مُؤمِنِين َ (8) هُوَ الَّذِي يُنَزِّل ُ عَلي عَبدِه ِ آيات ٍ بَيِّنات ٍ لِيُخرِجَكُم مِن َ الظُّلُمات ِ إِلَي النُّورِ وَ إِن َّ اللّه َ بِكُم لَرَؤُف ٌ رَحِيم ٌ (9)

وَ ما لَكُم أَلاّ تُنفِقُوا فِي سَبِيل ِ اللّه ِ وَ لِلّه ِ مِيراث ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ لا يَستَوِي مِنكُم مَن أَنفَق َ مِن قَبل ِ الفَتح ِ وَ قاتَل َ أُولئِك َ أَعظَم ُ دَرَجَةً مِن َ الَّذِين َ أَنفَقُوا مِن بَعدُ وَ قاتَلُوا وَ كُلاًّ وَعَدَ اللّه ُ الحُسني وَ اللّه ُ بِما تَعمَلُون َ خَبِيرٌ (10) مَن ذَا الَّذِي يُقرِض ُ اللّه َ قَرضاً حَسَناً فَيُضاعِفَه ُ لَه ُ وَ لَه ُ أَجرٌ كَرِيم ٌ (11) يَوم َ تَرَي المُؤمِنِين َ وَ المُؤمِنات ِ يَسعي نُورُهُم بَين َ أَيدِيهِم وَ بِأَيمانِهِم بُشراكُم ُ اليَوم َ جَنّات ٌ تَجرِي مِن تَحتِهَا الأَنهارُ خالِدِين َ فِيها ذلِك َ هُوَ الفَوزُ العَظِيم ُ (12) يَوم َ يَقُول ُ المُنافِقُون َ وَ المُنافِقات ُ لِلَّذِين َ آمَنُوا انظُرُونا نَقتَبِس مِن نُورِكُم قِيل َ ارجِعُوا وَراءَكُم فَالتَمِسُوا نُوراً فَضُرِب َ بَينَهُم بِسُورٍ لَه ُ باب ٌ باطِنُه ُ فِيه ِ الرَّحمَةُ وَ ظاهِرُه ُ مِن قِبَلِه ِ العَذاب ُ (13) يُنادُونَهُم أَ لَم نَكُن مَعَكُم قالُوا بَلي وَ لكِنَّكُم فَتَنتُم أَنفُسَكُم وَ تَرَبَّصتُم وَ ارتَبتُم وَ غَرَّتكُم ُ الأَمانِي ُّ حَتّي جاءَ أَمرُ اللّه ِ وَ غَرَّكُم بِاللّه ِ الغَرُورُ (14)

فَاليَوم َ لا يُؤخَذُ مِنكُم فِديَةٌ وَ لا مِن َ الَّذِين َ كَفَرُوا مَأواكُم ُ النّارُ هِي َ مَولاكُم وَ بِئس َ المَصِيرُ (15) أَ لَم يَأن ِ لِلَّذِين َ آمَنُوا أَن تَخشَع َ قُلُوبُهُم لِذِكرِ اللّه ِ وَ ما نَزَل َ مِن َ الحَق ِّ وَ لا يَكُونُوا كَالَّذِين َ أُوتُوا الكِتاب َ مِن قَبل ُ فَطال َ عَلَيهِم ُ الأَمَدُ فَقَسَت قُلُوبُهُم وَ كَثِيرٌ مِنهُم فاسِقُون َ (16) اعلَمُوا أَن َّ اللّه َ يُحي ِ الأَرض َ بَعدَ مَوتِها قَد بَيَّنّا لَكُم ُ الآيات ِ لَعَلَّكُم تَعقِلُون َ (17) إِن َّ المُصَّدِّقِين َ وَ المُصَّدِّقات ِ وَ أَقرَضُوا اللّه َ قَرضاً حَسَناً يُضاعَف ُ لَهُم وَ لَهُم أَجرٌ كَرِيم ٌ (18) وَ الَّذِين َ آمَنُوا بِاللّه ِ وَ رُسُلِه ِ أُولئِك َ هُم ُ الصِّدِّيقُون َ وَ الشُّهَداءُ عِندَ رَبِّهِم لَهُم

أَجرُهُم وَ نُورُهُم وَ الَّذِين َ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِك َ أَصحاب ُ الجَحِيم ِ (19)

اعلَمُوا أَنَّمَا الحَياةُ الدُّنيا لَعِب ٌ وَ لَهوٌ وَ زِينَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَينَكُم وَ تَكاثُرٌ فِي الأَموال ِ وَ الأَولادِ كَمَثَل ِ غَيث ٍ أَعجَب َ الكُفّارَ نَباتُه ُ ثُم َّ يَهِيج ُ فَتَراه ُ مُصفَرًّا ثُم َّ يَكُون ُ حُطاماً وَ فِي الآخِرَةِ عَذاب ٌ شَدِيدٌ وَ مَغفِرَةٌ مِن َ اللّه ِ وَ رِضوان ٌ وَ مَا الحَياةُ الدُّنيا إِلاّ مَتاع ُ الغُرُورِ (20) سابِقُوا إِلي مَغفِرَةٍ مِن رَبِّكُم وَ جَنَّةٍ عَرضُها كَعَرض ِ السَّماءِ وَ الأَرض ِ أُعِدَّت لِلَّذِين َ آمَنُوا بِاللّه ِ وَ رُسُلِه ِ ذلِك َ فَضل ُ اللّه ِ يُؤتِيه ِ مَن يَشاءُ وَ اللّه ُ ذُو الفَضل ِ العَظِيم ِ (21) ما أَصاب َ مِن مُصِيبَةٍ فِي الأَرض ِ وَ لا فِي أَنفُسِكُم إِلاّ فِي كِتاب ٍ مِن قَبل ِ أَن نَبرَأَها إِن َّ ذلِك َ عَلَي اللّه ِ يَسِيرٌ (22) لِكَيلا تَأسَوا عَلي ما فاتَكُم وَ لا تَفرَحُوا بِما آتاكُم وَ اللّه ُ لا يُحِب ُّ كُل َّ مُختال ٍ فَخُورٍ (23) الَّذِين َ يَبخَلُون َ وَ يَأمُرُون َ النّاس َ بِالبُخل ِ وَ مَن يَتَوَل َّ فَإِن َّ اللّه َ هُوَ الغَنِي ُّ الحَمِيدُ (24)

لَقَد أَرسَلنا رُسُلَنا بِالبَيِّنات ِ وَ أَنزَلنا مَعَهُم ُ الكِتاب َ وَ المِيزان َ لِيَقُوم َ النّاس ُ بِالقِسطِ وَ أَنزَلنَا الحَدِيدَ فِيه ِ بَأس ٌ شَدِيدٌ وَ مَنافِع ُ لِلنّاس ِ وَ لِيَعلَم َ اللّه ُ مَن يَنصُرُه ُ وَ رُسُلَه ُ بِالغَيب ِ إِن َّ اللّه َ قَوِي ٌّ عَزِيزٌ (25) وَ لَقَد أَرسَلنا نُوحاً وَ إِبراهِيم َ وَ جَعَلنا فِي ذُرِّيَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَ الكِتاب َ فَمِنهُم مُهتَدٍ وَ كَثِيرٌ مِنهُم فاسِقُون َ (26) ثُم َّ قَفَّينا عَلي آثارِهِم بِرُسُلِنا وَ قَفَّينا بِعِيسَي ابن ِ مَريَم َ وَ آتَيناه ُ الإِنجِيل َ وَ جَعَلنا فِي قُلُوب ِ الَّذِين َ اتَّبَعُوه ُ رَأفَةً وَ رَحمَةً وَ رَهبانِيَّةً ابتَدَعُوها ما كَتَبناها عَلَيهِم إِلاَّ ابتِغاءَ رِضوان ِ اللّه ِ فَما رَعَوها حَق َّ رِعايَتِها فَآتَينَا الَّذِين َ آمَنُوا مِنهُم أَجرَهُم وَ كَثِيرٌ مِنهُم فاسِقُون َ (27) يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه َ وَ آمِنُوا

بِرَسُولِه ِ يُؤتِكُم كِفلَين ِ مِن رَحمَتِه ِ وَ يَجعَل لَكُم نُوراً تَمشُون َ بِه ِ وَ يَغفِر لَكُم وَ اللّه ُ غَفُورٌ رَحِيم ٌ (28) لِئَلاّ يَعلَم َ أَهل ُ الكِتاب ِ أَلاّ يَقدِرُون َ عَلي شَي ءٍ مِن فَضل ِ اللّه ِ وَ أَن َّ الفَضل َ بِيَدِ اللّه ِ يُؤتِيه ِ مَن يَشاءُ وَ اللّه ُ ذُو الفَضل ِ العَظِيم ِ (29)

ندارد، با توجّه به متن تفسير افزوده شد.

صفحه : 3

و چه بوده است«1» شما را كه ايمان نياريد به خداي، و رسول مي خواند شما را تا ايمان آريد به پروردگارتان و بدرستي كه گرفته است عهد شما اگر هستيد مؤمنان.

او آن خداست كه فرو مي فرستد بر بنده اش آيتهاي روشن تا برون آرد شما را از تاريكيها به روشنايي، و بدرستي كه خداي به شما بخشاينده و مهربان است.

[2- ر]

چيست شما را كه نفقه نمي كنيد در راه خداي و خداي راست ميراث آسمانها و زمين. راست نباشد از شما آن كه نفقه كند از پيش فتح و كارزار كند ايشان را درجه بزرگوار بود از درجه آناني كه نفقه كنند«2» از پس و كارزار كنند. و همه را وعده داد خداي بر نيكويي و خداي بر آنچه شما مي كنيد داناست.

كيست آن كه قرض دهد خداي را قرضي نيكو خداي دادن آن را مضاعف كند او«3» و او را مزدي باشد با كرامت.

-----------------------------------

(1). اساس: نيست، با توجّه به معنايي كه بار ديگر در متن تفسير شده است، تصحيح گرديد.

(2). اصل عبارت اخير بدين صورت بوده: ايشان بزرگتر از آنان كه نفقه كنند، با توجّه به ترجمه مجدّد آيه در متن تصحيح گرديد.

(3). اساس بدين صورت بوده: قرضي نيكو تا ده چندان كند، با توجّه به ترجمه دوباره آيه در متن تصحيح شد.

صفحه : 4

روزي كه بيني مردان«1» و زنان مؤمن را كه مي رود روشنايي ايشان پيش ايشان و بر راست ايشان مژده شما را امروز بهشتها كه مي رود از زير آن جويها، هميشه باشند در آن، آن ظفري است بزرگوار.

روزي كه گويند منافقان از

مردان و زنان آنان را كه بگرويدند انتظار ما كنيد تا فرا گيريم از روشنايي شما، گويند بازگرديد باز پس و طلب كنيد روشنايي، بزنند«2» ميان ايشان باره يي، او را دري باشد اندرون او در [او]«3» رحمت و بيرون او از پيش او عذاب باشد.

ندا كنند ايشان را: نه ما با شما بوديم! گويند: آري و ليكن شما فتنه بوديد شما را و انتظار كرديد و شك كرديد و بفريفت شما را آرزوها تا آمد فرمان خداي و بفريفت شما را به خداي [فريبنده يعني]«4» شيطان.

امروز نگيرند از شما فدايي و نه از آنان كه كافر شدند. جاي شما دوزخ است آن اوليتر به شما و آن بد جايي است؟

-----------------------------------

(1). اساس بدين صورت بود: مردمان، با توجّه به ترجمه دوباره آيه در متن تفسير تصحيح شد، كا: مردان. [.....]

(2). اساس: «بزنيد»، با توجّه به قرينه فعل مجهول تصحيح شد.

(3). اساس: ندارد، به قرينه معنا و با توجّه به ترجمه مجدّد آيه در متن، افزوده شد.

(4). اساس: ندارد، با توجّه به معناي مجدّد آيه در متن تفسير، افزوده شد.

صفحه : 5

نيامد وقت آنان كه ايمان آوردند [كه خاشع شود دل ايشان به فرمان خداي و آنچه فرود آمد از حق ّ، و مباشند چنان كه آنان را كه داديم ما ايشان را كتاب پيش از اينكه. دراز گشت بر ايشان روزگار، سخت شد دلهاي ايشان و بسياري از ايشان بي سامانند]«1».

بدانيد كه خداي زنده كند زمين پس مرگش، بيان كرديم براي شما آيتها تا مگر شما بدانيد.

«2»

صدقه دهندگان از مردان و زنان و وام دادند خداي را وامي نيكو دو چندان كنند«3» به ايشان«4» و ايشان را

مزدي باشد با كرامت.

و آنان كه ايمان آوردند به خداي و پيغمبرانش ايشان براستي كردند و شهيدان نزديك خدايشان، ايشان را مزد باشد و روشنايي شان و آنان كه كافر شدند و دروغ داشتند آيات ما را ايشان اهل دوزخند.

[3- ر]

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به ترجمه مجدّد آيه در متن تفسير افزوده شد.

(2). اساس: يضاعفكم، با توجّه به ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.

(3). اصل بدين صورت بود: كند، با توجّه به ترجمه دوباره آيه در متن تفسير همين نسخه تصحيح شد.

(4). اساس: به شما، با توجّه به ضبط كلمه و با عنايت به معني مناسب آن آورده شد.

صفحه : 6

بداني«1» كه زندگاني دنيا بازي است و نشاطي و [آرايشي]«2» و مفاخرت و مباهات است در بسياري«3» خواسته ها و فرزندان، مانند باراني كه به شگفت آرد برزگران را رستن آن، پس خشك شود، پس بيني آن را زرد، پس كرده پاره پاره، و در سراي بازپسين عذابي سخت و آمرزش از خداي و خشنودي، و نيست زندگاني دنيا مگر متاع فريفتني.

«4»

سبق بريد به آمرزش از خدايتان و بهشتي كه پهناي آن همچون پهناي آسمان و زمين است، بساخته اند براي آنان كه بگرويدند به خداي و پيغمبران او، آن نعمت خداست بدهد آن را كه خواهد، و خداي خداوند فضل است و بزرگواري.

نرسيد از مصيبتي در زمين و نه در تنهاتان مگر در نوشته از پيش آن كه بيافريديم آن را، آن بر خداي آسان است.

تا تنگدل نشويد بر آنچه فايت شد از شما و شاد نشويد به آنچه داد شما را، و خدا دوست ندارد هر تكبّر كننده اي فخر آرنده«5».

-----------------------------------

(1). بداني/ بدانيد.

(2). اساس و ديگر

نسخه بدلها: ندارد، با توجّه به ضبط شعراني آورده شد.

(3). اصل ترجمه بدين صورت بود: و فخر آوردن ميان شما و بسياري كردن در، با توجّه به ترجمه دوباره آيه در متن تفسير همين نسخه تصحيح شد.

(4). اساس: سبقوا، با توجّه به ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.

(5). چاپ شعراني: هر خرامنده فخر كننده را.

صفحه : 7

آنان كه بخل كنند و بفرمايند مردمان را به بخل، و هر كه برگردد بدرستي كه خداي توانگر است و پسنديده.

بدرستي كه بفرستاديم پيغمبران ما به حجّتها و فرو فرستاديم با ايشان نامه و [ترازو]«1» براي مردمان تا قيام كنند به عدل و انصاف، و فرو فرستاديم آهن را كه در او سختي است، و بهره ها براي [مردم]«2» و تا بداند خداي كه كيست كه ياري كند او را و پيغمبرانش را در نهاني، كه خداي توانا و قادر است.

و بفرستاديم نوح را و ابراهيم را و كرديم در فرزندان هر دو پيغمبري را«3» و كتاب، از ايشان راه يافته اند و بسياري از ايشان بي سامانند.

پس بر پي داشتيم بر اثر ايشان پيغمبران ما را و پي داشتيم به عيسي بن مريم و بداديم او را انجيل و كرديم در دلهاي آنان كه پيروي كردند [او را]«4»،

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به ترجمه كلمه در صفحات بعدي آورده شد.

(2). اساس و ديگر نسخه بدلها: ندارد، با توجّه به ضبط شعراني آورده شد. [.....]

(3). اصل ترجمه بدين صورت بود: فرزندان هر دو پيغمبر را، با توجّه به ترجمه دوباره آيه در متن تفسير همين نسخه تصحيح شد.

(4). اساس: ندارد، با توجّه به ضبط شعراني و مفهوم عبارت آورده شد.

صفحه :

8

مهرباني و رحمت و رهبانيّتي«1» كه ابتداع كردند بر آن. ننوشتيم آن را بر ايشان مگر براي طلب خشنودي خداي، نگاه نداشتند حق ّ نگاهداشت آن، داديم آنان را كه گرويدند از ايشان مزد ايشان، و بسياري از ايشان فاسق بودند.

اي كساني كه بگرويديد بترسيد از خداي و ايمان آريد به رسول او تا بدهد شما را دو نصيب از رحمت خويش و كند شما را روشنايي كه برويد، و بيامرزد شما را و خداي آمرزنده و مهربان است.

[4- ر]

تا بدانند اهل كتاب كه نيستند توانا بر چيزي از فضل خداي، و فضل به دست خداست بدهد آن را كه خواهد و خداي خداوند رحمت و بزرگوار است«2».

قوله تعالي- عزّ و علا: سَبَّح َ لِلّه ِ ما فِي السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ- الاية.

حق تعالي گفت: تسبيح كرد و مي كند خداي را- جل ّ جلاله- آنچه در آسمان و زمين است. بيان كرديم پيش از اينكه كه: «تسبيح» تبعيد و تنزيه باشد خداي را- جل ّ جلاله- از صفات نقص و آنچه بدو لايق نباشد از عقلا اينكه بود و از نا عاقلان و جمادات دليل باشد بر آن كه آن را«3» خالقي هست مستحق ّ [تسبيح و مثله قوله تعالي: وَ لِلّه ِ يَسجُدُ مَن فِي السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ«4»، يعني افعال او كه در آسمان و زمين است دليل مي كند كه آن را فاعلي هست مستحق ّ]«5» سجود، براي

-----------------------------------

(1). اصل ترجمه بدين صورت بود: زيان كارند، با توجّه به ترجمه دوباره آيه در متن تفسير همين نسخه تصحيح شد.

(2). ترجمه اينكه قسمت از آيه در صفحات بعدي چنين است: و خداي، خداوند فضل بزرگ است.

(3). آد، كا، گا: او را.

(4). سوره رعد (13) آيه

15.

(5). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 9

آن كه وجود او دليل كند بر صانعي مستحق ّ سجده، نگرنده در او به علم رسد، آنگه سجده كند. چون حامل بر سجده او باشد به مثابت آن باشد كه سجده آن«1» كرده باشد، و هر چه در آسمان و زمين است از آنچه قديم تعالي- جل ّ جلاله- مختص است به قدرت بر اينكه«2»، چون در او نگردند دليل كند بر آن كه آن را خالقي و صانعي هست، فهذا معني تسبيح الجمادات- و اينكه فصل مشبع برفت«3» في قوله: وَ إِن مِن شَي ءٍ إِلّا يُسَبِّح ُ بِحَمدِه ِ وَ لكِن لا تَفقَهُون َ تَسبِيحَهُم،«4» گفت: تسبيح مي كنند«5» خداي را هر چه در آسمان و زمين است، و اينكه معني«6» كه گفتيم: وَ هُوَ العَزِيزُ الحَكِيم ُ، و آن خداي عزيز و منيع غالب قاهر محكم كار است.

لَه ُ مُلك ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ، ملك آسمان و زمين او راست، او زنده كند مردگان را و بميراند زندگان را. وَ هُوَ عَلي كُل ِّ شَي ءٍ قَدِيرٌ، و او بر همه چيز قادر و تواناست.

هُوَ الأَوَّل ُ وَ الآخِرُ وَ الظّاهِرُ وَ الباطِن ُ، [او اوّل است و آخر و ظاهر و باطن. در اينكه بسيار قولها گفته اند، آنچه محقّقان گفتند آن است كه: او اوّل است]«7»، يعني قديم است، به وجود بود پيش از همه موجودات و همه موجودات به او موجود شد«8» امّا بنفسه أو بواسطة، و آخر است يعني همه چيزها فاني شود و او بماند. او اوّل موجودات است بر اينكه معني و آخر موجودات است بر اينكه معني. و ظاهر است، يعني ظاهر الوجود است

به دليل از أدلّه«9» كه بر ثبوت و

-----------------------------------

(1). اد، كا، گا: او را.

(2). كا: بر او، گا: بر آن.

(3). اد، كا: برفته است، گا: رفته است.

(4). سوره بني اسرائيل (17) آيه 44.

(5). آد، كا، گا: مي كند.

(6). آد، كا: بر اينكه وجه.

(7). اساس: گفت او راست اوّل، با توجّه به افتادگي متن، از آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

(8). آد، كا: شدند.

(9). آد، كا، گا، است به ادلّه.

صفحه : 10

وجود«1» او برخاسته است به حدّي است كه پنداري ظاهر است بر حاسّه«2». و باطن است به آن معني كه از حواس دور است، و او را هيچ حاسّه از حواس ادراك نكند.

عبد اللّه عبّاس گفت: اوّلي است بي ابتدا و آخري است بي انتها، و ظاهر است يعني غالب و قاهر و عالي بر همه چيزها، هر چه«3» جز اوست زير اوست و دون«4» او در رتبت، و باطن [است، يعني عالم است به كارهاي پوشيده، ضحّاك گفت: آن خواست كه اوّل اوّلها از اوست و]«5» آخر آخرها بدوست و ظهور هر ظاهر و بطون هر باطن.

مقاتل حيّان گفت: اوّل است كه كس او را به اوّل نكرد، و ظاهر است بي اظهار كس، و باطن«6» بي ابطان كس. يمان گفت: اوّلي قديم است و آخري رحيم است و ظاهري حكيم است و باطني عليم. محمّد بن الفضل گفت: اوّل است به برّ خود«7» و آخر است به عفو خود، و ظاهر به احسان و باطن به پوشيدن گناه بر بندگان.

ابو بكر ورّاق گفت: هو الأوّل بالأزليّة و الاخر بالأبديّة، و الظّاهر بالأحديّة، و الباطن بالصّمديّة. حسين بن الفضل گفت: اوّل است بي

ابتدا و آخر است بي انتها و ظاهر است بي اقتراب و باطن است بي حجاب. عبّاد گفت: اوّل

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: كه بر وجود.

(2). اساس: خواسته، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(3). كا: و هر چيز.

(4). اساس: درون، با توجّه به آد و ديگر نسخه ها بدلها تصحيح شد.

(5). اساس: ندارد، با توجّه به كا و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(6). آد است.

(7). اساس: به وجود، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 11

است، يعني سابق است به فعل خيرات و احسان او بر همه احسانها مقدّم، و آخر است پس از فناي خلق، و ظاهر است به غلبه بر همه چيز با آن كه پوشيده است از چشمها، و باطن است يعني عالم است به خفاياي امور.

سدّي گفت: اوّل است به توفيق توحيد، و آخر است به توفيق توبه، و ظاهر است به توفيق سجود«1»، و باطن است به ستر عيوب«2». إبن عطا گفت: اوّل است به كشف احوال دنيا تا رغبت نكنند در او، و آخر است به كشف احوال عقبي تا نشكيبند از او، و ظاهر است بر دلهاي دوستان تا بشناختند او را، و باطن است از دلهاي دشمنان تا منكر شدند او را، و بعضي ديگر گفتند: اوّل است به تكوين، بيانه قوله تعالي: إِنَّما قَولُنا لِشَي ءٍ إِذا أَرَدناه ُ أَن نَقُول َ لَه ُ كُن فَيَكُون ُ«3»، و آخر است به تلقين«4»، يُثَبِّت ُ اللّه ُ الَّذِين َ آمَنُوا بِالقَول ِ الثّابِت ِ فِي الحَياةِ الدُّنيا«5»، و ظاهر است به تبيين، بيانه: يُرِيدُ اللّه ُ لِيُبَيِّن َ لَكُم«6»، و باطن است به تزيين، بيانه: وَ زَيَّنَه ُ فِي قُلُوبِكُم«7».

محمّد بن علي ّ التّرمذي

گفت: الاوّل بالتّأليف، و الآخره بالتّكليف، و الظّاهر بالتّصريف، و الباطن بالتّعريف. جنيد گفت: الأوّل بشرح القلوب، و الاخر بغفران الذّنوب، و الظّاهر بكشف الكروب، و الباطن بعلم الغيوب.

در خبر است كه: عمر خطّاب از اينكه آيت پرسيد كعب أحبار را، گفت: معني آن است كه [4- پ]

اوّل چنان داند كه آخر، و باطن چنان داند كه ظاهر. و گفتند: اوّل است به هيبت و سلطان، و آخر است به رحمت

-----------------------------------

(1). اساس: خود، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). اساس خود، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد.

(3). سوره نحل (16) آيه 40.

(4). آد، كا بيانه، گا بيانه قوله.

(5). سوره ابراهيم (14) آيه 37. [.....]

(6). سوره نساء (4) آيه 26.

(7). سوره حجرات (49) آيه 7.

صفحه : 12

و احسان، و ظاهر است به حجّت و برهان، و باطن است به عصمت و امتنان. و گفتند: هو الاوّل بالهداية، و الاخر بالكفاية، و الظّاهر بالولاية، و الباطن بالرّعاية [و قيل: هو الأوّل بالانعام، و الاخر بالاتمام، و الظّاهر بالاكرام، و الباطن بالالهام]«1» و قيل: هو الاوّل بتسمية الأسماء، و الاخر بتكملة النّعماء، و الظّاهر بتسوية الأعضاء، و الباطن بصرف اللّأواء«2». و قيل: هو الاوّل بانشاء الخلايق [و الاخر بافناء الخلايق]«3» و الظّاهر باظهار الحقايق، و الباطن بعلم«4» الدّقايق. بعضي گفتند: اينكه «واو» هاصله است، و التّقدير: هو الأول الاخر الظاهر الباطن، تا عطف شي ء نباشد بر نفس خود، و درست آن است كه «واو» هاي عطف بر جاي خود است و اختلاف صفات به جاري مجري موصوفات«5» كرد، چنان كه شاعر گفت در اينكه بيت- شعر:

الي الملك

القرم و إبن الهمام و ليث الكتيبة في المزدحم

قتاده گفت: روايت كرده اند ما را كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- [يك روز]«6» با صحابه نشسته بود، ابري بر آمد. اصحاب را گفت: شما دانيد تا اينكه چيست! گفتند: خداي و رسول عالمتر«7». گفت: اينكه را عنان«8» خوانند، اينكه ابري است كه زمين را سيراب كند. خداي تعالي اينكه ابر را براند بر قومي كه او را شكر نكنند و او را نخوانند، آنگه گفت: دانيد تا از بالاي اينكه چيست! گفتند: اللّه و رسوله اعلم، خداي و رسول عالمتر«9». گفت: [بالاي او]«10» آسمان دنياست و آن را

-----------------------------------

(6- 3- 1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). آد: بتصفية الأهواء، كا: بتصرف الأواء.

(4). آد، گا: بتعليم.

(5). آد، كا، گا: موصوف آن.

(9- 7). كا: عالمتراند.

(8). اساس: عياق، آد و ديگر نسخه بدلها: غنا، با توجّه به ضبط شعراني و منابع لغت تصحيح شد.

(10). اساس، آد، گا: ندارد، با توجّه به كا افزوده شد.

صفحه : 13

رقيع خوانند و آن موجي مكفوف است و سقفي محفوظ، آنگه گفت: دانيد كه پس از آن چيست! گفتند: خداي و رسول عالمتر«1»، گفت: بالاي آن آسمان دوم است و از آسمان دوم تا اوّل«2» پانصد ساله راه است [و از هر آسماني تا به آسماني پانصد ساله راه است. آنگه از بالاي آن عرش است. و از آسمان هفتم تا به عرش پانصد ساله راه است]«3». آنگه گفت: دانيد تا زير شما چيست! گفتند:

خدا و رسول عالمتر«4»، گفت: زميني ديگر است، و از اينكه زمين تا«5» آن زمين پانصد ساله راه است، همچنين

گفت«6»: تا هفت زمين«7». آنگه گفت: به آن خدايي كه جان محمّد به دست اوست كه اگر [خداي را]«8» بخوانيد از بالاي عرش جواب دهد شما را و از زير هفتم زمين جواب دهد شما را، آنگه اينكه آيت برخواند«9»: هُوَ الأَوَّل ُ وَ الآخِرُ وَ الظّاهِرُ وَ الباطِن ُ وَ هُوَ بِكُل ِّ شَي ءٍ عَلِيم ٌ، و مراد آن است بعلم و قدرت و خلق.

ابو صالح روايت كرد از ابو هريره كه: رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- يك روز در حجره حضرت«10» فاطمه شد- عليها السّلام- از او فاطمه«11» خادمه اي خواست. رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: تو را راه نمايم بر چيزي كه تو را بهتر است از اينكه كه تو مي خواهي. گفت: چيست آن! گفت بگوي:

12» اللّهم ّ رب ّ السّموات [السّبع]« و رب ّ العرش العظيم، ربّنا و رب ّ كل ّ شي ء منزل التّورات و الانجيل و الفرقان فالق الحب ّ و النّوي، أعوذ بك من شرّ كل ّ شي ء انت اخذ

-----------------------------------

(4- 1). كا: عالمتراند.

(2). آد، كا: از آسمان اوّل تا به دوم. (12- 8- 3). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(5). آد، گا به.

(6). آد، كا، گا: مي گفت. [.....]

(7). آد، كا، گا بگفت.

(9). اساس: بخواند، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(10). آد، كا، گا: ندارد.

(11). آد، كا، گا: و فاطمه از او.

صفحه : 14

الله بناصيته انت الاوّل فليس قبلك شي ء، و أنت الاخر فليس بعدك شي ء، و انت الظّاهر فليس فوقك شي ء، و انت الباطن فليس دونك شي ء، اقض عنّا الدّين و أغننا من الفقر.}

[وَ هُوَ بِكُل ِّ شَي ءٍ عَلِيم ٌ، و او به همه چيز

داناست]«1».

هُوَ الَّذِي خَلَق َ السَّماوات ِ وَ الأَرض َ فِي سِتَّةِ أَيّام ٍ، گفت: او آن خداست كه آسمان و زمين بيافريد در شش روز. ثُم َّ استَوي عَلَي العَرش ِ، پس بر عرش مستوي«2» شد. و تفسير اينكه بگفته ايم چند جايگاه. يَعلَم ُ ما يَلِج ُ فِي الأَرض ِ، داند آنچه در زمين شود و آنچه از زمين برآيد، و آنچه از آسمان فرود آيد و آنچه بر آسمان شود.

وَ هُوَ مَعَكُم، و او با شماست هر كجا باشيد به معني علم، يعني عالم است به احوال شما بر وجهي كه بر او هيچ پوشيده نيست به مانند آن كه كسي با كسي باشد از او غايب نباشد. وَ اللّه ُ بِما تَعمَلُون َ بَصِيرٌ، و خداي به هر چه شما مي كنيد عالم است.

لَه ُ مُلك ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ، ملك آسمان و زمين او راست از روي خلق و نفاذ امر و امضاي تصرّف. وَ إِلَي اللّه ِ تُرجَع ُ الأُمُورُ، و بازگشت كارها با اوست.

يُولِج ُ اللَّيل َ فِي النَّهارِ وَ يُولِج ُ النَّهارَ فِي اللَّيل ِ، شب«3» در روز آرد«4» و روز«5» در شب آرد«6»، و اختلاف اقوال در او«7» برفته است در سورت آل عمران. وَ هُوَ عَلِيم ٌ بِذات ِ الصُّدُورِ، و او عالم است با آنچه در دلهاست. و مراد «بذات الصّدور» اسرار است [5- ر]، پنداري«8» سرّ را بر دل خود«9» مستولي كرد، كقولهم:

ذات مال.

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). آد، كا، گا: مستولي.

(5- 3). آد، كا، گا: را.

(4). گا: در آرد.

(6). آد، گا: در آرد.

(7). آد، كا، گا: در اينكه.

(8). آد، كا، گا: كه.

(9). اساس: چون، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 15

آمِنُوا بِاللّه ِ

وَ رَسُولِه ِ، گفت: ايمان آريد به خداي و رسول او. و انفقوا، و هزينه كنيد«1». مِمّا جَعَلَكُم مُستَخلَفِين َ فِيه ِ، از آنچه شما را در آن خليفه كرد، يعني به ميراث از ديگران به شما رها كرد، و قيل: مملّكين معمّرين فيه، مملّك و معمّر كرد شما را در آن. فَالَّذِين َ آمَنُوا مِنكُم وَ أَنفَقُوا لَهُم أَجرٌ كَبِيرٌ، آنان كه ايمان دارند از شما و نفقه كنند ايشان را مزدي بزرگ باشد و ثوابي عظيم.

آنگه بر سبيل انكار و تقريع گفت: و ما لكم، [ «ما» استفهام است]«2»، چه بوده است شما را كه ايمان نمي آريد به خداي؟ وَ الرَّسُول ُ يَدعُوكُم، «واو» حال راست، و حال آن كه«3» رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- شما را مي خواند و دعوت مي كند تا به خداي ايمان آريد. وَ قَد أَخَذَ مِيثاقَكُم، [هم «واو» حال است، يعني و حال حالي كه عهد از شما بستده است با آن كه در عقل شما مقرّر بكرده است و مركوز وجوب معرفت و توحيد و عدل او، و وجوب تصديق انبيا و رسل او، و بر آن دليلها اقامت كرده است و حجج نصب كرده]«4». عامّه قرّاء [خواندند: أخذ ميثاقكم بر فعل مستقيم و نصب «ميثاق» علي معني و قد اخذ اللّه ميثاقكم]«5»، مگر ابو عمرو كه او خواند: و قد اخذ ميثاقكم، علي الفعل المجهول«6»، و پيمان شما فرا گرفته اند«7». إِن كُنتُم مُؤمِنِين َ، اگر ايمان داريد. گفتند:

معني آن است كه اگر هيچ ايمان خواهيد آوردن وقتي از وقتها، اكنون اوليتر است كه ايمان آريد«8» كه هم دعوت رسول است و هم ادلّه عقل هست بر صحّت اسلام و نبوّت

رسول ما- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم. و گفتند: [اگر]«9» به چيزي ايمان خواهيد آوردن لقيام الدّلالة عليه، اينكه جاي آن است كه به او

-----------------------------------

(1). گا: نفقه كنيد. (9- 5- 4- 2). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

(3). آد، كا، گا حالي كه.

(6). آد، كا، گا يعني.

(7). آد، كا، گا: ها گرفته اند.

(8). آد: آوريد.

صفحه : 16

ايمان آريد«1». [و در آيه دليل است بر بطلان جبر، چه از حكيم نيكو نباشد كه كافر را منع كند از ايمان به خلق قدرت موجبه كفر و سلب قدرت موجبه ايمان. آنگه گويد: ما لَكُم، چه بوده است شما را كه ايمان نمي آريد]«2».

هُوَ الَّذِي يُنَزِّل ُ عَلي عَبدِه ِ آيات ٍ بَيِّنات ٍ، آنگه گفت: او آن خداست كه بر بنده خود يعني محمّد- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- فرو فرستاد آياتي و علاماتي و دلايلي روشن. لِيُخرِجَكُم مِن َ الظُّلُمات ِ إِلَي النُّورِ، تا برون آرد شما را از تاريكي به روشنايي. خلاف كردند در آن كه فعل اخراج [را]«3» اسناد با كيست؟ بعضي گفتند: راجع است با خداي تعالي- جل ّ جلاله- و گفتند: راجع است با رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- و هر دو محتمل است و نيكو. وَ إِن َّ اللّه َ بِكُم لَرَؤُف ٌ رَحِيم ٌ، و خداي تعالي به شما مهربان و رحيم است.

وَ ما لَكُم، [ «ما» هم استفهاميّه است]«4» آنگه گفت هم بر سبيل تقريع و ملامت: وَ ما لَكُم«5» چيست شما را و چه افتاده است شما را كه نفقه نكنيد«6» در سبيل خداي و آن جهاد است«7» و وجوه مصالح ديني و ابواب برّ او«8».

وَ لِلّه ِ مِيراث ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ، و خداي را ميراث آسمانها و زمينها، يعني اهل آسمانها و زمين كه بميرند همه، خداي تعالي باقي باشد. آنگه بيان كرد فضل سابقان را، گفت: لا يَستَوِي مِنكُم مَن أَنفَق َ مِن قَبل ِ الفَتح ِ، راست نباشد«9» آنان كه نفقه كنند پيش از فتح. بيشتر مفسّران گفتند: مراد فتح مكّه است، و شعبي گفت: مراد صلح حديبيّه است براي آن كه در خبر آمد كه رسول را- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفتند: صحابه«10» بر صلح حديبيّه كه اينكه فتح است! گفت: آري فتحي

-----------------------------------

(1). آد، گا: آوريد. (4- 3- 2). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(8- 5). آد، كا، گا: ندارد.

(6). آد، كا، گا: نمي كنيد.

(7). آد، گا في سبيل اللّه تعالي.

(9). آد، كا، گا: نباشند.

(10). آد، كا، گا: در.

صفحه : 17

عظيم است. وَ قاتَل َ، و با نفقه قتال كند در نصرت دين رسول اللّه- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم. أُولئِك َ أَعظَم ُ دَرَجَةً، ايشان را درجه بزرگوار بود از درجه آناني كه پس از آن نفقه كنند و قتال.

ابو سعيد خدري روايت كرد كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: نزديك است كه قومي آيند كه اعمال شما«1» حقير دارند در جنب اعمال خود. ما گفتيم: كيستند ايشان يا رسول اللّه! قريش اند! گفت: نه، از ايشان تنگ دلتر باشند و اشارت كرد به يمن و گفت اهل يمن اند:

الا ان ّ الايمان يمان و الحكمة يمانية.

گفتند«2»: يا رسول اللّه ايشان بهترند از ما! گفت: به آن خداي كه نفس من به فرمان اوست كه اگر يكي از ايشان به

مانند كوهي از زر نفقه كند به پايه شما نرسند و نه به نيمه آن، آنگه انگشتان به هم باز نهاد و انگشت كهترين«3» برداشت و گفت: اينكه چنين است«4» فضل ميان [ما و]«5» مردمان ديگر كه فضل اينكه«6» انگشتان بر انگشت كهين و اينكه آيت بخواند: لا يَستَوِي مِنكُم مَن أَنفَق َ مِن قَبل ِ الفَتح ِ- الاية.

از«7» عموم آيت آن است كه خداي تعالي رفع تسويه كرد ميان آنان كه پيش از فتح مكّه و يا حديبيّه نفقه و قتال كردند، و اينكه به دو خصلت باز بسته است:

يكي سخاوت و يكي شجاعت. و اتّفاق است كه در اينكه دو خصلت [5- پ]

بل ساير خصايل«8» حضرت امير المؤمنين علي- صلوات اللّه و سلامه عليه«9»-

-----------------------------------

(1). كا را.

(2). آد، گا: گفتيم، كا: گفتم.

(3). آد، كا، گا: كهين. [.....]

(4). آد، كا، گا: چندين است.

(5). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(6). اساس: آن، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(7). آد، كا، گا: در.

(8). آد، كا، گا: خصال.

(9). آد، گا: امير المؤمنين علي عليه السّلام.

صفحه : 18

مقدّم بود بر صحابه و از هيچ كس در اينكه دو خصلت باز نگفتند كه از او، تا در خبر است كه: يك روز اعرابي«1» بر او سؤال كرد، او و كيل را گفت:

اعط الاعرابي ّ ألفا،

اعرابي را هزار«2» بده. گفت از زر دهم«3» يا از سيم! گفت:

كلاهما عندي حجران فاعط الاعرابي ّ انفعهما له

گفت: هر دو بنزديك من سنگ است«4»، اعرابي را آن ده كه او را نافعتر بود، امّا قتال كس خلاف نخواهد كردن، پس آيت اگر تخصيص كنند به قومي دون قومي

آنچه مضمون اوست به او لايقتر است از آن كه به ديگر كس.

آنكه گفت: اينان نيز كه پس از فتح نفقه و قتال كردند بي نصيب نيستند، هر كس حظّ خود دارد. وَ كُلًّا وَعَدَ اللّه ُ الحُسني، گفت: همه را وعده داد خداي به آن نيكوتر از آنچه كرده باشند. و «حسني» تأنيث احسن باشد. وَ اللّه ُ بِما تَعمَلُون َ خَبِيرٌ، خداي تعالي به آنچه شما مي كنيد داناست تا جزا دهد شما را بدانچه مي كنيد.

مَن ذَا الَّذِي يُقرِض ُ اللّه َ قَرضاً حَسَناً، آنگه تحريض كرد خلق را بر انفاق و زكات و صدقه و نفقه، گفت: كيست آن كه قرض دهد به خداي تعالي قرضي نيكو! آن دادن تو را قرض خواند تا بدانيد كه جزاي آن واجب است«5» بمنزله«6» جزاي دين و گزاردن قرض، آنگه بيان كرد كه: از يك روي با قرض ماند و آن وجوب قضاست، و از يك روي با تجارت ماند كه يكي را ده عوض باشد و هفتاد هفتصد«7»، گفت: خداي دادن آن را مضاعف كند و او را مزدي و ثوابي باشد با كرامت.

-----------------------------------

(1). آد: اعرابي.

(2). آد، كا، گا دينار.

(3). اساس: يا از درم، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(4). آد، كا، گا امّا.

(5). آد، كا، گا: بدانيد كه آن را جزا خواهد بود.

(6). آد، كا، گا: قضاي.

(7). آد، گا فيضاعفه له.

صفحه : 19

آنگه گفت: يَوم َ تَرَي المُؤمِنِين َ وَ المُؤمِنات ِ، ياد كن اي محمّد آن روزي كه تو بيني مردان مؤمن را و زنان مؤمنات را كه نور ايشان مي رود و سعي مي كند و مي شتابد در پيش ايشان و بر دست راستشان، گفتند: جمله جهات

خواست، الّا آن است كه اكتفا كردند به ذكر بعضي از كل، بعضي ديگر گفتند: تخصيص جهت از پيش براي آن كرد كه نور از رويهاي ايشان مي تابد براي وضو و نماز و سجده كه كرده باشند،

لقوله- عليه السّلام: امّتي الغرّ المحجّلون يوم القيمة من آثار الوضوء

، گفت: امّت من أغرّ محجّل باشند روز قيامت از آثار وضو و نماز، و امّا«1» دست راست در خبر است كه: بنده مؤمن كه او تسبيح كرده باشد به انگشتان شمرده«2» و نگاه داشته از سر هر«3» انگشتي از انگشتان او به مانند مشعله اي نور مي درخشد«4».

عبد اللّه مسعود گفت: نورشان به قدر عملشان باشد، مرد بود كه نور او چند درخت خرما باشد. و بود كه چند قامت مردي بود، و آن كس را كه از آن كمتر نبود به مقدار انگشتي باشد، گاه [بتابد كه]«5» ببينند و گاه نبينند.

قتاده گفت مرا روايت كردند از رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- كه او گفت: روز قيامت مرد باشد كه نور او چندان باشد كه از مدينه تا عدن و صنعاء«6» يمن تابد، و كم از آن تا چنداني بود كه جاي قدم خود بيند و بس، و مؤمن بود كه او را چنداني نور بود كه آتش دوزخ را بنشاند و تاب ببرد تا آن جا كه بر صراط مي گذرد، از دوزخ آواز مي آيد [كه]«7»:

جز يا مؤمن فان ّ نورك اطفأ لهبي

، بگذر اي مؤمن كه نور تو نار ما را بكشت.

بشريكم اليوم جنّات تجري من تحتها الانهار

-----------------------------------

،

(1). اساس: را با، با توجّه به آد، گا تصحيح شد. [.....]

(2). آد، گا: به انگشت شمرده باشد.

(3). آد، گا:

فرداي قيامت از هر.

(4). آد، گا: شعله نوري همي فروزد، كا: همي درفشد.

(7- 5). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(6). اساس: صنعان، با توجّه به آد، كا، گا: تصحيح شد.

صفحه : 20

يعني فرشتگان گويند ايشان را كه: مژده«1» شما را امروز بهشتهاست كه در زير درختان او جويها مي رود. خالِدِين َ فِيها، در آن جا هميشه باشند. ذلِك َ هُوَ الفَوزُ العَظِيم ُ، آن«2» ظفري و دست«3» يافتني بزرگ است.

آنگه چون ذكر مؤمنان بكرد، ذكر منافقان با آن بگفت تا هر دو معلوم شود، گفت: ياد كن اي محمّد آن روز كه گويند مردان منافق و زنان منافقات مؤمنان را «انظرونا». و اينكه آنگه باشد كه مؤمنان در قيامت آيند با نور تمام، منافقان از دور بنگرند به نور ايشان، ايشان را بشناسند، در دنبال ايشان افتند و ايشان را مي گويند: انظُرُونا، انتظار ما كنيد. نَقتَبِس مِن نُورِكُم [6- ر]، تا ما از نور شما روشنايي باز گيريم و از چراغ شما چراغي بر افروزيم. «نظر» در آيت به معني انتظار است، يقول العرب: انظرني، أي انتظرني، و حمزه خواند و يحيي و أعمش: «انظرونا، أي أمهلونا، ما را مهلت دهيد، يعني بر ما تعجيل مكنيد من الانظار و هو الإمهال، و قال عمرو بن كلثوم- شعر:

ابا هند فلا تعجل علينا و انظرنا«4» نخبّرك اليقينا

مفسّران گفتند: مؤمنان روز قيامت در عرصه قيامت آيند، به نور عمل خود صراط مي برند، و منافقان در آيند در قدر پايه خود نوري ضعيف بود ايشان را علي وجه المكر و الخديعة بمعني العذاب لقوله تعالي: يُخادِعُون َ اللّه َ وَ هُوَ خادِعُهُم«5»، ايشان به آن نور

ضعيف راه مي برند گه بتابد تا بروند، گه بميرد تا«6» بمانند، ناگاهي«7» بادي بر آيد و نور ايشان بنشاند، ايشان عند آن حال كه در تاريكي بمانند اينكه گويند كه:

-----------------------------------

(1). كا، گا: مزد.

(2). آد، كا، گا، اينكه.

(3). اساس: راست، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(4). آد، كا: أمهلنا.

(5). سوره نساء (4) آيه 142.

(6). اساس: بميرند يا ، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(7). آد، كا، گا: ناگاه.

صفحه : 21

انظُرُونا نَقتَبِس مِن نُورِكُم، گفت و از آن جاست كه حكايت كرد از مؤمنان كه:

يَقُولُون َ رَبَّنا أَتمِم لَنا نُورَنا«1» ارجِعُوا وَراءَكُم، باز پس رويد و طلب نور از آن جا كنيد كه ما«4» نور از دنيا آورديم، اينكه نور آن وضوهاست به طهارتها كه ما در سرماي سرد كرديم«5»، ايشان در اينكه باشند. فَضُرِب َ بَينَهُم بِسُورٍ، بزنند ميان ايشان بارويي«6»، ديواري بكنند«7» كه آن را دري بود. كسائي گفت «با» صله است، و التّقدير: ضرب بينهم سور. گفتند: اينكه ديواري باشد حاجز و حايل ميان بهشت و دوزخ كه

باب باطنه فيه الرّحمة

، در اندرون او«8» رحمت بود، مراد به «باطن» بهشت است. فِيه ِ الرَّحمَةُ، در او رحمت است. و قوله: فيه، ضمير راجع است با لفظ دون«9» معني. وَ ظاهِرُه ُ مِن قِبَلِه ِ، اي من قبل الظّاهر العذاب، و ظاهر او از قبل ظاهر [او]«10» عذاب باشد، يعني دوزخ. ابو سيّار«11» گفت: با علي ّ بن عبد اللّه عبّاس بودم بنزديك وادي جهنّم«12»، گفت از پدرم شنيدم عبد اللّه عبّاس كه اينكه آيت

-----------------------------------

(1). سوره تحريم (66) آيه 8.

(2). آد، كا، گا: من. [.....]

(3). آد، كا، گا: قيل.

(4). آد، گا اينكه.

(5).

آد، كا، گا: مي كرديم.

(6). اساس: پاره، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(7). اساس: بلند، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(8). اساس: او در، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(9). اساس: هم و، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(10). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(11). اساس: ابو سيا، آد، گا: ابو سيّار، كا: إبن سيّار، تفسير طبري (24/ 129): ابو سنان، متن با توجه به آد، گا تصحيح شد.

(12). آد: جهينم.

صفحه : 22

برخواند كه: فَضُرِب َ بَينَهُم بِسُورٍ، گفت: اينكه باره«1» است كه خداي تعالي در اينكه آيت گفت. عبد اللّه بن عمرو گفت در اينكه آيت كه: اينكه باره«2» كه خداي تعالي در قرآن گفت كه: فَضُرِب َ بَينَهُم بِسُورٍ، باره«3» مسجد بيت المقدّس است. له باب، در مسجد است. باطِنُه ُ فِيه ِ الرَّحمَةُ، يعني المسجد. وَ ظاهِرُه ُ مِن قِبَلِه ِ العَذاب ُ، يعني آن وادي كه آن را وادي جهنّم«4» گويند.

زياد بن ابي سوده گفت: عبادة بن الصّامت را ديدم بر باره«5» بيت المقدّس ايستاده از جانب شرقي و مي گريست، گفتم: يا أبا وليد«6»، چرا مي گريي! گفت:

از آن جا كه خبر داد ما را رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- كه: وادي دوزخ است. شريح گفت كه كعب الأحبار گفت: [له باب]«7» اينكه در«8» بيت المقدّس كه آن را باب الرّحمة مي گويند، آن است كه خداي تعالي گفت: فَضُرِب َ بَينَهُم بِسُورٍ لَه ُ باب ٌ باطِنُه ُ فِيه ِ الرَّحمَةُ- الاية.

يُنادُونَهُم، ندا كنند منافقان مؤمنان را كه: أَ لَم نَكُن مَعَكُم، نه ما با شما بوديم«9»! نماز كرديم

و روزه داشتيم و ميان ما مناكحت و مؤانست«10» بود. قالُوا:

گويند مؤمنان كه: آري، با ما بوديد به ظاهر نه به باطن، به زبان نه به دل، به نفاق نه به وفاق. وَ لكِنَّكُم فَتَنتُم أَنفُسَكُم، خويشتن به فتنه افگنديد، يعني خويشتن هلاك كرديد به نفاق، و مراد به اينكه «فتنه» هلاك است. وَ تَرَبَّصتُم، و به مؤمنان انتظار هلاك و دايره كرديد. وَ ارتَبتُم، شاك شديد در توحيد و عدل خداي.

وَ غَرَّتكُم ُ الأَمانِي ُّ، آرزوهاي باطل شما را بفريفت. ابو بكر ورّاق گفت: طول الامل،

-----------------------------------

(1). آد: با رويي، كا، گا: بارو.

(2). آد. با رويي.

(5- 3). آد، كا، گا: با روي.

(4). آد: جهيم. [.....]

(6). آد، گا: با الوليد.

(7). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(8). كا، گا مسجد.

(9). آد، كا، گا و نه ما با شما.

(10). آد، كا، گا: موارثه.

صفحه : 23

درازي اميد خواست.

أنس مالك روايت كرد كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- يك روز با صحابه نشسته بود و ايشان را وعظ مي كرد، خطها بر زمين مي كشيد در بر«1» يكديگر، آنگه خطّي ديگر از گوشه اي بكشيد [6- پ]

آنگه گفت: دانيد تا اينكه«2» چيست! گفتند: نه. گفت: اينكه مثل فرزند آدم است و آرزوهاي او، و آن خطّ ديگر اميد است چنان كه«3» او در ميان آرزوها و اميد باشد كه مرگ به او رسد و اماني ّ او باطل كند. و امير المؤمنين علي- صلوات اللّه و سلامه عليه- گفته«4»:

5» لا تتّكل« علي المني فانّها بضائع النوكي،

گفت: بر آرزوها تكيه مكن«6» كه آن بضاعت احمقان است، و شاعر گويد:

الا يا نفس ان ترضي بقوت فأنت

عزيزة ابدا غنيّة

دعي عنك المطامع و الاماني ّ فكم امنيّة جلبت منيّة

حَتّي جاءَ أَمرُ اللّه ِ، تا فرمان خداي آمد يعني مرگ. وَ غَرَّكُم بِاللّه ِ الغَرُورُ، و بفريفت شما را به خداي فريبنده اي، يعني شيطان. صفت موصوف«7» محذوف است، و سماك بن حرب در شاذّ خواند: «غرور» به ضم ّ «غين»، يعني اباطيل. و «غرور» به ضم مصدر باشد، و به فتح اسم فاعل. قتاده گفت: بر خدعه شيطان مي بودند تا خداي تعالي در دوزخ فگند ايشان را.

فَاليَوم َ لا يُؤخَذُ مِنكُم فِديَةٌ، امروز از شما فديه نستانند، يعني عوضي و بدلي كه شما را به آن از دوزخ بازخرند. إبن عامر و ابو جعفر و يعقوب «لا تؤخذ» خواندند به «تا» ي تأنيث لأجل الفديه، و باقي قرّاء به « يا » خواندند لتقدّم الفعل و

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: در زير.

(2). آد، گا: دانيد كه تا اينكه خط.

(3). آد، گا: بسا كه.

(4). آد، كا، گا، گفت.

(5). آد: لا تتّكلوا.

(6). آد، كا، گا: مكنيد.

(7). آد، كا، گا: موصوفي.

صفحه : 24

لأن ّ التّأنيث غير حقيقي ّ. وَ لا مِن َ الَّذِين َ كَفَرُوا، و نه نيز از كافران فديه نستانند.

مَأواكُم ُ النّارُ، مأواي شما دوزخ است. هِي َ مَولاكُم، [أي اولي بكم]«1»، آن اوليتر است به شما«2»، قال لبيد:

فغدت كلا الفرجين تحسب انّه«3» مولي المخافة خلفها و أمامها

وَ بِئس َ المَصِيرُ، و بد جاي بازگشتي است«4».

أَ لَم يَأن ِ لِلَّذِين َ آمَنُوا، گفت: وقت نيامد! كلبي ّ و مقاتل گفتند: آيت در منافقان آمد پيش از هجرت، و سبب آن بود كه سلمان را گفتند: ما را خبر ده از آنچه در توريت ديده اي از عجايب، خداي تعالي آيت فرستاد [كه]«5»: نَحن ُ نَقُص ُّ عَلَيك َ«6». مدّتي از اينكه

گفتار باز ايستادند. چون خداي تعالي زجر كرد ايشان را، به آنكه گفت: قرآن نيكوترين«7» قصّه هاست و نافعترين، ديگر باره با سر سؤال سلمان شدند، خداي تعالي آيت فرستاد: اللّه ُ نَزَّل َ أَحسَن َ الحَدِيث ِ«8». مدّتي ديگر فرو گذاشتند، آنگه با سر سؤال شدند. خداي تعالي اينكه آيت فرستاد و گفت:

وقت نيست كه اينكه«9» مؤمنان يعني مظهران ايمان به زبان و مبطنان كفر كه دل ايشان خاشع شود به فرمان خداي تعالي و براي امر«10» خداي.

عبد اللّه مسعود گفت: ميان اسلام ما و ميان آن كه ما را عتاب كردند به اينكه آيت الّا چهار سال نبود. آنگه مؤمنان يكديگر را عتاب كردن گرفتند، بعضي ديگر گفتند: اينكه وعظي است كه خداي تعالي كرد مؤمنان را مبتدأ چون از

-----------------------------------

(5- 1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). اساس اينكه مولي اوليست، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد. [.....]

(3). اساس: تحسبوا، با توجّه به كا تصحيح شد.

(4). آد، كا، گا: بازگشتن است آن.

(6). سوره يوسف (12) آيه 3.

(7). آد، كا، گا: نيكوتر.

(8). سوره زمر (39) آيه 23.

(9). آد، كا: وقت اينكه نيامد كه، گا: وقت نيامد كه.

(10). آد، كا، گا: ذكر.

صفحه : 25

ايشان قساوت قلب ديد. وَ ما نَزَل َ«1» لِذِكرِ اللّه ِ. و نافع و حمزه و عاصم به روايت مفضّل و حفص خواندند: «نزل» به تخفيف «زا»، علي لزوم الفعل، و آنچه فرود آمد از حق [و باقي قرّاء به «نزّل» به تشديد، و آنچه خداي تعالي فرو فرستاد از حق]«3». رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: اوّل چيزي كه از امّت [من]«4» بردارند خشوع

باشد. وَ لا يَكُونُوا، [در او خلاف كردند]«5»، بعضي«6» گفتند: محل ّ او نصب است عطفا علي قوله: أَن تَخشَع َ، و التّقدير: ان«7» لا يكونوا«8»، و بعضي ديگر گفتند: نهي است و محل ّ [او]«9» جزم است چه سقوط «نون» تثنيه و جمع و «نون» تأنيث براي نصب و جزم باشد، گفت:

مباشند«10» چنان كه آنان كه ما ايشان را كتاب داديم پيش از اينكه، يعني جهودان و ترسايان، [و مثله في احتمال الوجهين اعني النّصب و الجزم، قوله تعالي: وَ لا تَلبِسُوا الحَق َّ بِالباطِل ِ وَ تَكتُمُوا الحَق َّ«11»، و قد مضي الكلام فيه]«12». فَطال َ عَلَيهِم ُ الأَمَدُ، روزگار بر ايشان دراز گشت از عهد پيغمبران، يعني ايّام فتور دراز گشت.

فَقَسَت قُلُوبُهُم، دلهاي ايشان سخت شد.

ربيع بن عميله«13» گفت از عبد اللّه مسعود كه او گفت: حديثي شنيدم از رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- كه از آن خوشتر حديث نشنيدم الّا كتاب

-----------------------------------

(1). كا: نزّل، گا: نزّل.

(2). آد و ديگر نسخه بدلها: فرو فرستادند.

(3). اساس: ندارد، با توجّه به آد افزوده شد.

(5- 4). اساس: ندارد، با توجّه به آد، گا: افزوده شد.

(6). اساس ديگر، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد.

(7). آد، كا: و أن.

(8). اساس و همه نسخه بدلها: لا تكونوا، با توجّه به ضبط قرآن مجيد تصحيح شد. [.....]

(12- 9). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(10). اساس، آد، كا، گا: مي باشيد، با توجّه به ضبط كلمه «يكونوا» تصحيح شد.

(11). سوره بقره (2) آيه 42.

(13). آد، كا، گا: ربيع بن عميره.

صفحه : 26

خداي تعالي، و آن آن است كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم-

گفت: [7- ر]

چون عهد بني اسرائيل به مدّت پيغمبران دراز شد دلها [ي ايشان]«1» سخت شد، كتابي از بر خود بنهادند بر مراد و هواي خود و آنچه ايشان را به دل خوش آمد، و توريت باز پس پشت افگندند، چه در او احكامي بود كه ايشان را خوش نبود به آن از نواهي و موانع، چنان كه حق تعالي گفت: نَبَذَ فَرِيق ٌ مِن َ الَّذِين َ أُوتُوا الكِتاب َ كِتاب َ اللّه ِ وَراءَ ظُهُورِهِم كَأَنَّهُم لا يَعلَمُون َ«2»، آنگه گفتند: اينكه نوشته بر بني اسرائيل عرض كنند«3»، اگر قبول كنند فهو المراد و اگر نكنند بكشند«4» ايشان را، يعني [بر]«5» احبار و علماي ايشان. [و]«6» گفتند: راي آن است كه فلان حبر كه از او عالمتر نيست بر او عرض بايد كردن، اگر او قبول كند كس رد نيارد كردن، و اگر او قبول نكند او را ببايد كشتن كه پس از آن كس بر شما اعتراض نيارد كردن. همه گفتند: راي اينكه است. آن حبر از اينكه حال خبر نداشت«7»، برفت و آياتي چند از توريت كه فرستاده خداي بود بر ورقي نوشت و بر سر وي نهاد و در گردن [افگند]«8» و در زير جامه. چون آن كفره«9» بني اسرائيل آمدند و كتاب محرّف خود آوردند«10» و بر او عرض كردند، او تقيّه را از«11» خوف ايشان دست بر آن قرن نهاده گفت: اينكه كتاب خداست و توريت موسي است كه بدو انزله كرد و من بدو ايمان دارم، و مراد«12». آن بود كه در سر او بود«13»، ايشان شادمانه شدند و از بر او

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده

شد.

(2). سوره بقره (2) آيه 101.

(3). آد، كا، گا: عرض كنيد.

(4). آد، گا: بكشيد. (8- 6- 5). اساس: ندارد، با توجّه به آد و گا افزوده شد.

(7). آد: بيافت، گا: يافت.

(9). آد، كا، گا: جماعت كفره.

(10). آد، كا، گا: و كتابي كه آن ساخته ايشان بود بياوردند.

(11). آد، كا، گا: آن حبر از.

(12). آد، كا، گا او. [.....]

(13). آد، كا، گا: كه او در آن قرن نهاده بود.

صفحه : 27

بيامدند«1» گروهي كه خواص ّ«2» او بودند اينكه سرّ از او دانستند. چون او فرمان يافت، اينكه سرّ از او«3» آشكارا كردند. خلاف در ميان بني اسرائيل افتاد، تا به هفتاد و اند فرقه ببودند، فرقه اي مصيب اصحاب ذي القرن«4» بودند«5»، آنان كه متابعت [اينكه]«6» قرن كردند.

مقاتل بن حيّان گفت: مؤمنان اهل كتاب را خواست كه پيش از رسول- صلّي اللّه عليه و آله- بودند. فَطال َ عَلَيهِم ُ الأَمَدُ، يعني خروج النّبي ّ- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم-. مدّت ايشان دراز شد، يعني آمدن رسول ما- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم-. دلهاشان سخت شد تا بدعت رهبانيّت بنهادند، چنان كه گفت: وَ رَهبانِيَّةً ابتَدَعُوها ما كَتَبناها عَلَيهِم«7». و صومعه ها بساختند و راهب شدند. بعضي بر دين عيسي بماندند و ايشان اندكي بودند و بيشتر برگشتند و ايشان آن«8» بودند كه خداي تعالي ايشان را فاسق خواند.

محمّد بن كعب گفت: جماعتي از صحابه در مكّه در سختي و قحطي«9» بودند، چون به مدينه آمدند در خصب و فراخي افتادند، بطر گرفت ايشان را دلهاشان سخت شد.

أبو وائل بن بكر روايت كرد كه عيسي- عليه السّلام- گفت كه: بسيار مگوييد الّا ذكر خداي تعالي، كه دلهاتان

سخت شود و دل سخت«10» دور باشد از رحمت خداي تعالي«11»، و لكن شما ندانيد. آنگه گفت: در گناه مردمان منگريد چون خداوندان، و در گناه خود نگريد چون بندگان كه مردمان دواند: صاحب

-----------------------------------

(1). آد، كا: باز گرديدند.

(2). آد، گا: خاص.

(3). آد، كا، گا: آن حديث.

(4). كا: ذي القرنين.

(5). آد، كا، گا يعني ما كان في ذلك القرن.

(11- 6). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(7). سوره حديد (57) آيه 27.

(8). آد، كا: آنان.

(9). آد، كا: قحط.

(10). آد، كا، گا: سخت دل.

صفحه : 28

عافيت و صاحب بلا. بر اهل بلا رحمت كنيد و بر اهل عافيت خداي را شكر كنيد.

فضل بن موسي الشّيباني ّ گفت: سبب توبه فضيل بن عياض آن بود كه او كنيزكي را دوست داشتي، شبي وعده داد كه او بر او شود«1»، او به ديواري بر رفت و به بام خاست تا بر او شود«2»، از سراي او آوازي بر آمد كه كسي مي خواند«3»:

أَ لَم يَأن ِ لِلَّذِين َ آمَنُوا أَن تَخشَع َ قُلُوبُهُم لِذِكرِ اللّه ِ. اينكه آيت بر دل او آمد«4».

ساعتي بگريست، گفت: بلي و اللّه قد أني، آري و اللّه كه وقت آمد كه دل من نرم شود براي ذكر خداي. آنگه باز پس آمد و در ويرانه شد«5» تا آن جا بخسپد. جماعتي آن جا فرود آمده بودند، با يكدگر مي گفتند: اي قوم بيدار باشيد كه امشب فضيل بر راه است، نبايد تا«6» راه ما بزند و فضيل راهزن بود، با خويشتن گفت: نبيني كه بندگان خداي از من چگونه مي ترسند؟ بار خدايا توبه كردم، و علامت توبه ام آن است كه در خانه تو كه مسجد

الحرام است مجاور باشم.

آنگه او آواز داد كه: يا قوم فضيل عياض منم، از من مترسيد كه من بر سر آن نيستم كه تا امروز بودم، آنگه از آن جا بيرون آمد و به مكّه«7» رفت [7- پ]

و مجاور بنشست.

عبد اللّه مبارك را پرسيدند كه: چنان فاسقي متهتّك كه تو بودي سبب توبه تو چه بود! گفت: من سخت مولع بودم به خمر خوردن و بر بط زدن. شبي از شبها در باغي بودم، خمر مي خوردم. بر بط بر درختي نهادم و بخفتم. نيم شب از

-----------------------------------

(1). آد: وعده داد كه پيش او شود، كا: وعده داشت كه به بر او شود.

(2). آد: او خواست كه به راه بام نزديك او شود.

(3). آد، كا: آواز قرآن خواندن شنيد، چون استماع كرد اينكه آيت شنيد كه. [.....]

(4). آد، كا: در او اثر كرد.

(5). آد، كا: خرابه اي شد.

(6). آد، كا، گا: كه.

(7). آد، كا: بيرون آمد و در قصد راه ايستاد تا.

صفحه : 29

خواب در آمدم، برخاستم تا بر بط برگيرم«1»، از شاخ درخت آواز مي آمد كه: أَ لَم يَأن ِ لِلَّذِين َ آمَنُوا أَن تَخشَع َ قُلُوبُهُم لِذِكرِ اللّه ِ. آن آواز مرا لغطي«2» شد بترسيدم و توبه كردم و سبب توبه و زهد من اينكه بود«3».

اعلَمُوا أَن َّ اللّه َ يُحي ِ الأَرض َ بَعدَ مَوتِها، گفت: بدانيد كه خداي تعالي زمين را زنده كند پس از آن كه مرده باشد از سرما در فصل زمستان. قَد بَيَّنّا لَكُم ُ الآيات ِ، بيان كرديم براي شما آيات را و بيّنات را و ادلّه را. لَعَلَّكُم تَعقِلُون َ، تا همانا عقل«4» كار بنديد و بر مقتضي عقل كار كنيد.

إِن َّ المُصَّدِّقِين َ وَ المُصَّدِّقات ِ، إبن كثير و عاصم

به روايت ابو بكر خواندند و مفضّل «مصدّقين» به تخفيف «صاد» در هر دو كلمه من التّصديق، معني آن كه ان ّ المؤمنين و المؤمنات، و باقي قرّاء به تشديد هر دو «صاد» خواندند، و [اصل]«5» او متصدّق بوده است، «تا» را در «صاد» ادغام كردند، و مثله: المزمل، المدثر. و ابي ّ كعب«6» خواند: ان ّ المتصدّقين و المتصدقات«7»، مردان صدقه دهنده و زنان صدقه دهنده. وَ أَقرَضُوا اللّه َ قَرضاً حَسَناً، و اگر گويند: چگونه عطف كرد فعل را بر اسم! گوييم از اينكه دو جواب گفتند: يكي آن كه «الف» و «لام» در «مصّدّقين»«8» و «مصّدّقات»«9» به معني «الّذين» است، و تقدير كلام آن است كه:

إن ّ الّذين تصدقوا و اقرضوا اللّه. و جواب دوم آن كه: «الّذين» مضمر است في قوله: أَقرَضُوا اللّه َ، و التّقدير: و الّذين اقرضوا اللّه قرضا حسنا، [و نيز ممكن است كه

-----------------------------------

(1). آد، كا و بر سر كار شوم.

(2). آد، كا، گا: لطفي، چاپ شعراني (11/ 46): وعظي.

(3). آد، كا، گا وَ كَثِيرٌ مِنهُم فاسِقُون َ و بسياري از ايشان فاسق بودند.

(4). آد، كا را.

(5). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(6). آد، كا، گا: ابي ّ بن كعب.

(7). اساس در اينكه، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد.

(8). آد، كا، گا: متصدّقين.

(9). آد، كا، گا: متصدّقات.

صفحه : 30

«واو» حال باشد، عطف نباشد. و بر اينكه قول بايد تا «قد» تقدير كنند، يعني و قد أقرضوا اللّه قرضا حسنا. و پيش از آن خداي را قرض داده باشند و اينكه نيز وجهي نيكوست]«1»، گفت: آنان صدقه دهند از مردان و زنان و قرض دهند به

خداي تعالي يعني صدقات دهند به درويشان و مال بذل كنند در طاعت خداي از عمارت مسجدها و رباطها و پلها«2» و انواع خيرات و مبرّات. و براي آن قرض خواند آن را كه دهنده توقّع عوض كند كالقارض من المستقرض«3»، قرضي نيكو يعني دادني علي ما امر اللّه به، بر وجهي هر كدام نيكوتر. يُضاعَف ُ لَهُم، مضاعف كنند«4» ايشان را آنچه كرده باشند، يعني ثواب و جزاي عمل ايشان. [وَ لَهُم أَجرٌ كَرِيم ٌ]«5»، و ايشان را مزدي و ثوابي باشد با كرامت. و قوله: يُضاعَف ُ، خبر «إن ّ» است. إبن كثير و إبن عامر و ابو جعفر خواندند: «يضعّف» به تشديد «عين» من التّضعيف«6».

وَ الَّذِين َ آمَنُوا بِاللّه ِ وَ رُسُلِه ِ، گفت: آنان كه ايمان آرند«7» به خداي تعالي و پيغمبران او بگروند و تصديق كنند. أُولئِك َ هُم ُ الصِّدِّيقُون َ وَ الشُّهَداءُ، ايشان صدّيقان باشند، و «صدّيق» آن بود كه كار او همه صدق بود، و فعّيل بناي مبالغه، باشد، نحو شرّيب و سكّير و خمّير«8»، و شهيدان باشند بنزديك خداي تعالي، يعني ثواب ايشان ثواب شهيدان باشد و صدّيقان. لَهُم أَجرُهُم وَ نُورُهُم، ايشان را

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

(2). آد، كا، گا: پولها/ پلها.

(3). اساس و نيز ممكن است كه «واو» حال ... و اينكه نيز وجهي نيكوست، كه با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد.

(4). اساس: مضاعف كند، با توجّه به كا تصحيح شد.

(5). اساس: و ديگر نسخه بدلها: ندارد، با توجّه به معني ترجمه آيه، از قرآن كريم افزوده شد.

(6). آد، كا، گا وَ لَهُم أَجرٌ كَرِيم ٌ و ايشان را مزدي باشد با

كرامت.

(7). آد، كا، گا: دارند.

(8). آد، كا، گا وَ الشُّهَداءُ عِندَ رَبِّهِم

صفحه : 31

باشد نورشان و مزد و ثوابشان.

علما خلاف كردند در نظم اينكه آيت. بهري گفتند: أُولئِك َ هُم ُ الصِّدِّيقُون َ، آن«1» جا وقف بايد كرد«2». وَ الشُّهَداءُ عِندَ رَبِّهِم، «واو» استيناف راست و او كلامي است مبتدا و رفع او بر ابتداست، و قوله: لَهُم أَجرُهُم وَ نُورُهُم، در جاي خبر اوست، و اينكه قول عبد اللّه عبّاس است و مسروق و جماعتي«3» علما. بعضي ديگر گفتند: متّصل است به كلام پيشين و «واو» عطف راست، آنگه در معني او خلاف كردند. ضحّاك گفت: آيت در«4» قومي آمد مخصوص از مؤمنان كه همه شهيد شدند. و بعضي ديگر گفتند: آيت در جمله مؤمنان آمد و معني آن كه: ثواب ايشان ثواب صدّيقان و شهيدان باشد.

عبد اللّه مسعود گفت: مقاتلان بر وجوهند: يكي آن باشد كه قتال براي آن كند تا مكان او مردمان ببينند و دانند و شجاعت او [8- ر]

معروف شود ميان مردمان، و بعضي آن باشند كه براي طلب دنيا و طمع غنيمت كنند، و بعضي آن باشند كه براي خداي كنند، و بسيار كس بر بستر بميرند كه ايشان ثواب شهيدان يابند. آنگه اينكه آيت برخواند: وَ الَّذِين َ آمَنُوا بِاللّه ِ وَ رُسُلِه ِ أُولئِك َ هُم ُ الصِّدِّيقُون َ وَ الشُّهَداءُ. مجاهد گفت: هر مؤمني صدّيق باشد و شهيد، آنگه اينكه آيت بر خواند. عبد اللّه عبّاس گفت به روايتي ديگر كه: مراد به اينكه آيت پيغمبرانند كه ايشان شهدااند، [و شهداء]«5» جمع شهيد [باشد]«6» يعني گواهان«7» كه هم راستگيرانند«8» و

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: اينكه.

(2). آد، كا، گا: كردن.

(3). آد، كا، گا از.

(4). آد،

كا، گا حق ّ.

(6- 5). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(7). اساس: به معني گواهي، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(8). كا، گا: راستگيرند. [.....]

صفحه : 32

هم گواهان اند«1». وَ الَّذِين َ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِك َ أَصحاب ُ الجَحِيم ِ، و آنان كه كافر باشند و تكذيب ايات ما كنند ايشان«2» اهل دوزخ اند.

اعلَمُوا أَنَّمَا الحَياةُ الدُّنيا لَعِب ٌ وَ لَهوٌ وَ زِينَةٌ، گفت: بدانيد كه زندگاني دنيا بازي كودكان است و لهو و بطر«3» جوانان است و زينت زنان است و تفاخر اقران است و تكاثر توانگران است، يعني به اينكه ماند. و گفتند: «ما» زيادت است، و گفتند: كافّه است. و تَفاخُرٌ بَينَكُم، و فخر آوردن است ميان شما و مفاخرت و مباهات است در بسياري مالها و فرزندان، و بعضي اهل اشارت گفتند: لعب كلعب الصّبيان، و لهو كلهو الفتيان، و زينة كزينة النّسوان، و تفاخر كتفاخر الاقران، و تكاثر كتكاثر الدّهقان. و حضرت امير المؤمنين علي- صلوات اللّه و سلامه عليه- عمّار ياسر را گفت: يا عمّار؟ بر دنيا اندوه مخور كه جمله لذّات دنيا شش است: مطعوم است و مشروب و مشموم و ملبوس و منكوح و مركوب. امّا شريفترين طعام او انگبين است و آن لعاب مگسي است، و معظم«4» شراب او آب است و همه حيوانات در او يكي اند، و شريفترين مشموم او مشك است و او خون آهويي است، و نبيلترين مركوبش اسب است و مردان را بر پشت او هلاك رسد، و نيكوترين ملبوس او ديباست و آن بافته كرمي است، و معظم منكوح او«5» زنانند و آن

مبال في مبال

است، پس

دنيا را چه خطر باشد؟ در خبر است كه: روزي رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- بگذشت به بزغاله مرده اي گوش بريده، گفت: كه خواهد كه اينكه را بخرد به درمي! گفتند: يا رسول اللّه، اگر زنده بودي هم درمي نه ارزيدي به اينكه عيب كه دارد، فكيف كه

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: هم گواه.

(2). آد، كا، گا از.

(3). آد، كا، گا: طرب.

(4). آد، كا، گا: معظمتر.

(5). آد، كا، گا: و بهتر منكوح دنيا.

صفحه : 33

مرده است؟ گفت: دنيا بر خداي خوارتر است از آن كه اينكه بر اهلش.

در خبر است كه: رسول را- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- شتري بود آن را عضباء گفتندي، با هيچ شتر مسابقه نكردي الّا«1» سبق بردي. روزي اعرابي«2» بيامد بر شتري جوان و با او مسابقه كرد و شتر اعرابي سبق ببرد ناقه عضباء را. صحابه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم«3»- دلتنگ شدند. رسول صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: دل خوش داريد،

ان ّ حقّا علي اللّه ان لا يرفع شيئا من الدّنيا الّا وضعه

، بر خدا واجب است كه هيچ چيز از دنيا«4» رفيع نكند و الّا وضيع بكند«5» آن را. و زاهدي را گفتند: دنيا را وصفي كن براي ما، گفت: هي جمّة المصائب رنقة المشارب لا تمتّع صاحبا بصاحب، گفت: مصيباتش بسيار است و مشاربش تيره است و دوستي را به دوستي برخورداري ندهد، و لابن دريد«6»:

و من عادة الأيّام ان ّ صروفها اذا سرّ منها جانب يبك جانب

و [قال]«7» الاخر:

هي الدّنيا تقول بملإ فيها حذار حذار من بطشي و فتكي

و لا يغرركم حسن«8» ابتسامي

فقولي مضحك و الفعل مبكي

ثابت بن سعيد گفت: دنيا چون دنبال كژدم است كه در او الّا نيش و زهر نيست. مأمون گفت: اگر دنيا را پرسند كه خود را وصفي كن، از اينكه بليغتر نگويد كه شاعر گفت:

اذا امتحن الدّنيا لبيب تكشّفت له عن عدوّ في ثياب صديق

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: كه.

(2). گا: اعرابيي.

(3). آد از آن.

(4). كا، گا: هر چيز كه آن را در دنيا.

(5). كا، گا: رفعتي داد وضيع كند.

(6). آد، كا: قال إبن دريد في هذا المعني.

(7). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(8). آد، كا، گا: طول.

صفحه : 34

و للاخر فيها:

و التذّ ما أهواه و الموت دونه كشارب سم ّ في اناء مفضّض

و للآخر فيها«1»:

أراها و ان كانت تحب ّ كانّها سحابة صيف عن قليل تقشّع

و للآخر فيها:

لا تلهينّك دنيا طال ما لعبت بالنّاس قبلك أيّما لعب

غرّارة اهلها منها علي وجل اي ّ امرئ بسهام الدّهر لم يصب

آنگه حق تعالي مثل زد او را گفت: كَمَثَل ِ غَيث ٍ، گفت: چون باراني است [8- پ]

كه در وقت حاجت ببارد، براي آن غيث خوانند [اينكه باران را]«2»، كه غياث خلق باشد و فريادرس بود، و بر توسّع ابر را غيث خوانند چنان كه باران را و ابر را سماء خوانند، گفت: دنيا به ابري ماند كه در وقت حاجت باراني ببارد، آنگه چنداني نبات نيكو رايق از او پديد آيد«3» كه برزگران«4» را به عجب آرد، آنگه روزي چند بر آيد و ايّام ربيع بگذرد و اعتدال هوا و باران منقطع شود و تابستان گرم شود و آفتاب بالا گيرد. ثُم َّ يَهِيج ُ«5»، آنگه آن

نبات خشك شود. فَتَراه ُ مُصفَرًّا، تو آن را زرد بيني، [سبزي]«6» و طراوت و آب و رونق«7» از او برود«8». ثُم َّ يَكُون ُ حُطاماً، آنگه پوسيده و شكسته شود. و اصل كلمه از «حطم» است و هو الكسر. باد آن را در عالم ببرد و بپراگند و متلاشي شود و از او هيچ نماند«9»: وَ فِي الآخِرَةِ عَذاب ٌ شَدِيدٌ، و صاحب و جامع و طالب او را بغير

-----------------------------------

(1). آد، كا: و قال آخر. [.....]

(6- 2). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). آد، كا، گا أَعجَب َ الكُفّارَ نَباتُه ُ

(4). آد، كا، گا: برزيگران.

(5). اساس فتريه مصفرّا، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها و سياق عبارت حذف شد.

(7). آد، كا نضارت.

(8). كا: ازو ببرد.

(9). كا: بنماند.

صفحه : 35

حلّه«1» عذابي سخت بود در قيامت. و اگر از وجه حلال طلب كرده باشد و به حلال قناعت كرده باشد و از آن تعدّي نكرده باشد به حرام، نه در جمعش نه در انفاقش از رضاي خداي تعالي در گذشته نباشد«2»، او را از خداي تعالي آمرزش باشد و خشنودي. آنگه [گفت]«3»: بر جمله دان«4» كه زندگاني دنيا هيچ نيست الّا غرور و سراي فريفتن.

سابِقُوا، آنگه گفت براي تحريض مكلّفان بر طلب مغفرت و رضاي خداي: مسابقت كنيد و بشتابيد به آمرزش خداي تعالي به افعالي«5» از توبه و طاعات كه شما را به آمرزش رساند و جنّت و بهشتي كه عرض او چندان است كه عرض و پهناي آسمانها و زمين، [يعني]«6» چون عرض او چندين باشد، طول او بنگر تا چند باشد.

در خبر است كه: روزي«7» جبرئيل- عليه السّلام- خواست تا

طول بهشت بداند، چند هزار سال مي پريد، بماند. از خداي تعالي«8» قوّت خواست. خداي تعالي قوّتش زيادت كرد. مدّتي ديگر مي پريد تا چند بار مدد خواست و خداي تعالي او را قوّت داد«9»، گفت: بار خدايا بيشتر گذشته ام«10» يا بيشتر مانده! حوري از خيمه آواز داد كه«11»: يا روح اللّه، چرا خويشتن را مي رنجاني! چندين هزار سال است كه«12» مي پري، هنوز از ملك من بيرون نشدي. جبرئيل گفت: تو كيستي!

گفت: من حوري ام از حوريان كه مؤمني را باشم از مؤمنان.

-----------------------------------

(1). آد، كا: من غير حلّة.

(2). آد، كا: در نگذشته باشد.

(6- 3). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). آد، كا: دانيد.

(5). آد، كا، گا: يعني به افعالي.

(7). آد، كا، گا: وقتي.

(8). آد مدد و، كا، گا مدد. [.....]

(9). آد، كا، گا: مي داد.

(10). آد، كا، گا: گذاشته ام.

(11). آد، كا، گا: آواز داد و گفت.

(12). آد، كا، گا: تا.

صفحه : 36

در حكايت الصّالحين«1» مي آيد كه: زاهدي بود از جمله زهّاد، به نماز شب برخاستي«2» و نماز كردي و قرآن خواندي. چون به آيتي«3» وعيد رسيدي، آن آيت باز مي خواندي و تكرار مي كردي و مي گريستي. شبي از شبها به اينكه آيت رسيد كه:

وَ جَنَّةٍ عَرضُها كَعَرض ِ السَّماءِ وَ الأَرض ِ، مي خواند و مي گريست. بر ديگر روز همسايگان او گفتند: هر شب بر آيت وعيد مي گريستي«4»، امشب بر آيت وعد«5» مي گريستي! گفت: براي آن كه خداي تعالي مي گويد: [مرا]«6» بهشتي است كه پهناي او چند آن است كه پهناي آسمان و زمين، چندان كه نگاه مي كنم«7» مرا آن جا جاي«8» قدم نيست.

أُعِدَّت لِلَّذِين َ آمَنُوا بِاللّه ِ وَ رُسُلِه ِ، ببجارده اند«9» براي آنان كه به خداي

ايمان دارند و به پيغامبران او. ذلِك َ فَضل ُ اللّه ِ، اينكه نعمت و فضل خداي است. يُؤتِيه ِ مَن يَشاءُ، به آن كس«10» دهد كه او خواهد، براي آن كه اگر چه ثواب واجب است و به استحقاق باشد، خداي تعالي به تكليف كردن و اسباب«11» مقدّمات، به او«12» متفضّل است، براي آن گفت: ذلِك َ فَضل ُ اللّه ِ يُؤتِيه ِ مَن يَشاءُ. وَ اللّه ُ ذُو الفَضل ِ العَظِيم ِ، و خداي تعالي خداوند فضل و بزرگواري است.

ما أَصاب َ مِن مُصِيبَةٍ، گفت: نرسد هيچ مصيبت در زمين از قحط و تنگي و آفت و هلاك زرع و ثمار. وَ لا فِي أَنفُسِكُم، و نه در نفسهاي شما از بيماري«13» و دردها و رنجها و دلتنگيها. شعبي گفت: مراد به مصيبت هر چيزي است كه به

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: حكايات صالحان.

(2). اساس و همه نسخه بدلها: برخواستي/ برخاستي.

(3). آد، كا: آيت.

(4). آد، گا: كه تو گريه بر آيه وعيد مي كردي ديشب.

(5). آد چرا.

(6). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(7). آد، كا، گا: مي نگرم.

(8). آد، كا، گا يك.

(9). آد، گا: آماده كرده اند.

(10). آد، كا، گا: بدان كس. [.....]

(11). آد، گا: و به اسباب و.

(12). آد، كا، گا: مقدمات او ساختن.

(13). اساس تندرستي، با توجّه فحواي كلام زايد مي نمايد.

صفحه : 37

مردم رسد از خير و شر و نيك و بد و بيماري و تن درستي و تنگي و فراخي و خرّمي و دژمي، بيانش قوله تعالي: لِكَيلا تَأسَوا عَلي ما فاتَكُم وَ لا تَفرَحُوا بِما آتاكُم«1»إِلّا فِي كِتاب ٍ، الّا در كتاب است، يعني در لوح محفوظ. مِن قَبل ِ أَن نَبرَأَها، از پيش آن كه ما بيافريديم آن را.

خلاف كردند [9- ر]

در آن كه آن«2» ضمير راجع با چيست«3». بعضي گفتند: راجع است با زمين، [يعني]«4» پيش از آن كه [ما]«5» زمين آفريديم«6». بعضي [دگر]«7» گفتند: راجع است با «انفس». عبد اللّه عبّاس گفت: راجع است با «مصيبت». بر اينكه قول كلمه اي مخصوص باشد به افعال خداي تعالي. أبو العاليه گفت: راجع است با نسمه و هي النّفس. إِن َّ ذلِك َ عَلَي اللّه ِ يَسِيرٌ، آن بر خداي تعالي آسان است، هم خلق آن و هم حفظ آن و هم دفع آن.

لِكَيلا تَأسَوا عَلي ما فاتَكُم وَ لا تَفرَحُوا بِما آتاكُم، گفت: تا دلتنگ نشويد بر آنچه از شما فايت شود و خرّم نشويد بر آنچه خداي داد شما را. و عامه قرّاء خواندند به «الف ممدود» من الايتاء الّذي هو الإعطاء، و ابو عمرو خواند: بما أتيكم به «الف» مقصور من الاتيان، و ابو عبيده«8» اينكه اختيار كرد للزوم الفعلين، گفت: تا هر دو فعل لازم باشد- اعني فوت و اتيان. عكرمه گفت: هيچ [كس]«9» نباشد كه او را خرّمي و دژمي نباشد، بايد تا«10» در حال خرّمي شاكر باشد و در حال دژمي صابر. عبد اللّه مسعود گفت: اگر پاره اي آتش بر من افگنند تا از من چندان كه بدو رسد بسوزد دوستر دارم از آن كه آن را كه باشد گويم كاشكي تا نبودي، يا

-----------------------------------

(1). سوره حديد (57) آيه 23.

(2). آد، كا: اينكه.

(3). آد، كا، گا: كيست. (9- 7- 5- 4). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(6). گا: بيافريديم.

(8). آد، كا، گا: ابو عبيد.

(10). آد، كا، گا: كه.

صفحه : 38

آن چيز كه نباشد

گويم كاشكي تا بودي، و متنبي ّ گويد«1»- شعر:

لا اشرئب الي ما لم يفت طمعا و لا أبيت علي ما فات حسرانا

و لا أسرّ بما غيري الحميد به و لو حملت الي ّ الدّهر حملانا«2»

و قاضي ابو الحسن علي ّ بن عبد العزيز الجرجاني ّ گويد اينكه معني در قصيده اي- شعر:

و انّي اذا ما فاتني الأمر لم أبت أقلّب كفّي اثرة متندّما

و لكنّه ان جاء عفوا قبلته و ان مال لم اتبعه هلّا و ليتما

و حضرت امام جعفر صادق- صلوات اللّه و سلامه عليه- گفت«3»:

يا بن ادم مالك تأسّف علي مفقود لا يردّه اليك الفوت و ما لك تفرح بموجود لا يتركه في يديك الموت،

گفت: چرا غمناك مي شويد بر مفقودي كه چون فوت شوي با تو نيايد. و چرا خرّم مي باشيد به موجودي كه مرگ آن را به تو رها نكند. بوذرجمهر را گفتند:

يا حكيم، چرا دلتنگ نشوي بر آنچه فايت شود و خرّم نشوي به آنچه به تو آيد!

گفت: براي آن كه فايت را تلافي نتوان [كردن]«4» به عبرت و حاصل را استدامت نتوان كردن به حبرت«5».

فضيل گفت در اينكه معني: الدّنيا مفيدة مبيدة«6»، دنيا فايده دهنده است و ستاننده، و آنچه بستاند باز ندهد، و آنچه بدهد زود بستاند«7». حسين بن الفضل گفت: خداي تعالي به اينكه آيت خلقان را تنبيه كرد«8» بر آن كه بر فايت صبر كنند و برپاينده خرّم نباشند، يا دست از هر دو بدارند و به قضاي او راضي شوند.

قتيبة بن سعيد گفت: در بعضي أحياء عرب شدم، صحرايي ديدم پر از

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: قال المتنبّي.

(2). آد، كا، گا: ملأنا.

(3). آد، كا، گا: صادق- عليه

السّلام- گفت.

(4). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

(5). كا: حيرت.

(6). آد، گا: تفيد و تبيد و تأخذ و لا تعيد.

(7). آد، كا: باز ستاند.

(8). آد، كا، گا: حث كرد.

صفحه : 39

شتر مرده چندان كه آن را عدد ندانستم. عجوزي«1» را ديدم، پرسيدم كه«2»: اينكه شتران كه را بودند! گفت: آن پير«3» را كه بر آن تل نشسته است و پشم مي تابد.

برفتم و گفتم: يا پير، اينكه همه تو را بوده است! گفت: به نام من بوده است. گفتم:

چه رسيد اينان را! گفت: آن كه داد بستد«4». گفتم: در اينكه باب چيزي گفتي!

گفت: بلي دو بيت گفته ام. گفتم: چيست آن! گفت- شعر:

و الّذي انا عبد من خلائقه فالمرء«5» في الدّهر نصب الزّرء«6» و المحن

ما سرّني أن ّ«7» ابلي في مباركها و ما جري من قضاء اللّه لم يكن

سلام خوّاص گفت: هر كه او خواهد كه هر دو سراي او را باشد، بايد تا با طريقت ما آيد تا دنيا و آخرت در دست او نهند. گفتند: طريقت«8» شما چيست!

گفت: رضا به قضا و مخالفت هوا، آنگه اينكه بيتها بگفت- شعر:

لا تطل الحزن علي فائت«9» فقل ما يجدي عليك الحزن

سيّان محزون علي ما مضي و مظهر حزنا لما لم يكن

وَ اللّه ُ لا يُحِب ُّ كُل َّ مُختال ٍ فَخُورٍ، و خداي تعالي دوست ندارد هر متكبّري فخر كننده را.

الَّذِين َ يَبخَلُون َ وَ يَأمُرُون َ النّاس َ بِالبُخل ِ، [آنگه وصف كرد متكبّران فخر كننده را. و]«10» محل ّ «الّذين» جرّ است به صفت «مختال فخور»، گفت: آنان كه بخل

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: عجوزه اي.

(2). آد، كا، گا: ديدم، گفتم.

(3). آد، كا، گا: پيرمرد.

(4). آد، كا،

گا: آن كس كه داد، بازستاند.

(5). كا: الدّهر.

(6). آد، كا، گا: الرّرء.

(7). اساس: موت، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(8). اساس: طريق، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(9). كا: علي الفائت.

(10). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

صفحه : 40

كنند و مردمان را بخل فرمايند، خود اختيار خير نكنند و مردمان را رها نكنند [9- پ]

تاخير كنند. وَ مَن يَتَوَل َّ فَإِن َّ اللّه َ هُوَ الغَنِي ُّ الحَمِيدُ، و هر كه برگردد، از راه خداي تعالي اعراض كند و عدول نمايد«1»، خداي تعالي بي نياز است و پسنديده.

و «حميد» فعيل است به معني محمود. مدنيان و شاميان «هو» نخواندند بل:

و من يتول فان الله الغني الحميد خواندند«2».

لَقَد أَرسَلنا رُسُلَنا بِالبَيِّنات ِ، حق تعالي گفت: ما فرستاديم رسولان خود را به حجّتها و ادلّه و معجزات. وَ أَنزَلنا مَعَهُم ُ الكِتاب َ، و فرو فرستاديم كتاب براي بيان شرايع. وَ المِيزان َ، و ترازو براي راستي و انصاف. و گفتند: «ميزان» خود كنايت است از عدل، و همچنين تفسير دادند بعضي مفسّران ترازوي قيامت را. لِيَقُوم َ النّاس ُ بِالقِسطِ، تا مردمان قيام كنند به عدل و انصاف و راستي. وَ أَنزَلنَا الحَدِيدَ، و فرو فرستاديم آهن كه در او شجاعتي و سختي سخت«3» هست.

عبد اللّه عبّاس گفت: آدم از بهشت پنج چيز بياورد از آهن«4»: گزين«5» و سندان و كلبتين و مثقب«6» و سوزن. اهل معاني گفتند: مراد آن است كه آهن از معادن بيرون آورديم براي شما تا از او آلتي كه«7» خواستيد بسازيد«8» به وحي و اعلام من. و معني آيت آن است كه نزلي براي

شما كردم، و مثله قوله: وَ أَنزَل َ لَكُم مِن َ الأَنعام ِ ثَمانِيَةَ أَزواج ٍ«9».

عبد اللّه عمر گفت رسول خداي گفت«10»: خداي تعالي چهار بركت از

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا پس.

(2). آد، كا: مدنيان و شاميان خوانند: فإن ّ اللّه الغني ّ- بي هو.

(3). آد، كا، گا: ندارد.

(4). آد، كا، گا: از آهن بياورد.

(5). آد، كا، گا: گذين.

(6). آد، كا، گا: مطرقه.

(7). آد، كا، گا: آلاتي.

(8). آد، كا، گا: بساختيد.

(9). سوره زمر (39) آيه 6.

(10). كا: عبد اللّه عمر گفت از رسول- صلّي اللّه عليه و آله- كه او گفت.

صفحه : 41

آسمان فرستاد«1»، آب و آتش و نمك و آهن. و بيشتر اهل علم برآنند كه تيغ خواست، لقوله تعالي«2»: فِيه ِ بَأس ٌ شَدِيدٌ، در او شجاعتي هست سخت. و اينكه به تيغ لا يقتر است از آن كه«3» به سوزن و گزين«4». و در اخبار اصحاب ما آمده است كه مراد به اينكه آهن ذو الفقار است كه براي رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- از آسمان فرو فرستاد«5»، و رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- به حضرت علي- صلوات اللّه و سلامه عليه- داد تا در پيش او به آن قتال مي كرد. و در اخبار مخالفان اقوال مختلف آمد: در روايتي آن است كه حضرت امير المؤمنين- صلوات اللّه و سلامه عليه- روايت كرد كه جبرئيل- عليه السّلام- بنزديك رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- آمد و گفت: يا رسول اللّه، در يمن صنمي است«6» در آهن گرفته، كس«7» بفرست و بفرماي تا آن صنم بشكند و از آهن او دو تيغ سازند كه بدو قتال كنند«8».

امير المؤمنين«9» گفت: رسول- صلّي اللّه عليه

و آله و سلّم- مرا بخواند و آن جا فرستاد. من برفتم و آن صنم بشكستم و آهن او پيش رسول آوردم«10»، از او دو تيغ ساختند: يكي را مخذوم نام كرد و يكي را ذو الفقار، و به من داد تا بدو«11» قتال مي كردم. روز احد رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- مرا گفت:

لا سيف الّا ذو الفقار و لا فتي الّا علي ّ.

و روايتي ديگر آن است كه: ذو الفقار تيغ عاص بن منبّه السّهمي ّ بود،

-----------------------------------

(1). آد، گا: فرو فرستاد، كا: فرو فرستاده.

(2). كا: به قرينه قول او آن كه.

(3). آد، كا، گا: لا يقتر است كه.

(4). كا، گا: كذين. [.....]

(5). كا، بفرستاد، كا: از آسمان فرستاد.

(6). آد، كا، گا: هست.

(7). آد، كا، گا: كسي را.

(8). آد، كا، گا: تا بدو قتال مي كنند.

(9). آد، كا عليه السّلام.

(10). آد، كا، گا بفرمود تا.

(11). آد، كا، گا: بدان تيغها.

صفحه : 42

حضرت امير المؤمنين- صلوات اللّه و سلامه عليه«1»- او را بكشت و آن تيغ برگرفت در غزاة«2» بدر. و روايت ديگر آن است كه: ذو الفقار از جمله آن شمشيرها بود كه بلقيس به هديّه به سليمان فرستاد به دست منبّه بن الحجّاج السّهمّي افتاد«3»، حضرت امير المؤمنين او را بكشت روز بدر و تيغ برگرفت.

روايت چهارم آن است كه: رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- شاخي از درختي بگرفت«4» و به امير المؤمنين داد كه به او قتال كن«5». در دست آن حضرت تيغي«6» شد و آن ذو الفقار بود«7». قول«8» پنجم آن است كه: جبرئيل از آسمان آورد، و اينكه در روايات ما ظاهرتر است لقوله: فِيه ِ بَأس ٌ شَدِيدٌ.

داود

بن علي گفت: نزديك ناصر حق«9» بودم به طبرستان، تيغي نيكو پيش او نهاده بود و بر او اينكه بيتها نقش كرده- شعر:

عندي اذا كره الفتي حب ّ الحيوة من النّزال سيف تشق ّ له النّساء جيوبهن ّ علي الرّجال

ماض كأنّك تنتضي من جفنه رقراق آل متردّد فيه الفرند تردّد الماء الزّلال

ثاره ينسبنه للعين من قبل السّؤال

وَ مَنافِع ُ لِلنّاس ِ، گفت: در آهن منافع است مردمان را اگر بر عموم اشارت به آهن است منافع عامتر باشد، و اگر مراد تيغ است منافعي بود كه مختص باشد بدو [10- ر]. و دليل ديگر بر آن كه مراد به آهن تيغ است، قوله: وَ لِيَعلَم َ اللّه ُ مَن يَنصُرُه ُ وَ رُسُلَه ُ بِالغَيب ِ، و تا خداي بداند كه كيست كه خداي را و پيغمبران«10» را ياري كند بر ظهر الغيب. و معني «ليعلم اللّه» آن«11» است كه خداي تعالي به اينكه

-----------------------------------

(1). كا: علي- عليه السّلام.

(2). كا، گا: روز.

(3). كا روز بدر.

(4). آد، گا: شاخي از تيغي برگرفت.

(5). آد، كا، گا: داد، گفت به اينكه قتال مي كن.

(6). آد، كا، گا: در دست او همچو تيغي.

(7). آد، كا، گا: آن را ذو الفقار گفتند. [.....]

(8). آد، كا، گا: روايت.

(9). آد، كا، گا: ناصر الحق.

(10). آد، گا او.

(11). آد، كا، گا: و مراد به اينكه معني آن.

صفحه : 43

فعل معامله مختبران كند چون كسي كه نداند تا بداند. إِن َّ اللّه َ قَوِي ٌّ عَزِيزٌ، خداي تعالي قوي و عزيز است«1».

آنگه گفت: وَ لَقَد أَرسَلنا نُوحاً وَ إِبراهِيم َ، ما«2» بفرستاديم نوح را در عهد او و ابراهيم را در روزگار او. وَ جَعَلنا، و كرديم در فرزندان ايشان پيغمبري و كتاب، يعني فرزندان

ايشان را كتاب داديم و پيغمبري داديم. فَمِنهُم، از فرزندان ايشان بهري مؤمن و مهتدي و راه راست يافته بودند«3»، و بسياري از ايشان فاسق بودند.

ثُم َّ قَفَّينا عَلي آثارِهِم بِرُسُلِنا، آنگه بر اثر ايشان بفرستاديم رسولان ما را. و «تقفيه»، تفعله باشد از قفا. وَ قَفَّينا، و از پس ايشان عيسي«4» مريم بفرستاديم و كتاب انجيل به او داديم. وَ جَعَلنا فِي قُلُوب ِ الَّذِين َ اتَّبَعُوه ُ رَأفَةً وَ رَحمَةً، و كرديم در دل آنان كه پسر او بودند رأفت و رحمت و بخشايش. و رأفت و رحمت«5» يكي باشد و براي اختلاف لفظ تكرار كرد، كالنّأي و البعد. وَ رَهبانِيَّةً، عطف نيست بر اسماء پيشين و نصب او بر «جعلنا» نيست، إنّما نصب او بر فعلي محذوف است كه ابتَدَعُوها بر او دليل كند، و التّقدير ابتدعوا«6» رهبانيّة ابتدعوها، و مثله قوله:

وَ القَمَرَ قَدَّرناه ُ مَنازِل َ«7». [و آنها كه گفتند: نصب او بر عطف است بر اسماء پيشين، و بعضي كه گفتند: نصب است بر «جعلنا» هر دو«8» خطاست]«9».

آنگه گفت: رهباني«10» كه ايشان ابتداع و اختراع كردند از تلقاء نفس خود«11».

-----------------------------------

(1). آد، گا و منيع و غالب.

(2). آد، كا، گا: و ما.

(3). آد، كا، گا وَ كَثِيرٌ مِنهُم

(4). گا پسر.

(5). آد، كا، گا هر دو.

(6). اساس: ابتدعوها، با توجّه به آد، كا تصحيح شد.

(7). سوره يس (36) آيه 39.

(8). كا وجه.

(9). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(10). آد، كا، گا: رهبانيّتي. [.....]

(11). آد، كا، گا: كردند از نزديك خود.

صفحه : 44

ما كَتَبناها عَلَيهِم، ما«1» بر ايشان ننوشتيم و بر ايشان فرض«2» نكرديم. إِلَّا ابتِغاءَ رِضوان ِ اللّه ِ، استثناء منقطع، المعني«3» و

لكن كتبنا عليهم ابتغاء رضوان اللّه، گفت: آنچه ما بر ايشان نوشتيم ننوشتيم الّا براي رضاي ما و اگر«4» چه ايشان ابتداع كردند. فَما رَعَوها حَق َّ رِعايَتِها، ايشان مراعات نكردند آن را و نگاه نداشتند چنان كه بايست و واجب بود رعايت آن«5».

عبد اللّه مسعود گفت: رديف رسول بودم- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- بر چهار پاي«6»، مرا گفت: يابن ام ّ عبد؟ داني كه ترسايان چگونه ابتداع رهباني كردند!

گفتم: خداي و رسولش«7» عالمتر. گفت: جبّارين«8» و گردن كشان بر ايشان مستولي شدند از پس عيسي- عليه السّلام- و معاصي آشكارا كردند و مؤمنان نتوانستند آن ديدن، با ايشان قتال كردند، تا سه بار جبّاران مؤمنان را هزيمت كردند و بسياري را بكشتند، آن اندكي«9» كه بماندند گفتند: اگر ما ديگر باره [با ايشان«10»]

قتال كنيم همه را بكشند و در جهان از ما كس نماند. تدبير آن است كه اينكه زمين به ايشان«11» رها بايد كردن و در عالم پراگنده شدن تا آنگه كه محمّدي كه«12» عيسي ما را بشارت داد بيرون آيد. برفتند و غارهاي كوه«13» جاي خود ساختند و آن جا مي بودند، آنگه بعضي از ايشان بر دين خود بايستادند و بعضي بدعتها نهادند،

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: كه ما.

(2). آد، كا، گا: فريضه.

(3). آد، كا، گا: استثناء منقطع است و المعني.

(4). اساس: و لكن، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(5). كا، گا: او.

(6). آد، گا: چهارپايي.

(7). آد، كا، گا: رسول او.

(8). آد، كا، گا: جبابره.

(9). آد، كا، گا: اندك.

(10). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(11). آد: اينكه زمان به اينان.

(12). آد،

كا، گا: آن محمّد كه.

(13). آد، كا، گا: غارها در كوه. [.....]

صفحه : 45

و ذلك قوله:«1» ابتَدَعُوها ما كَتَبناها عَلَيهِم- الآية. آنگه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- اينكه آيت بخواند، آنگه گفت: يا بن ام ّ عبد؟ داني كه رهباني«2» امّت من چه باشد! گفتم: خداي و رسول«3» عالمتر. گفت: هجرت«4» و جهاد و نماز و روزه و حج ّ و عمره و تكبير كردن خداي را بر پشته هاي«5» بلند.

عبد اللّه مسعود گفت يك روز در پيش رسول شدم، مرا گفت: يا بن مسعود؟ آنان كه پيش شما بودند بر هفتاد و دو فرقه شده اند«6»، سه از آن جمله ناجي اند و باقي هالك. يكي آنان كه در عهد عيسي برفتند، و دوم آنان كه با ملوك و جبابره قتال كردند، و گروهي آنان كه دين خود را از ايشان بگريزانيدند، و ايشان آنانند كه خداي تعالي در حق ّ ايشان گفت: وَ رَهبانِيَّةً ابتَدَعُوها ما كَتَبناها عَلَيهِم إِلَّا ابتِغاءَ رِضوان ِ اللّه ِ، آنگه گفت: هر كه به من ايمان آورد از ايشان، فقد رعاها حق رعايتها، و آن كه«7» به من ايمان نياورد هالك شد.

و ضحّاك و عطيّه روايت كردند از عبد اللّه عبّاس كه او گفت: خداي تعالي [قتال]«8» بر قوم عيسي نوشت پيش از آن كه رسول ما ظاهر شد. چون«9» اهل حق كه مؤمنان بودند عدد ايشان كم شد و كافران بسيار شدند، مردم را رنج باستدند«10» و ايذاء كردند تا جماعتي از ايشان دين عيسي رها كردند [10- پ]، و گروهي كه بماندند بگريختند و با غارها شدند.

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا و رهبانيّة.

(2). آد: رهبانيّت.

(3). آد، كا، گا: رسولش.

(4). آد راه.

(5).

اساس و همه نسخه بدلها: پشتهاي/ پشته هاي.

(6). كا. فرقت شدند.

(7). آد، كا، گا از ايشان.

(8). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(9). آد، كا، گا: پس چون.

(10). كذا: در اساس، آد و ديگر نسخه بدلها: رنجه داشتند.

صفحه : 46

گروه اوّل آن بودند كه خداي تعالي [در حق ّ ايشان]«1» گفت: فَما رَعَوها حَق َّ رِعايَتِها، گروه دوم آن كه«2»: فَآتَينَا الَّذِين َ آمَنُوا مِنهُم أَجرَهُم، گفت: بداديم«3» آنان را كه ايمان آوردند از جمله ايشان مزد و ثوابشان كه مستحق بودند، و ايشان آنان بودند كه ما در دل ايشان رأفت و رحمت كرديم. وَ كَثِيرٌ مِنهُم فاسِقُون َ، و بسياري از ايشان فاسق اند و ايشان آنانند كه ابتدعوها و ما رعوها حق ّ رعايتها.

و در نظم آيت و معني او دو وجه گفتند: يكي آن كه ما كَتَبناها، در جاي صفت رهبانيّت است، أي غير مكتوبة عليهم، يعني رهباني كه ما بر ايشان ننوشتيم و فريضه نكرديم، بل ايشان از خويشتن به تكليف«4» بر خود نهادند از انفراد و انزوا در غارها و صوامع و زيادات رنجها كه تكليف به آن وارد نبود. و وجه ديگر آن كه: ما كَتَبناها، بريده است از كلام اوّل، و معني ما كَتَبناها عَلَيهِم إِلَّا ابتِغاءَ رِضوان ِ اللّه ِ، ما بر ايشان ننوشتيم اينكه رهباني الّا بر وجه رضاي خداي تعالي. پس [بر اينكه وجه]«5» بر ايشان مكتوب باشد علي وجه رضوان اللّه. و بر وجه اوّل خود مكتوب نباشد بر ايشان بر هيچ وجه.

قوله: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه َ، گفت: اي آنان كه گرويده ايد از خداي بترسيد. وَ آمِنُوا بِرَسُولِه ِ، و ايمان آريد به رسول او

يعني محمّد- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم. يُؤتِكُم كِفلَين ِ مِن رَحمَتِه ِ، تا بدهد شما را دو بهره«6» از رحمت خود. و «كفل» نصيب باشد، و ابو موسي الأشعري ّ گفت: «كفل» ضعف باشد، كفلين اي ضعفين.

و آن كس كه نصيب گفت، [گفت]«7» معني آن است كه: دو نصيب بدهد شما را، يكي

-----------------------------------

(7- 1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). آد، كا، گا: آنان كه.

(3). آد، كا، گا: ما بداديم.

(4). آد: بتكلّف. [.....]

(5). اساس: ندارد، با توجّه به آد، گا افزوده شد.

(6). آد، كا، گا: بهري.

صفحه : 47

از ثواب بر ايمانتان به پيغمبران اوّل«1»، و يكي بر ايمانتان«2» به محمّد- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- و گفتند [يكي بر ايمانتان به عيسي- عليه السّلام- و يكي بر ايمانتان به محمّد- صلّي اللّه عليه و آله. و گفتند]«3»: «كفل» ضعف باشد به زبان حبشه.

إبن جرير گفت: اصل او آن است كه مرد سوار اكتفال كند به او يعني چيزي بر كفل چهار پاي نهد از جامه و جز آن تا بنيوفتد، و كفالت از آن جاست براي آن كه براي«4» تحصين«5» مال كنند چنان كه اينكه براي تحصين«6» مرد«7» كنند. وَ يَجعَل لَكُم نُوراً، و شما را نوري مي دهد كه به آن برويد- يعني قرآن. مجاهد گفت: هدي و بيان. سعيد جبير گفت: سبب نزول آيت آن بود كه چون رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- جعفر بن ابي طالب را به حبشه فرستاد با هفتاد سوار [بنزديك]«8» نجاشي«9»، برفتند و دعوت كردند و ايشان اجابت كردند و ايمان آوردند. چون بازگشتند، چهل مرد از

مردمان«10» حبشه دستوري خواستند از نجاشي تا پيش رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- آيند. نجاشي دستوري داد ايشان را. چون بيامدند، رسول را- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- غزات«11» احد در پيش بود و مسلمانان ضعيف حال بودند و محتاج. چون آن«12» بديدند، از رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- دستوري خواستند، گفتند: يا رسول اللّه ما را مال بسيار است، دستور باش«13» تا برويم و مالي بياريم تا اينكه غازيان بر خود و احوال خود صرف كنند. رسول- صلّي اللّه عليه و آله

-----------------------------------

(1). آد، كا: يكي بر آن كه به پيغمبران نخستين ايمان آورديد.

(2). آد، كا، گا: دوم بر ايمان آوردن.

(8- 3). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). اساس: آن (يحتمل بدان)، كا: ندارد، با توجّه به ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6- 5). اساس، آد: تخصيص، با توجّه به كا، گا تصحيح شد.

(7). آد، گا: مزد.

(9). آد، كا، گا چون آن جا.

(10). آد، كا، گا: مردان.

(11). آد، كا، گا: غزاي.

(12). آد، كا، گا: چون ايشان چنان.

(13). آد: دستوري باشد، گا: دستور باشد.

صفحه : 48

و سلّم- گفت: روا باشد. برفتند و مال بياوردند و با مسلمانان به آن مساوا«1» كردند، خداي تعالي در حق ّ ايشان آيت فرستاد: الَّذِين َ آتَيناهُم ُ الكِتاب َ مِن قَبلِه ِ هُم بِه ِ يُؤمِنُون َ«2»، تا آن جا كه گفت: وَ مِمّا رَزَقناهُم يُنفِقُون َ«3»، اينكه نفقه آن بود كه با [مردمان مواسات كردند. چون كافران اهل كتاب اينكه آيت بشنيدند كه: أُولئِك َ يُؤتَون َ أَجرَهُم مَرَّتَين ِ بِما صَبَرُوا«4»، بر]«5» مسلمانان فخر كردند، گفتند با مسلمانان [كه]«6»: هر كه از ما به كتاب

ما و شما ايمان دارد، او را دو بهره مزد بود، و آن كه«7» به يك كتاب ايمان دارد او را يك بهره مزد بود. ما با شما راستيم از«8» مزد كه ما به كتاب خود ايمان داريم و شما به كتاب خود. شما را بر ما فضلي نيست. خداي تعالي اينكه آيت فرستاد.

يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه َ وَ آمِنُوا بِرَسُولِه ِ يُؤتِكُم كِفلَين ِ، گفت: هر مؤمن متّقي را دو بهره از مزد بدهيم و بر سري نوري كه به او راه برند و نيز آمرزش بر سري.

در تفسير اهل البيت آمد كه: مراد به «كفلين» حضرت امام حسن و حضرت امام حسين اند- صلوات اللّه و سلامه عليهما«9»- و به «نور» حضرت [11- ر]

امير المؤمنين«10»- صلوات اللّه و سلامه عليه- يعني ايمان آريد به رسول و متّقي باشيد تا من شما را شفاعت حسن و حسين دهم و نور حضرت علي ّ بن ابي طالب تا«11» بر صراط بر آن برويد.

[در خبر است كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله- جبرئيل- عليه السّلام- را گفت كه: امّت من بر صراط چگونه گذرند! گفت: ندانم. برفت و باز آمد،

-----------------------------------

(1). كذا در اساس: مساوا/ مساوي مساوات، آد، كا، گا: مواسات. [.....]

(2). سوره قصص (28) آيه 52.

(4- 3). سوره قصص (28) آيه 54. (11- 6- 5). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(7). آد، كا، گا: كس.

(8). آد، كا، گا: در.

(9). اساس: عليه، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد، آد: حسن و حسين اند- عليهما السّلام.

(10). كا: علي- عليه السّلام.

صفحه : 49

گفت: خدايت سلام مي كند و مي گويد:

أنت تجوز علي

الصّراط بنور اللّه و علي ّ بن ابي طالب يجوز علي الصّراط بنورك و أمّتك تجوز علي الصّراط بنور علي، فنورك من نور اللّه و نور علي ّ من نورك و نور امّتك من نور علي ّ. و يغفر لكم

، و بيامرزد شما را.

وَ اللّه ُ غَفُورٌ رَحِيم ٌ، و خداي تعالي آمرزنده و بخشاينده است.]«1» لِئَلّا يَعلَم َ أَهل ُ الكِتاب ِ، سعيد جبير خواند: لكيلا يعلم، و «لا» صله است، و التّقدير ليعلم اهل الكتاب، و گفتند: اينكه «لا» اگر چه صله است در او شمّه اي از نفي است، و آن آن است كه اهل كتاب نمي دانند«2»، من اينكه براي آن كردم تا بدانند. و گفته اند: «لا» صله باشد در هر كلامي كه در ضمن او نفي بود و اگر چه مصرّح نباشد، چنان كه در اينكه آيت بيان كرديم، و مثله قوله [تعالي]«3»: قال َ ما مَنَعَك َ أَلّا تَسجُدَ إِذ أَمَرتُك َ«4»، و قوله: وَ ما يُشعِرُكُم أَنَّها إِذا جاءَت لا يُؤمِنُون َ«5»، و قوله: حَرام ٌ عَلي قَريَةٍ أَهلَكناها أَنَّهُم لا يَرجِعُون َ«6».

أَلّا يَقدِرُون َ عَلي شَي ءٍ مِن فَضل ِ اللّه ِ [أي لا يقدرون. «أن» ناصبه نيست بل مخفّفه است از ثقيله، و تقدير آن كه: «أنهم لا يقدرون علي شي ء من فضل الله».

گفت]«7»: بدانند كه ايشان قادر نه اند بر هيچ چيز از فضل و نعمت خداي، بل«8» فضل و رحمت او به دست اوست. كلبي گفت: مراد به اينكه اهل كتاب بيست و چهار مردند كه«9» از يمن به مكّه آمدند، نه جهود بودند و نه ترسا بر دين پيغمبران ديگر بودند اسلام آوردند. ابو جهل ايشان را گفت: و فدي بوديد«10» شما

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2).

آد، كا، گا كه.

(7- 3). اساس: ندارد، با توجّه به آد، گا افزوده شد.

(4). سوره اعراف (7) آيه 12.

(5). سوره انعام (6) آيه 109.

(6). سوره انبيا (21) آيه 95.

(8). اساس: با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(9). آد، كا، گا: مردان اند.

(10). اساس: بديد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 50

قوم خود را و بد قوميد [شما]«1». ايشان جواب دادند كه: وَ ما لَنا لا نُؤمِن ُ بِاللّه ِ وَ ما جاءَنا مِن َ الحَق ِّ«2»- الآية. خداي تعالي ايشان را و مؤمنان اهل كتاب [را]«3» از اصحاب عبد اللّه سلام دو بهره مزد وعده داد، [پس]«4» ايشان بر اصحاب رسول فخر كردند، گفتند: ما از شما فاضلتريم، شما را يك مزد است و ما را دو مزد.

خداي تعالي اينكه آيت فرستاد«5» لِئَلّا يَعلَم َ أَهل ُ الكِتاب ِ- الآية.

ابو موسي الاشعري ّ روايت كرد كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: هر كه او را پرستاري باشد«6» او را شرع بياموزد و ادب نيكو بياموزد و آزادش بكند يا به زني كند او را دو بار«7» مزد باشد، و بنده اي كه طاعت خداي دارد و طاعت سيّدش، و حق ّ خداي و حق ّ خواجه اش بگزارد«8»، او را دو مزد باشد، و مردي از اهل كتاب كه ايمان دارد«9» به آنچه عيسي آورد و آنچه محمّد- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم«10»- او را دو مزد باشد.

قتاده گفت: اهل كتاب حسد بردند مسلمانان را، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد. مجاهد گفت اهل الكتاب«11» گفتند: نزديك است كه پيغمبري آيد از ما«12» حدّ زند و حكم راند و دستها و پايها برد.

چون از عرب آمد«13» كافر شدند، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد: لِئَلّا يَعلَم َ أَهل ُ الكِتاب ِ«14»، تا بدانند اهل كتاب كه ايشان قادر نه اند بر فضل خداي يعني به نبوّت«15». وَ أَن َّ الفَضل َ بِيَدِ اللّه ِ، و فضل كه نبوّت است به دست خداي است، به آن دهد كه او خواهد. و «أن» مخفّفه

-----------------------------------

(4- 3- 1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). سوره مائده (5) آيه 84.

(5). كا، گا كه.

(6). گا و.

(7). آد، كا، گا: دوباره.

(8). اساس و همه نسخه بدلها: بگذارد/ بگزارد.

(9). آد، كا، گا: آورد.

(10). آد، كا، گا آورد.

(11). آد، كا، گا: اهل كتاب.

(12). آد، كا، گا: بيرون آيد كه.

(13). آد: بيرون آمد.

(14). آد، كا، گا گفت. [.....]

(15). آد، كا، گا: بر فضل خدا و فضل كه نبوّت است.

صفحه : 51

است«1» از ثقيله عمل نصب نكند، براي آن «نون» بماند با او كه علامت رفع است، و مثله قوله«2»: أَ فَلا يَرَون َ أَلّا يَرجِع ُ إِلَيهِم قَولًا«3»، و منه قول الشّاعر- شعر:

إنّي كفيل يا نوي قة ان نجوت الي الصّباح

و سلمت من عرض الحتو ف من الغدوّ الي الرّواح

أن تهبطين بلاد قو مي يرتعون من الطّلاح

أي إنّك تهبطين. عبد اللّه عمر گفت كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم گفت: خداي تعالي عمل [و]«4» مزد ببخشيد و قسمت كرد جهودان را گفت: عمل كنيد، عمل كردند از بامداد و تا نيم روز«5» ايشان را مزد دادند نصف قيراط، و ترسايان را گفتند«6»: عمل كنيد، عمل كردند از نيمه روز تا نماز ديگر [و نماز شام]«7»، ايشان را مزد دادند يك قيراط. و مسلمانان

را گفتند: عمل كنيد، عمل كردند از نماز ديگر تا نماز شام. جهودان و ترسايان در اينكه سخن«8» گفتند، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد: لِئَلّا يَعلَم َ أَهل ُ الكِتاب ِ- الآية.

وَ اللّه ُ ذُو الفَضل ِ العَظِيم ِ، و خداي خداوند فضل بزرگ«9» است.

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: أن چون مخفّفه باشد.

(2). آد، كا، گا تعالي.

(3). سوره طه (20) آيه 89.

(7- 4). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(5). آد، كا، گا: نيمه روز.

(6). آد، گا: گفت.

(8). آد: سخني.

(9). آد، كا، گا: و خداي تعالي خداوند فضل و نعمت و كرامت بزرگ، آد، گا صدق اللّه العظيم.

صفحه : 52

بِما عَمِلُوا يَوم َ القِيامَةِ إِن َّ اللّه َ بِكُل ِّ شَي ءٍ عَلِيم ٌ (7) أَ لَم تَرَ إِلَي الَّذِين َ نُهُوا عَن ِ النَّجوي ثُم َّ يَعُودُون َ لِما نُهُوا عَنه ُ وَ يَتَناجَون َ بِالإِثم ِ وَ العُدوان ِ وَ مَعصِيَةِ الرَّسُول ِ وَ إِذا جاؤُك َ حَيَّوك َ بِما لَم يُحَيِّك َ بِه ِ اللّه ُ وَ يَقُولُون َ فِي أَنفُسِهِم لَو لا يُعَذِّبُنَا اللّه ُ بِما نَقُول ُ حَسبُهُم جَهَنَّم ُ يَصلَونَها فَبِئس َ المَصِيرُ (8) يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا إِذا تَناجَيتُم فَلا تَتَناجَوا بِالإِثم ِ وَ العُدوان ِ وَ مَعصِيَةِ الرَّسُول ِ وَ تَناجَوا بِالبِرِّ وَ التَّقوي وَ اتَّقُوا اللّه َ الَّذِي إِلَيه ِ تُحشَرُون َ (9)

إِنَّمَا النَّجوي مِن َ الشَّيطان ِ لِيَحزُن َ الَّذِين َ آمَنُوا وَ لَيس َ بِضارِّهِم شَيئاً إِلاّ بِإِذن ِ اللّه ِ وَ عَلَي اللّه ِ فَليَتَوَكَّل ِ المُؤمِنُون َ (10) يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا إِذا قِيل َ لَكُم تَفَسَّحُوا فِي المَجالِس ِ فَافسَحُوا يَفسَح ِ اللّه ُ لَكُم وَ إِذا قِيل َ انشُزُوا فَانشُزُوا يَرفَع ِ اللّه ُ الَّذِين َ آمَنُوا مِنكُم وَ الَّذِين َ أُوتُوا العِلم َ دَرَجات ٍ وَ اللّه ُ بِما تَعمَلُون َ خَبِيرٌ (11) يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا إِذا ناجَيتُم ُ الرَّسُول َ فَقَدِّمُوا بَين َ يَدَي نَجواكُم صَدَقَةً ذلِك َ خَيرٌ لَكُم وَ أَطهَرُ فَإِن لَم تَجِدُوا فَإِن َّ اللّه َ غَفُورٌ رَحِيم ٌ (12) أَ أَشفَقتُم أَن تُقَدِّمُوا بَين َ يَدَي نَجواكُم صَدَقات ٍ فَإِذ لَم تَفعَلُوا وَ تاب َ اللّه ُ عَلَيكُم فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ أَطِيعُوا اللّه َ وَ رَسُولَه ُ وَ اللّه ُ خَبِيرٌ بِما تَعمَلُون َ (13) أَ لَم تَرَ إِلَي الَّذِين َ تَوَلَّوا قَوماً غَضِب َ اللّه ُ عَلَيهِم ما هُم مِنكُم وَ لا مِنهُم وَ يَحلِفُون َ عَلَي الكَذِب ِ وَ هُم يَعلَمُون َ (14)

أَعَدَّ اللّه ُ لَهُم عَذاباً شَدِيداً إِنَّهُم ساءَ ما كانُوا يَعمَلُون َ (15) اتَّخَذُوا أَيمانَهُم جُنَّةً فَصَدُّوا عَن سَبِيل ِ اللّه ِ فَلَهُم عَذاب ٌ مُهِين ٌ (16) لَن تُغنِي َ عَنهُم أَموالُهُم وَ لا أَولادُهُم مِن َ اللّه ِ شَيئاً أُولئِك َ أَصحاب ُ النّارِ هُم فِيها خالِدُون َ (17) يَوم َ

يَبعَثُهُم ُ اللّه ُ جَمِيعاً فَيَحلِفُون َ لَه ُ كَما يَحلِفُون َ لَكُم وَ يَحسَبُون َ أَنَّهُم عَلي شَي ءٍ أَلا إِنَّهُم هُم ُ الكاذِبُون َ (18) استَحوَذَ عَلَيهِم ُ الشَّيطان ُ فَأَنساهُم ذِكرَ اللّه ِ أُولئِك َ حِزب ُ الشَّيطان ِ أَلا إِن َّ حِزب َ الشَّيطان ِ هُم ُ الخاسِرُون َ (19)

إِن َّ الَّذِين َ يُحَادُّون َ اللّه َ وَ رَسُولَه ُ أُولئِك َ فِي الأَذَلِّين َ (20) كَتَب َ اللّه ُ لَأَغلِبَن َّ أَنَا وَ رُسُلِي إِن َّ اللّه َ قَوِي ٌّ عَزِيزٌ (21) لا تَجِدُ قَوماً يُؤمِنُون َ بِاللّه ِ وَ اليَوم ِ الآخِرِ يُوادُّون َ مَن حَادَّ اللّه َ وَ رَسُولَه ُ وَ لَو كانُوا آباءَهُم أَو أَبناءَهُم أَو إِخوانَهُم أَو عَشِيرَتَهُم أُولئِك َ كَتَب َ فِي قُلُوبِهِم ُ الإِيمان َ وَ أَيَّدَهُم بِرُوح ٍ مِنه ُ وَ يُدخِلُهُم جَنّات ٍ تَجرِي مِن تَحتِهَا الأَنهارُ خالِدِين َ فِيها رَضِي َ اللّه ُ عَنهُم وَ رَضُوا عَنه ُ أُولئِك َ حِزب ُ اللّه ِ أَلا إِن َّ حِزب َ اللّه ِ هُم ُ المُفلِحُون َ (22)

و آن حدهاي خداست و كافران را عذابي بود دردناك.

آنان كه محادّه«6» كنند خداي را و رسول او را به روي درآرندشان چنان كه كردند با آنان كه از پيش ايشان بودند و بفرستاديم آيتهاي روشن و كافران را عذابي بود خوار كننده.

-----------------------------------

(1). اساس: «اظهار» كه چون نا صحيح بود، تصحيح شد.

(2). عبارت: «نيست مادرانشان» در اصل ترجمه نسخه اساس نيست، از متن تفسير آورده شد.

(3). اساس: «ظاهر»، كه چون نا صحيح بود، با توجّه به متن تفسير، تصحيح شد. [.....]

(5- 4). عبارت: «اينكه براي ...» با توجّه به متن تفسير تصحيح شد.

(6). اساس: «متابعت»، با توجّه به متن تفسير تصحيح شد.

صفحه : 54

آن روز كه بر انگيزد خداي ايشان را جمله، خبر دهند ايشان را به آنچه كرده باشند بشمرد آن را خداي و فراموش كردند، و خداي بر همه چيزي گواه است.

[12- ر]

نمي بيني«1» اي محمّد كه خداي داند آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است، نباشد از راز سه كس مگر او چهارم ايشان است و نه پنج كس مگر او ششم ايشان است و نه كمتر از آن و نه بيشتر و الّا [او]«2» با ايشان است هر كجا باشند«3» پس خبر دهد ايشان را به آنچه كرده باشند روز قيامت كه خداي به همه چيزي داناست.

نبيني آنان را كه نهي كردند ايشان را از راز گفتن پس شوند به آنچه نهي كردند از آن و راز مي گويند به بزه و ظلم و خلاف پيغمبر، و چون آيند به تو تحيّت كنند تو را به آن كه نكرد به آن خداي و مي گويند در خود چرا عذاب نمي كند ما را

خداي به آنچه مي گوييم بس ايشان را دوزخ بسوزد و بد جايي هست؟

اي آنان كه ايمان

-----------------------------------

(1). اساس: ببين، با توجّه به متن تفسير تصحيح شد.

(2). اساس: ندارد، از متن تفسير آورده شد.

(3). اساس: باشد، با توجّه به متن تفسير تصحيح شد.

صفحه : 55

آورديد چون راز گوييد پس راز مگوييد به بزه و ظلم و خلاف رسول و راز گوييد به نيكويي و پرهيزكاري و بترسيد از خداي آن خدايي كه به او است حشر شما.

بدرستي كه راز از ديو باشد تا اندوهگين كند آنان را كه ايمان آوردند و نيست زيان كننده ايشان را مگر به فرمان خداي و بر خداي توكّل كنند مؤمنان.

اي آنان كه بگرويديد چون گويند شما را فراخي كنيد در مجلس ها جاي فراخ كنيد، جاي فراخ كند خداي بر شما و چون گويند برشويد بر شويد تا خداي تعالي رفيع گرداند«1» آنان را كه گرويدند از شما و آنان را كه دادند ايشان را دانش پايه ها«2» و خداي به آنچه شما مي كنيد داناست.

[12- پ]

اي آنان كه بگرويده ايد چون راز گوييد با رسول در پيش افكنيد رازتان صدقه، آن بهتر است شما را و پاكتر، اگر نيابيد خداي آمرزنده و بخشاينده است.

مي ترسيد كه در پيش داريد از پيش رازتان صدقه! چون نكرديد و توبه پذيرفت خداي بر شما به پاي داريد نماز«3» و بدهيد زكات و طاعت داريد خداي را و

-----------------------------------

(1). اساس: باز دارد خداي، با توجّه به متن تفسير تصحيح شد.

(2). اساس است، كه چون زايد مي نمود حذف شد.

(3). اساس: روزه، با توجّه به متن تفسير تصحيح شد.

صفحه : 56

رسول را، و خداي داناست به آنچه شما مي كنيد.

نبيني آنان

را كه تولّي كردند به گروهي خشم كرد خداي بر ايشان! و نيستند ايشان از شما و نه از ايشان و سوگند مي خورند به دروغ و ايشان مي دانند.

بساخت خداي ايشان را عذابي سخت ايشان بد مي كنند.

گرفتند [سوگندشان سپر]«1»، بازداشتند از راه خداي، ايشان را باشد عذابي خوار كننده.

غنا نكند از ايشان«2» مالهاي ايشان و نه فرزندان ايشان از خداي چيزي ايشان اهل دوزخند هميشه باشند در آن.

آن روز كه بر انگيزد خداي ايشان را جمله سوگند خورند چنان كه مي خوردند بر شما و مي پندارند كه ايشان بر چيزي اند، ايشان دروغ گويانند.

مستولي شد بر ايشان ابليس، ذكر خداي از ياد ايشان ببرد«3»، لشكر ديوند كه لشكر ديو ايشان زيان كارانند.

آنان كه معانده و محادّة

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به متن تفسير افزوده شد.

(2). اساس: شكر داند، كه به نظر مي رسد تحريفي باشد از بنگزيراند. مختار متن از متن تفسير است.

(3). عبارت: «ذكر خداي ...» از متن تفسير است.

صفحه : 57

كنند«1» با خدا و پيغمبرش ايشان در ميان ذليل ترين و خوارترين مردمان باشند«2».

بنوشت خداي كه غلبه كنم من و رسولان من«3»، كه خداي قوي و عزيز است.

[13- ر]

نيابي قومي را كه ايمان آرند به خدا و روز قيامت، دوستي كنند با آن كس كه معانده كند«4» با خدا و رسولش و اگر چه باشند پدر ايشان و فرزند ايشان و برادران ايشان و خويشان ايشان، نوشت در دلهاي ايشان ايمان، و قوي كرد ايشان را به روح از او، و در آورد ايشان را در بهشتها كه مي رود از زير آن جويها هميشه باشند در آن، خشنود است خداي از ايشان و خشنودند از او ايشان،

ايشان لشكر خدايند، بدان كه لشكر خدا ظفر يافتگانند.

قوله تعالي: قَد سَمِع َ اللّه ُ قَول َ الَّتِي تُجادِلُك َ فِي زَوجِها، حق تعالي گفت:

بشنيد خداي- جل ّ جلاله- سخن آن زن كه با تو مجادله مي كند در حق ّ شوهرش، آن زني بود از جمله انصاريان از قبيله خزرج. و در نامش خلاف كردند. عبد اللّه عبّاس گفت: خوله بنت خويلد بود. أبو العاليه گفت: خوله«5»

-----------------------------------

(1). اساس: ترجمه نداشت، از متن تفسير آورده شد.

(2). اساس: ايشان در خواري اند، با توجّه به متن تفسير تصحيح شد.

(3). اساس: غلبه كنم و پيغمبرم، با توجّه به ترجمه دوباره آيه در متن تفسير تصحيح شد. [.....]

(4). اساس: ترجمه نشده است، معني اينكه كلمه با توجّه به متن تفسير افزوده شد.

(5). اساس: خويله، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 58

بنت الدّيلم«1». قتاده گفت خوله«2» بنت [تغلب بود. مقاتلان گفتند: خوله بنت ثعلبة بن مالك بن خزامة الخزرجيّه من بني عمرو بن عوف. عطيّه گفت از عبد اللّه عباس: خوله بنت]«3» الصّامت. عايشه گفت: جميله نام بود«4» و شوهرش اوس بن الصّامت بود برادر عباده صامت.

گفتند: سبب آن بود كه او زني بجمال و نيكو اندام بود. يك روز نماز مي كرد، شوهرش در او مي نگريد شهوت بر او غالب شد. چون از نماز فارغ شد، خواست تا با او خلوت كند. منع كرد او را. و اينكه اوس مردي بود تيز و در او حدّتي بود. زن را گفت: أنت علي ّ كظهر امّي، تو بر من چون پشت مادري، آنگه پشيمان شد بر آنچه گفته بود، و ظهار و ايلاء«5» از طلاق و عهد جاهليّت بودي، آنگه زن را گفت:

گمان من چنان است كه تو بر من حرامي. گفت: برو«6» و از رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- بپرس. گفت: شرم مي دارم كه اينكه از رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- بپرسم. گفت: رها كن تا من بپرسم. گفت: برو و بپرس. پس زن بيامد و رسول- صلّي اللّه عليه و آله- در حجره عايشه«7» سر مي شست. زن بيامد و گفت: يا رسول اللّه، بفرماي دانستن كه شوهر من أوس بن صامت مرا بزني كرد و من جوان بودم و مرا مال بود«8» و خويشان بودند«9»، اكنون چون مال من بخورد و جواني به پيري بدل شد و مرا خويشان نماندند، ظهار كرد از من و اكنون پشيمان است. هيچ تدبيري باشد اينكه كار ما را!

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: بنت الدّليم.

(2). اساس: خويله، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(3). اساس: ندارد، با توجّه به كا و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). آد، گا گفت نام اينكه زن جميله بود.

(5). آد، كا، گا هر دو.

(6). آد، كا، گا: حرامي امّا تو برو.

(7). آد، كا، گا بود و.

(8). آد، كا، گا: و مال بسيار داشتم.

(9). آد، گا مرا.

صفحه : 59

رسول- صلّي اللّه عليه و آله- گفت: تو حرام شدي بر او. گفت: يا رسول اللّه، به خدايي كه تو را بحق«1» فرستاد كه او پدر فرزندان من است و دوست ترين مردمان است بر من. رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت:

اگر چه چنين است، تو بر وي حرامي«2». گفت: يا رسول اللّه به خدايي كه تو را بحق«3» فرستاد كه او ذكر طلاق نكرد. گفت:

حرامي بر وي. او گفت«4»: اشكو الي اللّه فاقتي و وحدتي، شكايت با خداي مي كنم حاجت و تنهايي خود را و طول صحبت با وي«5»، و آنگه مرا پدر فرزندان است. رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: از ظاهر شرع، تو بر وي حرامي، و خداي در باب تو چيزي نفرستاد و باشد كه بفرستد. و هر گه كه رسول [13- پ]- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفتي: تو بر وي حرامي، او گفتي: اشكو الي اللّه فاقتي و شدّة حالي، اللّهم ّ انزل علي لسان نبيّك ما فيه خلاصي و راحتي، بار خدايا فرو فرست بر زبان پيغمبر آنچه راحت و خلاص من در آن باشد، و آن اوّل ظهاري بودي در اسلام، تا«6» چون آن حال مي رفت، عايشه سر رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- مي شست. يك نيمه بشسته بود«7» و نيمه دگر تمام ناشسته كه آيت آمد بر رسول صلّي اللّه عليه و آله و سلّم-«8»:

قَد سَمِع َ اللّه ُ قَول َ الَّتِي تُجادِلُك َ فِي زَوجِها،«9» خداي بشنيد قول آن زن كه با تو مجادله و مناظره مي كند در باب شوهرش و حال خود با خداي شكايت مي كند. وَ اللّه ُ يَسمَع ُ تَحاوُرَكُما، خداي تعالي محاوره و مناظره شما مي شنود.

إِن َّ اللّه َ سَمِيع ٌ بَصِيرٌ، كه خداي تعالي شنوا و بيناست. اينكه آيت براي تسلّي آن زن

-----------------------------------

(3- 1). آد، كا، گا به خلق.

(2). آد، كا، گا: حرام شدي.

(4). آد، كا، گا: زن گفت. [.....]

(5). آد، كا، گا: مرا.

(6). آد، كا، گا: و.

(7). آد، كا، گا: يك نيمه به شانه كرده بود.

(8). آد، كا كه.

(9). آد، كا، گا يعني.

صفحه : 60

بفرستاد و

آنچه ميان او و رسول رفت«1».

آنگه حكم ظهار در ديگر آيت پيدا كرد«2» گفت: الَّذِين َ يُظاهِرُون َ- الاية.

چون رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- از شنيدن وحي فارغ شد، كس فرستاد و شوهر او را بخواند- أوس بن الصّامت- و آيات بخواند بر وي. أوس بن الصّامت چون بشنيد، عايشه گفت: تبارك الّذي وسع سمعه الاصوات، متعالي است آن خدايي كه هيچ آواز بر وي پوشيده نشود. زني در كنج خانه آوازي داد كه ما بعضي شنيديم و بعضي نشنيديم، بر خداي تعالي از آن هيچ پوشيده نشد.

آنگه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- أوس را گفت: تواني تا برده اي آزاد كني! گفت: رنجور شدم«3» از آنچه مال من اندك است«4» و برده گران است.

رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: تواني تا دو ماه پيوسته روزه داري!

گفت: يا رسول اللّه، من اگر روزي يك يا دو بار چيزي نخورم ضعيف شوم و چشمم تاريك شود. گفت: تواني تا شصت درويش را طعام دهي! گفت: لا و اللّه يا رسول اللّه، الّا كه تو مرا بر آن ياري دهي. رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: من تو را ياري دهم به پانزده صاع و دعا كنم تا خداي تعالي تو را بركت دهد، آنگه پانزده صاع بفرمود تا به او دادند و كار ايشان فراهم آمد، و ذلك قوله: الَّذِين َ يُظاهِرُون َ مِنكُم مِن نِسائِهِم. اختلاف قرّاء در اينكه لفظ ياد كرديم أعني في قوله: اللّائِي تُظاهِرُون َ«5» در سورة الاحزاب. حق تعالي گفت در اينكه آيت:

آنان كه ظهار كنند از شما از زنان خود، و اينكه لفظي است

شرعي و معني او از اصطلاح اهل شرع توان شناخت«6» و الّا معني او در لغت معاونت باشد من الظّهر الّذي هو العون و منه الظّهير. و در آيت معني آن است كه مرد گويد زن را: أنت

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: مي رفت.

(2). آد، كا، گا: آنگه در حكم ظهار گرفت.

(3). آد، كا، گا: ندارد.

(4). آد، كا، گا طاقت آن ندارم.

(5). سوره احزاب (33) آيه 4.

(6). آد، گا: شناختن.

صفحه : 61

علي ّ كظهر امّي، و اوليتر آن است كه تا گويند اينكه از اسماء مخصوصه است دون منقوله الّا آن است كه تخصيص در«1» وجه است و الّا اشتقاق هر دو از «ظهر» است. ما هُن َّ أُمَّهاتِهِم، حق تعالي گفت: آن زنان در حقيقت مادران ايشان نيستند«2»، مادران ايشان جز آنان نباشند بر حقيقت كه ايشان را زاده باشند، و «ان» به معني «ما» ي نافيه است. وَ إِنَّهُم لَيَقُولُون َ مُنكَراً مِن َ القَول ِ وَ زُوراً، و ايشان يعني مردان«3» مظاهر قولي منكر مي گويند و دروغ. وَ إِن َّ اللّه َ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ، و خداي تعالي عفو كننده و آمرزنده است. جمله قرّاء خواندند. ما هُن َّ أُمَّهاتِهِم، به كسر «تا» در محل ّ نصب علي انّه خبر للنّفي، كقوله: ما هذا بَشَراً.«4» مفضّل [امّهاتهم]، خواند به رفع «تا» بر لغت تميم في ترك اعمال ماء المشبّه بليس، و مفضّل]«5» از جمله راويان عاصم است.

و الّذين يظهرون من نسائهم- الآية. ظهار«6» بنزديك ما آن باشد كه مرد زن خود را گويد: انت علي ّ كظهر امّي، أو بنتي او اختي أو عمّتي أو خالتي او إحدي المحرّمات، گويد: تو بر من چون پشت مادر«7» يا خواهر يا دختر يا عمّه يا خاله

يا يكي از محرّمات كه آيت به تحريم ايشان ناطق است، و زن مدخول بها باشد و طاهر«8» باشد، طهري كه در آن طهر با وي مواقعه نرفته«9» باشد [14- ر]

و دو مرد مسلمان«10» گواه كند و قصد [او به]«11» اينكه لفظ تحريم باشد. چون اينكه شرايط حاصل باشد، مرد مظاهر شود و حكم ظهار لازم آيد. و وطي زن بر او حرام شود و

-----------------------------------

(1). اساس: آن، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). آد، كا، گا إِن أُمَّهاتُهُم إِلَّا اللّائِي وَلَدنَهُم

(3). آد، كا، گا: مردمان. [.....]

(4). سوره يوسف (12) آيه 31. كا: ما هذا إِلّا بَشَرٌ

(5). اساس، گا: ندارد، با توجّه به آد، كا افزوده شد.

(6). آد: اما حكم آيت بدان كه ظهار.

(7). آد، گا: مادري.

(8). آد، كا، گا: پاك.

(9). گا: رفته، گا: نداشته.

(10). آد، كا، گا را.

(11). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 62

تا كفّارت نكند بر او حلال نباشد، و هر گه كه از اينكه شرايط چيزي مختل شود حكم ظهار لازم نبود.

و مذهب شافعي آن است كه: ظهار بر دو ضرب بود، يكي صريح بود و يكي كنايت. صريح آن باشد كه گويد: انت علي ّ كظهر امّي، تو بر من چون پشت مادري يا بنزديك من چنيني يا با من چنيني، يا چون شكم مادري يا چون سر او يا چون فرج او، يا دست و پاي او، اينكه همه ظهار باشد، و بنزديك ما همچنين است«1»، و نيز مذهب شافعي با مذهب ما راست است در تشبيه به احدي المحرّمات از مادر و خواهر و عمه و خاله«2»

و دختر مادر و دختر خواهر، و چون گويد: پشت تو يا يشكم تو يا سينه تو يا عضو از اعضاي تو [بر من چون عضوي از اعضاي]«3» مادر است، به اينكه گفتار مظاهر باشد. و حكم اينكه مسأله حكم طلاق باشد بنزديك فريقين اذا علّق الطّلاق بعضو من اعضائها.

و خلاف اينكه مسأله ميان ابو حنيفه و شافعي چون خلاف در مسائل طلاق باشد. و امّا كنايه ظهار«4» بنزديك شافعي آن باشد كه گويد: تو مرا چون مادري يا به جاي مادري، اعتبار نيّت كند، اگر به نيّت ظهار گويد مظاهر باشد، و اگر به نيّت [ظهار]«5» نكرده باشد ظهار نباشد. و بنزديك شافعي هر زني را كه طلاقش درست باشد«6» ظهار در حق ّ او درست است، و بنزديك ما تا مدخول بها نباشد ظهار درست نباشد در حق ّ او. و جمله فقها در اينكه خلاف كرده اند، و مذهب ابو حنيفه آن است كه: ظهار ذمّي درست نباشد از زني كه او را طلاق داده باشند«7» رجعي، و بنزديك ما ظهار از كافر درست نباشد و كفّاره نيز درست نباشد، [و مالك گفت:

-----------------------------------

(1). كا: هم چنين.

(2). كا: عمّته و خالته.

(5- 3). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). آد، كا، گا: كنايت مظاهر.

(6). آد، كا، گا: نباشد.

(7). كا طلاقي. [.....]

صفحه : 63

ظهار بنده درست نباشد]«1» و مذهب ما و جمله فقها خلاف اينكه است، و مزني ّ گفت: ظهار درست نباشد از زني كه او را طلاق داده باشند، و ابو حنيفه همچنين گفت و شافعي گفت: ظهارش درست باشد و از كفّاره عتق و اطعام درست باشد و روزه درست

نباشد اگر ظهار كند از زن آن كه طلاقش دهد طلاق رجعي ظهارش درست باشد و كفّاره ساقط شود«2»، اگر مراجعه كند زوجيّت باز آيد و كفّاره واجب شود.

و شافعي را دو قول است: يكي آن كه گويد رجعت عود باشد«3»، گفت:

كفّاره لازم نباشد«4»، و بر آن قول كه گفت: رجعت عود نباشد، چون عقيب«5» رجعت طلاقش دهد كفّاره لازم نباشد«6»، و بر آن قول ظهار از مرد مست درست نباشد، و اينكه قول روايت كرده اند از عثمان و«7» عبد اللّه عبّاس، و از فقها ليث بن سعد، و مزني ّ و داود هم اينكه گفتند. و مذهب كافّه فقها آن است كه: درست باشد چون ابو حنيفه و اصحابش و شافعي و مالك و ثوري و فرقي نكردند ميان مست و هشيار.

و ظهار با پرستار كه مملوك باشد«8» واقع بوده يا مدبّر«9» و يا مادر فرزند، چنان كه با زن نكاحي، و [اينكه]«10» در صحابه مذهب امير المؤمنين علي- صلوات اللّه و سلامه عليه- است، و در فقها مذهب مالك و ثوري. و امّا ابو حنيفه و اصحابش و شافعي و أوزاعي گفتند: ظهار واقع نباشد الّا به زن نكاحي، چون

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، از كا افزوده شد.

(2). آد، كا، گا و.

(3). گا: نباشد.

(4). آد، كا، گا: لازم آيد.

(5). اساس: عقب، با توجّه به آد، كا تصحيح شد.

(6). آد، كا، گا: نيابد.

(7). آد، كا، گا از.

(8). آد، كا، گا درست باشد.

(9). آد، كا، گا: مدبّره.

(10). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 64

گويد زن را: تو بر من چون دست و پاي مادري و قصد او ظهار باشد مظاهر

شود.

و شافعي را در او دو قول است: يكي چنين كه گفتيم، و اينكه قول جديد است- و قول درست اينكه است بنزديك ايشان. و قول دوم آن كه: مظاهر نباشد، و اينكه مذهب ابو حنيفه است، ظهار درست نباشد پيش«1» نكاح. و شافعي همين گفت، و مالك و ابو حنيفه گفتند: درست باشد، و اگر مرد زني را گويد كه: هر گه كه من بر تو نكاح بندم تو از من هشته اي، يا بر من چون پشت مادري نه طلاق واقع شود و نه ظهار بنزديك ما، و مذهب شافعي هم اينكه است. و ابو حنيفه گفت:

طلاق واقع باشد بنزديك ما«2» ظهار واقع نباشد، و مالك گفت: هر دو واقع باشد.

بنزديك ما نيّت معتبر است در صريح ظهار، و جمله فقها مخالفت كردند در اينكه چون گويد زن را«3»: تو بر من چون پشت مادري و نيّت طلاق كند نه طلاق باشد و نه ظهار، و بيشتر اصحاب شافعي گفتند: طلاق باشد و بعضي اصحاب او گفتند: ظهار باشد، و ظهار آنگه درست باشد كه زن پاك باشد [14- پ]، پاكيزگي كه در او خلوت نباشد«4». و جمله فقها خلاف كردند در اينكه«5» چون گويد:

تو بر من حرامي چون پشت مادر، نه طلاق باشد و نه ظهار، اگر نيّت كند و اگر نه. و شافعي گفت: در او پنج مسأله است، يكي آن كه نيّت طلاق كند، دوم آن كه نيّت ظهار كند، سيم آن كه اطلاق لفظ كند بي هيچ نيّت، چهارم آن كه نيّت، هر دو كند، پنجم آن كه نيّت تحريم عين او كند. آنگه در اينكه مسايل گفت: چون اطلاق

كند مظاهر باشد، و چون گويد: نيّت ظهار«6» نكردم، از او قبول كنند. و

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا از.

(2). آد، گا و.

(3). آد، كا، گا كه.

(4). آد، كا: نبوده باشد. [.....]

(5). آد، كا، گا امّا.

(6). اساس: ظاهر، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 65

بعضي اصحاب او گفتند: حكم ظهارش لازم بود و نيّت طلاق از او قبول نكنند«1».

اگر چهار زن دارد«2» از هر چهار زن ظهار كند، از دو وجه بيرون نباشد: يا به يك«3» كلمه از هر چهار ظهار كند يا از هر يكي به كلمتي ظهار كند. اگر از هر يكي به كلمتي مفرد ظهار كند بر او چهار كفّارت باشد بلا خلاف، و اگر از همه به يك كلمه ظهار كند، چنان كه گويد: أنتن ّ علي ّ كظهر أمّي، هم چهار كفّارت لازم آيد او را بنزديك ما، و شافعي را«4» دو قول است: قول جديد مثل قول ما، و اينكه قول درست است بنزديك اصحاب او، و مذهب ابو حنيفه هم اينكه است. و در قديم گفت: يك كفّارت واجب بود بر وي. اگر اينكه يك كلمه چند بار بگويد، از هر يك بار كفارتي واجب شود او را، و شافعي هم اينكه گفت در جديد، و در قديم گفت:

يك كفّارت.

بدان كه«5» ظهار بر دو ضرب باشد: يكي مطلق بود و يكي مشروط. در مطلق كفّارت واجب بود هر گه كه خواهد تا خلوت كند، و در مشروط كفّارت واجب نبود الّا عند تشرّط«6». و آنچه«7» مطلق بود كفّارت پيش«8» از وطي لازم آيد [و اگر وطي كند پيش از كفّارت، كفّارتي ديگرش لازم آيد. و هر

بار كه وطي كند او را يك كفّارت لازم آيد. چون مشروط باشد و شرط حاصل آيد او را يك كفّارت واجب بود. اگر وطي كند پيش از كفارت، كفّارتي ديگرش لازم آيد]«9». و بعضي اصحاب ما گفتند: چون ظهار مشروط باشد واقع نشود چون طلاق.

مردمان خلاف كردند در سبب وجوب كفّارت ظهار بر سه مذهب. بعضي

-----------------------------------

(2- 1). آد، كا، گا و.

(3). اساس: يا آن كه، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(4). آد، كا، گا در او.

(5). آد، كا، گا: پس بدان كه.

(6). آد، كا، گا: الّا نزد حصول شرط.

(7). آد، كا، گا: آن كه.

(8). اساس: كفّارتش، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(9). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 66

گفتند: به ظهار و عود واجب شود، آنگه در عود خلاف كردند بر چهار مذهب.

شافعي گفت: عود آن باشد كه امساك كند زن را و دست بندارد از او با آن كه تواند كه طلاقش دهد. و مالك و احمد حنبل گفتند كه: عود عزم بر وطي باشد. مجاهد و ثوري گفتند: به لفظ ظهار كفّارت واجب شود. گروهي ديگر گفتند: عود وطي باشد و اينكه«1» قول حسن است و داود و زهري ّ، گروهي«2» گفتند: عود، تكرار لفظ ظهار باشد، و اينكه مذهب داود است و«3» اهل ظاهر. گروهي ديگر گفتند كه:

كفّارت ظهار ثابت نشود در ذمّه به هيچ حال، و انّما براي استباحت وطي كنند، و اينكه مذهب ابو حنيفه است، گفت: مظاهر بمنزله آن كس باشد كه خواهد كه نماز تطوّع كند، اگر خواهد تا نماز كند طهارتش

بايد كردن و الّا بر او هيچ نيست.

همچنين مظاهر اگر خواهد تا خلوت كند، كفّارتش بايد كردن استباحت وطي را و الّا فلا كفّارة علي ذمّته، اينكه مذهب ابو حنيفه است. و مذهب ما آن است كه:

عود عزم بر وطي باشد و نقض ظهار، فهذا معني قوله«4»: ثُم َّ يَعُودُون َ لِما قالُوا«5». فرّاء گفت معني آن است كه: ثُم َّ يَعُودُون َ الي ما قالوا، و هذا كقولهم: عاد لكذا و عاد إلي كذا، و مثله قولهم: دعاه لكذا و دعاه إلي كذا، و بر اينكه قول معني عود تكرار«6» ظهار باشد و اعادت او، بعضي ديگر گفتند: معني عود آن است كه پشيمان شود و نقض كند آن را كه گفته باشد، چنان كه«7»: عاد لما فعل، أي نقض ما فعل.

قوله: فَتَحرِيرُ رَقَبَةٍ، أي فعليه تحرير رقبة، آنگه بيان كفّارت كرد، گفت:

بر او باشد كه برده اي آزاد كند. مِن قَبل ِ أَن يَتَمَاسّا، پيش از آن كه مماسّه كند، و

-----------------------------------

(1). اساس: و بر آن، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). آد، كا، گا ديگر.

(3). اساس: به، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(4). آد، كا، گا و الّذين يظهرون من نسائهم. [.....]

(5). آد، گا فرّاء گفت معني آن است كه (ثم يعودون إلي ما قالوا).

(6). آد، گا از.

(7). آد، كا، گا گويند.

صفحه : 67

«مماسّه» ملامسه باشد و او كنايت است از وطي باتّفاق، و بنزديك ما بايد تا برده كه در اينكه كفّارت آزاد كند مؤمن باشد، سواء اگر بنده باشد اگر پرستار، اگر كوچك بود اگر بزرگ، و اينكه بر سبيل استحباب باشد، و لكن«1» مؤمن نبود مجزي بود

الّا از«2» قتل خطا كه قيد زد خداي تعالي به ايمان گفت: فَتَحرِيرُ رَقَبَةٍ مُؤمِنَةٍ، و اينكه قول عطاست و نخعي و ثوري و مذهب ابو حنيفه است و اصحابش، الّا آن است كه ايشان گفتند: فرقي نباشد ميان مؤمن و كافر [15- ر]

و بنزديك ما كافر مكروه باشد. و شافعي گفت در انواع كفّارات برده: الّا مؤمن نشايد، و اينكه مذهب مالك و احمد و اسحاق است، اگر برده مكاتب باشد روا نباشد او را آزاد كردن، سواء اگر از مال مكاتبت چيزي داده باشد يا نداده باشد، و اينكه مذهب ماست و مذهب شافعي و مالك و اوزاعي و ثوري، و ابو حنيفه و اصحابش گفتند: اگر از مال مكاتبت چيزي نداده باشد روا بود، و اگر داده باشد روا نبود، مادر«3» فرزند را در كفّارت آزاد كردن روا باشد و جمله فقها خلاف كردند در اينكه«4»، مدبّر فرزند را در كفّارت آزاد شايد كردن بنزديك ما، و شافعي و ابو حنيفه گفتند:

نشايد.

ذلِكُم تُوعَظُون َ بِه ِ، اينكه آن است كه شما را به آن وعظ مي كنند و خداي تعالي به آنچه شما مي كنيد داناست. وطي باتّفاق حرام است. امّا جز وطي از تقبيل و لمس حرام نباشد«5» در قول بيشتر اهل علم، و اينكه قول حسن و سفيان است و قول درست از مذهب شافعي، و قولي ديگر شافعي را آن است كه: عام است در لمس و تقبيل و انواع تلذّذ.

فَمَن لَم يَجِد، گفت: هر كس كه نيابد، يعني برده ندارد كه آزاد كند يا

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: و اگر.

(2). آد، كا، گا: در.

(3). آد، كا، گا و.

(4). آد، كا، گا

معني امّا.

(5). آد: روا باشد.

صفحه : 68

بهايش ندارد«1»، محتاج باشد به او براي خدمت يا به بهايش محتاج باشد به نفقه«2»، يا سرايي دارد براي مسكن و جز آن ندارد، او را انتقال بايد كرد از برده به روزه، اينكه مذهب ماست و مذهب شافعي، و ابو حنيفه گفت: اگر هر چه محتاج باشد به برده يا به بها عتق كند و عدول نشايد كردن از عتق به روزه. فَصِيام ُ شَهرَين ِ مُتَتابِعَين ِ«3»، بر او باشد كه دو ماه پيوسته روزه دارد. و «تتابع» بنزديك ما آن باشد كه ماه اوّل روزه دارد و از ماه دوم چيزي بدارد«4»، اگر همه يك روز بود. اگر در ماه اوّل يا پيش از آن كه از دوم چيزي روزه دارد باز گشايد، بنگرند تا به عذري باشد يا بي عذري. اگر به عذري باشد از بيماري و جز آن بنا كند در همه حال، اگر در ماه اوّل باشد و اگر در ماه دوم، و اگر بي عذري باشد اگر در ماه اوّل باشد يا پيش از آن كه از دوم چيزي داشته بود تتابع منقطع شود و با سر بايد گرفتن، و اينكه مذهب ماست و قول سعيد جبير است و حسن و عطا و عمرو بن دينار و شعبي، و اينكه قولي است از دو قول شافعي.

و قولي ديگر شافعي را آن است كه: تتابع واجب است به همه حال، و اگر به عذري افطار كند و اگر بي عذري تتابع منقطع شود و اعادت واجب شود، و اينكه قول جديد اوست و قول نخعي.

اگر در ماه اوّل سفر كند [تتابع منقطع شود، و اگر

در ماه دوم بود و چيزي داشته بود منقطع نبود. و شافعي را در اينكه]«5» دو قول است چنان كه در مرض گفت: اگر به مرض منقطع شود به سفر اوليتر، و بر آن قول كه او گفت به مرض منقطع نشود. در سفر دو قول گفت: يكي چنان كه ما گفتيم، و ديگر آن كه منقطع شود.

-----------------------------------

(1). آد و ديگر نسخه بدلها يا اگر دارد.

(2). اساس: به نقد، با توجّه به گا تصحيح شد.

(3). آد، كا، گا أي فعليه صيام شهرين.

(4). آد، كا، گا و.

(5). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 69

امّا زن آبستن و شيردهنده حكم ايشان حكم بيمار است بلا خلاف.

چون افطار كنند خوفا علي ولديهما، به هيچ حال تتابع منقطع نشود. و اصحاب شافعي را در او دو قول است: [قولي چون قول ما، و قولي ديگر آن كه منقطع شود. اگر طعام يا شراب در حلق روزه دار كنند به اكراه تتابع منقطع شود، و شافعي را در او دو قول است]«1»: اگر مرد را برده نبود و بها ندارد، به روزه مشغول شود، [اگر]«2» در ميانه دست فراخ شود و قادر [بر]«3» برده واجب نيست او را كه عدول كند، بل به روزه برود، الّا آن كه مستحب آن است كه عتق كند و اينكه مذهب ماست و مذهب مالك و شافعي و اوزاعي و احمد و اسحاق است، و ثوري، و ابو حنيفه و اصحابش گفتند: عدول كند با عتق و روزه رها كند، نيّت تتابع در باب روزه شرط نيست، بل نيّت روزه كفايت باشد. و شافعي را در

او سه قول است: يكي چنين كه ما گفتيم، و دوم آن است كه محتاج باشد به نيّت تتابع در شب اوّل. و قول سئوم«4» آن كه هر شب تجديد نيّت تتابع بايد كردن. مظاهر چون برده آزاد كند پيش از عود مجزي نباشد از او، چنان كه سوگند خوار را«5» اگر كفّارت كند پيش از حنث، و شافعي گفت روا باشد.

فَمَن لَم يَستَطِع فَإِطعام ُ سِتِّين َ مِسكِيناً«6»، اگر نتواند دو ماه روزه داشتن فعليه فَإِطعام ُ سِتِّين َ مِسكِيناً، بر اوست كه شصت مسكين را طعام دهد، [هر]«7» مسكيني را دو مدّ [15- پ]

طعام دهد اگر تواند، و اگر نتواند يك مدّ. و مدّي دو رطل و ربع رطلي باشد به عراقي در جمله كفّارات، و شافعي گفت: يك مدّ بايد دادن در

-----------------------------------

(7- 3- 2- 1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

(4). آد، گا: سيم.

(5). آد: خود را.

(6). آد، كا، گا أي فعليه اطعام ستّين مسكينا، يعني.

صفحه : 70

جمله كفّارات الّا في كفّارات اذي حلق الرّأس«1» كه آن جا دو مدّ بايد دادن، و اينكه قول عبد اللّه عمر است و عبد اللّه عبّاس و ابو هريره. و ابو حنيفه گفت: اگر خرما دهد يا جو، صاعي بايد دادن، و اگر گندم دهد نيم صاع، و صاعي چهار مدّ باشد.

و در مويز دو روايت است: يكي يك صاع و يكي نيم صاع، و مذهب مالك چون مذهب شافعي است الّا در كفّارت ظهار كه گفت: هر مسكيني را مدّي بايد دادن حجازي، و آن مدّي و ثلث مدّي باشد به مدّ رسول- صلّي اللّه عليه و آله و

سلّم- و از آن بايد دادن كه غالب باشد بر قوت او و قوت عيال او. و شافعي گفت: از آن بايد دادن كه غالب باشد بر قوت اهل شهر، و اينكه به مؤمنان بايد دادن، به كافران نشايد دادن. و شافعي همين گفت، و ابو حنيفه گفت: شايد دادن، و به مكاتب نشايد دادن، و شافعي هم چنين گفت، و ابو حنيفه گفت:

شايد دادن هر چه آن را طعام خوانند [شايد دادن]«2» و روايت اصحاب ما آن است كه: بالاترين او«3» نان و گوشت باشد و ميان نان و زيت و فروتر نان و نمك، شافعي گفت: الّا دانه نشايد، آرد و پست«4» و نان نشايد، و أنما طي از اصحاب شافعي گفت: آرد شايد، و خلاف در فطره همچنين است. اينكه طعام به درويشان خرد«5» و بزرگ بايد دادن و اگر ايشان را حاضر كرده باشد تا طعام بخورند، هر دو كودك را به مردي حساب بايد كردن. و مالك موافقت كرد ما را في عدّ صغيرين بكير«6». و ابو حنيفه و شافعي گفتند: طعام به كودكان نشايد دادن، بل در دست ولي ّ ايشان بايد كردن تا صرف كند در مصالح ايشان.

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: الا در كفّاره سر تراشيدن.

(2). اساس: ندارد، با توجّه به كا افزوده شد.

(3). آد، گا: كه او.

(4). اساس: حب، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(5). آد، كا: خورد.

(6). كا: ما را در اينكه كه دو كودك را بر حساب گيرند.

صفحه : 71

اگر اينكه طعام به كسي دهد كه در ظاهر لبوس درويش بود، چون نداند«1» توانگر باشد روا بود، و ابو حنيفه و

مالك و شافعي در قديم همين گفتند، و شافعي گفت در جديد: روا نباشد. و كفّاره بر هر حال مقدّم باشد بر خلوت بلا خلاف به هر چه خواهد كردن [از عتق]«2» و روزه و اطعام. و مالك در اطعام خلاف كرد و گفت: شايد تا خلوت مقدّم بود و بر او اخراج قيمت نشايد در كفّارت، بل اعيان اينكه چيزها بايد، و شافعي هم اينكه گفت. و اهل عراق گفتند: روا باشد الّا در عتق، چون زن شوهر را گويد: تو بر من چون پشت مادري، بر او هيچ نباشد و اينكه گفتار لغو بود. و ابو حنيفه و شافعي و محمّد همين گفتند. إبن ابي ليلي و حسن بصري گفتند: بر او ظهار باشد، و ابو يوسف گفت: بر او كفّارت سوگند باشد.

و روايت كردند كه: مردي اينكه مسأله پرسيد از إبن [ابي]«3» ليلي، گفت:

بر او كفّاره ظهار باشد، از محمّد پرسيدند، گفت: بر او هيچ نباشد. از ابو يوسف پرسيدند، و نگفت كه ايشان فتوي چه گفتند«4»، گفت: سبحان اللّه؟ دو پير از پيران مسلمان غلط كردند در اينكه مسأله، بر او كفّارت سوگند باشد. اگر مرد درويش باشد و زن براي او كفّارت كند روا باشد، و شافعي همين گفت.

و ابو حنيفه گفت: روا نباشد«5»، بدان كه كفّارات بر چهار وجه است: مخيّر است و مرتّب [و مخيّر و مرتّب است]«6» به يك جاي و مجموع. فامّا آنچه مرتّب است، كفّارت ظهار است كه اوّل عتق بايد، اگر از عتق عاجز باشد روزه دارد، اگر روزه بر او دشوار«7» آيد طعام دهد. و كفّاره به نقض نذر و عهد مخيّر باشد

ميان هر سه.

-----------------------------------

(6- 3- 2- 1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). آد، كا، گا: كه ايشان چه فتوي كردند.

(5). آد، كا، گا امّا.

(7). آد، كا، گا: دشخوار/ دشوار.

صفحه : 72

و در كفّاره روزه ماه رمضان خلاف كردند. اصحاب ما بعضي گفتند:

مخيّر است. بعضي گفتند: مرتّب است. و آنچه مخيّر و مرتّب است كفّارت سوگند است كه او مخيّر باشد ميان عتق و اطعام و كسوت. اگر از اينكه هر سه باز ماند، آنگه سه روز روزه دارد. و آنچه مجموع است بر جمع هر سه واجب باشد كفّاره قتل عمد است كه هم عتق و اطعام و هم روزه به يك بار ببايد كردن بعد رضاي أولياء المقتول امّا بالعفو أو بالدّية. اعتبار ترتيب در كفّاره«1» مرتّب در حال اداست دون حال وجوب، هر كه در حال اداء بر عتق قادر باشد روزه از او مجزي نباشد و اگر چه در حال وجوب قادر نبوده باشد بر عتق.

و شافعي را در او سه قول است: يكي مانند آن كه ما گفتيم، و اينكه قول صحيح«2» است بنزديك اصحاب او، و و قول ديگر آن كه [16- ر]

باغلظ الحالين«3» باشد از وقت وجوب تا«4» وقت ادا، و مسائل در اينكه«5» بسيار است و اينكه قدر كفايت است اينكه جا.

ذلِك َ لِتُؤمِنُوا بِاللّه ِ وَ رَسُولِه ِ، اينكه براي آن است تا شما ايمان آريد به خداي و پيغمبر. معني آن كه: تا اينكه احكام شرعي لطف«6» باشد شما را چون بشنويد«7» در ايمان به خداي و [رسول، يا لطف باشد مؤمنان را در ثبات بر ايمان به خداي و]«8» رسولش.

وَ تِلك َ حُدُودُ اللّه ِ، و اينكه حدهاي خداست تا مردم از آن تعدّي نكنند، و آنان كه به اينكه حدود و احكام كافر باشند، ايشان را عذابي باشد مولم دردناك.

إِن َّ الَّذِين َ يُحَادُّون َ اللّه َ وَ رَسُولَه ُ، گفت: آنان كه با خداي تعالي محادّت و

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: كفّارات. [.....]

(2). آد و ديگر نسخه ها تر.

(3). آد، كا، گا: با غلظ الحالتين.

(4). آد، كا، گا به.

(5). آد، كا، گا باب.

(6). آد: لطفي.

(7). كا: بشنوي/ بشنويد.

(8). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 73

ممانعت و مخالفت و معادات كنند، ايشان كافران باشند. كُبِتُوا، ايشان را به روي در آرند به خزي و هلاك چنان كه كردند با آنان كه از پيش ايشان بودند از كافران به انواع هلاك و عذاب. [وَ قَد أَنزَلنا آيات ٍ بَيِّنات ٍ، و ما بر ايشان آيات روشن و دلالات واضح فرستاده بوديم]«1». وَ لِلكافِرِين َ عَذاب ٌ مُهِين ٌ، و كافران را عذابي باشد خوار كننده كه ايشان را ذليل و مهين بكند.

يَوم َ يَبعَثُهُم ُ اللّه ُ جَمِيعاً، گفت: ياد كن اي محمّد آن روز كه خداي تعالي ايشان را همه زنده گرداند و خبر دهد ايشان را به آنچه كرده باشند، و اينكه بر سبيل تهديد و وعيد است [و مردانه خبر دادن است. يعني با روي ايشان آرند آنچه كرده باشند براي تشوير و تخجيل، و گفتند: اينكه خود عبارت است از عذاب و عقوبت، چنان كه يكي از ما گويد: من با تو بگويم و با تو نمايم و تو را آگاه كنم از آنچه كرده اي. و مراد از اينكه همه تهديد و وعيد باشد]«2» به عذاب نه گفتار

[و نه]«3» خبر. آنگه بر سبيل زجر و وعظ و تذكير گفت: أَحصاه ُ اللّه ُ وَ نَسُوه ُ، آن اعمال و معاصي كه ايشان كرده اند فراموش كردند، و خداي تعالي فراموش نكرده است، بل بشمرده«4» است آن و نگاه داشته و بفرموده نوشتن«5» تا به ايشان تقرير كند و ايشان را بر وفق آن عقوبت كند. وَ اللّه ُ عَلي كُل ِّ شَي ءٍ شَهِيدٌ، و خداي تعالي بر همه چيزي گواه است.

أَ لَم تَرَ أَن َّ اللّه َ يَعلَم ُ ما فِي السَّماوات ِ وَ ما فِي الأَرض ِ، گفت: نمي بيني، يعني نمي داني اي محمّد كه خداي تعالي مي داند آنچه در آسمان و زمين است و بر او هيچ پوشيده نماند. ما يَكُون ُ مِن نَجوي ثَلاثَةٍ، نباشد هيچ راز سه كس. جمله قرّاء «يكون» خواندند به « يا » براي آن كه حايلي هست ميان فعل و فاعل از «من». و «من» زيادت است آن جا، و ابو جعفر به «تا» خواند براي تأنيث «نجوي» و

-----------------------------------

(3- 2- 1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده باشد.

(4). آد، كا، گا: برشمرده.

(5). آد، كا، گا آن.

صفحه : 74

گفت: «من» زيادت است، اگر چه در لفظ حايل است در معني حايل نيست، و قوله: ثلثة، أي ثلاثة نفر. فرّاء گفت: جرّ «ثلثة» رواست كه به اضافه «نجوي» باشد به او. و رواست كه صفت «نجوي» باشد، و التّقدير: من نجوي ثلثة«1»، يعني از سه راز، و بر قول اوّل از راز سه كس. إِلّا هُوَ رابِعُهُم، الّا و او چهارم ايشان است از روي علم، يعني بر او پوشيده نباشد و او در علم بمنزله آن كس باشد كه با ايشان بوده

باشد. وَ لا خَمسَةٍ، و نه نيز پنج كس با هم سرّ گويند، و الّا او ششم ايشان است. وَ لا أَدني مِن ذلِك َ وَ لا أَكثَرَ، و نه كم«2» از آن و نه بيش«3» از آن، و الّا او با ايشان شنود و احوال ايشان داند. عامه قرّاء خواندند: وَ لا أَكثَرَ، به فتح «را» در محل ّ جرّ، براي آن كه لا ينصرف است، و ابواب لا ينصرف در«4» جرّ«5» مفتوح بود، تقول: ليس عندي من دينار و لا درهم، و لا اقل ّ منه و لا اكثر. و يعقوب خواند: «وَ لا أَكثَرَ» به رفع حملا علي انّه لم يعتدّ بمن الزّائد«6» و گفت:

جار و مجرور در محل ّ رفع است، چنان كه: ما جاءني من احد، و المعني احد. و اينكه بر قول آن كس روان باشد كه نجوي ثلثة صفت و موصوف گويد، فامّا قول آن كس كه مضاف و مضاف إليه گويد به هيچ وجه جرّ«7» نشايد، براي آن كه عطف «اكثر» بر «ثلثة» باشد، و «ثلثة» مجرور بود باضافه علي كل ّ حال. فامّا آن كه صفت و موصوف گويد «ثلثة» به ظاهر مجرور است و به معني مرفوع، و زهري ّ در شاذّ «اكبر» خواند به «با». إِلّا هُوَ مَعَهُم أَين َ ما كانُوا، و الّا خداي- جل ّ جلاله- با ايشان است هر كجا باشند. ثُم َّ يُنَبِّئُهُم بِما عَمِلُوا يَوم َ القِيامَةِ، آنگه ايشان را خبر دهد به آنچه كرده باشند روز قيامت، و خداي تعالي به

-----------------------------------

(1). آد: نجوي ّ.

(2). آد، كا، گا: كمتر.

(3). آد، كا، گا: بيشتر.

(4). آد، كا حال، گا محل. [.....]

(5). اساس: جمع، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح

شد.

(6). آد، كا، گا: الزّائدة.

(7). كذا، در اساس و ديگر نسخه بدلها، «جز جر» صحيح تر مي نمايد.

صفحه : 75

همه چيزي عالم است.

أَ لَم تَرَ إِلَي الَّذِين َ نُهُوا عَن ِ النَّجوي، گفت: نبيني آنان را كه ايشان را نهي كردند از راز گفتن. ثُم َّ يَعُودُون َ لِما نُهُوا عَنه ُ، آنگه ايشان با سر آن مي شوند كه ايشان را از آن نهي كردند. عبد اللّه عبّاس گفت: آيت در جهودان و منافقان آمد كه ايشان با يكديگر راز گفتندي از مؤمنان پوشيده، و مؤمنان را به چشم نگاه داشتندي«1»، چون مؤمنان ايشان را ديدندي كه از ايشان پوشيده راز مي گويند، دل مشغول شدندي، گفتندي: همانا از خويشان و برادران ما كه سرايا«2» رفته اند [خبري يافته اند]«3» از كشتن يا از مرگ يا مصيبتي يا نكبتي كه از ما پوشيده [16- پ]

مي دارند! دل تنگ شدندي.

چون خويشان ايشان در آمدندي به سلامت، ايشان فارغ دل شدندي و تا آمدن ايشان دل مشغول شدندي، گفتندي: همانا اينكه، جهت پريشاني ما مي گويند. پس اينكه شكايت با رسول كردند«4». رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- ايشان را نهي كرد از آن راز گفتن، باز نايستادند و منهي نشدند. خداي تعالي اينكه آيت فرستاد.

مقاتلان گفتند: آيت در جهودان آمد كه ميان ايشان و رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- مصالحتي بود. ايشان بيامدندي و بر راهها بنشستندي، چون مؤمنان بر ايشان گذر كردندي، ايشان با يكديگر در راز گفتن شدندي تا ايهام افگنند بر مؤمنان و وهن افگنند بر ايشان، تا ايشان پنداشتندي كه ايشان را كيدي خواهند كردن تا«5» مسلمانان انديشناك«6» شدندي. رسول- صلّي اللّه عليه و آله

-----------------------------------

(1). آد، كا،

گا: مي داشتندي.

(2). آد، كا، گا: به غزا.

(3). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). آد، كا، گا: باز كردند.

(5). آد، گا: يا .

(6). كا، گا: انديشه ناك.

صفحه : 76

و سلّم [اينكه]«1» حديث بشنيد، كس فرستاد و ايشان را بخواند و نهي كردند«2» از اينكه منتهي نشدند و باز نايستادند، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد.

إبن زيد گفت: سبب آن بود كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- رخصت داده بود هر كس را كه با او راز گويد از كرم خلق و عادت حميده او، جهودان بيامدندي و ايشان را با رسول كاري بودي و حاجتي، آن به راز گفتندي، و مسلمانان ضعيف بودندي و همه جهان دشمن آن گروه«3» بودند. مسلمانان پنداشتندي كه كاري افتاده است يا دشمني پديد آمده يا كارزاري«4» مي بايد كردن، يا واقعه اي است كه آن را خطري هست كه بر ملا نمي بايد گفت«5». دل مشغول شدندي، خداي تعالي ايشان را نهي كرد. ايشان منتهي نشدند، اينكه آيت آمد در شأن و قصّه ايشان.

وَ يَتَناجَون َ بِالإِثم ِ وَ العُدوان ِ وَ مَعصِيَةِ الرَّسُول ِ، [گفت]«6»: با سر آنچه نهي كرده اند ايشان را از آن، مي شوند«7» و مناجات مي كنند با يكديگر با آنچه در آن بزه است و ظلم و عدوان و تعدّي است از فرمان خداي تعالي، و آزار و مخالفت فرمان رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- وَ إِذا جاؤُك َ حَيَّوك َ بِما لَم يُحَيِّك َ بِه ِ اللّه ُ، چون به تو آيند تو را تحيّتي كنند كه خداي تعالي تو را از آن تحيّت نكرده است، و آن آن بود كه«8» جهودان در نزديك رسول- صلّي

اللّه عليه و آله و سلّم- آمدندي و گفتند [ي]«9» السّام عليك، و «سام» بنزديك ايشان مرگ بود. رسول- صلّي اللّه عليه

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). آد، كا، گا: و از اينكه نهي كرد.

(3). آد، كا، گا اندك.

(4). آد: كالزاري.

(5). آد، كا: كه آن را به راز مي بايد گفتن. [.....]

(9- 6). اساس: ندارد، با توجّه به آد، گا: افزوده شد.

(7). آد، كا، گا: با سر آن مي شوند كه ايشان را از آن نهي كردند.

(8). آد، كا چون.

صفحه : 77

و اله و سلّم- گفتي: و عليكم، و ندانستي كه غرض ايشان چيست. يك روز در آمدند و رسول را اينكه خطاب كردند. عايشه بشنيد، بشناخت«1» كه ايشان چه مي گويند [و غرض ايشان چيست]«2» گفت: و عليكم السّام و الذّام و الدّاء و اللّعنة، بر شما باد«3» مرگ و درد و عيب و لعنت. رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت«4»: خاموش باش اي عايشه كه خداي تعالي رفق«5» دوست دارد در كارها و فحش دوست ندارد. عايشه گفت: نمي شنوي يا رسول اللّه كه ايشان چه مي گويند! مي گويند: السّام عليك. رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت«6»: نمي شنوي كه من ايشان را چه جواب مي دهم! [مي گويم]«7»:

و عليكم، آنچه شما مي گوييد بر شما باد. خداي تعالي اينكه آيت فرستاد و اينكه حال باز گفت.

پس رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: چون كسي از اهل كتاب بر شما سلام كند، در جواب گوييد: و عليكم، اينكه مقدار، يعني آنچه شما مي گوييد بر شما باد از نيك و بد. وَ يَقُولُون َ فِي أَنفُسِهِم

لَو لا يُعَذِّبُنَا اللّه ُ بِما نَقُول ُ، آنگه در خويشتن گفتندي: اگر محمّد پيغمبر بودي، خداي ما را عذاب كردي به اينكه كه ما مي گوييم در حق ّ او، و خداي تعالي رسول را از سرّ ايشان خبر داد كه ايشان مي گويند: چرا خداي ما را هلاك نمي كند با آنچه ما مي گوييم، آنگه حق تعالي گفت به جواب آن: حَسبُهُم جَهَنَّم ُ، بس است ايشان را دوزخ. يَصلَونَها، كه ملازم باشند با آن و مؤبّد بمانند آن جا، و بد جايي است ايشان را دوزخ، عذاب ايشان اينكه بس است.

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: بدانست.

(7- 2). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). كا: بادا.

(4). آد، كا، گا مه يا عايشه.

(5). اساس: حق، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6). آد، كا، گا تو.

صفحه : 78

و حمزه و يحيي و اعمش خواندند: «ينتجون»: علي وزن يفتعلون من الانتجاء، و باقي قرّاء خواندند: يَتَناجَون َ، من التّناجي، و اينكه قراءت بهتر است لقوله تعالي: إِذا تَناجَيتُم فَلا تَتَناجَوا بِالإِثم ِ وَ العُدوان ِ وَ مَعصِيَةِ الرَّسُول ِ، گفت: اي مؤمنان چون با يكديگر راز گوييد، راز«1» مگوييد كه در [او]«2» بزه اي باشد يا ظلمي [17- ر]

يا معصيتي از آن رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم. و رويس روايت كرد از يعقوب كه او خواند: «فلا تنتجوا» من الانتجاء علي وزن افتعال.

وَ تَناجَوا بِالبِرِّ وَ التَّقوي، و با يكديگر مناجات و راز گفتن به برّ و تقوي و نيكوكاري و پرهيزكاري كنيد. وَ اتَّقُوا اللّه َ الَّذِي إِلَيه ِ تُحشَرُون َ، و بترسيد از خداي كه حشر شما با او خواهد بودن. حق تعالي در

اينكه آيت مؤمنان را نهي كرد از آن كه [اينكه كنند كه]«3» منافقان و جهودان كردند.

إِنَّمَا النَّجوي مِن َ الشَّيطان ِ، گفت: آن راز گفتن بر آن وجه از ديو باشد و از ابليس، يعني به وسواس و اغراء و اغواي او باشد تا مؤمنان را بدان دل تنگ كند.

آنگه گفت: وَ لَيس َ بِضارِّهِم شَيئاً إِلّا بِإِذن ِ اللّه ِ، ايشان را هيچ زيان ندارد مگر به علم و تمكين خداي تعالي. و «اذن» به معني علم بسيار آمده است، چنان كه بيان كرده ايم. وَ عَلَي اللّه ِ فَليَتَوَكَّل ِ المُؤمِنُون َ، و بر خداي توكّل كنند مؤمنان و گرويدگان.

عبد اللّه مسعود روايت كرد كه: رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- نهي كرد از راز گفتن«4» آنان را كه سه كس باشند، يعني«5» سه كس جايي حاضر باشند«6»، دو كس با يكديگر راز نگويند«7»، چه آن سوم دل تنگ شود و

-----------------------------------

(1). آد، كا: رازي.

(2). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). اساس: ندارد، با توجّه به آد، گا افزوده شد.

(4). آد، كا، گا: راز كردن.

(5). آد، كا، گا: گفت چون. [.....]

(6). آد، كا، گا: باشيد.

(7). آد، كا: مگوييد.

صفحه : 79

داند«1» كه آن از او پوشيده است. و چون چهار كس باشند يا بيشتر، آنگه دو كس راز گويند، هر يك از باقيان روا دارند كه از آن ديگر پوشيده است«2». و در خبر آمد از حضرت امام جعفر صادق- صلوات اللّه و سلامه عليه-«3» كه او گفت: هر كس كه خوابي بيند هايل و از آن خواب ترسد«4»، بايد تا چون بيدار شود اينكه آيت بخواند:

إِنَّمَا النَّجوي مِن َ الشَّيطان ِ لِيَحزُن َ الَّذِين َ آمَنُوا

- الآية، و

بگويد:

5» اللّهم ّ قني« شرّ ما اريت في منامي

، و آن خواب با كسي نگويد، خداي تعالي مضرّت آن«6» بگرداند- ان شاء اللّه.

يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا إِذا قِيل َ لَكُم تَفَسَّحُوا فِي المَجالِس ِ- الآية، حق تعالي در اينكه آيت گفت: اي مؤمنان، چون گويند شما را كه جاي فراخ كنيد در مجلس، جاي فراخ كنيد تا خداي بر شما جاي فراخ كند. قتاده گفت: سبب نزول آيت آن بود كه صحابه مناقشه كردندي در مجلس رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- به«7» جاي، چون كسي از در در آمدي خواستي تا نزديكتر بنشيند به رسول، رها نكردندي و گفتندي: ما با اينكه جاي سبق برديم«8»، ندهيم. خداي تعالي گفت مسلمانان را: جاي باز كنيد كه در آيند.

مقاتلان گفتند: يك روز از روزهاي آدينه، رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- خطبه مي كرد و جايگاه تنگ بود در صفّه. جماعتي از اهل بدر [در]«9» آمدند و جاي نبود. بر رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- سلام كردند«10»، رسول

-----------------------------------

(1). اساس: دانيد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). آد، كا، گا: كه خود از او پنهان مي كند.

(3). آد، كا، گا: روايت كردند از صادق عليه السّلام.

(4). آد، كا، گا: بترسد.

(5). اساس: تدفعني، با توجّه به كا و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6). آد، كا، گا خواب.

(7). آد، كا، گا: براي.

(8). آد، گا به كسي، كا به كسي باز.

(9). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(10). آد، كا، گا: و بر مسلمانان سلام كردند.

صفحه : 80

جواب داد. ايشان بر پاي مي ايستادند تا مردمان«1» ايشان را جاي

دهند«2»، نكردند. و رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- اهل بدر را نيكو حرمت داشتي. قومي را آواز داد به عدد آنان كه بر پاي بودند [كه]«3»: يا فلان يا فلان، بر خيزيد تا ايشان بنشينند.

ايشان برخاستند«4» و كراهت آمد ايشان را از آن. منافقان طعنه زدند«5» كه: شما مي گوييد كه صاحب ما عادل است، اينكه كه كرد [نه]«6» عدل است كه جماعتي سبق برده و جاي گرفته، ايشان را بر خيزاند تا كساني را بنشاند كه ايشان بي وقت آمدند، و سابق نبودند لا حق بودند. خداي تعالي اينكه آيت فرستاد به تسلّي هر دو قوم: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا إِذا قِيل َ لَكُم تَفَسَّحُوا فِي المَجالِس ِ فَافسَحُوا يَفسَح ِ اللّه ُ لَكُم- الآية.

كلبي ّ گفت: آيت در ثابت بن قيس بن شمّاس آمد، و قصّه او در سورة الحجرات برفت. خداي تعالي در حق ّ او آن آيات فرستاد و در حق ّ آن كه او را جاي باز نكرد اينكه آيت فرستاد، گفت: اي مؤمنان، چون گويند شما را كه فراخ بكنيد جاي در مجلس، فَافسَحُوا يَفسَح ِ اللّه ُ لَكُم، تا خداي تعالي شما را جاي كند. و الفسحة السّعة، و مكان فسيح أي واسع. عاصم خواند و حسن«7» و سلمي و جحدري ّ: «في المجالس»، علي الجمع، و قتاده خواند: [ «تفاسحوا» از بناي تفاعل]«8». و ابو هريره روايت كرد كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: نبايد تا كسي كس را از جاي خود بر خيزاند«9»، بل بايد گويد: مرا جاي باز

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: امّا بر پاي ايستادند تا مسلمانان.

(2). آد، كا، گا: جاي باز كنند و. [.....] (8- 6- 3). اساس: ندارد،

با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). اساس: و همه نسخه بدلها: بر خواستند/ برخاستند.

(5). آد، كا، گا و گفتند.

(7). اساس: حسين، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(9). آد: خويشتن بر انگيزاند، كا، گا: خويش بر انگيزاند.

صفحه : 81

كنيد. ابو العاليه و قرظي ّ«1» گفتند: مراد مجالس حرب است و مقاعد قتال، مرد بيامدي گفتي: [17- پ]

مرا در صف جاي كنيد، نكردندي. از آن كه بر كارزار حريص بودندي. خداي تعالي آيت فرستاد [و گفت: بعضي بعضي را جاي- كنيد. حسن گفت: چون رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- قتال كردي و مسلمانان صفها بركشيدندي، در صف اوّل مشاحّه كردندي، چون كسي آمدي كه مرا جاي كنيد، نكردندي از آن كه خواستندي كه ايشان به دشمن نزديكتر باشند تا شهادت يابند. خداي تعالي اينكه آيت فرستاد، گفت]«2» كه: جاي كنيد يكديگر را در صف قتال تا خداي تعالي جاي بر شما فراخ كند. وَ إِذا قِيل َ انشُزُوا فَانشُزُوا، عاصم و اهل مدينه خواندند به ضم ّ «شين» به دو لفظ«3»، و هما لغتان، يقال:

نشز ينشز و ينشز، و چون گويند شما را [كه]«4»: برخيزيد و بجنبيد و بر بالا شويد، همچنين كنيد. و بيشتر مفسّران گفتند معني آن است كه: چون شما را گويند به جهاد آييد و به نماز آييد و به ذكر خداي و عمل خير سعي كنيد، بشتابيد و فرمان بريد. ضحّاك و عكرمه گفتند معني آن است كه: چون منادي ندا كند براي نماز، به نماز شتابيد. و اينكه براي آن گفت كه گروهي در نماز كسلاني كردندي.

إبن زيد گفت: اينكه مخصوص

است به خانه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- و سبب آن بود كه بيامدندي در خانه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- و مقام كردندي«5» و دير كردندي، و رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- را رنج بودي از آن. خداي تعالي اينكه آيت فرستاد و گفت: از خانه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- زود بازگرديد، و مثله قوله:

-----------------------------------

(1). اساس: قومي، با توجه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(4- 2). اساس: ندارد، با توجه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). آد، كا، گا: در هر دو كلمه.

(5). آد، كا، گا دراز.

صفحه : 82

يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا لا تَدخُلُوا بُيُوت َ النَّبِي ِّ«1»- الاية.

يَرفَع ِ اللّه ُ الَّذِين َ آمَنُوا مِنكُم، تا خداي تعالي رفيع گرداند شما را و آنان را كه ايشان را علم داده اند به درجاتي و منازلي مؤمنان را به ايمان و عالمان را به علم.

خداي تعالي در اينكه آيت بيان كرد كه: مؤمنان را شرط آن است كه جاي يكديگر باز كنند، و رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- مصيب بود در آن كه قومي را بر انگيخت و قومي را بنشاند، چه اينان به ايمان سابقتراند«2» و به علم بيشتراند، [و درجه اينان رفيعتر از درجه آنان كه زودتر رسيدند]«3» به مسجد، [چه]«4»، اعتبار در زير و بالا و نشستن در مجالس به استحقاق رفعت منزلت باشد و درجه، و آن به ايمان و علم«5» باشد. وَ اللّه ُ بِما تَعمَلُون َ خَبِيرٌ، و خداي تعالي به آنچه شما مي كنيد داناست.

حسن بصري گفت: عبد اللّه مسعود اينكه آيت بخواند و گفت

اي قوم اينكه آيت بخوانيد و معني او بدانيد تا رغبت شما در علم زيادت شود، كه خداي تعالي در اينكه آيت مي گويد: من مؤمن عالم را رفيع گردانم بر آن كس كه از او فروتر باشد به علم به چندين«6» درجه هاي بسيار. جابر عبد اللّه انصاري«7» روايت كرد از رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- كه او گفت: خداي تعالي عالم را تفضيل داد بر شهيد به درجه اي«8»، و شهيد را تفضيل داد بر عابد به درجه اي«9»، و تفضيل داد قرآن را به«10» ساير كلام [ها]«11» به چندان كه فضل خداست بر خلقان، و

-----------------------------------

(1). سوره احزاب (33) آيه 53.

(2). آد، كا، گا: سابقتر بودند. (11- 4- 3). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(5). اساس: درجه به ايمان و آن به علم، با توجّه به آد تصحيح شد.

(6). آد، كا، گا: به چند. [.....]

(7). گا: جابر بن عبد اللّه انصاري.

(9- 8). اساس: بدر، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(10). آد، كا، گا: بر.

صفحه : 83

فضل عالم بر ساير خلقان چندان كه«1» فضل من بر يكي از كمترين خلقان. و رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: هر كس را كه فرمان خداي به او رسد و او در طلب علم باشد، فرداي قيامت ميان او و ميان پيغمبران يك درجه بيشتر«2» نباشد.

يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا إِذا ناجَيتُم ُ الرَّسُول َ فَقَدِّمُوا بَين َ يَدَي نَجواكُم صَدَقَةً، عبد اللّه عبّاس گفت: سبب نزول اينكه آيت آن بود كه مردمان به [نزديك]«3» رسول بسيار مي آمدند و سؤال بسيار مي كردند و حديث بسيار مي كردند. رسول- صلّي

اللّه عليه و آله و سلّم- از آن رنجور بود، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد و ايشان را ادب آموخت. مقاتل حيّان گفت: آيت در توانگران آمد كه بيامدندي و مقام را دراز كردندي و درويشان را منع كردندي، رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- را از آن كراهت بود«4» و شرم داشت گفتن [ايشان]«5» را.

خداي تعالي اينكه آيت فرستاد و ايشان را برگردانيد از رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- به اينكه آيت، گفت: اي مؤمنان چون خواهيد كه با رسول من مناجات كنيد و سرّ گوييد و حديث كنيد و مسأله پرسيد، پيش از آن [كه گوييد و پرسيد]«6» صدقه بدهيد. مردم همه باز ايستادند امّا توانگران بخل كردند و درويشان چيزي نداشتند. رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- يك دو روز برآسود.

مجاهد گفت: صحابه را نهي كردند از مناجات با رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- الّا به تقديم صدقه، گفت«7»: مناجات نكرد با رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- الّا حضرت امير المؤمنين علي ّ بن ابي طالب

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: چنان است كه.

(2). آد، كا، گا: بيش. (6- 5- 3). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). آد، كا، گا: كراهيت آمد.

(7). آد، كا، گا: كس با او.

صفحه : 84

- صلوات اللّه و سلامه عليه«1»- كه ديناري [18- ر]

به صدقه داد و مناجات كرد. آنگه آيت رخصت فرود آمد و اينكه حديث از طريق مخالفان و موافقان روايت كردند كه حضرت امير المؤمنين- صلوات اللّه و سلامه عليه«2»- گفت:

آيتي است از كتاب خداي تعالي

كه«3» فرود آمد و منسوخ شد و كس بر او عمل نكرد و نكند جز من تا به روز قيامت، و هي قوله [تعالي]«4»: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا إِذا ناجَيتُم ُ الرَّسُول َ، علي ّ بن علقمة الانباري ّ روايت كرد از حضرت امير المؤمنين- صلوات اللّه و سلامه عليه«5»- كه او گفت: چون«6» آيت فرود آمد، رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- اينكه آيت بر قوم خواند، برفتند و رسول را- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- رها كردند و آن زحمت به خلوت بدل شد«7». رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- كس فرستاد و مرا بخواند، گفت: چيست با تو!

گفتم: ديناري. آنگه برفتم در حال و به آن يك دينار ده درم گرفتم«8» و هر بار يك درم مي دادم به صدقه و پيش رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- مي رفتم و مسائل مي پرسيدم و بر اسرار علوم واقف مي شدم تا ده درم را به ده بار بدادم و هر بار پيش رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- مي رفتم و آنچه مي خواستم مي پرسيدم. آنگه اينكه آيت [آمد]«9» كه: أَشفَقتُم أَن تُقَدِّمُوا بَين َ يَدَي نَجواكُم صَدَقات ٍ، و آن آيت را منسوخ كرد«10»، خداي تعالي به سبب من تخفيف كرد«11» از اينكه امّت، و اينكه آيت فرود آمد [و منسوخ

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: الّا علي- عليه السّلام.

(2). آد، كا، گا: امير المؤمنين علي- عليه السّلام.

(3). آد، كا، گا: آيتي است در قرآن كه.

(9- 4). اساس: ندارد، با توجّه به آد، كا افزوده شد.

(5). كا: از علي- عليه السّلام.

(6). آد، كا، گا اينكه. [.....]

(7). آد، كا، گا پس.

(8). آد، كا، گا: خريدم.

(10).

آد، كا، گا و.

(11). آد: خداي تعالي پس من بتخفيف كرد.

صفحه : 85

شد]«1» و كس بر آن عمل نكرد الّا من.

و عبد اللّه عمر گفت از پدرم شنيدم كه گفت: حضرت امير المؤمنين علي ّ بن ابي طالب را- صلوات اللّه و سلامه عليه«2»- سه چيز بود كه كس را نبود و اگر يكي از آن مرا بودي دوستر«3» داشتمي از«4» شتران سرخ موي: يكي تزويج فاطمه- عليها السّلام- كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- همه صحابه را منع كرد و رد، آنگه بدو داد او را«5». ديگر رايت روز خيبر آنگه كه گفت«6»:

لاعطينها رجلا يحب ّ اللّه و رسوله و يحبّه اللّه و رسوله كرّارا غير فرّار.

اصحاب رسول متطاول شدند آن را و طمع كردند در او به كس نداد و بدو داد. ديگر آيت نجوي كه فرود آمد و منسوخ شد و كس بدو كار نكرد جز او.

و عبد اللّه بن هارون الخراساني ّ گفت از حضرت امام الجّن و الانس علي ّ إبن موسي الرّضا- عليه التّحية و الثّناء«7»- پرسيدم كه: چرا صدقه بر شما حرام كردند! گفت: از كاري عظيم سؤال كردي. بدان كه ما چون خود را به دادن پاكيزه كرده ايم، خداي [تعالي]«8» نخواست كه به گرفتن ما را مدنّس كند، آنگه گفت: در قرآن كجاست اينكه! گفتم«9»: وَ يُطعِمُون َ الطَّعام َ،«10»: گفت: نه اينكه است، آن اينكه است كه«11» خداي تعالي گفت: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا إِذا ناجَيتُم ُ الرَّسُول َ- الاية.

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). گفت: علي ّ بن ابي طالب را.

(3). آد، كا: دوست تر.

(4). آد، كا، گا مبالغي.

(5). آد، كا، گا: منع كرد

از خطبه او و او را به علي داد.

(6). آد، كا، گا: ديگر آن كه روز خيبر رسول رايت بدو داد و گفت.

(7). آد، كا، گا: از علي ّ بن موسي الرّضا- عليهم السّلام-.

(8). اساس: ندارد، با توجّه به آد و كا، افزوده شد.

(9). اساس: گفت، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(10). سوره دهر (76) آيه 8. [.....]

(11). آد، كا، گا: اينكه آيت است كه.

صفحه : 86

گفتند: يك روز بيش نبود بر«1» ديگر روز آيت رخصت آمد، آنگه گفت: ذلِك َ خَيرٌ لَكُم وَ أَطهَرُ، شما را اينكه بهتر باشد و پاكيزه تر«2»، يعني تقديم صدقه كردن در پيش مناجات به فرمان خداي تعالي چون مصلحتي به اينكه تعلّق دارد، آنگه عذر خواست براي آنان كه ندادند تا بدانند كه خداي تعالي تكليف ما لا يطاق نكند.

فَإِن لَم تَجِدُوا، اگر نيابيد و نداريد. فَإِن َّ اللّه َ غَفُورٌ رَحِيم ٌ، خداي تعالي آمرزنده و بخشاينده است، معذور دارد شما را.

آنگه اينكه آيت ناسخ فرو فرستاد«3»، در عقب اينكه آيت گفت: أَ أَشفَقتُم، و ترسيديد«4» از آن كه پيش از مناجات با رسول شما را صدقه بايد دادن! فَإِذ لَم تَفعَلُوا، چون نكرديد. وَ تاب َ اللّه ُ عَلَيكُم، و خداي تعالي توبه شما پذيرفت«5».

فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ، نماز به پاي داريد و زكات بدهيد و طاعت خداي داريد و طاعت رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم. وَ اللّه ُ خَبِيرٌ بِما تَعمَلُون َ، و خداي داناست به آنچه شما مي كنيد.

أَ لَم تَرَ إِلَي الَّذِين َ تَوَلَّوا قَوماً غَضِب َ اللّه ُ عَلَيهِم، آيت در شأن منافقان آمد كه تولّا كردند به جهودان و با ايشان دوستي كردندي و اسرار مؤمنان

با ايشان تقرير كردندي، حق تعالي گفت: نمي بيني اي محمّد آنان را كه تولّا كردند به گروهي كه خداي بر ايشان خشم گرفته است! و آن جهودانند، آنگه گفت: ما هُم مِنكُم وَ لا مِنهُم، و ايشان نه از شما هستند كه مسلمانيد، و شما نه از ايشان كه جهودانند، و مثله قوله [تعالي]«6»: مُذَبذَبِين َ بَين َ ذلِك َ لا إِلي هؤُلاءِ وَ لا إِلي هؤُلاءِ،«7».

وَ يَحلِفُون َ عَلَي الكَذِب ِ، و سوگند [18- پ]

به دروغ مي خورند و

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: با.

(2). آد، كا، گا: پاكتر.

(3). آد و.

(4). آد، كا، گا: مي ترسيد.

(5). آد، گا: پذيرفت، كا: بپذيرفت.

(6). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(7). سوره نسا (4) آيه 143.

صفحه : 87

مي دانند كه آن دروغ است.

سدّي و مقاتل گفتند: آيت در عبد اللّه بن ابي ّ سلول«1» آمد و او منافق بود، با رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- بنشستي و آنگه حديثهاي او نقل كردي با جهودان. يك روز رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- در بعضي از حجره هاي«2» خود بود، جماعتي صحابه حاضر«3» بودند گفت: همين ساعت مردي از در درآيد كه دلش دل جبّاران است و به چشمهاي شيطان نگرد، در حال عبد اللّه نبتل«4» از در درآمد و او مردي بود ازرق چشم. رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- او را گفت: براي چه مرا دشنام مي دهي«5» و صحابه مرا«6»! او سوگند بخورد به خدا كه نگفته است، و اصحابش بيامدند و سوگند بخورند [كه نگفته اند. خداي تعالي اينكه آيت فرستاد و گفت: سوگند به دروغ خوردند و مي دانند كه]«7» به دروغ مي خورند«8».

[آنگه گفت:]«9»:

أَعَدَّ اللّه ُ لَهُم عَذاباً شَدِيداً، بپجارده«10» خداي تعالي براي ايشان عذابي سخت. إِنَّهُم ساءَ ما كانُوا يَعمَلُون َ، كه ايشان بد مي كنند آنچه مي كنند«11».

اتَّخَذُوا أَيمانَهُم جُنَّةً، گفت: سوگند [ان]«12» خود را [به]«13» سپر خود

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: عبد اللّه بن نبتل. تفسير قرطبي (17/ 304): نزلت في عبد اللّه بن ابي ّ و عبد اللّه بن نبتل.

(2). آد، كا، گا: حجرات.

(3). آد، گا: صحابه خاص.

(4). اساس: عبد اللّه بن ابي سلول، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها و مآخذ خبر تصحيح شد.

(5). اساس: مي دهي، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6). اساس: و اصحاب تو، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....] (13- 12- 9- 7). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(8). اساس: و مي دانستند، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(10). آد، گا: آماده ساخت.

(11). آد، كا، گا: بدا كارا كه ايشان مي كنند.

صفحه : 88

كرده اند تا بدان از خويشتن دفع بلاها و مكاره مي كنند و از اسباب و اموال خود، و خويشتن در حمايت سوگند [به دروغ]«1» كرده اند. فَصَدُّوا عَن سَبِيل ِ اللّه ِ، و اعراض كرده اند و برگرديده از راه خداي تعالي. فَلَهُم عَذاب ٌ مُهِين ٌ، ايشان«2» را عذابي باشد خوار كننده، و از حق ّ عقاب اينكه است كه مقرون باشد به استخفاف و اهانت.

لَن تُغنِي َ عَنهُم أَموالُهُم وَ لا أَولادُهُم، گفت: غنا نكند از ايشان مالهاي ايشان و فرزندان ايشان از خداي تعالي هيچ چيز، يعني هيچ سود ندارد ايشان را و به فرياد ايشان نرسد. أُولئِك َ أَصحاب ُ النّارِ هُم فِيها خالِدُون َ، ايشان اهل دوزخ باشند و در

دوزخ مخلّد باشند«3».

يَوم َ يَبعَثُهُم ُ اللّه ُ جَمِيعاً، گفت: ياد كن اي محمّد آن روزي كه ايشان را خداي تعالي زنده كند و بر انگيزد«4» براي او همچنان سوگند خورند كه براي شما سوگند خوردند [كه ما كافر نبوديم و بر حق بوديم. و اينكه سوگندي باشد كه از ظن ّ و اعتقاد خود خورند]«5» كه ايشان اعتقاد كرده اند كه ايشان بر حقّند و مشرك نباشند، بيانش قوله: وَ يَحسَبُون َ أَنَّهُم عَلي شَي ءٍ، و پندارند و گمان برند كه ايشان بر چيزي اند و اينكه پندار است و گمان كه در دنيا باشد، براي آن كه در آخرت محال است كه اينكه ظن ّ برند براي آن كه معارف آن جا ضروري باشد. پس معلوم شد كه ايشان از ظن ّ و اعتقاد خود خبر دهند و بر آن سوگند خورند. أَلا إِنَّهُم هُم ُ الكاذِبُون َ، ايشان دروغزن اند در آنچه مي گويند و بر آن سوگند مي خورند، براي آن كه بر اعتقاد جهل كرده اند و گماني كه به دليل درست شده [است]«6» كه مظنون [به]«7» بر خلاف آن است، و گفتند، معني آن است كه ايشان در دنيا دروغ گفتند در

-----------------------------------

(7- 6- 5- 1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). آد، كا، گا: و ايشان.

(3). آد، كا، گا: ندارد.

(4). آد، كا، گا: برانگيزاند.

صفحه : 89

آن خبر كه گفتند رسول را«1»: ما تو را دشنام نداديم و بر آن سوگند خوردند. و بعضي ديگر اينكه ظن ّ را تفسير به خيبت كردند، من قولهم: كذب ظنّه اذا خاب، امّا رمّاني و حسن بصري گفتند: در قيامت مواقف مختلف باشد، در بعضي مواقف ايشان را تمكين كنند از فعل

قبايح، و در بعضي نكنند. و گفتند: دروغ ايشان چون دروغ كودك باشد كه از سر دهشت«2» باشد و تحيّر [سخني]«3» دروغ گويد، و مذهب درست آن است كه ايشان ملجأ باشند به آن كه دروغ نگويند و هيچ فعل قبيح نكنند. بعضي ديگر گفتند معني آن كه:

الا انّهم هم الكاذبون

، آن است كه [ايشان]«4» در دنيا گفتند: ما مؤمنيم و دروغ گفتند، منافق بودند.

عبد اللّه عبّاس گفت از رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- شنيدم كه:

چون روز قيامت باشد منادي ندا كند: أين خصماء اللّه، خصمان خداي كجااند!

قدريان بر پاي خيزند با رويهاي سياه و چشمهاي ازرق، لبها و دهنهاي ايشان كج شده«5»، آب از دهن ايشان مي رود، گويند: و اللّه كه ما بدون تو معبودي نگرفتيم و خدايي نپرستيديم بدون تو از آفتابي و ماهي و صنمي و وثني. آنگه عبد اللّه عبّاس گفت: راست گويند. و لكن«6» شرك با ايشان از راهي آمد كه ايشان ندانستند آنگه [اينكه آيت]«7» بخواند«8» [19- ر]:

و يحسبون انّهم علي شي ء الا انّهم هم الكاذبون

، آنگه گفت:

9» هم و اللّه« القدريّة

، به خداي كه ايشان قدريّه باشند، سه بار باز گفت.

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا كه.

(2). اساس: دهنش، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(4- 3). اساس: ندارد، با توجّه به كا افزوده شد.

(5). آد، كا، گا: كژ شده و.

(6). آد، كا، گا: گويند كه.

(7). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

(8). آد، كا، گا: بر خواند كه.

(9). آد، كا، گا: و اللّه هم.

صفحه : 90

استَحوَذَ عَلَيهِم ُ الشَّيطان ُ، ابليس بر ايشان مستولي باشد«1». فَأَنساهُم ذِكرَ اللّه ِ،

ذكر خداي از ياد ايشان ببرد. أُولئِك َ حِزب ُ الشَّيطان ِ، ايشان لشكر ابليس اند و لشكر او خاسران باشند و زيانكاران.

إِن َّ الَّذِين َ يُحَادُّون َ اللّه َ وَ رَسُولَه ُ، گفت: آنان كه با خداي تعالي معاندت«2» و محادّت كنند«3». أُولئِك َ فِي الأَذَلِّين َ، ايشان در ميان«4» ذليلترين و خوارترين مردمان باشند.

كَتَب َ اللّه ُ لَأَغلِبَن َّ أَنَا وَ رُسُلِي، گفت: خداي تعالي بنوشته است در لوح محفوظ و قضا كرده كه غالب شوم من و رسولان من. سبب نزول آيت آن بود كه مسلمانان گفتند: اگر خيبر و پيرامن او«5» ما را گشاده شود [و مكّه]«6»، اميد داريم كه«7» روم و پارس [و حجاز]«8» ما را گشاده شود، و عبد اللّه ابي ّ سلول گفت«9»:

مي پنداري«10» كه روم و پارس چون اينكه ديههاست كه پيرامن شماست تا به آساني بگشايد؟ ايشان از آن قويترند و منيعتر و به عدد بيشتر و به شجاعت سخت تر«11».

خداي تعالي اينكه آيت فرستاد [ردّ بر او]«12»: إِن َّ اللّه َ قَوِي ٌّ عَزِيزٌ، بدرستي كه خداي تعالي عزيز و قوي است، نظيره قوله: وَ لَقَد سَبَقَت كَلِمَتُنا- الي قوله: وَ إِن َّ جُندَنا لَهُم ُ الغالِبُون َ«13».

لا تَجِدُ قَوماً يُؤمِنُون َ بِاللّه ِ وَ اليَوم ِ الآخِرِ- الاية، گفت: نيابيد«14» گروهي را كه به خداي و روز قيامت ايمان دارند، آنگه دوستي كنند با دشمنان خداي و

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: مستولي شد و دست يافت.

(2). آد، كا، گا: محادّه.

(3). آد، كا: مضادّه كنند، گا: مخاصمه كنند.

(4). آد، كا، گا: در آن.

(5). آد، كا، گا: آن. (12- 8- 6). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(7). گا: اميد مي داريم.

(9). آد، كا، گا كه.

(10). مي پنداري/ مي پنداريد.

(11). كا: سختر/ سخت تر.

(13). سوره صافّات (37) آيه 173.

(14). آد، گا: نيابي.

[.....]

صفحه : 91

پيغمبر او. وَ لَو كانُوا آباءَهُم، و اگر همه«1» پدران ايشان باشند يا پسران ايشان يا برادران ايشان يا خويشان ايشان. گفتند: آيت در شأن حاطب بن أبي بلتعه آمد چون او نامه نوشت به مكّه و قصّه او در سورة الامتحان بيايد- إن شاء اللّه.

سدّي گفت: آيت در شأن عبد اللّه بن عبد اللّه بن ابي ّ آمد. يك روز بر«2» رسول حاضر آمد. رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- آب باز خورد، آن بقيّه كه«3» در كوزه بماند، عبد اللّه گفت: يا رسول اللّه دستور باش«4» تا اينكه شربت ببرم تا پدرم باز خورد! باشد كه به بركت اينكه شربت دلش از شك ّ و شرك پاك شود. رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: روا باشد. او برخاست و آن شربت آب برگرفت و پيش پدر برد. او گفت: اينكه چيست! گفت: اينكه نيم خورده«5» رسول است. باز خورد تا باشد كه دلت از اينكه شك ّ و نفاق پاك شود. عبد اللّه ابي ّ گفت:

چرا بول مادرت نياوردي. او بيامد«6» و رسول را گفت: يا رسول اللّه، دستور باش«7» تا گردنش«8» بزنم! رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: برو و مدارا كن و بساز با او.

إبن جريج گفت كه ابو قحافه يك روز رسول را- صلّي اللّه عليه و آله- دشنام داد ابو بكر بگرفت«9» او را و بر ديوار زد و رسول را بگفت اينكه حال«10».

رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم«11»- گفت: چنين كردي! گفت: آري

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: خود.

(2). آد، كا، گا: بنزديك.

(3). آد: آن آب كه، كا: آن بقيّت آب

كه.

(4). اساس: دستور باشد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(5). آد: نيم خورد.

(6). آد، كا: او رفت، گا: او برفت.

(7). آد، كا، گا: دستوري ده.

(8). كا را.

(9). آد، كا، گا: برگرفت.

(10). آد، كا، گا: اينكه حال با رسول- صلّي اللّه عليه و آله- باز گفتند.

(11). كا، گا او را.

صفحه : 92

يا رسول اللّه و اگر تيغ داشتمي وي را بكشتمي. گفت: برو و ديگر مانند اينكه مكن، حق تعالي گفت: نيابي اي محمّد گروهي را كه با خداي ايمان دارند آنگه با دشمنان خداي دوستي كنند و اگر چه خويشان و نزديكان ايشان باشند.

أُولئِك َ كَتَب َ فِي قُلُوبِهِم ُ الإِيمان َ، ايشان آنانند كه خداي ايمان بر دل ايشان نوشته است، [يعني با ايشان الطافي كرده است كه ايمان در دل ايشان ثابت شده است، چون نقش بر حجر و گفتند: معني آن است كه (كتب علي قلوبهم الايمان)«1». يعني فريضه كرد كه ايمان آرند، چنان كه گفت: فِي جُذُوع ِ النَّخل ِ«2» و گفتند: معني آن است كه حكم لهم بالايمان، ايشان را به ايمان حكم كرد. و ذكر دل براي آن كرد كه محل ّ ايمان دل است. وَ أَيَّدَهُم بِرُوح ٍ مِنه ُ، و قوي كرد ايشان را به نصري«3» از او، و اينكه قول حسن بصري است. ربيع گفت: مراد به روح قرآن است يعني ايشان را به قرآن قوّت كرد«4»، نظيره قوله: كَذلِك َ أَوحَينا إِلَيك َ رُوحاً مِن أَمرِنا«5»، إبن جرير گفت: به الطاف و حجّت و به نور و برهان. و گفتند بروح، أي برحمة، ايشان را برحمت قوّت كرد و گفتند به جبرئيل [19- پ]

عليه السّلام. گفت: وَ يُدخِلُهُم جَنّات ٍ

تَجرِي مِن تَحتِهَا الأَنهارُ، در دنيا با ايشان اينكه احسان كرد و در قيامت ايشان را به بهشتها مي برند«6» كه در زير درختان آن جويها مي رود. خالِدِين َ فِيها، ايشان هميشه باشند آن جا. رَضِي َ اللّه ُ عَنهُم وَ رَضُوا عَنه ُ، خداي تعالي راضي شده از ايشان و ايشان از خداي تعالي.

أُولئِك َ حِزب ُ اللّه ِ، ايشان لشكر خداي اند و لشكر خداي هميشه ظفر يافتگان باشند.

در خبر است كه داود- عليه السّلام- در مناجات با خداي تعالي گفت:

-----------------------------------

(1). اساس: افتادگي دارد، از آد آورده شد.

(2). آد، كا، گا اي علي جذوع النّخل.

(3). آد، كا، گا: بصيرتي. [.....]

(4). آد، كا، گا: داد.

(5). سوره شوري (42) آيه 52.

(6). آد، كا، گا: به بهشتها برد.

صفحه : 93

بار خدايا لشكر تو و خادمان عرش تو كيستند! گفت: يا داود آنان كه چشم بر هم دارند و دلهاي پاكيزه دارند و دستها با سلامت دارند، آنان كه چنين باشند گروه و لشكر منند. [و خدمت كاران عرش منند]«1».

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، از آد افزوده شد.

صفحه : 94

شب بميرد شهيد باشد«5»- ان شاء اللّه.

جاؤُ مِن بَعدِهِم يَقُولُون َ رَبَّنَا اغفِر لَنا وَ لِإِخوانِنَا الَّذِين َ سَبَقُونا بِالإِيمان ِ وَ لا تَجعَل فِي قُلُوبِنا غِلاًّ لِلَّذِين َ آمَنُوا رَبَّنا إِنَّك َ رَؤُف ٌ رَحِيم ٌ (10) أَ لَم تَرَ إِلَي الَّذِين َ نافَقُوا يَقُولُون َ لِإِخوانِهِم ُ الَّذِين َ كَفَرُوا مِن أَهل ِ الكِتاب ِ لَئِن أُخرِجتُم لَنَخرُجَن َّ مَعَكُم وَ لا نُطِيع ُ فِيكُم أَحَداً أَبَداً وَ إِن قُوتِلتُم لَنَنصُرَنَّكُم وَ اللّه ُ يَشهَدُ إِنَّهُم لَكاذِبُون َ (11) لَئِن أُخرِجُوا لا يَخرُجُون َ مَعَهُم وَ لَئِن قُوتِلُوا لا يَنصُرُونَهُم وَ لَئِن نَصَرُوهُم لَيُوَلُّن َّ الأَدبارَ ثُم َّ لا يُنصَرُون َ (12) لَأَنتُم أَشَدُّ رَهبَةً فِي صُدُورِهِم مِن َ اللّه ِ ذلِك َ بِأَنَّهُم قَوم ٌ لا يَفقَهُون َ (13) لا يُقاتِلُونَكُم جَمِيعاً إِلاّ فِي قُري ً مُحَصَّنَةٍ أَو مِن وَراءِ جُدُرٍ بَأسُهُم بَينَهُم شَدِيدٌ تَحسَبُهُم جَمِيعاً وَ قُلُوبُهُم شَتّي ذلِك َ بِأَنَّهُم قَوم ٌ لا يَعقِلُون َ (14)

كَمَثَل ِ الَّذِين َ مِن قَبلِهِم قَرِيباً ذاقُوا وَبال َ أَمرِهِم وَ لَهُم عَذاب ٌ أَلِيم ٌ (15) كَمَثَل ِ الشَّيطان ِ إِذ قال َ لِلإِنسان ِ اكفُر فَلَمّا كَفَرَ قال َ إِنِّي بَرِي ءٌ مِنك َ إِنِّي أَخاف ُ اللّه َ رَب َّ العالَمِين َ (16) فَكان َ عاقِبَتَهُما أَنَّهُما فِي النّارِ خالِدَين ِ فِيها وَ ذلِك َ جَزاءُ الظّالِمِين َ (17) يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه َ وَ لتَنظُر نَفس ٌ ما قَدَّمَت لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللّه َ إِن َّ اللّه َ خَبِيرٌ بِما تَعمَلُون َ (18) وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِين َ نَسُوا اللّه َ فَأَنساهُم أَنفُسَهُم أُولئِك َ هُم ُ الفاسِقُون َ (19)

لا يَستَوِي أَصحاب ُ النّارِ وَ أَصحاب ُ الجَنَّةِ أَصحاب ُ الجَنَّةِ هُم ُ الفائِزُون َ (20) لَو أَنزَلنا هذَا القُرآن َ عَلي جَبَل ٍ لَرَأَيتَه ُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِن خَشيَةِ اللّه ِ وَ تِلك َ الأَمثال ُ نَضرِبُها لِلنّاس ِ لَعَلَّهُم يَتَفَكَّرُون َ (21) هُوَ اللّه ُ الَّذِي لا إِله َ إِلاّ هُوَ عالِم ُ الغَيب ِ وَ الشَّهادَةِ هُوَ الرَّحمن ُ الرَّحِيم ُ (22) هُوَ اللّه ُ الَّذِي لا إِله َ إِلاّ هُوَ المَلِك ُ القُدُّوس ُ السَّلام ُ المُؤمِن ُ المُهَيمِن ُ العَزِيزُ الجَبّارُ المُتَكَبِّرُ سُبحان َ اللّه ِ عَمّا يُشرِكُون َ

(23) هُوَ اللّه ُ الخالِق ُ البارِئ ُ المُصَوِّرُ لَه ُ الأَسماءُ الحُسني يُسَبِّح ُ لَه ُ ما فِي السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ وَ هُوَ العَزِيزُ الحَكِيم ُ (24)

را و نزديكان رسول را و يتيمان را و بيچارگان را و راهگذاري را تا نباشد آن مال دولت ميان توانگران از شما و آنچه داد شما را رسول فرا گيريد و آنچه نهي كرد شما را از او باز ايستد و بترسيد از خداي كه خداي سخت عقوبت است.

درويشان هجرت كنندگان راست آنان كه بيرون كردندشان از ديارشان و اموالشان مي جويند افزوني از خداي و خشنودي و ياري مي كنند خداي را و پيغمبرش را ايشانند راست گويان.

آنان كه جا گرفتند مدينه و به ايمان متحصّن شدند از پيش ايشان دوست مي دارند آنان كه هجرت كردند با ايشان و نيابند در سينه هاشان حاجتي از آنچه دادندشان و ايثار كنند بر تنهاي خود و اگر چه بودند به ايشان حاجتي و هر كه را نگاه دارند [بخل]«1» تن او ايشانند رستگاران.

و آنان كه آمدند از پس ايشان مي گويند: خداوندا بيامرز ما را و برادران ما را آنان كه پيشي گرفتند به ايمان، و مكن در دلهاي ما كينه از آنان كه ايمان آوردند. خداي ما تو

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به معني مجدّد جمله در متن تفسير، افزوده شد.

صفحه : 97

بخشاينده اي و مهربان.

[20- پ]

نمي بيني آنان را كه نفاق كردند مي گويند برادران خود را آنان كه كافر شدند از اهل كتاب اگر بيرون كنند شما را،«1» بيرون آييم با شما و نبريم فرمان در شما يكي را هرگز و اگر كارزار كنيد ياري دهيم شما را و خداي گواهي مي دهد كه ايشان دروغ مي گويند.

اگر بيرون كنند [ايشان را]«2» بيرون نشوند همراه با ايشان و اگر كارزار كنند [با ايشان]«3» ياري نكنند ايشان را و اگر ياري

كنند ايشان را بر گردند به پس پشت خود پس ياري نكنندشان.

شما سخت تريد ترسيدن در دلهاي ايشان از خدا، آن به آن است كه ايشان قومي اند كه نمي دانند.

كارزار نكنند با شما جمله الّا در شهر آن حصن يا از پس ديوارها شجاعت ايشان در ميان ايشان سخت، پنداري ايشان جمله و دلهاي ايشان پراگنده«4» است. آن به آن است كه ايشان گروهي اند كه خرد ندارند.

مثل آنان

-----------------------------------

(1). اساس: آنان را، با توجّه به ترجمه آيه در متن تصحيح شد.

(3- 2). اساس: ندارد، از متن تفسير افزوده شد.

(4). اساس: بركنده، قياسا تصحيح شد، هر چند «بر كنده» هم مي تواند صفت دل باشد. [.....]

صفحه : 98

كه از پيش ايشان بودند نزديك، بچشيدند عاقبت كارشان و ايشان را عذابي باشد دردناك.

چون مثل ديو چون گفت به آدمي: كافر شو. چون كافر شد، گفت: من بيزارم از تو من مي ترسم از خداي، خداي عالميان.

و بود عاقبت ايشان در دوزخ جاودان در آن جا، و آن است جزاي بيدادگران.

اي آنان كه ايمان آورديد بترسيد از خداي، و انتظار كند هر نفسي آنچه از پيش فرستاد فردا را و بترسيد از خداي كه خداي دانا است به آنچه شما مي كنيد.

و مباشيد چنان كه آنان كه فراموش كردند خدا را و از ياد ايشان ببرد خود ايشان، ايشان فاسقانند.

راست نباشند اهل دوزخ و اهل بهشت. اهل بهشت ايشان رستگارانند.

[21- ر]

اگر فرو فرستيم اينكه قرآن را بر كوهي بيني آن را ترسناك شكافته از ترس خداي. و اينكه مثلها بزنيم براي مردمان تا ايشان انديشه كنند.

اوست خداي آن كه نيست خدايي مگر او، داناي نهان و آشكارا، اوست بخشاينده و مهربان.

صفحه :

99

اوست خداي آن كه نيست خدايي مگر او، پادشاه پاك بي عيب. نگاه دار بي همتا عزيز كامران بزرگوار، پاك است خداي از آنچه انباز گيرند با او.

اوست خداي آفريننده صورت نگارنده او راست نامهاي نيكو تسبيح مي كند او را آنچه در آسمانها و زمين است و او عزيز و محكم كار است.

قوله تعالي: سَبَّح َ لِلّه ِ ما فِي السَّماوات ِ وَ ما فِي الأَرض ِ وَ هُوَ العَزِيزُ الحَكِيم ُ، اينكه آيت را تفسير رفته است در اوايل ديگر سورتها. مفسّران گفتند: اينكه آيت در بني النّضير آمد، و سبب آن بود كه چون رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- به مدينه آمد بني النّضير با او مصالحه كردند بر آن كه اگر كارزاري«1» باشد نه بر او باشند و نه با«2» او باشند، رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- از ايشان قبول كرد. چون كارزار بدر پديد آمد و ظفر رسول را بود، گفتند: اينكه آن پيغمبر است كه ما در تورات نعت و صفت او شنيده ايم و خوانده ايم، او حق است و صادق«3». رايت او هيچ راست بر نگرداند«4» و كس را بر او ظفر نباشد«5». چون روز احد بود و وهني پديد آمد مسلمانان را گفتند: اينكه نه آن پيغمبر است شاك شدند و از آن گفتار باز آمدند و عهد بشكستند و عداوت رسول آشكارا كردند. كعب اشرف بر نشست و با چهل سوار از جهودان به مكّه رفت و با قريش عهد كردند«6» بر آن كه

-----------------------------------

(1). آد، گا: كالزاري.

(2). اساس: با او بباشند و بر، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(3). آد، كا، گا است.

(4).

آد، كا: بر نگردانند و هيچ.

(5). آد، كا، گا: ندهند.

(6). آد، كا، گا: كرد.

صفحه : 100

سخنشان«1» يكي باشد به«2» رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم. آنگه ابو سفيان با چهل مرد از قريش در مسجد الحرام رفتند و كعب اشرف با چهل جهود، و پيش آستان«3» كعبه بنشستند و عهد ببستند«4». آنگه كعب اشرف بازگشت و اصحابش با مدينه آمدند«5» و رسول را خبر دادند«6» به آنچه كرده بودند و عهدي كه با ابو سفيان بسته بودند.

و خداي تعالي رسول را فرمود كه كعب اشرف را بكش. رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- محمّد بن مسلمة الانصاري ّ را فرمود تا او را بكشت، و او برادر كعب اشرف بود از جهت رضاع، و رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- آنگه مطّلع شد بر خيانت ايشان«7» و نقض عهدشان كه برخاست با جماعتي صحابه و حضرت امير المؤمنين علي ّ بن ابي طالب- صلوات اللّه و سلامه عليه«8»- تا ياري دهند مسلمانان را در ديه آن دو مرد كه عمرو بن اميّة الضّمري ّ ايشان را بكشته بود«9» آنگه كه از چاه معونه بازگشت، و آن دو مرد از بني عامر بودند، ايشان گفتند: عزازة و كرامة با آنچه التماس است«10» به جاي آريم تو را ببايد نشستن، [21- پ]

و رسول را و صحابه را بنشاندند و تدبيرات«11» كردند تا چه فكر كنند«12» برايشان و ناگاه بكشند ايشان را. و چنان انداختند كه ناگاه از بالاي حصن سنگي عظيم بر سر ايشان افگنند«13»، خداي تعالي رسول را خبر داد كه

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: كلمه ايشان.

(2). آد، كا، گا: نزد.

(3). آد،

كا، گا: و نزديك استار.

(4). همه نسخه بدلها: عهد كردند.

(5). همه نسخه بدلها جبريل بيامد.

(6). همه نسخه بدلها: داد.

(7). همه نسخه بدلها: بر احوال ايشان و بر خيانت.

(8). كا: و با علي- عليه السّلام. [.....]

(9). اساس: بكشته بودند، با توجّه به نسخه بدلها تصحيح شد.

(10). آد، گا ترا.

(11). آد، كا، گا: تدبير آن.

(12). كذا: در اساس، كا: تا قتل كنند، شعراني (11/ 89): فتك كنند.

(13). آد، گا: سنگي فرو افكنند، كا: سنگي با ايشان فرو افكنند.

صفحه : 101

اينكه قصّه رفته است، و نيز قتل كعب الاشرف رفته است. چون كعب اشرف را بكشتند رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- لشكر را به زير حصن بني النّضير فرستاد و ايشان را ديهي بود كه آن را «زهره» گفتندي. چون رسول- صلّي اللّه عليه و آله آن جا رفت ايشان را يافت كه نوحه مي كردند بر كعب اشرف«1». و او سيّد ايشان بود، گفتند«2»: واعيه باشد، بر اثر اينكه واعيه باكيه و بر اثر آن باكيه«3». و اينكه بر سبيل تهديد گفتند. رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: روا باشد. آنگه گفتند:

رها كن ما را تا اينكه تعزيت بگذاريم«4». رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: از اينكه جا برويد. گفتند: مرگ به ما نزديكتر است از آن كه تو مي گويي. در حال ساز كارزار«5» كردند. منافقان كس به ايشان فرستادند«6»، عبد اللّه ابي ّ و اصحابش، كه ما با شماييم شما از حصار بيرون مياييد، اگر محمّد با شما كارزار كند«7» ما با شماييم و اگر شما را بيرون كند ما با شماييم، ما نيز بيرون رويم«8». ايشان دانستند

كه با رسول نه بس باشند. طريق غدر پيش گرفتند، كس فرستادند و گفتند: بر خيز و با سي مرد بيا تا ما با سي مرد بياييم و بگوييم و بشنويم، اگر اينكه سي مرد ايمان آرند ما از قول ايشان باز نياييم«9» ما نيز ايمان آريم. رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم [برفت]«10» با سي مرد و ايشان بيامدند با سي مرد از جمله احبار به زميني [خالي بر]«11» صحرا«12» در نگريدند، گفتند: چگونه كنيم

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: ديد كه بر كعب اشرف نوحه مي كردند.

(2). اساس و كا: گفت، با توجه به آد و گا تصحيح شد.

(3). آد، كا، گا: باكيه باشد بر اثر اينكه باكيه.

(4). همه نسخه بدلها: بداريم.

(5). آد، گا: كالزار.

(6). آد، گا نزديك، كا از نزديك.

(7). همه نسخه بدلها: قتال كند.

(8). همه نسخه بدلها: ما با شما بيرون رويم.

(9). همه نسخه بدلها: عدول نكنيم. [.....]

(11- 10). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(12). آد، گا ايشان، كا: بر صحرايي ايشان.

صفحه : 102

و«1» سي مرد با اويند كه مرگ خود اختيار كنند پيش از مرگ او! گفتند: يا محمّد، سي مرد اينان اند و سي مرد [شما]«2» صياحي و جلبه اي«3» هست، اينان را گسيل كن«4» و سه مرد را بازگير تا ما نيز سه مرد بازگيريم و سخن گوييم.

رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- خواست تا همچنين كند. ايشان [آن]«5» سه مرد را كاردها بدادند تا ناگاه رسول را بكشند. در ميان ايشان زني بود مسلمان و او را برادري بود مسلمان با رسول، او كس فرستاد و برادر را آگاه كرد«6» از

كيد و غدر بني النّضير. برادر آن زن بيامد و رسول را خبر داد. رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- بازگشت و تا ديگر روز لشكر به زير حصن راند«7»، و بيست و يك روز«8» حصار داد ايشان را، و خداي تعالي ترس در دل ايشان افگند و از نصرت منافقان نوميد شدند«9» طلب صلح كردند.

رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: قرار صلح آن است كه از اينكه ولايت برويد- اگر خواستيد و اگر نه. تن در دادند و رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- قرار داد«10» با ايشان كه آنچه بر شتر توانند نهاد«11» [برنهند و]«12» ببرند«13»، و آنچه نتوانند بردن رها كنند الّا سلاح كه اندك و بسيار با خود نبرند، و آنچه سرايها و عقار و املاك است باز گذارند.

-----------------------------------

(1). آد، گا: كه.

(5- 2). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). اساس: غلبه، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(4). اساس: كيد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6). آد، كا، گا: را از آن حال خبر داد.

(7). آد، كا، گا: لشكر را به زير حصن بني النّضير فرستاد.

(8). آد، كا، گا آن جا را.

(9). آد، كا و.

(10). آد، گا: قرار بر آن داد كه.

(11). آد، گا: نهادن، كا: نهند.

(13- 12). اساس: ندارد، با توجّه به كا افزوده شد.

صفحه : 103

عبد اللّه عبّاس گفت: صلح بر آن كردند كه هر اهل سراي«1» سه شتروار«2» متاع و غلّه بيشتر«3» نبرند و آنچه بماند رها كنند. ضحّاك گفت: قرار چنان بود كه هر«4» سه كس

شتري بار ببرند و وسقي گندم، بر اينكه جمله قرار دادند و ناحيه مدينه بازگذاشتند و به شام رفتند و به أريحا و به أذرعات الّا اهل دو خانه آل ابي الحقيق و آل حيي ّ بن أخطب كه ايشان به خيبر رفتند، و گروهي به حيره رفتند، فذلك قوله- عزّ و جل ّ: هُوَ الَّذِي أَخرَج َ الَّذِين َ كَفَرُوا مِن أَهل ِ الكِتاب ِ مِن دِيارِهِم لِأَوَّل ِ الحَشرِ، گفت: او آن خداست كه بيرون كرد كافران را از اهل كتاب، يعني جهودان از سرايهاشان براي اوّل حشر. خلاف كردند در معني اوّل حشر. بعضي مفسّران گفتند: اوّل حشر ايشان به شام بود، [و حشر]«5» دوم به زمين محشر روز قيامت، و در اخبار آمد كه: زمين محشر به«6» شام بود. عبد اللّه عبّاس گفت: هر كه شاك ّ است در آن كه محشر به زمين شام خواهد بود، گو اينكه آيت بخواند«7». گفت اينكه براي آن بود كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- ايشان را گفت: برويد.

گفتند: كجا رويم! گفت: به محشر. خداي تعالي اينكه آيت فرستاد كه: لِأَوَّل ِ الحَشرِ.

كلبي ّ گفت براي آن گفت: لِأَوَّل ِ الحَشرِ، كه ايشان اوّل قوم«8» بودند كه ايشان را به جمع و حشر گسيل كردند«9» به طريق جلا از زميني به زميني ديگر.

زهري ّ گفت: براي آن [22- ر]

اوّل حشر گفت كه اينان از سبطي بودند كه

-----------------------------------

(1). آد، گا: سرايي. [.....]

(2). اساس: شتر از، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(3). آد، كا، گا: بيش.

(4). آد، گا: به هر.

(5). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(6). آد، كا، گا زمين.

(7). كا، گا: بر خوان.

(8).

آد، گا: قومي.

(9). اساس: كيد كردند، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 104

ايشان را هرگز جلا نفرمودند«1»، و خداي تعالي جلا بر ايشان نوشت. و «جلا» نشيمن رها كردن باشد«2» به رفتن، و اگر نه آن بودي خداي تعالي ايشان را عذاب فرستادي به آن كه با رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- كردند، چنان كه گفت«3»:

وَ لَو لا أَن كَتَب َ اللّه ُ عَلَيهِم ُ الجَلاءَ لَعَذَّبَهُم فِي الدُّنيا- الآية.

مرّة الهمداني ّ گفت: اينكه اوّل حشر بود ايشان را از مدينه، و حشر دوم از خيبر بود و جمله جزيره عرب«4» از شام به أذرعات و اريحا در عهد عمر خطّاب.

قتاده گفت: اينكه حشر اوّل بود، امّا حشر دوم به آتشي باشد كه ايشان را جمع كند از مشرق به مغرب مي رانند«5» هر كجا مقام كنند به شب مقام كند با ايشان، و هر كجا قيلوله كنند قيلوله كند با ايشان. و هر كه از ايشان باز پس ايستد بسوزانند او را.

يمان گفت«6»: براي آن اوّل حشر گفت كه خداي تعالي به اوّل و هله كه رسول به ايشان فرستاد و قتال كرد ظفر او را بود. محمّد بن اسحاق گفت: جلاء بني النّضير آنگه بود كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- از غزاة احد باز آمد، و فتح بني قريظه آنگه بود كه از احزاب باز آمد، و ميان هر دو دو سال بود. آنگه خطاب كرد با مسلمانان گفت: ما ظَنَنتُم أَن يَخرُجُوا، شما گمان نبرديد كه ايشان بروند و خانه ها به شما«7» رها كنند. وَ ظَنُّوا، و ايشان گمان بردند كه حصنهاي ايشان، ايشان

را از خداي حمايت كند از آن جا كه حصنهاي قوي و محكم كرده بودند و درها و دروازه ها در بسته«8». فَأَتاهُم ُ اللّه ُ مِن حَيث ُ لَم يَحتَسِبُوا، خداي تعالي

-----------------------------------

(1). آد، گا: نفرموده بودند.

(2). آد، كا، گا و.

(3). آد، كا، گا: خداي تعالي گفت.

(4). اساس: جزاير مغرب، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(5). آد، كا، گا: به مغرب راند.

(6). آد، كا، گا: يمان بن رباب. [.....]

(7). آد، كا، گا: خانه ها و نشيمنها.

(8). آد، كا، گا: درها و ديوارها بسته.

صفحه : 105

قصد كرد ايشان را از آن جا كه گمان نبردند و گفتند: (أتاهم امر الله)، فرمان خداي به ايشان بود از آن جا كه ايشان نپنداشتند، چنان كه در مثل گفته اند«1»: من مأمنه يؤتي الحذر، از آن جا آيند حذر كننده را كه او ايمن باشد، و قيل: أتاهم عذاب اللّه، و گفتند«2»: عذاب خداي به ايشان آمد از آن جا كه ايشان نپنداشتند.

وَ قَذَف َ فِي قُلُوبِهِم ُ الرُّعب َ، و ترس در دل ايشان فگند«3» به كشتن كعب اشرف.

يُخرِبُون َ بُيُوتَهُم بِأَيدِيهِم وَ أَيدِي المُؤمِنِين َ. عامّه قرّاء خواندند: «يخربون» به تسكين «خاء» من الاخراب، و ابو عمرو خواند و أبو عبد الرّحمن السّلمي ّ:

«يخرّبون» به تشديد «را» من التّخريب، گفت: ويران«4» مي كنند خانه هاي خود به دستهاي خود و دستهاي مؤمنان.

ابو عمرو گفت: براي آن تشديد كردم كه«5» «اخراب» ترك المنزل خرابا باشد، جايي رها كنند تا ويران«6» شود. و «تخريب» آن باشد كه به هدم و نقض ويران كنند«7»، و بنو النّضير سرايها رها نكردند«8» تا ويران«9» شود، بل به دست خود بشكافتند. بعضي ديگر گفتند: «اخراب» و «تخريب» يكي باشد«10». زهري ّ گفت:

چون رسول-

صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- به ايشان قرار داد كه آنچه بر شتر بتوانند نهادن ببرند و سرايها و املاك«11» رها كنند، ايشان«12» در سرايها مي گرديدند و هر چوبي و دريچه اي و دري كه نيك بودي بشكافتندي و بر شتران نهادندي، و باقي مسلمانان خراب مي كردند.

-----------------------------------

(1). اساس: گفتند، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). اساس: گفت، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(3). آد، كا، گا: افكند.

(4). گا: بيران.

(5). آد، كا، گا: تشديد اختيار نكردم.

(9- 6). كا، گا: بيران.

(7). آد، كا، گا: بيران كنند.

(8). آد: رها كردند.

(10). آد، كا، گا: هر دو به يك معني اند.

(11). آد، كا، گا ديگر.

(12). آد، كا، گا: پس ايشان.

صفحه : 106

إبن زيد گفت: چون بخواستند [رفتن]«1» بقصد، سرايها به دست خود ويران مي كردند تا مسلمانان در او ننشينند. عبد اللّه عبّاس گفت: مسلمانان چون ظفر يافتند بر ايشان، نقب در سرايهاي ايشان مي زدند تا ايشان را بگيرند. ايشان از جايي ديگر نقب در سرايها مي زدند كه«2» از پس آن بگريزند«3». قتاده گفت:

مسلمانان از بيرون مي شكافتند و ايشان از درون، و ذلك قوله: يُخرِبُون َ بُيُوتَهُم بِأَيدِيهِم وَ أَيدِي المُؤمِنِين َ. فَاعتَبِرُوا يا أُولِي الأَبصارِ، بر سبيل وعظ و تذكير گفت:

عبرت گيريد اي خداوندان چشمها و عقلها.

وَ لَو لا أَن كَتَب َ اللّه ُ عَلَيهِم ُ الجَلاءَ، اگر نه آنستي كه خداي تعالي بر ايشان نوشت [جلا را]«4». بعضي مفسّران گفتند: مراد آن است كه در لوح محفوظ بنوشت، چنان كه در سابق علم او بود كه خواست بودن، و گفتند:

كَتَب َ اللّه ُ عَلَيهِم ُ، أي حكم عليهم، حكم كرد بر ايشان، و قيل: أمرهم، بفرمود ايشان را،

و گفتند: اينكه بر سبيل عقوبت بود ايشان را. و «جلا» آن باشد كه از سرايها بروند، يقال: جلا القوم عن منازلهم و اجليتهم اجلاء، أي اخرجتهم [22- پ]

و أجلوا عن القتيل اجلاء اذا تفرّقوا عنه، و جلوت العروس«5» جلوة و جليت السّيف جلاء. لَعَذَّبَهُم فِي الدُّنيا، گفت: اگر نه آنستي كه خداي تعالي در حق ّ ايشان حكم كرد بر آن كه از سرايها و منازل خود بروند و رها كنند و به زميني ديگر روند«6»، ايشان را عذاب كردي در دنيا عذابي استيصال، و گفتند: به قتل و أسر، چنان كه با مشركان كردند«7» در روز بدر. وَ لَهُم فِي الآخِرَةِ عَذاب ُ النّارِ، و ايشان را باشد- با آن كه در دنيا از خان و مان براندند ايشان را- در

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، كا: آمدن، با توجّه به آد، گا افزوده شد. [.....]

(2). آد، كا، گا: مي بردند.

(3). آد، كا، گا: و از آن در مي گريختند.

(4). اساس: ندارد، با توجّه به كا افزوده شد.

(5). آد، كا، گا: الفوس.

(6). آد، كا، گا: شوند.

(7). آد، كا، گا: كرد.

صفحه : 107

آخرت عذاب دوزخ.

ذلِك َ بِأَنَّهُم، گفت: اينكه عذاب و عقوبت در دنيا جلا، و در آخرت عذاب دوزخ براي آن است كه ايشان مشاقّه و مخالفت كردند با خداي و پيغمبر«1». و اصل «مشاقّه» آن باشد كه ايشان در شقّي باشند و اينان در شقّي، و اينكه غايت مخالفت بود. آنگه گفت: هر كه او با خداي مخالفت كند و معادات«2»، خداي تعالي سخت عقوبت است عقوبت خود برساند به او.

ما قَطَعتُم مِن لِينَةٍ- الآية، سبب نزول آيت آن بود كه چون رسول- صلّي اللّه عليه و آله

و سلّم- به زير حصن ايشان فرود آمد، بفرمود تا بعضي درختان خرما كه ايشان را بود ببريدند. ايشان جزعي عظيم كردند و سخت آمد بر ايشان، بر سبيل طعن گفتند: يا محمّد تو دعوي مي كني كه مرا به عدل فرستاده اند، و اينكه عدل نباشد كه«3» درختان بري، اينكه از جمله افساد و اخراب«4» زمين باشد. رسول را سخت آمد و مسلمانان مستضعف انديشه كردند كه مبادا كه اينكه فساد بود كه ما كرديم، مسلمانان بر«5» يكديگر خلاف كردند. بعضي گفتند: نبايد بريدن كه اينكه از جمله غنيمت و مال است«6»، بعضي گفتند: ببايد بريدن به رغم و خشم ايشان. خداي تعالي اينكه آيت فرستاد: ما قَطَعتُم مِن لِينَةٍ أَو تَرَكتُمُوها، آنچه ببريديد از درخت خرما و نيز درختي كه رها كرديد بر جاي خود بر پاي ايستاده. فَبِإِذن ِ اللّه ِ، أي بعلم اللّه«7»، خداي داناست. و گفتند: بامر اللّه، به فرمان خداي، چه ممتنع نباشد كه خداي تعالي فرموده باشد كه بهري ببرند و بهري نبرند«8»، چه تكليف به

-----------------------------------

(1). آد، گا: رسول او.

(2). آد، كا، گا فَإِن َّ اللّه َ شَدِيدُ العِقاب ِ

(3). آد، كا، گا تو.

(4). آد، كا، گا: خراب.

(5). آد و ديگر نسخه بدلها: با.

(6). آد، كا، گا: ما است.

(7). اساس: يعلم اللّه، با توجّه به آد تصحيح شد.

(8). آد: بگذارند. [.....]

صفحه : 108

حسب مصلحت باشد و كس را بر آن طريقي نيست، و اينكه مصالح جز خداي نداند كه عالم است به عواقب امور.

نافع روايت كرد از عبد اللّه عمر كه او گفت رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت تا درختان بني النّضير ببريدند و بسوختند«1»، و براي اينكه حسّان ثابت

گفت- شعر:

و هان«2» علي سراة بني لؤي ّ حريق بالبويرة مستطير

و «ما» مجازات راست، و «فا» به جواب و جزاي او آمد. مفسّران خلاف كردند در معني «لينة». عكرمه گفت: همه انواع خرما را لينة گويند جز عجوه را، و اينكه قول قتاده است و إبن رومان«3»، و روايت باذان«4» از عبد اللّه عبّاس كه او گفت رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: جمله درختان خرما از ساير انواع ببريد مگر عجوه را [و آن نوعي است از كرايم انواع خرما. گفت: اهل مدينه انواع خرما را الوان خوانند مگر عجوه را]«5»، واحدها لون و لينة. و اصل او «لونه» بوده است براي كسره «لام» واو را قلب كردند با « يا ». زهري ّ گفت: «لينه» انواع خرما باشد جز«6» عجوه [و برني]«7».

مجاهد گفت: همه انواع خرما باشد بي استثنا. عوفي گفت از عبد اللّه عباس: «لينه» نوعي باشد از درختان خرما. سفيان گفت: كرام النّخل، از درختان گرانمايه باشد«8». مقاتل گفت: نوعي از درخت خرما كه زرد

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: بسوزانيدند.

(2). اساس: و يدان، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(3). اساس: زمان، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(4). اساس: و اينكه روايت است، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(7- 5). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(6). اساس: خرماهاي، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(8). اساس: باشند، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 109

باشد«1» و لطيف و صافي چنان كه استخوان او از بيرون

بينند، و ايشان آن نوع دوست تر داشتندي، سخت آمد بر ايشان، گفتند: دعوي صلاح مي كنيد و اينكه فساد است در زمين، [درختان]«2» رها كنيد كه [اينكه]«3» آنان را كه باشد كه غالب باشند، و گفتند: درختي باشد به زمين نزديك، و انشد الاخفش:

قد شجاني الحمام حين تغنّي بفراق الأحباب من فوق لينة

و گفتند«4»: عرب الوان نخل را «لينة» خوانند، قال ذو الرّمّة:

كأن ّ قتودي فوقها عش ّ طائر علي لينة فردا و تهبو جنوبها

و قال أيضا:

طراق الخوافي واقع فوق لينة ندي ليله في ريشه يترقرق

و جمع اللّينة لين، و قيل: ليان، و قال امرؤ القيس:

و سالفة كسحوق اللّيا ن أضرم فيه الغوي ّ السّعر

أَو تَرَكتُمُوها قائِمَةً عَلي أُصُولِها، يارها كرده ايد بر پاي ايستاده.

فَبِإِذن ِ [23- ر]

اللّه ِ، به فرمان خداي بود. وَ لِيُخزِي َ الفاسِقِين َ، و نيز تا خزي و مذلّت و غيظ جهودان كافر«5» باشد. حق تعالي در اينكه آيت وجه حسن آنچه جهودان فساد و استفساد خواندند آن را باز گفت كه براي هوان و مذلّت شما بود.

وَ ما أَفاءَ اللّه ُ عَلي رَسُولِه ِ، گفت: آنچه خداي تعالي باز آورد و رد كرد به رسول خود. «منهم»، از ايشان- يعني«6» بني النّضير. و «في ء» غنيمت باشد و

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: كه خرما آورده باشد.

(3- 2). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). اساس: گفت: با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(5). آد، كا، گا فاسق، چاپ شعراني (11/ 95): كافر فاسق را.

(6). آد، كا، گا من.

صفحه : 110

اشتقاق او از فاء اذا رجع باشد، و «أفاء» متعدّي باشد از او، و سايه بعد زوال را «في ء»

گويند هم از آن جا من فاء اذا رجع. فَما أَوجَفتُم عَلَيه ِ مِن خَيل ٍ وَ لا رِكاب ٍ، نتاختيد بر آن هيچ اسبي و نه اشتري، يعني هيچ رنجي نرسيده به شما و قطع مسافتي نكرديد و قتال نكرديد بر آن و ايجاف و ايضاح اسراع باشد، و الوجيف السّير السّريع. و بيش از آن نبود كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- بر شتري نشست و با تني چند از صحابه آن جا رفت، خداي تعالي بر دست او بگشاد بر طريق مصالحه«1» و قرار بر آن كه بروند و خانه ها«2» رها كنند، و قوله: «عليه» ضمير راجع است«3» با لفظ «ما». وَ لكِن َّ اللّه َ يُسَلِّطُ رُسُلَه ُ عَلي مَن يَشاءُ، و لكن خداي مسلّط كند پيغمبرانش را بر آن كه خواهد. وَ اللّه ُ عَلي كُل ِّ شَي ءٍ قَدِيرٌ، و خداي تعالي بر همه چيز قادر است و توانا.

و خداي تعالي اموال بني النّضير خاصّه به رسول داد«4». رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم-، بر مهاجر ببخشيد، انصاريان را نداد«5» مگر سه كس را كه ايشان محتاج بودند«6»: أبو دجانة سماك بن خرشه، و سهل بن حنيف، و دريد بن الصّمّه، و از بني النّضير بيشتر از دو كس ايمان نياوردند، يكي: سفيان عمرو بن وهب«7» و ديگري سعد بن وهب كه ايشان اسلام آوردند.

رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- بفرمود تا مال و ملك ايشان با ايشان دادند.

عمر خطّاب روايت كرد كه: مال بني النّضير خداي تعالي به رسول داد از«8» خاص، براي آن كه هيچ كس را در آن سعي نبود و به سعي حضرت رسول

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا:

مصلحت.

(2). اساس: و همه نسخه بدلها: خانها/ خانه ها. [.....]

(3). آد، كا، گا: و ضمير عليه راجع است.

(4). آد و.

(5). آد، كا، گا: را چيزي نداد از آن.

(6). آد، كا، گا: منهم.

(7). تفسير قرطبي (18/ 11): سفيان بن عمير.

(8). آد و ديگر نسخه بدلها: ندارد.

صفحه : 111

- صلّي اللّه عليه و آله- و سلّم- حاصل شده بود. رسول از آن جا«1» نفقه كردي نفقه«2» به سنّت، و باقي در وجه سلاح و كراع كردي براي جهاد.

ما أَفاءَ اللّه ُ عَلي رَسُولِه ِ مِن أَهل ِ القُري، گفت: آنچه باز آورد خداي تعالي بر پيغمبرش«3» از مالها كافران اهل اينكه شهرها. عبد اللّه عبّاس گفت: بنو قريظه و بنو النّضير- و آن به مدينه است، و [به]«4» فدك و آن بر سه ميل است از مدينه، و خيبر و دههاي«5» عرينه و ينبع. خداي تعالي اينكه جمله به رسول داد خاصّه تا آنچه خواهد به آن مي كند، او آن جمله با خاص ّ خود گرفت. گروهي گفتند: چرا قسمت نكرد! خداي تعالي اينكه آيت فرستاد كه: ما أَفاءَ اللّه ُ عَلي رَسُولِه ِ مِن أَهل ِ القُري، گفت: اينكه كه خداي تعالي باز آورد به رسولش از اينكه دهها«6»، خدا راست و رسول او را و خويشان رسول را كه بني هاشم اند.

و فقها در وجه استحقاق ايشان مال خمس را خلاف كردند: بعضي گفتند: جهت استحقاق قرابت«7» است دون حاجت، توانگر و درويش«8» در اينكه باب يكي باشند و اينكه مذهب شافعي است و مذهب ما، و بعضي ديگر گفتند:

جهت استحقاق حاجت است و به محتاجان ايشان بايد دادن و اينكه مذهب ابو حنيفه است. آنگه خلاف كردند، بعضي گفتند: مال في ء [و

مال جزيه و مال]«9» خراج [همه يكي]«10» است [و اينكه قول معمّر بن يحيي است آنگه گفتند: مال بر دو ضرب باشد: بهري غنيمت باشد و بهري نباشد. و غنيمت آن بود كه به تيغ بستانند، أربعة أخماس آن، مقاتله را باشد. و خمس آن مستحقّان خمس را

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: مال.

(2). آد و ديگر نسخه بدلها: ندارد.

(3). اساس كه، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد. (10- 9- 4). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(5). آد، كا، گا: ديههاي.

(6). آد، كا، گا: ديهها.

(7). اساس قرابت، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد.

(8). آد، كا، گا ايشان. [.....]

صفحه : 112

في قوله: وَ اعلَمُوا أَنَّما غَنِمتُم مِن شَي ءٍ فَأَن َّ لِلّه ِ خُمُسَه ُ،«1». بعضي ديگر گفتند: في ء، كه در آيت است مال غنيمت است. بعضي ديگر گفتند: مال في ء]،«2» فراختر است از مال صدقات، براي آن كه مال صدقات هشت صنف راست و مال في ء، مصروف باشد بر«3» مصالح جمله مسلمانان. عمر گفت: مال في ء رسول را بود و خويشان او را از بني هاشم و بنو المطّلب«4».

قتاده گفت«5»: ابو بكر و عمر مال في ء بر دو قسمت نهاده اند: قسمي رسول را و قسمي قرابت او را. قسم او از پس او به قرابت او دهند [از]«6» توانگر و درويش، و قسمي ديگر بر سبيل صدقه براي او به درويشان و يتيمان دهند، و بعضي ديگر گفتند: غنيمت در ابتداي اسلام اينان را بود، آنگه منسوخ شد با آنچه خداي تعالي در آيت غنيمت گفت: در سورة الانفال: خمس، آن گروه را و اربعة اخماس

مقاتله را، و مذهب ما آن است كه: مال في ء جز مال غنيمت باشد، چه مال غنيمت آن باشد كه به تيغ بستانند از سراي [23- پ]

حرب به قهر از آنچه نقل نتوانند كردن«7» با سراي«8» اسلام، [و آنچه نقل توان كردن با سراي اسلام]«9» آن جمله مسلمانان را بود، امام آن را در مصالح مسلمانان صرف كند. و في ء آن باشد كه از كافران بستانند بي قتال يا زميني كه اهلش رها كنند، آن رسول را باشد خاصّه و آنان را كه خداي تعالي ذكر ايشان كرد در اينكه آيت من قوله: فَلِلّه ِ وَ لِلرَّسُول ِ وَ لِذِي القُربي وَ اليَتامي وَ المَساكِين ِ وَ ابن ِ السَّبِيل ِ،.

و جملة الامر آن است كه اموالي كه ائمّه و ولات را در آن تصرّف باشد بر

-----------------------------------

(1). سوره انفال (8) آيه 41.

(6- 2). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). آد، كا، گا: با.

(4). آد، كا، گا: بني المطّلب.

(5). كا كه.

(7). آد: نتوان كردن.

(8). آد، كا، گا: به دار.

(9). اساس: ندارد، با توجّه به آد افزوده شد.

صفحه : 113

سه ضرب است: يكي آن است كه مسلمانان بستانند بر سبيل تطهير«1» و آن مال صدقه«2» است و حكم آن در آيت صدقات ظاهر است و مستحقّان آن پيدااند في قوله: إِنَّمَا الصَّدَقات ُ لِلفُقَراءِ،«3»- الآية. و دوم غنايم است«4» آن هر مالي باشد كه از كافران به تيغ بستانند بر سبيل قهر و غلبه و آن را مستحقّان ظاهراند في قوله:

وَ اعلَمُوا أَنَّما غَنِمتُم مِن شَي ءٍ فَأَن َّ لِلّه ِ خُمُسَه ُ،«5». چون خمس بيرون كنند و به مستحقّان او رسانند، أربعة أخماس، رسول- صلّي اللّه عليه و

آله و سلّم- يا امام قسمت كند ميان مقاتلان«6» للفارس سهمان و للرّاجل سهم واحد«7»، و بنزديك ما ارباح تجارات و مكاسب داخل بود. جمله فقها را در اينكه خلاف بود«8».

و سيوم مال في ء است، و آن مالي باشد كه از كافران به مسلمانان آيد عفوا صفوا، بي قتالي و تاختي. آن، رسول را باشد خاصّه در حيات او، و از پس او قايم مقام او را باشد از ائمّه«9»، و اينكه قول امير المؤمنين- علي ّ بن ابي طالب- است و عمر«10» و عبد اللّه عبّاس، و ايشان را مخالفي«11» نيست، امّا متاع و عروض و نقود و سلاح و كراع و آنچه منقولات است قسمت كنند ميان مقاتله، يعني از مال غنايم دون مال في ء، و امّا زمينها و آنچه منقول نباشد در او خلاف كردند.

مالك گفت: امام را باشد كه زمينهاي ايشان باز گيرد و وقف كند بر مسلمانان تا

-----------------------------------

(1). اساس: تظاهر، با توجّه به آد، كا، گا تصحيح شد.

(2). آد، كا، گا: صدقات.

(3). سوره توبه (9) آيه 60.

(4). آد، كا، گا و.

(5). سوره انفال (8) آيه 41.

(6). اساس: مقاتله، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(7). آد، كا، گا: دو سهم سوار را و يك سهم پياده را.

(8). آد، كا: خلاف كردند.

(9). آد، كا، گا: امامان.

(10). آد، كا، گا: ندارد.

(11). آد، كا، گا: مخالفتي.

صفحه : 114

دخل«1» آن مصروف باشد با مصالح ايشان، و به مقاتلان رها نكند، و شافعي گفت: امام را نيست«2» كه زمينها باز گيرد كه وقف از ايشان كند، و حكم آن حكم ساير اموال است، يعني قسمت كند تا«3» آنچه كند به رضاي

مسلمانان كند، و ابو حنيفه گفت: مخيّر است، خواهد باز گيرد و وقف كند و خواهد قسمت كند چون ديگر اموال.

امّا قسمت في ء بنزديك ما چنان است كه قرآن به آن ناطق است بر شش قسمت چنان كه در آيت هست، و چنان كه در [آيت]«4» غنيمت هست. و شافعي گفت: در عهد رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- بر بيست و پنج قسمت بودي: أربعة أخماس از آن، بيست سهم«5» رسول را بودي خاص، چنان كردي«6» كه او خواستي، و خمس باقي ببخشيدي«7».

امّا بعد از وفات رسول در آن خلاف كردند. مذهب ما آن است كه: قايم مقام«8». او را باشد از ائمّه. و شافعي را در او دو قول است: يكي آن كه با مجاهدان و آلات جهاد و مصالح ثغور صرف كنند، و ديگر آن كه با مصالح مسلمانان صرف كنند از سدّ ثغور و عمارات«9» كاريزها و بناي رباطها و پلها«10»، و ابتدا به مهمتر كنند. و امّا خمس غنايم و في ء بنزديك شافعي صرف كنند با مصالح مسلمانان پس از وفات رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- قولا واحدا. سهم ذي القربي ساقط نشود به مرگ رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- و قول شافعي

-----------------------------------

(1). اساس: داخل، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). آد، كا، گا: هست.

(3). آد، كا، گا: يا .

(4). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(5). آد، كا، گا: و آن بيست سهم باشد.

(6). آد، كا، گا: قسمت كردي.

(7). كا، گا چنان كه خمس غنيمت ببخشيدي.

(8). آد، كا، گا: قايم مقامان.

(9). آد،

كا، گا: عمارت. [.....]

(10). آد، كا، گا: پولها/ پلها.

صفحه : 115

هم چنان است، و بناي مسأله بر آن است كه گفت: به استحقاق قرابت گيرند، و ابو حنيفه گفت: ساقط شود به مرگ رسول الّا«1» امام چيزي به ايشان دهد از براي فقر و مسكنت، و توانگران را چيزي ندهد. دليل بر صحّت قول ما آن است كه حق تعالي در اينكه آيت و در آيت غنايم به «لام» ملك گفت: فَلِلّه ِ وَ لِلرَّسُول ِ وَ لِذِي القُربي وَ اليَتامي، «لام» ملك است و «واو» اشتراك. آن كه خلاف كرد در اينكه، خلاف ظاهر قرآن كرد، [دليل]«2» ديگر قوله: لِذِي القُربي وَ اليَتامي، تصريح كرد به«3» ذكر قرابت من غير تخصيص بفقر و لا غني، آن كس كه گفت: توانگران را برون«4» كرد خلاف ظاهر«5» كرده باشد.

حسن بن مطعم«6» روايت كرد كه: رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- روز خيبر كه سهم ذي القربي به بني هاشم داد و بني المطّلب، و بني نوفل و بني عبد الشّمس را نداد، گفت: من و عثمان برفتيم پيش رسول و گفتيم: يا رسول اللّه، ما همچنان پسران عمّيم كه بنو المطّلب هستند و ما منكر نه ايم فضل بني هاشم را [24- ر]، براي آن كه تو از ايشاني. چون است كه بنو المطّلب مي گيرند و ما نمي گيريم و قرابت يكي است! رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: من و بنو المطّلب متفرّق نشديم در جاهليّت«7» و اسلام، و من و ايشان يكي ايم. و اينكه خبر«8» حجّت شافعي است بر ابو حنيفه. و اخبار اصحاب ما بر آن است كه: مستحقّان خمس و

في ء بنو هاشم اند از فرزندان علي و عبّاس و عقيل.

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا كه.

(2). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). گا: كردند كه.

(4). آد، كا، گا: را نرسد.

(5). آد، كا، گا قرآن.

(6). اساس: حسن معظم، چاپ شعراني (11/ 98): جبير مطعم، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(7). اساس: جهالت، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(8). آد و ديگر نسخه بدلها: ندارد.

صفحه : 116

عبد الرّحمن بن [ابي]«1» ليلي روايت كرد از حضرت امير المؤمنين علي ّ بن ابي طالب- صلوات اللّه و سلامه عليه«2»- كه گفت: من و فاطمه و عبّاس و زيد بن حارثه به ديدن«3» رسول شديم و گفتيم: يا رسول اللّه، اگر حق ّ ما از خمس در دست ما كني در حيات خود تا كس با ما منازعت نكند از پس تو در آن.

رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- چنان كرد كه ما التماس كرديم«4»، در عهد ابو بكر در دست من بود و در عهد عمر همچنين«5». چون آخر عهد عمر بود، مالي بسيار آوردند، او حق ّ ما بيرون كرد از آن جا، من گفتم: بنو هاشم را اكنون حاجت نيست اگر صرف كنيد«6» با مصالح مسلمانان و ما را وقت دوم عوض دهي روا باشد. [گفت: روا باشد]«7»، همچنان كرد. عبّاس گفت: نبايد كردن«8» كه ترسم اينكه حق ّ ما با ما ندهند پس از اينكه، و او مردي داهي بود همچنان افتاد كه«9» او گفت.

و يك روايت ديگر از او آن است كه: در آخر عهد عمر، مالي بسيار آوردند از فارس«10» و سوس و

اهواز، عمر گفت: اگر شما كه بنو هاشميد حقّي كه شما راست بر سبيل قرض به من دهيد تا«11» در مصالح مسلمانان و حوايج ايشان صرف كنم، چون مالي آرند عوض باز دهم. من گفتم: روا باشد. عمر را وفات آمد«12» پيش از آن كه مال رسيد«13» و آن قرض ناگزارده ماند، و اينكه اخبار و مانند اينكه اصحاب شافعي آوردند براي حجّت بر ابو حنيفه.

-----------------------------------

(7- 1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). آد و ديگر نسخه بدلها: علي عليه السّلام.

(3). آد، كا، گا: بنزديك، كا: در نزديك.

(4). آد، كا، گا: چنان كه من التماس كردم بكرد و.

(5). آد، كا، گا در دست من بود. [.....]

(6). آد، كا، گا: صرف كني.

(8). آد، كا، گا: نبايست كردن.

(9). آد، كا، گا: همچنان آمد كه.

(10). آد، كا، گا: پارس.

(11). آد، كا، گا من.

(12). آد، كا، گا: وفات رسيد.

(13). آد، كا، گا: مالي برسد.

صفحه : 117

و دليل ما ظاهر قرآن است و اجماع اهل البيت و اجماع طايفه. [امّا]«1» بنزديك ما سهم ذي القربي امام را باشد، و بنزديك شافعي جمله خويشان را از دور و نزديك و زن و مرد و خرد«2» و بزرگ علي فرائض اللّه: لِلذَّكَرِ مِثل ُ حَظِّ الأُنثَيَين ِ«3». و مزني ّ و ابو ثور گفتند: زن و مرد راست باشند در او. و سهم ذي القربي بنزديك شافعي قسمت بايد كرد«4» بر هاشميان شرق و غرب، و ابو اسحاق اسفرايني گفت: بر اهل آن شهر قسمت بايد كردن، چه بر آن وجه متعذّر باشد و اينكه فرع«5» ساقط است از ما، جز آن كه ما در سهم يتامي و

مساكين و ابناء سبيل«6» چنان گوييم كه ابو اسحاق گفت بر اهل شهر و ما والاها. [وَ اليَتامي وَ المَساكِين ِ وَ ابن ِ السَّبِيل ِ]«7»، آن سه سهم كه نصيب يتيمان و درويشان و راهگذران«8» است در خمس [و في ء]«9» به يتيمان آل محمّد و مساكين و ابناء سبيل ايشان بايد دادن بنزديك ما. و جمله فقها خلاف كردند در اينكه و گفتند: فقراي مسلمانان را باشد و ايتام و ابناء سبيل را از ايشان. دليل ما بيرون از«10» اجماع فرقه و اخبار«11» اهل البيت اينكه «لام» تعريف است كه نيابت كرد از اضافه في قوله: وَ اليَتامي وَ المَساكِين ِ وَ ابن ِ السَّبِيل ِ، كانّه قال: و لذي قربي آل محمّد و ليتاماهم و مساكينهم«12» و ابناء سبيلهم، براي آن كه در ذي القربي اجماع است

-----------------------------------

(9- 1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). كا، گا: خورد.

(3). سوره نساء (4) آيه 11 و 176.

(4). آد، كا، گا: بايد كردن.

(5). اساس: آن نوع، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6). آد، گا: اينكه سبيل.

(7). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها از قرآن مجيد افزوده شد. [.....]

(8). آد، كا، گا: راه گذريان.

(10). اساس: بر اينكه، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(11). آد، گا: اجماع.

(12). آد، كا، گا: و لمساكينهم.

صفحه : 118

[كه]«1» اگر [چه]«2» مطلق است، مراد ذي القربي آل محمّداند، فكذلك فيما كان معطوفا«3» عليه. كَي لا يَكُون َ دُولَةً، عامّه قرّاء خواندند: يكون به « يا » و نصب «نون» علي معني (علي معني كي لا يكون)، الفي ء دولة. و ابو جعفر به

«تا» خواند و رفع «دولة» علي معني كي لا تكون دولة، اي تقع دولة، و «كان» تامّه باشد به معني حدث«4» و وقع، اي كي لا تقع دولة. و جمله قرّاء به ضم ّ «دال» خواندند الا ابو عبد الرّحمن السّلمي ّ في الشّاذّ كه او «دولة» خواند به فتح «دال». عيسي بن عمر«5» گفت: هما لغتان بمعني واحد، و ديگران گفتند: فرق است ميان ايشان براي آن كه دولت به فتح «دال» ظفر و غلبه باشد، و به ضم ّ «دال» ما يتداوله النّاس بينهم من الاموال كالعاريّة و غيرها، و قيل: الدّولة في الملك و الدّولة في المال.

حق تعالي گفت: تا اينكه في ء و غنيمت دولتي نباشد«6» ميان توانگران شما، براي آن كه در جاهليّت چون غنيمتي بودي رئيس از آن جا ربع«7» برگرفتي، آنگه بيرون«8» آنچه خواستي [24- پ]

و«9» او را به چشم نيكو آمدي بر گرفتي و آن را «صفايا» خوانند«10»، و علي«11» ذلك قال شاعرهم- شعر:

لك المرباع منها و الصّفايا و حكمك و النّشيطة و الفضول

و قال آخر:

-----------------------------------

(2- 1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). آد، كا، گا: يكون عطفا.

(4). اساس و رفع، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد.

(5). آد، گا: عيسي بن عمرو.

(6). آد، كا، گا بَين َ الأَغنِياءِ مِنكُم.

(7). آد، كا، گا: ربعي.

(8). آد: يا آن كه بيش از قسمت خود. كا، گا: يا آن كه پيش از قسمت.

(9). آد، كا، گا: كه.

(10). آد، كا، گا: خواندندي.

(11). آد، كا، گا: و في. [.....]

صفحه : 119

انا إبن الرّابعين من آل عمرو و فرسان المنابر من جناب

[أي]«1» أنا بن الاخذين

ربع المال، يعني انا بن الرّؤساء. حق تعالي«2» در اسلام ربع با«3» خمس كرد تا رسول را و اهل البيت و اقرباء او را از غنيمت خمس باشد، و آنچه خاص ّ رسول است و آن في ء است كه جمله او را باشد و خويشان او را، چنان كه در اينكه آيت بيان كرد و اينكه را خمس نباشد.

و بدان كه زمينها بر چهار قسم است: زميني آن است كه اهل او اسلام آرند بطوع و رغبت خود بي قتال«4»، آن زمين ايشان ايشان«5» را باشد، در دست ايشان رها كنند تا چنان كه خواهند [در آن]«6» تصرّف مي كنند به بيع و شري و هبه بر ايشان در آنچه حاصل آيد ايشان را از غلّات عشر باشد يا نصف العشر.

و زميني ديگر آن باشد كه به شمشير بستانند، جمله مسلمانان را باشد.

امام به آن كس دهد به مقاطعه كه او خواهد به چنداني كه صلاح داند، و آنچه حاصل شود از آن جا صرف كند با مصالح مسلمانان.

و ضرب سيوم«7» زمين صلح است، و آن زمين اهل جزيه باشد از اهل ذمّه، امام با ايشان مصالحه كند با آنچه صلاح داند از ربع و ثلث و كما بيش آن به حسب مصلحت، چون اسلام آرند صلح و جزيه از ايشان بيفتد، و حكم زمين ايشان حكم زمين آنان باشد كه بطوع اسلام آورده باشند، و اينكه از جزيه باشد كه امام بر ايشان نهد، خواهد بر سرايهاي ايشان و خواهد بر زمين ايشان.

و ضرب چهارم زميني است كه اهلش باز گذارند و از آن جا بروند، آن

-----------------------------------

(6- 1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر

نسخه بدلها افزوده شد.

(2). آد، كا، گا: حق.

(3). كا: يا .

(4). گا يعني في ء را.

(5). آد، كا، گا: ندارد.

(7). آد، گا: سيم.

صفحه : 120

خاص امام را باشد چنان كه زمين بنو النّضير رسول را بود، و همچنين زمينهاي موات كه آن را مالكي نباشد امام را بود كه احياي آن كند يا به كسي دهد تا احياي آن كند بر خراجي و قراري.

وَ ما آتاكُم ُ الرَّسُول ُ فَخُذُوه ُ وَ ما نَهاكُم عَنه ُ فَانتَهُوا وَ اتَّقُوا اللّه َ، آنچه رسول به شما دهد«1» بستانيد، و آنچه نهي كند شما را از آن باز ايستيد. حسن گفت: در اينكه آيت رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- غنيمت به ايشان داد«2» و ايشان را از خيانت نهي كرد«3»، و حمل او بر عموم كردن اوليتر باشد، چه الفاظ عموم قرآن چون مطلق باشد و مخصّصي«4» نباشد، حمل كردن بر عموم واجب بود. و حكم بن عمير الثّمالي ّ«5» گفت كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: قرآن سخت«6» مستصعب است بر آن كه تركش كند، و خوار است بر ان كه متابعت او كند و طلب كند او را. و حديث من صعب و مستصعب و او حكم«7» است، هر كه تمسّك كند به حديث من و جمع كند ميان او و قرآن بر او خوار باشد«8»، و هر كه به قرآن تهاون كند و به حديث من، در دنيا و آخرت زيانكار باشد. و شما را فرموده اند كه: قول من گيريد و فرمان من كار بنديد و متابعت سنّت من كنيد، هر كه به قول من راضي باشد به قرآن راضي باشد، و هر

كه به قول من استهزاء كند به قرآن استهزاء كرده باشد، قوله تعالي«9»: وَ ما آتاكُم ُ الرَّسُول ُ فَخُذُوه ُ وَ ما نَهاكُم عَنه ُ فَانتَهُوا وَ اتَّقُوا اللّه َ.

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا از غنيمت.

(2). آد و ديگر نسخه بدلها: دهد.

(3). آد و ديگر نسخه بدلها: كند.

(4). اساس: مختص، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(5). اساس: آد، گا: حكم بن عمر الثمالي، با توجّه به كا تصحيح شد.

(6). آد، كا، گا: صعب.

(7). آد: مستصعب است و در حكم، كا: مستصعب است و در او حكم.

(8). آد، كا، گا: آسان شود. [.....]

(9). آد، كا، گا: باشد و اينكه آيت برخواند كه.

صفحه : 121

در خبر است كه عبد اللّه مسعود مردي را ديد محرم، احرام گرفته و جامه دوخته پوشيده، گفت: يا هذا، اگر محرمي جامه دوخته بركن. گفت: آيتي از قرآن بر من تواني خواندن در اينكه باب! گفت: آري«1»: وَ ما آتاكُم ُ الرَّسُول ُ فَخُذُوه ُ وَ ما نَهاكُم عَنه ُ فَانتَهُوا وَ اتَّقُوا اللّه َ، و اينكه دليل آن است كه آيت را حمل بايد كردن بر عموم.

وَ اتَّقُوا اللّه َ إِن َّ اللّه َ شَدِيدُ العِقاب ِ، گفت: از خدا بترسيد كه او سخت عقوبت است.

لِلفُقَراءِ المُهاجِرِين َ، [گفتند تقدير آيت آن است كه: كَي لا يَكُون َ دُولَةً بَين َ الأَغنِياءِ مِنكُم، بل لِلفُقَراءِ المُهاجِرِين َ]«2»، گفت: تا مال غنيمت متداول نشود ميان توانگران، بل درويشان را باشد از مهاجران كه در مكّه خانه و نشيمن خود رها كردند و با رسول به مدينه آمدند. آنگه وصف كرد ايشان را، گفت: الَّذِين َ أُخرِجُوا مِن دِيارِهِم، آنانند كه ايشان را بيرون كرده باشند از سرايهاشان و مالهاشان«3». يَبتَغُون َ فَضلًا مِن َ اللّه ِ وَ رِضواناً [25-

ر]

در محل ّ حال«4»، أي طالبين فضلا، در آن حال كه طلب فضل و رضاي خداي مي كنند. وَ يَنصُرُون َ اللّه َ وَ رَسُولَه ُ، و نصرت خداي و رسول خداي مي كنند، يعني نصرت دين خداي و پيغمبر خداي مي كنند. أُولئِك َ هُم ُ الصّادِقُون َ، ايشان راستگيرانند.

در اخبار آمد كه: مردي«5» بود از ايشان كه سنگ بر شكم بستي تا پشت او راست دارد«6» و به زمستان چاله«7» بكندي و در او نشستي تا سرما كمتر يابد«8» كه هيچ جا بنداشتي«9»، سعيد جبير گفت و سعيد عبد الرّحمن بن أبزي كه: در جماعتي

-----------------------------------

(1). آد، كا: در اينكه باب من اينكه آيت بر او خواندم.

(2). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). آد، كا، گا و قوله.

(4). آد، كا، گا: جمله در محل ّ حال افتاد.

(5). آد، كا، گا: مرد.

(6). آد، كا، گا: راست داشتي.

(7). آد و ديگر نسخه بدلها: گوي.

(8). آد، كا، گا: كمتر يافتي.

(9). آد، كا: خانه نداشتي، گا: جامه نداشتي.

صفحه : 122

مهاجر، قوم«1» بودند كه ايشان سراي داشتند و زن داشتند و بنده و پرستار و شتر«2»، جز آن است كه خداي تعالي ايشان را درويش خواند و در زكات سهمي پديد كرد براي ايشان.

وَ الَّذِين َ تَبَوَّؤُا الدّارَ«3» يُحِبُّون َ مَن هاجَرَ إِلَيهِم، دوست مي دارند آنان را كه هجرت كردند از مكّه با ايشان«8». وَ لا يَجِدُون َ فِي صُدُورِهِم حاجَةً مِمّا أُوتُوا، و در دل خود حاجتي و حزازتي و حسدي نمي يابند از آنچه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- به مهاجران مي دهد، براي آن كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- اموال بني النّضير قسمت كرد ميان مهاجر«9» و

چيزي به انصار«10» نداد، مگر«11» سه كس را كه گفتيم پيش از اينكه. وَ يُؤثِرُون َ عَلي أَنفُسِهِم، و ايشان مهاجر را بر خويش و اهل خويش ايثار مي كنند، و اگر چه ايشان را«12» حاجت باشد و نيز گفتند«13»:

آيت در مردي آمد انصاري كه او را سر گوسفندي بود بريان كرده و او و اهل

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: قومي.

(2). آد، كا، گا: اشتر.

(3). آد، گا: تبوّءوا الدّار.

(4). كا: شناختند. [.....]

(7- 5). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(6). اساس: آمدند، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(8). آد، كا، گا: بر ايشان.

(9). آد، كا، گا: مهاجران.

(10). آد، كا، گا: انصاريان.

(11). آد، كا، گا آن.

(12). آد، كا، آن.

(13). آد، كا، گا: انس گفت.

صفحه : 123

و عيال او«1» محتاج بودند. آن سر به همسايه«2» فرستاد از جمله مهاجر او را بر خود و عيال خود ايثار«3» كردند.

عبد اللّه عبّاس گفت رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- روز«4» بني النّضير انصاريان را گفت: اگر خواهيد كه با مهاجر مواسي«5» كنيد در سرايهاتان و مالهاتان، كه ايشان را آن جا سرايي و مالي نيست تا من شما را نصيب كنم در قسمت مال بني النّضير، و اگر نخواهيد تا اينكه«6» به ايشان دهم و مال شما شما راست. گفتند: ما مال خود با ايشان مقاسمه كنيم و به مال بني النّضير طمع نداريم تا خاص ايشان را باشد. خداي تعالي در حق ّ ايشان اينكه آيت فرستاد: وَ يُؤثِرُون َ عَلي أَنفُسِهِم وَ لَو كان َ بِهِم خَصاصَةٌ.

شقيق بن سلمه روايت كرد از عبد اللّه مسعود گفت: رسول- صلّي اللّه عليه و

آله و سلّم- يك شب نماز شام و خفتن بگذارد«7». مردي از ميان صف برخاست«8» و گفت: معاشر المهاجرين و الانصار؟ مردي غريبم و درويشم. و اينكه سؤال در نمازگاه رسول مي كنم. مرا طعام دهيد. رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: يا دوست ذكر غربت مكن كه رگهاي دلم ببريدي؟

9» انّما« الغرباء اربعة

، غريبان چهار است«10». گفتند: يا رسول اللّه؟ كدامند ايشان! گفت:

11» مسجد بين ظهراني« قوم لا يصلّون فيه

، مسجدي در ميان قوم كه در او نماز نكنند و مصحفي در دست قومي كه بدو قرآن

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا بدان.

(2). آد، كا، گا: آن سر را بر همسايه.

(3). آد، گا: اختيار.

(4). اساس: روزي، با توجّه به كا تصحيح شد.

(5). آد، كا، گا: مواساتي.

(6). آد، كا، گا مال. [.....]

(7). كذا: در اساس، و آد، كا، گا، چاپ شعراني (11/ 102): بگزارد.

(8). آد، كا، گا: برخواست.

(9). اساس: امّا، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(10). آد، كا، گا: چهارند.

(11). اساس: ظهاني، با توجه به شعراني (11/ 102) و ضبط حديث تصحيح شد.

صفحه : 124

نخوانند«1» و عالمي در ميان قومي كه احوال او ندانند و«2» تفقّد نكنند، و اسيري در بلاد روم«3» در ميان كافران كه خداي را ندانند. آنگه گفت: كيست كه مؤونت اينكه مرد كفايت كند تا خداي تعالي در فردوس اعلي او را جاي دهد! حضرت امير المؤمنين علي برخاست«4» و دست سائل گرفت و ببرد«5» به حجره فاطمه عليها السّلام- و گفت: اي دختر رسول خداي در كار اينكه مهمان«6» نظر كن.

فاطمه گفت: اي پسر عم ّ رسول خداي در سراي جز قدري گندم نبود و از

آن طعامي ساخته ام و كودكان ما«7» محتاجند و تو روزه داري و طعام اندك است، يك كس را بيش نباشد. [گفت: حاضر كن. فاطمه- عليها السّلام- طعام را حاضر كرد. امير المؤمنين- عليه السّلام- چون ديد كه طعام اندك است، با خود]«8» گفت:

اگر من [25- پ]

طعام نخورم نشايد و اگر طعام خورم مهمان را كفايت نباشد.

دست مبارك دراز كرد به علّت آن كه چراغ اصلاح مي كنم و چراغ را بنشاند. آنگه حضرت خير النّساء«9» را گفت: در چراغ روشن كردن تعلّل كن تا مهمان طعام نيك بخورد آنگه چراغ بيار، و حضرت امير المؤمنين- صلوات اللّه و سلامه عليه- دهان مبارك مي جنبانيد و مي نمود كه طعام مي خورم و«10» نمي خورد تا مهمان طعام تمام بخورد و سير شد. حضرت خير النّساء«11»- عليها السّلام- چراغ بياورد و بنهاد و طعام بر حال خود بود. پس امير المؤمنين مهمان را گفت: چرا طعام نخوردي«12»!

گفت: يا ابا الحسن من طعام بخوردم و سير شدم و لكن خداي تعالي طعام را

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: كه آن را نخوانند.

(2). آد، كا، گا: كه مردم به اقوال او گوش باز ندارند و او را.

(3). اساس كه، با توجّه به ضبط نسخه بدلها حذف شد.

(4). آد، كا، گا: برخواست.

(5). آد، كا، گا تا.

(6). آد، كا، گا: يا فاطمه در كار اينكه مرد.

(7). آد، كا، گا به آن.

(8). اساس: افتادگي دارد، از آد آورده شد.

(11- 9). آد، كا، گا: فاطمه. [.....]

(10). آد، كا، گا: امّا.

(12). آد، كا، گا: نمي خوري.

صفحه : 125

بركت داده است. آنگه از آن طعام امير المؤمنين بخورد و حضرت خير النّساء و شاهزاده ها«1»- عليهم السّلام- نيز بخوردند و

همسايه ها را«2» نصيب دادند از بركت كه خداي تعالي داده بود ايشان را. بامداد كه حضرت امير المؤمنين- صلوات اللّه و سلامه عليه- به مسجد آمد رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: يا علي چون بودي به«3» مهمان! گفت: بحمد اللّه يا رسول اللّه نيك بود. رسول گفت: خداي تعالي تعجّب نمود از آنچه تو«4» كردي دوش از چراغ كشتن و طعام نخوردن براي مهمان. گفت: يا رسول اللّه؟ تو را كه خبر داد!

گفت: جبرئيل خبر داد مرا از آن، و اينكه آيت آورد در شأن تو: وَ يُؤثِرُون َ عَلي أَنفُسِهِم وَ لَو كان َ بِهِم خَصاصَةٌ.

در حكايات الصّالحين آمد«5» كه ابو الحسين انطاكي گفت: هشتاد و اند مرد بر من حاضر آمدند به بعضي دههاي ري، و بر ما ناني چند بود آن نانها پاره پاره كردم و در پيش ايشان نهادم«6». چون ساعتي بر آمد«7» چراغي بياوردم و بنهادم آن پاره هاي نان بر حال خود بود كه«8» هيچ كس نخورده بود از آن كه بر صاحبش ايثار كرده بود.

و در حكايت آمد عن حذيفة العدوي ّ كه او گفت: روز يرموك«9» برخاستم«10» و پاره آب برگرفتم تا طلب پسر عمّي كنم كه با اينكه جماعت در بيابان بود«11». گفتم: اگر به او رسم و او را رمقي بود اينكه شربت آب بدو دهم. به او

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: فاطمه، حسن و حسين.

(2). آد، كا، گا: و همسايگان را نيز.

(3). آد، كا، گا: با.

(4). آد، كا، گا به آن درويش.

(5). آد، كا، گا: آورده اند.

(6). آد، كا، گا و در چراغ آوردن تهاون مي كردم.

(7). آد، گا: شد، كا: بود.

(8). آد، كا، گا: كه هر

يك بر صاحبش ايثار كرده بود.

(9). آد، گا: احد.

(10). آد، كا، گا: برخواستم.

(11). آد، كا، گا: افتاده بود.

صفحه : 126

برسيدم او رمق داشت، خواستم تا آب بدو دهم ناله اي بر آمد از پس پشت من.

پسر عمم اشارت كرد به او، برفتم. هشام بن العاص را ديدم، برفتم تا آب به او دهم ناله ديگر برآمد. او اشارت كرد كه آب بدو ده«1». چون بنزديك او رسيدم جان بداده بود. [تا به نزديك هشام آمدم او نيز جان بداده بود]«2». با نزديك پسر عم ّ آمدم جان بداده بود. گفتم: سبحان اللّه؟ ايثار اينكه باشد.

در خبر است كه حضرت امير المؤمنين علي- صلوات اللّه و سلامه عليه- روزي جماعتي را ديد گفت:

من انتم،

كيستيد شما! گفتند:

نحن قوم متوكّلون

، ما جماعتي ايم متوكّلون، به توكّل زندگاني كنيم. گفت: توكّل شما به كجا رسيده است«3»! گفتند:

اذا وجدنا اكلنا و اذا فقدنا صبرنا،

چون بيابيم بخوريم و چون نيابيم صبر كنيم. [علي- عليه السّلام]«4» گفت:

هكذا يفعل الكلاب عندنا،

سگان بنزديك ما همچنين كنند. گفتند: پس چگونه بايد كرد يا امير المؤمنين! گفت: چنان كه ما كنيم، چون نيابيم شكر كنيم و چون بيابيم ايثار كنيم.

ذو النّون مصري را پرسيدند كه: زهد چه باشد! گفت سه چيز [باشد]«5»:

ترك طلب المفقود و تفريق المجموع و الايثار بالقوت

، گفت: آنچه داريد بدهيد و آنچه نداريد مجوييد«6» و آنچه قوت تو باشد به آن ايثار كنيد«7». وَ مَن يُوق َ شُح َّ نَفسِه ِ فَأُولئِك َ هُم ُ المُفلِحُون َ، گفت: هر كس را كه او را نگاه دارند از بخل نفس، ايشان ظفر يافتگان باشند. و «شح ّ» در كلام عرب بخلي باشد با حرص، يقال: شحيح بين الشّح ّ و الشّحّة و الشّحاحة،

قال عمرو بن الكلثوم- شعر:

تري اللّحز الشّحيح اذا امرّت عليه بماله فيها مهينا

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا خواستم كه او را آب دهم. [.....]

(2). اساس: افتادگي دارد، از آد آورده شد.

(3). آد، كا، گا: شما تا كجاست.

(5- 4). اساس: ندارد، با توجّه به كا افزوده شد.

(6). آد، كا، گا: نخوري. نخوريد.

(7). آد، كا، گا: ايثار كني/ ايثار كنيد.

صفحه : 127

ابو الشّعثاء گفت مردي عبد اللّه مسعود را گفت: من مي ترسم كه هالك باشم. گفت: چرا! گفت: براي آن كه خداي تعالي مي گويد: وَ مَن يُوق َ شُح َّ نَفسِه ِ فَأُولئِك َ هُم ُ المُفلِحُون َ، و من مردي شحيحم از دست من هيچ [26- ر]

چيزي بيرون نيامد«1». گفت: شحيح نه آن باشد، شح ّ آن باشد كه مال نگاه داري و از مال برادرت خوري به ظلم، اينكه كه تو كردي بخل است و بخل بدخويي است.

علي ّ بن طلحه گفت از عبد اللّه عبّاس كه گفت: در اينكه آيت مراد آن است كه هر كس كه [او]«2» متابعت هواي نفس كند. إبن زيد گفت: هر كس كه بخل نفس او را حمل نكند كه مأمورات را ترك كند و منهيّات را ارتكاب، از آنان [باشد]«3» كه او را نگاه داشته باشند از بخل نفس.

أنس مالك روايت كرد كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت:

هر كه او زكات بدهد و مهمان را طعام بدهد و در نائبه اي كه افتد خرجي كند، او بري باشد از شح ّ نفس، و هم أنس مالك روايت كرد كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- در دعا گفتي:

4» اللّهم ّ انّي اعوذ بك من شح ّ نفسي و« اسرافها و وسواسها.

جابر عبد

اللّه أنصاري روايت كرد كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت:

اتّقوا الشح ّ فان ّ الشّح ّ اهلك من كان قبلكم

، گفت: بپرهيزيد از بخل كه بخل هلاك كرد آنان را كه پيش شما بودند.

أبو الهيّاج الأسدي ّ گفت: به خانه خداي طواف مي كردم، مردي را ديدم كه طواف مي كرد مي گفتي:

اللّهم ّ قني شح ّ نفسي،

و بر آن«5» زيادت نمي كرد. او

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: نيايد.

(2). اساس: ندارد، با توجّه به كا افزوده شد.

(3). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). آد من.

(5). آد، گا: و بر اينكه چيزي.

صفحه : 128

را گفتم: يا هذا تو خود دعا همين داني! گفت: مرا اينكه كفايت است براي آن كه چون«1» مرا از بخل نفس نگاه دارند«2» دزدي نكنم و زنا نكنم و فلان معصيت و فلان و فلان نكنم. پرسيدم كه: اينكه كيست! گفتند: عبد الرّحمن عوف است.

گفتند«3» كسري وزيرانش را گفت: چيست كه فرزندان آدم را زيانتر دارد!

گفتند: درويشي. كسري گفت: بخل بتر«4» است از درويشي، كه درويش چون مال يابد فراخ دل«5» شود، و بخيل هرگز فراخ دل نشود.

وَ الَّذِين َ جاؤُ«6» وَ الَّذِين َ تَبَوَّؤُا الدّارَ وَ الإِيمان َ«10»- الاية. و تابعين اند، و اتباع تابعين اند، و ايشان آنانند كه خداي تعالي در حق ّ ايشان گفت: وَ الَّذِين َ جاؤُ مِن بَعدِهِم«11»، پس جهد كن تا از اينكه سه گروه بيرون نباشي.

عبد اللّه عبّاس گفت خداي تعالي فرموده است ما را كه: استغفار كنيم براي اصحاب رسول، با آن كه دانست كه ايشان مفتون خواهند شدن.

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا خداي تعالي.

(2). آد، گا: از بخل خودم نگاه دارد.

(3). آد، كا، گا: آورده اند كه.

(4). كا: بدتر. [.....]

(5). آد،

كا، گا: فراخ دست.

(6). اساس، آد، كا، گا: جاءوا، با توجّه به ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.

(7). آد، كا، گا: تابعان و اتباع تابعان.

(8). آد، كا، گا: مردم.

(9). آد، گا: مهاجرانند.

(10). سوره حشر (59) آيه 8.

(11). آد الاية.

صفحه : 129

مسروق گفت از عايشه شنيدم كه گفت: شما را فرموده اند كه استغفار كنيد، اصحاب رسول را شما لعنت مي كنيد و من از رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- شنيدم كه گفت: امّت [من]«1» از دنيا بيرون بنرود«2» تا آخرينان اوّلينان«3» [را]«4» لعنت نكنند. و عبد اللّه عمر گفت: چون كسي را بيني كه صحابه رسول را لعنت كند، بگوي كه«5» لعنت بر آن كس باد كه از شما بتر است.

عوّام بن حوشب گفت: من آنان را كه دريافتم از صدر اينكه امّت، گفتندي:

محاسن صحابه با مردم بگوي«6» تا دلها بر ايشان مؤتلف شود، و آنچه ميان ايشان رفت مگوي«7» تا مردم را بر ايشان نياغالي«8». اينكه اخبار و مانند اينكه دليل مي كند كه در آن عهد [اينكه]«9» معني رفته است و ما را بر جمله«10» مكلّف به آنيم كه خداي«11» ما را گفت در اينكه آيت كه در دعا مي گوييم: رَبَّنَا اغفِر لَنا وَ لِإِخوانِنَا الَّذِين َ سَبَقُونا بِالإِيمان ِ وَ لا تَجعَل فِي قُلُوبِنا غِلًّا لِلَّذِين َ آمَنُوا رَبَّنا إِنَّك َ رَؤُف ٌ رَحِيم ٌ، بار خدايا بيامرز ما را و آن برادران كه سبق بردند ما را به ايمان و در دل ما هيچ غلّي و حقدي مكن آنان را كه«12» مؤمن بودند«13»، كه [تو]«14» خداي مهربان و بخشاينده اي. و اينكه دعايي است كه جمله مؤمنان اوّلين و آخرين در او داخل اند. و آن كه خارج باشد

از اينكه صفت، خارج باشد از اينكه دعا، چه اينكه دعا نه با كسي مي كنند كه بر او پوشيده

-----------------------------------

(14- 9- 4- 1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). كا: نبروند.

(3). كا: اوّلينان و آخرينان.

(5). آد، كا، گا: بگوييد كه.

(6). آد، كا، گا: بگوييد.

(7). آد، كا، گا: مگوييد.

(8). كذا در اساس: نياغالي/ نياغاليد، آد، كا، گا: بنيازاريد. [.....]

(10). آد، كا، گا: و ما جمله.

(11). آد، گا تعالي.

(12). آد، كا، گا: از آنان كه.

(13). آد، كا، گا رَبَّنا إِنَّك َ رَؤُف ٌ رَحِيم ٌ

صفحه : 130

باشد«1» خفايا و ضماير- وفّقنا اللّه بما يرضيه عنّا و بعّدنا ممّا يسخطه علينا بفضله و رحمته.

أَ لَم تَرَ إِلَي الَّذِين َ نافَقُوا [26- پ]

يَقُولُون َ لِإِخوانِهِم ُ الَّذِين َ كَفَرُوا مِن أَهل ِ الكِتاب ِ، حق تعالي در اينكه آيت گفت: نبيني اي محمّد آنان را كه منافق شدند!

و منافق آن باشد كه در دل كفر دارد و بر زبان ايمان، و اشتقاق آن«2» از «نافقاء» است، و آن سوراخ موش دشتي باشد كه چند سر دارد، چون از يكي قصد كنندش از ديگر راه بجهد، منافق همچنين باشد به ظاهر به در ايمان به در آيد و به باطن به در كفر بجهد، به زبان با مسلمانان باشد و به دل با كافران، و اينكه لفظي شرعي است و معني او در شرع اسرار الكفر و اظهار الايمان باشد. يَقُولُون َ لِإِخوانِهِم ُ الَّذِين َ كَفَرُوا، مي گويند«3» برادران خود را از كافران اهل كتاب يعني جهودان بني قريظه و بني النّضير، و قوله: يَقُولُون َ، در محل ّ حال است، يعني قائلين. لَئِن أُخرِجتُم لَنَخرُجَن َّ مَعَكُم، منافقان جهودان را گفتند: شما دل مشغول مداريد كه اگر

شما را بيرون كنند ما با شما بياييم. وَ لا نُطِيع ُ فِيكُم أَحَداً أَبَداً، و در حق ّ شما و قصد شما طاعت كس نداريم. وَ إِن«4» وَ اللّه ُ يَشهَدُ إِنَّهُم لَكاذِبُون َ، و خداي تعالي گواهي مي دهد كه ايشان دروغ مي گويند.

لَئِن أُخرِجُوا لا يَخرُجُون َ مَعَهُم، بل اگر ايشان را كه جهودانند«8» از مدينه بيرون كنند اينكه منافقان با ايشان بيرون نشوند، و اگر با ايشان كارزار«9» كنند اينكه

-----------------------------------

(1). آد، كا: بماند.

(2). آد، كا، گا: او.

(3). آد، كا، گا اينكه منافقان.

(4). اساس: و لئن، با توجّه به نسخه بدلها و ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.

(9- 5). آد، گا: كالزار/ كارزار.

(6). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(7). اساس: ما با شما، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(8). اساس: جهودان، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 131

منافقان بيرون نروند و ياري نكنند ايشان را. [وَ لَئِن نَصَرُوهُم لَيُوَلُّن َّ الأَدبارَ ثُم َّ لا يُنصَرُون َ، و اگر نصرت كنند ايشان را پشت بر كنند و به هزيمت بروند، آنگه]«1» نصرت نكنند ايشان را از قبل خداي- جل ّ جلاله.

آنگه گفت: لَأَنتُم أَشَدُّ رَهبَةً فِي صُدُورِهِم مِن َ اللّه ِ، شما كه مؤمنانيد، به ترس در دل ايشان بيشتريد از خداي، يعني از شما بيشتر ترسند«2» كه از خداي.

ذلِك َ بِأَنَّهُم قَوم ٌ لا يَفقَهُون َ، اينكه براي آن است كه ايشان مردماني اند كه چيزي ندانند.

لا يُقاتِلُونَكُم جَمِيعاً إِلّا فِي قُري ً مُحَصَّنَةٍ، گفت: اينكه جهودان با شما كارزار«3» نكنند الّا در شهرهاي حصين از حصارها و جايهاي محكم، و به صحرا بيرون نيايند بر عادت عرب. أَو مِن وَراءِ جُدُرٍ، يا از پس

ديوارها. إبن كثير و ابو عمرو خواندند و عبد اللّه عبّاس و مجاهد«4»: «من وراء جدار» به «الف» علي لفظ الواحد، و باقي قرّاء «جدر» به ضم ّ «جيم» و «دال» علي لفظ الجمع، و از بعضي مكّيان روايت كردند: «جدر» به فتح «جيم» و سكون «دال». بَأسُهُم بَينَهُم شَدِيدٌ، شجاعت و صولت در ميان ايشان سخت است، يعني تا با يكديگر باشند لاف زنند و به زبان شجاعت گويند. چون«5» بيرون آيند از ايشان ضعيفتر و بد دلتر نباشد«6». تَحسَبُهُم جَمِيعاً، تو پنداري يكي اند و مجتمع اند و با يكديگر موافق اند، و به خلاف اينكه است«7» كه دلهاي پراگنده«8» مخالف دارند.

قتاده گفت: اهل باطل چنين باشند، مختلف الأهواء و الكلمات باشند.

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). آد، كا، گا: به مي ترسند. [.....]

(3). آد، گا: كالزار.

(4). آد، كا، گا نيز.

(5). آد به جنگ.

(6). اساس: نباشند، با توجّه به آد، گا تصحيح شد.

(7). آد، كا، گا وَ قُلُوبُهُم شَتّي

(8). آد، كا، گا و.

صفحه : 132

مجاهد گفت: معني آن است كه دين منافقان خلاف«1» دين جهودان است. ذلِك َ بِأَنَّهُم قَوم ٌ لا يَعقِلُون َ، گفت: اينكه براي آن است كه ايشان گروهي اند كه عقل«2» كار نمي بندند.

كَمَثَل ِ الَّذِين َ مِن قَبلِهِم، گفت: [مثل]«3» اينان چون مثل آنانند كه پيش ايشان بودند. عبد اللّه عبّاس گفت: بنو قينقاع اند. مجاهد گفت: مشركان قريش اند كه به بدر كشته شدند. ذاقُوا وَبال َ أَمرِهِم، بچشيدند و بال كار خود از قتل و اسر و جلا. وَ لَهُم عَذاب ٌ أَلِيم ٌ، و ايشان را عذابي است دردناك.

آنگه مثلي بزد جهود و منافق را گفت: كَمَثَل ِ الشَّيطان ِ، چون مثل ابليس«4» كه گفت آدمي

را كه: كافر شو. چون كافر شد، گفت: من از تو بيزارم كه من از خداي مي ترسم.

عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه مسعود گفتند: مراد به انسان برصيصاي راهب است، و قصّه او آن بود كه در زمان فترت، در صومعه اي خداي را هفتاد سال عبادت كرد. ابليس چندان كه خواست كه بر او ظفر يابد نمي توانست. يك روز مرده شيطان«5» را جمع كرد، گفت: مرا حيلتي بياموزي«6» در كار برصيصا. يكي از جمله ايشان- كه او را أبيض گفتند- و او آن بود كه روزي بيامد و خواست تا رسول ما را وسوسه دهد«7» و جبرئيل بيامد و يكي پر«8» بزد و او را به اقصاي هند انداخت- او گفت: من تدبيري سازم. بيامد و بر صورت [27- ر]

راهبي ميان سر تراشيد«9» و جامه رهبانان پوشيد«10»، و به زير صومعه برصيصا آمد و او را آواز

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: به خلاف.

(2). آد، كا، گا را.

(3). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). آد، كا، گا إِذ قال َ لِلإِنسان ِ اكفُر

(5). آد، كا، گا: شياطين.

(6). آد، كا، گا: بياموزيد.

(7). آد، كا، گا: وسوسه كند.

(8). آد، كا، گا بر او. [.....]

(9). آد، گا: تراشيده.

(10). آد، گا: پوشيده.

صفحه : 133

داد. او جواب نداد، و او را عادت بودي كه روي از نماز بنگردانيدي الّا به وقت افطار يك ساعت، [و]«1» صوم الوصال داشتي پنج روز و ده روز.

چون ابيض بديد كه او جواب نمي دهد، در زير صومعه او بايستاد و به نماز مشغول شد. بر وجه نفاق و خداع. چون برصيصا از نماز فارغ شد، فرونگريد راهبي را ديد به نماز

مشغول شده در زيّي«2» و هيأتي نيكو. چون چنان ديد تأسّف خورد بر آن كه جواب او نداد«3». آواز داد و گفت: يا عبد اللّه، مرا معذور دار كه تو آواز دادي و در نماز بودم. چون فارغ شدم بگوي تا چه كار است تو را!

گفت: مرا آرزوست كه با تو به يك جاي باشيم«4» و به يك جاي عبادت كنيم«5»، و من سيرت تو برگيرم و به تو اقتدا كنم و از علم تو چيزي اقتباس كنم«6» و به دعاي تو رغبت مي كنم، و من نيز تو را دعا كنم.

برصيصا گفت: من از تو مشغولم و دعا [ي من]«7» عام است جمله مؤمنان را، اگر تو مؤمني در اينكه ميانه [باشي]«8». آنگه او را رها كرد و با سر عبادت شد«9» چهل شبانه روز«10». چون باز نگريد«11»، او را ديد بر پاي ايستاده و نماز مي كرد و تضرّع و ابتهال مي كرد. چون چنان ديد، گفت: اي بنده خداي بگوي تا چه حاجت داري تا بدو رسي! گفت: حاجت من آن است كه با تو به يك جاي باشم و بسياري زاري كرد. برصيصا او را دستوري داد تا در صومعه رفت و با

-----------------------------------

(8- 7- 1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). اساس: به رتبتي، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(3). آد، كا، گا: نداده بود.

(4). آد، كا، گا: باشم.

(5). آد، كا، گا: مي كنم.

(6). آد، كا، گا: چيزي بياموزم.

(9). آد، كا، گا بعد از.

(10). آد، كا، گا: شبانروز.

(11). آد، كا، گا: فرونگريد.

صفحه : 134

او در عبادت ايستاد، و هم بر طريق و سيرت او

روزه وصال مي داشت و عبادت مي كرد و تضرّع مي نمود و در عبادت«1» بر او مي افزود، و در صوم الوصال مدّت درازتر مي كرد.

چون برصيصا از او چنان بديد، عبادت خود حقير داشت و گفت: قوّت اينكه مرد در عبادت بيش از قوّت من است و او مجتهدتر از من است. چون سال برگذشت، أبيض برصيصا را گفت: من بخواهم رفتن كه مرا صاحبي هست«2» ياري ديگر، و من گمان بردم كه تو از او مجتهدتري، اكنون اجتهاد تو بديدم او از تو عابدتر است و مجتهدتر، بر او خواهم رفتن. برصيصا را سخت آمد و نخواست تا مفارقت كند از او. براي آن كه سخت مجتهد يافت او را. چون وداع كرد او را و خواست تا برود، گفت: يا برصيصا؟ تو را دعايي بياموزم كه آن بهتر از اينكه همه است، و آن نامهاست خداي را كه به آن بيماران را شفا دهد و مبتلايان را عافيت دهد و ديوانگان را عقل دهد.

گفت«3»: نخواهم كه اگر مردم«4» اينكه حال«5» از من بدانند مرا مشغول كنند از عبادت و من از كار خود باز مانم. الحاح كرد بر او و گفت: وقت آيد كه تو را حاجت آيد«6» بدان. چنداني بگفت تا او آن دعوات ياد گرفت. آنگه باز آمد و ابليس را گفت: هلاك كردم آن مرد را.

آنگه بيامد و مردي را بگرفت و گلوي او به گاز«7» گرفت، آنگه بيامد بر صورت طبيبي و گفت: اينكه صاحب شما ديوانه است من او را معالجه كنم تا بهتر شود. گفتند: روا باشد. آنگه گفت: من شما را راه نمايم به مردي كه او

-----------------------------------

(1). آد، كا،

گا: و تضرّع در عبادت.

(2). چاپ شعراني (11/ 59) و.

(3). آد، كا، گا: برصيصا گفت. [.....]

(4). كا از.

(5). آد، گا: اينكه معني را.

(6). آد، كا، گا: حاجت افتد.

(7). آد، كا، گا: باز گرفت.

صفحه : 135

دعايي داند كه«1» بر اينكه مرد خواند در حال به شود. گفتند: راه نماي ما را. گفت:

برصيصاي راهب است در فلان دير. ايشان آمدند و تضرّع كردند و او دعا كرد.

أبيض آن ديو او را رها كرد«2» و خبر منتشر شد كه بر برصيصاي راهب دعايي مي داند كه ديوانگان را و آنان را كه ايشان را ديو رنجه مي دارد، به دعاي او خداي تعالي شفا دهد.

مردم از جوانب مي آمدند و او را رنجه مي داشتند و او جواب نمي داد، و اينكه ابيض هر كس را كه بزدي از مردمان بيامدي و گفتي دواي او [بنزديك]«3» برصيصاست. چون پس از الحاح او جواب دادي و دعا كردي«4»، ابيض او را رها كردي [تا]«5» يك روز برفت و دختري را از ملوك بزد، و او را پدر مرده بود و عم ّ او بر جاي پدرش بود و پادشاه بني اسرائيل بود [27- پ]

و سه برادر داشت. چون اينكه دختر رنجور شد، هم اينكه ملعون آمد«6» و گفت: من راه نمايم شما را به كسي كه او دعا كند و به دعاي او اينكه دختر بهتر شود، گفتند: كيست! گفت: برصيصاي راهب. گفتند: او اجابت نكند. گفت: برويد و تضرّع كنيد و الحاح كنيد، اگر قبول نكند دختر را در صومعه او بگذاريد و بگوييد كه«7» خواهر ما امانت است بر«8» تو، ما رفتيم تو داني كه با امانت چه بايد كرد؟ همچنان

كردند و دختر را آن جا بردند و بدو رها كردند و بر گرديدند.

او چون روي از نماز برگردانيد«9»، دختر را ديد من اجمل«10» خلق اللّه، دعا

-----------------------------------

(1). آد، گا چون، كا در حال.

(2). آد: أبيض او را رها كرد، كا: ابيض ديو او را رها كرد، چاپ شعراني (11/ 108): ابيض آن ديوانه را رها كرد.

(5- 3). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). آد: الحاح بسيار مردم دعا كردي، كا: الحاح سخت او جواب دادي و دعا كردي.

(6). آد، كا، گا: رنجور شد ابيض بيامد.

(7). آد، كا، گا اينكه.

(8). آد و ديگر نسخه بدلها: نزد.

(9). آد، كا، گا: بگردانيد.

(10). اساس: اجمله، با توجّه به آد، گا تصحيح شد.

صفحه : 136

كرد. آن ديو ملعون او را باز گذاشت، ديگر باره بگرفت او را. در روزي چند بار بگرفتي و رها كردي، و دختر با راهب تنها در دير بود. هم آن ملعون وسوسه كرد او را و گفت: يا برصيصا، هرگز در همه عمر مانند اينكه شخص«1» نديدي«2» و وقتي و تمكيني«3» نخواهد بودن تو را، و او بي خبر است با او مواقعه كن. او به غرور شيطان مغرور شد و«4» مواقعه كرد تا دلير«5» شد. هر گه كه او بيهوش«6» شدي، برصيصا با او خلوت كردي«7» تا آبستن شد و اثر آبستني پديد آمد.

شيطان آمد و گفت: يا برصيصا، اينكه چيست كه تو كردي«8» و اينكه همه رهبانان عالم را زيان داشت، من تو را تدبيري آموزم: اينكه دختر را بكش و در زير آن كوه گوري بكن و او را دفن كن. چون آيند و از

او«9» پرسند، بگوي كه: شيطان [بر]«10» او مستولي بود، او را ببرد و من با او بس نبودم«11»، كه ايشان تو را باور دارند و متّهم ندارند.

برصيصا گفت: همچنين بايد كرد. او را در شب بكشت و فرود آمد و در آن كوه چاله اي«12» بكند هم در شب و او را دفن كرد. شيطان بيامد و گوشه جامه«13» او از خاك برون كشيد«14» به ظاهر زمين رها كرد و برفت. چون برادران بيامدند و گفتند: حال خواهر ما چيست! راهب گفت: او را ديو ببرد و من با او

-----------------------------------

(1). آد و همه نسخه بدلها: شخصي. [.....]

(2). آد و همه نسخه بدلها: نديده اي.

(3). آد، كا، گا: و وقتي مثل اينكه.

(4). آد، گا با او.

(5). اساس: بيدار، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6). كا: بي هش.

(7). آد: مواقعه كردي.

(8). آد، كا، گا: كه كردي خود را.

(9). آد، كا، گا: و از تو.

(10). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(11). آد، گا: با او بر نمي آمدم.

(12). كذا: در اساس، آد و ديگر نسخه بدلها: ندارد، چاپ شعراني (11/ 109): گوري.

(13). آد و ديگر نسخه بدلها: كفن.

(14). آد و ديگر نسخه بدلها: بركشيد.

صفحه : 137

بس نبودم كه مستولي بود«1». ايشان او را باور داشتند و برفتند. چون ايشان برفتند، او بيامد و در خواب«2» برادر مهين نمود، گفت: شما دانيد«3» تا برصيصا«4» با خواهر شما چه كرده است. او را بكشته است و در زير كوه دفن كرده. برادر چون بيدار شد، التفات نكرد و گفت: اينكه خوابي است كه شيطان مرا نموده است.

برادر«5» مياني را شب ديگر همين

وسواس نمود، برادر كهين را شب ديگر همچنين نمود.

چون روز چهارم بود، برادران به يك جاي جمع شدند«6». برادر كهين گفت:

من چنين خوابي ديدم دوش، برادر مياني و مهين گفتند: ما نيز ديديم. آنگه بيامدند و برصيصا را گفتند: خواهر ما را چه كردي! گفت: نه شما را گفتم كه او را ديو ببرد. ايشان باز آمدند و شرم داشتند، گفتند: ما در خواب چيزي ديديم«7».

شبي ديگر [آن ديو]«8» بيامد و ايشان را گفت«9»: برويد كه خواهر شما در فلان جاي در زير خاك است كشته و گوشه جامه او«10» ظاهر است، بنگريد. ايشان آمدند و ديدند راست بود، خواهر را برگرفتند و راهب را از آن جا فرود آوردند و در ميان بازار داري«11» بزدند تا او را بر دار كنند.

ابليس، ابيض را گفت: هيچ نكردي، اگر او را بر دار كنند كفّاره گناه او گردد و او نجات«12» [يابد]«13». ابيض گفت: من بروم و [كار او]«14» تمام كنم. بيامد و

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: با او بر نيامدم و. [.....]

(2). آد، كا، گا: برفتند و ديو در شب در خواب.

(3). آد، كا، گا: ندانيد.

(4). آد، كا، گا راهب.

(5). آد، كا، گا: پس برادر.

(6). آد، كا: روز چهارم برادران بنشستند و بر خواهر مي گريستند.

(7). آد، كا، گا: شرم داشتند كه خواب خود را بگويند. (14- 13- 8). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(9). آد، كا، گا: وسوسه كرد و گفت.

(10). آد، كا، گا: گوشه ازار.

(11). آد، كا، گا: درختي.

(12). آد، كا، گا: و در آخرت.

صفحه : 138

بر راهب پيدا شد و گفت: يا برصيصا مرا مي شناسي! گفت: نه.

گفت: من آن راهبم كه تو را آن دعا آموختم، ويحك چه كردي از پس من؟ آبروي خود و همه عابدان عالم ببردي، و لكن من تو را چيزي بياموزم كه«1» از آن نجات يابي به دعواتي كه من دانم. گفت: چه كنم! گفت: مرا يك بار سجده كن تا من به دعا چشمهاي اينان بگيرم تا تو بگريزي. آنگه چون گريخته باشي تو به كن با خداي«2». او سجده كرد او را و كافر شد، و ذلك قوله: كَمَثَل ِ الشَّيطان ِ إِذ قال َ لِلإِنسان ِ اكفُر فَلَمّا كَفَرَ قال َ إِنِّي بَرِي ءٌ مِنك َ إِنِّي أَخاف ُ اللّه َ رَب َّ العالَمِين َ.

چون او [28- ر]

سجده كرده بود، ديو از او تبرّا كرد«3» و گفت: من از تو بيزارم كه من از خداي مي ترسم، و اينكه خبر از اسانيد اصحاب الحديث است و با مذهب ما راست نيست، چه در او زحفي«4» چند است كه مخالف است اصول را، و اينكه«5» ممكن است تأويل گفتن، اگر در خبر درست شود تأويل آن باشد كه:

اگر اينكه خبر صحيح است، آن مرد«6» همچو ابيض منافق بوده باشد، چه ارتداد بنزديك ما درست نيست از آن جا كه مؤدّي است با احباط يا با مذهب جبر، و بنزديك ما سجده جز خداي بحقيقت كفر نباشد، چه كفر از افعال قلوب باشد و در احوال جوارح هيچ كفر نيوفتد، و لكن [از]«7» افعال [و]«8» علامات«9» كفر باشد چنان كه ايمان همه افعال دل باشد و نماز علامت او بود

لقوله- عليه السّلام: علم الايمان الصّلاة،

و علامت چيزي جز آن چيز باشد.

و امّا بايد گفتن كه: لفظ «كفر» در آيت به معني اظهار كفر است في قوله:

-----------------------------------

(1).

آد، كا، گا: بياموزانم.

(2). آد، كا، گا: توبه كني آنگه.

(3). تبرّا كرد/ تبرّي كرد. [.....]

(4). آد، گا: ضعفي.

(5). آد، كا، گا: آن را.

(6). آد، كا، گا: اينكه راهب.

(8- 7). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(9). اساس: علامت، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 139

فَلَمّا كَفَرَ، أي فلمّا أظهر الكفر، چنان كه: إِن َّ الَّذِين َ آمَنُوا ثُم َّ كَفَرُوا ثُم َّ آمَنُوا ثُم َّ كَفَرُوا ثُم َّ ازدادُوا كُفراً«1»، يعني اظهروا الايمان. و قوله: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا آمِنُوا بِاللّه ِ«2»، يعني يا ايّها الّذين اظهروا الايمان بالسنتكم امنوا بقلوبكم. بر اينكه تأويل اينكه تفسير بر اينكه آيت درست باشد. امّا اظهار ديو خود را بر ما ابو علي روا مي دارد كه ديو خود را بر ما ظاهر تواند كردن«3» [و بجز او كس روا ندارد كه ديو خود را ظاهر كند]«4»، گويد: روا باشد كه خداي تعالي ايشان را«5» اظهار كند بر ما بأحد الامرين، امّا به آن كه ايشان را كثيف كند و امّا به آن كه شعاع ما قوي كند.

و غرض از اينكه تشديد المحنة في التّكليف [باشد]«6» تا مكلّف عند آن چون به ادلّه رجوع كند قدم بر جاي دارد به مستحق«7»، ثواب متزايد شود كه كثرت ثواب به شدّت مشقّت تكليف باشد، و بر اينكه وجوه در خبر هيچ شبهت نماند، و اينكه براي آن آوردم كه روايت از عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه مسعود بود، و مثل اينكه قصّه به تفسير فارسي لايق باشد.

خداي- جل ّ جلاله- مثل زد منافقان و جهودان را چون وعده دادند منافقان جهودان را، و گفتند: چون محمّد گويد

از مدينه برويد، مرويد كه ما يار شماييم«8»، و اگر كارزار«9» كنيد شما را نصرت كنيم، و اگر محمّد غالب آيد و شما را بيرون كند از مدينه، ما با شما بيرون آييم. چون رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- محاربه كرد با ايشان، ايشان را نصرت نكردند، و چون از مدينه بيرون كردند ايشان را منافقان بيرون نشدند«10»، خداي تعالي مثل زد حال ايشان را به حال

-----------------------------------

(1). سوره نساء (4) آيه 137.

(2). سوره نساء (4) آيه 136.

(3). كا: مي تواند كردن.

(6- 4). اساس: ندارد، با توجّه به كا افزوده شد.

(5). آد، كا، گا: او را.

(7). آد و ديگر نسخه بدلها: دارد مستحق.

(8). آد، كا، گا: ما با شماييم.

(9). آد، گا: كالزار/ كارزار.

(10). كا: منافقان با ايشان برفتند. [.....]

صفحه : 140

برصيصا با ديو كه [ديو]«1» گفت: كافر شو تا تو را برهانم. چون كافر شد از او تبرّا كرد و گفت: إِنِّي بَرِي ءٌ مِنك َ.

و قولي ديگر مفسّران را آن است كه: آيت عام است در جمله كفّار كه شيطان ايشان را به كفر وسوسه كرد. چون كافر شدند از ايشان تبرّا كرد، و مثله قوله: وَ إِذ زَيَّن َ لَهُم ُ الشَّيطان ُ أَعمالَهُم وَ قال َ لا غالِب َ لَكُم ُ اليَوم َ مِن َ النّاس ِ وَ إِنِّي جارٌ لَكُم- الي قوله: إِنِّي بَرِي ءٌ مِنكُم إِنِّي أَري ما لا تَرَون َ«2».

إِنِّي أَخاف ُ اللّه َ رَب َّ العالَمِين َ، فَكان َ عاقِبَتَهُما أَنَّهُما فِي النّارِ خالِدَين ِ فِيها وَ ذلِك َ جَزاءُ الظّالِمِين َ، گفت: عاقبت آن هر دو- يعني شيطان و انسان- آن است كه در دوزخ باشند مخلّد و مؤبّد«3»، و اينكه جزاي ظالمان است.

قوله: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه َ وَ لتَنظُر نَفس ٌ ما قَدَّمَت لِغَدٍ،

گفت:

اي مؤمنان از خداي بترسيد، و هر نفسي بايد تا انتظار كند آنچه تقديم كرده باشد و از پيش فرستاده براي فرداي قيامت، چه آنچه امروز كرده باشد جزا و مكافات«4» براي او نهاده باشند معدّ، و قديم«5» تعالي از حق ّ او هيچ باز نگيرد. وَ اتَّقُوا اللّه َ، از خداي بترسيد كه خداي داناست به آنچه شما مي كنيد.

وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِين َ نَسُوا اللّه َ فَأَنساهُم أَنفُسَهُم، گفت: مباشيد چنان كه آنان بودند كه خداي را فراموش كردند و دست از اوامر و نواهي او بداشتند، و حقوق او ضايع كردند و فرمانهاي او فرو گذاشتند. خداي تعالي ايشان را از ياد ايشان ببرد تا پنداري حظّ خود از دنيا فراموش كردند [28- پ]

كه براي خود زادي

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). سوره انفال (8) آيه 48.

(3). اساس: و مخلّد مؤبّد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(4). آد، گا آن.

(5). آد، كا، گا: و خداي.

صفحه : 141

تقديم كنند، [و اينكه]«1» بر طريق خذلان باشد. أُولئِك َ هُم ُ الفاسِقُون َ، گفت: ايشان فاسقانند كه از فرمان«2» بيرون آمده اند.

لا يَستَوِي أَصحاب ُ النّارِ وَ أَصحاب ُ الجَنَّةِ، گفت: راست نباشند اهل دوزخ و اهل بهشت، چه اهل بهشت رستگاران باشند و ظفر يافتگان، و اهل دوزخ هالكان و فروماندگان«3» باشند، و لكن ذكر ايشان بيفگند از دو وجه: يكي اكتفاء بذكر اهل الجّنة و ثوابهم عن ذكر اهل النّار و ما بهم لدلالة الكلام عليه، و يكي ديگر استخفافا بهم و بذكرهم.

آنگه در تعظيم شأن قرآن گفت: لَو أَنزَلنا هذَا القُرآن َ عَلي جَبَل ٍ لَرَأَيتَه ُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِن خَشيَةِ اللّه ِ، گفت:

اگر ما اينكه قرآن بر كوهي انزله كنيم«4»- از طريق مثل- تو آن كوه«5» بيني اي محمّد خاشع و ذليل شده شكافته«6» از ترس خداي، و اينكه حقيقت نيست بر سبيل مثل است و طريق مبالغه، و مانند اينكه در كلام عرب و عجم و اشعار ايشان بسيار است، قال [إبن دريد]:

لو لا بس الصّخر الأصم ّ بعض ما يلقاه قلبي فض ّ اصلاد الصّفا

و قال اخر:

لو أن ّ ما بي بالجبال تصدّعت

و شاعر پارسي«7» گويد- بيت:

گر كوه غمان ما كشيدي ماهي كوه از غم ما گداختي چون كاهي

و بعضي ديگر گفتند: در آيت محذوفي هست، و تقدير آن است كه: (لو انزلنا هذا القرآن علي جبل و كان ممن يسمع و يعقل لرأيته خاشعا متصدعا من)

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). آد خدا، كا من.

(3). آد، كا، گا: دوزخ وا ماندگان و هالكان.

(4). آد و ديگر نسخه بدلها: انزله كرد ماني.

(5). آد، كا، گا را.

(6). آد، كا، گا از طريق مثل.

(7). آد، كا، گا: پارسيان.

صفحه : 142

خشية اللّه، و وجه اوّل ظاهرتر است براي آن كه در كلام نظم و نثر اينكه«1» بسيار است، و [بعضي]«2» فصحا گفتند: لو الهمت الجمادات و سائر الحيوانات حرارة الاشتياق و مرارة الفراق لوقفت المياه عن جريها و أمسكت الشّمس عن سيرها و لذابت الجواهر في معادنها و تقلّعت الجبال عن اماكنها و لما انتفع النّاس بالنّهار المضي ء و لا اهتدي احد بالكوكب«3» الدّري ّ، و معني آيت بعينه اينكه است كه بر سبيل مثل است، ألا تري الي قوله: وَ تِلك َ الأَمثال ُ نَضرِبُها لِلنّاس ِ لَعَلَّهُم يَتَفَكَّرُون َ، گفت: ما مثلها

مي زنيم براي مردمان تا همانا ايشان انديشه كنند.

آنگه در صفات و توحيد و ثناء خود گرفت، گفت: هُوَ اللّه ُ الَّذِي لا إِله َ إِلّا هُوَ عالِم ُ الغَيب ِ وَ الشَّهادَةِ هُوَ الرَّحمن ُ الرَّحِيم ُ، گفت: او آن خدايي است كه جز او خدايي نيست داناي نهان و آشكار است و بخشاينده و بخشايشگر«4». حسن گفت: يعني عالم سرّ و علانيه است. ديگر مفسّران گفتند: عالم است به آنچه بينند و آنچه نبينند.

هُوَ اللّه ُ الَّذِي لا إِله َ إِلّا هُوَ، او آن خدايي است كه جز او خدايي نيست.

المَلِك ُ، پادشاه است، خداوند ملك و پادشاهي است. و بيان كرديم كه: مرجع اينكه نام با قادري است، يعني قادر است بر همه چيزها«5». القُدُّوس ُ، پاك است از همه عيب«6» و وصفي كه لايق نباشد [به او]«7» و منزّه از همه قبايح. قتاده گفت:

معني قدّوس مبارك است. إبن كيسان گفت: ممجّد است و به سرياني «قديسا» ست اينكه نام، و اشتقاق او از قدس است و اينكه طهارت باشد. السَّلام ُ،

-----------------------------------

(1). آد و ديگر نسخه بدلها: ندارد.

(7- 2). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

(3). كا: بالكوكب.

(4). آد است.

(5). آد، كا، گا: بر ابداع اعيان.

(6). آد، كا، گا: عيبي.

صفحه : 143

يعني المسلّم، و مبرّاست از همه ناشايست«1». المُؤمِن ُ، در او دو قول گفتند: يكي آن كه تصديق انبيا و رسل خود كند، و يكي آن كه بندگان را از ظلم خود ايمن دارد، و اينكه قول عبد اللّه عبّاس است و مقاتل و هو خلاف المخوّف، قال اللّه تعالي: وَ آمَنَهُم مِن خَوف ٍ«2»، و قال النّابغة:

و المؤمن العائذات الطّير يمسحها ركبان مكّة بين الغيل و

السّند

و گفتند: مصدّق مؤمنان است در توحيد [و]«3» جمله صادقان، و اينكه قول إبن زيد است. و حسين بن فضل گفت: آمر است به ايمان، قرظي ّ گفت: مجير است، چنان كه گفت«4»: وَ هُوَ يُجِيرُ وَ لا يُجارُ عَلَيه ِ«5».

المُهَيمِن ُ، عبد اللّه عبّاس گفت: امين است. مجاهد گفت و قتاده: شهيد است، يعني گواه بر خلقان. إبن زيد گفت: مصدّق است. عطا گفت: مأمون الجانب است كه از ظلم او ايمن باشند. خليل گفت: رقيب است. يمان گفت: مطّلع است، سعيد مسيّب گفت: قاضي است. مبرّد گفت: مهربان است. عكرمه گفت: رهنماي است. إبن كيسان گفت: تأويل اينكه نام جز خداي نداند. ابو عبيده گفت: در كلام عرب بر اينكه وزن پنج نام است: المهيمن و المبيطر، و المسيطر، و المبيقر، و هو الذّاهب في الإرض [29- ر]

و المجيمر«6» و آن نام كوهي است.

العَزِيزُ، غالب و قاهر است. الجَبّارُ، عبد اللّه عبّاس گفت: عظيم است، و«7» جبروت اللّه عظمته، و گفتند: مصلح است من الجبر و هو اصلاح الكسر، شكسته بازبندد، يقال: جبرت الأمر فجبر و انجبر، قال العجّاج:

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا و نا بايست.

(2). سوره قريش (106) آيه 4.

(3). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). آد، كا، گا: است بيانه قوله.

(5). سوره مؤمنون (23) آيه 88.

(6). آد، كا، گا: و المخيمر.

(7). اساس: معني او، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 144

قد جبر الدّين الإله فجبر«1»

و لفظ «جبر»«2» لازم است و هم متعدّي، و منه«3» دلع لسانه فدلع، و فغر فاه و فغر فوه، و شحا«4» فاه و شحا«5» فوه و

عمرت الدّار فعمرت. سدّي گفت: يعني جبر كند بندگان را اگر خواهد، و كس او را عاجز نتواند كردن. و گفتند:

معني جبّار آن است كه دستها بدو نرسد، من قول العرب: نخلة جبّارة، أي طويلة لا تنالها الأيدي، قال الشّاعر:

بواسق جبّار أثيث فروعه و عالين قنوانا من البسر أحمرا

المُتَكَبِّرُ، بزرگوار است و متعالي از همه قبايح، و اصل كبرياء، امتناع باشد از انقياد، قال حميد بن ثور:

عفت مثل ما يعفوا الفصيل فأصبحت بها كبرياء الصّعب و هي ركوب«6»

سُبحان َ اللّه ِ عَمّا يُشرِكُون َ، منزّه است او از آنچه ايشان به او شرك مي آرند و انباز مي گيرند با او.

هُوَ اللّه ُ الخالِق ُ البارِئ ُ، او آن خداست كه آفريدگار است و در وجود آرنده معدومات است، [مقدّر]«7» به تقدير حكمت. (بارئ)، مبتدي به خلق بي مثال سابق.

المُصَوِّرُ، نگارنده صورتهاست، و گفتند: مميزّ ميان صورتها به اختلاف تركيب و تأليف. لَه ُ الأَسماءُ الحُسني، او راست نامهاي نيكوتر. يُسَبِّح ُ لَه ُ ما فِي السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ، تسبيح مي كند«8» او را هر چه در آسمان و زمين است به دلالت بر خالقي و آفريدگاري منزّه پاكيزه از عيبها. وَ هُوَ العَزِيزُ الحَكِيم ُ، و او خداي قاهر و غالب

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: انجبر.

(2). آد و ديگر نسخه بدلها هم.

(3). آد و ديگر نسخه بدلها: و مثله. [.....]

(5- 4). آد، گا: شجا.

(6). اساس: و من ركوب، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد، تفسير قرطبي (18/ 47): و هي ذلول.

(7). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(8). گا: مي كنند.

صفحه : 145

و محكم كار است- تعالي علوّا كبيرا لا يحصي ثناء عليه هو كما اثني علي

نفسه.

نافع روايت كرد از عبد اللّه عمر كه او گفت: رسول را ديدم بر منبر ايستاده و مي گفت: چون روز قيامت باشد، خداي تعالي اهل آسمان و زمين را جمع كند، همه در قبضه [قدرت]«1» او باشند و همه پيش او باشند، آنگه گويد:

2»3» أنا اللّه، أنا الرّحمن أنا الرّحيم، أنا الملك، أنا القدّوس، أنا السّلام، أنا المؤمن، أنا المهيمن، أنا العزيز، أنا الجبّار، أنا المتكبّر، أنا الّذي بدأت الدّنيا و لم تك شيئا [أنا الّذي أنشأتها مرّة« اخري، أين الملوك و الجبابرة]«،

من آنم كه موصوفم به اينكه صفات، من آنم كه دنيا بيافريدم و هيچ نبود، من آنم كه [دگر باره]«4» باز بيافريدم«5»، كجااند پادشاهان و جبّاران؟ أنس مالك روايت كرد كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- فرمود: هر كه اواخر سوره حشر بخواند، خداي تعالي گناهش بيامرزد آنچه مقدّم باشد و آنچه مؤخّر.

معقل بن يسار روايت كرد كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت:

هر كه بامداد بگويد:

أعوذ باللّه السّميع العليم من الشّيطان الرّجيم

، و آن سه آيت از سوره حشر بخواند، خداي تعالي هفتاد هزار فرشته را بر او موكّل كند تا بر او صلوات مي دهند تا شب، و اگر آن روز بميرد شهيد باشد و شب هم بدين طريق«6».

أبو هريره گفت رسول را- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفتم: مرا نام مهترين بياموز، فرمود:

عليك باخر سورة الحشر

، گفت: [آخر سورة الحشر]«7» بسيار

-----------------------------------

(7- 4- 3- 1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). گا: تارة.

(5). آد، كا، گا: باز آفريدم.

(6). آد: و چون شب در آيد همين گويد، همين ثواب

يابد.

صفحه : 146

بخوان«1». ديگر باره پرسيدم، همين فرمود. سيوم«2» بار پرسيدم، هم اينكه جواب داد.

أبو امامه روايت كرد كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- فرمود كه:

هر كه او خواتيم سوره حشر بخواند- اگر به روز بخواند و اگر به شب- چون بميرد بهشت واجب شود او را.

أنس مالك روايت كرد كه: هر كه او«3» سورة الحشر بخواند تا آخر سوره و آن شب«4» بميرد، شهيد باشد.

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: مي خوان.

(2). آد، گا: سيم.

(3). آد، كا آخر، گا اواخر.

(4). آد، كا: در آن شبانروز.

صفحه : 147

الغَنِي ُّ الحَمِيدُ (6) عَسَي اللّه ُ أَن يَجعَل َ بَينَكُم وَ بَين َ الَّذِين َ عادَيتُم مِنهُم مَوَدَّةً وَ اللّه ُ قَدِيرٌ وَ اللّه ُ غَفُورٌ رَحِيم ٌ (7) لا يَنهاكُم ُ اللّه ُ عَن ِ الَّذِين َ لَم يُقاتِلُوكُم فِي الدِّين ِ وَ لَم يُخرِجُوكُم مِن دِيارِكُم أَن تَبَرُّوهُم وَ تُقسِطُوا إِلَيهِم إِن َّ اللّه َ يُحِب ُّ المُقسِطِين َ (8) إِنَّما يَنهاكُم ُ اللّه ُ عَن ِ الَّذِين َ قاتَلُوكُم فِي الدِّين ِ وَ أَخرَجُوكُم مِن دِيارِكُم وَ ظاهَرُوا عَلي إِخراجِكُم أَن تَوَلَّوهُم وَ مَن يَتَوَلَّهُم فَأُولئِك َ هُم ُ الظّالِمُون َ (9)

يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا إِذا جاءَكُم ُ المُؤمِنات ُ مُهاجِرات ٍ فَامتَحِنُوهُن َّ اللّه ُ أَعلَم ُ بِإِيمانِهِن َّ فَإِن عَلِمتُمُوهُن َّ مُؤمِنات ٍ فَلا تَرجِعُوهُن َّ إِلَي الكُفّارِ لا هُن َّ حِل ٌّ لَهُم وَ لا هُم يَحِلُّون َ لَهُن َّ وَ آتُوهُم ما أَنفَقُوا وَ لا جُناح َ عَلَيكُم أَن تَنكِحُوهُن َّ إِذا آتَيتُمُوهُن َّ أُجُورَهُن َّ وَ لا تُمسِكُوا بِعِصَم ِ الكَوافِرِ وَ سئَلُوا ما أَنفَقتُم وَ ليَسئَلُوا ما أَنفَقُوا ذلِكُم حُكم ُ اللّه ِ يَحكُم ُ بَينَكُم وَ اللّه ُ عَلِيم ٌ حَكِيم ٌ (10) وَ إِن فاتَكُم شَي ءٌ مِن أَزواجِكُم إِلَي الكُفّارِ فَعاقَبتُم فَآتُوا الَّذِين َ ذَهَبَت أَزواجُهُم مِثل َ ما أَنفَقُوا وَ اتَّقُوا اللّه َ الَّذِي أَنتُم بِه ِ مُؤمِنُون َ (11) يا أَيُّهَا النَّبِي ُّ إِذا جاءَك َ المُؤمِنات ُ يُبايِعنَك َ عَلي أَن لا يُشرِكن َ بِاللّه ِ شَيئاً وَ لا يَسرِقن َ وَ لا يَزنِين َ وَ لا يَقتُلن َ أَولادَهُن َّ وَ لا يَأتِين َ بِبُهتان ٍ يَفتَرِينَه ُ بَين َ أَيدِيهِن َّ وَ أَرجُلِهِن َّ وَ لا يَعصِينَك َ فِي مَعرُوف ٍ فَبايِعهُن َّ وَ استَغفِر لَهُن َّ اللّه َ إِن َّ اللّه َ غَفُورٌ رَحِيم ٌ (12) يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوا قَوماً غَضِب َ اللّه ُ عَلَيهِم قَد يَئِسُوا مِن َ الآخِرَةِ كَما يَئِس َ الكُفّارُ مِن أَصحاب ِ القُبُورِ (13)

شعراني (11/ 116): اي كساني كه گرويديد. [.....]

(3). اساس و همه نسخه بدلها: ندارد، با توجّه به معني از متن تفسير افزوده شد.

صفحه : 148

كه كافر شدند به آنچه بيايد به شما از حق، بيرون كنند پيغمبر و شما را كه بگرويديد به خداي خداي شما اگر باشيد بيرون آييد كه جهاد كردن در راه من و جستن خشنودي من، همي پنهان كنيد بر ايشان دوستي، و من داناترم به آنچه پنهان كنيد و آنچه آشكارا كنيد، و هر كه كند از شما كه گم بود«1» از راه راست.

اگر بيابند شما را باشند شما را دشمنان و بگسترانند سوي شما دستهاشان و زبانشان به بدي و دوست دارند اگر كافر شويد.

سود نكند شما را خويشان شما و نه فرزندان شما روز قيامت [جدا كند]«2» ميان شما، و خداي به آنچه مي كنيد بيناست.

بدرستي كه بوده است شما را خويهاي نيكو اندر ابراهيم و آن كسان كه با او بودند كه گفتند مر گروه خويش را: ما بيزاريم از شما و از آنچه مي پرستيد از دون خداي منكر شديم و پديد آمد ميان ما و شما عداوت و دشمني هميشه تا بگرويد به خداي يگانه مگر گفتار ابراهيم مر پدر را، آمرزش خواهم تو را و نه پادشاهي تو را از خداي از چيزي، و خداوندا بر تو توكّل كرديم [و با تو رجوع كرديم]«3» و به توست بازگشت.

[30- ر]

-----------------------------------

(1). كذا: در اساس، چاپ شعراني (11/ 116): پس به تحقيق كه گم كرد.

(3- 2). اساس و ديگر نسخه بدلها: ندارد، با توجّه به ترجمه متن در صفحات بعدي، افزوده شد.

صفحه : 149

خداوند ما، مكن ما

را فتنه آن كسها كه كافر شدند و بيامرز ما را خداوند ما كه تويي بي همتا با حكمت.

بدرستي كه بود شما را اندر ايشان خويي نيكوي آن را كه بود اميد دارد خداي را و روز قيامت را [و هر كه]«1» برگردد خداي از اوست بي نياز ستوده.

زود باشد كه خدا كند ميان شما و ميان آن كه دشمن داشتيد از ايشان دوستي، و خداي تواناست و خداي آمرزنده و بخشاينده است.

نهي نكند خداي از آن كسها كه كارزار نكنند با شما در دين و نه بيرون كنند از سرايهاتان«2» كه برّ و نيكي كنيد«3» با ايشان و داد دهيد به ايشان كه خداي دوست دارد داد دهندگان را.

كه نهي [كرد]«4» خداي [شما را]«5» از آن كسها كه كارزار كردند در دين و بيرون كردند شما را از ديارتان و همپشتي كردند بر بيرون كردن شما كه دوستي كنيد با ايشان [و هر كه با آنها دوستي كند]«6» ايشان باشند ستمكاران.

-----------------------------------

(6- 5- 4- 1). اساس و ديگر نسخه بدلها: ندارد، با توجّه به ترجمه آيه در صفحات بعدي، افزوده شد.

(2). اساس: سرايهاشان، با توجّه به ترجمه آيه در صفحات بعدي، تصحيح شد.

(3). اساس: تبرّا كنيد، با توجّه به ترجمه آيه در صفحات بعدي، تصحيح شد.

صفحه : 150

شما كه مؤمنانيد چون بيايد به شما زنان مؤمنه هجرت كنندگان بيازماييد ايشان را، خداي داناتر است به ايمان ايشان. پس اگر دانيد شما ايشان را مؤمنه، باز مگردانيدشان سوي كافران.

نه ايشان حلالند ايشان را و نه آن كافران حلالند آن زنان را، و بدهيدشان آنچه هزينه كرده اند، و بزه اي نباشد بر شما كه به زني كنيد

ايشان را چون بدهيد ايشان را مزدهايشان، و چنگ اندر مزنيد نگاه داشت كافران و بخواهيد آنچه هزينه كرديد، و بخواهند آنچه هزينه كردند. آن است شما را داوري خداي، داوري كند ميان شما، و خداي داناست و با حكمت.

[30- پ]

و اگر بشود از شما چيزي از زنان شما سوي كافران، عقوبت كنيد«1»، بدهيد آن كسها را كه بشدند از زنان مانند آنچه هزينه كردند و بترسيد از خداي آن كه شما بدو گرويده ايد.

يا پيغمبر چون بيايند به تو زنان مؤمنه تا بيعت كنند با تو بر آن كه انباز نيارند به خداي چيزي و نه دزدي كنند و نه زنا كنند و نه كشند فرزندان خويش را و نه آرند دروغ پنهان بنهند آن را ميان دست خود و پايهاشان و نافرمان نشوند تو را در

-----------------------------------

(1). اساس: عقوبت كنند شما را، با توجّه به متن تفسير تصحيح شد.

صفحه : 151

معروف، بيعت كن با ايشان و آمرزش خواه ايشان را از خداي كه خداي آمرزگار است و بخشاينده.

شما كه مؤمنانيد دوستي مكنيد با گروهي كه خشم از«1» خداي بر ايشان، نوميد شدند از آن جهان چنان كه نوميد شدند كافران از خداوندان گورها.

قوله تعالي: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَ عَدُوَّكُم أَولِياءَ- الاية.

مفسّران گفتند: آيت در حاطب بن ابي بلتعه آمد، و سبب آن بود كه زني- نام او ساره مولاة أبي عمرو بن سيفي ّ بن هاشم بن عبد مناف- از مكّه به مدينه آمد پيش رسول. رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- او را گفت: به چه آمدي! مسلمان مي شوي! گفت: نه. گفت: به هجرت آمدي! گفت: نه.

گفت: پ به چه كار آمدي! گفت: بر«2» آن كه مولاي من شماييد و مرا در مكّه مولاي نماند، و مرا حاجتي سخت هست، مرا حاجت«3» آورد اينكه جا. آمده ام تا مرا طعام دهي و جامه«4» دهي و عطايي، تا به مكّه شوم.

رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: اهل مكّه را«5» چرا نخواستي چيزي! و اينكه زن مغنيّه بود و نايحه. گفت: پس از روز بدر كسي رغبت نكرد به غناي من. رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- فرزندان عبد المطّلب را گفت: چيزي بدهيد او را تا برود. او را درم دادند و جامه دادند و نفقه دادند و

-----------------------------------

(1). كذا: در اساس، چاپ شعراني (11/ 119): خشم كرد.

(2). آد: براي.

(3). آد و ديگر نسخه بدلها: آن حاجت مرا.

(4). اساس: حاجت، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(5). آد، گا: از اهل مكّه.

صفحه : 152

شتر دادند. و بنزديك حاطب بن أبي بلتعه- حليف بني اسد بن عبد العزّي- آمد و از او چيزي خواست. او نامه نوشت به اهل مكّه و اعلام كرد ايشان را كه:

رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- عزم آن كرده است تا به مكّه آيد تا بر حذر باشيد؟ و رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- از خداي درخواسته بود تا خبر«1» او پوشيده دارد بر اهل مكّه تا او ناگاه برود، و حاطب نامه نوشت و به آن زن داد و او را ده درم داد- در قول مقاتل. و«2» عبد اللّه عبّاس گفت: ده دينار، بر«3» آن كه نامه به اهل مكّه رساند. او نامه بستد

و در ميان موي خود پنهان كرد و روي به مكّه نهاد. جبرئيل آمد و رسول را خبر داد كه: حاطب [31- ر]

نامه نوشته است به اهل مكّه. رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- امير المؤمنين علي را بخواند و زبير بن العوّام، و به يك روايت عمّار و مقداد را و عمر و طلحه را گفت: برويد كه زني از مدينه به مكّه مي رود و نامه اي دارد به اهل مكّه، نامه از او بستانيد و او را رها كنيد.

رفتند«4» تا به او رسيدند، گفتند: نامه اي كه به اهل مكّه داري ما را ده«5». او گفت: چيزي ندارم، و بگريست«6» و سوگند خورد كه نامه ندارم«7». او را بجستند و متاعش هم. چيزي نيافتند، خواستند بر گردند و رسول را خبر دهند كه او نامه ندارد. حضرت امير المؤمنين«8» فرمود كه: عجب از شما. رسول خداي از وحي جبرئيل مي گويد كه او نامه اي دارد، از او بستانيد، و شما مي گوييد كه: او نامه ندارد و باز مي گرديد. پس تيغ بر كشيد و پيش رفت و گفت«9»: مرا مي شناسي!

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا رفتن.

(2). آد، گا به قول، كا در. [.....]

(3). آد و ديگر نسخه بدلها: براي.

(4). آد و ديگر نسخه بدلها: برفتند.

(5). آد و ديگر نسخه بدلها برو.

(6). كا: و در گريستن گرفت.

(7). كا: و سوگند مي خورد كه نامه ندارد.

(8). آد و ديگر نسخه بدلها: علي عليه السّلام.

(9). آد و ديگر نسخه بدلها اي زن.

صفحه : 153

و اللّه كه اگر نامه اي كه داري به من دهي، و الا بفرمايم تا برهنه ات كنند و نامه بستانند و گردنت بزنم.

چون اينكه بشنيد، گفت: زينهار

يا بن ابي طالب، اكنون چون چنين است روي بگردان تا من نامه بيرون آرم. علي عليه السّلام«1»- روي بگردانيد. او موي سر باز كرد«2» و نامه از او بگرفت و به حضرت امير المؤمنين داد«3». چون آن حضرت نامه از او بستد، او را رها كرد و نامه به خدمت حضرت رسول آورد«4».

رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- نامه بستد و خطبه كرد. آنگه فرمود كه: يكي از شما نامه نوشته است به اهل مكّه و ايشان را از عزم ما به رفتن مكّه آگاه كرده«5». اگر برخيزد و الا وحي او را رسوا كند. يك دو بار فرمود«6»، كس برنخاست«7». نوبت سئوم«8» حاطب بن ابي بلتعه برخاست و گفت: يا رسول اللّه، صاحب نامه منم. نامه من نوشته ام و خداي داناست كه نفاق نكرده ام از پس اسلام و خيانتي نكرده ام پس از نصيحت، و جانب ايشان را مراعات نكرده ام، و لكن مرا در مكّه خويشي است و عشيرتي، من انديشه كردم كه اگر- و العياذ باللّه«9»- دست ايشان را بود بر ما، اينكه نامه بنزديك ايشان وسيلتي بود، و نيز اهل من به مكّه است و من بر ايشان ترسانم، خواستم تا بنزديك ايشان منّتي باشد مرا. عمر گفت: يا رسول اللّه، دستور باش«10» تا گردنش بزنم كه او منافقي كرده«11»!

-----------------------------------

(1). اساس: امير، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). كا: او نامه از ميان موي باز كرد.

(3). كا: باز كرد و به او داد.

(4). كا: رها كرد و بازگرديد.

(5). آد، كا، گا: از رفتن ما به آن جا اعلام كرده.

(6). آد، كا، گا: بگفت.

(7). آد و ديگر

نسخه بدلها: نخواست/ نخاست. [.....]

(8). آد، گا: بار سيم، كا: بار سيوم.

(9). گا: العياذ.

(10). آد، گا: دستوري ده.

(11). كا، گا: كرد.

صفحه : 154

رسول- صلّي اللّه عليه و آله- گفت: او از اهل بدر است و خداي تعالي اطّلاع كرد بر ايشان، و همانا بيامرزيده باشد ايشان را، و لكن او را از مسجد بيرون كنيد. مردم دست به پشت فراز مي نهادند و«1» مي انداختند. او باز پس همي نگريد تا باشد كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- بر او رحمت كند.

چون به در مسجد رسيد، رسول فرمود كه او را باز آريد. او را باز آوردند«2». رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- فرمود كه توبه كن. او توبه كرد، و رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- قبول كرد از او«3»، و خداي تعالي در شأن حاطب اينكه آيت فرستاد:

يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَ عَدُوَّكُم أَولِياءَ تُلقُون َ إِلَيهِم بِالمَوَدَّةِ، گفت: اي مؤمنان مگيريد دشمن مرا و دشمن خود را دوست، يعني با دشمنان من [و دشمنان خود]«4» دوستي مكنيد. تُلقُون َ إِلَيهِم بِالمَوَدَّةِ، دوستي با ايشان مي افگنيد. «با» زيادت است، و التّقدير: [تلقون«5» المودّة اليهم، كقوله: وَ لا تُلقُوا بِأَيدِيكُم إِلَي التَّهلُكَةِ«6»، و قوله: وَ مَن يُرِد فِيه ِ بِإِلحادٍ«7»، أي الحادا بظلم، و قال [الشّاعر]«8»:

فلمّا رجت بالشّرب هزلها العصا شحيح له عند الازاء نهيم

أي رجت الشّرب.

وَ قَد كَفَرُوا، «واو» حال راست، يعني در آن حال كه كافر شده اند به آنچه به شما آمده است از حق ّ، يعني قرآن. و «من» تبيين راست. يُخرِجُون َ الرَّسُول َ وَ إِيّاكُم، رسول را و شما را از مكّه بيرون مي كنند. أَن

تُؤمِنُوا، المعني

-----------------------------------

(1). آد، گا او را.

(2). آد، كا، گا: باز آوردندش.

(3). كا: توبه او قبول كرد. (8- 5- 4). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(6). سوره بقره (2) آيه 195.

(7). سوره حج (22) آيه 25.

صفحه : 155

لأن تؤمنوا باللّه ربّكم، براي آن كه«1» ايمان آورده ايد به خداي. إِن كُنتُم خَرَجتُم جِهاداً فِي سَبِيلِي وَ ابتِغاءَ مَرضاتِي، اينكه شرط تعلّق دارد به: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا، گفت: دشمنان«2» مرا به دوستي مگيريد«3» اگر به جهاد بيرون آمده ايد [31- پ]

يعني اگر اينكه هجرت [كه]«4» كرده ايد و از مكّه به مدينه آمده ايد براي جهاد كردن در سبيل خداي و طلب رضاي من. تُسِرُّون َ إِلَيهِم بِالمَوَدَّةِ، و به سرّ«5» با ايشان دوستي مي كنيد«6». وَ أَنَا أَعلَم ُ بِما أَخفَيتُم وَ ما أَعلَنتُم، و من عالمترم به آنچه پنهان داريد و آشكارا داريد. وَ مَن يَفعَله ُ مِنكُم، و هر كس كه اينكه كند از شما، راه حق گم كرده باشد و راه راست [نديده]«7».

آنگه بر سبيل ملامت گفت ايشان را كه: اگر يابند شما را«8» دشمن باشند، گفت: چرا آن نكنيد با ايشان كه ايشان با شما كنند. كه اگر شما را دريابند دشمني كنند با شما. وَ يَبسُطُوا إِلَيكُم أَيدِيَهُم وَ أَلسِنَتَهُم بِالسُّوءِ، و دست و زبان بر شما گسترند«9» به بدي. وَ وَدُّوا لَو تَكفُرُون َ، و ايشان خواهند و تمنّا كنند تا شما كافر شويد. پس چون حال چنين باشد، شما با ايشان دوستي مكنيد و نصيحت مكنيد ايشان را كه ايشان با شما دوستي نكنند و به شما خير نخواهند.

آنگه گفت: اگر اينكه براي خويش مي كنيد، لَن تَنفَعَكُم

أَرحامُكُم وَ لا أَولادُكُم يَوم َ القِيامَةِ، فرداي قيامت شما را سود ندارد خويشاونديتان و«10»

-----------------------------------

(1). آد و ديگر نسخه بدلها شما.

(2). آد و ديگر نسخه بدلها: دشمن.

(3). آد و ديگر نسخه بدلها: مرا دوست مگيريد.

(7- 4). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

(5). آد: و در سر.

(6). اساس: مكنيد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(8). آد و ديگر نسخه بدلها: اگر شما را دريابند.

(9). آد و ديگر نسخه بدلها: گسترانند.

(10). آد و ديگر نسخه بدلها نه.

صفحه : 156

فرزندانتان«1». يَفصِل ُ بَينَكُم، ميان شما جدا كنند.

و قرّاء در اينكه كلمه خلاف كردند، عاصم و يعقوب خواندند: يَفصِل ُ بَينَكُم، به فتح « يا » و كسر «صاد» مخفّف من الفصل اضافة الي اللّه تعالي، و إبن عامر خواند: «يفصّل» به فتح «صاد» و تشديده علي فعل المجهول، و نخعي و طلحة [بن]«2» مصرّف خواندند: به «نون» و كسر «صاد»، و حمزه و كسائي و خلف خواندند: «يفصّل» به كسر «صاد» و تشديده من التّفصيل بر اضافت [فعل]«3» با خداي تعالي، و ابو حياة خواند: «يفصل» به ضم ّ « يا » و كسر «صاد» من الافصال.

وَ اللّه ُ بِما تَعمَلُون َ بَصِيرٌ، و خداي با آنچه شما مي كنيد داناست.

تميم الدّاري ّ روايت كرد كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت:

الدّين النّصيحة

، دين نصيحت است. گفتند: يا رسول اللّه [كه را]«4»!

گفت: خداي را و پيغمبر را و كتاب خداي را و ائمّه مسلمانان را [و عامّه مؤمنان را]«5».

قَد كانَت لَكُم أُسوَةٌ حَسَنَةٌ، گفت: شما را اقتدايي هست نيكو به ابراهيم خليل خداي، و با آنان كه با او بودند از

اهل ايمان، يعني در باب تبرّا كردن از مشركان. إِذ قالُوا لِقَومِهِم، چون قوم خود را گفتند: إِنّا بُرَآؤُا مِنكُم، ما از شما بيزاريم، جمع بري ء كظريف«6» و ظرفاء و كريم و كرماء و عيسي بن عمر خواند: إنّا براء«7» علي وزن [فعال]«8»، كقصير و قصار و طويل و طوال. وَ مِمّا تَعبُدُون َ مِن دُون ِ اللّه ِ، و از اينكه بتان كه شما مي پرستيد بدون خداي. كَفَرنا بِكُم، ما كافر

-----------------------------------

(1). اساس: فرزندي تان، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (8- 5- 4- 3- 2). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(6). اساس: ظريف، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(7). آد، كا، گا منكم.

صفحه : 157

شديم به شما. وَ بَدا بَينَنا وَ بَينَكُم ُ العَداوَةُ وَ البَغضاءُ أَبَداً، و ميان ما و شما دشمني پديد آمد و تباعد [در]«1» دلها هميشه [تا آن وقت كه به خدا ايمان آريد]«2».

إِلّا قَول َ إِبراهِيم َ لِأَبِيه ِ لَأَستَغفِرَن َّ لَك َ، حق تعالي رسول را فرمود و مؤمنان را كه:

به ابراهيم اقتدا كنيد در جمله خصال، الا در اينكه يك خصلت كه او براي پدر و عم استغفار كرد براي عذري ظاهر كه در سورة التّوبه«3» پديد كرد، في قوله:

وَ ما كان َ استِغفارُ إِبراهِيم َ لِأَبِيه ِ إِلّا عَن مَوعِدَةٍ وَعَدَها إِيّاه ُ«4»- الاية، و اينكه استغفاري بود مشروط به شرط ايمان، و چون شرط حاصل نيامد مشروط حاصل نبود، پس حق تعالي اينكه بگفت تا بدانند مؤمنان كه استغفار نشايد كردن مؤمنان را براي مشركان، چنان كه گفت: ما كان َ لِلنَّبِي ِّ وَ الَّذِين َ آمَنُوا أَن يَستَغفِرُوا لِلمُشرِكِين َ وَ لَو كانُوا أُولِي قُربي«5»- الاية. اينكه

قولي است«6»، و قول ديگر آن است كه: استثنا نه [از]«7» اقتداست، بل از اينكه جمله است كه استثناء عقيب او آمد بلا فصل، و هي قوله: إِذ قالُوا لِقَومِهِم، يعني ايشان همه گفتند كافران قوم خود را كه: ما از شما بيزاريم، الّا ابراهيم كه اينكه تبرّا نكرد از پدر براي وعده ايمان، بل گفت: لَأَستَغفِرَن َّ لَك َ، من آمرزش خواهم براي تو. وَ ما أَملِك ُ لَك َ مِن َ اللّه ِ مِن شَي ءٍ، و من مالك نه ام تو را از خداي هيچ چيز، يعني اگر عند آن كه خواهد كه تو را مؤاخذت كند به گناه تو، من ممانعت و مدافعت او نتوانم كردن«8». آنگه حكايت كرد از ابراهيم- عليه السّلام- و [مؤمنان]«9» با او كه ايشان گفتند: رَبَّنا عَلَيك َ تَوَكَّلنا، بار خدايا ما به«10» تو توكّل كرديم. وَ إِلَيك َ أَنَبنا، أي رجعنا، با تو رجوع«11» كرديم. وَ إِلَيك َ المَصِيرُ،

-----------------------------------

(9- 7- 2- 1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). آد، گا: الانعام.

(4). سوره توبه (9) آيه 114.

(5). سوره توبه (9) آيه 113.

(6). آد، كا، گا: اينكه يك قول است. [.....]

(8). آد و ديگر نسخه بدلها: نتوانم كرد.

(10). آد، كا، گا: بر.

(11). آد، كا، گا: و رجوع با تو.

صفحه : 158

و بازگشت [32- ر]

ما با تو است.

رَبَّنا لا تَجعَلنا فِتنَةً لِلَّذِين َ كَفَرُوا، بار خدايا ما را فتنه و آزمايش مكن براي كافران. گفتند: معني آن است كه ما را به كام ايشان مكن، و آنچه ايشان مي خواهند با ايشان منماي در ما. مجاهد گفت: معني آن است كه ما را به دست ايشان عذاب مكن، يعني ما را از ايشان

نگاه دار و ايشان را بر ما مسلّط مكن.

بعضي ديگر گفتند: معني آن است كه ما را امتحان مكن«1» كه چون ايشان ببينند«2» فتنه شوند و«3» به آن مفتون گردند، گويند«4»: اگر اينان حق بودندي، [اينان را]«5» اينكه نكبت نرسيدي. وَ اغفِر لَنا رَبَّنا إِنَّك َ أَنت َ العَزِيزُ الحَكِيم ُ، و ما را بيامرز بار خدايا كه تو عزيز«6» و حكيمي، كس با تو مغالبت نتواند كردن و كسي«7» را بر تو اعتراض نرسد، و حق تعالي بر سبيل تعليم و توقيف اينكه حكايت كرد با ما تا به مثل آن«8» حال اينكه دعا كنيم.

لَقَد كان َ لَكُم فِيهِم أُسوَةٌ حَسَنَةٌ، گفت: شما را [در ايشان]«9» جاي اقتداست اقتداي نيكو، اينكه خطاب است با مؤمنان امّت ما«10». لِمَن كان َ يَرجُوا اللّه َ وَ اليَوم َ الآخِرَ، بدل «لكم»«11» است بدل البعض من الكل ّ. [و محل ّ جار و مجرور نصب است به خبر «كان»]«12» آن كس را كه به خداي و رحمت و ثواب او اميد

-----------------------------------

(1). كا: امتحاني مكن.

(2). اساس: بيوفتند، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(3). اساس ايشان را، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد.

(4). كا كه.

(5). اساس: ندارد، با توجّه به كا افزوده شد.

(6). آد و ديگر نسخه بدلها: عزيزي.

(7). آد و ديگر نسخه بدلها: كس.

(8). آد و ديگر نسخه بدلها: حكايت كرد تا ما در مثل اينكه.

(12- 9). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(10). كذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعراني (11/ 123): مؤمنان امّت. «من» في قوله:

(11). آد و ديگر نسخه بدلها: بدل است من قوله لكم. [.....]

صفحه : 159

دارد«1»،

و گفتند، آن را كه از عقاب او ترسد. و «رجاء»«2» گفتند اينكه جا به معني خوف است«3». وَ اليَوم َ الآخِرَ، و جزاي روز بازپسين. وَ مَن يَتَوَل َّ، و هر كه بر گردد از اينكه ملّت و طريقت و اقتداء«4»، خداي را هيچ زيان ندارد چه او بي نياز است و مستغني از طاعت مطيعان، و حميد است و پسنديده در جمله آنچه كند. و ذكر اسوة و اقتدا براي آن تكرار كرد كه معني مختلف است، اوّل اقتدا به ابراهيم است- عليه السّلام- در تبرّا از دشمنان خداي و معبوداني كه دون اويند، ديگر اقتدا در رغبت و رهبت و خوف و رجا به ثواب و عقاب، پس تكرار براي اختلاف معني است.

عَسَي اللّه ُ أَن يَجعَل َ بَينَكُم، آنگه اميد داد ايشان را كه: نزديك است و بس بر نيايد و اميد هست كه خداي تعالي ميان شما و آنان كه با شما دشمني مي كنند دوستي فگند«5»، گفتند: مراد دشمنان مكّه اند، و خداي تعالي اينكه وعده انجاز كرده است«6» [و]«7» اينكه خبر است«8» به ايمان بيشتري از ايشان تا با يكديگر مخالطت و مناكحت كردند«9».

رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- [ام ّ حبيبه بنت ابي سفيان را به زني كرد- و او زن عبد اللّه بن جحش بن رئاب بود- و ايشان هر دو از مهاجران حبشه بودند، امّا شوهرش ترسا شد و او را با ترسايي دعوت كرد. او امتناع كرد و ترسا نشد و شوهرش عبد اللّه بن جحش بر ترسايي بمرد. رسول- صلّي اللّه عليه

-----------------------------------

(1). آد و ديگر نسخه بدلها: اميد باشد.

(2). اساس: دعا، با توجّه به آد و ديگر نسخه

بدلها تصحيح شد.

(3). آد و ديگر نسخه بدلها: تفسير كردند.

(4). آد، گا فَإِن َّ اللّه َ هُوَ الغَنِي ُّ الحَمِيدُ

(5). آد و ديگر نسخه بدلها: افگند.

(6). آد، كا، گا: وعده راست كرد.

(7). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(8). آد و ديگر نسخه بدلها: درست شد.

(9). آد و ديگر نسخه بدلها و.

صفحه : 160

و آله و سلّم]«1» كس فرستاد به نجاشي و او را از نجاشي بخواست. نجاشي گفت:

كيست كه به اينكه زن اوليتر است! گفتند: خالد بن سعيد بن العاص. گفت: او را به پيغمبر ده، او همچنان كرد و نجاشي او را چهار صد دينار«2» مهر كرد. و مهر با او گسيل كرد«3». و بعضي ديگر گفتند: رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- او را از عثمان عفّان بخواست و كس فرستاد به نجاشي و او مهر او از آن جا بفرستاد.

اينكه حديث به ابو سفيان رسيد و او مشرك بود، گفت: ذاك الفحل لا يقدع«4» أنفه، [يعني چنان مردي را به دامادي دفع نكنند، چه او كفوي كريم است. وَ اللّه ُ قَدِيرٌ وَ اللّه ُ غَفُورٌ رَحِيم ٌ، و خداي تعالي قادر و آمرزنده و بخشاينده است]«5». آنگه حق تعالي رخصت داد در وصلت«6» آنان كه با مؤمنان دشمني نكردند و با ايشان قتال نكردند، و ايشان را از سرايهاي خود بيرون نكردند در مكّه«7»، گفت: لا يَنهاكُم ُ اللّه ُ، خداي تعالي نهي نمي كند شما را از آنان كه با شما قتال و كارزار نكردند و شما را از خانه هاي خود بيرون نكردند. أَن تَبَرُّوهُم، با ايشان برّ و نيكويي و صله رحم كنيد. [قوله: أَن تَبَرُّوهُم]«8» بر حقيقت مفعول

به است براي آن كه منهي ّ عنه اوست، كأنّه قال: لا يَنهاكُم ُ اللّه ُ عَن ِ الَّذِين َ لَم يُقاتِلُوكُم فِي الدِّين ِ، عن قسطهم و العدل فيهم. [قولي ديگر آن است كه: أَن تَبَرُّوهُم، محل ّ او جرّ است علي البدل من قوله:

عَن ِ الَّذِين َ، بدل اشتمال، يعني]«9» و در ايشان قسط و عدل كار بنديد، كه خداي تعالي دادكنندگان را دوست مي دارد.

علما خلاف كردند در آن كه اينكه آيت در كه آمد. عبد اللّه عبّاس گفت:

-----------------------------------

(9- 8- 5- 1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). آد، و ديگر نسخه بدلها: به صد دينار.

(3). آد، گا: و مهر را نزد او فرستاد.

(4). اساس: لا يفرح، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6). اساس: صلت، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(7). آد و ديگر نسخه بدلها: «در مكّه» را ندارد.

صفحه : 161

آيت در خزاعه آمد و رؤساي ايشان، منهم: هلال بن عويم و سراقة بن مالك و بنو مدلج، و اينان«1» با رسول- صلّي اللّه عليه و آله مصالحه كرده بودند كه با رسول كارزار«2» نكنند و كس را ياري نكنند بر او. عبد اللّه زبير«3» گفت: آيت در اسماء بنت ابي بكر آمد، و سبب آن بود كه مادرش قتيله بنت عبد العزّي من بني مالك بن حسل به مدينه آمد بنزديك اسماء«4»، با او«5» پاره اي أقط«6» بود و پاره اي روغن گاو و چيزي ديگر، و او مشرك«7» بود. أسماء گفت: [32- پ]

من هديّه تو قبول نكنم تا از رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- باز نپرسم. آنگه نزديك عايشه آمد تا

عايشه«8» براي او بپرسيد، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد. رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- او را فرمود تا مادر«9» را به خانه برد و هديّه اش قبول كند و نيكو دارد او را.

آنگه باز نمود كه شما را نهي از كه كرد«10»، گفت: إِنَّما يَنهاكُم ُ اللّه ُ، خداي تعالي نهي كرد«11» شما را از آنان كه در دين كارزار«12» كردند، و شما را از خانه«13» بيرون كردند و يكديگر را معاونت و مظاهرت كردند بر اخراج شما. أَن تَوَلَّوهُم، كه به ايشان تولّا كنيد و با ايشان دوستي كنيد. وَ مَن يَتَوَلَّهُم فَأُولئِك َ هُم ُ الظّالِمُون َ، و هر كه تولّا كند به ايشان از جمله ظالمان باشد، و ولايت و مودّت نه به جاي خود نهاده باشد.

-----------------------------------

(1). اساس: و آنان كه، با توجّه به آد، گا تصحيح شد.

(12- 2). آد، گا: كالزار.

(3). آد و ديگر نسخه بدلها: عبد اللّه بن زبير.

(4). آد و ديگر نسخه بدلها و هديّه آورد.

(5). آد، گا: براي او، كا: بنزديك او.

(6). آد و ديگر نسخه بدلها: قرظ.

(7). آد و ديگر نسخه بدلها: مشركه.

(8). گا از.

(9). آد، گا: مادرش.

(10). اساس: كرد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(11). آد، كا، گا: كه كرد.

(13). آد، گا: خانه هاتان.

صفحه : 162

يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا إِذا جاءَكُم ُ المُؤمِنات ُ مُهاجِرات ٍ، گفت: اي مؤمنان گرويده چون به شما آيند زنان مؤمنات«1». و «مهاجرات»، نصب بر حال است، و در آن«2» حال كه مهاجر باشند. عبد اللّه عبّاس گفت: چون رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- خواست تا عمره دارد عام الحديبيّه، مشركان مكّه با او مصالحت كردند بر آن كه هر

كس كه از اهل مكّه به ايشان آيد با مكّه فرستند [و هر كه از مدينه به مكّه آيد«3» به حمايت مشركان، ايشان را باشد«4» رد نكنند]«5» او را و با مدينه نفرستند. و بر اينكه [حديث]«6» نوشته اي بنوشتند و مهر كردند. پس از آن زني نام او اسبعه«7» بنت الحارث الأسلميّه بيامد و مسلمان شده بود، به مدينه آمد پيش رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- شوهرش«8» بيامد و نام او مسافر«9» بود از بني مخزوم.

مقاتلان گفتند: شوهرش صيفي ّ بن الرّاهب«10» بود و كافر بود، پيش رسول آمد و گفت: يا محمّد، اينكه زن كه از من بگريخته است و پيش تو آمده به حمايت، با من ده كه شرط ميان ما آن است كه تو كسان«11» ما را به دست فرونگيري، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد:

يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا إِذا جاءَكُم ُ المُؤمِنات ُ مُهاجِرات ٍ، هجرت كننده از سراي كفر به سراي [ايمان. فَامتَحِنُوهُن َّ، امتحان كنيد ايشان را. عبد اللّه عبّاس گفت: امتحان ايشان به سوگند باشد كه به ايشان دهند كه آمدن ايشان

-----------------------------------

(1). اساس: مؤمنان، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(2). آد و ديگر نسخه بدلها: يعني در آن.

(3). آد، گا: رود.

(4). كا و.

(6- 5). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(7). آد و ديگر نسخه بدلها: سبعه.

(8). آد، گا نيز.

(9). اساس: سفر، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها و مآخذ خبري تصحيح شد.

(10). آد، كا، گا: سيفي بن الرّاهب.

(11). آد، كا: كسهاي.

صفحه : 163

براي]«1» اسلام است و هجرت، نه به غرضي ديگر از طمعي و سببي الّا به

دوستي با خداي و رسول و رغبت«2» اسلام. و روايتي ديگر از عبد اللّه عبّاس آن است كه:

امتحان ايشان به اظهار شهادتين باشد. عايشه گفت«3»: امتحان ايشان به آن باشد كه در آيت ديگر گفت: إِذا جاءَك َ المُؤمِنات ُ يُبايِعنَك َ«4»- الاية. رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- اينكه زن را سوگند داد به خداي كه هيچ چيز«5» نيست كه تو را حمل كرد بر اينكه هجرت الّا رغبت در مسلماني و خداي و دين خداي«6»، و او سوگند بخورد، و رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- مهر او بر سخت و به شوهرش داد و او را با شوهرش نداد، او عدّه برداشت به«7» زن عمر بن خطّاب بود«8».

رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- به حكم اينكه آيت هر زني كه بيامدي به حمايت، او را باز گرفتي پس از امتحان. و هر كس كه آمدي از مردان، او را با پيش ايشان فرستادي به حكم عهد. اللّه ُ أَعلَم ُ بِإِيمانِهِن َّ، گفت: خداي عالمتر است به ايمان ايشان، يعني شما را بر ايمان ايشان اطّلاع نباشد، چه ايمان به دل تعلّق دارد و اطّلاع بر دل جز خداي را نيست. فَإِن عَلِمتُمُوهُن َّ مُؤمِنات ٍ، اگر بدانيد كه ايشان مؤمنانند«9». اينكه علم را معني ظن ّ است و اعتقاد بستن از روي شرع و حكم كردن به ايمان ايشان چون از ايشان كلمه«10» شهادتين شنوند و شعار شرع بينند، و اينكه تكليف ماست در حق ّ هر كس كه از او ببينيم، حكم كنيم به ايمان و اسلام او و او را مؤمن خوانيم و اجراي احكام مؤمنان

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و

ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). آد و ديگر نسخه بدلها: و دعوت.

(3). آد و ديگر نسخه بدلها: عايشه روايت كرد كه.

(4). سوره ممتحنه (60) آيه 12.

(5). آد، گا: ديگر. [.....]

(6). آد و ديگر نسخه بدلها: رغبت به خداي و دين مسلماني.

(7). آد و ديگر نسخه بدلها: چون عدّه او به سر آمد.

(8). آد و ديگر نسخه بدلها: شد.

(9). آد و ديگر نسخه بدلها: مؤمن اند.

(10). آد، گا: كلمتين.

صفحه : 164

كنيم بر او«1». فَلا تَرجِعُوهُن َّ إِلَي الكُفّارِ، گفت: چون ايشان را مؤمن دانيد بر اينكه تفسير، ايشان را با كافران مدهيد. لا هُن َّ حِل ٌّ لَهُم وَ لا هُم يَحِلُّون َ لَهُن َّ، چه نه ايشان حلال باشند بر آن شوهران و نه آن شوهران حلال باشند ايشان را.

وَ آتُوهُم ما أَنفَقُوا، و به شوهران ايشان دهيد آنچه ايشان خرج كرده باشند از مهر و نفقه.

امّا در عهد [كردن]«2» رسول و شرط او با مشركان دو قول گفتند: يكي آن كه شرط در حق ّ مردان بود، در«3» زنان نبود، بر اينكه وجه آيت«4» ناسخ آن شرط نباشد، و قولي ديگر آن كه: شرط عام بود در حق ّ مردان [33- ر]

و زنان جز آن كه شرط به اينكه آيت منسوخ شد.

إبن زيد گفت: رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- تفريق كرد ميان او و شوهرش بي طلاق شوهرش و بعد استبراء رحمها او را به شوهر داد. زهري ّ گفت: اگر نه آن مصالحه بودي، رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- ردّ مهر نكردي و مهر با مشركان ندادي، و بعضي فقها گفتند: اينكه حكم نيز منسوخ است تا اگر امروز زني از سراي حرب به

سراي اسلام«5» آيد، مهر با شوهرش نبايد دادن، و به اتّفاق بينونت ايشان از شوهران«6» اسلام باشد. چون زنان اسلام آرند و مردان بر كفر اقامت كنند، و اگر شوهران اسلام آرند پيش از آن كه زنان از عدّه بيرون آيند ايشان اوليتر باشند.

آنگه گفت: وَ لا جُناح َ عَلَيكُم، بر شما حرجي و بزه اي [نباشد]«7» كه«8» ايشان را به زني كنيد چون اجر بدهيد، و مراد به اجر و مزد، مهر است. و هر كجا

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا گفت چون ايشان را مؤمن دانيد.

(7- 2). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). آد و ديگر نسخه بدلها: و در حق ّ.

(4). آد و ديگر نسخه بدلها: اينكه.

(5). آد، كا، گا: از دار الحرب به دار السلام.

(6). آد با، كا، گا به.

(8). آد و ديگر نسخه بدلها: چون.

صفحه : 165

در قرآن در باب مناكحت اجر آيد، به معني مهر باشد. وَ لا تُمسِكُوا بِعِصَم ِ الكَوافِرِ، آنگه گفت: تمسّك مكنيد به عصمتهاي زنان كافرات. و «كوافر»، جمع كافره باشد. و عصمت سببي باشد كه امتناع كنند به او از مكروه، و آيت دليل است در آن كه عقد نشايد بستن بر هيچ كافره اگر حربيّه«1» باشد و اگر ذمّيّه«2» [و اگر بت پرست، براي عموم آيت، و نشايد تا تخصيص كنند به بت پرست براي آن كه ذكر در شأن ايشان آمد، چه اعتبار به عموم لفظ است نه به سبب نزول. و عامّه قرّاء خواندند [ «و لا تمسكوا» به تخفيف «سين» من الامساك، و گفتند: «با» صله است. ابو عمرو و بصريان خواندند]«3»: «تمسّكوا» به تشديد من التّمسك«4»، و نيز

در عموم آيت شود، آنگه چون [زن]«5» مرتد«6» شود [و مرد بر اسلام باشد، از آن كه با او مقام كند، بل ارتداد او سبب فراق باشد، و اگر مرد مرتد شود]«7» زن از او جدا شود به ارتداد، و بايد تا عدّه از او بدارد عدّة المتوفّي عنها زوجها، عدّه آن كس كه شوهرش بمرده باشد چهار ماه و ده روز، آنگه شوهري ديگر كند اگر خواهد.

عبد اللّه عبّاس گفت: بِعِصَم ِ الكَوافِرِ، أي بعقدهن ّ، يعني كسي كه او را زني باشد كافره به مكّه و او به مدينه آيد مسلمان، عصمت زنا شوهري ميان ايشان منقطع است، [و همچنين هر زني كه از مكّه بيايد مسلمان شده و شوهرش كافر باشد، عصمت و عقد نكاح ميان ايشان منقطع است]«8».

زهري ّ گفت چون اينكه آيت آمد، [عمر خطّاب]«9» دو زن را طلاق داد كه به مكّه داشت، و ايشان مشركه بودند: قريبه بنت ابي اميّه، و او را معاوية [إبن]«10» ابي

-----------------------------------

(1). اساس: ذمّي، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). اساس: ذمّي ّ، با توجه به آد، گا تصحيح شد. [.....] (10- 9- 8- 7- 5- 3). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). اساس: التّمسّك، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6). آد، گا: مرتدّه.

صفحه : 166

سفيان به زني كرد، و هر دو مشرك بودند. و همچنين زن ديگر: ام ّ كلثوم بنت عمرو بن جرول بود مادر عبد اللّه بن عمر، او را أبو جهم بن حذافه به زني كرد، و هر دو مشرك بودند. و همچنين [طلحة بن]«1» عبيد اللّه«2» زن را رها

كرد و هي أروي بنت ربيعة بن الحارث بن عبد المطّلب بود، اسلام ميان ايشان جدا كرد. آنگه مسلمان شد و از پس طلحه او را خالد بن سعيد بن العاص به زني كرد، و او از جمله آن زنان بود كه با رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گريخت«3». رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- او را به خالد داد. [ديگر]«4» اميمة بنت بشر زن ثابت بن دحداحه«5» بود، اسلام آورد و با مدينه گريخت، رسول او را به سهل بن«6» حنيف داد از او عبد اللّه بن سهل آمد.

شعبي ّ گفت: زينب [بنت]«7» رسول اللّه زن أبو العاص بن الرّبيع بود، اسلام آورد [و]«8» پيش رسول آمد به مدينه، ابو العاص از پي او بيامد و اسلام آورد. رسول زينب را به او داد. وَ سئَلُوا ما أَنفَقتُم، آنگه گفت: اي مسلمانان اگر چنان باشد كه زنان شما مرتد شوند و با سراي حرب شوند«9» پيش مشركان، شما نيز آنچه بر ايشان خرج كرده باشيد از مهر بخواهيد از ايشان. وَ ليَسئَلُوا ما أَنفَقُوا، و ايشان نيز از شما بخواهند اينكه خرج كه كرده باشند چون زنان ايشان با اسلام و هجرت پيش شما آيند. ذلِكُم، اينكه حكم- اي جماعت مؤمنان- حكم خداي است كه ميان شما حكم مي كند [به]«10» آن، و خداي تعالي دانا و محكم كار است.

چون اينكه آيت آمد، مسلمانان كار بستند و چون زني آمد از جمله كافرات

-----------------------------------

(10- 8- 7- 4- 1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). اساس: عبد اللّه، با توجّه به كا تصحيح شد.

(3). آد، كا: گريختند،

آد يعني به مدينه.

(5). آد و ديگر نسخه بدلها: ثابت بن الرّحراحه.

(6). اساس: سلف، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(9). آد و ديگر نسخه بدلها: روند.

صفحه : 167

از مكّه به مدينه، ايشان مهر او بدادندي و زن را باز گرفتندي. امّا كافران بر [اينكه]«1» كار نكردند، [و]«2» چون زني از مسلمانان بر«3» ايشان شدي و مرتد شدي«4» مهر او ندادندي با مؤمنان، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد: وَ إِن فاتَكُم شَي ءٌ مِن أَزواجِكُم إِلَي الكُفّارِ، گفت: اگر فايت شود«5» شما را چيزي از زنان شما به كافران، يعني زنانتان كه بروند [33- پ]

مهر باز ندهند. [فعاقبتم]«6»، قراءت عامّه«7» به «الف» [است]«8» و در شاذّ ابراهيم و حميد و أعرج خواندند: «فعقّبتم» و فعّل و فاعل به يك معني بسيار آمده است، قال اللّه تعالي: [فَقالُوا رَبَّنا باعِد بَين َ أَسفارِنا«9» فَعاقَبتُم، يعني عقوبت كنيد كافران را به جهاد و قتال، و گفتند: عقّبتم، غزاي كنيد پس از غزاي، و گفتند:

خداوند عاقبت شويد، يعني دست يابيد بر ايشان. و گفتند: اگر«15» خداوند عقبي شويد كه غنيمت است، و اينكه قول قريبتر است براي آن كه به معني آيت لا يقتر

-----------------------------------

(14- 12- 11- 10- 8- 6- 2- 1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). آد و ديگر نسخه بدلها: نزديك.

(4). آد و ديگر نسخه بدلها: مرتد گشتي.

(5). آد و ديگر نسخه بدلها زنان.

(7). آد قرّاء. [.....]

(9). سوره سبأ (34) آيه 19.

(13). اساس: غنمتم، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(15). آد، گا: ندارد.

صفحه : 168

است، و ديگر اقوال را مرجع از روي

معني با آن قول است، گفت: اگر چنان باشد كه بعضي از زنان شما بروند بنزديك ايشان- يعني مشركان، و ايشان چيزي با شما ندهند از مهر و خرج ايشان رها كنيد تا آنگه كه قتالي باشد و غنيمتي عوض آن و تلافي«1» از آن جا بكنيد، و ذلك قوله: فَآتُوا الَّذِين َ ذَهَبَت أَزواجُهُم مِثل َ ما أَنفَقُوا، و جواب شرط كه گفت: وَ إِن فاتَكُم، اينكه «فا» است في قوله: فَآتُوا، گفت: بدهيد آنان را كه زنان ايشان رفته باشند، و ايشان عوض مهر نيافته باشند از مشركان مانند آن كه«2» ايشان خرج كرده باشند.

عبد اللّه عبّاس گفت: جمله آنان كه از مسلمانان«3» باز ايستادند از زنان شش زن بودند: دو [از آن عمر بن الخطّاب كه ذكر ايشان برفت، و ام ّ الحكم بنت ابي سفيان بود كه]«4» زن عياض بن شدّاد الفهري ّ بود، و فاطمه بنت ابي أميّه خواهر ام ّ سلمه كه زن رسول بود- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- و او [هم]«5» زن عمر بن الخطّاب بود [و بروع بنت عقبه زن شمّاس بن عثمان بود، و عبده بنت عبد العزّي زن عمرو بن عبد ود بود، و هنده بنت ابي جهل زن هشام بن العاص بود، و كلثوم زن عمر بن الخطّاب]«6». اينان«7» آنان بودند كه از شوهران باز ايستادند. چون ايشان«8» به مدينه آمدند و مشركان مهر اينان باز پس ندادند، رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- مهر اينان از غنيمت با شوهران ايشان داد.

وَ اتَّقُوا اللّه َ الَّذِي أَنتُم بِه ِ مُؤمِنُون َ، آنگه گفت: بترسيد از آن خداي كه ايمان داريد به او.

يا أَيُّهَا النَّبِي ُّ، آنگه خطاب كرد

با رسول، گفت: اي پيغمبر بركشيده

-----------------------------------

(1). آد، گا آن، كا او.

(2). آد و ديگر نسخه بدلها: آنچه.

(3). آد، گا: جمله زنان كه از شوهران. (6- 5- 4). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(7). آد و ديگر نسخه بدلها: اينكه زنان.

(8). گا، آد: شوهرانشان.

صفحه : 169

بلند مرتبه. إِذا جاءَك َ المُؤمِنات ُ، چون زنان مؤمنات پيش تو آيند به بيعت و تو را بيعت«1» كنند- و اينكه روز فتح مكّه بود. رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- بيعت مردان بستد و از آن فارغ شد، و او بر كوه صفا بود و حضرت امير المؤمنين علي را- صلوات اللّه و سلامه عليه«2»- در ميان [ايشان]«3» سفير بود و زنان را بيعت مي گرفت به فرمان رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- [و بيعت او چنان بود زنان را]«4» كه جامه ميان ايشان و رسول افگنده بود، يك سر به دست رسول- يك سر زنان به دست مي گرفتند. هندة بنت عتبه زن ابو سفيان«5» پيش رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- آمد در ميان زنان متنكّر كه نخواست كه رسول او را بشناسد، و رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- بيعت مردان بر اسلام و جهاد ستده«6» بود، چون به بيعت زنان رسيد، گفت: بيعت مي كنيد بر من«7» و من با شما بيعت مي كنم«8» بر آن كه به خداي شرك نياريد و شرطهايي كه در آيت هست مي گفت. هند«9» سر برداشت و گفت: يا رسول اللّه با ما تشديدي مي كني كه با مردان نكردي، چون گفت: وَ لا يَسرِقن َ، چيزي ندزدند، هند«10» گفت: يا رسول

اللّه ابو سفيان مردي بخيل است و من از مال او چيزكها برگرفته ام«11»، ندانم تا مرا حلال است«12» يا نه! گفت: از ابو سفيان هر چه برگرفته اي حلال است تو را. رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- او را شناخت، گفت: تو هندي دختر عتبه!

او گفت: آري يا رسول اللّه، فاعف عمّا سلف عفا اللّه عنك، عفو كن از

-----------------------------------

(1). كا: ببيعت.

(2). آد و ديگر نسخه بدلها: صفا بود و علي عليه السّلام.

(4- 3). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(5). آد و ديگر نسخه بدلها: بنت عقبه از ميان زنان.

(6). كا: ستانده. [.....]

(7). آد، گا: با من.

(8). آد و ديگر نسخه بدلها عَلي أَن لا يُشرِكن َ بِاللّه ِ شَيئاً

(9). آد، گا: هنده.

(10). آد و ديگر نسخه بدلها: هنده.

(11). آد و ديگر نسخه بدلها: برگرفته باشم.

(12). آد و ديگر نسخه بدلها: حلال باشد.

صفحه : 170

آنچه گذشت تا آخر«1» تا خداي تو را«2» عفو كناد، و اينكه براي آن گفت كه حمزه را شكم شكافته بود و جگر بيرون كرده«3» و مثله كرده«4» به روز«5» احد.

رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت:

و لا يزنين

، زنا نكنند.

هند«6» گفت: أ و تزني الحرّة، و زن آزاد [34- ر]

زنا كند! آنگه گفت: وَ لا يَقتُلن َ أَولادَهُن َّ، و فرزندان را نكشند. هند«7» گفت: ما ايشان را بزرگ مي كنيم و مي پروريم، شما مي كشيد ايشان را. [اينكه]«8» براي آن گفت كه پسر او را- حنظلة بن ابي سفيان را- روز بدر حضرت امير المؤمنين- صلوات اللّه و سلامه عليه- كشته بود، و رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- تبسّم كرد از

اينكه حديث. چون گفت«9»: وَ لا يَأتِين َ بِبُهتان ٍ يَفتَرِينَه ُ بَين َ أَيدِيهِن َّ وَ أَرجُلِهِن َّ، و بهتاني ننهند بر يكديگر [كه]«10» از پيش دست و پاي خود فرو بافند، و گفتند:

معني آن است كه فرزندي [كه]«11» آرند نه از شوهر خود، بر او نبندند و نگويند تو راست. و هند«12» گفت: و اللّه كه بهتان زشت است و تو ما را جز مكارم اخلاق نمي فرمايي. وَ لا يَعصِينَك َ فِي مَعرُوف ٍ، و در تو كه محمّدي عاصي نشوند در هيچ معروفي. هند«13» گفت: نه ما براي آن حاضر شديم در پيش تو كه در تو عاصي شويم. آنگه«14» زنان اقرار دادند به اينكه شرايط و بيعت كردند و اينكه شرايط«15» قبول كردند.

علما خلاف كردند در كيفيّت بيعت رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم-

-----------------------------------

(1). كذا: در اساس، آد، گا: ندارد، كا: عفو بكن از آنچه گذشت كه.

(2). كا حلال و.

(3). آد و ديگر نسخه بدلها: جگر بيرون آورده.

(4). آد و ديگر نسخه بدلها: و بريان كرده بود.

(5). كا: در روز غزاي.

(6). آد، گا: هنده. (13- 12- 7). آد و ديگر نسخه بدلها: هنده. (11- 10- 8). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

(9). آد و ديگر نسخه بدلها: پس گفت.

(14). آد و ديگر نسخه بدلها همه.

(15). آد، كا: شرطها.

صفحه : 171

زنان را. يك قول آن است كه گفتيم: جامه بيفگندند ميان رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- و ايشان، و اينكه در اخبار ماست. و قولي ديگر آن است كه: رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- بيعت ايشان به زبان گرفت نه بصفقة، اينكه آيت بر

ايشان خواند، ايشان اقرار دادند و قبول كردند. اميمه بنت رقيّه«1» گفت: من رسول را بيعت مي كردم، گفتم: يا رسول اللّه دست من بگير به بيعت. رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: من دست زنان نا محرم نگيرم به دست«2»، و لكن بيعت من زنان را به زبان باشد. شعبي گفت: جامه اي از فطري«3» در ميان ايشان بود، عمرو بن شعيب گفت: قدحي آب بياورد [ند]«4» و رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- دست در او نهاد، آنگه زنان دست در آن آب مي زدند. كلبي گفت: رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- مي گفت و عمر«5» دست ايشان به دست مي گرفت در جامه.

مفسّران در معني «معروف» خلاف كردند. قرظي ّ گفت: معروف كاري باشد كه در او هيچ معصيت نبود. ربيع گفت: هر چه موافق طاعت خداي تعالي باشد آن معروف بود. بكر بن عبد اللّه المزني ّ گفت: معروف هر كاري بود كه در او رشدي ان معروف بود. مجاهد گفت: آن باشد كه با هيچ مردي در خلوت ننشينند. إبن الزّيد و إبن السّايب گفتند: آن باشد كه جامه ندرند [و هي و آه نكنند]«6» و موي نكنند و روي نرويند«7» و سليطي نكنند«8» و سر نتراشند و شعر نخوانند و با مردمان نا محرم ننشينند و با نامحرمان سخن مگويند«9».

-----------------------------------

(1). آد و ديگر نسخه بدلها: رقيقه.

(2). آد و ديگر نسخه بدلها: به دست نگيرم.

(3). آد و ديگر نسخه بدلها: جامه قطري.

(6- 4). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(5). اساس عليه ما يستحق ّ، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد.

(7).

كذا: در اساس، آد و ديگر نسخه بدلها: ندارد، چاپ شعراني (11/ 130): روي نخراشند.

(8). آد و ديگر نسخه بدلها: سلاطت نكنند.

(9). آد و ديگر نسخه بدلها: و با مردان نا محرم حديث نكنند و ننشينند.

صفحه : 172

عبد اللّه عبّاس گفت: نوحه نكنند و سر نتراشند. مصعب بن نوح گفت:

عجوزي را يافتم كه گفت من از آنانم كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- بر من بيعت گرفت، و در جمله بيعت او آن بود كه نوحه نكنند في قوله: وَ لا يَعصِينَك َ فِي مَعرُوف ٍ. ابو هريره روايت كند كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت:

نوايح را [بيارند روز قيامت و به دو صف بدارند، و ايشان بانگ مي كنند مانند بانگ سگان. أنس مالك روايت كرد كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: نوايح را]«1» روز قيامت بر انگيزند از گورها خاك آلود، گرد آلود، پيراهني از لعنت پوشيده و دست بر سر نهاده مي گويند: واويلاه، و مالك مي گويد: حظّ و بهره تو در دوزخ است«2».

ابو مالك الاشعري ّ روايت كرد كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: چهار سنّت از سنّتهاي جاهليّت در امّت من بمانده است كه ايشان دست بندارند«3»: فخر كردن به احساب و طعن زدن در أنساب و استسقاء به نجوم و نوحه كردن. و رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: نايحه چون توبه نكند روز قيامت بيارند او را پيراهني از قطران پوشيده و يكي از جرب«4». أبو هريره گفت از رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- كه: فرشتگان صلوات نفرستند بر هيچ نوحه

كننده اي«5». عبد اللّه عمر روايت كرد كه: رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- لعنت كرد نايحه را و آن«6» را كه گوش با او كند«7»، و آن«8» را [34- پ]

كه آبگينه«9» بر

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به آد، گا افزوده شد.

(2). آد، كا، گا: مالك گويد ايشان را حظّ و بهره شما امروز دوزخ است.

(3). آد، گا: دست از آن ندارند. [.....]

(4). كذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعراني (11/ 131): چرم.

(5). آد و ديگر نسخه بدلها و زنجه كننده ( يا : زنخه كننده!).

(6). آد و ديگر نسخه بدلها: آنان.

(8- 7). آد، كا، گا: با آن كنند.

(9). كذا: در اساس و ديگر نسخه بدلها، چاپ شعراني (11/ 131): آينه بر وي.

صفحه : 173

روي فراز كند، و زن سليطه را و آن«1» را كه نگار كند، و آن را كه بر دست او نگار كنند«2». و عمر در عهد خود نايحه اي را به درّه مي زد مقنع«3» از سرش بيفتاد، [گفتند: يا فلان«4» مقنع«5» از سرش بيفتاد]«6»، گفت: او را حرمتي نباشد كه او فاسقه است.

و قوله: فَبايِعهُن َّ، «فا» جواب «إذا» است، براي آن كه «اذا» متضمّن معني شرط است و او را جواب بايد، گفت«7»: بيعت كن ايشان را. وَ استَغفِر لَهُن َّ اللّه َ، و براي ايشان از خداي آمرزش خواه كه خداي تعالي آمرزنده گناه است و بخشاينده.

يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوا قَوماً، آنگه خطاب كرد با مؤمنان گفت: اي گرويدگان تولّا مكنيد به قومي كه خداي بر ايشان خشم گرفته است. گفتند:

سبب نزول آيت آن بود كه جماعتي از درويشان مسلمان بيامدندي بنزديك جهودان و به ايشان

تقرّب كردندي به اخباري كه ايشان بگفتندي از«8» مسلمانان و چيزي كه از ايشان«9» بستدندي از ميوه«10»، خداي تعالي گفت: تولّا مكنيد به قومي كه خداي بر ايشان خشم گرفته است.

آنگه وصف كرد ايشان را، گفت«11»: ايشان نوميدند از ثواب آخرت چنان كه كافران نوميدند از اهل گورها. در معني او دو قول گفتند: يكي آن كه چنان كه

-----------------------------------

(1). آد و ديگر نسخه بدلها: آنان.

(2). كا: و آن را كه بر دست او نگار كنند و نگار كننده را.

(5- 3). آد و ديگر نسخه بدلها: مقنعه.

(4). كا: عمر.

(6). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(7). آد و ديگر نسخه بدلها: يعني.

(8). آد و ديگر نسخه بدلها: از آن.

(9). آد، گا: مسلمانان كه چيزي از ايشان، كا: مسلمانان و چيزي از ايشان.

(10). اساس و ديگر نسخه بدلها: ندارد. [.....]

(11). آد و ديگر نسخه بدلها قَد يَئِسُوا مِن َ الآخِرَةِ كَما يَئِس َ الكُفّارُ

صفحه : 174

كافران نوميدند از بعث و نشور مردگان، و دوم مجاهد گفت: چنان كه كافراني كه مرده اند و اصحاب گورهااند آيس«1» و نوميدند«2» از رحمت خداي، و بر اينكه قول «من» تعلّق ندارد به «يئس»«3» و مأيوس محذوف است.

-----------------------------------

(1). كا: آيس اند.

(2). آد و ديگر نسخه بدلها: نوميد.

(3). اساس: يأس، با توجّه به مآخذ خبري تصحيح شد.

صفحه : 175

براي او استغفار كند و صلوات فرستد، و چون از دنيا برود در«2» قيامت عيسي- عليه السّلام- رفيق او باشد- صدق رسول اللّه.

أَنصارَ اللّه ِ كَما قال َ عِيسَي ابن ُ مَريَم َ لِلحَوارِيِّين َ مَن أَنصارِي إِلَي اللّه ِ قال َ الحَوارِيُّون َ نَحن ُ أَنصارُ اللّه ِ فَآمَنَت طائِفَةٌ مِن بَنِي إِسرائِيل َ وَ كَفَرَت طائِفَةٌ فَأَيَّدنَا الَّذِين َ آمَنُوا عَلي عَدُوِّهِم فَأَصبَحُوا ظاهِرِين َ (14)

اگر چه كاره اند كافران.

او آن خداست كه بفرستاد پيغمبرش به راه راست و دين حق تا آشكارا كند بر دينها همه، و اگر نخواهند مشركان.

«2»

اي آنان كه گرويده ايد راه نمايم«3» شما را به بازرگاني كه برهاند شما را از عذاب دردناك!

ايمان آريد به خداي و پيغمبرش و جهاد كنيد در راه خداي به مالهاي شما و تنهاي شما، آن بهتر است اگر شما دانيد.

بيامرزد شما را گناهان و در برد شما را به بهشتهايي كه مي رود از زير آن جويها و خانه هاي خوش از بهشتهاي عدن، آن رستگاري بزرگ است.

و ديگري كه دوست داريد«4» ياري از خدا و گشايش نزديك و مژده مؤمنان را.

اي آنان كه

-----------------------------------

(1). اساس: نور خداي را، با توجّه به ترجمه آيه در صفحات بعدي تصحيح شد.

(2). اساس: ادلّكم، با توجّه به ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.

(3). اساس: راه نمايد، با توجّه به معني كلمه و چاپ شعراني (11/ 133): تصحيح شد.

(4). اصل ترجمه بدين صورت بود: دارد، با توجه به ترجمه دو باره آيه در متن تفسير همين نسخه تصحيح شد.

صفحه : 178

گرويده ايد باشيد ياران خداي چنان كه [گفت]«1» عيسي پسر مريم حواريّان را كيست ياران من با خداي، گفت: حواريّان«2» ما ياران خداي، پس بگرويدند گروهي از بني اسرائيل و كافر شدند گروهي. ما قوّت داديم آنان را كه ايمان آوردند بر دشمنانشان، گشتند ظفر يافته [35 پ].

قوله تعالي: سَبَّح َ لِلّه ِ ما فِي السَّماوات ِ وَ ما فِي الأَرض ِ، خداي تعالي گفت: تسبيح كرد خداي را هر چه در آسمان و هر چه در زمين است، و او خدايي است عزيز و حكيم- بر آن تفسير كه چند جاي برفت.

يا

أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا لِم َ تَقُولُون َ ما لا تَفعَلُون َ، آنگه خطاب كرد با مؤمنان بر سبيل ملامت و تعنيف، گفت: اي گرويدگان چرا مي گوييد چيزي كه نكنيد.

مقاتلان گفتند: سبب نزول آيت آن بود كه مسلمانان گفتند اگر ما دانستماني كه كدام عمل است كه خداي دوست دارد، ما آن عمل كردماني و جان و مال در آن راه بذل كردماني. خداي تعالي رسول را گفت: بگوي اينان را كه من عملي كه دوست دارم از اعمال شما جهاد است، اكنون آن كس كه طالب اينكه عمل است به وقت جهاد بايد تا ثابت قدم باشد. چون روز احد بود همه بگريختند- الّا ما شاء اللّه- مگر تني چند معدود كه خداي تعالي به توبيخ ايشان اينكه آيت فرستاد كه چرا چيزي مي گوييد كه نكنيد، بگفتيد«3» كه: اگر ما بدانيم كه احب ّ الاعمال الي اللّه كدام است به آن ملازمت كنيم و از آن تعدّي نكنيم و جان و مال در او بذل كنيم. چون جهاد پديد آمد بگريختند و ثبات نكردند، گفتند بيان اينكه قول اينكه است كه گفت: إِن َّ اللّه َ يُحِب ُّ الَّذِين َ يُقاتِلُون َ فِي سَبِيلِه ِ صَفًّا كَأَنَّهُم،- الاية.

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به معني كلمه و چاپ شعراني (11/ 133) افزوده شد.

(2). چاپ شعراني (11/ 134): گفتند حواريون. [.....]

(3). آد: گفتيد، كا، گا: گفتند.

صفحه : 179

كلبي ّ گفت: چون مؤمنان گفتند ما اگر بدانيم كه كدام عمل است كه خداي دوست تر دارد آن عمل بر دست داشتماني«1» و از آن تعدّي نكردماني«2» خداي تعالي اينكه آيت فرستاد: هَل أَدُلُّكُم عَلي تِجارَةٍ تُنجِيكُم مِن عَذاب ٍ أَلِيم ٍ،«3».

مدّتي بر اينكه بماندند و بيان نبود«4» مسلمانان مي گفتند: كاشكي ما

دانستماني كه آن چيست تا به جان و مال بخريدماني. چون وقت در آمد و غزات احد پيش آمد و وقت حاجت بود خداي تعالي بيان كرد، [گفت]«5»: تُؤمِنُون َ بِاللّه ِ وَ رَسُولِه ِ وَ تُجاهِدُون َ فِي سَبِيل ِ اللّه ِ بِأَموالِكُم وَ أَنفُسِكُم،- الآية. آنگه چون در كارزار«6» شدند بگريختند و بنايستادند«7»، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد و گفت: چرا چيزي مي گوييد كه نكنيد.

محمّد بن كعب گفت: چون خداي تعالي پيغمبر را باز نمود ثواب شهيدان بدر، صاحبه گفتند: اگر ديگر باره قتالي باشد و غزايي ما بذل و سعي كنيم و افراغ جهد. چون روز احد بود بگريختند [و پيغمبر را رها كردند]«8» تا دندان مبارك آن حضرت شهيد شد«9» و سنگ بر روي ايشان زدند و زره در روي مبارك او شكستند«10»، خداي تعالي به تعبير ايشان اينكه آيت فرستاد.

سعيد بن المسيّب گفت: سبب نزول آيت آن بود كه مردي بود مشرك، مسلمانان را و رسول را- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- تعرّض كردي به زبان. روز

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: بر دست داريم.

(2). آد، كا، گا: تعدّي نكنيم.

(3). سوره صف (61) آيه 10.

(4). آد، كا، گا و.

(8- 5). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(6). آد: كالزار.

(7). اساس: بنه ايستادند/ بنايستادند، آد و ديگر نسخه بدلها: نه ايستادند/ نايستادند.

(9). آد، كا: دندانش بشكستند.

(10). آد، كا: در روي او شكسته شد.

صفحه : 180

بدر صهيب او را بكشت. خبر آوردند رسول را كه فلان مشرك«1» بكشتند. رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- شادمانه شد، گفت: او را كه كشت! مردي از ميان قوم گفت: من كشتم يا رسول

اللّه. عمر بن الخطّاب«2» و عبد الرّحمن عوف گفتند«3». دروغ مي گويد يا رسول اللّه، او را صهيب كشت- و صهيب حاضر بود- گفتند: چرا نگويي كه من كشتم! گفت: من او را براي خداي كشتم نه براي آن كه به لاف بازگويم. رسول صهيب را گفت: تو كشتي آن مرد را! گفت: آري يا رسول اللّه، خداي تعالي در حق ّ آن مشرك«4» مدّعي [به باطل]

اينكه آيت فرستاد كه: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا لِم َ تَقُولُون َ ما لا تَفعَلُون َ.

حسن گفت: اينكه آيت در حق ّ منافقان آمد كه وعده هاي خير مي دادند مؤمنان را به دروغ، خداي [تعالي]«5» گفت: اي مؤمنان به زباني كه«6» اظهار ايمان كرده ايد به نام مؤمني مي رويد«7»، چرا چيزي مي گوييد كه نكنيد؟ مجاهد گفت:

آيت در جماعتي انصاريان آمد كه اينكه دعوي مي كردند كه: اگر بدانيم كه كدام عمل فاضلتر است، خويشتن را در آن عمل بنديم تا به مردن، و عبد اللّه رواحه در ميان ايشان بود، كس از ايشان وفا نكرد الّا عبد اللّه رواحه كه او ملازمت كرد تا او را به زمين مؤته با حضرت«8» جعفر طيّار بكشتند. ميمون گفت: مراد جمله آن كسانند كه به زبان لاف زنند و محال گويند و چيزها گويند كه بيش از ايشان باشد در لاف زدن [36- ر]

و دعوي فراخ كردن«9»، و مثله قوله:

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا را.

(2). اساس: عمر خطاب عليه ما يستحق، با توجه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(3). كا گا اينكه.

(4). آد، كا، گا: ندارد. [.....]

(5). اساس: ندارد، با توجه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(6). آد و ديگر نسخه بدلها: كه به زبان.

(7). آد

و ديگر نسخه بدلها: به نام مؤمن ايد.

(8). آد و ديگر نسخه بدلها: ندارد.

(9). آد و ديگر نسخه بدلها: و دعوي كردن فراخ.

صفحه : 181

وَ يُحِبُّون َ أَن يُحمَدُوا بِما لَم يَفعَلُوا«1»كَبُرَ مَقتاً عِندَ اللّه ِ أَن تَقُولُوا ما لا تَفعَلُون َ، گفت: بزرگ مقتي و معصيتي است بنزديك خداي [تعالي]«10» كه شما چيزي مي گوييد كه نكنيد«11». و نصب «مقتا» بر تميز باشد، و قوله: أَن تَقُولُوا، در محل ّ رفع است به آن كه فاعل «كبر» است. و المقت و المقاته مصدر باشد، يقال: رجل ممقوت و مقيت مردي باشد [دشمن داشته]«12» كه مردم او را دوست ندارند، و معني

-----------------------------------

(1). سوره آل عمران (3) آيه 188.

(2). كا: تا ما بر دست گيريم آن را.

(3). آد و ديگر نسخه بدلها: ندارد.

(4). آد: ندارد. (12- 10- 5). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(6). آد و ديگر نسخه بدلها: آن.

(7). آد و ديگر نسخه بدلها: كه از او.

(8). اساس: الشّيخ شهر امام القسم، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(9). اساس: مسلسلان، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(11). اساس: ندانيد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 182

آيت آن است كه خداي تعالي دروغز [نا]«1» ن را بر دروغ گفتن دشمن دارد، آنگه چون بگفت كه دروغز [نا]«2» ن را دشمن دارد، بگفت كه«3» [كه]«4» را دوست دارد، خداي تعالي گفت: إِن َّ اللّه َ يُحِب ُّ الَّذِين َ يُقاتِلُون َ فِي سَبِيلِه ِ صَفًّا كَأَنَّهُم بُنيان ٌ مَرصُوص ٌ، دوست دارد خداي تعالي آنان را كه در سبيل او قتال كنند. «صفّا» در جاي حال است و لفظ مصدر،

أي صافّين. و براي آن كه مصدر است وصف كرد جماعت را به او كه«5» از جاي نجنبند پنداري بنياني اند به ارزيز كرده.

و الرّص ّ«6»، اللّزوم و الاحكام و الشّدّ، و اصله من الرّصاص، و منه«7»

قول النّبي ّ- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم:8» تراصوا بينكم في الصفوف و لا يتخلّلكم الشّياطين« كأنّها بنات حذف،

گفت: صفها بسته داريد تا شيطان در ميان شما نيايد به مانند گوسفندان كوچك، و اينكه دو صفت كه خداي [تعالي]«9» گفت از ملازمت صف ّ كارزار«10» و محبّت خداي او را از جمله قوم، لايق حضرت امير المؤمنين علي است- صلوات اللّه و سلامه عليه- كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- در حق ّ او گفت«11»:

لاعطين ّ الرّاية غدا رجلا يحب ّ اللّه و رسوله، و يحبّه اللّه و رسوله كرّار غير فرّار

، در روز خيبر.

وَ إِذ قال َ مُوسي لِقَومِه ِ، گفت: ياد كن اي محمّد چون گفت موسي عمران قومش را كه يا قوم چرا مرا مي رنجانيد، و اينكه آنگه گفت كه ايشان گفتند: موسي

-----------------------------------

(4- 2- 1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). آد و ديگر نسخه بدلها: باز نمود كه.

(5). آد و ديگر نسخه بدلها: به او گفت.

(6). اساس و، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد.

(7). آد: و هو من.

(8). اساس و ديگر نسخه بدلها: شيطان، با توجه مأخذ معتبر خبري تصحيح شد.

(9). اساس: ندارد، با توجّه به آد، گا افزوده شد.

(10). آد. گا: كالزار.

(11). آد، كا: در جمله قوم امير المؤمنين علي عليه السّلام كما قال.

صفحه : 183

ساحر است و كاذب و ابرص است و آدر است.

بعضي ديگر گفتند:

ايذاء ايشان آن بود كه حوالت كردند به او كشتن هارون«1». چو [ن]«2» هارون«3» با او به سفر رفت و در راه فرمان يافت و موسي- عليه السّلام- او را«4» دفن كرد و اينكه قصّه برفت«5» في قوله: لا تَكُونُوا كَالَّذِين َ آذَوا مُوسي«6»- الآية.

وَ قَد تَعلَمُون َ أَنِّي رَسُول ُ اللّه ِ إِلَيكُم، و بدانستيد كه من رسول خدايم به شما، به آيات مترادف و معجزات متواتر بدانستند كه پيغمبر است و لكن ايمان نياوردند و اقرار ندادند و او را تصديق نكردند و فرمان او را گردن ننهادند. آنگه گفت: فَلَمّا زاغُوا، أي فلمّا مالوا، [چون بچسبيدند]«7» و از راه دين و طريق راستي برگشتند. أَزاغ َ اللّه ُ قُلُوبَهُم، خداي تعالي دلهاي ايشان بگردانيد، يعني مخذول گردانيد ايشان را و لطف از ايشان باز گرفت، و گفتند: معني آن است كه حكم عليهم بالزّيغ، به زيغ بر ايشان حكم كرد، و گفتند: نام نهاد ايشان را مائل برگرديده و وجوهي كه در اضلال بيان كرديم در اينكه آيت مطّرد باشد، و گفتند:

معني آن است كه چون از ايمان برگشتند، خداي تعالي«8» ايشان را از ثواب و راه بهشت برگردانيد، و محال است گفتن كه«9» چون ايشان از ايمان برگشتند، خداي تعالي دلهاي ايشان را از ايمان برگردانيد، براي آن كه چون زيغ به فعل ايشان حاصل آيد به ازاغت [36- پ]

خداي [حاصل]«10» نيايد كه اينكه به منزلت ايجاد موجود باشد. وَ اللّه ُ لا يَهدِي القَوم َ الفاسِقِين َ، و خداي تعالي راه

-----------------------------------

(1). آد و ديگر نسخه بدلها: آن بود كه گفتند موسي هارون را بكشت. (10- 7- 2). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده

شد.

(3). آد و ديگر نسخه بدلها: ندارد.

(4). گا در تيه. [.....]

(5). آد و ديگر نسخه بدلها: برفته است.

(6). سوره احزاب (33) آيه 69.

(8). آد و ديگر نسخه بدلها دل.

(9). آد، كا، گا معني آن است.

صفحه : 184

ننمايد گروه فاسقان را.

آنگه گفت: وَ إِذ قال َ عِيسَي ابن ُ مَريَم َ، ياد كن«1» چون گفت عيسي پسر مريم، اي پسر [آن]«2» يعقوب من پيغمبر خداام به شما«3». مُصَدِّقاً، نصب او بر حال است، راست دارنده اينكه كتاب را كه پيش من است از توريت موسي. وَ مُبَشِّراً، و بشارت دهنده ام به رسولي كه از پس من خواهد بود«4» نام او احمد، باز گفت كه:

من جز«5» آن كه پيغمبر خدايم، به پيغمبران مقدّم ايمان دارم [و به پيغمبر بازپسين كه محمّد مصطفي است- صلّي اللّه عليه و آله- هم ايمان دارم]«6» و بشارت دهنده ام به آمدن او.

آنگه در معني احمد به رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- دو قول گفتند: يكي آن كه بناي مبالغه است از «حامد»، كفاضل و افضل، و عالم و اعلم، يعني اگر پيغمبران حمد كنندگانند خداي را، او حامدتر است. و قولي ديگر آن كه: اگر چه پيغمبران محمود و مرضي ّ و پسنديده اند، او پسنديده تر است و مستحق ّ حمد و ستايش. و قول اوّل بهتر است، چه افعل تفضيل بر اطلاق«7» از فاعل باشد و از مفعول بر سبيل شذوذ گويند.

فَلَمّا جاءَهُم بِالبَيِّنات ِ، چون محمّد- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- به ايشان آمد با تقدمه«8» بشارت عيسي، گفتند: اينكه جادويي است ظاهر، و بعضي ديگر گفتند: مراد آن است كه چون عيسي آمد با بيّنات، گفتند: اينكه سحر است

-----------------------------------

(1). آد:

و ياد كن.

(6- 2). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). آد و ديگر نسخه بدلها و.

(4). آد، گا: خواهد آمد، كا: خواهد آمدن.

(5). آد از.

(7). اساس: اطلاقند، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(8). اساس: مقدّمه، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 185

يعني بيّنات او سحر و جادويي است.

آنگه حق تعالي گفت: وَ مَن أَظلَم ُ مِمَّن ِ افتَري عَلَي اللّه ِ الكَذِب َ، كيست ظالمتر از آن كه بر خداي [تعالي]«1» دروغ گويد و فرو بافد بر او دروغ. وَ هُوَ يُدعي إِلَي الإِسلام ِ، «واو» حال است، در آن حال كه او را به اسلام دعوت مي كنند. وَ اللّه ُ لا يَهدِي القَوم َ الظّالِمِين َ، خداي هدايت ندهد ظالمان را، يعني راه بهشت ننمايد.

يُرِيدُون َ لِيُطفِؤُا نُورَ اللّه ِ بِأَفواهِهِم، آنگه وصف كرد كافران را كه مي خواهند تا نور خداي بنشانند به دهن خود، چنان كه يكي از ما نور شمع و چراغ به دهن باد دهد و«2» بنشاند، و اينكه مثلي است كه خداي زد استحالت آن را كه دين خداي به گفتار ايشان خلل يابد. وَ اللّه ُ مُتِم ُّ نُورِه ِ، إبن كثير و حمزه و كسائي و خلف و حفص عن عاصم خواندند: مُتِم ُّ نُورِه ِ، باضافت، و باقي قرّاء به تنوين «ميم» خواندند و نصب «را»: متم ّ نوره. وَ لَو كَرِه َ الكافِرُون َ، و خداي تعالي نور خود تمام كند و اگر چه كافران آن را كاره باشند.

هُوَ الَّذِي- الاية، او آن خداست كه رسول خود محمّد را بفرستاد. بِالهُدي، به اسلام، و قيل: بالبيان، و قيل: بالقران، و قيل: بالادلّة الهادية«3»، و حملش بر عموم كردن

اوليتر باشد. وَ دِين ِ الحَق ِّ، و اينكه دين«4» مسلماني است. لِيُظهِرَه ُ عَلَي الدِّين ِ كُلِّه ِ، تا آن را ظاهر گرداند بر همه دينها. و «اظهار» دو معني را محتمل است: يكي پيدا كردن و يكي ظفر دادن، و حمل توان كردن بر هر دو وجه«5»، تنافي نيست ميان ايشان. وَ لَو كَرِه َ المُشرِكُون َ، و اگر چه مشركان آن را كاره باشند.

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). آد و ديگر نسخه بدلها: به دهن و باد دهن.

(3). آد و ديگر نسخه بدلها و البيان. [.....]

(4). آد و ديگر نسخه بدلها: و به دين.

(5). آد، كا، گا كه.

صفحه : 186

يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا، آنگه گفت: اي گرويدگان. هَل أَدُلُّكُم، راه نمايم شما را بر بازرگاني كه شما را برهاند از عذاب اليم كه عذاب دوزخ است! جمله قرّاء خواندند: تُنجِيكُم، به تخفيف من الانجاء، مگر إبن عامر كه او خواند به تشديد من التنجية. عَلي تِجارَةٍ تُنجِيكُم، اينكه بيان آن مجمل است«1» و تفسير آن تجارت گفت آن است كه: ايمان آريد به خداي و پيغمبر خداي و جهاد كنيد در سبيل خداي به مال و جانتان. ذلِكُم خَيرٌ لَكُم، آنگه براي ترغيب گفت: اينكه بهتر است شما را اگر دانيد و دعوي دانايي مي كنيد.

امّا قوله: تُؤمِنُون َ بِاللّه ِ وَ رَسُولِه ِ، مع قوله: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا، و آن كه ايمان دارد چگونه ايمان آرد؟ و از اينكه دو جواب باشد- چنان كه رفت في قوله: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا آمِنُوا. امّا ايمان اوّل حقيقت باشد و دوم مجاز به معني استقامت، و امّا اوّل مجاز باشد به معني اظهار و

دوم حقيقت باشد. آنگه خطاب با منافقان كرد كه اظهار ايمان كرده اند«2»، امر كرد ايشان را به ايمان حقيقي، و قوله: ذلِكُم خَيرٌ لَكُم، در او دو وجه باشد: يكي آن كه «خير» به معني افعل تفضيل [نباشد، و معني آن بود كه اينكه افعال خيري باشد شما را و نفعي از جمله خيرات و منافع، يعني جزاي آن و ثواب، اگر شما را خيري باشد. وجه دوم آن كه در او معني تفضيل باشد]«3»، و معني آن كه ثواب ايمان و جهاد به قيامت شما را [37- ر]

بهتر از آسايش و رفاهيت باشد كه شما را هست به ترك بطر و تحصيل معارف و جهاد در سبيل خداي.

اگر گويند: [چگونه]«4» تمام«5» كرد فعل را از اسم«6» في قوله: «تجارة»، آنگه

-----------------------------------

(1). اساس: محل است، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). آد، كا، گا: كرده باشند.

(4- 3). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(5). آد و ديگر نسخه بدلها: ندارد، چاپ شعراني (11/ 139): بدل.

(6). آد و ديگر نسخه بدلها: اسم را از فعل.

صفحه : 187

گفت: تُؤمِنُون َ! گوييم«1»: اينكه بر تقدير «أن» بود، و «أن» مع الفعل در تأويل مصدر باشد. عرب در مثل اينكه موضع يك بار «أن» بيارند و يك بار حذف كنند، قالوا«2»: هل لك في خير تقوم الي فلان فتعوده و ان تقوم الي فلان فتعوده، و قوله:

يَغفِر لَكُم، براي آن مجزوم است كه جواب استفهام است متضمّن معني شرط را، و التّقدير: (فانكم ان فعلتم ذلك يغفر لكم من«3» ذنوبكم)، اگر آن«4» جا كارها به جاي آريد از ايمان به

خداي و جهاد در سبيل خداي بيامرزد شما را گناهانتان. وَ يُدخِلكُم جَنّات ٍ تَجرِي مِن تَحتِهَا الأَنهارُ، و شما را به«5» بهشتهايي برد كه در زير درختان آن جويها مي رود. وَ مَساكِن َ طَيِّبَةً فِي جَنّات ِ عَدن ٍ، و خانه هاي«6» خوش در بهشت مقام.

حسن بصري گفت از عمران حصين و ابو هريره پرسيدم تفسير: وَ مَساكِن َ طَيِّبَةً فِي جَنّات ِ عَدن ٍ، مرا گفتند: علي الخبير سقطت، بر مردمان دانا افتادي. ما رسول را- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- پرسيديم، ما را گفت: كوشكي است در بهشت از يك پاره لؤلؤ، در آن كوشك هفتاد سراي باشد از ياقوت سرخ و در هر سرايي هفتاد خانه باشد از زمرّد سبز، و در هر خانه اي هفتاد سرير باشد، و بر هر سريري هفتاد بستر باشد«7»، و بر هر بستري جفتي از حور العين، و در هر خانه اي هفتاد مايده باشد، و بر سر هر مايده اي هفتاد لون طعام، و در هر خانه اي هفتاد غلام و كنيزك باشد. خداي تعالي مؤمن را چندان قوّت دهد كه به بامداد بر اينان همه بگذرد طعام بخورد و خلوت بسازد و از كارها«8» بپردازد. ذلِك َ الفَوزُ العَظِيم ُ، آن ظفر«9» بزرگوار است.

-----------------------------------

(1). گا: جواب گوييم.

(2). آد، كا، گا: كرده باشند.

(3). آد و ديگر نسخه بدلها: ندارد.

(4). كا: اينكه جا، گا: شما.

(5). آد و ديگر نسخه بدلها: در.

(6). آد و ديگر نسخه بدلها: جايهاي.

(7). آد و ديگر نسخه بدلها از هر لوني. [.....]

(8). آد و ديگر نسخه بدلها: آن كارها.

(9). آد، كا، گا: اينكه ظفري.

صفحه : 188

وَ أُخري تُحِبُّونَها نَصرٌ مِن َ اللّه ِ وَ فَتح ٌ قَرِيب ٌ، بصريان گفتند: محل ّ او جرّ است عطفا علي

قوله: عَلي تِجارَةٍ، يعني و علي تجارة اخري او خصلة اخري تحبّونها. و هي نَصرٌ مِن َ اللّه ِ وَ فَتح ٌ قَرِيب ٌ، و نيز راه نمايم شما را به«1» تجارتي ديگر با خصلتي ديگر كه شما دوست داريد، و آن نصرت«2» است از خداي تعالي و فتحي قريب نزديك«3» از براي آن كه ايشان از روي طبع بشريّت عاجل دوست داشتند، گفتند: بيرون از آن كه در ايمان و جهاد ثواب آجل است- بر آن شرح كه وصف كرد- نصرت و فتح عاجل است و غنيمت، و كوفيان گفتند: محل ّ «اخري» رفع است علي تقدير: ذلكم«4» مع ذلك خصلة اخري او منفعة اخري.

وَ بَشِّرِ المُؤمِنِين َ، آنگه گفت: بشارت ده مؤمنان را به اينكه هر دو خير از نفع عاجل و ثواب آجل.

آنگه خطاب كرد با مؤمنان گفت: اي مؤمنان كُونُوا أَنصارَ اللّه ِ، يار خدا باشيد. ابو عمرو و قرّاء حجاز خواندند: انصار اللّه، به تنوين و «لام» اضافه در «اللّه»«5». كَما قال َ عِيسَي ابن ُ مَريَم َ، و در آيت محذوفي هست، و تقدير آن كه: و قولي هذا لكم، كَما قال َ عِيسَي ابن ُ مَريَم َ لِلحَوارِيِّين َ، اينكه چنان است كه عيسي گفت حواريّان را. و اختلاف اقوال رفته است در «حواريّان» در سوره مائده.

گفت: مَن أَنصارِي إِلَي اللّه ِ، اي مع اللّه. «الي» به معني «مع» است، و گفتند:

«الي» تعلّق دارد به محذوفي، و التقدير مضافا الي اللّه و منضمّا اليه«6». قال َ الحَوارِيُّون َ نَحن ُ أَنصارُ اللّه ِ، [حواريّان گفتند- و ايشان خواص ّ عيسي بودند- كه]«7»: ما انصار خداييم و ياوران اوييم، و معني [آن كه]«8» ياوران دين اوييم، جز

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: بر.

(2). آد و ديگر نسخه بدلها: نصري.

(3). آد و

ديگر نسخه بدلها: ندارد.

(4). آد: و للمؤمن، كا: و للمرء، گا: و لكم.

(5). گا قوله تعالي.

(6). آد، كا، گا: مضافا الي اللّه.

(8- 7). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 189

آن كه خود را با خداي نسبت كردند، و اضافت براي تعظيم و تشريف را، كبيت اللّه و ناقة اللّه و لحمزة اسد اللّه. فَآمَنَت طائِفَةٌ مِن بَنِي إِسرائِيل َ وَ كَفَرَت طائِفَةٌ، ايمان آوردند گروهي از بني اسرائيل به عيسي و گروهي كافر شدند با او، ما آنان را كه مؤمن بودند دست«1» قوي بكرديم بر دشمنان. فَأَصبَحُوا ظاهِرِين َ، أي ظافرين، در روز آمدند ظفر يافته.

-----------------------------------

(1). آد و ديگر نسخه بدلها: ندارد.

صفحه : 190

تَعلَمُون َ (9)

فَإِذا قُضِيَت ِ الصَّلاةُ فَانتَشِرُوا فِي الأَرض ِ وَ ابتَغُوا مِن فَضل ِ اللّه ِ وَ اذكُرُوا اللّه َ كَثِيراً لَعَلَّكُم تُفلِحُون َ (10) وَ إِذا رَأَوا تِجارَةً أَو لَهواً انفَضُّوا إِلَيها وَ تَرَكُوك َ قائِماً قُل ما عِندَ اللّه ِ خَيرٌ مِن َ اللَّهوِ وَ مِن َ التِّجارَةِ وَ اللّه ُ خَيرُ الرّازِقِين َ (11)

به صورت: «اگر راست گيريد» معني شده است.

صفحه : 192

بگوي مرگ، آن كه شما مي گريختيد از آن آن برسد به شما، پس باز برند شما را به عالم غيب و شهادت خبر دهد شما را به آنچه كرده باشيد.

[40- 1]

اي آنان كه بگرويده ايد چون آواز دهند براي نماز از روز جمعه، بشتابيد به ذكر خداي و دست بداريد از خريد و فروخت آن بهتر شما را اگر شما مي دانيد.

چون بگذارند نماز پراگنده شويد در زمين و بجوييد از فضل خداي و ياد كنيد خداي را بسيار تا همانا رستگار باشيد.

و چون بينند«1» تجارتي يا بازيي، بشتابند بدان و رها كنند [تو را]«2» ايستاده بگو آنچه نزديك خداست بهتر است از بازي و از تجارت، و خداي بهتر روزي دهندگان است.

قوله تعالي: يُسَبِّح ُ لِلّه ِ ما فِي السَّماوات ِ وَ ما فِي الأَرض ِ المَلِك ِ القُدُّوس ِ العَزِيزِ الحَكِيم ِ، خداي تعالي گفت: تسبيح مي كند«3» خداي را آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است كه پادشاهي است بي عيب. و عرب هر اسمي كه بر وزن فعّول باشد مفتوح الفاء گويند، نحو: سفّود و كلّوب و سمّور و شبّوط«4» لنوع من

-----------------------------------

(1). اصل ترجمه بدين صورت بود: بينيد، با توجه به ترجمه دوباره آيه در متن تفسير تصحيح شد.

(2). اساس: ندارد، با توجّه به معني عبارت در متن تفسير آورده شد.

(3). كا: مي كنند.

(4). آد و ديگر نسخه بدلها: سنّوط.

صفحه : 193

السّمك، الا سه اسم«1» و هي: سبّوح و قدّوس و ذرّوح لواحد«2» الذّراريح، [و هي دويبّة مبرقشة بحمرة و سواد]«3»، اينكه مگس«4» كه گويند در او زهر است«5». كسائي گفت از ابو دينار«6» كه او خواند: «قدّوس» به فتح

«قاف».

هُوَ الَّذِي بَعَث َ فِي الأُمِّيِّين َ رَسُولًا مِنهُم، گفت: او آن خداست كه بفرستاد در امّيان كه چيزي نخوانند و ننويسند يعني عرب، پيغمبري را [از ايشان]«7» و آن محمّد است- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- و گفتند«8»: مراد به امّيان مكّيان اند براي آن كه مكّه را ام ّ القري خوانند. يَتلُوا عَلَيهِم آياتِه ِ، كه از صفت او آن است كه آيات خداي بر ايشان مي خواند. وَ يُزَكِّيهِم، و تزكيه مي كند ايشان را. وَ يُعَلِّمُهُم ُ الكِتاب َ وَ الحِكمَةَ، و ايشان را كتاب و حكمت مي آموزد«9». وَ إِن كانُوا مِن قَبل ُ لَفِي ضَلال ٍ مُبِين ٍ، يعني او شريعت مي آموخت ايشان را اگر چه ايشان پيش از اينكه در ضلال و گمراهي بودند روشن كه كتاب نداشتند و شرع نداشتند، و مثله قوله: ما كُنت َ تَدرِي مَا الكِتاب ُ وَ لَا الإِيمان ُ«10».

وَ آخَرِين َ مِنهُم، در او دو وجه است از اعراب: يكي جرّ عطفا علي قوله:

فِي الأُمِّيِّين َ، و: (في آخرين منهم)، و وجهي ديگر نصب عطفا علي الضّمير في قوله:

وَ يُعَلِّمُهُم ُ، و ايشان را مي آموزد و ديگران را همچنين مي آموزد كتاب و حكمت.

-----------------------------------

(1). اساس: سنة، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد، چاپ شعراني (11/ 143): ثلاثه.

(2). اساس: الواحد، با توجّه به كا تصحيح شد.

(7- 3). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). آد و ديگر نسخه بدلها: ندارد.

(5). اساس يا گويند، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد. [.....]

(6). آد و ديگر نسخه بدلها: ابو الدّنيا.

(8). اساس: گفت: با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(9). آد و ديگر نسخه بدلها يعني قرآن و شريعت.

(10).

سوره شوري (42) آيه 52.

صفحه : 194

علما در آن خلاف كردند«1». عبد اللّه عمر و سعيد جبير گفتند: عجم اند ايشان، و اينكه روايت ليث است از مجاهد، و دليل اينكه قول آن خبر است كه أبو هريره روايت كرد كه: چون اينكه آيت آمد، صحابه در او سخن گفتند تا اينكه ديگران كيستند. رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- روي به سلمان كرد و گفت: اگر دين آن جا باشد كه ثريّاست، جماعتي از اينان دست به او زنند- يعني از پارسيان.

عبد الرّحمن بن ابي ليلي روايت كرد از مردي از صحابه رسول كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت«2»: در خواب ديدم گوسفندان بسيار در قفاي من مي روند سياه، پس دنبال«3» ايشان گوسفندان«4» خاك رنگ بر آمدند و متابعت كردند. يكي از صحابه«5» را گفت: تعبير اينكه خواب چه باشد! گفت: يا رسول اللّه من تعبير آن چنان دانم«6» كه عرب مسخّر تو شوند. آنگه عجم از [پي]«7» ايشان مسخّرت شوند«8». رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: جبرئيل را پرسيدم همين تعبير كرد. سدّي گفت: هر كجا كه«9» عبد الرّحمن بن ابي ليلي روايت كند:

حدّثني رجل«10» من اصحاب رسول اللّه، مراد به آن علي ّ بن ابي طالب است- صلوات اللّه و سلامه عليه- و همچنين [چون]«11» گويد: مردي از اهل بدر روايت كرد [38- پ]

هم او را خواهد. اصحاب او از او [چنين]«12» شناختندي از او نپرسيدندي. عكرمه گفت و مقاتل: تابعانند. إبن زيد و مقاتل حيّان گفتند:

-----------------------------------

(1). آد و ديگر نسخه بدلها: مفسّران خلاف كردند كه اينان كه اند.

(2). آد و ديگر نسخه بدلها

من.

(3). آد و ديگر نسخه بدلها: به دنباله.

(4). آد، گا: گوسفنداني.

(5). آد، كا: صحابي.

(6). آد و ديگر نسخه بدلها: تعبير چنين مي كنم. (12- 11- 7). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(8). آد، گا: مسخّر تو گردند.

(9). آد، گا: هر گاه كه.

(10). اساس: رجلا، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

صفحه : 195

مراد هر كس اند كه در اسلام آمدند«1» از پس رسول تا روز قيامت«2». و آن روايت إبن ابي نجيح است از مجاهد.

سهل بن سعد السّاعدي ّ روايت كرد كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: در اصلاب مرداني از امّتان من مرداني و زناني هستند كه در بهشت شوند بي حساب، آنگه اينكه آيت بخواند«3».

وَ آخَرِين َ مِنهُم لَمّا يَلحَقُوا بِهِم، گفت: جماعتي ديگر هستند كه هنوز به ايشان نرسيده [اند]«4». وَ هُوَ العَزِيزُ الحَكِيم ُ، و او خداي است عزيز و حكيم«5».

ذلِك َ فَضل ُ اللّه ِ يُؤتِيه ِ مَن يَشاءُ، اينكه فضل خداست. «ذلك»، اشارت است به نعت رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- [و]«6» گفتند: به آن لطف كه مكلّفان را هست در نبوّت، و قول اوّل اوليتر است. يُؤتِيه ِ مَن يَشاءُ، به آن كس دهد كه او خواهد. وَ اللّه ُ ذُو الفَضل ِ العَظِيم ِ، و او خداوند فضل«7» بزرگواري است«8».

مَثَل ُ الَّذِين َ حُمِّلُوا التَّوراةَ، آنگه مثل زد جهودان نافرمان بد كردار را«9» به چهارپايان، گفت: مثل آنان كه توريت بر ايشان نهند«10»، يعني تكليف كردند ايشان را عمل كردند به توريت. ثُم َّ لَم يَحمِلُوها، پس بر نگرفتند آن را، يعني كار نكردند بر آن در اينكه باب«11»، مثل ايشان با مثل خر«12» بماند

كه كتابها برگيرد. و «أسفار» جمع

-----------------------------------

(1). آد و ديگر نسخه بدلها: در آمدند.

(2). آد و ديگر نسخه بدلها: به روز قيامت.

(3). آد و ديگر نسخه بدلها: برخواند.

(6- 4). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(5). آد، گا: او خدايي است عزيز غالب محكم كار.

(7). اساس و، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد.

(8). آد و ديگر نسخه بدلها: بزرگوار است.

(9). آد و ديگر نسخه بدلها: نافرمان بردار را.

(10). آد و ديگر نسخه بدلها: نهادند.

(11). آد و ديگر نسخه بدلها كمثل الحمار.

(12). اساس: خران، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 196

«سفر» باشد، كشبر و اشبار، و طمر و اطمار، و طفل و اطفال، و شبل و اشبال، و براي آن كتاب را «سفر» خوانند كه در او كشف كرده باشند از چيزهاي پوشيده من قولهم: سفرت المرأة عن وجهها اذا كشفت عن وجهها، و الرّجل عمامته عن رأسه، و اسفر الصّبح اذا أضاء. و «سفر» مصدر باشد، و «سفر» مفعول كذبح و ذبح، و نقض و نقض، و وجه مثل و شبه از آن جاست كه ايشان ندانند كه در توريت چيست به منزله آن كه خر نداند كه بر پشت او چيست از آنچه در آن كتابها باشد، و أنشد ابو سعيد الضّرير«1»:

زوامل للاسفار لا علم عندهم بمضمونها الّا كعلم الاباعر

لعمرك ما يدري المطي ّ اذا غدا بأسفاره أوراح ما في الغرائر

بِئس َ مَثَل ُ القَوم ِ الَّذِين َ كَذَّبُوا بِآيات ِ اللّه ِ، و گفتند تقدير آن است كه:

بئس القوم قوم هذه صفتهم، و «مثل» صله باشد، [يعني]«2» بد قوم اند قومي كه اينكه صفت دارند.

وَ اللّه ُ لا يَهدِي القَوم َ الظّالِمِين َ، و خداي تعالي كافران را راه بهشت ننمايد. آنگه گفت يا محمّد جواب ده اينكه جهودان را كه گفتند:

نَحن ُ أَبناءُ اللّه ِ وَ أَحِبّاؤُه ُ«3»، بگوي كه اي آنان كه جهود شده ايد. إِن زَعَمتُم، اگر دعوي مي كنيد كه شما دوستان خداييد بيرون اينكه مردمان كه محمّد است- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- و صحابه او. فَتَمَنَّوُا المَوت َ إِن كُنتُم صادِقِين َ، تمنّاي مرگ كنيد اگر راست گيريد در اينكه دعوي [براي آن كه مرگ باشد كه شما را به سراي ثواب رساند، و آن كس كه اينكه دعوي كند و راست گير باشد در اينكه دعوي]«4» همه تمنّاي او آن باشد كه از اينكه زندان بجهد و بدان راحت پيوندد، چنان كه حضرت امير المؤمنين- صلوات اللّه و سلامه

-----------------------------------

(1). اساس: الضّرور، كا: الضّريره، با توجّه به آد، گا تصحيح شد.

(4- 2). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). سوره مائده (5) آيه 18، آد و ديگر نسخه بدلها قُل يا أَيُّهَا الَّذِين َ هادُوا [.....]

صفحه : 197

عليه«1»- گفت:

و اللّه لا ابالي وقع الموت علي ّ ام وقعت علي الموت

، و چون آن ضربت رسيد او را كه دانست كه از دنيا بخواهد رفت«2»، [گفت]«3»:

فزت و رب ّ الكعبة

، ظفر يافتم به خداي كعبه، براي آن كه بر يقين بود كه چگونه مي رود و كجا مي رود.

آنگه حق تعالي خبر داد از ايشان«4» كه: ايشان هرگز تمنّاي مرگ نكنند به آن كه ايشان كرده اند و به آن عمل كه ايشان دارند«5».اينكه كه وَ اللّه ُ عَلِيم ٌ بِالظّالِمِين َ، و خداي تعالي عالم است به احوال كافران. ابو هريره روايت كرد كه

رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: هيچ كس از شما نباشد كه«6» تمنّاي مرگ كند اگر نيكوكار باشد و اگر بدكار، براي آن كه اگر نيكوكار باشد بود كه آن چيز زيادت كند، و اگر بد كردار باشد بود كه از آن توبه كند.

آنگه گفت كه: اينكه جهودان جز از آن كه تمنّاي مرگ نكنند از مرگ گريزانند، اي محمّد بگوي ايشان را كه: اينكه مرگ«7» كه شما از او مي گريزيد، او شما را ملاقي خواهد شدن، يعني مقاربه خواهد بودن شما را به او. و «فا» براي آن آورد كه كلام متضمّن است به معني شرط و جزا، كأنّه قال: سواء فررتم أو لا تفرّوا فَإِنَّه ُ مُلاقِيكُم، قال زهير:

و من هاب اسباب المنايا ينلنه و لو نال اسباب السّماء بسلّم«8» [93- ر]

-----------------------------------

(1). آد و ديگر نسخه بدلها: علي عليه السّلام.

(2). آد و ديگر نسخه بدلها: رفتن.

(3). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). آد و ديگر نسخه بدلها گفت:اينكه قال وَ لا يَتَمَنَّونَه ُ أَبَداً بِما قَدَّمَت أَيدِيهِم .

(5). اساس: كرده اند، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6). آد و ديگر نسخه بدلها: شما نبايد.

(7). آد و ديگر نسخه بدلها: آنگه گفت بگو اي محمّد اينكه جهودان را قُل إِن َّ المَوت َ الَّذِي تَفِرُّون َ مِنه ُ ...كه آن مرگ.

(8). كذا: در اساس و ديگر نسخه بدلها، لسان العرب (ذيل سبب) آورده است: و من هاب اسباب المنيّة يلقها || و لو رام اسباب السّماء بسلّم

صفحه : 198

ثُم َّ تُرَدُّون َ إِلي عالِم ِ الغَيب ِ وَ الشَّهادَةِ، پس شما را با خداي برند كه او داناي نهان و

آشكار است تا خبر دهد شما را به آنچه كرده باشيد و جزا دهد شما را به آن [و پاداش يابيد]«1».

يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا إِذا نُودِي َ لِلصَّلاةِ مِن يَوم ِ الجُمُعَةِ، آنگه خطاب كرد با مؤمنان گفت: اي گرويدگان به خداي و رسول، چون ندا كنند [شما را]«2» براي نماز، [يعني چون بانگ نماز كنند]«3». گفتند: [مراد]«4» بانگ نماز است كه امام بدان بر منبر شود«5»، بيانش خبر سائب بن يزيد است كه گفت: رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- را يك مؤذّن بود و آن بلال بود، بر در مسجد بانگ نماز بكردي چون رسول بر منبر شدي، و چون فرود آمدي قامت بگفتي. [و نيز]«6» گفت: در عهد ابو بكر [و عمر خطّاب]«7» هم چنين بودي، و«8» در عهد عثمان مردمان بسيار شدند و خانه ها«9» از مسجد دور شد«10» بفرمود تا روز آدينه بانگ نمازي ديگر بيفزودند«11»، بانگ نماز اوّل بر بام سرايي كه عثمان را بود به بازار- كه آن را «زورا» گفتندي- و چون او بر منبر بنشستي بانگ نماز دوم [باز]«12» بگفتندي.

مِن يَوم ِ الجُمُعَةِ، شايد كه «من» تبيين را باشد و شايد كه تبعيض را بود، و تقدير آن كه وقت صلاة الجمعة، و آن بعضي از روز باشد. و گفتند: «من» به معني «في» است، أي في يوم الجمعة، و مثله قوله: ما ذا خَلَقُوا مِن َ الأَرض ِ«13»، أي في الارض، و جمله قرّاء «جمعه» خواندند به دو ضمّه، و أعمش به سكون «ميم»

-----------------------------------

(6- 4- 3- 2- 1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(5). آد و ديگر نسخه بدلها: بر منبر باشد.

(7). اساس:

ندارد، با توجّه به كا افزوده شد.

(8). آد و ديگر نسخه بدلها: امّا.

(9). اساس: خانها/ خانه ها.

(10). آد، گا: دور بود. [.....]

(11). كا، گا: در افزودند.

(12). اساس: ندارد، با توجّه به آد، كا افزوده شد.

(13). سوره فاطر (35) آيه 40.

صفحه : 199

خواند، و هر دو لغت است و جمعها جمع و جمعات.

ابو عبيده و فرّاء گفتند: قرآن بتثقيل آمد و سكون مقيس تر است در كلام عرب، كطرف و طرفه«1»، و غرف و غرفة«2»، و فرّاء گفت: بغير او لغتي ديگر هست، و هي جمعة كهمزة، و اينكه لغت بني عقيل است. و گفتند: اينكه لغت پيغمبر است.

و خلاف كردند در آن كه اينكه روز را چرا جمعه خواندند. قولي آن است كه روايت كردند از سلمان كه او فت: براي آن جمعه«3» خواندند اينكه روز را كه خداي تعالي در اينكه روز جمع كرد ميان آدم و حوّا، و يك روايت او«4» براي آن كه: خداي تعالي آفريدن چيزها در اينكه روز تمام كرد، پس مخلوقات در وجود مجتمع شدند«5» در آن روز، و گفتند: براي آن كه جماعات در آن روز مجتمع«6» شوند براي نماز، و گفتند: اوّل كس كه اينكه روز را جمعه خواند كعب بن لؤي ّ بود. ابو سلمه گفت: اوّل كس كه «امّا بعد» گفت و آدينه را جمعه خواند كعب بن لؤي بود. و در جاهليّت اينكه روز را عروبه گفتندي، و هر روزي را كه در هفته نامي ديگر بود خلاف اينكه نام كه امروز هست، و شاعر جمع كرده آن را در دو بيت:

أؤمّل ان اعيش و ان ّ يومي لأوّل او لاهون او جبار

او التّالي دبار

فان أفته«7» لمؤنس او عروبة او شيار«8»

-----------------------------------

(1). كا، گا: كطرفة و طرف.

(2). كا، گا: و غرفة و غرف.

(6- 3). اساس: جمع، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(4). آد و ديگر نسخه بدلها: و روايتي ديگر هم از او گفت.

(5). آد و ديگر نسخه بدلها شد.

(7). اساس و ديگر نسخه بدلها: أفتوني (!)، با توجّه به مآخذ شعري تصحيح شد.

(8). ضبط بيت در لسان العرب (ذيل دبر) چنين است: ارجّي أن أعيش، و ان ّ يومي || باوّل او بأهون او جبار أو التّالي دبار، فان أفته || فمؤنس أو عروبة أو شيار

صفحه : 200

و گفتند: اوّل كس كه اينكه روز را جمعه خواند«1» انصاريان بودند. إبن سيرين گفت: پيش از هجرت رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- جماعتي اندك كه بودند از مسلمانان، با يكديگر گفتند كه: جهودان را روزي هست كه در او مجتمع مي شوند و ترسايان را روزي هست«2»، ما نيز روزي اختيار كنيم كه در آن [روز]«3» عبادت بيفزاييم و شكر خداي كنيم روا«4» باشد، آنگه گفتند: جهودان را شنبه باشد و يك شنبه ترسايان را، ما«5» «عروبه» اختيار كنيم«6» و عروبه نام آدينه باشد در جاهليّت. [پس]«7» مجتمع شدند به سراي اسعد بن زراره، او نماز كرد با ايشان دو ركعت و براي ايشان گوسفندي بكشت. ايشان بيامدند و شبانگاه از آن بخوردند و كفايت بود ايشان را از اندكي كه بودند. پس براي اجتماع خود در اينكه روز اينكه روز را جمعه خواندند، خداي تعالي پس از آن اينكه آيت فرستاد. گفتند«8»:

و اوّل جمعه بود كه در اسلام كردند.

و اوّل جمعه كه رسول- صلّي

اللّه عليه و آله و سلّم- كرد با اصحابش، اهل سير و تواريخ گفتند: رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- به قبا فرود آمد در آن وقت كه هجرت كرد، و آن روزي بود دوازده روز گذشته از ربيع الاوّل، چاشتگاه به قبا فرود آمد تا به آدينه مقام كرد و آن جا شكل مسجدي بنا كرد. از آنجا آدينه برگرفت و روي به مدينه نهاد، به بني سالم بن عوف رسيد وقت نماز«9» در آمد در آن جا فرمود [39- پ]

تا شكل مسجدي كردند و آن جا خطبه كرد

-----------------------------------

(1). اساس: خواندند، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). آد و ديگر نسخه بدلها اگر.

(7- 3). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). اساس: روزان، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(5). آد و ديگر نسخه بدلها: اگر ما.

(6). آد و ديگر نسخه بدلها روا باشد.

(8). اساس: گفت: با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(9). آد و ديگر نسخه بدلها: نماز پيشين.

صفحه : 201

و نماز آدينه كرد، و آن اوّل خطبه بود كه به مدينه كرد.

بدان كه نماز آدينه واجب است به شرايطي«1»، و از شرايط او آن است كه امامي عادل باشد يا كسي از جهت او بنزديك ما چون قاضي و اميري، و بي امر امام درست نباشد. و مذهب ابو حنيفه و أوزاعي همچنين است، و محمّد بن الحسن گفت: اگر امام بيمار شود يا به سفر شود يا بميرد، رعيّت را باشد كه امامي را تقديم كند تا نماز آدينه كند با

ايشان.

شافعي گفت: از شرط نماز آدينه وجود«2» امام نيست، و نه امر او، چون جماعتي حاضر شوند و نماز آدينه به جاي آرند درست باشد، و اينكه مذهب مالك و احمد است.

و از شرايط وجوب او ديگر حضور هفت كس است [ يا بيشتر]«3»، چه اگر پنج [كس]«4» باشند فريضه نبود، سنّت باشد. و شافعي گفت: چهل مرد بايد تا حاضر باشند، و اينكه قول احمد و اسحاق است. و مذهب ابو حنيفه و ثوري آن است كه: به چهار كس منعقد است، سه كس باشند«5» و چهارم امام. و ليث و ابو يوسف گفتند: به سه كس كه دو مأموم باشند و سوم«6» امام منعقد شود، براي آن كه سه اقل ّ جمع است.

حسن بن صالح بن حي ّ گفت: به دو كس منعقد شود چون نماز جماعت.

و مالك را در عدد مذهبي نيست. نماز آدينه واجب است بر اهل شهرها و اهل ديهها چون شرايط وجوب حاصل باشد، و شافعي همچنين گفت و اينكه قول عمر است و عبد اللّه عبّاس، و در«7» فقها مالك و احمد و اسحاق. و ابو حنيفه

-----------------------------------

(1). آد و ديگر نسخه بدلها: به چند شرط.

(2). اساس: وجوب، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(4- 3). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(5). آد، كا، گا: سه مأموم.

(6). آد و ديگر نسخه بدلها: و يكي.

(7). آد و ديگر نسخه بدلها: از.

صفحه : 202

گفت: بر اهل سواد نماز جمعه واجب نيست، و ابو يوسف گفت: شهر آن باشد كه در او بازار باشد و قاضي بود كه [در او]«1» حقوق ستاند، و والي

كه حدود راند.

و از شرايط وجوب او«2» ديگر آن است كه از خانه آن كس تا به مسجد آدينه [دو فرسنگ باشد يا كمتر، چون چنين بود نماز آدينه بر او واجب باشد.

و اگر بيش از]«3» دو فرسنگ بود واجب نباشد بر او حاضر آمدن. و مذهب ابو حنيفه آن است كه هر كه«4» خارج دروازه شهر باشد، بر او واجب نبود حاضر آمدن. محمّد بن الحسن گفت ابو حنيفه را گفتم: بر اهل زبارا«5» واجب هست نماز جمعه! گفت: نه، زبارا«6» دهي هست به قرب كوفه ميان او و شهر خندقي است.

شافعي گفت: اگر آن جا باشند كه«7» آواز مؤذّن بشنوند«8» واجب است ايشان را«9» حاضر آمدن به شرط آن كه مؤذّن بلند آواز باشد و روز باد«10» نباشد و بانگها ساكن باشد و مرد كر نباشد، آواز منادي«11» بشنود واجب باشد بر او حاضر آمدن و الّا واجب نباشد، اگر حاضر آيند از دورتر«12» تبرّع كرده باشند، و اينكه مذهب احمد است. و اوزاعي گفت: اگر جايي باشد كه بيايند و نماز بگزارند«13» و شب با خانه رسند واجب باشد كه حاضر آيند، و اگر دورتر باشند واجب نباشد.

-----------------------------------

(3- 1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). آد و ديگر نسخه بدلها يكي.

(4). اساس: چه، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6- 5). اساس: زبان را، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(7). آد و ديگر نسخه بدلها: اگر جايي باشد كه.

(8). آد و ديگر نسخه بدلها: شنود.

(9). آد و ديگر نسخه بدلها: واجب است بر او.

(10). كا: روي به باد.

(11).

آد و ديگر نسخه بدلها: و آواز مؤذّن.

(12). آد و ديگر نسخه بدلها: دور.

(13). اساس و همه نسخه بدلها: بگذارند/ بگزارند.

صفحه : 203

عطا گفت: اگر بر ده ميل باشند واجب باشد كه حاضر آيند، و اگر بيشتر باشند واجب نبود. زهري ّ گفت: اگر بر شش ميل باشند واجب باشد كه حاضر آيند، و اگر بيشتر باشد واجب نباشد، و اينكه«1» مذهب ماست. ربيعه گفت: اگر بر چهار ميل باشند واجب بود، و اگر بيشتر بود نه. ليث و مالك گفتند: اگر بر سه ميل باشند حاضر آيند واجب باشد، اگر مسافت بيشتر باشد واجب نباشد.

و وجوب نماز آدينه ساقط شود از نه كس: پيري پير، و طفلي كوچك، و از زنان و كودكان و بندگان و از مسافران، و از نابينا و لنگ و بيمار، و آن كه از خانه او تا به جامع دو فرسنگ [بيشتر]«2» باشد، جز آن كه اينان را همه بر جاي خود نماز پيشين چهار ركعت لازم باشد ايشان را جز طفل را كه بر او تكليف نيست. و مذهب شافعي آن است كه از پنج كس بيوفتد: زنان و كودكان و بندگان و بيماران و مسافران، و بنزديك ابو حنيفه از اهل سواد بيوفتد. در يك شهر دو جاي نماز آدينه نشايد كردن بنزديك ما و شافعي. و«3» محمّد بن الحسن گفت: روا باشد، و ابو يوسف گفت: آنگه روا باشد كه شهر بر دو جانب باشد، و به هر جانبي مسجدي و امامي باشد [40- ر]

و بنزديك ما ميان دو جامع بايد تا سه ميل باشد كه يك فرسنگ بود يا بيشتر. و بنزديك ما مستحب

آن است كه سنّت نماز آدينه از پيش«4» فريضه بگزارند«5» جمله، و آن بيست ركعت است، و چهار ركعت زياده بر سنّت ديگر روزها.

و از حضرت امام رضا- عليه التّحيّة و الثّناء«6»- روايت كردند كه: چون

-----------------------------------

(1). آد، گا مانند.

(2). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). آد و ديگر نسخه بدلها: امّا.

(4). آد و ديگر نسخه بدلها از.

(5). اساس و همه نسخه بدلها: بگذارند/ بگزارند.

(6). آد، گا: از امام رضا- عليه السّلام، كا: از رضا- عليه السّلام.

صفحه : 204

آفتاب بر آيد شش ركعت كند«1»، و چون آفتاب گسترده شود شش ركعت ديگر كند، و چون نزديك زوال شود شش ركعت ديگر كند، و چون زوال بنزديك شود دو ركعت زوال كند، و چون زوال بباشد فريضه كند. و [به]«2» مذهب فقها نوافل هم چندان است كه هر روز باشد، و از جملة سنّتهاي مؤكّد«3» روز آدينه غسل است، و جمله فقها هم اينكه گفتند. و حسن بصري گفت: واجب است، و وقت او آنگه باشد كه صبح بر آيد تا به وقت زوال آفتاب، و اگر پيش از صبح غسل كند مجزي نباشد از غسل«4» آدينه، الّا آن كه ترسد كه متمكّن«5» نباشد از غسل در روز آدينه. و جمله فقها را مذهب اينكه است، مگر اوزاعي كه«6» او گفت: پيش از صبح روا باشد همه كس را، و بنزديك ما تقديم شايد كردن به يك روز عند ضرورت.

و قراءت در ركعت اوّل «الحمد» خواند و «سورة الجمعة»، و در ركعت دوم «الحمد» خواند و «سورة المنافقين» مستحب اينكه است، و مذهب شافعي هم چنين است. و مذهب ابو

حنيفه آن است كه: هر چه خواهد بخواند، و مالك گفت: در اوّل ركعت «الحمد» خواند و «سورة الجمعة» و در دوم «الحمد» خواند و «سورة الغاشيه».

خطبه شرط است در صحّت نماز روز آدينه، و اينكه قول سعيد جبير است و مذهب اوزاعي و ثوري و ابو حنيفه و اصحاب او و شافعي، و حسن بصري گفت: بي خطبه درست باشد، [امّا]«7» بر امام آن است كه خطبه بر پاي خواند الّا كه معذور باشد و شافعي همين«8» گفت. و ابو حنيفه گفت: اوليتر آن است كه قائم

-----------------------------------

(1). آد و ديگر نسخه بدلها: بگزارد. [.....]

(7- 2). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). آد، گا: مؤكّده.

(4). آد و ديگر نسخه بدلها روز.

(5). آد، گا: ممكن.

(6). آد، كا: را كه.

(8). آد و ديگر نسخه بدلها: هم اينكه.

صفحه : 205

باشد«1»، اگر بنشيند بي عذرهم«2» روا باشد.

چون امام [خطبه مي]«3» خواند، بر مستمعان سخن گفتن حرام باشد، چه آن دو خطبه به جاي دو ركعت است در بعضي روايات، و شافعي و ابو يوسف همين«4» گفتند، و ابو حنيفه گفت«5»: سخن گفتن مباح است، چنداني كه امام پديد آيد سخن گفتن حرام باشد تا امام از خطبه و نماز فارغ شود. و چون در مسجد در آيد و امام در خطبه باشد نشايد تا نماز كند و نه تحيّت مسجد، بل بنشيند و استماع [خطبه]«6» كند، و همچنين گفت ابو حنيفه و اصحابش، و مالك و ليث سعد و شافعي گفتند: تحيّت مسجد بكند و آنگه بنشيند و خطبه شنود، و اينكه مذهب حسن بصري و ثوري و اسحاق و احمد است.

و

كمتر آنچه در خطبه باشد حمد و ثناي خداي باشد و صلوات بر محمّد و آل، و چيزي از قرآن بخواند سورتي«7» خفيف«8»، و وعظ و زجر كند مردمان را، آن چهار جنس است كه كم از اينكه نشايد و زيادت«9» مستحب باشد، و قول شافعي هم اينكه است. و ابو حنيفه گفت: از خطبه يك كلمه كفايت باشد، اگر گويد «الحمد للّه» يا «اللّه اكبر»، يا «سبحان اللّه»، يا «لا اله الّا اللّه» كفايت باشد. ابو يوسف گفت و محمّد: چنداني بايد كه نام خطبه بر او افتد.

از شرط صحّت خطبه طهارت است و شافعي را در او دو قول است. در جديد چنين گفت«10»، و در قديم [گفت]«11»: بي طهارت روا باشد، و اينكه مذهب

-----------------------------------

(1). آد و ديگر نسخه بدلها: بر پاي خواند امّا.

(2). آد و ديگر نسخه بدلها: اگر بنشيند هم بي عذر. (11- 6- 3). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). آد و ديگر نسخه بدلها: هم اينكه.

(5). آد و ديگر نسخه بدلها: ابو حنيفه و محمّد گفتند.

(7). آد، كا، گا يا آيتي.

(8). آد و ديگر نسخه بدلها: سبك.

(9). آد و ديگر نسخه بدلها بر اينكه. [.....]

(10). گا كه ما گفتيم.

صفحه : 206

ابو حنيفه است. و بنزديك ما در نماز شام و خفتن و بامداد و پيشين و ديگر، شب آدينه و روز آدينه سورة الجمعة خواندن مستحب است، و فقها اينكه تخصيص نكردند.

و شافعي گفت: مستحب آن است كه در نماز بامداد و روز آدينه «الحمد» و «سورة لقمان» خواند، و در ركعت دوم «هل اتي» روا باشد كه امام خطبه كند آنگه

كه آفتاب وقوف كند در قطب آسمان پيش از زوال چون زوالش بباشد«1» نماز فريضه كند. احمد حنبل گفت: اگر پيش از زوال بانگ نماز بكند و خطبه بخواند روا باشد، براي آن كه اوّل وقت نزديك او عند ارتفاع النّهار باشد. شافعي گفت:

خطبه نماز نشايد كردن الّا از پس زوال«2» اگر تقديم كند روا نباشد«3». اگر بانگ نماز كند پيش«4» زوال، [و]«5» خطبه و نماز پس«6» زوال كند [40- پ]

نماز و خطبه درست باشد، به منزلت آن كس باشد كه نماز آدينه كند بي بانگ نماز، و ابو حنيفه«7» اينكه گفت، و مالك گفت: خطبه پيش«8» زوال روا باشد، و نماز روا نباشد الّا پس«9» زوال«10».

چون امام بر منبر بنشيند، بر او نيست كه سلام كند بر مردم، و اينكه مذهب ماست. و ابو حنيفه و مالك و شافعي گفتند: مستحب است او را كه سلام كند، و بر امام نيست كه در خطبه التفات كند با«11» دست راست و دست چپ، و شافعي هم اينكه گفت. و ابو حنيفه گفت: التفات مستحب است چنان كه در بانگ نماز گفت«12». سخن گفتن مكروه است خطيب را و مردمان را [و]«13» حرام نيست.

-----------------------------------

(1). اساس: نباشد، با توجّه به كا تصحيح شد.

(2). آد و ديگر نسخه بدلها: پس از.

(3). آد، كا، گا امّا. (9- 8- 6- 4). آد و ديگر نسخه بدلها از.

(13- 5). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(7). آد و ديگر نسخه بدلها هم.

(10). آد و ديگر نسخه بدلها و.

(11). آد و ديگر نسخه بدلها: از.

(12). آد، گا: و.

صفحه : 207

و شافعي را در او دو

قول است: يكي چنان كه ما گفتيم و اينكه قول جديد است. و قولي ديگر در قديم آن است كه حرام باشد، و آن مذهب ابو حنيفه است و اصحابش و مالك و احمد و اسحاق و اوزاعي.

امام نماز آدينه شايد تا«1» بنده باشد چون به شرايط امامت نماز باشد، و اگر چه نماز آدينه بر او واجب نبود، امّا چون صالح باشد اينكه كار را و اينكه تكلّف بكند روا باشد، و ابو حنيفه و شافعي همين گفتند، و مالك گفت: روا نباشد. امام نشايد تا فاسق باشد [ابو حنيفه و بيشتر فقها هم اينكه گفتند. شافعي گفت: روا باشد، امّا]«2» كودك نابالغ به او نماز آدينه منعقد نشود، و شافعي را در او دو قول است، و [در اينكه باب]«3» مسائل بسيار است- و اينكه«4» قدر كفايت است«5».

فَاسعَوا إِلي ذِكرِ اللّه ِ، مفسّران خلاف كردند بعضي گفتند: مراد به «سعي» نه تاختن است، بل مراد تشاغل و رفتن است و كارها رها كردن، چه اگر وقت باشد و تأنّي«6» رود به سكينه و وقار اوليتر بود، جز آن است كه اينكه بر اطلاق نتوان گفت«7»، براي آن كه خداي تعالي آن [امر]«8» به نداي منادي باز بست، و نداي منادي بر دو ضرب باشد: امّا پيش از وقت بود اعلام را، و امّا در وقت نماز بود حضور را. و چون نداي دوم باشد يا خود منادي يك بار ندا كند. و اعلام به بانگ نماز در وقت جلوس امام بر منبر آن كس كه آن ندا شنود واجب است او را تاختن«9» [كردن]«10» تا نماز از او فوت نشود، يا مستحب است تا

خطبه از او

-----------------------------------

(1). آد و ديگر نسخه بدلها: كه. (10- 8- 3- 2). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). آد و ديگر نسخه بدلها: اينكه جا بر اينكه.

(5). آد و ديگر نسخه بدلها: كفايت كرده شد. [.....]

(6). آد و ديگر نسخه بدلها: به تأنّي.

(7). اساس: گفتند، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(9). اساس: تأخير، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 208

فوت نشود. و چون داند كه [بدون]«1» تاختن«2» به نماز رسد، بر او واجب نيست تاختن«3» كردن و جماعتي [بسيار از]«4» مفسّران اينكه سعي را بر مضي ّ و رفتن تفسير دادند.

زهري روايت كرد از سالم [از]«5» پدرش [كه]«6» گفت: هميشه از عمر«7» چنين شنيدم كه: فامضوا الي ذكر اللّه، و اينكه قراءت اوست. و اعمش گفت از ابراهيم كه: عبد اللّه مسعود هم چنين خواند، و حسن گفت: آن نه سعي به قدم«8» است«9»، آن به نيّت«10» و عمل است و به خشوع و خضوع. و قتاده همين تفسير كرد، گفت:

بالقلب لا بالعدو. شافعي گفت: اينكه«11» سعي اينكه«12» جا عمل است، يعني كار بنديد، [ألا تري]«13» الي قوله: وَ أَن لَيس َ لِلإِنسان ِ إِلّا ما سَعي«14»، أي ما عمل. و قوله:

إِن َّ سَعيَكُم لَشَتّي«15»، أي عملكم، و قوله: وَ إِذا تَوَلّي سَعي فِي الأَرض ِ لِيُفسِدَ فِيها«16»، و قال زهير:

سعي بعد هم قوم لكي يدركوهم فلم يدركوهم لم يلاموا و لم يألوا«17»

قوله: إِلي ذِكرِ اللّه ِ، سعيد بن المسيّب گفت: يعني الي سماع الخطبة، بشتابيد به سماع خطبه كه در او ذكر خداي باشد، و قيل: [الي]«18» موعظة الامام، و قيل: الي

الصّلوة، و حمل كردن بر عموم اوليتر باشد. وَ ذَرُوا البَيع َ، و بيع رها كنيد،

-----------------------------------

(18- 13- 6- 5- 4- 1). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3- 2). اساس: تأخير، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(7). اساس: عم.

(8). آد، گا: اينكه نه سعي تقديم، كا: اينكه سعي تقديم است.

(9). آد به عمل، گا و عمل.

(10). آد و ديگر نسخه بدلها: بل تقديم نيّت.

(11). آد، گا: ندارد.

(12). اساس: آن، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(14). سوره نجم (53) آيه 39.

(15). سوره ليل (92) آيه 4.

(16). سوره بقره (2) آيه 205. [.....]

(17). اساس: يسألوا، با توجّه به كا تصحيح شد.

صفحه : 209

و معني آن است كه بيع و شراء رها كنيد، جز كه در بيع هر دو معني هست، و منه

قوله- عليه السّلام: البيّعان بالخيار ما لم يتفرّقا.

مراد به بيّعان بايع و مشتري است، و قال الاخطل:

و باع بنيه بعضهم بخسارة و بعت لذبيان العلاء بمالكا

مراد به بيع دوم شراء است«1». و خلاف كردند در وقت تحريم بيع.

بنزديك ما آن وقت باشد كه امام بر منبر بنشيند پس از بانگ نماز دوم [و پيش از آن]«2» مكروه باشد. مذهب شافعي و عمر عبد العزيز و عطا و زهري هم چنين است. ربيعه و مالك و احمد گفتند: چون آفتاب به زوال رسيد [بيع حرام باشد]«3»، اگر امام بر منبر بنشيند و اگر نه. اگر بيع كند در وقت آن كه بيع منهي است در او، بيع درست نباشد بنزديك ما و ربيعه و مالك و احمد هم اينكه گفتند، و ابو حنيفه

و شافعي و عبيد اللّه«4» بن الحسين [العنبري ّ]«5» گفتند: بيع درست باشد آنان را كه نماز آدينه بر ايشان واجب نيست [41- ر]

و شافعي را مذهب اينكه است، و مالك گفت: حكم بنده در اينكه باب حكم آزاد است در آن كه بيع آن نيز درست نباشد.

در«6» نماز آدينه دو قنوت مستحب است: يكي در ركعت اوّل پيش از ركوع، دوم«7» در ركعت دوم پس از ركوع و جمله فقها در اينكه خلاف كردند. ذلِكُم خَيرٌ لَكُم، يعني حضور شما به مسجد جامع براي سماع خطبه و گذاردن«8» نماز شما را بهتر باشد اگر دانيد.

-----------------------------------

(1). آد، گا: علما.

(3- 2). اساس: ندارد، با توجّه به آد، گا افزوده شد.

(4). اساس: عبد اللّه، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(5). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(6). آد و ديگر نسخه بدلها: و بنزديك ما در.

(7). آد، گا: دويم.

(8). كذا: در اساس و ديگر نسخه بدلها با همين املاء.

صفحه : 210

امّا فضل روز آدينه«1» ثواب او و ثواب حضور به مسجد جامع براي نماز آدينه در او اخبار بسيار آمد: منها

قوله- عليه السّلام: الجمعة حج ّ المساكين

، گفت:

نماز آدينه حج ّ درويشان است. و جابر عبد اللّه انصاري روايت كرد كه هر كه او سه نماز آدينه رها كند بي ضرورتي، خداي تعالي مهر بر دل او نهد و اينكه را معني خذلان [بود]«2». كعب بن مالك روايت كرد كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: باز ايستند«3» اينكه قوم كه نداي آدينه مي شنوند و به نماز نمي آيند تا خداي تعالي با ايشان چند كار«4» بكند:

إمّا مهر نهد بر دل ايشان يا «5» از غافلان بنويسد ايشان را يا از جمله اهل دوزخ كند ايشان را.

و جابر عبد اللّه انصاري روايت كرد كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم«6»- روزي از روزهاي آدينه بر منبر گفت: بدانيد كه خداي تعالي نماز آدينه بر شما واجب كرد، فريضه مكتوب در اينكه سال در اينكه ماه در اينكه روز در اينكه مقام در اينكه ساعت«7»، هر كه رها كند در«8» حيات من و از پس وفات من به امامي«9» عادل.

فلا جمع اللّه شمله،

خداي شمل او جمع مكناد و بركت مكناد بر او و او را حج ّ مقبول نباشد و روزه مقبول نكند و هر كه«10» توبه كند خداي تعالي توبه اش بپذيرد«11». و عبد اللّه مسعود گفت رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت:

همّت كردم كه مردي را بدارم تا نماز آدينه كند و من نگاه كنم«12» تا كيست كه حاضر نمي آيد بفرمايم تا خانه ها بر ايشان بسوزند«13».

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: جمعه.

(2). اساس: ندارد، با توجّه به معني از آد افزوده شد.

(3). آد، كا، گا: باز ايستيد تا.

(4). آد، كا، گا: چه كار.

(5). آد، كا، گا: و امّا.

(6). اساس گفت، با توجّه به آد و معني جمله حذف شد. [.....]

(7). آد، كا، گا: در اينكه ساعت در اينكه مقام.

(8). آد، كا، گا ايّام.

(9). آد، كا، گا: با امامي.

(10). آد، كا، گا: و نه روزه، و اگر.

(11). اساس و ديگر نسخه بدلها: نپذيرد، با توجّه به مآخذ معتبر خبري تصحيح شد.

(12). آد، كا، گا: بنگرم.

(13). آد، كا، گا: بسوزانند.

صفحه : 211

سلمان فارسي روايت كرد كه رسول- صلّي اللّه عليه

و آله و سلّم- گفت:

هر كه او روز آدينه غسل كند و خويش را پاكيزه كند و طيبي كه دارد بر خود كند و به نماز آدينه حاضر شود و چون امام حاضر آيد گوش به او كند آنچه از ميان اينكه آدينه تا آن آدينه كرده اند«1» بيامرزند او را. عمران بن حصين روايت كرد از رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- كه هر كه او غسل روز آدينه بكند و چند ساعت به مسجد جامع شود گناهان او مكفّر كنند. آنگه [كه]«2» راه مسجد جامع برگيرد و به هر گامي كه بردارد«3» بيست ساله عمل بنويسند او را«4». چون از نماز آدينه فارغ شود جواز دهند او را به دويست ساله عمل.

ابو هريره روايت كرد كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: هر كه غسل آدينه بكند و چند ساعت [مانده به نماز]«5» به مسجد جامع شود، همچنان باشد كه شتري«6» قربان كرده. و هر كه به ساعت دوم رود همچنان باشد كه گاوي قربان كرده و هر كه به ساعت سيوم رود همچنان باشد كه گوسفندي قربان كرده و هر كه به ساعت چهارم رود همچنان باشد كه تقرّب كرده به خايه«7». چون امام بيرون آيد و خطبه خواند فرشتگان حاضر آيند و سماع خطبه كنند.

انس مالك روايت كرد كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت:

شب معراج كه مرا به آسمان بردند در زير عرش هفتاد شهرستان ديدم هر

-----------------------------------

(1). آد، كا، گا: كرده باشد.

(2). اساس: ندارد، با توجّه به آد، افزوده شد.

(3). آد، كا، گا: كه برود.

(4). آد، كا، گا: عمل براي او بنويسند.

(5). اساس:

ندارد، از آد، گا افزوده شد.

(6). آد، كا، گا: اشتري.

(7). اساس: خانه، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد، آد، كا، گا: و هر كه به چهار ساعت رود چنان بود كه گاوي قربان كرده و هر كه به سه ساعت مانده رود چنان باشد كه گوسفندي قربان كرده و هر كه به دو ساعت رود، چنان باشد كه مرغي قربان كرده و هر كه به ساعتي مانده رود، چنان باشد كه خايه مرغي قربان كرده. [.....]

صفحه : 212

شهرستاني چنداني كه اينكه دنياي شما پر باز كرده از«1» فرشتگان، خداي را تسبيح و تهليل [مي كردند و در تسبيح]«2» مي گفتند كه: بار خدايا بيامرز آنان را كه به نماز آدينه حاضر آيند، بار خدايا بيامرز آنان را كه غسل آدينه كنند.

امّا فضل روز آدينه: ابو هريره روايت كرد از رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- كه گفت: بهتر روزي كه در او آفتاب برآيد روز آدينه است. خداي تعالي آدم را روز آدينه [آفريد و آدينه]«3» به زمين فرستاد، و روز آدينه وفات آمد او را«4»، و روز آدينه قيامت باشد، و هيچ جانور نباشد و الّا خداي را تسبيح كند روز آدينه از آنگه كه آفتاب برآيد«5» ترس قيامت«6» را الّا جن ّ و انس، و در او ساعتي هست كه هيچ مؤمن را اتّفاق نيفتد دعايي در آن ساعت«7» الّا اجابت يابد«8». و در او«9» دو روايت آمده است. يك روايت آن كه [41- پ]

چون امام از خطبه فارغ شود و مؤذّنان قامت مي گويند و [مردم]«10» صفها راست مي كنند. و يك روايت آن كه آن ساعت آخر روز

است چنان كه نيم ساعت مانده باشد به سقوط قرص«11» [آفتاب]«12» و گفتند: چون قرص [آفتاب]«13» يك نيمه فرو شده باشد.

انس مالك روايت كرد كه: يك روز رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- بيگاه بيرون آمد«14». چون بيرون آمد، صحابه گفتند: يا رسول اللّه امروز ديرتر بيرون آمديد«15». حضرت فرمود«16» كه: جبرئيل پيش من بود بر«17» صورت زني با جمال

-----------------------------------

(1). آد: پر از. (13- 12- 10- 3- 2). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). آد، كا، گا: و روز آدينه با پيش خدا شد.

(5). آد و ديگر نسخه بدلها: بر مي آيد.

(6). آد و ديگر نسخه بدلها: خداي.

(7). آد و ديگر نسخه بدلها: نيفتد كه در آن ساعت دعا كند و.

(8). آد و ديگر نسخه بدلها، آيد او را.

(9). آد و ديگر نسخه بدلها: و در آن ساعت.

(11). آد و ديگر نسخه بدلها: به غروب قرصه.

(14). آد و ديگر نسخه بدلها: دير بيرون مي آمد.

(15). آد و ديگر نسخه بدلها: دير بيرون آمدي.

(16). آد و ديگر نسخه بدلها: گفت.

(17). آد، گا: در.

صفحه : 213

سفيد«1» روي و خالي سياه بر روي، گفت: اينكه هيأت روز آدينه است، و آن روزي است كه تو را و امّت تو را در آن خير بسيار است. و جهودان و ترسايان خواستند كه«2» اينكه روز ايشان را باشد، ندادند ايشان را. گفتم: اينكه نقطه سياه چيست بر او!

گفت: اينكه ساعت اجابت است كه«3» دعايي كه در اينكه وقت افتد به اجابت مقرون شود، و اگر اينكه حاجت روا نشود در دنيا ذخيره كنند آن را براي او در روز قيامت، و مكاره از

او بگردانند. اينكه روز بهترين روزهاست بنزديك خداي، و اهل بهشت او را «روز مزيد» خوانند.

گفتم: يا رسول اللّه، «روز مزيد» چه باشد! گفت: در بهشت واديي است فراخ، خاك او از مشك سفيد«4». چون روز قيامت باشد، [خداي تعالي]«5» بفرمايد تا كرسي از زر بنهند آن جا، و پيغمبران خداي بيايند و بر آن كرسي بنشينند، و صدّيقان و شهيدان و مؤمنان پيرامن ايشان بنشينند. خداي تعالي گويد بندگان را كه«6»: حاجتي كه داريد بخواهيد. گويند: بار خدايا، رضاي تو [مي]«7» خواهيم.

راضي شدم از شما، ديگر حاجتي خواهيد! هر كس آرزوي خود بخواهد، خداي تعالي بدهد ايشان را [هر چه خواهند أضعافا مضاعفة. آنگه بدهد ايشان را]«8» آنچه هيچ چشم نديده باشد و هيچ گوش نشنيده باشد، و بر دل هيچ آدمي نگذشته باشد.

آنگه خداي تعالي گويد: نه وعده شما انجاز كردم و نعمت بر شما تمام كردم؟ و اينكه محل ّ كرامت من است. آنگه هر كس با غرفه خود شود تا ديگر روز آدينه هم آن جا حاضر شوند. من گفتم: يا جبرئيل، غرفه هاي ايشان از چه باشد!

-----------------------------------

(1). آد، كا: سپيد. [.....]

(2). آد، كا، گا: ترسايان را آرزو بود كه.

(3). آد و ديگر نسخه بدلها هر.

(4). كا: سپيد. (8- 7- 5). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(6). آد و ديگر نسخه بدلها: گويد بندگان من.

صفحه : 214

گفت: از لؤلؤي سفيد«1» و از ياقوت سرخ و زمرّد سبز، درها بر او گشاده و جويها در او روان [كرده]«2» و هر كس با جفت خود حاضر.

انس مالك روايت كرد از رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم-

كه گفت:

شب آدينه و روز آدينه بيست و چهار ساعت است، در هر ساعتي خداي را سيصد هزار آزاد كرده باشد از آتش دوزخ. و رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: خداي تعالي را درّي است مجوّف در بهشت كه هيچ پيغمبر مرسل و هيچ فرشته مقرّب ديده نيست«3»، چون روز آدينه باشد، خداي تعالي گويد: سخن گوي. او گويد:

قد افلح المؤمنون من امة محمّد المعتكفون علي ذكر اللّه المؤدّون فرايضه

«4». [آنگه]«5» رشته را [بفرستد به گور من تا گويد: بشارت باد تو را كه خداي تعالي را در روز آدينه]«6» سه نظر باشد به امّت تو، در هر نظري شصت«7» هزار گناهكار را بيامرزد.

عبد اللّه عبّاس گفت: چون روز آدينه باشد، خداي [تعالي]«8» بفرمايد تا منبري بر در بيت المعمور بنهند و فرشتگان كروبي ّ حاضر آيند و جبرئيل بانگ نماز كند، و ميكائيل امامت نماز كند و فرشتگان در قفاي او نماز كنند.

چون فارغ شوند، جبرئيل گويد: بار خدايا ثواب اينكه بانگ نماز به مؤذّنان امّت محمّد دادم، و ميكائيل گويد: ثواب اينكه امامت به امامان امّت محمّد دادم«9».

فرشتگان گويند: ثواب اينكه نماز به نمازكنندگان امّت محمّد داديم. حق تعالي

-----------------------------------

(1). آد، و ديگر نسخه بدلها: سپيد.

(2). اساس: ندارد، با توجّه به آد، كا افزوده شد.

(3). آد، گا: نديده است.

(4). اساس: من امّة محمّد كه بر ذكر او معتكف باشند و فرايض او گذارند، متن با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (8- 6- 5). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(7). آد و ديگر نسخه بدلها: شش.

(9). آد و ديگر نسخه بدلها و.

صفحه : 215

گويد: بر من سخاوت مي كنيد و من اوليترم به جود و كرم، گواه كردم شما را كه گناهكاران امّت محمّد را بيامرزيدم آنگه پراگنده شوند تا به آدينه ديگر.

أبو ذرّ غفاري ّ روايت كند كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت كه: چون روز آدينه باشد، خداي تعالي فرشتگاني«1» بفرستد با قلمهاي زر و كاغذهاي سيم، بيايند و بر در مسجدها بايستند و نام آنان كه به مسجد آدينه مي آيند«2» مي نويسند«3».

چون هفتاد مرد را [نام]«4» بنويسند، گويند: اينان به عدد آن هفتاد كس اند كه موسي [ايشان را]«5» بر گزيد از امّت خود. آنگه فرشتگان در ميان آن صفها شوند و تفقّد [مي]«6» كنند آنان را كه حاضر نباشند، گويند: فلان كجاست! گويند:

بيمار است. گويند: [بار]«7» خدايا شفايش ده كه او نماز آدينه به پاي دارد. [و گويند]«8»: فلان [ديگر]«9» كجاست! گويند: به سفر است [42- ر]. فرشتگان گويند: [بار]«10» خدايا به سلامتش باز رسان كه صاحب جمعه است. [گويند]«11»:

فلان كجاست! گويند: بمرد. گويند: [بار]«12» خدايا بيامرز او را كه نماز آدينه [نيكو]«13» به پاي داشتي.

انس مالك روايت كرد كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- گفت:

خداي تعالي فرشتگان را فرمايد تا شب آدينه درهاي آسمان را بگشايند، خداي تعالي اطّلاع كند به مؤمنان اهل زمين بهري در نماز باشند و بهري خفته، گويد:

من جزا دهم هر كس«14» را در خور عمل [خود]«15»، نمازكنان را«16» و خفتگان را.

-----------------------------------

(1). آد و ديگر نسخه بدلها: فرشتگان را.

(2). اساس: اند، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(3). اساس در قول فالاوّل، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها

زايد مي نمايد. (15- 13- 12- 11- 10- 9- 8- 7- 6- 5- 4). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(14). آد و ديگر نسخه بدلها: يكي.

(16). آد و ديگر نسخه بدلها: ندارد.

صفحه : 216

چون آخر شب باشد، يك بار ديگر اطّلاع كند، همچنان يابد ايشان را، گويد:

از شأن من بخل نيست، من ايستادگان را بيامرزيدم و خفتگان را به ايشان بخشيدم.

عبد اللّه عبّاس گفت: در بهشت حوري است نام او «لعبت»، فضل او در حسن بر ديگران چندان است كه فضل ماه بر«1» ستارگان. چون روز آدينه باشد، حور عين«2» فرود آيند«3» و بر«4» كرسي [هاي]«5» درّ و جواهر بنشينند و تسبيح و تهليل مي كنند تا آنگه كه مردم از نماز ديگر فارغ شوند. و نوري از زير عرش پديد آيد، گويند: اي رضوان اينكه چه نور است! گويد: اينكه لعبت است، او«6» مي آيد و هفتاد حور«7» بر راست حلّي او«8» برگرفته، و هفتاد حور از چپ حلل او«9» برگرفته، و هفتاد در پيش او مجمرها«10» بر دست عود مي سوزند، و هفتاد از پس او مي آيند گيسوهاي او بر دست گرفته. بيايد، او«11» بر سريري بنشيند«12»، و آن سريري باشد از نور و آواز بردارد به تسبيح و تهليل تا نماز ديگر.

و چون نماز ديگر بكند، بر خيزد و جامه از ساق بر اندازد«13»، و آن حوريان گويند: جامه به ساق فرو كن كه اگر اهل دنيا بر [حسن]«14» تو مطّلع شوند همه از شوق بميرند. آنگه گويند: ما را بگوي تا تو كه رايي«15» گويد: من آن بنده اي را كه اوّل كس بود كه در مسجد شود روز

آدينه و آخر او بيرون آيد. و چون به خانه آيد،

-----------------------------------

(1). آد و ديگر نسخه بدلها: بر ديگر.

(2). آد و ديگر نسخه بدلها: حور العين.

(3). آد و ديگر نسخه بدلها: فرو آيند.

(4). اساس: در، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(14- 5). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(6). آد و ديگر نسخه بدلها: كه.

(7). اساس و ديگر نسخه بدلها: حوري.

(8). كا: بر راست او حلي ّ.

(9). آد: و هفتاد بر چپ او حله برگرفته.

(10). كا برگرفته. [.....]

(11). كا: بيايند و.

(12). آد، كا: بنشينند.

(13). آد و ديگر نسخه بدلها: برگيرد.

(15). اساس همه نسخه بدلها: كرايي/ كه رايي.

صفحه : 217

عادت او اينكه باشد كه ديگر آدينه همچنين كند.

و در حكايت گفتند«1»: مردي بود عادت داشت كه به مسجد جامع حاضر شدي با جماعت«2» دوستان«3» جاي معيّن نماز كردندي. يك دو نوبت حاضر نيامد.

يكي از آن دوستان اينكه بيتها بنوشت«4» و با او فرستاد:

تركت المسجد الجامع و التّرك له ريبة فلا نافلة تأتي و لا تشهد مكتوبة

و اخبارك تأتينا علي الاعلام مقلوبة و ان زدت من الغيبة زدناك من الغيبة

يكي«5» از جمله ابناي دنيا اينكه بيتها به نديم خود نوشت روز آدينه:

اليوم يوم الجمعة يوم فراغ و دعة

و شملنا مفترق فهل تري ان تجمعه

آن مرد جواب بنوشت:

اليوم يوم الجمعة سبحان من قد رفعه

و الشّرب فيه خفّة فهل تري ان تدعه

و لاخر فيه«6»:

يوم جلي ّ اثره يوم علي ّ خبره

ساعاته مرجوّة جل ّ لعمري خطره

طوبي لمن وافقها يقضي و ربي و طره

فَإِذا قُضِيَت ِ الصَّلاةُ فَانتَشِرُوا فِي الأَرض ِ، اللّه«7» تعالي چون بيع پيش«8» نماز محظور

كرد بقوله: وَ ذَرُوا البَيع َ، گفت: آن حجر«9» چندان است تا نماز

-----------------------------------

(1). آد و ديگر نسخه بدلها: كه در حكايت آورده اند.

(2). آد و ديگر نسخه بدلها: و با جمعي.

(3). آد در.

(4). كا: بر نوشت.

(5). آد و ديگر نسخه بدلها: ديگري.

(6). آد، گا: و قال الشّاعر الاخر.

(7). آد و همه نسخه بدلها: خداي.

(8). آد و ديگر نسخه بدلها از

(9). آد: كلمه را به صورت «حظر» در حاشيه آورده است.

صفحه : 218

بكردن«1»، چون نماز گزارده«2» باشيد، اگر خواهيد در زمين پراگنده شويد. و اينكه لفظ اگر چه به صورت امر است«3»، مراد به او اباحت است، و مثله قوله: وَ إِذا حَلَلتُم فَاصطادُوا«4»، يعني اگر خواهيد. و بعضي فقها گفتند: امر از پس حظر اقتضاي اباحت كند و اطلاق حظر، و اينكه مذهب بيشتر متكلّمان است در اصول الفقه با«5» آن كه مذهب ايشان چنان است كه: اگر حظر«6» مقدّم نباشد بر آن امر، آن امر«7» واجب [بود]«8»، و مذهب درست آن است كه حكم امر چون از پس حظر آيد، هم آن«9» حكم دارد كه بي حظر باشد اگر مبتدأ بر وجوب بود يا بر ندب يا بر وقف، [پس آن حظر]«10» همان حكم دارد و تقدّم حظر را در تغيير حكم او اثر نيست، و دليل بر صحّت اينكه مذهب آن است كه امر دليل آنچه كند براي امري كند كه راجع به او بود، چون صيغه [او]«11» متغيّر نيست بعد الحظر بايد تا حكم او متغيّر نباشد، خصوصا بنزديك آنان كه امر«12» امر گويند لصيغته و صورته«13».

ديگر آن كه تحريم عقلي [از تحريم سمعي مؤكّدتر است، چون دانستيم كه مي شايد كه از پس

حظر عقلي]«14» آيد و اقتضاي وجوب كند، چرا نشايد كه از پس حظر سمعي آيد و اقتضاي وجوب يا ندب كند. ديگر آن كه بيشتر

-----------------------------------

(1). آد و ديگر نسخه بدلها: تا نماز نكرده ايد. [.....]

(2). اساس و همه نسخه بدلها: گذارده/ گزارده.

(3). آد، گا امّا.

(4). سوره مائده (5) آيه 2.

(5). اساس: به، با توجّه به كا و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6). اساس: خطبه، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(7). اساس: امداد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (14- 11- 10- 8). اساس: ندارد، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(9). آد و ديگر نسخه بدلها: همان.

(12). كذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعراني (11/ 157) را.

(13). اساس: صورت، با توجّه به آد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 219

آنچه«1» در اينكه باب [42- پ]

هست آن است كه با«2» اطلاق حظر كند و اطلاق حظر چنان كه با اباحت باشد به وجوب و ندب هم باشد.

امّا آنچه گفتند: ما در قرآن چنين يافتيم وجدان را بي دليل حكمي نباشد، آن نه به ظاهر ورود دانيم، به ادلّه ديگر دانيم. ديگر آن كه«3» اينكه مسلّم نيست براي آن كه خداي تعالي مي گويد: وَ لا تَحلِقُوا رُؤُسَكُم حَتّي يَبلُغ َ الهَدي ُ مَحِلَّه ُ«4»، و حلق مباح نيست بل عادت است«5».

وَ ابتَغُوا مِن فَضل ِ اللّه ِ، و طلب كنيد از فضل خداي تعالي يعني روزي او، و گفتند: اينكه نه طلب دنياست مراد سنّتي مرغّب است از عيادت بيماري و تشييع جنازه اي و زيارت برداري. حسن بصري گفت و سعيد جبير: مراد طلب علم است، و