ص: 2

ص: 3

ص: 4

باب پرسش از عالم و مذاكره با او 113

باب بذل علم 117

باب نهى از ندانسته گفتن 119

باب در باره كسانى كه ندانسته عمل كند 125

باب روش به كار بستن علم 127

باب كسى كه از علم خود معيشت خورد و بدان بنازد 131

باب لزوم حجت و ثبوت مسئوليت بر عالم 135

باب نوادر يعنى احاديث متفرقه مربوط بموضوع كتاب فضل علم و عالم 139

باب روايت كتب و حديث و فضل نوشتن و اخذ به كتب 149

باب تقليد 157

باب بدعت ها و حكم به رأى و قياس 159

باب رجوع به كتاب و سنت و بيان اينكه هر حكم حلال و حرام و هر چه مورد نياز مردم است در باره آن، قرآن و سنت صادر شده است 175

باب اختلاف حديث 183

باب اخذ به سنت و گواه قرآنى 201

كتاب توحيد (208- 478)

باب حدوث عالم و اثبات پديد آرنده آن 211

باب تعبير از خدا به يك چيزى به طور مطلق 239

باب اينكه او را جز به خود او نتوان شناخت 249

ص: 6

باب كمترين حدّ خداشناسى 251

باب معبود 253

باب كون و مكان 257

باب نژاد و پيوست 267

باب نهى از سخن در كيفيت 269

باب در ابطال رؤيت 277

باب نهى از وصف خدا بغير آنچه خودش خود را بدان وصف كرده است 291

باب نهى از جسم و صورت در باره خدا 301

باب صفات ذات 307

باب ديگرى كه از باب اول و تتميم آن محسوب است 313

باب اراده و بيان اينكه اراده از صفات فعل است و بيان سائر صفات فعل 315

باب حدوث اسماء 325

باب معانى اسماء الهيه و اشتقاق آنها 331

باب ديگرى كه تتمه باب اول است 343

باب تأويل كلمه الصّمد 357

باب حركت و انتقال 361

باب عرش و كرسى 371

باب روح 383

باب كليات توحيد 387

ص: 7

باب نوادر 413

باب بداء 421

باب اينكه چيزى در آسمان و زمين موجود نشود جز با هفت خصلت 431

باب مشيت و اراده 433

باب ابتلاء و اختبار يعنى امتحان و آزمايش 437

باب سعادت و خوشبختى و شقاوت و بدبختى 439

باب خير و شر: نيكى و بدى 443

باب جبر و قدر و امر بين الامرين 445

باب استطاعت: توانش 459

باب بيان و تعريف و اتمام حجت 465

باب اختلاف حجت بر بندگانش 469

باب راه مسئوليت خلق در برابر خدا 471

باب هدايت و اينكه هدايت از طرف خدا است عز و جل 475

شرح هاى خطبه آغاز كتاب 481

شرح هاى كتاب عقل و جهل 487

شرح هاى كتاب فضل علم 511

شرح هاى كتاب توحيد 533

ص: 8

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ(1)

الْحَمْدُ لِلّهِ الْمَحْمُودِ لِنِعْمَتِهِ(2) ، الْمَعْبُودِ لِقُدْرَتِه(3)، الْمُطَاعِ فِی سُلْطَانِهِ(4) ، الْمَرْهُوبِ لِجَلاَلِهِ(5) ، الْمَرْغُوبِ إِلَیْهِ فِیمَا عِنْدَهُ ، النَّافِذِ أَمْرُهُ فِی جَمیعِ خَلْقِهِ ؛ عَلاَ فَاسْتَعْلی(6) ، ودَنَا فَتَعَالی(7) ، وَارْتَفَعَ فَوْقَ کُلِّ مَنْظَرٍ(8) ؛ الَّذی لاَ بَدْءَ لاِءَوَّلِیَّتِهِ ، وَلاَغَایَةَ لاِءَزَلِیَّتِهِ ، القَائِمِ قَبْلَ الاْءَشْیَاءِ ، وَالدَّائِمِ الَّذِی بِهِ قِوَامُهَا ، وَالْقَاهِرِ الَّذِي لاَیَؤُودُهُ حِفْظُهَا (9)، وَالْقَادِر الَّذِی بِعَظَمَتِهِ تَفَرَّدَ بِالْمَلَکُوتِ ، وَبِقُدْرَتِهِ تَوَحَّدَ بِالْجَبَرُوتِ ، وَبِحِکْمَتِهِ أَظْهَرَ حُجَجَهُ عَلي خَلْقِهِ .

اِخْتَرَعَ(10) الاْءَشْیَاءَ إِنْشَاءً ، وَابْتَدَعَهَا ابْتِدَاءً(11) بِقُدْرَتِهِ وَحِکْمَتِهِ(12) ، لاَ مِنْ شَیْءٍ ؛ فَیَبْطُلَ الاخْتِرَاعُ ، ولاَلِعِلَّةٍ ؛ فَلاَ یَصِحَّ الاْبْتِدَاعُ . خَلَقَ مَاشَاءَ کَیْفَ شَاءَ مُتَوَحِّدا(13) بِذلِکَ ؛ لاِءِظْهَارِ حِکْمَتِهِ ، وَحَقِیقَةِ رُبُوبِیَّتِهِ .

لاَ تَضْبِطُهُ(14) الْعُقُولُ ، وَلاَ تَبْلُغُهُ الاْءَوْهَامُ ، وَلاَ تُدْرِکُهُ الاْءَبْصَارُ ، وَلاَ

ص: 10

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

سپاس از آن خدا است كه به نعمتش ستوده اند و براى نيرويش پرستيده اند، در سلطنت خود فرمانرواست و رهبت جلالش بر ملا است، آنچه نزد حضرت او است دلربا است و فرمانش در خلقش مجرا است، و الا است تا آنجا كه دريافت نشود و از ديدگاه هر بيننده فراز گرفته، آنكه نخستش را آغازى نيست و ازليتش را نهايتى نى، پيش از همه چيز بر جا بوده و هميشه نگهدار همه چيز است، قهّارى كه حفظ همه چيزش خسته نكند و نيرومندى كه در مقام حقيقت بزرگوارى يگانه است و به نيروى خود در قدرت نمائى يكتا است و به حكمتش حجت هاى خود را بر خلقش پديدار كرد، همه چيز را بى سابقه اختراع كرد و به قدرت و حكمت خود نقشه آن را آغاز نمود، مادّه اى نبود كه اختراع صدق نكند و علّت ديگرى نداشت كه ابتدا درست نيايد، هر چه را چنانچه خواست خودش تنها آفريد تا حكمت و حقيقت ربوبيتش را بنمايد، خردها وى را فرا نگيرند و اوهام به آستان وى نرسند و ديده هايش در نيابند و اندازه وى را فرو

ص: 11

یُحِیطُ بِهِ مِقْدَارٌ . عَجَزَتْ دُونَهُ الْعِبَارَةُ ، وَکَلَّتْ دُونَهُ الاْءَبْصَارُ ، وضَلَّ فِیهِ تَصَارِیفُ الصِّفَاتِ(1) . ، اِحْتَجَبَ بِغَیْرِ حِجَابٍ مَحْجُوبٍ(2) . ، وَاسْتَتَرَ بِغَیْرِ سِتْرٍ مَسْتُورٍ ، عُرِفَ بِغَیْرِ رُؤْیَةٍ(3)،وَوُصِفَ بِغَیْرِ صُورَةٍ ، وَنُعِتَ بِغَیْرِ جِسْمٍ ، صُورَةٍ وَنُعِتَ جِسمٍ لاَ إِلهَ إلاَّ اللّه ُ الْکَبِیرُ الْمُتَعَالِ . ضَلَّتِ الاْءَوْهَامُ عَنْ بُلُوغِ کُنْهِهِ ، وَذَهَلَتِ(4) الْعُقُولُ أَنْ تَبْلُغَ غَایَةَ(5) نِهَایَتِهِ ، لاَیَبْلُغُهُ حَدُّ وَهْمٍ(6) ، وَلاَ یُدْرِکُهُ نَفَاذُ بَصَرٍ ، وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ(7) . اِحْتَجَّ عَلی خَلْقِهِ بِرُسُلِهِ(8) ، وَأَوْضَحَ الأْمُورَ بِدَلاَئِلِهِ ، وَابْتَعَثَ(9) الرُّسُلَ مُبَشِّرِینَ وَمُنْذِرِینَ ؛ «لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَیَحْیَی مَنْ حَي عَنْ بَیِّنَةٍ»(10) ، وَلِیَعْقِلَ الْعِبَادُ عَن(11) رَبِّهِمْ مَا جَهِلُوهُ(12) فَیَعْرِفُوهُ بِرُبُوِبِیَّتِهِ بَعْدَ مَا أَنْکَرُوهُ ، وَیُوَحِّدُوهُ بِالاْءِلهِیَّةِ بَعْدَ مَا أَضَدُّوهُ(13) .، أَحْمَدُهُ حَمْدَا یَشْفِي النُّفُوسَ ، وَیَبْلُغُ رِضَاهُ ، وَیُؤَدِّی شُکْرَ مَا وَصَلَ(14)، إِلَیْنَا مِنْ سَوَابِغِ النَّعْمَاءِ ، وَجَزِیلِ الاْآلاَءِ ، وَجَمیلِ الْبَلاَءِ .

وَأَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّه ُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ ، إِلها وَاحِدا أَحَدا(15) صَمَدا لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَلاَ وَلَدا . وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدا صلی الله علیه و آله وَسَلَّم عَبْدٌ(16) انْتَجَبَهُ ، وَرَسُولٌ(17) ابْتَعَثَهُ(18) ، عَلی حِینِ فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ ، وَطُولِ هَجْعَةٍ(19) مِنَ الاْءُمَمِ ، وَانْبِسَاطٍ مِنَ الْجَهْلِ ، وَاعْتِرَاضٍ مِنَ الْفِتْنَةِ ، وَانْتِقَاضٍ مِنَ الْمُبْرَمِ(20)، وَعَمي عَنِ(21) الْحَقِّ ، وَاعْتِسَافٍ(22) مِنَ الْجَوْرِ ، وَامْتِحَاقٍ(23) مِنَ الدِّینِ .

وَأَنْزَلَ إِلَیْهِ الْکِتَابَ ، فِیهِ الْبَیَانُ والتِّبْیَانُ «قُرْءَانًا عَرَبِیًّا غَیْرَ ذِي عِوَجٍ لَّعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ»(24) قَد بَیَّنَهُ لِلنّاسِ وَنَهَجَهُ(25) ، بِعِلْمٍ قَدْ

ص: 12

نگيرد، ديده ها در آستان او كورند، و هر گونه ستايشى در مقام او نارسا است، بى پرده نهان است و بى مانع در خفا است، نديده شناسندش و بى تصوير ستايندش و بى جسم دانندش، نيست معبود حقى جز خداى بزرگ و برتر، وهم ها از رسيدن به كنه او گمراهند و خردها از وصول به مرز نهايت او خود باخته، و هم تيز پر به وى نرسد و تيغه شعاع ديده اش در نيابد، او است شنوا و دانا، به رسولانش بر خلق خود حجت آورد و هر امرى را به دليل خود روشن ساخت و پيغمبرانش را براى اميد و بيم مردم برانگيخت تا هر كه از روى گواه روشنى نابود شود يا زنده و فرازنده گردد و همه بندگان آنچه را ندانند از پروردگار خود بياموزند و او را به ربوبيت بشناسند پس از انكار، و به يكتائى پرستند پس از طرفيت با او، چنانش ستايم كه درمان روانها باشد و مايه پسند وى گردد و شكرانه نعمت هاى شايان و فراوان و آزمايش نيك او باشد.

و گواهم كه: نيست شايسته پرستشى جز خداى يگانه، شريك ندارد معبودى است يگانه، يكتا، بى نياز، همسرى نگيرد و فرزندى نيارد. و گواهم كه: محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بنده اى است كه برگزيد، و رسولى است كه برانگيخت در هنگام تعطيل رسولان و خواب دراز ملت هاى جهان و گسترش نادانى و خودنمائى فتنه ها و گسستن پيمان محكم ديانت و كوردلى از دريافت حق و فشار ستم و محو ديانت و كتابى به او فرستاد كه بيان حقيقت بود و مزيد توضيح، قرآنى به زبان عرب بركنار از كجى تا شايد پرهيزكار شوند.

براى مردم بيانش كرد و دانشمندانه برنامه مفصلى و دين روشنى آورد دستوراتى لازم نمود و امورى را براى خلقش عيان

ص: 13

فَصَّلَهُ ، وَدِینٍ قَدْ أَوْضَحَهُ ، وَفَرَائِضَ قَدْ أَوْجَبَهَا ، وَأُمُورٍ قَدْ کَشَفَهَا لِخَلْقِهِ وَأَعْلَنَهَا ، فِیهَا دَلاَلَةٌ إِلَی النَّجَاةِ ، وَمَعَالِمُ تَدْعُو إِلی هُدَاهُ .

فَبَلَّغَ صلی الله علیه و آله مَا أُرْسِلَ بِهِ ، وَصَدَعَ بِمَا أُمِرَ(1) ، وَأَدَّی مَا حُمِّلَ مِنْ أَثْقَالِ النُّبُوَّةِ ، وَصَبَرَ لِرَبِّهِ ، وَجَاهَدَ فِي سَبِیلِهِ ، وَنَصَحَ لاِءُمَّتِهِ ، وَدَعَاهُمْ إِلَی النَّجَاةِ ، وَحَثَّهُمْ عَلَی(2) الذِّکْرِ ، وَدَلَّهُمْ عَلی سَبِیلِ الْهُدی مِنْ بَعْدِهِ ، بِمَنَاهِجَ(3) وَدَوَاعٍ أَسَّسَ لِلْعِبَادِ أَسَاسَهَا(4) ، وَمَنَائِرَ(5) رَفَعَ لَهُمْ أَعْلاَمَهَا ؛ لِکَیْ لاَ یَضِلُّوا مِنْ بَعدِهِ ، وَکَانَ بِهِمْ(6) رَؤُوفا رَحِیما .

فَلَمَّا انْقَضَتْ مُدَّتُهُ ، وَاستُکْمِلَتْ أَیَّامُهُ ، تَوَفَّاهُ اللّه ُ وَقَبَضَهُ إِلَیْهِ ، وَهُوَ عِنْدَ اللّه ِ مَرْضِیٌّ عَمَلُهُ ، وَافِرٌ حَظُّهُ ، عَظِیمٌ(7) خَطَرُهُ . فَمَضی صلی الله علیه و آله وَخَلَّفَ فِی أُمَّتِهِ کِتَابَ اللّه ِ ، وَوَصِیَّهُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنینَ وَإِمَامَ الْمُتَّقِینَ صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَیْهِ ، صَاحِبَیْنِ مُؤْتَلِفَیْنِ ، یَشْهَدُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا لِصَاحِبِهِ بِالتَّصْدِیقِ . یَنْطِقُ الاْءِمَامُ عَنِ(8) اللّه ِ فِی الْکِتَابِ بمَا أَوْجَبَ اللّه ُ فِیهِ عَلَی الْعِبادِ مِنْ طَاعَتِهِ ، وطَاعَةِ الإِمَامِ وَوِلاَیَتِهِ ، وَوَاجِبِ حَقِّهِ(9) ، الَّذِی أَرَادَ مِنِ اسْتِکْمَالِ دِینِهِ ، وَإِظْهَارِ أَمْرِهِ ، وَالاْحْتِجَاجِ بِحُجَجِهِ ، وَالاْسْتِضَاءَةِ(10) بِنُورِهِ(11) ، فِی مَعَادِنِ أَهْلِ صَفْوَتِهِ ، وَمُصْطَفَیْ(12) أَهْلِ خِیَرَتِهِ .

فَأَوْضَحَ(13) اللّه ُ تَعَالی بِأَئِمَّةِ الْهُدی مِنْ أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّنَا عَنْ دِینِهِ، وَأَبْلَجَ(14) بِهِمْ(15) عَنْ سَبِیلِ مَنَاهِجِهِ، وَفَتَحَ بِهِمْ عَنْ بَاطِنِ یَنَابِیعِ عِلْمِهِ، وَجَعَلَهُمْ مَسَالِکَ(16) لِمَعْرِفَتِهِ ، وَمَعَالِمَ(17) لِدِینِهِ ، وَحُجَّابا(18) بَیْنَهُ وَبَیْنَ خَلْقِهِ ، وَالْبَابَ الْمُؤَدِّي إِلی مَعْرِفَةِ حَقِّهِ ، وَ(19) أَطْلَعَهُمْ(20)

ص: 14

ساخت و در آن اعلان نمود تا رهنمون نجات باشد و معالم دعوت به هدايت گردد.

پيغمبر وظيفه رسالت را انجام داد و فرمان او را ابلاغ نمود و تعهد خود را ادا كرد و بار نبوت را كشيد، براى پروردگارش شكيبا بود و در راهش جهاد كرد و امت خود را نصيحت كرد و به راه نجات خواند و به يادآورى واداشت و به راه هدايت و رهنمود، به روشها و دواعى روشنى پس از خود كه براى بندگان پى ريزى كرد و بنياد نهاد و امامانى بانشانه ها برايشان برافراشت كه بعد از او گمراه نشوند و به همه آنان دلسوز و مهرورز بود.

چون عمرش گذشت و روزش به سر رسيد، خدا جانش را گرفت و به سوى خودش برد، او نزد خدا پسنديده كردار و پر بهره و بزرگوار بود، در گذشت و در ميان امت، كتاب خدا و وصى خود امير مؤمنان و رهبر پرهيزكاران را بجا گذاشت كه دو يار دمساز بودند و هر كدام گواه صادق ديگر بودند، امام از سوى حق به قرآن گويا بود نسبت بدان چه خدا بر بندگانش واجب كرده بود از فرمانبرى خود و فرمانبرى از امام و ولايت وى و حق لازم او كه به خواست حق وسيله استكمال دين و اظهار امر و احتجاج به حجتهاى او و پرتويابى از نور او بود در معادن صفوت و برگزيده از خاندان پيغمبر خويش، خدا بوسيله پيشوايان هدايت خاندان پيغمبر ما (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) دين خود را روشن نمود و بدانها راه روشهاى آن را پرتوياب ساخت و بدانها نهان چشمه هاى دانش خود را برگشود، آنان را مسالك معرفت خود و معالم دين خويش و پرده داران ميان خود و خلق و باب حق شناسى خود نمود و محرم اسرار خويش ساخت، چون امامى از

ص: 15

عَلَی الْمَکْنُونِ مِنْ غَیْبِ سِرِّهِ .

کُلَّمَا مَضی مِنْهُمْ إمَامٌ ، نَصَبَ لِخَلْقِهِ مِنْ عَقِبِهِ(1) إِمَاما بَیِّنا ، وَهادِیا نَیِّرا ، وَإِمَاما قَیِّما، یَهْدُونَ بِالْحَقِّ(2) وبِهِ یَعْدِلُونَ . حُجَجُ اللّه ِ وَدُعَاتُهُ وَرُعَاتُهُ عَلی خَلْقِهِ، یَدِینُ(3) بَهَدْیِهِمُ(4) الْعِبَادُ ، وَتَسْتَهِلُّ(5) بِنُورِهِمُ الْبِلاَدُ . جَعَلَهُمُ(6) اللّه ُ(7) ...

حَیَاةً(8) لِلاْءَنَامِ ، وَمَصَابِیحَ لِلظَّلاَمِ ، وَمَفَاتِیحَ لِلْکَلاَمِ ، وَدَعَائِمَ(9) لِلاْءِسْلاَمِ. وَجَعَلَ نِظَامَ طَاعَتِهِ وَتَمَامَ فَرْضِهِ التَّسْلِیمَ لَهُمْ فِیمَا عُلِمَ ، وَالرَّدَّ إِلَیْهِمْ فِیمَا جُهِلَ، وَحَظُرَ(10) عَلی غَیْرِهِمُ التَّهَجُّمَ(11) عَلَی الْقَوْلِ بِمَا یَجْهَلُونَ ، وَمَنَعَهُمْ جَحْدَ مَا لاَ یَعْلَمُونَ ؛ لِمَا(12) أَرَادَ(13) - تَبَارَکَ وَتَعَالَی - مِنِ اسْتِنْقَاذِ مَنْ شَاءَ مِنْ خَلْقِهِ مِنْ مُلِمَّاتِ(14) الظُّلَمِ ، وَمَغْشِیَّاتِ(15) الْبُهَمِ(16) . وَصَلَّی اللّه ُ عَلی مُحَمَّدٍ وَأَهْلِ بَیْتِهِ الاْءَخْیَارِ الَّذِینَ أَذْهَبَ اللّه ُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ(17) وَطَهَّرَهُمْ تَطْهِیرا .

أَمَّا بَعْدُ ، فَقَد فَهِمْتُ یَا أَخِی مَا شَکَوْتَ مِنِ اصْطِلاَحِ(18) أَهْلِ دَهْرِنَا عَلَی الْجَهَالَةِ(19) ،

وَتَوَازُرِهِمْ وَسَعْیِهِمْ فِی عِمَارَةِ طُرُقِهَا ، وَمُبَایَنَتِهِمُ الْعِلْمَ وَأَهْلَهُ ، حَتّی کَادَ الْعِلْمُ مَعَهُمْ أَنْ یَأْرِزَ(20) کُلُّهُ ، وَتَنْقَطِعَ(21) مَوَادُّهُ ؛ لِمَا قَدْ رَضُوا أَنْ یَسْتَنِدُوا إِلَی الْجَهْلِ ، وَیُضَیِّعُوا الْعِلْمَ وَأَهْلَهُ .

وَسَأَلْتَ : هَلْ یَسَعُ النَّاسَ الْمُقَامُ عَلَی الْجَهَالَةِ ، وَالتَّدَیُّنُ بِغَیْرِ عِلْمٍ ، إذْ(22) کَانُوا دَاخِلِینَ فِی الدِّینِ ، مُقِرِّینَ بِجَمِیعِ أُمُورِهِ عَلی جِهَةِ الاْسْتِحْسَانِ(23) وَالنُّشُوءِ(24) عَلَیْهِ ، والتَّقْلِیدِ لِلاْآبَاءِ وَالاْءَسْلاَفِ وَالْکُبَرَاءِ ، وَالاْتِّکَالِ عَلَی عُقُولِهِمْ فِی دَقِیقِ الاْءَشْیَاءِ وَجَلِیلِهَا ؟

ص: 16

آنها در مى گذشت دنبال او امامى هويدا و رهبر و پرتو افكن مى گماشت، امامى نگهبان حق، همه به حق رهبرى مى كردند و آن را استوار مى داشتند، حجت هاى خدا بودند و دعوت كننده هاى او و سرپرست هاى خلقش، همه بندگان به رهبرى آنان ديندارى مى كنند و همه بلاد نور آنان را مى جويند، خدايشان حيات مردم ساخته و چراغهاى تاريكى و كليدهاى سخنورى و ستونهاى اسلام نموده، خدا نظام طاعت و تماميت دستور خود را تسليم به آنها مقرر كرده در آنچه از احكام معلوم باشد، و آنچه را نامعلوم است وظيفه را رجوع به آنها دانسته، سبقت جوئى در اظهار نظر نسبت به احكام نامعلوم را بر ديگران غدقن كرده و انكار آنچه از طرف آنها معلوم شده ممنوع ساخته، چون خداى تبارك و تعالى اراده كرده نجات دادن هر كه را خواسته باشد از خلق خود از تاريكى هاى عميق و مشكلات در پرده، خدا رحمت فرستد بر محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و خاندان نيكش كه پليدى را از آنها برده و به خوبى پاكيزه شان كرده.

اما بعد، اى برادر به خوبى فهميدم، از اين گله و شكايت كردى كه مردم عصر ما به نادانى با هم ساخته اند و در معمور كردن روشهاى آن و دورى از دانش و اهل دانش همدست شده و كوشايند تا بجائى كه بسا باشد علم و دانش با وضع اين مردم يكباره در هم نوردد و مايه بر شود، چون همه پسنده دارند كه به نادانى اعتماد كنند و علم و اهل علم را از دست بدهند، پرسيدى كه رواست مردم به نادانى بپايند و ندانسته ديندار باشند، چون همه بظاهر وارد ديانت باشند ولى امور دين را بطور دلخواه و عادت و تقليد نياكان و بزرگان و با اعتماد به عقل خود در هر كم و بيش دانند.

ص: 17

فَاعْلَمْ یَا أَخِي - رَحِمَکَ اللّه ُ - أَنَّ اللّه َ - تَبَارَکَ وَتَعَالی - خَلَقَ عِبَادَهُ خِلْقَةً مُنْفَصِلَةً مِنَ الْبَهَائِمِ فِی الْفِطَنِ(1) وَالْعُقُولِ الْمُرَکَّبَةِ فِیهِمْ ، ...

مُحْتَمِلَةً(2) لِلاْءَمْرِ وَالنَّهْي ، وَجَعَلَهُمْ(3) - جَلَّ(4) ذِکْرُهُ - صِنْفَیْنِ(5) : صِنْفا مِنْهُمْ أَهْلَ الصِّحَّةِ وَالسَّلاَمَةِ ، وَصِنْفا مِنْهُمْ(6) أَهْلَ الضَّرَرِ وَالزَّمَانَةِ(7) ؛ فَخَصَّ أَهْلَ الصِّحَّةِ وَالسَّلاَمَةِ بِالاْءَمْرِ وَالنَّهْیِ ، بَعْدَ مَا أَکْمَلَ لَهُمْ آلَةَ التَّکْلِیفِ ، وَوَضَعَ التَّکْلِیفَ عَنْ أَهْلِ الزَّمَانَةِ وَالضَّرَرِ ؛ إِذْ قَدْ خَلَقَهُمْ خِلْقَةً غَیْرَ مُحْتَمِلَةٍ لِلاْءَدَبِ وَالتَّعْلِیمِ ، وَجَعَلَ عَزَّ وَجَلَّ سَبَبَ بَقَائِهِمْ أَهْلَ الصِّحَّةِ وَالسَّلاَمَةِ ، وَجَعَل بَقَاءَ أَهْلِ الصِّحَّةِ وَالسَّلاَمَةِ بِالاْءَدَبِ وَالتَّعْلِیمِ . فَلَوْ کَانَتِ الْجَهَالَةُ جَائِزَةً لاِءَهْلِ الصِّحَّةِ وَالسَّلاَمَةِ ، لَجَازَ وَضْعُ التَّکْلِیفِ عَنْهُمْ ، وَفِی جَوازِ ذلِکَ بُطْلاَنُ الْکُتُبِ(8)

وَالرُّسُلِ وَالاْآدَابِ ، وَفِی رَفْعِ الْکُتُبِ وَالرُّسُلِ وَالاْآدَابِ فَسَادُ(9) التَّدْبِیرِ ، وَالرُّجُوعُ إِلی قَوْلِ أَهْلِ الدَّهْرِ ؛ فَوَجَبَ فی عَدْلِ اللّه ِ - عَزَّ وَجَلَّ - وَحِکْمَتِهِ أَن یَخُصَّ(10) مَنْ خَلَقَ مِنْ خَلْقِهِ خِلْقَةً مُحْتَمِلَةً لِلاْءَمْرِ وَالنَّهْیِ بِالاْءَمْرِ وَالنَّهْیِ؛ لِئَلاَّ یَکُونُوا سَدًی مُهْمَلِینَ ؛ وَلِیُعَظِّمُوهُ ،

وَیُوَحِّدُوهُ ، ویُقِرُّوا لَهُ بِالرُّبُوبِیَّةِ ؛ وَلِیَعْلَمُوا أَنَّهُ خَالِقُهُمْ وَرَازِقُهُمْ ؛ إِذ شَوَاهِدُ رُبُوبِیَّتِهِ دَالَّةٌ ظَاهِرَةٌ ، وَحُجَجُهُ نَیِّرَةٌ وَاضِحَةٌ ، وَأَعْلاَمُهُ لاَئِحَةٌ تَدْعُوهُمْ(11) إِلی تَوْحِیدِ اللّه ِ عَزَّ وَجَلَّ ، وَتَشْهَدُ عَلی أَنْفُسِهَا لِصَانِعِهَا بِالرُّبُوبِیَّةِ وَالاْءِلهِیَّةِ ؛ لِمَا فِیهَا مِنْ آثَارِ صُنْعِهِ(12) ، وَعَجَائِبِ تَدْبِیرِهِ(13) ، فَنَدَبَهُمْ إِلی مَعْرِفَتِهِ ؛ لِئَلاَّ یُبِیحَ لَهُمْ أَنْ یَجْهَلُوهُ وَیَجْهَلُوا دِینَهُ وَأَحْکَامَهُ ؛ لاِءَنَّ الْحَکِیمَ لاَ یُبِیحُ الْجَهْلَ بِهِ وَالاْءِنْکارَ لِدِینِهِ ، فَقَالَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ : «أَلَمْ یُؤْخَذْ عَلَیْهِم مِّیثَ-قُ الْکِتَ-بِ أَن لاَّیَقُولُوا عَلَی

ص: 18

بدان اى برادر (خدايت رحمت كناد) براستى خداى تبارك و تعالى بندگانش را در هوش و خردى كه بدانها داده از حيوانات جدا آفريده و لايق امر و نهى نموده و آنها را دو صنف مقرر داشته:

1- تندرستان سالم كه مخصوص به دستور نموده و ابزار انجام تكليف آنها را كامل ساخته.

2- زمين گيران و كوران ناتوان كه تكليف را از آنان برداشته و سبب بقاى آنها را اهل صحت و سلامت مقرر نموده، و بقاى اهل صحت و سلامت به پرورش و آموزش است. اگر نادانى براى اهل صحت و سلامت روا باشد روا بود كه از تكليف معاف باشند و اين خود موجب از ميان رفتن كتب و رسل و آداب است و در اين صورت تدبير بشر فاسد گردد و به عقيده دهريان برگشت شود، بايست عدل و حكمت خداى عز و جل است كه خردمندان خلق خود را به امر و نهى مخصوص دارد تا بيهوده و مهمل نباشند و او را بزرگوار دانند و يكتا خوانند و به ربوبيت او اعتراف كنند و بدانند كه او آفريننده و روزى دهنده آنها است زيرا گواهان پرورش او نمودار و روشن است و حجتهاى او تابان و عيان است و نشانه هايش فروزان، مردم را به يگانگى خداى عز و جل دعوت كنند و بر خود گواهند كه صانعشان پرورنده و معبود است چون كه آثار صنع و تدبير وى در آنها است، خدا هم آنان را به معرفت خود برخوانده و روا ندانسته كه او را نفهمند و دين و احكامش را ندانند زيرا حكيم نادانى خويش و انكار كيش را مباح نسازد و خود (جلّ ثناؤه) فرموده است (169 سوره 7): «مگر در كتاب از آنها پيمان گرفته نشده است كه بر خدا جز به راستى سخنى نگويند» و فرموده (41 سوره

ص: 19

الله إِلاَّ الْحَقَّ»(1) ، وَقَالَ : «بَلْ کَذَّبُوا بِمَا لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ»(2) ، فَکَانُوا مَحْصُورِینَ بِالاْءَمْرِ وَالنَّهْي ، مَأْمُورِینَ بِقَوْلِ الْحَقِّ ، غَیْرَ مُرَخَّصٍ(3) لَهُم فِی الْمُقَامِ عَلَی الْجَهْلِ ؛ أَمَرَهُمْ بِالسُّؤَالِ وَالتَّفَقُّهِ فِی الدِّینِ ، فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ : «فَلَوْلاَ نَفَرَ مِن کُلِّ فِرْقَةٍ مِّنْهُمْ طَ-آئفَةٌ لِّیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوآا إِلَیْهِمْ (4)»(5) ، وَقَالَ : «فَسْ-ألُوآا أَهْلَ الذِّکْرِ إِن کُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ» (6).

فَلَوْ کَانَ یَسَعُ أَهْلَ الصِّحَّةِ والسَّلاَمَةِ الْمُقَامُ عَلَی الْجَهْلِ ، لَمَا أَمَرَهُمْ بِالسُّؤَالِ ، وَلَمْ یَکُنْ (7) یَحْتَاجُ إِلی بَعْثَةِ الرُّسُلِ بِالْکُتُبِ وَالاْآدَابِ ، وَکَانُوا(8) یَکُونُونَ عِندَ ذلِکَ بِمَنْزِلةِ الْبَهَائِمِ ، وَمَنْزِلةِ(9) أَهْلِ الضَّرَرِ وَالزَّمَانَةِ ، ...

وَلَوْ(10) کَانُوا کَذلِکَ ، لَمَا بَقُوا طَرْفَةَ عَیْنٍ ، فَلَمَّا لَمْ یَجُزْ بَقاؤُهُمْ إِلاَّ بِالاْءَدَبِ وَالتَّعْلِیمِ ، وَجَبَ أَنَّهُ لاَبُدَّ لِکُلِّ صَحِیحِ الْخِلْقَةِ ، کَامِلِ الاْآلَةِ مِنْ مُؤَدِّبٍ وَدَلِیلٍ وَمُشِیرٍ ، وَآمِرٍ وَنَاهٍ ، وَأَدَبٍ وَتَعْلِیمٍ ، وَسُؤَالٍ وَمَسْأَلَةٍ .

فَأَحَقُّ مَا اقْتَبَسَهُ الْعَاقِلُ ، وَالْتَمَسَهُ الْمُتَدَبِّرُ(11) الْفَطِنُ ، وَسَعی لَهُ الْمُوَفَّقُ الْمُصِیبُ ، الْعِلْمُ بِالدِّینِ ، وَمعرِفَةُ مَا اسْتَعْبَدَ اللّه ُ بِهِ خَلْقَهُ مِنْ تَوْحِیدِهِ ، وَشَرَائِعِهِ وَأَحْکَامِهِ ، وَأَمْرِهِ وَنَهْیِهِ ، وَزَوَاجِرِهِ وَآدَابِهِ ؛ إِذْ(12) کانَتِ الْحُجَّةُ ثَابِتَةً ، وَالتَّکْلِیفُ لاَزِما ، وَالْعُمْرُ یَسِیرا ، وَالتَّسْویفُ غَیْرَ مَقْبُولٍ .

وَالشَّرْطُ مِنَ اللّه ِ - جَلَّ ذِکْرُهُ - فیمَا اسْتَعْبَدَ بِهِ خَلْقَهُ أَنْ یُؤَدُّوا جَمِیعَ فَرَائِضِهِ بِعِلْمٍ وَیَقِینٍ وَبَصِیرَةٍ ؛ لِیَکُونَ الْمُؤَدِّي لَهَا مَحْمُودا عِنْدَ رَبِّهِ ، مُسْتَوْجِبا(13) لِثَوَابِهِ وَعَظِیمِ جَزَائِهِ ؛ لاِءَنَّ الَّذِی یُؤَدِّی بِغَیْرِ عِلْمٍ

ص: 20

10): «بلكه دروغ شمردند آنچه را به علم آن احاطه ندارند، مردم همه به امر و نهى محصورند و به گفتار حق مأمور و رخصت اقامت بر نادانى ندارند، به آنها فرموده بپرسند و دين را خوب بفهمند» و چنين گفته (124 سوره 9):

«بايد از هر فرقه اى يك طايفه بسيج شوند تا دين را خوب بفهمند و چون به قوم خود برگردند آنان را از بى دينى بترسانند» و گفته است (46 سوره 16): «بپرسيد از اهل ذكر اگر بوديد كه نمى دانستيد». اگر تندرستان سالم را مى رسيد كه به نادانى بمانند به آنها فرمان پرسش نمى داد و نيازى به انگيزش رسولان با كتب و آداب نبود و مردم در اين صورت چون حيوانات بودند و چون كوران و زمين گيرها و اگر بدين وضع بودند يك چشم بهم زدن نمى ماندند و چون زيست آنان وابسته پرورش و آموزش است بايست هر تندرست و ابزار بدستى مؤدب و رهنما و بشير و فرماندهى داشته باشد و مشمول پرورش و آموزش و پرستش و مسئوليت گردد.

بهتر چيزى كه شخص عاقل برگيرد و مدبر هوشمند بخواهد و موفق درست رو در آن بكوشد علم به دين و معرفت روشى است كه خدا خلقش را به پرستش واداشته از توحيد و قوانين و احكام و امر و نهى و غدقنها و آداب خود، چون حجت تمام است و تكليف ثابت و عمر كوتاه و مسامحه ناروا، شرط روش خداپرستى آن است كه مردم همه فرائض او را با علم و يقين و بينائى انجام دهند تا اين انجام وظيفه نزد پروردگار پسند باشد و موجب ثواب و پاداش بزرگ او گردد، زيرا كسى كه ندانسته انجام وظيفه كند نداند چه انجام مى دهد و به دستور چه كس كار مى كند و چون نادان است اعتماد به كار خود ندارد و خود هم باور نمى كند كه ديندارى كرده

ص: 21

وَبَصِیرَةٍ لاَیَدْرِي مَا یُؤدِّي ، وَلاَیَدْرِي إِلی مَنْ یُؤَدِّي ، وَإذا کانَ جَاهِلاً ، لَم یَکُنْ عَلی ثِقَةٍ مِمَّا أَدّی ، وَلاَ مُصَدِّقا ؛ لاِءَنَّ الْمُصَدِّقَ لاَ یَکُونُ مُصَدِّقا حَتّی یَکُونَ عَارِفا بِمَا صَدَّقَ بِهِ مِنْ(1) غَیْرِ شَکٍّ وَلاَ شُبْهَةٍ ؛ لأَنَّ الشَّاکَّ لاَ یَکُونُ لَهُ مِنَ الرَّغْبَةِ والرَّهْبَةِ وَالْخُضُوعِ(2) وَالتَّقَرُّبِ(3) مِثْلُ مَا یَکُونُ مِن الْعَالِمِ(4) الْمُسْتَیْقِنِ ، وَقَدْ قَالَ اللّه ُ عَزَّ وَجَلَّ : «إِلاَّ مَن شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ»(5) فَصَارَتِ الشَّهَادَةُ مَقْبُولَةً لِعِلَّةِ الْعِلْمِ بِالشَّهَادَةِ ، وَلَوْ لاَ الْعِلْمُ بالشَّهَادَةِ ، لَمْ تَکُنِ الشَّهَادَةُ مَقْبُولَةً .

وَالاْءَمْرُ فِی الشَّاکِّ - المُؤَدِّي بِغَیْرِ عِلْمٍ وَبَصِیرَة - إِلَی اللّه ِ جَلَّ ذِکْرُهُ ، إِنْ شَاءَ تَطَوَّلَ

عَلَیْهِ ، فَقَبِلَ عَمَلَهُ ، وَإِنْ شَاءَ رَدَّ(6) عَلَیْهِ ؛ لأَنَّ الشَّرْطَ عَلَیْهِ مِنَ اللّه ِ أَنْ یُؤَدِّي الْمَفْرُوضَ بِعِلْمٍ وَبَصِیرَةٍ وَیَقِینٍ ؛ کَیْ لاَ یَکُونَ(7) مِمَّنْ وَصَفَهُ اللّه ُ ، فَقَالَ تَبارَکَ وَتَعَالَی : «وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَعْبُدُ اللَّهَ عَلَی حَرْفٍ(8) فَإِنْ أَصَابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انقَلَبَ عَلَی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیَا وَ الاْءَخِرَةَ ذَلِکَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِینُ»(9) ؛ لاِءَنَّهُ کانَ دَاخِلاً فِیهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَلاَ یَقِینٍ ، فَلِذلِکَ صَارَ خُرُوجُهُ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَلاَ یَقِینٍ .

وَقَدْ قَالَ الْعَالِمُ(10) علیه السلام : «مَنْ دَخَلَ فِی الاْءِیمَانِ بِعِلْمٍ ، ثَبَتَ(11) فِیهِ ، وَنَفَعَهُ إِیمَانُهُ ، وَمَن دَخَلَ فِیهِ بِغَیرِ عِلْمٍ ، خَرَجَ مِنْهُ کَمَا دَخَلَ فِیهِ»(12) .

وَقَالَ علیه السلام : «مَنْ أَخَذَ دِینَهُ مِنْ کِتَابِ اللّه ِ وَسُنَّةِ نَبِیِّهِ - صَلَوَات اللّه ِ عَلَیْه وَآلِهِ - زَالَتِ الْجِبَالُ قَبْلَ أَنْ یَزُولَ ، وَمَنْ أَخَذَ دِینَهُ مِنْ أَفْوَاهِ الرِّجَالِ ، رَدَّتْهُ الرِّجَالُ»(13).

ص: 22

چون باور كردن بايد با معرفت به وظيفه باشد و شك و ترديد در ميان نباشد، زيرا با شك و ترديد رغبت و بيم و خضوع و تقرب ميسر نيست چنانچه از مسلط بر عمل و كار از روى يقين ميسر است، خداى عز و جل هم فرموده است (78 سوره 43): «جز كسانى كه گواه بر حق باشند و هم بدانند» گواهى پذيرفته است به خاطر علم بدان، و اگر از روى علم نباشد پذيرفته نيست، كسى كه در حال ترديد و ندانسته و بى بصيرت انجام وظيفه كند كارش با خداى جل ذكره باشد اگر خواهد بر او تفضل كند و از او بپذيرد و اگر نه عملش مردود گردد زيرا خدا با او شرط كرده كه وظيفه لازم را از روى علم و بصيرت و يقين انجام دهد تا در شمار آنها نباشد كه خدايشان چنين وصف كرده است (12 سوره 32): «برخى مردمند كه خدا را با ترديد مى پرستند و اگر خوشى بينند بدان دل بندند و اگر دچار فتنه و امتحان شوند رو برگردانند، دنيا و آخرت آنها در زيان است، اين است زيان آشكار». چون ندانسته و با ترديد وارد دين شده ندانسته و با ترديد هم از دين بيرون رود، عالم معصوم هم فرموده است: «هر كه دانسته به ايمان در آيد در آن بپايد و سودش دهد و هر كه ندانسته در آن در آيد از آن برآيد چنانچه در آن درآيد». و باز فرمود (علیه السّلام):

«هر كه دين را از روى قرآن و به دستور سنت پيغمبر خدا برگرفته كوه از جايش برود پيش از آنكه ايمان او برود و هر كه دين را از دهان مردم گرفته همان مردمش از دين برگردانند». و فرموده است:

«هر كه امر امامت ما را از قرآن نفهمد فتنه ها را زير پا نتواند گذاشت». براى همين است كه بر مردم اين دوره ما كيش

ص: 23

وَقَالَ علیه السلام : «مَنْ لَمْ یَعْرِفْ أَمْرَنَا مِنَ الْقُرْآنِ ، لَمْ یَتَنَکَّبِ(1) الْفِتَنَ(2)» .(3)

وَلِهذِهِ الْعِلَّةِ انْبَثَقَتْ(4) عَلی أَهْلِ دَهْرِنَا بُثُوقُ هذِهِ الاْءَدْیَانِ الْفَاسِدَةِ ، وَالْمَذَاهِبِ المُسْتَشْنَعَةِ(5) ، الَّتِي قَدِ اسْتَوْفَتْ شَرَائِطَ الْکُفْرِ وَالشِّرْکِ کُلَّهَا ، وَذلِکَ بِتَوفِیقِ اللّه ِ تَعالی

وَخِذْلاَنِهِ ، فَمَنْ أَرَادَ اللّه ُ تَوْفِیقَهُ وَأَنْ یَکُونَ إِیمَانُهُ ثَابِتا مُسْتَقِرّا ، سَبَّبَ لَهُ الاْءَسْبَابَ الَّتِی تُؤَدِّیهِ إِلی أَنْ یَأَخُذَ دِینَهُ مِنْ کِتَابِ اللّه ِ وَسُنَّةِ نَبِیِّهِ - صَلَوَاتُ اللّه ِ عَلَیهِ وَآلِهِ - بِعِلْمٍ وَیَقِینٍ وَبَصِیرَةٍ ، فَذَاکَ أَثْبَتُ فِی دِینِهِ مِنَ الْجِبَالِ الرَّوَاسِي . وَمَنْ أَرَادَ اللّه ُ خِذْلاَنَهُ وَأَنْ یَکُونَ دِینُهُ مُعَارا مُسْتَوْدَعا(6) - نَعُوذُ بِاللّه ِ مِنْهُ - سَبَّبَ لَهُ أَسْبَابَ الاسْتِحْسَانِ وَالتَّقْلِیدِ وَالتَّأْوِیلِ مِنْ غَیْرِ عِلْمٍ وَبَصِیرَةٍ، فَذَاکَ فِی الْمَشِیئَةِ ، إِنْ شَاءَ اللّه ُ - تَبَارَکَ وَتَعَالی - أَتَمَّ إِیمَانَهُ، وَإِنْ شَاءَ ، سَلَبَهُ إِیَّاهُ ، وَلاَ یُؤْمَنُ عَلَیْهِ أَنْ یُصْبِحَ مُؤْمِنا وَیُمْسِیَ کَافِرا ، أَو یُمْسِیَ مُؤْمِنا وَیُصْبِحَ کَافِرا ؛ لاِءَنَّهُ کُلَّمَا رَأی کَبِیرا مِن الْکُبَرَاءِ ، مَالَ مَعَهُ ، وَکُلَّمَا رَأی شَیْئا اسْتَحْسَنَ ظَاهِرَهُ ، قَبِلَهُ ؛ وَقَدْ قَالَ الْعَالِمُ علیه السلام : «إِنَّ اللّه َ - عَزَّ وَجَلَّ - خَلَقَ النَّبِیِّینَ عَلَی النَّبُوَّةِ ، فَلاَ یَکُونُونَ إِلاَّ أَنْبِیَاءَ ، وَخَلَقَ الاْءَوْصِیَاءَ عَلَی الْوَصِیَّةِ ، فَلاَ یَکُونُونَ إِلاَّ أَوْصِیَاءَ(7) ، وَأَعَارَ قَوْمَا

إِیمَانَا ، فَإِنْ شَاءَ تَمَّمَهُ لَهُمْ ، وإِنْ شَاءَ سَلَبَهُمْ إِیَّاهُ» ، قالَ(8) : «وَفِیهِمْ جَری قَوْلُهُ تَعَالی : «فَمُسْتَقَرٌّ وَمُسْتَوْدَعٌ»(9)» .(10)

وَذَکَرْتَ أَنَّ أُمُورا قَدْ أَشْکَلَتْ عَلَیْکَ ، لاَتَعْرِفُ حَقَائِقَهَا ؛ لاِخْتِلاَفِ الرِّوَایَةِ فِیهَا ، وَأَنَّکَ تَعْلَمُ أَنَّ اخْتِلاَفَ الرِّوایَةِ فِیهَا

ص: 24

های فاسد و مذهبهاى زشت چيره شده است، همانها كه همه شرائط كفر و شرك را در بردارند، اين همه به توفيق و خذلان خداى تعالى است.

هر كه را خدايش موفق خواهد و ايمانش ثابت و بر جا بايد، اسبابى برايش فراهم كند كه او را وادارد دينش را از قرآن و سنت پيغمبر از روى علم و يقين و بينائى اخذ كند، اين است كه در دين خود از كوههاى افراشته ثابت تر است و هر كه را خدايش وانهد و خواهد كه دينش عاريت و ناپايدار باشد. نعوذ بالله منه- برايش وسيله پيروى از استحسان و سليقه و تقليد و تأويل بى علم و بصيرت فراهم سازد و او را به مشيت خود حواله كند و اگر خداى تبارك و تعالى خواهد ايمانش را درست كند و گر نه ايمانش را ببرد و در امان نيست كه صبح مؤمن باشد و تا شب كافر گردد يا شب مؤمن باشد و صبح كافر شود زيرا چون بزرگى بيند به دنبالش رود و هر چه را خوش ظاهر نگرد بپذيرد با اينكه امام عالم فرموده:

«به راستى خداى عز و جل پيغمبران را به سرشت نبوت آفريده و جز پيغمبر نباشند و اوصياء را به سرشت وصايت آفريده و جز وصى نباشند و به مردمى هم ايمانى به عاريت داده و اگر خواهد براى آنها بر جا دارد و گر نه از آنها برگيرد». فرمود: «در باره اينان گفتار او مجراست» كه (98 سوره 6): «ثابت است و غير ثابت».

تو يادآور شدى كه مسائلى بر تو مشكل شده و حقيقت آن را براى اختلاف روايات وارده نمى فهمى و مى دانى كه اختلاف روايات وابسته اختلاف علل و اسباب آنها است و دسترس به دانشمند مورد اعتمادى ندارى كه با او مذاكره و گفتگو كنى در مورد

ص: 25

لاِخْتِلاَفِ عِلَلِهَا وَأَسْبَابِهَا ، وَأَنَّکَ لاَ تَجِدُ بِحَضْرَتِکَ مَنْ تُذَاکِرُهُ وَتُفَاوِضُهُ(1) مِمَّنْ تَثِقُ(2) بِعِلْمِهِ فِیهَا .

وَقُلْتَ : إِنَّکَ تُحِبُّ أَنْ یَکُونَ عِندَکَ کِتَابٌ کَافٍ یُجْمَعُ فِیهِ (3) مِنْ جَمِیعِ فُنُونِ عِلْمِ الدِّینِ ، مَایَکْتَفِي بِهِ الْمُتَعَلِّمُ(4) ، وَیَرْجِعُ إِلَیْهِ الْمُسْتَرْشِدُ(5) ، وَیَأْخُذُ مِنْهُ مَنْ یُرِیدُ عِلْمَ الدِّینِ وَالْعَمَلَ بِهِ بِالاْآثارِ الصَّحِیحَةِ عَنِ الصَّادِقِینَ علیهم السلام وَالسُّنَنِ الْقَائِمَةِ الَّتِي عَلَیْهَا الْعَمَلُ ، وَبِهَا یُؤَدَّی فَرْضُ اللّه ِ - عَزَّ وَجَلَّ - وَسُنَّةُ نَبیِّهِ صلی الله علیه و آله .

وَقُلْتَ : لَوْ کَانَ ذلِکَ ، رَجَوْتُ أَنْ یَکُونَ ذلِکَ(6) سَبَبا یَتَدَارَکُ اللّه ُ تَعَالی بِمَعُونَتِهِ(7) وَتَوْفِیقِهِ إِخْوَانَنَا وَأَهْلَ مِلَّتِنَا ، وَیُقْبِلُ بِهِمْ إِلی مَرَاشِدِهِمْ(8) .

فَاعْلَمْ یَا أَخِی - أَرْشَدَکَ اللّه ُ - أَنَّهُ لاَ یَسَعُ أَحَدا تَمْیِیزُ(9) شَیْءٍ مِمَّا اخْتَلفَتِ(10) الرِّوَایَةُ فِیهِ عَنِ(11) الْعُلَمَاءِ علیهم السلام بِرَأْیِهِ ، إِلاَّ عَلی(12) مَا أَطْلَقَهُ الْعَالِمُ علیه السلام بِقَوْلِهِ(13) : «اِعْرِضُوهَا(14) عَلی کِتَابِ اللّه ِ ، فَمَا وَافَقَ(15) کِتَابَ اللّه ِ - عَزَّوَجَلَّ - فَخُذُوهُ(16) ، وَمَا خَالَفَ کِتَابَ اللّه ِ فرُدُّوهُ»(17) .

وَقَوْلِهِ علیه السلام : «دَعُوا مَا وَافَقَ القَوْمَ ؛ فَإِنَّ الرُّشْدَ فِی خِلاَفِهِمْ» .(18)

وَقَوْلِهِ علیه السلام : «خُذُوا بِالْمُجْمَعِ عَلَیْهِ ؛ فَإِنَّ الْمُجْمَعَ عَلَیْهِ لاَرَیْبَ فِیهِ» . (19)

وَنَحْنُ لاَ نَعْرِفُ مِنْ جَمِیعِ ذلِکَ إِلاَّ أَقَلَّهُ ، وَلاَ نَجِدُ شَیْئا أَحْوَطَ وَلاَ أَوْسَعَ مِنْ رَدِّ عِلْمِ ذَلِکَ کُلِّهِ إِلَی الْعَالِمِ علیه السلام ، وَقَبُولِ مَا وَسَّعَ مِنَ الاْءَمْرِ فِیهِ بِقَوْلِهِ علیه السلام : «بِأَیِّمَا أَخَذْتُمْ مِنْ بَابِ التَّسْلِیمِ وَسِعَکُمْ» (20).

وَقَدْ یَسَّرَ اللّه ُ - وَلَه الْحَمْدُ - تَأْلِیفَ مَا سَأَلْتَ ، وَأَرْجُو أَنْ یَکُونَ بِحَیْثُ تَوَخَّیْتَ(21) ، فَمَهْمَا کَانَ فِیهِ

ص: 26

آنها و مى خواهى كتابى داشته باشى كافى كه از همه فنون علم دين در آن گرد باشد تا متعلم را كفايت كند و ره جو را مرجع گردد و هر كه طالب علم دين و عمل به آن است از آن اخذ كند طبق روايات وارده از امامان صادق (علیه السّلام) و سنن پابرجائى كه بايد بدانها عمل شود و فرض خداى عز و جل و سنت پيغمبرش (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بدانها انجام گردد، گفتى اگر چنين كتابى باشد اميدوارى كه خداى تعالى بدان وسيله با يارى و توفيق خود هم مذهبان ما را دستگيرد و به سوى رهبران خود بكشاند.

بدان اى برادرم (خدايت هدايت كند) كسى را نمى رسد كه به نظر خود روايات مختلفه اى كه از ائمه (علیه السّلام) رسيده از هم امتياز دهد جز به دستور خود امام (علیه السّلام) كه فرموده: «آنها را با قرآن بسنجيد و هر كدام موافق كتاب خداى عز و جل است بگيريد و هر كدام مخالف كتاب خداست رد كنيد» و هم به گفته او كه:

«آنچه موافق نظر مردم ديگر است وانهيد كه حق در مخالفت آنها است» و باز هم به گفته او كه: «آنچه مورد اتفاق است اخذ كنيد كه مورد اتفاق ترديدى ندارد». ما با اين موازين كمترى از اخبار مختلفه را مى توانيم شناخت و احوط و اوسع همه چيز اين است كه علم همه آنها را به خود امام رد كنيم و اين دستور آسان را بپذيريم كه:

به هر كدام از روايات مختلفه اخذ كنيد به عنوان پذيرش از امام براى شما رواست. خدا را حمد كه تأليف كتابى را كه خواهش كرديد ميسر ساخت و اميد است چنان باشد كه مى خواستيد، اگر كم و كاستى در آن باشد تقصيرى در نيت خير خواهى ما نيست،

ص: 27

مِنْ تَقْصِیرٍ فَلَمْ تُقَصِّرْ نِیَّتُنَا فِی إِهْدَاءِ النَّصِیحَةِ ؛ إِذْ(1) کَانَتْ وَاجِبَةً لاِءِخْوَانِنَا وَأَهْلِ مِلَّتِنَا ، مَعَ مَا رَجَوْنَا أَنْ نَکُونَ مُشَارِکِینَ لِکُلِّ مَنِ اقْتَبَسَ مِنْهُ ، وَعَمِلَ بِمَا فِیهِ فِی(2) دَهْرِنَا هذَا ، وَفِی غَابِرِهِ(3) إِلَی انْقِضَاءِ الدُّنْیَا ؛ إِذِ الرَّبُّ - عَزَّوَجَلَّ - وَاحِدٌ ، وَالرَّسُولُ مُحَمَّدٌ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ - صَلَوَاتُ اللّه ِ وَسَلاَمُهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ - وَاحِدٌ ، وَالشَّرِیعَةُ وَاحِدةٌ ، وَحَلاَلُ مُحَمَّدٍ حَلاَلٌ ، وَحَرَامُهُ حَرَامٌ إِلی یَوْمِ الْقِیَامَةِ .

وَوَسَّعْنَا(4) قَلِیلاً کِتَابَ الْحُجَّةِ وَإِنْ لَمْ نُکَمِّلْهُ عَلَی اسْتِحْقَاقِهِ ؛ لاِءَنَّا کَرِهْنَا أَنْ نَبْخَسَ حُظُوظَهُ(5) کُلَّهَا .

وَأَرْجُو أَنْ یُسَهِّلَ اللّه ُ - عَزَّوَجَلَّ - إِمْضَاءَ مَا قَدَّمْنَا(6) مِنَ النِّیَّةِ ، إِنْ تَأَخَّرَ الاْءَجَلُ صَنَّفْنَا(7) کِتَابا أَوْسَعَ وَأَکْمَلَ مِنْهُ ، نُوَفِّیهِ(8) حُقُوقَهُ کُلَّهَا إِنْ شَاءَ اللّه ُ تَعَالی ، وَبِهِ الْحَوْلُ وَالْقُوَّةُ ، وَإِلَیْهِ الرَّغْبَةُ فِی الزِّیَادَةِ فِی الْمَعُونَةِ(9) وَالتَّوْفِیقِ . وَالصَّلاَةُ عَلی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ وَآلِهِ الطَّاهِرِینَ(10) الاْءَخْیَارِ .

وَأَوَّلُ مَا أَبْتَدِئُ(11) بِهِ(12) وَأَفْتَتِحُ بِهِ کِتَابِي هذَا کِتَابُ الْعَقْلِ(13) وَفَضَائِلِ الْعِلْمِ ، وَارْتِفَاعِ دَرَجَةِ أَهْلِهِ ، وَعُلُوِّ قَدْرِهِمْ ، وَنَقْصِ الْجَهْلِ ، وَخَسَاسَةِ أَهْلِهِ ، وَسُقُوطِ مَنْزِلَتِهِمْ ؛ إِذْ کَانَ الْعَقْلُ هُوَ الْقُطْبَ الَّذِی عَلَیْهِ الْمَدَارُ(14) ، وَبِهِ یُحْتَجُّ ، وَلَهُ الثَّوَابُ ، وَعَلیْهِ الْعِقَابُ ، وَاللّه ُ المُوَفِّقُ .(15)

ص: 28

زيرا تقديم نصيحت به برادران و هم مذهبان واجب است و ما در ضمن اميدواريم كه شريك استفاده كنندگان از آن باشيم كه در عصر ما و پس از آن بدان عمل كنند تا دنيا به سر آيد، زيرا پروردگار عز و جل يكى است و رسول ما كه محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) خاتم پيغمبران است يكى است و شريعت يكى است، حلال محمد حلال است و حرامش حرام تا روز قيامت. ما كتاب راجع به حجت را اندازه اى توسعه داديم گرچه حق كامل آن را باز هم ادا نكرديم، زيرا ناگوار بود كه از آن بكاهيم و اميدواريم كه خداى عز و جل نيت ما را امضاء كند كه اگر عمرى باشد كتابى وسيع تر و كامل تر از آن تصنيف كنيم و حقوق مطالب مربوط به حجت را پرداخت نمائيم- ان شاء اللَّه تعالى و به الحول و القوه- و در خواست فزودن كمك و توفيق به درگاه او است و رحمت برسيد ما محمد پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و آل پاكش.

من اين كتاب خود را آغاز و افتتاح مى كنم به كتاب عقل و فضائل علم و بلندى درجه اهل علم و علو قدرشان و نقص جهل و پستى جاهلان و بى اعتبارى آنان، زيرا عقل قطبى است كه همه چيز بر آن مى چرخد و به وسيله آن دليل اقامه مى شود و ثواب از آن او و عقاب بر عهده او است (و الله الموفق).

ص: 29

ص: 30

1 . أَخْبَرَنَا(1) أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ ، قَالَ : حَدَّثَنِی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا مِنْهُمْ : مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی الْعَطَّارُ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنِ الْعَلاَءِ بْنِ رَزِینٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ :عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ: «لَمَّا خَلَقَ اللّه ُ الْعَقْلَ(2) اسْتَنْطَقَهُ ، ثُمَّ قَالَ لَهُ : أَقْبِلْ، فَأَقْبَلَ، ثُمَّ قَالَ لَهُ : أَدْبِرْ ، فَأَدْبَرَ، ثُمَّ قَالَ : وَعِزَّتِی وَجَلاَلِی مَا خَلَقْتُ خَلْقَاً هُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْکَ ، وَلاَ أَکْمَلْتُکَ إِلاَّ فِی مَنْ أُحِبُّ(3)، أَمَا إِنِّی إِیَّاکَ آمُرُ وَإِیَّاکَ أَنْهی، وَإِیَّاکَ أُعَاقِبُ وَإِیَّاکَ أُثِیبُ (4)».(5)

2 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ ، عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ ، عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ(6) ، عَنِ الاْءَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ : عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام ، قَالَ : «هَبَطَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلی آدَمَ علیه السلام ، فَقَالَ : یَا آدَمُ ، إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أُخَیِّرَکَ وَاحِدَةً مِنْ ثَلاَثٍ ، فَاخْتَرْهَا وَ دَعِ اثْنَتَیْنِ

ص: 32

بنام خداوند بخشنده مهربان

1- امام پنجم فرمايد: چون خدا عقل را آفريد، او را به سخن در آورد و سنجيد، گفتش پيش آى، پيش آمد و گفتش پس رو، پس رفت، خدا فرمود: به عزت و جلال خودم سوگند، خلقى نيافريدم كه از تو پيشم محبوب تر باشد، تو را به كسى دهم كه دوستش دارم همانا روى امر و نهى من با تو است و كيفر و پاداشم به حساب تو است.

2- على عليه السلام فرمود: جبرئيل بر آدم (علیه السّلام) فرود شد و گفت:

اى آدم من مأمورم تو را ميان سه چيز مخير سازم تا يكى را بگزينى و دو تا را وانهى، آدم گفت: اى جبرئيل آن سه چيز كدامند؟ گفت: عقل و حياء و دين، آدم گفت: عقل را برگزيدم،

ص: 33

فَقَالَ لَهُ آدَمُ علیه السلام : یَا جَبْرَئِیلُ ، وَمَا الثَّلاَثُ؟ فَقَالَ : الْعَقْلُ ، وَالْحَیَاءُ ، وَالدِّینُ ، فَقَالَ آدَمُ علیه السلام : إِنِّی(1) قَدِ(2) اخْتَرْتُ الْعَقْلَ ، فَقَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام لِلْحَیَاءِ وَالدِّینِ : انْصَرِفَا وَدَعَاهُ ، فَقَالاَ : یَا جَبْرَئِیلُ ، إِنَّا أُمِرْنَا أَنْ نَکُونَ مَعَ الْعَقْلِ حَیْثُ کَانَ ، قَالَ : فَشَأْنَکُمَا(3) ، وَعَرَجَ»(4) .

فَقَالَ لَهُ آدَمُ : یَا جَبْرَئِیلُ ،وَمَا الثَّلاَثُ؟ فَقَالَ : الْعَقْلُ ، وَالْحَیَاءُ ، وَالدِّینُ ، فَقَالَ آدَمُ علیه السلام : إِنِّی اخْتَرْتُ الْعَقْلَ ، فَقَالَ جَبْرَئِیلُ لِلْحَیَاءِ وَالدِّینِ : انْصَرِفَا وَدَعَاهُ ، فَقَالاَ : یَا جَبْرَئِیلُ ، إِنَّا أُمِرْنَا أَنْ نَکُونَ مَعَ الْعَقْلِ حَیْثُ کَانَ ، قَالَ : فَشَأْنَکُمَا ، وَعَرَجَ».

3 . أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا:

رَفَعَهُ إِلَی أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ : قُلْتُ لَهُ : مَا الْعَقْلُ؟ قَالَ : «(5) مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمنُ ، وَاکْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ». قَالَ : قُلْتُ : فَالَّذِی(6) کَانَ فِی مُعَاوِیَةَ؟ فَقَالَ : «تِلْکَ النَّکْرَاءُ(7) ، تِلْکَ الشَّیْطَنَةُ ، وَهِیَ شَبِیهَةٌ بِالْعَقْلِ وَلَیْسَتْ بِالْعَقْلِ»(8) .

4 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ ، قَالَ : سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ : «صَدِیقُ کُلِّ امْرِیًء عَقْلُهُ ، وَعَدُوُّهُ جَهْلُهُ»(9) .

5 . وَعَنْهُ، عَنْ أحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ، قَالَ: قُلْتُ لاِءَبِی الْحَسَنِ(10) علیه السلام : إِنَّ عِنْدَنَا قَوْماً لَهُمْ مَحَبَّةٌ وَلَیْسَتْ لَهُمْ تِلْکَ الْعَزِیمَةُ(11) ، یَقُولُونَ بِهذَا الْقَوْلِ ، فَقَالَ علیه السلام : «لَیْسَ أُولئِکَ مِمَّنْ عَاتَبَ اللّه ُ تَعَالی ، إِنَّمَا قَالَ اللّه ُ : « فَاعْتَبِرُوا یَ-آأُولِی الاْءَبْصَارِ »(12)» .(13)

6 . أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ(14) ، عَنْ أَبِي مُحَمَّدٍ الرَّازِي ، عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، قَالَ :

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «مَنْ کَانَ عَاقِلاً ، کَانَ لَهُ دِینٌ ، وَمَنْ کَانَ لَهُ دِینٌ

ص: 34

جبرئيل به حيا و دين گفت: شما برگرديد و او را وانهيد، گفتند: اى جبرئيل، ما دستور داريم كه همراه عقل باشيم هر جا كه باشد، گفت: اختيار با شما است و بالا رفت.

3- شخصى از امام ششم پرسيد: عقل چيست؟ فرمود:

چيزى است كه به وسيله آن خدا بپرستند و بهشت به دست آرند.

راوى گويد: گفتم: آنچه معاويه داشت چه بود؟ فرمود: نيرنگ و شيطنت بود، آن مانند عقل است ولى عقل نيست.

4- حسن بن جهم گويد: از امام رضا (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود: دوست هر مردى عقل او است و دشمنش جهل خود او.

5- حسن بن جهم گويد: به ابو الحسن (علیه السّلام) گفتم: در شيعه كسانى هستند كه دوستدار امامند اما عزم و تصميم ندارند، همين قدر معتقد به اين مذهبند، فرمود: خدا نسبت به آنها عتاب و خرده گيرى ندارد، خدا مى فرمايد (2 سوره 59): «عبرت گيريد اى صاحبان بصيرت».

6- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: هر كه عاقل است دين دارد و هر كه دين دارد بهشت مى رود.

ص: 35

، دَخَلَ الْجَنَّةَ»(1) .

7 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبي الْجَارُودِ : عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّمَا یُدَاقُّ(2) اللّه ُ الْعِبَادَ فِی الْحِسَابِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلی قَدْرِ مَا آتَاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ فِی الدُّنْیَا»(3) .

8 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّه ِ ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الاْءَحْمَرِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ

سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ ، عَنْ أَبِیهِ ، قَالَ : قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : فُلاَنٌ مِنْ عِبَادَتِهِ وَدِینِهِ وَفَضْلِهِ کَذَا وَکَذَا(4) ، فَقَالَ علیه السلام : «کَیْفَ عَقْلُهُ؟» قُلْتُ(5) : لاَ أَدْرِی ، فَقَالَ علیه السلام : «إِنَّ الثَّوَابَ عَلی قَدْرِ الْعَقْلِ ؛ إِنَّ رَجُلاً مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ کَانَ یَعْبُدُ اللّه َ فِی جَزِیرَةٍ مِنْ جَزَائِرِ الْبَحْرِ ، خَضْرَاءَ ، نَضِرَةٍ(6) ، کَثِیرَةِ الشَّجَرِ ، ظَاهِرَةِ(7) الْمَاءِ ، وَإِنَّ مَلَکَاً مِنَ الْمَلاَئِکَةِ مَرَّ بِهِ ، فَقَالَ : یَا رَبِّ ، أَرِنِی ثَوَابَ عَبْدِکَ هذَا ، فَأَرَاهُ اللّه ُ تَعَالی ذلِکَ ، فَاسْتَقَلَّهُ(8) الْمَلَکُ ، فَأَوْحَی اللّه ُ تَعَالی إِلَیْهِ أَنِ اصْحَبْهُ ، فَأَتَاهُ الْمَلَکُ فِی صُورَةِ(9) إِنْسِیٍّ ، فَقَالَ لَهُ : مَنْ أَنْتَ؟ قَالَ(10) : أَنَا رَجُلٌ عَابِدٌ بَلَغَنِی مَکَانُکَ وعِبَادَتُکَ فِی هذَا الْمَکَانِ ، فَأَتَیْتُکَ(11) لأعْبُدَ اللّه َ مَعَکَ ، فَکَانَ مَعَهُ یَوْمَهُ ذلِکَ ، فَلَمَّا أَصْبَحَ ، قَالَ لَهُ الْمَلَکُ : إِنَّ مَکَانَکَ لَنَزِهٌ وَمَا یَصْلُحُ إِلاَّ لِلْعِبَادَةِ ، فَقَالَ لَهُ الْعَابِدُ : إِنَّ لِمَکَانِنَا هذَا عَیْباً ، فَقَالَ لَهُ : وَمَا هُوَ؟ قَالَ : لَیْسَ لِرَبِّنَا بَهِیمَةٌ(12) ، فَلَوْ کَانَ لَهُ حِمَارٌ رَعَیْنَاهُ(13) فِی هذَا المَوْضِعِ ؛ فَإِنَّ هذَا الْحَشِیشَ یَضِیعُ ، فَقَالَ لَهُ(14) الْمَلَکُ : وَمَا

ص: 36

7- امام باقر (علیه السّلام) فرمود: خدا در روز قيامت نسبت به بندگان خود به اندازه عقلى كه به آنها داده خرده گيرى مى كند.

8- سليمان ديلمى از پدرش گويد: به امام صادق عرض كردم: فلانى در عبادت و ديندارى و فضيلت چنان و چنين است.

فرمود:

عقلش در چه پايه است؟ گفتم: نمى دانم، فرمود: ثواب به اندازه عقل است، مردى از بنى اسرائيل در يكى از جزائر دريا به عبادت خدا عمر مى گذرانيد، جزيره سبز و خرم پر از درخت بود و آبهاى روان داشت، فرشته اى بر او گذشت و عرض كرد:

پروردگارا مزد عبادت اين بنده خود را به من بنما، خدا ثواب وى را به او نمود و فرشته آن را كم شمرد، خدا به او وحى كرد: همراه او باش، آن فرشته به صورت آدميزاد نزد وى آمد، عابد از او پرسيد:

كيستى؟ گفت: من مردى خداپرستم كه آوازه جا و خداپرستى تو را شنيدم و آمدم تا با تو عبادت كنم، آن روز را با او گذراند، فردا صبح فرشته تازه وارد به او گفت: اينجا بسيار پاكيزه و دلبند است و همان براى عبادت خوب است و بس، عابد گفت: اينجا پاكيزه و دلبند است و همان براى عبادت خوب است و بس، عابد گفت: اينجا يك عيب دارد، پرسيد: چه عيبى؟ گفت: پروردگار ما حيوانى ندارد، اگر الاغى داشت برايش مى چرانديم، به راستى اين علفها ضايع مى شود، آن فرشته به وى گفت: پروردگارت الاغ ندارد؟ گفت: اگر

ص: 37

لِرَبِّکَ حِمَارٌ؟ فَقَالَ : لَوْ کَانَ لَهُ حِمَارٌ مَا کَانَ یَضِیعُ مِثْلُ هذَا الْحَشِیشِ ، فَأَوْحَی اللّه ُ تَعَالی إِلَی الْمَلَکِ : إِنَّمَا أُثِیبُهُ(1) عَلی قَدْرِ عَقْلِهِ»(2) .

9 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ ، عَنِ السَّکُونِیِّ :

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ : «قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : إِذَا بَلَغَکُمْ عَنْ رَجُلٍ حُسْنُ حَالٍ ، فَانْظُرُوا فِی حُسْنِ عَقْلِهِ ؛ فَإِنَّمَا یُجَازی بِعَقْلِهِ(3)»(4) .

10 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ ، عَنْ عَبْدِ اللّه ِ بْنِ سِنَانٍ ، قَالَ :

ذَکَرْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام رَجُلاً مُبْتَلیً بِالْوُضُوءِ وَالصَّلاَةِ(5) ، وَقُلْتُ : هُوَ رَجُلٌ عَاقِلٌ ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «وَأَیُّ عَقْلٍ لَهُ وَهُوَ یُطِیعُ الشَّیْطَانَ؟!» فَقُلْتُ لَهُ : وَکَیْفَ یُطِیعُ الشَّیْطَانَ؟ فَقَالَ علیه السلام : «سَلْهُ : هذَا الَّذِی یَأْتِیهِ مِنْ أَیِّ شَیْءٍ هُوَ؟ فَإِنَّهُ یَقُولُ لَکَ : مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ»(6) .

11 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ ، قَالَ :

قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : «مَا قَسَمَ اللّه ُ لِلْعِبَادِ شَیْئاً أَفْضَلَ مِنَ الْعَقْلِ ؛ فَنَوْمُ الْعَاقِلِ أَفْضَلُ مِنْ سَهَرِ الْجَاهِلِ(7) ، وَإِقَامَةُ الْعَاقِلِ أَفْضَلُ مِنْ شُخُوصِ(8) الْجَاهِلِ ، وَلاَ بَعَثَ اللّه نَبِیّاً وَلاَ رَسُولاً (9) حَتّی یَسْتَکْمِلَ الْعَقْلَ ، وَیَکُونَ عَقْلُهُ أَفْضَلَ مِنْ عُقُولِ جَمِیعِ(10) أُمَّتِهِ ، وَمَا یُضْمِرُ النَّبِیُّ فِی نَفْسِهِ أَفْضَلُ مِنِ اجْتِهَادِ(11) الْمُجْتَهِدِینَ ، وَمَا أَدَّی الْعَبْدُ(12) فَرَائِضَ اللّه ِ حَتّی عَقَلَ عَنْهُ(13) ، وَلا بَلَغَ

ص: 38

داشت اين همه علف ضايع نمى شد. خدا به آن فرشته وحى كرد:

همانا به اندازه عقلش به او ثواب مى دهم.

9- رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: اگر حسن حال مردى به گوش شما رسيد در حسن عقلش ملاحظه كنيد، همانا به اندازه عقلش پاداش دارد.

10- عبد اللَّه به سنان گويد: به امام ششم مردى را ياد آور شدم كه نسبت به وضوء و نماز خود گرفتار وسواس بود و گفتم:

او مرد عاقلى است، امام فرمود: كدام عقل را دارد كه فرمانبر شيطان است، به آن حضرت گفتم: چطور فرمانبر شيطان است؟

فرمود: از او بپرس، اين وسوسه اى كه به او دست مى دهد از چيست؟ مسلماً به تو مى گويد كه از عمل شيطان است.

11- رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود:

خدا به بندگانش چيزى به از عقل قسمت نكرده، خواب عاقل بهتر از شب بيدارى جاهل است، اقامت عاقل بهتر از رنج حركت جهاد جاهل است.

خدا پيغمبر و رسولى بر نيانگيخته تا عقل او را كامل كرده و عقلش بهتر از عقل همه امّتش بوده، پيغمبر در خاطر خود چيزى بهتر از اجتهاد مجتهدان نداشت.

هيچ بنده اى فرائض خدا را انجام ندهد تا به عقل خود آن را

ص: 39

جَمِیعُ الْعَابِدِینَ فِی فَضْلِ عِبَادَتِهِمْ مَا بَلَغَ الْعَاقِلُ ، وَالْعُقَلاءُ(1) هُمْ أُولُو الاْءَلْبَابِ الَّذِینَ قَالَ اللّه ُ تَعَالی : «إنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُولُوا الاْءَلْبَابِ(2) الزمر (39) : 17 - 18 .(3)» .(4)

جَمِیعُ الْعَابِدِینَ فِی فَضْلِ عِبَادَتِهِمْ مَا بَلَغَ الْعَاقِلُ ، وَالْعُقَلاءُهُمْ أُولُو الاْءَلْبَابِ الَّذِینَ قَالَ اللّه ُ تَعَالی : «إنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُولُوا الاْءَلْبَابِ)).

12 . أَبُو عَبْدِ اللّه ِ(5) الاْءَشْعَرِیُّ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا(6) رَفَعَهُ ، عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ ، قَالَ :

قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام : «یَا هِشَامُ ، إِنَّ اللّه َ - تَبَارَکَ وَتَعَالی - بَشَّرَ أهْلَ الْعَقْلِ وَالْفَهْمِ فِی کِتَابِهِ ، فَقَالَ(7) : «فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولَئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللّه ُ وَأُولئِکَ هُمْ أُولُوا الاْءَلْبَابِ»(8) .

یَا هِشَامُ ، إِنَّ اللّه َ - تَبَارَکَ وَتَعَالی - أَکْمَلَ لِلنَّاسِ الْحُجَجَ بِالْعُقُولِ ، وَنَصَرَ النَّبِیِّینَ

بِالْبَیَانِ(9) ، وَدَلَّهُمْ عَلی رُبُوبِیَّتِهِ بِالاْءَدِلَّةِ ، فَقَالَ : «وَإِلهُکُمْ إِلَهٌ واحِدٌ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاواتِ وَالاْءَرْضِ وَاخْتِلافِ اللَّیْلِ وَالنَّهارِ وَالْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللّه ُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْیَا بِهِ الاْءَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَبَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِیفِ الرِّیَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَالاْءَرْضِ لاَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ»(10) .

یَا هِشَامُ ، قَدْ جَعَلَ اللّه ُ ذلِکَ دَلِیلاً عَلی مَعْرِفَتِهِ بِأَنَّ لَهُمْ مُدَبِّراً ، فَقَالَ : «وَسَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ»(11) وَقَالَ : «هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ

ص: 40

از وى دريابد، همه عابدان در فضل عبادت به پاى عاقل نرسند، عقلا همان صاحبدلانند كه خداى تعالى در باره آنها فرمود (7 سوره 3):

«ياد آور نشوند جز صاحبدلان».

12- هشام بن حكم گويد: أبو الحسن موسى بن جعفر (علیه السّلام) به من فرمود:

اى هشام به راستى خداى تبارك و تعالى و اهل عقل و فهم را در كتاب خود مژده داده و فرموده (20 سوره 39): «مژده ده بدان بنده هايم كه به سخن گوش كنند و بهتر آن را پيروى نمايند، آنان هم آنهايند كه خدايشان رهبرى كرده و هم صاحبدلانند».

اى هشام به راستى خداى تبارك و تعالى حجتها را بواسطه عقول بر مردم تمام كرده و پيغمبران را بوسيله بيان، يارى نموده و با دليل به ربوبيت خود ره نموده و فرموده (160 سوره 2): «معبود شما يگانه معبود است، نيست شايسته پرستش جز او كه بخشاينده و مهربان است، به راستى در آفرينش آسمانها و زمين و رفت و آمد شب و روز و كشتى كه در دريا روان است به سود مردم و آنچه خدا از آسمان آب بارد، زمين را پس از مردگى اش بدان زنده كند و هر گونه جاندارى در آن پراكنده نمايد و در گردش بادها و ابرهاى مسخر ميان آسمان و زمين نشانه هائى است براى مردمى كه تعقل كنند».

اى هشام خدا اين را دليل معرفت خود ساخته كه محققاً مدبرى دارند و فرموده است (12 سوره 16): «مسخر كرد به خاطر شما شب و روز و خورشيد و ماه را، و ستاره ها هم مسخر فرمان اويند، به راستى در اين موضوع آياتى است براى مردمى كه تعقل كنند». و فرمود (70 سوره 40): «او است كه شما را از خاك آفريد و سپس از نطفه و

ص: 41

تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ یُخْرِجُکُمْ طِفْلاَ ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ ثُمَّ لِتَکُونُوا شُیُوخَاً وَمِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفَّی مِنْ قَبْلُ وَلِتَبْلُغُوا أَجَلاَ مُسَمّیً وَلَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»(1) وَقَالَ : (إِنَّ فِی اخْتِلاَفِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَمَا أَنْزَلَ اللّه ُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ رِزْقٍ فَأَحْیَا بِهِ الاْءَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَتَصْرِیفِ الرِّیَاحِ(2)

لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ)(3) وَقَالَ : «یُحْیِ الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»(4) وَقَالَ : «وَجَنّاتٌ مِنْ أَعْنَابٍ وَزَرْعٌ وَنَخِیلٌ صِنْوَانٌ وَغَیْرُ صِنْوَانٍ یُسْقَی بِمَاءٍ وَاحِدٍ وَنُفَضِّلُ بَعْضَها عَلی بَعْضٍ فِی الاُْکُلِ إِنَّ فِی ذلِکَ لاَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ»(5) وَقَالَ : «وَمِنْ آیاتِهِ یُرِیکُمُ البَرْقَ خَوْفاً وَطَمَعاً وَیُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً فَیُحْیِی بِهِ الاْءَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ فِی ذلِکَ لاَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ»(6) وَقَالَ : «قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلاَّ تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَبِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَلاَ تَقْتُلُوا أوْلاَدَکُمْ مِنْ إِمْلاَقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَإِیّاهُمْ وَلاَ تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وما بَطَنَ وَلاَ تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ

اللّه ُ إِلاَّ بِالْحَقِّ ذلِکُمْ وَصّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»(7) العنکبوت(29) : 43 .(8) وَقَالَ : «هَلْ لَکُمْ مِنْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ مِنْ شُرَکاءَ فِی ما رَزَقْنَاکُمْ فَأَنْتُمْ فِیهِ سَواءٌ تَخافُونَهُمْ کَخِیفَتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الاْیاتِ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ»(9) .

یَا هِشَامُ ، ثُمَّ وَعَظَ أَهْلَ الْعَقْلِ ، وَرَغَّبَهُمْ فِی الاْآخِرَةِ ، فَقَالَ : «وَمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلاَّ لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَلَلدَّارُ الاْآخِرَةُ خَیْرٌ لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ»(10) .

یَا هِشَامُ ، ثُمَّ خَوَّفَ الَّذِینَ لاَ یَعْقِلُونَ عِقَابَهُ ، فَقَالَ عَزَّ وَجَلَّ : «ثُمَّ

ص: 42

باز هم از علقه، پس از آن شما را طفلى برآورد و ديگر باز تا به توانائى رسيد و سپس پير شويد و برخى پيش از آن جان دهند و تا برسيد به اجل مقرر و شايد تعقل كنيد» و فرمود: «در رفت و آمد شب و روز و آنچه خدا از آسمان به شما روزى رساند و زمين مرده را بدان زنده و بارور كند و در گردش بادها (و ابر مسخر در فضا) آياتى است براى مردمى كه تعقل كنند» و فرمود (16 سوره 57): «زنده كند زمين را پس از مردنش، آيات روشن آورديم شايد شما تعقل كنيد» و فرمود (4 سوره 13): «باغهائى از انگور و زراعت و نخل خرما، جفت هم (در روئيدن) و جدا از هم با اينكه از يك آب بنوشند بعضى را بر بعضى تفضيل داديم و در خوردن، به راستى در اين آياتى است براى مردمى كه تعقل كنند». و فرمود (24 سوره 30): «و از آيات او است كه برق را به حساب بيم و اميد به شما مى نمايد و از آسمان بارانى فرو فرستد كه زمين را پس از مردنش زنده و بارور كند، به راستى در اين آياتى است براى مردمى كه تعقل كنند».

و فرمود (153 سوره 6): «بگو بيائيد آنچه را پروردگارتان بر شما حرام كرده برايتان بخوانم اين است كه: چيزى را شريكش ندانيد و به پدر و مادر احسان كنيد و فرزندانتان را از ندارى نكشيد، ما شما و آنان را روزى مى دهيم، و به هرزگى ها نزديك نشويد چه عيان باشند و چه نهان، و نفسى را كه خدا محترم ساخته نكشيد جز به حق، اينها را به شما سفارش كند شايد تعقل كنيد». و فرمود (28 سوره 30): «آيا از بندگان خود در سرمايه اى كه خدا مخصوص شما ساخته شريكى داريد كه با شما همسر باشد و از آنان بترسيد چونان كه از خودتان مى ترسيد، همچنين شرح دهيم آيات را براى مردمى كه تعقل كنند».

اى هشام سپس عقلمندان را پند داده و به آخرت تشويق كرده و فرموده (33 سوره 6): «زندگى دنيا جز بازى و سرگرمى

ص: 43

دَمَّرْنَا الاْآخَرِینَ وَإِنَّکُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَیْهِمْ مُصْبِحِینَ وَبِاللَّیْلِ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ»(1) وَقَالَ : «إِنَّا مُنْزِلُونَ عَلی أَهْلِ هذِهِ الْقَرْیَةِ رِجْزاً مِنَ السَّمَاءِ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ وَلَقَدْ تَرَکْنَا مِنْهَا آیَةً بَیِّنَةً لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ»(2) .

یَا هِشَامُ ، إِنَّ الْعَقْلَ مَعَ الْعِلْمِ ، فَقَالَ : «وَتِلْکَ الاْءمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَما یَعْقِلُهَا إِلاَّ الْعَالِمُونَ»(3) .

یَا هِشَامُ ، ثُمَّ ذَمَّ الَّذِینَ لاَ یَعْقِلُونَ ، فَقَالَ : «وَإِذا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللّه ُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَیْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ کَانَ آبَاوءُهُمْ لاَ یَعْقِلُونَ شَیْئاً وَلا یَهْتَدُونَ»(4) وَقَالَ : «وَمَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِمَا لا یَسْمَعُ إِلاَّ دُعَاءً وَنِدَاءً صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لاَ یَعْقِلُونَ»(5) وَقَالَ : «وَمِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُونَ(6) إِلَیْکَ أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَلَوْ کَانُوا لاَ یَعْقِلُونَ»(7) وَقَالَ : «أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلاَّ کَالاْءَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلاً»(8) وَقَالَ : «لاَ یُقَاتِلُونَکُمْ جَمِیعاً إِلاَّ فِی قُرًی مُحَصَّنَةٍ أَوْ مِنْ وَرَاءِ جُدُرٍ بَأْسُهُمْ بَیْنَهُمْ شَدِیدٌ تَحْسَبُهُمْ جَمِیعاً وَقُلُوبُهُمْ شَتّی ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَ یَعْقِلُونَ»(9) وَقَالَ : «وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتَابَ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ»(10) الأنعام(11) : 116 .(12) .

یَا هِشَامُ ، ثُمَّ ذَمَّ اللّه ُ الْکَثْرَةَ ، فَقَالَ : «وَإِنْ تُطِعْ أَکْثَرَ مَنْ فِی الاْءَرْضِ یُضِلُّوکَ عَنْ سَبِیلِ اللّه ِ»(13) وَقَالَ : «وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالاْءَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللّه ُ

ص: 44

نيست، آن ديگر سرا است كه بهتر است براى كسانى كه پرهيزكارند، آيا تعقل نكنيد».

اى هشام سپس آنان كه از كيفرش بيم تعقل نكنند ترسانيده و فرموده است (138 سوره 37): «سپس ديگران را سرنگون كرديم و محققاً شما در روشنى صبح به آنها گذر كنيد و هم در شب آيا تعقل نكنيد». و فرمود (35 سوره 29): «بى شك ما فرود آريم بر اهل اين ده عقابى از آسمان به سبب فسقى كه مى كردند و به جاى آن واگذاريم نشانه اى روشن براى مردمى كه تعقل كنند».

اى هشام عقل همراه دانش باشد و فرموده است (43 سوره 29): «اين مثل ها را براى مردم مى زنيم و تعقل آنها نكنند جز دانشمندان».

اى هشام پس از آن كسانى كه تعقل نكنند سرزنش كرده و فرموده (166 سوره 2): «چون به آنها گفته شود پيروى كنيد از آنچه خدا فرو فرستاده گويند بلكه پيروى كنيم از روش پدران خود مگر نبوده كه پدرانشان نه چيزى فهميدند و نه رهبرى شدند» و فرموده (166 سوره 2): «مثل آن كسانى كه كافرند به مانند كسى است كه چون خر، بدان چه شنيده ولى نفهميده دعوت و فرياد كند، كرند، لالند، كورند، و هم تعقل ندارند» و فرموده (43 سوره 10): «از آنها باشند كه به تو گوش فرا دارند، آيا تو به كرانى كه تعقل ندارند مى شنوانى». و فرموده (47 سوره 25): «گمان برى كه بيشتر آنها بشنوند و تعقل كنند؟ نيستند آنان جز مانند چهار پايان بلكه گمراه تر». و فرموده (15 سوره 59): «با شما دسته جمعى نجنگند مگر از درون ده بار و دار و از پشت ديوارها، جنگ ميان خودشان سخت است، گمان برى باهمند، دلهايشان از هم جداست، اين براى آن است كه تعقل ندارند».

ص: 45

قُلِ الْحَمْدُ للّه ِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لاَ یَعْلَمُونَ(1)»(2) وَقَالَ : «وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَأَحْیَا بِهِ الأَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهَا لَیَقُولُنَّ اللّه ُ قُلِ الْحَمْدُ للّه ِِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لاَ یَعْقِلُونَ»(3) .

یَا هِشَامُ، ثُمَّ مَدَحَ الْقِلَّةَ، فَقَالَ : «وَقَلِیلٌ مِنْ عِبَادِیَ الشَّکُورُ»(4) وَقَالَ: «وَقَلِیلٌ مَا هُمْ»(5) وَقَالَ : «وَقالَ رَجُلٌ مُوءْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إِیمانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلاً أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اللّه ُ»(6) وَقَالَ : «وَمَنْ آمَنَ وَما آمَنَ مَعَهُ إِلاَّ قَلِیلٌ»(7) المائدة(5) : 103 .(8) وَقَالَ : «وَلکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ»(9) وَقَالَ : «وَأَکْثَرُهُمْ لاَ یَعْقِلُونَ»(10) وَقَالَ : (وَأکْثَرُهُمْ لا یَشْعُرُونَ)(11) .

یَا هِشَامُ ، ثُمَّ ذَکَرَ أُولِی الاْءَلْبَابِ بِأَحْسَنِ الذِّکْرِ ، وَحَلاَّهُمْ بِأَحْسَنِ الْحِلْیَةِ ، فَقَالَ :

«یُوءْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشاءُ وَمَنْ یُوءْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً وَما یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُولُوا الاْءَلْبَابِ»(12) آل عمران(13) : 7 .(14) وَقَالَ : «وَالرّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُولُوا الاْءَلْبَابِ»(15) 1 / 16

وَقَالَ : «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالاْءَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ لاَآیَاتٍ لاِءُولِی الاْءَلْبَابِ»(16)وَقَالَ : «أَفَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَّبِّکَ الْحَقُّ کَمَنْ هُوَ أَعْمی إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُولوُا الأَلْبَابِ»(17) فی حاشیة «ض ، بح» : «أسیر» .(18) وَقَالَ : «أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّیْلِ سَاجِداً وَقَائِماً یَحْذَرُ الاْآخِرَةَ وَیَرْجُواْ رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لاَ یَعْلَمُونَ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُولُوا الاْءَلْبَابِ»(19) وَقَالَ : «کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیْکَ مُبَارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ وَلِیَتَذَکَّرَ أُولُوا الاْءَلْبابِ»(20) وَقَالَ : «وَلَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْهُدی وَأَوْرَثْنَا بَنِی إِسْرائِیلَ الْکِتَابَ هُدیً وَذِکْری لاِءُولِی الاْءَلْبَابِ»(21) وَقَالَ : «وَذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْری تَنْفَعُ الْمُوءْمِنِینَ»(22) .

یَا هِشَامُ ، إِنَّ اللّه َ تَعَالی یَقُولُ فِی کِتَابِهِ : «إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْری

ص: 46

اى هشام خدا كثرت را مذمت كرده و فرموده (117 سوره 6): «اگر از اكثريت مردم زمين فرمان برى تو را از راه خدا به در برند».

و فرموده (25 سوره 31): «اگر از آنها بپرسى كى آسمانها و زمين را آفريده؟ بى ترديد ميگويند خدا، بگو حمد خدا را بلكه بيشترشان ندانند».

و فرمود (63 سوره 29): «اگر از آنها بپرسى كى از آسمان باران فرو فرستد و زمين مرده را بدان زنده كند هر آينه گويند خدا، بگو حمد خدا را بلكه بيشترشان تعقل نكنند».

اى هشام سپس كم را مدح كرده و فرموده (13 سوره 34):

«كمى از بندگانم شكرگزارند». و فرمود (24 سوره 38): «بسيارى از معاشران به هم ستم كنند مگر آنها كه ايمان آرند و كار خوب كنند» «و آنان كميابند». و فرموده (29 سوره 4): «تنها يك مرد مؤمن از خاندان فرعون كه ايمان خود را نهان مى داشت گفت مى كشيد مردى را كه مى گويد: خدا پروردگار من است؟!» و فرمود (43 سوره 11): «در كشتى گذار از هر جنسى يك جفت با خاندانت» و فرموده:

«و هر كه مؤمن است به او نگرويده بود جز كمى» و فرموده: «ولى بيشترشان نمى دانند» و فرموده: «و بيشترشان تعقل ندارند» و فرموده: «و بيشترشان شعور ندارند».

اى هشام سپس صاحبدلان را به بهتر وجهى ياد كرده و به بهتر زيورى آراسته و فرموده (282 سوره 2): «به هر كه خواهد حكمت دهد و به هر كه حكمت داده شود خير بسيارى داده شده و خوب يادآور نشوند جز صاحبدلان». و فرموده (5 سوره 3): «و دانشمندان عميق مى گويند بدان ايمان داريم همه از جانب پروردگار ما است و خوب ياد آور نشوند جز صاحبدلان». و فرموده است (187 سوره 3): «به راستى در آفرينش آسمانها و زمين و رفت و آمد شب و روز نشانها است براى

ص: 47

لِمَنْ کَانَ لَهُ قَلْبٌ»(1) یَعْنِی عَقْلٌ، وَقَالَ: «وَلَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَةَ»(2) قَالَ : الْفَهْمَ وَالْعَقْلَ.

یَا هِشَامُ ، إِنَّ لُقْمَانَ قَالَ لاِبْنِهِ : تَوَاضَعْ لِلْحَقِّ تَکُنْ أَعْقَلَ النَّاسِ ، وَإِنَّ الْکَیْسَ(3) لَدَی(4) الْحَقِّ یَسِیرٌ(5) ، یَا بُنَیَّ إِنَّ الدُّنْیَا بَحْرٌ عَمِیقٌ قَدْ غَرِقَ فِیهَا(6)

عَالَمٌ(7) کَثِیرٌ ، فَلْتَکُنْ(8) سَفِینَتُکَ فِیهَا تَقْوَی اللّه ِ ، وَحَشْوُهَا(9) الاْءِیمَانَ ، وَشِرَاعُهَا(10) التَّوَکُّلَ ، وَقَیِّمُهَا الْعَقْلَ ، وَدَلِیلُهَا الْعِلْمَ ، وَسُکَّانُهَا(11) الصَّبْرَ .

یَا هِشَامُ ، إِنَّ لِکُلِّ شَیْءٍ دَلِیلاً ، وَدَلِیلُ الْعَقْلِ التَّفَکُّرُ ، وَدَلِیلُ التَّفَکُّرِ الصَّمْتُ ؛ وَلِکُلِّ شَیْءٍ مَطِیَّةً(12) ، وَمَطِیَّةُ الْعَقْلِ التَّوَاضُعُ ؛ وَکَفی بِکَ جَهْلاً أَنْ تَرْکَبَ مَا نُهِیتَ عَنْهُ .

یَا هِشَامُ ، مَا بَعَثَ اللّه ُ أَنْبِیَاءَهُ وَرُسُلَهُ إِلی عِبَادِهِ إِلاَّ لِیَعْقِلُوا(13) عَنِ اللّه ِ ، فَأَحْسَنُهُمُ اسْتِجَابَةً أَحْسَنُهُمْ مَعْرِفَةً ، وَأَعْلَمُهُمْ بِأَمْرِ اللّه ِ أَحْسَنُهُمْ(14) عَقْلاً ، وَأَکْمَلُهُمْ عَقْلاً أَرْفَعُهُمْ دَرَجَةً فِی الدُّنْیَا وَالاْآخِرَةِ .

یَا هِشَامُ ، إِنَّ لِلّهِ عَلَی النَّاسِ حُجَّتَیْنِ : حُجَّةً ظَاهِرَةً ، وَحُجَّةً بَاطِنَةً ، فَأَمَّا الظَّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَالاْءَنْبِیَاءُ وَالاْءَئِمَّةُ ، وَأَمَّا الْبَاطِنَةُ فَالْعُقُولُ .

یَا هِشَامُ، إِنَّ الْعَاقِلَ ، الَّذِی لاَ یَشْغَلُ الْحَلالُ شُکْرَهُ، وَلاَ یَغْلِبُ الْحَرَامُ صَبْرَهُ.

یَا هِشَامُ ، مَنْ سَلَّطَ ثَلاَثاً عَلَی ثَلاَثٍ ، فَکَأنَّمَا أَعَانَ عَلَی هَدْمِ عَقْلِهِ

ص: 48

صاحبدلان». و فرموده (20 سوره 13): «آيا كسى كه مى داند همانا آنچه از پروردگارت به تو نازل شده حق است، چون كسى است كه كور باشد، همانا يادآور شوند صاحبدلان». و فرموده (13 سوره 39): «آيا كسى كه همه وقت شب در عبادت است، سجده كند و بر پا باشد و از آخرت در هراس است و اميد به رحمت پروردگارش دارد، بگو برابرند كسانى كه مى دانند و آن كسانى كه نمى دانند؟ همانا يادآور شوند صاحبدلان». و فرمود (29 سوره 38): «كتابى به تو فرستاديم مبارك، تا در آياتش تدبر كنند و يادآور شوند صاحبدلان». و فرمود (57 سوره 40): «محققا به موسى وسيله هدايت داديم و كتاب را ارث بنى اسرائيل نموديم براى هدايت و ياد آورى صاحبدلان». و فرمود (56 سوره 51):

«ياد آور شو كه ياد آورى به مؤمنان سود دهد».

اى هشام به راستى خداى تعالى در كتاب خود مى فرمايد (37 سوره 50): «به راستى در اين قرآن ياد آورى است براى كسى كه دلى دارد" يعنى عقل دارد" و فرمايد (12 سوره 31): «محققا به لقمان حكمت داديم» (فرمود مقصود عقل و فهم است).

اى هشام لقمان به پسرش گفت: زيرا بار حق باش تا عاقل ترين مردم باشى و به راستى زيركى در برابر حق چيز اندكى است (مرد زيرك با حق راه مى رود).

اى هشام به راستى هر چيزى را دليلى بايد، دليل عقل تفكر است و دليل تفكر خاموشى، هر چيزى را پاكش شايد پاكش خرد تواضع است و همين نادانى تو را بس كه مرتكب عملى گردى كه بر تو غدقن است.

اى هشام خدا پيغمبران و رسولانش را مبعوث نكرده به بندگانش جز براى آنكه از خدا خردمند شوند، هر كه خوش پذیرا

ص: 49

مَنْ أَظْلَمَ نُورَ تَفَکُّرِهِ بِطُولِ أَمَلِهِ ، وَمَحَا طَرَائِفَ حِکْمَتِهِ بِفُضُولِ کَلاَمِهِ(1) ، وَأَطْفَأَ نُورَ عِبْرَتِهِ بِشَهَوَاتِ نَفْسِهِ ، فَکَأَنَّمَا أَعَانَ هَوَاهُ عَلی هَدْمِ عَقْلِهِ ، وَمَنْ هَدَمَ عَقْلَهُ ، أَفْسَدَ عَلَیْهِ دِینَهُ وَدُنْیَاهُ .

یَا هِشَامُ ، کَیْفَ یَزْکُو(2) عِنْدَ اللّه ِ عَمَلُکَ ، وَأَنْتَ قَدْ شَغَلْتَ قَلْبَکَ عَنْ أَمْرِ(3) رَبِّکَ ، وَأَطَعْتَ هَوَاکَ عَلی غَلَبَةِ عَقْلِکَ؟!

یَا هِشَامُ ، الصَّبْرُ عَلَی الْوَحْدَةِ عَلاَمَةُ قُوَّةِ الْعَقْلِ ، فَمَنْ عَقَلَ عَنِ اللّه ِ(4) ، اعْتَزَلَ أَهْلَ الدُّنْیَا وَالرَّاغِبِینَ فِیهَا ، وَرَغِبَ فِیمَا عِنْدَ اللّه ِ ، وَکَانَ(5) اللّه ُ أُنْسَهُ(6) فِی الْوَحْشَةِ ، وَصَاحِبَهُ فِی الْوَحْدَةِ ، وَغِنَاهُ(7) فِی الْعَیْلَةِ(8) ، ... وَمُعِزَّهُ مِنْ(9) غَیْرِ عَشِیرَةٍ .

یَا هِشَامُ ، نُصِبُ(10) الْحَقُّ لِطَاعَةِ اللّه ِ ، وَلاَ نَجَاةَ إِلاَّ بِالطَّاعَةِ ، وَالطَّاعَةُ بِالْعِلْمِ ، وَالْعِلْمُ بِالتَّعَلُّمِ ، وَالتَّعَلُّمُ بِالْعَقْلِ یُعْتَقَدُ(11) ، وَلاَ عِلْمَ إِلاَّ مِنْ عَالِمٍ رَبَّانِیٍّ ، وَمَعْرِفَةُ الْعِلْمِ(12) بِالْعَقْلِ .

یَا هِشَامُ ، قَلِیلُ الْعَمَلِ مِنَ الْعَالِمِ مَقْبُولٌ مُضَاعَفٌ ، وَکَثِیرُ الْعَمَلِ مِنْ أَهْلِ الْهَوی وَالْجَهْلِ مَرْدُودٌ .

یَا هِشَامُ ، إِنَّ الْعَاقِلَ رَضِیَ بِالدُّونِ مِنَ الدُّنْیَا مَعَ الْحِکْمَةِ ، وَلَمْ یَرْضَ بِالدُّونِ مِنَ الْحِکْمَةِ مَعَ الدُّنْیَا ؛ فَلِذلِکَ رَبِحَتْ تِجَارَتُهُمْ .

یَا هِشَامُ ، إِنَّ الْعُقَلاَءَ تَرَکُوا فُضُولَ الدُّنْیَا ، فَکَیْفَ الذُّنُوبَ ، وَتَرْکُ الدُّنْیَا مِنَ الْفَضْلِ ، وَتَرْکُ الذُّنُوبِ مِنَ الْفَرْضِ .

یَا هِشَامُ ، إِنَّ الْعَاقِلَ نَظَرَ إِلَی الدُّنْیَا وَ إِلی أَهْلِهَا ، فَعَلِمَ أَنَّهَا لاَ تُنَالُ إِلاَّ بِالْمَشَقَّةِ ، وَنَظَرَ إِلَی الاْآخِرَةِ ، فَعَلِمَ أَنَّهَا لاَ

ص: 50

تر است معرفتش بهتر است، داناتر به امر خدا بهتر خردمند است، عقلمندتر مردم در دنيا و آخرت درجه بلندترى دارد.

اى هشام به راستى خدا بر مردم دو حجت دارد: حجت عيان و حجت نهان، حجت عيان رسولان و پيغمبران و امامانند (علیه السّلام) و حجت درونى و نهان عقل است.

اى هشام خردمند كسى است كه حلالش از شكر باز ندارد و حرام بر صبرش چيره نگردد.

اى هشام هر كه سه چيز را بر سه ديگر مسلط سازد به ويرانى عقلش كمك كرده: آنكه پرتو انديشه اش به آرزوى دراز تار شود و حكمتهاى نغز را به گفتار بى مغز نابود كند و تابش نور عبرت را به طوفان شهوت خود خاموش نمايد، چون هوس يارى بر ويرانى عقل خود اقدام كند، هر كه عقلش را ويران كرد دين و دنيايش تباه شود.

اى هشام چگونه پيش خدا كردارت پاك باشد كه دل از امر پروردگارت بازداشته و در غلبه هوس با خرد، فرمان هوس بردى.

اى هشام صبر بر تنهائى نشانه قوت عقل است، هر كه از خدا خردمندى گرفت از دنيا و دنياداران گوشه گير و بدان چه نزد خداست بپردازد، خدا انيس وحشت و يار تنهائى و اندوخته روز ندارى و عزيز كن او است بى ايل و تبار.

اى هشام حق را بر پا داشته اند براى فرمان بردن از خدا، نجاتى نيست جز به طاعت، طاعت بوسيله علم است و علم نياز به آموزش دارد و آموختن وابسته به عقل است، علم منحصر به عالم ربانى است و درك علم، تعقل است.

ص: 51

تُنَالُ إِلاَّ بِالْمَشَقَّةِ ، فَطَلَبَ بِالْمَشَقَّةِ أَبْقَاهُمَا .

یَا هِشَامُ ، إِنَّ الْعُقَلاَءَ زَهِدُوا فِی الدُّنْیَا وَرَغِبُوا فِی الاْآخِرَةِ ؛ لاِءَنَّهُمْ عَلِمُوا أَنَّ الدُّنْیَا طَالِبَةٌ(1) مَطْلُوبَةٌ ، وَ(2) الاْآخِرَةَ طَالِبَةٌ وَمَطْلُوبَةٌ ، فَمَنْ طَلَبَ الاْآخِرَةَ ، طَلَبَتْهُ الدُّنْیَا حَتّی یَسْتَوْفِیَ مِنْهَا رِزْقَهُ ، وَمَنْ طَلَبَ الدُّنْیَا ، طَلَبَتْهُ الاْآخِرَةُ ، فَیَأْتِیهِ الْمَوْتُ فَیُفْسِدُ عَلَیْهِ دُنْیَاهُ وَآخِرَتَهُ .

یَا هِشَامُ ، مَنْ أَرَادَ الْغِنی(3) بِلاَ مَالٍ ، وَرَاحَةَ الْقَلْبِ مِنَ الْحَسَدِ ، وَالسَّلامَةَ فِی الدِّینِ ، فَلْیَتَضَرَّعْ إِلَی اللّه ِ - عَزَّ وَجَلَّ - فِی مَسْأَلَتِهِ بِأَنْ یُکَمِّلَ عَقْلَهُ ؛ فَمَنْ عَقَلَ ، قَنِعَ بِمَا یَکْفِیهِ ، وَمَنْ قَنِعَ بِمَا یَکْفِیهِ ، اسْتَغْنَی ، وَمَنْ لَمْ یَقْنَعْ بِمَا یَکْفِیهِ ، لَمْ یُدْرِکِ الْغِنی أَبَداً .

یَا هِشَامُ ، إِنَّ اللّه َ حَکی عَنْ قَوْمٍ صَالِحِینَ أَنَّهُمْ قَالُوا : « رَبَّنا لاَ تُزِغْ(4) قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهّابُ »(5) فی «ألف» وحاشیة «ب» : «لم یعقل» .(6) حِینَ عَلِمُوا أَنَّ الْقُلُوبَ تَزِیغُ وَتَعُودُ إِلی عَمَاهَا وَرَدَاهَا(7) ؛ إِنَّهُ لَمْ یَخَفِ اللّه َ مَنْ لَمْ یَعْقِلْ عَنِ اللّه ِ ، وَمَنْ لَمْ یَعْقِلْ عَنِ اللّه ِ ، لَمْ یَعْقِدْ(8) قَلْبَهُ عَلی مَعْرِفَةٍ ثَابِتَةٍ یُبْصِرُهَا وَیَجِدُ حَقِیقَتَهَا فِی قَلْبِهِ ، وَلاَ یَکُونُ أَحَدٌ کَذلِکَ إِلاَّ مَنْ کَانَ قَوْلُهُ لِفِعْلِهِ مُصَدِّقاً ، وَسِرُّهُ لِعَلاَنِیَتِهِ مُوَافِقاً ؛ لِانَّ اللّه َ - تَبَارَکَ اسْمُهُ - لَمْ یَدُلَّ عَلَی الْبَاطِنِ الْخَفِیِّ مِنَ الْعَقْلِ(9) إِلاَّ بِظَاهِرٍ مِنْهُ وَنَاطِقٍ عَنْهُ .

ص: 52

اى هشام كردار كم از عالم، چند برابر پذيرفته شود، و كردار بسيار از هواپرست نادان پذيرفته نگردد.

اى هشام خردمند به كم و كاست دنيا با دريافت حكمت راضى است ولى به كم و كاست حكمت با دنياى دلبخواه راضى نيست، از اين رو خردمندان در كسب خود سود برند.

اى هشام به راستى خردمندان تجملات مباح دنيا را كنار نهادند تا چه رسد به گناهان با اينكه ترك دنيا فضيلت است و ترك گناهان حتم است.

اى هشام خردمند دنيا و اهل دنيا را نگريسته و دانسته كه آن را با رنج بدست آرند و به آخرت هم نگريسته و دانسته كه آن را هم جز با رنج و سختى نتوان بدست آورد و در جستجوى آن است كه پاينده تر است.

اى هشام خردمندان به دنيا بى رغبتند و به آخرت مشتاق زيرا دانستند كه دنيا خود جوينده اى است كه آن را جويند و آخرت هم خواهان است و خواهان دارد، هر كه خواهان دارد، هر كه خواهان آخرت شود دنيا خود به دنبال او رود تا روزى مقدر او بپردازد و هر كه جوياى دنيا شد آخرت حق خود را از او خواهد و ناگهانش مرگ فرا رسد و دنيا و آخرتش را تباه سازد.

اى هشام هر كه بى مال بى نيازى خواهد و دلى آسوده از حسد و دينى درست، بايد به خداى عز و جل تضرع كند و بخواهد كه عقلش را كامل كند، هر كه خرد يابد بدان چه او را بس است قناعت كند و هر كه بدان قناعت كند بى نياز شود و هر كه بدان قناعت نكند هرگز بى نياز نشود.

اى هشام خدا از مردمى شايسته حكايت كرده كه گفته اند

ص: 53

یَا هِشَامُ ، کَانَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ : مَا عُبِدَ اللّه ُ بِشَیْءٍ أَفْضَلَ مِنَ الْعَقْلِ ، وَمَا تَمَّ عَقْلُ امْرِیًء حَتّی یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ شَتّی : الْکُفْرُ وَالشَّرُّ مِنْهُ مَأْمُونَانِ ، وَالرُّشْدُ وَالْخَیْرُ مِنْهُ مَأْمُولاَنِ ، وَفَضْلُ مَالِهِ مَبْذُولٌ ، وَفَضْلُ قَوْلِهِ مَکْفُوفٌ ، وَنَصِیبُهُ مِنَ الدُّنْیَا الْقُوتُ ، لاَ یَشْبَعُ مِنَ الْعِلْمِ دَهْرَهُ ، الذُّلُّ أَحَبُّ إِلَیْهِ مَعَ اللّه ِ مِنَ الْعِزِّ(1) مَعَ غَیْرِهِ ، وَالتَّوَاضُعُ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنَ الشَّرَفِ ، یَسْتَکْثِرُ قَلِیلَ الْمَعْرُوفِ مِنْ غَیْرِهِ ، وَیَسْتَقِلُّ کَثِیرَ الْمَعْرُوفِ مِنْ نَفْسِهِ ، وَیَرَی النَّاسَ کُلَّهُمْ خَیْراً مِنْهُ ، وَأَنَّهُ شَرُّهُمْ(2) فِی نَفْسِهِ ، وَهُوَ تَمَامُ الاْءَمْرِ .(3)

یَا هِشَامُ ، إِنَّ الْعَاقِلَ لاَ یَکْذِبُ وَإِنْ کَانَ فِیهِ هَوَاهُ .

یَا هِشَامُ ، لاَ دِینَ لِمَنْ لا مُرُوءَةَ(4) لَهُ ، وَلاَ مُرُوءَةَ لِمَنْ لاَ عَقْلَ لَهُ(5) ، وَإِنَّ أَعْظَمَ النَّاسِ قَدْراً الَّذِی لاَ یَرَی الدُّنْیَا لِنَفْسِهِ خَطَراً (6) ، أَمَا إِنَّ(7) أَبْدَانَکُمْ لَیْسَ لَهَا ثَمَنٌ إِلاَّ الْجَنَّةُ ، فَلاَ تَبِیعُوهَا(8) بِغَیْرِهَا .

یَا هِشَامُ ، إِنَّ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام کَانَ یَقُولُ : إِنَّ مِنْ عَلاَمَةِ الْعَاقِلِ أَنْ یَکُونَ(9) فِیهِ ثَلاَثُ خِصَالٍ : یُجِیبُ إِذَا سُئِلَ ، وَیَنْطِقُ إِذَا عَجَزَ الْقَوْمُ عَنِ(10) الْکَلاَمِ ، وَیُشِیرُ بِالرَّأْیِ الَّذِی یَکُونُ فِیهِ صَلاَحُ أَهْلِهِ ، فَمَنْ لَمْ یَکُنْ فِیهِ مِنْ هذِهِ الْخِصَالِ الثَّلاَثِ شَیْءٌ ؛ فَهُوَ أَحْمَقُ ؛

إِنَّ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام قَالَ(11) : لاَ یَجْلِسُ فِی صَدْرِ الْمَجْلِسِ(12) إِلاَّ رَجُلٌ فِیهِ هذِهِ الْخِصَالُ الثَّلاَثُ ، أَوْ وَاحِدَةٌ مِنْهُنَّ ، فَمَنْ لَمْ یَکُنْ

ص: 54

8 سوره 3): «پروردگارا ما را كج دل مساز پس از آنكه رهبرى كردى و به ما از پيش خود رحمت بخش زيرا توئى تو بسيار بخشنده» چون دانستند كه دلها كج شوند و به كورى و پستى خود برگردند، به راستى از خدا نترسد هر كه تعقل ندارد از توجه به خدا، و هر كه از خدا خردمند نشده دلش بر معرفت پا به جايى كه بدان بينا باشد و دلنشين وى گردد وابسته نشود و كسى بدين سعادت نرسد تا گفتار و كردارش يكى باشد و درونش موافق برونش بود زيرا خداى تبارك اسمه دليلى بر درون ناپيدارى عقل نگماشته جز جلوه ظاهر و گفتار عاقلانه.

اى هشام امير مؤمنان (علیه السّلام) مى گفت: خدا بوسيله اى بهتر از عقل پرستش نشود و عقل كسى درست نباشد تا چند خصلت در او باشد، كفر و بدى پيرامونش نگردند، رشد و نيكى از او اميد روند، فزون مالش بخشش گردد و گفتار زيادى در او نبود، از دنيا همان قوتى بهره گيرد و تا زنده است از دانش سير نشود، ذلت همراه حق را به از عزت با ناحق داند، تواضع را از اشرافيت دوست تر دارد، احسان اندك از ديگران را بيش شمارد و احسان بيش از طرف خود را كم به حساب آرد، همه مردم را بهتر از خود داند و خود را در دل از همه بدتر شمارد و اين خود تمام مطلب است.

اى هشام خردمند دروغ نگويد گر چه دلخواه او باشد.

اى هشام هر كه مردانگى ندارد دين ندارد و مردانگى بيخرد نشود، بزرگوارتر مردم كسى است كه دنيا را براى خود مقامى نداند، هلا بهاى تن شما جز بهشت نباشد آن را به چيز ديگر نفروشيد.

اى هشام امير مؤمنان (علیه السّلام) بسيار مى فرمود: نشانه خردمند اين است كه سه خصلت داشته باشد: چون پرسندش پاسخ گويد، و

ص: 55

فِیهِ شَیْءٌ مِنْهُنَّ فَجَلَسَ ، فَهُوَ أَحْمَقُ .

وَقَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهماالسلام : إِذَا طَلَبْتُمُ الْحَوَائِجَ ، فَاطْلُبُوهَا مِنْ(1) أَهْلِهَا ، قِیلَ : یَا ابْنَ رَسُولِ اللّه ِ ، وَمَنْ أَهْلُهَا؟ قَالَ : الَّذِینَ قَصَّ(2) اللّه ُ فِی کِتَابِهِ وَذَکَرَهُمْ ، فَقَالَ : «إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُولُوا الاْءَلْبابِ»(3) قَالَ : هُمْ أُولُو الْعُقُولِ .

وَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام : مُجَالَسَةُ(4) الصَّالِحِینَ دَاعِیَةٌ إِلَی الصَّلاحِ(5) ، وَإِدْآبُ(6) الْعُلَمَاءِ زِیَادَةٌ فِی الْعَقْلِ ، وَطَاعَةُ وُلاَةِ الْعَدْلِ(7) تَمَامُ الْعِزِّ ، وَاسْتِثْمَارُ(8) الْمَالِ تَمَامُ الْمُرُوءَةِ ، وَإِرْشَادُ الْمُسْتَشِیرِ قَضَاءٌ لِحَقِّ النِّعْمَةِ ، وَکَفُّ الاْءَذی مِنْ کَمَالِ الْعَقْلِ ، وَفِیهِ رَاحَةُ الْبَدَنِ عَاجِلاً وَآجِلاً .

یَا هِشَامُ ، إِنَّ الْعَاقِلَ لاَ یُحَدِّثُ مَنْ یَخَافُ تَکْذِیبَهُ ، وَلاَ یَسْأَلُ مَنْ یَخَافُ مَنْعَهُ ، وَلاَ یَعِدُ(9) مَا لاَ یَقْدِرُ عَلَیْهِ ، وَلاَ یَرْجُو مَا یُعَنَّفُ بِرَجَائِهِ(10) ، وَلاَ یُقْدِمُ(11) عَلی مَا یَخَافُ

فَوْتَهُ(12) بِالْعَجْزِ عَنْهُ(13)»(14) .

13 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، رَفَعَهُ ، قَالَ : قَالَ أَمِیرُ المُوءْمِنِینَ علیه السلام : «العَقْلُ غِطَاءٌ سَتِیرٌ(15) ، وَالْفَضْلُ جَمَالٌ(16) ظَاهِرٌ ، فَاسْتُرْ خَلَلَ خُلُقِکَ(17) بِفَضْلِکَ ، وَقَاتِلْ هَوَاکَ بِعَقْلِکَ ، تَسْلَمْ لَکَ الْمَوَدَّةُ ، وَتَظْهَرْ لَکَ الْمَحَبَّةُ(18)»(19).

14 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ

ص: 56

چون مردم از سخن درمانند نطق كند، و رأى موافق صلاح همگنان خود دهد، هر كه هيچ از اين خصال ندارد احمق است.

محققا امير المؤمنين (علیه السّلام) فرمود: مرد در بالاى مجلس ننشيند جز آنكه اين سه خصلت يا يكى از آنها را داشته باشد و اگر هيچ ندارد و در صدر نشيند احمق است.

حسن بن على (علیه السّلام) فرمود: اگر حاجتى خواهيد از اهلش بخواهيد، عرض شد: يا ابن رسول اللَّه اهلش كيست؟ فرمود: آنها كه خدا در كتابش بيان كرده و ياد نموده و فرموده: «همانا صاحبدلان ياد آور شوند» و فرمود: آنها خردمندانند.

على بن الحسين (علیه السّلام) فرمود: همنشينى نيكان صلاح انگيز است و آداب دانشمندان خرد خيز، طاعت واليان دادگستر عزت آور است و بهره گيرى از مال مردانگى به كمال رساند، رهنمائى مشورت جو اداى حق نعمت است و خوددارى از آزار از فزونى خرد و مايه آسايش تن است در دنيا و آخرت.

اى هشام به راستى خردمند به كسى كه ترسد دروغگويش شمارد حديث نگويد و از آنكه نگران است دريغش كند چيزى نجويد، و بدان چه توانا نيست وعده ندهد و بدان چه ناهنجار داند اميد نبندد و اقدام به كارى نكند كه بترسد در آن در ماند.

13- امير المؤمنين (علیه السّلام) فرمود: خرد پرده اسرار است و فضيلت جمال پديدار، نقص اخلاقت را با فضيلت رفوكن و هوست را با خرد خويش بكش تا مورد مهر گردى و دوستى از خود نشان دهى.

14- سماعة بن مهران گويد: حضور حضرت امام جعفر

ص: 57

حَدِیدٍ ، عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ ، قَالَ : کُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام وَعِنْدَهُ جَمَاعَةٌ(1) مِنْ مَوَالِیهِ ، فَجَری ذِکْرُ الْعَقْلِ وَالْجَهْلِ ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «اعْرِفُوا الْعَقْلَ وَجُنْدَهُ، وَالْجَهْلَ(2) وَجُنْدَهُ ، تَهْتَدُوا».

قَالَ سَمَاعَةُ : فَقُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، لاَ نَعْرِفُ إِلاَّ مَا عَرَّفْتَنَا ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «إِنَّ اللّه َ - عَزَّوَجَلَّ - خَلَقَ الْعَقْلَ - وَهُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ(3) مِنَ الرُّوحَانِیِّینَ(4) عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ - مِنْ نُورِهِ ، فَقَالَ لَهُ: أَدْبِرْ ، فَأَدْبَرَ ، ثُمَّ قَالَ لَهُ : أَقْبِلْ ، فَأَقْبَلَ ، فَقَالَ اللّه ُ تَبَارَکَ وَتَعَالی : خَلَقْتُکَ خَلْقاً عَظِیماً ، وَکَرَّمْتُکَ(5) عَلی جَمِیعِ خَلْقِی».

قَالَ : «ثُمَّ خَلَقَ الْجَهْلَ مِنَ الْبَحْرِ الاْءُجَاجِ(6) ظُلْمَانِیّاً(7) ، فَقَالَ لَهُ : أَدْبِرْ ، فَأَدْبَرَ ، ثُمَّ قَالَ لَهُ : أَقْبِلْ ، فَلَمْ یُقْبِلْ ، فَقَالَ(8) لَهُ : اسْتَکْبَرْتَ(9) ، فَلَعَنَهُ ثُمَّ جَعَلَ لِلْعَقْلِ خَمْسَةً وَسَبْعِینَ جُنْداً، فَلَمَّا رَأَی الْجَهْلُ مَا أَکْرَمَ اللّه ُ بِهِ الْعَقْلَ وَمَا أَعْطَاهُ ، أَضْمَرَ لَهُ الْعَدَاوَةَ ، فَقَالَ الْجَهْلُ : یَا رَبِّ ، هذَا خَلْقٌ مِثْلِی خَلَقْتَهُ وَکَرَّمْتَهُ وَقَوَّیْتَهُ ، وَأَنَا ضِدُّهُ وَلاَ قُوَّةَ لِی بِهِ ، فَأَعْطِنِی مِنَ الْجُنْدِ مِثْلَ(10) مَا أَعْطَیْتَهُ ، فَقَالَ : نَعَمْ ، فَإِنْ عَصَیْتَ(11) بَعْدَ ذلِکَ ، أَخْرَجْتُکَ وَجُنْدَکَ مِنْ رَحْمَتِی ، قَالَ : قَدْ رَضِیتُ ، فَأَعْطَاهُ خَمْسَةً وَسَبْعِینَ(12) جُنْداً .

فَکَانَ(13) مِمَّا أَعْطَی(14) الْعَقْلَ(15) مِنَ الْخَمْسَةِ وَالسَّبْعِینَ الْجُنْدَ :

الْخَیْرُ ، وَهُوَ وَزِیرُ الْعَقْلِ ، وَجَعَلَ ضِدَّهُ الشَّرَّ ، وَهُوَ وَزِیرُ الْجَهْلِ،

ص: 58

صادق صلوات عليه بودم، جمعى از دوستان آن حضرت هم حضور داشتند، ذكر عقل و جهل به ميان آمد، آن حضرت به اصحاب خود فرمود: عقل را با لشكرش و جهل را با لشكرش بشناسيد تا هدايت شويد، سماعه گفت: غير از آنچه از شما استفاده كرده ايم چيزى نمى دانيم، فرمود: خداوند عقل را از نور خويش آفريد (عقل اول مخلوق روحانى است و از سمت راست عرش آفريده شده) سپس به او فرمان داد دور شو دور شد، پيش بيا پيش آمد، خداوند فرمود: ترا با عظمت آفريدم و بر جميع خلق خود مكرمت بخشيدم، سپس جهل را از درياى ملح و شور ظلمت و سياهى فرا آورد و به او دستور داد دور شو دور شد، پيش بيا پيش نيامد، به او گفت: خودپرستى و خود خواهى كردى، نفرين بر تو باد. سپس براى عقل هفتاد و پنج لشكر قرار داد، چون جهل ملاحظه كرد آنچه را خداوند به عقل كرامت كرد و آنچه را به او بخشيد دشمنى او را در دل گرفت و عرض كرد: يا رب اين هم خلقى است چون من، او را آفريدى و كرامت بخشيدى و تقويت كردى، من ضد او هستم و در برابر او قوت و نيروئى ندارم به شماره لشكرى كه به وى دادى، به من هم بده [خداوند فرمود: بلى، به تو ميدهم ولى اگر بعد از اين معصيت كردى تو و لشكرت را از رحمت خود بيرون خواهم كرد، عرض كرد: قبول كردم، پس به او هفتاد و پنج لشكر داد و لشكريان عقل و جهل بشرح زير مى باشند]:

نيك سرشتى (وزير و پشتيبان عقل) و در مقابلش بدسرشتى (وزير جهل)، ايمان و در مقابلش كفر، تصديق حق و حقيقت و در مقابلش انكار حق، اميد و در مقابلش بى اميدى، عدل و داد و دهش و در مقابلش جور و ستم، خوشبينى و رضا و در مقابلش بدبينى،

ص: 59

وَالاْءیمَانُ وَضِدَّهُ الْکُفْرَ . وَالتَّصْدِیقُ وَضِدَّهُ الْجُحُودَ . وَالرَّجَاءُ وَضِدَّهُ الْقُنُوطَ . وَالْعَدْلُ وَضِدَّهُ الْجَوْرَ . وَالرِّضَا وَضِدَّهُ السُّخْطَ . وَالشُّکْرُ وَضِدَّهُ الْکُفْرَانَ . وَالطَّمَعُ وَضِدَّهُ الْیَأْسَ .

وَالتَّوَکُّلُ وَضِدَّهُ الْحِرْصَ(1) .وَالرَّأْفَةُ وَضِدَّهَا(2) الْقَسْوَةَ .وَالرَّحْمَةُ وَضِدَّهَا الْغَضَبَ(3) .وَالْعِلْمُ وَضِدَّهُ الْجَهْلَ .وَالْفَهْمُ(4) وَضِدَّهُ الْحُمْقَ .

وَالْعِفَّةُ(5) وَضِدَّهَا التَّهَتُّکَ(6) .وَالزُّهْدُ وَضِدَّهُ الرَّغْبَةَ .وَالرِّفْقُ وَضِدَّهُ الْخُرْقَ(7) .

وَالرَّهْبَةُ وَضِدَّهَا(8) الْجُرْأَةَ .وَالتَّوَاضُعُ وَضِدَّهُ الْکِبْرَ(9) .وَالتُّوءَدَةُ(10) وَضِدَّهَا التَّسَرُّعَ .

وَالْحِلْمُ وَضِدَّهُ(11) السَّفَهَ(12) .

وَالصَّمْتُ(13) وَضِدَّهُ الْهَذَرَ(14) .

وَالاِسْتِسْلاَمُ(15) وَضِدَّهُ الاِسْتِکْبَارَ .وَالتَّسْلِیمُ وَضِدَّهُ الشَّکَّ(16) .وَالصَّبْرُ وَضِدَّهُ الْجَزَعَ .وَالصَّفْحُ وَضِدَّهُ الاِنْتِقَامَ .وَالْغِنی وَضِدَّهُ الْفَقْرَ(17) .وَالتَّذَکُّرُ(18) وَضِدَّهُ السَّهْوَ .وَالْحِفْظُ وَضِدَّهُ النِّسْیَانَ .وَالتَّعَطُّفُ وَضِدَّهُ الْقَطِیعَةَ(19) .وَالْقُنُوعُ وَضِدَّهُ الْحِرْصَ .وَالْمُوَاسَاةُ(20) وَضِدَّهَا الْمَنْعَ .وَالْمَوَدَّةُ وَضِدَّهَا الْعَدَاوَةَ .

وَالْوَفَاءُ وَضِدَّهُ الْغَدْرَ .وَالطَّاعَةُ وَضِدَّهَا الْمَعْصِیَةَ .وَالْخُضُوعُ وَضِدَّهُ التَّطَاوُلَ(21) . وَالسَّلاَمَةُ وَضِدَّهَا الْبَلاَءَ . وَالْحُبُّ وَضِدَّهُ الْبُغْضَ . وَالصِّدْقُ وَضِدَّهُ الْکَذِبَ .

وَالْحَقُّ وَضِدَّهُ الْبَاطِلَ . وَالاْءَمَانَةُ وَضِدَّهَا الْخِیَانَةَ . وَالاْءِخْلاَصُ وَضِدَّهُ الشَّوْبَ(22) .

وَالشَّهَامَةُ(23) وَضِدَّهَا الْبَلاَدَةَ .

وَالْفَهْمُ وَضِدَّهُ الْغَبَاوَةَ(24) . وَالْمَعْرِفَةُ وَضِدَّهَا الاْءِنْکَارَ . وَالْمُدَارَاةُ وَضِدَّهَا الْمُکَاشَفَةَ(25) .

وَسَلاَمَةُ الْغَیْبِ(26) وَضِدَّهَا الْمُمَاکَرَةَ . وَالْکِتْمَانُ وَضِدَّهُ

ص: 60

سپاسگزارى و در مقابلش كفران و نمك نشناسى، چشم داشت و در مقابلش نوميد شدن، توكل به خدا و در مقابلش آز و حرص، نرم دلى و در مقابلش سخت دلى، مهر و در مقابلش كين، دانائى و در مقابلش نادانى، زيركى و در مقابلش كودنى، عفت و پارسائى و در مقابلش هتك و هرزگى، زهد و در مقابلش دنياپرستى، خوشخوئى و در مقابلش بدخوئى، بيم از حق و در مقابلش بى باكى، فروتنى و در مقابلش تكبر، آرامى و در مقابلش شتاب زدگى، بردبارى و در مقابلش سبكى و جلفى، كم گوئى و در مقابلش پرگوئى، پذيرفت و در مقابلش سركشى، باور كردن و در مقابلش شك و ترديد، شكيبائى و در مقابلش بيتابى، چشم پوشى و گذشت و در مقابلش انتقام و بازخواست، خوددارى و در مقابلش خود باختن و نيازمندى، تذكر و يادآورى و در مقابلش سهو بى التفاتى، حفظ و در مقابلش فراموشى، مهرورزى و در مقابلش بى علاقگى، قناعت و در مقابلش حرص، همراهى و در مقابلش دريغ، دوستى و در مقابلش دشمنى، وفادارى و در مقابلش پيمان شكنى، فرمان برى و در مقابلش نافرمانى، خود نگهداشتن و در مقابلش دست اندازى و گردن كشى، سلامت نفس و در مقابلش ماجراجوئى، محبت و در مقابلش بغض، راستى و در مقابلش دروغ زنى، درستى و در مقابلش بيهودگى، امانت و استوارى و در مقابلش خيانت و نادرستى، اخلاص در عمل و در مقابلش غرض رانى، شهامت و كار پردازى و در مقابلش كندفهمى و كند كارى، [بافهمى و در مقابلش نفهمى، معرفت و حق شناسى و در مقابلش انكار و حق نشناسى]، راز دارى و مدارا و در مقابلش سر فاش كردن و آشوبگرى، يك روئى و حفظ غيب و در مقابلش دوروئى و مكر، پرده پوشى و سر نگهدارى و در

ص: 61

الاْءِفْشَاءَ .وَالصَّلاَةُ وَضِدَّهَا الاْءِضَاعَةَ . وَالصَّوْمُ وَضِدَّهُ الاْءِفْطَارَ . وَالْجِهَادُ وَضِدَّهُ النُّکُولَ(1) .

وَالْحَجُّ وَضِدَّهُ نَبْذَ الْمِیثَاقِ . وَصَوْنُ(2) الْحَدِیثِ وَضِدَّهُ النَّمِیمَةَ .

وَبِرُّ الْوَالِدَیْنِ وَضِدَّهُ الْعُقُوقَ . وَالْحَقِیقَةُ وَضِدَّهَا الرِّیَاءَ . وَالْمَعْرُوفُ وَضِدَّهُ الْمُنْکَرَ .

وَالسَّتْرُ وَضِدَّهُ التَّبَرُّجَ(3) . وَالتَّقِیَّةُ وَضِدَّهَا الاْءِذَاعَةَ . وَالاْءِنْصَافُ وَضِدَّهُ الْحَمِیَّةَ(4) . وَالتَّهْیِئَةُ(5) وَضِدَّهَا الْبَغْیَ . وَالنَّظَافَةُ وَضِدَّهَا الْقَذَرَ(6) .

وَالْحَیَاءُ وَضِدَّهُ(7) الْجَلَعَ(8) . وَالْقَصْدُ(9) وَضِدَّهُ الْعُدْوَانَ . وَالرَّاحَةُ وَضِدَّهَا التَّعَبَ . وَالسُّهُولَةُ وَضِدَّهَا الصُّعُوبَةَ .

وَالْبَرَکَةُ(10) وَضِدَّهَا الْمَحْقَ . وَالْعَافِیَةُ وَضِدَّهَا الْبَلاَءَ .

وَالْقَوَامُ(11) وَضِدَّهُ الْمُکَاثَرَةَ (12).

وَالْحِکْمَةُ(13) وَضِدَّهَا الْهَوی . وَالْوَقَارُ وَضِدَّهُ الْخِفَّةَ . وَالسَّعَادَةُ وَضِدَّهَا الشَّقَاوَةَ . وَالتَّوْبَةُ وَضِدَّهَا الاْءِصْرَارَ

وَالاِسْتِغْفَارُ وَضِدَّهُ الاِغْتِرَارَ(14) . وَالْمُحَافَظَةُ وَضِدَّهَا التَّهَاوُنَ . وَالدُّعَاءُ وَضِدَّهُ الاِسْتِنْکَافَ .

وَالنَّشَاطُ وَضِدَّهُ الْکَسَلَ . وَالْفَرَحُ وَضِدَّهُ الْحَزَنَ . وَالاْءُلْفَةُ وَضِدَّهَا الْفُرْقَةَ(15) . وَالسَّخَاءُ وَضِدَّهُ الْبُخْلَ .

فَلا تَجْتَمِعُ(16) هذِهِ الْخِصَالُ کُلُّهَا مِنْ أَجْنَادِ الْعَقْلِ إِلاَّ فِی نَبِیٍّ أَوْ وَصِیِّ نَبِیٍّ أَوْ مُوءْمِنٍ قَدِ امْتَحَنَ اللّه ُ قَلْبَهُ لِلاْءِیمَانِ ، وَأَمَّا سَائِرُ ذلِکَ مِنْ مَوَالِینَا فَإِنَّ أَحَدَهُمْ لاَ یَخْلُو مِنْ أَنْ یَکُونَ فِیهِ بَعْضُ هذِهِ الْجُنُودِ حَتّی یَسْتَکْمِلَ وَیَنْقی(17) مِنْ جُنُودِ(18) الْجَهْلِ ، فَعِنْدَ ذلِکَ یَکُونُ فِی الدَّرَجَةِ الْعُلْیَا مَعَ الاْءَنْبِیَاءِ وَالاْءَوْصِیَاءِ ، وَإِنَّمَا یُدْرَکُ ذلِکَ(19) بِمَعْرِفَةِ

ص: 62

مقابلش فاش كردن اسرار، نماز و نيايش به درگاه خدا و در مقابلش بى نمازى و كناره گيرى از خدا، روزه و كم خورى و در مقابلش افطار روزه و شكم خوارگى، جهاد و كوشش در ترويج حق و در مقابلش فرار و گريز از جهاد، حج و اجابت نداى خدا و در مقابلش پشت سر انداختن پيمان الهى، حرف نگهداشتن و در مقابلش سخن چينى، مراعات حقوق پدر و مادر و در مقابلش حق نشناسى نسبت به آنها، با حقيقت بودن و در مقابلش رياكارى، شايسته بودن و در مقابلش زشتى و ناشايستگى، خود پوشى و در مقابلش جلوه فروشى، تقيه از دشمن و در مقابلش اشاعه اسرار و بى پروائى، انصاف دادن و در مقابلش طرفگيرى بر خلاف حق، خوشباش گوئى و خوش برخوردى و در مقابلش هجوم كردن و ستمگرى، پاكيزگى و نظافت و در مقابلش آلودگى و چركينى، حيا و آزرم و در مقابلش لودگى و دريدگى، ميانه روى و در مقابلش تجاوز از حد، آسودگى خاطر و در مقابلش رنجيدن دل، آسانى و آرامش و در مقابلش سختى و بدسكالى، بركت داشتن و در مقابلش بى بركتى و كاستى، [عافيت و در مقابلش بلاء و گرفتارى]، صميميت در كارها و در مقابلش ظاهر سازى و فورماليته بازى، حكمت و صلاح انديشى و در مقابلش هواپرستى، سنگينى و وقار و در مقابلش سبكى و جلافت، خوشبختى و در مقابلش بدبختى، پشيمانى و بازگشت به خدا و در مقابلش اصرار بر گناه، استغفار و طلب آمرزش و در مقابلش غرور به اعمال و تبرئه كردن خود از گناه، محافظه كارى و در مقابلش سستى و سهل انگارى، در خواست و توجه به خدا و در مقابلش روگردانى از حق، نشاط و چستى و در مقابلش تنبلى و سستى، خوشدلى و شادى و در مقابلش اندوه و آزردگى، الفت و

ص: 63

الْعَقْلِ وَجُنُودِهِ ، وَبِمُجَانَبَةِ(1) الْجَهْلِ وَجُنُودِهِ ؛ وَفَّقَنَا اللّه ُ(2) وَإِیَّاکُمْ لِطَاعَتِهِ وَمَرْضَاتِهِ»(3) .

15 . جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی ، عَنِ الحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا : عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ : «مَا کَلَّمَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله الْعِبَادَ بِکُنْهِ عَقْلِهِ قَطُّ» . وَقَالَ : «قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : إِنَّا - مَعَاشِرَ الاْءَنْبِیَاءِ - أُمِرْنَا أَنْ نُکَلِّمَ النَّاسَ عَلی قَدْرِ عُقُولِهِمْ»(4) .

16 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ ، عَنِ السَّکُونِیِّ :عَنْ جَعْفَرٍ ، عَنْ أَبِیهِ علیهماالسلام ، قَالَ : «قَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : إِنَّ قُلُوبَ الْجُهَّالِ تَسْتَفِزُّهَا(5) الاْءَطْمَاعُ ، وَتَرْتَهِنُهَا(6) الْمُنی ، وَتَسْتَعْلِقُهَا(7) الْخَدَائِعُ»(8) .

17 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیِّ ، عَنْ(9) عُبَیْدِ اللّه ِ الدِّهْقَانِ ، عَنْ دُرُسْتَ ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ ، قَالَ :قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «أَکْمَلُ النَّاسِ عَقْلاً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً» (10).

18 . عَلِیٌّ ، عَنْ أَبِي هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ(11) ، قَالَ

کُنَّا عِنْدَ الرِّضَا علیه السلام ، فَتَذَاکَرْنَا الْعَقْلَ وَالاْءَدَبَ ، فَقَالَ : «یَا أَبَا هَاشِمٍ ، الْعَقْلُ حِبَاءٌ(12) مِنَ اللّه ِ ، وَالاْءَدَبُ کُلْفَةٌ(13) ؛ فَمَنْ تَکَلَّفَ الاْءَدَبَ ، قَدَرَ عَلَیْهِ ؛ وَمَنْ تَکَلَّفَ الْعَقْلَ ، لَمْ یَزْدَدْ بِذلِکَ إِلاَّ جَهْلاً»(14) .

ص: 64

انس و در مقابلش جدائى و كناره گيرى، سخاوت و بخشش و در مقابلش بخل و دريغ.

15- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: هرگز رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) از عمق خرد خود با مردم سخن نگفت، فرمود: كه رسول خدا فرموده است:

ما گروه پيمبران دستور داريم كه با مردم در خور عقلشان سخن بگوئيم.

16- امير المؤمنين (علیه السّلام) فرمود: دلهاى نادان بوسيله طمع از جا كنده ميشوند و گرد آرزوها مى روند و به نيرنگ و خدعه آويزان مى شوند.

17- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: عقلمندتر مردم خوش خلق تر آنها است.

18- ابو هاشم جعفرى گويد: خدمت امام رضا (علیه السّلام) بوديم و در باره خرد و ادب سخن كرديم، فرمود: اى ابو هاشم، خرد موهبتى است از خدا و ادب به رنج كشيدن است، كسى كه رنج تحصيل و پرورش كشد به ادب دست يابد و كسى كه رنج تحصيل عقل كشد بيشتر به نادانى گرايد.

ص: 65

19 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ یَحْیَی بْنِ الْمُبَارَکِ ، عَنْ عَبْدِ اللّه ِ بْنِ جَبَلَةَ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ : عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ : قُلْتُ لَهُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، إِنَّ لِی جَاراً کَثِیرَ الصَّلاَةِ ، کَثِیرَ الصَّدَقَةِ ، کَثِیرَ الْحَجِّ ، لا بَأْسَ بِهِ(1) ، قَالَ : فَقَالَ علیه السلام : «یَا إِسْحَاقُ، کَیْفَ عَقْلُهُ؟» قَالَ : قُلْتُ لَهُ(2) : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، لَیْسَ لَهُ عَقْلٌ ، قَالَ : فَقَالَ : «لا یَرْتَفِعُ(3) بِذلِکَ(4) مِنْهُ»(5) .

20 . الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ السَّیَّارِیِّ ، عَنْ أَبِي یَعْقُوبَ الْبَغْدَادِیِّ ، قَالَ :قَالَ ابْنُ السِّکِّیتِ لاِءَبِی الْحَسَنِ علیه السلام (6) : لِمَاذَا بَعَثَ اللّه ُ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ علیه السلام بِالْعَصَا وَیَدِهِ(7) الْبَیْضَاءِ وَآلَةِ السِّحْرِ(8) ، وَبَعَثَ عِیسی علیه السلام بِآلَةِ الطِّبِّ ، وَبَعَثَ مُحَمَّداً - صَلَّی اللّه ُ عَلَیْهِ وَآلِهِ وَعَلی جَمِیعِ الاْءَنْبِیَاءِ - بِالْکَلاَمِ وَالْخُطَبِ؟

فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام : «إِنَّ اللّه َ لَمَّا بَعَثَ مُوسی علیه السلام کَانَ الْغَالِبُ عَلی أَهْلِ(9) عَصْرِهِ السِّحْرَ ، فَأَتَاهُمْ مِنْ عِنْدِ اللّه ِ بِمَا لَمْ یَکُنْ فِی وُسْعِهِمْ مِثْلُهُ(10) ، وَمَا أَبْطَلَ(11) بِهِ سِحْرَهُمْ ، وَأَثْبَتَ بِهِ الْحُجَّةَ عَلَیْهِمْ ؛ وَإِنَّ اللّه َ بَعَثَ عِیسی(12) علیه السلام فِی وَقْتٍ قَدْ ظَهَرَتْ(13) فِیهِ الزَّمَانَاتُ(14) ، وَاحْتَاجَ النَّاسُ إِلَی الطِّبِّ ، فَأَتَاهُمْ مِنْ عِنْدِ اللّه ِ تَعَالی بِمَا لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُمْ مِثْلُهُ ، وَبِمَا أَحْیَا لَهُمُ الْمَوْتی وَأَبْرَأَ(15) الاْءَکْمَهَ(16) وَالاْءَبْرَصَ بِإِذْنِ اللّه ِ تَعَالی ، وَأَثْبَتَ بِهِ الْحُجَّةَ عَلَیْهِمْ ؛

وَإِنَّ اللّه َ تَعَالی بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فِی وَقْتٍ کَانَ الْغَالِبُ

ص: 66

19- اسحق بن عمار گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم:

قربانت، من همسايه اى دارم بسيار نماز مى خواند و بسيار صدقه مى دهد و بسيار هم به حج مى رود و بد هم نيست، گويد: فرمود: اى اسحق، خردش چون است؟ گويد: گفتم: قربانت، خردى ندارد، گويد: كه فرمود: اين كارها مقامى از او بالا نبرند.

20- ابن سكيت به امام ابو الحسن (امام هفتم) (علیه السّلام) عرض كرد:

چرا خدا موسى بن عمران (علیه السّلام) را با عصا و يد بيضا كه ابزار جادويند مبعوث كرد و عيسى (علیه السّلام) را با معجزات طبى و محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را با معجزه كلام و سخنرانى؟ در پاسخ فرمود: هنگامى كه خدا موسى (علیه السّلام) را مبعوث كرد جادو بر مردم زمانه اش تسلط داشت و خدا مانندى از آن را آورد كه بر آن توانا نبودند و بوسيله آن جادوى آنها را باطل كرد و حجت خود را بر آنها ثابت نمود، و خداوند عيسى (علیه السّلام) را وقتى مبعوث كرد كه فلج بر مردم مسلط بود و نياز به طب داشتند و از خدا معالجه معجز مآبى آورد كه مانندش نداشتند و به اجازه خدا مرده ها را زنده كرد و كور مادرزاد و پيس را درمان نمود و حجت را بر آنها تمام كرد و خداوند محمد (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را در وقتى مبعوث كرد كه هنر غالب هم عصرانش سخنرانى و سخنورى بود (و به گمانم فرمود شعر بود) و از طرف خدا پندها و دستوراتى شيوا آورد كه گفتار آنها را بيهوده نمود و حجت را بر آنها

ص: 67

عَلی أَهْلِ(1) عَصْرِهِ الْخُطَبَ وَالْکَلاَمَ - وَأَظُنُّهُ قَالَ : الشِّعْرَ(2) - فَأَتَاهُمْ مِنْ عِنْدِ اللّه ِ تَعَالی(3) مِنْ مَوَاعِظِهِ وَحِکَمِهِ(4) مَا أَبْطَلَ بِهِ قَوْلَهُمْ ، وَأَثْبَتَ بِهِ الْحُجَّةَ عَلَیْهِمْ» .

قَالَ : فَقَالَ ابْنُ السِّکِّیتِ : تَاللّه ِ(5)، مَا رَأَیْتُ مِثْلَکَ قَطُّ ، فَمَا الْحُجَّةُ عَلَی الْخَلْقِ الْیَوْمَ؟

قَالَ : فَقَالَ علیه السلام : «الْعَقْلُ ؛ یَعْرِفُ بِهِ(6) الصَّادِقَ عَلَی اللّه ِ فَیُصَدِّقُهُ(7) ، وَالْکَاذِبَ عَلَی اللّه ِ فَیُکَذِّبُهُ(8)» .قَالَ : فَقَالَ ابْنُ السِّکِّیتِ : هذَا وَاللّه ِ هُوَ الْجَوَابُ(9) .

21 . الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنِ الْمُثَنَّی(10) الْحَنَّاطِ ، عَنْ قُتَیْبَةَ الاْءَعْشی ، عَنِ ابْنِ أَبِي یَعْفُورٍ ، عَنْ مَوْلیً لِبَنِی شَیْبَانَ :عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «إِذَا قَامَ قَائِمُنَا ، وَضَعَ اللّه ُ یَدَهُ(11) عَلی رُؤُوسِ الْعِبَادِ ، فَجَمَعَ بِهَا عُقُولَهُمْ وَکَمَلَتْ بِهِ(12) أَحْلامُهُمْ(13)»(14) .

22 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ ، عَنْ عَبْدِ اللّه ِ بْنِ سِنَانٍ : عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ : «حُجَّةُ اللّه ِ عَلَی الْعِبَادِ النَّبِیُّ ، وَالْحُجَّةُ فِیمَا بَیْنَ الْعِبَادِ وَبَیْنَ اللّه ِ(15) الْعَقْلُ»(16) .

23 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ مُرْسَلاً ، قَالَ :

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «دِعَامَةُ(17) الاْءِنْسَانِ الْعَقْلُ ، وَالْعَقْلُ مِنْهُ الْفِطْنَةُ(18) وَالْفَهْمُ وَالْحِفْظُ وَالْعِلْمُ ، وَبِالْعَقْلِ یَکْمُلُ(19) ، وَهُوَ دَلِیلُهُ وَمُبْصِرُهُ(20) وَمِفْتَاحُ أَمْرِهِ ، فَإِذَا کَانَ تَأْیِیدُ عَقْلِهِ مِنَ النُّورِ ، کَانَ عَالِماً ، حَافِظاً ، ذَاکِراً(21) ، فَطِناً ، فَهِماً(22) ، فَعَلِمَ بِذلِکَ کَیْفَ ، وَلِمَ ، وَحَیْثُ(23) ، وَعَرَفَ مَنْ

ص: 68

ثابت كرد. راوى گويد: ابن سكيت گفت: من هرگز چون شما را نديدم بفرمائيد امروز حجت و امام مردم كيست؟ فرمود: بوسيله خرد مى توان مبلغ صادق از طرف خدا را شناخت و او را تصديق كرد و دروغ گوى از طرف خدا را هم شناخت و او را تكذيب كرد، ابن سكيت گفت:

به خدا جواب همين است.

21- امام باقر (علیه السّلام) فرمود: چون قائم ما قيام كند خدا دست رحمت بر سر بندگان نهد تا در تعقل هماهنگ شوند و آرمانهاى آنها كامل شود.

22- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: حجت خدا بر بندگانش پيغمبر است و حجت ميان هر يك از بندگان و خدا خرد است.

23- فرمود: ستون هستى انسان عقل است، عقل سرچشمه هوش و فهم و حفظ دانش است خرد او كامل كند و رهنما و آگاه كن و كليد كار او است، وقتى عقلش به نور مؤيد باشد دانشمند و حافظ و يادآور و باهوش و فهميده بود و از اين رو بداند چگونه و چرا و كجا و خير خواه و بدخواه خود را بشناسد، وقتى اين را

ص: 69

نَصَحَهُ وَمَنْ غَشَّهُ ، فَإِذَا عَرَفَ ذلِکَ ، عَرَفَ مَجْرَاهُ(1) وَمَوْصُولَهُ وَمَفْصُولَهُ ، وَأَخْلَصَ الْوَحْدَانِیَّةَ لِلّهِ وَالاْءِقْرَارَ بِالطَّاعَةِ ، فَإِذَا فَعَلَ ذلِکَ(2) ، کَانَ مُسْتَدْرِکاً لِمَا فَاتَ ، وَوَارِداً عَلی مَا هُوَ آتٍ ، یَعْرِفُ(3) مَا هُوَ فِیهِ ، وَلاِءَیِّ شَیْءٍ هُوَ هاهُنَا ، وَمِنْ أَیْنَ یَأْتِیهِ ، وَإِلی مَا هُوَ صَائِرٌ ؛ وَذلِکَ(4) کُلُّهُ مِنْ تَأْیِیدِ الْعَقْلِ»(5) .

24 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ ، عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ :

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ : «الْعَقْلُ دَلِیلُ الْمُوءْمِنِ» (6).

25 . الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْوَشَّاءِ ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ ، عَنِ السَّرِیِّ بْنِ خَالِدٍ : عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ : «قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : یَا عَلِي ، لا فَقْرَ أَشَدُّ مِنَ الْجَهْلِ ، وَلاَ مَالَ أَعْوَدُ(7) مِنَ الْعَقْلِ»(8) .

26 . مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ ، عَنِ الْعَلاَءِ بْنِ رَزِینٍ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ : عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : «لَمَّا خَلَقَ اللّه ُ الْعَقْلَ ، قَالَ لَهُ : أَقْبِلْ ، فَأَقْبَلَ ، ثُمَّ قَالَ لَهُ : أَدْبِرْ ، فَأَدْبَرَ ، فَقَالَ : وَعِزَّتِی وَجَلاَلِی(9) مَا خَلَقْتُ خَلْقاً أَحْسَنَ مِنْکَ(10) ، إِیَّاکَ آمُرُ ، وَإِیَّاکَ أَنْهی ، وَإِیَّاکَ أُثِیبُ ، وَإِیَّاکَ أُعَاقِبُ(11)»(12) .

27 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ أَبِي مَسْرُوقٍ النَّهْدِیِّ ،

عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ،

ص: 70

شناخت روش و پيوست و جدائى خود را بشناسد و در يگانه پرستى خدا و دل دادن به فرمانبرى مخلص گردد و چون چنين كند، از دست رفته را به چنگ آورد و بر آينده مسلط گردد و بداند در چه وضعى است، براى چه در اينجا است، از كجا به اينجا آمده و به كجا مى رود. اينها همه از تأييد عقل است.

24- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: عقل دليل مؤمن است.

25- رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: اى على، فقرى سخت تر از نادانى نيست و مالى بهره دِه تر از عقل نباشد.

26- امام باقر (علیه السّلام) فرمود: چون خدا عقل را آفريد به او فرمود: پيش آى، پيش آمد و سپس به او فرمود: پس رو، پس رفت. خدا فرمود: به عزت و جلال خودم قسم، خلقى بهتر از تو نيافريدم بس تو را فرمان دهم و بس ترا نهى كنم و بس به تو ثواب دهم و بس تو را كيفر نمايم.

27- اسحق بن عمار گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم:

مردى است كه نزد او مى روم و سخنم را تمام نكردم همه مقصودم

ص: 71

قَالَ :

قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : الرَّجُلُ آتِیهِ وَأُکَلِّمُهُ بِبَعْضِ کَلاَمِی ، فَیَعْرِفُهُ کُلَّهُ ؛ وَمِنْهُمْ مَنْ آتِیهِ فَأُکَلِّمُهُ بِالْکَلاَمِ ، فَیَسْتَوْفِی کَلاَمِی(1) کُلَّهُ ، ثُمَّ یَرُدُّهُ عَلَیَّ کَمَا کَلَّمْتُهُ ؛ وَمِنْهُمْ مَنْ آتِیهِ فَأُکَلِّمُهُ(2) ، فَیَقُولُ : أَعِدْ عَلَیَّ؟ فَقَالَ : «یَا إِسْحَاقُ ، وَمَا تَدْرِی لِمَ هذَا؟» قُلْتُ : لاَ ، قَالَ(3) : «الَّذِی تُکَلِّمُهُ بِبَعْضِ کَلاَمِکَ ، فَیَعْرِفُهُ کُلَّهُ ، فَذَاکَ(4) مَنْ عُجِنَتْ نُطْفَتُهُ(5) بِعَقْلِهِ ؛ وَأَمَّا الَّذِی تُکَلِّمُهُ ، فَیَسْتَوْفِی کَلاَمَکَ ، ثُمَّ یُجِیبُکَ(6) عَلی کَلاَمِکَ ، فَذَاکَ(7) الَّذِی رُکِّبَ عَقْلُهُ فِیهِ(8) فِی بَطْنِ أُمِّهِ ؛ وَأَمَّا الَّذِی تُکَلِّمُهُ بِالْکَلاَمِ ، فَیَقُولُ : أَعِدْ عَلَیَّ ، فَذَاکَ(9) الَّذِی رُکِّبَ عَقْلُهُ فِیهِ بَعْدَ مَا کَبِرَ ، فَهُوَ یَقُولُ لَکَ : أَعِدْ عَلَیَّ»(10) .

28 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ بَعْضِ مَنْ رَفَعَهُ : عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ : «قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : إِذَا رَأَیْتُمُ الرَّجُلَ کَثِیرَ الصَّلاَةِ ، کَثِیرَ الصِّیَامِ(11) ، فَلاَ تُبَاهُوا(12) بِهِ حَتّی تَنْظُرُوا کَیْفَ عَقْلُهُ»(13) .

29 . بَعْضُ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ ، عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ : عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ : «یَا مُفَضَّلُ ، لاَ یُفْلِحُ(14) مَنْ لاَ یَعْقِلُ ، وَلاَ یَعْقِلُ مَنْ لاَ یَعْلَمُ ، وَسَوْفَ یَنْجُبُ(15) مَنْ یَفْهَمُ ، وَیَظْفَرُ مَنْ یَحْلُمُ(16) ، وَالْعِلْمُ جُنَّةٌ ، وَالصِّدْقُ عِزٌّ ،

وَالجَهْلُ ذُلٌّ ، وَالْفَهْمُ مَجْدٌ ، وَالْجُودُ نُجْحٌ(17) ، وَحُسْنُ الْخُلُقِ مَجْلَبَةٌ(18) لِلْمَوَدَّةِ ، وَالْعَالِمُ بِزَمَانِهِ لاَ تَهْجُمُ عَلَیْهِ اللَّوَابِسُ(19) ، وَالْحَزْمُ(20) مَسَاءَةُ(21) الظَّنِّ ، وَبَیْنَ الْمَرْءِ وَالْحِکْمَةِ نِعْمَةُ(22) الْعَالِمِ(23) ، وَالْجَاهِلُ

ص: 72

را مى فهمد و يكى هست كه سخنم را با او تمام مى كنم و او همه را حفظ مى كند و به من تحويل مى دهد و با بعضى هم كه سخن مى كنم مى گويند دوباره بگو، فرمود: اى اسحق، مى دانى چه سبب دارد؟ گفتم: نه، فرمود: آنكه از يك جمله همه مقصود ترا مى فهمد، عقل با نطفه او خمير شده و آنكه پس از اتمام سخن همه را ياد مى گيرد و به تو بر مى گرداند در شكم مادر كه بوده عقل با جسم او تركيب شده و اما آنكه همه سخن خود را به او تحويل مى دهى و مى گويد دوباره بگو، او پس از آنكه بزرگ شده عقل با وى تركيب شده است و از اين رو مى گويد دوباره بگو.

28- رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: بمحض اينكه ببينيد شخصى پر نماز و روزه است به او ننازيد تا ميزان عقلش را ملاحظه كنيد.

29- امام ششم (علیه السّلام) فرمود: اى مفضل، هر كه تعقل نكند رستگار نشود و تعقل بى دانش ميسور نگردد، هر كه بفهمد بزودى نجيب و بزرگوار گردد و هر كه بردبار باشد پيروز شود، دانش سپر ناگواريها و راستى مايه عزت است و نادانى خوارى است، فهم بزرگى است و جود كامروائى، خوش خلقى دوستى آرد و هر كه به دوران خود دانا باشد اشتباه فراوان نكند، بدبينى هم يك نوع دور انديشى است، نعمت و جود عالم ميانجى ميان مردم است و حكمت، تنها نادان است كه در اين ميان بدبخت است، خدا دوست كسى

ص: 73

شَقِیٌّ(1) بَیْنَهُمَا ، وَاللّه ُ وَلِیُّ مَنْ عَرَفَهُ ، وَعَدُوُّ مَنْ تَکَلَّفَهُ(2) ، وَالْعَاقِلُ غَفُورٌ ، وَالْجَاهِلُ خَتُورٌ(3) ؛ وَإِنْ شِئْتَ أَنْ ... تُکْرَمَ(4) ، فَلِنْ ؛ وَإِنْ شِئْتَ أَنْ تُهَانَ(5) ، فَاخْشُنْ ؛ وَمَنْ کَرُمَ أَصْلُهُ ، لاَنَ قَلْبُهُ ؛ وَمَنْ خَشُنَ عُنْصُرُهُ(6) ، غَلُظَ کَبِدُهُ ؛ وَمَنْ فَرَّطَ(7) ، تَوَرَّطَ(8) ؛ وَمَنْ خَافَ الْعَاقِبَةَ ، تَثَبَّتَ(9) عَنِ التَّوَغُّلِ فِیمَا لاَ یَعْلَمُ ؛ وَمَنْ هَجَمَ عَلی أَمْرٍ بِغَیْرِ عِلْمٍ ، جَدَعَ(10) أَنْفَ نَفْسِهِ ؛ وَمَنْ لَمْ یَعْلَمْ ، لَمْ یَفْهَمْ ؛ وَمَنْ لَمْ یَفْهَمْ ، لَمْ یَسْلَمْ ؛ وَمَنْ لَمْ یَسْلَمْ ، لَمْ یُکْرَمْ(11) ؛ وَمَنْ لَمْ یُکْرَمْ ، یُهْضَمْ(12) ؛ وَمَنْ یُهْضَمْ (13)، کَانَ أَلْوَمَ ؛ وَمَنْ کَانَ کَذلِکَ ، کَانَ أَحْری أَنْ یَنْدَمَ»(14) .

30 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی رَفَعَهُ ، قَالَ : قَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : «مَنِ اسْتَحْکَمَتْ(15) ... لِی(16) فِیهِ خَصْلَةٌ مِنْ خِصَالِ الْخَیْرِ ، احْتَمَلْتُهُ عَلَیْهَا ، وَاغْتَفَرْتُ فَقْدَ مَا سِوَاهَا ، وَلاَ أَغْتَفِرُ(17) فَقْدَ عَقْلٍ وَلاَ دِینٍ ؛ لاِءَنَّ مُفَارَقَةَ الدِّینِ مُفَارَقَةُ الاْءَمْنِ ، فَلاَ یَتَهَنَّأُ (18) بِحَیَاةٍ مَعَ مَخَافَةٍ ، وَفَقْدُ الْعَقْلِ فَقْدُ الْحَیَاةِ ، وَلاَ یُقَاسُ إِلاَّ بِالاْءَمْوَاتِ»(19) .

31 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ ، عَنْ مُوسَی بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْمُحَارِبِیِّ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسی ، عَنْ مُوسَی بْنِ عَبْدِ اللّه ِ(20) ، عَنْ مَیْمُونِ بْنِ عَلِیٍّ :

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ : «قَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : إِعْجَابُ(21) الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ دَلِیلٌ عَلی ضَعْفِ عَقْلِهِ»(22) .

32 . أَبُو عَبْدِ اللّه ِ الْعَاصِمِیُّ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ : عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام ، قَالَ : ذُکِرَ عِنْدَهُ أَصْحَابُنَا وَذُکِرَ الْعَقْلُ ، قَالَ : فَقَالَ : «لاَ یُعْبَأُ

ص: 74

است كه او را شناخته و دشمن آنكه در باره درك ذات او خود را به رنج انداخته، خردمند پر گذشت است و نادان پر غرور، اگر خواهى گرامى باشى نرمش كن و اگر خواهى زبون گردى درشتى نما، پاك طينت، دل نرم است و بد اصل سخت دل، هر كه تقصير كند به پرتگاه افتد و هر كه از عاقبت ترسد ندانسته گام برندارد، هر كه ندانسته به كارى هجوم كند بينى خود را بريده، هر كه نداند، فهم مطلب نتواند، و هر كه نفهمد سالم نباشد و هر كه سالم نباشد گرامى نبود و هر كه گرامى و محترم نبود خرد شود و هر كه خرد شود شايسته ملامت باشد و هر كه چنين باشد سزاوار پشيمانى است.

30- امير المؤمنين (علیه السّلام) فرمود: هر كه يك خصلت خوب پابرجا هم به من تحويل دهد به خاطر آن او را بپذيرم و از نداشتن خصال ديگرش چشم پوشم ولى از نداشتن عقل و نداشتن دين گذشت نكنم، زيرا در بى دينى امنيت نيست و زندگى در هراس گوارا نباشد و نبودن عقل نبودن زندگانى است، بى خرد جز مرده اى نيست.

31- فرمود: خود بينى مرد دليل سست خردى او است.

32- حسن بن جهم گويد: جمعى از ياران ما در حضور امام رضا (علیه السّلام) به گفتگو پرداختند و ذكر عقل به ميان آمد. گويد: امام (علیه السّلام) فرمود: دين دارى كه عقل ندارد مورد اعتناء نباشد، عرض

ص: 75

بِأَهْلِ الدِّینِ مِمَّنْ(1) لاَ عَقْلَ لَهُ» .

قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، إِنَّ مِمَّنْ یَصِفُ هذَا الاْءَمْرَ قَوْماً لاَ بَأْسَ بِهِمْ عِنْدَنَا، وَلَیْسَتْ(2) لَهُمْ تِلْکَ الْعُقُولُ؟

فَقَالَ : «لَیْسَ هوءُلاَءِ مِمَّنْ خَاطَبَ اللّه ُ(3) ، إِنَّ اللّه َ تَعَالی خَلَقَ الْعَقْلَ ، فَقَالَ لَهُ : أَقْبِلْ ، فَأَقْبَلَ ، وَقَالَ لَهُ : أَدْبِرْ ، فَأَدْبَرَ ، فَقَالَ : وَعِزَّتِی وَجَلاَلِی(4)، مَا خَلَقْتُ شَیْئاً أَحْسَنَ مِنْکَ - أَوْ أَحَبَّ(5) إِلَیَّ مِنْکَ - بِکَ آخُذُ ، وَبِکَ أُعْطِی»(6) .

33 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ أَبِیهِ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا :

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ : «لَیْسَ بَیْنَ الاْءِیمَانِ وَالْکُفْرِ إِلاَّ قِلَّةُ الْعَقْلِ(7)» .

قِیلَ : وَ کَیْفَ ذَاکَ(8) یَا ابْنَ رَسُولِ اللّه ِ؟

قَالَ : «إِنَّ الْعَبْدَ یَرْفَعُ رَغْبَتَهُ(9) إِلی مَخْلُوقٍ ، فَلَوْ أَخْلَصَ نِیَّتَهُ لِلّهِ ، لاَءَتَاهُ(10) الَّذِی یُرِیدُ فِی أَسْرَعَ مِنْ ذلِکَ» (11).

34 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ عُبَیْدِ اللّه ِ الدِّهْقَانِ ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَبِیِّ ، عَنْ یَحْیَی بْنِ عِمْرَانَ : عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ : «کَانَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ : بِالْعَقْلِ اسْتُخْرِجَ غَوْرُ(12) الْحِکْمَةِ ، وَبِالْحِکْمَةِ اسْتُخْرِجَ غَوْرُ الْعَقْلِ ، وَبِحُسْنِ السِّیَاسَةِ یَکُونُ الاْءَدَبُ الصَّالِحُ(13) ».

قَالَ : «وَکَانَ یَقُولُ : التَّفَکُّرُ حَیَاةُ قَلْبِ الْبَصِیرِ ، کَمَا یَمْشِی الْمَاشِی فِی الظُّلُمَاتِ بِالنُّورِ بِحُسْنِ(14) التَّخَلُّصِ وَقِلَّةِ التَّرَبُّصِ» (15).

الف. عِدَّةٌ(16) مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ عَبْدِ اللّه ِ الْبَزَّازِ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ حَمَّادٍ ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَمَّارٍ : عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه

ص: 76

كردم: قربانت، برخى از مردم كه به آئين شيعه گروند و به نظر ما خوش عقيده باشند آن مقام از خردمندى را ندارند، فرمود: خدا با آنان سخن ندارد، زيرا خدا عقل را آفريد و به او فرمود: رو آور، رو آورد و به او فرمود: پشت كن، پشت كرد، خدا فرمود: به عزت و جلالم قسم، بهتر و يا محبوب تر از تو خلقى نيافريدم نسبت به خودم، بوسيله تو مأخوذ دارم و بوسيله تو عطا بخشم.

33- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: ميان ايمان و كفر همان كم عقلى فاصله است. عرض شد: چطور يا ابن رسول اللَّه؟ فرمود:

بنده خدا روى دل به مخلوقى كند و از او نيازى جويد و اگر با اخلاص روى دل به خدا كند، آنچه خواهد در نزديكترين وقت به او بدهد.

34- امير مؤمنان (علیه السّلام) مى فرمود: با خرد عمق حكمت را بيرون توان كشيد و با حكمت عمق عقل را، حسن سياست مايه ادب شايسته است.

راوى گويد: بسيار مى فرمود:

انديشه، زندگى دل بينا است، چنان كه راه نورد در تاريكى بوسيله نور طىّ مسافت كند و بايد به خوبى خود را خلاص كرد و اندكى زيست.

الف- امام صادق (علیه السّلام) در يك حديث طولانى فرمود: آغاز هر كار و برداشت و نيرو و آبادانى آن كه هر سودى وابسته بدان

ص: 77

السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ : «إِنَّ(1) أَوَّلَ الاْءُمُورِ وَمَبْدَأَهَا وَقُوَّتَهَا وَعِمَارَتَهَا - الَّتِی لاَ یَنْتَفِعُ شَیْءٌ إِلاَّ بِهِ - الْعَقْلُ الَّذِی جَعَلَهُ اللّه ُ زِینَةً لِخَلْقِهِ وَنُوراً لَهُمْ، فَبِالْعَقْلِ عَرَفَ الْعِبَادُ خَالِقَهُمْ ، وَأَنَّهُمْ مَخْلُوقُونَ ، وَأَنَّهُ الْمُدَبِّرُ لَهُمْ ، وَأَنَّهُمُ الْمُدَبَّرُونَ ، وَأَنَّهُ الْبَاقِی وَهُمُ الْفَانُونَ ، وَاسْتَدَلُّوا بِعُقُولِهِمْ عَلی مَا رَأَوْا مِنْ خَلْقِهِ: مِنْ سَمَائِهِ وَأَرْضِهِ وَشَمْسِهِ وَقَمَرِهِ وَلَیْلِهِ وَنَهَارِهِ ، وَبِأَنَّ لَهُ(2) وَلَهُمْ خَالِقاً وَمُدَبِّراً لَمْ یَزَلْ وَلاَ یَزُولُ ؛ وَعَرَفُوا بِهِ الْحَسَنَ مِنَ الْقَبِیحِ ، وَأَنَّ الظُّلْمَةَ فِی الْجَهْلِ ، وَأَنَّ النُّورَ فِی الْعِلْمِ ، فَهذَا مَا دَلَّهُمْ عَلَیْهِ الْعَقْلُ» .

قِیلَ لَهُ : فَهَلْ یَکْتَفِی الْعِبَادُ بِالْعَقْلِ دُونَ غَیْرِهِ؟

قَالَ : «إِنَّ الْعَاقِلَ لِدَلاَلَةِ عَقْلِهِ - الَّذِی جَعَلَهُ اللّه ُ قِوَامَهُ وَزِینَتَهُ وَهِدَایَتَهُ - عَلِمَ أَنَّ اللّه َ هُوَ الْحَقُّ ، وَأَنَّهُ هُوَ رَبُّهُ ، وَعَلِمَ أَنَّ لِخَالِقِهِ مَحَبَّةً ، وَأَنَّ لَهُ کَرَاهِیَةً(3) ، وَأَنَّ لَهُ طَاعَةً ، وَأَنَّ لَهُ مَعْصِیَةً ، فَلَمْ یَجِدْ عَقْلَهُ یَدُلُّهُ عَلی ذلِکَ(4) ، وَعَلِمَ أَنَّهُ لاَ یُوصَلُ إِلَیْهِ إِلاَّ بِالْعِلْمِ وَطَلَبِهِ ، وَأَنَّهُ لاَ یَنْتَفِعُ بِعَقْلِهِ إِنْ لَمْ یُصِبْ ذلِکَ بِعِلْمِهِ ، فَوَجَبَ عَلَی الْعَاقِلِ طَلَبُ الْعِلْمِ وَالاْءَدَبِ الَّذِی لاَ قِوَامَ لَهُ إِلاَّ بِهِ» .

ب. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَیْرٍ ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ ، عَنْ حُمْرَانَ وَصَفْوَانَ بْنِ مِهْرَانَ الْجَمَّالِ ، قَالاَ : سَمِعْنَا أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام یَقُولُ : «لاَ غِنی أَخْصَبُ مِنَ الْعَقْلِ ، وَلاَ فَقْرَ أَحَطُّ مِنَ الْحُمْقِ ، وَلاَ اسْتِظْهَارَ فِی أَمْرٍ بِأَکْثَرَ مِنَ الْمَشُورَةِ فِیهِ» . وَ(5) هذَا آخِرُ کِتَابِ الْعَقْلِ وَالْجَهْلِ(6) وَالْحَمْدُ لِلّهِ وَحْدَهُ ، وَصَلَّی اللّه ُ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ ، وَسَلَّمَ تَسْلِیماً .

ص: 78

است خرد است، آنچه كه خدايش زيور خلق خود و روشنى بخش آنان ساخته، بوسيله خرد بندگان آفريننده خود را شناسند و دانند كه مخلوقند و هم او مدبر آنها است و آنها در زير تدبير اويند، هم او است پاينده و آنها راه فنا مى سپرند، از پرتو خردشان دليل جويند بر هر آفريده او كه بينند، از آسمان و زمينش از خورشيد و ماهش، از شب و روزش و در يابند كه براى آن آفريدگان و خودشان آفريننده و سرپرستى است كه هميشه بوده و خواهد بود و بوسيله خرد زيبا را از زشت بشناسند و بدانند كه تاريكى در نادانى است و روشنى در دانش، اين است كه خرد بدانها رهنمائى كرده، به او گفتند:

بندگان به همان عقل اكتفاء مى توانند؟ فرمود: خردمند به دليل عقلى كه خداوند پايه زندگى و زيور برازندگى و رهيابى وى ساخته بداند كه خدا حق است و او است پرورنده وى و بداند كه آفريدگار وى را خوشامدى است و بدآمدى، طاعتى دارد و معصيتى، و تنها خردش نتواند آنها را دريابد و بفهمد كه به اينها نرسد جز به علم و دانشجوئى و از عقل خود بهره نبرد اگر به علم خداپرستى نرسد و خردمند را بايد كه طلب علم كند و ادبى آموزد كه بى آن نتواند بپايد.

ب- حمران و صفوان بن مهران جمال گويند: شنيديم امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود:

ثروتى فراوان تر از خرد نيست و فقرى پست تر از حماقت، در هر كارى فزونتر پشتيبان مشورت است.

ص: 79

ص:81

کِتَابُ فَضْلِ الْعِلْمِ(1) بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ(2)

1 - بَابُ فَرْضِ الْعِلْمِ(3) وَوُجُوبِ طَلَبِهِ وَالْحَثِّ عَلَیْهِ

1 . أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ، عَنْ أَبِیهِ(4)، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِي الْحُسَیْنِ الْفَارِسِیِّ، عَنْ عَبْدِاللّه ِ بْنِ زَیْدٍ(5)، عَنْ أَبِیهِ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ عَلی کُلِّ مُسْلِمٍ(6)، أَلاَ إِنَّ اللّه َ یُحِبُّ بُغَاةَ(7) الْعِلْمِ»(8).

2 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّه ِ، عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللّه ِ الْعُمَرِیِّ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ»(9).

3. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، قَالَ: سُئِلَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام :

ص: 82

هَلْ یَسَعُ النَّاسَ تَرْکُ الْمَسْأَلَةِ عَمَّا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ؟ (1) فَقَالَ: «لاَ»(2).

4 . عَلِي بْنُ مُحَمَّدٍ وَغَیْرُهُ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ؛ وَمُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی جَمِیعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ السَّبِیعِیِّ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ، قَالَ: سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ: «أَیُّهَا النَّاسُ، اعْلَمُوا أَنَّ کَمَالَ الدِّینِ طَلَبُ الْعِلْمِ وَالْعَمَلُ بِهِ، أَلاَ وَإِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ أَوْجَبُ عَلَیْکُمْ مِنْ طَلَبِ الْمَالِ؛ إِنَّ الْمَالَ مَقْسُومٌ(3) مَضْمُونٌ لَکُمْ، قَدْ قَسَمَهُ(4) عَادِلٌ بَیْنَکُمْ، وَضَمِنَهُ، وَسَیَفِی لَکُمْ، وَالْعِلْمُ مَخْزُونٌ عِنْدَ أَهْلِهِ(5)، وَقَدْ أُمِرْتُمْ بِطَلَبِهِ مِنْ أَهْلِهِ؛ فَاطْلُبُوهُ»(6).

5 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ، عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ - رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا(7) - رَفَعَهُ، قَالَ:

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله (8): طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ»(9). وَفِی حَدِیثٍ آخَرَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله (10) : طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ عَلی کُلِّ مُسْلِم، أَلاَ وَإِنَّ اللّه َ یُحِبُّ بُغَاةَ الْعِلْمِ»(11).

6. عَلِي بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّه ِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسی، عَنْ عَلِي بْنِ أَبِي حَمْزَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام یَقُولُ: «تَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ؛ فَإِنَّهُ(12) مَنْ لَمْ یَتَفَقَّهْ مِنْکُمْ فِی

ص: 84

فرمود: نه.

4- امير المؤمنين (علیه السّلام) مى فرمود: ايا مردم بدانيد كه كمال ديانت طلب علم و عمل بدان است، هلا براستى طلب علم از طلب مال بر شما واجب تر است زيرا دارائى قسمت تضمين شده اى دارد كه عادلى ميان شما قسمت بندى كرده و ضمانت نموده و محققا به شما پرداخت مى كند ولى علم نزد اهلش سپرده است و شما دستور داريد كه آن را از اهلش بخواهيد، آن را بخواهيد.

5- رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: طلب علم فريضه است. در حديث ديگر فرموده: طلب علم بر هر مسلمانى فريضه است، هلا براستى خدا دانش جويان را دوست دارد.

6- امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود: دين را خوب بفهميد زيرا هر كدام از شما دين را خوب نفهمد كوهى است، به راستى خدا در كتاب خود ميفرمايد (124 سوره 9): «تا دين را خوب بفهمند و به

ص: 85

الدِّینِ(1)، فَهُوَ(2) أَعْرَابِیٌّ(3)؛ إِنَّ(4) اللّه َ تَعَالی یَقُولُ فِی کِتَابِهِ: «لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَلِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ»(5)»(6).

7 . الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ الرَّبِیعِ، عَنْ مُفَضَّلِ(7) بْنِ عُمَرَ، قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام یَقُولُ: «عَلَیْکُمْ بِالتَّفَقُّهِ فِی دِینِ اللّه ِ، وَلاَ تَکُونُوا أَعْرَاباً؛ فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ یَتَفَقَّهْ فِی دِینِ اللّه ِ، لَمْ یَنْظُرِ اللّه ُ(8) إِلَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ، وَلَمْ یُزَکِّ لَهُ عَمَلاً»(9).

8 . مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَیْرٍ، عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ:

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «لَوَدِدْتُ أَنَّ أَصْحَابِی(10) ضُرِبَتْ(11) رُؤُوسُهُمْ بِالسِّیَاطِ حَتّی یَتَفَقَّهُوا»(12).

9. عَلِي بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَمَّنْ رَوَاهُ :

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: قَالَ لَهُ رَجُلٌ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، رَجُلٌ عَرَفَ هذَا الاْءَمْرَ لَزِمَ بَیْتَهُ وَلَمْ یَتَعَرَّفْ إِلی أَحَدٍ مِنْ إِخْوَانِهِ؟ قَالَ: فَقَالَ: «کَیْفَ یَتَفَقَّهُ هذَا فِی دِینِهِ؟!»(13)

بابُ صِفَةِ العِلمِ وفَضلِهِ وَفَضلِ العُلَماءِ

1 . مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ وَعَلِي بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنْ

ص: 86

قوم خود اعلام خطر كنند چون به سوى آنها برگردند شايد بر حذر شوند».

7- مى فرمود: بر شما باد كه دين خدا را خوب ياد بگيريد و بفهميد، كوهى و بيابانى نباشيد زيرا هر كه دين خدا را خوب نفهمد، خدا در قيامت به او نظر ندارد و كردار او را قابل قبول نشمارد.

8- فرمود: دلم مى خواهد تازيانه به سر يارانم بزنند تا دين را بفهمند و احكامش را ياد بگيرند.

9- مردى به آن حضرت عرض كرد: قربانت، كسى هست كه به اين مذهب معرفت و عقيده دارد ولى در خانه خود نشسته و با احدى از برادران مذهبى خود آشنائى ندارد. فرمود: اين آدم چطور دين خود را مى فهمد؟.

مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ عُبَیْدِ اللّه ِ بْنِ عَبْدِ اللّه ِ الدِّهْقَانِ، عَنْ دُرُسْتَ الْوَاسِطِیِّ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ:عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسی علیه السلام ، قَالَ: «دَخَلَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله الْمَسْجِدَ، فَإِذَا جَمَاعَةٌ قَدْ أَطَافُوا بِرَجُلٍ، فَقَالَ: مَا هذَا؟ فَقِیلَ: عَلاَّمَةٌ، فَقَالَ: وَمَا الْعَلاَّمَةُ؟ فَقَالُوا لَهُ(1): أَعْلَمُ النَّاسِ بِأَنْسَابِ الْعَرَبِ وَوَقَائِعِهَا وَأَیَّامِ الْجَاهِلِیَّةِ وَالاْءَشْعَارِ وَالْعَرَبِیَّةِ(2)» .

قَالَ: «فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : ذَاکَ(3) عِلْمٌ لاَ یَضُرُّ مَنْ جَهِلَهُ، وَلاَ یَنْفَعُ مَنْ عَلِمَهُ، ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : إِنَّمَا الْعِلْمُ ثَلاَثَةٌ: آیَةٌ مُحْکَمَةٌ، أَوْ فَرِیضَةٌ عَادِلَةٌ، أَوْ سُنَّةٌ قَائِمَةٌ، وَمَا خَلاَهُنَّ فَهُوَ فَضْلٌ(4)»(5).

2 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِي الْبَخْتَرِیِّ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الاْءَنْبِیَاءِ، وَذَاکَ(6) أَنَّ الاْءَنْبِیَاءَ لَمْ یُورِثُوا دِرْهَماً وَلاَ دِینَاراً، وَإِنَّمَا أَوْرَثُوا(7) أَحَادِیثَ مِنْ أَحَادِیثِهِمْ، فَمَنْ أَخَذَ بِشَیْءٍ مِنْهَا، فَقَدْ أَخَذَ حَظّاً وَافِراً، فَانْظُرُوا عِلْمَکُمْ هذَا عَمَّنْ تَأْخُذُونَهُ؟ فَإِنَّ فِینَا(8) - أَهْلَ الْبَیْتِ - فِی کُلِّ خَلَفٍ(9) عُدُولاً یَنْفُونَ عَنْهُ تَحْرِیفَ الْغَالِینَ وَانْتِحَالَ(10) الْمُبْطِلِینَ وَتَأْوِیلَ الْجَاهِلِینَ»(11).

3 . الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «إِذَا أَرَادَ اللّه ُ بِعَبْدٍ خَیْراً، فَقَّهَهُ فِی الدِّینِ»(12).

ص: 88

مسجد شد و بناگاه جمعى را ديد گرد مردى را گرفتند، فرمود: اين چيست؟ گفتند: علّامه است، فرمود: علّامه يعنى چه؟ گفتند:

داناترين مردم است به انساب عرب و نبردهاى عرب و ايام جاهليت و اشعار عرب و علوم عربيت، فرمود كه: پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: اين علمى است كه ندانستن آن زيانى ندارد و دانستنش سودى ندهد.

سپس پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: همانا علم سه است: آيه محكم، فريضه عادلانه، سنت زنده و بر جا و جز اينها فضل است.

2- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: به راستى علما وارث پيغمبرانند و اين براى آن است كه پيغمبران پول سفيد و زردى ارث ندادند و همانا از احاديث خود احاديثى به جاى نهادند و هر كه چيزى از آن برگرفت بهره فراوانى گرفته، بنگريد اين علم خود را از كه فرا مى گيريد، محققا در ما خاندان است كه در دوره هر جانشينى عادلان حق شناسى وجود دارند كه تحريف غالى ها و وابستگى مخربان و تأويل نادان ها را از دين كنار كنند.

3- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: وقتى خدا خير بنده اى را خواهد او را خوب دين فهم كند.

ص: 89

4 . مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسی(1)، عَنْ رِبْعِیِّ بْنِ عَبْدِ اللّه ِ، عَنْ رَجُلٍ:

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام (2)، قَالَ: قَالَ: «الْکَمَالُ کُلُّ الْکَمَالِ: التَّفَقُّهُ فِی الدِّینِ، وَالصَّبْرُ عَلَی النَّائِبَةِ(3)، وَتَقْدِیرُ الْمَعِیشَةِ»(4).

5 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «الْعُلَمَاءُ أُمَنَاءُ، وَالاْءَتْقِیَاءُ حُصُونٌ، وَالاْءَوْصِیَاءُ سَادَةٌ»(5).

وَفِی رِوَایَةٍ أُخْری: «الْعُلَمَاءُ(6) مَنَارٌ(7)، وَالاْءَتْقِیَاءُ حُصُونٌ، وَالاْءَوْصِیَاءُ(8) سَادَةٌ»(9).

6 . أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ، عَنْ إِدْرِیسَ بْنِ الْحَسَنِ، عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ الْکِنْدِیِّ، عَنْ بَشِیر الدَّهَّانِ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «لاَ خَیْرَ فِیمَنْ لاَ یَتَفَقَّهُ مِنْ أَصْحَابِنَا، یَا بَشِیرُ، إِنَّ الرَّجُلَ مِنْهُمْ(10) إِذَا لَمْ یَسْتَغْنِ بِفِقْهِهِ، احْتَاجَ إِلَیْهِمْ، ... فَإِذَا(11) احْتَاجَ إِلَیْهِمْ، أَدْخَلُوهُ فِی بَابِ ضَلاَلَتِهِمْ وَهُوَ لاَ یَعْلَمُ»(12).

7. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ، عَنِ السَّکُونِیِّ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : لاَ خَیْرَ فِی الْعَیْشِ إِلاَّ لِرَجُلَیْنِ: عَالِمٍ مُطَاعٍ، أَوْ مُسْتَمِعٍ وَاعٍ(13)»(14).

8 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَیْرٍ؛ وَمُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَیْرٍ، عَنْ سَیْفِ بْنِ

ص: 90

4- امام باقر (علیه السّلام) فرمود: نهايت كمال، خوب فهميدن دين است و شكيبائى بر ناگواريها و اندازه گيرى در معاش و زندگى.

5- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: علماء امانت دارانند و مردم متقى دژهاى مذهبند و اوصياء ساداتند و سروران مذهب.

و در روايت ديگر علماء چراغ هستند و اتقياء دژ و اوصياء سادات و سروران.

6- فرمود به بشير دهان كه: اى بشير، هر كدام از ياران ما كه فقه ندانند خيرى ندارند، به راستى هر مردى از آنها كه احكام دين خود را نفهميده به ديگران نيازمند است و چون نيازمند آنها گردد او را به گمراهى خود كشانند و نمى فهمد.

7- رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: در زندگانى خيرى نيست مگر براى دو مرد: دانشمندى كه فرمانش برند و گوش به فرمانى كه وظيفه خود را حفظ كند.

8- امام باقر (علیه السّلام) فرمود: عالمى كه از علمش بهره مند شود بهتر از هفتاد هزار عابد است.

ص: 91

عَمِیرَةَ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ: عَنْ أَبي جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ: «عَالِمٌ یُنْتَفَعُ بِعِلْمِهِ أَفْضَلُ مِنْ(1) سَبْعِینَ أَلْفَ عَابِدٍ»(2).

9. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ، عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ، قَالَ: قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : رَجُلٌ رَاوِیَةٌ(3) لِحَدِیثِکُمْ یَبُثُّ ذلِکَ فِی النَّاسِ، وَیُشَدِّدُهُ(4) فِی قُلُوبِهِمْ وَ قُلُوبِ شِیعَتِکُمْ(5)، وَلَعَلَّ عَابِداً مِنْ شِیعَتِکُمْ لَیْسَتْ لَهُ هذِهِ الرِّوَایَةُ، أَیُّهُمَا أَفْضَلُ؟

قَالَ: «الرَّاوِیَةُ لِحَدِیثِنَا یَشُدُّ بِهِ(6) قُلُوبَ شِیعَتِنَا أَفْضَلُ مِنْ أَلْفِ عَابِدٍ»(7)

بابُ أصنافِ النَّاسِ

1. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ؛ وَمُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی جَمِیعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ أَبِي أُسَامَةَ(8)، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ السَّبِیعِیِّ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ مِمَّنْ یُوثَقُ(9)بِهِ، قَالَ:

سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ: «إِنَّ النَّاسَ آلُوا(10) بَعْدَ رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله إِلی ثَلاَثَةٍ:

آلُوا إِلی عَالِمٍ عَلی هُدًی مِنَ اللّه ِ قَدْ أَغْنَاهُ اللّه ُ بِمَا عَلِمَ عَنْ(11) عِلْمِ غَیْرِهِ، وَجَاهِلٍ مُدَّعٍ 1 / 34

لِلْعِلْمِ لاَ عِلْمَ لَهُ، مُعْجَبٍ بِمَا عِنْدَهُ قَدْ فَتَنَتْهُ(12) الدُّنْیَا وَ

ص: 92

9- معاوية بن عمار گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم: مردى است بسيار روايت از شما نقل كند و در ميان مردم منتشر سازد و در دل آنها پابرجا كند و هم در دل شيعيان شما، و بسا يك شيعه عابد باشد كه اين قدر روايت ندارد، كدام فاضل ترند؟ فرمود: مرد پر روايتى كه وسيله تثبيت عقيده شيعيان ما باشد بهتر از هزار عابد است.

فَتَنَ غَیْرَهُ، وَمُتَعَلِّمٍ مِنْ عَالِمٍ عَلی سَبِیلِ هُدًی مِنَ اللّه ِ وَنَجَاةٍ، ثُمَّ هَلَکَ مَنِ ادَّعی، وَخَابَ مَنِ افْتَری»(1).

2 . الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیُّ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ، عَنْ أَبِي خَدِیجَةَ سَالِمِ بْنِ مُکْرَمٍ:

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «النَّاسُ ثَلاَثَةٌ(2): عَالِمٌ، وَمُتَعَلِّمٌ، وَغُثَاءٌ(3)»(4).

3. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ عَبْدِ اللّه ِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ، عَنِ الْعَلاَءِ بْنِ رَزِینٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ، قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «اغْدُ(5) عَالِماً، أَوْ مُتَعَلِّماً، أَوْ أَحِبَّ أَهْلَ الْعِلْمِ، وَلاَ تَکُنْ(6) رَابِعاً؛ فَتَهْلِکَ بِبُغْضِهِمْ(7)»(8).

4. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ یُونُسَ، عَنْ جَمِیلٍ:

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ: «یَغْدُو النَّاسُ عَلی ثَلاَثَةِ أَصْنَافٍ: عَالِمٍ، وَمُتَعَلِّمٍ، وَغُثَاءٍ، فَنَحْنُ الْعُلَمَاءُ، وَشِیعَتُنَا الْمُتَعَلِّمُونَ، وَسَائِرُ النَّاسِ غُثَاءٌ».(9)

4 - بَابُ ثَوَابِ الْعَالِمِ وَالْمُتَعَلِّمِ(10)

1 . مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ وَعَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ؛

ص: 94

افتراء بندد نوميد است.

2- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: مردم سه طائفه اند: عالم و متعلم و ورآبى.

3- فرمود: صبح كن عالم يا متعلم يا دوستدار اهل علم و چهارمى نباش كه به دشمن داشتن آنها هلاك شوى.

4- جميل گويد: شنيدم از آن حضرت كه مى فرمود: مردم سه دسته صبح مى كنند: عالم و متعلم و ورآبى، ما علماء هستيم، و شيعيان ما متعلم و دانش آموزند، و مردم ديگر ورآبيند.

وَمُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیِّ، عَنْ عَبْدِ اللّه ِ بْنِ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ؛ وَعَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسی، عَنِ الْقَدَّاحِ(1):

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : مَنْ سَلَکَ طَرِیقاً یَطْلُبُ فِیهِ عِلْماً، سَلَکَ اللّه ُ بِهِ طَرِیقاً إِلَی الْجَنَّةِ، وَإِنَّ الْمَلاَئِکَةَ لَتَضَعُ أَجْنِحَتَهَا لِطَالِبِ الْعِلْمِ رِضاً بِهِ، وَإِنَّهُ لَیَسْتَغْفِرُ(2) لِطَالِبِ الْعِلْمِ مَنْ فِی السَّمَاءِ(3) وَمَنْ فِی الاْءَرْضِ حَتَّی الْحُوتِ فِی الْبَحْرِ، وَفَضْلُ الْعَالِمِ عَلَی الْعَابِدِ کَفَضْلِ الْقَمَرِ عَلی سَائِرِ النُّجُومِ(4) لَیْلَةَ الْبَدْرِ، وَإِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الاْءَنْبِیَاءِ؛ إِنَّ(5) الاْءَنْبِیَاءَ لَمْ یُوَرِّثُوا دِینَاراً وَلاَ دِرْهَماً، وَلکِنْ وَرَّثُوا الْعِلْمَ، فَمَنْ أَخَذَ مِنْهُ(6)، أَخَذَ بِحَظٍّ وَافِرٍ»(7).

2 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ(8)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ: عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ: «إِنَّ الَّذِی یُعَلِّمُ الْعِلْمَ مِنْکُمْ لَهُ أَجْرٌ مِثْلُ أَجْرِ الْمُتَعَلِّمِ(9)، وَلَهُ الْفَضْلُ عَلَیْهِ، فَتَعَلَّمُوا الْعِلْمَ مِنْ حَمَلَةِ الْعِلْمِ(10)، وَعَلِّمُوهُ إِخْوَانَکُمْ کَمَا عَلَّمَکُمُوهُ(11) الْعُلَمَاءُ»(12).

3 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ، عَنْ أَبِي بَصِیرٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام یَقُولُ: «مَنْ عَلَّمَ(13) خَیْراً، فَلَهُ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ عَمِلَ بِهِ» .

قُلْتُ: فَإِنْ عَلَّمَهُ(14) غَیْرَهُ، یَجْرِی(15) ذلِکَ لَهُ؟ قَالَ: «إِنْ عَلَّمَهُ(16) النَّاسَ کُلَّهُمْ،

ص: 96

دانشى جويد، خدا او را به راه بهشت برد و به راستى فرشته ها براى طالب علم پرهاى خود را فرو نهند به نشانه رضايت از او و اين محقق است كه براى طالب علم هر كه در آسمان و در زمين است آمرزش خواهد تا برسد به ماهيان دريا، فضيلت عالم بر عابد چون فضيلت ماه است بر ستارگان در شب چهارده و به راستى علماء وارث پيغمبرانند زيرا پيمبران دينار و درهمى به ارث نگذاشتند ولى ارث آنها علم بود و هر كه از آن برگرفت بهره فراوانى برده.

2- امام باقر (علیه السّلام) فرمود: آنكه از شما علم مى آموزد ثواب متعلم دارد و بيشتر از او، علم را از حاملان آن ياد بگيريد و به برادران خود بياموزيد چنانچه علماء به شما آموختند.

3- ابو بصير گويد: شنيدم امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود:

هر كه كار خيرى ياد بدهد مانند ثواب كسى كه بدان عمل كند مى برد، گفتم: اگر او هم به ديگرى ياد دهد به معلم اول ثواب عمل آن مى رسد؟ فرمود: اين ثواب براى او جارى است اگر به همه

ص: 97

جَری(1) لَهُ». قُلْتُ: فَإِنْ مَاتَ؟ قَالَ: «وَإِنْ مَاتَ»(2).

4 . وَبِهذَا الاْءِسْنَادِ(3)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ، عَنِ الْعَلاَءِ بْنِ رَزِینٍ، عَنْ أَبِي عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ:

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ: «مَنْ عَلَّمَ بَابَ هُدًی، فَلَهُ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ عَمِلَ بِهِ، وَلاَ یُنْقَصُ أُولئِکَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْئاً، وَمَنْ عَلَّمَ بَابَ ضَلاَلٍ، کَانَ عَلَیْهِ مِثْلُ أَوْزَارِ مَنْ عَمِلَ بِهِ، وَلاَ یُنْقَصُ أُولئِکَ مِنْ أَوْزَارِهِمْ شَیْئاً»(4).

5 . الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعْدٍ رَفَعَهُ، عَنْ أَبِي حَمْزَةَ:

عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام ، قَالَ: «لَوْ یَعْلَمُ النَّاسُ(5) مَا فِی طَلَبِ الْعِلْمِ، لَطَلَبُوهُ وَلَوْ بِسَفْکِ الْمُهَجِ(6)، وَخَوْضِ اللُّجَجِ(7)، إِنَّ اللّه َ - تَبَارَکَ وَتَعَالی - أَوْحی إِلی دَانِیَالَ: أَنَّ أَمْقَتَ عَبِیدِی إِلَیَّ الْجَاهِلُ الْمُسْتَخِفُّ بِحَقِّ أَهْلِ الْعِلْمِ، التَّارِکُ لِلاِقْتِدَاءِ بِهِمْ؛ وَأَنَّ أَحَبَّ عَبِیدِی(8) إِلَیَّ التَّقِیُّ الطَّالِبُ لِلثَّوَابِ الْجَزِیلِ، اللاَّزِمُ لِلْعُلَمَاءِ، التَّابِعُ لِلْحُلَمَاءِ(9)، الْقَابِلُ(10)

عَنِ الْحُکَمَاءِ»(11).

6 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِیِّ، عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ، قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «مَنْ تَعَلَّمَ الْعِلْمَ وَعَمِلَ بِهِ وَعَلَّمَ لِلّهِ(12)، دُعِیَ فِی مَلَکُوتِ السَّمَاوَاتِ عَظِیماً، فَقِیلَ: تَعَلَّمَ لِلّهِ ، وَعَمِلَ لِلّهِ ، وَعَلَّمَ لِلّهِ»(13)

ص: 98

مردم هم ياد بدهد، گفتم: اگر معلم بميرد؟ فرمود: اگر چه بميرد.

4- امام باقر (علیه السّلام) فرمود: هر كس بابى از هدايت تعليم دهد مانند ثواب كسانى كه بدان عمل كنند اجر دارد و از ثواب آنها هم چيزى كاسته نشود و هر كه يك باب از گمراهى تعليم دهد مانند گناه كسانى كه بدان عمل كنند ببرد و از گناه آنها هم كاسته نشود.

5- على بن الحسين (علیه السّلام) فرمود: اگر مردم مى دانستند در طلب علم چه فايده اى است، دنبال آن مى رفتند گر چه خون دل در راه آن بريزند و به گردابها فرو شوند، به راستى خداى تبارك و تعالى به دانيال (علیه السّلام) وحى كرد كه مبغوض ترين بندگانم نزد من پرهيزكار طالب ثواب شايان و ملازم علماء و پيرو بردباران و پذيراى از حكمت شعاران است.

6- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: هر كه دانش آموزد و به كار بندد و آن را براى خداى تعالى تعليم دهد در ملكوت آسمانها بزرگش خوانند و گويند براى خدا ياد گرفت، براى خدا عمل كرد، براى خدا تعليم داد.

ص: 99

بابُ صِفَةِ العُلَماءِ

1 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی الْعَطَّارُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام یَقُولُ: «اطْلُبُوا الْعِلْمَ، وَتَزَیَّنُوا مَعَهُ بِالْحِلْمِ وَالْوَقَارِ(1)، وَتَوَاضَعُوا لِمَنْ تُعَلِّمُونَهُ الْعِلْمَ، وَتَوَاضَعُوا لِمَنْ طَلَبْتُمْ مِنْهُ الْعِلْمَ، وَلاَ تَکُونُوا عُلَمَاءَ جَبَّارِینَ؛ فَیَذْهَبَ بَاطِلُکُمْ بِحَقِّکُمْ»(2)

2 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ یُونُسَ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ النَّصْرِیِّ(3):

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّه ِ عَزَّ وَجَلَّ: «إِنَّما یَخْشَی اللّه َ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ»(4) قَالَ: «یَعْنِی بِالْعُلَمَاءِ مَنْ صَدَّقَ فِعْلُهُ قَوْلَهُ، وَمَنْ لَمْ یُصَدِّقْ فِعْلُهُ قَوْلَهُ(5)، فَلَیْسَ بِعَالِمٍ»(6).

3. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ أَبِي سَعِیدٍ الْقَمَّاطِ، عَنِ الْحَلَبِیِّ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : أَلاَ أُخْبِرُکُمْ بِالْفَقِیهِ حَقِّ الْفَقِیهِ(7)؟ مَنْ لَمْ یُقَنِّطِ(8) النَّاسَ مِنْ رَحْمَةِ اللّه ِ، وَ(9) لَمْ یُوءْمِنْهُمْ مِنْ عَذَابِ اللّه ِ، وَ(10) لَمْ یُرَخِّصْ لَهُمْ فِی مَعَاصِی اللّه ِ، وَلَمْ یَتْرُکِ الْقُرْآنَ رَغْبَةً عَنْهُ إِلی غَیْرِهِ؛ أَلاَ لاَ خَیْرَ فِی عِلْمٍ لَیْسَ فِیهِ تَفَهُّمٌ، أَلاَ

ص: 100

لاَ خَیْرَ فِی قِرَاءَةٍ لَیْسَ فِیهَا تَدَبُّرٌ، أَلاَ لاَ خَیْرَ فِی عِبَادَةٍ لَیْسَ فِیهَا تَفَکُّرٌ(1)».(2)

وَفِی رِوَایَةٍ أُخْری: «أَلاَ لاَ خَیْرَ فِی عِلْمٍ لَیْسَ فِیهِ تَفَهُّمٌ، أَلاَ لاَ خَیْرَ فِی قِرَاءَةٍ لَیْسَ فِیهَا تَدَبُّرٌ، أَلاَ لاَ خَیْرَ فِی عِبَادَةٍ لاَ فِقْهَ فِیهَا، أَلاَ لاَ خَیْرَ فِی نُسُکٍ(3) لاَ وَرَعَ فِیهِ»(4).

4 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی؛ وَمُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ النَّیْسَابُورِیِّ جَمِیعاً، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیی: عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ مِنْ عَلاَمَاتِ الْفَقِیهِ(5) الْحِلْمَ(6) وَالصَّمْتَ»(7).

5 . أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ اللّه ِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ، قَالَ:

قَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : «لاَ یَکُونُ السَّفَهُ(8) وَالْغِرَّةُ(9) فِی قَلْبِ الْعَالِمِ»(10).

6. وَبِهذَا الاْءِسْنَادِ(11)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ رَفَعَهُ، قَالَ: قَالَ عِیسَی بْنُ مَرْیَمَ علیه السلام : «یَا مَعْشَرَ الْحَوَارِیِّینَ(12)، لِی إِلَیْکُمْ حَاجَةٌ اقْضُوهَا لِی، قَالُوا: قُضِیَتْ حَاجَتُکَ یَا رُوحَ اللّه ِ، فَقَامَ(13)، فَغَسَلَ(14) أَقْدَامَهُمْ، فَقَالُوا: کُنَّا نَحْنُ أَحَقَّ بِهذَا(15) یَا رُوحَ اللّه ِ، فَقَالَ: إِنَّ أَحَقَّ النَّاسِ بِالْخِدْمَةِ الْعَالِمُ، إِنَّمَا تَوَاضَعْتُ هکَذَا لِکَیْمَا تَتَوَاضَعُوا(16) بَعْدِی فِی النَّاسِ کَتَوَاضُعِی لَکُمْ».

ثُمَّ قَالَ عِیسی علیه السلام : «بِالتَّوَاضُعِ تُعْمَرُ الْحِکْمَةُ، لاَ بِالتَّکَبُّرِ؛ وَکَذلِکَ فِی السَّهْلِ یَنْبُتُ

ص: 102

در روايت ديگر فرمود: هلا علم بى فهم خير ندارد، هلا خواندن بى تدبر خير ندارد، هلا تدين بى ورع خير ندارد.

4- امام رضا (علیه السّلام) فرمود: از نشانه هاى فقه و فهم، بردبارى و خموشى است.

5- امير مؤمنان (علیه السّلام) فرمود: سفاهت و فريب در دل عالم نيست.

6- عيسى بن مريم فرمود: اى گروه حواريين، مرا به شما حاجتى است آن را برآوريد، گفتند: حاجتت رواست يا روح الله، برخاست و پاى آنها را شست، گفتند: ما خود سزاوارتر بوديم كه پاى بشوئيم اى روح الله، فرمود: سزاوارتر مردم به خدمت كردن عالم است، همانا من تا اين اندازه فروتنى كردم تا شما هم پس از من فروتنى كنيد نسبت به مردم مانند فروتنى من براى شما، سپس عيسى (علیه السّلام) فرمود:

بوسيله تواضع حكمت آبادان مى شود نه بوسيله تكبر و همچنان

ص: 103

الزَّرْعُ، لاَ فِی الْجَبَلِ»(1).

7. عَلِي بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَلِي بْنِ مَعْبَدٍ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ، عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ :

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «کَانَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ: یَا طَالِبَ الْعِلْمِ، إِنَّ لِلْعَالِمِ ثَلاَثَ عَلاَمَاتٍ: الْعِلْمَ، وَالْحِلْمَ ، وَالصَّمْتَ، و لِلْمُتَکَلِّفِ(2) ثَلاَثَ عَلاَمَاتٍ: یُنَازِعُ مَنْ فَوْقَهُ بِالْمَعْصِیَةِ، وَیَظْلِمُ(3) مَنْ دُونَهُ بِالْغَلَبَةِ ، وَیُظَاهِرُ(4) الظَّلَمَةَ»(5)

بابُ حقَّ العالِمِ

1. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّه ِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْجَعْفَرِیِّ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «کَانَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ مِنْ حَقِّ الْعَالِمِ أَنْ لاَ تُکْثِرَ عَلَیْهِ السُّوالَ، وَلاَ تَأْخُذَ(6) بِثَوْبِهِ ، وَإِذَا دَخَلْتَ عَلَیْهِ - وَعِنْدَهُ قَوْمٌ - فَسَلِّمْ عَلَیْهِمْ جَمِیعاً ، وَخُصَّهُ بِالتَّحِیَّةِ دُونَهُمْ(7)، وَاجْلِسْ بَیْنَ یَدَیْهِ، وَلاَ تَجْلِسْ خَلْفَهُ، وَلا تَغْمِزْ(8) بِعَیْنِکَ(9)، وَلاَ تُشِرْ بِیَدِکَ، وَلاَ تُکْثِرْ مِنْ قَوْلِ(10) : قَالَ فُلاَنٌ وَقَالَ فُلاَنٌ خِلاَفاً لِقَوْلِهِ، وَلاَ تَضْجَرْ(11) بِطُولِ صُحْبَتِهِ؛ فَإِنَّمَا مَثَلُ الْعَالِمِ مَثَلُ النَّخْلَةِ تَنْتَظِرُهَا(12) مَتی(13) یَسْقُطُ عَلَیْکَ مِنْهَا شَیْءٌ، وَ(14) الْعَالِمُ أَعْظَمُ أَجْراً مِنَ الصَّائِمِ الْقَائِمِ، الْغَازِی فِی سَبِیلِ اللّه ِ(15)»(16)

ص: 104

در بيابان هموار زراعت مى رويد نه در كوه.

7- امير مؤمنان (علیه السّلام) مى فرمود: اى طالب علم، به راستى عالم سه نشانه دارد: علم و حلم و خموشى. و عالم نما هم سه علامت دارد: نسبت به بالادست نافرمان است و به زيردست ستم كند بوسيله غلبه بر او و پشتيبانى از ستمكاران نمايد.

بابُ فَقدِ العَلماء

1 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسی، عَنْ أَبِي أَیُّوبَ الْخَرَّازِ(1)، عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ:

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «مَا مِنْ(2) أَحَدٍ یَمُوتُ مِنَ الْمُوءْمِنِینَ أَحَبَّ إِلی إِبْلِیسَ مِنْ مَوْتِ فَقِیهٍ»(3).

2 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَیْرٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ(4): عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «إِذَا مَاتَ الْمُوءْمِنُ الْفَقِیهُ(5)، ثُلِمَ(6) فِی الاْءِسْلاَمِ ثُلْمَةٌ لاَ یَسُدُّهَا شَیْءٌ(7)»(8).

3 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ

أَبِي حَمْزَةَ ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: «إِذَا مَاتَ الْمُوءْمِنُ، بَکَتْ عَلَیْهِ الْمَلاَئِکَةُ وَبِقَاعُ(9) الاْءَرْضِ، الَّتِی کَانَ یَعْبُدُ(10) اللّه َ عَلَیْهَا، وَأَبْوَابُ السَّمَاءِ، الَّتِی کَانَ یُصْعَدُ فِیهَا بِأَعْمَالِهِ، وَثُلِمَ فِی الاْءِسْلاَمِ ثُلْمَةٌ لاَ یَسُدُّهَا شَیْءٌ؛ لاِءَنَّ الْمُوءْمِنِینَ الْفُقَهَاءَ(11) حُصُونُ الاْءِسْلاَمِ کَحِصْنِ(12) سُورِ الْمَدِینَةِ لَهَا»(13).

4 . وَعَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ(14)، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ أَبِي أَیُّوبَ الْخَرَّازِ(15)، عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ : عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «مَا مِنْ(16) أَحَدٍ یَمُوتُ مِنَ الْمُوءْمِنِینَ أَحَبَّ إِلی إِبْلِیسَ مِنْ مَوْتِ فَقِیهٍ»(17).

ص: 106

5 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ عَمِّهِ یَعْقُوبَ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «إِنَّ أَبِي کَانَ یَقُولُ: إِنَّ اللّه َ - عَزَّ وَجَلَّ - لاَ یَقْبِضُ الْعِلْمَ بَعْدَ مَا یُهْبِطُهُ(1) ، وَلکِنْ یَمُوتُ الْعَالِمُ، فَیَذْهَبُ بِمَا یَعْلَمُ، فَتَلِیهِمُ(2) الْجُفَاةُ(3)، فَیَضِلُّونَ وَیُضِلُّونَ، وَلاَ خَیْرَ فِی شَیْءٍ لَیْسَ لَهُ أَصْلٌ»(4).

6 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِي، عَمَّنْ ذَکَرَهُ، عَنْ جَابِرٍ:

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ: «کَانَ عَلِي بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّهُ یُسَخِّی(5) نَفْسِی فِی سُرْعَةِ الْمَوْتِ وَالْقَتْلِ فِینَا قَوْلُ اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ : «أَ وَلَمْ یَرَوْا أَنّا نَأْتِی الاْءَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها»(6) وَهُوَ ذَهَابُ الْعُلَمَاءِ»(7).

بابُ مُجالَسَةِ العُلَماءِ وَ صُحبَتِهِم

1 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ یُونُسَ رَفَعَهُ، قَالَ:

قَالَ لُقْمَانُ لاِبْنِهِ: «یَا بُنَیَّ، اخْتَرِ الْمَجَالِسَ عَلی عَیْنِکَ(8)، فَإِنْ رَأَیْتَ قَوْماً یَذْکُرُونَ اللّه َ جَلَّ وَعَزَّ، فَاجْلِسْ مَعَهُمْ؛ فَإِنْ تَکُنْ عَالِماً، نَفَعَکَ عِلْمُکَ(9)، وَإِنْ تَکُنْ جَاهِلاً، عَلَّمُوکَ، وَلَعَلَّ اللّه َ أَنْ یُظِلَّهُمْ بِرَحْمَتِهِ(10)؛ فَتَعُمَّکَ(11) مَعَهُمْ، وَإِذَا رَأَیْتَ قَوْماً لاَ یَذْکُرُونَ اللّه َ، فَلاَ تَجْلِسْ مَعَهُمْ

ص: 108

5- فرمود: به راستى پدرم مى فرمود كه: خداى عز و جل علم را پس از آنكه به زمين فرو فرستاده برنگيرد ولى عالم بميرد و علمى كه دارد ببرد و دنبال آنها مردمان سخت دل جفاجو آيند و گمراه باشند و گمراه كنند و چيزى كه ريشه اى ندارد خير در آن نيست.

6- على بن الحسين (علیه السّلام) مى فرمود: زود مردن و كشته شدن ما خانواده را بر من هموار و آسان مى كند گفتار خدا (41 سوره 13): «مگر نبينند كه ما بر زمين بتازيم و اطرافش را بكاهيم» مقصود از دست رفتن علماء است.

فَإِنْ تَکُنْ عَالِماً، لَمْ یَنْفَعْکَ عِلْمُکَ، وَإِنْ کُنْتَ(1) جَاهِلاً، یَزِیدُوکَ جَهْلاً ، وَلَعَلَّ اللّه َ أَنْ یُظِلَّهُمْ بِعُقُوبَةٍ؛ فَتَعُمَّکَ(2) مَعَهُمْ»(3).

2. عَلِي بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ؛ وَمُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی جَمِیعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِي مَنْصُورٍ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ:

عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ: «مُحَادَثَةُ الْعَالِمِ(4) عَلَی الْمَزَابِلِ خَیْرٌ مِنْ مُحَادَثَةِ الْجَاهِلِ عَلَی الزَّرَابِیِّ(5)»(6).

3 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ، عَنْ شَرِیفِ بْنِ سَابِقٍ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ أَبِي قُرَّةَ:عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : قَالَتِ الْحَوَارِیُّونَ لِعِیسی(7): یَا رُوحَ اللّه ِ، مَنْ نُجَالِسُ؟ قَالَ: مَنْ تُذَکِّرُکُمُ(8) اللّه َ رُوءْیَتُهُ، وَیَزِیدُ فِی عِلْمِکُمْ مَنْطِقُهُ، وَیُرَغِّبُکُمْ فِی الاْآخِرَةِ عَمَلُهُ(9)»(10).

4 . مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَیْرٍ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ:

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : مُجَالَسَةُ أَهْلِ الدِّینِ شَرَفُ الدُّنْیَا وَالاْآخِرَةِ»(11).

5 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الاْءَصْبَهَانِیِّ، عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ

دَاوُدَ الْمِنْقَرِیِّ، عَنْ سُفْیَانَ بْنِ عُیَیْنَةَ، عَنْ مِسْعَرِ بْنِ کِدَامٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: «لَمَجْلِسٌ(12)

ص: 110

بر نادانى تو بيفزايند و شايد خدا آنها را زير شكنجه گيرد و به تو هم برسد.

2- موسى بن جعفر (علیه السّلام) فرمود: گفتگو با دانشمند، روى خاشاك دانى به است از گفتگوى با نادان روى نهايى.

3- رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: حواريون به عيسى (علیه السّلام) گفتند: يا روح الله با كه مجالست كنيم؟ فرمود: با كسى كه ديدنش شما را به ياد خدا آرد و گفتارش به علم شما بيفزايد و كردارش شما را به آخرت تشويق كند.

4- فرمود: همنشينى دينداران شرف دنيا و آخرت است.

5- امام باقر (علیه السّلام) فرمود: يك مجلس با شخص مورد وثوقم بنشينم پيش من از كردار يك سال بهتر است.

ص: 111

أَجْلِسُهُ إِلی مَنْ أَثِقُ بِهِ أَوْثَقُ فِی نَفْسِی مِنْ عَمَلِ سَنَةٍ»(1)

بَابُ سُوءَالِ الْعَالِمِ(2) وَتَذَاکُرِهِ

1 . عَلِي بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَیْرٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا(3):

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ مَجْدُورٍ(4)أَصَابَتْهُ جَنَابَةٌ، فَغَسَّلُوهُ، فَمَاتَ، قَالَ(5): «قَتَلُوهُ، أَلاَّ(6)سَأَلُوا؛ فَإِنَّ دَوَاءَ الْعِیِّ(7) السُّوءَالُ»(8)قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام لِحُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ فِی شَیْءٍ سَأَلَهُ: «إِنَّمَا یَهْلِکُ النَّاسُ؛ لاِءَنَّهُمْ لاَ یَسْأَلُونَ»(9).

2. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَهَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ بُرَیْدٍ(10) الْعِجْلِیِّ قَالُوا قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِحُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ(11) فِی شَیْ ءٍ سَأَلَهُ إِنَّمَا یَهْلِکُ النَّاسُ لِأَنَّهُمْ لَا یَسْأَلُونَ.(12)

3. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیِّ، عَنْ عَبْدِ اللّه ِ بْنِ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: قَالَ: «إِنَّ هذَا الْعِلْمَ عَلَیْهِ قُفْلٌ، وَمِفْتَاحُهُ الْمَسْأَلَةُ(13)».(14) عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ النَّوْفَلِي، عَنِ السَّکُونِي، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام مِثْلَهُ(15).

4 . عَلِي بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ عُبَیْدٍ، عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الاْحْوَلِ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام

ص: 112

قَالَ: «لاَ یَسَعُ النَّاسَ(1) حَتّی یَسْأَلُوا، وَ(2)یَتَفَقَّهُوا وَیَعْرِفُوا إِمَامَهُمْ ، وَیَسَعُهُمْ أَنْ یَأْخُذُوا بِمَا یَقُولُ وَإِنْ کَانَ(3) تَقِیَّةً»(4).

5 عَلِي عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ یُونُسَ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : أُفٍّ(5) لِرَجُلٍ(6) لاَ یُفَرِّغُ(7) نَفْسَهُ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ لاِءَمْرِ دِینِهِ؛ فَیَتَعَاهَدَهُ(8) وَیَسْأَلَ عَنْ دِینِهِ».

وَفِی رِوَایَةٍ أُخْری: «لِکُلِّ مُسْلِمٍ(9)»(10).

6 . عَلِي بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَیْرٍ، عَنْ عَبْدِ اللّه ِ بْنِ سِنَانٍ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : إِنَّ اللّه َ - عَزَّ وَجَلَّ - یَقُولُ: تَذَاکُرُ الْعِلْمِ(11) بَیْنَ عِبَادِي مِمَّا تَحْیَا عَلَیْهِ(12) الْقُلُوبُ الْمَیْتَةُ إِذَا هُمُ انْتَهَوْا فِیهِ إِلی أَمْرِي»(13).

7 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِي الْجَارُودِ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: «رَحِمَ اللّه ُ عَبْداً أَحْیَا الْعِلْمَ». قَالَ: قُلْتُ: وَمَا إِحْیَاوءُهُ؟ قَالَ: «أَنْ یُذَاکِرَ(14) بِهِ أَهْلَ الدِّینِ وَأَهْلَ الْوَرَعِ»(15).

8 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَبْدِ اللّه ِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَجَّالِ، عَنْ

بَعْضِ أَصْحَابِهِ، رَفَعَهُ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : «تَذَاکَرُوا(16) وَتَلاَقَوْا وَتَحَدَّثُوا؛ فَإِنَّ الْحَدِیثَ جِلاَءٌ لِلْقُلُوبِ؛ إِنَّ الْقُلُوبَ لَتَرِینُ(17) کَمَا یَرِینُ(18) السَّیْفُ، جِلاَوءُهَا الْحَدِیثُ(19)»(20).

9 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِیهِ،

ص: 114

عمل كنند گر چه از روى تقيه گفته باشد.

5- رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: تف بر مردى كه خود را در هر روز جمعه آماده نمى كند براى امر دين خود تا بدان متوجه شود، از امر دينش پرسش كند. در روايت ديگر است كه: تف بر هر مسلمانى.

6- رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: به راستى خداى عز و جل مى فرمايد: مذاكره علم ميان بندگانم وسيله زنده شدن دلهاى مرده است در صورتى كه در مذاكرات خود مرا منظور دارند.

7- ابى الجارود گويد: شنيدم امام باقر (علیه السّلام) مى فرمود: خدا رحمت كند بنده اى را كه علم را زنده مى كند، گفتم: زنده كردنش چيست؟ فرمود: به اينكه آن را با دين داران و اهل ورع مذاكره كند.

8- رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: علم را مورد مذاكره سازيد، با هم ملاقات كنيد و باز گو كنيد، زيرا حديث وسيله زلال كردن دلها است كه زنگ زده، به راستى دلها زنگ گيرد چنانچه شمشير زنگ گيرد و زلال كردن و جلاى دلها به حديث گفتن است.

9- امام پنجم (علیه السّلام) مى فرموده: مذاكره علم درس است و

ص: 115

عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَیُّوبَ ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ، عَنْ مَنْصُورٍ الصَّیْقَلِ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(1) علیه السلام یَقُولُ: «تَذَاکُرُ الْعِلْمِ دِرَاسَةٌ(2)، وَالدِّرَاسَةُ صَلاَةٌ(3) حَسَنَةٌ(4)»(5).

بابُ بَذلِ العلمِ

1 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ(6)، عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ:

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «قَرَأْتُ فِی کِتَابِ عَلِي علیه السلام : إِنَّ اللّه َ لَمْ یَأْخُذْ عَلَی الْجُهَّالِ عَهْداً بِطَلَبِ الْعِلْمِ حَتّی أَخَذَ عَلَی الْعُلَمَاءِ عَهْداً بِبَذْلِ الْعِلْمِ لِلْجُهَّالِ؛ لاِءَنَّ الْعِلْمَ کَانَ قَبْلَ الْجَهْلِ»(7).

2 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَبْدِ اللّه ِ بْنِ الْمُغِیرَةِ وَمُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام فِی هذِهِ الاْآیَةِ: «وَلاَ تُصَعِّرْ(8) خَدَّکَ لِلنّاسِ»(9) قَالَ: «لِیَکُنِ النَّاسُ عِنْدَکَ فِی الْعِلْمِ سَوَاءً»(10).

3 . وَبِهذَا الاْءِسْنَادِ(11)، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ، عَنْ جَابِرٍ: عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(12) علیه السلام ، قَالَ: «زَکَاةُ الْعِلْمِ أَنْ تُعَلِّمَهُ عِبَادَ اللّه ِ»(13).

ص: 116

درس نماز خوبى است.

4 . عَلِي بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ عُبَیْدٍ، عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «قَامَ عِیسَی بْنُ مَرْیَمَ علیه السلام خَطِیباً فِی بَنِي إِسْرَائِیلَ، فَقَالَ: یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ، لاَ تُحَدِّثُوا الْجُهَّالَ بِالْحِکْمَةِ؛ فَتَظْلِمُوهَا، وَلاَ تَمْنَعُوهَا أَهْلَهَا؛ فَتَظْلِمُوهُمْ(1)»(2)

بَابُ النَّهْي عَنِ الْقَوْلِ بِغَیْرِ عِلْمٍ(3)

1 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ وَعَبْدِاللّه ِ ابْنَیْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی(4)، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ ، عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ، عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ یَزِیدَ(5)، قَالَ: قَالَ لِی(6) أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «أَنْهَاکَ عَنْ خَصْلَتَیْنِ، فِیهِمَا هُلْکُ(7) الرِّجَالِ: أَنْهَاکَ أَنْ تَدِینَ اللّه َ(8) بِالْبَاطِلِ، وَتُفْتِیَ النَّاسَ بِمَا لاَ تَعْلَمُ»(9).

2 . عَلِي بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ عُبَیْدٍ، عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ الْحَجَّاجِ، قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «إِیَّاکَ وَخَصْلَتَیْنِ؛ فَفِیهِمَا هَلَکَ مَنْ هَلَکَ: إِیَّاکَ أَنْ تُفْتِي النَّاسَ بِرَأْیِکَ، أَوْ(10) تَدِینَ بِمَا لاَ تَعْلَمُ(11)»(12).

3 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنِ

ص: 118

4- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: عيسى (علیه السّلام) در بنى اسرائيل به سخنرانى برخاست و گفت: اى بنى اسرائيل حكمت را به نادانان باز نگوئيد تا به آن ستم كرده باشيد و از اهلش دريغ نكنيد تا به آنان ستم كرده باشيد.

الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَلي رِئَابٍ، عَنْ أَبِي عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ:

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ: «مَنْ أَفْتَی النَّاسَ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَلاَ هُدًی(1)، لَعَنَتْهُ مَلاَئِکَةُ الرَّحْمَةِ وَمَلاَئِکَةُ الْعَذَابِ، وَلَحِقَهُ وِزْرُ مَنْ عَمِلَ بِفُتْیَاهُ»(2).

4 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِي الْوَشَّاءِ، عَنْ أَبَانٍ الاْءَحْمَرِ، عَنْ زِیَادِ بْنِ أَبِی رَجَاءٍ:

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ: «مَا عَلِمْتُمْ فَقُولُوا، وَمَا لَمْ تَعْلَمُوا فَقُولُوا: اللّه ُ أَعْلَمُ؛ إِنَّ الرَّجُلَ لَیَنْتَزِ عُ(3) الاْآیَةَ(4) مِنَ الْقُرْآنِ یَخِرُّ فِیهَا(5) أَبْعَدَ مَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَالاْءَرْضِ(6)»(7).

5 . مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ(8)، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسی، عَنْ رِبْعِي بْنِ عَبْدِ اللّه ِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «لِلْعَالِمِ - إِذَا سُئِلَ عَنْ شَیْءٍ وَهُوَ لاَ یَعْلَمُهُ - أَنْ یَقُولَ: اللّه ُ أَعْلَمُ، وَلَیْسَ لِغَیْرِ الْعَالِمِ أَنْ یَقُولَ ذلِکَ»(9).

6 . عَلِي بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ(10)، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسی، عَنْ حَرِیزِ بْنِ عَبْدِ اللّه ِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ:

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «إِذَا سُئِلَ الرَّجُلُ مِنْکُمْ عَمَّا لاَ یَعْلَمُ، فَلْیَقُلْ: لاَ أَدْرِی، وَلاَ یَقُلْ: اللّه ُ أَعْلَمُ؛ فَیُوقِعَ فِی قَلْبِ صَاحِبِهِ شَکّاً، وَإِذَا قَالَ الْمَسْؤُولُ: لاَ أَدْرِی، فَلاَ یَتَّهِمُهُ السَّائِلُ»(11).

7 . الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّي بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِي بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ سَمَاعَةَ، عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ، عَنْ أَبَانٍ، عَنْ زُرَارَةَ

ص: 120

فرشته هاى رحمت و فرشته هاى عذاب او را لعنت كنند و گناه هر كس به فتواى او عمل كرده به عهده او است.

4- امام باقر (علیه السّلام) (به اصحابش) فرمود: هر چه مى دانيد بگوئيد و هر چه را نمى دانيد (در جواب) بگوئيد: خدا داناتر است، به راستى مردى آيه اى از قرآن بيرون مى كشد (تا دليل گفته ناحق خود سازد و بيجا تفسير و تأويل كند) و بدين وسيله به مسافتى دورتر از فاصله ميان آسمان و زمين پرت شود.

5- امام صادق (علیه السّلام) فرمود كه: براى عالم شايسته است كه هر گاه چيزى از او بپرسند و نداند بگويد: الله اعلم، ولى غير عالم شايسته نيست اين كلمه را بگويد (يعنى براى او سزاوار است كه صريحا بگويد نمى دانم).

6- فرمود: به محمد بن مسلم كه هر گاه از يكى از شما چيزى پرسيدند كه نمى داند بگويد نمى دانم و نگويد: الله اعلم تا در دل رفيق پرسش كننده خود شك اندازد و باعث نگرانى او شود و اگر طرف سؤال صريحا بگويد نمى دانم سئوال كننده او را متهم نكند.

7- زرارة بن اعين گويد: از امام پنجم (علیه السّلام) پرسيدم: خدا بر بندگان چه حقى دارد؟ فرمود: اين حق كه هر چه بدانند بگويند و

ص: 121

بْنِ أَعْیَنَ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام : مَا حَقُّ اللّه ِ(1) عَلَي الْعِبَادِ؟ قَالَ: «أَنْ یَقُولُوا مَا یَعْلَمُونَ، وَیَقِفُواعِنْدَ مَا لاَ یَعْلَمُونَ»(2).

8 . عَلِي بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَیْرٍ، عَنْ یُونُسَ(3)، عَنْ أَبِی یَعْقُوبَ إِسْحَاقَ(4) بْنِ عَبْدِ اللّه ِ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «إِنَّ اللّه َ خَصَّ(5) عِبَادَهُ بِآیَتَیْنِ(6) مِنْ کِتَابِهِ: أَنْ لاَ یَقُولُوا حَتّی یَعْلَمُوا، وَلاَ یَرُدُّوا مَا لَمْ یَعْلَمُوا ، وَقَالَ(7) عَزَّ وَجَلَّ: «أَلَمْ یُوءْخَذْ عَلَیْهِمْ مِیثَاقُ الْکِتَابِ أَنْ لاَ یَقُولُوا عَلَی اللّه ِ إِلاَّ الْحَقَّ»(8) وَقَالَ: «بَلْ کَذَّبُوا بِمَا لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ وَلَمَّا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ»(9)»(10).

9 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ یُونُسَ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ(11)، عَنِ ابْنِ شُبْرُمَةَ، قَالَ: مَا ذَکَرْتُ حَدِیثاً سَمِعْتُهُ عَنْ(12) جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام إِلاَّ کَادَ أَنْ یَتَصَدَّعَ(13) قَلْبِی، قَالَ: «حَدَّثَنِی أَبِی، عَنْ جَدِّی، عَنْ رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ». قَالَ ابْنُ شُبْرُمَةَ: وَأُقْسِمُ بِاللّه ِ مَا کَذَبَ(14) أَبُوهُ عَلی جَدِّهِ، وَلاَ جَدُّهُ عَلی رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : مَنْ عَمِلَ بِالْمَقَایِیسِ، فَقَدْ هَلَکَ وَأَهْلَکَ ، وَمَنْ أَفْتَی النَّاسَ بِغَیْرِ عِلْمٍ(15) - وَهُوَ لاَ یَعْلَمُ النَّاسِخَ مِنَ الْمَنْسُوخِ وَالْمُحْکَمَ مِنَ الْمُتَشَابِهِ - فَقَدْ هَلَکَ وَأَهْلَکَ»(16)

ص: 122

در باره هر چه ندانند توقف كنند و دم فرو بندند.

8- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: به راستى خدا بندگان خود را به دو آيه از كتابش مخصوص ساخته در اين زمينه كه تا چيزى ندانند نگويند و چيزى كه ندانند سئوال كننده را رد كنند و جواب ندهند، فرموده است خداى عز و جل (129 سوره 7): «آيا پيمان كتابى از آنها گرفته نشده است كه بر خدا نگويند جز حق و راست» و فرموده است (40 سوره 10): «بلكه آنچه در فراخور علمشان نبود دروغ شمرد و هنوز به تأويل آن نرسيدند».

9- ابن شبرمه (به شين مضموم و باء ساكن و راء مضموم و بعضى شين را مفتوح و يا مكسور خوانده اند، عبد الله بن شبرمه يك كوفى است كه از طرف منصور عباسى قاضى روستاى كوفه بوده و شعر هم مى گفته) گفته: حديثى از جعفر بن محمد (علیه السّلام) شنيدم كه هر وقت به يادم مى گذرد نزديك است دلم بتركد، فرمود: پدرم از جدم از رسول خدا به من باز گفته است (ابن شبرمه گفت: به خدا نه پدرش بر جدش دروغ بسته و نه جدش به رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود كه: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرموده: هر كه در فهم احكام خدا قياس به كار بندد هلاك است و هلاك كننده پيروان خود و هر كه ندانسته فتوى دهد و ناسخ را از منسوخ و محكم را از متشابه نداند هلاك است و هلاك كننده است.

ص: 123

بابُ مَن عَمِلَ بِغَیرِ عِلمٍ

1. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام یَقُولُ: «الْعَامِلُ عَلی غَیْرِ بَصِیرَةٍ کَالسَّائِرِ عَلی غَیْرِ الطَّرِیقِ، لاَ یَزِیدُهُ(1) سُرْعَةُ(2) السَّیْرِ إِلاَّ بُعْداً»(3).

1 / 44

2 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ، عَنْ الْحَسَنِ الصَّیْقَلِ(4)، قَالَ:سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام یَقُولُ: «لاَ یَقْبَلُ اللّه ُ عَمَلاً إِلاَّ بِمَعْرِفَةٍ، وَلاَ مَعْرِفَةً(5) إِلاَّ بِعَمَلٍ؛ فَمَنْ عَرَفَ، دَلَّتْهُ الْمَعْرِفَةُ عَلَی الْعَمَلِ ، وَمَنْ لَمْ یَعْمَلْ، فَلاَ مَعْرِفَةَ لَهُ، أَلاَ إِنَّ الاْءِیمَانَ بَعْضُهُ مِنْ بَعْضٍ»(6).

3 . عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَمَّنْ رَوَاهُ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام (7)، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : مَنْ عَمِلَ عَلی غَیْرِ عِلْمٍ، کَانَ مَا یُفْسِدُ أَکْثَرَ مِمَّا یُصْلِحُ»(8)

ص: 124

بابُ استِعمالِ العِلمِ

1 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسی، عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ، عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ، عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلاَلِیِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام یُحَدِّثُ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أنَّهُ قَالَ فِی کَلاَمٍ لَهُ: «الْعُلَمَاءُ رَجُلاَنِ: رَجُلٌ عَالِمٌ آخِذٌ(1) بِعِلْمِهِ، فَهذَا نَاجٍ، وَ(2)عَالِمٌ تَارِکٌ لِعِلْمِهِ، فَهذَا هَالِکٌ، وَإِنَّ أَهْلَ النَّارِ لَیَتَأَذَّوْنَ مِنْ رِیحِ(3) الْعَالِمِ التَّارِکِ لِعِلْمِهِ، وَإِنَّ أَشَدَّ أَهْلِ النَّارِ نَدَامَةً وَحَسْرَةً رَجُلٌ دَعَا عَبْداً إِلَی اللّه ِ، فَاسْتَجَابَ لَهُ وَقَبِلَ مِنْهُ، فَأَطَاعَ اللّه َ، فَأَدْخَلَهُ اللّه ُ الْجَنَّةَ، وَأَدْخَلَ الدَّاعِیَ(4) النَّارَ بِتَرْکِهِ(5) عِلْمَهُ(6)، وَاتِّبَاعِهِ الْهَوی(7)، وَطُولِ الاْءَمَلِ، أَمَّا اتِّبَاعُ الْهَوی فَیَصُدُّ(8) عَنِ الْحَقِّ، وَطُولُ الاْءَمَلِ یُنْسِی(9)الاْآخِرَةَ»(10).

2. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «الْعِلْمُ مَقْرُونٌ إِلَی الْعَمَلِ(11)؛ فَمَنْ عَلِمَ عَمِلَ، وَمَنْ عَمِلَ عَلِمَ(12)، وَالْعِلْمُ یَهْتِفُ بِالْعَمَلِ(13)، فَإِنْ أَجَابَهُ، وَإِلاَّ ارْتَحَلَ عَنْهُ»(14).

3 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِیِّ(15) ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ، عَنْ عَبْدِ اللّه ِ بْنِ الْقَاسِمِ الْجَعْفَرِیِّ:

ص: 126

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «إِنَّ الْعَالِمَ إِذَا لَمْ یَعْمَلْ بِعِلْمِهِ، زَلَّتْ مَوْعِظَتُهُ عَنِ الْقُلُوبِ کَمَا یَزِلُّ الْمَطَرُ عَنِ الصَّفَا(1)»(2).

4 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْمِنْقَرِیِّ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ هَاشِمِ بْنِ الْبَرِیدِ، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام ، فَسَأَلَهُ عَنْ مَسَائِلَ فَأَجَابَ، ثُمَّ عَادَ لِیَسْأَلَ عَنْ 1 / 45

مِثْلِهَا ، فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام : «مَکْتُوبٌ فِی الاْءِنْجِیلِ: لاَ تَطْلُبُوا عِلْمَ مَا لاَ تَعْلَمُونَ(3) وَلَمَّا تَعْمَلُوا بِمَا عَلِمْتُمْ؛ فَإِنَّ الْعِلْمَ إِذَا لَمْ یُعْمَلْ بِهِ، لَمْ یَزْدَدْ صَاحِبُهُ إِلاَّ کُفْراً ، وَلَمْ یَزْدَدْ مِنَ اللّه ِ إِلاَّ بُعْداً»(4).

5 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: بِمَ یُعْرَفُ النَّاجِي؟ قَالَ: «مَنْ کَانَ فِعْلُهُ لِقَوْلِهِ مُوَافِقاً، فَأَثْبِتْ لَهُ(5) الشَّهَادَةَ(6)، وَمَنْ لَمْ یَکُنْ فِعْلُهُ لِقَوْلِهِ مُوَافِقاً، فَإِنَّمَا ذلِکَ مُسْتَوْدَعٌ(7)»(8).

6 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ، قَالَ:

قَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام فِی کَلاَمٍ لَهُ خَطَبَ بِهِ عَلَی الْمِنْبَرِ: «أَیُّهَا النَّاسُ، إِذَا عَلِمْتُمْ فَاعْمَلُوا بِمَا عَلِمْتُمْ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ؛ إِنَّ الْعَالِمَ الْعَامِلَ بِغَیْرِهِ(9) کَالْجَاهِلِ الْحَائِرِ الَّذِی لاَ یَسْتَفِیقُ(10) عَنْ

ص: 128

بلغزد و فرو ريزد چنانچه قطره باران از روى سنگ صاف.

4- مردى خدمت على بن الحسين (علیه السّلام) آمد و پرسشهائى كرد و پاسخش داد و سپس برگشت از مانند آنها بپرسد، امام (علیه السّلام) فرمود:

در انجيل نوشته است از علم آنچه ندانيد نپرسيد و هنوز بدان چه دانستيد عمل نكرديد، زيرا علمى كه بدان عمل نشود جز كفر براى عالم خود و جز دورى از خدا نيفزايد.

5- مفضل بن عمر گويد: با امام صادق (علیه السّلام) گفتم: به چه نشانه ناجى شناخته شود؟ فرمود: هر كه كردارش موافق گفتارش باشد گواهى نجات او را ثبت كن (گواهى نجات او قطعى است خ ل) كسى كه كردارش موافق گفتارش نيست ديانت عاريه و لرزان دارد.

6- امير المؤمنين (علیه السّلام) ضمن يك سخنرانى بر منبر فرمود: ايا مردم، وقتى دانستيد بدان چه دانيد كار كنيد، شايد هدايت شويد، به راستى دانائى كه بر خلاف وظيفه كار كند، چون نادان سرگردانى است كه به هوش نيايد از نادانى خود، بلكه من مى دانم حجت بر او بزرگتر و افسوس بر اين داناى علم از دست رفته پاينده تر است از آن بر اين نادان سرگردان در جهل، هر دو سرگردان و نابودند،

ص: 129

جَهْلِهِ، بَلْ قَدْ رَأَیْتُ أَنَّ الْحُجَّةَ عَلَیْهِ أَعْظَمُ، وَالْحَسْرَةَ أَدْوَمُ(1) عَلی هذَا الْعَالِمِ الْمُنْسَلِخِ مِنْ(2) عِلْمِهِ مِنْهَا(3) عَلی هذَا الْجَاهِلِ الْمُتَحَیِّرِ فِی جَهْلِهِ، وَکِلاَهُمَا حَائِرٌ بَائِرٌ(4)، لاَ تَرْتَابُوا(5) فَتَشُکُّوا، وَلاَ تَشُکُّوا فَتَکْفُرُوا، وَلاَ تُرَخِّصُوا(6) لاِءَنْفُسِکُمْ فَتُدْهِنُوا، وَلاَ تُدْهِنُوا فِی(7) الْحَقِّ فَتَخْسَرُوا، وَإِنَّ مِنَ الْحَقِّ أَنْ تَفَقَّهُوا، وَمِنَ الْفِقْهِ أَنْ لاَ تَغْتَرُّوا(8)، وَإِنَّ أَنْصَحَکُمْ لِنَفْسِهِ أَطْوَعُکُمْ لِرَبِّهِ، وَأَغَشَّکُمْ لِنَفْسِهِ أَعْصَاکُمْ لِرَبِّهِ، وَمَنْ یُطِعِ اللّه َ یَأْمَنْ وَیَسْتَبْشِرْ(9)، وَمَنْ یَعْصِ اللّه َ یَخِبْ(10) وَیَنْدَمْ»(11).

7 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِی لَیْلی، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: «إِذَا سَمِعْتُمُ الْعِلْمَ فَاسْتَعْمِلُوهُ، وَلْتَتَّسِعْ(12) قُلُوبُکُمْ؛ فَإِنَّ الْعِلْمَ إِذَا کَثُرَ فِی قَلْبِ رَجُلٍ لاَ یَحْتَمِلُهُ(13)، قَدَرَ الشَّیْطَانُ عَلَیْهِ، فَإِذَا خَاصَمَکُمُ الشَّیْطَانُ، فَأَقْبِلُوا عَلَیْهِ بِمَا تَعْرِفُونَ؛ فَ «إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطَانِ کَانَ ضَعِیفاً»(14) فی «بع ، جه» و مرآة العقول والوافی: «خاصموا».(15)».

فَقُلْتُ: وَمَا الَّذِی نَعْرِفُهُ ؟ قَالَ: «خَاصِمُوهُ(16) بِمَا ظَهَرَ لَکُمْ مِنْ قُدْرَةِ اللّه ِ عَزَّ وَجَلَّ»(17)

بَابُ الْمُسْتَأْکِلِ بِعِلْمِهِ وَالْمُبَاهِی بِهِ

1 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی؛ وَعَلِیُّ بْنُ

ص: 130

ترديد به خود راه ندهيد تا به شك افتيد و شك نكنيد تا كافر شويد، از خود سلب مسئوليت نكنيد تا سست شويد و سستى نكنيد تا زيانمند گرديد، محققا از حق و درستى است كه دين فهم شويد و از دين فهمى است كه فريب نخوريد (سست نشويد خ ل)، براستى خيرخواه تر شما براى خود فرمانبرتر شما است براى پروردگارش، و گول زن تر شما خويش را نافرمانتر شما است به پروردگارش، هر كه فرمان خدا برد آسوده و مژده ياب است و هر كه نافرمانى خدا كند نوميد و پشيمان است.

7- امام باقر (علیه السّلام) مى فرمود: چون علم را شنيديد به كارش بنديد و بايد دريا دل باشيد زيرا چون علم فراوان در دل تنگى انباشته شود كه تحمل آن نتواند شيطان بر آن دست يابد، چون شيطان با شما طرف شود بدان چه مى دانيد بدو روى كنيد، زيرا كيد شيطان سست است، (راوى گويد) گفتم: چيست كه مى دانيم؟ فرمود:

با او مبارزه كنيد بدان چه از نيروى خداى عز و جل براى شما هويدا است.

إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسی، عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ، عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِي عَیَّاشٍ، عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ: «قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : مَنْهُومَانِ(1)لا یَشْبَعَانِ: طَالِبُ دُنْیَا، وَطَالِبُ عِلْمٍ؛ فَمَنِ اقْتَصَرَ مِنَ الدُّنْیَا عَلی مَا أَحَلَّ اللّه ُ لَهُ، سَلِمَ؛ وَمَنْ تَنَاوَلَهَا مِنْ غَیْرِ حِلِّهَا، هَلَکَ إِلاَّ أَنْ یَتُوبَ أَوْ یُرَاجِعَ(2)؛ وَمَنْ أَخَذَ الْعِلْمَ مِنْ أَهْلِهِ وَعَمِلَ بِعِلْمِهِ(3)، نَجَا؛ وَمَنْ أَرَادَ بِهِ الدُّنْیَا، فَهِیَ حَظُّهُ»(4).

2 . الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ، عَنْ مُعَلَّي بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِي الْوَشَّاءِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ، عَنْ أَبِي خَدِیجَةَ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «مَنْ أَرَادَ الْحَدِیثَ لِمَنْفَعَةِ الدُّنْیَا، لَمْ یَکُنْ لَهُ فِی الاْآخِرَةِ نَصِیبٌ؛ وَمَنْ أَرَادَ بِهِ خَیْرَ الاْآخِرَةِ، أَعْطَاهُ اللّه ُ(5) خَیْرَ الدُّنْیَا وَالاْآخِرَةِ»(6).

3 . عَلِي بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الاْصْبَهَانِیِّ، عَنِ الْمِنْقَرِیِّ، عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «مَنْ أَرَادَ الْحَدِیثَ لِمَنْفَعَةِ الدُّنْیَا، لَمْ یَکُنْ لَهُ فِی الاْآخِرَةِ نَصِیبٌ(7)»(8).

4 . عَلِي بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ الْقَاسِمِ، عَنِ الْمِنْقَرِیِّ، عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ:

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «إِذَا رَأَیْتُمُ الْعَالِمَ مُحِبّاً لِدُنْیَاهُ(9)، فَاتَّهِمُوهُ عَلی دِینِکُمْ(10)؛ فَإِنَّ کُلَّ مُحِبٍّ لِشَیْءٍ یَحُوطُ(11) مَا

ص: 132

دو گرسنه سير نشوند: طالب دنيا و طالب علم، هر كه از دنيا بدان چه بر او حلال است اكتفاء كرد سالم ماند و هر كه دست به حرام آن دراز كرد هلاك است مگر آنكه توبه كند يا برگردد و تدارك كند و هر كه علم را از اهلش بر گرفت و به علمش عمل كرد نجات يافت و هر كس آن را براى دنيا خواست همان دنيا بهره او است.

2- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: هر كه علم حديث را براى منفعت دنيا بخواهد در آخرت بهره ندارد و هر كس خير آخرت از آن جويد خدا خير دنيا و آخرت به وى دهد.

3- فرمود: هر كه حديث را براى سود دنيا بخواهد در آخرت بهره اى ندارد و هر كس براى خير آخرت بخواهد خدايش خير دنيا و آخرت بدهد.

4- فرمود: هر گاه ديديد عالم دوست دار دنيا است او را نسبت به دين خود متهم دانيد، زيرا هر كه چيزى را دوست دارد گرد همان محبوب خود ميگردد، فرمود: خدا به داود وحى كرد: ميان

ص: 133

أَحَبَّ(1)» .

وَقَالَ علیه السلام : «أَوْحَي اللّه ُ - عَزَّوَجَلَّ - إِلی دَاوُدَ علیه السلام : لاَ تَجْعَلْ بَیْنِی وَبَیْنَکَ عَالِماً مَفْتُوناً بِالدُّنْیَا؛ فَیَصُدَّکَ عَنْ طَرِیقِ مَحَبَّتِی؛ فَإِنَّ أُولئِکَ قُطَّاعُ طَرِیقِ عِبَادِي الْمُرِیدِینَ، إِنَّ أَدْنی مَا أَنَا صَانِعٌ بِهِمْ أَنْ أَنْزِ عَ حَلاَوَةَ مُنَاجَاتِي مِنْ(2) قُلُوبِهِمْ»(3).

5 . عَلي، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ النَّوْفَلِي، عَنِ السَّکُونِي: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : الْفُقَهَاءُ أُمَنَاءُ الرُّسُلِ مَا لَمْ یَدْخُلُوا فِی الدُّنْیَا، قِیلَ: یَا رَسُولَ اللّه ِ، وَمَا دُخُولُهُمْ فِی الدُّنْیَا؟ قَالَ: اتِّبَاعُ السُّلْطَانِ، فَإِذَا فَعَلُوا ذلِکَ، فَاحْذَرُوهُمْ عَلی دِینِکُمْ» (4).

6 . مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسی، عَنْ رِبْعِیِّ(5) بْنِ عَبْدِ اللّه ِ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ : عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ: «مَنْ طَلَبَ الْعِلْمَ لِیُبَاهِي بِهِ الْعُلَمَاءَ، أَوْ یُمَارِي بِهِ السُّفَهَاءَ، أَوْ یَصْرِفَ بِهِ وُجُوهَ النَّاسِ إِلَیْهِ، فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ(6)؛ إِنَّ الرِّئَاسَةَ لاَ تَصْلُحُ إِلاَّ لاِءَهْلِهَا»(7).

بَابُ لُزُومِ الْحُجَّةِ عَلَي الْعَالِمِ وَتَشْدِیدِ(8)

الاْءَمْرِ عَلَیْهِ

1 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ،

ص: 134

من و خودت عالمى كه فريفته دنيا است واسطه مكن تا تو را از راه دوستى من باز دارد، زيرا آنان راهزن هاى بندگان خواهان منند كمتر چيزى كه من با اينان كنم اين است كه شيرينى مناجات خودم را از دلشان بر كنم.

5- رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: فقهاء امين هاى پيغمبرانند تا در دنيا وارد نشدند، عرض شد: يا رسول الله ورودشان در دنيا چيست؟ فرمود: پيروى از سلطان، هر گاه چنين كردند بر دين خود از آنها در حذر باشيد.

6- امام باقر (علیه السّلام) فرمود: هر كه طلب علم كند تا بر علماء بنازد يا با سفيهان بحث در اندازد يا خود را مورد توجه مردم سازد، نشيمن او پر از آتش باد، به راستى رياست جز براى اهلش نشايد.

عَنِ الْمِنْقَري، عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: قَالَ: «یَا حَفْصُ، یُغْفَرُ لِلْجَاهِلِ سَبْعُونَ ذَنْباً قَبْلَ أَنْ یُغْفَرَ لِلْعَالِمِ ذَنْبٌ وَاحِدٌ»(1).

2 . وَبِهذَا الاْءِسْنَادِ، قَالَ(2) : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «قَالَ عِیسَی بْنُ مَرْیَمَ - عَلي نَبِیِّنَا وَآلِهِ وَ(3) عَلَیْهِ السَّلامُ - : وَیْلٌ لِعُلَمَاءِ(4) السَّوْءِ کَیْفَ ... تَلَظّی(5) عَلَیْهِمُ النَّارُ ؟!»(6).

3. عَلِي بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ؛ وَمُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِیعاً، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَیْرٍ، عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام یَقُولُ: «إِذَا بَلَغَتِ النَّفْسُ(7) هَاهُنَا - وَأَشَارَ بِیَدِهِ إِلی حَلْقِهِ - لَمْ یَکُنْ لِلْعَالِمِ تَوْبَةٌ»، ثُمَّ قَرَأَ : «إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللّه ِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ»(8)»(9).

4 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ، عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ، عَنْ أَبِي سَعِیدٍ الْمُکَارِی، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ:

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ : «فَکُبْکِبُوا(10) فِیهَا هُمْ وَالْغَاوُونَ»(11) ، قَالَ: «هُمْ قَوْمٌ وَصَفُوا عَدْلاً بِأَلْسِنَتِهِمْ ثُمَّ خَالَفُوهُ(12) إِلی غَیْرِهِ»(13)

ص: 136

آمرزيده شود پيش از آنكه يك گناه عالم آمرزيده گردد.

2- فرمود: عيسى بن مريم (علیه السّلام) فرمود: واى بر عالمان بد كه چگونه دوزخ بر آنها شعله كشد.

3- مى فرمود: چون جان به اينجا رسد (با دست اشاره به گلويش كرد) راه توبه بر عالم بسته شود، سپس اين آيه را خواند (17 سوره 4): «همانا پذيرش توبه بر خدا باشد براى آن كسانى كه به نادانى بد كردند».

4- امام باقر (علیه السّلام) در تفسير قول خداى عز و جل (94 سوره 26): «ايشان به همراه گمراهان پى در پى در آن (جهنم) به رو درافتند» فرمود: ايشان مردمى باشند كه عدالت را به زبان بستايند و در كردار به ستم گرايند.

ص: 137

بَابُ النَّوَادِرِ(1)

1 . عَلِي بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَیْرٍ، عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِي رَفَعَهُ، قَالَ:

کَانَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ : «رَوِّحُوا(2) أَنْفُسَکُمْ بِبَدِیعِ الْحِکْمَةِ؛ فَإِنَّهَا تَکِلُّ کَمَا تَکِلُّ الاْءَبْدَانُ»(3)

2 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ نُوحِ بْنِ شُعَیْبٍ النَّیْسَابُورِیِّ(4)، عَنْ عُبَیْدِ اللّه ِ بْنِ عَبْدِ اللّه ِ الدِّهْقَانِ، عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِي مَنْصُورٍ، عَنْ عُرْوَةَ بْنِ أَخِی شُعَیْبٍ الْعَقَرْقُوفِیِّ، عَنْ شُعَیْبٍ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام یَقُولُ: «کَانَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ: یَا طَالِبَ الْعِلْمِ، إِنَّ الْعِلْمَ ذُو فَضَائِلَ کَثِیرَةٍ؛ فَرَأْسُهُ التَّوَاضُعُ، وَعَیْنُهُ الْبَرَاءَةُ مِنَ الْحَسَدِ، وَأُذُنُهُ الْفَهْمُ، وَلِسَانُهُ الصِّدْقُ، وَحِفْظُهُ الْفَحْصُ، وَقَلْبُهُ حُسْنُ النِّیَّةِ، وَعَقْلُهُ مَعْرِفَةُ الاْءَشْیَاءِ وَالاْءُمُورِ، وَیَدُهُ الرَّحْمَةُ، وَرِجْلُهُ زِیَارَةُ الْعُلَمَاءِ ، وَهِمَّتُهُ السَّلاَمَةُ، وَحِکْمَتُهُ(5) الْوَرَعُ، وَمُسْتَقَرُّهُ النَّجَاةُ، وَقَائِدُهُ الْعَافِیَةُ(6)، وَمَرْکَبُهُ الْوَفَاءُ، وَسِلاحُهُ لِینُ الْکَلِمَةِ(7)، وَسَیْفُهُ الرِّضَا، وَقَوْسُهُ الْمُدَارَاةُ، وَجَیْشُهُ مُحَاوَرَةُ(8) الْعُلَمَاءِ، وَمَالُهُ(9) الاْءَدَبُ، وَذَخِیرَتُهُ اجْتِنَابُ الذُّنُوبِ، وَزَادُهُ(10) الْمَعْرُوفُ(11)، وَمَأْوَاهُ(12) الْمُوَادَعَةُ، وَدَلِیلُهُ الْهُدی، وَرَفِیقُهُ مَحَبَّةُ(13) الاْءَخْیَارِ»(14).

3 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ

ص: 138

أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : نِعْمَ وَزِیرُ الاْیمَانِ الْعِلْمُ، وَنِعْمَ وَزِیرُ

الْعِلْمِ الْحِلْمُ، وَنِعْمَ وَزِیرُ الْحِلْمِ الرِّفْقُّ، وَنِعْمَ وَزِیرُ الرِّفْقِ الْعِبْرَةُ(1)»(2).

4 . عَلِي بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیِّ، عَنْ عَبْدِ اللّه ِ بْنِ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام ، قَالَ: «جَاءَ رَجُلٌ إِلی رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللّه ِ، مَا الْعِلْمُ(3) ؟ قَالَ: الاْءِنْصَاتُ(4)، قَالَ: ثُمَّ مَهْ(5)؟ قَالَ: الاِسْتِمَاعُ، قَالَ: ثُمَّ مَهْ؟ قَالَ: الْحِفْظُ؟ قَالَ: ثُمَّ مَهْ؟ قَالَ: الْعَمَلُ بِهِ، قَالَ: ثُمَّ مَهْ یَا رَسُولَ اللّه ِ؟ قَالَ: نَشْرُهُ»(6).

5 . عَلِي بْنُ إِبْرَاهِیمَ: رَفَعَهُ إِلی أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «طَلَبَةُ العِلْمِ ثَلاثَةٌ، فَاعْرِفْهُمْ(7) بِأَعْیَانِهِمْ وَصِفَاتِهِمْ: صِنْفٌ یَطْلُبُهُ لِلْجَهْلِ وَالْمِرَاءِ، وَصِنْفٌ یَطْلُبُهُ لِلاِسْتِطَالَةِ(8) وَالْخَتْلِ(9) ، وَصِنْفٌ یَطْلُبُهُ لِلْفِقْهِ وَالْعَقْلِ، فَصَاحِبُ الْجَهْلِ وَالْمِرَاءِ مُوذٍ، مُمَارٍ، مُتَعَرِّضٌ لِلْمَقَالِ فِی أَنْدِیَةِ(10) الرِّجَالِ بِتَذَاکُرِ

الْعِلْمِ وَصِفَةِ الْحِلْمِ، قَدْ تَسَرْبَلَ(11) بِالْخُشُوعِ ، وَتَخَلّي مِنَ الْوَرَعِ، فَدَقَّ اللّه ُ مِنْ هذَا خَیْشُومَهُ(12)، وَقَطَعَ مِنْهُ حَیْزُومَهُ(13)؛ وَصَاحِبُ الاِسْتِطَالَةِ وَالْخَتْلِ(14) ذُو خِبٍّ(15) وَمَلَقٍ(16)، یَسْتَطِیلُ عَلی مِثْلِهِ مِنْ أَشْبَاهِهِ، وَیَتَوَاضَعُ لِلاْءَغْنِیَاءِ مِنْ دُونِهِ، فَهُوَ لِحَلْوَائِهِمْ(17) هَاضِمٌ(18)، وَلِدِینِهِ(19) حَاطِمٌ، فَأَعْمَی اللّه ُ عَلی(20) هذَا خَبَرَهُ(21)، وَقَطَعَ مِنْ آثَارِ الْعُلَمَاءِ أَثَرَهُ؛ وَ

ص: 140

ايمان علم، و چه خوب وزيرى است براى علم حلم، و چه خوب وزيرى است براى حلم نرمش و چه خوب وزيرى است براى نرمش شكيبائى (پند آموزى خ ل).

4- مردى نزد رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) آمد و گفت: يا رسول اللَّه علم چيست؟ فرمود: دم بستن و دل به سخن استادان دادن، گفت:

پس از آن چيست؟ فرمود: گوش گرفتن، گفت: پس از آن چيست؟ فرمود: حفظ كردن، گفت: پس از آن چه؟ فرمود: به كار بستن، گفت: ديگر چه؟ فرمود: منتشر نمودن آن.

5- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: طالبان علم سه دسته اند، به ذات و صفات مخصوصشان بشناسيد: صنفى براى نادانى كردن و خودنمائى طلب آن كنند، و صنفى براى زورگوئى و گردن فرازى و فريب، يك صنف هم براى فهم و تعقل. آنكه يار جهل و خودنمائى است آزار بخش و خودنما است و در محافل مردم داد سخن مى دهد، نام علم مى برد، حلم را مى ستايد، از سر تا پا اظهار خشوع مى كند ولى دلش از ورع تهى است، خدا از اين وضع بينى او را بكوبد و كمرش را ببرد. آن كه يار گردن فرازى و فريب است، نيرنگ باز و تملق باز است، به همگنان خود گردن فرازى كند و براى توانگران پست تر از خود تواضع نمايد، شيرينى آنها را

ص: 141

صَاحِبُ الْفِقْهِ وَالْعَقْلِ ذُو کَآبَةٍ(1) ... وَحَزَنٍ وَسَهَرٍ(2)، قَدْ تَحَنَّکَ(3) فِی بُرْنُسِهِ(4)، وَقَامَ اللَّیْلَ فِی حِنْدِسِهِ(5)، یَعْمَلُ وَیَخْشی وَجِلاً دَاعِیاً مُشْفِقاً، مُقْبِلاً عَلی شَأْنِهِ ، عَارِفاً بِأَهْلِ زَمَانِهِ، مُسْتَوْحِشاً مِنْ أَوْثَقِ إِخْوَانِهِ، فَشَدَّ اللّه ُ مِنْ هذَا أَرْکَانَهُ، وَأَعْطَاهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَمَانَهُ».(6)

وَحَدَّثَنِی بِهِ مُحَمَّدُ بْنُ مَحْمُودٍ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ الْقَزْوِینِیُّ، عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا مِنْهُمْ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّیْقَلِ(7) بِقَزْوِینَ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَی الْعَلَوِیِّ، عَنْ عَبَّادِ بْنِ صُهَیْبٍ الْبَصْرِیِّ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام .(8)

6 . عَلِي بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیی، عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ، قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام یَقُولُ: «إِنَّ رُوَاةَ الْکِتَابِ کَثِیرٌ، وَإِنَّ رُعَاتَهُ قَلِیلٌ، وَکَمْ مِنْ مُسْتَنْصِحٍ(9) لِلْحَدِیثِ مُسْتَغِشٌّ لِلْکِتَابِ، فَالْعُلَمَاءُ یَحْزُنُهُمْ(10) تَرْکُ الرِّعَایَةِ، ...

وَالْجُهَّالُ(11) یَحْزُنُهُمْ(12) حِفْظُ الرِّوَایَةِ(13)، فَرَاعٍ یَرْعی حَیَاتَهُ، وَرَاعٍ یَرْعی هَلَکَتَهُ(14)، فَعِنْدَ ذلِکَ اخْتَلَفَ الرَّاعِیَانِ، وَتَغَایَرَ الْفَرِیقَانِ»(15).

7 . الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِي، عَنْ مُعَلَّي بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «مَنْ حَفِظَ مِنْ أَحَادِیثِنَا أَرْبَعِینَ حَدِیثاً، بَعَثَهُ اللّه ُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَالِماً فَقِیهاً»(16).

8 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِیهِ،

ص: 142

بخورد و دين خود را خرد كند، خدايش بر اين روش گمنام سازد و از آثار علماء اثرش را براندازد. و آن كه يار فهم و تعقل است دچار شكسته حالى و اندوه و بى خوابى است، شب كلاهش را فرو كشد و در تاريكى شب بپاخيزد و كار كند، و بهراسد و بترسد و نگران است و به خود مشغول است و به مردم عصر خود عارف است و از موثوق ترين برادرانش دهشتناك است، خدا از اين رو پايه هاى زندگى او را محكم سازد و در قيامتش آسوده دارد.

6- امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود: به راستى راويان كتاب خدا فراوانند و رعايت كنندگان آن كم، چه بسيار اندرز جوى از احاديث (صحت جوى احاديث خ ل) كه نسبت به قرآن دغل باز است، علماء در غم ترك عمل باشند و نادانها در غم حفظ الفاظ، يكى دنبال حفظ زندگانى است و آن ديگر در پى هلاك جاودانى.

در اينجا دو رعايت كن از هم جدا شوند و دو دسته متمايز گردند.

7- امام ششم صادق آل محمد (علیه السّلام) فرمود: هر كه چهل حديث از احاديث ما را حفظ كند خدايش روز قيامت عالم و فقيه مبعوث كند.

8- زيد شحام از امام باقر (علیه السّلام) در تفسير گفته خداى عز

ص: 143

عَمَّنْ ذَکَرَهُ، عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ: عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(1) علیه السلام فِی قَوْلِ اللّه ِ عَزَّ وَجَلَّ: «فَلْیَنْظُرِ الاْءِنْسَانُ إِلی طَعَامِهِ»(2) قَالَ: قُلْتُ: مَا طَعَامُهُ؟ قَالَ: «عِلْمُهُ الَّذِی یَأْخُذُهُ، عَمَّنْ(3) یَأْخُذُهُ؟»(4).

9 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ، عَنْ عَبْدِ اللّه ِ بْنِ مُسْکَانَ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الزُّهْرِیِّ: عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(5) علیه السلام ، قَالَ: «الْوُقُوفُ عِنْدَ الشُّبْهَةِ خَیْرٌ مِنَ الاِقْتِحَامِ(6) فِی الْهَلَکَةِ، وَتَرْکُکَ حَدِیثاً لَمْ تُرْوِهِ(7) خَیْرٌ مِنْ رِوَایَتِکَ حَدِیثاً لَمْ تُحْصِهِ(8)».(9)

10 . مُحَمَّدٌ، عَنْ أَحْمَدَ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ، عَنْ حَمْزَةَ بْنِ الطَّیَّارِ:

أَنَّهُ عَرَضَ عَلي أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام بَعْضَ خُطَبِ أَبِیهِ، حَتّی إِذَا بَلَغَ مَوْضِعاً مِنْهَا، قَالَ لَهُ: «کُفَّ وَاسْکُتْ(10)».

ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «لا یَسَعُکُمْ فِیمَا یَنْزِلُ بِکُمْ مِمَّا لاَ تَعْلَمُونَ إِلاَّ الْکَفُّ عَنْهُ وَالتَّثَبُّتُ وَالرَّدُّ(11) إِلی أَئِمَّةِ الْهُدی حَتّی یَحْمِلُوکُمْ(12) فِیهِ عَلَی الْقَصْدِ، وَیَجْلُوا عَنْکُمْ فِیهِ الْعَمی، وَیُعَرِّفُوکُمْ فِیهِ الْحَقَّ، قَالَ اللّه ُ تَعَالی: «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ»(13)»(14).

11 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْمِنْقَرِیِّ، عَنْ سُفْیَانَ بْنِ عُیَیْنَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام یَقُولُ: «وَجَدْتُ عِلْمَ النَّاسِ کُلَّهُ فِی أَرْبَعٍ: أَوَّلُهَا: أَنْ تَعْرِفَ رَبَّکَ،

ص: 144

و جل (24 سوره 80): «بايد آدمى به خوراك خود نگاه كند» گويد: گفتم: مقصود از اين خوراك چيست؟ فرمود: علمى كه اخذ مى كند بنگرد از چه كسى اخذ مى كند (چون علم خوراك روح انسانى است).

9- به أبى سعيد زهرى فرمود: توقف در مورد شبهه به از افتادن در چاه مهلكه است، حديثى كه به درستى برايت روايت نشده واگذارى به است از اينكه حساب نكرده آن را روايت كنى.

10- حمزة بن طيار بر امام صادق (علیه السّلام) بعضى خطبه هاى پدرش را عرضه كرد تا به عبارتى رسيد كه آن حضرت فرمود:

بازگير و خموش باش. سپس امام صادق (علیه السّلام) فرمود: آنچه به دست شما مى رسد كه نمى دانيد درست است وظيفه نداريد جز اينكه توقف كنيد و بررسى نمائيد و به امامان حق مراجعه كنيد تا شما را به حقيقت برسانند و گمراهى شما را برطرف سازند و حق مطلب را به شما بفهمانند، خداى تعالى مى فرمايد (42 سوره 16): «بپرسيد از اهل ذكر اگر باشيد كه ندانيد».

11- سفيان بن عيينه گويد: از امام صادق (علیه السّلام) شنيدم كه مى فرمود: علم مردم را همه در چهار موضوع دانستم:

1- پروردگارت را بشناسى. 2- بدانى با تو چه كرده.

ص: 145

وَالثَّانِي: أَنْ تَعْرِفَ مَا صَنَعَ بِکَ، وَالثَّالِثُ: أَنْ تَعْرِفَ مَا أَرَادَ مِنْکَ(1)، وَالرَّابِعُ: أَنْ تَعْرِفَ مَا یُخْرِجُکَ مِنْ(2) دِینِکَ»(3).

12 . عَلِي بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَیْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، قَالَ:

قُلْتُ لاِءَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : مَا حَقُّ اللّه ِ عَلی خَلْقِهِ؟ فَقَالَ: «أَنْ یَقُولُوا مَا یَعْلَمُونَ، وَیَکُفُّوا عَمَّا لاَ یَعْلَمُونَ، فَإِذَا فَعَلُوا ذلِکَ فَقَدْ أَدَّوْا إِلَی اللّه ِ حَقَّهُ»(4).

13 . مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ(5)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ الْعِجْلِیِّ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَنْظَلَةَ، قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام یَقُولُ: «اعْرِفُوا مَنَازِلَ النَّاسِ عَلی قَدْرِ رِوَایَتِهِمْ(6) عَنَّا»(7).

14 . الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَسَنِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا الْغَلاَبِي، عَنِ ابْنِ عَائِشَةَ الْبَصْرِیِّ(8) رَفَعَهُ: أَنَّ(9) أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام قَالَ فِی بَعْضِ خُطَبِهِ: «أَیُّهَا النَّاسُ، اعْلَمُوا أَنَّهُ لَیْسَ بِعَاقِلٍ(10) 1 / 51

مَنِ انْزَعَجَ(11) مِنْ قَوْلِ الزُّورِ فِیهِ، وَلاَ بِحَکِیمٍ مَنْ رَضِیَ بِثَنَاءِ الْجَاهِلِ عَلَیْهِ؛ النَّاسُ أَبْنَاءُ

مَا یُحْسِنُونَ(12)، وَقَدْرُ کُلِّ امْرِئٍ مَا یُحْسِنُ، فَتَکَلَّمُوا فِی الْعِلْمِ؛ تَبَیَّنْ أَقْدَارُکُمْ»(13).

15 . الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّي بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ عَبْدِ اللّه ِ بْنِ سُلَیْمَانَ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(14) علیه السلام یَقُولُ وَعِنْدَهُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْبَصْرَةِ یُقَالُ لَهُ: عُثْمَانُ الاْءَعْمی، وَهُوَ یَقُولُ: إِنَّ الْحَسَنَ الْبَصْرِي یَزْعُمُ أَنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ الْعِلْمَ

ص: 146

3- بدانى از تو چه خواسته. 4- بدانى چه چيز ترا از دينت بيرون برد.

12- هشام بن سالم گويد: به امام ششم (علیه السّلام) گفتم: حقّ خدا بر مردم چيست؟ فرمود:

اين است كه آنچه بدانند بگويند و آنچه ندانند دم فروبندند، اگر چنين كنند محققا حقّ خدا را به او پرداخته اند.

13- امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود: قدر مردها را به اندازه روايتى كه از ما نقل مى كنند بشناسيد.

14- امير المؤمنين (علیه السّلام) در يك سخنرانى فرمود: ايا مردم بدانيد خردمند نيست كسى كه از گفتار ناحق در باره وى افسرده گردد، و راد نباشد آن كه از ستايش نادان خوشش آيد، مردم فرزندان آن كارند كه خوب انجام دهند و اندازه هر كس همان است كه به خوبى انجام دهد، از دانش سخن كنيد تا اندازه شما هويدا شود.

15- عبد اللَّه بن سليمان گويد: در محضر امام باقر (علیه السّلام) بودم، مردى از اهل بصره نزد آن حضرت بود كه عثمان كورش مى گفتند و آن مرد مى گفت: حسن بصرى معتقد بود كه آن كسانى كه علم را كتمان كنند گند شكمشان اهل دوزخ را آزار دهد، شنيدم

ص: 147

یُوءْذِي(1) رِیحُ بُطُونِهِمْ أَهْلَ النَّارِ.

فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام : «فَهَلَکَ إِذَنْ مُوءْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ، مَا زَالَ الْعِلْمُ مَکْتُوماً مُنْذُ بَعَثَ اللّه ُ نُوحاً، فَلْیَذْهَبِ الْحَسَنُ یَمِیناً وَشِمَالاً، فَوَ اللّه ِ مَا یُوجَدُ الْعِلْمُ إِلاَّ هاهُنَا»(2)

بَابُ(3) رِوَایَةِ الْکُتُبِ وَالْحَدِیثِ(4) وَفَضْلِ الْکِتَابَةِ وَالتَّمَسُّکِ بِالْکُتُبِ

1 . عَلِي بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَیْرٍ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ، عَنْ أَبِي بَصِیرٍ، قَالَ: قُلْتُ لاِءَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : قَوْلُ اللّه ِ جَلَّ ثَنَاوءُهُ: «الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ»(5) ؟ قَالَ: «هُوَ الرَّجُلُ یَسْمَعُ(6) الْحَدِیثَ، فَیُحَدِّثُ بِهِ کَمَا سَمِعَهُ، لاَ یَزِیدُ فِیهِ وَلاَ یَنْقُصُ مِنْهُ»(7).

2 .مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَیْرٍ، عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، قَالَ : قُلْتُ لاِءَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : أَسْمَعُ الْحَدِیثَ مِنْکَ، فَأَزِیدُ وَأَنْقُصُ؟ قَالَ: «إِنْ کُنْتَ تُرِیدُ مَعَانِیَهُ، فَلاَ بَأْسَ»(8).

3 . وَعَنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ، قَالَ:

قُلْتُ لاِءَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : إِنِّي أَسْمَعُ الْکَلاَمَ مِنْکَ، فَأُرِیدُ أَنْ أَرْوِیَهُ کَمَا سَمِعْتُهُ مِنْکَ فَلاَ یَجِیءُ(9) ؟ قَالَ: «فَتَتَعَمَّدُ(10) ذلِکَ؟». قُلْتُ: لاَ،

ص: 148

كه امام فرمود: بنا بر اين مؤمن آل فرعون هلاك است!! از بعثت حضرت نوح (علیه السّلام) هميشه علم و دانش حق پنهان بوده، حسن به هر راهى خواهد برود، به خدا علم جز در اين خاندان يافت نشود.

فَقَالَ: «تُرِیدُ الْمَعَانِیَ؟».

قُلْتُ: نَعَمْ، قَالَ: «فَلاَ بَأْسَ»(1).

4 . وَعَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، قَالَ: قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : الْحَدِیثُ أَسْمَعُهُ مِنْکَ أَرْوِیهِ عَنْ أَبِیکَ، أَوْ أَسْمَعُهُ مِنْ أَبِیکَ أَرْوِیهِ عَنْکَ؟ قَالَ: «سَوَاءٌ ، إِلاَّ أَنَّکَ تَرْوِیهِ عَنْ أَبِی أَحَبُّ إِلَیَّ» .

وَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام لِجَمِیلٍ: «مَا سَمِعْتَ(2) مِنِّی فَارْوِهِ عَنْ أَبِی»(3).

5 . وَعَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَمُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ 1 / 52

عَبْدِ اللّه ِ بْنِ سِنَانٍ، قَالَ: قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : یَجِیئُنِی(4) الْقَوْمُ ، فَیَسْتَمِعُونَ(5) مِنِّی حَدِیثَکُمْ ، فَأَضْجَرُ(6) وَلاَ أَقْوی؟ قَالَ: «فَاقْرَأْ عَلَیْهِمْ مِنْ أَوَّلِهِ حَدِیثاً، وَمِنْ وَسَطِهِ حَدِیثاً(7)، وَمِنْ آخِرِهِ(8) حَدِیثاً»(9).

6 . عَنْهُ بِإِسْنَادِهِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلاَّلِ، قَالَ: قُلْتُ لاِءَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام : الرَّجُلُ مِنْ أَصْحَابِنَا یُعْطِینِی الْکِتَابَ، وَلاَ یَقُولُ(10): ارْوِهِ عَنِّی، یَجُوزُ لِي أَنْ أَرْوِیَهُ عَنْهُ؟

قَالَ: فَقَالَ: «إِذَا عَلِمْتَ أَنَّ الْکِتَابَ لَهُ، فَارْوِهِ عَنْهُ»(11).

7 . عَلِي بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ وَعَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ، عَنِ السَّکُونِي: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ:

ص: 150

نه، فرمود: معانى را درست ادا مى كنى؟ گفتم: آرى، فرمود:

عيب ندارد.

4- ابو بصير گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم: حديثى از زبان شما شنوم و از پدرت روايت كنم يا از پدرت شنيدم از شما روايت كنم؟ فرمود: فرق ندارد جز اينكه از قول پدرم روايت كنى دوست تر دارم، آن حضرت به جميل فرمود: هر چه از خود من بشنوى از پدر من روايت كن.

5- عبد الله بن سنان گويد: به امام صادق (علیه السّلام) عرض كردم: مردم مى آيند و حديث شما را از من مى شنوند و من به تنگ مى آيم و توانائى ندارم؟ فرمود: از اول آن حديثى بخوان و از وسط آن حديثى و از آخرش هم حديثى.

6- احمد بن عمر حلال گويد: به امام رضا (علیه السّلام) گفتم: يك مردى از اصحاب خودمان كتابى به من مى دهد و نمى گويد آن را از من روايت كن، جائز است به محض همين اخذ كتاب احاديث كتاب را از او روايت كنم؟ گويد: فرمود: اگر مى دانى كتاب از تأليف او است از او روايت كن.

7- امير المؤمنين (علیه السّلام) فرمود: چون حديثى براى شما باز گويند در مقام نقل آن به كسى كه براى شما باز گفته نيست

ص: 151

«قَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : إِذَا حَدَّثْتُمْ(1) بِحَدِیثٍ، فَأَسْنِدُوهُ إِلَی الَّذِی حَدَّثَکُمْ، فَإِنْ کَانَ حَقّاً فَلَکُمْ، وَإِنْ کَانَ کَذِباً فَعَلَیْهِ»(2).

8 . عَلِي بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّه ِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِي أَیُّوبَ الْمَدَنِیِّ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَیْرٍ، عَنْ حُسَیْنٍ الاحْمَسِیِّ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «الْقَلْبُ یَتَّکِلُ(3) عَلَی الْکِتَابَةِ»(4).

151 / 9 . الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِي الْوَشَّاءِ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ، عَنْ أَبِي بَصِیرٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام یَقُولُ: «اکْتُبُوا، فَإِنَّکُمْ لاَ تَحْفَظُونَ حَتّی تَکْتُبُوا»(5).

10 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِي بْنِ فَضَّالٍ، عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ، عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «احْتَفِظُوا(6) بِکُتُبِکُمْ؛ فَإِنَّکُمْ سَوْفَ تَحْتَاجُونَ إِلَیْهَا»(7).

11 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِي، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخَیْبَرِیِّ(8) ، عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ، قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «اکْتُبْ، وَبُثَّ(9) عِلْمَکَ فِی إِخْوَانِکَ، فَإِنْ مِتَّ(10) فَأَوْرِثْ کُتُبَکَ بَنِیکَ؛ فَإِنَّهُ یَأْتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانُ هَرْجٍ(11) لاَ یَأْنَسُونَ(12) فِیهِ إِلاَّ بِکُتُبِهِمْ»(13).

12 . وَبِهذَا الاْءِسْنَادِ(14)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ رَفَعَهُ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «إِیَّاکُمْ وَالْکَذِبَ الْمُفْتَرِعَ(15)». قِیلَ لَهُ: وَمَا(16) الْکَذِبُ

ص: 152

دهيد، اگر راست باشد به سود شما است و اگر دروغ باشد به عهده او است.

8- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: دل به نوشته اعتماد دارد.

9- مى فرمود: بنويسيد، تا ننويسيد، نمى توانيد حفظ كنيد.

10- فرمود: كتب خود را محافظت كنيد كه در آينده بدان نيازمنديد.

11- به مفضل بن عمر فرمود: بنويس و علم خود را كه در ميان هم مذهبانت پخش كن و اگر مردى كتابهايت را به پسرانت ارث بده، زمان بى نظمى برسد كه جز با كتابهاى خود آسوده خاطر نشوند.

12- فرمود: مبادا دروغ شاخدار بگوئيد، به او عرض شد:

دروغ شاخدار چيست؟ فرمود: اين است كه مردى براى تو حديثى

ص: 153

الْمُفْتَرِ عُ؟ قَالَ: «أَنْ یُحَدِّثَکَ الرَّجُلُ بِالْحَدِیثِ، فَتَتْرُکَهُ وَتَرْوِیَهُ عَنِ الَّذِی حَدَّثَکَ(1) عَنْهُ»(2).

13. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ، عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «أَعْرِبُوا حَدِیثَنَا(3)؛ فَإِنَّا قَوْمٌ فُصَحَاءُ»(4).

14 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَحَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ وَغَیْرِهِ، قَالُوا: سَمِعْنَا أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام یَقُولُ: «حَدِیثِی حَدِیثُ أَبِی ، وَحَدِیثُ أَبِی حَدِیثُ جَدِّی، وَحَدِیثُ جَدِّی حَدِیثُ الْحُسَیْنِ، وَحَدِیثُ الْحُسَیْنِ حَدِیثُ الْحَسَنِ، وَحَدِیثُ الْحَسَنِ حَدِیثُ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ، وَحَدِیثُ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ حَدِیثُ رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ، وَ حَدِیثُ رَسُولِ اللّه ِ قَوْلُ اللّه ِ عَزَّ وَجَلَّ»(5).

15 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی خَالِدٍ شَیْنُولَةَ(6)، قَالَ:

قُلْتُ لاِءَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام : جُعِلْتُ فِدَاکَ، إِنَّ مَشَایِخَنَا رَوَوْا عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَأَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیهماالسلام وَکَانَتِ التَّقِیَّةُ شَدِیدَةً ، فَکَتَمُوا کُتُبَهُمْ وَلَمْ تُرْوَ(7) عَنْهُمْ، فَلَمَّا مَاتُوا، صَارَتِ(8) الْکُتُبُ إِلَیْنَا، فَقَالَ: «حَدِّثُوا بِهَا؛ فَإِنَّهَا حَقٌّ»(9)

ص: 154

باز گويد و در روايت آن حديث نام او را نبرى و حديث را از آن كه باز گفته بيواسطه نقل كنى.

13- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: احاديث ما را با اعراب تمام ادا كنيد، زيرا ما مردمى فصيح زبانيم.

14- هشام بن سالم و حماد بن عثمان و ديگران گفته اند.

شنيديم امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود: حديث من حديث پدرم مى باشد و حديث پدرم حديث جدم (على بن الحسين) و حديث او حديث حسين (علیه السّلام) است و حديث حسين (علیه السّلام) حديث حسن (علیه السّلام) و حديث حسن (علیه السّلام) حديث امير المؤمنين (علیه السّلام) و حديث امير المؤمنين (علیه السّلام) حديث رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) و حديث رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) قول خداى عز و جل است.

15- ابو خالد شينوله گويد: به ابى جعفر دوم (امام نهم) گفتم: قربانت، استادان ما از امام باقر و امام صادق روايت دارند و چون تقيه سخت بوده كتابهاى خود را پنهان كردند و از آنها دست به دست روايت نشده و چون مرده اند كتابهاى آنها بدست ما رسيده.

فرمود: آنها را نقل كنيد كه درست است.

ص: 155

بابُ التَّقلیدِ

1 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ(1)، عَنْ عَبْدِ اللّه ِ بْنِ یَحْیی، عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ : «اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ(2) وَرُهْبانَهُمْ(3) أَرْباباً مِنْ دُونِ اللّه ِ»(4) ؟ فَقَالَ: «أَمَا وَاللّه ِ، مَا دَعَوْهُمْ إِلی عِبَادَةِ أَنْفُسِهِمْ، وَلَوْ دَعَوْهُمْ(5) مَا أَجَابُوهُمْ(6)، وَلکِنْ أَحَلُّوا لَهُمْ حَرَاماً، وَحَرَّمُوا عَلَیْهِمْ حَلاَلاً، فَعَبَدُوهُمْ مِنْ حَیْثُ لاَ یَشْعُرُونَ»(7).

2 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمَذَانِیِّ(8)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدَةَ، قَالَ: قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام : «یَا مُحَمَّدُ، أَنْتُمْ أَشَدُّ تَقْلِیداً أَمِ الْمُرْجِئَةُ؟(9)» قَالَ: قُلْتُ: قَلَّدْنَا وَقَلَّدُوا، فَقَالَ: «لَمْ أَسْأَلْکَ عَنْ هذَا». فَلَمْ یَکُنْ عِنْدِی جَوَابٌ أَکْثَرُ مِنَ الْجَوَابِ الاْءَوَّلِ، فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام : «إِنَّ الْمُرْجِئَةَ نَصَبَتْ رَجُلاً لَمْ تَفْرِضْ(10) طَاعَتَهُ وَقَلَّدُوهُ، وَأَنْتُمْ(11)

ص: 156

نَصَبْتُمْ رَجُلاً وَفَرَضْتُمْ طَاعَتَهُ ثُمَّ لَمْ تُقَلِّدُوهُ، فَهُمْ أَشَدُّ مِنْکُمْ تَقْلِیداً(1)»(2).

3 . مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسی، عَنْ رِبْعِیِّ بْنِ عَبْدِ اللّه ِ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللّه ِ عَزَّ وَجَلَّ: «اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَرُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللّه ِ»(3) فَقَالَ: «وَاللّه ِ، مَا صَامُوا لَهُمْ وَلاَ صَلَّوْا لَهُمْ ، وَلکِنْ أَحَلُّوا لَهُمْ حَرَاماً، وَحَرَّمُوا عَلَیْهِمْ حَلاَلاً، فَاتَّبَعُوهُمْ»(4)

بَابُ الْبِدَعِ وَالرَّأْیِ وَالْمَقَایِیسِ

1 . الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الاْءَشْعَرِیُّ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ؛ وَعِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ جَمِیعاً، عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ:

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ: «خَطَبَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام النَّاسَ، فَقَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ، إِنَّمَا بَدْءُ(5) وُقُوعِ الْفِتَنِ أَهْوَاءٌ(6) تُتَّبَعُ، وَأَحْکَامٌ تُبْتَدَعُ، یُخَالَفُ فِیهَا کِتَابُ اللّه ِ، یَتَوَلّی(7) فِیهَا رِجَالٌ رِجَالاً، فَلَوْ أَنَّ الْبَاطِلَ خَلَصَ، لَمْ یَخْفَ عَلی ذِی حِجًی(8)، وَلَوْ أَنَّ الْحَقَّ خَلَصَ، لَمْ یَکُنِ اخْتِلافٌ، وَلکِنْ یُوءْخَذُ مِنْ هذَا ضِغْثٌ(9)، وَمِنْ هذَا ضِغْثٌ

ص: 158

(حاصل اين است كه رسوخ عامه در تقليد از شما شديدتر است و در اين حديث امام از بعضى شيعه گله كرده است- آت).

3- امام صادق (علیه السّلام) در تفسير قول خداى عز و جل (31 سوره 9): «ملايان و راهبان خود را در برابر خدا پروردگارانى در نظر گرفتند» فرمود: به خدا نه براى آنها روزه گرفتند و نه براى آنها نماز خواندند ولى پيروى از فتواى آنها كردند كه حرام را بر ايشان حلال كردند و حلال را بر ايشان حرام كردند.

فَیُمْزَجَانِ فَیَجِیئَانِ مَعاً، فَهُنَالِکَ اسْتَحْوَذَ(1) الشَّیْطَانُ عَلی أَوْلِیَائِهِ، وَنَجَا الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَ اللّه ِ الْحُسْنی»(2).

2 . الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ الْعَمِّیِّ یَرْفَعُهُ، قَالَ:

قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : «إِذَا ظَهَرَتِ الْبِدَعُ فِی أُمَّتِی، فَلْیُظْهِرِ الْعَالِمُ عِلْمَهُ، فَمَنْ لَمْ یَفْعَلْ، فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللّه ِ»(3).

3 . وَبِهذَا الاْءِسْنَادِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ رَفَعَهُ، قَالَ(4): «مَنْ أَتی ذَا بِدْعَةٍ فَعَظَّمَهُ، فَإِنَّمَا یَسْعی(5) فِی هَدْمِ الاْءِسْلاَمِ»(6).

4 . وَبِهذَا الاْءِسْنَادِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ رَفَعَهُ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : «أَبَی اللّه ُ لِصَاحِبِ الْبِدْعَةِ بِالتَّوْبَةِ» قِیلَ: یَا رَسُولَ اللّه ِ، وَکَیْفَ ذلِکَ(7)؟ قَالَ: «إِنَّهُ قَدْ أُشْرِبَ قَلْبُهُ حُبَّهَا(8)»(9).

5 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ، قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام یَقُولُ: «قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : إِنَّ عِنْدَ کُلِّ بِدْعَةٍ - تَکُونُ(10) مِنْ بَعْدِی یُکَادُ(11) بِهَا الاْءِیمَانُ - وَلِیّاً مِنْ أَهْلِ بَیْتِی، مُوَکَّلاً بِهِ ، یَذُبُّ عَنْهُ، یَنْطِقُ بِإِلْهَامٍ مِنَ اللّه ِ، وَیُعْلِنُ(12) الْحَقَّ وَیُنَوِّرُهُ، وَیَرُدُّ کَیْدَ الْکَائِدِینَ، یُعَبِّرُ(13) عَنِ الضُّعَفَاءِ(14)، فَاعْتَبِرُوا(15) یَا أُولِی الاْءَبْصَارِ، وَتَوَکَّلُوا عَلَی اللّه ِ»(16).

6 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ؛ وَ(17) عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ(18)،

ص: 160

است كه شيطان به دوستان خود چيره شود و كسانى كه از خدا، به سابقه نيك موفق شدند نجات يابند.

2- رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: چون بدعت ها آشكار شوند در امت من، بايد عالم علم خود را آشكار كند، و هر كه نكند بر او باد لعنت خدا.

3- در حديثى است كه هر كه بدعت گذارى را بزرگ شمارد همانا در ويرانى اسلام كوشيده.

4- رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: خدا راه توبه را بر بدعت گذار بسته، عرض شد: يا رسول الله چطور؟ فرمود: چون دوستى آن بدعت به دلش نشسته.

5- رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: هر بدعتى بعد از من باشد كه دام ايمان كنند سرپرستى از خاندانم گماشته است كه از آن دفاع كند، او به الهام از طرف خدا سخن گويد و حق را اعلان كند و روشن نمايد و نيرنگ نيرنگبازان را برگرداند و زبان حال ضعفاء باشد، اى هوشمندان پند گيريد و به خدا توكل كنيد.

6- امير المؤمنين (علیه السّلام) فرمود كه: مبغوض ترين خلق در آستانه خداى عز و جل دو كسند:

1- مردى كه خدايش به خودش واگذارده و از راه راست سرگردان (خلافكار خ ل) مانده است و شيفته سخن بدعت است و

ص: 161

عن أبیهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ؛ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ رَفَعَهُ: 55/1

عَنْ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: «إِنَّ(1) مِنْ أَبْغَضِ الْخَلْقِ إِلَی اللّه ِ - عَزَّ وَجَلَّ - لَرَجُلَیْنِ: رَجُلٌ وَکَلَهُ(2) اللّه ُ إِلی نَفْسِهِ، فَهُوَ جَائِرٌ(3) عَنْ قَصْدِ السَّبِیلِ، مَشْغُوفٌ(4) بِکَلاَمِ بِدْعَةٍ، قَدْ لَهِجَ(5) بِالصَّوْمِ وَالصَّلاةِ، فَهُوَ فِتْنَةٌ لِمَنِ افْتَتَنَ بِهِ، ضَالٌّ عَنْ هَدْیِ(6) مَنْ کَانَ قَبْلَهُ، مُضِلٌّ لِمَنِ اقْتَدی بِهِ فِی حَیَاتِهِ وَبَعْدَ مَوْتِهِ(7)، حَمَّالُ(8) خَطَایَا غَیْرِهِ، رَهْنٌ(9) بِخَطِیئَتِهِ.

وَرَجُلٌ قَمَشَ جَهْلاً (10) فِی جُهَّالِ النَّاسِ، عَانٍ(11) بِأَغْبَاشِ(12) الْفِتْنَةِ، قَدْ سَمَّاهُ أَشْبَاهُ النَّاسِ عَالِماً، وَلَمْ یَغْنَ(13) فِیهِ یَوْماً سَالِماً، بَکَّرَ(14) فَاسْتَکْثَرَ(15)، مَا(16) قَلَّ مِنْهُ خَیْرٌ مِمَّا کَثُرَ، حَتّی إِذَا ارْتَوی(17) مِنْ آجِنٍ(18) وَاکْتَنَزَ(19) مِنْ غَیْرِ طَائِلٍ(20)، جَلَسَ بَیْنَ النَّاسِ قَاضِیاً(21) ضَامِناً(22) لِتَخْلِیصِ مَا الْتَبَسَ عَلی غَیْرِهِ، وَإِنْ خَالَفَ قَاضِیاً سَبَقَهُ، لَمْ یَأْمَنْ أَنْ یَنْقُضَ حُکْمَهُ مَنْ یَأْتِی(23) بَعْدَهُ، کَفِعْلِهِ بِمَنْ کَانَ قَبْلَهُ، وَإِنْ نَزَلَتْ(24) بِهِ إِحْدَی الْمُبْهَمَاتِ الْمُعْضِلاَتِ، هَیَّأَ لَهَا حَشْواً مِنْ رَأْیِهِ ثُمَّ قَطَعَ بِهِ(25)، فَهُوَ(26) مِنْ لَبْسِ الشُّبُهَاتِ(27) فِی مِثْلِ غَزْلِ الْعَنْکَبُوتِ ، لاَ یَدْرِی أَصَابَ أَمْ أَخْطَأَ، لاَ یَحْسَبُ(28) الْعِلْمَ فِی شَیْءٍ مِمَّا أَنْکَرَ، وَلاَ یَری أَنَّ وَرَاءَ مَا بَلَغَ فِیهِ مَذْهَباً(29)،إِنْ قَاسَ شَیْئاً بِشَیْءٍ، لَمْ یُکَذِّبْ نَظَرَهُ، وَإِنْ أَظْلَمَ عَلَیْهِ أَمْرٌ، اکْتَتَمَ بِهِ؛ لِمَا یَعْلَمُ مِنْ جَهْلِ نَفْسِهِ(30)؛ لِکَیْ لاَ یُقَالَ لَهُ: لاَ یَعْلَمُ، ثُمَّ جَسَرَ(31) فَقَضی، فَهُوَ مِفْتَاحُ(32) عَشَوَاتٍ(33)، رَکَّابُ شُبُهَاتٍ، خَبَّاطُ(34) جَهَالاَتٍ،

ص: 162

روزه و نماز ورد زبان اوست، او وسيله فتنه كسانى است كه در دامش افتند، از روش درست اسلاف خود گمراه است و گمراه كننده هر آن كس است كه در زندگى و پس از مرگش به او اقتداء كند، حمال خطاى ديگران است و گرو خطاى خود.

2- مردى كه از نادانى در ميان مردم نادان اندر است و رو به موجهاى تاريك آشوب و فتنه دارد و در آن بپايد و بماند و مردم نماها او را عالم خوانند و يك روز علمى سالم نگذرانده، بامدادان شتاب كرده و از چيزى فراوان خواسته كه كمش به از افزون آن است (مانند مال و جاه و علوم شعر و ادب و اوضاع دنيا كه كمش لازم است و بهتر از فزون آن است كه اسباب گرفتارى است) تا چون از آب بوگندو سير شده و مطالب بيهوده گنج كرده ميان مردم به مسند قضاوت قاطع نشسته، و تعهد كرده موضوعى كه بر ديگرى مشتبه است حل كند و اگر بر خلاف نظر قاضى پيش از خود حكم كند اطمينان ندارد كه قاضى آينده حكم او را هم نقض كند چنانچه او با سلف خود رفتار كرده و چون به يك موضوع مبهم و پيچيده دچار شود يك مشت نظريات پوچ خود را براى آن آماده دارد و آن را حكم قاطع شمارد او است كه شبهه و مطالب مورد ترديد را چون تار عنكبوت بهم بافته و نداند كه در ما وراء آن مقامى كه بدان رسيده مذهب درستى هست، در قياس چيزى به چيزى نظر خود را تكذيب نكند، و بدان اعتماد كند و چون موضوع بر او تاريك باشد به روى خود نياورد و نادانى خود را پنهان كند، چون درك مى كند نمى داند و مبادا به او بگويند نمى داند، به خود جرأت دهد و حكمى صادر كند، او كليد موجهاى تاريك و پر مرتكب شبهات است و شناگر ماهر نادانى، و از آنچه نداند عذر

ص: 163

لاَ یَعْتَذِرُ مِمَّا لاَ یَعْلَمُ؛ فَیَسْلَمَ، وَلاَ یَعَضُّ فِی الْعِلْمِ بِضِرْسٍ(1) قَاطِعٍ؛ فَیَغْنَمَ، یَذْرِی(2) الرِّوَایَاتِ ذَرْوَ الرِّیحِ الْهَشِیمَ(3)، تَبْکِی مِنْهُ الْمَوَارِیثُ، وَتَصْرُخُ(4)مِنْهُ الدِّمَاءُ ، یُسْتَحَلُّ(5) بِقَضَائِهِ الْفَرْجُ الْحَرَامُ، وَیُحَرَّمُ بِقَضَائِهِ الْفَرْجُ الْحَلاَلُ، لاَ مَلِیءٌ(6) بِإِصْدَارِ(7) مَا عَلَیْهِ وَرَدَ(8)، وَلاَ هُوَ أَهْلٌ لِمَا مِنْهُ فَرَطَ(9) مِنِ ادِّعَائِهِ عِلْمَ الْحَقِّ»(10) .

7. الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ أَبِی شَیْبَةَ الْخُرَاسَانِیِّ، قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام یَقُولُ: «إِنَّ أَصْحَابَ الْمَقَایِیسِ طَلَبُوا(11) الْعِلْمَ بِالْمَقَایِیسِ، فَلَمْ تَزِدْهُمُ(12) الْمَقَایِیسُ مِنَ الْحَقِّ إِلاَّ بُعْداً، وَإِنَّ دِینَ اللّه ِ لاَ یُصَابُ بِالْمَقَایِیسِ»(13).

8 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ؛ وَ(14) مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ رَفَعَهُ: عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَأَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیهماالسلام ، قَالاَ: «کُلُّ بِدْعَةٍ ضَلاَلَةٌ، وَکُلُّ ضَلاَلَةٍ سَبِیلُهَا إِلَی النَّارِ»(15).

9. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَکِیمٍ، قَالَ:

قُلْتُ لاِءَبِی الْحَسَنِ مُوسی علیه السلام : جُعِلْتُ فِدَاکَ، فُقِّهْنَا(16) فِی الدِّینِ، وَأَغْنَانَا اللّه ُ بِکُمْ عَنِ النَّاسِ، حَتّی أَنَّ الْجَمَاعَةَ مِنَّا لَتَکُونُ(17) فِی الْمَجْلِسِ مَا یَسْأَلُ(18) رَجُلٌ صَاحِبَهُ(19) تَحْضُرُهُ(20) الْمَسْأَلَةُ وَ(21)یَحْضُرُهُ جَوَابُهَا فِیمَا مَنَّ ...

اللّه ُ(22) عَلَیْنَا بِکُمْ، فَرُبَّمَا وَرَدَ عَلَیْنَا الشَّیْءُ(23) لَمْ

ص: 164

نخواهد تا سالم ماند و در مسائل علمى روشن نباشد كه به ضرس قاطع حكم كند تا بهره اى برد، روايات را چون گياه خشك دم باد بدور ريزد، مواريث از احكام خلاف او بگريند و خونهائى كه به ناحق به حكم او ريخته شود شيون كنند و فرج حرام به قضاوت او حلال شود و فرج حلال حرام گردد، از سر چشمه مقامى كه بخود بسته سيراب نگشته و اهل علم حقى كه از آن دم زند نيست.

7- امام صادق (علیه السّلام) امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود: به راستى عمل كنندگان به قياس از راه قياس علم را جستند و قياس بيشتر آنها را از حق دور كرد، محققاً با قياس به دين و احكام خدا نتوان رسيد.

8- امام باقر و امام صادق (علیه السّلام) فرمودند: هر بدعتى گمراهى است و هر گمراهى راه به دوزخ برد.

9- محمد بن حكيم گويد: به ابو الحسن موسى (علیه السّلام) گفتم:

قربانت، ما در دين بينا شديم و به بركت شما خدا ما را از مردم ديگر بى نياز ساخت و با آنها سر و كارى نداريم تا آنجا كه جمعى از ما در انجمنى باشيم و كسى از رفيق خود مسأله اى نپرسد، خودش مسأله را حاضر است و جوابش را هم حاضر است در آنچه به فضل خدا از شما به ما رسيده (كسى از رفيق خود چيزى نپرسد جز آنكه حاضر به جواب او باشد خ ل) ولى بسا باشد موضوعى براى ما

ص: 165

یَأْتِنَا فِیهِ عَنْکَ وَلاَ عَنْ آبَائِکَ شَیْءٌ، فَنَظَرْنَا إِلی أَحْسَنِ مَا یَحْضُرُنَا، وَأَوْفَقِ الاْءَشْیَاءِ لِمَا جَاءَنَا عَنْکُمْ، فَنَأْخُذُ بِهِ؟

فَقَالَ: «هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ، فِی ذلِکَ وَاللّه ِ هَلَکَ مَنْ هَلَکَ یَا ابْنَ حَکِیمٍ». قَالَ(1): ثُمَّ قَالَ: «لَعَنَ اللّه ُ أَبَا حَنِیفَةَ؛ کَانَ یَقُولُ : قَالَ عَلِیٌّ وَقُلْتُ». قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ حَکِیمٍ لِهِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ: وَاللّه ِ، مَا أَرَدْتُ إِلاَّ أَنْ یُرَخِّصَ لِی فِی الْقِیَاسِ(2).

10. مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ رَفَعَهُ، عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ، قَالَ:

قُلْتُ لاِءَبِی الْحَسَنِ الاْءَوَّلِ علیه السلام : بِمَا أُوَحِّدُ اللّه َ عَزَّ وَجَلَّ؟ فَقَالَ: «یَا یُونُسُ، لاَ تَکُونَنَّ مُبْتَدِعاً، مَنْ نَظَرَ بِرَأْیِهِ هَلَکَ ، وَمَنْ تَرَکَ أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله ضَلَّ، وَمَنْ تَرَکَ کِتَابَ اللّه ِ وَقَوْلَ نَبِیِّهِ کَفَرَ»(3).

11 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ مُثَنًّی الْحَنَّاطِ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، قَالَ: قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّه ِ(4) علیه السلام : تَرِدُ(5) عَلَیْنَا أَشْیَاءُ لَیْسَ نَعْرِفُهَا(6) فِی کِتَابِ اللّه ِ(7) وَلاَ سُنَّةٍ(8) ، فَنَنْظُرُ فِیهَا؟

فَقَالَ(9): «لاَ، أَمَا(10) إِنَّکَ إِنْ أَصَبْتَ، لَمْ تُوءْجَرْ؛ وَإِنْ أَخْطَأْتَ، کَذَبْتَ عَلَی اللّه ِ عَزَّ وَجَلَّ»(11).

12 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ، عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ الْکَلْبِیِّ، عَنْ عَبْدِ الرَّحِیمِ الْقَصِیرِ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله

ص: 166

پيش آيد كه در آن حكمى از شما و پدران شما به ما نرسيده و ما به بهترين و مناسب ترين اخبار وارده نظر كنيم كه موافق تر با آن موضوع است و بدان عمل كنيم؟ فرمود: دور است و بسيار از حقيقت دور است، اى پسر حكيم هر كه هلاك شده از همين راه هلاك شده. گويد: سپس فرمود: خدا لعنت كند ابو حنيفه را، مى گفت: على (علیه السّلام) گفته است و من هم گفتم، محمد بن حكيم به هشام بن حكم گفت: به خدا مقصودم اين بود كه اجازه اى براى قياس در احكام بگيرم.

10- يونس بن عبد الرحمن گويد: به ابو الحسن اول (امام هفتم) گفتم: به چه روش خدا را يگانه دانم؟ فرمود: اى يونس، بدعت گذار نباش، هر كه به رأى خود متوجه باشد هلاك است و هر كه خاندان معصوم پيغمبر خود را ترك كند گمراه است، و هر كه كتاب خدا و قول پيغمبرش را وانهد كافر است.

11- ابو بصير گويد: به امام صادق (علیه السّلام) گفتم: به ما موضوعاتى وارد شود كه از قرآن و سنت حكمش را نفهميم، اجازه هست در آن اعمال نظر كنيم و اجتهاد نمائيم؟ فرمود: نه خود را باش، اگر درست بفهمى اجرى ندارى و اگر خطا بروى بر خداى عز و جل دروغ بستى.

12- امام صادق (علیه السّلام) فرمود كه: رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود:

هر بدعتى گمراهى است و هر گمراهى در آتش است.

ص: 167

وسَلم : کُلُّ بِدْعَةٍ ضَلاَلَةٌ، وَکُلُّ ضَلاَلَةٍ فِی النَّارِ»(1).

13 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی بْنِ عُبَیْدٍ، عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ، عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ : عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسی علیه السلام ، قَالَ: قُلْتُ: أَصْلَحَکَ اللّه ُ، إِنَّا نَجْتَمِعُ فَنَتَذَاکَرُ(2) مَا عِنْدَنَا، فَلاَ یَرِدُ(3) عَلَیْنَا شَیْءٌ إِلاَّ وَعِنْدَنَا فِیهِ شَیْءٌ مُسَطَّرٌ(4)، وَذلِکَ مِمَّا أَنْعَمَ اللّه ُ بِهِ عَلَیْنَا بِکُمْ، ثُمَّ یَرِدُ عَلَیْنَا الشَّیْءُ الصَّغِیرُ لَیْسَ عِنْدَنَا فِیهِ شَیْءٌ، فَیَنْظُرُ(5) بَعْضُنَا إِلی بَعْضٍ وَعِنْدَنَا مَا یُشْبِهُهُ ، فَنَقِیسُ عَلی أَحْسَنِهِ؟

فَقَالَ: «وَ(6)مَا لَکُمْ وَلِلْقِیَاسِ(7) ؟ إِنَّمَا هَلَکَ مَنْ هَلَکَ مِنْ قَبْلِکُمْ بِالْقِیَاسِ».

ثُمَّ قَالَ: «إِذَا جَاءَکُمْ مَا تَعْلَمُونَ، فَقُولُوا بِهِ، وَإِنْ(8) جَاءَکُمْ مَا لاَ تَعْلَمُونَ، فَهَا(9)» وَأَهْوَی(10) بِیَدِهِ إِلی فِیهِ، ثُمَّ قَالَ: «لَعَنَ اللّه ُ أَبَا حَنِیفَةَ(11)؛ کَانَ یَقُولُ: قَالَ عَلِیٌّ وَقُلْتُ أَنَا(12)، وَقَالَتِ الصَّحَابَةُ وَقُلْتُ(13)» ثُمَّ قَالَ: «أَ کُنْتَ تَجْلِسُ إِلَیْهِ؟» فَقُلْتُ: لاَ، وَلکِنْ هذَا کَلاَمُهُ.

فَقُلْتُ: أَصْلَحَکَ اللّه ُ، أَتی رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله النَّاسَ بِمَا یَکْتَفُونَ بِهِ فِی عَهْدِهِ؟ فقَالَ(14): «نَعَمْ، وَمَا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ إِلی یَوْمِ الْقِیَامَةِ».

فَقُلْتُ: فَضَاعَ مِنْ ذلِکَ شَیْءٌ؟ فَقَالَ: «لاَ، هُوَ عِنْدَ أَهْلِهِ»(15).

14 . عَنْهُ، عَنْ مُحَمَّدٍ، عَنْ یُونُسَ، عَنْ أَبَانٍ، عَنْ أَبِی شَیْبَةَ، قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام یَقُولُ : «ضَلَّ(16) عِلْمُ ابْنِ شُبْرُمَةَ عِنْدَ الْجَامِعَةِ - إِمْلاَءِ رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله وَخَطِّ عَلِیٍّ علیه السلام بِیَدِهِ - إِنَّ

ص: 168

13- سماعة بن مهران از امام موسى (علیه السّلام) گويد: گفتم:

اصلحك الله، ما گرد هم آئيم و در آنچه از اخبار و احكام مذهبى در دست داريم مذاكره مى كنيم موضوعى پيش ما نيايد جز آنكه دستور در آن نزد ما نوشته شده است و اين از نعمت وجود شما است كه به ما عطا كرده است و سپس موضوع كوچكى پيش آيد كه پيش ما در باره آن چيزى نيست و به همديگر نگاه كنيم و نزد ما حكم موضوعى كه شبيه آن است موجود است و حكم آن را به احسن وجهه بر آن بسنجيم و قياس كنيم؟ فرمود: شما را با قياس چه كار است؟ همانا كسانى كه پيش از شما بودند و هلاك شدند بوسيله قياس بود، سپس فرمود: وقتى براى شما مسأله اى پيش آمد كه مى دانيد حكم آن را بگوئيد و اگر مسأله اى پيش آمد كه نمى دانيد، حكمش اينجا است (با دستش اشاره به دهانش كرد) سپس فرمود: خدا ابو حنيفه را لعنت كند، مى گفت: على (علیه السّلام) چنين گفته است و من چنين گويم و صحابه چنين گفته اند و من چنين گفته ام، سپس فرمود: تو با او همنشين شدى؟ گفتم: نه ولى مى دانم سخنش اين است، و گفتم: اصلحك الله رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) براى مردم آورد بدان چه در زمان خود بدان اكتفا كنند؟ فرمود: آرى و آنچه را هم تا قيامت محتاجند، گفتم: چيزى از آن از ميان رفته؟

فرمود: نه در نزد اهلش محفوظ است.

14- ابان گويد: شنيدم امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود: علم ابن شبرمه در برابر جامعه (احكام) كه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) املاء كرده و على (علیه السّلام) به دست خود نوشته گم است و هيچ است، جامعه براى

ص: 169

الْجَامِعَةَ لَمْ تَدَعْ لاِءَحَدٍ کَلاَماً، فِیهَا عِلْمُ الْحَلاَلِ وَالْحَرَامِ، إِنَّ(1) أَصْحَابَ الْقِیَاسِ طَلَبُوا الْعِلْمَ بِالْقِیَاسِ، فَلَمْ یَزْدَادُوا مِنَ الْحَقِّ إِلاَّ بُعْداً؛ إِنَّ دِینَ اللّه ِ لاَ یُصَابُ بِالْقِیَاسِ»(2).

15 . مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیی، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ الْحَجَّاجِ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ السُّنَّةَ لاَ تُقَاسُ، أَ لاَ تَری أَنَّ الْمَرْأَةَ(3) تَقْضِی صَوْمَهَا وَلاَ تَقْضِی صَلاَتَهَا؟ یَا أَبَانُ، إِنَّ السُّنَّةَ إِذَا قِیسَتْ مُحِقَ(4) الدِّینُ»(5).

16 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسی، قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسی علیه السلام عَنِ الْقِیَاسِ، فَقَالَ: «مَا(6) لَکُمْ وَالْقِیَاسَ(7) ؟ إِنَّ اللّه َ لاَ یُسْأَلُ کَیْفَ أَحَلَّ وَکَیْفَ حَرَّمَ»(8).

17. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ، قَالَ:

حَدَّثَنِی جَعْفَرٌ، عَنْ أَبِیهِ علیهماالسلام : «أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ: مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلْقِیَاسِ، لَمْ یَزَلْ دَهْرَهُ فِی الْتِبَاسٍ، وَمَنْ دَانَ اللّه َ بِالرَّأْیِ، لَمْ یَزَلْ دَهْرَهُ فِی ارْتِمَاسٍ(9)» .

قَالَ: وَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام : «مَنْ أَفْتَی النَّاسَ بِرَأْیِهِ، فَقَدْ دَانَ اللّه َ بِمَا لاَ یَعْلَمُ، وَمَنْ دَانَ اللّه َ بِمَا لاَ یَعْلَمُ، فَقَدْ ضَادَّ اللّه َ؛ حَیْثُ أَحَلَّ وَحَرَّمَ فِیمَا لاَ یَعْلَمُ»(10).

18 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مَیَّاحٍ(11)، عَنْ أَبِیهِ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ

ص: 170

كسى جاى سخنى نگذاشته، همه علم حلال و حرام در آن درج است، اهل قياس علم را از قياس جستند و جز دورى از حق نيفزودند، به دين خدا با قياس نتوان رسيد.

15- ابان بن تغلب از امام صادق (علیه السّلام) شنيد كه فرمود:

سنت اسلام را نتوان قياس كرد، ندانى كه زن بايد روزه خود را (كه در حيض ماه رمضان افطار كرده) قضا كند و نمازى كه (در حال حيض نمى خواند) قضا نكند، اى ابان اگر سنت قياس شود، دين از ميان مى رود.

16- عثمان بن عيسى گويد: از ابو الحسن موسى (علیه السّلام) قياس را پرسيدم، فرمود: شما را به قياس چه كار است؟ از خدا پرسش نشود چگونه چيزى را حلال كرده و چطور و به چه علت حرام كرده؟.

17- على (علیه السّلام) فرمود: هر كه خود را به رأى و قياس واداشت، هميشه عمرش در اشتباه است، و هر كه به رأى و اجتهاد براى خدا ديندارى كند هميشه عمرش در لجن غوطه ور است، امام باقر (علیه السّلام) فرمود: هر كه به رأى خود به مردم فتوى دهد ندانسته خدا را ديندارى كرده و هر كه ندانسته خدا را ديندارى كند با خدا ضديت كرده براى آنكه آنچه را نمى داند حلال و حرام كرده است.

18- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: واقعاً ابليس خود را به آدم (علیه السّلام) قياس كرد و گفت: «مرا از آتش آفريدى و او را از گل» و اگر

ص: 171

علیه السلام ، قَالَ : «إِنَّ إِبْلِیسَ قَاسَ نَفْسَهُ بِآدَمَ، فَقَالَ: «خَلَقْتَنِی مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ»(1) ، فَلَوْ قَاسَ(2) الْجَوْهَرَ الَّذِی خَلَقَ اللّه ُ(3) مِنْهُ آدَمَ بِالنَّارِ، کَانَ ذلِکَ أَکْثَرَ نُوراً وَضِیَاءً مِنَ النَّارِ» (4).

19 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ عُبَیْدٍ، عَنْ یُونُسَ، عَنْ حَرِیزٍ، عَنْ زُرَارَةَ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام عَنِ الْحَلاَلِ وَالْحَرَامِ، فَقَالَ: «حَلاَلُ مُحَمَّدٍ حَلاَلٌ أَبَداً إِلی یَوْمِ الْقِیَامَةِ، وَحَرَامُهُ حَرَامٌ أَبَداً إِلی یَوْمِ الْقِیَامَةِ، لاَ یَکُونُ غَیْرُهُ وَلاَ یَجِیءُ غَیْرُهُ».

وَقَالَ: «قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام : مَا أَحَدٌ ابْتَدَعَ(5) بِدْعَةً إِلاَّ تَرَکَ بِهَا(6) سُنَّةً»(7).

20 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللّه ِ الْعَقِیلِیِّ، عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللّه ِ الْقُرَشِیِّ(8)، قَالَ:

دَخَلَ أَبُو حَنِیفَةَ عَلی أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، فَقَالَ لَهُ: «یَا أَبَا حَنِیفَةَ، بَلَغَنِی أَنَّکَ تَقِیسُ؟» قَالَ: نَعَمْ، قَالَ: «لا تَقِسْ؛ فَإِنَّ أَوَّلَ مَنْ قَاسَ إِبْلِیسُ حِینَ قَالَ: «خَلَقْتَنِی مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ»(9) فَقَاسَ مَا بَیْنَ النَّارِ وَالطِّینِ، وَلَوْ قَاسَ نُورِیَّةَ آدَمَ بِنُورِیَّةِ النَّارِ، عَرَفَ فَضْلَ مَا بَیْنَ النُّورَیْنِ، وَصَفَاءَ أَحَدِهِمَا عَلَی الاْآخَرِ»(10).

21 . عَلِیٌّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ یُونُسَ، عَنْ قُتَیْبَةَ، قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام عَنْ مَسْأَلَةٍ، فَأَجَابَهُ فِیهَا، فَقَالَ الرَّجُلُ: أَ رَأَیْتَ (11) إِنْ کَانَ کَذَا وَکَذَا، مَا کَانَ یَکُونُ(12) الْقَوْلُ فِیهَا؟

فَقَالَ لَهُ: «مَهْ(13)، مَا أَجَبْتُکَ فِیهِ مِنْ شَیْءٍ، فَهُوَ عَنْ رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ،

ص: 172

گوهرى كه خدا آدم را از آن آفريده بود به آتش سنجيده بود آن گوهر درخشش و تابش بيشترى از آتش داشت.

19- زراره گويد: از امام صادق (علیه السّلام) پرسيدم از حلال و حرام، فرمود: حلال محمد هميشه تا روز قيامت حلال است و حرام او هميشه تا روز قيامت حرام است، جز او پيغمبر ديگرى نباشد و جز او نيايد، فرمود: على (علیه السّلام) فرمود: كسى نيست كه بدعتى نهد جز اينكه سنتى را با آن از ميان مى برد.

20- عيسى بن عبد الله قرشى گويد: ابو حنيفه شرفياب حضور امام صادق (علیه السّلام) شد، آن حضرت به او گفت: اى ابو حنيفه، به من خبر رسيده كه تو قياس مى كنى. عرض كرد: آرى، فرمود:

قياس مكن كه اول كسى كه قياس به كار بست شيطان بود گاهى كه گفت: مرا از آتش آفريدى و او را از گل، و ميان آتش و گل قياس كرد و اگر نوريت آدم را به نوريت آتش سنجيده بود برترى ميان دو نور و صفاى يكى را بر ديگرى مى فهميد.

21- قتيبه گويد: مردى مسأله اى از امام صادق (علیه السّلام) پرسيد و آن حضرت جوابش را گفت، آن مرد گفت: بفرمائيد، اگر چنين و چنان باشد جواب آن چيست؟ به او فرمود: خاموش، هر چه من به تو جواب دهم از گفته رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) است، ما به هيچ وجه از

ص: 173

لَسْنَا مِنْ «أَ رَأَیْتَ(1)» فِی شَیْءٍ(2)»(3).

182 / 22. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِیهِ مُرْسَلاً، قَالَ:

قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام : «لاَ تَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللّه ِ وَلِیجَةً(4)، فَلاَ تَکُونُوا مُوءْمِنِینَ؛ فَإِنَّ کُلَّ سَبَبٍ وَنَسَبٍ وَقَرَابَةٍ وَوَلِیجَةٍ وَبِدْعَةٍ وَشُبْهَةٍ مُنْقَطِعٌ(5)، إِلاَّ مَا أَثْبَتَهُ الْقُرْآنُ»(6)

بَابُ الرَّدِّ إِلَی الْکِتَابِ وَالسُّنَّةِ ، وَأَنَّهُ لَیْسَ شَیْءٌ مِنَ الْحَلاَلِ وَالْحَرَامِ

وَجَمِیعِ مَا یَحْتَاجُ النَّاسُ إِلَیْهِ(7) إِلاَّ وَ قَدْ جَاءَ فِیهِ(8) کِتَابٌ أَوْ سُنَّةٌ.

1 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ،

عَنْ مُرَازِمٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «إِنَّ اللّه َ - تَبَارَکَ وَتَعَالی - أَنْزَلَ فِی الْقُرْآنِ تِبْیَانَ کُلِّ(9) شَیْءٍ(10)، حَتّی وَاللّه ِ ، مَا تَرَکَ اللّه ُ شَیْئاً یَحْتَاجُ إِلَیْهِ الْعِبَادُ حَتّی لاَ یَسْتَطِیعَ عَبْدٌ یَقُولُ: لَوْ کَانَ(11) هذَا أُنْزِلَ فِی الْقُرْآنِ إِلاَّ(12) وَقَدْ أَنْزَلَهُ اللّه ُ فِیهِ»(13).

2. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ یُونُسَ(14)، عَنْ حُسَیْنِ بْنِ الْمُنْذِرِ، عَنْ عُمَرَ بْنِ قَیْسٍ(15):

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : سَمِعْتُهُ یَقُولُ(16): «إِنَّ اللّه َ - تَبَارَکَ وَتَعَالی - لَمْ یَدَعْ شَیْئاً یَحْتَاجُ(17) إِلَیْهِ الاْءُمَّةُ(18)

ص: 174

خود رأيى نداريم.

22- امام باقر (علیه السّلام) فرمود: جز خدا پشتيبان و كمكى مگيريد تا غير مؤمن شمرده شويد، زيرا هر وسيله و نژاد و خويشى و دسته بندى و بدعت و شبهه از ميان مى رود جز آنچه قرآن ثبت كرده است.

إِلاَّ أَنْزَلَهُ فِی کِتَابِهِ، وَبَیَّنَهُ لِرَسُولِهِ صلی الله علیه و آله ، وَجَعَلَ لِکُلِّ شَیْءٍ حَدّاً، وَجَعَلَ عَلَیْهِ دَلِیلاً یَدُلُّ عَلَیْهِ، وَجَعَلَ عَلی مَنْ تَعَدّی ذلِکَ(1) الْحَدَّ حَدّاً»(2).

3 . عَلِیٌّ، عَنْ مُحَمَّدٍ، عَنْ یُونُسَ، عَنْ أَبَانٍ، عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ هَارُونَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام یَقُولُ: «مَا خَلَقَ اللّه ُ حَلاَلاً وَلاَ حَرَاماً إِلاَّ وَلَهُ حَدٌّ کَحَدِّ الدَّارِ، فَمَا کَانَ مِنَ الطَّرِیقِ، فَهُوَ مِنَ الطَّرِیقِ ، وَمَا کَانَ مِنَ الدَّارِ، فَهُوَ مِنَ الدَّارِ حَتّی أَرْشِ(3) الْخَدْشِ(4) فَمَا(5) سِوَاهُ، وَالْجَلْدَةِ(6) وَنِصْفِ الْجَلْدَةِ»(7).

4 . عَلِیٌّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ یُونُسَ، عَنْ حَمَّادٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ: «مَا مِنْ شَیْءٍ إِلاَّ وَفِیهِ کِتَابٌ أَوْ سُنَّةٌ»(8).

5 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ(9)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ ... یُونُسَ(10)، عَنْ حَمَّادٍ، عَنْ عَبْدِ اللّه ِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِی الْجَارُودِ ، قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام : «إِذَا حَدَّثْتُکُمْ بِشَیْءٍ، فَاسْأَلُونِی مِنْ(11) کِتَابِ اللّه ِ». ثُمَّ قَالَ فِی بَعْضِ(12) حَدِیثِهِ: «إِنَّ رَسُولَ اللّه ِ صلی الله علیه و آله (13) نَهی عَنِ الْقِیلِ وَالْقَالِ ، وَفَسَادِ الْمَالِ، وَکَثْرَةِ السُّوءَالِ» فَقِیلَ لَهُ: یَا ابْنَ رَسُولِ اللّه ِ، أَیْنَ هذَا مِنْ(14) کِتَابِ اللّه ِ؟ قَالَ: «إِنَّ اللّه َ - عَزَّ وَجَلَّ - یَقُولُ: «لاَ خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِنْ نَجْواهُمْ إِلاَّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاَحٍ بَیْنَ النّاسِ»(15) وَقَالَ: «وَلاَ تُوءْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوَالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللّه ُ لَکُمْ قِیَامَاً»(16)

ص: 176

نموده و براى هر چيزى حدى مقرر ساخته و دليلى كه بر آن رهنمائى كند مقرر كرده و هر كس هم از آن حد و قانون تجاوز كند برايش حد و كيفرى مقرر ساخته.

3- سليمان بن هارون گويد: شنيدم امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود: هيچ حلال و حرامى نيست جز آنكه مانند خانه حدى دارد، آنچه از راه است به راه تعلق دارد و آنچه از خانه باشد به خانه، تا آنجا كه غرامت خراش به ناحق را معين كرده و جنايات ديگر را، و براى حد و تأديب تا يك شلاق و نصف شلاق را هم معين كرده.

4- حماد گويد: از امام صادق (علیه السّلام) شنيدم مى فرمود: چيزى نيست مگر آنكه در باره او قرآن يا سنت وجود دارد.

5- ابى الجارود گويد: امام باقر (علیه السّلام) فرمود: هر گاه به شما از چيزى باز گفتم از كتاب خدا مرا بپرسيد (يعنى دليل آن را از قرآن بخواهيد) سپس در ضمن حديثش فرمود: به راستى رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) از قيل و قال و تباه كردن مال و بسيار پرسيدن غدقن كرده. به او عرض شد: يا بن رسول الله همين در كجاى قرآن است؟ فرمود:

خداى عز و جل (114 سوره 4) مى فرمايد:

«در بسيارى از نجواهاى (تو گوشى ها) آنها خيرى نيست مگر آنكه دستور دهد به صدقه يا كار خير يا اصلاح ميان مردم» و فرموده (5 سوره 4): «ندهيد به سفيهان اموال خود را كه خدا آن را وسيله بقاى زندگى شما ساخته» و فرموده (101 سوره 5): «نپرسيد از چيزهائى كه اگر به شما

ص: 177

وَقَالَ: «لاَتَسْئَلُواعَنْ أَشْیَاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُوءْکُمْ»(1)»(2).

6 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ، عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ، قَالَ:

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «مَا مِنْ أَمْرٍ یَخْتَلِفُ فِیهِ اثْنَانِ إِلاَّ وَلَهُ أَصْلٌ فِی کِتَابِ اللّه ِ عَزَّ وَجَلَّ، وَلکِنْ لاَ تَبْلُغُهُ عُقُولُ الرِّجَالِ»(3).

7 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : أَیُّهَا النَّاسُ، إِنَّ اللّه َ - تَبَارَکَ وَتَعَالی - أَرْسَلَ إِلَیْکُمُ الرَّسُولَ صلی الله علیه و آله ، وَأَنْزَلَ إِلَیْهِ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ وَأَنْتُمْ أُمِّیُّونَ(4) عَنِ الْکِتَابِ وَمَنْ أَنْزَلَهُ، وَعَنِ الرَّسُولِ وَمَنْ أَرْسَلَهُ عَلی(5) حِینِ فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ، وَطُولِ هَجْعَةٍ(6) مِنَ الاْءُمَمِ، وَانْبِسَاطٍ مِنَ الْجَهْلِ، وَاعْتِرَاضٍ مِنَ الْفِتْنَةِ، وَانْتِقَاضٍ مِنَ الْمُبْرَمِ، وَعَمًی عَنِ الْحَقِّ(7)، وَاعْتِسَافٍ(8) مِنَ الْجَوْرِ، وَامْتِحَاقٍ(9) مِنَ الدِّینِ، وَتَلَظٍّ(10) مِنَ الْحُرُوبِ عَلی حِینِ اصْفِرَارٍ مِنْ رِیَاضِ جَنَّاتِ الدُّنْیَا، وَیُبْسٍ مِنْ أَغْصَانِهَا، وَانْتِثَارٍ(11) مِنْ وَرَقِهَا ، وَیَأْسٍ مِنْ ثَمَرِهَا، وَاغْوِرَارٍ(12) مِنْ مَائِهَا، قَدْ دَرَسَتْ أَعْلاَمُ الْهُدی، وَظَهَرَتْ(13) أَعْلاَمُ الرَّدی(14)، فَالدُّنْیَا مُتَجَهِّمَةٌ(15) فِی وُجُوهِ أَهْلِهَا مُکْفَهِرَّةٌ(16)، مُدْبِرَةٌ(17) غَیْرُ مُقْبِلَةٍ، ثَمَرَتُهَا الْفِتْنَةُ، وَطَعَامُهَا الْجِیفَةُ، وَشِعَارُهَا(18)

ص: 178

اظهار شود بدتان آيد».

6- امام ششم (علیه السّلام) فرمود: هيچ امرى نيست كه دو تن در آن اختلاف كنند و دو نظر بدهند جز آنكه اصل و ريشه صحيح آن در قرآن است ولى عقل مردم معمول آن را درك نمى كند.

7- امير المؤمنين (علیه السّلام) فرمود: ايا مردم، به راستى خداى تبارك و تعالى رسول محترم را براى شما فرستاد و قرآن را بر او نازل كرد به راستى، و شما در نادانى بوديد نسبت به كتاب و خدائى كه آن را نازل كرد و هم نسبت به رسول خدا و آنكه وى را فرستاد، در هنگام فترت و تعطيل رسولان و خواب عميق و طولانى همه ملتها، و توسعه نادانى و رخ دادن فتنه ها و آشوبها و شكستن پيمان هاى محكم (نقض قوانين و تعهدات بين الملل كه اساس برقرارى صلح جهان است) و چشم بستگى از حق و حقيقت و زور آورى جور و ستم و زير پرده شدن امور ديانت و شعله ور شدن آتش جنگ، همزمان با پژمردگى و زردى گلستانهاى باغهاى جهان و خشكيدن شاخه درختان آن و خزان شدن و ريختن برگها و نوميدى از ميوه آن و فرو كشيدن آبها و چشمه سارها، پرچمهاى هدايت سرنگون گرديده بود و بجاى آن پرچمهاى هلاكت برافراشته بود، دنيا چهره عبوسى به مردم نشان مى داد و روى در هم و نزارى، پشت به گريز نهاده و روى خوشى نشان نمى داد، بارش همه آشوب بود و خوراكش مردار گنديده و شعارش بيم و هراس و سر و بارش همه تيغ بران بند بند شما مردم از هم دريده و بريده بود، ديده هاى مردم جهان همه نابينا و روزگار همه سياه، از خويشان پيوند مهر

ص: 179

الْخَوْفُ ، وَدِثَارُهَا(1) السَّیْفُ، مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ، وَقَدْ أَعْمَتْ عُیُونُ أَهْلِهَا، وَأَظْلَمَتْ عَلَیْهَا أَیَّامُهَا، قَدْ قَطَعُوا أَرْحَامَهُمْ، وَسَفَکُوا دِمَاءَهُمْ، وَدَفَنُوا فِی التُّرَابِ الْمَوْؤُودَةَ(2) بَیْنَهُمْ مِنْ أَوْلاَدِهِمْ(3)، یَجْتَازُ دُونَهُمْ(4) طِیبُ(5) الْعَیْشِ وَرَفَاهِیَةُ خُفُوضِ(6) الدُّنْیَا، لاَ یَرْجُونَ مِنَ اللّه ِ ثَوَاباً، وَلاَ یَخَافُونَ - وَاللّه ِ - مِنْهُ عِقَاباً، حَیُّهُمْ أَعْمی نَجِسٌ(7)، وَمَیِّتُهُمْ فِی النَّارِ مُبْلِسٌ(8)، فَجَاءَهُمْ(9) بِنُسْخَةِ مَا فِی الصُّحُفِ الاْءُولی(10)، وَتَصْدِیقِ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ، وَتَفْصِیلِ الْحَلاَلِ مِنْ رَیْبِ الْحَرَامِ، ذلِکَ الْقُرْآنُ فَاسْتَنْطِقُوهُ وَلَنْ یَنْطِقَ لَکُمْ، أُخْبِرُکُمْ عَنْهُ؛ إِنَّ فِیهِ عِلْمَ مَا مَضی وَعِلْمَ مَا یَأْتِی إِلی یَوْمِ الْقِیَامَةِ، وَحُکْمَ مَا بَیْنَکُمْ، وَبَیَانَ مَا أَصْبَحْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ، فَلَوْ سَأَلْتُمُونِی عَنْهُ، لَعَلَّمْتُکُمْ»(11).

8 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ عَبْدِ الاْءَعْلَی بْنِ أَعْیَنَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام یَقُولُ: «قَدْ وَلَدَنِی رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله وَأَنَا أَعْلَمُ کِتَابَ(12) اللّه ِ، وَفِیهِ بَدْءُ الْخَلْقِ وَمَا هُوَ کَائِنٌ إِلی یَوْمِ الْقِیَامَةِ، وَفِیهِ خَبَرُ السَّمَاءِ وَخَبَرُ الاْءَرْضِ، وَخَبَرُ الْجَنَّةِ وَخَبَرُ النَّارِ، وَخَبَرُ مَا کَانَ وَخَبَرُ(13) مَا هُوَ کَائِنٌ، أَعْلَمُ ذلِکَ کَمَا أَنْظُرُ(14) إِلی کَفِّی، إِنَّ اللّه َ یَقُولُ : فِیهِ تِبْیَانُ کُلِّ شَیْءٍ(15)»(16).

9 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ:

ص: 180

بريده و خونشان را به رايگان ريخته، و دختران نوزاد و معصوم خود را زير خاك مى نمودند، زندگى خويش و آسايش و آرامش دنيا از ميان آنان رخت بر بسته بود (ربوده شده بود خ ل، براى ديگران برگزيده شده بود خ ل) نه از درگاه حق اميد ثواب و لطفى داشتند و نه از قهر او بيم كيفرى، زنده آنان كورى بود پليد و مرده شان در لابلاى آتش مى غلطيد، پيغمبر نسخه پاك صحف نخست را براى آنها آورد كه آنچه از حق و راستى در دست داشتند تصديق و تأييد كرد و حلال و حرام را به خوبى از هم جدا نمود، اين نسخه همان قرآن است، از او باز پرسيد، او هرگز به زبان شما سخن نكند، من به ترجمانى از او شما را خبر مى دهم كه در آن است علم هر چه گذشته و علم هر چه تا روز قيامت بيايد، قرآن ميان شما حكم است و در هر چه اختلاف داريد بيان قاطع دارد، اگر از من بپرسيد به شما مى آموزم.

8- عبد الأعلى بن اعين گويد: شنيدم امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود: من زاده رسول خدايم، من قرآن را مى دانم، در همين قرآن است بيان آغاز آفرينش و هر آنچه تا روز قيامت خواهد بود، در آن است خبر آسمان و خبر زمين و خبر بهشت و خبر دوزخ و خبر آنچه بوده و آنچه خواهد بود، به اينها چنان مى نگرم كه به كف دست خود مى نگرم، براى آنكه خدا مى فرمايد: «در آن است بيان روشن هر چيزى».

9- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: قرآن است كه در آن است خبر آنچه پيش از شما بوده و خبر آنچه بعد از شما باشد و فصل قاطع

ص: 181

«کِتَابُ اللّه ِ فِیهِ نَبَأُ مَا قَبْلَکُمْ، وَخَبَرُ مَا بَعْدَکُمْ، وَفَصْلُ مَا بَیْنَکُمْ، وَنَحْنُ نَعْلَمُهُ»(1).

10 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ، 62/1

عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ، عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ، عَنْ سَمَاعَةَ:

عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسی علیه السلام ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: أَکُلُّ شَیْءٍ(2) فِی کِتَابِ اللّه ِ وَسُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله ، أَوْ تَقُولُونَ(3) فِیهِ(4)؟

قَالَ: «بَلْ کُلُّ شَیْءٍ(5) فِی کِتَابِ اللّه ِ وَسُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله »(6)

بابُ اختِلافِ الحَدیثِ

1. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسی، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ الْیَمَانِیِّ، عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ، عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلالِیِّ، قَالَ:

قُلْتُ لاِءَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : إِنِّی سَمِعْتُ مِنْ سَلْمَانَ وَالْمِقْدَادِ وَأَبِی ذَرٍّ شَیْئاً مِنْ تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ، وَأَحَادِیثَ عَنْ نَبِیِّ اللّه ِ(7) صلی الله علیه و آله غَیْرَ مَا فِی أَیْدِی النَّاسِ، ثُمَّ سَمِعْتُ مِنْکَ تَصْدِیقَ مَا سَمِعْتُ(8) مِنْهُمْ، وَرَأَیْتُ فِی أَیْدِی النَّاسِ أَشْیَاءَ کَثِیرَةً مِنْ تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ

وَمِنَ(9) الاْءَحَادِیثِ عَنْ نَبِیِّ اللّه ِ(10) صلی الله علیه و آله أَنْتُمْ تُخَالِفُونَهُمْ فِیهَا، وَتَزْعُمُونَ أَنَّ ذلِکَ کُلَّهُ بَاطِلٌ، أَفَتَرَی النَّاسَ یَکْذِبُونَ عَلی رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله

ص: 182

اختلافات شما است و ما آن را مى دانيم.

10- سماعه گويد: از ابو الحسن موسى (علیه السّلام) پرسيدم: آيا هر چيزى در كتاب خدا و سنت پيغمبر است، يا شما در آن اظهار عقيده مى كنيد؟

فرمود: بلكه همه چيز در كتاب خدا و سنت پيغمبر است.

اختلافات شما است و ما آن را مى دانيم.

مُتَعَمِّدِینَ، وَیُفَسِّرُونَ الْقُرْآنَ بِآرَائِهِمْ؟

قَالَ: فَأَقْبَلَ عَلَیَّ، فَقَالَ: «قَدْ سَأَلْتَ فَافْهَمِ الْجَوَابَ ، إِنَّ فِی أَیْدِی النَّاسِ حَقّاً وَبَاطِلاً، وَصِدْقاً وَکَذِباً، وَنَاسِخاً وَمَنْسُوخاً، وَعَامّاً وَخَاصّاً، وَمُحْکَماً وَمُتَشَابِهاً، وَحِفْظاً وَوَهَماً(1)، وَقَدْ کُذِبَ عَلی رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله عَلی(2) عَهْدِهِ، حَتّی قَامَ خَطِیباً، فَقَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ، قَدْ کَثُرَتْ عَلَیَّ الْکَذَّابَةُ(3) ، فَمَنْ کَذَبَ عَلَیَّ مُتَعَمِّداً، فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ، ثُمَّ کُذِبَ(4) عَلَیْهِ مِنْ بَعْدِهِ، وَإِنَّمَا أَتَاکُمُ الْحَدِیثُ مِنْ أَرْبَعَةٍ لَیْسَ(5) لَهُمْ خَامِسٌ: رَجُلٍ مُنَافِقٍ یُظْهِرُ الاْءِیمَانَ، مُتَصَنِّعٍ بِالاْءِسْلاَمِ(6)، لاَ یَتَأَثَّمُ وَلاَ یَتَحَرَّجُ(7) أَنْ یَکْذِبَ عَلی رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله مُتَعَمِّداً، فَلَوْ عَلِمَ النَّاسُ أَنَّهُ مُنَافِقٌ کَذَّابٌ، لَمْ یَقْبَلُوا مِنْهُ وَلَمْ یُصَدِّقُوهُ، وَلکِنَّهُمْ قَالُوا: هذَا قَدْ صَحِبَ رَسُولَ اللّه ِ صلی الله علیه و آله وَرَآهُ وَسَمِعَ مِنْهُ، وَأَخَذُوا(8) عَنْهُ وَهُمْ لاَ یَعْرِفُونَ حَالَهُ(9)؛ وَقَدْ أَخْبَرَهُ(10) اللّه ُ عَنِ الْمُنَافِقِینَ(11) بِمَا أَخْبَرَهُ، وَوَصَفَهُمْ بِمَا وَصَفَهُمْ، فَقَالَ عَزَّ وَجَلَّ: «وَإِذَا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسَامُهُمْ وَإِنْ یَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ»(12) ثُمَّ بَقُوا بَعْدَهُ، فَتَقَرَّبُوا إِلی أَئِمَّةِ الضَّلاَلَةِ وَالدُّعَاةِ إِلَی النَّارِ بِالزُّورِ وَالْکَذِبِ(13) وَالْبُهْتَانِ، فَوَلَّوْهُمُ الاْءَعْمَالَ، وَحَمَلُوهُمْ عَلی رِقَابِ النَّاسِ، وَأَکَلُوا بِهِمُ الدُّنْیَا، وَإِنَّمَا

ص: 184

خاص و محكم و متشابه و خاطره هاى درست و موهومات، هر دو هست. در زمان خود پيغمبر بر آن حضرت دروغ بستند تا به سخنرانى برخاست و فرمود: اى مردم، دروغ بندان بر من فراوان شده اند، هر كه عمداً بر من دروغ بندد نشيمنش پر از آتش باد. و باز هم پس از وى بر او دروغ بستند. همانا حديث كه به شما رسيده بوسيله يكى از چهار خبرگزار است كه پنجمى ندارند:

1- شخص منافق و بى عقيده اى كه به زبان اظهار ايمان كرده و مسلمانى او ظاهر سازى است و دروغ بستن به رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) را نه گناه مى شمارد و نه از آن باك دارد، اگر مردم بدانند كه او منافق و دروغگو است از او نپذيرند و او را باور ندارند ولى گويند اين مردى است يار و هم صحبت رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )، آن حضرت را ديده و از او حديث شنيده. و به اين اشتباه از او روايت اخذ كنند و باطن او را ندانند، خدا از منافقان خبر داده بدان چه معروف است و آنان را بدان وصف كرده كه فرموده است (3 سوره 63): «چون آنها را ببينى از ظاهر آراسته آنها خوشت آيد و در شگفت شوى (قهرمان نما و فداكار جلوه كنند) و چون لب به سخن گشايند و گفتارشان را بشنوى، به كالبدهاى بيروح مانند» هم اينان پس از پيغمبر زنده ماندند و به سران گمراهى و داعيان به دوزخ با ناحق و دروغ و بهتان پيوستند و آنها هم كارهاى بزرگ را به دستشان دادند و بر مردم مسلطشان كردند و به وسيله آنها دنيا را خوردند همانا مردم هم همراه ملوك و دنبال دنيا هستند مگر كسى كه خدايش نگهدارد، اين يكى از چهار كس.

2- كسى كه چيزى از پيغمبر خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) شنيده ولى درست درك نكرده و به غلط افتاده، قصد دروغ ندارد ولى اين دستور

ص: 185

النَّاسُ مَعَ الْمُلُوکِ وَالدُّنْیَا إِلاَّ مَنْ عَصَمَ اللّه ُ، فَهذَا أَحَدُ الاْءَرْبَعَةِ.

وَرَجُلٍ سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله شَیْئاً لَمْ یَحْفَظْهُ(1) عَلی وَجْهِهِ وَوَهِمَ فِیهِ وَلَمْ یَتَعَمَّدْ(2) کَذِباً، فَهُوَ فِی یَدِهِ، یَقُولُ بِهِ، وَیَعْمَلُ بِهِ ، وَیَرْوِیهِ، فَیَقُولُ(3): أَنَا سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ، فَلَوْ عَلِمَ الْمُسْلِمُونَ أَنَّهُ وَهِمَ لَمْ یَقْبَلُوهُ(4)، وَلَوْ عَلِمَ هُوَ أَنَّهُ وَهِمَ لَرَفَضَهُ.

وَرَجُلٍ ثَالِثٍ سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله شَیْئاً أَمَرَ بِهِ ثُمَّ نَهی عَنْهُ وَهُوَ(5) لاَ یَعْلَمُ، أَوْ سَمِعَهُ یَنْهی عَنْ شَیْءٍ ثُمَّ أَمَرَ بِهِ وَهُوَ لاَ یَعْلَمُ، فَحَفِظَ مَنْسُوخَهُ وَلَمْ یَحْفَظِ النَّاسِخَ، فَلَوْ(6) عَلِمَ أَنَّهُ مَنْسُوخٌ لَرَفَضَهُ، وَلَوْ عَلِمَ الْمُسْلِمُونَ - إِذْ سَمِعُوهُ مِنْهُ - أَنَّهُ مَنْسُوخٌ لَرَفَضُوهُ.

وَآخَرَ رَابِعٍ لَمْ یَکْذِبْ عَلی رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ، مُبْغِضٍ لِلْکَذِبِ؛ خَوْفاً مِنَ اللّه ِ تَعَالی وَتَعْظِیماً لِرَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ، لَمْ یَنْسَهُ(7)، بَلْ حَفِظَ مَا سَمِعَ عَلی وَجْهِهِ، فَجَاءَ بِهِ کَمَا سَمِعَ، لَمْ یَزِدْ فِیهِ وَلَمْ یَنْقُصْ مِنْهُ(8)، وَعَلِمَ النَّاسِخَ مِنَ الْمَنْسُوخِ، فَعَمِلَ(9) بِالنَّاسِخِ وَرَفَضَ الْمَنْسُوخَ، فَإِنَّ أَمْرَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله (10) مِثْلُ الْقُرْآنِ، نَاسِخٌ(11) وَمَنْسُوخٌ، وَخَاصٌّ وَعَامٌّ(12)، وَمُحْکَمٌ وَمُتَشَابِهٌ، قَدْ کَانَ یَکُونُ(13) مِنْ رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله الْکَلامُ لَهُ وَجْهَانِ: کَلاَمٌ(14) عَامٌّ وَکَلاَمٌ خَاصٌّ مِثْلُ الْقُرْآنِ، وَقَالَ اللّه ُ - عَزَّ وَجَلَّ - فِی کِتَابِهِ: «ماآتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(15) فَیَشْتَبِهُ عَلی مَنْ لَمْ یَعْرِفْ وَلَمْ

ص: 186

ناقص را در دست دارد، بدان معتقد است و بدان عمل مى كند و هم آن را روايت مى كند و مى گويد: آن را از رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) شنيدم، اگر مردم بدانند به غلط دريافته آن را نپذيرند و خود او هم اگر بداند غلط دريافته آن را رها مى كند.

3- كسى كه از رسول خدا فرمانى شنيده و سپس آن حضرت آن را لغو كرده و غدقن نموده و او نفهميده، يا شنيده پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) از چيزى نهى كرده ولى باز بدان امر كرده و او ندانسته منسوخ را حفظ كرده و ناسخ را فرا ياد نياورده، اگر بداند منسوخ است تركش كند و اگر مسلمانها هم بدانند كه اين مسموع از او منسوخ است تركش كنند.

4- خبرگزار چهارمين كه به رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) دروغ نبسته و دروغ را دشمن دارد از بيم خدا، و به احترام رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )، آنچه شنيده فراموش نكرده بلكه همان طور كه شنيده به ياد دارد و چنانچه شنيده به مردم ياد مى دهد، نه به آن بيفزايد و نه از آن كم كند، ناسخ را از منسوخ بداند و به ناسخ عمل كند و منسوخ را وانهد زيرا دستور پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) هم مانند قرآن ناسخ دارد و منسوخ (خاص دارد و عام) محكم دارد و متشابه، گاهى رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) سخن مى گفت كه دو احتمال داشت، كلام عامى داشت و كلام خاصى مانند قرآن، خدا هم در كتاب خود فرموده (7 سوره 59): «آنچه رسول خدا به شما دستور داد اخذ كنيد و از آنچه غدقن كرد باز ايستيد» كسى كه نفهمد و نداند، مقصود رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بر او مشتبه شود، اين طور نبود كه هر كدام از همصحبتهاى رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) چيزى از او بپرسد كلام آن حضرت را بفهمد، كسانى بودند كه از او مى پرسيدند و در مقام فهم مقصود نبودند تا آنجا كه دوست داشتند يك

ص: 187

یَدْرِ مَا عَنَی اللّه ُ بِهِ وَرَسُولُهُ صلی الله علیه و آله ، وَلَیْسَ کُلُّ أَصْحَابِ رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله کَانَ یَسْأَل-ُهُ عَنِ الشَّیْءِ فَیَفْهَمُ، وَکَانَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْأَل-ُهُ وَلاَ یَسْتَفْهِمُهُ، حَتّی أَنْ کَانُوا لَیُحِبُّونَ أَنْ یَجِیءَ الاْءَعْرَابِیُّ وَالطَّارِئُ(1) فَیَسْأَلَ رَسُولَ اللّه ِ صلی الله علیه و آله حَتّی یَسْمَعُوا(2).

وَقَدْ کُنْتُ أَدْخُلُ عَلی رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله کُلَّ یَوْمٍ دَخْلَةً وَکُلَّ لَیْلَةٍ دَخْلَةً، فَیُخْلِینِی(3) فِیهَا، أَدُورُ مَعَهُ حَیْثُ دَارَ، وَقَدْ عَلِمَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ لَمْ یَصْنَعْ ذلِکَ بِأَحَدٍ مِنَ النَّاسِ غَیْرِی، فَرُبَّمَا کَانَ(4) فِی بَیْتِی یَأْتِینِی رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله أَکْثَرُ(5) ذلِکَ فِی بَیْتِی، وَکُنْتُ إِذَا دَخَلْتُ عَلَیْهِ بَعْضَ مَنَازِلِهِ، أَخْلاَنِی(6) وَأَقَامَ عَنِّی نِسَاءَهُ، فَلاَ یَبْقی عِنْدَهُ غَیْرِی، وَإِذَا أَتَانِی لِلْخَلْوَةِ مَعِی فِی مَنْزِلِی، لَمْ یُقِمْ عَنِّی فَاطِمَةَ وَلاَ أَحَدا(7) مِنْ بَنِیَّ، وَکُنْتُ إِذَا سَأَلْتُهُ أَجَابَنِی، وَإِذَا سَکَتُّ عَنْهُ وَفَنِیَتْ(8) مَسَائِلِی ابْتَدَأَنِی، فَمَا نَزَلَتْ عَلی رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله آیَةٌ مِنَ الْقُرْآنِ إِلاَّ أَقْرَأَنِیهَا، وَأَمْلاَهَا عَلَیَّ، فَکَتَبْتُهَا بِخَطِّی، وَعَلَّمَنِی تَأْوِیلَهَا وَتَفْسِیرَهَا، وَنَاسِخَهَا وَمَنْسُوخَهَا، وَمُحْکَمَهَا وَمُتَشَابِهَهَا، وَخَاصَّهَا وَعَامَّهَا(9)، وَدَعَا اللّه َ(10) أَنْ یُعْطِیَنِی فَهْمَهَا وَحِفْظَهَا، فَمَا نَسِیتُ آیَةً مِنْ کِتَابِ اللّه ِ وَلا عِلْماً أَمْلاَهُ عَلَیَّ وَکَتَبْتُهُ مُنْذُ(11) دَعَا اللّه َ لِی بِمَا دَعَا(12)، وَمَا تَرَکَ شَیْئاً عَلَّمَهُ اللّه ُ مِنْ حَلاَلٍ وَلاَ حَرَامٍ، وَلاَ أَمْرٍ وَلاَ نَهْیٍ، کَانَ أَوْ یَکُونُ، وَلاَ کِتَابٍ مُنْزَلٍ(13) عَلی أَحَدٍ قَبْلَهُ مِنْ طَاعَةٍ أَوْ مَعْصِیَةٍ(14) إِلاَّ عَلَّمَنِیهِ وَحَفِظْتُهُ

ص: 188

عرب بيابانى و رهگذرى بيايد و چيزى از رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) بپرسد و آنها بشنوند.

ولى من هر روز براى ورود بر رسول خدا نوبتى داشتم و هر شب نوبتى كه در اين دو نوبت با آن حضرت خلوت مى كردم و از هر موضوعى صحبت مى كردم كه آن حضرت ميل داشت، همه اصحاب رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) مى دانند كه با احدى از مردم جز من چنين كارى نمى كرد، بسا هم در خانه خودم بودم كه رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) نزد من مى آمد (آرى) بيشتر اين خلوتها در خانه خودم بود، من هر وقت به يكى از منازل آن حضرت مى رفتم، خانه را براى من خلوت مى كرد و زوجه هاى خود را هم بيرون مى كرد تا ديگرى با من نباشد و چون براى مجلسى محرمانه در خانه من مى آمد، فاطمه و پسران مرا بيرون نمى كرد.

هر گاه از او مى پرسيدم، به من جواب مى گفت و چون خاموش مى ماندم و پرسشهايم تمام مى شد با من آغاز سخن مى كرد. و بر رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) هيچ آيه قرآنى نازل نمى شد جز اينكه برايم مى خواند و ديكته مى كرد و به خط خود مى نوشتم و تأويل و تفسير و ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه و خاص و عام آن را به من مى آموخت، و از خدا خواست كه به من فهم و نيروى حفظ عطا كند، من آيه اى از قرآن را كه به من آموخت و علمى را كه به من املاء كرد و نوشتم فراموش نكردم، از آنگاه كه براى من اين درخواست را از خدا كرد، هيچ علمى كه در باره حلال و حرام و امر و نهى كه بود يا مى باشد و هيچ كتاب نازل بر يكى از پيغمبران پيش از خود را در باره طاعت و معصيت نماند كه به من نياموزد، همه را به من آموخت و من حفظ كردم و يك حرفش را از ياد نبردم،

ص: 189

فَلَمْ أَنْسَ حَرْفاً وَاحِداً، ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلی صَدْرِی، وَدَعَا اللّه َ لِی أَنْ یَمْلاَءَ قَلْبِی عِلْماً وَفَهْماً وَحُکْماً(1) وَنُوراً.

فَقُلْتُ(2): یَا نَبِیَّ(3) اللّه ِ، بِأَبِی أَنْتَ وَأُمِّی ، مُنْذُ دَعَوْتَ اللّه َ لِی بِمَا دَعَوْتَ لَمْ أَنْسَ شَیْئاً، وَلَمْ یَفُتْنِی(4) شَیْءٌ لَمْ أَکْتُبْهُ، أَفَتَتَخَوَّفُ(5) عَلَیَّ النِّسْیَانَ فِیمَا بَعْدُ؟ فَقَالَ: لاَ، لَسْتُ أَتَخَوَّفُ عَلَیْکَ النِّسْیَانَ وَالْجَهْلَ»(6).

2 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسی، عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَرَّازِ(7)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: مَا بَالُ أَقْوَامٍ یَرْوُونَ عَنْ فُلاَنٍ وَفُلاَنٍ عَنْ

رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله لاَ یُتَّهَمُونَ بِالْکَذِبِ، فَیَجِیءُ مِنْکُمْ خِلاَفُهُ؟ قَالَ(8): «إِنَّ الْحَدِیثَ یُنْسَخُ کَمَا یُنْسَخُ الْقُرْآنُ»(9).

3 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ، قَالَ: قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : مَا بَالِی أَسْأَلُکَ عَنِ الْمَسْأَلَةِ، فَتُجِیبُنِی فِیهَا بِالْجَوَابِ، ثُمَّ یَجِیئُکَ غَیْرِی، فَتُجِیبُهُ فِیهَا بِجَوَابٍ آخَرَ؟

فَقَالَ: «إِنَّا نُجِیبُ النَّاسَ عَلَی الزِّیَادَةِ وَالنُّقْصَانِ»(10).

قَالَ: قُلْتُ: فَأَخْبِرْنِی عَنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللّه ِ(11) صلی الله علیه و آله صَدَقُوا عَلی مُحَمَّدٍ أَمْ کَذَبُوا؟

قَالَ: «بَلْ صَدَقُوا».

قَالَ: قُلْتُ(12): فَمَا بَالُهُمُ اخْتَلَفُوا؟

فَقَالَ(13): «أَمَا تَعْلَمُ أَنَّ الرَّجُلَ کَانَ یَأْتِی رَسُولَ اللّه ِ صلی الله علیه و آله فَیَسْأَلُهُ عَنِ الْمَسْأَلَةِ، فَیُجِیبُهُ فِیهَا بِالْجَوَابِ، ثُمَّ

ص: 190

سپس دست بر سينه من نهاد و از خدا خواست كه دلم را پر از علم و فهم و حكمت و نور نمايد، من گفتم: اى پيغمبر خدا، پدر و مادرم قربانت، از آن وقت كه دعا را در باره من كردى چيزى فراموش نكنم و آنچه هم ننويسم از دستم نرود، آيا پس از اين بيم فراموشى برايم دارى؟ فرمود: نه، من از فراموشى و نادانى نسبت به تو بيمى ندارم.

2- محمد بن مسلم گويد: به امام صادق (علیه السّلام) عرض كردم:

چه باك است بر مردمى، روايتى از فلان و فلان كه متهم به دروغ نيستند روايت كنند، از شما مخالف آن صادر مى شود؟ فرمود: به راستى حديث هم چون قرآن نسخ مى شود.

3- منصور بن حازم گويد: به امام صادق (علیه السّلام) عرض كردم:

مرا چيست كه از شما مسأله اى پرسم و به من جوابى دهيد و ديگرى نزد شما آيد و همان مسأله را پرسد و جواب ديگرى به وى مى دهيد؟ فرمود: ما به مردم به ملاحظه بيش و كم جواب دهيم.

عرض كردم: به من بفرمائيد اصحاب رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) از قول پيغمبر راست گفته اند يا دروغ؟ فرمود: راست گفته اند، گويد:

گفتم پس چه علتى داشته كه به اختلاف نقل كردند؟ فرمود: نمى دانى كه مردى مى آمد از پيغمبر مسأله اى مى پرسيد و به او جوابى مى داد و پس از آن به همان مسأله جوابى مى داد كه جواب اول را

ص: 191

یُجِیبُهُ(1) بَعْدَ ذلِکَ بمَا یَنْسَخُ(2) ذلِکَ الْجَوَابَ، فَنَسَخَتِ الاْءَحَادِیثُ بَعْضُهَا بَعْضاً»(3).

4 . عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ، عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ: عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ: قَالَ لِی: «یَا زِیَادُ، مَا تَقُولُ لَوْ أَفْتَیْنَا رَجُلاً مِمَّنْ یَتَوَلاَّنَا بِشَیْءٍ مِنَ التَّقِیَّةِ؟» قَالَ: قُلْتُ لَهُ: أَنْتَ أَعْلَمُ جُعِلْتُ فِدَاکَ، قَالَ : «إِنْ أَخَذَ بِهِ، فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ وَأَعْظَمُ أَجْراً».

وَفِی رِوَایَةٍ أُخْری: «إِنْ أَخَذَ بِهِ أُوجِرَ(4)؛ وَإِنْ تَرَکَهُ وَاللّه ِ أَثِمَ(5)»(6).

5 . أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ، عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ، عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْیَنَ: عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَأَجَابَنِی، ثُمَّ جَاءَهُ(7) رَجُلٌ فَسَأَلَهُ عَنْهَا، فَأَجَابَهُ بِخِلاَفِ مَا أَجَابَنِی، ثُمَّ جَاءَ رَجُلٌ(8) آخَرُ، فَأَجَابَهُ بِخِلاَفِ مَا أَجَابَنِی وَأَجَابَ صَاحِبِی.

فَلَمَّا خَرَجَ الرَّجُلاَنِ(9)، قُلْتُ(10): یَا ابْنَ رَسُولِ اللّه ِ، رَجُلاَنِ مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ مِنْ

شِیعَتِکُمْ قَدِمَا یَسْأَلاَنِ، فَأَجَبْتَ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا بِغَیْرِ مَا أَجَبْتَ بِهِ صَاحِبَهُ؟

فَقَالَ: «یَا زُرَارَةُ، إِنَّ هذَا خَیْرٌ لَنَا(11)، وَأَبْقی لَنَا وَلَکُمْ ، وَلَوِ اجْتَمَعْتُمْ(12) عَلی أَمْرٍ وَاحِدٍ، لَصَدَّقَکُمُ(13) النَّاسُ عَلَیْنَا، وَلَکَانَ(14) أَقَلَّ لِبَقَائِنَا وَبَقَائِکُمْ»(15).

قَالَ: ثُمَّ قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : شِیعَتُکُمْ لَوْ حَمَلْتُمُوهُمْ(16) عَلَی الاْءَسِنَّةِ أَوْ عَلَی النَّارِ لَمَضَوْا ، وَهُمْ یَخْرُجُونَ مِنْ عِنْدِکُمْ

ص: 192

نسخ مى كرد، اين است كه احاديث هم ناسخ يك ديگرند.

4- ابو عبيده گويد: امام باقر (علیه السّلام) به من فرمود: اگر ما به يكى از دوستداران خود موافق تقيه جواب دهيم چه مى گوئى؟

گويد: گفتم: قربانت، شما به وظيفه خود داناتريد، فرمود: اگر بدان عمل كند بهتر است و اجر بزرگترى دارد. در روايت ديگر فرمود:

اگر به همان عمل كند ثواب برد و اگر ترك كند به خدا گناه كرده است.

5- زرارة بن اعين گويد: يك مسأله از امام باقر (علیه السّلام) پرسيدم و به من جوابى داد، سپس مردى آمد و همان مسأله را پرسيد و به خلاف جوابى كه به من داده بود به او جواب داد، پس از آن مرد ديگرى آمد و به او جواب سومى داد مخالف آن دو، چون آن دو مرد بيرون شدند گفتم: يا بن رسول الله دو تن عراقى از شيعيان شما آمدند و يك مسأله پرسيدند و به هر كدام جواب ديگرى دادى؟

فرمود: اى زرارة، اين محققاً براى ما بهتر است و شما را و ما را پايدارتر مى كند و اگر همه شما شيعيان يك رأى باشيد، مردم به وحدت و اعتقاد شما نسبت به ما پى مى برند، و زندگى ما و شما متزلزل و ناپايدار مى شود گويد: پس از آن به امام صادق (علیه السّلام) گفتم: شما اگر شيعيان خود را بر نوك نيزه و بر آتش برانيد، انجام مى دهند و با اين حال جوابهاى مختلف به آنها مى دهيد؟ گويد:

ص: 193

مُخْتَلِفِینَ؟ قَالَ(1): فَأَجَابَنِی بِمِثْلِ جَوَابِ أَبِیهِ(2).

198 / 6. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ نَصْرٍ(3) الْخَثْعَمِیِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام یَقُولُ: «مَنْ عَرَفَ أَنَّا لاَ نَقُولُ إِلاَّ حَقّاً، فَلْیَکْتَفِ بِمَا یَعْلَمُ مِنَّا، فَإِنْ سَمِعَ مِنَّا خِلاَفَ مَا یَعْلَمُ، فَلْیَعْلَمْ أَنَّ ذلِکَ دِفَاعٌ مِنَّا عَنْهُ»(4).

7 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسی وَالْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ

جَمِیعاً، عَنْ سَمَاعَةَ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ اخْتَلَفَ عَلَیْهِ رَجُلاَنِ مِنْ أَهْلِ دِینِهِ فِی أَمْرٍ کِلاَهُمَا یَرْوِیهِ، أَحَدُهُمَا یَأْمُرُ بِأَخْذِهِ، وَالاْآخَرُ یَنْهَاهُ عَنْهُ، کَیْفَ یَصْنَعُ(5) ؟

فَقَالَ(6): «یُرْجِئُهُ(7) حَتّی یَلْقی مَنْ یُخْبِرُهُ، فَهُوَ فِی سَعَةٍ حَتّی یَلْقَاهُ».

وَفِی رِوَایَةٍ أُخْری: «بِأَیِّهِمَا أَخَذْتَ مِنْ بَابِ التَّسْلِیمِ(8) وَسِعَکَ»(9).

8 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسی، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «أَرَأَیْتَکَ(10) لَوْ حَدَّثْتُکَ بِحَدِیثٍ الْعَامَ، ثُمَّ جِئْتَنِی مِنْ قَابِلٍ فَحَدَّثْتُکَ بِخِلاَفِهِ ، بِأَیِّهِمَا(11) کُنْتَ تَأْخُذُ؟» قَالَ: قُلْتُ(12): کُنْتُ آخُذُ بِالأَْخِیرِ(13)، فَقَالَ لِی(14): «رَحِمَکَ اللّه ُ(15)»(16).

9 . وَعَنْهُ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مَرَّارٍ، عَنْ یُونُسَ، عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ، عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ، قَالَ: قُلْتُ لاِءَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام :

ص: 194

همان جواب پدرش را به من داد.

6- امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود كه: هر كه مى داند ما جز حق نمى گوئيم، بايد بدان چه از طرف ما مى داند اكتفاء كند و اگر مخالف آنچه مى داند شنيد بايد بداند اين براى دفاع ما است از او.

7- سماعة گويد: از امام صادق (علیه السّلام) پرسيدم: مردى است كه دو هم مذهب او در يك مسأله دينى به اختلاف نظر مى دهند و هر كدام هم روايتى به گفته خود دارند، يكى امرش مى كند به كارى و ديگرى نهيش مى كند از آن كار، اين مرد چه كند؟

فرمود: فهم حقيقت را عقب اندازد تا به امامى رسد كه او را از واقع مطلب خبر دهد، تا زمانى كه امام را ملاقات كند در كار خود مختار است. در روايت ديگر است كه به هر كدام از دو روايت به حساب تسليم به دستور عمل كنى برايت جائز است.

8- يكى از اصحاب گويد: امام صادق (علیه السّلام) به من فرمود:

بگو بدانم اگر امسال حديثى به تو گفتم و سال آينده آمدى و به خلاف آن به تو حديثى گفتم، به كدام عمل كنى؟ گويد: گفتم:

به أخير عمل كنم، فرمود: خدايت رحمت كند.

9- معلى بن خنيس گويد: به امام صادق (علیه السّلام) عرض كردم:

هر گاه حديثى از امام سابق شما رسد و حديثى بر خلافش از امام بعد

ص: 195

إِذَا جَاءَ حَدِیثٌ عَنْ أَوَّلِکُمْ وَحَدِیثٌ عَنْ آخِرِکُمْ ، بِأَیِّهِمَا نَأْخُذُ؟

فَقَالَ: «خُذُوا بِهِ حَتّی یَبْلُغَکُمْ عَنِ الْحَیِّ، فَإِنْ بَلَغَکُمْ عَنِ الْحَیِّ، فَخُذُوا بِقَوْلِهِ».

قَالَ: ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «إِنَّا وَاللّه ِ لاَ نُدْخِلُکُمْ إِلاَّ فِیمَا یَسَعُکُمْ».

وَفِی حَدِیثٍ آخَرَ : «خُذُوا بِالاْءَحْدَثِ»(1).

10 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ(2)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیی، عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْحُصَیْنِ، عَنْ عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام عَنْ(3) رَجُلَیْنِ مِنْ أَصْحَابِنَا(4) بَیْنَهُمَا مُنَازَعَةٌ فِی دَیْنٍ أَوْ مِیرَاثٍ، فَتَحَاکَمَا(5) إِلَی السُّلْطَانِ وَ(6) إِلَی الْقُضَاةِ ، أَیَحِلُّ ذلِکَ؟

قَالَ: «مَنْ تَحَاکَمَ إِلَیْهِمْ فِی حَقٍّ أَوْ بَاطِلٍ، فَإِنَّمَا تَحَاکَمَ إِلَی الطَّاغُوتِ(7)، وَمَا یَحْکُمُ لَهُ فَإِنَّمَا یَأْخُذُ سُحْتاً وَإِنْ کَانَ حَقّاً(8) ثَابِتاً لَهُ ؛ لاِءَنَّهُ أَخَذَهُ(9) بِحُکْمِ الطَّاغُوتِ ، وَقَدْ أَمَرَ اللّه ُ أَنْ یُکْفَرَ بِهِ، قَالَ اللّه ُ تَعَالی: «یُرِیدُونَ أَنْ یَتَحاکَمُوا إِلَی الطّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُوا أَنْ یَکْفُرُوا بِهِ»(10)» .

قُلْتُ: فَکَیْفَ(11) یَصْنَعَانِ؟

قَالَ: «یَنْظُرَانِ(12) إِلی(13) مَنْ کَانَ مِنْکُمْ مِمَّنْ(14) قَدْ رَوی حَدِیثَنَا، وَنَظَرَ فِی حَلاَلِنَا وَحَرَامِنَا، وَعَرَفَ أَحْکَامَنَا، فَلْیَرْضَوْا بِهِ حَکَماً؛ فَإِنِّی قَدْ جَعَلْتُهُ عَلَیْکُمْ حَاکِماً، فَإِذَا حَکَمَ بِحُکْمِنَا(15) فَلَمْ یَقْبَلْهُ(16) مِنْهُ، فَإِنَّمَا اسْتَخَفَّ بِحُکْمِ اللّه ِ وَعَلَیْنَا رَدَّ، وَالرَّادُّ عَلَیْنَا الرَّادُّ(17) عَلَی اللّه ِ وَهُوَ(18) عَلی حَدِّ الشِّرْکِ بِاللّه ِ»(19).

ص: 196

از او، به كدام عمل كنيم؟ فرمود: شما به حديث سابق عمل كنيد تا از امام حى به شما ابلاغى رسد و چون ابلاغ امام حى رسيد به قول او عمل كنيد، گويد: سپس امام صادق (علیه السّلام) فرمود: به خدا ما شما را به راهى كشانيم كه در وسعت باشيد. و در حديث ديگر فرمود: به حديث تازه تر عمل كنيد.

10- عمر بن حنظله گويد: از امام ششم (علیه السّلام) پرسيدم: دو مرد از هم مذهبان ما در باره دين يا ارث اختلاف كنند، نزد سلطان وقت يا قاضيان معروف به محاكمه روند، آيا حلال است اين كار؟

فرمود: هر كه به حق يا ناحق نزد آنها به محاكمه رود پيش طاغوت به محاكمه رفته با اينكه خدا فرمان داده به طاغوت كفر ورزند و پشت كنند، خداى تعالى فرمايد (23 سوره 4): «مى خواهند پيش طاغوت به محاكمه روند با اينكه دستور دارند بدان كافر باشند» (طاغوت يعنى بسيار سركش و مقصود از آن شيطان است و قاضيان ناحق كه از طرف حكومت جور باشند طاغوت خوانده شده اند).

عرض كردم: پس چه كنند؟

فرمود: متوجه شوند به يكى از شماها كه حديث ما را روايت كند و در حلال و حرام ما نظر دارد و احكام ما را مى داند و به حكميت او راضى شوند كه او را حاكم شماها مقرر ساختم و اگر طبق حكم ما قضاوت كند و از او نپذيرد (يعنى كسى كه حكم بر ضرر او است) همانا حكم ما را سبك شمرده و ما را رد كرده و راد بر ما بر خدا رد كرده و اين خود در مرز شرك به خدا است.

گفتم: اگر هر كدام شخصى را حكم ساخت و راضى شدند كه آن دو شخصى ناظر در حق آنها باشند و آن دو حكم حكم مختلف دادند و هر دو حديث از شما دارند و حديث ها مختلف

ص: 197

قُلْتُ: فَإِنْ کَانَ کُلُّ رَجُلٍ(1) اخْتَارَ رَجُلاً مِنْ أَصْحَابِنَا، فَرَضِیَا أَنْ یَکُونَا النَّاظِرَیْنِ فِی حَقِّهِمَا، وَاخْتَلَفَا(2) فِیمَا حَکَمَا(3) ، وَکِلاَهُمَا اخْتَلَفَ(4) فِی حَدِیثِکُمْ؟

قَالَ : «الْحُکْمُ مَا حَکَمَ بِهِ أَعْدَلُهُمَا وَأَفْقَهُهُمَا وَأَصْدَقُهُمَا فِی الْحَدِیثِ وَأَوْرَعُهُمَا، وَلاَ68/1

یَلْتَفِتْ(5) إِلی مَا یَحْکُمُ بِهِ الاْآخَرُ».

قَالَ: قُلْتُ: فَإِنَّهُمَا عَدْلاَنِ مَرْضِیَّانِ عِنْدَ أَصْحَابِنَا، لاَ یُفَضَّلُ وَاحِدٌ مِنْهُمَا عَلی صَاحِبِهِ(6)

قَالَ: فَقَالَ: «یُنْظَرُ إِلی مَا کَانَ مِنْ رِوَایَتِهِمْ(7) عَنَّا فِی ذلِکَ الَّذِی حَکَمَا بِهِ الْمُجْمَعَ عَلَیْهِ مِنْ(8) أَصْحَابِکَ، فَیُوءْخَذُ بِهِ مِنْ حُکْمِنَا، وَیُتْرَکُ الشَّاذُّ الَّذِی لَیْسَ بِمَشْهُورٍ عِنْدَ أَصْحَابِکَ؛ فَإِنَّ الْمُجْمَعَ عَلَیْهِ لاَ رَیْبَ فِیهِ . وَإِنَّمَا الاْءُمُورُ ثَلاَثَةٌ: أَمْرٌ بَی-ِّنٌ رُشْدُهُ فَیُتَّبَعُ، وَأَمْرٌ بَی-ِّنٌ غَیُّهُ فَیُجْتَنَبُ، وَأَمْرٌ مُشْکِلٌ یُرَدُّ عِلْمُهُ(9) إِلَی اللّه ِ وَإِلی رَسُولِهِ؛ قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : حَلاَلٌ بَیِّنٌ، وَحَرَامٌ بَیِّنٌ، وَشُبُهَاتٌ بَیْنَ ذلِکَ، فَمَنْ تَرَکَ الشُّبُهَاتِ نَجَا مِنَ الْمُحَرَّمَاتِ(10)، وَمَنْ أَخَذَ بِالشُّبُهَاتِ ارْتَکَبَ الْمُحَرَّمَاتِ(11) ، وَهَلَکَ مِنْ حَیْثُ لاَ یَعْلَمُ».

قُلْتُ: فَإِنْ کَانَ الْخَبَرَانِ عَنْکُمْ(12) مَشْهُورَیْنِ قَدْ رَوَاهُمَا الثِّقَاتُ عَنْکُمْ؟

قَالَ: «یُنْظَرُ،(13) فَمَا وَافَقَ حُکْمُهُ حُکْمَ الْکِتَابِ وَالسُّنَّةِ وَخَالَفَ الْعَامَّةَ، فَیُوءْخَذُ بِهِ، وَیُتْرَکُ مَا خَالَفَ حُکْمُهُ حُکْمَ الْکِتَابِ وَالسُّنَّةِ وَ

ص: 198

هستند؟

فرمود: حكم آن درست است كه عادلتر و فقيه تر و در نقل حديث راستگوتر و با تقوى تر است و به حكم آن ديگرى توجه نشود.

گفتم: هر دو در نظر اصحاب ما عادلند و پيش شيعه رضايت بخشند و بر هم برترى و مزيتى ندارند.

فرمود: به آن روايتى توجه شود كه از ما نقل شده و مدرك حكم آنها است، به هر كدام از دو روايت كه مورد اتفاق شيعه است عمل شود و آن روايت شاذ و غير معروف نزد شيعه ترك شود، زيرا در روايت مورد اتفاق ترديدى نيست و همانا امور بر سه گونه است:

امرى كه روشن است درست و حق است، بايد پيروى شود. و امرى كه معلوم است ناحق است و گمراهى است بايد از آن اجتناب شود.

و امر مشكلى كه بايد به خدا و رسولش برگردد، رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: حلالى است روشن و حرامى است روشن و در بين اين امور مشتبهى هم هست، هر كه مورد شبهه را ترك كرد، از محرمات نجات يافته و هر كه بدان اخذ كرد و در نتيجه مرتكب حرام شود و ندانسته هلاك گردد.

گفتم: اگر هر دو روايت از شما مشهورند و رجال موثق هر دو را نقل كردند از قول شما؟

فرمود: توجه شود هر كدام با قرآن و سنت موافق است و با عامه مخالف است بدان عمل شود و آن كه حكمش بر خلاف قرآن و سنت و موافق عامه است ترك شود.

گفتم: قربانت، اگر دو تن فقيه حكم، هر دو حكم خود را موافق كتاب و سنت تشخيص دهند ولى يكى از دو خبر مدرك

ص: 199

وَافَقَ الْعَامَّةَ».

قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، أَرَأَیْتَ(1)، إِنْ کَانَ الْفَقِیهَانِ عَرَفَا حُکْمَهُ مِنَ الْکِتَابِ وَالسُّنَّةِ، وَوَجَدْنَا أَحَدَ الْخَبَرَیْنِ مُوَافِقاً لِلْعَامَّةِ، وَالاْخَرَ مُخَالِفاً لَهُمْ ، بِأَیِّ الْخَبَرَیْنِ یُوءْخَذُ؟

قَالَ: «مَا خَالَفَ الْعَامَّةَ، فَفِیهِ الرَّشَادُ».

فَقُلْتُ(2): جُعِلْتُ فِدَاکَ، فَإِنْ وَافَقَهُمَا(3) الْخَبَرَانِ جَمِیعاً؟

قَالَ: «یُنْظَرُ إِلی مَا هُمْ إِلَیْهِ أَمْیَلُ حُکَّامُهُمْ(4) وَقُضَاتُهُمْ ، فَیُتْرَکُ، وَیُوءْخَذُ بِالآخَرِ».

قُلْتُ: فَإِنْ وَافَقَ حُکَّامُهُمُ الْخَبَرَیْنِ جَمِیعاً؟

قَالَ: «إِذَا کَانَ ذلِکَ(5)، فَأَرْجِهْ(6) حَتّی تَلْقی إِمَامَکَ؛ فَإِنَّ الْوُقُوفَ عِنْدَ الشُّبُهَاتِ خَیْرٌ مِنَ الاِقْتِحَامِ(7) فِی الْهَلَکَاتِ»(8)

بَابُ الاْءَخْذِ بِالسُّنَّةِ وَشَوَاهِدِ الْکِتَابِ

1. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ، عَنِ السَّکُونِیِّ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله (9) : إِنَّ عَلی(10) کُلِّ حَقٍّ حَقِیقَةً، وَعَلی کُلِّ صَوَابٍ نُوراً، فَمَا وَافَقَ کِتَابَ اللّه ِ فَخُذُوهُ، وَمَا خَالَفَ کِتَابَ اللّه ِ فَدَعُوهُ»(11).

2 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ عَبْدِ اللّه ِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ

ص: 200

حكم موافق عامه است و ديگرى مخالف عامه به كدام از دو خبر عمل شود؟

فرمود: آنكه مخالف عامه است مايه رشد و هدايت است.

عرض كردم: قربانت، اگر هر دو خبر موافق عامه هستند (يعنى هر كدام موافق يكى از مذاهب عامه است)؟

فرمود: توجه شود هر كدام بيشتر مورد ميل حكام و قضاتند ترك شود و به ديگرى عمل شود.

گفتم: اگر هر دو از اين نظر برابر باشند و مورد ميل حكام باشند؟

فرمود: اگر چنين باشد، بايد صبر كنى تا حضور امام برسى زيرا توقف در مورد اشتباه بهتر از افتادن در هلاكت است.

الْحَکَمِ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ عَبْدِ اللّه ِ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ. قَالَ(1): وَحَدَّثَنِی حُسَیْنُ بْنُ أَبِی الْعَلاَءِ أَن-َّهُ حَضَرَ ابْنَ أَبِی یَعْفُورٍ فِی هذَا الْمَجْلِسِ، قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام عَنِ اخْتِلاَفِ الْحَدِیثِ یَرْوِیهِ مَنْ نَثِقُ(2) بِهِ، وَمِنْهُمْ مَنْ لاَ نَثِقُ(3)

بِهِ؟ قَالَ: «إِذَا وَرَدَ(4) عَلَیْکُمْ(5) حَدِیثٌ، فَوَجَدْتُمْ لَهُ شَاهِداً مِنْ کِتَابِ اللّه ِ عَزَّ وَجَلَّ، أَوْ مِنْ قَوْلِ رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ، وَإِلاّ فَالَّذِی جَاءَکُمْ بِهِ أَوْلی بِهِ(6)»(7).

3 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ، عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ، عَنْ أَیُّوبَ بْنِ الْحُرِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام یَقُولُ: «کُلُّ شَیْءٍ مَرْدُودٌ إِلَی الْکِتَابِ وَالسُّنَّةِ، وَکُلُّ حَدِیثٍ لاَ یُوَافِقُ کِتَابَ اللّه ِ، فَهُوَ زُخْرُفٌ(8)»(9).

4 . مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسی، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ، عَنْ أَیُّوبَ بْنِ رَاشِدٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «مَا لَمْ یُوَافِقْ مِنَ الْحَدِیثِ الْقُرْآنَ، فَهُوَ زُخْرُفٌ»(10).

5 . مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ

الْحَکَمِ وَغَیْرِهِ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: «خَطَبَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِمِنی، فَقَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ، مَا جَاءَکُمْ عَنِّی یُوَافِقُ کِتَابَ اللّه ِ، فَأَنَا قُلْتُهُ، وَمَا جَاءَکُمْ یُخَالِفُ کِتَابَ اللّه ِ ، فَلَمْ أَقُلْهُ»(11).

6. وَبِهذَا الاْءِسْنَادِ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ(12)،

ص: 202

اختلاف حديث كه بسا راوى آن احاديث مختلفه مورد وثوق تو است و بسا مورد وثوق تو نيست. فرمود: چون حديثى به شما رسد و گواهى از قرآن يا از قول رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) دارد درست باشد و گر نه براى خود كسى كه آن را آورده خوب است.

3- ايوب بن حر گويد: شنيدم امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود:

هر چيزى بايد به قرآن و سنت برگردد، هر حديثى موافق قرآن نيست زيور بندى نشده (يعنى تقلبى و دروغ خوش نمائى است).

4- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: هر حديثى موافق قرآن نيست باطل است و تقلب است.

5- امام صادق (علیه السّلام) فرمود: پيغمبر (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) در منى خطبه خواند و فرمود: ايا مردم، هر چه از قول من به شما رسيد و موافق قرآن است من گفته ام و آنچه به شما برسد و مخالف قرآن باشد من نگفته ام.

6- امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود: هر كه با قرآن و سنت پيغمبر

ص: 203

قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام یَقُولُ: «مَنْ خَالَفَ(1) کِتَابَ اللّه ِ وَ(2)سُنَّةَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ، فَقَدْ کَفَرَ»(3).

7. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ عُبَیْدٍ، عَنْ یُونُسَ رَفَعَهُ، قَالَ:

قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام : «إِنَّ أَفْضَلَ الاْءَعْمَالِ عِنْدَ اللّه ِ - عَزَّ وَجَلَّ - مَا عُمِلَ بِالسُّنَّةِ وَإِنْ قَلَّ»(4).

8. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْقَمَّاطِ وَ(5) صَالِحِ بْنِ سَعِیدٍ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ :

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَأَجَابَ فِیهَا، قَالَ: فَقَالَ الرَّجُلُ: إِنَّ الْفُقَهَاءَ لاَ یَقُولُونَ هذَا.

فَقَالَ(6): «یَا وَیْحَکَ(7)، وَهَلْ رَأَیْتَ فَقِیهاً قَطُّ؟! إِنَّ الْفَقِیهَ - حَقَّ الْفَقِیهِ(8) - الزَّاهِدُ فِی الدُّنْیَا، الرَّاغِبُ فِی الاْآخِرَةِ، الْمُتَمَسِّکُ بِسُنَّةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله »(9).

9 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی إِسْمَاعِیلَ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الاْءَزْدِیِّ، عَنْ أَبِی(10) عُثْمَانَ الْعَبْدِیِّ:

عَنْ جَعْفَرٍ، عَنْ آبَائِهِ ، عَنْ أَمِیرِ الْمُوءْمِنِینَ(11) علیهم السلام ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : لاَ قَوْلَ إِلاَّ بِعَمَلٍ، وَلاَ قَوْلَ(12) وَلاَ(13) عَمَلَ إِلاَّ بِنِیَّةٍ، وَلاَ قَوْلَ وَلاَ عَمَلَ(14) وَلاَ نِیَّةَ(15) إِلاَّ بِإِصَابَةِ السُّنَّةِ»(16).

10 . عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ، عَنْ جَابِرٍ:

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ : قَالَ: «مَا مِنْ

ص: 204

مخالف باشد كافر است.

7- على بن الحسين (علیه السّلام) فرمود: بهترين كارها نزد خدا آن است كه طبق سنت باشد گرچه كم باشد.

8- ابان بن تغلب گويد: از امام باقر (علیه السّلام) مسأله اى پرسيده شد و جواب او را داد، ابان گويد: مردى كه مسأله را پرسيده بود گفت:

فقهاء چنين نمى گويند، امام فرمود: اى واى بر تو، تو هرگز فقيهى ديده اى؟! به راستى فقيه به حق و كامل، زاهد در دنيا و مشتاق به آخرت و متمسك به روش پيغمبر است.

9- رسول خدا (صلّی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) فرمود: گفتارى نيست جز با كردار و گفتار و كردارى نيست جز با قصد و نيت، و گفتار و كردار و نيتى نيست جز با رسيدن به سنت.

10- جابر گويد: امام باقر (علیه السّلام) فرمود: كسى نيست مگر آنكه نشاط و حرص در كار دين دارد و يك سستى و بى ميلى هم دارد، هر كه دوران سستى او به سوى سنت و روش باشد رهبرى

ص: 205

أَحَدٍ إِلاَّ وَلَهُ شِرَّةٌ(1) وَفَتْرَةٌ(2)، فَمَنْ کَانَتْ فَتْرَتُهُ(3) إِلَی سُنَّةٍ(4)، فَقَدِ اهْتَدی، وَمَنْ کَانَتْ فَتْرَتُهُ إِلی بِدْعَةٍ، فَقَدْ غَوی»(5).

11. عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ؛ 1 / 71

وَمُحَمَّدُ بْنُ یَحْیی، عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ ، عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ، عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْیَنَ: عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، قَالَ: «کُلُّ مَنْ تَعَدَّی السُّنَّةَ، رُدَّ إِلَی السُّنَّةِ»(6).

12. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ، عَنِ السَّکُونِیِّ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ، عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام ، قَالَ: «قَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : السُّنَّةُ سُنَّتَانِ(7) : سُنَّةٌ فِی فَرِیضَةٍ، الاْءَخْذُ بِهَا هُدًی، وَتَرْکُهَا ضَلاَلَةٌ؛ وَسُنَّةٌ فِی غَیْرِ فَرِیضَةٍ ، الاْءَخْذُ بِهَا فَضِیلَةٌ، وَتَرْکُهَا إِلی(8) غَیْرِ(9) خَطِیئَةٍ»(10).

[قَد تَمَّ کِتَابُ فَضْلِ الْعِلْمِ، وَالْحَمْدُلِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ، وَصَلَّی اللّه ُ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ الطَّاهِرِینَ.(11)]

ص: 206

شده و اگر دوران فترت او به بدعت و خروج از ديانت كشد گمراه باشد.

11- امام باقر (علیه السّلام) فرمود: هر كه از سنت و روش ثابت ديانت تعدى كند بايد به سنت برگردانيده شود.

12- امير المؤمنين (علیه السّلام) فرمود: سنت و روش دينى دو تا است: يكى در موضوع فريضه است و ترتيب انجام عمل واجب الهى كه عمل بدان هدايت است و تركش ضلالت، و سنتى است كه در غير فريضه است، عمل بدان فضيلت دارد و تركش خطائى نباشد.

كتاب فضل علم به پايان رسيد و الحمد لله رب العالمين و صلى الله على محمد و آله الطاهرين. (اين آخر كتاب فضل علم است خ ل).

ص: 207

ص: 208

بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ(1)

کِتَابُ التَّوْحِیدِ(2)

1 . أَخْبَرَنَا أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ، قَالَ: حَدَّثَنِی عَلِي بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمنِ، عَنْ عَلِي بْنِ مَنْصُورٍ، قَالَ:

قَالَ لِی هِشَامُ بْنُ الْحَکَمِ: کَانَ بِمِصْرَ زِنْدِیقٌ(3) یَبْلُغُهُ(4) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام أَشْیَاءُ، فَخَرَجَ إِلَی الْمَدِینَةِ لِیُنَاظِرَهُ، فَلَمْ یُصَادِفْهُ بِهَا، وَقِیلَ لَهُ: إِنَّهُ خَارِجٌ بِمَکَّةَ، فَخَرَجَ إِلی مَکَّةَ وَنَحْنُ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام (5)، فَصَادَفَنَا وَنَحْنُ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام فِی الطَّوَافِ، وَکَانَ اسْمَهُ عَبْدُ الْمَلِکِ، وَکُنْیَتَهُ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ، فَضَرَبَ کَتِفَهُ کَتِفَ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «مَا اسْمُکَ»؟ فَقَالَ(6): اسْمِی عَبْدُ الْمَلِکِ، قَالَ(7): «فَمَا کُنْیَتُکَ؟

ص: 210

قَالَ: کُنْیَتِی أَبُو عَبْدِ اللّه ِ، فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «فَمَنْ هذَا الْمَلِکُ الَّذِی أَنْتَ عَبْدُهُ؟ أَمِنْ مُلُوکِ الاْءَرْضِ ، أَمْ مِنْ مُلُوکِ السَّمَاءِ(1)؟ وَأَخْبِرْنِی عَنِ ابْنِکَ: عَبْدُ إِلَهِ السَّمَاءِ، أَمْ(2) عَبْدُ إِلَهِ الاْءَرْضِ(3)؟ قُلْ مَا شِئْتَ تُخْصَمْ(4)».

قَالَ هِشَامُ بْنُ الْحَکَمِ: فَقُلْتُ لِلزِّنْدِیقِ: أَمَا تَرُدُّ عَلَیْهِ؟ قَالَ: فَقَبَّحَ(5) قَوْلِی، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «إِذَا فَرَغْتُ مِنَ الطَّوَافِ ، فَأْتِنَا».

فَلَمَّا فَرَغَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، أَتَاهُ الزِّنْدِیقُ، فَقَعَدَ بَیْنَ یَدَیْ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام وَنَحْنُ مُجْتَمِعُونَ عِنْدَهُ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام لِلزِّنْدِیقِ: «أَتَعْلَمُ أَنَّ لِلاْءَرْضِ تَحْتاً وَفَوْقاً؟» قَالَ: نَعَمْ، قَالَ: «فَدَخَلْتَ تَحْتَهَا؟» قَالَ: لاَ، قَالَ: «فَمَا یُدْرِیکَ مَا تَحْتَهَا؟» قَالَ: لاَ أَدْرِی ، إِلاَّ أَنِّی أَظُنُّ أَنْ لَیْسَ تَحْتَهَا شَیْءٌ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «فَالظَّنُّ(6) عَجْزٌ لِمَا لاَ تَسْتَیْقِنُ(7)».

ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «أَفَصَعِدْتَ السَّمَاءَ؟» قَالَ: لاَ، قَالَ: «أَفَتَدْرِی(8) مَا فِیهَا؟» قَالَ: لاَ ، قَالَ: «عَجَباً لَکَ(9)! لَمْ تَبْلُغِ الْمَشْرِقَ، وَلَمْ تَبْلُغِ الْمَغْرِبَ، وَلَمْ تَنْزِلِ الاْءَرْضَ، وَلَمْ تَصْعَدِ السَّمَاءَ، وَلَمْ تَجُزْ(10) هُنَاکَ؛ فَتَعْرِفَ مَا(11) خَلْفَهُنَّ(12) وَأَنْتَ جَاحِدٌ بِمَا فِیهِنَّ؟! وَهَلْ یَجْحَدُ الْعَاقِلُ مَا لاَ یَعْرِفُ؟».

قَالَ الزِّنْدِیقُ: مَا کَلَّمَنِی بِهذَا أَحَدٌ

ص: 212

صادق (علیه السّلام) به او فرمود: چون از طواف فارغ شدم پيش من بيا. و پس از فراغ از طواف، آن زنديق حضور امام ششم (علیه السّلام) رسيد و جلوى آن حضرت نشست و ما هم گرد آن حضرت بوديم.

متن مصاحبه امام (علیه السّلام) با زنديق امام: تو مى دانى كه زمين زير و زبرى دارد؟

زنديق: آرى.

امام: زير زمين رفتى؟

زنديق: نه.

امام: پس چه مى دانى زير زمين چيست؟

زنديق: نمى دانم ولى به گمانم كه زير زمين چيزى نيست.

امام: گمان، اظهار درماندگى است نسبت به چيزى كه نتوانى يقين كنى. به آسمان بالا رفتى؟

زنديق: نه.

امام: مى دانى در آن چيست؟

زنديق: نمى دانم.

امام: از تو عجب است كه نه به مشرق رسيدى و نه به مغرب، نه به زير زمين فرو شدى و نه به آسمان بالا رفتى و نه به آنجا گذر كردى تا بفهمى چه آفريده اى دارند و تو منكر هر چه در آنها است هستى، آيا خردمند چيزى را كه نداند منكر آن شود؟!! زنديق: هيچ كس جز تو با من اين سخن را نگفته است.

امام: پس تو در اين شك دارى، شايد كه آن همان باشد و شايد هم نباشد.

زنديق: شايد همين طور است.

امام: اى مرد، كسى كه نمى داند، دليلى بر كسى كه مى

ص: 213

غَیْرُکَ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «فَأَنْتَ مِنْ ذلِکَ فِی شَکٍّ، فَلَعَلَّهُ هُوَ، وَلَعَلَّهُ لَیْسَ هُوَ» . فَقَالَ الزِّنْدِیقُ: وَلَعَلَّ ذلِکَ(1)، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «أَیُّهَا الرَّجُلُ، لَیْسَ لِمَنْ لاَ یَعْلَمُ حُجَّةٌ عَلی مَنْ یَعْلَمُ، وَلا حُجَّةَ لِلْجَاهِلِ(2) ، یَا أَخَا أَهْلِ مِصْرَ، تَفَهَّمْ عَنِّی(3)؛ فَإِنَّا لاَ نَشُکُّ فِی اللّه ِ أَبَداً، أَمَا تَرَی الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ، وَاللَّیْلَ وَالنَّهَارَ یَلِجَانِ(4) فَلاَ(5) یَشْتَبِهَانِ(6)، وَیَرْجِعَانِ قَدِ اضْطُرَّا ، لَیْسَ لَهُمَا مَکَانٌ إِلاَّ مَکَانُهُمَا، فَإِنْ کَانَا یَقْدِرَانِ عَلی أَنْ یَذْهَبَا، فَلِمَ یَرْجِعَانِ؟ وَإِنْ کَانَا غَیْرَ مُضْطَرَّیْنِ، فَلِمَ لاَ یَصِیرُ اللَّیْلُ نَهَاراً، وَالنَّهَارُ لَیْلاً؟ اضْطُرَّا - وَاللّه ِ یَا أَخَا أَهْلِ مِصْرَ - إِلی دَوَامِهِمَا، وَالَّذِی اضْطَرَّهُمَا أَحْکَمُ مِنْهُمَا وَأَکْبَرُ» . فَقَالَ الزِّنْدِیقُ: صَدَقْتَ.

ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «یَا أَخَا أَهْلِ مِصْرَ، إِنَّ الَّذِی تَذْهَبُونَ إِلَیْهِ وَتَظُنُّونَ(7) أَنَّهُ الدَّهْرُ، إِنْ کَانَ الدَّهْرُ یَذْهَبُ بِهِمْ، لِمَ لاَ یَرُدُّهُمْ؟ وَإِنْ کَانَ یَرُدُّهُمْ، لِمَ لاَ یَذْهَبُ بِهِمْ؟

الْقَوْمُ مُضْطَرُّونَ یَا أَخَا أَهْلِ مِصْرَ، لِمَ السَّمَاءُ مَرْفُوعَةٌ ، وَالاْءَرْضُ مَوْضُوعَةٌ؟ لِمَ لاَ تَسْقُطُ(8) السَّمَاءُ عَلَی الاْءَرْضِ؟ لِمَ لاَ تَنْحَدِرُ(9) الاْءَرْضُ فَوْقَ طِبَاقِهَا(10)، وَلاَ یَتَمَاسَکَانِ(11)، وَلاَ یَتَمَاسَکُ مَنْ عَلَیْهَا(12)؟» . قَالَ(13) الزِّنْدِیقُ: أَمْسَکَهُمَا اللّه ُ رَبُّهُمَا وَسَیِّدُهُمَا.

قَالَ: فَ-آمَنَ الزِّنْدِیقُ عَلی یَدَیْ(14) أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، فَقَالَ لَهُ حُمْرَانُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، إِنْ آمَنَتِ الزَّنَادِقَةُ عَلی یَدَیْکَ(15) فَقَدْ آمَنَ(16) الْکُفَّارُ عَلی یَدَیْ أَبِیکَ.

فَقَالَ الْمُوءْمِنُ الَّذِی آمَنَ عَلی یَدَي

ص: 214

داند ندارد، اى برادر مصرى نادان كه دليلى ندارد، از طرف من اين نكته را خوب بفهم كه ما هرگز در باره خدا ترديدى نداريم، مگر نبينى خورشيد و ماه و شب و روز فرود شوند و بى اشتباه و كم و بيش برگردند؟ ناچار و مسخرند، جز مدار خود مكانى ندارند، اگر مى توانستند مى رفتند و بر نمى گشتند، اگر ناچار نبودند چرا شب روز نمى شد و چرا روز شب نمى شد.

اى برادر اهل مصر، به خدا مسخرند و ناچارند كه به وضع خود ادامه دهند و آنكه آنها را مسخر و ناچار كرده است از آنها محكم تر و حكيم تر و بزرگتر است.

زنديق: درست مى فرمائيد.

امام: اى برادر مصرى، به راستى آنچه را شما بدو گرويده ايد و گمان مى كنيد كه دهر است، اگر دهر است كه مردم را مى برد، چرا آنها را بر نمى گرداند؟ اگر آنها را بر مى گرداند چرا نمى برد؟ (يعنى چون دهر شعور و حكمت ندارد اگر مؤثر باشد بايد افعال صادره از او مختل باشد بجاى ايجاد اعدام كند و بجاى اعدام ايجاد زيرا ترجيح بين آنها را نفهمد).

اى برادر مصرى، همه ناچارند، راستى چرا آسمان افراشته است و زمين هموار و زير پا نهاده است، چرا آسمان بر زمين نيفتد و زمين بالاى طبقات آسمان فرو نمى رود و به هم نمى چسبند و كسانى كه در آنها هستند به هم نمى چسبند؟

زنديق: خدا پرورنده و سيد آنها نگهشان داشته.

گويند آن زنديق به دست امام صادق (علیه السّلام) مؤمن شد، حمران عرض كرد: قربانت، اگر زنادقه به دست شما ايمان آرند كفار به دست پدرت مسلمان مى شدند. آن تازه مؤمن به امام عرض كرد:

ص: 215

أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : اجْعَلْنِی مِنْ تَلاَمِذَتِکَ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «یَا هِشَامَ بْنَ الْحَکَمِ، خُذْهُ إِلَیْکَ وَعَلِّمْهُ(1)» فَعَلَّمَهُ هِشَامٌ(2)؛ فَکَانَ(3) مُعَلِّمَ أَهْلِ الشَّامِ وَأَهْلِ مِصْرَ الاْءِیمَانَ ، وَحَسُنَتْ طَهَارَتُهُ حَتّی رَضِیَ بِهَا أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام .(4)

2 . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی هَاشِمٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَسِّنٍ الْمِیثَمِیِّ(5)، قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی مَنْصُورٍ الْمُتَطَبِّبِ، فَقَالَ: أَخْبَرَنِی رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِی، قَالَ: کُنْتُ أَنَا وَابْنُ أَبِی الْعَوْجَاءِ وَعَبْدُ اللّه ِ بْنُ الْمُقَفَّعِ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ، فَقَالَ ابْنُ الْمُقَفَّعِ: تَرَوْنَ هذَا الْخَلْقَ؟ - وَأَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلی مَوْضِعِ الطَّوَافِ - مَا مِنْهُمْ أَحَدٌ أُوجِبُ(6) لَهُ اسْمَ الاْءِنْسَانِیَّةِ إِلاَّ ذلِکَ الشَّیْخُ الْجَالِسُ - یَعْنِی أَبَا عَبْدِ اللّه ِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهماالسلام - فَأَمَّا(7) الْبَاقُونَ، فَرَعَاعٌ(8) وَبَهَائِمُ.

فَقَالَ لَهُ ابْنُ أَبِی الْعَوْجَاءِ: وَکَیْفَ أَوْجَبْتَ(9) هذَا الاِسْمَ لِهذَا الشَّیْخِ(10) دُونَ هوءُلاَءِ؟ قَالَ(11): لاِءَنِّی رَأَیْتُ عِنْدَهُ مَا لَمْ أَرَهُ عِنْدَهُمْ، فَقَالَ لَهُ ابْنُ أَبِی الْعَوْجَاءِ: لاَبُدَّ(12) مِنِ اخْتِبَارِ مَا قُلْتَ فِیهِ مِنْهُ، قَالَ(13): فَقَالَ لَهُ ابْنُ الْمُقَفَّعِ:

ص: 216

مرا به شاگردى خود بپذير، امام به هشام بن حكم فرمود: او را با خود دار، هشام او را تعليم داد (هشام معلم ايمان اهل شام و مصر بود) و به خوبى پاك عقيده شد تا جايى كه امام صادق (علیه السّلام) او را پسنديد.

2- احمد بن محسن ميثمى گويد: من پيش منصور طبيب بودم و او به من گزارش داد كه يكى از رفقاى من گفت من و ابن ابى العوجاء و عبد الله بن مقفّع در مسجد الحرام بوديم، ابن مقفّع گفت: اين مردم را مى بينيد (با دست به طوافگاه اشاره كرد) در ميان اينان كسى نيست كه نام آدمى را شايان او دانم جز اين شيخ كه نشسته است (مقصودش ابو عبد الله امام جعفر صادق (علیه السّلام) بود) اما ديگران يك مشت اوباش و اراذلند و جزء بهائم. ابن ابى العوجاء به او گفت: چطور اين نام را شايان اين شيخ دانى نه اينان؟

گفت: براى آنكه نزد او چيزى ديدم كه نزد ديگران نديدم، ابن ابى العوجاء گفت: بايد گفته تو را آزمايش كرد در باره او. گويد:

ابن مقفّع به او گفت: مبادا اين كار را بكنى كه مى ترسم رشته اى كه در دست دارى تباه كند، گفت: اين نظر را ندارى ولى مى ترسى نظرى كه در باره او دادى و مقامى كه او را شايسته آن دانستى نزد من سست و پوچ گردد، ابن مقفّع گفت: اگر اين تو هم را در باره من دارى برخيز نزد او برو ولى تا مى توانى از لغزش خوددارى كن و زبان خود را نگهدار و مهار از دست مده كه تو را دربند كند. آنچه بر خود و ديانت دارى بر او عرضه كن (نشانى گذار خ ل) گويد:

ابن ابى العوجاء برخاست حضور امام رفت و من و ابن مقفّع به جاى خود نشستيم.

ص: 217

لاَ تَفْعَلْ؛ فَإِنِّی أَخَافُ أَنْ یُفْسِدَ عَلَیْکَ مَا فِی یَدِکَ، فَقَالَ: لَیْسَ ذَا(1) رَأْیَکَ، وَلکِنْ تَخَافُ أَنْ یَضْعُفَ رَأْیُکَ عِنْدِی فِی إِحْلاَلِکَ(2) إِیَّاهُ75/1

الْمَحَلَّ الَّذِی وَصَفْتَ، فَقَالَ(3) ابْنُ الْمُقَفَّعِ: أَمَا(4) إِذَا تَوَهَّمْتَ عَلَیَّ هذَا، فَقُمْ إِلَیْهِ، وَتَحَفَّظْ(5) مَا اسْتَطَعْتَ مِنَ الزَّلَلِ، وَلاَ تَثْنِی(6) عِنَانَکَ إِلَی اسْتِرْسَالٍ(7)؛ فَیُسَلِّمَکَ(8) إِلی عِقَالٍ(9)،وَسِمْهُ(10)

مَا لَکَ أَوْ عَلَیْکَ(11).

قَالَ: فَقَامَ ابْنُ أَبِی الْعَوْجَاءِ(12)، وَبَقِیتُ أَنَا وَابْنُ الْمُقَفَّعِ جَالِسَیْنِ، فَلَمَّا رَجَعَ إِلَیْنَا ابْنُ أَبِی الْعَوْجَاءِ، قَالَ: وَیْلَکَ یَا ابْنَ الْمُقَفَّعِ، مَا هذَا بِبَشَرٍ، وَ(13)إِنْ کَانَ فِی الدُّنْیَا رُوحَانِیٌّ یَتَجَسَّدُ إِذَا شَاءَ ظَاهِراً(14)، وَیَتَرَوَّحُ إِذَا شَاءَ بَاطِناً، فَهُوَ هذَا، فَقَالَ لَهُ: وَکَیْفَ(15) ذلِکَ(16)؟ قَالَ: جَلَسْتُ إِلَیْهِ، فَلَمَّا لَمْ یَبْقَ عِنْدَهُ غَیْرِی، ابْتَدَأَنِی، فَقَالَ: «إِنْ یَکُنِ الاْءَمْرُ عَلی مَا یَقُولُ هوءُلاَءِ - وَهُوَ عَلی مَا یَقُولُونَ ، یَعْنِی أَهْلَ الطَّوَافِ - فَقَدْ سَلِمُوا وَعَطِبْتُمْ(17)، وَإِنْ یَکُنِ الاْءَمْرُ عَلی مَا تَقُولُونَ(18) - وَلَیْسَ کَمَا تَقُولُونَ - فَقَدِ اسْتَوَیْتُمْ، وَهُمْ»، فَقُلْتُ لَهُ: یَرْحَمُکَ اللّه ُ، وَأَیَّ شَیْءٍ نَقُولُ؟ وَأَیَّ شَیْءٍ یَقُولُونَ؟ مَا قَوْلِی وَقَوْلُهُمْ إِلاَّ وَاحِداً، فَقَالَ: «وَکَیْفَ یَکُونُ قَوْلُکَ وَقَوْلُهُمْ وَاحِداً وَهُمْ یَقُولُونَ: إِنَّ لَهُمْ مَعَاداً وَثَوَاباً وَعِقَاباً، وَیَدِینُونَ بِأَنَّ فِی السَّمَاءِ(19)

إِلهاً، وَأَنَّهَا عُمْرَانٌ، وَأَنْتُمْ تَزْعُمُونَ أَنَّ السَّمَاءَ خَرَابٌ لَیْسَ فِیهَا أَحَدٌ؟!».

قَالَ: فَاغْتَنَمْتُهَا مِنْهُ

ص: 218

چون ابن ابى العوجاء نزد ما برگشت، گفت: اى پسر مقفّع واى بر تو، اين آقا از جنس بشر نيست، اگر روحى در اين جهان مجسم شده و هر گاه خواهد در كالبد خود را هويدا كند و هر گاه خواهد روحى ناپيدار گردد، اين آقا است. به او گفت: چطور؟

گفت: من پيش او نشستم و چون حاضران همه رفتند بى پرسش من سخن آغاز كرد و فرمود:

اگر حقيقت همان است كه اينان گويند و بى ترديد حقيقت همان است كه آنها گويند (يعنى طواف كنندگان) آنها به سلامت رستند و شما هلاكيد و اگر حق اين است كه شما مى گوئيد و مسلما چنين نيست، در اين صورت شما و آنها يكسانيد. من گفتم: خدايت رحمت كناد، ما چه مى گوئيم و آنها چه گويند؟ گفته ما و آنها يكى است. فرمود:

چگونه گفته تو و گفته آنها يكى است با اينكه آنها معتقدند معادى دارند و ثواب و عقابى، و عقيده دارند كه در آسمانها معبودى است و آسمانها آباد و معمورند به وجود ساكنان خود. شما معتقديد كه آسمانها ويرانند، و كسى در آنها نيست. گويد: من اين فرصت را غنيمت دانستم و به او عرض كردم: اگر راست گويند كه آسمان خدائى دارد چه مانعى دارد كه خود را به خلقش عيان سازد و آنها را به پرستش خود بخواند تا دو شخص از آنها هم اختلافى نكنند؟ چرا خود در پرده شده است و رسولان را براى دعوت خلقش گسيل داشته؟ اگر به شخص خود قيام به دعوت مى كرد مؤثرتر بود براى ايمان مردم به او.

فرمود: واى بر تو چطور موجودى نسبت به تو در پرده است با اينكه قدرت خود را در وجود شخص خودت به تو نموده است؟

ص: 219

فَقُلْتُ لَهُ: مَا مَنَعَهُ - إِنْ کَانَ الاْءَمْرُ کَمَا یَقُولُونَ - أَنْ یَظْهَرَ لِخَلْقِهِ، وَیَدْعُوَهُمْ إِلی عِبَادَتِهِ حَتّی لاَ یَخْتَلِفَ مِنْهُمُ اثْنَانِ؟ وَلِمَ احْتَجَبَ عَنْهُمْ وَأَرْسَلَ إِلَیْهِمُ الرُّسُلَ؟ وَلَوْ بَاشَرَهُمْ بِنَفْسِهِ، کَانَ أَقْرَبَ إِلَی الاِیمَانِ بِهِ .

فَقَالَ لِی : «وَیْلَکَ، وَکَیْفَ احْتَجَبَ عَنْکَ مَنْ أَرَاکَ قُدْرَتَهُ فِی نَفْسِکَ؟! نُشُوءَکَ(1) وَلَمْ تَکُنْ، وَکِبَرَکَ بَعْدَ صِغَرِکَ، وَقُوَّتَکَ بَعْدَ ضَعْفِکَ، وَضَعْفَکَ بَعْدَ قُوَّتِکَ، وَسُقْمَکَ بَعْدَ صِحَّتِکَ، وَصِحَّتَکَ بَعْدَ سُقْمِکَ، وَرِضَاکَ بَعْدَ غَضَبِکَ، وَغَضَبَکَ بَعْدَ رِضَاکَ، وَحَزَنَکَ 1 / 76

بَعْدَ فَرَحِکَ، وَفَرَحَکَ بَعْدَ حَزَنِکَ، وَحُبَّکَ بَعْدَ بُغْضِکَ، وَبُغْضَکَ بَعْدَ حُبِّکَ، وَعَزْمَکَ بَعْدَ أَنَاتِکَ(2) ، وَأَنَاتَکَ(3) بَعْدَ عَزْمِکَ، وَشَهْوَتَکَ بَعْدَ کَرَاهَتِکَ(4)، وَکَرَاهَتَکَ(5) بَعْدَ شَهْوَتِکَ، وَرَغْبَتَکَ بَعْدَ رَهْبَتِکَ ، وَرَهْبَتَکَ بَعْدَ رَغْبَتِکَ، وَرَجَاءَکَ بَعْدَ یَأْسِکَ، وَیَأْسَکَ بَعْدَ رَجَائِکَ، وَخَاطِرَکَ(6) بِمَا لَمْ یَکُنْ فِی وَهْمِکَ، وَعُزُوبَ(7) مَا أَنْتَ مُعْتَقِدُهُ ...

عَنْ(8) ذِهْنِکَ». وَمَا زَالَ یُعَدِّدُ(9) عَلَیَّ قُدْرَتَهُ - الَّتِی هِیَ فِی نَفْسِی، الَّتِی لاَ أَدْفَعُهَا - حَتّی ظَنَنْتُ أَنَّهُ سَیَظْهَرُ فِیمَا بَیْنِی وَبَیْنَهُ.(10)

عَنْهُ(11)، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ، وَزَادَ فِی حَدِیثِ ابْنِ أَبِی الْعَوْجَاءِ حِینَ سَأَلَهُ أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، قَالَ: عَادَ ابْنُ أَبِی الْعَوْجَاءِ فِی الْیَوْمِ الثَّانِی إِلی مَجْلِسِ أَبِی عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام ، فَجَلَسَ وَهُوَ(12) سَاکِتٌ لاَ یَنْطِقُ، فَقَالَ لَهُ(13) أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «کَأَنَّکَ جِئْتَ تُعِیدُ بَعْضَ مَا کُنَّا فِیهِ».

ص: 220

پيدا شدى و چيزى نبودى، بزرگت كرده با اينكه خرد بودى، توانايت نموده پس از اينكه ناتوان بودى و باز هم پس از توانائى ناتوانت كرده، بيمارت كرده پس از تندرستى و تندرستت كرده پس از بيمارى، خوشدلت كند پس از خشم و به خشمت آرد پس از خوشدلى، و اندوهت دهد پس از شادى و شادى پس از اندوه، مهرت دهد بعد از دشمنى و دشمنى پس از مهر، به تصميمت آرد پس از سستى و به سستى اندازدت پس از تصميم، به خواست آردت پس از نخواستن و به بد داشتن پس از خواستن، رغبت به تو بخشد پس از هراس و هراس پس از رغبت، اميدت دهد پس از نوميدى و نوميدى پس از اميد، آنچه در وهمت نيست به خاطرت آرد و آنچه در خاطر دارى از آن محو كند.

پى در هم قدرت نمائيهاى خدا را كه در وجود خود من بود برشمرد و نتوانستم جوابى بدهم تا آنجا كه معتقد شدم در اين گفتگوئى كه ميان ما جارى است محققا او پيروز است و حق با او است. (در سند ديگر اين قسمت را به حديث ابن ابى عوجاء اضافه دارد). (اين قسمت اضافى در پاره اى نسخ خطى هست كه ما داريم و شيخ صدوق هم در توحيد آورده به نقل از على بن محمد بن حمران دقاق از محمد بن يعقوب كلينى، مجلسى هم در مرآت العقول به شرح اين قسمت اضافه پرداخته) (نقل از پاورقى طبع طهران مصحح آقاى ميرزا على اكبر غفارى).

گويد: ابن ابى العوجاء روز ديگر حضور امام صادق (علیه السّلام) رفت و خاموش نشست و دم نزد، امام به او فرمود: گويا آمدى قسمتى از گفتگوئى كه داشتيم اعاده كنى؟ عرض كرد: يا بن رسول الله مقصودم همين است. امام فرمود: چه بسيار شگفت آور است كه

ص: 221

فَقَالَ: أَرَدْتُ ذلِکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللّه ِ، فَقَالَ لَهُ(1) أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «مَا أَعْجَبَ هذَا! تُنْکِرُ اللّه َ وَتَشْهَدُ أَنِّی ابْنُ رَسُولِ اللّه ِ!» . فَقَالَ: الْعَادَةُ تَحْمِلُنِی عَلی ذلِکَ، فَقَالَ لَهُ الْعَالِمُ علیه السلام : «فَمَا یَمْنَعُکَ مِنَ(2) الْکَلاَمِ؟» قَالَ: إِجْلاَلاً لَکَ(3) وَمَهَابَةً(4) مَا یَنْطَلِقُ(5) لِسَانِی بَیْنَ یَدَیْکَ؛ فَإِنِّی شَاهَدْتُ الْعُلَمَاءَ، وَنَاظَرْتُ الْمُتَکَلِّمِینَ، فَمَا تَدَاخَلَنِی هَیْبَةٌ قَطُّ مِثْلُ مَا تَدَاخَلَنِی(6) مِنْ هَیْبَتِکَ،

قَالَ: «یَکُونُ ذلِکَ، وَلکِنْ أَفْتَحُ(7) عَلَیْکَ بِسُوءَالٍ» وَأَقْبَلَ عَلَیْهِ، فَقَالَ لَهُ(8): «أَ مَصْنُوعٌ أَنْتَ، أَوْ(9) غَیْرُ مَصْنُوعٍ؟» فَقَالَ عَبْدُ الْکَرِیمِ بْنُ أَبِی الْعَوْجَاءِ: بَلْ(10) أَنَا غَیْرُ مَصْنُوعٍ، فَقَالَ لَهُ الْعَالِمُ علیه السلام : «فَصِفْ لِی : لَوْ کُنْتَ مَصْنُوعاً، کَیْفَ کُنْتَ تَکُونُ؟» فَبَقِیَ عَبْدُ الْکَرِیمِ مَلِیّاً(11) لاَ یُحِیرُ(12) جَوَاباً، وَوَلِعَ(13) بِخَشَبَةٍ کَانَتْ بَیْنَ یَدَیْهِ وَهُوَ یَقُولُ: طَوِیلٌ عَرِیضٌ، عَمِیقٌ(14) قَصِیرٌ، مُتَحَرِّکٌ سَاکِنٌ، کُلُّ ذلِکَ صِفَةُ خَلْقِهِ(15)، فَقَالَ لَهُ الْعَالِمُ علیه السلام : «فَإِنْ کُنْتَ لَمْ تَعْلَمْ صِفَةَ الصَّنْعَةِ(16) غَیْرَهَا، فَاجْعَلْ نَفْسَکَ مَصْنُوعاً؛ لِمَا تَجِدُ فِی نَفْسِکَ مِمَّا یَحْدُثُ مِنْ(17) هذِهِ الاْءُمُورِ».

فَقَالَ لَهُ عَبْدُ الْکَرِیمِ: سَأَلْتَنِی عَنْ مَسْأَلَةٍ لَمْ یَسْأَلْنِی عَنْهَا أَحَدٌ(18) قَبْلَکَ، وَلاَ یَسْأَلُنِی أَحَدٌ بَعْدَکَ عَنْ مِثْلِهَا، فَقَالَ لَهُ(19) أَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام : «هَبْکَ(20) عَلِمْتَ أَنَّکَ لَمْ تُسْأَلْ فِیمَا مَضی ، فَمَا عَلَّمَکَ أَنَّکَ لاَ تُسْأَلُ فِیمَا بَعْدُ؟ عَلی أَنَّکَ یَا عَبْدَ الْکَرِیمِ، نَقَضْتَ قَوْلَکَ؛ لاِءَنَّکَ تَزْعُمُ أَنَّ الاْءَشْیَاءَ مِنَ الاْءَوَّلِ سَوَاءٌ، فَکَیْفَ قَدَّمْتَ وَأَخَّرْتَ؟!».

ص: 222