرْذِمَةٌ(5) قَلِیلُونَ ، فَاجْعَلْ مَحْیَانَا مَحْیَاهُمْ ، وَ مَمَاتَنَا مَمَاتَهُمْ ، وَ لاَ تُسَلِّطْ عَلَیْهِمْ عَدُوّاً لَکَ ؛ فَتُفْجِعَنَا(6) بِهِمْ ؛ فَإِنَّکَ إِنْ أَفْجَعْتَنَا بِهِمْ لَمْ تُعْبَدْ أَبَداً فِی أَرْضِکَ ، وَ صَلَّی اللّهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ(7) وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً» .(8)
بَابُ مَا أَمَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِالنَّصِیحَةِ(9) لاِءَئِمَّةِ الْمُسْلِمِینَ وَ اللُّزُومِ لِجَمَاعَتِهِمْ ، وَ مَنْ هُمْ(10)
1. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «أَنَّ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله خَطَبَ النَّاسَ فِی مَسْجِدِ الْخَیْفِ ، فَقَالَ : نَضَّرَ اللّهُ(11) عَبْداً سَمِعَ مَقَالَتِی ،
ص: 132
جادوگر و دروغگو، و خدا مهر بر دل آنها نهاد و آن را از يادشان برد. و سپس زبانشان را به بعضى از بيان حق باز كرد و آن را به زبان مى گويند ولى از دل باور ندارند تا بدين وسيله از اولياى خدا و أهل طاعتش دفاع شود و اگر چنين نبود خدا در زمين خود پرستش نمى شد و ما دستور يافتيم كه از آنها نهان داريم و كتمان كنيم، شما هم نهان كنيد از آنها كه خدا دستور داده به صرف نظر از آن و پنهان كنيد از آنها كه خدا دستور داده به ستر و كتمان از او.
گويد: سپس دست برداشت و گريست و فرمود: بار خدايا اينان جمعى اندكند آنها را در زندگى و مرگ ما شريك گردان و دشمن خود را بر آنها مسلط مكن تا ما را به مرگ آنان داغدار كنى زيرا اگر داغ آنها را به دل ما گذارى تو هرگز در زمين خود پرستيده نشوى و رحمت و درود فراوان بر محمد و آلش.
1- رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) در مسجد خيف براى مسلمانان سخنرانى كرد، فرمود:
خُرّم كند خدا بنده اى را كه گفتار مرا بشنود و آن را در دل جاى دهد و نگهدارد و به كسى كه نشنيده برساند چه بسا كسى كه دستور بينائى و فهم با خود دارد و خود بينا و با فهم نيست و چه بسا
ص: 133
فَوَعَاهَا(1) وَ حَفِظَهَا(2) ، وَ بَلَّغَهَا مَنْ لَمْ یَسْمَعْهَا(3) ؛ فَرُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ غَیْرُ فَقِیهٍ ، وَ رُبَّ(4) حَامِلِ فِقْهٍ إِلی(5) مَنْ هُوَ أَفْقَهُ مِنْهُ ، ثَ-لاَثٌ لاَ یُغِلُّ عَلَیْهِنَّ(6) قَلْبُ امْرِئٍ مُسْلِمٍ : إِخْ-لاَصُ الْعَمَلِ لِلّهِ ، وَ النَّصِیحَةُ لاِءَئِمَّةِ الْمُسْلِمِینَ ، وَ اللُّزُومُ
لِجَمَاعَتِهِمْ ؛ فَإِنَّ دَعْوَتَهُمْ مُحِیطَةٌ مِنْ وَرَائِهِمْ(7) ، الْمُسْلِمُونَ(8)
إِخْوَةٌ تَتَکَافَأُ(9) دِمَاوءُهُمْ ، وَ یَسْعی بِذِمَّتِهِمْ(10) أَدْنَاهُمْ».(11)
وَ رَوَاهُ(12) أَیْضاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ(13) ، عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ مِثْلَهُ ، وَ زَادَ فِیهِ: «وَ هُمْ یَدٌ عَلی مَنْ سِوَاهُمْ» وَ ذَکَرَ فِی حَدِیثِهِ أَنَّهُ خَطَبَ فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ بِمِنًی(14) فِی مَسْجِدِ الْخَیْفِ .(15)
2 . مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ ، عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مِسْکِینٍ ، عَنْ رَجُلٍ مِنْ قُرَیْشٍ مِنْ أَهْلِ مَکَّةَ(16) ، قَالَ : قَالَ سُفْیَانُ الثَّوْرِیُّ : اذْهَبْ بِنَا إِلی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، قَالَ : فَذَهَبْتُ مَعَهُ إِلَیْهِ ، فَوَجَدْنَاهُ قَدْ رَکِبَ دَابَّتَهُ(17) ، فَقَالَ لَهُ سُفْیَانُ : یَا أَبَا عَبْدِ اللّهِ ، حَدِّثْنَا بِحَدِیثِ خُطْبَةِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَسْجِدِ الْخَیْفِ ، قَالَ(18) : «دَعْنِی حَتّی أَذْهَبَ فِی حَاجَتِی ؛ فَإِنِّی قَدْ رَکِبْتُ ، فَإِذَا جِئْتُ حَدَّثْتُکَ».
فَقَالَ : أَسْأَلُکَ بِقَرَابَتِکَ مِنْ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا حَدَّثْتَنِی ، قَالَ : فَنَزَلَ ، فَقَالَ لَهُ(19) سُفْیَانُ(20) : مُرْ(21) لِی بِدَوَاةٍ وَ قِرْطَاسٍ حَتّی أُثْبِتَهُ ، فَدَعَا بِهِ(22) ، ثُمَّ قَالَ : «اکْتُبْ :
ص: 134
كسى كه چنين دستورى را به بافهمتر از خود نقل مى كند سه چيز است كه دل مرد مسلمان در آنها دغلى روا نمى دارد، (كينه ورزى نمى كند خ ل) (شرانگيزى نمى كند خ ل):
1- كردار پاك و بى غرض براى خدا.
2- خير انديشى براى پيشوايان و رهبران مسلمين.
3- پيوست و پايدارى در جماعت مسلمانان، زيرا دعوت جامعه مسلمانان فراگيرنده است هر آنكه را در دنبال آنان باشد (دعاى ائمه فراگيرد هر كه را در دنبال آنان باشد خ ل) (دعاى پيغمبر فراگيرد مسلمانان را و هر كه دنبال آنان باشد خ ل).
مسلمانان همه برادرند و خونشان با هم برابر است، كوچكترين فرد مسلمان براى اجراى پيمان امان جامعه مسلمانان كوشا است (پيمان امان كوچكترين فرد مسلمان بر همه مسلمانان مجرى است و بايد براى اجراى آن شتاب شود خ ل).
2- يكى از مردان قرشى ساكن مكه گويد: سفيان ثورى گفت: بيا ما را ببر خدمت جعفر بن محمد (علیه السّلام)، گويد: من با او خدمت آن حضرت رفتيم و وقتى رسيديم كه سوار مركب خود شده بود، سفيان به آن حضرت عرض كرد: يا ابا عبد الله حديث خطبه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را در مسجد خيف براى ما باز گو، فرمود: اكنون بگذار دنبال كار خود بروم چون سوار شدم، و چون برگشتم براى تو باز مى گويم، عرض كرد: تو را به قرابت رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) سوگند كه اين حديث را بفرمائيد براى من، آن حضرت پياده شد و سفيان عرض كرد: دستور بدهيد تا دوات و كاغذ براى من بياورند و آن را از زبان شما بنويسم، دوات و كاغذ خواست و سپس فرمود:
بنويس:
ص: 135
بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ، خُطْبَةُ(1) رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَسْجِدِ الْخَیْفِ(2) : نَضَّرَ(3) اللّهُ عَبْداً سَمِعَ مَقَالَتِی فَوَعَاهَا ، وَ بَلَّغَهَا مَنْ لَمْ تَبْلُغْهُ(4) ، یَا أَیُّهَا النَّاسُ ،لِیُبَلِّغِ الشَّاهِدُ(5) الْغَائِبَ ؛ فَرُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ لَیْسَ بِفَقِیهٍ ، وَ رُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ إِلی مَنْ هُوَ أَفْقَهُ مِنْهُ ، ثَ-لاَثٌ لاَ یُغِلُّ عَلَیْهِنَّ قَلْبُ امْرِئٍ مُسْلِمٍ : إِخْ-لاَصُ الْعَمَلِ لِلّهِ ، وَ النَّصِیحَةُ لاِءَئِمَّةِ الْمُسْلِمِینَ ، وَ اللُّزُومُ لِجَمَاعَتِهِمْ ؛ فَإِنَّ دَعْوَتَهُمْ مُحِیطَةٌ مِنْ وَرَائِهِمْ ، الْمُوءْمِنُونَ إِخْوَةٌ ، تَتَکَافَأُ(6) دِمَاوءُهُمْ ، وَ هُمْ یَدٌ عَلی مَنْ سِوَاهُمْ ، یَسْعی بِذِمَّتِهِمْ أَدْنَاهُمْ» .
فَکَتَبَهُ(7) سُفْیَانُ(8) ، ثُمَّ عَرَضَهُ عَلَیْهِ ، وَ رَکِبَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، وَ جِئْتُ أَنَا وَ سُفْیَانُ.
فَلَمَّا کُنَّا فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ ، قَالَ(9) لِی : کَمَا أَنْتَ(10) حَتّی أَنْظُرَ فِی هذَا الْحَدِیثِ ، فَقُلْتُ لَهُ : قَدْ وَ اللّهِ أَلْزَمَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام رَقَبَتَکَ شَیْئاً لاَ یَذْهَبُ مِنْ رَقَبَتِکَ أَبَداً ، فَقَالَ : وَ أَیُّ شَیْءٍ ذلِکَ ؟ فَقُلْتُ(11) لَهُ(12) : ثَ-لاَثٌ لاَ یُغِلُّ عَلَیْهِنَّ قَلْبُ امْرِئٍ مُسْلِمٍ : «إِخْ-لاَصُ الْعَمَلِ لِلّهِ» قَدْ عَرَفْنَاهُ ، وَ «النَّصِیحَةُ لاِءَئِمَّةِ الْمُسْلِمِینَ» مَنْ هوءُلاَءِ الاْءَئِمَّةُ الَّذِینَ یَجِبُ(13)
ص: 136
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، اين خطبه رسول خدا در مسجد خيف، خُرَّم باد بنده اى كه بشنود گفتار مرا و آن را در دل جاى دهد و حفظ كند و به هر كس نشنيده برساند، أيا مردم بايد حاضران به غائبان برسانند بسا كسى كه دستور بينائى و فهم با خود دارد و بينا و با فهم نيست (يعنى بدان معتقد نيست مانند مستشرقان خارجى كه اسلام و تاريخ آن را مى دانند ولى بدان عقيده ندارند) و بسا كسى كه دستور فقه را به بافهمتر از خود نقل مى كند، سه چيز است كه دل مرد مسلمان در آن دغلى روا ندارد:
1- اخلاص در كردار براى خدا.
2- خير انديشى براى ائمه مسلمين.
3- ملازمت در جماعت مسلمانان، زيرا دعوتشان فرا گيرد هر كس را كه در پشت سر آنها است، مؤمنان برادرند و خونشان برابرند و آنان هم دستند بر همه ديگران، مى كوشد براى اجراى پيمان آنها كوچكترشان.
سفيان آن را نوشت و بر آن حضرت باز خواند و امام صادق سوار شد، من و سفيان آمديم تا آن كه در ميان راه به من گفت: تو با خود باش و بايست تا من در اين حديث نگاهى و انديشه اى كنم، و من به او گفتم: به خدا ابا عبد الله الصادق با ذكر اين حديث به گردن تو حقى انداخته كه هرگز از گردنت نرود، گفت: كدام حق؟ گفتم: در اين جمله كه:
سه چيز است كه دل مسلمان در آن خيانت و دغلى روا ندارد، يكى اخلاص عمل براى خدا كه ما آن را فهميديم ولى دومى كه خير انديشى براى ائمه مسلمين است، اين ائمه اى كه خير انديشى آنها بر ما لازم است چه كسانند؟ معاويه بن ابى سفيان و يزيد بن
ص: 137
عَلَیْنَا نَصِیحَتُهُمْ؟ مُعَاوِیَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ ، وَ یَزِیدُ بْنُ مُعَاوِیَةَ ، وَ مَرْوَانُ بْنُ الْحَکَمِ ، وَ کُلُّ مَنْ(1) لاَ تَجُوزُ(2) شَهَادَتُهُ عِنْدَنَا ، وَ لاَ تَجُوزُ(3) الصَّ-لاَةُ خَلْفَهُمْ ؟! وَ قَوْلُهُ : «وَ اللُّزُومُ لِجَمَاعَتِهِمْ» فَأَیُّ الْجَمَاعَةِ ؟ مُرْجِئٌ(4) یَقُولُ : مَنْ لَمْ یُصَلِّ ، وَ لَمْ یَصُمْ ، وَ لَمْ یَغْتَسِلْ مِنْ جَنَابَةٍ ، وَ هَدَمَ الْکَعْبَةَ ، وَ نَکَحَ أُمَّهُ ، فَهُوَ عَلی إِیمَانِ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ ، أَوْ قَدَرِیٌّ(5) یَقُولُ : لاَ یَکُونُ مَا شَاءَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَکُونُ مَا شَاءَ(6) إِبْلِیسُ ، أَوْ حَرُورِیٌّ(7) یَتَبَرَّأُ(8)
مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام ، وَ شَهِدَ(9) عَلَیْهِ بِالْکُفْرِ ، أَوْ جَهْمِیٌّ(10) یَقُولُ : إِنَّمَا هِیَ(11) مَعْرِفَةُ اللّهِ وَحْدَهُ(12) ، لَیْسَ الاْءِیمَانُ شَیْءٌ(13) غَیْرُهَا ؟!
قَالَ : وَیْحَکَ ، وَ أَیَّ شَیْءٍ یَقُولُونَ ؟ فَقُلْتُ : یَقُولُونَ : إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَاللّهِ الاْءِمَامُ(14) الَّذِی یَجِبُ(15) عَلَیْنَا نَصِیحَتُهُ ؛ وَ لُزُومُ جَمَاعَتِهِمْ(16) أَهْلُ بَیْتِهِ . قَالَ : فَأَخَذَ الْکِتَابَ فَخَرَقَهُ(17) ، ثُمَّ(18) قَالَ : لاَ تُخْبِرْ بِهَا أَحَداً .(19)
3 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً(20) ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسی ، عَنْ حَرِیزٍ ، عَنْ بُرَیْدِ بْنِ مُعَاوِیَةَ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله
ص: 138
معاويه و مروان بن حكم و همه آن كسانيند كه گواهى آنان را در دست نداريم و نماز دنبال آنها نخوانيم؟ و سومى كه ملازمت با جماعت آنها است مقصود كدام جماعت است؟
مقصود جماعت مرجئه است كه مى گويند هر كه نماز هم نخواند و روزه هم نگيرد و غسل جنابت هم نكند و خانه كعبه را هم خراب كند و مادرش را هم بگايد به محض نام مسلمانى كه بر خود نهاده است در ايمان هم درجه جبرئيل و ميكائيل است؟
مقصود جماعت قدرى ها است؟ كه مى گويند: آنچه خدا خواست نشد و آنچه ابليس خواست مى شود؟
مقصود جماعت حرورى ها و خوارج است؟ كه از على بن ابى طالب (علیه السّلام) بيزارند و او را كافر مى دانند؟
مقصود پيروان جهم است؟ كه مى گويد: ايمان همان خداشناسى است و ديگر چيزى جز آن نيست؟
سفيان گفت: واى بر تو در معنى اين دو جمله حديث چه مى گويند؟
گفتم: مى گويند مقصود از امامى كه خير انديشى براى او واجب است بر ما، على بن ابى طالب (علیه السّلام) است.
و مقصود از جماعتى كه ملازمت آنها واجب است خاندان او است. گويد: آن نامه را گرفت و دريد و سپس به من گفت: از آن به احدى خبر مده.
3- امام باقر (علیه السّلام) فرمود كه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرموده است:
خدا عز و جل به دوستدارى از خود نگاه نكند كه در طاعت و خير انديشى امام خويش كوشا است جز آن كه او همراه ما است در رفيق
ص: 139
وَسَلَّمَ: مَا نَظَرَ(1) اللّهُ - عَزَّ وَ جَلَّ - إِلی وَلِیٍّ لَهُ یُجْهِدُ نَفْسَهُ بِالطَّاعَةِ لاِءِمَامِهِ وَ النَّصِیحَةِ(2) إِلاَّ کَانَ مَعَنَا فِی الرَّفِیقِ(3) الاْءَعْلی» .(4)
4. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ ، عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «مَنْ فَارَقَ(5) جَمَاعَةَ الْمُسْلِمِینَ قِیدَ(6) شِبْرٍ ، فَقَدْ خَلَعَ(7) رِبْقَةَ الاْءِسْ-لاَمِ(8) مِنْ عُنُقِهِ» .(9)
5. وَ بِهذَا الاْءِسْنَادِ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «مَنْ فَارَقَ جَمَاعَةَ الْمُسْلِمِینَ وَ نَکَثَ صَفْقَةَ(10) الاْءِمَامِ(11) ، جَاءَ إِلَی اللّهِ - عَزَّ وَ جَلَّ(12) - أَجْذَمَ(13)» .(14)
بَابُ مَا یَجِبُ مِنْ حَقِّ الاْءِمَامِ عَلَی الرَّعِیَّةِ وَ حَقِّ الرَّعِیَّةِ عَلَی الاْءِمَامِ علیه السلام
1. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام : مَا حَقُّ الاْءِمَامِ عَلَی النَّاسِ ؟ قَالَ : «حَقُّهُ (15)عَلَیْهِمْ أَنْ یَسْمَعُوا لَهُ وَ یُطِیعُوا (16)» . قُلْتُ : فَمَا حَقُّهُمْ عَلَیْهِ (17)؟ قَالَ : «أَنْ یَقْسِمَ (18)بَیْنَهُمْ بِالسَّوِیَّةِ ، وَ یَعْدِلَ
ص: 140
اعلى.
4- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: هر كس به فاصله يك وجب از جماعت مسلمانان جدائى كند رشته اسلام را از گردن خود بر كنده.
5- فرمود: هر كه از جماعت مسلمانان جدائى گزيند و بيعت امام را بشكند و بگسلد نزد خدا عز و جل دست بريده آيد.
1- ابى حمزه گويد: از امام باقر (علیه السّلام) پرسيدم: امام چه حقّى بر مردم دارد؟ فرمود: حق وى اين است كه از او بشنوند و فرمان برند.
گفتم: حق رعايا بر امام چيست؟ فرمود: ميان آنها برابر تقسيم كند و با رعيت به عدالت رفتار كند و اگر اين دو اصل ميان رعايا عملى باشد باكى ندارد هر كس اينجا و آنجا بزند (اين سو و آن سو
ص: 141
فِی الرَّعِیَّةِ ، فَإِذَا (1)کَانَ ذلِکَ فِی النَّاسِ ، فَ-لاَ یُبَالِی مَنْ أَخَذَ هَاهُنَا وَ هَاهُنَا» . (2)
2 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام مِثْلَهُ ، إِلاَّ أَنَّهُ قَالَ : «هکَذَا(3) وَ هکَذَا وَ هکَذَا وَ هکَذَا(4)» یَعْنِی مِنْ(5) بَیْنِ یَدَیْهِ وَ خَلْفِهِ(6) ، وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ .(7)
3. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی الْعَطَّارُ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ مَسْعَدَةَ(8) : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : لاَ تَخْتَانُوا وُلاَتَکُمْ ، وَ لاَ تَغُشُّوا هُدَاتَکُمْ(9) ، وَ لاَ تَجْهَلُوا(10) أَئِمَّتَکُمْ ، وَ لاَ تَصَدَّعُوا(11) عَنْ حَبْلِکُمْ ؛ فَتَفْشَلُوا(12) وَ تَذْهَبَ رِیحُکُمْ(13) ، وَ عَلی هذَا فَلْیَکُنْ تَأْسِیسُ أُمُورِکُمْ ، وَ الْزَمُوا(14) هذِهِ الطَّرِیقَةَ ؛ فَإِنَّکُمْ لَوْ عَایَنْتُمْ مَا عَایَنَ مَنْ قَدْ مَاتَ مِنْکُمْ مِمَّنْ خَالَفَ(15) مَا قَدْ تُدْعَوْنَ إِلَیْهِ ، لَبَدَرْتُمْ(16) وَ خَرَجْتُمْ ، وَ لَسَمِعْتُمْ(17) ، وَ لکِنْ مَحْجُوبٌ عَنْکُمْ مَا قَدْ عَایَنُوا ، وَ قَرِیباً مَا یُطْرَحُ الْحِجَابُ» .(18)
4 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ حَمَّادٍ وَ غَیْرِهِ ، عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ الصَّیْرَفِیِّ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ : «نُعِیَتْ(19) إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله نَفْسُهُ وَ هُوَ صَحِیحٌ لَیْسَ بِهِ وَجَعٌ» قَالَ : «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الاْءَمِینُ» قَالَ : «فَنَادی صلی الله علیه و آله : الصَّ-لاَةَ جَامِعَةً(20) ، وَ أَمَرَ(21) الْمُهَاجِرِینَ وَ الاْءَنْصَارَ بِالسِّ-لاَحِ ، وَ اجْتَمَعَ(22)
ص: 142
برود خ ل- نيازى به موافقت ديگران ندارد و از مذهب هاى مختلفه مردم باكى ندارد خ ل- از استرآبادى).
2- محمد بن يحيى به سند خود از ابى حمزه از امام باقر (علیه السّلام) همين حديث را روايت كرده جز اين كه در آخر آن گويد: همچنين و همچنين و همچنين و همچنين يعنى از برابر خود و پشت سر خود و از سمت راست و از سمت چپش.
3- از امام صادق (علیه السّلام) كه امير المؤمنين (علیه السّلام) فرمود: به واليان خود خيانت مورزيد و به رهبران خود دغلى مكنيد و به پيشوايانتان نادانى منمائيد، از رشته دست مبريد تا سست شويد و اعتبار حكومت خود را از دست بدهيد پايه كارهاى خود را بر اين دستور نهيد و اين روش را ملازمت كنيد، زيرا اگر شما به چشم خود ببينيد آنچه را ديده اند مرده هاى شما كه خلاف كردند نسبت بدان چه شما مدعى آنيد، هر آينه مى شتافيد و بيرون مى دويديد و مى شنيديد ولى ميان شما و آنچه آنها ديده اند پرده ايست و به زودى آن پرده به كنارى افتد.
4- حنان بن سدير صيرفى گويد: من از امام صادق (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود: خبر مرگ پيغمبر را به او دادند و او تندرست بود و هيچ دردى نداشت، فرمود: روح الامين آن خبر را آورد، فرمود:
كه پيغمبر جار زد
«الصلاة جامعه»
و دستور داد همه مهاجر و انصار سلاح برگرفتند و گرد آمدند و پيمبر بر منبر برآمد و خبر مرگ خود را بدانها داد و سپس فرمود:
ص: 143
النَّاسُ ، فَصَعِدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْمِنْبَرَ(1) ، فَنَعی إِلَیْهِمْ نَفْسَهُ ، ثُمَّ قَالَ : أُذَکِّرُ اللّهَ(2) الْوَالِیَ مِنْ بَعْدِی عَلی أُمَّتِی(3) إِلاَّ یَرْحَمَ(4) عَلی جَمَاعَةِ الْمُسْلِمِینَ ، فَأَجَلَّ کَبِیرَهُمْ ، وَ رَحِمَ ضَعِیفَهُمْ(5) ، وَ وَقَّرَ عَالِمَهُمْ(6) ، وَ لَمْ یُضِرَّ بِهِمْ(7) ؛ فَیُذِلَّهُمْ ، وَ لَمْ یُفْقِرْهُمْ ؛ فَیُکْفِرَهُمْ(8) ، وَ لَمْ یُغْلِقْ بَابَهُ(9) دُونَهُمْ ؛ فَیَأْکُلَ قَوِیُّهُمْ ضَعِیفَهُمْ ، وَ لَمْ یَخْبِزْهُمْ(10) فِی بُعُوثِهِمْ(11) ؛ فَیَقْطَعَ(12) نَسْلَ أُمَّتِی ، ثُمَّ قَالَ : قَدْ(13) بَلَّغْتُ وَ نَصَحْتُ ، فَاشْهَدُوا(14)».
وَ(15) قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «هذَا آخِرُ کَ-لاَمٍ تَکَلَّمَ بِهِ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَلی مِنْبَرِهِ» .(16)
5 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی(17) وَ غَیْرُهُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ ، عَنْ رَجُلٍ ، عَنْ حَبِیبِ بْنِ أَبِی ثَابِتٍ ، قَالَ : جَاءَ إِلی أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام عَسَلٌ وَ تِینٌ(18) مِنْ هَمْدَانَ(19) وَ حُلْوَانَ ، فَأَمَرَ الْعُرَفَاءَ(20) أَنْ یَأْتُوا بِالْیَتَامی ، فَأَمْکَنَهُمْ مِنْ رُؤُوسِ الاْءَزْقَاقِ(21) یَلْعَقُونَهَا(22) وَ هُوَ یَقْسِمُهَا لِلنَّاسِ قَدَحاً قَدَحاً ، فَقِیلَ لَهُ(23) : یَا أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ ، مَا لَهُمْ یَلْعَقُونَهَا ؟ فَقَالَ : «إِنَّ الاْءِمَامَ أَبُو الْیَتَامی ، وَ إِنَّمَا(24) أَلْعَقْتُهُمْ هذَا بِرِعَایَةِ الاْآبَاءِ» .(25)
6 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ ؛ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الاْءَصْبَهَانِیِّ(26) ، عَنْ
ص: 144
خدا را به ياد آن كس آورم كه پس از من والى بر مسلمانان است، كه مبادا رحم نكند بر جماعت مسلمانان (مگر آن كه مهربان باشد بر جمع مسلمانان خ ل) بايد سالخوردگان و بزرگان امت را احترام گذارد به ناتوانان مهر ورزد و از دانشمند آنان احترام كند و بدانها زيان نرساند تا آنها را خوار كند و آنها را به تهى دستى نيندازد تا از دين به در كند و در خانه خود را به روى آنها نبندد تا تواناى آنان ناتوانشان را ببلعد و آنان را در قشون كشى ها به سختى نراند (بسيج عمومى نكند خ ل) (همه را در مرزها ساخلو نكند و در آنجا نگهدارد خ ل) تا نسل امتم را قطع كند.
سپس فرمود: من تبليغ كردم و اندرز دادم گواه باشيد، امام صادق (علیه السّلام) فرمود: اين آخرين سخنى بود كه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بر منبر فرمود.
5- حبيب بن ابى ثابت گويد: خدمت امير المؤمنين عسل و انجير از همدان و حلوان (شهرى در كردستان بوده است در حدود خانقين) آوردند، آن حضرت به كدخدايان دستور داد يتيمان را حاضر كردند و آنها را بر سر خيكهاى عسل نشانيد تا بخورند و او با قدح آنها را ميان مردم تقسيم مى كرد. و به او عرض شد: يا امير المؤمنين براى چه يتيمان را مأمور ليسيدن در مشكها كرديد؟ فرمود:
امام پدر يتيمان است و من به حساب پدرها آنها را به ليسيدن در خيكهاى عسل واداشتم.
6- از امام صادق (علیه السّلام) كه پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: من از هر مؤمنى به خودِ او اولى هستم و على بعد از من بدو اولى و أحق است.
ص: 145
سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِیِّ ، عَنْ سُفْیَانَ بْنِ عُیَیْنَةَ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام (1) : «أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ : أَنَا أَوْلی بِکُلِّ مُوءْمِنٍ مِنْ نَفْسِهِ ، وَ عَلِیٌّ أَوْلی بِهِ(2) مِنْ بَعْدِی».
فَقِیلَ لَهُ : مَا مَعْنی ذلِکَ ؟
فَقَالَ : «قَوْلُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله : مَنْ تَرَکَ دَیْناً أَوْ ضَیَاعاً(3) فَعَلَیَّ ؛ وَ مَنْ تَرَکَ مَالاً فَلِوَرَثَتِهِ ، فَالرَّجُلُ لَیْسَتْ(4) لَهُ عَلی نَفْسِهِ وِلاَیَةٌ(5) إِذَا لَمْ یَکُنْ لَهُ مَالٌ ، وَ لَیْسَ لَهُ عَلی عِیَالِهِ أَمْرٌ وَ لاَ نَهْیٌ إِذَا لَمْ یُجْرِ عَلَیْهِمُ(6) النَّفَقَةَ ، وَ النَّبِیُّ وَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیهماالسلام وَ مَنْ بَعْدَهُمَا أَلْزَمَهُمْ هذَا ، فَمِنْ هُنَاکَ صَارُوا أَوْلی بِهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ، وَ(7) مَا کَانَ سَبَبُ إِسْ-لاَمِ عَامَّةِ الْیَهُودِ إِلاَّ مِنْ بَعْدِ هذَا الْقَوْلِ مِنْ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَ أَنَّهُمْ(8) أَمِنُوا(9) عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ عَلی(10) عِیَالاَتِهِمْ» .(11)
7 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ صَبَّاحِ بْنِ سَیَابَةَ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أَیُّمَا مُوءْمِنٍ أَوْ مُسْلِمٍ مَاتَ وَ تَرَکَ دَیْناً لَمْ یَکُنْ فِی فَسَادٍ وَ لاَ إِسْرَافٍ ، فَعَلَی الاْءِمَامِ أَنْ یَقْضِیَهُ ، فَإِنْ لَمْ یَقْضِهِ ، فَعَلَیْهِ إِثْمُ ذلِکَ ؛ إِنَّ اللّهَ - تَبَارَکَ وَ تَعَالی - یَقُولُ : «إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ»(12) الاْآیَةَ ، فَهُوَ مِنَ الْغَارِمِینَ ، وَ لَهُ سَهْمٌ عِنْدَ الاْءِمَامِ ، فَإِنْ حَبَسَهُ فَإِثْمُهُ(13) عَلَیْهِ» .(14)
8 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِیِّ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ ، عَنْ حَنَانٍ ، عَنْ أَبِیهِ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «قَالَ رَسُولُ
ص: 146
به امام صادق عرض شد: اين چه معنى دارد؟ فرمود: تفسير آن قول خود پيغمبر است كه فرموده است:
هر كه وامى يا زن و كودك بى سرپرستى (يا آب و ملك بى سرپرستى خ ل) بجهاند بر عهده من است و هر كه مالى به جاى خود وانهد از آن ورثه او است، مردى كه مالى ندارد بر خود تسلط و اختيارى ندارد (صاحب اختيار خود نيست خ ل) و اختيار امر و نهى عيال خود را هم ندارد در صورتى كه نفقه و خرجى به آنها ندهد، پيغمبر و امير المؤمنين و امامان بعد از او را خدا ملزم ساخته است بدان و از اين رو نسبت به مردم از خودشان اولى و احق گرديدند، سبب اسلام عامه يهود نبود مگر اعلام اين موضوع از رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و آنها به سبب اين تعهد نسبت به خودشان و عيالاتشان آسوده خاطر شدند.
7- امام صادق (علیه السّلام) فرمود كه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرموده: هر آن مؤمن و مسلمانى كه بميرد و وامى به جا گذارد كه در اسراف و فساد نبوده باشد بر امام است كه آن را بپردازد و اگر نپرداخت گناهش بر او است، زيرا خدا تبارك و تعالى مى فرمايد (60 سوره توبه): «همانا صدقات براى فقيران و گدايان است» (تا آخر آيه) «و كارمندان آن و براى تأليف قلوب و آزاد كردن بنده ها و قرضداران و در راه خدا و براى ابن سبيل، قرارى است قطعى از طرف خدا و خدا دانا و حكيم است» و او از قرضداران است و نزد امام سهمى دارد و اگر امام آن را نگهدارد گناهش بر او است.
8- امام باقر (علیه السّلام) فرمود: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرموده: امامت نشايد جز براى مردى كه در او سه خصلت باشد:
ص: 147
اللّهِ صلی الله علیه و آله : لاَ تَصْلُحُ(1) الاْءِمَامَةُ إِلاَّ لِرَجُلٍ فِیهِ ثَ-لاَثُ خِصَالٍ : وَرَعٌ یَحْجُزُهُ عَنْ مَعَاصِی(2) اللّهِ ، وَ حِلْمٌ یَمْلِکُ(3) بِهِ غَضَبَهُ(4) ، وَ حُسْنُ الْوِلاَیَةِ عَلی مَنْ یَلِی، حَتّی یَکُونَ لَهُمْ کَالْوَالِدِ الرَّحِیمِ» .(5)
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْری : «حَتّی یَکُونَ لِلرَّعِیَّةِ کَالاْءَبِ الرَّحِیمِ» . (6)
9 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ حُکَیْمٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَسْلَمَ ، عَنْ رَجُلٍ مِنْ طَبَرِسْتَانَ - یُقَالُ لَهُ : مُحَمَّدٌ - قَالَ(7) : قَالَ مُعَاوِیَةُ : وَ لَقِیتُ الطَّبَرِیَّ مُحَمَّداً بَعْدَ ذلِکَ ، فَأَخْبَرَنِی ، قَالَ :
سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ مُوسی(8) علیه السلام یَقُولُ : «الْمُغْرَمُ إِذَا تَدَیَّنَ أَوِ اسْتَدَانَ فِی حَقٍّ - الْوَهْمُ مِنْ مُعَاوِیَةَ - أُجِّلَ سَنَةً ، فَإِنِ اتَّسَعَ ، وَ إِلاَّ قَضی عَنْهُ الاْءِمَامُ مِنْ بَیْتِ الْمَالِ» .(9)
بابُ أنّ الأرضَ کلّها للإمام علیهم السلامُ
1 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْکَابُلِیِّ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «وَجَدْنَا فِی کِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام : «إِنَّ الاْءَرْضَ لِلّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ» (10)أَنَا وَ أَهْلُ بَیْتِیَ الَّذِینَ
ص: 148
1- ورعى كه او را از هر نافرمانى نسبت به خدا باز دارد.
2- بردبارى تا آنجا كه بر خشم خود مسلط باشد.
3- سرپرستى خوب نسبت به هر كه بر او سرپرست است تا آنجا كه براى آنها پدرى مهربان باشد، و در روايت ديگر تا براى رعيت چون پدرى مهربان باشد.
9- معاوية بن حكيم از محمد بن اسلم از مردى طبرستانى به نام محمد (راوى حديث) گويد: معاويه گفت: من خود پس از آن خود محمد طبرى را هم ديدم و به من خبر داد كه از على بن موسى (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود: بدهكار كه در راه حق و درستى وام گرفته تا يك سال به او مهلت دهند، اگر وسعت يافت (كه خود مى پردازد) و گر نه امام بدهى او را از خزانه عمومى پرداخت مى كند.
1- امام باقر (علیه السّلام) فرمود: ما در كتاب على يافتيم كه زمين از آن خدا است و آن را به بندگان خود كه خواهد به ارث دهد و سرانجام از آن پرهيزكاران است، من و خاندان من هستيم آن كسانى كه خدا زمين را به ما ارث داده (يعنى از گذشتگان) و ما هستيم پرهيزكاران و همه زمين از آن ما است، هر كه از مسلمانان زمينى را احياء كند بايد آن را آباد دارد و خراج آن را به امام از
ص: 149
أَوْرَثَنَا اللّهُ (1)الاْءَرْضَ ، وَ نَحْنُ الْمُتَّقُونَ ، وَ الاْءَرْضُ کُلُّهَا لَنَا ، فَمَنْ أَحْیَا (2)أَرْضاً مِنَ الْمُسْلِمِینَ ، فَلْیَعْمُرْهَا وَ لْیُوءَدِّ خَرَاجَهَا إِلَی الاْءِمَامِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی ، وَ لَهُ مَا أَکَلَ مِنْهَا ؛ فَإِنْ تَرَکَهَا أَوْ أَخْرَبَهَا (3)وَ أَخَذَهَا (4)رَجُلٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ مِنْ بَعْدِهِ فَعَمَرَهَا (5)وَ أَحْیَاهَا ، فَهُوَ أَحَقُّ بِهَا مِنَ الَّذِی تَرَکَهَا ، یُوءَدِّی (6)خَرَاجَهَا إِلَی الاْءِمَامِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی ، وَ لَهُ مَا أَکَلَ مِنْهَا (7)حَتّی یَظْهَرَ (8)الْقَائِمُ علیه السلام مِنْ أَهْلِ بَیْتِی بِالسَّیْفِ ، فَیَحْوِیَهَا(9) وَ یَمْنَعَهَا(10) وَ یُخْرِجَهُمْ مِنْهَا ، کَمَا حَوَاهَا رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَنَعَهَا ، إِلاَّ مَا کَانَ فِی أَیْدِی شِیعَتِنَا ؛ فَإِنَّهُ یُقَاطِعُهُمْ(11) عَلی مَا(12) فِی أَیْدِیهِمْ ، وَ یَتْرُکُ الاْءَرْضَ فِی أَیْدِیهِمْ» .(13)
2. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، قَالَ : أَخْبَرَنِی أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَمَّنْ رَوَاهُ ، قَالَ: «الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا لِلّهِ - تَبَارَکَ وَ تَعَالی - وَ لِرَسُولِهِ وَ لَنَا ، فَمَنْ غَلَبَ عَلی شَیْءٍ مِنْهَا ، فَلْیَتَّقِ اللّهَ ، وَ لْیُوءَدِّ حَقَّ اللّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالی ، وَ لْیَبَرَّ إِخْوَانَهُ ، فَإِنْ لَمْ یَفْعَلْ ذلِکَ ، فَاللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ نَحْنُ بُرَآءُ مِنْهُ» .(14)
3 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ ، قَالَ :
رَأَیْتُ مِسْمَعاً بِالْمَدِینَةِ - وَ قَدْ کَانَ حَمَلَ إِلی أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام تِلْکَ السَّنَةَ مَالاً ، فَرَدَّهُ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام (15) - فَقُلْتُ لَهُ : لِمَ رَدَّ عَلَیْکَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام الْمَالَ الَّذِی حَمَلْتَهُ إِلَیْهِ ؟
قَالَ : فَقَالَ لِی(16) : إِنِّی قُلْتُ لَهُ - حِینَ حَمَلْتُ إِلَیْهِ الْمَالَ - : إِنِّی کُنْتُ وُلِّیتُ(17)
ص: 150
خاندان من بپردازد و هر چه از آن خرج خود كند حق او است و اگر از آن دست كشيد و يا آن را بائر و خراب كرد و مرد مسلمان ديگرى پس از وى آن را به دست گرفت و آباد كرد و زنده نمود او بدان احق است از آن كه دست از آن كشيده و آن را رها كرده، و او بايد خراج آن را به امام از خاندان من بپردازد و هر چه از آن خرج بخورد حق او است تا امام قائم از اهل بيت من با شمشير و قدرت عيان شود و آن را تصرف كند و از خود دارد و آنها را از آن بيرون كند چنانچه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) آنها را تصرف كرد و براى خود داشت، جز آنچه در دست شيعيان ما باشد كه امام با آنها قرار دادى بندد نسبت بدان چه در دست آنها است و زمين را در دست آنها واگذارد.
2- فرمود: دنيا و هر آنچه در آن است از خدا تبارك و تعالى است و از رسول او و از ما، هر كه بر چيزى از آن دست يافت از خدا بپرهيزد و حق خدا را بدهد و به برادران خود احسان كند و اگر چنين نكند خدا و رسولش و ماها از او بيزاريم.
3- عمر بن يزيد گويد: مسمع را در مدينه ديدار كردم، در آن سال وجهى براى امام صادق (علیه السّلام) آورده بود و آن حضرت به او پس داده بود، به او گفتم: چرا امام صادق وجهى را كه برايش آورده بودى به تو پس داد؟
گويد: به من در جواب گفت: من وقتى آن وجه را خدمت آن حضرت دادم به او گزارش دادم كه: من متصدى
ص: 151
الْبَحْرَیْنَ الْغَوْصَ ، فَأَصَبْتُ أَرْبَعَمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ ، وَ قَدْ جِئْتُکَ بِخُمُسِهَا بِثَمَانِینَ(1) أَلْفَ دِرْهَمٍ ، وَ کَرِهْتُ أَنْ أَحْبِسَهَا عَنْکَ ، وَ أَنْ أَعْرِضَ(2) لَهَا وَ هِیَ حَقُّکَ الَّذِی جَعَلَهُ اللّهُ - تَبَارَکَ وَ تَعَالی(3) - فِی أَمْوَالِنَا .
فَقَالَ : «أَ وَ(4) مَا لَنَا مِنَ الاْءَرْضِ وَ مَا أَخْرَجَ اللّهُ(5) مِنْهَا إِلاَّ(6) الْخُمُسُ ؟ یَا أَبَا سَیَّارٍ ، إِنَّ الاْءَرْضَ کُلَّهَا لَنَا ؛ فَمَا أَخْرَجَ اللّهُ مِنْهَا مِنْ شَیْءٍ فَهُوَ لَنَا».
فَقُلْتُ لَهُ : وَ أَنَا أَحْمِلُ إِلَیْکَ الْمَالَ کُلَّهُ .
فَقَالَ : «یَا أَبَا سَیَّارٍ ، قَدْ(7) طَیَّبْنَاهُ لَکَ ، وَ أَحْلَلْنَاکَ(8) مِنْهُ ، فَضُمَّ إِلَیْکَ مَالَکَ ، وَ کُلُّ مَا فِی أَیْدِی شِیعَتِنَا مِنَ الاْءَرْضِ(9) فَهُمْ فِیهِ مُحَلَّلُونَ(10) حَتّی یَقُومَ قَائِمُنَا علیه السلام ، فَیَجْبِیَهُمْ(11) طَسْقَ(12) مَا کَانَ فِی أَیْدِیهِمْ ، وَ یَتْرُکَ الاْءَرْضَ فِی أَیْدِیهِمْ ، وَ أَمَّا مَا کَانَ فِی أَیْدِی(13) غَیْرِهِمْ ، فَإِنَّ کَسْبَهُمْ مِنَ الاْءَرْضِ حَرَامٌ عَلَیْهِمْ حَتّی یَقُومَ قَائِمُنَا ، فَیَأْخُذَ الاْءَرْضَ مِنْ أَیْدِیهِمْ ، وَ یُخْرِجَهُمْ(14) صَغَرَةً(15)».
قَالَ عُمَرُ بْنُ یَزِیدَ : فَقَالَ(16) لِی أَبُو سَیَّارٍ : مَا أَری أَحَداً مِنْ أَصْحَابِ الضِّیَاعِ(17) وَ لاَ مِمَّنْ(18) یَلِی الاْءَعْمَالَ یَأْکُلُ حَ-لاَلاً غَیْرِی إِلاَّ مَنْ طَیَّبُوا لَهُ ذلِکَ .(19)
4 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ الرَّازِیِّ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : قُلْتُ لَهُ : أَ مَا عَلَی الاْءِمَامِ زَکَاةٌ ؟
فَقَالَ : «أَحَلْتَ(20) یَا أَبَا مُحَمَّدٍ ، أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ الدُّنْیَا وَ الاْآخِرَةَ
ص: 152
غوص (مرواريدگيرى) از درياى بحرين شدم و چهار صد هزار درهم به دست آوردم و خمس آن را كه هشتاد هزار درهم است براى شما آوردم و نخواستم آن را كه از آن شما است نگهدارم، اين حقى است كه خدا تبارك و تعالى براى شما در اموال ما مقرر ساخته.
امام فرمود: يعنى براى ما از محيط زمين و آنچه خدا از آن برآرد جز خمس نباشد؟ اى ابا سيار به راستى همه زمين از ما است و هر چه خدا از آن برآرد همه از ما است، من گفتم: پس همه آن مال را براى شما مى آورم.
فرمود: اى ابا سيار، ما محققاً آن را به تو حلال كرديم و تو را از آن بهل نموديم همين مال خود را با خود برگير، هر آنچه از زمين در دست شيعيان ما است بر آنها حلال است تا قائم ما قيام كند و ماليات آن را از آنها بگيرد و زمين را به دست آنها واگذارد ولى آنچه در دست ديگران است هر آنچه از آن سودى برند بر آنها حرام است تا آن كه قائم ما قيام كند و زمين را از دست آنها بگيرد و آنها را خوار و تهى دست از آن به در كند.
عمر بن يزيد گويد: ابو سيار به من گفت: به نظر من احدى از صاحبان املاك و كارمندان جز من حلال نخورد مگر آنان كه ائمه به آنها حلال كرده باشند.
4- از ابى بصير گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم: آيا زكاة بر امام نيست؟ در پاسخ فرمود: سخن محالى گفتى اى ابا محمد تو نمى دانى كه همه دنيا و آخرت از آن امام است به هر جا خواهد صرف كند و به هر كه خواهد بدهد، از طرف خدا اين عمل براى او
ص: 153
لِلاْءِمَامِ یَضَعُهَا حَیْثُ یَشَاءُ(1) ، وَ یَدْفَعُهَا إِلی مَنْ یَشَاءُ ، جَائِزٌ لَهُ ذلِکَ مِنَ اللّهِ . إِنَّ الاْءِمَامَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ ، لاَ یَبِیتُ لَیْلَةً أَبَداً وَ لِلّهِ فِی عُنُقِهِ حَقٌّ یَسْأَلُهُ عَنْهُ» .(2)
5. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ بْنِ أَحْمَدَ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ حَمْزَةَ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ مُصْعَبٍ ، عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ ، أَوِ الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ ، قَالَ : قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : مَا لَکُمْ مِنْ هذِهِ الاْءَرْضِ(3) ؟
فَتَبَسَّمَ ، ثُمَّ(4) قَالَ : «إِنَّ اللّهَ - تَبَارَکَ وَ تَعَالی - بَعَثَ جَبْرَئِیلَ علیه السلام ، وَ أَمَرَهُ أَنْ یَخْرِقَ بِإِبْهَامِهِ ثَمَانِیَةَ أَنْهَارٍ فِی الاْءَرْضِ : مِنْهَا سَیْحَانُ ، وَ جَیْحَانُ - وَ هُوَ نَهَرُ بَلْخَ - وَ الْخشوع(5) - وَ هُوَ نَهَرُ الشَّاشِ(6) - وَ مِهْرَانُ - وَ هُوَ نَهَرُ الْهِنْدِ - وَ نِیلُ مِصْرَ ، وَ دِجْلَةُ ، وَ الْفُرَاتُ(7) ، فَمَا سَقَتْ أَوِ اسْتَقَتْ(8) فَهُوَ لَنَا ، وَ مَا کَانَ لَنَا فَهُوَ لِشِیعَتِنَا ، وَ لَیْسَ لِعَدُوِّنَا مِنْهُ(9) شَیْءٌ إِلاَّ مَا(10) غَصَبَ(11) عَلَیْهِ ، وَ إِنَّ وَلِیَّنَا لَفِی أَوْسَعَ مِمَّا(12) بَیْنَ ذِهْ إِلی ذِهْ» یَعْنِی بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الاْءَرْضِ ، ثُمَّ تَ-لاَ هذِهِ الاْآیَةَ : ««قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا»الْمَغْصُوبِینَ عَلَیْهَا «خالِصَةً» لَهُمْ «یَوْمَ الْقِیامَةِ»:(13) بِ-لاَ غَصْبٍ» .(14)
6 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الرَّیَّانِ ، قَالَ : کَتَبْتُ إِلَی الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، رُوِیَ لَنَا أَنْ لَیْسَ لِرَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الدُّنْیَا إِلاَّ الْخُمُسُ ؟
فَجَاءَ الْجَوَابُ : «إِنَّ الدُّنْیَا وَ مَا عَلَیْهَا لِرَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله » .(15)
ص: 154
رواست، اى ابا محمد امام شبى را هرگز نگذراند كه براى خدا در گردن او حقى مانده باشد كه خدايش مسئول آن داند.
5- يونس بن ظبيان يا معلى بن خنيس گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم: شما از اين زمين چه داريد؟ لبخندى زد و فرمود:
به راستى خدا تبارك و تعالى جبرئيلش را فرستاد و به او فرمان داد تا با انگشت بزرگ خود هشت نهر در زمين ببرد كه از آنها است سيحان و جيحان (جيحون خ ل) كه نهر بلخ است و خشوع و آن نهر شوش است (شاش است) و مهران و آن نهر هند است و نيل مصر و دجله و فرات، آنچه آب خورد يا آب داده شود همه از ما است و هر چه از ما است از آن شيعيان ما است و دشمن ما از آن بهره اى ندارد جز آنچه به زور ربايد و دوست ما در وسعتى پهن بر از اين و اين است يعنى ميان آسمان و زمين سپس اين آيه را خواند (32 سوره اعراف): «بگو از آن كسانى است كه گرويدند در زندگانى دنيا (ولى از آنها به زور گرفته شده) و خالص است (براى آنها) در روز قيامت (بى زور بردن و غصب از آنها)».
6- محمد بن ريان گويد: به امام عسكرى (علیه السّلام) نوشتم:
قربانت روايت شده كه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) از دنيا جز خمس ندارد؟
جواب رسيد كه دنيا و آنچه بر آن مى گردد از رسول خدا است.
ص: 155
7 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ، عَنْ جَابِرٍ :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : خَلَقَ اللّهُ آدَمَ ، وَ أَقْطَعَهُ الدُّنْیَا قَطِیعَةً(1) ، فَمَا کَانَ لآِدَمَ علیه السلام ، فَلِرَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَ مَا کَانَ لِرَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَهُوَ لِلاْءَئِمَّةِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام ».(2)
8. مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ ؛ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام کَری(3) بِرِجْلِهِ خَمْسَةَ أَنْهَارٍ - وَ لِسَانُ(4) الْمَاءِ یَتْبَعُهُ - : الْفُرَاتَ ، وَ دِجْلَةَ ، وَ نِیلَ مِصْرَ ، وَ مِهْرَانَ(5) ، وَ نَهَرَ بَلْخَ(6) ، فَمَا سَقَتْ أَوْ سُقِیَ مِنْهَا فَلِلاْءِمَامِ ، وَ الْبَحْرُ الْمُطِیفُ(7) ···
عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنِ السِّنْدِیِّ(10) بْنِ الرَّبِیعِ ، قَالَ : لَمْ یَکُنِ ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ یَعْدِلُ بِهِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ شَیْئاً ، وَ کَانَ لاَ یُغِبُّ(11) إِتْیَانَهُ ، ثُمَّ انْقَطَعَ عَنْهُ وَ خَالَفَهُ(12) ، وَ کَانَ سَبَبُ ذلِکَ أَنَّ أَبَا مَالِکَ الْحَضْرَمِیَّ کَانَ أَحَدَ رِجَالِ هِشَامٍ ، وَ(13) وَقَعَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ مُ-لاَحَاةٌ(14) فِی شَیْءٍ مِنَ الاْءِمَامَةِ ، قَالَ ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ : الدُّنْیَا(15) کُلُّهَا لِلاْءِمَامِ علیه السلام عَلی جِهَةِ الْمِلْکِ ، وَ إِنَّهُ أَوْلی بِهَا مِنَ الَّذِینَ هِیَ(16) فِی أَیْدِیهِمْ .
وَ قَالَ أَبُو مَالِکٍ(17) : کَذلِکَ(18)
أَمْ-لاَکُ النَّاسِ لَهُمْ إِلاَّ مَا حَکَمَ اللّهُ بِهِ لِلاْءِمَامِ مِنَ الْفَیْءِ وَ الْخُمُسِ وَ الْمَغْنَمِ ، فَذلِکَ لَهُ ، وَ ذلِکَ أَیْضاً قَدْ بَیَّنَ اللّهُ
ص: 156
7- از امام باقر (علیه السّلام) كه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود كه خدا آدم (علیه السّلام) را آفريد و دنيا را به او واگذارد و هر چه از آن آدم بوده از آن رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) است و هر چه از آن رسول خدا است (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) همان از آن ائمه آل محمد است (علیه السّلام).
8- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: به راستى جبرئيل با پاى خود پنج نهر را در مى آورد و زبانه آب به دنبال او بود:
1- فرات 2- دجله 3- نيل مصر 4- مهران 5- نهر بلخ هر چه را آب دهند يا از آن آب داده شود از آن امام (علیه السّلام) است با درياى گرد دنيا.
سرى بن ربيع گويد: ابن ابى عمير چيزى را با هشام برابر نمى دانست و از رفتن نزد او روزى خود دارى نمى كرد و سپس از او قطع رابطه كرد و با او مخالفت نمود و سببش اين بود كه ابى مالك حضرمى يكى از ياوران هشام بود و ميان او و ابن ابى عمير در باره مسأله اى از امامت ستيزه اى شد.
ابن ابى عمير گفت: همه دنيا از امام است يعنى ملك او است و او بدان از آنها كه آن را در تصرف دارند اولى است.
ابو مالك گفت: چنين نيست، املاك مردم از خود آنها است جز آنچه را خدا حكم كرده از امام باشد از في ء و خمس و غنيمت كه از امام است و آن را هم نيز خدا خود بيان كرده كه در كجا صرف كند و با آن چه كند.
ص: 157
لِلاْءِمَامِ أَیْنَ یَضَعُهُ ، وَ کَیْفَ یَصْنَعُ بِهِ ، فَتَرَاضَیَا بِهِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ ، وَ صَارَا إِلَیْهِ ، فَحَکَمَ هِشَامٌ لاِءَبِی مَالِکٍ عَلَی ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، فَغَضِبَ ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ ، وَ هَجَرَ هِشَاماً بَعْدَ ذلِکَ .
بَابُ سِیرَةِ الاْءِمَامِ فِی نَفْسِهِ وَ (1)فِی الْمَطْعَمِ وَ الْمَلْبَسِ إِذَا وَلِیَ (2)الاْءَمْرَ
1 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ حَمَّادٍ (3)، عَنْ حُمَیْدٍ وَ جَابِرٍ الْعَبْدِیِّ ، قَالَ :
قَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : «إِنَّ اللّهَ جَعَلَنِی إِمَاماً لِخَلْقِهِ ، فَفَرَضَ عَلَیَّ التَّقْدِیرَ (4)فِی نَفْسِی وَ مَطْعَمِی وَ مَشْرَبِی وَ مَلْبَسِی کَضُعَفَاءِ النَّاسِ ؛ کَیْ یَقْتَدِیَ الْفَقِیرُ بِفَقْرِی (5)، وَ لاَ یُطْغِیَ الْغَنِیَّ غِنَاهُ» . (6)
2. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ ، قَالَ : قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَوْماً : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، ذَکَرْتُ آلَ فُ-لاَنٍ وَ مَا هُمْ فِیهِ مِنَ النَّعِیمِ ، فَقُلْتُ : لَوْ کَانَ هذَا إِلَیْکُمْ لَعِشْنَا مَعَکُمْ .
فَقَالَ : «هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ(7) یَا مُعَلّی ، أَمَا وَ اللّهِ أَنْ لَوْ کَانَ ذَاکَ(8) ، مَا کَانَ(9) إِلاَّ سِیَاسَةَ اللَّیْلِ(10) ، وَ سِیَاحَةَ النَّهَارِ(11) ، وَ لُبْسَ
ص: 158
در اين باره به نظر هشام بن حكم رضايت دادند و هشام به سود ابى مالك بر عليه ابن ابى عمير قضاوت كرد، ابن ابى عمير خشم كرد و پس از آن ترك هشام نمود.
1- جابر عبدى گويد: امير المؤمنين (علیه السّلام) فرمود: خدا مرا پيشواى خلقش كرده و بر من لازم كرده كه بر خود تنگ بگيرم و در خوردن و نوشيدن و لباس مانند مستمندان باشم تا فقيران به فقر من اقتداء كنند و تسلى يابند و توانگران با ثروت خود سركشى نكنند.
2- معلى بن خنيس گويد: روزى به امام صادق (علیه السّلام) گفتم:
قربانت، من آل فلان (يعنى بنى عباس) را به ياد آوردم و آن نعمتى كه دارند و با خود گفتم اگر اين رياست با شما بود ما به همراه شما در نعمت بوديم و زندگى خوبى داشتيم.
فرمود: اى معلّى، بسيار دور افتادى، به خدا اگر وضع چنين بود براى ما جز شبگردى و بى خوابى و بلوك گردى و تلاش روزانه و پوشش جامه زبر و خوراك سخت چيزى نبود، اين امر از ما
ص: 159
الْخَشِنِ ، وَ أَکْلَ الْجَشِبِ(1) ، فَزُوِیَ(2) ذلِکَ عَنَّا(3) ، فَهَلْ رَأَیْتَ ظُ-لاَمَةً(4) قَطُّ صَیَّرَهَا اللّهُ نِعْمَةً إِلاَّ هذِهِ؟» .(5)
3. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ ؛ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، وَ غَیْرِهِمَا بِأَسَانِیدَ مُخْتَلِفَةٍ : فِی احْتِجَاجِ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام عَلی عَاصِمِ بْنِ زِیَادٍ حِینَ لَبِسَ الْعَبَاءَ ، وَ تَرَکَ الْمُ-لاَءَ(6) ، وَ شَکَاهُ أَخُوهُ الرَّبِیعُ بْنُ زِیَادٍ إِلی أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَدْ غَمَّ أَهْلَهُ ، وَ أَحْزَنَ وُلْدَهُ بِذلِکَ ، فَقَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : «عَلَیَّ بِعَاصِمِ بْنِ زِیَادٍ». فَجِیءَ بِهِ ، فَلَمَّا رَآهُ عَبَسَ(7) فِی وَجْهِهِ ، فَقَالَ لَهُ : «أَ مَا اسْتَحْیَیْتَ(8) مِنْ أَهْلِکَ ؟ أَ مَا رَحِمْتَ وُلْدَکَ ؟ أَ تَرَی اللّهَ أَحَلَّ لَکَ الطَّیِّبَاتِ وَ هُوَ یَکْرَهُ أَخْذَکَ مِنْهَا ؟ أَنْتَ أَهْوَنُ عَلَی اللّهِ مِنْ ذلِکَ ، أَ وَ لَیْسَ اللّهُ یَقُولُ : «وَ الاْءَرْضَ وَضَعَها لِلاْءَنامِ فِیها فاکِهَةٌ وَالنَّخْلُ ذاتُ الاْءَکْمامِ» ؟ أَ وَ لَیْسَ اللّهُ(9) یَقُولُ : «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ»إِلی قَوْلِهِ «یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّوءْلُوءُ وَ الْمَرْجانُ»(10) ؟ فَبِاللّهِ(11) ، لاَبْتِذَالُ نِعَمِ اللّهِ بِالْفَعَالِ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنِ ابْتِذَالِهَا(12) بِالْمَقَالِ ، وَ قَدْ قَالَ اللّهُ(13) عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ أَمّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ»(14)».
فَقَالَ عَاصِمٌ : یَا أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ ، فَعَلی مَا(15) اقْتَصَرْتَ فِی مَطْعَمِکَ عَلَی الْجُشُوبَةِ ، وَ فِی مَلْبَسِکَ عَلَی الْخُشُونَةِ ؟ فَقَالَ : «وَیْحَکَ ، إِنَّ اللّهَ -
ص: 160
كنار شد و هرگز ديدى كه بردن حقى را خدا تعالى نعمت سازد جز اين.
3- به چند سند از امير المؤمنين (علیه السّلام) راجع به احتجاج آن حضرت بر عاصم بن زياد كه عبا پوشيده و جامه نرم را از تن دور كرده روايت شده كه برادرش ربيع بن زياد شكايت او را به امير المؤمنين نمود و گفت: با اين روش خاندان خود را غمنده و فرزندان خود را اندوهناك ساخته.
امير المؤمنين فرمود: عاصم بن زياد را نزد من بياوريد، او را آوردند چون او را ديد روى بدو ترش كرد و به او فرمود: از خانواده خود شرم نكردى و به فرزندانت رحم نكردى، تو معتقدى كه خدا طيبات را براى تو حلال كرده و نخواسته تو از آنها برى بگيرى، تو در پيش خدا از اين زبونترى.
آيا خدا نيست كه فرموده (10- 11 سوره رحمان): «زمين را براى مردم بر نهاديم، در آن ميوه است و نخل صاحب غنچه ها» آيا خدا نيست كه مى فرمايد (19 سوره رحمان): «آميختند دو دريا و به هم برخوردند، ميانشان برزخى است كه به هم برنيايند» تا آنجا كه مى فرمايد: «از آنها لؤلؤ و مرجان بر آيد» به خدا سوگند پذيرش نعمت هاى خدا به كردار نزد او دوست تر است از پذيرش آنها به گفتار (يعنى به ذكر و دعا) و خدا عز و جل فرموده (11 سوره ضحى): «و امّا به نعمت پروردگارت باز گو كن».
عاصم عرض كرد: يا امير المؤمنين پس چرا خود در خوراكت به طعام ناگوار و درشت اكتفاء كردى و در لباست به جامه زبر و درشت؟
فرمود: واى بر تو به راستى خدا بر امامان عادل لازم كرده
ص: 161
عَزَّ وَ جَلَّ - فَرَضَ عَلی أَئِمَّةِ الْعَدْلِ أَنْ یُقَدِّرُوا أَنْفُسَهُمْ بِضَعَفَةِ النَّاسِ کَیْ-لاَ یَتَبَیَّغَ(1) بِالْفَقِیرِ فَقْرُهُ». فَأَلْقی عَاصِمُ بْنُ زِیَادٍ(2) الْعَبَاءَ ، وَ لَبِسَ الْمُ-لاَءَ .(3)
4 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ
یَحْیَی الْخَزَّازِ(4) ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ ، قَالَ : حَضَرْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام وَ قَالَ لَهُ رَجُلٌ : أَصْلَحَکَ اللّهُ ، ذَکَرْتَ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام کَانَ یَلْبَسُ الْخَشِنَ ، یَلْبَسُ الْقَمِیصَ بِأَرْبَعَةِ دَرَاهِمَ وَ مَا أَشْبَهَ ذلِکَ ، وَ نَری(5) عَلَیْکَ اللِّبَاسَ الْجَدِیدَ(6) .
فَقَالَ(7) لَهُ(8) : «إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام کَانَ یَلْبَسُ ذلِکَ فِی زَمَانٍ لاَ یُنْکَرُ عَلَیْهِ(9) ، وَ لَوْ لَبِسَ مِثْلَ ذلِکَ الْیَوْمَ شُهِرَ(10) بِهِ ، فَخَیْرُ(11) لِبَاسِ کُلِّ زَمَانٍ لِبَاسُ أَهْلِهِ، غَیْرَ أَنَّ قَائِمَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ علیه السلام (12) إِذَا قَامَ ، لَبِسَ ثِیَابَ عَلِیٍّ علیه السلام ، وَ سَارَ بِسِیرَةِ عَلِیٍّ(13) علیه السلام » .(14)
بابُ نادِرٌ
1. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ ، قَالَ : عَطَسَ علیه السلام یَوْماً وَ أَنَا عِنْدَهُ ، فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، مَا یُقَالُ لِلاْءِمَامِ إِذَا عَطَسَ ؟
قَالَ :
ص: 162
خود را با مردم مستمند و ناتوان اندازه گيرند تا فقر بر درويش بى نوا چيره نگردد. عاصم بن زياد عباى موئين را افكند و جامه نرم در بر كرد.
4- حماد بن عثمان گويد: حضور امام صادق (علیه السّلام) بودم كه مردى به آن حضرت گفت: اصلحك الله فرمودى كه على بن ابى طالب را شيوه بود كه جامه زبر و زبون در بر مى كرد، پيراهن به بهاى 4 درهم و مانند آن و ما بر تن شما جامه هاى نو و برازنده و پُر ارزش مى بينيم؟ در پاسخ او فرمود: به راستى على بن ابى طالب آن جامه ژنده را در زمانى مى پوشد كه بر او زشت نمى شمردند و اگر امروز مانند آن جامه را پوشند انگشت نما شوند، بهتر جامه هر زمانى همان است كه جامه معمول اهل آن زمان است جز اين كه چون قائم ما ظهور كند همان جامه على را پوشد و به روش على (علیه السّلام) باشد.
1- ايوب بن نوح گويد: روزى من خدمت او بودم كه عطسه كرد، گفتم: قربانت امام كه عطسه كند به او چه بايد گفت؟
فرمود:
ص: 163
«یَقُولُونَ(1) : صَلَّی اللّهُ عَلَیْکَ» .(2)
2. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، قَالَ : حَدَّثَنِی إِسْحَاقُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ(3) الدِّینَوَرِیُّ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ زَاهِرٍ(4) :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ: سَأَلَهُ رَجُلٌ عَنِ الْقَائِمِ علیه السلام : یُسَلَّمُ عَلَیْهِ بِإِمْرَةِ الْمُوءْمِنِینَ؟
قَالَ : «لاَ ، ذَاکَ اسْمٌ سَمَّی اللّهُ بِهِ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ، لَمْ یُسَمَّ(5) بِهِ أَحَدٌ قَبْلَهُ ، وَ لاَ یَتَسَمّی(6) بِهِ بَعْدَهُ(7) إِلاَّ کَافِرٌ».
قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ(8) ، کَیْفَ یُسَلَّمُ(9) عَلَیْهِ ؟
قَالَ : «یَقُولُونَ(10) : السَّ-لاَمُ عَلَیْکَ یَا بَقِیَّةَ اللّهِ». ثُمَّ قَرَأَ : «بَقِیَّتُ اللّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُوءْمِنِینَ»(11) .(12)
3. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ ، قَالَ :
سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ(13) علیه السلام : لِمَ سُمِّیَ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ ؟
قَالَ : «لاِءَنَّهُ یَمِیرُهُمْ(14) الْعِلْمَ ؛ أَ مَا سَمِعْتَ فِی کِتَابِ اللّهِ «وَ نَمِیرُ أَهْلَنا»(15)؟» .(16)
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْری ، قَالَ : «لاِءَنَّ مِیرَةَ(17) الْمُوءْمِنِینَ مِنْ عِنْدِهِ یَمِیرُهُمُ الْعِلْمَ» .(18)
4. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَنْ أَبِی الرَّبِیعِ الْقَزَّازِ(19) ، عَنْ جَابِرٍ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : قُلْتُ لَهُ : لِمَ سُمِّیَ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ ؟
قَالَ : «اللّهُ سَمَّاهُ ، وَ هکَذَا أَنْزَلَ فِی کِتَابِهِ : «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ»(20) وَ أَنَّ مُحَمَّداً(21) رَسُولِی ، وَ أَنَّ عَلِیّاً أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ» .(22)
ص: 164
مى گويند: صلى الله عليك (خدايت رحمت كند).
2- عمر بن زاهر گويد: مردى از امام صادق (علیه السّلام) پرسيد كه به امام قائم گويند: در بر تو اى امير المؤمنين؟ فرمود: نه، اين نام را خدا مخصوص امير المؤمنين (علیه السّلام) نموده، پيش از او كسى بدان ناميده نشده و پس از او هم جز كافر خود را بدان ننامد، گفتم: قربانت، چگونه به او درود گويند؟ فرمود: مى گويند:
(السلام عليك يا بقيةَ الله)
، سپس اين آيه را خواند (86 سوره هود): «بقية الله بهتر است براى شما اگر بوده باشيد مؤمن».
3- احمد بن عمر گويد: از ابو الحسن (علیه السّلام) پرسيدم چرا او را امير المؤمنين ناميدند؟ فرمود: براى آنكه خوراك دانش به آنها مى رسانيد، فرمود: نشنيدى در قرآن است كه (64 سوره يوسف):
«ما خوار و بار براى خاندان خود مى آوريم».
در روايت ديگر است كه براى آنكه آذوقه مؤمنين از نزد او فراهم شده به آنها آذوقه علم و دانش مى داد.
4- جابر گويد: به امام باقر (علیه السّلام) گفتم: چرا او را أمير المؤمنين ناميدند؟ فرمود: خدا او را ناميده و در قرآنش چنين نازل است (172 سوره اعراف): «و چون خدا نژاد بنى آدم را از پشت آنها برگرفت و آنها را بر خودشان گواه ساخت كه: من پروردگار شما نيستم؟ محمد رسول من نيست؟ و على امير المؤمنين نيست؟»
ص: 165
بَابٌ فِیهِ نُکَتٌ (1)وَ نُتَفٌ (2)مِنَ التَّنْزِیلِ فِی الْوَلاَیَةِ
1. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا ، عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ ، عَنْ سَالِمٍ الْحَنَّاطِ (3)، قَالَ : قُلْتُ لاِءَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام : أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالی : «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الاْءَمِینُ عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ»(4) قَالَ : «هِیَ الْوَلاَیَةُ لاِءَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام (5)» .(6)
2. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ ، عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مِسْکِینٍ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ رَجُلٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «إِنّا عَرَضْنَا الاْءَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الاْءَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الاْءِنْسانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولاً»(7) قَالَ : «هِیَ وَلاَیَةُ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ(8) علیه السلام » .(9)
3. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی زَاهِرٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی الْخَشَّابِ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ کَثِیرٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «الَّذِینَ(10) آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ»(11)قَالَ : «بِمَا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله مِنَ الْوَلاَیَةِ ، وَ لَمْ یَخْلِطُوهَا (12)بِوَلاَیَةِ فُ-لاَنٍ وَ فُ-لاَنٍ ، فَهُوَ(13) الْمُلَبِّسُ(14) بِالظُّلْمِ» .(15)
ص: 166
1- سالم حنّاط گويد: به امام باقر (علیه السّلام) گفتم: به من خبر بده از قول خدا تبارك و تعالى (193 و 194 سوره شعراء): «فرود آورد آن را روح الامين بر دل تو تا از بيم دهنده ها باشى 195 با زبان عربى روشن» فرمود:
آن ولايت امير المؤمنين است (علیه السّلام).
2- امام صادق (علیه السّلام) در تفسير قول خدا عز و جل (72 سوره سباء): «به راستى ما عرضه كرديم امانت را بر آسمانها و زمين و كوه ها و از حمل آن سر باز زدند و از آن ترسيدند و انسان آن را تحمل كرد براى آن كه بسيار ستم كار و نادان است» فرمود: مقصود از امانت، ولايت امير المؤمنين (علیه السّلام) است.
3- امام صادق (علیه السّلام) در تفسير قول خدا عز و جل (81 سوره انعام): «آن كسانى كه گرويدند و ايمان خود را به ستم نيندودند» (دنبالش: هم آنان آسوده اند و هم آنان رهبرى شدند) فرمود:
مقصود ايمان به آن است كه محمد آورده است از ولايت و نياميخته باشند آن را بپذيرش ولايت فلان و فلان، (و گر نه) او است كه ايمان خود را به ظلم و ستم اندوه و تيره كرده است.
ص: 167
4 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنِ الْحُسَیْنِ(1) بْنِ نُعَیْمٍ الصَّحَّافِ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «فَمِنْکُمْ کافِرٌ وَ مِنْکُمْ مُوءْمِنٌ»(2) فَقَالَ : «عَرَفَ(3) اللّهُ(4) إِیمَانَهُمْ بِوَلاَیَتِنَا(5) ، وَ کُفْرَهُمْ بِهَا(6) یَوْمَ أَخَذَ(7) عَلَیْهِمُ الْمِیثَاقَ فِی صُلْبِ آدَمَ علیه السلام وَ هُمْ ذَرٌّ(8)» .(9)
5. أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ ، عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ : عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «یُوفُونَ بِالنَّذْرِ»(10) قال : «یُوفُونَ بِالنَّذْرِ(11) الَّذِی أَخَذَ عَلَیْهِمْ(12) مِنْ وَلاَیَتِنَا» .(13)
6. مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسی ، عَنْ رِبْعِیِّ بْنِ عَبْدِ اللّهِ(14) :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الاْءِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ»(15)قَالَ : «الْوَلاَیَةُ» .(16)
7. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیُّ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ مُثَنًّی(17) ، عَنْ زُرَارَةَ (18)، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَجْ-لاَنَ :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ(19) تَعَالی : «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی»(20)
قَالَ : «هُمُ الاْءَئِمَّةُ علیهم السلام ».(21)
8. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه
ص: 168
4- حسين بن نعيم صحاف گويد: از امام صادق (علیه السّلام) پرسيدم از قول خدا عز و جل (آيه در سوره تغابن چنين است كه: هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ فَمِنْكُمْ كافِرٌ وَ مِنْكُمْ مُؤْمِنٌ الآية) «برخى شما مؤمن باشيد و برخى كافر» فرمود: خدا ايمان آنها را به ولايت و دوستى و كفر آنها را هم به محك ولايت ما شناخته است از روزى كه ميثاق از آنها بر گرفت و آنها ذره اى بودند در پشت آدم ابو البشر.
5- محمد بن فضيل از ابى الحسن (علیه السّلام) در قول خدا عز و جل (6 سوره انسان): «وفا مى كنند به نذر» فرمود: وفا مى كنند بنذر و پيمانى كه از آنها گرفته شده در ولايت ماها.
6- امام باقر (علیه السّلام) در قول خدا عز و جل (66 سوره مائده): «و اگر به راستى آنها تورات و انجيل و آنچه براى آنها از طرف پروردگارشان فرود آمده بود بر پا مى داشتند» فرمود: مقصود، ولايت است.
7- امام باقر (علیه السّلام) در تفسير قول خدا تعالى (23 سوره شورى): «بگو (اى محمد) از شماها مزدى نخواهم جز دوستى با ذوى القربى» فرمود: مقصود از آنها ائمه هستند.
8- از امام صادق (علیه السّلام) در تفسير قول خدا عز و جل (71 سوره احزاب): «و هر كه خدا را اطاعت كند و رسولش را (در باره ولايت
ص: 169
السلام فِی قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : ««وَ مَنْ یُطِعِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ» فِی وَلاَیَةِ عَلِیٍّ وَ الاْءَئِمَّةِ(1) مِنْ بَعْدِهِ «فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِیماً»(2) هکَذَا نَزَلَتْ(3)» .(4)
9 . الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ : رَفَعَهُ إِلَیْهِمْ علیهم السلام فِی قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : ««وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُوءْذُوا رَسُولَ اللّهِ»(5) فِی عَلِیٍّ وَ الاْءَئِمَّةِ «کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسی فَبَرَّأَهُ اللّهُ مِمّا قالُوا»(6)» .(7)
10. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ(8) ، عَنِ السَّیَّارِیِّ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، قَالَ : سَأَلَهُ(9) رَجُلٌ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالی : «فَمَنِ اتَّبَعَ هُدایَ فَلا یَضِلُّ وَ لا یَشْقی»(10) قَالَ : «مَنْ قَالَ بِالاْءَئِمَّةِ ، وَ اتَّبَعَ أَمْرَهُمْ ، وَ لَمْ یَجُزْ(11) طَاعَتَهُمْ» .(12)
11. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ(13) ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ : رَفَعَهُ فِی قَوْلِهِ تَعَالی : «لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ وَ والِدٍ وَ ما وَلَدَ»(14) قَالَ : «أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ ، وَ مَا وَلَدَ مِنَ الاْءَئِمَّةِ علیهم السلام ».(15)
12. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ کَثِیرٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّهِ تَعَالی : «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی»(16) قَالَ : «أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ وَ الاْءَئِمَّةُ علیهم السلام ».(17)
ص: 170
على و ولايت امامان پس از او) پس هر آينه به تحقيق به فوز بزرگى رسيده» چنين نازل شده است.
9- محمد بن مروان از معصومين علَيهِمُ السَّلامُ در قول خدا عز و جل (53 سوره احزاب): «شما را نرسد كه رسول خدا را آزار كنيد» فرمود: يعنى در باره على (علیه السّلام) و ائمه (علیه السّلام) مانند آيه (69 سوره احزاب) كه مى فرمايد: «چون كسانى نباشيد كه موسى (علیه السّلام) را آزردند و خدا او را از آنچه به وى نسبت دادند تبرئه كرد».
10- على بن عبد الله گويد: مردى از او پرسيد از قول خدا تعالى (123 سوره طه): «هر كه پيروى از هدايت من كند گمراه نشود و بدبخت نگردد» فرمود: مقصود اين است كه هر كه معتقد به ائمه باشد و از آنها پيروى كند و از اطاعت آنها بيرون نرود.
11- در تفسير قول خدا تعالى: «نه سوگند به اين شهر، و توئى وارد در اين شهر، و سوگند به پدر و فرزند» فرمود: مقصود از والد و ولد امير المؤمنين (علیه السّلام) است و ائمه اى كه فرزندانش بودند.
12- امام صادق (علیه السّلام) در تفسير قول خدا عز و جل (40 سوره انفال):
«و بدانيد كه آنچه بهره و غنيمت برگرفتيد، خُمس آن از آن خدا است و از رسول و از خويشان رسول» فرمود: خويشان رسول امير المؤمنين و ائمه اند (علیه السّلام).
ص: 171
13. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ(1) یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ»(2) قَالَ : «هُمُ الاْءَئِمَّةُ علیهم السلام » .(3)
14. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ کَثِیرٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ(4) تَعَالی : «هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ» قَالَ : «أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام وَ الاْءَئِمَّةُ علیهم السلام ». «وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ»قَالَ : «فُ-لاَنٌ وَ فُ-لاَنٌ (5)». «فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ» : «أَصْحَابُهُمْ وَ أَهْلُ وَلاَیَتِهِمْ (6)». «فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَ الرّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ»(7) : «أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام وَ الاْءَئِمَّةُ(8) علیهم السلام ».(9)
15. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ مُثَنًّی ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَجْ-لاَنَ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ(10) تَعَالی : «أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَکُوا وَ لَمّا یَعْلَمِ اللّهُ الَّذِینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ وَ لَمْ یَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ وَ لا رَسُولِهِ وَ لاَ الْمُوءْمِنِینَ وَلِیجَةً»(11) : «یَعْنِی بِالْمُوءْمِنِینَ الاْءَئِمَّةَ علیهم السلام لَمْ یَتَّخِذُوا الْوَلاَئِجَ(12) مِنْ دُونِهِمْ» .(13)
16. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ ، عَنْ صَفْوَانَ ، عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ ، عَنِ الْحَلَبِیِّ : عَنْ أَبِي
ص: 172
13- عبد الله بن سنان گويد: از امام صادق (علیه السّلام) پرسيدم از قول خدا عز و جل (180 سوره اعراف): «و از آنها كه آفريديم امتى باشند كه به حق رهبرى كنند و به حق داد ورزند و عدالت كنند» فرمود:
آنان ائمه (علیه السّلام) هستند.
14- عبد الرحمن بن كثير از امام صادق (علیه السّلام) در قول خدا تعالى: «او است كه نازل كرده بر تو كتاب را از آن است آياتى محكمه كه آنها أمّ الكتابند» فرمود: مقصود، امير المؤمنين و ائمه (علیه السّلام) هستند «و آيات ديگرى متشابهه» فرمود: مقصود فلان و فلان هستند «اما كسانى كه در دل كجى دارند» پيروان آن فلان و فلان و دوستداران آنها «پيروى كنند آنچه را كه از آن متشابه باشد فتنه جوئى جوئى و جستجوى از تأويل آن» يعنى به اميد سود آينده پيروى آنان «و نمى داند تأويلش را جز خدا و راسخان در علم» امير المؤمنين و ائمه (علیه السّلام).
15- امام باقر (علیه السّلام) در تفسير قول خدا تعالى: (17 سوره توبه): «بلكه گمان كرديد دست از شما بدارند و خدا نداند آنها را كه از ميان شما جهاد كردند و ديگرى را جز خدا و رسولش و مؤمنان پناهگاه خود نگرفتند» فرمود: مقصود او از مؤمنان همان ائمه هستند، يعنى آنها كه جز ائمه (علیه السّلام) پناهگاه و دوستى در نهان ندارند.
16- حلبى از امام صادق (علیه السّلام) در تفسير قول خدا تعالى (64 سوره انفال): «اگر ميل به صلح و آشتى كردند، تو هم
ص: 173
عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالی : «وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها»(1) قَالَ (2): قُلْتُ :مَا السَّلْمُ ؟ قَالَ : «الدُّخُولُ فِی أَمْرِنَا» .(3)
17. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ ، عَنْ زُرَارَةَ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ(4) تَعَالی : «لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ»(5) قَالَ : «یَا زُرَارَةُ ، أَ وَ(6) لَمْ تَرْکَبْ هذِهِ الاْءُمَّةُ(7) بَعْدَ نَبِیِّهَا طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ فِی أَمْرِ فُ-لاَنٍ وَ فُ-لاَنٍ وَ فُ-لاَنٍ؟» .(8)
18. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسی ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ جُنْدَبٍ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ»(9) قَالَ : «إِمَامٌ إِلی إِمَامٍ» .(10)
19. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنْ سَلاَّمٍ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ(11) تَعَالی : «قُولُوا(12) آمَنّا بِاللّهِ وَ ما أُنْزِلَ ···
إِلَیْنا»(13)قَالَ : «إِنَّمَا عَنی بِذلِکَ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهم السلام ، وَ جَرَتْ بَعْدَهُمْ فِی الاْءَئِمَّةِ علیهم السلام (14)، ثُمَّ یَرْجِعُ(15) الْقَوْلُ مِنَ اللّهِ فِی النَّاسِ ، فَقَالَ : «فَإِنْ آمَنُوا»یَعْنِی النَّاسَ ، «بِمِثْلِ ما آمَنْتُمْ بِهِ»یَعْنِی عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ الاْءَئِمَّةَ(16) علیهم السلام «فَقَدِ اهْتَدَوْا وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما هُمْ فِی شِقاقٍ»(17) » .(18)
ص: 174
بدان ميل كن» گويد: گفتم: سلم و صلح و آشتى چيست؟ فرمود:
دخول در امر ما است.
17- زراره از امام باقر (علیه السّلام) در تفسير قول خدا تعالى (20 سوره انشقاق): «برهم برآئيد طبقه اى پس از طبقه اى» فرمود: آيا بر هم نيامدند اين امت پس از پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) خود طبقه بعد از طبقه در كار فلان و فلان و فلان.
18- عبد الله بن جندب گويد: از ابو الحسن (علیه السّلام) پرسيدم از تفسير قول خدا عز و جل (52 سوره قصص): «هر آينه به تحقيق پيوستيم گفتار حق را براى آنان شايد ياد آور شوند» فرمود: يعنى پيوستيم امامى را به امامى و دنبال يك ديگر قيام به امامت كردند براى ارشاد و هدايت مردم- مقصود اين است كه در امر امامت فترتى نيست و زمين بى حجت نماند.
19- سلام، از امام باقر (علیه السّلام) در قول خدا تعالى: (131 سوره بقره): «بگوئيد ايمان آورديم به خدا و آنچه نازل شده است به سوى ما» كه فرمود: همانا مقصود از اين خطاب على است و فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام و پس از ايشان اين خطاب جارى است در باره ائمه (علیه السّلام) سپس گفتار از طرف خدا بر مى گردد به وضع حال مردم كه فرموده: «اگر ايمان آورند» يعنى مردم «به مانند آنچه شما بدان ايمان آورديد» مقصود: على و فاطمه و حسن و حسين و ائمه عليهم السلام هستند:
«پس محققاً هدايت يافتند و اگر رو بر تافتند پس همانا آنان در خلافِ راهِ حقّند».
ص: 175
20. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ مُثَنّی ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَجْ-لاَنَ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ(1) تَعَالی : «إِنَّ أَوْلَی النّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا»(2) قَالَ(3) : «هُمُ الاْءَئِمَّةُ علیهم السلام وَ مَنِ اتَّبَعَهُمْ» .(4)
21. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ ، عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ ، عَنْ مَالِکٍ الْجُهَنِیِّ ، قَالَ : قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : قَوْلُهُ(5) عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ أُوحِیَ إِلَیَّ هذَا الْقُرْآنُ لاِءُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ»(6) ؟ قَالَ : «مَنْ بَلَغَ أَنْ یَکُونَ إِمَاماً مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ ، فَهُوَ یُنْذِرُ بِالْقُرْآنِ کَمَا أَنْذَرَ بِهِ
رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ».(7)
22. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ ، عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ ، عَنْ جَابِرٍ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً»(8) قَالَ : «عَهِدْنَا(9) إِلَیْهِ فِی مُحَمَّدٍ وَ الاْءَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ ، فَتَرَکَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ عَزْمٌ(10) أَنَّهُمْ هکَذَا ، وَ إِنَّمَا سُمِّیَ أُولُو الْعَزْمِ أُوْلِی الْعَزْمِ لاِءَنَّهُ(11) عَهِدَ إِلَیْهِمْ فِی مُحَمَّدٍ وَ الاْءَوْصِیَاءِ مِنْ بَعْدِهِ وَ الْمَهْدِیِّ(12) وَ سِیرَتِهِ ، وَ أَجْمَعَ عَزْمُهُمْ عَلی أَنَّ(13) ذلِکَ کَذلِکَ ، وَ الاْءِقْرَارِ بِهِ» .(14)
23. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللّهِ(15) ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْقُمِّیِّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ:
ص: 176
20- امام باقر (علیه السّلام) در تفسير قول خدا تعالى: (62 سوره آل عمران): «به راستى چسبنده ترين مردم به ابراهيم هر آينه آن كسانى اند كه پيرو او بودند و اين پيغمبر است و آن كسانى كه گرويدند» فرمود:
مقصود: ائمه (علیه السّلام) هستند و كسانى كه پيرو آنهايند.
21- مالك جهنى گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم: قول خدا عز و جل (20 سوره انعام): «به من وحى شده است اين قرآن تا شما را با آن انذار كنم و هر كه بدو برسد» فرمود: به هر كه نوبت رسد كه امامى از آل محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) باشد او به قرآن بيم دهد چنانچه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بدان بيم داده است.
22- امام باقر (علیه السّلام) در تفسير قول خدا عز و جل (115 سوره طه): «و هر آينه پيش از اين با آدم سفارشى كرديم و آن را فراموش كرد و تصميمى در او نديديم» فرمود: به او سفارش كرديم در باره محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و امامان پس از وى و آن را ترك كرد و تصميمى نداشت كه آنان چنين باشند و همانا اولو العزم را اولو العزم ناميدند براى آنكه به آنها در باره محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و اوصياء پس از وى و خصوص در باره مهدى (علیه السّلام) و روش او سفارش داده شده و آنها تصميم يافتند كه مطلب همين است و بدان اقرار كرده اند.
23- امام صادق (علیه السّلام) در اين آيه فرموده است: «و هر آينه به تحقيق پيش از اين به آدم سفارش كرديم» سخنانى در باره محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و على و فاطمه و حسن و حسين و ائمه عليهم السلام از ذريّه آنان «پس
ص: 177
«وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ» : «کَلِمَاتٍ(1) فِی مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ(2) وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ الاْءَئِمَّةِ مِنْ ذُرِّیَّتِهِمْ «فَنَسِیَ» هکَذَا وَ اللّهِ أُنْزِلَتْ(3) عَلی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله » .(4)
24. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ شُعَیْبٍ ، عَنْ 417/1
خَالِدِ بْنِ مَادٍّ(5) ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ(6) ، عَنِ الثُّمَالِیِّ :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «أَوْحَی اللّهُ إِلی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله : «فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ إِنَّکَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(7) قَالَ : إِنَّکَ عَلی وَلاَیَةِ عَلِیٍّ ، وَ عَلِیٌّ هُوَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ» .(8)
25. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ ، عَنْ مُنَخَّلٍ ، عَنْ جَابِرٍ : عَنْ أَبِی(9) جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «نَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِهذِهِ الاْآیَةِ عَلی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله هکَذَا(10) : «بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ یَکْفُرُوا بِما أَنْزَلَ اللّهُ» فِی عَلِیٍّ «بَغْیاً»(11)» .(12)
26. وَ بِهذَا الاْءِسْنَادِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ ، عَنْ مُنَخَّلٍ ، عَنْ جَابِرٍ ، قَالَ : «نَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِهذِهِ الاْآیَةِ(13) عَلی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله هکَذَا : «وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا» فِی عَلِیٍّ «فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ»(14)» .(15)
27. وَ بِهذَا الاْءِسْنَادِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ ، عَنْ مُنَخَّلٍ(16) : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ :
ص: 178
فراموش كرد» به خدا همچنين بر محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نازل شده.
24- ثمالى از امام باقر (علیه السّلام) كه خدا به پيغمبرش وحى كرد (43 سوره زخرف): «بچسب بدان چه به تو وحى شده است زيرا تو به راه راست هستى» فرمود: يعنى تو به ولايت على هستى و على همان راه راست است.
25- جابر، از امام باقر (علیه السّلام) فرمود: اين آيه را جبريل بر محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) چنين نازل فرمود (90 سوره بقره): «چه بد است آنچه خود را بدان فروختند كه كفر ورزند از راه ستم بدان چه خدا (در باره على (علیه السّلام) نازل كرده است».
26- از جابر كه گفت: اين آيه را (23 سوره بقره):
جبرئيل چنين نازل نموده است بر محمد كه: «اگر شما در ترديد باشيد نسبت بدان چه ما فرو فرستاديم، بر بنده خود (در باره على) بياوريد يك سوره از مانند آن» (سوره اى مانند آن خ ل).
27- از امام صادق (علیه السّلام) كه فرمود: جبرئيل اين آيه را (صدر آن در آيه 47 سوره نساء است: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ آمِنُوا بِما نَزَّلْنا
ص: 179
«نَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِهذِهِ الاْآیَةِ هکَذَا : «یا أَیُّهَا الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ آمِنُوا بِما نَزَّلْنا»(1)فِی عَلِیٍّ «نُوراً مُبِیناً»(2)» .(3)
28. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ أَبِی طَالِبٍ ، عَنْ یُونُسَ بْنِ بَکَّارٍ (4)، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ جَابِرٍ :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام (5) : ««وَ لَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُوا ما یُوعَظُونَ بِهِ» فِی عَلِیٍّ «لَکانَ خَیْراً لَهُمْ»(6)» .(7)
29. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ ، عَنْ مُثَنًّی الْحَنَّاطِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَجْ-لاَنَ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ»(8) قَالَ : «فِی وَلاَیَتِنَا» . (9)
30. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ إِدْرِیسَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ ، قَالَ : قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ : «بَلْ تُوءْثِرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا» ؟ قَالَ : «وَلاَیَتَهُمْ(10)». «وَ الاْآخِرَةُ خَیْرٌ وَ أَبْقی»؟ قَالَ : «وَلاَیَةُ(11) أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام . «إِنَّ هذا لَفِی الصُّحُفِ الاْءُولی صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی»(12) ».(13)
31 . أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ
ص: 180
مُصَدِّقاً لِما مَعَكُمْ» يعنى: «اى اهل كتاب بگرويد بدان چه فرستاديم كه مصدق همانى است كه با شما است». و نوراً مبيناً، در آخر آيه 174 سوره نساء است كه: «وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكُمْ نُوراً مُبِيناً» بر محمد چنين نازل كرده است: «ايا كسانى كه كتاب به شما داده اند بگرويد بدان چه فرو فرستاديم ما (در باره على) نور آشكار».
28- جابر از امام باقر (علیه السّلام) در (66 سوره نساء): «و اگر به راستى آنها عمل كنند بدان چه پند داده شوند بدان (در باره على) هر آينه بهتر باشد برايشان».
29- از امام باقر (علیه السّلام) در تفسير قول خدا عز و جل (208 سوره بقره): «أيا كسانى كه گرويديد همه و همه وارد صلح و سازش شويد و از گامهاى شيطان پيروى نكنيد، زيرا او براى شما دشمن آشكارى است» فرمود: مقصود ورود در ولايت و دوستى ما است.
30- مفضل بن عمر گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم: قول خدا عز و جل: (16 سوره اعلى): «بلكه برگزينيد زندگى دنيا را» فرمود: مقصود، ولايت و دوستدارى آنها است (يعنى حاكمان جور) (17) «و آخرت بهتر و پاينده تر است» فرمود: مقصود، ولايت و دوستدارى امير المؤمنين (علیه السّلام) است (18 و 19) «به راستى كه اين در صحف نخستين ثبت است، صحف ابراهيم و موسى».
31- جابر از امام باقر (علیه السّلام) فرمود كه: مى فرمايد (87 سوره
ص: 181
عَلِیٍّ ، عَنْ عَمَّارِ(1) بْنِ
مَرْوَانَ ، عَنْ مُنَخَّلٍ ، عَنْ جَابِرٍ :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ(2) : ««أَ فَکُلَّما(3) جاءَکُمْ» مُحَمَّدٌ «بِما لا تَهْوی أَنْفُسُکُمُ» بِمُوَالاَةِ عَلِیٍّ «اسْتَکْبَرْتُمْ(4) فَفَرِیقاً»مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ «کَذَّبْتُمْ وَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ»(5)» .(6)
32. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ إِدْرِیسَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ : عَنِ الرِّضَا علیه السلام فِی قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکِینَ»» بِوَلاَیَةِ عَلِیٍّ «ما تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ»(7) یَا مُحَمَّدُ مِنْ وَلاَیَةِ عَلِیٍّ ؛ هکَذَا فِی الْکِتَابِ مَخْطُوطَةٌ(8)» .(9)
33. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ هِ-لاَلٍ ، عَنْ أَبِیهِ(10) ، عَنْ أَبِی السَّفَاتِجِ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّهِ جَلَّ وَ عَزَّ : «الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنّا لِنَهْتَدِیَ لَوْلا أَنْ هَدانَا اللّهُ»(11) فَقَالَ(12) : «إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ ، دُعِیَ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ بِأَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ وَ بِالاْءَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ علیهم السلام ، فَیُنْصَبُونَ(13) لِلنَّاسِ ، فَإِذَا رَأَتْهُمْ شِیعَتُهُمْ قَالُوا : «الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی هَدَانَا لِهذَا وَ مَا کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْلاَ أَنْ هَدَانَا اللّهُ»یَعْنِی هَدَانَا اللّهُ فِی وَلاَیَةِ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ وَ الاْءَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ علیهم السلام (14)».(15)
34. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ(16) بْنِ کَثِیرٍ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالی : «عَمَّ یَتَساءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ» (17)قَالَ : «النَّبَأُ الْعَظِیمُ : الْوَلاَیَةُ».(18) وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ : «هُنالِکَ
ص: 182
بقره): «آيا پس هر آنگاه بياورد (محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) براى شما آنچه دلخواه شما نيست (از مولات و دوستى على (علیه السّلام) شما سر بزرگى كنيد و يك دسته (از آل محمد) را تكذيب كنيد و يك دسته را بكشيد.
32- امام رضا (علیه السّلام) در بيان قول خدا عز و جل فرمود (13 سوره شورى): «گران آيد بر مشركين (به ولايت و دوستى على) آنچه بخوانى آنها را بدان (اى محمد از ولايت على (علیه السّلام) در كتاب چنين رقم شده است».
33- ابى بصير از امام صادق (علیه السّلام) در تفسير قول خدا عز و جل (43 سوره اعراف): «سپاس از آن خدا است كه ما را به اين رهنمود و ما راه نمى برديم اگر خدا ما را راه نمى نمود» فرمود: چون روز قيامت شود پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را خوانند به همراه امير المؤمنين و ائمه (علیه السّلام) از فرزندانش و آنها را براى مردم بر پاى دارند و چون شيعيان آنها به بينندشان گويند: «سپاس از آن خدا است كه ما را به اين رهنمود و ما راه نمى برديم اگر خدا به ما راه نمى نمود» يعنى ما را راهنمائى كرد به ولايت امير المؤمنين و فرزندان او كه امام بودند.
34- عبد الله بن كثير از امام صادق (علیه السّلام) در تفسير قول خدا تعالى: «از چه يك ديگر را پرسند، از خبرى بزرگ» فرمود: خبر بزرگ ولايت است و پرسيدم از آن حضرت از قول خدا (44 سوره كهف): «در آنجا است ولايت براى خدا بر حق» فرمود: ولايت
ص: 183
الْوَلایَةُ لِلّهِ الْحَقِّ»(1) قَالَ : «وَلاَیَةُ
أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام » .(2)
35. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِیِّ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ
أَبِی حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ: عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالی : «فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً»(3) قَالَ : «هِیَ الْوَلاَیَةُ» .(4)
36. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ الْهَمَذَانِیِّ(5) : یَرْفَعُهُ إِلی أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالی : «وَ نَضَعُ الْمَوازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیامَةِ»(6) قَالَ : «الاْءَنْبِیَاءُ وَ الاْءَوْصِیَاءُ علیهم السلام (7)». (8)
37. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ(9) بْنِ(10) عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ ، قَالَ :
سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ تَعَالی : «ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ»(11) قَالَ : «قَالُوا : أَوْ بَدِّلْ عَلِیّاً علیه السلام » .(12)
38. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ ، عَنِ الْحَسَنِ الْقُمِّیِّ ، عَنْ إِدْرِیسَ بْنِ عَبْدِ اللّهِ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : سَأَلْتُهُ(13) عَنْ تَفْسِیرِ هذِهِ الاْآیَةِ : «ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ»(14) قَالَ : «عَنی بِهَا لَمْ نَکُ مِنْ أَتْبَاعِ الاْءَئِمَّةِ الَّذِینَ قَالَ اللّهُ - تَبَارَکَ وَ تَعَالی - فِیهِمْ : «وَ السّابِقُونَ السّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ»(15) أَ مَا تَرَی النَّاسَ یُسَمُّونَ الَّذِی یَلِی السَّابِقَ فِی الْحَلْبَةِ(16) مُصَلِّی(17) ، فَذلِکَ الَّذِی عَنی ؛ حَیْثُ قَالَ:(18)«
ص: 184
امير المؤمنين (علیه السّلام).
35- امام باقر (علیه السّلام) در تفسير قول خدا تعالى (30 سوره روم): «روى خود را به سوى دين بدار در حالى كه خدا را يگانه دانى و بر آن ثابت بمانى» فرمود: مقصود از آن، ولايت است.
36- امام صادق (علیه السّلام) در تفسير قول خدا تعالى (47 سوره انبياء): «ترازوهاى عدل را در روز قيامت در ميان مى گذاريم» فرمود:
مقصود از ترازوهاى عدل پيغمبران و اوصياء هستند.
37- مفضل بن عمر گويد: از امام صادق (علیه السّلام) پرسيدم از قول خدا تعالى (15 سوره يونس): «بياور قرآنى جز اين يا آن را عوض كن» فرمود:
گفتند: يا على را عوض كن.
38- از ادريس بن عبد الله، گويد: از امام صادق (علیه السّلام) تفسير اين آيه را پرسيدم (42 سوره مدثر): «چه چيز شما را به دوزخ برد؟» (43) «گفتند: نبوديم ما از نمازگزاران».
فرمود: مقصود اين است كه از پيروان آن امامانى نبوديم كه خدا در باره آنها گفته (10- 11 سوره واقعه): «و پيشروان پيشرو، آنانند مقربان» تو نبينى مردم را كه در مسابقه، آن كه دنبال اسبى است كه مسابقه را برده مصلّى مى نامند. در اينجا هم از مصلّى همان معنى مقصود است كه فرموده: «نبوديم از مصلّين» يعنى نبوديم دنبال
ص: 185
لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ» : لَمْ نَکُ مِنْ أَتْبَاعِ السَّابِقِینَ» .(1)
39. أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ ، عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ الْحَسَنِیِّ ، عَنْ مُوسَی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّهِ(2) عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لاَءَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً»(3) یَقُولُ : «لاَءَشْرَبْنَا قُلُوبَهُمُ الاْءِیمَانَ ، وَ الطَّرِیقَةُ هِیَ وَلاَیَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ(4) وَ الاْءَوْصِیَاءِ(5) علیهم السلام ».(6)
40. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ ، عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَیُّوبَ ، عَنِ الْحُسَیْنِ(7) بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ أَبِی أَیُّوبَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، قَالَ :
سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا»فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «اسْتَقَامُوا عَلَی الاْءَئِمَّةِ وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ «تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلاّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ»(8)».(9)
41. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ(10) تَعَالی : «قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ ···
بِواحِدَةٍ»(11) فَقَالَ : «إِنَّمَا أَعِظُکُمْ بِوَلاَیَةِ عَلِیٍّ(12) علیه السلام ، هِیَ الْوَاحِدَةُ الَّتِی قَالَ اللّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالی : «إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَةٍ»(13)» .(14)
42. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ وَ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ
ص: 186
پيش روان از ائمه (علیه السّلام).
39- از امام باقر (علیه السّلام) در تفسير قول خدا عز و جل (16 سوره جن): «و حقيقت مطلب اين است كه اگر بر روش حق استوار و پا بر جا بودند هر آينه آب گوارا به آنها مى نوشانيديم» فرمود كه مى فرمايد دل آنها را از ايمان سرشار مى كرديم و آن روش حق ولايت و دوستى على بن ابى طالب (علیه السّلام) و اوصياء است.
40- از محمد بن مسلم گويد: از امام صادق (علیه السّلام) پرسيدم از تفسير قول خدا عز و جل (30 سوره فصلت): «آن كسانى كه گفتند پروردگار ما خداست، سپس استقامت كردند» امام صادق فرمود: يعنى استقامت كردند به پيروى ائمه يكى بعد از ديگرى: «فرود شوند بر آنها فرشته ها كه نترسيد و اندوه نكنيد و مژده گيريد به بهشتى كه به شما وعده دادند».
41- از ابى حمزه گويد: پرسيدم از امام باقر (علیه السّلام) از قول خدا تعالى (46 سوره سبأ): «بگو (اى محمد) همانا يگانه پند را به شما مى دهم» فرمود: همانا به شما پند مى دهم به ولايت على (علیه السّلام) اين است همان پند يگانه كه خدا تبارك و تعالى فرمايد: «همانا يگانه پند را به شما مى دهيم».
42- از امام صادق (علیه السّلام) در قول خدا عز و جل (137 سوره نساء): «به راستى كسانى كه ايمان آوردند و سپس كافر شدند، سپس ايمان
ص: 187
کَثِیرٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً»(1) «لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ»(2) قَالَ : «نَزَلَتْ فِی فُ-لاَنٍ وَ فُ-لاَنٍ وَ فُ-لاَنٍ ، آمَنُوا بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی أَوَّلِ الاْءَمْرِ ، وَ کَفَرُوا حَیْثُ عُرِضَتْ عَلَیْهِمُ الْوَلاَیَةُ حِینَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ ، فَهذَا عَلِیٌّ(3) مَوْلاَهُ ، ثُمَّ آمَنُوا بِالْبَیْعَةِ لاِءَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ، ثُمَّ کَفَرُوا حَیْثُ مَضی رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَلَمْ یَقِرُّوا بِالْبَیْعَةِ ، ثُمَّ ازْدَادُوا کُفْراً بِأَخْذِهِمْ مَنْ بَایَعَهُ بِالْبَیْعَةِ لَهُمْ ، فَهوءُلاَءِ لَمْ یَبْقَ فِیهِمْ مِنَ الاْءِیمَانِ شَیْءٌ» .(4)
43. وَ بِهذَا الاْءِسْنَادِ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّهِ تَعَالی : «إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ(5) الْهُدَی»(6) : «فُ-لاَنٌ وَ فُ-لاَنٌ وَ فُ-لاَنٌ(7) ، ارْتَدُّوا عَنِ الاْءِیمَانِ فِی تَرْکِ وَلاَیَةِ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ».
قُلْتُ: قَوْلُهُ تَعَالی: «ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللّهُ سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الاْءَمْرِ»(8)؟
قَالَ : «نَزَلَتْ وَ اللّهِ فِیهِمَا وَ فِی أَتْبَاعِهِمَا(9) ، وَ هُوَ قَوْلُ اللّهِ - عَزَّ وَجَلَّ - الَّذِی نَزَلَ بِهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلی مُحَمَّدٍ لی الله علیه و آله : «ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللّهُ» فِی عَلِیٍّ «سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الاْءَمْرِ»». قَالَ : «دَعَوْا بَنِی أُمَیَّةَ إِلی مِیثَاقِهِمْ أَلاَّ یُصَیِّرُوا(10) الاْءَمْرَ فِینَا بَعْدَ النَّبِیِّ
ص: 188
آوردند و باز هم كافر شدند و سپس بر كفر خود افزودند، خدا توبه پذير آنها نيست و آنها را نيامرزد» فرمود: در باره فلان و فلان و فلان نازل شده كه در آغاز كار اسلام به پيغمبر ايمان آوردند و چون ولايت على بر آنها پيشنهاد شد و پيغمبر فرمود: هر كه را من آقا و مولايم اين على آقا و مولا است كافر شدند و سپس به بيعت با على (علیه السّلام) ايمان آوردند و چون پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) وفات كرد باز هم بدان بيعت كافر شدند و به وسيله اخذ بيعت براى خود از كسانى كه با على (علیه السّلام) بيعت كرده بودند به كفر خود افزودند، آنانند كه هيچ چيزى از ايمان در آنها نماند.
43- از امام صادق (علیه السّلام) در تفسير قول خدا تعالى (25 سوره محمد): «به راستى كسانى كه به عقب برگشتند پس از آن كه راه حق بر ايشان روشن شد» يعنى فلان و فلان و فلان از ايمان برگشتند از نظر ترك ولايت و پيروى از على (علیه السّلام) (راوى گويد) گفتم قول خدا تعالى (بعد از آن) كه مى فرمايد: «اين براى آنست كه گفتند به آنها كه بد داشتند آنچه را خدا فرو فرستاده محققاً ما شما را در پاره اى امور فرمان بريم» يعنى چه؟ فرمود: به خدا در باره همان دو كس و پيروانشان نازل شده و آن گفتار خدا است عز و جل كه جبرئيل بر محمد فرود آورده است: «اين براى آنست كه گفتند به آنها كه بد دارند آنچه را (در باره على (علیه السّلام) نازل شده محققاً ما شما را در باره امور فرمان بريم» فرمود: بنى اميه را در پيمان خود دعوت كردند كه نگذارند امر امامت پس از پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) در ما خاندان باشد و چيزى از خمس را به ما ندهند و گفتند اگر خمس را به آنها بدهيم نياز به چيزى ندارند و باكى ندارند كه امامت در آنها نباشد بنى اميه گفتند
ص: 189
صلی الله علیه و آله ، وَ لاَ یُعْطُونَا مِنَ الْخُمُسِ شَیْئاً ، وَ قَالُوا(1) : إِنْ أَعْطَیْنَاهُمْ إِیَّاهُ لَمْ یَحْتَاجُوا إِلی شَیْءٍ ، وَ لَمْ یُبَالُوا(2) ألاَّ یَکُونَ(3) الاْءَمْرُ فِیهِمْ ، فَقَالُوا : سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الاْءَمْرِ الَّذِی دَعَوْتُمُونَا إِلَیْهِ وَ هُوَ الْخُمُسُ أَلاَّ نُعْطِیَهُمْ مِنْهُ شَیْئاً .
وَ قَوْلُهُ : «کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللّهُ» وَ الَّذِی نَزَّلَ اللّهُ مَا افْتَرَضَ عَلی خَلْقِهِ مِنْ وَلاَیَةِ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ، وَ کَانَ مَعَهُمْ أَبُو عُبَیْدَةَ(4) وَ کَانَ کَاتِبَهُمْ ، فَأَنْزَلَ اللّهُ : «أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنّا مُبْرِمُونَ أَمْ یَحْسَبُونَ أَنّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ»»(5) الاْآیَةَ .(6)
44. وَ بِهذَا الاْءِسْنَادِ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ(7) : «وَ مَنْ یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ»(8) قَالَ : «نَزَلَتْ فِیهِمْ ؛ حَیْثُ دَخَلُوا الْکَعْبَةَ ، فَتَعَاهَدُوا وَ تَعَاقَدُوا عَلی کُفْرِهِمْ وَ جُحُودِهِمْ بِمَا نُزِّلَ(9) فِی أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ، فَأَلْحَدُوا(10) فِی الْبَیْتِ بِظُلْمِهِمُ الرَّسُولَ وَ وَلِیَّهُ ؛ فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ(11)» .(12)
45. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ(13) : «فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ»(14) : «یَا مَعْشَرَ الْمُکَذِّبِینَ حَیْثُ أَنْبَأْتُکُمْ رِسَالَةَ رَبِّی فِی وَلاَیَةِ عَلِیٍّ(15) علیه السلام وَ الاْءَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ «مَنْ هُوَ فِی ضَ-لاَلٍ مُبِینٍ» کَذَا أُنْزِلَتْ».
وَ فِی قَوْلِهِ تَعَالی : «إِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا»
ص: 190
ما در بعضى از امور كه ندادن خمس به آل محمد باشد با شما همراه هستيم و از شما اطاعت مى كنيم و اين كه فرموده: بد داشتند آنچه را خدا نازل كرده مقصود از آنچه خدا نازل كرده همان فرض ولايت امير المؤمنين است بر خلقش، ابو عبيده با آنها بود و نويسنده آنها بود و خدا اين آيه ها را فرستاد (79 و 80 سوره زخرف):
«بلكه كارى را محكم و قطعى كردند، ما هم محكم و قطعى كنيم، يا بلكه گمان بردند ما نهان و رازشان را نمى شنويم، آرى رسولان ما نزد آنها است و خواهند نوشت».
44- از امام صادق (علیه السّلام) در تفسير قول خدا عز و جل (25 سوره حج): «و هر كه وارد شود در آن به الحاد، به ستم».
فرمود: در حق آنان نازل شده چون در خانه كعبه رفتند و پيمان و عهد بستند بر كفر خود و انكار آنچه را خدا در باره امير المؤمنين نازل كرده و در خانه خدا ملحد شدند به ستم كردن به رسول و وليّش، دور باشند مردم ستمكار.
45- از ابى بصير از امام صادق (علیه السّلام) در تفسير قول خدا عز و جل (29 سوره ملك): «به زودى مى دانيد كه كيست در گمراهى آشكار» فرمود: مقصود اين است كه خطاب كرده و گفته: اى گروه مكذبان در خبرى كه از طرف پروردگارم به شما دادم در باره ولايت و امامت على (علیه السّلام) و امامان پس از او به زودى مى دانيد كيست در گمراهى آشكار، همچنين نازل شده است.
و در تفسير قول خداى تعالى (135 سوره نساء): «و اگر دهن كجى كنيد يا رو برگردانيد» فرمود: مقصود اين است كه اگر كج
ص: 191
فَقَالَ(1) : «إِنْ تَلْوُوا الاْءَمْرَ (2)وَ تُعْرِضُوا عَمَّا أُمِرْتُمْ بِهِ «فَإِنَّ اللّهَ کانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیراً»(3)».
وَ فِی قَوْلِهِ : «فَلَنُذِیقَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا» «بِتَرْکِهِمْ وَلاَیَةَ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام (4) «عَذاباً شَدِیداً» فِی الدُّنْیَا(5) «وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَسْوَأَ الَّذِی کانُوا یَعْمَلُونَ»(6)» .(7)
46. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَنْصُورٍ ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ ، عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ صَبِیحٍ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام (8) : ««ذلِکُمْ(9) بِأَنَّهُ إِذا دُعِیَ اللّهُ وَحْدَهُ» وَ أَهْلُ الْوَلاَیَةِ(10)«کَفَرْتُمْ»(11)» .(12)
47. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّهِ(13) تَعَالی : «سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْکافِرینَ»(14) بِوَلاَیَةِ عَلِیٍّ(15) «لَیْسَ لَهُ دافِعٌ»(16) ثُمَّ قَالَ : «هکَذَا وَ اللّهِ نَزَلَ بِهَا(17) جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله » .(18)
48. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَیْفٍ(19) ، عَنْ أَخِیهِ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالی : «إِنَّکُمْ لَفِی قَوْلٍ مُخْتَلِفٍ» قَالَ(20) : «فِی أَمْرِ الْوَلاَیَةِ» «یُوءْفَکُ عَنْهُ مَنْ أُفِکَ»(21) قَالَ : «مَنْ أُفِکَ(22) عَنِ الْوَلاَیَةِ ، أُفِکَ عَنِ(23) الْجَنَّةِ» .(24)
ص: 162
كنيد كار امت را و رو گردانيد از آنچه بدان دستور داريد: «به راستى خدا بدان چه مى كنيد آگاه است».
و در تفسير قول خدا (27 سوره فصلت): «هر آينه بچشانيم به آن كسانى كه كافر شدند (به سبب ترك ولايت امير المؤمنين (علیه السّلام) عذاب سختى (در دنيا) و هر آينه به آنها سزا دهيم به بدترين كردارى كه از آنها سر زده».
46- وليد بن صبيح از امام صادق (علیه السّلام): «آن به اين است كه چون خدا يگانه خوانده مى شد (و اهل ولايت نامبرده مى شدند) شما كفر مى ورزيديد».
47- از امام صادق (علیه السّلام) در قول خدا تعالى (1 سوره معارج):
«پرسيد سائلى از عذاب واقع (2) بر كفّار (به ولايت على ع) كه دفاع ندارند» سپس فرمود: به خدا چنين نازل كرده است آن را جبرئيل بر محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ).
48- امام باقر (علیه السّلام) در قول خدا تعالى (8 سوره ذاريات):
«به راستى شما گفتار مختلفى داريد (در امر ولايت و امامت) منصرف شود از او هر كه بايد منصرف شود» فرمود: هر كه از ولايت منصرف شد از بهشت منصرف شده است.
ص: 193
49. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ ، عَنْ یُونُسَ ، قَالَ :
أَخْبَرَنِی مَنْ رَفَعَهُ إِلی أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «فَ-لاَ اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ وَ ما أَدْراکَ مَا الْعَقَبَةُ فَکُّ رَقَبَةٍ»(1) : «یَعْنِی(2) بِقَوْلِهِ : «فَکُّ رَقَبَةٍ» وَلاَیَةَ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ؛ فَإِنَّ ذلِکَ فَکُّ رَقَبَةٍ» .(3)
50. وَ بِهذَا الاْءِسْنَادِ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالی : «وَبَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ»(4) قَالَ : «وَلاَیَةُ(5) أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام » .(6)
51. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ(7) : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ(8) تَعَالی : «هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ فَالَّذِینَ کَفَرُوا» قَالَ(9) : «بِوَلاَیَةِ عَلِیٍّ علیه السلام «قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ»(10)» .(11)
52. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ کَثِیرٍ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ(12) تَعَالی : «هُنالِکَ الْوَلایَةُ لِلّهِ الْحَقِّ» (13)قَالَ : «وَلاَیَةُ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام (14)» .(15)
53. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ کَثِیرٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «صِبْغَةَ اللّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَةً»(16)
قَالَ : «صَبَغَ
ص: 194
49- از امام صادق (علیه السّلام) در تفسير قول خدا عز و جل (11- 13 سوره بلد):
خود را به گردنه نينداخته، چه مى دانى گردنه چيست؟
آزاد كردن بنده است» مقصود از «آزاد كردن بنده» ولايت امير المؤمنين (علیه السّلام) است، زيرا آن است آزاد كردن بنده.
50- امام صادق (علیه السّلام) در تفسير قول خدا (2 سوره يونس):
«مژده بده كسانى را كه گرويدند كه پايگاه درستى نزد پروردگار خود دارند» فرمود: مقصود ولايت امير المؤمنين (علیه السّلام) است.
51- از امام باقر (علیه السّلام) در قول (علیه السّلام) خدا تعالى (19 سوره حج): «اين دو خصم باشند كه در باره پروردگار خود ستيزه كردند پس آن كسانى كه كافر شدند (به ولايت على (علیه السّلام) جامه هائى از آتش به اندامشان بريده شود».
52- عبد الرحمن بن كثير گويد: از امام صادق (علیه السّلام) پرسيدم از تفسير قول خدا تعالى (44 سوره كهف): «در آنجا ولايت و پيوند از آن خدا است بر حق».
فرمود: مقصود ولايت امير المؤمنين (علیه السّلام) است.
53- از امام صادق (علیه السّلام) در تفسير قول خدا عز و جل (138 سوره بقره): «رنگ آميزى خدا را باش، كيست بهتر از خدا رنگ آميزى كند» فرمود:
ص: 195
الْمُوءْمِنِینَ (1)بِالْوَلاَیَةِ فِی الْمِیثَاقِ» .(2)
54. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْحَلَبِیِّ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ مُوءْمِناً»(3) : «یَعْنِی الْوَلاَیَةَ مَنْ دَخَلَ فِی الْوَلاَیَةِ دَخَلَ فِی(4) بَیْتِ الاْءَنْبِیَاءِ علیهم السلام » .
وَ قَوْلِهِ : «إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»(5) : «یَعْنِی الاْءَئِمَّةَ علیهم السلام وَ وَلاَیَتَهُمْ ، مَنْ دَخَلَ فِیهَا دَخَلَ فِی بَیْتِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله » .(6)
55. وَ بِهذَا الاْءِسْنَادِ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ(7) ، عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ :
عَنِ الرِّضَا علیه السلام ، قَالَ : قُلْتُ(8) : «قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمّا یَجْمَعُونَ»(9) ؟ قَالَ : «بِوَلاَیَةِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام هُوَ(10) خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُ(11) هوءُلاَءِ مِنْ دُنْیَاهُمْ» .(12)
56. أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ رَحِمَهُ اللّهُ(13) ، عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ الْحَسَنِیِّ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ ، عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ ، قَالَ :
قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام - وَ نَحْنُ فِی الطَّرِیقِ فِی(14) لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ - : «اقْرَأْ ؛ فَإِنَّهَا لَیْلَةُ الْجُمُعَةِ قُرْآناً» فَقَرَأْتُ : «إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ(15) مِیقاتُهُمْ أَجْمَعِینَ یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ إِلاّ مَنْ رَحِمَ اللّهُ»(16) فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «نَحْنُ وَ اللّهِ الَّذِی(17) یَرْحَمُ (18)اللّهُ ، وَ نَحْنُ وَ اللّهِ الَّذِی(19) اسْتَثْنَی اللّهُ ، لکِنَّا(20) نُغْنِی عَنْهُمْ» .(21)
ص: 196
مقصود رنگ آميزى مؤمنان است با ولايت در ميثاق.
54- از امام صادق (علیه السّلام) در تفسير قول خدا عز و جل (28 سوره نوح): «پروردگار بيامرزد مرا و پدر و مادرم را و هر كه در خانه من در آيد با ايمان» فرمود: مقصود، ولايت است، هر كه در ولايت در آيد، در خانه پيمبران در آمده است، و قول خدا (23 سوره احزاب): «همانا خدا مى خواهد ببرد از شما پليدى را كه اهل بيت هستيد و شما را به خوبى پاكيزه كند» مقصود، ائمه هستند (علیه السّلام) و ولايت آنان، هر كه در آن در آيد در خانه پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) در آمده است.
55- از محمد بن فضيل، گويد: به امام رضا (علیه السّلام) گفتم:
(58 سوره يونس): «بگو (اى محمد) به فضل و رحمت او بايد شاد باشند آن بهتر از آن است كه جمع مى كنند».
فرمود: مقصود به ولايت محمد و آل محمد است كه بهتر است از اين دنيا كه اينان جمع مى كنند.
56- زيد شحام گويد: امام صادق (علیه السّلام) به من فرمود: ما با هم در راه بوديم و شب جمعه بود كه فرمود: قدرى قرآن بخوان، من خواندم (40 سوره دخان): «به راستى روز قيامت ميقات همه است (41) روزى كه دوست به حال دوست هيچ فائده ندارد و آنان يارى نشوند (42) جز آنكه خدايش ترحم كند». امام فرمود: به خدا ما هستيم كه خدا به ما ترحم كند و به خدا ما هستيم كه خدا استثناء كرد ولى ما فائده به حال آن دوستان خود داريم.
ص: 197
57. أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ ، عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ یَحْیَی بْنِ سَالِمٍ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «لَمَّا نَزَلَتْ «وَ تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَةٌ»(1) قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : هِیَ(2) أُذُنُکَ یَا عَلِیُّ» .(3)
58. أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ ، عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «نَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِهذِهِ الاْآیَةِ عَلی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله هکَذَا : «فَبَدَّلَ 424/1
الَّذِینَ ظَلَمُوا» آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ «قَوْلاً غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنا عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا» آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ «رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ»(4)» .(5)
59. وَ بِهذَا الاْءِسْنَادِ ، عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ الْحَسَنِیِّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «نَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِهذِهِ الاْآیَةِ هکَذَا : «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ(6) ظَلَمُوا» آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ «لَمْ یَکُنِ اللّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَ لا لِیَهْدِیَهُمْ طَرِیقاً إِلاّ طَرِیقَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ
فِیها أَبَداً وَ کانَ ذلِکَ عَلَی اللّهِ یَسِیراً»(7) ثُمَّ قَالَ(8) : «یا أَیُّهَا النّاسُ قَدْ جاءَکُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ
رَبِّکُمْ» فِی وَلاَیَةِ عَلِیٍّ «فَآمِنُوا خَیْراً لَکُمْ وَ إِنْ تَکْفُرُوا»بِوَلاَیَةِ عَلِیٍّ «فَإِنَّ لِلّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ الاْءَرْضِ»(9)» . (10)
60. أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ رَحِمَهُ اللّهُ ، عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ ، عَنْ بَکَّارٍ ، عَنْ جَابِرٍ :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «هکَذَا نَزَلَتْ هذِهِ الاْآیَةُ: «وَ لَوْ(11) أَنَّهُمْ فَعَلُوا ما یُوعَظُونَ بِهِ»فِی عَلِیٍّ «لَکانَ خَیْراً لَهُمْ»(12)» .(13)
ص: 198
57- از امام صادق (علیه السّلام) كه فرمود: چون نازل شد (12 سوره حاقه): «و حفظ كند آن را گوش شنوا» رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود:
اى على اين گوش تو است.
58- از امام باقر (علیه السّلام) فرمود: جبرئيل اين آيه را (59 سوره بقره) بر محمد چنين نازل كرده است: «دگرگون ساختند ستمكاران (بر آل محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) گفتارى را جز آن كه به آنها گفته شده بود و ما فرو فرستاديم بر آنها كه ستم كردند (بر آل محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) عذابى از آسمان بدان چه بودند كه فسق مى كردند».
59- امام باقر (علیه السّلام) فرمود: اين آيه را جبرئيل چنين آورده (168 سوره نساء): «به راستى آن كسانى كه (كفر ورزيدند و) ستم كردند (بر آل محمد حق آنها را) نباشد خدا كه بيامرزدشان و نه اين كه رهنمايدشان به راهى جز دوزخ، جاويدان تا هميشه در آن به مانند و اين بر خدا آسان باشد».
و پس از آن فرموده (169): «أيا مردم آمده است براى شما آن فرستاده بر حق از سوى پروردگارتان (در باره ولايت على (علیه السّلام) به او بگرويد، خوب است براى شما و اگر نگرويد (به ولايت على) به راستى از آن خدا است هر چه در آسمانها و زمين».
60- از جابر از امام باقر (علیه السّلام) فرمود: اين آيه (66 سوره نساء) چنين نازل شده است: «و اگر آنها عمل كنند بدان چه پند داده شوند بدان (در باره على) براى آنها بهتر است».
ص: 199
61. أَحْمَدُ ، عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ ، عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ ، عَنْ مَالِکٍ الْجُهَنِیِّ ، قَالَ :
قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام (1) : «وَ أُوحِیَ إِلَیَّ هذَا الْقُرْآنُ لاِءُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ»(2) ؟ قَالَ : «مَنْ(3) بَلَغَ أَنْ یَکُونَ إِمَاماً مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ(4) یُنْذِرُ بِالْقُرْآنِ ، کَمَا یُنْذِرُ(5) بِهِ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله » .(6)
62. أَحْمَدُ ، عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مَیَّاحٍ(7) ، عَمَّنْ أَخْبَرَهُ ، قَالَ : قَرَأَ رَجُلٌ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «قُلِ(8) اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُوءْمِنُونَ»(9)فَقَالَ : «لَیْسَ هکَذَا هِیَ ، إِنَّمَا هِیَ : «وَ الْمَأْمُونُونَ(10)» فَنَحْنُ الْمَأْمُونُونَ» .(11)
63. أَحْمَدُ(12) ، عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ(13) ، عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «هذَا صِرَاطُ عَلِیٍّ مُسْتَقِیمٌ(14)» . (15)
64. أَحْمَدُ ، عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «نَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِهذِهِ الاْآیَةِ هکَذَا : «فَأَبی أَکْثَرُ النّاسِ» بِوَلاَیَةِ عَلِیٍّ «إِلاّ کُفُوراً»(16)» قَالَ : «وَ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِهذِهِ الاْآیَةِ هکَذَا : «وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ»فِی وَلاَیَةِ عَلِیٍّ «فَمَنْ شاءَ فَلْیُوءْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ إِنّا أَعْتَدْنا لِلظّالِمِینَ» آلَ مُحَمَّدٍ «ناراً»(17)» .(18)
65/1152. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ :
عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالی : «وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللّهِ أَحَداً»(19) قَالَ : «هُمُ الاْءَوْصِیَاءُ(20)».(21)
ص: 200
61- مالك جهنى گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم: (20 سوره انعام): «اين قرآن به من وحى شده تا من بدان بيم دهم و هر كه برسد» فرمود: هر كه را نوبت رسد كه امام باشد از آل محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) با قرآن بيم دهد چنانچه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بيم مى داد.
62- راوى گويد: مردى نزد امام صادق (علیه السّلام) خواند (105 سوره توبه): «بگو (اى محمد) كار كنيد محققاً مى بيند خدا كار شما را و رسولش و مؤمنان» آن حضرت فرمود: اين آيه چنين نيست، همانا آيه و المَأمونون است، و مائيم آن مأمونان.
63- از امام صادق (علیه السّلام) فرمود كه (41 سوره حجر): اين راه على (علیه السّلام) است راست مى باشد.
64- از امام باقر (علیه السّلام) كه جبرئيل اين آيه (89 سوره اسراء) را چنين آورده است: «ابا كردند بيشتر مردم نسبت به ولايت على (علیه السّلام) جز كفران و ناسپاسى» و جبرئيل اين آيه را (29 سوره كهف) چنين نازل كرده است: «و بگو اى محمد حق از پروردگار شما است در باره ولايت على (علیه السّلام) پس هر كه خواهد ايمان آورد و هر كه خواهد كافر شود به راستى ما براى ستمكاران بر آل محمد دوزخ آماده كرديم».
65- ابو الحسن (علیه السّلام) در قول خدا تعالى (18 سوره جن):
«و به راستى مساجد از آن خدا است پس نخوانيد با خدا أحدى را» فرمود:
آنها ائمه هستند.
ص: 201
66 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنِ الاْءَحْوَلِ ، عَنْ سَلاَّمِ بْنِ الْمُسْتَنِیرِ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالی : «قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی»(1) قَالَ : «ذَاکَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام وَ الاْءَوْصِیَاءُ مِنْ بَعْدِهِمْ(2) علیهم السلام ».(3)
67 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ ، عَنْ حَنَانٍ ،
عَنْ سَالِمٍ الْحَنَّاطِ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «فَأَخْرَجْنا مَنْ کانَ فِیها مِنَ الْمُوءْمِنِینَ فَما وَجَدْنا فِیها غَیْرَ بَیْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ»(4) فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام : «آلُ مُحَمَّدٍ لَمْ یَبْقَ فِیهَا غَیْرُهُمْ(5)» .(6)
68. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ سَهْلٍ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ ، عَنْ أَبِی السَّفَاتِجِ ، عَنْ زُرَارَةَ :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالی : «فَلَمّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ»(7) قَالَ : «هذِهِ نَزَلَتْ فِی(8) أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام وَ أَصْحَابِهِ الَّذِینَ(9) عَمِلُوا مَا عَمِلُوا ، یَرَوْنَ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام فِی أَغْبَطِ الاْءَمَاکِنِ(10) لَهُمْ فَیُسِیءُ وُجُوهَهُمْ ، وَ یُقَالُ لَهُمْ :
«هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ» الَّذِی انْتَحَلْتُمِ(11) اسْمَهُ» .(12)
69 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ
ص: 202
66- از امام باقر (علیه السّلام) در قول خدا تعالى (108 سوره يوسف):
بگو (اى محمد) اين راه من است مى خوانم به سوى خدا از روى بصيرت و بينائى، من خودم و هر كه پيرو من است فرمود: اين رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و امير المؤمنين و اوصياء بعد از آنها است (علیه السّلام).
67- از سالم حناط گويد: از امام باقر (علیه السّلام) پرسيدم از قول خدا عز و جل (34 و 35 سوره ذاريات): «بيرون كرديم هر كه از مؤمنان در آن بود و نيافتيم در آن جز يك خاندان مسلمان».
امام باقر در پاسخ فرمود: مقصود آل محمد است كه جز آنها در آن نماند.
68- از زراره از امام باقر (علیه السّلام) در تفسير قول خدا تعالى (27 سوره ملك): «چون او را مقرَّب ديدند، سياه و زشت شد روى آن كسانى كه كافر شدند، و گفته شد اين است آنچه شما بوديد كه آن را مى خواستيد» فرمود: اين آيه در باره امير المؤمنين و اصحابش نازل شده، آنها كه كردند آنچه كردند (از غصب خلافت و ستم) و امير المؤمنين را در رشك آورترين جايگاهها بينند و رويشان سياه شود و به آنها گفته شود اين است كه شما بدان ادعا داشتيد يا آن كه نام او را بر خود به ناروا گذاشتيد.
69- از امام صادق (علیه السّلام) در تفسير قول خدا تعالى (3 سوره
ص: 203
حَسَّانَ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ کَثِیرٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالی : «وَ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ»(1) قَالَ : «النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام » .(2)
70. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلاَّلِ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالی : «فَأَذَّنَ مُوءَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللّهِ عَلَی الظّالِمِینَ»(3) قَالَ : «الْمُوءَذِّنُ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام » .(4)
71. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ کَثِیرٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالی : «وَ هُدُوا إِلَی الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَ هُدُوا إِلی صِراطِ الْحَمِیدِ»(5) قَالَ : «ذَاکَ(6) حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ وَ عُبَیْدَةُ وَ سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ بْنُ الاْءَسْوَدِ وَ عَمَّارٌ(7) هُدُوا إِلی أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ».
وَ قَوْلِهِ : «حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الاْءِیمانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ»«یَعْنِی أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام «وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیانَ»(8) : الاْءَوَّلَ وَ الثَّانِیَ وَ الثَّالِثَ» .(9)
72. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ(10) ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ ، عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالی : «ائْتُونِی بِکِتابٍ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ»(11) قَالَ : «عَنی بِالْکِتَابِ التَّوْرَاةَ وَ الاْءِنْجِیلَ ، وَ(12) «أَثَارَةٍ مِنْ عِلْمٍ»(13) فَإِنَّمَا عَنی بِذلِکَ عِلْمَ أَوْصِیَاءِ الاْءَنْبِیَاءِ علیهم السلام ».(14)
ص: 204
بروج): «و شاهد و مشهود» فرمود: مقصود پيغمبر است و امير المؤمنين (علیه السّلام).
70- احمد بن عمر حلال گويد: از ابو الحسن (علیه السّلام) پرسيدم از تفسير قول خدا تعالى (44 سوره اعراف): «پس جار كشد جارچى ميان آنها كه لعنت خدا بر ستمكاران» فرمود: اين جارچى امير المؤمنين (علیه السّلام) است.
71- از امام صادق (علیه السّلام) در تفسير قول خدا تعالى (24 سوره حج): «و رهنمائى شدند به گفتار خوش و رهنمائى شدند به راه پسنديده» فرمود: اينان حمزه و جعفر و عبيده و سلمان و ابو ذر و مقداد بن اسود و عمّارند كه رهنمائى شدند به امير المؤمنين (علیه السّلام). و در تفسير قول خدا (7 سوره حجرات): «دوست داشتنى كرد براى شما ايمان را و آن را در دل شما آراست (مقصود امير المؤمنين است) و بد داشت به نظر شما كفر و فسق و نافرمانى را» مقصود أولى و دومى و سومى است.
72- از ابى عبيده كه از امام باقر (علیه السّلام) پرسيدم از تفسير قول خدا تعالى (4 سوره احقاف): «براى من بياوريد كتابى پيش از اين يا باقيمانده از علم اگر شما راست مى گوئيد» فرمود: مقصود از كتاب تورات و انجيل است و مقصود از باقيمانده علم همانا علم اوصياء و انبياء است.
ص: 205
73/1160. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَمَّنْ أَخْبَرَهُ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ ،
قَالَ :
سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ : «لَمَّا رَأی رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله تَیْماً وَ عَدِیّاً وَ بَنِی أُمَیَّةَ یَرْکَبُونَ مِنْبَرَهُ ، أَفْظَعَهُ(1) ، فَأَنْزَلَ اللّهُ - تَبَارَکَ وَ تَعَالی - قُرْآناً یَتَأَسّی بِهِ(2)«وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لاِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِیسَ أَبی»(3) ثُمَّ أَوْحی إِلَیْهِ : یَا مُحَمَّدُ ، إِنِّی أَمَرْتُ فَلَمْ أُطَعْ ، فَ-لاَ تَجْزَعْ أَنْتَ إِذَا(4) أَمَرْتَ فَلَمْ تُطَعْ فِی وَصِیِّکَ»(5) .(6)
74. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ نُعَیْمٍ الصَّحَّافِ ، قَالَ :
سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالی(7) : «فَمِنْکُمْ کافِرٌ وَ مِنْکُمْ مُوءْمِنٌ»(8) .
فَقَالَ(9) : «عَرَفَ(10) اللّهُ - عَزَّ وَ جَلَّ - إِیمَانَهُمْ بِمُوَالاَتِنَا(11) وَ کُفْرَهُمْ بِهَا(12) یَوْمَ أَخَذَ عَلَیْهِمُ الْمِیثَاقَ وَ هُمْ ذَرٌّ فِی صُلْبِ آدَمَ علیه السلام (13)». وَ سَأَلْتُهُ(14) عَنْ قَوْلِهِ(15) عَزَّ وَ جَلَّ : «أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَإِنَّما عَلی رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِینُ»(16) .
فَقَالَ : «أَمَا وَ اللّهِ مَا هَلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ ، وَ مَا هَلَکَ مَنْ هَلَکَ حَتّی یَقُومَ قَائِمُنَا علیه السلام إِلاَّ فِی تَرْکِ وَلاَیَتِنَا وَ جُحُودِ حَقِّنَا ، وَ مَا خَرَجَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الدُّنْیَا حَتّی أَلْزَمَ رِقَابَ هذِهِ الاْءُمَّةِ حَقَّنَا : «وَ اللّهُ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ إِلی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ»»(17) .(18)
75. مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ،
ص: 206
73- از على بن جعفر، گويد: شنيدم از ابو الحسن (علیه السّلام) مى فرمود: چون رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) در خواب ديد كه: تيم (ابو بكر) و عدى (عمر) و بنو اميه به منبر او بر مى آيند، غمنده شد، پس خدا تبارك و تعالى قرآنى به او فرو فرستاد تا بدان تسليت جويد (116 سوره طه): «و گاهى كه به فرشته ها گفتيم براى آدم سجده كنيد، پس همه سجده كردند جز ابليس كه سرباز زد» سپس خدا به او وحى كرد اى محمد من فرمان دادم و فرمانم نبردند، تو بيتابى مكن كه فرمان دهى و فرمانت نبردند در باره وصيت.
74- از حسين بن نعيم صحاف گويد: پرسيدم از امام صادق (علیه السّلام) از تفسير قول خدا (2 سوره تغابن): «برخى از شما كافر باشند و برخى از شما مؤمن باشند» فرمود: خدا ايمان آنها را به موالات و دوستى ما شناخت و كفر آنها را با آن هم سنجيد، روزى كه از آنها پيمان گرفت و آنها ذره اى بودند در پشت آدم و از آن حضرت پرسيدم از تفسير قول خدا عز و جل (12 سوره تغابن): «فرمان بريد خدا را و فرمان بريد رسول خدا را، اگر رو گردانيد پس همانا آنچه به عهده رسول ما است ابلاغ هويدا است».
در پاسخ فرمود: هلا، به خدا كسانى كه پيش از شما بودند هلاك نشدند و هيچ هالكى به هلاكت نرسيده پيش از قيام قائم ما (علیه السّلام) جز براى ترك ولايت ما و انكار حق او، رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) از اين دنيا بيرون نرفت تا حق ما را به گردن اين مردم بار كرد و ثابت نمود و خدا هر كه را خواهد به راه راست رهنمايد.
75- از على بن جعفر از برادر خود موسى (علیه السّلام) در تفسير قول
ص: 207
عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ الْبَجَلِیِّ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ :
عَنْ أَخِیهِ مُوسی(1) علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالی : «وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ»(2) قَالَ : «الْبِئْرُ الْمُعَطَّلَةُ : الاْءِمَامُ الصَّامِتُ ، وَ الْقَصْرُ الْمَشِیدُ : الاْءِمَامُ النَّاطِقُ» .(3)
وَ رَوَاهُ(4) مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنِ الْعَمْرَکِیِّ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام ، مِثْلَهُ .
76. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ الْحَکَمِ بْنِ بُهْلُولٍ ، عَنْ رَجُلٍ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالی : «وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ» قَالَ : «یَعْنِی إِنْ أَشْرَکْتَ فِی الْوَلاَیَةِ غَیْرَهُ . «بَلِ اللّهَ فَاعْبُدْ وَ کُنْ مِنَ الشّاکِرِینَ»(5) یَعْنِی بَلِ اللّهَ فَاعْبُدْ بِالطَّاعَةِ ، وَ کُنْ مِنَ الشَّاکِرِینَ أَنْ عَضَدْتُکَ بِأَخِیکَ وَ ابْنِ عَمِّکَ» .(6)
77. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَاشِمِیِّ ، قَالَ : حَدَّثَنِی أَبِی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِیسی ، قَالَ :
حَدَّثَنِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللّهِ ثُمَّ یُنْکِرُونَها»(7) قَالَ : «لَمَّا نَزَلَتْ «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُوءْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ»(8) اجْتَمَعَ نَفَرٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَسْجِدِ الْمَدِینَةِ ، فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ : مَا تَقُولُونَ فِی هذِهِ الاْآیَةِ ؟ فَقَالَ بَعْضُهُمْ (9): إِنْ کَفَرْنَا بِهذِهِ(10) الاْآیَةِ ، نَکْفُرُ(11)
ص: 208
خدا تعالى (45 سوره حج): «و چاه تعطيل شده و كاخ برافراشته» فرمود:
چاه تعطيل شده امام خاموش (در حال) تقيه است و كاخ افراشته امام گويا (مبسوط اليد) است.
76- از امام صادق (علیه السّلام) در تفسير قول خدا تعالى (65 سوره زمر): «محققاً به تو و آنها كه پيش از تو بودند وحى شده كه اگر شرك آورى عملت سرنگون شود» فرمود: يعنى اگر در ولايت شريك بياورى جز او را (على ع) «بلكه خدا را بپرست و باش از شاكران» يعنى خدا را اطاعت كن و از شاكران باش كه تو را به برادرت و پسر عمت كمك دادم.
77- احمد بن عيسى گويد: امام صادق (علیه السّلام) از پدرش از جدش برايم نقل كرد در تفسير قول خدا عز و جل (83 سوره نحل): «مى شناسند نعمت خدا را سپس آن را انكار مى كنند» فرمود:
چون آيه (55 سوره مائده): «همانا ولى و سرپرست شما خدا است و رسولش و آن كسانى كه گرويدند، آنها كه نماز را بر پا دارند و زكاة را بپردازند در حالى كه در ركوعند» جمعى از اصحاب رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) در مسجد مدينه گرد آمدند و به يك ديگر گفتند: شما در باره اين آيه چه مى گوئيد؟ يكى گفت: اگر به اين آيه كافر شويم به آيات ديگر هم كافر شديم و اگر بدان ايمان آورديم و بپذيريم خوار شويم،
ص: 209
بِسَائِرِهَا ؛ وَ إِنْ(1) آمَنَّا ، فَإِنَّ هذَا(2) ذُلٌّ حِینَ یُسَلِّطُ(3) عَلَیْنَا(4) ابْنَ أَبِی طَالِبٍ ، فَقَالُوا : قَدْ عَلِمْنَا أَنَّ مُحَمَّداً صَادِقٌ فِیمَا یَقُولُ ، وَ(5) لکِنَّا(6) نَتَوَلاَّهُ(7) ، وَ لاَ نُطِیعُ عَلِیّاً فِیمَا أَمَرَنَا» .
قَالَ : «فَنَزَلَتْ هذِهِ الاْآیَةُ: «یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللّهِ ثُمَّ یُنْکِرُونَها»یَعْرِفُونَ:(8) یَعْنِی وَلاَیَةَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ(9) علیه السلام «وَأَکْثَرُهُمُ الْکَافِرُونَ»(10) بِالْوَلاَیَةِ(11)» .(12)
78. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنْ سَلاَّمٍ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالی : «الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الاْءَرْضِ هَوْناً»(13) قَالَ : «هُمُ الاْءَوْصِیَاءُ مِنْ مَخَافَةِ عَدُوِّهِمْ» .(14)
79. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ بِسْطَامَ بْنِ مُرَّةَ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ حَسَّانَ ، عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الْعَبْدِیِّ ، عَنْ سَعْدٍ الاْءِسْکَافِ ، عَنِ الاْءَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ : أَنَّهُ سَأَلَ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالی : «أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ» فَقَالَ : «الْوَالِدَانِ - اللَّذَانِ أَوْجَبَ اللّهُ لَهُمَا الشُّکْرَ - هُمَا اللَّذَانِ وَلَدَا الْعِلْمَ ، وَ وَرِثَا الْحُکْمَ(15) ، وَ أُمِرَ النَّاسُ بِطَاعَتِهِمَا ، ثُمَّ قَالَ اللّهُ(16) : «إِلَیَّ الْمَصِیرُ»فَمَصِیرُ الْعِبَادِ إِلَی اللّهِ ، وَ الدَّلِیلُ عَلی ذلِکَ الْوَالِدَانِ .
ثُمَّ عَطَفَ الْقَوْلَ عَلَی ابْنِ حَنْتَمَةَ(17) وَ صَاحِبِهِ ، فَقَالَ فِی الْخَاصِّ وَ الْعَامِّ : «وَ إِنْ جاهَداکَ عَلی أَنْ تُشْرِکَ بِی» تَقُولَ(18)
ص: 210
چون كه پسر ابى طالب بر ما مسلط گردد، همه گفتند ما مى دانيم محمد در هر چه گويد راست گويد ولى ما از او پيروى كنيم و در باره على دستور او را اطاعت نكنيم.
فرمود: پس از آن اين آيه نازل شد كه: «مى شناسند نعمت خدا را و سپس آن را انكار مى كنند (يعنى ولايت على بن ابى طالب را مى شناسند) و بيشتر آنها كافر به ولايتند».
78- سلام گويد: از امام باقر (علیه السّلام) پرسيدم از تفسير قول خدا تعالى (63 سوره فرقان): «آن كسانى كه روى زمين آرام و آهسته و با وقار راه مى روند» فرمود: آنها اوصياء هستند كه براى ترس از دشمن آهسته راه مى روند.
79- از اصبغ بن نباته كه از امير المؤمنين (علیه السّلام) پرسيد: از قول خدا تعالى (14 سوره لقمان): «كه شكر كن براى من و براى پدر و مادرت، سر انجام به سوى من است».
در پاسخ فرمود: آن والدينى كه خدا شكر آنان را واجب كرده است آنهايند كه دانش را زايند و حكومت را به ارث برند و مردم به طاعتشان دستور دارند، سپس خدا فرموده: «سرانجام به سوى من است» سر انجام بنده ها به آستان خدا است و دليل بر آن همين دو والدند و سپس خدا روى سخن را با زاده حنتمه (نام مادر عمر بن خطاب و دختر ذى الرمحين) كرده و با رفيق او و فرموده است به مقصد خاص و لفظ عام «اگر آن دو (عمر و ابى بكر) با تو ستيزه كردند كه به من شرك آورى» و در وصيت افتراء بندى و از آن كه به تو دستور اطاعتش را دادم عدول كنى «فرمانش را مبر و
ص: 211
فِی الْوَصِیَّةِ ، وَ تَعْدِلَ عَمَّنْ أُمِرْتَ(1) بِطَاعَتِهِ «فَ-لاَ تُطِعْهُمَا» وَ لاَ تَسْمَعْ قَوْلَهُمَا .
ثُمَّ عَطَفَ الْقَوْلَ عَلَی الْوَالِدَیْنِ فَقَالَ : «وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفاً» یَقُولُ : عَرِّفِ النَّاسَ فَضْلَهُمَا ، وَ ادْعُ(2) إِلی سَبِیلِهِمَا ، وَ ذلِکَ(3) قَوْلُهُ : «وَ اتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنابَ إِلَیَّ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ»(4) فَقَالَ : إِلَی اللّهِ ثُمَّ إِلَیْنَا ، فَاتَّقُوا اللّهَ وَ لاَ تَعْصُوا الْوَالِدَیْنِ ؛ فَإِنَّ رِضَاهُمَا رِضَی اللّهِ ، وَ سَخَطَهُمَا سَخَطُ اللّهِ» .(5)
80. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَیْفٍ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ حُرَیْثٍ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ تَعَالی : «کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَفَرْعُها فِی السَّماءِ»(6) .
قَالَ : فَقَالَ(7) : «رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله (8) أَصْلُهَا(9) ، وَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام فَرْعُهَا ، وَ الاْءَئِمَّةُ علیهم السلام مِنْ ذُرِّیَّتِهِمَا(10) أَغْصَانُهَا ، وَ عِلْمُ الاْءَئِمَّةِ ثَمَرَتُهَا(11) ، وَ شِیعَتُهُمُ الْمُوءْمِنُونَ(12) وَرَقُهَا ، هَلْ فِیهَا فَضْلٌ(13) ؟» قَالَ : قُلْتُ : لاَ وَ اللّهِ ، قَالَ(14) : «وَ اللّهِ(15) إِنَّ الْمُوءْمِنَ لَیُولَدُ ، فَتُورَقُ(16) وَرَقَةٌ فِیهَا(17) ، وَ إِنَّ الْمُوءْمِنَ لَیَمُوتُ ، فَتَسْقُطُ(18) وَرَقَةٌ مِنْهَا(19)» .(20)
81. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْیَمَانِیِّ ، عَنْ مَنِیعِ بْنِ الْحَجَّاجِ ، عَنْ یُونُسَ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّهِ(21) عَزَّ وَ جَلَّ : «لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ»«یَعْنِی فِی الْمِیثَاقِ».(22) «أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً»(23) قَالَ : «الاْءِقْرَارُ بِالاْءَنْبِیَاءِ(24) وَ الاْءَوْصِیَاءِ وَ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ
ص: 212
گفتارشان را مشنو» سپس باز روى سخن را به والدين كرده و فرموده:
«در دنيا با آنها به خوشى مصاحبت كن» مى فرمايد: فضل آنها را به مردم معرفى كن و به روش آنها دعوت كن و اين قول او است كه:
«و پيروى كن روش كسى را كه به من باز گردد و سپس برگشت شما همه به من باشد». پس امام فرمود: در درجه اول به سوى خدا و سپس به سوى ما است، از خدا بپرهيزيد و نافرمانى والدين نكنيد، زيرا خشنوديشان خشنودى خدا و خشمشان خشم خدا است.
80- از عمرو بن حريث گويد: از امام صادق (علیه السّلام) پرسيدم از قول خدا (24 سوره ابراهيم): «مانند درخت خوبى كه ريشه اش بر جا است و شاخه اش در سما است» گويد: در پاسخ فرمود: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) اصل آن است و امير المؤمنين (علیه السّلام) شاخه و فرعش امامان از نژادشان شاخه هايش و جوانه هايش و دانش ائمه ميوه اش و شيعيان با ايمان برگهايش، آيا در اين درخت چيز زيادى هست؟
گويد: گفتم: نه، به خدا، فرمود: به راستى چون مؤمنى متولد شود برگى در آن درخت برويد و چون مؤمنى بميرد برگى از آن بيفتد.
81- هشام بن حكم از امام صادق (علیه السّلام) در قول خدا عز و جل (158 سوره انعام): «سود ندهد كسى را ايمانش در صورتى كه پيش از آن ايمان نداشته (يعنى در ميثاق) يا در دوران ايمانش كار خير نكرده است».
فرمود: مقصود اقرار به انبياء و اوصياء است و امير المؤمنين بالخصوص، فرمود: ايمانش سود ندهد براى آن كه سلب شود
ص: 213
علیهم السلام خَاصَّةً ، قَالَ : لاَ یَنْفَعُ(1) إِیمَانُهَا لاِءَنَّهَا سُلِبَتْ» .(2)
82. وَ بِهذَا الاْءِسْنَادِ ، عَنْ یُونُسَ ، عَنْ صَبَّاحٍ الْمُزَنِیِّ ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ : 429/1
عَنْ أَحَدِهِمَا(3) علیهماالسلام فِی قَوْلِ اللّهِ(4) جَلَّ وَ عَزَّ : «بَلی مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ» قَالَ : «إِذَا جَحَدَ إِمَامَةَ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام «فَأُولئِکَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(5)» .(6)
83. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ ، عَنِ ابْنِ أَبِی نَصْرٍ(7) ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ ، قَالَ :
سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(8) علیه السلام عَنِ الاِسْتِطَاعَةِ ، وَ قَوْلِ النَّاسِ(9) ، فَقَالَ - وَ تَ-لاَ(10) هذِهِ الاْآیَةَ : «وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ إِلاّ مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ»(11) - : «یَا أَبَا عُبَیْدَةَ ، النَّاسُ مُخْتَلِفُونَ فِی إِصَابَةِ الْقَوْلِ ، وَ کُلُّهُمْ هَالِکٌ».
قَالَ(12) : قُلْتُ : قَوْلُهُ(13) : «إِلاّ مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ»؟ قَالَ : «هُمْ شِیعَتُنَا ، وَ لِرَحْمَتِهِ(14) خَلَقَهُمْ ، وَ هُوَ قَوْلُهُ : «وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ»یَقُولُ : لِطَاعَةِ الاْءِمَامِ(15) ؛ الرَّحْمَةُ(16) الَّتِی یَقُولُ : «وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ»(17) یَقُولُ : عِلْمُ(18) الاْءِمَامِ ، وَ(19) وَسِعَ عِلْمُهُ - الَّذِی هُوَ(20) مِنْ عِلْمِهِ - کُلَّ شَیْءٍ هُمْ شِیعَتُنَا(21) ، ثُمَّ قَالَ : «فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ»(22) یَعْنِی وَلاَیَةَ غَیْرِ الاْءِمَامِ وَ طَاعَتَهُ ، ثُمَّ قَالَ : «یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الاْءِنْجِیلِ» یَعْنِی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ الْوَصِیَّ وَ الْقَائِمَ «یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ»إِذَا قَامَ «وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ» وَ الْمُنْکَرُ(23) مَنْ أَنْکَرَ فَضْلَ الاْءِمَامِ وَ جَحَدَهُ «وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ» : أَخْذَ الْعِلْمِ مِنْ أَهْلِهِ «وَ یُحَرِّمُ
ص: 214
و بى ايمان از دنيا برود.
82- در تفسير قول خدا جل و عز (81 سوره بقره): «آرى هر كه بد كردارى كند و گناهش او را فرا گيرد» فرمود: وقتى انكار كند امامت امير المؤمنين (علیه السّلام) را «پس آنان اصحاب دوزخند و هم در آن جاويد بمانند».
83- ابو عبيده حذاء گويد: از امام باقر (علیه السّلام) پرسيدم از استطاعت و گفتار مردم در باره آن شروع به پاسخ كرد و اين آيه را خواند (118 سوره هود) «هميشه اختلاف دارند جز آنكه خدايش ترحم كند و براى آن، آنها را آفريده» اى ابا عبيده، مردم در رسيدن به حق مختلفند و همه هلاكند، گويد: گفتم: قول او: «جز آنكه ترحم كند».
فرمود: آنان شيعه هاى ما باشند كه براى رحمت خود آفريده و همين معنى قول او است كه: «براى آن، آنها را آفريدستشان» مى فرمايد: آنها را آفريد براى فرمانبرى از امام رحمت كه مى فرمايد (156 سوره اعراف): «و رحمت من فرا گرفته هر چيزى را» مى فرمايد:
علم امام است كه چون از علم او است هر چيزى را فرا گرفته است كه آنان شيعه ما هستند.
سپس خدا فرموده است: «محققاً بنويسيم آن رحمت خود را براى آن كسانى كه پرهيز كنند» يعنى از ولايت و پيروى غير امام حق و از طاعت او سپس فرموده است (157 سوره اعراف): «دريابند او را نوشته در نزد خودشان در كتاب تورات و انجيل (مقصود پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) است و وصى او و قائم (علیه السّلام) فرمان دهد آنها را به معروف (وقتى ظهور كرد) و نهى كند آنها را از منكر (منكر انكار فضل امام است و دانسته آن را رد كردن) و حلال كند بر ايشان طيبات را (يعنى فرا گرفتن علم را
ص: 215
عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ»وَ الْخَبَائِثُ قَوْلُ مَنْ خَالَفَ «وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ» وَ هِیَ الذُّنُوبُ الَّتِی کَانُوا فِیهَا قَبْلَ مَعْرِفَتِهِمْ فَضْلَ الاْءِمَامِ «وَ الاْءَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ» وَ الاْءَغْ-لاَلُ مَا کَانُوا یَقُولُونَ مِمَّا لَمْ یَکُونُوا أُمِرُوا بِهِ مِنْ تَرْکِ فَضْلِ الاْءِمَامِ ، فَلَمَّا عَرَفُوا فَضْلَ الاْءِمَامِ وَضَعَ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ(1) ؛ وَ الاْءِصْرُ : الذَّنْبُ ، وَ هِیَ الاْآصَارُ(2) .
ثُمَّ نَسَبَهُمْ ، فَقَالَ : «فَالَّذِینَ(3) آمَنُوا بِهِ» یَعْنِی بِالاْءِمَامِ(4) «وَ عَزَّرُوهُ(5) وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ(6) أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»(7) یَعْنِی الَّذِینَ اجْتَنَبُوا الْجِبْتَ(8) وَ الطَّاغُوتَ أَنْ یَعْبُدُوهَا ؛ وَ الْجِبْتُ وَ الطَّاغُوتُ : فُ-لاَنٌ وَ فُ-لاَنٌ وَ فُ-لاَنٌ ، وَ الْعِبَادَةُ : طَاعَةُ النَّاسِ لَهُمْ .
ثُمَّ قَالَ : «أَنِیبُوا إِلی رَبِّکُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ»(9) ثُمَّ جَزَاهُمْ ، فَقَالَ : «لَهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الاْآخِرَةِ»(10) وَ الاْءِمَامُ یُبَشِّرُهُمْ بِقِیَامِ الْقَائِمِ وَ بِظُهُورِهِ ، وَ بِقَتْلِ أَعْدَائِهِمْ ، وَ بِالنَّجَاةِ فِی الاْآخِرَةِ ، وَ الْوُرُودِ عَلی مُحَمَّدٍ - صَلَّی اللّه عَلَیْهِ وَآلِهِ الصَّادِقِینَ - عَلَی(11) الْحَوْضِ» .(12)
84. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِّ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «أَ فَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَ اللّهِ کَمَنْ باءَ بِسَخَطٍ مِنَ اللّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ اللّهِ»(13) فَقَالَ : «الَّذِینَ اتَّبَعُوا رِضْوَانَ اللّهِ هُمُ الاْءَئِمَّةُ ، وَ هُمْ - وَ اللّهِ یَا عَمَّارُ - دَرَجَاتٌ
ص: 216
از اهلش) و حرام كند بر آنها خبائث را (گفته مخالف را) و بنهد از دوش آنها بار سنگين را كه به دوش دارند (و اين بار سنگين گناهانى است كه قبل از معرفت فضل امام مرتكب بودند) و زنجيرهاى گرانى كه بر دوش داشتند (و آن همان گفتارشان بود نسبت به ترك فضل امام كه مأمور بدان نبودند، و چون فضل امام را شناختند و فهميدند خداوند بار سنگين را از دوش آنها بنهاد كه همان گناهانشان بود، سپس نسبت آنها را بيان كرده و آنها را معرفى نموده و فرموده): «آن كسانى كه ايمان آوردند (يعنى به امام) و او را تأييد كردند و يارى نمودند و پيروى كردند نورى را كه همراه او فرود آمده است، آنان همان رستگارانند».
يعنى آن كسانى كه از پرستش جبت و طاغوت اجتناب كردند، جبت و طاغوت فلان است و فلان و فلان و عبادت پيروى مردم است نسبت به آنها، باز خدا فرموده است (54 سوره زمر):
«باز گرديد به سوى پروردگار خود و تسليم او شويد» و سپس به آنها پاداش داده و فرموده است (64 سوره يونس): «براى آنها است مژده در زندگى دنيا و آخرت» و امام به آنها مژده دهد به قيام قائم و ظهور او و كشتن دشمنانشان و به نجات در آخرت و ورود بر محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و خاندان راست گويش بر سر حوض.
84- از عمار ساباطى گويد: پرسيدم از امام صادق (علیه السّلام) از قول خدا عز و جل (162 سوره آل عمران): «آيا پس كسى كه پيروى كرد از رضوان خدا چون كسى كه به خشم خدا گرفتار شد و جايش دوزخ است و چه بد سر انجامى است (163) آنان درجاتى دارند نزد خدا» فرمود:
آنها كه پيرو رضوان خدايند همان ائمه اند و هم آنها ميزان
ص: 217
لِلْمُوءْمِنِینَ ، وَ بِوَلاَیَتِهِمْ وَ مَعْرِفَتِهِمْ إِیَّانَا یُضَاعِفُ اللّهُ لَهُمْ أَعْمَالَهُمْ ، وَ یَرْفَعُ اللّهُ(1) لَهُمُ الدَّرَجَاتِ الْعُلی» .(2)
85. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ غَیْرُهُ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ ، عَنْ زِیَادٍ الْقَنْدِیِّ ، عَنْ عَمَّارٍ الاْءَسَدِیِّ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصّالِحُ یَرْفَعُهُ»(3) قَالَ : «وَلاَیَتُنَا(4) أَهْلَ الْبَیْتِ - وَ أَهْوی(5) بِیَدِهِ إِلی صَدْرِهِ(6) - فَمَنْ لَمْ یَتَوَلَّنَا لَمْ یَرْفَعِ اللّهُ لَهُ عَمَلاً(7)» .(8)
86. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَیْمَانَ ، عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «یُوءْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ» قَالَ : «الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهماالسلام » ، «وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ»(9) قَالَ : «إِمَامٌ تَأْتَمُّونَ بِهِ» .(10)
87. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجَوْهَرِیِّ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالی : «وَ یَسْتَنْبِئُونَکَ أَ حَقٌّ هُوَ» قَالَ : «مَا تَقُولُ(11) فِی عَلِیٍّ علیه السلام «قُلْ إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ»(12)» .(13)
88. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ :
ص: 218
درجات مؤمنانند، و به وسيله ولايت و شناسائى آنها از ما خدا اعمالشان را مضاعف كند و درجات بلندى براى آنها بالا برد.
85- عمار اسدى از امام صادق (علیه السّلام) فرمود در تفسير قول خدا عز و جل (10 سوره فاطر): «به سوى او بالا مى رود سخن خوب و كردار شايسته كه آن را بالا برد» ولايت ما اهل بيت است، و به دست خود اشاره به سينه اش نموده و فرمود: هر كه ما را دوست ندارد خدا عملى از او بالا نبرد.
86- از امام صادق (علیه السّلام) در تفسير قول خدا عز و جل (28 سوره حديد): «به شما دهد دو بهره از رحمت خود» فرمود: حسن و حسين باشد «و نورى براى شما مقرر سازد كه در پرتو آن راه برويد» فرمود:
امام و رهبرى كه بدو اقتداء كنيد.
87- از امام صادق (علیه السّلام) در تفسير قول خدا تعالى (53 سوره يونس): «از تو آگاهى خواهند كه آيا او حق است يعنى آنچه در باره على (علیه السّلام) مى گوئى بگو آرى سوگند به پروردگارم به راستى كه او حق است و شما درمانده كننده نيستيد به هيچ وجه».
88- از ابان بن تغلب گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم:
قربانت قول خدا (11 سوره بلد): «خود را بر گردنه نيفكنده است» يعنى چه؟ فرمود: هر كه را خدا به ولايت و دوستى ما گرامى دارد
ص: 219
قُلْتُ لَهُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، قَوْلُهُ تَعَالی : «فَ-لاَ اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ»(1) ؟
فَقَالَ(2) : «مَنْ أَکْرَمَهُ اللّهُ بِوَلاَیَتِنَا فَقَدْ جَازَ الْعَقَبَةَ ، وَ نَحْنُ تِلْکَ الْعَقَبَةُ الَّتِی مَنِ اقْتَحَمَهَا(3) نَجَا».
قَالَ : فَسَکَتَ ، فَقَالَ(4) لِی : «فَهَلاَّ أُفِیدُکَ حَرْفاً خَیْراً(5) لَکَ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا ؟» قُلْتُ :بَلی جُعِلْتُ فِدَاکَ ، قَالَ : «قَوْلُهُ : «فَکُّ رَقَبَةٍ»(6)». ثُمَّ قَالَ : «النَّاسُ کُلُّهُمْ عَبِیدُ النَّارِ غَیْرَکَ وَ أَصْحَابِکَ ؛ فَإِنَّ اللّهَ فَکَّ رِقَابَکُمْ مِنَ النَّارِ بِوَلاَیَتِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ» .(7)
89. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَنْ سَمَاعَةَ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّهِ جَلَّ وَ عَزَّ : «وَ أَوْفُوا بِعَهْدِی» قَالَ : «بِوَلاَیَةِ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام »، «أُوفِ بِعَهْدِکُمْ»(8) : «أُوفِ لَکُمْ بِالْجَنَّةِ(9)» .(10)
90. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا أَیُّ الْفَرِیقَیْنِ خَیْرٌ مَقاماً وَ أَحْسَنُ نَدِیًّا»(11) قَالَ : «کَانَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله دَعَا قُرَیْشاً إِلی وَلاَیَتِنَا ، فَنَفَرُوا(12) وَ أَنْکَرُوا ، فَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قُرَیْشٍ لِلَّذِینَ آمَنُوا - الَّذِینَ(13) أَقَرُّوا لاِءَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام وَ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ - : «أَیُّ الْفَرِیقَیْنِ خَیْرٌ مَقاماً وَ أَحْسَنُ نَدِیًّا»(14) ؛ تَعْیِیراً مِنْهُمْ .
ص: 220
او از گردنه گذشته است، ما هستيم آن گردنه اى كه هر كه خود را از آن كشاند، نجات يابد، گويد: پس خموشى گرفت (گرفتم) پس از آن فرمود به من: آيا سخنى افاده نكنم كه بهتر از دنيا و ما فيها است؟ گفتم: چرا، قربانت بفرمائيد، فرمود: قول خدا (13 سوره بلد): «فك رقبه- آزاد كردن بنده» سپس فرمود: همه مردم بندگان دوزخند، جز تو و ياران و هم مذهبانت كه خدا به بركت ولايت ما، شما را از دوزخ آزاد كرده است.
تذكر: در حديث چهل و نهمِ اين باب شرح و تفسير اين آيه گذشت.
89- از امام صادق (علیه السّلام) در تفسير قول خدا جل و عز (40 سوره بقره): «به عهد من وفا كنيد» فرمود: يعنى به ولايت امير المؤمنين (علیه السّلام) «تا من به عهد شما وفا كنم» يعنى بهشت را به شما بپردازم.
90- از ابى بصير از امام صادق (علیه السّلام) در تفسير قول خدا عز و جل (73 سوره مريم): «وقتى خوانده شود بر آنها آيات ما روشن و صريح بگويند كفار به كسانى كه مؤمن شدند كدام از دو دسته ما و شما مقام بهترى دارد و محفل آراسته ترى» فرمود: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) قريش را به ولايت و امامت خواند و رميدند و منكر شدند و آن كسانى از قريش كه كافر شدند به ولايت به آنان كه ايمان به امير المؤمنين آوردند- و اقرار به ولايت او كردند و هم به ولايت ما خاندان- گفتند: كدام دسته از ما و شما مقام بهتر و محفل آراسته ترى دارد؟
براى سرزنش به آنها، خدا در جواب آنها فرمود (74 سوره مريم):
«چه بسيار قرنها پيش از آنها بود كه هلاك كرديم از امّتهاى گذشته كه
ص: 221
فَقَالَ اللّهُ رَدّاً عَلَیْهِمْ : «وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ» مِنَ الاْءُمَمِ السَّالِفَةِ «هُمْ أَحْسَنُ أَثاثاً وَرِءْیاً»(1)» .
قُلْتُ : قَوْلُهُ : «مَنْ کانَ فِی الضَّلالَةِ فَلْیَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمنُ مَدًّا»؟ قَالَ : «کُلُّهُمْ کَانُوا فِی الضَّ-لاَلَةِ لاَ یُوءْمِنُونَ بِوَلاَیَةِ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام وَ لاَ بِوَلاَیَتِنَا ، فَکَانُوا ضَالِّینَ مُضِلِّینَ ، فَیَمُدُّ لَهُمْ فِی ضَ-لاَلَتِهِمْ وَ طُغْیَانِهِمْ حَتّی یَمُوتُوا ، فَیُصَیِّرُهُمُ اللّهُ شَرّاً مَکَاناً وَ أَضْعَفَ جُنْداً».
قُلْتُ : قَوْلُهُ : «حَتّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ إِمَّا الْعَذابَ وَ إِمَّا السّاعَةَ فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ شَرٌّ مَکاناً وَ أَضْعَفُ جُنْداً»(2) ؟ قَالَ : «أَمَّا قَوْلُهُ : «حَتّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ»فَهُوَ خُرُوجُ الْقَائِمِ وَ هُوَ السَّاعَةُ(3) ، فَسَیَعْلَمُونَ ذلِکَ الْیَوْمَ وَ(4) مَا نَزَلَ(5) بِهِمْ مِنَ اللّهِ عَلی یَدَیْ قَائِمِهِ ، فَذلِکَ قَوْلُهُ : «مَنْ هُوَ شَرٌّ مَکاناً»یَعْنِی عِنْدَ الْقَائِمِ «وَ أَضْعَفُ جُنْداً»».
قُلْتُ : قَوْلُهُ : «وَ یَزِیدُ اللّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدیً»(6) ؟ قَالَ : «یَزِیدُهُمْ ذلِکَ الْیَوْمَ هُدًی عَلی هُدًی بِاتِّبَاعِهِمُ الْقَائِمَ حَیْثُ لاَ یَجْحَدُونَهُ وَ لاَ یُنْکِرُونَهُ» .
قُلْتُ : قَوْلُهُ : «لا یَمْلِکُونَ الشَّفاعَةَ إِلاّ مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً»(7) ؟ قَالَ : «إِلاَّ(8) مَنْ دَانَ اللّهَ بِوَلاَیَةِ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ وَ الاْءَئِمَّةِ علیهم السلام مِنْ بَعْدِهِ ، فَهُوَ الْعَهْدُ عِنْدَ اللّهِ».
ص: 222
آنها اثاث و نمود بهترى در زندگى خود داشتند».
من گفتم قول خدا (75): «هر كه در گمراهى باشد خداى بخشاينده به او مدد خوبى در زندگى مى دهد» يعنى چه؟ فرمود: همه آنها در گمراهى بودند، ايمان به ولايت امير المؤمنين و ولايت ما نداشتند و گمراه و گمراه كننده بودند و به اين ضلالت و سركشى آنها مى رسيد تا مى مردند و خدا «آنها را به بدترين جايگاه و سست ترين وضع قشون مى كشانيد» گويد: گفتم قول خدا (76): «تا آنگاه كه ببينند آنچه به آنها وعده شده است به خوبى بدانند كيست آن كه جايگاه بدتر و لشكر ناتوان ترى دارد» (يعنى چه؟) فرمود: اما اين كه مى فرمايد تا ببينند آنچه به آنها وعده شده است، مقصود خروج و ظهور امام قائم است كه به ساعت از آن تعبير شده به خوبى آن روز را بدانند و بفهمند آنچه را از طرف خدا به دست امام قائم بر آنها فرود آيد و اين است قول خدا كه: «كيست كه جايگاه بدترى دارد يعنى نزد امام قائم و لشكر ناتوان ترى دارد» گفتم: قول خدا (76): «و بيفزايد خدا به راهنمائى هدايت يافتگان» فرمود: خدا در آن روز رهنمائى به رهنمائى آنها بيفزايد براى پيروى از امام قائم چون او را رد نكند و منكر نشوند. گفتم قول خدا (87): «اختيار شفاعت ندارد مگر كسى كه نزد خداى رحمان عهدى بسته» فرمود: يعنى مگر آن كسى كه به وسيله ولايت امير المؤمنين (علیه السّلام) و ائمه (علیه السّلام) براى خدا دين دارى كرده است، اين عهد معتبر نزد خدا، گويد: گفتم قول خدا (96): «به راستى كسانى كه گرويدند و كار شايسته كردند خدا به زودى بر ايشان دوستى مقرر سازد» فرمود: ولايت امير المؤمنين است آن (ودّى) كه خدا تعالى فرموده است، گفتم قول خدا (97): «پس همانا آن را به زبانت آسان كرديم تا بدان مژده بدهى پرهيزكاران را و بيم دهى مردمى لجباز و سرسخت
ص: 223
قُلْتُ : قَوْلُهُ : «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا»(1) ؟ قَالَ : «وَلاَیَةُ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام هِیَ الْوُدُّ الَّذِی قَالَ اللّهُ» .
قُلْتُ : «فَإِنَّما یَسَّرْناهُ بِلِسانِکَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِینَ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدًّا»(2)؟ قَالَ : «إِنَّمَا یَسَّرَهُ(3) اللّهُ(4) عَلی لِسَانِهِ(5) حِینَ أَقَامَ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ(6) علیه السلام عَلَماً ، فَبَشَّرَ بِهِ الْمُوءْمِنِینَ ، وَ أَنْذَرَ بِهِ الْکَافِرِینَ ، وَ هُمُ الَّذِینَ ذَکَرَهُمُ اللّهُ فِی کِتَابِهِ لُدّاً(7) أَیْ کُفَّاراً» .
قَالَ : وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللّهِ : «لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أُنْذِرَ آباوءُهُمْ فَهُمْ غافِلُونَ» قَالَ : «لِتُنْذِرَ الْقَوْمَ الَّذِینَ(8) أَنْتَ فِیهِمْ کَمَا أُنْذِرَ آبَاوءُهُمْ ، فَهُمْ غَافِلُونَ عَنِ اللّهِ وَ عَنْ رَسُولِهِ وَ عَنْ وَعِیدِهِ «لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلی أَکْثَرِهِمْ» مِمَّنْ لاَ یُقِرُّونَ بِوَلاَیَةِ(9) أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ وَ الاْءَئِمَّةِ علیهم السلام مِنْ بَعْدِهِ «فَهُمْ لا یُوءْمِنُونَ» بِإِمَامَةِ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ وَ الاْءَوْصِیَاءِ مِنْ بَعْدِهِ ، فَلَمَّا لَمْ یُقِرُّوا ، کَانَتْ(10) عُقُوبَتُهُمْ مَا ذَکَرَ(11) اللّهُ : «إِنّا جَعَلْنا فِی أَعْناقِهِمْ أَغْلالاً فَهِیَ إِلَی الاْءَذْقانِ فَهُمْ مُقْمَحُونَ»
فِی نَارِ جَهَنَّمَ».
ثُمَّ قَالَ : ««وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ»(12) عُقُوبَةً مِنْهُ(13) لَهُمْ ؛ حَیْثُ أَنْکَرُوا وَلاَیَةَ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ وَ الاْءَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ؛ هذَا(14) فِی الدُّنْیَا ، وَ فِی الاْآخِرَةِ فِی نَارِ جَهَنَّمَ مُقْمَحُونَ(15) ، ثُمَّ قَالَ : یَا مُحَمَّدُ ، «وَ سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُوءْمِنُونَ» بِاللّهِ وَ بِوَلاَیَةِ
ص: 224
را» فرمود: همانا آن را به زبان وى آسان كرد وقتى امير المؤمنين را به امامت نصب كرد و مؤمنان را بدان مژده داد و كافران را بدان بيم داد و آنهايند كه خدايشان در كتاب خود قرآن لجباز و سرسخت خوانده است يعنى كفارند.
گويد: پرسيدم او را از قول خدا (6 سوره يس): «تا بيم دهى مردمى را كه بيم داده نشده است پدرانشان و آنان غافلند» فرمود: تا بيم دهى مردمى را كه تو در ميان آنها هستى چنانچه بيم داده شدند پدرانشان و آنان در غفلت به سر بردند از خدا و رسول خدا و از تهديد خدا.
(7 سوره يس): «هر آينه ثابت شد آن گفته (كه فرمود: هر آينه دوزخ را از آنها پُر كنم) بر بيشتر آنان (از كسانى كه اعتراف نكنند به ولايت امير المؤمنين (علیه السّلام) و ائمه بعد از او) پس آنها ايمان ندارند (به امامت امير المؤمنين و اوصياء بعد از او چون اقرار نكردند به ولايت كيفر آنها همان است كه خدا ياد كرده است)».
(8 سوره يس): «به راستى بگذاريم در گردنشان غُلهائى كه تا بزنخ آنها برسد (و نتوانند سر خود را به زير اندازند) و آنان سر به هوا و چشم بسته بمانند (در آتش دوزخ)» سپس خدا فرمود (9): «و بسازيم جلوى آنها سدّى و در پشت سر آنها سدّ ديگر (بلند) و آنان را در ميان (دو سد) فرو گيريم كه جايى را نبينند» براى كيفرشان در مجازات اينكه انكار كردند ولايت امير المؤمنين (علیه السّلام) و امامان بعد از او را، اين در دنيا است و آخرت در آتش دوزخ سر به هوا و چشم بسته باشند».
سپس فرمود: اى محمد (10) «برابر است براى آنها كه بيمشان بدهى يا بيمشان ندهى، آنها ايمان نياورند (به خدا و به ولايت على و امامانى كه بعد از او خواهند بود)».
ص: 225
عَلِیٍّ وَ مَنْ بَعْدَهُ ، ثُمَّ قَالَ : «إِنَّما تُنْذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّکْرَ» یَعْنِی أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام «وَ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ فَبَشِّرْهُ» یَا مُحَمَّدُ(1)«بِمَغْفِرَةٍ وَ أَجْرٍ کَرِیمٍ»(2)» .(3)
91. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ :
عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْمَاضِی علیه السلام ، قَالَ : سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «یُرِیدُونَ لِیُطْفِوءُا نُورَ اللّهِ بِأَفْواهِهِمْ» قَالَ : «یُرِیدُونَ لِیُطْفِئُوا وَلاَیَةَ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام بِأَفْوَاهِهِمْ».
قُلْتُ(4) : «وَ اللّهُ مُتِمُّ نُورِهِ»(5)؟ قَالَ : «وَ اللّهُ مُتِمُّ(6) الاْءِمَامَةِ ؛ لِقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «الَّذِینَ آمَنُوا(7) بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِی ··· أَنْزَلْنا»(8) فَالنُّورُ(9) هُوَ الاْءِمَامُ».
قُلْتُ(10) : «هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ»؟ قَالَ : «هُوَ الَّذِی أَمَرَ(11) رَسُولَهُ بِالْوَلاَیَةِ لِوَصِیِّهِ ، وَ الْوَلاَیَةُ هِیَ دِینُ الْحَقِّ».
قُلْتُ(12) : «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ»(13)؟ قَالَ : «یُظْهِرُهُ(14) عَلی جَمِیعِ(15) الاْءَدْیَانِ عِنْدَ قِیَامِ الْقَائِمِ». قَالَ : «یَقُولُ اللّهُ(16) : «وَ اللّهُ مُتِمُّ نُورِهِ»:(17) وَلاَیَةِ(18) الْقَائِمِ «وَ لَوْ کَرِهَ
ص: 226
سپس فرمود (11): «همانا تو بيم مؤثر دهى كسانى را كه پيروى كنند از ذكر (يعنى امير المؤمنين) و بترسند از خداى رحمان در نهانى، مژده ده به آنها (اى محمد) به آمرزش و مزد گرامى و ارجمند».
91- محمد بن فضل گويد: از ابو الحسن الماضى (علیه السّلام) پرسيدم از قول خدا عز و جل (8 سوره صف): «مى خواهند نور خدا را با پف دهان خود خاموش كنند» در جواب فرمود: يعنى مى خواهند ولايت امير المؤمنين را با پف دهان خود خاموش كنند، گفتم: «و خدا اتمام كننده نور خود است» فرمود: خدا امامت را به اتمام رساند.
براى قول او عز و جل (8 سوره تغابن): «آن كسانى كه گرويدند به خدا و رسولش و نورى كه فرو فرستاديم» نور، همان امام است، (9 سوره تغابن): «او است آن كه فرستاده رسول خود را به رهبرى و كيش درست» فرمود: يعنى او است كه به رسول خود فرمان داده براى ولايت و امامت وصى او، و ولايت همان كيش حق است، گفتم: «تا او را بر همه دين ها پيروز كند» فرمود: در وقت ظهور امام قائم او را بر همه دين ها پيروز كند، فرمود: خدا مى فرمايد: «و خدا اتمام كننده نورِ خود است (كه ولايت امام قائم باشد) و گر چه كافران را بد آيد (از ولايت على ع)» گفتم: اين نازل شده است؟ فرمود:
آرى، اين حرف نازل است و امّا آن ديگرى تأويل است.
من گفتم (3 سوره منافقون): «اين براى آن است كه ايمان آوردند و سپس كافر شدند» فرمود: خدا تبارك و تعالى هر كس را كه در ولايت وصى از پيغمبرش پيروى نكرده منافق ناميده و هر كه امامت وصى او را انكار كرده چون منكر خود محمد مقرر كرده و در باره آن قرآن نازل كرده و فرموده: اى محمد «وقتى منافقان
ص: 227
الْکافِرُونَ»(1) بِوَلاَیَةِ عَلِیٍّ».
قُلْتُ : هذَا تَنْزِیلٌ(2) ؟ قَالَ : «نَعَمْ ، أَمَّا هذَا الْحَرْفُ(3) فَتَنْزِیلٌ ؛ وَ أَمَّا غَیْرُهُ فَتَأْوِیلٌ» .
قُلْتُ(4) : «ذلِکَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا»(5) ؟ قَالَ : «إِنَّ اللّهَ - تَبَارَکَ وَ تَعَالی - سَمّی مَنْ لَمْ یَتَّبِعْ رَسُولَهُ فِی وَلاَیَةِ وَصِیِّهِ مُنَافِقِینَ ، وَ جَعَلَ مَنْ جَحَدَ وَصِیَّهُ(6) إِمَامَتَهُ کَمَنْ جَحَدَ مُحَمَّداً، وَ أَنْزَلَ بِذلِکَ قُرْآناً ، فَقَالَ : یَا مُحَمَّدُ ، «إِذا جاءَکَ الْمُنافِقُونَ» بِوَلاَیَةِ وَصِیِّکَ «قالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللّهِ وَ اللّهُ یَعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ وَ اللّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقِینَ» بِوَلاَیَةِ عَلِیٍّ(7)«لَکاذِبُونَ اتَّخَذُوا أَیْمانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللّهِ»وَ(8) السَّبِیلُ هُوَ الْوَصِیُّ «إِنَّهُمْ ساءَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا»بِرِسَالَتِکَ «ثُمَّ کَفَرُوا(9)» بِوَلاَیَةِ وَصِیِّکَ «فَطُبِعَ(10) عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ»(11)» .
قُلْتُ : مَا مَعْنی «لاَ یَفْقَهُونَ»؟ قَالَ : «یَقُولُ(12) : لاَ یَعْقِلُونَ(13) بِنُبُوَّتِکَ».
قُلْتُ : «وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْا یَسْتَغْفِرْ لَکُمْ رَسُولُ اللّهِ»؟ قَالَ(14) : «وَ إِذَا قِیلَ لَهُمُ : ارْجِعُوا(15) إِلی وَلاَیَةِ عَلِیٍّ یَسْتَغْفِرْ لَکُمُ النَّبِیُّ(16) مِنْ ذُنُوبِکُمْ «لَوَّوْا
ص: 228
(نسبت به ولايت وصيت) نزد تو آمدند و گفتند (ما گواهيم كه تو به راستى رسول خدائى) و خدا مى داند تو محققاً رسول اوئى و هم خدا گواه است كه منافقان (به ولايت على هر آينه دروغگويند)»- آيه 2:
«برگرفتند سوگند دروغين خود را (روپوش بر نفاق خود) و جلوگيرى كردند از راه خدا، (راه خدا همان وصى بود) به راستى كه آنان بدرفتارى كردند در آنچه به عمل مى آوردند»- آيه 3: «اين براى آن است كه آنها گرويدند (به رسالت تو) و كافر شدند (به ولايت وصيت و خدا) مهر نهاد بر دلشان و آنها نمى فهمند» گفتم: معنى لا يفقهون چيست؟ فرمود:
يعنى حقيقت نبوت تو را تعقُّل نمى كنند، گفتم (5 سوره منافقون):
«و چون به آنها گفته شود بيائيد تا رسول خدا براى شما آمرزش خواهد (فرمود: يعنى وقتى به آنها گفته شود بر گرديد به اعتراف به ولايت على (علیه السّلام) تا پيغمبر براى شما آمرزش خواهد از گناهانتان) سر برگردانند خدا فرموده و باز بينى كه جلوگيرى مى كنند (از ولايت على) و آنان سر بزرگى كنند» بر آن حضرت، سپس خدا رشته سخن را به معرفى آنان كشانده و فرموده- آيه 6: «براى آنها برابر است كه تو (اى پيغمبر) آمرزش خواهى بر ايشان يا آمرزش نخواهى برايشان، هرگز خدا آنها را نيامرزد زيرا خدا مردم فاسق را رهنمائى نكند» مى فرمايد: آنها كه به وصيت ستم كردند.
من گفتم (22 سوره ملك): «آيا پس كسى كه به رو در افتاده راه مى رود برتر است يا كسى كه درست بر سر پا راه مى رود و در راه راست است» فرمود: خدا در اينجا مَثَل زده است براى هر كه از ولايت على روگردان است به كسى كه به رو در افتاده و به كار خود گم است، و قرار داده هر كه پيروى على كند چون كسى است كه بر پا ايستاده و در راه راست است، راه راست همان امير المؤمنين است.
ص: 229
رُوءُسَهُمْ»قَالَ اللّهُ : «وَ رَأَیْتَهُمْ یَصُدُّونَ» عَنْ وَلاَیَةِ عَلِیٍّ «وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ»(1) عَلَیْهِ .
ثُمَّ عَطَفَ الْقَوْلَ(2) مِنَ اللّهِ بِمَعْرِفَتِهِ بِهِمْ ، فَقَالَ : «سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ یَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ إِنَّ اللّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ»(3) یَقُولُ : الظَّالِمِینَ لِوَصِیِّکَ» .
قُلْتُ(4) : «أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلی وَجْهِهِ أَهْدی أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(5)؟ قَالَ : «إِنَّ اللّهَ ضَرَبَ مَثَلَ(6) مَنْ حَادَ(7) عَنْ وَلاَیَةِ عَلِیٍّ کَمَنْ یَمْشِی عَلی ··· وَجْهِهِ(8) لاَ یَهْتَدِی لاِءَمْرِهِ ، وَ جَعَلَ مَنْ تَبِعَهُ(9) سَوِیّاً عَلی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ ، وَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ : أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ».
قَالَ : قُلْتُ : قَوْلُهُ : «إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ»(10) ؟ قَالَ : «یَعْنِی جَبْرَئِیلَ عَنِ(11) اللّهِ فِی وَلاَیَةِ عَلِیٍّ علیه السلام ».
قَالَ(12) : قُلْتُ : «وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ قَلِیلاً ما تُوءْمِنُونَ»(13) ؟ قَالَ : «قَالُوا : إِنَّ مُحَمَّداً کَذَّابٌ عَلی رَبِّهِ ، وَ مَا أَمَرَهُ(14) اللّهُ بِهذَا فِی عَلِیٍّ ، فَأَنْزَلَ اللّهُ(15) بِذلِکَ قُرْآناً ، فَقَالَ : إِنَّ وَلاَیَةَ عَلِیٍّ «تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا» مُحَمَّدٌ «بَعْضَ الاْءَقاوِیلِ لاَءَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ»(16) .
ص: 230
گويد: گفتم (40 سوره حاقه): «به راستى كه آن گفتار رسول ارجمندى است» فرمود: يعنى گفته جبرئيل است از طرف خدا در باره ولايت على (علیه السّلام).
گويد: گفتم (41): «نيست آن گفته شاعر چه بسيار كم از شما ايمان مى آوريد» در پاسخ فرمود كه: گفتند محمد دروغ بندد به پروردگارش، خدا او را بدين حكم در باره على دستور نداده است و خدا در اين باره قرآنى فرستاد و فرمود: به راستى ولايت على (43): «نزول حكمى است از طرف پروردگار عالميان» (44): «اگر به ما بندد (محمد) يكى از گفته ها را» (45): «هر آينه دست راستش را محكم بگيريم» (46): «به راستى (ولايت على) هر آينه يادگارى است براى متقيان» (براى جهانيان- دانشمندان خ ل) (48): «به راستى ما مى دانيم كه از شما است مكذّبان پيغمبر» (49): «و به راستى كه (على ع) مايه افسوس است بر كافران» (50): «و به راستى كه (ولايت او) هر آينه حق اليقين است» (51): «پس تسبيح بگو (اى محمد) به نام پروردگارت كه بزرگ است» مى فرمايد: شكر كن براى پروردگارت كه اين فضل را به تو داده.
گفتم: قول خدا (13 سوره جن): «چون فرياد رهنمائى را شنيديم بدان گرويديم» فرمود: رهنمائى همان ولايت است، يعنى ايمان آورديم به مولاى خود و هر كه به مولاى خود ايمان آرد «پس نترسد از كاستى و زبونى» (ميان دو جمله مذكوره از آيه «فَمَنْ يُؤْمِنْ بِرَبِّهِ» در قرآن وارد است كه امام آن را به ولايت تفسير كرده با تغيير عبارت براى آنكه هر كه به ولايت معتقد نيست به خدا معتقد نيست چون ولايت شرط ايمان است و ممكن است منظور از كلمه رب اعم از خدا
ص: 231
ثُمَّ عَطَفَ الْقَوْلَ ، فَقَالَ : إِنَّ وَلاَیَةَ عَلِیٍّ(1) «لَتَذْکِرَةٌ لِلْمُتَّقِینَ» لِلْعَالَمِینَ «وَ إِنّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ» وَ إِنَّ عَلِیّاً «لَحَسْرَةٌ عَلَی الْکافِرِینَ» وَ إِنَّ وَلاَیَتَهُ «لَحَقُّ الْیَقِینِ فَسَبِّحْ» یَا مُحَمَّدُ «بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ»(2) یَقُولُ : اشْکُرْ رَبَّکَ الْعَظِیمَ الَّذِی أَعْطَاکَ هذَا الْفَضْلَ» .
قُلْتُ : قَوْلُهُ : «لَمّا سَمِعْنَا الْهُدی آمَنّا بِهِ»؟ قَالَ : «الْهُدَی : الْوَلاَیَةُ ، آمَنّا بِمَوْلاَنَا ، فَمَنْ آمَنَ بِوَلاَیَةِ مَوْلاَهُ «فَلا یَخافُ بَخْساً وَ لا رَهَقاً»(3)».
قُلْتُ : تَنْزِیلٌ ؟ قَالَ : «لاَ ، تَأْوِیلٌ».
قُلْتُ : قَوْلُهُ : «قُلْ إنِّی(4) لا أَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَ لا رَشَداً»(5)؟ قَالَ : «إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله دَعَا النَّاسَ إِلی وَلاَیَةِ عَلِیٍّ ، فَاجْتَمَعَتْ إِلَیْهِ قُرَیْشٌ ، فَقَالُوا : یَا مُحَمَّدُ ، أَعْفِنَا مِنْ هذَا(6) ، فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : هذَا إِلَی اللّهِ لَیْسَ إِلَیَّ ، فَاتَّهَمُوهُ وَ خَرَجُوا(7) مِنْ عِنْدِهِ ، فَأَنْزَلَ اللّهُ :
ص: 232
و رسول و امام باشد چون همه مراتب پرورنده بشرند) من گفتم: اين عبارت نازل شده؟ فرمود: نه، اين تأويل است.
گفتم: قول خدا (21 سوره جن): «در اختيار ندارم براى شما نه زيان را و نه رهبرى را» فرمود: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) مردم را به ولايت على (علیه السّلام) دعوت كرد، قريش گرد او فراهم شدند و گفتند: يا محمد، ما را از آن معاف دار، رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: اين كار با خدا است، با من نيست، او را متهم ساختند و بيرون تاختند و خدا اين آيه را نازل كرد كه:
«به راستى من براى شما نه اختيار زيان و نه رهبرى به دلخواه ندارم» (22): «بگو به راستى هرگز كسى مرا در برابر خدا پناه نتواند داد (اگر نافرمانى او كنم) و هرگز در برابر او ملجئى نيابم جز اين كه بايد برسانم از طرف او و پيغام هايش را بگويم» در باره على (علیه السّلام)، گفتم: اين نازل شده؟ فرمود: آرى، سپس براى تأكيد، خدا فرمود: «هر كه نافرمانى كند خدا و رسول را (در باره ولايت على) به راستى از آن او است دوزخ كه در آن جاويد بمانند تا هميشه».
گفتم (24): «تا وقتى ببينند آنچه را وعده شده است به خوبى بدانند كيست كه ياورش ناتوان تر است و شماره لشكرش كمتر» فرمود:
مقصود از آن امام قائم است و انصارش.
گفتم (9 سوره مزمل): «شكيبا باش بر آنچه مى گويند (فرمود:
يعنى آنچه در باره تو مى گويند) و به خوبى آنها را ترك كن و از آنها جدا شو».
آيه 10: «و واگذار مرا (اى محمد) با مكذّبان (به وصيت) كه نعمت باره اند و اندكى به آنها فرصت بده» گفتم: اين نازل شده؟ فرمود:
آرى.
ص: 233
«قُلْ إِنِّی لا أَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَ لا رَشَداً قُلْ إِنِّی لَنْ یُجِیرَنِی(1) مِنَ(2) اللّهِ»إِنْ عَصَیْتُهُ «أَحَدٌ وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً إِلاَّ بَ-لاَغاً مِنَ اللّهِ وَ رِسَالاَتِهِ» فِی عَلِیٍّ» .
قُلْتُ : هذَا تَنْزِیلٌ ؟ قَالَ : «نَعَمْ». ثُمَّ قَالَ تَوْکِیداً : ««وَ مَنْ یَعْصِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ» فِی وَلاَیَةِ عَلِیٍّ «فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً»»(3).
قُلْتُ : «حَتّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ ناصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً»(4)؟ قَالَ(5) : «یَعْنِی بِذلِکَ الْقَائِمَ وَ أَنْصَارَهُ».
قُلْتُ : «وَ اصْبِرْ(6) عَلی ما یَقُولُونَ»؟ قَالَ : «یَقُولُونَ فِیکَ : «وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلاً وَ ذَرْنِی»یَا مُحَمَّدُ «وَ الْمُکَذِّبِینَ» بِوَصِیِّکَ «أُولِی النَّعْمَةِ وَ مَهِّلْهُمْ قَلِیلاً»(7)».
قُلْتُ : إِنَّ هذَا تَنْزِیلٌ(8) ؟ قَالَ : «نَعَمْ».
قُلْتُ : «لِیَسْتَیْقِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ» ؟ قَالَ : «یَسْتَیْقِنُونَ أَنَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ
وَ وَصِیَّهُ حَقٌّ» .
قُلْتُ : «وَ یَزْدادَ الَّذِینَ آمَنُوا إِیماناً»؟ قَالَ : «وَ(9) یَزْدَادُونَ بِوَلاَیَةِ الْوَصِیِّ إِیمَاناً».
ص: 234
من گفتم (31 سوره مدثر): «تا يقين جويند آن كسانى كه به آنها كتاب داده شده» فرمود: يعنى يقين كنند كه خدا و رسولش و وصىّ او حق است.
گفتم: «و بيفزايد آن كسانى كه ايمان دارند به ايمان خودشان» فرمود: ايمانشان به ولايت وصى بيفزايد.
گفتم: «و ترديد به خود راه ندهند آن كسانى كه اهل كتابند و مؤمنين» فرمود: يعنى نسبت به ولايت على (علیه السّلام).
گفتم: اين ترديد و شك چيست؟
فرمود: مقصود از آن اهل كتاب و مؤمنان است كه خدا آنها را ياد كرده، پس فرمود: براى آن كه در ولايت شك نكنند.
گفتم: «و نيست (آن دوزخ يا شماره خازنان آن يا اين سوره- از بيضاوى) جز ياد آورى براى بشر».
فرمود: آرى مقصود از آن ولايت على (علیه السّلام) است.
گفتم (35): «به راستى آن يكى از گرفتارى هاى بزرگ است».
فرمود: مقصود ولايت است (كه بزرگترين مشكل و گرفتارى در اسلام بوده و تا كنون هم هست).
گفتم (37): «براى هر كدام از شماها كه بخواهد پيش آيد يا پس رود» فرمود: يعنى هر كه به سوى ولايت ما پيش آمد از دوزخ پس افتاد و هر كه از ولايت ما پس افتاد به دوزخ پيش افتاد.
گفتم (39): «جز اصحاب يمين» فرمود: به خدا سوگند آنان شيعيان ما هستند.
گفتم (43): «نبوديم ما از نمازگزاران» فرمود: يعنى ما دوستدار وصى محمد نبوديم و نه اوصياء بعد از او و به آنها صلوات نمى فرستادند.
ص: 235
قُلْتُ : «وَ لا یَرْتابَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ وَ الْمُوءْمِنُونَ»(1) قَالَ : «بِوَلاَیَةِ عَلِیٍّ».
قُلْتُ : مَا هذَا الاِرْتِیَابُ ؟ قَالَ : «یَعْنِی بِذلِکَ أَهْلَ الْکِتَابِ وَ الْمُوءْمِنِینَ الَّذِینَ ذَکَرَ(2) اللّهُ ، فَقَالَ : وَ لاَ یَرْتَابُونَ فِی الْوَلاَیَةِ» .
قُلْتُ : «وَ ما هِیَ إِلاّ ذِکْری لِلْبَشَرِ»(3) ؟ قَالَ : «نَعَمْ ، وَلاَیَةُ عَلِیٍّ».
قُلْتُ : «إِنَّها لاَءِحْدَی الْکُبَرِ»(4) ؟ قَالَ : «الْوَلاَیَةُ».
قُلْتُ : «لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَتَقَدَّمَ أَوْ یَتَأَخَّرَ»(5) ؟ قَالَ : «مَنْ تَقَدَّمَ إِلی وَلاَیَتِنَا ، أُخِّرَ عَنْ سَقَرَ ، وَ مَنْ تَأَخَّرَ عَنَّا ، تَقَدَّمَ إِلی سَقَرَ».
قُلْتُ(6) : «إِلاّ أَصْحابَ الْیَمِینِ»(7)؟ قَالَ : «هُمْ وَ اللّهِ شِیعَتُنَا».
قُلْتُ : «لَمْ نَکَ مِنَ الْمُصَلِّینَ»(8) ؟ قَالَ : «إِنَّا لَمْ نَتَوَلَّ وَصِیَّ مُحَمَّدٍ وَ الاْءَوْصِیَاءَ مِنْ بَعْدِهِ ، وَ لاَ یُصَلُّونَ عَلَیْهِمْ» .
قُلْتُ : «فَما لَهُمْ عَنِ التَّذْکِرَةِ مُعْرِضِینَ»(9) ؟ قَالَ : «عَنِ الْوَلاَیَةِ مُعْرِضِینَ».
قُلْتُ : «کَلاّ إِنَّها تَذْکِرَةٌ»(10) ؟ قَالَ : «الْوَلاَیَةُ».
قُلْتُ : قَوْلُهُ : «یُوفُونَ بِالنَّذْرِ»(11) ؟ قَالَ : «یُوفُونَ لِلّهِ بِالنَّذْرِ الَّذِی أَخَذَ عَلَیْهِمْ فِی الْمِیثَاقِ مِنْ وَلاَیَتِنَا».
قُلْتُ : «إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنْزِیلاً»(12) ؟ قَالَ : «بِوَلاَیَةِ عَلِیٍّ تَنْزِیلاً».
قُلْتُ : هذَا تَنْزِیلٌ ؟ قَالَ : «نَعَمْ(13) ، ذَا تَأْوِیلٌ».
قُلْتُ : «إِنَّ هذِهِ تَذْکِرَةٌ»(14)؟ قَالَ : «الْوَلاَیَةُ».
ص: 236
گفتم (49): «چه شده است كه آنها از ياد آورى به حق روگردانند» فرمود: يعنى از ولايت روگردانند.
گفتم (54): «نه، هرگز، به راستى آن ياد آورى است» فرمود:
يعنى ولايت.
گفتم (7 سوره انسان): «به نذر وفا مى كنند» فرمود: يعنى وفا مى كنند براى خدا به پيمانى كه در ميثاق از آنها در باره ولايت ما گرفته است.
گفتم (23 سوره انسان): «به راستى ما فرو فرستاديم بر تو قرآن را فرو فرستادنى» فرمود: يعنى فرو فرستادنى نسبت به ولايت على (علیه السّلام).
گفتم: اين نازل شده است؟ فرمود: آرى از روى تأويل و علم به باطن قرآن.
گفتم (29): «به راستى اين ياد آورى است» فرمود: مقصود ولايت است.
گفتم (31): «در آورد هر كه را خواهد در رحمت خود» فرمود:
يعنى در آورد او را در ولايت ما (كه وسيله دريافت همه رحمتهاى ظاهره و باطنه است) فرمود: «و براى ستمكاران عذاب دردناكى آماده سازد» ندانى كه خدا مى فرمايد (54 سوره بقره): «به ما ستم نكردند ولى به خودشان ستم كردند» فرمود: خدا عزيزتر و منيع تر است از اينكه ستم شود يا به خود ستم نسبت دهد ولى خدا ما را به خود آويخت و ستم بر ما را ستم به خود دانست و ولايت ما را ولايت خود شناخت و سپس در اين باره به پيغمبرش قرآنى هم فرو فرستاد و فرمود (118 سوره نحل): «و ما بدانها ستم نكرديم ولى خودشان بودند كه به خودشان ستم
ص: 237
قُلْتُ : «یُدْخِلُ مَنْ یَشاءُ فِی رَحْمَتِهِ» ؟ قَالَ : «فِی وَلاَیَتِنَا. قَالَ(1) : «وَ الظّالِمِینَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً»(2) أَ لاَ تَری أَنَّ اللّهَ یَقُولُ : «وَ ما ظَلَمُونا وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ»(3)»؟ قَالَ : «إِنَّ اللّهَ أَعَزُّ وَ أَمْنَعُ مِنْ أَنْ یُظْلَمَ (4)أَوْ(5) یَنْسُبَ نَفْسَهُ إِلی ظُلْمٍ(6) ، وَ لکِنَّ اللّهَ خَلَطَنَا(7) بِنَفْسِهِ ، فَجَعَلَ ظُلْمَنَا ظُلْمَهُ ، وَ وَلاَیَتَنَا وَلاَیَتَهُ ، ثُمَّ أَنْزَلَ بِذلِکَ قُرْآناً عَلی نَبِیِّهِ ، فَقَالَ : «وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَلکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ»»(8) .
قُلْتُ : هذَا تَنْزِیلٌ ؟ قَالَ : «نَعَمْ(9)».
قُلْتُ : «وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ»(10)؟ قَالَ : «یَقُولُ : وَیْلٌ(11) لِلْمُکَذِّبِینَ یَا مُحَمَّدُ ، بِمَا أَوْحَیْتُ إِلَیْکَ مِنْ وَلاَیَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ(12) علیه السلام ».
«أَ لَمْ نُهْلِکِ الاْءَوَّلِینَ ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الاْآخِرِینَ»(13)؟ قَالَ : «الاْءَوَّلِینَ الَّذِینَ کَذَّبُوا الرُّسُلَ فِی طَاعَةِ الاْءَوْصِیَاءِ».
«کَذلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ»(14) ؟ قَالَ : «مَنْ أَجْرَمَ إِلی آلِ مُحَمَّدٍ(15) ، وَ رَکِبَ مِنْ وَصِیِّهِ(16) مَا رَکِبَ».
قُلْتُ : «إِنَّ الْمُتَّقِینَ»(17) ؟ قَالَ : «نَحْنُ - وَ اللّهِ - وَ شِیعَتُنَا ، لَیْسَ عَلی مِلَّةِ إِبْرَاهِیمَ غَیْرُنَا ، وَ سَائِرُ النَّاسِ مِنْهَا بُرَآءُ».
قُلْتُ : «یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا لا یَتَکَلَّمُونَ»(18) الاْآیَةَ ؟ قَالَ(19) : «نَحْنُ - وَ اللّهِ - الْمَأْذُونُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ الْقَائِلُونَ صَوَاباً».
قُلْتُ : مَا تَقُولُونَ إِذَا تَکَلَّمْتُمْ ؟ قَالَ : «نُمَجِّدُ(20) رَبَّنَا ، وَ نُصَلِّی عَلی نَبِیِّنَا ، وَ نَشْفَعُ لِشِیعَتِنَا ، فَ-لاَ یَرُدُّنَا(21) رَبُّنَا».
قُلْتُ : «کَلاّ إِنَّ کِتابَ الفُجّارِ لَفِی سِجِّینٍ»(22)؟ قَالَ : «هُمُ الَّذِینَ فَجَرُوا فِی حَقِّ الاْءَئِمَّةِ ، وَ اعْتَدَوْا عَلَیْهِمْ».
ص: 238
كردند» گفتم: اين نازل شده است؟ فرمود: آرى.
گفتم (15 سوره مرسلات): «واى در آن روز بر مكذّبان» فرمود: خدا فرمايد واى بر مكذبان اى محمد نسبت بدان چه به تو وحى كردم از ولايت على بن ابى طالب.
آيه 16: «آيا هلاك نكرديم اولين را»- آيه 17: «سپس به دنبال آنها آورديم آخرين را» فرمود: اولين آن كسانيند كه تكذيب كردند رسولان را در باره طاعت از اوصياء.
آيه 18: «همچنين عمل كنيم با مجرمان» فرمود: كسى كه جرمى مرتكب شود نسبت به آل محمد و نسبت به وصىّ او مرتكب شود آنچه را مرتكب شد.
گفتم (آيه 41): «به راستى پرهيزكاران» (در زير سايه و كنار چشمه ها باشند)، فرمود: مقصود ما هستيم و شيعيان ما، جز ما كسى بر كيش ابراهيم نباشد، و مردم ديگر از آن بيزارند.
گفتم (38 سوره نبأ): «روزى كه بپاخيزد روح و فرشته ها در يك صف و دم نزنند» (جز كسى كه خدا به او اجازه دهد و او هم سخن درست بگويد) فرمود: ما هستيم كه در روز قيامت به آنان اجازه سخن گفتن داده شود و ما درست گوئيم.
گفتم: چون لب به سخن گشائيد چه مى فرمائيد؟ فرمود:
پروردگار خود را تمجيد كنيم و بر پيغمبر خود صلوات فرستيم و براى شيعيان خود شفاعت كنيم و خدا ما را رد نكند.
گفتم (7 سوره مطففين): «نه هرگز، به راستى كتاب فاجران در سجين است» فرمود: مقصود آن كسانى باشند كه در حق ائمه نابكارى كردند و به آنان تجاوز نمودند.
من گفتم (16 سوره مطففين): «سپس به آنها گفته شود اين است
ص: 239
قُلْتُ : «ثُمَّ یُقَالُ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ»(1)؟ قَالَ : «یَعْنِی أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ».
قُلْتُ(2) : تَنْزِیلٌ ؟ قَالَ : «نَعَمْ» .(3)
92 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ ، عَنِ الْحُسَیْنِ(4) بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً»قَالَ : «یَعْنِی بِهِ وَلاَیَةَ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ».
قُلْتُ : «وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی»(5) ؟ قَالَ : «یَعْنِی أَعْمَی الْبَصَرِ فِی الاْآخِرَةِ ، أَعْمَی الْقَلْبِ فِی الدُّنْیَا ، عَنْ وَلاَیَةِ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ».
قَالَ : «وَ هُوَ مُتَحَیِّرٌ فِی الْقِیَامَةِ ، یَقُولُ : «لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمی وَ قَدْ کُنْتُ بَصِیراً قالَ کَذلِکَ أَتَتْکَ آیاتُنا فَنَسِیتَها»» . قَالَ : «الاْآیَاتُ : الاْءَئِمَّةُ علیهم السلام ، فَنَسِیتَها «وَ کَذلِکَ الْیَوْمَ تُنْسی»(6) یَعْنِی تَرَکْتَهَا ، وَ کَذلِکَ(7) الْیَوْمَ تُتْرَکُ فِی النَّارِ ، کَمَا تَرَکْتَ الاْءَئِمَّةَ علیهم السلام ، فَلَمْ تُطِعْ أَمْرَهُمْ ، وَ لَمْ تَسْمَعْ قَوْلَهُمْ(8)».
قُلْتُ : «وَ کَذلِکَ نَجْزِی مَنْ أَسْرَفَ وَ لَمْ یُوءْمِنْ بِآیاتِ رَبِّهِ وَ لَعَذابُ الاْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبْقی»(9)؟ قَالَ : «یَعْنِی(10) مَنْ أَشْرَکَ بِوَلاَیَةِ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام غَیْرَهُ(11) ، وَ لَمْ یُوءْمِنْ بِآیَاتِ رَبِّهِ ، وَ(12) تَرَکَ الاْءَئِمَّةَ مُعَانَدَةً ، فَلَمْ یَتَّبِعْ(13) آثَارَهُمْ ، وَ لَمْ یَتَوَلَّهُمْ».
قُلْتُ : «اللّهُ لَطِیفٌ بِعِبادِهِ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ»(14)؟ قَالَ : «وَلاَیَةُ أَمِیرِ
ص: 240
كه شما نسبت بدان تكذيب كرديد» فرمود: يعنى امير المؤمنين (علیه السّلام)، گفتم: اين نازل شده است؟ فرمود: آرى 92- از أبى بصير از امام صادق (علیه السّلام) در قول خدا عز و جل (124 سوره طه): «و هر كه رو بر گرداند از ذكر من پس به راستى از آن او است تنگى معيشت» فرمود: مقصود از ذكر ولايت امير المؤمنين (علیه السّلام) است.
گفتم (124): «و محشور كنيم او را در روز قيامت كور».
فرمود: يعنى در آخرت نابينا است و در دنيا كور دل و نفهم است نسبت به ولايت امير المؤمنين، فرمود: او در قيامت سر گردان است و مى گويد (125): «چرا مرا نابينا محشور كردى با اين كه من بينا بودم» در جواب فرمايد (126): «همچنين آيات ما براى تو آمدند و آنها را به دست فراموشى سپردى» فرمود: مقصود از آيات ائمه (علیه السّلام) هستند، «آنها را فراموش كردى و همچنان امروز تو فراموش شدى» يعنى تو آيات را ترك گفتى و امروز در دوزخ واگذار شوى چنانچه واگذاردى ائمه (علیه السّلام) را و فرمان آنها را نبردى و به گفتارشان گوش نكردى.
گفتم (127): «و همچنين به سزا رسانيم كسى را كه از حد به در شده و نگرويده است به آيات پروردگارش و هر آينه عذاب آخرت سخت تر و پاينده تر است» فرمود: يعنى هر كه ديگرى را در ولايت به امير المؤمنين (علیه السّلام) شريك كرده است و نگرويده به آيات پروردگارش، و ائمه (علیه السّلام) را از راه عناد ترك كرده و از آثار و اخبارشان پيروى نكرده و آنها را دوست نداشته است.
گفتم (19 سوره شورى): «خدا لطف دارد به بندگانش، روزى دهد هر كه را خواهد» فرمود: مقصود ولايت امير المؤمنين است.
ص: 241
الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ».
قُلْتُ : «مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الاْآخِرَةِ»؟ قَالَ : «مَعْرِفَةُ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ وَ الاْءَئِمَّةِ علیهم السلام ».
«نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ» ؟ قَالَ : «نَزِیدُهُ مِنْهَا».
قَالَ : «یَسْتَوْفِی نَصِیبَهُ مِنْ دَوْلَتِهِمْ».
«وَ مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُوءْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِی الاْآخِرَةِ مِنْ نَصِیبٍ»(1)؟ قَالَ : «لَیْسَ لَهُ فِی(2) دَوْلَةِ الْحَقِّ مَعَ الْقَائِمِ نَصِیبٌ» .(3)
بَابٌ فِیهِ نُتَفٌ (4)وَ جَوَامِعُ مِنَ الرِّوَایَةِ فِی الْوَلاَیَةِ
1 . مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِیُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ وَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنِ ابْنِ رِئَابٍ ، عَنْ بُکَیْرِ بْنِ أَعْیَنَ ، قَالَ :
کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ : «إِنَّ اللّهَ أَخَذَ مِیثَاقَ شِیعَتِنَا بِالْوَلاَیَةِ - وَ هُمْ ذَرٌّ - یَوْمَ أَخَذَ الْمِیثَاقَ عَلَی الذَّرِّ ، وَ الاْءِقْرَارَ (5)لَهُ بِالرُّبُوبِیَّةِ ، وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّةِ» . (6)
2. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجُعْفِیِّ (7)، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام : وَ(8) عَنْ عُقْبَةَ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ :
«إِنَّ اللّهَ خَلَقَ الْخَلْقَ ، فَخَلَقَ مَا(9) أَحَبَّ مِمَّا أَحَبَّ ، وَ(10) کَانَ مَا(11) أَحَبَّ أَنْ خَلَقَهُ(12) مِنْ طِینَةِ(13) الْجَنَّةِ ، وَ خَلَقَ مَا(14) أَبْغَضَ مِمَّا أَبْغَضَ(15) ، وَ کَانَ(16) مَا أَبْغَضَ أَنْ
ص: 242
گفتم (20): «هر كه خواهد كشت و كار آخرت را (فرمود:
يعنى امير المؤمنين (علیه السّلام) و ائمه بعد از او را) بيفزائيم برايش در كشت او (فرمود: در معرفت او بيفزائيم، و فرمود: بهره خود را از دولت ائمه دريافت كند) و هر كه كشت و كار دنيا را خواهد به او از آن بدهيم و براى او در آخرت بهره اى نيست» فرمود: يعنى براى او در دولت حق با امام قائم (علیه السّلام) بهره اى نيست.
1- از بُكَير بن أعين، گفت: امام باقر (علیه السّلام) بارها مى فرمود:
كه خدا پيمان ولايت ما را از شيعه هاى ما در روزى گرفته كه در آن روز از ذره ها پيمان گرفته است و از آنها اقرار براى خود گرفته به پروردگارى و براى محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) به پيغمبرى.
2- از عقبه از امام باقر (علیه السّلام) به راستى خدا خلق را آفريد، هر كدام را دوست داشت از ماده اى كه دوست داشت آفريد و آنچه را دوست مى داشت از گِل بهشت آفريد، و آنچه را بد داشت از ماده اى آفريد كه بد مى داشت و آنچه را بد مى داشت از گِل دوزخ آفريد سپس آنها را در يك سايه اى برانگيخت، من گفتم: سايه چيست؟ فرمود: نمى بينى كه در برابر آفتاب سايه اى دارى و آن
ص: 243
خَلَقَهُ(1) مِنْ طِینَةِ(2) النَّارِ ، ثُمَّ بَعَثَهُمْ فِی الظِّ-لاَلِ».
فَقُلْتُ : وَ أَیُّ شَیْءٍ الظِّ-لاَلُ ؟
قَالَ(3) : «أَ لَمْ تَرَ إِلی ظِلِّکَ(4) فِی الشَّمْسِ شَیْءٌ ، وَ لَیْسَ بِشَیْءٍ ، ثُمَّ بَعَثَ اللّهُ(5) فِیهِمُ(6) النَّبِیِّینَ یَدْعُونَهُمْ(7) إِلَی الاْءِقْرَارِ بِاللّهِ ، وَ هُوَ قَوْلُهُ : «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَیَقُولُنَّ اللّهُ»(8) ثُمَّ دَعَاهُمْ(9) إِلَی الاْءِقْرَارِ بِالنَّبِیِّینَ ، فَأَقَرَّ بَعْضُهُمْ(10) ، وَ أَنْکَرَ بَعْضُهُمْ(11) ، ثُمَّ دَعَاهُمْ(12) اءِلی وَلاَیَتِنَا ، فَأَقَرَّ بِهَا - وَ اللّهِ - مَنْ أَحَبَّ ، وَ أَنْکَرَهَا مَنْ أَبْغَضَ، وَ هُوَ قَوْلُهُ : «فَما(13)کانُوا لِیُوءْمِنُوابِما کَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ»(14) بصائر الدرجات ، ص 75 ، ح 9 ، عن سلمة بن الخطّاب ؛ الأمالی للطوسی ، ص 671 ، المجلس 26 ، ح 19 ، بسنده عن العبّاس بن عامر . الأمالی للمفید ، ص 142 ، المجلس 17 ، ح 9 ، بسند آخر ، مع زیادة فی آخره ؛ بصائر الدرجات ، ص 75 ، ح 6 و7 و8 بسند آخر عن أبی جعفر علیه السلام الوافی ، ج 3 ، ص 494 ، ح 997 .(15)» . ثُمَّ(16) قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام : «کَانَ التَّکْذِیبُ ثَمَّ(17)» .(18)
3 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَیْفٍ ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ رِزْقٍ الْغُمْشَانِیِّ(19) ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «وَلاَیَتُنَا وَلاَیَةُ اللّهِ الَّتِی لَمْ یَبْعَثْ(20) نَبِیّاً(21) قَطُّ إِلاَّ بِهَا» . (22)
4. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ ، عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ ، عَنْ عَبْدِ الاْءَعْلی(23) ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ : «مَا مِنْ نَبِیٍّ جَاءَ قَطُّ إِلاَّ(24) بِمَعْرِفَةِ حَقِّنَا ، وَ تَفْضِیلِنَا عَلی مَنْ سِوَانَا» .(25)
5. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ ، عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ الْکِنَانِیِّ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ یَقُولُ : «وَ اللّهِ ،
ص: 244
چيزى نيست، سپس خدا پيغمبران را در ميان آنها مبعوث كرد تا آنها را دعوت كنند به اقرار به خدا و اين است مقصود از قول خدا (87 سوره زخرف): «و اگر از آنها بپرسى كه چه كسى آنها را آفريده است؟
هر آينه بگويند: خدا» سپس آنها را دعوت كرد كه اقرار كنند به پيغمبران، برخى اقرار كردند و برخى انكار كردند، سپس آنها را دعوت كرد براى اقرار به ولايت ما، سوگند به خدا كه هر كه را دوست مى داشت بدان اقرار كرد و هر كه را دشمن مى داشت آن را انكار كرد و اين است معنى قول خدا (74 سوره يونس): «پس نبودند كه ايمان آورند بدان چه پيش از آن تكذيب كرده بودند»، سپس امام باقر (علیه السّلام) فرمود: تكذيب در آنجا بوده است.
3- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: ولايت ما ولايت خدا است كه مبعوث نشده هيچ پيغمبرى جز براى آن.
4- از عبد الاعلى گفت: شنيدم از امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود:
هرگز هيچ پيغمبرى نيامده جز به معرفت حق ما و تفضيل ما بر ديگران.
5- از ابى الصباح كنانى از امام باقر (علیه السّلام) گويد: شنيدم كه مى فرمود:
به خدا در آسمان هفتاد صف از فرشتگان است كه اگر
ص: 245
إِنَّ فِی السَّمَاءِ لَسَبْعِینَ صَفّاً(1) مِنَ الْمَ-لاَئِکَةِ ، لَوِ اجْتَمَعَ أَهْلُ الاْءَرْضِ کُلُّهُمْ یُحْصُونَ عَدَدَ کُلِّ صَفٍّ(2) مِنْهُمْ ، مَا أَحْصَوْهُمْ ، وَ إِنَّهُمْ لَیَدِینُونَ بِوَلاَیَتِنَا» .(3)
6. مُحَمَّدٌ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ :
عَنْ أَبِی الْحَسَنِ(4) علیه السلام ، قَالَ : «وَلاَیَةُ عَلِیٍّ مَکْتُوبَةٌ فِی جَمِیعِ صُحُفِ(5) الاْءَنْبِیَاءِ ، وَ لَنْ یَبْعَثَ(6) اللّهُ رَسُولاً إِلاَّ بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ، وَ وَصِیَّةِ(7) ···
عَلِیٍّ علیه السلام » .(8)
7. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ ، قَالَ : حَدَّثَنَا یُونُسُ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ اللّهَ - عَزَّ وَ جَلَّ - نَصَبَ عَلِیّاً علیه السلام عَلَماً بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ ؛ فَمَنْ عَرَفَهُ کَانَ مُوءْمِناً ، وَ مَنْ أَنْکَرَهُ کَانَ کَافِراً ، وَ مَنْ جَهِلَهُ کَانَ ضَالاًّ ، وَ مَنْ نَصَبَ مَعَهُ شَیْئاً(9) کَانَ مُشْرِکاً ، وَ مَنْ جَاءَ بِوَلاَیَتِهِ دَخَلَ الْجَنَّةَ(10)» .(11)
8. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ : «إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام بَابٌ فَتَحَهُ اللّهُ ؛ فَمَنْ دَخَلَهُ کَانَ مُوءْمِناً ، وَ مَنْ خَرَجَ مِنْهُ(12) کَانَ کَافِراً ، وَ مَنْ لَمْ یَدْخُلْ فِیهِ وَ لَمْ یَخْرُجْ(13) مِنْهُ کَانَ فِی الطَّبَقَةِ الَّذِینَ قَالَ اللّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالی(14) : لِی(15) فِیهِمُ الْمَشِیئَةُ»(16) یجوز فیه المبنیّ للفاعل أیضا .(17) .(18)
9. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ،
ص: 246
همه مردم روى زمين جمع شوند تا يك صف آنها را بشمارند نتوانند شمرد و به راستى همه آنها دين دارى كنند به ولايت ما.
6- از محمد بن فضيل از ابو الحسن (علیه السّلام) فرمود: ولايت على (علیه السّلام) نوشته است در همه صحف پيغمبران، و خدا هيچ پيغمبرى مبعوث نكرده مگر با عقيده به نبوت محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و امامت على (علیه السّلام).
7- امام باقر (علیه السّلام) فرمود: به راستى خدا عز و جل على (علیه السّلام) را نشانه اى ميان خود و خلقش گماشته، هر كه او را بشناسد مؤمن است و هر كه او را منكر باشد كافر است و هر كه به او نادان ماند گمراه است و هر كه با او ديگرى را به امامت منصوب داند مشرك است و هر كه به ولايت او در آيد به بهشت رود.
8- از ابى حمزه، گويد: شنيدم از امام باقر (علیه السّلام) مى فرمود: به راستى على (علیه السّلام) درى است كه خدا آن را گشوده است هر كه در آن آيد مؤمن است و هر كه از آن برآيد و كنار رود كافر است و هر كه نسبت بدان بى طرف ماند نه در آن در آيد و نه از آن برآيد از آن طبقه باشد كه خداى تبارك و تعالى در باره آنها به خواست خود عمل كند.
9- بُكَير بن اعين گفت: امام باقر (علیه السّلام) بارها مى فرمود: به
ص: 247
عَنِ ابْنِ رِئَابٍ(1)،
عَنْ بُکَیْرِ بْنِ أَعْیَنَ ، قَالَ : کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ : «إِنَّ اللّهَ أَخَذَ مِیثَاقَ شِیعَتِنَا بِالْوَلاَیَةِ لَنَا - وَ هُمْ ذَرٌّ - یَوْمَ أَخَذَ الْمِیثَاقَ عَلَی الذَّرِّ بِالاْءِقْرَارِ لَهُ(2) بِالرُّبُوبِیَّةِ ، وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّةِ ، وَ عَرَضَ اللّهُ - جَلَّ وَ عَزَّ(3) - عَلی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أُمَّتَهُ فِی الطِّینِ وَ هُمْ أَظِلَّةٌ(4) ، وَ خَلَقَهُمْ مِنَ الطِّینَةِ الَّتِی خُلِقَ (5)مِنْهَا آدَمُ ، وَ خَلَقَ اللّهُ أَرْوَاحَ شِیعَتِنَا قَبْلَ أَبْدَانِهِمْ بِأَلْفَیْ عَامٍ(6) ، وَ عَرَضَهُمْ عَلَیْهِ ، وَ عَرَّفَهُمْ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَ عَرَّفَهُمْ عَلِیّاً علیه السلام ، وَ نَحْنُ نَعْرِفُهُمْ فِی لَحْنِ(7)
الْقَوْلِ» .(8)
بَابٌ فِی مَعْرِفَتِهِمْ (9)أَوْلِیَاءَهُمْ وَ التَّفْوِیضِ إِلَیْهِمْ
1. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام (10): «أَنَّ رَجُلاً جَاءَ إِلی أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام - وَ هُوَ مَعَ أَصْحَابِهِ - فَسَلَّمَ عَلَیْهِ ، ثُمَّ قَالَ لَهُ (11): أَنَا وَ اللّهِ أُحِبُّکَ وَ أَتَوَلاَّکَ ، فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : کَذَبْتَ ، قَالَ (12): بَلی وَ اللّهِ ، إِنِّی أُحِبُّکَ وَ أَتَوَلاَّکَ ، فَکَرَّرَ ثَ-لاَثاً (13)، فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : کَذَبْتَ ، مَا أَنْتَ کَمَا قُلْتَ ؛ إِنَّ اللّهَ خَلَقَ
ص: 248
راستى خدا پيمان شيعيان ما را به ولايت ما گرفته است در حالى كه ذر بودند، در روزى كه در آن روز پيمان بر ذرها ستد براى اقرار به ربوبيت خود و به نبوت محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )، و خدا امت محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را بر آن حضرت عرضه كرد در عالم طينت و آنان سايه اى بودند و آنها را از همان گِل آفريد كه آدم (علیه السّلام) را از آن آفريد و خدا ارواح شيعه هاى ما در دو هزار سال پيش از بدن هاى آنها آفريد و بر آن حضرت عرضه كرد و رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را به آنها شناسانيد و على (علیه السّلام) را به آنها شناسانيد و ما هم آنها را از سياق گفتار و گوشه و كنايه آن مى شناسيم.
1- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: مردى نزد امير المؤمنين (علیه السّلام) آمد و آن حضرت با اصحاب خود بود، آن مرد به آن حضرت سلام كرد و عرض كرد: به خدا من ترا دوست دارم، و پيرو توأم، امير المؤمنين (علیه السّلام) به او فرمود: دروغ مى گوئى. گفت: آرى به خدا به راستى من دوستت دارم و پيرو توأم، تا سه بار تكرار كرد و امير المؤمنين (علیه السّلام) فرمود: تو دروغ مى گوئى، تو چنان كه مى گوئى نيستى، به راستى خدا ارواح را دو هزار سال پيش از بدن ها آفريده و سپس دوستان ما را به ما عرضه داشته، به خدا من روح تو را در ميان
ص: 249
الاْءَرْوَاحَ قَبْلَ الاْءَبْدَانِ بِأَلْفَیْ عَامٍ ، ثُمَّ عَرَضَ عَلَیْنَا الْمُحِبَّ لَنَا ، فَوَ اللّهِ ، مَا رَأَیْتُ رُوحَکَ فِیمَنْ عُرِضَ (1)، فَأَیْنَ کُنْتَ ، فَسَکَتَ الرَّجُلُ عِنْدَ ذلِکَ ، وَ لَمْ یُرَاجِعْهُ» . (2)
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْری : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «کَانَ فِی النَّارِ» . (3)
2. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ مَیْمُونٍ ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ ، عَنْ جَابِرٍ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّا لَنَعْرِفُ الرَّجُلَ - إِذَا رَأَیْنَاهُ - بِحَقِیقَةِ الاْءِیمَانِ وَ حَقِیقَةِ(4) النِّفَاقِ» .(5)
3. أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ ، عَنْ عُبَیْسِ بْنِ هِشَامٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : سَأَلْتُهُ عَنِ الاْءِمَامِ : فَوَّضَ اللّهُ إِلَیْهِ کَمَا فَوَّضَ إِلی سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ ؟ فَقَالَ(6) : «نَعَمْ». وَ ذلِکَ(7) أَنَّ رَجُلاً سَأَلَهُ عَنْ مَسْأَلَةٍ ، فَأَجَابَهُ فِیهَا ، وَ سَأَلَهُ آخَرُ عَنْ تِلْکَ الْمَسْأَلَةِ ، فَأَجَابَهُ بِغَیْرِ جَوَابِ الاْءَوَّلِ ، ثُمَّ سَأَلَهُ آخَرُ ، فَأَجَابَهُ بِغَیْرِ جَوَابِ الاْءَوَّلَیْنِ ،
ثُمَّ قَالَ : ««هذا عَطاوءُنا فَامْنُنْ أَوْ (أَعْطِ)(8) بِغَیْرِ حِسابٍ»(9) وَ هکَذَا هِیَ(10) فِی قِرَاءَةِ عَلِیٍّ علیه السلام ».
قَالَ : قُلْتُ : أَصْلَحَکَ اللّهُ ، فَحِینَ أَجَابَهُمْ بِهذَا الْجَوَابِ یَعْرِفُهُمُ الاْءِمَامُ ؟
ص: 250
كسانى كه عرضه شدند نديدم، تو كجا بودى؟ آن مرد در اين هنگام خاموش شد و به آن حضرت مراجعه نكرد، در روايت ديگر است كه امام ششم فرمود: او در دوزخ بود.
2- از امام باقر (علیه السّلام) فرمود: ما چون مردمى را ديديم خوب او را مى شناسيم كه داراى حقيقت ايمان است يا واقعاً منافق است.
3- عبد الله بن سليمان گويد: از امام صادق (علیه السّلام) پرسيدم كه به امام هم اختياراتى داده شده چنانچه به سليمان بن داود (علیه السّلام) داده شده بود؟ فرمود: آرى، و اين براى آن بود كه مردى از آن حضرت مسأله اى پرسيد، به او پاسخى داد و ديگرى از آن حضرت همين مسأله را پرسيد و پاسخى جز پاسخ اولى به او داد و مرد سومى همان مسأله را پرسيد و امام جواب سومى به او داد جز جوابهائى كه به دوتاى اولى داده بود، سپس فرمود (39 سوره ص): «اين است عطاى ما بده يا ببخش بدون حساب» و چنين است اين آيه در قرائت على (علیه السّلام) (در قرائت مشهوره به جاى اعط- امسك است).
گويد: من گفتم: اصلحك الله وقتى اين جوابها را به آنها مى دهد آنها را مى شناسد؟ فرمود: سبحان الله آيا نمى شنوى كه خدا مى فرمايد (75 سوره حجر): «به راستى در اين آياتى است براى متوسمين و آنها ائمه هستند (76) و به راستى كه آن در راهى مقيم است» كه هرگز از آن بيرون نرود.
ص: 251
قَالَ : «سُبْحَانَ اللّهِ! أَ مَا تَسْمَعُ اللّهَ یَقُولُ : «إِنَّ فِی ذلِکَ لاَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ» وَ هُمُ الاْءَئِمَّةُ «وَ إِنَّها لَبِسَبِیلٍ مُقِیمٍ»(1) لاَ یَخْرُجُ مِنْهَا أَبَداً».
ثُمَّ قَالَ لِی : «نَعَمْ ، إِنَّ الاْءِمَامَ إِذَا أَبْصَرَ(2) إِلَی الرَّجُلِ عَرَفَهُ وَ عَرَفَ لَوْنَهُ ، وَ إِنْ سَمِعَ کَ-لاَمَهُ مِنْ خَلْفِ حَائِطٍ عَرَفَهُ وَ عَرَفَ مَا هُوَ ؛ إِنَّ اللّهَ یَقُولُ : «وَ مِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الاْءَرْضِ وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَ أَلْوانِکُمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لاَآیاتٍ لِلْعالِمِینَ»(3) وَ هُمُ الْعُلَمَاءُ ، فَلَیْسَ یَسْمَعُ شَیْئاً مِنَ الاْءَمْرِ یَنْطِقُ بِهِ إِلاَّ عَرَفَهُ نَاجٍ أَوْ هَالِکٌ ، فَلِذلِکَ یُجِیبُهُمْ بِالَّذِی یُجِیبُهُمْ(4)» .(5)
ص: 252
سپس به من فرمود: آرى به راستى امام وقتى ديده به مردى افكند او را مى شناسد و رنگ او تشخيص مى دهد (يعنى نوع او را مى فهمد يا از رنگ رخساره راز درونش را درك مى كند) و اگر سخن او را از پشت ديوار هم بشنود او را مى شناسد و مى فهمد چه كاره است؟ به درستى كه خدا مى فرمايد (21 سوره روم): «از آيات او است خلق آسمانها و زمين و اختلاف زبانهاى شما و رنگهاى شما، به راستى كه در آن آياتى است براى دانشمندان» و آنان علماء هستند (يعنى ائمه (علیه السّلام)، چيزى نباشد كه بدو سخن گويد جز آنكه او را بشناسد، كه آيا اهل نجات است يا در هلاكت است، و از اين رو بدانها پاسخ دهد بدان چه پاسخ دهد.
ص: 253
أَبْوَابُ(1)
بَابُ (2)مَوْلِدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ وَفَاتِهِ
وُلِدَ (3)النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لاِثْنَتَیْ عَشْرَةَ (4)لَیْلَةً مَضَتْ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الاْءَوَّلِ فِی عَامِ الْفِیلِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ مَعَ الزَّوَالِ .
وَ رُوِیَ أَیْضاً عِنْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ قَبْلَ أَنْ یُبْعَثَ بِأَرْبَعِینَ سَنَةً .
وَ حَمَلَتْ بِهِ أُمُّهُ فِی أَیَّامِ التَّشْرِیقِ عِنْدَ الْجَمْرَةِ الْوُسْطی ، وَ کَانَتْ (5)فِی مَنْزِلِ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ ، وَ وَلَدَتْهُ فِی شِعْبِ (6)أَبِی طَالِبٍ فِی دَارِ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ فِی الزَّاوِیَةِ الْقُصْوی عَنْ یَسَارِکَ وَ أَنْتَ دَاخِلُ الدَّارِ (7)، وَ قَدْ أَخْرَجَتِ الْخَیْزُرَانُ ذلِکَ الْبَیْتَ ، فَصَیَّرَتْهُ (8)مَسْجِداً یُصَلِّی النَّاسُ (9)فِیهِ .
وَ بَقِیَ بِمَکَّةَ بَعْدَ مَبْعَثِهِ ثَ-لاَثَ عَشْرَةَ سَنَةً ، ثُمَّ هَاجَرَ إِلَی الْمَدِینَةِ ، وَ مَکَثَ بِهَا عَشْرَ
سِنِینَ ثُمَّ قُبِضَ علیه السلام لاِثْنَتَیْ عَشْرَةَ(10) لَیْلَةً مَضَتْ مِنْ رَبِیعٍ الاْءَوَّلِ یَوْمَ الاْءِثْنَیْنِ وَ هُوَ ابْنُ ثَ-لاَثٍ وَ سِتِّینَ سَنَةً .
وَ تُوُفِّیَ أَبُوهُ
ص: 254
پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) هنگام زوال روز جمعه 12 ماه ربيع الاول در عام الفيل متولد شد، روايتى نيز دارد كه تولدش هنگام سپيده دم بوده و چهل سال پيش از بعثت خودش بوده است، مادرش در ايام تشريق (11- 13 ذى حجه) در كنار جمره وسطى به او آبستن شد و در منزل عبد المطلب بود و او را در شعب ابو طالب در خانه محمد بن يوسف در دورترين گوشه سمت چپ تو كه وارد خانه مى شوى زائيده است، خيزران (مادر هادى و رشيد عباسى) آن خانه را از كاخ محمد بن يوسف جدا كرد و مسجدش نمود كه مردم در آن نماز مى خوانند (زيرا آن خانه را پيغمبر به عقيل بخشيده بود و اولاد عقيل آن را به محمد بن يوسف برادر حجاج فروختند و محمد آن را ضميمه كاخ خود كرده بود)، پيغمبر بعد از بعثت خود سيزده سال در مكه ماند سپس به مدينه هجرت كرد و ده سال در آن زيست،
ص: 255
عَبْدُ اللّهِ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بِالْمَدِینَةِ عِنْدَ أَخْوَالِهِ وَ هُوَ ابْنُ شَهْرَیْنِ .
وَ مَاتَتْ أُمُّهُ آمِنَةُ(1) بِنْتُ وَهْبِ بْنِ عَبْدِ مَنَافِ بْنِ زُهْرَةَ بْنِ کِ-لاَبِ بْنِ مُرَّةَ بْنِ کَعْبِ بْنِ لُوءَیِّ بْنِ غَالِبٍ وَ هُوَ علیه السلام ابْنُ أَرْبَعِ(2) سِنِینَ .
وَ مَاتَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ وَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله نَحْوُ ثَمَانِ سِنِینَ .
وَ تَزَوَّجَ خَدِیجَةَ وَ هُوَ ابْنُ بِضْعٍ(3) وَ عِشْرِینَ سَنَةً ، فَوُلِدَ لَهُ(4) مِنْهَا قَبْلَ مَبْعَثِهِ علیه السلام : الْقَاسِمُ ، وَ رُقَیَّةُ ، وَ زَیْنَبُ ، وَ أُمُّ کُلْثُومٍ ؛ وَ وُلِدَ لَهُ(5) بَعْدَ الْمَبْعَثِ : الطَّیِّبُ ، وَ الطَّاهِرُ ، وَ فَاطِمَةُ علیهاالسلام .
وَ رُوِیَ أَیْضاً : أَنَّهُ لَمْ یُولَدْ لَهُ(6) بَعْدَ الْمَبْعَثِ إِلاَّ فَاطِمَةُ علیهاالسلام ، وَ أَنَّ الطَّیِّبَ وَ الطَّاهِرَ وُلِدَا قَبْلَ مَبْعَثِهِ .
وَ مَاتَتْ خَدِیجَةُ علیهاالسلام (7) حِینَ خَرَجَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الشِّعْبِ ، وَ کَانَ ذلِکَ قَبْلَ الْهِجْرَةِ بِسَنَةٍ .
وَ مَاتَ أَبُو طَالِبٍ بَعْدَ مَوْتِ خَدِیجَةَ بِسَنَةٍ ، فَلَمَّا فَقَدَهُمَا رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله شَنَأَ(8) الْمُقَامَ(9) بِمَکَّةَ ، وَ دَخَلَهُ حُزْنٌ شَدِیدٌ ، وَ شَکَا ذلِکَ إِلی جَبْرَئِیلَ علیه السلام ، فَأَوْحَی اللّهُ تَعَالی إِلَیْهِ(10) :
اخْرُجْ مِنَ(11) الْقَرْیَةِ(12) الظَّالِمِ أَهْلُهَا(13) ؛ فَلَیْسَ لَکَ بِمَکَّةَ(14) نَاصِرٌ بَعْدَ أَبِی طَالِبٍ ، وَ أَمَرَهُ علیه السلام بِالْهِجْرَةِ .(15)
1. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُحَمَّدِ ابْنِ أَخِی حَمَّادٍ الْکَاتِبِ ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، قَالَ : قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : کَانَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله سَیِّدَ وُلْدِ آدَمَ؟
فَقَالَ : «کَانَ وَ اللّهِ(16) سَیِّدَ مَنْ خَلَقَ اللّهُ ؛ وَ مَا بَرَأَ(17) اللّهُ
ص: 256
سپس در 12 ربيع الاول روز دوشنبه در سن شصت و سه سالگى در گذشت.
دو ماه بيشتر نداشت كه پدرش عبد الله در شهر مدينه نزد دائيهاى آن حضرت مُرد، و چون چهار ساله شد، مادرش آمنه دختر وهب بن عبد مناف بن زهرة بن كلاب بن مرة بن كعب بن لؤى بن غالب، مُرد، و سن آن حضرت هشت سال بود كه عبد المطلب از دنيا رفت. بيست و چند ساله بود كه با خديجه ازدواج كرد و پيش از بعثت براى او قاسم و رقيه و زينب و ام كلثوم را زائيد و بعد از بعثت براى آن حضرت، طيب و طاهر و فاطمه (علیه السّلام) زاده شدند و نيز در روايتى است كه بعد از بعثت جز فاطمه (علیه السّلام) براى او فرزندى نياورده است، و طيب و طاهر هم پيش از بعثت او زائيده شدند، وقتى رسول خدا از شعب بيرون آمد (در محاصره چند ساله اى كه از طرف قريش نسبت به بنى هاشم و ياران پيغمبر به وجود آمد) خديجه (علیه السّلام) وفات كرد و آن، يك سال پيش از هجرت بود و پس از يك سال از درگذشت خديجه، ابو طالب (علیه السّلام) در گذشت و چون پيغمبر اين هر دو را از دست داد از ماندن در مكه بدش آمد و اندوه فراوان او را گرفت و از اين موضوع به جبرئيل شكايت كرد و خدا به او وحى كرد كه از اين شهرى كه اهلش ستمكارند بيرون رو كه در مكه پس از ابى طالب ياورى ندارى و به آن حضرت فرمان هجرت داد.
1- از حسين بن عبد الله گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم:
رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) سيد اولاد آدم بود؟
فرمود: به خدا سيد همه خلق بود، خدا نفس كشى بهتر از محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نيافريده است.
ص: 257
بَرِیَّةً خَیْراً(1) مِنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله » .(2)
2 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَجَّالِ ، عَنْ حَمَّادٍ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام وَ ذَکَرَ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَقَالَ : «قَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : مَا بَرَأَ اللّهُ نَسَمَةً(3) خَیْراً مِنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ».(4)
3. أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللّهِ(5) ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی
وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ(6) ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ ، عَنْ مُرَازِمٍ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «قَالَ اللّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالی : یَا مُحَمَّدُ ، إِنِّی خَلَقْتُکَ وَ عَلِیّاً نُوراً - یَعْنِی رُوحاً بِ-لاَ بَدَنٍ - قَبْلَ أَنْ أَخْلُقَ سَمَاوَاتِی وَ أَرْضِی وَ عَرْشِی وَ بَحْرِی(7) ، فَلَمْ تَزَلْ تُهَلِّلُنِی(8) وَ تُمَجِّدُنِی(9) ، ثُمَّ جَمَعْتُ رُوحَیْکُمَا ، فَجَعَلْتُهُمَا وَاحِدَةً ، فَکَانَتْ تُمَجِّدُنِی وَ تُقَدِّسُنِی(10) وَ تُهَلِّلُنِی ، ثُمَّ قَسَمْتُهَا ثِنْتَیْنِ(11) ، وَ قَسَمْتُ الثِّنْتَیْنِ ثِنْتَیْنِ(12) ، فَصَارَتْ أَرْبَعَةً : مُحَمَّدٌ وَاحِدٌ ، وَ عَلِیٌّ وَاحِدٌ ، وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ اثْنَانِ(13) ؛ ثُمَّ خَلَقَ اللّهُ فَاطِمَةَ مِنْ نُورٍ ابْتَدَأَهَا رُوحاً بِ-لاَ بَدَنٍ ، ثُمَّ مَسَحَنَا(14) بِیَمِینِهِ ، فَأَفْضی(15) نُورَهُ فِینَا(16)» .(17)
4. أَحْمَدُ ، عَنِ الْحُسَیْنِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ : «أَوْحَی اللّهُ تَعَالی إِلی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله : یَا مُحَمَّدُ(18) ، إِنِّی خَلَقْتُکَ وَ لَمْ تَکُ شَیْئاً ، وَ نَفَخْتُ فِیکَ مِنْ رُوحِی کَرَامَةً مِنِّی ، أَکْرَمْتُکَ بِهَا حِینَ أَوْجَبْتُ لَکَ الطَّاعَةَ عَلی خَلْقِی جَمِیعاً ، فَمَنْ أَطَاعَکَ ، فَقَدْ
ص: 258
2- از امام صادق (علیه السّلام)، رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را ياد كرد و فرمود:
امير المؤمنين (علیه السّلام) فرموده است: نيافريده خدا نفس كشى بهتر از محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ).
3- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود: خدا تبارك و تعالى فرمود:
اى محمد، به راستى من تو را و على را يك روح بى تن آفريدم پيش از آنكه بيافرينم آسمانم و زمينم و عرشم و دريايم را و تو هميشه مرا تمجيد مى كردى و به يگانگى ستايش مى نمودى.
و سپس هر دو روح شما را گرد آوردم و آنها را يكى كردم و او مرا تمجيد مى كرد و تقديس مى كرد و به يگانگى مى ستود، سپس شما را دو نيم كردم و هر نيمى را هم دو نيم كردم، چهار شد، محمد يكى و على يكى و حسن و حسين دو تا و سپس فاطمه را از روحى آفريد كه بى تن آن را آغاز نمود، سپس با دست خود ما را مسح كرد و نور خود را در ما روان ساخت.
4- از ابى حمزه، گويد: شنيدم از امام باقر (علیه السّلام) كه مى فرمود:
خدا به محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) وحى كرد، اى محمد، به راستى من تو را آفريدم، تو چيزى نبودى و از روح خود در تو دميدم و بدان تو را گرامى و ارجمند داشتم، براى آنكه فرمانبرى تو را بر همه آفريده هاى خودم بايست نمودم، هر كه تو را فرمانبرد، مرا فرمان برده است و هر كه تو را نافرمانى كند مرا نافرمانى كرده و اين را در باره على و نژادش هم
ص: 259
أَطَاعَنِی ، وَ مَنْ عَصَاکَ فَقَدْ عَصَانِی ، 441/1
وَ أَوْجَبْتُ ذلِکَ فِی عَلِیٍّ وَ فِی نَسْلِهِ مِمَّنِ(1) اخْتَصَصْتُهُ مِنْهُمْ لِنَفْسِی» .(2)
5. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیُّ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَبِی الْفَضْلِ عَبْدِ اللّهِ بْنِ إِدْرِیسَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، قَالَ : کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام ، فَأَجْرَیْتُ اخْتِ-لاَفَ الشِّیعَةِ ، فَقَالَ : «یَا مُحَمَّدُ ، إِنَّ اللّهَ - تَبَارَکَ وَ تَعَالی - لَمْ یَزَلْ مُتَفَرِّداً(3) بِوَحْدَانِیَّتِهِ(4) ، ثُمَّ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ ، فَمَکَثُوا أَلْفَ دَهْرٍ ، ثُمَّ خَلَقَ جَمِیعَ الاْءَشْیَاءِ ، فَأَشْهَدَهُمْ خَلْقَهَا ، وَ أَجْری طَاعَتَهُمْ عَلَیْهَا ، وَ فَوَّضَ أُمُورَهَا إِلَیْهِمْ ، فَهُمْ یُحِلُّونَ مَا یَشَاؤُونَ ، وَ یُحَرِّمُونَ مَا یَشَاؤُونَ ، وَ لَنْ یَشَاؤُوا(5) إِلاَّ أَنْ یَشَاءَ اللّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالی».
ثُمَّ قَالَ : «یَا مُحَمَّدُ ، هذِهِ الدِّیَانَةُ الَّتِی مَنْ تَقَدَّمَهَا مَرَقَ(6) ، وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا مَحَقَ(7) ، وَ مَنْ لَزِمَهَا لَحِقَ ؛ ···
خُذْهَا(8) إِلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ» .(9)
6 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «أَنَّ بَعْضَ قُرَیْشٍ قَالَ لِرَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله : بِأَیِّ شَیْءٍ سَبَقْتَ الاْءَنْبِیَاءَ وَ أَنْتَ بُعِثْتَ آخِرَهُمْ وَ خَاتَمَهُمْ ؟
قَالَ(10) : إِنِّی کُنْتُ أَوَّلَ مَنْ آمَنَ بِرَبِّی ، وَ أَوَّلَ مَنْ أَجَابَ حِینَ أَخَذَ اللّهُ مِیثَاقَ النَّبِیِّینَ «وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُوا بَلی»(11) ، فَکُنْتُ أَنَا أَوَّلَ نَبِیٍّ قَالَ : بَلی ، فَسَبَقْتُهُمْ بِالاْءِقْرَارِ بِاللّهِ» .(12)
ص: 260
بايست نمودم، آنها را كه به خود مخصوص نمودم (يعنى امامان معصوم).
5- از محمد بن سنان، گويد: من نزد امام محمد تقى (علیه السّلام) بودم و از اختلاف شيعه سخن گفتم، فرمود: اى محمد، به راستى خدا تبارك و تعالى هميشه يگانه و تنها بود، سپس محمد و على و فاطمه را آفريد و هزار دهر درنگ كردند، سپس همه چيز را آفريد و آنان را گواه آفرينش همه چيز ساخت و فرمانبرى آنان را بر همه چيز مجرى نمود و امورشان را بدانها واگذاشت، پس آنانند كه حلال كنند هر چه را خواهند و حرام كنند هر چه را خواهند و هرگز نخواهند جز آنچه را تبارك و تعالى خواهد، سپس فرمود: اى محمد، اين است آن دينى كه هر كه از آن پيش افتد، بيرون جهد و هر كه از آن پس افتد نابود گردد و هر كه بدان چسبد به مقصد رسد، بگير آن را براى خود، اى محمد.
6- از امام صادق (علیه السّلام)، كه يكى از قريش بر رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) عرض كرد به چه چيز از همه پيغمبران پيش افتادى با اين كه پس از همه مبعوث شدى و پايان آنهائى؟ فرمود: من نخستين كس بودم كه به پروردگارم گرويدم و نخستين كس بودم كه پاسخ دادم به خدا، چون پيمان از پيمبران گرفت و آنان را بر خويش گواه ساخت كه: آيا نيستم من پروردگار شما؟ گفتند: چرا، من اول پيغمبر بودم كه گفتم: چرا و از همه در اقرار پيش افتادم.
ص: 261
7 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَمَّادٍ ، عَنِ الْمُفَضَّلِ ، قَالَ : قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : کَیْفَ کُنْتُمْ حَیْثُ کُنْتُمْ فِی الاْءَظِلَّةِ؟
فَقَالَ : «یَا مُفَضَّلُ ، کُنَّا عِنْدَ رَبِّنَا - لَیْسَ عِنْدَهُ أَحَدٌ غَیْرُنَا - فِی ظُلَّةٍ خَضْرَاءَ ، نُسَبِّحُهُ
وَ نُقَدِّسُهُ وَ نُهَلِّلُهُ وَ نُمَجِّدُهُ(1) ، وَ مَا(2) مِنْ مَلَکٍ مُقَرَّبٍ وَ لاَ ذِی رُوحٍ غَیْرُنَا(3) حَتّی بَدَا لَهُ فِی خَلْقِ الاْءَشْیَاءِ ، فَخَلَقَ مَا شَاءَ کَیْفَ شَاءَ مِنَ الْمَ-لاَئِکَةِ وَ غَیْرِهِمْ ، ثُمَّ أَنْهی(4) عِلْمَ ذلِکَ إِلَیْنَا» .(5)
8. سَهْلُ بْنُ زِیَادٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ ، قَالَ : سَمِعْتُ یُونُسَ بْنَ یَعْقُوبَ ، عَنْ سِنَانِ بْنِ طَرِیفٍ(6) :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ(7) : قَالَ : «إِنَّا أَوَّلُ أَهْلِ بَیْتٍ نَوَّهَ(8) اللّهُ بِأَسْمَائِنَا ، إِنَّهُ لَمَّا خَلَقَ(9) السَّمَاوَاتِ وَ الاْءَرْضَ أَمَرَ مُنَادِیاً ، فَنَادی(10) : أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ - ثَ-لاَثاً - أَشْهَدُ(11) أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ - ثَ-لاَثاً - أَشْهَدُ(12) أَنَّ عَلِیّاً أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ حَقّاً - ثَ-لاَثاً - » .(13)
9. أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللّهِ الصَّغِیرِ(14) ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَعْفَرِیِّ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ ، عَنْ(15) مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ اللّهَ کَانَ إِذْ لاَ کَانَ(16) ، فَخَلَقَ الْکَانَ وَ الْمَکَانَ(17) ، وَ خَلَقَ نُورَ الاْءَنْوَارِ الَّذِی نُوِّرَتْ مِنْهُ الاْءَنْوَارُ ، وَ أَجْری فِیهِ مِنْ نُورِهِ الَّذِی نُوِّرَتْ مِنْهُ الاْءَنْوَارُ ، وَ هُوَ النُّورُ الَّذِی خَلَقَ مِنْهُ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً ، فَلَمْ
ص: 262
7- مفضل گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم: چگونه بوديد آنگاه كه شما در اظله مى زيستيد؟ فرمود: اى مفضل، نزد پروردگار خود بوديم، نبود نزد او كسى جز ما، در يك سايه سبز رنگ، او را تسبيح مى گفتيم و تقديس مى كرديم و به يگانگى مى ستوديم و به بزرگوارى ياد مى نموديم، جز ما نه فرشته مقربى بود و نه صاحب روحى تا آنكه براى او آفرينش همه چيز پيش آمد و آفريد هر چه را خواست چنانچه خواست از فرشته ها و ديگران و سپس علم آن را به ما داد.
8- از امام صادق (علیه السّلام)، كه مى فرمود: به راستى ما نخستين خاندانيم كه خدا نام ما را بلند كرد، به راستى مطلب اين است كه چون خدا آفريد آسمانها و زمين را به يك جارچى فرمان داد تا سه بار جار زد، گواهم كه نيست شايسته پرستشى جز خدا- سه بار- گواهم كه محمد رسول خدا است- سه بار- گواهم كه على امير المؤمنين است به راستى- سه بار-.
9- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود: به راستى خدا بود و هيچ نبود، پس آفريد پديدش و مكان را و آفريد نور الانوار را كه از آن هر نورى را آفريد و بر او روانه كرد از نور خود كه از آن همه نورها نورانى شوند و آن نورى بود كه از آن محمد و على را آفريد و هميشه اين دو، نورهاى نخستين بودند، زيرا چيزى پيش از آنها پديد نشده بود، پس پيوسته روانه شدند، دو هستى پاك و پاكيزه در
ص: 263
یَزَالاَ نُورَیْنِ أَوَّلَیْنِ؛ إِذْ لاَ شَیْءَ کُوِّنَ قَبْلَهُمَا ، فَلَمْ یَزَالاَ یَجْرِیَانِ طَاهِرَیْنِ مُطَهَّرَیْنِ فِی الاْءَصْ-لاَبِ الطَّاهِرَةِ(1) حَتَّی افْتَرَقَا فِی أَطْهَرِ(2) طَاهِرَیْنِ : فِی عَبْدِ اللّهِ وَ أَبِی طَالِبٍ علیهماالسلام » .(3)
10. الْحُسَیْنُ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ(4) ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنِ الْمُفَضَّلِ ، عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ ، قَالَ :
قَالَ لِی(5) أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام : «یَا جَابِرُ ، إِنَّ اللّهَ أَوَّلَ مَا خَلَقَ ، خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عِتْرَتَهُ الْهُدَاةَ الْمُهْتَدِینَ(6) ، فَکَانُوا أَشْبَاحَ نُورٍ بَیْنَ یَدَیِ اللّهِ».
قُلْتُ : وَ مَا الاْءَشْبَاحُ ؟
قَالَ : «ظِلُّ النُّورِ ، أَبْدَانٌ نُورَانِیَّةٌ(7) بِ-لاَ أَرْوَاحٍ ، وَ کَانَ(8) مُوءَیَّداً بِرُوحٍ(9) وَاحِدَةٍ(10) ، وَ هِیَ رُوحُ الْقُدُسِ ، فَبِهِ کَانَ یَعْبُدُ اللّهَ وَ عِتْرَتُهُ ، وَ(11) لِذلِکَ خَلَقَهُمْ حُلَمَاءَ ، عُلَمَاءَ(12) ، بَرَرَةً ، أَصْفِیَاءَ ، یَعْبُدُونَ اللّهَ بِالصَّ-لاَةِ وَ الصَّوْمِ وَ السُّجُودِ وَ التَّسْبِیحِ وَ التَّهْلِیلِ ، وَ یُصَلُّونَ الصَّلَوَاتِ(13) ، وَ یَحُجُّونَ وَ یَصُومُونَ» .(14)
11 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ غَیْرُهُ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ شَبَابٍ الصَّیْرَفِیِّ ، عَنْ مَالِکِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ النَّهْدِیِّ ، عَنْ عَبْدِ السَّ-لاَمِ بْنِ حَارِثٍ(15) ، عَنْ سَالِمِ بْنِ أَبِی حَفْصَةَ الْعِجْلِیِّ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «کَانَ فِی رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ثَ-لاَثَةٌ لَمْ تَکُنْ(16) فِی أَحَدٍ غَیْرِهِ : لَمْ یَکُنْ لَهُ فَیْءٌ ، وَ کَانَ لاَ یَمُرُّ فِی طَرِیقٍ فَیُمَرُّ فِیهِ بَعْدَ یَوْمَیْنِ أَوْ ثَ-لاَثَةٍ(17) إِلاَّ عُرِفَ أَنَّهُ قَدْ مَرَّ فِیهِ ؛ لِطِیبِ عَرْفِهِ(18) ، وَ کَانَ لاَ یَمُرُّ بِحَجَرٍ وَ لاَ بِشَجَرٍ(19) إِلاَّ سَجَدَ لَهُ» .(20)
ص: 264
اصلاب پاك (يگانه پرست) تا در دو پاك تر پاكان، در عبد الله و ابى طالب (علیه السّلام) از هم جدا شدند.
10- از جابر بن يزيد، گويد: امام باقر (علیه السّلام) فرمود: اى جابر، به راستى كه خدا نخست چيزى كه آفريد، محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را آفريد و خاندان رهبر و رهياب او را و همه نمونه هاى روشنى بودند در برابر خدا، گفتم: نمونه ها و اشباح چيستند؟ فرمود: سايه نور، پيكره هاى درخشان بى روح، و همه از يك روح كمك مى گرفتند كه روح القدس است، به او و خاندانش بود كه خدا پرستيده شد و از اين رو خدا آنها را بُردبار، دانشمند، نيك و پاك آفريد، خدا را به نماز و روزه و سجده و تسبيح و تهليل مى پرستيدند و نمازها را مى خواندند و حج مى كردند و روزه مى داشتند.
11- از امام باقر (علیه السّلام)، فرمود: در رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) سه كرامت بود كه در ديگرى نبود:
1- براى او سايه نبود.
2- براهى نمى گذشت جز اين كه هر كه پس از وى تا دو روز يا سه روز از راه مى گذشت مى دانست كه پيغمبر از آن راه گذشته است براى بوى خوشى كه از او به جا مى ماند.
3- به هيچ سنگ و درختى نمى گذشت جز آنكه براى آن حضرت سجده مى كرد (تواضع مى نمود).
ص: 265
12. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «لَمَّا عُرِجَ بِرَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، انْتَهی بِهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام إِلی مَکَانٍ ، فَخَلّی عَنْهُ(1) ، فَقَالَ لَهُ : یَا جَبْرَئِیلُ ، أَتُخَلِّینِی(2) عَلی هذِهِ الْحَالِ(3)؟ فَقَالَ : امْضِهْ ؛ فَوَ اللّهِ لَقَدْ وَطِئْتَ مَکَاناً مَا وَطِئَهُ بَشَرٌ ، وَ مَا(4) مَشی فِیهِ بَشَرٌ قَبْلَکَ» .(5)
13 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ ، عَنِ
الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجَوْهَرِیِّ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ ، قَالَ : سَأَلَ أَبُو بَصِیرٍ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام وَ أَنَا حَاضِرٌ ، فَقَالَ(6) : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، کَمْ عُرِجَ بِرَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؟ فَقَالَ(7) : «مَرَّتَیْنِ ، فَأَوْقَفَهُ جَبْرَئِیلُ مَوْقِفاً ، فَقَالَ لَهُ : مَکَانَکَ یَا مُحَمَّدُ ، فَلَقَدْ وَقَفْتَ مَوْقِفاً مَا وَقَفَهُ مَلَکٌ قَطُّ وَ لاَ نَبِیٌّ ؛ إِنَّ رَبَّکَ یُصَلِّی(8) ، فَقَالَ : یَا جَبْرَئِیلُ ، وَ کَیْفَ یُصَلِّی ؟ قَالَ : یَقُولُ : سُبُّوحٌ ، قُدُّوسٌ(9) ، أَنَا(10) رَبُّ الْمَ-لاَئِکَةِ وَ الرُّوحِ ، سَبَقَتْ رَحْمَتِی غَضَبِی . فَقَالَ(11) : اللّهُمَّ عَفْوَکَ(12) عَفْوَکَ». قَالَ : «وَ کَانَ کَمَا قَالَ اللّهُ : «قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی»(13)» .
فَقَالَ لَهُ أَبُو بَصِیرٍ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، مَا «قَابَ قَوْسَیْنِ(14) أَوْ أَدْنَی(15)» ؟
قَالَ(16) : «مَا بَیْنَ سِیَتِهَا(17) إِلی رَأْسِهَا(18)». فَقَالَ(19) : «کَانَ(20) بَیْنَهُمَا حِجَابٌ یَتَلاَءْلاَءُ بَخَفْقٍ(21) - وَ لاَ أَعْلَمُهُ إِلاَّ وَ قَدْ قَالَ : زَبَرْجَدٌ - فَنَظَرَ
ص: 266
12- از امام صادق (علیه السّلام)، فرمود: چون رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را به معراج بردند، جبرئيل او را به جايى رساند و از او دنبال ماند و او را تنها گذاشت، فرمود: اى جبرئيل، در اين حال مرا تنها مى گذارى؟
در پاسخ گفت:
برو، به خدا در جايى گام نهادى كه بشرى در آن گام ننهاده و بشرى پيش از تو در آن جا راه نرفته است.
13- از على بن ابى حمزه گويد: در حضور من، ابى بصير از امام صادق (علیه السّلام) پرسشى كرد، گفت: قربانت، چند بار رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را به معراج بردند؟ فرمود: دو بار، جبرئيل او را باز داشت و عرض كرد: اى محمد، در جاى خود باش، هر آينه به پايگاهى بر آمدى كه پيش از تو نه فرشته اى و نه پيمبرى بدان راه نيافته، به راستى پروردگارت در نماز است، فرمود: اى جبرئيل، چگونه نماز مى گذارد؟ عرض كرد: مى فرمايد: سبوح قدوس، منم پروردگار فرشته ها و روح، مهرم بر خشمم پيش است، آن حضرت عرض كرد: بار خدايا، عفوك عفوك، امام صادق (علیه السّلام) فرمود:
پيغمبر چنانچه خدا فرموده (9 سوره نجم): «به مقام قابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنى رسيد»، ابو بصير به آن حضرت عرض كرد: قربانت، قابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنى چيست؟
فرمود: از سر دسته كمان تا سر آن، فرمود: ميان آنها حجابى مى درخشيد (و مى لرزيد و پائين و بالا مى شد و موج مى زد)، به نظرم كه فرمود: زبرجد بود، و پيغمبر از مانند سوراخ سوزنى نگريست و تا آنجا كه خدا مى خواست پرتو بزرگوارى حق را دريافت.
ص: 267
فِی(1) مِثْلِ سَمِّ(2) الاْءِبْرَةِ إِلی مَا شَاءَ اللّهُ مِنْ نُورِ الْعَظَمَةِ ، فَقَالَ اللّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالی : یَا مُحَمَّدُ ، قَالَ(3) : لَبَّیْکَ رَبِّی(4) ، قَالَ : مَنْ لاِءُمَّتِکَ مِنْ بَعْدِکَ ؟ قَالَ : اللّهُ أَعْلَمُ ، قَالَ : عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ، أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ ، وَ سَیِّدُ الْمُسْلِمِینَ ، وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ(5)».
قَالَ : ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام لاِءَبِی بَصِیرٍ : «یَا أَبَا مُحَمَّدٍ ، وَ اللّهِ ، مَا جَاءَتْ وَلاَیَةُ عَلِیٍّ مِنَ الاْءَرْضِ ، وَ لکِنْ جَاءَتْ مِنَ السَّمَاءِ مُشَافَهَةً» .(6)
14. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَیْفٍ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ، عَنْ جَابِرٍ ، قَالَ : قُلْتُ لاِءَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام : صِفْ لِی نَبِیَّ اللّهِ علیه السلام .
قَالَ : «کَانَ(7) نَبِیُّ اللّهِ علیه السلام أَبْیَضَ ، مُشْرَبَ(8) حُمْرَةٍ ، أَدْعَجَ الْعَیْنَیْنِ(9) ، مَقْرُونَ الْحَاجِبَیْنِ ، شَثْنَ الاْءَطْرَافِ(10) ، کَأَنَّ الذَّهَبَ أُفْرِغَ عَلی بَرَاثِنِهِ(11) ، عَظِیمَ مُشَاشَةِ(12) الْمَنْکِبَیْنِ ، إِذَا الْتَفَتَ یَلْتَفِتُ جَمِیعاً مِنْ شِدَّةِ اسْتِرْسَالِهِ(13) ، سُرْبَتُهُ(14) سَائِلَةٌ مِنْ لَبَّتِهِ(15) إِلی سُرَّتِهِ کَأَنَّهَا وَسَطُ الْفِضَّةِ الْمُصَفَّاةِ ، وَ کَأَنَّ عُنُقَهُ إِلی کَاهِلِهِ(16) إِبْرِیقُ(17) فِضَّةٍ ، یَکَادُ أَنْفُهُ إِذَا شَرِبَ أَنْ یَرِدَ الْمَاءَ ، وَ إِذَا مَشی تَکَفَّأَ(18) کَأَنَّهُ یَنْزِلُ فِی صَبَبٍ(19) ، لَمْ یُرَ مِثْلُ نَبِیِّ اللّهِ قَبْلَهُ وَ لاَ بَعْدَهُ صلی الله علیه و آله » .(20)
ص: 268
- خداى تبارك و تعالى فرمود: اى محمد- لبيك پروردگارم- چه كسى بعد از تو براى امت (سرپرست و پيشوا است)؟
- خدا، داناتر است- على بن ابى طالب امير مؤمنان و سيد مسلمانان و پيشواى دست و رو سفيدان ابو بصير گفت: سپس امام صادق (علیه السّلام) فرمود: اى ابا محمد به خدا ولايت على (علیه السّلام) از زمين نيامد بلكه زبانى از آسمان آمد.
14- جابر گويد: به امام باقر (علیه السّلام) عرض كردم: پيغمبر خدا را برايم وصف كن، فرمود: پيغمبر خدا رنگ سپيد سرخ نمودى داشت، چشمانش سياه و درشت بود، ابروانش پيوسته بود، دستهاى سطبرى داشت و كف و انگشتانش محكم و درخشان و طلائى بود، استخوان دو شانه اش بزرگ بود، چون رو به كسى مى كرد با همه تن به او متوجه مى شد از بس خوش انس و مهربان بود (و چون بزرگان گوشه چشم و ابرو به مردم تحويل نمى داد) يك رشته مو از گودى گلويش تا نافش روئيده بود و نمودارى بود ميان يك صفحه سيم خام و نقره آب شده، گردن او تا دو شانه چون ابريق مى درخشيد، بينى كشيده اى داشت كه هنگام نوشيدن آب نزديك بود آب را عقب زند، چون راه مى رفت محكم گام بر مى داشت كه گويا به سرازيرى فرود مى آيد، مانند پيغمبر خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) ديده نشد نه پيش از او و نه بعد از او (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ).
ص: 269
15. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ ، عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ :عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ : إِنَّ اللّهَ مَثَّلَ لِی أُمَّتِی فِی الطِّینِ ، وَ عَلَّمَنِی أَسْمَاءَهُمْ کَمَا عَلَّمَ آدَمَ الاْءَسْمَاءَ کُلَّهَا ، فَمَرَّ بِی أَصْحَابُ الرَّایَاتِ(1) ، فَاسْتَغْفَرْتُ لِعَلِیٍّ وَ شِیعَتِهِ ، إِنَّ رَبِّی وَعَدَنِی فِی شِیعَةِ عَلِیٍّ خَصْلَةً(2) ، قِیلَ : یَا رَسُولَ اللّهِ ، وَ مَا هِیَ ؟ قَالَ : الْمَغْفِرَةُ لِمَنْ آمَنَ مِنْهُمْ ، وَ أَنْ(3) لاَ یُغَادِرَ(4) مِنْهُمْ صَغِیرَةً وَ لاَ کَبِیرَةً(5) ، وَ لَهُمْ تُبَدَّلُ السَّیِّئَاتُ حَسَنَاتٍ» .(6)
16 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ الْحُسَیْنِ(7) بْنِ سَیْفٍ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «خَطَبَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله النَّاسَ(8) ، ثُمَّ رَفَعَ یَدَهُ الْیُمْنی قَابِضاً(9) عَلی کَفِّهِ ، ثُمَّ قَالَ : أَ تَدْرُونَ - أَیُّهَا النَّاسُ - مَا فِی کَفِّی ؟ قَالُوا : اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ ، فَقَالَ(10) : فِیهَا أَسْمَاءُ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ أَسْمَاءُ آبَائِهِمْ وَ قَبَائِلِهِمْ إِلی یَوْمِ الْقِیَامَةِ .
ثُمَّ رَفَعَ یَدَهُ الشِّمَالَ(11) ، فَقَالَ : أَیُّهَا النَّاسُ ، أَ تَدْرُونَ مَا فِی کَفِّی ؟ قَالُوا : اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ ، فَقَالَ(12) : أَسْمَاءُ أَهْلِ النَّارِ وَ أَسْمَاءُ(13) آبَائِهِمْ وَ قَبَائِلِهِمْ إِلی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(14) .
ثُمَّ قَالَ : حَکَمَ اللّهُ وَ عَدَلَ ، حَکَمَ اللّهُ وَ عَدَلَ ، حَکَمَ اللّهُ وَ عَدَلَ(15) ، فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ ، وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ» .(16)
ص: 270
15- از امام صادق (علیه السّلام)، كه فرمود: به راستى رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرموده است: خدا امت مرا در عالم طينت برايم مجسم كرد و نام آنها را به من آموخت، چنانچه نامها همه را به آدم (علیه السّلام) آموخت، پرچمداران به من گذر كردند و من براى على و شيعيانش آمرزش خواستم به راستى پروردگارم در باره شيعه على (علیه السّلام) به من يك وعده داد، عرض شد: يا رسول الله آن چيست؟ فرمود:
آمرزش براى هر كس از آنها كه ايمان دارد و هيچ گناه صغيره و كبيره از آنها به جا نگذارد و از آنِ آنها است كه گناهان به حسنه تبديل شوند.
16- از امام صادق (علیه السّلام) كه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) براى مردم سخنرانى كرد سپس دست راست خود را با مشت گره فراز كرد و فرمود:
ايا مردم مى دانيد در ميان مشت من چيست؟ گفتند: خدا و رسولش داناترند، خود فرمود: در ميان آن نام شايستگان بهشت و نام پدرانشان و تبارشان است (نام فاميلى) تا به روز رستاخيز، سپس دست چپش را فراز كرد و فرمود: اى مردم، مى دانيد در اين مشت من چيست؟ گفتند: خدا و فرستاده او داناترند، فرمود: نام سزامندان دوزخ و نام پدران و تيره و تبارشان تا روز رستاخيز.
سپس فرمود: خدا حكم كرده و دادگر است، خدا حكم كرده و دادگر است (7 سوره شورى): «دسته اى در بهشت و دسته اى در دوزخ فروزان».
ص: 271
17. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ غَالِبٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی خُطْبَةٍ لَهُ خَاصَّةً یَذْکُرُ فِیهَا(1) حَالَ النَّبِیِّ وَ الاْءَئِمَّةِ علیهم السلام وَ صِفَاتِهِمْ : «فَلَمْ یَمْنَعْ رَبَّنَا - لِحِلْمِهِ وَ أَنَاتِهِ(2) وَ عَطْفِهِ - مَا کَانَ مِنْ عَظِیمِ جُرْمِهِمْ وَ قَبِیحِ أَفْعَالِهِمْ أَنِ انْتَجَبَ لَهُمْ أَحَبَّ أَنْبِیَائِهِ إِلَیْهِ ، وَ أَکْرَمَهُمْ عَلَیْهِ مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فِی حَوْمَةِ الْعِزِّ(3) مَوْلِدُهُ ، وَ فِی دَوْمَةِ(4) الْکَرَمِ مَحْتِدُهُ(5) ، غَیْرَ مَشُوبٍ حَسَبُهُ ، وَ لاَ مَمْزُوجٍ نَسَبُهُ ، وَ لاَ مَجْهُولٍ عِنْدَ أَهْلِ الْعِلْمِ صِفَتُهُ ، بَشَّرَتْ بِهِ الاْءَنْبِیَاءُ فِی کُتُبِهَا ، وَ نَطَقَتْ بِهِ الْعُلَمَاءُ بِنَعْتِهَا ، وَ تَأَمَّلَتْهُ الْحُکَمَاءُ بِوَصْفِهَا ، مُهَذَّبٌ لاَ یُدَانی ، هَاشِمِیٌّ لاَ یُوَازی ، أَبْطَحِیٌّ لاَ یُسَامی(6) ، شِیمَتُهُ(7) الْحَیَاءُ ، وَ طَبِیعَتُهُ السَّخَاءُ ، مَجْبُولٌ عَلی أَوْقَارِ(8) النُّبُوَّةِ وَ أَخْلاَقِهَا ، مَطْبُوعٌ عَلی أَوْصَافِ الرِّسَالَةِ وَ أَحْ-لاَمِهَا(9) ، إِلی أَنِ انْتَهَتْ بِهِ أَسْبَابُ مَقَادِیرِ اللّهِ إِلی أَوْقَاتِهَا ، وَ جَری بِأَمْرِ اللّهِ الْقَضَاءُ فِیهِ إِلی نِهَایَاتِهَا ، أَدَّاهُ(10) مَحْتُومُ قَضَاءِ اللّهِ إِلی غَایَاتِهَا ، تُبَشِّرُ(11) بِهِ کُلُّ أُمَّةٍ مَنْ بَعْدَهَا ، وَ یَدْفَعُهُ کُلُّ أَبٍ إِلی أَبٍ مِنْ ظَهْرٍ إِلی ظَهْرٍ(12) ، لَمْ یَخْلِطْهُ فِی عُنْصُرِهِ(13) سِفَاحٌ(14) ، وَ لَمْ ···
یُنَجِّسْهُ(15) فِی وِلاَدَتِهِ نِکَاحٌ، مِنْ لَدُنْ آدَمَ إِلی أَبِیهِ عَبْدِ اللّهِ فِی خَیْرِ فِرْقَةٍ ، وَ أَکْرَمِ سِبْطٍ(16) ، وَ أَمْنَعِ رَهْطٍ(17) ، وَ أَکْلاَء حَمْلٍ(18) ، وَ أَوْدَعِ حِجْرٍ(19) ،
ص: 272
17- از امام صادق (علیه السّلام) در يك سخنرانى مخصوص خود در باره بيان حال پيغمبر و ائمه و صفاتشان (عليهم السلام):
مانع نشد پروردگار ما را براى بردبارى و فرصت بخشى و مهرى كه دارد. جرم و زشت كردارى مردم از اين كه انتخاب كند براى آنان محبوب ترين پيغمبران و ارجمندترين آنها را نزد خود كه محمد بن عبد الله (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) است، او در جايگاه عزيزى متولد شده و از خاندان كريمى برخاسته، حسبش آميخته نيست و نسبش آلوده نه.
در نزد دانشمندان صفات او مجهول نيست، پيمبران در كتب خود بدو مژده دادند و دانشمندان در وصفش زبان گشادند و حكيمان در حالش انديشه كردند، پاكزادى است بى نظير، هاشمى نسبى است بى همطراز، بطحاء وطنى است بى همتا، سرشتش آزرم است و منشش بخشش، وقار و خلق پيغمبرى خمير مايه او است، رسالت و آرمان هاى آن نقش ستايش نامه او، تا آنگاه كه اسباب تقديرات خدا در باره او به پايان رسيدند و قضاى الهى در باره او جارى شد و امر او به نهايت رسيد و قضاى حتمى خدا، او را به سرانجام رسانيد (از آغاز بشريت)، هر امتى به امت آينده از وجود او مژده مى داد و هر پدرى او را به پدر آينده مى سپرد و از پشتى به پشتى نقل مكان مى كرد، در اصل وى، زنا راه نيافت و در زايش پى در پى او پليدى رخ نداد كه از آميزش نامشروع باشد، از دوران آدم ابو البشر (علیه السّلام) تا پدرش عبد الله، در بهترين دسته بود و ارجمندترين اسباط و والاترين قبيله و محفوظترين حمل و امانت دارترين دامن پرورش، خدايش برگزيد و پسنديد و انتخاب كرد و كليدهاى دانش را به او داد و سرچشمه هاى حكمت را به وى عطا
ص: 273
اصْطَفَاهُ اللّهُ وَ ارْتَضَاهُ وَ اجْتَبَاهُ ، وَ آتَاهُ مِنَ الْعِلْمِ مَفَاتِیحَهُ(1) ، وَ مِنَ الْحُکْمِ(2)یَنَابِیعَهُ(3) ، ابْتَعَثَهُ(4) رَحْمَةً لِلْعِبَادِ ، وَ رَبِیعاً(5) لِلْبِ-لاَدِ ، وَ أَنْزَلَ اللّهُ إِلَیْهِ الْکِتَابَ ، فِیهِ الْبَیَانُ وَ التِّبْیَانُ «قُرْآناً عَرَبِیّاً غَیْرَ ذِی عِوَجٍ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ»(6) ، قَدْ بَیَّنَهُ(7) لِلنَّاسِ ، وَ نَهَجَهُ(8) بِعِلْمٍ قَدْ فَصَّلَهُ ، وَ دِینٍ قَدْ أَوْضَحَهُ ، وَ فَرَائِضَ قَدْ أَوْجَبَهَا ، وَ حُدُودٍ حَدَّهَا لِلنَّاسِ وَ بَیَّنَهَا ، وَ أُمُورٍ قَدْ کَشَفَهَا لِخَلْقِهِ وَ أَعْلَنَهَا(9) ، فِیهَا دَلاَلَةٌ إِلَی النَّجَاةِ ، وَ مَعَالِمُ(10) تَدْعُو إِلی هُدَاهُ(11) ، فَبَلَّغَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مَا أُرْسِلَ بِهِ ، وَ صَدَعَ بِمَا أُمِرَ(12) ، وَ أَدّی مَا حُمِّلَ مِنْ أَثْقَالِ النُّبُوَّةِ ، وَ صَبَرَ لِرَبِّهِ ، وَ جَاهَدَ فِی سَبِیلِهِ ، وَ نَصَحَ لاِءُمَّتِهِ ، وَ دَعَاهُمْ إِلَی النَّجَاةِ ، وَ حَثَّهُمْ عَلَی الذِّکْرِ ، وَ دَلَّهُمْ عَلی سَبِیلِ الْهُدی ، بِمَنَاهِجَ وَ دَوَاعٍ أَسَّسَ لِلْعِبَادِ أَسَاسَهَا(13) ، وَ مَنَارٍ(14) رَفَعَ لَهُمْ(15) أَعْ-لاَمَهَا، کَیْ-لاَ یَضِلُّوا مِنْ بَعْدِهِ ، وَ کَانَ بِهِمْ رَؤُوفاً رَحِیماً(16)» .(17)
18. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ جَمَاعَةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِ-لاَلٍ ، /عَنْ أُمَیَّةَ بْنِ عَلِیٍّ الْقَیْسِیِّ ، قَالَ : حَدَّثَنِی دُرُسْتُ بْنُ أَبِی مَنْصُورٍ :
أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا الْحَسَنِ الاْءَوَّلَ علیه السلام : أَ کَانَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مَحْجُوجاً بِأَبِی طَالِبٍ(18) ؟
فَقَالَ : «لاَ ، وَ لکِنَّهُ(19) کَانَ(20) مُسْتَوْدَعاً لِلْوَصَایَا(21) ، فَدَفَعَهَا إِلَیْهِ صلی الله علیه و آله ».
قَالَ :
ص: 274
كرد، او را بر انگيخت تا رحمت بر بندگان باشد و بهار براى جهان، به او قرآنى فرو فرستاد كه در آن بيان و توضيح كافى است، قرآنى به زبان عربى بر كنار از كجى تا شايد پرهيزكار شوند، آن را براى مردم بيان كرد و برنامه آنان ساخت با دانشى كه آن را منظم نمود و كيشى كه توضيح داد و واجباتى كه لازم دانست و حدود و مقرراتى كه براى مردم وضع كرد و بيان نمود و امورى كه براى مردم كشف كرد و اعلان كرد.
براى رهنمائى به نجات و نشانه هاى دعوت به هدايت، رسول خدا آنچه را براى آن فرستاده شده تبليغ كرد و آشكارا بيان كرد آنچه دستور داشت و بار نبوت را كه بر دوش داشت به مردم رسانيد و براى پروردگار خود شكيبائى كرد و در راه او جهاد نمود و براى امت خود خير خواهى كرد و آنها را به نجات دعوت كرد و بياد آورى تشويق نمود و به راه حق رهنمود با برنامه ها و انگيزه هائى كه براى بندگان بنياد نهاد و پى ريزى كرد و چراغ فروزان هدايتى كه نشانه هاى آن را برافراشت تا آنكه پس از او گمراه نشوند و به آنان بسيار مهرورز و مهربان بود.
18- درست بن ابى منصور، باز گفت: كه از ابو الحسن اول (امام هفتم) پرسيد: آيا رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) مأمور پيروى از ابو طالب بود؟ و ابو طالب از طرف خدا بر او حجت بود؟ فرمود: نه، ولى ابو طالب نگهدار ودائع نبوت بود و وصايا نزد وى سپرده بود و آنها را به آن حضرت داد.
گويد: گفتم: وصايا را به او داد به حساب اين كه پيغمبر
ص: 275
قُلْتُ : فَدَفَعَ إِلَیْهِ الْوَصَایَا عَلی أَنَّهُ مَحْجُوجٌ(1) بِهِ ؟
فَقَالَ : «لَوْ کَانَ مَحْجُوجاً بِهِ ، مَا دَفَعَ إِلَیْهِ الْوَصِیَّةَ».(2)
قَالَ : فَقُلْتُ : فَمَا کَانَ حَالُ أَبِی طَالِبٍ(3) ؟
قَالَ : «أَقَرَّ بِالنَّبِیِّ وَ بِمَا جَاءَ بِهِ ، وَ دَفَعَ إِلَیْهِ الْوَصَایَا ، وَ مَاتَ(4) مِنْ یَوْمِهِ» .(5)
19. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیُّ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ الْعَبَّاسِ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ رَجُلٍ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بَاتَ آلُ مُحَمَّدٍ علیهم السلام بِأَطْوَلِ لَیْلَةٍ حَتّی ظَنُّوا(6) أَنْ لاَ سَمَاءَ تُظِلُّهُمْ ؛ وَ لاَ أَرْضَ تُقِلُّهُمْ(7) ؛ لاِءَنَّ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَتَرَ الاْءَقْرَبِینَ(8) وَ الاْءَبْعَدِینَ فِی اللّهِ .
فَبَیْنَا(9) هُمْ کَذلِکَ إِذْ أَتَاهُمْ آتٍ - لاَ یَرَوْنَهُ وَ یَسْمَعُونَ کَ-لاَمَهُ - فَقَالَ : السَّ-لاَمُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَکَاتُهُ ، إِنَّ فِی اللّهِ عَزَاءً(10) مِنْ کُلِّ مُصِیبَةٍ ، وَ نَجَاةً مِنْ کُلِّ هَلَکَةٍ ، وَ دَرَکاً(11) لِمَا(12) فَاتَ : «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَمَنْ زُحْزِحَ(13) عَنِ النّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاّ مَتاعُ الْغُرُورِ»(14) إِنَّ اللّهَ اخْتَارَکُمْ(15) وَ فَضَّلَکُمْ وَ طَهَّرَکُمْ(16) ، وَ جَعَلَکُمْ أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّهِ، وَ اسْتَوْدَعَکُمْ عِلْمَهُ(17) ، وَ أَوْرَثَکُمْ کِتَابَهُ(18)،
وَ جَعَلَکُمْ تَابُوتَ عِلْمِهِ وَ عَصَا عِزِّهِ ، وَ ضَرَبَ لَکُمْ مَثَلاً مِنْ نُورِهِ(19) ، وَ عَصَمَکُمْ مِنَ الزَّلَلِ ،
ص: 276
حجت بر او بود؟ (به حساب اين كه او حجت بر پيغمبر بود خ ل) فرمود: اگر حجت بر او بود وصيت را به او نمى داد. گفتم: پس ابو طالب از نظر كيش اسلام چه وضعى دارد؟ فرمود: به پيغمبر و هر چه آورده بود اقرار كرد و وصايا را به او داد و همان روز در گذشت.
19- امام باقر (علیه السّلام) فرمود: چون پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) از دنيا رفت، خاندان محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) درازترين شب را گذراندند، تا آنكه پنداشتند نه آسمانى است كه بر آنها سايه اندازد و نه زمينى كه آنها را بردارد، زيرا رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) در راه خداوند نزديكان و دوران را خون خواه خود كرده بود (و بيم آن مى رفت كه همه بر خاندان او بشورند) در اين ميان كه چنين بودند به ناگاه كسى بر آنها در آمد كه او را به چشم نمى ديدند ولى سخنش را مى شنيدند. او گفت: درود بر شما خاندان پيغمبر و رحمت و بركات خدا، به راستى در سايه نگهدارى خداوند از هر مصيبتى دلخوشى است و از هر وسيله هلاكتى نجات فراهم است و آنچه از دست رفته جبران مى شود (185 سوره آل عمران): «هر نفس كشى مرگ مى چشد و همانا مزدهاى شما دريافت شود در روز رستاخيز و هر كه از دوزخ به كنار افتد و در بهشت در آيد كامياب شود و زندگى دنيا نباشد جز كالاى فريب».
به راستى خدا شما را برگزيد و برترى نهاد و خاندان پيغمبر خود ساخت و دانشش را به شما سپرد و كتابش را به شما ارث داد، شما را صندوق دانش خود ساخت و عصاى عزت خويش، و از نور خود براى شما مثلى زد (اشاره به آيه نور است كه گذشت) شما را از
ص: 277
وَ آمَنَکُمْ مِنَ الْفِتَنِ ، فَتَعَزَّوْا بِعَزَاءِ اللّهِ(1) ؛ فَإِنَّ اللّهَ لَمْ یَنْزِعْ(2) مِنْکُمْ رَحْمَتَهُ ، وَ لَنْ یُزِیلَ عَنْکُمْ نِعْمَتَهُ ، فَأَنْتُمْ أَهْلُ اللّهِ - عَزَّ وَ جَلَّ - الَّذِینَ بِهِمْ تَمَّتِ النِّعْمَةُ ، وَ اجْتَمَعَتِ الْفُرْقَةُ(3) ، وَ ائْتَلَفَتِ الْکَلِمَةُ ، وَ أَنْتُمْ أَوْلِیَاوءُهُ ؛ فَمَنْ تَوَلاَّکُمْ فَازَ ؛ وَ مَنْ ظَلَمَ حَقَّکُمْ زَهَقَ(4) ؛ مَوَدَّتُکُمْ مِنَ اللّهِ وَاجِبَةٌ فِی کِتَابِهِ(5) عَلی عِبَادِهِ الْمُوءْمِنِینَ ، ثُمَّ اللّهُ عَلی نَصْرِکُمْ - إِذَا یَشَاءُ - قَدِیرٌ ؛ فَاصْبِرُوا لِعَوَاقِبِ الاْءُمُورِ ؛ فَإِنَّهَا إِلَی اللّهِ تَصِیرُ ، قَدْ قَبَّلَکُمُ اللّهُ مِنْ نَبِیِّهِ وَدِیعَةً ، وَ اسْتَوْدَعَکُمْ أَوْلِیَاءَهُ الْمُوءْمِنِینَ فِی الاْءَرْضِ ، فَمَنْ أَدّی أَمَانَتَهُ آتَاهُ(6) اللّهُ صِدْقَهُ ، فَأَنْتُمُ الاْءَمَانَةُ الْمُسْتَوْدَعَةُ ، وَ لَکُمُ الْمَوَدَّةُ الْوَاجِبَةُ وَ الطَّاعَةُ الْمَفْرُوضَةُ(7) ، وَ قَدْ قُبِضَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ أَکْمَلَ لَکُمُ الدِّینَ ، وَ بَیَّنَ لَکُمْ سَبِیلَ الْمَخْرَجِ ، فَلَمْ یَتْرُکْ لِجَاهِلٍ حُجَّةً ، فَمَنْ جَهِلَ أَوْ تَجَاهَلَ أَوْ أَنْکَرَ أَوْ نَسِیَ أَوْ تَنَاسی ، فَعَلَی اللّهِ حِسَابُهُ ، وَ اللّهُ مِنْ وَرَاءِ حَوَائِجِکُمْ ، وَ أَسْتَوْدِعُکُمُ اللّهَ ، وَ السَّ-لاَمُ عَلَیْکُمْ»(8).
فَسَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام : مِمَّنْ(9) أَتَاهُمُ التَّعْزِیَةُ ؟ فَقَالَ : «مِنَ اللّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالی» .(10)
20. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَمَّارٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «کَانَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله
ص: 278
لغزش در پناه گرفت و از برگشت از دين آسوده نمود، به تعزيت و سر سلامتى از طرف خدا دلخوش داريد، زيرا خدا مهر خود را از شما نبريده و نعمتش را از شما باز نگرفته، شمائيد اهل خدا عز و جل آنان كه بدان ها نعمت را تمام كرده و دسته ها را فراهم آورده و سخن را يكى كرده، شمائيد دوستان او، هر كه به شما پويد كامجو است و هر كه حق شما را به ستم ربايد نابود است، دوستى شما از طرف خدا لازم شده در قرآن او به عهده بندگان مؤمنش، پس از اين خدا هر وقت خواهد به يارى شما توانا است براى انجام كارها شكيبا باشيد كه سرانجام آنها به سوى خدا است، خدا شما را سپرده اى از پيغمبر خود پذيرفته و شما را به دوستان با ايمانش سپرده در روى زمين، هر كه امانت خدا را بپردازد، خدا راستى او را پاداش دهد، شمائيد سپرده اى كه به وديعه نهاده شده است و از آن شما است دوستى لازم و طاعت واجب، رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) جان داد در حالى كه دين را براى شما كامل كرد و راه بيرون شدن (از هر شبهه و مشكلى را) براى شما روشن ساخت، و براى هيچ نادانى عذرى وانگذاشت.
هر كه نادانى كند يا خود را به نادانى زند يا منكر شود يا فراموش كند يا خود را به فراموشى زند حسابش بر خدا، خدا پشتيبان نيازمنديهاى شما است و من شما را به خدا مى سپارم، درود بر شما. من از امام باقر (علیه السّلام) پرسيدم، اين سرسلامتى و تعزيت از طرف چه كسى براى آنها آمد؟ فرمود: از طرف خدا تبارك و تعالى.
20- از امام صادق (علیه السّلام) فرمود: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) چنان بود كه هر گاه در شب تاريك ديدار مى شد تابشى از او به چشم مى خورد كه گويا ماه پاره اى بود.
ص: 279
وَسَلَّمَ إِذَا رُئِیَ فِی اللَّیْلَةِ الظَّلْمَاءِ ، رُئِیَ لَهُ نُورٌ کَأَنَّهُ شِقَّةُ(1) قَمَرٍ» .(2)
21. أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللّهِ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ الْحُسَیْنِ الصَّغِیرِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَعْفَرِیِّ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ(3) بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ؛ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی(4) ، عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «نَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ، فَقَالَ : یَا مُحَمَّدُ ، إِنَّ رَبَّکَ یُقْرِئُکَ السَّ-لاَمَ ، وَ یَقُولُ : إِنِّی قَدْ(5) حَرَّمْتُ النَّارَ عَلی صُلْبٍ أَنْزَلَکَ(6) ، وَ بَطْنٍ حَمَلَکَ ، وَ حِجْرٍ کَفَلَکَ(7) ؛ فَالصُّلْبُ صُلْبُ أَبِیکَ(8) عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ ، وَ الْبَطْنُ الَّذِی حَمَلَکَ فَآمِنَةُ بِنْتُ وَهْبٍ ، وَ أَمَّا حِجْرٌ کَفَلَکَ(9) ، فَحِجْرُ أَبِی طَالِبٍ» .(10)
وَ فِی رِوَایَةِ ابْنِ فَضَّالٍ : «وَ فَاطِمَةَ(11) بِنْتِ أَسَدٍ» .
22. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَنْ
جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ ، عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْیَنَ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «یُحْشَرُ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أُمَّةً(12) وَحْدَهُ(13) ، عَلَیْهِ سِیمَاءُ الاْءَنْبِیَاءِ وَ هَیْبَةُ(14) الْمُلُوکِ» .(15)
23 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ الاْءَصَمِّ ، عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ ، عَنْ مُقَرِّنٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ(16) : «إِنَّ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ أَوَّلُ مَنْ قَالَ بِالْبَدَاءِ ، یُبْعَثُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أُمَّةً
ص: 280
21- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: جبرئيل بر پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نازل شد و عرض كرد: اى محمد، خدايت درود مى فرستد و مى فرمايد:
به راستى من حرام كردم دوزخ را بر پشتى كه تو را فرود آورد و شكمى كه تو را به آبستنى برداشت و دامانى كه تو را پروريد، پشت، مقصود، پشت پدرش عبد الله بن عبد المطلب است، و شكمى كه او را به آبستنى برداشت، آمنه دختر وهب است، و اما دامانى كه او را پرورش داد، دامان ابى طالب است- و در روايت ابن فضال- و دامن فاطمه بنت اسد.
22- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: عبد المطلب در روز قيامت خود يك امت محشور شود كه رخساره پيغمبران دارد و هيبت ملوك (امت، مرد جامع خير و ديانت را گويند).
23- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: عبد المطلب نخست كسى است كه معتقد بداء بود و در قيامت، امتى محشور شود تنها كه خرمى ملوك دارد و رخساره پيمبران.
ص: 281
وَحْدَهُ(1) ، عَلَیْهِ بَهَاءُ الْمُلُوکِ وَ سِیمَاءُ الاْءَنْبِیَاءِ» .(2)
24. بَعْضُ أَصْحَابِنَا ، عَنِ ابْنِ جُمْهُورٍ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنِ ابْنِ رِئَابٍ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ الْحَجَّاجِ ؛ وَ(3) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ جَمِیعاً : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «یُبْعَثُ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ أُمَّةً وَحْدَهُ ، عَلَیْهِ بَهَاءُ الْمُلُوکِ(4) وَ سِیمَاءُ الاْءَنْبِیَاءِ ، وَ ذلِکَ أَنَّهُ أَوَّلُ مَنْ قَالَ بِالْبَدَاءِ».
قَالَ : «وَ کَانَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ أَرْسَلَ رَسُولَ اللّهِ(5) صلی الله علیه و آله إِلی رُعَاتِهِ(6) فِی إِبِلٍ قَدْ نَدَّتْ لَهُ(7) ، فَجَمَعَهَا(8) ، فَأَبْطَأَ عَلَیْهِ ، فَأَخَذَ بِحَلْقَةِ بَابِ الْکَعْبَةِ ، وَ جَعَلَ یَقُولُ : یَا رَبِّ أَ تُهْلِکُ آلَکَ(9) ؟ إِنْ تَفْعَلْ فَأَمْرٌ(10) مَا بَدَا لَکَ ، فَجَاءَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بِالاْءِبِلِ وَ قَدْ وَجَّهَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ فِی کُلِّ طَرِیقٍ وَ فِی کُلِّ شِعْبٍ(11) فِی طَلَبِهِ ، وَ جَعَلَ یَصِیحُ : یَا رَبِّ ، أَ تُهْلِکُ آلَکَ ؟ إِنْ تَفْعَلْ فَأَمْرٌ مَا بَدَا لَکَ ، وَ لَمَّا(12) رَأی رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، أَخَذَهُ فَقَبَّلَهُ ، وَ قَالَ(13) : یَا بُنَیَّ ، لاَ وَجَّهْتُکَ بَعْدَ هذَا فِی شَیْءٍ ؛ فَإِنِّی أَخَافُ أَنْ تُغْتَالَ(14) فَتُقْتَلَ» .(15)
25. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «لَمَّا أَنْ وَجَّهَ صَاحِبُ الْحَبَشَةِ بِالْخَیْلِ(16) - وَ مَعَهُمُ الْفِیلُ - لِیَهْدِمَ الْبَیْتَ ، مَرُّوا بِإِبِلٍ(17) لِعَبْدِ الْمُطَّلِبِ ، فَسَاقُوهَا ، فَبَلَغَ ذلِکَ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ ، فَأَتی صَاحِبَ الْحَبَشَةِ ، فَدَخَلَ الاْآذِنُ(18) ، فَقَالَ : هذَا عَبْدُ
ص: 282
24- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: عبد المطلب امتى تنها محشور شود كه بر او است خرمى ملوك و رخساره پيغمبران و اين براى آن است كه اول كسى بود كه بداء را قائل شد، فرمود: عبد المطلب رسول خدا را به سوى شبانهاى خود فرستاد كه شترها از جلوشان پراكنده شده بودند و تا آنها را فراهم ساخت دير آمد نزد او، عبد المطلب حلقه در خانه كعبه را گرفت و مى گفت: پروردگارا آل خود را هلاك مى كنى؟ اگر بكنى يك موضوعى برايت رخ داده است.
رسول خدا شترها را آورد در حالى كه عبد المطلب به هر سو و هر دره و راهى به جستجوى او فرستاده بود و خود فرياد مى زد:
پروردگارا آيا اهل خود را هلاك كنى، اگر بكنى موضوعى برايت رخ داده است، و چون رسول خدا را ديد، او را گرفت و بوسيد و گفت: من ديگر هرگز تو را پس از اين به كارى نمى فرستم، زيرا مى ترسم ربوده شوى و كشته گردى.
25- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: چون صاحب حبشه، لشكرى را به همراه فيل فرستاد تا خانه كعبه را ويران كند، در راه، به يك گله شتر از عبد المطلب برخوردند و آن را بردند، خبر به عبد المطلب رسيد و نزد صاحب حبشه آمد، دربان نزد او رفت و گفت: اين عبد المطلب بن هاشم است، پرسيد چه مى خواهد؟ مترجم گفت:
دنبال شتران خود آمده كه لشكر ما آنها را برده اند و از تو
ص: 283
الْمُطَّلِبِ بْنُ هَاشِمٍ ، قَالَ(1) : وَ مَا یَشَاءُ ؟ قَالَ التَّرْجُمَانُ : جَاءَ فِی إِبِلٍ لَهُ سَاقُوهَا یَسْأَلُکَ رَدَّهَا ، فَقَالَ مَلِکُ الْحَبَشَةِ لاِءَصْحَابِهِ : هذَا رَئِیسُ قَوْمٍ وَ زَعِیمُهُمْ(2) جِئْتُ إِلی بَیْتِهِ الَّذِی یَعْبُدُهُ لاِءَهْدِمَهُ وَ هُوَ یَسْأَلُنِی إِطْ-لاَقَ إِبِلِهِ! أَمَا لَوْ سَأَلَنِیَ الاْءِمْسَاکَ عَنْ هَدْمِهِ لَفَعَلْتُ ، رُدُّوا عَلَیْهِ إِبِلَهُ .
فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ لِتَرْجُمَانِهِ : مَا قَالَ لَکَ(3) الْمَلِکُ ؟ فَأَخْبَرَهُ ، فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ : أَنَا رَبُّ الاْءِبِلِ ، وَ لِهذَا الْبَیْتِ رَبٌّ یَمْنَعُهُ ، فَرُدَّتْ(4) إِلَیْهِ(5) إِبِلُهُ ، وَ انْصَرَفَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ نَحْوَ مَنْزِلِهِ ، فَمَرَّ بِالْفِیلِ فِی مُنْصَرَفِهِ(6) ، فَقَالَ لِلْفِیلِ : یَا مَحْمُودُ ، فَحَرَّکَ الْفِیلُ رَأْسَهُ ، فَقَالَ لَهُ : أَ تَدْرِی(7) لِمَ جَاؤُوا بِکَ ؟ فَقَالَ الْفِیلُ بِرَأْسِهِ : لاَ، فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ : جَاؤُوا بِکَ لِتَهْدِمَ 448/1
بَیْتَ رَبِّکَ ، أَ فَتُرَاکَ فَاعِلَ ذلِکَ ؟ فَقَالَ بِرَأْسِهِ : لاَ .
فَانْصَرَفَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ إِلی مَنْزِلِهِ ، فَلَمَّا أَصْبَحُوا ، غَدَوْا بِهِ لِدُخُولِ الْحَرَمِ ، فَأَبی وَ امْتَنَعَ عَلَیْهِمْ ، فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ لِبَعْضِ مَوَالِیهِ عِنْدَ ذلِکَ : اعْلُ الْجَبَلَ ، فَانْظُرْ تَری(8) شَیْئاً(9) ؟ فَقَالَ : أَری سَوَاداً مِنْ قِبَلِ الْبَحْرِ(10) ، فَقَالَ لَهُ : یُصِیبُهُ بَصَرُکَ أَجْمَعَ ؟ فَقَالَ لَهُ : لاَ ، وَ لاَءَوْشَکَ(11) أَنْ یُصِیبَ ، فَلَمَّا أَنْ قَرُبَ ، قَالَ : هُوَ طَیْرٌ کَثِیرٌ وَ لاَ أَعْرِفُهُ ، یَحْمِلُ کُلُّ طَیْرٍ فِی مِنْقَارِهِ حَصَاةً(12) مِثْلَ(13) حَصَاةِ الْخَذْفِ(14) ، أَوْ دُونَ حَصَاةِ الْخَذْفِ ، فَقَالَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ : وَ رَبِّ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ مَا تُرِیدُ(15) إِلاَّ الْقَوْمَ حَتّی لَمَّا صَارَتْ(16) فَوْقَ رُؤُوسِهِمْ أَجْمَعَ ، أَلْقَتِ الْحَصَاةَ ،
ص: 284
در خواست برگردانيدن آنها را دارند.
ملك حبشه به ياران خود گفت: اين سرور و پيشواى مردمى است كه من آمده ام خانه اى كه معبد آنها است ويران كنم و او از من خواهش مى كند شتران او را رها سازم! اگر از من خواسته بود كه دست از ويران كردن خانه كعبه بردارم مى پذيرفتم، شترانش را به او پس بدهيد عبد المطلب از مترجمش پرسيد، شاه به تو چه گفت؟
به او گزارش داد، عبد المطلب گفت: من خداوند شترم، و آن خانه هم خداوندى دارد كه جلوش را مى گيرد، شترانش را به او دادند و عبد المطلب به خانه خود برگشت، در بر گشت خود به فيل برخورد و او گفت: اى محمود، فيل سر را جنبانيد، به او گفت: مى دانى تو را براى چه آوردند؟ فيل با سر اشاره كرد: نه، فرمود: تو را آوردند تا خانه پروردگارت را ويران كنى، اين كار را مى كنى؟ با سر گفت: نه.
عبد المطلب به خانه اش برگشت، صبحى آن فيل را آوردند كه در حرم در آورند، سر باز زد و از آنها اطاعت نكرد، عبد المطلب در اين وقت به يكى از بستگانش گفت: برو بالاى كوه و بنگر تا چه مى بينى؟ گفت: من يك سياهى از طرف دريا مى بينم، به او فرمود:
ديده تو به همه آن مى رسد؟ گفت: نه، و نزديك است كه برسد و چون نزديك آمد، ديده بان عبد المطلب گفت: پرنده بسيارى است كه من آن را نمى شناسم و هر پرنده، سنگى به اندازه سنگى كه با پشت ناخن مى پرانند يا كوچك تر به منقار دارد، فرمود: سوگند به پروردگار كعبه، جز قوم حبشه را نخواهند، تا چون اين پرنده ها بالاى سر همه آن لشكر رسيدند، سنگ ريزه ها را انداختند و هر سنگريزه به مغز سر مردى خورد و از دُبُرش بيرون شد و او را
ص: 285
فَوَقَعَتْ کُلُّ حَصَاةٍ عَلی هَامَةِ(1) رَجُلٍ ، فَخَرَجَتْ مِنْ دُبُرِهِ ، فَقَتَلَتْهُ(2) ، فَمَا انْفَلَتَ(3)
مِنْهُمْ إِلاَّ رَجُلٌ وَاحِدٌ یُخْبِرُ النَّاسَ(4) ، فَلَمَّا أَنْ أَخْبَرَهُمْ(5) ، أَلْقَتْ(6) عَلَیْهِ حَصَاةً فَقَتَلَتْهُ(7)» .(8)
26. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ ، عَنْ رِفَاعَةَ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «کَانَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ یُفْرَشُ لَهُ بِفِنَاءِ(9) الْکَعْبَةِ لاَ یُفْرَشُ لاِءَحَدٍ غَیْرِهِ ، وَ کَانَ لَهُ وُلْدٌ یَقُومُونَ عَلی رَأْسِهِ ، فَیَمْنَعُونَ مَنْ دَنَا مِنْهُ ، فَجَاءَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله - وَ هُوَ طِفْلٌ یَدْرُجُ(10) - حَتّی جَلَسَ عَلی فَخِذَیْهِ ، فَأَهْوی(11) بَعْضُهُمْ إِلَیْهِ لِیُنَحِّیَهُ عَنْهُ(12) ، فَقَالَ لَهُ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ : دَعِ ابْنِی ؛ فَإِنَّ الْمَلَکَ(13) قَدْ أَتَاهُ(14)» .(15)
27. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْمُعَلّی ، عَنْ أَخِیهِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِی مَنْصُورٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «لَمَّا وُلِدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ، مَکَثَ أَیَّاماً لَیْسَ لَهُ لَبَنٌ ، فَأَلْقَاهُ أَبُو طَالِبٍ عَلی ثَدْیِ نَفْسِهِ ، فَأَنْزَلَ اللّهُ فِیهِ لَبَناً ، فَرَضَعَ مِنْهُ أَیَّاماً حَتّی وَقَعَ أَبُو طَالِبٍ عَلی حَلِیمَةَ السَّعْدِیَّةِ ، فَدَفَعَهُ إِلَیْهَا(16)» .(17)
28. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ مَثَلَ أَبِی طَالِبٍ مَثَلُ
ص: 286
كُشت، و از آنان جان بدر نبرد جز يك مرد كه رفت و به مردم خود خبر داد و آن يكى هم چون به مردم خبر داد سنگريزه اى بر او افتاد و او را كشت.
26- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:
در سايه خانه كعبه براى عبد المطلب بسترى مى گستردند، براى ديگرى بستر گسترده نمى شد، فرزندانى داشت كه بالاى سرش مى ايستادند و از هجوم واردان بر او جلوگيرى مى كردند، رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) كه كودكى بود تاتى كرد تا آمد و بر زانوى او نشست، يكى از پسرها دست برد او را دور كند.
عبد المطلب گفت:
واگذار پسرِ عزيزم را كه فرشته بر او نازل شده (فرشته او را آورده خ ل، ملك و سلطنت او را نصيب باشد، خ ل).
27- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:
چون پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) متولد شد، چند روز بى شير به سر برد و ابو طالب او را به پستان خود افكند و خدا بدان شيرى فرستاد و از آن چند روزى نوشيد تا ابو طالب حليمه سعديه را دريافت و آن حضرت را به وى تسليم كرد.
28- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:
مَثَلِ ابو طالب مَثَلِ اصحاب كهف است كه ايمان را نهان
ص: 287
أَصْحَابِ الْکَهْفِ ، أَسَرُّوا الاْءِیمَانَ وَ أَظْهَرُوا الشِّرْکَ ، فَآتَاهُمُ اللّهُ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ» .(1)
29. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ ، عَنْ بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الاْءَزْدِیِّ : عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ جَعْفَرٍ ، عَنْ أَبِیهِ علیه السلام ، قَالَ : قِیلَ لَهُ : إِنَّهُمْ یَزْعُمُونَ أَنَّ أَبَا طَالِبٍ کَانَ کَافِراً ؟ فَقَالَ : «کَذَبُوا ؛ کَیْفَ یَکُونُ کَافِراً وَ هُوَ یَقُولُ :
أَ لَمْ تَعْلَمُوا (2)أَنَّا وَجَدْنَا مُحَمَّداً نَبِیّاً کَمُوسی خُطَّ فِی أَوَّلِ الْکُتُبِ (3)؟!» .
وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ : «کَیْفَ یَکُونُ أَبُو طَالِبٍ کَافِراً وَ هُوَ یَقُولُ : لَقَدْ عَلِمُوا أَنَّ ابْنَنَا(4) لاَ مُکَذَّبٌ(5) لَدَیْنَا وَ لاَ یَعْبَأُ(6) بِقِیلِ(7) الاْءَبَاطِلِ(8)
وَ أَبْیَضُ یُسْتَسْقَی الْغَمَامُ بِوَجْهِهِ*** ثِمَالُ(9) الْیَتَامی ، عِصْمَةٌ(10) لِلاْءَرَامِلِ(11)؟!» .(12)
30. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «بَیْنَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ، وَ عَلَیْهِ ثِیَابٌ لَهُ(13) جُدُدٌ(14) ، فَأَلْقَی الْمُشْرِکُونَ عَلَیْهِ ··· سَلی(15) نَاقَةٍ ، فَمَلَؤُوا ثِیَابَهُ بِهَا ، فَدَخَلَهُ مِنْ ذلِکَ مَا شَاءَ اللّهُ ، فَذَهَبَ إِلی أَبِی طَالِبٍ ، فَقَالَ لَهُ : یَا عَمِّ ، کَیْفَ تَری حَسَبِی فِیکُمْ ؟ فَقَالَ لَهُ : وَ(16) مَا ذَاکَ(17) یَا ابْنَ أَخِی ؟ فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ ، فَدَعَا أَبُو طَالِبٍ حَمْزَةَ ، وَ أَخَذَ
ص: 288
كردند و شرك را عيان داشتند و خود دو بار به آنها مزد داد.
29- اسحاق بن جعفر از پدرش امام صادق (علیه السّلام) گويد: به آن حضرت عرض شد: آنها پندارند كه ابو طالب كافر بوده است، فرمود: دروغ مى گويند، چه گونه كافر بوده با اين كه مى گويد:
آيا مى دانيد شما كه مادريافتيم محمد را هلا
پيغمبرى چنان كه بود موسى نوشته در سر كتابها در حديث ديگر است كه چگونه ابو طالب كافر بود و مى گفت:
دانسته اند همه به يقين، فرزند ما به دروغ منسوب نيست در بر ما، بيهوده را نسزد
ابر از رخش طلبد باران كه هست سپيدباشد پناه يتيم، عصمت به بيوه دهد 30- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: در اين ميان كه پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) در مسجد الحرام بود و جامه هاى نوى در برداشت مشركين بر او بچه دان ماده شترى افكندند و جامه او را سراسر آلوده كردند، از اين بدكردارى تا خدا مى خواست دل آزرده شد و نزد ابو طالب رفت و به او فرمود: اى عمو حَسَب من در ميان شما هاشميان چگونه است؟
فرمود: برادرزاده ام مگر چه شده است؟ مطلب را به او گزارش داد، ابو طالب حمزه را خواست و شمشير برداشت و آن
ص: 289
السَّیْفَ ، وَ قَالَ لِحَمْزَةَ : خُذِ السَّلی ، ثُمَّ تَوَجَّهَ إِلَی الْقَوْمِ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَعَهُ ، فَأَتی قُرَیْشاً - وَ هُمْ حَوْلَ الْکَعْبَةِ - فَلَمَّا رَأَوْهُ عَرَفُوا الشَّرَّ فِی وَجْهِهِ ، ثُمَّ قَالَ لِحَمْزَةَ : أَمِرَّ السَّلی عَلی سِبَالِهِمْ(1) ، فَفَعَلَ ذلِکَ حَتّی أَتی عَلی(2) آخِرِهِمْ ، ثُمَّ الْتَفَتَ أَبُو طَالِبٍ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ، فَقَالَ : یَا ابْنَ أَخِی ، هذَا(3) حَسَبُکَ فِینَا» .(4)
31. عَلِیٌّ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِی نَصْرٍ ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیِّ ، عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «لَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ ، نَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلی رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَقَالَ : یَا مُحَمَّدُ ، اخْرُجْ مِنْ مَکَّةَ ؛ فَلَیْسَ لَکَ فِیهَا(5) نَاصِرٌ ، وَ ثَارَتْ قُرَیْشٌ(6) بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ، فَخَرَجَ هَارِباً حَتّی جَاءَ إِلی جَبَلٍ بِمَکَّةَ(7) - یُقَالُ لَهُ : الْحَجُونُ - فَصَارَ إِلَیْهِ» .(8)
32. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ رَفَعَهُ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ أَبَا طَالِبٍ أَسْلَمَ بِحِسَابِ الْجُمَّلِ(9)» قَالَ(10) : «بِکُلِّ لِسَانٍ» .(11)
33 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی(12) ، عَنْ أَحْمَدَ وَ عَبْدِ اللّهِ ابْنَیْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنْ أَبِیهِمَا ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبِی زِیَادٍ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «أَسْلَمَ أَبُو طَالِبٍ بِحِسَابِ الْجُمَّلِ ، وَ عَقَدَ بِیَدِهِ(13) ثَ-لاَثاً وَ سِتِّینَ(14)» .(15)
34. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ،
ص: 290
بچه دان شتر را به حمزه داد و به همراه پيغمبر رو بدان مردم نهاد و نزد قريش آمد كه گرد كعبه بودند، چون او را ديدند از چهره اش بدى را دانستند. سپس به حمزه فرمود: اين بچه دان شتر را به سِبيل همه بكش و حمزه چنان كرد تا همه را به پايان رساند. سپس رو به پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نمود و گفت: اى برادرزاده ام اين است حَسَب و آبروى تو در ميان ما بنى هاشم.
31- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: چون ابو طالب در گذشت جبرئيل بر رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرود آمد و به او گفت: اى محمد، از مكه بيرون شو زيرا در آن ياورى ندارى و قريش به پيغمبر شوريدند و آن حضرت گريخت تا به كوهى رسيد كه آن را حجون مى ناميدند و بدان كوه پناهنده شد.
32- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:
به راستى ابو طالب اسلام آورد به حساب جمل، فرمود: يعنى به هر زبان.
33- فرمود: ابو طالب اسلام آورد به حساب جمل و به دستش عدد شصت و سه را متشكل كرد.
34- از اصبغ بن نباته حنظلى گويد: امير المؤمنين را روز
ص: 291
عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ الْکَلْبِیِّ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَزَوَّرِ(1) الْغَنَوِیِّ ، عَنْ أَصْبَغَ بْنِ نُبَاتَةَ الْحَنْظَلِیِّ ، قَالَ : رَأَیْتُ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام یَوْمَ افْتَتَحَ الْبَصْرَةَ ، وَ رَکِبَ بَغْلَةَ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، ثُمَّ قَالَ : «أَیُّهَا(2) النَّاسُ ، أَ لاَ أُخْبِرُکُمْ بِخَیْرِ الْخَلْقِ یَوْمَ یَجْمَعُهُمُ اللّهُ ؟» .
فَقَامَ إِلَیْهِ أَبُو أَیُّوبَ الاْءَنْصَارِیُّ ، فَقَالَ(3) : بَلی یَا أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ ، حَدِّثْنَا ؛ فَإِنَّکَ کُنْتَ تَشْهَدُ وَ نَغِیبُ(4) .
فَقَالَ : «إِنَّ خَیْرَ الْخَلْقِ یَوْمَ یَجْمَعُهُمُ(5) اللّهُ سَبْعَةٌ مِنْ وُلْدِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ ، لاَ یُنْکِرُ فَضْلَهُمْ إِلاَّ کَافِرٌ ، وَ لاَ یَجْحَدُ بِهِ إِلاَّ جَاحِدٌ».
فَقَامَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ رَحِمَهُ اللّهُ(6) ، فَقَالَ(7) : یَا أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ ، سَمِّهِمْ ··· لَنَا(8) لِنَعْرِفَهُمْ(9).
فَقَالَ : «إِنَّ خَیْرَ الْخَلْقِ یَوْمَ یَجْمَعُهُمُ(10) اللّهُ(11) الرُّسُلُ ، وَ إِنَّ أَفْضَلَ الرُّسُلِ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله ، وَ إِنَّ أَفْضَلَ کُلِّ أُمَّةٍ بَعْدَ نَبِیِّهَا وَصِیُّ نَبِیِّهَا حَتّی یُدْرِکَهُ نَبِیٌّ ، أَلاَ وَ إِنَّ أَفْضَلَ الاْءَوْصِیَاءِ وَصِیُّ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّ-لاَمُ ، أَلاَ وَ إِنَّ أَفْضَلَ الْخَلْقِ بَعْدَ الاْءَوْصِیَاءِ الشُّهَدَاءُ ، أَلاَ وَ إِنَّ أَفْضَلَ الشُّهَدَاءِ حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ، لَهُ جَنَاحَانِ خَضِیبَانِ ، یَطِیرُ بِهِمَا فِی الْجَنَّةِ ، لَمْ یُنْحَلْ(12) أَحَدٌ(13) مِنْ هذِهِ الاْءُمَّةِ(14) جَنَاحَانِ(15) غَیْرُهُ ، شَیْءٌ کَرَّمَ اللّهُ(16) بِهِ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ شَرَّفَهُ(17) ، وَ السِّبْطَانِ(18) - الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ - وَ الْمَهْدِیُّ(19) علیهم السلام یَجْعَلُهُ اللّهُ مَنْ شَاءَ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ».
ثُمَّ تَ-لاَ هذِهِ الاْآیَةَ : «وَ مَنْ یُطِعِ اللّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً* ذلِکَ الْفَضْلُ مِنَ اللّهِ وَ کَفی
ص: 292
فتح بصره ديدم بر استر رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) سوار شد و سپس فرمود:
اى مردم شما را آگاه نكنم از بهترين مردم در روزى كه خدا همه را گرد آورد، ابو أيوب انصارى نزد او برخاست و گفت: چرا يا امير المؤمنين براى ما بازگو شما حاضر بودى و ما غائب مى شديم، فرمود: به راستى بهترين مردم روزى كه خدا همه را گرد آورد هفت كسند از فرزندان عبد المطلب كه فضل آنان را جز كافر منكر نباشد و آن را جز رو گردان از حق ناديده نگيرد، عمّار بن ياسر رحمه الله برخاست و گفت: يا امير المؤمنين نام آنها را ببر تا ما آنها را بشناسيم، فرمود:
1- به راستى بهترين مردم روزى كه خدا آنان را گرد آورد رسولان باشند و افضل رسولان محمد است (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ).
2- برتران هر امتى پس از پيغمبرشان وصى پيغمبر آنها است تا آنكه پيغمبرى دنبال او آيد، هلا بهترين اوصياء وصى محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) باشد.
3 و 4- هلا افضل خلق پس از اوصياء شهدايند، هلا افضل شهداء حمزة بن عبد المطلب و جعفر بن أبى طالبند كه او را دو بال تازه باشد كه با آنها در بهشت پرواز كند به احدى از اين امت جز او دو بال داده نشده است و اين چيزى است كه خدا بدان محمد را ارجمند داشته و شرافت بخشيده.
5 و 6 و 7- دو سبط كه حسن و حسين باشند و مهدى (علیه السّلام) كه خدا هر كدام از ما خاندان را خواهد او را مهدى سازد، سپس اين آيه را خواند (69 سوره نساء): «هر كه فرمان برد از خدا و رسول، آنان با كسانى باشند كه خدا بدانها نعمت داده از پيغمبران و صدّيقان و شهيدان و نيكان و آنان چه خوب رفيقانى باشند» (70): «اين است فضل خدا و بس
ص: 293
35. مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ(3) ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنْ أَبِی مَرْیَمَ الاْءَنْصَارِیِّ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : قُلْتُ لَهُ : کَیْفَ کَانَتِ الصَّ-لاَةُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ؟
قَالَ : «لَمَّا غَسَّلَهُ(4) أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام وَ کَفَّنَهُ ، سَجَّاهُ(5) ، ثُمَّ أَدْخَلَ عَلَیْهِ عَشَرَةً ، فَدَارُوا حَوْلَهُ ، ثُمَّ وَقَفَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام فِی وَسَطِهِمْ ، فَقَالَ : «إِنَّ اللّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً»(6) فَیَقُولُ الْقَوْمُ کَمَا یَقُولُ حَتّی صَلّی عَلَیْهِ أَهْلُ الْمَدِینَةِ وَ أَهْلُ الْعَوَالِی(7)» .(8)
36. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَیْفٍ ، عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ(9) ، عَنْ عُقْبَةَ بْنِ بَشِیرٍ :
451/1
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام : یَا عَلِیُّ ، ادْفِنِّی فِی هذَا الْمَکَانِ ، وَ ارْفَعْ قَبْرِی مِنَ الاْءَرْضِ أَرْبَعَ أَصَابِعَ ، وَ رُشَّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَاءِ» .(10)
37 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَنْ حَمَّادٍ ، عَنِ الْحَلَبِیِّ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «أَتَی الْعَبَّاسُ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ، فَقَالَ : یَا عَلِیُّ ، إِنَّ النَّاسَ قَدِ اجْتَمَعُوا أَنْ یَدْفِنُوا رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله فِی بَقِیعِ(11) الْمُصَلّی ، وَ أَنْ یَوءُمَّهُمْ رَجُلٌ مِنْهُمْ ، فَخَرَجَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام إِلَی النَّاسِ ، فَقَالَ : یَا(12) أَیُّهَا
ص: 294
است كه خدا دانا است».
35- أبى مريم انصارى گويد: به امام باقر (علیه السّلام) گفتم: چگونه نماز بر جنازه پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) برگزار شد؟
فرمود: چون امير المؤمنين (علیه السّلام) او را غسل داد و كفن كرد، روپوشى بر او افكند و 10 كس را اجازه ورود دادند و گردش حلقه زدند و على (علیه السّلام) در وسط آنها ايستاد و گفت: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً» و آن مردم هم چنان مى گفتند.
به همين روش تمام مردم مدينه و عوالى حومه آن بر آن حضرت نماز خواندند.
36- امام باقر (علیه السّلام) فرمود كه: پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) به على (علیه السّلام) فرمود:
اى على، مرا در اين جا به خاك سپار و قبر مرا چهار انگشت بلند كن و بر آن آب بپاش.
37- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: عباس نزد امير المؤمنين (علیه السّلام) آمد و گفت: اى على مردم جمع شدند كه پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را در بقيع مصلّى (آنجا كه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نمازهاى عيد را مى خواندند) دفن كنند و يكى از آنها در نماز بر او امامت كند.
امير المؤمنين (علیه السّلام) نزد مردم آمد و فرمود: اى مردم، رسول خدا خودش در زندگى و مرگ امام است و خودش هم فرموده من در
ص: 295
النَّاسُ ، إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله إِمَامٌ(1) حَیّاً وَمَیِّتاً(2) ، وَ(3) قَالَ : إِنِّی أُدْفَنُ فِی الْبُقْعَةِ الَّتِی أُقْبَضُ فِیهَا ، ثُمَّ قَامَ عَلَی الْبَابِ ، فَصَلّی عَلَیْهِ ، ثُمَّ أَمَرَ النَّاسَ عَشَرَةً عَشَرَةً یُصَلُّونَ عَلَیْهِ ، ثُمَّ یَخْرُجُونَ» .(4)
38 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَیْفٍ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ، عَنْ جَابِرٍ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «لَمَّا قُبِضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ، صَلَّتْ عَلَیْهِ الْمَ-لاَئِکَةُ وَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الاْءَنْصَارُ فَوْجاً فَوْجاً».
قَالَ : «وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ فِی صِحَّتِهِ وَ سَ-لاَمَتِهِ : إِنَّمَا أُنْزِلَتْ هذِهِ الاْآیَةُ عَلَیَّ(5) فِی الصَّ-لاَةِ عَلَیَّ(6) بَعْدَ قَبْضِ اللّهِ لِی : «إِنَّ اللّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً»(7)» .(8)
39 . بَعْضُ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ کَثِیرٍ الرَّقِّیِّ : قَالَ : قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : مَا مَعْنَی السَّ-لاَمِ(9) عَلی رَسُولِ اللّهِ(10) صلی الله علیه و آله ؟
فَقَالَ : «إِنَّ اللّهَ - تَبَارَکَ وَ تَعَالی - لَمَّا خَلَقَ نَبِیَّهُ وَ وَصِیَّهُ وَ ابْنَتَهُ وَ ابْنَیْهِ وَ جَمِیعَ الاْءَئِمَّةِ ، وَ خَلَقَ شِیعَتَهُمْ ، أَخَذَ عَلَیْهِمُ الْمِیثَاقَ ، وَ(11) أَنْ یَصْبِرُوا وَ یُصَابِرُوا وَ یُرَابِطُوا(12) ، وَ أَنْ یَتَّقُوا اللّهَ ؛ وَ وَعَدَهُمْ أَنْ یُسَلِّمَ لَهُمُ الاْءَرْضَ الْمُبَارَکَةَ وَ الْحَرَمَ الاْآمِنَ ، وَ أَنْ یُنَزِّلَ(13) لَهُمُ الْبَیْتَ الْمَعْمُورَ ، وَ یُظْهِرَ لَهُمُ السَّقْفَ الْمَرْفُوعَ(14) ، وَ یُرِیحَهُمْ مِنْ عَدُوِّهِمْ
ص: 296
همان بقعه به خاك روم كه در آنجا جان دهم، و خود آن حضرت بر در ايستاد و بر او نماز گذارد، سپس دستور داد ده ده بر او نماز خواندند و بيرون رفتند.
38- امام باقر (علیه السّلام) فرمود: چون پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) وفات كرد، فرشته ها و مهاجر و انصار فوج فوج بر او نماز خواندند، فرمود:
امير المؤمنين (علیه السّلام) فرمود: از رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) در حال تندرستى و سلامتش شنيدم مى فرمود: اين آيه براى دستور نماز بر من (صلوات بر من خ ل) پس از مردنم، نازل شده است (56 سوره احزاب): «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً».
39- داود بن كثير رقي گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم:
درود بر رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) چه معنى دارد؟ در پاسخ فرمود: به راستى چون خدا تبارك و تعالى پيغمبر خود را با وصى او و دخترش و پسرش و همه ائمه را آفريد و شيعيان آنها را هم آفريد، از آنها پيمان گرفت و اينكه بايد شكيبا باشند و در برابر دشمنان ايستادگى كنند و مرز دارى نمايند و اين كه پرهيزكار باشند نسبت به خدا و به آنها وعده داد كه سرزمين پر بركت را با حرم امن به آنها تسليم كند و بيت المعمور را براى آنها فرود آورد و سقف افراشته را براى آنها عيان كند و آنها را از دشمنان آسوده سازد، و براى آنها پديد كند زمينى را كه بجاى اين زمين گذارد با صلح و سلامتى و سالم دارد
ص: 297
وَ الاْءَرْضِ(1) الَّتِی یُبَدِّلُهَا اللّهُ مِنَ السَّ-لاَمِ وَ یُسَلِّمُ مَا فِیهَا لَهُمْ ، لاَ شِیَةَ(2) فِیهَا - قَالَ : لاَ خُصُومَةَ فِیهَا لِعَدُوِّهِمْ(3) - وَ أَنْ یَکُونَ لَهُمْ فِیهَا مَا یُحِبُّونَ ؛ وَ أَخَذَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَلی جَمِیعِ الاْءَئِمَّةِ(4) وَ شِیعَتِهِمُ(5) الْمِیثَاقَ بِذلِکَ ، وَ إِنَّمَا السَّ-لاَمُ عَلَیْهِ(6) تَذْکِرَةُ(7) نَفْسِ الْمِیثَاقِ ، وَ تَجْدِیدٌ(8) لَهُ عَلَی اللّهِ لَعَلَّهُ(9) أَنْ یُعَجِّلَهُ(10) - جَلَّ وَ عَزَّ - وَ یُعَجِّلَ(11) السَّ-لاَمَ لَکُمْ بِجَمِیعِ مَا فِیهِ» .(12)
40 . ابْنُ مَحْبُوبٍ(13) ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ یَقُولُ : «اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ صَفِیِّکَ وَ خَلِیلِکَ(14) وَ نَجِیِّکَ(15) ، الْمُدَبِّرِ لاِءَمْرِکَ» .(16)
بَابُ (17)النَّهْیِ عَنِ الاْءِشْرَافِ عَلی قَبْرِ النَّبِیِّ (18)صلی الله علیه و آله
1 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ الْمُثَنَّی الْخَطِیبِ ، قَالَ : کُنْتُ بِالْمَدِینَةِ وَ سَقْفُ الْمَسْجِدِ الَّذِی یُشْرِفُ عَلَی الْقَبْرِ قَدْ سَقَطَ ، وَ الْفَعَلَةُ یَصْعَدُونَ وَ یَنْزِلُونَ وَ نَحْنُ جَمَاعَةٌ ، فَقُلْتُ لاِءَصْحَابِنَا(19) : مَنْ مِنْکُمْ لَهُ مَوْعِدٌ یَدْخُلُ(20) عَلی أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام اللَّیْلَةَ(21) ؟ فَقَالَ مِهْرَانُ بْنُ أَبِی نَصْرٍ : أَنَا ، وَ قَالَ
ص: 298
آنچه در آن است براى آنها، هيچ لكه سياهى در آن نباشد. فرمود:
يعنى ستيزه اى از دشمن در آن نماند و اين كه در آن باشد هر چه را بخواهند و دوست دارند و رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) از همه ائمه و شيعيانشان پيمان براى اين موضوع گرفت (از همه امت و شيعه هاى ما پيمان بر اين موضوع گرفت خ ل) و همانا درود و سلام بر آن حضرت يادآورى اين پيمان و تجديد آن است بر خداوند تا شايد خدا عز و جل در انجام آن تعجيل كند و بشتابد به آماده كردن صلح و سلامت براى شما نسبت به همه آنچه در جهان است.
40- عبد الله بن سنان گويد: از امام صادق (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود: بار خدايا رحمت فرست بر محمد برگزيده تو، دوست تو و همراز تو، كه تدبيركننده امر تو است.
1- جعفر بن مثنى خطيب گفت: من در مدينه بودم كه مقدارى از سقف مسجد كه به قبر پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) مشرف بود فرو ريخت و كارگرها بالا مى رفتند و پائين مى آمدند، ما جمعى بوديم، من به اصحاب و هم مذهبان خودمان گفتم: كدام از شما وعده داريد و وقت گرفتيد كه امشب خدمت امام صادق (علیه السّلام) برويد؟ مهران بن ابى نصر گفت من، اسماعيل بن عمار صيرفى هم گفت من، ما به آن
ص: 299
إِسْمَاعِیلُ بْنُ عَمَّارٍ الصَّیْرَفِیُّ : أَنَا ، فَقُلْنَا لَهُمَا(1) : سَ-لاَهُ لَنَا(2) عَنِ الصُّعُودِ لِنُشْرِفَ عَلی قَبْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ، فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ لَقِینَاهُمَا ، فَاجْتَمَعْنَا جَمِیعاً ، فَقَالَ إِسْمَاعِیلُ : قَدْ سَأَلْنَاهُ لَکُمْ عَمَّا ذَکَرْتُمْ ، فَقَالَ : «مَا أُحِبُّ(3) لاِءَحَدٍ مِنْهُمْ أَنْ یَعْلُوَ فَوْقَهُ ، وَ لاَ آمَنُهُ أَنْ یَری شَیْئاً(4) یَذْهَبُ مِنْهُ(5) بَصَرُهُ ، أَوْ یَرَاهُ قَائِماً یُصَلِّی ، أَوْ یَرَاهُ مَعَ بَعْضِ أَزْوَاجِهِ صلی الله علیه و آله (6)» .(7)
بَابُ(8) مَوْلِدِ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ(9) صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَیْهِ
وُلِدَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام بَعْدَ عَامِ الْفِیلِ بِثَ-لاَثِینَ سَنَةً ، وَ قُتِلَ علیه السلام فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لِتِسْعٍ بَقِینَ مِنْهُ لَیْلَةَ الاْءَحَدِ سَنَةَ أَرْبَعِینَ مِنَ الْهِجْرَةِ ، وَ هُوَ ابْنُ ثَ-لاَثٍ وَ سِتِّینَ سَنَةً . بَقِیَ بَعْدَ قَبْضِ(10) النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثَ-لاَثِینَ سَنَةً . وَ أُمُّهُ فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدِ بْنِ هَاشِمِ بْنِ عَبْدِ مَنَافٍ ، وَ هُوَ أَوَّلُ هَاشِمِیٍّ وَلَدَهُ هَاشِمٌ مَرَّتَیْنِ .(11)
1. الْحُسَیْنُ(12) بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْفَارِسِیِّ ، عَنْ أَبِی حَنِیفَةَ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیی ، عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ أَبَانٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُسْکَانَ ، عَنْ أَبِیهِ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «إِنَّ(13) فَاطِمَةَ بِنْتَ أَسَدٍ جَاءَتْ إِلی أَبِی طَالِبٍ لِتُبَشِّرَهُ(14) بِمَوْلِدِ النَّبِیِّ صلی الله
ص: 300
دو گفتيم: از آن حضرت بپرسيد از حكم بالا رفتن بر سر بام مسجد براى سركشى بر قبر پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) چون فردا شد و آنها را ديدار كرديم و همه با هم گرد آمديم، اسماعيل گفت: ما از آنچه يادآور شديد از آن حضرت پرسش كرديم براى شما در پاسخ فرمود: من براى احدى از شما دوست ندارم كه بالاى او برآيد و او را تأمين ندهم كه چيزى بيند كه كور شود يا بيند كه پيغمبر ايستاده نماز مى خواند يا آن حضرت را با يكى از زوجاتش همنشين بيند.
امير المؤمنين (علیه السّلام) سى سال پس از عام الفيل متولد شد و 21 ماه رمضان سال چهلم هجرت كشته شد و 63 سال داشت. سى سال پس از وفات پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) زنده بود، مادرش فاطمه دختر اسد بن هاشم بن عبد مناف است و على (علیه السّلام) نخست هاشمى بود كه هاشم دو بار او را زاده بود (يعنى پدر و مادر هر دو از بنى هاشم بودند) و شايد مقصود اعم از او و برادرانش باشد.
1- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: فاطمه بنت اسد نزد ابى طالب آمد تا مژده ولادت پيغمبر را به او رساند، ابو طالب گفت: سبتى صبر كن من تو را به مانند او جز مقام نبوت مژده مى دهم، فرمود:
سبت سى سال است و ميان ولادت رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و ولادت
ص: 301
علیه و آله ، فَقَالَ(1) أَبُو طَالِبٍ : اصْبِرِی(2) سَبْتاً(3) أُبَشِّرْکِ(4) بِمِثْلِهِ إِلاَّ النُّبُوَّةَ».
وَ قَالَ : «السَّبْتُ ثَ-لاَثُونَ سَنَةً ، وَ کَانَ بَیْنَ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله (5) وَ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ثَ-لاَثُونَ سَنَةً» .(6)
2. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنِ السَّیَّارِیِّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ فَاطِمَةَ بِنْتَ أَسَدٍ أُمَّ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام کَانَتْ أَوَّلَ امْرَأَةٍ هَاجَرَتْ إِلی رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ مَکَّةَ إِلَی الْمَدِینَةِ عَلی قَدَمَیْهَا ، وَ کَانَتْ مِنْ أَبَرِّ النَّاسِ بِرَسُولِ اللّهِ(7) صلی الله علیه و آله ، فَسَمِعَتْ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ(8) یَقُولُ : إِنَّ النَّاسَ یُحْشَرُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عُرَاةً کَمَا وُلِدُوا ، فَقَالَتْ : وَا سَوْأَتَاهْ(9) ، فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : فَإِنِّی أَسْأَلُ اللّهَ أَنْ یَبْعَثَکِ کَاسِیَةً ؛ وَ سَمِعَتْهُ یَذْکُرُ ضَغْطَةَ(10) الْقَبْرِ ، فَقَالَتْ : وَا ضَعْفَاهْ ، فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : فَإِنِّی أَسْأَلُ اللّهَ أَنْ یَکْفِیَکِ ذلِکِ .
وَ قَالَتْ لِرَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَوْماً : إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُعْتِقَ جَارِیَتِی(11) هذِهِ ، فَقَالَ لَهَا(12) : إِنْ فَعَلْتِ ، أَعْتَقَ اللّهُ بِکُلِّ عُضْوٍ مِنْهَا عُضْواً مِنْکِ مِنَ النَّارِ ؛ فَلَمَّا مَرِضَتْ ، أَوْصَتْ إِلی رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَ أَمَرَتْ أَنْ یُعْتِقَ(13) ···
خَادِمَهَا(14) ، وَ اعْتُقِلَ(15) لِسَانُهَا ، فَجَعَلَتْ تُومِیءُ إِلی رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله إِیمَاءً ، فَقَبِلَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَصِیَّتَهَا .
ص: 302
امير المؤمنين (علیه السّلام) سى سال فاصله بود (بنا بر اين 33 سال پس از پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) زنده باشد- مترجم).
2- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: به راستى فاطمه بنت اسد مادر امير المؤمنين (علیه السّلام) نخستين زنى بود كه به سوى رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) هجرت كرد و از مكه به مدينه با پاى پياده آمد و از خوشرفتارترين مردم بود نسبت به رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) شنيد كه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) مى فرمايد:
به راستى مردم روز رستاخيز برهنه محشور شوند چون روزى كه از مادر زايند گفت: واى از اين رسوائى، رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود:
من از خدا مى خواهم كه تو را با جامه محشور كند، و از آن حضرت شنيد كه از فشار قبر ياد مى فرمود، فرياد زد: واى از ناتوانى من رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) به او فرمود: من از خدا درخواست مى كنم كه تو را كفايت كند و از فشار قبر آسوده كند.
روزى بر رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) گفت: من مى خواهم اين كنيز خود را آزاد كنم، در پاسخش فرمود: اگر چنين كنى خدا به هر عضوى از او عضوى از تو را از دوزخ آزاد كند، و چون بيمار شد بر رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) وصيت كرد و سفارش كرد كه خادم او را آزاد كند، زبانش بند آمده بود به اشاره با رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) سخن مى كرد و رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) وصيتش را پذيرفت، در اين ميان كه روزى رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نشسته بود، امير المؤمنين (علیه السّلام) گريان نزد او آمد، رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: براى چه گريه مى كنى؟ عرض كرد:
مادرم فاطمه مرد، رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: به خدا و مادر من هم، و
ص: 303
فَبَیْنَمَا(1) هُوَ ذَاتَ یَوْمٍ قَاعِدٌ إِذْ أَتَاهُ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام وَ هُوَ یَبْکِی ، فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مَا یُبْکِیکَ ؟ فَقَالَ : مَاتَتْ أُمِّی فَاطِمَةُ(2) ، فَقَالَ(3) رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أُمِّی(4) وَ اللّهِ ، وَ قَامَ(5) علیه السلام مُسْرِعاً حَتّی دَخَلَ ، فَنَظَرَ إِلَیْهَا وَ بَکی(6) ، ثُمَّ أَمَرَ النِّسَاءَ أَنْ یَغْسِلْنَهَا(7) ، وَ قَالَ علیه السلام : إِذَا فَرَغْتُنَّ فَ-لاَ تُحْدِثْنَ شَیْئاً حَتّی تُعْلِمْنَنِی(8) ، فَلَمَّا فَرَغْنَ أَعْلَمْنَهُ بِذلِکَ(9) ، فَأَعْطَاهُنَّ(10) أَحَدَ(11) قَمِیصَیْهِ(12) ، الَّذِی یَلِی جَسَدَهُ(13) ، وَ أَمَرَهُنَّ أَنْ یُکَفِّنَّهَا فِیهِ .
وَ قَالَ لِلْمُسْلِمِینَ : إِذَا رَأَیْتُمُونِی قَدْ فَعَلْتُ شَیْئاً لَمْ أَفْعَلْهُ قَبْلَ ذلِکَ(14) ، فَسَلُونِی(15) :
لِمَ فَعَلْتُهُ ؟ فَلَمَّا فَرَغْنَ مِنْ غُسْلِهَا وَ کَفْنِهَا(16) ، دَخَلَ(17) صلی الله علیه و آله ، فَحَمَلَ جَنَازَتَهَا عَلی عَاتِقِهِ(18) ، فَلَمْ یَزَلْ(19) تَحْتَ جَنَازَتِهَا(20) حَتّی أَوْرَدَهَا قَبْرَهَا ، ثُمَّ وَضَعَهَا ، وَ دَخَلَ الْقَبْرَ ، فَاضْطَجَعَ(21) فِیهِ ، ثُمَّ قَامَ فَأَخَذَهَا عَلی یَدَیْهِ حَتّی وَضَعَهَا فِی الْقَبْرِ ، ثُمَّ انْکَبَّ(22) عَلَیْهَا طَوِیلاً یُنَاجِیهَا ، وَ یَقُولُ لَهَا : ابْنُکَ ، ابْنُکِ ، ابْنُکِ(23) ، ثُمَّ خَرَجَ ، وَ سَوّی(24) عَلَیْهَا(25) ، ثُمَّ انْکَبَّ(26) عَلی قَبْرِهَا ، فَسَمِعُوهُ یَقُولُ : لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ ، اللّهُمَّ إِنِّی أَسْتَوْدِعُکَ إیّاها(27) ، ثُمَّ انْصَرَفَ .
فَقَالَ لَهُ الْمُسْلِمُونَ(28) : إِنَّا رَأَیْنَاکَ فَعَلْتَ أَشْیَاءَ لَمْ تَفْعَلْهَا قَبْلَ الْیَوْمِ ؟ فَقَالَ : الْیَوْمَ فَقَدْتُ بِرَّ(29) أَبِی طَالِبٍ ، إِنْ کَانَتْ(30) لَیَکُونُ(31) عِنْدَهَا الشَّیْءُ فَتُوءْثِرُنِی(32) بِهِ عَلی نَفْسِهَا وَ وَلَدِهَا(33) ، وَ إِنِّی ذَکَرْتُ الْقِیَامَةَ ، وَ أَنَّ النَّاسَ یُحْشَرُونَ عُرَاةً ، فَقَالَتْ : وَا سَوْأَتَاهْ ،فَضَمِنْتُ لَهَا أَنْ یَبْعَثَهَا اللّهُ(34) کَاسِیَةً ، وَ ذَکَرْتُ ضَغْطَةَ الْقَبْرِ ، فَقَالَتْ : وَا ضَعْفَاهْ ، فَضَمِنْتُ لَهَا أَنْ
ص: 304
شتابان برخاست تا وارد بر او شد و نگاهى به او كرد و گريست و سپس به زنها دستور داد او را غسل دهند و فرمود: چون از غسل او فارغ شديد كارى نكنيد تا به من اعلام كنيد، چون فارغ شدند به او اعلام كردند و آن حضرت يكى از پيراهنهاى خود را كه به تن مى پوشيد داد تا او را در آن كفن كنند و به مسلمانان فرمود: چون در كار فاطمه ديديد من كارى مى كنم كه پيش از آن با مرده اى نكردم سبب آن را از من بپرسيد.
چون زنان از غسل و كفن او فارغ شدند، رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) آمد و جنازه او را بر دوش گرفت و زير جنازه او بود تا او را به قبرش رسانيد و او را در كنار قبرش نهاد و خود وارد قبرش شد و در آن خوابيد و سپس برخاست و با دست خود او را گرفت و در قبرش نهاد و بر او سرازير شد و مدتى طولانى با او راز مى گفت: و به او مى گفت: پسرت، پسرت، (پسرت).
سپس از قبرش برآمد و خشت بر آن چيد و آن را ساخت سپس روى قبرش افتاد و شنيدند كه مى فرمود: لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ، بار خدايا من او را به تو مى سپارم، سپس برگشت و مسلمانان به آن حضرت گفتند: ما ديديم شما كارهائى كرديد كه پيش از امروز نكرده بوديد، فرمود: امروز آخرين قسمت احسان ابى طالب را از دست دادم، مطلب اين است كه اگر نزد اين فاطمه چيزى بود، مرا نسبت بدان بر خود و فرزندانش مقدم مى داشت.
من روزى از قيامت ياد كردم و از اين كه مردم در آن برهنه محشور مى شوند، گفت: واى از اين رسوائى من، من ضمانت كردم كه خدا او را با تن پوشيده محشور سازد، من از فشار قبر ياد كردم، گفت: واى از ناتوانى من، و من ضمانت كردم كه خدا او را آسوده
ص: 305
یَکْفِیَهَا اللّهُ ذلِکَ ، فَکَفَّنْتُهَا بِقَمِیصِی ، وَاضْطَجَعْتُ(1) فِی قَبْرِهَا لِذلِکَ ، وَ انْکَبَبْتُ عَلَیْهَا ، فَلَقَّنْتُهَا مَا تُسْأَلُ عَنْهُ ؛ فَإِنَّهَا سُئِلَتْ عَنْ رَبِّهَا ، فَقَالَتْ ؛ وَ سُئِلَتْ عَنْ رَسُولِهَا ، فَأَجَابَتْ ؛ وَ سُئِلَتْ عَنْ وَلِیِّهَا وَ إِمَامِهَا ، فَأُرْتِجَ(2) عَلَیْهَا ، فَقُلْتُ(3) : ابْنُکِ ، ابْنُکِ ، ابْنُکِ(4)» .(5)
3 . بَعْضُ أَصْحَابِنَا ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ الْکَلْبِیِّ ، عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ : «لَمَّا وُلِدَ(6) رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فُتِحَ لاِآمِنَةَ بَیَاضُ فَارِسَ(7) ، وَ قُصُورُ الشَّامِ ، فَجَاءَتْ فَاطِمَةُ - بِنْتُ أَسَدٍ أُمُّ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ - إِلی أَبِی طَالِبٍ ضَاحِکَةً مُسْتَبْشِرَةً ، فَأَعْلَمَتْهُ مَا قَالَتْ آمِنَةُ ، فَقَالَ(8) لَهَا أَبُو طَالِبٍ : وَ تَتَعَجَّبِینَ(9) مِنْ هذَا ؟ إِنَّکِ تَحْبَلِینَ(10) وَ تَلِدِینَ بِوَصِیِّهِ وَ وَزِیرِهِ» .(11)
4. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنِ الْبَرْقِیِّ ، عَنْ أَحْمَدَ
بْنِ زَیْدٍ النَّیْسَابُورِیِّ ، قَالَ : حَدَّثَنِی عُمَرُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْهَاشِمِیُّ ، عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ عُمَرَ(12) ، عَنْ أَسِیدِ بْنِ صَفْوَانَ - صَاحِبِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله - قَالَ : لَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الَّذِی قُبِضَ فِیهِ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ، ارْتَجَّ(13) الْمَوْضِعُ بِالْبُکَاءِ ، وَ دَهِشَ(14) النَّاسُ کَیَوْمِ قُبِضَ(15) النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ، وَ جَاءَ رَجُلٌ - بَاکِیاً وَ هُوَ مُسْرِعٌ مُسْتَرْجِعٌ وَ هُوَ یَقُولُ : الْیَوْمَ انْقَطَعَتْ خِ-لاَفَةُ النُّبُوَّةِ - حَتّی وَقَفَ عَلی بَابِ الْبَیْتِ الَّذِی
ص: 306
سازد، من او را در پيراهنم كفن كردم و در گورش خوابيدم براى اين، و بر او سرازير شدم و به او تلقين كردم آنچه از او پرسش مى شد، زيرا از او پرسش شد از پروردگارش و پاسخ گفت: و پرسش شد از ولى و امامش، و زبانش بند شد، من به او گفتم:
پسرت، پسرت، (پسرت).
3- مفضل بن عمر گويد: از امام صادق (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود: چون رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) متولد شد براى آمنه (مادرش) سپيدى (كاخهاى) فارس و كاخهاى شام عيان شد، فاطمه بنت اسد مادر امير المؤمنين (علیه السّلام) خندان و مژده بخش نزد ابى طالب آمد و او را از مكاشفه آمنه خبر دار كرد، ابو طالب در پاسخش گفت: تو از اين موضوع در شگفتى، تو خود آبستن شوى و وصى و وزير او را بزائى.
4- از اسيد بن صفوان، يكى از صحابه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )، گويد: چون روزى رسيد كه امير المؤمنين (علیه السّلام) وفات كرد، گريه، شهر را به لرزه درآورد و مردم چون روزى كه پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) وفات كرده بود در هراس افتادند، مردى گريان و شتابان و إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ گويان آمد و مى گفت: امروز خلافت نبوت بريده شد تا بر در خانه اى كه امير المؤمنين (علیه السّلام) در آن بود ايستاد و گفت:
اى ابو الحسن، خدايت رحمت كناد، تو در اسلام بر اين مردم پيش تر و در ايمان از آنها خالص تر و در يقين كاملتر و از خدا ترسان تر و از همه رنج كش تر و نسبت به رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نگهدارتر و نسبت به اصحابش امين تر بودى، در مناقب بر همه برتر و در سوابقِ
ص: 307
فِیهِ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ، فَقَالَ : رَحِمَکَ اللّهُ یَا(1) أَبَا الْحَسَنِ ، کُنْتَ أَوَّلَ الْقَوْمِ إِسْ-لاَماً ، وَ أَخْلَصَهُمْ إِیمَاناً ، وَ أَشَدَّهُمْ یَقِیناً ، وَ أَخْوَفَهُمْ لِلّهِ ، وَ أَعْظَمَهُمْ عَنَاءً(2) ، وَ أَحْوَطَهُمْ(3) عَلی رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَ آمَنَهُمْ(4) عَلی أَصْحَابِهِ ، وَ أَفْضَلَهُمْ مَنَاقِبَ(5) ، وَ أَکْرَمَهُمْ(6) سَوَابِقَ(7) ، وَ أَرْفَعَهُمْ دَرَجَةً ، وَ أَقْرَبَهُمْ مِنْ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَ أَشْبَهَهُمْ بِهِ هَدْیاً(8) وَ خَلْقاً(9)
وَ سَمْتاً(10) وَ فِعْلاً ، وَ أَشْرَفَهُمْ مَنْزِلَةً ، وَ أَکْرَمَهُمْ عَلَیْهِ ، فَجَزَاکَ اللّهُ عَنِ الاْءِسْ-لاَمِ وَ عَنْ رَسُولِهِ وَ عَنِ الْمُسْلِمِینَ خَیْراً ، قَوِیتَ(11) حِینَ ضَعُفَ أَصْحَابُهُ ، وَ بَرَزْتَ(12) حِینَ اسْتَکَانُوا(13) ،وَ نَهَضْتَ حِینَ وَهَنُوا ، وَ لَزِمْتَ مِنْهَاجَ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ هَمَّ أَصْحَابُهُ(14) ، کُنْتَ(15) خَلِیفَتَهُ حَقّاً ، لَمْ تُنَازَعْ(16) وَ لَمْ تَضْرَعْ(17) بِرَغْمِ(18) الْمُنَافِقِینَ وَ غَیْظِ الْکَافِرِینَ وَ کُرْهِ الْحَاسِدِینَ وَ صِغَرِ(19) الْفَاسِقِینَ ، فَقُمْتَ بِالاْءَمْرِ حِینَ(20) فَشِلُوا(21) ، وَ نَطَقْتَ حِینَ تَتَعْتَعُوا(22) ، وَ مَضَیْتَ بِنُورِ اللّهِ إِذْ وَقَفُوا ، فَاتَّبَعُوکَ(23) فَهُدُوا ، وَ(24) کُنْتَ أَخْفَضَهُمْ صَوْتاً ، وَ أَعْ-لاَهُمْ قُنُوتاً(25) ، وَ أَقَلَّهُمْ(26) کَ-لاَماً ، وَ أَصْوَبَهُمْ نُطْقاً(27) ، وَ أَکْبَرَهُمْ(28) رَأْیاً ، وَ أَشْجَعَهُمْ قَلْباً ، وَ أَشَدَّهُمْ یَقِیناً(29) ، وَ أَحْسَنَهُمْ عَمَلاً ، وَ أَعْرَفَهُمْ بِالاْءُمُورِ .
کُنْتَ - وَ اللّهِ - یَعْسُوباً(30) لِلدِّینِ أَوَّلاً وَ آخِراً(31) ، الاْءَوَّلَ(32) حِینَ تَفَرَّقَ النَّاسُ(33) ، وَ الاْآخِرَ(34) حِینَ فَشِلُوا ، کُنْتَ لِلْمُوءْمِنِینَ أَباً رَحِیماً إِذْ صَارُوا عَلَیْکَ عِیَالاً ، فَحَمَلْتَ أَثْقَالَ مَا عَنْهُ ضَعُفُوا ، وَ حَفِظْتَ مَا أَضَاعُوا ،
ص: 308
نيك از همه ارجمندتر و در پايه از همه بالاتر و نسبت به رسول خدا نزديك تر و در روش و اخلاق و سيما و كردار از همه به آن حضرت مانندتر و مقامت شريف تر و از همه در نزد او گرامى تر بودى.
خدايت از اسلام و از طرف رسولش و از همه مسلمين پاداش خير دهد، هر وقت اصحابش ناتوانى كردند، تو توانا بودى و هر گاه زبونى كردند، تو دليرانه نبرد كردى و چون سستى نمودند، تو قيام كردى و چون اصحابش قصد خلاف كردند، تو به روش رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) چسبيدى، تو خليفه بر حق او بودى، بى گفتگو، و هم طراز به رغم منافقان و خشم كافران و بد آمد حسودان و به كورى چشم فاسقان، وقتى در مسلمانى سست شدند تو بودى كه براى مسلمانى قيام كردى و وقتى به پت پت افتادند و از سخن در ماندند تو به سخنرانى پرداختى، آنجا كه ماندند تو بودى كه به نور خدا پيش رفتى و از تو پيروى كردند و رهنمائى شدند.
تو از همه نرم گوتر و در عبادت فرازترى (بلند پروازتر و خوش سخن تر و درست گوترى خ ل) و كم گوتر و درست گوترى، رأيت از همه بزرگوارتر و دلت از همه دليرتر و يقينت از همه محكم تر و كردارت از همه بهتر و نسبت به امور داناترى.
تو به خدا سرور بزرگ دينى در آغاز و انجام، در آغاز كه مردم متفرق شدند و در انجام كه سست شدند، وقتى مؤمنين در سرپرستى تو در آمدند براى آنها پدرى مهربان بودى و بارى را به دوش كشيدى كه آنها ناتوان بودند از حمل آن، و حفظ كردى آنچه را از دست دادند و رعايت كردى آنچه را رها كردند و دامن به كمر زدى و اقدام كردى وقتى گرد آمدند (يعنى دل به پيروى تو دادند) و تو فراز گرفتى وقتى آنها بيتاب و درمانده شدند.
ص: 309
وَ رَعَیْتَ مَا أَهْمَلُوا ، وَ شَمَّرْتَ(1) إِذَا اجْتَمَعُوا(2) ، وَ عَلَوْتَ إِذْ(3) هَلِعُوا(4) ، وَ صَبَرْتَ إِذْ أَسْرَعُوا(5) ، وَ أَدْرَکْتَ أَوْتَارَ(6) مَا طَلَبُوا(7) ، وَ نَالُوا(8) بِکَ مَا لَمْ یَحْتَسِبُوا ، کُنْتَ عَلَی الْکَافِرِینَ(9) عَذَاباً صَبّاً(10) وَ نَهْباً(11) ، وَ لِلْمُوءْمِنِینَ عَمَداً(12) وَ حِصْناً(13) ، فَطِرْتَ(14) - وَ اللّهِ - بِنَعْمَائِهَا(15) ، وَ فُزْتَ بِحِبَائِهَا(16) ، وَ أَحْرَزْتَ سَوَابِغَهَا ، وَ ذَهَبْتَ بِفَضَائِلِهَا ، لَمْ تُفْلَلْ(17) حُجَّتُکَ ، وَ لَمْ یَزِغْ(18) قَلْبُکَ ، وَ لَمْ تَضْعُفْ بَصِیرَتُکَ ، وَ لَمْ تَجْبُنْ نَفْسُکَ وَ لَمْ تَخِرَّ(19) ، کُنْتَ کَالْجَبَلِ لاَ تُحَرِّکُهُ الْعَوَاصِفُ(20) ، وَ کُنْتَ - کَمَا قَالَ علیه السلام - آمَنَ(21) النَّاسِ فِی صُحْبَتِکَ وَ ذَاتِ یَدِکَ ، وَ کُنْتَ - کَمَا قَالَ - ضَعِیفاً فِی بَدَنِکَ ، قَوِیّاً فِی أَمْرِ اللّهِ ، مُتَوَاضِعاً فِی نَفْسِکَ ، عَظِیماً عِنْدَ اللّهِ ، کَبِیراً فِی الاْءَرْضِ ، جَلِیلاً عِنْدَ الْمُوءْمِنِینَ(22) ، لَمْ یَکُنْ لاِءَحَدٍ فِیکَ مَهْمَزٌ(23) ، وَ لاَ لِقَائِلٍ فِیکَ مَغْمَزٌ(24) ، وَ لاَ لاِءَحَدٍ فِیکَ مَطْمَعٌ ، وَ لاَ لاِءَحَدٍ عِنْدَکَ هَوَادَةٌ(25) .
الضَّعِیفُ الذَّلِیلُ عِنْدَکَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ حَتّی تَأْخُذَ لَهُ بِحَقِّهِ ، وَ الْقَوِیُّ الْعَزِیزُ عِنْدَکَ ضَعِیفٌ ذَلِیلٌ حَتّی تَأْخُذَ مِنْهُ الْحَقَّ ، وَ الْقَرِیبُ وَ الْبَعِیدُ عِنْدَکَ(26) فِی ذلِکَ سَوَاءٌ ، شَأْنُکَ الْحَقُّ وَ الصِّدْقُ وَ الرِّفْقُ ، وَ قَوْلُکَ حُکْمٌ وَ حَتْمٌ ، وَ أَمْرُکَ حِلْمٌ(27) ···
وَ حَزْمٌ(28) ، وَ رَأْیُکَ عِلْمٌ وَ عَزْمٌ فِیمَا فَعَلْتَ(29) ، وَ قَدْ نَهَجَ السَّبِیلُ ، وَ سَهُلَ الْعَسِیرُ ، وَأُطْفِئَتِ النِّیرَانُ ، وَ اعْتَدَلَ بِکَ الدِّینُ ، وَ قَوِیَ بِکَ الاْءِسْ-لاَمُ(30) ، فَظَهَرَ(31) أَمْرُ اللّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکَافِرُونَ ، وَ ثَبَتَ
ص: 310
تو شكيبا بودى وقتى آنها شتاب زدگى كردند و تو بودى كه هر خونى را مى خواستند گرفتى و به وسيله تو رسيدند به آرمانهائى كه نمى پنداشتند، تو بر كفار عذابى كوبنده و چپاولگر بودى و براى مؤمنان پشتيبان و دژ.
تو آفريده شدى اندر نعمت خلافت الهيه (اندر گرفتارى خلافت خ ل) و كامياب شدى از اين عطيه الهيه و سوابق آنها را كه شرط آن است محرز كردى و فضائل آنها را به در بردى، دليل تو رخنه اعتراضى نداشت و دلت كج نشد و به بينائيت سست نگرديد و به خود ترس راه ندادى و سقوط نكردى (خيانت نورزيدى، سر گران نشدى خ ل) تو چون كوهى بودى كه طوفانش نجنباند و تو چنان بودى كه (رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: امين تر مردم در يارى من و در آنچه خوددارى، و همچنان كه فرمود (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ): در تن خود ناتوانى و در كار خدا توانا، در پيش خود فروتنى و در نزد خدا بزرگوار، در روى زمين بزرگى و در نزد مؤمنين والا، كسى را در باره تو عيب جوئى نرسد و بدگوئى از تو از هيچ گوينده نسزد (و كسى را در تو طمعى براى ناحق نيست) با احدى روى دربايستى و ملاحظه نداشتى، ناتوان و زبون نزد تو نيرومند بود و عزيز، تا حقش را بستانى و نيرومند و عزيز نزد تو خوار و ناتوان بود تا حق را از او بستانى (و به صاحبش برسانى)، خويش و بيگانه از نظر عدالت در برابرت يكى بودند، كار تو درستى و راستى و نرمش بود و گفتارت حكم حق و قاطع و دستورات بردبارى و دور انديشى، و رأيت دانش و تصميم در آنچه كردى، و هر آينه راه حق صاف گشت و دشوارى هموار شد و آتش فتنه خاموش گرديد، و دين به وسيله تو راست شد، و اسلام به وجودت نيرومند گرديد، و امر خدا
ص: 311
بِکَ(1) الاْءِسْ-لاَمُ(2) وَ الْمُوءْمِنُونَ ، وَ سَبَقْتَ سَبْقاً بَعِیداً ، وَ أَتْعَبْتَ مَنْ بَعْدَکَ تَعَباً شَدِیداً ، فَجَلَلْتَ عَنِ الْبُکَاءِ(3) ، وَ عَظُمَتْ رَزِیَّتُکَ(4) فِی السَّمَاءِ ، وَ هَدَّتْ(5) مُصِیبَتُکَ الاْءَنَامَ(6) ؛ فَإِنَّا(7) لِلّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ ، رَضِینَا عَنِ اللّهِ قَضَاهُ(8) ، وَ سَلَّمْنَا لِلّهِ أَمْرَهُ ، فَوَ اللّهِ لَنْ یُصَابَ الْمُسْلِمُونَ بِمِثْلِکَ أَبَداً .
کُنْتَ لِلْمُوءْمِنِینَ کَهْفاً وَ حِصْناً(9) وَ قُنَّةً(10) رَاسِیاً(11) ، وَ عَلَی الْکَافِرِینَ غِلْظَةً وَ غَیْظاً ، فَأَلْحَقَکَ اللّهُ بِنَبِیِّهِ ، وَ لاَ أَحْرَمَنَا(12) أَجْرَکَ ، وَ لاَ أَضَلَّنَا بَعْدَکَ .
وَ سَکَتَ الْقَوْمُ حَتّی انْقَضی کَ-لاَمُهُ ، وَ بَکی ، وَ بَکی(13) أَصْحَابُ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، ثُمَّ طَلَبُوهُ ، فَلَمْ یُصَادِفُوهُ .(14)
5. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ ، عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ ، قَالَ : کُنْتُ أَنَا وَ عَامِرُ بْنُ(15) عَبْدِ اللّهِ بْنِ جُذَاعَةَ الاْءَزْدِیُّ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : فَقَالَ «لاَ». قَالَ : فَأَیْنَ دُفِنَ ؟ قَالَ : «إِنَّهُ لَمَّا مَاتَ احْتَمَلَهُ الْحَسَنُ علیه السلام ، فَأَتی بِهِ ظَهْرَ الْکُوفَةِ قَرِیباً مِنَ النَّجَفِ یَسْرَةً(16) عَنِ الْغَرِیِّ(17) ، یَمْنَةً(18) عَنِ ··· الْحِیرَةِ(19) ، فَدَفَنَهُ بَیْنَ
ص: 312
غالب شد و گر چه كافران را بد آمد، و اسلام و مؤمنان به تو پا بر جا شدند، بسيار بسيار پيش رفتى جانشينان خود را به رنج افكندى، گريه تو را جبران نكند، و مرگت در آسمان پيش آمد بزرگى به حساب است و غمت همه مردم را خُرد كرده فإنا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ، به قضاى خدا رضا دهم و كار او را به وى باز گذاريم، به خدا هرگز مسلمانان چون توئى را از دست ندهند.
تو براى مؤمنان پناه بودى و دژ بودى و كوه بلندى بودى و نسبت به كفار سخت گير و خشم آفرين بودى، خدا تو را به پيغمبرت برساناد و از اجر سوگواريت ما را محروم مكناد و ما را پس از تو گمراه نسازد و گريست و اصحاب رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) همه گريستند، سپس او را جستند و نيافتند.
5- صفوان جمّال گويد: من و عامر و عبد الله بن جذاعه ازدى خدمت امام صادق (علیه السّلام) بوديم، گويد: عامر به آن حضرت گفت: قربانت، مردم پندارند كه امير المؤمنين (علیه السّلام) در رحبه (در ميدان كوفه يا جلو خان مسجد كوفه) به خاك سپرده شده، فرمود:
نه، گفت: پس كجا به خاك سپرده شده؟
فرمود: چون وفات كرد، امام حسن (علیه السّلام) او را برداشت و برد در پشت شهر كوفه، نزديك نجف (تپه يا سدّى كه جلو آب بندند) سمت چپ غرى (قبر دو نديم جذيمة الأبرش) و سمت راست حيره (كاخ نعمان بن منذر كه در يك ميلى كوفه بوده است) و او را ميان تپه هاى كوچكى كه ريگهاى سفيد و در نما داشت و مى درخشيدند به خاك سپرد.
راوى گويد: پس از آن من به همان جا رفتم و يك جا را در
ص: 313
ذَکَوَاتٍ(1) بِیضٍ».
قَالَ : فَلَمَّا کَانَ بَعْدُ ، ذَهَبْتُ إِلَی الْمَوْضِعِ ، فَتَوَهَّمْتُ مَوْضِعاً مِنْهُ ، ثُمَّ أَتَیْتُهُ ، فَأَخْبَرْتُهُ ، فَقَالَ لِی : «أَصَبْتَ(2) رَحِمَکَ اللّهُ» ثَ-لاَثَ مَرَّاتٍ .(3)
6. أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ(4) ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، قَالَ :
أَتَانِی عُمَرُ(5) بْنُ یَزِیدَ ، فَقَالَ لِی : ارْکَبْ ، فَرَکِبْتُ مَعَهُ ، فَمَضَیْنَا حَتّی أَتَیْنَا مَنْزِلَ حَفْصٍ الْکُنَاسِیِّ ، فَاسْتَخْرَجْتُهُ ، فَرَکِبَ مَعَنَا ، ثُمَّ مَضَیْنَا حَتّی أَتَیْنَا(6) الْغَرِیَّ ، فَانْتَهَیْنَا إِلی قَبْرٍ ، فَقَالَ(7) : انْزِلُوا ، هذَا قَبْرُ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ، فَقُلْنَا : مِنْ أَیْنَ عَلِمْتَ(8) ؟ فَقَالَ : أَتَیْتُهُ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام - حَیْثُ کَانَ بِالْحِیرَةِ - غَیْرَ مَرَّةٍ ، وَ خَبَّرَنِی أَنَّهُ قَبْرُهُ .(9)
7. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ 1 / 171
عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْقَاسِمِ ، عَنْ عِیسی شَلَقَانَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ : «إِنَّ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام لَهُ خُؤُولَةٌ(10) فِی بَنِی مَخْزُومٍ ، وَ إِنَّ شَابّاً مِنْهُمْ أَتَاهُ ، فَقَالَ : یَا خَالِی ، إِنَّ أَخِی(11) مَاتَ وَ قَدْ حَزِنْتُ عَلَیْهِ حُزْناً شَدِیداً».
قَالَ : «فَقَالَ لَهُ(12) : تَشْتَهِی(13) أَنْ تَرَاهُ ؟ قَالَ : بَلی(14) ، قَالَ : فَأَرِنِی قَبْرَهُ».
قَالَ(15) : «فَخَرَجَ وَ مَعَهُ بُرْدَةُ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله مُتَّزِراً بِهَا(16) ، فَلَمَّا انْتَهی إِلَی الْقَبْرِ ، تَلَمْلَمَتْ(17) شَفَتَاهُ ، ثُمَّ رَکَضَهُ(18) بِرِجْلِهِ ، فَخَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ وَ هُوَ یَقُولُ(19) بِلِسَانِ الْفُرْسِ ، فَقَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : أَ لَمْ تَمُتْ وَ أَنْتَ رَجُلٌ مِنَ الْعَرَبِ ؟! قَالَ : بَلی ،
ص: 314
نظر آوردم كه قبر آن حضرت است، و سپس خدمت امام صادق (علیه السّلام) آمدم و به او گزارش دادم، به من فرمود: درست فهميدى، خدايت رحمت كند- سه بار-.
6- عبد الله بن سنان گويد: عمر بن يزيد نزد من آمد و گفت:
سوار شو، من با او سوار شدم، رفتيم به در منزل حفص كناسى، و من او را هم بيرون آوردم و به همراه ما سوار شد، سپس رفتيم تا به (غري) و رسيديم به قبرى، عبد الله گفت: پياده شويد، اين قبر امير المؤمنين (علیه السّلام) است، گفتم: از كجا دانستى؟ گفت: من چند بار با امام صادق (علیه السّلام) وقتى در حيره بود، سر اين قبر آمدم و آن حضرت به من خبر داد كه اين قبر او است.
7- از عيسى شلقان، گويد: شنيدم امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود:
كه امير المؤمنين (علیه السّلام) در بنى مخزوم چند دائى داشت، يكى جوانى از آنها آمد خدمت او گفت: دائى جان، برادرم مرده و من سخت بر او اندوه مى خورم.
گويد: على (علیه السّلام) به او فرمود: مى خواهى او را زنده ببينى؟
گفت: آرى، فرمود: قبرش را به من به نما گويد: بُردِ رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را به بر كرد و ازار خود ساخت و چون به سر آن قبر رسيد، دو لبش جنبيدند و سر پائى به آن گور زد و آن مرده، از آن بر آمد و به زبان فرس سخن مى گفت، امير المؤمنين (علیه السّلام) به او فرمود: مگر تو عرب نمردى؟ گفت: چرا ولى پيرو روش فلان و
ص: 315
وَ لکِنَّا مِتْنَا عَلی سُنَّةِ فُ-لاَنٍ وَ فُ-لاَنٍ(1) ، فَانْقَلَبَتْ أَلْسِنَتُنَا» .(2)
8. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ؛ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ جَمِیعاً ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «لَمَّا قُبِضَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ، قَامَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ ، فَحَمِدَ اللّهَ ، وَ أَثْنی عَلَیْهِ ، وَ صَلّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ، ثُمَّ قَالَ : أَیُّهَا النَّاسُ ، إِنَّهُ قَدْ(3) قُبِضَ فِی هذِهِ اللَّیْلَةِ رَجُلٌ مَا سَبَقَهُ الاْءَوَّلُونَ ، وَ لاَ یُدْرِکُهُ(4) الاْآخِرُونَ ، إِنْ(5) کَانَ لَصَاحِبَ(6) رَایَةِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ یَمِینِهِ جَبْرَئِیلُ ، وَ عَنْ یَسَارِهِ(7) مِیکَائِیلُ ، لاَ یَنْثَنِی(8) حَتّی یَفْتَحَ اللّهُ لَهُ ؛ وَ اللّهِ ، مَا تَرَکَ بَیْضَاءَ وَ لاَ حَمْرَاءَ إِلاَّ سَبْعَمِائَةِ دِرْهَمٍ فَضَلَتْ عَنْ عَطَائِهِ أَرَادَ أَنْ یَشْتَرِیَ بِهَا خَادِماً لاِءَهْلِهِ ؛ وَ اللّهِ ، لَقَدْ قُبِضَ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی فِیهَا قُبِضَ(9) وَصِیُّ مُوسی یُوشَعُ بْنُ نُونٍ ، وَ اللَّیْلَةِ الَّتِی عُرِجَ فِیهَا بِعِیسَی(10) بْنِ مَرْیَمَ ، وَ اللَّیْلَةِ الَّتِی نَزَلَ(11) فِیهَا الْقُرْآنُ» .(12)
10-عَبْدُ اللّهِ بْنُ جَعْفَرٍ وَ سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللّهِ جَمِیعاً ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ ، عَنْ أَخِیهِ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ
ص: 316
فلان مرديم و زبان ما برگشت.
8- امام باقر (علیه السّلام) فرمود: چون امير المؤمنين (علیه السّلام) از دنيا رفت، حسن بن على (علیه السّلام) در مسجد كوفه به پا خاست، و سپاس خدا كرد و بر او ستايش نمود و سپس فرمود:
أيا مردم، به راستى، امشب مردى در گذشت كه اولين از او پيش نباشند و آخرين به او نرسند، او پرچمدار رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بود، جبرئيل در سمت راستش بود و ميكائيل در سمت چپش از ميدان بر نمى گشت تا خدا به او پيروزى مى داد، به خدا سپيد و سرخى (نقره و طلا) به جاى نگذاشته، جز هفتصد درهم كه از عطاى او فزون از هزينه بوده و مى خواست با آن يك خدمتكارى براى خانواده خود بخرد.
به خدا در شبى وفات كرد كه وصى موسى يوشع بن نون در آن وفات كرد و در همان شبى كه عيسى بن مريم را به آسمان بر آورند و در شبى كه قرآن در آن فرود آمد.
9- از امام صادق (علیه السّلام)، كه چون امير المؤمنين (علیه السّلام) را غسل دادند از گوشه خانه فريادى شنيدند كه: اگر جلو تابوت را برداريد دنبالش را بردارند و اگر دنبالش را بگيريد جلوش را بردارند.
10- از حبيب سجستانى، گويد: از امام باقر (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود:
ص: 317
هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ حَبِیبٍ السِّجِسْتَانِیِّ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ : «وُلِدَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بَعْدَ مَبْعَثِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله بِخَمْسِ سِنِینَ ، وَ تُوُفِّیَتْ وَ لَهَا ثَمَانَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ خَمْسَةٌ وَ سَبْعُونَ یَوْماً(1)» .(2)
11-سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ(3) بُکَیْرٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام أَنَّهُ سَمِعَهُ یَقُولُ : «لَمَّا قُبِضَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ، أَخْرَجَهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ رَجُ-لاَنِ آخَرَانِ ، حَتّی إِذَا خَرَجُوا مِنَ الْکُوفَةِ تَرَکُوهَا عَنْ أَیْمَانِهِمْ(4) ، ثُمَّ أَخَذُوا فِی الْجَبَّانَةِ(5) حَتّی مَرُّوا بِهِ(6) إِلَی الْغَرِیِّ(7) ، فَدَفَنُوهُ(8) وَ سَوَّوْا قَبْرَهُ وَانْصَرَفُوا(9)» .(10)
بَابُ (11)مَوْلِدِ الزَّهْرَاءِ فَاطِمَةَ (12)علیهاالسلام
وُلِدَتْ فَاطِمَةُ - عَلَیْهَا وَ عَلی بَعْلِهَا السَّ-لاَمُ - بَعْدَ مَبْعَثِ رَسُولِ اللّهِ (13)صلی الله علیه و آله بِخَمْسِ سِنِینَ ؛ وَ تُوُفِّیَتْ علیهاالسلام وَ لَهَا ثَمَانَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ خَمْسَةٌ وَ سَبْعُونَ یَوْماً (14)؛ وَ بَقِیَتْ بَعْدَ أَبِیهَا صلی الله علیه و آله خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ یَوْماً . (15)
1. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ،
ص: 318
فاطمه دختر محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) 5 سال پس از بعثت متولّد شد و 18 سال و 75 روز داشت كه وفات كرد.
11- يكى از اصحاب ما از امام صادق (علیه السّلام) شنيده كه مى فرمود: چون امير المؤمنين (علیه السّلام) وفات كرد، حسن و حسين و دو مرد ديگر جنازه اش را بردند تا از شهر كوفه خارج شدند و كوفه را به سمت راست خود گذاشتند و به سوى جبانه (گورستان عمومى) رفتند تا او را به غرى گذر دادند و به خاكش سپردند و قبرش را هموار ساختند و برگشتند.
فاطمه (علیه السّلام) پنج سال پس از بعثت رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) متولد شد و 18 سال و 75 روز داشت كه وفات كرد و پس از پدرش 75 روز زنده بود.
1- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: به راستى فاطمه (علیه السّلام) پس از
ص: 319
عن ابْنِ رِئَابٍ ، عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ فَاطِمَةَ علیهاالسلام مَکَثَتْ بَعْدَ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ یَوْماً ، وَ کَانَ دَخَلَهَا حُزْنٌ شَدِیدٌ عَلی أَبِیهَا ، وَ کَانَ یَأْتِیهَا جَبْرَئِیلُ علیه السلام (1) ، فَیُحْسِنُ عَزَاءَهَا(2) عَلی أَبِیهَا ، وَ یُطَیِّبُ نَفْسَهَا ، وَ یُخْبِرُهَا(3) عَنْ أَبِیهَا وَ مَکَانِهِ ، وَ یُخْبِرُهَا بِمَا یَکُونُ بَعْدَهَا فِی ذُرِّیَّتِهَا ، وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَکْتُبُ ذلِکَ(4)» .(5)
2. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنِ الْعَمْرَکِیِّ بْنِ عَلِیٍّ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ : عَنْ(6) أَخِیهِ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ فَاطِمَةَ علیهاالسلام صِدِّیقَةٌ شَهِیدَةٌ ، وَ إِنَّ بَنَاتِ الاْءَنْبِیَاءِ لاَ یَطْمِثْنَ(7)» .(8)
3. أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ - رَحِمَهُ اللّهُ - رَفَعَهُ وَ أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ الشَّیْبَانِیِّ ، قَالَ : حَدَّثَنِی الْقَاسِمُ بْنُ مُحَمَّدٍ الرَّازِیُّ ، قَالَ : حَدَّثَنَا(9) عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْهُرْمُزَانِیُّ(10) :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهماالسلام ، قَالَ : «لَمَّا قُبِضَتْ فَاطِمَةُ علیهاالسلام ، دَفَنَهَا أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام سِرّاً ، وَ عَفَا(11) عَلی مَوْضِعِ قَبْرِهَا ، ثُمَّ قَامَ ، فَحَوَّلَ وَجْهَهُ إِلی قَبْرِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَقَالَ(12) : السَّ-لاَمُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللّهِ عَنِّی ؛ وَ السَّ-لاَمُ عَلَیْکَ عَنِ ابْنَتِکَ وَ زَائِرَتِکَ وَ الْبَائِتَةِ فِی الثَّری(13) بِبُقْعَتِکَ(14) وَ الْمُخْتَارِ(15) اللّهُ لَهَا سُرْعَةَ اللِّحَاقِ بِکَ ، قَلَّ یَا رَسُولَ اللّهِ عَنْ صَفِیَّتِکَ(16) صَبْرِی ، وَ عَفَا عَنْ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ تَجَلُّدِی(17) إِلاَّ(18) أَنَّ لي
ص: 320
پدرش هفتاد و پنج روز زنده ماند، اندوه سختى از مرگ پدرش در دل او در آمد، جبرئيل نزد او مى آمد و نسبت به پدرش به او سر سلامتى خوبى مى داد و او را خوش دل مى كرد و از حال پدرش و جاى او به او گزارش مى داد و آنچه در آينده به نژاد او پيش مى آيد به او گزارش مى داد و على (علیه السّلام) آنها را مى نوشت.
2- از ابى الحسن (علیه السّلام)، فرمود:
به راستى فاطمه (علیه السّلام) صدّيقه بود و شهيد شد و به راستى دختران پيغمبران خونِ حيض نبينند.
3- حسين بن على (علیه السّلام) فرمود: چون فاطمه (علیه السّلام) وفات كرد، امير المؤمنين (علیه السّلام) او را نهانى به خاك سپرد و جاى قبرش را ناپديد كرد و سپس ايستاد و رو به قبر رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) كرد و گفت:
درود بر تو اى رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )، از طرف من و از طرف دخترت و ديدار كنت و آنكه در بقعه تو زير خاك خوابيد و خدا براى او خواست كه هر چه زودتر به تو رسد، يا رسول الله از برگزيده تو شكيبائى من كم، و از سيده زنان عالميان خوددارى من نابود است، جز اين كه همدردى در روش جدائى از تو مرا تسليت بخشد (رو به فاطمه كرد و فرمود:) من تو را به دست خود در لحد قبرت روى خاك خوابانيدم و سرت روى سينه ام بود كه جان دادى. آرى در كتاب خدا بهترين پذيرائى ثبت است كه إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ. سپرده، برگشت و گروى، دريافت شد و زهراء ربوده گرديد. يا رسول الله، ديگر در نظرم آسمان سبز فام و زمين تيره، چه
ص: 321
فِی التَّأَسِّی لِی(1) بِسُنَّتِکَ فِی فُرْقَتِکَ مَوْضِعَ تَعَزٍّ(2) ، فَلَقَدْ(3) وَسَّدْتُکَ(4) فِی مَلْحُودَةِ(5) قَبْرِکَ ، وَ فَاضَتْ نَفْسُکَ بَیْنَ نَحْرِی وَ صَدْرِی ، بَلی(6) وَ فِی کِتَابِ اللّهِ لِی(7) أَنْعَمُ الْقَبُولِ «إِنَّا(8) لِلّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ»(9) ، قَدِ اسْتُرْجِعَتِ الْوَدِیعَةُ، وَ أُخِذَتِ(10) الرَّهِینَةُ، وَ أُخْلِسَتِ(11) الزَّهْرَاءُ، فَمَا أَقْبَحَ الْخَضْرَاءَ وَ الْغَبْرَاءَ(12) یَا رَسُولَ اللّهِ ، أَمَّا حُزْنِی فَسَرْمَدٌ(13) ؛ وَ أَمَّا لَیْلِی فَمُسَهَّدٌ(14) ، وَ هَمٌّ(15) لاَ یَبْرَحُ مِنْ قَلْبِی أَوْ یَخْتَارَ اللّهُ لِی دَارَکَ الَّتِی أَنْتَ فِیهَا مُقِیمٌ ، کَمَدٌ(16) مُقَیِّحٌ(17) ، وَ هَمٌّ مُهَیِّجٌ ، سَرْعَانَ مَا فَرَّقَ بَیْنَنَا ، وَ إِلَی اللّهِ أَشْکُو ، وَ سَتُنْبِئُکَ(18) ابْنَتُکَ بِتَظَافُرِ(19) أُمَّتِکَ عَلی هَضْمِهَا(20) ، فَأَحْفِهَا(21) السُّوءَالَ ، وَ اسْتَخْبِرْهَا الْحَالَ ، فَکَمْ مِنْ غَلِیلٍ(22) مُعْتَلِجٍ بِصَدْرِهَا(23) لَمْ تَجِدْ إِلی ··· بَثِّهِ(24) سَبِیلاً ، وَ سَتَقُولُ ، وَ یَحْکُمُ اللّهُ وَ هُوَ خَیْرُ الْحَاکِمِینَ(25) .
سَ-لاَمَ مُوَدِّعٍ لاَ قَالٍ(26) وَ لاَ سَئِمٍ(27) ، فَإِنْ أَنْصَرِفْ فَ-لاَ عَنْ مَ-لاَلَةٍ ، وَ إِنْ أُقِمْ فَ-لاَ عَنْ سُوءِ ظَنٍّ بِمَا وَعَدَ اللّهُ الصَّابِرِینَ ، وَاهَ(28) وَاهاً ، وَ الصَّبْرُ أَیْمَنُ وَ أَجْمَلُ ، وَ لَوْ لاَ غَلَبَةُ الْمُسْتَوْلِینَ لَجَعَلْتُ الْمُقَامَ وَ اللَّبْثَ لِزَاماً مَعْکُوفاً ، وَ لاَءَعْوَلْتُ(29) إِعْوَالَ الثَّکْلی(30) عَلی جَلِیلِ الرَّزِیَّةِ(31) ، فَبِعَیْنِ اللّهِ تُدْفَنُ ابْنَتُکَ سِرّاً ، وَ تُهْضَمُ(32) حَقَّهَا(33) ، وَ تُمْنَعُ(34) إِرْثَهَا(35) ، وَ لَمْ یَتَبَاعَدِ الْعَهْدُ(36) ، وَ لَمْ یَخْلَقْ(37) مِنْکَ الذِّکْرُ ، وَ إِلَی اللّهِ یَا رَسُولَ اللّهِ الْمُشْتَکی ، وَ فِیکَ یَا رَسُولَ اللّهِ أَحْسَنُ الْعَزَاءِ ، صَلَّی اللّهُ عَلَیْکَ ، وَ عَلَیْهَا السَّ-لاَمُ وَ الرِّضْوَانُ» .(38)
4. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنْ
ص: 322
اندازه زشت است، اندوه من پايان پذير نيست و شبم همه در بى خوابى گذرد و غمى دارم كه از دل نرود مگر اين كه خدا برايم همان خانه بقائى را برگزيند كه تو در آن جاى دارى، غصه اى دلخون كن و اندوهى هيجان خيز و غم انگيز، چه زود ميان ما جدائى افتاد.
من به خدا شكايت برم، (يا رسول الله) دختر به تو گزارش دهد كه امّتت براى بردن خلافت همدست شدند، خوب از او پرسش كن و گزارش وضع را از او بخواه، چه بسا دل سوخته اى كه دلش چون دريا مى جوشد و مى خروشد و راهى براى پراكندن در دل خود ندارد، و محققاً فاطمه در دل، مرا مى گويد، و خدا در باره آن، قضاوت مى كند و او بهترين قضاوت كننده ها است.
درود وداع كننده اى كه نه دل باز گرفته و نه خسته شده، اگر بر گردم از ملال و خسته شدن نيست و اگر در اينجا بمانم از بدگمانى به وعده اى كه خدا به صابران داده نيست.
واى، واى شكيبائى خوش نماتر و زيباتر است، اگر چيرگى دشمنان زور گو نبود و بيم سرزنش آنان نمى رفت و ترس از غلبه آنها بر قبرت نداشتم، اقامت بر سر قبرت را چون معتكفان ملازمت مى كردم و چون زن بچه مرده بر مرگ جانگداز تو شيون مى نمودم.
(يا رسول الله) در برابر ديدار خدا، دخترت نهانى دفن شود و حق او را ببرند و ارث او را ندهند با اين كه عهد تو با مردم دير نشده و يادت كهنه نگرديده، به سوى خدايا رسول الله شكوه بايد و در باره حضرت تو تسليت نيك شايد، رحمت خدا بر تو، و بر فاطمه درود و رضوان.
4- مفضل گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم: چه كس
ص: 323
أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنِ الْمُفَضَّلِ(1) :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام (2) : مَنْ غَسَّلَ(3) فَاطِمَةَ علیهاالسلام ؟ قَالَ : «ذَاکَ(4) أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ». وَ کَأَنِّی(5) اسْتَعْظَمْتُ(6) ذلِکَ مِنْ قَوْلِهِ ، فَقَالَ(7) : «کَأَنَّکَ ضِقْتَ(8) بِمَا(9) أَخْبَرْتُکَ بِهِ ؟» ، قَالَ(10) : فَقُلْتُ(11) : قَدْ کَانَ ذَاکَ(12) جُعِلْتُ فِدَاکَ ، قَالَ(13) :
فَقَالَ : «لاَ تَضِیقَنَّ ؛ فَإِنَّهَا صِدِّیقَةٌ ، وَ(14) لَمْ یَکُنْ یُغَسِّلُهَا(15) إِلاَّ صِدِّیقٌ ، أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ مَرْیَمَ لَمْ یُغَسِّلْهَا إِلاَّ عِیسی(16)؟» .(17)
5. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجُعْفِیِّ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیهماالسلام ، قَالاَ : «إِنَّ فَاطِمَةَ علیهاالسلام لَمَّا أَنْ(18) کَانَ مِنْ أَمْرِهِمْ مَا کَانَ ، أَخَذَتْ بِتَ-لاَبِیبِ(19) عُمَرَ ، فَجَذَبَتْهُ إِلَیْهَا ، ثُمَّ قَالَتْ : أَمَا وَ اللّهِ ، یَا ابْنَ الْخَطَّابِ ، لَوْ لاَ أَنِّی أَکْرَهُ أَنْ یُصِیبَ الْبَ-لاَءُ مَنْ لاَ ذَنْبَ لَهُ ، لَعَلِمْتَ أَنِّی(20) سَأُقْسِمُ عَلَی اللّهِ(21) ، ثُمَّ أَجِدُهُ سَرِیعَ الاْءِجَابَةِ» .(22)
6 . وَ بِهذَا الاْءِسْنَادِ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ ، عَنْ یَزِیدَ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «لَمَّا وُلِدَتْ فَاطِمَةُ علیهاالسلام ، أَوْحَی اللّهُ إِلی مَلَکٍ ، فَأَنْطَقَ(23) بِهِ لِسَانَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ، فَسَمَّاهَا فَاطِمَةَ ، ثُمَّ قَالَ(24) : إِنِّی فَطَمْتُکِ(25) بِالْعِلْمِ ، وَ فَطَمْتُکِ مِنَ(26) الطَّمْثِ(27)».
ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام : «وَ اللّهِ ، لَقَدْ فَطَمَهَا اللّهُ بِالْعِلْمِ وَ عَنِ الطَّمْثِ فِی الْمِیثَاقِ(28)» .(29)
7. وَ بِهذَا الاْءِسْنَادِ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ،
ص: 324
فاطمه (علیه السّلام) را غسل داد؟ فرمود: امير المؤمنين بود، و من مثل اين كه اين گفته حضرت را بزرگ شمردم، به من فرمود: گويا از آنچه به تو خبر دادم تنگدل شدى؟ گفتم: گويا چنين باشد، قربانت گردم.
گويد: فرمود: تنگدل مباش، زيرا فاطمه صدّيقه بود و او را نبايد غسل دهد، جز صدّيق، آيا نمى دانى كه مريم (علیه السّلام) را جز خود حضرت عيسى (علیه السّلام) غسل نداد.
5- امام باقر (علیه السّلام) و امام صادق (علیه السّلام) فرمودند: به راستى فاطمه (علیه السّلام)- چون آن مردم كردند آنچه كردند- (يعنى بى اذن وارد خانه او شدند و على (علیه السّلام) را به مسجد بردند) گريبان عمر را گرفت و به سوى خود كشيد و فرمود: هلا به خدا اى پسر خطاب، اگر به من ناخوش نبود كه بلاء به بى گناه برسد، مى دانستى كه خدا را قسم مى دادم و مى فهميدى كه زود مستجاب مى كند.
6- امام باقر (علیه السّلام) فرمود: چون فاطمه (علیه السّلام) متولد شد، خدا به فرشته اى وحى كرد و به وسيله آن زبان محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را گشود تا او را فاطمه ناميد، سپس فرمود: من تو را با دانش از شير باز گرفتم و تو را از حيض بريدم، سپس امام باقر (علیه السّلام) فرمود: به خدا كه خداوند او را به علم و دانش از شير باز گرفت و هم او را از حيض بركنار داشت از روز ميثاق.
7- امام باقر (علیه السّلام) فرمود كه: پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) به فاطمه (علیه السّلام)
ص: 325
عَنْ جَابِرٍ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِفَاطِمَةَ علیهاالسلام : یَا فَاطِمَةُ ، قُومِی فَأَخْرِجِی تِلْکَ الصَّحْفَةَ(1) ، فَقَامَتْ فَأَخْرَجَتْ(2) صَحْفَةً(3) فِیهَا ثَرِیدٌ(4) وَ عُرَاقٌ(5) یَفُورُ(6) ، فَأَکَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهم السلام ثَ-لاَثَةَ عَشَرَ یَوْماً ، ثُمَّ إِنَّ أُمَّ أَیْمَنَ رَأَتِ الْحُسَیْنَ مَعَهُ شَیْءٌ ، فَقَالَتْ لَهُ : مِنْ أَیْنَ لَکَ هذَا ؟ قَالَ : إِنَّا لَنَأْکُلُهُ مُنْذُ أَیَّامٍ ، فَأَتَتْ أُمُّ أَیْمَنَ فَاطِمَةَ ، فَقَالَتْ : یَا فَاطِمَةُ ، إِذَا کَانَ عِنْدَ أُمِّ أَیْمَنَ شَیْءٌ ، فَإِنَّمَا هُوَ لِفَاطِمَةَ وَ وُلْدِهَا(7) ، وَ إِذَا کَانَ عِنْدَ فَاطِمَةَ شَیْءٌ ، فَلَیْسَ لاِءُمِّ أَیْمَنَ مِنْهُ شَیْءٌ ؟ فَأَخْرَجَتْ لَهَا مِنْهُ ، فَأَکَلَتْ مِنْهُ أُمُّ أَیْمَنَ وَ نَفِدَتِ الصَّحْفَةُ ، فَقَالَ لَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : أَمَا لَوْ لاَ أَنَّکِ أَطْعَمْتِهَا(8) لاَءَکَلْتِ مِنْهَا أَنْتِ وَ ذُرِّیَّتُکِ إِلی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ».
ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام : «وَ الصَّحْفَةُ عِنْدَنَا ، یَخْرُجُ بِهَا(9) قَائِمُنَا علیه السلام فِی زَمَانِهِ» .(10)
8. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ(11) ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ ، قَالَ :
سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ : «بَیْنَا رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله جَالِسٌ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ مَلَکٌ لَهُ أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ وَجْهاً ، فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ ، لَمْ أَرَکَ فِی مِثْلِ هذِهِ الصُّورَةِ ؟ قَالَ الْمَلَکُ : لَسْتُ بِجَبْرَئِیلَ یَا مُحَمَّدُ(12) ، بَعَثَنِی اللّهُ - عَزَّ وَ جَلَّ - أَنْ أُزَوِّجَ النُّورَ مِنَ النُّورِ ، قَالَ : مَنْ(13) مِمَّنْ ؟ قَالَ : فَاطِمَةَ مِنْ عَلِیٍّ» .
قَالَ : «فَلَمَّا وَلَّی الْمَلَکُ إِذَا(14) بَیْنَ
ص: 326
فرمود: اى فاطمه برخيز و آن سينى را بياور، برخاست و سينى را برآورد و در آن تريد و قطعه گوشت با استخوانى بود كه مى جوشيد و پيغمبر و على و فاطمه و حسن و حسين تا 13 روز از آن مى خوردند.
سپس امّ أيمن حسين (علیه السّلام) را ديد كه چيزى دارد، به او گفت:
اين را از كجا آوردى؟ گفت: ما چند روز است كه از اين مى خوريم، امّ أيمن نزد فاطمه (علیه السّلام) آمد و گفت: اى فاطمه، امّ أيمن هر چه دارد از آن فاطمه و اولاد او است و چون فاطمه چيزى يابد امّ أيمن بهره اى از آن ندارد؟ فاطمه چيزى از آن سينى براى امّ أيمن آورد تا از آن خورد و فوراً آن سينى ناپديد شد، پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) به او فرمود:
اگر نبود كه از آن به امّ أيمن خوراندى تو و نژادت تا قيامت از آن مى خورديد، سپس امام باقر (علیه السّلام) فرمود: آن سينى نزد ما است و قائم ما (علیه السّلام) در زمان خود آن را بيرون مى آورد.
8- على بن جعفر گويد: شنيدم ابو الحسن (علیه السّلام) مى فرمود: در اين ميان كه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نشسته بود به ناگاه فرشته اى بر او در آمد كه بيست و چهار رو داشت، رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) به او فرمود:
اى دوستم جبرئيل من تو را در اين صورت نديده بودم، آن فرشته گفت: اى محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) من جبرئيل نيستم، خدا مرا فرستاده كه نور را به نور تزويج كنم.
فرمود: چه كسى را با چه كسى؟ گفت: فاطمه را به على، فرمود: چون آن فرشته پشت كرد به ناگاه ميان دو شانه اش نقش
ص: 327
کَتِفَیْهِ(1) : مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ ، عَلِیٌّ وَصِیُّهُ ، فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مُنْذُ کَمْ کُتِبَ هذَا بَیْنَ کَتِفَیْکَ ؟ فَقَالَ : مِنْ قَبْلِ أَنْ یَخْلُقَ اللّهُ آدَمَ بِاثْنَیْنِ وَ عِشْرِینَ أَلْفَ عَامٍ» .(2)
9. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ غَیْرُهُ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ ، قَالَ :
سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنْ قَبْرِ فَاطِمَةَ علیهاالسلام ، فَقَالَ(3) : «دُفِنَتْ فِی بَیْتِهَا ، فَلَمَّا زَادَتْ بَنُو أُمَیَّةَ فِی الْمَسْجِدِ صَارَتْ(4) فِی الْمَسْجِدِ» .(5)
10 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنِ الْخَیْبَرِیِّ ، عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ یَقُولُ : «لَوْ لاَ أَنَّ اللّهَ - تَبَارَکَ وَ تَعَالی - خَلَقَ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام لِفَاطِمَةَ علیهاالسلام ، مَا کَانَ لَهَا کُفْوٌ عَلی ظَهْرِ(6) الاْءَرْضِ مِنْ آدَمَ ··· وَ مَنْ(7) دُونَهُ(8)» .(9)
بَابُ (10)مَوْلِدِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَیْهِمَا وُلِدَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهماالسلام فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فِی سَنَةِ بَدْرٍ ، سَنَةِ اثْنَتَیْنِ بَعْدَ الْهِجْرَةِ .
وَ رُوِیَ : أَنَّهُ وُلِدَ فِی سَنَةِ ثَ-لاَثٍ ؛ وَ مَضی علیه السلام فِی شَهْرِ صَفَرٍ فِی آخِرِهِ مِنْ سَنَةِ تِسْعٍ وَ أَرْبَعِینَ ؛ وَ مَضی وَ هُوَ
ص: 328
بود محمد رسول خدا، على وصى او است، رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود:
از چه زمانى اين ميان دو شانه ات نوشته است؟ فرمود: بيست و در هزار سال پيش از آنكه خدا آدم را بيافريند.
9- احمد بن محمد بن ابى نصر گويد: از امام رضا (علیه السّلام) پرسيدم از قبر فاطمه (علیه السّلام)، در پاسخ فرمود كه: در خانه خودش دفن شد و چون بنى اميه به مسجد مدينه افزودند جزء مسجد شد.
10- يونس بن ظبيان گويد: از امام صادق (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود:
اگر نبود كه خدا تبارك و تعالى امير المؤمنين (علیه السّلام) را آفريد براى همسرى فاطمه (علیه السّلام) همسرى براى او نبود در روى زمين از آدم (علیه السّلام) تا هر بشرى كه پس از وى باشد.
حسن بن على (علیه السّلام) در ماه رمضان سال بدر سنه دوم هجرت متولد شد و روايتى است كه در سال سوم هجرت متولد شده و در آخر ماه صفر سال 49 هجرت وفات كرد، 47 سال و 6 ماه داشت
ص: 329
ابْنُ سَبْعٍ وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ أَشْهُرٍ . وَ أُمُّهُ فَاطِمَةُ بِنْتُ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله . (1)
1. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِسْحَاقَ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ (2)، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ :
عَمَّنْ سَمِعَ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: «لَمَّا حَضَرَتِ الْحَسَنَ (3)علیه السلام الْوَفَاةُ بَکی ، فَقِیلَ لَهُ : یَا ابْنَ (4)رَسُولِ اللّهِ ، تَبْکِی (5)وَ مَکَانُکَ مِنْ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله (6)الَّذِی أَنْتَ بِهِ (7)، وَ قَدْ قَالَ فِیکَ (8)
مَا قَالَ ، وَ قَدْ حَجَجْتَ عِشْرِینَ حَجَّةً مَاشِیاً(9) ، وَ قَدْ قَاسَمْتَ(10) مَالَکَ ثَ-لاَثَ مَرَّاتٍ حَتّی النَّعْلَ بِالنَّعْلِ(11) ؟
فَقَالَ : إِنَّمَا أَبْکِی(12) لِخَصْلَتَیْنِ : لِهَوْلِ(13) الْمُطَّلَعِ(14) ، وَ فِرَاقِ الاْءَحِبَّةِ» .(15)
2. سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللّهِ وَ عَبْدُ اللّهِ بْنُ جَعْفَرٍ ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ ، عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ(16) ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ(17) ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «قُبِضَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهماالسلام وَ هُوَ ابْنُ سَبْعٍ وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً ، فِی عَامِ(18) خَمْسِینَ سَنَةً(19) ؛ عَاشَ بَعْدَ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله أَرْبَعِینَ سَنَةً» .(20)
3 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ ، عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ ، قَالَ : إِنَّ جَعْدَةَ بِنْتَ الاْءَشْعَثِ(21) بْنِ قَیْسٍ الْکِنْدِیِّ سَمَّتِ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما
ص: 330
و مادرش فاطمه دختر رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بود.
1- از قول كسى كه از امام باقر (علیه السّلام) شنيده كه مى فرمود:
چون مرگ حسن (علیه السّلام) در رسيد گريست، به او عرض شد: يا بن رسول الله، تو با اين مقامى كه نسبت به رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) دارى گريه مى كنى؟ با آنچه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) در باره تو گفته و با اينكه بيست بار پياده به مكه رفتى و سه بار هر چه داشتى در راه خدا دو نيمه كردى تا برسد به كفش پا، فرمود: من از دو خصلت مى گريم:
1- از هراس موقف روز قيامت (از هراس آنچه پس از من به امت گذرد، از هراس حادثه ناگوار كربلا خ ل).
2- از جدائى دوستان.
2- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: حسن بن على (علیه السّلام) وفات كرد و 47 سال داشت در سال پنجاهم از هجرت، پس از رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) چهل سال زنده بود.
3- از ابى بكر حضرمى گفت: جعده بنت اشعث بن قيس كندى بود كه حسن بن على (علیه السّلام) را با كنيزك وى زهر داد، آن كنيزك زهر را قى كرد ولى زهر امام حسن (علیه السّلام) در شكمش ماند
ص: 331
السلام ، وَ سَمَّتْ مَوْلاَةً لَهُ ، فَأَمَّا مَوْلاَتُهُ فَقَاءَتِ السَّمَّ ؛ وَ أَمَّا الْحَسَنُ فَاسْتَمْسَکَ فِی بَطْنِهِ ، ثُمَّ انْتَفَطَ(1) بِهِ ، فَمَاتَ .(2)
4. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی وَ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ ، عَنِ الْقَاسِمِ النَّهْدِیِّ(3) ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ ، عَنِ الْکُنَاسِیِّ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «خَرَجَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهماالسلام فِی بَعْضِ عُمَرِهِ(4) - وَ مَعَهُ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِ الزُّبَیْرِ کَانَ یَقُولُ بِإِمَامَتِهِ(5) - فَنَزَلُوا فِی مَنْهَلٍ(6) مِنْ تِلْکَ الْمَنَاهِلِ(7) تَحْتَ نَخْلٍ یَابِسٍ قَدْ یَبِسَ مِنَ الْعَطَشِ(8) ، فَفُرِشَ لِلْحَسَنِ علیه السلام تَحْتَ نَخْلَةٍ ، وَ فُرِشَ لِلزُّبَیْرِیِّ بِحِذَاهُ(9) تَحْتَ نَخْلَةٍ أُخْری».
قَالَ : «فَقَالَ الزُّبَیْرِیُّ - وَ رَفَعَ رَأْسَهُ - : لَوْ کَانَ فِی هذَا النَّخْلِ رُطَبٌ لاَءَکَلْنَا مِنْهُ(10) ، فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ علیه السلام : وَ إِنَّکَ لَتَشْتَهِی الرُّطَبَ ؟ فَقَالَ الزُّبَیْرِیُّ : نَعَمْ».
قَالَ : «فَرَفَعَ(11) یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ ، فَدَعَا بِکَ-لاَمٍ لَمْ أَفْهَمْهُ(12) ، فَاخْضَرَّتِ النَّخْلَةُ ، ثُمَّ صَارَتْ إِلی حَالِهَا ، فَأَوْرَقَتْ ، وَ حَمَلَتْ رُطَباً ، فَقَالَ(13) الْجَمَّالُ الَّذِی اکْتَرَوْا مِنْهُ : سِحْرٌ(14) وَ اللّهِ» .
قَالَ : «فَقَالَ(15) الْحَسَنُ علیه السلام : وَیْلَکَ ، لَیْسَ بِسِحْرٍ ، وَ لکِنْ دَعْوَةُ ابْنِ نَبِیٍّ مُسْتَجَابَةٌ(16)».
قَالَ : «فَصَعِدُوا إِلَی(17) النَّخْلَةِ ، فَصَرَمُوا(18) مَا کَانَ فِیهَا(19) ، ···
5. أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ ، عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَنْ رِجَالِهِ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ الْحَسَنَ(22) علیه السلام قَالَ : إِنَّ لِلّهِ مَدِینَتَیْنِ : إِحْدَاهُمَا بِالْمَشْرِقِ ، وَ الاْءُخْری بِالْمَغْرِبِ ، عَلَیْهِمَا سُورٌ(23) مِنْ حَدِیدٍ ،
ص: 332
و باد كرد (جوش آمد- و جگر را انداخت خ ل) و آن حضرت وفات كرد.
4- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: حسن بن على (علیه السّلام) در يك سالى براى عمره با مردى از فرزندان زبير كه عقيده به امامتش داشت به سفرى بيرون شد و در آبگاهى زير نخله خشكى بار انداختند، آن نخله از بى آبى خشك شده بود، براى امام حسن زير آن نخله خشك فرش انداختند و براى آن زبيرى زير نخله ديگرى برابر آن حضرت.
امام صادق (علیه السّلام) فرمود: آن زبيرى سر برداشت و گفت: اگر اين نخله رطبى داشت ما از آن مى خورديم، امام حسن به او فرمود:
تو ميل رطب دارى؟ زبيرى گفت: آرى، زبيرى گفت: آن حضرت دست به آسمان برداشت و سخنى گفت كه من آن را نفهميدم آن نخله سبز شد و به حال آمد و برگ كرد و رطب آورد، جمّالى كه شتر از او كرايه كرده بودند گفت: به خدا جادو است.
امام حسن (علیه السّلام) به او فرمود: واى بر تو جادو نيست ولى دعاى مستجاب پسر پيغمبر است، گويد: به نخله برآمدند و آنچه در آن بود چيدند و براى آنها بس بود.
5- از امام صادق (علیه السّلام) كه امام حسن (علیه السّلام) فرمود: به راستى براى خدا دو شهر است يكى در مشرق و ديگرى در مغرب، برگرد هر دو باروئى است آهنين و بر هر كدام هزار هزار در است و در آنها هفتاد هزار هزار زبان است كه زبان هر دسته جز زبان همشهرى ديگر
ص: 333
وَ عَلی کُلِّ وَاحِدٍ(1) مِنْهُمَا(2) أَلْفُ أَلْفِ مِصْرَاعٍ(3) ، وَ فِیهَا(4) سَبْعُونَ أَلْفَ أَلْفِ لُغَةٍ ، یَتَکَلَّمُ(5) کُلُّ لُغَةٍ بِخِ-لاَفِ لُغَةِ(6) صَاحِبِهَا(7) ، وَ أَنَا أَعْرِفُ جَمِیعَ اللُّغَاتِ وَ مَا فِیهِمَا وَ مَا بَیْنَهُمَا ؛ وَ مَا عَلَیْهِمَا(8) حُجَّةٌ غَیْرِی وَ غَیْرُ(9) الْحُسَیْنِ أَخِی(10)» .(11)
6. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ ، عَنْ صَنْدَلٍ(12) ، عَنْ أَبِی أُسَامَةَ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «خَرَجَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام إِلی مَکَّةَ سَنَةً مَاشِیاً ، فَوَرِمَتْ قَدَمَاهُ ، فَقَالَ لَهُ بَعْضُ مَوَالِیهِ : لَوْ رَکِبْتَ لَسَکَنَ عَنْکَ هذَا الْوَرَمُ ، فَقَالَ : کَلاَّ ، إِذَا أَتَیْنَا هذَا الْمَنْزِلَ ، فَإِنَّهُ یَسْتَقْبِلُکَ أَسْوَدُ وَ(13) مَعَهُ دُهْنٌ ، فَاشْتَرِ مِنْهُ ، وَ لاَ تُمَاکِسْهُ .
فَقَالَ لَهُ مَوْلاَهُ : بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی ، مَا قَدِمْنَا مَنْزِلاً فِیهِ أَحَدٌ یَبِیعُ هذَا الدَّوَاءَ ، فَقَالَ(14) : بَلی إِنَّهُ أَمَامَکَ دُونَ الْمَنْزِلِ ، فَسَارَا مِیلاً ، فَإِذَا هُوَ بِالاْءَسْوَدِ ، فَقَالَ الْحَسَنُ(15) علیه السلام لِمَوْلاَهُ : دُونَکَ الرَّجُلَ ، فَخُذْ مِنْهُ الدُّهْنَ ، وَ أَعْطِهِ الثَّمَنَ ، فَقَالَ الاْءَسْوَدُ : یَا غُ-لاَمُ ، لِمَنْ أَرَدْتَ هذَا الدُّهْنَ ؟ فَقَالَ : لِلْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهماالسلام ، فَقَالَ : انْطَلِقْ بِی إِلَیْهِ ، فَانْطَلَقَ فَأَدْخَلَهُ(16) إِلَیْهِ ، فَقَالَ لَهُ : بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی ، لَمْ أَعْلَمْ أَنَّکَ تَحْتَاجُ إِلی هذَا ، أَ وَ تَری ذلِکَ ، وَ لَسْتُ آخُذُ لَهُ ثَمَناً ، إِنَّمَا أَنَا مَوْلاَکَ ، وَ لکِنِ ادْعُ اللّهَ أَنْ یَرْزُقَنِی ذَکَراً سَوِیّاً یُحِبُّکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ ؛ فَإِنِّی خَلَّفْتُ أَهْلِی تَمْخَضُ(17) ، فَقَالَ : انْطَلِقْ إِلی مَنْزِلِکَ ، فَقَدْ وَهَبَ اللّهُ لَکَ ذَکَراً سَوِیّاً ، وَ هُوَ مِنْ شِیعَتِنَا» .(18)
ص: 334
است من همه اين زبانها و آنچه در اين دو شهر است و در ميان آنها مى دانم و در اين دو شهر حجتى و امامى جز من و جز برادرم حسين نيست.
6- از امام صادق (علیه السّلام): حسن بن على (علیه السّلام) يك سال پياده به مكه مى رفت و دو پايش ورم برداشت يكى از وابسته هايش عرض كرد:
اگر سوار شويد، اين ورم فرو نشيند، فرمود: نه هرگز، وقتى به اين منزل برسيم مرد سياهى جلوت آيد كه روغنى با خود دارد، آن را بخر و در بهاى آن با او چانه نزن، وابسته آن حضرت گفت: پدر و مادرم قربانت ما به هيچ منزلى نرسيديم كه كسى باشد و چنين دوائى بفروشد، به او فرمود: چرا، آن مرد در پيش تو است اندكى به اين منزل مانده، يك ميل راه طى كردند بناگاه آن سياه پيدا شد، امام حسن (علیه السّلام) فرمود: برو نزد اين مرد و دارو را از او بگير و بهايش را به او بده، آن سياه گفت: اى غلام اين روغن را براى كى مى خواهى؟ گفت: براى حسن بن على (علیه السّلام)، گفت: مرا نزد آن حضرت ببر، او را آورد خدمت آن حضرت رسانيد، سياه به آن حضرت عرض كرد: پدر و مادرم قربانت من نمى دانستم شما نياز به اين دارو داريد، تو خودت اين را مى دانى؟ من در برابر آن بهائى نمى گيرم همانا من غلام شما هستم ولى نزد خدا دعا كن كه يك پسر درستى به من بدهد و دوستدار شما خانواده باشد، زيرا من خانواده خود را در حال درد زائيدن گذاشتم و آمدم، امام حسن (علیه السّلام) فرمود: به منزلت برو كه خدا به تو پسر درستى بخشيده و او از شيعيان ما است.
ص: 335
بَابُ(1) مَوْلِدِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهماالسلام وُلِدَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهماالسلام (2) فِی سَنَةِ ثَ-لاَثٍ ؛ وَ قُبِضَ علیه السلام فِی شَهْرِ الْمُحَرَّمِ(3) مِنْ سَنَةِ إِحْدی وَ سِتِّینَ مِنَ الْهِجْرَةِ ، وَ لَهُ سَبْعٌ وَ خَمْسُونَ سَنَةً وَ أَشْهُرٌ ؛ قَتَلَهُ عُبَیْدُ اللّهِ بْنُ زِیَادٍ - لَعَنَهُ اللّهُ(4) - فِی خِ-لاَفَةِ یَزِیدَ بْنِ مُعَاوِیَةَ - لَعَنَهُ اللّهُ - وَ هُوَ عَلَی الْکُوفَةِ ؛ وَ کَانَ عَلَی الْخَیْلِ الَّتِی حَارَبَتْهُ وَ قَتَلَتْهُ عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ - لَعَنَهُ اللّهُ - بِکَرْبَ-لاَءَ یَوْمَ الاْءِثْنَیْنِ لِعَشْرٍ خَلَوْنَ مِنَ الْمُحَرَّمِ . وَ أُمُّهُ فَاطِمَةُ بِنْتُ(5) رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله .(6)
1. سَعْدٌ وَ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ(7) جَمِیعاً ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ ، عَنْ أَخِیهِ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «قُبِضَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهماالسلام یَوْمَ عَاشُورَاءَ وَ هُوَ ابْنُ سَبْعٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً» .(8)
2. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ الْعَرْزَمِیِّ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «کَانَ(9) بَیْنَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام طُهْرٌ(10) ، وَ کَانَ بَیْنَهُمَا فِی
ص: 336
حسين بن على (علیه السّلام) سال سوم هجرت متولد شد و در ماه محرم سال 61 از هجرت در 57 سالگى در گذشت، عبيد الله بن زياد لعنه الله در دوران خلافت يزيد بن معاويه لعنه الله وقتى حاكم بر كوفه بود آن حضرت را شهيد كرد، و فرمانده قشونى كه با آن حضرت جنگيد و او را كشت عمر بن سعد لعنه الله بود، اين واقعه روز دوشنبه دهم محرم اتفاق افتاد، مادرش فاطمه (علیه السّلام) دختر رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بود.
1- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:
حسين بن على (علیه السّلام) روز عاشوراء در سن پنجاه و هفت سالگى جان داد.
2- فرمود:
ميان حسن و حسين (علیه السّلام) يك طُهر (كمترش ده روز است) فاصله بود و فاصله ولادت آنها 6 ماه و 2 روز بود.
ص: 337
الْمِی-لاَدِ سِتَّةُ أَشْهُرٍ وَ عَشْرٌ(1)» .(2)
3 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ؛ وَ(3) الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ ، عَنْ أَبِی خَدِیجَةَ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «لَمَّا حَمَلَتْ(4) فَاطِمَةُ علیهاالسلام بِالْحُسَیْنِ علیه السلام ، جَاءَ جَبْرَئِیلُ إِلی رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَقَالَ : إِنَّ فَاطِمَةَ سَتَلِدُ غُ-لاَماً تَقْتُلُهُ أُمَّتُکَ مِنْ بَعْدِکَ ، فَلَمَّا حَمَلَتْ فَاطِمَةُ علیهاالسلام بِالْحُسَیْنِ علیه السلام کَرِهَتْ حَمْلَهُ ، وَ حِینَ وَضَعَتْهُ(5) کَرِهَتْ وَضْعَهُ(6)».
ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «لَمْ تُرَ فِی الدُّنْیَا أُمٌّ تَلِدُ غُ-لاَماً تَکْرَهُهُ(7) ، وَ لکِنَّهَا کَرِهَتْهُ(8) ؛ لِمَا عَلِمَتْ أَنَّهُ سَیُقْتَلُ».
قَالَ : «وَ فِیهِ نَزَلَتْ هذِهِ الاْآیَةُ : «وَ وَصَّیْنَا الاْءِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْسَاناً(9) حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً»(10)» .(11)
4 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو الزَّیَّاتِ ، عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام نَزَلَ عَلی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ، فَقَالَ لَهُ : یَا مُحَمَّدُ ، إِنَّ اللّهَ یُبَشِّرُکَ بِمَوْلُودٍ یُولَدُ(12) مِنْ فَاطِمَةَ تَقْتُلُهُ(13) أُمَّتُکَ مِنْ بَعْدِکَ .
فَقَالَ : یَا جَبْرَئِیلُ ، وَ عَلی رَبِّیَ السَّ-لاَمُ ، لاَ حَاجَةَ لِی فِی مَوْلُودٍ یُولَدُ مِنْ فَاطِمَةَ تَقْتُلُهُ أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی .
فَعَرَجَ(14) ، ثُمَّ هَبَطَ علیه السلام ، فَقَالَ(15) لَهُ مِثْلَ ذلِکَ ، فَقَالَ : یَا جَبْرَئِیلُ ، وَ عَلی رَبِّیَ السَّ-لاَمُ ، لاَ حَاجَةَ لِی فِی مَوْلُودٍ تَقْتُلُهُ أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی ، فَعَرَجَ جَبْرَئِیلُ إِلَی السَّمَاءِ ، ثُمَّ
ص: 338
3- فرمود: چون فاطمه (علیه السّلام) به حسين آبستن شد جبرئيل نزد رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) آمد و گفت: به راستى فاطمه (علیه السّلام) به زودى پسرى آورد كه پس از تو امتت او را بكشند، پس چون فاطمه به حسين آبستن شد در باره او نگرانى داشت و چون او را هم زائيد در باره او نگرانى و بد دلى داشت سپس امام صادق (علیه السّلام) فرمود: در دنيا مادرى ديده نشده كه پسر زايد و بدش آيد ولى نگرانى فاطمه از اين راه بود كه مى دانست كشته مى شود.
فرمود: در باره او اين آيه نازل شد (15 سوره احقاف): «ما وصيت كرديم انسان را به والدينش نيكى كند، مادرش او را به ناخوشى باردار شد و به ناخوشى زائيد، و آبستنى و از شير بريدنش روى هم سى ماه است».
4- امام صادق (علیه السّلام) فرمود كه: جبرئيل بر محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نازل شد و به او گفت: اى محمد به راستى خدا تو را به نوزادى مژده دهد كه فاطمه آن را زايد و امتت پس از تو او را بكشند، فرمود: اى جبرئيل بر پروردگارم درود، مرا نيازى نيست به نوزادى كه فاطمه آورد و امتم پس از من او را بكشد پس بالا رفت و سپس فرود آمد باز مانند آن را به پيغمبر گفت.
پيغمبر در پاسخ فرمود: اى جبرئيل به پروردگارم درود، نيازى نيست مرا به نوزادى كه امتم پس از من او را مى كشند، پس جبرئيل به آسمان بالا رفت و سپس فرود شد و گفت: اى محمد
ص: 339
هَبَطَ علیه السلام ، فَقَالَ(1) : یَا مُحَمَّدُ ، إِنَّ رَبَّکَ یُقْرِئُکَ السَّ-لاَمَ ، وَ یُبَشِّرُکَ بِأَنَّهُ جَاعِلٌ فِی ذُرِّیَّتِهِ الاْءِمَامَةَ وَ الْوَلاَیَةَ وَ الْوَصِیَّةَ ، فَقَالَ(2) : قَدْ رَضِیتُ .
ثُمَّ أَرْسَلَ إِلی فَاطِمَةَ : أَنَّ اللّهَ یُبَشِّرُنِی بِمَوْلُودٍ یُولَدُ لَکِ تَقْتُلُهُ أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی(3) ؛ فَأَرْسَلَتْ إِلَیْهِ : لاَ حَاجَةَ(4) لِی فِی مَوْلُودٍ مِنِّی(5) تَقْتُلُهُ أُمَّتُکَ مِنْ بَعْدِکَ ؛ فَأَرْسَلَ إِلَیْهَا : أَنَّ اللّهَ قَدْ جَعَلَ فِی ذُرِّیَّتِهِ الاْءِمَامَةَ وَ الْوَلاَیَةَ وَ الْوَصِیَّةَ ؛ فَأَرْسَلَتْ إِلَیْهِ : أَنِّی قَدْ رَضِیتُ فَ «حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتّی إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلی والِدَیَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصْلِحْ لِی فِی ذُرِّیَّتِی»(6) فَلَوْ لاَ أَنَّهُ قَالَ : «وَأَصْلِحْ لِی فِی ذُرِّیَّتِی(7)» ، لَکَانَتْ ذُرِّیَّتُهُ کُلُّهُمْ أَئِمَّةً .
وَ لَمْ یَرْضَعِ الْحُسَیْنُ علیه السلام (8) مِنْ فَاطِمَةَ علیهاالسلام وَ لاَ مِنْ أُنْثی ، کَانَ یُوءْتی بِهِ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَیَضَعُ إِبْهَامَهُ فِی فِیهِ ، فَیَمُصُّ مِنْهَا مَا یَکْفِیهِ(9) الْیَوْمَیْنِ وَ الثَّ-لاَثَ ، فَنَبَتَ لَحْمُ الْحُسَیْنِ(10) علیه السلام مِنْ لَحْمِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ دَمِهِ ؛ وَ لَمْ یُولَدْ لِسِتَّةِ أَشْهُرٍ إِلاَّ عِیسَی بْنُ مَرْیَمَ(11) علیه السلام وَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام ».(12)
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْری ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام : «أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یُوءْتی بِهِ الْحُسَیْنُ ، فَیُلْقِمُهُ(13) لِسَانَهُ ، فَیَمُصُّهُ ، فَیَجْتَزِئُ بِهِ ، وَ لَمْ یَرْضَعْ(14) مِنْ أُنْثی» .(15)
5. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّهِ
ص: 340
پروردگارت سلامت رساند و مژده ات دهد كه او امامت و ولايت و وصيت را در نژاد اين شهيد نهد، پيغمبر گفت: من راضى شدم، سپس پيغمبر فرستاد نزد فاطمه كه خدا مرا به نوزادى از تو مژده داده كه امتم پس از من او را مى كشند، فاطمه (علیه السّلام) پاسخ فرستاد كه مرا نيازى نيست به نوزادى كه امتت پس از تو او را مى كشند.
پيغمبر به او پيغام فرستاد كه به راستى خدا در نژاد او است كه امامت و ولايت و وصيت را نهاده است، فاطمه پاسخ فرستاد كه من راضى شدم (15 سوره احقاف): «و به او از روى نگرانى و بد دلى آبستن شد و او را با نگرانى و بد دلى زائيد و آبستنى و شيرخوارگى او سى ماه بود، تا چون به نيرومندى رسيد و چهل ساله شد، گفت پروردگارا به من روزى كن كه شكرگزارى كنم از نعمتى كه تو به من انعام كردى و بر پدر و مادرم و براى اين كه كردار شايسته اى كنم كه تو آن را بپسندى و نژاد مرا اصلاح فرما». اگر نمى گفت نژادم را اصلاح كن برايم، هر آينه همه نژادش امام بودند. حسين از فاطمه (علیه السّلام) و از هيچ زنى شير نخورد، او را نزد پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) مى آوردند و ابهام خود را در دهانش مى نهاد و از آن به اندازه كفايت دو تا سه روزش مى مكيد پس گوشت حسين از گوشت رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) روئيد و از خون او و كودك 6 ماه نزائيدند (كه زنده ماند) جز عيسى بن مريم و حسين بن على (علیه السّلام).
در روايت ديگر است از امام رضا (علیه السّلام) كه: پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را شيوه بود كه حسين را نزد او مى آوردند و زبانش را در دهان او مى گذاشت و آن را مى مكيد و به همان اكتفاء مى كرد و از هيچ زنى شير نخورده است.
5- از امام صادق (علیه السّلام) در تفسير قول خدا عز و جل (88 سوره
ص: 341
عَزَّ وَ جَلَّ : «فَنَظَرَ نَظْرَةً فِی النُّجُومِ فَقالَ إِنِّی سَقِیمٌ»(1) قَالَ : «حَسَبَ ، فَرَأی مَا یَحُلُّ بِالْحُسَیْنِ علیه السلام ، فَقَالَ : إِنِّی سَقِیمٌ ؛ لِمَا یَحُلُّ بِالْحُسَیْنِ علیه السلام ».(2)
6. أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ عُبَیْدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ ، قَالَ :
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «لَمَّا کَانَ مِنْ أَمْرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام مَا کَانَ ، ضَجَّتِ الْمَ-لاَئِکَةُ إِلَی اللّهِ بِالْبُکَاءِ ، وَ قَالَتْ(3) : یُفْعَلُ(4) هذَا بِالْحُسَیْنِ صَفِیِّکَ وَ ابْنِ نَبِیِّکَ(5) ؟» قَالَ(6) : «فَأَقَامَ اللّهُ لَهُمْ ظِلَّ الْقَائِمِ علیه السلام ، وَ قَالَ : بِهذَا أَنْتَقِمُ لِهذَا(7)» .(8)
7. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی(9) ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ ، عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ ، عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ أَعْیَنَ :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «نَزَلَ(10) النَّصْرُ عَلَی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهماالسلام (11) حَتّی کَانَ(12) بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الاْءَرْضِ ، ثُمَّ خُیِّرَ النَّصْرَ أَوْ(13) لِقَاءَ اللّهِ ، فَاخْتَارَ لِقَاءَ اللّهِ» .(14)
*. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ(15) ، قَالَ : حَدَّثَنِی أَبُو کُرَیْبٍ وَ أَبُو سَعِیدٍ الاْءَشَجُّ ، قَالَ :
حَدَّثَنَا عَبْدُ اللّهِ بْنُ إِدْرِیسَ(16) ، عَنْ أَبِیهِ إِدْرِیسَ بْنِ عَبْدِ اللّهِ الاْءَوْدِیِّ ، قَالَ :
لَمَّا قُتِلَ الْحُسَیْنُ(17) علیه السلام ، أَرَادَ الْقَوْمُ أَنْ یُوطِئُوهُ الْخَیْلَ ، فَقَالَتْ فِضَّةُ لِزَیْنَبَ : یَا سَیِّدَتِی ، إِنَّ سَفِینَةَ(18) کُسِرَ بِهِ فِی الْبَحْرِ ، فَخَرَجَ(19) إِلی جَزِیرَةٍ ، فَإِذَا هُوَ بِأَسَدٍ ، فَقَالَ : یَا أَبَا الْحَارِثِ ، أَنَا مَوْلی
ص: 342
صافات): «يك نظرى در ستاره ها انداخت (89): پس گفت من بيمارم» فرمود: حساب كرد و ديد آنچه را به حسين (علیه السّلام) وارد مى شود، پس گفت: من بيمارم از آنچه به حسين (علیه السّلام) وارد مى شود.
6- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: چون كار حسين چنان شد كه شد، فرشته ها به درگاه خدا شيون به گريه بلند كردند و عرض كردند:
با حسين، برگزيده و زاده پيغمبرت چنين رفتار مى شود؟
فرمود: خدا نمونه قائم (علیه السّلام) را به آنها نمود و فرمود با اين من از آنها انتقام مى ستانم براى اين شهيد.
7- امام باقر (علیه السّلام) فرمود: چون نصرت و پيروزى به حسين بن على (علیه السّلام) فرود آمد تا ميان آسمان و زمين رسيد و مخيّر شد ميان پيروز شدن يا ملاقات خداوند، آن حضرت ملاقات خدا را برگزيد (و شربت شهادت نوشيد).
(*)- ادريس بن عبد الله اودى (ازدى خ ل) گويد: چون حسين (علیه السّلام) شهيد شد و آن لشكر خواستند اسب بر بدنش بتازند، فضه (از كنيزان فاطمه زهرا (علیه السّلام) به زينب (علیه السّلام) گفت: اى بانوى من سفينه (آزاد كرده رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) كشتيش در دريا شكست و به جزيره اى افتاد و به شيرى برخورد، به آن شير گفت: اى ابا الحارث من آزاد كرده رسول خدايم، آن شير در برابرش زمزمه كرد تا او را به راه آورد، در اين گوشه هم شيرى خوابيده است، بگذار من بروم
ص: 343
رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَهَمْهَمَ(1) بَیْنَ یَدَیْهِ حَتّی وَقَفَهُ عَلَی الطَّرِیقِ(2) ، وَ الاْءَسَدُ رَابِضٌ فِی نَاحِیَةٍ(3) ، فَدَعِینِی أَمْضِ(4) إِلَیْهِ وَ أُعْلِمْهُ(5) ···
مَا هُمْ(6) صَانِعُونَ غَداً ، قَالَ(7) : فَمَضَتْ(8) إِلَیْهِ ، فَقَالَتْ(9) : یَا أَبَا الْحَارِثِ ، فَرَفَعَ رَأْسَهُ ، ثُمَّ466/1
قَالَتْ(10) : أَ تَدْرِی مَا یُرِیدُونَ أَنْ یَعْمَلُوا غَداً بِأَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ؟ یُرِیدُونَ أَنْ یُوطِئُوا الْخَیْلَ ظَهْرَهُ ، قَالَ : فَمَشی(11) حَتّی وَضَعَ یَدَیْهِ عَلی جَسَدِ الْحُسَیْنِ علیه السلام ، فَأَقْبَلَتِ الْخَیْلُ ، فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَیْهِ ، قَالَ لَهُمْ عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ لَعَنَهُ اللّهُ : فِتْنَةٌ لاَ تُثِیرُوهَا(12) ، انْصَرِفُوا ؛ فَانْصَرَفُوا .(13)
8. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ ، عَنِ الْحَسَنِ(14) بْنِ عَلِیٍّ ، عَنْ یُونُسَ ، عَنْ مَصْقَلَةَ الطَّحَّانِ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ : «لَمَّا قُتِلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام ، أَقَامَتِ امْرَأَتُهُ الْکَلْبِیَّةُ عَلَیْهِ مَأْتَماً ، وَ بَکَتْ وَ بَکَیْنَ النِّسَاءُ وَ الْخَدَمُ حَتّی جَفَّتْ دُمُوعُهُنَّ وَ ذَهَبَتْ ، فَبَیْنَا(15) هِیَ کَذلِکَ إِذَا(16) رَأَتْ جَارِیَةً مِنْ جَوَارِیهَا تَبْکِی وَ دُمُوعُهَا تَسِیلُ ، فَدَعَتْهَا ، فَقَالَتْ لَهَا(17) : مَا لَکِ أَنْتِ مِنْ بَیْنِنَا تَسِیلُ دُمُوعُکِ؟ قَالَتْ : إِنِّی لَمَّا أَصَابَنِی الْجَهْدُ شَرِبْتُ شَرْبَةَ سَوِیقٍ(18)».
قَالَ : «فَأَمَرَتْ بِالطَّعَامِ وَ الاْءَسْوِقَةِ ، فَأَکَلَتْ وَ شَرِبَتْ وَ أَطْعَمَتْ وَ سَقَتْ ، وَ قَالَتْ : إِنَّمَا نُرِیدُ(19) بِذلِکِ أَنْ نَتَقَوّی(20) عَلَی الْبُکَاءِ عَلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام ».
قَالَ : «وَ(21) أُهْدِیَ(22) إِلَی الْکَلْبِیَّةِ(23) جُوَنٌ(24) لِتَسْتَعِینَ بِهَا عَلی مَأْتَمِ الْحُسَیْنِ علیه السلام (25) ، فَلَمَّا رَأَتِ الْجُوَنَ قَالَتْ : مَا هذِهِ ؟ قَالُوا : هَدِیَّةٌ
ص: 344
و به او آگاهى دهم كه اين مردم فردا چه خواهند كرد.
گويد: فضه نزد آن شير رفت و گفت: اى ابا الحارث، آن شير سر بلند كرد و فضه به او گفت: مى دانى فردا مى خواهند با امام حسين (علیه السّلام) چه كار كنند، مى خواهند اسب بر پشتش بتازند.
گويد: آن شير آمد تا دو دست خود را روى جسد حسين (علیه السّلام) نهاد، لشكر پيش آمدند و چون آن شير را ديدند عمر بن سعد به آنها گفت: اين فتنه اى است مبادا آن را برانگيزيد، برگرديد، آنها هم برگشتند.
8- مصقله طحان گويد: از امام صادق (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود:
چون حسين (علیه السّلام) كشته شد، زوجه او كه از بنى كلب بود (دختر امرء القيس كلبى مادر سكينه بنت الحسين) برايش مجلس مأتمى بر پا كرد، او گريست و زنهاى ديگر و همه خادمان گريستند تا اشكشان خشك شد و تمام شد، در اين ميان ديد يكى از كنيزانش گريه مى كند و اشك او روان است، او را نزد خود خواست و به او گفت: تو را چه شده است كه در ميان ما همه اشكت روان است؟ گفت: چون من بى تاب شدم يك شربتى از قاووت نوش كردم.
راوى گويد: آن بانو دستور داد تا خوراك و قاووتهاى چندى آوردند، خود خورد و نوشيد و به ديگران هم خوراند و نوشاند و گفت: مقصود ما اين است كه بدين وسيله براى گريه بر حسين (علیه السّلام) تجديد نيرو كنيم، گويد: چند گلدان (عطردان خ ل) به آن بانوى كلبى هديه كردند تا از آنها در مجلس سوگوارى بر حسين (علیه السّلام) استفاده كند، چون نگاهش به آنها افتاد گفت: اينها چيست؟ گفتند: هديه اى است كه فلانى تقديم كرده تا در مجلس
ص: 345
أَهْدَاهَا فُ-لاَنٌ لِتَسْتَعِینِی(1) عَلی مَأْتَمِ الْحُسَیْنِ علیه السلام ، فَقَالَتْ : لَسْنَا فِی عُرْسٍ ، فَمَا نَصْنَعُ بِهَا ، ثُمَّ أَمَرَتْ بِهِنَّ ، فَأُخْرِجْنَ مِنَ الدَّارِ ، فَلَمَّا أُخْرِجْنَ مِنَ الدَّارِ ، لَمْ یُحَسَّ لَهَا حِسٌّ کَأَنَّمَا طِرْنَ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الاْءَرْضِ ، وَ لَمْ یُرَ لَهُنَّ بِهَا(2) بَعْدَ خُرُوجِهِنَّ مِنَ الدَّارِ أَثَرٌ» .(3)
بَابُ (4)مَوْلِدِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام وُلِدَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام (5)فِی سَنَةِ ثَمَانٍ وَ ثَ-لاَثِینَ ؛ وَ قُبِضَ فِی سَنَةِ خَمْسٍ وَ تِسْعِینَ
وَ لَهُ سَبْعٌ وَ خَمْسُونَ سَنَةً . وَ أُمُّهُ سَ-لاَمَةُ(6) بِنْتُ یَزْدَجَرْدَ بْنِ شَهْرِیَارَ بْنِ شِیرَوَیْهِ بْنِ کِسْری أَبَرْوِیزَ(7) ، وَ کَانَ یَزْدَجَرْدُ آخِرَ مُلُوکِ الْفُرْسِ(8) .(9)
1. الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَسَنِ الْحَسَنِیُّ(10) - رَحِمَهُ اللّهُ - وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ جَمِیعاً ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الاْءَحْمَرِ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ الْخُزَاعِیِّ ، عَنْ نَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ، عَنْ جَابِرٍ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «لَمَّا أُقْدِمَتْ بِنْتُ یَزْدَجَرْدَ عَلی عُمَرَ ، أَشْرَفَ لَهَا(11) عَذَارَی(12) الْمَدِینَةِ ، وَ أَشْرَقَ الْمَسْجِدُ بِضَوْئِهَا لَمَّا دَخَلَتْهُ ، فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهَا عُمَرُ ، غَطَّتْ وَجْهَهَا ، وَ قَالَتْ : أُفٍّ بِیرُوجْ(13) بَادَا(14) هُرْمُزْ ، فَقَالَ عُمَرُ : أَ تَشْتِمُنِی هذِهِ ؟ وَ هَمَّ بِهَا ، فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ
ص: 346
ماتم امام حسين (علیه السّلام) از آن استفاده كنيم، گفت: ما مجلس عروسى نداريم، با اينها چه كار داريم، و دستور داد آنها را از خانه بيرون راندند. چون آن زنان از خانه به در شدند، ديگر اثرى از آنها ديده نشد گويا يك بار پريدند و نابود شدند و پس از بيرون رفتن آنها از خانه جاى پائى از آنها ديده نشد.
على بن الحسين (علیه السّلام) در سال 38 هجرى متولد شد و در سال 95 كه 57 ساله بود وفات كرد، مادرش سلامه دختر يزدگرد پسر شهريار بن شيرويه زاد خسرو پرويز بود، يزدگرد نامبرده آخرين پادشاهان فُرس است.
1- امام باقر (علیه السّلام) فرمود: چون دختر يزدگرد را براى عمر آوردند، دوشيزه هاى مدينه به تماشاى او آمدند و چون او را در آوردند مسجد مدينه از پرتو او درخشان شد چون عمر به او نگاه كرد روى خود را پوشيد و گفت: «اف بيروج بادا هرمز»، يعنى سياه باد روزگار هرمز، عمر گفت: مرا دشنام مى دهد اين دخترك؟
و نسبت به او سوء قصد كرد.
امير المؤمنين (علیه السّلام) فرمود: تو اختيار دار او نيستى، او را اختيار بده تا يك مرد مسلمانى را براى خود انتخاب كند و او را در سهم
ص: 347
الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : لَیْسَ ذلِکَ لَکَ ، خَیِّرْهَا رَجُلاً مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ احْسُبْهَا بِفَیْئِهِ(1) ، فَخَیَّرَهَا ، فَجَاءَتْ حَتّی وَضَعَتْ یَدَهَا عَلی رَأْسِ الْحُسَیْنِ علیه السلام ، فَقَالَ لَهَا أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : مَا اسْمُکِ ؟ فَقَالَتْ(2) : جَهَانْ شَاهُ ، فَقَالَ لَهَا أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : بَلْ شَهْرَبَانُوَیْهِ ، ثُمَّ قَالَ
لِلْحُسَیْنِ علیه السلام : یَا أَبَا عَبْدِ اللّهِ ، لَتَلِدَنَّ(3) لَکَ مِنْهَا خَیْرَ أَهْلِ الاْءَرْضِ ، فَوَلَدَتْ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیه السلام ، وَ کَانَ یُقَالُ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام : ابْنُ الْخِیَرَتَیْنِ ، فَخِیَرَةُ اللّهِ مِنَ الْعَرَبِ هَاشِمٌ ، وَ مِنَ الْعَجَمِ فَارِسُ(4)» .(5)
وَ رُوِیَ : أَنَّ أَبَا الاْءَسْوَدِ الدُّوءَلِیَّ قَالَ فِیهِ : وَ إِنَّ غُ-لاَماً بَیْنَ کِسْری (6)وَ هَاشِمٍ*** لاَءَکْرَمُ مَنْ نِیطَتْ (7)عَلَیْهِ التَّمَائِمُ(8)
2 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ(9) ، عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ ، عَنْ زُرَارَةَ ، قَالَ :
سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ : «کَانَ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام نَاقَةٌ حَجَّ(10) عَلَیْهَا اثْنَتَیْنِ وَ عِشْرِینَ حَجَّةً مَا قَرَعَهَا(11) قَرْعَةً قَطُّ».
قَالَ : «فَجَاءَتْ بَعْدَ مَوْتِهِ وَ مَا شَعَرْنَا بِهَا إِلاَّ وَ قَدْ جَاءَنِی بَعْضُ خَدَمِنَا أَوْ بَعْضُ الْمَوَالِی(12) ، فَقَالَ : إِنَّ النَّاقَةَ قَدْ خَرَجَتْ ، فَأَتَتْ قَبْرَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَابْتَرَکَتْ(13) عَلَیْهِ ، فَدَلَکَتْ بِجِرَانِهَا(14) الْقَبْرَ وَ هِیَ تَرْغُو(15) ، فَقُلْتُ : أَدْرِکُوهَا أَدْرِکُوهَا(16) ، وَ جِیئُونِی بِهَا قَبْلَ أَنْ یَعْلَمُوا(17) بِهَا أَوْ یَرَوْهَا(18)». قَالَ : «وَ مَا کَانَتْ رَأَتِ الْقَبْرَ قَطُّ» .(19)
3. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی(20) ،
ص: 348
غنيمت او حساب كن، او را مخيّر كرد و او هم آمد و دست خود را بر سر حسين (علیه السّلام) گذاشت، امير المؤمنين به او فرمود: نامت چيست؟
گفت: جهانشاه، امير المؤمنين فرمود: بلكه بايد شهربانويه باشد، سپس رو به حسين (علیه السّلام) كرد و فرمود: اى ابا عبد اللَّه براى تو بهترين اهل زمين از اين بانو متولد مى شود، و على بن الحسين (علیه السّلام) را زائيد و به على بن الحسين (علیه السّلام) ابن الخيرتين مى گفتند كه هاشم مختار خدا بود در عرب و فارس در عجم و روايت شده كه ابو الاسود دؤلى در باره آن حضرت سروده است:
آن پسرى كه بود ميان خسرو و هاشم***هست گرامى ترين قرين تمائم
(تمائم جمع تميمه و آن آويزه اى است كه براى دفع چشم زخم به كودكان عزيز مى بندند).
2- زراره گويد: از امام باقر (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود: على بن الحسين (علیه السّلام) ماده شترى داشت كه بيست و دو بار با آن حج رفته بود و هرگز چوبى به او نزده بود، فرمود: پس از وفات آن حضرت بى اطلاع ما آمده بود، ما اطلاعى نداشتيم تا يكى از خدمت كاران يا غلامان به ما خبر دادند كه آن ماده شتر خود را به سر قبر على بن الحسين (علیه السّلام) رسانيده و خوابيده و لوچه خود را در آورده و به قبر مى ماليد و مى ناليد، من گفتم: زود، زود به او برسيد و پيش از آنكه مخالفين بدانند يا آن را ببينند آن را بياوريد، فرمود: آن ماده شتر قبر را نديده بود.
3- امام باقر (علیه السّلام) فرمود: چون پدرم على بن الحسين (علیه السّلام)
ص: 349
عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «لَمَّا مَاتَ أَبِی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام ، جَاءَتْ نَاقَةٌ لَهُ مِنَ الرَّعْیِ حَتّی ضَرَبَتْ بِجِرَانِهَا عَلَی الْقَبْرِ ، وَ تَمَرَّغَتْ(1) عَلَیْهِ ، فَأَمَرْتُ بِهَا ، فَرُدَّتْ إِلی مَرْعَاهَا ؛ وَ إِنَّ أَبِی علیه السلام کَانَ یَحُجُّ عَلَیْهَا وَ یَعْتَمِرُ وَ لَمْ یَقْرَعْهَا قَرْعَةً قَطُّ» .(2)
ابْنُ بَابَوَیْهِ .(3)
4. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ سَعْدٍ ، عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِی عُمَارَةَ ، عَنْ رَجُلٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «لَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی وُعِدَ فِیهَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام ، قَالَ لِمُحَمَّدٍ علیه السلام : یَا بُنَیَّ ، أَبْغِنِی(4) وَضُوءاً(5) ، قَالَ(6) : فَقُمْتُ فَجِئْتُهُ(7) بِوَضُوءٍ ، قَالَ : لاَ أَبْغِی هذَا ؛ فَإِنَّ فِیهِ شَیْئاً مَیِّتاً ، قَالَ : فَخَرَجْتُ فَجِئْتُ بِالْمِصْبَاحِ ، فَإِذَا فِیهِ فَأْرَةٌ مَیْتَةٌ ، فَجِئْتُهُ بِوَضُوءٍ غَیْرِهِ ، فَقَالَ : یَا بُنَیَّ ، هذِهِ اللَّیْلَةُ الَّتِی وُعِدْتُهَا ، فَأَوْصی بِنَاقَتِهِ أَنْ یُحْظَرَ(8) لَهَا حِظَارٌ(9) ، وَ أَنْ یُقَامَ لَهَا عَلَفٌ ، فَجُعِلَتْ فِیهِ».
قَالَ(10) : «فَلَمْ تَلْبَثْ(11) أَنْ خَرَجَتْ حَتّی أَتَتِ الْقَبْرَ ، فَضَرَبَتْ بِجِرَانِهَا ، وَ رَغَتْ ، وَ هَمَلَتْ(12) عَیْنَاهَا ، فَأُتِیَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ علیهماالسلام ، فَقِیلَ لَهُ : إِنَّ النَّاقَةَ قَدْ خَرَجَتْ ، فَأَتَاهَا ، فَقَالَ : صَهِ الاْآنَ ، قُومِی ، بَارَکِ اللّهُ فِیکِ ، فَلَمْ تَفْعَلْ ، فَقَالَ : وَ إِنْ(13) کَانَ لَیَخْرُجُ عَلَیْهَا إِلی مَکَّةَ ، فَیُعَلِّقُ السَّوْطَ عَلَی الرَّحْلِ ،
ص: 350
وفات كرد يك شترى از او از چراگاه خود آمد تا لوچه خود را به قبر زد و بر آن غلطيد، من فرمان دادم تا آن شتر را به چراگاهش برگردانيدند، پدرم سوار آن شتر به حج و عمره مى رفت و هرگز چوبى به او نزده بود.
4- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: چون شبى رسيد كه در آن به على بن الحسين (علیه السّلام) وعده ملاقات حق داده شده بود، فرمود به محمد (الباقر): اى پسر، برايم آب وضوء بياور، گفته است كه: من برخاستم و آب وضوء برايش آوردم، فرمود: اين را نمى خواهم زيرا مردارى در آن است.
گويد: رفتم و چراغ آوردم و ديدم در آن موش مرده اى است و آب وضوى ديگرى برايش آوردم، فرمود: اى پسر جانم امشب آن شبى است كه به من وعده شده. و سفارش كرد براى ماده شترش آغلى بسازند و به او علوفه دهند و من آن را ساختم.
فرمود: درنگى نكرد كه بيرون شد تا به سر قبر آمد و لوچه خود را بر آن زد و ناليد و اشك از ديده اش روان شد و نزد محمد بن على (علیه السّلام) رفتند و به او گفتند كه ماده شتر بيرون رفته، آن حضرت نزد او آمد و فرمود: اكنون خاموش باش، برخيز خدايت مبارك كند، ناقه عمل نكرد.
به راستى مطلب اين بود كه امام زين العابدين سوار بر آن شتر به مكه مى رفت و تازيانه را بر بار او مى آويخت و به آن يك تازيانه نمى زد تا به مدينه بر مى گشت. فرمود: شيوه على بن
ص: 351
فَمَا یَقْرَعُهَا حَتّی یَدْخُلَ(1) الْمَدِینَةَ(2)».
قَالَ(3) : «وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام یَخْرُجُ فِی اللَّیْلَةِ الظَّلْمَاءِ ، فَیَحْمِلُ الْجِرَابَ(4) فِیهِ الصُّرَرُ(5) مِنَ الدَّنَانِیرِ وَ الدَّرَاهِمِ حَتّی یَأْتِیَ(6) بَاباً بَاباً(7) ، فَیَقْرَعُهُ ، ثُمَّ یُنِیلُ مَنْ یَخْرُجُ إِلَیْهِ ، فَلَمَّا مَاتَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام فَقَدُوا ذَاکَ(8) ، فَعَلِمُوا أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام (9) کَانَ یَفْعَلُهُ» .(10)
5. مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ ، عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الصَّلْتِ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ ابْنِ بِنْتِ إِلْیَاسَ(11) :
عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ یَقُولُ : «إِنَّ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام لَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ أُغْمِیَ عَلَیْهِ ، ثُمَّ فَتَحَ عَیْنَیْهِ ، وَ قَرَأَ «إِذَا وَقَعَتِ الْوَاقِعَةُ»(12) وَ«إِنَّا فَتَحْنَا لَکَ»(13) وَ قَالَ(14) :
«الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الاْءَرْضَ نَتَبَوَّأُ(15) مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشَاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ»(16) ، ثُمَّ قُبِضَ مِنْ سَاعَتِهِ وَ لَمْ یَقُلْ شَیْئاً» .(17)
6. سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللّهِ وَ عَبْدُ اللّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیُّ ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ ، عَنْ أَخِیهِ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ(18) ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «قُبِضَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام وَ هُوَ ابْنُ سَبْعٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً فِی عَامِ خَمْسٍ وَ تِسْعِینَ(19) ؛ عَاشَ بَعْدَ الْحُسَیْنِ علیه السلام خَمْساً وَ ثَ-لاَثِینَ سَنَةً» .(20)
ص: 352
الحسين (علیه السّلام) اين بود كه در شب هاى تار انبانى پر از كيسه هاى اشرفى طلا و پول و نقره به دوش مى گرفت و در هر خانه اى را مى زد و به هر كه بيرون مى آمد بخشش مى كرد و چون على بن الحسين (علیه السّلام) در گذشت صاحب خانه ها ديگر آن وجه را از دست دادند و دانستند كه على بن الحسين (علیه السّلام) بوده است كه اين كار را مى كرده است.
5- از حسن بن على پسر دختر الياس از ابى الحسن (علیه السّلام) گويد: شنيدمش مى فرمود: به راستى كه چون مرگ على بن الحسين (علیه السّلام) در رسيد از هوش رفت و سپس ديده باز كرد و سوره (إِذا وَقَعَتِ الْواقِعَةُ) و (إِنَّا فَتَحْنا لَكَ) را خواند و فرمود: سپاس از آن خدا است كه وعده خود را نسبت به ما عمل كرد و زمين را به ارث ما داد به هر جاى از بهشت بخواهيم جاى كنيم و چه خوب است مزد كارگران، سپس همان هنگام جان داد و چيزى نگفت.
6- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: على بن الحسين (علیه السّلام) پنجاه و هفت سال داشت كه وفات كرد و آن در سال 95 هجرت بود، پس از حسين (علیه السّلام) سى و پنج سال زنده بود.
ص: 353
بَابُ(1) مَوْلِدِ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام
وُلِدَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام سَنَةَ سَبْعٍ وَ خَمْسِینَ ؛ وَ قُبِضَ علیه السلام سَنَةَ أَرْبَعَ عَشْرَةَ وَ مِائَةٍ وَ لَهُ سَبْعٌ وَ خَمْسُونَ سَنَةً ؛ وَ دُفِنَ بِالْبَقِیعِ بِالْمَدِینَةِ(2) فِی الْقَبْرِ(3) الَّذِی دُفِنَ فِیهِ أَبُوهُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام ؛ وَ کَانَتْ أُمُّهُ(4) أُمَّ عَبْدِ اللّهِ(5) بِنْتَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِمُ السَّ-لاَمُ وَ عَلی ذُرِّیَّتِهِمُ(6) الْهَادِیَةِ .(7)
1. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ أَحْمَدَ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ مَزْیَدٍ(8) ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ ، عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «کَانَتْ أُمِّی قَاعِدَةً عِنْدَ جِدَارٍ ، فَتَصَدَّعَ(9) الْجِدَارُ ، وَ سَمِعْنَا هَدَّةً(10) شَدِیدَةً ، فَقَالَتْ بِیَدِهَا : لاَ ، وَ حَقِّ الْمُصْطَفی ، مَا أَذِنَ اللّهُ لَکَ فِی السُّقُوطِ ، فَبَقِیَ مُعَلَّقاً فِی الْجَوِّ حَتّی جَازَتْهُ ، فَتَصَدَّقَ أَبِی عَنْهَا(11) بِمِائَةِ دِینَارٍ».
قَالَ أَبُو الصَّبَّاحِ(12) : وَ ذَکَرَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام جَدَّتَهُ - أُمَّ أَبِیهِ(13) - یَوْماً ، فَقَالَ : «کَانَتْ
صِدِّیقَةً ، لَمْ تُدْرَکْ(14) فِی آلِ الْحَسَنِ امْرَأَةٌ مِثْلُهَا» .(15) مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ أَحْمَدَ ، مِثْلَهُ .
2. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ
ص: 354
ابو جعفر امام باقر (علیه السّلام) سال پنجاه و هفت متولد شد و سال 114 كه پنجاه و هفت سال داشت، وفات كرد، در قبرستان بقيع مدينه كنار قبر پدرش على بن الحسين (علیه السّلام) به خاك سپرده شد، مادرش ام عبد الله دختر حسن بن على بن ابى طالب بود عليهم السلام و على ذريتهم الهاديه.
1- ابى الصباح از امام باقر (علیه السّلام) فرمود: مادرم زير ديوارى نشسته بود، آن ديوار شكست، ما آوار نگونسارى سختى را شنيديم، مادرم با دست خود اشاره كرد و گفت: نه، به حق مصطفى، خدا به تو اجازه نداده كه بر من فرود آئى، آن ديوار ميان جو آويزان ماند تا مادرم از زير آن گذشت، و پدرم صد اشرفى از طرف او صدقه داد.
ابو الصباح گويد: امام صادق (علیه السّلام) روزى جده خود، مادرش پدرش را ياد كرد و فرمود: صدّيقه بود و در خاندان امام حسن (علیه السّلام) زنى چون او ديده نشد.
2- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: جابر بن عبد الله انصارى آخر
ص: 355
سِنَانٍ(1) ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللّهِ الاْءَنْصَارِیَّ کَانَ آخِرَ مَنْ بَقِیَ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَ کَانَ رَجُلاً مُنْقَطِعاً إِلَیْنَا أَهْلَ الْبَیْتِ ، وَ کَانَ(2) یَقْعُدُ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مُعْتَجِرٌ(3) بِعِمَامَةٍ سَوْدَاءَ ، وَ کَانَ یُنَادِی : یَا بَاقِرَ الْعِلْمِ ، یَا بَاقِرَ الْعِلْمِ(4) ، فَکَانَ أَهْلُ الْمَدِینَةِ یَقُولُونَ : جَابِرٌ یَهْجُرُ(5) ، فَکَانَ یَقُولُ : لاَ وَ اللّهِ ، مَا أَهْجُرُ ، وَ لکِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ : إِنَّکَ سَتُدْرِکُ رَجُلاً مِنِّی اسْمُهُ اسْمِی ، وَ شَمَائِلُهُ(6) شَمَائِلِی ، یَبْقُرُ(7) الْعِلْمَ بَقْراً ، فَذَاکَ الَّذِی دَعَانِی إِلی مَا أَقُولُ».
قَالَ(8) : «فَبَیْنَا جَابِرٌ یَتَرَدَّدُ ذَاتَ یَوْمٍ فِی بَعْضِ طُرُقِ الْمَدِینَةِ إِذْ مَرَّ بِطَرِیقٍ ، وَفِی(9) ذَاکَ(10) الطَّرِیقِ کُتَّابٌ(11) فِیهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ علیهماالسلام ، فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ ، قَالَ : یَا غُ-لاَمُ ، أَقْبِلْ ، فَأَقْبَلَ ؛ ثُمَّ قَالَ لَهُ(12) : أَدْبِرْ ، فَأَدْبَرَ ؛ ثُمَّ قَالَ(13) : شَمَائِلُ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ ؛ یَا غُ-لاَمُ ، مَا اسْمُکَ ؟ قَالَ : اسْمِی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ، فَأَقْبَلَ عَلَیْهِ یُقَبِّلُ(14)
رَأْسَهُ وَ یَقُولُ : بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی ، أَبُوکَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یُقْرِئُکَ السَّ-لاَمَ ، وَ یَقُولُ ذلِکَ».
قَالَ : «فَرَجَعَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ إِلی أَبِیهِ وَ هُوَ ذَعِرٌ(15) ، فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ ، فَقَالَ لَهُ : یَا بُنَیَّ ، وَ قَدْ فَعَلَهَا جَابِرٌ ؟ قَالَ : نَعَمْ ، قَالَ : الْزَمْ بَیْتَکَ یَا بُنَیَّ ؛ فَکَانَ(16) جَابِرٌ یَأْتِیهِ طَرَفَیِ النَّهَارِ ، وَ کَانَ أَهْلُ الْمَدِینَةِ یَقُولُونَ : وَا عَجَبَاهْ(17) لِجَابِرٍ یَأْتِی هذَا الْغُ-لاَمَ طَرَفَیِ النَّهَارِ وَ هُوَ آخِرُ مَنْ بَقِیَ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللّهِ(18) صلی الله علیه و آله ، فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ مَضی عَلِیُّ بْنُ
ص: 356
فردى بود كه از اصحاب رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) زنده بود و او مردى بود كه تنها، دل به ما خانواده داشت، و در مسجد رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) مى نشست و عمامه سياهى روى سر مى انداخت و فرياد مى زد يا باقر العلم، يا باقر العلم، مردم مدينه مى گفتند: جابر هذيان مى گويد، مى گفت: نه به خدا من هذيان نمى گويم ولى از رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) شنيدم، مى فرمود به من كه: تو درك مى كنى مردى از خاندان مرا، كه نامش نام من است، و شمائل او شمائل من است، مى شكافد دانش را شكافتنى، اين است كه مرا وادار مى كند بدان چه مى گويم.
فرمود: در اين ميانه يك روز جابر در يكى از راههاى مدينه مى رفت و به گذر گاهى گذشت كه در آن، مكتب خانه اى بود و در آن محمد بن على (علیه السّلام) حاضر بود، چون او را ديد، گفت: اى پسر، پيش آى و رو به من كن، به او رو كرد و سپس گفت: به من پشت كن، به او پشت كرد، سپس جابر گفت: سوگند بدان كه جانم به دست او است، اين شمائل، شمائل رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) است.
اى پسر، چه نام دارى؟ گفت: نامم محمد بن على بن الحسين است، جابر به او رو كرد و سرش را مى بوسيد و مى گفت: پدر و مادرم به قربانت، رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) به تو سلام مى رساند و اين را مى گفت، فرمود: محمد بن على (علیه السّلام) هراسان نزد پدرش برگشت و به او گزارش داد، پدرش فرمود: راستى جابر اين كار را كرد؟ گفت:
آرى، فرمود: پسر جانم، در خانه خود بنشين و پاى بند به آن باش، و جابر هر بامداد و پسين نزد او مى رفت و اهل مدينه مى گفتند:
وا عجبا، جابر كه تنها باقيمانده اصحاب رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) است، هر روز صبح و پسين نزد اين پسر بچه مى آيد.
طولى نكشيد كه على بن الحسين (علیه السّلام) در گذشت و محمد بن
ص: 357
الْحُسَیْنِ علیهماالسلام ، فَکَانَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ یَأْتِیهِ عَلی وَجْهِ الْکَرَامَةِ لِصُحْبَتِهِ لِرَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ».
قَالَ : «فَجَلَسَ علیه السلام یُحَدِّثُهُمْ عَنِ اللّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالی ، فَقَالَ أَهْلُ الْمَدِینَةِ : مَا رَأَیْنَا أَحَداً أَجْرَأَ(1) مِنْ هذَا ، فَلَمَّا رَأی مَا یَقُولُونَ حَدَّثَهُمْ عَنْ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَقَالَ أَهْلُ الْمَدِینَةِ : مَا رَأَیْنَا أَحَداً قَطُّ(2) أَکْذَبَ مِنْ هذَا ، یُحَدِّثُنَا(3) عَمَّنْ لَمْ یَرَهُ ، فَلَمَّا رَأی مَا یَقُولُونَ حَدَّثَهُمْ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ(4)». قَالَ : «فَصَدَّقُوهُ(5) ، وَ کَانَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللّهِ یَأْتِیهِ ، فَیَتَعَلَّمُ(6) مِنْهُ» .(7)
3. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ ، عَنْ مُثَنًّی الْحَنَّاطِ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ ، قَالَ : دَخَلْتُ عَلی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، فَقُلْتُ لَهُ : أَنْتُمْ(8) وَرَثَةُ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؟ قَالَ : «نَعَمْ».
قُلْتُ : رَسُولُ اللّهِ(9) صلی الله علیه و آله وَارِثُ الاْءَنْبِیَاءِ ، عَلِمَ کُلَّ مَا عَلِمُوا؟ قَالَ(10) : «نَعَمْ».
قُلْتُ : فَأَنْتُمْ(11) تَقْدِرُونَ عَلی أَنْ تُحْیُوا الْمَوْتی ، وَ تُبْرِئُوا الاْءَکْمَهَ(12) وَ الاْءَبْرَصَ ؟
قَالَ(13) : «نَعَمْ بِإِذْنِ اللّهِ».
ثُمَّ قَالَ لِیَ(14) : «ادْنُ مِنِّی یَا أَبَا مُحَمَّدٍ» فَدَنَوْتُ مِنْهُ ، فَمَسَحَ عَلی وَجْهِی وَ عَلی عَیْنَیَّ ، فَأَبْصَرْتُ الشَّمْسَ وَ السَّمَاءَ وَ الاْءَرْضَ وَ الْبُیُوتَ وَ کُلَّ شَیْءٍ(15) فِی الْبَلَدِ(16) ، ثُمَّ قَالَ لِی : «أَ تُحِبُّ أَنْ تَکُونَ هکَذَا وَ لَکَ مَا لِلنَّاسِ وَ عَلَیْکَ مَا عَلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ، أَوْ تَعُودَ کَمَا کُنْتَ وَ لَکَ الْجَنَّةُ خَالِصاً ؟»
قُلْتُ : أَعُودُ کَمَا کُنْتُ ، فَمَسَحَ عَلی عَیْنَیَّ ، فَعُدْتُ کَمَا کُنْتُ .
قَالَ(17) : فَحَدَّثْتُ ابْنَ(18) أَبِی
ص: 358
على براى احترام صحبت پيغمبر، نزد جابر مى رفت، فرمود: آن حضرت به مسند تعليم نشست و از طرف خدا تبارك و تعالى براى مردم حديث مى گفت، مردم مدينه گفتند: ما جري ترى از اين نديديم، چون ديد چنين مى گويند، از رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) براى آنها باز مى گفت، مردم مدينه گفتند: ما هرگز دروغگوتر از اين نديديم براى ما از كسى كه او را نديده باز مى گويد، چون دانست كه چه مى گويند، از جابر بن عبد الله براى آنان بازگو مى كرد و او را تصديق مى كردند، با اينكه خود جابر نزد او مى آمد و از او مى آموخت.
3- از ابى بصير گويد: خدمت امام باقر (علیه السّلام) رسيده و گفتم به او: شما وارثان رسول خدائيد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )؟ فرمود: آرى، گفتم: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) وارث همه پيمبران بود و هر چه را مى دانستند، مى دانست؟
به من فرمود: آرى، گفتم: شما مى توانيد مرده ها را زنده كنيد و كور مادر زاد و پيس را درمان كنيد؟ فرمود: آرى به اذن خدا، سپس به من فرمود: نزديك من بيا اى ابا محمد، نزديكش رفتم و دستى به روى من كشيد و بر دو چشمم ماليد، من خورشيد و آسمان و زمين و خانه ها و هر چه در شهر بود ديدم، فرمود: مى خواهى چنين باشى و مانند مردم ديگر در روز قيامت مسئول باشى؟ يا مى خواهى به حال نابينائى برگردى و يكسر به بهشت روى؟ گفتم: بر مى گردم به حالى كه بودم، دستى به چشمم كشيد و برگشتم بدان چه بودم، پس اين را براى ابن ابى عمير باز گفتم، گفت: من گواهم كه اين سخن
ص: 359
عُمَیْرٍ بِهذَا ، فَقَالَ : أَشْهَدُ أَنَّ هذَا حَقٌّ کَمَا أَنَّ النَّهَارَ حَقٌّ .(1)
4 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ(2) ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : کُنْتُ عِنْدَهُ یَوْماً إِذْ وَقَعَ زَوْجُ(3) وَرَشَانَ(4) عَلَی الْحَائِطِ وَ هَدَلاَ هَدِیلَهُمَا(5) ، فَرَدَّ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام عَلَیْهِمَا(6) کَ-لاَمَهُمَا سَاعَةً ، ثُمَّ نَهَضَا ، فَلَمَّا طَارَا(7) عَلَی الْحَائِطِ ، هَدَلَ(8) الذَّکَرُ عَلَی الاْءُنْثی سَاعَةً ، ثُمَّ نَهَضَا ، فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، مَا هذَا(9) الطَّیْرُ(10) ؟
قَالَ : «یَا ابْنَ مُسْلِمٍ ، کُلُّ شَیْءٍ خَلَقَهُ اللّهُ - مِنْ طَیْرٍ أَوْ بَهِیمَةٍ أَوْ شَیْءٍ فِیهِ رُوحٌ - فَهُوَ أَسْمَعُ لَنَا وَ أَطْوَعُ مِنِ ابْنِ(11) آدَمَ ، إِنَّ هذَا الْوَرَشَانَ ظَنَّ بِامْرَأَتِهِ(12) ، فَحَلَفَتْ لَهُ : مَا فَعَلْتُ ، فَقَالَتْ(13) : تَرْضی بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ؟ فَرَضِیَا بِی ، فَأَخْبَرْتُهُ أَنَّهُ لَهَا ظَالِمٌ ، فَصَدَّقَهَا» .(14)
5. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ ، قَالَ : لَمَّا حُمِلَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِلَی الشَّامِ إِلی هِشَامِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ وَ صَارَ(15) بِبَابِهِ ، قَالَ لاِءَصْحَابِهِ وَ مَنْ کَانَ بِحَضْرَتِهِ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ(16) : إِذَا رَأَیْتُمُونِی قَدْ وَبَّخْتُ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ ، ثُمَّ رَأَیْتُمُونِی قَدْ سَکَتُّ ، فَلْیُقْبِلْ عَلَیْهِ کُلُّ رَجُلٍ مِنْکُمْ فَلْیُوَبِّخْهُ ، ثُمَّ أَمَرَ أَنْ یُوءْذَنَ لَهُ .
فَلَمَّا دَخَلَ
ص: 360
درست است چنانچه اين روز روشن درست است.
4- از محمد بن مسلم، گويد: روزى خدمت امام باقر (علیه السّلام) بودم به ناگاه يك جفت ورشان (نوعى كبوتر) بر ديوار نشستند (بر آن حضرت نشستند خ ل) و بغ بغو كردند. امام باقر (علیه السّلام) تا يك ساعت به سخن آنها پاسخ مى داد، سپس به هوا برخاستند و چون بر ديوار پريدند، آن كبوتر نر ساعتى گرد ماده بغ بغو كرد و سپس پرواز كردند.
پس من گفتم: قربانت، اين پرنده چه بود؟ فرمود: اى پسر مسلم، هر چه خدا آفريده، از پرنده و جاندار يا هر چه روح دارد از آدمى زاده براى ما شنواتر و فرمانبرترند، اين كبوتر نر به ماده خود بد گمان شده بود و ماده، سوگند خورده بود كه خلافى نكرده و گفته بود رضايت به حكم محمد بن على (علیه السّلام) دارى؟ به حكم من تراضى كرده بودند، من به اين كبوتر گفتم: تو ستمكارى در اين تهمت نسبت به او، و او هم ماده خود را تصديق كرد.
5- از ابو بكر حضرمى: كه چون امام باقر (علیه السّلام) را به شام بردند نزد هشام بن عبد الملك و به دربار او رسيد، هشام به اصحاب خود و حاضران از بنى اميه سفارش كرد كه چون ديديد، من محمد بن على را سرزنش كردم و ديديد دم بستم، شما هر كدام به او رو كنيد و او را سرزنش كنيد و سپس اجازه داد وارد شود.
و چون حضرت بر او وارد شد، با دست به همه اشاره كرد و به همه درود فرستاد و همه را در سلام خود شريك كرد و سپس نشست و هشام بيشتر بر او خشمگين شد كه به او سلام خلافت نداد
ص: 361
عَلَیْهِ أَبُو جَعْفَرٍ(1) علیه السلام ، قَالَ بِیَدِهِ : «السَّ-لاَمُ عَلَیْکُمْ» فَعَمَّهُمْ جَمِیعاً بِالسَّ-لاَمِ ، ثُمَّ جَلَسَ ، فَازْدَادَ هِشَامٌ عَلَیْهِ حَنَقاً(2) بِتَرْکِهِ السَّ-لاَمَ عَلَیْهِ بِالْخِ-لاَفَةِ ، وَ جُلُوسِهِ بِغَیْرِ إِذْنٍ ، فَأَقْبَلَ یُوَبِّخُهُ ، وَ یَقُولُ - فِیمَا یَقُولُ لَهُ(3) - : یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ ، لاَ یَزَالُ الرَّجُلُ مِنْکُمْ قَدْ شَقَّ عَصَا الْمُسْلِمِینَ(4) ، وَ دَعَا إِلی نَفْسِهِ ، وَ زَعَمَ أَنَّهُ الاْءِمَامُ سَفَهاً وَ قِلَّةَ عِلْمٍ ، وَ وَبَّخَهُ بِمَا أَرَادَ أَنْ یُوَبِّخَهُ ، فَلَمَّا سَکَتَ أَقْبَلَ عَلَیْهِ الْقَوْمُ رَجُلٌ بَعْدَ رَجُلٍ یُوَبِّخُهُ حَتَّی انْقَضی آخِرُهُمْ ، فَلَمَّا سَکَتَ الْقَوْمُ نَهَضَ علیه السلام قَائِماً ، ثُمَّ قَالَ : «أَیُّهَا النَّاسُ ، أَیْنَ تَذْهَبُونَ ؟ وَ أَیْنَ یُرَادُ بِکُمْ ؟ بِنَا هَدَی اللّهُ أَوَّلَکُمْ ، وَ بِنَا یَخْتِمُ آخِرَکُمْ ، فَإِنْ یَکُنْ لَکُمْ مُلْکٌ مُعَجَّلٌ ، فَإِنَّ لَنَا مُلْکاً مُوءَجَّلاً ، وَ لَیْسَ بَعْدَ مُلْکِنَا مُلْکٌ ؛ لاِءَنَّا أَهْلُ الْعَاقِبَةِ ؛ یَقُولُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ»(5)».
فَأَمَرَ بِهِ إِلَی الْحَبْسِ ، فَلَمَّا صَارَ إِلَی(6) الْحَبْسِ تَکَلَّمَ ، فَلَمْ یَبْقَ فِی الْحَبْسِ رَجُلٌ إِلاَّ تَرَشَّفَهُ (7) وَ حَنَّ إِلَیْهِ(8) ، فَجَاءَ صَاحِبُ الْحَبْسِ إِلی هِشَامٍ ، فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ ، إِنِّی خَائِفٌ عَلَیْکَ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ أَنْ یَحُولُوا(9) بَیْنَکَ وَ بَیْنَ مَجْلِسِکَ هذَا ، ثُمَّ أَخْبَرَهُ بِخَبَرِهِ ، فَأَمَرَ بِهِ ، فَحُمِلَ عَلَی الْبَرِیدِ(10) هُوَ وَ أَصْحَابُهُ لِیُرَدُّوا إِلَی الْمَدِینَةِ ، وَ أَمَرَ أَنْ لاَ یُخْرَجَ(11) لَهُمُ الاْءَسْوَاقُ ، وَ حَالَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ(12) ، فَسَارُوا ثَ-لاَثاً لاَ یَجِدُونَ طَعَاماً
وَ لاَ شَرَاباً حَتّی انْتَهَوْا إِلی مَدْیَنَ ، فَأُغْلِقَ(13) بَابُ
ص: 362
و بى اجازه او نشست و به او رو كرد و او را به باد سرزنش گرفت و در ضمن به او مى گفت: اى محمد بن على، هميشه يك مردى از شما، جامعه مسلمانان را بر هم مى زند و مردم را به خود مى خواند و گمان دارد كه پيشوا و امام مسلمانان است از روى سفاهت و كم فهمى، و هر چه خواست به او بد گفت و او را سرزنش كرد و چون خاموش شد، آن جمع حاضر، يكى يكى رو به آن حضرت كردند و او را سرزنش كردند تا نفر آخرشان، و چون همه دم بستند، امام برخاست و فرمود:
أيا مردم به كجا مى رويد، شما را كجا مى برند، خدا اول شماها را به وسيله ما رهبرى كرده و آخر شما را هم به وسيله ما به پايان مى رساند، اگر شما يك سلطنت گذرى و شتابان داريد ما هم يك سلطنت موعود داريم كه پس از آن سلطنتى نيست زيرا ما اهل انجاميم كه خدا عز و جل مى فرمايد (125 سوره اعراف): «و سر انجام از آن متقيان است».
دستور دادند، آن حضرت را به زندان بردند، چون به زندان رفت سخنى گفت كه: مردى در زندان نماند جز آنكه سخن او را از دهانش ربود و به او دل بست، زندانبان نزد هشام آمد و گفت: يا امير المؤمنين، من از اهل شام بر تو نگرانم كه مبادا بر تو بشورند و تو را از اين مقامى كه دارى، جلوگيرند و گزارش آن حضرت را به او داد.
هشام دستور داد او را با يارانش به همراه پُست به مدينه برگردانند و فرمان داد كه بازارهاى ميان راه را به روى آنها ببندند و خوراك و خواربار به آنها ندهند، سه شبانه روز راه رفتند و طعامى و آبى نيافتند تا به مدين رسيدند، در شهر را به روى آنها بستند،
ص: 363
الْمَدِینَةِ دُونَهُمْ ، فَشَکَا أَصْحَابُهُ الْجُوعَ وَ الْعَطَشَ .
قَالَ : فَصَعِدَ جَبَلاً لِیُشْرِفَ(1) عَلَیْهِمْ ، فَقَالَ - بِأَعْلی صَوْتِهِ - : «یَا أَهْلَ الْمَدِینَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا ، أَنَا بَقِیَّةُ اللّهِ ، یَقُولُ اللّهُ : «بَقِیَّتُ اللّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُوءْمِنِینَ وَ ما أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ»(2)» .
قَالَ : وَ کَانَ فِیهِمْ شَیْخٌ کَبِیرٌ ، فَأَتَاهُمْ ، فَقَالَ لَهُمْ : یَا قَوْمِ ، هذِهِ - وَ اللّهِ - دَعْوَةُ شُعَیْبٍ النَّبِیِّ ، وَ اللّهِ ، لَئِنْ لَمْ تُخْرِجُوا إِلی هذَا الرَّجُلِ بِالاْءَسْوَاقِ ، لَتُوءْخَذُنَّ مِنْ فَوْقِکُمْ ، وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ ، فَصَدِّقُونِی فِی هذِهِ الْمَرَّةِ وَ أَطِیعُونِی ، وَ کَذِّبُونِی فِیمَا تَسْتَأْنِفُونَ ؛ فَإِنِّی نَاصِحٌ لَکُمْ(3) .
قَالَ : فَبَادَرُوا ، فَأَخْرَجُوا إِلی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ أَصْحَابِهِ بِالاْءَسْوَاقِ ، فَبَلَغَ(4) هِشَامَ بْنَ عَبْدِ الْمَلِکِ خَبَرُ الشَّیْخِ ، فَبَعَثَ إِلَیْهِ ، فَحَمَلَهُ ، فَلَمْ یُدْرَ(5) مَا صَنَعَ(6) بِهِ . (7)
6. سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللّهِ وَ الْحِمْیَرِیُّ جَمِیعاً ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ ، عَنْ أَخِیهِ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «قُبِضَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْبَاقِرُ علیه السلام وَ هُوَ ابْنُ سَبْعٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً فِی عَامِ أَرْبَعَ عَشْرَةَ(8) وَ مِائَةٍ ؛ عَاشَ(9) بَعْدَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام تِسْعَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ شَهْرَیْنِ» .(10)
ص: 364
ياران آن حضرت به وى شكايت كردند از گرسنگى و تشنگى.
گويد: آن حضرت به كوهى بر آمد كه بالا سر شهر بود و به اهل شهر رو كرد و به آواز بلند فرمود: اى اهل شهرى كه مردمش ستمكارند، من همان بقية اللَّهم كه خدا مى فرمايد (86 سوره هود):
«بقية الله براى شما بهتر است اگر باشيد مؤمن و نيستم من نسبت به شما خشمگين».
گويد: در ميان آنها پيره مرد سالخورده اى بود، نزد مردم شهر آمد و به آنها گفت: اى مردم، اين ندا به خدا همان دعوت شعيب است كه به خداوند سوگند، اگر در بازار را به روى اين مرد نگشائيد شما از بالاى سر و از زير پاى خود گرفتار شويد، اين بار مرا تصديق كنيد و در آينده مرا دروغگو شماريد زيرا من براى شما خير خواهم.
گويد: شتافتند و براى محمد بن على و يارانش خوار و بار بردند و خبر آن، شيخ به هشام پسر عبد الملك رسيد و فرستاد و او را خواست و به شام برد و كس ندانست كه چه بر سرش آوردند.
6- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: محمد بن على (علیه السّلام) پنجاه و هفت سال داشت كه وفات كرد، وفاتش در سال يك صد و چهارده هجرت بود، پس از پدرش على بن الحسين (علیه السّلام) نوزده سال و دو ماه زنده بود.
ص: 365
بَابُ (1)مَوْلِدِ أَبِی عَبْدِ اللّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ (2)علیه السلام
وُلِدَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام سَنَةَ ثَ-لاَثٍ وَ ثَمَانِینَ ؛ وَ مَضی (3)فِی شَوَّالٍ مِنْ سَنَةِ ثَمَانٍ وَ أَرْبَعِینَ وَ مِائَةٍ ، وَ لَهُ خَمْسٌ وَ سِتُّونَ سَنَةً ؛ وَ دُفِنَ بِالْبَقِیعِ فِی الْقَبْرِ الَّذِی دُفِنَ فِیهِ أَبُوهُ وَ جَدُّهُ وَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهم السلام (4)؛ وَ أُمُّهُ أُمُّ فَرْوَةَ بِنْتُ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ ، وَ أُمُّهَا أَسْمَاءُ بِنْتُ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ (5). (6)
1. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ (7)، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ أَحْمَدَ ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْحَسَنِ ، قَالَ : حَدَّثَنِی وُهَیْبُ (8)بْنُ حَفْصٍ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ جَرِیرٍ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «کَانَ سَعِیدُ بْنُ الْمُسَیَّبِ وَ الْقَاسِمُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ وَ أَبُو خَالِدٍ الْکَابُلِیُّ مِنْ ثِقَاتِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام ». ثُمَّ(9) قَالَ : «وَ کَانَتْ أُمِّی مِمَّنْ آمَنَتْ(10) وَ اتَّقَتْ وَ أَحْسَنَتْ «وَ اللّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ»(11) «الرَزایا» : جمع الرَزِیّة ، وهی المصیبة . وأصلها الهمز ، یقال : رَزَأْتُهُ . المصباح المنیر ، ص 226 (رزی) .(12).
قَالَ : «وَ قَالَتْ أُمِّی : قَالَ أَبِی : یَا أُمَّ فَرْوَةَ ، إِنِّی لاَءَدْعُو اللّهَ لِمُذْنِبِی شِیعَتِنَا فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ أَلْفَ مَرَّةٍ ؛ لاِءَنَّا نَحْنُ فِیمَا یَنُوبُنَا(13) مِنَ الرَّزَایَا (14)نَصْبِرُ عَلی مَا نَعْلَمُ مِنَ الثَّوَابِ ، وَ هُمْ یَصْبِرُونَ عَلی مَا لاَ یَعْلَمُونَ» .(15)
2. بَعْضُ أَصْحَابِنَا ، عَنِ ابْنِ جُمْهُورٍ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ سُلَیْمَانَ
ص: 366
امام جعفر صادق (علیه السّلام) در سال 83 هجرى متولد شد و در ماه شوال سال 148 وفات كرد و 65 سال داشت، در قبرستان بقيع در مقبره اى كه پدرش و جدش و حسن بن على (علیه السّلام) در آن به خاك سپرده شده بودند، به خاك سپرده شد، مادرش أمّ فروه دختر قاسم بن محمد بن ابى بكر بود و مادر أم فروه اسماء دختر عبد الرحمن بن ابى بكر بود.
1- از اسحق بن جرير: كه امام صادق (علیه السّلام) به او فرمود:
سعيد بن مسيب و قاسم بن محمد بن ابى بكر و ابو خالد كابلى از ثقه هاى اصحاب على بن الحسين (علیه السّلام) بودند، فرمود: مادر من از كسانى بود كه ايمان داشت و با تقوى و خوش كردار و خدا خوش كرداران را دوست مى دارد فرمود: مادرم گفت: كه پدرم فرموده:
اى ام فروه، به راستى من هر آينه نزد خدا دعا مى كنم براى گناهكاران از شيعيان ما در هر روز و شب هزار بار، زيرا ما به مصيبت ها صبر مى كنيم و مى دانيم چه ثوابى دارد و آنها ندانسته صبر مى كنند.
2- از مفضل بن عمر، گويد: ابو جعفر منصور (عباسى)
ص: 367
بْنِ سَمَاعَةَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْقَاسِمِ ، عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ ، قَالَ :
وَجَّهَ أَبُو جَعْفَرٍ الْمَنْصُورُ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ زَیْدٍ - وَ هُوَ وَالِیهِ عَلَی الْحَرَمَیْنِ - : أَنْ أَحْرِقْ عَلی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ دَارَهُ ، فَأَلْقَی النَّارَ فِی دَارِ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، فَأَخَذَتِ النَّارُ فِی الْبَابِ وَ الدِّهْلِیزِ ، فَخَرَجَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَتَخَطَّی النَّارَ(1) وَ یَمْشِی فِیهَا ، وَ یَقُولُ : «أَنَا ابْنُ أَعْرَاقِ الثَّری(2) ، أَنَا ابْنُ إِبْرَاهِیمَ ···
خَلِیلِ اللّهِ صلی الله علیه و آله (3)» .(4)
3. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْبَرْقِیِّ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ ، عَنْ رُفَیْدٍ مَوْلی یَزِیدَ بْنِ عُمَرَ بْنِ هُبَیْرَةَ(5) ، قَالَ :
سَخِطَ عَلَیَّ ابْنُ هُبَیْرَةَ ، وَ حَلَفَ عَلَیَّ لَیَقْتُلُنِی(6) ، فَهَرَبْتُ مِنْهُ ، وَ عُذْتُ بِأَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، فَأَعْلَمْتُهُ خَبَرِی ، فَقَالَ لِیَ : «انْصَرِفْ إِلَیْهِ(7) ، وَ أَقْرِئْهُ مِنِّی السَّ-لاَمَ ، وَ قُلْ لَهُ : إِنِّی قَدْ أَجَرْتُ(8) عَلَیْکَ مَوْلاَکَ رُفَیْداً ، فَ-لاَ تَهِجْهُ(9) بِسُوءٍ».
فَقُلْتُ لَهُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، شَامِیٌّ ، خَبِیثُ الرَّأْیِ ، فَقَالَ : «اذْهَبْ إِلَیْهِ کَمَا أَقُولُ لَکَ». فَأَقْبَلْتُ ، فَلَمَّا کُنْتُ فِی بَعْضِ الْبَوَادِی ، اسْتَقْبَلَنِی أَعْرَابِیٌّ ، فَقَالَ : أَیْنَ تَذْهَبُ ؟ إِنِّی أَری
وَجْهَ مَقْتُولٍ ، ثُمَّ قَالَ لِی(10) : أَخْرِجْ یَدَکَ(11) ، فَفَعَلْتُ ، فَقَالَ : یَدُ مَقْتُولٍ ؛ ثُمَّ(12) قَالَ لِی(13) : أَبْرِزْ رِجْلَکَ ، فَأَبْرَزْتُ رِجْلِی ، فَقَالَ : رِجْلُ مَقْتُولٍ ؛ ثُمَّ قَالَ لِی(14) ، أَبْرِزْ جَسَدَکَ ، فَفَعَلْتُ ، فَقَالَ : جَسَدُ مَقْتُولٍ ؛
ص: 368
فرمانى به والى خود بر حرمين حسن بن زيد (پسر امام حسن مجتبى (علیه السّلام) كه معلوم مى شود طرفدار بنى عباس و منحرف از امام صادق (علیه السّلام) بوده) گسيل داشت كه خانه جعفر بن محمد (علیه السّلام) را بر سر او آتش بزن، او هم آتش به خانه امام صادق (علیه السّلام) زد و آتش بر در خانه و آستانه آن برافروخت و امام صادق (علیه السّلام) بيرون شد و در ميان آن آتش افروخته، گام مى زد و مى فرمود: منم پسر اعراق الثرى (لقب اسماعيل بوده) منم پسر ابراهيم خليل خدا (علیه السّلام).
3- از رُفَيد: آزاد كرده يزيد بن عمرو بن هبيره (والى عراق بوده از طرف مروان بن محمد) كه گفت: ابن هبيره بر من خشمگين شد و سوگند ياد كرد كه مرا بكشد، من از او گريختم و به امام صادق (علیه السّلام) پناهنده شدم و به او گزارش حال خود را دادم.
در پاسخ فرمود: نزد او برگرد و سلام مرا به او برسان و به او بگو كه من مولاى تو رفيد را از خشم تو در پناه گرفتم، مبادا به او بدى برسانى، من به او عرض كردم: قربانت، او يك شامى بد عقيده است، فرمود: همچنان كه به تو مى گويم نزد او برو، من به سوى او برگشتم و در يك باديه مى رفتم و يك عرب بيابانى به من رسيد و به من رو كرد و گفت: كجا مى روى؟ من چهره آدم كشته شدنى در تو مى بينم. سپس گفت: دستت را بر آور، بر آوردم، گفت:
دست آدمى است كه كشته مى شود، سپس گفت: پايت را به من بنما، پايم را بر آوردم، گفت: پاى آدم كشته شدنى است، سپس گفت: همه تنت را برآور، من تنم را بر آوردم، گفت: تن كشته شدنى است، سپس گفت: زبانت را برآور، زبانم را در آوردم، به من گفت: برو بر تو باكى نيست زيرا در زبانت يك پيغامى است كه
ص: 369
ثُمَّ قَالَ لِی(1) : أَخْرِجْ لِسَانَکَ ، فَفَعَلْتُ ، فَقَالَ لِیَ(2) : امْضِ ؛ فَ-لاَ بَأْسَ عَلَیْکَ ؛ فَإِنَّ فِی لِسَانِکَ رِسَالَةً لَوْ أَتَیْتَ بِهَا الْجِبَالَ الرَّوَاسِیَ(3) لاَنْقَادَتْ لَکَ(4) .
قَالَ(5) : فَجِئْتُ حَتّی وَقَفْتُ عَلی بَابِ ابْنِ هُبَیْرَةَ ، فَاسْتَأْذَنْتُ ، فَلَمَّا دَخَلْتُ عَلَیْهِ قَالَ : أَتَتْکَ بِخَائِنٍ(6) رِجْ-لاَهُ ؛ یَا غُ-لاَمُ ، النَّطْعَ(7) وَ السَّیْفَ . ثُمَّ أَمَرَ بِی ، فَکُتِّفْتُ(8) ، وَ شُدَّ(9) رَأْسِی ، وَ قَامَ عَلَیَّ السَّیَّافُ لِیَضْرِبَ عُنُقِی .
فَقُلْتُ : أَیُّهَا الاْءَمِیرُ ، لَمْ تَظْفَرْ بِی عَنْوَةً(10) ، وَ إِنَّمَا جِئْتُکَ مِنْ ذَاتِ نَفْسِی ، وَ هَاهُنَا أَمْرٌ أَذْکُرُهُ لَکَ ، ثُمَّ أَنْتَ وَ شَأْنَکَ ، فَقَالَ : قُلْ ، فَقُلْتُ(11) : أَخْلِنِی(12) ، فَأَمَرَ مَنْ حَضَرَ ، فَخَرَجُوا .
فَقُلْتُ لَهُ(13) : جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ یُقْرِئُکَ السَّ-لاَمَ ، وَ یَقُولُ لَکَ : «قَدْ أَجَرْتُ(14) عَلَیْکَ مَوْلاَکَ رُفَیْداً فَ-لاَ تَهِجْهُ بِسُوءٍ».
فَقَالَ : وَ اللّهِ(15) ، لَقَدْ قَالَ لَکَ جَعْفَرٌ(16) هذِهِ الْمَقَالَةَ ، وَ أَقْرَأَنِی السَّ-لاَمَ ؟! فَحَلَفْتُ لَهُ(17) ، فَرَدَّهَا عَلَیَّ ثَ-لاَثاً ، ثُمَّ حَلَّ أَکْتَافِی ، ثُمَّ قَالَ : لاَ یُقْنِعُنِی مِنْکَ حَتّی تَفْعَلَ بِی(18) مَا فَعَلْتُ بِکَ ، قُلْتُ : مَا تَنْطَلِقُ(19) یَدِی بِذَاکَ ، وَ لاَ تَطِیبُ بِهِ(20) نَفْسِی ، فَقَالَ : وَ اللّهِ ، مَا یُقْنِعُنِی إِلاَّ ذَاکَ(21) ، فَفَعَلْتُ بِهِ کَمَا(22) فَعَلَ بِی ، وَ أَطْلَقْتُهُ(23) ، فَنَاوَلَنِی خَاتَمَهُ ، وَ قَالَ : أُمُورِی فِی یَدِکَ ، فَدَبِّرْ فِیهَا مَا شِئْتَ .(24)
4. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ ، عَنِ الْخَیْبَرِیِّ(25) ، عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ وَ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ وَ أَبِی
ص: 370
اگر براى كوههاى بلند ببرى سر فرود آورند براى تو.
آمدم تا بر در خانه ابن هبيره ايستادم و اجازه ورود گرفتم و چون در آمدم بر او، گفت: اجل گشته را دو پايش نزد تو آورده است (اين يك مثل عربى است) اى غلام سفره چرمين را با شمشير حاضر كن و سپس دستور داد كتفهاى مرا بستند و سرم را بستند و جلّاد بالاى سرم ايستاد تا گردنم را بزند.
من گفتم: اى امير تو به زور بر من دست نيافتى، من به پاى خود آمدم و در اين ميان مطلبى دارم به تو بگويم و بعد از آن خود دانى، گفت: بگو، گفتم: مطلب محرمانه است، خلوت كن براى من، دستور داد تا همه حاضران بيرون رفتند و پس از آن گفتم: جعفر بن محمد به تو سلام مى رساند و به تو مى فرمايد: من مولاى تو رفيد را بر تو پناه دادم، او را به بدى ميازار.
پس گفت: خدايا محققاً جعفر بن محمد اين را به تو گفته و به من سلام رسانده؟ من براى او سوگند ياد گرفتم و تا سه بار آن را باز گفت، و سپس دست مرا گشود و گفت: همين مرا قانع نمى كند تا تو هم همان كارى را كه من با تو كردم، با من بكنى.
گفتم: دست من به اين كار نمى رود و دلم بدان راه نمى دهد، گفت: به خدا جز آن مرا قانع نسازد، من هم با او همان كار را كردم كه او با من كرده بود و سپس او را رها كردم، خاتم خود را به من داد و گفت: همه كارهاى من به تو سپرده است و هر گونه مى خواهى آنها را اداره كن.
4- از يونس بن ظبيان و مفضل بن عمر و ابى سلمه سراج و حسين بن ثوير بن أبى فاخته گفتند: ما خدمت امام صادق (علیه السّلام)
ص: 371
سَلَمَةَ السَّرَّاجِ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ ثُوَیْرِ بْنِ أَبِی فَاخِتَةَ ، قَالُوا : کُنَّا عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، فَقَالَ : «عِنْدَنَا(1) خَزَائِنُ الاْءَرْضِ وَ مَفَاتِیحُهَا ، وَ لَوْ شِئْتُ أَنْ أَقُولَ(2) بِإِحْدی رِجْلَیَّ : أَخْرِجِی مَا فِیکِ مِنَ الذَّهَبِ ، لاَءَخْرَجَتْ». قَالَ : ثُمَّ قَالَ بِإِحْدی رِجْلَیْهِ ، فَخَطَّهَا فِی الاْءَرْضِ خَطّاً ، فَانْفَرَجَتِ(3) الاْءَرْضُ ، ثُمَّ قَالَ بِیَدِهِ ، فَأَخْرَجَ سَبِیکَةَ ذَهَبٍ قَدْرَ شِبْرٍ(4) ، ثُمَّ قَالَ : «انْظُرُوا حَسَناً». فَنَظَرْنَا(5) فَإِذَا سَبَائِکِ(6) کَثِیرَةٌ بَعْضُهَا عَلی بَعْضٍ یَتَلاَءْلاَءُ(7) ، فَقَالَ لَهُ(8) بَعْضُنَا : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، أُعْطِیتُمْ مَا أُعْطِیتُمْ(9) وَ شِیعَتُکُمْ مُحْتَاجُونَ(10) ؟ قَالَ(11) : فَقَالَ : «إِنَّ اللّهَ سَیَجْمَعُ لَنَا وَ لِشِیعَتِنَا الدُّنْیَا وَ الاْآخِرَةَ ، وَ یُدْخِلُهُمْ جَنَّاتِ النَّعِیمِ ، وَ یُدْخِلُ عَدُوَّنَا الْجَحِیمَ» .(12)
5. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ ، قَالَ :
کَانَ لِی جَارٌ یَتَّبِعُ(13) السُّلْطَانَ ، فَأَصَابَ مَالاً ، فَأَعَدَّ قِیَاناً(14) ، وَ کَانَ(15) یَجْمَعُ(16) الْجَمِیعَ(17) إِلَیْهِ ، وَ یَشْرَبُ الْمُسْکِرَ ، وَ یُوءْذِینِی ، فَشَکَوْتُهُ إِلی نَفْسِهِ غَیْرَ مَرَّةٍ ، فَلَمْ یَنْتَهِ(18) ، فَلَمَّا أَنْ(19) أَلْحَحْتُ عَلَیْهِ فَقَالَ(20) لِی : یَا هذَا ، أَنَا رَجُلٌ مُبْتَلًی ، وَ أَنْتَ رَجُلٌ مُعَافًی ، فَلَوْ عَرَضْتَنِی(21) لِصَاحِبِکَ رَجَوْتُ أَنْ یُنْقِذَنِیَ اللّهُ بِکَ ، فَوَقَعَ ذلِکَ لَهُ(22) فِی قَلْبِی ، فَلَمَّا صِرْتُ إِلی أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ذَکَرْتُ لَهُ حَالَهُ ، فَقَالَ لِی : «إِذَا رَجَعْتَ إِلَی الْکُوفَةِ سَیَأْتِیکَ ، فَقُلْ لَهُ : یَقُولُ لَکَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ : دَعْ مَا أَنْتَ عَلَیْهِ ، وَ أَضْمَنُ(23) لَکَ عَلَی اللّهِ الْجَنَّةَ».
فَلَمَّا رَجَعْتُ إِلَی الْکُوفَةِ ، أَتَانِی فِیمَنْ أَتی ، فَاحْتَبَسْتُهُ عِنْدِی(24)
ص: 372
بوديم كه فرمود: نزد ما است گنجينه هاى زمين و كليدهايش و اگر بخواهم به يكى از دو پايم گويم: بر آور آنچه طلا در تو است، بر آورد.
گويد: سپس با يك پايش خطى بر زمين كشيد و زمين شكافت، سپس دست برد يك شمش طلا به اندازه يك وجب برآورد، سپس فرمود: خوب نگاه كنيد، ما نگاه كرديم، ديديم شمشهاى طلاى بسيارى است روى هم ريخته و مى درخشد، يكى از ماها به آن حضرت گفت: قربانت، به شما داده شده است آنچه داده شده و شيعه شما نيازمندند؟ فرمود: به راستى خدا به زودى براى ما و شيعه ما، دنيا و آخرت را فراهم آورد و آنها را به بهشت پر نعمت برد و دشمنان ما را به دوزخ اندازد.
5- از ابى بصير كه گويد: مرا همسايه اى بود از كارمندان شاه و تنخواه بسيارى به دستش افتاد و رامشگرانى زنانه آماده ساخت و آنها را گرد هم فراهم مى كرد و جشن مى گرفت و مَى مينوشيد و مرا مى آزرد، من چند بار نزد خود او گله كردم و باز نايستاد و چون بر او بسيار باز گفتم: به من گفت: اى گوينده، من مردى گرفتار و بدبختم و تو مردى درستكار و بر كنار، اگر مرا نزد يار و رهبر خود ياد مى كردى، اميد داشتم كه خدا به كمك تو مرا دريابد در دلم افتاد كه براى او اين كار را بكنم و چون نزد امام صادق (علیه السّلام) آمدم و حال او را ياد آور شدم. به من فرمود: چون برگشتى به كوفه به ديدن تو مى آيد و به او بگو جعفر بن محمد به تو مى گويد آنچه را اندر آن گرفتارى و انه و من براى تو ضامن بهشتم در نزد خدا، چون من به كوفه برگشتم با ديگران به ديدن من آمد، او را باز داشتم تا خانه تهى شد. سپس به او گفتم: اى دوست من، به راستى من تو را نزد
ص: 373
حَتّی خَ-لاَ مَنْزِلِی ، ثُمَّ قُلْتُ لَهُ : یَا هذَا ، إِنِّی ذَکَرْتُکَ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ(1) علیهماالسلام ، فَقَالَ لِی :
«إِذَا رَجَعْتَ إِلَی الْکُوفَةِ سَیَأْتِیکَ ، فَقُلْ لَهُ : یَقُولُ لَکَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ : دَعْ مَا أَنْتَ عَلَیْهِ ، وَ أَضْمَنُ لَکَ عَلَی اللّهِ الْجَنَّةَ».
قَالَ : فَبَکی ، ثُمَّ قَالَ لِیَ : اللّهِ(2) ، لَقَدْ قَالَ لَکَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ هذَا ؟! قَالَ(3) : فَحَلَفْتُ لَهُ أَنَّهُ قَدْ قَالَ لِی مَا قُلْتُ(4) ، فَقَالَ لِی(5) : حَسْبُکَ(6) ، وَ مَضی ، فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ أَیَّامٍ بَعَثَ إِلَیَّ ، فَدَعَانِی وَ إِذَا(7) هُوَ خَلْفَ دَارِهِ عُرْیَانٌ ، فَقَالَ لِی : یَا أَبَا بَصِیرٍ ، لاَ وَ اللّهِ ، مَا بَقِیَ فِی مَنْزِلِی شَیْءٌ إِلاَّ وَ قَدْ أَخْرَجْتُهُ ، وَ أَنَا(8) کَمَا تَری(9) .
قَالَ : فَمَضَیْتُ إِلی إِخْوَانِنَا ، فَجَمَعْتُ لَهُ مَا کَسَوْتُهُ بِهِ ، ثُمَّ لَمْ تَأْتِ(10) عَلَیْهِ أَیَّامٌ یَسِیرَةٌ حَتّی بَعَثَ إِلَیَّ : أَنِّی عَلِیلٌ فَأْتِنِی ، فَجَعَلْتُ أَخْتَلِفُ إِلَیْهِ(11) وَ أُعَالِجُهُ حَتّی نَزَلَ بِهِ الْمَوْتُ ، فَکُنْتُ عِنْدَهُ جَالِساً وَ هُوَ یَجُودُ بِنَفْسِهِ(12) ، فَغُشِیَ عَلَیْهِ غَشْیَةً ، ثُمَّ أَفَاقَ ، فَقَالَ لِی : یَا أَبَا بَصِیرٍ ، قَدْ وَفی صَاحِبُکَ لَنَا ، ثُمَّ قُبِضَ رَحْمَةُ اللّهِ عَلَیْهِ(13) .
فَلَمَّا حَجَجْتُ أَتَیْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، فَاسْتَأْذَنْتُ عَلَیْهِ ، فَلَمَّا دَخَلْتُ قَالَ لِیَ ابْتِدَاءً
مِنْ دَاخِلِ الْبَیْتِ - وَ إِحْدی رِجْلَیَّ فِی الصَّحْنِ(14) ، وَ الاْءُخْری فِی دِهْلِیزِ دَارِهِ - : «یَا أَبَا بَصِیرٍ ، قَدْ وَفَیْنَا لِصَاحِبِکَ» .(15)
6. أَبُو عَلِیٍّ الاْءَشْعَرِیُّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیی ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الاْءَشْعَثِ ، قَالَ : قَالَ لِی(16) : أَ تَدْرِی(17) مَا کَانَ سَبَبُ دُخُولِنَا فِی هذَا الاْءَمْرِ وَ مَعْرِفَتِنَا بِهِ ، وَ مَا کَانَ عِنْدَنَا مِنْهُ
ص: 374
امام صادق (علیه السّلام) ياد آور شدم، به من فرمود: چون به كوفه برگشتى به ديدن تو مى آيد و به او بگو: جعفر بن محمد به تو مى گويد آنچه را در آن گرفتارى وانه و من نزد خدا براى تو ضامن بهشتم.
گويد: پس از شنيدن اين پيغام گريست، سپس به من گفت:
راستى امام صادق اين سخن را به تو گفت؟ من براى او سوگند ياد كردم كه او چنين فرمود، به من گفت: تو را بس است و رفت، چون چند روزى گذشت نزد من فرستاد و مرا خواست و چون رفتم ديدم پشت خانه خود (در خانه خود خ ل) برهنه است، به من گفت: اى ابا بصير نه به خدا چيزى ديگر در خانه ام نمانده جز آن كه همه را بيرون انداختم و اكنون چنانچه بينى برهنه ام.
گويد: من نزد همكيشان خود رفتم و براى او جامه اى فراهم كرديم و چند روزى بيش نگذشت كه به دنبالم فرستاد و پيغام داد من بيمارم نزد من بيا، من نزد او رفت و آمد مى كردم و او را درمان مى نمودم تا مرگش رسيد و كنار او نشسته بودم كه جان مى داد، از هوش رفت و به هوش آمد و به من گفت: اى أبا بصير به خدا سرور تو براى من وفا كرد- رحمة الله عليه.
چون به حج رفتم نزد امام صادق (علیه السّلام) رفتم و از او اجازه خواستم و چون وارد شدم از درون خانه آغاز سخن كرد با من- يك پايم در صحن خانه و پاى ديگرم در آستانه بود كه- فرمود: اى ابا بصير ما براى رفيق تو وفا دارى كرديم.
6- از صفوان بن يحيى از جعفر بن محمد بن اشعث گويد:
براى من گفت: تو مى دانى براى چه ما در مذهب شيعه در آمديم و بدان شناسا شديم با اين كه هيچ چيز از آن به ياد ما نبود و چيزى از
ص: 375
ذِکْرٌ وَ لاَ مَعْرِفَةُ شَیْءٍ مِمَّا عِنْدَ النَّاسِ ؟
قَالَ : قُلْتُ لَهُ : مَا(1) ذَاکَ ؟
قَالَ : إِنَّ(2) أَبَا جَعْفَرٍ - یَعْنِی أَبَا الدَّوَانِیقِ(3) - قَالَ لاِءَبِی مُحَمَّدِ بْنِ الاْءَشْعَثِ : یَا مُحَمَّدُ ، ابْغِ لِی رَجُلاً لَهُ عَقْلٌ یُوءَدِّی عَنِّی ، فَقَالَ لَهُ(4) أَبِی(5) : قَدْ أَصَبْتُهُ(6) لَکَ ، هذَا فُ-لاَنُ بْنُ مُهَاجِرٍ خَالِی ، قَالَ : فَأْتِنِی بِهِ ، قَالَ : فَأَتَیْتُهُ بِخَالِی ، فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ : یَا ابْنَ مُهَاجِرٍ ، خُذْ هذَا الْمَالَ(7) ، وَ أْتِ الْمَدِینَةَ ، وَ أْتِ عَبْدَ اللّهِ بْنَ الْحَسَنِ بْنِ الْحَسَنِ وَ عِدَّةً مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ فِیهِمْ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، فَقُلْ لَهُمْ : إِنِّی رَجُلٌ غَرِیبٌ مِنْ أَهْلِ خُرَاسَانَ ، وَ بِهَا شِیعَةٌ مِنْ شِیعَتِکُمْ ، وَجَّهُوا إِلَیْکُمْ بِهذَا الْمَالِ ، وَ ادْفَعْ إِلی کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ عَلی شَرْطِ کَذَا وَ کَذَا ، فَإِذَا قَبَضُوا الْمَالَ فَقُلْ : إِنِّی رَسُولٌ ، وَ أُحِبُّ أَنْ یَکُونَ مَعِی خُطُوطُکُمْ بِقَبْضِکُمْ مَا قَبَضْتُمْ .
فَأَخَذَ الْمَالَ وَ أَتَی الْمَدِینَةَ ، فَرَجَعَ إِلی أَبِی الدَّوَانِیقِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الاْءَشْعَثِ عِنْدَهُ ،
فَقَالَ لَهُ أَبُو الدَّوَانِیقِ : مَا وَرَاءَکَ(8)؟ قَالَ : أَتَیْتُ الْقَوْمَ(9) وَ هذِهِ خُطُوطُهُمْ بِقَبْضِهِمُ الْمَالَ خَ-لاَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ ؛ فَإِنِّی أَتَیْتُهُ - وَ هُوَ یُصَلِّی فِی مَسْجِدِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله - فَجَلَسْتُ خَلْفَهُ ، وَ قُلْتُ(10) : حَتّی(11) یَنْصَرِفَ ، فَأَذْکُرَ لَهُ مَا ذَکَرْتُ لاِءَصْحَابِهِ ، فَعَجَّلَ وَ انْصَرَفَ ، ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ ، فَقَالَ : «یَا هذَا ، اتَّقِ اللّهَ ، وَ لاَ تَغُرَّ(12) أَهْلَ بَیْتِ
ص: 376
آنچه مردم در باره آن مى دانستند نزد ما نبود؟ گويد: من به او گفتم: آن انگيزه چه بوده؟ در پاسخ گفت كه: ابا جعفر يعنى ابو الدوانيق (كنيه اى است كه مردم به منصور عباسى داده اند براى آنكه چون مى خواست نهر كوفه را بسازد از هر سرى يك دانك پول نقره گرفت يا براى آنكه بر خلاف ديگران از پادشاهان حساب دانك و نيم دانك را از ناظر آشپزخانه خود مى كشيد) به پدرم محمد بن اشعث گفت: اى محمد يك مرد زيركى و باهوشى برايم بجو كه بتواند از طرف من انجام كار كند، پدرم به او گفت: من او را براى تو جسته ام اين فلان بن مهاجر است كه دائى من است، گفت: او را نزد من بياور، گفت: دائى خود را نزد او بردم.
ابو جعفر به او گفت: اى پسر مهاجر، اين پولها را بگير و به مدينه برو و نزد عبد الله بن الحسن بن الحسن و شماره از خاندانش كه جعفر بن محمد (علیه السّلام) هم در ميان آنها بود برو و به آنها بگو من مردى غريب از اهل خراسانم كه جمعى شيعيان شما در آنجا هستند و اين پول را براى شما فرستادند و به هر كدام وجهى بده با شرط چنين و چنان (مقصود اين است كه به خليفه بشورند و چون پيروز شدند صاحبان اين پول را هم در دولت خود منظور دارند) و چون پولها را گرفتند بگو: من فرستاده مردمم و دوست دارم برگ رسيدى به خط شما با من باشد.
آن مرد پول را گرفت و به مدينه رفت و نزد ابو الدوانيق برگشت در حضور محمد بن اشعث، ابو الدوانيق به او گفت: چه خبر آوردى؟ گفت: نزد آن قوم رفتم و اينها برگ رسيد مال است به آنها، به خط خودشان جز جعفر بن محمد (علیه السّلام) كه من در مسجد نزد آن حضرت رفتم و او نماز مى خواند در مسجد پيغمبر پشت
ص: 377
مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (1) ؛ فَإِنَّهُمْ قَرِیبُو الْعَهْدِ بِدَوْلَةِ(2) بَنِی مَرْوَانَ وَ کُلُّهُمْ مُحْتَاجٌ». فَقُلْتُ : وَ مَا ذَاکَ ، أَصْلَحَکَ اللّهُ ؟ قَالَ : فَأَدْنی رَأْسَهُ مِنِّی ، وَ أَخْبَرَنِی بِجَمِیعِ مَا جَری بَیْنِی وَ بَیْنَکَ حَتّی کَأَنَّهُ کَانَ ثَالِثَنَا(3) .
قَالَ(4) : فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ : یَا ابْنَ مُهَاجِرٍ ، اعْلَمْ أَنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ نُبُوَّةٍ إِلاَّ وَ فِیهِ مُحَدَّثٌ ، وَ إِنَّ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ مُحَدَّثُنَا الْیَوْمَ ، وَ کَانَتْ(5) هذِهِ الدَّلاَلَةُ سَبَبَ قَوْلِنَا بِهذِهِ الْمَقَالَةِ .(6)
7. سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللّهِ وَ عَبْدُ اللّهِ بْنُ جَعْفَرٍ جَمِیعاً ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ ، عَنْ أَخِیهِ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ ، قَالَ : قُبِضَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهماالسلام وَ هُوَ ابْنُ خَمْسٍ وَ سِتِّینَ سَنَةً فِی عَامِ ثَمَانٍ وَ أَرْبَعِینَ وَ مِائَةٍ ؛ وَ(7) عَاشَ بَعْدَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَرْبَعاً ···
وَ ثَ-لاَثِینَ سَنَةً .(8)
8. سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ(9) ، عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ :
عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الاْءَوَّلِ علیه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ یَقُولُ : «أَنَا(10) کَفَّنْتُ أَبِی فِی ثَوْبَیْنِ شَطَوِیَّیْنِ(11) کَانَ یُحْرِمُ فِیهِمَا ، وَ فِی قَمِیصٍ مِنْ قُمُصِهِ ، وَ فِی(12) عِمَامَةٍ کَانَتْ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام ، وَ فِی بُرْدٍ اشْتَرَاهُ(13) بِأَرْبَعِینَ دِینَاراً(14)» .(15)
ص: 378
سرش نشستم و گفتم مى مانم تا نمازش را تمام كند، او هم شتاب كرد و نماز را تمام كرد و رو به من كرد و گفت: اى فلانى از خدا بترس و خاندان محمد را فريب مده كه به دوران دولت مروانيان نزديكند و همه نيازمند و بينوايند، گفتم: أصلحك اللَّه براى چه؟
گويد: سرش را نزديك من آورد و هر چه ميان من و تو گذشته بود بى كم و بيش به من گزارش داد تا گويا سومى ما بوده است، گويد:
ابو جعفر (منصور) به او گفت: اى پسر مهاجر بدان كه هيچ خاندان نبوّتى نيست جز آن كه در ميان آنها يك محدثى هست و امروزه محدث ما (كه با عالم غيب مربوط است) جعفر بن محمد است، اين دليل بود كه سبب عقيده ما به مذهب شيعه شد.
7- از أبى بصير كه گفت: ابو عبد الله جعفر بن محمد 65 سال داشت كه در سال 148 وفات كرد و پس از امام باقر (علیه السّلام) سى و چهار سال زنده بود.
8- يونس بن يعقوب گويد: شنيدم ابو الحسن اول مى فرمود:
من پدرم را در دو پارچه شطوى (شطا نام دهى است در ناحيه مصر كه اين پارچه بدان منسوب بوده است) كفن كردم كه در آنها محرم مى شد و در يكى از پيراهنهايش و در عمامه اى هم از على بن الحسين (علیه السّلام) و در يك بُرد كه آن را به چهل اشرفى خريده بود.
ص: 379
بَابُ(1) مَوْلِدِ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ(2) علیهماالسلام
وُلِدَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسی علیه السلام بِالاْءَبْوَاءِ(3) سَنَةَ ثَمَانٍ وَ عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ(4) ، وَ قَالَ بَعْضُهُمْ(5) : تِسْعٍ وَ عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ ؛ وَ قُبِضَ علیه السلام لِسِتٍّ خَلَوْنَ مِنْ رَجَبٍ مِنْ سَنَةِ ثَ-لاَثٍ وَ ثَمَانِینَ وَ مِائَةٍ ، وَ هُوَ ابْنُ أَرْبَعٍ أَوْ خَمْسٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً ؛ وَ قُبِضَ علیه السلام بِبَغْدَادَ فِی حَبْسِ السِّنْدِیِّ بْنِ شَاهَکَ .
وَ کَانَ هَارُونُ حَمَلَهُ مِنَ الْمَدِینَةِ لِعَشْرِ لَیَالٍ بَقِینَ مِنْ شَوَّالٍ سَنَةَ تِسْعٍ وَ سَبْعِینَ وَ مِائَةٍ ، وَ قَدْ قَدِمَ هَارُونُ الْمَدِینَةَ مُنْصَرَفَهُ مِنْ عُمْرَةِ شَهْرِ رَمَضَانَ ، ثُمَّ شَخَصَ(6) هَارُونُ إِلَی الْحَجِّ وَ حَمَلَهُ مَعَهُ ، ثُمَّ انْصَرَفَ عَلی طَرِیقِ الْبَصْرَةِ ، فَحَبَسَهُ عِنْدَ عِیسَی بْنِ جَعْفَرٍ ، ثُمَّ أَشْخَصَهُ إِلی بَغْدَادَ ، فَحَبَسَهُ عِنْدَ السِّنْدِیِّ بْنِ شَاهَکَ ، فَتُوُفِّیَ علیه السلام فِی حَبْسِهِ ، وَ دُفِنَ بِبَغْدَادَ فِی مَقْبَرَةِ قُرَیْشٍ ؛ وَ أُمُّهُ أُمُّ وَلَدٍ یُقَالُ لَهَا : حَمِیدَةُ(7) .(8)
1. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیُّ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ السِّنْدِیِّ
الْقُمِّیِّ ، قَالَ : حَدَّثَنَا عِیسَی بْنُ عَبْدِ الرَّحْمنِ ، عَنْ أَبِیهِ ، قَالَ : دَخَلَ ابْنُ(9) عُکَّاشَةَ بْنِ مِحْصَنٍ الاْءَسَدِیُّ(10) عَلی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام - وَ کَانَ(11) أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام قَائِماً عِنْدَهُ(12) - فَقَدَّمَ إِلَیْهِ عِنَباً ، فَقَالَ(13) : «حَبَّةً
ص: 380
ابو الحسن (امام كاظم) در ابواء (منزلى ميان مكه و مدينه) به سال 128 متولد شد و برخى گفته اند سال 129 و در ششم ماه رجب سال 182 كه پنجاه و پنج يا چهار سال داشت وفات كرد، در زندان سندى بن شاهك در شهر بغداد وفات كرد، هارون او را در بيستم ماه شوال سال 179 از مدينه به بغداد آورد، هارون در ماه رمضان از سفر عمره خود به مدينه برگشت و آهنگ حج نمود و آن حضرت را با خود برد و از بصره برگشت و او را نزد عيسى بن جعفر زندانى كرد و سپس او را به بغداد روانه كرد و نزد سندى بن شاهك زندانى ساخت و در زندان او وفات كرد و در مقبره قريش در بغداد به خاك سپرده شد، مادرش ام ولد است و به او حميده مى گفتند.
1- عيسى بن عبد الرحمن از پدرش كه ابن عكاشه بن محصن اسدى به امام باقر (علیه السّلام) وارد شد و امام صادق (علیه السّلام) نزد آن حضرت ايستاده بود و انگورى پيش او گذاشتند، امام فرمود: پيره مرد آن را دانه دانه مى خورد و كودك خردسال، و كسى كه حرص دارد و مى ترسد سير نشود سه و چهار دانه مى خورد، و شما آن را
ص: 381
حَبَّةً یَأْکُلُهُ(1) الشَّیْخُ الْکَبِیرُ وَ(2) الصَّبِیُّ الصَّغِیرُ ، وَ ثَ-لاَثَةً وَ أَرْبَعَةً یَأْکُلُهُ(3) مَنْ یَظُنُّ أَنَّهُ لاَ یَشْبَعُ ، وَ کُلْهُ(4) حَبَّتَیْنِ حَبَّتَیْنِ ؛ فَإِنَّهُ یُسْتَحَبُّ(5)».
فَقَالَ لاِءَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام : لاِءَیِّ شَیْءٍ لاَ تُزَوِّجُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ ، فَقَدْ أَدْرَکَ التَّزْوِیجَ ؟ قَالَ : وَ(6) بَیْنَ یَدَیْهِ صُرَّةٌ(7) مَخْتُومَةٌ ، فَقَالَ : «أَمَا إِنَّهُ سَیَجِیءُ نَخَّاسٌ(8) مِنْ أَهْلِ بَرْبَرَ(9) ، فَیَنْزِلُ دَارَ مَیْمُونٍ ، فَنَشْتَرِی(10) لَهُ(11) بِهذِهِ الصُّرَّةِ جَارِیَةً».
قَالَ : فَأَتی لِذلِکَ مَا أَتی ، فَدَخَلْنَا یَوْماً عَلی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، فَقَالَ : «أَ لاَ أُخْبِرُکُمْ عَنِ النَّخَّاسِ الَّذِی ذَکَرْتُهُ لَکُمْ قَدْ قَدِمَ ، فَاذْهَبُوا ، فَاشْتَرُوا بِهذِهِ الصُّرَّةِ مِنْهُ جَارِیَةً».
قَالَ : فَأَتَیْنَا النَّخَّاسَ ، فَقَالَ : قَدْ بِعْتُ مَا کَانَ عِنْدِی إِلاَّ جَارِیَتَیْنِ مَرِیضَتَیْنِ إِحْدَاهُمَا أَمْثَلُ(12) مِنَ الاْءُخْری ، قُلْنَا : فَأَخْرِجْهُمَا حَتّی نَنْظُرَ(13) إِلَیْهِمَا ، فَأَخْرَجَهُمَا ، فَقُلْنَا : 1 / 191
بِکَمْ تَبِیعُنَا هذِهِ الْمُتَمَاثِلَةَ(14) ؟ قَالَ : بِسَبْعِینَ دِینَاراً قُلْنَا : أَحْسِنْ(15) ، قَالَ : لاَ أَنْقُصُ مِنْ سَبْعِینَ دِینَاراً ، قُلْنَا لَهُ : نَشْتَرِیهَا مِنْکَ بِهذِهِ الصُّرَّةِ مَا بَلَغَتْ ، وَ لاَ نَدْرِی مَا فِیهَا ، وَ کَانَ عِنْدَهُ رَجُلٌ أَبْیَضُ الرَّأْسِ وَ اللِّحْیَةِ ، قَالَ : فُکُّوا ، وَ زِنُوا ، فَقَالَ النَّخَّاسُ : لاَ تَفُکُّوا ؛ فَإِنَّهَا إِنْ نَقَصَتْ حَبَّةً مِنْ سَبْعِینَ دِینَاراً لَمْ أُبَایِعْکُمْ ، فَقَالَ الشَّیْخُ : ادْنُوا(16) ، فَدَنَوْنَا ، وَ فَکَکْنَا الْخَاتَمَ ، وَ وَزَنَّا الدَّنَانِیرَ ، فَإِذَا(17) هِیَ سَبْعُونَ دِینَاراً لاَ تَزِیدُ وَ لاَ تَنْقُصُ .
فَأَخَذْنَا الْجَارِیَةَ ، فَأَدْخَلْنَاهَا عَلی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام - وَ جَعْفَرٌ قَائِمٌ عِنْدَهُ - فَأَخْبَرْنَا أَبَا
ص: 382
دو دانه دو دانه بخوريد، زيرا اين روش مستحب است.
ابن عكاشه به آن حضرت گفت: چرا براى جعفر زن نمى گيرى، او به عمر ازدواج رسيده، گويد: برابر آن حضرت يك كيسه پول سر بمهرى بود، فرمود: به زودى يك بنده فروشى از بربر مى آيد و در دار ميمون منزل مى كند و با اين كيسه پول براى او يك دخترى مى خريم، از اين موضوع مدتى گذشت و يك روز ما خدمت امام باقر (علیه السّلام) رسيديم، فرمود: به شما گزارش آن بنده فروشى را كه گفتم ندهم؟ او آمده است برويد با اين كيسه پول يك دخترى از او بخريد.
گويد: ما نزد آن بنده فروش آمديم، گفت: هر چه داشتم فروختم جز دو دخترك بيمار كه يكى از آنها از ديگرى بهتر است، گفتيم: آنها را بياور تا ببينيم، آنها را بيرون آورد، گفتيم: اين خوش اندامت را به چند مى فروشى؟ گفت: به 70 اشرفى، گفتيم: احسان كن، گفت: از 70 اشرفى كم نمى كنم، به او گفتيم: ما آن را به اين كيسه سر بسته مى خريم هر چه باشد ما نمى دانيم در ميان آن چند اشرفى است.
مردى كه سر و ريش سپيدى داشت نزد او بود، گفت: كيسه را باز كنيد و بكشيد، بنده فروش گفت: باز نكنيد كه اگر يك نخود از 70 اشرفى كم باشد من آن را به شما نفروشم، آن پير مرد گفت: جلو بيائيد، جلو رفتيم و مهر برداشتيم و اشرفى ها را كشيديم، به ناگاه آن 70 دينار بود نه كم و نه بيش و آن دخترك را گرفتيم و آورديم خدمت امام باقر (علیه السّلام)، و جعفر نزد آن حضرت ايستاده بود، و به امام از آنچه شده بود گزارش داديم.
خدا را سپاس گفت و ستايش كرد، سپس به آن دخترك
ص: 383
جَعْفَرٍ بِمَا کَانَ ، فَحَمِدَ اللّهَ وَ أَثْنی عَلَیْهِ ، ثُمَّ قَالَ لَهَا : «مَا اسْمُکِ ؟» قَالَتْ : حَمِیدَةُ ، فَقَالَ : «حَمِیدَةٌ فِی الدُّنْیَا ، مَحْمُودَةٌ فِی الاْآخِرَةِ ، أَخْبِرِینِی عَنْکِ : أَ بِکْرٌ أَنْتِ أَمْ ثَیِّبٌ ؟» قَالَتْ(1) : بِکْرٌ ، قَالَ : «وَ کَیْفَ وَ لاَ یَقَعُ فِی أَیْدِی(2) النَّخَّاسِینَ شَیْءٌ إِلاَّ أَفْسَدُوهُ؟!» فَقَالَتْ : قَدْ(3) کَانَ یَجِیئُنِی ، فَیَقْعُدُ مِنِّی مَقْعَدَ الرَّجُلِ مِنَ الْمَرْأَةِ ، فَیُسَلِّطُ اللّهُ عَلَیْهِ رَجُلاً أَبْیَضَ الرَّأْسِ وَ اللِّحْیَةِ ، فَ-لاَ یَزَالُ یَلْطِمُهُ حَتّی یَقُومَ عَنِّی ، فَفَعَلَ بِی مِرَاراً ، وَ فَعَلَ الشَّیْخُ بِهِ(4) مِرَاراً ، فَقَالَ : «یَا جَعْفَرُ ، خُذْهَا إِلَیْکَ». فَوَلَدَتْ خَیْرَ أَهْلِ الاْءَرْضِ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیهماالسلام .(5)
2 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ أَحْمَدَ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ ، عَنْ سَابِقِ بْنِ الْوَلِیدِ ، عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ :
أَنَّ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام قَالَ(6) : «حَمِیدَةُ مُصَفَّاةٌ مِنَ الاْءَدْنَاسِ(7) کَسَبِیکَةِ الذَّهَبِ ، مَا زَالَتِ الاْءَمْ-لاَکُ(8) تَحْرُسُهَا(9) حَتّی أُدِّیَتْ إِلَیَّ ؛ کَرَامَةً مِنَ اللّهِ لِی وَ الْحُجَّةِ مِنْ بَعْدِی» .(10)
3 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ؛ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً ، عَنْ أَبِی قَتَادَةَ الْقُمِّیِّ ، عَنْ أَبِی خَالِدٍ الزُّبَالِیِّ ، قَالَ : لَمَّا أُقْدِمَ بِأَبِی الْحَسَنِ مُوسی علیه السلام عَلَی الْمَهْدِیِّ - الْقُدْمَةَ الاْءُولی - نَزَلَ(11) زُبَالَةَ ، فَکُنْتُ أُحَدِّثُهُ ، فَرَآنِی مَغْمُوماً ، فَقَالَ لِی(12) : «یَا أَبَا خَالِدٍ ، مَا لِی أَرَاکَ مَغْمُوماً ؟» فَقُلْتُ : وَ کَیْفَ لاَ أَغْتَمُّ وَ أَنْتَ تُحْمَلُ إِلی هذِهِ(13) الطَّاغِیَةِ ، وَ لاَ أَدْرِی مَا یُحْدِثُ فِیکَ ؟!
فَقَالَ : «لَیْسَ عَلَیَّ بَأْسٌ ،
ص: 384
فرمود: چه نام دارى؟ گفت: حميده، فرمود: در دنيا و آخرت پسنديده اى، به من بگو دوشيزه اى يا بيوه؟ گفت: دوشيزه، فرمود:
چطور با آنكه هيچ چيز به دست بنده فروشها نمى رسد جز اينكه او را تباه مى كنند؟ گفت: بسا كه نزد من مى آمد و به حال در آميختن با من مى نشست، و خدا مرد سر و ريش سپيدى را بر او مسلط مى كرد و پياپى به او سيلى مى زد تا از نزد من بر مى خواست و مى رفت، چند بار با من اين كار را كرد و آن شيخ هم با او همان كار را كرد، امام فرمود: اى جعفر او را براى خود برگير و آن دخترك بهترين اهل زمين، موسى بن جعفر را زائيد.
2- معلى بن خنيس گويد: امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود:
حميده از چركينها پاك است مانند شمش طلا، هميشه فرشته ها او را نگهدارى كرده اند تا به دست من رسيده براى لطفى كه خدا به من و به حجت پس از من داشته است.
3- ابى خالد زبالى گويد: چون دربار نخست امام كاظم (علیه السّلام) را نزد مهدى عباسى آوردند در زباله منزل كرد، و من با آن حضرت گفتگو مى كردم و غمنده بودم، به من فرمود: اى ابا خالد چرا غمنده ات بينم؟ گفتم: چگونه غمنده نباشم و شما را نزد اين سركش مى برند و نمى دانم چه بر سر شما مى آيد؟ فرمود: در اين باره بر من باكى نيست، در فلان ماه در فلان روز در اول ميل (كه علامت منزل بوده) مرا ديدار كن، من همّى نداشتم جز شماره ماهها و
ص: 385
إِذَا کَانَ شَهْرُ کَذَا وَ کَذَا(1) وَ(2) یَوْمُ کَذَا(3) ، فَوَافِنِی فِی أَوَّلِ الْمِیلِ».
فَمَا کَانَ لِی هَمٌّ إِلاَّ إِحْصَاءَ الشُّهُورِ وَ الاْءَیَّامِ حَتّی کَانَ ذلِکَ الْیَوْمُ ، فَوَافَیْتُ الْمِیلَ ، فَمَا زِلْتُ عِنْدَهُ حَتّی کَادَتِ الشَّمْسُ أَنْ تَغِیبَ ، وَ وَسْوَسَ(4) الشَّیْطَانُ فِی صَدْرِی ، وَ تَخَوَّفْتُ أَنْ أَشُکَّ فِیمَا قَالَ ، فَبَیْنَا(5) أَنَا کَذلِکَ إِذْ(6) نَظَرْتُ إِلی سَوَادٍ قَدْ أَقْبَلَ مِنْ نَاحِیَةِ 1 / 192
الْعِرَاقِ ، فَاسْتَقْبَلْتُهُمْ ، فَإِذَا(7) أَبُوالْحَسَنِ علیه السلام أَمَامَ الْقِطَارِ(8) عَلی بَغْلَةٍ ، فَقَالَ : «إِیهٍ(9) یَا أَبَا خَالِدٍ». قُلْتُ : لَبَّیْکَ ، یَا ابْنَ رَسُولِ اللّهِ ، فَقَالَ : «لاَ تَشُکَّنَّ ، وَدَّ الشَّیْطَانُ أَنَّکَ شَکَکْتَ». فَقُلْتُ : الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی خَلَّصَکَ مِنْهُمْ ، فَقَالَ : «إِنَّ لِی إِلَیْهِمْ عَوْدَةً لاَ أَتَخَلَّصُ مِنْهُمْ».(10)
4. أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ جَمِیعاً ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ ، عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ ، قَالَ :
کُنْتُ عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ مُوسی علیه السلام إِذْ أَتَاهُ رَجُلٌ نَصْرَانِیٌّ - وَ نَحْنُ مَعَهُ بِالْعُرَیْضِ(11) -
فَقَالَ لَهُ النَّصْرَانِیُّ : إِنِّی(12) أَتَیْتُکَ مِنْ بَلَدٍ بَعِیدٍ ، وَ سَفَرٍ شَاقٍّ ، وَ سَأَلْتُ(13) رَبِّی مُنْذُ ثَ-لاَثِینَ سَنَةً أَنْ یُرْشِدَنِی إِلی خَیْرِ الاْءَدْیَانِ ، وَ إِلی خَیْرِ الْعِبَادِ وَ أَعْلَمِهِمْ ، وَ أَتَانِی(14) آتٍ فِی النَّوْمِ ، فَوَصَفَ لِی رَجُلاً بِعُلْیَا(15) دِمَشْقَ ، فَانْطَلَقْتُ حَتّی أَتَیْتُهُ ، فَکَلَّمْتُهُ ، فَقَالَ : أَنَا أَعْلَمُ أَهْلِ دِینِی ، وَ غَیْرِی أَعْلَمُ مِنِّی ، فَقُلْتُ : أَرْشِدْنِی إِلی مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْکَ ؛ فَإِنِّی لاَ أَسْتَعْظِمُ السَّفَرَ ، وَ لاَ تَبْعُدُ عَلَیَّ الشُّقَّةُ(16) ، وَ لَقَدْ قَرَأْتُ الاْءِنْجِیلَ کُلَّهَا وَ مَزَامِیرَ(17) دَاوُدَ ، وَ قَرَأْتُ
ص: 386
روزها تا آن روز رسيد و من نزد آن ميل رفتم و پاى آن به سر بردم تا نزديك غروب آفتاب و شيطان در سينه ام وسوسه كرد و ترسيدم كه به شك افتم در آنچه امام فرموده بود.
در اين ميان ديدم يك سياهى از سوى عراق مى آيد و من پيشواز آنها رفتم و ديدم ابو الحسن جلو قافله سوار استرى است، فرمود: آهاى ابا خالد، گفتم: لبيك يا ابن رسول الله، فرمود: مبادا شك كنى، شيطان دوست دارد كه تو شك كنى، گفتم: حمد خدا را كه تو را از دست آنها رها كرد، فرمود: مرا به آنها بازگشتى است كه از آنها رها نشوم.
4- از يعقوب بن جعفر بن ابراهيم، گفت: من خدمت امام كاظم (علیه السّلام) بودم، مردى نصرانى در عريض (مزرعه اى نزديك مدينه است) خدمت او رسيد و ما به همراه آن حضرت بوديم، آن مرد نصرانى گفت: من از شهر دورى و با سفر پر رنجى نزد شما آمدم و از سى سال پيش از خدايم درخواست كردم كه مرا به بهترين دينها رهنمائى كند و بهترين بندگان و داناترين آنان، و كسى در خواب من آمد و مردى را در بالاى دمشق به من معرفى كرد، نزد او رفتم و با او سخن گفتم، گفت: من داناترين همكيشان خود هستم و ديگرى هست كه از من داناتر است، گفتم: مرا به آن داناتر رهنمائى كن زيرا مسافرت نزد من آسان است و رنج سفرهاى دور بر من گواراست، من همه انجيل را خواندم، مزامير داود را خواندم و چهار سفر از تورات را خواندم و ظاهر قرآن را هم خواندم تا همه آن را به پايان
ص: 387
أَرْبَعَةَ أَسْفَارٍ مِنَ التَّوْرَاةِ ، وَ قَرَأْتُ ظَاهِرَ الْقُرْآنِ حَتَّی اسْتَوْعَبْتُهُ(1) کُلَّهُ ، فَقَالَ لِیَ الْعَالِمُ : إِنْ کُنْتَ تُرِیدُ عِلْمَ النَّصْرَانِیَّةِ ، فَأَنَا أَعْلَمُ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ بِهَا ، وَ إِنْ کُنْتَ تُرِیدُ عِلْمَ الْیَهُودِ ، فَبَاطِی بْنُ شُرَحْبِیلَ(2) السَّامِرِیُّ(3) أَعْلَمُ النَّاسِ بِهَا الْیَوْمَ ، وَ إِنْ کُنْتَ تُرِیدُ عِلْمَ الاْءِسْ-لاَمِ وَ عِلْمَ التَّوْرَاةِ وَ عِلْمَ الاْءِنْجِیلِ وَ(4) الزَّبُورِ وَ کِتَابَ هُودٍ ، وَ کُلَّ مَا أُنْزِلَ(5) عَلی نَبِیٍّ مِنَ الاْءَنْبِیَاءِ فِی دَهْرِکَ وَ دَهْرِ غَیْرِکَ ، وَ مَا أُنْزِلَ(6) مِنَ السَّمَاءِ مِنْ خَبَرٍ(7) - فَعَلِمَهُ أَحَدٌ أَوْ لَمْ یَعْلَمْ بِهِ(8) أَحَدٌ - فِیهِ تِبْیَانُ کُلِّ شَیْءٍ ، وَ شِفَاءٌ لِلْعَالَمِینَ ، وَ رَوْحٌ لِمَنِ اسْتَرْوَحَ(9) إِلَیْهِ ، وَ بَصِیرَةٌ لِمَنْ أَرَادَ اللّهُ بِهِ خَیْراً ، وَ أَنِسَ(10) إِلَی الْحَقِّ فَأُرْشِدُکَ إِلَیْهِ ، فَأْتِهِ وَ لَوْ مَشْیاً(11) عَلی رِجْلَیْکَ ، فَإِنْ لَمْ تَقْدِرْ فَحَبْواً(12) عَلی رُکْبَتَیْکَ ، فَإِنْ لَمْ تَقْدِرْ فَزَحْفاً عَلَی اسْتِکَ(13) ، فَإِنْ لَمْ تَقْدِرْ فَعَلی وَجْهِکَ .
فَقُلْتُ : لاَ ، بَلْ أَنَا أَقْدِرُ عَلَی الْمَسِیرِ فِی الْبَدَنِ وَ الْمَالِ ، قَالَ : فَانْطَلِقْ مِنْ فَوْرِکَ حَتّی تَأْتِیَ(14) یَثْرِبَ ، فَقُلْتُ : لاَ أَعْرِفُ یَثْرِبَ ، قَالَ : فَانْطَلِقْ حَتّی تَأْتِیَ مَدِینَةَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله - الَّذِی بُعِثَ فِی الْعَرَبِ وَ هُوَ النَّبِیُّ الْعَرَبِیُّ الْهَاشِمِیُّ - فَإِذَا(15) دَخَلْتَهَا ، فَسَلْ عَنْ بَنِی غَنْمِ(16) بْنِ مَالِکِ بْنِ النَّجَّارِ وَ هُوَ عِنْدَ بَابِ مَسْجِدِهَا ، وَ أَظْهِرْ(17) بِزَّةَ(18) النَّصْرَانِیَّةِ وَ حِلْیَتَهَا(19) ؛ فَإِنَّ وَالِیَهَا یَتَشَدَّدُ
ص: 388
رساندم. آن دانشمند به من گفت: اگر تو علم نصرانيت را مى خواهى، من داناتر عرب و عجم در آن و اگر علم يهودى را مى خواهى، با طى بن شرحبيل سامرى امروز بدان از همه مردم داناتر است و اگر علم اسلام و علم تورات و علم زبور و كتاب هود و هر آنچه بر پيغمبرى از پيغمبران فرود آمده در اين روزگار تو يا روزگار ديگران و آنچه از آسمان فرود آمده از هر گزارشى و آن را كسى دانسته يا كسى ندانسته، مى خواهى آنچه در آن بيان هر چيز است و درمان جهانيان است و جان است براى هر كه جان خواهد و بينائى است براى هر كه خدا برايش خير خواهد و انس با حق است، من تو را بدان رهنمائى كنم دنبال آن برو گر چه با پاى پياده، و اگر نتوانى با سر زانو، و اگر نتوانى با كشيدن پائين تنه، و اگر نتوانى با كشيدن چهره خود.
گفتم: نه، من براى رفتن توانايم هم در تن و هم در داشتن، گفت: پس فورى برو تا برسى به يثرب، گفتم: من يثرب را نمى شناسم، گفت: برو تا به مدينه پيغمبرى كه در عرب مبعوث شده و او است پيغمبر عربى هاشمى، چون در آن در آمدى از كوى بنى غنم بن مالك بن نجار پرسش كن كه نزديك در مسجد مدينه است و خود را در وضع نصرانيان بنما و زيور آنان را در بر كن، زيرا والى مدينه نسبت به آنها سختگير است و خليفه سختگيرتر است (شايد براى اين بوده كه مورد نفرت مردم باشد تا مزاحم كار او نباشند) سپس نشانه بنى عمرو بن مبذول را بگير كه در بقيع زبيرند و سپس آنجا از موسى بن جعفر پرسش كن كه در كجا منزل دارد و خودش كجا است، مسافر است يا حاضر، و اگر مسافر باشد خود را به او برسان زيرا هر جا در سفر باشد نزديكتر از اين مسافتى است كه به سوى او طى كردى و سپس به او بگو كه مطران علياى غوطه
ص: 389
عَلَیْهِمْ ، وَ الْخَلِیفَةُ أَشَدُّ(1) ، ثُمَّ تَسْأَلُ عَنْ بَنِی عَمْرِو بْنِ مَبْذُولٍ وَ هُوَ بِبَقِیعِ(2) الزُّبَیْرِ ، ثُمَّ تَسْأَلُ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ ، وَ أَیْنَ مَنْزِلُهُ ؟ وَ أَیْنَ هُوَ ؟ مُسَافِرٌ أَمْ(3) حَاضِرٌ ؟ فَإِنْ کَانَ مُسَافِراً فَالْحَقْهُ ؛ فَإِنَّ سَفَرَهُ أَقْرَبُ مِمَّا ضَرَبْتَ(4) إِلَیْهِ .
ثُمَّ أَعْلِمْهُ أَنَّ مَطْرَانَ(5) عُلْیَا(6) الْغُوطَةِ(7) - غُوطَةِ دِمَشْقَ - هُوَ الَّذِی أَرْشَدَنِی إِلَیْکَ ، وَ هُوَ یُقْرِئُکَ السَّ-لاَمَ کَثِیراً ، وَ یَقُولُ لَکَ : إِنِّی لاَءُکْثِرُ مُنَاجَاةَ رَبِّی أَنْ یَجْعَلَ إِسْ-لاَمِی عَلی یَدَیْکَ .
فَقَصَّ هذِهِ الْقِصَّةَ وَ هُوَ قَائِمٌ مُعْتَمِدٌ عَلی عَصَاهُ ، ثُمَّ قَالَ : إِنْ أَذِنْتَ لِی(8) یَا سَیِّدِی کَفَّرْتُ(9) لَکَ وَ جَلَسْتُ .
فَقَالَ : «آذَنُ لَکَ أَنْ تَجْلِسَ ، وَ لاَ آذَنُ لَکَ(10) أَنْ تُکَفِّرَ».
فَجَلَسَ ، ثُمَّ أَلْقی عَنْهُ بُرْنُسَهُ(11) ، ثُمَّ قَالَ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، تَأْذَنُ لِی فِی الْکَ-لاَمِ ؟ قَالَ : «نَعَمْ ، مَا جِئْتَ إِلاَّ لَهُ».
فَقَالَ لَهُ(12) النَّصْرَانِیُّ : ارْدُدْ عَلی صَاحِبِی السَّ-لاَمَ ، أَ وَ(13) مَا تَرُدُّ السَّ-لاَمَ ؟ فَقَالَ(14) أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام : «عَلی صَاحِبِکَ أَنْ(15) هَدَاهُ اللّهُ ، فَأَمَّا التَّسْلِیمُ فَذَاکَ إِذَا صَارَ فِی دِینِنَا».
فَقَالَ النَّصْرَانِیُّ :
ص: 390
دمشق همان كسى است كه مرا به تو رهنمائى كرده است و به تو سلام بسيارى مى رساند و مى گويد: من بيشتر مناجات خود را با پروردگارم اين نمودم كه اسلام مرا به دست شما مقرر سازد.
اين نصرانى همه اين داستان را به امام كاظم (علیه السّلام) گفت در حالى كه ايستاده بود و به عصاى خود تكيه زده بود و سپس عرض كرد: اى آقاى من اگر اجازه فرمائيد من دست به سينه نهم و نزد شما بنشينم. امام (علیه السّلام) فرمود: به تو اجازه دهم كه بنشينى ولى اجازه نمى دهم كه دست به سينه باشى.
آن نصرانى نشست و كلاه خود را برداشت و بر زمين گذاشت و عرض كرد: قربانت، اجازه مى فرمائيد سخن بگويم؟
امام (علیه السّلام) فرمود: آرى تو نيامده اى جز براى آن.
نصرانى گفت: به رفيق من جواب سلام بده، آيا جواب سلام او را نمى دهى؟ امام (علیه السّلام) فرمود: بر رفيق تو همين است كه خدايش هدايت كناد، امّا جواب سلام آن وقتى است كه به دين ما در آيد.
نصرانى گفت: من از شما پرسش دارم، أصلحك الله.
امام (علیه السّلام) فرمود: بپرس. نصرانى گفت: به من خبر بده از كتاب خدا تعالى كه بر محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نازل كرده و او بدان سخن گفته و سپس خدايش ستوده بدان چه ستوده و فرموده است:
«حم* سوگند به كتاب مبين* به راستى ما آن را نازل كرديم در شب با بركت* به راستى ما بيم دهنده ايم* در آن شب ممتاز شود هر امر محكمى» تفسير آن از نظر حقيقت چيست؟
امام (علیه السّلام) فرمود: امّا (حم) همان محمد است (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و او است كه در كتاب هود ثبت شده است آن كتابى كه به او نازل شد، نام محمد با نقص حروف آمده است (كه ميم اول و دال باشد)، و امّا
ص: 391
إِنِّی أَسْأَلُکَ أَصْلَحَکَ اللّهُ ؟ قَالَ : «سَلْ» . قَالَ : أَخْبِرْنِی عَنْ کِتَابِ اللّهِ الَّذِی أَنْزَلَ(1) عَلی مُحَمَّدٍ وَ نَطَقَ بِهِ ؛ ثُمَّ وَصَفَهُ بِمَا وَصَفَهُ بِهِ(2) ، فَقَالَ : «حم وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنّا کُنّا مُنْذِرِینَ فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ»(3) مَا تَفْسِیرُهَا فِی الْبَاطِنِ ؟
فَقَالَ : «أَمَّا «حم» فَهُوَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ فِی کِتَابِ هُودٍ الَّذِی أُنْزِلَ عَلَیْهِ وَ هُوَ مَنْقُوصُ الْحُرُوفِ . وَ أَمَّا «الْکِتابِ الْمُبِینِ» فَهُوَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ عَلِیٌّ علیه السلام . وَ أَمَّا اللَّیْلَةُ ، فَفَاطِمَةُ صَلَوَاتُ اللّه عَلَیْهَا . وَ أَمَّا قَوْلُهُ : «فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ» یَقُولُ : یَخْرُجُ مِنْهَا خَیْرٌ(4) کَثِیرٌ ، فَرَجُلٌ حَکِیمٌ ، وَ رَجُلٌ حَکِیمٌ ، وَ رَجُلٌ حَکِیمٌ».
فَقَالَ الرَّجُلُ : صِفْ لِیَ الاْءَوَّلَ وَ الاْآخِرَ مِنْ هوءُلاَءِ الرِّجَالِ ، فَقَالَ(5) : «إِنَّ الصِّفَاتِ تَشْتَبِهُ ، وَ لکِنَّ الثَّالِثَ مِنَ الْقَوْمِ أَصِفُ لَکَ مَا یَخْرُجُ مِنْ نَسْلِهِ ، وَ إِنَّهُ عِنْدَکُمْ لَفِی الْکُتُبِ الَّتِی نَزَلَتْ(6) عَلَیْکُمْ إِنْ لَمْ تُغَیِّرُوا وَ تُحَرِّفُوا وَ تُکَفِّرُوا وَ(7) قَدِیماً مَا فَعَلْتُمْ» .
قَالَ(8) لَهُ(9) النَّصْرَانِیُّ : إِنِّی لاَ أَسْتُرُ عَنْکَ مَا عَلِمْتُ ، وَ لاَ أُکَذِّبُکَ ، وَ أَنْتَ تَعْلَمُ مَا أَقُولُ فِی صِدْقِ مَا أَقُولُ(10) وَ کَذِبِهِ ، وَ اللّهِ لَقَدْ أَعْطَاکَ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ ، وَ قَسَمَ عَلَیْکَ مِنْ نِعَمِهِ مَا لاَ یَخْطُرُهُ الْخَاطِرُونَ(11) ، وَ لاَ یَسْتُرُهُ
ص: 392
كتاب مبين پس آن امير المؤمنين (علیه السّلام) است، و امّا ليله مقصود فاطمه (علیه السّلام) است، و امّا قول خدا: در آن ممتاز شود هر امر محكمى، يعنى بر آيد از آن فاطمه خير بسيارى مردى حكيم و مردى حكيم و مردى حكيم.
نصرانى: براى من اول و آخر اين رجال را توصيف كن.
امام (علیه السّلام): به راستى هر وصفى گفته شود مورد اشتباه مى شود، ولى سومين اين مردم را براى تو مى ستايم، و بيان مى كنم آنچه از نسل او برآيد، و بيان مى كنم كه او در نزد شما است در كتابهائى كه به شما نازل شده، اگر بد تفسير نكنيد و تحريف ننمائيد و كفر نورزيده و از قديم چنين كرديد.
نصرانى: به راستى من از شما آنچه را بدانم نهان نكنم و به شما دروغ نگويم و تو خود مى دانى آنچه را مى گويم كه راست گفته ام يا دروغ، به خدا كه خداوند از فضل خود به تو عطا كرده است و از نعمتش به تو بخشى داده است كه به پندار صاحب پنداران در نيايد و كسى نتواند آن را زير پرده كند و هر كه هم دروغگو باشد در باره او نتواند دروغ بگويد، و آنچه من در اين باره بگويم درست باشد چنانچه ياد كردم و آن چنان است كه شما فرموديد.
امام (علیه السّلام): من شتاب كنم و به تو خبرى دهم كه نداند آن را جز اندكى از كسانى كه كتابها را خوانده اند، به من بگو كه نام مادر مريم (مادر عيسى) چيست، و در چه روزى به مريم دميده شده و او آبستن گرديده است؟ و در چه ساعتى از روز بوده است؟ و در چه روزى مريم عيسى را زائيده است؟ و در چه ساعتى از روز بوده است؟
نصرانى: من نمى دانم پاسخ اين پرسشها را.
ص: 393
السَّاتِرُونَ ، وَ لاَ یُکَذِّبُ فِیهِ مَنْ کَذَّبَ(1) ، فَقَوْلِی لَکَ فِی ذلِکَ الْحَقُّ ، کُلُّ مَا(2) ذَکَرْتُ فَهُوَ کَمَا ذَکَرْتُ .
فَقَالَ لَهُ أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام : «أُعَجِّلُکَ(3) أَیْضاً خَبَراً لاَ یَعْرِفُهُ إِلاَّ قَلِیلٌ مِمَّنْ قَرَأَ الْکُتُبَ ، أَخْبِرْنِی مَا اسْمُ أُمِّ مَرْیَمَ ؟ وَ أَیُّ یَوْمٍ نُفِخَتْ(4) فِیهِ مَرْیَمُ ؟ وَ لِکَمْ مِنْ(5) سَاعَةٍ
مِنَ(6) النَّهَارِ ؟ وَ أَیُّ یَوْمٍ وَضَعَتْ مَرْیَمُ فِیهِ عِیسی علیه السلام ؟ وَ لِکَمْ مِنْ سَاعَةٍ مِنَ النَّهَارِ ؟» .
فَقَالَ النَّصْرَانِیُّ : لاَ أَدْرِی .
فَقَالَ أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام : «أَمَّا أُمُّ مَرْیَمَ ، فَاسْمُهَا مَرْثَا(7) ، وَ هِیَ وَهِیبَةٌ(8) بِالْعَرَبِیَّةِ .
وَ أَمَّا الْیَوْمُ الَّذِی حَمَلَتْ فِیهِ مَرْیَمُ ، فَهُوَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ لِلزَّوَالِ ، وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی هَبَطَ فِیهِ الرُّوحُ الاْءَمِینُ ، وَ لَیْسَ لِلْمُسْلِمِینَ عِیدٌ کَانَ أَوْلی مِنْهُ ، عَظَّمَهُ اللّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالی، وَ عَظَّمَهُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله ، فَأَمَرَ(9) أَنْ یَجْعَلَهُ عِیداً ، فَهُوَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ(10) .
وَ أَمَّا(11) الْیَوْمُ الَّذِی وَلَدَتْ فِیهِ مَرْیَمُ(12) ، فَهُوَ یَوْمُ الثَّ-لاَثَاءِ لاِءَرْبَعِ سَاعَاتٍ وَ نِصْفٍ مِنَ النَّهَارِ .
وَ النَّهَرُ الَّذِی وَلَدَتْ عَلَیْهِ(13) مَرْیَمُ عِیسی علیه السلام هَلْ تَعْرِفُهُ ؟» قَالَ : لاَ ، قَالَ : «هُوَ الْفُرَاتُ ، وَ عَلَیْهِ شَجَرُ النَّخْلِ وَ الْکَرْمِ ، وَ لَیْسَ یُسَاوی(14) بِالْفُرَاتِ شَیْءٌ لِلْکُرُومِ(15) وَ النَّخِیلِ(16) .
ص: 394
امام (علیه السّلام): امّا نام مادر مريم (مرثا) است و آن به لفظ عربى (وهيبه) است، و امّا روزى كه مريم در آن آبستن شد روز جمعه بود و هنگام ظهر، و آن روزى بود كه در آن روح الامين به زمين فرود آمد و براى مسلمانان عيدى بهتر از آن نيست، خدا تبارك و تعالى آن را بزرگ نمود و محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) آن را تعظيم كرد و دستور داد آن را عيد گيرد و آن روز جمعه است. و امّا روزى كه مريم در آن زائيد، آن روز سه شنبه چهار ساعت و نيم از روز گذشته است، آيا آن نهرى كه مريم عيسى (علیه السّلام) را در آن زائيد مى شناسيد؟
نصرانى گفت: نه من آن را نمى شناسم. امام (علیه السّلام) فرمود: آن نهر فرات است كه بر كناره آن درخت نخل خرما و درخت انگور است و چيزى با فرات برابر نيست به خاطر همان درخت هاى نخل خرما و موهاى انگور، امّا آن روزى كه زبان مريم در آن به كام شد و قيدوس و فرزندان و پيروان خود را آواز داد تا او را يارى كنند و آل عمران را در آوردند تا به مريم بنگرند و به او گفتند آنچه را خدا بر تو در كتابت نقل كرده و بر ما در كتاب خودمان (قرآن) بيان كرده است، آيا آن را فهميدى؟
نصرانى گفت: آرى من در تازه ترين روز خودم آن را خوانده ام. امام (علیه السّلام) فرمود: در اين صورت از جاى خود برنخيزى تا خدا تو را هدايت كند.
نصرانى گفت: نام مادرم به سريانى و عربى چيست؟
امام (علیه السّلام) فرمود: نام مادرت در زبان سريانى (عنقاليه) است و (عنقوره) نام جدّه مادريت بوده است، و امّا نام مادرت در زبان عربى (ميه) است، و امّا نام پدرت (عبد المسيح) است كه در عربى (عبد الله) باشد، زيرا مسيح را بنده نيست.
ص: 395
فَأَمَّا الْیَوْمُ الَّذِی حَجَبَتْ فِیهِ لِسَانَهَا(1) ، وَ نَادی ···
قَیْدُوسُ(2) وُلْدَهُ وَ أَشْیَاعَهُ(3) ، فَأَعَانُوهُ وَ أَخْرَجُوا آلَ عِمْرَانَ لِیَنْظُرُوا إِلی مَرْیَمَ ، فَقَالُوا لَهَا مَا قَصَّ اللّهُ عَلَیْکَ فِی کِتَابِهِ ، وَ عَلَیْنَا فِی کِتَابِهِ ، فَهَلْ فَهِمْتَهُ ؟» قَالَ(4) : نَعَمْ ، وَ قَرَأْتُهُ الْیَوْمَ الاْءَحْدَثَ(5) ، قَالَ : «إِذَنْ لاَ تَقُومَ مِنْ مَجْلِسِکَ حَتّی یَهْدِیَکَ اللّهُ».
قَالَ النَّصْرَانِیُّ : مَا کَانَ اسْمُ أُمِّی بِالسُّرْیَانِیَّةِ وَ بِالْعَرَبِیَّةِ؟
فَقَالَ : «کَانَ اسْمُ أُمِّکَ بِالسُّرْیَانِیَّةِ عَنْقَالِیَةَ(6) ، وَ عُنْقُورَةُ(7) کَانَ اسْمُ جَدَّتِکَ لاِءَبِیکَ ؛ وَ أَمَّا اسْمُ أُمِّکَ بِالْعَرَبِیَّةِ ، فَهُوَ مَیَّةُ ؛ وَ أَمَّا اسْمُ أَبِیکَ ، فَعَبْدُ الْمَسِیحِ ، وَ هُوَ عَبْدُ اللّهِ بِالْعَرَبِیَّةِ ، وَ لَیْسَ لِلْمَسِیحِ عَبْدٌ».
قَالَ : صَدَقْتَ وَ بَرِرْتَ ، فَمَا کَانَ اسْمُ جَدِّی ؟ قَالَ : «کَانَ اسْمُ جَدِّکَ جَبْرَئِیلَ ، وَ هُوَ عَبْدُ الرَّحْمنِ سَمَّیْتُهُ(8) فِی مَجْلِسِی هذَا».
قَالَ : أَمَا إِنَّهُ کَانَ مُسْلِماً ؟ قَالَ أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام : «نَعَمْ ، وَ قُتِلَ شَهِیداً ، دَخَلَتْ عَلَیْهِ أَجْنَادٌ ، فَقَتَلُوهُ فِی مَنْزِلِهِ غِیلَةً(9) ، وَ الاْءَجْنَادُ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ».
قَالَ : فَمَا کَانَ اسْمِی قَبْلَ کُنْیَتِی ؟ قَالَ : «کَانَ اسْمُکَ عَبْدَ الصَّلِیبِ». قَالَ : فَمَا
تُسَمِّینِی ؟ قَالَ : «أُسَمِّیکَ عَبْدَ اللّهِ».
قَالَ : فَإِنِّی آمَنْتُ بِاللّهِ الْعَظِیمِ ، وَ شَهِدْتُ أَنْ لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ ، فَرْداً صَمَداً ، لَیْسَ کَمَا تَصِفُهُ(10) النَّصَاری ، وَ لَیْسَ(11) کَمَا تَصِفُهُ(12) الْیَهُودُ ، وَ لاَ جِنْسٌ مِنْ أَجْنَاسِ الشِّرْکِ ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالْحَقِّ ، فَأَبَانَ بِهِ لاِءَهْلِهِ ، وَ عَمِیَ
ص: 396
نصرانى گفت: درست فرمودى و نيكو گفتى، بفرمائيد نام جدّم چيست؟ امام (علیه السّلام) فرمود: نام جدّت (جبرئيل) است و او بايد (عبد الرحمن) باشد، من در همين مجلس او را به اين نام ناميدم.
نصرانى گفت: او مسلمان بود؟ امام (علیه السّلام) فرمود: آرى، مسلمان بود و شهيد كشته شد، قشونى بر او يورش بردند و او را در خانه اش به ناگهانى كشتند و آن قشون از اهل شام بودند.
نصرانى گفت: نام من پيش از آن كه كنيه به خودم گيرم چه بوده است؟ امام (علیه السّلام) فرمود: نام تو عبد الصليب بوده.
نصرانى گفت: اكنون نام مرا چه مى گذارى؟ امام (علیه السّلام): من نام تو را عبد الله مى گذارم.
نصرانى گفت: من به راستى به خداى بزرگ ايمان دارم و گواهى مى دهم كه نيست شايسته پرستشى جز خدا، يگانه است شريك ندارد، تنها است، بى نياز است، آن چنان است كه نصارى او را ستايند، و آن چنان نيست كه يهود او را ستايند، و هيچ نوع شركى در باره او نيست، و گواهم كه محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بنده و رسول او است، او را به درستى فرستاده و براى حق را به او آشكار ساخته ولى بيهوده طلبان كورند، و به راستى كه او فرستاده او است بر همه مردم، و همه از سرخ و سياه همه نسبت به او يكسانند هر كه بينا شد، شد و هر كه رهنمائى شد، شد و بيهوده جويان كورند، و رفت از دستشان آنچه ادعا مى كردند، و من گواهى مى دهم كه ولى و جانشين او به حكمت او گويا است و به اين كه هر كه از پيمبران پيش از او بوده است به حكمت رسا گويا بوده است و همه همدست و همدستان بودند در فرمانبرى خدا و كناره گيرى از باطل و از اهل باطل و از پليدى و شرك و اهل آن و همه راه بيراهه گمراهى را
ص: 397
الْمُبْطِلُونَ ، وَ أَنَّهُ کَانَ رَسُولَ اللّهِ إِلَی النَّاسِ کَافَّةً : إِلَی الاْءَحْمَرِ وَ الاْءَسْوَدِ ، کُلٌّ فِیهِ مُشْتَرِکٌ ، فَأَبْصَرَ مَنْ أَبْصَرَ ، وَ اهْتَدی مَنِ اهْتَدی ، وَ عَمِیَ الْمُبْطِلُونَ ، وَ ضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَدْعُونَ(1) ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ وَلِیَّهُ نَطَقَ بِحِکْمَتِهِ ، وَ أَنَّ مَنْ کَانَ قَبْلَهُ مِنَ الاْءَنْبِیَاءِ(2) نَطَقُوا بِالْحِکْمَةِ الْبَالِغَةِ ، وَ تَوَازَرُوا(3) عَلَی الطَّاعَةِ لِلّهِ ، وَ فَارَقُوا الْبَاطِلَ وَ أَهْلَهُ وَ الرِّجْسَ وَ أَهْلَهُ ، وَ هَجَرُوا سَبِیلَ الضَّ-لاَلَةِ ، وَ نَصَرَهُمُ اللّهُ بِالطَّاعَةِ لَهُ(4) ، وَ عَصَمَهُمْ مِنَ الْمَعْصِیَةِ ، فَهُمْ لِلّهِ أَوْلِیَاءُ ، وَ لِلدِّینِ أَنْصَارٌ ، یَحُثُّونَ عَلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِهِ ، آمَنْتُ بِالصَّغِیرِ مِنْهُمْ وَ الْکَبِیرِ ، وَ مَنْ ذَکَرْتُ مِنْهُمْ(5) وَ مَنْ(6) لَمْ أَذْکُرْ(7) ، وَ آمَنْتُ بِاللّهِ - تَبَارَکَ وَ تَعَالی - رَبِّ الْعَالَمِینَ .
ثُمَّ قَطَعَ زُنَّارَهُ(8) ، وَ قَطَعَ صَلِیباً کَانَ فِی عُنُقِهِ مِنْ ذَهَبٍ ، ثُمَّ قَالَ : مُرْنِی حَتّی أَضَعَ صَدَقَتِی(9) حَیْثُ تَأْمُرُنِی ، فَقَالَ علیه السلام : «هَاهُنَا أَخٌ لَکَ کَانَ(10) عَلی مِثْلِ دِینِکَ ، وَ هُوَ رَجُلٌ مِنْ قَوْمِکَ مِنْ قَیْسِ بْنِ ثَعْلَبَةَ ، وَ هُوَ فِی نِعْمَةٍ(11) کَنِعْمَتِکَ ، فَتَوَاسَیَا(12) وَ تَجَاوَرَا ، وَ لَسْتُ أَدَعُ أَنْ أُورِدَ عَلَیْکُمَا حَقَّکُمَا فِی الاْءِسْ-لاَمِ».
فَقَالَ : وَ اللّهِ - أَصْلَحَکَ اللّهُ - إِنِّی لَغَنِیٌّ ، وَ لَقَدْ تَرَکْتُ ثَ-لاَثَمِائَةِ طَرُوقٍ(13) بَیْنَ فَرَسٍ وَ فَرَسَةٍ(14) ، وَ تَرَکْتُ أَلْفَ بَعِیرٍ ، فَحَقُّکَ فِیهَا(15) أَوْفَرُ مِنْ حَقِّی ، فَقَالَ لَهُ : «أَنْتَ مَوْلَی اللّهِ وَ رَسُولِهِ(16) ، وَ أَنْتَ فِی حَدِّ نَسَبِکَ عَلی حَالِکَ».
فَحَسُنَ إِسْ-لاَمُهُ ، وَ تَزَوَّجَ امْرَأَةً مِنْ بَنِی فِهْرٍ ، وَ أَصْدَقَهَا(17) أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام خَمْسِینَ دِینَاراً مِنْ صَدَقَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه
ص: 398
ترك كردند و خدا آنان را به فرمانبرى خود يارى كرد و از گناه نگهداشت، همه آنها دوستان خدا بودند و ياوران دين به خوبى تشويق مى كردند و بدان فرمان مى دادند.
من به خرد و بزرگ آنان ايمان دارم و به هر كدام كه يادآور شدم و يادآور نشدم و ايمان دارم به خدا تبارك و تعالى پروردگار جهانيان.
سپس زنّار خود را بريد و صليب طلائى كه به گردن داشت بريد و سپس گفت: به من دستور بده كه زكاة خود را به جايى مصرف كنم كه دستور فرمائى.
امام (علیه السّلام) فرمود: در اينجا برادرى دارى كه همكيش تو است و او مردى است از تبار تو از قيس بن ثعلبه و او هم در نعمتى است چون نعمتى كه تو دارى با هم همدردى كنيد و خوش همسايه باشيد، و من از حقى كه شما در عالم مسلمانى داريد دريغ نخواهم كرد.
تازه مسلمان: خدا شما را بهى دهد، به خدا من توانگرم و سيصد سر اسب، در ميان گله اسبى كه ماديان و نريانند در محل خود دارم و هزار شتر دارم، حق شما در دارائى من بيشتر است از حق من نسبت به شما.
امام (علیه السّلام): تو اكنون دوست و پيوسته خدا و رسولى و آزاد كرده آنهائى و در نژاد و خاندان خود به حال خود باقى هستى و از حقوق خانوادگى خود بهره مندى.
او از روى عقيده مسلمانى گرفت و زنى از بنى فهر خواست و امام كاظم (علیه السّلام) پنجاه اشرفى مهر به او داد از اوقاف على بن ابى طالب (علیه السّلام) و خادمى به او داد و منزلى به او داد و او در مدينه ماند تا
ص: 399
السلام ، وَ أَخْدَمَهُ(1) ، وَ بَوَّأَهُ(2) ، وَ أَقَامَ حَتّی أُخْرِجَ أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام ، فَمَاتَ بَعْدَ مَخْرَجِهِ بِثَمَانٍ وَ عِشْرِینَ لَیْلَةً .(3)
5. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ وَ أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ جَمِیعاً ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ ، عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ جَعْفَرٍ ، قَالَ : کُنْتُ عِنْدَ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ أَتَاهُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ نَجْرَانَ الْیَمَنِ مِنَ الرُّهْبَانِ(4) وَ مَعَهُ رَاهِبَةٌ ، فَاسْتَأْذَنَ لَهُمَا الْفَضْلُ بْنُ سَوَّارٍ ، فَقَالَ لَهُ(5) : «إِذَا کَانَ غَداً فَأْتِ بِهِمَا عِنْدَ بِئْرِ أُمِّ خَیْرٍ» قَالَ(6) : فَوَافَیْنَا مِنَ الْغَدِ ، فَوَجَدْنَا الْقَوْمَ قَدْ وَافَوْا ، فَأَمَرَ بِخَصَفَةِ(7) بَوَارِیَّ(8) ، ثُمَّ جَلَسَ وَ جَلَسُوا ، فَبَدَأَتِ الرَّاهِبَةُ بِالْمَسَائِلِ ، فَسَأَلَتْ عَنْ مَسَائِلَ کَثِیرَةٍ ، کُلُّ(9) ذلِکَ یُجِیبُهَا ، وَ سَأَلَهَا أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام عَنْ أَشْیَاءَ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهَا فِیهَا(10) شَیْءٌ ، ثُمَّ أَسْلَمَتْ .
ثُمَّ أَقْبَلَ الرَّاهِبُ یَسْأَلُهُ ، فَکَانَ(11) یُجِیبُهُ فِی کُلِّ مَا یَسْأَلُهُ(12) ، فَقَالَ الرَّاهِبُ : قَدْ کُنْتُ قَوِیّاً عَلی دِینِی ، وَ مَا خَلَّفْتُ أَحَداً مِنَ النَّصَاری فِی الاْءَرْضِ یَبْلُغُ(13) مَبْلَغِی فِی الْعِلْمِ ، وَ لَقَدْ سَمِعْتُ بِرَجُلٍ(14) فِی الْهِنْدِ إِذَا شَاءَ حَجَّ إِلی بَیْتِ(15) الْمَقْدِسِ فِی یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ ، ثُمَّ یَرْجِعُ إِلی مَنْزِلِهِ بِأَرْضِ الْهِنْدِ ، فَسَأَلْتُ عَنْهُ بِأَیِّ أَرْضٍ هُوَ ؟
ص: 400
امام كاظم (علیه السّلام) را از آن بيرون بردند و بيست و هشت شب پس از آن وفات كرد.
5- از يعقوب بن جعفر، گويد: من نزد امام كاظم (علیه السّلام) بودم كه مردى از اهل نجران يمن (شهرى است در يمن كه سال دهم هجرت فتح شد) خدمت آن حضرت آمد، اين مرد راهب بود (تارك دنيا از نصارى) و يك زن راهبه هم به همراه داشت، فضل بن سوار براى آنها اجازه حضور و شرفيابى خدمت امام را در خواست كرد، فرمود: فردا آنها را نزد چاه ام الخير بياور.
گويد: ما فردا سر موعد به آن مكان رفتيم و ديديم آنها هم سر موعد حاضر شدند، امام دستور داد يك قطعه بوريا از برگ خرما بود انداختند و روى آن نشست و آنها هم نشستند، آن زن راهبه آغاز پرسش نمود و مسائل بسيارى طرح كرد و امام از همه جواب مى داد و امام (علیه السّلام) پرسشهائى از او كرد كه جوابى نداشت بدهد، و سپس آن زن راهبه، مسلمان شد و آن مرد راهب شروع به پرسش كرد و هر چه مى پرسيد، امام پاسخ مى گفت.
آن مرد راهب گفت: من در كيش خود نيرومند و توانا بودم، و احدى از نصارى را در روى زمين به جا نگذاشتم كه در دانش به پايه من برسد و شنيدم در هند مردى است كه هر گاه خواهد در مدت يك شبانه روز به حج بيت المقدس مى آيد و به خانه اش بر مى گردد كه در زمين هند است، من پرسيدم او در چه سرزمينى است؟ گفتند: در سبذان است (سندان خ ل) و از كسى كه گزارش او را به من داده بود پرسيدم، گفت: او نامى را كه آصف وزير سليمان به دست آورده مى داند كه با آن تخت بلقيس، ملكه سبا را حاضر كرد و آن همانى است كه خدا براى شما در قرآنتان يادآور
ص: 401
فَقِیلَ لِی : إِنَّهُ بِسُبْذَانَ(1) ، وَ سَأَلْتُ الَّذِی أَخْبَرَنِی ، فَقَالَ(2) : هُوَ عَلِمَ(3) الاِسْمَ الَّذِی ظَفِرَ بِهِ آصَفُ صَاحِبُ سُلَیْمَانَ لَمَّا أَتی بِعَرْشِ سَبَاًء، وَ هُوَ الَّذِی ذَکَرَهُ اللّهُ لَکُمْ فِی کِتَابِکُمْ ، وَ لَنَا - مَعْشَرَ(4) الاْءَدْیَانِ - فِی کُتُبِنَا .
فَقَالَ لَهُ أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام : «فَکَمْ لِلّهِ مِنِ اسْمٍ لاَ یُرَدُّ ؟» فَقَالَ الرَّاهِبُ : الاْءَسْمَاءُ کَثِیرَةٌ ، فَأَمَّا الْمَحْتُومُ مِنْهَا - الَّذِی لاَ یُرَدُّ سَائِلُهُ - فَسَبْعَةٌ ، فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام : «فَأَخْبِرْنِی عَمَّا تَحْفَظُ مِنْهَا» قَالَ(5) الرَّاهِبُ : لاَ ، وَ اللّهِ الَّذِی أَنْزَلَ التَّوْرَاةَ عَلی مُوسی ، وَ جَعَلَ عِیسی 482/1
عِبْرَةً لِلْعَالَمِینَ ، وَ فِتْنَةً لِشُکْرِ(6) أُولِی الاْءَلْبَابِ ، وَ جَعَلَ مُحَمَّداً بَرَکَةً وَ رَحْمَةً ، وَ جَعَلَ(7)
عَلِیّاً عِبْرَةً وَ بَصِیرَةً ، وَ جَعَلَ الاْءَوْصِیَاءَ مِنْ نَسْلِهِ وَ نَسْلِ مُحَمَّدٍ مَا أَدْرِی ، وَ لَوْ دَرَیْتُ مَا احْتَجْتُ فِیهِ إِلی کَ-لاَمِکَ ، وَ لاَ جِئْتُکَ وَ لاَ سَأَلْتُکَ .
فَقَالَ لَهُ أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام : «عُدْ إِلی حَدِیثِ الْهِنْدِیِّ» .
فَقَالَ لَهُ الرَّاهِبُ : سَمِعْتُ بِهذِهِ الاْءَسْمَاءِ وَ لاَ أَدْرِی مَا بِطَانَتُهَا(8) وَ لاَ شَرَائِحُهَا(9) ؟ وَ لاَ أَدْرِی مَا هِیَ ؟ وَ لاَ کَیْفَ هِیَ وَ لاَ بِدُعَائِهَا(10)؟ فَانْطَلَقْتُ حَتّی قَدِمْتُ سُبْذَانَ(11) الْهِنْدِ ، فَسَأَلْتُ عَنِ الرَّجُلِ ، فَقِیلَ لِی(12) : إِنَّهُ بَنی دَیْراً فِی جَبَلٍ ، فَصَارَ لاَ یَخْرُجُ وَ لاَ یُری إِلاَّ فِي
ص: 402
شده است و هم براى ما گروه دينداران در كتاب هاى خودمان.
امام (علیه السّلام)- خدا را چند نام است كه رد ندارد (يعنى دعا به آنها حتماً اجابت مى شود).
راهب- نامهاى خدا بسيار است ولى آنچه كه حتمى است و ردّ ندارد هفت است.
امام (علیه السّلام)- به من خبر ده از آنچه كه از آنها ياد دارى.
راهب- نه، به خدائى كه تورات را بر موسى نازل كرده و عيسى را عبرت جهانيان نموده و وسيله آزمايش و شكر و قدردانى خردمندان ساخته، و محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را بركت و رحمت مقرر كرده، و على (علیه السّلام) را عبرت و بينائى، و اوصياء را از نسل او و نسل محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) معين نموده است كه من هيچ كدام را نمى دانم، و اگر مى دانستم در باره آن به سخن شما نياز نداشتم و نزد شما نمى آمدم و از شما پرسشى نمى كردم.
امام (علیه السّلام)- اكنون برگرد به داستان آن مرد هندى.
راهب- من اين نامها را شنيده بودم ولى نمى دانستم سِرّ آنها چيست؟ و شرح آنها كدام است و نمى دانستم خود آنها چه هستند؟ و چگونه اند؟ و اطلاعى به وضع خواندن آنها نداشتم و رفتم تا رسيدم به سبذان هند و از آن مرد پرسش كردم، به من گفتند: او در كوه، ديرى ساخته و در آن جا گرفته و از آن دير بيرون نيايد و ديده نشود مگر سالى دو بار، و هنديها معتقد بودند كه خدا براى او در ديرش چشمه اى گشوده و بى زارع براى او زراعتى مى شود و بى تخم افشانى محصول برداشت مى كند، من پشت در دير او رفتم و سه روز در آنجا ماندم، نه در را زدم و نه به آن تكانى دادم و چون روز چهارم شد از لطف خدا در باز شد، گاوى كه بار هيزم بر او
ص: 403
کُلِّ سَنَةٍ مَرَّتَیْنِ ، وَ زَعَمَتِ الْهِنْدُ أَنَّ اللّهَ فَجَّرَ لَهُ عَیْناً فِی دَیْرِهِ ، وَ زَعَمَتِ الْهِنْدُ أَنَّهُ یُزْرَعُ لَهُ مِنْ غَیْرِ زَرْعٍ یُلْقِیهِ ، وَ یُحْرَثُ لَهُ مِنْ غَیْرِ حَرْثٍ یَعْمَلُهُ ، فَانْتَهَیْتُ إِلی بَابِهِ ، فَأَقَمْتُ ثَ-لاَثاً لاَ أَدُقُّ الْبَابَ ، وَ لاَ أُعَالِجُ الْبَابَ(1) .
فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الرَّابِعُ ، فَتَحَ اللّهُ الْبَابَ(2) ، وَ جَاءَتْ بَقَرَةٌ عَلَیْهَا حَطَبٌ ، تَجُرُّ ضَرْعَهَا یَکَادُ یَخْرُجُ مَا فِی ضَرْعِهَا مِنَ اللَّبَنِ ، فَدَفَعَتِ الْبَابَ ، فَانْفَتَحَ ، فَتَبِعْتُهَا(3) وَ دَخَلْتُ(4) ، فَوَجَدْتُ الرَّجُلَ قَائِماً یَنْظُرُ إِلَی السَّمَاءِ فَیَبْکِی ، وَ یَنْظُرُ إِلَی الاْءَرْضِ فَیَبْکِی ، وَ یَنْظُرُ إِلَی الْجِبَالِ فَیَبْکِی ، فَقُلْتُ : سُبْحَانَ اللّهِ! مَا أَقَلَّ ضَرْبَکَ(5) فِی دَهْرِنَا هذَا(6)! فَقَالَ لِی : وَ اللّهِ ، مَا أَنَا إِلاَّ حَسَنَةٌ مِنْ حَسَنَاتِ رَجُلٍ خَلَّفْتَهُ وَرَاءَ ظَهْرِکَ ، فَقُلْتُ لَهُ : أُخْبِرْتُ أَنَّ عِنْدَکَ اسْماً(7) مِنْ أَسْمَاءِ اللّهِ تَبْلُغُ بِهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ بَیْتَ الْمَقْدِسِ(8) ، وَ تَرْجِعُ إِلی بَیْتِکَ ؟
فَقَالَ لِی : وَ هَلْ(9) تَعْرِفُ بَیْتَ(10) الْمَقْدِسِ ؟ قُلْتُ(11) : لاَ أَعْرِفُ إِلاَّ بَیْتَ الْمَقْدِسِ الَّذِی بِالشَّامِ ، قَالَ(12) : لَیْسَ(13) بَیْتَ الْمَقْدِسِ ، وَ لکِنَّهُ الْبَیْتُ(14) الْمُقَدَّسُ وَ(15) هُوَ بَیْتُ آلِ مُحَمَّدٍ ،
ص: 404
بود و پستان شير خود را مى كشيد پشت در آمد، نزديك بود شير از پستان او روان شود.
آن گاو فشارى به در آورد و باز شد و من هم دنبال او وارد شدم و ديدم آن مرد ايستاده، به آسمان نگاه مى كند و مى گريد، به زمين نگاه مى كند و مى گريد، به كوهها نگاه مى كند و مى گريد، من گفتم: سبحان الله، چه اندازه مانند تو در اين روزگارِ ما كمياب است.
در پاسخ من گفت: به خدا من نيستم جز يك حسنه از حسنات مردى كه او را پشت سر خود گذاشتى و گذشتى، به او گفتم: به من خبر رسيده كه در نزد تو نامى است از نامهاى خدا كه به وسيله آن در يك شبانه روز به بيت المقدس مى روى و بر مى گردى به خانه خودت؟ به من گفت: تو به بيت المقدس را مى شناسى؟ گفتم: من نشناسم جز همان بيت المقدس كه در شام است.
به من گفت: مقصودم، بيت المقدس خاكى نيست ولى بيت المقدس معنوى كه آن خاندان آل محمد است (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )، من به او گفتم: آنچه تا كنون شنيده ام همان ساختمان بيت المقدس است، به من گفت: آن ساختمان، محراب هاى پيغمبران است و به آن آغل محراب ها مى گفتند: تا دوران فترت ميان محمد و عيسى شد (صلى الله عليهما)، و بلا به مشركان نزديك گرديد و آسيب به خانه شياطين، راه يافت پس ديگرگون كردند و آن نام ها را تغيير دادند، و اين است مقصود قول خدا تبارك و تعالى- بطن آيه راجع به آل محمد است و ظاهرش يك مثلى است- (23 سوره نجم):
«نيستند آنها جز نامهائى كه به زبان آورديد براى آنان، شما و پدران شما،
ص: 405
فَقُلْتُ لَهُ : أَمَّا مَا سَمِعْتُ بِهِ إِلی یَوْمِی هذَا ، فَهُوَ بَیْتُ الْمَقْدِسِ ، فَقَالَ(1) لِی(2) : تِلْکَ مَحَارِیبُ(3) الاْءَنْبِیَاءِ ، وَ إِنَّمَا کَانَ یُقَالُ لَهَا : حَظِیرَةُ(4) الْمَحَارِیبِ ، حَتّی جَاءَتِ الْفَتْرَةُ الَّتِی کَانَتْ بَیْنَ مُحَمَّدٍ وَ عِیسی صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِمَا ، وَ قَرُبَ(5) الْبَ-لاَءُ مِنْ أَهْلِ الشِّرْکِ ، وَ حَلَّتِ النَّقِمَاتُ(6) فِی دُورِ الشَّیَاطِینِ ، فَحَوَّلُوا وَ بَدَّلُوا وَ نَقَلُوا تِلْکَ الاْءَسْمَاءَ ، وَ هُوَ قَوْلُ اللّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالی - الْبَطْنُ لآِلِ مُحَمَّدٍ ، وَ الظَّهْرُ مَثَلٌ(7) - : «إِنْ هِیَ إِلاّ أَسْماءٌ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباوءُکُمْ ما أَنْزَلَ اللّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ»(8) فَقُلْتُ لَهُ : إِنِّی قَدْ ضَرَبْتُ(9) إِلَیْکَ مِنْ بَلَدٍ بَعِیدٍ ، تَعَرَّضْتُ(10) إِلَیْکَ بِحَاراً وَ غُمُوماً وَ هُمُوماً وَ خَوْفاً ، وَ أَصْبَحْتُ(11) وَ أَمْسَیْتُ مُوءْیَساً(12) أَلاَّ أَکُونَ(13) ظَفِرْتُ(14) بِحَاجَتِی(15) .
فَقَالَ لِی : مَا أَری(16) أُمَّکَ حَمَلَتْ بِکَ إِلاَّ وَ قَدْ حَضَرَهَا مَلَکٌ کَرِیمٌ ، وَ لاَ أَعْلَمُ أَنَّ(17) أَبَاکَ حِینَ أَرَادَ الْوُقُوعَ بِأُمِّکَ إِلاَّ وَ قَدِ اغْتَسَلَ وَ جَاءَهَا عَلی طُهْرٍ ، وَ لاَ أَزْعُمُ إِلاَّ أَنَّهُ قَدْ(18) کَانَ دَرَسَ السِّفْرَ الرَّابِعَ مِنْ سَهَرِهِ(19) ذلِکَ ، فَخُتِمَ لَهُ(20) بِخَیْرٍ(21) ، ارْجِعْ مِنْ حَیْثُ جِئْتَ(22) ، فَانْطَلِقْ حَتّی تَنْزِلَ مَدِینَةَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله - الَّتِی یُقَالُ لَهَا : طَیْبَةُ(23) ، وَ(24) قَدْ کَانَ اسْمُهَا فِی الْجَاهِلِیَّةِ یَثْرِبَ - ثُمَّ اعْمِدْ(25) إِلی مَوْضِعٍ مِنْهَا یُقَالُ لَهُ : الْبَقِیعُ ، ثُمَّ سَلْ(26) عَنْ(27) دَارٍ یُقَالُ
ص: 406
خدا براى اين نامگذارى هيچ دليل و آيه اى نازل نكرده است».
من گفتم به او كه: از شهر دورى براى حضور تو راه پيمائى كرده ام و در راه درك خدمتت به درياها اندر شدم و غمها و نگرانيها و ترسها كشيده ام و هر شام و بام، اندوه نوميدى كشيده ام كه مبادا به حاجت خود نرسم.
در پاسخ من گفت: به عقيده من، مادرت گاهى به تو آبستن شده كه فرشته ارجمندى بر او بال سعادت گشاده و همانا مى دانم پدرت هنگامى كه خواسته به مادرت درآيد غسل كرده و او را در حال پاكى و طهارت در آغوش گرفته است و گويا در همان شب سِفر چهارم تورات را در شب زنده دارى خود به خوبى خوانده است و سرانجام نيكى يافته، تو از همان راهى كه آمدى برگرد و برو و تا برسى به مدينه محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) كه آن را طيبه خوانند و در دوران جاهليت نام آن يثرب بوده است و موضعى از آن را كه بقيع گويند، مورد توجه ساز و در آنجا از خانه اى كه آن را خانه مروان گويند، پرسش كن و در آنجا سه روز بمان و سپس از آن پيره مردى كه بر در آن خانه بوريابافى مى كند (در بلد آنها آن را خصف گويند) پرسش كن، با آن پيره مرد نرمى و مهربانى كن، به او بگو: مرا همان هم منزل تو كه در گوشه خانه اى كه در آن چوبكهاى چهارگانه بود منزل مى كرد، نزد تو فرستاده، سپس از او بپرس از فلان پسر فلان فلانى.
از او بپرس كه مجلس پذيرائى او كجا است، بپرس در چه ساعتى بدان گذر مى كند او يا شخص خود او به تو مى نمايد يا او را چنان ستايد كه تو او را بشناسى و من هم او را براى تو مى ستايم.
من گفتم: چون او را ديدار كردم، پس از آن چه كار كنم؟
ص: 407
لها دَارُ مَرْوَانَ ، فَانْزِلْهَا ، وَ أَقِمْ(1) ثَ-لاَثاً ، ثُمَّ سَلْ عَنِ(2) الشَّیْخِ الاْءَسْوَدِ الَّذِی یَکُونُ عَلی بَابِهَا ، یَعْمَلُ الْبَوَارِیَّ ، وَ هِیَ فِی بِ-لاَدِهِمُ اسْمُهَا الْخَصَفُ ، فَالْطُفْ(3) بِالشَّیْخِ(4) ، وَ قُلْ لَهُ : بَعَثَنِی إِلَیْکَ نَزِیلُکَ الَّذِی کَانَ(5) یَنْزِلُ فِی الزَّاوِیَةِ فِی الْبَیْتِ الَّذِی فِیهِ الْخُشَیْبَاتُ(6) الاْءَرْبَعُ ، ثُمَّ سَلْهُ عَنْ فُ-لاَنِ بْنِ فُ-لاَنٍ(7) الْفُ-لاَنِیِّ ، وَ سَلْهُ : أَیْنَ نَادِیهِ(8) ؟ وَ سَلْهُ : أَیُّ سَاعَةٍ یَمُرُّ فِیهَا ؟ فَلَیُرِیکَاهُ(9) أَوْ یَصِفُهُ لَکَ ، فَتَعْرِفُهُ بِالصِّفَةِ ، وَ سَأَصِفُهُ لَکَ .
قُلْتُ : فَإِذَا لَقِیتُهُ فَأَصْنَعُ مَا ذَا ؟ قَالَ(10) : سَلْهُ عَمَّا کَانَ ، وَ عَمَّا هُوَ کَائِنٌ ، وَ سَلْهُ عَنْ مَعَالِمِ دِینِ مَنْ مَضی وَ مَنْ بَقِیَ .
فَقَالَ لَهُ(11) أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام : «قَدْ نَصَحَکَ صَاحِبُکَ الَّذِی لَقِیتَ».
فَقَالَ الرَّاهِبُ : مَا اسْمُهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ ؟
قَالَ : «هُوَ مُتَمِّمُ(12) بْنُ فَیْرُوزٍ ، وَ هُوَ مِنْ أَبْنَاءِ الْفُرْسِ ، وَ هُوَ مِمَّنْ(13) آمَنَ بِاللّهِ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ ، وَ(14) عَبَدَهُ بِالاْءِخْ-لاَصِ وَ الاْءِیقَانِ ، وَ فَرَّ مِنْ قَوْمِهِ لَمَّا خَافَهُمْ(15) ، فَوَهَبَ لَهُ رَبُّهُ حُکْماً ، وَ هَدَاهُ لِسَبِیلِ الرَّشَادِ ، وَ جَعَلَهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ ، وَ عَرَّفَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عِبَادِهِ الْمُخْلَصِینَ(16) ، وَ مَا مِنْ سَنَةٍ إِلاَّ وَ هُوَ یَزُورُ فِیهَا مَکَّةَ حَاجّاً ، وَ یَعْتَمِرُ فِی رَأْسِ کُلِّ شَهْرٍ مَرَّةً ، وَ یَجِیءُ مِنْ(17) مَوْضِعِهِ مِنَ الْهِنْدِ إِلی مَکَّةَ فَضْلاً مِنَ اللّهِ وَ عَوْناً ؛ وَ کَذلِکَ یَجْزِی(18) اللّهُ(19) الشَّاکِرِینَ».
ثُمَّ سَأَلَهُ الرَّاهِبُ عَنْ مَسَائِلَ کَثِیرَةٍ ، کُلُّ(20) ذلِکَ یُجِیبُهُ فِیهَا ، وَ سَأَلَ الرَّاهِبَ عَنْ
ص: 408
گفت: از او بپرس از هر چه بوده و از هر چه خواهد بود و از دستورات دين هر كس گذاشته است و هر كسى از بشر به جا مانده.
امام (علیه السّلام)- محققاً اين رفيقى كه او را ديدار كردى، تو را اندرز داده و براى تو خير خواهى كرده است.
راهب- قربانت، نامش چيست؟
امام (علیه السّلام)- او متمم بن فيروز، نام دارد و از نژاد فارسيان است و او از كسانى كه ايمان دارد به خداى يگانه، بى شريك و از روى خلوص و يقين او را پرستيده است، و چون از قوم خود بيم داشته گريخته، و پروردگارش به او حكمتى آموخته و به راه راستش هدايت كرده و او را از متقيان ساخته و ميان او و بندگان مخلص خود، شناسائى انداخته، سالى نيست جز اين كه او به حج آيد و ماهى نگذرد جز اين كه در آغاز آن عمره انجام دهد و از جايگاه خودش كه در هند است به فضل و به كمك خداوند به مكه آيد و همچنين خداوند به شاكران پاداش دهد. سپس آن راهب مسائل بسيارى از امام (علیه السّلام) پرسيد و آن حضرت همه را پاسخ داد و آن حضرت از راهب چيزهائى سؤال كرد كه هيچ جوانى نمى دانست.
راهب- به من خبر بده از هشت حرف كه نازل شده و چهار از آن در زمين آشكار گرديده و چهار ديگر در هوا مانده است، اين چهارى كه در هوا مانده براى چه كسى نازل شده و كى آنها را تفسير مى كند؟
امام (علیه السّلام)- او همان قائم ما خاندان است كه خدا آنها را بر او نازل كند و او تفسيرشان كند، و بر او نازل شود آنچه بر صدّيقان و رسولان و رهبران ديگر نازل نشده.
راهب- پس به من خبر بده از اين دو حرفى كه در ضمن
ص: 409
أَشْیَاءَ لَمْ یَکُنْ عِنْدَ الرَّاهِبِ فِیهَا شَیْءٌ ، فَأَخْبَرَهُ بِهَا .
ثُمَّ إِنَّ الرَّاهِبَ قَالَ : أَخْبِرْنِی عَنْ ثَمَانِیَةِ أَحْرُفٍ(1) نَزَلَتْ ، فَتَبَیَّنَ فِی الاْءَرْضِ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ ، وَ بَقِیَ(2) فِی الْهَوَاءِ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ ، عَلی مَنْ نَزَلَتْ تِلْکَ الاْءَرْبَعَةُ الَّتِی فِی الْهَوَاءِ ؟ وَ مَنْ یُفَسِّرُهَا؟
قَالَ : «ذَاکَ(3) قَائِمُنَا یُنْزِلُهُ(4) اللّهُ عَلَیْهِ فَیُفَسِّرُهُ ، وَ یُنَزِّلُ(5) عَلَیْهِ مَا لَمْ یُنَزِّلْ عَلَی الصِّدِّیقِینَ وَ الرُّسُلِ وَ الْمُهْتَدِینَ».
ثُمَّ قَالَ الرَّاهِبُ : فَأَخْبِرْنِی(6) عَنِ الاِثْنَیْنِ مِنْ تِلْکَ الاْءَرْبَعَةِ الاْءَحْرُفِ الَّتِی فِی الاْءَرْضِ مَا هُمَا(7) ؟
قَالَ : «أُخْبِرُکَ بِالاْءَرْبَعَةِ کُلِّهَا : أَمَّا أَوَّلُهُنَّ(8) فَ-لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ بَاقِیاً ، وَ الثَّانِیَةُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مُخْلَصاً(9) ، وَ الثَّالِثَةُ نَحْنُ أَهْلُ الْبَیْتِ ، وَ الرَّابِعَةُ شِیعَتُنَا مِنَّا ، وَ نَحْنُ مِنْ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ رَسُولُ اللّهِ مِنَ اللّهِ بِسَبَبٍ».
فَقَالَ لَهُ(10) الرَّاهِبُ : أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ ، وَ أَنَّ مَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِ اللّهِ حَقٌّ ، وَ أَنَّکُمْ صَفْوَةُ اللّهِ مِنْ خَلْقِهِ ، وَ أَنَّ شِیعَتَکُمُ الْمُطَهَّرُونَ الْمُسْتَبْدَلُونَ(11) ، وَ لَهُمْ عَاقِبَةُ(12) اللّهِ ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ .
فَدَعَا أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام بِجُبَّةِ(13) خَزٍّ وَ قَمِیصٍ قُوهِیٍّ(14) وَ طَیْلَسَانٍ(15) وَ خُفٍّ وَ قَلَنْسُوَةٍ ، فَأَعْطَاهُ(16) إِیَّاهَا(17) ، وَ صَلَّی الظُّهْرَ ، وَ قَالَ لَهُ(18) : «اخْتَتِنْ» ، فَقَالَ : قَدِ(19) اخْتَتَنْتُ فِی سَابِعِی .(20)
ص: 410
چهار حرف به زمين نازل شده است كه آنها چيستند؟
امام (علیه السّلام)- من از هر چهار آنها به تو خبر مى دهم به اين شرح:
1- لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ: نيست شايسته پرستشى جز خدا، يگانه است، شريك ندارد، هميشه است.
2- محمد رسول خدا است از روى اخلاص.
3- ما ائمه اهل بيت هستيم.
4- شيعيان ما، از ما هستند، و ما از رسول خدا هستيم، و رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) از خدا است به وسيله.
راهب رو به امام كرد و گفت: من گواهم كه شايسته پرستشى نيست جز خدا، و گواهم كه محمد رسول خدا است (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و آنچه را آورده است از نزد خدا درست است و گواهم كه شما برگزيده هاى خدائيد از خلقش و گواهم كه شيعيان شما پاكيزه شده اند و بدل متمرّدانند (اهل منطق و دليلند خ ل خوار شده اند خ ل) و سرانجام خدائى از آن آنها است و سپاس از آن خدا پروردگار جهانيان است.
امام كاظم (علیه السّلام) جبه خزى خواست با يك پيراهن فاخر قوهى (جامه سپيدى بوده ساخت قوهستان كه شهرستانى است ميان نيشابور و هرات و قصبه آن قائن و طبس است) با يك روپوش كه طيلسان مى گفتند: با يك جفت كفش و يك كلاه و به او عطا كرد و نماز ظهر را خواند و امام به او فرمود: ختنه كن، در پاسخ گفت: من در روز هفتم خود، ختنه كردم (دستور تورات است كه نوزاد را در هفتم، ختنه مى كنند).
ص: 411
6 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ ، قَالَ : مَرَّ الْعَبْدُ الصَّالِحُ علیه السلام بِامْرَأَةٍ بِمِنی وَ هِیَ تَبْکِی وَ صِبْیَانُهَا حَوْلَهَا یَبْکُونَ ، وَ قَدْ مَاتَتْ لَهَا بَقَرَةٌ ، فَدَنَا مِنْهَا ، ثُمَّ قَالَ لَهَا : «مَا یُبْکِیکِ یَا أَمَةَ اللّهِ؟» قَالَتْ : یَا عَبْدَ اللّهِ ، إِنَّ لَنَا صِبْیَاناً یَتَامی ، وَ کَانَتْ لِی بَقَرَةٌ مَعِیشَتِی وَ مَعِیشَةُ صِبْیَانِی کَانَتْ(1) مِنْهَا ، وَ قَدْ مَاتَتْ ، وَ بَقِیتُ مُنْقَطَعاً(2) بِی وَ بِوُلْدِی لاَ(3) حِیلَةَ لَنَا(4) .
فَقَالَ : «یَا أَمَةَ اللّهِ ، هَلْ لَکِ أَنْ أُحْیِیَهَا لَکِ ؟» فَأُلْهِمَتْ أَنْ قَالَتْ : نَعَمْ یَا عَبْدَ اللّهِ ؛ فَتَنَحّی وَ صَلّی رَکْعَتَیْنِ ، ثُمَّ رَفَعَ یَدَهُ(5) هُنَیْئَةً(6) ، وَ حَرَّکَ شَفَتَیْهِ ، ثُمَّ قَامَ ، فَصَوَّتَ(7) بِالْبَقَرَةِ ، فَنَخَسَهَا(8) نَخْسَةً أَوْ ضَرَبَهَا بِرِجْلِهِ ، فَاسْتَوَتْ عَلَی الاْءَرْضِ قَائِمَةً ، فَلَمَّا نَظَرَتِ الْمَرْأَةُ إِلَی الْبَقَرَةِ صَاحَتْ(9) ، وَ قَالَتْ : عِیسَی بْنُ مَرْیَمَ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ ؛ فَخَالَطَ النَّاسَ ، وَ صَارَ بَیْنَهُمْ ، وَ مَضی علیه السلام .(10)
7. أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ رَحِمَهُ اللّهُ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ، عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ الْعَبْدَ الصَّالِحَ علیه السلام یَنْعی إِلی رَجُلٍ(11) نَفْسَهُ(12) ، فَقُلْتُ فِی نَفْسِی : وَ إِنَّهُ لَیَعْلَمُ مَتی یَمُوتُ الرَّجُلُ مِنْ شِیعَتِهِ ، فَالْتَفَتَ إِلَیَّ شِبْهَ الْمُغْضَبِ ، فَقَالَ : «یَا إِسْحَاقُ ، قَدْ کَانَ رُشَیْدٌ الْهَجَرِیُّ یَعْلَمُ عِلْمَ(13) الْمَنَایَا(14) وَ الْبَ-لاَیَا ، وَ الاْءِمَامُ أَوْلی بِعِلْمِ ذلِکَ» .
ثُمَّ قَالَ : «یَا إِسْحَاقُ ، اصْنَعْ مَا أَنْتَ صَانِعٌ ؛ فَإِنَّ عُمُرَکَ قَدْ فَنِیَ ، وَ إِنَّکَ تَمُوتُ إِلی سَنَتَیْنِ ، وَ إِخْوَتُکَ وَ أَهْلُ بَیْتِکَ لاَ یَلْبَثُونَ بَعْدَکَ إِلاَّ یَسِیراً
ص: 412
6- از عبد الله بن مغيره، گويد: امام كاظم (علیه السّلام) در منى به زنى برخورد كه مى گريست و كودكانش دور او مى گريستند، ماده گاوش مرده بود، نزديك آن زن رفت و فرمود: چرا گريه مى كنى؟ اى كنيزك خدا، گفت: اى بنده خدا ما كودكان بى پدرى داريم و من يك ماده گاوى داشتم كه معيشت من و معيشت كودكانم از آن مى گذشت و اين ماده گاو مرده است و من و كودكانم دستمان از همه چيز بريده و چاره هم نداريم.
امام فرمود: اى كنيز، از خدا مى خواهى آن ماده گاو را براى تو زنده كنم؟ در دلش افتاد كه گفت: آرى اى بنده خدا، امام كنارى رفت و دو ركعت نماز خواند نو اندكى دست بلند كرد و لبانش را جنبانيد و سپس برخاست و آن ماده گاو را آواز داد و او را سُكى داد يا سر پائى به او زد و آن ماده گاو مرده برخاست و سر پا ايستاد و چون آن زن به گاو خود نگاه كرد، فرياد كشيد: عيسى بن مريم است، سوگند به پروردگار كعبه. مردم در هم شدند و امام خود را به ميان آنها انداخت و رفت.
7- از اسحاق بن عمار، گويد: شنيدم امام كاظم (علیه السّلام) به مردى خبر مرگ او را مى دهد، در دل خود گفتم: راستى او مى داند كه مردى از شيعيانش چه وقت مى ميرد؟ امام، خشمناك به من رو كرد و فرمود: اى اسحاق، رشيد هجرى (يكى از ياران معروف على (علیه السّلام) مرگ و مير و گرفتارى هاى آينده را مى دانست، امام كه به دانستن آن شايسته تر است.
سپس فرمود: اى اسحاق، تو هر كار مى خواهى بكن، زيرا عمرت رفته است، و تو تا دو سال ديگر خواهى مرد و برادران و خاندان تو هم پس از تو جز اندكى نمانند، كه با هم ستيزه كنند و
ص: 413
حَتّی تَتَفَرَّقَ کَلِمَتُهُمْ(1) ، وَ یَخُونُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً حَتّی یَشْمَتَ بِهِمْ عَدُوُّهُمْ ، فَکَانَ هذَا فِی نَفْسِکَ».
فَقُلْتُ : فَإِنِّی أَسْتَغْفِرُ اللّهَ بِمَا(2) عَرَضَ فِی صَدْرِی .
فَلَمْ یَلْبَثْ إِسْحَاقُ بَعْدَ هذَا الْمَجْلِسِ إِلاَّ یَسِیراً(3) حَتّی مَاتَ ، فَمَا أَتی عَلَیْهِمْ إِلاَّ قَلِیلٌ حَتّی قَامَ بَنُو عَمَّارٍ بِأَمْوَالِ النَّاسِ ، فَأَفْلَسُوا .(4)
8. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ الْبَجَلِیِّ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ ، قَالَ : جَاءَنِی مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ وَ قَدِ اعْتَمَرْنَا عُمْرَةَ رَجَبٍ وَ نَحْنُ یَوْمَئِذٍ بِمَکَّةَ ، فَقَالَ : یَا عَمِّ ، إِنِّی أُرِیدُ بَغْدَادَ ، وَ قَدْ أَحْبَبْتُ أَنْ أُوَدِّعَ عَمِّی أَبَا الْحَسَنِ - یَعْنِی مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیه السلام - وَ أَحْبَبْتُ أَنْ تَذْهَبَ مَعِی إِلَیْهِ ، فَخَرَجْتُ مَعَهُ نَحْوَ أَخِی وَ هُوَ فِی دَارِهِ الَّتِی بِالْحَوْبَةِ(5) ، وَ ذلِکَ بَعْدَ الْمَغْرِبِ بِقَلِیلٍ ، فَضَرَبْتُ الْبَابَ ، فَأَجَابَنِی أَخِی(6) ، فَقَالَ : «مَنْ هذَا؟» فَقُلْتُ : عَلِیٌّ ، فَقَالَ : «هُوَ ذَا أَخْرُجُ» وَ کَانَ بَطِیءَ الْوُضُوءِ ، فَقُلْتُ : الْعَجَلَ ، قَالَ : «وَ أَعْجَلُ(7)» فَخَرَجَ وَ عَلَیْهِ إِزَارٌ مُمَشَّقٌ(8) قَدْ عَقَدَهُ فِی عُنُقِهِ حَتّی قَعَدَ تَحْتَ عَتَبَةِ(9) الْبَابِ ، فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ جَعْفَرٍ ، فَانْکَبَبْتُ عَلَیْهِ ، فَقَبَّلْتُ رَأْسَهُ ، وَ قُلْتُ : قَدْ جِئْتُکَ فِی أَمْرٍ إِنْ تَرَهُ صَوَاباً فَاللّهُ وَفَّقَ لَهُ ، وَ إِنْ یَکُنْ غَیْرَ ذلِکَ(10) فَمَا أَکْثَرَ مَا نُخْطِئُ(11) !
قَالَ : «وَ مَا هُوَ؟»
ص: 414
به همديگر خيانت ورزند، تا دشمن آنها را سرزنش كند و تو اينها را در دل مى گيرى و تعجب مى كنى كه امام مرگ كسى را بداند.
من گفتم: از خدا آمرزش مى خواهم براى آنچه در دلم گذشت، اسحق پس از اين مجلس، اندكى بيش زنده نماند و ديرى نپائيد كه پسران عمار مال مردم را گرفتند و هدر كردند و مفلس شدند.
8- از على بن جعفر كه گويد: محمد بن اسماعيل (ابن امام صادق" ع") نزد من آمد وقتى كه عمره رجب را انجام داده، در مكه بوديم به من گفت: اى عمو جان، من آهنگ رفتن بغداد دارم و دلم مى خواهد با عمويم ابو الحسن، يعنى موسى بن جعفر (علیه السّلام) وداع كنم، دوست دارم شما مرا نزد او ببريد، من با او نزد برادرم رفتيم، او در خانه اى بود كه در (حوبه) داشت و اندكى پس از مغرب بود كه وارد شديم، من در را زدم، خود برادرم پاسخ داد و در را باز كرد و فرمود: اين كيست؟ گفتم: على است، فرمود: همين الساعه بيرون مى آيم، آن حضرت به كندى وضوء مى ساخت، من گفتم: شتاب كنيد، فرمود: شتاب مى كنم، بيرون آمد و ازار سرخگونى پوشيده و آن را به گردن خود گره كرده بود و زير آستانه در نشست.
على بن جعفر گويد: من خم شدم و سر او را بوسيدم و گفتم:
براى كارى خدمت شما رسيدم، اگر تصويب فرمائيد، خدا توفيق خير داده، و اگر جز آن باشد كه خطاى ما بسيار است، فرمود: آن چه كارى است؟ گفتم: اين برادر زاده است، مى خواهد با شما وداع كند و به بغداد رود، فرمود: او را بخوان، من او را خواندم. او دور ايستاده بود، نزديك آن حضرت آمد و سر او را بوسيد و عرض كرد: قربانت، به من سفارش كنيد و دستور دهيد، فرمود: سفارش
ص: 415
قُلْتُ : هذَا ابْنُ أَخِیکَ یُرِیدُ أَنْ یُوَدِّعَکَ ، وَ یَخْرُجَ إِلی بَغْدَادَ ، فَقَالَ لِیَ(1) : «ادْعُهُ(2)» .
فَدَعَوْتُهُ - وَ کَانَ مُتَنَحِّیاً - فَدَنَا مِنْهُ ، فَقَبَّلَ(3) رَأْسَهُ ، وَ قَالَ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، أَوْصِنِی(4) ، فَقَالَ : «أُوصِیکَ أَنْ تَتَّقِیَ اللّهَ فِی دَمِی» . فَقَالَ مُجِیباً لَهُ : مَنْ أَرَادَکَ بِسُوءٍ فَعَلَ اللّهُ بِهِ ، وَ جَعَلَ یَدْعُو عَلی مَنْ یُرِیدُهُ بِسُوءٍ؛ ثُمَّ عَادَ ، فَقَبَّلَ رَأْسَهُ ، فَقَالَ(5) : یَا عَمِّ ، أَوْصِنِی ، فَقَالَ : «أُوصِیکَ أَنْ تَتَّقِیَ اللّهَ فِی دَمِی». فَقَالَ : مَنْ أَرَادَکَ بِسُوءٍ فَعَلَ اللّهُ بِهِ وَ فَعَلَ ؛ ثُمَّ عَادَ ، فَقَبَّلَ رَأْسَهُ ، ثُمَّ قَالَ : یَا عَمِّ ، أَوْصِنِی ، فَقَالَ(6) : «أُوصِیکَ أَنْ تَتَّقِیَ اللّهَ فِی دَمِی» . فَدَعَا عَلی مَنْ أَرَادَهُ بِسُوءٍ ، ثُمَّ تَنَحّی عَنْهُ(7) ، وَ(8) مَضَیْتُ مَعَهُ(9) ، فَقَالَ لِی أَخِی : «یَا عَلِیُّ ، مَکَانَکَ» فَقُمْتُ مَکَانِی ، فَدَخَلَ مَنْزِلَهُ ، ثُمَّ دَعَانِی ، فَدَخَلْتُ إِلَیْهِ ، فَتَنَاوَلَ صُرَّةً(10) فِیهَا مِائَةُ دِینَارٍ ، فَأَعْطَانِیهَا ، وَ قَالَ : «قُلْ لاِبْنِ أَخِیکَ یَسْتَعِینُ(11) بِهَا عَلی سَفَرِهِ».
قَالَ عَلِیٌّ : فَأَخَذْتُهَا ، فَأَدْرَجْتُهَا فِی حَاشِیَةِ رِدَائِی ، ثُمَّ نَاوَلَنِی مِائَةً أُخْری ، وَ قَالَ(12) : «أَعْطِهِ أَیْضاً» ثُمَّ نَاوَلَنِی صُرَّةً أُخْری ، وَ قَالَ : «أَعْطِهِ أَیْضاً» فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، إِذَا کُنْتَ تَخَافُ مِنْهُ مِثْلَ الَّذِی ذَکَرْتَ ، فَلِمَ تُعِینُهُ عَلی نَفْسِکَ؟
فَقَالَ : إِذَا وَصَلْتُهُ وَ قَطَعَنِی(13) ، قَطَعَ اللّهُ أَجَلَهُ ، ثُمَّ تَنَاوَلَ مِخَدَّةَ(14) أَدَمٍ(15) ، فِیهَا ثَ-لاَثَةُ
ص: 416
مى كنم به تو، كه از خدا بترسى در باره خون من.
در پاسخ آن حضرت گفت: هر كه سوء قصدى در باره شما دارد، خدايش چنين و چنان كند و شروع كرد به نفرين در باره كسى كه نسبت به آن حضرت سوء قصد داشته باشد، و برگشت باز، سر آن حضرت را بوسه داد و گفت: اى عموجان، به من سفارش كنيد و دستور دهيد، و آن حضرت فرمود: من تو را سفارش مى كنم كه از خدا بپرهيزى در باره خون من.
در پاسخ گفت: هر كه به شما سوء قصد كند، خدا به او سوء قصد كند و خواهد كرد، سپس باز سر آن حضرت را بوسه داد و باز هم گفت: اى عموجان، به من سفارش كنيد و باز هم امام در جواب فرمود: من به تو سفارش مى كنم كه از خدا بپرهيز در باره خون من، و او هم باز نفرين كرد در باره كسى كه به آن حضرت قصد بد دارد، و سپس از او دور شد و من هم با او رفتم، و امام فرمود: برادرم، به جاى خود باش، من در جاى خود ايستادم و آن حضرت وارد منزلش شد و مرا خواست و يك كيسه اى كه صد اشرفى در آن بود به من داد و فرمود: به برادرزاده ات بگو: آن را هزينه سفر خود كند. على بن جعفر گويد: من آن را گرفتم، در گوشه عباى خود جاى دادم، و آن حضرت صد اشرفى ديگر به من داد و فرمود: اين را هم به او بده و باز هم صد اشرفى ديگر داد و فرمود: اين را هم به او بده، من گفتم: قربانت، در صورتى كه شما از او بيم داريد بطورى كه فرموديد، چرا او را بر ضرر خود كمك مى كنيد؟ فرمود: چون من نسبت به او خوبى و صله رحم كنم و او قطع رحم كند، خدا عمرش را قطع مى كند و سپس يك مخده را به دست گرفت كه سه هزار درهم پاك در آن بود، و فرمود: اين را هم به او بده.
ص: 417
آلاَفِ دِرْهَمٍ وَضَحٍ(1) ، وَ قَالَ(2) : «أَعْطِهِ هذِهِ أَیْضاً».
قَالَ : فَخَرَجْتُ إِلَیْهِ ، فَأَعْطَیْتُهُ الْمِائَةَ الاْءُولی ، فَفَرِحَ بِهَا فَرَحاً(3) شَدِیداً ، وَ دَعَا لِعَمِّهِ ، ثُمَّ أَعْطَیْتُهُ(4) الثَّانِیَةَ وَ الثَّالِثَةَ ، فَفَرِحَ بِهَا(5) حَتّی ظَنَنْتُ أَنَّهُ سَیَرْجِعُ وَ لاَ یَخْرُجُ ، ثُمَّ 1 / 200 أَعْطَیْتُهُ الثَّ-لاَثَةَ آلاَفِ(6) دِرْهَمٍ ، فَمَضی عَلی وَجْهِهِ حَتّی دَخَلَ عَلی هَارُونَ ، فَسَلَّمَ عَلَیْهِ بِالْخِ-لاَفَةِ ، وَ قَالَ : مَا ظَنَنْتُ أَنَّ فِی الاْءَرْضِ خَلِیفَتَیْنِ حَتّی رَأَیْتُ عَمِّی مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ یُسَلَّمُ عَلَیْهِ بِالْخِ-لاَفَةِ ، فَأَرْسَلَ هَارُونُ إِلَیْهِ بِمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ ؛ فَرَمَاهُ(7) اللّهُ بِالذُّبَحَةِ(8) ، فَمَا نَظَرَ مِنْهَا(9) إِلی دِرْهَمٍ(10) ، وَ لاَ مَسَّهُ .(11)
9. سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللّهِ وَ عَبْدُ اللّهِ بْنُ جَعْفَرٍ جَمِیعاً ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ ، عَنْ أَخِیهِ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ ، عَنِ الْحُسَیْنِ(12) بْنِ سَعِیدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنِ(13) ابْنِ مُسْکَانَ ،
عَنْ أَبِی بَصِیرٍ ، قَالَ : قُبِضَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهماالسلام وَ هُوَ ابْنُ أَرْبَعٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً فِی عَامِ ثَ-لاَثٍ وَ ثَمَانِینَ وَ مِائَةٍ ؛ وَ(14) عَاشَ بَعْدَ جَعْفَرٍ علیه السلام خَمْساً وَ ثَ-لاَثِینَ سَنَةً .(15)
بَابُ (16)مَوْلِدِ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام
وُلِدَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام سَنَةَ ثَمَانٍ وَ أَرْبَعِینَ وَ مِائَةٍ ؛ وَ قُبِضَ علیه السلام فِی صَفَرٍ مِنْ سَنَةِ ثَ-لاَثٍ وَ مِائَتَیْنِ وَ هُوَ ابْنُ خَمْسٍ
ص: 418
گويد: من خود را به او رسانيدم و صد اشرفى نخست را به او دادم بسيار شاد شد و براى عموى خود دعا كرد و سپس، دومى و سومى را به او دادم، چنان شاد شد كه گمان بردم بر مى گردد و به بغداد نمى رود و سپس به او سه هزار درهم را دادم ولى او به همان راه بغداد رفت تا نزد هارون الرشيد بار يافت و سلام خلافت را به او كرد و گفت: من گمان نمى كردم در زمين، دو خليفه باشد تا ديدم به عمويم موسى بن جعفر سلام به خلافت مى دهند. هارون صد هزار درهم براى او فرستاد و خدا او را به مرض (ذبحه) يعنى گلو درد يا خونريزى گلو، دچار كرد و نتوانست به يك درهم آن، نگاه كند يا دست بزند.
9- از ابى بصير، گفت:
امام كاظم (علیه السّلام) در سال 183 كه 54 سال داشت وفات كرد، و پس از امام صادق (علیه السّلام) 35 سال زنده بود.
امام رضا (علیه السّلام) در سال 148 هجرى متولد شد و در ماه صفر سال 203 هجرى، در سن 55 سالگى وفات كرد، در تاريخ آن
ص: 419
وَ خَمْسِینَ سَنَةً ، وَ قَدِ اخْتُلِفَ فِی تَارِیخِهِ إِلاَّ أَنَّ هذَا التَّارِیخَ هُوَ أَقْصَدُ (1)إِنْ شَاءَ اللّهُ ؛ وَ تُوُفِّیَ علیه السلام بِطُوسَ فِی قَرْیَةٍ یُقَالُ لَهَا : سَنَابَادُ (2)مِنْ نُوقَانَ (3)عَلی دَعْوَةٍ ، وَ دُفِنَ بِهَا (4)علیه السلام ؛ وَ کَانَ الْمَأْمُونُ أَشْخَصَهُ (5)مِنَ الْمَدِینَةِ إِلی مَرْوَ (6)عَلی طَرِیقِ الْبَصْرَةِ وَ فَارِسَ ، فَلَمَّا خَرَجَ الْمَأْمُونُ وَ شَخَصَ إِلی بَغْدَادَ ، أَشْخَصَهُ (7)مَعَهُ ، فَتُوُفِّیَ فِی هذِهِ الْقَرْیَةِ(8) ؛ وَ أُمُّهُ أُمُّ وَلَدٍ یُقَالُ لَهَا : أُمُّ الْبَنِینَ .(9)
1 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ أَحْمَرَ ، قَالَ :
قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ الاْءَوَّلُ علیه السلام : «هَلْ عَلِمْتَ أَحَداً مِنْ أَهْلِ الْمَغْرِبِ قَدِمَ(10) ؟» . قُلْتُ : لاَ ، قَالَ : «بَلی ، قَدْ(11) قَدِمَ(12) رَجُلٌ(13) ، فَانْطَلِقْ بِنَا». فَرَکِبَ وَ رَکِبْتُ مَعَهُ حَتَّی انْتَهَیْنَا(14) إِلَی الرَّجُلِ ، فَإِذَا(15) رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ(16) مَعَهُ رَقِیقٌ(17) ، فَقُلْتُ لَهُ : اعْرِضْ عَلَیْنَا ، فَعَرَضَ عَلَیْنَا سَبْعَ جَوَارٍ ، کُلَّ ذلِکَ یَقُولُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام (18) : «لاَ حَاجَةَ لِی فِیهَا». ثُمَّ قَالَ : «اعْرِضْ عَلَیْنَا» فَقَالَ : مَا عِنْدِی إِلاَّ جَارِیَةٌ مَرِیضَةٌ ، فَقَالَ لَهُ : «مَا(19) عَلَیْکَ أَنْ تَعْرِضَهَا» فَأَبی عَلَیْهِ ، فَانْصَرَفَ(20) .
ثُمَّ أَرْسَلَنِی(21) مِنَ الْغَدِ ، فَقَالَ(22) : «قُلْ لَهُ : کَمْ کَانَ(23) غَایَتُکَ فِیهَا؟ فَإِذَا قَالَ(24) : کَذَا
وَ کَذَا ، فَقُلْ(25) : قَدْ أَخَذْتُهَا». فَأَتَیْتُهُ ، فَقَالَ : مَا کُنْتُ أُرِیدُ أَنْ أَنْقُصَهَا مِنْ کَذَا وَ کَذَا ، فَقُلْتُ : قَدْ أَخَذْتُهَا ، فَقَالَ(26) : هِیَ لَکَ ، وَ لکِنْ أَخْبِرْنِی مَنِ(27) الرَّجُلُ الَّذِی کَانَ مَعَکَ بِالاْءَمْسِ ؟ فَقُلْتُ(28) : رَجُلٌ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ ، قَالَ(29) : مِنْ أَیِّ بَنِی هَاشِمٍ ؟ فَقُلْتُ :
ص: 420
حضرت اختلاف است جز اين كه اين تاريخ درست تر است ان شاء الله، آن حضرت در طوس وفات كرد، در دهى كه آن را سناباد مى گفتند، و تا نوقان به اندازه آوازرسى، فاصله داشت و در همان جا به خاك سپرده شد. مأمون، آن حضرت را از مدينه از راه بصره و شيراز به مرو برد و چون از مرو بيرون آمد كه به بغداد برود، آن حضرت را همراه خود حركت داد و در اين ده وفات كرد، مادر آن حضرت، كنيزكى است ام الولد كه او را ام البنين مى گفتند.
1- از هشام بن أحمر، گويد: امام كاظم (علیه السّلام) به من فرمود:
ميدانى كسى از اهالى مغرب آمده باشد؟ گفتم: نه، فرمود: چرا، مردى آمده، بيا برويم، آن حضرت سوار شد و من هم به همراه او سوار شدم تا به آن مرد رسيديم، مردى بود از اهل مدينه و با خود مملوكاتى داشت، من گفتم: آنها را به ما عرضه كن، هفت دخترك آورد و همه آنان را امام رد كرد و فرمود: نيازى به آنها نداريم.
سپس فرمود: باز هم بياور، گفت: من جز يك دخترك ديگر ندارم كه بيمار است، فرمود: بر تو باكى نيست او را بياورى، امتناع ورزيد و امام برگشت، فردا كه شد مرا به دنبال او فرستاد، فرمود:
بگو: آخر چه بهائى مى خواهى در برابر آن كنيزك بگيرى، هر چه گفت: بگو: من به همان بها آن را پذيرفتم. من نزد او رفتم و گفت:
من نمى خواهم از چنين و چنان در بهاى آن كمتر بگيرم، من گفتم:
قبول دارم، گفت: از تو باشد، ولى به من بگو آن مردى كه ديروز با تو بود چه كسى بود؟
گفتم: مردى بود از بنى هاشم، گفتم: از كدام بنى هاشم؟
گفتم: من پيش از اين چيزى ندارم به تو بگويم، گفت: من به تو از
ص: 421
مَا عِنْدِی أَکْثَرُ مِنْ هذَا ، فَقَالَ : أُخْبِرُکَ عَنْ هذِهِ الْوَصِیفَةِ(1) : إِنِّی اشْتَرَیْتُهَا مِنْ أَقْصَی الْمَغْرِبِ ، 487/1
فَلَقِیَتْنِی امْرَأَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ ، فَقَالَتْ : مَا هذِهِ الْوَصِیفَةُ مَعَکَ ؟ قُلْتُ : اشْتَرَیْتُهَا لِنَفْسِی ، فَقَالَتْ : مَا یَکُونُ(2) یَنْبَغِی أَنْ تَکُونَ هذِهِ عِنْدَ مِثْلِکَ ؛ إِنَّ هذِهِ الْجَارِیَةَ یَنْبَغِی أَنْ تَکُونَ عِنْدَ خَیْرِ أَهْلِ الاْءَرْضِ ، فَ-لاَ تَلْبَثُ عِنْدَهُ(3) إِلاَّ قَلِیلاً حَتّی تَلِدَ مِنْهُ(4) غُ-لاَماً مَا یُولَدُ(5) بِشَرْقِ الاْءَرْضِ وَ لاَ غَرْبِهَا(6) مِثْلُهُ .
قَالَ : فَأَتَیْتُهُ بِهَا ، فَلَمْ تَلْبَثْ عِنْدَهُ إِلاَّ قَلِیلاً حَتّی وَلَدَتِ الرِّضَا علیه السلام .(7)
2. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ(8) ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیی ، قَالَ : لَمَّا مَضی أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام ، وَ تَکَلَّمَ أَبُو الْحَسَنِ(9) علیه السلام ، خِفْنَا عَلَیْهِ مِنْ ذلِکَ ، فَقِیلَ لَهُ :
إِنَّکَ قَدْ أَظْهَرْتَ أَمْراً عَظِیماً ، وَ إِنَّا نَخَافُ عَلَیْکَ هذِهِ(10) الطَّاغِیَةَ ، قَالَ(11) : فَقَالَ : «لِیَجْهَدْ جَهْدَهُ ؛ فَ-لاَ سَبِیلَ لَهُ عَلَیَّ» .(12)
3. أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ رَحِمَهُ اللّهُ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ، عَنِ الْحَسَنِ(13) بْنِ مَنْصُورٍ ، عَنْ أَخِیهِ ، قَالَ :
دَخَلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام فِی بَیْتٍ دَاخِلٍ فِی جَوْفِ بَیْتٍ لَیْلاً ، فَرَفَعَ یَدَهُ ، فَکَانَتْ کَأَنَّ فِی الْبَیْتِ عَشَرَةَ مَصَابِیحَ ، وَ اسْتَأْذَنَ عَلَیْهِ رَجُلٌ ، فَخَلّی یَدَهُ(14) ، ثُمَّ أَذِنَ لَهُ .(15)
4 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ جُمْهُورٍ ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنِ الْغِفَارِیِّ ، قَالَ : کَانَ لِرَجُلٍ مِنْ آلِ أَبِی رَافِعٍ - مَوْلَی النَّبِیِّ(16) صلی الله علیه و آله ، یُقَالُ لَهُ : طَیْسٌ(17) - عَلَیَّ حَقٌّ(18) ،
ص: 422
بابت اين كنيزك خبرى بدهم، من او را از دورترين نقاط مغرب زمين (افريقا) خريدارى كردم و زنى از اهل كتاب به من برخورد و گفت: اين كنيزك چيست كه با تو است؟ گفتم: آن را براى خودم خريدم، گفت: سزا نيست كه اين دخترك همسر چون توئى باشد، بايد اين كنيزك با بهترين مردم روى زمين باشد و نزد او چندى نماند جز اين كه از او پسرى زايد كه در شرق و غرب زمين مانندش نباشد، راوى گويد: من او را نزد امام آوردم، كمى نگذشت كه امام رضا (علیه السّلام) از او متولد شد.
2- از صفوان بن يحيى، كه گفت: چون امام كاظم (علیه السّلام) وفات كرد و امام رضا (علیه السّلام) به سخن آمد (يعنى اظهار امامت كرد)، ما از اين اظهار بر آن حضرت بيمناك شديم، به او عرض شد، تو امر بزرگى اظهار كردى و ما از اين (هارون) سركش بر تو بيمناكيم.
گويد: فرمود: هر چه خواهد تلاش كند او را بر من راهى نيست.
3- از حسن بن منصور، از برادرش، كه گفت:
من شب در پستو خانه اى خدمت امام رضا (علیه السّلام) رسيدم و آن حضرت دست خود را بالا برد و گويا در خانه ده چراغ است (از هر انگشتى يك چراغ)، مرد ديگرى اجازه ورود از آن حضرت خواست، دستهاى خود را پائين كشيد و سپس به او اجازه داد.
4- از غفارى، گويد: مردى از خاندان أبى رافع، آزاد كرده پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) به نام طيس، بر من وامى داشت، از من وامخواهى كرد و مرا سخت دنبال كرد و مردم هم به او كمك كردند، چون چنين
ص: 423
فَتَقَاضَانِی(1) ، وَ أَلَحَّ عَلَیَّ ، وَ أَعَانَهُ النَّاسُ(2) ، فَلَمَّا رَأَیْتُ ذلِکَ صَلَّیْتُ الصُّبْحَ فِی مَسْجِدِ الرَّسُولِ(3) صلی الله علیه و آله ، ثُمَّ تَوَجَّهْتُ نَحْوَ الرِّضَا علیه السلام وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ بِالْعُرَیْضِ(4)، فَلَمَّا قَرُبْتُ مِنْ بَابِهِ إِذَا(5)
هُوَ قَدْ طَلَعَ(6) عَلی حِمَارٍ ، وَ عَلَیْهِ قَمِیصٌ وَ رِدَاءٌ ، فَلَمَّا نَظَرْتُ إِلَیْهِ اسْتَحْیَیْتُ(7) مِنْهُ ، فَلَمَّا لَحِقَنِی وَقَفَ ، وَ نَظَرَ(8) إِلَیَّ ، فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ - وَ کَانَ شَهْرَ رَمَضَانَ - فَقُلْتُ : جَعَلَنِیَ اللّهُ فِدَاکَ(9) ، إِنَّ لِمَوْلاَکَ طَیْسٍ(10) عَلَیَّ حَقّاً(11) ، وَ قَدْ وَ اللّهِ شَهَرَنِی(12) وَ أَنَا أَظُنُّ فِی نَفْسِی أَنَّهُ(13) یَأْمُرُهُ بِالْکَفِّ عَنِّی ، وَ وَ اللّهِ مَا قُلْتُ لَهُ : کَمْ لَهُ عَلَیَّ ، وَ لاَ سَمَّیْتُ لَهُ شَیْئاً .
فَأَمَرَنِی علیه السلام بِالْجُلُوسِ إِلی رُجُوعِهِ ، فَلَمْ أَزَلْ حَتّی صَلَّیْتُ الْمَغْرِبَ وَ أَنَا صَائِمٌ ، فَضَاقَ صَدْرِی ، وَ أَرَدْتُ أَنْ أَنْصَرِفَ ، فَإِذَا هُوَ قَدْ طَلَعَ عَلَیَّ وَ حَوْلَهُ النَّاسُ ، وَ قَدْ(14) قَعَدَ لَهُ السُّوءَّالُ وَ هُوَ یَتَصَدَّقُ(15) عَلَیْهِمْ ، فَمَضی وَ(16) دَخَلَ بَیْتَهُ ، ثُمَّ خَرَجَ وَ دَعَانِی ، فَقُمْتُ إِلَیْهِ وَ دَخَلْتُ مَعَهُ ، فَجَلَسَ وَ جَلَسْتُ(17) ، فَجَعَلْتُ أُحَدِّثُهُ عَنِ ابْنِ الْمُسَیَّبِ - وَ کَانَ أَمِیرَ الْمَدِینَةِ(18) ، وَ کَانَ کَثِیراً مَا أُحَدِّثُهُ عَنْهُ - فَلَمَّا فَرَغْتُ ، قَالَ : «لاَ(19) أَظُنُّکَ أَفْطَرْتَ بَعْدُ» فَقُلْتُ(20) : لاَ ، فَدَعَا لِی(21) بِطَعَامٍ . فَوُضِعَ بَیْنَ یَدَیَّ ، وَ أَمَرَ الْغُ-لاَمَ أَنْ یَأْکُلَ مَعِی ، فَأَصَبْتُ وَ الْغُ-لاَمَ(22)
مِنَ الطَّعَامِ .
ص: 424
ديدم نماز بامداد را در مسجد رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) گزاردم و رفتم خدمت امام رضا (علیه السّلام) كه آن روز در عريض (مزرعه اى يك فرسخى مدينه) تشريف داشت، چون نزديك در خانه آن حضرت رسيدم، ديدم آن حضرت از خانه بيرون آمده است بر الاغى سوار بود و يك پيراهن و رداء در بر داشت و چون به او نگاه كردم شرمم آمد از آن حضرت كه اظهار حاجت كنم و چون آن حضرت به من رسيد ايستاد و به من نگاهى كرد و من به او سلام دادم، ماه رمضان بود به او عرض كردم: خدا مرا قربانت كند، وابسته تو (طيس) از من طلبى دارد و به خدا كه مرا رسوا كرده، من در دل خود گرفته بودم كه آن حضرت دستور مى دهد از طلب خواهى خود دست بر دارد، و به خدا به او نگفتم: چند از من مى خواهد و نامى هم نبردم، او به من دستور داد بنشينم تا بر گردد و من آنجا نشستم تا نماز مغرب را هم در آنجا خواندم و روزه هم بودم و دلم تنگ شد و خواستم برگردم.
به ناگاه، آن حضرت رسيد و بر من نمايان شد و مردمى هم در گرد او بودند و گدايان هم بر سر راه او نشسته بودند و او به آنها صدقه مى داد، رفت و وارد خانه خود شد و برگشت و مرا خواست و من برخاستم و خدمتش رفتم و نشست و من هم نشستم و با آن حضرت از ابن المسيب امير مدينه، صحبت مى كردم و بسيار وقت مى شد كه از او براى آن حضرت صحبت مى كردم، و چون فارغ شدم، فرمود: گمانم هنوز افطار نكردى؟ گفتم: نه، براى من خوراكى خواست، و آوردند نزد من گزاردند و به غلام دستور داد كه با من هم غذا شود، من و غلام از آن طعام خورديم.
چون فارغ شديم، به من فرمود: آن پشتى را بلند كن و آنچه زير آن است بردار، آن را بلند كردم و ديدم زير آن يك مشت
ص: 425
فَلَمَّا فَرَغْنَا قَالَ لِیَ(1) : «ارْفَعِ الْوِسَادَةَ(2) ، وَ خُذْ مَا تَحْتَهَا» فَرَفَعْتُهَا وَ إِذَا(3) دَنَانِیرُ ، فَأَخَذْتُهَا وَ وَضَعْتُهَا فِی کُمِّی ؛ وَ أَمَرَ أَرْبَعَةً مِنْ عَبِیدِهِ أَنْ یَکُونُوا مَعِی حَتّی یُبْلِغُونِی(4) مَنْزِلِی .
فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، إِنَّ طَائِفَ ابْنِ الْمُسَیَّبِ یَدُورُ(5) ، وَ أَکْرَهُ أَنْ یَلْقَانِی وَ مَعِی عَبِیدُکَ ، فَقَالَ لِی : «أَصَبْتَ ، أَصَابَ اللّهُ بِکَ الرَّشَادَ» وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یَنْصَرِفُوا إِذَا رَدَدْتُهُمْ ، فَلَمَّا قَرُبْتُ مِنْ مَنْزِلِی وَ آنَسْتُ ، رَدَدْتُهُمْ .
فَصِرْتُ(6) إِلی مَنْزِلِی ، وَ دَعَوْتُ بِالسِّرَاجِ(7) ، وَ نَظَرْتُ إِلَی الدَّنَانِیرِ وَ إِذَا(8) هِیَ ثَمَانِیَةٌ وَ أَرْبَعُونَ دِینَاراً ، وَ کَانَ حَقُّ الرَّجُلِ عَلَیَّ ثَمَانِیَةً وَ عِشْرِینَ دِینَاراً ، وَ کَانَ فِیهَا دِینَارٌ یَلُوحُ(9) ، فَأَعْجَبَنِی حُسْنُهُ ، فَأَخَذْتُهُ وَ قَرَّبْتُهُ مِنَ السِّرَاجِ ، فَإِذَا(10) عَلَیْهِ نَقْشٌ وَاضِحٌ : «حَقُّ الرَّجُلِ ثَمَانِیَةٌ وَ عِشْرُونَ دِینَاراً ، وَ مَا بَقِیَ فَهُوَ لَکَ». وَ لاَ وَ اللّهِ ، مَا عَرَفْتُ(11) مَا لَهُ عَلَیَّ(12) ؛ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ ، الَّذِی أَعَزَّ وَلِیَّهُ .(13)
5. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ(14) : عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام : أَنَّهُ خَرَجَ مِنَ الْمَدِینَةِ فِی السَّنَةِ الَّتِی حَجَّ(15) فِیهَا هَارُونُ ، یُرِیدُ الْحَجَّ ، فَانْتَهی إِلی جَبَلٍ - عَنْ(16) یَسَارِ الطَّرِیقِ ، وَ أَنْتَ ذَاهِبٌ إِلی مَکَّةَ(17) - یُقَالُ لَهُ : فَارِعٌ(18) ، فَنَظَرَ إِلَیْهِ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام (19) ، ثُمَّ قَالَ : «بَانِی فَارِعٍ(20) ، وَ هَادِمُهُ یُقَطَّعُ إِرْباً إِرْباً(21)».
فَلَمْ نَدْرِ مَا مَعْنی ذلِکَ ، فَلَمَّا وَلّی(22) وَافی هَارُونُ ، وَ نَزَلَ(23) بِذلِکَ الْمَوْضِعِ ، وَ(24) صَعِدَ جَعْفَرُ بْنُ یَحْیی
ص: 426
اشرفى طلا است، آنها را برداشتم و در آستين گذاشتم و فرمود:
چهار تن از غلامانش با من باشند تا مرا به منزلم برسانند، من گفتم:
قربانت، شبگرد ابن المسيب در گردش است و من خوش ندارم كه مرا با غلامان شما برخورد كنند.
به من فرمود: درست گفتى، خدا تو را به راستى رهنمايد و به آنها دستور داد از هر جا، من آنها را برگردانيدم برگردند و چون نزديك خانه ام رسيدم و دلم آرام شد، آنها را برگردانيدم و به منزل خود رفتم و چراغ خواستم و اشرفى ها را شمردم، چهل و هشت اشرفى بود، و بستانكارى آن مرد از من بيست و هشت اشرفى بود، در ميان آن يك اشرفى مى درخشيد و من از زيبائى آن در شگفت شدم و آن را نزديك چراغ بردم و ديدم در آن روشن، نقش شده است كه (حق آن مرد بيست و هشت اشرفى است و ما بقى از آن تو است) و به خدا من خودم نمى دانستم كه (به او نگفته بودم خ ل) او چند اشرفى از من مى خواهد، حمد از آن خدا، پروردگار جهانيان است كه ولى خود را عزيز نموده است.
5- از يكى از اصحابش از امام رضا (علیه السّلام) كه آن حضرت در سالى كه هارون به قصد حج رفته بود از مدينه براى انجام حج بيرون شد و چون به كوهى رسيد كه در سمت چپ راه است نسبت به كسى كه به سوى مكه مى رود و آن را فارغ (قارع خ ل) مى خوانند، نگاهى به آن انداخت و فرمود: آن كسى كه در فارع ساختمان مى سازد و آن را به دست خود ويران مى كند تيكه تيكه خواهد شد.
ما معنى اين سخن امام را نفهميديم و چون امام از آنجا رفت هارون آمد و در همان موضع منزل گرفت، جعفر بن يحيى بدان
ص: 427
ذلِکَ الْجَبَلَ(1) ، وَ أَمَرَ أَنْ یُبْنی لَهُ ثَمَّ(2) مَجْلِسٌ ، فَلَمَّا رَجَعَ مِنْ مَکَّةَ صَعِدَ إِلَیْهِ ، فَأَمَرَ(3) بِهَدْمِهِ ، فَلَمَّا انْصَرَفَ إِلَی الْعِرَاقِ ، قُطِّعَ(4) إِرْباً إِرْباً .(5)
6. أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمْزَةَ بْنِ الْقَاسِمِ(6) ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُوسی ، قَالَ :
أَلْحَحْتُ عَلی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فِی شَیْءٍ أَطْلُبُهُ مِنْهُ ، فَکَانَ(7) یَعِدُنِی ، فَخَرَجَ ذَاتَ یَوْمٍ لِیَسْتَقْبِلَ(8) وَالِیَ الْمَدِینَةِ وَ کُنْتُ مَعَهُ ، فَجَاءَ إِلی قُرْبِ(9) قَصْرِ فُ-لاَنٍ ، فَنَزَلَ(10) تَحْتَ شَجَرَاتٍ وَ نَزَلْتُ مَعَهُ أَنَا(11) ، وَ لَیْسَ مَعَنَا ثَالِثٌ ، فَقُلْتُ(12) : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، هذَا الْعِیدُ قَدْ أَظَلَّنَا(13) ، وَ لاَ وَ اللّهِ ، مَا أَمْلِکُ(14) دِرْهَماً فَمَا سِوَاهُ ، فَحَکَّ بِسَوْطِهِ الاْءَرْضَ حَکّاً شَدِیداً ، ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ ، فَتَنَاوَلَ مِنْهَا(15) سَبِیکَةَ ذَهَبٍ ، ثُمَّ قَالَ(16) : «انْتَفِعْ(17) بِهَا ، وَ اکْتُمْ مَا رَأَیْتَ» .(18)
7. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ یَاسِرٍ الْخَادِمِ وَ الرَّیَّانِ بْنِ الصَّلْتِ جَمِیعاً ، قَالَ(19) : لَمَّا انْقَضی أَمْرُ الْمَخْلُوعِ ، وَ اسْتَوَی الاْءَمْرُ لِلْمَأْمُونِ ، کَتَبَ إِلَی الرِّضَا علیه السلام یَسْتَقْدِمُهُ إِلی خُرَاسَانَ ، فَاعْتَلَّ(20) عَلَیْهِ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام بِعِلَلٍ ، فَلَمْ یَزَلِ الْمَأْمُونُ یُکَاتِبُهُ فِی ذلِکَ حَتّی عَلِمَ أَنَّهُ(21) لاَ مَحِیصَ(22) لَهُ ، وَ أَنَّهُ(23) لاَ یَکُفُّ عَنْهُ ، فَخَرَجَ علیه السلام وَ لاِءَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام سَبْعُ سِنِینَ - فَکَتَبَ إِلَیْهِ الْمَأْمُونُ : لاَ تَأْخُذْ عَلی طَرِیقِ الْجَبَلِ وَ قُمَّ(24) ، وَ خُذْ عَلی طَرِیقِ الْبَصْرَةِ وَ الاْءَهْوَازِ وَ فَارِسَ - حَتّی(25) وَافی مَرْوَ ،
ص: 428
كوه بر آمد و فرمان داد نشيمنگاهى براى او در آنجا بسازند و چون جعفر از مكه برگشت بر آن بالا رفت و فرمان داد تا آن را ويران كردند و چون به عراق برگشت تيكه تيكه شد.
6- ابراهيم بن موسى گويد: من راجع به موضوعى كه از امام رضا (علیه السّلام) درخواست كرده بودم اصرار ورزيدم و او به من وعده مى داد يك روز براى پيشواز والى مدينه بيرون شد و من همراه او بودم، آمد نزديك كاخ فلان و زير چند درخت پياده شد و من هم با او پياده شدم و سومى همراه نبود.
به او گفتم: قربانت، اين عيد ما را فرا گرفت و به خدا من درهم و بيش از آنى ندارم، آن حضرت با تازيانه خود زمين را به سختى خاراند و با دست خود بدان زد و شمش طلائى از آن بر آورد و سپس به من فرمود: از اين سود بر و آنچه ديدى نهان ساز.
7- از ياسر خادم و ريان بن صلت هر دو گفتند: چون كار مخلوع (امين) گذشت و مأمون بر كار خلافت استوار شد، به امام رضا (علیه السّلام) نامه اى نوشت و او را به خراسان خواند و امام (علیه السّلام) عذر آورد و مأمون پى در هم نامه نوشت به آن حضرت در اين باره تا دانست كه چاره ندارد و مأمون دست از او بر نمى دارد، از مدينه بيرون شد و أبى جعفر (امام محمد تقى ع) هفت سال داشت.
مأمون به آن حضرت نوشت از راه كوهستان و قم سفر نكن و از راه بصره و اهواز و فارس بيا، آن حضرت آمد تا به مرو رسيد،
ص: 429
فَعَرَضَ عَلَیْهِ الْمَأْمُونُ أَنْ یَتَقَلَّدَ الاْءَمْرَ(1) وَ الْخِ-لاَفَةَ ، فَأَبی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام ، قَالَ : فَوِلاَیَةَ الْعَهْدِ ، فَقَالَ : «عَلی شُرُوطٍ أَسْأَل-ُکَهَا». قَالَ(2) الْمَأْمُونُ لَهُ(3) : سَلْ(4) مَا شِئْتَ ، فَکَتَبَ الرِّضَا علیه السلام : «إِنِّی دَاخِلٌ فِی وِلاَیَةِ الْعَهْدِ عَلی(5) أَنْ لاَ آمُرَ وَ لاَ أَنْهی ، وَ لاَ أُفْتِیَ وَ لاَ أَقْضِیَ ، وَ لاَ أُوَلِّیَ(6) وَ لاَ أَعْزِلَ ، وَ لاَ أُغَیِّرَ شَیْئاً مِمَّا هُوَ قَائِمٌ ، وَ تُعْفِیَنِی(7) مِنْ ذلِکَ کُلِّهِ» . فَأَجَابَهُ الْمَأْمُونُ إِلی ذلِکَ کُلِّهِ .
قَالَ : فَحَدَّثَنِی یَاسِرٌ ، قَالَ(8) : فَلَمَّا حَضَرَ الْعِیدُ ، بَعَثَ الْمَأْمُونُ إِلَی الرِّضَا علیه السلام یَسْأَلُهُ أَنْ یَرْکَبَ ، وَ یَحْضُرَ الْعِیدَ ، وَ یُصَلِّیَ وَ یَخْطُبَ ، فَبَعَثَ إِلَیْهِ الرِّضَا علیه السلام : «قَدْ عَلِمْتَ مَا کَانَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ مِنَ الشُّرُوطِ فِی دُخُولِ هذَا الاْءَمْرِ». فَبَعَثَ إِلَیْهِ الْمَأْمُونُ : إِنَّمَا أُرِیدُ بِذلِکَ أَنْ تَطْمَئِنَّ(9) قُلُوبُ النَّاسِ ، وَ یَعْرِفُوا فَضْلَکَ(10) ، فَلَمْ یَزَلْ علیه السلام یُرَادُّهُ الْکَ-لاَمَ فِی ذلِکَ ، فَأَلَحَّ عَلَیْهِ ، فَقَالَ : «یَا أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ ، إِنْ أَعْفَیْتَنِی مِنْ ذلِکَ فَهُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ ، وَ إِنْ لَمْ تُعْفِنِی خَرَجْتُ کَمَا خَرَجَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ». فَقَالَ الْمَأْمُونُ : اخْرُجْ کَیْفَ شِئْتَ ، وَ أَمَرَ الْمَأْمُونُ الْقُوَّادَ وَ النَّاسَ أَنْ یُبَکِّرُوا(11) ···
إِلی(12) بَابِ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام .
قَالَ(13) : فَحَدَّثَنِی یَاسِرٌ الْخَادِمُ : أَنَّهُ قَعَدَ النَّاسُ لاِءَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فِی الطُّرُقَاتِ وَ السُّطُوحِ - الرِّجَالُ ، وَ النِّسَاءُ ، وَ الصِّبْیَانُ - وَ اجْتَمَعَ الْقُوَّادُ وَ الْجُنْدُ
ص: 430
مأمون به او پيشنهاد كرد كه زمام امور را بدست گيرد و متصدى خلافت گردد، امام رضا (علیه السّلام) سر باز زد و نپذيرفت.
مأمون گفت: پس ولايت عهد را بپذير، فرمود: به چند شرط كه از تو خواستارم، مأمون گفت: هر شرطى خواهى بكن، امام رضا (علیه السّلام) نوشت من در ولايت عهد در آيم به شرط آن كه نه امرى كنم و نه نهى، نه فتوى دهم و نه قضاوت كنم، نه منصب دهم و نه عزل كنم و نه در آنچه جريان دارد تغييرى بدهم و بايد مرا از همه اينها معاف دارى، مأمون همه اين شرايط را از آن حضرت پذيرفت.
راوى گويد: ياسر براى من باز گفت كه: چون عيد رسيد مأمون كس به حضرت رضا (علیه السّلام) فرستاد و از او خواست كه سوار شود و در اجتماع عيد شركت كند و نماز عيد و خطبه آن را بخواند، امام رضا (علیه السّلام) در پاسخ پيغام فرستاد كه: تو مى دانى چه شروطى ميان من و تو است در اين كه من وارد اين امر شدم، مأمون جواب داد كه: من مى خواهم دل مردم آرام شود و فضل شما را بدانند، و پى در هم در اين باره با او رد و ايراد كرد و اصرار ورزيد و آن حضرت فرمود: اگر مرا از اين كار معاف دارى براى من دلخواه تر است و اگر معاف ندارى من براى عيد بيرون آيم چنانچه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بيرون مى آيد و امير المؤمنين (علیه السّلام) بيرون مى آمد.
مأمون گفت: هر طور دلت مى خواهد بيرون بيا، و مأمون به افسران و مردم دستور داد به در خانه امام (علیه السّلام) سوار شوند (اول وقت حاضر شوند خ ل).
راوى گويد: ياسر خادم براى من باز گفت كه: مردم در انتظار امام ميان راهها و بر سر بامها نشسته بودند و از مرد و زن و كودك و افسران و نظامى ها همه بر در خانه امام گرد آمده بودند،
ص: 431
عَلی بَابِ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام ، فَلَمَّا طَلَعَتِ الشَّمْسُ ، قَامَ علیه السلام فَاغْتَسَلَ وَ تَعَمَّمَ بِعِمَامَةٍ بَیْضَاءَ مِنْ قُطْنٍ(1) ، أَلْقی طَرَفاً مِنْهَا عَلی صَدْرِهِ ، وَ طَرَفاً بَیْنَ کَتِفَیْهِ ، وَ تَشَمَّرَ(2) ، ثُمَّ قَالَ لِجَمِیعِ مَوَالِیهِ : «افْعَلُوا مِثْلَ مَا فَعَلْتُ». ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِهِ عُکَّازاً(3) ، ثُمَّ خَرَجَ - وَ نَحْنُ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ هُوَ حَافٍ قَدْ(4) شَمَّرَ سَرَاوِیلَهُ(5) إِلی نِصْفِ السَّاقِ ، وَ عَلَیْهِ ثِیَابٌ مُشَمَّرَةٌ - فَلَمَّا مَشی وَ مَشَیْنَا(6) بَیْنَ یَدَیْهِ ، رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ کَبَّرَ أَرْبَعَ تَکْبِیرَاتٍ ، فَخُیِّلَ إِلَیْنَا(7) أَنَّ السَّمَاءَ وَ الْحِیطَانَ تُجَاوِبُهُ(8)، وَ الْقُوَّادُ وَ النَّاسُ عَلَی الْبَابِ قَدْ تَهَیَّأُوا وَ لَبِسُوا السِّ-لاَحَ ، وَ تَزَیَّنُوا بِأَحْسَنِ الزِّینَةِ ، فَلَمَّا طَلَعْنَا عَلَیْهِمْ بِهذِهِ الصُّورَةِ ، وَ طَلَعَ الرِّضَا علیه السلام ، وَقَفَ عَلَی الْبَابِ وَقْفَةً ، ثُمَّ قَالَ : «اللّهُ أَکْبَرُ ، اللّهُ أَکْبَرُ ، اللّهُ أَکْبَرُ ، اللّهُ أَکْبَرُ(9) عَلی مَا هَدَانَا ، اللّهُ أَکْبَرُ عَلی
مَا رَزَقَنَا مِنْ بَهِیمَةِ الاْءَنْعَامِ(10) ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ عَلی مَا أَبْ-لاَنَا(11)» ، نَرْفَعُ بِهَا أَصْوَاتَنَا .
قَالَ یَاسِرٌ : فَتَزَعْزَعَتْ(12) مَرْوُ بِالْبُکَاءِ وَ الضَّجِیجِ وَ الصِّیَاحِ(13) لَمَّا نَظَرُوا إِلی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام ، وَ سَقَطَ الْقُوَّادُ عَنْ دَوَابِّهِمْ ، وَ رَمَوْا بِخِفَافِهِمْ لَمَّا رَأَوْا أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام حَافِیاً ، وَ کَانَ یَمْشِی وَ یَقِفُ(14) فِی کُلِّ عَشْرِ خُطُوَاتٍ ، وَ یُکَبِّرُ ثَ-لاَثَ(15) مَرَّاتٍ .
قَالَ یَاسِرٌ : فَتُخُیِّلَ(16) إِلَیْنَا(17) أَنَّ السَّمَاءَ(18) وَ الاْءَرْضَ وَ الْجِبَالَ تُجَاوِبُهُ(19) ، وَ صَارَتْ مَرْوُ ضَجَّةً وَاحِدَةً مِنَ الْبُکَاءِ(20) ، وَ بَلَغَ(21) الْمَأْمُونَ ذلِکَ ، فَقَالَ لَهُ الْفَضْلُ بْنُ سَهْلٍ ذُو الرِّئَاسَتَیْنِ : یَا أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ ، إِنْ بَلَغَ
ص: 432
چون آفتاب بر آمد امام غسل كرد و عمامه سپيدى از پنبه بر سر بست و دو سر آن را يكى به سينه آويخت و ديگرى را به ميان دو شانه خود انداخت و دامن به كمر زد و به همه كسان خود دستور داد چنان كردند و سپس عصاى پيكاندارى به دست گرفت و بيرون شد و همه جلو او بوديم و او پا برهنه بود و دامن پيراهن را تا نيمه ساق يا بالا زده بود و جامه هاى ديگر را هم به كمر زده بود، چون به راه افتاد و ما جلوى او به راه افتاديم، سر به آسمان برداشت و چهار تكبير گفت و به پندار ما رسيد كه آسمان و در و ديوار همه به او هم آواز پاسخ مى دهند و افسران و مردم ديگر بر در ايستاده بودند و آماده بودند و سلاح در بر داشتند و خود را به نيكوترين زيور و جامه آراسته بودند و ما بر آنها نمايان شديم، با اين وضع امام رضا (علیه السّلام) از در بيرون آمد و اندك ايستى كرد و گفت: اللَّه اكبر، اللَّه اكبر، اللَّه اكبر على ما هدانا، اللَّه أكبر على ما رزقنا من بهيمة الانعام و الحمد اللَّه على ما أبلانا، و ما به آواز بلند آن را مى گفتيم.
ياسر گويد: چون نگاه مردم به امام رضا (علیه السّلام) افتاد شهر مرو را گريه و ناله و شيون از جا برداشت و افسران از روى چهار پايان خود به زمين افتادند و كفشهاى خود را به دور انداختند چون ديدند امام با پاى برهنه پياده مى رود، آن حضرت در سر هر ده گام ايست مى كرد و سه بار تكبير مى گفت.
ياسر گويد: در خيال ما مى افتاد كه گويا آسمان و زمين با آن حضرت هم آواز مى شوند و شهر مرو يك پارچه شيون و گريه شد و خبر به مأمون رسيد و فضل بن سهل ذو الرياستين به او گفت: يا امير المؤمنين اگر امام رضا با اين روش تا مصلّى برود، مردم فريفته او مى شوند و كار از دست تو بيرون مى رود و نظر من اين است كه به او
ص: 433
الرِّضَا علیه السلام (1) الْمُصَلّی عَلی هذَا السَّبِیلِ ، افْتَتَنَ بِهِ النَّاسُ ، وَ الرَّأْیُ أَنْ تَسْأَلَهُ أَنْ یَرْجِعَ ، فَبَعَثَ إِلَیْهِ الْمَأْمُونُ ، فَسَأَلَهُ الرُّجُوعَ ، فَدَعَا أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام بِخُفِّهِ ، فَلَبِسَهُ(2) وَ رَکِبَ وَ رَجَعَ .(3)
8. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ یَاسِرٍ ، قَالَ : لَمَّا(4) خَرَجَ الْمَأْمُونُ مِنْ خُرَاسَانَ یُرِیدُ بَغْدَادَ ، وَ خَرَجَ الْفَضْلُ(5) ذُو الرِّئَاسَتَیْنِ ، وَ خَرَجْنَا مَعَ أَبِی الْحَسَنِ(6) علیه السلام ، وَرَدَ(7) عَلَی الْفَضْلِ بْنِ سَهْلٍ ذِی الرِّئَاسَتَیْنِ(8) کِتَابٌ مِنْ أَخِیهِ الْحَسَنِ بْنِ سَهْلٍ وَ نَحْنُ فِی بَعْضِ الْمَنَازِلِ : إِنِّی نَظَرْتُ فِی تَحْوِیلِ السَّنَةِ فِی حِسَابِ النُّجُومِ(9) ، فَوَجَدْتُ فِیهِ أَنَّکَ تَذُوقُ فِی شَهْرِ کَذَا وَ کَذَا یَوْمَ الاْءَرْبِعَاءِ حَرَّ الْحَدِیدِ وَ حَرَّ النَّارِ ، وَ أَری أَنْ تَدْخُلَ أَنْتَ وَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ وَ الرِّضَا الْحَمَّامَ فِی هذَا الْیَوْمِ ، وَ(10) تَحْتَجِمَ فِیهِ ، وَ تَصُبَّ عَلی یَدَیْکَ(11) الدَّمَ لِیَزُولَ عَنْکَ نَحْسُهُ .
فَکَتَبَ ذُو الرِّئَاسَتَیْنِ إِلَی الْمَأْمُونِ بِذلِکَ ، وَ سَأَلَهُ أَنْ یَسْأَلَ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام ذلِکَ ، فَکَتَبَ الْمَأْمُونُ إِلی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام یَسْأَلُهُ ذلِکَ ، فَکَتَبَ إِلَیْهِ(12) أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام : «لَسْتُ بِدَاخِلٍ(13) الْحَمَّامَ غَداً(14) ، وَ لاَ أَری لَکَ وَ لاَ لِلْفَضْلِ أَنْ تَدْخُ-لاَ(15) الْحَمَّامَ غَداً(16)». فَأَعَادَ عَلَیْهِ الرُّقْعَةَ مَرَّتَیْنِ ، فَکَتَبَ إِلَیْهِ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام : «یَا أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ(17) ، لَسْتُ بِدَاخِلٍ غَداً الْحَمَّامَ(18) ؛ فَإِنِّی رَأَیْتُ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله فِی هذِهِ اللَّیْلَةِ فِی النَّوْمِ(19) ، فَقَالَ لِی : یَا عَلِیُّ ، لاَ تَدْخُلِ الْحَمَّامَ غَداً ، وَ لاَ أَری لَکَ(20) وَ لاَ لِلْفَضْلِ أَنْ تَدْخُ-لاَ(21) الْحَمَّامَ غَداً(22)». فَکَتَبَ إِلَیْهِ الْمَأْمُونُ : صَدَقْتَ
ص: 434
پيغام دهى برگردد، و مأمون كس نزد آن حضرت فرستاد و خواهش كرد كه برگردد و آن حضرت كفش خود را خواست و پوشيد و سوار شد و برگشت.
8- از ياسر خادم گويد: چون مأمون از خراسان بيرون شد و آهنگ بغداد داشت و فضل ذو الرياستين با او بيرون آمد و ما هم با امام رضا (علیه السّلام) بيرون شديم نامه اى به فضل بن سهل ذو الرياستين از برادرش حسن بن سهل رسيد و ما در يكى از منزلهاى ميان راه بوديم، حسن به برادر خود نوشته بود: من در تحويل سال از نظر حساب نجومى نگاه كردم و از آنجا دريافتم كه تو در فلان ماه روز چهارشنبه گرمى آهن و آتش خواهى چشيد و رأى من اين است كه در آن روز به همراه امير المؤمنين و امام رضا به حمام بروى و حجامت كنى و از خون آن به دست خود بريزى تا نحوست آن از تو برود.
ذو الرياستين آن را به مأمون نوشت و از او خواست كه از امام رضا (علیه السّلام) اين را درخواست كند، و مأمون به امام رضا (علیه السّلام) نوشت و از آن حضرت اين را در خواست كرد، و امام رضا (علیه السّلام) در پاسخ نوشت من فردا به حمام نمى روم و براى تو و فضل هم صلاح نمى دانم كه فردا به حمام رويد، دوباره نامه به او نوشت و امام رضا (علیه السّلام) باز در جواب نوشت: يا امير المؤمنين من فردا به حمام نمى روم زيرا رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را امشب در خواب ديدم و به من فرمود:
اى على فردا به حمام مرو، من براى تو و سهل هم صلاح نمى دانم كه فردا به حمام برويد، مأمون در پاسخ حضرت نوشت: اى آقاى من تو راست فرمودى و رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) هم راست گفته است، من
ص: 435
یَا سَیِّدِی(1) ، وَ صَدَقَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، لَسْتُ بِدَاخِلٍ الْحَمَّامَ غَداً وَ الْفَضْلُ أَعْلَمُ .
قَالَ : فَقَالَ یَاسِرٌ : فَلَمَّا أَمْسَیْنَا وَ غَابَتِ الشَّمْسُ ، قَالَ لَنَا الرِّضَا علیه السلام : «قُولُوا : نَعُوذُ بِاللّهِ مِنْ شَرِّ مَا یَنْزِلُ فِی هذِهِ اللَّیْلَةِ» . فَلَمْ نَزَلْ(2) نَقُولُ(3) ذلِکَ ، فَلَمَّا صَلَّی الرِّضَا علیه السلام الصُّبْحَ قَالَ لِیَ(4) : «اصْعَدْ عَلَی(5) السَّطْحِ ، فَاسْتَمِعْ(6) هَلْ تَسْمَعُ(7) شَیْئاً ؟» فَلَمَّا صَعِدْتُ ، سَمِعْتُ الضَّجَّةَ وَ الْتَحَمَتْ(8) وَ کَثُرَتْ(9) ، فَإِذَا نَحْنُ بِالْمَأْمُونِ قَدْ دَخَلَ مِنَ الْبَابِ الَّذِی کَانَ إِلی491/1
دَارِهِ مِنْ دَارِ(10)أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ : یَا سَیِّدِی یَا أَبَا الْحَسَنِ ، آجَرَکَ اللّهُ فِی الْفَضْلِ ؛ فَإِنَّهُ قَدْ أَبی(11) وَ کَانَ دَخَلَ(12) الْحَمَّامَ ، فَدَخَلَ(13) عَلَیْهِ قَوْمٌ بِالسُّیُوفِ ، فَقَتَلُوهُ ، وَ أُخِذَ مِمَّنْ دَخَلَ عَلَیْهِ ثَ-لاَثُ(14) نَفَرٍ(15) کَانَ أَحَدُهُمْ ابْنَ خَالَةِ(16) الْفَضْلِ ابْنَ ذِی الْقَلَمَیْنِ(17) .
قَالَ : فَاجْتَمَعَ(18) الْجُنْدُ وَ الْقُوَّادُ ، وَ مَنْ کَانَ مِنْ(19) رِجَالِ الْفَضْلِ عَلی بَابِ الْمَأْمُونِ ، فَقَالُوا : هذَا(20) اغْتَالَهُ(21) وَ قَتَلَهُ - یَعْنُونَ الْمَأْمُونَ - وَ لَنَطْلُبَنَّ بِدَمِهِ(22) ، وَ جَاؤُوا بِالنِّیرَانِ لِیُحْرِقُوا الْبَابَ ، فَقَالَ الْمَأْمُونُ لاِءَبِی الْحَسَنِ علیه السلام : یَا سَیِّدِی ، تَری(23) أَنْ تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ وَ تُفَرِّقَهُمْ ؟
قَالَ : فَقَالَ یَاسِرٌ : فَرَکِبَ(24) أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام ، وَ قَالَ لِیَ(25) : «ارْکَبْ» فَرَکِبْتُ ، فَلَمَّا خَرَجْنَا مِنْ بَابِ الدَّارِ ، نَظَرَ إِلَی النَّاسِ وَ قَدْ تَزَاحَمُوا(26) ، فَقَالَ لَهُمْ بِیَدِهِ : «تَفَرَّقُوا تَفَرَّقُوا(27)» . قَالَ یَاسِرٌ : فَأَقْبَلَ النَّاسُ وَ اللّهِ یَقَعُ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ ، وَ مَا أَشَارَ إِلی أَحَدٍ إِلاَّ رَکَضَ(28) وَ مَرَّ(29) .(30)
ص: 436
خود كه فردا به حمام نمى روم و فضل به حال خود داناتر است.
راوى گفت كه ياسر گفت: چون شب رسيد و خورشيد نهان شد امام رضا (علیه السّلام) فرمود كه: بگوئيد: «به خدا پناه بريم از شر آنچه امشب نازل مى شود»، ما پى در هم آن را مى گفتيم و چون امام رضا (علیه السّلام) نماز بامداد را خواند به من گفت: برو بالاى بام ببين چيزى ميشنوى، و چون بالاى بام رفتم يك شيونى را شنيدم كه در هم شد و بالا گرفت و به ناگاه ديديم مأمون از درى كه از خانه او به خانه امام رضا (علیه السّلام) داشت در آمد و مى گفت: اى آقاى من اى ابا الحسن خدا تو را در باره فضل اجر دهد، زيرا او دستور شما را نپذيرفت و به حمام رفت و جمعى با شمشير بر او تاختند و او را كشتند و از آنها سه تن دستگير شده اند كه يكى از آنها خاله زاده او فضل بن ذى القلمين است.
گويد: قشون و افسران طرفدار فضل به در خانه مأمون فراهم آمدند و گفتند: مأمون او را غافلگير كرده و كشته و ما خون او را مى خواهيم، و آتش آوردند كه در خانه مأمون آتش بزنند، مأمون به امام رضا (علیه السّلام) فرمود: اى آقاى من به نظرت مى آيد كه شما بيرون رويد و اين لشكر را متفرق كنيد؟
ياسر گويد: امام رضا (علیه السّلام) سوار شد و به من هم گفت: سوار شو، من سوار شدم و چون از درِ خانه بيرون آمديم به مردم نگاهى كرد كه از دوش هم بالا مى رفتند و با دست خود به آنها اشاره كرد كه پراكنده شويد، پراكنده شويد، ياسر گويد: مردم به آن حضرت رو آوردند و به روى هم مى افتادند و به هر كس اشاره كرد دويد و گذشت.
ص: 437
9. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ(1) ، عَنْ مُسَافِرٍ ؛ وَ(2) عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ مُسَافِرٍ(3) ، قَالَ :
لَمَّا أَرَادَ هَارُونُ بْنُ الْمُسَیَّبِ أَنْ(4) یُوَاقِعَ(5) مُحَمَّدَ بْنَ جَعْفَرٍ ، قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام : «اذْهَبْ إِلَیْهِ ، وَ قُلْ لَهُ(6) : لاَ تَخْرُجْ(7) غَداً ؛ فَإِنَّکَ إِنْ خَرَجْتَ غَداً هُزِمْتَ ، وَ قُتِلَ أَصْحَابُکَ ، فَإِنْ سَأَلَکَ(8) : مِنْ أَیْنَ عَلِمْتَ هذَا ؟ فَقُلْ(9) : رَأَیْتُ فِی النَّوْمِ(10)» .
قَالَ : فَأَتَیْتُهُ ، فَقُلْتُ لَهُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، لاَ تَخْرُجْ غَداً(11) ؛ فَإِنَّکَ إِنْ خَرَجْتَ(12) هُزِمْتَ ، وَ قُتِلَ أَصْحَابُکَ ، فَقَالَ لِی : مِنْ أَیْنَ عَلِمْتَ هذَا(13) ؟ فَقُلْتُ(14) : رَأَیْتُ فِی النَّوْمِ(15) ، فَقَالَ : نَامَ الْعَبْدُ وَ لَمْ یَغْسِلِ اسْتَهُ ، ثُمَّ خَرَجَ ، فَانْهَزَمَ(16) ، وَ قُتِلَ أَصْحَابُهُ .(17) قَالَ(18) : وَ حَدَّثَنِی مُسَافِرٌ ، قَالَ : کُنْتُ مَعَ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام بِمِنی ، فَمَرَّ یَحْیَی(19) بْنُ خَالِدٍ ، فَغَطّی رَأْسَهُ(20) مِنَ الْغُبَارِ ، فَقَالَ(21) : «مَسَاکِینُ لاَ یَدْرُونَ(22) مَا یَحُلُّ بِهِمْ فِی هذِهِ(23) السَّنَةِ». ثُمَّ قَالَ : «وَ أَعْجَبُ(24) مِنْ هذَا هَارُونُ وَ أَنَا کَهَاتَیْنِ» وَ ضَمَّ إِصْبَعَیْهِ .
قَالَ مُسَافِرٌ : فَوَ اللّهِ(25) مَا عَرَفْتُ مَعْنی حَدِیثِهِ حَتّی دَفَنَّاهُ مَعَهُ .(26)
10. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِیِّ(27) ، قَالَ : أَخْبَرَنِی بَعْضُ أَصْحَابِنَا أَنَّهُ حَمَلَ إِلی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام مَالاً لَهُ خَطَرٌ ، فَلَمْ أَرَهُ سُرَّ بِهِ ، قَالَ(28) : فَاغْتَمَمْتُ لِذلِکَ ، وَ قُلْتُ فِی نَفْسِی : قَدْ حَمَلْتُ(29) هذَا الْمَالَ وَ لَمْ یُسَرَّ بِهِ ، فَقَالَ : «یَا غُ-لاَمُ(30) ، الطَّسْتَ(31) وَ الْمَاءَ». قَالَ : فَقَعَدَ عَلی کُرْسِیٍّ وَ قَالَ(32) بِیَدِهِ ، وَ قَالَ(33) لِلْغُ-لاَمِ :
ص: 438
- 9- وشّاء از مسافر گويد: چون هارون بن مسيب مى خواست با محمد بن جعفر بجنگد امام رضا (علیه السّلام) به من گفت: برو و به او بگو فردا حمله نكن كه اگر فردا حمله كنى شكست مى خورى و يارانت كشته مى شوند، و اگر از تو پرسيد اين را از كجا دانستى بگو در خواب ديدم، گويد: نزد او آمدم و به او گفتم: قربانت، فردا به ميدان نبرد نرو زيرا اگر فردا به ميدان بروى شكست مى خورى و يارانت كشته مى شوند، به من گفت: اين را از كجا دانستى، گفتم: در خواب ديدم، گفت: اين بنده با كون نشسته خوابيده، و سپس به نبرد بيرون شد و شكست خورد و يارانش كشته شدند.
گويد: مسافر براى من باز گفت كه من با امام رضا (علیه السّلام) در منى بودم، يحيى بن خالد گذر كرد و براى خاطر گرد و غُبار سر خود را پوشانده بود، امام فرمود: اين بيچاره ها نمى دانند كه امسال چه به سر آنها مى آيد؟ سپس فرمود: شگفت تر از اين، من با هارون هستم مانند اين دو، دو انگشت خود را به هم چسباند، مسافر گويد:
به خدا معنى حديث او را نفهميديم تا وقتى آن حضرت را در كنار هارون به خاك سپرديم.
10- على بن محمد كاشانى گويد: يكى از اصحاب به من خبر داد كه: مال بسيارى براى امام رضا بردم و آن حضرت از دريافت آن شاد نشد، غمنده شدم و با خود گفتم، اين همه پول براى او آوردم و او شاد نشد.
آن حضرت فرمود: اى غلام يك طشت با آب براى من بياور، روى كرسى نشست و دست فراداشت و به غلام گفت: آب
ص: 439
«صُبَّ عَلَیَّ الْمَاءَ». قَالَ(1) : فَجَعَلَ یَسِیلُ(2) مِنْ بَیْنِ أَصَابِعِهِ فِی الطَّسْتِ(3) ذَهَبٌ(4) ، ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ ، فَقَالَ لِی : «مَنْ کَانَ هکَذَا ، لاَ یُبَالِی(5) بِالَّذِی حَمَلْتَهُ إِلَیْهِ» .(6)
11. سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللّهِ وَ عَبْدُ اللّهِ بْنُ جَعْفَرٍ جَمِیعاً ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ ، عَنْ
أَخِیهِ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، قَالَ :
قُبِضَ عَلِیُّ بْنُ مُوسی(7) علیهماالسلام - وَ هُوَ ابْنُ تِسْعٍ وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ أَشْهُرٍ - فِی عَامِ(8) اثْنَیْنِ(9) وَ مِائَتَیْنِ(10) ؛ عَاشَ بَعْدَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهماالسلام عِشْرِینَ سَنَةً إِلاَّ شَهْرَیْنِ أَوْ ثَ-لاَثَةً .(11)
بَابُ (12)مَوْلِدِ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ (13)الثَّانِی (14)علیه السلام
وُلِدَ (15)علیه السلام فِی (16)شَهْرِ رَمَضَانَ مِنْ سَنَةِ خَمْسٍ وَ تِسْعِینَ وَ مِائَةٍ ؛ وَ قُبِضَ علیه السلام سَنَةَ عِشْرِینَ وَ مِائَتَیْنِ فِی آخِرِ ذِی الْقَعْدَةِ وَ هُوَ ابْنُ خَمْسٍ وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ شَهْرَیْنِ وَثَمَانِیَةَ عَشَرَ یَوْماً ؛ وَ دُفِنَ بِبَغْدَادَ فِی مَقَابِرِ قُرَیْشٍ عِنْدَ قَبْرِ جَدِّهِ مُوسی علیه السلام ، وَ قَدْ کَانَ الْمُعْتَصِمُ أَشْخَصَهُ(17) إِلی بَغْدَادَ فِی أَوَّلِ هذِهِ السَّنَةِ الَّتِی تُوُفِّیَ فِیهَا علیه السلام ؛ وَ أُمُّهُ أُمُّ وَلَدٍ یُقَالُ لَهَا : سَبِیکَةُ ، نُوبِیَّةٌ . وَ قِیلَ أَیْضاً : إِنَّ اسْمَهَا کَانَ(18) خَیْزُرَانَ . وَ رُوِیَ أَنَّهَا کَانَتْ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ(19) مَارِیَةَ أُمِّ إِبْرَاهِیمَ بْنِ
ص: 440
بريز، گويد: از انگشتانش طلا ميان طشت روان شد، و سپس به من رو كرد و فرمود: كسى كه چنين است اعتنائى به پولى كه تو آوردى ندارد.
11- از محمد بن سنان كه گفت:
على بن موسى (علیه السّلام) در سن چهل و نه سال و شش ماه در سال دويست و دو فوت كرد و بيست سال جز 2 تا 3 ماه پس از امام كاظم (علیه السّلام) زنده بود.
امام محمد تقى در ماه رمضان سال 195 متولد شد و در آخر ذى قعده سال 220 كه 25 سال و 2 ماه و 18 روز داشت وفات كرد و در بغداد در مقابر قريش كنار قبر جدّش موسى (علیه السّلام) به خاك سپرده شد و معتصم در اول همان سالى كه وفات كرد او را به بغداد گسيل داشته بود.
مادرش كنيزكى بود به نام سبيكه نوبيه و نيز گفته شده كه نامش خيزران بود و روايت شده كه از خاندان ماريه مادر ابراهيم
ص: 441
رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله .(1)
1. أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ خَالِدٍ - قَالَ مُحَمَّدٌ(2) : وَ کَانَ زَیْدِیّاً - قَالَ : کُنْتُ بِالْعَسْکَرِ(3) ، فَبَلَغَنِی أَنَّ هُنَاکَ رَجُلاً مَحْبُوساً(4) أُتِیَ بِهِ مِنْ نَاحِیَةِ الشَّامِ مَکْبُولاً(5) ، وَ قَالُوا : إِنَّهُ تَنَبَّأَ . قَالَ عَلِیُّ بْنُ خَالِدٍ : فَأَتَیْتُ الْبَابَ ، وَ دَارَیْتُ(6) الْبَوَّابِینَ وَ الْحَجَبَةَ حَتّی وَصَلْتُ(7) إِلَیْهِ ، فَإِذَا رَجُلٌ لَهُ فَهْمٌ(8) ، فَقُلْتُ(9) : یَا هذَا ، مَا قِصَّتُکَ(10) وَ مَا أَمْرُکَ ؟
قَالَ : إِنِّی کُنْتُ رَجُلاً بِالشَّامِ أَعْبُدُ اللّهَ فِی الْمَوْضِعِ الَّذِی یُقَالُ لَهُ(11) : مَوْضِعُ رَأْسِ الْحُسَیْنِ ، فَبَیْنَا أَنَا فِی عِبَادَتِی إِذْ أَتَانِی شَخْصٌ ، فَقَالَ لِی : «قُمْ بِنَا(12)» فَقُمْتُ مَعَهُ ، فَبَیْنَا أَنَا مَعَهُ إِذَا(13) أَنَا فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ ، فَقَالَ لِی : «تَعْرِفُ(14) هذَا الْمَسْجِدَ ؟» فَقُلْتُ : نَعَمْ ، هذَا مَسْجِدُ الْکُوفَةِ ، قَالَ : فَصَلّی وَ صَلَّیْتُ(15) مَعَهُ(16) ، فَبَیْنَا أَنَا مَعَهُ إِذَا أَنَا فِی مَسْجِدِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله بِالْمَدِینَةِ ، فَسَلَّمَ عَلی رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ سَلَّمْتُ(17) ، وَ صَلّی وَ صَلَّیْتُ مَعَهُ ، وَ صَلّی عَلی رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَبَیْنَا أَنَا مَعَهُ إِذَا(18) أَنَا بِمَکَّةَ ، فَلَمْ أَزَلْ مَعَهُ حَتّی قَضی مَنَاسِکَهُ وَ قَضَیْتُ مَنَاسِکِی مَعَهُ ، فَبَیْنَا أَنَا مَعَهُ إِذَا(19) أَنَا فِی الْمَوْضِعِ الَّذِی کُنْتُ(20) أَعْبُدُ اللّهَ فِیهِ بِالشَّامِ .
وَ مَضَی الرَّجُلُ ، فَلَمَّا کَانَ الْعَامُ الْقَابِلُ(21) ، إِذَا(22) أَنَا بِهِ ، فَعَلَ(23) مِثْلَ فِعْلَتِهِ الاْءُولی ، فَلَمَّا
ص: 442
زاده رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بوده است.
1- از محمد بن حسان از على بن خالد (محمد گفته زيدى مذهب بوده است) گويد: من در عسكر بودم (قاموس گفته: عسكر نام سامره است و عسكريين، على بن محمد الرضا و پسرش حسن بدان منسوبند) و به من خبر رسيد كه در اينجا مردى زندانى است كه او را كت بسته از سوى شام آورده اند و گفتند او دعوى پيغمبرى كرده است. على بن خالد گويد: من به درِ زندان او آمدم و با دربانان و نگهبانان سازش كردم تا خود را به او رسانيدم و ديدم مردى است با فهم، به او گفتم: اى مرد داستان تو چيست؟ گفت: من مردى بودم در شام و خدا را در جايى به نام محل رأس الحسين (علیه السّلام) عبادت مى كردم، در اين ميان كه مشغول عبادت خود بودم بناگاه شخصى آمد و به من گفت: با ما برخيز، من با او برخاستم، در اين ميان كه با او بودم بناگاه ديدم در مسجد كوفه هستم، به من گفت:
اين مسجد را مى شناسى؟ گفتم: آرى اين مسجد كوفه است.
گويد: نماز خواند و من با او نماز خواندم، در همين ميان كه با او بودم بناگاه در مسجد رسول اندر شدم كه در مدينه است و او بر رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) سلام داد و من هم سلام دادم و نماز خواند و من هم با او نماز خواندم و صلوات به رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرستاد، در اين ميان كه من با او بودم بناگاه خود را در مكه ديدم و با او بودم تا مناسك را انجام داد و من هم با او مناسك خود را انجام دادم و در اين ميان كه با او بودم بناگاه به همان جا رسيدم كه در آن خدا را عبادت مى كردم كه در شام است و آن مرد رفت، و چون سال ديگر رسيد بناگاه من او را ديدم كه همان كار سال اول را كرد و چون از مناسك خود فارغ شديم و مرا به شام برگردانيد و قصد جدا شدن از
ص: 443
فَرَغْنَا مِنْ مَنَاسِکِنَا ، وَ رَدَّنِی إِلَی الشَّامِ ، وَ هَمَّ بِمُفَارَقَتِی ، قُلْتُ لَهُ(1) : سَأَلْتُکَ بِالْحَقِّ(2)الَّذِی أَقْدَرَکَ عَلی مَا رَأَیْتُ إِلاَّ(3) أَخْبَرْتَنِی مَنْ أَنْتَ(4) ؟ فَقَالَ : «أَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مُوسی» .
قَالَ : فَتَرَاقَی الْخَبَرُ حَتَّی انْتَهی(5) إِلی مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ الزَّیَّاتِ ، فَبَعَثَ إِلَیَّ ،
وَ أَخَذَنِی ، وَ کَبَّلَنِی(6) فِی الْحَدِیدِ ، وَ حَمَلَنِی إِلَی الْعِرَاقِ(7) ، قَالَ : ···
فَقُلْتُ(8) لَهُ : فَارْفَعِ الْقِصَّةَ(9) إِلی مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ ، فَفَعَلَ وَ ذَکَرَ فِی قِصَّتِهِ مَا کَانَ ، فَوَقَّعَ فِی قِصَّتِهِ : قُلْ لِلَّذِی أَخْرَجَکَ مِنَ الشَّامِ فِی لَیْلَةٍ إِلَی الْکُوفَةِ ، وَ مِنَ الْکُوفَةِ إِلَی الْمَدِینَةِ ، وَ مِنَ الْمَدِینَةِ إِلی مَکَّةَ ، وَ رَدَّکَ مِنْ مَکَّةَ إِلَی الشَّامِ أَنْ یُخْرِجَکَ مِنْ حَبْسِکَ هذَا .
قَالَ عَلِیُّ بْنُ خَالِدٍ : فَغَمَّنِی ذلِکَ مِنْ أَمْرِهِ ، وَ رَقَقْتُ لَهُ ، وَ أَمَرْتُهُ بِالْعَزَاءِ(10) وَ الصَّبْرِ(11) ، قَالَ : ثُمَّ بَکَّرْتُ عَلَیْهِ(12) فَإِذَا الْجُنْدُ وَ صَاحِبُ الْحَرَسِ(13) وَ صَاحِبُ السِّجْنِ وَ خَلْقُ اللّهِ(14) ، فَقُلْتُ : مَا هذَا(15) ؟ فَقَالُوا(16) : الْمَحْمُولُ مِنَ الشَّامِ - الَّذِی تَنَبَّأَ - افْتُقِدَ الْبَارِحَةَ ، فَ-لاَ یُدْری(17) أَ خَسَفَتْ(18) بِهِ الاْءَرْضُ ، أَوِ اخْتَطَفَهُ(19) الطَّیْرُ(20)؟(21)
2. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیُّ ، قَالَ : حَدَّثَنِی شَیْخٌ مِنْ أَصْحَابِنَا - یُقَالُ لَهُ :
عَبْدُ اللّهِ(22) بْنُ رَزِینٍ - قَالَ : کُنْتُ مُجَاوِراً بِالْمَدِینَةِ - مَدِینَةِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله - وَ کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَجِیءُ
ص: 444
من كرد، به او گفتم: من از تو به حق كسى كه تو را بر آنچه ديدم توانا كرده است خواهش دارم و سوگند مى دهم كه به من خبر دهى چه كسى هستى؟
در پاسخ گفت: من محمد بن على بن موسى هستم، گفت:
اين خبر بالا گرفت تا به محمد بن عبد الملك زيّات رسيد (وزير معتصم بوده و پس از وى وزير پسرش واثق، پدر او در بغداد زيت فروش بوده است) و او به دنبال من فرستاد و مرا گرفت و در آهن كند كرد و به عراق آورد.
گويد: من به او گفتم: تو داستان خود را به محمد بن عبد الملك بنويس، اين كار را كرد و آنچه شده بود براى او نوشت.
محمد بن عبد الملك در زير داستانش نگارش كرد كه به آن كه تو را در يك شب از شام به كوفه و از كوفه به مدينه و از مدينه به مكه برده و از مكه به شام برگردانده بگو از اين زندانت بيرون آورد.
على بن خالد گويد: من از اين پيشامد او غمنده شدم و براى او دلم سوخت و او را دستور به تحمل و صبر دادم، گويد: سپس بامداد نزد او رفتم و ديدم لشكريان و رئيس شهربانى و زندانيان و خلق خدا گرد هم فراهم شده اند، گفتم: اين وضع چيست؟ گفتند: آنكه از شام آورده بودند و به خود پيغمبرى بسته بود ديشب ناپديد شده است و كسى نداند كه به زمين فرو رفته و يا پرنده اى او را ربوده است.
2- عبد الله بن رزين گويد: من مجاور مدينه پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بودم، هر روز امام جواد (علیه السّلام) هنگام ظهر به مسجد مى آمد و در صحن فرود مى شد و از آنجا سرِ قبر پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) مى رفت و بر او سلام
ص: 445
فِی کُلِّ یَوْمٍ مَعَ الزَّوَالِ إِلَی الْمَسْجِدِ ، فَیَنْزِلُ فِی الصَّحْنِ(1) ، وَ یَصِیرُ إِلی رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَ یُسَلِّمُ عَلَیْهِ(2) ، وَ یَرْجِعُ إِلی بَیْتِ فَاطِمَةَ علیهاالسلام ، فَیَخْلَعُ نَعْلَیْهِ ، وَ یَقُومُ ، فَیُصَلِّی ، فَوَسْوَسَ إِلَیَّ الشَّیْطَانُ ، فَقَالَ : إِذَا نَزَلَ ، فَاذْهَبْ حَتّی تَأْخُذَ مِنَ(3) التُّرَابِ الَّذِی یَطَأُ عَلَیْهِ ، فَجَلَسْتُ(4) فِی ذلِکَ الْیَوْمِ أَنْتَظِرُهُ لاِءَفْعَلَ هذَا .
فَلَمَّا أَنْ کَانَ وَقْتُ الزَّوَالِ أَقْبَلَ علیه السلام عَلی حِمَارٍ لَهُ ، فَلَمْ یَنْزِلْ فِی الْمَوْضِعِ الَّذِی کَانَ یَنْزِلُ فِیهِ ، وَ جَاءَ حَتّی نَزَلَ عَلَی الصَّخْرَةِ الَّتِی عَلی بَابِ الْمَسْجِدِ ، ثُمَّ دَخَلَ ، فَسَلَّمَ عَلی رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، قَالَ(5) : ثُمَّ رَجَعَ إِلَی الْمَکَانِ الَّذِی کَانَ یُصَلِّی فِیهِ ، فَفَعَلَ هذَا(6) أَیَّاماً ، فَقُلْتُ : إِذَا خَلَعَ نَعْلَیْهِ جِئْتُ فَأَخَذْتُ الْحَصَی(7) الَّذِی(8) یَطَأُ عَلَیْهِ بِقَدَمَیْهِ .
فَلَمَّا أَنْ کَانَ مِنَ الْغَدِ ، جَاءَ عِنْدَ الزَّوَالِ ، فَنَزَلَ عَلَی الصَّخْرَةِ ، ثُمَّ دَخَلَ ، فَسَلَّمَ عَلی رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله (9) ، ثُمَّ جَاءَ إِلَی الْمَوْضِعِ(10) الَّذِی کَانَ یُصَلِّی فِیهِ ، فَصَلّی فِی نَعْلَیْهِ وَ لَمْ یَخْلَعْهُمَا ، حَتّی فَعَلَ ذلِکَ أَیَّاماً ، فَقُلْتُ فِی نَفْسِی : لَمْ یَتَهَیَّأْ لِی هاهُنَا ، وَ لکِنْ(11) أَذْهَبُ إِلی بَابِ الْحَمَّامِ ، فَإِذَا دَخَلَ إِلَی(12) الْحَمَّامِ أَخَذْتُ مِنَ التُّرَابِ الَّذِی یَطَأُ عَلَیْهِ ، فَسَأَلْتُ عَنِ الْحَمَّامِ الَّذِی یَدْخُلُهُ(13) ، فَقِیلَ لِی : إِنَّهُ یَدْخُلُ حَمَّاماً بِالْبَقِیعِ لِرَجُلٍ مِنْ وُلْدِ طَلْحَةَ ، فَتَعَرَّفْتُ الْیَوْمَ الَّذِی یَدْخُلُ فِیهِ الْحَمَّامَ ، وَ صِرْتُ(14) إِلی بَابِ الْحَمَّامِ ، وَ جَلَسْتُ إِلَی الطَّلْحِیِّ أُحَدِّثُهُ وَ أَنَا أَنْتَظِرُ مَجِیئَهُ علیه السلام ، فَقَالَ الطَّلْحِیُّ : إِنْ أَرَدْتَ دُخُولَ
ص: 446
مى داد و به خانه فاطمه (علیه السّلام) بر مى گشت و كفش خود را مى كند و مى ايستاد و نماز مى خواند، شيطان به دل من انداخت كه: چون فرود مى آيد برو و از خاكى كه بر آن گام مى نهد برگير، آن روز من در انتظار او بودم و چون ظهر شد سوار الاغ خود آمد ولى در آنجا كه فرود مى آمد پياده نشد و آمد تا كنار سنگى كه بر در مسجد بود، پياده شد روى سنگ، و سپس به مسجد در آمد و بر رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) سلام داد و برگشت به همان جا كه در آن نماز مى خواند و چند روز همين كار را كرد، و من با خود گفتم: چون كفش خود را كند مى روم و از سنگريزه هائى كه بر آن گام نهد بر مى گيرم.
چون فردا شد، هنگام ظهر آمد و بر سنگ پياده شد و به مسجد در آمد و بر رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) سلام داد و آمد آنجا كه نماز مى خواند و با نعلين خود نماز خواند و آنها را در نياورد و چند روز هم چنين كرد، با خود گفتم: در اينجا هم براى من آماده نشده كه كارى بكنم ولى مى روم در حمام و چون وارد حمام شد از خاك زير پايش بر مى دارم و از حمامى كه آن حضرت بدان مى رفت پرسيدم، به من گفتند كه او به حمامى مى رود كه در بقيع است و از آن مردى از اولاد طلحه است، و روزى كه در آن به حمام مى رفت دانستم و رفتم در حمام و با آن مرد طلحى نشستم و گفتگو كردم و در انتظار آمدن آن حضرت بودم، آن مرد طلحى به من گفت: اگر مى خواهى به حمام بروى پاشو برو زيرا پس از ساعت ديگر نمى توانى به حمام رفت، گفتم: براى چه؟ گفت: چون ابن الرضا مى خواهد به حمام برود.
گويد: گفتم: ابن الرضا كيست؟ گفت: مردى است از خاندان محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) كه صلاح و ورع دارد، من به او گفتم: روا
ص: 447
الْحَمَّامِ ، فَقُمْ ، فَادْخُلْ(1) ؛ فَإِنَّهُ لاَ یَتَهَیَّأُ لَکَ ذلِکَ(2) بَعْدَ سَاعَةٍ .
قُلْتُ : وَ لِمَ ؟ قَالَ : لاِءَنَّ ابْنَ(3) الرِّضَا یُرِیدُ دُخُولَ الْحَمَّامِ ، قَالَ : قُلْتُ : وَ مَنِ(4) ابْنُ الرِّضَا ؟ قَالَ : رَجُلٌ(5) مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ ، لَهُ صَ-لاَحٌ وَ وَرَعٌ(6) ، قُلْتُ لَهُ : وَ لاَ یَجُوزُ(7) أَنْ یَدْخُلَ مَعَهُ الْحَمَّامَ غَیْرُهُ ؟ قَالَ : نُخْلِی(8) لَهُ الْحَمَّامَ إِذَا(9) جَاءَ .
قَالَ : فَبَیْنَا أَنَا کَذلِکَ إِذْ أَقْبَلَ علیه السلام وَ مَعَهُ غِلْمَانٌ لَهُ ، وَ بَیْنَ یَدَیْهِ غُ-لاَمٌ(10) مَعَهُ حَصِیرٌ حَتّی أَدْخَلَهُ الْمَسْلَخَ ، فَبَسَطَهُ وَ وَافی ، فَسَلَّمَ(11) وَ دَخَلَ الْحُجْرَةَ عَلی حِمَارِهِ ، وَ دَخَلَ الْمَسْلَخَ ، وَ نَزَلَ عَلَی الْحَصِیرِ .
فَقُلْتُ لِلطَّلْحِیِّ : هذَا الَّذِی وَصَفْتَهُ بِمَا وَصَفْتَ مِنَ الصَّ-لاَحِ وَ الْوَرَعِ ؟ فَقَالَ : یَا هذَا ، لاَ(12) وَ اللّهِ ، مَا فَعَلَ هذَا قَطُّ إِلاَّ فِی هذَا الْیَوْمِ ، فَقُلْتُ فِی نَفْسِی : هذَا مِنْ عَمَلِی أَنَا جَنَیْتُهُ(13) ، ثُمَّ قُلْتُ : أَنْتَظِرُهُ حَتّی یَخْرُجَ ، فَلَعَلِّی أَنَالُ مَا أَرَدْتُ إِذَا خَرَجَ ، فَلَمَّا خَرَجَ وَ تَلَبَّسَ دَعَا بِالْحِمَارِ ، فَأُدْخِلَ(14) الْمَسْلَخَ وَ رَکِبَ مِنْ(15) فَوْقِ الْحَصِیرِ وَ خَرَجَ علیه السلام .
فَقُلْتُ فِی نَفْسِی : قَدْ - وَ اللّهِ - آذَیْتُهُ وَ لاَ أَعُودُ وَ لاَ(16) أَرُومُ مَا رُمْتُ مِنْهُ أَبَداً ، وَ صَحَّ عَزْمِی عَلی ذلِکَ ، فَلَمَّا کَانَ وَقْتُ الزَّوَالِ مِنْ ذلِکَ الْیَوْمِ ، أَقْبَلَ عَلی حِمَارِهِ حَتّی نَزَلَ فِی الْمَوْضِعِ الَّذِی کَانَ یَنْزِلُ فِیهِ فِی الصَّحْنِ(17) ، فَدَخَلَ(18) وَ سَلَّمَ(19) عَلی رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَ جَاءَ إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی کَانَ یُصَلِّی فِیهِ فِی بَیْتِ فَاطِمَةَ علیهاالسلام ، وَ خَلَعَ نَعْلَیْهِ ، وَ قَامَ یُصَلِّی .(20)
ص: 448
نيست كه ديگرى با او به حمام برود؟ گفت: هر وقت او به حمام مى آيد حمام را براى او خلوت مى كنيم، گويد: در اين ميان كه من چنين بودم بناگاه آن حضرت آمد و چند غلام به همراه او بودند و جلو او غلامى بود كه حصيرى با خود داشت تا وارد رختكن شد و آن حصير را براى او پهن كرد و (آن حضرت) آمد و سلام داد و سوار بر الاغ وارد حجره شد و به رختكن رفت و از بالاى الاغ روى آن حصير پياده شد، من به آن طلحى گفتم: اين بود كه تو او را به صلاح و ورع وصف مى كردى؟ گفت: نه به خدا او هرگز چنين كارى نكرده بود مگر در امروز، در دل خودم گفتم: اين هم از كردار من است من او را به اين كار خلاف عرف واداشتم و تقصير با من است.
گفتم: من انتظارش را مى برم تا بيرون آيد و شايد به مقصد خود برسم، و چون بيرون آمد و جامه پوشيد الاغ را خواست و آن را به رختكن آوردند و از روى حصير بر آن سوار شد و بيرون رفت، و من با خود گفتم: به خدا من او را آزردم و به اين عمل باز نگردم و آنچه را مى خواستم نمى خواهم هرگز و بر آن تصميم قطعى گرفتم، و چون هنگام ظهر آن روز شد بر الاغ خود آمد تا در همان جاى از صحن مسجد كه سابقاً پياده مى شد، پياده شد و در آمد و سلام بر رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) داد و آمد به همان جا از حجره فاطمه (علیه السّلام) كه در آن نماز مى خواند و كفش خود را درآورد و ايستاد و نمازش را خواند.
ص: 449
3. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، قَالَ :
خَرَجَ(1) عَلَیَّ ، فَنَظَرْتُ إِلی رَأْسِهِ(2) وَ رِجْلَیْهِ لاِءَصِفَ قَامَتَهُ لاِءَصْحَابِنَا بِمِصْرَ ، فَبَیْنَا أَنَا کَذلِکَ حَتّی قَعَدَ ، وَ قَالَ(3) : «یَا عَلِیُّ ، إِنَّ اللّهَ احْتَجَّ(4) فِی الاْءِمَامَةِ بِمِثْلِ مَا احْتَجَّ(5) فِی النُّبُوَّةِ، فَقَالَ: «وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا»(6) وَقَالَ(7): «حَتّی إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ(8) أَرْبَعِینَ سَنَةً»(9)
فَقَدْ(10) یَجُوزُ أَنْ یُوءْتَی الْحِکْمَةَ(11) صَبِیّاً(12) ، وَ یَجُوزُ أَنْ یُعْطَاهَا(13) وَ هُوَ ابْنُ أَرْبَعِینَ سَنَةً» .(14)
4. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ(15) ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الرَّیَّانِ ، قَالَ : احْتَالَ الْمَأْمُونُ عَلی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام بِکُلِّ حِیلَةٍ ، فَلَمْ یُمْکِنْهُ(16) فِیهِ(17) شَیْءٌ ، فَلَمَّا اعْتَلَّ(18) وَ أَرَادَ أَنْ یَبْنِیَ(19) عَلَیْهِ ابْنَتَهُ ، دَفَعَ إِلی مِائَتَیْ وَصِیفَةٍ(20) مِنْ أَجْمَلِ مَا یَکُنَّ(21) إِلی کُلِّ
وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ جَاماً(22) فِیهِ جَوْهَرٌ یَسْتَقْبِلْنَ(23) أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام ···
إِذَا(24) قَعَدَ(25) مَوْضِعَ الاْءَخْیَارِ(26) ، فَلَمْ یَلْتَفِتْ إِلَیْهِنَّ .
وَ کَانَ رَجُلٌ - یُقَالُ لَهُ : مُخَارِقٌ(27) - صَاحِبَ(28) صَوْتٍ وَ عُودٍ وَ ضَرْبٍ ، طَوِیلَ اللِّحْیَةِ ، فَدَعَاهُ الْمَأْمُونُ ، فَقَالَ : یَا أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ ، إِنْ کَانَ فِی شَیْءٍ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا فَأَنَا أَکْفِیکَ أَمْرَهُ ، فَقَعَدَ بَیْنَ یَدَیْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، فَشَهِقَ(29) مُخَارِقٌ(30) شَهْقَةً اجْتَمَعَ(31) عَلَیْهِ(32) أَهْلُ الدَّارِ ، وَ جَعَلَ یَضْرِبُ بِعُودِهِ وَ یُغَنِّی .
فَلَمَّا(33) فَعَلَ سَاعَةً وَ إِذَا(34) أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لاَ یَلْتَفِتُ إِلَیْهِ
ص: 450
3- از على بن اسباط، گويد: آن حضرت (امام جواد" ع") بيرون آمد و من از سر تا پايش را نگاه كردم تا اندام او را براى هم مذهبان مصرى خودمان وصف كنم، در اين ميان بودم كه نشست و فرمود: اى على، به راستى، خدا در امامت همان حجتى را اقامه كرده است كه در نبوت اقامه كرده و فرموده است (13 سوره مريم): «و حكم نبوت را در كودكى بدو عطا كرديم» و فرموده: (15 سوره احقاف): «و چون به نيرومندى رسيد و چهل ساله شد» روا باشد كه حكم را به كودكى عطا كند و روا باشد كه به او داده شود در سن چهل سالگى.
4- از محمد بن الريان، گويد: مأمون در باره ابى جعفر (امام جواد) هر نيرنگى زد كه خرده اى از او بگيرد، براى او ممكن نشد و چون درمانده شد و خواست دخترش را به او تزويج كند و عروس او سازد، به من 200 كنيزك از زيباترين كنيزان داد كه به دست هر كدام جامى از جواهر بود، براى اينكه از امام جواد پيشوا كنند وقتى كه در محل عبادت مى آيد (در سر تخت دامادى مى آيد (خ ل) از مجلسى كه آن را از مناقب نقل كرده و صحيح دانسته) ولى امام جواد به آنها اعتنائى نكرد، مردى بود به نام (مخارق) آواز مى خواند و تار مى زد و ضرب مى گرفت و ريش درازى داشت، مأمون او را خواست، گفت: يا امير المؤمنين، اگر امام جواد در چيزى از امور دنيا وارد باشد، من براى كفايت، كار تو را مى كنم و او را به دنيا دارى مى كشانم، برابر امام جواد نشست و يك فرياد عجيبى از خودش در آورد كه همه اهل خانه، گرد او فراهم شدند و با تار خود مى زد و مى خواند.
ص: 451
لاَ(1) یَمِیناً وَ لاَ شِمَالاً ، ثُمَّ رَفَعَ(2) إِلَیْهِ رَأْسَهُ ، وَ قَالَ(3) : «اتَّقِ اللّهَ یَا ذَا الْعُثْنُونِ(4)».قَالَ(5) : فَسَقَطَ الْمِضْرَابُ(6) مِنْ یَدِهِ وَ الْعُودُ ، فَلَمْ یَنْتَفِعْ بِیَدَیْهِ(7) إِلی أَنْ مَاتَ .
قَالَ : فَسَأَلَهُ الْمَأْمُونُ عَنْ حَالِهِ ، قَالَ : لَمَّا صَاحَ بِی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَزِعْتُ فَزْعَةً لاَ أُفِیقُ مِنْهَا أَبَداً .(8)
5. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْقَاسِمِ الْجَعْفَرِیِّ ، قَالَ :
دَخَلْتُ عَلی أَبِی جَعْفَرٍ(9) علیه السلام وَ مَعِی ثَ-لاَثُ رِقَاعٍ غَیْرُ مُعَنْوَنَةٍ ، وَ اشْتَبَهَتْ(10) عَلَیَّ ، فَاغْتَمَمْتُ ، فَتَنَاوَلَ إِحْدَاهَا(11) ، وَ قَالَ(12) : «هذِهِ رُقْعَةُ زِیَادِ(13) بْنِ شَبِیبٍ(14)». ثُمَّ تَنَاوَلَ الثَّانِیَةَ ، فَقَالَ : «هذِهِ رُقْعَةُ فُ-لاَنٍ» . فَبُهِتُّ أَنَا ، فَنَظَرَ إِلَیَّ ، فَتَبَسَّمَ .
قَالَ : وَ أَعْطَانِی(15) ثَ-لاَثَمِائَةِ دِینَارٍ ، وَ أَمَرَنِی أَنْ أَحْمِلَهَا إِلی بَعْضِ بَنِی عَمِّهِ ، وَ قَالَ : «أَمَا إِنَّهُ سَیَقُولُ لَکَ : دُلَّنِی عَلی حَرِیفٍ(16) یَشْتَرِی لِی(17) بِهَا مَتَاعاً ، فَدُلَّهُ عَلَیْهِ».
قَالَ(18) : فَأَتَیْتُهُ(19) بِالدَّنَانِیرِ، فَقَالَ لِی(20) : یَا أَبَا هَاشِمٍ ، دُلَّنِی عَلی حَرِیفٍ یَشْتَرِی(21)
لِی(22) بِهَا مَتَاعاً(23) ، فَقُلْتُ : نَعَمْ ، قَالَ(24) : وَ کَلَّمَنِی جَمَّالٌ أَنْ أُکَلِّمَهُ لَهُ یُدْخِلُهُ(25) فِی بَعْضِ أُمُورِهِ(26) فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ لاِءُکَلِّمَهُ لَهُ(27) ، فَوَجَدْتُهُ یَأْکُلُ وَ(28) مَعَهُ جَمَاعَةٌ وَ لَمْ یُمْکِنِّی کَ-لاَمُهُ(29) ، فَقَالَ(30) : «یَا أَبَا هَاشِمٍ ، کُلْ» وَ وَضَعَ بَیْنَ یَدَیَّ(31) ، ثُمَّ قَالَ - ابْتِدَاءً مِنْهُ(32) مِنْ غَیْرِ مَسْأَلَةٍ - : «یَا
ص: 452
چون ساعتى چنين كرد، امام جواد هيچ توجهى به او نكرد، نه از سمت راست و از چپ، و سپس سر خود را بلند كرد و فرمود به او كه: اى ريش دراز، از خدا بترس.
گويد: ابزار زدن و تار، از دست او افتادند و ديگر از دستهاى خود سودى نبرد (يعنى شل شدند) تا مُرد.
گويد: مأمون از (مخارق) حالش را پرسيد، در پاسخ گفت:
چون امام جواد بر من فرياد زد، يك هراسى در دلم افتاد كه هرگز از آن به خود نمى آيم.
5- از داود بن قاسم جعفرى كه گفت: خدمت امام جواد رسيدم و سه نامه بى نشانى داشتم و بر من اشتباه شده بود و غمنده بودم، يكى از آنها را برداشت و فرمود: اين از زياد بن شبيب است، و دوّمى را برداشت و فرمود: اين از فلانى است، من مات شدم، به من نگاهى كرد و لبخندى زد. گويد: سيصد اشرفى به من داد كه آن را براى يكى از عموزادگانش برم، و به من فرمود: او محققاً به تو مى گويد مرا به يك هم پيشه (دلالى خ) رهنمائى كن تا بدانها برايم كالائى بخرد، او را رهنمائى كن، گويد: اشرفيها را براى او آوردم و او به من گفت: اى ابا هاشم، مرا به يك هم پيشه (دلالى خ) رهنمائى كن تا با آنها برايم كالائى بخرد، گفتم: به چشم.
گويد: شتربانى به من گفت كه: به آن حضرت بگويم او را در يكى از كارهايش بپذيرد، من نزد آن حضرت رفتم تا با او در اين باره سخن گويم، ديدم خوراك مى خورد و گروهى با او هستند و نمى توانم با او در اين باره گفتگو كنم، فرمود: اى ابا هاشم، بفرما بخور و خوراكى جلو من نهاد، سپس او آغاز سخن كرد و بى پرسش
ص: 453
غُ-لاَمُ ، انْظُرْ إِلَی(1) الْجَمَّالِ الَّذِی أَتَانَا بِهِ أَبُو هَاشِمٍ ، فَضُمَّهُ إِلَیْکَ».
قَالَ(2) : وَ دَخَلْتُ مَعَهُ ذَاتَ یَوْمٍ بُسْتَاناً ، فَقُلْتُ لَهُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، إِنِّی لَمُولَعٌ(3) بِأَکْلِ الطِّینِ ، فَادْعُ اللّهَ لِی(4) ، فَسَکَتَ ، ثُمَّ قَالَ بَعْدَ أَیَّامٍ(5) ابْتِدَاءً مِنْهُ : «یَا أَبَا هَاشِمٍ ، قَدْ أَذْهَبَ اللّهُ عَنْکَ أَکْلَ الطِّینِ». قَالَ أَبُو هَاشِمٍ : فَمَا شَیْءٌ أَبْغَضَ إِلَیَّ مِنْهُ الْیَوْمَ .(6)
6. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ، عَنْ 496/1
مُحَمَّدِ بْنِ حَمْزَةَ الْهَاشِمِیِّ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ أَوْ(7) مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْهَاشِمِیِّ(8) ، قَالَ : دَخَلْتُ عَلی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام صَبِیحَةَ عُرْسِهِ حَیْثُ بَنی(9) بِابْنَةِ الْمَأْمُونِ(10) ، وَ کُنْتُ تَنَاوَلْتُ مِنَ اللَّیْلِ دَوَاءً ، فَأَوَّلُ مَنْ دَخَلَ عَلَیْهِ(11) فِی صَبِیحَتِهِ أَنَا ، وَ قَدْ أَصَابَنِی الْعَطَشُ ، وَ کَرِهْتُ أَنْ أَدْعُوَ بِالْمَاءِ ، فَنَظَرَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فِی وَجْهِی ، وَ قَالَ : «أَظُنُّکَ(12) عَطْشَانَ(13)». فَقُلْتُ : أَجَلْ ، فَقَالَ(14) : «یَا غُ-لاَمُ - أَوْ جَارِیَةُ(15) - اسْقِنَا مَاءً» فَقُلْتُ فِی نَفْسِی : السَّاعَةَ یَأْتُونَهُ بِمَاءٍ یَسُمُّونَهُ بِهِ(16) ، فَاغْتَمَمْتُ(17) لِذلِکَ ، فَأَقْبَلَ الْغُ-لاَمُ وَ مَعَهُ الْمَاءُ ، فَتَبَسَّمَ فِی وَجْهِی ، ثُمَّ قَالَ : «یَا غُ-لاَمُ ، نَاوِلْنِی الْمَاءَ». فَتَنَاوَلَ الْمَاءَ ، فَشَرِبَ ، ثُمَّ نَاوَلَنِی ، فَشَرِبْتُ ، ثُمَّ عَطِشْتُ أَیْضاً ، وَ کَرِهْتُ أَنْ أَدْعُوَ(18) بِالْمَاءِ ، فَفَعَلَ مَا فَعَلَ فِی الاْءُولی ، فَلَمَّا جَاءَ الْغُ-لاَمُ وَ مَعَهُ الْقَدَحُ ، قُلْتُ فِی نَفْسِی مِثْلَ(19) مَا قُلْتُ فِی الاْءُولی ، فَتَنَاوَلَ الْقَدَحَ ، ثُمَّ شَرِبَ ، فَنَاوَلَنِی ، وَ تَبَسَّمَ(20) .
ص: 454
فرمود: اى غلام، آن شتربانى را كه ابا هاشم با خود آورده، بنگر و او را با خود داشته باش.
گويد: يك روز با آن حضرت به بستانى رفتم و به او گفتم:
قربانت، من به گل خوردن آزمندم، براى من دعائى بكن، پاسخى نداد و پس از سه روز، آغاز سخن كرد و فرمود: اى ابا هاشم، به تحقيق كه خدا، خوردن گلِ را از تو برداشت، ابا هاشم گفت: امروز چيزى نزد من از آن كار دشمن تر نيست.
6- از على بن محمد، يا محمد بن على هاشمى، كه گفت:
بامداد روزى كه امام جواد (علیه السّلام) با دختر مأمون عروسى كرده بود، خدمت آن حضرت رسيدم و شب، دواء خورده بودم و من هم نخستين كسى بودم كه بامداد آن روز نزد آن حضرت آمده بودم و تشنه بودم و نمى خواستم آب طلب كنم، امام جواد (علیه السّلام) به رويم نگاهى كرد و فرمود: به گمانم تشنه اى؟ گفتم: آرى، فرمود: اى غلام يا اى كنيزك، آب براى ما بياور، من با خود گفتم: اكنون آبى بياورند كه او را زهر خورانند و از اين بدبينى خود، غمنده شدم، غلامى آمد و آب آورد، آن حضرت به روى من لبخندى زد و سپس فرمود: اى غلام، آب را به من بده، آن حضرت آب را گرفت و از آن نوشيد و سپس به من داد و نوشيدم و باز هم تشنه شدم و نخواستم آب بطلبم، و همان كار اولى را انجام داد و اين بار چون غلام، قدح را آورد باز در دلم همان گمان سابق گذشت و حضرت قدح را گرفت و از آن نوشيد و به من داد و لبخندى زد. محمد بن حمزه (راوى خبر از او) گويد: به من گفت: اين مرد هاشمى كه: من
ص: 455
قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ حَمْزَةَ : فَقَالَ لِی هذَا الْهَاشِمِیُّ : وَ أَنَا أَظُنُّهُ کَمَا یَقُولُونَ(1) .(2)
7. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، قَالَ : اسْتَأْذَنَ عَلی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَوْمٌ مِنْ أَهْلِ النَّوَاحِی مِنَ الشِّیعَةِ ، فَأَذِنَ لَهُمْ ، فَدَخَلُوا ، فَسَأَلُوهُ فِی مَجْلِسٍ وَاحِدٍ عَنْ ثَ-لاَثِینَ أَلْفَ مَسْأَلَةٍ(3) ، فَأَجَابَ(4) علیه السلام وَ لَهُ عَشْرُ سِنِینَ .(5)
8. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ ، عَنْ دِعْبِلِ بْنِ عَلِیٍّ :
أَنَّهُ دَخَلَ عَلی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام ، وَ أَمَرَ لَهُ بِشَیْءٍ ، فَأَخَذَهُ وَ لَمْ یَحْمَدِ اللّهَ ، قَالَ : فَقَالَ لَهُ(6) : «لِمَ لَمْ تَحْمَدِ اللّهَ؟».
قَالَ : ثُمَّ(7) دَخَلْتُ بَعْدُ(8) عَلی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، وَ أَمَرَ لِی(9) بِشَیْءٍ ، فَقُلْتُ : الْحَمْدُ لِلّهِ ، فَقَالَ لِی : «تَأَدَّبْتَ» .(10)
9. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ(11) ، قَالَ : دَخَلْتُ عَلی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام ، فَقَالَ(12) : «یَا مُحَمَّدُ ، حَدَثَ بِآلِ فَرَجٍ حَدَثٌ ؟» فَقُلْتُ : مَاتَ عُمَرُ ، فَقَالَ : «الْحَمْدُ لِلّهِ» حَتّی أَحْصَیْتُ لَهُ أَرْبَعاً وَ عِشْرِینَ مَرَّةً ، فَقُلْتُ : یَا سَیِّدِی ، لَوْ عَلِمْتُ أَنَّ هذَا یَسُرُّکَ لَجِئْتُ حَافِیاً أَعْدُو(13) إِلَیْکَ ، قَالَ : «یَا مُحَمَّدُ ، أَ وَ لاَ تَدْرِی مَا قَالَ - لَعَنَهُ اللّهُ - لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ أَبِی ؟» قَالَ : قُلْتُ : لاَ ، قَالَ : «خَاطَبَهُ فِی شَیْءٍ ، فَقَالَ : أَظُنُّکَ(14) سَکْرَانَ ،
ص: 456
گمان دارم امام جواد همچنان است كه مى گويند (يعنى طبق عقيده شيعه ضمير مردم را مى داند).
7- على بن ابراهيم از پدرش كه گفت: مردمى از شيعه هاى دور دست، اجازه ورود از امام جواد (علیه السّلام) خواستند، به آنها اجازه داد و شرفياب شدند و در يك مجلس، سى هزار مسأله پرسيدند و در سن 10 سالگى بود كه همه را پاسخ گفت.
8- از دعبل بن على كه شرفياب حضور امام رضا (علیه السّلام) شد و دستور داد چيزى به او دادند و آن را گرفت و حمد خدا نكرد و حضرت به او فرمود: چرا حمد خدا را نكردى؟ دعبل گويد: سپس خدمت امام جواد (علیه السّلام) رسيدم و دستور داد چيزى به من دادند، و گفتم: الحمد لله، به من فرمود: كه ادب شدى- يعنى از ياد آورى كه امام رضا (علیه السّلام) به تو كرده بود.
9- محمد بن سنان گويد: من شرفياب حضور ابو الحسن (يعنى امام نهم" ع") شدم، به من فرمود: اى محمد، تازه اى به آل فَرَج (خاندانى از طرفداران و كارمندان عاليرتبه عباسيان) رخ داده؟ گفتم: عُمَر (بن فرج كه حاكم مدينه بوده است) مُرد، فرمود:
الحمد للَّه، و تا بيست و چهار اين جمله را شمردم، گفتم: اى آقاى من، اگر مى دانستم اين خبر شما را شاد مى كند، من پا برهنه مى دويدم خدمت شما، فرمود: اى محمد، نمى دانى كه او به پدرم محمد بن على (علیه السّلام) چه گفته؟ گفتم: نه، فرمود: در باره موضوعى، پدرم با او سخن گفت و در پاسخ پدرم گفت: گمان دارم تو مستى.
پدرم گفت: بار خدايا اگر تو مى دانى كه من امروز تا شب
ص: 457
فَقَالَ أَبِی : اللّهُمَّ ، إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنِّی أَمْسَیْتُ لَکَ صَائِماً ، فَأَذِقْهُ طَعْمَ الْحَرَبِ(1) ، وَ ذُلَّ الاْءَسْرِ ، فَوَ اللّهِ ، إِنْ ذَهَبَتِ الاْءَیَّامُ حَتّی حُرِبَ(2) مَالَهُ وَ مَا کَانَ لَهُ ، ثُمَّ أُخِذَ أَسِیراً ، وَ هُوَ ذَا(3) قَدْ مَاتَ لاَ رَحِمَهُ اللّهُ ، و(4) قَدْ أَدَالَ(5) اللّهُ - عَزَّ وَ جَلَّ - مِنْهُ ، وَمَا زَالَ یُدِیلُ أَوْلِیَاءَهُ مِنْ أَعْدَائِهِ» .(6)
10. أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ ، عَنْ أَبِی هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ ، قَالَ :
صَلَّیْتُ مَعَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی مَسْجِدِ الْمُسَیَّبِ(7) ، وَ صَلّی بِنَا فِی مَوْضِعِ الْقِبْلَةِ سَوَاءً(8) ، وَ ذُکِرَ(9) أَنَّ السِّدْرَةَ الَّتِی فِی الْمَسْجِدِ کَانَتْ یَابِسَةً(10) لَیْسَ عَلَیْهَا وَرَقٌ ، فَدَعَا بِمَاءٍ ، وَ تَهَیَّأَ(11) تَحْتَ السِّدْرَةِ ، فَعَاشَتِ السِّدْرَةُ وَ أَوْرَقَتْ ، وَ حَمَلَتْ مِنْ(12) عَامِهَا .(13)
11. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَجَّالِ وَ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ ، عَنِ الْمُطَرِّفِیِّ(14) ، قَالَ :
مَضی أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام وَ لِیَ عَلَیْهِ أَرْبَعَةُ آلاَفِ دِرْهَمٍ ، فَقُلْتُ فِی نَفْسِی : ذَهَبَ مَالِی(15) ، فَأَرْسَلَ إِلَیَّ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام : «إِذَا کَانَ غَداً فَأْتِنِی ، وَ لْیَکُنْ مَعَکَ مِیزَانٌ وَ أَوْزَانٌ(16)».
فَدَخَلْتُ عَلی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام (17) ، فَقَالَ لِی : «مَضی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام ، وَلَکَ عَلَیْهِ أَرْبَعَةُ آلاَفِ دِرْهَمٍ ؟» فَقُلْتُ : نَعَمْ ، فَرَفَعَ الْمُصَلَّی الَّذِی کَانَ تَحْتَهُ ، فَإِذَا تَحْتَهُ دَنَانِیرُ ، فَدَفَعَهَا إِلَیَّ(18) .(19)
12. سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللّهِ وَ الْحِمْیَرِیُّ جَمِیعاً ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ
ص: 458
براى تو روزه دار بودم به او مزّه غارت مال، و خوارى اسيرى را بچشان، به خدا چند روزى نگذشت كه مالش را چپو كردند و هر چه داشت بردند و او را اسير كردند و هم اكنون مُرد، خدايش نيامرزد و خدا عز و جل از او انتقام كشيد، و هميشه خدا انتقام دوستانش را از دشمنانش مى كشد.
10- از ابو هاشم جعفرى كه گفت: من نماز مغرب را با امام جواد (علیه السّلام) در مسجد مسيب خواندم، براى ما در محل قبله مسجد نماز خواند بى انحراف از ديوار (يا آنكه وارد محراب نشد و برابر ما ايستاد براى تنگى جا، يا مقصود اين است كه در وسط صف ايستاد) و گفت: درخت سدر خشكى در مسجد بود كه برگ نداشت و امام (علیه السّلام) آب خواست و در زير آن درخت وضوء گرفت و آماده نماز شد و آن درخت زنده شد و برگ آورد، و همان سال ميوه داد.
11- از مُطَرِّفِى كه گفت: امام رضا (علیه السّلام) كه در گذشت، چهار هزار درهم به من بدهكار بود و من با خود گفتم: مالم از ميان رفت، و سپس امام جواد (علیه السّلام) به من پيغام داد كه فردا نزد من بيا و با خود سنگ و ترازو هم بياور، و من خدمت امام جواد (علیه السّلام) رسيدم و آن حضرت به من فرمود: ابو الحسن (علیه السّلام) در گذشت و 4 هزار درهم به تو بدهكار بود؟
گفتم: آرى. جانمازى كه زير پايش بود بلند كرد، و به ناگاه اشرفى بسيارى زير آن بود و آنها را به من داد.
12- از محمد بن سنان، گويد: امام جواد بيست و پنج سال
ص: 459
مَهْزِیَارَ ، عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ ، عَنِ الْحُسَیْنِ(1) بْنِ سَعِیدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، قَالَ : قُبِضَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام وَ هُوَ ابْنُ خَمْسٍ وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ ثَ-لاَثَةِ أَشْهُرٍ وَ اثْنَیْ عَشَرَ یَوْماً ، تُوُفِّیَ یَوْمَ الثَّ-لاَثَاءِ لِسِتٍّ خَلَوْنَ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ سَنَةَ عِشْرِینَ وَ مِائَتَیْنِ ؛ عَاشَ(2) بَعْدَ أَبِیهِ تِسْعَ عَشْرَةَ(3) سَنَةً إِلاَّ خَمْساً وَ عِشْرِینَ یَوْماً .(4)
بَابُ (5)مَوْلِدِ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ (6)
عَلَیْهِمَا السَّلاَمُ وَ الرِّضْوَانُ (7)
وُلِدَ (8)علیه السلام لِلنِّصْفِ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ سَنَةَ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ وَ مِائَتَیْنِ؛ وَ رُوِیَ أَنَّهُ وُلِدَ فِی رَجَبٍ سَنَةَ أَرْبَعَ عَشْرَةَ وَ مِائَتَیْنِ .
وَمَضی علیه السلام لاِءَرْبَعٍ بَقِینَ مِنْ جُمَادَی الاْآخِرَةِ سَنَةَ أَرْبَعٍ وَ خَمْسِینَ وَ مِائَتَیْنِ (9)؛ وَرُوِیَ أَنَّهُ498/1
قُبِضَ علیه السلام فِی رَجَبٍ سَنَةَ أَرْبَعٍ وَ خَمْسِینَ وَ مِائَتَیْنِ (10)، وَ لَهُ إِحْدی (11)وَ أَرْبَعُونَ سَنَةً وَ سِتَّةُ أَشْهُرٍ ، وَ (12)أَرْبَعُونَ سَنَةً عَلَی الْمَوْلِدِ الاْآخَرِ الَّذِی رُوِیَ .
وَ کَانَ الْمُتَوَکِّلُ أَشْخَصَهُ (13)مَعَ یَحْیَی بْنِ هَرْثَمَةَ بْنِ أَعْیَنَ مِنَ الْمَدِینَةِ إِلی سُرَّ مَنْ رَأی ، فَتُوُفِّیَ بِهَا علیه السلام ، وَ دُفِنَ فِی دَارِهِ ؛ وَ أُمُّهُ أُمُّ وَلَدٍ یُقَالُ لَهَا : سَمَانَةُ(14) .(15)
1. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ خَیْرَانَ الاْءَسْبَاطِیِّ ، قَالَ :
قَدِمْتُ(16) عَلی أَبِی الْحَسَنِ(17) علیه السلام الْمَدِینَةَ ،
ص: 460
و سه ماه و 12 روز داشت كه درگذشت وفاتش روز سه شنبه ششم ذى حجه سال دويست و بيست هجرى بود، بعد از پدرش 19 سال جز 25 روز زنده بود.
در نيمه ذى حجه سال 212 هجرى متولد شده و در روايتى است كه در رجب سال 214 متولد شده و در 26 جمادى الآخرة سال 254 از دنيا رفته، و در روايتى است كه در ماه رجب سال 254 وفات كرد و 41 سال و 6 ماه عمر كرده و طبق موقعِ ولادت ديگر 40 سال عمر كرده و متوكل آن حضرت را به همراه يحيى بن هرثمة بن اعين از مدينه به سر من رأى آورد و در آن جا وفات كرد و در خانه خود به خاك سپرده شد و مادرش ام ولدى است به نام سمانه.
1- از خيرانى اسباطى، گويد: در مدينه خدمت ابو الحسن (علیه السّلام) رسيدم، به من فرمود: چه خبرى از واثق دارى؟
ص: 461
فَقَالَ لِی : «مَا خَبَرُ الْوَاثِقِ عِنْدَکَ ؟» قُلْتُ(1) : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، خَلَّفْتُهُ فِی عَافِیَةٍ ، أَنَا مِنْ أَقْرَبِ النَّاسِ عَهْداً بِهِ ، عَهْدِی بِهِ(2) مُنْذُ عَشَرَةِ أَیَّامٍ ، قَالَ : فَقَالَ لِی : «إِنَّ أَهْلَ الْمَدِینَةِ یَقُولُونَ : إِنَّهُ مَاتَ(3)». فَلَمَّا أَنْ قَالَ لِیَ : «النَّاسَ» عَلِمْتُ أَنَّهُ هُوَ .
ثُمَّ قَالَ لِی(4) : «مَا فَعَلَ جَعْفَرٌ(5) ؟» قُلْتُ : تَرَکْتُهُ أَسْوَأَ النَّاسِ حَالاً فِی السِّجْنِ ، قَالَ : فَقَالَ(6) : «أَمَا إِنَّهُ صَاحِبُ الاْءَمْرِ ؛ مَا فَعَلَ ابْنُ الزَّیَّاتِ ؟» قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ(7) ، النَّاسُ مَعَهُ ، وَ الاْءَمْرُ أَمْرُهُ ، قَالَ(8) : فَقَالَ : «أَمَا إِنَّهُ شُوءْمٌ عَلَیْهِ».
قَالَ : ثُمَّ سَکَتَ : وَ قَالَ لِی(9) : «لاَ بُدَّ أَنْ(10) تَجْرِیَ مَقَادِیرُ اللّهِ تَعَالی وَ أَحْکَامُهُ ؛ یَا خَیْرَانُ ، مَاتَ الْوَاثِقُ ، وَ قَدْ قَعَدَ الْمُتَوَکِّلُ جَعْفَرٌ(11) ، وَ قَدْ قُتِلَ ابْنُ الزَّیَّاتِ».
فَقُلْتُ(12) : مَتی جُعِلْتُ فِدَاکَ ؟ قَالَ : «بَعْدَ خُرُوجِکَ بِسِتَّةِ أَیَّامٍ» .(13)،
2. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیی ، عَنْ صَالِحِ بْنِ سَعِیدٍ ، قَالَ : دَخَلْتُ عَلی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام (14) ، فَقُلْتُ لَهُ(15) : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، فِی کُلِّ الاْءُمُورِ أَرَادُوا إِطْفَاءَ نُورِکَ ، وَ التَّقْصِیرَ(16) بِکَ حَتّی أَنْزَلُوکَ(17) هذَا الْخَانَ(18) الاْءَشْنَعَ ، خَانَ الصَّعَالِیکَ(19) .
فَقَالَ : «هَاهُنَا أَنْتَ یَا ابْنَ سَعِیدٍ(20) ؟» ثُمَّ أَوْمَأَ بِیَدِهِ ، وَ قَالَ : «انْظُرْ» فَنَظَرْتُ(21) ، فَإِذَا أَنَا(22) بِرَوْضَاتٍ أَنِقَاتٍ(23) ، وَ رَوْضَاتٍ بَاسِرَاتٍ(24) ، فِیهِنَّ(25) خَیْرَاتٌ عَطِرَاتٌ ، وَ وِلْدَانٌ کَأَنَّهُنَّ اللُّوءْلُوءُ الْمَکْنُونُ(26) ، وَ أَطْیَارٌ وَ ظِبَاءٌ وَ أَنْهَارٌ تَفُورُ(27) ، فَحَارَ بَصَرِی(28) ، وَ حَسَرَتْ(29) عَیْنِی(30) ، فَقَالَ(31) :
ص: 462
گفتم: قربانت، من او را در حال عافيت به جاى گذاردم و من از همه مردم، به او ديدار نزديك ترى دارم، ده روز است كه او را ديده ام، به من فرمود كه: اهل مدينه مى گويند، او مُرده، و چون گفت: مردم چنين گويند، دانستم كه همين او مرده است، سپس به من فرمود كه:
جعفر چه كرد؟ (مقصود، متوكل عباسى است كه جعفر بن معتصم باشد) گفتم: او را بد حال ترين مردم بجا گذاردم در زندان بود.
گويد: فرمود: اما او صاحب امر حكومت شده. اين الزيات چه كرده؟ (وزير واثق بوده) گفتم: قربانت، مردم با او داشتند و فرمان، فرمان او بود، گويد: فرمود: اما به راستى كه او شوم بود برايش، گويد: سپس خموش شد و به من فرمود: به ناچار، مقدرات خدا تعالى و احكامش مجرى مى شوند، اى خيران، واثق مُرد، و متوكّل به جاى او نشست و ابن الزيات هم كشته شد، گفتم:
قربانت، چه وقت؟ فرمود: شش روز پس از بيرون آمدن تو (از سامراء).
2- از صالح بن سعيد گويد: خدمت ابو الحسن (علیه السّلام) رسيدم و به او گفتم: قربانت، در هر چيزى مى خواهند نور شما را خاموش كنند و از قدر شما بكاهند، تا شما را در اين سراى بد نام منزل داده اند كه آن را سراى گدايان مى نامند، فرمود: اى پسر سعيد، تو در اين جا باش.
سپس به دست خود اشاره كرد و فرمود: نگاه كن، نگاه كردم و به ناگاه خود را در باغستانهاى خرم و فرح بخشى ديدم، باغستانهائى تازه و خرم در آنها حوريانى معطر و نو پسرانى بودند چون دُرّ صدف درخشان، پرنده، آهوان و نهرهاى روان و جوشان بود. چشمم خيره شد و ديده ام از كار ماند، فرمود: هر جا باشيم اين
ص: 463
«حَیْثُ کُنَّا فَهذَا لَنَا عَتِیدٌ(1) ، لَسْنَا فِی خَانِ الصَّعَالِیکَ» .(2)
3. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ إِسْحَاقَ الْجَلاَّبِ ، قَالَ : اشْتَرَیْتُ لاِءَبِی الْحَسَنِ علیه السلام غَنَماً کَثِیرَةً ، فَدَعَانِی ، فَأَدْخَلَنِی(3) مِنْ إِصْطَبْلِ دَارِهِ إِلی مَوْضِعٍ وَاسِعٍ لاَ أَعْرِفُهُ ، فَجَعَلْتُ أُفَرِّقُ تِلْکَ الْغَنَمَ فِیمَنْ أَمَرَنِی بِهِ ، فَبُعِثْتُ(4) إِلی أَبِی جَعْفَرٍ(5) وَ إِلی وَالِدَتِهِ وَ غَیْرِهِمَا مِمَّنْ أَمَرَنِی ، ثُمَّ اسْتَأْذَنْتُهُ فِی الاِنْصِرَافِ إِلی بَغْدَادَ إِلی وَالِدِی(6) ، وَ کَانَ ذلِکَ یَوْمَ التَّرْوِیَةِ ، فَکَتَبَ إِلَیَّ : «تُقِیمُ ···
غَداً(7) عِنْدَنَا ، ثُمَّ تَنْصَرِفُ». قَالَ : فَأَقَمْتُ(8) ، فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ عَرَفَةَ أَقَمْتُ عِنْدَهُ ، وَ بِتُّ لَیْلَةَ الاْءَضْحی فِی رِوَاقٍ(9) لَهُ ، فَلَمَّا کَانَ فِی السَّحَرِ أَتَانِی ، فَقَالَ(10) : «یَا إِسْحَاقُ ، قُمْ». قَالَ(11) : فَقُمْتُ ، فَفَتَحْتُ(12) عَیْنِی ، فَإِذَا أَنَا عَلی بَابِی بِبَغْدَادَ ، قَالَ(13) : فَدَخَلْتُ عَلی وَالِدِی(14) وَ أَنَا فِی(15) أَصْحَابِی ، فَقُلْتُ لَهُمْ : عَرَّفْتُ(16) بِالْعَسْکَرِ ، وَ خَرَجْتُ بِبَغْدَادَ إِلَی الْعِیدِ(17) .(18)
4. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الطَّاهِرِیِّ ، قَالَ : مَرِضَ الْمُتَوَکِّلُ مِنْ خُرَاجٍ(19) خَرَجَ بِهِ ، وَ أَشْرَفَ(20) مِنْهُ عَلَی الْهَ-لاَکِ ، فَلَمْ یَجْسُرْ(21) أَحَدٌ أَنْ یَمَسَّهُ بِحَدِیدَةٍ(22) ، فَنَذَرَتْ أُمُّهُ - إِنْ عُوفِیَ - أَنْ تَحْمِلَ(23) إِلی أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام مَالاً جَلِیلاً مِنْ مَالِهَا ؛ وَ قَالَ لَهُ(24) الْفَتْحُ بْنُ خَاقَانَ : لَوْ بَعَثْتَ(25) إِلی هذَا الرَّجُلِ(26) فَسَأَلْتَهُ ، فَإِنَّهُ لاَ یَخْلُو أَنْ یَکُونَ(27) عِنْدَهُ صِفَةٌ یُفَرِّجُ بِهَا عَنْکَ ،
ص: 464
منظره براى ما آماده است، ما در سراى گدايان نيستيم.
3- اسحاق جلاب گويد: من براى ابو الحسن (علیه السّلام)، گوسفند بسيارى خريدم، مرا خواست و از مهار بند منزلش به جاى وسيعى برد كه آن را نمى دانستم و نمى شناختم و طبق دستور او گوسفندها را به هر كه فرموده بود بخش مى كردم و از آنها براى ابى جعفر (پسر بزرگش محمد كه پيش از آن حضرت مُرد و در بَلَد مدفون است) و مادرش و براى جز آنها كه دستور داده بود فرستاد، سپس از آن حضرت اجازه خواستم كه به بغداد نزد پدرم بروم، اين كار در روز ترويه بود، به من نوشت: فردا را نزد ما باش و سپس برگرد.
گويد: خدمت امام ماندم و چون روز عرفه شد نزد آن حضرت ماندم و شب عيد قربان در آستانه اى كه داشت خوابيدم و هنگام سحر نزد من آمد و فرمود: اى اسحاق، برخيز. گويد:
برخاستم و چشم باز كردم و ديدم به در خانه خودم در بغدادم و نزد پدرم رفتم و در ميان رفقاى خود بودم، به آنها گفتم: من روز عرفه را در سامره گذراندم و براى روز عيد به بغداد رسيدم.
4- از ابراهيم بن محمد طاهرى، گويد: متوكل بر اثر دمل و زخم بزرگ و عميقى كه در آورد، بيمار شد و نزديك مرگ رسيد و احدى جرأت نكرد ابزار آهنى به او نزديك كند و زخم او را عمل كند و مادرش نذر كرد، اگر خوب شد، پول بسيارى نزد ابو الحسن على بن محمد (علیه السّلام) فرستد از مال خودش و فتح بن خاقان به او (يعنى متوكل) گفت: كاش مى فرستادى نزد اين مرد (يعنى امام دهم ع) و از او پرسشى مى كردى بى اين نيست كه نزد او دستورى باشد كه
ص: 465
فَبَعَثَ إِلَیْهِ وَ وَصَفَ لَهُ عِلَّتَهُ ، فَرَدَّ إِلَیْهِ(1) الرَّسُولُ بِأَنْ یُوءْخَذَ کُسْبُ(2) الشَّاةِ ، فَیُدَافَ(3) بِمَاءِ وَرْدٍ ، فَیُوضَعَ(4) عَلَیْهِ ، فَلَمَّا رَجَعَ الرَّسُولُ وَ أَخْبَرَهُمْ(5)، أَقْبَلُوا یَهْزَوءُونَ مِنْ قَوْلِهِ ، فَقَالَ لَهُ الْفَتْحُ : هُوَ - وَ اللّهِ - أَعْلَمُ بِمَا قَالَ ، وَ أَحْضَرَ الْکُسْبَ وَ عَمِلَ(6) کَمَا(7) قَالَ ، وَ وَضَعَ عَلَیْهِ ، فَغَلَبَهُ النَّوْمُ وَ سَکَنَ ، ثُمَّ انْفَتَحَ وَ خَرَجَ مِنْهُ مَا کَانَ فِیهِ ، وَ بُشِّرَتْ أُمُّهُ بِعَافِیَتِهِ ، فَحَمَلَتْ إِلَیْهِ(8) عَشَرَةَ آلاَفِ دِینَارٍ تَحْتَ خَاتَمِهَا .
ثُمَّ اسْتَقَلَّ(9) مِنْ عِلَّتِهِ ، فَسَعی(10) إِلَیْهِ الْبَطْحَائِیُّ(11) الْعَلَوِیُّ بِأَنَّ أَمْوَالاً تُحْمَلُ إِلَیْهِ وَ سِ-لاَحاً ، فَقَالَ لِسَعِیدٍ الْحَاجِبِ : اهْجُمْ عَلَیْهِ(12) بِاللَّیْلِ ، وَ خُذْ مَا تَجِدُ عِنْدَهُ مِنَ الاْءَمْوَالِ وَ السِّ-لاَحِ ، وَ احْمِلْهُ إِلَیَّ .
قَالَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ مُحَمَّدٍ : فَقَالَ(13) لِی سَعِیدٌ الْحَاجِبُ : صِرْتُ إِلی دَارِهِ بِاللَّیْلِ وَ مَعِی سُلَّمٌ ، فَصَعِدْتُ(14) السَّطْحَ ، فَلَمَّا نَزَلْتُ عَلی(15) بَعْضِ الدَّرَجِ فِی الظُّلْمَةِ ، لَمْ أَدْرِ کَیْفَ أَصِلُ إِلَی(16) الدَّارِ ، فَنَادَانِی : «یَا سَعِیدُ ، مَکَانَکَ حَتّی یَأْتُوکَ(17) بِشَمْعَةٍ» . فَلَمْ أَلْبَثْ أَنْ أَتَوْنِی(18) بِشَمْعَةٍ ، فَنَزَلْتُ(19) ، فَوَجَدْتُهُ(20) عَلَیْهِ جُبَّةُ(21) صُوفٍ وَ قَلَنْسُوَةٌ مِنْهَا ، وَ سَجَّادَةٌ عَلی حَصِیرٍ بَیْنَ یَدَیْهِ ، فَلَمْ أَشُکَّ أَنَّهُ کَانَ یُصَلِّی ،
ص: 466
وسيله گشايش تو گردد، كسى نزد آن حضرت فرستاد و مرض او را شرح داد و فرستاده، اين دستور را آورد كه: از كسب گوسفند بگيرند و با گلاب حل كنند و بسايند (كسب را در كتب لغت به فشرده روغن تفسير كرده اند و مجلسى- ره- آن را پشكل هاى گوسفند دانسته كه زير پاى آنها ماليده و در هم مى شود) و بر آن دمل گذارند.
چون فرستاده، دستور را آورد و به آنها گزارش داد، آن را به باد مسخره گرفتند. فتح گفت: به خدا او داناتر است بدان چه گفته و كسب را حاضر كرد و به دستور آن حضرت، كار كرد و آن را بر دمل گذاشت و متوكل را خواب گرفت و دردش آرام شد و سر باز كرد و آنچه در آن بود بيرون آمد و مژده سلامتى او را به مادرش دادند، و 10 هزار اشرفى سر به مهر خودش براى امام (علیه السّلام) فرستاد، و متوكل از بيمارى خود بهبود كامل يافت.
و بطحائى علوى (محمد بن قاسم بن حسن بن زيد بن حسن (علیه السّلام) كه با پدر و جدش همه پشتيبان عباسيان بودند بر عليه ديگران از بنى هاشم- از مجلسى ره) نزد متوكل سخن چينى كرد كه پول و اسلحه براى آن حضرت مى فرستند و او به سعيد حاجب دستور داد كه شبانه به خانه آن حضرت يورش بر و هر چه پول و أسلحه نزد او يافتى برگير و براى من بفرست.
ابراهيم بن محمد گويد: سعيد حاجب گفت: من شبانه به خانه آن حضرت رفتم و نردبان به همراهم بردم، سر بام رفتم و چون در تاريكى به يكى از پلكان ها سرازير شدم نمى دانستم از كجا وارد خانه شوم، امام فرياد زد: اى سعيد، به جاى خود باش تا شمع بياورند براى تو، طولى نكشيد كه شمعى آوردند و من فرود آمدم،
ص: 467
فَقَالَ لِی : «دُونَکَ الْبُیُوتَ» . فَدَخَلْتُهَا وَ فَتَّشْتُهَا ، فَلَمْ أَجِدْ فِیهَا شَیْئاً ، وَ وَجَدْتُ(1) الْبَدْرَةَ(2) فِی بَیْتِهِ مَخْتُومَةً بِخَاتَمِ أُمِّ الْمُتَوَکِّلِ ، وَ کِیساً مَخْتُوماً ، وَ قَالَ لِی : «دُونَکَ الْمُصَلّی». فَرَفَعْتُهُ ، فَوَجَدْتُ سَیْفاً فِی جَفْنٍ(3) غَیْرِ مُلَبَّسٍ(4) ، فَأَخَذْتُ ذلِکَ ، وَ صِرْتُ إِلَیْهِ ، فَلَمَّا نَظَرَ إِلی خَاتَمِ أُمِّهِ عَلَی الْبَدْرَةِ ، بَعَثَ إِلَیْهَا ، فَخَرَجَتْ إِلَیْهِ ، فَأَخْبَرَنِی بَعْضُ خَدَمِ(5) الْخَاصَّةِ أَنَّهَا قَالَتْ لَهُ : کُنْتُ قَدْ(6) نَذَرْتُ فِی عِلَّتِکَ لَمَّا أَیِسْتُ مِنْکَ : إِنْ عُوفِیتَ حَمَلْتُ إِلَیْهِ مِنْ مَالِی عَشَرَةَ آلاَفِ دِینَارٍ(7) ، فَحَمَلْتُهَا إِلَیْهِ ، وَ هذَا خَاتَمِی عَلَی الْکِیسِ ، وَ فَتَحَ الْکِیسَ الاْآخَرَ ، فَإِذَا فِیهِ أَرْبَعُمِائَةِ دِینَارٍ ، فَضَمَّ إِلَی الْبَدْرَةِ بَدْرَةً أُخْری(8) ، وَ أَمَرَنِی بِحَمْلِ ذلِکَ إِلَیْهِ ، فَحَمَلْتُهُ ، وَ رَدَدْتُ السَّیْفَ وَ الْکِیسَیْنِ ، وَ قُلْتُ لَهُ : یَا سَیِّدِی ، عَزَّ عَلَیَّ(9) ، فَقَالَ لِی : ««وَسَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ»(10)» .(11)
5. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیِّ ، قَالَ : قَالَ لِی مُحَمَّدُ بْنُ الْفَرَجِ(12) : إِنَّ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام کَتَبَ إِلَیْهِ(13) : «یَا مُحَمَّدُ ، أَجْمِعْ أَمْرَکَ ، وَ خُذْ حِذْرَکَ(14)». قَالَ : فَأَنَا فِی جَمْعِ أَمْرِی - وَ(15) لَیْسَ أَدْرِی مَا کَتَبَ بِهِ(16)
ص: 468
ديدم آن حضرت، جبه پشمينى پوشيده و كلاه پشمينى به سر نهاده و سجاده روى حصير برابر او است و ترديد نداشتم كه مشغول نماز بوده.
به من فرمود: اين اتاقها در اختيار تو، من به همه اطاقها رفتم و باز رسيدم و چيزى نيافتم و يك كيسه اشرفى در خانه او بود كه مهر مادر متوكل بر سر آن زده بود و يك كيسه ديگرى هم سر به مهر بود و به من فرمود: اين جانماز را هم بازرسى كن، من آن را برداشتم و يك شمشير غلاف كرده و بى آرايش زير آن بود و آنها را برداشتم و نزد متوكل بردم و چون به مهر مادرش نگاه كرد او را خواست، نزد او آمد و يكى از خدمتكاران مخصوص به من گزارش داد كه مادرش به او گفت: در بيمارى تو من نذر كردم چون از تو نوميد شده بودم كه اگر سالم شدى، از مال خودم 10 هزار اشرفى براى او بفرستم و آنها را فرستادم و اين هم مهر من است كه بر كيسه است و كيسه ديگر را گشود و در آن چهار صد اشرفى بود و او يك كيسه 10 هزار اشرفى بر آنها افزود و به من فرمان داد كه آن را براى امام برم، من آنها را بردم و آن شمشير را با 2 كيسه پرداختم و به آن حضرت گفتم: اى آقاى من: بر من سخت است اين مأموريت در باره شما، در پاسخ فرمود: «به زودى بدانند آن كسانى كه ستم مى كنند به چه سرانجامى خواهند رسيد» (آيه آخر سوره شعراء).
5- از على بن محمد نوفلى كه گفت: محمد بن فرج به من گفت: ابو الحسن (علیه السّلام) به او نوشته: اى محمد، كار و بار خود را گرد آور و در حذر باش، گفت: من در جمع آورى كار خود بودم و نمى دانستم مقصود آن حضرت از اين نامه چيست، تا آنكه فرستاده
ص: 469
إِلَیَّ - حَتّی وَرَدَ عَلَیَّ رَسُولٌ حَمَلَنِی مِنْ مِصْرَ مُقَیَّداً ، وَ ضَرَبَ(1) عَلی کُلِّ مَا أَمْلِکُ ، وَ کُنْتُ فِی السِّجْنِ ثَمَانَ(2) سِنِینَ .
ثُمَّ وَرَدَ عَلَیَّ مِنْهُ فِی السِّجْنِ(3) کِتَابٌ فِیهِ : «یَا مُحَمَّدُ ، لاَ تَنْزِلْ فِی نَاحِیَةِ الْجَانِبِ الْغَرْبِیِّ». فَقَرَأْتُ الْکِتَابَ ، فَقُلْتُ : یَکْتُبُ إِلَیَّ بِهذَا وَ أَنَا فِی السِّجْنِ ؛ إِنَّ هذَا لَعَجَبٌ! فَمَا مَکَثْتُ أَنْ خُلِّیَ عَنِّی ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ .
قَالَ(4) : وَ کَتَبَ إِلَیْهِ مُحَمَّدُ بْنُ الْفَرَجِ یَسْأَلُهُ عَنْ ضِیَاعِهِ(5) ، فَکَتَبَ إِلَیْهِ : «سَوْفَ تُرَدُّ عَلَیْکَ ، وَ مَا یَضُرُّکَ أَنْ لاَ تُرَدَّ عَلَیْکَ». فَلَمَّا شَخَصَ(6) مُحَمَّدُ بْنُ الْفَرَجِ إِلَی الْعَسْکَرِ ، کُتِبَ إِلَیْهِ بِرَدِّ(7) ضِیَاعِهِ ، وَ مَاتَ قَبْلَ ذلِکَ .
قَالَ : وَ کَتَبَ أَحْمَدُ بْنُ الْخَصِیبِ(8) إِلی مُحَمَّدِ بْنِ الْفَرَجِ یَسْأَلُهُ(9) الْخُرُوجَ إِلَی الْعَسْکَرِ ، فَکَتَبَ إِلی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام یُشَاوِرُهُ ، فَکَتَبَ إِلَیْهِ(10) : «اخْرُجْ ؛ فَإِنَّ فِیهِ فَرَجَکَ إِنْ شَاءَ اللّهُ تَعَالی». فَخَرَجَ ، فَلَمْ(11) یَلْبَثْ إِلاَّ یَسِیراً حَتّی مَاتَ .(12)
6. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ رَجُلٍ(13) ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ(14) ، قَالَ : أَخْبَرَنِی أَبُو یَعْقُوبَ ، قَالَ : رَأَیْتُهُ - یَعْنِی مُحَمَّداً - قَبْلَ مَوْتِهِ بِالْعَسْکَرِ فِی عَشِیَّةٍ(15) وَ قَدِ اسْتَقْبَلَ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام ،
فَنَظَرَ إِلَیْهِ ، وَ اعْتَلَّ مِنْ غَدٍ ، فَدَخَلْتُ(16) إِلَیْهِ عَائِداً بَعْدَ أَیَّامٍ مِنْ عِلَّتِهِ وَ قَدْ ثَقُلَ ، فَأَخْبَرَنِی أَنَّهُ بَعَثَ إِلَیْهِ بِثَوْبٍ ، فَأَخَذَهُ وَ أَدْرَجَهُ ، وَ وَضَعَهُ تَحْتَ رَأْسِهِ ،
ص: 470
خليفه آمد و مرا زير زنجير از مصر برد و هر چه داشتم، مهر و موم كرد و من هشت سال در زندان به سر بردم.
و سپس نامه اى از آن حضرت به من رسيد كه نوشته بود: اى محمد، در ناحيه سمت غربى، منزل مكن، من نامه را خواندم و با خود گفتم: من در زندانم و به من اين را نوشته است؟ اين بسيار شگفت آور است و ديرى نگذشت كه مرا آزاد كردند و الحمد لله، گفت كه: محمد بن فرج به آن حضرت نوشت و در باره مزرعه ها و آب و ملك خود پرسش كرد.
در پاسخ او نوشت كه: به زودى آنها را به تو برگردانند و اگر هم بر نگردانند، تو را زيانى نباشد و چون محمد بن فرج را به سامره خواستند، نامه رَدّ املاك او را صادر كردند ولى پيش از دريافت آن، خودش مُرد.
گويد: احمد بن خضيب به محمد بن فرج نوشت و از او خواست كه به سامره رود و محمد بن فرج به امام نوشت و با او مشورت كرد، و امام در پاسخ او نوشت برو به سامره كه براى تو گشايش است، ان شاء الله تعالى و او به سامره رفت و جز اندكى نپائيد كه مرد.
6- ابو يعقوب گفت: من آن محمد (بن فرج) را پيش از مردنش در سامراء ديدم، شب هنگامى بود كه جلو ابو الحسن (علیه السّلام) آمده بود بر او نگريست و از فردا بيمار شد، پس از چند روز بيماريش به ديدار او رفتم و سنگين شده بود و به من گزارش داد كه براى او جامه اى فرستاده (يعنى امام) و آن را گرفته و پيچيده و زير سرش نهاد، گويد: در آن كفن شد.
ص: 471
قَالَ : فَکُفِّنَ فِیهِ .
قَالَ أَحْمَدُ : قَالَ أَبُو یَعْقُوبَ : رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام مَعَ ابْنِ الْخَصِیبِ(1) ، فَقَالَ لَهُ ابْنُ الْخَصِیبِ(2) : سِرْ(3) جُعِلْتُ فِدَاکَ ، فَقَالَ لَهُ(4) : «أَنْتَ الْمُقَدَّمُ». فَمَا لَبِثَ(5) إِلاَّ أَرْبَعَةَ أَیَّامٍ حَتّی وُضِعَ الدَّهَقُ(6) عَلی سَاقِ ابْنِ الْخَصِیبِ(7) ، ثُمَّ نُعِیَ(8) .
قَالَ : وَ رُوِیَ(9) عَنْهُ أَنَّهُ(10) - حِینَ أَلَحَّ عَلَیْهِ ابْنُ الْخَصِیبِ(11) فِی الدَّارِ الَّتِی یَطْلُبُهَا مِنْهُ - بَعَثَ إِلَیْهِ(12) : «لاَءَقْعُدَنَّ بِکَ مِنَ اللّهِ - عَزَّ وَ جَلَّ - مَقْعَداً لاَ یَبْقی لَکَ بَاقِیَةٌ(13)».
فَأَخَذَهُ اللّهُ - عَزَّ وَ جَلَّ - فِی تِلْکَ الاْءَیَّامِ .(14)
7. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا ، قَالَ :
أَخَذْتُ نُسْخَةَ کِتَابِ الْمُتَوَکِّلِ إِلی أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ علیه السلام مِنْ یَحْیَی بْنِ هَرْثَمَةَ فِی سَنَةِ ثَ-لاَثٍ وَ أَرْبَعِینَ وَ مِائَتَیْنِ ، وَ هذِهِ نُسْخَتُهُ : بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ؛ أَمَّا بَعْدُ ، فَإِنَّ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ عَارِفٌ بِقَدْرِکَ ، رَاعٍ لِقَرَابَتِکَ ، مُوجِبٌ لِحَقِّکَ ، یُقَدِّرُ مِنَ الاْءُمُورِ فِیکَ وَ فِی أَهْلِ بَیْتِکَ مَا أَصْلَحَ اللّهُ بِهِ حَالَکَ وَ حَالَهُمْ ، وَ ثَبَّتَ(15) بِهِ عِزَّکَ وَ عِزَّهُمْ ، وَ أَدْخَلَ الْیُمْنَ وَ الاْءَمْنَ عَلَیْکَ وَ عَلَیْهِمْ ، یَبْتَغِی بِذلِکَ رِضَاءَ رَبِّهِ وَ أَدَاءَ مَا افْتُرِضَ عَلَیْهِ فِیکَ وَ فِیهِمْ ، وَ قَدْ رَأَی أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ صَرْفَ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَمَّا کَانَ یَتَوَلاَّهُ مِنَ الْحَرْبِ وَ الصَّ-لاَةِ بِمَدِینَةِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؛ إِذْ(16) کَانَ عَلی مَا ذَکَرْتَ مِنْ جَهَالَتِهِ بِحَقِّکَ ، وَ اسْتِخْفَافِهِ بِقَدْرِکَ ، وَ عِنْدَ مَا(17) قَرَفَکَ(18) بِهِ ، وَ نَسَبَکَ إِلَیْهِ مِنَ الاْءَمْرِ الَّذِی(19) قَدْ عَلِمَ(20) أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ بَرَاءَتَکَ مِنْهُ ، وَ صِدْقَ نِیَّتِکَ فِی تَرْکِ مُحَاوَلَتِهِ ،
ص: 472
احمد گويد: ابو يعقوب گفت: من ابو الحسن (علیه السّلام) را با ابن الخضيب ديدم، ابن الخضيب به آن حضرت گفت: پيش برو قربانت، در پاسخ او فرمود: تو مقدم هستى، چهار روز بيشتر نشد كه چوبهاى شكنجه را به ساقهاى ابن الخضيب بستند و سپس خبر مرگش اعلام شد. احمد گفته كه: از او روايت شده است كه چون ابن الخضيب در باره خانه اى كه آن را از امام (علیه السّلام) مطالبه مى كرد سخت گيرى نمود، امام به او پيغام فرستاد كه من هر آينه به وسيله در خواست از خداى عز و جل تو را به روزى مى نشانم كه اثرى از تو به جا نماند و خدا عز و جل ابن الخضيب را در همان روزها گرفتار كرد.
7- يكى از اصحاب گويد: من رو نويس نامه اى كه متوكل به امام ابى الحسن سوم (علیه السّلام) نوشته بود در سال 243 از يحيى بن هرثمه گرفتم و اين متن آن نامه است:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ اما بعد، به راستى امير المؤمنين قدر تو را مى داند و خويشى تو را منظور مى دارد و حق تو را لازم مى شمارد، هر چه براى اصلاح حال تو و خاندانت لازم باشد منظور مى گردد و وسائل عزّت تو و عزّت آنها فراهم مى شود و خوش بختى و آسودگى براى شما و آنها تأمين مى گردد، و به دين كار خشنودى پروردگارش را مى جويد و اداى آنچه بر او در باره شما و آنها واجب است و امير المؤمنين رأى داد كه عبد الله بن محمد (از طرف متوكل والى بر جنگ و نماز بوده است در مدينه) طبق نظر شما كه مرد نادانى است و قدر شما را سبك كرده است و شما را متهم به كارى كرده است كه امير المؤمنين مى داند از آن بر كنار هستى و در نيت خود بر ترك طلب آن صادقى و خود را اهل آن نمى دانى، از حكومت و تصدى امر و جهاد و نماز مدينه معزول است
ص: 473
وَ أَنَّکَ لَمْ تُوءَهِّلْ(1) نَفْسَکَ لَهُ ، وَ قَدْ وَلّی أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ مَا کَانَ یَلِی مِنْ ذلِکَ مُحَمَّدَ بْنَ الْفَضْلِ ، وَ أَمَرَهُ بِإِکْرَامِکَ وَ تَبْجِیلِکَ ، وَ الاِنْتِهَاءِ إِلی أَمْرِکَ وَ رَأْیِکَ ،
وَ التَّقَرُّبِ إِلَی اللّهِ وَ إِلی أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ بِذلِکَ ، وَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ مُشْتَاقٌ إِلَیْکَ ، یُحِبُّ
إِحْدَاثَ الْعَهْدِ(2) بِکَ ، وَ النَّظَرَ إِلَیْکَ ، فَإِنْ(3) نَشِطْتَ لِزِیَارَتِهِ(4) وَ الْمُقَامِ قِبَلَهُ مَا رَأَیْتَ(5) ، شَخَصْتَ(6) وَ مَنْ أَحْبَبْتَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِکَ وَ مَوَالِیکَ وَ حَشَمِکَ(7) عَلی مُهْلَةٍ وَ طُمَأْنِینَةٍ ، تَرْحَلُ(8) إِذَا شِئْتَ ، وَ تَنْزِلُ إِذَا شِئْتَ ، وَ تَسِیرُ کَیْفَ شِئْتَ ، وَ إِنْ(9) أَحْبَبْتَ أَنْ یَکُونَ یَحْیَی بْنُ هَرْثَمَةَ مَوْلَی أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ وَ مَنْ مَعَهُ مِنَ الْجُنْدِ مُشَیِّعِینَ لَکَ ، یَرْحَلُونَ(10) بِرَحِیلِکَ(11) ، وَ یَسِیرُونَ بِسَیْرِکَ ، فَالاْءَمْرُ(12) فِی ذلِکَ إِلَیْکَ حَتّی تُوَافِیَ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ ، فَمَا أَحَدٌ مِنْ إِخْوَتِهِ وَ وُلْدِهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ خَاصَّتِهِ أَلْطَفَ مِنْهُ مَنْزِلَةً ، وَ لاَ أَحْمَدَ(13) لَهُ أُثْرَةً(14) ، وَ لاَ هُوَ لَهُمْ أَنْظَرَ ، وَ عَلَیْهِمْ أَشْفَقَ ، وَ بِهِمْ أَبَرَّ ، وَ إِلَیْهِمْ أَسْکَنَ مِنْهُ إِلَیْکَ(15) إِنْ 502/1
شَاءَ اللّهُ تَعَالی ، وَ السَّ-لاَمُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَکَاتُهُ . وَ کَتَبَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ الْعَبَّاسِ(16) ، وَ صَلَّی اللّهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ .(17)
8. الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَسَنِ الْحَسَنِیُّ(18) ، قَالَ : حَدَّثَنِی أَبُو الطَّیِّبِ الْمُثَنّی یَعْقُوبُ بْنُ یَاسِرٍ ، قَالَ : کَانَ الْمُتَوَکِّلُ یَقُولُ : وَیْحَکُمْ ، قَدْ أَعْیَانِی(19) أَمْرُ ابْنِ الرِّضَا ، أَبی(20) أَنْ یَشْرَبَ مَعِی ، أَوْ(21) یُنَادِمَنِی(22) ، أَوْ أَجِدَ مِنْهُ فُرْصَةً فِی(23) هذَا(24) .
ص: 474
و امير المؤمنين منصب او را به محمد بن فضل واگذارد و به او فرمان داد: تو را گرامى دارد و احترام كند و به دستور تو و نظر تو كار كند با رعايت تقرب به خدا و تقرب به امير المؤمنين.
امير المؤمنين به تو مشتاق است و مى خواهد با تو تجديد عهد كند و تو را ببيند و اگر براى ديدار او و اقامت در كنار او تا هر زمانى كه به خواهى شادى، خودت و هر كه را بخواهى از خاندان و وابستگان و خدمتكاران و اطرافيانت با مهلت و آرامش حركت مى كنيد، هر وقت بخواهيد بار ميزنيد و هر وقت بخواهيد بار به زمين مى گذاريد و هر طور بخواهيد راه طى مى كنيد و اگر دوست داريد يحيى بن هرثمه وابسته امير المؤمنين هم با قشونى كه دارد در خدمت شما باشند و با شما هم سفرى كنند و بدرقه شما باشند و هر جا بار زنيد، بار زنند و هر طور راه برويد، راه بروند و در فرمان شما باشند تا به حضور امير المؤمنين برسيد. زيرا هيچ كدام از برادرانش و فرزندانش و خاندانش منزلتى پرمهرتر و مقام خانوادگى ارجمندترى نزد او از تو ندارد و او نسبت به آنان شما را از همه بيشتر منظور دارد و به شما مهربان تر و خوش رفتارتر و آسوده خاطرتر است از همه آنها ان شاء الله تعالى و السلام عليك و رحمة الله و بركاته، نگارش ابراهيم بن عباس و صلّى الله على محمد و آله و سلم.
8- از يعقوب بن ياسر كه گفت: متوكل هميشه مى گفت:
واى بر شما، كار ابن الرضا مرا درمانده و بيچاره كرد، از مَى خوارى با من رو گردان است و از همنشينى من گريزان است و به من هيچ فرصتى در اين كارها نداده، به او گفتند: اگر از خود او مقصودت را به دست نمى آورى، اين برادرش موسى است كه غرق بازى و قرين
ص: 475
فَقَالُوا لَهُ : فَإِنْ لَمْ تَجِدْ مِنْهُ(1) فَهذَا أَخُوهُ مُوسی(2) قَصَّافٌ(3) عَزَّافٌ(4) ، یَأْکُلُ وَ یَشْرَبُ وَ یَتَعَشَّقُ ، قَالَ(5) : ابْعَثُوا(6) إِلَیْهِ ، فَجِیئُوا(7) بِهِ حَتّی نُمَوِّهَ(8) بِهِ عَلَی النَّاسِ ، وَ نَقُولَ : ابْنُ الرِّضَا .
فَکَتَبَ إِلَیْهِ ، وَ أُشْخِصَ مُکَرَّماً ، وَ تَلَقَّاهُ(9) جَمِیعُ بَنِی هَاشِمٍ وَ الْقُوَّادُ وَ النَّاسُ عَلی أَنَّهُ(10) إِذَا وَافی أَقْطَعَهُ قَطِیعَةً(11) ، وَ بَنی لَهُ فِیهَا ، وَ حَوَّلَ الْخَمَّارِینَ وَ الْقِیَانَ(12) إِلَیْهِ ، وَ وَصَلَهُ وَ بَرَّهُ ، وَ جَعَلَ لَهُ مَنْزِلاً سَرِیّاً(13) حَتّی یَزُورَهُ هُوَ(14) فِیهِ .
فَلَمَّا وَافی مُوسی تَلَقَّاهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فِی قَنْطَرَةِ وَصِیفٍ - وَ هُوَ مَوْضِعٌ یُتَلَقّی(15) فِیهِ الْقَادِمُونَ - فَسَلَّمَ عَلَیْهِ ، وَ وَفَّاهُ(16) حَقَّهُ ، ثُمَّ قَالَ لَهُ(17) : «إِنَّ هذَا الرَّجُلَ قَدْ أَحْضَرَکَ لِیَهْتِکَکَ(18) ، وَ یَضَعَ مِنْکَ ، فَ-لاَ تُقِرَّ لَهُ(19) أَنَّکَ شَرِبْتَ نَبِیذاً قَطُّ» .
فَقَالَ(20) لَهُ مُوسی : فَإِذَا(21) کَانَ دَعَانِی لِهذَا ، فَمَا حِیلَتِی ؟ قَالَ : «فَ-لاَ تَضَعْ(22) مِنْ
قَدْرِکَ ، وَ لاَ تَفْعَلْ ؛ فَإِنَّمَا أَرَادَ هَتْکَکَ» . فَأَبی عَلَیْهِ ، فَکَرَّرَ عَلَیْهِ(23) ، فَلَمَّا رَأی أَنَّهُ لاَ یُجِیبُ ، قَالَ(24) : «أَمَا إِنَّ هذَا مَجْلِسٌ لاَ تُجْمَعُ(25) أَنْتَ وَ هُوَ عَلَیْهِ أَبَداً». فَأَقَامَ(26) ثَ-لاَثَ سِنِینَ یُبَکِّرُ(27) کُلَّ یَوْمٍ ، فَیُقَالُ(28) لَهُ(29) : قَدْ تَشَاغَلَ الْیَوْمَ ، فَرُحْ ، فَیَرُوحُ ، فَیُقَالُ : قَدْ سَکِرَ(30) ، فَبَکِّرْ ، فَیُبَکِّرُ ، فَیُقَالُ : شَرِبَ(31) دَوَاءً ، فَمَا زَالَ عَلی هذَا(32) ثَ-لاَثَ سِنِینَ حَتّی قُتِلَ الْمُتَوَکِّلُ ، وَ لَمْ یَجْتَمِعْ مَعَهُ عَلَیْهِ .(33)
9. بَعْضُ أَصْحَابِنَا ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ، قَالَ : أَخْبَرَنِی زَیْدُ بْنُ
ص: 476
ملاهى است، مى خورد و مى نوشد و عشق مى ورزد، گفت:
بفرستيد و او را بياوريد تا او را در برابر مردم به جاى ابن الرضا نمايش دهم. به او نوشت و او را با احترام تمام به سامره آورد و همه رجال بنى هاشم و افسران و مردم به استقبال او رفتند و با او شرط شده بود كه چون به سامره آيد، زمينهائى به او واگذارد و خانه اى در آن برايش بسازد و مى فروشان و كنيزان رامشگر را نزد او گرد آورد و با وصله و احسان كند و دستگاهى براى او فراهم سازد كه متوكل خودش در آنجا به ديدار او رود.
چون موسى به سامره رسيد، ابو الحسن (علیه السّلام) در سر جسر وصيف كه واردين را استقبال مى كردند به استقبال او رفت و او را ديدار كرد و بر او سلام داد و حق او را ادا كرد و سپس به او گفت:
اين مرد تو را خواسته تا آبرويت را بريزد و تو را زبون كند، مبادا نزد او اعتراف كنى كه هرگز نبيذ (شراب خرما) چشيدى.
موسى در پاسخ حضرت گفت: اگر براى اين كار مرا خواسته چاره اى ندارم؟ فرمود: قدر خود را مكاه و گرد اين كار مگرد، زيرا مى خواهد تو را بى آبرو كند، موسى از سخن امام سر بر تافت و آن حضرت به او اصرار كرد و چون ديد نمى پذيرد، فرمود: هلا تو با متوكل در چنين مجلسى هرگز گرد هم نيائيد و سه سال موسى در سامره ماند، هر روز بامداد به دربار متوكل مى رفت و به او مى گفتند: امروز كار دارد، برو، روز ديگر مى آمد، مى گفتند: امروز مست است، فردا بامداد بيا، چون بامداد فردا مى رفت مى گفتند:
امروز دوا خورده است و سه سال به همين منوال گذرانيد تا متوكل كشته شد و او را با وى انجمنى فراهم نشد.
9- زيد بن على بن حسين بن زيد گويد: من بيمار شدم
ص: 477
عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ(1) ، قَالَ :
مَرِضْتُ ، فَدَخَلَ الطَّبِیبُ عَلَیَّ لَیْلاً ، فَوَصَفَ(2) لِی دَوَاءً بِلَیْلٍ(3) آخُذُهُ(4) کَذَا وَ کَذَا یَوْماً ، فَلَمْ یُمْکِنِّی ، فَلَمْ یَخْرُجِ(5) الطَّبِیبُ مِنَ الْبَابِ حَتّی وَرَدَ عَلَیَّ نَصْرٌ بِقَارُورَةٍ(6) فِیهَا ذلِکَ الدَّوَاءُ بِعَیْنِهِ ، فَقَالَ لِی : أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام یُقْرِئُکَ السَّ-لاَمَ ، وَ یَقُولُ لَکَ(7) : «خُذْ هذَا الدَّوَاءَ کَذَا وَ کَذَا یَوْماً». فَأَخَذْتُهُ ، فَشَرِبْتُهُ ، فَبَرَأْتُ .
قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ : قَالَ لِی زَیْدُ بْنُ عَلِیٍّ : یَأْبَی الطَّاعِنُ(8) ، أَیْنَ الْغُ-لاَةُ عَنْ هذَا الْحَدِیثِ(9) ؟ (10)
بَابُ(11) مَوْلِدِ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهماالسلام
وُلِدَ علیه السلام (12) فِی شَهْرِ رَمَضَانَ - وَ فِی نُسْخَةٍ أُخْری : فِی شَهْرِ(13) رَبِیعٍ الاْآخِرِ - سَنَةَ اثْنَتَیْنِ وَ ثَ-لاَثِینَ وَ مِائَتَیْنِ ؛ وَ قُبِضَ علیه السلام یَوْمَ الْجُمُعَةِ لِثَمَانِ لَیَالٍ خَلَوْنَ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الاْءَوَّلِ(14) سَنَةَ سِتِّینَ وَ مِائَتَیْنِ وَ هُوَ ابْنُ ثَمَانٍ وَ عِشْرِینَ سَنَةً ، وَ دُفِنَ فِی دَارِهِ فِی الْبَیْتِ الَّذِی دُفِنَ فِیهِ أَبُوهُ بِسُرَّ مَنْ رَأی ؛ وَ أُمُّهُ أُمُّ وَلَدٍ یُقَالُ لَهَا : حُدَیْثُ(15) .(16)
1. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی وَ غَیْرُهُمَا ، قَالُوا : کَانَ أَحْمَدُ بْنُ عُبَیْدِ اللّهِ بْنِ خَاقَانَ عَلَی الضِّیَاعِ(17) وَ الْخَرَاجِ(18) بِقُمَّ ، فَجَری فِی مَجْلِسِهِ یَوْماً ذِکْرُ الْعَلَوِیَّةِ وَ مَذَاهِبِهِمْ(19) ، وَ کَانَ شَدِیدَ
ص: 478
و پزشكى شبانه به بالينم آمد و دوائى براى من نسخه كرد، در همان شب كه تا چند روز بخورم و براى من ممكن نشد، هنوز آن پزشك از در خانه بيرون نرفته بود كه نصر (خادم امام دهم) يك شيشه از همان دواء را براى من آورد و به من گفت: ابو الحسن (علیه السّلام) به تو سلام مى رساند و مى فرمايد: از اين دوا تا چندين روز بخور، من آن را گرفتم و نوشيدم و خوب شدم. محمد بن على (راوى حديث) گويد كه: زيد بن على به من گفت: منكران امام از پذيرفتن اين حديث سر باز زنند، كجايند غُلات در زمينه اين گونه حديث؟
امام حسن عسكرى (علیه السّلام) در ماه رمضان (و در نسخه ديگرى است كه در ماه ربيع الآخر) سال 232 متولد شده و روز جمعه هشتم ماه ربيع الاول سال 260 كه 28 سال داشته، وفات كرده است و در خانه همان خانه اى كه در سر من رأى پدرش در آن به خاك رفته بود دفن شده و مادرش ام ولدى است كه به او حديث مى گفتند (و گفته شد: سوسن).
1- حسين بن محمد اشعرى و محمد بن يحيى و ديگران گفته اند: احمد بن عبيد الله بن خاقان بر املاك و خراج قم گماشته بود، روزى در مجلس وى سخن از علويان و مذاهب آنها به ميان آمد، او مردى بود سخت دشمن خاندان پيغمبر، و با اين حال گفت:
ص: 479
النَّصْبِ(1) ، فَقَالَ(2) : مَا رَأَیْتُ وَ لاَ عَرَفْتُ بِسُرَّ مَنْ رَأی رَجُلاً(3) مِنَ الْعَلَوِیَّةِ مِثْلَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الرِّضَا فِی هَدْیِهِ(4) وَ سُکُونِهِ(5) وَ عَفَافِهِ(6) وَ نُبْلِهِ(7) وَ کَرَمِهِ(8) عِنْدَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ بَنِی هَاشِمٍ(9) وَ تَقْدِیمِهِمْ إِیَّاهُ عَلی ذَوِی السِّنِّ(10) مِنْهُمْ وَ الْخَطَرِ(11) ، وَ(12) کَذلِکَ(13) الْقُوَّادِ وَ الْوُزَرَاءِ وَ عَامَّةِ النَّاسِ ؛ فَإِنِّی(14) کُنْتُ یَوْماً قَائِماً عَلی رَأْسِ أَبِی وَ هُوَ یَوْمُ مَجْلِسِهِ لِلنَّاسِ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ(15) حُجَّابُهُ، فَقَالُوا(16) : أَبُو مُحَمَّدِ بْنُ الرِّضَا بِالْبَابِ ، فَقَالَ(17) بِصَوْتٍ عَالٍ : ائْذَنُوا لَهُ ، فَتَعَجَّبْتُ مِمَّا سَمِعْتُ مِنْهُمْ أَنَّهُمْ جَسَرُوا یُکَنُّونَ رَجُلاً عَلی أَبِی بِحَضْرَتِهِ ، وَ لَمْ یُکَنَّ(18) عِنْدَهُ إِلاَّ خَلِیفَةٌ ، أَوْ وَلِیُّ عَهْدٍ ، أَوْ(19) مَنْ أَمَرَ السُّلْطَانُ أَنْ(20) یُکَنّی ، فَدَخَلَ رَجُلٌ أَسْمَرُ(21) ، حَسَنُ الْقَامَةِ ، جَمِیلُ الْوَجْهِ ، جَیِّدُ الْبَدَنِ ، حَدَثُ(22) السِّنِّ ، لَهُ جَ-لاَلَةٌ وَ هَیْبَةٌ(23) ، فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ أَبِی ، قَامَ یَمْشِی(24) إِلَیْهِ خُطًی ، وَ لاَ أَعْلَمُهُ فَعَلَ هذَا بِأَحَدٍ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ الْقُوَّادِ ، فَلَمَّا دَنَا مِنْهُ عَانَقَهُ ، وَ قَبَّلَ وَجْهَهُ وَ صَدْرَهُ ، وَ أَخَذَ بِیَدِهِ ، وَ أَجْلَسَهُ عَلی مُصَلاَّهُ الَّذِی کَانَ عَلَیْهِ ، وَ جَلَسَ إِلی جَنْبِهِ مُقْبِلاً عَلَیْهِ بِوَجْهِهِ ، وَ جَعَلَ یُکَلِّمُهُ ، وَ یَفْدِیهِ بِنَفْسِهِ ، وَ أَنَا مُتَعَجِّبٌ مِمَّا أَری مِنْهُ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ(25) الْحَاجِبُ ، فَقَالَ : الْمُوَفَّقُ(26) قَدْ جَاءَ - وَ کَانَ الْمُوَفَّقُ إِذَا دَخَلَ عَلی أَبِی تَقَدَّمَ(27) حُجَّابُهُ وَ خَاصَّةُ قُوَّادِهِ - فَقَامُوا بَیْنَ مَجْلِسِ أَبِی وَ بَیْنَ بَابِ الدَّارِ سِمَاطَیْنِ(28) إِلی أَنْ یَدْخُلَ وَ(29) یَخْرُجَ ، فَلَمْ یَزَلْ أَبِی مُقْبِلاً عَلی أَبِی مُحَمَّدٍ یُحَدِّثُهُ
حَتّی نَظَرَ إِلی غِلْمَانِ الْخَاصَّةِ(30) ، فَقَالَ حِینَئِذٍ(31) :
ص: 480
من در سر من رأى مردى از علويان را چون حسن بن على بن محمد ابن الرضا نديدم و نشناختم از روش و آرامش و پارسائى و بزرگوارى و ارجمندى او در نزد خاندانش و همه بنى هاشم و مقدّم شمردن او بر پير مردان و بزرگان خود و هم بر افسران و وزيران و عموم مردم، من يك روز بالاى سر پدرم ايستاده بودم و آن روزى بود كه براى پذيرفتن مردم مى نشست، به ناگاه دربانان او آمدند و گفتند ابو محمد ابن الرضا بر در خانه است با آواز بلند فرياد كرد به او اجازه ورود بدهيد.
من از آنها در شگفت شدم كه دليرى كردند و مردى را در نزد پدرم با كنيه نام بردند، با اين كه در نزد او تنها خليفه يا وليّ عهد يا كسى كه از طرف خليفه دستور بود به كنيه نام برده مى شد، مردى گندمگون خوش اندام، زيبا رو، خوش پيكر و تازه جوان در آمد و جلال و هيبتى داشت، تا نگاه پدرم به او افتاد برخاست و چند گامى جلو او رفت و من نديده بودم كه با كسى از بنى هاشم و افسران، چنين كند و چون به او نزديك شد، او را در آغوش گرفت و روى و سينه اش را بوسيد و دستش را گرفت و او را بر مسند خود نشانيد و پهلوى او نشست و رو به او كرد و با سخن پرداخت و خود را قربان او مى كرد و من از رفتار پدرم با او شگفت بودم كه دربان آمد و گفت: موفق (برادرِ معتمد، خليفه و رئيس ستاد او) آمده و شيوه موفق اين بود كه چون نزد پدرم آمد، دربانان و افسران مخصوص، پيشتر مى آمدند و از مجلس پدرم تا در خانه صف مى بستند تا او مى آمد و مى رفت و پدرم پيوسته رو به ابى محمد داشت، با او گفتگو مى كرد تا نگاهش به غلامان مخصوص موفق افتاد، آن گاه به او گفت: خدا مرا قربانت كند اكنون، هر گاه ميل
ص: 481
إِذَا شِئْتَ جَعَلَنِیَ اللّهُ فِدَاکَ(1) ، ثُمَّ قَالَ لِحُجَّابِهِ : خُذُوا بِهِ خَلْفَ السِّمَاطَیْنِ حَتّی(2) لاَ یَرَاهُ هذَا - یَعْنِی الْمُوَفَّقَ - فَقَامَ وَ قَامَ أَبِی ، وَ عَانَقَهُ(3) ، وَ مَضی .
فَقُلْتُ لِحُجَّابِ أَبِی وَ غِلْمَانِهِ : وَیْلَکُمْ ، مَنْ هذَا الَّذِی کَنَّیْتُمُوهُ عَلی(4) أَبِی ، وَ فَعَلَ بِهِ أَبِی هذَا الْفِعْلَ ؟ فَقَالُوا : هذَا عَلَوِیٌّ یُقَالُ لَهُ : الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ یُعْرَفُ بِابْنِ الرِّضَا ، فَازْدَدْتُ تَعَجُّباً(5) ، وَ لَمْ أَزَلْ یَوْمِی ذلِکَ قَلِقاً(6) مُتَفَکِّراً(7) فِی أَمْرِهِ وَ أَمْرِ أَبِی ، وَ مَا رَأَیْتُ فِیهِ(8) حَتّی کَانَ اللَّیْلُ ، وَ کَانَتْ(9) عَادَتُهُ أَنْ یُصَلِّیَ الْعَتَمَةَ(10) ، ثُمَّ یَجْلِسَ ، فَیَنْظُرَ فِیمَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ مِنَ الْمُوءَامَرَاتِ(11) وَ مَا یَرْفَعُهُ(12) إِلَی السُّلْطَانِ .
فَلَمَّا(13) صَلّی وَ جَلَسَ ، جِئْتُ ، فَجَلَسْتُ(14) بَیْنَ یَدَیْهِ وَ لَیْسَ عِنْدَهُ أَحَدٌ ، فَقَالَ لِی(15) : یَا أَحْمَدُ ، لَکَ(16) حَاجَةٌ ؟ قُلْتُ(17) : نَعَمْ یَا أَبَهْ ، فَإِنْ أَذِنْتَ لِی(18) سَأَلْتُکَ عَنْهَا ، فَقَالَ(19) : قَدْ أَذِنْتُ لَکَ(20) یَا بُنَیَّ ، فَقُلْ(21) مَا أَحْبَبْتَ(22) ، قُلْتُ : یَا أَبَهْ ، مَنِ الرَّجُلُ الَّذِی رَأَیْتُکَ بِالْغَدَاةِ فَعَلْتَ بِهِ مَا فَعَلْتَ مِنَ الاْءِجْ-لاَلِ وَ الْکَرَامَةِ وَ التَّبْجِیلِ ، وَ فَدَیْتَهُ بِنَفْسِکَ
وَ أَبَوَیْکَ ؟
فَقَالَ : یَا بُنَیَّ ، ذَاکَ(23) إِمَامُ الرَّافِضَةِ ، ذَاکَ(24) الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الْمَعْرُوفُ بِابْنِ الرِّضَا .
فَسَکَتَ سَاعَةً(25) ، ثُمَّ قَالَ : یَا بُنَیَّ ، لَوْ زَالَتِ الاْءِمَامَةُ عَنْ خُلَفَاءِ(26) بَنِی الْعَبَّاسِ ، مَا اسْتَحَقَّهَا أَحَدٌ(27) مِنْ بَنِی هَاشِمٍ غَیْرُ هذَا ، وَ إِنَّ هذَا لَیَسْتَحِقُّهَا(28) فِی فَضْلِهِ(29) وَ عَفَافِهِ وَ هَدْیِهِ(30) وَ صِیَانَتِهِ وَ زُهْدِهِ وَ عِبَادَتِهِ وَ جَمِیلِ أَخْ-لاَقِهِ وَ صَ-لاَحِهِ ، وَ لَوْ رَأَیْتَ أَبَاهُ رَأَیْتَ رَجُلاً
ص: 482
داشته باشيد، و به غلامان خود گفت: او را از پشت دو صف ببريد كه اين (يعنى موفق) او را نبيند. برخاست و پدرم هم برخاست، او را در آغوش گرفت و او رفت، من به دربانان و غلامان پدرم گفتم:
واى بر شما، اين چه كسى بود كه نزد پدرم او را با كنيه نام برديد و او هم به او چنين رفتار كرد؟
در پاسخ گفتند: اين يك علوى است كه او را حسين بن على گويند و به ابن الرضا معروف است و شگفت من بر افزود و هميشه آن روز را گرفته و انديشناك بودم در كار او و كار پدرم و آنچه در باره او ديده بودم تا شب رسيد، شيوه پدرم اين بود كه نماز عشاء را مى خواند و مى نشست به انتظار مشورت هاى مورد نياز شب و آنچه بايد به خليفه گزارش دهد.
چون نمازش را خواند و نشست، من آمدم بر او سلام كردم و برابرش نشستم و كسى نزد او نبود، به من گفت: احمد، كارى دارى؟ گفتم: آرى پدر جان، اگر اجازه مى دهى از آن بپرسم، گفت: من به تو اجازه دادم فرزند جانم، هر چه خواهى بگو.
گفتم: پدر جان اين مردى كه امروز بامداد ديدم، با او آن رفتار پر از اجلال و احترام و تعظيم را كردى و قربان او مى رفتى و پدر و مادرت را قربان او مى كردى چه كس بود؟
اى پسر جانم، اين امام رافضيان است، اين حسن بن على معروف به ابن الرضا است و ساعتى خاموش شد و سپس گفت: اى پسر جانم، اگر امامت از خلفاء بنى عباس برود، هيچ كس از بنى هاشم جز اين مرد، شايسته و سزاوار آن نيست و اين مرد براى فضل و پارسائى و روش نيك و خوددارى و زهد و عبادت و اخلاق خوب و صلاح خود سزاوار آن است و اگر پدرش را ديده بودى،
ص: 483
جَزْلاً(1) نَبِیلاً فَاضِلاً .
فَازْدَدْتُ قَلَقاً وَ تَفَکُّراً وَ غَیْظاً عَلی أَبِی وَ مَا سَمِعْتُ مِنْهُ ، وَ اسْتَزَدْتُهُ(2) فِی فِعْلِهِ وَ قَوْلِهِ فِیهِ مَا قَالَ(3) ، فَلَمْ یَکُنْ لِی هِمَّةٌ(4) بَعْدَ ذلِکَ إِلاَّ السُّوءَالُ(5) عَنْ خَبَرِهِ ، وَ الْبَحْثُ عَنْ أَمْرِهِ ، فَمَا سَأَلْتُ أَحَداً مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ الْقُوَّادِ وَ الْکُتَّابِ وَ الْقُضَاةِ وَ الْفُقَهَاءِ وَ سَائِرِ النَّاسِ إِلاَّ وَجَدْتُهُ عِنْدَهُ فِی غَایَةِ الاْءِجْ-لاَلِ وَ الاْءِعْظَامِ وَ الْمَحَلِّ الرَّفِیعِ وَ الْقَوْلِ الْجَمِیلِ وَ التَّقَدُّمِ(6) لَهُ عَلی جَمِیعِ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ مَشَایِخِهِ ، فَعَظُمَ(7) قَدْرُهُ عِنْدِی ؛ إِذْ(8) لَمْ أَرَ لَهُ وَلِیّاً وَ لاَ عَدُوّاً إِلاَّ وَ هُوَ یُحْسِنُ الْقَوْلَ فِیهِ وَ الثَّنَاءَ عَلَیْهِ .
فَقَالَ لَهُ بَعْضُ مَنْ حَضَرَ مَجْلِسَهُ مِنَ الاْءَشْعَرِیِّینَ : یَا أَبَا بَکْرٍ(9) ، فَمَا خَبَرُ أَخِیهِ جَعْفَرٍ(10) ؟ فَقَالَ(11) : وَ(12) مَنْ جَعْفَرٌ فَتَسْأَلَ(13) عَنْ خَبَرِهِ ، أَوْ(14) یُقْرَنَ(15) بِالْحَسَنِ ؟ جَعْفَرٌ مُعْلِنُ الْفِسْقِ(16) ، فَاجِرٌ ، مَاجِنٌ(17) ، شِرِّیبٌ لِلْخُمُورِ(18) ، أَقَلُّ مَنْ رَأَیْتُهُ مِنَ الرِّجَالِ ، وَ أَهْتَکُهُمْ لِنَفْسِهِ ، خَفِیفٌ ، قَلِیلٌ فِی نَفْسِهِ ، وَ(19) لَقَدْ وَرَدَ(20) عَلَی السُّلْطَانِ وَ أَصْحَابِهِ فِی وَقْتِ وَفَاةِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ مَا(21) تَعَجَّبْتُ مِنْهُ ، وَ مَا ظَنَنْتُ أَنَّهُ یَکُونُ ، وَ ذلِکَ أَنَّهُ لَمَّا اعْتَلَّ ، بَعَثَ إِلی أَبِی أَنَّ ابْنَ الرِّضَا قَدِ اعْتَلَّ ، فَرَکِبَ مِنْ سَاعَتِهِ ، فَبَادَرَ(22) إِلی دَارِ الْخِ-لاَفَةِ ، ثُمَّ رَجَعَ مُسْتَعْجِلاً وَ مَعَهُ خَمْسَةٌ(23) مِنْ خَدَمِ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ کُلُّهُمْ مِنْ ثِقَاتِهِ وَ خَاصَّتِهِ ، فِیهِمْ نِحْرِیرٌ(24) ، فَأَمَرَهُمْ(25) بِلُزُومِ دَارِ الْحَسَنِ وَ تَعَرُّفِ خَبَرِهِ وَ حَالِهِ ، وَ بَعَثَ إِلی نَفَرٍ مِنَ الْمُتَطَبِّبِینَ(26) ، فَأَمَرَهُمْ بِالاِخْتِ-لاَفِ إِلَیْهِ(27)
ص: 484
مردى بود دريا دل و خردمند و اصيل و راد و با فضل.
من از بيان پدرم، دل تنگ تر و انديشناك تر شدم و خشمم بر پدرم افزوده شد و بر آنچه از او باز شنيدم و از كردار و گفتارش در باره او فهميدم و پس از اين هدفى نداشتم جز پرسش از اخبار او و كاوش در كار او و از هر كدام از بنى هاشم و افسران و نويسندگان و قضات و فقهاء و مردم ديگر پرسش كردم در نزد همه مردم در نهايت اجلال و اعظام و محل رفيع و قول جميل بود و او را بر همه خاندانش و بر مشايخ مقدم مى داشتند و او در نظرم بزرگوار آمد، چون از هيچ دوست و دشمنى در باره او جز از تمجيد و ستايش نشنيدم، و يكى از اشعريين قم كه حاضر مجلس او بود به او گفت:
اى ابا بكر، خبر برادرش جعفر چه بود؟
در پاسخ گفت: جعفر كيست كه از او خبر بپرسند و او را قرين حسن سازند؟ جعفر آشكارا مرتكب فسق مى شد و هرزه و لا ابالى و مى خوار بود و كوچكترين مردى بود كه ديدم و بى آبروتر در نزد خود از همه كس، سبك بود و خود باخته.
بر خليفه و يارانش هنگام وفات حسن بن على حادثه اى رخ داد كه من از آن در شگفت شدم و گمان نداشتم چنين شود براى اين كه چون امام بيمار شد، خليفه نزد پدرم فرستاد كه ابن الرضا بيمار شده و پدرم همان ساعت سوار شد و به دار الخلافه شتافت و شتابانه برگشت و پنج تن از خادمان امير المؤمنين با خود داشت كه همه مورد وثوق بودند و از خواص به شمار مى رفتند و نحرير در ميان آنها بود (كه از خواص خادمان خليفه بود) و به آنها دستور داد در خانه حسن بمانند و خبر و حال او را خوب بفهمند و فرستاد نزد چند تن پزشك كه نزد او رفت و آمد كنند و هر بام و شام او را معاينه
ص: 485
وَ تَعَاهُدِهِ(1) صَبَاحاً وَ مَسَاءً .
فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ ذلِکَ بِیَوْمَیْنِ أَوْ ثَ-لاَثَةٍ ، أُخْبِرَ أَنَّهُ قَدْ ضَعُفَ ، فَأَمَرَ الْمُتَطَبِّبِینَ بِلُزُومِ دَارِهِ ، وَ بَعَثَ إِلی قَاضِی الْقُضَاةِ ، فَأَحْضَرَهُ مَجْلِسَهُ ، وَ أَمَرَهُ أَنْ یَخْتَارَ مِنْ أَصْحَابِهِ(2) عَشَرَةً مِمَّنْ یُوثَقُ بِهِ(3) فِی دِینِهِ وَ أَمَانَتِهِ وَ وَرَعِهِ(4) ، فَأَحْضَرَهُمْ(5) ، فَبَعَثَ بِهِمْ(6) إِلی دَارِ الْحَسَنِ ، وَ أَمَرَهُمْ بِلُزُومِهِ لَیْلاً وَ نَهَاراً ، فَلَمْ یَزَالُوا هُنَاکَ حَتّی تُوُفِّیَ علیه السلام (7) ، فَصَارَتْ(8) سُرَّ مَنْ رَأی ضَجَّةً(9) وَاحِدَةً ، وَ بَعَثَ السُّلْطَانُ إِلی دَارِهِ مَنْ فَتَّشَهَا ، وَ فَتَّشَ حُجَرَهَا ، وَ خَتَمَ عَلی جَمِیعِ مَا فِیهَا ، وَ طَلَبُوا أَثَرَ(10) وَلَدِهِ ، وَ جَاوءُوا بِنِسَاءٍ یَعْرِفْنَ الْحَمْلَ ، فَدَخَلْنَ إِلی(11) جَوَارِیهِ یَنْظُرْنَ إِلَیْهِنَّ ، فَذَکَرَ(12) بَعْضُهُنَّ أَنَّ هُنَاکَ جَارِیَةً بِهَا حَمْلٌ(13) ، فَجُعِلَتْ فِی حُجْرَةٍ ، وَ وُکِّلَ بِهَا نِحْرِیرٌ الْخَادِمُ وَ أَصْحَابُهُ وَ نِسْوَةٌ مَعَهُمْ .
ثُمَّ أَخَذُوا بَعْدَ ذلِکَ فِی تَهْیِئَتِهِ(14) ، وَ عُطِّلَتِ الاْءَسْوَاقُ ، وَ رَکِبَتْ(15) بَنُو هَاشِمٍ وَ الْقُوَّادُ
وَ أَبِی(16) وَ سَائِرُ النَّاسِ إِلی جَنَازَتِهِ ، فَکَانَتْ سُرَّ مَنْ رَأی یَوْمَئِذٍ شَبِیهاً بِالْقِیَامَةِ ، فَلَمَّا فَرَغُوا مِنْ تَهْیِئَتِهِ ، بَعَثَ السُّلْطَانُ إِلی أَبِی عِیسی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ ، فَأَمَرَهُ(17) بِالصَّ-لاَةِ عَلَیْهِ ، فَلَمَّا وُضِعَتِ الْجَنَازَةُ لِلصَّ-لاَةِ عَلَیْهِ ، دَنَا أَبُو عِیسَی مِنْهُ ، فَکَشَفَ عَنْ وَجْهِهِ ، فَعَرَضَهُ عَلی بَنِی هَاشِمٍ مِنَ الْعَلَوِیَّةِ وَ الْعَبَّاسِیَّةِ وَ الْقُوَّادِ وَ الْکُتَّابِ(18) وَ الْقُضَاةِ وَ الْمُعَدَّلِینَ ، وَ قَالَ(19) : هذَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الرِّضَا مَاتَ حَتْفَ(20) أَنْفِهِ عَلی فِرَاشِهِ ، حَضَرَهُ(21) مَنْ حَضَرَهُ(22) مِنْ خَدَمِ(23) أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ وَ ثِقَاتِهِ فُ-لاَنٌ وَ فُ-لاَنٌ ، وَ مِنَ الْقُضَاةِ فُ-لاَنٌ وَ فُ-لاَنٌ ، وَ مِنَ الْمُتَطَبِّبِینَ فُ-لاَنٌ وَ فُ-لاَنٌ ، ثُمَّ
ص: 486
كنند. و چون دو سه روز گذشت، خبر آوردند كه ناتوان شده و دستور به پزشكان رسيد كه در خانه او بمانند و فرستاد قاضى القضات را احضار كرد و دستور داد ده تن از كسانى كه ميان اصحاب خود در دين و امانت و ورع به آنها وثوق دارد حاضر كند، آنها را حاضر كرد و همه را به خانه حسن فرستاد و دستور داد شبانه روز در آن بمانند و آنجا ماندند تا آن حضرت وفات كرد و شهر سر من رأى يك پارچه شيون و عزاء شد و خليفه فرستاد: خانه او را بازرسى كردند و اتاقها را بازديد نمودند و هر چه در آنها بود مهر كردند و دنبال پسر او گشت و زنانى كه آبستنى را مى فهميدند آوردند و كنيزان او را بازرسى كردند و يكى از آنها گفت: در يكى از كنيزان اثر حمل هست، او را در اطاقى زندانى كردند و نحرير خادم را با يارانش و چند تن زن بر او گماشتند.
بعد از آن به تجهيز امام پرداختند، و بازارها را بستند و بنى هاشم و افسران و پدرم به دنبال جنازه او سوار شدند و شهر سر من رأى در آن روز، رستاخيز شد و چون او را آماده كردند، خليفه، ابو عيسى پسر متوكل را فرستاد كه بر او نماز بخواند و چون جنازه را براى نماز به زمين نهادند، ابو عيسى نزديك او رفت و رويش را باز كرد و او را به بنى هاشم از علويان و عباسيان و افسران و دفتر داران و قاضيان و عدول، وانمود كرد و گفت: اين حسن بن على بن محمد بن الرضا است كه به مرگ خدائى در بستر خود مرده است و جمعى از خادمان امير المؤمنين و فلان و فلان از موثقين و قضات و فلان و فلان از پزشكها بر بالين او بودند.
سپس روى آن حضرت را پوشيد و دستور داد او را بردارند و از ميان خانه خودش او را برداشتند و در اطاقى كه پدرش در آن
ص: 487
غَطّی(1) وَجْهَهُ(2) ، وَ أَمَرَ بِحَمْلِهِ ، فَحُمِلَ مِنْ وَسَطِ دَارِهِ ، وَ دُفِنَ فِی الْبَیْتِ الَّذِی دُفِنَ فِیهِ أَبُوهُ .
فَلَمَّا دُفِنَ أَخَذَ السُّلْطَانُ وَ النَّاسُ فِی طَلَبِ وَلَدِهِ ، وَ کَثُرَ التَّفْتِیشُ فِی الْمَنَازِلِ وَ الدُّورِ ، وَ تَوَقَّفُوا عَنْ قِسْمَةِ مِیرَاثِهِ ، وَ لَمْ یَزَلِ الَّذِینَ وُکِّلُوا بِحِفْظِ الْجَارِیَةِ - الَّتِی تُوُهِّمَ عَلَیْهَا الْحَمْلُ - لاَزِمِینَ(3) حَتّی تَبَیَّنَ بُطْ-لاَنُ الْحَمْلِ ، فَلَمَّا بَطَلَ(4) الْحَمْلُ عَنْهُنَّ(5) قُسِمَ(6) مِیرَاثُهُ بَیْنَ أُمِّهِ وَ أَخِیهِ جَعْفَرٍ ، وَ ادَّعَتْ أُمُّهُ وَصِیَّتَهُ ، وَ ثَبَتَ ذلِکَ عِنْدَ الْقَاضِی ، وَ السُّلْطَانُ عَلی(7) ذلِکَ یَطْلُبُ أَثَرَ(8) وَلَدِهِ .
فَجَاءَ جَعْفَرٌ بَعْدَ ذلِکَ(9) إِلی أَبِی ، فَقَالَ : اجْعَلْ لِی مَرْتَبَةَ أَخِی وَ(10) أُوصِلَ إِلَیْکَ فِی کُلِّ سَنَةٍ عِشْرِینَ أَلْفَ دِینَارٍ ، فَزَبَرَهُ(11) أَبِی وَ أَسْمَعَهُ(12) ، وَ قَالَ لَهُ(13) : یَا أَحْمَقُ ، السُّلْطَانُ(14) 506/1
جَرَّدَ سَیْفَهُ(15) فِی الَّذِینَ زَعَمُوا أَنَّ أَبَاکَ وَ أَخَاکَ أَئِمَّةٌ(16) ؛ لِیَرُدَّهُمْ عَنْ ذلِکَ ، فَلَمْ یَتَهَیَّأْ(17) لَهُ ذلِکَ ، فَإِنْ کُنْتَ عِنْدَ شِیعَةِ أَبِیکَ وَ(18) أَخِیکَ إِمَاماً ، فَ-لاَ حَاجَةَ بِکَ إِلَی السُّلْطَانِ(19) یُرَتِّبُکَ(20) مَرَاتِبَهُمَا(21) ، وَ لاَ(22) غَیْرِ السُّلْطَانِ ، وَ إِنْ لَمْ تَکُنْ عِنْدَهُمْ بِهذِهِ الْمَنْزِلَةِ لَمْ تَنَلْهَا بِنَا .
وَاسْتَقَلَّهُ(23) أَبِی عِنْدَ ذلِکَ ، وَ اسْتَضْعَفَهُ ، وَ أَمَرَ أَنْ یُحْجَبَ عَنْهُ ، فَلَمْ یَأْذَنْ لَهُ فِی الدُّخُولِ عَلَیْهِ(24) حَتّی مَاتَ أَبِی وَ خَرَجْنَا وَ هُوَ عَلی تِلْکَ الْحَالِ(25) ، وَ السُّلْطَانُ یَطْلُبُ أَثَرَ وَلَدِ(26) الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام (27) .(28)
2. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ ، قَالَ :
کَتَبَ أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام إِلی أَبِی الْقَاسِمِ(29) إِسْحَاقَ بْنِ جَعْفَرٍ الزُّبَیْرِیِّ قَبْلَ مَوْتِ الْمُعْتَزِّ بِنَحْوِ(30)مِن
ص: 488
دفن بود به خاك سپردند و چون به خاك سپرده شد، خليفه و مردم در مقام بازرسى از پسر او بر آمدند و در خانه ها و اطاقها بسيار گردش و بازرسى شد و از تقسيم ارث او خوددارى شد و آنها هم كه بر آن كنيزى كه احتمال آبستنى داشت گماشته بودند، در كار خود بودند تا روشن شد كه حملى در كار نيست و چون روشن شد كه حملى در كار نيست، ارث او در ميان مادرش و برادرش جعفر تقسيم كردند و مادرش مدعى وصيت شد، و دعوى او نزد قاضى ثابت شد و خليفه بنا بر اين در جستجوى پسر او بود.
پس از اين جعفر نزد پدرم آمد و به او گفت: مقام برادرم را به من بدهيد و من هر سالى بيست هزار اشرفى به شما مى دهم، پدرم او را راند و به او بد گفت: و به او گفت: اى احمق، خليفه شمشير كشيده است بر آن كسانى كه معتقدند پدرت و برادرت امامند تا آنها را از اين عقيده برگرداند و براى او ممكن نشده است، اگر تو نزد شيعيان پدر و برادرت امام باشى نيازى به خليفه نداريد كه تو را به مرتبه آنها برساند و نه به غير خليفه و اگر نزد آنها اين مقام را نداشته باشى به وسيله ما آن را در نيابى و پدرم در اين موقع او را زبون شمرد و ناتوان دانست و دستور داد كه او را نزد وى راه ندهند و تا پدرم مُرد، اجازه ورود به او نداد و ما از سامره بيرون آمديم و او بر اين حال بود و هنوز هم خليفه دنبال اثر پسر حسن بن على در جستجو بود.
2- از محمد بن اسماعيل بن ابراهيم بن موسى بن جعفر (علیه السّلام) كه گفت: ابو محمد به ابى القاسم اسحق بن جعفر زبيرى بيست روز پيش از مرگ، معتز نوشت: در خانه خود بنشين تا هر چه بايد رخ
ص: 489
عِشْرِینَ یَوْماً : «الْزَمْ بَیْتَکَ حَتّی یَحْدُثَ الْحَادِثُ». فَلَمَّا قُتِلَ بُرَیْحَةُ(1) کَتَبَ إِلَیْهِ : قَدْ حَدَثَ الْحَادِثُ ، فَمَا تَأْمُرُنِی ؟ فَکَتَبَ(2) : «لَیْسَ هذَا الْحَادِثَ ، بَلِ(3) الْحَادِثُ الاْآخَرُ»، فَکَانَ مِنْ أَمْرِ(4) الْمُعْتَزِّ مَا کَانَ .
وَ عَنْهُ(5) ، قَالَ : کَتَبَ(6) علیه السلام إِلی رَجُلٍ آخَرَ : «یُقْتَلُ(7) ابْنُ مُحَمَّدِ بْنِ دَاوُدَ(8)
عَبْدُ اللّهِ» قَبْلَ(9) قَتْلِهِ بِعَشَرَةِ أَیَّامٍ ، فَلَمَّا کَانَ فِی(10) الْیَوْمِ الْعَاشِرِ ، قُتِلَ .(11)
3. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ(12) بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْمَعْرُوفِ بِابْنِ الْکُرْدِیِّ(13) ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ ، قَالَ :
ضَاقَ بِنَا الاْءَمْرُ ، فَقَالَ لِی أَبِیَ : امْضِ بِنَا حَتّی نَصِیرَ إِلی هذَا الرَّجُلِ - یَعْنِی أَبَا مُحَمَّدٍ - فَإِنَّهُ قَدْ وُصِفَ(14) عَنْهُ سَمَاحَةٌ(15) ، فَقُلْتُ : تَعْرِفُهُ ؟ فَقَالَ(16) : مَا أَعْرِفُهُ ، وَلاَ رَأَیْتُهُ قَطُّ ، قَالَ : فَقَصَدْنَاهُ ، فَقَالَ لِی أَبِی(17) - وَ هُوَ فِی طَرِیقِهِ - : مَا أَحْوَجَنَا إِلی أَنْ یَأْمُرَ لَنَا(18) بِخَمْسِمِائَةِ دِرْهَمٍ : مِائَتَا(19) دِرْهَمٍ لِلْکِسْوَةِ ، وَ مِائَتَا دِرْهَمٍ لِلدَّیْنِ(20) ، وَ مِائَةٌ(21) لِلنَّفَقَةِ! فَقُلْتُ(22) فِی نَفْسِی : لَیْتَهُ أَمَرَ لِی بِثَ-لاَثِمِائَةِ دِرْهَمٍ : مِائَةٌ أَشْتَرِی بِهَا حِمَاراً ، وَ مِائَةٌ لِلنَّفَقَةِ ، وَ مِائَةٌ لِلْکِسْوَةِ ، وَ أَخْرُجَ(23) إِلَی الْجَبَلِ(24) .
قَالَ: فَلَمَّا وَافَیْنَا الْبَابَ خَرَجَ إِلَیْنَا غُ-لاَمُهُ ، فَقَالَ : یَدْخُلُ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ وَ مُحَمَّدٌ
ابْنُهُ ، فَلَمَّا دَخَلْنَا عَلَیْهِ وَ سَلَّمْنَا(25) قَالَ لاِءَبِی :
ص: 490
دهد و چون بُرَيحه كشته شد به امام (علیه السّلام) نوشت كه حادثه اى رخ داد، اكنون چه مى فرمائيد؟ در پاسخ او نوشت: منظور اين حادثه، نبود، حادثه ديگرى است و كار معتز چنان شد كه شد.
و از هم او روايت شده كه آن حضرت به مرد ديگرى نوشت: ابن محمد بن داود به نام عبد الله كشته مى شود، اين نوشته 10 روز پيش از كشتن او بود و چون روز دهم شد، كشته شد.
3- از محمد بن على بن ابراهيم بن موسى بن جعفر (علیه السّلام) كه گفت: كار بر ما سخت شد، پدرم به من گفت: ما را نزد اين مرد يعنى ابا محمد (امام عسكرى ع) ببر زيرا از او جود و بخششى به گوش مى رسد، گفتم: او را مى شناسى؟ گفت: او را نمى شناسم و هرگز او را نديدم.
گويد: ما آهنگ آن حضرت كرديم و پدرم در ميان راه به من گفت: چه اندازه نيازمنديم كه پانصد درهم به ما بدهد، دويست درهم براى جامه و دويست درهم براى اداى بدهكارى و صد درهم براى هزينه زندگى، من هم با خود گفتم: كاش سيصد درهم براى من دستور مى داد تا با صد درهم الاغى مى خريدم و صد درهم را هزينه مى كردم و صد درهم هم براى جامه مصرف مى كردم و به كوهستان مى رفتم.
گويد: چون به در خانه رسيديم، غلام آن حضرت نزد ما بيرون شد و گفت: على بن ابراهيم و محمد پسرش وارد شوند و چون نزد او رفتم و بر او سلام داديم، به پدرم گفت: اى على، براى چه تا كنون از ما جدا بودى؟
در پاسخ گفت: اى آقاى من، شرم داشتم كه شما را به اين وضع ديدار كنم و چون از نزد او بيرون آمديم، غلام او آمد و به
ص: 491
«یَا عَلِیُّ ، مَا خَلَّفَکَ عَنَّا(1) إِلی هذَا الْوَقْتِ؟» فَقَالَ : یَا سَیِّدِی ، اسْتَحْیَیْتُ أَنْ أَلْقَاکَ عَلی هذِهِ الْحَالِ(2) ، فَلَمَّا خَرَجْنَا مِنْ عِنْدِهِ جَاءَنَا غُ-لاَمُهُ ، فَنَاوَلَ أَبِی صُرَّةً(3) ، فَقَالَ : هذِهِ خَمْسُمِائَةِ دِرْهَمٍ : مِائَتَانِ لِلْکِسْوَةِ ، وَ مِائَتَانِ لِلدَّیْنِ(4) ، وَ مِائَةٌ لِلنَّفَقَةِ ؛ وَ أَعْطَانِی صُرَّةً ، فَقَالَ(5) : هذِهِ ثَ-لاَثُمِائَةِ دِرْهَمٍ ، اجْعَلْ(6) مِائَةً فِی ثَمَنِ حِمَارٍ ، وَ مِائَةً لِلْکِسْوَةِ ، وَ مِائَةً لِلنَّفَقَةِ ، وَ لاَ تَخْرُجْ إِلَی الْجَبَلِ ، وَ صِرْ إِلی سُورَاءَ(7) ، فَصَارَ إِلی سُورَاءَ ، وَ تَزَوَّجَ بِامْرَأَةٍ(8) ، فَدَخْلُهُ(9) الْیَوْمَ أَلْفُ(10) دِینَارٍ ، وَ مَعَ هذَا یَقُولُ بِالْوَقْفِ(11) . فَقَالَ(12) مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ(13) : فَقُلْتُ لَهُ : وَیْحَکَ ، أَ تُرِیدُ أَمْراً(14) أَبْیَنَ مِنْ هذَا ؟
قَالَ : فَقَالَ : هذَا أَمْرٌ(15) قَدْ جَرَیْنَا عَلَیْهِ .(16)
4. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَبِی عَلِیٍّ(17) مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ ، قَالَ : حَدَّثَنِی أَحْمَدُ بْنُ الْحَارِثِ الْقَزْوِینِیُّ ، قَالَ : کُنْتُ مَعَ أَبِی بِسُرَّ مَنْ رَأی ، وَ کَانَ أَبِی یَتَعَاطَی الْبَیْطَرَةَ(18) فِی مَرْبِطِ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام ، قَالَ : وَ کَانَ عِنْدَ الْمُسْتَعِینِ بَغْلٌ لَمْ یُرَ مِثْلُهُ حُسْناً وَ کِبْراً ، وَ کَانَ یَمْنَعُ ظَهْرَهُ وَ اللِّجَامَ وَ السَّرْجَ(19) ، وَ قَدْ کَانَ جَمَعَ عَلَیْهِ الرَّاضَةَ(20) ، فَلَمْ یُمَکِّنْ(21) لَهُمْ حِیلَةٌ فِی رُکُوبِهِ ، قَالَ : فَقَالَ لَهُ(22) بَعْضُ نُدَمَائِهِ : یَا أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ ، أَ لاَ تَبْعَثُ إِلَی الْحَسَنِ ابْنِ الرِّضَا حَتّی یَجِیءَ ، فَإِمَّا أَنْ یَرْکَبَهُ ، وَ إِمَّا
ص: 492
پدرم كيسه اى داد و گفت: اين پانصد درهم است، 200 درهم براى جامه و 200 درهم براى بدهكارى و صد درهم براى هزينه و به من هم كيسه اى داد و گفت: اين سيصد درهم است، صد درهم آن را بهاى الاغى بده و صد درهم براى جامه و صد درهم براى هزينه زندگى و به كوهستان هم مرو، به سُوراء برو (سورى: شهرى در اطراف حله و محلى در بغداد) و به سورى رفت و در آن جا زنى گرفت و امروز هزار اشرفى در آمد دارد و با اين حال معتقد به وقف است (يعنى امامت به موسى كاظم ختم شده و آن حضرت: امام غائب قائم است).
محمد بن ابراهيم گويد: من به او گفتم: واى بر تو، دليلى روشنتر از اين مى خواهى؟ در پاسخ من گفت: اين امرى است كه ما بدان عادت كرديم و بر آن رفتيم (يعنى مسلك خانوادگى ما است).
4- احمد بن حارث قزوينى گفت: من با پدرم در سر من رأى بودم و پدرم در سر طويله ابى محمد (علیه السّلام) بيطارى مى كرد مستعين (عباسى) يك استرى داشت كه در بزرگى و زيبائى مانندش ديده نشده بود و از سوارى دادن و دهنه و زين سر مى تافت و همه رام كننده ها گرد او فراهم شده بودند و براى آنها چاره اى در سوار شدن آن استر دست نداده بود.
گويد: يكى از همنشينان او گفت: يا امير المؤمنين، نمى فرستى نزد حسن بن الرضا (علیه السّلام) تا بيايد و او را وادارى سوار آن شود يا سوار مى شود و رامش مى كند و يا اين استر او را مى كشد و از او راحت مى شوى، گويد: فرستاد نزد ابى محمد (علیه السّلام) و او را خواست و پدرم هم با آن حضرت رفت، پدرم گفت: چون امام (علیه السّلام) وارد خانه شد، من با او بودم، نگاهى بدان استر كرد كه صحن خانه ايستاده
ص: 493
أَنْ یَقْتُلَهُ ، فَتَسْتَرِیحَ مِنْهُ(1) .
قَالَ : فَبَعَثَ إِلی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام ، وَ مَضی مَعَهُ أَبِی ، فَقَالَ(2) أَبِی : لَمَّا(3) دَخَلَ أَبُو مُحَمَّدٍ الدَّارَ ، کُنْتُ مَعَهُ(4) ، فَنَظَرَ أَبُو مُحَمَّدٍ إِلَی الْبَغْلِ وَاقِفاً فِی صَحْنِ الدَّارِ ، فَعَدَلَ إِلَیْهِ ، فَوَضَعَ یَدَهُ(5) عَلی کَفَلِهِ ، قَالَ : فَنَظَرْتُ إِلَی الْبَغْلِ وَ قَدْ عَرِقَ حَتّی سَالَ الْعَرَقُ مِنْهُ(6) ، ثُمَّ صَارَ إِلَی الْمُسْتَعِینِ ، فَسَلَّمَ عَلَیْهِ ، فَرَحَّبَ بِهِ(7) وَ قَرَّبَ .
فَقَالَ(8) : یَا أَبَا مُحَمَّدٍ ، أَلْجِمْ هذَا الْبَغْلَ ، فَقَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام لاِءَبِی : «أَلْجِمْهُ یَا غُ-لاَمُ» فَقَالَ(9) الْمُسْتَعِینُ : أَلْجِمْهُ أَنْتَ ، فَوَضَعَ(10) طَیْلَسَانَهُ(11) ، ثُمَّ قَامَ ، فَأَلْجَمَهُ ، ثُمَّ رَجَعَ إِلی مَجْلِسِهِ وَ قَعَدَ(12) .
فَقَالَ لَهُ(13) : یَا أَبَا مُحَمَّدٍ ، أَسْرِجْهُ ، فَقَالَ لاِءَبِی : «یَا غُ-لاَمُ ، أَسْرِجْهُ» فَقَالَ(14) : أَسْرِجْهُ أَنْتَ ، فَقَامَ ثَانِیَةً ، فَأَسْرَجَهُ وَ رَجَعَ .
فَقَالَ لَهُ(15) : تَری أَنْ تَرْکَبَهُ ؟ فَقَالَ(16) : «نَعَمْ»، فَرَکِبَهُ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَمْتَنِعَ عَلَیْهِ(17) ، ثُمَّ رَکَضَهُ(18) فِی الدَّارِ ، ثُمَّ حَمَلَهُ عَلَی الْهَمْلَجَةِ(19) ، فَمَشی أَحْسَنَ مَشْیٍ یَکُونُ ، ثُمَّ رَجَعَ فَنَزَلَ(20) .
فَقَالَ لَهُ الْمُسْتَعِینُ : یَا أَبَا مُحَمَّدٍ ، کَیْفَ رَأَیْتَهُ ؟ قَالَ(21) : «یَا أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ(22) ، مَا رَأَیْتُ مِثْلَهُ حُسْناً وَ فَرَاهَةً(23) ، وَ مَا یَصْلُحُ أَنْ یَکُونَ مِثْلُهُ إِلاَّ لاِءَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ(24)».
قَالَ : فَقَالَ : یَا أَبَا مُحَمَّدٍ(25) ، فَإِنَّ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ قَدْ حَمَلَکَ عَلَیْهِ ، فَقَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام لاِءَبِی : «یَا غُ-لاَمُ ، خُذْهُ» فَأَخَذَهُ أَبِی ، فَقَادَهُ .(26)
5. عَلِیٌّ ، عَنْ أَبِی أَحْمَدَ بْنِ رَاشِدٍ(27) ، عَنْ أَبِی هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ ، قَالَ(28) :
شَکَوْتُ إِلی أَبِی مُحَمَّدٍ(29) علیه السلام الْحَاجَةَ ، فَحَکَّ بِسَوْطِهِ الاْءَرْضَ ، قَالَ : وَ أَحْسَبُهُ غَطَّاهُ بِمِنْدِیلٍ ، وَ أَخْرَجَ خَمْسَمِائَةِ دِینَارٍ(30) ،
ص: 494
بود و به سوى او رفت و دست بر كفل آن استر نهاد.
گويد: من بدان استر نگاه كردم، ديدم عرق كرد تا عرق از او سرازير شد و سپس نزد مستعين رفت و سلام كرد و او هم به وى خوش آمد گفت و او را نزديك خود نشانيد و به او گفت: اى ابا محمد، اين استر را دهنه بزن، امام (علیه السّلام) به پدرم گفت: اى غلام برو او را دهنه بزن، مستعين به آن حضرت گفت: خودت او را دهنه بزن، امام روپوش خود را بر زمين نهاد و برخاست و او را دهنه زد و برگشت سر جاى خود نشست و مستعين گفت: اى ابا محمد، او را زين كن و آن حضرت به پدرم گفت: اى غلام برو او را زين كن، مستعين گفت: خودت آن را زين كن، دوباره برخاست و او را زين كرد و برگشت، مستعين گفت: به خود مى بينى كه بر آن سوار شوى؟ فرمود: آرى.
آن حضرت بر آن سوار شد و هيچ سركشى نكرد و او را در ميان حياط خانه دوانيد و آن را بروش تند و هموار واداشت و بهترين راه را رفت و سپس برگشت و پياده شد، مستعين به آن حضرت گفت: اى ابا محمد، آن را چگونه ديدى؟ فرمود: يا امير المؤمنين مانند آن استر در زيبائى و فربهى نديده ام و مانند آن جز براى امير المؤمنين نشايد، گويد: در پاسخ امام، گفت: اى ابا محمد، امير المؤمنين آن را به تو بخشيد و آن حضرت به پدرم فرمود: اى غلام آن را بگير، و پدرم آن را گرفت و برد.
5- از ابى هاشم جعفرى كه گفت: به ابى محمد (امام عسكرى" ع") از نيازمندى شكايت كردم، با تازيانه خود زمين را خاريد، گويد: و به گمانم دستمالى روى آن انداخت و پانصد اشرفى
ص: 495
فَقَالَ : «یَا أَبَا هَاشِمٍ ، خُذْ(1) وَ أَعْذِرْنَا(2)» .(3)
6. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ بْنِ صَالِحٍ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْمُطَهَّرِ(4) : أَنَّهُ کَتَبَ إِلَیْهِ سَنَةَ(5) الْقَادِسِیَّةِ(6) یُعْلِمُهُ انْصِرَافَ ···
النَّاسِ(7) ، وَ أَنَّهُ یَخَافُ(8) الْعَطَشَ(9) ، فَکَتَبَ علیه السلام : «امْضُوا ، فَ-لاَ خَوْفٌ عَلَیْکُمْ إِنْ شَاءَ اللّهُ»، فَمَضَوْا سَالِمِینَ ؛ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ(10) .(11)
7. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْفَضْلِ الْیَمَانِیِّ ، قَالَ : نَزَلَ بِالْجَعْفَرِیِّ مِنْ آلِ جَعْفَرٍ خَلْقٌ(12) لاَ قِبَلَ(13) لَهُ بِهِمْ ، فَکَتَبَ إِلی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام یَشْکُو ذلِکَ ، فَکَتَبَ إِلَیْهِ : «تُکْفَوْنَ(14) ذلِکَ(15) إِنْ شَاءَ اللّهُ تَعَالی(16)» فَخَرَجَ إِلَیْهِمْ فِی(17) نَفَرٍ یَسِیرٍ وَ الْقَوْمُ یَزِیدُونَ عَلی عِشْرِینَ أَلْفاً(18) ، وَ هُوَ فِی أَقَلَّ مِنْ أَلْفٍ ، فَاسْتَبَاحَهُمْ(19) .(20)
8. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْعَلَوِیِّ ، قَالَ : حُبِسَ أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام عِنْدَ عَلِیِّ بْنِ نَارْمَشَ(21) - وَ هُوَ أَنْصَبُ النَّاسِ(22) وَ أَشَدُّهُمْ(23) عَلی آلِ أَبِی طَالِبٍ - وَ قِیلَ(24) لَهُ : افْعَلْ بِهِ وَ افْعَلْ(25) . فَمَا أَقَامَ عِنْدَهُ(26) إِلاَّ یَوْماً حَتّی وَضَعَ خَدَّیْهِ لَهُ(27) ، وَ کَانَ لاَ یَرْفَعُ بَصَرَهُ إِلَیْهِ إِجْ-لاَلاً(28) وَ إِعْظَاماً ، فَخَرَجَ(29) مِنْ عِنْدِهِ وَ هُوَ أَحْسَنُ النَّاسِ بَصِیرَةً ، وَ أَحْسَنُهُمْ فِیهِ(30) قَوْلاً(31) .(32)
9. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّخَعِیِّ ، قَالَ : حَدَّثَنِی سُفْیَانُ بْنُ مُحَمَّدٍ الضُّبَعِیُّ ، قَالَ : کَتَبْتُ
ص: 496
برآورد و گفت: اى ابا هاشم، آن را برگير و ما را معذور دار.
6- از ابى على مطهّر كه در سال قادسيه (يعنى سالى كه مردم از ترس تشنگى از سفر حج برگشتند) به آن حضرت نوشت و اعلام كرد كه مردم از ترس تشنگى برگشته اند و او هم از تشنگى بيم دارد، آن حضرت در پاسخ وى نوشت: شما برويد و باكى بر شما نيست ان شاء الله و به سلامتى رفتند وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ.
7- از على بن حسن بن فضل يمانى كه گفت: به جعفرى از آل جعفر، خلق بسيارى حمله كرد كه تاب مقاومت در برابر آنها نداشت و به ابى محمد نوشت و شكايت كرد از اين موضوع و در پاسخش نوشت: از آنها دفاع مى شود نسبت به شما ان شاء الله تعالى و جعفرى با ياران اندكى بدان ها حمله كرد و آن مردمى كه از بيست هزار تن بيشتر بودند، به دست او تباه شدند با آنكه ياران او از هزار كمتر بودند.
8- از محمد بن اسماعيل علوى كه گفت: ابو محمد نزد على بن نارمش، زندانى شد كه ناصبى ترين مردم بود و سختگيرترين آنان بود نسبت به آل ابى طالب و به او سفارش شد كه با آن حضرت چنين كن و چنين كن (يعنى او را شكنجه بده) يك روز بيشتر امام نزد او نماند كه در برابر او، چهره بر خاك سائيد و از احترام و تعظيم او، به روى آن حضرت ديده نمى انداخت و در برابرش سر به زير بود، حضرت از نزد او بيرون شد و او از همه مردم بيناتر به مذهب شيعه شده بود و در باره امام ستايشگرتر شده بود.
9- سفيان بن محمد ضبعى گويد: نامه به ابى محمد امام عسكرى (علیه السّلام) نوشتم و از آن حضرت از تفسير وليجه پرسيدم كه
ص: 497
إِلی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام أَسْأَلُهُ عَنِ الْوَلِیجَةِ(1) ، وَ هُوَ قَوْلُ اللّهِ تَعَالی : «وَ لَمْ یَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ وَ لا رَسُولِهِ وَ لاَ الْمُوءْمِنِینَ وَلِیجَةً»(2) قُلْتُ(3) فِی نَفْسِی - لاَ فِی الْکِتَابِ - : مَنْ تَرَی الْمُوءْمِنِینَ هاهُنَا ؟ فَرَجَعَ الْجَوَابُ : «الْوَلِیجَةُ الَّذِی یُقَامُ دُونَ وَلِیِّ الاْءَمْرِ ، وَ(4) حَدَّثَتْکَ نَفْسُکَ عَنِ الْمُوءْمِنِینَ مَنْ هُمْ فِی هذَا الْمَوْضِعِ ؟ فَهُمُ الاْءَئِمَّةُ الَّذِینَ یُوءْمِنُونَ(5) عَلَی اللّهِ ، فَیُجِیزُ أَمَانَهُمْ(6)» .(7)
10. إِسْحَاقُ(8) قَالَ : حَدَّثَنِی أَبُو هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیُّ ، قَالَ:
شَکَوْتُ إِلی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام ضِیقَ الْحَبْسِ ، وَ کَتَلَ(9) الْقَیْدِ ، فَکَتَبَ إِلَیَّ : «أَنْتَ تُصَلِّی(10) الْیَوْمَ الظُّهْرَ فِی مَنْزِلِکَ» فَأُخْرِجْتُ فِی(11) وَقْتِ الظُّهْرِ ، فَصَلَّیْتُ فِی مَنْزِلِی کَمَا قَالَ علیه السلام .
وَ کُنْتُ مُضَیَّقاً ، فَأَرَدْتُ أَنْ أَطْلُبَ مِنْهُ دَنَانِیرَ فِی(12) الْکِتَابِ(13) ، فَاسْتَحْیَیْتُ(14) ، فَلَمَّا صِرْتُ إِلی مَنْزِلِی وَجَّهَ إِلَیَّ(15) بِمِائَةِ دِینَارٍ ، وَ کَتَبَ إِلَیَّ : «إِذَا کَانَتْ(16) لَکَ حَاجَةٌ ، فَ-لاَ تَسْتَحْیِ وَ لاَ تَحْتَشِمْ(17) وَ اطْلُبْهَا ؛ فَإِنَّکَ تَری(18) مَا تُحِبُّ إِنْ شَاءَ اللّهُ» .(19)
11. إِسْحَاقُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الاْءَقْرَعِ ، قَالَ : حَدَّثَنِی أَبُو حَمْزَةَ نُصَیْرٌ(20) الْخَادِمُ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا مُحَمَّدٍ علیه السلام غَیْرَ مَرَّةٍ یُکَلِّمُ غِلْمَانَهُ بِلُغَاتِهِمْ(21) : تُرْکٍ ، وَ رُومٍ(22) ، وَ صَقَالِبَةَ(23) ، فَتَعَجَّبْتُ مِنْ ذلِکَ ، وَ قُلْتُ : هذَا وُلِدَ بِالْمَدِینَةِ ، وَ لَمْ یَظْهَرْ لاِءَحَدٍ حَتّی مَضی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام ، وَ لاَ رَآهُ أَحَدٌ ، فَکَیْفَ هذَا ؟! أُحَدِّثُ نَفْسِی بِذلِکَ ، فَأَقْبَلَ عَلَیَّ ، فَقَالَ : «إِنَّ اللّهَ - تَبَارَکَ وَ تَعَالی - بَیَّنَ(24) حُجَّتَهُ مِنْ سَائِرِ خَلْقِهِ بِکُلِّ شَیْءٍ ، وَ یُعْطِیهِ
ص: 498
خدا مى فرمايد (15 سوره توبه): «و نگرفتند در برابر خدا و نه رسولش و نه مؤمنان پشتيبانى» و در دل خود گفتم: ولى در نامه نوشته بودم كه مقصود از مؤمنين در اينجا كيانند؟ جواب برگشت كه: مقصود از وليجه: كسى است كه او را در برابر امام بر حق علم مى كنند و پيشوا مى سازند و با خود گفتى كه مؤمنين كدامند در اينجا؟ مؤمنين همان امامان بر حق هستند كه از طرف خدا به مردم سند امان مى دهند و خدا امان آنها را امضاء مى كند.
10- از ابو هاشم جعفرى گويد: به ابى محمد (علیه السّلام) شكايت كردم از تنگى زندان و فشار كند و زنجير، به من پاسخ نوشت كه:
تو امروز نماز ظهرت را در منزلت مى خوانى، و هنگام ظهر مرا در آوردند و نماز را در منزل خود خواندم چنانچه امام (علیه السّلام) فرمود، من در تنگى معيشت بودم و مى خواستم در نامه خود چند اشرفى از آن حضرت بخواهم شرمم آمد ولى چون به منزلم رسيدم صد اشرفى براى من فرستاد و نوشت: چون نيازى دارى شرم مدار و ملاحظه مكن و آن را بخواه كه دل خواه خود را بينى ان شاء الله.
11- از ابو حمزه نصير خادم گفت: بارها شنيدم كه ابى محمد امام عسكرى (علیه السّلام) با غلامان خود به زبان آنها سخن مى گفت، با تركها تركى و با روميها رومى و با صقلبيها به زبان آنها، من تعجب كردم و گفتم: امام در مدينه متولد شده و تا پس از فوت ابو الحسن (امام نقى ع) به كسى عيان نشده و أحدى او را نديده و چگونه همه زبانها را مى داند؟ من با خود چنين مى گفتم، آن حضرت به من رو كرد و فرمود: خدا تبارك و تعالى حجت خود را از همه خلق ديگرش از هر جهت ممتاز مى كند و به او علم هر زبانى
ص: 499
اللُّغَاتِ ، وَ مَعْرِفَةَ الاْءَنْسَابِ وَ الاْآجَالِ(1) وَ الْحَوَادِثِ ، وَ لَوْ لاَ ذلِکَ لَمْ یَکُنْ بَیْنَ الْحُجَّةِ وَ الْمَحْجُوجِ فَرْقٌ» .(2)
12. إِسْحَاقُ ، عَنِ الاْءَقْرَعِ ، قَالَ : کَتَبْتُ إِلی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام أَسْأَلُهُ عَنِ الاْءِمَامِ : هَلْ یَحْتَلِمُ ؟ وَ قُلْتُ فِی نَفْسِی - بَعْدَ(3) مَا فَصَلَ(4) الْکِتَابُ - : الاِحْتِ-لاَمُ شَیْطَنَةٌ(5) ، وَ قَدْ أَعَاذَ اللّهُ - تَبَارَکَ وَ تَعَالی - أَوْلِیَاءَهُ مِنْ ذلِکَ ، فَوَرَدَ الْجَوَابُ : «حَالُ الاْءَئِمَّةِ فِی الْمَنَامِ حَالُهُمْ فِی الْیَقَظَةِ ، لاَ(6) یُغَیِّرُ النَّوْمُ مِنْهُمْ شَیْئاً ، وَ قَدْ أَعَاذَ اللّهُ أَوْلِیَاءَهُ مِنْ لَمَّةِ(7) الشَّیْطَانِ ، کَمَا حَدَّثَتْکَ نَفْسُکَ» .(8)
13. إِسْحَاقُ قَالَ : حَدَّثَنِی الْحَسَنُ بْنُ ظَرِیفٍ ، قَالَ :
اخْتَلَجَ(9) فِی صَدْرِی مَسْأَلَتَانِ أَرَدْتُ الْکِتَابَ فِیهِمَا(10) إِلی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام ، فَکَتَبْتُ أَسْأَلُهُ عَنِ الْقَائِمِ علیه السلام إِذَا(11) قَامَ : بِمَا(12) یَقْضِی ؟ وَ أَیْنَ مَجْلِسُهُ الَّذِی یَقْضِی فِیهِ بَیْنَ النَّاسِ ؟ وَ أَرَدْتُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنْ شَیْءٍ لِحُمَّی الرِّبْعِ(13) ، فَأَغْفَلْتُ خَبَرَ(14) الْحُمّی .
فَجَاءَ الْجَوَابُ : «سَأَلْتَ عَنِ الْقَائِمِ ، فَإِذَا(15) قَامَ قَضی(16) بَیْنَ النَّاسِ بِعِلْمِهِ کَقَضَاءِ دَاوُدَ علیه السلام ، لاَ یَسْأَلُ(17) الْبَیِّنَةَ؛ وَ کُنْتَ(18) أَرَدْتَ أَنْ تَسْأَلَ لِحُمَّی(19) الرِّبْعِ ، فَأُنْسِیتَ ، فَاکْتُبْ فِی(20) وَرَقَةٍ ، وَ عَلِّقْهُ(21) عَلَی الْمَحْمُومِ ؛ فَإِنَّهُ یَبْرَأُ بِإِذْنِ اللّهِ إِنْ شَاءَ اللّهُ(22) : «یا نارُ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إِبْراهِیمَ»(23)».
فَعَلَّقْنَا عَلَیْهِ مَا(24) ذَکَرَ أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام ، فَأَفَاقَ(25) .(26)
14. إِسْحَاقُ قَالَ : حَدَّثَنِی إِسْمَاعِیلُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ
ص: 500
و علم نَسَبها و مرگها و حوادث آينده را مى دهد و اگر چنين نباشد، ميان حجت و امام با رعيت و مأموم فرقى نيست.
12- از اقرع، گويد: نوشتم به ابى محمد (امام عسكرى ع) و از او پرسيدم امام (علیه السّلام) محتلم مى شود؟ و چون نامه تمام شد با خود گفتم: احتلام يك كار شيطانى است و محققاً خدا دوستان خود را از آن در پناه گرفته، در پاسخ به من رسيد كه: حال امامان در خواب چون حال آنها است در بيدارى، خواب چيزى از وضع آنها را ديگر گون نكند و محققاً خدا دوستان خود را از دستبُرد شيطان پناه داده چنانچه با خود گفتى.
13- حسن بن ظريف گويد: در سينه من خطور كرد كه دو مسأله را بنويسم به امام ابى محمد (علیه السّلام) و از او بپرسم، و نوشتم و از آن حضرت پرسيدم كه: چون امام قائم ظهور كند به چه حكم مى كند و مجلس قضاوتش در ميان مردم كجا است، و مى خواستم از آن حضرت بپرسم در باره داروئى براى تب نوبه 2 روز نه يك روز، و از پرسش راجع به تب غفلت كردم.
در پاسخ نامه رسيد كه چون امام قائم قيام كند ميان مردم به علم خود قضاوت كند مانند قضاوت داود (علیه السّلام) و گواه نطلبد و تو مى خواستى از علاج تب ربع بپرسى و فراموش كردى، در يك ورقه اى بنويس و به تبدار بياويز كه به اذن خدا بهبودى يابد ان شاء الله «يا نارُ كُونِي بَرْداً وَ سَلاماً عَلى إِبْراهِيمَ»، پس آنچه را ابو محمد گفته بود به تبدار آويختم و خوب شد.
14- از اسماعيل بن محمد ... گفت: نشستم سر راه ابى محمد
ص: 501
إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ(1) ، قَالَ : قَعَدْتُ لاِءَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام عَلی ظَهْرِ الطَّرِیقِ(2) ، فَلَمَّا مَرَّ بِی شَکَوْتُ إِلَیْهِ الْحَاجَةَ ، وَ حَلَفْتُ لَهُ(3) أَنَّهُ لَیْسَ(4) عِنْدِی دِرْهَمٌ فَمَا فَوْقَهُ(5) ، وَ لاَ غَدَاءٌ(6) ، وَ لاَ عَشَاءٌ(7) .
قَالَ : فَقَالَ : «تَحْلِفُ بِاللّهِ کَاذِباً ؛ وَ قَدْ دَفَنْتَ مِائَتَیْ دِینَارٍ ، وَ لَیْسَ قَوْلِی هذَا دَفْعاً لَکَ عَنِ الْعَطِیَّةِ ، أَعْطِهِ یَا غُ-لاَمُ مَا مَعَکَ»، فَأَعْطَانِی(8) غُ-لاَمُهُ(9) مِائَةَ دِینَارٍ ، ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیَّ ، فَقَالَ لِی : «إِنَّکَ تُحْرَمُهَا أَحْوَجَ مَا تَکُونُ إِلَیْهَا» - یَعْنِی الدَّنَانِیرَ الَّتِی دَفَنْتُ - وَ صَدَقَ علیه السلام ،510/1
وَ کَانَ(10) کَمَا قَالَ ، دَفَنْتُ مِائَتَیْ دِینَارٍ ، وَ قُلْتُ : یَکُونُ ظَهْراً وَ کَهْفاً لَنَا ، فَاضْطُرِرْتُ(11) ضَرُورَةً شَدِیدَةً إِلی شَیْءٍ أُنْفِقُهُ(12) ، وَ انْغَلَقَتْ عَلَیَّ أَبْوَابُ الرِّزْقِ ، فَنَبَّشْتُ عَنْهَا ، فَإِذَا ابْنٌ لِی(13) قَدْ عَرَفَ مَوْضِعَهَا ، فَأَخَذَهَا وَ هَرَبَ ، فَمَا قَدَرْتُ مِنْهَا عَلی شَیْءٍ .(14)
15. إِسْحَاقُ قَالَ : حَدَّثَنِی(15) عَلِیُّ بْنُ زَیْدِ بْنِ(16) عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ ، قَالَ :
کَانَ لِی فَرَسٌ ، وَ کُنْتُ بِهِ مُعْجَباً(17) ، أُکْثِرُ ذِکْرَهُ فِی الْمَحَالِّ(18) ، فَدَخَلْتُ عَلی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام یَوْماً ، فَقَالَ لِی(19) : «مَا فَعَلَ فَرَسُکَ ؟» فَقُلْتُ : هُوَ عِنْدِی ، وَ هُوَ ذَا هُوَ(20) عَلی بَابِکَ ، وَ عَنْهُ نَزَلْتُ(21) ، فَقَالَ لِیَ : «اسْتَبْدِلْ بِهِ قَبْلَ الْمَسَاءِ إِنْ قَدَرْتَ عَلی مُشْتَرٍ ، وَ لاَ تُوءَخِّرْ ذلِکَ» وَ دَخَلَ عَلَیْنَا دَاخِلٌ ، وَ انْقَطَعَ(22) الْکَ-لاَمُ ، فَقُمْتُ مُتَفَکِّراً(23) ، وَ مَضَیْتُ إِلی مَنْزِلِی ، فَأَخْبَرْتُ(24) أَخِی الْخَبَرَ ، فَقَالَ(25) : مَا أَدْرِی مَا أَقُولُ فِی هذَا ، وَ شَحَحْتُ بِهِ(26) ، وَ نَفِسْتُ(27) عَلَی النَّاسِ بِبَیْعِهِ وَ أَمْسَیْنَا ، فَأَتَانَا السَّائِسُ(28) - وَ قَدْ
ص: 502
(امام عسكرى ع)، چون بر من گذر مى كرد به او از نيازمندى خود شكايت كردم و سوگند ياد كردم كه يك درهم و بيشتر ندارم و چاشت و شام ندارم، گفت: تو به خدا سوگندِ دروغ مى خورى، با اينكه صد اشرفى گنج كرده اى و زير خاك نمودى، و اين گفتار من براى ندادن عطا نيست، اى غلام آنچه با خود دارى به او بده، غلام او صد دينار به من داد، سپس به من رو كرد و فرمود: تو در وقتى كه نيازى به آنها دارى از آنها محروم خواهى ماند، مقصودش آن اشرفيهاى زير خاك من بود، و درست هم فرمود و همچنان شد كه فرمود، من 200 دينار زير خاك كردم و گفتم پشتوانه و پس انداز باشد براى ما، و براى هزينه بيچاره شدم و همه درهاى روزى به روى من بسته شد و روى آنها را گشودم، و بناگاه معلوم شد كه پسرم جاى آنها را دانسته و آنها را يك جا برداشته و گريخته و به يك پولِ آن دستم نرسيد.
15- على بن زيد ... گفت: من اسبى داشتم و بدان مى نازيدم و در هر جا از او سخن مى گفتم، يك روز خدمت ابى محمد (امام حسن عسكرى ع) رسيدم، به من فرمود: اسبت چه شد؟
گفتم: آن را دارم و هم اكنون بر در خانه شما است و از آن پياده شدم، فرمود: تا شب نرسيده اگر خريدارى پيدا كردى آن را عوض كن و تأخير مكن، كسى بر ما وارد شد و رشته سخن را بريديم و من انديشناك برخاستم و به خانه ام رفتم و به برادرم گزارش دادم.
در پاسخ گفت: من نمى دانم در اين باره چه بگويم، و از آن دريغم آمد و از فروشش به مردم رشك بردم، و چون شب كرديم نوكرى كه آن اسب را تيمار مى كرد آمد و گفت: اى آقاى من
ص: 503
صَلَّیْنَا(1) الْعَتَمَةَ(2) -
فَقَالَ : یَا مَوْلاَیَ ، نَفَقَ(3) فَرَسُکَ(4) ، فَاغْتَمَمْتُ ، وَ عَلِمْتُ أَنَّهُ عَنی هذَا بِذلِکَ الْقَوْلِ .
قَالَ(5) : ثُمَّ دَخَلْتُ عَلی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام بَعْدَ أَیَّامٍ وَ أَنَا(6) أَقُولُ فِی نَفْسِی : لَیْتَهُ أَخْلَفَ عَلَیَّ دَابَّةً(7) ؛ إِذْ کُنْتُ اغْتَمَمْتُ بِقَوْلِهِ(8) ، فَلَمَّا(9) جَلَسْتُ ، قَالَ(10) : «نَعَمْ ، نُخْلِفُ(11) دَابَّةً(12) عَلَیْکَ(13) ؛ یَا غُ-لاَمُ ، أَعْطِهِ(14) بِرْذَوْنِیَ(15) الْکُمَیْتَ(16) ، هذَا خَیْرٌ مِنْ فَرَسِکَ ، وَ أَوْطَأُ(17) ، وَ أَطْوَلُ عُمُراً» .(18)
16. إِسْحَاقُ قَالَ : حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ ، قَالَ : حَدَّثَنِی أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، قَالَ : کَتَبْتُ إِلی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام حِینَ أَخَذَ الْمُهْتَدِی فِی قَتْلِ الْمَوَالِی : یَا سَیِّدِی ، الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی شَغَلَهُ عَنَّا ، فَقَدْ بَلَغَنِی أَنَّهُ یَتَهَدَّدُکَ ، وَ یَقُولُ : وَ اللّهِ ، لاَءُجْلِیَنَّهُمْ(19) عَنْ جَدِیدِ(20) الاْءَرْضِ؟ .
فَوَقَّعَ أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام بِخَطِّهِ : «ذَاکَ(21) أَقْصَرُ لِعُمُرِهِ(22) ، عُدَّ مِنْ یَوْمِکَ هذَا خَمْسَةَ أَیَّامٍ ، وَ یُقْتَلُ فِی الْیَوْمِ السَّادِسِ بَعْدَ هَوَانٍ وَ اسْتِخْفَافٍ یَمُرُّ بِهِ» فَکَانَ(23) کَمَا قَالَ علیه السلام .(24)
17. إِسْحَاقُ قَالَ : حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ ، قَالَ : کَتَبْتُ إِلی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام أَسْأَلُهُ أَنْ یَدْعُوَ اللّهَ لِی مِنْ وَجَعِ عَیْنِی - وَ کَانَتْ إِحْدی عَیْنَیَّ ذَاهِبَةً ، وَ الاْءُخْری عَلی شَرَفِ ذَهَابٍ -
ص: 504
اسبت مُرد، مرا غم گرفت و دانستم كه امام از گفتار خود اين را در نظر داشت.
گويد: پس از آن خدمت ابى محمد (علیه السّلام) رسيدم پس از چند روز، و با خود مى گفتم: كاش به جاى آن اسبى مى داد، زيرا از گفتار او غمنده شدم، و چون نشستم، فرمود: آرى يك چهار پا به جاى آن به تو مى دهم، اى غلام آن يابوى كميت مرا به او بده، آن از اسب تو بهتر است و پشت هموارترى دارد و عمر درازترى.
16- احمد بن محمد گفت: چون مهتدى (محمد بن واثق بن معتصم كه در سال 255 با او بيعت شد و دست به كشتار غلامان تُرك زد و در سال آينده به او شوريدند و صالح بن وصيف بزرگترين سرداران مورد اعتماد او را كشتند و سرش را به در خانه مهتدى آويختند براى خوار كردن و سبك كردن او، و او نديده گرفت و پس از آن وى را به بدتر وضعى كشتند) دست به كشتار وابسته هاى خود زد، من به امام ابى محمد (علیه السّلام) نوشتم: اى آقاى من حمد خدا را كه او را از ما به خود باز داشت، زيرا به من خبر رسيده كه تو را تهديد مى كرد و مى گفت: من آنها را از روى زمين مى رانم. در پاسخ من نگاشت: آن تهديد عمرش را كوتاه تر كرد، از امروز پنج روز به شمار و او روز ششم پس از خوارى و زبونى كه بر او گذرد كشته شود و چنان شد كه امام فرمود.
17- محمد بن حسن بن شمون گويد: به ابى محمد (امام عسكرى ع) نوشتم و در خواست كردم از او كه براى درد چشمم به درگاه خدا دعا كند، يك چشمم رفته بود و چشم ديگرم در آستانه
ص: 505
فَکَتَبَ إِلَیَّ : «حَبَسَ اللّهُ عَلَیْکَ عَیْنَکَ» فَأَفَاقَتِ الصَّحِیحَةُ .
وَ وَقَّعَ فِی آخِرِ الْکِتَابِ : «آجَرَکَ اللّهُ ، وَ أَحْسَنَ ثَوَابَکَ» فَاغْتَمَمْتُ لِذلِکَ ، وَلَمْ أَعْرِفْ فِی أَهْلِی أَحَداً مَاتَ ، فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ أَیَّامٍ جَاءَتْنِی(1) وَفَاةُ ابْنِی طَیِّبٍ ، فَعَلِمْتُ أَنَّ التَّعْزِیَةَ لَهُ .(2)
18. إِسْحَاقُ قَالَ : حَدَّثَنِی عُمَرُ بْنُ أَبِی مُسْلِمٍ(3) ، قَالَ : قَدِمَ عَلَیْنَا بِسُرَّ مَنْ رَأی رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ مِصْرَ - یُقَالُ لَهُ : سَیْفُ بْنُ اللَّیْثِ - یَتَظَلَّمُ إِلَی الْمُهْتَدِی فِی ضَیْعَةٍ(4) لَهُ قَدْ غَصَبَهَا إِیَّاهُ شَفِیعٌ الْخَادِمُ ، وَ أَخْرَجَهُ مِنْهَا ، فَأَشَرْنَا عَلَیْهِ(5) أَنْ یَکْتُبَ إِلی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام یَسْأَلُهُ تَسْهِیلَ أَمْرِهَا ، فَکَتَبَ إِلَیْهِ أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام : «لاَ بَأْسَ عَلَیْکَ ، ضَیْعَتُکَ تُرَدُّ عَلَیْکَ ، فَ-لاَ تَتَقَدَّمْ إِلَی السُّلْطَانِ ، وَ الْقَ الْوَکِیلَ الَّذِی فِی یَدِهِ الضَّیْعَةُ ، وَ خَوِّفْهُ بِالسُّلْطَانِ الاْءَعْظَمِ ، اللّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ» .
فَلَقِیَهُ ، فَقَالَ لَهُ الْوَکِیلُ - الَّذِی فِی یَدِهِ الضَّیْعَةُ - : قَدْ کُتِبَ إِلَیَّ عِنْدَ خُرُوجِکَ مِنْ مِصْرَ أَنْ أَطْلُبَکَ ، وَ أَرُدَّ الضَّیْعَةَ عَلَیْکَ ، فَرَدَّهَا عَلَیْهِ بِحُکْمِ الْقَاضِی ابْنِ أَبِی الشَّوَارِبِ وَ شَهَادَةِ الشُّهُودِ ، وَ لَمْ یَحْتَجْ إِلی(6) أَنْ یَتَقَدَّمَ إِلَی الْمُهْتَدِی ، فَصَارَتِ الضَّیْعَةُ لَهُ وَ فِی یَدِهِ ، وَ لَمْ یَکُنْ لَهَا خَبَرٌ بَعْدَ ذلِکَ .
قَالَ : وَ حَدَّثَنِی سَیْفُ بْنُ اللَّیْثِ هذَا ، قَالَ : خَلَّفْتُ ابْناً لِی عَلِیلاً بِمِصْرَ عِنْدَ خُرُوجِی عَنْهَا(7) ، وَ ابْناً لِی آخَرَ أَسَنَّ مِنْهُ کَانَ وَصِیِّی وَ قَیِّمِی عَلی عِیَالِی وَ(8) فِی ضِیَاعِی ، فَکَتَبْتُ إِلی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام
ص: 506
از ميان رفتن بود، در پاسخ نوشت: خدا چشمت را برايت نگهدارد، آن چشم درستم خوب شد و در آخر نامه نوشته بود: خدا به تو أجر دهد و ثواب نيك، از اين جمله غمنده شدم و ندانستم كه كسى از خاندانم مُرده باشد، و چون چند روز گذشت خبر مرگ پسرم طيب به من رسيد و دانستم كه سر سلامتى براى او بوده است.
18- عمر بن مسلم گويد: مردى از اهل مصر به نام سيف بن ليث نزد ما به سُرَّمن رأى آمد، براى تظلُّم به مهتدى در باره يك مزرعه اى كه شفيع خادم از او به زور گرفته بود و او را از آن بيرون كرده بود و ما به او گفتيم كه نامه اى به ابى محمد (امام عسكرى ع) بنويسد و از آن حضرت خواستار هموار شدن كار خود را شود.
امام (علیه السّلام) در پاسخ او نوشت: بر تو باكى نيست، مزرعه تو به تو برگردد، پيش خليفه مرو، برو نزد آن گماشته بر مزرعه و او را از سلطان أعظم بترسان از خداى پرورنده جهانيان، آن گماشته را ديدار كرد كه مزرعه بدو سپرده شده بود، او گفت: هنگامى كه تو از مصر بيرون شدى به من نوشت كه تو را جستجو كنم و مزرعه را به تو برگردانم، و آن مزرعه را به حكم قاضى ابو الشوارب يعنى در حضور او با گواهى گواهان به او برگردانيد و نيازى نشد كه نزد مهتدى برود و مزرعه به خود او برگشت و در دست او بود و پس از آن خبرى از او نشد.
گويد: همين سيف بن ليث براى من باز گفت كه: من يك پسر بيمارى از خود در مصر به جا گزاردم، وقتى بيرون آمدم و پسر بزرگترى از او كه وصى و قيم من بود بر خانواده و بر مزرعه من و نوشتم به ابى محمد (علیه السّلام) و از خواستم كه براى پسر بيمارم دعا كند، به من نوشت كه پسر بيمارت خود خوب شده و آن پسر بزرگ
ص: 507
أَسْأَلُهُ الدُّعَاءَ لاِبْنِیَ الْعَلِیلِ ، فَکَتَبَ إِلَیَّ : «قَدْ عُوفِیَ ابْنُکَ الْمُعْتَلُّ ، وَ مَاتَ(1) الْکَبِیرُ وَصِیُّکَ وَ قَیِّمُکَ ، فَاحْمَدِ اللّهَ ، وَ لاَ تَجْزَعْ ؛ فَیَحْبَطَ أَجْرُکَ».
فَوَرَدَ عَلَیَّ الْخَبَرُ أَنَّ ابْنِی قَدْ عُوفِیَ مِنْ عِلَّتِهِ ، وَ مَاتَ الْکَبِیرُ یَوْمَ وَرَدَ عَلَیَّ جَوَابُ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام .(2)
19. إِسْحَاقُ قَالَ : حَدَّثَنِی یَحْیَی بْنُ الْقُشَیْرِیِّ(3) مِنْ قَرْیَةٍ تُسَمّی قِیرَ ، قَالَ :
کَانَ لاِءَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام وَکِیلٌ قَدِ اتَّخَذَ مَعَهُ فِی الدَّارِ حُجْرَةً یَکُونُ فِیهَا مَعَهُ خَادِمٌ
أَبْیَضُ ، فَأَرَادَ(4) الْوَکِیلُ الْخَادِمَ عَلی نَفْسِهِ ، فَأَبی إِلاَّ أَنْ(5) یَأْتِیَهُ بِنَبِیذٍ ، فَاحْتَالَ لَهُ نَبِیذاً(6) ، ثُمَّ أَدْخَلَهُ عَلَیْهِ ، وَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام ثَ-لاَثَةُ أَبْوَابٍ مُقْفَلَةٍ(7) ، قَالَ : فَحَدَّثَنِی الْوَکِیلُ ، قَالَ : إِنِّی لَمُنْتَبِهٌ إِذْ أَنَا بِالاْءَبْوَابِ تُفْتَحُ حَتّی(8) جَاءَ بِنَفْسِهِ ، فَوَقَفَ عَلی بَابِ الْحُجْرَةِ ، ثُمَّ قَالَ : «یَا هوءُلاَءِ ، اتَّقُوا اللّهَ ، خَافُوا اللّهَ» فَلَمَّا أَصْبَحْنَا ، أَمَرَ بِبَیْعِ الْخَادِمِ ، وَ إِخْرَاجِی مِنَ الدَّارِ .(9)
20. إِسْحَاقُ قَالَ : أَخْبَرَنِی(10) مُحَمَّدُ بْنُ الرَّبِیعِ السَّائِیُّ(11) ، قَالَ :
نَاظَرْتُ رَجُلاً مِنَ الثَّنَوِیَّةِ(12) بِالاْءَهْوَازِ ، ثُمَّ قَدِمْتُ سُرَّ مَنْ رَأی وَ قَدْ عَلِقَ(13) بِقَلْبِی شَیْءٌ مِنْ(14) مَقَالَتِهِ ؛ فَإِنِّی لَجَالِسٌ عَلی بَابِ أَحْمَدَ بْنِ الْخَضِیبِ إِذْ أَقْبَلَ أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام مِنْ دَارِ الْعَامَّةِ(15) یَوءُمُّ(16) الْمَوْکِبَ(17) ، فَنَظَرَ إِلَیَّ ، وَ أَشَارَ بِسَبَّاحَتِهِ(18) : «أَحَداً أَحَداً فَرْداً(19)» . فَسَقَطْتُ مَغْشِیّاً عَلَیَّ .(20)
21. إِسْحَاقُ ، عَنْ أَبِی هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ ، قَالَ : دَخَلْتُ عَلی أَبِی
ص: 508
مرده است كه وصى و قيّم تو بود، خدا را حمد كن و بى تابى مكن تا أجرِ تو بر باد رود و دنبال آن به من خبر رسيد كه پسرم از بيمارى خود بهبودى يافته و آن پسر بزرگ من مرده است، در همان روزى كه جواب ابى محمد (علیه السّلام) به من رسيده بود.
19- يحيى بن قشيرى از اهالى دهى به نام قير گفت: ابى محمد (امام عسكرى" ع") وكيلى داشت كه در يك خانه اطاقى گرفته بود كه در آن به سر برد، با او خدمتكار سفيد پوستى بود، وكيل طمع در آن خادم كرد و او نپذيرفت جز با صرف نوشابه خرما و براى او فراهم كرد و نزد او آورد و ميان او و امام (علیه السّلام) سه در بسته بود، و گويد: خود وكيل برايم باز گفت كه: من بيدار و متوجه بودم كه ناگاه درها گشوده شد تا خود امام آمد و بر در اطاق ايستاد و فرمود: اى حاضران، از خدا بپرهيزيد و از خدا بترسيد و چون صبح شد دستور داد آن خدمتكار را فروختند و مرا از خانه بيرون كردند.
20- محمد بن ربيع شائى (سائى- تصحيح مجلسى ره) گفت: من با يك مردى از ثنويها (دو خدائى) در اهواز مناظره كردم و سپس به سر من رأى آمدم و از گفته هاى او چيزى به دلم چسبيده بود و من بر در خانه احمد بن الخضيب نشسته بودم كه أبو محمد (امام عسكرى" ع") از دار الخلافه در روز موكب خلافتى (سان ديدن) بيرون آمد، به من نگاهى كرد و با انگشت سبابه خود به من اشاره كرد كه يگانه است، يگانه است، تنها است و من افتادم و از هوش رفتم.
21- از ابى هاشم جعفرى كه گفت: روزى خدمت ابو
ص: 509
مُحَمَّدٍ علیه السلام یَوْماً وَ أَنَا أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَهُ مَا أَصُوغُ بِهِ خَاتَماً أَتَبَرَّکُ بِهِ ، فَجَلَسْتُ ، وَ أُنْسِیتُ مَا جِئْتُ لَهُ ، فَلَمَّا وَدَّعْتُهُ(1) وَ نَهَضْتُ رَمی إِلَیَّ بِالْخَاتَمِ ، فَقَالَ : «أَرَدْتَ فِضَّةً(2) ، فَأَعْطَیْنَاکَ خَاتَماً ، رَبِحْتَ(3) الْفَصَّ وَ الْکِرَاءَ ، هَنَأَکَ(4) اللّهُ یَا أَبَا هَاشِمٍ».
فَقُلْتُ : یَا سَیِّدِی ، أَشْهَدُ أَنَّکَ وَلِیُّ اللّهِ وَ إِمَامِیَ الَّذِی أَدِینُ اللّهَ بِطَاعَتِهِ ، فَقَالَ : «غَفَرَ اللّهُ لَکَ یَا أَبَا هَاشِمٍ» .(5)
22. إِسْحَاقُ قَالَ : حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ أَبُو الْعَیْنَاءِ الْهَاشِمِیُّ مَوْلی عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ عَلِیٍّ عَتَاقَةً(6) ، قَالَ : کُنْتُ أَدْخُلُ عَلی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام ، فَأَعْطَشُ وَ أَنَا عِنْدَهُ ، فَأُجِلُّهُ أَنْ أَدْعُوَ بِالْمَاءِ ، فَیَقُولُ : «یَا غُ-لاَمُ ، اسْقِهِ» وَ رُبَّمَا حَدَّثْتُ نَفْسِی بِالنُّهُوضِ ، فَأُفَکِّرُ فِی ذلِکَ(7) ، فَیَقُولُ : «یَا غُ-لاَمُ ، دَابَّتَهُ» .(8)
23. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْغَفَّارِ(9) ، قَالَ : دَخَلَ الْعَبَّاسِیُّونَ عَلی صَالِحِ بْنِ وَصِیفٍ ، وَ دَخَلَ صَالِحُ بْنُ عَلِیٍّ وَ غَیْرُهُ - مِنَ الْمُنْحَرِفِینَ(10) عَنْ هذِهِ النَّاحِیَةِ - عَلی صَالِحِ بْنِ وَصِیفٍ(11) عِنْدَ مَا حَبَسَ أَبَا مُحَمَّدٍ علیه السلام (12) ، فَقَالَ لَهُمْ صَالِحٌ : وَ(13) مَا أَصْنَعُ(14) قَدْ وَکَّلْتُ بِهِ رَجُلَیْنِ مِنْ(15) أَشَرِّ(16) مَنْ قَدَرْتُ عَلَیْهِ ، فَقَدْ صَارَا مِنَ الْعِبَادَةِ وَ الصَّ-لاَةِ وَ الصِّیَامِ إِلی أَمْرٍ عَظِیمٍ ، فَقُلْتُ لَهُمَا مَا(17) فِیهِ ، فَقَالاَ : مَا
ص: 510
محمد (امام عسكرى"(علیه السّلام) رسيدم و مى خواستم از آن حضرت بپرسم از چيزى كه با آن انگشترى بسازم براى تبرك، چون نشستم فراموش كردم كه براى چه پرسشى آمدم، تا چون وداع كردم و برخاستم، انگشترى به سوى من پرانيد و فرمود: تو نقره مى خواستى و ما انگشترى ساخته داديم، نگين و دستمزد ساخت هم سود تو شد، اى ابا هاشم، بر تو گوارا باد، من گفتم: اى آقايم گواهى مى دهم كه تو به راستى ولىّ خدا هستى و آن امامى هستى كه من خدا را بفرمان برى او مى پرستم، فرمود: اى ابا هاشم، خدا تو را بيامرزد.
22- محمد بن قاسم، ابو العيناء هاشمى آزاد كرده عبد الصمد بن على گفت: من بارها خدمت امام ابى محمد (علیه السّلام) مى رسيدم و تشنه مى شدم نزد آن حضرت و براى احترام او، از خواستن آب خود دارى مى كردم، خود آن حضرت مى فرمود: اى غلام، به او آب بده و بسا كه در دل مى گرفتم كه مرخص شوم و در آن انديشه مى كردم و امام (علیه السّلام) مى فرمود: اى غلام، مركب او را بياور.
23- از على بن عبد الغفار كه گفت: عباسيها و صالح بن على و ديگرانى كه روى از آستانه امام بر تافته بودند، نزد صالح بن وصيف رفتند وقتى كه ابا محمد (امام عسكرى" ع") را در زندان انداخته بود، صالح در برابر آنها گفت: من چه كنم، دو مرد از بدترين كسانى كه در اختيار داشتم به او گماشتم و هر دو بينهايت خدا پرست و نمازگزار و روزه دار شده اند، من از آنها بازجوئى كردم كه در او چه چيزى هست؟ هر دو گفتند: چه مى گوئى در باره مردى كه روز را روزه است و شب را همه در عبادت است، نه سخنى مى گويد و نه به چيزى توجه دارد و چون ما به او نگاه
ص: 511
تَقُولُ(1) فِی رَجُلٍ یَصُومُ النَّهَارَ ، وَ یَقُومُ اللَّیْلَ کُلَّهُ ، لاَ یَتَکَلَّمُ وَ لاَ یَتَشَاغَلُ ، وَ إِذَا نَظَرْنَا إِلَیْهِ(2) ارْتَعَدَتْ(3) فَرَائِصُنَا(4) ، وَ یُدَاخِلُنَا(5) مَا لاَ نَمْلِکُهُ مِنْ أَنْفُسِنَا ؟ فَلَمَّا سَمِعُوا ذلِکَ(6) انْصَرَفُوا خَائِبِینَ(7) .(8)
24. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ ، قَالَ : حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الْمَکْفُوفُ ، قَالَ : حَدَّثَنِی بَعْضُ أَصْحَابِنَا ، عَنْ بَعْضِ فَصَّادِی(9) الْعَسْکَرِ(10) مِنَ النَّصَاری : أَنَّ أَبَا مُحَمَّدٍ علیه السلام بَعَثَ إِلَیْهِ(11) یَوْماً فِی وَقْتِ صَ-لاَةِ الظُّهْرِ ، فَقَالَ(12) لِیَ : «افْصِدْ هذَا الْعِرْقَ» قَالَ : وَ نَاوَلَنِی عِرْقاً لَمْ أَفْهَمْهُ مِنَ الْعُرُوقِ الَّتِی تُفْصَدُ(13) ، فَقُلْتُ فِی نَفْسِی : مَا رَأَیْتُ أَمْراً أَعْجَبَ مِنْ هذَا ، یَأْمُرُنِی(14) أَنْ أَفْصِدَ فِی وَقْتِ الظُّهْرِ وَ لَیْسَ بِوَقْتِ فَصْدٍ ، وَ الثَّانِیَةُ عِرْقٌ لاَ أَفْهَمُهُ ، ثُمَّ قَالَ لِیَ(15) : «انْتَظِرْ ، وَ کُنْ فِی الدَّارِ».
فَلَمَّا أَمْسی دَعَانِی وَ قَالَ لِی(16) : «سَرِّحِ الدَّمَ(17)» فَسَرَّحْتُ(18) ، ثُمَّ قَالَ لِی(19) : «أَمْسِکْ» فَأَمْسَکْتُ ، ثُمَّ قَالَ لِی : «کُنْ فِی الدَّارِ».
فَلَمَّا کَانَ نِصْفُ اللَّیْلِ ، أَرْسَلَ إِلَیَّ ، وَ قَالَ(20) لِی : «سَرِّحِ الدَّمَ».
قَالَ : فَتَعَجَّبْتُ أَکْثَرَ مِنْ عَجَبِیَ الاْءَوَّلِ ، وَ کَرِهْتُ أَنْ أَسْأَلَهُ ، قَالَ(21) : فَسَرَّحْتُ ، فَخَرَجَ دَمٌ أَبْیَضُ کَأَنَّهُ الْمِلْحُ(22) ، قَالَ : ثُمَّ قَالَ لِیَ : «احْبِسْ» . قَالَ : فَحَبَسْتُ ، قَالَ(23) : ثُمَّ قَالَ(24) : «کُنْ فِی الدَّارِ».
فَلَمَّا أَصْبَحْتُ أَمَرَ قَهْرَمَانَهُ(25) أَنْ یُعْطِیَنِی ثَ-لاَثَةَ دَنَانِیرَ ، فَأَخَذْتُهَا ، وَ خَرَجْتُ(26) حَتّی أَتَیْتُ ابْنَ بَخْتِیشُوعَ النَّصْرَانِیَّ ، فَقَصَصْتُ عَلَیْهِ الْقِصَّةَ ، قَالَ : فَقَالَ لِی(27) : وَ اللّهِ ، مَا أَفْهَمُ مَا تَقُولُ ، وَ لاَ أَعْرِفُهُ فِی شَیْءٍ مِنَ
ص: 512
كنيم، بدن ما به لرزه آيد و چنان ترسى در دل ما افتاد كه خود را از دست مى دهيم و چون واردين از صالح بن وصيف اين گزارش را شنيدند، نوميد برگشتند.
24- يكى از پزشكان نصرانى قشون كه رگ مى زد گفت كه: يك روز ابو محمد (امام عسكرى" ع") هنگام نماز ظهر مرا خواست و گفت: اين رگ را بزن و رگى به من نمود كه از رگ هاى معمولى فصد نبود، با خود گفتم: چيزى از اين شگفت آورتر نديده ام، هنگام ظهر به من دستور رگ زدن مى دهد و اين وقت از نظر پزشكى موقع رگ زدن نيست و دوم اين كه رگى را به من نشان مى دهد كه آن را نمى فهمم، سپس به من فرمود: در خانه باش و انتظار بكش و چون شب شد، مرا خواست و فرمود: خون را باز كن، باز كردم و سپس فرمود: آن را ببند، بستم و باز هم فرمود:
در همين خانه باش و نيمه شب باز مرا خواست و فرمود: خون را باز كن، باز من پيش از بار نخست در شگفت شدم و نخواستم از آن حضرت چيزى بپرسم، خون را باز كردم و اين بار، خون سپيدى چون نمك بيرون آمد.
گويد: سپس به من فرمود: خون را بند كن، بند كردم و باز فرمود: در خانه باش و چون بامداد شد، به ناظر خرج خود، فرمود تا سه اشرفى به من داد، من آنها را گرفتم و نزد بختيشوع نصرانى رفتم و داستان را براى او گفتم.
گويد: گفت: من آنچه تو مى گوئى نمى فهمم و آن را در هيچ كجاى طب نمى دانم و در هيچ كتابى نخوانده ام و در اين زمانه
ص: 513
الطِّبِّ ، وَ لاَ قَرَأْتُهُ فِی کِتَابٍ(1) ، وَ لاَ أَعْلَمُ فِی(2) دَهْرِنَا أَعْلَمَ بِکُتُبِ النَّصْرَانِیَّةِ مِنْ فُ-لاَنٍ الْفَارِسِیِّ ، فَاخْرُجْ إِلَیْهِ .
قَالَ : فَاکْتَرَیْتُ(3) زَوْرَقاً إِلَی الْبَصْرَةِ ، وَ أَتَیْتُ الاْءَهْوَازَ ، ثُمَّ صِرْتُ إِلی فَارِسَ إِلی صَاحِبِی ، فَأَخْبَرْتُهُ الْخَبَرَ ، قَالَ : وَ قَالَ(4) : أَنْظِرْنِی أَیَّاماً ، فَأَنْظَرْتُهُ ، ثُمَّ أَتَیْتُهُ مُتَقَاضِیاً ، قَالَ : فَقَالَ لِی : إِنَّ(5) هذَا الَّذِی تَحْکِیهِ عَنْ هذَا الرَّجُلِ فَعَلَهُ الْمَسِیحُ فِی دَهْرِهِ مَرَّةً .(6)
25. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا ، قَالَ : کَتَبَ مُحَمَّدُ بْنُ حُجْرٍ إِلی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام یَشْکُو عَبْدَ الْعَزِیزِ بْنَ دُلَفَ وَ یَزِیدَ بْنَ عَبْدِ اللّهِ ، فَکَتَبَ إِلَیْهِ : «أَمَّا عَبْدُ الْعَزِیزِ فَقَدْ کُفِیتَهُ ، وَ أَمَّا یَزِیدُ فَإِنَّ لَکَ وَ لَهُ مَقَاماً بَیْنَ یَدَیِ اللّهِ». فَمَاتَ عَبْدُ الْعَزِیزِ ، وَ قَتَلَ یَزِیدُ مُحَمَّدَ بْنَ حُجْرٍ .(7)
26. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا ، قَالَ(8) : سُلِّمَ أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام إِلی نِحْرِیرٍ(9) ، فَکَانَ(10) یُضَیِّقُ عَلَیْهِ وَ یُوءْذِیهِ ، قَالَ(11) : فَقَالَتْ لَهُ(12) امْرَأَتُهُ : وَیْلَکَ(13) ، اتَّقِ اللّهَ(14) ، لاَ تَدْرِی(15) مَنْ فِی مَنْزِلِکَ ؟ وَ عَرَّفَتْهُ صَ-لاَحَهُ(16) ، وَ قَالَتْ : إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکَ مِنْهُ ، فَقَالَ(17) : لاَءَرْمِیَنَّهُ بَیْنَ السِّبَاعِ ، ثُمَّ فَعَلَ ذلِکَ بِهِ ، فَرُئِیَ علیه السلام قَائِماً(18) یُصَلِّی وَ هِیَ حَوْلَهُ(19) .(20)
27. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ ، قَالَ : دَخَلْتُ عَلی(21)
ص: 514
از فلان مرد فارسى داناترى به كتب نصرانيت نمى شناسم، برو نزد او، گفت: من يك قايقى كرايه كردم براى بصره و به اهواز آمدم و از آنجا به شيراز نزد آن يار خودم و اين موضوع را به او گزارش دادم، گفت كه: او به من گفت: چند روزى به من مهلت بده، او را چند روز مهلت دادم و نزد او آمدم و پاسخ خواستم، در پاسخ من گفت: اين وضعى كه تو از اين مرد گزارش مى دهى كارى است كه حضرت مسيح در عمر خود يك بار كرده است.
25- محمد بن حجر به ابى محمد (امام عسكرى ع) نوشت و از عبد العزيز بن دلف و يزيد بن عبد الله شكايت كرد، در پاسخ نوشت كه: امّا عبد العزيز نسبت به تو از او دفاع مى شود، و امّا يزيد به راستى براى تو و او در برابر خدا مقامى خواهد بود، پس عبد العزيز مُرد و يزيد محمد بن حجر را كشت.
26- يكى از اصحاب ما گفته است كه ابو محمد (امام عسكرى ع) را به نحرير (خادم پرستار باغ وحش و سگ چران خليفه) واگذار كردند و او به آن حضرت تنگ مى گرفت و او را آزار مى كرد و زن نحرير به او گفت: واى بر تو از خدا بپرهيز، نمى دانى در خانه تو كيست؟ و صلاح و مقام آن حضرت را به او گوشزد كرد و گفت: من مى ترسم بر تو از طرف او.
در پاسخ زنش گفت: من او را ميان درنده ها مى اندازم، و سپس همين كار را كرد و ديد آن حضرت در ميان آنها ايستاده نماز مى خواند و آن درنده ها در گرد او هستند.
27- از احمد بن اسحق كه گفت: من خدمت ابى محمد (امام
ص: 515
أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام ، فَسَأَلْتُهُ أَنْ یَکْتُبَ لاِءَنْظُرَ إِلی خَطِّهِ ، فَأَعْرِفَهُ إِذَا وَرَدَ ، فَقَالَ : «نَعَمْ». ثُمَّ قَالَ(1) : «یَا أَحْمَدُ ، إِنَّ الْخَطَّ سَیَخْتَلِفُ عَلَیْکَ مِنْ(2)
بَیْنِ(3) الْقَلَمِ(4) الْغَلِیظِ إِلَی الْقَلَمِ الدَّقِیقِ ، فَ-لاَ تَشُکَّنَّ».
ثُمَّ دَعَا بِالدَّوَاةِ فَکَتَبَ ، وَ جَعَلَ یَسْتَمِدُّ(5) إِلی مَجْرَی الدَّوَاةِ ، فَقُلْتُ فِی نَفْسِی - وَ هُوَ یَکْتُبُ - : أَسْتَوْهِبُهُ الْقَلَمَ الَّذِی کَتَبَ(6) بِهِ ، فَلَمَّا فَرَغَ مِنَ الْکِتَابَةِ أَقْبَلَ یُحَدِّثُنِی - وَ هُوَ یَمْسَحُ الْقَلَمَ بِمِنْدِیلِ الدَّوَاةِ(7) سَاعَةً - ثُمَّ قَالَ : «هَاکَ یَا أَحْمَدُ» فَنَاوَلَنِیهِ .
فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، إِنِّی مُغْتَمٌّ لِشَیْءٍ(8) یُصِیبُنِی فِی نَفْسِی وَ قَدْ أَرَدْتُ أَنْ أَسْأَلَ أَبَاکَ ، فَلَمْ یُقْضَ لِی ذلِکَ ، فَقَالَ : «وَ مَا هُوَ یَا أَحْمَدُ ؟» فَقُلْتُ : یَا(9) سَیِّدِی ، رُوِیَ لَنَا(10) عَنْ آبَائِکَ أَنَّ نَوْمَ الاْءَنْبِیَاءِ عَلی أَقْفِیَتِهِمْ ، وَ نَوْمَ الْمُوءْمِنِینَ عَلی أَیْمَانِهِمْ ، وَ نَوْمَ الْمُنَافِقِینَ عَلی شَمَائِلِهِمْ(11) ، وَ نَوْمَ الشَّیَاطِینِ عَلی وُجُوهِهِمْ ؟ فَقَالَ علیه السلام : «کَذلِکَ هُوَ(12)».
فَقُلْتُ : یَا(13) سَیِّدِی ، فَإِنِّی(14) أَجْهَدُ(15) أَنْ أَنَامَ عَلی یَمِینِی ، فَمَا یُمْکِنُنِی(16) ، وَ لاَ یَأْخُذُنِی النَّوْمُ عَلَیْهَا(17) ، فَسَکَتَ سَاعَةً ، ثُمَّ قَالَ : «یَا أَحْمَدُ ، ادْنُ مِنِّی». فَدَنَوْتُ مِنْهُ ،فَقَالَ : «أَدْخِلْ یَدَکَ تَحْتَ ثِیَابِکَ»، فَأَدْخَلْتُهَا ، فَأَخْرَجَ یَدَهُ مِنْ تَحْتِ ثِیَابِهِ ، وَ أَدْخَلَهَا تَحْتَ ثِیَابِی ، فَمَسَحَ بِیَدِهِ الْیُمْنی عَلی جَانِبِیَ الاْءَیْسَرِ ، وَ بِیَدِهِ الْیُسْری عَلی جَانِبِیَ الاْءَیْمَنِ
ص: 516
عسكرى" (علیه السّلام) رسيده و از او خواهش كردم كه بنويسد تا من به خط او نگاه كنم و آن را بشناسم هر گاه به ما برسد، فرمود: بسيار خوب. سپس فرمود: اى احمد، به راستى خطى كه به تو برسد از نظر قلم درشت و ريز با هم اختلاف يابد، تو ترديد به خود راه مده، سپس دوات خواست و نوشت و قلم را كه در دوات مى زد آن را مى كشيد تا در دوات (يا براى آنكه مركبش كم بوده يا براى آنكه در كار نبوده- از مجلسى ره). او كه مى نوشت من با خود گفتم: اين قلمى كه با آن مى نويسد از او بخشش مى خواهم و چون از نوشتن، دست كشيد، به من رو كرد و با من گفتگو مى كرد و قلم را به خشك كن دوات مى ماليد تا يك ساعت و پس از آن فرمود: بيا احمد، اين را بگير.
گفتم: قربانت، گاهى چيزى در نهادم مى آيد كه از آن غمنده مى شوم، من مى خواستم از پدرت چيزى بپرسم، ميسر نشد، فرمود: اى احمد، آن چيست؟ گفتم: اى آقايم، از پدرانت براى ما روايت شده است كه خواب پيغمبران بر پشت است و خواب مؤمنان بر سر دست راست آنها است و خواب منافقان بر سر دست چپ است و خواب شياطين بروى آنها است؟ فرمود: آن چنين است.
گفتم: قربانت، هر چه تلاش مى كنم كه بر سر دست راستم بخوابم، برايم ممكن نمى شود و خوابم نمى برد، ساعتى خاموش شد و سپس فرمود: اى احمد، نزديك من بيا، نزديك او رفتم، فرمود:
دست هاى خود را زير جامه هايت كن، من دست هايم را زير جامه هايم كردم، آن حضرت دست خود را از زير جامه هايش بر آورد و در زير جامه هاى من فرو كرد و دست راستش را به پهلوى چپم كشيد و دست چپش را به پهلوى راستم كشيد تا سه بار، احمد گفت: از
ص: 517
ثَ-لاَثَ مَرَّاتٍ. قَالَ(1) أَحْمَدُ : فَمَا أَقْدِرُ أَنْ أَنَامَ عَلی یَسَارِی مُنْذُ فَعَلَ ذلِکَ بِی علیه السلام (2) ، وَ مَا یَأْخُذُنِی نَوْمٌ عَلَیْهَا أَصْلاً .(3)
بَابُ (4)مَوْلِدِ الصَّاحِبِ (5)علیه السلام
وُلِدَ علیه السلام لِلنِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ سَنَةَ خَمْسٍ وَ خَمْسِینَ وَ مِائَتَیْنِ (6)
1. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیُّ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، قَالَ :
خَرَجَ عَنْ (7)أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام حِینَ قُتِلَ الزُّبَیْرِیُّ (8): «هذَا جَزَاءُ مَنِ افْتَری (9)عَلَی اللّهِ فِی (10)أَوْلِیَائِهِ ، زَعَمَ (11)أَنَّهُ یَقْتُلُنِی (12)وَ لَیْسَ لِی عَقِبٌ (13)، فَکَیْفَ رَأی قُدْرَةَ اللّهِ (14)؟»
وَ وُلِدَ لَهُ وَلَدٌ (15)سَمَّاهُ «م ح م د» (16)سَنَةَ سِتٍّ وَ خَمْسِینَ ···
2 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، قَالَ : حَدَّثَنِی مُحَمَّدٌ وَ الْحَسَنُ(19) - ابْنَا عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ - فِی سَنَةِ تِسْعٍ وَ سَبْعِینَ وَ مِائَتَیْنِ ، قَالاَ : حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ الْعَبْدِیُّ مِنْ عَبْدِ قَیْسٍ ، عَنْ ضَوْءِ بْنِ عَلِیٍّ الْعِجْلِیِّ ، عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ فَارِسَ سَمَّاهُ(20) ، قَالَ : أَتَیْتُ سُرَّ مَنْ رَأی ، وَ لَزِمْتُ(21) بَابَ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام ، فَدَعَانِی مِنْ غَیْرِ أَنْ أَسْتَأْذِنَ ، فَلَمَّا دَخَلْتُ وَ سَلَّمْتُ ، قَالَ لِی :
ص: 518
آنگاه كه امام با من اين كار را كرد، ديگر نمى توانم بروى پهلوى چپم بخوابم و هيچ روى آن خوابم نمى برد.
حضرت صاحب (علیه السّلام) در نيمه شعبان سال 255 متولد شده است.
1- از احمد بن محمد كه گفت: چون زبيرى كشته شد (گويا از خاندان زبير بوده و داستان وى و كشته شدن او به دست ما نيامده است- از مجلسى ره) اين توقيع از ناحيه امام ابى محمد (امام عسكرى" (علیه السّلام) بيرون آمد كه:
اين است سزاى آن كسى كه به خدا افتراء بندد در باره دوستان او، او گمان مى كرد مرا مى كشد و من فرزندى ندارم، چگونه ديد توانائى خدا را؟ و براى او فرزندى متولد شد كه او را (م ح م د) ناميد در سال 256 (هجرى قمرى).
2- محمد و حسن پسران على بن ابراهيم (محمد بن على همدانى از وكلاى ناحيه مقدسه بوده ولى حسن برادرش در رجال نامى ندارد- از مجلسى ره) در سال 279 گفتند كه: محمد بن على بن عبد الرحمن عبدى- از عبد قيس- از ضوء بن على عجلى باز گفت از قول مردى از اهل فارس كه نامش را برد، گفت: من آمدم به سر من رأى و ملازم در خانه امام ابى محمد (علیه السّلام) شدم و بى آنكه اجازه ورود خواهم، مرا خواست و چون نزد او در آمدم و سلام دادم، به من
ص: 519
«یَا أَبَا(1) فُ-لاَنٍ ، کَیْفَ حَالُکَ ؟» ثُمَّ قَالَ لِی : «اقْعُدْ یَا فُ-لاَنُ». ثُمَّ سَأَلَنِی عَنْ جَمَاعَةٍ مِنْ(2) رِجَالٍ وَ نِسَاءٍ مِنْ أَهْلِی ، ثُمَّ قَالَ لِی : «مَا الَّذِی أَقْدَمَکَ(3) ؟» قُلْتُ : رَغْبَةٌ فِی خِدْمَتِکَ ، قَالَ(4) : فَقَالَ : «فَالْزَمِ(5) الدَّارَ».
قَالَ : فَکُنْتُ فِی الدَّارِ مَعَ الْخَدَمِ ، ثُمَّ صِرْتُ أَشْتَرِی لَهُمُ الْحَوَائِجَ مِنَ السُّوقِ وَ کُنْتُ أَدْخُلُ عَلَیْهِ مِنْ غَیْرِ إِذْنٍ إِذَا کَانَ فِی دَارِ(6) الرِّجَالِ ، فَدَخَلْتُ إِلَیْهِ(7) یَوْماً وَ هُوَ فِی دَارِ الرِّجَالِ ، فَسَمِعْتُ حَرَکَةً فِی الْبَیْتِ ، فَنَادَانِی : «مَکَانَکَ لاَ تَبْرَحْ» فَلَمْ أَجْسُرْ(8) أَخْرُجُ وَ لاَ أَدْخُلُ ، فَخَرَجَتْ عَلَیَّ جَارِیَةٌ مَعَهَا(9) شَیْءٌ مُغَطًّی ، ثُمَّ نَادَانِیَ : «ادْخُلْ» فَدَخَلْتُ ،
وَ نَادَی الْجَارِیَةَ ، فَرَجَعَتْ ، فَقَالَ لَهَا : «اکْشِفِی عَمَّا مَعَکِ» فَکَشَفَتْ عَنْ غُ-لاَمٍ أَبْیَضَ ، حَسَنِ الْوَجْهِ ، وَ کَشَفَتْ(10) عَنْ بَطْنِهِ ، فَإِذَا شَعْرٌ نَابِتٌ مِنْ لَبَّتِهِ(11) إِلی سُرَّتِهِ ، أَخْضَرُ ، لَیْسَ بِأَسْوَدَ ، فَقَالَ : «هذَا صَاحِبُکُمْ».
ثُمَّ أَمَرَهَا فَحَمَلَتْهُ ، فَمَا رَأَیْتُهُ بَعْدَ ذلِکَ حَتّی مَضی أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام .
فَقَالَ(12) ضَوْء بْنُ عَلِیٍّ : فَقُلْتُ(13) لِلْفَارِسِیِّ : کَمْ کُنْتَ تُقَدِّرُ لَهُ مِنَ السِّنِینَ ؟ قَالَ(14) : سَنَتَیْنِ .
قَالَ الْعَبْدِیُّ : فَقُلْتُ لِضَوْءٍ : کَمْ تُقَدِّرُ لَهُ أَنْتَ(15) ؟ قَالَ : أَرْبَعَ عَشْرَةَ سَنَةً(16) .
قَالَ أَبُو عَلِیٍّ وَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ : وَ نَحْنُ نُقَدِّرُ لَهُ(17) إِحْدی وَ عِشْرِینَ سَنَةً .(18)
ص: 520
گفت: اى أبا فلان، حالت چطور است؟ و سپس به من فرمود: اى فلانى بنشين، سپس از حال جمعى مردان و زنان خاندان من از من پرسش كرد، سپس فرمود: براى چه به اين جا آمدى؟ در پاسخ گفتم: براى شوق خدمت كارى شما.
گويد: به من فرمود: پس در خانه بمان، من با ديگر خدمتكاران در خانه آن حضرت به سر مى بردم و سپس به مقامى رسيدم كه براى آنها از بازار نيازمنديهايشان را خريد مى كردم و بى اجازه بدان حضرت وارد مى شدم هر وقت مردانى در خانه بودند.
يك روز وارد بيرونى آن حضرت شدم كه آماده پذيرائى از مردان بود و آن حضرت در آنجا بود و در اطاق يك حركتى شنيدم، آن حضرت به من فرياد كرد: به جاى خود باش، قدم فرامگزار، من جرات نكردم كه برآيم و نه درآيم و كنيزكى برابر من از اطاق بيرون شد و چيز سر پوشيده اى با او بود.
سپس فرياد كرد كه: بيا درون، من به درون اطاق رفتم و آن كنيزك را آواز داد و برگشت و به او فرمود: از آنچه با خود دارى پرده بردار، او سر پوش را بالا زد از روى پسر بچه سپيده و زيبا رخى، و شكم او را باز كرد و بناگاه ديدم يك رشته موى سبز نه سياه از زير گلويش تا نافش كشيده و به من فرمود: اين صاحب الامر شما است، سپس به آن كنيزك فرمود: او را با خود بر، با خود برد و پس از آن ديگر تا ابو محمد وفات كرد او را نديدم.
ضوء بن على گويد: من به آن مرد فارسى گفتم: تو وقتى او را ديدى چند ساله به نظرت آمد؟ گفت: 2 ساله، عبدى گويد: من به ضوء گفتم: تو اكنون او را چند ساله مى دانى؟ گفت: 14 ساله و أبو على و أبو عبد الله گفتند: ما اكنون او را 21 ساله مى دانيم.
ص: 521
3 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِنَا الْقُمِّیِّینَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَامِرِیِّ ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ غَانِمٍ الْهِنْدِیِّ ، قَالَ : کُنْتُ بِمَدِینَةِ الْهِنْدِ - الْمَعْرُوفَةِ بِقِشْمِیرَ الدَّاخِلَةِ - وَ أَصْحَابٌ لِی یَقْعُدُونَ عَلی کَرَاسِیَّ(1) عَنْ یَمِینِ الْمَلِکِ أَرْبَعُونَ رَجُلاً کُلُّهُمْ یَقْرَأُ(2) الْکُتُبَ الاْءَرْبَعَةَ : التَّوْرَاةَ ، وَ الاْءِنْجِیلَ ، وَ الزَّبُورَ ، وَ صُحُفَ إِبْرَاهِیمَ ، نَقْضِی(3) بَیْنَ النَّاسِ ، وَ نُفَقِّهُهُمْ(4) فِی دِینِهِمْ ، وَ نُفْتِیهِمْ(5) فِی حَ-لاَلِهِمْ وَ حَرَامِهِمْ ، یَفْزَعُ(6) النَّاسُ إِلَیْنَا : الْمَلِکُ فَمَنْ دُونَهُ ، فَتَجَارَیْنَا(7) ذِکْرَ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَقُلْنَا : هذَا النَّبِیُّ الْمَذْکُورُ فِی الْکُتُبِ(8) قَدْ خَفِیَ عَلَیْنَا أَمْرُهُ ، وَ یَجِبُ عَلَیْنَا الْفَحْصُ عَنْهُ وَ طَلَبُ أَثَرِهِ ، وَ اتَّفَقَ رَأْیُنَا وَ تَوَافَقْنَا عَلی أَنْ أَخْرُجَ ، فَأَرْتَادَ(9) لَهُمْ ، فَخَرَجْتُ وَ مَعِی مَالٌ جَلِیلٌ ، فَسِرْتُ اثْنَیْ عَشَرَ شَهْراً حَتّی قَرُبْتُ مِنْ کَابُلَ ، فَعَرَضَ لِی قَوْمٌ مِنَ التُّرْکِ ، فَقَطَعُوا عَلَیَّ ، وَ أَخَذُوا مَالِی ، وَ جُرِحْتُ جِرَاحَاتٍ(10) شَدِیدَةً ، وَ دُفِعْتُ(11) إِلی مَدِینَةِ کَابُلَ ، فَأَنْفَذَنِی(12) مَلِکُهَا - لَمَّا وَقَفَ عَلی خَبَرِی - إِلی مَدِینَةِ بَلْخَ ، وَ عَلَیْهَا إِذْ ذَاکَ دَاوُدُ بْنُ الْعَبَّاسِ بْنِ أَبِی أَسْوَدَ(13) ، فَبَلَغَهُ خَبَرِی ، وَ أَنِّی خَرَجْتُ مُرْتَاداً مِنَ الْهِنْدِ ، وَ تَعَلَّمْتُ الْفَارِسِیَّةَ ، وَ نَاظَرْتُ الْفُقَهَاءَ وَ أَصْحَابَ الْکَ-لاَمِ ، فَأَرْسَلَ إِلَیَّ دَاوُدُ بْنُ الْعَبَّاسِ، فَأَحْضَرَنِی(14) مَجْلِسَهُ ، وَ جَمَعَ عَلَیَّ الْفُقَهَاءَ ، فَنَاظَرُونِی ، فَأَعْلَمْتُهُمْ أَنِّی خَرَجْتُ مِنْ بَلَدِی أَطْلُبُ هذَا النَّبِیَّ(15) الَّذِی وَجَدْتُهُ فِی الْکُتُبِ ، فَقَالَ(16) لِی : مَنْ هُوَ ؟ وَ مَا اسْمُهُ ؟
ص: 522
3- از محمد بن محمد عامرى، از ابى سعيد غانم هندى گويد: من در شهر هند، معروف به كشمير داخلى بودم و اصحاب و شاگردانى داشتم كه چهل تن كرسى نشينان دست راست پادشاه بودند، همه، چهار كتاب مهم: تورات، انجيل، زبور و صحف ابراهيم را خوانده بودند، ما قاضيان مردم بوديم و فقيه دينى آنان، در حلال و حرام براى مردم فتوى مى داديم و همه مردم رو به ما داشتند، از پادشاه و پائين تر، در ميان ما رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) مورد گفتگو شد، گفتم: اين پيغمبرى كه در اين كتب نامبرده شده، وضعش بر ما نهان است و بايد از او بررسى كنيم و دنبال او برويم، همه يك رأى و متفق شدند كه من بيرون شوم و براى آنها جستجو كنم، من با پول بسيارى، بيرون آمدم و 12 ماه راه نورديدم تا به كابُل رسيدم و مردمى ترك سر راه بر من گرفتند و پولهاى مرا بردند و چند زخم سخت برداشتم و به شهر كابُل افتادم و پادشاه آنجا، چون بر كار من مطلع شد، مرا به شهر بلخ فرستاد و حاكم آن، در آن زمان داود بن عباس بن ابى اسود بود، گزارش من به او رسيد و دانست كه من به جستجوى پيغمبر از هند آمدم و فارسى ياد گرفتم و با فقهاء و دانشمندان دينى مباحثه كردم.
داود بن عباس مرا در مجلس خود خواست و فقهاء را گرد آورد و با من بحث كردند و من به آنها اعلام كردم كه از شهر خود در آمدم و دنبال اين پيغمبرى مى گردم كه او را در كتب يافتم، گفتند: او كيست و نامش چيست؟ گفتم: محمد نام او است، گفتند:
او پيغمبر ما است كه مى جوئى، من از احكام او پرسيدم، پس به من اعلام كردند.
من گفتم به آنها كه: مى دانم محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) پيغمبر ما است ولى
ص: 523
فَقُلْتُ : مُحَمَّدٌ ، فَقَالُوا(1) : هُوَ نَبِیُّنَا الَّذِی تَطْلُبُ ، فَسَأَلْتُهُمْ عَنْ شَرَائِعِهِ ، فَأَعْلَمُونِی .
فَقُلْتُ لَهُمْ : أَنَا أَعْلَمُ أَنَّ مُحَمَّداً نَبِیٌّ ، وَ لاَ أَعْلَمُهُ هذَا الَّذِی تَصِفُونَ أَمْ لاَ(2) ؟ فَأَعْلِمُونِی مَوْضِعَهُ لاِءَقْصِدَهُ ، فَأُسَائِلَهُ(3) عَنْ(4) عَ-لاَمَاتٍ عِنْدِی وَ دَلاَلاَتٍ ، فَإِنْ کَانَ صَاحِبِیَ الَّذِی طَلَبْتُ آمَنْتُ بِهِ ، فَقَالُوا : قَدْ مَضی علیه السلام (5) ، فَقُلْتُ : فَمَنْ(6) وَصِیُّهُ وَ خَلِیفَتُهُ ؟ فَقَالُوا : أَبُو بَکْرٍ .
قُلْتُ : فَسَمُّوهُ لِی ؛ فَإِنَّ هذِهِ کُنْیَتُهُ ، قَالُوا : عَبْدُ اللّهِ بْنُ عُثْمَانَ ، وَ نَسَبُوهُ إِلی قُرَیْشٍ .
قُلْتُ(7) : فَانْسُبُوا لِی مُحَمَّداً نَبِیَّکُمْ ، فَنَسَبُوهُ لِی ، فَقُلْتُ : لَیْسَ هذَا صَاحِبِیَ الَّذِی طَلَبْتُ(8) ، صَاحِبِیَ الَّذِی أَطْلُبُهُ خَلِیفَتُهُ أَخُوهُ فِی الدِّینِ ، وَ ابْنُ عَمِّهِ فِی النَّسَبِ ، وَ زَوْجُ ابْنَتِهِ ، وَ أَبُو وُلْدِهِ ، لَیْسَ(9) لِهذَا النَّبِیِّ ذُرِّیَّةٌ عَلَی الاْءَرْضِ غَیْرُ وُلْدِ هذَا الرَّجُلِ الَّذِی هُوَ خَلِیفَتُهُ .
قَالَ(10) : فَوَثَبُوا بِی(11) ، وَ قَالُوا : أَیُّهَا الاْءَمِیرُ ، إِنَّ هذَا قَدْ خَرَجَ مِنَ الشِّرْکِ إِلَی الْکُفْرِ، هذَا حَ-لاَلُ الدَّمِ ، فَقُلْتُ لَهُمْ : یَا قَوْمُ ، أَنَا رَجُلٌ مَعِی دِینٌ ، مُتَمَسِّکٌ(12) بِهِ، لاَ(13) أُفَارِقُهُ حَتّی أَری مَا هُوَ أَقْوی مِنْهُ ، إِنِّی وَجَدْتُ صِفَةَ هذَا الرَّجُلِ فِی الْکُتُبِ الَّتِی أَنْزَلَهَا اللّهُ عَلی أَنْبِیَائِهِ ، وَ إِنَّمَا خَرَجْتُ مِنْ بِ-لاَدِ الْهِنْدِ وَ مِنَ الْعِزِّ الَّذِی کُنْتُ فِیهِ طَلَباً لَهُ ، فَلَمَّا فَحَصْتُ عَنْ أَمْرِ صَاحِبِکُمُ الَّذِی ذَکَرْتُمْ ، لَمْ یَکُنِ النَّبِیَّ الْمَوْصُوفَ فِی الْکُتُبِ ، فَکَفُّوا(14) عَنِّی .
وَ بَعَثَ الْعَامِلُ إِلی رَجُلٍ - یُقَالُ لَهُ : الْحُسَیْنُ بْنُ إِشْکِیبَ(15) - فَدَعَاهُ ، فَقَالَ لَهُ : نَاظِرْ هذَا الرَّجُلَ
ص: 524
اين شخص را نمى دانم كه او است يا نه، محل او را به من بنمائيد تا نزد او بروم و از نشانه ها و علائمى كه براى او نزد من است باز پرسم، اگر همان سرور من است كه او را مى جويم به او ايمان مى آورم، گفتند: خودش از دنيا رفته، گفتم: وصى و خليفه او كيست؟
گفتند: ابو بكر، گفتم: نامش را بگوئيد، اين كه كنيه او است؟
گفتند: عبد الله بن عثمان و نسبت او را تا قريش بر شمردند، گفتم: اين مقصود من نيست كه مى جويم، آنكه من مى جويم، خليفه او، برادر دينى و پسر عمّ نژادى و شوهر دختر و پدر اولاد او است، اين پيغمبر، در روى زمين نژادى ندارد جز از فرزندان اين مردى كه جانشين او است. گويد: همه به من پريدند و گفتند: ايها الامير، اين مرد از شرك بيرون نشده و به كفر گرائيده، اين خونش حلال است، به آنها گفتم: اى مردم، من مردى هستم و به كيشى چسبيده ام و از آن جدا نشوم تا درست تر از آن را بدانم، من وصف اين مرد را در كتابهائى كه خدا بر پيغمبرانش فرو فرستاده ديده ام و همانا از بلاد هند بدر آمده ام و از مقامى كه داشتم، دست برداشتم در جستجوى او و چون از وضع پيغمبر شما بازرسى كردم كه شما ياد كرديد. آن پيغمبرى نبود كه در كتب الهيه توصيف شده، از من دست بداريد، حاكم نزد مردى فرستاد به نام حسين بن اشكيب، او را خواست و گفت: تو با اين مرد هندى مناظره كن، حسين به او گفت: أصلحك الله، فقهاء و دانشمندان خدمت شما هستند و آنها داناتر و بيناترند به مناظره. در پاسخش گفت: چنانچه مى گويم تو با او مناظره كن و با او تنها باش و به او مهرورزى كن، حسين ابن اشكيب پس از گفتگوى با او گفت: به راستى همان را كه مى جوئى همين پيغمبرى
ص: 525
الْهِنْدِیَّ ، فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ(1) : أَصْلَحَکَ اللّهُ ، عِنْدَکَ الْفُقَهَاءُ وَ الْعُلَمَاءُ وَ هُمْ أَعْلَمُ وَ أَبْصَرُ بِمُنَاظَرَتِهِ ، فَقَالَ لَهُ(2) : نَاظِرْهُ کَمَا أَقُولُ لَکَ ، وَ اخْلُ بِهِ ، وَ الْطُفْ لَهُ ، فَقَالَ لِیَ الْحُسَیْنُ بْنُ إِشْکِیبَ(3) - بَعْدَ مَا فَاوَضْتُهُ(4) - : إِنَّ صَاحِبَکَ الَّذِی تَطْلُبُهُ هُوَ النَّبِیُّ الَّذِی وَصَفَهُ هوءُلاَءِ ، وَ لَیْسَ الاْءَمْرُ فِی خَلِیفَتِهِ کَمَا قَالُوا ، هذَا النَّبِیُّ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ ، وَ وَصِیُّهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ هُوَ زَوْجُ فَاطِمَةَ بِنْتِ مُحَمَّدٍ وَ أَبُو الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ سِبْطَیْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله .
قَالَ غَانِمٌ أَبُو سَعِیدٍ : فَقُلْتُ : اللّهُ أَکْبَرُ ، هذَا الَّذِی طَلَبْتُ ؛ فَانْصَرَفْتُ إِلی دَاوُدَ بْنِ الْعَبَّاسِ ، فَقُلْتُ لَهُ : أَیُّهَا الاْءَمِیرُ ، وَجَدْتُ مَا طَلَبْتُ ، وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللّهُ وَ(5) أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ .
قَالَ : فَبَرَّنِی(6) ، وَ وَصَلَنِی ، وَ قَالَ لِلْحُسَیْنِ : تَفَقَّدْهُ . قَالَ : فَمَضَیْتُ إِلَیْهِ حَتّی آنَسْتُ بِهِ ، وَ فَقَّهَنِی فِیمَا احْتَجْتُ إِلَیْهِ مِنَ الصَّ-لاَةِ وَ الصِّیَامِ وَ الْفَرَائِضِ .
قَالَ : فَقُلْتُ لَهُ : إِنَّا نَقْرَأُ فِی کُتُبِنَا أَنَّ مُحَمَّداً خَاتَمُ النَّبِیِّینَ ، لاَ نَبِیَّ بَعْدَهُ ، وَ أَنَّ الاْءَمْرَ مِنْ بَعْدِهِ إِلی وَصِیِّهِ وَ وَارِثِهِ وَ خَلِیفَتِهِ مِنْ بَعْدِهِ ، ثُمَّ إِلَی(7) الْوَصِیِّ بَعْدَ الْوَصِیِّ ، لاَ یَزَالُ أَمْرُ اللّهِ جَارِیاً فِی أَعْقَابِهِمْ حَتّی تَنْقَضِیَ الدُّنْیَا ، فَمَنْ وَصِیُّ وَصِیِّ مُحَمَّدٍ ؟ قَالَ : الْحَسَنُ ، ثُمَّ الْحُسَیْنُ - ابْنَا مُحَمَّدٍ (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )- ثُمَّ سَاقَ الاْءَمْرَ فِی الْوَصِیَّةِ حَتَّی انْتَهی إِلی صَاحِبِ
ص: 526
است كه اينها برايت وصف كرده اند ولى حقيقت در باره جانشين او چنين نيست كه اينان گفته اند، اين پيمبر، محمد بن عبد الله بن عبد المطلب است و وصى او هم على بن ابى طالب بن عبد المطلب است و هم او شوهر فاطمه، دختر محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) است و پدر حسن و حسين دو سبط محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ).
غانم ابو سعيد گويد: گفتم: الله اكبر، همين است كه مى جستم و نزد داود بن عباس برگشتم و گفتم: ايها الامير، آنچه را مى جستم يافتم و من گواهم كه لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ و گواهم كه محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) رسول خدا است، گويد: او هم به من نيكى كرد و صله داد و به حسين گفت: از او دلجوئى كن.
گويد: من نزد او مى رفتم تا به او انس گرفتم و او هر چه را بدان نيازمند بودم از نماز و روزه و واجبات به من فهمانيد، گويد: به او گفتم: ما در كتب خود مى خوانيم كه محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )، پايان پيغمبران است و پس از او پيغمبرى نيست و كار دين پس از وى با وصى او است و با وارث و جانشين پس از او و سپس به وصى پس از وصى و پيوسته امر خدا در نسل آنها جارى است تا دنيا به سر آيد، وصى وصى محمد كيست؟ گفت: حسن، پس از او حسين، دو پسر محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و سپس اوصياء را شمرد تا رسيد به صاحب الزمان (علیه السّلام) و سپس بدان چه رخ داده بود در باره امام قائم به من اطلاع داد و براى من مقصدى نبود جز جستجوى از ناحيه امام قائم (علیه السّلام)، ابو سعيد به قم آمد و با اصحاب ما بر جاى نشست تا سال 264 و با آنها رفت تا رسيد به بغداد و يك رفيقى هم از اهل سند كه همكيش او بود با وى همراه بود.
راوى گويد: غانم برايم باز گفت كه: برخى اخلاق رفيق
ص: 527
الزَّمَانِ علیه السلام .
ثُمَّ أَعْلَمَنِی مَا حَدَثَ ؛ فَلَمْ یَکُنْ لِی هِمَّةٌ إِلاَّ طَلَبُ النَّاحِیَةِ .
فَوَافی قُمَّ(1) ، وَ قَعَدَ مَعَ أَصْحَابِنَا فِی سَنَةِ أَرْبَعٍ وَ سِتِّینَ(2) ، وَ خَرَجَ مَعَهُمْ حَتّی وَافی بَغْدَادَ ، وَ مَعَهُ رَفِیقٌ لَهُ مِنْ أَهْلِ السِّنْدِ کَانَ صَحِبَهُ عَلَی الْمَذْهَبِ .
قَالَ : فَحَدَّثَنِی غَانِمٌ ، قَالَ : وَ أَنْکَرْتُ(3) مِنْ رَفِیقِی بَعْضَ أَخْ-لاَقِهِ ، فَهَجَرْتُهُ ، وَ خَرَجْتُ حَتّی سِرْتُ(4) إِلَی الْعَبَّاسِیَّةِ أَتَهَیَّأُ لِلصَّ-لاَةِ وَ أُصَلِّی ، وَ إِنِّی لَوَاقِفٌ مُتَفَکِّرٌ(5) فِیمَا قَصَدْتُ لِطَلَبِهِ إِذَا(6) أَنَا بِآتٍ قَدْ(7) أَتَانِی ، فَقَالَ : أَنْتَ فُ-لاَنٌ ؟ - اسْمُهُ بِالْهِنْدِ(8) - فَقُلْتُ : نَعَمْ ، فَقَالَ : أَجِبْ مَوْلاَکَ ، فَمَضَیْتُ مَعَهُ ، فَلَمْ یَزَلْ یَتَخَلَّلُ بِیَ الطُّرُقَ(9) حَتّی أَتی دَاراً وَ بُسْتَاناً ، فَإِذَا أَنَا بِهِ علیه السلام جَالِسٌ ، فَقَالَ : «مَرْحَباً یَا فُ-لاَنُ - بِکَ-لاَمِ الْهِنْدِ - کَیْفَ حَالُکَ ؟ وَ کَیْفَ خَلَّفْتَ فُ-لاَناً وَ فُ-لاَناً(10) ؟» حَتّی عَدَّ الاْءَرْبَعِینَ کُلَّهُمْ ، فَسَاءَلَنِی(11) عَنْهُمْ وَاحِداً وَاحِداً ، ثُمَّ أَخْبَرَنِی(12) بِمَا تَجَارَیْنَا(13) ، کُلُّ(14) ذلِکَ بِکَ-لاَمِ الْهِنْدِ .
ثُمَّ قَالَ : «أَرَدْتَ أَنْ تَحُجَّ مَعَ أَهْلِ قُمَّ ؟» قُلْتُ : نَعَمْ ، یَا سَیِّدِی ، فَقَالَ : «لاَ تَحُجَّ مَعَهُمْ ، وَ انْصَرِفْ سَنَتَکَ هذِهِ ، وَ حُجَّ فِی(15) قَابِلٍ(16)». ثُمَّ أَلْقی إِلَیَّ صُرَّةً کَانَتْ بَیْنَ یَدَیْهِ، فَقَالَ لِیَ(17) : «اجْعَلْهَا(18) نَفَقَتَکَ ، وَ لاَ تَدْخُلْ إِلی بَغْدَادَ إِلی فُ-لاَنٍ - سَمَّاهُ - وَ لاَ تُطْلِعْهُ عَلی شَیْءٍ»، وَ انْصَرَفَ إِلَیْنَا إِلَی الْبَلَدِ(19) .
ثُمَّ وَافَانَا بَعْضُ(20) الْفُیُوجِ(21) ، فَأَعْلَمُونَا أَنَّ أَصْحَابَنَا انْصَرَفُوا مِنَ الْعَقَبَةِ(22) ، وَ مَضی(23) نَحْوَ خُرَاسَانَ ، فَلَمَّا کَانَ فِی قَابِلٍ حَجَّ ، وَ أَرْسَلَ إِلَیْنَا بِهَدِیَّةٍ مِنْ طُرَفِ(24) خُرَاسَانَ ، فَأَقَامَ بِهَا مُدَّةً ، ثُمَّ(25) مَاتَ رَحِمَهُ اللّهُ(26) .(27)
ص: 528
خود را زشت دانستم و او را ترك گفتم و بيرون شدم تا رسيدم به عباسيه (دهى بوده در نهر شاهى) و براى نماز آماده مى شدم و ايستاده بودم و در مقصدى كه دنبالش آمدم، انديشه مى كردم به ناگاه يك ناشناسى آمد و به من گفت: تو فلانى هستى؟ نام هندى او را برد، گفتم: آرى، او گفت: مولاى خود را پاسخ گو. با او رفتم و پيوسته از راهى به راهى مرا برد تا به خانه و بستانى در آمد و به ناگاه ديدم آن حضرت نشسته و به من فرمود: به زبان هندى كه خوش آمدى اى فلان، فلان و فلان را در چه حالى گذاشتى تا چهل كس همكاران مرا نامبرد و از هر كدام آنها احوال پرسيد.
و سپس آنچه را ما در باره آن گفتگو كرده بوديم به من گزارش داد و اين همه را به زبان هندى سخن گفت، سپس گفت:
خواستى با قُمّيها به حج بروى؟ گفتم: آرى اى آقاى من، فرمود: با آنها به حج مرو امساله را برگرد و سال آينده به حج برو، سپس كيسه پولى كه جلوش بود براى من انداخت و فرمود: اين را هزينه خود ساز و در بغداد نزد فلانى، نام او را برد، مرو و او را از چيزى مطلع مكن، و با ما به بلد برگشت (اين جمله از كلام عامرى است- از مجلسى ره).
سپس پاره گشايش ها (يعنى از معنويات مانند ملاقات امام و غيره- از مجلسى ره) براى ما رخ داد (برخى پيكهاى حجاج به ما برخوردند- بعض الفيوج- تصحيح مجلسى ره) و به ما خبر دادند كه ياران ما از عقبه برگشتند و به حج نتوانستند بروند و ابو سعيد به خراسان رفت و در سال آينده به حج رفت و از طرف خراسان براى ما هديه اى فرستاد و مدتى در خراسان اقامت كرد و سپس وفات كرد، رحمه الله.
ص: 529
4. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، قَالَ : إِنَّ الْحَسَنَ بْنَ النَّضْرِ وَ أَبَا صِدَامٍ وَ جَمَاعَةً تَکَلَّمُوا بَعْدَ مُضِیِّ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام فِیمَا فِی(1) أَیْدِی الْوُکَلاَءِ ، وَ أَرَادُوا الْفَحْصَ ، فَجَاءَ الْحَسَنُ بْنُ النَّضْرِ إِلی أَبِی الصِّدَامِ(2) ، فَقَالَ : إِنِّی أُرِیدُ الْحَجَّ ، فَقَالَ لَهُ(3) أَبُو صِدَامٍ : أَخِّرْهُ هذِهِ السَّنَةَ ، فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ بْنُ النَّضْرِ(4) : إِنِّی أَفْزَعُ فِی الْمَنَامِ وَ لاَ بُدَّ(5) مِنَ الْخُرُوجِ ، وَ أَوْصی إِلی أَحْمَدَ بْنِ یَعْلَی(6) بْنِ حَمَّادٍ ، وَ أَوْصی لِلنَّاحِیَةِ(7) بِمَالٍ ، وَ أَمَرَهُ أَنْ لاَ یُخْرِجَ شَیْئاً إِلاَّ مِنْ یَدِهِ إِلی یَدِهِ علیه السلام بَعْدَ(8) ظُهُورِهِ .
قَالَ : فَقَالَ الْحَسَنُ : لَمَّا وَافَیْتُ بَغْدَادَ اکْتَرَیْتُ دَاراً فَنَزَلْتُهَا ، فَجَاءَنِی بَعْضُ الْوُکَ-لاَءِ بِثِیَابٍ وَ دَنَانِیرَ ، وَ خَلَّفَهَا عِنْدِی ، فَقُلْتُ لَهُ : مَا هذَا ؟ قَالَ(9) : هُوَ مَا تَری(10) ، ثُمَّ جَاءَنِی آخَرُ بِمِثْلِهَا ، وَ آخَرُ حَتّی کَبَسُوا(11) الدَّارَ ، ثُمَّ جَاءَنِی أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ بِجَمِیعِ مَا کَانَ مَعَهُ ، فَتَعَجَّبْتُ ، وَ بَقِیتُ مُتَفَکِّراً ، فَوَرَدَتْ عَلَیَّ رُقْعَةُ الرَّجُلِ علیه السلام : «إِذَا مَضی مِنَ النَّهَارِ کَذَا وَ کَذَا ، فَاحْمِلْ مَا مَعَکَ». فَرَحَلْتُ ، وَ حَمَلْتُ مَا مَعِی ، وَ فِی الطَّرِیقِ صُعْلُوکٌ(12) یَقْطَعُ الطَّرِیقَ فِی سِتِّینَ رَجُلاً ، فَاجْتَزْتُ عَلَیْهِ ، وَ سَلَّمَنِی اللّهُ مِنْهُ ، فَوَافَیْتُ الْعَسْکَرَ ، وَ نَزَلْتُ ، فَوَرَدَتْ عَلَیَّ رُقْعَةٌ(13) أَنِ «احْمِلْ مَا مَعَکَ» . فَعَبَّیْتُهُ(14) فِی
صِنَانِ(15) الْحَمَّالِینَ(16) .
فَلَمَّا بَلَغْتُ الدِّهْلِیزَ(17) إِذَا(18) فِیهِ أَسْوَدُ قَائِمٌ ، فَقَالَ :
ص: 530
4- از سعد بن عبد الله كه گفت: پس از وفات ابو محمد (امام عسكرى" ع") حسن بن نضر و أبا صدِام و جمعى در باره وجوهى كه در دست و كلاء بود گفتگو كردند و در مقام بررسى برآمدند و حسن بن نضر نزد أبا صدِام آمد و گفت: من مى خواهم بروم به حج، أبو صدِام به او گفت: امسال را پس انداز. حسن در پاسخ او گفت: من خواب پريشان مى بينم و ناچارم از رفتن و به احمد بن يعلى بن حماد وصيت كرد و پولى هم براى ناحيه مقدسه وصيت كرد و سفارش كرد كه آن وجه را ندهد مگر به دست خود در دست امام بگذارد وقتى ظاهر شد.
راوى گويد كه: حسن گفت: چون من به بغداد رسيدم، خانه اى اجاره كردم و در آن فرود آمدم و يكى از وكلاء آمد و جامه هائى و اشرفيهائى نزد من گذاشت، من گفتم: اينها چيست؟
گفت: همين است كه مى بينى و ديگرى هم مانند آنها را آورد و ديگرى هم آورد تا خانه را پر كردند، سپس احمد بن اسحاق آمد و هر چه با خود داشت آورد، من در شگفت شدم و در انديشه افتادم و نامه آن مرد (يعنى صاحب الزمان از راه تقيه، اين تعبير را كرده است- از مجلسى ره) به من رسيد كه:
چون چنين و چنان از روز گذشت هر چه با خود دارى بياور، من هر چه همراه بود بار زدم و كوچ كردم و در راه دزدهاى راهبر عرب بودند و شصت تن بودند، من از آنها گذشتم و خدا مرا سالم داشت از آنها و به سامره رسيدم و منزلى گرفتم و نامه اى به من رسيد كه هر چه با خود دارى بياور، من آنها را در سبدهاى سر بسته حمالها جا دادم و چون به آستانه خانه آن حضرت رسيدم، ديدم يك سياهى در آنجا ايستاده، گفت: تو حسن پسر نضرى؟ گفتم:
ص: 531
أَنْتَ الْحَسَنُ بْنُ النَّضْرِ ؟ قُلْتُ : نَعَمْ ، قَالَ : ادْخُلْ(1) ، فَدَخَلْتُ الدَّارَ ، وَ دَخَلْتُ بَیْتاً(2) وَ فَرَّغْتُ صِنَانَ(3) الْحَمَّالِینَ(4) ، وَ إِذَا(5) فِی زَاوِیَةِ الْبَیْتِ خُبْزٌ کَثِیرٌ ، فَأَعْطی(6) کُلَّ وَاحِدٍ مِنَ الْحَمَّالِینَ(7) رَغِیفَیْنِ ، وَ أُخْرِجُوا ، وَ إِذَا بَیْتٌ عَلَیْهِ سِتْرٌ ، فَنُودِیتُ مِنْهُ : «یَا حَسَنَ بْنَ النَّضْرِ ، احْمَدِ اللّهَ عَلی مَا مَنَّ بِهِ(8) عَلَیْکَ ، وَ لاَ تَشُکَّنَّ ؛ فَوَدَّ(9) الشَّیْطَانُ أَنَّکَ(10) شَکَکْتَ» وَ أَخْرَجَ إِلَیَّ ثَوْبَیْنِ ، وَ قِیلَ لِی(11) : خُذْهُمَا(12) ؛ فَسَتَحْتَاجُ(13) إِلَیْهِمَا ، فَأَخَذْتُهُمَا وَ خَرَجْتُ .
قَالَ سَعْدٌ : فَانْصَرَفَ(14) الْحَسَنُ بْنُ النَّضْرِ ، وَ مَاتَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ ، وَ کُفِّنَ فِی الثَّوْبَیْنِ .(15)
5. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمَّوَیْهِ السُّوَیْدَاوِیِّ(16) ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ ، قَالَ : شَکَکْتُ عِنْدَ مُضِیِّ أَبِی مُحَمَّدٍ(17) علیه السلام ، وَ(18) اجْتَمَعَ عِنْدَ أَبِی مَالٌ جَلِیلٌ ، فَحَمَلَهُ(19) ، وَ رَکِبَ(20) السَّفِینَةَ ، وَ خَرَجْتُ مَعَهُ مُشَیِّعاً(21) ، فَوُعِکَ وَعْکاً(22) شَدِیداً ، فَقَالَ(23) : یَا بُنَیَّ ، رُدَّنِی(24) ، فَهُوَ الْمَوْتُ ، وَ قَالَ(25) لِیَ(26) : اتَّقِ اللّهَ فِی هذَا الْمَالِ ؛ وَ أَوْصی إِلَیَّ ، فَمَاتَ(27) .
فَقُلْتُ فِی نَفْسِی : لَمْ یَکُنْ أَبِی لِیُوصِیَ بِشَیْءٍ غَیْرِ صَحِیحٍ ، أَحْمِلُ هذَا الْمَالَ إِلَی الْعِرَاقِ ، وَ أَکْتَرِی دَاراً عَلَی الشَّطِّ ، وَ لاَ أُخْبِرُ أَحَداً بِشَیْءٍ(28) ، وَ إِنْ(29) وَضَحَ(30) لِی شَیْءٌ(31) کَوُضُوحِهِ(32) أَیَّامَ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنْفَذْتُهُ ، وَ إِلاَّ قَصَفْتُ بِهِ(33) .
فَقَدِمْتُ الْعِرَاقَ ، وَ اکْتَرَیْتُ دَاراً عَلَی الشَّطِّ ، وَ بَقِیتُ أَیَّاماً ، فَإِذَا أَنَا بِرُقْعَةٍ مَعَ رَسُولٍ (34) ، فِیهَا : «یَا مُحَمَّدُ ، مَعَکَ کَذَا
ص: 532
آرى، گفت: در آى، من به خانه در آمدم و به اطاقى رفتم و سبدهاى حمالها را خالى كردم و ديدم در گوشه خانه نان بسيارى است و به هر حمالى دو گرده داد و آنها رفتند و به ناگاه ديدم در اطاقى پرده اى آويخته و فريادى به من رسيد كه: اى حسن بن نضر، خدا را حمد كن بر اين منتى كه بر تو نهاده و ترديد به خود راه مده، شيطان دوست دارد كه تو در شك افتى و دو جامه براى من بيرون داد و فرمود: آنها را بگير كه به زودى نيازمند مى شوى، من آنها را گرفتم و بيرون آمدم، سعد گويد: حسن بن نضر برگشت و در ماه رمضان مُرد و در آن دو جامه كفن شد.
5- محمد بن ابراهيم بن مهزيار گفت: پس از درگذشت أبى محمد (امام عسكرى" ع")، من اندر شك شدم، وجوه بسيارى نزد پدرم فراهم شده بود، آنها را بار كرد و سوار كشتى شد و من هم به بدرقه او رفتم و تب و درد سختى گرفت و به من گفت: اى پسر جانم، مرا برگردان، اين مرگ است كه گريبان مرا گرفته و به من گفت: در باره اين مال از خدا بپرهيز و به من وصيت كرد و مُرد، من با خود گفتم: پدرم به چيز بى اساس و نادر است مرا وصيت نمى كرد. من اين وجه را به عراق مى برم و خانه لب شط كرايه مى كنم و به كسى هم خبرى از آن نمى دهم و اگر براى من چيزى روشن شد مانند روزگار امام ابى محمد (علیه السّلام) اين مال را مى پردازم و اگر نه با آن عيش و نوش مى كنم، به عراق آمدم و خانه اى كنار شط گرفتم و چند روزى ماندم به ناگاه يك نامه اى با پيكى به من رسيد كه در آن نوشته بود:
اى محمد، با تو اين اندازه وجه است و در ميان، چنين و چنان
ص: 533
وَ کَذَا فِی جَوْفِ کَذَا وَ کَذَا(1)» حَتّی قَصَّ عَلَیَّ جَمِیعَ مَا مَعِی مِمَّا(2) لَمْ أُحِطْ بِهِ عِلْماً ، فَسَلَّمْتُهُ(3) إِلَی الرَّسُولِ ، وَ بَقِیتُ أَیَّاماً لاَ یُرْفَعُ لِی(4) رَأْسٌ ، وَ اغْتَمَمْتُ(5) ، فَخَرَجَ إِلَیَّ : «قَدْ أَقَمْنَاکَ مَکَانَ(6) أَبِیکَ ، فَاحْمَدِ اللّهَ» .(7)
6. مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ النَّسَائِیِّ(8) ، قَالَ :
أَوْصَلْتُ أَشْیَاءَ لِلْمَرْزُبَانِیِّ(9) الْحَارِثِیِّ ، فِیهَا(10) سِوَارُ ذَهَبٍ ، فَقُبِلَتْ ، وَ رُدَّ عَلَیَّ السِّوَارُ ، فَأُمِرْتُ(11) بِکَسْرِهِ ، فَکَسَرْتُهُ(12) ، فَإِذَا فِی وَسَطِهِ مَثَاقِیلُ حَدِیدٍ وَ نُحَاسٍ أَوْ صُفْرٍ(13) ، فَأَخْرَجْتُهُ وَ أَنْفَذْتُ الذَّهَبَ(14) ، فَقُبِلَ(15) .(16)
7. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْفَضْلِ الْخَزَّازِ(17) الْمَدَائِنِیِّ(18) - مَوْلی خَدِیجَةَ بِنْتِ مُحَمَّدٍ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام - قَالَ :
إِنَّ قَوْماً مِنْ أَهْلِ(19) الْمَدِینَةِ مِنَ الطَّالِبِیِّینَ(20) کَانُوا یَقُولُونَ بِالْحَقِّ ، وَ کَانَتِ(21) الْوَظَائِفُ(22) تَرِدُ عَلَیْهِمْ فِی وَقْتٍ مَعْلُومٍ ، فَلَمَّا مَضی أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام ، رَجَعَ قَوْمٌ مِنْهُمْ عَنِ(23)519/1
الْقَوْلِ بِالْوَلَدِ ، فَوَرَدَتِ الْوَظَائِفُ عَلی مَنْ ثَبَتَ مِنْهُمْ عَلَی الْقَوْلِ بِالْوَلَدِ(24) ، وَ قُطِعَ(25) عَنِ الْبَاقِینَ ، فَ-لاَ یُذْکَرُونَ فِی الذَّاکِرِینَ ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ .(26)
8 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ : أَوْصَلَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ السَّوَادِ مَالاً ، فَرُدَّ عَلَیْهِ ، وَ قِیلَ لَهُ : أَخْرِجْ حَقَّ وُلْدِ عَمِّکَ مِنْهُ - وَ هُوَ أَرْبَعُمِائَةِ دِرْهَمٍ - وَ کَانَ(27) الرَّجُلُ فِی یَدِهِ ضَیْعَةٌ لِوُلْدِ عَمِّهِ ، فِیهَا شِرْکَةٌ قَدْ(28) حَبَسَهَا عَلَیْهِمْ(29) ،
ص: 534
است و همه آنچه با من بود كه خودم هم درست نمى دانستم شرح داده بود و آن مال را به آن فرستاده پرداختم و چند روزى ماندم و سَرى به من بلند نشد، غم مرا گرفت تا براى من نامه اى آمد كه: ما تو را به مقام پدرت گماشتيم. خدا را سپاسگزار.
6- از ابى عبد الله نسائى، گفت: چيزهائى از طرف مرزبانى حارثى رسانيدم كه در ميان آنها يك دست بند طلا بود، همه پذيرفته شد و آن دست بند طلا برگشت به من، و به من دستور دادند آن را بشكنم، شكستم، در ميانش چند مثقال آهن و مس بود يا قلع بود و آنها را در آوردم و طلا را فرستادم و پذيرفته شد.
7- از فضل خزار مداينى، آزاد كرده خديجه دختر محمد أبى جعفر (امام جواد" ع") گفت كه: مردمى از اهل مدينه از اولاد ابى طالب عقيده به مذهب حق داشتند و حقوق معينى در وقت معين براى آنها مى رسيد و چون ابو محمد (امام عسكرى" ع") در گذشت، جمعى از آنها از عقيده به فرزند او امام قائم (علیه السّلام) برگشتند و آن حقوق و مقررى براى همانهائى رسيد كه بر عقيده امامت فرزند او بر جا مانده بودند و از ديگران قطع شد و نامى در نامبردگان ندارند وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ.
8- على بن محمد، گويد: مردى از اهل سواد مالى به ناحيه داد و بر او برگشت و به او گفته شد: حق عموزادگان خود را كه چهار صد درهم است از آن بدر كن، مزرعه از عموزادگان آن مرد در دست او بوده و در آن شركتى داشته و حق آنها را نگهداشته و ما حساب كرديم و معلوم شد آنچه از اين مال از آن عموزاده هايش
ص: 535
فَنَظَرَ فَإِذَا الَّذِی لِوُلْدِ عَمِّهِ مِنْ ذلِکَ الْمَالِ أَرْبَعُمِائَةِ دِرْهَمٍ ؛ فَأَخْرَجَهَا ، وَ أَنْفَذَ الْبَاقِیَ ، فَقُبِلَ(1) .(2)
9. الْقَاسِمُ بْنُ الْعَلاَءِ قَالَ : وُلِدَ لِی عِدَّةُ بَنِینَ ، فَکُنْتُ أَکْتُبُ وَ أَسْأَلُ الدُّعَاءَ(3) ، فَ-لاَ یُکْتَبُ(4) إِلَیَّ لَهُمْ(5) بِشَیْءٍ(6) ،
فَمَاتُوا کُلُّهُمْ(7) ، فَلَمَّا وُلِدَ لِیَ الْحَسَنُ(8) ابْنِی ، کَتَبْتُ أَسْأَلُ الدُّعَاءَ ، فَأُجِبْتُ : «یَبْقی(9) ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ» .(10)
10. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ بْنِ صَالِحٍ ، قَالَ : کُنْتُ(11) خَرَجْتُ(12) سَنَةً مِنَ السِّنِینَ بِبَغْدَادَ(13) ، فَاسْتَأْذَنْتُ(14) فِی الْخُرُوجِ ، فَلَمْ یُوءْذَنْ لِی ، فَأَقَمْتُ اثْنَیْنِ وَ عِشْرِینَ یَوْماً وَ قَدْ خَرَجَتِ(15) الْقَافِلَةُ إِلَی النَّهْرَوَانِ(16) ، فَأُذِنَ فِی الْخُرُوجِ لِی(17) یَوْمَ الاْءَرْبِعَاءِ ، وَ قِیلَ لِیَ : اخْرُجْ فِیهِ ، فَخَرَجْتُ وَ أَنَا آیِسٌ مِنَ الْقَافِلَةِ أَنْ أَلْحَقَهَا ، فَوَافَیْتُ النَّهْرَوَانَ وَ الْقَافِلَةُ مُقِیمَةٌ ، فَمَا کَانَ إِلاَّ أَنْ أَعْلَفْتُ جِمَالِی شَیْئاً(18) حَتّی رَحَلَتِ الْقَافِلَةُ ، فَرَحَلْتُ(19) وَ قَدْ دَعَا لِی بِالسَّ-لاَمَةِ ، فَلَمْ أَلْقَ سُوءاً(20) ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ .(21)
11. عَلِیٌّ ، عَنْ نَصْرِ(22) بْنِ صَبَّاحٍ الْبَجَلِیِّ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ الشَّاشِیِّ ، قَالَ :
خَرَجَ بِی(23) نَاصُورٌ(24) عَلی مَقْعَدَتِی(25) ، فَأَرَیْتُهُ الاْءَطِبَّاءَ ، وَ أَنْفَقْتُ عَلَیْهِ مَالاً ، فَقَالُوا : لاَ نَعْرِفُ لَهُ دَوَاءً(26) ، فَکَتَبْتُ رُقْعَةً أَسْأَلُ الدُّعَاءَ ، فَوَقَّعَ علیه السلام إِلَیَّ(27) : «أَلْبَسَکَ اللّهُ الْعَافِیَةَ ، وَ جَعَلَکَ(28) مَعَنَا فِی الدُّنْیَا وَ الاْآخِرَةِ».
قَالَ(29) : فَمَا أَتَتْ عَلَیَّ جُمْعَةٌ(30) حَتّی عُوفِیتُ ، وَ صَارَ(31) مِثْلَ رَاحَتِی ، فَدَعَوْتُ طَبِیباً مِنْ أَصْحَابِنَا ، وَ أَرَیْتُهُ إِیَّاهُ ، فَقَالَ : مَا عَرَفْنَا
ص: 536
بود، همان چهار صد درهم است و آن را جدا كرد و باقى را فرستاد و قبول شد.
9- قاسم بن علاء گويد: براى من چند تا پسر متولد شد، من مى نوشتم و براى آنها خواهش دعا مى كردم و در باره آنها چيزى به من نوشته نمى شد، همه آنها مردند و چون پسرم حسن متولد شد، نامه نوشتم و خواهش دعا كردم به من جواب داده شد كه: مى ماند و الحمد لله.
10- از أبى عبد اللَّه بن صالح گفت: (بودم) كه سالى از سالها به بغداد رفتم و اجازه خروج خواستم، به من اجازه داده نشد و 22 روز ماندم تا كاروان به نهروان رفت و براى روز چهارشنبه به من اجازه خروج داده شد و گفته شد، در آن روز بيرون برو، من بيرون شدم ولى از رسيدن به كاروان نوميد بودم و چون به نهروان رسيدم، ديدم كاروان در آنجا مانده است و بيش از اين نشد كه من شترانم را قدرى علوفه دادم كه كاروان كوچيد و من هم كوچيدم و براى من دعاى سلامت كرده بود و بدى نديدم و الحمد لله.
11- محمد بن يوسف شاشى گويد: در مقعد من زخمى پيدا شد و آن را به پزشكان نشان دادم و پولى خرج كردم و گفتند: ما داروئى براى درمان آن نمى شناسيم و نامه اى نوشتم و خواهش دعا كردم و به من پاسخ آمد: كه خدا جامه سلامتى در برت كند و تو را با ما در دنيا و آخرت همراه سازد، گويد: جمعه بر من نگذشت كه خوب شدم و مانند كف دستم شد و يك پزشكى از هم مذهبان خود را خواستم و به او نشان دادم و گفت: ما براى اين درد دوائى
ص: 537
12 . عَلِیٌّ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الْیَمَانِیِّ(3) ، قَالَ : کُنْتُ بِبَغْدَادَ ، فَتَهَیَّأَتْ قَافِلَةٌ لِلْیَمَانِیِّینَ(4) ، فَأَرَدْتُ الْخُرُوجَ مَعَهَا(5) ، فَکَتَبْتُ أَلْتَمِسُ الاْءِذْنَ فِی ذلِکَ ، فَخَرَجَ : «لاَ تَخْرُجْ مَعَهُمْ(6) ؛ فَلَیْسَ لَکَ فِی الْخُرُوجِ مَعَهُمْ خِیَرَةٌ ، وَ أَقِمْ بِالْکُوفَةِ» .
قَالَ : وَ أَقَمْتُ(7) ، وَ خَرَجَتِ(8) الْقَافِلَةُ ، فَخَرَجَتْ عَلَیْهِمْ حَنْظَلَةُ(9) ، فَاجْتَاحَتْهُمْ(10) ، وَ کَتَبْتُ(11) أَسْتَأْذِنُ فِی رُکُوبِ الْمَاءِ ، فَلَمْ یُوءْذَنْ لِی ، فَسَأَلْتُ عَنِ(12) الْمَرَاکِبِ الَّتِی خَرَجَتْ فِی(13) تِلْکَ السَّنَةِ فِی الْبَحْرِ ، فَمَا سَلِمَ مِنْهَا مَرْکَبٌ ، خَرَجَ عَلَیْهَا قَوْمٌ مِنَ الْهِنْدِ - یُقَالُ لَهُمُ : الْبَوَارِجُ(14) - فَقَطَعُوا عَلَیْهَا .
قَالَ(15) : وَ زُرْتُ(16) الْعَسْکَرَ ، فَأَتَیْتُ(17) الدَّرْبَ مَعَ الْمَغِیبِ ، وَ لَمْ أُکَلِّمْ أَحَداً ، وَ لَمْ أَتَعَرَّفْ إِلی أَحَدٍ ، وَ أَنَا(18) أُصَلِّی فِی الْمَسْجِدِ بَعْدَ فَرَاغِی مِنَ الزِّیَارَةِ(19) إِذَا(20) بِخَادِمٍ قَدْ جَاءَنِی ، فَقَالَ لِی : قُمْ ، فَقُلْتُ لَهُ : إِذَنْ(21) إِلی أَیْنَ ؟ فَقَالَ لِی(22) : إِلَی الْمَنْزِلِ ، قُلْتُ(23) : وَ مَنْ أَنَا ؟ لَعَلَّکَ أُرْسِلْتَ إِلی غَیْرِی ، فَقَالَ(24) : لاَ ، مَا أُرْسِلْتُ إِلاَّ إِلَیْکَ ، أَنْتَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ(25) رَسُولُ جَعْفَرِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ ، فَمَرَّ بِی حَتّی أَنْزَلَنِی فِی بَیْتِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ ، ثُمَّ سَارَّهُ(26) ، فَلَمْ أَدْرِ مَا قَالَ لَهُ(27) حَتّی آتَانِی(28) جَمِیعَ(29) مَا أَحْتَاجُ إِلَیْهِ ، وَ جَلَسْتُ عِنْدَهُ ثَ-لاَثَةَ أَیَّامٍ ، وَ اسْتَأْذَنْتُهُ فِی الزِّیَارَةِ مِنْ دَاخِلٍ(30) ، فَأَذِنَ لِی(31) ، فَزُرْتُ لَیْلاً .(32)
13. الْحَسَنُ بْنُ الْفَضْلِ بْنِ زَیْدٍ(33) الْیَمَانِیُّ ، قَالَ :
ص: 538
نمى شناسيم.
12- على بن حسين يمانى گويد: من در بغداد بودم و يك كاروانى از يمنى ها آماده بيرون رفتن شدند و من خواستم با آنها بروم و نوشتم و در خواست اذن كردم براى رفتن و جواب رسيد با آنها مرو كه در رفتن با آنها براى تو خوبى نيست، در كوفه بمان.
گويد: ماندم و كاروان رفت و تيره حنظله بر آنها تاختند و آنها را بر انداختند و نوشتم و اجازه خواستم سوار كشتى شوم، به من اجازه ندادند و از حال كشتيهائى پرسيدم كه در آن سال به دريا رفته بودند، معلوم شد هيچ كدام سالم نماندند و يك دسته از مردم هند كه به آنها بوارح مى گفتند، بر آنها تاخته بودند و همه را برده و چپو كرده بودند.
گويد: من به زيارت وى به سامره رفتم و هنگام غروب به در خانه آمدم و با كسى سخن نگفتم و خود را به كسى معرفى نكردم، پس از انجام زيارت در مسجد نماز مى خواندم كه خادمى آمد و گفت به من: برخيز، گفتم: اكنون براى كجا؟ به من گفت: برويم منزل، گفتم: من كيستم؟ شايد تو به دنبال ديگرى فرستاده شدى، گفت: نه، من فرستاده نشدم جز به دنبال تو، تو على بن الحسين فرستاده جعفر بن ابراهيم هستى مرا برد تا وارد منزل حسين بن احمد كرد و سپس با او رازى گفت كه من ندانستم چه گفت: تا آنكه هر چه نياز داشتم براى من آوردند و سه روز نزد او ماندم و از او اجازه گرفتم كه از درون، زيارت كنم و به من اجازه داد و شبانه زيارت كردم.
13- حسن بن فضل بن يزيد يمانى گفت: پدرم به خط خود،
ص: 539
کَتَبَ أَبِی بِخَطِّهِ کِتَاباً ، فَوَرَدَ جَوَابُهُ ، ثُمَّ کَتَبْتُ(1) بِخَطِّی ، فَوَرَدَ جَوَابُهُ ، ثُمَّ کَتَبَ بِخَطِّهِ رَجُلٌ(2) مِنْ فُقَهَاءِ أَصْحَابِنَا ، فَلَمْ یَرِدْ جَوَابُهُ ، فَنَظَرْنَا ، فَکَانَتِ الْعِلَّةُ(3) أَنَّ الرَّجُلَ تَحَوَّلَ قَرْمَطِیّاً(4) .
قَالَ الْحَسَنُ بْنُ الْفَضْلِ : فَزُرْتُ(5) الْعِرَاقَ ، وَ وَرَدْتُ(6) طُوسَ ، وَ عَزَمْتُ أَنْ لاَ أَخْرُجَ(7) إِلاَّ عَنْ بَیِّنَةٍ مِنْ أَمْرِی ، وَ نَجَاحٍ مِنْ حَوَائِجِی وَ لَوِ احْتَجْتُ أَنْ أُقِیمَ بِهَا حَتّی أُتَصَدَّقَ(8) .
قَالَ : وَ فِی خِ-لاَلِ ذلِکَ یَضِیقُ صَدْرِی بِالْمُقَامِ ، وَ أَخَافُ أَنْ یَفُوتَنِیَ الْحَجُّ . قَالَ(9) : فَجِئْتُ یَوْماً إِلی مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ(10) أَتَقَاضَاهُ ، فَقَالَ لِی : صِرْ إِلی مَسْجِدِ کَذَا وَ کَذَا ، وَ إِنَّهُ(11) یَلْقَاکَ رَجُلٌ .
قَالَ : فَصِرْتُ إِلَیْهِ ، فَدَخَلَ عَلَیَّ رَجُلٌ ، فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیَّ ضَحِکَ ، وَ قَالَ (12) : لاَ تَغْتَمَّ ؛ فَإِنَّکَ سَتَحُجُّ فِی هذِهِ السَّنَةِ ، وَ تَنْصَرِفُ إِلی أَهْلِکَ وَ وُلْدِکَ سَالِماً . قَالَ : فَاطْمَأْنَنْتُ ، وَ سَکَنَ قَلْبِی ، وَ أَقُولُ : ذَا(13) مِصْدَاقُ ذلِکَ ، وَ(14) الْحَمْدُ لِلّهِ(15) .
قَالَ : ثُمَّ وَرَدْتُ الْعَسْکَرَ ، فَخَرَجَتْ إِلَیَّ صُرَّةٌ فِیهَا دَنَانِیرُ وَ ثَوْبٌ ،
ص: 540
نامه اى نوشت و جوابش رسيد و سپس من به خط خود نامه اى نوشتم و جوابش رسيد، سپس يكى از فقهاى هم مذهب ما با خط خود نامه اى نوشت و جوابش نرسيد، و ما تأمل كرديم و علت بى جواب ماندن نامه اش، اين بود كه آن مرد به مذهب قرمطيها پيوسته بود.
حسن بن فضل گويد: من از عراق ديدن كردم و به طوس رفتم و تصميم گرفتم، بيرون نروم مگر اين كه وضع من كاملًا روشن شود و حوائج من بر آورده گردد، گر چه در آنجا بمانم تا به گدائى بيفتم، گويد: در اين ميان از ماندن در آنجا دل تنگ شدم و ترسيدم كه حج من فوت شود.
گويد: روزى آمدم نزد محمد بن احمد و از او درخواستى كردم و او گفت: برو به مسجد كذائى و در آنجا مردى با تو ملاقات مى كند. گويد: من بدان مسجد رفتم و مردى نزد من وارد شد و چون به من رسيد، خنديد و گفت: غم مخور كه امسال به حج ميروى و تن درست نزد خاندانت و فرزندانت بر مى گردى، گويد:
من آسوده شدم و دلم آرام شد و مى گفتم: اين مصداق آن است، و الحمد للَّه.
گويد: سپس من به سر من رأى رفتم و يك كيسه سر بسته براى من آمد كه در آن چند اشرفى بود و يك جامه اى، من غمگين شدم و گفتم با خود كه: پاداش من نزد اين مردم همين است، نادانى ورزيدم و آن را بر گردانيدم و نامه اى نوشتم و آن كه نامه را از من گرفت، اشاره اى به من نكرد و سخنى در باره آن نگفت، سپس در دنبال آن از اين كار به سختى پشيمان شدم و با خود گفتم كه: من براى برگردانيدن بر مولاى خود كافر شدم و نامه اى نوشتم و پوزش خواستم از كار خودم و گناه به گردن گرفتم و از آن آمرزش
ص: 541
فَاغْتَمَمْتُ ، وَ قُلْتُ فِی نَفْسِی : جَزَائِی(1) عِنْدَ الْقَوْمِ هذَا ؟ وَ اسْتَعْمَلْتُ الْجَهْلَ ، فَرَدَدْتُهَا ، وَ کَتَبْتُ رُقْعَةً ، وَ لَمْ یُشِرِ الَّذِی قَبَضَهَا مِنِّی عَلَیَّ بِشَیْءٍ ، وَ لَمْ یَتَکَلَّمْ فِیهَا بِحَرْفٍ(2) ، ثُمَّ نَدِمْتُ بَعْدَ ذلِکَ نَدَامَةً شَدِیدَةً ، وَ قُلْتُ فِی نَفْسِی : کَفَرْتُ بِرَدِّی عَلی مَوْلاَیَ .
وَ کَتَبْتُ رُقْعَةً أَعْتَذِرُ مِنْ فِعْلِی ، وَ أَبُوءُ بِالاْءِثْمِ ، وَ أَسْتَغْفِرُ مِنْ ذلِکَ(3) ، وَ أَنْفَذْتُهَا ، وَ قُمْتُ أَتَمَسَّحُ(4) ، فَأَنَا(5) فِی ذلِکَ(6) أُفَکِّرُ فِی نَفْسِی ، وَ أَقُولُ : إِنْ رُدَّتْ عَلَیَّ الدَّنَانِیرُ لَمْ أَحْلُلْ(7) صِرَارَهَا(8) وَ لَمْ أُحْدِثْ فِیهَا(9) حَتّی أَحْمِلَهَا إِلی أَبِی ؛ فَإِنَّهُ أَعْلَمُ مِنِّی لِیَعْمَلَ فِیهَا بِمَا شَاءَ(10) ، فَخَرَجَ إِلَی الرَّسُولِ الَّذِی حَمَلَ إِلَیَّ(11) الصُّرَّةَ(12) : «أَسَأْتَ ؛ إِذْ لَمْ تُعْلِمِ الرَّجُلَ أَنَّا(13) رُبَّمَا فَعَلْنَا ذلِکَ بِمَوَالِینَا(14) ، وَ رُبَّمَا سَأَلُونَا(15) ذلِکَ یَتَبَرَّکُونَ بِهِ» وَ خَرَجَ إِلَیَّ : «أَخْطَأْتَ فِی رَدِّکَ بِرَّنَا ، فَإِذَا اسْتَغْفَرْتَ اللّهَ فَاللّهُ(16) یَغْفِرُ لَکَ ، فَأَمَّا(17) إِذَا(18) کَانَتْ عَزِیمَتُکَ وَ عَقْدُ نِیَّتِکَ(19) أَلاَّ تُحْدِثَ فِیهَا حَدَثاً ، وَ لاَ تُنْفِقَهَا(20) فِی طَرِیقِکَ ، فَقَدْ صَرَفْنَاهَا(21) عَنْکَ ؛ فَأَمَّا الثَّوْبُ فَ-لاَ بُدَّ مِنْهُ(22) لِتُحْرِمَ فِیهِ» .
قَالَ وَ کَتَبْتُ فِی مَعْنَیَیْنِ ، وَ أَرَدْتُ أَنْ أَکْتُبَ فِی الثَّالِثِ ، وَ امْتَنَعْتُ(23) مِنْهُ مَخَافَةَ أَنْ یَکْرَهَ(24) ذلِکَ ، فَوَرَدَ جَوَابُ الْمَعْنَیَیْنِ وَ الثَّالِثِ الَّذِی طَوَیْتُ مُفَسَّراً ؛ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ .
قَالَ : وَ کُنْتُ وَافَقْتُ(25) جَعْفَرَ بْنَ إِبْرَاهِیمَ النَّیْسَابُورِیَّ(26) بِنَیْسَابُورَ(27) عَلی أَنْ أَرْکَبَ مَعَهُ(28) ، وَ أُزَامِلَهُ(29) ، فَلَمَّا وَافَیْتُ بَغْدَادَ بَدَا(30) لِی ، فَاسْتَقَلْتُهُ(31) وَ ذَهَبْتُ أَطْلُبُ عَدِیلاً ، فَلَقِیَنِی ابْنُ
ص: 542
خواستم و آن را فرستادم و برخاستم و از پشيمانى، دست به هم ماليدم، من در اين كردار بودم و با خود انديشه مى كردم كه اگر اشرفيها به من برگشت، كيسه آنها را باز نمى كنم و با آن كارى نمى كنم تا آنها را به پدرم برسانم زيرا او از من بدانها داناتر است تا هر كار مى خواهد با آنها بكند، پس براى آن فرستاده اى كه كيسه اشرفى را براى من آورده بود اين نامه آمد:
تو بد كردى كه به آن مرد اطلاع ندادى، ما با برخى از دوستان خود اين كار را مى كنيم و عطيه اى جزئى به آنها مى دهيم و بسا كه خودشان هم در خواست مى كنند و منظور از آن تبرك است و به من نامه رسيد كه تو خطا كردى در برگردانيدن احسان ما، از خدا آمرزش بخواه و خدا تو را مى آمرزد و اما اگر نيت و تصميم تو اين است كه با آنان كارى نكنى و هزينه راه خود نسازى، ما هم آن را از تو باز گرفتيم و اما جامه را لازم دارى براى آنكه در آن محرم شوى. گويد: من در دو مقصود نامه نوشتم و خواستم در سومى هم بنويسم و دست باز گرفتم، از بيم آنكه از آن بدش آيد، پاسخ هر دو مقصود به من رسيد و شرح همان سومى هم كه ننوشته بودم رسيد و الحمد للَّه.
گويد: من با جعفر بن ابراهيم نيشابورى در همان نيشابور وعده كرده بودم كه با او سوار شوم و هم كجاوه باشيم و چون به بغداد رسيديم، پشيمان شدم و از او عذر خواستم و رفتم دنبال جستجوى يك هم كجاوه، ابن الوجنا به من برخورد، پس از اين كه من براى كرايه كردن شتر به او مراجعه كرده بودم و او بد داشت كه وارد اين كار شود، ولى اكنون به من گفت: من دنبال تو مى گشتم، به من دستور رسيد (از طرف امام عصر" ع"- از تفسير
ص: 543
الْوَجْنَاءِ(1) - بَعْدَ أَنْ کُنْتُ صِرْتُ إِلَیْهِ ، وَ سَأَلْتُهُ أَنْ یَکْتَرِیَ لِی ، فَوَجَدْتُهُ
کَارِهاً - فَقَالَ لِی(2) : أَنَا فِی طَلَبِکَ ، وَ قَدْ(3) قِیلَ لِی(4) : إِنَّهُ یَصْحَبُکَ ، فَأَحْسِنْ مُعَاشَرَتَهُ(5) ، وَ اطْلُبْ لَهُ عَدِیلاً ، وَ اکْتَرِ لَهُ .(6)
14. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ ، قَالَ : شَکَکْتُ فِی أَمْرِ حَاجِزٍ(7) ، فَجَمَعْتُ شَیْئاً ، ثُمَّ صِرْتُ إِلَی الْعَسْکَرِ ، فَخَرَجَ إِلَیَّ : «لَیْسَ فِینَا شَکٌّ ، وَ لاَ فِیمَنْ یَقُومُ مَقَامَنَا بِأَمْرِنَا ، رُدَّ(8) مَا مَعَکَ إِلی حَاجِزِ بْنِ یَزِیدَ(9)» .(10)
15 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ صَالِحٍ ، قَالَ : لَمَّا مَاتَ أَبِی وَ صَارَ الاْءَمْرُ لِی(11)، کَانَ لاِءَبِی عَلَی النَّاسِ سَفَاتِجُ(12) مِنْ مَالِ الْغَرِیمِ(13)، فَکَتَبْتُ إِلَیْهِ أُعْلِمُهُ ، فَکَتَبَ(14) : «طَالِبْهُمْ ، وَ اسْتَقْضِ(15) عَلَیْهِمْ» فَقَضَّانِیَ النَّاسُ إِلاَّ رَجُلٌ وَاحِدٌ کَانَتْ(16) عَلَیْهِ سَفْتَجَةٌ بِأَرْبَعِمِائَةِ دِینَارٍ ، فَجِئْتُ إِلَیْهِ أُطَالِبُهُ ، فَمَاطَلَنِی(17) ، وَ اسْتَخَفَّ بِیَ ابْنُهُ ، وَ سَفِهَ عَلَیَّ ، فَشَکَوْتُ(18) إِلی أَبِیهِ ، فَقَالَ(19) : وَ(20) کَانَ مَا ذَا؟ فَقَبَضْتُ عَلی لِحْیَتِهِ ، وَ أَخَذْتُ بِرِجْلِهِ ، وَ سَحَبْتُهُ(21) إِلی وَسَطِ الدَّارِ ، وَ رَکَلْتُهُ(22) رَکْلاً کَثِیراً(23) ، فَخَرَجَ ابْنُهُ یَسْتَغِیثُ(24) بِأَهْلِ بَغْدَادَ ، وَ(25) یَقُولُ : قُمِّیٌّ رَافِضِیٌّ قَدْ قَتَلَ وَالِدِی ، فَاجْتَمَعَ عَلَیَّ
ص: 544
مجلسى (رحمه الله) كه او (يعنى حسن بن فضل) با تو صحبت كند و بايد به خوشى با او رفتار كنى و براى او هم كجاوه تهيه كنى و براى او شتر كرايه كنى.
14- از حسن بن عبد الحميد، گويد: من در كار «حاجز» به شك افتادم (يعنى ترديد پيدا كردم كه او هم از وكلاى امام قائم است يا نه؟ و اين خبر دلالت دارد كه از وكلاء بوده است، و شيخ صدوق هم در «كمال الدين» در روايت از محمد بن عبد الله كوفى در شماره كسانى كه به او رسيده است از مطّلعين بر معجزات امام عصر (علیه السّلام) و كسانى كه او را ديده اند از وكلاء بغداد عُمَرى و پسرش و حاجز و محمد بن صالح همدانى و ديگران را شمرده است) و چيزى جمع كردم و به سامراء رفتم و براى من فرمانى رسيد كه: در باره ما شكّى نيست و نه در باره كسانى كه به دستورِ ما قائم مقام ما هستند، آنچه همراه دارى به حاجز بن يزيد رد كن.
15- محمد بن صالح گويد: چون پدرم مُرد و كار به دست من افتاد، براى پدرم بر مردم سفته هائى بود از مال امام عصر (علیه السّلام)، من به آن حضرت نوشتم و به او اطلاع دادم. در پاسخ نوشت: از آنان مطالبه كن و بدهى آنها را دريافت كن، همه مردم آنها را به من پرداختند جز يك مردى كه سفته اى به مبلغ چهار صد اشرفى داشت، من نزد او رفتم و از او مطالبه كردم و او امروز و فردا كرد و نداد و پسرش به من اهانت كرد، و نادانى و سفاهت بر من نمود و از او به پدرش گله كردم و او گفت: چه شده است؟ من هم ريش او را گرفتم و پايش را كشيدم و او را به ميان صحن خانه آوردم و او را خوب زير لگد انداختم، پسرش بيرون دويد و از اهل بغداد استغاثه كرد و مى گفت: يك قمى رافضى پدر مرا كشت، و جمع بسيارى
ص: 545
مِنْهُمُ الْخَلْقُ(1) ، فَرَکِبْتُ دَابَّتِی ، وَ قُلْتُ : أَحْسَنْتُمْ یَا أَهْلَ بَغْدَادَ ، تَمِیلُونَ مَعَ الظَّالِمِ عَلَی الْغَرِیبِ الْمَظْلُومِ ، أَنَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ هَمَذَانَ(2) مِنْ أَهْلِ السُّنَّةِ ، وَ هذَا یَنْسُبُنِی إِلی أَهْلِ قُمَّ وَ الرَّفْضِ(3) لِیَذْهَبَ بِحَقِّی وَ مَالِی .
قَالَ : فَمَالُوا عَلَیْهِ ، وَ أَرَادُوا أَنْ یَدْخُلُوا عَلی(4) حَانُوتِهِ(5) حَتّی سَکَّنْتُهُمْ ، وَ طَلَبَ إِلَیَّ صَاحِبُ السَّفْتَجَةِ(6) ، وَ حَلَفَ بِالطَّ-لاَقِ أَنْ(7) یُوَفِّیَنِی مَالِی حَتّی أَخْرَجْتُهُمْ عَنْهُ(8) .(9)
16. عَلِیٌّ ، عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ وَ الْعَ-لاَءِ بْنِ رِزْقِ اللّهِ ، عَنْ بَدْرٍ - غُ-لاَمِ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ(10) - قَالَ :
وَرَدْتُ الْجَبَلَ(11) وَ أَنَا لاَ أَقُولُ(12) بِالاْءِمَامَةِ ، أُحِبُّهُمْ جُمْلَةً إِلی أَنْ مَاتَ یَزِیدُ بْنُ عَبْدِ اللّهِ(13) ، فَأَوْصی(14) فِی عِلَّتِهِ أَنْ یُدْفَعَ الشِّهْرِیُّ السَّمَنْدُ(15) وَ سَیْفُهُ وَ مِنْطَقَتُهُ إِلی مَوْلاَهُ ، فَخِفْتُ إِنْ أَنَا(16) لَمْ أَدْفَعِ الشِّهْرِیَّ إِلی إِذْکُوتَکِینَ(17) نَالَنِی مِنْهُ اسْتِخْفَافٌ ، فَقَوَّمْتُ
الدَّابَّةَ وَ السَّیْفَ وَ الْمِنْطَقَةَ بِسَبْعِمِائَةِ(18) دِینَارٍ فِی نَفْسِی ، وَ لَمْ أُطْلِعْ(19) عَلَیْهِ أَحَداً(20) ، فَإِذَا(21) الْکِتَابُ قَدْ وَرَدَ عَلَیَّ مِنَ الْعِرَاقِ : «وَجِّهِ(22) السَّبْعَمِائَةِ دِینَارٍ الَّتِی لَنَا قِبَلَکَ مِنْ ثَمَنِ الشِّهْرِیِّ(23) وَ السَّیْفِ وَ الْمِنْطَقَةِ» .(24)
17 . عَلِیٌّ ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ ، قَالَ : وُلِدَ لِی وَلَدٌ(25) ، فَکَتَبْتُ أَسْتَأْذِنُ فِی طُهْرِهِ(26) یَوْمَ السَّابِعِ ، فَوَرَدَ : «لاَ تَفْعَلْ» فَمَاتَ یَوْمَ السَّابِعِ أَوِ الثَّامِنِ ، ثُمَّ کَتَبْتُ بِمَوْتِهِ ، فَوَرَدَ : «سَتُخْلَفُ(27) غَیْرَهُ وَ غَیْرَهُ(28) ، تُسَمِّیهِ(29) أَحْمَدَ ، وَ مِنْ بَعْدِ أَحْمَدَ جَعْفَراً» فَجَاءَ کَمَا قَالَ .
قَالَ(30) : وَ تَهَیَّأْتُ لِلْحَجِّ ، وَ وَدَّعْتُ النَّاسَ ،
ص: 546
از مردم بغداد به سر من ريختند و من هم به مركب خود سوار شدم و گفتم: اى اهل بغداد، آفرين بر شما، از يك ظالمى بر عليه مظلوم غريبى طرفدارى مى كنيد، من مردى همدانى و سنّى هستم و اين شخص مرا قمى و رافضى مى خواند تا حق مرا و مال مرا ببرد، گويد: همه به او هجوم كردند و مى خواستند به دُكّان او بريزند و من آنها را آرام كردم و بدهكار را نزد من آوردند و او به طلاق زنش سوگند خورد كه بدهى مرد را بپردازد تا من مردم را از سر او باز گردانيدم و از خانه او بيرون كردم.
16- از بدر غلام احمد بن حسن، گفت: من به شهرستان جبل رفتم (كه ميان بغداد و آذربايجان بوده) و معتقد به امامت نبودم ولى به طور كلى ائمه را دوست داشتم تا اين كه يزيد بن عبد الله مُرد و وصيت كرد كه يابوى سمند او را با شمشير و كمربندش به مولاى او (صاحب الزمان) بدهم و من ترسيدم كه اگر سمند را به اذكوتكين (يكى از امراى ترك دولت عباسى) ندهم، مرا آزار دهد و زبون كند، من آن سمند را با شمشير و كمربند به هفتصد اشرفى طلا در پيش خود قيمت كردم و به احدى نگفتم، بناگاه از عراق نامه اى براى من آمد كه هفتصد اشرفى را كه در نزد تو است از بابت بهاى سمند و شمشير و كمربند بفرست.
17- على از كسى كه براى او باز گفته كه: پسرى براى من آمد و نوشتم و اجازه خواستم تا در روز هفتم او را ختنه كنم، جواب آمد كه: مكن، و در همان روز 7 يا 8 مُرد، و مُردن او را نوشتم، جواب آمد: به زودى ديگرى و ديگرى به جاى او بيايند، اولى را احمد بنام و دومى را جعفر، و همچنان كه فرموده بود آمدند، گويد:
ص: 547
وَ کُنْتُ عَلَی الْخُرُوجِ ، فَوَرَدَ : «نَحْنُ لِذلِکَ کَارِهُونَ ، وَ الاْءَمْرُ إِلَیْکَ».
قَالَ(1) : فَضَاقَ صَدْرِی ، وَ اغْتَمَمْتُ ، وَ کَتَبْتُ : أَنَا مُقِیمٌ عَلَی السَّمْعِ وَ الطَّاعَةِ غَیْرَ أَنِّی مُغْتَمٌّ بِتَخَلُّفِی عَنِ الْحَجِّ ، فَوَقَّعَ : «لاَ یَضِیقَنَّ صَدْرُکَ ؛ فَإِنَّکَ سَتَحُجُّ مِنْ قَابِلٍ(2) إِنْ شَاءَ اللّهُ».
قَالَ : فَلَمَّا(3) کَانَ مِنْ قَابِلٍ ، کَتَبْتُ أَسْتَأْذِنُ ، فَوَرَدَ الاْءِذْنُ ، فَکَتَبْتُ : أَنِّی(4) عَادَلْتُ 523/1
مُحَمَّدَ بْنَ الْعَبَّاسِ وَ أَنَا وَاثِقٌ بِدِیَانَتِهِ وَ صِیَانَتِهِ ، فَوَرَدَ : «الاْءَسَدِیُّ نِعْمَ الْعَدِیلُ ، فَإِنْ قَدِمَ فَ-لاَ تَخْتَرْ عَلَیْهِ(5)». فَقَدِمَ الاْءَسَدِیُّ وَ عَادَلْتُهُ(6) .(7)
18. الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الْعَلَوِیُّ(8) ، قَالَ :
أَوْدَعَ الْمَجْرُوحُ(9) مِرْدَاسَ بْنَ عَلِیٍّ مَالاً لِلنَّاحِیَةِ ، وَ کَانَ عِنْدَ مِرْدَاسٍ مَالٌ لِتَمِیمِ بْنِ حَنْظَلَةَ ، فَوَرَدَ عَلی مِرْدَاسٍ : «أَنْفِذْ مَالَ تَمِیمٍ مَعَ مَا أَوْدَعَکَ الشِّیرَازِیُّ» .(10)
19 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عِیسَی الْعُرَیْضِیِّ أَبِی مُحَمَّدٍ(11) ، قَالَ : لَمَّا مَضی أَبُو مُحَمَّدٍ(12) علیه السلام ، وَرَدَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ(13) مِصْرَ بِمَالٍ إِلی مَکَّةَ لِلنَّاحِیَةِ(14) ، فَاخْتُلِفَ عَلَیْهِ ، فَقَالَ(15) بَعْضُ النَّاسِ : إِنَّ أَبَا مُحَمَّدٍ علیه السلام مَضی مِنْ غَیْرِ خَلَفٍ ، وَ الْخَلَفُ جَعْفَرٌ ، وَ قَالَ بَعْضُهُمْ : مَضی أَبُو مُحَمَّدٍ عَنْ خَلَفٍ(16) ، فَبَعَثَ رَجُلاً یُکَنّی بِأَبِی طَالِبٍ(17) ، فَوَرَدَ الْعَسْکَرَ(18) وَ مَعَهُ کِتَابٌ ، فَصَارَ(19) إِلی جَعْفَرٍ ، وَ سَأَلَهُ عَنْ بُرْهَانٍ ، فَقَالَ(20) : لاَ یَتَهَیَّأُ(21) فِی هذَا الْوَقْتِ ، فَصَارَ(22) إِلَی الْبَابِ ، وَ أَنْفَذَ الْکِتَابَ إِلی أَصْحَابِنَا(23) ، فَخَرَجَ إِلَیْهِ :
ص: 548
من آماده براى رفتن به حج بودم، با مردم خداحافظى كردم و سر راه بودم كه به من رسيد: ما از اين سفر تو خوش نداريم ولى اختيار با تو است، گويد: دلم تنگ شد و غمگين شدم ولى نوشتم: من مطيع و شنوا ولى از نرفتن به حج غمگينم، پاسخ رسيد كه: دلتنگ مباش زيرا در سال آينده به حج مى روى ان شاء الله، گويد: چون سال آينده شد نوشتم و اجازه خواستم، و اجازه رسيد و نوشتم: من با محمد بن عباس همكجاوه شدم و به ديانت او وثوق دارم و به خود دارى او، جواب رسيد: اسدى خوب همكجاوه اى است، اگر آمد بر او كسى را مقدم مدار، اسدى آمد و من با او همكجاوه شدم.
18- حسن بن على علوى گفت: مجروح مالى براى ناحيه مقدسه به مرداس بن على سپرد، و مالى هم از تميم بن حنظله به حساب ناحيه مقدسه نزد او سپرده بود، به مرداس رسيد كه: مال تميم را با آنچه شيرازى (يعنى همان مجروح) به تو سپرده است بفرست.
19- از حسن بن عيسى عريضى ابى محمد گويد: چون ابو محمد (امام عسكرى ع) در گذشت مردى از اهل مصر مالى آورد به مكه براى ناحيه مقدسه و در موضوع آن مال اختلاف شد، برخى مردم گفتند كه: ابا محمد (علیه السّلام) در گذشته و فرزندى به جاى خود نگذاشته و همان جعفر جانشين او است، و برخى گفتند: به جاى ابو محمد (علیه السّلام) فرزندى مانده است، و مردى را به نام ابى طالب به سامراء فرستاد و نامه اى با او بود و نزد جعفر رفت و از او دليل امامت را خواست، در پاسخ گفت كه: اكنون فراهم نمى شود، رفت به در خانه صاحب الزمان و آن را به يكى از اصحاب ما رسانيد، در جوابش بيرون آمد كه: خدا به تو اجر دهد براى رفيق تو، او مُرده
ص: 549
«آجَرَکَ اللّهُ فِی صَاحِبِکَ ، فَقَدْ مَاتَ وَ أَوْصی بِالْمَالِ الَّذِی کَانَ مَعَهُ إِلی ثِقَةٍ لِیَعْمَلَ(1) فِیهِ بِمَا یُحِبُّ(2)» وَ أُجِیبَ عَنْ کِتَابِهِ(3) .(4)
20. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ : حَمَلَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ آبَةَ(5) شَیْئاً یُوصِلُهُ ، وَ نَسِیَ سَیْفاً بِآبَةَ ، فَأَنْفَذَ مَا کَانَ مَعَهُ ، فَکَتَبَ(6) إِلَیْهِ : «مَا خَبَرُ السَّیْفِ الَّذِی نَسِیتَهُ(7)؟» .(8)
21. الْحَسَنُ(9) بْنُ خَفِیفٍ ، عَنْ أَبِیهِ ، قَالَ : بَعَثَ بِخَدَمٍ(10) إِلی مَدِینَةِ الرَّسُولِ علیه السلام (11) وَ مَعَهُمْ خَادِمَانِ ، وَ کَتَبَ إِلی خَفِیفٍ أَنْ
یَخْرُجَ مَعَهُمْ ، فَخَرَجَ مَعَهُمْ ، فَلَمَّا وَصَلُوا إِلَی(12) الْکُوفَةِ ، شَرِبَ أَحَدُ الْخَادِمَیْنِ مُسْکِراً ، فَمَا خَرَجُوا مِنَ الْکُوفَةِ حَتّی وَرَدَ کِتَابٌ مِنَ الْعَسْکَرِ بِرَدِّ الْخَادِمِ الَّذِی شَرِبَ الْمُسْکِرَ ، وَ عُزِلَ عَنِ الْخِدْمَةِ .(13)
22. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ(14) ، عَنْ أَحْمَدَ أَبِی عَلِیِّ بْنِ غِیَاثٍ(15) ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ ، قَالَ : أَوْصی(16) یَزِیدُ بْنُ عَبْدِ اللّهِ بِدَابَّةٍ وَ سَیْفٍ وَ مَالٍ ، وَ أُنْفِذَ ثَمَنُ الدَّابَّةِ وَ غَیْرُ ذلِکَ ، وَ لَمْ یُبْعَثِ(17) السَّیْفُ ، فَوَرَدَ(18) : «کَانَ مَعَ مَا بَعَثْتُمْ سَیْفٌ ، فَلَمْ یَصِلْ»، أَوْ کَمَا قَالَ(19) .(20)
23. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ(21) شَاذَانَ النَّیْسَابُورِیِّ(22) ، قَالَ :
ص: 550
است و به يك شخص امينى در باره مالى كه با او است وصيت كرده است تا چنانچه لازم باشد (بما يحب: دوست داشته خ ل) با آن عمل كند و از نامه او هم پاسخ داده شده بود.
20- على بن محمد گفت: مردى از اهل آبه (شهرى است نزديك ساوه و شهرى است در آفريقا) چيزى با خود آورده بود كه برساند و يك شمشير از آن را در آبه فراموش كرده بود و آنچه را آورده بود تحويل داد و به او نوشت كه از شمشيرى كه در آبه فراموش كردى چه خبرى است؟.
21- حسن بن خفيف از پدرش كه گفت: (امام قائم ع) خادمانى براى مدينه پيغمبر فرستاد (شايد مقصود مملوك هاى خود و پدرش بوده كه آنها را فرستاده در مدينه ساكن شوند و از تعقيب و جلب توجه حكومت در امان باشند يا براى خدمت مسجد و ضريح مقدس فرستاده- از مجلسى ره) و با آنها دو خدمت كار بود (يعنى دو نفر اجير براى سرپرستى آنها- از مجلسى ره) و به خفيف نوشت كه با آنها برود و چون به كوفه رسيدند يكى از دو خادم مَى نوشيد و مست كرد و هنوز از كوفه بيرون نرفته بودند كه نامه اى رسيد تا آن خادمى كه مَى خوارى كرده برگردد و از كار بر كنار گردد.
22- از احمد بن حسن كه گفت: يزيد بن عبد الله وصيت كرد يك چهار پا و يك شمشير و پولى به ناحيه مقدسه فرستاده شود، بهاى چهارپا و ديگر چيزها را فرستادند و شمشير را نفرستادند، در پاسخ رسيد كه: با آنچه فرستاديد شمشيرى هم بوده است و نرسيده- يا چنانچه فرموده باشد.
23- از محمد بن على بن شاذان نيشابورى گفت: نزد من
ص: 551
اجْتَمَعَ عِنْدِی خَمْسُمِائَةِ دِرْهَمٍ تَنْقُصُ(1) عِشْرِینَ دِرْهَماً ، فَأَنِفْتُ أَنْ أَبْعَثَ بِخَمْسِمِائَةٍ تَنْقُصُ(2) عِشْرِینَ دِرْهَماً(3) ، فَوَزَنْتُ مِنْ عِنْدِی عِشْرِینَ دِرْهَماً ،وَ بَعَثْتُهَا(4) إِلَی الاْءَسَدِیِّ(5) ، وَ لَمْ أَکْتُبْ مَا لِی فِیهَا(6) ، فَوَرَدَ(7) : «وَصَلَتْ(8) خَمْسُمِائَةِ دِرْهَمٍ ، لَکَ مِنْهَا(9) عِشْرُونَ دِرْهَماً(10)» .(11)
24. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیُّ(12) قَالَ : کَانَ یَرِدُ کِتَابُ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام فِی الاْءِجْرَاءِ عَلَی الْجُنَیْدِ قَاتِلِ فَارِسَ(13) وَ أَبِی الْحَسَنِ وَ آخَرَ ، فَلَمَّا مَضی أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام وَرَدَ اسْتِئْنَافٌ مِنَ الصَّاحِبِ لاِءِجْرَاءِ أَبِی الْحَسَنِ(14) وَ صَاحِبِهِ ، وَ لَمْ یَرِدْ فِی أَمْرِ الْجُنَیْدِ بِشَیْءٍ(15) ، قَالَ : فَاغْتَمَمْتُ لِذلِکَ(16) ، فَوَرَدَ نَعْیُ الْجُنَیْدِ بَعْدَ ذلِکَ .(17)
25. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ صَالِحٍ ، قَالَ :
کَانَتْ لِی جَارِیَةٌ کُنْتُ مُعْجَباً بِهَا ، فَکَتَبْتُ أَسْتَأْمِرُ(18) فِی اسْتِیلاَدِهَا(19) ، فَوَرَدَ : «اسْتَوْلِدْهَا ، وَ(20) یَفْعَلُ اللّهُ مَا یَشَاءُ» . فَوَطِئْتُهَا(21) فَحَبِلَتْ(22) ، ثُمَّ أَسْقَطَتْ فَمَاتَتْ .(23)
26 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ : کَانَ ابْنُ الْعَجَمِیِّ جَعَلَ ثُلُثَهُ لِلنَّاحِیَةِ(24) ، وَ کَتَبَ بِذلِکَ ، وَ قَدْ کَانَ قَبْلَ إِخْرَاجِهِ الثُّلُثَ دَفَعَ مَالاً لاِبْنِهِ أَبِی الْمِقْدَامِ لَمْ یَطَّلِعْ عَلَیْهِ أَحَدٌ ، فَکَتَبَ إِلَیْهِ : «فَأَیْنَ الْمَالُ الَّذِی عَزَلْتَهُ
ص: 552
پانصد درهم بيست كم جمع شد، و ناگوارم بود از پانصد كمتر بفرستم، از خودم بيست درهم بر آن افزودم و فرستادم نزد اسدى، و از مال خود نامى نبردم، و در پاسخ من رسيد: پانصد درهمى كه بيست درهم آن از تو بود رسيد.
24- حسين بن محمد اشعرى گويد: نامه هاى امام عسكرى (علیه السّلام) در اجراء امور به جُنيد مى رسيد كه فارس را كشته بود (فارس پسر حاتم بن ماهويه قزوينى است، كشى گويد: نصر بن صباح در باره او گفته كه: متهم و غالى مذهب بوده است، و فضل بن شاذان در برخى كتب خود گفته: فارس بن حاتم از دروغگويان معروف و هرزه بود و امام عسكرى دستور قتل او را صادر كرد و جُنيد او را كشت- از مجلسى ره) و هم به ابى الحسن و ديگرى، چون امام عسكرى (علیه السّلام) در گذشت، دستور اجراء از طرف صاحب الأمر (علیه السّلام) براى ابى الحسن و آن رفيق ديگرش تجديد شد و در باره جُنيد خبرى نرسيد، من از اين غمگين شدم (كه مبادا منحرف شده باشد) و پس از آن خبر مُردن جنيد رسيد.
25- از محمد بن صالح گويد: من كنيزكى داشتم كه با آن خوش داشتم و نوشتم و اجازه همبسترى و استيلاد از او را خواستم.
پاسخ رسيد كه: از او فرزند بخواه و خدا هر چه خواهد كند، من با او همبستر شدم و آبستن شد و سپس بچه بارش رفت و خودش هم مُرد.
26- على بن محمد گفت: ابن العجمى ثلث خود را براى ناحيه مقدسه مقرر كرد و سند آن را نوشت (و آن را به ناحيه نگاشت- از مجلسى ره) و پيش از به در كردن ثلث، مالى به پسرش ابى المقدام داده بود و كسى از آن خبرى نداشت، به او نوشته شد
ص: 553
لاِءَبِی الْمِقْدَامِ؟» .(1)
27 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَبِی عَقِیلٍ عِیسَی بْنِ نَصْرٍ ، قَالَ : کَتَبَ عَلِیُّ بْنُ زِیَادٍ الصَّیْمَرِیُّ یَسْأَلُ(2) کَفَناً ، فَکَتَبَ إِلَیْهِ : «إِنَّکَ تَحْتَاجُ إِلَیْهِ فِی سَنَةِ ثَمَانِینَ». فَمَاتَ فِی سَنَةِ ثَمَانِینَ ، وَ بَعَثَ إِلَیْهِ بِالْکَفَنِ قَبْلَ مَوْتِهِ بِأَیَّامٍ(3) .(4)
28. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ بْنِ عِمْرَانَ الْهَمَذَانِیِّ(5) ، قَالَ : کَانَ(6) لِلنَّاحِیَةِ عَلَیَّ خَمْسُمِائَةِ دِینَارٍ(7) ، فَضِقْتُ بِهَا ذَرْعاً(8) ، ثُمَّ قُلْتُ(9) فِی نَفْسِی : لِی حَوَانِیتُ اشْتَرَیْتُهَا بِخَمْسِمِائَةٍ(10) وَ ثَ-لاَثِینَ دِینَاراً قَدْ جَعَلْتُهَا لِلنَّاحِیَةِ(11) بِخَمْسِمِائَةِ دِینَارٍ وَ لَمْ أَنْطِقْ(12) بِهَا(13) ، فَکَتَبَ إِلی مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ(14) : «اقْبِضِ الْحَوَانِیتَ مِنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ بِالْخَمْسِمِائَةِ دِینَارٍ الَّتِی لَنَا عَلَیْهِ» .(15)
29. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ : بَاعَ جَعْفَرٌ(16) فِیمَنْ بَاعَ صَبِیَّةً جَعْفَرِیَّةً(17) کَانَتْ فِی الدَّارِ یُرَبُّونَهَا(18) ، فَبَعَثَ بَعْضَ الْعَلَوِیِّینَ ، وَ أَعْلَمَ الْمُشْتَرِیَ خَبَرَهَا(19) ، فَقَالَ الْمُشْتَرِی : قَدْ طَابَتْ نَفْسِی بِرَدِّهَا ، وَ أَنْ لاَ أُرْزَأَ(20) مِنْ ثَمَنِهَا شَیْئاً ، فَخُذْهَا ، فَذَهَبَ الْعَلَوِیُّ ، فَأَعْلَمَ أَهْلَ النَّاحِیَةِ الْخَبَرَ ، فَبَعَثُوا إِلَی الْمُشْتَرِی بِأَحَدٍ وَ أَرْبَعِینَ دِینَاراً ، وَ أَمَرُوهُ(21) بِدَفْعِهَا إِلی صَاحِبِهَا .(22)
30. الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَسَنِ الْعَلَوِیُّ قَالَ : کَانَ رَجُلٌ مِنْ نُدَمَاءِ(23) «روز حسنی(24)» وَ آخَرُ مَعَهُ ، فَقَالَ لَهُ : هُوَ ذَا(25) یَجْبِی الاْءَمْوَالَ ، وَ لَهُ وُکَ-لاَءُ ، وَ سَمَّوْا جَمِیعَ الْوُکَ-لاَءِ فِی النَّوَاحِی ، وَ أُنْهِیَ ذلِکَ إِلی عُبَیْدِ اللّهِ بْنِ
ص: 554
كه: آن مالى كه براى ابى المقدام كنار گذاشتى چه شد؟ 27- از ابى عقيل عيسى بن نصر گويد: على بن زياد صيمرى نامه نوشت و كفنى خواهش كرد، بدو پاسخ نوشت كه تو در سال هشتاد نيازمند كفن خواهى شد و او در سال هشتاد مُرد و چند روز قبل از مرگش كفن براى او فرستاده شد.
28- از محمد بن هارون بن عمران همدانى گفت: من پانصد اشرفى به ناحيه بدهكار بودم و كار بر من تنگ شد و با خود گفتم:
دكّانهائى دارم كه به 530 دينار خريده ام و آنها را به بهاى 500 دينار بدهى خود به ناحيه واگذارم و سخنى در اين باره به زبان نياوردم، پس به محمد بن جعفر نوشت: آن دكّانها را از محمد بن هارون به عوض 500 دينار طلا كه از او مى خواهيم دريافت كن (محمد بن جعفر همان اسدى است كه گذشت- از مجلسى ره).
29- على بن محمد گفت: جعفر (كذّاب) در ضمن كسانى كه فروخت دختر بچه اى از اولاد جعفر بن ابى طالب را كه زير سرپرستى و پرورش خانه امام عسكرى بود فروخت، يكى از علويين نزد خريدار فرستاد و او را از اين موضوع مطلع كرد، خريدار گفت:
من آن را به دلخواه بر مى گردانم ولى پولى كه داده ام در برابر او كم نمى كنم، او را ببر، آن علوى رفت به اهل ناحيه گزارش داد و براى خريدار 41 اشرفى فرستادند و به او دستور دادند كه آن را به صاحبش رد كند- يعنى به سرپرست او از خاندان جعفر.
30- حسين بن حسن علوى گفت: مردى از نديمان روز حسنى و ديگرى به همراه او بود كه به وى گفت: هم اكنون او (يعنى صاحب الامر ع) خراج مى گيرد و پولها را جمع مى كند
ص: 555
سُلَیْمَانَ الْوَزِیرِ ، فَهَمَّ الْوَزِیرُ بِالْقَبْضِ عَلَیْهِمْ ، فَقَالَ السُّلْطَانُ : اطْلُبُوا أَیْنَ هذَا الرَّجُلُ ؛ فَإِنَّ هذَا أَمْرٌ غَلِیظٌ ، فَقَالَ عُبَیْدُ اللّهِ بْنُ سُلَیْمَانَ : نَقْبِضُ(1) عَلَی الْوُکَ-لاَءِ ، فَقَالَ السُّلْطَانُ : لاَ ، وَ لکِنْ دُسُّوا(2) لَهُمْ(3) قَوْماً لاَ یُعْرَفُونَ بِالاْءَمْوَالِ(4) ، فَمَنْ قَبَضَ مِنْهُمْ شَیْئاً قُبِضَ عَلَیْهِ .
قَالَ : فَخَرَجَ بِأَنْ یَتَقَدَّمَ إِلی جَمِیعِ الْوُکَلاَءِ أَنْ(5) لاَ یَأْخُذُوا مِنْ أَحَدٍ شَیْئاً ، وَ أَنْ یَمْتَنِعُوا(6) مِنْ ذلِکَ ، وَ یَتَجَاهَلُوا(7) الاْءَمْرَ .
فَانْدَسَّ لِمُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ رَجُلٌ لاَ یَعْرِفُهُ وَ خَ-لاَ بِهِ ، فَقَالَ : مَعِی مَالٌ أُرِیدُ أَنْ أُوصِلَهُ ، فَقَالَ لَهُ مُحَمَّدٌ : غَلِطْتَ ، أَنَا لاَ أَعْرِفُ مِنْ هذَا شَیْئاً فَلَمْ یَزَلْ یَتَلَطَّفُهُ ، وَ مُحَمَّدٌ یَتَجَاهَلُ عَلَیْهِ ؛ وَ بَثُّوا الْجَوَاسِیسَ ، وَ امْتَنَعَ الْوُکَلاَءُ کُلُّهُمْ ؛ لِمَا کَانَ تَقَدَّمَ(8) إِلَیْهِمْ .(9)
31 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ : خَرَجَ نَهْیٌ عَنْ زِیَارَةِ مَقَابِرِ قُرَیْشٍ وَ الْحَیْرِ(10) ، فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ أَشْهُرٍ دَعَا الْوَزِیرُ الْبَاقَطَائِیَّ ، فَقَالَ لَهُ(11) : الْقَ بَنِی الْفُرَاتِ(12) وَ الْبُرْسِیِّینَ ، وَ قُلْ لَهُمْ : لاَ یَزُورُوا(13) مَقَابِرَ قُرَیْشٍ ؛ فَقَدْ أَمَرَ الْخَلِیفَةُ أَنْ یُتَفَقَّدَ کُلُّ مَنْ زَارَ(14) ، فَیُقْبَضَ عَلَیْهِ .(15)
ص: 556
و وكلائى دارد و همه وكلاء را در هر كجا بودند براى او نام بردند و او اين خبر را به عبيد الله بن سليمان وزير رسانيد و وزير قصد كرد همه وكلاء را بگيرد، خليفه هم گفت كه: جستجو كنيد تا اين مرد كجا است؟ اين كار بسيار سختى است، عبيد الله بن سليمان گفت: ما همه وكلاء را مى گيريم، خليفه گفت: نه، مردم ناشناسى را براى آنها جا بزنيد با پولى، هر كدام پول را به عنوان سهم امام (علیه السّلام) گرفتند او را بگيريد، گويد: دستورى بيرون آمد كه: بهمه وكلاء ابلاغ شود كه چيزى از كسى نگيرند و از آن سرباز زنيد و انكار كنيد امر امام را، و مردى براى محمد بن احمد به قالب زدند كه او را نمى شناخت و با او خلوت كرد و گفت: من مالى دارم و مى خواهم آن را به امام (علیه السّلام) برسانم، محمد گفت: غلط رفتى من چيزى در اين باره نمى دانم، و پيوسته با او نرمى و ملاطفت مى كرد و محمد خود را به نادانى مى زد و جاسوسانى پراكنده كردند، همه وكلاء طبق دستورى كه به آنها رسيده بود خود دارى كردند.
31- على بن محمد گفت: غدقنى رسيد از زيارت مقابر قريش (مشهد امام كاظم و امام جواد (علیه السّلام) در بغداد) و از زيارت حائر حسينى، و چون چند ماهى گذشت وزير (خليفه) با قطانى را خواست و گفت: برو بنى فرات و برسيها را ديدار كن و بگو به زيارت مقابر قريش نروند، خليفه دستور داده است كه هر كه به زيارت رود بازرسى شود و او را بگيرند.
ص: 557
بَابُ (1)مَا جَاءَ فِی الاِثْنَیْ عَشَرَ وَ النَّصِّ عَلَیْهِمْ علیهم السلام (2)
1 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ ، عَنْ أَبِی هَاشِمٍ دَاوُدَ بْنِ الْقَاسِمِ الْجَعْفَرِیِّ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام (3) ، قَالَ : «أَقْبَلَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام (4) وَ مَعَهُ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام وَ هُوَ مُتَّکِئٌ(5) عَلی یَدِ سَلْمَانَ ، فَدَخَلَ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ ، فَجَلَسَ(6) ، إِذْ أَقْبَلَ رَجُلٌ حَسَنُ الْهَیْئَةِ وَ اللِّبَاسِ ، فَسَلَّمَ عَلی أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ ، فَرَدَّ عَلَیْهِ السَّلاَمَ ، فَجَلَسَ ، ثُمَّ
قَالَ : یَا أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ ، أَسْأَلُکَ عَنْ ثَ-لاَثِ مَسَائِلَ إِنْ أَخْبَرْتَنِی بِهِنَّ ، عَلِمْتُ أَنَّ الْقَوْمَ رَکِبُوا(7) مِنْ أَمْرِکَ مَا قُضِیَ عَلَیْهِمْ(8) ، وَ أَنْ(9) لَیْسُوا بِمَأْمُونِینَ فِی دُنْیَاهُمْ وَآخِرَتِهِمْ ؛ وَ إِنْ تَکُنِ الاْءُخْری ، عَلِمْتُ أَنَّکَ وَ هُمْ شَرَعٌ(10) سَوَاءٌ ، فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : سَلْنِی عَمَّا(11) بَدَا لَکَ .
قَالَ : أَخْبِرْنِی عَنِ الرَّجُلِ إِذَا نَامَ أَیْنَ تَذْهَبُ(12) رُوحُهُ ؟ وَ عَنِ الرَّجُلِ کَیْفَ یَذْکُرُ وَ یَنْسی ؟ وَ عَنِ الرَّجُلِ کَیْفَ یُشْبِهُ وَلَدُهُ الاْءَعْمَامَ وَ الاْءَخْوَالَ ؟
فَالْتَفَتَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام إِلَی الْحَسَنِ ، فَقَالَ : یَا أَبَا مُحَمَّدٍ ،
ص: 558
1- از أبى هاشم داود بن قاسم جعفرى از ابى جعفر دوم (امام جواد" ع") فرمود: امير المؤمنين (علیه السّلام) آمد و حسن بن على همراهش بود و به دست سليمان تكيه داده بود و به مسجد الحرام در آمد و بر نشست، به ناگاه مردى خوش قواره و خوش لباس آمد و بر امير المؤمنين (علیه السّلام) سلام داد و آن حضرت جواب سلام او را داد و خدمت حضرت نشست، سپس گفت: اى امير المؤمنين، من از تو سه مسأله مى پرسم، اگر پاسخ آنها را به من دادى مى دانم كه اين مردم در كار تو مرتكب خلافى شدند، كه مسئول آنند، در دنيا و آخرت خود آسوده نيستند و اگر نه مى دانم كه تو با آنها برابرى و امتياز ندارى. على (علیه السّلام): هر چه مى خواهى از من بپرس.
آن مرد عرض كرد: به من بگو:
1- مردى كه ميخوابد، روحش به كجا مى رود؟
2- ياد آورى و فراموشى چگونه به مرد رخ مى دهند؟
3- چگونه فرزند به عموها و يا دائى هاى خود، مانند مى شود؟
امير المؤمنين (علیه السّلام) رو به حسن كرد و فرمود: اى ابا محمد، پاسخ او را بده، امام حسن (علیه السّلام) پاسخش را داد، آن مرد گفت:
من گواهم كه نيست شايسته پرستشى جز خدا و هميشه به آن گواهى مى دادم.
و گواهم كه محمد رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و هميشه بدان گواه بوده ام.
ص: 559
أَجِبْهُ».
قَالَ(1) : «فَأَجَابَهُ الْحَسَنُ علیه السلام ، فَقَالَ الرَّجُلُ : أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ ، وَ لَمْ أَزَلْ أَشْهَدُ بِهَا ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ ، وَ لَمْ أَزَلْ أَشْهَدُ بِذلِکَ ، وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ وَصِیُّ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْقَائِمُ بِحُجَّتِهِ - وَ أَشَارَ إِلی أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام - وَ لَمْ أَزَلْ أَشْهَدُ بِهَا ، وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ وَصِیُّهُ وَ الْقَائِمُ بِحُجَّتِهِ(2) - وَ أَشَارَ إِلَی الْحَسَنِ علیه السلام - وَ أَشْهَدُ أَنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ وَصِیُّ(3) أَخِیهِ(4) وَ الْقَائِمُ بِحُجَّتِهِ بَعْدَهُ(5) ، وَ أَشْهَدُ عَلی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ أَنَّهُ الْقَائِمُ بِأَمْرِ الْحُسَیْنِ بَعْدَهُ ، وَ أَشْهَدُ عَلی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ أَنَّهُ الْقَائِمُ بِأَمْرِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ، وَ أَشْهَدُ عَلی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ بِأَنَّهُ(6) الْقَائِمُ بِأَمْرِ مُحَمَّدٍ(7) ، وَ أَشْهَدُ عَلی مُوسی أَنَّهُ الْقَائِمُ بِأَمْرِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، وَ أَشْهَدُ عَلی عَلِیِّ بْنِ مُوسی أَنَّهُ الْقَائِمُ بِأَمْرِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ ، وَ أَشْهَدُ عَلی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ أَنَّهُ الْقَائِمُ بِأَمْرِ عَلِیِّ بْنِ مُوسی ، وَ أَشْهَدُ عَلی عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ بِأَنَّهُ(8) الْقَائِمُ بِأَمْرِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ، وَ أَشْهَدُ عَلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ بِأَنَّهُ(9) الْقَائِمُ بِأَمْرِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ ، وَ أَشْهَدُ عَلی رَجُلٍ مِنْ وُلْدِ الْحَسَنِ(10) لاَ یُکَنّی وَ لاَ یُسَمّی حَتّی یَظْهَرَ أَمْرُهُ ، فَیَمْلاَءَهَا(11) عَدْلاً ، کَمَا مُلِئَتْ(12) جَوْراً ، وَ السَّ-لاَمُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَکَاتُهُ .
ثُمَّ قَامَ فَمَضی(13) ، فَقَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ(14) : یَا أَبَا مُحَمَّدٍ ، اتْبَعْهُ ، فَانْظُرْ أَیْنَ یَقْصِدُ ،فَخَرَجَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهماالسلام ، فَقَالَ(15) : مَا کَانَ إِلاَّ أَنْ وَضَعَ
ص: 560
و گواهم كه تو وصى رسول خدائى و قائم به حجت او هستى- و اشاره به امير المؤمنين (علیه السّلام) كرد- و هميشه بدان گواه بوده ام.
و گواهم كه تو هم وصى او هستى و قائم به حجت او- و اشاره به حسن (علیه السّلام) كرد-.
و گواهم كه: حسين بن على (علیه السّلام) وصى برادر خود و قائم به حجت او است بعد از او.
و گواهم بر على بن الحسين (علیه السّلام) كه او قائم به امامت حسين (علیه السّلام) است پس از او.
و گواهم بر محمد بن على (علیه السّلام) كه او است قائم به كار امامت على بن الحسين (علیه السّلام).
و گواهم بر جعفر بن محمد (علیه السّلام) كه او است قائم به كار امامت محمد (علیه السّلام).
و گواهم بر موسى (علیه السّلام) كه او است قائم به كار امامت جعفر بن محمد (علیه السّلام).
و گواهم بر على بن موسى (علیه السّلام) كه او است قائم به كار امامت موسى بن جعفر (علیه السّلام).
و گواهم بر محمد بن على (علیه السّلام) كه او است قائم به امامت على بن موسى (علیه السّلام).
و گواهم بر حسن بن على (علیه السّلام) كه او است قائم به كار امامت على بن محمد (علیه السّلام).
و گواهم بر حسن بن على (علیه السّلام) كه او است قائم به كار امامت على بن محمد (علیه السّلام).
و گواهم به مردى كه فرزند حسن است و به كنيه و نام تعبير نشود تا امر امامت پديد گردد و پر كند آن را از عدالت چنانچه پر
ص: 561
رِجْلَهُ خَارِجاً مِنَ الْمَسْجِدِ ، فَمَا دَرَیْتُ أَیْنَ أَخَذَ مِنْ أَرْضِ اللّهِ ، فَرَجَعْتُ إِلی أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام فَأَعْلَمْتُهُ ، فَقَالَ : یَا أَبَا مُحَمَّدٍ ، أَ تَعْرِفُهُ ؟ قُلْتُ(1) : اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ أَعْلَمُ .
قَالَ(2) : هُوَ الْخَضِرُ علیه السلام » .(3)
2. وَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ أَبِی هَاشِمٍ مِثْلَهُ سَوَاءً .
قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی : فَقُلْتُ لِمُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ : یَا أَبَا جَعْفَرٍ(4) ، وَدِدْتُ أَنَّ هذَا الْخَبَرَ جَاءَ مِنْ غَیْرِ جِهَةِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللّهِ(5) ، قَالَ : فَقَالَ : لَقَدْ حَدَّثَنِی قَبْلَ الْحَیْرَةِ(6) بِعَشْرِ سِنِینَ .(7)
3. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ جَعْفَرٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ ظَرِیفٍ ؛ وَ(8) عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ ، عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ سَالِمٍ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «قَالَ أَبِی لِجَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ الاْءَنْصَارِیِّ : إِنَّ لِی إِلَیْکَ حَاجَةً ، فَمَتی یَخِفُّ عَلَیْکَ أَنْ أَخْلُوَ بِکَ فَأَسْأَلَکَ عَنْهَا ؟ فَقَالَ لَهُ جَابِرٌ : أَیَّ الاْءَوْقَاتِ أَحْبَبْتَهُ ،
ص: 562
شده است از ستم و خلاف، درود بر تو اى امير المؤمنين و رحمت و بركات خدا، سپس برخاست و رفت، امير المؤمنين فرمود: اى ابا محمد دنبالش برو ببين كجا مى رود، حسن بن على (علیه السّلام) بيرون شد و پس از آن گفت: نشد جز اين كه پاى خود را از مسجد بيرون نهاد و من ندانستم به كجاى زمين خدا رفت و برگشتم نزد امير المؤمنين و به او آگاهى دادم، فرمود: اى ابا محمد، او را مى شناسى؟ گفتم:
خدا و رسولش و امير المؤمنين داناترند، فرمود: او خضر (علیه السّلام) بود.
2- محمد بن يحيى باز گفت: از محمد بن حسن صفار، از احمد بن ابى عبد الله از ابى هاشم، به مانند آن حديث اول و با آن برابر.
محمد بن يحيى گويد: من به محمد بن حسن گفتم: اى ابا جعفر، دوست داشتم اين خبر از غير احمد بن ابى عبد الله روايت شده بود، در پاسخ گفت: او ده سال پيش از سرگردانى خود، اين حديث را به من باز گفت.
3- از ابى بصير از امام صادق (علیه السّلام) كه فرمود: پدرم به جابر بن عبد الله انصارى گفت: من به تو نيازى دارم، كى بر تو هموار است كه من با تو خلوت كنم و از آن نياز خود بپرسم؟ جابر به او گفت: هر وقت تو دوست دارى، يك روزى با او تنها شد و به او فرمود: اى جابر، به من از آن لوحى كه در دست مادرم فاطمه (علیه السّلام) دختر رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) ديدى گزارش بده و از آنچه كه مادرم به تو گزارش داد كه در آن لوح نوشته است، در پاسخ او گفت: من خدا را گواه مى گيرم كه يك روز در زندگى رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نزد مادرت فاطمه رفتم و او را به ولادت حسين (علیه السّلام) مبارك باد گفتم، و در دستش لوح سبزى ديدم كه به گمانم از زمرد بود و در آن
ص: 563
فَخَلاَ بِهِ فِی بَعْضِ الاْءَیَّامِ ، فَقَالَ لَهُ : یَا جَابِرُ ، أَخْبِرْنِی عَنِ اللَّوْحِ الَّذِی رَأَیْتَهُ فِی یَدِ أُمِّی فَاطِمَةَ علیهاالسلام بِنْتِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَ مَا أَخْبَرَتْکَ بِهِ أُمِّی أَنَّهُ فِی ذلِکَ اللَّوْحِ مَکْتُوبٌ .
فَقَالَ جَابِرٌ : أَشْهَدُ بِاللّهِ(1) إِنِّی دَخَلْتُ عَلی أُمِّکَ فَاطِمَةَ علیهاالسلام فِی حَیَاةِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَهَنَّیْتُهَا بِوِلاَدَةِ الْحُسَیْنِ علیه السلام ، وَ رَأَیْتُ(2) فِی یَدَیْهَا لَوْحاً أَخْضَرَ ظَنَنْتُ(3) أَنَّهُ مِنْ زُمُرُّدٍ ، وَ رَأَیْتُ فِیهِ کِتَاباً أَبْیَضَ شِبْهَ(4) لَوْنِ الشَّمْسِ(5) ، فَقُلْتُ لَهَا : بِأَبِی(6) وَ أُمِّی(7) یَا بِنْتَ رَسُولِ اللّهِ ، مَا هذَا اللَّوْحُ؟ فَقَالَتْ : هذَا لَوْحٌ(8) أَهْدَاهُ اللّهُ إِلی رَسُولِهِ(9) صلی الله علیه و آله ، فِیهِ اسْمُ أَبِی وَ اسْمُ بَعْلِی وَ اسْمُ ابْنَیَّ وَ اسْمُ(10) الاْءَوْصِیَاءِ مِنْ وُلْدِی ، وَ أَعْطَانِیهِ(11) أَبِی لِیُبَشِّرَنِی(12) بِذلِکَ .
قَالَ جَابِرٌ(13) : فَأَعْطَتْنِیهِ(14) أُمُّکَ فَاطِمَةُ علیهاالسلام ، فَقَرَأْتُهُ ، وَ اسْتَنْسَخْتُهُ(15) . فَقَالَ(16) أَبِی : فَهَلْ(17) لَکَ یَا جَابِرُ أَنْ تَعْرِضَهُ عَلَیَّ ؟ قَالَ : نَعَمْ ، فَمَشی مَعَهُ أَبِی(18) إِلی مَنْزِلِ جَابِرٍ ، فَأَخْرَجَ صَحِیفَةً مِنْ رَقٍّ(19) ، فَقَالَ(20) : یَا جَابِرُ ، انْظُرْ فِی کِتَابِکَ لاِءَقْرَأَ(21) عَلَیْکَ ، فَنَظَرَ جَابِرٌ فِی نُسْخَتِهِ ، فَقَرَأَهُ أَبِی ، فَمَا خَالَفَ(22) حَرْفٌ حَرْفاً ، فَقَالَ جَابِرٌ : فَأَشْهَدُ(23) بِاللّهِ إِنِّی هکَذَا رَأَیْتُهُ فِی اللَّوْحِ مَکْتُوباً :
ص: 564
نوشته سپيدى به مانند رنگ آفتاب بود، به او گفتم: پدرم و مادرم قربانت، اى دختر رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )، اين لوح چيست؟
فرمود: اين لوحى است كه خدا آن را به رسول خود هديه كرده و در آن است نام پدرم و نام شوهرم و نام دو پسرم و نام امامان از فرزندانم و پدرم براى مژدگانى، آن را به من داده است، جابر گويد: مادرت فاطمه (علیه السّلام) آن را به دست من داد و آن را خواندم و از آن رو نويس كردم، پدرم به او گفت: اى جابر، مى توانى آن را به من بنمائى؟ گفت: آرى، پدرم با او به خانه جابر رفت و او صحيفه اى از پوست آهو (از برگ كاغذ) در آورد، پدرم فرمود: اى جابر، در نوشته خود نگاه كن تا من آن را بخوانم، جابر در نسخه خود نظر داشت و پدرم آن را خواند و يك حرف، اختلاف نداشت. جابر گفت: من خدا را گواه مى گيرم كه به راستى همچنين ديدم كه در لوح نوشته بود:
به نام خداى بخشاينده مهربان اين نامه اى است كه از خداوند عزيز حكيم براى محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بنده و نور و سفير و حجاب و دليل حضرت او، روح الامين آن را از نزد رب العالمين آورده است، اى محمد، اسماء مرا بزرگ شمار و نعمت هاى مرا شكرگزار و لطفهاى مرا انكار مدار، به راستى، منم، من كه خدايم، نيست شايسته پرستشى جز من كه شكننده جباران و انتقام جو براى ستمكشان و سزاده روز رستاخيزم، به راستى منم خدا، نيست شايسته پرستشى جز من، هر كه جز فضل مرا اميد دارد و جز از عدل من ترسد، او را چنان كيفرى دهم كه هيچ كدام از جهانيان را چونانه كيفر ندهم، پس مرا بپرست و همان بر من توكل كن، به راستى، من پيغمبرى گسيل نكردم كه روزگارش را به پايان
ص: 565
بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ، هذَا کِتَابٌ مِنَ اللّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ لِمُحَمَّدٍ نَبِیِّهِ وَ نُورِهِ وَ سَفِیرِهِ وَ حِجَابِهِ وَ دَلِیلِهِ ، نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الاْءَمِینُ مِنْ عِنْدِ رَبِّ الْعَالَمِینَ ، عَظِّمْ یَا مُحَمَّدُ أَسْمَائِی ، وَ اشْکُرْ نَعْمَائِی ، وَ لاَ تَجْحَدْ آلاَئِی ، إِنِّی أَنَا اللّهُ ، لاَ إِلهَ إِلاَّ أَنَا ، قَاصِمُ الْجَبَّارِینَ ، وَ مُدِیلُ(1) الْمَظْلُومِینَ ، وَ دَیَّانُ(2) الدِّینِ ، إِنِّی أَنَا اللّهُ ، لاَ إِلهَ إِلاَّ أَنَا ، فَمَنْ رَجَا غَیْرَ فَضْلِی أَوْ خَافَ غَیْرَ عَدْلِی(3) ، عَذَّبْتُهُ عَذَاباً لاَ أُعَذِّبُهُ(4) أَحَداً مِنَ الْعَالَمِینَ ، فَإِیَّایَ فَاعْبُدْ ، وَ عَلَیَّ فَتَوَکَّلْ ، إِنِّی لَمْ أَبْعَثْ نَبِیّاً فَأُکْمِلَتْ(5) أَیَّامُهُ وَ انْقَضَتْ مُدَّتُهُ إِلاَّ جَعَلْتُ لَهُ وَصِیّاً ، وَ إِنِّی فَضَّلْتُکَ عَلَی الاْءَنْبِیَاءِ ، وَ فَضَّلْتُ وَصِیَّکَ(6) عَلَی الاْءَوْصِیَاءِ ، وَ أَکْرَمْتُکَ 528/1
بِشِبْلَیْکَ(7) وَ سِبْطَیْکَ : حَسَنٍ وَ حُسَیْنٍ ، فَجَعَلْتُ حَسَناً مَعْدِنَ عِلْمِی بَعْدَ انْقِضَاءِ مُدَّةِ أَبِیهِ ، وَ جَعَلْتُ حُسَیْناً خَازِنَ(8) وَحْیِی(9) ، وَ أَکْرَمْتُهُ بِالشَّهَادَةِ ، وَ خَتَمْتُ لَهُ بِالسَّعَادَةِ ، فَهُوَ أَفْضَلُ مَنِ اسْتُشْهِدَ(10) ، وَ أَرْفَعُ الشُّهَدَاءِ دَرَجَةً(11) ، جَعَلْتُ(12) کَلِمَتِیَ التَّامَّةَ مَعَهُ(13) وَ حُجَّتِیَ الْبَالِغَةَ(14) عِنْدَهُ ؛ بِعِتْرَتِهِ(15) أُثِیبُ وَ أُعَاقِبُ :
أَوَّلُهُمْ عَلِیٌّ سَیِّدُ الْعَابِدِینَ وَ زَیْنُ أَوْلِیَائِیَ(16) الْمَاضِینَ ، وَ ابْنُهُ شِبْهُ(17) جَدِّهِ الْمَحْمُودِ مُحَمَّدٌ الْبَاقِرُ(18) عِلْمِی(19) وَ الْمَعْدِنُ ···
لِحِکْمَتِی(20) ، سَیَهْلِکُ الْمُرْتَابُونَ فِی جَعْفَرٍ ، الرَّادُّ عَلَیْهِ کَالرَّادِّ عَلَیَّ ، حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی لاَءُکْرِمَنَّ مَثْوی جَعْفَرٍ ، وَ لاَءَسُرَّنَّهُ فِی أَشْیَاعِهِ وَ أَنْصَارِهِ وَ أَوْلِیَائِهِ ،
ص: 566
رسانم و عمرش به سر آيد جز آنكه براى او وصيى مقرر ساخته ام، به راستى، من تو را بر پيغمبران، برترى دادم و وصى تو را بر همه اوصياء برترى نهادم و تو را به دو شير- بچه ات- ارجمند ساختم و به دو دخترزاده ات حسن و حسين، حسن را پس از پدرش كان دانش نمودم و حسين را گنجبان وحى خويش، او را به شهادت گرامى داشتم و به سرانجام سعادتش واداشتم، پس او بهتر شهيد است و از همه شهيدان بلندپايه تر، من كلمه تامه خود را همراه او كردم و حجت رساى خويش را نزد او نهادم به وسيله خاندان او پاداش دهم و كيفر نهم. اول آنان: على سيد عابدان و زيور دوستان گذشته اين سامان. دوم: پسرش همانند جدّ ستوده اش محمد، شكافنده دانشم و معدن حكمتم، محققاً هلاك شوند آنان كه شك كنند در باره:
سوم آنها جعفر: آنكه او را نپذيرد، مرا نپذيرفته، گفتار بر جاى من است كه: هر آينه گرامى دارم ايستگاه جعفر را و او را در باره پيروان و ياران، و دوستانش شاد سازم، پس از وى.
چهارمشان: موسى است كه اندر آشوبى دچار است (كه بر او روا شود آشوبى خ ل كه در گيرد و برگزيدنش براى خود آشوبى خ ل) سخت و نابينا و تار، زيرا رشته قرار داد من نبرد و حجت من نهان نماند و به راستى دوستانم از جام سرشار بنوشند، هر كه يكى از آنها را منكر باشد، محققاً منكر نعمت من است و هر كه يك آيه از كتاب مرا بر گرداند بر من افتراء بسته، واى بر افتراء بندهاى منكر، در هنگام سر آمدن مدت موسى (علیه السّلام) بنده و دوستم.
واى بر كسانى كه افتراء بستند و منكر شدند. پس از در گذشت موسى (علیه السّلام)، دوست من و برگزيده من، حجت:
پنجم: على (علیه السّلام) را كه ولى و ناصر من است و آن كس است
ص: 567
أُتِیحَتْ(1) بَعْدَهُ بِمُوسی(2) فِتْنَةٌ(3) عَمْیَاءُ حِنْدِسٌ(4) ؛ لاِءَنَّ(5) خَیْطَ فَرْضِی(6) لاَ یَنْقَطِعُ ، وَ حُجَّتِی لاَ تَخْفی ، وَ أَنَّ أَوْلِیَائِی یُسْقَوْنَ(7) بِالْکَأْسِ الاْءَوْفی(8) ، مَنْ جَحَدَ(9) وَاحِداً مِنْهُمْ فَقَدْ جَحَدَ نِعْمَتِی ؛ وَ مَنْ غَیَّرَ آیَةً مِنْ کِتَابِی فَقَدِ افْتَری عَلَیَّ ؛ وَیْلٌ(10) لِلْمُفْتَرِینَ الْجَاحِدِینَ - عِنْدَ انْقِضَاءِ مُدَّةِ مُوسی عَبْدِی وَ حَبِیبِی وَ خِیَرَتِی - فِی عَلِیٍّ(11) وَلِیِّی وَ نَاصِرِی(12) ، وَ مَنْ أَضَعُ عَلَیْهِ أَعْبَاءَ النُّبُوَّةِ ، وَ أَمْتَحِنُهُ(13) بِالاِضْطِ-لاَعِ بِهَا(14) ، یَقْتُلُهُ عِفْرِیتٌ مُسْتَکْبِرٌ ، یُدْفَنُ فِی الْمَدِینَةِ - الَّتِی بَنَاهَا الْعَبْدُ الصَّالِحُ(15) - إِلی جَنْبِ شَرِّ خَلْقِی ، حَقَّ(16) الْقَوْلُ مِنِّی لاَءَسُرَّنَّهُ(17) بِمُحَمَّدٍ ابْنِهِ وَ خَلِیفَتِهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ وَارِثِ عِلْمِهِ ، فَهُوَ مَعْدِنُ عِلْمِی وَ مَوْضِعُ سِرِّی وَ حُجَّتِی عَلی خَلْقِی ، لاَ یُوءْمِنُ عَبْدٌ بِهِ إِلاَّ(18) جَعَلْتُ الْجَنَّةَ مَثْوَاهُ ، وَ شَفَّعْتُهُ فِی سَبْعِینَ(19) مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ کُلُّهُمْ قَدِ اسْتَوْجَبُوا النَّارَ ، وَ أَخْتِمُ بِالسَّعَادَةِ لاِبْنِهِ عَلِیٍّ وَلِیِّی وَ نَاصِرِی ، وَ الشَّاهِدِ فِی خَلْقِی ، وَ أَمِینِی عَلی وَحْیِی ، أُخْرِجُ مِنْهُ الدَّاعِیَ إِلی سَبِیلِی وَ الْخَازِنَ لِعِلْمِیَ الْحَسَنَ(20) ، وَ(21) أُکَمِّلُ(22) ذلِکَ بِابْنِهِ (م ح م د)(23) رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ ، عَلَیْهِ کَمَالُ مُوسی ، وَ بَهَاءُ عِیسی ، وَ صَبْرُ أَیُّوبَ ، فَیُذَلُّ(24) أَوْلِیَائِی فِی زَمَانِهِ ، وَ تُتَهَادی رُؤُوسُهُمْ کَمَا تُتَهَادی رُؤُوسُ التُّرْکِ وَ الدَّیْلَمِ ، فَیُقْتَلُونَ وَ یُحْرَقُونَ وَ یَکُونُونَ خَائِفِینَ مَرْعُوبِینَ وَجِلِینَ(25) ، تُصْبَغُ(26) الاْءَرْضُ بِدِمَائِهِمْ ، وَ یَفْشُو الْوَیْلُ وَ الرَّنَّةُ(27) فِی نِسَائِهِمْ ،
ص: 568
كه من بارهاى وظائف نبوت را به دوش او نهم و او را به اطلاع كامل بدانها بيازمايم، ديو گردن فرازى، او را بكشد، در شهرى كه آن را بنده شايسته اى ساخته، به خاك رود (مقصود از عفريت در اينجا مأمون است و مقصود از بنده شايسته: ذو القرنين است كه طوس را ساخته- از مجلسى ره-) در كنار بدترين آفريده هايم (يعنى هرون الرشيد) گفتار من اين است كه او را به پسرش:
ششم آنها: محمد (امام جواد" ع") شاد كنم كه جانشين او است، پس از وى و وارث دانش او است، پس معدن علم و جايگاه سِرّ من باشد بر خلق من، بنده اى به او معتقد نشود جز آنكه بهشتش جاى سازم و شفاعت او را در هفتاد كس از خاندانش كه سزاوار دوزخ باشند بپذيرم، و سر انجام سعادت را نصيب پسر او:
هفتم: على (امام نقى" ع") را كه ولى و ناصر من است و گواه من است در خلق من و امين من است بر وحى من و از او بر آور، آنكه به راه و كيش من دعوت كند و گنجبان دانش من باشد:
هشتم حسن (امام عسكرى" ع") را و كامل گردانم اين سلسله امامت را به پسر او:
نهم (از اولاد حسين" ع") كه م ح م د باشد و رحمت بر جهانيان و داراى كمال موسى و بهاى عيسى و صبر ايوب است، در دوران او دوستانم خوار شوند و سر آنها را دشمنان به هم پيشكش كنند چنانچه سرهاى ترك و ديلم را به هم پيشكش نمايند، آنها را بكشند و بسوزانند و در ترس باشند، مرعوب و هراسان و زمين از خونشان رنگين گردد، واى واى و شيون در ميان زنان آنها فاش و آشكار شود، آنان به راستى دوستان من باشند و به وسيله آنها دفع كنم هر فتنه پيچيده و تارى را و براى آنها بردارم زمين لرزه ها و
ص: 569
أُولئِکَ أَوْلِیَائِی حَقّاً ، بِهِمْ أَدْفَعُ کُلَّ فِتْنَةٍ عَمْیَاءَ حِنْدِسٍ ، وَ بِهِمْ أَکْشِفُ الزَّلاَزِلَ ، وَ أَدْفَعُ(1) الاْآصَارَ(2) فی «بر» : «الأصلال والأعلال» بالمهملتین . و«الأصلال» : جمع الصِّلّ : الداهیة . و«الأعلال» : جمع العلّة : المرض .(3) وَ الاْءَغْ-لاَلَ (4)«أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ»(5)».
قَالَ عَبْدُ الرَّحْمنِ بْنُ سَالِمٍ : قَالَ أَبُو بَصِیرٍ : لَوْ(6) لَمْ تَسْمَعْ فِی دَهْرِکَ إِلاَّ هذَا الْحَدِیثَ لَکَفَاکَ ، فَصُنْهُ(7) إِلاَّ عَنْ أَهْلِهِ .(8)
4. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسی ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ الْیَمَانِیِّ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ ، عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ ؛ وَ(9) مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ ؛ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِ-لاَلٍ ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ ، عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ(10) ، قَالَ :
سَمِعْتُ عَبْدَ اللّهِ بْنَ جَعْفَرٍ الطَّیَّارِ(11) یَقُولُ: کُنَّا(12) عِنْدَ مُعَاوِیَةَ أَنَا وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ عَبْدُ اللّهِ بْنُ عَبَّاسٍ وَ عُمَرُ ابْنُ أُمِّ سَلَمَةَ(13) وَ أُسَامَةُ بْنُ زَیْدٍ ، فَجَری بَیْنِی وَ بَیْنَ مُعَاوِیَةَ کَ-لاَمٌ ، فَقُلْتُ لِمُعَاوِیَةَ : سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ : «أَنَا أَوْلی بِالْمُوءْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ، ثُمَّ أَخِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَوْلی بِالْمُوءْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ، فَإِذَا اسْتُشْهِدَ عَلِیٌّ(14) فَالْحَسَنُ(15) بْنُ عَلِیٍّ(16) أَوْلی بِالْمُوءْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ، ثُمَّ ابْنِیَ الْحُسَیْنُ مِنْ بَعْدِهِ(17) أَوْلی بِالْمُوءْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ، فَإِذَا اسْتُشْهِدَ(18) فَابْنُهُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ(19) أَوْلی بِالْمُوءْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ - وَ سَتُدْرِکُهُ یَا عَلِیُّ(20) - ثُمَّ ابْنُهُ مُحَمَّدُ بْنُ
ص: 570
بارهاى سنگين و زنجير گران را، آنانند كه خاص بر آنها است صلوات از پروردگار آنها، به همراه رحمت و مهر و آنانند هم آن هدايت شده ها.
عبد الرحمن بن سالم گويد: ابو بصير گفت: اگر در عمر خود جز اين حديث را نشنوى، براى تو بس است، آن را از جز اهلش نگهدار.
4- از سليم بن قيس، گويد: از عبد الله بن جعفر طيار شنيدم مى فرمود: ما نزد معاويه بوديم، من بودم و حسن و حسين و عبد الله بن عباس و عمر بن ام سلمه و اسامة بن زيد، ميان من و معاويه سخنى شد، من به معاويه گفتم كه: من از رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) شنيدم مى فرمود:
من نسبت به مؤمنان از خودشان اولى هستم، سپس برادرم على بن ابى طالب به مؤمنان از خودشان اولى است و چون على شهيد شود، حسن بن على به مؤمنان از خودشان اولى است سپس پسرم حسين پس از او به مؤمنان از خودشان اولى است و چون شهيد شود، پسرش على بن الحسين بر مؤمنان از خودشان اولى است، اى على تو محققاً او را درك مى كنى (شهادت على" ع" در سال چهل هجرى بوده و ولادت امام سجاد در سال 38 هجرى بوده است) سپس پسرش محمد بن على اولى است به مؤمنان از خودشان، و اى حسين تو او را درك مى كنى و سپس توئى كه از نژاد خود 12 امام آورى و كامل كنى (سپس آنها را تا 12 امام كامل كرد، اين جمله از كلام عبد اللَّه بن جعفر است- از مجلسى ره) كه همه از اولاد حسين باشند.
ص: 571
عَلِیٍّ أَوْلی بِالْمُوءْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ - وَ سَتُدْرِکُهُ یَا حُسَیْنُ(1) - ثُمَّ یُکَمِّلُهُ(2) اثْنَیْ عَشَرَ إِمَاماً تِسْعَةً(3) مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ».
قَالَ عَبْدُ اللّهِ بْنُ جَعْفَرٍ : وَ(4) اسْتَشْهَدْتُ(5) الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ عَبْدَ اللّهِ بْنَ عَبَّاسٍ وَ عُمَرَ ابْنَ أُمِّ سَلَمَةَ(6) وَ أُسَامَةَ بْنَ زَیْدٍ ، فَشَهِدُوا لِی عِنْدَ مُعَاوِیَةَ(7) .
قَالَ سُلَیْمٌ : وَ قَدْ سَمِعْتُ ذلِکَ مِنْ سَلْمَانَ(8) وَ أَبِی ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادِ(9) ، وَ ذَکَرُوا أَنَّهُمْ سَمِعُوا ذلِکَ مِنْ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله .(10)
5 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ
الْقَاسِمِ ، عَنْ حَیَّانَ السَّرَّاجِ(11) ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَیْمَانَ الْکِسَائِیِّ(12) ، عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ ، قَالَ : شَهِدْتُ جِنَازَةَ أَبِی بَکْرٍ یَوْمَ مَاتَ ، وَ شَهِدْتُ عُمَرَ حِینَ بُویِعَ وَ عَلِیٌّ علیه السلام جَالِسٌ نَاحِیَةً ، فَأَقْبَلَ غُ-لاَمٌ یَهُودِیٌّ جَمِیلُ الْوَجْهِ(13) ، بَهِیٌّ(14) ، عَلَیْهِ ثِیَابٌ حِسَانٌ وَ هُوَ مِنْ وُلْدِ هَارُونَ حَتّی قَامَ عَلی رَأْسِ عُمَرَ ، فَقَالَ : یَا أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ ، أَنْتَ أَعْلَمُ هذِهِ الاْءُمَّةِ بِکِتَابِهِمْ وَ أَمْرِ نَبِیِّهِمْ ؟ قَالَ : فَطَأْطَأَ عُمَرُ رَأْسَهُ ، فَقَالَ : إِیَّاکَ أَعْنِی ، وَ أَعَادَ عَلَیْهِ الْقَوْلَ ، فَقَالَ لَهُ عُمَرُ : لِمَ ذَاکَ(15) ؟ قَالَ(16) : إِنِّی جِئْتُکَ مُرْتَاداً(17) لِنَفْسِی ، شَاکّاً فِی دِینِی ،
ص: 572
عبد اللَّه بن جعفر گويد: من، حسن و حسين و عبد اللَّه بن عباس و عمر بن أم سلمه بن زيد را براى گفتار خود، به گواهى طلبيدم و در حضور معاويه براى من گواهى دادند، سليم گويد: من اين حديث را از سلمان و أبو ذر و مقداد هم شنيدم و گفتند: ما آن را از رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) شنيديم.
5- از أبى الطفيل، گويد: من حاضر بودم سر جنازه ابو بكر در روزى كه مُرد و حضور داشتم هنگامى كه با عُمَر بيعت شد، در آن روز على (علیه السّلام) در گوشه اى نشسته بود، كه يك جوان يهودى زيباروى، ارجمند با جامه هاى خوب از فرزندان هرون وارد شد و رفت تا بالاى سر عُمَر ايستاد و گفت: اى امير المؤمنين، تو دانشمندترين اين امت هستى به كتابشان و امر پيغمبرشان؟ گويد:
عُمَر سر به زير انداخت، پس آن جوان يهودى گفت: من با تو هستم و آن گفته را بازگو كرد.
عُمَر گفت: براى چه؟
جوان يهودى: من نزد تو آمدم براى خود راهى بجويم و در دين خود به شك افتاده ام.
عُمَر: برو به اين جوان بچسب.
جوان يهودى: اين جوان كه به او رهنمائى كنى كيست؟
عُمَر: اين على بن ابى طالب، پسر عم رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) است و اين پدرِ حسن و حسين، دو پسر رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) است و اين شوهر
ص: 573
فَقَالَ : دُونَکَ هذَا الشَّابَّ ، قَالَ : وَ مَنْ هذَا الشَّابُّ؟ قَالَ : هذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ابْنُ عَمِّ رَسُولِ اللّهِ ، وَ هذَا(1) أَبُو الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ ابْنَیْ رَسُولِ اللّهِ ، وَ هذَا زَوْجُ فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللّهِ .
فَأَقْبَلَ الْیَهُودِیُّ عَلی عَلِیٍّ علیه السلام ، فَقَالَ : أَ کَذَاکَ(2) أَنْتَ ؟ قَالَ : «نَعَمْ».
قَالَ : إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ ثَ-لاَثٍ وَ ثَ-لاَثٍ وَ وَاحِدَةٍ ، قَالَ : فَتَبَسَّمَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام مِنْ غَیْرِ تَبَسُّمٍ(3) ، وَ قَالَ(4) : «یَا هَارُونِیُّ ، مَا مَنَعَکَ أَنْ(5) تَقُولَ سَبْعاً ؟» قَالَ(6) : أَسْأَلُکَ عَنْ ثَ-لاَثٍ، فَإِنْ أَجَبْتَنِی سَأَلْتُ(7) عَمَّا بَعْدَهُنَّ ، وَ إِنْ لَمْ تَعْلَمْهُنَّ عَلِمْتُ أَنَّهُ(8) لَیْسَ فِیکُمْ عَالِمٌ(9) .
قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام : «فَإِنِّی أَسْأَلُکَ بِالاْءِلهِ الَّذِی تَعْبُدُهُ(10) ؛ لَئِنْ أَنَا(11) أَجَبْتُکَ فِی کُلِّ مَا تُرِیدُ لَتَدَعَنَّ دِینَکَ ، وَ لَتَدْخُلَنَّ فِی دِینِی ؟» قَالَ : مَا جِئْتُ إِلاَّ لِذَاکَ(12) ، قَالَ : «فَسَلْ(13)».
قَالَ : أَخْبِرْنِی عَنْ أَوَّلِ قَطْرَةِ دَمٍ قَطَرَتْ(14) عَلی وَجْهِ الاْءَرْضِ : أَیُّ قَطْرَةٍ هِیَ ؟ وَ أَوَّلِ عَیْنٍ فَاضَتْ عَلی وَجْهِ الاْءَرْضِ : أَیُّ عَیْنٍ هِیَ ؟ وَ أَوَّلِ شَیْءٍ(15) اهْتَزَّ(16) عَلی وَجْهِ الاْءَرْضِ : أَیُّ شَیْءٍ هُوَ ؟
فَأَجَابَهُ أَمِیرُ
ص: 574
دختر رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) است.
جوان يهودى، رو به على (علیه السّلام) آورد و گفت: آيا تو چنين هستى؟
على (علیه السّلام): آرى، من چنين هستم.
جوان يهودى: من مى خواهم از شما سه مسأله و سه مسأله و يك مسأله بپرسم.
على (علیه السّلام) با تبسم تلخى: اى هارونى، چرا نگفتى هفتا.
جوان يهودى: من سه تا از شما مى پرسم، اگر به من پاسخ دادى، از آنچه دنبال آنها است مى پرسم و اگر آنها را ندانى، من مى دانم كه ميان شماها دانشمندى نيست.
على (علیه السّلام): من تو را به خدائى كه مى پرستى سوگند مى دهم، اگر من در هر چه خواهى پاسخ تو را بدهم، كيش خود را مى گذارى و در كيش من در مى آئى؟
جوان يهودى: من نيامدم مگر براى همين.
على (علیه السّلام): پس بپرس از آنچه خواهى.
جوان يهودى: به من گزارش ده:
1- از نخست چكه خونى كه بر روى زمين چكيد، چه چكه اى بود؟
2- نخست چشمه اى كه بر روى زمين جوشيد، چه چشمه اى بود؟
3- نخست چيزى كه بر زمين جنبيد، چه بود؟
على (علیه السّلام) به او پاسخ داد.
جوان يهودى: مرا از سه ديگر آگاه ساز:
1- بگو بدانم، محمد را چند رهبر دادخواه در دنبال است؟
2- در چه بهشتى جايگزين است؟
ص: 575
الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ، فَقَالَ لَهُ(1) : أَخْبِرْنِی عَنِ الثَّ-لاَثِ الاْءُخَرِ : أَخْبِرْنِی عَنْ مُحَمَّدٍ : کَمْ لَهُ(2) مِنْ إِمَامٍ عَدْلٍ ؟ وَ فِی أَیِّ جَنَّةٍ یَکُونُ ؟ وَ مَنْ سَاکَنَهُ(3) مَعَهُ فِی جَنَّتِهِ ؟
فَقَالَ(4) : «یَا هَارُونِیُّ ، إِنَّ لِمُحَمَّدٍ(5) اثْنَیْ عَشَرَ إِمَامَ عَدْلٍ ، لاَ یَضُرُّهُمْ خِذْلاَنُ مَنْ خَذَلَهُمْ ، وَ لاَ یَسْتَوْحِشُونَ بِخِ-لاَفِ مَنْ خَالَفَهُمْ ، وَ إِنَّهُمْ فِی الدِّینِ أَرْسَبُ(6) مِنَ الْجِبَالِ الرَّوَاسِی فِی الاْءَرْضِ ؛ وَ مَسْکَنُ(7) مُحَمَّدٍ فِی جَنَّتِهِ(8) ، مَعَهُ أُولئِکَ الاِثْنَا عَشَرَ الاْءِمَامَ(9) الْعَدْلَ».
فَقَالَ : صَدَقْتَ وَ اللّهِ الَّذِی لاَ إِلهَ إِلاَّ هُوَ ؛ إِنِّی لاَءَجِدُهَا فِی کُتُبِ(10) أَبِی هَارُونَ ، کَتَبَهُ بِیَدِهِ وَ أَمْ-لاَ(11) مُوسی عَمِّی علیهماالسلام .
قَالَ : فَأَخْبِرْنِی(12) عَنِ الْوَاحِدَةِ : أَخْبِرْنِی عَنْ وَصِیِّ مُحَمَّدٍ کَمْ یَعِیشُ مِنْ بَعْدِهِ ؟ وَ هَلْ یَمُوتُ أَوْ یُقْتَلُ ؟
قَالَ : «یَا هَارُونِیُّ ، یَعِیشُ بَعْدَهُ ثَلاَثِینَ سَنَةً لاَ یَزِیدُ(13) یَوْماً وَ لاَ یَنْقُصُ(14) یَوْماً(15) ، ثُمَّ یُضْرَبُ ضَرْبَةً هاهُنَا - یَعْنِی عَلی قَرْنِهِ(16) - فَتُخْضَبُ(17) هذِهِ مِنْ هذَا».
قَالَ : فَصَاحَ الْهَارُونِیُّ ، وَ قَطَعَ کُسْتِیجَهُ(18) وَ هُوَ یَقُولُ : أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ ، وَ أَنَّکَ وَصِیُّهُ ، یَنْبَغِی أَنْ تَفُوقَ وَ لاَ تُفَاقَ ، وَ أَنْ تُعَظَّمَ وَ لاَ تُسْتَضْعَفَ(19) .
قَالَ : ثُمَّ مَضی بِهِ عَلِیٌّ علیه السلام إِلی مَنْزِلِهِ ، فَعَلَّمَهُ مَعَالِمَ الدِّینِ .(20)
ص: 576
3- به همراهش در بهشت او، چه كس نشيمن دارد؟
على (علیه السّلام): اى هارونى، به راستى براى محمد 12 تن رهبر و پيشواى دادخواه در دنبال است كه هر كه آنان را وانهد و بدان ها نگرايد برايشان زيانى ندارد و از پايه آنها نكاهد و از هر كه با آنها وارونه باشد نهراسند و به راستى، آنان در كيشهاى خود از كوههاى افراشته بر زمين برجاتر باشند، نشيمنگاه محمد در بهشتى است كه اين دوازده رهبر دادگستر، با وى باشند.
جوان يهودى: سوگند بدان خدا كه نيست شايان پرستشى با او كه راست گفتى، به راستى، من در نوشته هاى پدرم هارون كه با دست خود نوشته و موسى عمويم به وى در خوانده، چنين يافتم، اكنون به من گزارش بده از آن يكى، به من بگو كه: وصىّ محمد چند سال زنده باشد پس از وى و آيا بميرد و يا كشته شود؟
على (علیه السّلام): اى هارونى، پس از وى سى سال بپايد كه نه روزى افزايد و نه بكاهد. سپس به او در اينجا- يعنى بر تار كش- زخمى زنند و اين ريش او از اين خون سر او، رنگين گردد.
جوان يهودى (هارونى): فريادى كشيد و دست برد و كستى خود را بريد (رشته اى كه يهودان روى جامه و زير زنار بندند) و مى گفت: من گواهم كه: نيست شايسته پرستشى جز خدا، يگانه است، شريك ندارد و گواهم كه محمد بنده و فرستاده او است و به راستى تو وصىّ او هستى و بايد در فراز همه باشى و نه در نشيب كسى و بزرگوارت شمرند و نه ناتوان (و لا تستصغر خ ل و نه كوچك).
گويد: سپس على او را به خانه خود برد و معالم دين را به او آموخت.
ص: 577
6. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ(1) ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْعُصْفُورِیِّ(2) ، عَنْ عَمْرِو(3) بْنِ ثَابِتٍ ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ ، قَالَ : سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیه السلام یَقُولُ : «إِنَّ اللّهَ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ وُلْدِهِ مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ ، فَأَقَامَهُمْ أَشْبَاحاً(4) فِی ضِیَاءِ نُورِهِ ، یَعْبُدُونَهُ قَبْلَ خَلْقِ(5) الْخَلْقِ(6) ،
یُسَبِّحُونَ اللّهَ وَ یُقَدِّسُونَهُ ، وَ هُمُ الاْءَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله » .(7)
7. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ(8) الْخَشَّابِ ، عَنِ ابْنِ سَمَاعَةَ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ رِبَاطٍ ، عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ ، عَنْ زُرَارَةَ ، قَالَ :
سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ : «الاِثْنَا عَشَرَ الاْءِمَامَ(9) مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام کُلُّهُمْ مُحَدَّثٌ مِنْ وُلْدِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ مِنْ(10) وُلْدِ عَلِیٍّ علیه السلام (11) ، وَ رَسُولُ(12) اللّهِ وَ عَلِیٌّ علیهماالسلام هُمَا الْوَالِدَانِ». فَقَالَ(13) عَلِیُّ(14) بْنُ رَاشِدٍ - و کَانَ أَخَا عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ لاِءُمِّهِ - وَ أَنْکَرَ ذلِکَ ، فَصَرَّرَ(15) أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام ، وَ قَالَ(16) : «أَمَا إِنَّ(17) ابْنَ أُمِّکَ کَانَ أَحَدَهُمْ» .(18)
8 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ ، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ؛ وَ(19) مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی یَحْیَی الْمَدِینِیِّ(20) ، عَنْ أَبِی هَارُونَ الْعَبْدِیِّ ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ ، قَالَ : کُنْتُ حَاضِراً(21) لَمَّا هَلَکَ أَبُو بَکْرٍ وَ اسْتَخْلَفَ عُمَرَ ، أَقْبَلَ یَهُودِیٌّ مِنْ عُظَمَاءِ یَهُودِ یَثْرِبَ ، وَ تَزْعُمُ(22) یَهُودُ الْمَدِینَةِ أَنَّهُ أَعْلَمُ أَهْلِ زَمَانِهِ حَتّی رُفِعَ(23) إِلی عُمَرَ ، فَقَالَ لَهُ(24) : یَا عُمَرُ ، إِنِّی جِئْتُکَ أُرِیدُ
ص: 578
6- از أبى حمزه، گويد: از على بن الحسين (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود: به راستى كه خدا آفريد محمد و على و يازده تن از فرزندانش را از نور بزرگوارى خود و آنها را نمونه هائى در پرتو نور خود بر پا داشت، او را مى پرستيدند پيش از آفرينش خلق، خدا را تسبيح مى كردند و تقديس مى نمودند و هم آنهايند امامان از فرزندان رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ).
7- از زراره، گويد: شنيدم امام باقر (علیه السّلام) مى فرمود: 12 امام از خاندان محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) همه مربوط به عالم غيب هستند و از فرزندان رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و از فرزندان على (علیه السّلام) هستند و رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و على (علیه السّلام) باشند همان دو والد، على بن راشد برادر مادرى على بن الحسين (علیه السّلام) چيزى گفت و منكر اين كلام شد، امام باقر (علیه السّلام) فرياد سختى زد و فرمود: هلا پسر مادر خودت هم يكى از آنها است (مقصود امام سجاد (علیه السّلام) است).
8- از ابى سعيد خدرى گويد: من حضور داشتم كه ابو بكر مُرد و عمر خليفه او شد، يكى از بزرگان يهود يثرب آمد كه يهود معتقد بودند او دانشمندترين اهل زمان خود است تا خود را به عمر رسانيد و به او گفت:
اى عمر، من نزد تو آمدم و قصد مسلمانى دارم، اگر از آنچه از تو بپرسم به من پاسخ دهى تو داناترين ياران محمدى به قرآن و سنّت و هر آنچه من مى خواهم از تو بپرسم. گويد كه عمر گفت:
من در اين پايه نيستم ولى تو را رهنمائى كنم به كسى كه او
ص: 579
الاْءِسْلاَمَ ، فَإِنْ أَخْبَرْتَنِی(1) عَمَّا أَسْأَلُکَ عَنْهُ ، فَأَنْتَ أَعْلَمُ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ بِالْکِتَابِ(2) وَ السُّنَّةِ وَ جَمِیعِ مَا أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَ(3) عَنْهُ .
قَالَ : فَقَالَ لَهُ عُمَرُ : إِنِّی لَسْتُ هُنَاکَ ، لکِنِّی(4) أُرْشِدُکَ إِلی مَنْ هُوَ أَعْلَمُ أُمَّتِنَا بِالْکِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ جَمِیعِ مَا قَدْ(5) تَسْأَلُ عَنْهُ ، وَ هُوَ ذَاکَ ، فَأَوْمَأَ(6) إِلی عَلِیٍّ علیه السلام . فَقَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ : یَا عُمَرُ ، إِنْ کَانَ هذَا کَمَا تَقُولُ ، فَمَا لَکَ وَ لِبَیْعَةِ(7) النَّاسِ ، وَ إِنَّمَا ذَاکَ أَعْلَمُکُمْ ؟! فَزَبَرَهُ(8) عُمَرُ .
ثُمَّ إِنَّ الْیَهُودِیَّ قَامَ إِلی عَلِیٍّ علیه السلام ، فَقَالَ(9) : أَنْتَ کَمَا ذَکَرَ عُمَرُ؟ فَقَالَ(10) : «وَ مَا قَالَ عُمَرُ ؟» فَأَخْبَرَهُ . قَالَ : فَإِنْ(11) کُنْتَ کَمَا قَالَ(12) ، سَأَلْتُکَ عَنْ أَشْیَاءَ أُرِیدُ أَنْ أَعْلَمَ هَلْ یَعْلَمُهُ(13) أَحَدٌ مِنْکُمْ ، فَأَعْلَمَ أَنَّکُمْ فِی دَعْوَاکُمْ خَیْرُ الاْءُمَمِ(14) وَ أَعْلَمُهَا صَادِقُونَ(15) ، وَ مَعَ ذلِکَ أَدْخُلُ فِی دِینِکُمُ الاْءِسْ-لاَمِ . فَقَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : «نَعَمْ ، أَنَا کَمَا ذَکَرَ لَکَ عُمَرُ ، سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ ؛ أُخْبِرْکَ بِهِ(16) إِنْ شَاءَ اللّهُ».
قَالَ : أَخْبِرْنِی عَنْ ثَ-لاَثٍ وَ ثَ-لاَثٍ(17) وَ وَاحِدَةٍ ، فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام : «یَا یَهُودِیُّ ، وَ لِمَ لَمْ تَقُلْ : أَخْبِرْنِی عَنْ سَبْعٍ ؟» فَقَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ : إِنَّکَ إِنْ أَخْبَرْتَنِی بِالثَّ-لاَثِ سَأَلْتُکَ عَنِ الْبَقِیَّةِ(18) ، وَ إِلاَّ کَفَفْتُ ، فَإِنْ أَنْتَ(19) أَجَبْتَنِی فِی هذِهِ السَّبْعِ ، فَأَنْتَ أَعْلَمُ أَهْلِ الاْءَرْضِ وَ أَفْضَلُهُمْ ، وَ أَوْلَی النَّاسِ بِالنَّاسِ ، فَقَالَ لَهُ : «سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ یَا یَهُودِیُّ(20)».
ص: 580
داناتر ملت ما است به قرآن و سنت و هر چه مى خواهى بپرسى، او همين است، و اشاره به على (علیه السّلام) كرد.
يهودى: اگر اين مرد چنان است كه تو مى گوئى تو را چه رسد كه بيعت مردم را بپذيرى؟ با اين كه اين مرد داناتر از همه شماها است.
عمر در برابر اين اعتراض به او درشتى كرد و گفت: به تو چه؟ آن يهودى برخاست و نزد على (علیه السّلام) رفت.
يهودى رو به على (علیه السّلام): آيا تو چنانى كه عمر گفت؟
على (علیه السّلام): عمر چه گفت؟
يهودى به او گزارش داد و گفت: اگر تو چنانى كه گفته است من از چيزهائى از تو پرسش كنم كه مى خواهم بدانم يكى از شما مسلمانان آنها را مى داند تا من بدانم شما در دعوى اين كه بهترين ملت هائيد و داناتر ملّتهائيد و راستگوئيد و با اين وضع من هم در دين اسلام شما در آيم.
على (علیه السّلام): آرى، من چنانم كه عمر گفته است به تو، از هر چه خواهى بپرس، من به تو گزارش مى دهم ان شاء الله.
يهودى: به من گزارش بده از سه تا و سه تا و يكى.
على (علیه السّلام): اى يهودى چرا نمى گوئى به من گزارش بده از هفتا؟ يهودى: اگر تو از سه تاى نخست به من پاسخ دهى از تو از آنها كه بجا مانده بپرسم و اگر نه، دم بندم، و اگر تو از اين هر هفت به من پاسخ درست دهى داناترين مردم روى زمين و برتر آنان و سرور بر همه مردم باشى.
على (علیه السّلام): بپرس از هر چه خواهى اى يهودى.
يهودى: 1- به من گزارش بده از نخست سنگى كه بر روى
ص: 581
قَالَ(1) : أَخْبِرْنِی عَنْ أَوَّلِ حَجَرٍ وُضِعَ عَلی وَجْهِ الاْءَرْضِ ، وَ أَوَّلِ شَجَرَةٍ غُرِسَتْ عَلی وَجْهِ الاْءَرْضِ ، وَ أَوَّلِ عَیْنٍ نَبَعَتْ عَلی وَجْهِ الاْءَرْضِ ، فَأَخْبَرَهُ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام .
ثُمَّ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ : أَخْبِرْنِی(2) عَنْ هذِهِ الاْءُمَّةِ : کَمْ لَهَا(3) مِنْ(4) إِمَامٍ هُدًی ؟ وَ أَخْبِرْنِی عَنْ نَبِیِّکُمْ مُحَمَّدٍ : أَیْنَ مَنْزِلُهُ فِی الْجَنَّةِ ؟ وَ أَخْبِرْنِی(5) مَنْ مَعَهُ فِی الْجَنَّةِ ؟
فَقَالَ لَهُ(6) أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : «إِنَّ لِهذِهِ الاْءُمَّةِ اثْنَیْ عَشَرَ إِمَاماً هُدًی مِنْ ذُرِّیَّةِ نَبِیِّهَا(7) وَ هُمْ مِنِّی ؛ وَ أَمَّا مَنْزِلُ نَبِیِّنَا فِی الْجَنَّةِ ، ···
فَفِی(8) أَفْضَلِهَا وَ أَشْرَفِهَا جَنَّةِ عَدْنٍ ؛ وَ أَمَّا مَنْ مَعَهُ فِی مَنْزِلِهِ فِیهَا(9) ، فَهوءُلاَءِ الاِثْنَا عَشَرَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ وَ أُمُّهُمْ وَ جَدَّتُهُمْ وَ(10) أُمُّ أُمِّهِمْ وَ ذَرَارِیُّهُمْ لاَ یَشْرَکُهُمْ فِیهَا أَحَدٌ» .(11)
9 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ أَبِی الْجَارُودِ :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(12) علیه السلام ، عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ الاْءَنْصَارِیِّ ، قَالَ : دَخَلْتُ عَلی فَاطِمَةَ علیهاالسلام (13)
وَ بَیْنَ یَدَیْهَا لَوْحٌ ، فِیهِ(14) أَسْمَاءُ الاْءَوْصِیَاءِ(15) مِنْ وُلْدِهَا(16) ، فَعَدَدْتُ(17) اثْنَیْ عَشَرَ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ علیه السلام (18) ، ثَ-لاَثَةٌ مِنْهُمْ مُحَمَّدٌ ، وَ ثَ-لاَثَةٌ(19) مِنْهُمْ عَلِیٌّ .(20)
10. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ عُبَیْدٍ(21) ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ(22) ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ(23) : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ اللّهَ أَرْسَلَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله إِلَی الْجِنِّ وَ الاْءِنْسِ ، وَ جَعَلَ مِنْ بَعْدِهِ اثْنَیْ عَشَرَ وَصِیّاً : مِنْهُمْ مَنْ سَبَقَ ، وَ مِنْهُمْ مَنْ بَقِیَ ، وَ کُلُّ وَصِیٍّ
ص: 582
زمين نهاده شده است؟ 2- نخست درختى كه بر زمين كاشته شده؟ 3- نخست چشمه اى كه بر زمين جوشيده است؟
امير المؤمنين (علیه السّلام) به او گزارش داد و سپس آن يهودى گفت:
1- به من گزارش بده كه در اين ملت اسلام چند تن رهبر و امام بر حق باشد؟ 2- پيغمبر شما در كجاى بهشت نشيمن دارد؟ 3- چه كسانى در جايگاه ويژه او در بهشت همراه او باشند؟
على (علیه السّلام): براى اين امت اسلامى دوازده رهبر و امام بر حق است از نژاد پيغمبر خودشان كه همه از منند و جايگاه پيغمبر ما در بهشت در بهترين و شرافتمندترين بخش آن است كه بهشت عدن است، و اما كسانى كه در آن جايگاه ويژه اى به همراه اويند 12 امامند كه از نژاد اويند با مادرشان و مادر مادرشان و فرزندانشان كسى در آنجا با آنها شريك نيست.
9- از جابر بن عبد الله انصارى گويد: بر فاطمه (علیه السّلام) وارد شدم و پيش او لوحى بود كه در آن نام امامان از فرزندانش بود، من بر شمردم كه 12 تن بودند كه پايانشان امام قائم (علیه السّلام) بود، سه محمد داشتند و سه على.
10- از ابى حمزه از امام باقر (علیه السّلام) فرمود: به راستى خدا محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را به جن و انس فرستاده و پس از وى 12 امام مقرر داشته، برخى گذشته اند و برخى مانده اند، در هر وصى و امام روش و برنامه اى بوده است، و روش اوصيائى كه پس از محمدند (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )
ص: 583
جَرَتْ بِهِ(1) سُنَّةٌ ، وَ الاْءَوْصِیَاءُ(2) الَّذِینَ مِنْ بَعْدِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام عَلی سُنَّةِ أَوْصِیَاءِ عِیسی ، وَ کَانُوا اثْنَیْ عَشَرَ ،
وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام عَلی سُنَّةِ الْمَسِیحِ» .(3)
11. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ؛ وَ(4) مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللّهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ جَمِیعاً ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْحَرِیشِ(5) :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام : «أَنَّ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام قَالَ لاِبْنِ عَبَّاسٍ(6) : إِنَّ لَیْلَةَ الْقَدْرِ 533/1
فِی کُلِّ سَنَةٍ ، وَ إِنَّهُ یَنْزِلُ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ أَمْرُ السَّنَةِ(7) ، وَ(8) لِذلِکَ الاْءَمْرِ وُلاَةٌ بَعْدَ(9) رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَقَالَ(10) ابْنُ عَبَّاسٍ : مَنْ هُمْ(11) ؟ قَالَ : أَنَا وَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ صُلْبِی أَئِمَّةٌ مُحَدَّثُونَ» .(12)
12 . وَ بِهذَا الاْءِسْنَادِ ، قَالَ(13) : «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله لاِءَصْحَابِهِ : آمِنُوا بِلَیْلَةِ الْقَدْرِ ، أَنَّهَا(14) تَکُونُ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ، وَ لِوُلْدِهِ(15) الاْءَحَدَ عَشَرَ مِنْ بَعْدِی(16)» .(17)
13. وَ بِهذَا الاْءِسْنَادِ : «أَنَّ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام قَالَ لاِءَبِی بَکْرٍ یَوْماً(18) : «لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ»(19) وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً(20) رَسُولُ اللّهِ مَاتَ شَهِیداً ، وَ اللّهِ لَیَأْتِیَنَّکَ ، فَأَیْقِنْ إِذَا جَاءَکَ فَإِنَّ الشَّیْطَانَ غَیْرُ مُتَخَیِّلٍ(21) بِهِ ، فَأَخَذَ عَلِیٌّ علیه السلام بِیَدِ أَبِی بَکْرٍ ، فَأَرَاهُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله ، فَقَالَ لَهُ(22) :
ص: 584
روش اوصياء عيسى است كه 12 تن بودند و خود امير المؤمنين به روش عيسى زيست.
11- امام جواد (علیه السّلام) فرمود: امير المؤمنين به ابى عباس فرمود:
به راستى شب قدر در همه ساله هست و محققاً در اين شب كار همه سال فرود مى شود و پس از رسول خدا براى انجام اين كار سرپرستانى باشد. ابن عباس گفت: آنها كيانند؟ فرمود: من و يازده تن از نژاد من كه امامان مربوط با فرشته هايند.
12- رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) به يارانش فرمود: معتقد شويد به شب قدر، شب قدر پس از من از آن على بن ابى طالب و 11 تن فرزندان او است.
13- به راستى يك روز امير المؤمنين (علیه السّلام) به ابى بكر فرمود (164 سوره آل عمران): «گمان مبر آن كسانى كه در راه خدا كشته شدند مُرده گانند بلكه زنده اند نزد پروردگار خود روزى مى خورند» من گواهم كه محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) رسول خدا شهيد از دنيا رفت، به خدا نزد تو آيد، چون نزد تو آيد يقين كن كه او است زيرا شيطان نتواند خود را به جاى او در خيال كسى جا زند (متمثل شود خ ل)، على (علیه السّلام) دست ابى بكر را گرفت و او را برد و پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را به او نمود، پيغمبر به او فرمود: اى ابا بكر ايمان آور به على (علیه السّلام) و به يازده تن
ص: 585
یَا أَبَا بَکْرٍ ، آمِنْ بِعَلِیٍّ وَ بِأَحَدَ عَشَرَ مِنْ وُلْدِهِ ، أَنَّهُمْ(1) مِثْلِی إِلاَّ النُّبُوَّةَ ، وَ تُبْ إِلَی اللّهِ مِمَّا فِی یَدِکَ ؛ فَإِنَّهُ لاَ حَقَّ لَکَ فِیهِ» . قَالَ : «ثُمَّ ذَهَبَ ، فَلَمْ یُرَ(2)» .(3)
14. أَبُو عَلِیٍّ الاْءَشْعَرِیُّ ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللّهِ(4) ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی الْخَشَّابِ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَمَاعَةَ(5) ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ رِبَاطٍ(6) ، عَنِ(7) ابْنِ أُذَیْنَةَ ، عَنْ زُرَارَةَ ، قَالَ :
سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ : «الاِثْنَا عَشَرَ الاْءِمَامَ(8) مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ کُلُّهُمْ مُحَدَّثٌ مِنْ وُلْدِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ وُلْدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام ، فَرَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله (9) وَ عَلِیٌّ علیهماالسلام هُمَا الْوَالِدَانِ».(10)
15. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ(11) ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ غَزْوَانَ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(12) علیه السلام ، قَالَ : «یَکُونُ(13) تِسْعَةُ أَئِمَّةٍ بَعْدَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ(14) ، تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ».(15)
16 . الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ أَبَانٍ ، عَنْ زُرَارَةَ ، قَالَ :
سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ : «نَحْنُ(16) اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً ، مِنْهُمْ حَسَنٌ وَ حُسَیْنٌ(17) ، ثُمَّ الاْءَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام » .(18)
17. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْعُصْفُرِیِّ(19) ، عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ ، عَنْ أَبِی الْجَارُودِ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : إِنِّی وَ اثْنَیْ عَشَرَ(20) مِنْ وُلْدِی(21) وَ أَنْتَ یَا عَلِیُّ(22) زِرُّ(23) الاْءَرْضِ - یَعْنِي
ص: 586
فرزندان او كه مانند من باشند جز در نبوت و به درگاه خدا باز گرد از آنچه به ناحق در دست گرفته اى زيرا تو را در آن حقى نيست، گويد: سپس پيغمبر رفت و ديدار نشد.
14- از زراره گويد: شنيدم امام باقر (علیه السّلام) مى فرمود: دوازده تن امام از خاندان محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) همه مربوط با فرشته اند، و زاده رسول خدا و فرزندان على بن ابى طالبند (علیه السّلام) پس رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و على (علیه السّلام) هر دو پدر باشند.
15- از ابى بصير از امام باقر (علیه السّلام) فرمود: پس از حسين (علیه السّلام) نُه امام باشند و نهمين آنها قائم (علیه السّلام) آنها است.
16- از زراره از امام باقر (علیه السّلام) گويد: شنيدم كه مى فرمود:
ما 12 امام هستيم كه از آنها است حسن و حسين و سپس امامان از نژاد حسين (علیه السّلام).
17- از امام باقر (علیه السّلام) كه فرمود: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرموده است:
به راستى من و 12 تن از فرزندانم به همراه تو، زر (رست) زمين هستيم (يعنى ميخها و كوههاى آن) به ما خداوند زمين را ميخ كوب
ص: 587
أَوْتَادَهَا(1) وَ جِبَالَهَا - بِنَا أَوْتَدَ اللّهُ الاْءَرْضَ أَنْ تَسِیخَ(2) بِأَهْلِهَا ، فَإِذَا ذَهَبَ الاِثْنَا عَشَرَ مِنْ وُلْدِی ، سَاخَتِ الاْءَرْضُ بِأَهْلِهَا ، وَ لَمْ یُنْظَرُوا(3)» .(4)
18. وَ بِهذَا الاْءِسْنَادِ ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ رَفَعَهُ :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مِنْ وُلْدِیَ اثْنَا عَشَرَ نَقِیباً(5) ، نُجَبَاءُ ، مُحَدَّثُونَ ، مُفَهَّمُونَ ، آخِرُهُمُ الْقَائِمُ بِالْحَقِّ ، یَمْلَوءُهَا عَدْلاً کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً» .(6)
19. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ(7) ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ الاْءَصَمِّ ، عَنْ کَرَّامٍ ، قَالَ : حَلَفْتُ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَ نَفْسِی أَلاَّ آکُلَ طَعَاماً بِنَهَارٍ أَبَداً حَتّی یَقُومَ قَائِمُ آلِ مُحَمَّدٍ ، فَدَخَلْتُ عَلی أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ(8) : فَقُلْتُ لَهُ : رَجُلٌ مِنْ شِیعَتِکُمْ(9) جَعَلَ لِلّهِ(10) عَلَیْهِ أَلاَّ یَأْکُلَ طَعَاماً بِنَهَارٍ أَبَداً حَتّی یَقُومَ قَائِمُ آلِ مُحَمَّدٍ ؟
قَالَ : «فَصُمْ(11) إِذاً(12) یَا کَرَّامُ ، وَ لاَ تَصُمِ الْعِیدَیْنِ ، وَ لاَ ثَ-لاَثَةَ(13) التَّشْرِیقِ ، وَ لاَ إِذَا کُنْتَ مُسَافِراً وَ لاَ مَرِیضاً(14) ؛ فَإِنَّ الْحُسَیْنَ علیه السلام لَمَّا قُتِلَ عَجَّتِ السَّمَاوَاتُ وَ الاْءَرْضُ وَ مَنْ عَلَیْهِمَا(15) وَ الْمَ-لاَئِکَةُ ، فَقَالُوا : یَا رَبَّنَا ، ائْذَنْ(16) لَنَا فِی هَ-لاَکِ(17) الْخَلْقِ حَتّی نَجُدَّهُمْ(18) عَنْ(19) جَدِیدِ(20) الاْءَرْضِ بِمَا اسْتَحَلُّوا حُرْمَتَکَ ، وَ قَتَلُوا صَفْوَتَکَ ؛ فَأَوْحَی اللّهُ إِلَیْهِمْ : یَا مَ-لاَئِکَتِی
وَ یَا سَمَاوَاتِی(21) وَ یَا أَرْضِیَ ، اسْکُنُوا(22) ، ثُمَّ کَشَفَ(23) حِجَاباً مِنَ الْحُجُبِ ، فَإِذَا خَلْفَهُ مُحَمَّدٌ وَ اثْنَا عَشَرَ(24) وَصِیّاً لَهُ علیهم السلام ، وَ أَخَذَ(25) بِیَدِ فُ-لاَنٍ الْقَائِمِ(26) مِنْ بَیْنِهِمْ(27) ،
ص: 588
كرده تا به مردمش فرو نريزد چون 12 تن فرزندانم از زمين بروند، زمين اهلش را فرو برد و به ديده نيايد (به آنها مهلتى داده نشود خ ل).
18- رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: از فرزندانم 12 نقيب (امام مسئول) باشند كه نجيب و مربوط با فرشته و داراى علم لدنى هستند و آخر آنان قائم است كه زمين را پر از داد كند چنانچه پر از بيداد شده است.
19- كرّام، گفت: من با خود سوگند ياد كرده ام كه در روز خوراكى به دهن نگيرم هرگز (روزه باشم) تا قائم آل محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) ظهور كند، و خدمت امام صادق (علیه السّلام) رسيدم و به آن حضرت گفتم:
مردى از شيعيان شما براى خود بر عهده خود گرفته است كه هرگز در روز چيزى نخورد تا قائم آل محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) ظهور كند، فرمود:
اگر چنين نذرى كردى، اى كرّام همه را روزه دار جز در روز عيد فطر و قربان و سه روز ايام تشريق (11- 12 ذيحجه در منى) و جز هنگام سفر و بيمارى. به راستى چون حسين (علیه السّلام) كشته شد آسمانها و زمين و هر آنچه در آنها است با فرشته ها ناليدند و گفتند: پروردگارا به ما اجازه ده تا اين خلق را نابود سازيم و همه را از روى زمين براندازيم، براى اين روائى كه روا دانستند از حرمت تو و كشتار برگزيده هايت، خدا چنين وحى كرد: اى فرشتهاى من، اى آسمانهاى من، اى زمين من، آرام باشيد، سپس پرده اى از پرده ها را بالا زد و بناگاه پشت آن محمد بود و 12 امام كه وصى اويند و دست فلانى كه در ميان آنها قائم است گرفت و تا سه بار فرمود:
ص: 589
فَقَالَ : یَا مَ-لاَئِکَتِی وَ یَا سَمَاوَاتِی وَ یَا أَرْضِی(1) ، بِهذَا أَنْتَصِرُ(2) لِهذَا(3) ، قَالَهَا ثَ-لاَثَ مَرَّاتٍ» .(4)
20 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی وَ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ(5) ، عَنْ أَبِی طَالِبٍ ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسی ، عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ ، قَالَ :
کُنْتُ أَنَا وَ أَبُو بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عِمْرَانَ مَوْلی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی مَنْزِلِهِ(6) بِمَکَّةَ(7) ،
فَقَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عِمْرَانَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ : «نَحْنُ اثْنَا عَشَرَ مُحَدَّثاً(8)».
فَقَالَ(9) لَهُ أَبُو بَصِیرٍ : سَمِعْتَ(10) مِنْ(11) أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ؟ فَحَلَّفَهُ(12) مَرَّةً أَوْ مَرَّتَیْنِ(13) أَنَّهُ سَمِعَهُ(14) ، فَقَالَ(15) أَبُو بَصِیرٍ : لکِنِّی سَمِعْتُهُ مِنْ(16) أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام (17) .(18)
بَابٌ(19) فِی أَنَّهُ إِذَا قِیلَ فِی الرَّجُلِ شَیْءٌ فَلَمْ یَکُنْ فِیهِ وَ کَانَ فِی وَلَدِهِ أَوْ وَلَدِ وَلَدِهِ فَإِنَّهُ هُوَ الَّذِی قِیلَ فِیهِ
1 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ؛ وَ(20) عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنِ ابْنِ رِئَابٍ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ(21) : «إِنَّ(22) اللّهَ تَعَالی أَوْحی(23) إِلی عِمْرَانَ : أَنِّی وَاهِبٌ لَکَ ذَکَراً سَوِیّاً(24) مُبَارَکاً ، یُبْرِئُ الاْءَکْمَهَ(25) وَ الاْءَبْرَصَ(26) وَ یُحْیِي
ص: 590
اى فرشته هايم، اى آسمانهايم، اى زمينم، به اين است كه انتقام كشم براى اين (حسين شهيد ع).
20- از سماعة بن مهران، گفت: من و ابو بصير و محمد بن عمران آزاد كرده امام باقر (علیه السّلام) در منزل آن حضرت بوديم در مكه، محمد بن عمران گفت: من از امام صادق (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود: ما 12 تن مربوط با فرشته هستيم، ابو بصير به او گفت: تو از امام صادق (علیه السّلام) به گوش خود شنيده اى؟ و يك بار، دو بار، او را سوگند داد كه او شنيده است، ولى خود ابو بصير گفت: من آن را از امام باقر (علیه السّلام) شنيده ام.
1- از ابى بصير از امام صادق (علیه السّلام) فرمود: خداوند تبارك و تعالى به عمران وحى كرد كه من به تو يك پسر درست و با بركت مى دهم كه كور مادر زاد و پيس را درمان كند و مُرده را به اذن خدا زنده كند و او را رسول بر بنى اسرائيل سازم، عمران اين را به زن خود حنّه، كه مادر مريم بود باز گفت، پس چون آبستن شد پيش
ص: 591
الْمَوْتی بِإِذْنِ اللّهِ(1) ، وَ جَاعِلُهُ رَسُولاً إِلی بَنِی إِسْرَائِیلَ ، فَحَدَّثَ عِمْرَانُ امْرَأَتَهُ حَنَّةَ(2) بِذلِکَ(3) وَ هِیَ أُمُّ مَرْیَمَ ، فَلَمَّا(4) حَمَلَتْ کَانَ حَمْلُهَا بِهَا(5) عِنْدَ نَفْسِهَا غُ-لاَماً ، فَلَمَّا وَضَعَتْهَا(6) قَالَتْ : رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُهَا أُنْثی وَ لَیْسَ الذَّکَرُ کَالاْءُنْثی(7)
أَیْ لاَ یَکُونُ(8) الْبِنْتُ(9) رَسُولاً ، یَقُولُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ اللّهُ أَعْلَمُ بِما وَضَعَتْ»(10) فَلَمَّا وَهَبَ اللّهُ(11) تَعَالی لِمَرْیَمَ عِیسی ، کَانَ هُوَ الَّذِی بَشَّرَ(12) بِهِ عِمْرَانَ ، وَ وَعَدَهُ إِیَّاهُ ، فَإِذَا(13)
قُلْنَا(14) فِی الرَّجُلِ مِنَّا شَیْئاً وَ کَانَ(15) فِی وَلَدِهِ أَوْ وَلَدِ وَلَدِهِ ، فَ-لاَ تُنْکِرُوا(16) ذلِکَ» .(17)
2 . مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسی ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ الْیَمَانِیِّ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «إِذَا قُلْنَا فِی رَجُلٍ قَوْلاً ، فَلَمْ یَکُنْ فِیهِ وَ کَانَ فِی وَلَدِهِ أَوْ وَلَدِ(18) وَلَدِهِ ، فَ-لاَ تُنْکِرُوا(19) ذلِکَ ؛ فَإِنَّ اللّهَ یَفْعَلُ مَا یَشَاءُ» .(20)
3. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ ، عَنْ أَبِی خَدِیجَةَ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ : «قَدْ یَقُومُ الرَّجُلُ بِعَدْلٍ أَوْ بِجَوْرٍ(21) ، وَ یُنْسَبُ(22) إِلَیْهِ وَ لَمْ یَکُنْ(23) قَامَ بِهِ ، فَیَکُونُ ذلِکَ ابْنَهُ أَوِ ابْنَ ابْنِهِ مِنْ بَعْدِهِ ، فَهُوَ هُوَ(24)» .(25)
ص: 592
خود بار خود را پسرى مى دانست، و چون زائيدش گفت:
پروردگارا به راستى من او را دختر زائيدم، نيست پسر بمانند دختر، يعنى دختر رسول خدا نشود، كه خدا عز و جل مى فرمايد (32 سوره آل عمران): «و خدا داناتر بود بدان چه زائيده»، چون خدا تعالى عيسى را به مريم داد او همانى بود كه به عمران مژده داده بود و با او وعده كرده بود، چون بگوئيم در مردى از ماها چيزى هست و از آن چيز در فرزند يا فرزندان او هم باشد شما منكر آن نباشيد (و آن را دروغ نشماريد).
2- از امام صادق (علیه السّلام) فرمود: چون بگوئيم كه در مردى چيزى هست و در او نباشد و در فرزند يا فرزندزاده او باشد آن را منكر نشويد، زيرا خدا تعالى مى كند هر چه مى خواهد.
3- ابى خديجه گويد: شنيدم امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود: گاه باشد كه براى مردى شهرتى پديد آيد از نظر داد پژوهى، يا ستم كشى، و به او نسبت عدالت يا ستم دهند و خود او چنين نيست، و اين صفت در پسرش و يا پسر پسرش، پس از او با ديد آيد و آن همان ارزيابى در پدر و نيا است.
ص: 593
بَابُ(1) أَنَّ الاْءَئِمَّةَ علیهم السلام (2) کُلَّهُمْ قَائِمُونَ بِأَمْرِ اللّهِ تَعَالی هَادُونَ إِلَیْهِ
1 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ ، عَنْ زَیْدٍ أَبِی الْحَسَنِ ، عَنِ الْحَکَمِ بْنِ أَبِی نُعَیْمٍ ، قَالَ : أَتَیْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام وَ هُوَ بِالْمَدِینَةِ ، فَقُلْتُ لَهُ : عَلَیَّ نَذْرٌ بَیْنَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ إِنْ(3) أَنَا لَقِیتُکَ أَنْ لاَ أَخْرُجَ مِنَ الْمَدِینَةِ حَتّی أَعْلَمَ أَنَّکَ قَائِمُ آلِ مُحَمَّدٍ أَمْ لاَ ؟
فَلَمْ یُجِبْنِی بِشَیْءٍ ، فَأَقَمْتُ ثَ-لاَثِینَ یَوْماً ، ثُمَّ اسْتَقْبَلَنِی فِی طَرِیقٍ ، فَقَالَ : «یَا حَکَمُ ، وَ إِنَّکَ(4) لَهاهُنَا(5) بَعْدُ ؟» فَقُلْتُ : نَعَمْ(6) ، إِنِّی أَخْبَرْتُکَ بِمَا جَعَلْتُ لِلّهِ عَلَیَّ ، فَلَمْ تَأْمُرْنِی(7) ، وَ لَمْ تَنْهَنِی(8) عَنْ شَیْءٍ ، وَ لَمْ تُجِبْنِی بِشَیْءٍ ، فَقَالَ : «بَکِّرْ عَلَیَّ غُدْوَةً الْمَنْزِلَ» فَغَدَوْتُ عَلَیْهِ ، فَقَالَ علیه السلام : «سَلْ عَنْ(9) حَاجَتِکَ» فَقُلْتُ : إِنِّی جَعَلْتُ لِلّهِ عَلَیَّ(10) نَذْراً وَ صِیَاماً وَ صَدَقَةً بَیْنَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ إِنْ أَنَا لَقِیتُکَ أَنْ لاَ أَخْرُجَ مِنَ الْمَدِینَةِ حَتّی أَعْلَمَ أَنَّکَ قَائِمُ آلِ مُحَمَّدٍ أَمْ لاَ ، فَإِنْ کُنْتَ أَنْتَ رَابَطْتُکَ(11) ، وَ إِنْ لَمْ تَکُنْ أَنْتَ سِرْتُ فِی الاْءَرْضِ فَطَلَبْتُ الْمَعَاشَ .
فَقَالَ : «یَا حَکَمُ ، کُلُّنَا قَائِمٌ(12) بِأَمْرِ اللّهِ». قُلْتُ : فَأَنْتَ الْمَهْدِیُّ ؟ قَالَ : «کُلُّنَا نَهْدِي(13)
إِلَی اللّهِ». قُلْتُ : فَأَنْتَ(14) صَاحِبُ
ص: 594
1- از حكم بن ابى نعيم كه گفت: من نزد امام باقر (علیه السّلام) رفتم و او در مدينه بود، پس به او گفتم: من در ميان ركن و مقام (در مسجد الحرام) نذر كردم كه اگر تو را ديدار كردم از مدينه بيرون نروم تا بدانم كه قائم آن محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) توئى يا نه؟ امام (علیه السّلام) هيچ پاسخى به من نداد، من سى روز در مدينه ماندم، پس روزى آن حضرت در راه جلوى من در آمد و فرمود: اى حكم، باز كه تو در اينجائى؟ در پاسخ گفتم: آرى من به شما از آنچه براى خدا بر گردن نهاده ام گزارش دادم، شما مرا نه دستورى داديد و نه غدقنى نهاديد و نه پاسخى فرموديد، فرمود: فردا بامداد مرا در خانه ديدار كن، من بامدادان نزد آن حضرت رفتم، فرمود: بپرس از نيازمندى خود، گفتم: من براى خدا بر گردن خود نذرى نهاده ام از روزه و صدقه در ميان ركن و مقام كه اگر شما را ديدار كردم، از شهر مدينه بيرون نروم تا بدانم كه شما قائم آل محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) هستيد يا نه، اگر شما او باشيد آماده جهاد و ملازم شما باشم، و اگر نباشيد در زمين بگردم و جستجوى روزى كنم؟ فرمود: اى حكم، ما همه قائم به امر خدا هستيم و به دستور او بر سر كاريم، گفتم: توئى مهدى؟
فرمود: ما همه به خدا رهبرى كنيم، گفتم: شما آن امام شمشير زن
ص: 595
السَّیْفِ(1) ؟ قَالَ : «کُلُّنَا صَاحِبُ السَّیْفِ ، وَ وَارِثُ السَّیْفِ». قُلْتُ : فَأَنْتَ الَّذِی تَقْتُلُ أَعْدَاءَ اللّهِ ، وَ یَعِزُّ(2) بِکَ أَوْلِیَاءُ اللّهِ ، وَ یَظْهَرُ بِکَ دِینُ اللّهِ ؟
فَقَالَ : «یَا حَکَمُ ، کَیْفَ أَکُونُ أَنَا وَ قَدْ(3) بَلَغْتُ خَمْساً وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً(4) ؟! وَ إِنَّ صَاحِبَ هذَا الاْءَمْرِ(5) أَقْرَبُ عَهْداً بِاللَّبَنِ(6) مِنِّی ، وَ أَخَفُّ عَلی ظَهْرِ الدَّابَّةِ» .(7)
2. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیُّ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ ، عَنْ أَبِی خَدِیجَةَ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الْقَائِمِ ، فَقَالَ : «کُلُّنَا قَائِمٌ بِأَمْرِ اللّهِ ، وَاحِدٌ(8) بَعْدَ وَاحِدٍ، حَتّی یَجِیءَ صَاحِبُ السَّیْفِ ، فَإِذَا جَاءَ صَاحِبُ(9) السَّیْفِ ، جَاءَ بِأَمْرٍ غَیْرِ الَّذِی کَانَ» .(10)
3 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ الْقَاسِمِ الْبَطَلِ ، عَنْ عَبْدِ اللّهِ بْنِ سِنَانٍ ، قَالَ :
قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ»(11) ؟ قَالَ : «إِمَامِهِمُ الَّذِی بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ ، وَ هُوَ قَائِمُ أَهْلِ زَمَانِهِ(12)» .(13)
ص: 596
هستيد؟ فرمود: همه ما شمشير زن هستيم و وارث تيغ پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )، گفتم: شمائيد كه دشمنان خدا مى كشيد و دوستان خدا در سايه شما عزيز مى شوند و به وسيله شما دين حق خدا پيروز مى شود؟ فرمود:
اى حكم، چگونه من او هستم؟ با اين كه به چهل و پنج سالگى رسيدم و به راستى كه صاحب الامر (علیه السّلام) به دوران شيرخوارگى از من نزديك تر و بر پشت زين از من چالاك تر است.
2- از ابى خديجه از امام صادق (علیه السّلام) كه پرسش شد از قائم (علیه السّلام)، و در پاسخ فرمود: ما همه قائم به امر خدا هستيم، يكى پس از ديگرى تا آنكه شمشيردار بيايد، و چون امام شمشيردار آمد، به دستورى آيد جز اينكه بوده است.
3- از عبد الله بن سنان گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم (28 سوره اسراء): «روزى كه بخوانيم هر مردمى را با رهبرشان» فرمود:
مقصود همان رهبرى است كه در ميان آنها است و او امام قائم اهل زمان آنها است.
ص: 597
بابُ صِلَةِ الإمام(علیه السّلام)
1. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ بِإِسْنَادِهِ رَفَعَهُ ، قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «مَنْ زَعَمَ أَنَّ الاْءِمَامَ یَحْتَاجُ إِلی مَا فِی أَیْدِی النَّاسِ ، فَهُوَ کَافِرٌ (1)؛ إِنَّمَا النَّاسُ یَحْتَاجُونَ أَنْ یَقْبَلَ (2)مِنْهُمُ الاْءِمَامُ ؛ قَالَ (3)اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها» (4)» . (5)
2. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ عِیسَی بْنِ سُلَیْمَانَ النَّحَّاسِ (6)، عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ ، عَنِ الْخَیْبَرِیِّ وَ (7)یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ ، قَالاَ : سَمِعْنَا أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ : «مَا مِنْ شَیْءٍ أَحَبَّ(8) إِلَی اللّهِ مِنْ إِخْرَاجِ الدَّرَاهِمِ(9) إِلَی الاْءِمَامِ ، وَ إِنَّ(10) اللّهَ لَیَجْعَلُ لَهُ(11) الدِّرْهَمَ(12) فِی الْجَنَّةِ مِثْلَ جَبَلِ أُحُدٍ». ثُمَّ قَالَ : «إِنَّ اللّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ : «مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً کَثِیرَةً»(13)». قَالَ(14) : «هُوَ وَ اللّهِ فِی صِلَةِ الاْءِمَامِ خَاصَّةً» .(15)
3. وَ بِهذَا الاْءِسْنَادِ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ أَبِی طَلْحَةَ ، عَنْ مُعَاذٍ صَاحِبِ الاْءَکْسِیَةِ ، قَالَ(16) :
سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ : «إِنَّ اللّهَ لَمْ یَسْأَلْ خَلْقَهُ مَا(17) فِی أَیْدِیهِمْ(18) قَرْضاً مِنْ حَاجَةٍ بِهِ إِلی ذلِکَ ، وَ مَا کَانَ لِلّهِ مِنْ حَقٍّ فَإِنَّمَا هُوَ لِوَلِیِّهِ» .(19)
ص: 598
1- امام صادق (علیه السّلام) فرمود:
هر كه گمان برد كه امام نيازمند است بدان چه در دست مردم است او كافر است، همانا مردم نياز دارند كه از آنها چيزى را بپذيرد، خدا عز و جل مى فرمايد (104 سوره توبه): «بگير از دارائى آنها صدقه تا آنها را پاكيزه كنى و با آن بپرورانى».
2- امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود: چيزى نزد خدا از دادن پول به امام (علیه السّلام) محبوبتر نيست، به راستى خدا يك درهم را در بهشت چون كوه احُد سازد، سپس فرمود: خدا تعالى در كتاب خود فرمايد (246 سوره بقره): «كيست آن كسى كه وام دهد به خدا وامى نيكو و خدا او را برايش بسيار چند برابر سازد» فرمود: به خدا آن در باره صله به امام است.
3- از معاذ جامه دار گويد: از امام صادق (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود: به راستى خدا از آفريده خود آنچه به قرض خواسته در اثر حاجت نبوده است، هر حقى از آن خدا است همانا به ولى او تعلّق دارد.
ص: 599
4/1417. أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ(1) ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ ، عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ :
عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام ، قَالَ : سَأَلْتُهُ(2) عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللّهَ
قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ»(3) قَالَ : «نَزَلَتْ(4) فِی صِلَةِ الاْءِمَامِ(5)» .(6)
5. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَیَّاحٍ ، عَنْ أَبِیهِ ، قَالَ :
قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «یَا مَیَّاحُ ، دِرْهَمٌ یُوصَلُ بِهِ(7) الاْءِمَامُ أَعْظَمُ وَزْناً مِنْ(8) أُحُدٍ» .(9)
6 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنْ یُونُسَ ، عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «دِرْهَمٌ یُوصَلُ بِهِ(10) الاْءِمَامُ أَفْضَلُ مِنْ أَلْفَیْ أَلْفِ(11) دِرْهَمٍ فِیمَا سِوَاهُ مِنْ وُجُوهِ الْبِرِّ(12)» .(13)
7. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ ، قَالَ :
سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام یَقُولُ : «إِنِّی لاَآخُذُ مِنْ أَحَدِکُمُ الدِّرْهَمَ - وَ إِنِّی لَمِنْ أَکْثَرِ أَهْلِ الْمَدِینَةِ مَالاً - مَا أُرِیدُ بِذلِکَ إِلاَّ أَنْ تُطَهَّرُوا» .(14)
ص: 600
4- از اسحاق بن عمار كه گفت: پرسيدم از امام كاظم (علیه السّلام) از قول خدا عز و جل (11 سوره حديد): «كيست آن كه وام دهد به خدا، وام نيكو تا براى او چند برابرش كند و از آن او باشد مُزد ارجمندى» در پاسخ فرمود: در باره صله به امام نازل شده است.
5- از حسن بن ميّاح از پدرش كه امام صادق (علیه السّلام) فرمود:
اى ميّاح درهمى كه به امام رسد وزنش از كوه احُد بزرگتر است.
6- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: يك درهم كه به امام برسد بهتر است از هزار هزار درهم در جز آن از راه هاى خير و احسان.
7- از ابى بكير گويد: شنيدم از امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود:
به راستى من از يكى از شماها چند درهم را مى پذيرم با اين كه در شهر مدينه دارائى من از همه بيشتر است، من با پذيرش آن نمى خواهم جز اينكه شما پاك بشويد.
ص: 601
بَابُ (1)الْفَیْءِ وَ الاْءَنْفَالِ وَ تَفْسِیرِ الْخُمُسِ وَ حُدُودِهِ وَ مَا یَجِبُ فِیهِ
إِنَّ اللّهَ - تَبَارَکَ وَ تَعَالی - جَعَلَ الدُّنْیَا کُلَّهَا بِأَسْرِهَا لِخَلِیفَتِهِ ؛ حَیْثُ یَقُولُ لِلْمَ-لاَئِکَةِ : «إِنِّی جاعِلٌ فِی الاْءَرْضِ خَلِیفَةً» (2)فَکَانَتِ الدُّنْیَا بِأَسْرِهَا لآِدَمَ ، وَ صَارَتْ بَعْدَهُ لاِءَبْرَارِ وُلْدِهِ وَ خُلَفَائِهِ ، فَمَا غَلَبَ عَلَیْهِ أَعْدَاوءُهُمْ ، ثُمَّ رَجَعَ إِلَیْهِمْ بِحَرْبٍ أَوْ غَلَبَةٍ ، سُمِّیَ فَیْئاً ، وَ هُوَ أَنْ یَفِیءَ إِلَیْهِمْ بِغَلَبَةٍ وَ حَرْبٍ ، وَ کَانَ حُکْمُهُ (3)فِیهِ مَا قَالَ اللّهُ تَعَالی : «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ» (4)فَهُوَ لِلّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِقَرَابَةِ الرَّسُولِ ؛ فَهذَا هُوَ الْفَیْءُ الرَّاجِعُ ، وَ إِنَّمَا یَکُونُ الرَّاجِعُ مَا کَانَ فِی یَدِ غَیْرِهِمْ ، فَأُخِذَ مِنْهُمْ بِالسَّیْفِ .
وَ أَمَّا مَا رَجَعَ إِلَیْهِمْ مِنْ غَیْرِ أَنْ یُوجَفَ عَلَیْهِ بِخَیْلٍ وَ لاَ رِکَابٍ ، فَهُوَ الاْءَنْفَالُ ، هُوَ لِلّهِ وَ لِلرَّسُولِ خَاصَّةً ، لَیْسَ(5) لاِءَحَدٍ فِیهِ(6) الشِّرْکَةُ(7) ، وَ إِنَّمَا جُعِلَ(8) الشِّرْکَةُ فِی شَیْءٍ قُوتِلَ عَلَیْهِ ، فَجُعِلَ لِمَنْ قَاتَلَ مِنَ الْغَنَائِمِ أَرْبَعَةُ أَسْهُمٍ ، وَ لِلرَّسُولِ سَهْمٌ ، وَ الَّذِی لِلرَّسُولِ صلی الله علیه و آله یَقْسِمُهُ(9) عَلی(10) سِتَّةِ أَسْهُمٍ : ثَ-لاَثَةٌ(11) لَهُ ، وَ ثَ-لاَثَةٌ لِلْیَتَامی وَ الْمَسَاکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ .
ص: 602
به راستى خدا تبارك و تعالى همه دنيا را سراسر از آن خليفه خود ساخته، چون به فرشته ها گفته (24 سوره بقره): «به راستى من در زمين خليفه اى گذارم» همه دنيا سراسر از آدم بود و پس از وى از آن نيكان از نژادش گرديد كه جانشينهاى او بودند، پس آنچه را دشمن از آنها به زور گيرد و سپس به آنها برگردد آن را في ء نامند، و آن مالى است كه به غلبه و جنگ بدانها برگردد و حكمش همان است كه خدا تعالى فرموده است (42 سوره انفال): «و بدانيد كه همانا آنچه را بهره گرفتيد از هر چيزى، به راستى از آن خدا است خمسِ آن و از آن رسول و از آن ذى القربى و يتيمان و مستمندان و ابن السبيل» پس آن از خدا و رسول و خويشان رسول، پس اين همان فى ء است كه بدانها برگشته است و اين كه برگشته است همان چيزى است كه به دست ديگران افتاده و با شمشير از آنها گرفته شده است.
و اما آنچه بدانها برگردد بى اينكه نيروئى بدان تاخته باشند آن انفال است و ويژه خدا و رسول است و كسى در آن شريك نيست، و همانا شركت در چيزى است كه روى آن نبرد شده است و براى جويان جويان چهار بخش از بهره غنيمت مقرر شده است و براى رسول يك سهم كه آن را شش سهم كند و سه از آن او باشد و سه ديگر از يتيم و مستمند و ابن السبيل، ولى أنفال به اين روش نيست
ص: 603
وَ أَمَّا الاْءَنْفَالُ ، فَلَیْسَ هذِهِ سَبِیلَهَا ، کَانَتْ(1) لِلرَّسُولِ علیه السلام خَاصَّةً ، وَ کَانَتْ(2) فَدَکُ
لِرَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله (3) خَاصَّةً ؛ لاِءَنَّهُ صلی الله علیه و آله فَتَحَهَا وَ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ، لَمْ(4) یَکُنْ مَعَهُمَا أَحَدٌ ، فَزَالَ عَنْهَا اسْمُ الْفَیْءِ ، وَ لَزِمَهَا اسْمُ الاْءَنْفَالِ ؛ وَ کَذلِکَ الاْآجَامُ(5) وَ الْمَعَادِنُ وَ الْبِحَارُ وَ الْمَفَاوِزُ(6) هِیَ لِلاْءِمَامِ خَاصَّةً ، فَإِنْ عَمِلَ فِیهَا قَوْمٌ بِإِذْنِ الاْءِمَامِ ، فَلَهُمْ أَرْبَعَةُ أَخْمَاسٍ ، وَ لِلاْءِمَامِ خُمُسٌ ، وَ الَّذِی لِلاْءِمَامِ یَجْرِی مَجْرَی الْخُمُسِ ، وَ مَنْ عَمِلَ فِیهَا بِغَیْرِ إِذْنِ الاْءِمَامِ ، فَالاْءِمَامُ(7) یَأْخُذُهُ کُلَّهُ ، لَیْسَ لاِءَحَدٍ فِیهِ شَیْءٌ ، وَ کَذلِکَ مَنْ عَمَّرَ شَیْئاً ، أَوْ أَجْری قَنَاةً ، أَوْ عَمِلَ فِی أَرْضٍ خَرَابٍ بِغَیْرِ إِذْنِ صَاحِبِ الاْءَرْضِ ، فَلَیْسَ لَهُ ذلِکَ ، فَإِنْ شَاءَ أَخَذَهَا مِنْهُ کُلَّهَا(8) ، وَ إِنْ شَاءَ تَرَکَهَا فِی یَدِهِ(9) .(10)
1. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسی(11) ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ الْیَمَانِیِّ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ ، عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ : «نَحْنُ وَ اللّهِ الَّذِینَ(12) عَنَی اللّهُ بِذِی(13) الْقُرْبَی ،
الَّذِینَ(14) قَرَنَهُمُ(15) اللّهُ بِنَفْسِهِ وَ نَبِیِّهِ(16) صلی الله علیه و آله ، فَقَالَ : «ما أَفاءَ اللّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری فَلِلّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ»(17) مِنَّا خَاصَّةً ، وَ(18) لَمْ یَجْعَلْ لَنَا سَهْماً فِی الصَّدَقَةِ(19) ، أَکْرَمَ اللّهُ نَبِیَّهُ وَ أَکْرَمَنَا أَنْ یُطْعِمَنَا أَوْسَاخَ مَا فِی(20) أَیْدِی النَّاسِ» .(21)
2. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ
ص: 604
و ويژه خود رسول است و فدك از آن خود پيغمبر بود، زيرا شخص او و امير المؤمنين (علیه السّلام) بر آن دست يافتند و ديگرى با آنها نبود، پس نام في ء نداشت و همان انفال بود، و همچنين است نيزارها و معادن و درياها و بيابانهاى بى سكنه يعنى فلاتها كه همه از آن امام است، اگر مردمى به اجازه امام در آنها كار كردند چهار پنجم درآمد آن را به كارمزد مى برند و يك پنجم را به امام مى دهند، و آنچه از امام باشد جارى مجراى خمس است (يعنى شش سهم شود) و هر كه بى اجازه امام در آنها كار كند براى امام رواست كه همه درآمد او را بگيرد و كسى را در آن حقى نيست، و همچنان است هر كه چيزى را آبادان كند يا قناتى روان سازد يا در زمين بائرى بى اجازه صاحب زمين كار كند، او را چنين حقى نباشد، و اگر صاحب زمين خواهد همه را از او بستاند و اگر خواهد آن را به دست او وانهد.
1- از سليم بن قيس گويد: شنيدم كه امير المؤمنين (علیه السّلام) مى فرمود: ما هستيم به خدا كه خداوند قصد كرده از كلمه ذى القربى، آنان كه خداوند آنها را مقرون به خود و پيغمبرش ساخته و فرموده (7 سوره حشر): «آنچه خداوند به رسول خود فى ء داده است از اهل قريه ها پس از آن خدا است و از رسول است و از ذى القربى و يتيمان و مستمندان» از ما به خصوص، و براى ما از زكاة سهمى نداده است، خدا پيغمبر خود را گرامى داشته و ما را هم گرامى داشته كه به ما بخوراند چركين هاى آنچه را در دست مردم است.
2- محمد بن مسلم، از امام باقر (علیه السّلام) در تفسير قول خدا
ص: 605
أَبَانٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ :
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ : «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی»(1) قَالَ : «هُمْ قَرَابَةُ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَ الْخُمُسُ(2) لِلّهِ وَ لِلرَّسُولِ صلی الله علیه و آله وَ لَنَا» .(3)
3. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : «الاْءَنْفَالُ مَا لَمْ یُوجَفْ(4) عَلَیْهِ بِخَیْلٍ وَ لاَ رِکَابٍ ، أَوْ قَوْمٌ صَالَحُوا ، أَوْ قَوْمٌ أَعْطَوْا بِأَیْدِیهِمْ ، وَ کُلُّ أَرْضٍ خَرِبَةٍ ، وَ بُطُونُ الاْءَوْدِیَةِ ، فَهُوَ لِرَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَ هُوَ لِلاْءِمَامِ مِنْ بَعْدِهِ یَضَعُهُ حَیْثُ یَشَاءُ(5)» .(6)
4 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ(7) ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسی ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا : عَنِ الْعَبْدِ الصَّالِحِ علیه السلام (8) ، قَالَ : «الْخُمُسُ مِنْ خَمْسَةِ أَشْیَاءَ(9) : مِنَ الْغَنَائِمِ ، وَ الْغَوْصِ ، وَ مِنَ الْکُنُوزِ ، وَ مِنَ الْمَعَادِنِ ، وَ الْمَلاَّحَةِ(10) .
یُوءْخَذُ مِنْ کُلِّ هذِهِ الصُّنُوفِ الْخُمُسُ ، فَیُجْعَلُ لِمَنْ جَعَلَهُ اللّهُ تَعَالی لَهُ(11) ، وَ یُقْسَمُ(12) الاْءَرْبَعَةُ الاْءَخْمَاسِ(13) بَیْنَ مَنْ قَاتَلَ عَلَیْهِ وَ وَلِیَ ذلِکَ ، وَ یُقْسَمُ بَیْنَهُمُ الْخُمُسُ عَلی سِتَّةِ أَسْهُمٍ : سَهْمٌ لِلّهِ ، وَ سَهْمٌ لِرَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَ سَهْمٌ لِذِی الْقُرْبی ، وَ سَهْمٌ لِلْیَتَامی ، وَ سَهْمٌ لِلْمَسَاکِینِ ، وَ سَهْمٌ لاِءَبْنَاءِ السَّبِیلِ .
ص: 606
تعالى (41 سوره انفال): «و بدانيد هر آنچه غنيمت برديد از هر چه باشد پس خمس آنِ به راستى از آن خدا است و از رسول و از ذى القربى» فرمود:
آنان خويشان رسول خدايند، خمس از خدا است و از رسول و از ما.
3- از حفص بن بخترى از امام صادق (علیه السّلام) فرمود: انفال، هر دست آوردى است كه به زور لشكر گرفته نشده، يا چيزى است كه مردمى به وجه مصالحه داده اند، يا به دست خود داده اند، و هر زمين بائر بى كشت و زرع، و ته رودخانه ها، و آن از آن رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و پس از او از امام (علیه السّلام) است به هر مصرف خواهد برساند.
4- از امام كاظم (علیه السّلام) فرمود: خمس در پنج چيز است: از غنيمت، و از غوص، و از گنجها كه بجويند، و از معادن، و از نمكزارها، و از همه اين انواع خمس دريافت شود و براى كسى باشد كه خدا تعالى براى او مقرر ساخته، و چهار قسمت ديگر غنيمت ميان كسانى كه براى آن نبرد كرده اند و در كار آن بوده اند پخش شود، و خمس شش سهم شود:
1- سهم خدا 2- سهم رسول خدا 3- سهم ذى القربى 4- سهم يتيمان 5- سهم مستمندان 6- سهم ابناء السبيل سهم خدا و سهم رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) پس از وى از آن اولى الامر است به وراثت پس او را سه سهم باشد، دو سهم ارثى و يك سهم قسمى از طرف خدا، و نيم خمس بالتمام از آن او است و نيم
ص: 607
فَسَهْمُ اللّهِ وَ سَهْمُ رَسُولِ اللّهِ لاِءُولِی الاْءَمْرِ مِنْ بَعْدِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وِرَاثَةً ؛ فَلَهُ(1) ثَ-لاَثَةُ أَسْهُمٍ : سَهْمَانِ وِرَاثَةً(2) ، وَ سَهْمٌ مَقْسُومٌ لَهُ مِنَ اللّهِ ، وَ لَهُ(3) نِصْفُ الْخُمُسِ کَمَلاً ، وَ نِصْفُ الْخُمُسِ الْبَاقِی بَیْنَ أَهْلِ بَیْتِهِ ، فَسَهْمٌ(4) لِیَتَامَاهُمْ ، وَ سَهْمٌ لِمَسَاکِینِهِمْ ، وَ سَهْمٌ لاِءَبْنَاءِ سَبِیلِهِمْ ، یُقْسَمُ بَیْنَهُمْ عَلَی الْکِتَابِ وَ السُّنَّةِ(5) مَا یَسْتَغْنُونَ بِهِ(6) فِی سَنَتِهِمْ ، فَإِنْ فَضَلَ عَنْهُمْ شَیْءٌ فَهُوَ لِلْوَالِی ، وَ إِنْ عَجَزَ أَوْ نَقَصَ عَنِ اسْتِغْنَائِهِمْ ، کَانَ عَلَی الْوَالِی أَنْ یُنْفِقَ مِنْ عِنْدِهِ بِقَدْرِ مَا یَسْتَغْنُونَ بِهِ ، وَ إِنَّمَا صَارَ عَلَیْهِ أَنْ یَمُونَهُمْ(7) لاِءَنَّ لَهُ مَا فَضَلَ عَنْهُمْ .
وَ إِنَّمَا جَعَلَ اللّهُ هذَا الْخُمُسَ خَاصَّةً لَهُمْ دُونَ مَسَاکِینِ النَّاسِ وَ أَبْنَاءِ سَبِیلِهِمْ ؛ عِوَضاً لَهُمْ مِنْ(8) صَدَقَاتِ النَّاسِ ؛ تَنْزِیهاً مِنَ اللّهِ لَهُمْ لِقَرَابَتِهِمْ بِرَسُولِ اللّهِ(9) صلی الله علیه و آله ؛ وَ کَرَامَةً مِنَ اللّهِ لَهُمْ عَنْ(10) أَوْسَاخِ النَّاسِ ، فَجَعَلَ لَهُمْ خَاصَّةً مِنْ عِنْدِهِ مَا یُغْنِیهِمْ بِهِ عَنْ أَنْ یُصَیِّرَهُمْ فِی مَوْضِعِ الذُّلِّ وَ الْمَسْکَنَةِ ، وَ لاَ بَأْسَ بِصَدَقَاتِ بَعْضِهِمْ عَلی بَعْضٍ .
وَ هوءُلاَءِ الَّذِینَ جَعَلَ اللّهُ لَهُمُ الْخُمُسَ هُمْ قَرَابَةُ النَّبِیِّ ، الَّذِینَ ذَکَرَهُمُ اللّهُ ، فَقَالَ : «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الاْءَقْرَبِینَ»(11) وَ هُمْ بَنُو عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَنْفُسُهُمْ ، الذَّکَرُ مِنْهُمْ وَ الاْءُنْثی ، لَیْسَ
ص: 608
ديگرش از آن خاندان او است، يك سهم از يتيمان آنها و يك سهم از مستمندان آنها و يك سهم براى ابناء السبيل از آنان طبق قرآن و سنت بر آنها تقسيم شود تا اندازه اى كه در مدت يك سال بى نياز گردند، اگر چيزى از آن فزون آيد به امام تعلق دارد، و اگر گنجايش ندارد يا كم آيد از هزينه سال آنان، بر امام است از خود بر آنان انفاق كند به اندازه اى كه بى نياز شوند بدان، و همانا بر او لازم گرديده كه هزينه آنها را بدهد براى آنكه هر چه از آنها فزون آيد از او است و همانا خداوند كه اين سهم خمس را خاص خاندان پيغمبر كرده است و به مستمندان و ابناء سبيل مردم ديگر نداده در عوض صدقه ها و زكاة مردم است كه از سادات دريغ داشته، براى آنكه خدا آنان را به واسطه خويشى با پيغمبر منزه دارد و آنها را خدا ارجمند شمارد از چرك مال مردم، پس نزد خود براى آنها حق مخصوصى مقرر داشته، به اندازه اى كه آنها را بى نياز كند از اين كه در معرض خوارى و زبونى در آيند و باكى ندارد كه خودشان به هم صدقه دهند و اينان كه خدا براى آنها خمس مقرر كرده همان خويشان پيغمبرند كه خدا آنها را در قرآن ياد كرده و فرموده (214 سوره شعراء): «و بيم بده تبار نزديكان خود را» و آنان فرزندان عبد المطلبند خودشان از مرد و زن، كسى از خانواده هاى قريش و از عرب با آنها نيست، و موالى و وابسته هايشان در اين خمس با آنها شركت ندارند، و زكاة مال مردم ديگر براى موالى و وابسته هاى آنان حلال است و آنها با ديگر مردم برابرند، و هر كس مادرش از بنى هاشم است و پدرش از ديگر مردم صدقه بر او حلال است و از خمس حقى ندارد، زيرا خدا تعالى مى فرمايد (6 سوره احزاب):
«آنها را به پدرانشان منسوب داريد» و براى امام است برگزيده مال
ص: 609
فِیهِمْ مِنْ أَهْلِ(1) بُیُوتَاتِ قُرَیْشٍ ، وَ لاَ مِنَ الْعَرَبِ أَحَدٌ ، وَ لاَ فِیهِمْ وَ لاَ مِنْهُمْ فِی هذَا الْخُمُسِ مِنْ(2) مَوَالِیهِمْ ، وَ قَدْ تَحِلُّ صَدَقَاتُ النَّاسِ لِمَوَالِیهِمْ ، وَ هُمْ وَ النَّاسُ سَوَاءٌ .
وَ مَنْ کَانَتْ أُمُّهُ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ ، وَ أَبُوهُ مِنْ سَائِرِ قُرَیْشٍ ، فَإِنَّ الصَّدَقَاتِ تَحِلُّ لَهُ ، وَ لَیْسَ لَهُ مِنَ الْخُمُسِ شَیْءٌ ؛ لاِءَنَّ اللّهَ تَعَالی یَقُولُ : «ادْعُوهُمْ لاِآبائِهِمْ»(3) .
وَ لِلاْءِمَامِ صَفْوُ الْمَالِ أَنْ یَأْخُذَ(4) مِنْ هذِهِ الاْءَمْوَالِ صَفْوَهَا(5) - : الْجَارِیَةَ الْفَارِهَةَ ، وَ الدَّابَّةَ الْفَارِهَةَ(6) ، وَ الثَّوْبَ ، وَ الْمَتَاعَ - بِمَا(7) یُحِبُّ(8) أَوْ(9) یَشْتَهِی ، فَذلِکَ لَهُ قَبْلَ الْقِسْمَةِ(10)
وَ قَبْلَ إِخْرَاجِ الْخُمُسِ ، وَ لَهُ أَنْ یَسُدَّ بِذلِکَ الْمَالِ جَمِیعَ مَا یَنُوبُهُ(11) مِنْ مِثْلِ إِعْطَاءِ الْمُوءَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ غَیْرِ ذلِکَ مِمَّا(12) یَنُوبُهُ ، فَإِنْ بَقِیَ بَعْدَ ذلِکَ شَیْءٌ ، أَخْرَجَ الْخُمُسَ مِنْهُ ، فَقَسَمَهُ(13) فِی أَهْلِهِ ، وَ قَسَمَ الْبَاقِیَ عَلی مَنْ وَلِیَ(14) ذلِکَ ، وَ إِنْ لَمْ یَبْقَ بَعْدَ سَدِّ النَّوَائِبِ(15) شَیْءٌ فَ-لاَ شَیْءَ لَهُمْ .
وَ لَیْسَ لِمَنْ قَاتَلَ شَیْءٌ مِنَ الاْءَرَضِینَ ، وَ لاَ(16) مَا غَلَبُوا عَلَیْهِ إِلاَّ مَا احْتَوی عَلَیْهِ(17) الْعَسْکَرُ .
وَ لَیْسَ لِلاْءَعْرَابِ مِنَ الْقِسْمَةِ(18) شَیْءٌ وَ إِنْ قَاتَلُوا مَعَ الْوَالِی(19) ؛ لاِءَنَّ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله صَالَحَ الاْءَعْرَابَ أَنْ یَدَعَهُمْ فِی دِیَارِهِمْ
ص: 610
غنيمت و او را شايد كه زبده اموال را بردارد، چون كنيز زيبا، و پاكش خوب، و جامه و متاع چنانى كه دوست دارد و مى خواهد، از آن او است پيش از قسمت غنيمت و پيش از اخراج خمس، و او حق دارد كه با مال غنيمت هر خرجى كه براى او رخ دهد جبران كند و بدون قسمت آن از آن مصرف نمايد، مانند آن كه براى تأليف قلوب بدهد يا خرج ديگرى كه پيش آمد كند، و اگر پس از آن چيزى بماند خمسش را بيرون كند و آن را به اهلش قسمت كند، و آنچه بماند قسمت كند بر كسانى كه متصدى جنگ و گرفتن غنيمت شدند، و اگر پس از مصارف لازمه چيزى نماند، چيزى طلب ندارند.
زمين به هيچ وجه از آن لشكر فاتح نيست و حقى به آنچه در تصرف آوردند ندارند مگر خصوص آنچه در ميدان جنگ باشد، و بيابان نشين هاى عرب از غنيمت سهم نبرند گر چه با امام در جبهه نبرد شركت كنند، زيرا رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) با اعراب بيابان پيمان بست كه آنها را در ديار خود بگذارد و از هجرت معاف دارد به شرط آنكه اگر دشمنى بر رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) تاخت آورد، رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) آنها را بسيج كند و به جبهه ببرد تا به سود او بجنگند و از غنيمت هم سهم نبرند، و سنت پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) در باره آنها و ديگران مجرا است.
و زمين هائى كه به زور قشون اسلام گرفته شده است همه وقف است و به دست كسى واگذار است كه آن را آباد كند و زنده نگهدارد و بر سر آن بماند به قرار دادى كه والى در حدود توانائى او با وى بندد، از حق نيمه درآمد يا يك سوم يا دو سوم و به هر اندازه كه به مصلحت آنان باشد و بدانها زيان نباشد و چون همه هزينه از
ص: 611
وَ لاَ یُهَاجِرُوا ، عَلی أَنَّهُ إِنْ دَهِمَ(1) رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله (2)
مِنْ عَدُوِّهِ(3) دَهْمٌ أَنْ یَسْتَنْفِرَهُمْ(4) ، فَیُقَاتِلَ بِهِمْ ، وَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْغَنِیمَةِ نَصِیبٌ ، وَ سُنَّتُهُ(5) جَارِیَةٌ فِیهِمْ وَ فِی غَیْرِهِمْ .
وَ الاْءَرَضُونَ(6) الَّتِی أُخِذَتْ عَنْوَةً(7) بِخَیْلٍ وَ(8) رِجَالٍ(9) ، فَهِیَ مَوْقُوفَةٌ مَتْرُوکَةٌ فِی یَدِ(10) مَنْ یَعْمُرُهَا(11) وَ یُحْیِیهَا وَ یَقُومُ عَلَیْهَا عَلی مَا یُصَالِحُهُمُ الْوَالِی عَلی قَدْرِ طَاقَتِهِمْ مِنَ الْحَقِّ(12) : النِّصْفِ ، أَوِ الثُّلُثِ ، أَوِ الثُّلُثَیْنِ(13) ، وَ(14) عَلی قَدْرِ مَا یَکُونُ لَهُمْ صَ-لاَحاً(15) وَ لاَ یَضُرُّهُمْ .
فَإِذَا أُخْرِجَ مِنْهَا مَا أُخْرِجَ(16) بَدَأَ ، فَأَخْرَجَ مِنْهُ الْعُشْرَ مِنَ الْجَمِیعِ(17) مِمَّا سَقَتِ السَّمَاءُ ، أَوْ سُقِیَ سَیْحاً(18) ، وَ نِصْفَ الْعُشْرِ مِمَّا سُقِیَ بِالدَّوَالِی(19) وَ النَّوَاضِحِ(20) ، فَأَخَذَهُ الْوَالِی ، فَوَجَّهَهُ فِی الْجِهَةِ الَّتِی وَجَّهَهَا اللّهُ عَلی ثَمَانِیَةِ أَسْهُمٍ : لِلْفُقَرَاءِ ، وَ الْمَسَاکِینِ ، وَ الْعَامِلِینَ عَلَیْهَا ، وَ الْمُوءَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ ، وَ فِی الرِّقَابِ ، وَ الْغَارِمِینَ ، وَ فِی سَبِیلِ اللّهِ ، وَ ابْنِ السَّبِیلِ ؛ ثَمَانِیَةَ(21) أَسْهُمٍ یَقْسِمُ(22) بَیْنَهُمْ فِی مَوَاضِعِهِمْ بِقَدْرِ مَا یَسْتَغْنُونَ بِهِ فِی سَنَتِهِمْ بِ-لاَ ضِیقٍ وَ لاَ تَقْتِیرٍ ، فَإِنْ فَضَلَ مِنْ ذلِکَ شَیْءٌ ، رُدَّ إِلَی الْوَالِی ، وَ إِنْ نَقَصَ مِنْ ذلِکَ شَیْءٌ وَ لَمْ یَکْتَفُوا(23) بِهِ ، کَانَ عَلَی الْوَالِی أَنْ یَمُونَهُمْ(24) مِنْ عِنْدِهِ بِقَدْرِ سَعَتِهِمْ(25) حَتّی یَسْتَغْنُوا ، وَ یُوءْخَذُ بَعْدُ مَا بَقِیَ مِنَ الْعُشْرِ ، فَیُقْسَمُ بَیْنَ الْوَالِی وَ بَیْنَ شُرَکَائِهِ الَّذِینَ هُمْ عُمَّالُ الاْءَرْضِ وَ أَکَرَتُهَا(26) ، فَیُدْفَعُ إِلَیْهِمْ أَنْصِبَاوءُهُمْ(27) عَلی(28) مَا صَالَحَهُمْ عَلَیْهِ ، وَ یُوءْخَذُ(29) الْبَاقِی ، فَیَکُونُ بَعْدَ(30) ذلِکَ
ص: 612
درآمدش بيرون شود، از درآمد خالص اول زكاة بيرون شود و آن ده يك است از آنچه به آب باران عمل آيد (ديم) و يا آب بر آن روان شود و به جريان آب سير آب گردد و نيم دهم است (5 ر 0) از آنچه به وسيله چرخ دولاب و شتران آبكش آبيارى شود و آن را امام مى ستاند و در مصارف هشتگانه اى كه خدا مقرر كرده است صرف مى كند از براى:
1- فقراء.
2- مستمندان.
3- كارمندان خود زكاة.
4- براى تأليف قلوب.
5- آزاد كردن بنده ها.
6- پرداخت بدهكارى وام داران.
7- در راه خدا از هزينه جهاد و پل سازى و ديگر امور خيريه.
8- براى رفع حاجت مسافران در راه مانده تا به وطن خود رسند.
اين هشت سهم است كه به آنها پخش مى شود هر كدام در جاى خود به اندازه اى كه تا يك سال بى نياز باشند بى تنگى در زندگى و بر خود سخت گرفتن و اگر پس از همه اين مصارف چيزى فزون آيد به امام (علیه السّلام) برگردد و اگر كم آمد و به اندازه كفايت نباشد بايد امام به اندازه اى كه آنها را شايد از خود كم بود آن را بپردازد و به هر كس به اندازه نياز و حاجت او بدهد.
و پس از اخراج عشر زكاة، آنچه بماند ميان امام و شركاى او كه كارگران زمين و مايه و پايه درآمد آنند تقسيم شود و سهم آنان را چنانچه با آنها قرار داده بپردازد و باقى مانده را خود بردارد
ص: 613
أَرْزَاقَ أَعْوَانِهِ عَلی دِینِ اللّهِ ، وَ فِی مَصْلَحَةِ مَا یَنُوبُهُ(1) مِنْ تَقْوِیَةِ الاْءِسْ-لاَمِ وَ تَقْوِیَةِ الدِّینِ فِی وُجُوهِ الْجِهَادِ وَ غَیْرِ ذلِکَ مِمَّا فِیهِ مَصْلَحَةُ الْعَامَّةِ ، لَیْسَ لِنَفْسِهِ مِنْ ذلِکَ قَلِیلٌ وَ لاَ کَثِیرٌ .
وَ لَهُ بَعْدَ الْخُمُسِ الاْءَنْفَالُ ، وَ الاْءَنْفَالُ کُلُّ أَرْضٍ خَرِبَةٍ قَدْ بَادَ أَهْلُهَا ، وَ کُلُّ أَرْضٍ لَمْ یُوجَفْ عَلَیْهَا(2) بِخَیْلٍ وَ لاَ رِکَابٍ ، وَ لکِنْ صَالَحُوا صُلْحاً(3) ، وَ أَعْطَوْا بِأَیْدِیهِمْ عَلی غَیْرِ قِتَالٍ ؛ وَ لَهُ رُوءُوسُ الْجِبَالِ ، وَ بُطُونُ الاْءَوْدِیَةِ ، وَ الاْآجَامُ ، وَ کُلُّ أَرْضٍ مَیْتَةٍ(4) لاَ رَبَّ لَهَا ؛ وَ لَهُ صَوَافِی الْمُلُوکِ مَا(5) کَانَ فِی أَیْدِیهِمْ مِنْ غَیْرِ وَجْهِ الْغَصْبِ ؛ لاِءَنَّ الْغَصْبَ کُلَّهُ مَرْدُودٌ ؛ وَ هُوَ وَارِثُ مَنْ لاَ وَارِثَ لَهُ ، یَعُولُ(6) مَنْ لاَ حِیلَةَ لَهُ».
وَ قَالَ(7) : «إِنَّ اللّهَ لَمْ یَتْرُکُ شَیْئاً مِنْ صُنُوفِ الاْءَمْوَالِ إِلاَّ وَ قَدْ قَسَمَهُ(8) ، فَأَعْطی(9)
کُلَّ ذِی حَقٍّ حَقَّهُ : الْخَاصَّةَ ، وَ الْعَامَّةَ ، وَ الْفُقَرَاءَ ، وَ الْمَسَاکِینَ ، وَ کُلَّ صِنْفٍ مِنْ صُنُوفِ النَّاسِ» . فَقَالَ(10) : «لَوْ عُدِلَ فِی النَّاسِ لاَسْتَغْنَوْا».
ثُمَّ قَالَ : «إِنَّ الْعَدْلَ أَحْلی مِنَ الْعَسَلِ ، وَ لاَ یَعْدِلُ إِلاَّ مَنْ یُحْسِنُ الْعَدْلَ».
قَالَ :
ص: 614
تا در پس تأمين كارگران زمين روزى ياران او باشد براى حفظ دين خدا و صرف كند در آنچه براى او پيش آمد كند از نظر تقويت اسلام و تقويت دين در راههاى جهاد و جز آن از آنچه مصلحت عموم در آنست، خود والى از آن چيزى ندارد، نه كم و نه بيش.
و براى امام بعد از خمس، حق در انفال است، انفال: هر زمين بائرى است كه صاحبانش نابود شده اند و هر زمينى كه بى رنج نبَرد و قشون كشى به دست آمده و خود صاحبانش آن را بر وجه صلح به دست خود امام واگذاردند.
و از آن امام است: سر كوهها و ته رودخانه ها و نيزارها و هر زمين بائرى كه صاحب ندارد و از آن او است اموال خاصه پادشاهان كفار كه مغلوب اسلام شوند (از اموال منقوله و غير منقوله- از مجلسى ره-) آنچه در دست ايشان باشد و از مالك معين غصب نكرده باشند، زيرا هر مال عصبى بايد به مالكش برگردد، و امام وارث هر كسى است كه وارثى ندارد، امام نانده هر كسى است كه چاره اى ندارد و فرمود: خدا هيچ مالى را وانگذارد مگر آن كه آن را قسمت بندى كرده و به هر ذى حقى، حق او را داده از خاصه (يعنى امام و بنى هاشم- از مجلسى ره-) و عامه مردم ديگر و بى نوايان و مستمندان و هر قسمى از مردم، پس فرمود: اگر در ميان مردم به عدالت رفتار مى شد، همه بى نياز مى شدند، سپس فرمود:
عدالت از عسل شيرين تر است و عدالت نكند مگر كسى كه عدالت را خوب بداند (اشاره است به اين كه نظام مردم در معاش و معاد، درست نشود مگر به وجود امام عادل و عالم به هر آنچه خلق بدان نياز دارند- از مجلسى ره-).
فرمود: شيوه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) اين بود كه صدقات و زكات
ص: 615
«وَ کَانَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقْسِمُ صَدَقَاتِ الْبَوَادِی فِی الْبَوَادِی ، وَ صَدَقَاتِ أَهْلِ الْحَضَرِ فِی أَهْلِ الْحَضَرِ ، وَ لاَ یَقْسِمُ بَیْنَهُمْ بِالسَّوِیَّةِ(1) عَلی ثَمَانِیَةٍ(2) حَتّی یُعْطِیَ أَهْلَ کُلِّ سَهْمٍ ثُمُناً ، وَ لکِنْ یَقْسِمُهَا(3) عَلی قَدْرِ مَنْ یَحْضُرُهُ مِنْ أَصْنَافِ(4) الثَّمَانِیَةِ عَلی قَدْرِ مَا یُقِیمُ(5) کُلَّ صِنْفٍ مِنْهُمْ(6) یُقَدِّرُ(7) لِسَنَتِهِ(8) ، لَیْسَ فِی ذلِکَ شَیْءٌ مَوْقُوتٌ(9) وَ لاَ مُسَمًّی وَ لاَ مُوءَلَّفٌ(10) ، إِنَّمَا یَضَعُ(11) ذلِکَ عَلی قَدْرِ مَا یَری وَ مَا یَحْضُرُهُ حَتّی یَسُدَّ کُلَّ(12) فَاقَةِ کُلِّ قَوْمٍ مِنْهُمْ ، وَ إِنْ فَضَلَ مِنْ(13) ذلِکَ فَضْلٌ ، عَرَضُوا الْمَالَ جُمْلَةً(14) إِلی(15) غَیْرِهِمْ .
وَ الاْءَنْفَالُ إِلَی الْوَالِی(16) ، وَ کُلُّ أَرْضٍ فُتِحَتْ(17) أَیَّامَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلی آخِرِ الاْءَبَدِ ، وَ(18) مَا کَانَ افْتِتَاحاً بِدَعْوَةِ أَهْلِ الْجَوْرِ وَ أَهْلِ الْعَدْلِ(19) ؛ لاِءَنَّ ذِمَّةَ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فِی الاْءَوَّلِینَ وَ الاْآخِرِینَ ذِمَّةٌ وَاحِدَةٌ ؛ لاِءَنَّ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ : الْمُسْلِمُونَ إِخْوَةٌ تَتَکَافی(20) دِمَاوءُهُمْ ، وَ(21) یَسْعی بِذِمَّتِهِمْ أَدْنَاهُمْ(22) .
وَ لَیْسَ فِی مَالِ الْخُمُسِ زَکَاةٌ ؛ لاِءَنَّ فُقَرَاءَ النَّاسِ جُعِلَ أَرْزَاقُهُمْ فِی أَمْوَالِ النَّاسِ عَلی ثَمَانِیَةِ أَسْهُمٍ ، فَلَمْ یَبْقَ مِنْهُمْ(23) أَحَدٌ ، وَ جَعَلَ لِلْفُقَرَاءِ(24) قَرَابَةِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله نِصْفَ الْخُمُسِ ، فَأَغْنَاهُمْ بِهِ عَنْ صَدَقَاتِ النَّاسِ وَ صَدَقَاتِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ وَلِیِّ الاْءَمْرِ ، فَلَمْ یَبْقَ فَقِیرٌ مِنْ فُقَرَاءِ النَّاسِ ، وَ لَمْ یَبْقَ فَقِیرٌ مِنْ فُقَرَاءِ قَرَابَةِ
ص: 616
بيابان نشين ها را در همان بيابان نشين ها تقسيم مى كرد و زكاة شهرى ها را ميان شهرى ها و مصارف هشتگانه را برابر منظور نمى كرد كه به هر مصرفى درست يك هشتم را بدهد ولى آن را به حساب هر كدام از مصارف هشتگانه كه در دسترس او بود و در برابر او بود تقسيم مى كرد و مصرف مى نمود به اندازه اى كه هزينه يك سال آنها را بس باشد، در اين باره، دستور معينى نبود و نه اندازه مضبوط و نامبرده و نه ثبت شده اى در كتب، همانا به اندازه اى كه رأى او بود و در مصرفى كه حاضر بود صرف مى كرد تا هر گونه نيازمندى هر قومى را بر آورد و اگر در اين ميانه، چيزى از حاجت مندى محل، فزون مى شد، آن را بر ديگران عرضه مى كرد.
و انفال، با پيشوا است (كه پيغمبر و امام باشد) و هم چنان هر زمينى كه در زمان پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فتح شده است تا آخر ابد و آنچه به نيروى قشون اسلام فتح شده چه به دعوت حكام جور بوده يا امام عادل، زيرا تعهد پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) در اولين و آخرين يكى است براى آنكه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: مسلمانان همه برادرند و خونشان برابر است و تعهد پسترين و كوچكترين آنها در عهده همه است، در مال خمس كه به مستحق آن داده شود زكاتى نيست زيرا معاش مردم فقير و بى نوا در اموال مردم مقرر شده طبق سهام هشتگانه و براى فقراى خويشان پيغمبر نيمى از خمس مقرر شده است و آنها را بدان از صدقات مردم و از صدقات پيغمبر و امام بى نياز ساخته، پس نه فقيرى از مردم بجا مانده و نه فقيرى از خويشان پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) جز آنكه بى نياز شده و ديگر فقيرى وجود ندارد و از اين رو بر دارائى پيغمبر و امام زكاتى نيست زيرا فقير و نيازمندى وجود ندارد ولى بر عهده آنها است مخارج پيش آمدهائى كه براى آنها رخ مى دهد از
ص: 617
رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله إِلاَّ وَ قَدِ اسْتَغْنی ،
فَ-لاَ فَقِیرَ ، وَ لِذلِکَ لَمْ یَکُنْ عَلی مَالِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ الْوَالِی(1) زَکَاةٌ ؛ لاِءَنَّهُ لَمْ یَبْقَ فَقِیرٌ مُحْتَاجٌ ، وَ لکِنْ عَلَیْهِمْ أَشْیَاءُ(2) تَنُوبُهُمْ مِنْ وُجُوهٍ ، وَ لَهُمْ مِنْ تِلْکَ الْوُجُوهِ کَمَا عَلَیْهِمْ» .(3)
5. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا - أَظُنُّهُ السَّیَّارِیَّ - عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، قَالَ : لَمَّا وَرَدَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسی علیه السلام عَلَی الْمَهْدِیِّ رَآهُ یَرُدُّ الْمَظَالِمَ(4) ، فَقَالَ : «یَا أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ ، مَا بَالُ مَظْلِمَتِنَا لاَ تُرَدُّ(5)؟» فَقَالَ لَهُ : وَ مَا ذَاکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ ؟
قَالَ : «إِنَّ اللّهَ - تَبَارَکَ وَ تَعَالی - لَمَّا فَتَحَ عَلی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَدَکَ(6) وَ مَا وَالاَهَا ، لَمْ یُوجَفْ عَلَیْهِ(7) بِخَیْلٍ وَ لاَ رِکَابٍ ، فَأَنْزَلَ اللّهُ عَلی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله : «وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ»(8) فَلَمْ یَدْرِ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ هُمْ ، فَرَاجَعَ فِی ذلِکَ جَبْرَئِیلَ علیه السلام ، وَ رَاجَعَ جَبْرَئِیلُ رَبَّهُ ، فَأَوْحَی اللّهُ إِلَیْهِ : أَنِ ادْفَعْ فَدَکَ إِلی فَاطِمَةَ علیهاالسلام ، فَدَعَاهَا رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَقَالَ لَهَا : یَا فَاطِمَةُ ، إِنَّ اللّهَ أَمَرَنِی أَنْ أَدْفَعَ إِلَیْکِ فَدَکَ ، فَقَالَتْ : قَدْ قَبِلْتُ یَا رَسُولَ اللّهِ مِنَ اللّهِ وَ مِنْکَ ، فَلَمْ یَزَلْ وُکَلاَوءُهَا فِیهَا حَیَاةَ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَلَمَّا وُلِّیَ أَبُو بَکْرٍ ، أَخْرَجَ عَنْهَا وُکَ-لاَءَهَا ، فَأَتَتْهُ ، فَسَأَلَتْهُ أَنْ
ص: 618
چند جهت (چون پذيرائى واردين و كم بود نفقه اهل خمس و. و.) و براى آنها است از بابت اين وجوه مصارف بودجه هائى (چون هداياى و فود و اموال خاصه ملوك- از مجلسى ره- چنانچه مخارجى هم به عهده آنها است.
5- از على بن اسباط گويد: چون ابو الحسن موسى (امام كاظم" ع") نزد مهدى عباسى آمد، ديد در كار رسيدگى به مظالم است و آنها را به صاحبان حق بر ميگرداند، فرمود: اى امير المؤمنين، چه شده است كه مظلمه ما و حقى كه از ما برده اند بر نمى گردد؟
گفت: اى ابا الحسن، اين چيست؟ فرمود: چون خداوند تبارك و تعالى فدك و حومه آن را براى پيغمبر خود گشود و آن را بى رنج و قشون كشى و ايلغار اسب سوار و شتر سوار به دست پيغمبر انداخت، خدا بر پيغمبر خود اين آيه را فرو فرستاد (28 سوره اسراء): «بده به ذى القربى حقش را»، پيغمبر ندانست كه ذى القربى كيانند و در باره آن به جبرئيل مراجعه كرد و جبرئيل به پروردگارش مراجعه كرد و خدا به او وحى كرد كه فدك را به فاطمه (علیه السّلام) بده، رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فاطمه را خواست و به او فرمود:
اى فاطمه، به راستى كه خدا به من دستور داده است تا فدك را به تو بدهم. عرض كرد: يا رسول الله، پذيرفتم از تو و از خدا، و هميشه تا رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) زنده بود، وكلاى فاطمه (علیه السّلام) در آن بودند و آن را به تصرف داشتند و چون ابو بكر متصدى كار شد، وكلاى فاطمه (علیه السّلام) را از آن بيرون كرد و فاطمه نزد او رفت و درخواست كرد كه آن را به وى باز پس دهد، به او گفت: يك سياه يا سرخ بياور كه گواهى دهد فدك از آن تو است، فاطمه (علیه السّلام) امير المؤمنين
ص: 619
یَرُدَّهَا عَلَیْهَا ، فَقَالَ لَهَا : ائْتِینِی بِأَسْوَدَ أَوْ(1) أَحْمَرَ یَشْهَدُ لَکِ بِذلِکِ ، فَجَاءَتْ بِأَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام وَ أُمِّ أَیْمَنَ ، فَشَهِدَا(2) لَهَا(3) ، فَکَتَبَ لَهَا بِتَرْکِ التَّعَرُّضِ(4) ، فَخَرَجَتْ وَ الْکِتَابُ مَعَهَا ، فَلَقِیَهَا عُمَرُ ، فَقَالَ : مَا هذَا مَعَکِ یَا بِنْتَ مُحَمَّدٍ ؟ قَالَتْ : کِتَابٌ کَتَبَهُ(5) لِیَ(6) ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ ، قَالَ(7) : أَرِینِیهِ ، فَأَبَتْ ، فَانْتَزَعَهُ مِنْ یَدِهَا ، وَ نَظَرَ فِیهِ ، ثُمَّ تَفَلَ فِیهِ ، وَ مَحَاهُ وَ خَرَقَهُ ، فَقَالَ لَهَا : هذَا(8) لَمْ یُوجِفْ عَلَیْهِ أَبُوکِ بِخَیْلٍ وَ لاَ رِکَابٍ ، فَضَعِی الْحِبَالَ(9) فِی رِقَابِنَا».
فَقَالَ لَهُ الْمَهْدِیُّ : یَا أَبَا الْحَسَنِ ، حُدَّهَا لِی(10) ، فَقَالَ : «حَدٌّ مِنْهَا جَبَلُ أُحُدٍ ، وَ حَدٌّ مِنْهَا عَرِیشُ مِصْرَ ، وَ حَدٌّ مِنْهَا سِیفُ الْبَحْرِ ، وَ حَدٌّ مِنْهَا دُومَةُ الْجَنْدَلِ». فَقَالَ(11) لَهُ(12) : کُلُّ هذَا؟ قَالَ : «نَعَمْ یَا أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ ، هذَا کُلُّهُ(13) ، إِنَّ هذَا کُلَّهُ(14) مِمَّا لَمْ یُوجِفْ عَلی أَهْلِهِ(15) رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بِخَیْلٍ وَ لاَ رِکَابٍ» . فَقَالَ : کَثِیرٌ ، وَ أَنْظُرُ فِیهِ(16) .(17)
6. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ
أَبِی حَمْزَةَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ : «الاْءَنْفَالُ هُوَ(18) النَّفْلُ(19) ، وَ فِی سُورَةِ الاْءَنْفَالِ جَدْعُ الاْءَنْفِ(20)» .(21)
7. أَحْمَدُ(22) ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ : عَنِ الرِّضَا علیه
ص: 620
و ام ايمن را آورد و گواهى دادند كه فدك از آن فاطمه (علیه السّلام) است.
ابو بكر، نامه اى نوشت و به دست فاطمه داد و دستور داد كسى متعرض آن نشود، فاطمه (علیه السّلام) از منزل ابى بكر بيرون شد و نامه با او بود، عُمر به او برخورد و گفت: اى دختر محمد، اين چيست كه با خود دارى؟ گفت: نوشته اى كه پسر ابى قحافه به من داده است، گفت: آن را به من بنما و آن حضرت نخواست كه به او بنمايد و آن را از دست فاطمه (علیه السّلام) ربود و خواند و سپس آب دهان بر آن انداخت و آن را پاك كرد و دريد و به فاطمه (علیه السّلام) گفت: اين را پدرت بزور قشون نگرفته است و اسب سوار و شتر سوارى براى گرفتن آن نرانده است، تو ريسمان به گردن ما ببند.
مهدى به آن حضرت عرض كرد: اى ابو الحسن، حدود فدك را به من بگو، فرمود: حدى به كوه احُد، حدى به عريش مصر، حدى به سيف البحر، حدى به دومة الجندل، گفت: همه اينها است؟ فرمود: آرى يا امير المؤمنين، همه اينها، اين همه است كه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بر سر مردم، آن قشونى نكشيده است و اسب سوار و شتر سوارى نرانده است.
مهدى گفت: سرزمين بسيارى است، من در باره آن تأملى مى كنم.
6- از محمد بن مسلم گويد: از امام باقر (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود:
انفال، همان عطاى الهى است و در سوره انفال بريدن بينى است (يعنى بينى دشمنان ما بريده شود و خوار و زبون شوند).
7- از احمد بن محمد بن ابى نصر از امام رضا (علیه السّلام)، گويد:
ص: 621
السلام ، قَالَ : سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی»(1) فی قرب الإسناد والتهذیب : «صنع» .(2) فَقِیلَ لَهُ : فَمَا کَانَ لِلّهِ فَلِمَنْ هُوَ ؟
فَقَالَ : «لِرَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله (3) ، وَ مَا کَانَ لِرَسُولِ اللّهِ(4) فَهُوَ لِلاْءِمَامِ».
فَقِیلَ لَهُ : أَ فَرَأَیْتَ إِنْ کَانَ صِنْفٌ مِنَ الاْءَصْنَافِ أَکْثَرَ(5) وَ صِنْفٌ أَقَلَّ ، مَا یُصْنَعُ(6) بِهِ ؟
قَالَ(7) : «ذَاکَ إِلَی الاْءِمَامِ ، أَ رَأَیْتَ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله کَیْفَ یَصْنَعُ (8)؟ أَ لَیْسَ(9) إِنَّمَا کَانَ
یُعْطِی عَلی مَا یَری(10) ؟ کَذلِکَ الاْءِمَامُ» .(11)
8. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام : أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ مَعَادِنِ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْحَدِیدِ وَ الرَّصَاصِ وَ الصُّفْرِ ، فَقَالَ : «عَلَیْهَا الْخُمُسُ» .(12)
9. عَلِیٌّ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَنْ جَمِیلٍ ، عَنْ زُرَارَةَ ، قَالَ : الاْءِمَامُ یُجْرِی(13) وَ یُنَفِّلُ وَ یُعْطِی مَا شَاءَ(14) قَبْلَ أَنْ تَقَعَ(15) السِّهَامُ ، وَ قَدْ قَاتَلَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بِقَوْمٍ لَمْ یَجْعَلْ لَهُمْ فِی الْفَیْءِ نَصِیباً ، وَ إِنْ شَاءَ قَسَمَ(16) ذلِکَ بَیْنَهُمْ .(17)
10. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِیرٍ ، عَنْ حُکَیْمٍ مُوءَذِّنِ ابْنِ عِیسی(18) ، قَالَ :
سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ تَعَالی : «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ
ص: 622
پرسش شد از تفسير قول خدا عز و جل (43 سوره انفال): «و بدانيد كه هر آنچه را از غنيمت بريد از هر چه پس به راستى از آن خدا است خمس آن و از رسول و از ذى القربى» به او عرض شد: آنچه از آن خدا است، از كيست؟ فرمود: از رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) است و آنچه هم از رسول خدا است (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) از آن امام است، به او عرض شد: بفرمائيد اگر صنفى از اصناف، بيشتر باشد و صنفى كمتر با آنچه بايد كرد؟
فرمود: اختيار آن با امام است نمى دانى كه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) چه مى كرد؟ آيا نبود كه عطا مى كرد به هر طور صلاح مى ديد؟ امام همين طور است.
8- از محمد بن مسلم كه از امام باقر (علیه السّلام) پرسش شد از معادن طلا و نقره و آهن و قلع و مس زرد (مفرغ).
فرمود: بر همه اينها خمس واجب است.
9- از زراره كه گفت: امام تصرف مى كند و براى خود بر مى دارد و عطا مى كند هر چه را خواهد، پيش از سهم بندى غنيمت و محققاً رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) به همراه قومى جنگيد و از غنيمت به آنها بهره اى نداد و اگر خواهد همه را ميان آنها قسمت مى كند.
10- از حكيم مؤذن ابن عيسى گفت: از امام صادق (علیه السّلام) پرسيدم از قول خدا تعالى (43 سوره انفال): «بدانيد هر آنچه را غنيمت برديد از هر چيزى پس خمس آن براى خدا واجب است و براى رسول
ص: 623
مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی»(1) فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام بِمِرْفَقَیْهِ عَلی رُکْبَتَیْهِ ، ثُمَّ أَشَارَ بِیَدِهِ ، ثُمَّ قَالَ : «هِیَ وَ اللّهِ الاْءِفَادَةُ(2) یَوْماً(3) بِیَوْمٍ ، إِلاَّ أَنَّ أَبِی علیه السلام جَعَلَ شِیعَتَهُ فِی حِلٍّ لِیَزْکُوا(4)» .(5)
11. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ سَمَاعَةَ ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنِ الْخُمُسِ، فَقَالَ: «فِی کُلِّ مَا أَفَادَ النَّاسُ مِنْ(6) قَلِیلٍ أَوْ کَثِیرٍ».(7)
12. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ(8) یَزِیدَ(9) ، قَالَ : کَتَبْتُ(10) : جُعِلْتُ لَکَ الْفِدَاءَ ، تُعَلِّمُنِی مَا الْفَائِدَةُ ؟ وَ مَا حَدُّهَا ؟ رَأْیَکَ - أَبْقَاکَ اللّهُ تَعَالی - أَنْ تَمُنَّ عَلَیَّ بِبَیَانِ(11) ذلِکَ(12) لِکَیْ-لاَ أَکُونَ مُقِیماً عَلی حَرَامٍ ، لاَ صَ-لاَةَ لِی
وَ لاَ صَوْمَ .
فَکَتَبَ : «الْفَائِدَةُ مِمَّا یُفِیدُ(13) إِلَیْکَ فِی تِجَارَةٍ مِنْ رِبْحِهَا وَ(14) حَرْثٍ بَعْدَ الْغَرَامِ أَوْ جَائِزَةٍ» .(15)
13. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ أَبِی نَصْرٍ ، قَالَ :
کَتَبْتُ إِلی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام : الْخُمُسُ أُخْرِجُهُ قَبْلَ الْمَوءُونَةِ أَوْ بَعْدَ الْمَوءُونَةِ ؟ فَکَتَبَ : «بَعْدَ الْمَوءُونَةِ» .(16)
14 . أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ(17) ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «کُلُّ شَیْءٍ قُوتِلَ عَلَیْهِ عَلی(18) شَهَادَةِ أَنْ لاَ إِله إِلاَّ اللّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ ، فَإِنَّ لَنَا خُمُسَهُ ، وَ لاَ یَحِلُّ لاِءَحَدٍ أَنْ یَشْتَرِیَ مِنَ الْخُمُسِ
ص: 624
و براى ذى القربى» امام دو دست از زانوى خود برداشت و با آن اشاره كرد و سپس فرمود: مقصود از غنيمت به خدا فائده روز به روز است جز اين كه پدرم شيعه خود را از بابت آن حلال كرده تا حلال زاده شوند.
11- از سماعه كه گويد: از ابو الحسن (علیه السّلام) پرسيدم از خمس، فرمود: در هر چيزى كه مردم را فائده باشد از كم و بيش، خمس هست.
12- از احمد بن محمد بن عيسى بن يزيد، گويد: نوشتم:
قربانت شوم، به من بياموز كه فائده چيست؟ و اندازه آن كدام است؟ رأى شما چيست؟ خدايت باقى بدارد كه منت نهى بر من به بيان اين مطلب، تا در حرام زندگى نكنم و نه نماز داشته باشم و نه روزه. در پاسخ نوشت: فائده، آن چيزى است كه به تو رسد در بازرگانى از سود آن و در كشت و كار بعد از مخارج آن يا جائزه اى كه به دست تو رسد.
13- از ابن ابى نصر گفت: نوشتم به ابى جعفر (علیه السّلام) خمس را پيش از مئونه و مخارج بيرون كنم يا بعد از آن؟
در پاسخ نوشت بعد از آن.
14- از امام باقر (علیه السّلام) فرمود:
هر چه از غنيمت كه براى دعوت به شهادت
لا اله الّا اللَّه محمداً رسول الله
بر سر آن نبرده شده است پس به راستى كه خمس آن از آن ما است و روا نيست بر أحدى كه از خمس، چيزى بخرد تا آنكه
ص: 625
شَیْئاً حَتّی یَصِلَ إِلَیْنَا حَقَّنَا» .(1)
15. أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ(2) ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ ، عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ نَافِعٍ ، قَالَ : طَلَبْنَا الاْءِذْنَ عَلی أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، وَ أَرْسَلْنَا إِلَیْهِ ، فَأَرْسَلَ إِلَیْنَا : «ادْخُلُوا اثْنَیْنِ اثْنَیْنِ» فَدَخَلْتُ أَنَا وَ رَجُلٌ مَعِی ، فَقُلْتُ لِلرَّجُلِ : أُحِبُّ أَنْ تَسْتَأْذِنَ(3) بِالْمَسْأَلَةِ(4) ، فَقَالَ : نَعَمْ ، فَقَالَ(5) لَهُ(6) : جُعِلْتُ فِدَاکَ(7) ، إِنَّ(8) أَبِی کَانَ مِمَّنْ سَبَاهُ بَنُو أُمَیَّةَ ، قَدْ(9) عَلِمْتُ أَنَّ بَنِی أُمَیَّةَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ أَنْ یُحَرِّمُوا وَ لاَ یُحَلِّلُوا ، وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ مِمَّا فِی أَیْدِیهِمْ قَلِیلٌ وَ لاَ کَثِیرٌ ، وَ إِنَّمَا ذلِکَ لَکُمْ ، فَإِذَا ذَکَرْتُ رَدَّ(10) الَّذِی کُنْتُ فِیهِ ، دَخَلَنِی مِنْ ذلِکَ مَا یَکَادُ یُفْسِدُ عَلَیَّ عَقْلِی(11) مَا(12) أَنَا فِیهِ.
فَقَالَ لَهُ : «أَنْتَ فِی حِلٍّ مِمَّا کَانَ مِنْ ذلِکَ ، وَ کُلُّ مَنْ کَانَ فِی مِثْلِ حَالِکَ مِنْ وَرَائِی(13) ، فَهُوَ فِی حِلٍّ مِنْ ذلِکَ».
قَالَ : فَقُمْنَا وَ خَرَجْنَا ، فَسَبَقَنَا(14) مُعَتِّبٌ(15) إِلَی النَّفَرِ الْقُعُودِ الَّذِینَ یَنْتَظِرُونَ إِذْنَ
أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، فَقَالَ لَهُمْ : قَدْ ظَفِرَ عَبْدُ الْعَزِیزِ بْنُ نَافِعٍ بِشَیْءٍ مَا ظَفِرَ بِمِثْلِهِ أَحَدٌ قَطُّ ، قَدْ(16) قِیلَ لَهُ : وَ مَا ذَاکَ(17) ؟ فَفَسَّرَهُ لَهُمْ ، فَقَامَ اثْنَانِ ، فَدَخَ-لاَ عَلی أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، فَقَالَ أَحَدُهُمَا : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، إِنَّ أَبِی کَانَ مِنْ سَبَایَا بَنِی أُمَیَّةَ ، وَ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ بَنِی أُمَیَّةَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ مِنْ ذلِکَ قَلِیلٌ وَ لاَ کَثِیرٌ ، وَ أَنَا أُحِبُّ أَنْ تَجْعَلَنِی مِنْ ذلِکَ فِي
ص: 626
حقّ ما را به ما برساند.
15- از عبد العزيز بن نافع گفت: اجازه ورود بر امام صادق (علیه السّلام) خواستيم و كس نزد آن حضرت فرستاديم، نزد ما فرستاد كه دو نفر، دو نفر وارد شويد، من با مردمى كه همراهم بود، خدمت آن حضرت رفتيم، من به آن مرد گفتم كه: مى خواهم تو از آن حضرت اجازه بگيرى (أن تحل: راه پرسش را باز كنى خ ل نسبت به اموال خود حلاليت طلبى خ ل) گفت: بسيار خوب و به آن حضرت گفت: قربانت، پدرم از آنها بود كه بنى اميه او را اسير كردند و من مى دانم كه بنى اميه حق نداشتند كه چيزى را براى كسى حرام كنند و نه حلال كنند و از آنچه در دستشان بود كم و بيشى ذى حق نبودند و همانا اختيارش به دست شما بود و چون من در خاطر مى آورم كه آنچه را دارم رد كنم، به من حالتى دست مى دهد كه نزديك است ديوانه شوم از آنچه در آن گرفتارم.
امام به او فرمود: بر تو حلال باد هر آنچه از اين راه بوده است و هر كس هم حالش به مانند تو است در دنبال من بر او هم هر چه از اين راه است حلال باد، گويد: ما بر خاستيم و بيرون آمديم و مُعَتّب (خادم امام صادق" ع") پيش از ما رفت نزد آن جمعى كه در انتظار نشسته بودند براى اجازه از طرف امام صادق (علیه السّلام) و به آنها گفت: عبد العزيز بن نافع به چيزى دست يافت كه هرگز احدى به مانند آن دست نيافته است، به او گفته شد: آن چه چيز است؟ و در پاسخ براى آنها شرح داد. پس دو تن برخاستند و خدمت امام صادق (علیه السّلام) رسيدند، و يكى از آنها گفت: قربانت، به راستى پدر من از اسيران بنى اميه بود و من به خوبى مى دانم كه بنى اميه كم يا بيش، حقى در كار مردم نداشتند و من دوست دارم كه
ص: 627
حِلٍّ .
فَقَالَ : «وَ(1) ذلِکَ(2) إِلَیْنَا(3) ؟ مَا ذلِکَ(4) إِلَیْنَا(5) ، مَا لَنَا أَنْ نُحِلَّ(6) ، وَ لاَ أَنْ نُحَرِّمَ» فَخَرَجَ الرَّجُلاَنِ ، وَ غَضِبَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، فَلَمْ یَدْخُلْ عَلَیْهِ أَحَدٌ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ إِلاَّ بَدَأَهُ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، فَقَالَ : «أَ لاَ تَعْجَبُونَ(7) مِنْ فُ-لاَنٍ یَجِیئُنِی ، فَیَسْتَحِلُّنِی مِمَّا صَنَعَتْ بَنُو أُمَیَّةَ ، کَأَنَّهُ یَری أَنَّ ذلِکَ لَنَا(8)» وَ لَمْ یَنْتَفِعْ أَحَدٌ فِی(9) تِلْکَ اللَّیْلَةِ بِقَلِیلٍ وَ لاَ کَثِیرٍ إِلاَّ الاْءَوَّلَیْنِ ؛ فَإِنَّهُمَا عُنِیَا(10) بِحَاجَتِهِمَا .(11)
16. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ ضُرَیْسٍ الْکُنَاسِیِّ ، قَالَ :
قَالَ(12) أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام (13) : «مِنْ أَیْنَ دَخَلَ عَلَی النَّاسِ الزِّنی ؟» قُلْتُ(14) : لاَ أَدْرِی جُعِلْتُ فِدَاکَ(15) ، قَالَ(16) : «مِنْ قِبَلِ خُمُسِنَا(17) أَهْلَ الْبَیْتِ إِلاَّ شِیعَتَنَا(18) الاْءَطْیَبِینَ ؛ فَإِنَّهُ مُحَلَّلٌ لَهُمْ ؛ لِمِی-لاَدِهِمْ» .(19)
17. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَنْ شُعَیْبٍ(20) ، عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ ، قَالَ :
قَالَ لِی(21) أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «نَحْنُ قَوْمٌ فَرَضَ اللّهُ طَاعَتَنَا ؛ لَنَا الاْءَنْفَالُ ، وَ لَنَا صَفْوُ الْمَالِ(22)» .(23)
18. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ رِفَاعَةَ ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام فِی الرَّجُلِ یَمُوتُ(24) لاَ وَارِثَ لَهُ وَ لاَ مَوْلی(25) ، قَالَ(26) : «هُوَ مِنْ أَهْلِ هذِهِ الاْآیَةِ : «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الاْءَنْفالِ»(27) التهذیب ، ج 4 ، ص 121 ، ح 346 ، بسنده عن ابن أبی عمیر ؛ الفقیه ، ج 2 ، ص 40 ، ح 1645 ، بسنده عن الحلبی الوافی ، ج 10 ، ص 310 ، ح 9615 ؛ الوسائل ، ج 9 ، ص 492 ، ذیل ح 12562؛ وص 495 ، ذیل ح 12569 .(28)» .(29)
ص: 628
شما مرا از اين باره حلال كنيد.
در پاسخ فرمود: و اين با ما است؟ اين با ما نيست، ما را نرسد كه حلال كنيم يا حرام كنيم، آن دو مرد بيرون شدند و امام صادق (علیه السّلام) خشمگين شد و أحدى آن شب خدمت آن حضرت نرسيد مگر آنكه امام صادق (علیه السّلام) با او آغاز سخن كرد و فرمود: شما تعجب نمى كنيد از فلانه كس، آمده است و نسبت بدان چه بنى اميه كردند، از من حلاليت مى خواهد، گويا به نظرش مى رسد كه اين كار با ما است و در آن شب كسى كم يا بيش سودى به دست نياورد جز همان دو مرد نخستين، زيرا آن دو تن حاجت روا شدند.
16- از ضريس كناسى، گويد كه: امام صادق (علیه السّلام) فرمود:
از كجا مردم به كار زنا وارد مى شوند؟
گفتم: قربانت، من نمى دانم.
فرمود: از بابت خمس ما اهل بيت، جز شيعيان حلال زاده خود ما، كه خمس بر آنها حلال شده به خاطر آنكه حلال زاده باشند.
17- از امام صادق (علیه السّلام) كه مى فرمود: ما مردمى هستيم كه خدا طاعت ما را واجب كرده است، انفال، از ما است و برگزيده مال از ما است.
18- از ابان بن تغلب از امام صادق (علیه السّلام) در باره مردى كه بميرد و نه وارثى دارد و نه آزادكننده اى، فرمود: او از اهل اين آيه است كه خدا فرموده است (1 سوره انفال): «از تو پرسند از انفال»
ص: 629
19. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَنْ حَمَّادٍ ، عَنِ الْحَلَبِیِّ :
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام (1) عَنِ الْکَنْزِ : کَمْ فِیهِ ؟ قَالَ : «الْخُمُسُ» ، وَ عَنِ الْمَعَادِنِ کَمْ فِیهَا ؟ قَالَ(2) : «الْخُمُسُ ، وَ کَذلِکَ الرَّصَاصُ وَ الصُّفْرُ وَ الْحَدِیدُ ، وَ کُلُّ مَا کَانَ مِنَ الْمَعَادِنِ یُوءْخَذُ مِنْهَا مَا یُوءْخَذُ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ» . (3)
20. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ صَبَّاحٍ
الاْءَزْرَقِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ : عَنْ أَحَدِهِمَا علیهماالسلام ، قَالَ : «إِنَّ أَشَدَّ مَا فِیهِ النَّاسُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَنْ یَقُومَ صَاحِبُ الْخُمُسِ ، فَیَقُولَ : یَا رَبِّ خُمُسِی ، وَ قَدْ(4) طَیَّبْنَا ذلِکَ لِشِیعَتِنَا ؛ لِتَطِیبَ(5) وِلاَدَتُهُمْ ، وَ لِتَزْکُوَ(6) وِلاَدَتُهُمْ(7)» .(8)
21. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ : عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام ، قَالَ : سَأَلْتُهُ عَمَّا یُخْرَجُ مِنَ الْبَحْرِ مِنَ اللُّوءْلُوءِ وَ الْیَاقُوتِ وَ الزَّبَرْجَدِ ، وَ عَنْ مَعَادِنِ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ : مَا فِیهِ ؟ قَالَ : «إِذَا بَلَغَ ثَمَنُهُ دِینَاراً فَفِیهِ الْخُمُسُ» .(9)
22. مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ(10) وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ ، قَالَ : کَتَبْتُ إِلَیْهِ علیه السلام (11) : یَا سَیِّدِی ، رَجُلٌ دُفِعَ إِلَیْهِ مَالٌ یَحُجُّ بِهِ ، هَلْ عَلَیْهِ فِی ذلِکَ الْمَالِ حِینَ یَصِیرُ إِلَیْهِ الْخُمُسُ ، أَوْ عَلی مَا فَضَلَ فِی یَدِهِ بَعْدَ الْحَجِّ ؟ فَکَتَبَ علیه السلام : «لَیْسَ عَلَیْهِ الْخُمُسُ» .(12)
ص: 630
19- از حلبى از امام صادق (علیه السّلام) كه گنج چه دارد؟ فرمود:
خمس، معادن چه دارند؟ فرمود: خمس، و همچنين است قلع و مس زرد معدنى (مفرغ) و آهن و هر آنچه از معدنيها محسوب باشد، از آن گرفته شود آنچه از طلا و نقره گرفته مى شود.
20- امام باقر (علیه السّلام) يا امام صادق (علیه السّلام) فرمود: به راستى سخت تر چيزى كه مردم در روز رستاخيز بدان گرفتارند اين است كه صاحب خمس بر پاى ايستد و گويد: پروردگارا، خمس من (يعنى داد خواهى كند در درگاه خدا از كسى كه خمس را نداده يا به ناحق گرفته و خورده است) و ما آن را براى شيعيان خود گوارا و حلال كرديم تا حلال زاده باشند و تا نسل آنها پاك باشد.
21- از محمد بن على، گويد: از ابو الحسن (علیه السّلام) پرسيدم از آنچه از دريا بر آرند از لؤلؤ و از ياقوت و زبرجد و از معادن طلا و نقره، كه چه اندازه حق خمس در آن است؟
فرمود: چون بهاى آن يك دينار (اشرفى 18 نخودى طلا) رسد، خمس دارد.
22- على بن مهزيار گويد: به او نوشتم: اى آقايم، مردى است كه به او مالى داده اند تا با آن حج كند، آيا در اصل اين مالى كه براى او داده اند تا بحج رود، وقتى به دست او رسيد خمس واجب است و يا آنكه اگر از هزينه او زياد آمد، در آن زيادى خمس هست؟ در جواب نوشت كه: خمس بر او نيست.
ص: 631
23. سَهْلُ بْنُ زِیَادٍ(1) ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ ، قَالَ : سَرَّحَ(2) الرِّضَا علیه السلام بِصِلَةٍ إِلی أَبِی ، فَکَتَبَ(3) إِلَیْهِ أَبِی : هَلْ عَلَیَّ فِیمَا سَرَّحْتَ إِلَیَّ خُمُسٌ ؟ فَکَتَبَ إِلَیْهِ : «لاَ خُمُسَ عَلَیْکَ(4) فِیمَا سَرَّحَ بِهِ صَاحِبُ الْخُمُسِ» .(5)
24. سَهْلٌ(6) ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمَذَانِیِّ(7) ، قَالَ : کَتَبْتُ إِلی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام : أَقْرَأَنِی عَلِیُّ بْنُ مَهْزِیَارَ کِتَابَ أَبِیکَ علیه السلام فِیمَا أَوْجَبَهُ عَلی أَصْحَابِ الضِّیَاعِ(8) : نِصْفُ السُّدُسِ بَعْدَ الْمَوءُونَةِ ، وَ أَنَّهُ لَیْسَ عَلی مَنْ لَمْ تَقُمْ(9) ضَیْعَتُهُ بِمَوءُونَتِهِ(10) نِصْفُ السُّدُسِ وَ لاَ غَیْرُ ذلِکَ ، فَاخْتَلَفَ(11) مَنْ قِبَلَنَا فِی ذلِکَ ، فَقَالُوا : یَجِبُ عَلَی الضِّیَاعِ الْخُمُسُ بَعْدَ الْمَوءُونَةِ ، مَوءُونَةِ(12) الضَّیْعَةِ وَ خَرَاجِهَا ، لاَ مَوءُونَةِ الرَّجُلِ وَ عِیَالِهِ .
فَکَتَبَ علیه السلام : «بَعْدَ مَوءُونَتِهِ وَ(13) مَوءُونَةِ عِیَالِهِ ، وَ بَعْدَ خَرَاجِ السُّلْطَانِ» .(14)
25. سَهْلٌ(15) ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْمُثَنّی ، قَالَ : حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ زَیْدٍ(16) الطَّبَرِیُّ ، قَالَ : کَتَبَ(17) رَجُلٌ مِنْ تُجَّارِ فَارِسَ مِنْ(18) بَعْضِ مَوَالِی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام یَسْأَلُهُ الاْءِذْنَ فِی الْخُمُسِ ، فَکَتَبَ إِلَیْهِ :
«بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ، إِنَّ اللّهَ وَاسِعٌ کَرِیمٌ ، ضَمِنَ عَلَی الْعَمَلِ الثَّوَابَ ، وَ عَلَی الضِّیقِ الْهَمَّ(19) ، لاَ یَحِلُّ مَالٌ إِلاَّ مِنْ وَجْهٍ ···
أَحَلَّهُ(20) اللّهُ ، وَ(21) إِنَّ الْخُمُسَ عَوْنُنَا عَلی دِینِنَا(22) ، وَ عَلی عِیَالاَتِنَا(23) ، وَ عَلی مَوَالِینَا(24) ، وَ مَا
ص: 632
23- از على بن الحسين بن عبد ربه، گفت كه امام رضا (علیه السّلام) يك صله اى براى پدرم روانه كرد، پس پدرم به آن حضرت نوشت:
آيا در آنچه شما براى من فرستاديد، خمس واجب است؟
در پاسخ به او نوشت: بر تو خمس واجب نيست در آنچه صاحب خمس براى تو روانه كرده است.
24- از ابراهيم بن محمد همدانى، گفت: من به امام هادى (علیه السّلام) نوشتم كه: على بن مهزيار نامه پدرت را براى من خوانده كه آنچه را بر صاحبان مزارع واجب دانسته، نصف يك ششم است، پس از رد مخارج و نوشته است كسى كه در آمد مزرعه اش، كفايت مخارج او را نكند، نصف يك ششم و جز آن بر او نيست و كسانى كه نزد ما هستند، در معنى مضمون اين نامه اختلاف دارند، گويند: در درآمد مزارع و باغات، خمس بعد از اخراج مخارج است و مقصود از مخارج، مخارج خود مزرعه است و خراج و مالياتى كه بايد داد، نه مخارج خود شخص و عيال او، امام در پاسخ نوشت كه:
يعنى پس از مخارج خود و عيالش و بعد از خراج سلطان.
25- محمد بن زيد طبرى گويد: مردى از بازرگانان فارس كه از پيروان امام رضا (علیه السّلام) بود، به آن حضرت نامه اى نوشت و در باره خمس، اجازه خواست، در پاسخ او نوشت كه:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به راستى خدا واسع است و كريم، بر هر كارى ضامن ثواب است و بر تنگ نظرى غم و اندوه، هيچ مالى حلال نيست مگر از راهى كه خدايش حلال كرده است و به راستى، خمس كمك ما است بر دين ما و بر عيالات ما و بر دوستان ما و وسيله بذل و بخشش ما است و حفظ آبروى ما از كسى كه از او بيم داريم، آن را از ما دريغ نداريد و خود را از دعاى ما محروم
ص: 633
نَبْذُلُهُ(1) وَ نَشْتَرِی مِنْ أَعْرَاضِنَا مِمَّنْ نَخَافُ(2) سَطْوَتَهُ ، فَ-لاَ تَزْوُوهُ(3) عَنَّا ، وَ لاَ تَحْرِمُوا أَنْفُسَکُمْ دُعَاءَنَا(4) مَا قَدَرْتُمْ عَلَیْهِ ؛ فَإِنَّ إِخْرَاجَهُ مِفْتَاحُ رِزْقِکُمْ ، وَ تَمْحِیصُ(5) ذُنُوبِکُمْ ، وَ مَا تُمَهِّدُونَ(6) لاِءَنْفُسِکُمْ لِیَوْمِ فَاقَتِکُمْ ، وَ الْمُسْلِمُ مَنْ یَفِی لِلّهِ بِمَا(7) عَهِدَ(8) إِلَیْهِ ، وَ لَیْسَ الْمُسْلِمُ مَنْ أَجَابَ بِاللِّسَانِ وَ خَالَفَ بِالْقَلْبِ ؛ وَ السَّ-لاَمُ» .(9)
26. وَ بِهذَا الاْءِسْنَادِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَیْدٍ(10) ، قَالَ :
قَدِمَ قَوْمٌ مِنْ خُرَاسَانَ عَلی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام ، فَسَأَلُوهُ أَنْ یَجْعَلَهُمْ فِی حِلٍّ مِنَ الْخُمُسِ ، فَقَالَ : «مَا أَمْحَلَ(11) هذَا! تَمْحَضُونَّا(12) ···
بِالْمَوَدَّةِ(13) بِأَلْسِنَتِکُمْ ، وَ تَزْوُونَ عَنَّا حَقّاً(14) جَعَلَهُ اللّهُ لَنَا وَ جَعَلَنَا لَهُ ، وَ هُوَ الْخُمُسُ(15) ، لاَ نَجْعَلُ ، لاَ نَجْعَلُ،(16) لاَ نَجْعَلُ(17) لاِءَحَدٍ(18) مِنْکُمْ فِی حِلٍّ» .(19)
27 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، قَالَ :
کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ صَالِحُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَهْلٍ(20) - وَ کَانَ یَتَوَلّی لَهُ الْوَقْفَ بِقُمَّ(21) - فَقَالَ : یَا سَیِّدِی(22) ، اجْعَلْنِی مِنْ عَشَرَةِ آلاَفٍ(23) فِی حِلٍّ ؛ فَإِنِّی(24) أَنْفَقْتُهَا ، فَقَالَ لَهُ(25) : «أَنْتَ فِی حِلٍّ» .
فَلَمَّا خَرَجَ صَالِحٌ(26) ، قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام : «أَحَدُهُمْ یَثِبُ عَلی أَمْوَالِ حَقِّ(27) آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَیْتَامِهِمْ وَ مَسَاکِینِهِمْ وَ فُقَرَائِهِمْ(28) وَ أَبْنَاءِ سَبِیلِهِمْ ، فَیَأْخُذُهُ(29) ، ثُمَّ یَجِیءُ ، فَیَقُولُ :
اجْعَلْنِی فِی(30) حِلٍّ ، أَ تَرَاهُ ظَنَّ(31) أَنِّی أَقُولُ(32) : لاَ أَفْعَلُ ، وَ اللّهِ لَیَسْأَلَنَّهُمُ اللّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَنْ(33) ذلِکَ سُوءَالاً حَثِیثاً(34)» .(35)
ص: 634
نسازيد تا آنجا كه مى توانيد، زيرا پرداخت خمس، كليد روزى شما است و مايه پاك شدن گناهان شما و ذخيره اى است كه براى روز بى نوائى خود پس انداز كنيد، مسلمان كسى است كه براى خدا بدان چه او را عهده دار كرده وفا كند و بر عهده خود بپايد، مسلمان نيست كسى كه به زبان پذيرا است و به دل مخالف است، و السلام.
26- از محمد بن زيد گفت: مردمى از خراسان نزد امام رضا (علیه السّلام) آمدند و از آن حضرت خواهش كردند كه آنان را از خمس معاف كند.
در پاسخ آنها فرمود: چه بسيار اين درخواست شما محال است (خدعه آميز است خ ل) به زبان با ما اظهار دوستى مى كنيد و حق ما را از ما دريغ مى داريد كه خدا آن را براى ما مقرر داشته است و ما را براى آن گذاشته است كه آن همان خمس است. قرار ندهيم، قرار ندهيم، قرار ندهيم هيچ كدام از شما را در حليّت.
27- على بن ابراهيم از پدرش، گفت: من نزد امام جواد (علیه السّلام) بودم كه صالح بن محمد بن سهل نزد آن حضرت آمد و او در قم براى آن حضرت متصدى وقف بود و به آن حضرت عرض كرد: اى آقاى من، مرا از ده هزار حلال كن كه من آن را خرج كردم، به او فرمود: بر تو حلال، و چون صالح بيرون رفت، ابو جعفر (علیه السّلام) فرمود:
يكى از اين مردم بر اموال آل محمد و أيتام و مستمندان آنها و فقرايشان و أبناى سبيلشان بر مى جهد و آن را مى خورد و مى برد و سپس نزد من مى آيد و مى گويد: مرا حلال كن. آيا به نظر تو مى پندارد كه من مى گويم: حلالت نمى كنم؟ به خدا كه در روز رستاخيز، خداوند فوراً از آنها بازخواست مى كند.
ص: 635
28. عَلِیٌّ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَنْ حَمَّادٍ ، عَنِ الْحَلَبِیِّ ، قَالَ :
سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ علیه السلام عَنِ الْعَنْبَرِ(1) وَ غَوْصِ اللُّوءْلُوءِ ، فَقَالَ علیه السلام : «عَلَیْهِ الْخُمُسُ» .(2)
کَمَلَ الْجُزْءُ الثَّانِی مِنْ کِتَابِ الْحُجَّةِ مِنْ کِتَابِ الْکَافِی ، وَ یَتْلُوهُ کِتَابُ الاْءِیمَانِ وَ الْکُفْرِ ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ ، وَ السَّ-لاَمُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ .(3)
ص: 636
28- از حلبى، گفت: پرسيدم از امام صادق (علیه السّلام) از عنبر و غوّاصى لؤلؤ؟
فرمود: خمس، بر آن است.
پايان جزء دوم از كتاب حجت (از كتاب كافى) و دنبال آن كتاب ايمان و كفر است و الحمد الله رب العالمين و السلام على محمد و آله الطيبين الطاهرين.
ص: 637
ص: 638
ص: 639
ص: 640
از مجلسى (رحمه الله)- در كتاب غيبت شيخ و كمال الدين صدوق چنين است: گويد به امام باقر (علیه السّلام) گفتم كه على (علیه السّلام) مى فرمود: تا هفتاد بلا و گرفتارى است، و بسى مى فرمود: پس از بلا و گرفتارى گشايش و آسودگى است هفتاد گذشت و ما گشايش و آسودگى نديديم، امام فرمود:
اى ثابت به راستى خدا وقت اين امر را- تا آخر حديث، مقصود ظهور حق و غلبه بر باطل است به دست يكى از ائمه نه خصوص ظهور امام 12 در سال هفتادم يعنى هفتاد هجرى، يا هفتاد از غيبت امام مهدى (علیه السّلام) گر چه اولى اظهر است و اين از امور بدائيه است كه مكرر تحقيق آن گذشت، مؤيد اينكه مبدأ از هجرت است اين است كه امام حسين (علیه السّلام) در حدود هفتادم در مقام اخذ حق خود بر آمد و ظهور امر امام رضا و كانديدا شدن او براى خلافت از طرف مأمون اندكى پس از 140 بود. انتهى.
من مى گويم: اين شرح درست نمى آيد روى حساب تواريخ مشهوره، زيرا شهادت امام حسين (علیه السّلام) در سال 61 بود و رفتن امام رضا (علیه السّلام) به خراسان در سال 200 و ممكن است مبدأ تاريخ را براى هفتاد و صد و
ص: 641
چهل بعثت دانست و آغاز نهضت حسين (علیه السّلام) هم سالها پيش از مرگ معاويه بوده است زيرا از آن تاريخ مردم كوفه با آن حضرت مراسله داشتند، و دومى هم اشاره به خروج زيد بن على باشد كه در سال 122 هجرى بوده و از بعثت صد و سى و پنج مى شود و به مضمون خبر نزديك است. پايان، نقل از مجلسى.
در اينجا اين نكته بايد مورد توجه باشد كه منظور از اين كه امام عصر عجل اللَّه فرجه دنيا را پُر از عدل و داد مى كند چنانچه پُر از ظلم و جور است، ايجاد يك وضع جبر در عمل و سلب اختيار از بشر نيست، زيرا در اين صورت تكليف از مجراى خود بيرون مى رود و در حقيقت تكليفى در ميان نيست بلكه پُر شدن دنيا از عدالت و خير و سعادت بر اساس زندگى همين بشر خود مختار است و اقامه چنين حكومتى نيازمند يك تحول اخلاقى و علمى و مغزى است در محيط بشريت.
بررسى اين مسأله از نظر تحول مغزى بر اساس فلسفه نشوء و ارتقاء يا بر اساس سير تكامل بشرى دور نماى بسيار بعيدى دارد، گر چه مورد اعتماد كامل علماى اين فن است زيرا مثلًا اگر وزن معمولى بشر امروز را كه در اين همه پرتگاه ستم گرفتار است و در اين منجلاب فساد اخلاقى غوطه ور است طبق تحقيق دانشمندان يك كيلو بدانيم درست معلوم نيست معدل آن در يك جامعه انسانى كه همه افرادش وظيفه شناس و عادل و پرهيزكار و پارسا باشند بايد چه اندازه باشد، و مثلًا در طى چند هزار سال وزن مغز انسان كنونى به اين اندازه خواهد رسيد؟ و توجه اين موضوع به يك تحول اخلاقى و علمى عميق در سراسر بشريت بيشتر است.
ص: 642
فرضيه تحقق يك حكومت عادله انسانى در جهان از دير زمانى در انديشه حكماء و دانشمندان وجود داشته و افلاطون آن را در جمهوريت معروف خود در تحول فلسفى عالم بشرى پنداشته است، البته پرورش درست و دانش واقع بين پايه و مايه اين تحول است، اسلام نهضت خود را بر اساس خردمندى و پرورش اجتماعى بسيار دقيق و مؤثر و علم و دانش صحيح استوار كرد:
1- پى ريزى انس و الفت بشر با يك ديگر در اجتماع نماز مقرون به يك شرائط انسانى بر اساس آرامش و تعقل و پاكى و نظافت:
الف- در هر شبانه روزى پنج نوبت براى اهل يك كوى و برزن.
ب- در هر هفته يك نوبت براى مردم يك بخش- در شعاع بيش از صد كيلومتر مربع- به عنوان نماز جمعه.
ج- در هر سال چند نوبت براى محيط هر چه وسيعتر تا حد امكان- در اجتماع اعياد اسلامى و جشنهاى مذهبى.
د- براى سراسر مردمى كه تابع مقررات اسلام باشند از هر جا و هر كس در حج.
2- تنظيم اجتماعات بشرى در همه مراحل با پرورش و آموزش مؤثر و ترغيب به تحصيل دانش از هر جا و هر كس و در هر حال.
اين برنامه جامع و مؤثر اسلام در محيط عرب در مدت كمى كه بيست سال بود تحولى شگرف و شگفت انگيز پديد كرد و در اواخر دوران رسالت، امت عرب از نظر عمومى به كلى از وضع جاهليت بر كنار شدند و در شمار يك مردم متمدن و تحصيل كرده و مؤدب و پرورش يافته در آمدند و در موقع برخورد با مردم متمدن و تحصيل كرده پارس و روم و مصر نظير به نظير امتياز خود را بر آنها محرز كردند.
اگر اين وضع آموزش و پرورش عمومى اسلام در سراسر بشريت
ص: 643
مرتب پيشرفته بود و حكومت اسلامى پيغمبر دچار كودتا و ارتجاع عرب نشده بود و به طور سالم در جهان بسط يافته بود زمينه داشت كه در مدت هفتاد سال يك حكومت عادله بشرى در سراسر جهان تشكيل شود، زيرا بشريت دانشمند و تحصيل كرده سائر كشورها زودتر به مقررات پاك و ساده اسلام مى گرويد.
پيروى نجاشى امپراطور حبشه از اسلام و تصديق هرقل نسبت به حقيقت اسلام هنگام ورود دعوت نامه پيغمبر گواه اين مدعا است، ولى متأسفانه يك دسته ارتجاعى نيرومند در مركز اسلام به وجود آمد و حكومت اسلامى را سخره كرد و انحرافى از مسير تعليمات اصولى اسلام پديد شد و از همان روز اول بروز اين ارتجاع دسته مصلحان به رهبرى على (علیه السّلام) در برابر آن ايستادگى كردند.
سلمان فارسى معاون اول اين دسته اصلاح طلب بود اين دسته با كوشش خستگى ناپذير پى گيرى مى كردند كه اين دسته ارتجاعى را سركوب كنند و اسلام را به روش اصلى و پاك خود برگردانند، رهبران اين دسته امامان خاندان پيغمبر و على (علیه السّلام) بودند و زمينه اين موفقيت در فترت زوال حكومت عربى و ارتجاعى بنى اميه و تشكيل حكومت بنى عباس فراهم شد، ولى بى انضباطى پيروان تشيع كه از آن به كشف اسرار و افشاى نقشه هاى انقلاب تعبير شده است نگذاشت تحول اساسى به وجود آيد و حكومت جانشين بنى اميه به حساب يك حكومت بشرى و انسان پرور تشكيل گردد و اين زمينه كه از دست رفت ديگر براى تشكيل يك حكومت عادله بشرى نمى شد موقعى را به مردم آن روز نشان داد.
اين تقريبى است از مضمون اين خبر راجع به سير تاريخ اسلام و سرانجام آن.
البته رقمهائى كه در اين روايات آمده است بسيار مبهم است هم از
ص: 644
نظر مقياس و هم از نظر مبدأ و آغاز، زيرا كلمه هفتاد و صد و چهل مميز ندارد كه مقصود، سال است يا ماه يا قرن و. و .. چنانچه مبدئى هم به دست نداده كه از هجرت است يا بعثت يا مبدأ ديگر، و شرح منصوصى هم در دست نبوده و از اين رو ميان شيخ الطائفه و مثلًا مرحوم مجلسى در تطبيق آن اختلاف روشنى به وجود آمده است و اين گونه اخبار اشاره به اسرارى است كه فهم آن بسى غامض است.
از مجلسى (رحمه الله)-" كذب الوقاتون" يعنى بر سبيل حتم و اين منافات با اخبار بدائيه ندارد و ممكن است مقصود از كذب همان حصول بداء باشد و به توهم مردم دروغ در آيد و نسبت دروغ به ائمه دهند نه آنكه ائمه در حقيقت دروغگو باشند، پس ممكن است" كذب" مجهول باب تفعيل خوانده شود.
شيخ در كتاب غيبت گويد: وقت ظهور امام به طور تفصيل براى ما معلوم نيست بلكه نهان است تا خدا اجازه فرج دهد، سپس اين اخبار و امثال آن را آورده و گفته توجيه اين اخبار بر فرض صحت آنها اين است كه خدا موعدهاى مذكوره در اين اخبار را مقرر كرده و بر حسب پيش آمدها صلاح تغيير كرده و به تأخير افتاده تا به موعد حتمى و آنچه در باره زياد شدن عمر به دعاء و صله ارحام، يا كم شدن آن براى ستم و قطع رحم و جز آن روايت شده است همين معنا را دارد و خدا گر چه هر دو را مى داند ولى مانعى ندارد كه يك معلومى شرط داشته باشد و ديگرى بى شرط باشد و اين جمله نزد عدليه مورد اتفاق است، و اخبارى كه لفظ بداء دارد بر آن حمل شود و عيان گردد كه معناى بداء نزد عدليه همان نسخ است در مواردى كه نسخ روا است و تغيير شروط است در مورد اخبار از كائنات.
زيرا بدا در لغت به معنى ظهور است و مانعى ندارد كه براى ما از افعال خدا چيزى عيان شود كه خلاف انتظار و فهم ما باشد، و اما آنكه گويد
ص: 645
خدا چيزى را نداند جز بعد از وجود آن محققاً كافر است و از توحيد خارج است و فضل بن شاذان از محمد بن على از سعدان از ابى بصير روايت كرده كه گويد به آن حضرت گفتم براى اين امر قرارى است كه وسيله راحت تن ما باشد و در آن به نهايت رسد؟ فرمود: آرى، ولى شما اسرار را فاش كرديد و خدا بر آن افزود، و توجيه آن و امثال آن همان است كه گفتيم مصلحت تغيير كند و باعث تأخير امر گردد تا وقت ديگرى، نه اينكه براى خدا چيزى آشكار شود كه ما بدان معتقد نيستيم و آن را روا ندانيم خدا از آن بسيار بسيار برتر است.
اگر اعتراض شود كه امكان تغيير مصلحت و عدم تحقق مفاد اين اخبار باعث شود كه از همه اخبار به واسطه اين احتمال سلب اعتماد شود پاسخ دهيم كه اخبار بر دو قسم است:
قسمى كه گزارش آن تغيير پذير نيست، زيرا ما مى دانيم كه مورد خبر قابل تغيير نيست چون اخبار از صفات خدا و از امور گذشته و اخبار از پاداش مؤمن.
و قسم ديگرى كه تغيير پذير است، زيرا ممكن است به حسب شروط مصلحت آن تغيير كند چون اخبار از حوادث آينده مگر قطعيت آن را بدانيم و از اين رو بسيارى از پيش گوئيها مقرون به حتم شده است، و از اينجا دانستيم كه تغيير پذير نيست و براى ما قطعى شده اند، انتهى كلام شيخ قدس سره و آن در نهايت متانت و درستى است و همه اشكالات وارده در اين اخبار را حل مى كند. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
من مى گويم گفتار مجلسى مورد اعتراض است خصوص در اين جمله كه" المراد بالكذب انه يحصل فيه البداء" زيرا تعبير از حصول بدا به لفظ كذب از نظر ادبى يعنى چه؟ اين استعمال بر وجه حقيقت است يا مجاز يا استعاره يا كنايه و قرينه اين استعمال خلاف حقيقت چيست؟.
ص: 646
اگر مقصود بداء باشد و بداء در اين مورد معنى داشته باشد چرا به خود همان لفظ بداء تعبير نشده و تعبير از يك حقيقت آن هم در مقام تعليم عمومى به لفظ كذب بسى زشت و ناهنجار است، و باز اگر گفته مى شد اين كذب است و كذب مصلحت آميز است باز مطلب روشن تر بود گر چه كذب مصلحت آميز هم در اين مورد معنى ندارد و موضوع تقيه هم در اينجا تطبيق نمى شود، زيرا پس از تسليم به وجود امام غائب و اظهار عقيده به ظهور آن حضرت ديگر در تعيين وقت چه تقيه اى فرض مى شود، و به هر حال اين تعبير بسيار مبهم و ناروا است.
و امام موارد اعتراض در كلام شيخ الطائفه بسيار است و از آن جمله خلط اخبار بداء به اخبار وارده در اين باب و درج اين اخبار در موضوع كلى بداء، و ما در باب بداء بيان كرديم كه بدا در مقام علم ذاتى است و ربطى به اين گونه موارد ندارد و در ضمن شرح خبر اول باب بيان كرديم كه موعدهاى مذكوره در اين اخبار بررسى اوضاع اجتماعى بشر و زمينه سنجى تكامل خرد و دانش اخلاق بشر است براى تشكيل يك حكومت عادله و تحمل آن زيرا تا بشريت در يك سطح تعقل و دانش عمومى عدالت خواه و عدالت پسند در نيايد، تشكيل حكومت عادله بشرى در سراسر جهان به رهبرى امام قائم عجل اللَّه فرجه ميسر نيست، زيرا عقده يا فرضيه ظهور امام قائم قلب ماهيت بشرى به ماهيت فرشته اى و غريزه خلقى اطاعت و ترك گناه نيست، فرضيه جبر مطلق و كنترل همه افراد (اگر امكان داشته باشد) نيست بلكه مقصود تشكيل يك اجتماع بشرى عادله بر اساس اختيار و آزادى است و اين امر با تكامل كلى و عمومى خرد و دانش بشرى ميسر است و راه آن پرورش و آموزش معنوى و مؤثر در روحيه بشر است كه بى ترديد اصلاح وضع اقتصادى بشر مقدمه لازم و حتمى آن است.
بى ترديد تشكيلات پاك و بى زائده اسلام و قرآن به طورى كه
ص: 647
شخص پيغمبر اجراء كرد بهترين وسيله اين پرورش است از نظر اخلاق و دانش و اقتصاد، يك تعقل عمومى انسانى بهترين مؤيد اين روش قرآنى است ولى بشريت در بالا رفتن از اين گردنه بسيار دشوار تكامل هميشه در معرض خستگى توقف يا انحراف و ارتجاع است.
اين اخبارى كه موعدهائى بيان كرده اشاره به زمينه سنجيهاى تاريخ دارد و يا به تعبير ديگر بشريت در هر دوره اى كه به طور عمومى در جريان يك تربيت كلى قرار گرفته و در معرض يك تحولى در آمده است مورد امتحان و آزمايش واقع شده، و تا كنون با اينكه بسيار بسيار پيش رفته و پله هاى زيادى از نردبان تكامل را بالا رفته است، ولى در مورد هر آزمايشى از نظر موفقيت قطعى و نهائى رفوزه شده و تو سرى خورده و عقب گرد كرده و باز از نظر ديگر به پيش رفت خود ادامه داده و مشغول تحصيل انسانيت شده و به آموزش و پرورش خود ادامه داده است مثلًا از نظر تنظيم يك آمار سطحى و بررسى فكر عمومى در تاريخ اسلام تدبر در اين فهرست كوتاه و مختصر مفيد است.
درجات تعقل عمومى بشر و همبستگى اجتماعى دوران ها: توقف يا انحراف پيدايش اسلام 1 رواج تبليغات اسلام از سال 4 بعثت 5 بيعت عقبه كبرى و هجرت 15 فتح مكه و سقوط نيروى مخالفت قريش 40 حجة الوداع و وحدت جزيرة العرب زير پرچم توحيد اسلامى 60
ص: 648
انقلاب سقيفه و بروز خلاف توقّف ارتجاعى شورش بر عثمان و حكومت على (علیه السّلام) تجديد نيروى تعقل و وحدت اسلامى تسلط بنى اميه انحراف تزلزل حكومت بنى اميه و تأسيس دانشگاه امام باقر و امام صادق (علیه السّلام) تجديد نيرو تأسيس دولت عباسى 65 تسلط منصور و كشتار دانشمندان و آزادى خواهان اسلامى توقف نضج تمدن اسلامى در پرتو فعاليت شيعه و برامكه تجديد نيرو جهش امين ولى عهد مأمون دنبال شهادت امام رضا (علیه السّلام) و نابودى حسن بن سهل توقف ورود ترك ها در دربار عباسى و تسلط آنان بر حكومت اسلامى انحراف قيام حكومت هاى شيعه و شيعه مآب در اطراف حكومت اسلامى تجديد نيرو ما اين جدول را در اينجا ختم مى كنيم زيرا نسبت به ما بعد از اين تاريخ بيشتر جنبه اجتماعى و تاريخى دارد و به مضمون احاديث باب كمتر ارتباط دارد با خواهش توجه به اين نكته كه اين جدول براى تأمل و انديشه تنظيم شده است.
و مقصود اين است كه چون تشكيل يك حكومت عادله عمومى بشرى به رهبرى امام قائم عجل اللَّه فرجه بر پايه اختيار و آزادى همين بشر
ص: 649
پيش بينى شده است و آن صد در صد با روحيه عمومى و خردمندى و دانش پژوهى عموم بشر سر و كار دارد و بشريت از اين نظر در وضع نامحدود و در معرض توقف و بلكه انحراف است به اين ملاحظه نمى توان براى ظهور امام و تشكيل چنين حكومتى وقتى محدود و معين شناخت و بايد اخبار اين باب را از روى دقت در اين مطلب بررسى كرد. از مجلسى (رحمه الله)-" و اعدهم ثلاثين يوماً" بدان كه خدا تعالى در سوره بقره فرمود «وَ إِذْ واعَدْنا مُوسى أَرْبَعِينَ لَيْلَةً» (وقتى كه با موسى وعده چهل شب گذاشتيم) و در سوره اعراف آيه 142 مى فرمايد: (با موسى وعده سى شب گذاشتيم و به ده ديگرش تكميل كرديم و ميقات پروردگارش چهل شب كامل شد) مفسرين در بيان آن اختلاف كردند:
بعضى گفته اند زمان وعده همان چهل بوده و خدا آن را به سى و ده تقسيم كرده براى آنكه سى شب براى روزه و عبادت بوده و ده شب براى مناجات و نزول الواح تورات.
برخى گفته اند موسى با قوم وعده سى شب گذاشت براى ارفاق با آنان و سپس ده شب بر آن افزود و اين تخلف وعده نيست زيرا سى در ضمن چهل وجود دارد و اخبار بسيارى از طرق ما و مخالفين بر اين معنى دلالت دارند، بنا بر اين، اين از اخبار دائيه بوده كه در واقع مدت ميقات چهل بوده و موسى سى شب خبر داده و سپس بر آن افزوده براى امتحان قوم خود و سخت گيرى در تكليف آنان يا خدا به موسى چهل شب وعده داده و به او دستور داده كه سى شب به قوم خود خبر دهد كه در كتاب محو و اثبات است براى آنچه ذكر كرديم، و امام بدان استشهاد كرده است به اينكه روا است در امر قائم خبرى از كتاب محو و اثبات به شما بدهيم و آن موضوع تغيير كند و خلاف آن ظاهر شود و شما بدين وسيله ما را تكذيب
ص: 650
نكنيد و بگوئيد صدق اللَّه زيرا خبر از كتاب محو و اثبات بوده و مشروط به شرطى بوده كه نظر بدان خدا راست گفته و هر كه هم از طرف خدا خبر داده راست گفته گر چه به واسطه عدم تحقق شرطش واقع نشده و دو اجر برند، يكى براى ايمان به راست بودن آن و يكى براى ثبات در ايمان بعد از ظهور خلاف ... پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
ولى آنچه به نظر مى رسد اين است كه منظور حديث نفى تعيين وقت است به طور مطلق و مؤكد و به آيه استشهاد مى كند بر همين نفى تعيين وقت، و مقصود اين است كه تعيين وقت مايه فساد و تباهى است چنانچه تعيين وقت در ميعاد موسى سبب گوساله پرستى قوم او شد.
و دنباله حديث راجع به وظيفه شيعه در مورد اخبار مختلفه است، و منظور اين است كه اگر حديث ما طبق حديثى باشد كه پيشتر از ما شنيديد آن را تصديق كنيد، و اگر حديثى از ما شنيديد مخالف حديثى كه پيش از آن بوده باز هم تصديق كنيد و ترديد به خود راه ندهيد زيرا حديث دوم بيان ناسخ است يا تقييد و تخصيص است يا يكى از آنها براى تقيه است، دليل:
1- اينكه اگر مقصود مطابقت حديث با واقع و مخالفت آن با واقع بود بايد گفته شود «فجاء ما حدثناكم به و جاء خلاف ما حدثناكم به» و كلمه على لازم نبود بلكه منافى مقصود بود و ذكر كلمه على در اينجا دليل مى شود كه فاعل جاء به خود حديث بر مى گردد و ما بعد على حديث ديگرى است كه اين دو گاهى با هم موافقند و گاهى مخالف و اين تطبيق بر اختلاف حديثين حمل مى شود نه بر ظهور خلاف حديث واحد.
2- اگر مقصود عذر از خلف وقتى است كه تعيين شده جداً با صدر حديث كه به طور مطلق و مؤكد وقت گذارى را تكذيب مى كند مخالف مى شود و در حقيقت تصديق وقت گذاران مى شود و بيان عذر تخلف وقت آنان.
3- آنكه سابقاً گفتيم بداء بر اين موارد تطبيق نمى شود و نمى توان
ص: 651
اين گونه احاديث را به عنوان بداء توجيه كرد. از مجلسى (رحمه الله)- گويد در اين حديث اشكالى است و آن اين است كه اگر اين حديث در اواخر عمر امام كاظم (علیه السّلام) از آن حضرت صادر شده باشد باز تا دويست كسرى قابل توجهى دارد، زيرا وفات آن حضرت در 183 است و اگر پيش از آن باشد اشكال واردتر است و جواب از آن به چند وجه ممكن است:
1- تعبير به دويست به روش اقل حساب است كه از كسر به تمام تعبير مى كنند در صورتى كه بيش از نيم باشد و در اينجا صده دوم را تمام به حساب آورده است.
2- مبدأ از بعثت باشد كه كسر بسيار كم مى شود و قابل مسامحه است.
3- مراد تربيت در گذشته و آينده باشد به قرينه تعبير به لفظ مضارع" تربى" و مبدأ هجرت باشد كه مى رسد به ظهور امام رضا و ولايت عهد و سكه زدن به نام او كه در سال 200 بوده و نسبت به شيعه فرج و گشايش مهمى رو داد و اگر مقصود فرج كامل باشد بداء در آن واقع شده.
4- مدت تربيت از سابق و لا حق اعتبار شود و مبدأ، شهادت امام حسين باشد كه شيعه در نهايت گرفتارى واقع شدند و نياز شديدى به تسليت و وعده فرج داشتند و 200 بعد از آن آغاز امامتِ امام غائب است و آغاز غيبت صغرى كه هشتم ربيع الاول سال 260 هجرى است و از اين تاريخ آرزو بخش شيعه است كه امام از دست رفته و غائب شده و اميد به فرج در هر بام و شام فراهم گرديده است، اين وجه و دو وجه اول ديگر در خاطر من آمد، آنها را دريافت كن و قدر بدان و كمتر كسى متعرض اين اشكال و حل آن شده است. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
من مى گويم: اگر مقصود از ابو الحسن امام هشتم باشد، اين اعتراض
ص: 652
به كلى ساقط است و پرورش به آرزومندى خاص شيعه است و مايه موقعيت مهم و شايان تحسين اسلامى آنها است چنانچه تاريخ آينده اين حديث آن را تأييد كرد و در ضمن اين حديث هم به آن اشاره شده است و اين پرورش بر پايه آرزو و آرمان راز بزرگ و مهم نهضت اسلام و تعليمات قرآن مجيد است از دو نظر:
1- آرزومندى و آرمان يا به تعبير امروزى و ايده و هدف پايه پرورش اجتماعى درست و پيش رو و پى گير است زيرا وقتى بشر بر اساس آرزو و ايده قدم در ميدان زندگى نهاد، براى سير زندگى خود مى تواند هر چه هدف را عالى و بلند در نظر گيرد، و نيرو و كوشش و پيروزى انسان در مبارزه زندگى به تناسب هدف و ايده اى است كه براى خود در نظر مى گيرد.
تعليمات اسلام از نظر اتخاذ هدف عالى و ايده جنبش آور بى نظير است، درجات معنويه و هدف هاى عمومى در پرورش اسلام صحيح و تعليمات قرآن تا حد لا نهايت و اعماق نامرئى روح پران بشر تنظيم شده است.
2- ايده آل و آرزومندى است كه يك فرد بشر را از جلد كوچك خود بيرون مى كشد و او را متوجه هم نوع و ملتفت دنياى وسيع و جهان پهناور بيرون از او مى كند و با ديگران مربوط و ممزوج مى نمايد و حس اجتماع و مدنيت بشرى را آشكار مى سازد.
ايده و آرمان در بشر تا لا نهايت دامنه دارد، وصال يك معشوق، سرپرستى يك خانواده، اداره يك محله، خدمت به يك شهرستان، رهبرى يك حزب، تشكيل يك حكومت، تحصيل سعادت ابدى، رسيدن به نعمت پايدار بهشت، درك رضوان حق، و. و ... اينها همه مراتب آرزومندى و ايده آلى بشر است كه هر كدام به نوبت خود و در خور اهميت خود يك نوع نيروى كوشش و تلاش و فداكارى در بشر به وجود مى آورد و او را در روش
ص: 653
زندگى انسانى و مردانه اى وارد مى كند، و انسان وقتى جوهر خود را از دست مى دهد و پاك باخته مى شود كه در زندگى ايده و آرمان و آرزومندى ندارد و نوميدى و تيرگى نهاد بر او چيره شده و دل و درون او را به كلى تهى كرده و به قول آن شاعر كدوى بى بار شده- سرى كه عشق ندارد كدوى بى بار است.
بهترين پرورش نوع بشر اين است كه بر اساس ايده و آرزومندى باشد و اميد به آينده را در نهاد او هر چه بيشتر تقويت كند و مشتعل سازد، قرآن مجيد در روش پرورش خود، اين پايه اساسى را تشريع و تبليغ كرد و سراسر قرآن مجيد از بشارت و مژده و تلقين اميد و ايجاد هدف و آرزوى بلند در نهاد بشر مملو است و روش ائمه معصومين ادامه همين شيوه درست قرآن مجيد بوده كه در اين خبر بدان اشاره شده است و مى فرمايد: از آغاز نهضت اسلام شيعه با آرزوهاى بلند انسانى پرورش يافته.
مردمى كه دنبال دنيا و لذتهاى موهوم آن مى روند و به جاه و مقام و تاج و تخت و منصب و پول و ملك و. و ... سر خوشند درونى تهى از ايده و آرزومندى هاى عالى و بشرى دارند، اينها غرائزى پست و تاريك حيوانى است كه بر آنها چيره شده و آنها را از راه بشريت منحرف كرده است روحيه تيره و زبون آنها در رتبه موشان و مورچگان و سگان تنزل كرده است، آنان پلنگ نهاد و گرگ منش و موش طبع و مورچه صفت شده اند، همين خصال بر خليفه هاى پست بنى عباس و طرف داران آنها غلبه كرده بود.
آنها آرزوى بلند و ايده بشر پرور انسانى نداشتند و جز انجام ضرورات زندگى حيوانى چيزى نمى فهميدند، اينها يك موجودات زودگذر و دم بادى بودند كه زندگى آماده و حاضرى به آنها داده شده بود، و در عين حالى كه يقطين يكى از پيروان بنى عباس به اين نقد زود گذر و فانى اظهار
ص: 654
خرسندى مى نمايد و مى گويد براى ما هر چه گفتند به دست داريم و به شما هر چه وعده مى دهند وجود خارجى ندارد، پسر ارجمندش محمد پيرو امام كاظم و پرورده روش تشيع در پاسخ مى گويد ما پرورده هاى آرزوهاى بلند و اميدواران ايده هاى بزرگيم كه بايد تلاشها و كوششها كنيم تا بدان برسيم.
اگر مقصد قرآن و حقيقت اسلام و مسلمانى همين بود كه شما داريد و ما هم در فاصله اندكى به همان مى رسيديم كه اسلام مغز و معنويتى نداشت «لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ» تحقق نمى يافت بلكه همه مردم از اسلام دست مى كشيدند زيرا آرمان بلند بشرى خود را در آن نمى يافتند- و اين جمله پُر معناى از اين خبر مؤيد نظريه اى است كه در مقدمه ج 1 اين كتاب تقرير كرديم و گفتيم موضوع تشيع در سير اسلام و در دوران تمدن وسيع اسلامى مايه اميدوارى بشريت و مورد اعتماد نيروى عمومى خرد انسانى بوده و اگر از ميان مى رفت اسلام تباه مى شد و به دنبال آن بشريت در معرض خطر نابودى مى افتاد. از مجلسى (رحمه الله)- ملوك آل فلان يعنى بنى عباس، يعنى اميد ما اين بود كه حكومت بنى اميه جاى خود را به دولت شما بدهد و نشد.
يا مذاكره در شدت و نيروى ملوك عباسى بوده و يا در نقشه برانداختن آنها. (انما هلك الناس) مقصود كسانى است كه در دولت باطل قبل از سر آمدن دوره آن شوريدند، چون زيد و محمد و ابراهيم و ديگران، (لهذا الامر) يعنى براى غلبه حق يا برانداختن دولت باطل، (فلو قد بلغوها) يعنى اهل حق يا اهل دولت باطل. پايان كلام مجلسى (رحمه الله).
من مى گويم مضمون اين خبر مؤيد بيانى است كه در شرح خبر 2 نموديم و گفتيم موضوع تشكيل يك حكومت عادله به سرپرستى امام معصوم با حفظ طبع انسانى و اختيار و آزادى نازمند يك رشد عقلى و علمى عمومى است و تا جامعه بشرى به آن نرسد نمى توان انتظار تحقق چنين حكومتى را
ص: 655
داشت و شتاب نمود. اين خطبه كه گويا نطق افتتاحيه على (علیه السّلام) باشد بعد از تصدى خلافت اسلامى و زمامدارى خود به منزله گزارش وضع عمومى و اعلام خطر است، مى فرمايد در مدت كوتاه پس از فوت پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) همه رنج هائى كه آن حضرت در روش معنوى تربيت جامعه عرب و بشر كشيد از ميان رفت و جامعه عرب در وضع اسلامى خود دچار يك ارتجاع دقيق و عميق و ريشه دارى شد، پيغمبر اسلام با تعليمات قرآن مجيد و استفاده از وحى براى اصلاح جامعه عرب و سپس همه بشر در محو اخلاق و اوضاع جاهليت كوشيد و نقشه هاى اصلاحى خود را يكى پس از ديگرى در معرض اجراء گزارد بدين شرح مختصر:
1- توحيد كلمه زير پرچم لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ.
2- پرورش علمى و عملى و نظامى و انتظامى و ائتلافى و مشورتى و .. و ..
در جامعه منظم نماز يوميه و جمعه و اعياد.
3- الغاء امتيازات نژادى و اعلان تساوى حقوق بشرى.
4- الغاء اشرافيت و امتيازات در نكاح و محو بدعت هاى امتيازپرستى دوران جاهليت.
5- تشويق به كار و كوشش و توليد ثروت.
6- تنظيم قوانين توزيع ثروت طبق حوائج و استحقاق افراد در تشريع زكاة و خمس و نفقات.
7- الغاء وضع طبقاتى با تربيت همه مردم در صحنه عبادت خداى واحد.
8- غدقن اكيد از جمع و احتكار و پس انداز ثروت در قوانين متعدده.
9- محو تعصب و پيروى از احساسات خشك و خطرناك.
ص: 656
10- محو خرافات و پرورش جامعه بر پايه حقيقت جوئى و واقع بينى.
پيروى از برنامه اسلام وابسته به پاى بندى به مقررات قرآن طبق فهم درست و حفظ دستورهاى آن بود كه عترت و خاندان خود را مسئول آن دانسته و زمام امور را بدانها سپرده بود.
ولى توطئه مغرضين كه كودتاى سقيفه را به وجود آورد مسير پرورش قرآنى را منحرف كرد و اين برنامه را متوقف ساخت و آداب و عادات جاهليت را زير پرده اسلاميت زنده كرد و جامعه را دچار ارتجاع سر سام آورى نمود و وضع در دوران دوم: زمامدارى عثمان به همان اسلوب جاهليت برگشت، و چون امير المؤمنين خواست آنها را به روش حق اسلام برگرداند نبرد داخلى آغاز شد و همان كشمكش و ستيزه هاى دوران پيغمبر به حال خود برگشت.
از مجلسى (رحمه الله)-" و ليسبقن سباقون" ظاهر اين است كه مراد از كسانى كه عقب ماندند و سپس پيش تاختند، كسانى هستند كه بعد از فوت پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) از نصرت آن حضرت دست باز گرفتند و به ديگران گرائيدند يا در شك افتادند با اينكه در اسلام خوش سابقه بودند و يا نبودند، و سپس خدا آنها را به راه راست و روشن رهبرى كرد و در نبردها او را يارى كردند و از آن حضرت فرمان بردند و آنها را بسيار پيش تاز خوانده است نظر به سابقه درخشان آنها يا نظر به سرانجام نيك آنها.
و مقصود از دسته دوم كسانيند كه سوابق اسلامى خود را زير پا نهادند براى تقصير در باره او، چون طلحه و زبير و امثال آنها كه در زمان پيغمبر سوابق خوبى داشتند و در آغاز حكومت آن حضرت هم اظهار خوش بينى كردند و سپس برگشتند. پايان كلام مجلسى.
ولى ظاهر اين است كه مقصود آن حضرت آينده است و در اين
ص: 657
جمله فرمول انقلاب ملى و مؤثر را بيان مى كند، مى فرمايد براى اقامه حكومت عادله و زنده كردن حقائق اسلام بايد مردم دين دار و علاقمند كه طبقه پائين مجتمع اسلامى هستند قيام كنند و پيش بروند و حكومت فاسد و ستم كار خود را از ميان ببرند، چنانچه نهضت اسلام هم بر همين اساس بر پا شد، در بدو دعوت اسلام مردمان پست و غلامان رنج كش دور دائره اسلام جمع شدند تا طبقه حاكمه و اشراف عرب را زير نفوذ قانون كشيدند. از مجلسى (رحمه الله)- اين خبر دلالت دارد كه مقصود اين است كه هر كسى را به نام امام زمانش مى خوانند و به او منسوب كنند و با او محشور گردد، و در سرانجام او شريك است و هر كه عارف به امام زمانش باشد و معتقد به او است غيبت او برايش زيانى ندارد. از مجلسى (رحمه الله)- مشهور ميان مفسرين اين است كه اين آيه در باره كسى است كه براى خدا شريك و يا فرزند مدعى باشد، ولى آيه عام است و شايد مورد خبر يكى از افرادش باشد بلكه عمده آنها باشد. از مجلسى (رحمه الله)-" فواحش" يعنى همه گناه ها و زشتيهاى عيان و نهان، زيرا مردم جاهليت زناى نهانى را گناهى نمى شمردند و از عيان آن جلوگيرى مى كردند و خداى سبحان از هر دو حالش غدقن فرموده، و گفته اند عيان كردار اعضاء است و نهان كردار دل، و ظاهر خبر اين است كه مراد از هرزگى هاى عيان گناهانى است كه ظاهر قرآن دلالت بر حرمت آن دارد و مقصود از هرزگى هاى نهان و درونى آنها است كه ائمه هدى (علیه السّلام) از تأويل فواحش در بطن قرآن بيان كردند كه آن ولايت و پيروى از پيشوايان جور است كه آن هرزه ترين هرزگيها است و وسيله همه هرزگى ها است و حاصل آنكه هر چه در قرآن وارد است از ذكر فواحش و خبائث و محرمات و منهيات و عقوبات آنها تأويل و باطنش رهبران ستم كارند و هر كه پيرو آنها است، يعنى دعوت مردم را به خود از پيش خود و فرمان روائى بر آنها و
ص: 658
گمراه كردن آنها (و دربار اين گونه حكمروايان فاحشه خانه محسوب است كه مردم بدان دعوت مى شوند) و سپس پذيرش مردم از آنها و گردن نهادن به فرمان آنها و دوستى آنها هم پذيرش هرزگى است و به منزله پذيرش دعوت يك زن فاحشه و رفتن دنبال او است.
و هر جا در قرآن ذكر صالحات و طيبات و محللات و او امر و ثواب آنها است، تأويل و باطنش امامان بر حق و پيروان آنها است، يعنى دعوت آنها به خود طبق دستور خدا و ارشاد و هدايت مردم و پذيرش مردم از آنها و طاعت آنها و دوستى آنها چنانچه در بسيارى از روايات به طور مفصل از ائمه نقل شده.
و به طور كلى بايد گفت خدا تعالى دستور داده به ايمان و اسلام و يقين و تقوى و ورع و نماز و زكاة و حج و روزه و سائر طاعات، و نهى كرده از كفر و نفاق و شرك و زنا و شرب خمر و قتل نفس و مانند آنها از فواحش، و ائمه اى آفريده كه داعى به همه خيرات اند و خود به همه عمل كنند و جلوگير از همه منكراتند و خود ترك آنها كنند و آنان پايه و اصل همه خيرات اند و اين خيرات در وجود آنها مجسم شده و با آنها متحد شده و جان آنها گرديده و آنها كالبد آن خيرات شدند مانند نماز كه در وجود امير المؤمنين به حد كمال مجسم شده و جان او گرديده چون روح نسبت به جسد و آن حضرت آمر و آموزگار آن است و داعى بدان، و به اين جهات او را صلاة تعبير كرده اند چنانچه در تفسير قول خدا تعالى (45 سوره عنكبوت): «به راستى نماز باز مى دارد از هرزگى و كار زشت» وارد شده كه مقصود از صلاة، امير المؤمنين (علیه السّلام) است و امامان از فرزندانش و اين با ظاهر آيه منافات ندارد، چون ظاهر و باطن هر دو مقصودند، و خدا فرموده است: (90 سوره نحل): «به راستى خدا امر كند به عدالت و احسان و بخشش به خويشان» و آنها از نظر بطن قرآن همان عدل و
ص: 659
احسان اند، نظر به جهات پيش و اين منافات با ظاهر قرآن ندارد و خدا مردمى آفريده كه پيشواى ستم و مروّج جهنم باشند و آنها مايه همه هرزگى ها و كفر و شرك و گناه اند و اينها جان آنان شده و آنان كالبد آن گرديدند و مروّج آن، و دوستى آنها باعث همه آن گناهان است، و به اين نظر كفر و شرك و فواحش در بطن قرآن به آنها اطلاق شده و ظاهر آن هم مراد است. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله). در وسائل ارتباط از طبرسى چند وجه نقل شده است:
1- پيوست ها كه با هم داشتند.
2- خويشاوندى ها كه بدان با هم مهربانى مى كردند.
3- عهدهاى مودت و دوستى كه با هم منعقد مى نمودند.
4- اعمال و كردار متبادلى كه وسيله پيوست آنها با هم بود.
5- اسباب نجاتى كه در نظر داشتند.
ظاهر آيه با همه سازگار است و سزاوار است حمل بر عموم شود. از طبرسى (رحمه الله)- يعنى خدا يار و ياور مؤمنان است در هر چه نياز دارند و در آنچه مايه بهىِ كيش و زندگى دنيا و ديگر سراى آنها است و ولايت مؤمنان از سه راه است:
1- سرپرستى آنان از نظر كمك در استوار كردن دليل و برهان براى رهبرى آنان كه خود فرمايد (17 سوره محمد): (و آن كسانى كه به راه آمدند خدا به راهنمائى آنان بيفزايد).
2- سرپرستى در كمك دادن به آنها در برابر دشمنانشان به پيروزى كيش آنها بر كيش دشمنان آنها.
3- سرپرستى آنان به دادن ثواب بر فرمان بردن و پاداش در برابر كارهاى شايسته و خوب.
«يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ» يعنى از تاريكى هاى گمراهى و
ص: 660
كفر به پرتو هدايت و ايمان زيرا گمراهى و كفر جلوگير دريافت حق باشند چونان كه تاريكى جلوگير دريافت ديدنى ها است و روش برآوردن آنها اين است كه آنان را رهنمائى كند و دليل بر روش حق را براى آنها بر پا دارد و آنها را بدان تشويق كند و لطفى به آنها فرمايد كه گرايش آنها به كردار حق نيرومند شود.
«وَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِياؤُهُمُ الطَّاغُوتُ» يعنى سرپرست كارهايشان طاغوت است و اين كلمه مفردى است كه معنى جمع دهد و مقصود از آن، شيطان است و گفته اند: مقصود سرورانِ گمراه كننده اند.
«يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ» يعنى از نور ايمان و طاعت و هدايت به تاريكى هاى كفر و گناه و ضلالت، يعنى آنها را اغواء كنند و بدان بخوانند و اين خود ردّ قائلين به جبر است كه بدين آيه استدلال كنند. و گويند ايمان مؤمن كار خدا است زيرا اگر چنين معنى داشت بايد بگويند كفر كافر هم كار شيطان است در برابر خدا با اينكه آنها هر دو را فعل خدا مى دانند، اگر اعتراض شود كه چطور آنها را از نور ايمان در آرند با اينكه در آن وارد نبوده اند؟ جواب از دو راه است:
1- مقصود اين است كه در زمينه و آمادگى فطرى ايمان بودند و آنها را از آن منحرف نموده و به كفر كشانده اند و اين مانند اين است كه پسرى گويد: پدرم مرا از ارث خود بيرون كرد، و جلوگيرى از دخول را به بيرون كردن تعبير كند و از اين باب است قول خدا سبحانه در داستان يوسف (آيه 37): «من ترك كردم كيش مردمى را كه ايمان به خدا نيارند» با اينكه هرگز در آن وارد نبوده است.
2- اينكه اين آيه در باره كسانى است كه مسلمان باشند و از اسلام برگردند و مرتد شوند.
و اوّلى أقوى است، انتهى.
ص: 661
مجلسى (رحمه الله) گويد در تفسير عياشى بعد از قول او «إِلَى الظُّلُماتِ» زيادتى دارد و آن اين است:
گويد: گفتم مگر مقصود از آن كفار نيست، چون خدا فرمايد «وَ الَّذِينَ كَفَرُوا» گويد امام در جواب فرمود: كافر چه نورى دارد كه از آن بر آيد و به ظلمات در آيد، همانا مقصود اين است كه آنها در پرتو اسلام بودند، يعنى فطرت اسلام زيرا هر نوزادى به فطرت خداشناسى و اسلام زائيده شود، يا منظور آيه جمعى است كه پيش از مرگ پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) مسلمان بودند و پس از وى برگشتند از اسلام به وسيله پيروى از سركشان و پيشوايان گمراهى، و امام استدلال كرده كه آيه در باره آنها است به اينكه بايد نورى داشته باشند تا آنها را از آن بيرون برند و وجوه ديگر ناجور و زور است و آيه در باره اينها نازل شده چنانچه «مجاهد» در ميان مفسرين آن را برگزيده و تفسير عياشى هم مؤيد آن است.
و نكته اينكه نور را به لفظ مفرد آورده و ظلمات را به لفظ جمع اين است كه دين حق و راه حق يكى است و آن راه راست است كه كوتاه ترين خط پيوست ميان هر فرد است و نقطه سعادت ابدى ولى دين هاى باطل و پرتگاه هاى گمراهى بسيار است و در هر دو طرف اين خط مستقيم نورانى است كه كيش قويم است و از همه كيشهاى باطل بر كنار است. از مجلسى (رحمه الله)- رعيت مردمى باشند كه پيروى از امامى دارند، آن امام نيكو كار باشد يا بد كردار، «في الاسلام» قيد رعيت است يعنى در ظاهر اسلام، «كل امام جائر» يعنى هر كدام از ائمه جور باشد نه مقصود همه آنها باشد كه حكم روى پيروى از كل آنها آمده باشد، و گفته اند كه پيروى يك امام جائر در حكم پيروى همه امامان جور است ...، (كلّ امام عادل) هم همين معنى را دارد، يعنى هر امام بر حقى در هر زمانى يا مقصود تصديق به همه امامان حق است به اين كه معتقد باشد هيچ زمانى از
ص: 662
وجود امام بر حقى تهى نيست كه واجب الاطاعه است و به همه امور دين دانا است خواه به عنوان پيغمبر باشد يا وصى از دوران آدم تا انقراض عالم و رفع تكليف، «في انفسها» يعنى ستم و بدى آنها به ديگرى نرسد و ظالم بر خود باشند، يا مقصود اين است كه ستم آنها به امام سرايت نكند و به انكار حق او نكشد يا به وسيله انكار شرعى كه پيغمبر آورده ستم به پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نشود بلكه ستم بر خود باشد يا بر يك ديگر و بسا كه حمل شده بر عدم اصرار بر كبيره يا بر اينكه توفيق توبه يابد ...، پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
اين دو روايت بلكه همه روايات اين باب از نظر توجه به امور اجتماعى و سنجش آنها با وظيفه فردى از نظر انجام وظيفه و مخالفت از مهمات اخبار مذهب اند و از آنها مطالب بسيار قابل توجه و بيداركننده اى استفاده مى شود:
1- رسيدن به سعادت مادى و معنوى در جامعه بشرى به نيروى فرد امكان پذير نيست بلكه وابسته به تعاون و همكارى عمومى است و اين تعاون و همكارى بر پايه نظم و جريان قوانين و دستورات اجتماعى عادلانه و درست ميسر است و نظم و جريان درست قانون وابسته به يك نيروى فرماندهى عادلانه و اخلاص در فرمان برى صادقانه است، نيروى فرماندهى عادلانه همان معنى امامت و پيشوائى است كه از نظر اسلامى تفسير شده است به:
رياست عامه در امور دين و دنيا:
اسلام و مسلمانى عبارت از اظهار التزام به دو اصل توحيد و رسالت است و اين التزام به منزله شناسنامه و تعهد تابعيت به شمار مى رود و وحدت ملى اسلام و تشكيل اجتماعى مسلمين بر پايه آن پديدار مى گردد و دنبال آن فروع هشتگانه معروف از نماز و روزه و حج و جهاد و زكاة و خمس و امر به معروف و نهى از منكر به حساب وفادارى بر اين تعهد و تابعيت اسلامى وظيفه مسلمانى است، از اين التزام و اين اعمال يك نظم اجتماعى مقرر مى شود كه از آن به مسلمانى تعبير شده و به عنوان اسلام در قرآن مجيد معرفى شده:
ص: 663
إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ:
مسلمانى از نظر اصل تشكيل و تابعيت توحيد و رسالت و از نظر فروع دين هشتگانه نامبرده يك سازمان اجتماعى است و مشكل يك مليت دينى است يعنى مسلمانى بايد بر يك اجتماعى تطبيق شود و از اين رو در اخبار از آن به سازمان تعبير شده است.
بُنِيَ الاسلام على خمس:
اسلام سازمانى است كه بر پنج پايه بنياد شده است.
نمى توان تنها مسلمان بود و تنها به مسلمانى زيست و تنها مسلمانى داشت، آرى ايمان عبارت از يك وجدان و عقيده اى است كه در دل هر فرد محقق مى شود و نتيجه فردى دارد كه عبارت از رسيدن به ثواب و رضوان الهى و درك فيوضات معنويه روحيه است در اين جهان و در ديگر سراى كه آخرت است و ركن و مشكل سازمان اسلام پيشواى عادل و بلكه معصوم است كه رهبر جامعه اسلامى و مجرى قانون درست و واقعى اسلام باشد، بنا بر اين در مسلمانى يك وظيفه اجتماعى وجود دارد كه زمينه و ركن و شرط تحقق سازمان اسلام است و از آن به ولايت تعبير شده، يعنى تعهد پيروى از پيشواى درست كار و با تقوى و ثابت قدم در تقوى كه از اين نظر بايد معصوم باشد، زيرا پايدارى در تقوى و درست كارى بى صفت عصمت ميسر نيست و مورد اطمينان جامعه نيست، بنا بر اين اول وظيفه مسلمانى شناختن امام و رهبر درست كار و تعهد همكارى با او است براى اجراى صحيح قوانين اسلام و اگر رهبر و پيشواى جامعه اسلامى امام عادل و درست كار نباشد سازمان اسلام در معرض خطر انحراف و سقوط است و مقاصد اصلى اسلام كه عبارت از عدالت و احسان است محقق نمى شود.
ص: 664
بيان اصل مطلب:
نظام پرورش اسلامى كه در فروع هشت گانه معروفه دين پى ريزى شده است دو هدف درجه اول دارد و يك هدف نهائى. دو هدف درجه اول آن عبارت است از:
1- اصلاح اخلاقى و توليد روحيه و نهاد خوب و خير جو در افراد و به عبارت ديگر، پندار نيك، يا به تعبير حكماء حكمت عملى و تربيت اخلاقى كه در قرآن مجيد از آن به لفظ" تزكيه" تعبير شده است و در وصف پيغمبر مكرر اين جمله ياد آور شده «يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ يُزَكِّيهِمْ» (آموزش قرآن و پرورش روح پاك در افراد) مثلًا نماز براى اجتماع و الفت و نظم و آرامش و وقار و صف بندى و انضباط و. و ..، زكاة براى ايجاد حسن تعاون عمومى و خلق سخاوت و روزه براى رياضت و اعتماد به نفس و تسلط بر شهوات و صبر بر ناگوارى ها و حج براى ورزيدگى در سفر و الفت با همه اصناف بشر و رفع وحشت از برخورد با جمعيت ها.
2- پرورش اجتماعى و هماهنگى و همكارى و تعاون عمومى به وسيله اجتماع در نماز پنج گانه و جمعه و اعياد و ايجاد برابرى در زندگى عمومى به وسيله زهد پيشوا و متصديان اداره امور و دستگيرى از مستمندان با توزيع عادلانه ثروت و تشويق به كار و كوشش نسبت به همه افراد و جلوگيرى از سوء استفاده نسبت به هر كس و در هر مقام و از احتكار سرمايه به هر عنوان.
هدف عالى و نهائى اسلام:
پديد آوردن روح ايمان در همه افراد و توجه آنها به آرمانهاى بلند خداپرستى و درك سعادت معنوى و تقرب به حق و سر فرازى در نزد
ص: 665
وجدان و نوع انسان.
اگر جامعه اسلام را به يك درخت مانند نمائيم طبق تعبير قرآن مجيد كه فرموده «مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ» فروع دين تنه آن درخت است و اخلاق پاك شاخ و برگ آنند و نظم و عدالت عمومى گل خوشبو و زيباى آن است و ايمان ثمره نهائى آن است.
و اگر آن را به يك دستگاه توليد نور تشبيه كنيم كه خدا مى فرمايد «كَمِشْكاةٍ فِيها مِصْباحٌ» سازمان ظاهرى اسلام كه از شهادتين و فروع دين بنياد مى شود به منزله چراغ دان است و اخلاق پاك شيشه تابناك آن است و نظم و عدالت عمومى پرتو درخشان آن است و ايمان شعله چراغ فروزان آن.
اگر به درخت تشبيه شود باغبان دلسوز و دانشمند مى خواهد، و اگر به دستگاه توليد نور مانند شود نياز به مهندس كاردان و آزموده دارد، اين باغبان و اين مهندس همان امام عادل و بلكه معصوم و مصون از نادانى و خطاء است بنا بر اين نخست وظيفه مسلمانى توجه به امام و پيشواى عادل و بلكه معصوم است زيرا با وجود او اين شجره اسلام بارور مى شود و اين دستگاه توليد نور ايمان مى كند و اگر او نباشد و همه سازمان ظاهرى اسلام بر پا باشد مانند درختى است كه بار ندهد يا يك كارخانه درست و كاملى براى برق كه به كار نيفتد و روشنى ندهد، درخت بى بار و كارخانه بى نور چه ارزشى دارد.
عدم توجه به امام و پيشواى عادل و معصوم بر دو وجه است:
اول- توجه به پيشوا و رهبر جائر كه در اخبار روى كلمه جائر تكيه شده. معنى جائر يعنى خلاف كار، خلاف كارى يك مفهومى وسيعتر از ستمكار و ظالم دارد و مقصود اين است كه رهبرى نتواند چرخ بزرگ اداره اجتماع اسلامى را درست به راه برد يا براى اين كه علم او رسا نيست يا براى اينكه سودجوئى او مانع است يا براى اين كه اطرافيان بدى دارد كه
ص: 666
نمى گذارند امور دينى و قوانين آن مو به مو اجراء شود يا براى اين كه خطا كار است و اشتباه مى كند، اينها همه موجب خلاف كارى است و امام جائر به هر يك از اين جهات و بر همه و بر دو جهت و بيشتر صدق مى كند، اكنون توجهى به متن حديث چهار اين باب بفرمائيد كه:
" لأعذبنِّ كل رعيةٍ في الاسلام دانت بولاية كل امام جائر ليس من اللَّه
" هر فرد رعيت و فرمانبر و محكوم به دستور كه در محيط يك كشور اسلامى باشد، گو اينكه خود مسلمان نباشد مانند كفارى كه در پناه يك حكومت اسلامى زندگى مى كنند و گردن زير حكومت و تسلط و فرمان روائى يك پيشواى جائر يعنى خلاف كار بگذارند كه از طرف خدا منصوب نباشد محكوم به عذاب شديد خدا هستند.
گر چه از نظر شخص خود و كردار خود نيكو كار و متقى باشند و وظائف فردى دينى خود را مو به مو اجراء كرده باشند، و بلكه شخص خودشان هم داراى ملكه اخلاق خوب و نيكوكارى و تقوى باشند.
در اينجا توجه به دو نكته بسيار مهم است، يكى مسئوليت محيط، وقتى كسى افتخار دارد كه در يك محيط اسلامى، در يك كشور اسلامى زندگانى مى كند، اين افتخار همراه با تحمل يك مسئوليت بزرگى است و آن حفظ محيط اسلامى است و درك اين مطلب كه مسئول مسلمانى همه افراد اين محيط است، او نمى تواند به اين قناعت كند كه من وسائل دارم خودم مسلمانى مى كنم و با مسلمانى ديگران كار ندارم، مسجد مى سازم و سجاده در آن مى اندازم و نماز مى خوانم و. و .. هر كس هر كارى مى خواهد بكند، نه اگر اين شخص گردن زير بار حكومتى دارد كه او ديندار و عادل نيست به هر نام و عنوان كه خوانده شود خوب توجه كنيد مى فرمايد:
" كل امام جائر ليس من اللَّه".
تعبير به كل در اينجا به حساب كل افراد نيست زيرا يك فرد با كل
ص: 667
افراد امام جائر سر و كار ندارد، يك فرد يك عمر محدود دارد با يكى و دو تا فرض كن تا ده تا پيشوا سر و كار دارد بلكه منظور از كل در اينجا، يعنى هر پيشواى جائرى كه ملت را به دنبال خود مى كشاند به هر عنوان و هر لقب و هر نام كه خوانده شود زيرا عنوان و لقب پيشوايانى كه ملتى را بدنبال خود مى كشانند از نظر ادوار تاريخ و عرف مناطق و ملتها فرق مى كند، مانند خسرو، قيصر، امپراطور، خليفه، صاحب، تبع و .. و ..
معنى لفظ كل در اينجا به اين اعتبار است يعنى هر كسى در محيط اسلامى دنبال هر گونه پيشواى جائر و خلاف كارى برود مستحق عذاب است، منظور از خلاف كار يعنى آن پيشوائى كه نمى تواند ملت را از نظر قوانين اسلامى رهبرى كند يا براى آنكه آن قوانين را نمى داند يا براى آنكه سودجوئى مى كند و شهوت خود خواهى بر او غالب است و خوشگذرانى و .. و ..
مى نمايد يا براى آنكه در معرض خطا و اشتباه است يا براى آنكه اطرافيان بدى دارد، يا براى آنكه مسخر سياست ما فوقى است اينها و امور ديگر همه علت خلاف كارى است و ميزان همان خلاف كارى است، تسليم شدن به پيشوا و رهبر خلاف كار موجب استحقاق عذاب سخت خداوند است.
گر چه خود شخص مو به مو وظائف خود را انجام دهد و از نظر اعمال خود خوش كردار و تقوى شعار باشد و مقدس و نماز شب خوان باشد زيرا گردن نهادن او به حكومت خلاف كار مايه تسلط آن خلاف كار است، و تسلط خلاف كار موجب بروز همه بد كارى ها و ستم ها و هرزگى ها و شهر نوها است و اين مرد خوش كردار و مقدس و تقوى شعار هم شريك همه اين جنايت ها و هرزگى ها است كه در محيط حكومت اين حاكم خلاف كار و پيشواى جائر به وجود آمده است.
اى خواننده عزيز خوب فكر كن، و" تو خود حديث مفصل بخوان از اين مجمل" بلكه چنين فردى هر چه مقدس تر و تقوى شعارتر و
ص: 668
خوش كردارتر باشد عذاب او و مسئوليت او بيشتر است، زيرا موافقت و اطاعت او از چنين پيشواى خلاف كارى در تقويت او مؤثرتر است، واى، واى.
دوم- صرف نظر از پيشوا و زندگى فردى و جنگلى پيشه كردن، اگر در اين زمانه فرض شود كه شخص مسلمانى در يك گوشه از دنيا افتاده باشد كه تحت تسلط حكومتى نباشد و توجه به امام عادلى هم نداشته باشد، اين مى شود مصداق كسى كه بميرد و امام بر حق را نشناسد كه به عنوان دنباله باب اول مورد بحث شده است. از مجلسى (رحمه الله)- مى گويم فرق ميان دو باب اين است كه در اولى مقصود اخبار وارده در حكم به بطلان عبادت كسى است كه امام را نشناسد و حكم به اينكه اهل آموزش و رحمت نيست و در اينجا حكم شده كه مردن او چون مردن جاهليت است و كفر، و چون نتيجه هر دو يكى بوده آن را از باب اول دانسته.
و ظاهر آن است كه چون اخبار اين باب داراى تعبيرات همانند هستند و نزد مخالفين هم مشهورند، آنها را باب جدائى ساخته و گر نه اينها هم در عنوان باب اول واردند. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
ولى طبق تحقيقى كه گذشت معلوم شد كه موضوع اخبار باب گذشته غير از موضوع اخبار اين باب است، آنها در موضوع پيروى از امام جائر است و اخبار اين باب در موضوع عدم معرفت امام و ترك رجوع به رهبر بر حق و عادل اگر چه اين هر دو در عنوان عدم تمسك به امام بر حق با هم شريكند و به اين حساب مرحوم كلينى اين باب را از باب اول دانسته.
ولى چنان كه بيان كرديم اين عنوان را دو قسمت كرده و قسمت اول را در اخبار باب گذشته بيان كرده و براى اين قسمت دوم بابى جدا كرده و اخبار آن را در آن درج كرده و توجه به اين نكته لازم است كه بى امام مردن بر چند وجه است:
ص: 669
1- قصور از معرفت امام براى آنكه وجوب امام شناسى به او ابلاغ نشده و يا امام به او معرفى نشده باشد مانند كسى كه بعد از فوت امام سابق و قبل از اعلام امام بعد مرده باشد.
2- اهمال و تقصير در تحصيل معرفت امام.
3- عدم رجوع به امام از نظر مسامحه در انجام امور دينى.
4- عدم رجوع به امام بر حق از نظر خصومت و عناد يا براى طرفدارى از امام جائر.
و نمى توان همه اين اقسام را محكوم به كفر و هلاكت دانست چنانچه كسانى كه در زمان جاهليت مرده اند نمى توان همه را مستحق عذاب و محروم از نجات دانست.
زيرا در مورد عدم حجت نسبت به افراد از نظر اعمال و نيات و طرز رفتار و متوجه بودن و نبودن و جستجو كردن و نكردن حالات و احكام مختلفى است، اين است كه در اين اخبار مردن با عدم معرفت امام در حكم مردن دوره جاهليت شمرده شده و مردن دوران جاهليت نسبت به افراد يك حكم نداشته. از مجلسى (رحمه الله)- جاهليت جهلاء- جوهرى گفته است اينكه گويند اين در جاهليت جهلاء بوده، كلمه جهلاء تأكيد جاهليت است كه از آن باز گرفته شده براى تأكيدش چنانچه گويند: وقد واقد يعنى فروزش فروزان، يا وهج واهج به همين معنى، يا ليلة ليلاء شب بسيار شب، يا يوم ايوم، انتهى.
مقصود سائل در اينجا اين است كه تعبير از مردن كسى كه خود را در زير تربيت امام ننهاده و بى امام بسر برده به مردن جاهليت بر وجه حقيقت است، و در اين زمانى كه نظام ظاهر اسلام زير سرپرستى يك حاكم جور و يك سازمان دينى پر آوازه دوران عباسى از آنور جبل الطارق تا اواسط
ص: 670
چين را زير پرچم خود دارد و در همه جا صوت اذان بلند است و مساجد بيشمار پر از نماز خوان است و احكام و حدود و مقررات مليون ها مردم به نام اسلام و قرآن اداره مى شود، و هزارها حوزه قرائت قرآن و تعليم آموزش قرآن و حديث وجود دارد، و نظم و امنيت نسبى در سراسر محيط اسلام زير لواى قرآن برقرار است.
آيا در چنين دورانى به محض اينكه كسى امام بر حق را كه خود در ضمن اين نظام وسيع اسلامى زندگى مى كند نشناسد به طور حقيقت مانند كسى مرده است كه پيش از بعثت پيغمبر در محيط جزيرة العرب وحشى و بُت پرست و بى نظم در محيط يك مشت مردم خون خوار و درنده كه از همه آداب و شؤون بشرى بر كنار بوده اند مرده است؟
و يا اينكه مقصود پيغمبر از اين بيان اين است كه مردن نادان به امام شبيه مردن جاهليت است، و آن هم از نظر صرف ترك معرفت امام و گر نه در اين دوران مردى كه سراسر قرآن را خوانده و ظاهرش را دانسته و هميشه در محراب عبادت يا دكان تجارت يا در خدمت تعليم و آموزش مردم يا در ميدان جهاد با كفار بسر برده چگونه با يك مرد نادان بُت پرست خون خوار و سوسمار خوار بيابان گرد دوران جاهليت برابر است و هيچ امتيازى از اين همه مظاهر اسلامى و تمدن بشرى كسب نكرده است.
امام (علیه السّلام) در پاسخ او مى فرمايد: مقصود پيغمبر از مرگ جاهليت نظر به عالم پس از مرگ دارد نه به زندگى در اين جهان، البته از نظر زندگى و حيات در اين جهان نمى توان يك فرد مسلمان دوران حكومت عباسى را با يك فرد دوران جاهلى و بلكه با يك فردى كه در حكومت متمدن روم هم زندگى كرده برابر دانست، زيرا نظم و انضباط و امنيت و آداب انسانى اين حكومت اسلامى از نظر ظاهر و اداره امور دنيا بسيار قابل توجه و دل پسند است.
ص: 671
ولى اين آثار ظاهرى اسلام است و نتائج دنيوى سازمان اسلام كه بر همان پيكره و دور نماى او بار مى شود. اين استفاده ها معنيش اين است كه همه زير سايه اسلام زندگى مى كنند همه درون ساختمان اسلام از دست برد و يورش راه زنان و از سرما و گرماى كشنده آسوده اند.
ولى اينها ربطى به نتائج و ثمرات معنويه و اخلاقيه و نور ايمانى كه روحيه خوش سرانجام فرد را بنياد مى كند ندارد، اين جامعه پر آوازه و خوش ظاهر براى دنيا و زندگى دنيا سودمند است و از نظر مرگ و پس از آن كه هر فردى بايد به روحيه ايمان متكى باشد و از آن بهره مند گردد اگر در زير سرپرستى امام بر حق نباشد و او را نشناسد وضع او از نظر روحيه بدين سه وجه است:
1- كفر- يعنى اگر با امام بر حق ستيزه كرده و مخالفت ورزيده و يا از امام و پيشواى جائر طرفدارى كرده است و از روى دل به حكم او گردن نهاده كافر ميرد.
2- نفاق- اگر طرفدارى از حكومت جور نكرده و اظهار مخالفت با امام بر حق هم ننموده ولى بر اثر مسامحه و اهمال دنبال حق نرفته و در مقام جهاد و مبارزه با باطل بر نيامده و امروز و فردا كرده و به حساب اينكه ببينيم چه مى شود گذرانيده، اين روحيه نفاق آميزى دارد و منافق مرده است، البته نفاق درجاتى دارد كه شايد بعضى از درجات آن مشمول رحمت حق شود چنانچه خدا مى فرمايد (24 سوره احزاب): «تا خدا مخلصان را به اخلاص خود پاداش دهد و منافقان را عذاب كند يا از آنها توبه پذير گردد به درستى كه خدا پر آمرزنده و مهربان است.» 3- ضلالت و گمراهى- اين درجه خفيف تر است نسبت به جاهل قاصر و يا مستضعف است كه وسيله امام شناسى براى او فراهم نبوده و دستش بدامن امام بر حق نرسيده و شخص گمراه هم از نظر اين كه براى
ص: 672
درك حق تلاش كرده يا نكرده خوش كردار زيسته يا بد كردار تا چه اندازه در باره خود و ديگران ستم كرده يا نكرده وضعيات مختلفى دارد. از مجلسى (رحمه الله)-" دان اللَّه" يعنى بپرستد خدا را يا معتقد امور دينى گردد بدون سماع از صادق يعنى معصوم، اشاره است به قول خدا تعالى (119 سوره توبه): «آيا كسانى كه گرويديد از خدا بپرهيزيد و به همراه راست گويان باشيد» و شنيدن اعم است از اينكه با واسطه باشد يا بى واسطه (البته) در برخى نسخه ها با باء يك نقطه و تاء دو نقطه است، يعنى به طور قطع، جوهرى گفته ما افعله بتة و البتة، يعنى تصميم قطعى است و برگشت ندارد و در بعضى نسخ به تاء دو نقطه در بالا و ياء دو نقطه در زير- به معنى گم شدن و گم كاه. از مجلسى (رحمه الله)- ظاهر على بن عبيد اللَّه است به لفظ مصغر طبق گفته عمدة الطالب و مقاتل الطالبيين، صاحب عمده گويد: على بن الحسين (علیه السّلام) را شش پسر بود:
1- محمد باقر 2- عبد اللَّه باهر 3- زيد شهيد 4- عمر اشرف 5- حسين اصغر 6- على اصغر سپس گفته از حسين اصغر پنج پسر به جا ماند به نام عبيد اللَّه اعرج و عبد اللَّه و على و ابى محمد الحسن و سليمان، سپس گفته از عبد اللَّه يك پسر ماند به نام جعفر و او هم پسرى داشت كه او را عبيد اللَّه بن عبد اللَّه مى خواندند.
سپس گفته به جاى عبيد اللَّه الاعرج 4 پسر ماند به نام جعفر حجت و
ص: 673
على صالح و محمد جوانى و حمزه مجلس الوصيه، و فرزندان على صالح پسر عبيد اللَّه اعرج در عراق رياست داشتند و كنيه او ابو الحسن و مادرش ام ولد بود، او كوفى و با ورع است و اهل فضل و زهد با همسرش ام سلمه دختر عبد اللَّه بن الحسين بن على ملقب به الزوج الصالح بودند، و على بن عبيد اللَّه مستجاب الدعوه بود و محمد بن ابراهيم طباطبا كه در كوفه بود او را وصى خود نمود و در صورت عدم قبول يكى از در فرزندش محمد يا عبيد اللَّه را وصى نمود و او خود نپذيرفت و اجازه قبول به دو فرزند خودش هم نداد كه بپذيرند و خروج كنند و نسل او از دو پسر بود، عبيد اللَّه دوم و ابراهيم بن على. انتهى.
و صاحب مقاتل ضمن بيان حادثه خروج ابو السرايا در كوفه در دوران مأمون گفته است كه چون أبو السرايا شورش كرد به نام محمد بن ابراهيم دعوت مى كرد ولى محمد سخت بيمار شد و ابو السرايا وقتى به بالين او رسيد كه جان مى داد به او دستور داد كه وصى معين كند، او گفت اگر اختلاف كردند وصى من على بن عبيد اللَّه است زيرا من روش او را آزمودم و ديانتش را پسنديدم و زبانش بند آمد و مُرد، و چون به خاك رفت جلسه كردند براى تعيين امام و ابو السرايا گزارش داد كه او على بن عبيد اللَّه را وصى خود كرده است و محمد بن محمد بن زيد از جا جست كه جوانى نورس بود و نطقى ايراد كرد و نسبت به على بن عبيد اللَّه اظهار رضايت كرد و خواست با او بيعت كند نپذيرفت و گفت من از راه نكول ترك قبول نكنم بلكه مى ترسم شغل امامت مرا از كارهاى پسندتر و بهتر از نظر عاقبت باز دارد، تو خود به كار امامت پرداز و بنى عم را دور خود جمع كن ما رياست را به تو واگذارديم تو نزد ما پسنديده اى و پيش ما مورد وثوقى. انتهى.
من مى گويم ظاهراً زيديه اين لواحق را به او افتراء بسته اند، زيرا او اجلّ از اين است كه امامى بتراشد يا بى اجازه امام خروج و شورش را اجازه
ص: 674
كند. نجاشى در فهرست گويد: على بن عبيد اللَّه بن حسين بن على بن الحسين (علیه السّلام) ازهد و اعبد آل أبى طالب بود در زمان خود و از اصحاب مخصوص امام كاظم و امام رضا بود و با شيعه اماميه مربوط بود و چون محمد بن ابراهيم طباطبا خواست كه ابو السرايا با او بيعت كند نپذيرفت و كار را به محمد بن محمد بن زيد بن على رد كرد.
و از كشى نقل شده كه خودش به عبادت امام رضا رفت و امام رضا از او تجليل و احترام فراوان كرد و زنش ام سلمه در پشت پرده بود و محل جلوس امام رضا را نشان كرد و بعد از خروج از مجلس جاى آن حضرت را بوسيد و بدان تبرك جست. مجلسى (رحمه الله) گويد:" ضعف" به معنى مثل است و مقصود اين است كه عقاب آنها دو برابر است، و شايد مقصود اين باشد كه عذاب آنها سه برابر است بنا بر اينكه ضعف دو چندان باشد، ولى اگر ضعف دو چندان باشد بايد عقاب چهار برابر باشد تا معنى تثنيه صدق كند، فتدَّبر. مجلسى (رحمه الله)-
المنكر لهذا الامر
- استفهام انكارى است، يعنى سائل اظهار عقيده كرده كه منكران از بنى هاشم مانند منكران ديگر نيستند و امام هم او را تصديق كرده و فرموده: نسبت به بنى هاشم منكر نگو كه شامل جاهل باشد بلكه جاحد بگو كه انكار با علم و عقيده است يعنى بر همه بنى هاشم امامت ما معلوم است و هر كدام انكار كنند انكار زبانى است و براى جلب منفعت يا حب رياست است.
ابو الحسن در ضمن روايت كنيه على بن اسماعيل ميثمى است (كه يكى از راويان حديث است) و توجه به آيه سوره يوسف براى بيان اين است كه انكار بر جهل و نادانى صدق مى كند. علت اينكه منكران امامت از خاندان بنى هاشم دو گناه دارند اين است كه:
ص: 675
1- حجت نسبت به آنها كامل تر و روشن تر است، چنانچه به همين واسطه خداوند بر گناه زنان پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) عذاب مضاعف اعلام كرده است و فرموده (30 سوره احزاب): (اى زنان پيغمبر هر كدام شما مرتكب هرزگى شود و گواه بر آن اقامه گردد عذاب او مضاعف باشد) يعنى دو برابر ديگران.
2- براى اينكه نعمت وجود امام در خاندان آنها مقتضى شكرگزارى و قدر دانى بيشترى است و انكار او ناسپاسى زشت ترى است و موجب مزيد عقاب است.
و علت اينكه محسنان آنان دو ثواب دارند اين است كه:
1- به شرائط و مقررات و آداب اعمال داناترند و آنها را بهتر از ديگران انجام مى دهند.
2- در كار خير پيش قدمند و هر امر خوبى را اول آنها مى كنند و ديگران به آنها بايد پيروى كنند، هم اجر اصل عمل را دارند و هم اجر تعليم آن را به ديگران و تشويق ديگران نسبت بدان چنانچه به همين ملاحظه خدا در قرآن براى نيكوكاران از زنان پيغمبر هم دو اجر اعلام كرده است و مى فرمايد (31 سوره احزاب): (هر كدام شما براى خدا عبادت كند و از پيغمبر شنوائى داشته باشد و كار خوب كند- ميان خود و خدا- به او دو اجر عطا كنيم) يعنى ثوابش دو برابر ديگران است. از مجلسى (رحمه الله) در زير حديث 1- و دلالت دارد بر وجوب كفائى طلب معرفت امام بر دورهاى از بلد امام كه جمعى از آنها بكوچند براى تشخيص امام تازه پس از امام، و دلالت دارد كه بايد شخص او را بشناسند و مجرد علم به وجود غير معين او كافى نيست، اين در صورت قدرت است و در صورت عدم قدرت بر تعيين شخص همين علم به وجود اجمالى او كافى است، چنانچه زراره عمل كرد بعد از موت امام صادق (علیه السّلام)
ص: 676
چنانچه در حال جستجو و انتظار تعيين او به وسيله نمايندگان هم همين كافى است، و به همين اندازه از مردن مانند مردن جاهليت به در آيند، اين در صورتى است كه بداند هر زمانى امامى دارد و اما اگر آن را نداند و جستجو از اصل وجود امام بر او واجب باشد و حجت بر او تمام نباشد مشكل است، و اما قول خدا سبحانه «فَلَوْ لا نَفَرَ ...» الخ طبرسى گفته در معناى آن چند وجه گفته اند:
1)- بايد از هر قبيله اى براى جهاد بيرون روند و جمعى هم با پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بمانند تا اين جمعى كه مانده اند قرآن و سنن و فرائض و احكام را از پيغمبر ياد بگيرند، و چون دسته هاى اعزامى برگردند هر چه از قرآن پس از مسافرت آنها نازل شده و آن بازماندگان ياد گرفته اند به آنها كه برگشته اند ياد بدهند، بگويند خدا بعد از شما به پيغمبر شما قرآنى نازل كرده و ما آن را ياد گرفتيم، و اين دسته هاى اعزامى هم آن را ياد بگيرند و اين است معنى قول خدا «وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ» يعنى قرآن را به آنها بياموزند و آنها را بيم دهند بدان، شايد بر حذر شوند و بر خلاف آن عمل نكنند- از ابن عباس و ديگران.
امام باقر (علیه السّلام) فرمود: اين دستور در وقتى رسيد كه مردم بسيار شده بودند و خدا فرمان داد كه طائفه اى بكوچند و طائفه اى بمانند براى ياد گرفتن دين، و جهاد به نوبت بود.
2)- ياد گرفتن دين و بيم دادن وظيفه همان دسته اى است كه كوچ كنند و خدا آنها را به چيزفهمى تشويق كرده تا برگردند و آنها كه به جا مانده بيم دهند، و معنى بينائى در دين اين است كه به وسيله آنچه خداى عز و جل به آنها مى نمايد از غلبه بر مشركان و نصرت دين بينا شوند و قوم كفار خود را در برگشت بيم دهند از نبرد با آنها و به آنها گزارش دهند از پيروزى پيغمبر و مؤمنان، و آنها را بيم دهند از نبرد با مسلمانان و آنها در
ص: 677
حذر شوند از جنگيدن با پيغمبر و بترسند از آنكه بر سر آنها آيد آنچه بر سر كفار جنگنده با مسلمانان آمده.
3)- وظيفه آموختن فقه متوجه به كوچ كننده ها است و مقصود اين است كه همه مؤمنان نمى توانند كه از وطن خود كوچ كنند و گرد پيغمبر آيند براى آموختن امور دين، و وطن خود را خالى كنند ولى بايد از هر ناحيه طائفه اى كوچ كنند تا سخن آن حضرت را بشنوند و دين را از او بياموزند و سپس به قوم خود برگردند و براى آنها بيان كنند و آنها را بيم دهند.
و از جبائى نقل شده است گويد: مقصود از كوچ در اينجا مسافرت براى طلب علم است و آن را نفر و كوچ تعبير كرده براى اينكه آن جهاد با دشمنان دين است. انتهى.
ولى بيانى كه امام (علیه السّلام) در اين حديث براى آيه كرده است بايد پيروى شود و منافاتى با تفسيرها ندارد، زيرا ممكن است مقصود اين باشد كه كوچ براى تحصيل علم به شخص امام داخل مضمون آيه است، بلكه از مهمترين موارد آن است و منافاتى با عموم آيه راجع به طلب علوم لازم ديگر ندارد و راجع به همان معنى سوم مى شود، و به اين آيه براى حجيت خبر واحد هم استدلال شده و اين خبر مشعر است كه تا امام زنده است تحصيل علم نسبت به امام آينده واجب نيست، پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
آنچه در اينجا بايد مورد توجه باشد اين است كه معرفت امام از اصول است و نسبت به آن تحصيل علم قطعى لازم است و وجوب معرفت امام عينى است، ولى معرفت سائر احكام وجوب كفائى دارد و در آن تحصيل علم قطعى لازم نيست بلكه به دليل معتبر اكتفاء مى شود، و اگر بخواهيم از اين آيه استفاده هر دو حكم را بنمائيم بايد وجوب آن شامل وجوب عينى و كفائى هر دو باشد و تفقّه كه موضوع حكم است شامل علم قطعى و ظن معتبر هر دو باشد.
ص: 678
در اينجا بايد يك جامعى بين دو وجوب در ميان آورد و يك جامعى بين دو قسم معرفت و تفقّه و اين بحث به ميان مى آيد كه هيئت «لو لا نفر» از نظر افاده وجوب مى تواند به هر دو معنى دلالت كند و ماده فقاهت شامل علم و ظن هر دو مى شود و اين عموم بر وجه حقيقت است يا عموم مجاز، و قرينه اين مجاز چيست.
چون در اين اخبار آيه نفر به وجوب تحصيل علم به امام تطبيق شده است معلوم است كه وجوب عينى نسبت به تحصيل علم قطعى و معرفت يقينى نسبت به امام از آن مقصود است و وجوب كفائى و معرفت ظنى كه در احكام فرعى بدان اكتفاء شده مورد ترديد است كه مشمول آيه باشد.
آنچه مسلم است اين است كه آيه راجع به دعوت براى جهاد و كوچيدن براى ميدان نبرد است به دو دليل:
اول- آنكه خود كلمه نفر در كوچيدن براى جهاد و نبرد به كار مى رفته و به همين جهت جبائى هم كه آيه را به مسافرت براى تحصيل علم تفسير كرده ناچار شده آن را تشبيه بدان كند و گفته خروج در طلب علم به نفر تعبير شده است براى آنكه متضمن مجاهده با دشمنان دين است و معلوم نيست كه مقصودش اين است كه لفظ در آن به طور مجاز استعاره استعمال شده يا از نظر مشاكله يا به اعتبار جعل مصداق.
دوم- اينكه سياق آيات بر اين دلالت دارد زيرا مى فرمايد:
(120 سوره توبه): «نبايد اهل مدينه و اعراب اطراف آن از رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) جدائى ورزند و از جان خود در زمينه جان او دريغ كنند زيرا تشنگى و رنج و گرسنگى در راه خدا نكشند و گامى بر زمين نگذارند كه مايه خشم كفار باشد و دستى به دشمن نيندازند جز اينكه كار شايسته اى براى آنها ثبت شود، به راستى خدا مزد نيكوكاران را ضايع نكند».
(121): «و هيچ هزينه خرد و درشتى نكنند و دشتى را زير پا
ص: 679
نكنند جز آنكه براى آنها ثبت شود تا خدا بدانها پاداش دهد بهتر از آنچه مى كرده اند».
(122): «همه مؤمنان شيوه ندارند كه كوچ كنند» الخ.
(123): (أيا كسانى كه ايمان آورديد، نبرد كنيد با آنها كه در پهلوى شما و در جوار شمايند از كفار و بايد از شما احساس سختگيرى كنند و بدانيد كه خدا با متقيان است).
آنچه از ملاحظه مجموع اين آيات استفاده مى شود اين است كه آيه نفر شامل دو قسمت است:
قسمت اول آن يك گزارشى است از وضع واقعى و عمومى مسلمانان كه مى فرمايد عادت مؤمنين نيست كه همه و همه بكوچند، اين يك واقعيتى است كه علل متعددى دارد مثل اين كه در همه آنان روح اخلاص وجود ندارد كه دل از وطن و زندگى بردارند و رنج غربت را هموار كنند، مثل اينكه امكان سفر و كوچ به جبهه مبارزه براى همه ميسر نيست، مثل اينكه اگر همه و همه بخواهند بكوچند سرزمين هاى اطراف بى سكنه مى شود و در مدينه اجتماع تحمل ناپذيرى به وجود مى آيد.
منظور اين است كه صدر آيه گزارشى است از يك واقعيت ثابت و در مقام بيان حكمى نيست.
و قسمت دوم آيه بيان حكم و وظيفه اى است بر اساس اين وضع عمومى و آن عبارت از اين است كه بايد از هر قبيله جمعى در جبهه مبارزه اسلام باشند، يعنى دور پيغمبر باشند تا جهاد كنند و آماده دفاع باشند و در عين حال قرآن ياد بگيرند و در دين بصير شوند و به وطن برگردند و ديگران را تعليم دهند.
در آن تاريخ مركز فعاليت اسلام عبارت از حاضر بودن در دور پيغمبر بوده و مركزيت وجود پيغمبر جامع جهاد و تحصيل علم و تحصيل
ص: 680
بصيرت در دين و همه چيز بوده است و منظور آيه اين است كه بر عموم لازم است رابطه خود را با پيغمبر به وسيله كوچ جمعى حفظ كنند، و از اين تعبير استفاده مى شود يك تكليف عمومى از نظر حفظ مركزيت اسلام و حفظ رابطه با آن مركز.
مثل اين كه از نظر قانون اساسى حفظ مشروطيت بر همه افراد كشور واجب است و معناى آن اين است كه بايد يك مجلس شورى بر پا كرد كه ناظر بر اصلاح و اجراء امور كشور باشد و وسيله آن انتخاب يك عده نمايندگان درست و كاردان است كه مورد اعتماد باشند، و در اين مورد بر هر كس يك جور فعاليت واجب است، تا اين موضوع محقق شود يكى بايد تبليغ كند يكى بايد پول مصرف كند يكى بايد در تشكيل انجمن شركت كند يكى بايد قبول مسئوليت نمايندگى كند يكى بايد نظارت بر درستى انجام انتخابات و حفظ صندوق هاى رأى داشته باشد و نتيجه مجموع اين فعاليتها به وجود آمدن يك مجلس شوراى ملى درست است.
بنا بر اين مى توان گفت: معنى آيه نفر وجوب حفظ مركزيت اسلام و اجراء امور اسلامى است از نظر دفاع و فرهنگ و تعليمات عمومى و اين موضوع بر همه مكلفين واجب عينى است، ولى هر فردى از نظر امكان و قدرت خود به يك عملى كه در خور او است بايد اين وظيفه را انجام دهد، يكى خدمت پيغمبر باشد و قرآن را تعليم بگيرد و آن يكى كه ميتواند آن را بنويسد و آن يكى كه مى تواند آن را براى ديگران تفسير كند و آن يكى كه مى تواند در جبهه جهاد فعاليت كند و آن ديگرى پس از دريافت احكام اسلامى به وطن برگردد و به تعليم آنها كه در وطن مانده اند بپردازد و جمعى هم در وطن بمانند براى عمران و آبادى و حفظ مراكز زندگى خود و توليد ثروت و زراعت براى حفظ بنيه اقتصاد جامعه اسلامى، و البته اين امر چون به طبع خود حاصل بوده است، آيه، مردم را مكلف كرده به اجراء يك وظيفه
ص: 681
اجتماعى كه عبارت از كوشيدن در دفاع از اسلام و فهميدن امور دين و تبليغ آن به ديگران است و اين تكليف اجتماعى بر همه واجب عينى است، ولى هر كس بايد به اندازه قدرت خود در انجام آن فعاليت كند و در صورتى كه اين امر اجتماعى ترك شود آنها كه در انجام وظيفه مقدور و مربوط به خود كوتاهى كرده اند گناه كار و مستحق كيفرند.
و چون در دوران ائمه حفظ مركزيت مذهب و اجراء تعليمات حقه وابسته به وجود و تعيين امام معصوم است بايد به دنبال او شتافت و در صورتى كه وفات كرد به دنبال جانشين او شتافت و اين وظيفه براى جمعى به همان انتظار انجام مى شود و براى جمعى به سفر كردن و جستجو كردن انجام مى شود و آنها كه در طلب معرفت امام وقت در سفرند به وظيفه خود عمل كردند و اهل نجاتند چنانچه امام آنها را مشمول آيه (100 سوره نساء) دانسته، و مهاجر في سبيل اللَّه شناخته و آنها كه در وطن به انتظار خبر تعيين امام نشسته و بيش از آن قدرت ندارند به وظيفه خود عمل كرده اند، و اگر در اين حال بميرند اهل نجات هستند، منظور اين است كه مقصود آيه نفر با دو آيه پيش از آن و بعد از آن بيان يك تكليف مهم اجتماعى است كه عبارت از حفظ مركزيت اسلام است كه دو ركن اساسى دارد:
يكى دفاع از آن در برابر دشمنان به يارى پيغمبر اسلام و گرد آمدن اطراف او براى تشكيل نيروى دفاعى.
و ديگرى اجراء فرهنگ اسلام به آموختن قرآن و تعليمات پيغمبر و نشر و تبليغ آن در سراسر محيط اسلامى و در اين موضوع بر هر فردى واجب عينى است كه به اندازه قدرت خود انجام وظيفه كند و اين غير از تكليف شخصى افراد است نسبت به جهاد و تحصيل علم راجع به اصول و فروع كه هر كدام حكمى نسبت به حال خود دارد، و كوچ براى تعيين شخص امام در شمار همان انجام حفظ مركزيت دين و مذهب است كه
ص: 682
مقصود از آيه نفر است.
اكنون مى ماند صورت شدت تقيه كه مانع از دسترسى به امام است كه در قسمت دوم اين حديث مورد سؤال شده است. از مجلسى (رحمه الله)- مراد اين است كه رسيدن امر امامت به امام حسين (علیه السّلام) به آيات و اخبار متواتره ثابت است، و پس از حسين (علیه السّلام) طبق آيه نامبرده اولو الارحام معلوم مى شود كه خلافت و امامت از آن پسر بزرگتر است و اين قانون كلى به عبد اللَّه افطح نقض نمى شود كه امام صادق (علیه السّلام) بر او مقدم شد با اينكه او خردسال تر بود، زيرا او معيوب و نادان آشكارى بود.
پايان. از مجلسى (رحمه الله)- اين خبر دلالت دارد بر فضل عجم بر عرب در ايمان، چنانچه اخبار بسيارى بر آن دلالت دارند كه من در كتاب كبير (بحار الانوار) نقل كرده ام. از مجلسى (رحمه الله)- انهم رووا- مقصود واقفيه اند كه مى گفتند دليل امام رضا به مرگ امام كاظم همان خبر سعيد است كه يك شاهد است، و به قول او مرگ امام ثابت نمى شود. و چون آن مرد جريان اخبار سعيد را به آن حضرت داد تصديق كرد و اين دليل درستى آن است، و ظاهر اين است كه سعيد از خدمت كاران هر دو امام بوده و بعضى او را خواهرزاده صفوان بن يحيى دانسته اند.
و اما طلاق ام فروه، آنچه را در باره آن از پدر دانشمند خود شنيدم كه از اساتيدش نقل مى كرد اين است كه ام فروه از زوجات امام كاظم (علیه السّلام) بوده و طلاق او بعد از موت امام كاظم (علیه السّلام) بنا بر اين بوده كه آن حضرت از طرف پدرش وكيل طلاق او بوده است چنانچه در سابق گذشت كه امام كاظم (علیه السّلام) امر زنهاى خود را به او تفويض كرد و علمى كه مناط حكم شرعى است علم از اسباب ظاهره است نه علمى كه از راه الهام و مانند آن حاصل شود.
ص: 683
اگر گفته شود: اين طلاقى كه پس از علم به موت فسادش كشف شود چه فائده اى دارد؟ جواب گويم كارهاى ائمه (علیه السّلام) بلندتر از آن است كه خِرَد كوتاه ما بدان رسد، و بسا مصلحتى در آن ديده كه نمى دانيم، و بسا گفته اند شايد آن حضرت به ام فروه خبر مرگ امام را داده و اجراء طلاق از روى تقيه بوده تا پس از گذشتن عده وفات بتواند شوهر كند زيرا نمى شده ترتيب اثر به علم نهانى كنند و مايه سرزنش مخالفين بوده و در تعجيل تزويج او و بيرون رفتن از خانه امام مصلحتى بوده.
من گويم كه به نظرم مى آيد كه ممكن است حكم ازدواج ائمه (علیه السّلام) هم حكم ازواج نبى (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) باشد كه پس از وفات آنان تزويج زنان آنها روا نباشد مگر به اجراء طلاق و خروج از اين حريم امامت و اين گونه طلاق بعد از وفات (به دست امام بعد) انجام مى شود، چنانچه امير المؤمنين پس از وفات پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) مى توانست عايشه را طلاق داده و از ام المؤمنينى بيرون كند و شايد سبب طلاق اين بوده كه امام مى دانسته در ترك تزويج از او اطاعت نمى كند، و ممكن است مقصود از تطليق معنى لغوى باشد، يعنى او را از خانه بيرون كرد چون عنوان زوجيت زائل شده و در عده وفات حق سكنى ندارد و بسا كه" طلعتها" (او را بيرون كردم) خوانده شده و اين مخالف ضبط نسخه ها است و روى هم رفته اين از مشكلات اخبار است و وجوهى كه ذكر شد دلپذير نيست.
من مى گويم: دليلى نيست كه ام فروه زوجه امام كاظم (علیه السّلام) باشد و شايد زوجه خود امام رضا يا يكى از منسوبان آن حضرت بوده است. از مجلسى (رحمه الله)- امام اين جواب را در خور فهم سائل گفته و گر نه او به الهام الهى مطلع بوده بلكه هنگام مرگ و غسل و دفن بالين امام حضور داشته، چنانچه اخبار در باره آن وارد است. از مجلسى (رحمه الله)- اين خبر دلالت دارد كه على (علیه السّلام) در زمان
ص: 684
حيات پيغمبر هم امامت داشته، و اين منافات ندارد كه رعيت پيغمبر هم باشد مانند پيغمبرانى كه معاصر پيغمبر اولو العزم بودند (چون لوط در زمان ابراهيم ع) چنانچه بدان اشاره كرديم و اصحاب ما در اين باره اختلاف دارند و بيشتر بر اين عقيده اند كه امامت هر امامى پس از فوت امام سابق است، و برخى گفته اند همه ائمه در هر زمانى واجب الطاعه هستند، ولى يكى ناطق است و ديگران خاموش. يعنى عيسى (علیه السّلام) از گهواره حجت خدا بود و اين پسر من اكنون سه سال دارد- از مجلسى (رحمه الله). از مجلسى (رحمه الله)- در قاموس است كه غلام خماسى يعنى پنج وجب قد، و سداسى و سباعى نگويند زيرا در شش وجبى مرد باشد و گاهى بر پنج ساله هم اطلاق مى شود و امام جواد (علیه السّلام) در هنگام تصدّى امامت، 9 ساله بوده است. كمتر از پنج سال اشاره به امام قائم (علیه السّلام) است كه به اتفاق تواريخ آينده هنگام وفات امام حسن عسكرى كمتر از پنج سال داشته. چون پيروى على (علیه السّلام) در آغاز دعوت پيغمبر سبب اختصاص او شد به امامت و بلكه در همان روز پيغمبر وصايت او را اعلام كرد، اين دليل مى شود كه مقام امامت در سن كم ميسر است.
مجلسى (رحمه الله) گويد: اين حديث دلالت دارد كه عُمرِ على (علیه السّلام) در آغاز بيعت او با پيغمبر نه سال بوده، و آنچه از ابواب تاريخ آينده اين كتاب استفاده شود اين است كه 10 سال بوده و با هم منافات ندارند زيرا سابقاً گفتيم كه از نظر حساب گاهى كسر را بيندازند و گاهى واحد كاملى به حساب گيرند، در اين روايت نه سال، كسر را انداخته، و در روايات باب تاريخ به حساب سال تمام در نظر گرفته، و به هر حال ميان خاصه و عامه در عمر آن حضرت موقع قبول دعوت اختلاف است:
ص: 685
1- هفت سال، چنانچه در روايت عياشى است.
2- ده سال.
3- هشت سال.
4- دوازده سال.
5- سيزده سال.
6- پانزده سال.
و قول 10 سال با تواريخ سازگارتر است، زيرا مشهور است كه 63 سال عمر كرده، و 30 سال پس از پيغمبر زيسته و از بعثت تا وفات پيغمبر هم 23 سال بوده و باقى مى ماند 10 سال (63 10+ 23+ 30) و به هر حال در سبقت ايمان او روايات خاصه و عامه متواتر است:
ابن ابى الحديد گويد: اساتيد متكلمِ ما اختلاف ندارند در اينكه اول كس در اسلام على بن ابى طالب بوده جز نادرى از بصريان، ولى امروز مقرر است پيش همه كه او در ايمان بر همه پيش است و خود امير المؤمنين (علیه السّلام) هميشه اين موضوع را اظهار مى داشت و بدان افتخار مى كرد، و آن را دليل افضليت خود مى دانست و بدان تصريح مى كرد و مكرر مى فرمود: منم صديق اكبر و فاروق اول، پيش از ابى بكر اسلام آوردم و پيش از آنكه او نماز بخواند نماز خواندم.
محمد بن قتيبه در كتاب معارف خود اين كلام را از آن حضرت نقل كرده است و او در كار خود مورد اتهام نيست و شعرى هم در اين موضوع از آن حضرت نقل شده كه مطلعش اين است: محمد النبى اخى و صنوى (محمد پيغمبر" ص" برادر و همنژاد من است) و حمزة سيد الشهداء عمى، و در ضمن اين اشعار گويد:
سبقتكم الى الاسلام طراً
: به همه شماها در اسلام پيشى گرفتم يكسره.
غلاماً ما بلغت اوان حلمى: در حالى كه هنوز به بلوغ نرسيده بودم.
ص: 686
شيخ مفيد (رحمه الله) در كتاب فصول گفته: امت اسلامى متفق اند كه امير المؤمنين اول مردى است كه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را اجابت كرده، و احدى از اهل علم خلاف آن نگفته جز اينكه عثمانى ها در ايمان آن حضرت از نظر خرد سالى اعتراض كردند و گفته اند در آن حال بالغ نبوده تا از روى معرفت باشد و ايمان ابى بكر از روى معرفت بوده، و اعتراف تقليدى با اقرار از روى يقين و معرفت برابر نيست، و از اين اعتراض به چند وجه جواب داده:
1- قبول نداريم كه در اين حال كودك باشد و رواياتى ذكر كرده كه دلالت دارند بر اينكه در اول قبول اسلام 15 سال داشته.
2- اگر قبول كنيم كه خردسال بوده و هفت سال داشته، خردسالى منافات با كمال عقل ندارد و وجوب تكليف منوط به بلوغ نيست، و به اتفاق اهل نظر و تعقل بلوغ شرط احكام شرعيه است نه عقليه، با اينكه خدا در داستان يحيى فرموده: (ما به او حكم نبوت داديم و هنوز كودك بود) و داستان عيسى فرمود: (گفت من بنده خدا هستم، به من كتاب داده و مرا پيغمبر كرده) و خردسالى اين دو پيغمبر مانع كمال عقل و حكمتى كه خدا به آنها داده نبود، و اگر عقل آن را محال مى دانست در هر كس و در هر حال محال بود، و مفسران جز نادرى اتفاق دارند كه گواه يوسف در آنجا كه مى فرمايد: «وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ أَهْلِها: گواهى از خاندان خود زليخا گواهى داد» كودك خردسالى بود در گهواره كه خدا او را به زبان آورد تا يوسف از هرزگى تبرئه كند و تهمت را از او بردارد.
3- اگر ايمان او از روى معرفت و كمال نبود رسول خدايش بدان نمى ستود و آن را فضيلت او نمى شمرد، و چون رسول خدا آن را فضل او شمرده و به فاطمه (علیه السّلام) فرموده: تو خرسند نيستى كه شوهرت دادم به اقدم همه در ايمان، چنان كه فرمود: اول كس از اين امت كه بر سر حوض وارد
ص: 687
شود اول كس باشد كه اسلام آورده و آن على بن ابى طالب است، و هم فرمود:
فرشته ها بر من و على هفت سال صلوات فرستادند زيرا جز من و او كسى از مردها نماز نمى خواند، و مانند اين روايات، و از اينجا ثابت شد كه ايمان او از روى يقين و معرفت بوده نه صرف تقليد و تلقين، خصوص كه پيغمبر آن را ايمان و اسلام ناميده و آنچه بچه از راه تقليد و تلقين اظهار دارد به طور مطلق اسلام و ايمان نيست.
4- خود امير المؤمنين سابقه اسلام خود را مدح خود دانسته و از مفاخر خود شمرده و بر دشمنان خود بدان احتجاج كرده و در مقامهاى چندى آن را مكرر كرده، و اگر ايمان او چنانچه ناصبى ها گويند معتبر نبود، روا نبود كه آن را مدح خود داند و عبادت نامد و بدان ببالد و خود را بدان بر ابى بكر و عمر برترى دهد و به ناچار مخالفان او بر او اعتراض مى كردند، و چون چنين اعتراضى نكردند و قبول كردند دليل بر فساد گفتار ناصبى ها است.
5- پيغمبر، على (علیه السّلام) را در حالى دعوت با اسلام كرد كه كار خود را نهان مى داشت و از دشمن مى هراسيد، اگر به على (علیه السّلام) از همه جهت اعتماد داشت اين اعتماد دليل بر كمال عقل و شايستگى على (علیه السّلام) است، و اگر به او اعتماد نداشت به حفظ اسرار و انضباط تام در امر اسلام در اين صورت تقصير كرده است و خلاف حكمت و تدبير عمل كرده و پيغمبر از اين نقصان و هر نقصانى مبرّا است و خدا مقام او را اجلّ شمرده و گفتار كسانى كه به او چنين نسبت ها دادند دروغ شمرده، در اين صورت مقصود ناصبى ها از طعن در ايمان على (علیه السّلام) عيب كردن رسول (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و نكوهش از افعال او و توصيف او است به عبث و تفريط، به طور خلاصه ترجمه شد. از مجلسى (رحمه الله)- از اين حديث ظاهر مى شود كه غسل دهنده
ص: 688
او جبرئيل و فرشته ها بودند، چون در روايت است كه او در چاه (جُب) بالين يوسف آمد، و شايد از راه تقيه باشد: يا از سُنّى ها، به قرينه اينكه راوى از عامه است و يا از شيعه هاى كم خِرَد چنانچه حكم به بهترىِ آنان از امام هم يا از راه تقيه است، يا براى خاطر شيعه هاى كم خِرَد است زيرا ائمه از ملائكه بهترند با اينكه حضور شخص امام را نفى نكرده و حضور فرشته ها با حضور او مخالفت ندارد.
و شيخ صدوق و ديگران روايت كرده اند كه امام رضا (علیه السّلام) در بغداد حاضر شد و پدرش را غسل داد و كفن پوشانيد و به خاك سپرد و از ابو صلت هروى هم روايت كرده اند كه امام جواد (علیه السّلام) در خراسان حاضر شد روز وفات امام رضا (علیه السّلام) و او را غسل داد و بر او نماز خواند.
و از هرثمة بن اعين هم روايت كرده اند و در ضمن روايت اخير است كه حضرت رضا (علیه السّلام) به هرثمه فرمود كه: مأمون به تو رو كند و به تو گويد:
اى هرثمه مگر شما معتقد نيستيد كه امام را جز امام غسل ندهد پس على بن موسى الرضا را كه پسرش محمد در بلاد حجاز است و ما در طوس هستيم كدام امام غسل داد، تو در پاسخ او بگو: ما معتقديم كه بايد امام را امامى غسل دهد كه بعد از او است و اگر يك متجاوزى تعدى كرد و امام را غسل داد امامت امام باطل نشود كه متجاوزى او را غسل داده و باطل نشود امامت امامى كه بعد از او است به خاطر اينكه از غسل پدر غايب بوده است، و اگر ابو الحسن على بن موسى الرضا در مدينه مرده بود پسرش محمد او را آشكارا و عيان غسل مى داد و اكنون هم در واقع او را غسل مى دهد ولى نهانى. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
من مى گويم از اين روايت ظاهر مى شود كه در اينجا يك حكم قانونى است و آن عبارت از اين است كه تصدى وظيفه غسل و دفن و كفن امام با امامى است كه جانشين او است و كسى حق تقدم بر او ندارد مانند
ص: 689
اولويت اولياء هر ميتى بدو نسبت به ديگران، و يك حكم تشريفاتى و واقعى است كه بايد امام بعد در مراسم تجهيز امام گذشته حضور داشته باشد، يا به طور آشكارا و يا به طور نامعلوم، چنانچه استفاده مى شود حكم تقدم اولياء ميت در تجهيز او حقى است مستقل و شرط صحت اعمال نيست، و اگر كسى به زور متصدى تجهيز ميتى شد و او را بدون اجازه و دستور اولياء غسل داد و كفن پوشيد و خاك كرد صحيح است، گر چه از نظر عدم رعايت حق اولياء ميت گناه كرده و حق آنها را برده است. از مجلسى (رحمه الله)- شايد مقصود از علم اول علوم انبياء و اوصياء پيشين است و از علم آخر علوم خاتم الأنبياء يا مقصود از علم اول علم به مبدأ و اسرار توحيد و علم بدان چه گذشته و آنچه در نشئه نخستين بوده و علم به شرايع و احكام، و مقصود از علم آخر علم به احوال معاد و بهشت و دوزخ و پس از مرگ و جز آنها و اوَّلى اظهر است.
و تعبير بصائر كه گويد «علم الاول و علم الآخر» مؤيد آن است، و در برخى روايات علم اول را رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) دانسته، و علم آخر را علم امير المؤمنين، و در آخر روايت به عطف استدلال كرده است بر مغايرت روح با ملائكه. از مجلسى (رحمه الله)- اخذ شربة- گفته اند اين اشاره است به ماده غذائى كه نطفه از آن بسته شود و آن را از آن زير عرش دانسته براى اينكه ملكوتى و خوش گوار و پاك است و از پاكى به پاكى رسد و ملك همان است كه بر آن غذا گماشته است و آن را به كمال لائق بدان مى رساند و تا چهل روز سخن نشنود براى آنكه هنوز در مرحله گياهى است و حس حيوانى در آن دميده نشده و بعد از آن كلام نفسانى الهامى شنود، و شايد امام در شكم مادر كلام حسى را هم بشنود پيش از آنكه گوش برآرد چون مردم ديگر، و نوشتن ميان دو ديده كنايه از ظهور نور دانش و ولايت است در
ص: 690
پيشانى او بلكه در سراپاى او چنانچه فرمايد: نورشان از برابر و سمت راست بشتابد و ميان اخبار تناقضى نيست (از نظر اينكه در برخى تعبير شده به كتابت در بازو) و اطلاق كلمه بر ارواح كامله در عرف كتب منزله و زبان انبياء شايع است چنانچه راجع به مسيح آمده و مناره نور، نيروى حدس و فراست و هوش او است چنانچه خدا عز و جل فرمايد (75 سوره حجر): (به راستى در آن آياتى است براى هوشمندان)، انتهى.
من گويم: انكار آب در آسمان بر پايه اعتقاد به قواعد فلاسفه است و مقصود از منار چنانچه در برخى اخبار بيايد فرشته اى است، و برخى اخبار آن را روح القدس دانسته اند و گفته اند مقصود اين است كه قلب امام مهبط الهامات ربانى و افاضات الهيه است. از مجلسى (رحمه الله)- جريان طلا از دو دست او كنايه از درخشيدن و صفا و فروزش آنها است. از مجلسى (رحمه الله)- ظاهر اين است كه مختون تفسير مطهر است، زيرا اطلاق تطهير بر ختان شايع است و كلينى باب ختان را به باب تطهير عنوان كرده، و از امام صادق (علیه السّلام) روايت كرده است كه رسول خدا فرمود:
اولاد خود را روز هفتم تطهير كنيد كه خوش تر و پاك تر و براى روئيدن مو مؤثرتر است، تا آنكه مى گويد: محتمل است مقصود پاكى از خون و كثافات باشد.
" لا يجنب"، شهيد ثانى آن را به معنى عدم احتلام دانسته و گفته از خواص امام است كه محتلم نشود چنانچه در بعض اخبار است، و ممكن است مقصود ظاهر آن باشد نه به معنى اينكه غسل بر او واجب نيست بلكه به اين معنى كه پليدى جنابت ندارد. انتهى.
مى گويم: مؤيد معنى اول است كه از امام رضا (علیه السّلام) اين خبر نقل شده
ص: 691
و به جاى لا يجنب، لا يحتلم فرموده است. و مؤيد معنى دوم است آنچه در اخبار بسيارى وارد است كه چون پيغمبر در خانه همه را از طرف مسجد بست و در خانه على (علیه السّلام) را باز گذاشت، فرمود (طبق روايت امام رضا ع): براى احدى نشايد كه در اين مسجد جنب شود مگر من و على و فاطمه و حسن و حسين و هر كه از خاندان من باشد، زيرا او از من است.
" يرى من خلفه" ممكن است من در هر دو جمله حرف جر باشد (مى بيند از پشت سر چنانچه مى بيند از برابر) در اين صورت مفعول محذوف است، يعنى هر چيز را، و ممكن است موصول باشد و مفعول (مى بيند كسى را كه در پشت سر او است چنانچه مى بيند كسى را كه در برابر او است) و ظاهر اين است كه رؤيت در جمله اول كه راجع به پشت سر است به معنى علم است، زيرا ديدن حقيقى منوط به شرائط آن است و چون رؤيت در علم مجازاً استعمال شود به اعتبار تشبيه به رؤيت بصرى به يك مفعول تعلق گيرد چنانچه در گفتار امير المؤمنين (علیه السّلام) گذشت كه فرمود:
لم أكن لأعبد ربّا لم اره
، و سپس فرمود: لم تره العيون به مشاهدة الابصار و لكن رأته القلوب به حقائق الايمان، و نمونه آن بسيار است.
و اينكه گفته اند خدا براى امام ادراكى در فضا آفريند چنانچه در آخرت گويائى در دست و پا آفريند، يا اينكه شعاع ديده امام از برابر او منعكس شود مانند انعكاس او از آينه و پشت سر را نمايش دهد تكلفاتى است كه مورد حاجت نيست و قول به اينكه ديده آنچه را در برابر او نيست درك مى كند از باب خرق عادت و معجزه بر پايه اين است كه شروط رؤيت عادى است، و جائز است خدا خرق عادت كند و ديدن را در جز چشم از اعضاى ديگر بيافريند و آنچه در برابر بيننده نباشد ببيند، و همانا اين سخن بر اصول اشاعره درست آيد كه رؤيت خدا را تجويز كنند و اما بنا بر اصول مقرره معتزله و اماميه اين احتمال درست نيايد و اللَّه اعلم به حقيقة الحال.
ص: 692
پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
من مى گويم ما در باب نفى رؤيت از خدا شرائط امكان رؤيت را بيان كرديم و برابر با ديده بودن از شرائط رؤيت نيست و رؤيت آنچه در پشت سر است محال ذاتى نيست و به وسيله انكسار شعاع يا نفوذ نور از جسم كثيف كه امروز به وسيله علمى محقق شده است ممكن است و ابتناء آن بر اصول اشاعره در باب دعوى رؤيت حق درست نيست. از مجلسى (رحمه الله)- انَّ اللَّه خلقنا، يعنى بدن هاى ما را از عليين آفريده، عِلّىّ به كسر عين و لام با تشديد و ياء با تشديد، مبالغه در عالى است يعنى بسيار بسيار بلند، و برخى گفته اند عليون نام آسمان هفتم است، و بعضى آن را نام دفتر فرشته هاى نگهبان كردار خوب بندگان دانند، و برخى هم گفته اند عليين بلندترين مكان، اشرف مراتب، اقرب مقامات به خدا است و اين معنى در اينجا مناسب تر است. پايان نقل مجلسى (رحمه الله).
ظاهر اين است كه عليين بالاترين درجات ماده است، و ائمه داراى روح فوق ماده اند، و ظاهراً مقصود از آن همان روح القدس است كه روح مخصوص به انبياء و اوصياء است چنانچه در بيان ارواح گذشت، و روح ايمان و سائر ارواح مخصوص به مؤمنان كه شيعه ائمه اند در عالى ترين أفُق ماده است كه همان عليين است و به اعتبار اينكه روح شيعيان هم أفُق پيكر ائمه است، با هم نزديكى دارند و به هم محبت دارند و دل شيعه به ائمه متوجه است. از مجلسى (رحمه الله)-
انَّ اللَّه خلقنا
، يعنى ارواح ما را آفريد، و مقصود ارواح محمد و اوصياء او است. من نور عظمته، معنى نورى كه دلالت بر كمال بزرگى و قدرت او دارد. ثمَّ صوَّرَ خلقنا، ناظران در اين خبر تصوير خلق را به آفرينش ابدان اصليه تعبير كرده اند.
ولى گمان من اين است كه مقصود خلق كالبدهاى مثالى است شبيه
ص: 693
به ابدان اصليه كه صورت خلق و نمونه آنها است و دلالت دارد كه ائمه پيش از آفرينش اجساد مادى پاك خود و پس از مفارقت از آن و بلكه از آن و بلكه با آن تعلق به اجساد مثالى دارند، چنانچه براى ما بعد از مردن اجساد مثالى باشد كه ارواح ما بدان آويزد چنانچه در كتاب جنائز بيايد و به اين وسيله بسيارى از اعتراضات وارده بر اين اخبار حل شود و بر آن دلالت دارد.
قول او كه: فكنّا خلقاً و بشراً نورانيين، خلق از روح است و بشريت از كالبد مثالى كه در صورت بشر است و هر دو نورانيند چون هر دو جسمى لطيف و از عالم ملكوتند، بنا بر اين كه روح هم جسم است و بنا بر اين كه مجرد است، نورانى بودنش كنايه از بر كنار بودن او است از ظلمت هيولا و پذيرش او از انوار قدسيه و افاضه هاى ربانيه. مثل الذى خلقنا، يعنى از آنچه ارواح ما را از آن آفريده است.
بعضى از افاضل گفته تعلق تصوير به ابدان در برابر ارواح با اينكه ارواح هم جسم هستند بنا بر اين است كه ابدان ديدنى هستند به خلاف ارواح كه مانند فرشته و جن نامرئى هستند، و مقصود از طينت ماده است و زير عرش مقام عليين است و عرش عبارت از اعلا عليين است، اين حديث دلالت دارد به برترى ائمه از انبياء و برابرى شيعه با انبياء، و مقصود به ناس اولى انسان حقيقى است و به دومى انسان معمولى (يعنى يك سر و دو پا) و همج پشه در باد است. پايان كلام مجلسى (رحمه الله).
من مى گويم: در اين حديث كلمه خلق آمده است و كلمه تصوير و كلمه طينت، خلق از نور است و تصوير از طينت، خلق همان فيض ايجاد است كه پرتو عظمت و نيروى خدا است و تصوير و قالب گيرى اين فيض وجود است در ماده كه وجود در حيز است، ماده داراى اعماقى است از وجود كه تا كنون مراتبى از آن كشف شده است:
1- ماده عنصرى معروف در فلسفه قديم كه عبارت است از:
ص: 694
1) آب 2) خاك 3) هوا 4) آتش.
قرن ها دانشمندان جهان اينها را عناصر بسيطه عمقى عالم مى دانستند و روى آن صدها فريضه و قانون علمى تصوير كرده بودند.
2- عناصر گازى- كه دانشمندان عصر جديد بدان پى بردند، چون اكسيژن و هيدروژن و آزت و كربون و سديم و. و ... و معروف است كه نود و چند عنصر بسيط گازى كشف شده و ثابت شده كه عناصر اربعه تركيبات اين عناصر گازى مى باشند.
3- عناصر هسته اى كه از انفجار اتم كشف شده، چون الكترون و پروتون و. و ...
در اين ميان مسائل نور و حرارت و تشعشعات هم هنوز حل نشده كه عمقى از ماده هستند يا آثار خواص آنند، و شايد علم در آينده اعماق ديگرى از ماده كشف كند، هر يك از اين اعماق ماده در محيط خود هم كالبدى دارند و هم مى توان از آنها كالبدى ساخت، و همان كالبد در عالم گازى و اتمى و هسته اى نورانى و تا آنجا لطيف است كه به ديده درك نشود و روح انسانى موجودى است در عمق عميق ترى از اين مراحل ماده كه به وسيله ابزار علمى تا كنون كشف نشده است.
و البته ارواح عاليه تعلق به مراحل عميق ترى از ماده دارند و هر چه ماده عميق تر باشد فرازگيرى و تشعشع و انفجار آن بيشتر و وسيع تر است.
شما اگر يك متر مكعب آب را مركز اعتبار كنيد و آن را به وجود بخار تبديل كنيد و سپس آن بخار را به الكتريسيته تبديل كنيد و سپس آن الكتريسيته را به نورى كه كارخانه برق ظاهر مى كند تبديل كنيد و آن نور را به امواج نامرئى حامل صوت و صور تلويزيونى و از آن مرحله آن را به اتم و اعماق اتم برسانيد، يك دائره بسيار وسيع و فضائى دور اين مركز يك متر مربع آب به وجود مى آيد كه از وسيع ترين و عميق ترين درجات آن- كه
ص: 695
مى توان گفت بشر هنوز آن را نفهميده است- به عرش تعبير مى شود.
تصوير آفرينش ائمه را بايد در آنجا جست، يعنى وجود امام در مراحل تكامل خود آن مرتبه از وجود خود را درك كرده است و شيعيان ائمه كه در سير تكامل روحى دنبال آنها هستند مرحله پائين ترى را درك كردند و تصور و نقشه وجود آنها در مرحله اى است كه از آن تعبير به طينتِ امام شده است و موجودات ديگر در همان مراحل تاريك و بسته خود متوقفند و سير صعودى ندارند بلكه سير آنها در دائره محدودى است مانند يابوى عصارخانه كه عمرى مى چرخد ولى به دور نقطه محدود و تنگى، و مراتب معنوى دريافت عمق هستى نسبت به در صنفى و شخصى موقعى از افكار و انديشه هاى او فهميده شود كه اين افكار و انديشه ها در آينه عمل و كردار و گفتار و صنف و شخص هر ملت منعكس و نموده شود.
روح مثالى و برزخى چه در ائمه و چه در سائرين عبارت از يك كالبد جدا از حقيقت وجود او نيست كه مانند كندوى زنبور عسل تهيه شده باشد و روح چون ملكه زنبور عسل بپرد و در آن در آيد يا از آن بر آيد بلكه عبارت از يك عمق متوسطى از وجود هر انسانى است كه با او پديد آيد و با او باشد، و در اين جهان به طور غير محسوسى فعاليت دارد و در درون وجود مبهم انسانى نقاشى ها مى كند و خيالها مى بافد و كاريكاتورها رسم مى كند و خوابها جلوه مى دهد و در موقعى كه پوسته تن از هستى وجود انسانى دور افتاد و گويند مرد ظهور بيشترى دارد و عجيب است كه مرحوم مجلسى (رحمه الله) در تنگناى فهم اين گونه اخبار خود را در ساير اصطلاحات نامفهوم حكماء و فلاسفه مى كشاند و بر خلاف ذوق خود با آنها هم نفس مى شود و در اينجا مثل اينكه كالبد مثالى را يك موضوع جدا از وجود انسانى به حساب مى آورد و مى خواهد بگويد روح بشرى چون ملكه زنبوران عسل از كندوئى به كندوئى جا به جا شده و مى شود و اين خود اعتراف به يك نوع از تناسخ
ص: 696
نامرئى است كه همه اشكالات تناسخ در آن وارد است.
مفاد اين اخبار نظر به مراحل زمانى وجود ائمه و شيعه ندارد كه در زمانى چنين بوده و در زمانى چنان است، بلكه نظر به مقامى دارد كه فوق زمان است.
مقصود اين اخبار تحليل و تجزيه مراتب معنوى افراد كامله و قريب الكمال انسانى است كه از نظر دريافت عمق وجود خود تا اعلا عليين و يك درجه پائين تر از آن رسيده اند. از مجلسى (رحمه الله)- و اظهر نزد من اين است كه «غيرنا» اهل البيت دنباله جمله سابق است و مقصود اين است كه همه انبياء و فرشته ها از يك طين و يك روحند جز ما خاندان كه از ده طين و دو روح هستيم و جمله سؤال و جواب با امام كاظم (علیه السّلام) در اين ميان معترضه است ولى بيشتر شارحين «غيرنا» را دنباله جواب سؤال گرفته اند و گفته اند مقصود اين است كه «جبلت» خلق جز ما خاندان است و خلق ما جبلت ندارد.
شيخ بهائى گفته: يعنى ماده بدن ما جبلت نام ندارد بلكه طينت است زيرا از ده طينت آفريده شده، محدث استرآبادى گفته: توضيح مقام اين است كه خدا هر پيغمبر و فرشته اى كه آفريده از يك روح است و يك طينت از آن هر پيمبرى است، و فرشته را در طينت نياورده چون تن مادى ندارد.
ابو صامت از راويان امام باقر و امام صادق (علیه السّلام) است و ظاهراً شرح طينت ها را از يكى از اين دو امام نقل كرده است.
يكى از محققان گفته: گويا علم انبياء را به نهر تعبير كرده براى اينكه مانند يك ديگرند، در يكى مايه زندگى روح است و در ديگرى ماده زندگى تن و از آن به نور تعبير كرده براى پرتو دادن آن، و علم دانشمندان پائين تر را نور نور خوانده چون شعاع علم انبياء است و چون دو لبه نهر
ص: 697
نگهدار آنند و گرد آن را دارند تا آب به قرارگاه خود برسد كه دل پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) است يا وصى او، و طينت هاى بهشتى از ملكوتند و طينت هاى زمينى از عالم ملك كه از آميختن آنها بدن خاتم الأنبياء و خاندانش آفريده شده به خلاف انبياء و فرشته ها كه آنها از يك طينت آفريده شده اند چنانچه آنان تنها يكى از دو روح را دارند. اين كلمات بر پايه اصول و اصطلاحاتى است كه او پذيرفته و خود داند كه چه گفته. از مجلسى (رحمه الله)- مما خلقنا، يعنى از آنچه بدن هاى ما از آن آفريده شده و در اين عبارت اختصارى است كه از گفته هاى پيش معلوم است و متحمل است كه مقصود اين باشد كه ابدان ما از اعلا عليين خلق شده، و قلوب شيعه هاى ما هم از آن خلق شده كه بدن ما خلق شده، و اين معنى اظهر است، و بدان كه مفسرين در تفسير عليين اختلاف دارند:
1- آن درجات عاليه اى است كه گرد آن جلالت است.
2- آسمان هفتم است.
3- سدرة المنتهى.
4- بهشت است.
5- لوحى است از زبر جد سبز زير عرش آويخته و كردار آنان در آن نوشته است.
فرّاء گفته: يعنى فراز بر فراز تا آنجا كه پايان ندارد، و مقصود اين است كه نوشته كردارشان يا آنچه در آن نوشته شود در عليين است، يعنى در دفتر اعمال آنها است يا آنكه دفتر اعمالشان در اين جاهاى شريف است، و به اين معنى آخرى در آيه مضاف حذف شده، يعنى «ما ادريك ما عليين» اين بياناتى است راجع به تفسير آيه كريمه، و اما وجه استشهاد بدان در اين حديث بر دو وجه است:
1) به مناسبت اينكه دفتر اعمالشان در جايى است كه گِلِ آنها از
ص: 698
آن برداشته شده است.
2) مقصود از كتاب اعمال آنها همان روح آنها است كه علوم آنان در آن نقش بندد.
در تفسير «سِجّين» هم اقوالى است:
1- زمين هفتم.
2- فروتر از آن.
3- چاهى در دوزخ.
در صحاح گويد سِجّين محلى است كه دفترِ فاجران در آن است، ابن عباس گفته: دفترهاى آنان، ابو عبيده گفته: سِجّين از سجن است چون فسيق از فسق، و استشهاد به آيه طبق دو وجه گذشته است. از مجلسى (رحمه الله)، از حسن بن على (علیه السّلام)- به درستى وارد است كه در ضمن خطبه اى كه براى مردم ايراد كرد فرمود: ما خاندانى هستيم كه خدا مودت ما را واجب كرده بر هر مسلمانى و فرموده (22 سوره شورى):
(بگو اى محمد من از شما مزدى نخواهم جز دوستى در باره خويشان و هر كه حسنه اى به دست آرد برايش در آن بيفزائيم) به دست آوردن حسنه دوستى ما خاندان است. و اسماعيل بن عبد الخالق هم از امام صادق (علیه السّلام) روايت كرده كه اين آيه در باره ما نازل شده است. از مجلسى (رحمه الله)-
فالمؤمن غريب
، يعنى ظاهر شد كه درست است گفتار پيغمبر كه فرمود: مؤمن غريب است، يعنى كمياب است و كمتر كسى يابد كه با او انس گيرد و انسش با خدا و اولياء خدا است. از مجلسى (رحمه الله)- مقصود اين است كه خطاب در كلمه «جاءوك» متوجه به امير المؤمنين است به قرينه اى كه فرمود: و رسول خدا براى آنها آمرزش مى خواست، زيرا التفات از خطاب به غيبت و سپس عود به خطاب بسيار در كلمات عرب نادر و كمياب است، و تعبير هم از
ص: 699
هم پيمانى آنها در غصب خلافت به مشاجره به اعتبار يكى از وجوه زير است:
1- مقصود از تشاجر هم كارى در جريان امر است چنانچه بعضى گفته اند.
2- اين تشاجر و ستيزه پيش از عقد پيمان ميان آنها رخ داده است و سپس در باره آن متفق شدند.
3- يا مقصود زمينه ستيزه و تشاجر آنها با مؤمنان است زيرا مطلب مهم است و آنها با هم دستى براى غصب خلافت در مقام ستيزه با مؤمنان بر آمده اند.
4- مقصود امام اين است كه اين پيمان نارواى آنان ستم بر خود آنها است و به وسيله آن در مقام ستيزه با خدا و رسول و مؤمنان برآمده اند كه امر امامت را از بنى هاشم بگردانند، و مقصود اين است كه به وسيله اين پيمان نزاع ميان آنها با خدا و رسول و مؤمنان پديدار شده است. از مجلسى (رحمه الله)- مشهور ميان مفسران اين است كه مقصود پيروى از احسن، گفتار است، و پيروى احسن گفتار عبارت از ترك تصرف در آن است به كم و زياد كردن از نظر نقل به معنى، و اين تصرف مخالف با تسليم است، و محتمل است كه مقصود اين باشد كه احسن اتباع را دارند يعنى به بهترين وجهى پيروى مى كنند، و اين معنى بهتر بر بيان امام (علیه السّلام) منطبق است. مقصود اين است كه صورت حج و طواف به خانه كعبه در زمان جاهليت هم معمول بوده، ولى هدف از حج، اجتماع مؤثر در اصلاح امور بشر است كه پايه آن تحصيل دانش و تعاون در امور اجتماعى است به رهبرى پيشواى عادل و درست كار، و اين مردم از روح و هدف حج بر كنارند و به همان صورت و پيكره عمل متوجهند، و اين عمل آنها با طواف مردم كافر در زمان جاهليت يكى است.
ص: 700
چون ولايت شرط صحت عمل است، حج بى ولايت امام همان انجام عمل دوران جاهليت محسوب است. از مجلسى (رحمه الله)-
هم ألطف بصبياننا
، يعنى براى ما عيان شوند به قصد خدمت بر كودكان، و اين منافات ندارد با آنچه گذشت كه امام فرشته را معاينه نمى كند، زيرا كه اين حمل مى شود بر عدم معاينه هنگام حديث گفتن نه در هر حال، يا مقصود عدم معاينه است به صورت اصليه يا در اكثر اوقات. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
من مى گويم در آنجا شرحى راجع به ارتباط فرشته ها با بشر درج شد كه بهتر است مورد مراجعه و تدبّر واقع شود و حمل احاديث عدم معاينه بر حال حديث گفتن و جواز معاينه در غير آن بسيار بعيد و ناجور است. از قاموس- زغب، پرهاى ريز و نرم و پرهائى كه اول بار در آيد، اين خبر با صراحت دلالت دارد كه فرشته ها جسمند و پر دارند چنانچه مورد اتفاق مسلمانها است، بر خلاف فلاسفه و پيروان آنها- از مجلسى (رحمه الله). بنا بر نسخه: سبحاً، بعضى گفته اند مقصود اين است كه آن پرها را به رشته مى كشيدند و براى حفاظت به گردن كودكان مى آويختند- از مجلسى (رحمه الله). از مجلسى (رحمه الله)- مضمون اين روايت از متواترات است و باب ثعبان در مسجد كوفه معروف بوده، و گويند بنى اميه مدتها فيلى بر آن در بستند تا نام آن را بگردانند و باب الفيل معروف شد، ثعبان مارى كُلُفت و دراز است. از مجلسى (رحمه الله)- اجد منصور بن جمهور الخ، يعنى دريافت مى كنم كه منصور بن جمهور اميرى است كه به دستور كسى نيست و مستبدّانه كار مى كند، و اين خبر را از امام (علیه السّلام) در ضمن پيشگوئى ها شنيده
ص: 701
بود، منحور بن جمهور از طرف بنى اميه والى كوفه شد، يزيد بن وليد بعد از عزل يوسف بن عمر در سال 126 پس از وفات امام باقر (علیه السّلام) او را به حكومت كوفه گماشت كه 12 سال از وفات امام باقر (علیه السّلام) گذشته بود. از مجلسى (رحمه الله)- مقصود از جمله اخير دو چيز است:
1- اينكه فضيلت و مقام امام باقر و پدرانش (علیه السّلام) كه سالم و امثال او بدان عقيده داشتند مانع نيست كه به فرزندان آنها هم همان مقام داده شود.
2- آگاهى بر اينكه امامت محقق نشود مگر با شرائطى كه از آن جمله علم به احوال خلق و دعاوى آنها است و دانستن حق از باطل آنها، تا بتواند به حكم داود و سليمان قضاوت كند و حق را به صاحبش برساند براى رد بر سالم و هم عقيده هاى او كه معتقد به امامت زيد شده بودند و او داراى اين اوصاف نبود. از مجلسى (رحمه الله)- بدان كه ظاهر اين اخبار اين است كه چون امام قائم (علیه السّلام) ظهور كند بدان چه در هر واقعه اى خودش مى داند حكم مى كند نه طبق گواه، و امّا امامان پيش از او گاهى طبق ظاهر حكم مى كردند و گاهى هم آنچه را از واقع مى دانستند به تدبير عيان مى كردند، چنانچه امير المؤمنين در بسيارى از موارد مى كرد، اين اختلاف روش از قبيل نسخ و تبدل حكم نيست تا اعتراض شود كه پس از پيغمبر ما نسخى نباشد بلكه به يكى از دو اعتبار است:
1- نسبت به بعضى موارد از باب تقيه است (چنانچه در افطار روزه امام صادق نقل شده كه فرمود: مى دانستم ماه رمضان است و افطار كردم زيرا افطار يك روز از ماه رمضان و جبران آن به قضاء بهتر است از اينكه گردن زده شود).
2- اختلاف اوضاع و احوال جامعه زيرا ممكن است پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) به امام دستور داده باشد كه در صورتى كه مردم بپذيرند و ايجاد تفرق و
ص: 702
برگشت از دين نگردد طبق واقع حكم كند و در غير اين صورت به ظاهر حكم كند، يا گفته شود خدا به هر امامى وظيفه مخصوصى داده چنانچه در خبر صحيفه نازله از آسمان گذشت، و چون همه اينها را پيغمبر با هم خبر داده است نسخ محسوب نيست زيرا نسخ حكم تازه اى است بر خلاف استمرار حكم پيش كه اظهار شده.
شيخ مفيد قدس سره در كتاب المسائل گفته اند:
براى امام روا است كه به علم خود حكم كند چنانچه به ظاهر گواهى شاهدان حكم مى كند و وقتى مشهود عليه را بر خلاف مضمون شهادت بداند گواهى گواهان را باطل مى سازد و به رأى همان حكمى را كه طبق واقع خدا به او اعلام كرده مى دهد، و من معتقدم كه روا است خدا از امام حقيقت را نهان دارد و او به ظاهر حكم كند، گر چه بر خلاف واقع محفوظ نزد خدا تعالى باشد و روا است كه خدا گواهان راست گو و دروغ گو را به او بفهماند و حقيقت بر او مكشوف گردد، جريان امور در اين مورد وابسته به الطاف و مصالحى است كه جز خدا نمى داند و معتقدان به امامت معصوم را در اينجا سه قول است:
1- برخى را گمان اين است كه احكام ائمه (علیه السّلام) هميشه طبق ظاهر است نه طبق آنچه از طرف خدا مى دانند.
2- برخى معتقدند كه احكام آنها طبق واقع است و به ظواهرى كه در معرض خلاف هستند اعتبار نكنند.
3- برخى را عقيده همان است كه من گفتم، و خاندان بنى نوبخت (رحمه الله) در اين موضوع عقيده روشنى از خود اظهار نكرده اند كه بتوان به طور يقين آن را به آنان نسبت داد.
شيخ جليل امين الدين ابو على طبرسى طاب مرقده در كتاب اعلام الورى گفته است: اگر اعتراض شود كه اجماع مسلمين بر اين است كه
ص: 703
پس از رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) پيغمبرى نيست و شما شيعه اماميه گوئيد كه چون امام قائم (علیه السّلام) ظهور كند اين احكام را اجراء كند:
1) از اهل كتاب جزيه نپذيرد- با اينكه جزيه اهل كتاب در قرآن ثبت است.
2) هر كس بيست سال داشته باشد و در دين فقيه نباشد او را بكشد- با اينكه حرمت قتل نفس محترم در قرآن ثبت است.
3) فرمان دهد تا مساجد و مشاهد مشرّفه را خراب كنند- با اينكه ساختمان مساجد و حفظ آنها مضمون كتاب و سنت است.
4) او به حكم داود قضاوت كند و از مدعى گواه نجويد- با اينكه بيّنه در قرآن معتبر شناخته شده و سنت پيغمبر است كه بر مدعى بيّنه لازم است.
و از اين قبيل احكام منسوب به قائم كه در اخبار معتبره شما مندرج است، و اثبات اين روش براى قائم سبب نسخ شريعت و ابطال احكام آن مى شود و شما قائم مقام نبوت را ثابت دانيد، گر چه لفظ آن را به زبان نياوريد، از اين اعتراض چه جوابى داريد؟ جواب اين است كه آنچه را بر شمردى در مذهب اماميه ثابت نيست، مثلًا:
دليلى نيست كه قائم (علیه السّلام) از اهل كتاب جزيه نپذيرد و هر بيست ساله اى كه در دين فقيه نباشد بكُشد و اگر خبرى بدين مضمون باشد مورد اعتماد نيست، و امّا هدم مساجد و مشاهد ممكن است مخصوص به آن قسمت باشد كه بر اساس تقوى و نيَّت خداپرستى ساخته نشده باشد و اين موضوع مشروع است و خود پيغمبر هم بدان عمل كرده، و امّا آنچه روايت شده است كه به حكم آل داود قضاوت كند و گواه نخواهد اين هم قطعى نيست و قابل ترديد است و اگر هم درست باشد تأويلش اين است كه به علم خود عمل مى كند در آنچه مى داند و چون امام يا حاكم چيزى را بداند بايد
ص: 704
بدان چه مى داند حكم كند و از آن پرسش نكند و در اين مورد نسخ شريعت نشده است.
به علاوه آنچه معترض گفته كه امام قائم (علیه السّلام) خبر را ترك مى كند و گوش به گواهى نمى دهد اگر درست هم باشد نسخ قانون شرع نيست زيرا نسخ در آنجا است كه دليل آن پس از دليل حكم منسوخ آيد و با آن همزمان نباشد، و اگر دليل حكم مخالف همزمان حكم متروك باشد ناسخ آن محسوب نشود گر چه مخالف معناى آن باشد، و از اين رو ما اتفاق داريم كه اگر خدا سبحانه فرمايد احكام تعطيل در شنبه را تا فلان وقت مراعات كنيد و سپس رعايت نكنيد، اين حكم به عدم رعايت نسخ نيست زيرا دليل رافع همزمان دليل مثبت حكم رعايت است، چون اين حكم كلى درست باشد و ما مى دانيم كه پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) به ما اعلام كرده است كه قائم از اولادش را واجب است پيروى كرد هر چه حكم كند بايد پذيرفت، در اين صورت اگر ما درك وجود و ظهور امام قائم را كرديم و او احكامى مخالف احكام پيش به ما نمود اين عمل به حكم ناسخ نيست زيرا نسخ شامل موردى كه دليل مخالف همزمان حكم سابق باشد نمى شود. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
در اينجا توجه به چند نكته لازم است:
1. احكامى كه روى عنوان خاصى تشريع شده است و وضع زمان و حال مكلفين در حساب شرائط آن محسوب مى شوند و به وسيله ارتفاع عنوان يا تحول اوضاع موضوع آنها از ميان مى رود، بسيارى از موارد مذكوره در كلام شيخ مفيد (رحمه الله) از اين قبيل است مثل جزيه اهل كتاب، جزيه در حقيقت يك مال الصلحى است كه طبق عقد قرارداد وفق مصالح و مقتضيات زمان است اگر روزى امام صلاح نديد كه عقد و پيمان جزيه با كافر كتابى بندد و با او به وضع ديگرى عمل كرد هيچ ربطى به نسخ ندارد و مخالفت با قرآن و احكام باقيه دين نشده است تا محتاج به اين تكلفات باشد، مثل اينكه
ص: 705
پيغمبر اسلام هنگام هجرت به مدينه با يهود مدينه عقد و پيمان صلح بست و قرارداد مالى هم در ضمن آن بود و بعد از اينكه يهود آن را نقض كردند ديگر زمينه اى براى تجديد آن به وجود نيامد و اين از باب نسخ احكام نبوده و مثل اينكه پيغمبر در آخر ايام زندگى خود و تسلط كامل بر جزيرة العرب تجديد عقد جزيه را با اهل كتاب در جزيرة العرب ملغى كرد و اين مضمون جزء مهمات نصوص وصايت آن حضرت ضبط است كه:
(لا يجتمع في جزيرة العرب دينان) دو دين در محيط جزيرة العرب جمع نشوند، يعنى جزيرة العرب تنها بايد مسلمان نشين باشد و يهود و نصارى در صورت عدم قبول اسلام از آن بيرون رانده شوند، اين نص وصايت پيغمبر اسلام در آخرين ايام زندگانى او مورد اتفاق است و عمر در اجراى آن پا فشارى بسيارى كرد و اين اصل محفوظ بود و در اين دوره هاى اخير دولت سعودى آن را نقض كرد و به وسيله عقد پيمان نفتى با شركت آرامكو جمعى كفار مسيحى را در سرزمين جزيرة العرب مستقر ساخت در اينجا اين اعتراض پيش مى آيد: دولتى كه به نام دين و به عنوان امر به معروف و نهى از منكر و به استناد احاديث مبهم و قابل تفسيرى قبور امامان شيعه را خراب مى كند و در مسجد الحرام و مسجد النبى وسائل مزاحمت حجاج را فراهم مى سازد كه مثلًا روى خاك (تربت) سجده نكنند و دست و لب به ضرائح و قبور نرسانند و فلان زيارتنامه را نخوانند يا فلان كتاب را با خود نداشته باشند، چگونه اين اصل مسلَّم اسلامى و اين وصيت صريح پيغمبر اسلام را نقض كرده و خارج از اسلام را بر اراضى زر خيز جزيرة العرب مسلط نموده است.
2. موضوع كشتن بيست ساله اى كه مسائل دين را ياد نگرفته است كه به تفقّه در دين تعبير شده، تفقّه در دين از نظر تعبير قرآن فهم و اعتقاد به دين است و با وجود وسائل تبليغ و رفع عذر هر كس در سن بيست سال
ص: 706
دين را نفهميده و با آن آشنا نشده جز معاند و مخالف اسلام نيست و اگر از نظر مقررات اسلامى محكوم به اعدام شود، نقض قانون قرآن و اسلام نباشد و در اين عصر هم محكمه نافذ و مطاع اسلامى وجود ندارد و گر نه بسيارى از بيست ساله ها كه در محيط اسلام شلنگ مى زنند محكوم به كفر و ارتداد و مستحق اعدامند.
3. موضوع هدم مساجد و مشاهد از دو نظر است:
(1) از نظر اينكه اينها اعتبار معبد دارند و وسيله اقامه جمعه و جماعت هستند و با ظهور امام قائم كه همه افراد مسلمين از زن و مرد مقيد به جمعه و جماعت مى شوند ديگر هيچ ساختمانى نمى تواند افراد نماز خوان و اجتماعات جمعه را در خود جاى دهد اين كه اين ساختمان ها بى استفاده مى شود و امام قائم (علیه السّلام) آنها را خراب مى كند و به جاى آن ميدان هاى وسيع و آماده براى اقامه جمعه و جماعت مى سازد.
(2) بسيارى از مساجد و مشاهد طبق هندسه اسلامى ساخته نشده است و بلكه به هم چشمى با كليساهاى مسيحى ساخته شده و كليساهاى مسيحى هم به هم چشمى با معابد بت پرستان ساخته شده است و چون بررسى عميقى به ميان آيد برخى مساجد و مشاهد همان نقشه ساختمانهاى بت پرستان و تجديد هيكلها و معابد بت پرستان روم و يونان است و با وضع عبادت عمومى و ساده اسلامى مناسبتى ندارد و اگر حكومت نافذ و اسلامى واقعى بر پا شود آن را خراب مى كند.
يا به تعبير شيخ بزرگوار طبرسى غالب مساجد موجوده بر خلاف تقوى و دستور خداوند سبحان بنا شده و غرض بانيان آن قربت و محض انجام عبادت نبوده است و در شمار مسجد ضرارند كه پيغمبر اسلام دستور خراب كردن آن را صادر نمود و قرآن به وضع بليغى از آن مسجد نكوهش و انتقاد كرد (107 سوره توبه): (و آن كسانى كه مسجدى بر گرفتند و ساختند
ص: 707
به منظور زيان به جامعه اسلامى و از راه كفرورزيدن و براى تفرقه ميان مسلمانان و به حساب كمينگاه و توطئه خانه براى كسانى كه با خدا و رسولش در نبردند از دوران پيشين و باز هم سوگند مى خورند كه ما جز نيت خير و نيكى نداريم با اينكه خدا گواه است كه آنها دروغ مى گويند).
در اينجا بهتر است نقشه و هندسه مسجد سازى پيغمبر را نقل كنيم و داستان ساختمان مسجد ضرار و هدف آن و سرانجام آن را هم نقل كنيم.
راجع به قسمت اول، در سيره ابن هشام ج 1 ص 298 گويد: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) به ابو ايوب انصارى وارد شد و از ميدانى كه جلو خانه او بود پرسش كرد كه از كيست؟ معاذ بن عفراء گفت: يا رسول اللَّه آن از آن سهل و سهيل دو فرزند يتيم عمرو است كه در كفالت من هستند، من آنها را براى شما راضى مى كنم، آن را مسجد خود ساز، و رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) دستور داد در آن مسجدى ساختند و پيغمبر در خانه ابو ايوب بود تا مسجد و اطاق هاى سكناى آن ساخته شد، رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) براى تشويق مسلمانان به دست خود در آن كار مى كرد و مهاجر و انصار در ساختمان آن شركت كردند و بدان عادت نمودند.
در بعضى اخبار است كه ديوارى با يك خشت و نيم دور مسجد كشيد به ارتفاع يك قامت، چون هوا گرم شد به درخواست مسلمانان ستونهائى از تنه درخت خرما در آن نصب كردند و روى آن چوب بستى ساختند كه آفتاب بر چهره حاضران مسجد نتابد، و چون زمستان رسيد و باران باريد، نمازگزاران از چكيدن باران بر سر خود در حال نماز شكايت كردند و در خواست كردند كه پيغمبر اجازه دهد سقفى براى مسجد بسازند كه باران بر سر آنها نريزد، آن حضرت اجازه نداد و فرمود: نه، همان سايبانى باشد چون سايبان موسى (علیه السّلام)، منظور پيغمبر از اين سادگى مسجد دو چيز بوده است: اول، اينكه ساختمان مسجد تا حد قدرت عمومى ساده و مختصر باشد
ص: 708
كه همه طبقات مردم با آن انس گيرند و آن را در عهده خود شناسند و عظمت بناى مسجد مردم را به خود مشغول نكند و از هدف و مقصد مسجد كه عبادت و آموزش و پرورش است باز ندارد.
دوم، آنكه مردم مسجد را به حساب يك مركز عمومى بدانند و خود را به حساب يك سرباز و دانش آموز كه بايد آماده باشد در هر حالى و به هر وضعى انجام وظيفه كند و براى انجام وظيفه عبادت و آموزش امور دين وسائل راحت و آسايش و تجمل در نظر نگيرد، زيرا اين وسائل براى عموم و براى همه وقت فراهم نيست و اگر مسلمانان بدان عادت مى كردند- مانند امروز- در صورت عدم وجود آن دست از انجام وظائف خود مى كشيدند و مثلًا مى گفتند شرائط تكليف موجود نيست.
و در قسمت دوم: سيره ابن هشام ج 5 ص 341 چنين مى گويد:
رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) از جنگ تبوك برگشت و آمد تا رسيد به ذى اوان كه شهرى بود در مسافت يك ساعت راه تا مدينه، اصحاب مسجد ضرار در وقتى كه آماده سفر براى تبوك مى شد آمده بودند خدمت آن حضرت و در خواست كرده بودند كه: يا رسول اللَّه! ما مسجدى ساختيم در كنار شهر مدينه براى بيماران و حاجتمندان و براى شبهاى بارانى و شبهاى زمستانى و ما دوست داريم كه شما بيائيد در آن نمازى بخوانيد (به اصطلاح امروز آن را افتتاح كنيد و مقصودشان ترويج مسجد بوده و تشويق مردم براى جمع شدن در آن و تكميل توطئه اى كه در نظر داشتند).
پيغمبر در جواب فرمود: من در سر سفر هستم و در كار آماده كردن قشون تبوكم، يا هر چه فرمود و اضافه كرد كه: اگر ان شاء اللَّه برگشتيم نزد شما مى آئيم و براى شما در آن نماز مى خوانيم و چون در هنگام مراجعت به ذى اوان رسيد گزارش آن مسجد به وى داده شد.
رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) مالك بن دخشم را از بنى سالم بن عوف و معن بن
ص: 709
عدى را از بنى عجلان خواست و فرمود: برويد به اين مسجدى كه اهل آن ستمكارند و آن را ويران كنيد و بسوزانيد و آنها شتافتند تا به قبيله بنى سالم بن عوف تبار مالك بن دخشم رسيدند و مالك به معن گفت: به من مهلت بده تا از خانه ام آتشى بياورم، و به خانه خود رفت و شاخه خرمائى را شعله ور ساخت و به دست گرفت و با هم دويدند تا وارد آن مسجد شدند و در حالى كه مردم آن در وى جمع شده بودند آن را سوزانيدند و ويران كردند و جمعيتِ آن پراكنده شدند و در باره آنها آيات معروفه قرآن نازل شد كه:
«و آن كسانى كه مسجدى بر پا كردند براى زيان و كفر و تفرقه مسلمانان» تا آخر داستان و آنها كه اين مسجد را بنا كردند دوازده تن بودند:
1- حذام بن خالد از بنى عبيد بن زيد، يكى از خاندانهاى تيره عمرو بن عوف كه از خانه او مسجد شقاق جدا شده بود.
2- ثعلبة بن حاطب از بنى امية بن زيد.
3- معتب بن قشير از بنى ضبيعة بن زيد.
4- ابو حبيبة بن ازعر از بنى ضبيعة بن زيد.
5- عباد بن حنيف برادر سهل بن حنيف از بنى عمرو بن عوف.
6- جارية بن عامر.
7- مجمع بن جارية بن عامر.
8- زيد بن جارية بن عامر.
9- نبتل بن حارث از بنى ضبيعة.
10- بحزج از بنى ضبيعة.
11- بجاد بن عثمان از بنى ضبيعة.
12- وديعة بن ثابت از بنى امية تيره ابى لبابة بن عبد المنذر.
از شدت عملى كه پيغمبر راجع به ويران كردن مسجد ضرار از خود نشان داد و از انتقاد شديد قرآن نسبت بدان، به خوبى روشن است كه قصد
ص: 710
و هدف هر كارى تا چه اندازه در باره آن مؤثر است.
4- موضوع قضاوت آل داود كه مضمون اين اخبار است:
مسأله قضاوت در موارد نزاع و اختلاف يكى از مهمات مسائل اجتماعى و دينى است زيرا وحدت و آرامش و خوشبينى در ميان افراد جامعه پايه و مايه حسن تفاهم و همكارى و يارى در امور زندگى است و اين در صورتى است كه نزاع و اختلافى در ميان نباشد، نزاع و اختلاف بر پايه جهل و نادانى به حق است، يا بر پايه طمع و زورگوئى و فساد اخلاق و اين هر دو پايه قابل اصلاح و از ميان برداشتن هستند، با اجراى يك برنامه تعليمات عمومى، ممكن است همه افراد به حقوق و حدود خود واقف شوند و از اين راه اختلافى به ميان نيايد و با پرورش عمومى و صحيح و برنامه اقتصادى خوبى مى توان فساد را ريشه كن كرد و بنا بر اين انتظار يك اجتماعى كه نزاع در آن نباشد بى جا نيست و با ريشه كن شدن نزاع و اختلاف، موضوع قضاوت از ميان برداشته مى شود، توسعه دادگسترى و پهن كردن دستگاه قضائى يكى از نشانه هاى شيوع فساد در اجتماع و مخصوصاً در هيئت حاكمه است.
در حقيقت قوه قضائيه براى كوتاه كردن و بريدن نزاع است ولى وضع داد گسترى امروز بر اساس توليد نزاع و ادامه دادن به آن است زيرا جمع كثيرى به نام كارمندان اداره و وابسته هاى قضائى از وكيل و وزير از اين دستگاه استفاده مى كنند و مسلّم است كه در اسلام اساس قضاوت روى بيّنه و قسم بوده زيرا در محيط جهل و بى سوادى كه در عربستان حكم فرما بوده جز با اين دو اصل براى رفع دعاوى با اصل ديگرى نمى توان قضاوت را اجراء كرد.
اين دو اصل هم ساده و هم در ميان مردم عرب از دوران جاهليت معمول و مورد توجه بودند و پيغمبر هم از آنها استفاده كرد و آنها را امضاء نمود و مى توان گفت: موضوع بيّنه و يمين به عنوان يك وضع عرفى و معمول
ص: 711
براى رفع نزاع مورد امضاء شارع اسلام گرديده و اسلام آن را به خصوص تشريع نكرده و بنا بر اين اگر يك اصل واقع بين ترى در ميان مردم به وجود آيد، با اين اصل امضائى منافات ندارد و به هر حال نه وجود اصل دستگاه قضائى در جوهر مسلمانى دخالتى دارد و نه وسائل اجراى آن، منظور تشخيص و تعيين هر چه دقيق تر حق و واقع است.
در اين صورت موضوع عدم حاجت امام قائم در فصل دعاوى به بيّنه و عدم مراجعه به آن به هيچ وجه نسخ حكمى نيست و چنانچه در صورتى كه در جامعه اسلامى زيرا سرپرستى امام قائم موضوع نزاع و اختلاف ميان افراد به كلى ريشه كن شود و دستگاه قضائى از بن ملغى گردد نسخى و مخالفتى با احكام اسلام نشده است.
در دستگاه داود و سليمان وسائلى براى تشخيص حق و واقع ميان دو طرف دعوى معروف بوده است كه بعضى مانند كرامت و اعجاز بوده است مانند زنجير معروف عدالت داودى كه طرفين برابر آن مى رفتند و هر كس حق مى گفته دستش به آن مى رسيده و هر كه خلاف حق مى گفته دستش به آن نمى رسيده و اگر امام زمان بدين طريق حق و باطل را تشخيص دهد موضوع غير قابل قبولى نيست. سيد بن طاوس (رحمه الله) در كتاب (طرائف) از ابن الخطيب أعم علماى اشعريّه نقل كرده است كه در كتاب اربعين خود گفته: على (علیه السّلام) أعلم صحابه است زيرا در اصل آفرينش خود در نهايتِ هوش و فهم و استعداد براى درك علم، و محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) أفضل فضلا و أعلم علما بوده و على (علیه السّلام) نهايت حرص را در طلب علم داشته، و محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) هم نهايت حرص را در تعليم او داشته.
و با اين حال على (علیه السّلام) از كودكى در دامن محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) زيسته و در مردى خود داماد او شده و همه وقت در خدمت او بوده و معلوم است شاگرد
ص: 712
بسيار تيزهوش و حريص به آموزش و استاد در نهايت فضل و حريص به آموختن و با اين پيش آمد كه اين شاگرد از زمان كودكى پيوسته در خدمت اين استاد بوده و در هر وقت از او استفاده كرده به درجات عاليه علم نائل شده، اين يك بيان اجمالى است براى اثبات اينكه على (علیه السّلام) أعلم صحابه بوده است.
ولى ابو بكر در دوران پيرى خدمت پيغمبر رسيد و آن وقت هم نمى توانست هميشه آن حضرت را ملاقات كند، شبانه روزى يك بار مدت كمى خدمت او مى رسيد و على (علیه السّلام) در كودكى خدمت او بود و گفته اند علم در كودكى چون نقش در حجر ثابت مى ماند و علم در بزرگسالى چون نقش در كلوخ زود از دست مى رود، و از آنچه گفتيم ثابت شد كه على (علیه السّلام) از ابى بكر أعلم بوده است. انتهى- نقل از مجلسى (رحمه الله).
من مى گويم كه: از اين حديث چنين معلوم مى شود كه در زمان امام صادق (علیه السّلام) مردم بى انصافى از طرف حكومت هاى وقت بر عليه ائمه تبليغ مى كردند و در نزد مردم عوام آنها را به جهالت و بلكه ضلالت متهم مى نمودند. از مجلسى (رحمه الله)- اثر جبرئيل: يعنى جايى كه در آن مى ايستاد و اجازه مى گرفت كه نزد رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) رود و آن محل تا كنون معروف است و درى كه نزديك آن است باب جبرئيل گويند، يا محل مخصوصى در خانه آنها بوده كه معروف به محل جبرئيل بوده يا جاى پاى او مانند مقام ابراهيم در خانه وجود داشته است. از مجلسى (رحمه الله)- خود عامّه هم از طرق بسيارى روايت كرده اند كه على با حق است و حق با على هر جا بچرخد، و ابن ابى الحديد آن را صحيح دانسته و به طرق بسيارى روايت كرده اند كه پيغمبر فرموده:
قضاوت كننده ترين شما على است. از مجلسى (رحمه الله)- ابن عبد البر در كتاب (استيعاب) از جمعى
ص: 713
از روات و محدثين نقل كرده است أحدى از صحابه نگفته است: «سلوني» جز على بن ابى طالب (علیه السّلام). از مجلسى (رحمه الله)- سلمة بن كهيل و حكم، هر دو زيدى مذهب بودند و از فقهاى عامه اند و اخبار بسيارى از عامه در لعن و مذمت آنها وارد شده است. از مجلسى (رحمه الله)- «فانّه منهم» يعنى از آزادشدگان يا از بندگان آنها است كه از آنها محسوب شود يا از خواص و عارفان به اسرار آنها است. از مجلسى (رحمه الله)- در بصائر الدرجات از عمير كوفى است كه معنى
«حديثنا صعب لا يحتمله»
الخ اين است كه به ما روايت رسيده: خدا تبارك و تعالى وصف نشدنى است و رسول او وصف نشدنى است و مؤمن هم وصف نشدنى است، هر كه حديث آنها را فهميدنى داند آنها را محدود كرده و هر كه آنها را در حد گنجاند آنها را وصف و اندازه كرده و هر كه آنها را به حد كامل وصف و اندازه كند آنان را در علم خود گنجانيده و بايد از آنها أعلم باشد.
مفضل گويد كه: امام باقر (علیه السّلام) فرمود: به راستى حديث ما صعب و مستصعب، و ذكوان و اجود است، فهم آن را نتواند فرشته اى مقرّب و نه پيغمبرى مرسل و نه بنده اى كه خدا دلش را به ايمان آزموده است، صعب آن است كه هنوز در تركيبى در نيامده است (بسيط مطلق) مستصعب آن است كه از او در وقتى ديده شود بايد گريخت.
و (ذكوان) هوش مؤمنان است و (اجود) آن چيزى است كه از پيش و پس چيزى بدان نياويزد و آن قول خدا است كه احسن الحديث را نازل كرده است، أحسن الحديث همان حديث ما است كه أحدى از آفريده ها آن را نتواند به حد كمال بفهمد و تحمل كند تا آن را در اندازه اى بگنجاند زيرا هر كه
ص: 714
چيزى را در اندازه فهم خود بگنجاند بايد از آن بزرگتر باشد.
ما در كتاب كبير (بحار الأنوار) شرح كرديم، اين احاديث بيشتر در غرائب شئون ائمه و احوال نادره آنها و معجزات آنها است و برخى از آن در غوامض علوم مبدأ و معاد است و مشكلات قضا و قدر و امثال آن كه عقول از درك آن عاجز است. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
در اينجا بايد گفت: موضوع دشوارى حديث و عدم فهم آن از چند وجه است:
1- به اعتبار موضوع بحث آن حديث كه راجع به علم ما وراء الطبيعة و بيان مطالبى است كه علم و دانش مادى بدان رسا نيست و به اصطلاح دانشمندان امروز با لابراتوار نمى توان آن را تحليل و تجزيه كرد و با فرمولهاى وسيع و معروف شيمى و فيزيك نمى توان آن را در مورد آزمايش آورد و به صورت يك قضيه حل شده و علمى و مادى در آورد.
البته مى توان گفت: همه مسائل مخصوصه دينى از نظر عقيده و ايمان از اين قبيل است و اين مسائل از اصل وجود و ثبوت خدا و صفات ثبوتيه و سلبيّه او آغاز مى شود و به مسأله نبوت (ارتباط نامرئى با خداوند بى واسطه يا به واسطه فرشته و استماع سخن خدا) و به معنويت امامت و ولايت و حقيقت مرگ و برزخ و معاد و بهشت و دوزخ به پايان مى رسد و مقصود از عدم تحمل عدم فهم است.
بنا بر اين خلاصه معنى احاديث اين باب روى اين حساب اين است كه داستان ما و امامت و ولايت ما كه از عالم فوق طبيعت و ما وراء ماده است در فهم أحدى نمى گنجد، زيرا هر فهمى محدود است و مى تواند امور مادى و محدود را از نظر كنه و حقيقت در خود بگنجاند و اين امور براى هيچ كس بطور كنه و حقيقت مفهوم نيست.
قسمت اول حديث 5 باب و دو حديثى كه مجلسى (رحمه الله) در شرح
ص: 715
حديث 1 نقل كرده است اين معنى را دارد و به همين معنى مسائل غامض توحيد و نبوت و معاد را شامل است و مقصود ردّ اعتراض معروف ماديين است كه از همان تاريخ سر زبانها بوده است و آن اين است كه حقيقت و دانش واقعى منحصر به همانى است كه در لابراتوارها حل مى شود و با اصول آزمايش و فرمولهاى فيزيك و شيمى مى توان آن را دريافت و جز اينها نه حقيقتى هست و نه مى توان بدان معتقد شد و آن را علم شمرد.
و حاصل جواب ائمه در اين اخبار از اين اعتراض اين است كه مسائل مبدأ و نبوت و امامت و ولايت فوق فهم و ادراك بشرى است و فوق گنجايش فرمولهاى فيزيك و شيمى و لابراتوار است و ممكن نيست به كنه و حقيقت در اين مراحل وارد شوند و گر نه بايد اينها از موضوع آن مسائل بزرگتر باشند تا بتوانند آن را در خود بگنجانند و بطور كلّى حيطه فهم و تصور و علم كه پهناورترين فضاهاى ادراك شمرده شده است كوچكتر از آن است كه اين حقائق در آن بگنجد.
و اين موضوع را در روايت بصائر و روايت مفضل به خوبى روشن كرده كه مى فرمايد: هر كه رسول را از نظر وصف رسالت و مقام وحى يا ائمه را از نظر مقام ولايت و ارتباط به ما وراء ماده بطور كامل بتواند وصف كند و در ادراك خود بگنجاند چنانچه يك برهان هندسى يا فرمول فيزيك يا شيمى را وصف مى كند و در ادراك خود مى گنجاند بايد بدان ها احاطه علمى داشته باشد و در نتيجه بايد از آنها داناتر باشد و در عبارت روايت مفضل توضيح بيشترى داده مى فرمايد: «لأنّ من حدّ شيئاً فهو أكبر منه» هر كه چيزى را بتواند در اندازه گيرد بايد از او بزرگتر باشد، و اين اصل از نظر مادى هم درست است كه ظرف بايد از مظروف بزرگتر باشد و اگر مسأله اى به حقيقت در ظرف علمِ بشرى بگنجد بشر از آن بزرگتر است.
در اينجا بايد روى سخن را به ماديين كرد و گفت: در همين عالم ماده
ص: 716
بسيارى از مسائل هنوز در علم بشر نگنجيده اند و بصورت مسائل لا ينحل و أصم بجا مانده و اين دليل است كه فهم بشرى حتى از احاطه به همه مسائل ماديّه هم كوچك تر است و از اين مسائل بايد مسائل زير را در شمار آورد:
الف- مسأله فضا، هنوز علم امروزى نتوانسته است در برابر اين سؤال جواب آزمايش شده و قطعى بدهد كه: آيا فضا نهايت دارد يا لا نهايت است؟
و اين خود يكى از مسائل أصمّ علمى است.
ب- مسأله پيدايش حيات در ماده.
ج- مسأله اصل حقيقت ماده و قوه كه يكى هستند يا دو تا و كدام اصل هستند و كدام اثر.
نامفهوم ماندن اين مسائل به روش علمى امروزه يعنى از نظر فرمولهاى معروف فيزيك و شيمى و لابراتوار به همين جهت است كه فهم بشرى از حقيقت عميق و وسيع همين مسائل عاليه ماده هم كوچك تر و تنگ تر است و نمى تواند به آنها احاطه كند.
2- از نظر اختلاف درجات فهم و خرد بشرى و عدم تناسب حقائق عاليه با فهم هاى پست و تاريك تا آنجا كه قابل فهم و ادراك مى باشند، بررسى مسائل علمى و حقائق از اين نظر بسيار قابل توجه و هم بسيار روشن است، اگر ما مسائل معمولى انسانى را طبقه بندى كنيم و درجات فهم يك فرد بشر را از دوران نوزادى تا برسد به سنّ كمال و مردى و پيرى با آنها تطبيق كنيم، اين موضوع به خوبى روشن است، مثلًا مسائل جنسى را از درك لذّتِ ديدن يك روى زيبا تا آميزش كامل همبسترى، مسائل اقتصادى را از اجرت برداشتن يك گام تا احاطه به اقتصاد وسيع يك ملت ششصد ميليونى چين بزرگ مثلًا از تملك يك دينار ايرانى تا سرمايه هاى ميلياردى امريكاى شمالى.
از اين مقايسه روشن است كه يك فرد بشر در هر دورانى مسائل معمولى انسانى را تا اندازه معيّنى مى تواند درك كند و مثلًا فهم احساسات
ص: 717
عشق و درك لذّت هم آغوشى با يك زن زيبا براى يك كودك دو ساله امرى است ممتنع و به نظر او چنين حقيقتى معدوم و محال است.
چنانچه از نظر سنجش اين مسائل با افكار عمومى هم مى توان گفت:
بشر به صدها دسته و طبقه تقسيم مى شوند و هر كدام مسائل بشرى را تا يك اندازه مى توانند بفهمند و درجه بالاتر از آن نسبت به آنها هيچ حقيقت و وجودى ندارد.
آرى، ممكن است آنها از ملاحظه آثار آن يك ايمان اجمالى بدان پيدا كنند و بدانند كه چنين چيزى هست.
در اين احاديث، درك حقائق ما وراء ماده را مخصوص افكار عاليه و پروريده مخصوصى مى داند كه برخى به فطرت پرورده و پاكند چون نفوس فرشته ها و پيغمبران و امامان معصوم و برخى به رياضت و پرورش چون نفوس مؤمنان امتحان داده.
در حديث 1 و 2 و قسمت اخير حديث 5 باب، بيان اين معنى را نموده است كه بسيارى از تعليمات عاليه قرآن و عترت معصومين از خور فهم تنگ و تاريك مردم برتر است و نمى توانند آن را بفهمند و تنها نفوس عاليه و پاك انبياء و فرشتگان و مؤمنان امتحان داده مى توانند بفهمند و درك كنند و مردم ديگر فقط به اعتبار ظهور و آثار معجزات مى توانند بدان اعتقاد اجمالى داشته باشند.
در حديث دوم به نكته باريك ترى توجه شده است و مى فرمايد: هر فردى از بشر، عقلى و ادراكى و فهمى مخصوص به خود دارد و چنانچه ظاهر جسمانى هر فرد از نظر آواز و رنگ و شكل و قيافه ممتاز است، خاصيت روحى افراد هم چنين است و سلمان مقامى از درك حقائق دارد كه أبى ذر برادر ايمانى او نداشته و اگر آنچه را او مى فهميد به أبى ذر عرضه كند نمى تواند درك كند و او را كافر مى داند، بنا بر اين شاهكار يك رهبر اجتماعى اين
ص: 718
است كه بتواند مسائلى را كه مورد نياز و درخور فهم عمومى است درك كند و بوسيله آن، مردم را با هم مربوط سازد و پيوست دهد.
از مجلسى (رحمه الله)-
«ما في قلب سلمان»
يعنى از مراتب معرفت خدا و معرفت پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و ائمه (علیه السّلام) و جز آن از آنچه در سابق گفتيم، اگر سلمان چيزى از آن را به أبى ذر مى گفت نمى فهميد و حمل بر دروغ و ارتداد مى كرد، يا مقصود علوم و اعمال غريبه اى است كه اگر اظهار مى كرد آن را حمل بر سحر مى نمود و سلمان را مى كشت يا آن را فاش مى كرد و وسيله قتل سلمان مى شد.
و كشى به اسناد خود از جابر از امام باقر روايت كرده است كه:
أبو ذر به سلمان وارد شد و او مشغول پخت ديگ غذا بود، در اين ميان كه با هم حديث مى كردند، ديگ كپ شد روى زمين و از آب و دانش چيزى نريخت، أبو ذر بسيار تعجب كرد و سلمان آن را گرفت و روى اجاق نهاد و بار ديگر هم اين موضوع تكرار شد، أبو ذر هراسان از نزد سلمان بيرون شد، دم در با أمير المؤمنين (علیه السّلام) برخورد و انديشناك بود، و چون چشم أمير المؤمنين (علیه السّلام) به او افتاد، فرمود: اى أبو ذر چرا از نزد سلمان بيرون شدى و چرا هراسناكى؟
عرض كرد: يا أمير المؤمنين! من ديدم سلمان چنين و چنان كرد و از آن در تعجب شدم. امير المؤمنين (علیه السّلام) فرمود: اى أبا ذر! اگر سلمان آنچه داند به تو باز گويد، خواهى گفت: خدا كشنده سلمان را رحمت كند، سلمان باب خدا است در زمين، هر كه او را بشناسد مؤمن است و منكر او كافر است، سلمان از ما خاندان است. و خود سلمان در خطبه اى گفته است: به من علمِ بسيارى داده اند و اگر هر چه مى دانم بگويم، طائفه اى گويند ديوانه است و طائفه ديگر گويند: بار خدايا قاتل سلمان را بيامرز.
من گويم: از اينجا ظاهر شد كه مقصود همان است كه اول گفتيم و بعضى گفته اند: اين براى آن است كه علم نهان دسترس دونان نيست،
ص: 719
مدرك آن دقيق است و رسيدن بدان دشوار، فحول دانشمندان را بدان دسترسى نيست تا چه رسد به سست فهمان و براى همين جمهور مردم را بايد به همان ظاهر شرع و مجملات آن مورد خطاب ساخت نه اسرار و اعماق آن زيرا فهمشان از درك آن كوتاه و حوصله آنها از تحمل آن نارسا است. انتهى.
من مى گويم: بلكه ظاهر اين است كه هر فردى از بشر علمى درك تواند كه ديگرى از آن درماند خصوص مقرّبان حق چنانچه كسى به اسناد خود از ابى بصير روايت كرده است كه: شنيدم امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود:
رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: اى سلمان اگر علم تو به أبى ذر نموده شود كافر گردد، اى مقداد اگر علم تو به سلمان نموده شود كافر گردد.
3- مى توان گفت: يكى از اسرار نهفته علوم ائمه همان احترام عمومى و اقتصاد عمومى بشريت بوده است كه اساس تعليمات پيغمبر اسلام بود، پيغمبر اسلام در نهضت خود دو هدف عمومى داشت:
(1) وحدت بشرى در زير يك پرچم حكومت سراسرى كه شعار آن لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ بود.
(2) لغو هر گونه امتياز طوائفى و برترى نژادى و تبعيض نژادى كه مانع اتحاد حقيقى و همكارى اقتصادى بشر است، از اين رو در اولين روز تسلط خود بر عربستان و سقوط قدرت قريش و يهود كه اساس اختلاف طبقاتى و امتيازات نژادى محيط عربستان بودند يعنى روز فتح مكه و تسليم شدن سران قريش، پيغمبر اسلام جلوى خانه كعبه ايستاده و آن خطبه معروفه طلائى خود را خواند و در صدر آن وحدت بشرى را اعلام نمود: لا اله الّا اللَّه وحده وحده وحده.
و در ذيل آن هر گونه امتيازات موهوم نژادى را الغاء كرد و فرمود: همه شما از خاك آفريده شديد و هيچ عربى را بر غير عرب برترى نيست جز به تقوى و فضل، و چون زمام امور به دست على (علیه السّلام) افتاد، اقتصاد عمومى را مورد
ص: 720
توجه ساخت و بر آنها كه از بركت نيروى اسلام سرمايه فراوان اندوخته بودند مانند طلحه و زبير خرده گرفت و بيت المال را ميان همه مسلمانان از هر نژادى و يا هر مقامى برابر توزيع كرد و همين اصل زندگى و كار براى همه كه اساس اقتصاد اسلامى است براى مسلمانان آن روز قابل تحمل نبود و لذا در حكومت او اخلال كردند تا او را شهيد نمودند.
4- در ذيل حديث 5 مى فرمايد: «ثم أطلق اللَّه لسانهم ببعض الحق» در اين ميان جمعى اظهار حق كنند و گر چه به دل باور ندارند و اين جمع منافقانند كه ثمره وجود آنها حفظ حق و دفاع از اولياء خدا است و شايد اين جمله اشاره به نهضت ها و شورش هاى ضد حكومت جور بنى اميّه و بنى عباس باشد كه سردمداران بعضى از آنها گر چه به حقيقت مذهب بى عقيده بودند ولى چون بوسيله آنها از ائمه حق و پيروان آنها دفاع مى شد وجود آنها اين مصلحت ضمنى را داشت كه اگر نبودند خدا در روى زمين پرستيده نمى شد و فساد حكومتهاى جائر پايه و اساس اسلام را ويران مى كرد. از نهايه- يعنى دعاى آنان فرا گيرد هر كه دنبال آنها است، مقصود اين است كه به آنها احاطه مى كند و آنها را از شرّ دشمنان باز مى دارد و نگه مى دارد- نقل از مجلسى (رحمه الله).
من مى گويم: ظاهراً مقصود اين است كه دعوت اسلامى از جامعه مسلمانان همه كسانى كه در جبهه مخالف آنها باشد فرا مى گيرد و بر مخالفان اسلام غلبه مى كنند و اين بيان از پيغمبر مطابق مضمون آيه است كه مى فرمايد: «لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ» و به اين معنى مناسب تر است كه علت جمله سابق ذكر شود و مقصود اين است كه تو به جامعه مسلمانان بچسب و از آن دست مكش زيرا ديگران هم دير يا زود بدان خواهند پيوست و دعوت اسلامى ديگران را هم فرا خواهد گرفت و پايگاه ثابت و بر جاى بشريت همان جامعه مسلمانى است و لفظ دعوت هم با اين معنى مناسب تر است بلكه كلمه
ص: 721
احاطه و «وراءهم» مؤيد آن است و تأمل در مفردات اين جمله طلائى و تركيب و ارتباط آن با جمله پيش و بلكه جمله بعد از آن قرينه قطعيّه است براى اين معنى و عجب اين است كه چگونه اساتيد فن بدان متوجه نشدند. قوله:
«اخلاص العمل للَّه»
يعنى پاك داشتن عمل از رياء و سمعه و اغراض فاسده، نصيحت ائمه مسلمين يعنى خلوص اعتقاد به آنها و دوست داشتن آنها و پيروى از آنها در همه گفتار و كردارشان، در نهايه گفته: دين نصيحت براى خدا و رسولش و قرآنش و ائمه مسلمانان و همه مسلمانان است.
نصيحت، كلمه اى است كه دلالت بر خير انديشى منصوح دارد و آنچه از معانى در زير اين كلمه جمع است با كلمه ديگرى نمى توان تعبير كرد و اصل نصح در لغت به معنى خلوص و پاكى است معنى نصيحت براى خدا اعتقاد به يگانگى او و نيّت اخلاص در عبادت او است، نصيحت براى قرآن تصديق بدان و عمل بر طبق آن است و نصيحت رسول تصديق به نبوّت او و پيروى از امر و نهى او است، و نصيحت ائمه مسلمانان اين است كه در امور حق از آنها پيروى كند و در صورتى كه خلاف بروند رأى به شورش بر آنها ندهد، و نصيحت نسبت به همه مسلمانان، ارشاد آنها است به مصالحشان.
انتهى.
من مى گويم: چون امام در نظر صاحب نهايه، پيشواى عرفى مسلمانان است چه بر حق باشد و چه ناحق، نصيحت ائمه را اين طور تفسير كرده كه بر پيشواى حق و ناحق هر دو تطبيق شود.
در نهايه گفته: مكرر در حديث، كلمه ذمّه و ذمام آمده است و اين هر دو به معنى پيمان و امان دادن و ضمانت و حرمت و حق باشند و أهل ذمه ناميده شدند براى آنكه در پيمان و امان مسلمانان وارد شدند و از اين باب است «يسعى بذمتهم أدناهم» يعنى هر گاه يك فرد قشون اسلام به دشمن عهد امان
ص: 722
داد بر همه مجرى است و مسلمانان حق ندارند آن را نقض كنند و عهد او را بشكنند. انتهى. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
بايد گفت: اين خطبه كوتاه و پر معناى پيغمبر اسلام در شمار همان جوامع الكلم (كليّات سخنرانى) است كه پيغمبر اسلام بدان مى بالد و مى فرمايد:
«أوتيت جوامع الكلم»
و سر تشكيلات درست يك اجتماع و جامعه مؤثر و نافذ و پاينده در آن مندرج است و از اين چند جمله برنامه يك وحدت بشرى در سراسر روى زمين مى توان استخراج كرد، از نظر تبليغ و پرورش و تشكيلات. و اين خطبه پيغمبر يك دورنما و ظاهر اسلامى دارد كه ظاهر بنيان اسلام بدان فريفته شدند و مانند ابن اثير در نهايه آن را بر حكومتهاى قلّابى بنى اميه و بنى عباس تطبيق كرده و يك حقيقت و واقعيتى دارد كه سر يك اجتماع عادلى بشرى در آن مندرج است و آن را در ضمن حديث 2 توضيح داده اند. از مجلسى (رحمه الله)- مقصود از جماعت مسلمين همان امامان بر حقّند و كسانى كه بدانها گرويدند زيرا آنها به يك روش و عقيده اند كه در آن اختلافى نيست چنانچه در معانى الاخبار از صدوق نقل شده است از امام صادق (علیه السّلام) كه پرسيدند از رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) كه جماعت امّت كيانند؟ فرمود:
جماعت امّتم اهل حقّند گر چه اندك باشند و فرقه و دسته بندى ها أهل باطلند گر چه بسيار باشند و روايت ديگر از عبد اللَّه بن يحيى علوى آن را به رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) رسانيده كه از آن حضرت سؤال شد: جماعت امّتت چيست؟
فرمود: آنها كه بر حق باشند گر چه ده باشند. و در روايت ديگر مردى نزد امير المؤمنين (علیه السّلام) آمد و گفت: مرا خبر ده از سنت و بدعت، هر آن چيزى است كه بعد از او پديدار گرديده است، جماعت اهل حقّند و گر چه كم باشند و فرقت اهل باطلند و گر چه بسيار باشند. از مجلسى (رحمه الله)- رفيق اعلى همان كسانند كه خدا بدان ها
ص: 723
نعمت بخشيده است از پيغمبران و صدّيقان و شهداء و نيكان و چه خوب رفيقانى هستند آنان. در نهايه گويد: در دعا آمده است كه:
«ألحقني بالرّفيق الأعلى»
مقصود از رفيق جمع پيمبرانند كه ساكن اعلى علّيين باشند. از مجلسى (رحمه الله)- قسمت بالسويّه اين است كه به شريف و وضيع از غنيمت و از بيت المال برابر بدهد به شماره هر سرى و روش پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) همين بود و خلفاء جور پس از آن حضرت براى به دست آوردن دل سران و اشراف، آن را تغيير دادند و آنها را طرفدارِ خود ساختند و مردم گرد آنها فراهم شدند و دست از رهبر و پيشواى خود برداشتند.
و چون امير المؤمنين (علیه السّلام) والى بر مردم شد روش رسول خدا را زنده كرد و آن را به كار بست و بيشتر مردم (يعنى كارگزاران عرب) از آن هراس كردند زيرا با شيوه بيهوده ديگران دمساز شده بودند و روش رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را فراموش كرده بودند و طلحه و زبير و همقطارانشان به على (علیه السّلام) شوريدند و آن حضرت عذر خواست كه شرافت به ديندارى و پرهيزكارى است كه مايه برترى در دنيا نيستند مزد شايان آنها در ديگر سرا است، مردم در دنيا همه نيازمندى هاى برابر دارند و هزينه برابر خواهند و پيغمبر در غنائم حنين و هوازن بطور استثنائى به برخى سرانِ با نفوذِ عرب بهره بيشترى داد و براى مصلحت وقت و خصوصيتِ مورد، و بوسيله آن دلِ منافقان را به اسلام گرم كرد و از انصار كه شريك غنيمت بودند جلب رضايت و موافقت نمود با اينكه ممكن است اين زيادى از بهره خود آن حضرت و از سهم خمس آل محمد داده شده باشد.
عدالت در رعيّت حكم به حق در ميان مردم است و ترك طرفدارى نسبت به هر كس باشد و انتقام براى مظلوم و ستمديده از ظالمِ ستمكار و اجراء حدود و مجازات بر خلافكاران بدون مسامحه و چشم پوشى، و چون اين دو اصل يعنى تقسيم و توزيع برابر و دادگسترى ميان مردم باشد، امام باك ندارد از
ص: 724
خشم ديگران و برگشتن آنها از دين و پراكنده شدن از آن و رفتن هر كدام به سوئى چنانچه امير المؤمنين (علیه السّلام) باكى نداشت كه طلحه و زبير و عايشه به مكّه رفتند و بر او شوريدند و روش حق و عدالت را به خاطر آنها از دست نداد و با آنها نبرد كرد و بعضى گفته اند: مقصود اين است كه چون حق امام و رعيت ميان آنها ادا شود نظام احسن اجتماع محقق گردد و ديگر ضرر ندارد كه هر كس به اين در زند يا آن در زند و به اين سو رود يا آن سو رود، هر كجا خواهد رود و هر كار خواهد كند. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
در اينجا بايد به اين نكات متوجه شد:
1- آنكه نظام درست اجتماعى كه مى ماند و مى پايد بر اساس دو اصل اجتماعى بايد پى ريزى شود:
الف- توزيع عادلانه ثروت: در آمد اجتماع هر چه باشد بايد ميان همه افراد برابر تقسيم شود و نيازمندى هاى آنان بطور مساوى در نظر گرفته شود زيرا همه مردم از نظر نيازمندى هاى زندگى همسر برابرند و تفاوتى ندارند از نظر وسائل خوردن و خوابيدن و راحت و جواب گفتن به زن و فرزند و حوائج ديگر مانند هم هستند، نمى شود يكى آنقدر بخورد كه از خوردن ناراحت شود و يكى از گرسنگى ناراحت باشد، البته اگر توزيع و تقسيم ثروت و بهره از آن نسبت به افراد جامعه برابر گرديد نتيجه اش اين است كه توليد ثروت هم رو به افزايش مى گذارد و همه مردم در توليد ثروت شركت مى نمايند.
أولًا براى آنكه درك مى كنند هر چه ثروت بيشتر باشد سهم بيشترى به آنها عايد مى گردد، و ثانياً درك مى كنند كه در توليد ثروت همه با آنها همدست هستند و هر چه در محيط زندگى همكار و رفيق بيشتر باشد حسّ رقابت و نشاط بيشتر مى شود و كار بهتر پيش مى رود، اين يك خاصيت محسوسى است در نوع انسان از خرد و كلان، يك كودك تنها نمى تواند درس بخواند يا آنكه مسافتى بدود ولى اگر با عده همسالان خود وارد كار
ص: 725
درس خواندن يا دويدن و اقسام ورزشهاى سخت شد بى خودانه و با عشق و علاقه مفرط كار مى كند.
ب- عدالت و دادگسترى ميان همه افراد: ترك كار و ترك توليد ثروت كه عاطفه هر بشرى است همه و همه ناشى از ستم و بى دادگرى است، يك ظالم و زورگو به ديگرى فشار آورده و مال او را برده، دزديده، كلاه بردارى كرده، و .. و .. و ..، از راه استفاده از نتيجه كار و كوشش ديگران نشسته و خورده و خوابيده و عيش كرده و حسّ كارگرى خود را از دست داده و بدتر اينكه زن و فرزند و خاندانى تشكيل داده و آنها را به همين وضع مفسده بار و ستمكارى پرورش داده تا كار به جايى رسيده كه كارهاى شخصى خود را هم به ديگران واگذاشته و به اين وسيله طبقات آقا و نوكر و .. و .. بوجود آمده است.
اين مفاسد طبقاتى همه از ظلم و بى دادگرى سرچشمه گرفته است و اگر ريشه ظلم و بى دادگرى از جامعه اى كنده شود، بى ترديد بيكارى و بيعارى هم از ميان مى رود، بعلاوه ستم و بيداد از جهات ديگر هم مايه توليد فسادند.
مثلًا بر اثر ستم راهزنى وسائل ارتباط ميان شهرها قطع مى شود و آذوقه به مردم نمى رسد و گرسنگى مردم را به همه راهى مى كشاند و از ميان مى برد بواسطه تصاحب سرمايه هاى كلان و احتكار آن وسيله كسب و كار عمومى از ميان مى رود و مردم گرسنه و بيمار و نيازمند مى شوند و به هر فسادى رو مى كنند تا كار به جايى مى رسد كه زنان آبرومند براى كمترين و ننگين ترين زندگى به هرزگى و فساد كشانده مى شوند و فاحشه خانه ها و شهرِ نوها بوجود مى آيد، بنا بر اين اصل درست جامعه رشيد و پيشرو اين دو چيز است: تقسيم برابر، و جامعه دادگستر.
2- پس از برقرارى اين دو اصل بايد از جهات ديگر به مردم آزادى
ص: 726
داده شود و آزادى مردم از جهات ديگر ضرر و زيانى به اجتماع عادلانه و پيشرو ندارد و اين براى دو ملاحظه است:
اول آنكه در يك اجتماع عادلانه مردم به طبع خود خيرجو و خوش اخلاق و شرافتمند و راستگو و پارسا بار مى آيند و پس از احراز عدالت و برابرى در معيشت عوامل خير و نيكو كارى و خوش رفتارى بر مردم غلبه مى كند و آزادى آنها را به خير و خوبى مى كشاند نه شر و فساد.
و دوم اين كه آزادى در عقيده و نظر بهترين وسيله پيشرفت جامعه است و در سايه يك نظم عادلانه و زندگى با رفاه بايد افراد خاصيت و جوهر خود را نشان دهند و به سوى ترقّى و پيشرفت گرايند و اين مقصود حاصل نشود جز به اينكه در خود حسّ آزادى كامل درك كنند و مانعى سر راه خود به نظر نياورند و اختناق و سلب آزادى افراد به هر نام و هر رنگ مايه ركود و عقب گرد جامعه مى شود. از مجلسى (رحمه الله)- ظاهر اين است كه اين خطبه طولانى بوده و شامل ذكر فضائل اهل بيت و تعيين امام از آنها بوده است، چنانچه از اخبار ديگر بر مى آيد، و چون نصب امام از خاندان عصمت زمينه شورش منافقانى بوده كه بدان راضى نبودند و هم پيمان شده بودند تا امر امامت را از خاندان او بگردانند، به انصار دستور داده بود كه سلاح برگيرند براى جلوگيرى از شورش. از مجلسى (رحمه الله)- اين حديث نبوى با تفسيرش از طرق عامه هم روايت شده است، مسلم به سند خود، در باب خطبه جمعه از جابر بن عبد اللَّه از پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) روايت كرده كه فرمود در آخر خطبه: من اولى هستم از هر مؤمنى از خودش، هر كه مالى را بجا گذارد از آن خاندان او است و هر كس وامى يا ضياعى (زن و فرزند و آب و ملك بى سرپرست) بجا گذارد بر عهده من است و سر و كارش با من است.
ص: 727
آبى گويد: اولى از ولى است به معنى نزديكى، يا مالكيت چنانچه در قول خدا تعالى است (62 سوره انعام): «سپس برگردانده شوند به سوى خدا مالك به حق آنان» يا از ولايت است به كسر واو كه ولىّ يتيم و مقتول از آن مشتق است يعنى متصدّى كار آنها و از اين ماده است والى شهر، يا از ولايت به فتح است به معنى نصرت كه از آن گرفته شده است قول خدا تعالى (11 سوره محمد): «براى اينكه خدا ناصر آنها است كه ايمان آوردند».
در نهايه گفته: در حديث است كه: هر كه ضياعى بجا گذارد سر و كارش با من است، ضياع به معنى عيال است و آن مصدر ضاع يضيع است و عيال را به مصدر تعبير كرده.
و اگر ضياع به كسر ضاد خوانده شود جمع ضايع (بى سرپرست) باشد چون جياع جمع جائع (گرسنه) در مغرب گفته: در حديث است كه:
هر كه مالى بجا گذارد عصبه اش آن را ارث برند هر كه باشند و هر كه وامى يا ضياعى بجا گذارد- و روايت شده ضيعه اى- بايد به من رجوع كند كه من مولى و سرپرست آنم، هر دو تعبير به تقدير حذف مضافى است يا تعبير به مصدر شده از باب مبالغه و معنى اين است كه هر كه عيال بى سرپرست يا اولاد صغارى كه در معرض از ميان رفتن هستند بجا گذارد بايد نزد من آيد كه من ولى و كفيل آنهايم و از بيت المال خرج آنها را مى دهم. انتهى.
مجلسى (رحمه الله) گويد: بسا توهّم شود كه كفالت و ضمانت پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) براى وام بدهكارى كه مرده است منافات دارد با آنچه در اخبار خاصّه و عامّه وارد شده است كه آن حضرت بر مرده اى كه بدهكار بود نماز نمى خواند و مى فرمود: شما به رفيق خود نماز بخوانيد، و در اخبار ما اين جمله هم آمده كه تا يكى از اصحاب او ضامن بدهكارى ميّت گردد.
و جواب داده اند كه اين ترك نماز در صدر اسلام و موقع كمىِ بودجه بوده و ضمانت ديون بعد از توسع در بيت المال و فتوحات و غنائم بوده است
ص: 728
و مؤيّد آن است آنچه از طرق عامه رسيده كه مرده بدهكار را نزد آن حضرت مى آوردند، مى فرمود: براى بدهكارى خود چيزى دارد؟ اگر مى گفتند دارد، بر او نماز مى خواند و چون خدا پيروزيها نصيب او كرد.
فرمود:
«أنا أولى بالمؤمنين من أنفسهم»
هر كه بميرد و وامى داشته باشد، به عهده من است و هر كه مالى بجا گذارد از آنِ ورثه او است. پايان نقل مجلسى (رحمه الله).
در اينجا دو موضوع را بايد دانست:
الف- بيان اصل حديث نبوى معروف
«أنا أولى بالمؤمنين من أنفسهم»
كه طبق آيه كريمه (6 سوره مباركه احزاب) وارد شده است كه مى فرمايد: «پيغمبر اولى است به مؤمنان از خودشان و أزواجش مادران آنهايند ...» اين مضمون براى چند مقصد از چند نظر گفته مى شود:
1- به قصد اظهار مهر و دوستى از نظر اخلاقى كه منظور اظهار دوستى و مهر باشد تا آنجا كه نسبت به ديگرى از خود او مهربان تر باشد و چون حبّ ذات روشن ترين و كامل ترين غريزه بشرى است و مهرورزى پيغمبر خاتم نسبت به امّت و بلكه نوع بشر نمونه كامل نوع دوستى و بشر خواهى است، اين حقيقت در اين جمله شيوا و معجز مآب ادا شده است كه پيغمبر مؤمنان را از خودشان بيشتر دوست دارد و نسبت به آنها مهر مى ورزد و در اين صورت اين جمله از نظر اخلاقى ادا شده است و يك درس عالى و پر معناى عشق و محبت عاقلانه و بر كنار از دوستى ها و عشق هائى كه از تمايلات جنسى برخاسته مى شود به نوع بشر و خصوص سروران و رهبران بشريت مى دهد.
و جمله «وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ»- ازواج او هم مادرِ مؤمنان است، با اين معنى بسيار مناسبت دارد و نتيجه اين است كه مهر پيغمبر به مؤمنان بيش از خودِ آنها است بخودشان، و زنانِ محترمِ آن حضرت هم براى آنها تا اندازه
ص: 729
يك مادر مهربانند و مى توان گفت پس از دوستى به خود، دوستى و مهرى از مادر نسبت به فرزند عميق تر و آتشين تر نيست و بدين جهت براى ازواجِ طاهره دوستى درجه دوم را به حدّ كامل بيان كرده.
چنانچه در جاى ديگر مى فرمايد (129 سوره توبه): «هر آينه براى شما آمد رسولى از خودتان كه بر او ناگوار است رنج كشيدن شما، بر شما حرص مى خورد، به مؤمنان بسيار دل سوز و بسيار مهربان است».
در اين صورت اين عبارت يك معناى اخلاقى بسيار عالى و آسمانى دارد ولى حكمى و حقّى از آن استفاده نمى شود و صرف گزارش از يك واقعيتى است كه لوازم اخلاقى دارد.
2- به قصد بيان حكم و وظيفه از نظر حقوقى به منظور تعهدات و انشاء حقّى در زمينه هاى بلا حق و بى مسئوليت از نظر افراد، مانند حال مرگ كه فردِ فاقد هر حق و مسئوليتى است يا حال عجز از انجام وظيفه و تعهد كه زمينه سلب مسئوليت فرد است.
و به عبارت ديگر جعل حقوق و تعهداتى كه به هيچ وجه با حقوق و تعهدات مقرره و ثابته خود فرد مزاحمت و مخالفتى نداشته باشد، طبق توجيه و تطبيقى كه امام صادق از اين عبارت در اين روايت فرموده است كه مى است، زيرا تبعيت و پيروى از اسلام و پيغمبر را وسيله كافى براى آسودگى خود از نظر زندگى خود و عيال خود تشخيص داده اند.
بنا بر اين اصل رشته سخن به اينجا مى كشد كه پيغمبر و امام با چه اعتبارى اين مسئوليت اجتماعى مهم را بعهده شناخته اند پرداخت وام هر بدهكار، كفالت ايتام هر در گذشته، اداره امور پهناور و مختلفى كه مسئولى ندارد و .. و .. كار بسيار دشوار و نياز به بودجه فراوان و سرشار دارد، و اين امورى كه با همه اين تشكيلات وسيع و دقيق و دامنه دار امروز در دولتهاى پيشرو و مترقّى كه امورى كه زمامداران و پيشوايان را شكسته و آنها را به
ص: 730
بحران هاى لرزاننده كشانده است با اينكه دامنه مسئوليت آنها داراى اين رقم درشت و تعهد وام هر بدهكارى كه ندارد بدهد، يا فرض كن هر بدهكارى كه بميرد و نداشته باشد وام خود را بدهد نيست، آيا اين تعهد و انجام آن هم جزء معجزات و امور فوق الطبيعه پيغمبر و امام است يا اينكه اجراى نظام حقيقى مسلمانى طبق مقررات قرآن به طبع خود اجتماعى بار مى آورد كه به پيشوا امكان مى دهد چنين مسئوليتى را در عهده شناسد و اجراء كند.
نظام حقيقى قرآن در يك محيط بشرى اجراء نشده و حكومت پيغمبر اسلام هم كه دوره بسيار كوتاهى در محيط بسيار كوچكى به كار افتاده درست براى ما روشن نيست كه چگونه اجراء مى شده و آيا اين نتيجه را به مردم نشان داده است يا نه؟
و اگر كلمه «ضياع» كه بعد از كلمه دين واقع شده است چنانچه ظاهر استعمالات آن است به معنى زمين مزروعى باشد و بدين قرينه مال به معنى منقول تفسير شود ممكن است از اين تعبير استفاده كرد كه زمين در تصرف حكومت اسلامى است و سهمى از درآمد آن بودجه اين تعهدات عمومى به حساب آمده است، خصوص اگر گفته شود مطلق ديون ميت در عهده پيشوا است و از اموال او كه به ورثه تعلق مى گيرد استيفاء نمى شود چنانچه از ظاهر اين عبارت استفاده مى شود مگر آنكه گفته شود اين تقابل به اعتبار وضع شخص واحد نيست بلكه تقسيم اشخاص است.
به اين معنى كه هر كس بدون مال و با بدهكارى بميرد بدهكارى او به عهده پيغمبر است، و هر كس تركه مالى به جا گذارد و بدهكارى ندارد مالش از آنِ وارث است، ولى كسى كه بميرد و هم دين دارد و هم مال تكليف ديگرى دارد كه از آيه ارث استفاده مى شود و آن اين است كه دين او از مال ادا مى شود و باقى آن را ورثه مى برد.
3- مقصد بيان تسلط پيغمبر باشد از نظر حق حكومت و پيشوائى
ص: 731
به منظور جعل حق ولايت پيشوا بر افراد و در مقام بيان ولايت اجبارى پيغمبر اسلام است بر عموم افراد مانند ولايت پدر و جد بر فرزند صغير خود و مقصود اين است كه حكم وارده پيغمبر و امام در هر موضوعى برخاست و اراده فرد رعيت مقدم است و افراد محكوم به حكم پيغمبر و امامند و در برابر فرمان فرمايد: مقصود پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) از اين عبارت اين است كه چون مؤمنى بميرد و دينى از او بماند يا زمينه وظائف و مسئوليت هاى ديگرى كه اگر خودش زنده بود بايد آن ها را انجام دهد، در اين صورت آن تعهدات و مسئوليتها به عهده شخص پيغمبر و امام است، او بايد دين مؤمنِ مرده را بپردازد و از زن و بچه و مزرعه و باغ بى سرپرست او سرپرستى كند.
و از اين جمله يك مسئوليت عمومى زمامدار و پيشواى جامعه نسبت به افراد استفاده مى شود بدون اينكه افراد در برابر آن مسئوليت و تعهد متقابلى داشته باشند و بنا بر اين، اين عبارت كه دلالت بر يك حقّ تسلّط عامى از طرف پيغمبر و امام نسبت به عموم افراد دارد به هيچ وجه با دليل حقوق خاصّه و تسلط افراد بر مال و جان خود مخالفتى ندارد و نتيجه اين است كه فرد هر چه دارد از خودش و هر چه ندارد و نتواند پيشوا ضامن و عهده دار او است.
و گويا يهود هم همين معنى را از اعلاميه پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فهميدند و دل به مسلمانى دادند زيرا اين نظام صد در صد به سود فرد تمام مى شود و سلطه پيشواى اسلام بر فرد منحصر به همان مقررات الهيّه مى گردد كه قرآن تشريع كرده است و از نظر حقوق و سلطه بر افراد پيشواى اسلامى تنها نماينده خدا است و بايد همان مقررات الهيّه را بر افراد تطبيق كند و طبق دستور قرآن از آنها وجوه مالى دريافت كند و آنها را محكوم به جهاد و اجراء حقوق نمايد.
و از نظر مجازات هم صرفاً آنها را به همان مجازاتها و حدود مقرّره الهيّه مأخوذ داند، در اين صورت اينكه مى فرمايد: مردى كه مالى ندارد بر خود تسلط ندارد و مردى كه نفقه و خرج به زن و فرزند ندهد بر آنها تسلطى
ص: 732
ندارد و از آنها امر و نهى نتواند يك تنظيرى است براى پيشواى اسلامى و مقصود اين است كه ولايت و سلطه پيشوا به همين اصل مسئوليت او در برابر افراد تكيه دارد و چون پيشوا مسئول همه امورى است كه زندگى فرد بدان مربوط است در صورتى كه فرد از انجام آن درماند بايد پيشوا آن را به انجام رساند.
و اگر پيشوا اين مسئوليت را در عهده خود نداند يا نتواند ولايت و پيشوائى ندارد چنانچه مردِ ندار بر خود هم تسلطى ندارد و بر زن و فرزند خود كه نانخورِ او هستند در صورتى كه هزينه آنها را ندهد تسلطى ندارد.
و بنا بر اين بيان، اين مورد از نظر تنظير به حساب حكم عرفى است يعنى حال مردِ ندار و نفقه نده به نان خوار خود در عرف مردم چنين است و منظور اين نيست كه در اين دو مورد بيان حكم شرعى كرده باشد و نتيجه اى كه بعد از اين بيان گرفته است:
فرموده: پيغمبر و امير المؤمنين و هر كه بعد از آنها است (يعنى امام بحق بوده است) اين عهده مسئوليت را نسبت به افراد مردم در عهده خود شناخته اند و اين نظام اقتصادى سودمند بوده است كه يهود را نسبت به اسلام فريفته و آنها را كه مردمى وارد در امور اقتصادى هستند به مسلمانى كشانيده و دستور او از خود هيچ گونه اختيارى ندارند و اين عبارت به اين معنى با قول خدا تعالى (7 سوره حشر): «آنچه رسول به شما داد بر گيريد و آنچه را براى شما قدغن كرد وانهيد» تطبيق مى شود، و نتيجه اينكه پيغمبر و امام اختيار دارند و ولى مطلق و اجبارى همه افرادند و حكم آنها نسبت به هر فردى نافذ است و در اين صورت بايد تدبّرى در اندازه حكم روائى كرد از جهات مختلفه.
مثلًا اگر مال كسى را تملّك كنند و زن كسى را طلاق دهند، يا زنى را بى كسب اجازه به شوهر دهند آيا مشمول اين اختيارات هست يا نه.
مثلًا اين اختيار و حكم روائى تا آنجا است كه به سود افراد باشد يا
ص: 733
آنكه براى آنها زيان نداشته باشد مانند حد ولايت اجبارى پدر و جد بر فرزند صغير خود، يا آنكه مقيد به اين شرط هم نيست، و اگر بر ضرر فرد هم باشد بر او نافذ است چنانچه از اولويت نسبت به خود فرد مى توان فهميد.
از اينكه بعد از نقل امام از وى راجع به معنى اين عبارت پرسش شده فهميده مى شود كه مفهوم عبارت روشن نبوده و استفاده سلطه حكومت مطلقه از اين عبارت چنانچه ظاهر آن است مستبعد بوده و از اين رو امام (علیه السّلام) آن را بر وجه سابق توجيه كرده است، و به هر حال فهم اين معناى سوم از عبارت با عمومى كه از اولويت بر نفس استفاده مى شود از نظر حقوقى در فقه مورد قبول واقع نشده است به اين معنى كه پيغمبر و امام حق ندارند بدون اجازه ملك كسى را تصرف كنند و يا زن كسى را طلاق دهند و زنى را بى اجازه او به شوهر دهند، ولى نفوذ حكم و احكام پيغمبر و امام در مقام قضاوت و امور عامه اجتماعى تا حدى مسلَّم است.
ب- در بيان دو نظيرى كه امام ذكر كرده است:
اول مردى كه مالى ندارد بر خود ولايت ندارد، و دوم مردى كه به عيال خود نفقه ندهد بر آنها امر و نهى نتواند- مجلسى (رحمه الله) در بيان جمله اول 4 توجيه دارد:
1- شايد كنايه باشد از اينكه مردِ ندار در پيش خود سرافكنده و سرزنش خورنده است.
2- براى او ممكن نيست خود را بر نوافل و آداب انفاق و اداء ديون و امور ديگرى كه بى مال ميسر نيست وادارد.
3- برخى گفته اند بى مال براى آن بر خود ولايت ندارد كه از خود نمى خورد و همانا ولايت از آن بخشنده نعمت است.
4- گفته شده معنى عدم ولايت او بر خود اين است كه در صورت نداشتن ولايت بر اداى بدهكارى خود ندارد در صورتى كه از آن عاجز است.
ص: 734
و راجع به قسمت دوم چنين گفته است- و ولايت نداشتن بر عيال به امر و نهى براى آن است كه ممكن نيست برايش كه آنها را دستور دهد در خانه نشينند و از خروج آنها جلوگيرى كند، چون بايد تحصيل روزى نمايند يا براى او ممكن نيست آنها را امر كند به صرفه جوئى و نهى كند از چيز دادن به ديگران چون مالى به دست آنها ندارد. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
ولى آنچه در اين مورد بايد بحث شود اين است كه آيا اين دو مثال را امام به حساب بيان حكم شرعى آورده است و مقصود اين است كه مردى كه مال ندارد مسلوب الولايه است نسبت به خود، يا مردى كه نفقه به زن و فرزند ندهد شرعاً حق امر و نهى آنها ندارد يا چنانچه در سابق بيان شد اين دو نظير را امام از نظر عُرف بيان كرده براى اثبات و توضيح مقصود خود و ظاهر همين معنى اخير است چنانچه بيان شد، در اين صورت معنى ساده آنها روشن است:
1- كسى كه مالى ندارد از خود اختيارى ندارد.
2- مردى كه به عيال خود خرجى ندهد فرمان او را نمى برند- و در اين صورت گزارش يك واقعيت عرفى است از باب مثال، و منظور بيانِ يك حكم شرعى نيست زيرا از نظر شرعى و قانونى تسلط مرد بر خود در صورت نداشتن مال هيچ كم و كاستى پيدا نمى كند، و در صورتى كه نفقه به عيال خود ندهد احكام خاصى به او تعلق گيرد نه آنكه حقّ او به كلى ساقط شود و مثلًا زوجه او خود مختار و آزاد گردد. از مجلسى (رحمه الله)- فساد، صرف در گناه است و اسراف زياده روى در خرج، گو كه در راه حق باشد- ان لم يقضه- فرض محالى است يا منظور از امام اعم از امام بر حق و امام ناحق است. از مجلسى (رحمه الله)- شهيد ثانى در روضه گفته: هر سرزمينى به جنگ گرفته شده و هنگام فتح بائر بوده و هر زمينى كه در تصرف مسلمانى
ص: 735
نبوده از امام است و احياء آن روا نيست مگر به اجازه امام با حضور وى و در زمان غيبت احياى آن روا است.
و در حكم آن است زمين مملوكى كه صاحبانش از ميان رفته اند و اگر سابقاً در تصرف مسلمان معلومى بوده از او است و بعد از او از ورثه او است و اگر هم بائر شود از ملك او به در نرود و بعضى گفته اند اگر موات و بائر شد ديگرى مى تواند آن را احياء كند و حق سابق زائل مى گردد به دليل صحيحه ابو خالد كابلى، و اين قول اقوى است- تا اينكه پس از نقل تمام كلام شهيد- خود مى فرمايد:
من مى گويم ظاهر اين خبر اين است كه شرط ملك به احياء اسلام است بلكه ظاهرش اين است كه احدى مالك زمين نمى شود، بلكه تا آن را آباد دارد به آن حق اولويت دارد و خود زمين از آن امام است. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله). از مجلسى (رحمه الله)- مقصود از حق خدا يا خراج است (ماليات كه به امام بدهد) يا زكاة و خمس واجب. از مجلسى (رحمه الله)- ظاهر روايت اين است كه زكاة بر امام واجب نيست و اين خلاف مشهور است و اينكه فرموده است (لا يبيت) الخ دليل عدم وجوب آن است زيرا زكاة غلات از آغاز رسيدن آن واجب شود و پرداخت آن بماند تا پس از برداشت آن و لازم آيد كه مدتى مسئول اين حق به سر برد و همچنان در زكاة گاو و گوسفند و شتر ممكن است در چراگاه دور دستى باشند و پرداخت به تأخير افتد، و ممكن است مقصود اين باشد كه همه دنيا از آن امام است و همه مردم رعيت اويند و حق لازم بر امام بيش از اينها است و او همه را بپردازد و يك شب هم پس نيندازد. از مجلسى (رحمه الله)- يخرق- يعنى دريده و حفر كرده، بعضى اين جمله را حمل به استعاره مركب كرده اند و گفته اند مقصود اين است كه اين
ص: 736
نهرها به قدرت خدا پديد شدند رد بر فلاسفه كه آنها را به نيروى طبيعت نسبت دهند و در بسيارى از نسخه ها جيحان به الف است و در بعضى هم جيحون به واو ضبط شده.
در نهايه است كه سيحان و جيحان دو نهرند در عواصم نزد مصيصه و طرسوس، در قاموس گفته سيحان نهرى است در شام و نهر ديگرى در بصره و سيحون نهرى است در ما وراء النهر و نهر ديگر در هند و گفته جيحون نهر خوارزم است و جيحان نهر شام و روم و معرّب جهان است.
بدان كه در روايت هشت نهر گفته و هفت نهر را نام برده و يكى را به زبان نياورده براى آنكه نياز به شرح نداشته و از اين رو فرموده است برخى از آنها اين است، و بعضى سيحان را نام دو نهر دانسته و نهر شام و بصره را به حساب گرفته اند و هر دو را مقصود دانسته اند از باب استعمال لفظ مشترك در هر دو معنى خود و اين دور است، و شايد يكى را راويان انداخته اند و يا عبارت جيحان و جيحون بوده است و يكى از نسّاخ يا روات يكى را تكرار دانسته و انداخته است و بنا بر اين شرح تمام است. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
من مى گويم نهرهاى روى زمين در قارات جهان بسيار است و شايد اكتفاى امام (علیه السّلام) به اين هشت نهر از جهت اين بوده كه در آن تاريخ نهرهاى ديگر قاره آفريقا و آمريكا و اندونزى و. و ... معروف نبوده اند و يا از جهت اينكه در اطراف آنها كسى سكونت نداشته و مورد استفاده نبوده اند. از مجلسى (رحمه الله)- مقصود از فى ء در اينجا انفال است براى آنكه خدا فرمايد (6 سوره حجر): «آنچه را خدا بهره رسولش كند از آنان (يعنى كفار) كه شما اسب و شتر براى تصرف آن نرانده ايد» يعنى صاحبانش به دست خود آن را به رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) واگذاردند، و در آن داخل شود هر جا صاحبانش منقرض شدند و كف رودخانه ها و نيزارها و سر كوهها و مقصود از غنيمت يا خمس آن است از نظر بيان فرد مخصوصى بعد از عموم يا آن
ص: 737
غنيمتى كه در جهاد بى اذن امام به دست آيد، زيرا بنا بر مشهور همه آن از آن امام است.
يا مقصود برگزيده غنيمت است يا مقصود اين است كه اختيار همه غنيمت و تقسيم آن مانند خمس با امام است و گويا نزاع ميان آن دو لفظى بوده است.
زيرا پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و بعد از او امام (علیه السّلام) به خود مردم و مالشان اولى هستند و مى توانند در همه آنها تصرف كنند، ولى امام جز در همان چيزهاى مخصوصى كه ابو مالك گفته تصرف نكند يا گفته شود كه معنى اينكه زمين از امام است اين است كه مردم به اجازه و تسليم و حكم او در آن تصرف كنند زيرا امام (علیه السّلام) هنگام تسلط خود مخالفان را از آن براند و شيعه هم به وسيله ولايت و دستور او در اموال خود تصرف كنند.
هر چه را حكم دهد از آنها نيست و بر آنها روا نيست و بايد دست از آن بردارند و آنچه را هم حكم دهد از آنها است زكاة و خمس و حقوق ديگرى از آنها دريافت كند و آنها چون بنده هاى او باشند و زير فرمان اويند و حكمش بر خودشان و مالشان روا است و از آنها ماليات و دستمزد مى گيرد و اين منافات ندارد كه همه آنها به حكم امام مال آنها باشد چنانچه بودن زمين از خدا منافات ندارد كه به همين معنى از امام باشد و منافات ندارد كه املاك از آن صاحبان خود باشند به معنى ديگرى و مخالف با اين قاعده نيست كه طبق آيات و اخبار مردم بر مال خود مسلطند و بدان چه دارند از ديگران اولى هستند و با احكام ديگر مانند فروش و خريد و اجاره و صلح و قرض و معاملات ديگر مخالفت ندارد. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
من مى گويم ملك وضع احاطه به چيزى است كه از آن تعبير مى شود به در بر داشتن، يا در دست داشتن، و مى توان آن را به ظرف و مظروف تنظير كرد.
ص: 738
مالك دارا و حاوى مملوك خود است و به اين نظر احاطه و دارندگى اشياء تحققها و اعتبارهاى گوناگونى دارند مى گوئيم خدا مالك جهان است، پيغمبر و امام مالك زمين هستند، فلانى مالك جامه يا اين خانه يا اين ده است.
خدا جهان را دارد يعنى قيوم آن است، و جهان به نيروى او پايد و از آفرينش او برآيد اين حكايتى است از يك نحو احاطه قيومى كه در تصور و اعتبار بشرى نگنجد و آثار بسيارى دارد كه در آخرين مراحل آن اين پرسش طرح مى شود كه:
اگر خدا خواهد جهان را (به ديگرى كه هنوزش مادر عدم نزائيده است و در رحم امتناع گير است و خواهد بود) بفروشد مى تواند؟
البته جواب اين فرضيه محال و ممتنع مثبت و گويا است و آن اين است كه: آرى مى تواند.
پيغمبر و امام هم همه زمين را و آنچه در آن است مالكند و آن را دارند به نيروى خلافت الهيه، يعنى صاحب اختيار آنند از طرف خدا، و خداوند به وسيله آنها همه گونه آثار مالكيت خود را كه در رتبه امكانى قابل اجراء است مى تواند اظهار كند و در مراحل بسيار عادى و معمولى آن اين پرسش باز به ميان مى آيد كه آيا مى توانند آن را بفروشند يا هر جزء از آن را در تصرف تام خود گيرند؟ باز هم در اين فرض ممكن كه واقع نمى شود جواب مثبت و گويا است كه: آرى مى توانند.
مردم عادى هم مالك و داراى چيزى مى شوند كه در شرائط و مقررات مخصوصى و با اسباب معينى به تصرف و ملك خود در مى آورند، اين يك ملكيت قرار دادى و به اعتبار صحت آثار خاصه اى است كه جنبه حقوقى دارد و نظر شرايع و ملتها در آن تفاوت دارد و به زبان علمى و فقهى از اين مراتب به ملكيت طولى تعبير شده و گر چه اين تعبير هم رسا نيست ولى براى توضيح
ص: 739
بيشترى نظيرى مى آوريم، فرض كن گلدانى بوته گلى دارد و عنكبوتى بر آن بوته گل تارى تنيده است گلدان مالك گل و بوته عنكبوت است و گل مالك عنكبوت است و عنكبوت هم مالك تار، اگر قيموميت خدا به گلدان تنظير شود و مالكيت امام به گل و مالكيت معمولى به مالكيت عنكبوت براى تار نمونه اى از وضع اين مالكيتها كه روى هم استوارند به دست مى آيد.
اكنون اين بحث به ميان مى آيد كه پيمبر يا مثلًا امام از نظر مالكيت و يا ازدواج و يا اختيارات حقوقى نسبت به املاك و افراد چه موقعيتى دارد مثلًا مى تواند مال ديگرى را بى اجازه او بفروشد يا زنى را بى اجازه او به شوهر بدهد يا نه؟
در اينجا بايد گفت چون حقوقى كه اساس زندگى اجتماعى افراد است بر پايه تشريع و اعتبارات مقررى استوار است اين گونه حقوق و اعتبارات خاصه، حقوقى و ولايتى براى امام و پيغمبر جعل نشده است و از اين نظر كاملًا وضع او عادى و با سائرين برابر است و به همين مناسبت از نظر حقوقى با سائر مردم يكسان زندگى مى كند و فرقى ندارد مگر از آن جهت كه مقام رياست او حكم مى كند مانند ولايت بر صغار و مجانين و آنها كه از اداى حقوق لازمه امتناع مى كنند و يا در اجراى امور اجتماعى كه مسئول و ذى حق خاصى ندارد و به عهده پيشوا و زمام دار است. از مجلسى (رحمه الله)-
الّا سياسة الليل
، يعنى پاسبانى مردم در شب و بى خوابى و نگهبانى آنها، و گفته اند مقصود رياضت كشيدن براى تدبير امور مردم و تنظيم معاش و معاد آنها است به علاوه از عبادت بدنيه براى خدا.
در نهايه گفته سياست قيام براى اصلاح چيزى است و سياحت نهار رياضت روزه است براى دعوت و جهاد و كوشش در حوائج مؤمنان براى رضاى خدا، و بعضى گفته اند مقصود روزه است.
مقصود از ظلام در اينجا گويا همان ظلم است، در قاموس گفته است
ص: 740
مظلِمه به كسر لام و ظلام چيزى است كه مرد آن را به ظلم بگيرد. از مجلسى (رحمه الله)- گويم اين بيان امير المؤمنين وجه جمع ميان اخبار مختلفه وارده در باره روش ائمه است (علیه السّلام) و هم اخبارى كه در مدح تجمل و آراستن خود وارد شده است و در ضمن از ژنده پوشى و جامه هاى پشمين در بر كردن به حساب يك سنت دينى منع كرده اند چنانچه بدعت صوفيا نيست. از مجلسى (رحمه الله)- لم سمى امير المؤمنين، يعنى اين نام گذارى از مردم بوده يا از خدا يا پرسش او مى رسانده است كه از مردم بوده، امام پاسخ داده كه از خدا بوده است و پاسخ مهمترى هم بدان افزوده براى آگاهى از اينكه دانستن سبب نام گذارى سود بسيارى ندارد چنانچه خدا در پاسخ پرسش از وضع ماه نو بيان كرده است با اينكه از خود پاسخ سبب آن هم دانسته مى شود زيرا گذاردن اين نام از خدا معنايش اين است كه از طرف خدا براى سياست مردم گماشته شده و خليفه خدا است در زمين، اين است سبب نام گذارى او به امير المؤمنين.
و ظاهر خبر اين است كه اين نام در قرآن بوده و آن را انداخته اند و بسا تأويل شده است به اينكه در آيه مقصود است گر چه مذكور نيست براى اختصار و اكتفاء به جزء اعظم از مقصود و دور بودن اين تأويل نهان نيست و سخن در اين باره در كتاب قرآن بيان مى شود ان شاء اللَّه تعالى. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله). از مجلسى (رحمه الله)- ظاهر اين است كه ضمير (بِهِ) در آيه به قرآن برمى گردد چنانچه مفسرين گفته اند و تطبيق آن بر ولايت از دو راه است: 1- مقصود از آن آياتى است كه در باره ولايت نازل شده يا مقصود عمده آيات قرآن است زيرا بيشتر قرآن در باره آنها و دشمنان آنها نازل شده است.
ص: 741
2- مقصود اين است كه انذار كامل به وسيله قرآن همانا با نصب امام است كه خود آن را نگهدارد و معناى آن را بفهماند چنانچه پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: از هم جدا نشوند تا در سر حوض بر من درآيند، و مؤيد وجه اول است آنچه على بن ابراهيم از پدرش از حسان از امام صادق (علیه السّلام) روايت كرده در تفسير قول خدا: «وَ إِنَّهُ لَتَنْزِيلُ رَبِّ الْعالَمِينَ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ» فرمود: يعنى روز غدير ولايت براى امير المؤمنين نازل شد.
بعضى از افاضل گفته است چون خدا خواست خويش را به بنده ها بشناساند تا او را بپرستند و شناخت او چنانچه مى خواست جز با اسباب فراهم نمى شد كه پيغمبران و اوصياء بودند، زيرا بدانها شناخت درست و پرستش كامل پديد مى شد نه ديگران، و پيدايش پيغمبران و وصيان فراهم نمى شد جز به آفرينش آفريده هاى ديگر تا مايه انس و پايه زندگى آنها باشند.
از اين رو ديگر خلق را آفريد و آنها را فرمان داد تا پيغمبر و دوستانش را بشناسند و پيروى كنند و از دشمنانش بيزارى جويند و از هر چه آنها را از اين راه دور دارد تا بهره نعمت خود را ببرند و به هر كدام شناخت خود را به اندازه اى بخشيد كه پيغمبران و اوصياء را شناسند و مقام آنها را دانند و برترى آنها را به خودشان پذيرند و چون هر يك از محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و على (علیه السّلام) جان ديگرى هستند درست است كه هر چه از آن يكى است به ديگرى نسبت دهند چون همه را دارا است و فضائل كل را جويا است، از اين رو تأويل آيات به آن دو مخصوص است و به خاندان آنها كه نژاد يك ديگرند و كلمه جامعه براى اين تأويل آورده است كه لفظ (ولايت) باشد زيرا اين كلمه شامل معرفت و دوستى و پيروى و آنچه را بايستند مى باشد. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
من مى گويم: چون سر و حقيقت اسلام و قرآن ولايت و پيروى از امام عادل و پيشواى درست كار است كه بتواند در جامعه بشرى يك حكومت عامه
ص: 742
واحده تشكيل دهد، در اينجا از نظر تعبير نزول بر قلب كه محل اسرار است اشاره بدين معنى شده است. از مجلسى (رحمه الله)- «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ» اين آيه از متشابهات است و مفسران و روايات در بيان آن اختلاف دارند به وجوهى:
1- امانت مطلق تكاليف است و مقصود عرض آنها است بر اهل آسمانها و زمين و جبال، يعنى تعريف اهميت آن و اباى اهل آنها، يعنى از ترس امتناع ورزيدند از خيانت در امانت و تحمل مسئوليت خلاف كارى در آن، و از اين ميان انسان ستم كار و نادان اين مسئوليت را به گردن گرفت و گناه ورزيد و امانت الهيه را نگهدارى نكرد.
2- عرض امانت يعنى مقابله و سنجش آن با آسمانها و زمين و جبال و مقصود اين است كه از همه اينها بزرگتر است، و آنها از ضعف در برابر آن ترسيدند آن را حمل كنند ولى انسان از ظلم و نادانى آن را قبول كرد و مسئول شد.
3- بيضاوى گفته مقصود از امانت طاعت است به اعتبار عظمت آن و منظور اين است كه تا آنجا بزرگ است كه اگر بر اين اجرام عظام عرضه شود و شعور داشته باشند از پذيرش آن بترسند و كنار روند و انسان سست پيكر و ناتوان آن را پذيرفت تا به خير دارين رسد، ولى او ستمكار است كه حقش را ادا نكرد و به سرانجام بد كارى خود نادان است.
يعنى از نظر اغلب افراد چنين است و طبرسى هم قريب همين معنى را گفته كه مقصود اين است كه اگر آسمانها و زمين و جبال عقل داشتند و امانت بر آنها عرضه مى شد كه عبارت از وظائف اصول و فروع دين باشد و مختار بودند در رد و قبول با اين پيكر بزرگ و سختى و نيرومندى از حملِ آن امتناع مى كردند براى ترس از تقصير در اداى حقش، ولى انسان ناتوان آن را حمل كرد و به واسطه ظلم و جهلش ترسى به خود راه نداد و كلام ابن عباس هم كه
ص: 743
گفته: امانت بر آسمان و زمين ها عرضه شد و از آن امتناع كردند، همين معنى را دارد.
4- مقصود از عرض و اباء معنى لغوى آنها نيست بلكه كنايه از تعظيم شأن امانت است نه مقصود حكايت از گفتگوى با جماد، عرب هم مى گويد:
من با منزل و خانه سخن گفتم و جواب ندادند، و مقصود زبان حال است چنانچه گويند فلانى دروغى گويد كه كوه نپذيرد.
و خدا هم فرموده است (11 سوره سجده): «به آسمان و زمين گفت خواه يا ناخواه بيائيد، گفتند به دلخواه آمديم» خطاب نافهم روا نيست و مقصود از امانت بنا بر اين دلائل خداشناسى است كه در آفرينش آنها سپرده شده و آنها اظهار كردند و انسانِ كافر آنها را كتمان كرد براى آنكه ستم ورزيد.
5- برخى گفته اند خدا شعور به اين اجسام داد و به آنها فرمود: من فريضه اى دارم و بهشت را براى فرمان بران و دوزخ را براى خلاف كاران آفريدم. گفتند ما مسخريم براى همان كه ما را آفريدند، تحمل فريضه نكنيم و ثواب و عقابى نجوئيم، و چون خدا آدم (علیه السّلام) را آفريد اين موضوع را بدو عرضه كرد و او پذيرفت و به خود ستم كرد كه تحمل مشقت نمود و نادانى كرد نسبت به سرانجام خود.
6- گفته اند مقصود از امانت عقل و تكليف است و مقصود از عرض آن بر آسمان و زمين و كوه سنجش استعداد آنها است و منظور از اباء آنها طبع عدم لياقت و آمادگى آنها است و حمل انسان لياقت و استعداد او است و مقصود از ظلومى و جهولى انسان قوه غضب و شهوت او است و در اين صورت حمل بر او درست است زيرا فائده عقل تسلط بر اين دو قوه است و حفظ آنها از تعدى و تجاوز از حد، و مقصود اصلى تكليف تعديل و شكستن شور آنها است.
ص: 744
7- مقصود از امانت اداء امانت است كه ضد خيانت باشد يا قبول امانت است و تصحيح دنباله آيه به يكى از وجوه گذشته است.
8- مراد از امانت، امامت و خلافت كبرى است و حمل آن ادعاى ناحق آن است، و مقصود از انسان ابو بكر است، اخبار بسيارى به اين معنى وارد است كه من در كتاب امامت و ديگر كتب بحار الانوار نقل كردم و اين خبر بر آن دلالت دارد و به اسناد بسيارى از امام رضا (علیه السّلام) نقل شده كه فرمود:
امانت همان ولايت است و هر كس آن را به ناحق ادعا كند كافر است.
و مرحوم مجلسى (رحمه الله) پس از نقل شواهد ديگرى براى تأييد معنى هشتم مى گويد: حق اين است كه همه اين تفسيرها در آيه وارد است از نظر بطون آن.
پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
من مى گويم: نظر مجلسى اين است كه همه اين معانى هشت گانه را در مضمون آيه مندرج سازد و آيه كريمه را بر همه منطبق داند از نظر اينكه اينها بطون آيه محسوبند، ولى اين نظر از جهاتى مورد اعتراض است:
1- اينكه اين معانى از نظر مفهوم جمله ها و مفردات آيه شريفه برخى با برخى مخالفند، مثلًا يكى امانت را موضوع عرضه دانسته و يكى خيانت در امانت را و يكى عرضه را به معنى تقابل گرفته و يكى به معنى پيشنهاد و آيا ممكن است معنى يك آيه از نظر بطون آن با هم مخالف باشد؟
2- اينكه اعتبار تفسيرهاى مختلف در ضمن يك آيه از نظر ظاهر و باطن در بيانات ائمه معصومين درست است كه به باطن قرآن آشنا هستند و بسا يك معنى كه در خور فهم عمومى نيست بيان مى كنند و اين نسبت به همان تفسير هشتم كه امانت به ولايت تطبيق شده است درست مى آيد، ولى نسبت به تفسيرهاى ديگر حمل بر بطون درست نيست مگر آنكه يك معنى جامعى در نظر گرفته شود كه شامل همه باشد و اين معنى جامع را بيان
ص: 745
نكرده، و اگر وجود داشته باشد خود تفسير ديگرى است.
ولى ممكن است گفته شود مقصود از امانت در اينجا همان روح انسانى است زيرا چيزى كه به طور مطلق شايسته است امانت خدا باشد روح بشريت است زيرا:
الف- امانت معمولًا در چيز مورد اهتمام به كار مى رود و چيزى كه از نظر مقام الهى در موجودات امكانيه بسيار اهميت دارد همان روح بشريت است.
ب- امانت سپرده عزيزى است كه اختصاص به امانت سپار دارد، و اين روح بشرى است كه خدا از آنِ خود دانسته و فرموده: «وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي» از روح خودم در آدم دميدم.
ج- امانت گذار معمولًا براى خاطر جمعى امانت را به دست خود در مورد مطمئنى مى سپارد و اين تعبير خاص در باره آدم است كه مى فرمايد: «او را به دست خود آفريدم و خود در او روح دميدم».
د- ظاهر امانت اين است كه به صاحبش برگردد و روح بشرى است كه در سير خود بايد به مقام الهى صعود كند و به حضرت ربوبى برگردد: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ».
و در صورتى كه مقصود از اين امانت روح بشريت باشد بيان آيه كاملًا رسا و مفهوم است و مقصود اين است كه روح عاليه بشريت به آسمانها و زمين و كوه با آن پيكره بزرگ عرضه شده، يعنى افاضه اين مقام عالى هستى از مقام فعليتِ مطلقه به همه موجودات يك نسبت دارد ولى هيچ پيكره مادى نتوانسته اين روح بزرگ انسانى را در خود بگنجاند، عرضه از نظر عموميت افاضه است و اباء از نظر فقدان صلاحيت پذيرش و اين نشانه قصور ذاتى اين موجودات است از قبول نيروى سير كمالى كه خاصه نوع انسانى است و اين روح بشريت است كه در مرتبه كمال خود به مقام ولايت مى رسد و در حقيقت
ص: 746
منظور از آن همان صورت كامله آن است كه در آدم (علیه السّلام) دميده شده و به وسيله آن مقام خلافت الهيه را دارا گرديد و در افراد ديگر سايه و نمونه اى بيش نيست و همان روح پاك آدم (علیه السّلام) است كه در سير كمالى خود در مقام عالى ولايت معنويه ائمه معصومين تمركز يافته و پرتو آن علاقه پيروى و ايمانى است كه در دل مؤمنان پديد گردد و آنها را به دنبال ائمه كشاند.
در حقيقت ولايت از نظر مركزيت خود قائم به باطن امام است و از نظر پرتو و تابش خود شعله فروزان ايمانى است كه در دل پيروان ائمه معصومين جلوه گر شده و آنها را به دوستى و پيروى ائمه رهبرى كرده است.
و توصيف انسان به ظلوم و جهول از نظر صفت نوعيه او است كه با وجود استعداد پذيرش اين نور مقدس و درك اين مقام عالى پشت پا به سعادت خود مى زند و استعداد خود را هدر مى دهد و در تاريك خانه عالم ماده مى ماند تا آنجا كه از مقام انسانيت سقوط مى كند و چنانچه سرچشمه بشريت و يا خورشيد ولايت از كاملترين شخصيات مى تابد و ديگران را در پرتو خود مى گيرد، ظلمتكده ماده هم منبع و غارى دارد كه امواج ظلمت گمراهى و جهالت از آن اوج مى گيرد و پراكنده مى شود و آن معاندين با مقام ولايت و نقطه مخالف سعادت بشرى است، چون معاندين پيغمبران و اوصياء كه مظاهر مقام ولايت هستند مانند شخص ابو بكر مثلًا كه اول غاصب خلافت اسلاميه است. از مجلسى (رحمه الله)- آيه در سوره مائده چنين است: «و اگر اهل كتاب ايمان مى آوردند و تقوى داشتند بد كردارى آنها را جبران مى كرديم و آنها را به بهشت مى برديم- 66- و اگر تورات و انجيل و آنچه را از پروردگارشان به آنها نازل شده بر جا مى داشتند از بالاى سر و از زير پا روزى بر مى گرفتند» بر پا داشتن تورات و انجيل اين است كه از نظر عبارت و معنى آنها را منحرف نسازند و آنچه راجع به بشارت رسول خاتم و جز آن در آن
ص: 747
است به درستى منتشر كنند و به احكام آنها عمل كنند و مقصود از «ما انزل» كتابهائى است كه پيش از آن نازل شده زيرا تكليف دارند آنها را تصديق كنند، يا مقصود از آن قرآن است.
و ظاهر اين است كه ولايت تفسير همان «ما انزل» است و اين تفسير بنا بر اين كه مقصود قرآن باشد واضح است زيرا ولايت در قرآن نازل است بلكه اكثر قرآن راجع به آن است چنانچه ذكر شد، يا آنكه اقامه «ما انزل» وابسته به آن است زيرا اقامه قرآن در لفظ و معنى جز به وسيله ولايتِ ائمه درست نشود زيرا ائمه نگهدار قرآن و عالم به معناى آنند و بنا بر اينكه «ما انزل» كتب سابقه هم باشد درست است زيرا ولايت رسول و خاندانش به همه پيغمبران و در همه كتب آسمانى بوده چنانچه اخبار بسيارى بر آن دلالت دارد. از مجلسى (رحمه الله)- هكذا انزِلت، ظاهرش اين است كه اين آيه چنين بوده، و بسا تأويل شود به اين كه مقصود اين بوده يا مقصود عمده اين است زيرا اطاعت در سائر امور فراهم نشود جز به وسيله آن. از مجلسى (رحمه الله)- ممكن است آزار موسى هم راجع به همان وصايت براى هارون بوده، بيضاوى گفته است خدا او را از آنچه در باره او گفتند تبرئه كرد و آن اين بود كه قارون زنى را تحريك كرد تا بگويد با من زنا كرده و خدا او را حفظ كرد، و مردم او را به قتل برادرش هارون متهم كردند چون او را با خود برد به طُور و در همان جا مُرد، فرشته ها او را حمل كردند تا بنى اسرائيل او را ديدند، و يا اينكه بنى اسرائيل او را به عيب تنى متهم مى دانستند چون برص و خدا او را تبرئه كرد (به طور اختصار نقل شد). از مجلسى (رحمه الله)- از امام صادق (علیه السّلام) فرمود قريش شهر مكه را محترم مى شمردند و به محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بى حرمتى در آن را روا مى داشتند و از اين راه فرمود: «لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ» مقصود اين است كه تو
ص: 748
را بى حرمت كردند در آن و تو را دروغگو شمردند و به تو دشنام دادند با اينكه هيچ كدام كشنده پدر خود را هم در آن تعقيب نمى كردند، و از نظر پيروى آثار ماههاى حرام نسبت به شهر مكه، امنيت را در آن مراعات مى كردند و آن را بست مى شمردند ولى نسبت به رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) در آن بى حرمتى روا داشتند كه از ديگران روا نمى داشتند و خدا آن را بر آنها عيب شمرد و هم از آن حضرت است كه مقصود از والد و ولد، آدم (علیه السّلام) است و پيغمبران و اوصياء و پيروان از فرزندانش.
در اين خبر والد را امير المؤمنين تأويل كرده و ولد را ائمه طاهرين (علیه السّلام) و اين يكى از توجيهات آيه است و از بطون آن به آنها سوگند ياد كرده از نظر احترام و شرافت. از مجلسى (رحمه الله)- شايد مقصود اين است كه آنچه در باره امير المؤمنين و ائمه نازل شده است از آيات محكمات است ولى آن كسانى كه دل آنها كجى دارد دنبال متشابهات مى روند و آنها را به ائمه خود تأويل مى كنند با اينكه تأويل متشابهات را جز خداوند و ائمه (علیه السّلام) نمى دانند، يا اينكه در اين بطنِ آيه ضمير «منه» به پيروان و مذكورين در كتاب بر مى گردد.
و مقصود اين مى شود كه برخى از پيروان قرآن آيات محكمه اند و برخى ديگر متشابهه، و ممكن است «من» دلالت بر سبب كند و مقصود اين باشد كه به سبب قرآن دو دسته مسلمان پديد شدند و دسته متشابه جو اعمال بد و زشت خود را تأويل و تفسير كردند يا مقصود تشبيه ائمه است به آيات محكمه و تشبيه شيعه آنها به پيرو آيات محكمه و تشبيه دشمنانشان به آيات متشابهه از نظر اين كه وضع آنها در نظر مردم و پيروانشان مشتبه بود و از نظر فتنه و دنياطلبى و به حساب تأويل كردار زشت آنان دنبال آنها رفتند و شايد معنى اول اظهر باشد و اين حديث خود از متشابهات احاديث است و تأويلش را جز خدا و راسخان در علم ندانند. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
ص: 749
ممكن است گفته شود بطن آيه همان كتاب تكوينى خدا است كه صفحه آفرينش است و سراسر موجودات كه گويد:
به نزد آنكه جانش در تجلى است همه عالم كتاب حق تعالى است
عرض اعراب و جوهرش چون حروف است مراتب جمله آيات وقوف است
ز آن هر جمله اى چون سوره خاص يكى الحمد باشد ديگر اخلاص چنانچه در كتاب تدوينى قرآن مجيد آياتى است كه دلالت روشن بر مقصود دارد و آياتى است كه دلالت آنها مبهم و مورد ترديد و اشتباه است در كتاب تكوينى هم همين طور است، بعضى وجودات پاك و نشانه هاى روشن و تابناكند كه به خوبى از وحدت و يگانگى و قدرت و نيرو و سائر صفات الهيه حكايت مى كنند و بعضى موجودات هستند كه غبار ظلمت و ماده و گرد اوهام بر آنها نشسته و تيره و تار شده اند و از گفتار و كردار آنها تيره گى و آلودگى مى بارد.
و بنا بر اين آيات محكمه كتاب تكوينى حق، پيغمبران و اوصياء هستند كه در ميان آنها ائمه معصومين خورشيدهاى درخشنده اى باشند و از نظر جلوه و تابش خود همه را تحت الشعاع نمودند و در پرتو نور نبوت خاتم اندرند و با آن يك نمود دارند.
و آيات متشابهه كتاب تكوينى حق دشمنان انبياء و اوصياءاند كه در ميان آنها دشمنان ائمه از همه تيره و تارتر و بد كردارترند و از قول و عمل آنها شبهه هاى عميق تراويده كه تا هنوز خلق در آن سرگردانند. چون پايه و مايه جنگ زورگوئى و استفاده جوئى از ديگران است و به زبان امروزى از آن به كلمه استعمار تعبير مى شود و اين ستم
ص: 750
و استفاده جوئى از نظر نادانى به قانون عدالت يا طمع ورزى به دسترنج ديگران است و مبارزه اسلام با شرك بر همين اساس آغاز شد و دنباله پيدا كرد، سران قريش به زور شمشير و قلدرى دسترنج مردم را به سود خود مى ربودند و مردم ديگر هم از راه نادانى به دستور عدالت و داد به همديگر ستم مى كردند تا آنجا كه همديگر را مى كشتند و دارائى همديگر را مى ربودند.
اسلام از دو نظر در مقام دفاع برآمد و سرمايه داران عربستان كه مشركين و يهود بودند در هراس افتادند و براى حفظ سرمايه هاى خود و حفظ نفوذ و آقائى خود در هر روز يك بهانه و توطئه عوام فريبى درست مى كردند و مردم عوام و نادان را بر ضد پيغمبر اسلام مى شورانيدند و جنگ و خون ريزى بر پا مى كردند.
پس از وفات پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) هم سران قريش و سران قبائل با هم توطئه كردند و در مقام بر آمدند كه قانون اسلام را به سود خود در ميان مردم اجرا كنند و آن را وسيله جمع و غارت مال ديگران سازند و به وسيله آن بر ديگران سلطنت و آقائى كنند و اين خود جوهر اختلاف آنها با على و ائمه ديگر بود كه هدف آنها عدالت عمومى و بهره مندى عمومى بود و خود در كنار مردم و با مردم و در سطح ديگر مردم زندگى مى كردند.
اين است كه امام مى فرمايد: اساس و پايه صلح عمومى و دائم در ميان بشريت اين است كه مردم در حقيقت مذهب شيعه وارد شوند و پيشوايان و سران بشر به شيوه على زندگى كنند تا بتوانند عدالت را ميان افراد استوار سازند و ريشه جنگ را براندازند. از مجلسى (رحمه الله)- يعنى گمراهى اين امت پس از پيغمبر خود مطابق بود با آنچه از امت هاى گذشته سر زد از ترك خليفه بر حق و پيروى از گوساله از سامرى ناحق و مانند آن. گفت: يا رسول اللَّه مقصود يهود و نصارى است؟ فرمود: مقصودم كيست؟ شمائيد كه اسلام را بند بند از هم جدا
ص: 751
مى كنيد اول چيزى كه از دين خود نقض مى كنيد امانت است و آخرش نماز.
و محتمل است كه مقصود مطابق بودن احوال خلفاى جور است با هم در شدت و فساد. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
من مى گويم: مقصد كلى آيه كريمه، بيان يك اصل اجتماعى و تاريخى است كه امروز بسيار مورد اهميت است و آن خلق وراثت و تقليد ملتها است از گذشتگان در آداب و اخلاق عمومى كه نتيجه تأثير تربيت و تأثير محيط پرورش عمومى است.
مردم جاهليت كه با وضع زندگانى عشائرى از تاريخ بسيار عميقى بار آمده بودند از نظر عقيده و اخلاق به بُت پرستى و حُب جاه و مال و غارت و مفاسد بسيارى خو گرفته بودند كه تعليمات قرآن مجيد به كندى در آنها تأثير مى كرد و اين حقيقت در اين آيه و با اين بيان مختصر و رسا تعبير شده است و بر وضع ارتجاعى دوره خلافت خلفاء ثلاثه تطبيق شده است. از مجلسى (رحمه الله)- طبرسى گفته يعنى قول را براى آنها شرح نموديم و بيان كرديم از ابن عباس و معنايش اين است كه آيه اى بعد از آيه اى آورديم و بيانى دنبال بيانى و اخبار امتهائى كه هلاك شدند به آنها گزارش داديم تا يادآور شوند يا آنكه انديشه كنند و حق را بفهمند و به هوش آيند.
بيضاوى گفته يعنى قرآن را دنبال هم نازل كرديم تا تذكر پيوسته باشد يا نظم آن را مرتب كرديم تا دعوت قرين حجت باشد و پند پيوست موعدت و اندرز هماهنگ عبرت.
من گويم تأويل امام (علیه السّلام) دو وجه دارد:
1- آنكه مقصود اين باشد كه قول هر امامى در باره نص به امام ديگر صادر شده و «الى الامام» يعنى كار خود را به امام ديگر واگذارده.
2- مقصود از قول حكم باشد يعنى احكام معارف براى نصب امام و حجتى دنبال امام و حجت ديگر پيوسته بوده است از زمان آدم أبو البشر (علیه السّلام) تا
ص: 752
انقراض دنيا. از مجلسى (رحمه الله)- بنا بر تفسيرى كه از آيه فرموده است: اين آيه دلالت بر امامت و جلالت قدر آنها دارد و دليل است كه معيار در هدايت يافتن پيروى آنها است در عقائد و اعمال و اقوال و هر كه با آنها در اين باره مخالفت كند در شقاق و نفاق است. از مجلسى (رحمه الله)- قوله من بلغ- اكثر مفسرين آن را عطف به ضمير خطاب «انذركم» دانسته و خطاب را متوجه حاضران گرفته و «من بلغ» را عبارت از غائبان و معدومان در حال خطاب، ولى به تفسير امام «من بلغ» در مقام فاعل قرار دارد و عطف است بر ضمير مرفوع «انذر» يعنى من شما را به قرآن بيم دهم و هر كه رسد از امامان شما را با آن بيم دهد. و لم يكن له عزم- گويا بر اين حمل شود كه اهميت فراوانى بدان نداد و اظهار شادمانى و خرمى به اندازه پيغمبران اولو العزم ديگر از خود نشان نداد با اينكه بدو شايسته بود و در اين جا ترك اولى كرد زيرا مقام عصمت و نبوت و جلالتش مانع از اين است كه به او نسبت داده شود وحى خدا را نپذيرفته باشد و به قضاى او راضى نشده باشد. از مجلسى (رحمه الله)- اخبار در تفسير صراط به ائمه (علیه السّلام) و ولايتشان بسيار است، مقصود از صراط راه است كه مردم را به مقصودشان مى رساند، و ائمه (علیه السّلام) راه راست به سوى خدايند كه به خدا و طاعت و قرب و رضايت او نتوان رسيد جز به ولايت آنان و عقيده به امامت و طاعتشان، و صراط در آخرت صورت و مجسمه اين صراط است و هر كه در دنيا بر اين راه حق استقامت كند از آن صراط آخرت بگذرد و آسوده به بهشت رود چنانچه صدوق عليه الرحمه در معانى الاخبار به سند خود از مفضل روايت كرده كه از امام صادق (علیه السّلام) پرسيدم از صراط، و آن حضرت فرمود: آن طريق به معرفت خدا عز و جل است و آن دو صراط است، يكى صراط در دنيا و يكى صراط در
ص: 753
آخرت، امّا صراطى كه در دنيا است همان امام است كه واجب الاطاعه است و هر كه او را بشناسد و بدو اقتداء كند از صراطى كه در آخرت جسر روى دوزخ است بگذرد، و هر كه در دنيا او را نشناسد از صراط آخرت بلغزد و در آتش پرتاب شود، و قول خدا كه: «بچسب بدان چه به تو وحى شده» يعنى به همه آن كه عمده اش ولايت على (علیه السّلام) و امامان ديگر است زيرا به وسيله آنها ديگر آنچه وحى شده درست شود از نظر گفتار و كردار و تبليغ زيرا بر دين حقى باشى كه عمده آن ولايت است از تبليغ آن كوتاهى مكن و از دعوت مردم بدان براى ترس از جمع منافقان. از مجلسى (رحمه الله)- آيه چنين است: «چه بد است آنچه خود را بدان فروختند كه كفر ورزند بدان چه خدا فرو فرستاده از راه طغيان و ستم نسبت بدان چه خدا فرو فرستد از فضل خود بر هر كه خواهد از بندگانش و گرفتار شدند به خشم اندر خشم، و از آن كافرين است عذاب دردناك».
از مجلسى (رحمه الله)- اين آيه در سياق بيان احوال يهود است، و اگر در نزول آيه كلمه «في على» بوده است دلالت دارد كه منكران ولايت على (علیه السّلام) چون يهودند از نظر انكار قرآنى كه خدا نازل كرده است، و اگر منظور تأويل آيه باشد در باره على (علیه السّلام) وجه دومى دارد و آن اين است كه ظاهر آيه در باره يهود است و باطنش در همگان آنها كه منكر دستور خدا هستند در باره على (علیه السّلام) زيرا آياتى كه در باره جمعى نازل است اختصاص بدانها ندارد بلكه در امثال و اشباه آنها تا قيامت صدق مى كند. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
من مى گويم: مقصود اين است كه چون آيه به عنوان مخالفت با «ما انزل اللَّه» يهود را نكوهش كرده، اين نكوهش در باره هر مخالفتى صادق است و گر نه اجراء حكم در غير مورد نزول خود به مجرد شباهت قياس است. از مجلسى (رحمه الله)- اين روايت دلالت دارد بر اينكه دشمنان نسبت بدان چه از قرآن كه در باره على (علیه السّلام) تلاوت مى نموده است شك داشتند
ص: 754
خدا به آنها جواب داده است كه قرآن معجزه است و نتواند كه از غير خدا باشد و آنچه هم در باره على است از حضرت او است.
ظاهر خبر اين است كه كلمه «في على» با آن نازل شده است و برخى تأويل كرده اند كه مقصود بيان خلافت آن حضرت است با توضيح از طرف پيغمبر، نه اينكه لفظ على (علیه السّلام) در نزول بوده است. از مجلسى (رحمه الله)- گويا از خبر چيزى افتاده باشد و نام آن حضرت در هر دو آيه بوده است و به واسطه افتادن قسمتى از خبر قسمت آيه اول به آخر آيه دوم متصل شده است و اين بسيار اتفاق مى افتد و ممكن است در مصحف ائمه چنين بوده است. از مجلسى (رحمه الله)- در باب تسليم همين كتاب، گذشت كه خطاب در «جاءوك» و «يُحَكِّموكَ» كه در آيه پيش از اين آيه است راجع به على (علیه السّلام) است و اينجا اشاره كرده كه اين وعظ هم در باره او است. از مجلسى (رحمه الله)- سلم، اسلام است و استسلام و انقياد، و ولايت در ضمن آنها است بلكه از اعظم اجزاء آنها است. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
من مى گويم سِلم در اصل لغت به معنى سازش است در برابر حرب به معنى جنگ، و اسلام هم به همين معنى باز گرفته شده است، يعنى دينى است كه وسيله الفت و اتحاد و ترك اختلاف و جنگ است و راه آن ولايت امامان بر حق است كه بدون غرض دنيوى مردم را رهبرى كنند، ولى پيشوايان خود خواه و استفاده جو براى استعمار و استثمار مردم ميان آنها اختلاف و تفرقه و بلكه جنگ به وجود مى آورند تا به ناحق بر آنها آقائى كنند، و اين جمله در سياست استعمارى شايع است كه: تفرقه انداز و آقائى كن، و اين روش همه حاكمان جور بوده و هست. از مجلسى (رحمه الله)- از ولايت آنان به زندگى دنيا تعبير شده زيرا مايه فراهم ساختن و به دست آوردن آن است و از اين رو بدبختان آن را
ص: 755
به دوستدارى پيشواى بر حق بر گزيدند زيرا امام بر حق برابر توزيع مى كرد و ديگران، بزرگان و اشراف را مقدِّم مى داشتند و آنها به آنها رو كردند و بدانها نيرومند شدند و ولايت آن حضرت را آخرت تعبير كرده است زيرا سبب زندگى جاويدان ديگر سراى است كه هم بهتر و هم پاينده تر است. از مجلسى (رحمه الله)- اين آيه در سوره بقره است بدين روش:
«و هر آينه به موسى كتاب داديم و پس از وى به دنبالش رسولانى فرستاديم و به عيسى بن مريم بينات داديم و با روح القدس او را تأييد كرديم، پس آيا هر آنگاه رسولى براى شما بياورد آنچه را دلخواه شما نيست سر بزرگى كنيد و دسته اى را دروغگو شماريد و دسته اى را بكشيد».
ظاهر خطاب با يهود است و اگر مقصود امام نزول با اين عبارت باشد وجه آن گذشت كه سببش دشمنى آنان با على (علیه السّلام) بود و براى آنكه حامى دين و حافظ ملت مسلمين بود مى خواستند او را از ميان ببرند. از مجلسى (رحمه الله)- مخطوطة، يعنى نوشته شده و اين تصريح است در تنزيل با اين تعبير و تأويل به اينكه مقصود ثبت شرح و تفسير آيه است، يا مقصود نوشتن در كتابى است كه نزد ائمه است جز قرآن بعيد است. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
من مى گويم: دعوى صراحت خبر كه آيه قرآن به اين لفظ بوده است ابعد است. از مجلسى (رحمه الله)- به طور خلاصه، پيش از اين داستان دو برادر است يكى مؤمن و ديگرى كافر، آن كافر را دو باغ آباد بود و ناسپاسى خدا كرد، و آن مؤمن تُهى دست بود و به اندرز وى پرداخت و سوى نبخشيد و به دنبال ناسپاسى او آتش در باغش افتاد و همه را سوخت و ويران كرد و او انگشت پشيمانى به دندان گزيد و چاره اى نتوانست و آرزو كرد كه كاش كفر نورزيده بود.
ص: 756
شايد مقصود اين است كه منظور مثلهائى كه خدا زده است داستان سرائى نيست بلكه براى آگاهى امت اسلامى است تا از بد كردارى كناره كنند و به خوشرفتارى گرايند و نمونه بزرگ اين داستان همان داستان پيشوائى امت است كه غصب خلافت كردند و با ستمكاران در آن هم داستان شدند، يا براى آنكه آنان را پند و اندرز دادند و نپذيرفتند تا عذاب دنيا و آخرت بر آنها فرود آمد. از مجلسى (رحمه الله)- شك نيست كه ولايت امير المؤمنين (علیه السّلام) پايه استقامت بر دين يگانه پرستى است. از طبرسى در تفسير اصل آيه: «و چون خوانده شود بر آنها آيات ما آشكارا» در حلال و حرام و سائر دستورات «بگويند آنها كه اميد به ديدار ما ندارند» يعنى ايمان به قيامت و زنده شدن ندارند و بيم از كيفر ما و اميد در ثواب ما ندارند «بياور براى ما قرآنى جز اين كه تلاوت كنى يا آن را عوض كن» يعنى خلاف آنچه مى خوانى باشد، و فرق ميان دو پيشنهاد اين است كه آوردن ديگرى با خود آن جمع مى شود ولى تبديلش تنها به رفع آن است. و گفته اند معنى تبديلش، تغيير احكام آن است از حلال و حرام و مقصودشان اين بوده كه تكليف از آنها ساقط باشد و هر چه خواهند بكنند، «بگو اى محمد مرا نرسد كه از پيش خود آن را تبديل كنم» زيرا آن معجزه است و من خود نتوانم مانند آن را بياوريم من نتوانم پيروى كنم جز آنچه به من وحى رسد، انتهى.
من مى گويم تأويل امام (علیه السّلام) از اين تفسير پُر دور نيست زيرا عمده چيزى كه مشركان و منافقان بد داشتند همان ولايت على (علیه السّلام) بود براى آنكه بسيار از آنها اسير كرده بود و كشته بود و مقصودشان اين بود كه يا آيات فضل على (علیه السّلام) در قرآن نباشد يا قرآنى باشد كه ذكرى از على (علیه السّلام) در آن نباشد.
ص: 757
از طبرسى (رحمه الله)- در اينجا پرسش براى سرزنش است يعنى بهشتيان به دوزخ سر كشند و به دوزخيان گويند چه چيز شما را به دوزخ بُرد؟
پاسخ دهند ما نماز پنجگانه نمى خوانديم چنانچه شرع دستور داده بود، اين دلالت دارد كه به جا نياوردن وظيفه لازم سزاى نكوهش و كيفر آورد، زيرا سزاوارى خود را براى كيفر وابسته ترك نماز ساختند، و باز هم دلالت دارد كه كفار مسئول عبادات شرعيه هستند، انتهى.
حلَبه، چند اسب است كه در مسابقه اسب دوانى شركت دارند و هر كدام از يك جا باشند و از يك اصطبل بر نيايند، و در نزد عرب ده بودند چنانچه در نصاب گفته است:
ده اسبند در تاختن هر يكى رابه ترتيب نامى است روشن نه مشكل
1- مجلى 2- مصلى 3- مصلا و 4- تالى 5- چه مرتاح و 6- عاطف 7- خطى و 8- مؤمل
بدين ده دو ديگر تو الحاق ميكن يكى هست قاشور و ديگر چه فسكل نهم را لطيم هم خوانند و دهم را سكيت بر وزن زبير و در نام پاره اى از اينها اختلاف است و وجه نام گذارى آنها هم مفصل است، مرحوم مجلسى پس از بيان آنها گويد:
آنچه را امام در تفسير كلمه مصلين ياد كرده است تفسير متين و درستى است، زيرا نسبت كيفر با خلال در اصول دين سزاوارتر است از فروع، و تفسير آيه بعد از آن هم كه مى گويد: «ما به مسكينان خوراك نمى داديم» از نظر اهل بيت به همين معنى بر مى گردد زيرا مقصود ندادن حقوق آنها است از خمس و وجه ديگر و اصل جواب اين است كه ما پيرو ائمه نبوديم و به آنها اعتناء نداشتيم.
ص: 758
از مجلسى (رحمه الله)- جمله اى از آيه 90 آل عمران به آخر اين آيه افزوده شد كه: «لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ» باشد براى آگاه كردن بر اينكه مورد نكوهش در هر دو آيه يكى است و هر كدام مفسر ديگرند و «لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ» به جاى «لَمْ يَكُنِ اللَّهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ» آمده است. از مجلسى (رحمه الله)- وَ مَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحادٍ- يعنى در مسجد الحرام كه ذكر ان در آيه پيش شده است كه فرمود: «به راستى كسانى كه كافرند جلو گيرند از راه خدا و از مسجد الحرام كه ما آن را براى همه مردم مقرر داشتيم به طور برابر چه كسانى كه در آن مقيم باشند و چه آنها كه از بيابان آيند و هر كه وارد آن شود به الحاد و به ظلم به او عذاب دردناكى بچشانيم» طبرسى گفته مقصود از مسجد الحرام تمام حرم است و بعضى گفتند خود همان مسجدى است كه مردم در آن نماز مى خوانند، در معنى الحاد هم در اين مورد اختلاف است:
1- مقصود شرك و پرستش جز خدا است.
2- حلال شمردن حرام و ارتكاب گناهان است.
3- هر چه خدا نهى كرده تا برسد به دشنام دادن به خادم مسجد زيرا گناه در آنجا بزرگتر است.
4- دخول در حرم است بى احرام. انتهى.
و موردى كه امام در اين روايت براى الحاد و ظلم بيان كرده بزرگترين مصداق است زيرا متضمن شركت و كفر و ستم به رسول و خاندان او است و آوردن كلمه ظلم بعد از كلمه الحاد نكته اى دارد كه از اين حديث ظاهر مى شود. از مجلسى (رحمه الله)- اين آيه در سوره مؤمن است (17 سوره مؤمن) و پيش از آن گويد: «به راستى كسانى كه كافرند به آنها جار كشند كه دشمنى خدا بزرگتر از دشمنى شما است مر خود را آنگاه كه به ايمان دعوت
ص: 759
شديد و كفر ورزيديد، گويند پروردگارا ميراندى ما را دو بار و زنده كردى دو بار ما به گناه خود اعتراف داريم، آيا راهى براى بيرون شدن هست؟ 27 اين براى آن است كه ... الخ» ظاهر اين است كه نساخ كلمه ذلكم را ذلك كردند و اين اشاره به عذابى است كه دارند و اهل ولايت ممكن است در تنزيل بوده و ممكن است مقصود تأويل باشد به اين بيان كه شرك ظاهر پرستش بُت معمولى است و شرك باطن به پيروى از خليفه ناحق زيرا خليفه ناحق را با خدا شريك كردند و از او فرمان بردند و به همين جهت در بسيارى از اخبار ترك ولايت به شرك تعبير شده است. از بيضاوى- شما در باره رسول گفتار مختلف داريد و آن اين است كه يك بار مى گفتند شاعر است و يك بار مى گفتند جادوگر است و يك بار مى گفتند ديوانه است يا اختلاف داشتند در باره قرآن يا در قيامت يا در ديانت و نكته اينكه در اينجا سوگند به راه هاى مختلف آسمان خورده است اين است كه اختلاف آنها را در دورى از هم به اختلاف راه هاى آسمانى تشبيه كند، «يُؤْفَكُ عَنْهُ مَنْ أُفِكَ» يعنى منصرف شود از رسول يا قرآن يا ايمان هر كه منصرف باشد، و از طبرسى (رحمه الله) هم مجلسى (رحمه الله) قريب به همين مضمون را در تفسير آيه نقل كرده و سپس گفته است آنچه امام در تفسير آيه در اينجا بيان كرده به مضمون اين تفسيرها نزديك است زيرا اقوال مختلف آنها در باره پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) سبب شد كه ولايت را نپذيرفتند با اينكه در باب ولايت هم چيزهاى مختلف گفتند و هر كه از قول رسول و از ولايت رو گرداند از همه خيرات معنويه كه يكى از آنها بهشت است برگرديد و نوميد شد. از مجلسى (رحمه الله)- عقبه، راه در كوه است و آن را استعماره آورده از آزاد كردن بنده و اطعام مردم كه جهاد با نفس است و سخت است.
و بنا بر تأويل امام (علیه السّلام) عقبه استعاره است براى پذيرفتن ولايت چون سختى دارد و آن را آزاد كردن بنده دانسته زيرا ولايت سبب آزاد شدن از
ص: 760
عذاب خدا است و به طور مبالغه خود آن است و همچنين است نسبت به اطعام.
پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
من مى گويم: چون پذيرفت ولايت از طرف عموم مسلمين وسيله مى شد كه سراسر جهان مسلمان شوند و اسلام حقيقى بر اساس عدالت عمومى قرآن به همه مردم آزادى مى داد و همه را از احتياج و گرسنگى نجات مى داد پس ولايت امام عادل كه رمز تشكيل حكومت عادله كامله است در راه پيشرفت و ترقى بشر گردنه بس سخت و دشوار است كه تا كنون طى نشده است و نتيجه بسيار مهم دارد كه عبارت از آزادى عموم افراد بشر است از هر گونه بردگى و بندگى مادى و معنوى، و نتيجه يك زندگانى آزاد و توأم با عدالت و تساوى حقوق نسبت به عموم بشر اين است كه اقتصاد متساوى و مترقى بر قرار مى شود و هر عاجزى چون مستمند و يتيم از گرسنگى نجات پيدا مى كند. از مجلسى (رحمه الله)- «قَدَمَ صِدْقٍ» يعنى مزد خوب و مقام بلند به واسطه كردارى كه پيش فرستاده اند و بهترين آن ولايت ائمه معصومين است. از طبرسى (رحمه الله)- كه در باره شش تن هم نبرد در روز بدر نازل شده است:
1 و 2- حمزه كشنده عتبه از مشركين.
3 و 4- على (علیه السّلام) كشنده وليد از مشركين.
5 و 6- عبيدة بن حارث عموزاده پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) كشنده شيبه از مشركين.
ابو ذر سوگند به خدا ياد مى كرد كه در باره آنها نازل شده است و بعضى گفته اند مقصود از دو خصم، اهل قرآن و اهل كتاب باشند و بعضى مطلق مؤمنان و مطلق كافران دانسته اند.
ص: 761
اين روايت با سند و متن با ضميمه در اولش گذشت. آيه اول مضمون دعاى حضرت نوح (علیه السّلام) است- از طبرسى است كه مقصود از بيت او خانه او است، و بعضى آن را مسجد او دانسته و برخى كشتى او، و بعضى گفته اند خانه محمد است و براى عموم مؤمنين و مؤمنان از امت محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )، مقصود از بيت گاهى ساختمان است و گاهى انساب شريفه، چنانچه شاعر گفته:
آنكه برافراشت بلند آسمان خانه ما ساخت عزيز و كلان مجلسى شواهد بسيارى آورده كه بيت بر خاندان اطلاق شده است و سپس گويد: در اين خبر وجوهى آيد:
1- مقصود از بيت همان بيت معنوى باشد يا اهل بيت چنانچه دانستى، و بيوت انبياء همه يكى است كه آن را براى خلافت كبرى ساخته و آن بيت عزت و شرف و كرامت و اسلام و ايمان و نبوت و امامت و طهارت است و اهلش يك سلسله اند كه خدايشان از هم آفريده است و هر كه پيرو آنها باشد در خانه آنها است و با آنها است و ولايت شعاران شيعه در اين بيتند و دعاى نوح شامل آنها است.
2- مقصود اين است كه چون مقصد نوح از «لِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ» دخول در ولايت او و اهل بيت او است هر كه داخل در ولايت ائمه گردد داخل در اهل شده و دعاى وى را مشمول گرديده.
3- ولايت به فتح واو باشد به معنى امامت و خلافت يعنى هر كه امام شود در خانه انبياء است يعنى در منزلت و مقام آنها است كه رياست عامه در دين و دنيا است و قيد به مؤمن براى اخراج غاصب خلافت است. از مجلسى (رحمه الله)- گويا در اين خبر فضل را به پيغمبر تفسير كرده و رحمت را به ائمه (علیه السّلام) يا هر دو را به همه، زيرا آنان فضل و رحمت خدايند و شايد هم همه نعم مقصود باشد و ذكر آنها براى بيان افضل افراد فضل
ص: 762
و رحمت است. از مجلسى (رحمه الله)- ضمير عنهم در آخر خبر راجع به شيعه اماميه است. از مجلسى (رحمه الله)- رازى در تفسير خود گفته كه محمد بن عباس سى حديث در تفسيرش آورده از خاص و عام كه اين آيه در باره على (علیه السّلام) نازل شده است. از مجلسى (رحمه الله)- به طور خلاصه- اين آيه در داستان باب خِطّه بنى اسرائيل است كه مأمور شدند هنگام ورود در شهر يا معبد تواضع كنند و طلب آمرزش نمايند و پوزش طلبند و مخالفت كردند و بر آنها عذاب سختى نازل شد تا آنكه مى گويد تأويلش بر پايه سخن گذشته است كه داستانهاى قرآن براى يادآورى و پند اين امت است.
و در اخبار متواتره از طرق خاصه و عامه وارد است كه پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: خاندان من نمونه باب خِطّه اند در بنى اسرائيل، و چونان كه بنى اسرائيل دستور يافتند در برابر آن تواضع كنند و سر باز زدند و كيفر شدند همچنان پيغمبر دستور داد در ولايت امير المؤمنين و ائمه در آيند و براى آنها فروتنى و فرمانبرى كنند و به همين جهت فرمود: من شهر دانشم و على در آن است، و عمل نكردند و وظيفه را با پيروى پيشوايان ستم دگرگون ساختند و از اطاعت خاندان پاك رو برتافتند و در دنيا و آخرت معذب شدند. از مجلسى (رحمه الله)- پس از بيان تفسير آيه گويد آنچه امام در اين حديث از نظر تنزيل يا تأويل آيه بيان كرده با آنچه مفسرين گفته اند نزديك است زيرا ستم به خاندان محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) به باز داشتن آنها بود از امامت كه خدا بر ايشان مقرر كرده بود و همين خود ستم به پيغمبر و همه مردم بود و كفر به ائمه و انكار ولايتشان كفر به خدا و رسول است و شايد كلمه «كفروا» كه در حديث ترك شده براى بيان اين است كه عطف تفسيرى است.
ص: 763
در حديث 28 اين باب به سند ديگر گذشت. به سند ديگرى از ابن اذينه در حديث 21 باب گذشت- از مجلسى (رحمه الله). از مجلسى (رحمه الله)- ظاهر اين است كه در قرائت ائمه، مأمونون، آمده و اخبار بسيارى گذشت در باب عرض اعمال كه بنا به قرائت مشهوره هم مؤمنين به ائمه تفسير شده، و ممكن است مقصود اين باشد كه مؤمنين در اينجا در مقابل كافرين نيست كه شامل هر مؤمنى شود، بلكه مراد مؤمنين كامل است كه مأمون از خطأ و مصون و معصوم از زلل باشند و آنها همان ائمه هستند. از مجلسى (رحمه الله)- قُرّاء سبعه خوانده اند اين راه بر من راست است كه صراط مرفوع است با تنوين و على جار و مجرور به فتح لام.
طبرسى گفته: يعقوب- صراط على- به طور صفت و موصوف قرائت كرده و آن مطابق روايت ابى رجاء و ابن سيرين و قتاده و ضحّاك و مجاهد و قيس بن عباده و عمرو بن ميمون است و از امام صادق هم روايت شده، انتهى.
من مى گويم: گويا از خبر چنين فهميده و آن بعيد است و ظاهر آن است كه صراط على به طور اضافه است. از مجلسى (رحمه الله)- از امام رضا (علیه السّلام) هم روايت شده كه مقصود از مساجد ائمه اند ولى مفسرين در تفسير مساجد در اين آيه بياناتى دارند:
1- مقصود، ساختمانهائى است كه براى عبادت ساخته شده، پاره اى از اخبار ما هم بر آن دلالت دارد.
2- مقصود، هفت عضوى است كه بر آن سجده شود چنانچه از امام نهم روايت شده.
3- مقصود، خود نمازها است- ولى اين تأويل به ائمه كه در اين
ص: 764
روايت است دو وجه دارد:
الف- مقصود خانه ها و مشاهد آنها باشد كه خدا آنها را محل سجده يعنى خضوع و تذلل و عبادت ساخته است و بنا بر اين مضافى حذف شده است و مقصود بيوت ائمه است و اين وجه شامل بقعه هاى مشرفه ديگر هم مى شود و ذكر خصوص آن از باب اشراف افراد است.
ب- مقصود خود ائمه باشند به اعتبار اينكه بيوت معنويه هستند يا به اعتبار اينكه اهل و صاحب مساجدند به طور حقيقت. بنا بر اين كه «على بصيرة» متعلق به «ادعوا» باشد، پيروى كامل و مطلق و شركت در دعوت الى اللَّه قرينه مى شوند كه مقصود از پيروان در دعوت ائمه معصومين و جانشينان بر حق پيغمبر است زيرا شركت در دعوت الى اللَّه با بصيرت و بينائى جز با مقام دانش و عصمت مخصوص به امير المؤمنين و خاندان پاك او ميسَّر نيست. از مجلسى (رحمه الله)- اين آيه در داستان قوم لوط است و ضمير «فيها» به قريه هاى قوم لوط بر مى گردد و مقصود از مؤمنان پيروان لوطند و به اين آيه استدلال شده است كه ايمان و اسلام يكى است و امّا تأويل امام (علیه السّلام) بر همان پايه است كه پيش گفتيم كه نزول داستانها براى يادآورى اين امت است و مقصود راندن آنها است از كردار ناشايست امتهاى گذشته.
و اين بيان مورد نزول آيه است براى تطبيق بر خاندان پيغمبر يا بيان مصداق آن است در اين امت زيرا هر چه در امتهاى پيشين بوده در اين امت هم هست، و نظير اين واقعه بيرون رفتن على (علیه السّلام) و خاندان او است از شهر مدينه.
زيرا چون خدا خواست شهر لوط را ويران كند، لوط و خاندانش را از آن بيرون بُرد و آنها را عذاب كرد، و چون خواست مردم مدينه را در خشم گيرد براى ستم و كفر و ناسپاسى بر خاندان پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) امير المؤمنين و خاندانش را از آن بيرون بُرد و بدبختى ظاهرى و معنوى آنها را فرا گرفت،
ص: 765
و بنا بر اين ممكن است ضمير «فيها» به مدينه برگردد.
محققى گفته است يعنى آنها كه با لوط از شهر او بيرون شدند و از عذاب نجات يافتند از آل و اهل بيت محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بودند، زيرا آل و تبار هر بزرگوارى پيروان اويند و پرهيزكاران و فرمانبران هر امتى تبار پيغمبر و وصى او محسوبند و گر چه از او به حسب مسافت دور باشند، زيرا در اينجا خانه گلى و خشتى منظور نيست و خانه زنان و كودكان منظور نيست بلكه مقصود خانه تقوى و ايمان و خاندان نبوت و حكمت و فرقان است. از طبرسى در تفسير آيه «فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً» يعنى عذاب را در روز بدر نزديك ديدند يا عيان ديدند و گفته اند مقصود آينده است و بيان وضع روز قيامت كه كفار عذابى را كه براى آنها آماده شده ببينند، و اين گفته بيشتر مفسرين است و مقصود از «بِهِ تَدَّعُونَ» اين است كه اين عذابى است كه بدان شتاب مى كرديد و از خدا مى خواستيد خدا آن را زودتر برساند، ابن زيد گفته است.
حاكم ابو القاسم حسكانى از علماى عامه به اسانيد صحيحه از شريك از اعور روايت كرده است كه چون ببينند آن مقام قُربى كه على بن ابى طالب (علیه السّلام) نزد خدا دارد سياه شود روى آن كسانى كه كافر شدند. از مجلسى (رحمه الله)- در تفسير شاهد و مشهود، ده قول است كه آنها را نقل كرده و سپس گفته است: ولى ظاهر اين خبر اين است كه شاهد پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) است براى آنكه گواهى داد به امامت امير المؤمنين (علیه السّلام) و به فضل و كرامت او، و على (علیه السّلام) آن كس است كه اين گواهى در باره او از طرف پيغمبر ادا شده است. مقصود از اين جار بعد از روز قيامت است كه بهشتيان با دوزخيان مصاحبه كنند و به آنها گويند: ما بهشتيها به وعده هاى خدا رسيديم، آيا شما هم به وعيدهاى او رسيديد؟.
ص: 766
از مجلسى (رحمه الله)- تفسير ايمان در اين آيه به امير المؤمنين مبالغه است براى كمال آن حضرت در ايمان و دعوت بدان و براى آنكه ركن اعظم ايمان ولايت او است و گويا عين ايمان شده است يا مضافى در تقدير است يعنى ايمان قبول ولايت امير المؤمنين است زيرا آن عمده اجزاء ايمان است و مستلزم اجزاء ديگر است و بر همين معنى است تعبير از ديگران در برابر آن حضرت به كفر و فسق و عصيان. از مجلسى (رحمه الله)- علوم انبياء به اوصياء سپرده شده است و هر چه از علم آنها در كتابشان نيست نزد وصى آنها است. از مجلسى (رحمه الله) پس از بيان تفسير آيه گويد كه: ظاهر شد كه داستان سجود فرشته ها براى آدم و امتناع ابليس گر چه در بسيارى از موارد قرآن ياد شده است چون بقره، طه، الاعراف، بنى اسرائيل و كهف، ولى مقصود در اينجا همان است كه در بنى اسرائيل است چون به آيه رؤيا پيوست است كه ياد كرديم و تفسير امام بر آن به خوبى تطبيق مى شود. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
من گويم: ولى آيه اى كه در اين حديث است از سوره مباركه طه است چون كلمه «ابى» در آخر آن است و در سوره بنى اسرائيل كلمه «ابى» ندارد.
و ارتباط آيه نازله با خواب پيغمبر مربوط به اين است كه موقع خواب و موقع نزول آيه با هم مربوط باشند نه اينكه آيه نقل خواب با آيه سجده بر آدم نزديك به هم باشند. از مجلسى (رحمه الله)- طاعت خدا و رسول گر چه به حسب لفظه عام است، ولى يا مورد نزول آن خصوص ولايت است يا اينكه آنچه را اصل و اساس آن است بيان كرده زيرا طاعتشان بى ولايت پذيرفته نيست و جز به وسيله آنكه حافظ شريعت است دانسته نشود زيرا وسيله علم به احكام
ص: 767
و وظائف دينى امام است و ترك متابعت او مايه هلاك است. اين از غرائب تفسير است ولى با سندهاى بسيار روايت شده و در بعضى بئر معطله را به امام غائب (علیه السّلام) تفسير كرده، و شاعر در اين باره سروده است:
چاه تعطيل و كاخ كنگره دارمثل طرفه اى ز آل محمد
كاخ آن مجد بى نهايت آنها است چاه آن علم بى زوال مؤبد به طور خلاصه از مجلسى (رحمه الله). از مجلسى (رحمه الله)- مفسرين گفته اند اين كلام بر سبيل فرض محال ادا شده، مقصود از آن تهييج رُسُل و نوميد ساختن كفار است و تعيين تكليف امت .... ابن عباس گفته: اين خطاب نسبت به شخص پيغمبر تأديب است و نسبت به ديگران تهديد.
و از امام باقر (علیه السّلام) روايتى طبق تفسير همين حديث نقل كرده است و سپس گفته تأويلى كه امام كرده نسبت به مخاطبين انسب است و مع ذلك غرض نوميد ساختن امت است از شركت در ولايت و امامت و تهديد در ترك آن و از آن تعبير به شرك كرده براى اعلام به اينكه ترك ولايت يا تشريك در آن به منزله شرك بر خدا است، و ممكن است مقصود از شرك اعم باشد و شرك در ولايت فرد خفى است كه امام آن را توضيح داده است. از طبرسى (رحمه الله)- در تفسير اين آيه يعنى نعمت خدا را در خود درك مى كنند كه آنها را آفريده و عقل كامل داده و انواع نعمتها در دسترس آنها گذارده و سپس منكرند كه اين نعمتها از خدا است و آنها را به بُتها نسبت دهند و از آنها تشكر كنند، و گفته اند مقصود اين است كه نعمت وجود محمد را مى شناسند و او را تكذيب مى كنند. مجلسى (رحمه الله) گفته است:
نعمت را به ولايت تفسير كرده براى آنكه بزرگترين نعمت است نسبت به بندگان، زيرا به وسيله آن مصالح دنياى آنها منظم شود.
ص: 768
از مجلسى (رحمه الله)- پس از ذكر دنبال آيه و اشاره به
«و اجعلنا للمتقين اماما»
مى گويد تطبيق آنها بر امام روشن است و تطبيق آنها بر غير امام نيازمند تكلف شديدى است. از مجلسى (رحمه الله)- آيات در سوره لقمان چنين است:
(14): «و سفارش كرديم انسان را نسبت به والدينش، مادرش او را بار دارى كند و سستى بر سستى افزايد و تا دو سال از شير باز دارد، كه بايد شكر كنى اى انسان براى من و براى والدين خود، سرانجام به سوى من است».
(15): «و اگر با تو ستيزه كردند كه آنچه را ندانى شريك من گردانى پيروى از آنها مكن، و در دنيا با آنها خوش زى و پيروى از روش كسى كن كه به سوى من باز گردد، سپس برگشت شما همه به سوى من است و آگاهتان كنم بدان چه كرديد».
و پس از نقل تفسير آن از بيضاوى گويد: تأويل وارد در خبر از غريب ترين تأويلات است و بر فرض صدور آن از ائمه (علیه السّلام) از بطون عميقه است و از ظاهر پُر دور است و علمش نزد كسى است كه از او صادر شده
«هما اللذان ولدا العلم»
يعنى آنان كه علم مردم از آنها سرزده و به وسيله آنها دانش يافتند و ميراث آنها پس از مرگ حكمت است و حق آنها بر انسان حق زندگانى روح است زيرا زندگى روح به دانش و حكمت است و هر كه ندارد مرده است ميان زنده ها، و حق پدر و مادر جسمانى زندگى جسم است كه به مرگ پايان پذيرد ولى آن جاويد بماند، ميراث اينان مالى است كه فانى شود و جز در اين چند روزه دنيا بهره ندهد و ميراث آنان دانش و حكمت است كه تا ابد بپايند و بمانند، پس پدران روحانى به ذكر و شكر و طاعت سزاوارترند و الدليل على ذلك گفته اند دو وجه دارد:
1- آنكه دليل بر اينكه سرانجام به سوى خدا است اين دو پدر روحانى هستند.
ص: 769
2- اينكه كيفيت بازگشت به خدا را اين دو پدر روحانى به تو مى آموزند و رهبر تو به خداى تواند.
من مى گويم ممكن است مقصود اين باشد كه لفظ والدين دلالت دارد بر اين تفسير و آن را تقريب مى كند زيرا والدين در پدر و مادر مجاز تغليب است و آن بهتر از مجاز در اصل كلمه نيست كه والدين در معلم و مربى دينى استعمال شده باشد ولى حمل كلمه والدين به اين معنى مشكل است از نظر تصريحى كه در آيه راجع به مادر است و دليل است بر اينكه مقصود از آن والدين جسمانى است و دفع اين اعتراض به وجوهى است:
1- جمله راجع به مادر معترضه باشد براى بيان اهم بودن حق معلم از پدر و مادر، زيرا اشاره دارد كه پرورش آنها در زمان كمى است نسبت به تن، ولى اثر پرورش معلم روح تا ابد است، و آموزش از مهد تا لحد است و در آخرت هم به شفاعت و نجات از دوزخ و انس مؤبد است.
2- مقصود از والدين در اول آيه پدر و مادر باشد و مقصود از والد يك معلم روحى باشد به تقدير عطف يا فعل.
3- ظاهر آيه راجع به پدر و مادر باشد و باطن آن راجع به والدين روحانى به طور كنايه چون وجوب رعايت حق والدين جسمانى كه وسيله محدود براى زندگى كوتاهى هستند مستلزم وجوب رعايت حق والدين روحانى چون پيغمبر و على است كه وسيله نامحدود براى نعمت بى حساب معنوى از آغاز هستى تا ابد هستى. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
من مى گويم: صدر آيه 14 تا «أَنِ اشْكُرْ لِي» راجع به پدر و مادر است، و مقدمه است براى بيان مقصود كه وجوب شكر خدا و معلم روحانى است، مى فرمايد: ما سفارش لازم را در باره پدر و مادر به ايشان داديم و مخصوصاً مادر كه رنج بيشترى براى فرزند تحمل مى كند، اين يك حكم خانوادگى و قانون مربوط به اصلاح عائله است و سپس آن را تفسير مى كند به يك حكم
ص: 770
كلى و اجتماعى كه بايد نتيجه اين حكم خصوصى و خانوادگى باشد و آن رعايت و قدر دانى از خدا آفريننده هر چه هست و پديد آورنده پدر و مادرى كه سفارش آنها شده است، و از وسيله ارتباط با خدا و نماينده او در محيط زندگى فرد كه پيغمبر خدا و وصى پيغمبر باشد، و در اينجا يك تحول سه مرحله اى يا مراحل سه گانه اى براى انسان تعيين شده است كه هر كدام نتيجه و تفسير مرحله سابق خود هستند و به هم مربوطند و هر سابقى مقدم بر لا حق است:
1)- پيدايش انسان و نشو و نماى خاندانى و جسمانى او كه به وسيله پدر و مادر و پرورش و نوازش آنها است و اين دوران پيدايش انسان از نظر عائله و پدر و مادر و خانواده تا سن دو سالگى است كه كودك شير خوار است، تا اين مدت است كه كودك صد در صد در پرورش خالص پدر و مادر مى گذراند و تأثير محيط و عوامل ديگر در او ناچيز است ولى پس از اينكه دو سال تمام بر او گذشت و از شير مادر بريده شد زندگى او عوض مى شود و با محيط عمومى سر و كار پيدا مى كند و از چند جهت زير تأثير عوامل خارج واقع مى شود:
اول از نظر خوراك و جامه و وضع معيشت، و دوم از نظر مناظر و ديدنيها و شنيدنيها و هر چه در اين سن ادراك مى كند كه البته در روح او اثر بخش است و روحيه مخصوص او را پايه گذارى مى كند و بسا تحويل كودكستان داده مى شود و ديگر به كلى ارتباط خانوادگى و پدر و مادرى او پايان مى پذيرد.
و ممكن است كلمه باء در «وَ لِوالِدَيْكَ» باء الصاق باشد و منظور اين باشد كه ما در باره انسان سفارش كرديم از دورانى كه با پدر و مادر است و منظور اين باشد كه در اين دوران خاندانى خالص كودك بايد مراعات كامل تحسين و پرورش او منظور گردد چنانچه در تعليمات اسلام براى پيدايش يك كودك سعادتمند از آغاز زناشوئى كه زمينه پيدايش او چيده
ص: 771
مى شود تا آغاز بروز حمل و دوران آبستنى و زايش و شيرخوارگى دستور بسيارى وارد شده است كه البته هر كدام به موقع خود در حسن پيدايش او تأثير بسزائى دارد.
2)- پرورش در محيط عمومى كه از سن دو سالگى آغاز مى شود، و اگر چه كودك در سنين اول اين دوره در دامن دايه و مربى است ولى از همه اوضاع محيط كسب روحيه مى نمايد و در حقيقت شعور لاداعى در اين سالهاى اول عمر او مستقر مى گردد و گر چه خودش بدان متوجه نيست و چنانچه از اين سن دو سالگى زبان جامعه اى را كه در آن نشو و نما مى كند مى آموزد و در روح او ملكه لغت محيط زندگى ثابت مى شود و با عدم توجه پس از اندك مدتى يك استاد زبان در محيط خود مى گردد همچنان وضع ديگر معمول در محيط زندگى او در روح او نقش مى بندد و در آن استاد مى شود.
اگر در محيط خداجوئى و عبادت باشد خدا جو و عبادت دوست مى شود، و اگر در محيط رقص و ساز و آواز باشد طالب آن بار مى آيد، و اگر در محيط دروغ و فريب باشد همان روحيه را پيدا مى كند، و اگر در محيط راستى و درستى و امانت باشد همان روحيه را پيدا مى كند و وضع كودك در اين دوره دوم تفسير و تأويل همان دوران خانوادگى محض او است، در صورتى كه پدر و مادر مسلمان داشته و با روحيه ايمان او را پديدار كرده اند، در اين دوره بايد بر اساس مسلمانى و در محيط مسلمانى پرورش يابد كه از شكر خدا آغاز مى شود و اول درس شكر خدا معرفت و شناسائى حضرت او است، بعد از شناسائى خدا توجه به طريق پرستش او است كه تشكر از معلمان روحى است و از شكرگزارى پيغمبر و امام آغاز مى شود و اول درس شكر آنان معرفت و شناسائى آنها است و از سياق جمله «أَنِ اشْكُرْ لِي وَ لِوالِدَيْكَ» فهميده شود كه مقصود اصلى از اين جمله غير از همان صرف سفارش پدر و مادر و سفارش امور خانوادگى است.
ص: 772
در دوران كودكى محض و پرورش در دامن مادر و شيرده خود فرد به هيچ وجه مورد توجه و تكليف نيست و دفاع از منافع و مضرات او به او مربوط نيست زيرا نه توانى دارد و نه چيزى مى داند، ولى در دوران دوم كه وارد محيط و اجتماع مى شود بتدريج نسبت به حفظ منافع و دفاع از زيان ها مسئوليت درك مى كند و بزرگترين خطرى كه وجود فرد را در اين دوره تهديد مى كند كارهاى جاهلانه و مسخر شدن زير يوغ ستمكاران و اوهام و خرافات است كه شرك در رأس آنها واقع است و اين خطر به دو اصل جهل و بى سوادى و تسلط خرافات و اوهام كه موجب بردگى است خلاصه مى شود كه در آن جا به اين جمله مختصر ورسا و كامل تعبير شده است «وَ إِنْ جاهَداكَ عَلى أَنْ تُشْرِكَ بِي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ».
1- شرك به خدا.
2- جهل و نادانى.
اعتماد به خدا است كه به هر فرد نيروى استقلال و اعتماد به نفس مى دهد و در فرد وجدان شخصيت به بار مى آورد و او را از هر گونه بردگى و تسخير ديگرى آزاد مى كند و پايه اين عقيده اين است كه هيچ نيروئى بر انسان تسلط ندارد جز همان نيروى معنوى كه قائم به وجدان شخصى او است، و اين عقيده انسان را در برابر هر توهم و هر زورى نيرومند و مبارز مى سازد و از سخره اوهام و خرافات آزاد مى كند و از تسلط جباران زمينى رهائى مى بخشد و در اينجا بيان شده است كه اعتقاد به هر گونه مؤثرى جز خدا بر اساس جهل و نادانى است و در ضمن انسان را موظف كرده است به مبارزه با هر نيروى اهريمنى كه با اساس علم و دانش و اعتقاد به خداى يگانه مخالف است و دعوت به فساد و تباهى مى كند و انسان آزاد را به بردگى مى كشاند و آن از نظر اعتقادى دو چيز است:
1- جهل و نادانى.
ص: 773
2- شرك به خداى واحد جهانى.
و از نظر اخلاقى دو چيز است:
1- شهوت و هوس و خود كامى.
2- خشم و پرخاش و تهور در زندگانى.
و از نظر مادى و عمومى دو چيز است:
1- زر و پول و نمايشات خيره كن دنيوى.
2- زور و قلدرى و ستم بر افراد بشر.
و از نظر پيشوائى و رهبرى دو شخصيت استفاده جو است كه در هر اجتماعى با هم كمك كنند و زمام امور را به دست گيرند و شايد منظور كمترين ميزان توطئه هاى ضد انسانى باشد.
و اين توطئه در جامعه اسلامى با انديشه و همدستى دو نفر انجام شد كه در اين روايت از آنها به زاده حنتمه و رفيقش تعبير شده است.
3)- مرحله تكامل فرد است و سرانجام معنوى او كه عبارت از وجدان شخصيت كامل است و از آن به اين جمله تعبير شده است كه «و الى المصير» اجتماع براى فرد يك گذرگاهى بيش نيست كه چند صباحى در آن وارد است و به ناچار آن را ترك مى كند و به يك سرانجام مبهم و ناپيدا و ابدى منتقل مى شود كه در ضرب المثل معروف از آن تعبير شده است كه:
هر كسى گورش جدا است، و در اينجا هر فردى به سرنوشت شخصى خود سپرده شده است كه در پرورش صحيح رجوع به حق است، و اين تفسير زندگانى صحيح اجتماعى است كه فرد بتواند از آن به خدا برسد و از مجموع اين برنامه قرآنى اين فرمول به دست مى آيد كه:
«خانواده، فردى را به اجتماع تحويل مى دهد و اجتماع بايد فرد را به خدا تحويل دهد». از مجلسى (رحمه الله)- اين آيه در سوره ابراهيم چنين است:
ص: 774
«نمى بينى خدا چطور مثل مى زند؟ سخن پاك چون درختى خوب است كه ريشه اش بر جا است و شاخه اش در سما است، بياورد ميوه خود را در هر وقتى به اذن پروردگارش، خدا براى مردم مثلها مى زند شايد يادآور شوند، و مثل سخن ناپاك چون درخت بدى است كه از روى زمين بر آمده و دوامى ندارد».
طبرسى گفته: كلمه طيبه توحيد است يا هر كلامى كه خدا بدان ستوده شود، تا آنكه گويد: بعضى درخت خوب را به نخله خرما تفسير كرده اند و بعضى شجره طيبه را مؤمن دانسته اند.
كلمه ناپاك كلمه شرك است و يا هر سخن گناه منش، و درخت بد درخت حنظل است، و در روايت امام باقر خاندان بنى اميه است. به طور خلاصه نقل شد. از مجلسى (رحمه الله)-
لانها سلبت
- يعنى نفس مسلوب الايمان است زيرا ايمان او چون بى ايمانى است، يا آنكه همان ايمان به رسول (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) هم از او سلب مى شود در اين وقت زيرا ايمان به اوصياء و انبياء ديگر نداشته. از مجلسى (رحمه الله)- تحقيق اين است كه هر كه گناهى كند و از آن دل نكند او را بدان باز كشد و در آن فرو رود و به بزرگتر از آن تن در دهد تا گناهانش فرا گيرد و همه دلش را بربايند و طبع او گناه دوست گردد و گناه را خوب شمارد و پندارد جز آنها لذت و خوشى نباشد و جلوگير از آنها را دشمن دارد و هر كه او را اندرز دهد دروغگو شمارد چنانچه خدا تعالى گويد: «سرانجام بد كرداران اين است كه آيات خدا را دروغ شمارند» تا اينكه گويد دور نيست انكار امامت امير المؤمنين (علیه السّلام) از آن گناهان باشد كه انسان را گناه گير كند و مايه خلود در دوزخ گردد. از مجلسى (رحمه الله)- مورد پرسش ابو عبيده استطاعت و اختلاف مردم نسبت به آن است كه تحقيق آن در باب جبر و اختيار و خود
ص: 775
باب استطاعت گذشت، اين آيه در سوره هود است كه فرموده است: «اگر پروردگارت مى خواست مردم را يك ملت مى ساخت ولى هميشه مختلف هستند».
طبرسى گفته: يعنى آنها را يك ملت و يك كيش مى نمود و همه مسلمان و خوب بودند، يعنى آنها رابه مسلمانى وامى داشت و دل آنها را براى آن مسخر مى كرد ولى اين وادارى و زور بر مسلمانى با تكليف منافى است زيرا مقصود از آن استحقاق ثواب است و در صورت الجاء استحقاقى نيست، خدا خواسته ايمان آنها اختيارى باشد تا مستحق ثواب گردند و از اين رو هميشه در دين اختلاف دارند.
و بعضى گفته اند در رزق و وضع زندگى اختلاف دارند و يك ديگر را مسخر هم مى كنند جز آنكه خدايش رحم كند از مؤمنان كه اختلاف نكنند و بر حق متحد شوند.
«وَ لِذلِكَ خَلَقَهُمْ» را چند معنى كردند:
1- آنان را براى رحمت آفريده.
2- آنها را براى اختلاف آفريده، يعنى وضع آنها خواهى نخواهى به اختلاف كشيده شده است و اين لام دلالت بر عاقبت دارد نه آنكه هدف از آفرينش، اختلاف بوده است.
3- آنها را براى اتحاد و اجتماع بر حق آفريده است چنانچه فرموده:
«من جن و انس را نيافريدم جز براى عبادت»، انتهى.
ولى آنچه امام در اين حديث فرموده لذلك را اشاره به رحمت گرفته است يعنى خدا همه مردم را براى رحمت آفريده چنانچه على بن ابراهيم به سند خود از ابى الجارود روايت كرده كه امام باقر (علیه السّلام) فرمود: هميشه در دين اختلاف دارند جز آنكه پروردگارت رحمش كند يعنى آل محمد و پيروانشان، خدا تعالى مى فرمايد براى آن خلقشان كرده يعنى رحمت كه در
ص: 776
دين اختلاف ندارند.
در ضمن گويد
«هم شيعتنا»
را به شيعه تفسير كرده است زيرا آنها بهره از علم امام كه نمونه رحمت خدا است ببرند و علم امام براى آنها رحمت است و براى ديگران هم گر چه به طبع خود رحمت است ولى چون از آنها بهره نبرند براى آنها غضب شود، و مقصود از «كل شي ء» يا هر محل قابلى است كه شيعه باشند يا عام است و مخصوص شيعه شده است از نظر اينكه ديگران خود را از آن خارج كرده و از آن بهره نبرند. بدان كه اين آيه اخيره در سوره اعراف است و پس از داستان مفصل موسى است كه فرموده است: «موسى از قومش هفتاد مرد براى ميقات ما برگزيد و چون لرزش آنها را برگرفت (و مردند) گفت پروردگارا كاش پيش از اين آنها را كشته بودى و مرا هم، تو به كردار سفيهان ما ماها را هلاك مى كنى، اين جز آزمايشى از خودت نيست كه هر كه را خواهى گمراه كنى و هر كه را خواهى رهنمائى كنى، تو سرپرست ما هستى، ما را بيامرز، و به ما ترحم كن تو بهترين آمرزنده اى».
(156): «بنويس براى ما در اين دنيا حسنه و در آخرت هم حسنه، ما به تو باز گشتيم و پناه برديم، خدا فرمود عذاب از من است به هر كه خواهم آن را برسانم و رحمت من هر چيز را فرا گيرد، محققاً آن را بنويسم براى آن كسانى كه تقوى دارند و زكاة بدهند و آن كسانى كه به آيات ما بگروند».
(157): «آنان كه پيروى كنند از رسول نبى امى آنكه او را دريابند نوشته شده در نزد خود در تورات و انجيل آنها را امر به معروف كند و از منكر باز دارد و طيبات را بر ايشان حلال كند و خبائث را بر آنها حرام كند و بار سنگين را از دوش آنها بنهد و آن زنجيرهاى گرانى كه بر دوش آنها است، پس آن كسانى كه به او بگروند و او را كمك دهند و يارى كنند و پيروى كنند از نورى كه به او فرستاده شده (قرآن) هم آنان رستگارانند».
ص: 777
من گويم از سياق آيات دور نيست كه مقصود از عذاب كه در عذاب اصيب است شامل عذاب صورى و معنوى باشد كه از شورش رهبران ضلالت و خذلان و سلب توفيق ناشى از آنان برخيزد و همچنان رحمت شامل رحمتهاى عيان و نهان مادى و معنوى گردد كه در دنيا شامل هر چيز است، و رحمتهاى معنويه از وسائل هدايت كه براى همه است ولى مؤمنان از آن بهره مند شوند، ولى هدايت هاى خاصه از آن مؤمنان است و رحمت هاى آخرت هم اكثرش مخصوص مؤمنان است و عمده آن و مايه آن امام است و طاعت او و علمى كه از او دريافت شود و از اين جهت آن را به امام تفسير كرده است.
قوله: ولاية غير الامام- بيان مفعول «يتقون» است كه محذوف است، يعنى كسانى كه خود را از ولايت امام ناحق باز دارند، و با تفسير آن به شرك منافات ندارد زيرا اين هم فرد نهانى شرك است و شك نيست كه پيرو امام ناحق متقى نيست زيرا تقوى به اطاعت و پيروى از حق است و پيروى ناحق با تقوى مخالف است، از مجلسى (رحمه الله). از مجلسى (رحمه الله)- ولايتنا- تفسير عمل صالح است و مقصود اين است كه عمل صالح سخن خوب را بالا مى برد و سخن خوب كلمه اخلاص و دعا و همه ذكرها است و بالا رفتن آن رسيدن به محل رضا و پذيرش است، يعنى عمل صالح كه ولايت است سخن خوب را پذيرا مى گردد، و ممكن است كه ولايت تفسير همان سخن خوب باشد و مقصود اين باشد كه در ولايت اقرار هم لازم است. از مجلسى (رحمه الله)- ابن عباس گفته «أَوْفُوا بِعَهْدِي» يعنى در پيروى از محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )، «أُوفِ بِعَهْدِكُمْ» يعنى در بر داشتن بارهاى گران از دوش شماها و برداشتن زنجيرها از دست و پاى شما.
آنچه در اين خبر ذكر شده است عمده اجزاء پيمان است كه اصول دين است و به ذكر ولايت اكتفاء كرده چون مستلزم اجزاء ديگر است، بلكه
ص: 778
مستلزم فروع دين است زيرا ولايت و پيروى از ائمه متضمن هر طاعت و ترك هر حرام است و داعى به آن است زيرا ولايت حقيقى محقق نيست مگر بدان، براى ولايت درجاتى است چنانچه براى بهشت درجاتى است و هر درجه از ولايت موجب درجه اى است از بهشت و با اينكه خطاب در اين آيه به بنى اسرائيل است كه مى فرمايد:
«اى بنى اسرائيل بياد آريد نعمتى را كه به شما عطا كردم و وفا كنيد به عهد من تا به عهد شما وفا كنم» با اين تفسير منافات ندارد براى اينكه:
1- خطاب متوجه آن بنى اسرائيل است كه معاصر پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بودند و طرف خطاب قرآن شدند.
2- تورات هم شامل لزوم ايمان به همه رُسُل و كتب الهيه است خصوص اقرار به پيغمبر خاتم و آنچه آورد و اين موضوع ولايت داخل در پيمان و عهدى است كه از آنها گرفته شده است.
پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
من مى گويم: اين آيه در مقام مذاكرات مهمى است كه قرآن با يهود داشته است، يهود در محيط مدينه و بلكه در سراسر عربستان نيروى مهم سرمايه دارى بودند و در تاريخ هجرت و نزول قرآن و آغاز دعوت اسلامى انحصارات مالى و اقتصادى سرزمين عربستان را در اختيار داشتند، يهود از آغاز مليت خود با پول و زر سرو كار داشته و در حقيقت طلا پرست بودند و حادثه گوساله پرستى و قيام سامرى در ميان آنها رمز همين خلق فطرى آنها بود و چه خوش سروده است حافظ شيرازى:
چون سامرى مباش كه زر ديد و چون خرى موسى بهشت و از پى گوساله مى رود يهود عربستان با مهارت سرمايه دارى خود همه سران قبائل عرب را كه در محيط دسترس آنان بود با خود داشتند و مزدور خود ساخته بودند
ص: 779
و به وسيله با خود داشتن آنها دسترنج همه مردم را مى ربودند و به سران دست نشانده قبائل عرب هم سهمى مى دادند و به عبارت ديگر يهود يك دسته استعمارگر ماهر سرزمين عربستان بودند كه در يمن و يثرب به خصوص نفوذ كاملى داشتند.
در حقيقت پول و بانگ سراسر عربستان كه وسيله تجارت و كسب و جلب منافع عموم مردم بود در دست اينها بود، در آغاز هجرت پيغمبر به مدينه و توجه قبائل يثرب به آن حضرت نقشه كشيدند كه پيغمبر را هم مانند سائر سران عرب با خود همدست و همداستان سازند و از نفوذ او هم براى غارت و چپاول مردم استفاده كنند و به همين مناسبت با او عهدنامه صلح مفصلى امضاء كردند كه در سيره ابن هشام ضبط شده است و من آن را در 23 ماده در مقدمه جلد دوم شرح خصال صدوق عليه الرحمه ترجمه كرده ام ولى پس از بررسى وضع اسلام و اطلاع بر اقتصاد عمومى اسلام و دقتى كه اسلام در توزيع ثروت كرده و به حد كافى از مطامع سرمايه دارى جلوگيرى نموده است و به خصوص ربا و بانك دارى را به وجه شديدى تحريم نموده يهود درك كردند كه نفوذ اسلام سرمايه دارى آنها را كاملًا تهديد مى كند و به غارت و چپاول آنها نسبت به دسترنج و منافع عمومى خاتمه مى دهد.
و با اينكه كاملًا درستى و صحت اسلام و مقررات قرآن را مى فهميدند ولى عشق پول و طلا و ليره جلو سران يهود سدى بود از پذيرش اسلام و هم آهنگى با عموم مردم، در عين حالى كه سرمايه داران بزرگ يهود كه ملايان يهود در رديف آنها بودند به سختى با اسلام مبارزه مى كردند كارگران و بينوايان يهود تا آنجا به اسلام علاقه پيدا كردند براى روشن شدن اين موضوع داستان حويصه و محيصه بسيار قابل توجه است.
سيره ابن هشام ج 2 ص 63.
ابن اسحاق گويد: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) اين دستور را صادر كرد كه:
ص: 780
«بر هر كدام از رجال يهود دست يافتيد او را بكشيد» محيصة بن مسعود جهش كرد بر ابن سنينه و او را كشت- ابن هشام گويد ابن سنينه- و او مردى از بازرگانان يهود بود كه با آنان آميزش و معامله داشت، در اين وقت هنوز حويصة بن مسعود برادر محيصه اسلام را نپذيرفته بود و بزرگتر از محيصه بود و چون محيصه، ابن سنينه را كشت حويصه او را كتك مى زد و به او مى گفت: اى دشمن خدا او را كشتى؟ به خدا چه بسيار پيه در شكم تو از مال او موجود است. محيصه در پاسخ او مى گفت: به خدا كسى دستور كشتن او را به من داده است كه اگر دستور كشتن تو را هم به من بدهد گردن تو را مى زنم، گويد به خدا سرآغاز اسلام حويصه همين بود كه به برادرش گفت: تو را به خدا اگر محمد دستور بدهد مرا بكشى خواهى كشت؟ در پاسخ او گفت: آرى به خدا اگر مرا مأمور كند گردنت را بزنم مى زنم، او گفت: به خدا دينى كه تو را به اين پايه رسانيده است شگفت آور است، آن را به حويصه اعلام كن.
ابن اسحاق گفته است: اين داستان را يكى از وابسته هاى بنى حارثه از دختر محيصه برايم باز گفت و محيصه در اين باره اين شعر را سرود:
زاد مامم گفت گر دستور قتلش را بگيرم تار كش را بردرم با تيغ خون آشام بران
تيغ تيزى چون نمك بى رنگ و صقيل مى كشد بى شك چه پائين آورم آن را به خصمان
خوش ندارم من تو را گردن زنم اندر اطاعت ور ز مأرب تا به بصرى را برآرم زير فرمان نتيجه اينكه مغز مبارزه يهود با اسلام بر اساس اقتصاد بود و عدالت و تحديدى كه اسلام از سرمايه دارى مى كرد با منافع استعمارى يهود سازگار نبود و آن مرجعى كه اين حقيقت اسلامى را اجراء مى كرد خلافت حَقَّه
ص: 781
اسلامى بود كه به وجود امير المؤمنين و ائمه معصومين محقق مى شد و در اين صورت تفسير اين آيه كه مهمترين اتمام حجتهاى قرآن است با يهود، و مى توان گفت آخرين سخن مسالمت آميز قرآن است با آنها به ولايت امير المؤمنين و ائمه معصومين بسيار به جا است زيرا شعار مهم اقتصادى حكومت ائمه اين دو جمله بود:
1- قسمت بالسويه- يعنى توزيع ثروت بر همه مردم برابر با هم لغو حكومت زور بر بشر.
2- عدالت در رعيت- يعنى غدقن از هر گونه اعمال نفوذ و خودسرى و توسرى لغو حكومت زور بر بشر.
و همين دو جمله هم سبب مخالفت يهود با اسلام بود، زيرا حكومت و نفوذ در يهود يا سران پول پرست و سرمايه دار آنها بود و عموم مردم از خود هيچ نداشتند و مسخر پول دارها و ملايان خود بودند. از مجلسى (رحمه الله)- قوله «لا يَمْلِكُونَ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنِ»- اين استثناء ممكن است از شفيعان باشد و يا شفاعت شده ها و يا از هر دو زيرا ملك شفاعت اين سه وجه را دارد، و طبرسى آن را به معنى اعم حمل كرده و گفته:
يعنى قدرت بر شفاعت ندارند، نه شفاعت كنند و نه شفاعت شوند در وقتى كه اهل ايمان همديگر را شفاعت كنند و عهد ايمان و اقرار به يگانگى خدا است و تصديق پيغمبران او، و بعضى گفته اند شهادت به يگانگى خدا و بيزارى از توان و نيرو است در برابر خدا.
«وُد»- بنا بر اين تفسير دوستى امام است، ممكن است مقصود از «الَّذِينَ آمَنُوا» ائمه باشند كه خدا دوستى آنها را در دل مؤمنان نهاده يا مقصود خود مؤمنان باشند كه دوستى ائمه را به آنها داده است.
و تفسير «لُد»- به كفار، براى سرسختى و لجاجت آنها است در باره ولايت على (علیه السّلام).
ص: 782
از بيضاوى گفته است: در «ما أُنْذِرَ آباؤُهُمْ» سه وجه است:
1- آنكه (ما) نافيه باشد، و مقصود اين باشد كه پدرانشان انذار نشده اند، يعنى پدران نزديك آنها كه در دوران فترت بوده اند.
2- (ما) موصوله باشد و مفعول دوم تنذر باشد، يعنى بيم دهى آنها را بدان چه بيم داده شدند پدرانشان در دوران قديم.
3- (ما) مصدريه باشد و به تأويل مصدر مفعول مطلق تنذر باشد، يعنى بيم دهى آنها را به همان بيم دادن پدرانشان، و اين مطابق تفسير اين حديث است. از مجلسى (رحمه الله)- به آيه دهم استدلال شده است به اينكه تكليف به ما لا يطاق جائز است و حق اين است كه تكليف به امر ممتنع بالذات گر چه عقلًا جائز است ولى واقع نشده به دليل استقراء، و اخبار به وقوع چيزى يا عدم آن منافات با قدرت بر آن ندارد مانند اخبار خدا از عملى كه بنده در آينده به اختيار خود مى كند و با علم به اينكه انذار فائده عملى ندارد براى اتمام حجت است و درك فضيلت رسالت، پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
من مى گويم: تكليف جدى به ما لا يطاق از نظر عقل زشت است و صدور آن از خداى حكيم محال است و مورد آيه موضوع امتناع بالاختيار است كه منافات با قدرت و اختيار ندارد و از باب تكليف بما لا يطاق نيست. از مجلسى (رحمه الله)- سپس امام شاهدى از قرآن آورده كه مقصود از نور امام است و آن در سوره تغابن است به اين لفظ: «فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِي أَنْزَلْنا» و تغيير عبارت آيه يا از نُسّاخ و روات است يا از خود امام كه نقل به معنى كرده يا در مصحف آنان چنين بوده، و مفسرين نور را به قرآن تفسير كرده اند و آن حضرت آن را به امام تأويل كرده است چون در آيات ديگر مانند آيه إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ و آيه اولو الامر، امام همرديف پيغمبر آمده است و كلمه انزال با آن منافات ندارد زيرا قرآن در باره رسول هم انزال تعبير
ص: 783
كرده و در شأن او فرموده (10 سوره طلاق): «به تحقيق خدا نازل كرده بر شما ذكرى، رسولى» چون نور پيغمبر و وصى را از پشت آدم به پشت عبد المطلب فرود آورده و در آنجا دو نيمه شدند و نيمى به عبد اللَّه منتقل شده و نيمى به ابى طالب و چنانچه خدا تعالى در باره على (علیه السّلام) فرموده: «و نورى كه فرو فرستاديم با او» و به تعبير ديگر خدا پس از بالا بردن آنان به ملأ اعلى و مشرّف ساختنشان به مقام قابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنى آنها را از آن درجه بلند به معاشرت با خلق فرود آورده براى هدايت آنها.
و به علاوه امام همان حقيقت قرآن است كه معانى بلند آن در باطن او نقش است و امام قرآن زنده و ناطقى است در برابر اين قرآن كه نقوشى است يا آنچه بر زبان گفته شود كه الفاظى است و از اين جهت امير المؤمنين (علیه السّلام) در چند مورد فرموده: منم كلام اللَّه الناطق.
قوله تعالى: «وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ»: ولاية القائم- برگشت به اتمام تفسير آيه اول است كه راوى براى شتاب در پرسش از آيه ديگر سخن آن حضرت را قطع كرده، قوله امّا هذا الحرف، يعنى «بولاية على» در دنبال آيه يا تمام جمله «وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ ولاية القائم وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ بولاية على» و بسا مقصود اين است كه اين تفسير در حين نزول بيان شده است نه اينكه در لفظ قرآن بوده است. از مجلسى (رحمه الله)- بدان كه ميان مفسرين شهرت دارد كه اين آيات در باره عبد اللَّه بن ابى و همدستان او نازل شده، و اين منافات ندارد كه در منافقان همكار آنان نيز صدق كند زيرا خصوصيت مورد، حكم را تخصيص نمى دهد و به علاوه ممكن است برخى آيات دو بار نازل شده باشد و به علاوه، چندان اعتمادى به شأن نزولهاى منقول از مفسران عامه نيست. از بيضاوى- مُكب، يعنى كسى كه هر ساعت بلغزد و برو درافتد براى دشوارى راه و بدى آن و كجى آن و گفته شده است كه مقصود از
ص: 784
مُكب، نابينا است كه پايش ميلنگد و به زمين مى افتد و مقصود از سوى، آدم بينا است كه راه را درست مى بيند و بى لغزش راه مى رود. از مجلسى (رحمه الله)- اينكه فرمود گفتند محمد كذاب است، تفسير شاعر است، زيرا مقصود از شاعر كسى است كه با هر نيرنگ دروغ را رواج مى دهد كه يكى وزن و قافيه است و بناچار بايد پايه سخن آنان بر اين باشد كه گفتارش از خيالات شعريه و امور باطله است و ساخته شده زيرا در اينكه قرآن شعر به معناى نظم معمولى نيست هيچ كس شك نداشته.
قطع و تين، بريدن رگ دل است با گردن زدن. از مجلسى (رحمه الله)-
«قلت هذا تنزيل»
يعنى كلمه «بوصيك» هم نازل شده؟ و تأويلات گذشته در اين مى آيد، زيرا تكذيب در امر وصى تكذيب به موصى است. از مجلسى (رحمه الله)- من گويم: شك نيست در اينكه كسانى كه در باره ائمه (علیه السّلام) ستم كردند بدترين فجار و كفارند، قوله: يعنى امير المؤمنين، ظاهر اين است كه كلمه هذا در آيه اشاره به امير المؤمنين (علیه السّلام) است و آن باطن آيه است و يا اشاره به عذابى است كه مترتب بر ترك ولايت است و مقصود از تنزيل در اينجا تأويل است چنانچه در نمونه هاى گذشته بيان شد، و ممكن است در قرائت ائمه بعد از هذا كلمه امير المؤمنين موجود باشد. از مجلسى (رحمه الله)- تفسير روزى به ولايت، تفسير كردن روزى است به روزى روحانى، يا مقصود معنى اعم است و فرد اشرف آن را كه ولايت است يادآور شده به خصوص زيرا آن اصل و مايه سائر علوم و معارف است و هيچ علم و معرفتى به دست نيايد جز به وسيله همان ولايت و پيروى ائمه و استفاده از سرچشمه سرشار علوم آنها و زيادتى حرث را به كثرت منافع دنيويه تفسير كرده يا به اعم از آن و از علوم و معارفى كه از ائمه نشر شده و آخرت را به رجعت و دولت قائم (علیه السّلام) تفسير كرده براى آنكه اكثر آيات
ص: 785
بعث و قيامت به دولت قائم و رجعت تأويل شده چون از مقدمات آن است. از مجلسى (رحمه الله)- شيعه را به اخذ ميثاق اختصاص داده براى آنكه آنان پذيرفته اند، زيرا ظاهر اخبار اين است كه پيمان در عالم ذر بر همه خلق عرضه شده ولى شيعه پذيرفته اند و ديگران نپذيرفته اند، جوهرى گفته:
ذره جمع ذر است كه به معنى مورچه هاى خرد است و آنها را به ذر تشبيه نموده است براى خردى اجزائى كه موقع ميثاق روح به آنها تعلق گرفته و اين هنگامى بوده كه در صلب آدم بودند و يا پس از آنكه از آن برآمدند چنانچه تفصيل آن در كتاب ايمان و كفر بيايد، پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
ظاهراً مقصود از ذره همان اجزاء اوليه ماده است كه هر موجودى از تركيب آنها پديد گردد و مقصود از اخذ ميثاق استعداد خير و فهم و تعقلى است كه در پاره اى از ذرات هست و در پاره اى نيست و سبب اختلاف فهم افراد بشر اختلاف ذره هاى ساختمان مغزى آنها است. از مجلسى (رحمه الله)- بدان كه محدثين را عقيده بر اين است كه چون خدا به كردار و عقيده بنده ها آگاه بود در متن واقع و مى دانست كدام خوب است و كدام بد، تنها را طبق آن آفريد نه بر خلاف آن.
محدث استرآبادى (رحمه الله) گفته است: مقصود خلق تقدير است نه خلق تكوين، و محصول مقام اين است كه خدا از دو طينت خوب و بد تنهائى مقدر كرد و ارواح را مكلف ساخت و وضع ارواح عيان شد و براى هر روحى تن شايسته آن را تقدير كرد.
مقصود از ظلال عالم مثال يا عالم ارواح يا عالم ذر است و همانا عالم مثال را تعبير به سايه كرده است براى آنكه تابع اين عالم است و با آن موافق است و وجه شباهت نسبت به دو معنى ديگر هم قريب به همين است. از اين حديث استفاده مى شود كه عنوان امت پيغمبر خاتم و امت اسلامى اختصاص به همان شيعه دارد كه از روى حقيقت پيغمبر را
ص: 786
شناخته اند، و على (علیه السّلام) را شناخته اند، زيرا عقيده نبوت و مقررات اسلام وابسته به عقيده امامت است و منكران امامت، پيغمبر را به حقيقت مقام نبوت نشناخته اند و او را يك رهبر عادى فهميده اند. از مجلسى (رحمه الله)- مشهور ميان متكلمين اين است كه خلق ارواح بر اجساد مقدم نيست ولى اخبار بسيارى دلالت دارد بر اينكه ارواح پيش از ابدان خلق شده است و از نظر عقل مانعى ندارد و دليلهائى كه بر نفى آن آورده اند مورد اعتراض است و گفتار در اين باره در كتاب كفر و ايمان بيايد ان شاء اللَّه.
كان في النار، يعنى در ميان اهل دوزخ بوده و طينت او طينت دوزخيان بوده است، پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
من مى گويم: تحديد تقديم آفرينش ارواح بر ابدان به مدت معينى كه دو هزار سال يا بيشتر از آن در اخبار تعبير شده است بسيار مبهم و نامفهوم است زيرا معلوم نيست مقصود تقدم خلق عالم ارواح است بر عالم ابدان، يعنى عالم قوه به عالم ماده به اين فاصله معين، يا مقصود تقدم روح هر شخص معينى است بر بدن او به اين فاصله معين؟ و چون خلق ابدان به مدت نامعلومى تدريجى است مفهوم درستى براى تعيين اين فاصله نيست و در صورتى كه مقصود تقديم خلق عالم روح بر عالم ماده باشد، تحديد به دو هزار سال چه مفهومى مى دهد در حالى كه سال جز اعتبارى در مقدار گردش اوضاع مادى از ماه و خورشيد و افلاك نيست و در صورتى كه اين منظومه شمسى و مجموعه فلكى نباشد چگونه اندازه گيرى به سال مفهوم است، همين خود يك نقطه ضعف روشنى است براى اين گونه اخبار، و به علاوه تقدم خلق روح بر بدن با نص قرآن مخالف است كه مى فرمايد:
(12 سوره مؤمنون): «و هر آينه آفريديم انسان را از فشرده اى از گلِ» (13): «سپس او را نطفه اى ساختيم در قرارگاهى محكم» (14):
ص: 787
«سپس آن نطفه را علقه آفريديم و از آن علقه مضغه آفريديم پس از آن مضغه استخوان آفريديم و پس گوشت بدان برآورديم و سپس او را آفريده جديدى پديدار كرديم» از اين آيه بخوبى روشن است كه پديده روح هر فرد انسان پس از اتمام شدن خلقت بدن است در رحم، دلالت اين آيه قرآن بر حدوث روح بعد از بدن روشن تر از اين اخبار است و اين اخبار مخالف قرآن است، و قطع نظر از ادلّه عقليه كه اقامه شده است بر امتناع تقدم آفرينش روح بر بدن، قرآن هم بر آن دلالت روشن دارد و اين اخبار نامفهوم و مبهم و متشابه هستند. يعنى امام به وضع درونى و درجه روحيه مردم دانا است و هر كه را بيند و يا آواز او را شنود مى فهمد چه عقيده و ايمانى دارد و چه مى فهمد و چه استعداد و آمادگى دارد و تا چه حد توانائى درك حقائق را دارد و بايد به او با چه زبانى سخن گفت و چه پرده اى از حقيقت را براى او برداشت و طبق عقيده و ايمان و درجه استعداد او با او سخن مى گويد و او را مى آموزد.
بنا بر اين ممكن است به يك سؤال جوابهاى مختلف دهد و همه در جاى خود درست باشد از نظر نيروى ادراك سئوال كننده، فرض سه نفر به اين ترتيب:
1- كودك 2- يك مرد بى سواد 3- يك دانشجوى كامل طبيعى، مى پرسند از شما كه يك مهندس عالى مقام بلور سازى هستيد اين شيشه چيست؟ البته شما كه يك مهندس عالى مقام شيمى دان هستيد، در برابر اين يك سؤال از سه سؤال كننده فوق يك جواب نخواهيد داد بلكه حتماً سه جواب مختلف مى دهيد و خود را هم بسيار هوشمند و استاد مى دانيد.
از مجلسى (رحمه الله)- بدان كه در اينجا اشكال مشهورى است كه شهيد ثانى و جمعى آن را ايراد كرده اند و آن اين است كه بنا به گفته كلينى در تاريخ حمل و ولايت پيغمبر كه اولى در 11- 13 ذى حجه باشد و دومى
ص: 788
در 12 ربيع الاول، لازم آيد كه مدت حمل آن حضرت يا سه ماه باشد يا يك سال و سه ماه با اينكه فقهاى اماميه اتفاق دارند كه مدت حمل كمتر از شش ماه و بيش از يك سال نتواند بود واحدى از علما اين وضع غير عادى حمل را از خصائص آن حضرت نشمرده اند.
جواب اين اشكال اين است كه اين تاريخ بر اساس قانون نسى ء است كه در جاهليت معمول بوده و خدا تعالى آن را غدقن كرد و فرمود (سوره توبه):
«همانا نسى ء (يعنى تأخير حج از ذى حجه) فزودنى است در كفر».
شيخ طبرسى در تفسير اين آيه از مجاهد نقل كرده كه مردم جاهليت هر دو سال حج را در يكى از ماه ها انجام مى دادند، دو سال در ذى حجه و دو سال در محرم و به همين ترتيب تا آخر ماه هاى عربى و حج عرب پيش از حجة الوداع پيغمبر در ذى قعده واقع شد و سپس پيغمبر در سال آينده در خود ذى حجه انجام حج نمود و در خطبه خود فرمود:
«هلا زمانه چرخيد تا بدان وضعى رسيد كه خدا آسمانها و زمين را آفريد، سال 12 ماه است و چهار ماهش حرام است سه ماه پى در پى ذو القعده و ذو الحجه و محرم و چهارم ماه رجب در ميان جمادى و شعبان» مقصودش اين بود كه شهرهاى حرام بجاى خود برگشته و حج به ذى حجه رسيده و نسى ء ملغى شده و پس از اين مقدمه در ضمن بيان مفصلى نتيجه مى گيرد كه حج عرب در سال حمل پيغمبر در جمادى الثانيه بوده و مدت حمل از نه ماه تا ده ماه بوده است. از مجلسى (رحمه الله)- آنچه به خاطر مى رسد اين است كه چون مقصود از خلق آدم پيغمبر و ائمه (علیه السّلام) بودند خدا آدم (علیه السّلام) را از گل پاك آفريد تا قابل باشد كه اين اشخاص مقدس از آن برآيند و آن گِل را در پدران و مادرانى خوب پرورش داد تا به حد كمال رسيد در عبد اللَّه و عبد المطلب و اين دو وجود مقدس را از آنها آفريد.
ص: 789
و شايد مقصود از حفظ نور و جا به جا شدن آن در اصلاب طاهره و ارحام مطهره كنايه از انتقال اين قابليت و استكمال اين استعداد بوده است و آنچه وارد شده است كه كمال و فضل آنها به واسطه اشتمال بر اين انوار بوده است به اين توجيه درست مى آيد و آنچه از اخبار هم شبيه اين خبر است چنين توجيه مى شود و خدا مى داند حقائق اين اسرار را با حجج اخيارش.
محدث استرآبادى (رحمه الله) گفته: معلوم است كه دو مجرد يكى نگردد و يك مجرد هم تقسيم پذير نيست و ممكن است مقصود از روح در اينجا يك ابزار جسمانى باشد كه نورانى است و منزه از كثافت بدنيه است.
يكى از افاضل گفته: مقصود از خلق دو روح بى تن خلق دو وجود مجرد است و از يكى كردن آنها تعلق هر دو است به يك كالبد مثالى نورانى لاهوتى و مقصود از تفريق آنها تعلق هر كدام از آنها است به يك بدن شهوى جسمانى. از مجلسى (رحمه الله)- اگر اعتراض شود كه چگونه درست باشد گواه بودن آنان بر آفرينش مخلوقات با اينكه خدا مى فرمايد (51 سوره كهف): «من آنها را گواه نگرفتم به آفرينش آسمانها و زمين و نه به آفرينش خودشان».
جواب گوئيم كه با اين آيه منافات ندارد بلكه اين آيه مؤيد مضمون آن حديث است، زيرا ضمير در «ما أشهدتُهُم» به شيطان و ذريه او بر گردد يا به مشركان به دليل اينكه دنبال آن فرمايد: «من ستمكاران را كمك خود نگيرم» و اين منافات ندارد كه خدا رهبران به حق را گواه آفرينش خلق سازد. از مجلسى (رحمه الله)- چون نور الانوار عبارت از محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و منظور از انوار اوصياء معصوم اويند و نور او همان قرآن است كه بيان هر چيزى است، درست باشد كه گفته شود اوصياء به وسيله قرآن پرتو يافتند.
ص: 790
از مجلسى (رحمه الله)- اشباح جمع شبح است و آن نمونه دور نماى انسان و جز آن است و مقصود از آن يا كالبدهاى مثالى است و منظور از بى روحى اين است كه روح حيوانى نداشته يا منظور سلب مطلق روح مجرد و مادى است كه جسم لطيف باشد تا درست آيد، زيرا تا روح به تن نپيوسته خودش موجودى جدا است كه از يك نظر روح است و از يك نظر كالبد، آنها كالبدهاى نورانى بودند كه روح ديگرى بدانها پيوسته نبود.
بنا بر اين ظل النور يعنى سايه اى كه خود نور است و ممكن است اضافه در هر دو عبارت لاميه باشد يعنى از نور خدا بودند و اين معناى باريكى است و به روش حكماء نور را در اينجا به عقل تفسير كنند. از مجلسى (رحمه الله)- اين معجزات مشهور آن حضرت است كه خاص و عام روايت كردند و بى سايه بودنش يا براى اين بوده كه خدا نورى در گرد او مى آفريده يا از نور تن او بوده كه به پرتو خورشيد برابرى مى كرده چنانچه روايت كرده اند در شب تار از او نورى مى درخشيد، عايشه گفته شبى جامه رسول خدا را مى دوختم و سوزن از دستم افتاد و هر چه آن را جستم نيافتم و رسول خدا وارد شد و سوزن در پرتو نور روى او هويدا گرديد ... و مقصود از سجود سنگ و درخت سجده احترام است نه سجده عبادت، و اداى آن به خم شدن آنها در برابر پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بوده. از مجلسى (رحمه الله)- اينكه در اين حديث معراج را دو بار دانسته منافات با روايت صفار و صدوق (رحمه الله) ندارد كه در بصائر و خصال از صباح مزنى از امام صادق (علیه السّلام) روايت كرده اند كه پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را صد و بيست بار به آسمان بردند و هر بارى نبود مگر آنكه خدا عز و جل وحى كرد در آن به پيغمبر در باره على (علیه السّلام) و ائمه بيشتر از آنچه در باره فرضه ها وحى كرد و سفارش نمود، زيرا به چند وجه ممكن است دو مضمون را با هم جمع كرد و سازش داد:
ص: 791
1- دو بار در مكه بوده و باقى (118) در مدينه.
2- دو بار تا عرش بوده و باقى تا آسمان.
3- دو بار با تن بود و باقى با روح- و شايد اين روشن تر باشد.
4- دو بار معراجى بوده كه از آن به امت گزارش داده و باقى محرمانه بوده و ماجراى آن فاش نشده.
كما قال اللَّه تعالى، يعنى در سورة النجم كه مى فرمايد:
(5): «به او آموخت شديد القوى»- صاحب نيروهاى سخت- بيضاوى گفته مقصود فرشته اى است نيرومند از هر جهت و آن جبرئيل است.
(6): «توان دارى است» يعنى خردمندى راد و درست فهم «كه استوار شد» يعنى به صورت واقعى خود كه خدايش چنان آفريده برخاست- و گفته شده يعنى به نيروى خود بر آنچه گماشته شد چيرگى كرد.
(7): «و او» يعنى جبرئيل «در كرانه اى هر چه بالاتر بود».
(8): «سپس نزديك شد به پيغمبر پس سرازير شد»- تا به او در آويخت- اين مجسم كردن وضع بالا بردن او است پيغمبر را، و گفته شده است مقصود اين است كه جبرئيل از افق اعلى سرازير شد تا به رسول خدا نزديك گرديد و بى آنكه از جاى خود بحنبد او را بالا برد (و به عبارت ساده از همان جا كه بود دست انداخت و پيغمبر را بالا برد) و اين بيان شدت نيروى او است، زيرا تدلّى همين معنى را مى دهد.
(9): «پس بود» جبرئيل نسبت به محمد «بمانند قاب قوسين يا نزديكتر»- يعنى بلكه نزديكتر- مجسم كردن اندازه پيوست او است به محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و امكان گوش گرفتن آن حضرت وحى او را كه مى آورد براى از ميان برداشتن دورى فاصله كه مايه اشتباه است.
(10): پس «وحى صادر كرد» جبرئيل «به بنده او» يعنى بنده خدا «آنچه را وحى آورده بود» يا مقصود اين است كه بعد از اين مقدمات
ص: 792
«خدا وحى كرد به بنده خود آنچه را وحى كرد».
و گفته اند همه اين ضميرها به خدا بر مى گردد و مقصود از شديد القوى خداوند است چنانچه در وصف خود فرموده است (58 سوره ذاريات): «او است رزّاق و صاحب نيروى محكم» و نزديك شدن به او از نظر بالا بردن درجه او است و تدلى به وى كنايه از جذب او است به سراسر هستى او به آستان قدس الهى. انتهى.
جوهرى گفته: گويند ميان آن دو قاب قوس فاصله است يعنى به اندازه يك كمان- در اين حديث آن را به فاصله ميان سر دسته كمان تا سر آن تفسير كرده و مبهم است و منطبق با لغتى كه نقل شد نيست و شايد مقصود فاصله سر كمان تا وسط آن يا دستگيره آن باشد.
مقصود از حجاب پرده معنوى فاصل ميان ممكن و واجب است كه مانع وصول به كُنه واجب است و آنچه را تواند شناخت به اعتبار تناسب و استعداد او است و اين امكان چون پرده اى ميان او و حق افتاده است كه با تابش هر چه بيشتر نور حق در آن نتواند كُنه ذات را دريابد و چون شعاع ديده رُبا جلوه كند، چون برقى جهنده، و از آميزش اين پرتو وجود واجب به سر حد امكان رنگى تيره بر آيد كه به زبرجد نمايد بمانند شيشه اى كه در پشت آن نور باشد (شيشه معمولى كه تار است).
به طور خلاصه نقل شد و مجلسى پس از شرح حديث گويد:
يك فائده مهم:
بدان كه اين دو خبر از اخبارى هستند كه دلالت بر معراج پيغمبر دارند آيات در اين زمينه بسيار است و اخبار از طريق خاصه و عامه متواتر است و از امام صادق (علیه السّلام) روايت شده كه هر كه چهار چيز را منكر باشد شيعه ما نيست: 1- معراج. 3- خلق بهشت و دوزخ.
2- سؤال و جواب در قبر. 4- شفاعت.
ص: 793
و از امام رضا (علیه السّلام) است كه هر كه معراج را دروغ داند رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را دروغگو شمرده و آيات و اخبار دلالت دارند كه آن حضرت به مسجد بيت المقدس عروج كرده و از آنجا به آسمان بالا رفته در يك شب با تن شريف خود و انكار اصل معراج يا تأويلش به معراج روحانى يا خواب، ناشى از جهات زير است:
1- كمى مطالعه و اطلاع از آثار ائمه اطهار (علیه السّلام).
2- بى دينى و سستى عقيده و ايمان.
3- فريب خوردن از وسوسه هاى فلسفه مآبان و مدعيان حكمت.
من گمان ندارم در هيچ يك از اصول مذهب اين اندازه خبر وارد باشد و نمى دانم سبب چيست كه بعضى مدعى دانستن اصول ديگر مذهبند و آن را پذيرفته اند و در اين مقصد اسنى درمانده اند و سزا است كه به آنها گفت (85 سوره بقره): «آيا به برخى از كتاب ايمان داريد و به برخى كافريد؟» و عذرى كه آورند از نظر اينكه آسمانها رخنه بردار نيستند نزد خردمندان پوچ است و آنچه در اين باره بدان تمسك كنند جز شبهات وهميه نباشد با اينكه اين شبهه ها تنها دلالت دارند بر عدم امكان رخنه در فلك محيط به همه اجسام.
و قول به معراج مستلزم آن نيست و اگر اين گونه شكوك و شبهات مانع قبول مدلول اخبار متواتره باشد روا است در همه آنچه از ضروريات دين است درمانده شد و من بسيار در شگفتم از پاره اى متأخرين اصحاب خودمان كه چرا در امثال اين حقائق دچار سستى و كاستى شدند و با آنكه مخالفان مذهب با اخبار كم و نارسا و سستى ايمان رد آن را روا ندانسته و به تأويل آن رخصت نداده اند و آنان با اينكه پيرو ائمه اطهارند و چند برابر مخالفان در اين موضوع اخبار درست دارند، پيرو اندكى از سفهاء مخالفان شده و به گفتار آنان در ميان گفته شيعه ديندار چسبيده اند، اعاذنا اللَّه و سائر المؤمنين من تسويلات
ص: 794
المضلين. سپس مرحوم مجلسى گفتار شارح مقاصد را در اثبات معراج جسمانى نقل كرده و گويد امام رازى آنان در تفسير خود براى اثبات معراج جسمانى مبالغه كرده و دليلها آورده از آن جمله اين است كه:
فلك اعظم از اول شب تا پايان آن نزديك نيم دوره طى مى كند و در هندسه ثابت است كه نسبت قطر دائره به محيط نسبت 1 است به 14 ر 3 و نسبت نيم قطر هم به نيم دائره چنين است، و چون در يك شب حركت به مقدار نيم دائره امكان پذير است به مقدار نيم قطر كه از زمين تا عرش باشد ممكن تر است و اين برهانى است قاطع بر اينكه سير از مكه تا فراز عرش در ثلث شب ممكن است و امكان آن در تمام شب روشن تر است.
و پس از بيان مثل ديگر براى سرعت حركت از نظر طلوع آفتاب، گويد اگر از نظر عقل بالا رفتن تن مادى مستبعد آيد پائين آمدن جسم لطيف چون جبرئيل هم مستبعد است و اگر آن را ممتنع دانيم طعن در نبوت همه پيغمبران زنيم و قول به ثبوت معراج فرع عقيده به نبوت است، و چون اين سرعت حركت در ذرات خود ممكن است در تن محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) هم ممتنع نباشد زيرا اجسام مانند هم باشند، و نتيجه همه اين مقدمات امكان معراج است نهايت اينكه تعجب دارد و اين تعجب مخصوص به معراج نيست بلكه در همه معجزات است مثل اينكه عصا مارى شود و هفتاد هزار بار ريسمان و چوب را ببلعد و باز عصا شود بهمان كوچكى كه بود و معجزات ديگر هم چنين است، مى ماند دليل بر وقوع آن، و اهل تحقيق گفته اند دليل بر آن قرآن است و خبر:
اما قرآن قول خدا (1 سوره اسراء): «منزه باد آنكه شبانه بنده خود را از مسجد الحرام به مسجد اقصى برد» و بنده اسم تن و روح با هم است و بايد معراج به همه تن و روح باشد. و اما خبر، حديث مروى در صحاح است و آن مشهور است و دلالت دارد بر رفتن آن حضرت از مكه تا بيت المقدس و سپس
ص: 795
از آنجا تا آسمانها، به طور خلاصه به پايان رسيد. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
من مى گويم: معراج در زمان گذشته و تا قرن نوزدهم كه هنوز علوم جديد پديد نشده و بشر بر شناسائى اجزاء ماده و اعماق فضا به واقع بينى نپرداخته بود و تقليد از همان فلسفه گيج كوتاه و نارساى يونانيان مى كرد بسيار مشكل و بلكه محال به نظر ميرسيد و بسيارى از فلاسفه اسلامى كه دنبال افكار نادرست يونانيان رفته بودند در اين گونه مسائل درمانده بودند.
و در معاصرين مرحوم مجلسى و دوران پيش از او فلسفه يونانى در محيط اسلامى نفوذ به سزائى داشته و اساتيدى چون مير داماد و ملّاصدرا به جا گذاشته بود و اينان در موضوع معراج به دست و پا افتاده بودند و گويا گله و شكايت مجلسى از اين طبقه باشد.
ولى امروز بسيارى از مشكلات از ميان برداشته شده است و اين محال ممكن گرديده و بشر به اسرارى از اعماق فضا پى برده است و تا مسافتى از آن را كه ما وراء جو زمين است پيموده و دانسته كه در كُرات بالا هم وضع عناصر و هوا مشابه زمين است، فقط عروج نياز به وسيله دارد و اين وسيله از طرف خدا در اختيار پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) گذاشته شد.
آنچه در موضوع معراج پيغمبر اسلام مورد توجه است همين توجه انسان است به فضا و زمينه سازى براى تسخير كره هاى آسمانى. معراج از نظر فلسفه دينى يك سير ارتقاء عمومى است كه در زبان اسلام نماز را براى هر فرد مؤمن معراج شمرده است «الصلاة معراج المؤمن» و هر فرد بشرى كه به مقام نبوت و رسالت رسد بناچار او را معراجى باشد كه رمز نهايت قرب او است به حضرت خداوندى، و البته انبياء و رسل در وضع معراج خود تفاوت داشته اند و آن چه مخصوص پيغمبر اسلام است موضوع فضاپيمائى و آسمان گردى است كه به عنوان يك نمونه عالى سير ارتقاء بشرى در تعليمات اسلام ابتكار شده است.
ص: 796
از مجلسى (رحمه الله)- ولهم تبدل السيئات، يعنى اين مزيت مخصوص به شيعه است و آن يا علاوه بر وعده است و يا تتمه همان وعده است و شايد اشاره باشد به قول خدا تعالى (70 سوره فرقان): «جز آنكه باز گردد و بگرود و كار شايسته كند، آنان را خدا ديگر گون سازد بد كردارى هايشان را به خوش كردارى».
و مقصود اين است كه ديگر گون كردن بد كردارى به خوش كردارى كه در اين آيه است ويژه شيعه است زيرا عقيده به ولايت جزء ايمان است يا كار شايسته همان است چنانچه در خبر رسيده است. از مجلسى (رحمه الله)- أ تدرون، اين پرسش براى تشويق به گوش كردن جواب و كشف از اندازه فهم آنها بوده و برخى گفته اند براى تعريف مقام خود بوده است كه خدا به او چنين دانش عميقى داده است.
فيها اسماء الجنه، يعنى كتابى كه در آن اين نام ها بوده يا كنايه از علم او است به نام آنان تا به جايى كه مانند نوشته در مشت او است يا نامه در دست او است تا اينكه مى فرمايد بمانند اين روايت در احاديث مخالفان هم هست.
ترمذى از عبد اللَّه بن عمرو بن عاص روايت كرده است كه پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نزد ما بيرون آمد و دو كتاب با خود داشت در باره آنكه در دست راستش بود فرمود: اين كتابى است از طرف پروردگار جهانيان و در آن است نام هاى اهل بهشت با نام پدر و قبيله آنها كه حساب آنان بسته شده و در آن فزودن و كاستى نيست هرگز، و در باره آنكه در دست چپش بود فرمود:
اين كتابى است از طرف پروردگار جهانيان، در آن نام هاى دوزخيان است با نام پدر و قبيله آنها و حساب آنها بسته شده و در آنها فزايش و كاستى نيست هرگز، و سپس آنها را انداخت و فرمود: از اين امر بندگان فراغت حاصل شده، دسته اى در بهشتند و دسته اى در دوزخ فروزان.
ص: 797
در اينجا برنامه دين اسلام را در پنج قسمت تشريح كرده است:
1- علم قد فصله، دانش مشروح و فهميدنى راجع به عقائد حقه و اصول و مبانى مذهبى.
2- ديانت روشن و هويدا، از مقررات قانونى و حقوق مدنى و آنچه در اجراى عدالت لازم است، مانند احكام قضاء و املاك و غيره.
3- فرائض واجبه، از نماز و روزه و حج و سائر فروع دين كه اجتماع اسلامى بر اساس آن تشكيل مى شود.
4- حدود و مقررات مجازات عمومى از نظر ارتكاب خلاف از جنحه و جنايت و مخالفت ساير قوانين.
5- معلومات عمومى از تاريخ و اطلاعات جوى و زمين شناسى و غيره. از مجلسى (رحمه الله)- مناره به معنى چراغگاه است كه در اينجا مقصود از آن اوصياء است و برافراشتن اعلامش كنايه از اقامه دليل واضح است بر خلافت و امامت آنان. از مجلسى (رحمه الله)- اين خبر چند توجيه دارد:
1- آنچه به خاطر من رسيده و به نظر من روشن تر است و آن اين است كه مقصود از سؤال اين است كه ابو طالب حجت و امام بود بر رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )؟ امام جواب داد: نه، به علت اينكه او امانت نگهدار پيغمبر بود و وصاياى سلف را به او داد نه اينكه خود به او وصيت كرد و پيغمبر را خليفه خود ساخت تا حجت بر او باشد، او چون امينى بود كه امانت را به صاحبش رسانيد. سائل مقصود امام را نفهميد و گفت: دادن وصايا مستلزم اين است كه حجت بر او باشد و سؤال اول را تكرار كرد.
امام جواب داد كه دادن وصيت به عنوان ردّ امانت مستلزم اين معنى نيست بلكه منافى آن است و قوله «مات من يومه» معنى روز دفع وصيت
ص: 798
مُرد، نه روز اقرار به نبوت (يا روز اقرار به نبوت خ ل) و شايد متعلق به هر دو باشد و مقصود اقرار ظاهرى باشد كه ديگران دانستند.
2- سؤال از اين باشد كه پيغمبر در باره ابو طالب مسئوليتى دارد و در هدايت او تقصير كرده يا نه؟ امام جواب داد: ابو طالب مؤمن مُرد، زيرا او خود حامل وصاياى سلف بود براى پيغمبر و چگونه بى ايمان بود؟ سائل گفت: در اين صورت مسئوليت هر دو بيشتر است زيرا با دليل روشن ابى طالب مسلمان نشده؟ امام فرمود: مسلمان شد و از دنيا رفت.
3- بعضى افاضل در توضيح سؤال دوم گفته: مقصود اين است كه اگر ابو طالب حجت بر پيغمبر بود نبايد وصايا را به او داده باشد و بايد نزد خودش باشد. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
ولى آنچه به نظر مى رسد اين است كه مقصود از جواب سؤال دوم اين است كه اگر ابو طالب پيرو پيغمبر بود و پيغمبر بر او حجت و امام بود نبايد وصيت از دست او به پيغمبر برسد، زيرا نمى شود رعيت امام و حجت، حامل وصيت به او باشد و بنا بر اين تا زمانى كه وصايا را به پيغمبر تسليم نكرد در جزء رعايا و تابعين آن حضرت در نيامد و به تكليف خود عمل مى كرد، و چون سائل از جواب دوم فهميد كه ابو طالب از نظر دينى در تابعين پيغمبر اسلام وارد نشده سؤال سوم را طرح كرد كه در اين صورت ابو طالب از نظر مسلمانى چه وضعى دارد و خلاصه مسلمان از دنيا رفته يا نه؟
امام جواب داد: آرى ابو طالب مسلمان از دنيا رفته ولى در مسلمانى ادامه زندگى نداده، زيرا همان روزى كه وصايا را به پيغمبر داده و رسماً وارد مسلمانى شده است از دنيا رفته و نتيجه اينكه ابو طالب مسلمان و تابع پيغمبر مرده است ولى در مسلمانى زيست نكرده.
حاصل اينكه يك بار حال ابو طالب از نظر مقررات اسلامى مورد بررسى واقع مى شود كه بر اساس اقرار علنى به اداى شهادتين و اجراء مقررات
ص: 799
اسلامى از نظر نماز و سائر فروع دين است، چون مسلمانى تشكيلاتى است كه تابعيت آن با اداى شهادتين محرز مى شود و مليت آن با عمل به فروع دين معروفه، در اين صورت گفته مى شود: ابو طالب يك مسلمان سرى و در حال تقيه بوده است ولى تطبيق شرائط تقيه بر حال ابو طالب مورد اشكال و بسيار پيچيده است. و يك بار از نظر مقام معنوى او كه خود رتبه بيشترى داشته و در حالى بوده كه تبعيت اسمى از اسلام نداشته به اين معنى كه رتبه بالاترى از مسلمان معمولى دوران خود داشته مانند حضرت يحيى كه مبشّر به نبوت عيسى بود ولى خودش در آئين تورات زندگى مى كرد و اداى وظيفه الهيه مى نمود، اين حديث در مقام اثبات چنين رتبه اى است براى ابو طالب و در عين حال نمى توان گفت ابو طالب نامسلمان از دنيا رفته است اين است كه مى فرمايد همان روزى كه تابعيت اسلام را پذيرفت از دنيا رفت و ما شرح مفصلى در باره مقام ابى طالب در مقدمه جلد دوم شرح و ترجمه خصال نوشتيم به آنجا رجوع شود. از مجلسى (رحمه الله)- عبد المطلب اين جمله را از روى تعجب مى گفت از انبياء به او خبر نبوت پيغمبر و تسلط او بر شرق و غرب رسيده بود ولى متوجه شده بود كه بداء ممكن است و شايد اين اخبار در لوح محو و اثبات باشد. مجلسى (رحمه الله)- در شرح اين حديث دو قطعه شعر از عبد المطلب نقل كرده است:
خدايا ندارم اميدى به جز توجلوگيرشان از غرقگاه خود تو
بود دشمن كعبه خود دشمن تونگردد چيره به مكر و فن تو
ص: 800
بر اين خانه پروردگارى است دافع زِ هر كس كه آيد به قصد فجايع
چه تبع بياورد لشكر به سويش هم از حمير از تبار عمويش (آل ارم)
زِ قصد ستم گشت نابود جرهم پس از طسم و از جشم و ياران سرگم
چنين است مزد ستمكار كعبه كه امر خدا نيست چون امر بنده
خدا را همه خانه زاديم دهرى ز دوران برهام ماه سپهرى
خدا جوى باشيم و در ما است شيوه رحم پرورى و وفا بى كريوه
خدا را ز ما بوده پيوسته حجت كه دفع بلا كرده با او ز امت
به هر دور ما را است طورى تقدم به ديندارى و در عجم نيز مردم
چه دوران رسد در فراز نهايت ز ما راد مردى بر آيد به رأيت
بيارد كتابى به آيات روشن احاديث هر امتى زان مبين از مجلسى (رحمه الله)- بنا بر معنى اول كه (فرشته بر او نازل شده) اشاره است بدان چه در كتب خاصه و عامه وارد است كه در دوران
ص: 801
كودكى فرشته ها آمدند و سينه او را شكافتند و دلش را شستشو كردند تا آنكه گويد على (علیه السّلام) در نهج البلاغه آن حضرت را چنين وصف كرده «هر آينه از دورانى كه از شير بريده شد خدا بزرگترين فرشته را قرين او كرد تا او را در شب و روز به راه مكارم برد و اخلاق خوش در او پرورد» به عقيده من آن حضرت از روزى كه متولد شد پيغمبر بود و به او وحى مى شد و به شريعت خود عمل مى كرد و همانا بعثت او به مردم در چهل سالگى بود. از مجلسى (رحمه الله)- وصف او به سپيدى كنايه از يمن و سعادت است و اشاره است به نورى كه در روى آن حضرت بود. ابراز رخش باران طلبد، يعنى به آبروئى كه نزد خدا دارد و گويا اشاره باشد به آنچه شهرستانى در كتاب ملل و نحل خود آورده است در بيان نظر محصلين عرب در بيان حال عبد المطلب گويد: از آنچه دليل است بر اينكه رسالت پيغمبر و شرف نبوت او را مى دانسته اين است كه مردم مكه گرفتار خشك سالى سختى شدند و سالها ابر بر آنها نباريد.
عبد المطلب به فرزندش ابو طالب دستور داد مصطفى را كه شيرخواره و در قنداق بود حاضر كرد و او را سر دست گرفت و برابر كعبه ايستاد و به آسمانش انداخت و گفت: پروردگارا به حق اين پسرك به ما باران كامل و دنباله دار و سيل آسائى بده، ساعتى نشد كه ابر آسمان را پوشيد و باريد تا به جايى كه در باره مسجد نگران شدند و ابو طالب اين شعر را در وصف پيغمبر سرود. از مجلسى (رحمه الله)- حساب جمل به جيم مضمومه و ميم مفتوحه، يعنى حساب ابجد (حساب ابجد يك شماره معروف حروفى است منظم از آحاد و عشرات و مئات به اين ترتيب:
ا 1 ب 2 ج 3 د 4 ه 5 و 6 ز 7 ح 8 ط 9 ى 10
ص: 802
ك 20 ل 30 م 40 ن 50 س 60 ع 70 ف 80 ص 90 ق 100 ر 200 ش 300 ت 400 ث 500 خ 600 ذ 700 ض 800 ظ 900 غ 1000 اين حساب ابجد و رمز حروف براى شماره ها از دوران بسيار قديم حسابى معمول و مورد توجه بوده است و در ترتيب تنظيم حروف و رمز بودن هر حرفى براى شماره معينى روشهاى بسيارى وضع شده است كه پايه و مايه علم عميق و اسرار آميز اعداد است و براى خود طريقه ابجدى هم از نظر رمز بندى حروف نسبت به شماره ها روش هاى متعددى است كه معمول تر از همه همين روشى است كه ثبت شد و به اين طريق حروف ابجد رمز كاملى است براى مراتب اعداد و تا هر جا بالا رويم مى توانيم از حروف براى رمز عدد استفاده كنيم و اين طريقه شماره گذارى با حروف نزد منجمين و زيج شناسان بسيار معمول بوده است و ارقام خود را چه در كتب زيج و چه در تقويم هاى عربى با حروف ثبت مى كرده اند.
از احاديث اسلام ابى طالب معلوم مى شود حساب به حروف و روش معمول ابجدى در جزيرة العرب و در ميان اين مردم بى سواد وامى هم وارد شده و بدان آشنا بودند و چون عربهاى جاهليت و خصوص مردم مكه و قريش از راه بازرگانى با ايران و شام و حبشه و مصر مربوط بودند و از راه مذهبى و نژادى هم با يهود و نصارى مربوط و مخلوط بودند، بناچار اين روش حساب حروفى را از اين ملت هاى حسابگر و درس خوانده آموخته بودند و مى دانستند گر چه خواندن و نوشتن نمى توانستند).
برگشت به شرح- مجلسى (رحمه الله)- براى شرح حديث اسلام ابى طالب به حساب جمل وجوهى ذكر شده است:
1- صدوق در معانى الاخبار از محمد بن مظفر از محمد بن احمد
ص: 803
داودى از پدرش باز گفته كه من نزد ابى القاسم حسين بن روح بودم مردى معنى اين خبر را از او پرسيد كه «عباس به پيغمبر گفت: عمويت ابو طالب اسلام آورد به حساب جمل و به دست خود 63 متشكل كرد» در پاسخش گفت:
مقصود او اظهار عقيده بوده است كه اله، احد، جواد،- معبود، يگانه، بخشنده- تفسيرش اين است كه: ا 1+ ل 30+ ه 5+ ا 1+ ح 8+ د 4+ ج 3+ و 6+ ا 1+ د 4 63.
اين تفسير را يكى از افاضل عصر سابق بعيد دانسته و بدان اعتراض كرده ولى اين اعتراض مخالف ادب و مقام نائب خاص امام قائم (علیه السّلام) است.
2- مقصود از اين حديث بيان وضع و جست ابو طالب بوده است در حال اداى شهادتين، يعنى ابو طالب در حال اداى شهادتين چهار انگشت دست خود را خوابانيد و با انگشت سبابه مردانه اشاره كرد و كلمه شهادت را ادا كرد و اين شكل از دست در عرف عرب نشانه شماره 63 بوده است و مقصود از حساب جمل حساب عقود است.
و روايت ابن شهر آشوب مؤيد آن است كه در مناقب خود از حسن در ضمن خبرى طولانى روايت كرده كه: چون مرگ ابو طالب در رسيد پيغمبر را طلبيد و گريست و گفت: اى محمد من از دنيا مى روم و غمى جز غم تو ندارم، تا اينكه گويد: پيغمبر فرمود: عمو جانم تو از آزار دشمنان بر من غم دارى و از كيفر پروردگارم بر خودت غم ندارى؟ گفت: اى محمد مرا دعوت كردى و تو امين هستى و با انگشت خود 63 را متشكل كرد، انگشت كوچك و ديگرى كه پهلوى آن است بست و ابهام را بر انگشت ميانه گره كرد و با انگشت شهادت اشاره كرد و مى گفت: لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ على برخاست و گفت: اللَّه اكبر بدان كه تو را به راستى براى نبوت مبعوث كرده شفاعت را شامل حال عمويت كرد و او را به وسيله تو رهنمائى نمود، پس
ص: 804
جعفر برخاست (رو به پدر كرد) و گفت: هر آينه تو در بهشت آقاى ما شدى چنانچه در دنيا آقاى بر ما بودى، و چون ابو طالب در گذشت، اين آيه نازل شد (56 سوره عنكبوت): «اى بندگانم كه گرويديد، به راستى زمين من پهناور است، پس مرا بپرستيد».
3- با اين عدد اشاره به دو كلمه (لا و الا) كرده كه حروف آنها 63 است زيرا پايه توحيد بر نفى اثبات است.
4- مقصود ابو طالب و هم امام صادق دستور تقيه و نهان كردن اسلام ابو طالب بوده و مقصود از 63 سج است كه به معنى نهان كن باشد و عدد آن به حساب ابجد 63 مى شود.
5- مقصود اين است كه ابو طالب به 63 زبان اظهار ايمان كرده است.
6- مقصود امام از بيان 63 اشاره به عمر ابو طالب است در موقعى كه ايمان آورد.
7- مقصود اين است كه ابو طالب 63 قصيده در مدح پيغمبر گفته كه هر كدام دليل قاطع بر ايمان او است- اين را يكى از افاضل گفته.
فائده- چون در ضمن حل حديث نامى از حساب عقود يعنى حساب با انگشتان برده شد و حل بسيارى از اخبار نياز به دانستن آن دارد من خواستم آن را در اينجا بيان كنم:
بدان كه قدماء (انگشتان را به جاى چرتك امروزى براى سرعت در عمل محاسبه به كار مى بردند) به هيجده صورت متشكله از 5 انگشت دست راست تا شماره 99 را اداء مى كردند و 18 صورت متشكله مشابه آنها از دست چپ از شماره 100 تا شماره 9000 را اداء مى كردند و صورت مجموعى هم براى رمز 10000 داشتند و با اين وضع از 1 تا 10 هزار را به سرعت شماره مى دادند و سپس هر يك از اين اشكال عددى را بيان كرده
ص: 805
است هر كه خواهد بدان رجوع كند.
من گويم حل بعضى اشعار و ادبيات هم به دانستن اين عقود نيازمند است چون شعر معروف فردوسى:
كف جود محمود والا تبارنه اندر نه آمد سه اندر چهار كه ظاهراً آن را شعرى گرفته است كه در كامل مبرد به زبان عربى وارد است. از مجلسى (رحمه الله)- ظاهر خبر اين است كه نماز بر آن حضرت به همين ذكر آيه انجام شده و تكبير و دعاى ديگرى نداشته و به دو وجه تأويل شده:
1- اينكه اين آيه را پيش از نماز مى خواندند.
2- اينكه بعد از هر تكبير مى خواندند.
يكى از افاضل خبر را چنين معنى كرده كه 10 نفر اوليه از خويشان نزديك و بنى هاشم بودند كه براى بازديد جنازه آمدند و سپس با على (علیه السّلام) بيرون شدند و على بعد از آن و پيش از نماز براى آمادگى آيه را به تنهائى خوانده، و سائر مردم مى خواندند نماز را چنانچه بر جنازه هاى ديگر مى خواندند و نماز بر آن حضرت فرادى ادا شده و على (علیه السّلام) با هر دسته اى نماز را تكرار كرده است.
من مى گويم آنچه برايم روشن تر است اين است كه امير المؤمنين با سائر معصومين و خواص فرشته ها و خواص اصحابش نماز ميت را بر آن حضرت خواند و اين نماز عمومى براى تقيه و مصلحت بوده و به منظور اينكه مخالفان در آن تقدم نجويند و آن را مدرك غصب خلافت نكنند چنانچه امامت بر نماز از راه تقلب در زندگى آن حضرت مدرك خود كردند.
چنانچه طبرسى در احتجاج از سليم بن قيس هلالى از سلمان فارسى (رحمه الله) روايت كرده كه چون امير المؤمنين (علیه السّلام) پيغمبر را غسل داد و كفن
ص: 806
كرد مرا با ابا ذر و مقداد و فاطمه و حسن و حسين (علیه السّلام) سر جنازه برد و خود جلو ايستاد و ما دنبالش صف بستيم و بر آن حضرت نماز خواند و عايشه هم درون حجره بود نفهميد و جبرئيل چشمش را بست سپس ده ده از مهاجرين و انصار وارد كرد بر او نماز خواندند و رفتند تا همه بر او نماز خواندند. از مجلسى (رحمه الله)- اخذ ميثاق نسبت به ربوبيت و نبوت محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و ولايت على (علیه السّلام) است كه در سائر روايات است، و ان يصبروا هم مورد اخذ ميثاق است و اشاره است به قول خدا سبحانه (200 سوره آل عمران): «ايا كسانى كه ايمان آورديد شكيبا باشيد و در برابر دشمن بايستيد و مرزدارى كنيد (در جلو كفّار) و از خدا بپرهيزيد تا شايد رستگار شويد» در روايت از امام صادق است كه صبر كنيد بر مصائب و مصابره كنيد، يعنى مدارا كنيد با مخالفان با مراعات تقيه و مرتبط باشيد بر امامى كه از او پيروى مى كنيد. از مجلسى (رحمه الله)- گويا دنباله اين دعا را كلينى حذف كرده و اين دليل نمى شود كه صلوات بر پيغمبر بى صلوات بر آل روا باشد چنانچه توهّم شده. از مجلسى (رحمه الله)- در نزد اهل مدينه معروف است كه چشم انداختن به قبر آن حضرت مايه كورى است و اگر چيزى در ضريح افتد دستمالى به چشم كودكى ببندند و او را وارد كنند تا آن را در آورد.
اينكه فرمود: دوست ندارم- معنى كراهت دارد ولى علتى كه بيان كرده دليل بر حرمت است و از فقهاى ما در اين باره حكم صريحى نديدم- رآه يصلي مقصود اين است كه با كالبد مثالى ايستاده و نماز مى خواند. در اخبار بسيارى است كه پيغمبر و ائمه، بلكه پيغمبران ديگر بعد از مردن احوال غريبى دارند كه بر خلاف ديگران است: گوشت آنها بر زمين حرام است و تن آنها به آسمانها بالا ميرود.
ص: 807
از نهايه گفته است كه در حديث است كه پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: دو گنج سرخ و سپيد به من داده شده، سرخ: كشور شام است و سپيد:
كشور فارس، و همانا فارس را سپيد گفتند براى آنكه سپيد اندام بودند و بيشتر پولشان نقره بود چنانچه غالب مردم شام سرخ رو بودند و بيشتر پولشان طلا بود.
من مى گويم: از اخبار برآيد كه كاخ هاى فارس سپيد بود و كاخ هاى شام سرخ. از مجلسى (رحمه الله)- گويا اين حديث از باب آينده بود و نسخه نويسان به اشتباه آن را در اين باب درج كرده اند و بسا گفته اند كه مناسبت آن با اين باب بيان اين بوده كه پس از پيغمبر به زودى فاطمه (علیه السّلام) درگذشت و راه ستم بر امير المؤمنين براى دشمنانش هموار شد چنانچه بخارى در صحيح خود در بحث از غزوه خيبر روايت كرده كه تا فاطمه زنده بود على نزد مردم آبروئى داشت و چون فاطمه از دنيا رفت مردم از او روى برتافتند و بناچار با ابى بكر صلح كرد. از مجلسى (رحمه الله)- صدّيقه، يعنى بسيار راست مى گفت و به خوبى آنچه را پدرش بيان مى كرد باور مى داشت و در همه گفتار و كردارش راستگو بود و اين معنى عصمت است و ترديدى در عصمت وى نيست زيرا مشمول آيه تطهير است كه به اجماع خاصه و عامه در باره آنها نازل شده است. از مجلسى (رحمه الله)- منع ارث، مقصود غصب فدك است، و خلاصه گفتار در باره آن اين است كه: خدا فدك را پس از فتح خيبر بهره پيغمبر ساخت و صاحبانش آن را به وى واگذار كردند بى نبرد و قشون كشى و از آن خودش بود و آن را به فاطمه (علیه السّلام) بخشيد و نمايندگان فاطمه از طرف وى آن را در تصرف گرفتند، و چون ابو بكر خلافت را به زور گرفت فدك را هم به زور متصرف شد و فاطمه به داد خواهى نزد او آمد، و ابو بكر از وى شهود
ص: 808
بخشش خواست و او امير المؤمنين و حسنين و ام ايمن را كه پيغمبر براى او گواه بهشت شده بود به گواهى حاضر كرد، او گواهى اهل بيت را به تهمت جلب نفع رد كرد و ام ايمن را به بهانه نقصان شهادت، سپس فاطمه آن را به عنوان ارث مطالبه كرد، و دعوى ارث را هم با استناد به يك خبر مجعول مخالف قرآن كه عبارت از:
نحن معاشر الأنبياء لا نُورِّث- ما گروه پيغمبران ارث برده نشويم و هر چه از ما بماند صدقه باشد- رد كرد.
فاطمه بر او و عمر خشم كرد و با آنها ترك مكالمه كرد و به على (علیه السّلام) وصيت كرد او را شب دفن كند كه آنها در جنازه اش شركت نكنند، و چون خلافت به عمر بن عبد العزيز رسيد آن را به اولاد فاطمه رد كرد، سپس يزيد بن عبد الملك آن را به زور گرفت، و سفّاح آن را به حسن بن حسن بن على بن ابى طالب باز گردانيد، و سپس منصور آن را ربود، و مهدى آن را باز پس داد، و سپس هادى آن را گرفت، و سپس مأمون آن را برگردانيد، و ما مى گوئيم خطاى ابى بكر و عمر در اين قضيه از چند وجه آشكار است:
1- فاطمه (علیه السّلام) معصومه بود و بايد او را در دعوى خود تصديق كند، و عصمت او از دلائل گذشته ثابت شد.
2- از تتُّبع در آثار ترديد نمى ماند كه امير المؤمنين (علیه السّلام) فدك را حق فاطمه مى دانسته و اكثر اهل خلاف هم به آن اعتراف دارند و خود روايت كردند كه براى او گواهى داد، و از اخبار بسيارى از فريقين ثابت است كه على از حق جدا نيست و حق از على جدا نيست و حق با او مى چرخد هر جا بچرخد، و ابن ابى الحديد و ديگران به درستى اين خبر معترفند، هيچ خردمندى شك دارد در صحت دعوائى كه فاطمه سيدةُ النساء در آن مدعى باشد و امير المؤمنين و دو سيد جوانان بهشت گواه آن باشند؟.
3- از فاطمه (علیه السّلام) بيّنه خواست كه ذى اليد بود، با اجماع مسلمانان بر
ص: 809
اين كه بيّنه با مدَّعى است نه منكر كه به او قسم متوجه است.
4- گواه زوج را در كرد با اينكه زوجيَّت مانع گواهى نيست.
5- گواهى حسنين را به دست آويز جز نفع يا خُردسالى رد كرد، و شك نيست كه امير المؤمنين از آنها به احكام داناتر بود و اگر آنها مقبول الشهاده نبودند، در محضر دعوى نمى آوردشان، و همين است كلام در باره ام ايمن.
6- گو اينكه گواهى جز على (علیه السّلام) قبول نبود، چرا قسم جزو بيّنه نخواست با اينكه شارح ينابيع گفته است ثبوت دعوى مالى به يك شاهد با قسم مذهب خلفاء اربعه است.
7- آن خبرى كه بدان تمسك كرد مجعول است، چون مخالف قرآن است، و خود پيغمبر فرمود: خبر مخالف قرآن را بدور اندازيد. از مجلسى (رحمه الله)- اين خبر دلالت دارد كه كلمه تزويج با من متعدى مى شود به مفعول دوم چنانچه در زبان اكثر فقهاء همچنين است در صيغ نكاح، ولى از كتب لغت استفاده شود كه بى واسطه هم متعدى است و در قرآن هم چنين وارد شده كه مى فرمايد: «زوجناكها». از مجلسى (رحمه الله)- اصحَّ اقوال در محل دفن فاطمه (علیه السّلام) همين است. كفو از نظر حكم كلى اسلام همان مسلمانى است، ولى منظور از اين حديث همسرى در مقام عصمت و فضيلت معنويه است.
از مجلسى (رحمه الله)- اين حديث دلالت دارد بر افضليت امير المؤمنين (علیه السّلام) از پيغمبران اولو العزم جز پيغمبر ما (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )، اگر بگوئى كه: دلالت ندارد بر برترى از نوح و ابراهيم زيرا آنها اجداد فاطمه (علیه السّلام) بودند و خويشى مانع از زواج با آنها است، در جواب گويم: ظاهر حديث كفويت است با قطع نظر از خويشى و قرابت چنانچه تصريح به آدم بر آن دلالت دارد با اينكه كسى قائل
ص: 810
به فرق ميان اولو العزم نيست، و بسا كه به اين حديث استدلال شود كه فاطمه (علیه السّلام) هم افضل از آنها است ولى خالى از اعتراض نيست، زيرا ممكن است كه كفو بودن مشروط به افضليت زوج باشد بلكه ظاهر اين است، و شايد سخنى نباشد در اينكه امير المؤمنين از فاطمه (علیه السّلام) افضل است گر چه همه از يك نورند، و اللَّه اعلم به حقائق احوالهم و انوارهم و اسرارهم. از مجلسى (رحمه الله)- لم افهمه، در نسخه هاى ما چنين است و بنا بر اين ضمير قال در پيش از «فرفع يده» به آن زبيرى برگردد و مقصود اين است كه آن زبيرى هم اين معجزه را براى مردم نقل كرده است ولى در روايت بصائر، لم يفهمه وارد است و آن درست تر است. از مجلسى (رحمه الله)- يكى از اهل تأويل گفته است: اين دو شهر كنايه از دو رتبه عالم مثال است كه يكى بر دنيا مقدم است و آن شهر شرقى است و يكى بعد از آن است و آن شهر غربى است، و با روى آهنين كنايه از صلابت و عدم امكان ورود به آنها است جز از درهاى آنها، و بسيارى زبانها در آنها كنايه از اختلاف خلائق است در سليقه هاى خود تا آنجا كه شماره نشود، و حجت بودن آن حضرت و برادرش روشن است چون آنان امام همه خلقند. انتهى. از مجلسى (رحمه الله)- بر اين تأويل ممكن است معنى «وَصَّينا» اين باشد كه او را وصى نموديم به سبب والدينش، و معنى «حسُناً» اين باشد كه ملازم باش نيكى را چنانچه گفته اند، ولى بعيد است و بنا به قرائت «حسُناً» به فتح حاء و سين اين تفسير موجه است، در مجمع البيان گفته: اهل كوفه «احساناً» خوانده اند و ديگران «حسناً». از مجلسى (رحمه الله)- مژده از طرف خدا و رسولش بر پايه اختيار بوده نه دستور، تا ردَّش موجب ردَّ بر خدا و رسول باشد.
«حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ» يعنى تن و خردش نيرومند گردد.
ص: 811
«بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً»- لازم نيست كه گذشت چهل سال مصادف با آغاز امامت آن حضرت باشد زيرا امامت حسين (علیه السّلام) پس از گذشت چهل و هفت سال از عمرش بوده با اينكه تطبيق آن با امام حسين (علیه السّلام) بطن آيه است و لازم نيست كه از همه جهت تطبيق كند.
و بعضى گفته اند كه آغاز چهل سال از بلوغ اشُد است كه مصادف وفات رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بوده و اين تكلّفى است كه نيازى بدان نيست.
«أَوْزِعْنِي»- يعنى به من الهام كن، و مقصود از نعمت، نعمت امامت و نبوت است.
«وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً»- بيضاوى گفته: نكره آوردن صالحاً براى تعظيم يا تعميم در جنس است.
«وَ أَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي»- يعنى براى من شايستگى سارى در نژادم مقرر فرما كه در آنها ثابت باشد.
من گويم بنا به تأويل امام كلمه في براى تبعيض آمده است، يعنى بعضى از نژادم، و اين اظهر است.
الّا عيسى بن مريم- شايد اين از تصحيف نسخه نويسان يا راويان باشد زيرا در اكثر اخبار معتبره به جاى عيسى، يحيى آمده است و در اخبار معتبره مدت حمل عيسى نُه ساعت و بلكه سه ساعت ذكر شده است. از مجلسى (رحمه الله)- ظاهر خبر اين است كه از حساب ستارگان و اوضاع فلكيه پيش آمد شهادت حسين (علیه السّلام) را دانسته و اينكه آنها دلالت بر حوادث دارند و اخبار در اين باره بسيار است كه من در كتاب كبير نقل كردم و اين منافات ندارد با غدقن از مردم ديگر از انديشه در نجوم و حكم بدان، زيرا از جمع بين اخبار معلوم مى شود علم نجوم از آن پيغمبران و اوصياء است و يكى از طرق تحصيل علم است براى آنها نسبت به حوادث و مردم ديگر احاطه بدان نتوانند، و از اين راه از دنبال كردن آن و اخبار طبق آن ممنوع
ص: 812
شده اند. از مجلسى (رحمه الله)- در خرائج و جرائح از ابن الاعرابى روايت كرده است از سفينه آزاد كرده رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) گويد: من براى جهاد رفتم، و در دريا كشتى شكست و آن كشتى با هر چه در آن بود غرق شد، من برهنه با تيكه اى پارچه كه به كمر بسته بودم به تخته پاره چسبيدم و آن تخته پاره مرا در كنار كوهى كه ميان دريا بود انداخت و چون بر آن بالا رفتم و پنداشتم از دريا خلاص شدم، موجى آمد و مرا ربود و چند بار هم موج مرا برد و آورد تا آنكه يك بار از موج گريختم و در كنار دريا دويدم و موج به من نرسيد.
خدا را به سلامتى خود سپاس گفتم، در اين ميان كه راه مى رفتم بناگاه شيرى مرا ديد و نعره برآورد و به سوى من آمد تا مرا بدرد، من دست به آسمان برداشتم و گفتم: بار خدايا من بنده تو و آزاد كرده پيغمبر توأم، مرا از غرق نجات دادى آيا شير خود را بر من چيره كنى؟
به من الهام شد كه گفتم: اى درنده، من سفينه، آزاد كرده رسول خدايم، رسول خدا را در آزاد كرده او رعايت كن، به خدا سوگند كه آن شير نعره را كنار گذارد و مانند گربه اى آمد و روى خود را يك بار به اين ساق من ماليد و يك بار به آن ساق من و خوب به روى من نگاه كرد و سپس پشت خود را خم كرد و اشاره كرد كه سوار شو، من به پشت او سوار شدم و او دويد و شتابانه مرا به جزيره اى رسانيد كه پُر بود از درخت و ميوه و چشمه آب گوارا كه من به هراس افتادم.
در آنجا ايستاد و به من اشاره كرد كه فرود آى، من فرود آمدم و آن شير برابرم ايستاد و به من نگاه مى كرد، من از آن ميوه ها بر گرفتم و خوردم و آب نوشيدم تا سيراب شدم و برگى گرفتم لنگ خود ساختم و با برگ ديگر خود را پوشاندم و برگى هم كه مانند توشه دان بود از آن ميوه ها پُر كردم و آن پارچه اى كه با خود داشتم با آب تر كردم كه هنگام نياز آن را بفشارم و از
ص: 813
آن بنوشم، و چون از كارهاى خود فارغ شدم آن شير نزد من آمد و پشت خود را خم كرد و به من اشاره كرد كه سوار شو، من سوار شدم و از راهى جز آن راهى كه آمده بودم مرا به سوى دريا برد.
چون كنار دريا رسيدم ديدم يك كشتى در دريا روان است، من خود را به اهل آن كشتى نمودم آنها گرد آمدند و آواز به تسبيح و لا اله الّا اللَّه بلند كردند كه ديدند مردى سوار بر شيرى است و فرياد زدند: اى جوان تو كيستى، آدميزاده اى يا پرى؟
گفتم: من سفينه آزاد كرده رسول خدايم، اين شير حق رسول خدا را در باره ام رعايت كرده و چنين كرده كه مى نگريد، چون نام رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را شنيدند بادبان را فرو كشيدند و دو مرد را در يك قايق كوچك به سوى من روانه كردند و جامه با آنها فرستادند، آنها نزد من فرود آمدند و من هم از شير پياده شدم و آن شير در گوشه ايستاد و نگاه مى كرد تا من چه مى كنم، جامه ها را نزد من انداختند و گفتند: آنها را در بر كن، و من آنها را پوشيدم. و يكى از آنها گفت به دوش من سوار شو تا تو را به قايق برم، شير از من سزاوارتر به رعايت حرمت رسول خدا نباشد.
من رو به آن شير كردم و گفتم: خدايت از طرف رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) پاداش نيك دهد، ديدم كه اشكهايش بر گونه اش روان شد، از جا نجنبيد تا من سوار قايق شدم و هر ساعت به دنبال من نگاه مى كرد تا از او نهان شديم.
ابو الحارث- در زبان عرب از كنيه هاى شير است.
قوله لا تثيروها- يعنى آن را پديدار نكنيد و فاش مسازيد، اين حديث دلالت دارد كه حيوانات شعور دارند و برخى از آنها دوست خاندانند و آنها را مى شناسند، و ممكن است در اين موقع خدا به آنها الهام كند كه چه كار كنند و به او شعورى داده كه سخن فضه را دريافته و دلالت بر اينكه آنچه خاصه و عامه گفته اند كه اسب بر تن آن مظلوم تاخته اند اصلى ندارد.
ص: 814
از مجلسى (رحمه الله)- گفته اند اينها زنان جن يا ارواح گذشته بودند كه مجسم شدند و روى هم اين خبر مشوش است هم از نظر لفظ و هم از نظر معنى. از مجلسى (رحمه الله)- صدوق عليه الرحمه در عيون از سهل بن قاسم بوشنجانى روايت كرده كه گفت: امام رضا (علیه السّلام) در خراسان به من فرمود: ميان ما و شما خويشى است، گفتم: ايها الامير آن از چه راه است؟
فرمود: چون عبد اللَّه بن عامر بن كريز خراسان را گشود به دو دختر از يزدگرد بن شهريار پادشاه عجمان دست يافت و هر دو را نزد عثمان فرستاد و عثمان يكى را به حسن (علیه السّلام) بخشيد و ديگرى را به حسين (علیه السّلام)، و هر دو در زائيدن نزد آنها مردند.
و آن كه همسر حسين بود، على بن الحسين (علیه السّلام) را آورده بود و يكى از ام ولدهاى پدرش حسين (علیه السّلام) او را پرستارى كرد و در دامنش بزرگ شد و جز او را به مادرى نمى شناخت و سپس دانست كنيزك او است و مردم او را مادرش مى ناميدند و مى پنداشتند با مادر خود تزويج كرده است و پناه بر خدا با اين كنيزك بدين شرح تزويج كرده بود و سببش اين بود كه آن حضرت با يكى از زنان خود در آميخت و رفت غسل كند و آن پرورش دهنده خود را ديدار كرد، امام به او فرمود: اگر دلت مى خواهد به من بگو و از خدا بترس، گفت: آرى او را تزويج كرد و مردم گفتند مادر خود را تزويج كرده.
من مى گويم: اين خبر درست تر به نظر مى آيد، زيرا اسير كردن فرزندان يزدجرد بايد پس از كشته شدن و از ميان رفتن او باشد كه در زمان عثمان بود گر چه بيشتر بلاد او در زمان عمر فتح شد ولى خودش با خاندانش به خراسان گريخت، گر چه ممكن است در فتح قادسيه يا نهاوند برخى فرزندانش اسير شده باشند ولى بعيد است.
به علاوه شك نيست كه تولد على بن الحسين از اين بانو در ايام خلافت
ص: 815
امير المؤمنين (علیه السّلام) بوده است بلكه 2 سال پيش از شهادت آن حضرت بوده (كه در سال چهلم هجرت بود) و فرزند ديگر هم از آن حضرت نياورده است چنانچه نقل شده، و اگر در زمان عمر باشد و تا بيش از بيست سال فرزندى نياورده باشد بعيد است و دور نيست كه عمر در اين روايت تصحيف عثمان باشد و اللَّه يعلم. ابن بابويه: اين اشاره است به اينكه از اين حديث تا آخر باب در نسخه اى بوده كه صدوق محمد بن بابويه داشته است، زيرا از روى تتبع روشن شده است كه نسخه هائى را كه شاگردان كلينى بى واسطه يا به واسطه روايت كرده اند مختلف بوده و افاضل متأخرين از روى آنها نسخه ها را با هم مقابله كرده اند و مورد اختلاف را با اشاره به نسخه معين كرده اند- از مجلسى (رحمه الله). از مجلسى (رحمه الله)- فلم يلبث آن مضى، اين دلالت دارد كه وفات على بن الحسين (علیه السّلام) پيش از وفات جابر بوده و اين منافات دارد با تاريخ وفات آنها كه گذشت زيرا وفات امام (علیه السّلام) در سال 94 يا 95 بوده، و وفات جابر بنا بر همه اقوال پيش از سال 80 بوده، آرى اين درست است به اعتبار اكثر نسخه هاى كافى كه وفات امام را در سال 75 نوشته اند بنا بر قولى كه وفات جابر پيش از آن باشد ولى دانستى كه آن تصحيف است و مخالف تواريخ مضبوطه است و محتمل است غلط در تاريخ وفات جابر باشد زيرا مستند به خبر معصوم نيست گر چه مورد اتفاق فريقين است. از مجلسى (رحمه الله)- ذكر النبى في ذلك الكتاب، يعنى در كتاب هود از محمد به ح و م تعبير شده كه حروفش كاسته است، يعنى دو حرفش كه ميم اول و دال آخر باشد كم است و وجه تعبير از امير المؤمنين (علیه السّلام) به كتاب و قرآن در سابق گذشت و تعبير از فاطمه (علیه السّلام) به شب به اعتبار عفت و نهانى او است از مردم به ظاهر و معنى.
ص: 816
يخرج منها- مقصود بدون واسطه است و مقصود از مرد حكيم اول امام حسن (علیه السّلام) است و از دومى امام حسين (علیه السّلام) و از سومى على بن الحسين، و اين تفسير از بطون آيه كريمه است كه لازمه ظاهر آن است و به دلالت التزامى بر آن دلالت دارد زيرا نزول قرآن در شب قدر براى هدايت مردم است و براى اينكه احكام دين را بدانند و بر راه حق استوار گردند از نظر گفتار و كردار تا روز قيامت، و اين ميسر نگردد جز با وجود امامى در هر زمانى كه همه احكام دين و جز آن را از ظاهر و باطن قرآن بداند و اين مقصود همانا محقق شد به نصب امير المؤمنين (علیه السّلام) به امامت و الهام همه حقيقت قرآن به وى تا مصداق كتاب مبين باشد و با ازدواج او با فاطمه زهرا سيده زنان جهانيان تا آنكه امامان نگهدار دين متين تا روز قيامت از آنها متولد شوند، پس ظاهر قرآن و باطن آن مطابق و ملازم همديگرند. از مجلسى (رحمه الله)- قوله «ان هِىَ»، بيان گفتار خدا است و حاصل كلام بر مى گردد بدان چه بارها گذشته است كه آيات شرك ظاهرشان در باره بُت هاى معمولى است و باطنشان در باره خلفاء و حكم گزاران ناحق است كه خود را شريك رهبران حق دانسته و به جاى آنان نشسته اند پس قول خدا (19 سوره نجم): «آيا شما ملاحظه مى كنيد لات و عزى را و منات سومين بُت ديگر را» در باطن قرآن مقصود از لات اولى است و از عزى دومى و از منات سومين همان سومى لعين كه نام امير المؤمنين را به ناشايسته بر آنها نهادند و هم آنها را به ناحق خليفه رسول اللَّه و صديق و فاروق و ذى النورين و امثال آن گفتند و مردم نادان را به اين نام هاى بى مورد فريفتند و گمراه كردند.
و توضيح آن اين است كه خدا قرآن را تنها براى مردم معاصر پيغمبر نازل نكرده است و براى همانها كه در وقت خطاب حاضر بودند بلكه اين قرآن براى همه مردم است تا روز حساب و چون آيه اى در باره داستانى يا حادثه اى نازل شده باشد در همه اشباه و امثال آن جارى است، و آنچه در يك
ص: 817
زمانى در باره پرستش بُتها و طاغوتها نازل شده كه در آن زمانه بيشتر مردم بُت پرست و مجسَّمه پرست بودند (براى عدول آنها از دليل عقل و نقل كه دلالت بر بطلان آن بُتها داشته و دلالت بر وجوب طاعت پيغمبر مى كرده كه از عبادت آنها غدقن مى فرموده است).
همچنان مضمون اين آيات جارى است در مردمى كه طاعت امامان بر حق را واگذارده و پيشوايان ناحق را به جاى آنان گماشته اند و از آنها فرمان مى برند زيرا از عقل و نقل رو برتافته و پيروى از هوى و هوس كرده اند و از نصوص پيغمبر اسلام بگذرند و به اين حاكمان ناحق پيوندند براى اينكه دورانشان طولانى است گويا اصل اين بيان نهى از بُت پرستى باشد و ظاهر آيات مثلى است در باره آنها، پس اين آيات كريمه به تمام معنى دلالت دارند بر بطلان عبادت بُتها و طاعت سركشان و طواغيت و پيروى نكردن از پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و به التزام دلالت دارند بر بطلان رهبران ضلالت و ترك پيروى از امامان بر حق و اينها مثلهائى باشند كه در موارد خود تا روز قيامت صدق كنند.
و بنا بر اين ظاهراً اكثر آيات قرآن ضرب المثل است و باطن آن مقصود از نزول قرآن است چنانچه خداوند سبحان فرمايد: «خدا براى مردم مثلها مى زند تا شايد بينديشند» و با اين شرحى كه ما بيان كرديم لازم نيست سائر آيات وارده در اين سياق بر اين بطن صدق كند و بسا به فكر خود فشار آورده و گفته اند در تفسير آيه: «أَ لَكُمُ الذَّكَرُ وَ لَهُ الْأُنْثى» آيا براى شما پسر آيد و براى او دختر- (كه در سياق اين آيات است) كه اين استفهام دلالت بر انكار دارد و طرف خطاب اين آيه از نظر بطن آن همان منافقانى هستند كه در خانه كعبه با هم پيمان بستند و به اين استناد كردند كه محمد ابتر است و بلا عقب، زيرا پسر دختر پسر نيست و خدا آنها را در اينجا تكذيب كرد و در سوره كوثر هم فرمود: «به راستى بد خواه تو است كه ابتر و بلا عقب است».
ص: 818
من مى گويم: ممكن است از نظر بطن آيه انثى بر خود آن نامردها اطلاق شده باشد، زيرا طبع مادگى در اكثر آنها سارى بود به ويژه در دومى چنانچه در تفسير آيه (166 سوره نساء): «نمى خوانند جز او مگر ماده ها را» رسيده است كه هر كه جز على بن ابى طالب (علیه السّلام) خود را امير المؤمنين بخواند و به اين لقب راضى شود، گرفتار آن درد بد ملعون است، يا آنكه اطلاق اناث بر آنها از نظر تشبيه بوده كه همه زن صفت بوده اند زيرا در بيشتر نبردها رو بگريز داشتند و از انجام امور خلافت درمانده بودند تا به جايى كه عمر گفت:
همه مردم از عمر فقيه ترند تا برسد به دوشيزه هاى پشت پرده. و اما ظاهر آيه را گفته اند در باره انكار گفتار مشركين است كه مى گفتند فرشته ها دختران خدايند و اين بُتها محل ماده پريانى است كه دختران خدايند، يا پيكره اى براى فرشته هايند- از بيضاوى است. از مجلسى (رحمه الله)- اقامت سه روز براى اين بوده كه تعجيل او، جلب نظر مردم نكند و به مقصد او پى نبرند، و مقصود از شيخ اسود گويا همان فضل بن سوار است و فلان بن فلان فلانى يعنى موسى بن جعفر علوى مثلًا. از مجلسى (رحمه الله)- تبين في الارض، يعنى معنى آنها عيان شده است و به مضمون آنها عمل شده، و شايد در هوا ماندن كنايه باشد از عدم ظهور معنى آنها در زمين و عملى نشدن آنها زيرا راجع به احوال آينده ها هستند كه در آخر الزمانند، يا مقصود اين است كه از لوح محفوظ به بيت المعمور نازل شده اند يا به آسمان دنيا يا در برخى صحف ولى هنوز به زمين نرسيده اند و به امام قائم (علیه السّلام) نازل مى شوند و كلمه ينزل عليه مؤيد آن است، و اين نسخ نيست زيرا پيغمبر خبر داده كه در زمان امام قائم امور تازه اى پديد شود به اعتبار تغيير زمان و مقتضيات احوال و احكامى كه برداشته شوند موقت بوده اند و پيغمبر به موقت بودنشان خبر داده است، يا مضمون آنها
ص: 819
احكامى باشد كه جز در آن زمان مصداقى ندارند و بر او نازل شود آنچه پيش از او نازل نشده و دستوراتى آيد كه پيش از آن براى كسى نيامده است. از مجلسى (رحمه الله)- نحن اهل البيت، يعنى ما خاندان كتاب و حكمت و نبوتيم و امام اين دو كلمه اخير را به مضمون اين جمله ادا كرده است و ممكن است در دوتاى اولى مقصود همين باشد، يعنى كلمه لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ تا آخر.
و ممكن است مقصود اين باشد كه كلمه سومى، ما ائمه هستيم زيرا ائمه كلمات حسنى براى خدايند و اهل بيت بدل نحن است.
و ممكن است مقصود اين باشد كه ما هستيم، مقصود از اهل البيت در آيه تطهير، و قوله بسبب، متعلق به هر سه جمله است يعنى اتصال شيعه به ما به وسيله پيروى آنها است از ما. از مجلسى (رحمه الله)- جعفر همان برمكى معروف است، برامكه، وزيران هارون بودند و دولت بزرگ و معروفى داشتند و سبب نابود شدن آنها در حقيقت اين بود كه براى زندانى كردن و كشتن امام كاظم كوشيدند و از نظر ظاهر داستان عباسه بود.
خلاصه اين داستان چنانچه مسعودى در مروج الذهب يادآور شده اين است، گويد: كسى كه اخبار برامكه را مى دانست ياد آور شد كه: چون يحيى بن خالد بن برمك و دو پسرش فضل و جعفر و ديگران از برمكيان رسيدند بدان مقام از حكومت و بدان نهايت از رياست، و كارها همه به كام آنها مى گشت تا آنجا كه گفتند: همه روزگارشان عروسى و شادى پى گير و زوال ناپذير است، رشيد به جعفر بن يحيى گفت: عزيزم در روى زمين طلعتى نيست كه من بدان مأنوس و دل داده تر و بهره ورتر باشم از ديدار تو، و عباسه خواهرم در دلم جايى دارد كه كمتر از اين نيست و من در كار خود انديشه كردم و ديدم نه دل از تو مى توانم برداشت و نه از او، و نقشه اى به نظر آوردم كه مايه فراهم شدن شادى
ص: 820
و در هم پكيدن لذت و آرامش من باشد.
در پاسخ گفت: يا امير المؤمنين خدا به تو توفيق دهد و تو را در همه كار به راه درست بدارد، گفت: من تو را با او زن و شوهر كردم تا همنشينى و نگاه و اجتماع شما در مجلس من روا باشد ولى به كار ديگرى نكشد، جعفر در آغاز نپذيرفت ولى او را وادار به قبول كرد و حاضران و غلامان و خدمتكاران مخصوص را هم گواه آن نمود و از او عهد و پيمان الهى گرفت كه با عباسه همنشينى نكند و با او خلوت ننمايد و در زير يك سقف با هم نباشند جز آنكه هارون با آنها باشد و جعفر به او قول داد و براى او قسم خورد و جعفر هم در اين خصوص ديده از او برگرفت و چهره از او درهم كشيد براى بيم از هارون الرشيد و وفا به عهد و پيمان او. و عباسه به او نامه اى نوشت و خواستار وصال او شد، جعفر به فرستاده او تندى كرد و او را تهديد كرد، باز نامه نوشت و باز جعفر او را رد كرد.
و چون عباسه از او به كلى نوميد شد نزد مادر جعفر رفت و او چندان دور انديش نبود و با هدايا و ملاطفات و جواهرات فراوان دل او را به دست آورد تا وقتى فهميد چون كنيزى فرمان بر است و چون مادرى مهربان، مقصود خود را به او گوش زد كرد و با او وارد گفتگو شد و از اين راه درآمد كه اگر ميان او و جعفر وصلتى شود براى آنها چه سرانجام خوبى دارد و پسرش جعفر به افتخار دامادى خليفه در آمده است و به فكر او تلقين كرد كه اگر اين وصلت فراهم گردد او و اولادش از زوال نعمت و سقوط مقام در امان شوند و ديگر از شوكت خود بركنار نگردند، مادر جعفر او را اجابت كرد و به او وعده داد كه به يك نيرنگى جعفر را حاضر كند.
يك روز رو به جعفر كرد و گفت: پسر جانم، يك كنيزك را برايم وصف كرده اند كه در كاخ شاهان پرورش يافته و از ادب و معرفت و ظرافت و شيرينى و زيبائى بى نظير و قامت رعنا و خصال پسنديده دارد، ديده روزگار
ص: 821
مانندش را نديده و من تصميم گرفتم او را براى تو بخرم و با آقاى او وارد گفتگو شدم و كار نزديك به اتمام است.
جعفر از سخن مادرش به خوبى استقبال كرد و دل بدان داد و نفسش براى آن سركشى كرد و مادرش هم او را امروز و فردا كرد و انتظار داد تا شوقش سخت شد و شهوتش فزون گرديد، و به مادر در اين باره اصرار فراوان مى كرد، و چون درك كرد كه عنان صبر از دستش بدر رفته و بيتاب شده به او گفت: در فلانه شب من او را به تو پيش كش مى كنم و فرستاد و عباسه را خبر كرد تا خود را براى چنين شبى آماده كند، و در آن شب نزد جعفر رفت، و آن شب جعفر از نزد هارون به منزل آمد و هنوز مستى شراب در سرش بود و براى خاطر آن شب آماده شده بود، چون به خانه در آمد از كنيزك پرسيد و اتاق او را به وى نشان دادند و او بيهشانه بر او وارد شد، از همه جا بى خبر به او در آمد و از او كام گرفت، وقتى كار تمام شد عباسه به او گفت: نيرنگ دختران ملوك را چه طور ديدى؟ گفت: كدام دختران پادشاهان را مى گوئى؟ جعفر خيال مى كرد كه او يكى از دختران رومى است، عباسه به او گفت: من كنيزك تو عباسه دختر مهدى هستم، تا اين سخن را شنيد از جا پريد، ديگر مستى از او رفته بود و خردش به سرش آمده بود، و رو به مادرش كرد و گفت: تو مرا به بهاى پستى فروختى و به درّه عميقى انداختى، ببين آخر كارم به كجا خواهد كشيد.
عباسه از آنجا برگشت و آبستن بود و پسرى زائيد و خادمى را به نام رياش و پرستارى به نام قره بر او گمارد، و چون از فاش شدن راز خود ترسيد، آن كودك را با دو خادمش به مكه فرستاد و دستور داد او را بپرورند و مدتى دراز گذشت كه جعفر و برادر و پدرش كار مملكت هارون را قبضه كرده بودند و زبيده زن هارون الرشيد نزد او مقامى بس عالى داشت كه در حرمسراى او بى همتا بود و يحيى بن برمك بازرس حرم سراى هارون بود و آنان را از
ص: 822
خدمت خدمتكاران باز مى داشت و زبيده از اين موضوع به هارون شكايت كرد، رشيد به يحيى گفت: چرا زبيده از تو شكايت دارد؟ در پاسخ گفت:
امير المؤمنين مرا امين حرم سرا دانسته و تدبير كاخ را به من واگذارده، نه به خدا گفته زبيده را در باره من نپذير، رشيد گفت: من ديگر سخنى در اين باره نگويم.
يحيى در كنترل خادمان قصر سخت گيرى كرد و زبيده را بيشتر در فشار گرفت تا آنجا كه شب در خانه خادمان را قفل مى كرد و كليدها را به منزل خود مى برد وام جعفر يعنى زبيده از اين موضوع سخت درمانده و بى چاره شد، و يك روز نزد رشيد رفت و گفت: چرا يحيى هميشه مرا از ملاقات خدم منع مى كند و رعايت حرمت مرا نمى كند؟ رشيد به او گفت:
يحيى در نزد من نسبت به حرم سرا مورد بدبينى و تهمت نيست، گفت: اگر چنين بود جلو پسرش را مى گرفت كه مرتكب اين خلاف نشود، گفت: چه خلافى؟ به او گزارش داد و داستان عباسه و جعفر را به او گفت.
هارون دست و پاى خود را گُم كرد و پشيمان شد و به زبيده گفت:
براى اين سخن دليل دارى و گواهى در ميان هست؟ گفت: چه دليلى بهتر از فرزند هست؟ پرسيد: فرزند كجا است؟ گفت: اينجا بود ولى چون از فاش شدن آن ترسيد، او را به مكه فرستاده است، گفت: جز شخص تو كسى اين موضوع را مى داند؟ در پاسخ گفت: در كاخ هيچ كنيزكى نيست كه آن را نداند، هارون از اين موضوع صرف نظر كرد و آن را ناديده گرفت و قصد حج كرد و جعفر را هم با خود برد.
عباسه به خادم و پرستار نوشت كه آن طفل را به يمن ببرند، و چون هارون به مكه رسيد يك بازرس موثقى گماشت كه از امر كودك و دايه و خادم بررسى كند و حقيقت موضوع را فهميد، و چون حج را انجام داد و برگشت در دل گرفت كه برامكه را از ميان بردارد.
ص: 823
مدتى در بغداد ماند و سپس به انبار رفت و چون روزى رسيد كه تصميم گرفت به كشتن جعفر، سندى بن شاهك را خواست و به بغداد فرستاد و دستور داد كه خانه هاى برمكيان و دفتر داران و بستگان و خويشان آنها را محاصره كند و محرمانه زير نظر بگيرد و كسى را از آن مطلع نكند تا خودش به بغداد آيد و اين كار را هم به كسان مورد وثوق بسپارد.
سندى اين دستور را اجراء كرد و رشيد و جعفر روزى در انبار به خوشى با هم گذرانيدند و چون جعفر از نزد رشيد بيرون مى آمد رشيد تا پاى ركاب او را بدرقه كرد، و رشيد برگشت و بر تخت نشست و دستور داد اسباب عيش را از برابر او برداشتند و جعفر به منزل خود رفت و هنوز اثر مى در سر او بود و ابى دكار طنبورى را با اين شيخ كاتب خود دعوت كرد و كنيزان خود را پشت سرش نشانيد تا بزنند و بخوانند و ابو دكار هم اين اشعار را مى سرود:
مردمان از ما چه خواهندمردمان از ما نخواهند
هم آنها جز همين نيست كه سر ما بدانند و رشيد در همان ساعت ياسر خادم را خواست و به او گفت: اى ياسر من تو را براى كارى انتخاب كردم كه فرزندانم محمد و عبد اللَّه و قاسم اهليّت آن را ندارند، و من تو را براى انجام آن نيرومند و اقدام كن مى دانم، بايد نظر مرا بر جا دارى و حذر كنى از مخالفت امر من كه مايه سقوط مقام تو است در نزد من.
ياسر گفت: يا امير المؤمنين اگر دستور بدهى در برابرت شمشير را از روى شكم فرو كنم و از پشتم برآورم خواهم كرد، هر فرمانى دارى به من بده كه مى بينى من بدان مى شتابم.
گفت: تو جعفر بن يحيى برمكى را مى شناسى؟
من جز او كسى را نمى شناسم يا امير المؤمنين، چون منى جعفر را نمى شناسد؟
ص: 824
تو نديدى وقتى رفت من او را بدرقه كردم؟
چرا، ديدم.
هين الساعه برو و در هر حالى باشد سر او را براى من بياور.
زبان ياسر بند آمد و لرزه بر اندامش افتاد و بى خودانه ايستاد و پاسخى نداشت بدهد.
من قبلًا به تو نگفتم نبايد خلاف امر من كنى؟
چرا يا امير المؤمنين، ولى موضوع از اينها مشكل تر است و دوست داشتم مرده باشم و امير المؤمنين مرا چنين دستورى ندهد.
گفت: اين سخنان را بگذار و براى اجراى دستور من شتاب كن.
ياسر آمد و بر جعفر وارد شد و او را از دستور خليفه آگاه كرد، و پس از مذاكراتى او را پشت چادر هارون برد و گردن زد و سپس هارون گردن خود ياسر را هم زد و به استيصال برامكه پرداخت. از مجلسى (رحمه الله)- مخلوع لقب امين برادر مأمون و زاد زبيده دختر جعفر بن منصور دوانيقى است، هارون براى امين بيعت گرفت و پس از وى براى مأمون و كشور را ميان آنها قسمت كرد، از حلوان (خانقين) تا آخر مشرق اسلامى را به مأمون داد و از آنجا تا آخر مغرب اسلامى كه به جبل الطارق مى رسيد به امين واگذاشت، و پس از مأمون قاسم فرزند كوچكتر خود را وليّ عهد كرد و او را مؤتمن لقب داد و جزيره و مرزها و عواصم را به او واگذارد.
و امين را مخلوع گفتند براى آنكه چون كار بر او سخت شد خود را خلع كرد، و يا سران لشكر وى او را خلع كردند، و طاهر ذو اليمينين سرفرماندهى قشون مأمون او را كشت و سرش را براى مأمون فرستاد. از مجلسى (رحمه الله)- مقصود از منزلى كه فضل در آن كشته شده سرخس است، چنانچه در تاريخ كامل گويد. از مجلسى (رحمه الله)- مقصود از اين هارون بن مسيب والى مدينه
ص: 825
است و محمد بن جعفر پسر امام صادق است كه او را ديباج لقب داده بودند و از ائمه زيديه است كه در مكه خروج كرد، در عيون روايت كرده از اسحق بن موسى كه گفت: چون عمويم محمد بن جعفر در مكه خروج كرد مرا براى بيعت با خود دعوت كرد و نام امير المؤمنين بر خود نهاد و به خلافت با او بيعت شد و امام رضا (علیه السّلام) نزد او رفت و گفت: عموجان پدر و برادرت را تكذيب مكن، اين كار تمام نمى شود، من به همراه محمد بن جعفر به مدينه رفتم و طولى نكشيد كه جلودى آمد و با او برخورد و او را شكست داد و به او امان داد و او هم جامه سياه (شعار عباسيان) به بر كرد و به منبر برآمد و خود را خلع كرد و گفت: اين امر از آن مأمون است و من در آن حقى ندارم سپس براى خراسان رفت و در جرجان مُرد. اين على بن خالد زيدى بوده و چون اين معجزه را از امام محمد تقى ديده است به مذهب اماميه گرائيده- از مجلسى (رحمه الله). از مجلسى (رحمه الله)- اين كار را وسوسه شيطان تعبير كرده چون بر او معلوم شد كه امام (علیه السّلام) بدان راضى نيست يا براى ترس از شهرت و براى تقيه و يا براى اينكه عمل مطلوبى نيست، و از ائمه سابق هم نقل نشده است. از مجلسى (رحمه الله)- اين حديث مورد اعتراض است از اين نظر كه اگر هر سؤال و جوابى يك بيت به حساب آيد كه پنجاه حرف است سى هزار سؤال و جواب از سه ختم قرآن بيشتر است و چگونه در يك مجلس ممكن است كه انجام شود، و اگر گفته شود اكثر جوابها به كلمه لا و نعم ادا شده يا به معجزه انجام شده در سؤالات اين اختصار متصور نيست و جواب از اين اعتراض به چند وجه ممكن است:
1- حمل بر مبالغه در شماره، زيرا شمارش در اين مورد بعيد است.
2- سؤالات بسيارى در خاطر مردم بوده و به يك جواب همه قانع
ص: 826
مى شدند.
3- بيانات جامعى فرموده كه از آن جواب سى هزار مسأله درك مى شده است و اين وجه خوبى است.
4- مقصود از يك مجلس يعنى يك دوره مجالس معين مثلًا در منى يا در مدينه گر چه در چند روز طول كشيده و تجديد شده است. از مجلسى (رحمه الله)- عمر بن فرج والى مدينه بود و خود فرج از وابسته هاى آل يقطين بود.
مسعودى گويد: در سال 233 هجرى متوكل بر عمر بن فرج خشم كرد و او از دفتر داران عالى رتبه بود و از او پول و جواهراتى به مبلغ صد و بيست هزار اشرفى گرفت و از برادرش صد و پنجاه هزار اشرفى گرفت و با عمر براى پس دادن دهاتش به ده هزار درهم مصالحه كرد و بار دوم بر او خشم كرد و فرمان داد به او پس گردنى بزنند و روى شماره 6000 پس گردنى زدند و جبه پشمى به او پوشاندند و از او در گذشت و بار سوم بر او خشم كرد و او را به بغداد آوردند و در آنجا ماند تا مرد.
صاحب مقاتل گويد: متوكل، عمرو بن فرج رخجى را بر مكه و مدينه والى كرد و خاندان ابى طالب (علیه السّلام) را از تعرض درخواست از مردم منع كرد و مردم را هم از احسان به آنان منع كرد و اگر خبر مى رسيد كه كسى در باره آنها احسانى كرده به سختى او را عقوبت و غرامت مى كرد و كار هاشميين به جايى رسيد كه چند تن به يك پيراهن نياز داشتند و وقت نماز آن را به هم مى دادند براى اداى نماز و آن را كنار مى گذاشتند و سرباز و برهنه بسر مى كردند تا متوكل كشته شد و پسرش منتصر به عكس او هاشميين را مورد لطف و نوازش ساخت. از مجلسى (رحمه الله)- فتح بن خاقان تركى، آزاد كرده متوكل از همه كس بر او مسلطتر و نزديك تر بود و پيشتر بود و با اين مقام خير و شرى
ص: 827
براى كسى نداشت و بهره اى از علم و ادب داشت و كتابى در انواع ادب به نام بستان تأليف كرد. از مجلسى (رحمه الله)- ابن الخضيب از افسران متوكل بود و چون متوكل كشته شد و منتصر به جاى او نشست او را وزير خود نمود و عبد اللَّه بن يحيى بن خاقان را ترك گفت و چون پس از 6 ماه منتصر درگذشت احمد بن الخضيب تدبير كرد تا ترك ها و موالى را متفق نمود بر اينكه از اولاد متوكل خليفه نشوند تا مبادا خون پدر را طلب كنند و نواده معتصم را كه احمد مستعين باشد خليفه نمودند و در كامل گفته: در همان سال 248 كه مستعين خليفه شد، موالى بر احمد بن خضيب خشم كردند و مال خودش و اولادش را مصادره كردند. از مجلسى (رحمه الله)- يحيى بن هرثمه نامه را به مدينه برد و پيش از شرف يابى حضور امام با بريحه كه از حضرت شكايت كرده بود تماس گرفت و با هم خدمت امام رسيدند و نامه متوكل را به او دادند (و با اين همه وعده آزادى كه در نامه است) آن حضرت سه روز از آنها مهلت گرفت و چون پس از سه روز به خانه خود آمد ديد اسبها را زين كرده اند و بارها را بسته اند و از همه كار سفر فارغ شده اند (اين است معنى آزادى در زبان متوكل ديكتاتور و هم قطاران او).
مى گويد: چون امام على نقى (علیه السّلام) با يحيى بن هرثمه وارد سرَّمن رأى شد، متوكل روز ورود روى آن حضرت پنهان كرد و آن حضرت در يك سراى معروف به سراى گداها منزل كرد و آن روز را در آنجا بسر برد تا متوكل خانه اى براى او آماده كرد (و اين است رسم متوكل ها در پذيرائى از مهمان عزيزى كه او را با آن گرمى و اظهار اشتياق و دوستى دعوت مى كنند). در اين حديث دو معجزه است، يكى اخبار از عدم اجتماع موسى و متوكل در اين مدت طولانى، و ديگرى تأثير آن حضرت در عدم
ص: 828
ملاقات ميان اين دو و باطل شدن نقشه تبه كارانه متوكل. از مجلسى (رحمه الله)- در ارشاد و خرائج و ديگر كتب زيد بن على بن حسين بن زيد ثبت شده و همان درست، و حسن (به جاى حسين) كه در بيشتر نسخه ها است تصحيف است، و اين زيد همان است كه نسّابه بوده و مرد فاضلى بوده است و كتاب مقاتل و مبسوط را در علم نسب تأليف كرده است و يك سلسله بزرگى از سادات بدو مى رسند، و پدرش على از فرزندان حسين ذى الدمعه است پسر زيد شهيد زاده زين العابدين (علیه السّلام).
در عمدة الطالب گفته: حسين ذى العبرة به ابى عبد اللَّه كنيه داشت مادرش ام ولد بود و در آخر عمرش كور شد و دختر خود را به مهدى عباسى به زنى داد.
قوله «بليل» صفت دواء است يعنى دواء در شب، مقصود اين است كه بايد در شب مصرف شود مانند طريفل مثلًا، و بعضى از شرّاح تصحيف كن دواء را به كلمه بليل اضافه كرده و باء را جزء كلمه دانسته اند.
در قاموس گويد: بليل، باد سردى است با ترى. انتهى.
من مى گويم: ممكن است يك تصحيف كن ديگر آن را دواء بليله شرح كند كه آن دواء معروفى است. از مجلسى (رحمه الله)- آل جعفر بيان جعفرى است و مقصود اين است كه از خاندان جعفر طيّار (رضى اللَّه عنه)، و برخى گفتند مقصود جعفر بن متوكل است زيرا مستعين هر كدام از اولاد متوكل را كه احتمال مى داد مدعى خلافت مى شوند كشت، و جمعى از امراء طرفدار آنها را هم كشت و لشكرى براى قتل جعفرى فرستاد كه مردى بود از اولاد جعفر بن متوكل و شيعه شده بود و خود را جعفرى ناميده بود نسبت به امام جعفر صادق (علیه السّلام) به اعتبار مذهب و چون لشكر او را محاصره كردند به امام شكايت كرد و از او خواهش كرد براى دفع آنان دعا كند و امام اين جواب را به او نوشت. انتهى
ص: 829
من نمى دانم كه او رحمه اللَّه اين شرح را از روى حدس گفته يا در كتابى ديده كه به دست من نرسيده. از مجلسى (رحمه الله)- الذين يؤمنون، از امان آمده است نه از ايمان، پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
اصل ايمان هم از ماده امان است و خود ايمان هم در هر مرتبه اى كه باشد همراه با يك مرتبه اى از امانت و امنيت است درجه كمتر از ايمان مايه امان از عذاب است براى خود مؤمن و مايه امنيت است براى هر كس با او ارتباط دارد، زيرا كمترين درجات ايمان شخص را از هر گونه خيانت و ناراستى و دزدى و هر گونه تعدى به مال و عرض و ناموس ديگران جلوگيرى مى كند، و مؤمن يعنى امان و امنيت براى محيط زندگى خود و فرد كامل مؤمن كه امام بر حق است در محيط ولايت خود امنيت وسيع و دامنه دارى ايجاد مى كند كه هر كس در آن وارد شود از طرف خدا در امان است. از مجلسى (رحمه الله)- در ارشاد چنين است كه واردين به صالح بن وصيف درخواست كردند كه به آن حضرت تنگ بگيرد و به او ارفاق نكند و مقصود از عبارت وارد در اين كتاب هم همين است.
در ارشاد بعد از كلمه امر عظيم- گويد: سپس دستور داد آن دو گماشته را حاضر كردند و از آنها پرسيد: واى بر شما، در باره اين مرد چه نظر داريد، و آنها در پاسخ همان گزارش را دادند. از مجلسى (رحمه الله)- قوله على اقفيتهم- براى توجه آنان به آسمان در انتظار وحى.
على ايمانهم- براى رو داشتن به قبله و تكيه كردن با شرف از دو پهلو و براى پيروى از سنت.
على شمائلهم- براى اينكه به گفته شرع اعتمادى ندارند و به گفته پزشكان تكيه زنند كه خوابيدن بر پهلوى چپ سودمندتر است زيرا آنها
ص: 830
گويند: بايد نخست كمى بر پهلوى راست خوابيد تا غذا به قعر معده رود و سپس خواب درازى بر پهلوى چپ كرد تا كبد روى معده افتد و مانند لحاف آن را در زير گيرد و با گرمى نيرومند خود گرمش كنند، و چون هضم كامل شد باز به پهلوى راست خوابيد تا بهتر شيره آن به كبد سرازير شود. از مجلسى (رحمه الله)- قرامطه يك دسته اى بودند كه محمد بن اسماعيل بن جعفر الصادق (علیه السّلام) را امام مى دانستند در ظاهر، ولى در باطن ملحد بودند و منكر شريعت، زيرا بيشتر محرمات را تجويز مى كردند و نماز را همان به اطاعت امام تفسير مى كردند، و زكاة را به همان پرداخت خمس مال به امام، و روزه را به نگهدارى اسرار، و زنا را عبارت از فاش كردن آن مى دانستند و آنها را به نام قرمطى خواندند براى آنكه يكى از رؤساى آنها در آغاز كار خط مقرمط مى نوشت و بدان منسوب شدند. از مجلسى (رحمه الله)- قوله وزرت، ظاهر اين است كه مقصود بيان اين باشد كه پيش از آن براى زيارت امام رضا (علیه السّلام) به طوس رفته بوده است و اقامه او در عراق و تصميم براى حج بعد از آن بوده است چنانچه از عبارات بعد معلوم مى شود، و نسخه ارشاد و كمال الدين صدوق عليه الرحمه هم بر اين معنى دلالت دارند.
تقاضاى او از ابى جعفر در باره پاسخ نامه او بوده است كه به ناحيه مقدسه نوشته بود.
قوله الا عن بينة عن امري، مقصود روشن شدن و اطمينان كامل به وجود امام قائم است يا علم به اينكه آن حضرت او را پذيرفته و در شمار شيعيان خود محسوب داشته و يا اطمينان از صدور جواب نامه مقصودش بوده است.
محمد بن احمد كه در اين خبر نامبرده شده از سفراى معروف امام نيست ولى از پاره اخبار ظاهر مى شود كه جز نواب معروف جمعى ديگر هم
ص: 831
بوده اند كه توقيعاتى به وسيله آنها براى شيعه مى رسيده است، و عبارت ارشاد چنين است:
«روزى نزد محمد بن احمد آمدم كه در آن روز سفير بود و از او درخواست كردم» و بنا بر روايت صدوق از ابى جعفر، محمد بن عثمان بن سعيد عمرى است كه دومين از سفراء و نواب خاصه است زيرا سفراء معروف چهار تن بودند:
1- ابو عمرو عثمان بن سعيد عمرى، و چون از دنيا رفت پسرش.
2- ابو جعفر محمد بن عثمان به جاى او نشست، و چون او هم درگذشت.
3- أبو القاسم حسين بن روح از خاندان نوبخت به جاى او نشست، و چون او در گذشت.
4- ابو الحسن على بن محمد سمرى رضى اللَّه عنهم اجمعين به جاى او نشست و مدت سفارت آنان و غيبت صغرى در حدود 70 سال بود كه يك سال از آن كسر مى شود.
طبرسى در اعلام الورى گفته: مدت غيبت صغرى هفتاد و چهار سال بوده است، و گويا او آغاز را از ولادت امام قائم (علیه السّلام) دانسته. از مجلسى (رحمه الله)- در كمال الدين چنين است، گويد: من نزد ابن وجنا رفتم و از او خواستم كه براى من شتر كرايه كند و همكجاوه اى بجويد، ديدم خوش ندارد كه اين كار را بكند و سپس پس از چند روز ديگر به او بر خوردم، به من گفت: چند روز است به دنبال تو مى گشتم، به من نوشته اند كه براى تو شتر كرايه كنم و همكجاوه اى بجويم، حسن براى من باز گفت كه در اين سال به ده دلالت و معجزه واقف شدم وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ. از مجلسى (رحمه الله)- و الغريم، كنايه از امام قائم (علیه السّلام) است و براى تقيه به اين تلفظ از آن حضرت تعبير شده، و در ارشاد وارد است كه: من
ص: 832
مال الغريم، يعنى صاحب الامر (علیه السّلام). شيخ ايده اللَّه گفته است اين رمزى است كه از قديم ميان شيعه معروف بوده و به عنوان تقيه بدان خطاب مى شده است.
من مى گويم كه: غريم به بستانكار و بدهكار هر دو اطلاق مى شود و مقصود در اينجا همان معنى اول است زيرا اموال آن حضرت در دست و عهده مردم بوده است، و ممكن است مقصود معنى دوم باشد زيرا كسى كه قرض او بالا گيرد از مردم نهان مى شود و روى مى پوشد، و گويا آن حضرت از نظر غيبت و پنهانى غريم و بدهكار به مردم است يا به اعتبار اينكه او مديون تعليم علوم و معارف است به مردم و براى تقيه نمى تواند اين دين امامت خود را ادا كند و از مردم روى نهفته است و گويا به مردم بدهكارى دارد.
همدان در اكثر نسخ به دال بى نقطه است كه با سكون ميم نام قبيله اى است از يمن، و با فتح ميم و ذال نقطه دار شهرى است معروف. از مجلسى (رحمه الله)- اسدى محمد بن جعفر بن محمد اسدى كوفى است كه ساكن رى بوده است و به او محمد بن ابى عبد اللَّه مى گفتند.
نجاشى گفته: ثقه اى است صحيح الحديث جز آنكه از ضعفا نقل مى كرده و قائل به جبر و تشبيه بوده، و شيخ گفته: يكى از ابواب است، و در كمال الدين گفته است كه: او از آن وكلائى است كه بر معجزات صاحب الزمان (علیه السّلام) واقف شده است و او را ديده است.
من مى گويم: نسبتِ او به جبر و تشبيه براى اين است كه اخبار داله بر آنها را روايت كرده، و اين در بزرگوارىِ او ضرر ندارد. از مجلسى (رحمه الله)- از طبرى در دلائل الاعجاز به سند خود كه آن را به احمد دينورى مى رساند، گويد: من از اردبيل برگشتم به دينور به قصد حج و يكى دو سال پس از در گذشت امام عسكرى (علیه السّلام) بود و مردم سرگردان بودند، شيعه نزد من گرد آمدند و گفتند: 16 هزار اشرفى از مالِ دوست داران نزد ما جمع شده و مى بايست آن را به همراه تو بفرستيم تا در آنجا كه بايد
ص: 833
مصرف گردد و تحويل شود، گويد: من گفتم: اى مردم امروز روز سرگردانى است و باب امام عصر را نمى شناسيم، گفتند: ما تو را براى بردن اين مال برگزيديم براى وثوق به تو و كَرَمِ تو، تو بكوش كه آن را از دست ندهى مگر با دليلى، و اين اموال را در كيسه هائى كه به نام صاحبانش مهر بود نزد من آوردند و من آن را برداشتم و آمدم تا كرمانشاه كه احمد بن حسن بن حسن در آنجا بود، نزد او رفتم و سلام دادم، چون مرا ديد شاد شد، يك كيسه كه هزار اشرفى در آن بود به من داد با چند بسته جامه هاى الوان تيره دار كه نمى دانستم در ميان آنها چيست، به من گفت: اينها را هم با خود ببر ولى بى دليل تحويل مده، چون به بغداد رسيدم هدفى نداشتم جز تشخيص نائب امام (علیه السّلام) و براى من باقطانى و اسحاقِ احمر و ابو جعفر عمرى را نام بردند، و من نزد باقطانى و اسحق احمر رفتم و به آنها گزارش دادم، دليلى نياوردند پس از آن رفتم نزد ابو جعفر، شيخى بود متواضع، در اطاق كوچكى روى نمدى نشسته بود، به او سلام كردم و جواب داد و چون او را از وضعيت خبر دادم گفت: اگر دوست دارى كه اين مال به كسى برسد كه مى خواهى برو به سامره و از خانه ابن الرضا پرسش كن و از فلان بن فلان وكيل- در اين تاريخ خانه ابن الرضا به وجود اهلش آبادان و معمور بود- تو در آنجا آنچه را خواهى بجوئى.
گويد: به سامره رفتم و آن خانه را جستم و از آن وكيل پرسيدم، دربانان گفتند: در خانه كارى دارد و اكنون بيرون مى آيد، پس از ساعتى بيرون آمد، و من برخاستم به او سلام دادم و او دست مرا گرفت و به خانه خود برد و از حال من و مقصود من پرسيد و به او گفتم كه: مالى از سوى كوهستان آوردم و نياز دارم آن را طبق دليلى رسانده باشم، گفت: بسيار خوب. سپس براى من خوراكى آورد و گفت: اين را بخور و استراحت كن، گويد: من خوردم و خوابيدم و هنگام نماز برخاستم نماز خواندم و رفتم لب شط غسل كردم و زيارت كردم و برگشتم به خانه آن مرد و ماندم تا يك چهارم شب
ص: 834
گذشت و سپس او آمد و نوشته لوله كرده اى با خود داشت كه در آن نوشته بود:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، احمد بن محمد دينورى آمد و شانزده هزار اشرفى در چنين و چنين كيسه سر بسته آورد: كيسه فلان بن فلان اين قدر است، و از فلان بن فلان اين قدر اشرفى است، تا همه كيسه ها را شمرد و كيسه فلان بن فلان ذراع هم با 16 اشرفى در ميان آنها است، و از ذكر اين جمله شيطان به من وسوسه كرد (چون از آن اطلاعى نداشتم) باز گفتم: مولاى من بدان از من داناتر است، و من نام يك يك كيسه ها و نام صاحبش را خواندم تا به آخر آن رسيدم، پس ياد آور شده بود كه از كرمانشاهان از نزد احمد بن حسن مادرائى برادر صواف كيسه آورده كه در آن هزار دينار طلا است با چنين و چنين بسته از جامه ها كه جامه اى از فلانى است و جامه از فلانى، و همه جامه ها را با نسب و رنگش شرح داد، گويد: من حمد و شكر خدا را كردم كه بر من منت گذاشت و شك را از دلم برد و دستور داد هر چه آوردى به آنجا تحويل بده كه ابو جعفر عمرى فرمايد.
گويد: برگشتم به بغداد و نزد عمرى رفتم و سه روز رفتن و برگشتنم طول كشيده بود، چون مرا ديد به من گفت: چرا نرفتى؟ گفتم: اى آقاى من، من اكنون از سرّ من رأى برگشتم، و داستان خود را به او مى گفتم كه نامه اى از مولاى ما صاحب الزمان به ابو جعفر رسيد با صورتى، چون صورتى كه به من داده بودند كه همه پول و جامه در آن بيان شده بود و دستور رسيده بود كه همه آنچه ذكر شده تحويل ابى جعفر محمد بن احمد بن جعفر قطان قمى گردد، ابو جعفر فوراً جامه در بر كرد و به من گفت: هر چه همراه دارى بردار ببريم منزل قطان.
گويد: همه را برداشتم و برديم منزل قطان و آنها را به وى تحويل داد، گويد: من به حج رفتم و چون به دينور برگشتم مردم نزد من جمع شدند و من
ص: 835
آن طومار را آوردم كه وكيل امام عصر براى من آورده بود و آن را براى مردم خواندم، و چون نام كيسه ذراع را شنيد، افتاد و از هوش رفت و ما او را معالجه كرديم تا به هوش آمد و سجده شكر براى خدا به جا آورد و گفت: الحمد للَّه كه بر منّت نهاد و مرا هدايت كرد، اكنون دانستم كه زمين خالى از حجت نماند، اين كيسه را به خدا اين ذراع به من داد و جز خدا عز و جل احدى از آن مطلع نبود، گويد: من بيرون آمدم و بعد از آنكه روزگارى گذشت ابو الحسن مادرائى را ديدم و به او خبر دادم و براى او خواندم آن طومار را، گفت:
سبحان اللَّه، من در چيزى شك نكردم و شك نداشته باش كه خداوند عز و جل زمين خود را از حجت تهى نگذارد و بدان كه چون اذكوتكين با يزيد بن عبد اللَّه در شهر زور جنگيد و بلاد او را گرفت و بر خزينه هاى او دست انداخت مردى بود كه گفت: يزيد بن عبد اللَّه فلان اسب با فلان شمشير را نذر آستان امامِ زمان كرده بود و گفت: من همه خزائن يزيد بن عبد اللَّه را به تدريج به او تحويل دادم و آن اسب و شمشير را نگه داشتم به اميد اينكه از او باز گيرم و به امام (علیه السّلام) برسانم و او به سختى آنها را از من خواست و من ناچار شدم آنها را به بهاى 1000 اشرفى در گردن گرفتم و پول را شمردم و به خزينه دار خود سپردم و به او سفارش كردم اينها را نگهدار و اگر خود من هم بدان نيازمند شدم از آن دريغ دار، و سپس اسب و شمشير را تحويل دادم و به توسط ابو الحسن اسدى از ناحيه مقدسه از من آن 1000 اشرفى مطالبه شد و چون براى مطالبه نزد من آمد، من در انجام امور مردم بودم و بسيار نشست تا حاجت او را پرسيدم و گفت: محرمانه است، من به خادم گفتم: در خزانه جايى براى ما آماده كرد و به خزانه رفتيم و او نامه كوچكى از امام زمان به من نشان داد كه در آن نوشته بود:
اى احمد بن الحسن آن هزار اشرفى كه از بابت بهاى اسب و شمشير از ما نزد تو است به ابو الحسنِ اسدى بپرداز.
ص: 836
من به خاك افتادم و سجده شكر كردم كه به من مِنّت نهاد و دانستم كه او به حق حجت خدا است. از مجلسى (رحمه الله)- قبل اخراجه، يعنى بعد از نذر و پيش از فرستادن ثلث- ظاهر لفظ ثلث وصيت است ولى وصيت در زمان حيات موصى مانع تصرفات نيست و از قرينه مطالبه سهم آنچه به ابى المقدام رد كرده است، مرحوم مجلسى آن را حمل بر نذر منجر كرده. خرج- يعنى از ناحيه دستور رسيد، و مقصود از مقابر قريش مشهد امام كاظم و جواد (علیه السّلام) است، و حيره حائر حسين (علیه السّلام) است، گفته اند مقصود از اين وزير ابو الفتح جعفر بن فرات است ... بنى فرات و فراتى ها يك خاندانى از وزراء شيعه مذهب بودند، و گفته اند ابو الفتح فضل بن جعفر بن فرات از وزراء بنى عباس است و او همان كسى است كه سندِ خطبه شقشقيه را تا امير المؤمنين (علیه السّلام) تصحيح كرده، و آن را از پدرانش و از مردمان ثقه از ادباء و دانشمندان پيش از ولادت سيد رضى (رحمه الله) نقل كرده است.
من مى گويم: بنى فرات بسيارند و بسيارى از آنها به مقامِ وزارت رسيدند و يكى از آنها ابو الحسن محمد بن على بن فرات است كه وزير معتضد و مكتفى است.
2- على بن موسى بن فرات وزير مقتدر است، سال 299 او را وزير ساخت.
3- على بن محمد بن فرات كه باز وزير مقتدر بود پس از دو وزير كه در اين ميانه گذشتند و پس از آن هم وزيران بسيارى براى خود گرفت و باز هم هنگام كشته شدن او وزيرش بود.
4- ابو الفتح فضل بن جعفر بن موسى بن فرات بود.
مقتدر در نبردى كشته شد كه ميان او و مونس خادم در باب شماسيه در گرفت، از مسعودى است كه ابو الفتح هنگام سوار شدن مقتدر براى نبردى
ص: 837
كه در آن كشته شد طالع را ديد و مقتدر از او پرسيد: چه وقت است؟ گفت:
وقت زوال، مقتدر از او چهره درهم كشيد و خواست بيرون نرود ولى سواران مونس بر او نمايان شدند و به او مهلت ندادند و همان آخرين دوران او بود.
گفته است هر ششمى از خليفه هاى عباسى يا كشته شده يا خلع شده، ششمينِ نخست محمد بن هارون بود كه خلع شد، و ششمينِ دوم مستعين بود و ششمينِ سوم مقتدر، سپس قاهر باللَّه خليفه شد و پس از يك سال و نيم و 6 روز چشمهاى او را ميل كشيدند و پس از او راضى باللَّه محمد بن جعفر مقتدر در سال 322 خليفه شد و 7 سال جز 22 روز خلافت كرد و باز هم ابو الفتح فضل بن جعفر بن فرات را وزير خود نمود پس از چند وزير ديگر و پس از او متقي باللَّه ابراهيم بن مقتدر به خلافت رسيد در سال 329، مسعودى چنين ذكر كرده، و برس، يك دهى است ميان كوفه و حله.
گفته اند همين پيشآمد و پيشآمد سابق سبب غيبت كبرى شد از سال 320 (از مجلسى ره). از مجلسى (رحمه الله)- انَّ القوم، يعنى ابا بكر و كمك كاران و يارانش. ما قضى عليهم، يعنى محكوم به بطلانند يا سزاوار دوزخند و در كمال الدين جواب سؤالات را چنين بيان كرده است:
اما اينكه پرسيدى وقتى آدم مى خوابد روحش كجا مى رود؟ پاسخش اين است كه روح او وابسته به باد است و بادش وابسته به هواء است تا گاهى كه صاحبش براى بيدار شدن بجنبد، اگر خدا اجازه دهد كه اين روح با صاحبش برگردد هوا آن باد را بكشد و آن باد هوا را و روح برگردد در پيكر صاحب خود بيارامد، و اگر خداى تعالى اجازه برگشتن روح را ندهد، هوا باد را بكشد و باد روح را بكشد و ببرد و تا روز رستاخيز به صاحبش بر نگردد.
در باره ياد و فراموشى كه گفتى، بدان كه دل هر كس در درجى است و بر آن سرپوشى و اگر آن كس در اين هنگام صلوات بر محمد و خاندانش
ص: 838
بفرستد كاملًا آن سرپوش از آن درج برداشته شود و دل پرتو گيرد و آن مرد بياد آرد آنچه را فراموش كرده و اگر صلوات بر محمد و خاندانش نفرستد يا از آن كم نهد آن سرپوش بر آن درج بچسبد و دل تار گردد و آنچه در ياد است فراموش شود.
و اما آنچه در باره نوزاد گفتى كه مانند عموها و دائى هاى خود شود بدان كه چون مرد با همسر خود در آميزد با دلى آرام و رگ هاى آسوده و تنى بر كنار از پريشانى نطفه در درون رحم جاى گيرد و فرزند مانند پدر و مادر برآيد و اگر مرد بر زن خود درآيد و دلش آرام نباشد و رگ ها نياسوده باشد نطفه پريشان گردد و بلغزد و اگر بر رگى افتد كه از عم است مانند عم گردد و اگر بر رگى از رگ هاى دائى افتد فرزند به مانند دائى برآيد. از مجلسى (رحمه الله)- مقصود از احمد بن ابى عبد اللَّه، احمد بن خالد برقى است كه از افاخم محدثين و ثقات است و كتب بسيارى تأليف كرده كه از آن همه جز محاسن نمانده است، شيخ و نجاشى گويند: اصل او از كوفه است و جدش محمد بن على را يوسف بن عمرو پس از شهادت زيد بن على به زندان انداخت (به جرم همكارى در شورش با زيد على الظاهر) و سپس او را كشت، خالد كودكى خردسال بود و به همراه پدرش عبد الرحمن به برقرود قم گريخت و در آنجا ماندند و او خودش ثقه است ولى از ضعفاء بسيار روايت كند تا آنكه گويد: منظور از حيرت و سرگردانى كه در اين حديث به او نسبت داده اند چند وجه است:
الف- مقصود خرافت دوران پيرى باشد.
ب- مقصود سرگردانى او پس از اخراج از قم باشد به حكم احمد بن محمد بن عيسى شيخ محدثين قم كه او را براى كثرت روايت اخبار ضعيفه از قم بيرون كرد و پس از آن هم از او در گذشت و با او آشتى كرد و از او عذر خواست.
ص: 839
ج- مقصود از حيرت يعنى حيرت شيعه در امر امامت پس از وفات امام عسكرى و قبل از ظهور دلائل و ثبوت امامت حجة بن الحسن (علیه السّلام). قوله لان خيط فرضى، يا بيان سبب انتخاب موسى (علیه السّلام) است چنانچه از اعلام استفاده مى شود يا بيان چيزى است كه كلمه فتنه بر آن دلالت دارد براى ابطال توقف امامت به آن حضرت كه واقفيان مدعى شدند ..
مقصود از فتنه قول برخى از شيعه است به توقف بر امام صادق (علیه السّلام) و آنها فرقه ناووسيه اند، و يا قول بسيارى از شيعه به توقف بر امام كاظم (علیه السّلام) و بنا بر بعضى از وجوه گذشته اشاره به وقايع زمان هارون الرشيد است از ظلم او و زندان كردن امام (علیه السّلام).
خيط، رشته اى است كه لؤلؤ و جواهر ديگر را بدان كشند و پيوست بودن ائمه را به يك ديگر و وجوب اطاعت از آنان بدان مانند كرده است براى آنكه بدين وسيله اختران بروج امامت و گوهرهاى درج آن بهم پيوسته اند چنانچه در قرآن از آن به حبل تعبير كرده و فرموده: «و اعصموا بحبل اللَّه» و بعضى خيط را همان قرآن دانسته اند ولى معنى اول با كلمه فرض مناسب تر است. از مجلسى (رحمه الله)- معالم دين قواعد كلى و عمومى است كه از آنها بر حال جزئيات ره يابى شود و استدلال گردد. انتهى.
من گويم: اگر واقعاً مقصود از معالم دين همين باشد، بايد گفت كه آن علم اصول فقه است فتدبر. از مجلسى (رحمه الله)- امُّهُم يعنى فاطمه (علیه السّلام)، و جدَّتُهُم يعنى خديجه (علیه السّلام). از مجلسى (رحمه الله)- قوله
من ولدها
، يعنى يازده تن آنان فرزند اويند و شماره راجع به همه امامان است.
قوله
ثلاثه منهم
، يعنى از فرزندان فاطمه سه على نام بود، نه از همه ائمه
ص: 840
كه چهار على نام باشند، و ظاهر اين است كه نسخه نويسان تصحيف كرده اند زيرا در روايت صدوق در كمال الدين و عيون و فقيه و در روايت شيخ در غيبت به همين سند خود اين حديث از جابر نقل شده است و در كتب ديگر هم نقل شده و به جاى سه على نام، چهار على نام ضبط شده است. از مجلسى (رحمه الله)- و كل وصى، يعنى هر كدام از اوصياى محمد را برنامه مخصوص است، و گفته شده مقصود اوصياء همه پيغمبران است از هبة اللَّه تا امام قائم (علیه السّلام) ولى معنى اول روشنتر است.
كل وصى جرت به سُنّة، يعنى به روش و برنامه اى دستور داشته كه از آن تجاوز نمى توانسته، اختلاف روش امامان معصوم (علیه السّلام) روشن است، برخى در كار عبادت به سر برده و برخى به نشر دانش پرداخته، برخى كمتر تقيه كرده و برخى بيشتر، برخى مبارزه را تا نبرد كشانده و برخى به سازش و مصالحه گذرانده، اخبارى گذشت كه امامان كارى نكرده و نكنند جز طبق سفارش از طرف خدا عز و جل و دستور او و از آن درنگذرند و به شماره آنان فرمان هاى سر به مهر از آسمان فرود شده و هر كدام بدان كار مى كردند كه زير مهر ويژه او بوده.
على سُنَّة اوصياء عيسى، يعنى از نظر شمارش به روش آنان بوده اند يا در همان ستم كشى و تقيه از سركشان.
على سُنَّة المسيح، يعنى على بود كه چون مسيح مردم در باره او سه دسته شدند برخى او را خدا دانستند و پرستيدند و برخى او را خطا كار و كافر پنداشتند و او را كشتند و برخى به درستى او را امام و رهبر پس از پيمبر خواندند، يا آنكه روش زندگى او در رضايت و جامه و عبادت چون عيسى بوده است. از مجلسى (رحمه الله)- يك بار، دو بار، ترديد از راوى است و سوگند براى تأكيد بوده و يا براى اينكه ديگران بدانند كه درست است.
ص: 841
غير الذى كان، از قبيل خروج به زور شمشير و حكم بر طبق آنچه داند و اعدام مانع الزكاة و بريدن دست هاى بنى شيبه و جلوگيرى از ناودان هاى سر راه و هر چه به راه زيان دارد و غدقن از مناره ها و محراب هاى دربسته و ديگر چيزها كه در روايت رسيده كه آن حضرت خواهد كرد- از مجلسى (رحمه الله). از مجلسى (رحمه الله)- فهو كافر، يعنى ناشناس به مقام فضل امام (علیه السّلام) كه مى تواند كوه را طلا كند با دعاى خود، اينجا كفر در برابر ايمان كامل است يا مقصود اينكه امام را در نزد خود تا اين حد خوار و زبون داند.
و يحتاجون، يعنى براى آمرزش و بالا رفتن درجه و فزون شدن حسنات و جبران سيئات، مقصود از صدقه در اين آيه شريفه يا زكاة است يا اعم از صدقه واجب و مستحب چنانچه روايت شده كه اين آيه در باره كسانى نازل شده است كه از غزوه تبوك بر جا نشستند و چون توبه كردند و خدا توبه آنها را پذيرفت اين در باره آنها نازل شد چون پس از آزادى به حضرت رسول (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) گفتند: يا رسول اللَّه اين دارائى است كه مايه تخلف ما از جهاد است، آنها را به فقراء بده و ما را پاك كن، در اين صورت استدلال به اين آيه از اين نظر است كه در صورتى كه صدقه اى كه به مستحق داده شود اين منزلت را دارد صرف خمس و هديه به امام به طريق اولى چنين است، و ممكن است مقصود از صدقه در آيه مطلق ايثار مالى باشد در راه خدا و شامل صله به امام و خمس هم بشود و بنا بر اين استدلال بدان ظاهر است (استدلال امام بدان در اين مورد دلالت بر عموم معنا دارد).
تطهير ضد تنجيس است و تزكيه ضد كاستن و تنقيص، اوَّلى در خود انسان است و دومى در مال، يا مقصود تطهير از گناه و مال دوستى و بخل است، و تزكيه يعنى وسيله فزايش حسنات و رفع درجات به مقامات مخلصين، از آيه معلوم شود كه سود صدقه به دهنده رسد نه رسول و امام (علیه السّلام).
ص: 842
از مجلسى (رحمه الله)- آن را چون كوه احُد سازد، يعنى براى آنكه مى دهد و در اينجا تشبيه معقول به محسوس شده است و مقصود اين است كه ثواب اين كار ميان ديگر كارهاى شايسته چون كوه احُد است در برابر پيكره هاى ديگر، يا مقصود اين است كه دادن يك درهم به دست امام چون دادن يك كوه احُد پول است به دست ديگران، و دادن وجه به امام ممكن است اعم از صله به خود امام باشد و شامل دادن زكاة و صدقات ديگر به او بشود زيرا او بهتر به مصرف واقعى مى رساند، و مفيد و ابو الصلاح با امكان آن واجب دانند و در صورت دسترسى نداشتن به خود امام بايد به فقيه جامع الشرائط داده شود.
مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ- بيضاوى قرض الحسنه را گفته: يعنى قرض مقرون به اخلاص و دل خوش، يا قرض از مال حلال، و برخى قرض الحسنه را مجاهده و انفاق در راه خدا دانسته اند. از مجلسى (رحمه الله)- قوله ره «حيث يقول» تعليل از اين نظر است كه خليفه شخص كسى است كه جانشين او و به جاى او است و هاء براى مبالغه است و اين دلالت دارد كه امام را روا است در زمين هر گونه خواهد تصرف كند چنانچه خدا را سزد كه در آن تصرف كند.
«ثمّ صار لأبرار ولده» زيرا كه آنها هم نيز خلفاى خدايند، راغب در مفردات خود گفته است: في ء وفيئه برگشت به وضع پسنديده اى است، خدا فرموده است: «حَتَّى تَفِي ءَ إِلى أَمْرِ اللَّهِ» تا برگردد به پيروى دستور خدا، و باز فرموده: «فَإِنْ فاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما» اگر بر گشت كرد و به سر صلح با حق آمد ميان آنها را اصلاح كنيد و از اينجا است كه گويند: «فاء الظل» سايه برگشت، و فى ء به سايه بعد از ظهر گويند كه برگشت سايه بعد از ظهر است، خدا فرموده است (50 سوره نحل): «آيا نبينند آنچه را خدا آفريده است از هر چيزى كه برگردد سايه اش». گفته اند غنيمت بهره اى است كه رنج في ء را نداشته، خدا هم فرموده است (7 سوره حشر): «آنچه خدا به رسولش از اهل
ص: 843
قريه ها في ء داده است» و فرموده است (50 سوره احزاب): «و آنچه ملكت شده از كسانى كه خدا في ء تو نموده» و فرموده است (6 سوره حشر):
«و آنچه خدا از آنها في ء رسول ساخته پس هر چه را كه اسب سوار و شتر سوار دنبالش نرانديد». برخى گفته اند اينها را في ء گويند به مانندى سايه براى آگاهى از اينكه شريف ترين كالاى جهان چون سايه اى است كه زودگذر است.
در نهايه گويد: در حديث ذكر في ء در موارد مختلفى مكرر شده است و آن مالى است كه از كفار به دست مسلمانان افتد بى جنگ و جهاد، و اصل في ء رجوع است، و گويا در اصل مال آنها بوده و سپس به آنها برگشته است و از اينجا است كه به سايه بعد از ظهر في ء گويند زيرا كه آن از جانب مغرب به سوى مشرق برمى گردد. انتهى.
مجلسى (رحمه الله) گويد: من مى گويم آنچه مصنف در معنى كلمه في ء گفته مخالف گفته لغوى ها و ظاهر آيات است و اخبار، چون خدا فرمايد (6 سوره حشر): «آنچه را خدا از آنان في ء رسول سازد پس هر چه را اسب سوار و شتر سوار بر آن نرانديد ولى خود رسُل خود را بر هر چه خواهد مسلط سازد و خدا بر هر چيز توانا است» و فرمايد خدا سبحانه (7 سوره حشر): «آنچه را خدا از اهل قرى في ء رسول خود كند پس از آن خدا است .. الخ».
و شيخ در تهذيب به سند خود از امام صادق (علیه السّلام) روايت كرده است در باره غنيمت كه خمسش بيرون شود و هر چه ماند ميان قشونى كه بر سر آن جنگيده و آن را به دست آورده پخش كنند، و امّا في ء و انفال مخصوص رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) باشند، و باز ضمن حديث مفصَّلى از آن حضرت كه فرمود:
هر زمين ويران و هر ته رودخانه اى همه از في ء و انفال است كه از آن خدا و رسول او است و هر جا خواهد مصرف كند، و از آن حضرت است در حديث طولانى نيز كه فرمود: في ء آن اموالى است كه خون ريزى بر سر آن نشده
ص: 844
و انفال هم بمانند آن است و در رتبه او است. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
من مى گويم: مرحوم كلينى (رحمه الله) في ء را به معنى باز پس گرفته دانسته است و به اين معنى بر همان چيزهائى راست آيد كه حكومت اسلامى به حق آن را از ديگران گرفته است و كلمه (أفاء) در آيات مذكوره نسبت به خدا دارد و معنايش اين است كه آنچه را از ديگران باز پس گرفته و به پيغمبر داده و هر سببى كه خدا فراهم كند براى رسيدن مالى به پيغمبر گو اينكه به دل صاحبان آن اندازد كه آن را از روى دلخواه به آن حضرت دهند، اين تعبير درست باشد و آنچه اهل لغت در اين باره گفته اند از استعمالات فقهاء و اهل حديث و مفسران گرفته اند و معلوم نيست كه اصل لغت را نقل كرده باشند، آنچه مهم است تحقيق اين مطلب است كه كلمه في ء نسبت به اين اموال يك اصطلاح دينى است و در اصل لغت به معنى همان رجوع است و زبان شرع به اين مناسبت آن را نام اموالى گذاشته كه به نيروى خود از دست ديگران باز گرفته است و چهار سهمى كه به قشون غنيمت ستان داده شده به عنوان كارمزد است و از نظر اسلام مزد كارگر تا اين پايه افزايش يافته است. از مجلسى (رحمه الله)- در تفسير آيه خمس محقق اردبيلى گفته است كه در مجمع البيان گفته: لغت غنيمت آن است كه از كفار گرفته شود از اموال حرب، يعنى آنچه را از كفار گرفتيد به زور. و بيان هر دو كوتاه است، مقصود اين است كه مراد از غنيمت در اينجا غنائم ميدان جنگ است كه آن يكى از هفت چيزى است كه خمس بدان تعلق گيرد نزد اكثر اصحاب ما، و آن هفت عبارت است از:
(1) غنيمت دار الحرب (2) سود بازرگانى و زراعت كارى و صنعت پس از هزينه سال براى صاحبش به وجه متعارف و لائق به حال او بى اسراف و تنگ گرفتن در معاش (3) معادن (4) گنج (5) آنچه به غواصى از دريا برآورند (6) حلال مخلوط به حرام، در صورتى كه اندازه
ص: 845
و مالك آن را نداند (7) زمينى كه كافر ذمى از مسلمانى بخرد.
و حلبى ميراث وهبه و هديه و صدقه را به آنها افزوده است، و شيخ عسل كوهى و گندم كوهى رابه آن افزوده، و علّامه و محقق صمغ و مانند آن را بدان افزودند، و مستحق خمس همانهايند كه ذكر شد، آن را شش قسمت كنند، سهم خدا و سهم رسول و سهم ذى القربى از آن امام است آن را هر جا خواهد صرف كند، و در حال عدم وجود پيغمبر از آن امام جانشين او است و نصف ديگرش از آن سه دسته نامبرده از بنى هاشم است طبق روايات اهل بيت (علیه السّلام) و از امير المؤمنين هم روايت شده است كه مقصود يتيمان ما و مستمندان ما و ابن السبيل ما است، خمس احكامى دارد كه از كتب فقه دانسته شود.
آنچه در اينجا سزا است كه بيان شود مضمون آيه است كه دلالت دارد بر وجوب خمس در غنيمت جنگ از هر چه كه بر آن چيزى گفته شود، منقول باشد يا غير منقول، در كشّاف گفته است: تا برسد به سوزن و نخ، زيرا متبادر از لفظ غنيمت در اينجا همين است و دو تأييد هم دارد اول تفسير مفسرين و دوم اينكه آيه پيش و پس آن در باره جنگ است چون تعبير به يوم الفرقان دارد كه مقصود روز امتياز حق است از باطل به وسيله غلبه مسلمانان بر مشركان در روز بدر، و چون به «يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ» يعنى روز برخورد دو دسته مسلمان و مشرك به يك ديگر در سر چاه هاى بدر، و دلالت آيه بر وجوب خمس از چند وجه است:
1- تأكيدى كه از اعلموا يعنى بدانيد فهميده شود، زيرا منظور تنها دانستن نيست بلكه دانستن براى به كار بستن است زيرا تنها دانستن سودى ندارد بلكه وبال فزايد، و معلوم است كه در اين امور منظور صرف دانستن نيست.
2- تقييد حكم به ايمان كه فرمايد: «إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ» و بدان چه از پيروزى در روز بدر نازل شد كه فرمود: «وَ ما أَنْزَلْنا عَلى عَبْدِنا يَوْمَ الْفُرْقانِ»
ص: 846
و جزاى اين شرط به قرينه سابق محذوف است كه: «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ ءٍ» باشد كه از جنس ما قبل است به قرينه همان ما قبل، ولى با توجه به اينكه مقصود صرف علم نيست بلكه عملى كه طريق عمل است چنانچه گذشت.
3- ذكر جمله خبريه: «فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ».
4- تكرار كلمه انَّ در «أَنَّما غَنِمْتُمْ» و در «فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ».
5- حذف خبر- چون كه أنَّ للَّه خمسه به تأويل مصدر مى رود و حكم يك كلمه دارد كه مبتدا است و خبر او محذوف است و تقديرش اين است كه فتخميسه للَّه واجب، يا حق، و ممكن است آن را خبر دانست و مبتدا محذوف باشد به اين تقدير كه:
فالحكم آن للَّه خمسه چنانچه گفته شده بلكه اين بهتر است و مجموع خبر «أنَّ» اوليه است و دخول كلمه فاء در خبر براى اين است كه اسم ان موصول است.
پس از اينكه دلالت آيه بر وجوب روشن شد بايد گفت: دلالت بر وجوب خمس دارد در هر غنيمتى كه به دست آيد، و كلمه غنيمت در لغت بلكه در عرف نيز مطلق فائده باشد، و برخى اخبار هم مؤيد اين عموم است مانند روايت تهذيب به سند خودش از امام صادق (علیه السّلام) گويد: به آن حضرت گفتم: «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ ءٍ ...» الآيه، يعنى چه؟ فرمود: به خدا مقصود از آن فائده روز به روز است جز اينكه پدر شيعيان ما را از آن معاف كرده است تا پاك باشند، ولى ظاهر اين است كه كسى بدان قائل نيست زيرا پاره اى از علماء موضوع، آيه را به همان غنيمت جنگ مخصوص دانسته اند چنانچه دانستى، و برخى هم معادن و كنوز را بدان افزوده اند، و بعضى تا هفت چيز آن را توسعه داده اند كه ذكر شد، و اندكى از علماء پاره اى از فوائد را به آنها پيوسته اند كه ما بدان اشاره كرديم.
سپس گفته است (رحمه الله): آرى در مجمع البيان گويد: پس از آنچه ما
ص: 847
نقل كرديم از او در معنى غنيمت طبق نظر جمهور مفسرين در معنى لغوى غنيمت، كه برخى از اصحاب ما خمس را در هر فائده اى واجب دانسته كه به دست انسان آيد از كسب و سوداورگانى و در كنوز و معادن و غوص و جز آن از آنچه در كتب نام برده اند، و ممكن است براى آن به همين آيه استدلال كرد زيرا در عرف لغت غنم و غنيمت بر همه اينها صادق است، و ظاهر اين است كه مقصود او وجوب خمس، همان هفت چيز است چون آن را به اصحاب نسبت داده، و معنى آن همه اصحاب يا اكثر آنها است و قول به وجوب خمس در هر فائده اى از هيچ كدام نيست على الظاهر، و باز گفته: در كتب مذكور است و اين عموم در كتب نيست و گويا مقصودش استدلال براى فقه شيعه است به آيه شريفه در برابر عامه كه آن را مخصوص به غنائم دار الحرب دانند و اين اختصاص درست نيست.
قوله: فهو الانفال، اشاره است به قول خدا تعالى (1 سوره انفال): «از تو پرسند از انفال، بگو انفال از آن خدا است و رسولش». از طبرسى (رحمه الله)- ابن عباس گفته است كه: «ما أَفاءَ اللَّهُ عَلى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرى» در باره اموال كفار اهل قرى نازل شده است كه بنو قريظه و بنو النضير باشند كه در خود مدينه بودند و در باره فدك كه در سه ميلى مدينه بوده و در باره خيبر و دهات عرينه و ينبع كه آنها را خدا خاص رسول خود كرد تا هر چه خواهد با آنها بكند و گزارش كرد كه همه از آن او است، چون مردمى گفتند: چرا انها را قسمت نكنى؟ و اين آيه نازل شد.
و گفته شده است كه آيه نخست در باره خصوص اموال بنى النضير است و آيه دوم در اموالى است كه بى نبرد به دست آمده است، و گفته اند هر دو آيه در يك موضوع است و آيه دوم بيان مصرف و تقسيم همان مورد آيه اول است.
و در اين آيه اشاره است كه تدبير امّت با پيغمبر است و امامانى كه جانشين اويند و براى همين صاحب اختيارى، پيغمبر اموال يهود خيبر را
ص: 848
تقسيم كرد و خودشان را آزاد كرد و بنى النضير و بنى قينقاع را تبعيد كرد و اموال منقول آنها را به خودشان داد، ولى مردان بنى قريظه را كشت و بچه ها و زنهايشان را اسير كرد و اموالشان را بر مهاجرين تقسيم كرد و بر اهل مكه منت نهاد و آنها را آزاد كرد. از مجلسى (رحمه الله)- لنا، يعنى از بنى هاشم يا مخصوص خود اوصياء است زيرا تصرف در خمس حق آنها است و ساير اصناف جيره خوار امامند و به آنها براى نفقه عطا ميدهد. از مجلسى (رحمه الله)- قوله و ما غلبوا الّا ما احتوى عليه العسكر، ظاهرش اين است كه اموال غير حاضر در جبهه از غنائم محسوب نيست و مختص به امام است و يا از عموم مسلمانان است و اين خلاف مشهور است مگر اينكه گفته شود اگر قشون آنها را به زور گرفته باشند در مضمون ما احتواه العسكر داخل است و گر نه جزء انفال است، و ممكن است گفت معنى «ما احتوى عليه العسكر» اين است كه در تصرف او آيد نه آنكه در خصوص ميدان جنگ باشد و آنچه نهفته و زير زمين گنج شده باشد از غنيمت بيرون است و اين وجه نزديك به فهمى است.
اعراب، باديه نشينانند و گفته اند مقصود عموم كسانيند كه نام مسلمانى بر خود نهاده، ولى معناى آن را به خوبى درك نكرده و وصف نتوانند و عدم شركت آنها در غنيمت با شركت در نبرد قولى است مشهور ولى ابن ادريس آنها را شريك در غنيمت داند. پايان نقل از مجلسى.
من مى گويم: آنچه ابن ادريس گفته درست تر به نظر آيد، زيرا محروميت باديه نشينان از لوازم و متعلقات قانون وجوب هجرت بوده است براى تشويق آنان به اجتماع آنان در دار الهجره و شركت در پرورش و آموزش پيغمبر و حمايت از مراكز اسلام كه نو بنياد بود و هر ساعت در معرض هجوم كفار قريش بود و هم به حساب ضعف بنيه مالى مردم مدينه و مركز اسلام ولى
ص: 849
پس از فتح مكه قانون هجرت ملغى شد و پيغمبر فرمود:
لا هجرة بعد الفتح
و با ملغى شدن قانون هجرت اين گونه معاهدات مربوط به آن هم به پايان رسيده است. از مجلسى (رحمه الله)- فاذا اخرج منها ما اخرج، اشاره به اخراج مصارف توليد در آمد اراضى است و اصحاب در اين باره اختلاف دارند، شيخ در مبسوط و خلاف گفته است: همه مخارج به عهده صاحب مال است نه فقراء، و در خلاف آن را به اصحاب نسبت داده و از يحيى بن سعيد بر آن دعوى اجماع شده است جز عطا و جمعى از متأخرين هم آن را اختيار كرده اند چون شهيد ثانى در فوائد القواعد و شيخ در نهايه گفته: همه مخارج از درآمد برداشت مى شود و اين قول از مفيد و ابن ادريس و فاضلين و شهيد است و در منتهى آن را به اكثر اصحاب نسبت داده است ولى اوّلى اقوى است و اين عبارت صريح در اين مقصود نيست زيرا ممكن است هر دو فعل مجهول خوانده شود و مقصود اين باشد كه چون خدا هر چه را خواست از زمين بر آورد، پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
ولى اظهر همان وجوب زكاة است بعد از مخارج توليد زيرا مخارج توليد كم در آمد ندارد و به علاوه از نظر اقتصادى حفظ اصل سرمايه كار بر همه چيز مقدِّم است و شايد حكّام و خلفاء جور بودند كه از نظر ستم بر متصديان اراضى از اخراج مئونه به نفع خود مضايقه مى كردند و اگر اخبارى هم بر عدم آن دلالت دارد مناسب است كه حمل بر تقيه شود و عبارت حديث هم ظهور روشنى در اين معنى دارد و حمل آن بر آن معنى كه مجلسى (رحمه الله) گفته ركيك و بدون معارض اقوى است، انتهى.
في مواضعهم، متعلق به تقسيم است و مقصود از آن عدم جواز نقل زكاة است از محلى به محل ديگر با وجود مستحق، يا منظور اين است كه زكاة را به دست مستحق برسانند و او را براى دريافت آن احضار نكنند.
ص: 850
اين روايت جامع و مفيدى است در مقام بيان نظم كلى اقتصاد اسلامى و اعتبار حقوقى كه در آن تشريع شده و هم بودجه بندى كلى و جزئى نظر عموم مردم و از نظر دستگاه رهبرى جامعه و مطالب زير از آن به خوبى استفاده مى شود:
نكته يكم- زكاة به عنوان يك حق اجتماعى تشريع شده است براى رفع فقر عمومى زيرا در اجتماع است كه كارگران به وجود مى آيند و سرمايه در آن به كار مى افتد و مردم عليل و پير و ناتوان و مستمند و فقير در اجتماع انسانى بمانند حاشيه و مرز جامعه هستند و جامعه مسئول اداره آنها است و بقاى اجتماعى در ده يا شهر يا بيابان نيازمند يك امورى است كه مسئول معينى ندارد و همه بايد در انجام آن كمك كنند، چون راه سازى و پل سازى و دفاع از دشمن كه به عنوان سبيل اللَّه تعبير شده است، زكاة در تشريعات اسلام بودجه اى است كه براى اداره ناتوانان و مستمندان و اجراء امور عمومى معين شده است و به اين مناسبت هر چه كار و در آمدى كه توليد محصولات كند به اجتماع نزديكتر باشد و نياز آن به جامعه بيشتر باشد، در آن سهم بيشترى براى زكاة اعتبار شده است. زكاة در مقررات اسلام يك مراتب مختلفى دارد و بر يك نظر اقتصادى اجتماعى دقيقى تشريع شده است و در دو قسمت محصولات كشاورزى و دام پرورى اعتبار شده است زيرا اين دو قسمت هستند كه درآمد حقيقى اجتماع را تشكيل مى دهند و سائر در آمدهاى اجتماعى مانند محصول صنعتى و كارخانجات بر آنها وابسته اند و بايد ماده خام خود را از آنها آماده كنند، در اين زمانه پاره اى صنايع به وجود آمده است كه ماده خام آن همان خاك و يا سنگ است چون بلور سازى و سيمان مثلًا محصولات آنها جزء حوائج درجه اول و عمومىِ اجتماع انسانى نيست بلكه مى توان گفت محصولات آنها تجملى است و در درجه دوم حاجتمندى است براى آن كه حوائج درجه اول جامعه انسانى همان غذا و لباس است كه بدون آنها زندگانى
ص: 851
اجتماعى و تمدن ميِّسر نيست و غذا و لباس انسانى محصول كشاورزى و دام پرورى است و به اين جهت شرع اسلام از نظر محصولات كشاورزى چهار محصول عمده را در نظر گرفته و بر آن زكاة بسته است: 1- گندم 2- جو 3- انگور 4- خرما. و از نظر دام پرورى سه نوع حيوان عمومى و حلال گوشت و مورد استفاده را منظور داشته است: 1- شتر 2- گاو 3- گوسفند.
در حقيقت رقم كلى در آمد زكاة از اين هفت قسمت به دست مى آيد و البته در باب زكاة، پول طلا و نقره هم مورد توجه شده است براى جلوگيرى از احتكار پول و توليد ركود در بازار داد و ستد، و مقرر شده است كه اگر كسى پول رايج طلا و نقره را تا يك سال نگهدارد و در جريان معامله و استفاده قرار ندهد بايد زكاة آن را بپردازد و اين در حقيقت جريمه اى است كه به حبس پول رايج تعلق مى گيرد و براى اينكه روشن شود زكاة، يك حق اجتماعى است، تأمل در مراتب متعدده تنازلى زكاة بجا است.
زكاة در شرع اسلام از حد اكثر صدى ده (عُشر) و تا كمترين رقم صدى يك (يك صدم) تشريع شده است، و در اين ميان مراتب بسيار ديگر هم وجود دارد كه نيازمند دقت فراوان است:
1- صدى ده در اسلام حد اكثر سهم زكاة است و آن در غلاتى است كه نيازمند به آبيارى نباشند و خرج و هزينه آب به آنها تعلق نگيرد و در اخبار آن را به دو تعبير ادا كرده است:
الف- آنچه از آسمان سير آب شود يا آسمان آن را سير آب كند (ما سقت السماء) كه آن را محصول ديمى گويند و در بسيارى از سرزمين هائى كه رطوبت هوا دارند مانند اطراف مديترانه و سائر درياها و در بسيارى از مناطق كوهستانى همه انواع محصول و يا قسمتى از آنها به همان رطوبت باران و نم هوا رشد مى كنند و نيازمند آبيارى نيستند.
ب- زمين هائى كه آب رودخانه و كاريز بر آنها روان مى شود
ص: 852
و آبيارى آنها نياز به كار ديگرى ندارد، يا آنكه در ته نشين نهرها كشت شود مانند كناره نيل مصر كه چون آبِ آن فرو نشيند در كفِ آن به تدريج كشت مى كنند و با همان نمِ زمين زراعت مى رسد.
در اين موارد كه كشت و كار غلات هزينه آبيارى ندارد ميزان زكاة صدى ده است و آن بيشتر اندازه زكاتى است كه در اسلام مقرر شده است و در حكم آن است زمين هائى كه مدتى به آب باران تر مى شوند و مدتى هم به جريان آب رود و كاريز و اگر جريان رود و كاريز هزينه اى بردارد براى سد بندى و پاك گيرى كاريز ظاهر آن است كه به حسب نسبت از درآمد برداشت مى شود مگر آنچه خود زارع متصدى باشد.
2- صدى پنج كه نيم عُشر است و آن در زمين هائى است كه بايد به وسيله استخراج آب آنها را آبيارى كرد و در زمان سابق دو وسيله معمول بوده كه در اخبار بدان تصريح شده است:
الف- دواليب، كه چرخ هاى آبكشى كه به وسيله يابو و مانند آن مى چرخيده است و آب بيرون مى آورده و تا كنون هم در كنار نهرهاى فرات و دجله از آن استفاده مى شود.
ب- دلوهاى بزرگى كه به چرخى بندند و به وسيله گاو يا شتر با آن آب از چاه يا نهر درآورند و كشت كنند و در حكم آن است ماشين هاى آب كشى كه امروزه اختراع شده و به وسيله آنها از چاه يا نهرها آب بالا مى آورند.
در اين موارد سهم زكاة صدى پنج است، و صدى پنج آن براى هزينه آبيارى كسر شده است.
3- صدى دو نيم، كه در زكاة پول طلا و نقره است كه از 200 درهم 5 درهم مى دهد.
4- صدى يك كه كمترين حد زكاة است و آن در آخرين نصاب
ص: 853
گوسفند است كه وقتى از 500 بيشتر شد از هر صد گوسفند يك گوسفند زكاة داده مى شود، و در زكاة چهار نصاب كمتر گوسفند و در زكاة شتر و گاو كه نصاب هاى متعدد دارد از ميزان صدى 10 و بلكه صدى 5 كه زكاة غلات است كمتر اعتبار شده است و اين براى آن است كه رمه هاى صحراچر اين دامها كه تمام سال در بيابان مى چرند و به اين واسطه زكاة به آنها تعلق دارد از غلات به اجتماع حاجت و نياز كمترى دارند، زيرا زمين زراعتى بايد در يك محيط اجتماعى باشد تا بهره بدهد و كارگران بسيار لازم دارد، ولى رمه هاى بيابانى در سرزمين هاى دور دست و با كارگران كمترى اداره مى شوند و نياز آنها به جامعه كمتر است و به همين نظر بهره كمترى را جامعه از آنها مستحق مى شود.
نكته دوم- از بيانات گذشته روشن شد كه زكاة حق اجتماعى است و قانون عدالت حكم مى كند كه هر كس مال زكوى دارد و شرائط مقرره زكاة در او جمع است به جامعه مديون است و بدهكار است نسبت به اندازه مقرر زكاة مانند آنچه را به كارگر زراعت در برابر مزد كار و ابزار بدهكار است و وظيفه او است كه خود دنبال بستانكار برود و به او بپردازد و اگر نپرداخت حق مردم را خورده است و برده است مانند بدهكارى كه پولى وام گرفته و ندهد، و اداى زكاة و صرف آن در مصارف مقرره هيچ گونه افتخارى جز همان تصفيه حساب بدهكارى ندارد، و البته چون صرف زكاة در مصارف خود يك امر عمومى و اجتماعى است و فرد تنهائى نمى تواند از عهده آن چنانچه شايد بر آيد بايد اين زكاة به بيت المال مسلمين و زير نظر پيغمبر يا امام (علیه السّلام) پرداخت شود تا بهتر به مصرف برود، و در صورتى كه پيغمبر نباشد و امام هم در دسترس نباشد اگر حكومت اسلامى جامع الشرائطى وجود داشته باشد به او پرداخت مى شود و در درجه چهارم به شخص فقيه قادر بر صرف در مصارف و در درجه پنجم خود صاحب مال زكوى مى تواند متصدى صرف آن
ص: 854
در مصارف مقرره بشود.
نكته سوم- خمس يك حق پيشوائى و رهبرى است و بودجه خاندان امامت است كه بايد به او پرداخت شود براى مخارج دربار امامت و از اين روايت استفاده مى شود كه علت وجوب خمس در بسيارى از موارد اين است كه اصل مال از پيغمبر و امام است، و چون كسى آن را به دست آورد چهار قسمت آن به عنوان مزدِ كار به او تعلق دارد و يك قسمت را به مالك آن مى پردازد، مانند غنيمت جنگ و غوص و معدن و استخراج كنوز، در اين موارد اصل مال از آن پيغمبر يا امام است زيرا كافر مالك نمى شود و اموال بى صاحبِ مخصوص كه در ته درياها و درون كوه ها و زمين ها است يا گنج هاى سپرده مفقود المالك همه از آن پيغمبر و امام هستند به حكم ولايت و خلافت عامه از طرف خداوند، و چون كسى بر آنها دست يابد چهار سهم به جوينده واگذار شده است براى ارفاق و تشويق مردم به جستجوى از اين اموال خدا داده و يك قسمت به مالك آن ادا مى شود.
و خمس مال مخلوط به حرام هم از اين بابت است زيرا آن سهم حرام مفقود المالك است و تعيين آن در خمس از نظر ارفاق است، و خمس زمينى كه ذمى از مسلم مى خرد براى اين است كه امام متصدى امنيت محيطى است كه ذمى در آن آسوده زندگى مى كند زيرا كافر گو اينكه ذمى باشد در وطن مسلمانان بيگانه است و بايد حق امنيت بدهد و بهاى استفاده از آب و خاك وطن اسلامى را به رئيس مسلمانان بپردازد.
نكته چهارم- در اسلام نكات بسيار دقيق اقتصادى سنجيده شده است و به جاى ماليات هاى تصاعدى كه امروزه در دنيا معمول است و مى گويند درآمد هر چه بالا برود ماليات آن بيشتر است، اسلام حق زكاة را تنازلى تشريع كرده است و در نصاب هاى متعددى كه براى گاو و شتر و گوسفند بسته شده هر چه سرمايه بالا مى رود حق زكاة آن پائين مى آيد و اين بزرگترين
ص: 855
راز تشويق به ازدياد درآمد و فزودن ثروت را در بر دارد.
نكته پنجم- موضوع نظر اسلام در اراضى بسيار قابل توجه است زيرا كه اسلام سرزمين هاى وسيعى كه از ملت هاى بزرگ روم و فرس و قبائل يهود و قبط و مصر در تصرف آورده و طبق تحقيق مؤرخان هنوز هم معموره اين بلاد به اندازه معموره دوران فتوحات اسلامى نرسيده است، همه را در حكم وقف قرار داده و از قابليت ملك اختصاصى بيرون كرده و با اندك دقتى مى توان گفت كه شرع اسلام ملكيت زمين را الغاء كرده است و آن را فقط وسيله استفاده عمومى قرار داده و به تعبير ديگر آن را وقف عام ابدى اعتبار كرده و نه ملك قشون فاتح دانسته و نه قابل تملك ديگران و دقت در اين عبارت بجا است كه مى فرمايد: همه زمين ها كه به زور از كفار دريافت شده است موقوفه است و به كسى واگذار است كه آن را آباد و زنده نگهدارد، يعنى سند ثبت اين املاك كشت و كار و بهره بردارى از آنها است و كليه سرزمين هاى متصرفى اسلام را در زمان خود پيغمبر و همه حكومت هاى اسلامى آينده چه حق و چه ناحق مشمول اين حكم دانسته و به وسيله عموم اين حكم همه زمين ها را مال عموم شناخته و اين حكم شامل كليه زمين هاى ايران باستان از حدود انطاكيه شام تا اوساط چين، و از جبال پيرنه تا وين در اطريش، و تمام شمال آفريقا تا جبل الطارق مى شود، زيرا همه اين سرزمين ها كه در تاريخ فتوحات اسلامى غالباً از هم اكنون معمورتر و آبادتر بودند و به زور قشون اسلام فتح شدند و به تصرف اسلام در آمدند
«فهى موقوفه»
و همه اينها وقف عام اسلامى است و بايد سهم درآمد آن پس از حق عمومى جامعه كه زكاة است و پس از حق كارگر كه طبق پيمان خصوصى با پيشواى اسلامى معين مى شود همه آن صرف رفاه عموم گردد و مخصوصاً اين تأكيد بسيار مورد توجه است كه مى فرمايد:
«ليس لنفسه من ذلك قليل و لا كثير»
دينارى از درآمدِ اين املاك از آنِ امام و رهبر نيست.
ص: 856
نكته ششم- مسئوليت امام و پيغمبر است در برابر مردمى كه راه چاره ندارند و زندگىِ آنها معطل است مى فرمايد:
«يعول من لا حيلة له»
پيشوا بايد به كسانى كه چاره و وسيله زندگى ندارند بمانند پدرى توجه كند و آنها را عيال و نان خوار خود بداند، يا كار به آنها بدهد و دستمزد و يا آنكه نان و هزينه زندگى به آنها بدهد. از مجلسى (رحمه الله)- مهدى، محمد بن عبد اللَّه سومين خليفه عباسى است.
«مظلمه» چيزى است كه به ناحق و ستم از كسى بگيرند.
«و ما ذاك يا ابا الحسن» يعنى اين چه سخنى است كه مى گوئى (مثل اينكه از اين شكايت اظهار شگفتى و تجاهل كرد).
«و ما والاها» يعنى هر چه نزديك و تابع آن است، يعنى حومه مربوطه بدان يا مقصود اين است كه هر چه مانند آن است از نظر موضوعيت براى حكم كه با قشون گرفته نشده بلكه به وجه مسالمت آميز به دست پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) آمده است.
در اينجا اعتراضى است و آن اين است كه سوره حشر كه آيه في ء در آن است در مدينه نازل شده و آيه: «آتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ» در سوره اسراء است و آن پيش از هجرت در مكه نازل شده و چگونه توان گفت كه بعد از آن باشد با اينكه معلوم است اعطاى فدك در مدينه بوده است و جواب آن اين است كه: گاهى در سوره هاى مكيه آياتى مندرج است كه در مدينه نازل شده و توصيف به مكى و مدنى بودن مبنى بر غالب آيات است و مؤيد آن است كه طبرسى (رحمه الله) در مجمع البيان گفته است: سوره بنى اسرائيل همه اش مكى است، و برخى پنج آيه آن را جدا دانسته اند و از آن جمله است «وَ آتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ»، اين را از حسن نقل كرده و ابن عباس بر اين پنج آيه 3 آيه ديگر افزوده است (و بهتر حمل بر تعدد نزول است، از مترجم).
ص: 857
«ايتينى بأسود او احمر»
- كنايه از اين است كه يك شاهد از هر ملتى بياور، عرب باشد يا عجم. در نهايه گفته است:
بعثت الى الاحمر و الاسود
، يعنى بر عرب و عجم مبعوث شدم، زيرا غالباً رنگ عجم ها سرخ است و سفيد و رنگ عرب ها گندم گون است و سبزه.
«هذا لو يوجف عليه»
- گويا آن ملعون استهزاء و تمسخر كرده و به تعبير فارسى گفته: (مگر مال پدرت بوده است) و خدا و رسول و قرآن را مسخره كرده است و يا مقصودش اين است كه پدرت در باره آن زحمتى نكشيده كه مستحق آن باشد و آن را به تو بدهد، و گويا نه معنى «وَ ما أَفاءَ اللَّهُ» را فهميده و نه معنى «وَ لكِنَّ اللَّهَ يُسَلِّطُ رُسُلَهُ» را، و يا خود را به نادانى زده.
«فضعى الحبال»
- در برخى نسخ با حاء بى نقطه است، يعنى ريسمان به گردن ما ببند و ما را نزد حاكمى ببر، اين را از روى تحقير و بيان درماندگى فاطمه زهراء گفته يا نتيجه واگذارى فدك به فاطمه بيان كرده و مقصودش اين است كه اگر فدك را به تو رد كنند فردا ريسمان به گردن ما مى گذارى و ما را بنده و برده خود مى كنى، يا اگر چيزى را كه پدرت بى زحمت قشون كشى به دست آورده از خود بدانى بايد ما را هم بنده خود بدانى. و برخى گفته اند كه مقصودش اين است كه: تو مى خواهى بدين وسيله ما را مسخّر كنى و هرگز نتوانى زيرا ما قدرت را در دست داريم.
و در برخى نسخ با جيمِ نقطه دار است، يعنى كوه ها را به گردن ما بگذار در سزاى كارى كه كرديم، يا وضع جبال كنايه از گناه و وزر است و مقصود اين است كه گناه آن را به گردن ما حساب كن، و اين نوعى ديگر از استهزاء و تمسخر و تعجيز و بازى با مقررات دين است.
«عريش» هر سايه بانى است، و در اينجا مقصود آغاز خانه هاى كشور مصر است.
«سيف» (بر وزن قيف) كناره دريا و كناره وادى است، و بيشتر كلمه
ص: 858
سيف را در كناره درياى عمان و درياى مغرب استعمال مى كنند.
«دومة الجندل» را اهل لغت به ضم دال خوانند و محدثين به فتح آن ولى آن غلط است، ابن دريد گفته است: نام قلعه اى است كه 15 منزل از مدينه دور است و 10 منزل از كوفه (يعنى در شرق مدينه است به سمت كوفه، اين مسافت از مصر تا 10 منزلى كوفه است از غرب به شرق و از مدينه تا كنار درياى سرخ و گوشه اى از مديترانه) و ظاهر اين است كه امام فرموده: همه اين مساحت از انفال است و قشون كشى براى تسخير آن نشده است، نه اينكه معنى لفظ فدك است، زيرا مشهور اين است كه فدك نام دهى است و خود حديث هم بدان اشاره دارد كه فرمود: اينها است كه قشون كشى بدان نشده، و هم فرموده: «فدك و ما والاها» يا آنكه فدك مجازاً بر همه اطلاق شده است. از مجلسى (رحمه الله)- مقصود از قوم، بيابان گردها هستند (كه با آنها شرط كرده بود حق غنيمت نداشته باشند) ولى اگر خواهد به همان سهمى كمتر از غنيمت بران يا برابر آنان مى دهد. از مجلسى (رحمه الله)- اين حديث دلالت دارد كه مطلق فوائد داخل در حكم آيه است و مشهور ميان اصحاب وجوب خمس است در سود بازرگانى و صنعت و كشت و كار و جز آنها سواى ميراث و هبه و صداق ولى پس از بيرون كردن مخارج سال خود و عيالش.
بعضى از متأخرين گفته اند: خمس در آمد تجارت و زراعت و كسب در زمان غيبت بالتمام يا خصوص سهم امام ساقط است.
و بعضى گفته اند همه خمس درآمد تجارت و زراعت و كسب در زمان غيبت سهم امام است و سهم سادات ندارد، و اين مسأله در نهايت اشكال است زيرا اباحه بعضى از ائمه در بعضى ازمنه و براى بعضى مصالح دليل بر سقوط در هر زمانى نمى شود و خصوص با وجود دلالت اخبار بسيارى بر عدم اباحه و ظاهراً مقصود از اخبار، اباحه براى رفع حرج سه مورد است:
1- در مورد مناكح- يعنى كنيزانى كه حكومتهاى جائر در جنگ
ص: 859
با كفار بگيرند و همه آنها يا خمس آنها مال امام است، و اگر ادا نكنند به دست شيعه كه برسد براى آنها مباح است.
2- در مورد مساكن- هر گاه خلفاى جور در زمين هاى متعلق به امام بى اجازه او تصرف كنند و به دست شيعه برسد براى آنها مباح است.
3- در مورد تجارت هاى مخالفين ائمه كه خمس ندهند و از مال آنها به دست شيعه برسد تدارك خمس آنها واجب نيست و براى شيعه حلال است، به طور خلاصه ترجمه شد. از مجلسى (رحمه الله)- گويا طرف نامه، امام هادى يا امام جواد يا امام رضا است (علیه السّلام).
غرامت چيزى است كه بايد پرداخت شود، و مقصود اين است كه خمسِ درآمد كشت و كار بعد از وضع خرج آن است و يا بعد از وضع آن و وضع مخارج سال است براى خودش و عيالش، و در اين حديث جائزه را هم مورد وجوب خمس دانسته و اين دلالت دارد بر مذهب ابو الصلاح كه در هبه و جائزه هم خمس را واجب دانسته. از مجلسى (رحمه الله)- مقصود از مئونه، خرج سال خود و عيال او است اگر پرسش از خمس درآمد باشد و خرج كار كرد در معدن است، اگر مقصود خمس معدن باشد و همچنان است غوص و كنز ولى اوّلى أظهر است، و بدان كه مذهب اصحاب اين است كه خمس در درآمد و استفاده ها واجب است هر گاه از خرج سال خود و عيالش فزون آيد و بر آن دعوى اجماع شده است از بسيارى علماء، و اخبار دالّه بر اينكه خمس پس از مئونه است بسيار است ولى لفظ سال در آنها نيست و دعوى اجماع بر آن شده است و شايد مستند آنها فهم عرفى باشد.
و ظاهر اين است كه مقصود از سال كامل 12 ماه است نه سال زكاة كه به دخول در ماه 12 محقق مى شود، و مقصود از مخارج هر خرجى است كه براى خود و عيال واجب النفقه دارد يا براى ديگران چون مهمان و هديه و صِلِه به برادران يا چيزى كه ظالم به طور قهر از او بگيرد و يا با او قرار داد كند
ص: 860
و بگيرد و هم پرداخت حقوق لازم به نذر و كفاره و غيره و مخرج ازدواج و آنچه براى خود بخرد از وسائل سوارى و كنيز و جامه و مانند آن و بايد لايق به حال او باشد بحسب عادت، و اگر اسراف كند بايد زيادى را خمس دهد، و اگر بر خود تنگ گيرد براى او حساب شود (ولى در اين صورت به نفع او محسوب نيست) و اگر مستطيع شود در سالى مخارج سفر حج او جزء مئونه او است و در دروس تصريح كرده كه قرض گذشته و قرض همان سال هم جزء مئونه است. از مجلسى (رحمه الله)- اين حديث دلالت دارد بر عدم جواز خريد مالى كه خمس آن را نداده اند مگر اينكه خريدار خمسش را ادا كند، و فهميدى كه اكثر اصحاب نسبت به زمان غيبت آن را استثناء كرده و حكم كرده اند به مباح بودن آن در زمان غيبت. از مجلسى (رحمه الله)- و ظاهر اين است كه دريغِ آن حضرت از حلال كردن جز دو نفر اول براى تقيه و كتمان مطلب بوده است يا براى آنكه آنان از روى حقيقت توبه كار و دست بردار از كار خود نبودند يا آنكه از اهل معرفت به مقام امامت نبودند يا اهل حاجت و بى چاره نبودند. از مجلسى (رحمه الله)- مقصود از مولى مطلق وابسته است اعم از آزادكننده و ضامن جريره، و مقصود از وارث اعم از نسبى و سببى است و با فقدان همه امام ارث را مى برد و اين از انفال است. ابو الحسن در اين حديث ممكن است امام كاظم (علیه السّلام) باشد كه أبو الحسن اول است ممكن است ابو الحسن دوم باشد، اين روايت دلالت دارد كه حد نصاب در غوص و در معادن هر دو يك دينار است، و سابقاً خلاف در اين دو را شناختى، و بزنطى به سند صحيح روايت كرده است كه من از ابو الحسن (علیه السّلام) پرسيدم از آنچه از معدن استخراج شود كم يا بيش چيزى بايد بدهد، فرمود: حقى در آن نيست تا برسد بدان چه زكاة در آن واجب است كه بيست دينار (اشرفى طلا) باشد و بسيارى از اصحاب به مضمونش عمل كرده اند و نصاب معادن را 20 دينار دانسته اند، و ممكن است
ص: 861
اخراج خمس از يك دينار كه از اين حديث بيست و يك باب استفاده مى شود حمل بر استحباب شود، و نصاب بيست براى وجوب است پس از يك دينار تا 19 دينار خمس مستحب دارد و از بيست دينار تا بيشتر خمسش واجب است. از مجلسى (رحمه الله)- ممكن است كه طرف سؤال حضرت رضا (علیه السّلام) يا امام جواد يا هادى باشد و اين روايت با وجوب خمس در ارباح مكاسب به قول مطلق منافات دارد مگر آنكه حمل شود به صورتى كه ما زاد از مئونه و مخارج سال نداشته باشد. پايان نقل از مجلسى (رحمه الله).
من مى گويم موضوع تعلق خمس به ما زاد از مخارج سال عنوان جدائى است از مورد سؤال و نفى خمس از عطيه براى حج به اين عنوان هيچ منافاتى با وجوب خمس در آن به عنوان اينكه سود كسب و كار است ندارد. از مجلسى (رحمه الله)- كتاب ابيك، اين اشاره است به نامه مفصلى كه آن را در تهذيب به سند صحيح از على بن مهزيار روايت كرده كه امام جواد (علیه السّلام) در سال 220 ه ق به او نوشته و در آخرش فرموده است: و اما آنچه از مزارع و غلات در هر سال واجب شده است نيم شش يك است نسبت به كسى كه درآمد مزرعه او كفايت مخارج او را دارد و آنكه درآمد مزرعه اش به مخارجش نرسد بر او نيم شش يك و وجوه ديگرى نيست.
«فاختلف من قبلنا»- يك طرف اختلاف را نقل كرده و طرف ديگرش از آن ظاهر شود و آن همانى است كه امام (علیه السّلام) نوشته است و همانا امام از حق خود كه خمس است به نيم شش يك اكتفاء كرده است براى تخفيف بر شيعه در دوران تسلط مخالفين چنانچه در پاره اى اوقات همه خمس را به شيعه بخشيده اند، به همين جهت و در ضمن همين نامه مفصل نوشته كه:
به راستى همه دوستان من كه از خدا خواستارم صلاح آنها را يا بعضى آنها در آنچه بر آنها واجب است تقصير كنند من آن را دانستم و دوست داشتم كه آنها را پاك كنم و تزكيه نمايم بدان چه راجع به خمس در اين سال عمل كردم، تا آنكه فرمايد:
ص: 862
من در هر سال خمس را بر آنها واجب نكنم و همانا بر آنها واجب دانم زكاتى را كه خدا بر آنها فرض كرده است و همانا در امسال بر آنها واجب كردم خمس را در خصوص طلا و نقره اى كه سال بر آن گذشته و آن را واجب ندانستم بر آنها در كالا و ظرف و حيوانات سوارى و خدمت كار و نه در سود بازرگانى و نه درآمد مزرعه و باغ جز آن قسم از مزرعه اى كه به زودى براى تو شرح دهم براى تخفيف بر دوستانم و جبران آنچه سلطان از اموال آنها مى چاپد و مى برد و براى گرفتاريهائى كه بر آنها رخ مى دهد، و اما در خصوص غنيمت و فائده پس خمس بر آنها در هر سال واجب است، تا آخر خبر. شيخ حسن (صاحب معالم) نوَّر اللَّه ضريحه، در منتقى پس از نقل اين خبر گفته است:
من مى گويم در ظاهر اين حديث چند اشكال است كه برخى در آن ترديد كرده اند و ما آنها را مفصل نقل كنيم و آنها را حل كنيم:
1- شأن ائمه اين است كه حفظ شرع كنند و بدان چه پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) به آنها سپرده حكم كنند و نتوانند پس از انقطاع وحى و سد باب نسخ، احكام را تغيير دهند و بنا بر اين چگونه درست آيد كه در اين حديث فرمايد: در اين سال واجب كردم، و آن را در هر سال بر آنها واجب نكنم، و همچنان عبارات ديگرى كه دلالت دارند كه امام به هر چه خواهد حكم كند.
2- اينكه فرمايد بر آنها واجب ندانم جز زكاتى را كه خدا بر آنها فرض كرده است، منافات دارد با اينكه بعد فرمايد، و اما خمس غنائم و فوائد در هر سال بر آنها واجب باشد.
3- اينكه فرمايد بر آنها واجب دانم خمس امسال را در طلا و نقره اى كه سال بر آن گشته است، خلاف معهود است زيرا گذشت سال در وجوب زكاةِ طلا و نقره معتبر است نه در خمسِ آن و هم اينكه فرمايد: من بر آنها واجب ندانم خمس در كالا و آينه و دواب و خدم را، زيرا تعلُّق خمس به اين چيزها غير معروف است.
4- وجه در اكتفاء به يك دوازدهم روشن نيست با اينكه مورد حكم
ص: 863
يك پنجم است كه خمس باشد نسبت به درآمد زراعت.
پس بدان كه اشكال اول بر پايه اتفاق متأخرين است بر اينكه همه انواع خمس در مصرف برابرند و تقسيم به سهم امام و سهم سادات مى شوند و ما از آنها دليل آن را مى خواهيم، و در صحت اين برابرى اعتراض داريم با اينكه اخبارى كه در اين باب بدان استدلال كنند بر خلاف اين وحدت مصرف اعلام دارند بلكه دليل بر اختلاف مصرف باشند مانند خبر ابى على بن راشد و به جمعى از قدماء هم فتوائى نسبت دهند كه بايد ناظر بدان باشد و در خبرى هم كه راوى مجهولى دارد تصريح بدين اختلاف شده است و مؤيد خبر صحيح است و چون احتمال اختلاف در مصرف به ميان آمد و بلكه راه آن روشن شد كه ممكن است بعضى از انواع خمس مخصوص به خود امام باشد بايد گفت: اين حديث هم دليل بر آن است و شاهد آن است و در اين صورت نسبت ايجاب و نفى وجوب به آن حضرت اشكالى ندارد زيرا حق دارد در مال خود به هر طور خواهد تصرف كند بگيرد يا ببخشد بنا بر اين اشكال چهارم هم مرتفع شود و آن هم جزئى از اشكال اول است و اشكال به اينكه امام چرا به همان نيم شش يك اكتفاء كرده است بر تقدير اين است كه همه از آنِ خود او نباشد. از مجلسى (رحمه الله)- «و كان يتولّى له الوقف» در نسخ اين كتاب و اكثر نسخه هاى تهذيب و المقنعه «له الوقف» دارد و بنا بر اين صالح بن محمد از وكلاى آن حضرت بوده است بر اوقافى كه در قم داشته و با اين باب مناسبتى ندارد مگر از نظر عمومِ جواب، ولى در پاره اى از نسخه هاى تهذيب كلمه «له» ندارد و او را به عنوان متولى اوقاف معرفى كرده است و ممكن است مورد سؤال از خمس باشد كه موضوع اين باب است.
«عشرة آلاف» يعنى ده هزار درهم، و ممكن است مقصود ده هزار دينار باشد، و ظاهراً اظهار حليت به او از راه تقيه بوده است.
ص: 864