نهادند. و عدد آيات او هشتاد و پنج آيت است در عدد كوفي، و چهار در مدني، و دو در بصري. و هزار و صد نود و نه كلمه است و چهار هزار و نهصد و شصت حرف است.

اما اخباري كه آمده است در فضل حواميم:

انس مالك روايت كند«6» كه، رسول- صلي اللّه عليه و آله«7» گفت:

الحواميم ديباج القرآن

، حواميم، ديباچه«8» قرآن است. عبد اللّه عباس گفت:

لكل شي ء لباب و لباب القرآن الحواميم«9»، گفت: هر چيزي را مغزي است و مغز قرآن حواميم است. رسول- صلي اللّه عليه و آله«10» گفت: حواميم، هفت«11» و درهاي دوزخ هفت: جهنم و حطمه و لظي و سعير و سقر و هاويه و جحيم. روز

-----------------------------------

(1). اساس، چند صفحه افتادگي دارد، از آب، آورده شد.

(2). سوره مؤمن 40 آيه 55.

(3). آج: در فرض.

(4). گا، آد: فرود آمد.

(5). گا، لا، آد: صلي اللّه عليه و آله.

(6). آج، ما، گا، لا، آد: كرد.

(7). آج: و آله و سلّم، ما: عليه السلام.

(8). ما: ديباي، آد: ديباج.

(9). آج: حواميم. [.....]

(10). آج: و آله و سلّم، ما: عليه السلام.

(11). آج، ما، گا، لا، آد: هفت است.

صفحه : 2

قيامت هر سورتي بيايد و«1» دري از اينكه درها«2» بايستد، رها نكند كه هيچ خواننده اينكه سورتها را كه ايمان داشته باشد به او در دوزخ«3» برند.

سعد«4» بن ابراهيم گفت: حواميم را عرايس خواندندي اصحاب رسول، و رسول- عليه السلام«5»- گفت:

6»7» لكل شي ء و ثمرة و ثمرة القرآن الحواميم، هن روضات حسنات« مخصبات« متجاورات، فمن احب ان يرتع في رياض الجنة فليقرأ الحواميم

، گفت: هر چيزي را ميوه است و ميوه قرآن حواميم است. اينكه سورتها روضاتي اند

نكو، پر گياه، همسايه يكديگر، هر كه خواهد كه در مرغزارهاي بهشت چره كند«8»، گو حواميم بخوان.

عبد اللّه مسعود گفت: چون در حواميم افتم، در بوستانها و مرغزارهاي«9» انيق افتاده باشم، و رسول- عليه السلام«10»- گفت: مثل حواميم در قرآن مثل جامه هاي حرير است در ميان جامه ها«11». إبن سيرين گفت: مردي در خواب ديد هفت كنيزك نكو را كه به جمالشان كس را«12» نديده بود، گفت: شما كراايد!

گفتند: آن را كه اينكه«13» هفت حواميم بخواند. اما فضل اينكه سوره خاص:

زر بن حبيش«14» روايت كرد از ابي كعب كه، رسول- صلي اللّه عليه و آله- گفت: هر كه او حم المؤمن بخواند، روح هيچ پيغامبر و صديق و شهيد و مؤمن«15» نماند الا بر او صلات فرستد و براي او استغفار كند«16».

قِهِم ُ السَّيِّئات ِ وَ مَن تَق ِ السَّيِّئات ِ يَومَئِذٍ فَقَد رَحِمتَه ُ وَ ذلِك َ هُوَ الفَوزُ العَظِيم ُ (9)

إِن َّ الَّذِين َ كَفَرُوا يُنادَون َ لَمَقت ُ اللّه ِ أَكبَرُ مِن مَقتِكُم أَنفُسَكُم إِذ تُدعَون َ إِلَي الإِيمان ِ فَتَكفُرُون َ (10) قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثنَتَين ِ وَ أَحيَيتَنَا اثنَتَين ِ فَاعتَرَفنا بِذُنُوبِنا فَهَل إِلي خُرُوج ٍ مِن سَبِيل ٍ (11) ذلِكُم بِأَنَّه ُ إِذا دُعِي َ اللّه ُ وَحدَه ُ كَفَرتُم وَ إِن يُشرَك بِه ِ تُؤمِنُوا فَالحُكم ُ لِلّه ِ العَلِي ِّ الكَبِيرِ (12) هُوَ الَّذِي يُرِيكُم آياتِه ِ وَ يُنَزِّل ُ لَكُم مِن َ السَّماءِ رِزقاً وَ ما يَتَذَكَّرُ إِلاّ مَن يُنِيب ُ (13) فَادعُوا اللّه َ مُخلِصِين َ لَه ُ الدِّين َ وَ لَو كَرِه َ الكافِرُون َ (14)

رَفِيع ُ الدَّرَجات ِ ذُو العَرش ِ يُلقِي الرُّوح َ مِن أَمرِه ِ عَلي مَن يَشاءُ مِن عِبادِه ِ لِيُنذِرَ يَوم َ التَّلاق ِ (15) يَوم َ هُم بارِزُون َ لا يَخفي عَلَي اللّه ِ مِنهُم شَي ءٌ لِمَن ِ المُلك ُ اليَوم َ لِلّه ِ الواحِدِ القَهّارِ (16) اليَوم َ تُجزي كُل ُّ نَفس ٍ بِما كَسَبَت لا ظُلم َ اليَوم َ إِن َّ اللّه َ سَرِيع ُ الحِساب ِ (17) وَ أَنذِرهُم يَوم َ الآزِفَةِ إِذِ القُلُوب ُ لَدَي الحَناجِرِ كاظِمِين َ ما لِلظّالِمِين َ مِن حَمِيم ٍ وَ لا شَفِيع ٍ يُطاع ُ (18) يَعلَم ُ خائِنَةَ الأَعيُن ِ وَ ما تُخفِي الصُّدُورُ (19)

وَ اللّه ُ يَقضِي بِالحَق ِّ وَ الَّذِين َ يَدعُون َ مِن دُونِه ِ لا يَقضُون َ بِشَي ءٍ إِن َّ اللّه َ هُوَ السَّمِيع ُ البَصِيرُ (20)

افزوده: بهشت.

(11). ما: در جهان.

(12). آج، ما، گا، لا، آد: به جمال ايشان كس.

(13). آب، گا، آد: ندارد. [.....]

(14). آج: حبش.

(15). ما: ندارد.

(16). آج، لا، افزوده: صدق رسول اللّه. صلي اللّه عليه و آله و سلّم.

(17). آج، لا، افزوده: اسم سورت است يا غير آن.

صفحه : 3

آمرزنده گناه و پذيرنده توبه، سخت عقوبت، خداوند فضل، نيست خداي مگر او، با اوست بازگشتن.

خصومت نكند در آيتهاي خداي، الا آنان كه كافر شدند. نبايد تا بفريبد تو را گشتن ايشان در شهرها.

دروغ داشتند پيش ايشان قوم نوح و جماعت«1» از پس ايشان و همت كردند هر گروهي پيغامبر ايشان تا بگيرند او را و مجادلت كردند به باطل تا باطل كنند به آن حق را، بگرفتم ايشان را، چگونه بود عقوبت من!

و همچنين واجب شد عذاب خداي تو بر آنان كه كافر بودند كه ايشان اهل دوزخ اند.

آنان كه برداشته اند عرش را و آنان كه پيرامن اواند تسبيح مي كنند به ستايش خدايشان و باور دارند او را و آمرزش مي خواهند براي آنان كه ايمان دارند، خداي ما، فراخ شدي«2» بر همه چيز به رحمت و علم، بيامرز آنان را كه توبه كردند و پسروي كردند ره تو را و نگه دار«3» ايشان از عذاب دوزخ.

خداي ما در بر ايشان را در بهشتها مقام، آن كه وعده دادي ايشان را و آن كه صالح اند از پدرانشان و زنانشان«4» و فرزندانشان، تو بي همتا و محكم كاري.

-----------------------------------

(1). ما: احزاب و جماعات

(2). لا: گنجيده.

(3). آب، افزوده: همه را.

(4). ما: جفتان ايشان.

صفحه : 4

نگه دار ايشان«1» از بديها و هر كه را نگه داري از بديها آن روز بر او رحمت كرده

باشي و آن ظفري است بزرگوار«2».

آنان كه كافر شدند، ندا كنند ايشان را، دشمني خداي بزرگتر است از دشمني شما با خود، چون مي خوانند شما را با«3» ايمان كافر مي شوي«4».

گويند: خداي ما ميرانيدي ما را دوبار و زنده كردي ما را دوبار، اقرار داديم به گناه خود«5»، هست به بيرون شدن هيچ راهي!

آن به آن است كه چون بخواندند خداي را يكي كافر شدي«6» و اگر همباز گفتند با او بگرويدي«7»، حكم خداي راست بزرگوار بزرگ.

اوست كه نمايد شما را آيات خود و فرو مي آرد براي شما از آسمان روزي و انديشه نكند الا آن كس كه تايب باشد.

بخواني«8» خداي را خالص كرده او را طاعت و اگرچه كاره«9» كافران.

بردارنده درجات است خداوند عرش، برافگند وحي از فرمان خود بر آن كه خواهد از بندگانش، تا بترساند از روز قيامت.

آن روز كه ايشان بيرون [آيند]«10» پوشيده نماند بر خداي از ايشان چيزي، كراست پادشاهي امروز! خداي«11» كه يكي است و قهر كننده بندگان است.

-----------------------------------

(1). ما، لا: ايشان را.

(2). ما: بزرگ است.

(3). ما: وا.

(4). مي شوي/ مي شويد.

(5). ما: ما.

(6). شدي/ شديد. [.....]

(7). بگرويدي/ بگرويديد.

(8). بخواني/ بخوانيد.

(9). لا افزوده: باشند.

(10). از ما، افزوده شد.

(11). ما، لا: خداي را.

صفحه : 5

امروز پاداشت دهند هر نفسي را به آنچه كرده باشد، ظلم نيست امروز، كه خداي زود شمار است.

بترسان ايشان را روز قيامت، آنگه كه دلها به نزديك گلوها باشد فرو برندگان، نباشد ظالمان را از خويشي و نه شفاعت خواهي كه اجابتش كنند.

داند خيانت چشمها و آنچه نهان دارد دلها.

و خداي حكم كند به حق و آنان كه مي خوانند آن را كه فرود اوست حكم نكند به چيزي

خداي«1» شنوا و بينا [ست]«2».

قوله تعالي: حم، اهل كوفه خواندند الا حفص و إبن ذكوان: حم، به امالت «حا». باقي قرا به تفخيم خواندند بي امالت به «حا» ي مفتوح. بعضي گفتند: موضع او نصب است به فعلي مقدر، و التقدير: اتل حم، و گفتند: موضع او جراست بالقسم.

عكرمه روايت كرد از رسول- عليه السلام- كه او گفت: حم، نامي است از نامهاي خداي تعالي و اينكه از كليدهاي خزاين خداست- جل جلاله.

عبد اللّه عباس گفت: حم اسم اللّه الاعظم، حم، نام مهترين خداي است عز و جل«3». و عكرمه گفت از عبد اللّه عباس كه [او گفت]«4»: «الر»، «حم» و «نون»، چون جمع كني، «الرحمن» باشد. والبي گفت از و كه: «حم» قسم است كه خداي سوگند ياد كرد«5» به او. قتاده گفت: نامي از نامهاي قرآن است. مجاهد گفت: فاتحت سورت است. قرظي گفت: خداي قسم ياد كرد به حلم و ملكش كه عذاب نكند آن را كه از دل بگويد: لا اله الا اللّه، به اخلاص. عطاء الخراساني

-----------------------------------

(1). ما، لا: افزوده: كه خداي.

(2). از ما و لا، افزوده شد.

(3). ما: تعالي علوا كبيرا.

(4). از ما، افزوده شد.

(5). ما، گا، لا، آد: خورد.

صفحه : 6

گفت: «حا»، افتتاح نامهاست كه اولش «حا» ست چون: «حليم» و «حميد» و «حي» و «حنان» و «حكيم»، و «ميم»، افتتاح نامهايي است كه اولش «ميم» است چون: «ملك» و «مجيد» و «منان».

بيان اينكه قول آن است كه انس روايت كرد كه، اعرابي رسول [عليه السلام]«1» را گفت: ما «حم»، «حم» چيست! ما در لغت خود نمي شناسيم آن را. گفت:

بدو اسماء و فواتح سور

، ابتداي نامهاست و اوايل سورتها.

ضحاك و كسائي گفتند: اي حم ما هو كائن، يعني قدر، قضا كردند«2» هر چه بودني است. و قال الشاعر:

ألا يا لقومي كل ما حم واقع و ما لامرئ عما«3» قضي اللّه مانع

اي، كل ما قدر.

حسن و شعبي گفتند: نام سورت است و استدلال كردند به قول شاعر:

يذكرني«4» حاميم و الرمح شاجر فهلا تلا حاميم قبل التقدم

و قال الكميت:

وجدنا لكم في آل حم آية تأولها منا تقي و معرب

تَنزِيل ُ الكِتاب ِ، اي، هو تنزيل الكتاب الصادر، مِن َ اللّه ِ العَزِيزِ العَلِيم ِ.

و گفتند: «حم» در محل رفع است بر ابتدا و «تنزيل» خبر اوست. و روا بود كه «تنزيل» مبتدا بود و جار و مجرور در جاي خبر او، و خبر بر حقيقت محذوف بود و التقدير: الكتاب صدر و نزل من اللّه العزيز العليم، گفت: اينكه قرآن از قبل خداست- جل جلاله- و كلام و وحي و تنزيل اوست. و «من»، ابتداي غايت را باشد، و او خدايي است عزيز و منيع دانا«5».

غافِرِ الذَّنب ِ، آمرزنده گناه است.

وَ قابِل ِ التَّوب ِ، و پذيرنده توبه است، شَدِيدِ العِقاب ِ، سخت عقوبت است. آن را كه نگويد «لا اله الا اللّه».

ذِي الطَّول ِ اي، ذي الغني و الفضل عمن لا يقول «لا اله الا اللّه». مستغني است از آن كه اينكه كلمه نمي گويد، اينكه قول ضحاك است.

-----------------------------------

(1). از ما، افزوده شد.

(2). گا: قدر و قضا رفت، آد: قضا و قدر رفت.

(3). ما: فيما.

(4). لا: تذكرني. [.....]

(5). ما، گا: و دانا.

صفحه : 7

قتاده گفت: ذي النعم. سدي گفت: ذي السعه. حسن گفت: ذي الفضل. إبن زيد گفت: ذي القدرة، و معاني متقارب است اينكه اقوال را.

و اصل «طول» انعامي باشد

كه مدتش دراز بود«1»، و يقول: اللهم طل علينا، اي انعم.

و از اينكه جا نفع را، «طائل» گويند و يقال: لم احظ منه بطائل اي لم ينفعني شيئا«2».

حماد روايت كرد از ثابت كه او گفت: جايي فرود آمده بوديم در پهلوي خيمه مصعب الزبير، در بياباني كه مرغ نمي پريد و وحش نمي جنبيد. من اينكه سورت آغاز كردم، چون گفتم: غافِرِ الذَّنب ِ، مرا گفت بگوي: غافر الذنب اغفر لي ذنبي. چون گفتم: قابِل ِ التَّوب ِ، مرا گفت بگوي: قابل التوب اقبل توبتي. چون گفتم: شَدِيدِ العِقاب ِ، گفت بگوي: شديد العقاب اعف عني عقابي. چون گفتم: ذِي الطَّول ِ، گفت بگوي: يا ذا الطول طل علي بخير. من از خيمه بيرون آمدم«3»، از چپ و راست نگه كردم كسي نديدم.

اهل اشارت گفتند: غافِرِ الذَّنب ِ فضلا، و قابِل ِ التَّوب ِ وعدا، شَدِيدِ العِقاب ِ عدلا، لا إِله َ إِلّا هُوَ إِلَيه ِ المَصِيرُ فردا.

و، التَّوب ِ، شايد تا مصدر بود و شايد تا جمع توبت بود، كدومة و [دوم]«4» و عومة و عوم.

يزيد بن الاصم گفت: مردي بود از جمله معروفان اهل شام به وفادت«5» به عمر خطاب آمد، روزي چند پيش او مي بود، آنگه چند روز پياپي [پيش]«6» او نيامد، گفت: فلان كجاست! گفتند: چند روز است كه، به شرب خمر مشغول است. او دبيرا«7» گفت: كاغذ برگير و بنويس به او: من عمر بن خطاب الي فلان [بن]«8» فلان، سلام عليك، فاني احمد«9» اللّه الذي لا اله الا هو، بِسم ِ اللّه ِ الرَّحمن ِ الرَّحِيم ِ. حم. تَنزِيل ُ الكِتاب ِ مِن َ اللّه ِ العَزِيزِ العَلِيم ِ غافِرِ الذَّنب ِ وَ قابِل ِ التَّوب ِ شَدِيدِ العِقاب ِ ذِي الطَّول ِ لا إِله َ إِلّا هُوَ إِلَيه ِ المَصِيرُ

-----------------------------------

(1). ما، گا، لا، افزوده: من الطول.

(2). آج، ما:

لم ينفعه بشي ء.

(3). گا، لا، آد: دويدم

(6- 4). آب: ندارد از آد، افزوده شد.

(5). گا، آد: به رسالت، لا: به زيارت.

(7). دبيرا/ دبير را، با ادغام دو حرف همجنس.

(8). آب: ندارد، به قياس با نسخه ما، افزوده شد.

(9). ما، گا، لا، آد، افزوده: اليك.

صفحه : 8

، و نامه مهر كرد و رسول را گفت: اينكه نامه آنگه بدو ده كه مست نباشد، رسول عمر بيامد و نامه بداد. عمر صحابه را گفت: دعايي كني تا خداي تعالي دلش بگرداند. صحابه دعا كردند مرد نامه بستد و باز كرد و برخواند و گفت: آيتي است در وعده به قبول توبت و غفران گناه، و تهديد عقاب، آن آيت باز مي خواند تا دلش نرم شد و بگريست و توبه كرد و با پيش عمر آمد توبه كرده. عمر گفت: چون برادرتان زلتي كند، تشديد و تقريع«1» او چنين كني و دعا كني تا خداي توبت او قبول كند و يار شيطان مباشي بر او. گفت: او خداي است آمرزنده گناه و پذيرنده توبت و سخت عقوبت و خداوند فضل و احسان كه بازگشت خلق با اوست.

ما يُجادِل ُ فِي آيات ِ اللّه ِ إِلَّا الَّذِين َ كَفَرُوا، گفت: جدل نكند در آيات خداي الا اانان«2» كه كافر باشند، يعني آيات خداي را منكر نباشند و در ابطال او خصومت نكنند الا باطلان و كافران. فَلا يَغرُرك َ، تو را مغرور مكناد يا محمّد گشتن ايشان در شهرها و امهال ما ايشان را، كه من اگر«3» امهال كرده ام، اهمال نكنم.

أبو هريره روايت كرد كه، رسول- عليه السلام- گفت: جدال در قرآن كفر باشد.

كَذَّبَت قَبلَهُم قَوم ُ نُوح ٍ، گفت: پيش ايشان قوم نوح، نوح

را تكذيب كردند«4». وَ الأَحزاب ُ مِن بَعدِهِم، و آن جماعت«5» كه از پس ايشان بودند و مجتمع شدند بر خلاف انبيا و بر ايشان به عداوت و مخالفت بيرون آمدند. وَ هَمَّت كُل ُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِم، و هر امتي قصد كرد پيغامبرش تا بگيرد او را، و براي آن به رسولها نگفت، كه به امت مردان را خواست، رجع الضمير الي المعني لا الي اللفظ. وَ جادَلُوا بِالباطِل ِ، و خصومت كردند تا حق را به آن بباطل كنند و بزايل كنند. فَأَخَذتُهُم، من بگرفتم ايشان را فَكَيف َ كان َ عِقاب ِ. آنگه بر سبيل تعجب گفت: عقاب من چون بود!

وَ كَذلِك َ حَقَّت كَلِمَةُ رَبِّك َ، گفت: همچنين واجب شد سخن خداي تو يعني، وعده او به اهلاك و عذاب كافران، كه ايشان اهل دوزخ اند. [و گفتند:

معني آن است كه درست است خبر او از حال كافران به آن كه ايشان اهل

-----------------------------------

(1). آب: توفيق، به قياس با نسخه گا، تصحيح شد.

(2). اانان/ آنان.

(3). آج، آد: اكرچه.

(4). گا، آد: بدروغ داشتند.

(5). ما، گا، آد: جماعات. [.....]

صفحه : 9

دوزخ اند]«1» نظيره قوله: حَق َّ القَول ُ مِنِّي لَأَملَأَن َّ جَهَنَّم َ-«2» الآية. تا اينكه جا سخني است تمام، منقطع از آن كه از پس اوست.

الَّذِين َ يَحمِلُون َ العَرش َ، مبتدا«3» سخني ديگر است، گفت، آنان كه عرش برگرفته، وَ مَن حَولَه ُ، و آنان كه پيرامن عرش اند«4» از فريشتگان.

عبد اللّه عباس گفت: خداي تعالي حاملان عرش را چنان آفريد كه از ميان«5» قدم ايشان تا به كعب، پانصد [ساله]«6» راه است. ميسره گفت: پايهاي ايشان در زير هفتم زمين است و سرهاي ايشان از عرش گذشته است، و ايشان خاشع و خاضع سر در پيش افگنده اند و ايشان خايف تراند

از [اهل آسمان هفتم و اهل آسمان هفتم خايف تراند از]«7» اهل آسمان ششم، و همچنين اهل هر آسمان كه بالاتر است، خايف تراند از آنان كه فرود ايشان اند.

مجاهد گفت: ميان فريشتگان و ميان عرش [هفتاد حجاب از نور هست و در خبر است كه چون خداي تعالي عرش]«8» بيافريد، چندان عدد كه جز او نداند، فريشته بيافريد و گفت: عرش من برداريد اگر توانيد، نتوانستند. ايشان را به عدد مضاعف كرد و گفت: عرش من برداريد اگر تواني، نتوانستند. ايشان را به عدد مضاعف كرد و گفت: عرش برداريد، اگر توانيد. نتوانستند. همچنين مضاعف مي كرد ايشان را تا هفتاد بار تا«9» عدد ايشان برابر شد با عدد اهل آسمان و زمين و آنچه مخلوقات است چون نتوانستند، چهار فريشته را گفت- جبرئيل و ميكائيل و اسرافيل و عزرائيل«10» را- كه: عرش من برداريد و بر دوش حاملان عرش نهي. جبرئيل بيامد به يك گوشه عرش، گفت: سبحان اللّه و ميكائيل به ديگر گوشه آمد و گفت: الحمد اللّه، اسرافيل به ديگر گوشه آمد و گفت: لا اله الا اللّه، عزرائيل«11» به ديگر گوشه آمد و گفت: اللّه اكبر، و عرش بآساني برگرفتند و بر دوش حاملان عرش نهادند. چون ثقل و گراني عرش به ايشان [رسيد، ايشان گفتند: لا حول و لا قوة الا بالله العلي العظيم، آن بار

-----------------------------------

(8- 1). آب: ندارد، از ما، افزوده شد.

(2). سوره سجده 32 آيه 13.

(3). گا، آد: ابتداء.

(4). گا، لا، آد: عرش در آمده اند.

(5). ما، گا: ندارد.

(6). آب: ندارد، از گا، افزوده شد.

(7). آب: ندارد، از ما، افزوده شد.

(9). آب، آج: با.

(11- 10). لا: عزريائيل.

صفحه : 10

بر ايشان]«1» آسان

شد. و در اينكه جا اشارتي است و آن آن است كه، چون كاري سخت پيش تو آيد و باري گران بر دل تو آيد، به اينكه كلمات التجا كني، حق تعالي به فضل خود آن كار بر تو آسان كند و آن رنج از تو بردارد.

شهر بن حوشب گفت از عبد اللّه عباس كه، رسول- عليه السلام [گفت]«2»: تفكر مكني در عظمت خداي و لكن تفكر كني در خلق خداي كه خداي تعالي فريشته اي را آفريده است«3»، زاويه اي از زواياي عرش بر دوش اوست و پايهاي او در زير [هفتم]«4» زمين است و سر او از بالاي هفتم آسمان است، و او از عظمت و هيبت خداي«5» تعالي چنان حقيري شود بمانند مرغكي كوچك.

محمّد بن المنكدر گفت از جابر عبد اللّه انصاري، كه رسول عليه السلام- گفت: مرا دستوري دادند كه باز گويم از فريشته اي از جمله حاملان عرش كه از گوش او تا به دوش او هفتصد ساله راه است.

در خبر است كه، خداي تعالي فريشتگان هفت آسمان را فرمايد تا هر بامداد و شبانگاه به سلام حاملان عرش روند، از كرامت فضل ايشان بر فريشتگان. اينكه صفت حاملان عرش است.

اما صفت عرش: لقمان بن عامر روايت كرد از پدرش كه او گفت: خداي تعالي عرش از جوهري سبز آفريد و عرش را هزار هزار و ششصد هزار سراست و بر هر سري هزار هزار و ششصد هزار روي است، پهناي هر رويي، چند هزار هزار و ششصد هزار«6» بار دنيا، بر هر رويي هزار هزار و ششصد هزار دهان، در هر دهاني هزار هزار و ششصد هزار زبان است، به هر زباني

خداي را تسبيح همي كند به هزار هزار و ششصد هزار لغت، به عدد هر لغتي از لغات، عرش خداي را خلقي است كه به آن لغت تسبيح مي كند«7» او را.

صادق- عليه السلام- گفت از پدرانش- عليهم السلام- كه: ميان يك قايمه عرش تا به ديگر قايمه عرش چندان است كه، مرغي سريع الخفقان«8» هشتاد هزار سال مي پرد تا به او رسد. و عرش را هر روز هفتاد هزار لون از نور در پوشند كه هيچ خلق

-----------------------------------

(4- 2- 1). آب: ندارد، از ما، افزوده شد.

(3). ما: افزوده: كه.

(5). ما، گا، لا، آد: عظمت خداي و هيبت او.

(6). لا: ششصد بار.

(7). ما، گا، آد: مي كنند. [.....]

(8). گا، آد: الطيران.

صفحه : 11

نتواند كه در او نظر كند، و جمله مخلوقات در جنب عرش چون حلقه اي است در بياباني«1». و خداي را تعالي فريشته اي است نام او «خرقائيل»، و او را هژده هزار پر است، از پري تا به پر«2» پانصد ساله راه، به خاطر او بگذشت«3» كه بالاي او چند باشد، خداي تعالي پرهاش مضاعف كرد تا سي و شش هزار پر شد بر اينكه صفت كه گفتيم. آنگه خداي تعالي گفت: بپر. او بيست هزار سال مي پريد، بماند. خداي تعالي«4» مدد قوتش كرد تا سي هزار سال مي پريد، گفت: بار خدايا؟ چند پريده ام و چند مانده است! حق تعالي گفت: هنوز يك قايمه از قوائم«5» عرش نپريدي، و اگر تا نفخ صور مي پريدي هنوز به يك قايمه از قايمه هاي عرش نرسي. فريشته گفت:

سبحان ربي الأعلي خداي رسول را فرمود كه: اينكه تسبيح در سجود بگوي.

و از صادق- عليه السلام- روايت كردند از پدرانش- عليهم السلام-

كه گفت:

عرش، خايف تر چيزي است از خداي تعالي. و از جمله لغات و كلمات او، اينكه كلمات است كه«6»:

7» اعوذ بالله من غضب [اللّه]« و اعوذ بالله من سخط اللّه و اعوذ بالله من نقمة اللّه و اعوذ بالله من كيد اللّه؟

هم او گفت- عليه السلام- عن ابيه عن جده كه: خداي تعالي در بدايت خلق عالم، جوهري بيافريد، آنگه به نظر هيبت بدو نگريد، از ترس او بگداخت و آبي شد. باز به او نگريد«8»، بيفسرد. باز به او نگريد، بگداخت. باز به او نگريد، نيمه اي ازو بيفسرد و يك نيمه گداخته بماند. از نيمه فسرده، عرش بيافريد و از نيمه ديگر آب بيافريد تا به قيامت لرزان باشد.

كعب الاحبار گفت: چون خداي تعالي عرش بيافريد، فريشتگان گفتند: همانا مه از عرش آفريده اي نتواند بودن. خداي تعالي ماري بيافريد تا خويشتن گرد عرش حلقه كرد، او را هفتاد هزار بال آفريد، بر هر بالي هفتاد هزار پر بر هر پري هفتاد هزار روي بر هر رويي هفتاد هزار زبان، از هر زباني هر روز به عدد قطر«9» باران و برگ درختان و ريگ بيابان و عدد ايام دنيا و به عدد جمله فريشتگان تسبيح برآيد. او را

-----------------------------------

(1). گا، آد، افزوده: بي پايان افتاده.

(2). لا: پر ديگر.

(3). ما: خطور كرد.

(4). آج، افزوده: پرهاش مضاعف كرده بود.

(5). آب: قائمه.

(6). ما، گا، لا، آد، افزوده: مي گويد.

(7). آب: ندارد. از ما، افزوده شد.

(8). گا، آد: دويم بار نظر كرد.

(9). ما: قطره هاي، گا، آد: قطره.

صفحه : 12

گفت: گرد عرش در آي. او گرد عرش در آمد يك نيمه، و يك نيمه ديگر زيادت بود از عرش.

مجاهد گفت: ميان آسمان

هفتم و ميان عرش، هفتاد هزار حجاب است: يكي از نور و يكي از ظلمت.

سعيد جبير روايت كرد از ابو الحمراء خادم رسول- عليه السلام- كه [او]«1» گفت، از رسول- عليه السلام- شنيدم كه گفت: شب معراج كه مرا به آسمان بردند، بر ساق عرش ديدم نبشته:

لا اله الا اللّه محمّد رسول اللّه ايدته بعلي و نصرته به.

و عقبة إبن عباس روايت كرد كه رسول- عليه السلام- گفت:

الحسن و الحسين شنفا العرش و ليسا بمعلقين

، گفت: حسن و حسين گوشواره هاي عرش اند و اگر چه از او آويخته نيستند.

و هب منبه گفت: گرد بر گرد عرش هفتاد«2» صف فريشته هستند، صف از پس صف گرد عرش طواف مي كنند. گروهي مي آيند و گروهي مي شوند«3» مستقبل يكديگر، چون به هم رسند، تكبير و تهليل كنند و از پس ايشان هفتاد هزارند ايستاده و دستها بر گردن نهاده، چون آواز ايشان بشنوند، ايشان نيز تكبير و تهليل كنند، گويند: سبحانك و بحمدك ما أعظمك و أجلك أنت اللّه لا إله الا انت الاكبر [الاكبر]«4» الخلق كلهم لك راجون«5». و از پس ايشان هفتاد هزار صف ديگر [اند]«6» ايستاده و دست برهم نهاده، هر يكي ازيشان نوعي تسبيح گويد كه آن ديگر نگويد. ميان هر پري از ايشان تا پري ديگر يك ساله راه است، و ميان ايشان و عرش هفتاد حجاب است از نور و هفتاد حجاب از ظلمت و هفتاد حجاب از آتش و هفتاد حجاب از در سپيد و هفتاد حجاب از ياقوت سرخ و هفتاد حجاب از زبرجد سبز و هفتاد حجاب از برف و هفتاد حجاب از آب و هفتاد حجاب از تگرگ و آنچه

جز خداي نداند. و هر يكي را از حاملان عرش چهار روي است: يكي بر صورت آدمي و يكي بر صورت گاو و يكي بر صورت شير و يكي بر صورت كركس. به هر رويي، روزي آن كس مي خواهند كه بر صورت ايشان است، و هر يكي را از ايشان چهار پر

-----------------------------------

(1). آب، آج: ندارد.

(2). گا، لا، آد: هفتاد هزار.

(3). گا، لا، آد: مي روند.

(6- 4). آب: ندارد، از ما، افزوده شد. [.....]

(5). آب: راجعون، به قياس با نسخه ما، تصحيح شد.

صفحه : 13

است: دو پر در پيش روي دارند تا از نور عرش خيره و بيهوش نشوند. و ايشان را كلامي نيست مگر تسبيح و تهليل و تكبير و تحميد.

زيد الرقاشي گفت: خداي تعالي [را]«1» پيرامن عرش فريشتگان هستند كه ايشان را «مخلخل»«2» خواند. از چشم ايشان آب همچنان آيد كه از چشمه آيد و هيچ باز نايستد، ترسان و جنبنده«3» باشند از بيم خداي تعالي، چون شاخ درخت در روز باد.

خداي تعالي گويد: فريشتگان من؟ از چه مي ترسي! گويند: بار خدايا؟ اگر اهل زمين مطلع بودندي از عظمت تو به آنچه ما مطلعيم، هر طعام و شراب كه خوردندي منغص بود«4» بر ايشان، و هيچ يك ساعت خوش نخوفتندي و به صحرا بيرون شدندي جزع كنان.

يُسَبِّحُون َ بِحَمدِ رَبِّهِم وَ يُؤمِنُون َ بِه ِ، گفت: اينكه حاملان عرش تسبيح مي كنند به حمد و شكر او، و ايمان دارند به او، و استغفار مي كنند و آمرزش مي خواهند براي مؤمنان. رَبَّنا وَسِعت َ، و التقدير يقولون: ربنا وسعت، مي گويند: بار خدايا؟ فراخي تو و بسيار به رحمت و به علم، هيچ چيز از علم تو بيرون نيست و از

رحمت تو، بل علم و رحمت تو واسع است بر همه چيزي. و نصب ايشان«5» بر تميز است بعد تمام الكلام.

فَاغفِر لِلَّذِين َ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِيلَك َ وَ قِهِم عَذاب َ الجَحِيم ِ، بار خدايا؟ بيامرز آنان را كه توبت كنند و متابعت راه تو كنند و نگاه دار ايشان را از عذاب دوزخ.

اعمش گفت از ابراهيم كه اصحاب عبد اللّه گفتندي: فريشتگان به هر حال بهترند از پسر كوا، كه فريشتگان براي مؤمنان استغفار مي كنند، و پسر كوا به كفر بر ايشان گواهي مي دهد. و اينكه پسر كوا، از جمله خوارج بود و مذهب ايشان آن است كه، فاسق كافر باشد.

مطرف بن عبد اللّه گفت: ناصحتر كسي بندگان خداي را فريشتگان خداي اند]«6» و خيانت كننده تر كس با ايشان شيطان است. يحيي معاذ چون اينكه آيت خواندي، اصحابش را گفتي: بداني كه در عالم نيست از اينكه او ميدوارتر.

رَبَّنا وَ أَدخِلهُم، همه«7» از جمله دعاي ايشان مؤمنان را اينكه است كه گويند:

-----------------------------------

(1). آب: ندارد، از ما، افزوده شد.

(2). ما: مححل.

(3). ما: ندارد، گا، آد: لرزان، لا: چسبيده.

(4). گا: ببودي، لا، آد: بودي.

(5). گا، آد: رحمة و علما.

(6). تا اينكه جا نسخه اساس افتادگي دارد، از آب، افزوده شد.

(7). ما، لا: هم.

صفحه : 14

ربنا، خداي ما، ايشان را در بهشتهاي عدن و مقام بر«1» كه وعده دادي ايشان را و نيز آن صالحان كه بودند از پدران ايشان و جفتان ايشان و فرزندان ايشان. إِنَّك َ أَنت َ العَزِيزُ الحَكِيم ُ، كه تو خداي عزيز و منيع و محكم كار«2».

وَ قِهِم ُ السَّيِّئات ِ، نگاه دار ايشان را از سيئات و معاصي به لطف و عصمت. و گفتند: مراد به سيئات، عذاب است، يعني ايشان

را نگاه دار از عذاب دوزخ. وَ مَن تَق ِ السَّيِّئات ِ يَومَئِذٍ فَقَد رَحِمتَه ُ، و هر كه را از عذاب نگه داري، آن روز بر او رحمت كرده باشي. وَ ذلِك َ هُوَ الفَوزُ العَظِيم ُ، و آن رستگاري و ظفري بزرگوار«3» است.

سعيد جبير گفت: مردي را به بهشت برند، او به جاي خود برسد، چو ساكن شود گويد: مادر و پدرم و اهل و ولدم كجااند! فريشتگان گويند: ايشان اينكه عمل نداشتند كه تو داري، تا اينكه جا برسيدندي كه تو رسيدي. او گويد: بار خدايا؟ من در حق ايشان شفاعت مي كنم. حق تعالي بفرمايد: تا ايشان را با نزديك بهشت برند«4».

إِن َّ الَّذِين َ كَفَرُوا يُنادَون َ، آنگه گفت: آنان كه كافر شدند، ايشان را ندا كنند در آن حال كه در دوزخ باشند و خويشتن را دشمن گرفته باشند، چون عذاب بر ايشان سخت شود، گويند ايشان را: دشمني خداي شما را در دنيا بر كفر و معاصيتان«5»، بزرگتر است از آن كه دشمني شما خود را اينكه جا. آنگه علت بگفت كه چرا گفت إِذ تُدعَون َ إِلَي الإِيمان ِ فَتَكفُرُون َ، چون شما را با ايمان دعوت مي كردند، و شما كافر مي شدي. و گفتند: در آيت قول محذوف است [128- ر] و التقدير: «ينادون» و يقال لهم قالُوا رَبَّنا، اينكه كافران گويند: ربنا، خداي ما؟ أَمَتَّنَا اثنَتَين ِ، ما را دو بار بميرانيدي و دوبار زنده كردي«6». خلاف كردند در اينكه دوبار:

سدي گفت و جماعتي مفسران كه: اماتت اول در دنياست عند انقضاء الاجل، و دويم در گور است بعد سؤال گور. و احياء اول در گور است براي سؤال گور، و احياء دويم در قيامت است. و همچنين تفسير

دادند آيت«7» سورة البقرة را في قوله:

-----------------------------------

(1). گا، آد: ده.

(2). ما، لا، آد: كاري.

(3). ما: بزرگ.

(4). آج، ما، گا، لا، آد: بنزديك او برند به بهشت.

(5). ما، لا: بآن، آد: ندارد.

(6). گا، آد، افزوده: مفسران. [.....]

(7). ما: در سورة البقرة.

صفحه : 15

كَيف َ تَكفُرُون َ بِاللّه ِ وَ كُنتُم أَمواتاً فَأَحياكُم ثُم َّ يُمِيتُكُم ثُم َّ يُحيِيكُم«1».

عبد اللّه عباس و ضحاك گفتند: اماتت اول در اصلاب آباست«2» آنگه كه نطفه بودند، و اماتت دويم در دنيا. و احياء اول در دنياست براي تكليف و احياء دويم در قيامت است براي ثواب و عقاب. و قول اول، مذهب ماست«3» و مذهب اصحاب الحديث و مشايخ معتزله، و قول دوم مذهب اصحاب نجار است. و اينكه آيت كه ما در اوايم، دليل صحت مذهب ما كند، لقوله: أَمَتَّنَا اثنَتَين ِ، براي آن كه اماتت نباشد الا عن حياة، چه اماتت، بميرانيدن بودن و اينكه الا از حيات نبود. و نطفه را اگر چه بر سبيل مجاز «موات» خوانند، لفظ اماتت صورت نبندد و نه نيز لفظ «احياء» در خلق حيات اول بار، بل احياء در حق مردگاني گويند كه در ايشان حيات بوده باشد، آنگه زايل شده. در«4» احياء با زنده كردن«5» بود و اينكه اظهار«6» لايق نيست، چه«7» به مذهب اول كه قول ماست و اصحاب حديث. و به آيت سورة البقرة استدلال نتوان كردن بر اينكه اصل، براي آن كه گفت: ... وَ كُنتُم أَمواتاً فَأَحياكُم«8» فَاعتَرَفنا بِذُنُوبِنا، ما به گناه خود اعتراف داديم.

فَهَل إِلي خُرُوج ٍ مِن سَبِيل ٍ، ما را رهي گشت«10» و ممكن هست كه ما را با دنيا برند تا ما عمل صالح كنيم و عذري خواهيم و

تلافي كنيم! نظيره قوله: ... هَل إِلي مَرَدٍّ مِن سَبِيل ٍ«11».

اما سؤال گور: بيرون آن كه اينكه آيت دليل است بر او، اخبار بسيار است از طريق ما و طريق اصحاب الحديث به حد تواتر رسيده، و در آن حال باشد اينكه سؤال كه مرده

-----------------------------------

(1). سوره بقرة 2 آيه 28.

(2). گا، آد، افزوده: يعني در پشت پدران.

(3). گا، آد: اماميه است.

(4). ما، لا: چه، آد: و.

(5). با زنده كردن/ باز زنده كردن با ادغام دو حرف همجنس. در نسخه اساس «ز» دوم با قلمي ديگر بعدها افزوده شده است.

(6). ما: بظاهر، گا، لا: ظاهر.

(7). آج، گا، لا: جز.

(8). سوره بقرة 2 آيه 28.

(9). در اساس با قلمي متفاوت از متن افزوده شده است.

(10). آب: به آن گشت، ما، گا، لا، آد: هست.

(11). سوره شوري 42 آيه 44.

صفحه : 16

را در گور نهند و سر گور بر او راست كنند. تا در خبر آمده است كه، رسول- عليه السلام- گفت كه: در گور، حفيف نعل آنان كه از جنازه او باز مي گردند بشنود، و آن كس كه دست بر خاك او نهد براي زيارت، چون دست بر هم زند و بيفشاند بشنود. و از اينكه جاست كه در شرع هست كه اولي النّاس بالميت چون سر گور راست كنند، باز پس ايستد و تلقين او با سر گيرد به آواز بلند اگر ممكن«1» باشد براي آن كه به نوبت دويم او بشنود. و حديث فاطمه اسد- رضي اللّه عنها- و آن كه رسول- عليه السلام- او را به دست خود دفن كرد، از آن كه بر او حق تربيت مادري داشت، و رسول را او پرورده

بود. چون او را در لحد نهاد و سر گور است كرد و بر سر گور بنشست، كالمصغي الي احد، چون كسي كه گوش به كلام كسي دارد، آنگه 0 گفت:

ابنك ابنك ابنك.

صحابه پرسيدند كه: اينكه چه بود كه گفتي«2»! گفت:

بداني كه در اينكه حال كه خاك بر او راست كردند، خداي تعالي او را زنده كرد و فريشتگان سؤال آمدند و او را از خداي بپرسيدند [129- ر]، جواب بصواب داد. و از رسول بپرسيدند، جواب بصواب داد. چون از امامش بپرسيدند، فرو ماند، منش تلقين كردم و گفتم: پسر تو است، سه بار. و اخبار بسيار است بر اينكه«3»:

(و منها ضغطة القبر)، و عذاب گور و فشارش گور. آن كه رسول- عليه السلام- گفت:

القبر روضة من رياض الجنة او حفرة من حفر النيران.

اينكه جمله آنگه مصور«4» بود كه مرده در گور زنده باشد، چه اگر مرده باشد، اينكه معني در حق او عبث بود و بي فايدت.

و در كلام محذوفي است و آن اينكه است:

فاجيبوا ان لا سبيل الي ذلك، و هذا- العذاب و الخلود في النار

، بِأَنَّه ُ إِذا دُعِي َ اللّه ُ وَحدَه ُ كَفَرتُم، تا كلام به معني متسق شود، جواب دهند ايشان را كه رجوع با دنيا نخواهند«5» بودند، آنگه ذلِكُم، اشارت كرد به عذاب دوزخ كه در او باشند«6».

ذلِكُم بِأَنَّه ُ إِذا دُعِي َ اللّه ُ وَحدَه ُ كَفَرتُم، اينكه، براي آن است كه، چون شما را با عبادت يك خداي خواندند، و چون مسلمانان يك خداي را پرستيدند، شما كافر

-----------------------------------

(1). آج، لا: متمكن.

(2). ما: گفتيد. [.....]

(3). گا، آد: در اينكه معني.

(4). ما: متصور.

(5). آج، ما، گا، لا، آد: اينكه رجوع با دنيا نخواهد بودن.

(6). ما، گا،

لا، افزوده: گفت.

صفحه : 17

شدي و اگر شرك آوردندي به خداي، شما به آن شرك و انبازي ايمان داشتي. و بعضي علما گفتند: وَ إِن يُشرَك بِه ِ تُؤمِنُوا، آنگه باشد كه ايشان را با دنيا آرند بر تقدير. يعني، اگر با دنيا آرند ايشان را، هم به خداي ايمان نيارند، به كفر«1» و شرك ايمان«2». و مثله، قوله: وَ لَو رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنه ُ وَ إِنَّهُم لَكاذِبُون َ«3» فَالحُكم ُ لِلّه ِ العَلِي ِّ الكَبِيرِ. گفت: حكم خداي بزرگوار راست در آن كه شما را با دنيا رد كنند يا نكنند«4».

آنگه گفت: هُوَ الَّذِي يُرِيكُم آياتِه ِ، او آن خداي است كه آيات خود با شما مي نمايد و علامات و ادلت كه دليل وحدانيت اوست. وَ يُنَزِّل ُ لَكُم مِن َ السَّماءِ رِزقاً، و روزي شما از آسمان فرو مي فرستد [129- پ] يعني، باران كه كشت مي بروياند«5» و نبات مي روياند. وَ ما يَتَذَكَّرُ إِلّا مَن يُنِيب ُ، و اينكه انديشه نكند الا آن كس كه دل با خداي برد.

فَادعُوا اللّه َ، آنگه امر كرد جمله مكلفان را و گفت: بخوانيد«6» خداي را خالص- كننده او را عبادت و طاعت، يعني چنان كه با او انباز نگيري در عبادت. و نصبش بر حال است وَ لَو كَرِه َ الكافِرُون َ، و اگر كافران اينكه را كاره باشند و نخواهند.

رَفِيع ُ الدَّرَجات ِ، آنگه گفت: او بلند كننده درجات ثواب است. و «فعيل»، به معني «فاعل» است، يعني درجات انبيا و اوليا و مؤمنان رفيع گرداند در بهشت.

عبد اللّه عباس گفت: رافع السموات، يعني بردارنده آسمانهاست. بعضي ديگر گفتند: معني آن است كه او بالاي همه چيز است و هيچ چيز«7» بالاي او نيست، نه به معني جهت،

بل به معني علو منزلت و استحقاق رفعت. ذُو العَرش ِ، خداوند عرش است و«8» مالك آن است و به او قايم است و بر پاي است.

يُلقِي الرُّوح َ مِن أَمرِه ِ عَلي مَن يَشاءُ، القا كند وحي بر آن كس كه خواهد از بندگانش. و براي آن وحي را «روح» خواند كه، شرع به او زنده شود، چنان كه تن

-----------------------------------

(1). اساس: كفرك.

(2). كذا، در اساس و آب، آج، افزوده: آرند.

(3). سوره انعام 6، آيه 28.

(4). ما، گا، لا: رد كند يا نكند، آد: به آن كه شما را رد كند با دنيا يا نكند.

(5). لا: مي پروراند، آد: كشت شما مي روياند و مي پروراند.

(6). به كار بردن صيغه دوم شخص جمع بصورت معمول امروزين در نسخه اساس كم سابقه است.

(7). ما: هيچيز.

(8). گا، لا، آد، افزوده: خالق و.

صفحه : 18

به جان. و گفتند: به روح، قرآن خواست. و گفتند: نبوت خواست. لِيُنذِرَ، اي، لينذرهم، يَوم َ التَّلاق ِ، تا ايشان را بترساند از روز قيامت. و اينكه روز را براي آن «تلاقي»«1» خواند، كه اهل آسمان و زمين در او متلاقي شوند، و اينكه، قول قتاده و سدي و إبن زيد است. و گفتند: روزي كه مرد عمل خود بيند. و گفتند: آن روز كه اولينان«2» و آخرينان در او متلاقي شوند. و گفتند: خصوم متلاقي شوند. و گفتند:

ظالم و مظلوم متلاقي شوند. و گفتند: عابد و معبود متلاقي شوند، از آنان كه جز خداي را پرستيده باشند. [130- ر] و لِيُنذِرَ، فعل «من» است، يعني آن كس كه او خواهد كش برگزيند براي نبوت. و گفتند: در او ضمير نام خداي است، اي، لينذر اللّه النّاس يوم التلاق. و

قول اول بهتر است. و به «تا» خواندند خطابا للنبي- عليه السلام- و « يا »، بيفگندند از تلاقي اجتزاء«3» بالكسرة عنها.

يَوم َ هُم بارِزُون َ، آن روز كه ايشان ظاهر شوند«4» و از گورها بيرون آيند به صحراي قيامت و بر ايشان پوششي نباشد. لا يَخفي عَلَي اللّه ِ مِنهُم شَي ءٌ، پوشيده نشود از ايشان هيچ چيز بر خداي. لِمَن ِ المُلك ُ اليَوم َ، كراست پادشاهي امروز! اينكه جا محذوفي هست، و التقدير: يقول اللّه لمن الملك اليوم. حسن گفت: اينكه آنگه گويد كه عالم با فنا برده باشد. او بگويد و مجيبي نباشد كه جواب دهد، هم او جواب دهد كه: لِلّه ِ الواحِدِ القَهّارِ، خداي راست كه يكي است و قهر كننده بندگان است به فنا. و اختلاف اخبار در اينكه باب بگفتيم و آنچه درست است، پيش از اينكه.

و اينكه قول كه حسن گفت، ممتنع«5» نيست من حيث العقل، الا آن است كه ظاهر قرآن دليل خلاف اينكه مي كند، چه خداي تعالي گفت: يَوم َ هُم بارِزُون َ، و اينكه روز قيامت باشد. و سياقت«6» دليل آن مي كند كه، قول در اينكه روز واقع بود، و اينكه روز، روز قيامت باشد. دليل ديگر آن كه گفت: اليَوم َ تُجزي كُل ُّ نَفس ٍ بِما كَسَبَت، گفت: امروز هر نفسي را جزا دهند به آنچه كرده باشد، و اينكه هم روز قيامت بود [و نيز قوله: لا ظُلم َ اليَوم َ، گفت: امروز ظلم نيست و اينكه هم روز قيامت باشد]«7» و قوله:

-----------------------------------

(1). ما: روز تلاق، آد: روز تلاقي.

(2). ما: اوليان. [.....]

(3). ما: اكتفاء.

(4). ما، گا، لا، آد، افزوده: چشمها را.

(5). ما: متبع.

(6). ما: سياقت آيت، لا: سياقت سخن.

(7). اساس: ندارد، از ما، افزوده شد.

صفحه : 19

إِن َّ اللّه َ سَرِيع ُ الحِساب ِ،«1»لِلّه ِ الواحِدِ القَهّارِ.

قوله: لا ظُلم َ اليَوم َ، نفي ظلم، مقيد بكردن به روز قيامت، دليل نكند بر آن كه]«2» ديگر روزها«3» كند، براي آن كه اينكه دليل الخطاب بود، و دليل الخطاب درست نيست بنزديك بيشتر اهل علم.

و عبد اللّه مسعود را پرسيدند از اينكه آيت، گفت: خداي تعالي خلقان را حشر كند در صعيدي«4»، [130- پ] زميني باشد بمانند سيمي سپيد كه بر آن زمين خداي را نيازرده باشند. اول سخن كه آن جا رود، اينكه باشد كه خداي تعالي گويد: لِمَن ِ المُلك ُ اليَوم َ. و گفتند: مناديي ندا كند از قبل رب العزة، خلايق گويند: لِلّه ِ الواحِدِ القَهّارِ.

وَ أَنذِرهُم يَوم َ الآزِفَةِ، بترسان ايشان را اي محمّد از روز «آزفت»، و اينكه از جمله نامهاي روز قيامت است. براي آنش «آزفه» خواند كه، نزديك است، من قوله تعالي: أَزِفَت ِ الآزِفَةُ«5» اي، قربت القيامة. براي آن قريب خواند كه، كل ما هو آت قريب، هر چه آمدني است، نزديك بود. و «ازف»، فهو «ازف و اازف»«6» اي، قريب. قال النابغة:

ازف الترحل غير أن ركابنا لما تزل برحالها و كان قد

إِذِ القُلُوب ُ لَدَي الحَناجِرِ، آنگه كه دلها از خوف به حلق رسيده باشد. عرب گويد: اينكه از آن جاست كه مرد بد دل را چون بترسد، بادي در شش او افتد و دل بالاي آن است كه چون شش منتفخ شود، دل به گلوا«7» رسد، و از اينكه جا گويند بد دل را انتفخ سحره، اي، ريته و مثله قوله: وَ بَلَغَت ِ القُلُوب ُ الحَناجِرَ«8» ... وَ أَفئِدَتُهُم هَواءٌ«9»كاظِمِين َ، خشم و حزن فرو مي برند، و كاظم آن را گويند كه چيزي بر كراهيت

فرو برد، از اينكه جا گويند: كظم غيظه. ايشان نيز آنچه در دل دارند، بر زبان نيارند راندن، فرو مي بردند«1» و عرب چاه تنگ و قربه پر از آب را «كاظمه» و «كظامه«2»» گويند، و قال:

يخرجن من كاظمة الخص الخرب يحملن عباس بن عبد المطلب

و نصب «كاظمين» بر حال است از مفعول و عامل در او وَ أَنذِرهُم است.

ما لِلظّالِمِين َ مِن حَمِيم ٍ وَ لا شَفِيع ٍ يُطاع ُ، گفت: ظالمان را نباشد هيچ خويشي [131- ر] و نه شفاعت خواهي كه او را طاعت دارند. و اصحاب وعيد را به اينكه آيت تمسك نبود در نفي شفاعت، از چند وجه:

يكي آن كه، تخصيص ظالم كنيم به كافر، لادلة«3» دلت عليه. قال اللّه تعالي:

... إِن َّ الشِّرك َ لَظُلم ٌ عَظِيم ٌ«4» ...، وَ الكافِرُون َ هُم ُ الظّالِمُون َ«5»يَعلَم ُ خائِنَةَ الأَعيُن ِ، گفتند: مراد به «خاينه»، خيانت است، نظيره قوله:

... وَ لا تَزال ُ«7»في في، اي، خيانة. و گفتند: بر اضافت است علي سبيل التمييز و التبيين من باب خاتم فضه و باب ساج، اي يعلم الخائنة«9» من الأعين، گفت: خداي تعالي داند خاينه چشمها، و گفتند: داند چشم خاينه را از

-----------------------------------

(1). آج، ما، گا، لا، آد: مي برند.

(2). ما، گا، آد: كاظم و كاظمه.

(3). آب: لا دلاله، آج، ما: لدلالت، گا: دلالة، آد: و دلالة.

(4). سوره لقمان 31 آيه 13.

(5). سوره بقرة 2 آيه 254.

(6). ما، گا، آد: اما.

(7). در نسخه اساس، آب، آج: «لا يزال» كه به قياس قرآن و ساير نسخ تصحيح شد.

(8). سوره مائدة 5 آيه 13.

(9). اساس: فعلم الخيانة، به قياس با نسخه آج، تصحيح شد.

صفحه : 21

ميان چشمها. و گفتند: نظرت«1» خاينه را از چشمها، و از اينكه جا

گفت:

النظرة الاولي لكم و الثانية عليكم.

عبد اللّه عباس گفت: اينكه مردي باشد كه با جماعتي نشسته باشد، زني بگذرد، او دزديده به او نگرد. مجاهد گفت: نظر باشد به آنچه خداي از آن نهي كرده است.

قتاده گفت: چشم زدن و شكستن باشد بر سبيل غميزه«2» و طعن. وَ ما تُخفِي الصُّدُورُ، و آنچه دلها پوشيده مي دارد.

وَ اللّه ُ يَقضِي بِالحَق ِّ، و خداي تعالي حكم كند به حق و راستي. وَ الَّذِين َ يَدعُون َ«3» وَ الَّذِين َ يَدعُون َ مِن دُونِه ِ لا يَقضُون َ بِشَي ءٍ، و آنان را كه مي خوانند ايشان را، يعني، بتان، حكم نكنند به چيزي از آن كه ندانند«4». إِن َّ اللّه َ هُوَ السَّمِيع ُ البَصِيرُ، خداي شنوا و بيناست، و «هو»، در ميان مبتدا و خبر فصل است، كه كوفيان آن را «عماد» خوانند.

إِيمانَه ُ أَ تَقتُلُون َ رَجُلاً أَن يَقُول َ رَبِّي َ اللّه ُ وَ قَد جاءَكُم بِالبَيِّنات ِ مِن رَبِّكُم وَ إِن يَك ُ كاذِباً فَعَلَيه ِ كَذِبُه ُ وَ إِن يَك ُ صادِقاً يُصِبكُم بَعض ُ الَّذِي يَعِدُكُم إِن َّ اللّه َ لا يَهدِي مَن هُوَ مُسرِف ٌ كَذّاب ٌ (28) يا قَوم ِ لَكُم ُ المُلك ُ اليَوم َ ظاهِرِين َ فِي الأَرض ِ فَمَن يَنصُرُنا مِن بَأس ِ اللّه ِ إِن جاءَنا قال َ فِرعَون ُ ما أُرِيكُم إِلاّ ما أَري وَ ما أَهدِيكُم إِلاّ سَبِيل َ الرَّشادِ (29) وَ قال َ الَّذِي آمَن َ يا قَوم ِ إِنِّي أَخاف ُ عَلَيكُم مِثل َ يَوم ِ الأَحزاب ِ (30)

مِثل َ دَأب ِ قَوم ِ نُوح ٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذِين َ مِن بَعدِهِم وَ مَا اللّه ُ يُرِيدُ ظُلماً لِلعِبادِ (31) وَ يا قَوم ِ إِنِّي أَخاف ُ عَلَيكُم يَوم َ التَّنادِ (32) يَوم َ تُوَلُّون َ مُدبِرِين َ ما لَكُم مِن َ اللّه ِ مِن عاصِم ٍ وَ مَن يُضلِل ِ اللّه ُ فَما لَه ُ مِن هادٍ (33) وَ لَقَد جاءَكُم يُوسُف ُ مِن قَبل ُ بِالبَيِّنات ِ فَما زِلتُم فِي شَك ٍّ مِمّا جاءَكُم بِه ِ حَتّي إِذا هَلَك َ قُلتُم لَن يَبعَث َ اللّه ُ مِن بَعدِه ِ رَسُولاً كَذلِك َ يُضِل ُّ اللّه ُ مَن هُوَ مُسرِف ٌ مُرتاب ٌ (34) الَّذِين َ يُجادِلُون َ فِي آيات ِ اللّه ِ بِغَيرِ سُلطان ٍ أَتاهُم كَبُرَ مَقتاً عِندَ اللّه ِ وَ عِندَ الَّذِين َ آمَنُوا كَذلِك َ يَطبَع ُ اللّه ُ عَلي كُل ِّ قَلب ِ مُتَكَبِّرٍ جَبّارٍ (35)

وَ قال َ فِرعَون ُ يا هامان ُ ابن ِ لِي صَرحاً لَعَلِّي أَبلُغ ُ الأَسباب َ (36) أَسباب َ السَّماوات ِ فَأَطَّلِع َ إِلي إِله ِ مُوسي وَ إِنِّي لَأَظُنُّه ُ كاذِباً وَ كَذلِك َ زُيِّن َ لِفِرعَون َ سُوءُ عَمَلِه ِ وَ صُدَّ عَن ِ السَّبِيل ِ وَ ما كَيدُ فِرعَون َ إِلاّ فِي تَباب ٍ (37) وَ قال َ الَّذِي آمَن َ يا قَوم ِ اتَّبِعُون ِ أَهدِكُم سَبِيل َ الرَّشادِ (38) يا قَوم ِ إِنَّما هذِه ِ الحَياةُ الدُّنيا مَتاع ٌ وَ إِن َّ الآخِرَةَ هِي َ دارُ القَرارِ (39) مَن عَمِل َ سَيِّئَةً فَلا يُجزي إِلاّ مِثلَها وَ مَن عَمِل َ

صالِحاً مِن ذَكَرٍ أَو أُنثي وَ هُوَ مُؤمِن ٌ فَأُولئِك َ يَدخُلُون َ الجَنَّةَ يُرزَقُون َ فِيها بِغَيرِ حِساب ٍ (40)

وَ يا قَوم ِ ما لِي أَدعُوكُم إِلَي النَّجاةِ وَ تَدعُونَنِي إِلَي النّارِ (41) تَدعُونَنِي لِأَكفُرَ بِاللّه ِ وَ أُشرِك َ بِه ِ ما لَيس َ لِي بِه ِ عِلم ٌ وَ أَنَا أَدعُوكُم إِلَي العَزِيزِ الغَفّارِ (42) لا جَرَم َ أَنَّما تَدعُونَنِي إِلَيه ِ لَيس َ لَه ُ دَعوَةٌ فِي الدُّنيا وَ لا فِي الآخِرَةِ وَ أَن َّ مَرَدَّنا إِلَي اللّه ِ وَ أَن َّ المُسرِفِين َ هُم أَصحاب ُ النّارِ (43) فَسَتَذكُرُون َ ما أَقُول ُ لَكُم وَ أُفَوِّض ُ أَمرِي إِلَي اللّه ِ إِن َّ اللّه َ بَصِيرٌ بِالعِبادِ (44) فَوَقاه ُ اللّه ُ سَيِّئات ِ ما مَكَرُوا وَ حاق َ بِآل ِ فِرعَون َ سُوءُ العَذاب ِ (45)

النّارُ يُعرَضُون َ عَلَيها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا وَ يَوم َ تَقُوم ُ السّاعَةُ أَدخِلُوا آل َ فِرعَون َ أَشَدَّ العَذاب ِ (46) وَ إِذ يَتَحاجُّون َ فِي النّارِ فَيَقُول ُ الضُّعَفاءُ لِلَّذِين َ استَكبَرُوا إِنّا كُنّا لَكُم تَبَعاً فَهَل أَنتُم مُغنُون َ عَنّا نَصِيباً مِن َ النّارِ (47) قال َ الَّذِين َ استَكبَرُوا إِنّا كُل ٌّ فِيها إِن َّ اللّه َ قَد حَكَم َ بَين َ العِبادِ (48) وَ قال َ الَّذِين َ فِي النّارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّم َ ادعُوا رَبَّكُم يُخَفِّف عَنّا يَوماً مِن َ العَذاب ِ (49) قالُوا أَ وَ لَم تَك ُ تَأتِيكُم رُسُلُكُم بِالبَيِّنات ِ قالُوا بَلي قالُوا فَادعُوا وَ ما دُعاءُ الكافِرِين َ إِلاّ فِي ضَلال ٍ (50)

حجتي روشن.

-----------------------------------

(1). ما، آد: نظر.

(2). آج، ما، آد: غمزه.

(3). اساس: تدعون، با توجه به ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.

(4). ما، گا، لا، آد، افزوده: و نتوانند.

(5). در نسخه اساس «نبود» مكرر آمده است. [.....]

(6). پيغامبرا/ پيغامبران، ما: پيغامبر ايشان، لا: پيغامبران ايشان.

(7). ما، لا: به آيتها.

صفحه : 22

به فرعون و هامان و قارون، گفتند: اينكه جادوي است دروغزن.

[132- ر] چون آمد به ايشان حق از نزديك ما، گفتند: بكشي پسران آنان كه ايمان آوردند باو«1» و زنده رها كني زنان ايشان را، و نيست كيد كافران الا در گمراهي.

گفت فرعون: رها كني«2» تا بكشم موسي را، و او بخواند خدايش را، من مي ترسم كه او بدل كند دين شما با پديد آرد در زمين تباهي.

گفت موسي: من پناه باز دادم به خداي خود و خداي شما ازهر بزرگواري كه نگرود به روز شمار.

گفت مردي مؤمن از آل فرعون كه پنهان داشتي ايمانش: مي كشي مردي را كه مي گويد خداي من اللّه است و آورد به شما حجتها از خداي شما، و اگر باشد دروغزن، بر اوست دروغش. و اگر باشد راستگو، برسد به شما بهري آنچه«3» وعده مي دهد شما را. خداي راه ننمايد آن را كه او اسراف كننده و دروغزن است.

اي قوم؟ شما راست ملك امروز ظفر يافته در زمين، كيست كه«4» ياري كند ما را از عذاب خداي اگر آيد به ما! گفت فرعون: من نمي يابم«5» شما را مگر آن كه«6» مي بينم و نمي نمايم شما را الا راه راست.

-----------------------------------

(1). باو/ با او.

(2). ما، لا، افزوده: مرا.

(3). ما: از آن كه.

(4). ما: هر كه.

(5). ما، لا: نمي نمايم.

(6). ما: به آنچه.

صفحه : 23

و گفت

آن كه بگرويد: اي قوم؟ من مي ترسم بر شما مانند روز احزاب.

[132- پ] مانند عادت قوم نوح و عاد و ثمود و آنان كه از پس ايشان بودند، و نخواهد خداي بيداد بندگان«1».

اي قوم؟ من مي ترسم بر شما روز ندا- كردن.

آن روز كه برگردي پشت بر كرده، نباشد شما را از خداي هيچ نگاه دارنده اي و هر كه را گمراه كند خداي، نباشد او را رهنمايي.

آمد به شما يوسف از پيش يوسف از پيش اينكه به حجتها، زايل نشدي در شك از آنچه آورد به شما، تا چون هلاك شد، گفتي نفرستد خداي از پس او پيغامبري.

چنين گمراه كند خداي آن را كه بيرون آينده باشد به شك افتاده.

آنان كه خصومت كنند در آيتهاي خداي بي حجتي كه آمد به ايشان، بزرگ دشمني است بنزديك خداي و بنزديك آنان كه ايمان آوردند، همچنين مهر نهد خداي بر هر دلي بزرگوار قهر كننده.

و گفت فرعون: اي هامان؟ بنا كن مرا كوشكي تا همانا من برسم به درها.

[133- ر] درهاي آسمان، در نگرم به خداي موسي و من مي پندارم او را دروغزن. همچنين بياراستند براي فرعون بدي كارش، باز داشتند از راه، و نيست كيد فرعون الا در هلاك.

و گفت آن كه

-----------------------------------

(1). لا: بر بندگان.

صفحه : 24

بگرويد: اي قوم پي من بداريد تا بنمايم شما را راه صلاح.

اي قوم؟ اينكه زندگاني سراي دنيا، متاعي است و سراي باز پسين است«1» كه سراي آرام است.

هر كه كند بدي، پاداشت نكنند او را الا الا مانند آن، و هر كه كند نيكي از نر يا ماده«2» و او مؤمن باشد، ايشان در شوند در بهشت، روزي دهند ايشان

را در آن جا بي شمار.

اي قوم؟ چيست مرا كه مي خوانم شما را با«3» رستگاري و مي خواني مرا با دوزخ!

مي خواني مرا تا كفر آرم به خداي و انباز گيرم به او، آنچه نيست مرا به آن علمي، و من مي خوانم شما را با خداي بي همتاي آمرزنده.

لا جرم را، آنچه مي خواني مرا به آن نيست او را خواندني در دنيا و نه در آخرت، و بازگشت ما با خداي است. و اسراف كنندگان، ايشان، اهل دوزخ اند.

ياد كني آنچه مي گويم شما را و باز مي افگنم«4» كار خود با خداي، كه خداي بيناست به بندگان [133- پ].

بپاييد او را خداي بديهاي آنچه كيد كردند«5» برسيد به آل فرعون بدي عذاب.

آتش عرضه«6» كنند بر ايشان به بامداد و شبانگاه و آن روز كه برخيزد قيامت، در بري آل فرعون را در سختر عذاب.

-----------------------------------

(1). ما: آن است.

(2). ما: نرينه يا مادينه.

(3). ما: وا.

(4). ما، لا: مي فگنم.

(5). ما: مكر كردند، لا: سگاليدند. [.....]

(6). ما، لا: عرض.

صفحه : 25

چون حجت مي انگيزند در دوزخ، مي گويند ضعيفان آنان را كه بزرگوار بودند: ما بوديم شما را پسرو«1» هستي«2» شما بگريزانيده«3» از ما بهري از دوزخ.

گفتند آنان كه بزرگوار بودند: ما همه در اينكه جاايم كه خداي حكم كرد ميان بندگان.

و گفتند آنان كه در دوزخ بودند، خازنان دوزخ را: بخواني خدايتان را تا سبك كند از ما روزي از عذاب.

گويند: نيامدند به شما پيغامبرانتان با حجتها! گفتند:

آري. دعا كني، و نباشد دعاي كافران الا در گمراهي.

قوله: أَ وَ لَم يَسِيرُوا فِي الأَرض ِ، آنگه حق تعالي به صورت استفهام، بر سبيل تنبيه و تقريع گفت: اينان در زمين نمي روند، يعني، اينكه كافران! فَيَنظُرُوا، و

نون از «ينظروا»«4»، به نصب بيفتاد براي آن كه جواب استفهام است [134- ر] به فا. و اگر به جاي فا، واو بودي، روا بودي كه محل او جزم بودي، عطفا علي قوله: أَ وَ لَم يَسِيرُوا. آنگه معني چنين بودي كه: نمي روند و نمي نگرند. اكنون معني آن است كه«5» تا بنگرند كه چون آمد عاقبت آنان كه پيش ايشان بودند از كافران. كانُوا هُم أَشَدَّ مِنهُم قُوَّةً، كه ايشان از اينان به قوت سختر بودند. عامه قراء، «منهم» خواندند، يعني «من الكافرين»، خبرا عن الغايب به «ها»، مگر إبن عامر كه او «منكم» خواند به «كاف»، خطابا للكافرين علي تقدير: قل لهم. وَ آثاراً فِي الأَرض ِ، و اثر و بازماندگي«6» و نشان در زمين. و نصب هر دو بر تمييز است بعد تمام الكلام.

-----------------------------------

(1). لا: پيرو.

(2). لا: هيچ هستي.

(3). ما: بگردانيده، لا: بي نياز كنندگان.

(4). ما: ينظرون، آد: فينظروا.

(5). آج، ما، گا، آد، افزوده: نمي روند.

(6). ما: بازمندگي.

صفحه : 26

فَأَخَذَهُم ُ«1»ذلِك َ بِأَنَّهُم كانَت تَأتِيهِم رُسُلُهُم بِالبَيِّنات ِ فَكَفَرُوا. «با»، في قوله «بِالبَيِّنات ِ»، روا بود كه تعديه را باشد و روا بود كه به معني «مع» باشد. گفت:

اينكه براي آن است كه ايشان را پيغامبرانشان بياوردند معجزات، يا بيامدند با معجزات و بينات، ايشان كافر شدند. فَأَخَذَهُم ُ اللّه ُ، خداي تعالي بگرفت ايشان را به عذاب.

إِنَّه ُ قَوِي ٌّ شَدِيدُ العِقاب ِ، كه او قوي و قادر است و سخت عقوبت.

وَ لَقَد أَرسَلنا مُوسي بِآياتِنا وَ سُلطان ٍ مُبِين ٍ. گفت: ما فرستاديم موسي را به آيات ما و ادلت و حجج كه بر دست او اظهار كرديم، و حجتي روشن.

إِلي فِرعَون َ، «الي» تعلق دارد به «ارسلنا»، به فرعون و هامان و قارون. فَقالُوا،

ايشان گفتند كه: او جادوي دروغزن است.

فَلَمّا جاءَهُم بِالحَق ِّ مِن عِندِنا، چون آمد به ايشان، يعني موسي و حق آورد به نزد«2» ايشان از نزديك ما. قالُوا، گفتند [134- پ]، يعني فرعون و لشكرش: اقتُلُوا أَبناءَ الَّذِين َ آمَنُوا مَعَه ُ، بكشي پسران آنان را كه به موسي ايمان آورده اند.

وَ استَحيُوا نِساءَهُم، و زنانشان را زنده رها كني.

قتاده گفت: اينكه خبر قتل اول بوده است، براي آن كه فرعون از قتل باز ايستاد.

چون خداي تعالي، موسي را بفرستاد با سر قتل شد و براي آن، زنان را زنده رها كردند كه از ايشان قتال نيايد و نيز تا نسل بني اسرايل منقطع نشود، كه ايشان«3» بني اسرايل را ببنده گرفته بودند«4». وَ ما كَيدُ الكافِرِين َ إِلّا فِي ضَلال ٍ، گفت: مكر و كيد كافران از فرعون و قومش جز در ضلال و گمراهي نيست، يعني بر كار نيوفتاد و آن را اثري نبود. و مراد به «كيد»، سگالش فرعون بود تا موسي- عليه السلام- در ميان آن كودكان كشته شود و ملك به فرعون بماند. خداي تعالي بر رغم او، موسي را در كنار او بپرورد تا دمار از او و قومش برآورد، و بر دست او ايشان را هلاك كرد.

وَ قال َ فِرعَون ُ ذَرُونِي أَقتُل مُوسي، حق تعالي حكايت قول فرعون باز كرد كه او

-----------------------------------

(1). اساس، آب: و اخذهم، با توجه به قرآن و ساير نسخه ها تصحيح شد.

(2). گا، لا، آد: نزديك.

(3). گا، آد: قبطيان.

(4). گا، آد: توانند گرفتن.

صفحه : 27

گفت قومش را: رها كني مرا تا موسي را«1» بكشم، و او را بگويي تا خدايش را بخواند كه دعوي مي كند كه خداي آسمانها و زمينهاست تا

او را نگاه دارد از ما. إِنِّي أَخاف ُ أَن يُبَدِّل َ دِينَكُم، كه من مي ترسم كه دين شما را بدل كند. أَو أَن، ابو عمرو خواند و مدنيان و شاميان: «و ان»، بي «الف» به واو عطف. چنان كه خوف واقع باشد بر هر دو. در مصاحف اهل شام، «الف» نيست، و كوفيان و بعضي بصريان، «أو أن» خواندند، چنان كه خوف واقع باشد علي احدهما.

مدنيان و بصريان خواندند: «يظهر» به فتح « يا » و «ها» و رفع دال از «فساد» به اسناد الفعل اليه من الظهور يا «2» در زمين فساد پديد آيد بر فعل لازم. و حمزه و كسائي [135- ر] و ابو عمرو و يعقوب و ابو جعفر و حفص عن عاصم خواندند: «يظهر»، به ضم « يا » و كسر «ها» و نصب «دال» علي انه مفعول به من الاظهار، بر فعل متعدي. يا «3» در زمين فساد آشكارا بكند«4».

موسي- عليه السلام- چون بشنيد كه او را تهديد به قتل مي كنند، پناه با خداي داد، گفت: إِنِّي عُذت ُ بِرَبِّي وَ رَبِّكُم مِن كُل ِّ مُتَكَبِّرٍ لا يُؤمِن ُ بِيَوم ِ الحِساب ِ، پناه با خداي من و خداي شما مي دهم از هر متكبري كه ايمان ندارد به روز قيامت.

وَ قال َ رَجُل ٌ مُؤمِن ٌ مِن آل ِ فِرعَون َ يَكتُم ُ إِيمانَه ُ«5» وَ جاءَ رَجُل ٌ مِن أَقصَي المَدِينَةِ يَسعي«7» أَ تَقتُلُون َ رَجُلًا أَن يَقُول َ رَبِّي َ اللّه ُ، مي بكشي مردي را كه مي گويد:

خداي من اللّه است! وَ قَد جاءَكُم بِالبَيِّنات ِ مِن رَبِّكُم، «واو» حال است، واو آمد و حجت آورد از خداي به شما، يعني معجزات و آيات. وَ إِن يَك ُ كاذِباً فَعَلَيه ِ كَذِبُه ُ، اگر دروغ مي گويد، و بال و عقوبت آن

دروغ بر او خواهد بودن، و اگر راست مي گويد، به شما برسد بعضي آنچه«5» او وعده مي دهد شما را از عذاب. بعضي اهل«6» معاني گفتند: «بعض»، مراد به او كل است [135- پ] يعني، كل الذي يعدكم، چنان كه لبيد گفت:

تراك أمكنة إذا لم ارضها أو يرتبط بعض النفوس حمامها

و اينكه قول ضعيف است براي آن كه مخالف ظاهر است، و استشهاد نيز ضعيف است به بيت، براي آن كه، احتراز از آن كرد تا خلف در وعده موسي نبايد كه بعضي«7» وعده او برسد و بهري نرسد. اينكه بر ايهام و توسع باشد نه بر حقيقت، و مراد آن باشد كه اگر خود بعضي برسد و همه نرسد، هم كفايت باشد كه در بعضي«8» هلاك شما در است.

إِن َّ اللّه َ لا يَهدِي مَن هُوَ مُسرِف ٌ كَذّاب ٌ، كه خداي هدايت ندهد آن را كه او مسرف و دروغزن باشد و متعدي«9» كه حد خود نگاه ندارد.

راوي خبر گويد كه از آن سختر نيامد«10» كه رسول- عليه السلام- در طواف مي گرديد«11»، رها كردند تا او فارغ شد، بيامدند و مجامع رداي او بگرفتند و گفتند:

تويي كه نهي مي كني ما را از آن. كه خدايان خود را بپرستيم و خدايان پدران ما را؟

-----------------------------------

(1). آب: جبرئيل، گا، آد: حزقيل.

(2). لا: حزماييل.

(3). آج، آد: خربل، گا: خربيل، لا: حريل

(4). گا، آد: اينكه مرد گفت.

(5). آج: از آنچه.

(6). گا: از اهل.

(8- 7). آج: بهري.

(9). لا: معتدي. [.....]

(10). آج، گا، آد، افزوده: بر من.

(11). آج: طواف مي كرد، گا، آد: دعا مي كرد و طواف مي كرد.

صفحه : 29

يكي از صحابه بر پاي خاست و گفت: أَ تَقتُلُون َ رَجُلًا أَن يَقُول َ رَبِّي َ اللّه ُ،

اينكه مي گفت و مي گريست تا دست از او بازداشتند.

يا قَوم ِ لَكُم ُ المُلك ُ اليَوم َ ظاهِرِين َ فِي الأَرض ِ، اي قوم؟ امروز ملك و پادشاهي در دست شماست و شما در زمين غالبي«1»، يعني زمين مصر، و دست ظفر است شما را بر بني اسرايل. اينكه هم از«2» قول مؤمن آل فرعون است. فَمَن يَنصُرُنا مِن بَأس ِ اللّه ِ، ما را كه نصرت كند و يار باشد از عذاب خداي چون به ما آيد! قال َ فِرعَون ُ، فرعون گفت: ما أُرِيكُم إِلّا ما أَري، من با شما نمي نمايم الا آنچه«3» مي بينم، يعني به شما آن مي خواهم كه به خود مي خواهم، و آنچه براي خود صواب مي دانم [136- ر] شما را مي گويم. وَ ما أَهدِيكُم إِلّا سَبِيل َ الرَّشادِ، و شما را نمي نمايم الا راه راست.

وَ قال َ الَّذِي آمَن َ يا قَوم ِ«4» إِنِّي أَخاف ُ عَلَيكُم مِثل َ يَوم ِ الأَحزاب ِ، التقدير يوما. مثل يوم الاحزاب. من مي ترسم بر شما روزي مانند روز احزاب و «الاحزاب»، الجماعات، واحدها حزب. آنگه احزاب را تفسير باز كرد، گفت:

مِثل َ دَأب ِ قَوم ِ نُوح ٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذِين َ مِن بَعدِهِم، بمانند عادت قوم نوح و عاد و ثمود، كه قوم هود و صالح بودند و آنان كه پس ايشان بودند و هر يكي از اينكه گروه، حزبي بودند«6»، آنگه گفت، و اينكه معني با ايشان به استحقاق رود، كه:

خداي تعالي نخواهد تا با بندگان ظلم كند. و تفسير توان دادن بر آن كه، ظلم بندگان نخواهد، يعني كه نخواهد با بندگان ظلم كنند.«7» و بر هر دو وجه دليل فساد مذهب مجبره كند كه گفتند: خداي تعالي ظلم كند يا ظلم خواهد.«8»

وَ يا قَوم ِ إِنِّي أَخاف ُ عَلَيكُم يَوم َ التَّنادِ،

خداي تعالي حكايت وعظ و تذكير و تنبيه او، قوم را باز گفت كه او گفت: اي قوم من؟ من مي ترسم بر شما روز ندا كردن بر يكديگر، يعني روز قيامت. و اينكه روز را براي آن روز «تنادي»«9» خواند كه،

-----------------------------------

(1). غالبي/ غالبيد.

(2). گا، لا، آد: ندارد.

(3). گا، لا، آد افزوده: من

(5- 4). گا، آد، افزوده: اي.

(6). گا، آد، افزوده: و ما اللّه يريد ظلما للعباد.

(7). گا: يعني نخواهد كه بندگان ظلم كنند.

(8). گا، آد، افزوده: تعالي اللّه عما يقولون في شأنه.

(9). گا: تناد.

صفحه : 30

كافران در او بر خويشتن به «ويل» و «ثبور» ندا كنند، في قوله: ... دَعَوا هُنالِك َ ثُبُوراً؟«1» و گفتند: آن روز است كه اهل دوزخ، اهل بهشت را ندا كنند و اهل بهشت اهل دوزخ را و اهل اعراف اهل عرصات را، چنان كه در سورة الاعراف، شرح داد«2»، من«3» قوله: وَ نادي أَصحاب ُ الجَنَّةِ أَصحاب َ النّارِ«4» ...، وَ نادي أَصحاب ُ النّارِ أَصحاب َ الجَنَّةِ«5» ...، وَ نادي أَصحاب ُ الأَعراف ِ رِجالًا«6» يَوم َ نَدعُوا كُل َّ أُناس ٍ بِإِمامِهِم«8» كَأَنَّهُم حُمُرٌ مُستَنفِرَةٌ فَرَّت مِن قَسوَرَةٍ«10» أَين َ المَفَرُّ«12» يَوم َ التَّنادِ.

و قوله: وَ المَلَك ُ عَلي أَرجائِها«14» يا مَعشَرَ الجِن ِّ وَ الإِنس ِ إِن ِ استَطَعتُم أَن تَنفُذُوا مِن أَقطارِ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ فَانفُذُوا لا تَنفُذُون َ إِلّا بِسُلطان ٍ«15»يَوم َ تُوَلُّون َ مُدبِرِين َ، گفت: آن روز باشد كه شما برگردي پشت بر كرده از موقف

-----------------------------------

(1). سوره فرقان (25) آيه 13.

(2). گا، آد: داديم، لا: شرح آن داد.

(3). گا، لا، آد: في.

(4). سوره اعراف (7) آيه 44. [.....]

(5). سوره اعراف (7) آيه 50.

(6). سوره اعراف (7) آيه 48.

(7). اساس و آب: التناوش، كه در اساس با قلمي متفاوت از متن تصحيح شده

است، لا: يوم التناد براي آنش خوانند.

(8). سوره بني اسرائيل (17) آيه 71.

(9). گا، آد: در آن روز.

(10). سوره مدثر (74) آيات 50 و 51.

(11). اساس در حاشيه با قلمي متفاوت از متفاوت از متن افزوده است.

(12). سوره قيامه (75) آيه 10.

(13). لا: به هر جانب بروند.

(14). سوره حاقه (69) آيه 17.

(15). سوره رحمن (55) آيه 33.

صفحه : 31

حساب. مجاهد گفت: فارين غير معجزين، گريزنده و نه عاجز كنند [ه]«1».

ما لَكُم مِن َ اللّه ِ مِن عاصِم ٍ، شما را كس نباشد كه با پناه گيرد از خداي.

وَ مَن يُضلِل ِ اللّه ُ فَما لَه ُ مِن هادٍ، و هر كه خداي او را گمراه بكند از راه بهشت، او را هادي و راهنمايي نباشد به آن. و روا بود كه مراد خذلان و توفيق«2» باشد، هر كه خداي او را مخذول بكند، او را توفيق دهنده اي نباشد. و روا بود كه مراد حكم و تسميت باشد.

وَ لَقَد جاءَكُم يُوسُف ُ مِن قَبل ُ بِالبَيِّنات ِ، گفت: يوسف به شما آمد«3» با معجزات، يعني پيش از موسي. وهب گفت: فرعون موسي، همان فرعون يوسف بود از عهد او تا به عهد موسي بماند. فَما زِلتُم، گفت: به زايل«4» نبودي شما در شك. مِمّا جاءَكُم بِه ِ، از آنچه آورد او به شما، يعني [137- ر] شاك بودي هميشه در او و در پيغامبري او. حَتّي إِذا هَلَك َ، تا چون بمرد، قُلتُم، گفتي: خداي از پس او ديگر پيغامبر نخواهد فرستادن. كَذلِك َ يُضِل ُّ اللّه ُ، همچنين اضلال كند خداي به خذلان و حرمان و تخليت، آن را كه او مسرف باشد و مشرك و شاك«5» باشد.

الَّذِين َ يُجادِلُون َ فِي آيات ِ اللّه ِ بِغَيرِ سُلطان ٍ أَتاهُم، آنان كه خصومت

كنند در آيات خداي بي حجتي كه با ايشان آمد، و قوله: فِي آيات ِ اللّه ِ، اي، في دفع آيات اللّه و ابطالها، علي حذف المضاف و اقامة المضاف إليه مقامه. و موضع الَّذِين َ، نصب است بر بدل «من» و شايد كه رفع بود بر خبر مبتداي محذوف، اي: «هم الّذين».

كَبُرَ مَقتاً، اي، كبر ذلك الجدال منهم مقتا، اي: عداوة. بزرگ عداوت است آن جدل كه ايشان مي كنند؟ چه بنزد خداي تعالي و چه بنزد مؤمنان. كَذلِك َ يَطبَع ُ اللّه ُ، چنين مهر كند خداي بر دل هر متكبري جبار. و بيان كرديم كه، طبع و ختم و از اينكه همه، علامتي«6» باشد كه خداي بكند در دل كافران تا علامت بود فريشتگان را در فرق بين المؤمن و المنافق. و گفتند: روا بود كه، فريشتگان را در آن لطفي باشد، و آن مانع نباشد كافران را از ايمان، لقوله تعالي: طَبَع َ اللّه ُ عَلَيها بِكُفرِهِم فَلا يُؤمِنُون َ إِلّا قَلِيلًا.«7» عَلي كُل ِّ قَلب ِ مُتَكَبِّرٍ، به تنوين علي الصفة و الموصوف. و معني آن كه، دل را وصف كرد به آن كه متكبر است، براي آن كه چون دل متكبر بود، همه اندام متكبر باشد. و باقي قراء: عَلي كُل ِّ قَلب ِ مُتَكَبِّرٍ، بر اضافت قلب با متكبر، بر دل هر كافري متكبر جبار.

وَ قال َ فِرعَون ُ يا هامان ُ ابن ِ لِي صَرحاً، گفت كه، فرعون گفت هامان را كه: يا هامان إبن لي صرحا، بنايي كن براي من، كوشكي. صرح، بنايي باشد ظاهر كه پوشيده نباشد بر چشمها، و منه الصريح الخالص، و منه الصراح ايضا، و التصريح، التبيين. لَعَلِّي أَبلُغ ُ الأَسباب َ، تا باشد كه من برسم [137- پ] به راهها و

درها. آنگه بدل كرد از آن، «اسباب السموات»، و اينكه بدل الكل من الكل باشد. و روا بود كه، بدل البعض من الكل باشد تا باشد كه من به ره آسمان رسم و يا بر«1» درهاي آسمان مطلع بباشم. فَأَطَّلِع َ إِلي إِله ِ مُوسي، از آنجا مطلع شوم بر خداي موسي. جمله قراء، «فأطلع» خواندند، مرفوع، مگر حفص عن عاصم كه او منصوب خواند بر جواب تمني به «فا»، و «لعل» را جاري مجراي «ليت» كرد، در اينكه معني. و انشد الفراء عن بعض العرب:

عل صروف الدهر أو دولاتها يدلنني اللمة من لماتها

تستريح النفس من زفراتها

وَ إِنِّي لَأَظُنُّه ُ كاذِباً، و من مي پندارم كه دروغ مي گويد اينكه موسي. وَ كَذلِك َ زُيِّن َ لِفِرعَون َ سُوءُ عَمَلِه ِ، و همچنين بياراستند براي فرعون عمل بدش، يعني شيطان عمل او بر چشم او بياراست تا پنداشت كه«2» كاري مي كند.

وَ صُدَّ عَن ِ السَّبِيل ِ، كوفيان خواندند به ضم «صاد» علي ما لم يسم فاعله، و معني آن كه، صده الشيطان، حملا علي قوله: زُيِّن َ لِفِرعَون َ سُوءُ عَمَلِه ِ. و باقي قراء، «صد» علي«3» الفعل المستقيم، يعني، صد فرعون غيره، فرعون قوم خود را منع كرد.

وَ ما كَيدُ فِرعَون َ إِلّا فِي تَباب ٍ، و كيد و مكر فرعون نبود الا در خسار و زيانكاري و ضلال و گمراهي، يعني بر كار نشد.

-----------------------------------

(1). ما: و به اينكه.

(2). در اساس، «كه» تكرار شده است.

(3). آج: عن.

صفحه : 33

وَ قال َ الَّذِي آمَن َ يا قَوم ِ اتَّبِعُون ِ، أَهدِكُم سَبِيل َ الرَّشادِ، گفت: اينكه كس كه ايمان آورده بود يعني مؤمن آل فرعون: يا قَوم ِ اتَّبِعُون ِ، اي قوم؟ پسر و من باشي، أَهدِكُم سَبِيل َ الرَّشادِ، تا شما را هدايت كنم

و راه نمايم به راه راست و طريق حق.

و جزم «اهدكم»، به جواب امر است علي تضمين الكلام، معني الشرط و الجزاء.

يا قَوم ِ إِنَّما هذِه ِ الحَياةُ الدُّنيا مَتاع ٌ، گفت بر سبيل موعظت: اي قوم؟ اينكه زندگاني دنيا متاع است و برخورداري. وَ إِن َّ الآخِرَةَ هِي َ دارُ القَرارِ، و آخرت سراي قرار است، اينكه سراي ممر است و آن سراي مقر [138- ر].

امير المؤمنين«1»- عليه السلام- مي گويد:

الدنيا دار ممر و الآخرة دار مقر، فخذوا من ممركم لمقركم و لا تهتكوا استاركم عند من لا يخفي عليه اسراركم

، دنيا ره گذر است و آخرت قرارگاه. از ممرتان زادي برگيريد براي مقرتان، و پرده خود مدري بنزديك آن كه سر شما بر او پوشيده نيست.

آنگه گفت: مَن عَمِل َ سَيِّئَةً فَلا يُجزي إِلّا مِثلَها، هر كه كاري بد كند، او را جزا نكنند الا بمانند آن، يعني، بيش از آن يك سيئت او را ننويسند و مكافات نكنند«2». وَ مَن عَمِل َ صالِحاً، و هر كه عمل صالح و كاري نيكو كند، مِن ذَكَرٍ أَو أُنثي، اگر مرد باشد و اگر زن، وَ هُوَ مُؤمِن ٌ، و او مؤمن باشد. «واو»، حال راست.

فَأُولئِك َ يَدخُلُون َ الجَنَّةَ، ايشان به بهشت شوند. إبن كثير و ابو بكر عن عاصم و ابو عمرو، «يدخلون» خواندند به ضم « يا » و فتح «خا»، علي ما لم يسم فاعله، ايشان را به بهشت برند. و باقي قراء، «يدخلون» به فتح « يا » و ضم «خا»، ايشان به بهشت شوند. يُرزَقُون َ فِيها بِغَيرِ حِساب ٍ، و ايشان را روزي دهند آن جا بي حساب و شمار.

وَ يا قَوم ِ، آنگه گفت هم مؤمن آل فرعون كه: اي قوم؟

ما لِي، چيست مرا كه من شما را با نجات و رستگاري مي خوانم و شما مرا با دوزخ مي خواني؟ تَدعُونَنِي لِأَكفُرَ بِاللّه ِ، مرا مي خواني تا كافر شوم. به خداي و باو«3» انباز گيرم آنچه مرا علم نيست به آن. وَ أَنَا أَدعُوكُم، و من شما را با خداي مي خوانم، عزيز، غالب، منيع، آمرزنده گناهان.

-----------------------------------

(1). ما، گا، لا، آد، افزوده: علي.

(2). گا، آد: بيش از آن با او نكنند، بل سيئه او را سيئه مكافات كنند.

(3). آب، آج، لا: با او.

صفحه : 34

قوله: لا جَرَم َ، زجاج گفت: اينكه كلمه ردع«1» كلام را باشد. معني آن است كه، لا محالة أنه لا دعوة لمعبودكم. خليل گفت: لا جرم، الا جواب نباشد، چون قايلي گويد: فعل فلان، كذا، فيقول لا جرم انه سيد. مبرد گفت: معناه حق و استحق ان لا دعوة له في الدنيا و لا في الآخرة، معني آن است كه، چون حال چنين است، لا جرم اينكه معبودان شما كه مرا با آن دعوت مي كني، ايشان را دعوتي نيست كه در آن انتفاعي بود نه در دنيا، نه در آخرت. سدي و قتاده و زجاج گفتند: معني آن است كه، اينكه بتان را [138- پ] اجابت دعايي نيست نه در دنيا، نه در آخرت«2». وَ أَن َّ مَرَدَّنا إِلَي اللّه ِ، و بازگشت ما با خداي است. وَ أَن َّ المُسرِفِين َ هُم أَصحاب ُ النّارِ، و آنان كه مسرفان و متجاوزان حدود شرع اند، ايشان اهل دوزخ اند. مجاهد گفت: به مسرفان، قايلان بنا حق را خواست.

آنگه گفت هم مؤمن آل فرعون: فَسَتَذكُرُون َ ما أَقُول ُ لَكُم، ياد كني آنچه من شما را مي گويم.

وَ أُفَوِّض ُ أَمرِي إِلَي اللّه ِ، و من كار

خود با خداي مي افگنم كه خداي تعالي بيناست و دانا به بندگان خود. تا به اينكه جا حكايت كلام مؤمن آل فرعون است.

آنگه حق تعالي گفت: فَوَقاه ُ اللّه ُ، خداي نگاه داشت او را از بديها آن مكر كه ايشا«3» كردند. وَ حاق َ بِآل ِ فِرعَون َ سُوءُ العَذاب ِ، و برسيد به آل فرعون بدي عذاب، و آن غرق بود كه به ايشان رسيد.

النّارُ يُعرَضُون َ عَلَيها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا، گفت: آتش بر ايشان عرضه مي كنند به بامداد و شبانگاه. و قوله: النار، مرفوع است به آن كه بدل سوء العذاب است، و نصب غدوا و عشيا، بر ظرف است. و «عرض«4»»، اظهار چيزي باشد، يعني عذاب اظهار كنند بر ايشان و گويند: اي آل فرعون؟ اينكه منازل شماست.

سدي گفت و هذيل بن شراحيل كه: چون ايشان را در دريا غرق كردند، ارواح ايشان در شكم مرغاني سياه كردند كه ايشان را بر دوزخ عرضه مي كنند به بامداد و

-----------------------------------

(1). ما، گا، لا، آد: رد.

(2). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: و التقدير ليس له اجابة دعوة، يعني، خوانندگان خود را اجابت نكند نه در دنيا و نه در آخرت.

(3). ايشا/ ايشان. [.....]

(4). اساس: غرض، كه با توجه به ساير نسخه ها و سياق عبارت تصحيح شد.

صفحه : 35

شبانگاه تا به روز قيامت. حماد بن محمّد الفزاري گفت: حاضر بودم بنزديك اوزاعي. مردي از او پرسيد، گفت: ما مرغاني را مي بينيم كه از دريا مي برآيند و به جانب غرب مي شوند فوج فوج، چنان«1» كه عدد ايشان جز خداي نداند، سپيد«2»، نماز شام باز آيند همه سياه باشند. گفت: داني تا آن مرغان [139- ر] كه اند! گفتم: نه.

گفت: مرغاني اند ارواح آل

فرعون در حوصله هاي ايشان است، ايشان را بر دوزخ عرض مي كنند به بامداد و شبانگاه، پرهاي ايشان سوخته گردد و سياه شوند«3»، با آشيانهاي خود شوند با پرهاي سياه«4». شب آن پرهاي سياه بريزد از ايشان و پرهاي سپيد برآرند نو، بروند ديگر باره، چون ايشان را بر دوزخ عرض كنند، باز سياه و سوخته شوند. كار ايشان تا به روز قيامت هم اينكه باشد در دنيا، چون روز قيامت باشد، خداي تعالي گويد:

أَدخِلُوا آل َ فِرعَون َ أَشَدَّ العَذاب ِ، گفتند: سيصد«5» هزار مقاتل بودند. عكرمه و محمّد بن كعب گفتند: اينكه آيت دليل است بر عذاب گور، براي آن كه خداي تعالي فرق كرد ميان اينكه و عذاب دوزخ. اينكه جا گفت: النّارُ يُعرَضُون َ عَلَيها، و در عذاب دوزخ گفت: وَ يَوم َ تَقُوم ُ السّاعَةُ أَدخِلُوا، اي، يقال لهم ادخلوا آل فرعون. مدنيان و كوفيان خواندند، مگر ابو بكر و يعقوب: أَدخِلُوا، به «الف» قطع و كسر «خا»، من الادخال. يعني، ببري آل فرعون را به سخت تر عذابي. و «آل»، منصوب باشد بر مفعول به. و باقي قراء خواندند: أَدخِلُوا، به ضم «الف» و «خا»«6». آل فرعون، منصوب باشد بر ندا، يعني، يا آل فرعون؟ و معني آن كه، در شوي اي آل فرعون در عذابي هر كدام سختر.

وَ إِذ يَتَحاجُّون َ فِي النّارِ، ياد كن اي محمّد آنگه كه ايشان محاجت و مجادلت كنند در دوزخ و با يكديگر مناظرت كنند. فَيَقُول ُ الضُّعَفاءُ، ضعيفان و اتباع و سفله«7» گويند متكبران را: إِنّا كُنّا لَكُم تَبَعاً، ما شما را تبع و پسرو بوديم. و «تبع»، جمع تابع باشد في قول البصريين، كحارس و حرس. كوفيان گفتند: واحد است

و جمعه

-----------------------------------

(1). ما، گا، لا، آد: چندان كه.

(2). ما، گا، آد: همه سپيد.

(3). آج: شود و، آد: شود.

(4). گا، آد: شب را.

(5). آج، ما، گا، آد: ششصد.

(6). ما، گا، آد، افزوده: من الدخول.

(7). آج: سلفه، لا: سفل.

صفحه : 36

اتباع. فَهَل أَنتُم مُغنُون َ عَنّا نَصِيباً مِن َ النّارِ. شما بگزيراني«1» ما را نصيبي از دوزخ يعني، نصيبي از ما برداري و كم كني، براي آن كه ما به دعوت [139- پ] شما گمراه شديم.

قال َ الَّذِين َ استَكبَرُوا، متبوعان و مستكبران گويند: إِنّا كُل ٌّ فِيها، ما همه اينكه جا خواهيم بودن يعني، در دوزخ. إبن السميفع خواند در شاذ: انا كلا فيها، به نصب علي الحال، و شايد كه تأكيد «انا» بود و خبر مقدر در «فيها»، و التقدير انا جميعا كائنون فيها. إِن َّ اللّه َ قَد حَكَم َ بَين َ العِبادِ، كه خداي تعالي ميان بندگان حكم بكرد.

عليه كه وَ قال َ الَّذِين َ فِي النّارِ، گويند آنان كه در دوزخ باشند يعني، اهل دوزخ از كافران و فاسقان:عليه كه لِخَزَنَةِ جَهَنَّم َ، خازنان دوزخ را. و «خزنه»، جمع خازن باشد، ككاتب و كتبة، و حافظ و حفظة.عليه كه ادعُوا، خداي را بخواني تا سبك گرداند يك روز از ما عذاب دوزخ. قالُوا، خازنان دوزخ گويند: أَ وَ لَم تَك ُ تَأتِيكُم رُسُلُكُم بِالبَيِّنات ِ، پيغامبران به شما نيامدند و بينات و معجزات نياوردند و شما را دعوت نكردند تا شما در كفر بماندي! قالُوا بَلي، ايشان گويند: آري آمدند. قالُوا فَادعُوا، گويند: اكنون شما دعا كني. وَ ما دُعاءُ الكافِرِين َ إِلّا فِي ضَلال ٍ، و دعاي كافران نباشد جز در ضلال و گمراهي و از اجابت دور. روا بود كه اينكه كلام «خزنة» باشد و روا

بود كه كلام خداي باشد، و هر دو«2» محتمل است.

قوله

أَن أُسلِم َ لِرَب ِّ العالَمِين َ (66) هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم مِن تُراب ٍ ثُم َّ مِن نُطفَةٍ ثُم َّ مِن عَلَقَةٍ ثُم َّ يُخرِجُكُم طِفلاً ثُم َّ لِتَبلُغُوا أَشُدَّكُم ثُم َّ لِتَكُونُوا شُيُوخاً وَ مِنكُم مَن يُتَوَفّي مِن قَبل ُ وَ لِتَبلُغُوا أَجَلاً مُسَمًّي وَ لَعَلَّكُم تَعقِلُون َ (67) هُوَ الَّذِي يُحيِي وَ يُمِيت ُ فَإِذا قَضي أَمراً فَإِنَّما يَقُول ُ لَه ُ كُن فَيَكُون ُ (68)

او، و روز را بينام. خداي، خداوند فضل است بر مردمان و لكن بيشترينه مردمان شكر نمي كنند.

آن خداي است خداوند شما آفريدگار همه چيز. نيست خداي مگر او كجا مي گردانند شما را!

چنين گردانند آنان را كه

-----------------------------------

(1). لا: رسنده.

(2). بخواني/ بخوانيد.

(3). بيارامي/ بياراميد.

صفحه : 38

آيتهاي خداي را منكر باشند.

خداي آن است كه كرد براي شما زمين را قرار گاه و آسمان را بنا، و صورت كرد شما را، نكو كرد صورتهاي شما و روزي داد شما را از خوشيها، آن است خداي شما باقي كه خداي جهانيان است.

او زنده اي است، نيست خداي مگر او بخواني او را خالص بكرده، او راست طاعت، سپاس خداي را كه خداي جهانيان است.

بگو مرا نهي كردند كه بپرستم آنان را كه مي پرستي«1» شما از فرود خداي، چون آمد به من حجتها از خداي من و فرمودند مرا كه تن بدهم خداي جهانيان را.

[141- ر] او آن است كه بيافريد شما را از خاك، پس از آب، پس از خون، پس بيرون آورد شما را خورد«2»، پس تا برسي به حال مردي، پس تا باشي پيران. و از شما كس باشد كه بميرد از پيش آن و تا برسي به وقتي نام زد«3»، و تا همانا بداني.

او آن است كه زنده كند و بميراند چون حكم كند كاري گويد او را: بباش، بباشد.

قوله: إِنّا لَنَنصُرُ رُسُلَنا، حق تعالي گفت: ما نصرت كنيم رسولان خود را در دنيا.

عبد اللّه عباس گفت: به غلبه و قهر، كقوله: ... فَإِن َّ حِزب َ اللّه ِ هُم ُ الغالِبُون َ«4» إِنَّهُم لَهُم ُ المَنصُورُون َ، وَ إِن َّ جُندَنا لَهُم ُ الغالِبُون َ«5» يا أَيُّهَا الرُّسُل ُ كُلُوا مِن َ الطَّيِّبات ِ«3»وَ يَوم َ يَقُوم ُ الأَشهادُ، و آن

روز كه بايستند«4» گواهان از پيغامبران و فريشتگان و مؤمنان. و «اشهاد»، جمع شاهد باشد، كناصر و انصار.

يَوم َ لا يَنفَع ُ الظّالِمِين َ مَعذِرَتُهُم، آن روز كه ظالمان را سود ندارد عذر خواستن ايشان، از آن جا كه ملجا و مضطر باشند. و آيت دليل است بر بطلان مذهب نجار و آنان كه گفتند: در قيامت تكليف باشد، چه اگر تكليف بر جاي بودي، كافران همه ايمان آوردندي و فاسقان توبت كردندي و به موقع قبول افتادي و هيچ كس به دوزخ نشدي و خداي نگفتي، يَوم َ لا يَنفَع ُ الظّالِمِين َ مَعذِرَتُهُم، وَ لَهُم ُ اللَّعنَةُ، و نصيب ايشان لعنت و طرد و راندن و دوري باشد از رحمت خداي تعالي. وَ لَهُم سُوءُ الدّارِ، [141- پ] و ايشان را«5» بدي سراي، يعني بدي منقلب و بازگشتن گاه«6»، آن دوزخ است به جزا«7» كرده باشد.

وَ لَقَد آتَينا مُوسَي الهُدي، گفت: ما داديم موسي را نبوت و بيان.

وَ أَورَثنا بَنِي إِسرائِيل َ الكِتاب َ، و چون موسي برفت، ما كتاب او كه توريت است، ميراث«8» به بني اسرائيل داديم. هُدي ً وَ ذِكري، در محل نصب است بر حال. و «هُدي ً» دوم«9» لطف و بيان است، و ذِكري، و يادداشت و تذكيري خداوندان عقل را، يعني آنان كه عقل استعمال كنند و خرد كار بندند.

آنگه رسول را گفت: فَاصبِر، صبر كن بر رنج و ايذاي ايشان. إِن َّ وَعدَ اللّه ِ حَق ٌّ، كه وعده خداي تعالي درست است در آنچه گفت كه دين تو اظهار كنم بر همه

-----------------------------------

(1). آج، ما، گا، لا افزوده: در دنيا، آد: در دنيا اوقاتي.

(2). ما: بر انگيزد، گا، آد: برگمارد، لا: بگمارد.

(3). سوره مؤمنون (23) آيه 51.

(4). ما: باستند.

(5). ما،

گا، آد، افزوده: باشد.

(6). گا، آد: بازگشتن جاي و.

(7). ما، گا، لا، آد: به جزاي آنچه.

(8). ما، گا، لا، آد: به ميراث.

(9). ما، گا: دويم.

صفحه : 40

دينها، و تو را ظفر دهم و نصرت كنم و دشمنانت را هلاك كنم. وَ استَغفِر لِذَنبِك َ، و آمرزش خواه از خداي براي گناهت، يعني براي گناهي كه امت با تو كردند. و اضافت كرد مصدر را با مفعول. وَ سَبِّح بِحَمدِ رَبِّك َ، و تسبيح كن به ذكر«1» خداي تعالي و به شكر او، بشبانگاه و بامداد، يعني شام«2» و خفتن، و نماز بامدادي به پاي دار.

و گفتند: بِالعَشِي ِّ، به شبانگاه، مراد بعد زوال است تا نماز خفتن با«3» نماز شام و نماز پيشين و ديگر«4» در او داخل باشد. و«5» ببامداد، تا تمامي پنج نماز بود.

إِن َّ الَّذِين َ يُجادِلُون َ فِي آيات ِ اللّه ِ، آنگاه گفت: آنان كه خصومت كردند و جدل و مناظره كنند در آيات خداي تعالي و در ابطال آن و دفع حجت ايشان، بِغَيرِ سُلطان ٍ، بي حجتي و بينتي كه به ايشان آمد. إِن فِي صُدُورِهِم إِلّا كِبرٌ، در دلها«6» نيست الا تكبري و ترفعي كه ايشان به آن نرسند و خداي تعالي ايشان را ذليل و مهين بكند در پيش تو. مجاهد گفت: مراد به «كبر»، حسد است، كه در دل ايشان بود، بر رسول- عليه السلام- به نبوت. ما هُم بِبالِغِيه ِ، ايشان به آن نرسند و آن«7» نيابند. فَاستَعِذ بِاللّه ِ [142- ر]، پناه با خداي ده از ايشان، كه خداي تعالي شنوا و بيناست، شنواست به اقوال ايشان و داناست به احوال ايشان.

لَخَلق ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ أَكبَرُ مِن خَلق ِ النّاس ِ، بيان بكرديم كه، هر

كجا «لام ابتدا» باشد، جواب قسم بود، اما ظاهرا و إما مضمرا.

مفسران گفتند: اينكه آيت و آن كه پيش اينكه است، در جهودان آمد چون گفتند:

صاحب ما مسيح بن داود است، يعني دجال كه در آخر الزمان بيايد و جهان به دست گيرد، و آبهاي عالم در دست او باشد، و او آيتي باشد از آيات خداي تعالي، اينكه آيت بفرستاد و گفت: فاستعذ بالله من فتنة الدجال، تو از فتنه دجال پناه با خداي ده كه او شنواست و بيناست. آنگه گفت: خلق آسمان و زمين مهتر است و بيشتر از خلق دجال و لكن بيشتر مردمان نمي دانند، يعني جهودان كه تبجح مي كنند به دجال و با مؤمنان خصومت مي كنند در امر دجال.

-----------------------------------

(1). آج: به امر، گا: به حمد. [.....]

(2). ما، گا، آد: نماز شام.

(3). آج: و، گا، لا، آد: تا.

(4). گا، لا، آد: پسين.

(5). گا، آد، افزوده: الابكار.

(6). ما، گا، لا، آد: دلهاي ايشان.

(7). ما، گا، لا، آد، افزوده: پايه.

صفحه : 41

اسماء بنت زيد بن سكين«1» روايت كرد- و او دختر عم معاذ بود- گفت: جماعتي پيش رسول آمدند و او را پرسيدند از دجال. رسول- عليه السلام- گفت: پيش از خروج او سه سال باشد«2» كه خداي تعالي در سال اول ثلثي قطر آسمان باز گيرد و ثلثي نبات زمين. سال ديگر خداي تعالي، دو ثلث از باران آسمان باز گيرد و دو ثلث از نبات زمين. سال ديگر خداي تعالي، دو ثلث از باران آسمان باز گيرد و دو ثلث از نبات زمين. سال سديگر«3»، همه قطر از آسمان باز گيرد و همه نبات زمين تا همه جانواران و چهار

پايان بميرند.

ابو امامة الباهلي گفت: يك روز رسول- عليه السلام- خطبه مي كرد و بيشترينه از خطبه حديث دجال بود و تحذير از او و از فتنت او. آنگه گفت: ايها النّاس؟ بداني كه در زمين هيچ فتنت از فتنت دجال عظيمتر نيست و خداي تعالي، هيچ پيغامبرا«4» نفرستاد [142- پ] و الا ايشان امت خود را بترسانيدند«5» از فتنت او، و من، آخر انبياام و شما آخر امتان، و لا محاله«6» در روز«7» شما بيرون خواهد آمدن. اگر آنگه آيد كه من بر جاي باشم، من براي هر مسلماني با او به حجت مجادلت كنم و خصومت، و اگر پس از من آيد، بايد كه هر مسلماني به حجت خود قيام نمايد با او«8»، و خداي تعالي خليفت من است بر هر مسلماني به نصرت بر او. آنگه گفت: او از ميان دو كوه بيرون آيد، ميان شام و عراق، آنگه لشكر را از چپ و راست بفرستد. اي مسلمانان؟ بر جاي باشي كه او اول دعوي نبوت كند گويد: من پيامبرام و از پس من پيغامبر نيست آنگه پس از آن دعوي خدايي كند، و او ديدني باشد، و خداي را نتوان ديدن. و او اعور يك چشم باشد، و خداي شما اعور نيست. و بر ميان چشمهاي او نوشته باشد، چنان كه هر مؤمن بخواند، كه كافر است او. هر مؤمن كه او را بيند، بايد تا خيو«9» در روي او افگند. او بهشت و دوزخي با خويشتن دارد، و دوزخ او بهشت باشد و بهشت او دوزخ. هر كس كه به دوزخ او مبتلا شود، بايد تا فواتح سورة الكهف بخواند و

پناه با خداي دهد تا آتش بر او برد و سلام شود، چنان كه بر ابراهيم. و از فتنه او باشد كه شياطين با او باشند. گفت: مدت ملك او چهل روز بود، روزي بود

-----------------------------------

(1). ما: يزيد، گا، آد: زيد بن سكن، لا: يزيد بن سكن.

(2). ما: سه علامت است.

(3). گا، لا، آد: سيم.

(4). پيغامبرا/ پيغامبر را.

(5). ما: بترسانيدن.

(6). ما، گا، لا، آد: لا محال او.

(7). آج، ما، گا، لا، آد: روزگار.

(8). ما: بآو. [.....]

(9). گا، آد: كه آب دهن.

صفحه : 42

كه چند سالي بود و روزي بود كه كمتر، و روزي بود چند ماهي و روزي كمتر، و روزي چند هفته اي و روزي كمتر، و روزي چند روزي و روزي كمتر. و آخر روزي از ايام او چندان باشد كه شرر آتشي در پاره اي چوب گيرد چندان كه مردي از دروازه شهر مدينه اندر رود به دروازه ديگر نرسيده باشد كه شب در آيد. هيچ زمين بنماند و الا او بر آن غالب شود و آن جا رسد، الا مكه و مدينه. هر گه كه خواهد كه قصد اينكه دو جايگاه كند، فريشته اي بيايد با تيغي كشيده [143- ر] تا به قريب احمر آيد عند مجتمع السيول بنزديك منقطع السبخه. آنگه«1» مدينه مزلزل«2» شود زلزله اي و دو و سه«3»، كه هيچ منافق در مدينه بنماند الا بيرون شود. و آن روز را روز «خلاص» خوانند.

ام شريك گفت: يا رسول اللّه؟ مردم آن روز كجا باشند! گفت: به بيت- المقدس، دجال بيايد و حصار دهد آن را. و امام مردم آن روز مردي باشد صالح، وقت نماز بامداد قامت بكند و در نماز شود.

چون او در نماز شود، عيسي- عليه السلام- از آسمان فرود آيد. چون اينكه مرد او را بيند بشناسد او را، از محراب باز پس آيد و عيسي را اشارت كند كه پيش رو و نماز كن. او«4» دست او گيرد و با محراب برد و گويد: تو اوليتري، تو نماز بكن. او نماز بكند و عيسي به او«5» اقتدا كند. آنگه گويد: در شهر بگشايي. در شهر بگشايند و با دجال آن روز هفتاد هزار مرد جهود باشند همه با ساز و سلاح تمام و تيغها مجلي. عيسي- عليه السلام- به روي او بيرون شود، چون دجال در عيسي نگرد، گداخته شود چنان كه ارزيز در آتش و نمك در آب. آنگه بگريزد و عيسي- عليه السلام- به دنبال او، آنگه عيسي- عليه السلام- گويد: جان از من كجا بري، كه مرا بر تو ضربتي هست كه تو از آن فايت نشوي.

آنگه او را بنزديك باب شرقي دريابد، او را بكشد. و هر جهود كه با او باشد چون از او بگريزد، در هر پس ديواري و داري و سنگي و چيزي كه پنهان شود، خداي تعالي او را به آواز آرد كه در پس من جهودي است و كافري هست. اي مسلمان؟ بكش او را، تا مسلمان بكشد او را. و عيسي- عليه السلام- هر كجا صليبي باشد بشكند و خوكان بكشد، و خداي تعالي در آن وقت كينه از دل همه مسلمانان بردارد تا با

-----------------------------------

(1). آنگه، در اساس تكرار شده است.

(2). گا: متزلزل.

(3). گا، آد، افزوده: بار.

(4). گا، آد: عيسي.

(5). آب: با او.

صفحه : 43

يكديگر دوست شوند. و خداي تعالي آفات

موذيات بردارد تا اگر كسي دست در دهن مار كند، گزند نكند او را، و شير، اگر كودكي تعرض او كند، گزندش نكند، و در ميان [143- پ] شتر«1» همچنان گردد كه سگ، و گرگ در ميان گوسپندان همچنان نگاهباني كند كه سگ. و زمين جمله اسلام«2» باشد و كفر ناچيز شود، ملك نباشد الا مسلمانان را. و زمين همچون طشتي«3» رخام شود و نبات هم بر آن حد رويد كه در عهد آدم. و چنداني بركت باشد كه از ناري«4» چند كس بخورند، و بر اينكه جمله در اينكه خبر شرح داديم«5» هم آن است كه در اخبار ما آمد كه در عهد صاحب الزمان، و علي الخصوص حديث امام صالح و تصديق آن، في قوله: ... أَن َّ الأَرض َ يَرِثُها عِبادِي َ الصّالِحُون َ«6»وَ ما يَستَوِي الأَعمي وَ البَصِيرُ، بر سبيل مثل گفت: نابينا و بينا راست نباشد«8» و مؤمنان با كافران بدكردار نيز راست نباشد. آنگه گفت: قَلِيلًا ما تَتَذَكَّرُون َ، كم انديشه مي كنند اينكه كافران اينكه حديث را. و «ما» مصدريه است، اي قليلا يذكرهم«9». و شايد كه زيادت بود و تقدير آن بود كه: تتذكرون تذكرا قليلا. [144- ر] آنگه مراد آن باشد كه: لا يتذكرون قليلا و لا كثيرا، چنان كه گويند: قل ما رأيت

-----------------------------------

(1). گا، آد: مردم شير، لا: شير.

(2). ما، افزوده: را.

(3). لا:، طبقي.

(4). گا، آد: ناني چند كس سير.

(5). لا: و في الجمله اينكه همه كه در اينكه خبر شرح داد، آد: داد.

(6). سوره انبياء (21) آيه 105.

(7). آج، ما، گا، لا، آد: ندارد.

(8). گا، آد: يكسان نباشند. [.....]

(9). گا، لا، آد: تذكرهم.

صفحه : 44

مثله. و كوفيان، «تتذكرون» به

«تا» خطاب خواندند و باقي قراء، به « يا » علي الخبر«1» عن الغايب، و اينكه اختيار ابو عبيده«2» است.

إِن َّ السّاعَةَ، قيامت. و براي آنش ساعت خواند تا مبالغت كرده باشد در قرب او به ما، يعني انگار كه اينكه ساعت است كه تو در اويي. قيامت آمدني است و شكي نيست در او، و لكن بيشتر مردمان باور نمي دارند.

وَ قال َ رَبُّكُم ُ ادعُونِي أَستَجِب لَكُم، خداي- جل جلاله- گفت: مرا خواني تا شما را اجابت كنم. و گفتند: مرا پرستي و با من انباز مگويي تا بيامرزم شما را. و ظاهر آيت بر قول اول است.

انس مالك روايت كرد كه، رسول- عليه السلام- گفت: يكي از شما هر حاجت كه دارد، بايد تا از خداي خواهد تا آن قدر كه اگر شسع نعلين گسسته شود در اصلاح آن به خداي استعانت كند. إِن َّ الَّذِين َ يَستَكبِرُون َ عَن عِبادَتِي، آنان كه تكبر و ترفع كنند از عبادت من، در دوزخ شوند و ذليل و مهين باشند.

نعمان بن بشير گفت، از رسول- عليه السلام- شنيدم كه گفت:

الدعاء هو العبادة

، دعا عبادت است، و اينكه آيت بخواند: وَ قال َ رَبُّكُم ُ ادعُونِي أَستَجِب لَكُم.

إبن كثير و ابو جعفر خواندند: سيدخلون جهنم، به ضم « يا » و فتح «خا» علي ما لم يسم فاعله، و باقي قراء، «سيدخلون»، به فتح، « يا » و ضم «خا» علي اضافت الفعل الي فاعله. و قوله: داخِرِين َ، اي، صاغرين. و نصب او بر حال است.

اللّه ُ الَّذِي جَعَل َ لَكُم ُ اللَّيل َ لِتَسكُنُوا فِيه ِ، او آن خداي است كه شب پديد كرد و بيافريد براي شما تا در او بيارامي«3» و بياسايي«4» وَ النَّهارَ مُبصِراً، و

روز را بينا كرد، يعني روز را روشن كرد، چنان كه در او بينندگان چيزها بينند، من باب قولهم: ليل قائم و نهار صائم. إِن َّ اللّه َ لَذُو فَضل ٍ عَلَي النّاس ِ، خداي تعالي، خداوند فضل و احسان [144- پ] و نعمت است بر مردمان، و لكن بيشتر مردمان شكر نعمت او نمي كنند.

ذلِكُم ُ اللّه ُ رَبُّكُم خالِق ُ كُل ِّ شَي ءٍ لا إِله َ إِلّا هُوَ فَأَنّي تُؤفَكُون َ، گفت: او آن خداي است كه آفريدگار همه چيزهاست و جز او خدايي نيست.

-----------------------------------

(1). لا: خبرا.

(2). لا، آد: ابو عبيد.

(3). بيارامي/ بياراميد.

(4). بياسايي/ بياساييد.

صفحه : 45

فَأَنّي تُؤفَكُون َ، كجا مي گردانند شما را و به كدام راه مي برند شما را از اينكه حديث! چنان كه گفت: فَأَين َ تَذهَبُون َ«1» كَذلِك َ يُؤفَك ُ الَّذِين َ كانُوا بِآيات ِ اللّه ِ يَجحَدُون َ، گفت: چنين برگردانند آنان را كه به آيات و دلايل«2» ما انكار كنند.

اللّه ُ الَّذِي جَعَل َ لَكُم ُ الأَرض َ قَراراً، او آن خداي است كه زمين را به قرارگاه شما كرد و آسمان را به سقف شما كرد. وَ صَوَّرَكُم، و شما را بنگاشت و نيكوا«3» نگاشت. وَ رَزَقَكُم مِن َ الطَّيِّبات ِ، و روزي داد شما را از طيبات و از طعامهاي لذيذ خوش پاكيزه حلال. ذلِكُم ُ اللّه ُ رَبُّكُم، اوست آن خداي كه خداوند و آفريدگار شماست.

فَتَبارَك َ اللّه ُ رَب ُّ العالَمِين َ، متعالي است و باقي خداوند جهانيان.

هُوَ الحَي ُّ لا إِله َ إِلّا هُوَ، او زنده و حي ذاتي باشد، حاصل بر صفتي كه به آن صفت محال نبود كه عالم و قادر باشد. لا إِله َ إِلّا هُوَ، نيست خدايي جز او. فَادعُوه ُ مُخلِصِين َ لَه ُ الدِّين َ، بخواني او را خالص بكرده عبادت براي او، يعني او را پرستي و جز او را نه. و نصب

او«4» بر حال است از فاعل. الحَمدُ لِلّه ِ رَب ِّ العالَمِين َ، سپاس خداي را كه خداوند جهانيان است.

قُل إِنِّي نُهِيت ُ، آنگه گفت: بگوي اي محمّد؟ كه مرا نهي كرده اند و زجر كرده اند از آن كه آن را پرستم كه شما او را مي پرستي بدون خداي. لَمّا جاءَنِي البَيِّنات ُ مِن رَبِّي، چون به من آمد بينات و آيات و دلايل و معجزات از خداي من، وَ أُمِرت ُ، و مرا فرموده اند كه، اسلام آرم [145- ر] و تن بدهم«5» و استسلام كنم خداي جهانيان را. و در اينكه آيت دليل است بر آن كه، خداي تعالي مريد طاعت«6» است و كاره معاصي، براي آن كه مرا به طاعت امر كرده است«7» و از كفر و معصيت نهي كرده اند. و امر به ارادت امر شود، و نهي به كراهت، براي آن كه صفت«8» ايشان مشترك است ميان امر و جز امر، و نهي و جز نهي. آنگه خلق را ياد داد نعمت او

-----------------------------------

(1). سوره تكوير (81) آيه 26.

(2). آج، ما: دلالات.

(3). نيكوا/ نيكو.

(4). گا، آد: مخلصين.

(5). آج: دردهم.

(6). گا، آد: طاعات.

(7). ما، گا، لا، آد: كرده اند.

(8). ما، گا، آد: صيغت.

صفحه : 46

بر ايشان.

گفت: هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم مِن تُراب ٍ، او آن خداي است كه بيافريد شما را از خاك يعني پدر شما را، آدم را«1» كه اصل شماست و شما از صلب اويي«2». ثُم َّ مِن نُطفَةٍ، آنگه شما را از آب مني بيافريد. و «نطفه»، فعله باشد من نطف الماء اذا قطر، و «فعله» بنايي است مستعمل در قطع اشياء، كاللقمة و الاكلة و الغرفة و الزبرة و الجذوة و غير ذلك. ثُم َّ مِن عَلَقَةٍ، آنگه از خوني بسته.

و اصلها، من علق بالشي ء اذا تعلق به و منه العلق«3» زره«4» را از اينكه جا علق گويند كه او آويزنده«5» باشد.

ثُم َّ يُخرِجُكُم طِفلًا، آنگه بيرون آورد شما را از شكم مادر، و شما طفل بودي. و ديگر تأويل«6» اينكه گفتند كه: اخرج كل واحد منكم طفلا، براي آن اطفال نگفت. و تأويل ديگر آن است كه: اخرجها مخرج المصدر و اجراها مجراه. ثُم َّ لِتَبلُغُوا أَشُدَّكُم، پس برسي به اشد خود، و هو جمع «شد»، كود و اود، و شد ايضا: كفلس و افلس، و شدة ايضا: كنعمة و انعم، يعني به غايت برنايي، مجاهد گفت: سي سالگي تا به چهل سالگي. و بعضي ديگر گفتند: از بيست سالگي تا چهل«7» سالگي، و مراد استكمال شدت و قوت است.

ثُم َّ لِتَكُونُوا شُيُوخاً، پس پير شيوخا، پس پير شوي«8». وَ مِنكُم مَن يُتَوَفّي مِن قَبل ُ، و بعضي از شما آنان باشند كه، ايشان را بميرانند پيش آن كه به «اشد» رسند. وَ لِتَبلُغُوا أَجَلًا، و تا برسي به وقتي كه شما را نام زد كرده باشند. وَ لَعَلَّكُم تَعقِلُون َ، و تا همانا شما عاقل شوي و چيزي بداني.

هُوَ الَّذِي يُحيِي [145- پ] وَ يُمِيت ُ، و او، آن خداي است كه زنده كند مردگان را و بميراند زندگان را. فَإِذا«9» فَإِنَّما يَقُول ُ لَه ُ كُن فَيَكُون ُ، او را گويد: بباش، بباشد. و «كان»، تامه است، يعني موجود شو، آن چيز موجود شود.

-----------------------------------

(1). ما، گا، لا، آد: ندارد. [.....]

(2). اويي/ اوييد.

(3). گا، آد، افزوده: الذي في الماء.

(4). ما: ذره، لا: زلو، آد: زيلو.

(5). ما: او بريده.

(6). ما، گا، لا آد: يك تأويل

(7). ما، گا، لا، آد: به چهل.

(8). آج، ما،

افزوده: و لام در هر دو جاي لام عاقبت است، چه عرض صورت نبندد كه غرض از خلق رسيدن باشد با پيري.

(9). اساس، آب: و اذا. با توجه به قرآن مجيد تصحيح شد.

صفحه : 47

قوله تعالي

(83)

فَلَمّا رَأَوا بَأسَنا قالُوا آمَنّا بِاللّه ِ وَحدَه ُ وَ كَفَرنا بِما كُنّا بِه ِ مُشرِكِين َ (84) فَلَم يَك ُ يَنفَعُهُم إِيمانُهُم لَمّا رَأَوا بَأسَنا سُنَّت َ اللّه ِ الَّتِي قَد خَلَت فِي عِبادِه ِ وَ خَسِرَ هُنالِك َ الكافِرُون َ (85)

شما باشد، و بر آن و بر كشتي مي نهند«1» شما را.

«2»، باز نمايند«3» شما را آيتهاي او، به كدام آيتهاي خداي انكار مي كني!

نمي روند در زمين تا بنگرند كه چگونه بود عاقبت آن كه از پيش ايشان بودند بيشتر از ايشان و سختر«4» به زور و اثرها در زمين نگريزانيد«5» از ايشان آنچه كرده بودند.

[146- پ] چون آمد به ايشان پيغامبر ايشان به حجتها، شاد شدند به آنچه نزد ايشان بود از دانش، و برسيد به ايشان آنچه آنان افسوس مي داشتند.

چون ديدند عذاب ما، گفتند: بگرويديم به يك خداي و كافر شديم به آنچه انباز مي گرفتيم به او.

سود نداشت ايشان را ايمانشان چون بديدند عذاب ما، نهاد خداي است آنچه گذشت در بندگانش و زيانكار شوند آن جا كافران.

قوله: أَ لَم تَرَ إِلَي الَّذِين َ يُجادِلُون َ فِي آيات ِ اللّه ِ، گفت: نمي بيني اي محمّد آنان را كه خصومت و جدل مي كنند در آيات خداي تعالي، يعني در ابطال آن.

-----------------------------------

(1). ما: بردارند.

(2). اساس: ينكرون، با توجه به قرآن مجيد تصحيح شد. [.....]

(3). ما: باز نمايد، لا: مي نمايد.

(4). سختر/ سخت تر، ادغام دو حرف همجنس در يكديگر، ديگر نسخه بدلها: سخت تر.

(5). لا: بنگزيرانيد كه بر متن مرجح مي نمايد.

صفحه : 49

أَنّي يُصرَفُون َ«1»، چگونه«2» مي گردانند ايشان را؟ يعني چه سبب است كه ايشان از آيات خداي مي برگردند؟ صورت استفهام است و مراد تقريع و توبيخ كافران، و مورد كلام تعجب است از برگشتن ايشان با چندين دلايل و حجج، براي آن به فعل ما لم يسم فاعله از او خبر داد.

الَّذِين َ كَذَّبُوا بِالكِتاب ِ، محل «الّذين»، جر است براي آن كه بدل «الّذين» اول است، آنان كه كتاب خداي را بدروغ دارند. وَ

بِما أَرسَلنا بِه ِ، و به آنچه رسولان به آن فرستاديم از آيات. آنگه بر سبيل تهديد گفت: بدانند آنچه مي كنند، يعني جزاي آن بينند و كيفر آن بكشند.

إِذِ الأَغلال ُ فِي أَعناقِهِم، آنگه كه غلها در گردنهاي ايشان باشد و سلسله ها و زنجيرها. يُسحَبُون َ، و ايشان را مي كشند در آب تافته«3».

در خبر است كه، اگر غلي از غلهاي دوزخ بر كوهي نهند كه از آن عظيم تر نباشد، همه سنگ بسوزد تا به آب سياه رسد [147- ر]. يعلي بن منيه گفت به اسنادش از رسول- عليه السلام- كه او گفت: خداي تعالي در دوزخ ابري سياه بدارد«4» و اهل دوزخ را گويد، شما را چه آرزوست! ايشان گويند: آبي سرد. خداي تعالي بفرمايد تا از آن ابر، غلها و سلسله ها ببارد به جاي باران. آن بندها بر سر بند ايشان بند«5» شود و غل بر غل«6» نهاده شود. آنگه از آن ابر آتش ببارد و دوزخ گرمتر شود.

ثُم َّ فِي النّارِ يُسجَرُون َ، پس، در دوزخ بتابند ايشان را. گفتند: ايشان را هيزم دوزخ كنند و بسوزند.

ثُم َّ قِيل َ لَهُم، پس گويند ايشان را: أَين َ ما كُنتُم تُشرِكُون َ مِن دُون ِ اللّه ِ، كجا اند آن بتان كه شما ايشان را به انباز او كردي و عبادت كردي او را بدون خداي تعالي!

قالُوا ضَلُّوا عَنّا، گويند: گم شد«7» از ما و امروز سودي نمي كند«8» ما را. بَل لَم نَكُن نَدعُوا مِن قَبل ُ شَيئاً، تا پنداري ما خود چيزي را نخوانديم و عبادت نكرديم، يعني كه امروز هيچ غنا و كفاف«9» نكردند ما را با«10» خود، آن عبادت ما ناچيز شد و بي ثمرت

-----------------------------------

(1). اساس: تصرفون، با توجه به قرآن مجيد تصحيح شد.

(2).

ما، گا، لا: كجا.

(3). لا: گرم.

(4). ما، گا، لا: برآرد.

(5). آج: غل.

(6). آج: بند بر بند.

(7). آد: گم شدند.

(8). آج: نمي كنند، آد: نمي دارد.

(9). لا: كفايت.

(10). گا، لا، آد: تا.

صفحه : 50

ماند. حسن«1» بن الفضل گفت: معني آن است كه هيچ نكرديم، يعني هيچ منع«2» نكرد ما را. كَذلِك َ يُضِل ُّ اللّه ُ الكافِرِين َ، خداي تعالي همچنين گمراه كند كافران را از معبودان خود و از راه بهشت.

ذلِكُم بِما كُنتُم، گفت: اينكه عذاب و نكال بر شما از آن است كه: تَفرَحُون َ فِي الأَرض ِ بِغَيرِ الحَق ِّ، شما بطر كردي در زمين بناحق، و به آنچه«3» شما نشاط كردي و به نشاط مشغول بودي. و گفتند: اول به معني خرمي است، يعني بناحق و كارهاي باطل و عبادت اصنام شادمانه بودي و بطر كردي. و گفتند: هر دو يكي است و تكرار براي اختلاف لفظ كرد، كالنأي و البعد و المين و الكذب.

ادخُلُوا أَبواب َ جَهَنَّم َ خالِدِين َ فِيها، گفت: در شوي به درهاي دوزخ و آن جا هميشه باشي. و نصب «خالدين» بر حال است، [147- پ] و عامل در او مقدر، و التقدير، (فاقيموا)«4» و البثوا، براي آن كه در حال دخول، خلود نباشد. فَبِئس َ مَثوَي المُتَكَبِّرِين َ، بد جاي است متكبران را دوزخ، و مخصوص بالذم [از كلام بيفگند]«5» لدلالة الكلام عليه.

فَاصبِر إِن َّ وَعدَ اللّه ِ حَق ٌّ، گفت: صبر كن اي محمّد بر مشقت تكليف و بر اداي شريعت و رسالت به قوم، كه وعده اي كه خداي تو را كرد به نصرت و ظفر، حق است و درست. فَإِمّا نُرِيَنَّك َ بَعض َ الَّذِي، كه اگر ما به او«6» نماييم بعضي آنچه ايشان را وعده داده ايم از عذاب، أَو نَتَوَفَّيَنَّك َ، يا

وفات دهيم تو را و با جوار رحمت خود بريم، مرجع ايشان با ما خواهد بودن، و ايشان از عذاب ما جان نخواهند بردن. و «فا»، جواب شرط است و «ما»، زيادت است و تا «او» نباشد، نون تأكيد در شرط نيارند، نظيره، وَ إِمّا تَخافَن َّ«7» فَإِمّا نَذهَبَن َّ بِك َ«8» وَ لَقَد أَرسَلنا رُسُلًا مِن قَبلِك َ، گفت: ما پيش از تو پيامبران فرستاديم. مِنهُم مَن قَصَصنا عَلَيك َ، بهري از ايشان آنند كه ما قصت ايشان گفتيم

-----------------------------------

(1). گا، لا، آد: حسين. [.....]

(2). آج: منفعت، گا، لا، آد: نفع.

(3). ما: با آنچه.

(4). ما، گا، لا، آد: و اقيموا.

(5). اساس، آب، آج ندارد، به قياس ساير نسخه ها و با توجه به سياق عبارت افزوده شد.

(6). ما، گا: با تو، لا: به تو.

(7). سوره انفال (8) آيه 58.

(8). سوره زخرف (43) آيه 41، «فاما ...».

صفحه : 51

بر تو، و بعضي آن كه نگفتيم. وَ ما كان َ لِرَسُول ٍ أَن يَأتِي َ بِآيَةٍ إِلّا بِإِذن ِ اللّه ِ، و هيچ پيغامبر را نباشد و خود نتواند كه آيتي و دلالتي آرد الا به فرمان خداي تعالي. فَإِذا جاءَ أَمرُ اللّه ِ، چون فرمان خداي درآيد، حكم بكنند به حق و درستي. وَ خَسِرَ هُنالِك َ المُبطِلُون َ، و باطل كاران آن جا زيان كار شوند.

اللّه ُ الَّذِي جَعَل َ لَكُم ُ الأَنعام َ، گفت: او آن خداي است كه بيافريد براي شما چهار پايان، از اسب و شتر و خر و گاو و گوسپند تا بهري از آن بر نشيني كه نشستني باشد و ركوب را شايد، و بهري از آن مي خوري كه خوردن را شايد.

وَ لَكُم فِيها مَنافِع ُ، و شما را در اينكه چهار پايان منافعي و سودهايي است. و

هي جمع «منفعة»، و آن مصدر است چون: «نفع»، الا انه جعل اسما ثم جمع. و قيل:

[148- ر] اراد به موضع النفع، فلهذا جمع علي منافع لان المصدر لا يثني و لا يجمع.

وَ لِتَبلُغُوا عَلَيها حاجَةً، و تا بر اينكه چهار پايان به حاجتي رسي كه شما را در دل بود از تجارت و حج و زيارت و كارهايي كه باشد ديني و دنيايي، و مثله قوله: وَ تَحمِل ُ أَثقالَكُم إِلي بَلَدٍ لَم تَكُونُوا بالِغِيه ِ إِلّا بِشِق ِّ الأَنفُس ِ«1»وَ عَلَيها وَ عَلَي الفُلك ِ تُحمَلُون َ، و شما را بر اينكه چهارپايان و بركشتيها حمل مي كنند و مي نشانند، و مثله قوله: ... وَ حَمَلناهُم«2»أنه علي أنه علي.

وَ يُرِيكُم، و خداي تعالي با شما مي نمايد آيات و ادلت و حجج خويشتن. فَأَي َّ آيات ِ اللّه ِ تُنكِرُون َ«4»أَ فَلَم يَسِيرُوا فِي الأَرض ِ، گفت: نمي روند در زمين تا بنگرند كه چون بوده است عاقبت آنان كه پيش ايشان بوده اند. كانُوا أَكثَرَ مِنهُم، بيش«7» ايشان بوده اند و سخت قوت تر و آثار در زمين. و نصب هر دو بر تميز است. فَما أَغني عَنهُم ما كانُوا يَكسِبُون َ، بنگريزانيد«8» از ايشان آنچه ايشان كسب كرده بودند. و «ما» موصوله است،

-----------------------------------

(1). سوره نحل (16) آيه 7.

(2). اساس، آب، آج: ما، گا: و حملناكم كه با توجه به قرآن تصحيح شد.

(3). سوره اسراء (17) آيه 7.

(4). اساس: ينكرون.

(5). ما، لا: آيت.

(6). اساس: به خداي، به قياس نسخه آج، تصحيح شد.

(7). ما، آد: بيش از. [.....]

(8). ما: بنگردانند، لا: بنگزيرانيد، گا، آد: سود نكرد.

صفحه : 52

يعني مال مكتسب ايشان، و گفتند: مصدري است يعني كسبهم.

فَلَمّا جاءَتهُم رُسُلُهُم بِالبَيِّنات ِ، چون پيغامبران ايشان بايشان«1» آمدند با حجتها، فَرِحُوا بِما عِندَهُم

مِن َ العِلم ِ، خرم شدند به آن علم كه بنزديك ايشان بود.

مجاهد گفت: آن اعتقاد جهل بود كه ايشان كرده بودند كه ما به از ايشان ايم و ما به از ايشان دانيم، و ما را بعث و نشور و حساب و عقاب نخواهد بودن. و اعتقاد كردند كه اينكه اعتقاد علم است. آنگه آن را بر سبيل مجاز علم خواند، چنان كه گفت: ... حُجَّتُهُم داحِضَةٌ«2» ذُق إِنَّك َ أَنت َ العَزِيزُ الكَرِيم ُ«3»وَ حاق َ بِهِم ما كانُوا بِه ِ يَستَهزِؤُن َ، و به ايشان رسيد آنچه به آن استهزا مي كردند از وعده عذاب. و در اينكه وجه تعسفي هست، لما فيه من حذف ما لا دلالة في الكلام علي حذفه، و لولاه لكان وجها لطيفا.

فَلَمّا رَأَوا بَأسَنا، چون كافران [عذاب]«6» ما بديدند، قالُوا آمَنّا بِاللّه ِ وَحدَه ُ، گفتند: ايمان آورديم به يك خداي و كافر شديم به آنچه شرك مي آورديم به آن، يعني به بتان كافر شديم. و نصب «وحده»، بر مصدري است محذوف الزوايد، كه كلام بر او دليل مي كند، لا من لفظ الفعل، و التقدير في قوله «آمنا» اي، وجدناه توحيدا. ثم حذف الفعل و اضاف المصدر الي الفاعل، كوعد اللّه و كتاب اللّه و صبغة اللّه.

فَلَم يَك ُ يَنفَعُهُم إِيمانُهُم لَمّا رَأَوا بَأسَنا، ايشان را ايمان سود نداشت چون عذاب ما به ايشان آمد، براي آن كه عند نزول عذاب و معاينت عذاب ملجأ«7» شدند و ايماني

-----------------------------------

(1). آج: با ايشان.

(2). سوره شوري (42) آيه 16.

(3). سوره دخان (44) آيه 49.

(4). گا، آد، افزوده: كه.

(5). آج، ما: فعملوا.

(6). در اساس با قلمي متفاوت از متن افزوده شده است.

(7). لا، افزوده: و مضطر.

صفحه : 53

كه در حال الجا و اضطرار

آرند، موقعي ندارد. سُنَّت َ اللّه ِ الَّتِي قَد خَلَت فِي عِبادِه ِ«1» قَد خَلَت، قد«4» مضت و سبقت، سابق شده است. وَ خَسِرَ هُنالِك َ الكافِرُون َ، و زيانكار شدند آن جايگاه و عند آن حال كافراني كه بر باطل بودند به حصول عقاب ايشان و فوت ثواب از ايشان- نعوذ بالله من تلك الحال«5».

-----------------------------------

(1). اساس، آب: عبادي، با توجه به قرآن تصحيح شد.

(2). اساس: لمن، به قياس با نسخه آج، تصحيح شد.

(3). ما: تعالي.

(4). ما، گا، لا، آد: اي.

(5). آج، الحاله، لا، افزوده: و بالله التوفيق.

صفحه : 54

شاءَ رَبُّنا لَأَنزَل َ مَلائِكَةً فَإِنّا بِما أُرسِلتُم بِه ِ كافِرُون َ (14)

فَأَمّا عادٌ فَاستَكبَرُوا فِي الأَرض ِ بِغَيرِ الحَق ِّ وَ قالُوا مَن أَشَدُّ مِنّا قُوَّةً أَ وَ لَم يَرَوا أَن َّ اللّه َ الَّذِي خَلَقَهُم هُوَ أَشَدُّ مِنهُم قُوَّةً وَ كانُوا بِآياتِنا يَجحَدُون َ (15) فَأَرسَلنا عَلَيهِم رِيحاً صَرصَراً فِي أَيّام ٍ نَحِسات ٍ لِنُذِيقَهُم عَذاب َ الخِزي ِ فِي الحَياةِ الدُّنيا وَ لَعَذاب ُ الآخِرَةِ أَخزي وَ هُم لا يُنصَرُون َ (16) وَ أَمّا ثَمُودُ فَهَدَيناهُم فَاستَحَبُّوا العَمي عَلَي الهُدي فَأَخَذَتهُم صاعِقَةُ العَذاب ِ الهُون ِ بِما كانُوا يَكسِبُون َ (17) وَ نَجَّينَا الَّذِين َ آمَنُوا وَ كانُوا يَتَّقُون َ (18) وَ يَوم َ يُحشَرُ أَعداءُ اللّه ِ إِلَي النّارِ فَهُم يُوزَعُون َ (19)

حَتّي إِذا ما جاؤُها شَهِدَ عَلَيهِم سَمعُهُم وَ أَبصارُهُم وَ جُلُودُهُم بِما كانُوا يَعمَلُون َ (20) وَ قالُوا لِجُلُودِهِم لِم َ شَهِدتُم عَلَينا قالُوا أَنطَقَنَا اللّه ُ الَّذِي أَنطَق َ كُل َّ شَي ءٍ وَ هُوَ خَلَقَكُم أَوَّل َ مَرَّةٍ وَ إِلَيه ِ تُرجَعُون َ (21) وَ ما كُنتُم تَستَتِرُون َ أَن يَشهَدَ عَلَيكُم سَمعُكُم وَ لا أَبصارُكُم وَ لا جُلُودُكُم وَ لكِن ظَنَنتُم أَن َّ اللّه َ لا يَعلَم ُ كَثِيراً مِمّا تَعمَلُون َ (22) وَ ذلِكُم ظَنُّكُم ُ الَّذِي ظَنَنتُم بِرَبِّكُم أَرداكُم فَأَصبَحتُم مِن َ الخاسِرِين َ (23) فَإِن يَصبِرُوا فَالنّارُ مَثوي ً لَهُم وَ إِن يَستَعتِبُوا فَما هُم مِن َ المُعتَبِين َ (24)

وَ قَيَّضنا لَهُم قُرَناءَ فَزَيَّنُوا لَهُم ما بَين َ أَيدِيهِم وَ ما خَلفَهُم وَ حَق َّ عَلَيهِم ُ القَول ُ فِي أُمَم ٍ قَد خَلَت مِن قَبلِهِم مِن َ الجِن ِّ وَ الإِنس ِ إِنَّهُم كانُوا خاسِرِين َ (25)

در گوشهاي ما گراني است. و از ميان ما و ميان تو حجاب

-----------------------------------

(1). آج: حم سجده، ما: حم السجدة، آد: السجده. نام اينكه سوره در برخي قرآنهاي چاپي فصلت مي باشد. [.....]

(2). ما، گا، آد: بدان كه اينكه.

(3). آج، افزوده: اسم سورت است يا غير آن.

(4). ما، لا: فرستادني.

(5). ما: بيم كننده.

صفحه : 55

است، بكن كه ما نيز خواهيم كردن.

بگوي كه من آدمي ام چون شما، وحي كنند به من كه خداي شما يك خداي است، راست باشي با او و آمرزش خواهي از او. و واي بر مشركان؟

آنان كه ندهند زكات و ايشان به آخرت كافر باشند.

آنان كه بگرويدند و كردند كارهاي نيك، ايشان را«1» مزدي ناكاسته.

بگو شما كافر مي شوي به آن كه آفريد زمين در دو روز، و مي كني او را همتايان، او خداي جهانيان است.

و كرد در زمين كوهها بر جاي از بالاي آن و بركت كرد در او. و بينداخت«2» در او قوتهاي آن در چها روز راست پرسندگان را.

پس قصد كرد به آسمان و آن دودي بود، گفت آن را و زمين را كه:

بيايي بطاعت يا بكراهت. گفتند: آمديم طاعت دار.

[150- ر] تمام كرد آن را هفت آسمان در دو روز وحي كرد در هر آسماني فرمان او«3». بياراستيم آسمان نزديكتر به چراغها و نگاه داشتن، آن انداخت خداي غالب داناست.

اگر برگرداند، بگوي بترسانيدم شما را از صاعقه اي چون صاعقه عاد و ثمود.

-----------------------------------

(1). ما، افزوده: باشد، لا: راست.

(2). ما: به اندازه كرد.

(3). ما: كار آن.

صفحه : 56

چون آمدند به ايشان پيغامبران از پيش ايشان و از پس ايشان كه نپرستي الا خداي را، گفتند: اگر خواهد خداي ما بفرستد«1»

فريشتگان را، كه ما به آنچه فرستادند شما را به آن، كافريم.

اما عاد«2»، بزرگواري كرد در زمين بنا حق و گفتند: كيست سخت تر از ما بقوت! نمي بينند كه آن خداي كه بيافريد ايشان را، او سخت تر است از ايشان بقوت، بودند به آيات ما انكار كردند«3».

بفرستاديم بر ايشان بادي سخت در روزهاي شوم تا بچشانيم ايشان را عذاب نكال در زندگاني نزديكتر«4» و عذاب سراي باز پسين بنكال تر باشد و ايشان را ياري نكند.

[150- پ] و اما ثمود، ما هدايت داديم ايشان را برگزيدند كوري بر راه راست. بگرفت ايشان را صاعقه عذاب خوار كن«5» به آنچه كرده بودند.

برهانيديم آنان را كه بگرويدند و پرهيز- كار بودند.

و آن روز كه جمع كنند دشمنان خداي را به دوزخ، ايشان«6» رفع كنند.

تا آن كه آيند به آنجا گواهي دهند بر ايشان گوششان و چشمهاشان و پوستهاشان به آنچه كرده باشند.

-----------------------------------

(1). ما: فرو فرستد، لا: بفرستادي.

(2). لا: عاديان.

(3). ما: انكار كرده، لا: جحود كننده.

(4). لا: رسوايي در حيات دنيا.

(5). ما: خوار كننده، لا: خواري.

(6). ما، لا: ايشان را.

صفحه : 57

گويند پوستهاي خود«1» را چرا گوايي دادي بر ما!

گويند: به آواز«2» آورد ما را آن خداي كه به آواز آورد همه چيز را و آفريد شما را نخست بار، و با او برند شما را.

و شما خود را پوشيده نداشتي از آن كه گواهي دهند بر شما گوشتان و نه چشمتان و نه پوستهاتان و لكن گمان بردي كه خداي نداند بسياري از آنچه شما مي كني.

و آن گمان شماست آن كه بردي گمان«3» به خدايتان كه به هلاك كرد شما را، در روز آمدي«4» از زيانكاران.

[151- ر] اگر

صبر كنند، دوزخ مأواي ايشان است، و اگر عذر خواهند، نيستند ايشان از خشنود كردگان«5»

بجهانيديم براي ايشان همسراني، بياراستند براي ايشان آنچه پيش ايشان است و آنچه پس ايشان است. و واجب شد بر ايشان گفتار در امتاني كه گذشت«6» از پيش ايشان از جن و انس«7»، كه ايشان بودند زيانكاران.

قوله تعالي: بِسم ِ اللّه ِ الرَّحمن ِ الرَّحِيم ِ.

بعضي كوفيان گفتند: «حم»، در محل رفع است به ابتدا، و «تنزيل»، خبر اوست، يعني هذه السورة تَنزِيل ٌ مِن َ الرَّحمن ِ الرَّحِيم ِ. و بعضي ديگر گفتند: محلي نيست «حم» را از اعراب، و «تنزيل» مرفوع است به خبر مبتداي محذوف، اي، هذا القرآن تَنزِيل ٌ مِن َ الرَّحمن ِ الرَّحِيم ِ، اينكه قرآن تنزيل است، يعني منزل است- چنان

-----------------------------------

(1). اساس: خويش، به قياس نسخه لا، تصحيح شد. [.....]

(2). ما، لا: سخن.

(3). بردي گمان/ برديد گمان.

(4). آمدي/ آمديد.

(5). ما، لا: معذوران.

(6). ما، لا: گذشتند.

(7). ما: پري و آدمي.

صفحه : 58

كه بيان كرديم- از خداي بخشنده بخشاينده. و تفسير «رحمن» و «رحيم»، به استقصا برفتست در اول كتاب.

كِتاب ٌ، بدل تنزيل است، اينكه تنزيل، كتابي است كه آيات او مفصل و مبين كرده اند. قُرآناً عَرَبِيًّا، نصب او بر حال است از «فصلت»، و اينكه اوليتر است از دگر وجوه. و گفتند«1»: مصدر است، لا من لفظ الفعل. و گفتند: نصب«2» بر مدح است. و گفتند: علي اعادة الفعل، اي، فصلنا قرانا. و گفتند: علي اضمار فعل، اي، ذكرنا«3» و انزلنا. لِقَوم ٍ يَعلَمُون َ، براي قومي كه دانند. قرآن براي دانا و نادان فرود آمد و لكن تخصيص كرد ايشان را به ذكر، براي آن كه ايشان منتفع باشند به آن، بَشِيراً وَ نَذِيراً، صفت قرآن است، يعني قرآني

است به لغت عرب، بشارت دهند [151- پ] و ترساننده. فَأَعرَض َ أَكثَرُهُم، گفت: بيشترينه اينكه مردمان كه قرآن بايشان«4» فرستادند، عدول كردند«5» از او و برگشتند. فَهُم لا يَسمَعُون َ، ايشان نمي شنوند«6» شنودني كه منتفع شوند به آن.

وَ قالُوا، گفتند يعني مشركان مكه: قُلُوبُنا فِي أَكِنَّةٍ مِمّا تَدعُونا إِلَيه ِ، دلهاي ما در غلاف است از اينكه كه تو ما را به آن دعوت مي كني، يعني نمي توانيم بدانستن، و آن پوشش و غطا منع مي كند ما را از آن كه چيزي بدانيم. و «اكنه»، جمع كنان باشد، و «كنان» و «كنانه» تير دان باشد. وَ فِي آذانِنا وَقرٌ، و در گوش«7» ما گراني است و آنچه«8» تو مي گويي، نمي توانيم شنيدن. و اينكه نوعي جبر است كه گفتند اينكه مشركان. و گفتند: اينكه، براي قطع طمع رسول گفتند، تا رسول طمع ببرد از ايمان ايشان. وَ مِن بَينِنا وَ بَينِك َ حِجاب ٌ، و از ميان ما و تو حجابي مانع است، هم به اينكه معني كه ما دعوت نمي توانيم شنيدن، و گفتند: معني آن است كه ميان ما و تو در دين خلافي هست نه بسيار«9» و تفاوت قولي عظيم، آنگه آن را به «حجاب» مانع«10»

-----------------------------------

(1). ما: و وجه دگر گفتند كه.

(2). ما، افزوده: او.

(3). آج، ما، افزوده: قرانا.

(4). ما: با ايشان.

(5). ما، لا، افزوده: اعراض كردند و، گا، آد: اعراض نمودند و.

(6). آج، ما، لا، آد، افزوده: يعني گوش، او نمي كنند و نمي شنوند.

(7). ما: گوشها.

(8). ما، گا، آد: از آنچه، لا: از آن كه. [.....]

(9). آج، ما، گا، لا، آد: هست بسيار.

(10). در نسخه اساس روي اينكه كلمه با قلمي متفاوت از متن «مانند» نوشته شده است.

صفحه

: 59

كرد از اجتماع ايشان بر يك كلمت. [احوال اينكه كافران در اينكه گفتار از دو بيرون نيست: يا اينكه بر سبيل حقيقت گفتند، و حقيقت خواستند، يا بر توسع و مجاز و مبالغه، اگر حقيقت خواستند، جبر مطلق است. هم اينكه مقاله كه به جبر مي گويد«1»، و اگر بر توسع گفتند و مبالغه خواستند نيست كه ما در تأويل آياتي كه مثل اينكه است، من قوله: خَتَم َ اللّه ُ عَلي قُلُوبِهِم«2» جَعَلنا عَلي قُلُوبِهِم أَكِنَّةً ...«3» فَاعمَل إِنَّنا عامِلُون َ، تو بر دين خود كار كن كه ما بر دين خود كار خواهيم كردن، و مثله قوله:

لَكُم دِينُكُم وَ لِي َ دِين ِ.«6» و گفتند: معني آن است كه، آنچه تواني«7» كردن در اهلاك و ابطال«8» ما بكن كه ما هم چنين خواهيم كردن در حق تو. آنگه حق تعالي- چون ايشان اقتراحات و انواع تحكم و تعنت از حد ببردند- گفت: بگوي اي محمّد؟ كه من دعوي خدايي نمي كنم.

إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثلُكُم، من آدمي ام همچون شما از روي خلقت و همچون شما قادرم به قدرت، بيش از آن نيست كه وحي مي آيد به من و وحي بر من انزله مي كنند كه، خداي شما يك خداي است، استقامت كني او را [152- ر] و در دين او راست باشي و از او آمرزش خواهي گناهاني را كه كرده اي. آنگه گفت: واي بر آن مشركان كه زكات ندهند و به قيامت ايمان ندارند؟ آيت دليل است بر آن كه كفار با اصرار بر كفر متعبدند به شرايع، كه خداي تعالي مشركان را ملامت كرد و مذمت به منع زكات.

و انما«9» تخصيص زكات او«10» ميان دگر عبادات براي آن كرد

كه، مردم بيشتر مجبول و مطبوع اند بر شح نفس، اگر چه به عبادات ديگر از نماز و روزه و حج تن در مي دادند، زكات بر ايشان سخت مي آمد.

و آن كس كه گفت: لا يُؤتُون َ الزَّكاةَ، معني آن است كه: لا يؤمنون بوجوبها، اينكه خلاف ظاهر است و تكراري است كه در او فايدتي نيست، براي آن كه اينكه داخل

-----------------------------------

(1). گا، آد: هم اينكه است مقاله كه مجبران مي گويند.

(2). سوره بقره (2) آيه 7.

(3). سوره انعام (6) آيه 25.

(4). گا، آد، افزوده: اهل.

(5). اساس، آب، لا: افتادگي دارد، از آج، افزوده شد.

(6). سوره كافرون (109) آيه 6.

(7). ما: تو داني.

(8). ما، گا: ما و ابطال كار ما، آد: ابطال ما كار.

(9). آج، ما، گا: اما.

(10). آج، ما، گا، لا: از.

صفحه : 60

بود في قوله: لِلمُشرِكِين َ، كه آن كه مشركان باشد«1» به وجوب زكات و هيچ عبادت ايمان ندارد. و نيز ذكر«2» آن كه بزرگان ايشان را انفتي بود از اينكه، و اگرچه در ايشان سخايي«3» بود، براي آن كه اينكه چون جزيتي مي شناختند از اينكه استنكاف كردند كه عاملي و مستخرجي ببايد«4» و موكل باشد و مالي معين هر سال از ايشان بقهر و رغم بستاند و بخواهد از ايشان. و از اينكه جا گفت رسول- عليه السلام-:

الزكوة قنطرة الاسلام، من عبرها نجا

، گفت: زكات پل مسلماني است، هر كه بر او بگذرد نجات يابد. و از اينكه جاست كه اهل رده گفتند در عهد أبو بكر از پس مرگ رسول- عليه السلام-:

5» اما الصلاة، فنصلي و اما الزكوة فلا تغصب« اموالنا

، گفتند: نماز كنيم و لكن رها نكنيم تا مال ما به غصب بردارند

[بعضي صحابه گفتند: بساز با ايشان تا به يك بار مرتد نشوند، رها كن تا نماز مي كنند و زكات ندهند.]«6» أبو بكر گفت: و اللّه لا افرق بين شيئين«7» جمع اللّه بينهما و اللّه لو منعوني عقالا مما فرض اللّه و رسوله لقاتلتهم عليه، [152- پ] گفت: به خداي كه جدا«8» نكنم ميان چيزي«9» كه خداي جمع كرد ميان آن، يعني نماز و زكات. و به خداي كه اگر پاي بند اشتري از شتري باز گيرند از آنچه خداي فرموده است، با ايشان قتال كنم بر آن.

و آنچه گفتند، از آنچه«10» زكات نفس خواست و هي كلمة الاخلاص، گفتن: لا اله الا اللّه، و آنچه گفتند: نفقت و صدقت است و مانند اينكه اقوال، همه عدول است از ظاهر، و بي ضرورتي عدول كردن از ظاهر روا نباشد. پس بر اينكه جمله تقدير«11» كرديم، آيت دليل است بر آن كه كفار متعبدند به زكات دادن- و اللّه ولي التوفيق.

إِن َّ الَّذِين َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ لَهُم أَجرٌ غَيرُ مَمنُون ٍ، گفت: آنان كه ايمان آرند و عمل صالح كنند، ايشان را مزدي بود بي نقصان. و «المن»، النقص و منه المنون للموت، لانه ينقص النّاس و الحيوان. عبد اللّه عباس گفت: غير مقطوع.

-----------------------------------

(1). آج: مشرك باشند، ما، گا، لا، آد: مشرك باشد.

(2). آج، گا، آد: ديگر، ما: اگر. [.....]

(3). گا، آد: سخاوتي.

(4). آج، ما، گا، لا، آد: بيايد.

(5). ما، گا، لا: يغصب.

(6). اساس، آب، لا: ندارد، از ما، افزوده شد.

(7). آج، ما، گا: شيئين، در اساس نيز با قلمي متفاوت از متن به «شيئين» تصحيح شده است

(8). لا: من جدائي.

(9). آج، ما، گا، آد: دو چيز، در اساس نيز

با قلمي متفاوت. از متن به «دو چيز» تصحيح شده است.

(10). گا: كه زكات، آد: ندارد.

(11). آج، ما، گا، لا: تقرير، آد: از اينكه جمله كه تقرير.

صفحه : 61

مجاهد گفت: غير محسوب، و گفتند: غير ممنون به عليهم يعني، منت ننهند به آن بر ايشان براي آن كه واجب است ايشان را«1» حق بر خداي.

قُل أَ إِنَّكُم لَتَكفُرُون َ بِالَّذِي خَلَق َ الأَرض َ فِي يَومَين ِ، بگوي اي محمّد؟ كه شما كافر مي شوي به آن خداي كه زمين بيافريد به دو روز، و آن، روز يك شنبه و دوشنبه بود. وَ تَجعَلُون َ لَه ُ أَنداداً، و با او امثال و اضداد فرو مي داري.

ذلِك َ رَب ُّ العالَمِين َ، او خداي جهانيان است.

وَ جَعَل َ فِيها رَواسِي َ مِن فَوقِها، و كرد از بالاي زمين كوهها ثابت، بر جاي ايستاده. وَ بارَك َ فِيها، و بركت كرد«2» در زمين به آنچه پديد كرد در او از انواع منافع از گياه و درختان و معادن و جز آن. وَ قَدَّرَ فِيها أَقواتَها، و مقدر بكرد و بينداخت روزيهاي [153- ر] اهل زمين، فِي أَربَعَةِ أَيّام ٍ، در چهار روز.

مجاهد و قتاده گفتند: خداي درياها و انهار و اشجار و دوات و آنچه اسباب رزق بني آدم است، روز سه شنبه و چهار شنبه آفريد. إبن ابي نجيح گفت از مجاهد: كه مراد باران است.

عكرمه و ضحاك گفتند: تقدير كرد در هر شهري ارباب«3» اقوات و ارزاق و آنچه در دگر شهر نباشد، تا مردم به تجارت و جلب از اينكه شهر به آن شهر برند، و آن سبب رزق و معيشت ايشان باشد. كلبي گفت: چنان كه اهل حضر را اقوات و ارزاقي معلوم است، و اهل

بدو را به خلاف آن. فِي أَربَعَةِ أَيّام ٍ، در چهار روز، اينكه چهار با آن دو«4» است چه خلق زمين به دو روز و خلق كوهها و ارزاق به دو روز ديگر با هم ضم كني چهار روز باشد، چنان كه يكي از ما گويد: تزوجت امس امرأة و اليوم ثنتين، دي«5» زني كردم و امروز دو زن. و معني آن است كه امروز دو زن دارم، با زن دينه خواهد و همچنين گويد: أتيت واسط في خمسة و البصرة في عشرة، و آن خمسه داخل باشد در اينكه عشره.

سَواءً، ابو جعفر خواند: «سواء» بالرفع بر خبر مبتداي«6» محذوف، اي هو سواء و يعقوب خواند: «سواء» به جر علي انه صفة ايام. و باقي قراء: سواء، بالنصب علي

-----------------------------------

(1). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: آن.

(2). ما: داد.

(3). گا، لا، آد: از باب.

(4). ما، افزوده: شش.

(5). ما: دين. [.....]

(6). ما، گا، لا، آد: ابتدا.

صفحه : 62

المصدر، اي، استوي استواء، ثم حذف زوايدها، فقال: سواء.

و قوله: لِلسّائِلِين َ، در او چند قول گفتند: يكي آن كه سواء للسائلين عن ذلك، سواء«1» باشد پرسندگان را. يعني اگر بسيار كسان پرسند، همه را جواب بر يك«2» حد باشد كه اينكه جمله چيزها به چهار روز آفريده اند.

قتاده و سدي گفتند: معني آن است كه، من«3» سأل عنه اجيب«4» بهذا، اگر كسي پرسد، جوابش چنين دهند: و قيل للسائلين الله حوائجهم. گفت اينكه جمله براي آنان آفريد كه حاجت خود از خداي خواهند، يعني رغبت جز به خداي نكنند.

إبن زيد گفت: معني آن است كه اينكه كه آفريد راست بر مسائل سائلان است، كه اگر خواستندي [153- پ] بيش از اينكه

نخواستندي، اينكه كه آمد بر حسب اقتراح ايشان آمد- لو اقترحوا- و من عالم بودم به سؤال و اقتراح ايشان پيش از آن كه كردند.

بعضي ديگر گفتند: معني آن است كه سواء للسائلين و غير السائلين، راست است اينكه حديث، اگر پرسند و اگر نپرسند.

ثُم َّ استَوي إِلَي السَّماءِ، اي، قصد الي خلق السماء، قصد كرد به خلق آسمان و بيافريد آن را. وَ هِي َ دُخان ٌ، و آن دودي بود. گفتند: بخار«5» آب بود. فَقال َ لَها، گفت آسمان و زمين را: ائتِيا، بياييد«6» طَوعاً أَو كَرهاً، اما بطاعت و اما بكراهت، اما برغبت يا بجبر. گفتند: آمديم بطوع«7».

بعضي گفتند: معني آن است كه آسمان و زمين را گفتم بياريد«8» آنچه در شما نهادم«9» از منافع و مصالح خلق و اظهار كني آن را. عبد الله عباس گفت: معني آن است كه خداي تعالي آسمان را گفت: آفتاب و ماهت را بر آر، و زمين را گفت:

جويها بر ان و ميوه هايت بيرون آر.

قالَتا أَتَينا طائِعِين َ، گفتند: آمديم طايع راغب«10». براي آن گفت: «طائعين»، «طائعتين» نگفت، كه آن را خواست و با هر چه در آسمان و زمين است از عقلا و جز آن، آنگه تغليب كرد عقلا را بر ناعاقلان. و گفتند: چون فعل عقلا با او نسبت كرد،

-----------------------------------

(1). لا: يكسان.

(2). لا افزوده: طريق و يك.

(3). ما: فمن.

(4). آج: اجبت، ما: حبث.

(5). ما: بخوار.

(8- 6). صيغه دوم شخص جمع، بدين صورت در نسخه اساس بندرت ديده مي شود.

(7). لا: بطاعت و رغبت.

(9). ما: بر شما نهاديم.

(10). ما، گا، آد: و راغب.

صفحه : 63

از او كنايت به ضمير عقلا كرد، چنان كه: ... فَظَلَّت أَعناقُهُم لَها خاضِعِين َ«1»فَقَضاهُن َّ سَبع َ

سَماوات ٍ فِي يَومَين ِ، گفت: بيافريد هفت آسمان در دو روز. اينكه «قضا»، به معني خلق است و اتمام، و اينكه ايام همه با هم آري، همان شش روز باشد كه حق تعالي گفت: ... خَلَق َ السَّماوات ِ وَ الأَرض َ وَ ما بَينَهُما فِي سِتَّةِ أَيّام ٍ«1» وَ أَوحي فِي كُل ِّ سَماءٍ أَمرَها، و وحي كرد در هر آسماني كار آن آسمان.

قتاده و سدي گفتند: ماه و آفتاب و ستارگانش بيافريد و فريشتگان را و آنچه خواست آفريدن در آسمانها. و گفتند كه: معني آن است كه وحي كرد به اهل هر آسماني آنچه ايشان را فرمود. وَ زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنيا بِمَصابِيح َ، گفت: بياراستم آسمان دنيا را به چراغها، يعني به ستارگان درفشيده«7» چون چراغ. وَ حِفظاً، اي، حفظنا، يعني خلقنا الكواكب زينة لها و حفظا، گفت: ما ستارگان را بر آسمان دنيا براي اينكه دو وجه بيافريديم: يكي براي زينت و، يكي براي نگاهداشت از شياطين تا رجوم ايشان باشند. و منع كنند ايشان را از استراق سمع، كانه قال: زيناها زينة و حفظناها حفظا، بر اينكه تقدير مصدر باشد و بر تقدير اول مفعول له، اي، للحفظ. و گفتند: «واو»، در تقدير صلت است، اي زيناها بمصابيح«8» التي هي الكواكب حفظا، و بر اينكه وجه هم مفعول له باشد. ذلِك َ تَقدِيرُ العَزِيزِ العَلِيم ِ. اينكه جمله تقدير خداي است عزيز دانا منيع غالب عالم به جميع اشيا.

فَإِن أَعرَضُوا، اگر اينكه كافران اعراض كنند و برگردند از تو و از قول و دعوت تو، فَقُل أَنذَرتُكُم، بگوي: من شما را مي ترسانم از صاعقه، يعني وقعتي و عقوبتي و عذابي چون صاعقه عاد و ثمود. عاد، قوم هود بودند،

و ثمود، قوم صالح.

إِذ جاءَتهُم ُ الرُّسُل ُ، چون پيغامبران به ايشان آمدند، مِن بَين ِ أَيدِيهِم وَ مِن خَلفِهِم، از پيش ايشان و از پس ايشان، يعني از جوانب. و گفتند: مراد ظرف زمان

-----------------------------------

(1). سوره فرقان (25) آيه 59، سوره سجده (32) آيه 4. [.....]

(2). گا، آد: دو روز.

(4- 3). آينه/ آذينه، آدينه، با تبديل/ د/ به/ ذ/ و/ ذ/ به/ ي/ و ادغام دو «ي» در يكديگر، ما، گا، لا، آد: آدينه.

(5). ما: غيرها، گا، آد: همه چيزها.

(6). لا: مجتمع.

(7). گا: درخشنده.

(8). ما، گا، لا، آد: بالمصابيح.

صفحه : 65

است و اگر«1» در عبارت [155- ر] ظرف مكان است، يعني پيش از آن به پدران ايشان و پس از آن به فرزندان ايشان أَلّا تَعبُدُوا، قيل: بأن لا تعبدوا، گفت: به آن فرستادند اينكه پيغامبران را تا مردم آن روزگار را گويند، جز خداي را مپرستي. و اينكه از آن جمله است كه قول در او مضمر است. يعني و قالوا: ان لا تعبدوا الا الله، و گفتند:

جز خداي مپرستيد«2».

قالُوا، گفتند اينكه كافران: لَو شاءَ رَبُّنا، اگر خداي خواستي، لَأَنزَل َ مَلائِكَةً، فرو فرستادي فريشتگان را. اينكه براي آن گفت«3» كه، ايشان اعتقاد كرده بودند كه فريشتگان مهتر«4» از پيغامبران اند، براي آن كه ايشان دختران خداي اند پس از اينكه جا گفتند: اگر خداي خواستي تا پيغامبري فرستد، از فريشتگان فرستادي.

آنگه گفتند: فَإِنّا بِما أُرسِلتُم بِه ِ كافِرُون َ، ما به آنچه شما را به آن فرستاده اند از كتاب و شريعت كافرايم.

فَأَمّا عادٌ، گفت: اما عاد كه قوم هود بودند استكبار و ترفع كردند در زمين«5»، و براي آن كه ما ايشان را قوتي و شدتي داديم و عظم خلقي،

ايشان به آن مغرور شدند و گفتند: مَن أَشَدُّ مِنّا قُوَّةً، در جهان كه باشد كه از ما به قوت سختر«6» بود، حق تعالي به جواب ايشان گفت: او لم يروا: نمي بينند يعني: نمي دانند كه آن خداي كه ايشان را بيافريد از ايشان به قوت سختر است. و نصب قوت در هر دو جاي بر تميز است.

وَ كانُوا بِآياتِنا، و ايشان به آيات ما جاحد و كافر شدند.

فَأَرسَلنا عَلَيهِم رِيحاً صَرصَراً، ما بفرستاديم بر ايشان بادي سخت سرد. و اصل او از صرير باشد و آن آواز باد بود. و اينكه از مضاعف اينكه باب«7» باشد، كنهنهته«8» في معني نهيته و: كفكفته في معني كففته، و كبكبته في معني كببته. و اينكه جوي سخت را براي آن صرصر مي گويند [155- پ] كه آب او را آوازي هايل بود. فِي أَيّام ٍ، در روزهاي نحس شوم سخت بر ايشان كه در او هيچ چيزي نبود.

كوفيان و إبن عامر و ابو جعفر خواندند: في ايام نحسات، به كسر «حا» و باقي قرا

-----------------------------------

(1). آج، ما، گا، آد: اگرچه.

(2). ما: مپرستي.

(3). ما، گا، لا، آد: گفتند.

(4). ما، گا، لا، آد: بهتر.

(5). گا، آد، افزوده: بناحق.

(6). سختر/ سخت تر.

(7). لا: باد.

(8). اساس: كه نهنهه، به قياس با نسخه آب، تصحيح شد. [.....]

صفحه : 66

نحسات به سكون «حا». مقاتل گفت از ضحاك كه: خداي تعالي هفت سال باران از ايشان باز گرفت، و با ديك ساعت از ايشان ساكن نشدي.

ابو الزبير روايت كرد از جابر عبد الله انصاري كه او گفت: چون خداي تعالي، به قومي خير خواهد، ايشان را باران دهد بي باد، و چون به قومي بدي خواهد، باران از ايشان

بازگيرد و باد بر ايشان گمارد. و آن ايام نحسات، هشت روز است كه خداي تعالي گفت: سَبع َ لَيال ٍ وَ ثَمانِيَةَ أَيّام ٍ حُسُوماً«1».

لِنُذِيقَهُم عَذاب َ الخِزي ِ، تا بچشانم«2» ايشان را عذاب خزي و مذلت و مهانت«3».

وَ لَعَذاب ُ الآخِرَةِ أَخزي، و عذاب دوزخ در آخرت بتر باشد و به خزي پيشتر. وَ هُم لا يُنصَرُون َ، و ايشان را نصرت و ياري نكنند.

جابر عبد الله انصاري روايت كند كه: جماعت قريش با أبو جهل بنشستند و راي زدند در كار رسول- عليه السلام- و گفتند: كار محمّد بر ما ملتبس شد اگر مردي را بجوييم كه علم شعر و كهانت و سحر داند«4» تا برود و با اينكه محمّد سخني گويد.

عتبة بن ربيعه گفت: من علم شعر و كهانت و سحر دانم، و بر من هيچ پوشيده نيست.

من بروم و با او بگويم و از او بشنوم، و شما را خبر دهم. آنگه بيامد و بنزديك رسول آمد، گفت: يا محمّد؟ تو بهر حال بهتر نه اي«5» از پدران و اجداد خود، اينكه كه تو مي گويي، ايشان نگفتند. اگر غرض تو از اينكه گفتار رياست است، تا«6» لواي قريش براي تو ببنديم [156- ر] و تو را مقدم و رئيس خود كنيم، و كس بر تو تقديم«7» نكند. و اگر غرض آن است كه زني خواهي از آن قبيله كه تو اختيار كني، براي تو زني خواهيم با مال و با جمال. و اگر غرض مال است، چنداني مال دهيم تو را كه توانگر شوي تو و اعقاب تو. او«8» اينكه همه مي گفت و رسول- عليه السلام- خاموش بود، هيچ جواب نمي داد تا چون تمام بگفت، رسول- عليه السلام-

گفت: بِسم ِ اللّه ِ الرَّحمن ِ الرَّحِيم ِ حم تَنزِيل ٌ مِن َ الرَّحمن ِ الرَّحِيم ِ كِتاب ٌ فُصِّلَت آياتُه ُ قُرآناً عَرَبِيًّا لِقَوم ٍ يَعلَمُون َ«9» تا به آن جا رسيد كه: فَأَمّا عادٌ فَاستَكبَرُوا فِي الأَرض ِ بِغَيرِ الحَق ِّ.«10»

-----------------------------------

(1). سوره حاقه (69) آيه 7.

(2). ما، گا، لا، آد: بچشانيم.

(3). گا، آد، افزوده: در زندگاني دنيا.

(4). لا: در علم شعر و كهانت و سحر استاد بود.

(5). اساس: نه ءاي.

(6). ما، گا، آد: ما.

(7). ما، گا، لا، آد: تقدم.

(8). گا، آد: عتبه.

(9). سوره فصلت (41) آيات 1 تا 3.

(10). سوره فصلت (41) آيه 15.

صفحه : 67

گفت: چون به اينكه جا رسيد، عتبه دست بر دست«1» او نهاد و او را سوگند داد به حق رحم و خويشي. رسول- عليه السلام- خاموش شد، عتبه برخاست«2» و با خانه خود رفت و با نزديك قريش«3» نشد، ايشان گفتند: عتبه كجا رفت. نبايد تا صابي شد و ميل كرد به دين محمّد. يا ، محمّد طعامي به او داد، به طمع طعام او فريفته شد. آنگه برخاستند و به خانه عتبه آمدند، او را گفتند: يا عتبه؟ چرا با نزديك ما نيامدي! همانا صابي شده اي«4» يا طعام محمّد تو را بفريفت! عتبه خشم گرفت، گفت: مال من از مال شما بيشتر است، و لكن من بنزديك او شدم و با او فصلي گفتم چنين، مرا جواب داد به كلامي كه نه شعر است و نه كهانت است و نه سحر.

آنچه رسول- عليه السلام- از اينكه سورت بر او خوانده بود باز خواند آن جا بر ايشان تا به آن جا كه خوانده بود. گفت: چون به آن جا رسيد، من دست بر دستش«5» نهادم و دانستم كه محمّد هرچه

گويد راست گويد، ترسيدم كه عذابي از آسمان به ما و شما فرو«6» آيد.

وَ أَمّا ثَمُودُ فَهَدَيناهُم، گفت: اما ثمود را ما هدايت داديم، فَاستَحَبُّوا العَمي عَلَي الهُدي، ايشان اختيار كوري كردند بر ايمان. و اينكه [156- پ] آيت، دليل است بر بطلان قول مجبره، براي آن كه خداي تعالي گفت: من ثمود را آن هدايت كه به من تعلق دارد بدادم از اقدار و تمكين و ازاحت علت و نصب ادلت و الطاف و بيان. آنگه گفت: ايشان اختيار كفر كردند بر ايمان. و اگر «هدي» در آيت ايمان بودي، و خداي ايشان را ايمان داده بودي، ايشان را با فعل خداي اختياري نماندي.

فَأَخَذَتهُم، گفت: بگرفت ايشان را صاعِقَةُ العَذاب ِ، عذاب مهلك، با هوان و مذلت بآنچه«7» كردند، يعني به جزا و پاداشت آنچه كردند.

وَ نَجَّينَا الَّذِين َ آمَنُوا وَ كانُوا يَتَّقُون َ، گفت: برهانيدم آنان را كه ايمان آوردند و از خداي بترسيدند و از معاصي او بپرخيزيدند«8».

وَ يَوم َ يُحشَرُ أَعداءُ اللّه ِ إِلَي النّارِ فَهُم يُوزَعُون َ، نافع و يعقوب خواندند: «نحشر»

-----------------------------------

(1). آج: دهان مبارك، ما، گا، لا، آد: دهن.

(2). ما، گا، آد: برخواست.

(3). آج، ما، گا: قومش.

(4). اساس، آب: شده ي. [.....]

(5). آج: دهانش، ما، گا، لا، آد: دهنش.

(6). آج، ما، گا: فرود.

(7). ما: با آنچه.

(8). بپرخيزيدند/ بپرهيزيدند، آد: بپرهيزيدند.

صفحه : 68

به «نون» مفتوح و ضم «شين» علي اضافة الفعل الي الله علي سبيل التعظيم. و «اعداء الله»، منصوب به وقوع الحشر عليه، و ديگر قراء «يحشر» خواندند به « يا » مضموم و فتح «شين»، علي الفعل المجهول. أَعداءُ اللّه ِ، مرفوع علي اسناد الفعل اليه، گفت:

آن روز كه دشمنان خداي را جمع كنيم- يا

جمع كنند- سوي دوزخ، فَهُم يُوزَعُون َ، اي، يدفعون اليها و يكفون، من الوزع، و هو الكف، ايشان را دفع كنند و با دوزخ رانند. و منه قول الحسن: لا بد للناس من وزعة، جمع وازع، اي، كففة. مردم را از رئيسي مانع بنگزيرد كه منع كند ايشان را، يعني ايشان را به دوزخ برند و رها نكنند ايشان را كه از آن جا بيرون آيند. و «ايزاع»، كه الهام است، هم از اينكه بناست، و منه قوله: ... رَب ِّ أَوزِعنِي«1» ...، اي، اجعل لي وازعا مانعا من لطفك يزعني عن المعاصي.

حَتّي إِذا ما جاؤُها، «ما» زيادت است، تا آنگاه كه اينكه كافران به دوزخ رسند.

شَهِدَ عَلَيهِم سَمعُهُم وَ أَبصارُهُم، گوشها و چشمهاي ايشان و پوست اندام [157- ر] ايشان، بر ايشان گواهي دهند به آنچه كرده باشند.

سدي و جماعتي مفسران گفتند: مراد به «جلود»، فروج است، و اينكه كنايت است از آن. و انشد لعامر بن جرير:

المرء يسعي للسلامة، و السلامة ما تحسه او سالم من قد تثني جلده و ابيض رأسه

اراد بالجلد، الفرج.

وَ قالُوا لِجُلُودِهِم لِم َ شَهِدتُم عَلَينا، آن كافران گويند پوستهاي خود را يا فروج«2»؟ چرا بر ما گواهي دادي! ايشان گويند: أَنطَقَنَا اللّه ُ الَّذِي أَنطَق َ كُل َّ شَي ءٍ، ما را به سخن آورد آن خداي كه همه چيز را او را به سخن آرد. وَ هُوَ خَلَقَكُم أَوَّل َ مَرَّةٍ، و او آفريد شما را نخست بار و مرجع و بازگشت شما با اوست. و«3» در نطق جوارح و وجه آن سه قول گفتند:

يكي، آن كه خداي تعالي آن را مبني كند بنيت«4» دهن و كام و زبان تا سخن گويد. ديگر آن

كه، كلام خود را در او آفريند«5» و اضافت كند با او بر مجاز. سيم آن

-----------------------------------

(1). سوره نمل (27) آيه 19 و سوره احقاف (46) آيه 15.

(2). آج، ما، گا، آد، افزوده: خود را.

(3). گا، آد: اما.

(4). آب: نيت، آج: نيت، گا، لا، آد: به بنيه.

(5). كذا در نسخه اساس و آب، كه به دو صورت قابل توجيه است: دراوا در او، آفريند/ آفريند.

صفحه : 69

كه، علامتي پديد آرد كه از و بدانند، چنان كه گويند: عيناك تشهدان بسهرك. و اينكه وجوه مفصل گفته ايم در سورت يس.

وَ ما كُنتُم تَستَتِرُون َ، مجاهد گفت: «تتقون»، يعني شما نمي ترسيدي كه اعضا«1» بر شما گواهي دهند. و قيل: «تظنون»، شما پنداشتي. سدي گفت: و ما كنتم تستترون في الدنيا بترك المعاصي، شما در دار دنيا خود را پوشيده نداشتي به ترك معصيت از آن كه گواهي دهد بر شما«2» گوشها و چشمهاي«3» شما. گفتند: آيت در حق سه كس آمد از كافران كه با هم سري مي گفتند، آنگه گفتند: چنان داني كه خداي سر ما مي شنود. فراء گفت: معني آن است، شما گمان نبردي كه اعضايتان گواهي دهد بر شما به معصيت تا مستتر شدي به آن به ترك آن. وَ لكِن ظَنَنتُم، و لكن گمان بردي كه خداي تعالي بسياري از آنچه [157- پ] شما مي كني نداند.

عبد الله بن مسعود گفت: من يك روز به استار كعبه خويشتن«4» پوشيده بودم، سه كس بيامدند: دو از قريش و يكي از ثقيف«5». اما قريشيان، ربيعه بود و صفوان اميه، و اما ثقفي عبد يا ليل بود و با يكديگر در حديث رفتند«6»، آنگه يكي از ايشان گفت:

چه گويي خداي

شنود اينكه كه ما مي گوييم! يكي گفت: اگر بلند گوييم بشنود، و اگر بلند نگوييم نشنود. يكي گفت: اگر بلند بشنود، نرم هم شنود«7». من بيامدم و رسول را خبر دادم از گفتار ايشان، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد وَ ما كُنتُم تَستَتِرُون َ أَن يَشهَدَ عَلَيكُم سَمعُكُم وَ لا أَبصارُكُم- الايتان.

شعبي روايت كند از انس مالك كه، يك روز رسول- عليه السلام- بخنديد چنان كه دندانهايش پديد آمد، آنگه گفت: نگويي«8» تا چرا خنديدم! گفتند: بگوي يا رسول الله؟ تا چرا خنديدي! گفت: تعجب از مخاتلت«9» بنده كافر با خداي تعالي؟ روز قيامت خداي را گويد: بار خدايا؟ نه وعده داده اي«10» كه بر من ظلم نكني! حق تعالي گويد: بلي. گويد: من گواه نخواهم كه بر من گواهي دهد الا از من. حق

-----------------------------------

(1). ما، گا، لا، آد، افزوده: شما.

(2). گا، آد، افزوده: اعضاي شما.

(3). گا، آد، افزوده: و پوستها.

(4). گا، لا، افزوده: را، آد: خود را.

(5). گا، آد: بني ثقيف. [.....]

(6). ما: آمدند.

(7). ما: اگر بلند گوييم بشنود و اگر نرم گوييم هم بشنود.

(8). آب، بگويي، آج: بگوييد.

(9). ما: مباحثه.

(10). آج، ما: تو وعده كردي.

صفحه : 70

تعالي گويد: نه من گواهم و فريشتگانم! گويد: بار خدايا؟ همچنين است، تو راستيگري«1» و فريشتگان تو راستگويند«2»: و لكن اگر گواهي باشد هم از من، حق تعالي بفرمايد تا اعضاي او و جوارح او بر او گواهي دهند.

وَ ذلِكُم ظَنُّكُم ُ الَّذِي ظَنَنتُم بِرَبِّكُم أَرداكُم، گفت: اينكه گمان بد بود كه به خداي بردي كه شما را هلاك كرد، لا جرم در روز آمدي از جمله زيانكاران.

ابو هريره روايت كرد كه، رسول- عليه السلام- گفت كه، خداي تعالي

گفت:

انا عند ظن عبدي بي و انا مع عبدي اذا ذكرني

، گفت: من آن جاام كه گمان بنده است به من، و من با بنده ام چون مرا ياد كند. و همچنين [158- ر] گفت- عليه السلام-

لا يموتن احدكم الا و هو يحسن الظن بالله فان قوما اساؤوا الظن بالله فاهلكهم.

و ذلك قوله: وَ ذلِكُم ظَنُّكُم ُ الَّذِي ظَنَنتُم بِرَبِّكُم أَرداكُم، گفت: نبايد كه يكي از شما بميرد و الا ظن او به خداي نيكو باشد، كه هر گروهي گمان بد بردند به خداي تعالي، ايشان را هلاك كرد. و قال محمّد بن حازم الباهلي:

الحسن الظن مستريح يهتم من ظنه قبيح

من روح الله عنه هبت من كل وجه اليه ريح

لم يخب المرء عن سخاء و انما يهلك الشحيح

و قال غيره:

اناس اعرضوا عنا بلا جرم و لا معني

اساءوا ظنهم فينا فهلا احسنوا الظنا

و قال آخر:

ظني بالله حسن و بالنبي المؤتمن

و بالوصي ذي المنن و بالحسين و الحسن

و قال- عليه السلام -: ان حسن الظن من حسن العبادة

، گفت: نيكو گماني از نيكو عبادتي است. و

قال: اياكم و الظن فان الظن اكذب الحديث،

گفت: دور باشي از گمان كه گمان دروغتر«3» از حديث است.

-----------------------------------

(1). آج ما، آد: راست گويي، گا: راست مي گويي.

(2). گا، لا، آد: راست گويانند.

(3). اساس: دروغ، لفظ «تر» با قلمي جديد و متفاوت از متن افزوده شده است.

صفحه : 71

فَإِن يَصبِرُوا«1» وَ إِن يَستَعتِبُوا فَما هُم مِن َ المُعتَبِين َ، و اگر طلب تو به و طلب رضاي خداي كنند، از ايشان قبول نكنند. و الاستعتاب، طلب العتبي و هي الرضا، و الاعتاب، الرضاء«2»، و منه قول الشاعر:

أعتبه الضبارمة«3»

النجيد

و اصله، من عتب عليه اذا سخط عليه [158- پ]، و اعتبه: ازال سخطه، فالهمزة للإزالة، و معني آن كه اگر توبه كنند قبول نيفتد و اگر طلب رضاي خداي كنند، خداي ايشان را خشنود بنكنند«4».

و عمرو بن عبيد در شاذ خواند: «و ان يستعتبوا»، بر فعل مجهول، «فما هم من المعتبين»، به كسر «تا» يعني، اگر كسي ايشان را با توبه خواند، يا گويد توبه كني و طلب رضاي خداي، ايشان اعتاب و ارضا نتوانند كردن از آن جا كه سراي نه سراي تكليف باشد كه در او توبه قبول كنند، بل، سراي الجا و اضطرار باشد. و اينكه آيت نيز دليل است بر آن كه در قيامت تكليف نباشد و قبول توبه نبود، براي آن كه مردم ملجأ باشند و معارف ضروري بود.

وَ قَيَّضنا لَهُم قُرَناءَ، گفت: ما بجهانيديم ايشان را قريناني و همسراني از شياطين، فَزَيَّنُوا لَهُم ما بَين َ أَيدِيهِم، بيارايند ايشان را آنچه ايشان پيش دارند از امور دنيا و شهوات او. وَ ما خَلفَهُم، يعني و ترك ما خلفهم و اغفال«5» من امر الآخرة، و«6» بر چشم ايشان آراسته كردند كه، آخرت رها بايد كردن و باو«7» ايمان نبايد آوردن. وَ حَق َّ عَلَيهِم ُ القَول ُ فِي أُمَم ٍ، و كلمه عذاب«8» بريشان واجب شد در جمله امتاني كه پيش ايشان گذشتند از جنيان و انسيان. إِنَّهُم كانُوا خاسِرِين َ، كه ايشان زيانكاران بوده اند كه عمر ضايع كرده اند و در او عمل«9» صالح نكرده اند كه ايشان را سود دارد.

-----------------------------------

(1). اساس: تصيروا، با توجه به قرآن مجيد تصحيح شد.

(2). آج، افزوده: اذا سخط.

(3). آج: الضبآن، ما، گا، آد: الصارمة.

(4). كذا در اساس و آب، آج:

بنكند، ما، گا، لا، آد: نكند.

(5). آج: اعقال، ما، گا، لا، آد: اغفاله.

(6). گا، آد، يعني. [.....]

(7). آج، لا: با او.

(8). آج، ما: عقاب.

(9). آج، ما، گا، لا: عملي، آد: عمل صالحي.

صفحه : 72

قوله تعالي:

فَإِذا أَنزَلنا عَلَيهَا الماءَ اهتَزَّت وَ رَبَت إِن َّ الَّذِي أَحياها لَمُحي ِ المَوتي إِنَّه ُ عَلي كُل ِّ شَي ءٍ قَدِيرٌ (39) إِن َّ الَّذِين َ يُلحِدُون َ فِي آياتِنا لا يَخفَون َ عَلَينا أَ فَمَن يُلقي فِي النّارِ خَيرٌ أَم مَن يَأتِي آمِناً يَوم َ القِيامَةِ اعمَلُوا ما شِئتُم إِنَّه ُ بِما تَعمَلُون َ بَصِيرٌ (40)

إِن َّ الَّذِين َ كَفَرُوا بِالذِّكرِ لَمّا جاءَهُم وَ إِنَّه ُ لَكِتاب ٌ عَزِيزٌ (41) لا يَأتِيه ِ الباطِل ُ مِن بَين ِ يَدَيه ِ وَ لا مِن خَلفِه ِ تَنزِيل ٌ مِن حَكِيم ٍ حَمِيدٍ (42) ما يُقال ُ لَك َ إِلاّ ما قَد قِيل َ لِلرُّسُل ِ مِن قَبلِك َ إِن َّ رَبَّك َ لَذُو مَغفِرَةٍ وَ ذُو عِقاب ٍ أَلِيم ٍ (43) وَ لَو جَعَلناه ُ قُرآناً أَعجَمِيًّا لَقالُوا لَو لا فُصِّلَت آياتُه ُ ءَ أَعجَمِي ٌّ وَ عَرَبِي ٌّ قُل هُوَ لِلَّذِين َ آمَنُوا هُدي ً وَ شِفاءٌ وَ الَّذِين َ لا يُؤمِنُون َ فِي آذانِهِم وَقرٌ وَ هُوَ عَلَيهِم عَمًي أُولئِك َ يُنادَون َ مِن مَكان ٍ بَعِيدٍ (44) وَ لَقَد آتَينا مُوسَي الكِتاب َ فَاختُلِف َ فِيه ِ وَ لَو لا كَلِمَةٌ سَبَقَت مِن رَبِّك َ لَقُضِي َ بَينَهُم وَ إِنَّهُم لَفِي شَك ٍّ مِنه ُ مُرِيب ٍ (45)

مَن عَمِل َ صالِحاً فَلِنَفسِه ِ وَ مَن أَساءَ فَعَلَيها وَ ما رَبُّك َ بِظَلاّم ٍ لِلعَبِيدِ (46) إِلَيه ِ يُرَدُّ عِلم ُ السّاعَةِ وَ ما تَخرُج ُ مِن ثَمَرات ٍ مِن أَكمامِها وَ ما تَحمِل ُ مِن أُنثي وَ لا تَضَع ُ إِلاّ بِعِلمِه ِ وَ يَوم َ يُنادِيهِم أَين َ شُرَكائِي قالُوا آذَنّاك َ ما مِنّا مِن شَهِيدٍ (47) وَ ضَل َّ عَنهُم ما كانُوا يَدعُون َ مِن قَبل ُ وَ ظَنُّوا ما لَهُم مِن مَحِيص ٍ (48) لا يَسأَم ُ الإِنسان ُ مِن دُعاءِ الخَيرِ وَ إِن مَسَّه ُ الشَّرُّ فَيَؤُس ٌ قَنُوطٌ (49) وَ لَئِن أَذَقناه ُ رَحمَةً مِنّا مِن بَعدِ ضَرّاءَ مَسَّته ُ لَيَقُولَن َّ هذا لِي وَ ما أَظُن ُّ السّاعَةَ قائِمَةً وَ لَئِن رُجِعت ُ إِلي رَبِّي إِن َّ لِي عِندَه ُ لَلحُسني فَلَنُنَبِّئَن َّ الَّذِين َ كَفَرُوا بِما

عَمِلُوا وَ لَنُذِيقَنَّهُم مِن عَذاب ٍ غَلِيظٍ (50)

وَ إِذا أَنعَمنا عَلَي الإِنسان ِ أَعرَض َ وَ نَأي بِجانِبِه ِ وَ إِذا مَسَّه ُ الشَّرُّ فَذُو دُعاءٍ عَرِيض ٍ (51) قُل أَ رَأَيتُم إِن كان َ مِن عِندِ اللّه ِ ثُم َّ كَفَرتُم بِه ِ مَن أَضَل ُّ مِمَّن هُوَ فِي شِقاق ٍ بَعِيدٍ (52) سَنُرِيهِم آياتِنا فِي الآفاق ِ وَ فِي أَنفُسِهِم حَتّي يَتَبَيَّن َ لَهُم أَنَّه ُ الحَق ُّ أَ وَ لَم يَكف ِ بِرَبِّك َ أَنَّه ُ عَلي كُل ِّ شَي ءٍ شَهِيدٌ (53) أَلا إِنَّهُم فِي مِريَةٍ مِن لِقاءِ رَبِّهِم أَلا إِنَّه ُ بِكُل ِّ شَي ءٍ مُحِيطٌ (54)

كني/ دعوي كنيد.

صفحه : 73

كيست نيكوتر به سخن از آن كه باز خواند با خداي و كند كار نيكو و گويد من از جمله مسلمانان ام،

و نه راست باشد نيكي و نه بدي بازدار آنچه آن نيكوتر بود كه بيني آن را كه ميان تو و ميان او دشمني است، پنداري او دوستي است خويش.

[159- پ] و از پيش باز نبرند آن، الا آنان كه صبر كنند و پيش باز نبرند الا خداوند بهره بزرگ را.

و اگر تباه كند تو را از ديو تباهي، پناه ده به خداي كه او شنوا و داناست.

و از آيتهاي او، شب است و روز و آفتاب و ماه، سجده مكني آفتاب را و نه ماه را و سجده كني خداي را كه آفريد آن را اگر او را مي پرستي.

اگر بزرگواري كنند آنان كه به نزديك خداي تواند تسبيح مي كنند او را به شب و روز، و ايشان را ملال نيارد«1».

و از آيتهاي او«2» كه تو بيني زمين را ذليل«3»، چون فرو فرستيم بر آن آب بجنبد و بر آيد، آن كه زنده كند آن را زنده كننده مردگان است، و او بر همه چيزي تواناست.

آنان كه ميل«4» كنند در آيات ما پوشيده نيست بر ما، آن را كه فگنند در دوزخ بهتر است يا آن كه آيد آمن«5» روز قيامت! بكني آنچه خواهي كه او به آنچه شما كني بيناست [160- ر].

-----------------------------------

(1). ما: نيايد، لا: ملول نمي شوند.

(2). ما، افزوده: آن كه، لا: آن است كه. [.....]

(3). لا، افزوده: بي گياه.

(4). لا: الحاد.

(5). ما، لا: ايمن.

صفحه : 74

آنان كه كافر شدند به قرآن چون آمد به ايشان، و آن كتابي

است عزيز.

نيايد باو«1» باطل از پيشش و نه از پسش، تنزيلي«2» از خداي محكم كار ستوده.

نگويند تو را الا آنچه گفتند پيغامبران را از پيش تو، خداي تو خداوند آمرزش است و خداوند عقوبت دردناك.

اگر كردماني«3» قرآني پارسي«4»، گفتندي چرا مفصل و گشاده نكردند«5» آيات او پارسي و تازي! بگو: او آنان را كه ايمان آوردند«6» بيان«7» است و شفا، و آنان كه ايمان نيارند، در گوشهاي ايشان كري«8» است، و او بر ايشان كوري است، ايشان را ندا مي كنند از جايي دور.

بداديم ما موسي را كتاب توريت خلاف كردند در او. و اگر نه سخني است كه سابق شد از خداي تو، حكم كرده شدي ميان ايشان، و ايشان در شكي اند از او به شك افگنده.

هر كه كند نيكي او را باشد، و هر كه بدي كند بر او باشد، و نيست خداي تو بيداد«9» كننده بر بندگان.

[160- پ]

-----------------------------------

(1). ما: با او.

(2). ما، افزوده: است.

(3). ما: كرديمي، لا: كرمادانيدي (!).

(4). در نسخه اساس و همچنين آب، «باري» خوانده مي شود به قرينه ترجمه كلمه «اعجمي» در سطر بعد تصحيح گرديد، ما: پارسي، لا: عجمي.

(5). ما: نكرد آيات او به، لا: تفصيل كرده نشد.

(6). ما: آرند.

(7). لا: هدايتي.

(8). ما: گراني.

(9). ما: بيداد.

صفحه : 75

با او برند علم قيامت و بيرون نيايد هيچ ميوه از غلافش و بار برندارد هيچ ماده و بار بننهد الا به علم او و آن روز كه ندا كند«1» ايشان كه: كجااند انبازان من!

گويند: ما آگاه كرديم تو را نيست از ما گوايي.

و گم شد از ايشان آنچه مي خواندند از پيش و گمان برند كه نيست ايشان را«2» جاي گريختن.

ملال نيايد

آدمي را از دعاي خير و اگر برسد او را بدي، نوميدي باشد نوميد.

و اگر بچشانيم او را رحمتي از ما از پس سختي كه رسيده باشد به او، گويد، اينكه مراست و نپندارم كه قيامت بر خواهد خاست و اگر مرا باز برند با خداي، مرا باشد بنزديك او نيكوتر از اينكه، خبر دهيم آنان را كه كافر شدند به آنچه كردند و بچشانيم ايشان را از عذابي ستبر«3».

و چون نعمت كنيم بر آدمي، برگردد و دور كند جانب خود و چون برسد به او بدي، خداوند دعاي پهن باشد.

بگو كه چه راي مي بيني اگر اينكه از نزديك خداي است پس شما كافر شوي به او! كيست گمراهتر از آن كه او در كافري باشد دور؟

بازنماييم با ايشان آيتهاي ما در كنارهاي جهان و در تنهاي ايشان تا پيدا شود ايشان را كه آن حق است. كفايت نيست خداي تو كه او بر همه چيز گواه است!

[161- ر] ايشان در شك اند از جزاي خدايشان، و او به همه چيزي عالم است.

-----------------------------------

(1). ما: كنند.

(2). ما، افزوده: از. [.....]

(3). ما: غليظ.

صفحه : 76

قوله تعالي: وَ قال َ الَّذِين َ كَفَرُوا لا تَسمَعُوا لِهذَا القُرآن ِ، كفار قريش چون قرآن بشنيدند بدانستند كه ايشان معارضه آن نتوانند آوردند«1»، ترسيدند كه اعراب از جوانب آيند، بشنوند به آن ايمان آرند، گفتند يكديگر را: لا تَسمَعُوا لِهذَا القُرآن ِ، گوش با اينكه قرآن مكني، وَ الغَوا فِيه ِ، و چون محمّد قرآن خواند، در آن ميانه لغو و لغط گويي«2»، و لغو كلامي باشد كه در او فايدت نبود.

عبد الله عباس گفت كه گفتند: آواز برداري به چيزهايي كه مردم آواز او نشنوند،

گفتند: به شعر و رجز«3». مجاهد گفت: به مكاء و صفير و تخليط كلامها«4» آميخته.

ضحاك گفت: به غلط افگني او را در قراءت. سدي گفت: بانگ با او برآري.

مقاتل گفت: شعر خواني. عيسي بن عمرو خواند: وَ الغَوا فِيه ِ، بر اينكه قراءت، فعل از او «لغا، يلغوا«5»» باشد، كدعا، يدعوا. و بر قراءت عامه قراء، لغي يلغي لغي، كطغي يطغي. لَعَلَّكُم تَغلِبُون َ، تا همانا غالب شوي و دست غلبه شما را باشد.

فَلَنُذِيقَن َّ الَّذِين َ كَفَرُوا عَذاباً شَدِيداً وَ لَنَجزِيَنَّهُم، گفت: بچشانيم كافران را عذابي سخت، و «لام»، جواب قسمي محذوف است، و جزا دهيم ايشان را بتر و زشتر«6» آنچه كرده باشند.

ذلِك َ جَزاءُ أَعداءِ اللّه ِ النّارُ، گفت: جزاي دشمنان خداي آتش است و دوزخ.

لَهُم فِيها دارُ الخُلدِ، ايشان را آن جا سراي جاوداني باشد. جَزاءً بِما كانُوا بِآياتِنا يَجحَدُون َ، جزا و پاداشت ايشان به آن جحود كه ايشان كرده باشند به آيات ما.

وَ قال َ الَّذِين َ كَفَرُوا، گفت گويند كافران: رَبَّنا أَرِنَا الَّذَين ِ، بار خداي ما؟ [161- پ] با ما نماي آن دو كس را كه ما را گمراه كردند از جن و انس. گفتند: از جن، ابليس را خواست و از انس، قابيل را كه پسر آدم بود كه اساس ظلم و خون ناحق«7» او نهاد. و گفتند: جمله داعيان ضلالت را خواست از جن و انس، جنيان به وسوسه و انسيان به دعوت. نَجعَلهُما تَحت َ أَقدامِنا، تا ما ايشان را در زير پاي خود كنيم. گفتند: تا ما ايشان را به پاي بسپريم تشفي و انتقام را. و گفتند: تا در اسفل

-----------------------------------

(1). آج، گا، لا: آوردن، ما: آورد.

(2). گويي/ گوييد.

(3). اساس: زجر، به قياس با

نسخه آج، تصحيح شد.

(4). آج، ما، گا، آد: و كلامهاي.

(5). ما، گا، لا، آد، افزوده: لغوا.

(6). زشتر/ زشت تر.

(7). گا، لا، آد: بناحق ريختن.

صفحه : 77

سافلين دوزخ كنيم ايشان را«1» در درك اسفل تا عذاب ايشان سختر بود و از جمله سافلان باشند به آنچه بجاي ما كردند از ضلالت«2» و دعوت به اضلال.

إِن َّ الَّذِين َ قالُوا رَبُّنَا اللّه ُ ثُم َّ استَقامُوا، گفت: آنان كه گفتند خداي ما الله است، و پس استقامت كردند و بر آن بايستادند.

ثابت روايت كرد از انس مالك كه، رسول- عليه السلام- گفت در اينكه آيت: إِن َّ الَّذِين َ قالُوا رَبُّنَا اللّه ُ ثُم َّ استَقامُوا، قال:

3» من مات عليها فهو ممن« استقام

، گفت:

هر كه بر اينكه بميرد، او از جمله آنان بود كه استقامت كرده باشد«4». و گفتند:

استقامت آن است كه شرك نيارد به خداي. و گفتند: آن باشد كه بر يك طريقت راست بود. و گفتند: آن باشد كه عمل خالص كند خداي را. و امير المؤمنين- عليه السلام- گفت: آن باشد كه بر اداي فرايض استقامت كند.

حسن گفت: آنان باشند كه بر فرمان خداي استقامت كنند و بر طاعت او كار كنند و از معاصي اجتناب كنند. إبن سيرين گفت: از فرمان خداي بنگريزند«5» و كژ نشوند. مجاهد و عكرمه گفتند: در عبادت خلل نكنند. سفيان گفت: كردار بر وفق گفتار دارند. [162- ر] مقاتل گفت: بر معرفت بايستند و مرتد نشوند. ربيع گفت:

آنان باشند كه از دون خداي برگردند. فضيل عياض گفت: از دنيا دور شوند و در آخرت رغبت كنند.

بعضي ديگر گفتند: آنان باشند كه اسرار با اقرار راست دارند و دل با زبان راست دارند«6».

انس گفت، رسول- عليه السلام-

چون اينكه آيت آمد، گفت:

7» امتي و رب الكعبة«

، امت من اند به خداي كعبه.

سفيان بن عبد الله الثقفي گفت، رسول را- عليه السلام- گفتم: يا رسول الله؟ مرا خبرده به خصلتي«8» كه در او آويزيم. گفت بگوي كه:

ربي الله ثم استقم

، بگوي كه خداي من الله است و بر آن بايست. گفتم: يا رسول الله؟ مخوف تر چيزي كه از آن

-----------------------------------

(1). گا، لا، آد، افزوده: يعني.

(2). آج، ما، گا، لا، آد: اضلال.

(3). ما: مؤمن.

(4). ما، گا، لا: باشند.

(5). آج، ما، گا، لا، آد: بنگردند.

(6). گا، لا، آد: يكي كنند. [.....]

(7). گا، لا، آد، افزوده: اينان.

(8). اساس: خطتي، به قياس با نسخه آج، تصحيح شد.

صفحه : 78

احتراز بايد كردن بگو مرا چيست! گفت، زبان خود به دست گرفت و گفت: اينكه است، يعني زبان نگاه دار.

و در خبر است كه«1»: روزي به نزديك رسول- عليه السلام- حاضر آمدند، رسول قرآن بر ايشان مي خواند و مي گريست، گفتند: از خوف خداي مي گريي! گفت:

آري كه ما را«2» بر طريقتي فرستادند مانند حد شمشير، اگر بر او راست روم برهم، و اگر بچسبم«3» هلاك شوم.

قتاده گفت، حسن چون اينكه آيت خواندي گفتي: اللهم انت ربنا فارزقنا الإستقامة، بار خدايا؟ تو خداوند مايي، ما را توفيق استقامت ده. تَتَنَزَّل ُ عَلَيهِم ُ المَلائِكَةُ، فريشتگان فرو آيند بر ايشان به وقت مرگ. أَلّا تَخافُوا، و التقدير يقولون:

[الا تخافوا]«4» و قيل: بان لا تخافوا، به اينكه گفتار فرود آيند، يعني گويند ايشان را كه مترسي و اندوه مداريد«5» و مژده شما را به بهشتي كه شما را وعده دادند. قتاده گفت:

اينكه آنگاه باشد كه از گور برخيزند [162- پ].

وكيع بن الجراح گفت، بشارت در سه جاي

بود: در در مرگ و در گور و به وقت بعث.

ابو العاليه گفت: لا تخافوا علي ضعيفكم«6» و لا تحزنوا علي مخلفيكم، بر ضعيفان مترسي و بر باز پس ماندگان اندوه مداري.

مجاهد گفت: از كار قيامت مترسي كه در پيش داري و بر«7» كار دنيا اندوه مخوري كه باز پس گذاشتي.

عطا گفت: مترسي از گناه و اندوه مداري بر آن كه«8» من بيامرزم شما را جمله گناهان.

اهل اشارت گفتند در اينكه آيت كه: إِن َّ الَّذِين َ قالُوا رَبُّنَا اللّه ُ ثُم َّ استَقامُوا، بالوفاء علي ترك الجفاء- آنان كه گفتند: خداي ما الله است پس استقامت كردند بر«9» وفا بر ترك جفا، فريشتگان فرو«10» آيند به ايشان به رضا كه مترسي از عناء و انده

-----------------------------------

(1). آج، ما، افزوده: و فدي، گا، آد: جمعي.

(2). آج، ما، گا، لا، آد: مرا.

(3). ما: بخسبم.

(4). اساس: ندارد، از آج، آورده شد.

(5). ما: مداري/ مداريد.

(6). آج، ما: ضعيفيكم.

(7). آج: در.

(8). آج، ما: بدان كه.

(9). آج، ما، گا، لا، آد: به.

(10). آج، ما، گا: فرود.

صفحه : 79

مداري بر فنا و بشارت باد شما را به لقا در سراي بقا، أَلّا تَخافُوا«1»، كه خوف نيست بر اهل استقامت، و انده مداري كه شما را حاصل است انواع كرامت، و بشارت باد شما را به انواع نعمت در سراي سلامت. أَلّا تَخافُوا، فعلي دين الله استقمتم«2»، و لا- تحزنوا فبحبل الله اعتصمتم«3». وَ أَبشِرُوا بِالجَنَّةِ و ان ارتبتم«4» و اجرمتم. لا تخافوا فطال ما رهبتم، و لا تحزنوا و قد نلتم بما طلبتم. وَ أَبشِرُوا بِالجَنَّةِ الَّتِي فيها رغبتم.

أَلّا تَخافُوا فانتم اهل الإيمان و لا تحزنوا فانتم اهل الغفران. وَ أَبشِرُوا بِالجَنَّةِ الَّتِي هي دار

الرضوان.

أَلّا تَخافُوا فانتم اهل الشهادة و لا تحزنوا فانتم اهل السعادة. وَ أَبشِرُوا بِالجَنَّةِ الَّتِي هي دار الزيادة.

أَلّا تَخافُوا فانتم اهل النوال، و لا تحزنوا فانتم اهل الوصال. وَ أَبشِرُوا بِالجَنَّةِ الَّتِي هي دار الجلال أَلّا تَخافُوا فقد امنتم الثبور، و لا تحزنوا فقد ان لكم الحبور. وَ أَبشِرُوا بِالجَنَّةِ الَّتِي هي دار السرور.

أَلّا تَخافُوا [163- ر] فلا خوف علي اهل الإيمان، و لا تحزنوا، فلستم من اهل الحرمان. وَ أَبشِرُوا بِالجَنَّةِ الَّتِي هي دار الأمان.

أَلّا تَخافُوا فلستم من اهل الجحيم و لا تحزنوا فقد وصلتم الي الرب الرحيم. وَ أَبشِرُوا بِالجَنَّةِ الَّتِي هي دار النعيم.

أَلّا تَخافُوا فقد زالت عنكم المخافة و لا تحزنوا فقد سلمتم من كل آفة. وَ أَبشِرُوا بِالجَنَّةِ الَّتِي هي دار الضيافة.

أَلّا تَخافُوا فطال ما كنتم من الخائفين و لا تحزنوا فانتم من العارفين. وَ أَبشِرُوا بِالجَنَّةِ الَّتِي لا يبلغها وصف الواصفين.

أَلّا تَخافُوا خلود«5» العذاب و لا تحزنوا من خوف الحساب. وَ أَبشِرُوا بِالجَنَّةِ الَّتِي هي دار الثواب.

نَحن ُ أَولِياؤُكُم فِي الحَياةِ الدُّنيا وَ فِي الآخِرَةِ، اينكه از قول فريشتگان مبشر است. گويند: ما دوستان توايم«6» در دنيا هم در آخرت. سدي گفت: ما حافظان توايم

-----------------------------------

(1). آج، گا، لا افزوده: مترسيد، ما: مترسي/ مترسيد.

(2). آج، ما: استيقم. [.....]

(3). آج. ما: اعتصم.

(4). آج: اذنبتم.

(5). آج، ما، گا، لا، آد: حلول.

(6). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: هم.

صفحه : 80

در دنيا و امروز مبشران توايم در آخرت.

مجاهد گفت: آن فريشتگان كه با ايشان بودند در دنيا، گويند ما ملازمان تو بوديم در دنيا، امروز از تو جدا نشويم تا تو را به بهشت نبريم. وَ لَكُم فِيها ما تَشتَهِي أَنفُسُكُم، و شما راست

در بهشت آنچه شما را آرزو باشد. وَ لَكُم فِيها ما تَدَّعُون َ، و شما راست اينكه جا آنچه خواهي و تمنا كني، يعني هر چه در آن دعوي كني و گويي كه ما راست، شما راست بي مانعي و منازعي.

نُزُلًا، اي، رزقا، روزيي از خداي آمرزنده و بخشاينده. و نصب نُزُلًا، بر حال است از «فا»«1».

وَ مَن أَحسَن ُ قَولًا مِمَّن دَعا إِلَي اللّه ِ وَ عَمِل َ صالِحاً، گفت: كيست نيكو- سخن تر از آن كس كه او مردم را دعوت كند و با خداي خواند و عمل صالح كند و گويد: من از جمله مسلمانان ام.

سدي و إبن زيد و إبن سيرين گفتند: مراد رسول است- صلي الله عليه و آله«2».

مقاتل گفت: ائمه اند و هر كس كه او دعوت كند با راه خداي. عكرمه گفت:

مؤذنان اند [163- پ] ابو امامة الباهلي گفت: وَ عَمِل َ صالِحاً«3»، آن باشد كه ميان بانگ نماز و قامت دو ركعت نماز كند«4». عايشه گفت: گمان من آن است كه آيت در مؤذنان آمد.

فضيل بن رفيده«5» گفت: من مؤذن بودم در ايام اصحاب. عبد الله بن عاصم بن هبيره«6» مرا گفت چون از بانگ نماز فارغ شوي بگوي: الله اكبر و انا من المسلمين، آنگه اينكه آيت بخواند. و قوله: قَولًا، نصب بر تميز است.

وَ لا تَستَوِي الحَسَنَةُ وَ لَا السَّيِّئَةُ، فراء گفت: «لا» دوم صلت است و زيادت، و انشد قول الشاعر:

ما كان يرضي رسول الله فعلهم و الطيبان أبو بكر و لا عمر

و بعضي ديگر گفتند: براي تأكيد و تحقيق آورد، يعني، لا يساوي كل واحد

-----------------------------------

(1). آج: فاعل، گا، لا، آد: ما.

(2). ما، گا، لا: عليه السلام.

(3). آج: عمل صالح، ما: عمل

صالحان.

(4). آج: بگذارد، گا، لا: كنند.

(5). آج، ما: رويده.

(6). اساس نقطه ندارد، آج: منيره، گا، آد: ميسره: لا: هنبر.

صفحه : 81

منهما صاحبه، و التقدير، لا يستوي الحسنة السيئة و لا السيئة الحسنة، گفت: راست نباشد كار نيكو و كار بد. و قيل الخصلة الحسنة و الخصلة السيئة، و قيل: الفعلة الحسنة و السيئة. آنگه گفت: ادفَع بِالَّتِي هِي َ أَحسَن ُ، يعني، ادفع السيئة بالتي هي احسن. گفت: سيئه را دفع كني به حسنتي كه نكوتر باشد. فَإِذَا الَّذِي، اذا، مفاجاست، يعني، چون چنين كني كه دفع سيئت به حسنتي كه نيكوتر باشد كه بنگري آن كس كه تو را دشمن باشد«1». تا پنداري خويشي است تو را. و مثله قوله:

عَسَي اللّه ُ أَن يَجعَل َ بَينَكُم وَ بَين َ الَّذِين َ عادَيتُم مِنهُم مَوَدَّةً.«2»

عبد اللّه عباس گفت: خداي تعالي در يك«3» آيت فرمود كه عند غضب صبر كنند«4» و عند جهل حلم كنند«5» و عند اساءت عفو كنند«6». چون چنين كرده باشند، خداي تعالي ايشان را از شيطان«7» باز پايد و دشمن قاهر ذليل و خاضع ايشان شود تا پنداري دوستي است«8» خويش.

وَ ما يُلَقّاها، اينكه خصلت نيكو و اينكه بشارت به بهشت بروي«9» باز نيارند الا صابران را و الا آنان را كه خداوند بهره بزرگ باشند از خير و ثواب، يا از طاعت و حسنت.

و خداي تعالي همه [164- ر] كس را از صابر و ناصابر تلقيه كرده است، جز آن است كه صابران متلقي شده اند آن را و ايشان قبول كرده اند.

وَ إِمّا يَنزَغَنَّك َ مِن َ الشَّيطان ِ نَزغ ٌ، «ان»، حرف شرط است، «ما» بر سبيل تأكيد بر او زيادت كرده اند تا با قسم ماند، براي آن«10» نون تأكيد

در او آوردند. گفت:

اگر چنان باشد كه نزغي و فسادي از شيطان به تو رسد از طريق وسوسه او و دعوت با معصيت و ايقاع عداوت ميان تو و اهل ولايت. و اصل نزغ، نخس باشد، آنگه بر توسع در وسوسه و افساد شيطان بكار داشتند. قال اللّه تعالي: ... مِن بَعدِ أَن نَزَغ َ الشَّيطان ُ بَينِي وَ بَين َ إِخوَتِي«11» ...، فَاستَعِذ بِاللّه ِ«12»، گفت: اگر چنين باشد، پناه با خداي ده و با جوار او گريز كه او شنوا و داناست، وسواس شيطان شنود و احوال او داند.

-----------------------------------

(1). آج، ما، گا، لا، افزوده: دوست شود، آد: دشمن تر باشد دوست شود تو را.

(2). سوره ممتحنه (60) آيه 7.

(3). آج، ما، گا، لا، آد: در اينكه.

(4). ما، گا، آد: كنيد. [.....]

(5). آب افزوده: به آن.

(6). گا، آد، افزوده: يا .

(7). آج، افزوده: وي، ما: تان.

(8). گا، آد، افزوده: يا .

(9). اج، افزوده: وي، ما: تان.

(10). ما: مبالغه

(11). سوره يوسف (12) آيه 100.

(12). سوره اعراف (7) آيه 200.

صفحه : 82

وَ مِن آياتِه ِ اللَّيل ُ وَ النَّهارُ، گفت: از آيات خداي تعالي و ادلت و علامات كه دليل وجود و وحدانيت و حصول او مي كند بر صفات كمال، شب است و روز و آفتاب است و ماه كه متعاقب اند بر يكديگر، چون اينكه در آيد، آن برود و چون اينكه برود آن در آيد. روز مي آيد به آمدن آفتاب و شب مي آيد به رفتن او. و هر يكي از آفتاب و ماه در فلك خود و مدار خود مي گردند بر تقديري كه خداي كرده است ايشان را. آنچه آفتاب به يك سال رود، ماه به يك ماه برود، پس ايشان

مقدر و مدبر و مسخراند فرمانبردار چون دو بنده مطيع، بر حسب مراد خداي تعالي بر وفق مصلحت در مدار خود مي گردند، و چون چنين باشند، مستحق آن نباشند كه ايشان را سجده كنند. سجده مكني ايشان را. لا تَسجُدُوا لِلشَّمس ِ وَ لا لِلقَمَرِ، چنان كه گبركان مي كنند. وَ اسجُدُوا لِلّه ِ الَّذِي خَلَقَهُن َّ، بل سجده آن خداي را كني كه ايشان را آفريد، اگر او را مي پرستي. و اينكه از جمله آن [164- پ] آيات است كه سجده در او واجب است و وجوب سجده در و لقوله: وَ اسجُدُوا، كه ظاهر امر خداي و رسول بر وجوب باشد تا دليلي«1» پيدا شدن كه بر ندب است. دليل دگر اجماع اهل البيت است بر وجوب سجده اينكه جا. و مذهب ما«2» آن است كه سجده به آيت اول بايد كردن، عند قوله: إِيّاه ُ تَعبُدُون َ. و فقها گفتند: سجده آنگه بايد كردن كه آيت ديگر بخوانند الي قوله: وَ هُم لا يَسأَمُون َ. و عمل مشايخ ايشان بر اينكه ديدم. و اينكه سورت از جمله عزايم اربع است كه جنب را و حايض را نشايد خواندن. وَ اسجُدُوا لِلّه ِ الَّذِي خَلَقَهُن َّ إِن كُنتُم إِيّاه ُ تَعبُدُون َ، گفت سجده خداي را كني كه آفريدگار اينكه همه است از شب و روز و آفتاب، اگر خداي پرستي.

فَإِن ِ استَكبَرُوا، اگر تكبر و ترفع كنند كافران از آن كه خداي را سجده كنند، فَالَّذِين َ عِندَ رَبِّك َ، آنان كه بنزديك خداي اند و در جوار رحمت اواند از فريشتگان و مقدسان، يُسَبِّحُون َ لَه ُ بِاللَّيل ِ وَ النَّهارِ، تسبيح مي كنند او را شب و روز و ايشان را ملال نيايد و فاتر نشوند.

وَ مِن آياتِه ِ، گفت:

از آيات و دلالات او آن است كه تو زمين را خاشع و پژمرده بيني در زمستان خشك شده«3» بر او هيچ نبات نباشد. فَإِذا أَنزَلنا عَلَيهَا الماءَ اهتَزَّت

-----------------------------------

(1). گا، آد، افزوده: ديگر.

(2). گا، آد، افزوده: اماميان.

(3). ما، افزوده: كه، لا: و، آد: و پژمرده بيني.

صفحه : 83

وَ رَبَت، چون آب باران به او فرو فرستيم بجنبد و نشاط گيرد، يعني زمين. و اينكه بر سبيل توسع است، اهتزاز در برابر خشوع گفت: وَ رَبَت«1»، ارتفعت، بر آيد و بيفزايد. و آن، آن باشد كه عقيب«2» باران، روي زمين بمانند خمير برآيد و چون مجوفي شود. و حق تعالي اينكه بر سبيل مثل گفت تا تنبيه باشد كافران را بر احياء موتي كه گفت: إِن َّ الَّذِي أَحياها، گفت: آن خداي كه زمين را زنده كرد، هم او زنده كند مردگان را، و بر همه چيز قادر است.

إِن َّ الَّذِين َ يُلحِدُون َ، گفت: آنان كه از ادلت ما ميل كنند و عدول نمايند و بر مقتضاي ادلت نروند و منكر شوند حق را كه مقتضي ادلت بود، يقال: [165- ر] لحد يلحد و الحد يلحد، إذا مال. و منه اللحد«3» لحدت الميت فهو ملحود اذا جعلته في اللحد.

مجاهد گفت: يعني به مكا و صفير و تصديه و لغو و لغط، في قوله: لا تَسمَعُوا لِهذَا القُرآن ِ وَ الغَوا فِيه ِ،«4» عبد اللّه عباس گفت: به تبديل كلام و وضعش نه بجاي خود.

لا يَخفَون َ عَلَينا، ايشان بر ما پوشيده نه اند«5»، ما بر احوال ايشان مطلعيم و از ايشان غافل نه ايم تا به وقت جزا به حق ايشان برسيم. آيت«6» وارد است مورد وعيد و تهديد.

قتاده گفت: يلحدون، اي،

يكذبون. سدي گفت: يعاندون و يشاقون. مقاتل گفت: آيت در ابو جهل آمد. آنگه گفت: أَ فَمَن يُلقي فِي النّارِ خَيرٌ أَم مَن يَأتِي آمِناً يَوم َ القِيامَةِ، پس«7» آن كس كه او را در دوزخ افگنند بهتر باشد يا آن كه روز قيامت آيد آمن«8»! و اينكه استفهام است به معني تقدير«9» تا بگويند بهر حال كه آن بهتر كه آمن«10» آيد و اگر چه در القا در دوزخ هيچ خيري نباشد، اينكه براي آن گفت كه ايشان را مخير آيد و اگر چه در القا در دوزخ هيچ خيري نباشد، اينكه براي آن گفت كه ايشان را مخير بكردند ميان اينكه هر دو و ايشان به اختيار بد خود اينكه اختيار كردند. گفت: عاقل را چون ميان دو كار مخير بكنند«11»، اختيار بهتر كند. اكنون شما پنداشتي كه«12» طريقت

-----------------------------------

(1). گا، افزوده: اي.

(2). آج: عقب، لا: بعد از.

(3). آج، ما، گا، لا، ما، آد، افزوده: و. [.....]

(4). سوره فصلت (41) آيه 26.

(5). لا: نيند، گا، آد: نيستند.

(6). آج، ما، گا، لا، آد: و اينكه.

(7). آج، ما، گا، لا: گفت، آد: ندارد.

(10- 8). آج، ما، گا، لا، آد: ايمن.

(9). آج، ما، گا، آد: تقرير.

(11). آج، ما: اختيار كنند.

(12). گا، آد، افزوده: اختيار و.

صفحه : 84

و مذهب شما بهتر است، اكنون مؤدي است با اينكه كه ديدي از دوزخ و طريقت ما مؤدي است با امن و راحت. اكنون بنگري تا كدام بهتر است! آنگه بر سبيل تهديد گفت به صورت امر«1»: اعمَلُوا ما شِئتُم، هرچه خواهي بكني كه جزا به دنبال آن است و مهمل فرو نخواهند گذاشتن. و مثله قوله- عليه السلام:

اذا لم تستح

فاصنع ما شئت

، و

قوله عليه السلام: احبب من احببت فانك مفارقه و اصنع ما شئت فانك مجزي به.

معني اينكه همه نهي است، يعني مكن هر چه خواهي كه آنگه مؤدي بود با هلاك و وبال«2»، آنگه مؤكد كرد اينكه تهديد را به قوله: إِنَّه ُ بِما تَعمَلُون َ بَصِيرٌ، كه او بينا و داناست به آنچه شما مي كني تا بسزا«3» جزاي هر يك [165- پ] بدهد. گفتند: آيت در ابو جهل آمد و عمار ياسر.

إِن َّ الَّذِين َ كَفَرُوا بِالذِّكرِ لَمّا جاءَهُم، گفت: آنان كه كافر شدند به قرآن چون به ايشان آمد. آنگه در خبر «ان» خلاف كردند، بعضي گفتند: محذوف است و التقدير: ان الّذين كفروا بالذكر كفروا باللّه، آنان كه به قرآن كافر باشند، به خداي كافر باشند براي آن كه چون به تنزيل او ايمان ندارند، به منزل تنزيل ايمان ندارند. و گفتند محذوف اينكه است كه: ان الّذين كفروا بالذكر لما جاءهم هلكوا به و شقوا، ايشان هالكند و شقي. و گفتند: أُولئِك َ يُنادَون َ خبر اوست و اگر چه از و دور- افتاد، و اينكه صحيح باشد. و قول آن كس كه گفت: وَ إِنَّه ُ لَكِتاب ٌ عَزِيزٌ در جاي خبر اوست، بعيد است. براي آن كه او جمله اي است بيگانه و در وي ضميري نيست عايد با مبتدا، پس اينكه مستقيم نباشد، و قولهاي اول معتمد است. وَ إِنَّه ُ لَكِتاب ٌ عَزِيزٌ، و اينكه قرآن كتابي است عزيز. در معني او خلاف كردند:

بعضي گفتند: معني آن است كه معجز است و منيع از آن كه كسي مانند او تواند آوردن، چنان كه گفت: قُل لَئِن ِ اجتَمَعَت ِ الإِنس ُ وَ الجِن ُّ عَلي أَن يَأتُوا«4»- الآيه. و گفتند:

عزيز است به اعزاز از خداي تعالي او را و حفظ آن از تغيير و تبديل. عبد اللّه عباس گفت: كريم است. مقاتل گفت: منيع است از شيطان. سدي گفت: مخلوق و مختلق«5» نيست و فرو بافته«6».

-----------------------------------

(1). آج، ما، گا، لا، آد افزوده: كه.

(2). لا: آنگه مزد تو به تو رسد.

(3). آج، ما: سزاي.

(4). سوره بني اسرائيل (17) آيه 88.

(5). ما: مختلف، گا: مخلق.

(6). آ، ج، ما، لا: فرا بافته. [.....]

صفحه : 85

و گفتند: عزيز است به آن بيان و تفسير كه در عقب او آمد، من قوله:

لا يَأتِيه ِ الباطِل ُ مِن بَين ِ يَدَيه ِ وَ لا مِن خَلفِه ِ،«1» باطل از پيش او نيايد«2» و«3» از پس او. و در معني او چند قول گفتند:

يكي آن كه مناقضه و شبهت مشاكلت بر او راه نيابد [نه]«4» از جهت لفظ و نه از جهت معني. و مراد پيش و پس لفظ و معني است. قولي ديگر آن است كه، قتاده و سدي گفتند: شيطان نتواند تا باطلي در او افزايد، يا حقي از او بكاهاند«5». ضحاك گفت: معني آن است كه كتابي و حديثي نيامد [166- ر] پيش اينكه قرآن كه آن را باطل كند و نه از پس او خواهد آمدن.

عبد اللّه عباس گفت: كتب متقدمان از توريت و انجيل و جز آن، همه مصدق اينند. هيچ متناقض«6» اينكه نيست و از پس او خود كتابي نخواهد بودن كه نقض او كند.

حسن گفت: معني آن است كه در اول و آخر اينكه كتاب تناقضي نيست. بعضي ديگر گفتند: در اخباري كه در اينكه كتاب هست- عما مضي و عما لم يأت- هيچ خلفي و كذبي نيست.

اينكه اقوال مفسران است، و اما از روي معني محتمل است كه مراد آن است كه باطل بدو راه نيابد از هيچ جهت، چه تطرق«7» چيزي بر چيزي از بعضي جهات باشد، ثم اكتفي بذكر بعض الجهات عن ذكر الباقي. و ممكن بود كه تخصيص اينكه دو جهت براي آن كرد كه در عرف آينده از اينكه دو جهت آيد در غالب عادت«8»، چه راه اينكه بود- و اللّه اعلم بمراده من كلامه.

تَنزِيل ٌ مِن حَكِيم ٍ حَمِيدٍ، كتابي است منزل از خداي عزيز، حَكِيم ٍ حَمِيدٍ، محكم كار پسنديده، مستحق حمد و شكر.

ما يُقال ُ لَك َ إِلّا ما قَد قِيل َ لِلرُّسُل ِ مِن قَبلِك َ، گفت: تو را نگفتند اي محمّد الا آنچه ديگر پيغامبران را گفتند كه پيش تو بودند. آنگه در معني او خلاف كردند:

-----------------------------------

(1). آج، ما، افزوده: و.

(2). آج، ما: نيامد.

(3). آج، ما، گا، آد: و نه.

(4). اساس و لا: ندارد، از ما، افزوده شد.

(5). آج، ما، لا: بكاهد.

(6). آج، ما، لا: مناقض.

(7). گا، آد: بطلان.

(8). گا، آد: در عرف و غالب عادت آينده از اينكه دو جهت آيد.

صفحه : 86

بعضي گفتند: معني آن است كه تو را چيزي نفرمودند از قبل خداي- جل جلاله- جز دعوت با اسلام و بيان شرع، چنان كه ديگر پيغامبران را فرمودند. بعضي ديگر گفتند: آنچه او را گفتند و ديگر پيغامبران را از پيش او، آن است كه در آيت ذكر كرد، من قوله تعالي: إِن َّ رَبَّك َ لَذُو مَغفِرَةٍ وَ ذُو عِقاب ٍ أَلِيم ٍ، يعني تو را هم اينكه وعده [و]«1» وعيد فرمودند كه با خلقان بگوي كه ديگران را گفتند.

قتاده و سدي گفتند: آيت وارد است مورد تسليت و

تعزيه«2» رسول- عليه السلام-، يعني تو را همان مي گويند اينكه كافران كه [166- پ] ديگر پيغامبران را گفتند از تكذيب و جفا و«3» به انكار نبوت و جحد آيات و بينات، آنگه بر سبيل ترغيب و ترهيب گفت: خداي تو اي محمّد خداوند مغفرت و آمرزش است و خداوند عقابي«4» سخت مولم، تا هر كسي را به حق خود برساند.

آنگه گفت: وَ لَو جَعَلناه ُ قُرآناً أَعجَمِيًّا، گفت: اگر ما اينكه قرآن را اعجمي كردماني«5» به زبان عجم، يقال رجل اعجم و اعجمي اذا لم يكن فصيحا و ان كان من العرب. و رجل عجمي منسوب الي العجم و ان كان فصيح اللسان عالما بلغة العرب، و كذلك اعرابي و عربي. لَقالُوا، گفتندي اينكه كافران: لَو لا فُصِّلَت آياتُه ُ، چرا آيات«6» كتاب مفصل و مبين نيست! ءَ أَعجَمِي ٌّ وَ عَرَبِي ٌّ،«7» حفص خواند و حلواني عن هشام و إبن مجاهد عن قنبل، به يك همزه، علي الخبر، و«8» باقي قرا به دو همزه، علي الاستفهام، الا آن است كه كوفيان هر دو همزه محقق«9» خواندند مگر حفص و روح، و باقي قرا به تحقيق«10» اول و تليين دوم. و اهل مدينه، ميان هر دو همزه وصل«11» كردند به الفي و مدي، الا ورش و ابو عمرو. و آن كه به لفظ استفهام خواند، گفت:

چون مراد انكار است، «الف» استفهام در «الف» اعجمي برد و آن الف قطع است، يكي را تليين كرد براي تخفيف و آن الف اعجمي باشد. و اما آن كه هر دو محقق«12»

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، از آج، افزوده شد.

(2). اساس: تعديه، با توجه به نسخه ما تصحيح شد.

(3). ما: ندارد، گا، لا، آد: و

انكار.

(4). گا، افزوده: هست.

(5). گا، آد: مي كرديم.

(6). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: اينكه. [.....]

(7). گا، آد، افزوده: قرا در اينكه خلاف كردند.

(8). ما: اما.

(9). آج، ما، گا: مخفف، در اساس نيز با قلمي شبيه به متن به «مخفف» تبديل شده است، آد: به دو همزه مخفف.

(10). آج، ما، گا، آد: تخفيف.

(11). آج، ما، گا، لا، آد: فصل، در اساس نيز با قلمي متفاوت از متن به «وصل» تبديل شده است.

(12). آج، گا، آد: مخفف.

صفحه : 87

خواند، براي آن است كه اصل اينكه است. و آن كه فصل كرد براي كراهت اجتماع دو همزه كرد، و آن كه بر خبر خواند، گفت: معني آن است كه چرا چون پيغامبر عربي بود، قرآن اعجمي نبود، يا چرا پيغامبر اعجمي نبود و قرآن عربي تا در باب اعجاز بليغتر بودي!

سعيد جبير گفت: قريش بر سبيل تعنت گفتند: [167- ر] چرا اينكه قرآن را آياتش بعضي عربي نبود و بعضي عجمي! خداي تعالي آيت فرستاد: قُل هُوَ لِلَّذِين َ آمَنُوا هُدي ً وَ شِفاءٌ، بگوي اي محمّد؟ كه اينكه قرآن مؤمنان را لطفي و بياني و شفايي است. وَ الَّذِين َ لا يُؤمِنُون َ فِي آذانِهِم وَقرٌ، گفت: آنان كه ايمان نداشتند، در گوشهاي ايشان گراني هست و اينكه قرآن كوري«1» بر ايشان، يعني به اينكه قرآن منتفع نمي شوند و آيات و ادلت او را تأمل و تفكر نمي كنند«2»، پنداري از«3» بينات او كراند و كوراند. و در شاذ خواندند: و هو عليهم عمي«4»، به كسر ميم، چنان كه وصف باشد بر مصدر«5» بمعني انه مشتبه عليهم ملتبس. گفت: اينكه قرآن بر ايشان كور«6» است، يعني اينكه كتاب بر ايشان مشتبه

است، پيدا نيست ايشان را از آن جا كه در او انديشه نمي كنند تا بدانند و عامه قرا خواندند: عمي، به فتح ميم علي المصدر و اختيار قراءت قراء است. أُولئِك َ يُنادَون َ مِن مَكان ٍ بَعِيدٍ، ايشان را ندا مي كنند از جايي دور، يعني به منزلت آنند كه از آن جا مي شنوند«7» و اگر مي شنوند، به شنيدن منتفع نمي شوند.

اينكه جمله مذمت و ملامت، كنايت است از آن كه تأمل نمي كنند، تا به منزلت كران و كوران و دوران اند. و نظاير اينكه در قرآن بسيار است.

وَ لَقَد آتَينا مُوسَي الكِتاب َ، ما موسي را كتاب داديم، يعني توريت. فَاختُلِف َ فِيه ِ، مختلف شدند در او، بعضي اقرار دادند و بعضي انكار كردند، بعضي ايمان آوردند و بعضي كافر شدند، همچنان كه با تو كردند و در عهد تو كردند، تا گمان نبري كه اينكه معني در حق تو است و بس. وَ لَو لا كَلِمَةٌ سَبَقَت مِن رَبِّك َ، اگر نه آن است كه كلمتي و گفتاري سابق شده است از خداي تعالي كه تعجيل عقوبت نكند

-----------------------------------

(1). آج، ما، گا، آد، افزوده: است.

(2). ما: تفكر نمي كنند و تأمل.

(3). لا، افزوده: آيات و.

(4). ما: عم.

(5). آج، ما: نه مصدري، لا: نه مصدر، گا، آد: مصدر را.

(6). ما، گا، آد: كوري.

(7). آج، ما: آنند كه نمي شنوند، گا، آد: كه آن جااند كه نمي شنوند، لا: آن انداز كه آن جا كه نمي شنوند.

صفحه : 88

امت تو را در دنيا، في قوله: وَ ما كان َ اللّه ُ لِيُعَذِّبَهُم [167- پ] وَ أَنت َ فِيهِم وَ ما كان َ اللّه ُ مُعَذِّبَهُم«1»- الآيه.

لَقُضِي َ بَينَهُم، ميان ايشان كار بگزاردي و عذاب بر ايشان فرود آوردي كه- علي كل حال- حكم

بر ايشان خواهد بود«2» نه ايشان را. وَ إِنَّهُم لَفِي شَك ٍّ مِنه ُ مُرِيب ٍ، آنگه گفت: اينان در شكي اند از اينكه عذاب و از اينكه حكم، شكي در ريبت و تهمت افگننده، يعني شكي با تهمت، يعني در خود شاك اند و تو را متهم مي دارند. شك مريب، اي، شك مع«3» ريبة و تهمة، من قولهم اراب الرجل اذا اتي بريبة. آنگه بيان عدل كرد، گفت:

مَن عَمِل َ صالِحاً فَلِنَفسِه ِ، هر كه او عملي صالح كند و كاري نيكو،«4» خود را كند وَ مَن أَساءَ فَعَلَيها، و هر كه بدي كند، بر خود كند، نه نفع صلاحش با غيري شود، نه مضرت فسادش«5»، بل مقصور باشد بر فاعلش. وَ ما رَبُّك َ بِظَلّام ٍ لِلعَبِيدِ، و خداي تو بر بندگان هيچ ظلم نكند. و«6» آيت دليل است بر بطلان مذهب مجبره و آن كه جزا جز بر عمل نيست و خداي تعالي خالق و فاعل ظلم نيست و ثواب و عقاب جز به استحقاق نباشد.

إِلَيه ِ يُرَدُّ عِلم ُ السّاعَةِ، سبب نزول آيت آن بود كه مشركان گفتند: يا محمّد؟ اگر تو پيغامبري بگوي ما را تا قيامت كي خواهد بودن! خداي تعالي اينكه آيت فرستاد، گفت: إِلَيه ِ يُرَدُّ عِلم ُ السّاعَةِ، علم قيامت را مرد و مرجع با خداي است، يعني جز خداي نداند. وَ ما تَخرُج ُ مِن ثَمَرات ٍ«7»آنها ما «8» است. و «اكمام»، جمع «كم» باشد و آن ظرف و وعاء ميوه بود، و منه كم الانسان و كم الثمرة كفراة. وَ ما تَحمِل ُ مِن أُنثي، و بار برنگيرد هيچ ماده و بار ننهد الا به علم او. و «من» نيز زيادت است [168- ر] اينكه جا، يعني اينكه چيزها جز

خداي نداند و يجري مجري قوله: إِن َّ اللّه َ عِندَه ُ عِلم ُ السّاعَةِ«9»- الآيه. وَ يَوم َ يُنادِيهِم، يعني، اذكر يا

-----------------------------------

(1). سوره انفال (8) آيه 33. [.....]

(2). لا: بودن.

(3). آج، ما، گا، لا: معه.

(4). آب، آج، ما، گا، لا افزوده: كند.

(5). گا، آد، افزوده: به غيري رسد.

(6). گا، آد: اينكه.

(7). اساس: ثمرة، با توجه به قرآن مجيد تصحيح شد.

(8). آج: غايب.

(9). سوره لقمان (31) آيه 34.

صفحه : 89

محمّد؟ ياد كن آن روز كه خداي تعالي ندا كند اينكه كافران را و گويد: كجااند انبازان من كه شما دعوي كردي با من در الهيت و ايشان را عبادت كردي بدون من!

قالُوا، جواب دهند و گويند: آذَنّاك َ، ما بگفتيم و خبر داديم تو را كه ما را گواهي نيست بر آن دعوي كه در دنيا كرديم. يعني، ما پنداشتيم در دار دنيا كه اينان گواهان ما خواهند بودن. امروز بديديم و بدانستيم و ما را علم ضروري حاصل آمد، معلوم شد كه اينان گوايي نخواهند دادن براي ما«1».

وَ ضَل َّ عَنهُم ما كانُوا يَدعُون َ مِن قَبل ُ، گم شود از ايشان آنچه در دنيا آن را پرستيده باشند و خوانده. وَ ظَنُّوا ما لَهُم مِن مَحِيص ٍ، و گمان برند كه ايشان را معدلي و محيصي و مفري نباشد از عذاب خداي. و ظن در آيت به معني يقين است يعني بدرست بدانند كه ايشان را از عذاب خداي جاي گريز«2» نيست.

لا يَسأَم ُ الإِنسان ُ مِن دُعاءِ الخَيرِ، آنگه گفت: از عادت و خوي آدمي آنست كه از دعا خير سير نشود. اضافت مصدر كرد با مفعول و اگر كلام بشرح بودي، تقدير اينكه است كه من دعائه الخير، از آن كه

براي خود از خداي خير خواهد. وَ إِن مَسَّه ُ الشَّرُّ، و اگر رنجي و بلايي و آفتي رسد او را، فَيَؤُس ٌ قَنُوطٌ، نوميدي باشد از رحمت خداي تعالي، وصف ضعف يقين او مي كند.

وَ لَئِن أَذَقناه ُ، گفت: و اگر چنان باشد كه ما او را رحمتي بچشانيم، مِن بَعدِ ضَرّاءَ، از پس نكبت و رنج و بيماري و درويشي [168- پ] كه به او رسيده باشد، لَيَقُولَن َّ هذا لِي«3»، اينكه خود مراست و نصيب من است و مرا خواست بودن، و اينكه عمل«4» من است و من سزاي اينم. وَ ما أَظُن ُّ السّاعَةَ قائِمَةً، و نمي پندارم كه قيامت بر خواهد خاست. وَ لَئِن رُجِعت ُ إِلي رَبِّي، و اگر چنان كه مرا با پيش خداي برند، بر زعم مسلمانان، إِن َّ لِي عِندَه ُ لَلحُسني، مرا به نزديك او به از اينكه و نيكوتر از اينكه باشد.

إبن شبرمه«5» روايت كرد از حسن«6»، محمّد بن علي بن ابي طالب، گفت: كافر از«7»

-----------------------------------

(1). گا، آد: گواهي براي ما نمي دهند.

(2). آج، ما: از عذاب خداي گزير، گا، آد: جاي گزير.

(3). آج، ما، گا، لا، آد: افزوده: گويد.

(4). آج، ما، گا، لا، آد: به عمل.

(5). اساس نقطه ندارد، به قياس ديگر نسخه ها خوانده شد.

(6). آج، ما: ندارد، لا: حسن بن، آد: حسن بصري. [.....]

(7). لا: در، آد: ندارد.

صفحه : 90

ميان دو آرزوست: يكي در دنيا، يكي در آخرت. اما آرزوي دنياش اينكه است: إِن َّ لِي عِندَه ُ لَلحُسني، اگر مرا با پيش خداي برند، مرا آن جا نيكوتر«1» باشد. و اما تمناي آخرت قوله: يا لَيتَنِي كُنت ُ تُراباً«2»، آنگه حق تعالي گفت: فَلَنُنَبِّئَن َّ الَّذِين َ كَفَرُوا بِما عَمِلُوا، گفت: خبر دهيم كافران را به

آنچه كرده باشند و بچشانيم ايشان را از عذابي سخت درشت.

وَ إِذا أَنعَمنا عَلَي الإِنسان ِ، گفت: چون ما بر آدمي نعمتي كنيم، أَعرَض َ، روي بگرداند، وَ نَأي بِجانِبِه ِ، و جانب خود از ما دور دارد، خويشتن را چون مستغني دارد و ما را فراموش كند. وَ إِذا مَسَّه ُ الشَّرُّ، چون رنجي و آفتي به او رسد، فَذُو دُعاءٍ عَرِيض ٍ، خداوند دعايي باشد پهن. و عرب طول و عرض در جاي كثرت بكار دارند، يقال: اطال الكلام و أعرض«3» اذا اكثر.

قُل أَ رَأَيتُم إِن كان َ مِن عِندِ اللّه ِ، بگوي اي محمّد؟ بيني و داني كه اگر اينكه قرآن از نزديك خداي باشد چنان كه، مي گوييم، ثُم َّ كَفَرتُم بِه ِ، آنگه شما به او كافر شده باشي، مَن أَضَل ُّ مِمَّن هُوَ فِي شِقاق ٍ بَعِيدٍ، كه باشد گمراهتر از آن كس كه او در ضلال و گمراهي باشد و عصياني و مخالفتي دور از صلاح! و «الشقاق»، المشاقة و هي«4» [169- ر] المخالفة، من الشق و هو الفتق. و شق الشي ء نصفه، فعل به معني مفعول، و منه

قول علي- عليه السلام: كثرة الوفاق نفاق و كثرة الخلاف شقاق.

و اينكه طريقتي است از طريقتهاي جدل كه آن را طريقت احتياط گويند. خداي تعالي مناظره بياموخت رسولش را بر اينكه طريقت، گفت«5»: بگوي اي محمّد اينكه كافران را كه اگر اينكه قرآن از قبل خداي است و حق است، آنگه شما به او كافر شوي در جهان، از شما گمراه تر كه باشد«6»!

آنگه حق تعالي گفت: سَنُرِيهِم آياتِنا فِي الآفاق ِ، گفت: با ايشان«7» نماييم آيات و بينات ما در آفاق و اطراف عالم، وَ فِي أَنفُسِهِم، و در نفس ايشان.

عبد اللّه عباس

گفت: في الافاق، يعني آثار امتان گذشته و در نفس ايشان به

-----------------------------------

(1). ما، لا: به، گا، آد: بهتر.

(2). سوره نبأ (78) آيه 40.

(3). آج، ما، گا، لا، آد: اعرضه.

(4). «و هي» در اساس دو بار تكرار شده است.

(5). آج، ما: كه.

(6). اساس، آب: كباشد.

(7). ما، گا: ما به ايشان، آد: گفت: به ايشان.

صفحه : 91

بيماري«1» و بليات. سدي گفت و المنهال بن عمرو«2»: في الافاق، يعني در اقطار و جوانبي كه ما مي گشاييم بر رسول ما، و في انفسهم، در فتح مكه. قتاده گفت:

في الافاق، در وقايعي كه خداي را بود در امم گذشته، و في انفسهم، در تنهاي ايشان روز بدر. عطا و إبن زيد گفتند: في الافاق، في اقطار الارض و السماء من الشمس و القمر و النجوم و الجبال و الاشجار و الانهار و البحار و الامطار، آياتي هست كه ما را هست در جوانب زمين و آسمان، در آسمان از ماه و آفتاب و ستارگان و باد و باران، و در اقطار زمين از كوهها و جويها و درياها و درختان و انواع نبات. و في انفسهم، در تنهاي ايشان از لطيفه صنعت و بديع حكمت و حسن صورت و ترتيب تأليف و احكام خلقت و آنچه آفريد در ظاهر و باطن او از حواس پنج«3»، و عروق متصل و مدخل و مخرج [169- پ] طعام و شراب، كه طعام و شراب به يك مدخل فرو مي شود و از دو مخرج بيرون مي آيد، و آنچه تناول كند از طعام و شراب، بهري به«4» قوت او مي شود و بهري به اجزاي جسم او و بهري ثفل«5» مي شود، و هر نصيبي به

جانبي مي رود به تقدير مقدر- جل جلاله.

اهل اشارت گفتند في قوله: سَنُرِيهِم آياتِنا فِي الآفاق ِ وَ فِي أَنفُسِهِم، او را در آفاق آياتي است و در نفس«6» آياتي است كه آن عالم كبري است و اينكه عالم صغري.

و بعضي علما گفتند: آن عالم صغري است و اينكه عالم كبري، چه آن جماد است و اينكه حي«7»، و اينكه جا معاني است كه آن جا نيست تا تو گاه در آن نظر كني و از آن عبرت گيري و گاه در اينكه تفكر كني و بدو متذكر شوي، در آفاقت آياتي پيدا گردد و در انفس بيناتي كه در هر يكي از آن كه نظر كني تو را از سهلتر«8» طريقي بدو رساند. في الافاق شمس و قمر و في الانفس حس و فكر، في الافاق كواكب و نجوم، و في الانفس عجايب و علوم، في الافاق سحايب و غيوم، و في الانفس مصايب و غموم، في الافاق بروق خاطفة و في الانفس عروق واجفة، في الافاق ثلوج و امطار و في الانفس حوائج و أوطار، في الافاق رياح هبابة و في الانفس ارواح منسابة، في

-----------------------------------

(1). آج، گا، آد: بيماري.

(2). گا، آد: سدي و منهال بن عمرو گفتند.

(3). گا، آد: پنجگانه.

(4). گا. به مدد، آد: مدد.

(5). آج: به سفل، ما: سفل.

(6). آج، ما، گا، لا، آد: انفس [.....]

(7). گا: جان.

(8). گا، آد: آن به آسان تر.

صفحه : 92

الافاق جبال شامخة و في الانفس آمال راسخة، في الافاق عيون نابعة و في الانفس عيون دامعة، في الافاق نخيل و اشجار و في الانفس شعور و أبشار، في الافاق دور و قصور و في الانفاس نحور و صدور،

في الافاق جواهر و معادن و في الانفس ظواهر و بواطن، في الافاق زروع و نبات و في الانفس خشوع و ثبات، [170- ر] في الافاق انهار و بحار و في الانفس اسرار و جهار، في الافاق شدة و رخاء و في الانفس بخل و سخاء، في الافاق ربيع و خريف و في الانفس وضيع و شريف، في الافاق حر و برد و في الانفس حر و عبد، في الافاق سيل و ليل و في الانفس ميل و نيل. از اينكه جمله در هر چه خواهي نظر كن كه در او آيتي و دلالتي و علامتي«1» هست.

و للّه في كل تحريكة و تسكينة ابدا شاهد

و في كل شي ء له اية تدل علي انه واحد

اول در خود نگر تا خود را بشناسي تا«2» خود شناسي تو را به حق«3» رساند كه:

من عرف نفسه فقد عرف ربه

، خود را به عبوديت بشناس تا حق را به ربوبيت بشناسي. هر چه«4» خود را به نشناسي«5» او را به شناسي«6» كه:

اعرفكم بنفسه اعرفكم بربه

، هر چند در اينكه شناخت غريق تر باشي«7» در آن معرفت غريق تر باشي. گاه در آفاق عالم تفكر كن، گاه در نفس خود نظر كن تا تغير آن و اختلاف اينكه تو را به معرفت صانعي رساند مغير نه مغير، مقدر نه مقدر، مخالف نه مختلف«8»، تا بداني كه هر چه جز اوست به خلاف اوست، او مخالف ساير اشياست از آن جا كه اوست، بمقارنته بين الاشياء [علم]«9» ان لا قرين له، و بمضادته بين المتضادات علم ان لا ضد له، ضاد الظلمة بالنور، و الصرد«10» بالحرور، و البلة بالجمود، في كلام طويل

لامام جليل.

الخلق مجتمع طورا و مفترق و الحادثات فنون ذات اطوار

لا تعجبين«11» من الأضداد إذ جمعت فاللّه يجمع بين الماء و النار

[170- پ] از آيات آفاق، فصول چهار: صيف و شتا و ربيع و خريف، و از آيات

-----------------------------------

(1). آج، گا، لا، آد، افزوده: و بينتي، در اساس نيز كلمه اي قريب به اينكه، با خطي متفاوت از متن در بالاي سطر افزوده شده است.

(2). گا، آد: كه.

(3). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: شناسي.

(4). گا: هر قدر.

(6- 5). آج، ما، گا، لا، آد: بشناسي.

(7). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: شناسي.

(8). گا، آد: موافق نه مخالف و مختلف.

(9). به قياس با آج و اتفاق نسخه بدلها افزوده شد.

(10). گا، لا، آد: البرد.

(11). گا، لا، آد: تعجن.

صفحه : 93

انفس، طباع«1» چهار: صفرا و سودا و بلغم و خون. در آفاق چهار باد پديد كرد: شمال و جنوب و صبا و دبور، در انفس، چهار باد: مجريه«2» و ممسكه و هاضمه و دافعه، تا يكي براند«3»، يكي بدارد، يكي هضم كند يكي دفع كند.

در آفاق، چهار جوي پديد كرد: جيحون و سيحون و نيل و فرات، در انفس چهار جوي پديد كرد: اكحل و قيفال و باسليق و ابطي«4». در آفاق، نبات الوان پديد كرد، از: زرد و سبز و سرخ و سياه و سپيد و لعل و كبود، در انفس، شعور الوان پديد كرد، از: سياه و سپيد و احمر و اشقر و اشهب و اصهب. در آفاق، چهار چشمه به چهار طبع«5» پديد كرد: ملح و عدب و زعاق و منتن، در انفس، همچنين چهار چشمه پديد كرد: ملح در چشم، زعاق در«6»

گوش، عذب در دهن، منتن در بيني. از آيات آفاق، قِطَع ٌ مُتَجاوِرات ٌ«7»، بهري نبات روياند بهري نه، همچنين در انفس بر يك جاي از تن آدمي بهري موي روياند و بهري نه. در آفاق آتش پديد كرد، در انفس آتشي در جگر نهاد و يكي در طحال و يكي در دل و يكي در معده. در آفاق معادن مختلف پديد كرد، در انفس، حواس پنج«8» نهاد، از: سمع و بصر و شم و ذوق و لمس. از آيات آفاق، ابر است كه گاهي ببارد و گاهي نه«9»، در انفس«10» شم پديد كرد كه گاهي بگريد و گاهي نه.

از آيات آفاق، ستارگان هفت«11» در افلاك خود«12»، و از آيات نفس«13» اعضا هفت«14»:

سمع در انسان بمثابت زحل كرد در آسمان و او را دو برج نهاد: يكي جدي و يكي«15» دلو، لا جرم در بر«16» آن سمع، در دو [171- ر] برج نهاد و آن دو گوش است. بصر در

-----------------------------------

(1). گا، آد: طبايع.

(2). آج: مجذيه، ما: مجز به، گا، لا: جاذبه، آد: جاذبه و ماسكه. [.....]

(3). ما: برآيد، گا، لا، آد: برآرد.

(4). ما: ابطحي.

(5). ما، گا، لا، آد: طعم.

(6). لا، افزوده: دو.

(7). مأخوذ از سوره رعد (13) آيه 4.

(8). گا، آد: پنجگانه.

(9). گا، لا، آد: نبارد.

(10). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: چشمه.

(11). گا، آد: سبعه.

(12). گا، آد: نهاد.

(13). آج، ما، گا، لا، آد: انفس.

(14). گا: سبعه، لا: هفتگانه.

(15). گا، آد: ديگر.

(16). آج، گا، لا، آد: برابر، ما: سمع در برابر آن در، در اساس كلمه «آن» دو بار تكرار شده، كه با قلمي قريب به متن روي اولي خط كشيده شده است. [.....]

صفحه : 94

انسان«1»،

بمثابت مشتري است در آسمان، و او را در دو برج كرد: يكي قوس و يكي حوت، همچنين بصر در دو چشم نهاد. شم در انسان بمنزلت مريخ كرد در آسمان و او را دو برج نهاد: يكي عقرب، يكي حمل، همچنين شم در [ممر]«2» دو بيني نهاد.

ذوق در انسان بمنزلت زهره كرد در آسمان و آن را دو برج كرد: يكي ثور و يكي ميزان. همچنين ذوق در دو جاي نهاد: از لهات«3» و لسان. لمس در انسان بمنزلت عطارد كرد در آسمان، و او را دو برج نهاد: يكي سنبله، يكي جوزا، همچنين لمس در دو دست«4» نهاد.

نطق در انسان بمنزلت آفتاب كرد در آسمان، و آن را يك برج كرد و آن اسد است، همچنين نطق را يك آلت نهاد از زبان«5». كتابت در انسان بمنزلت قمر است«6» در آسمان، و آن را يك برج نهاد و آن سرطان«7»، همچنين كتابت در دست راست نهاد بر غالب عادت. از آيات آفاق، آفتاب تابان از قطب آسمان، و از آيات انفس نور معرفت در دل مرد خداي دان، بل اينكه فاضل تر از آن، كه«8»:

إن شمس النهار تغيب«9» بالليل و شمس القلوب ليس تغيب

و از آيات آفاق ماه و ستارگان، گاه ماه به زيادت، گاه به نقصان. در برابر آن علوم نهاد در انسان: علم توحيد براي اديان و علم فقه براي اركان و علم طب براي ابدان و علم نجوم براي ازمان و علم نحو براي تقويم لسان، علم رياضت براي حيوان، علم سياست براي سلطان، علم صحبت«10» براي اخوان، و هذا خطب يطم«11» و امر لا يتم، عمر برسد«12» و او

بنرسد، عدالي ما كنت فيه.

حَتّي يَتَبَيَّن َ لَهُم، [171- پ] تا پيدا شود ايشان را كه آن حق است و از خداي است- جل جلاله- چه اگر نه چنين بودي، بر يك وتيرت و نسق نماندي بل مختلف شدي، يعني اينكه آيات و ادلت حق است و از خداي است، و قيل: أَنَّه ُ، يعني«13»،

-----------------------------------

(1). گا، آد: انفس.

(2). در اساس زير وصالي رفته، از آج گذاشته شد.

(3). گا، آد: لبها.

(4). لا: دو كف.

(5). ما: و آن زبان است، گا، آد: كه آن زبان است.

(6). آج، ما، گا، آد: كرد.

(7). آج، ما، افزوده: است، آد: برج داد از سرطان.

(8). گا، آد: كما قال الشاعر.

(9). گا، لا، آد: تغرب.

(10). ما: نصيحت.

(11). آج: خطبتم، ما: خاطب.

(12). گا، آد: به پايان رسد.

(13). گا، آد: طريقة.

صفحه : 95

الاسلام، گفتند: ضمير راجع است با دين مسلماني، يعني تا بدانند كه دين مسلماني حق است. و گفتند: مراد قرآن است، گفت: بداني كه قرآن حق است و از قبل خداي است- جل جلاله- و گفتند: محمّد است- صلي اللّه عليه و آله«1». أَ وَ لَم يَكف ِ بِرَبِّك َ، كفايت نيست اي محمّد كه خداي تو گواه است بر همه چيزها! و جار مجرور در جاي«2» فاعل «كفي» است در محل رفع، و «انه» و ما بعده در محل نصب بوقوع الكفاية عليه. و «كفي» را دو مفعول بايد: مفعول اول محذوف است و تقدير اينكه است: او لم يكفك ربك«3» كونه شهيدا علي كل شي ء.

آنگه گفت: أَلا إِنَّهُم فِي مِريَةٍ، ايشان يعني كافران در شك اند از لقاء ثواب و عقاب خداي تعالي. أَلا إِنَّه ُ، الا و خداي تعالي عالم است به همه چيزي و

عالمي«4» او به همه چيزها محيط است. و محيط در جاي ديگر به معني قادر آمد، في قوله:إن به وَ اللّه ُ مِن وَرائِهِم مُحِيطٌ«5»، يعني در قبضه قدرت اواند، از آن جا بيرون نتوانند شدن. پس«6» دو معني دارد: يكي عالمي، يكي قادري، و در عالمي فرمود: ... وَ أَن َّ اللّه َ قَد أَحاطَ بِكُل ِّ شَي ءٍ عِلماً«7».

-----------------------------------

(1). ما، لا: عليه السلام. [.....]

(2). لا: به جاي.

(3). آج: او لم يكف ربك، ما، لا، آد: او لم يكف بربك.

(4). گا، آد: علم.

(5). سوره بروج (85) آيه 20.

(6). آج، ما، گا، افزوده: او.

(7). سوره طلاق (65) آيه 12.

صفحه : 96

يَذرَؤُكُم فِيه ِ لَيس َ كَمِثلِه ِ شَي ءٌ وَ هُوَ السَّمِيع ُ البَصِيرُ (11) لَه ُ مَقالِيدُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ يَبسُطُ الرِّزق َ لِمَن يَشاءُ وَ يَقدِرُ إِنَّه ُ بِكُل ِّ شَي ءٍ عَلِيم ٌ (12) شَرَع َ لَكُم مِن َ الدِّين ِ ما وَصّي بِه ِ نُوحاً وَ الَّذِي أَوحَينا إِلَيك َ وَ ما وَصَّينا بِه ِ إِبراهِيم َ وَ مُوسي وَ عِيسي أَن أَقِيمُوا الدِّين َ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِيه ِ كَبُرَ عَلَي المُشرِكِين َ ما تَدعُوهُم إِلَيه ِ اللّه ُ يَجتَبِي إِلَيه ِ مَن يَشاءُ وَ يَهدِي إِلَيه ِ مَن يُنِيب ُ (13) وَ ما تَفَرَّقُوا إِلاّ مِن بَعدِ ما جاءَهُم ُ العِلم ُ بَغياً بَينَهُم وَ لَو لا كَلِمَةٌ سَبَقَت مِن رَبِّك َ إِلي أَجَل ٍ مُسَمًّي لَقُضِي َ بَينَهُم وَ إِن َّ الَّذِين َ أُورِثُوا الكِتاب َ مِن بَعدِهِم لَفِي شَك ٍّ مِنه ُ مُرِيب ٍ (14)

فَلِذلِك َ فَادع ُ وَ استَقِم كَما أُمِرت َ وَ لا تَتَّبِع أَهواءَهُم وَ قُل آمَنت ُ بِما أَنزَل َ اللّه ُ مِن كِتاب ٍ وَ أُمِرت ُ لِأَعدِل َ بَينَكُم ُ اللّه ُ رَبُّنا وَ رَبُّكُم لَنا أَعمالُنا وَ لَكُم أَعمالُكُم لا حُجَّةَ بَينَنا وَ بَينَكُم ُ اللّه ُ يَجمَع ُ بَينَنا وَ إِلَيه ِ المَصِيرُ (15) وَ الَّذِين َ يُحَاجُّون َ فِي اللّه ِ مِن بَعدِ ما استُجِيب َ لَه ُ حُجَّتُهُم داحِضَةٌ عِندَ رَبِّهِم وَ عَلَيهِم غَضَب ٌ وَ لَهُم عَذاب ٌ شَدِيدٌ (16) اللّه ُ الَّذِي أَنزَل َ الكِتاب َ بِالحَق ِّ وَ المِيزان َ وَ ما يُدرِيك َ لَعَل َّ السّاعَةَ قَرِيب ٌ (17) يَستَعجِل ُ بِهَا الَّذِين َ لا يُؤمِنُون َ بِها وَ الَّذِين َ آمَنُوا مُشفِقُون َ مِنها وَ يَعلَمُون َ أَنَّهَا الحَق ُّ أَلا إِن َّ الَّذِين َ يُمارُون َ فِي السّاعَةِ لَفِي ضَلال ٍ بَعِيدٍ (18) اللّه ُ لَطِيف ٌ بِعِبادِه ِ يَرزُق ُ مَن يَشاءُ وَ هُوَ القَوِي ُّ العَزِيزُ (19)

مَن كان َ يُرِيدُ حَرث َ الآخِرَةِ نَزِد لَه ُ فِي حَرثِه ِ وَ مَن كان َ يُرِيدُ حَرث َ الدُّنيا نُؤتِه ِ مِنها وَ ما لَه ُ فِي الآخِرَةِ مِن نَصِيب ٍ (20)

«7»

تو بودند، خداي عزيز«9» محكم كار.

او راست آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است، و او بزرگوار و بزرگ است.

-----------------------------------

(1). گا: الشوري، ثلاث و خمسون آيات.

(2). ما: بداني كه اينكه، گا، لا، آد: بدان كه اينكه.

(3). ما: مدينيان.

(4). كذا در اساس و آب، آج، ما، لا: شصت، گا: ندارد.

(5). گا، لا، آد: صلوات.

(6). ما، افزوده: قوله تعالي.

(7). آج، افزوده: اسم سورت است يا غير آن.

(8). ما، لا: چنين. [.....]

(9). ما: غالب.

صفحه : 97

«1»

نزديك بود آسمانها كه بشكافد از بالاي آن و فريشتگان تسبيح مي كنند به سپاس«2» خدايشان و آمرزش مي خواهند براي آنان كه در زمين اند، خداي، اوست كه آمرزنده و بخشاينده است.

و آنان كه گرفتند از فرود او«3» دوستان، خداي نگاهبان است بر ايشان و نيستي تو بر ايشان و كيل.

و همچنين وحي كرديم به تو قرآني تازي تا بترساني«4» اهل مكه را و آن را كه پيرامن آن است و بترساني از روز قيامت. شك نيست در او، گروهي در بهشت باشند و گروهي در دوزخ.

[172- پ] و اگر خواهد خداي كند ايشان را يك گروه«5» و لكن در آرد آن را كه خواهد در رحمتش، و ستمكاران نباشد ايشان را از ياري و نه ياوري.

بل گرفتندي از جز او دوستان، خداي اوست كه خداوند است و او زنده كند مردگان را و او بر همه چيز تواناست.

آنچه خلاف كني«6» در آن از چيز، حكم آن به خداي است، آن خداي شماست خداي من، بر او توكل كردم و با او شدم«7».

آفريدگار آسمانها و زمين كرد

-----------------------------------

(1). اساس: ينفطرن، كه با توجه به قرآن مجيد تصحيح شد.

(2). ما: ستايش، لا: ثناي.

(3). ما: جز،

لا: بغير از خداي.

(4). لا: بيم كني.

(5). ما: امت.

(6). لا: كرديد.

(7). ما: شوم، لا: باز مي گردم.

صفحه : 98

براي شما از نفسهاي«1» شما همسران«2» و از چهار پايان جفتان، مي آفريند شما را در وي، نيست مانند او چيزي و او شنوا و بيناست.

او راست كليدهاي آسمانها و زمين، بگستراند روزي آن را كه خواهد و تنگ كند، كه او به همه چيزي داناست.

[173- ر] بنهاد براي شما از دين آنچه اندر [ز]«3» كرد به آن نوح را و آنچه وحي كرديم ما به تو و آنچه اندرز كرديم به آن ابراهيم را و موسي را و عيسي را كه بپاي داري دين را و پراگند«4» مشوي در او، بزرگ آمد بر بت پرستان آنچه تو«5» مي خواني به آن، خداي برگزيند به او آن را كه خواهد و ره نمايد به خود آن را كه باز گردد«6».

و پراگنده نشوند الا از پس آن كه آمد به ايشان دانش بظلم ميان ايشان و اگر نه سخني است كه در پيش افتاده است از خداي تو تا به وقتي نام زد«7»، حكم كردندي ميان ايشان و آنان كه ميراث به ايشان دادند كتاب از پس ايشان در شكي«8» اند از او شك فگننده.

با آن خوان و راست باش«9» چنان كه فرمودند تو را، پيروي«10» مكن هواي«11» ايشان را، بگوي گرويدم به آنچه فرستاد

-----------------------------------

(1). ما: تنهاي.

(2). ما: جفتان.

(3). به قرينه چند كلمه بعد و ضبط «ما» گذاشته شد.

(4). ما، لا: پراگنده.

(5). ما: بر.

(6). ما: به او آن كه وا او گردد. [.....]

(7). ما، لا: نام زده.

(8). ما: شك.

(9). ما: بابست، لا: مستقيم باش.

(10). ما: پسروي.

(11). ما: هواهاي، لا: اهواي.

صفحه : 99

خداي از كتاب و فرمودند مرا تا داد كنم ميان شما، خداي، خداي ما و شماست، ما راست كارهاي ما و شما راست كارهاي شما، نيست حجتي ميان ما و ميان شما، خداي گرد آرد ميان ما و با اوست بازگشتن.

و آنان كه حجت انگيزند در خداي از پس آن كه اجابت كردند او را حجت ايشان باطل باشد [نزد خدايشان]«1» و بر ايشان باشد خشمي و ايشان را بود عذابي سخت.

[173- پ] خداي است كه بفرستاد قرآن«2» براستي و ترازو و چه داني تو همانا قيامت نزيك«3» است.

شتابزدگي مي كنند به آن، آنان كه نگرويده اند و آنان كه گرويده اند مي ترسند از آن و مي دانند كه آن حق است، الا و آنان كه جدل و خصومت كنند در قيامت در گمراهي اند دور.

خداي لطف كننده است به بندگانش، روزي دهد آن را كه خواهد و او دانا و بي همتاست.

هر كه خواهد كشت آخرت، بيفزاييم او را در كشتش«4» و هر كه خواهد كشت دنيا بدهيم او را از آن و نباشد او را در آخرت بهري«5».

قوله تعالي: حم عسق، اختلاف مفسران برفت در حم. اما آنچه در اينكه آيت گفته اند:

ارطاة بن المنذر گفت: مردي بنزديك عبد اللّه عباس آمد و از او پرسيد كه حم عسق چه باشد«6»! و حذيفة بن اليمان حاضر بود، عبد اللّه عباس جواب نداد. ديگر باره

-----------------------------------

(1). ترجمه عبارت «عند ربهم» كه در حاشيه اساس آمده از متن ساقط است، از ما افزوده شد.

(2). ما، لا: كتاب.

(3). چنين است در اساس و آب. نزيك/ نزديك، ظاهرا با ادغام دو حرف قريب المخرج، ما، لا: نزديك.

(4). ما: كشت او.

(5). ما: بهره، لا:

از نصيبي و بهره اي.

(6). اساس، آب: جباشد.

صفحه : 100

بپرسيد، جواب نداد. بار سديگر«1» حذيفه گفت: من تو را خبر دهم، بدان كه اينكه در مردي فرو«2» آمد نام او عبد الاله، او«3»، عبد اللّه بر بهري جويهاي مشرق فرود آمد«4» آن جا دو مدينه بنا كنند«5» بر كنار آن جوي چنان كه جوي از ميان هر دو فاصل باشد، چون خداي تعالي [174- ر] خواهد تا زوال ملك ايشان كند و دولت ايشان ببرد، آتشي بفرستد به شب و يك مدينه بسوزد چنان كه از او هيچ اثر نماند. اهل اينكه مدينه ديگر از آن به تعجب فرو مانند، بر ديگر روز جمله جباران آن ولايت در اينكه مدينه ديگر حاضر آيند به نظاره اينكه مدينه سوخته. خداي تعالي بفرمايد تا خسف كنند ايشان را، آن مدينه ديگر به زمين فرو شود با هر كه در او باشد فذلك قوله: حم عسق يعني، حم عزيمة من اللّه و سنة و قضاء، انداخته شد عزمي و سنتي و قضايي از خداي تعالي.

و قيل: حم عسق، «عين» عدلا منه، «سين» به معني سيكون، «قاف» واقع بهما، اي، بالمدينتين. و مانند«6» خبري است كه جرير بن عبد اللّه روايت كرد كه رسول- عليه السلام- گفت: مدينه اي بنا كند ميان دجله و دجيل و قطربل و صرات، جباران اهل زمين آن جا مجتمع شوند و جز آن«7»، و مالهاي عالم آن جا جمع كنند، خداي تعالي آن شهر به زمين فرو برد با اهلش، آن دو«8» زمين زودتر رود«9» از آن كه ميخ آهن«10» در زمين نرم.

و گفتند عبد اللّه مسعود«11» خواند: (حم سق)،- بي عين- و گفت:

«سين»، هر امتي اند كه رفتند. و «قاف»، هر فرقتي اند كه خواهند آمدن. و در مصحف عبد اللّه مسعود، عين نيست.

عكرمه گفت، نافع الازرق عبد اللّه عباس را پرسيد از حم عسق، گفت: «حا»، حلم خداي است، و «ميم» مجد اوست، و «عين» علم اوست، و «سين» سناي اوست، و «قاف» قدرت است. خداي تعالي به اينكه چيزها«12» قسم ياد كرد.

و ابو الجوزا روايت كرد از عبد اللّه عباس كه گفت: «عين»، عذاب، «سين»، [174- پ]

-----------------------------------

(1). ما، گا، آد: با رسيم، آج: ديگر باره.

(2). آج، ما، گا، آد: فرود.

(3). گا، آد: يا . [.....]

(4). ما، گا، لا، آد: آيد.

(5). ما: دو مدينه كند.

(6). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: اينكه

(7). آج، ما، گا، لا: خزاين، آد: جز اينكه.

(8). آج، ما، گا، آد: در.

(9). لا: روند.

(10). آج، ما: آهنين.

(11). لا: عباس.

(12). آج، ما: حرفها، لا افزوده: حكم كرد و.

صفحه : 101

مسخ، «قاف»، قذف. و بيان اينكه قول خبري است كه از رسول- عليه السلام- [روايت كردند]«1» كه چون اينكه آيت آمد، رسول- عليه السلام- دلتنگ شد، گفتند: يا رسول الله؟ چرا دلتنگي! گفت: مرا«2» خبر دادند به بلايي كه به امت من فرود آيد«3»، خسف و مسخ و قذف و آتشي كه ايشان را جمع كند و بادي كه ايشان را در دريا ريزد و آياتي و علاماتي و بياني«4» به نزول عيسي و خروج دجال.

شهر بن حوشب گفت و عطا بن ابي رباح: كالزاري«5» باشد كه عزيز در او ذليل شود و ذليل در او عزيز شود و آن كالزار«6» در قريش باشد آنگه با عرب«7» افتد«8» آنگه با عجم افتد آنگه تا به خروج

دجال برسد.

عطاء، گفت «ح»«9»: حربي باشد ميان«10» مكه و قحطي«11» كه ايشان مردار بخورند و استخان«12» مردگان. «م»، از ملكي كه تحويل افتد از قومي به قومي از قريش.

«عين»، آن عدوي كه در آن جا«13» باشد. «سين»، كه در آن جا سببي باشد. «ق»، آن كه قدرت خداي نافذ باشد در آن.

بكر بن عبد [الله]«14» المزني گفت: «ح»، حربي باشد ميان قريش و موالي، دست قريش را باشد بر موالي. «م»، ملك بني اميه است. «ع»، علو عباسيان است.

«س»، سناي مهدي است. «ق»«15»، قوت عيسي است كه از آسمان فرود آيد و ترسايان را بكشد و كليسيها«16» ويران كند.

محمّد بن كعب گفت: قسمي است كه خداي تعالي«17» كرد به حلم و مجد و علو و سنا و قدرت خود، كه عذاب نكند آن را كه پناه با كلمه اخلاص دهد و آن گفتن (لا اله الا الله) است.

-----------------------------------

(1). اساس و آب ندارد، از آج افزوده شد.

(2). از قلاب تا اينكه جا در حاشيه نسخه اساس آمده است.

(3). گا، آد، افزوده: از.

(4). ما، گا، لا، آد: پياپي.

(6- 5). آج، ما، گا، آد: كارزار. [.....]

(7). آج: با اعراب، لا: باز عرب.

(8). ما، لا: اوفتد.

(9). گا، آد: عطا گفت: «حا».

(10). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: اهل.

(11). گا، آد: بطحا.

(12). آج، ما، گا، لا، آد: استخوان.

(13). آج، ما، گا، لا، آد: ايشان را.

(14). در اساس دست برده شده بطوري كه اينكه كلمه به صورت «و» در آمده است.

(15). كذا در اساس و آب، ج، ما، گا، لا: كليساها.

(16). لا، افزوده: ياد. 17. ما: يعني.

صفحه : 102

سعيد جبير گفت: «ح»، از رحمن است. «ميم»، از مجيد است. «عين»،

از عالم«1» است. «سين»، از قدوس«2» است. «ق»، از«3» قاهر است.

سدي گفت: از هجاي مقطع است. «عين»، از عزيز و «سين» از سلام و «قاف» از قادر [175- ر].

گفتند: اينكه در شأن محمّد است- صلي الله عليه و آله«4». «ح»، حوض مورد«5» اوست و «ميم»، ملك ممدود اوست. «سين»، سناي مشهود اوست. «قاف»، قيام اوست در مقام محمود و قربت او در كرامت به معبود.

عبد الله عباس گفت: هيچ پيغامبر نبود و الا در كتاب او و وحي او، حم عسق هست«6». براي اينكه گفت: كَذلِك َ يُوحِي إِلَيك َ وَ إِلَي الَّذِين َ مِن قَبلِك َ.

قوله: كَذلِك َ يُوحِي، إبن كثير و يك روايت از ابو عمرو آمد كه خواندند«7»: به فتح «حا»، علي ما لم يسم فاعله بر سؤال سايل كانه لما قال: كَذلِك َ يُوحِي، فقال قائل: من يوحي! فقال: اللّه ُ العَزِيزُ الحَكِيم ُ. و مثله قوله في قراءة من قرأ: ... يُسَبِّح ُ لَه ُ فِيها بِالغُدُوِّ وَ الآصال ِ، رِجال ٌ«8»يُوحِي بر فعل مستقيم به كسر «حا» من اوحي يوحي، اسنادا الي اسم الله تعالي.

گفت: همچنين وحي كند به تو و به آنان كه پيش«9» تو بودند از پيغامبران خداي- جل- جلاله- كه او عزيز و منيع و غالب است و قاهر و بي همتا و حكيم و عالم به دقايق امور و محكم كار.

لَه ُ ما فِي السَّماوات ِ وَ ما فِي الأَرض ِ، او راست يعني، خداي را آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است. وَ هُوَ العَلِي ُّ العَظِيم ُ، و او بزرگوار و بلند قدر و بزرگ است.

آنگه گفت: تَكادُ السَّماوات ُ يَتَفَطَّرن َ، ابو عمرو و عاصم في روايت ابو«10» بكر خواندند: يكاد، به « يا » براي آن كه تأنيث سماوات نه

حقيقي است و فعل مقدم

-----------------------------------

(1). گا، آد: عليم.

(2). گا، آد: سلام.

(3). گا، آد، افزوده: قدوس است و. [.....]

(4). ما: عليه السلام.

(5). آج، ما، گا، لا، آد: مورود.

(6). آج، ما: است، گا، لا، آد: هست.

(7). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: يوحي.

(8). سوره نور (24) آيات 36 و 37.

(9). لا، افزوده: از.

(10). گا، لا، آد: ابي.

صفحه : 103

ينفطرن من الانفطار علي زنة الانفعال و هو«1» مطاوع فطرته فانفطر [175- پ]«2»، اي شققته فانشق. و إبن كثير و إبن عامر و حمزه و عاصم في روايت حفص خواندند:

تَكادُ السَّماوات ُ، به تاي تأنيث، ينفطرن به «نون»، چنان كه گفتيم. نافع [خواند]«3» و كسائي: (يكاد) به « يا »، السَّماوات ُ يَتَفَطَّرن َ به «تا» بدل «نون» من التفطر و هو مطاوع فطر. يقال: فطرته فتفطر.

گفت: نزديك است كه آسمان بشكافد از بالاي ايشان از عظم و فظيعت كلمه كفر كه مي گويند و شرك كه به خداي مي آرند و در حق او اثبات زن و فرزند مي كنند. و مثله قوله: تَكادُ السَّماوات ُ يَتَفَطَّرن َ مِنه ُ وَ تَنشَق ُّ الأَرض ُ وَ تَخِرُّ الجِبال ُ هَدًّا، أَن دَعَوا لِلرَّحمن ِ وَلَداً«4». و قوله: مِن فَوقِهِن َّ، يعني هر آسماني كه بالاي آسماني ديگر است و چون آسمانهاي زيرين شكافته شود از كفر اهل زمين اولا و آخرا«5»، كه آسمان دنيا شكافته شود، چه او نزديكتر است به ايشان. وَ المَلائِكَةُ يُسَبِّحُون َ بِحَمدِ رَبِّهِم، و فرشتگان تسبيح مي كنند به حمد و شكر خداي ايشان و براي اهل زمين استغفار مي كنند و آمرزش مي خواهند از جمله«6» مؤمنان، بيانه قوله: وَ يَستَغفِرُون َ لِمَن فِي الأَرض ِ«7» وَ الَّذِين َ اتَّخَذُوا مِن دُونِه ِ أَولِياءَ گفت: آنان كه بدون خداي، خداوندان و معبودان گيرند،

اللّه ُ حَفِيظٌ عَلَيهِم، خداي بر ايشان نگاهبان است، اعمال ايشان مي داند و مي شناسد و بر ايشان مي شمارد تا جزا دهد ايشان را بر آن. تو كه محمدي، و كيل ايشان نه اي، انما بر تو بلاغ و اعذار و انذار است.

پس«8» گفت: وَ كَذلِك َ أَوحَينا إِلَيك َ، همچنين وحي كرديم و بفرستاديم به تو قرآني عربي، به لغت عرب، لِتُنذِرَ أُم َّ القُري، تا بترساني مكه را، يعني، اهل مكه را، علي حذف المضاف و اقامة المضاف اليه مقامه، كقوله: وَ سئَل ِ القَريَةَ«9» ...

-----------------------------------

(1). آج، ما: هي.

(2). اساس: افتادگي دارد، از آج، افزوده شد.

(3). آج: ندارد، از لا، افزوده شد.

(4). سوره مريم (19) آيات 90 و 91.

(5). ما، گا، آد: اولي و اخري.

(6). گا، آد: جهت.

(7). آج، ما، گا، لا، و يستغفرون للذين آمنوا، كه با توجه به قرآن مجيد تصحيح شد. [.....]

(8). گا، لا، آد: و بس.

(9). سوره يوسف (12) آيه 82.

صفحه : 104

و مكه را براي آن «ام القري» خواند كه اصل زمين است و زمين از زير او بيرون آورده اند وَ مَن حَولَها، و آنان كه پيرامن مكه اند. وَ تُنذِرَ يَوم َ الجَمع ِ، و بترسانيد«1» خلقان را از روز قيامت. و يوم الجمع، منصوب است به آن كه مفعول دوم است، يقال: أنذرت«2» فلانا كذا و كذا«3»، نگفت به فلان. و نصب او بر ظرف نيست، براي آن كه انذار واقع نيست در وي، بل بر حذف مضاف است، و التقدير: لتنذر النّاس عذاب يوم الجمع. مفعول اول محذوف است لدلالة الكلام عليه. و مراد به يوم الجمع، روز قيامت است«4». آنگه اهل جمع بر«5» دو فرقه نهاد، گفت: فَرِيق ٌ فِي الجَنَّةِ، گروهي در بهشت اند

و گروهي در دوزخ. آنان كه به بهشت شوند«6»، گروهي به عدل شوند«7» و استحقاق و گروهي به فضل و رحمت. و اما آنان كه به دوزخ شوند«8»، جز به عدل نشوند«9».

عبد الله عمر روايت كرد كه: رسول- صلي الله عليه و آله و سلّم«10»- يك روز بيرون آمد، دو صحيفه به دست گرفته گفت: دانيد«11» تا اينكه نوشته ها چيست! گفتيم:

نه: گفت: اينكه كه به دست راست دارم، نامه اي است در او نامهاي اهل بهشت ثبت كرده، نام ايشان و نام پدر ايشان و نام خويشان و عشيره ايشان، اينكه پيش از آن فرمود نوشتن كه ايشان در صلب پدر و رحم مادر بودند، آنگه كه آدم هنوز«12» گل بود، هيچ زيادت و نقصان در عدد اينان نيايد. و اينكه نامه كه در دست چپ دارم، در و نامهاي]«13» اهل دوزخ است به نام و نسب و پدر و قبيله شان«14» پيش از آن كه در صلب پدر و رحم مادر پديد«15» آمدند، آدم هنوز در ميان گل بود، از اينكه عدد هيچ زيادت نشوند و ناقص«16» نشوند، آنگه بر خواند: فَرِيق ٌ فِي الجَنَّةِ وَ فَرِيق ٌ فِي السَّعِيرِ، عدل من الله تعالي.

آنگه گفت: وَ لَو شاءَ اللّه ُ لَجَعَلَهُم أُمَّةً، اگر خداي خواستي، مردمان همه را

-----------------------------------

(1). ما، گا، لا، آد: بترساني.

(2). ما: اندر.

(3). گا، آد: و بكذا، لا: او بكذا.

(4). گا، آد، افزوده: هيچ شكي نيست در وقوع اينكه روز.

(5). ما: را، لا، گا، آد: را به 6، 7، 8، 9. لا: روند.

(10). ما، لا: عليه السلام.

(11). ما، لا: داني.

(12). ما، افزوده: در ميان.

(13). اساس: از سطر اول صفحه قبل تا اينكه جا افتادگي دارد افزوده شد.

(14).

آج، ما، لا: قبيله ايشان.

(15). ما: بودند، لا: بازديد. [.....]

(16). ما، گا: زيادت و نقصان.

صفحه : 105

يك امت كردي، يعني يك ملت، و اينكه مشيت جبر و اكراه باشد، يعني اگر خداي خواستي همه را بقهر بر ايمان حمل كردي. وَ لكِن يُدخِل ُ مَن يَشاءُ فِي رَحمَتِه ِ، و لكن آن را كه خواهد در رحمت خود برد و در سراي ثواب، چون«1» داند كه مستحق آن است به ايمان و عمل صالح. وَ الظّالِمُون َ، و ظالمان«2» را كه كافر باشند، ايشان را هيچ ياري و ياوري نباشد كه پايمردي ايشان كند تا«3» عذاب خداي از ايشان دفع كند.

أَم ِ اتَّخَذُوا مِن دُونِه ِ أَولِياءَ، گفتند: ام، به معني بل است. بل اينكه كافران بدون خداي اوليا گرفته اند و دوستان و معبودان. فَاللّه ُ هُوَ الوَلِي ُّ، خداي است بر حقيقت كه خداوند خلقان است و اوست كه مردم«4» زنده كند و بر همه چيز قادر است.

وَ مَا اختَلَفتُم فِيه ِ مِن شَي ءٍ فَحُكمُه ُ إِلَي اللّه ِ، گفت: هر آنچه در او خلاف كني و ميان شما در او اختلاف رود از احكام شرع و كار دين و دنيا، حكم آن خداي راست«5» كه عالم است و حاكم در آن خداي باشد و كس را نرسد از شما كه در او حكم كند، چه خداي است كه عالم است به مصالح خلق و عواقب امور. و آيت دليل است بر آن كه كس را نباشد«6» كه از خود در شرع حكم كند جز به نصوصي كه وارد از قبل خداي تعالي، [176- ر] اما به آيتي محكم يا به خبري متواتر. ذلِكُم ُ اللّه ُ، آن خداي است كه خداوند و پروردگار من

است. عَلَيه ِ تَوَكَّلت ُ، من بر او توكل كرده ام و اعتماد كرده، و مرجع و مئاب«7» من با اوست و من با او گريزم و توبت و انابت من با او باشد.

فاطِرُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ، آفريدگار آسمانها و زمين است از ابتدا، تا پنداري عدم بشكافت كه وجود اينكه اشيا از او پديد كرد. جَعَل َ لَكُم مِن أَنفُسِكُم أَزواجاً، شما را هم از جنس خود جفت و سكن پديد كرد. و گفتند: براي آن گفت مِن أَنفُسِكُم، كه حوا را از استخوان پهلوي آدم آفريد«8». وَ مِن َ الأَنعام ِ أَزواجاً، و از چهار-

-----------------------------------

(1). ما: خود چو.

(2). آج، ما، لا: ظالماني.

(3). ما، گا، لا، آد: يا .

(4). آج، ما، گا، لا: مرده.

(5). آج، ما، گا، لا، آد: با خداي است.

(6). گا، آد، افزوده: از خلق.

(7). مئاب/ مآب.

(8). گا، آد، افزوده: و درست آن است كه از بقيه گل آدم آفريد.

صفحه : 106

پايان«1» همچنين جفت جفت. يَذرَؤُكُم فِيه ِ، مي آفريد«2» شما را در او.

در اينكه ضمير خلاف كردند. بعضي گفتند: مراد شكم«3»، او«4» رحم كناية عن غير مذكور. و قيل: اراد به الزوج، راجع با زوج و جفت است كه هر مولود«5» در شكم مادر«6» باشد. و قيل: في التزويج. و قيل: في هذا النوع من الخلقة من اخراج الولد من ذكر و انثي. فراء و زجاج گفتند: فيه، به معني «به» است اي، بما جعل لكم ازواجا. و انشد الازهري في امرأة:

و أرغب فيها عن لقيط و اهله و لكنني عن سنبس لست أرغب

اي، أرغب بها عنهم.

لَيس َ كَمِثلِه ِ شَي ءٌ، در او چند قول گفتند: يكي آن كه، كاف تشبيه زيادت است و التقدير ليس مثله شي ء. و

يكي آن كه، «مثل»«7»، صله است و زيادت و تقدير آن كه، ليس كهو شي ء. و اينكه، نظاير بسيار دارد، كقولهم: مثلك يفعل كذا، او مثلي لا يرغب في كذا. اي أنت و انا. و قال: فَإِن آمَنُوا بِمِثل ِ ما آمَنتُم بِه ِ«8» لَيس َ كَمِثلِه ِ شَي ءٌ، في سورة الانعام. وَ هُوَ السَّمِيع ُ البَصِيرُ، و او شنوا و بيناست.

لَه ُ مَقالِيدُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ، گفت او راست كليدهاي آسمان و زمين، يعني آجال و ارزاق و احكام به فرمان اوست. يَبسُطُ الرِّزق َ لِمَن يَشاءُ وَ يَقدِرُ، روزي بگسترد بر آن كه خواهد از بندگان و تنگ كند بر آن كه خواهد، كه او به همه چيزي

-----------------------------------

(1). لا، افزوده: جفتاني را.

(2). آج، گا، لا، آد: مي آفريند.

(3). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: است.

(4). گا، آد: يا .

(5). گا، آد، افزوده: كه باشد. [.....]

(6). آج، ما، گا، لا، آد: ماده.

(7). ما، لا: مثله.

(8). سوره بقره (2) آيه 137.

(9). ما: فغشاهم.

صفحه : 107

عالم است. و «قدر» و «قتر»، تضييق باشد.

شَرَع َ لَكُم مِن َ الدِّين ِ ما وَصّي بِه ِ نُوحاً، بيان كرد براي شما آنچه نوح«1»- عليه السلام- به آن اندرز و وصايت كرد. و براي آن نوح را تخصيص كرد كه اول كس كه او را شريعت بود، نوح بود- عليه السلام. وَ الَّذِي أَوحَينا إِلَيك َ، و آنچه وحي كرديم به تو. و محل «ما» و «الذي» هر دو نصب است به وقوع شرع بر او. و كذلك قوله: وَ ما وَصَّينا بِه ِ إِبراهِيم َ وَ مُوسي وَ عِيسي، و آنچه وصيت كرديم ابراهيم و موسي و عيسي را- عليهم السلام.

آنگه در معني و وجه آيت خلاف كردند. قتاده گفت: معني «ما» و

«الذي» و «ما» ي ديگر- كه اسماء مبهم است- تحليل الحلال و تحريم الحرام«2». حكم گفت:

تحريم الامهات و البنات است، و آنچه شرح داد في قوله: حُرِّمَت عَلَيكُم أُمَّهاتُكُم«3»- الايه،«4» بيان محرمات است در بيان«5» نكاح.

مجاهد گفت: نماز به پاي داشتن است و زكات دادن و اقرار دادن خداي را به طاعت كه اينكه، آن دين است كه خداي نهاد براي پيغامبران، و اينكه، روايت و البي است از عبد الله عباس. أَن أَقِيمُوا الدِّين َ، كه طاعت [177- ر] خداي به پاي داري از«6» امتثال اوامر و انتها از نواهي او. و گفتند: دين توحيد است. و گفتند: خداي تعالي جمله پيغامبران را به اقامت دين فرستاد و اقامت سنت و الفت و جماعت و ترك فرقت، و حمل كردن بر عموم اوليتر بود از فعل واجبات و مندوبات و اجتناب مقبحات. كَبُرَ عَلَي المُشرِكِين َ، بزرگ است و گران است بر مشركان، آنچه تو ايشان را به آن مي خواني از توحيد و ترك عبادت اصنام. [الله]«7» يَجتَبِي إِلَيه ِ مَن يَشاءُ، خداي تعالي برگزيند آن را كه خواهد براي رسالت خود. و گفتند: معني آن است كه سخت مي آيد بر اينكه مشركان رسالت تو واان«8» كه تو يكيي از جمله ايشان، آنگه مخصوص بكنند تو را به نبوت و اداي رسالت، و نمي دانند كه اينكه به اختيار خداي است، كه خداي تعالي براي رسالت خود آن را برگزيند كه او خواهد و داند كه

-----------------------------------

(1). آج، ما، گا، آد، افزوده: را.

(2). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: است.

(3). سوره نساء (4) آيه 23.

(4). گا، آد، افزوده: و گفتند.

(5). آج، ما، گا، لا، آد: باب.

(6). لا: به.

(7). اساس

و آب ندارد، با توجه به ساير نسخه ها از قرآن مجيد افزوده شد.

(8). واآن/ با آن.

صفحه : 108

صلاحيت آن دارد. و «اليه»، براي«1» اختصاص است، يعني يجتبي و يختار مضيفا إليه و ناسبا له، اليه من انه رسول الله و نبي الله و صفي الله«2» و امين الله. اينكه، فايدت «إليه» است. وَ يَهدِي إِلَيه ِ مَن يُنِيب ُ، و هدايت كند به خود آن را كه با او رجوع كند و يا در او«3» گريزد.

وَ ما تَفَرَّقُوا، متفرق و مختلف نشدند اهل اديان و ملل. و گفتند: اهل كتاب را خواست چنان كه گفت: وَ ما تَفَرَّق َ الَّذِين َ أُوتُوا الكِتاب َ«4»- الايه.

إِلّا مِن بَعدِ ما جاءَهُم ُ العِلم ُ، الا از پس آن كه علم و حجت به ايشان آمد از آيات و بينات و ادلت. و الا از پس آن كه نعت و صفت محمّد در كتب محمّد«5» بخواندند و بشناختند. بَغياً بَينَهُم، براي بغي و طلب رياست بناحق. و نصب او«6» مفعول له است. وَ لَو لا كَلِمَةٌ سَبَقَت مِن رَبِّك َ، و اگر نه آنستي كه كلمتي از خداي تعالي سابق شده است كه تأخير عذاب ايشان كند تا به وقتي مسمي- و آن روز قيامت است- لَقُضِي َ بَينَهُم، حكم كرده شدي ميان ايشان به عذاب، و جدا [177- پ] كردندي مؤمن را از كافر به نزول عذاب به«7» كافران. وَ إِن َّ الَّذِين َ أُورِثُوا الكِتاب َ، و آنان كه كتاب به ايشان به ميراث دادند از جهودان و ترسايان از پس پدران خود، و قوله: مِن بَعدِهِم، گفتند: از پس امم گذشته، و گفتند: اهل كتاب را خواست كه پيش رسول بودند. لَفِي شَك ٍّ مِنه ُ مُرِيب ٍ، در

شكي اند به تهمت آرنده. منه، يعني من محمّد رسول الله، از محمّد- عليه السلام- و از كار او.

فَلِذلِك َ فَادع ُ، يعني، الي ذلك«8» فادع. آنگه حق تعالي رسول را امر كرد و گفت: يا محمّد؟ تو مردمان را با دين مسلماني دعوت كن. و «لام» و «الي» متعاقب باشند، يقال: دعوته لكذا او الي كذا و هديته لكذا و«9» الي كذا، و هديته كذا ايضا. وَ استَقِم«10»وَ لا تَتَّبِع أَهواءَهُم، و متابعت هواي ايشان مكن، متابعت رضاي من«1» كن، چه اهواء ايشان مختلف است نگاه نتواني داشتن. وَ قُل، بگوي اي محمّد كه من ايمان آوردم به هر كتاب كه خداي فرستاد و «من»، تبيين راست. وَ أُمِرت ُ لِأَعدِل َ بَينَكُم ُ، و مرا فرموده اند«2» تا عدل و انصاف و سويت كنم ميان شما و داد دهم. اللّه ُ رَبُّنا وَ رَبُّكُم،«3» خداي ما و خداي شماست. لَنا أَعمالُنا وَ لَكُم أَعمالُكُم، اعمال ما، ما راست و اعمال شما شما را، يعني جزاي عمل ما به ما دهند و جزاي عمل شما به شما. و اينكه دليل است بر بطلان مذهب مجبران«4». لا حُجَّةَ بَينَنا وَ بَينَكُم ُ، ميان ما و شما حجتي نيست.

مجاهد گفت: معني آن است كه، ميان ما و شما خصومتي نيست امروز، تا فردا به قيامت خود محاجت و مخاصمت كنيم.

إبن زيد گفت: معني آن است كه، حق روشن شد و جدل ساقط شد. و گفتند:

معني آن است كه، حجت نيست ميان ما و شما [178- ر]، يعني ميان ما محاجت منقطع شد از آن كه ظلم و بغي شما از آن ظاهرتر است كه به محاجت حاجت است«5» و گفتند: معني آن است كه، حجت

ما راست بر شما [كه قول ما درست شد و مذهب شما ساقط، پس حجت ميان ما و شما نيست، بل حجت ما راست بر شما]«6» موقوف نيست كه مجوز باشد كه بر ما بايستد يا «7» بر شما. اللّه ُ يَجمَع ُ بَينَنا، خداي تعالي جمع كند ميان ما تا با يكديگر«8» خصومت كنيم و آن جا حق از باطل پيدا شود.

وَ إِلَيه ِ المَصِيرُ، و بازگشت با اوست ما را و جمله خلايق را.

وَ الَّذِين َ يُحَاجُّون َ فِي اللّه ِ، گفت: آنان كه در خداي تعالي محاجت كنند و مجادلت و حجت انگيزند. گفتند: في الله، اي، في ايات الله، علي حذف المضاف«9». و آن كه«10» بر ظاهر حمل كنند اولي تر باشد، چه منعي نيست و مجادلت ايشان در خداي تعالي و در نفي او و اضافت صفات نقص با او و شرك با او ظاهر است. مِن بَعدِ ما استُجِيب َ لَه ُ، پس از آن كه اجابت كردند مردمان او را و گردن

-----------------------------------

(1). لا: خدا.

(2). ما: فرموده است.

(3). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: الله.

(4). لا: قول مجبره، آج، ما، گا، آد: مذهب مجبره.

(5). گا، آد: باشد. [.....]

(6). اساس: ندارد، از آج، افزوده شد.

(7). آج: تا.

(8). آج: به آن كه.

(9). گا، آد، افزوده: و اقامة المضاف اليه مقامه.

(10). آج، گا، لا، آد: و اگر، ما: و اكثر.

صفحه : 110

نهادند فرمان او را براي ظهور حجت بر ايشان و تتابع معجزات و تظاهر آيات و بينات ايشان پس از امروز در حكم معاندان اند به بغي و حسد.

مجاهد گفت: محاجت«1» ايشان به اينكه بود كه گفتند، كتاب ما پيش از كتاب شماست و رسول ما پيش از رسول شماست،

و ما به حق اوليتريم از شما.

و قولي ديگر آن است كه: ما استُجِيب َ لَه ُ، يعني، للنبي- عليه السلام- پس از آن كه خداي تعالي دعاي رسول اجابت كرد و آن معجزات كه او درخواست اقامت كرد.

وجه ديگر«2» آن است كه گفتند: پس از آن كه خداي تعالي دعاي او در«3» كفار اجابت كرد و ايشان روز بدر به شمشير او كشته شدند و دعاي او- عليه السلام- به مكه در ايشان رسيد به قحط و سختي«4» تا از ضرورت«5» مردار بخوردند و پوستهاي چهارپايان بر آتش نهادند و بخوردند و آن [178- پ] دعا كه كرد در نجات مستضعفان از دست متغلبان قريش و«6» مكه خداي تعالي اجابت كرد و ايشان را برهانيد، چون عمار و جز او. حُجَّتُهُم داحِضَةٌ«7»، براي ازدواج و مناسبت محاجت گفت. و گفتند: به لفظ حجت [گفت و معني شبهت خواست، از آن جا كه بر باطل حجت نباشد. و گفتند: براي آن حجت]«8» خواند آن را علي حكاية قولهم و اعتقادهم ان ذلك حجة. و دليل بر آن كه چنين است، آن است كه اگر حجت بودي، داحض و«9» زايل و باطل نشدي. گفت: آن شبهت كه ايشان مي آرند در معرض حجت به نزديك خداي تعالي باطل است. وَ عَلَيهِم غَضَب ٌ، و بر ايشان خشم است از خداي تعالي. وَ لَهُم عَذاب ٌ شَدِيدٌ، و ايشان را عذابي باشد در قيامت سخت.

اللّه ُ الَّذِي أَنزَل َ الكِتاب َ بِالحَق ِّ وَ المِيزان َ، او آن خداي است كه كتاب فرو فرستاد بحق و درستي و راستي و ترازو، و او عبارت است از عدل و انصاف و سويت و آن كه مردمان را فرمودند

تا در معاملت و معاشرت و مخالطت با يكديگر چون

-----------------------------------

(1). ما: مخاطبه.

(2). گا، آد: سيم، لا: سديگر.

(3). گا، آد: رسول در حق.

(4). گا، آد: به قحط و سختي مبتلا شدند.

(5). گا، آد: بضرورت.

(6). گا، آد: در.

(7). آج، ما، گا، آد، افزوده: حجت.

(8). اساس و آب ندارد، از آج آورده شد.

(9). گا، آد، افزوده: ذليل و. [.....]

صفحه : 111

ترازوا«1» راست باشند. بعضي ديگر گفتند: مراد به ميزان هم قرآن است و تكرار آن بهر«2» اختلاف لفظ كرد. و براي آن قرآن را ترازو خواند كه در او راستي و انصاف است و نيز رجحان او بر ديگر كلامها چنان ظاهر است كه رجحان ترازو و«3» كفه اي بر كفه اي گران تر باشد يعني كتابي كه در اينكه معاني با ترازو ماند.

و بيشتر مفسران گفتند: خود ترازوي حقيقي خواست كه خداي تعالي چنان كه كتاب از آسمان فرستاد، ترازو هم از آسمان فرستاد و راستي و كژي و زيادت و نقصان و فروماندگي و رجحان او معلوم كرد مردمان را و كيفيت چيزي سختن، چنان كه هست- فيما بيننا- به اعلام او بوده است. وَ ما يُدرِيك َ، و چه آگاه كرده است تو را و اعلام كرده! يعني چه داني تو! [179- ر] لَعَل َّ السّاعَةَ قَرِيب ٌ، همانا رواست كه قيامت نزديك است، يعني چون وقتي معين نيست آن را، مجوز است كه هر ساعت باشد. و براي آن «قريب» گفت، «قريبة» نگفت، كه تأنيث ساعت نه حقيقي است. و گفتند: رجوع با معني روز كرد كه يوم القيامة است. و گفتند: تقدير آن است كه قريب مجيئها«4»، چنان كه: هند خارج غلامها. و گفتند: فعيل به معني فاعل

را تشبيه كرد به فعيل به معني مفعول، كامرأة قتيل و كف خضيب.

يَستَعجِل ُ بِهَا الَّذِين َ لا يُؤمِنُون َ بِها، استعجال و شتابزدگي به قيامت آنان مي كنند كه ايمان«5» ندارند، از آن كه نمي دانند كه آن چه روز است و در آن روز ايشان را چه نهاده است. وَ الَّذِين َ آمَنُوا مُشفِقُون َ، و آنان كه ايمان دارند مي ترسند از آن روز و مي دانند كه آن حق است و درست است و خواهد بودن، و ايمان دارند به اهوال و شدايد آن و حساب و كتاب و ثواب و عقاب. آنگه گفت: أَلا إِن َّ الَّذِين َ يُمارُون َ فِي السّاعَةِ لَفِي ضَلال ٍ بَعِيدٍ، آنان كه خصومت و جدل كنند در باب قيامت و انكار كنند بودن او را، و به حساب و كتاب و حشر و نشر و ثواب و عقاب بنگويند«6»، ايشان در گمراهي اند دور از صواب و هدايت.

اللّه ُ لَطِيف ٌ بِعِبادِه ِ، گفت: خداي لطف كننده است با بندگانش، و لطف

-----------------------------------

(1). ترازوا/ ترازو.

(2). آج، ما، گا، لا، آد: براي.

(3). آج، گا، لا، آد: چون.

(4). اساس: مجيها.

(5). گا، لا، افزوده: به آن.

(6). گا: نگروند، لا: حشر و نشر نگويند و ثواب و عقاب نگويند، آد: نكردند.

صفحه : 112

بندگانش الطاف او باشد منافع به ايشان«1» از وجهي كه دقيق باشد بر هر عاقلي ادراكش و لطيف، در لغت، رحيم و رفيق باشد كه رفق كند و عنف نكند، و نقيض او عنيف باشد، و لطيف در اجسام رقيق«2» باشد و خلاف او كثيف باشد.

عبد الله عباس گفت: [179- پ] حفي، مهربان است به بندگانش. عكرمه گفت: بار بهم، نيكوكار است به ايشان. سدي گفت: رفيق، رفق كنند با ايشان«3».

مقاتل گفت: رحيم

است به مؤمن و كافر كه ايشان را روزي مي دهد.

قرظي گفت: لطيف است در وقت عرض و محاسبت. و قال«4»:

غدا عند مولي الخلق للخلق موقف يسائلهم فيه الجليل فيلطف«5»

بعضي ديگر گفتند: لطيف است در روزي از دو وجه: يكي آن كه روزي تو از پاكهاي لذيذ كرد، و دوم آن كه به يك بار به تو نداد تا تلف بكني«6» كه: ما عِندَكُم يَنفَدُ وَ ما عِندَ اللّه ِ باق ٍ«7».

جنيد را پرسيدند كه: لطيف چه باشد! گفت: آن كه با دوستان لطف كند تا به ره درآيند و اگر با دشمنان همان كردي«8» آشنا شدندي.

محمّد بن علي الكناني گفت: لطيف بمن«9» لجأ اليه من عباده، او انيس«10» من الخلق من«11» توكل عليه«12» و رجع اليه، و قال:

امر بافناء القبور كأنني اخو بطنة و الثور«13» فيه نحيف

و من شق فاه الله قدر رزقه و ربي بمن يلجأ اليه لطيف

[اينكه اقوال مفسران است و تفسير او از جهت لغت. لطيف فاعل لطف باشد و لطف در اصطلاح متكلمان فعلي باشد كه مكلف عند آن به صلاح نزديكتر باشد و از فساد دورتر، سواء اگر از فعل خداي باشد يا از فعل غير او. و هر لطف كه مكلف

-----------------------------------

(1). آج، ما، لا: و لطف به بندگان ايصال منافع باشد به ايشان، گا، آد: و لطف او ايصال منافع او باشد به ايشان.

(2). آج، ما: دقيق.

(3). آج، گا، آد: رفق كننده است به ايشان، ما، لا: رفق كننده است با ايشان.

(4). آج، افزوده: شعر، لا، افزوده: الشاعر.

(5). آج: يلطف، گا: فليلطف.

(6). آج، ما: كني، گا، لا، آد: نكني.

(7). سوره نحل (16) آيه 96.

(8). آج: كردندي. [.....]

(9). آج،

ما، لا: من.

(10). آج، ما، لا: اذا يئس، آد: و انيس.

(11). ما، لا: ندارد.

(12). ما: يؤكل اليه.

(13). ما، گا، لا، آد: الثوب.

صفحه : 113

عند آن طاعت كند آن را توفيق خوانند و آن لطف كه مكلف عند آن از معاصي امتناع كند، آن را عصمت گويند. و لطف از شرايط حسن تكليف«1» و از حكمت قديم تعالي نكو نباشد كه تكليف كند عاري از لطف، چه غرض او از تكليف تعريض منزلتي است كه به او نتوان رسيد الا به تكليف و آن ثواب ابد است چون داند كه چيزي نيست«2» كه مكلف را نزديك گرداند به امتثال او امرو«3» انتها از مناهي«4» تا او به«5» اينكه منزلت رسد و اگر نكند مؤدي بود با نقض غرض او،«6» از حكيم تعالي چيزي كه ناقص غرض او باشد نيكو نبود- تعالي«7» علوا كبيرا]«8».

يَرزُق ُ مَن يَشاءُ، و اينكه لطف و منافع در روزي ظاهرتر است كه به حسب مصلحت مي رساند به بندگان. وَ هُوَ القَوِي ُّ العَزِيزُ، و او قادري است كه او را عجز در نيايد، و عزيزي كه او را غلبه نتوان كردن.

آنگه گفت: مَن كان َ يُرِيدُ حَرث َ الآخِرَةِ، هر كه او كشت و كار آخرت خواهد و اينكه جا تخم آخرت فگند از ايمان عمل صالح تا او را نفع«9» ثواب بر دهد به قيامت، ما در كشت«10» و كار او بيفزاييم، چنان كه كشت«11» كننده براي طمع زيادت كشت«12» كند.

مفسران [180- ر] گفتند: اينكه زيادت [كه گفت: مَن جاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَه ُ عَشرُ أَمثالِها«13» ... و گفتند:]«14» آن است كه گفت: ... كَمَثَل ِ حَبَّةٍ أَنبَتَت سَبع َ سَنابِل َ فِي كُل ِّ سُنبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ«15» ...، گفت:

چنان كه در دار دنيا دانه اي به صحرا بري و در زمين افگني، از يك دانه هفت خوشه برآيد، در هر خوشه اي صد دانه باشد، يكي را هفتصد. اينكه بازارگاني«16» است با من در اينكه سراي فاني تا عوض هم اينكه جا«17» بستاني.

اگر در سراي فاني با من معاملت كني تا در سراي باقي بستاني، آن را عدد نبود و در

-----------------------------------

(1). گا، لا، آد افزوده: است.

(2). گا، لا، آد: هست.

(3). لا: او.

(4). لا: نواهي.

(6- 5). گا، لا، آد، افزوده: و.

(7). لا، افزوده: عن ذلك.

(8). عبارات داخل قلاب در اساس و آب نيست، از آج افزوده شد.

(9). گا، لا، آد، افزوده: و. (12- 11- 10). لا: كسب. [.....]

(13). سوره انعام (6) آيه 160.

(14). اساس و آب ندارد، از آج، افزوده شد.

(15). سوره بقره (2) آيه 261.

(16). آج، ما، گا، لا، آد: بازرگاني.

(17). ما: همچنان.

صفحه : 114

حساب نيايد كه: ... وَ اللّه ُ يَرزُق ُ مَن يَشاءُ بِغَيرِ حِساب ٍ.«1»

وَ مَن كان َ يُرِيدُ حَرث َ الدُّنيا نُؤتِه ِ، و هر كس كه كشت«2» دنيا و منافع عاجل خواهد، بخل نكنيم بر او اانچه«3» خواهد، چنان كه خواهد بدهيم او را از آن كه دنيا و دنيا جوي را«4» بس خطري نيست، اينكه چنين بي قدري جز چنان بي خطري را نشايد كه: لو كانت الدنيا يزن«5» عند الله جناح بعوضة لما سقي كافرا منها شربة ماء، گفت: اگر دنيا بر خداي پر پشه اي بسختي«6»، هيچ كافر را يك شربت آب ندادي تا گمان نبري كه آن را كه تو مي بيني در دنيا كامروا كار روان«7» از كرامت اوست، آن از هوان اوست، ... إِنَّما نُملِي لَهُم لِيَزدادُوا إِثماً وَ لَهُم عَذاب ٌ مُهِين ٌ.«8»

وَ ما

لَه ُ فِي الآخِرَةِ مِن نَصِيب ٍ، آنگاه او را در آخرت نصيبي و بهره اي نباشد، براي آن كه جمع دشخوار«9» توان كردن ميان دنيا و آخرت، كه:

مثل الدنيا و الآخرة كمثل ضرتين

، گفتا: مثل دنيا و آخرت چون دو هوسني«10» است، اگر اينكه را خشنود كني، آن به خشم شود«11».

قوله تعالي:

مِن مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَت أَيدِيكُم وَ يَعفُوا عَن كَثِيرٍ (30)

وَ ما أَنتُم بِمُعجِزِين َ فِي الأَرض ِ وَ ما لَكُم مِن دُون ِ اللّه ِ مِن وَلِي ٍّ وَ لا نَصِيرٍ (31) وَ مِن آياتِه ِ الجَوارِ فِي البَحرِ كَالأَعلام ِ (32) إِن يَشَأ يُسكِن ِ الرِّيح َ فَيَظلَلن َ رَواكِدَ عَلي ظَهرِه ِ إِن َّ فِي ذلِك َ لَآيات ٍ لِكُل ِّ صَبّارٍ شَكُورٍ (33) أَو يُوبِقهُن َّ بِما كَسَبُوا وَ يَعف ُ عَن كَثِيرٍ (34) وَ يَعلَم َ الَّذِين َ يُجادِلُون َ فِي آياتِنا ما لَهُم مِن مَحِيص ٍ (35)

فَما أُوتِيتُم مِن شَي ءٍ فَمَتاع ُ الحَياةِ الدُّنيا وَ ما عِندَ اللّه ِ خَيرٌ وَ أَبقي لِلَّذِين َ آمَنُوا وَ عَلي رَبِّهِم يَتَوَكَّلُون َ (36) وَ الَّذِين َ يَجتَنِبُون َ كَبائِرَ الإِثم ِ وَ الفَواحِش َ وَ إِذا ما غَضِبُوا هُم يَغفِرُون َ (37) وَ الَّذِين َ استَجابُوا لِرَبِّهِم وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَمرُهُم شُوري بَينَهُم وَ مِمّا رَزَقناهُم يُنفِقُون َ (38) وَ الَّذِين َ إِذا أَصابَهُم ُ البَغي ُ هُم يَنتَصِرُون َ (39) وَ جَزاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثلُها فَمَن عَفا وَ أَصلَح َ فَأَجرُه ُ عَلَي اللّه ِ إِنَّه ُ لا يُحِب ُّ الظّالِمِين َ (40)

وَ لَمَن ِ انتَصَرَ بَعدَ ظُلمِه ِ فَأُولئِك َ ما عَلَيهِم مِن سَبِيل ٍ (41) إِنَّمَا السَّبِيل ُ عَلَي الَّذِين َ يَظلِمُون َ النّاس َ وَ يَبغُون َ فِي الأَرض ِ بِغَيرِ الحَق ِّ أُولئِك َ لَهُم عَذاب ٌ أَلِيم ٌ (42) وَ لَمَن صَبَرَ وَ غَفَرَ إِن َّ ذلِك َ لَمِن عَزم ِ الأُمُورِ (43) وَ مَن يُضلِل ِ اللّه ُ فَما لَه ُ مِن وَلِي ٍّ مِن بَعدِه ِ وَ تَرَي الظّالِمِين َ لَمّا رَأَوُا العَذاب َ يَقُولُون َ هَل إِلي مَرَدٍّ مِن سَبِيل ٍ (44) وَ تَراهُم يُعرَضُون َ عَلَيها خاشِعِين َ مِن َ الذُّل ِّ يَنظُرُون َ مِن طَرف ٍ خَفِي ٍّ وَ قال َ الَّذِين َ آمَنُوا إِن َّ الخاسِرِين َ الَّذِين َ خَسِرُوا أَنفُسَهُم وَ أَهلِيهِم يَوم َ القِيامَةِ أَلا إِن َّ الظّالِمِين َ فِي عَذاب ٍ مُقِيم ٍ (45)

وَ ما كان َ لَهُم مِن أَولِياءَ يَنصُرُونَهُم مِن دُون ِ اللّه ِ وَ مَن يُضلِل ِ اللّه ُ فَما لَه ُ مِن سَبِيل ٍ

(46) استَجِيبُوا لِرَبِّكُم مِن قَبل ِ أَن يَأتِي َ يَوم ٌ لا مَرَدَّ لَه ُ مِن َ اللّه ِ ما لَكُم مِن مَلجَإٍ يَومَئِذٍ وَ ما لَكُم مِن نَكِيرٍ (47) فَإِن أَعرَضُوا فَما أَرسَلناك َ عَلَيهِم حَفِيظاً إِن عَلَيك َ إِلاَّ البَلاغ ُ وَ إِنّا إِذا أَذَقنَا الإِنسان َ مِنّا رَحمَةً فَرِح َ بِها وَ إِن تُصِبهُم سَيِّئَةٌ بِما قَدَّمَت أَيدِيهِم فَإِن َّ الإِنسان َ كَفُورٌ (48) لِلّه ِ مُلك ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ يَخلُق ُ ما يَشاءُ يَهَب ُ لِمَن يَشاءُ إِناثاً وَ يَهَب ُ لِمَن يَشاءُ الذُّكُورَ (49) أَو يُزَوِّجُهُم ذُكراناً وَ إِناثاً وَ يَجعَل ُ مَن يَشاءُ عَقِيماً إِنَّه ُ عَلِيم ٌ قَدِيرٌ (50)

وَ ما كان َ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَه ُ اللّه ُ إِلاّ وَحياً أَو مِن وَراءِ حِجاب ٍ أَو يُرسِل َ رَسُولاً فَيُوحِي َ بِإِذنِه ِ ما يَشاءُ إِنَّه ُ عَلِي ٌّ حَكِيم ٌ (51) وَ كَذلِك َ أَوحَينا إِلَيك َ رُوحاً مِن أَمرِنا ما كُنت َ تَدرِي مَا الكِتاب ُ وَ لا الإِيمان ُ وَ لكِن جَعَلناه ُ نُوراً نَهدِي بِه ِ مَن نَشاءُ مِن عِبادِنا وَ إِنَّك َ لَتَهدِي إِلي صِراطٍ مُستَقِيم ٍ (52) صِراطِ اللّه ِ الَّذِي لَه ُ ما فِي السَّماوات ِ وَ ما فِي الأَرض ِ أَلا إِلَي اللّه ِ تَصِيرُ الأُمُورُ (53)

178.

(9). ما، گا، آد: دشوار. [.....]

(10). آب، آج، لا: هوسي، گا، آد: دو زن.

(11). آج: آن دگر خشم گيرد.

(12). لا: كلمه.

صفحه : 115

ايمان آوردند و كارهاي نيكوا«1» كردند در مرغزارها و بوستانها«2» باشند، ايشان را بود آنچه خواهند نزديك خداي ايشان«3» آن فضلي است بزرگوار.

آن است كه مژده مي دهد خداي بندگانش را آنان را كه ايما [ن آ]«4» ورده اند و كار نيكو كنند، بگوي نمي خواهم از شما براي«5» كار مزدي«6» الا دوستي در نزديك تر، و هر كه بيندوزد«7» نيكويي، بيفزاييم او را در آن نيكويي، خداي آمرزگار و هو سپاس«8» است.

«9»

يا گويند فرا بافت بر خداي دروغي اگر خواهد خداي مهر نهد بر دلت و بسترد خداي باطل را و درست كند«10» حق را به كلمات او كه او داناست به آنچه در دلهاست«11».

و او آن است«12» كه بپذيرد توبه از بندگانش و عفو كند از بديها و داند آنچه كنند ايشان.

[181- ر] و اجابت كند آنان را«13» كه ايمان آرند و كارهاي نيكو كنند و بيفزايد ايشان را از فضل او و كافران، ايشان را عذابي باشد سخت.

اگر بگسترد«14» خداي روزي به«15» بندگانش، بغي كنند«16» در زمين و

-----------------------------------

(1). نيكوا/ نيكو، ما، لا: عمل صالح.

(2). ما: مرغزارهاي بهشتها، لا: روضه هاي بهشت.

(3). لا: خداوندشان.

(4). اساس: ندارد، از آب، افزوده شد.

(5). آب: بر آن، ما، لا: بر اينكه.

(6). آب، لا: مژدي.

(7). لا: كسب كند.

(8). لا: آمرزنده و شكور.

(9). اساس: يمحوا، آب، آج، ما، لا: يمحو، با توجه به قرآن مجيد تصحيح شد.

(10). لا: حق گرداند.

(11). ما: خداوند دلها، لا: پنهاني سينه ها. [.....]

(12). آب، لا: اوست.

(13). لا: دعاي آنها كه.

(14). لا: بگستردي.

(15). آب: ندارد، ما: براي،

لا: از بهر.

(16). لا: و ستم كردندي.

صفحه : 116

لكن فرو مي فرستد به اندازه چندان كه«1» خواهد كه او به بندگانش دانا و بيناست.

و او آن است«2» كه فرو فرستد باران از پس آن كه نوميد شده باشند و بگسترد رحمت«3» و او يار و ستوده است.

و از«4» آيتها«5» او آفريدن آسمانهاست و زمين و آنچه پراگند در او از روندگان و او بر گرد كردن ايشان چون خواهد تواناست.

و هر چه به ايشان رسد«6» از مصيبت به آن است كه كرد دستهاي شما و عفو كند از بسياري.

و نيستي شما عاجز كننده در زمين و نيست شما را از جز خداي از ياري و نه ياوري«7».

و از آيتها«8» كشتيها«9» ست در دريا چون كوهها.

اگر خواهد ساكن كند باد را تا بمانند ايستاده بر پشت او«10»، در اينكه دليلهايي است هر شكيباي«11» شاكر را.

[181- پ]، يا در اندازد«12» ايشان را به آنچه كردند و عفو كند از بسياري.

و بداند آنان را كه خصومت كنند در آيات ما كه نيست ايشان را از جاي گريختن.

«13»

-----------------------------------

(1). لا: آنچه.

(2). آب، لا: اوست.

(3). لا، افزوده: خود را، ما: خود.

(4). لا، افزوده: جمله.

(5). ما: نشانهاي.

(6). لا: آنچه رسيد به شما.

(7). لا: دوستي و وليي و نه ياري كننده اي.

(8). ما: آيات او، لا: جمله آيات اوست.

(9). ما: نشانها. [.....]

(10). لا: دريا كه.

(11). ما: شكيبايي كننده.

(12). ما: درآورند.

(13). اساس، آب و آج: و ما.

صفحه : 117

و آنچه دادند شما را از چيزي متاع زندگاني نزديك تر«1» است و آنچه بنزديك خداي است بهتر و باقي تر است آنان را كه ايمان آوردند و بر خدايشان توكل كنند«2».

و آنان كه پر خيزند«3» از گناهان«4»

بزرگ و زشتيها چون خشم گيرند، ايشان را بيامرزند.

و آنان كه اجابت كنند خداي را و به پاي دارند نماز و كار ايشان به مشورت بود ميان ايشان و از آنچه روزي دهيم ايشان را نفقت كنند.

و آنان كه چون برسد به ايشان ظلم ايشان كينه كشند.

و جزاي«5» بدي، بدي باشد مانند آن هر كه عفو كند و نيكي كند مزد او بر خداي است كه او دوست ندارد بيداد كاران را.

و هر كه كينه كشد پس بيداديش آن را نيست بر ايشان راهي.

راه بر آن است كه ظلم كند«6» بر مردمان و بغي كنند در زمين بناحق«7»، ايشان راست عذابي دردناك.

[182- ر]، و آن را كه صبر كند و بيامرزد آن از واجب كارها باشد.

و هر كه را عذاب«8» كند خداي، نيست او را ياري از

-----------------------------------

(1). ما، لا: دنيا.

(2). ما: كردند.

(3). پرخيزند/ پرهيزند، ما: پرهيزيدن/ پرهيزيدند.

(4). آب: گناهها، ما: گناهان، لا: كبائر گناه.

(5). لا: پاداشت.

(6). آب: كنند، ما: اما راه آنان كه ظلم كنند، لا: راه است بر آنها كه ظلم كنند.

(7). ما، لا: بغير حق.

(8). آج، لا: گمراه.

صفحه : 118

پس او و بيني ظالمان را چون بينند عذاب، گويند: نيست با«1» باز آمدن از راهي«2»!

بيني ايشان را عرض مي كنند بر آن«3» فرو مانده از خواري، مي نگرند از نظري پوشيده و گفتند آنان كه ايمان آوردند كه زيانكاران آنان باشند كه زيان كنند خود را و اهل خود را روز قيامت، ستمكاران در عذابي باشند دايم.

نباشد ايشان را هيچ ياري كه نصرت كند ايشان را از جز خداي، و هر كه را گمراه كند خداي، نباشد او را«4» راهي.

اجابت كني خداي«5» را از

پيش آن كه به شما آيد روزي كه بازداشت نبود آن را از خداي، نيست شما را«6» پناهگاهي آن روز و نيست شما را«7» انكاري.

[182- پ] اگر برگردند ما نفرستاديم تو را بر ايشان نگاهبان، نيست بر تو الا«8» رسانيدن و ما چون بچشانيم آدمي را از ما بخشايشي«9»، شاد شود به آن و اگر برسد ايشان را بديي به آنچه در پيش داشته بود«10» دستهاي ايشان، آدمي كافر نعمت است«11».

خداي راست پادشاهي آسمانها و زمين، بيافريند آنچه«12» خواهد، بدهد آن را كه خواهد مادگان«13» و بدهد آن را كه خواهد نران«14».

-----------------------------------

(1). آب: تا.

(2). ما: هست باز آمدن را از راه!، لا: هيچ هست به بازگشتن راهي. [.....]

(3). لا: آتش.

(4). ما، افزوده: از، لا: هيچ.

(5). ما: خداتان.

(7- 6). ما، افزوده: از، لا: هيچ.

(8). لا، افزوده: پيغام.

(9). ما، لا: رحمتي.

(10). ما: فرستاده باشد.

(11). ما: مردم ناسپاس است.

(12). ما: چنان كه.

(13). ما: ماده، لا: مادينه ها.

(14). ما: نرينه، لا: نرينه ها.

صفحه : 119

يا جفت دهد ايشان را نران و مادگان و كند آن را كه خواهد نازاينده كه او دانا و تواناست.

نيست هيچ آدمي را كه سخن گويد با او خداي الا به وحي«1» يا از پس حجابي يا بفرستد رسولي«2» وحي كند به فرمان او آنچه خواهد، كه او بزرگوار و محكم كار است.

و همچنين وحي كرديم به تو وحي«3» از فرمان ما، ندانستي كه چيست كتاب و نه ايمان و لكن كرديم آن را روشنايي كه راه نماييم به او آن را كه خواهيم از بندگان ما و تو راهنمايي به راه راست.

راه خداي آن كه او راست آنچه در آسمانها و آنچه در زمين

است، الا؟ با خداي شود كارها.

قوله تعالي: أَم لَهُم شُرَكاءُ، بيان كرديم پيش از اينكه كه «ام» را سه وجه باشد:

يا معادلت«4» [183- ر] همزه استفهام بود، يا به معني «بل» باشد، يا هم«5» صلت بود، معني او استفهام باشد. و اينكه جا به معني «بل» محتمل است. گفت بل اينكه كافران را از اينكه جا شريكاني و همبازاني«6» هستند، يعني متبوعان و معبودان ايشان و رؤسا و ائمه ضلالت«7». شَرَعُوا لَهُم مِن َ الدِّين ِ ما لَم يَأذَن بِه ِ اللّه ُ، كه بنهاده اند از براي ايشان از دين و شريعت بر سبيل بدعت نه بر راه سنت آنچه خداي تعالي نفرموده است و دستوري نداده، و اينكه، صفت مبتدعان است و ائمه ضلالت«8». آنكه گفت: وَ لَو لا كَلِمَةُ الفَصل ِ، اي، كلمة الحكم. و حكم را فصل خواند«9» و حاكم را فصال. گفت:

-----------------------------------

(1). لا، افزوده: فرستادن.

(2). لا، افزوده: را.

(3). لا: به جبرئيل. [.....]

(4). آج، ما، لا: معادله، گا، آد: معادل.

(5). آب: همزه، گا: همزه ميم، لا، آد: ميم.

(6). آج، ما، گا، لا، آد: انبازان.

(7). ما، گا، لا، آد: ضلال.

(8). آج، ما، گا، لا: ضلال.

(9). آج، ما، گا، لا: خوانند.

صفحه : 120

اگر نه آن كلمه حكم استي«1» كه من با او«2» حكم كرده ام در تأخير عذاب ايشان و آن كه در دنيا تعجيل عقوبت نكنم«3» بر ايشان، لَقُضِي َ بَينَهُم، حكم كرده شدي ميان ايشان و برسيدي به هر مستحقي آنچه سزاوار ايشان«4» است. وَ إِن َّ الظّالِمِين َ لَهُم عَذاب ٌ أَلِيم ٌ، گفت: ظالمان و كافران و مبتدعان را عذابي باشد سخت به درد آورنده.

آنگه خطاب كرد با رسول يا با مخاطبي مبهم مجهول.

گفت: تَرَي الظّالِمِين َ مُشفِقِين َ مِمّا كَسَبُوا

وَ هُوَ واقِع ٌ بِهِم، فرداي قيامت ظالمان را بيني ترسان و لرزان از آنچه كرده باشند، و آنچه كرده باشند با ايشان رسد و بر ايشان فتد«5»، يعني جزاي آن. و اشفاق، خوفي باشد با رقت از وقوع امري بر مخوف عليه، و اصل او از رقت باشد، من قولهم: ثوب شفق«6»، اي رقيق، و الاسم الشفقة. وَ الَّذِين َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ رواست كه محل اينكه جمله نصب باشد بالعطف علي قوله: تَرَي الظّالِمِين َ، اي، و تري الّذين امنوا، و شايد تا محل او رفع بود، و اينكه كلام«7» مستأنف بود. گفت: و آنان كه مؤمنان باشند و عمل صالح دارند، فِي رَوضات ِ الجَنّات ِ، ايشان در بوستانهاي سبز باشند كه هم زمينش به نبات سبز [183- پ] باشد و هم هوايش پر درخت باشد چنان كه سايه افگند و زمين بپوشد، هم مرغزار باشد هم بوستان«8». لَهُم ما يَشاؤُن َ عِندَ رَبِّهِم، ايشان را باشد هر چه خواهند و آرزو كنند بنزديك خداي تعالي. ذلِك َ هُوَ الفَضل ُ الكَبِيرُ، اينكه، فضلي و احساني بزرگوار [يعني اينكه ثواب و منافع.

ذلِك َ الَّذِي يُبَشِّرُ اللّه ُ عِبادَه ُ الَّذِين َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ، گفت: اينكه آن است]«9»، يعني، اينكه ثواب كه خداي تعالي بشارت داد به او بندگان مؤمنش را كه عمل صالح كنند، چه ايشان اهل آن و مستحق آنند.

آنگه گفت: قُل، بگو اي محمّد: لا أَسئَلُكُم عَلَيه ِ أَجراً إِلَّا المَوَدَّةَ فِي القُربي، من از شما مزدي نمي خواهم بر اينكه اداي رسالت، الا دوستي اينكه خويشان

-----------------------------------

(1). گا، آد: بودي.

(2). گا، آد: به آن.

(3). لا: تعجيل نكنم به عقوبت.

(4). آج: سزاي او از ايشان، ما، گا، آد: سزاوار آن است.

(5). لا:

افتد.

(6). گا، لا، آد: شفيق.

(7). آج، ما، گا: كلامي، آد: و كلامي.

(8). ما، گا، لا، آد: بستان. [.....]

(9). اساس، آب: ندارد، از آج افزوده شد.

صفحه : 121

نزديك تو«1» به من.

عبد اللّه عباس گفت: سبب نزول آيت آن بود كه، چون رسول- عليه السلام- به مدينه آمد، مالي نداشت و او را حقوقي و احوالي در پيش مي آمد كه او را به مال حاجت مي بود. انصاريان گفتند: اينكه مرد خويش ماست و در اينكه شهر غريب است و او را نوايي و حقوقي پيش آمد«2»، و او را وسع آن نيست كه به آن قيام نمايد، و خداي ما را بر دست او هدايت داد، اگر براي او مالي جمع كنيم همانا روا باشد. برفتند و رسول را بگفتند. خداي تعالي اينكه آيت فرستاد: قُل لا أَسئَلُكُم عَلَيه ِ أَجراً إِلَّا المَوَدَّةَ فِي القُربي.

قتاده گفت: سبب نزول آيت آن بود كه، اهل مكه گفتند: گويي«3» محمّد بر اينكه اداي رسالت كه مي كند مزدي طمع دارد«4». خداي تعالي اينكه آيت فرستاد، و اينكه لايق تر است براي آن كه سورت مكي است.

اكنون در معني آيت خلاف كردند: حسن بصري گفت، معني آيت آن است كه رسول گفت: من بر اداي رسالت و بيان شريعت از شما مزدي نمي خواهم، الا التودد الي اللّه و التقرب اليه بطاعته، الا آن كه تقرب كني به خداي تعالي به طاعت او و«5» خويشتن دوست داشته گرداني به عمل صالح نزديك او. و اينكه، قولي است بعيد و از ظاهر و فحوا«6» دور، و اينكه معني از اينكه الفاظ استخراج نتوان كردن [184- ر].

طاووس و شعبي گفتند«7» كه: هيچ بطن از بطون قريش

[نبود]«8» و الا با رسول خويشي داشتند. رسول- عليه السلام- گفت: من از شما هيچ توقع نمي دارم و نمي كنم«9» جز آن كه مرا دوست داري براي قرابتي و خويشي كه هست ميان ما. و اينكه هم متعسف«10» و خلاف ظاهر است، چه اگر چنين بودي، الا المودة للقربي، بايستي، به «لام».

عبد اللّه عباس و سعيد جبير و عمرو بن شعيب و ابو جعفر و ابو عبد اللّه- عليهما

-----------------------------------

(1). كذا در اساس، آب، و آج، ما، گا، لا، آد: نزديك تر.

(2). آج، گا، لا، آد مي آمد، ما: مي آيد.

(3). ما: مگر.

(4). ما: مي دارد.

(5). گا، آد، افزوده: بر.

(6). گا، آد، افزوده: كلام.

(7). آب، آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: معني آن است.

(8). كذا در اساس و آب، از آج افزوده شد.

(9). لا: توقع نمي كنم.

(10). آج، ما: ضعيف است.

صفحه : 122

السلام- گفتند معني آن است كه: من از شما هيچ مزد طمع نمي دارم الا آن كه اهل البيت و خويشان مرا دوست داري.

و بر جمله اقوال استثنا منقطع است براي آن كه اينكه هيچ اجر نباشد و مزد نبوت را بنشايد، و انما مزد اداي رسالت جز ثواب نباشد. و «الا»، به معني لكن باشد، گفت: مزدي طمع نمي دارم و لكن توقع آن است كه اهل البيت و خويشان مرا دوست داري. و اينكه قول در اخبار ما و مخالفان ما آمده است به طريقهاي مختلف.

آنگه خلاف كردند در آن كه اينكه «قربي»، و قرابت كيستند كه خداي تعالي دوستي ايشان فرمود مكلفان را!

اعمش و سعيد جبير و عبد اللّه عباس گفتند: امير المؤمنين علي است و فاطمه«1» و حسن و حسين«2». و عبد اللّه عباس گفت، من از

رسول- عليه السلام- پرسيدم چون اينكه آيت آمد كه: يا رسول اللّه؟ اينكه قرابت كيستند كه خداي ما را فرمود به دوستي ايشان! گفت: علي و فاطمه و حسن و حسين. و بيان اينكه قول آن است كه، زيد بن علي- عليه السلام- روايت كرد از پدرش، از جدش، از امير المؤمنين علي- عليه السلام- كه او گفت: من با رسول- عليه السلام- شكايت كردم«3» حسد مردمان بر من. مرا گفت:

يا علي اما ترضي ان تكون رابع اربعة

، راضي نباشي كه چهارم چهار كس باشي كه در«4» بهشت شوند! اول كس كه در«5» بهشت«6» شود من باشم و تو و فاطمه [184- پ] و حسن و حسين، و زنان ما بر چپ ما و راست«7» ما باشند و فرزندان ما از پس پشت ما باشند، و شيعت ما از پس ايشان بود«8».

شهر بن حوشب روايت كرد از ام سلمه كه، رسول- عليه السلام- يك روز فاطمه را گفت: برو شوهرت را و فرزندانت را بيار. او برفت و ايشان را حاضر كرد. رسول- عليه السلام- گليمي بر ايشان افگند و گفت:

اللهم هؤلاء ال محمّد فاجعل صلواتك و بركاتك عليهم انك حميد مجيد

، گفت: اينان آل محمداند، بار خدايا؟ صلوات و بركات خود بر ايشان كن كه تو حميد و مجيدي. ام سلمه گفت:

-----------------------------------

(1). آج: حضرت خير النساء فاطمه زهرا.

(2). آج، گا، آد، افزوده: عليهم السلام.

(3). گا، آد، افزوده: از. [.....]

(5- 4). آج، ما، آد: به.

(6). گا، آد، افزوده: در.

(7). آج، آد: از چپ و راست ما.

(8). آج، ما، گا، لا، آد: باشند.

صفحه : 123

من«1» گليم برداشتم تا با ايشان در زير آن شوم.

رسول گليم از من در كشيد و گفت:

2» انك علي« خير

، گفت: تو با خيري و اهل البيت من اينانند.

و ابو هريره روايت كرد كه، رسول- عليه السلام- علي و فاطمه و حسن و حسين را گفت:

3»4» انا حرب لمن حاربتم« و سلّم لمن سالمتم«

، من به جنگم با آن كه با شما به جنگ است، به صلحم با آن كه با شما به صلح است.

سدي روايت كرد عن ابي الديلم، گفت: آنگه كه حسين علي را- عليهما السلام- بكشتند«5» و زنان او را با علي بن الحسين به شام بردند به اسيري، يكي از شاميان برخاست و گفت: الحمد للّه الذي قتلكم و استأصلكم و قطع قرن الفتنة. علي إبن الحسين گفت: يا هذا؟ تو قرآن داني! گفت: آري؟ گفت: حواميم داني!

گفت: آري؟ گفت نخوانده اي: قُل لا أَسئَلُكُم عَلَيه ِ أَجراً إِلَّا المَوَدَّةَ فِي القُربي ...!

گفت: آري؟ گفت: اينكه قربي ماايم كه خداي تعالي دوستي ما فرمود.

صادق- عليه السلام- گفت، نقش نگين انگشتري پدرم اينكه بود:

ظني باللّه حسن و بالنبي المؤتمن

و بالوصي ذي المنن و بالحسين و الحسن

منصور فقيه«6» گويد:

ان كان حبي خمسة زكت به فرائضي«7»

و بغض من عاداهم رفضا فاني رافضي

اينكه جمله اخبار آن است كه ثعلبي، امام اصحاب الحديث، در تفسير اينكه آيت آورد [185- ر] در كتاب خود، بر اينكه قدر قناعت كرده شد چه اگر اخباري كه در اينكه باب از طرق اصحاب ما آمده است بيارند در اينكه باب يك مجلد در او«8» شود و اينكه اخبار از طريق مخالفان، چون حجتي باشد بر ايشان.

بعضي ديگر گفتند: اينكه «قربي»، فرزندان عبد المطلب اند.

انس مالك روايت كرد كه،

رسول- عليه السلام- گفت:

نحن ولد

-----------------------------------

(1). گا، آد، افزوده: گوشه.

(2). ما، گا، لا: الي.

(3). گا، آد: حاربكم.

(4). گا: سالمكم.

(5). آج، ما، آد: شهيد كردند.

(6). ما: رفيقه.

(7). آج، ما، گا، لا، آد: رافضي.

(8). آج: درج، ما: پر، گا، آد: ندارد.

صفحه : 124

الله عبد المطلب سادة اهل الجنة انا و حمزة و جعفر و علي و الحسن و الحسين و المهدي}

، ما فرزندان عبد المطلب ايم، سيدان اهل بهشت ايم، من و حمزه و جعفر و علي و حسن و حسين و مهدي.

احمد بن عامر روايت كرد از پدرش، از رضا، از پدرانش، از امير المؤمنين- عليهم السلام- كه، رسول- عليه السلام- گفت: بهشت حرام است بر آنان كه بر اهل بيت من ظلم كنند و عترت مرا رنجانند. و هر كس كه او صنيعتي كند با يكي از فرزندان عبد المطلب و او مكافات نتواند كردن، او را من مكافات كنم روز قيامت.

بعضي ديگر گفتند: آنانند كه خمس حلال است ايشان را و زكات بر ايشان حرام، و ايشان آنانند كه مدنس نشدند در جالهيت و اسلام، و هم الّذين ذكرهم اللّه في قوله:

وَ اعلَمُوا أَنَّما غَنِمتُم مِن شَي ءٍ فَأَن َّ لِلّه ِ خُمُسَه ُ وَ لِلرَّسُول ِ وَ لِذِي القُربي ...«1»، و في قوله: ما أَفاءَ اللّه ُ عَلي رَسُولِه ِ مِن أَهل ِ القُري فَلِلّه ِ وَ لِلرَّسُول ِ وَ لِذِي القُربي«2» وَ آت ِ ذَا القُربي حَقَّه ُ وَ المِسكِين َ«4» قُل لا أَسئَلُكُم عَلَيه ِ أَجراً إِلَّا المَوَدَّةَ فِي القُربي.

-----------------------------------

(1). سوره انفال (8) آيه 41.

(2). سوره حشر (59) آيه 7. [.....]

(3). آج، گا، لا، آد، افزوده: في.

(4). سوره بني اسرائيل (17) آيه 26.

(5). ما: مكني، گا، آد: مكنيد.

(6). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: منت.

(7). بگوي/ بگويي،

بگوييد، آج، گا، لا: بگوييد.

(8). لا: دروغزن.

(9). گا، آد، افزوده: ايشان.

(10). گا، آد: بسپاريم.

صفحه : 125

عبد اللّه بن شداد گفت، يك روز عباس عبد المطلب، رسول را گفت: يا رسول اللّه؟ چرا قريش يكديگر را به چشم احترام و مودت مي نگرند و ما را به چشم بغض و عداوت«1»! گفت: چنين مي كنند گفت: آري همچنين مي كنند. رسول- عليه السلام- گفت: به آن خداي كه مرا بحق فرستاد كه ايمانشان درست نباشد تا شما را دوست ندارند براي من.

و قومي گفتند: اينكه آيت منسوخ است براي آن كه اينكه آيت به مكه آمد و رسول را در مكه ياري و ناصري نبود، خداي تعالي فرمود كه او را و اهل البيت او را دوست دارند. چون به مدينه آمدند و انصار يار او شدند، خداي تعالي خواست تا حكم او در اينكه باب حكم پيغامبران مقدم باشد. چون گفتند: وَ ما أَسئَلُكُم عَلَيه ِ مِن أَجرٍ إِن أَجرِي َ إِلّا عَلي رَب ِّ العالَمِين َ«2» قُل ما سَأَلتُكُم مِن أَجرٍ فَهُوَ لَكُم إِن أَجرِي َ إِلّا عَلَي اللّه ِ«4» قُل ما أَسئَلُكُم عَلَيه ِ مِن أَجرٍ وَ ما أَنَا مِن َ المُتَكَلِّفِين َ«5»، و قوله: أَم تَسئَلُهُم أَجراً فَهُم مِن مَغرَم ٍ مُثقَلُون َ«6»، أَم تَسأَلُهُم خَرجاً فَخَراج ُ رَبِّك َ خَيرٌ ...«7» به اينكه آيتها، آن آيت منسوخ بكرد. و اينكه قول ضحاك است و اينكه قولي است سخيف و ضعيف و نامرضي، و دليل است بر جهل قايلش، براي آن كه او گمان برده است كه دوستي آل محمّد بر حقيقت مزد نبوت است، و«8» نه چنين است براي آن كه [186- ر] مزد اداي شريعت و قيام به اعباء رسالت جز ثواب مؤبد نباشد مقرون

به غايت اعظام و اجلال. و مودت اهل البيت خود تكليفي است از خداي تعالي بر ما كه بر آن مستحق ثواب باشيم، و تكليف ما چگونه ثواب رسول باشد!«9» پس چون اينكه باطل است به ادلت عقل سمع، معلوم شد كه«10» در آيت استثنا منقطع است، و چون چنين بود، جمع توان كردن ميان آيت«11»، و جمله آيت«12» محكم باشد، نه آن ناسخ بود، نه اينكه منسوخ و حكم همه بر جاي باشد.

-----------------------------------

(1). ما: نمي نگرند و به چشم بغض و عداوت مي نگرند، آد، افزوده: مي بينند.

(2). سوره شعرا (26) آيه 109.

(3). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: اينكه آيت بفرستاد.

(4). سوره سبا (34) آيه 47.

(5). سوره ص (38) آيه 86.

(6). سوره طور (52) آيه 40، سوره قلم (69) آيه 46. [.....]

(7). سوره مؤمنون (23) آيه 72.

(8). ما، گا، لا، افزوده: اينكه، آد: و اينكه نه چنان است.

(9). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: بر سختر تكليفي، و او را در آن چه نفع و خير باشد! 10. آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: الا.

(11). ما: آيات، گا، آد: اينكه آيت و آيات.

(12). ما: آيات.

صفحه : 126

و ثعلبي امام اصحاب الحديث، در ابطال اينكه قول گفت: دوستي اهل البيت و تقرب به آن به خداي تعالي از جمله اصول دين و اركان مسلماني است و سر طاعت«1» و سبب تحصيل رضاي خداي تعالي«2»، چگونه توان گفتن كه منسوخ است! آنگه گفت: دليل ديگر بر بطلان اينكه قول آن است كه، ابو محمّد عبد اللّه حامد«3» الاصفهاني روايت كرد به اسنادش از جرير بن عبد اللّه البجلي«4» كه، رسول- صلي اللّه عليه و آله«5»- گفت:

6» من

مات علي حب ال محمّد مات شهيدا، الا و من مات علي حب ال محمّد مات مغفورا له، الا و من مات علي حب ال محمّد مات تائبا، الا و من مات علي حب ال محمّد مات مؤمنا مستكمل الايمان، الا و من مات علي حب ال محمّد بشره ملك الموت بالجنة ثم منكر و نكير، الا و من مات علي حب ال محمّد يزف الي الجنة كما تزف العروس الي« زوجها، الا و من مات علي حب ال محمّد فتح له من قبره بابان الي الجنة.

7» الا و من مات علي حب ال محمّد جعل اللّه زوار قبره ملائكة الرحمن«، الا و من مات علي حب ال محمّد مات علي السنة و الجماعة، الا و من مات علي بغض ال محمّد جاء يوم القيامة مكتوب بين عينيه ايس من رحمة اللّه، الا و من مات علي بغض ال محمّد مات كافرا، الا و من مات علي بغض ال محمّد لم يشم رائحة الجنة

، گفت: هر كه بر دوستي آل محمّد بميرد«8»، شهيد باشد، [186- پ] و هر كه بر دوستي آل محمّد بميرد«9»، گناهش بيامرزند. و هر كه بر دوستي آل محمّد بميرد«10»، بر توبت ميرد، و هر كه بر دوستي آل محمّد بميرد«11»، مؤمني باشد تمام ايمان. و هر كه بر دوستي آل محمّد بميرد«12»، ملك الموت و منكر و نكير او را بشارت دهند به بهشت. الا؟ و هر كه بر دوستي آل محمّد بميرد«13»، او را چنان به بهشت برند كه عروس را به خانه شوهر. هر كه بر دوستي آل محمّد بميرد«14»، از بهشت دو در در گور او گشايند.

هر كه او بر دوستي آل محمّد بميرد«15»، خداي تعالي فريشتگان رحمت را فرمايد تا گور او را زيارت كنند، الا؟ و هر كه بر دوستي آل محمّد بميرد«16»، بر سنت و جماعت بمرده«17»

-----------------------------------

(1). آج، ما، گا، لا، آد: طاعات.

(2). گا، آد، افزوده: است.

(3). آج، ما، گا، آد: طاهر.

(4). لا: البلخي.

(5). ما، لا: عليه السلام.

(6). آج، ما، گا، آد، افزوده: بيت.

(7). ما، گا، لا، آد: الرحمة، كه با توجه به ترجمه روايت در سطرهاي بعد صحيح تر مي نمايد. (16- 15- 14- 13- 12- 11- 10- 9- 8). ما: ميرد. [.....]

(17). آج، ما: مرده.

صفحه : 127

باشد. الا؟ و هر كس كه بر بغض آل محمّد بميرد«1»، روز قيامت مي آيد و بر پيشاني او نوشته كه: نوميد است اينكه بنده از رحمت خداي تعالي. الا؟ و هر كه او بر دشمني آل محمّد بميرد، كافر ميرد«2». الا؟ و هر كس كه بر دشمني آل محمّد بميرد، بوي بهشت نشنود. پس چون اخبار مانند اينكه بسيار است، محال باشد كه«3» قرآن منسوخ باشد، و«4» سنت اخبار چنين مؤكد.

وَ مَن يَقتَرِف حَسَنَةً نَزِد لَه ُ فِيها حُسناً، گفت: هر كه او حسنتي اكتساب كند، ما در حسن و ثواب«5» او بيفزاييم. الحسن بن علي- عليه السلام- و عبد اللّه عباس گفتند: حسنت«6»، دوستي اهل البيت است. إِن َّ اللّه َ غَفُورٌ شَكُورٌ، خداي تعالي آمرزنده و شكر كنند [ه] يعني، مدح كننده بندگان را بر طاعت. و شكر، در حق خداي تعالي مجاز باشد و مبالغت، يعني مدح به جايي رساند كه با شكر«7» ماند.

أَم يَقُولُون َ افتَري عَلَي اللّه ِ كَذِباً، گفتند: سبب نزول آيت آن بود كه، چون خداي تعالي مجاز باشد

و مبالغت، يعني مدح به جايي رساند كه با شكر«8» ماند.

أَم يَقُولُون َ افتَري عَلَي اللّه ِ كَذِباً، گفتند: سبب نزول آيت آن بود كه، چون خداي تعالي آيت فرض مودت اهل البيت بفرستاد، في قوله: إِلَّا المَوَدَّةَ فِي القُربي، گروهي ضعيف اعتقادان رسول را متهم داشتند، گفتند: مي خواهد تا مردم را به اهل البيت خود راغب گرداند«9» [187- ر]، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد، گفت:

بل مي گويند كه اينكه محمّد بر خداي تعالي دروغ فرا بافت«10»، و آيت مودت نه خداي فرستاد«11». فَإِن يَشَإِ اللّه ُ يَختِم عَلي قَلبِك َ، اگر خداي خواهد مهر بر دل تو نهد.

مجاهد گفت: معني آن است كه دلت به حفظ خود نگاه دارد و به الهام صبر، تا طعن ايشان در دل تو اثر«12» نكند. قتاده گفت: معني آن است كه اگر آن كرده بودي كه ايشان گفتند، مهر بر دلت نهادي به نسيان قرآن بر سبيل عقوبت. و يجري مجري قوله: وَ لَو تَقَوَّل َ عَلَينا بَعض َ الأَقاوِيل ِ لَأَخَذنا مِنه ُ بِاليَمِين ِ«13»- الآيه. آنگه ابتدا كرد از حديثي منقطع از حديث اول، گفت: وَ يَمح ُ«14» وَ يَدع ُ الإِنسان ُ بِالشَّرِّ دُعاءَه ُ بِالخَيرِ ...،«1» و هيچ موجب نيست حذف «واو» را. و كذلك في قوله:

سَنَدع ُ الزَّبانِيَةَ«2».

كسائي گفت: در كلام تقديم و تأخيري هست، و التقدير و اللّه يمح الباطل علي هذا الوجه. و فايدت اينكه تقدير آن است تا اشتباه زايل شود كه او جواب شرط است في قوله: فَإِن يَشَإِ اللّه ُ يَختِم عَلي قَلبِك َ، و معني آيت آن است كه او آن خداي است كه باطل را محو كند و بسترد و ناچيز كند و حق را درست كند به كلمات و گفتار خود. إِنَّه ُ

عَلِيم ٌ بِذات ِ الصُّدُورِ، كه او عالم است به اسرار دلها و داند آنچه ايشان در دل دارند يا بر زبان دارند«3» از تهمت رسول در باب آيت دوستي اهل البيت.

وَ هُوَ الَّذِي يَقبَل ُ التَّوبَةَ عَن عِبادِه ِ، عبد اللّه عباس گفت: چون ايشان اينكه گمان بدو تهمت«4» بردند، رسول را خداي تعالي آن آيت فرستاد، بترسيدند و بدانستند كه رسول را از غيبت خداي خبر داد، پشيمان شدند و بيامدند و با رسول توبه كردند و در دست و پاي رسول افتادند و ايمان تازه كردند. خداي تعالي«5» آيت [187- پ] فرستاد و گفت: او آن خداي است كه توبه پذيرد از بندگانش بدان كه بيان كرديم، كه حقيقت توبه پشيماني باشد بر گناه گذشته و عزم باشد«6» كه در آينده مانند آن نكند براي قبح آن فعل. اما عبارات اهل علم و اصحاب اشارات در او مختلف است و معني راجع با آن كه ما گفتيم.

جابر عبد اللّه انصاري روايت كند كه: اعرابيي در مسجد رسول آمد و دو ركعت نماز كرد، آن قوت گفت: اللهم اني استغفرك و اتوب اليك از سر زبان، امير المؤمنين«7»- عليه السلام- بشنيد، گفت: يا اعرابي؟ سرعت زبان به استغفار،«8» توبت دروغزنان«9» باشد، تو را از اينكه توبت توبت بايد كردن. اعرابي گفت: يا امير المؤمنين؟ توبه چه باشد«10» و چگونه بايد كردن! گفت: بدان كه توبه را شش شرط

-----------------------------------

(1). سوره بني اسرائيل (17) آيه 11.

(2). سوره علق (96) آيه 18.

(3). آب: دانند، آج، ما، گا، لا، آد: رانند.

(4). ما: گمان تهمت بدو.

(5). آج، ما، گا، لا، افزوده: اينكه، آد: آن.

(6). ما، لا: ندارد، گا، آد: عزم آن كه.

(7).

ما، گا، لا، آد، افزوده: علي.

(8). ما، افزوده: و.

(9). آب، ما: دروغ زبان، آد: دروغزن.

(10). اساس، آب: جبا شد.

صفحه : 129

است: اول پشيماني بر گناه گذشته، و قضا كردن فرايض را، و رد مظالم با خداوندانش، و نفس را در طاعت گداختن چنان كه پرورده باشي در معصيت، و نفس را تلخي طاعت بچشانيدن پس از آن كه او را حلاوت معصيت بچشانيده باشي، و گريستن از ترس خداي بدل«1» آن كه خنديده باشي.

محمّد بن علي الترمذي گفت: ابو بكر وراق را گفتند كه: بنده كي تايب باشد!

گفت: اذا رجع الي اللّه فراقبه«2» و استحياه و خاف نقمته فيما عصاه، و التجأ الي رحمته فرجاه، و ذكر حلمه في سره«3» فابكاه، و ندم علي كل مكروه اتاه، و شكر ربه«4» علي ما هداه، و فهم عن اللّه وعظه فوعاه، و حفظ عهده فيما ارضاه«5».

سري السقطي را گفتند: توبه چه باشد«6»! گفت: صدق العزيمة علي ترك الذنوب و الانابة بالقلب الي علام الغيوب و الندامة علي ما فرط من العيوب، و مسئلة ثبات«7» القلب علي التوبة من مقلب«8» القلوب.

يحيي معاذ را گفتند: تايب چه«9» باشد! گفت: آن كه برنايي و شهوت بر سر خود زند و بشكند و دنيا بر سر شيطان زند و پست كند و خويشتن در زندان مخالفت هواي نفس باز دارد [188- ر] و عهد كند كه بيرون نيايد تا مرگش بيرون نيارد«10» سهل بن عبد اللّه را پرسيدند كه توبه چه باشد! گفت: انتقال باشد از احوال مذمومه با«11» حوال محموده. ابو الحسن بوشنجي را گفتند: تايب كه باشد! گفت: آن كه«12» معصيت ياد آرد«13»، حلاوت او در دل نيابد«14».

رويم گفت: توبه، آن باشد كه مرد ترك معاصي كند به فعل و نيت، و اقبال كند بر طاعت به فعل و نيت. جنيد را گفتند: تايب كه باشد! گفت: هر كه«15» توبه كند از هر چه جز اوست.

شاه كرماني گفت: دنيا رها كن تا تايب باشي و مخالفت هوا كن تا به رضاي وي برسي.

-----------------------------------

(1). لا: پس از.

(2). آج: و راقبه.

(3). لا: سيره.

(4). ما: به. [.....]

(5). آج، ما، گا، لا، آد: اوصاه.

(6). اساس، آب: جبا شد.

(7). آب: ثياب.

(8). گا: علام.

(9). آب، ما، گا، لا، آد كه.

(10). گا: آرد.

(11). لا: با احوال.

(12). گا، لا، آد، افزوده: چون.

(13). آج، ما: ياد دارد.

(14). گا، آد: نيارد.

(15). گا، آد: آن كه.

صفحه : 130

وَ يَعفُوا عَن ِ السَّيِّئات ِ، عفو كند از سيئات. اينكه دليل است بر آن كه توبه اسقاط عقاب نكند و قبول توبه ضمان ثواب باشد بر اوا«1»، نه اسقاط عقاب. چنان كه اصحاب وعيد گفتند، آن است كه اگر چنان بودي تكرار بودي و معني هر دو لفظ يكي بود«2»، و در دوم فايدت نبودي. ديگر آن كه اگر توبت اسقاط عقاب كردي بر سببي نماندي كه خداي عفو كردي. ديگر آن كه اگر توبه به اسقاط عقاب كردي بر سبيل وجوب- چنان كه گفتند- خداي نگفتي بر سبيل تمدح و منت: وَ يَعفُوا عَن ِ السَّيِّئات ِ. وَ يَعلَم ُ ما تَفعَلُون َ«3»، و داند آنچه كنند«4». حق تعالي به اينكه دو كلمت خلق را اوميد داد و بترسانيد، گفت: وَ يَعفُوا عَن ِ السَّيِّئات ِ، تا اوميد نبرند. و گفت: وَ يَعلَم ُ ما تَفعَلُون َ«5»، تا آمن«6» نشوند. و حمزه و كسايي و خلف و حفص عن عاصم، «تفعلون» خواندند به

«تا» خطاب، و باقي قرا به « يا » خبرا عن الغائب.

سعيد بن المسيب روايت كرد از ابو هريره كه، رسول- صلي اللّه عليه و آله«7»- گفت:

ان اللّه تعالي افرح بتوبة عبده المؤمن من الضال الواجد و من العقيم الوالد و من الظمان الوارد

، خداي تعالي به توبه بنده مؤمن شادتر باشد از آن كه گم كرده به يافته، و زن نازاينده به فرزند، و تشنه به آب سرد.

و هر كه او توبه نصوح كند، خداي تعالي [188- پ] گناه او از ياد كرام- الكاتبين ببرد و از بقاع زمين.

وَ يَستَجِيب ُ الَّذِين َ آمَنُوا، گفت: و نيز اجابت كند دعاي مؤمناني كه عمل صالح كنند، يقال: اجاب و استجاب بمعني، قال«8»:

لم يستجبه عند ذاك«9» مجيب

اينكه قول بيشتر مفسران است و لايق به سياقت آيت اينكه است. بعضي ديگر گفتند: فعل مؤمنان است، و اجابت به معني طاعت است، يعني مؤمنان، خداي را طاعت دارند و فرمان برند. وَ يَزِيدُهُم مِن فَضلِه ِ، و خداي ايشان را از فضل خود و«10»

-----------------------------------

(1). اساس و آب: بروا/ براوا، بر او.

(2). آج، ما، لا: بودي.

(5- 3). اسا، آب، آج، ما، لا: يفعلون، با توجه به قرآن مجيد تصحيح شد. [.....]

(4). گا، آد: كنيد.

(6). آج، ما، گا، لا، آد: ايمن.

(7). ما: عليه السلام.

(8). آد، افزوده: الشاعر.

(9). آج، ما، گا، آد: ذلك.

(10). آج، ما، آد: ندارد، لا: بر.

صفحه : 131

ثواب و نفع بيفزايد، و قول اول بهتر است. قولي ديگر آن است«1» كه، دعاي مؤمنان اجابت كند، يعني دعاي بعضي در حق بعضي.

شقيق بن سلمه گفت عن سلمة بن سبره«2»، گفت: معاذ«3» خطبه اي كرد به شام، گفت: شما مؤمناني و

اهل بهشتي«4» و من اوميد دارم كه اينكه بندگان«5» را كه به غارت بياورده اند از پارس و روم، خداي تعالي ايشان را بيامرزد و به بهشت فرستد از آن جا كه چون ايشان براي شما كاري كنند و شما را نيك آيد، گويي: احسنت رحمك الله، احسنت بارك الله فيك. و اوميد آن است كه دعاي شما در حق ايشان مستجاب باشد، لقوله تعالي: وَ يَستَجِيب ُ الَّذِين َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ وَ يَزِيدُهُم مِن فَضلِه ِ ...

ابو صالح روايت كرد از عبد الله عباس كه گفت: وَ يَستَجِيب ُ الَّذِين َ آمَنُوا، گفت: معني آن است كه شفاعت ايشان در حق برادران ايشان قبول كند. وَ يَزِيدُهُم مِن فَضلِه ِ، آن است كه در حق خويشان شفاعت ايشان بپذيرد. وَ الكافِرُون َ لَهُم عَذاب ٌ شَدِيدٌ، گفت: كافران را عذابي باشد سخت.

وَ لَو بَسَطَ اللّه ُ الرِّزق َ لِعِبادِه ِ لَبَغَوا فِي الأَرض ِ، گفت: اگر [189- ر] خداي تعالي روزي«6» بندگانش بگستراند«7» در زمين، طاغي و باغي«8» شوند. گفت: آيت در درويشا اصحاب صفه آمد كه ايشان تمناي توانگري كردند، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد.

خباب بن الأرت گفت: آيت در ما فرود آمد، چون مالهاي بني قريظه و بني- النضير و بني قينقاع ديديم، ما را توانگري آرزو آمد، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد.

شقيق بن ابراهيم گفت: اگر خداي تعالي بندگان را روزي دادي نه از طريق كسب، و ايشان فارغ و پرداخته بودندي، طاعي و باغي شدندي و سعي«9» فساد كردندي در زمين، و لكن ايشان را به كسب و طلب معاش مشغول كرده است، و اينكه منتي است از او بر ايشان و رحمتي. وَ لكِن يُنَزِّل ُ بِقَدَرٍ ما يَشاءُ، و لكن

به مقدار

-----------------------------------

(1). ما: و قول او بهتر است از قول ديگران.

(2). ما: هبيره، ما، گا، آد، افزوده: كه او.

(3). گا، آد، افزوده: جبل.

(4). ما: بهشت اي، بهشتي/ بهشت ايد.

(5). گا، لا، آد: بردگان.

(6). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: بر.

(7). آج، ما، گا، آد: بگسترد.

(8). آج، ما: ياغي. [.....]

(9). ما، لا: بغي و، آد: ندارد.

صفحه : 132

حاجت فرو مي فرستد اندك اندك، باندازه، چندان كه خواهد و مصلحت داند، و كفايت ايشان در آن باشد. مقاتل گفت: روزي به قدر فرو مي فرستد تا يكي توانگر است و يكي درويش. إِنَّه ُ بِعِبادِه ِ خَبِيرٌ بَصِيرٌ، كه او به بندگانش بينا و داناست.

قتاده گفت، در«1» آيت گفتند: خير الرزق ما يكفيك و لا يطغيك و لا يلهيك، گفت: بهتر روزي آن باشد كه كفايت باشد«2» و تو را طاغي بنكند و تو را مشغول باز«3» نكند.

و رسول- عليه السلام- گفت: بتر«4» چيزي كه من از وي مي ترسم در حق اينكه امت، دنياست و كثرت او. و همچنين عليه السلام گفت«5»: دادن اينكه مال فتنه است و نادادن فتنه.

انس مالك روايت كرد از رسول- عليه السلام- كه او گفت: جبريل گفت از خداي- جل جلاله- كلماتي در حكمت و موعظت، و آن اينكه است كه گفت: هر كه او دوستي از آن مرا اهانت كند، چنان است كه با من به مبارزت كارزار مي كند [189- پ] و من به نصرت و ياري دوستان«6» سريع باشم، و من براي ايشان خشم گيرم چنان كه شير خشمگين، و در هيچ كار مرا آن تردد نباشد كه در قبض روح بنده مؤمن«7»، او كاره است مرگ را، و من كار هم رنج و

دل تنگي او را و چاره نيست او را از مرگ. و بنده به هيچ چيز«8» به من تقرب نكند چنان كه به اداي فرايض، و بنده مؤمن زايل نشود«9» تقرب مي كند به من به نوافل تا او را دوست گيرم، چون دوست گرفتم او را، سمع و بصر و دست او باشم و قوت كننده او، اگر بخواهد بدهمش و اگر دعا كند اجابت كنم او را. و از بندگان من كس باشد كه او از من بابي از ابواب عبادت خواهد من بر او آن در نگشايم، چه اگر بگشايم معجب شود و در آن عجب هلاك شود. و از بندگان من كس باشد كه او را جز بيماري بر صلاح ندارد، اگر تندرستي دهم او را تباه شود. و از بندگان من كس باشد كه جز تندرستي نشاهد«10» او را، اگر بيمارش كنم به فساد شود. و از بندگان من كس باشد كه صلاح او در

-----------------------------------

(1). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: اينكه.

(2). آج، ما، گا، لا، آد: بود.

(3). گا، آد: آن.

(4). آج: بدترين، ما، آد: بدتر.

(5). آج، لا، گا، آد: گفت عليه السلام، ما: گفتند.

(6). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: خود.

(7). آج، ما، افزوده: كه.

(8). ما: هيچيز.

(9). ما: تا زايل نشود، لا: لا يزال.

(10). آج، گا، لا، آد: نشايد، ما: ندارد.

صفحه : 133

توانگري بود، اگر درويشي دهم او را به فساد شود. و از بندگان من كس باشد كه صلاح وي درويشي بود، اگر توانگري«1» دهم او را فاسد شود«2». من تدبير بندگان خود دانم كردن از آن«3» جا كه دلهاي ايشان دانم كه من عليم و خبيرم. ابان

بن«4» عياش اينكه خبر روايت كرد«5» از انس، و گفتي: بار خدايا؟ من از آن بندگان ام كه صلاح من توانگري«6» است مرا درويش مكن.

وَ هُوَ الَّذِي يُنَزِّل ُ الغَيث َ، او آن خداي است [190- ر] كه باران فرو فرستد به وقت حاجت. و «غيث»، باراني باشد كه به وقت اغاثت و فرياد رسيدن باشد«7»، كان العباد استغاثوا الي الله فاغاثهم بغيث. دليلش بجز اشتقاق، مِن بَعدِ ما قَنَطُوا، پس از آن كه نوميد شده باشند و بفرياد آمده.

قتاده گفت: مردي به نزديك عمر خطاب آمد و گفت: باران از آسمان باز ايستاد و مردم نوميد شدند، گفت: وقت است كه باران آيد؟ گفتند: چه داني، كه اينكه غيب«8» است! گفت، قال الله تعالي: وَ هُوَ الَّذِي يُنَزِّل ُ الغَيث َ مِن بَعدِ ما قَنَطُوا ...،

چون حال در سختي به حد نوميدي رسد، آن جا فرج بود، كه: و عند التناهي يكون الفرج. وَ يَنشُرُ رَحمَتَه ُ، و رحمت بپراگند و بگسترد، يعني باران. نظيره قوله: وَ هُوَ الَّذِي يُرسِل ُ الرِّياح َ بُشراً بَين َ يَدَي رَحمَتِه ِ«9».

وَ هُوَ الوَلِي ُّ الحَمِيدُ، و او خداوندگاري پسنديده است مستحق حمد و شكر، فعيل به معني مفعول است.

وَ مِن آياتِه ِ خَلق ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ، گفت: از آيات او آن است كه آسمان و زمين بيافريد. وَ ما بَث َّ فِيهِما مِن دابَّةٍ، و آنچه بپراگنده است در زمين از جانوران. و «ما»، در محل جر است به اضافت خلق با او. وَ هُوَ عَلي جَمعِهِم إِذا يَشاءُ قَدِيرٌ، و او قادر است بر جمع ايشان از پراگندگي، چون خواهد كه جمعشان كند.

وَ ما أَصابَكُم مِن مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَت أَيدِيكُم، گفت: آنچه به شما رسد از مصيبتي و

نكبتي، آن به جزاي كسب دست شماست، يعني مكافات فعل شماست.

-----------------------------------

(6- 1). ما: تونگري.

(2). لا، آد: به فساد.

(3). اساس، آب: از نجا. [.....]

(4). اساس: البان، به قياس نسخه ما، تصحيح شد.

(5). گا، آد: كردي.

(7). گا، آد: آيد.

(8). آب، آج: غيث.

(9). سوره اعراف (7) آيه 57.

صفحه : 134

مدنيان و شاميان خواندند: بما كسبت، بي «فا»، بر«1» آن كه «ما» موصوله باشد. و اهل عراقين با «فا» خواندند، «فبما»، بر آن كه «ما» جزا باشد اعني «ما» ي اول. و «ما» ي دوم«2» مصدري باشد، اي فبكسب ايديكم. وَ يَعفُوا عَن كَثِيرٍ، آنگه باز نمود كه نه هر چه تو كني، من آن را جزا كنم، چه بيشتر آن باشد كه عفو كنم و از آن در- گذرم.

رسول- عليه السلام- گفت:

3» ما من اختلاج عرق و لا خدش عود و لا نكبة حجر الا بذنب و لما« يعفوا الله اكثر

، گفت: هيچ رگي نباشد كه بجهد كسي را و نه چوبي اندام او بخراشد و نه پاي [190- پ] او به سنگ در آيد«4» الا به گناهي، و آنچه خداي عفو كند بيشتر است.

ابو سخيله«5» روايت كرد از امير المؤمنين- عليه السلام- كه گفت: خبر دهم شما را به فاضل تر آيتي در كتاب خداي- جل جلاله- قوله: وَ ما أَصابَكُم مِن مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَت أَيدِيكُم وَ يَعفُوا عَن كَثِيرٍ. آنگه گفت: اينكه آيت را تفسير كنم چنان كه رسول كرد براي من. ما أَصابَكُم مِن مُصِيبَةٍ، يعني:

6» من مرض او عقوبة او بلاء.« في الدنيا. فَبِما كَسَبَت أَيدِيكُم

، و الله اكرم من ان يثني العقوبة عليكم في الاخرة وَ يَعفُوا عَن كَثِيرٍ، و ما عفا الله

عنه في الدنيا فالله احلم«7» من ان يعود في شي ء قد عفا عنه

، گفت:

هر چه به شما رسد از نكبتي«8» و بيماريي و عقوبتي و بلايي«9»، آن به كرده دست شماست، و خداي از آن كريم تر است كه بنده اي را در دنيا به گناهي عقوبت كرد«10»، عقوبت بر او مثني كند در آخرت. و از ايشان«11» عفو كند خداي. و آنچه خداي عفو كرد از آن، خداي تعالي حليم تر از آن است كه با سر گناهي شود كه عفو كرده باشد از آن.

حسن بصري گفت: در نزديك عمران بن الحصين رفتم تا او را بپرسم از بيماري كه او را بود سخت. يكي از آن حاضران گفت: سبب اينكه بيماري تو از چيست!

-----------------------------------

(1). لا: براي.

(2). گا، آد، افزوده: ماي.

(3). آج، ما، گا، آد: ما.

(4). گا، لا، آد: برآيد.

(5). ما، گا: سليخه.

(6). ما: الم.

(7). آج: اعلم، گا: اعدل.

(8). لا، افزوده: و رنجي.

(9). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: در دنيا. [.....]

(10). گا: كند.

(11). آج، ما، گا، لا، آد: بسياري.

صفحه : 135

گفت: يا اخي؟ مپرس از اينكه معني مرا، قال الله تعالي: وَ ما أَصابَكُم مِن مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَت أَيدِيكُم وَ يَعفُوا عَن كَثِيرٍ. اينكه كه تو بيني بر من، از من است و عفو خداي بيشتر و بهتر است.

مرة الهمداني گفت: بر پشت دست شريح، ريشي ديدم، گفتم«1»: چيست!

گفت: مما«2» كَسَبَت أَيدِيكُم وَ يَعفُوا عَن كَثِيرٍ.

محمّد بن سيرين را اوامي«3» بسيار بر او گرد«4» شد و او از آن دلتنگ مي بود. او را گفتند: سبب اينكه چيست! گفت: نيك دانم. گناهي است كه من كرده ام از چهل سال«5»، و اينكه آيت بخواند.

ابو سليمان الداراني را

گفتند: چرا عاقلان ملامت نمي كنند [191- ر] آنان را كه با ايشان بدي مي كنند! گفت: براي آن كه مي دانند كه خداي ايشان را ابتلا كند به گناهشان. قال الله تعالي: وَ ما أَصابَكُم مِن مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَت أَيدِيكُم.

سعد«6» بن سنان روايت كرد از انس بن مالك از رسول- صلي الله عليه و آله- كه گفت: چون خداي تعالي به بنده خير خواهد، تعجيل عقوبت كند او را از گناهي كه كرده باشد. و چون به بنده بدي خواهد، او را«7» تأخير كند تا روز قيامت.

عكرمه گفت: هيچ نكبت به بنده نرسد الا به گناهي كه خداي تعالي آن را سبب آمرزش او كند، يا زيادت«8» درجه اي كه او را به آن جا نرساند جز به آن.

ضحاك گفت: هيچ كس را ندانم كه قرآن بياموخت پس فراموش كرد الا به عقوبت گناهي كه از آن خير محروم گردد. آنگه اينكه آيت بخواند و گفت: چه عقوبت باشد بتر«9» از نسيان قرآن؟ حسن بصري گفت: مراد به اينكه مصيبت«10» حدود است.

وَ ما أَنتُم بِمُعجِزِين َ فِي الأَرض ِ، گفت: شما خداي را عاجز نتواني كردن در زمين و از او غايب«11» نشوي به گريختن. وَ ما لَكُم مِن دُون ِ اللّه ِ مِن وَلِي ٍّ وَ لا نَصِيرٍ، و

-----------------------------------

(1). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: اينكه.

(2). آج، ما: بما، گا، لا: فبما.

(3). اوام/ وام، آج، ما: وام، گا، لا، آد: وامي.

(4). آج، ما، گا، لا، آد: جمع.

(5). ما، افزوده: باز.

(6). لا: سعيد.

(7). آج، ما، افزوده: عقوبت، لا، آد: عقوبت او، گا: عقوبت كند او را.

(8). گا، آد: زيادتي.

(9). ما: بدتر.

(10). آج: عقوبت.

(11). آج، ما، گا، لا، آد: فايت.

صفحه : 136

شما را

نباشد بدون خداي هيچ ياري و ياوري. و اينكه جمله بر سبيل تهديد و عيد گفت.

وَ مِن آياتِه ِ الجَوارِ فِي البَحرِ كَالأَعلام ِ، گفت: از آيات و دلالات خداي تعالي، كشتيهايي است در دريا چون كوهها«1». واحدتها «جاريه». براي آن جاريه خواند آن را كه بر آب رونده باشد، قال الله تعالي: إِنّا لَمّا طَغَي الماءُ حَمَلناكُم فِي الجارِيَةِ«2». [إبن كثير و نافع و ابو عمرو خواندند: الجواري، باثبات الياء في الوصل ردا الي الاصل. و باقي قرا: الجوار، بحذف الياء اكتفاء بالكسرة عن الياء و اتباعا للمصحف كقوله: ... فَهُوَ المُهتَدِ«3»]«4».

و (الأعلام)، الجبال، واحدها «علم». مجاهد گفت: قصور«5». خليل بن احمد گفت: هر چيزي مرتفع بنزديك«6» عرب «علم» باشد. قالت الخنساء ترثي اخاها«7» صخرا:

و ان صخرا لتأتم الهداة به«8» كأنه علم في رأسه نار

إِن يَشَأ يُسكِن ِ الرِّيح َ، اگر خواهد باد را ساكن كند تا بر پشت آب بماند اينكه كشتيها ايستاده [191- پ]. إِن َّ فِي ذلِك َ لَآيات ٍ لِكُل ِّ صَبّارٍ شَكُورٍ، گفت: در اينكه آيتي هست و دلالتي هر صابري شاكر را.

أَو يُوبِقهُن َّ، يا هلاك كند آن كشتيها را به آب و غرق كند. بِما كَسَبُوا، به آنچه اهلش كرده باشند. وَ يَعف ُ عَن كَثِيرٍ، و از بيشتر عفو كند، يعني نه هر گناهي را عقوبت كند، بل بسيار گناه باشد كه عفو كند و مؤاخذت نكند به آن.

وَ يَعلَم َ الَّذِين َ يُجادِلُون َ فِي آياتِنا، و دانند آنان كه جدل مي كنند و خصومت در آيات ما. ما لَهُم مِن مَحِيص ٍ، كه ايشان را مهربي و معدلي نيست و نباشد از ما و عذاب ما. مدنيان و شاميان خواندند و يعلم، به رفع علي الاستيناف. و معني

آن باشد كه خود دانند، و مثله«9»: ... وَ يُخزِهِم وَ يَنصُركُم عَلَيهِم وَ يَشف ِ صُدُورَ قَوم ٍ مُؤمِنِين َ.

-----------------------------------

(1). گا، آد، افزوده: روان است. [.....]

(2). سوره حاقه (69) آيه 11.

(3). سوره بني اسرائيل (17) آيه 97، سوره كهف (18) آيه 17.

(4). اساس و آب افتادگي دارد، از آج افزوده شد.

(5). آج، ما، گا، آد، افزوده: باشد كوشكها.

(6). آج، ما: بنزد.

(7). آج، ما: اختها.

(8). آج، ما: الهداية.

(9). آج، ما، گا، لا، آد افزوده: قوله:

صفحه : 137

وَ يُذهِب غَيظَ قُلُوبِهِم وَ يَتُوب ُ اللّه ُ عَلي مَن يَشاءُ«1»فَما أُوتِيتُم مِن شَي ءٍ فَمَتاع ُ الحَياةِ الدُّنيا، گفت: آنچه داده اند شما را از مال و ملك دنيا، آن متاع حيات«6» دنياست. «ما» مجازات«7» راست و، «فا» به جواب او باز آمد، و زينت دنياست. وَ ما عِندَ اللّه ِ،«8» و آنچه بنزديك خداي است از ثواب بهتر است و باقي تر و پاينده تر آنان را كه ايمان دارند به خداي و بر خداي توكل كنند.

وَ الَّذِين َ يَجتَنِبُون َ كَبائِرَ الإِثم ِ وَ الفَواحِش َ، گفت: آنان كه بپرخيزند«9» از گناههاي [192- ر] كباير«10». حمزه و كسائي و خلف و يحيي خواندند اينكه جا، و در سورت و النجم: كبير الإثم، بر واحد و تفسيرش بر شرك كردند از عبد الله عباس. و ديگران «كبائر» خواندند«11» بر جمع. اختلاف مفسران ياد كرده ايم در «اثم» و «فواحش». سدي گفت: زنا باشد. مقاتل گفت: موجبات حدود است، هر چه در او حد لازم آيد.

وَ إِذا ما غَضِبُوا هُم يَغفِرُون َ، چون خشم گيرند، هم ايشان بيامرزند و حلم كنند.

-----------------------------------

(1). سوره توبه (9) آيات 14 و 15.

(2). ما، افزوده: خواندند.

(3). اساس، آب: ندارد، از آج افزوده شد.

(4). ما: عن الخلق.

(5). اساس و

آب ندارد، از آج افزوده شد.

(6). گا، آد: زندگاني. [.....]

(7). گا: مجاز.

(8). آج، ما، گا، آد، افزوده: اينكه «ما» موصوله است.

(9). بپرخيزند/ بپرهيزند، آج، ما، گا، لا، آد: بپرهيزيد.

(10). گا، آد: بزرگ، لا: كبيره.

(11). آج، ما، گا، آد، افزوده: به الف.

صفحه : 138

وَ الَّذِين َ استَجابُوا لِرَبِّهِم، گفت: آنان كه اجابت كنند دعوت خداي را و ايمان آرند و نماز به پاي دارند به اوقات و حدود و شرايط. وَ أَمرُهُم شُوري، و كارهاي ايشان كه رود به مشورت يكديگر رود در ميان ايشان، كه رسول- عليه السلام- گفت: ما شقي عبد قط بمشورة و لا سعد باستغناء رأي«1»، گفت: هيچ بنده شقي نشد به مشورت به سعيد به استبداد به رأي خود. و

قال- عليه السلام: ما خاب من استخار و لا ندم من استشار

، خايب نشود آن كه استخارت كند و پشيمان نشود آن كه مشورت كند.

وَ الَّذِين َ إِذا أَصابَهُم ُ البَغي ُ هُم يَنتَصِرُون َ، و آنان كه چون بغي به ايشان رسد، انتقام كشند. مقاتل گفت: اينكه در مجروح است كه از جارح انتقام كشد و قصاص كند. ابراهيم گفت: در اينكه آيت مراد آن است كه به مذلت سر فرو ندارند«2»، چون دست يابند«3» انتقام كشند و عفو نكنند. و آيت بر عموم حمل كردن اوليتر باشد.

وَ جَزاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ، گفت: جزاي سيئتي، سيئتي باشد. اول سيئت باشد دوم سيئت نباشد، چه جزاء سيئت عدل باشد و بد نبود. و انما«4» سيئت خواند آن را براي ازدواج، چنان كه گفت: فَمَن ِ اعتَدي عَلَيكُم فَاعتَدُوا [192- پ] عَلَيه ِ بِمِثل ِ مَا اعتَدي عَلَيكُم«5»آنها ما «11» پرسيدم، گفت: معني آيت آن است كه:

-----------------------------------

(1). ما، گا، لا، آد:

برأي.

(2). آج: فرود ندارند، گا: فرود نيارند، آد: فرو نيارند.

(3). ما: بريابند.

(4). ما، گا، آد: اما.

(5). سوره بقره (2) آيه 194.

(6). آج: إبن ابي يحيي.

(7). آج، ما، گا، لا، آد: و.

(9- 8). اساس، آب: سفين.

(10). آج، ما افزوده: اينكه جواب. [.....]

(11). آج، ما، لا: حجر.

صفحه : 139

... وَ الجُرُوح َ قِصاص ٌ«1» فَمَن عَفا وَ أَصلَح َ، و هر كه عفو بكند و اصلاح ذات البين كند، فَأَجرُه ُ عَلَي اللّه ِ، مزد او بر خداي باشد، يعني، قصاص نكند و انتقام نكشد.

مقاتل گفت: عفو از جمله عمل صالح است. عبد الله عباس گفت كه، رسول- عليه السلام- گفت: چون روز قيامت باشد، مناديي ندا كند كه: هر كه او بر خداي مزدي دارد، گو بيا و مزد خود بستان. جماعتي برخيزند، فريشتگان گويند: مزد شما بر خداي از چيست! گويند: نحن الّذين عفونا عمن ظلمنا، ما آنانيم كه در دنيا عفو كرديم آنان را كه بر ما ظلم كردند. فذلك قوله: فَمَن عَفا وَ أَصلَح َ فَأَجرُه ُ عَلَي اللّه ِ.

ايشان را گويند: ادخلوا الجنة باذن الله، به بهشت روي به فرمان خداي. ان الله«4» لا يُحِب ُّ الظّالِمِين َ، و خداي تعالي ظالمان را دوست ندارد، يعني، خير و نفع ايشان نخواهد.

عبد الله عباس گفت: آن ظالمان را خواست كه ابتدا كنند به ظلم، و ظالم خود مبتدي باشد، چه آن كه مكافات كند ظالم نبود عادل بود ما دام تا«5» تعدي نكند.

وَ لَمَن ِ انتَصَرَ بَعدَ ظُلمِه ِ، گفت: آن كس كه انتقام كشد و كينه توزد [193- ر] پس از آن كه بر او ظلم كرده باشند. اضافت مصدر با مفعول كرد، چنان كه گفت: ... وَ انتَصَرُوا مِن بَعدِ ما ظُلِمُوا«6»

فَأُولئِك َ ما عَلَيهِم مِن سَبِيل ٍ. [ايشان آنانند كه بر ايشان راهي نيست، ملامت و مذمت عقوبت را، اي، لا حرج عليهم و لا لوم]«8» إِنَّمَا السَّبِيل ُ عَلَي الَّذِين َ يَظلِمُون َ النّاس َ، ره ملامت و مذمت و عقوبت بر آنان است كه بر مردمان ظلم كنند بي سببي مبتدي«9» به ظلم. وَ يَبغُون َ فِي الأَرض ِ بِغَيرِ الحَق ِّ، و در زمين بغي كنند بناحق و بر امام مسلمانان بيرون آيند. أُولئِك َ لَهُم عَذاب ٌ أَلِيم ٌ،

-----------------------------------

(1). سوره مائده (5) آيه 45.

(2). گا، آد، افزوده: مثل.

(3). آج، ما، لا: حجر.

(4). گا، لا، آد: انه.

(5). لا: كه.

(6). سوره شعراء (26) آيه 227.

(7). گا، آد: هم به آن.

(8). اساس، آب: ندارد، از آج افزوده شد.

(9). آج، ما: مبتدا.

صفحه : 140

ايشان را عذابي بود دردناك.

وَ لَمَن صَبَرَ وَ غَفَرَ إِن َّ ذلِك َ لَمِن عَزم ِ الأُمُورِ، گفت: آن كس كه صبر كند بر ظلمي كه بر او كنند و ايذا و مشقتي كه او را نمايند و بيامرزد و مكافات نكند، آن از جمله عزايم امور است. و معني «عزم امور» آن باشد كه اختيار اولي كند و اعلي، در باب نيل ثواب و ايثار رضاي خداي بر آنچه او را مباح باشد از انتقام، و احتمال مشقت كند بر نفس خود. و معني آن است كه: ان ذلك لمن«1» افضل الامور. و مما يعزم عليه و يشد عزيمته عليه اولوا العقل و الفضل. و هر مبتدايي كه خبر او به جمله باز آيد، لا بد باشد كه در جمله خبري ضميري باشد كه«2» عايد باشد«3» با مبتدا. و اينكه جا در ظاهر نيست، لا بد بايد تا مضمر باشد«4»، و التقدير، ان ذلك منه لمن

عزم الأمور، و مثله قولهم: السمن منوان بدرهم، و التقدير، منه بدرهم. و گفتند: حذف اينكه لطول- الكلام كردند، اولي تر آن است كه گويند: لدلالة الكلام عليه كردند.

وَ مَن يُضلِل ِ اللّه ُ فَما لَه ُ مِن وَلِي ٍّ مِن بَعدِه ِ، گفت: هر كه خداي او را اضلال كند- باحد المعاني المذكورة، از آنچه چند جايگاه گفتيم- از خذلان و تخليت، يا حكم و تسميت، يا اضلال از راه بهشت، [193- پ] او را پس از خداي ناصري نباشد كه نصرت و حمايت كند بر خداي. آنگه گفت: وَ تَرَي الظّالِمِين َ، تو بيني يا محمّد ظالمان را و كافران را. چون عذاب خداي«5» معاينه بينند، يَقُولُون َ، مي گويند:

هَل إِلي مَرَدٍّ مِن سَبِيل ٍ، هيچ ممكن هست و هيچ راهي باشد ما را در بازگشتن با دنيا تا ما تلافي كنيم اينكه تقصيرها را«6» و ببدل كفر ايمان آريم و بدل معصيت طاعت كنيم! اينكه تمنايي باشد كه ايشان كنند از باب جزع، چه ايشان دانند كه اينكه نباشد، از آن«7» كه معارف ايشان در قيامت ضروري باشد.

آنگه گفت: وَ تَراهُم يُعرَضُون َ عَلَيها، و تو بيني ايشان را، يعني، آن كافران را و ظالمان را كه ايشان را بر دوزخ عرض مي كنند. خاشِعِين َ، نصب بر حال است ذليل و مهين. يَنظُرُون َ مِن طَرف ٍ خَفِي ٍّ، مي نگرند از چشمي ذليل. قتاده گفت: چشمي

-----------------------------------

(1). آج، ما، گا، لا، آد: من.

(3- 2). آج، ما، گا، لا، آد: ندارد.

(4). لا: لابد كه مضمر بايد.

(5). آج، ما، افزوده: به ايشان رسد و معاينه ببينند. [.....]

(6). گا، آد: آنچه كرده ايم.

(7). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: جا.

صفحه : 141

نه روشن، از آن جا كه ايشان را كور«1» حشر

كرده باشند«2»، و گفتند: به دل نگرند و نظر دل خفي باشد. و «طرف»، هم چشم باشد، هم نظر. و چشم بر هم زدن را «طرف» خوانند، يقال: رأيته بطرف عينه. و قول اول بهتر است، معني آن كه، به چشم مذلت و نظر مهانت نگرند ذليل وار. وَ قال َ الَّذِين َ آمَنُوا، آنگه گفت در وقت چنين مؤمنان گويند كه: امروز، روز زيانكاران است«3» كه جان و تن و اهل خود را زيان كرده است از آن جا كه او در دوزخ است و ممنوع از انتفاع به اهل مال«4» خود چه از«5» ميان ايشان حوايلي«6» است، پس نه تن دارد، نه اهل دارد، نه مال دارد. آنگه گفت: ظالمان«7» كافران در عذابي مقيم دايم باشند كه آن را انقطاع نباشد.

آنگه گفت: وَ ما كان َ لَهُم مِن أَولِياءَ، ايشان را هيچ يار و ياور نبود كه نصرت و حمايت كند از خداي«8». و آن را كه [194- ر] خداي گمراه كند از بهشت، او را راهي نبود كه بر خلاف خداي بتواند رفتن. و آن ديگر وجوه كه گفتيم، هم محتمل است اينكه جا.

آنگه با خطاب مكلفان آمد، گفت: استَجِيبُوا لِرَبِّكُم، اجابت كني خدايتان را پيش از آن كه روزي آيد كه آن را مرد و مدفع نباشد، يعني، روز قيامت. و گفتند:

روز مرگ، از آن جا كه:

من مات فقد قامت قيامته

، آنگه گفت ظالمان را گويند در اينكه روز كه: ما لَكُم مِن مَلجَإٍ يَومَئِذٍ، شما را امروز ملجائي و پناهي نيست كه با او گريزي، و شما را نكيري«9» نيست و انكار نمي تواني كردن بر عذاب و استخفاف كه«10» بر شما مي رود.

آنگه رسول را

گفت بر سبيل تسليت: فَإِن أَعرَضُوا، اگر اينكه كافران برگردند و فرمان تو نبرند، بر تو هيچ نيست، ما تو را نفرستاديم تا تو نگهبان ايشان باشي كه ايشان را از كاري باز داري و به كاري در آري بقهر. إِن عَلَيك َ إِلَّا البَلاغ ُ، بر تو هيچ نيست الا بلاغ و رسانيدن«11». آنگه از آن حديث برفت و در تقلب احوال آدمي آمد و آن

-----------------------------------

(1). گا، آد: كه كورشان.

(2). گا، آد، افزوده: و بيانه قوله: وَ نَحشُرُهُم يَوم َ القِيامَةِ عَلي وُجُوهِهِم عُمياً را (3). آج، ما، گا، لا، آد: امروز زيانكار آن است. [سوره بني اسرائيل (17) آيه 98].

(4). آج، ما، گا، لا، آد: و مال.

(5). آج، ما: او.

(6). آج، ما، گا، لا، آد: حوايل.

(7). آج، ما، گا، لا، آد: و كافران.

(8). گا، آد: از غير خدا.

(9). گا، آد: نكري.

(10). گا، آد: و عذاب به استحقاق.

(11). لا، افزوده: پيغام.

صفحه : 142

كه او را بر حالي ثبات نباشد. وَ إِنّا إِذا أَذَقنَا الإِنسان َ مِنّا رَحمَةً فَرِح َ بِها، گفت:

چون ما آدمي را رحمتي بچشانيم، به آن شاد شود و اگر چنان كه نكبتي و عقوبتي به او رسد، به گناهي كه كرده باشد كفران آرد و كافر شود، كه آدمي خود كافر نعمت است.

آنگه باز نمود كه من از ايشان مستغني ام و بي نياز، كه ملك آسمانها و زمين مراست، گفت: لِلّه ِ مُلك ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ، خداي راست پادشاهي آسمانها و زمين. يَخلُق ُ ما يَشاءُ، بيافريند آنچه خواهد. چنان كه خواهد، آن را كه خواهد دختر دهد و آن را كه خواهد پسر دهد.

واثلة بن الاسقع گفت از رسول- صلي الله عليه و آله- كه او گفت: از

خجستگي زن«1» باشد كه اول دختر زايد، آنگه پسر. نبيني كه حق تعالي [194- پ] در باب منت«2» ابتدا به دختران كرد، آنگه ذكر پسران كرد، گفت: يَهَب ُ لِمَن يَشاءُ إِناثاً وَ يَهَب ُ لِمَن يَشاءُ الذُّكُورَ.

أَو يُزَوِّجُهُم ذُكراناً وَ إِناثاً، جفت كند ايشان را، يعني جفت دهد ايشان را پسران و دختران، يعني، كس را باشد كه هر دو بدهد«3»، هم پسر و هم دختر. و اينكه تزويج به معني اقتران است، يقول«4» العرب: زوجت ابلي اي، قرنتها باخري. محمّد«5» الحنفيه گفت: به يك شكم خواست يعني«6»، توأم.

اسحاق بن بشر«7» گفت: آيت در حق پيغامبران آمد، آنگه عام شد در همه خلقان.

قوله: يَهَب ُ لِمَن يَشاءُ إِناثاً، لوط«8» را خواست كه همه دختر«9» داشت، هيچ پسر نداشت، وَ يَهَب ُ لِمَن يَشاءُ الذُّكُورَ، ابراهيم را خواست كه همه پسر داشت و هيچ دختر نداشت، أَو يُزَوِّجُهُم ذُكراناً وَ إِناثاً، رسول ما را خواست كه هم پسر داشت هم دختر داشت، وَ يَجعَل ُ مَن يَشاءُ عَقِيماً، يحيي و عيسي را خواست«10» كه ايشان را هرگز فرزند نبود. و حمل بر عموم اوليتر باشد. «عقيم» هم«11»، مرد را گويند، هم زن

-----------------------------------

(1). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: آن. [.....]

(2). گا، آد: در اينكه آيه.

(3). آج، ما، گا، لا: بدهم.

(4). آج: تقول، گا: لقول.

(5). آج، گا، لا، آد، افزوده: بن.

(6). آج، ما، لا: به معني.

(7). آج، لا: بشير.

(8). گا: شعيب.

(9). لا: دختران.

(10). آج، ما، لا: يحيي را خواست و عيسي را.

(11). اساس: هر، به قياس با نسخه آج و سياق عبارت تصحيح شد.

صفحه : 143

را، از آن كه ايشان را فرزند نباشد. إِنَّه ُ عَلِيم ٌ قَدِيرٌ، او عالم است به

مصالح خلقان، چنان دهد كه صلاح داند و قادر است آنچه داند كه بايد كردن، تواند كردن. [سؤال كردند كه: چرا «اناثا» منكر و «الذكور» معروف! دو جواب است از اينكه: يكي آن كه، زنان از روي ظاهر چو ناشناخته اند از آن كه پوشيده اند و نامعروف، و مردان بخلاف اينكه، از آن جا كه معروفند و شناخته. و جواب ديگر آن است كه، الف و لام در «ذكور» براي آن آورد تا چون او وقف كنند«1» مطابق باشد رؤوس آيات را از كفور، و قدير، و نكير چنان [كه]«2» گفت في قوله: وَ اللَّيل ِ إِذا يَسرِ«3»، و اينكه جواب بهتر است، و الله اعلم.]«4».

وَ ما كان َ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَه ُ اللّه ُ إِلّا وَحياً، گفت«5»: سبب نزول آيت آن بود كه جهودان گفتند: اگر محمّد پيغامبر است، چرا خداي با او سخن نگويد بي واسطه يا خداي را نبيند معاينه«6»، چنان كه موسي ديد و شنيد! رسول- عليه السلام- گفت:

موسي خداي را نديد و وحي چنان كند كه او صلاح داند. خداي تعالي اينكه آيت بفرستاد: وَ ما كان َ [195- ر] لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَه ُ اللّه ُ، نباشد هيچ آدمي را كه خداي با او سخن گويد، إِلّا وَحياً، الا به وحي. گفتند: مراد الهام است يا در خواب باز نمودن. و نصب او بر تمييز بود. و روا بود كه مصدري بود در جاي حال، اي، موحيا چنان كه: اتيته ركضا و جئته عدوا، اي، راكضا عاديا. أَو مِن وَراءِ حِجاب ٍ، يا از پس حجابي، يعني، «الا». و محل كلام از پس حجابي باشد، نه آن كه متكلم از پس حجابي بود، كه آنگه جسم باشد. و گفتند: معني

آن است كه در نفي معاينت و مشاهدت بمنزلت آن است كه در حجاب باشد. و حجاب، مانعي باشد كه منع كند از ادراك. أَو يُرسِل َ رَسُولًا، يا پيغامبري بفرستد چون جبريل چنان كه با پيغامبران كرد.

نافع خواند و إبن عامر در روايت داجوني: «او يرسل» به رفع«7»، فيوحي، به « يا » ي ساكن بر استيناف، علي تقدير: او هو يرسل رسولا فيوحي. و محل او نصب

-----------------------------------

(1). گا، آد: تا بر او وقف.

(2). اساس: ندارد، از ما، افزوده شد.

(3). سوره فجر (89) آيه 4.

(4). اساس، آب و لا افتادگي دارد، از آج افزوده شد. [.....]

(5). آج، ما، گا، لا، آد: گفتند.

(6). لا: بمعاينه.

(7). لا، افزوده: و.

صفحه : 144

باشد بر حال، علي تقدير: الا موحيا او مرسلا رسولا. و باقي قرا، او يرسل فيوحي، بنصب فيهما. و عامل در او عطف است علي موضع الي«1» وحيا. و التقدير: الا ان يوحي، او يرسل رسولا [چنان كه «ان» مع الفعل در تقدير مصدر باشد، آن جا مصدر در جاي «ان» مع الفعل نهاد. و اينكه وجهي لطيف است]«2»، براي آن كه محال«3» است كه عطف باشد علي قوله: يكلمه الله، چه اگر چنين باشد، تقديرش اينكه بود: و ما كان لبشر ان يكلمه الله، او يرسل رسولا، علي معني«4» او يرسله رسولا، يا : او يرسل اليه رسولا. و هر دو باطل است براي آن كه از بشر هم رسول بوده است هم مرسل اليه و «او»، اگر بر عطف حمل كنند، بمنزلت آن باشد كه ارسال رسول را از اقسام كلام كرده باشد بر توسع و مجاز. و هذا من باب قولهم: عنانك«5» السيف

[195- پ] كانه قال الا وحيا، او ارسالا. [و بر اينكه وجه شايد تا «با» تقدير كنند و نظم كلام چنين«6»:] و ما كان لبشر ان يكلمه الله الا بالوحي او بارسال رسول]«7» و شاهد«8» كه «او» به معني «الا ان» باشد، كقولهم: لالزمنك، او تعطيني حقي، يعني، الا ان تعطيني حقي. بر اينكه وجه، ارسال«9» از اقسام كلام نباشد.

فَيُوحِي َ، آن رسول وحي كند به او، به معني القا و اعلام. بِإِذنِه ِ، به فرمان خداي. ما يَشاءُ، آنچه خداي خواهد.

سدي گفت: معني آيت آن است كه نباشد و نرسد هيچ آدمي را كه خداي با او سخن گويد الا از يكي از اينكه وجوه: اما به آن كه وحي باشد به طريق«10» الهام و خاطري خفي، يا اعلامي در خواب، يا استماع«11» از كلامي خفي، يا از پس حجابي كه محجوب باشد از همه خلقان الا از موحي«12» اليه چنان كه موسي را بود، يا رسولي فرستد با آن كلام چنان وحي كند كه جبريل آورد. و «من» تعلق دارد به محذوفي، و التقدير: او«13» يكلمه من وراء حجاب. إِنَّه ُ عَلِي ٌّ حَكِيم ٌ، كه خداي- جل جلاله-

-----------------------------------

(1). آج، ما، گا، آد: الا.

(2). اساس، آب و لا افتادگي دارد، از آج افزوده شد.

(3). آج، ما، گا: و محال است.

(4). گا، افزوده: انه.

(5). ما: عنايك، گا، آد: عتابك.

(6). گا، آد، افزوده: باشد كه.

(7). اساس، آب و لا افتادگي دارد، از آج افزوده شد.

(8). كذا در اساس و آب، آج، ما، گا، لا، آد: شايد.

(9). لا، افزوده: رسل.

(10). ما: وحي نظيرش.

(11). آج، ما، گا، لا، آد: اسماع. [.....]

(12). آج: يوحي.

(13). آج: آن.

صفحه : 145

بزرگوار و محكم كار است.

وَ

كَذلِك َ أَوحَينا إِلَيك َ رُوحاً مِن أَمرِنا، گفت: همچنان كه به ديگر پيغامبران وحي كرديم، وحي كرديم به تو رُوحاً، روحي را از فرمان ما. گفتند: روح، جبريل است و گفتند: قرآن است، و گفتند: وحي است، مصدر، لا من لفظ الفعل كانه قال:

اوحينا اليك روحنا«1»، كقولهم: اعجبني حبا شديدا. ما كُنت َ تَدرِي مَا الكِتاب ُ وَ لَا الإِيمان ُ، تو ندانستي كه كتاب چه باشد«2» و ايمان چه باشد. چند قول گفتند در او:

يكي آن كه تو پيش از وحي ندانستي كه كتاب چه باشد و شرايع ايمان چه باشد از عبادات شرعي. و گفتند: مراد به ايمان نماز است، چنان كه گفت: وَ ما كان َ اللّه ُ لِيُضِيع َ إِيمانَكُم«3» وَ لكِن جَعَلناه ُ نُوراً، و لكن، [196- ر] ما كرديم آن را نوري.

مذكور دو رفته است«4» در پيش و ضمير موحد است بر تأويل آن كه، جعلنا كل واحد منهما. و شايد كه راجع بود با اقرب المذكورين، و شايد كه راجع باشد با وحي يا با روح، يعني، ما كرديم آن وحي و آن روح با«5» نوري، يعني، بياني و لطفي كه به آن هدايت كنيم و راه نماييم آن را كه ما خواهيم از بندگان، يعني مكلفان را«6»، چه آن را كه مكلف نباشد او را دعوت كردن نيكو نباشد. وَ إِنَّك َ لَتَهدِي، تو دعوت مي كني و هدايت مي كني، به معني«7» بيان. إِلي صِراطٍ مُستَقِيم ٍ، به راه«8» راست، يعني طريق مسلماني كه راه نجات است.

صِراطِ اللّه ِ، بدل «صِراطٍ مُستَقِيم ٍ» است. گفت: آن راه راست، راه خداي است، آن خداي كه هر چه در آسمانها و زمين است ملك و ملك اوست. آنگه گفت: أَلا إِلَي اللّه ِ

تَصِيرُ الأُمُورُ، الا«9» همه كارها را مرجع و مآل«10» با خداي است، يعني با جايي كه در آن جا كس را امري و نهيي و حكمي نباشد مگر خداي را- جل جلاله.

-----------------------------------

(1). ما، لا، آد: وحيا.

(2). اساس، آب: جبا شد/ چه باشد.

(3). سوره بقره (2) آيه 143.

(4). ما: اينكه مذكور رفته است، گا، آد: مذكور در او رفته است.

(5). آج، ما، گا، لا، آد: را.

(6). لا: بندگان مكلف.

(7). آج، ما: يعني، گا، آد: يعني بيان مي كني.

(8). لا: برره.

(9). ما، افزوده: اي محمّد.

(10). گا، آد: مآب.

صفحه : 146

سهل بن«1» الجعد گفت: وقتي آتش در جايي افتاد جامعي قرآن«2» بسوخت، جمله جز اينكه كلمت«3» كه: أَلا إِلَي اللّه ِ تَصِيرُ الأُمُورُ. مصحفي در آب افتاد، همه سترده گشت الا قوله: أَلا إِلَي اللّه ِ تَصِيرُ الأُمُورُ.

-----------------------------------

(1). آج، گا، لا، آد، افزوده: ابي.

(2). گا، آد: افتاد و قرآني. [.....]

(3). آج، ما، لا: كلمات، گا، آد: آيه.

صفحه : 147

هُم عِبادُ الرَّحمن ِ إِناثاً أَ شَهِدُوا خَلقَهُم سَتُكتَب ُ شَهادَتُهُم وَ يُسئَلُون َ (19)

وَ قالُوا لَو شاءَ الرَّحمن ُ ما عَبَدناهُم ما لَهُم بِذلِك َ مِن عِلم ٍ إِن هُم إِلاّ يَخرُصُون َ (20) أَم آتَيناهُم كِتاباً مِن قَبلِه ِ فَهُم بِه ِ مُستَمسِكُون َ (21) بَل قالُوا إِنّا وَجَدنا آباءَنا عَلي أُمَّةٍ وَ إِنّا عَلي آثارِهِم مُهتَدُون َ (22) وَ كَذلِك َ ما أَرسَلنا مِن قَبلِك َ فِي قَريَةٍ مِن نَذِيرٍ إِلاّ قال َ مُترَفُوها إِنّا وَجَدنا آباءَنا عَلي أُمَّةٍ وَ إِنّا عَلي آثارِهِم مُقتَدُون َ (23) قال َ أَ وَ لَو جِئتُكُم بِأَهدي مِمّا وَجَدتُم عَلَيه ِ آباءَكُم قالُوا إِنّا بِما أُرسِلتُم بِه ِ كافِرُون َ (24)

فَانتَقَمنا مِنهُم فَانظُر كَيف َ كان َ عاقِبَةُ المُكَذِّبِين َ (25)

شما از كشتي و چهارپايان آنچه برنشينيد«7».

تا راست شوي بر پشتهاي آن، پس ياد كني نعمت خدايتان چون راست شوي بر او، و گويي منزه است آن كه مسخر بكرد براي ما اينكه، و نبوديم او را طاقت دارنده«8».

و ما با خداي خود مي شويم«9».

و كردند او را از بندگان او بهري، آدمي كافر«10» است آشكارا.

-----------------------------------

(1). ما: با ايشان.

(2). ما: سختر.

(3). ما: عزيز.

(4). ما، لا، افزوده: در آن.

(5). ما: راه يابي.

(6). لا، افزوده: پديد.

(7). ما: برنشيني.

(8). لا: آرنده. [.....]

(9). لا: باز مي گرديم.

(10). لا: ناسپاس.

صفحه : 149

يا گرفت از آنچه آفريند دختران و خاص بكرد شما را به پسران.

و چون بشارت دهند يكي از ايشان را به آنچه زد براي خداي مثل، گردد روي سياه و او خشم فرو مي برد.

يا آن كه بپرورند او را در زينت و او در خصومت روشن نكند!

كردند فريشتگان را كه ايشان«1» بندگان خداي اند مادگان، حاضر بودند به آفريدن ايشان بنويسند گواهي ايشان و بپرسند ايشان را!

[197- پ] گفتند: اگر خواستي خداي نپرستيدماني«2» ايشان را، نيست ايشان را به آن علمي، نيستند ايشان الا دروغ مي گويند«3».

يا داديم ايشان را كتابي از پيش آن«4»، ايشان به آن دست در آويخته اند«5».

بل گفتند ما يافتيم پدران ما«6» را بر ديني و ما بر پي ايشان ره مي بريم.

همچنين نفرستاديم در شهري«7» ترساننده اي، الا گفتند منعمان آن جا«8» ما يافتيم پدران ما را بر ديني و ما بر پي ايشان اقتدا مي كنيم.

بگو اگر بيارم به شما راه نماينده تر از آنچه يافتي بر آن پدرانتان را! گفتند:

-----------------------------------

(1). كلمه «ايشان» در اساس تكرار شده است.

(2). ما: نپرستيم ما.

(3). ما: دروغزنان.

(4). ما: او، لا: اينكه.

(5). ما: چنگ

در زده اند.

(6). ما، لا: خود.

(7). ما: ديهي.

(8). ما: ده.

صفحه : 150

ما به آنچه فرستاده اند شما را به آن كافريم«1».

كينه بكشيديم از ايشان، بنگر كه چگونه بود عاقبت دروغ داران«2»؟

قوله تعالي: حم، وَ الكِتاب ِ المُبِين ِ، بيان كرديم «حم» را و اقوال مفسران در او.

وَ الكِتاب ِ، «واو» قسم است. خداي تعالي سوگند ياد كرد به قرآن روشن بيان كننده. بگفتيم كه: «أبان»، هم لازم آيد و هم متعدي. گفت: به حق اينكه كتاب كه ما كرديم اينكه كتاب را قرآني عربي به لغت عرب، و بيان دليلي باشد بر صحت چيزي يا بر فساد او. و گفتند: بيان [198- ر] آن باشد كه معني به او ظاهر شود، عند ادراك بصر يا ادراك سمع، و آن از پنج وجه بود: از لفظ و خط و عقد الاصابع و اشارت و هيأتي ظاهر بر حاست چون اعراض و اقبال و بشر«3» و تقطيب و مانند اينكه و علم را بر حقيقت بيان نخوانند مگر بر مجاز.

و قوله: إِنّا جَعَلناه ُ، يعني ما اينكه قرآن بر لغت عرب گفتيم«4» و فرستاديم و بر طريق«5» و نهاد كلام ايشان و نظمي كه ايشان را هست و مواضعت و اصطلاحي كه بر آن سخني گويند و افهام معاني كنند. با اينكه همه كه چنين است، خلايق جمله عاجزاند از آن كه مثل او چيزي بيارند و بگويند، اما لفقد العلم، او لصرف الله اياهم عن ذلك، علي خلاف فيه بين القوم. و آيت دليل است بر حدوث قرآن براي آن كه خداي تعالي گفت: من كردم اينكه قرآن را، و آنچه كرده و مجعول باشد، قديم نبود.

ديگر آن كه گفت: عَرَبِيًّا،

بر لغت عرب نهادم و بر منهاج و طريقت ايشان. و لغت عرب باتفاق محدث است، قديم نيست و آنچه بر چيزي بسازند و بر«6» منهاج او بنهند مؤخر باشد از او. بر اينكه قاعدت، لغت عرب بهر حال بايد تا مقدم بر قرآن باشد، چون آنچه بر قرآن مقدم است، محدث است، قرآن كه پس از او باشد، چگونه قديم بود!

اگر گويد«7» اينكه جعل به معني تسميت است، چنان كه گفت:

-----------------------------------

(1). ما: كافران.

(2). ما: دروغزنان، لا: كار آنها كه بدروغ دارنده بودند.

(3). ما: يسر.

(4). لا: كرديم. [.....]

(5). آج، ما، لا: طريقه، گا، آد: طريقت.

(6). لا، افزوده: آن.

(7). آج، گا، لا، آد: گويند.

صفحه : 151

وَ جَعَلُوا المَلائِكَةَ الَّذِين َ هُم عِبادُ الرَّحمن ِ إِناثاً«1» ...، نه جعل خلق است، گوييم: محال است و صورت نبندد و معني مستقيم نباشد براي آن كه اگر به معني تسميت باشد، چون يكي از ما عربي [198- پ] خواند، آن را او به عربي كرده باشد، و اگر عجمي خواند«2» آن را، و قرآن همچنين كه هست بايد تا عجمي شود و براي او«3» با لغت عجم گردد، و اينكه محال است باتفاق. لَعَلَّكُم تَعقِلُون َ، تا همانا شما انديشه كني و عقل كاربندي تا مضمون آن بداني و منتفع شوي به آن.

وَ إِنَّه ُ، و اينكه قرآن، فِي أُم ِّ الكِتاب ِ، در لوح محفوظ، لَدَينا، بنزديك ما، يعني در جايي كه امر ما در آن جا روان باشد، ديگر كس را حكم نباشد.«4» و براي آن گفت كه: اول خداي تعالي قرآن بر لوح«5» محفوظ پديد كرد تا فريشته از او بشناخت و بدانست و ياد گرفت و با رسول- عليه السلام-

بگفت. لَعَلِي ٌّ حَكِيم ٌ، يعني، اينكه قرآن بلند مرتبت است و به درجت علياست از فصاحت، و محكم است و دور از آن كه تناقض به او راه يابد.

آنگه خطاب كرد با كافران كه قرآن را منكر بودند، گفت: أَ فَنَضرِب ُ عَنكُم ُ الذِّكرَ صَفحاً، استفهام در آيت به معني جحد است، يعني، ما نضرب. در معني اينكه كلمات خلاف كردند: بعضي گفتند، معني آن است كه ما عذاب از شما برگردانيم«6» و رها كنيم شما را و عقاب نكنيم شما را بر كفرتان! اينكه قول مجاهد است و سدي و روايت عوفي از عبد اللّه عباس، يعني پنداشتي كه ما شما را به اينكه كفر رها خواهيم كردن و عقاب نا كردن!

قتاده و إبن زيد گفتند: ما قرآن فرستادن رها كنيم براي آن كه شما به او ايمان نمي آري«7»، يعني قرآن بگردانيم از شما براي آن كه شما در كفر اسراف مي كني!

قتاده گفت: اگر«8» نخست بار كه قرآن فرود آمد و ايشان كافر شدند، قرآن باز گرفتي هلاك شدندي و لكن به فضل و رحمت خود بيست«9» سال پياپي قرآن مي فرستاد

-----------------------------------

(1). سوره زخرف (43) آيه 19.

(2). لا: خوانده باشد.

(3). آج: تسميه، ما، گا، لا، آد: تسميه او.

(4). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: و اينكه.

(5). آج، ما: به لوح، آد: در لوح.

(6). گا، آد: بگردانيم.

(7). ما: نمي داري، لا: نداريد.

(8). «اگر» در اساس تكرار شده است.

(9). ما: به بيست.

صفحه : 152

بر ايشان. كلبي گفت: يعني شما را رها خواهيم كردن بي امر و نهي [199- ر] براي آن كه شما كافري. كسائي گفت: ما اينكه قرآن در خواهيم پيختن«1» از شما، و شما را دعوت و وعظ

نخواهيم كردن، و اينكه از فصيحات«2» قرآن است. عرب كسي را كه از كاري باز ايستد، گويد: اعرض عنه صفحا و اضرب عنه، و ضرب عنه«3». و اصل از آن جاست كه چون اعراض كند از كسي صفحه گردنش پديد آيد. قال كثير:

صفوحا فما تلقاه الا بخيلة فمن مل«4» منها ذلك الوصل ملت

و يقال: ضربت عن كذا اذا امسكت عنه.«5» و مدنيان و كوفيان خواندند، الا عاصم: «ان»، به كسر «الف»، علي معني «اذ»، يعني، اذ كنتم. و ديگران خواندند:

ان كنتم، به فتح «الف»، علي معني لان كنتم براي آن كه شما قومي مسرفي«6» و متجاوز از حد خود در كفر و شرك. و گفتند: آن، به معني «اذا» است، چنان كه:

عَبَس َ وَ تَوَلّي، أَن جاءَه ُ«7» صَفحاً، مصدري است لا من لفظ الفعل اراد افنصفح صفحا و نضرب ضربا، كقولهم: اعجبني حبا شديدا.

آنگه گفت: وَ كَم أَرسَلنا مِن نَبِي ٍّ فِي الأَوَّلِين َ، گفت: بس پيغامبر كه ما فرستاديم در«11» پيشينگان. «كم»، لفظي است موضوع براي تكثير چون خبر باشد، نقيض او «رب» بود در تقليل.

آنگه گفت: با بسياري پيغامبران كه به ايشان آمد، هيچ پيغامبر نيامد به ايشان و الا از او فسوس داشتند و بر او«12» استهزا كردند [199- پ]، و استهزا اظهار خلاف آن

-----------------------------------

(1). گا، آد: نورديد.

(2). گا، آد: فصاحت. [.....]

(3). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: صفحا.

(4). اساس: ملت، به قياس با نسخه آج، تصحيح شد.

(5). گا، آد، افزوده: ان كنتم قوما مسرفين.

(6). مسرفي/ مسرفيد.

(7). سوره عبس (80) آيه 1.

(8). گا: يعني.

(9). اساس: ايجزع، به قياس با نسخه آج، تصحيح شد.

(10). گا، آد: في.

(11). لا، افزوده: قوم.

(12). گا، آد: بدو.

صفحه :

153

باشد كه در دل داري بر طريق تحقير. اگر گويند: چون خداي دانست كه ايشان به«1» پيغامبران استهزا خواهند كردن، چرا فرستاد ايشان را! گوييم، از اينكه«2» چند جواب است: يكي آن كه همه چنين نكردند، بعضي ايمان آوردند و اگر چه اندك بودند، چنان كه گفت: ... وَ ما آمَن َ مَعَه ُ إِلّا قَلِيل ٌ«3»، جواب دوم آن كه، روا باشد كه ارسال ايشان لطف بود در بسياري قبايح كه امتناع كردند از آن به مكان ايشان، و اگر نه وجود ايشان بودي همه را ارتكاب كردندي و ظلم بيش از آن كردندي. جواب بهتر و معتمدتر آن است كه براي اعلام مصالحي شرعي آمدند كه علم آن حاصل نشدي كس را الا از جهت ايشان. پس بر خداي واجب بود اعلام آن مصالح ايشان را و كس را الا از جهت ايشان. پس بر خداي واجب بود اعلام آن مصالح ايشان را اگر چه معلوم آن بود كه ايشان آن«4» كار نبندند تا حجت خداي را باشد بر ايشان،«5» ايشان را حجت نبود بر خداي. و اينكه طريقي«6» است في حسن تكليف من علم اللّه انه يكفر.

آنگه گفت: نه آن بود كه ما از ايشان عاجز بوديم كه [بسياري را هلاك كرديم كه]«7» به قوت از ايشان سختر بودند. وَ مَضي مَثَل ُ الأَوَّلِين َ، و مثل اولينان«8» بگذشت، بعضي قصت«9» ايشان و سنت و طريقت و عقوبتشان. و قصت آن گذشتگان مثل است و پند، اينكه ماندگان را.

وَ لَئِن سَأَلتَهُم، گفت: اگر بپرسي از اينكه كافران كه آسمان و زمين كه آفريد، و انشا و اختراع آن كه كرد! بگويند كه:«10» خداي كه او عزيز و منيع

و غالب است، هيچ چيز او را غلبه نكند و عالم است و دانا به آفريدن آن تا بر وجه احكام و اتساق در وجود آورد.

الَّذِي جَعَل َ لَكُم ُ الأَرض َ مَهداً، او آن خداي است كه [200- ر] زمين را به گهواره شما كرد تا در او مي آسايي، چنان كه كودك در مهد خود. وَ جَعَل َ لَكُم فِيها سُبُلًا، و شما را در زمين راهها«11» كرد كه به آن به مقاصد خود رسي و مطلوبات خود به-

-----------------------------------

(1). ما: با.

(2). گا، آد: اينكه را.

(3). سوره هود (11) آيه 40.

(4). گا، آد: آن را. [.....]

(5). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: و.

(6). گا، لا، آد: طريقتي.

(7). اساس و آب افتادگي دارد، از آج افزوده شد.

(8). ما: اولينيان.

(9). اساس: قوت، به قياس با نسخه آج، تصحيح شد.

(10). گا، آد، افزوده: آفريد آن را.

(11). لا، افزوده: پديد.

صفحه : 154

چنگ آري. و اينكه براي آن كرد تا همانا شما انديشه اي كني و نظر و تفكر، و مهتدي شوي در راه دين.

اگر سؤال كنند و گويند: اينكه اقرار ايشان به آن كه خالق آسمان و زمين خداي است لا بد از علم باشد، و چون اقرار و علم به يك جاي بود ايمان باشد، و ايشان مؤمن باشند و اينكه خلاف اجماع است، جواب گوييم، جماعتي گفتند كه: ايشان اينكه قول از آن جا گفتند كه به ادني مايه انديشه، بل از بديهت عقل دانستند كه معبودان ايشان از اينكه«1» جمادات اند و اينكه افعال محكمه از جماد صحيح نبود، گفتند: خَلَقَهُن َّ العَزِيزُ العَلِيم ُ و در ديگر آيات لَيَقُولُن َّ اللّه ُ«2» لَعَلَّكُم تَهتَدُون َ.

گفت: الَّذِي جَعَل َ لَكُم ُ الأَرض َ مَهداً، او آن خداي است كه

زمين را به گهواره شما كرد تا در او بياسايي، چنان كه كودك در گهواره بياسايد. وَ جَعَل َ لَكُم فِيها سُبُلًا، و شما را در او راهها پديد كرد كه در او به مقاصد و اغراض خود رسي،

-----------------------------------

(1). آج، ما، گا: بتان.

(2). سوره عنكبوت (29) آيات 61 و 63، سوره لقمان (31) آيه (25) سوره زمر (39) آيه 38، سوره زخرف (43) آيه 87.

(3). ما، گا، آد، افزوده: و.

(4). ما، گا، آد: اينها.

(5). اساس: نباشد، به قياس نسخه آج، تصحيح شد.

(6). گا، آد: از پي آن.

(7). آج، گا: با او. [.....]

(8). كفارا/ كفار را، آج، لا: كفار

صفحه : 155

لَعَلَّكُم تَهتَدُون َ، تا همانا شما راه يابي، چون انديشه كني به معرفت اينكه صانع كه اينكه صنعتها«1» كرد. و گفتند: تا همانا راه يابي به مقاصد خود.

وَ الَّذِي نَزَّل َ مِن َ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ، گفت: او آن خداي است كه بفرستاد از آسمان آبي، يعني، آب باران، بِقَدَرٍ، به اندازه حاجت، چه اگر بسيار بودي، جهان بيران«2» كردي، و اگر اندك بودي، كفايت نبودي، كار بر نيامدي به او. و اينكه دليل آن كند كه فعل قادري مختار است. آنگه از غايب با«3» خبر آمد از خود، گفت:

فَأَنشَرنا بِه ِ بَلدَةً مَيتاً، گفت: زنده كرديم«4» به آن بيابان مرده را، يعني، در او نبات برويانيديم، پس از آن كه خشك و بي بر بود. يقال: انشر اللّه الموتي فنشروا. و يقال: نشر اللّه الموتي نشرا فنشروا«5» نشورا. آنگه گفت: شما را همچنين زنده كنند كه اينكه زنده را مرده«6»، تا استبعاد«7» نكني. و اينكه براي تنبيه و تذكير خلقان گفت بر بعث و نشور.

وَ الَّذِي خَلَق َ الأَزواج َ كُلَّها، او

آن خداي است كه انواع و اصناف خلق همه او آفريد از جمله حيوان و جماد، اما از حيوان نر و ماده [201- ر] و از جمادات و اعراض چيزها متقابل، چون: حلو و حامض و رطب و يابس.

حسن گفت: به «ازواج»، شب و روز خواست، و تابستان و زمستان، و ماه و آفتاب، و آسمان و زمين، و بهشت و دوزخ. وَ جَعَل َ لَكُم، كرد از براي شما از كشتيها و چهار پايان مركوباني كه شما در بحر و بر، بر اوا«8» مي نشيني. آنگه بگفت كه اينكه مراكب بحري و بري چرا آفريدم.

گفت: لِتَستَوُوا«9» ثُم َّ تَذكُرُوا نِعمَةَ رَبِّكُم، آنگه نعمت خداي ياد كني چون بر پشتهاي آن«10» راست بنشيني و شكر آن نعمت كني و بگويي: سُبحان َ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا، منزه است آن خداي كه اينكه را مسخر و مذلل ما كرد تا فرمانبر ما شد از چهار-

-----------------------------------

(1). آج، ما، لا: صنعها.

(2). آج، ما، گا، آد: ويران.

(3). گا: به.

(4). لا: كنيم.

(5). گا، آد: فنشروا نشرا و.

(6). آج، ما، گا، لا، آد: اينكه زمين مرده را.

(7). اساس: استعباد، با توجه به اجماع نسخه بدلها تصحيح شد.

(8). اوا/ او.

(9). اساس: ليستووا، كه با توجه به قرآن مجيد تصحيح شد.

(10). ما: ايشان.

صفحه : 156

پاي و كشتي. وَ ما كُنّا لَه ُ مُقرِنِين َ، و ما را طاقت و قوت اينكه نبودي. يقال: اقرن الشي ء اذا اطاقه و اقرن الدمل اذا الانه«1». و اصل كلمت آن است كه: كانه قدر علي ان يجعلها قرينا له، با خودش همراه كرد و به رهش«2» در آورد تا قرين او باشد، و اينكه اشتقاق بد نيست. اگر گويند: لِتَستَوُوا«3» تَذكُرُوا نِعمَةَ

رَبِّكُم إِذَا استَوَيتُم عَلَيه ِ، و چون [201- پ] غرض تذكير نعمت باشد، حث باشد ما را بر شكر نعمت، اينكه مراد«5» باشد كه اينكه بر- وجهي واجب باشد و در«6» وجهي سنت.

وَ إِنّا إِلي رَبِّنا لَمُنقَلِبُون َ، و ما را بازگشت با خداي خود خواهد بودن.

امير المؤمنين علي گفت: رسول- عليه السلام- چون پاي در ركاب نهادي، گفتي:

الحمد لله علي كل نعمة سبحان ألذي خلق الأزواج.

..، و آيت بخواندي و سه تكبير بكردي. قتاده در اينكه آيت گفت: خداي تعالي ما را باز آموخت«7» كه چون در كشتي نشيني بگويي: بِسم ِ اللّه ِ مَجراها وَ مُرساها«8»سُبحان َ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا«9»آنها ما «10» آيي بگويي: رَب ِّ أَنزِلنِي مُنزَلًا مُبارَكاً وَ أَنت َ خَيرُ المُنزِلِين َ،«11».

وَ جَعَلُوا لَه ُ، آنگه گفت: اينكه كافران كردند او را از بندگان او جزوي«12». در او دو قول گفتند: يكي آن كه به «عباد»، عبادت خواست، گفت: اينكه بندگان من كه كافران اند«13» جزوي از عبادت من بتان را كرده اند تا با من انباز باشند. قولي ديگر آن

-----------------------------------

(1). آج، ما: إذ ألانه.

(2). آج، ما: بزنيش.

(3). اساس و آب: ليستووا، با توجه به قرآن مجيد تصحيح شد. [.....]

(4). آج، ما: تجارتي.

(5). گا: مراد آن،

(6). آج، ما، گا، آد: بر.

(7). ما: بياموخت.

(8). سوره هود (11) آيه 41.

(9). سوره زخرف (43) آيه 13.

(10). آج، ما، گا: فرود.

(11). سوره مؤمنون (23) آيه 29.

(12). اساس: جزؤي.

(13). آج، ما: كافراند.

صفحه : 157

است كه: جَعَلُوا لَه ُ مِن عِبادِه ِ جُزءاً، يعني، فريشتگان را به دختران [او]«1» كردند و گفتند: ايشان جزوي از خداي اند- تبارك و تعالي- و [او]«2» از اينكه متعالي است. آنگه رسول را گفت: إِن َّ الإِنسان َ لَكَفُورٌ مُبِين ٌ، آدمي كافر نعمت است

و كفران او نعمت ما را آشكار است.

أَم ِ اتَّخَذَ،«3» علي زعمهم، يا خداي از آنچه آفريد دختراني بگرفت و شما را تخصيص كرد به پسران. و اينكه رد است بر مشركان عرب كه گفتند: فريشتگان دختران خداي اند.

وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُم ...، گفت: چون بشارت دهند يكي از اينكه مشركان را به آن مثل كه براي خداي زد، يعني، دختر به خداي پسنديد و به خود نپسنديد«4»، ظَل َّ وَجهُه ُ مُسوَدًّا، [202- ر] همه روز رويش سياه باشد، يعني از دل تنگي و دژم رويي. وَ هُوَ كَظِيم ٌ، و او خشم فرو مي برد، براي آن كه انفاذ نتوان كردن كه آن خشم نه بر كسي است كه با او بس باشد«5».

أَ وَ مَن يُنَشَّؤُا فِي الحِليَةِ، اي يربي، كوفيان خواندند: ينشؤا«6»، الا أبو بكر، به ضم « يا » و تشديد «شين» من التنشئة علي الفعل المجهول. و باقي قرا خواندند: ينشأ«7»، اذا تربي، من نشأ ينشأ«8»، علي«9» فعل يفعل از بناي ثلاثي. و كنيزك خوردر«10» «نشأ» گويند. قال نصيب:

و لو لا ان يقال صبا نصيب لقلت بنفسي النشأ الصغار

گفت: آن كه پرورده شود يا بپرورند او را- بر قراءت اول- در حلي. مجاهد گفت: در حرير و زر.

ابو موسي الاشعري روايت كرد«11» كه: رسول- عليه السلام- يك روز بر منبر برآمد و پاره اي زر و پاره اي حرير در دست گرفته و خطبه كرد،«12» آنگه گفت:

13» هذان محرمان« علي ذكور امتي حل لإناثها

، اينكه دو چيز حرام اند بر مردان امت من و

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، از آج، افزوده شد.

(2). اساس: ندارد، به قياس نسخه ما، افزوده شد.

(3). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: گفت.

(4). ما، لا: پسندند

و به خود نپسندند. [.....]

(5). گا، آد: با او بر آيد.

(6). گا، آد: ينشؤ.

(7). لا، آد، افزوده: من نشأ.

(8). آج: ينشؤ.

(9). گا افزوده: وزن.

(10). خورد ر/ خرد را، آج، ما، گا، لا: خود را.

(11). گا، آد: گفت.

(12). گا، لا، آد: و آنگه.

(13). لا: حرامان.

صفحه : 158

حلال اند زنان ايشان را.

معني آيت آن است كه، خداي طعن زد بر كافران به اينكه حوالت كه كردند.

گفت: آن با«1» خداي اضافت«2» كردند كه او در ميان حرير و زر پرورده شود از دختران، و در وقت خصومت و جدل بياني نتواند«3» كردن. از اينكه جا گفتند ايشان را:

ناقصات العقول«4»، ناقصات الحظوظ، ناقصات الدين، چون مذمتي است زنان را، گفت: آن كه محل جلادت و شهامت و آلت جدل و خصومت باشد، به خود حوالت كردي«5» و آنچه آلت ضعف و حليت«6» و قلت فهم و حيلت باشد، به من حوالت كردي. و در آيت [202- پ] قوله: أَ وَ مَن«7»، محل «من»، سه وجه گفتند، يكي: رفع«8» بر ابتدا«9» علي تقدير او من ينشؤا في الحلية، كمن ليس«10» كذلك، و دوم:

نصب علي تقدير او من ينشؤا في الحلية، يجعلونه بنات اللّه، سيم: جر، ردا علي قوله: مِمّا يَخلُق ُ و بِما ضَرَب َ«11».

وَ جَعَلُوا المَلائِكَةَ الَّذِين َ هُم عِبادُ الرَّحمن ِ إِناثاً، گفت: كردند اينكه مشركان فريشتگان را، كه بندگان خداي اند، زنان.

اهل كوفه و ابو عمرو خواندند: عباد الرحمن، به «با» و «الف» في جمع «عبد» و يقويه«12». قوله سبحانه: ... بَل عِبادٌ مُكرَمُون َ«13». و از تقويت او آن است كه، عباد، مردان باشند تا نقيض آن باشد كه ايشان گفتند: بنات اللّه فجعلوها«14» اناثا. و ديگران خواندند: عند الرحمن، به «نون».

آنان«15» كه نزد خداي اند. قوت اينكه قراءت:«16» إِن َّ الَّذِين َ عِندَ رَبِّك َ لا يَستَكبِرُون َ عَن عِبادَتِه ِ«17» أَ شَهِدُوا خَلقَهُم«1» ما أَشهَدتُهُم خَلق َ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ وَ لا خَلق َ أَنفُسِهِم«3» سَتُكتَب ُ شَهادَتُهُم وَ يُسئَلُون َ، بنويسند [203- ر] گوايي«4» ايشان، و ايشان را از اينكه گوايي«5» بپرسند تا چرا گوايي«6» دادند«7» كه ندانستند! و اينكه بر سبيل وعيد و تهديد فرمود.

وَ قالُوا لَو شاءَ الرَّحمن ُ ما عَبَدناهُم، آنگه حكايت جبر كرد از مشركان و باز نمود«8» كه اينكه مثل در حق ايشان محقق است كه: مع كفره قدري. گفت، گفتند اينكه مشركان كه: اگر خداي خواستي ما نپرستيدماني فريشتگان را، پس اينكه عبادت ما ايشان را به خواست خداي است، نگر؟ كه مجبران چگونه اقتباس كردند مذهب جبر را از مشركان؟ و مشركان قديم تراند از ايشان براي آن كه شرك پيشتر«9» از جبر بود. و اگر انديشه كني از آياتي كه در قرآن هست، مانند اينكه، شرك و جبر به يك جاي بوده است. اينكه جماعت، جبر بر گرفتند«10» و شرك نيز رها نكردند«11» آن جا كه اثبات قدما كردند با او، و قديمي صفت اخص كه اشتراك در او ايجاب تماثل«12» كند،- تعالي اللّه عما يقول الجاهلون علوا كبيرا.

آنگه گفت: ما لَهُم بِذلِك َ مِن عِلم ٍ، ايشان را به آن علم نيست. إِن هُم إِلّا يَخرُصُون َ، جز دروغ نمي گويند. اينكه گفتار دروغ است از همه كس اگر مشرك

-----------------------------------

(1). گا اينكه بخش از آيه را بر عبارت «صورت استفهام است و مراد تقريع و ملامت»، مقدم آورده است.

(2). لا: به آفريدن. [.....]

(3). سوره كهف (18) آيه 51. (6- 5- 4). آج، ما، گا، لا، آد: گواهي.

(7). لا، افزوده: بر

چيزي.

(8). لا: باز نمودن.

(9). آج، ما، گا، آد: پيش.

(10). گا، آد: بگرفتند.

(11). لا، افزوده: از.

(12). ما: تمثال.

صفحه : 160

گويد،«1» اگر مجبر.

أَم آتَيناهُم كِتاباً مِن قَبلِه ِ فَهُم بِه ِ مُستَمسِكُون َ، گفت: يا ما ايشان را كتابي داديم پيش از اينكه كه ايشان به آن تمسك كرده اند«2». و قوله: مِن قَبلِه ِ، اي، من قبل القرآن.

بَل قالُوا إِنّا وَجَدنا آباءَنا عَلي أُمَّةٍ وَ إِنّا عَلي آثارِهِم مُهتَدُون َ، آنگه ايشان را به تقليد مذمت كرد و بنكوهيد ايشان را بر آن، گفت: بل مي گويند اينكه مشركان كه«3» پدران خود را بر ديني و ملتي يافتيم. و امت اينكه جا به معني ملت است. [203- پ] و ما بر اثر ايشان راه مي بريم. و در شاذ، مجاهد و عمر عبد العزيز خواند«4»: «امة»، به فتح «الف»، اي، مقصدا و طريقة من الام الذي هو القصد. و گفتند: «امت» به فتح «الف»، نعمت باشد. قال عدي بن زيد:

ثم بعد الفلاح و الأمة وارتهم هناك القبور

و گفتند: آن دو لغت است: امة و امة.

آنگه رسول را- عليه السلام- تسليت داد و دلخوشي و گفت: وَ كَذلِك َ ما أَرسَلنا مِن قَبلِك َ، گفت: همچنين ما نفرستاديم پيش تو، فِي قَريَةٍ مِن نَذِيرٍ، در هيچ ده«5» از پيغامبري. «من» زيادت است مؤكدة للنفي. إِلّا قال َ مُترَفُوها، الا گفتند منعمان«6» و مترفان آن شهر، إِنّا وَجَدنا آباءَنا عَلي أُمَّةٍ، ما پدران خود را بر راهي و طريقتي و ملتي يافتيم و ما بر پي ايشان به ايشان اقتدا مي كنيم.

قال َ«7»فَانتَقَمنا مِنهُم، ما از ايشان كينه بكشيديم به عذاب، تو بنگري اي محمّد؟ تا عاقبت كار«1» دروغ دارندگان به چه آمد.

قوله- عز و علا

قال َ إِبراهِيم ُ لِأَبِيه ِ وَ قَومِه ِ إِنَّنِي بَراءٌ مِمّا تَعبُدُون َ (26) إِلاَّ الَّذِي فَطَرَنِي فَإِنَّه ُ سَيَهدِين ِ (27) وَ جَعَلَها كَلِمَةً باقِيَةً فِي عَقِبِه ِ لَعَلَّهُم يَرجِعُون َ (28) بَل مَتَّعت ُ هؤُلاءِ وَ آباءَهُم حَتّي جاءَهُم ُ الحَق ُّ وَ رَسُول ٌ مُبِين ٌ (29) وَ لَمّا جاءَهُم ُ الحَق ُّ قالُوا هذا سِحرٌ وَ إِنّا بِه ِ كافِرُون َ (30)

وَ قالُوا لَو لا نُزِّل َ هذَا القُرآن ُ عَلي رَجُل ٍ مِن َ القَريَتَين ِ عَظِيم ٍ (31) أَ هُم يَقسِمُون َ رَحمَت َ رَبِّك َ نَحن ُ قَسَمنا بَينَهُم مَعِيشَتَهُم فِي الحَياةِ الدُّنيا وَ رَفَعنا بَعضَهُم فَوق َ بَعض ٍ دَرَجات ٍ لِيَتَّخِذَ بَعضُهُم بَعضاً سُخرِيًّا وَ رَحمَت ُ رَبِّك َ خَيرٌ مِمّا يَجمَعُون َ (32) وَ لَو لا أَن يَكُون َ النّاس ُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلنا لِمَن يَكفُرُ بِالرَّحمن ِ لِبُيُوتِهِم سُقُفاً مِن فِضَّةٍ وَ مَعارِج َ عَلَيها يَظهَرُون َ (33) وَ لِبُيُوتِهِم أَبواباً وَ سُرُراً عَلَيها يَتَّكِؤُن َ (34) وَ زُخرُفاً وَ إِن كُل ُّ ذلِك َ لَمّا مَتاع ُ الحَياةِ الدُّنيا وَ الآخِرَةُ عِندَ رَبِّك َ لِلمُتَّقِين َ (35)

وَ مَن يَعش ُ عَن ذِكرِ الرَّحمن ِ نُقَيِّض لَه ُ شَيطاناً فَهُوَ لَه ُ قَرِين ٌ (36) وَ إِنَّهُم لَيَصُدُّونَهُم عَن ِ السَّبِيل ِ وَ يَحسَبُون َ أَنَّهُم مُهتَدُون َ (37) حَتّي إِذا جاءَنا قال َ يا لَيت َ بَينِي وَ بَينَك َ بُعدَ المَشرِقَين ِ فَبِئس َ القَرِين ُ (38) وَ لَن يَنفَعَكُم ُ اليَوم َ إِذ ظَلَمتُم أَنَّكُم فِي العَذاب ِ مُشتَرِكُون َ (39) أَ فَأَنت َ تُسمِع ُ الصُّم َّ أَو تَهدِي العُمي َ وَ مَن كان َ فِي ضَلال ٍ مُبِين ٍ (40)

فَإِمّا نَذهَبَن َّ بِك َ فَإِنّا مِنهُم مُنتَقِمُون َ (41) أَو نُرِيَنَّك َ الَّذِي وَعَدناهُم فَإِنّا عَلَيهِم مُقتَدِرُون َ (42) فَاستَمسِك بِالَّذِي أُوحِي َ إِلَيك َ إِنَّك َ عَلي صِراطٍ مُستَقِيم ٍ (43) وَ إِنَّه ُ لَذِكرٌ لَك َ وَ لِقَومِك َ وَ سَوف َ تُسئَلُون َ (44) وَ سئَل مَن أَرسَلنا مِن قَبلِك َ مِن رُسُلِنا أَ جَعَلنا مِن دُون ِ الرَّحمن ِ آلِهَةً يُعبَدُون َ (45)

وَ لَقَد أَرسَلنا مُوسي بِآياتِنا إِلي فِرعَون َ وَ مَلائِه ِ فَقال َ إِنِّي

رَسُول ُ رَب ِّ العالَمِين َ (46) فَلَمّا جاءَهُم بِآياتِنا إِذا هُم مِنها يَضحَكُون َ (47) وَ ما نُرِيهِم مِن آيَةٍ إِلاّ هِي َ أَكبَرُ مِن أُختِها وَ أَخَذناهُم بِالعَذاب ِ لَعَلَّهُم يَرجِعُون َ (48) وَ قالُوا يا أَيُّهَا السّاحِرُ ادع ُ لَنا رَبَّك َ بِما عَهِدَ عِندَك َ إِنَّنا لَمُهتَدُون َ (49) فَلَمّا كَشَفنا عَنهُم ُ العَذاب َ إِذا هُم يَنكُثُون َ (50)

وَ نادي فِرعَون ُ فِي قَومِه ِ قال َ يا قَوم ِ أَ لَيس َ لِي مُلك ُ مِصرَ وَ هذِه ِ الأَنهارُ تَجرِي مِن تَحتِي أَ فَلا تُبصِرُون َ (51) أَم أَنَا خَيرٌ مِن هذَا الَّذِي هُوَ مَهِين ٌ وَ لا يَكادُ يُبِين ُ (52) فَلَو لا أُلقِي َ عَلَيه ِ أَسوِرَةٌ مِن ذَهَب ٍ أَو جاءَ مَعَه ُ المَلائِكَةُ مُقتَرِنِين َ (53) فَاستَخَف َّ قَومَه ُ فَأَطاعُوه ُ إِنَّهُم كانُوا قَوماً فاسِقِين َ (54) فَلَمّا آسَفُونا انتَقَمنا مِنهُم فَأَغرَقناهُم أَجمَعِين َ (55)

فَجَعَلناهُم سَلَفاً وَ مَثَلاً لِلآخِرِين َ (56) وَ لَمّا ضُرِب َ ابن ُ مَريَم َ مَثَلاً إِذا قَومُك َ مِنه ُ يَصِدُّون َ (57) وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَيرٌ أَم هُوَ ما ضَرَبُوه ُ لَك َ إِلاّ جَدَلاً بَل هُم قَوم ٌ خَصِمُون َ (58) إِن هُوَ إِلاّ عَبدٌ أَنعَمنا عَلَيه ِ وَ جَعَلناه ُ مَثَلاً لِبَنِي إِسرائِيل َ (59) وَ لَو نَشاءُ لَجَعَلنا مِنكُم مَلائِكَةً فِي الأَرض ِ يَخلُفُون َ (60)

وَ إِنَّه ُ لَعِلم ٌ لِلسّاعَةِ فَلا تَمتَرُن َّ بِها وَ اتَّبِعُون ِ هذا صِراطٌ مُستَقِيم ٌ (61) وَ لا يَصُدَّنَّكُم ُ الشَّيطان ُ إِنَّه ُ لَكُم عَدُوٌّ مُبِين ٌ (62) وَ لَمّا جاءَ عِيسي بِالبَيِّنات ِ قال َ قَد جِئتُكُم بِالحِكمَةِ وَ لِأُبَيِّن َ لَكُم بَعض َ الَّذِي تَختَلِفُون َ فِيه ِ فَاتَّقُوا اللّه َ وَ أَطِيعُون ِ (63) إِن َّ اللّه َ هُوَ رَبِّي وَ رَبُّكُم فَاعبُدُوه ُ هذا صِراطٌ مُستَقِيم ٌ (64) فَاختَلَف َ الأَحزاب ُ مِن بَينِهِم فَوَيل ٌ لِلَّذِين َ ظَلَمُوا مِن عَذاب ِ يَوم ٍ أَلِيم ٍ (65)

هَل يَنظُرُون َ إِلاَّ السّاعَةَ أَن تَأتِيَهُم بَغتَةً وَ هُم لا يَشعُرُون َ (66)

بيزارم از آنچه شما مي پرستي.

الا آن كه آفريد مرا كه او ره نمايد مرا.

و كرد آن را گفتاري مانده در فرزندان او، تا همانا باز آيند.

بل برخوردار كردم اينان را و پدرانشان را تا آمد به ايشان حق و پيغامبري بيان كننده«2».

چون آمد به ايشان حق، گفتند: اينكه جادوي«3» است و ما به آن«4» كافرايم.

گفتند: چرا نفرستادند اينكه قرآن بر مردي از دو شهر بزرگ.

ايشان مي بخشند رحمت خداي تو! ما بخشيديم ميان ايشان روزي در زندگاني نزديك تر و برداشتيم بهري را بالاي بهري به پايه ها، تا ها گيرد«5» بهري بهري را مسخر كرده، و بخشايش«6» خداي تو بهتر است از آنچه گرد«7» مي كنند.

اگر نه آن است كه باشند مردمان يك جنس، كردماني آن را كه كافر بودي به خداي خانه هاي ايشان را سقفها از سيم و نردبانهايي

-----------------------------------

(1). لا، افزوده: دروغزنان و.

(2). ما: روشن باز كننده.

(3). ما، لا: جادويي.

(4). ما: به اينكه، لا: به او.

(5). ما، لا: تا گيرد.

(6). ما، لا: رحمت.

(7). لا: جمع.

صفحه : 162

كه بر آن بر بام شوند.

[204- پ]، و خانه ها ايشان را درها و سريرها بر آن تكيه زنند.

و زر، و نيست اينكه همه الا متاع زندگاني دنيا و سراي باز پسين نزد خداي تو پرهيزكاران راست.

هر كه برگردد بجهل از ذكر خداي، بجهانيم براي او ديوي، او، او را همتا باشد.

و ايشان باز مي دارند ايشان را از راه و مي پندارند كه ايشان راه يافته اند.

تا چون آيد به ما گويد: اي كاشك«1» ميان من و ميان تو دوري مشرق و مغرب بودي كه بد قريني«2»؟

سود ندارد شما را امروز چون ستم كردي آن كه شما در عذاب انبازي«3».

تو بشنواني كران را

يا راه نمايي كوران را و هر كه باشد در گمراهي روشن!

اگر ببريم تو را ما از ايشان كينه بكشيم.

يا با تو نماييم آنچه وعده داديم ايشان را، ما بر ايشان تواناايم.

نگاه دار آنچه وحي كردند به تو كه تو بر ره راستي.

[205- ر]، و آن يادگاري است تو را و قوم تو را، و بپرسند شما را.

-----------------------------------

(1). ما، لا: كاشكي.

(2). ما: بد قريني اي، لا: بد همتايي است اينكه.

(3). ما: همبازي، لا: انبازيد.

صفحه : 163

بپرس آنان را كه فرستاديم از پيش تو از پيغامبران ما، كرديم بجز«1» خداي خداياني كه پرستيدند ايشان«2»!

بفرستاديم موسي را به آيات ما به فرعون و لشكرش، گفت: من پيغامبر خداي جهانيا«3» ام.

چون آمد به ايشان به آيتهاي ما كه بيني ايشان از آن مي خندند«4».

و ننماييم«5» ايشان را آيتي الا و آن مهتر باشد از مانندش، و بگرفتيم ايشان را به عذاب تا همانا ايشان باز آيند.

گفتند: اي جادو؟ بخوان براي ما خدايت را به آن عهد كه كرد نزد تو«6» كه ما راه يافته ايم«7».

چون برداشتيم از ايشان عذاب كه بنگري ايشان عهد مي شكافتند«8».

ندا كرد فرعون در قومش، گفت: اي قوم من؟ نه مراست پادشاهي مصر و اينكه جويها كه مي رود از زيرش«9»! نمي بيني«10»!

يا من بهترم از اينكه«11» كه او خوار است و نزديك نيست كه بيان كند.

[205- پ] چرا نيفگندند بر او دستورنجها«12» از زر، يا بيامدند با او فريشتگان«13» پيوسته.

-----------------------------------

(1). ما: از جز، لا: از دون. [.....]

(2). لا: ايشان را پرستند.

(3). جهانيا/ جهانيان، ما: جهانيانم، لا: عالميان.

(4). ما: مي خنديدند.

(5). ما: نبينم.

(6). ما: نزديك تو است.

(7). لا: راه يافتگانيم.

(8). لا: ناگاه ايشان عهد بشكستند.

(9). لا: از

زير بارگاه من.

(10). لا: اي شما نمي بينيد.

(11). لا، افزوده: كس.

(12). ما: دستورنجنها.

(13). لا، افزوده: به هم.

صفحه : 164

سبك داشت قوم خود را، طاعتش داشتند ايشان مردماني اند بي سامان كار.

چون به خشم آوردند ما را، كينه كشيديم از ايشان، غرق بكرديم ايشان را جمله.

و كرديم ايشان را گذشته و مثل براي بازپسينان«1».

چون بزدند پسر مريم را مثلي كه ديدي قوم تو از او منع مي كردند«2».

گفتند: خدايان ما بهتراند يا او! نزدند او را براي تو الا خصومت«3»، بل ايشان قومي اند خصومت كننده.

نيست او الا بنده اي كه نعمت كرديم بر او و كرديم او را مثلي براي بني اسرائيل.

و اگر خواهيم كنيم از شما فريشتگاني كه در زمين خليفتي كنند.

و آن دانشي است قيامت را، شك مكني به آن و پي من گيري«4»، اينكه راهي است راست.

[206- ر]، و بنگرداندا«5» شما را ديو كه او شما را دشمني هويدا.

چون آمد به عيسي حجتها«6»، گفت: آوردم به شما حكمت«7» تا بيان كنم براي شما بهري آنچه خلاف مي كني در او. بترسي از خداي و طاعت من داري.

-----------------------------------

(1). ما: آخريان را، لا: آخرينان.

(2). لا: برمي گردند. [.....]

(3). لا: به خصومت.

(4). لا: پيروي كني مرا.

(5). ما: وامدا راد، لا: از راه بمبرا.

(6). ما، لا: به حجتها.

(7). لا: با حكمت.

صفحه : 165

كه خداي، او، خداي من است و خداي شما، پرستي او را، اينكه راهي است راست«1».

خلاف كردند جماعات از ميان ايشان، واي آنان كه«2» ظلم كنند از عذاب روزي دردناك؟

انتظار«3» مي كنند الا«4» قيامت را كه به ايشان آيد ناگاه و ايشان ندانند!

قوله تعالي: وَ إِذ قال َ إِبراهِيم ُ، حق تعالي گفت: ياد كن اي محمّد چون گفت ابراهيم- عليه السلام- پدرش

را،- يعني، عمش را آزر را- و قومش يعني، امتش را كه او را به ايشان فرستادند. إِنَّنِي بَراءٌ، من بيزارم از آنچه شما مي پرستي از اينكه بتان. و قوله: بَراءٌ، مصدري است به جاي وصف نهاده مبالغت را، من باب قولهم رجل عدل و صوم و فطر. و مصدر چون در جاي وصف افتد تثنيت و جمع و تذكير و تأنيث و وحدان آن«5» به يك لفظ باشد علي لفظ الواحد. و عبد اللّه مسعود خواند: انني براء، به ضم، «با» مبالغت في بري ء، كطويل و طوال و كبير و كبار.

إِلَّا الَّذِي فَطَرَنِي، [206- پ] اينكه استثنا رواست كه منقطع باشد از آن جا كه خداي را استثنا كرد از بتان ايشان، و او از جنس ايشان نيست، پس منقطع باشد به معني لكن. و ممكن است كه متصل باشد از آن جا كه در ميان ايشان كسان باشند كه خداي پرست باشند. آنگه جمله معبودان ايشان را به يك جاي نگويد«6»، پس اخراج كند خداي را- جل جلاله- از آن جمله. بر اينكه وجه استثنا متصل باشد كه او معبودي باشد از جمله معبودان. گفت: الا آن خداي كه مرا آفريد كه او راهنماي من است و با من الطاف كرده است و نيز كند. و گفتند: سيهدين الي طريق الجنة، مرا راه به بهشت و نعيم بهشت او نمايد. [و وجه اول بهتر است، و محل الذي فطرني از اعراب محتمل است نصب و جر را. نصب بر استثنا و جر بر تكرير«7» عامل علي البدل.

و التقدير، الا من ألذي فطرني]«8».

-----------------------------------

(1). لا: اينكه است راه راست.

(2). ما: واي بر آنان كه، لا:

واي آنان را كه.

(3). لا: هيچ انتظار.

(4). لا، افزوده: روز.

(5). آج، ما، گا، لا، آد: واحد آن.

(6). آج، ما، لا، آد: بگويد، گا: گويد.

(7). گا، آد: تكرار.

(8). اساس، آب، لا: افتادگي دارد، از آج افزوده شد.

صفحه : 166

وَ جَعَلَها كَلِمَةً باقِيَةً فِي عَقِبِه ِ، خلاف كردند در اينكه ضمير: بعضي گفتند، جعل هذه الكلمة التي قالها، من قوله: إِنَّنِي بَراءٌ مِمّا تَعبُدُون َ- الي قوله سَيَهدِين ِ، گفت:

اينكه گفتار را كلمتي كرد باقي و مانده در عقب و فرزندان او. و گفتند: كلمتي كرد كه از پس او«1» باز گويند و از پس او بماند از آن جا كه او بيرون آن كه اينكه بگفت، وصف«2» كرد به اينكه.

مجاهد و قتاده و سدي گفتند: «ها»، كنايت عن غير مذكور است، و المعني، و جعل كلمة الاخلاص، لا اله الا اللّه، كَلِمَةً باقِيَةً فِي عَقِبِه ِ، اينكه كلمت در عقب او بماند تا به دامن قيامت. جماعتي از فرزندان او بر اينكه باشند و اينكه گويند و اعتقاد دارند. إبن زيد گفت: اسلام است بدلالة قوله: ... هُوَ سَمّاكُم ُ المُسلِمِين َ مِن قَبل ُ«3»لَعَلَّهُم يَرجِعُون َ، تا همانا ايشان رجوع كنند از دين خود با دين ابراهيم در توحيد و خداي پرستي«4». قتاده گفت: تا همانا با خود و با عقل خود رجوع«5» و تأمل و تفكر كنند تا ايشان را علم به خداي حاصل شود«6»، آنگه بيان كرد كه: من معاملت«7» نكردم با اينكه كافران به عذاب«8»، بل ايشان را مهلت دادم.

بَل مَتَّعت ُ هؤُلاءِ وَ آباءَهُم، ممتع و برخوردار بكردم«9» اينان را و پدران اينان را، حَتّي جاءَهُم ُ الحَق ُّ، تا حق به ايشان آمد، يعني مسلماني. وَ رَسُول ٌ، و پيغامبري بيان

كننده، و آن محمّد است- صلي اللّه عليه و آله. [و مثله قوله: ... وَ ما كُنّا مُعَذِّبِين َ حَتّي نَبعَث َ رَسُولًا«10».]«11»

-----------------------------------

(1). گا، آد: پس از او. [.....]

(2). آج، ما، گا، لا، آد: وصايت.

(3). سوره حج (22) آيه 78.

(4). گا، آد، افزوده: و ضمير لعلهم، راجع است با عم ابراهيم، آزر، و قومش، يعني اينكه كلمه از تبرا و تولي براي آن گفت، تا ايشان از بت پرستيدن باز ايستند. و رجوع كنند با خداي پرستي.

(5). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: كنند.

(6). آج، ما: گردد.

(7). ما، لا: معاجله، گا، آد: تعجيل.

(8). آج، ما، گا، لا، آد: عقاب.

(9). گا، آد: بل تمتع و برخورداري دادم.

(10). سوره بني اسرائيل (17) آيه 15.

(11). اساس، آب: ندارد، از آج افزوده شد.

صفحه : 167

وَ لَمّا جاءَهُم ُ الحَق ُّ، چون حق، كه قرآن است، به ايشان آمد، گفتند: اينكه سحر و جادوي است. و سحر، حيلتي باشد خفية السبب كه ايهام معجز كند«1». وَ إِنّا بِه ِ كافِرُون َ، و ما به اينكه قرآن كافرايم و منكرايم كه اينكه از نزديك خداي است، بل اعتقاد ما در او آن است كه سحر و جادوي است.

آنگه حق تعالي وجه شبهت ركيك ايشان بگفت در اينكه باب. گفت، وَ قالُوا، گفتند اينكه كافران عصر تو: لَو لا نُزِّل َ هذَا القُرآن ُ، اي هلا؟ چرا اينكه قرآن انزله نكردند بر مردي، مِن َ القَريَتَين ِ، از اينكه دو شهر«2» مكه و طايف، في قوله عبد اللّه عباس است و مراد آن است كه علي احد الرجلين«3» من القريتين، بر مردي از دو مرد كه يكي از مكه است و يكي از طايف. اما مكي، وليد بن المغيرة المخزومي القرشي،

و طايفي، حبيب بن عمرو الثقفي، اينكه قول عبد اللّه عباس است. مجاهد گفت: مكي، عتبة ربيعه بود [207- پ] و طايفي إبن عبد يا ليل. قتاده گفت: مكي«4»، وليد مغيره بود، و طايفي عروة بن مسعود الثقفي بود. سدي گفت: طايفي كنانة بن عمرو بود و براي آن گفتند كه اينان هر يكي بزرگي بودند در ميان قوم خود با مال«5» بسيار. ايشان را گمان آمد كه اينكه جهت استحقاق نبوت باشد و ندانستند كه اينكه به مصلحت و صلاحيت و اختيار عصمت و تحمل اعباي رسالت تعلق دارد و جز خداي نداند كه كيست كه بدين صفت است«6» و اينكه«7» را بشايد.

آنگه بر سبيل انكار بر ايشان گفت: أَ هُم يَقسِمُون َ رَحمَت َ رَبِّك َ، ايشان قسمت مي كنند رحمت خداي، يعني، نبوت«8»! نَحن ُ قَسَمنا بَينَهُم مَعِيشَتَهُم فِي الحَياةِ الدُّنيا، ما قسمت كرديم روزي و معيشت ايشان در دنيا. گفت: آن كس كه روزي از دست من خورد و در باب روزي خود به يك جزو«9» زيادت و نقصان نتواند كردن او، كجا رسد او را«10» كه قسمت نبوت كند و اختيار پيغامبر«11» كه پيشواي«12» دين باشد«13» و

-----------------------------------

(1). آج، ما، لا: فگند.

(2). گا، افزوده: بزرگ يعني.

(3). اساس: رجل، به قياس با نسخه گا، تصحيح شد.

(4). اساس: يكي، به قياس با نسخه ما، تصحيح شد. [.....]

(5). ما: مالي.

(6). ما: موصوف است، آد: به اينكه صفات.

(7). گا، افزوده: كار.

(8). لا، افزوده: را.

(9). آد: جو.

(10). آج، ما، گا، لا: او را كجا رسد.

(11). آج: پيغمبران، ما: پيغامبران.

(12). اساس و آب: پيش واي.

(13). آج، ما: باشند.

صفحه : 168

مؤدي رسالت و پيغامبر«1» خداي و مصالح ديني.

در خبر است كه شبي

أبو سفيان صخر بن حرب با زنش هند در بستر خفته بود«2». با هند گفت: عجب از خداي محمّد اگر مي خواست تا پيغامبري بفرستد چرا يتيم ابو طالب را اختيار كرد، مرا اختيار نكرد! جبريل آمد و از اينكه حديث رسول را خبر داد. ابو سفيان روز ديگر بگذشت، رسول- عليه السلام- او را باز خواند، گفت:

دوش با هند در بستر چه مي گفتي! گفت: هيچ. گفت: نه، مرا خبر دادند از گفته تو، چنين و چنين گفتي. او انديشه كرد، گفت: اينكه سر من جز هند بيرون آورده نيست«3»، من همين ساعت [208- ر] بروم و او را عقوبتهايي كنم كه از آن باز گويند.

جبريل آمد و او را از سر دل او خبر داد. رسول- عليه السلام- او را گفت: اينكه ساعت عزم كردي بر آن كه بروي و هند را عقوبت كني، هند را عقوبت مكن كه اينكه سخن«4» با من نه هند گفت، مرا علام الغيوب خبر داد [و اگر خواهي تا بداني كه چنين است، اگر از سر دوشين«5» مرا هند خبر داد، از ضمير امروزين«6» كه خبر داد مرا«7»!]«8» ابو سفيان گفت: راست گفتي اي محمّد. يا عجب؟ آن خداي«9» كه روا نداشت كه كافري، كافري«10» را عقوبتي كند بر گناهي كه او نكرده باشد، كي روا دارد كه بر گناهي كه نه تو كرده باشي تو را بر آن به بقاي خود عقوبت كند! كفر و معصيت در تو او آفريند [و قدرت موجبه و اراده موجبه و قدرت و اراده«11» موجبه در تو آفريند.]«12» و قدرتي كه ايجاب ايمان و طاعت كند از تو بستاند، آنگه تو را

تكليف ايمان كند«13» و چون نكني تو را عقوبت كند بر آن عقاب ابد- تعالي اللّه عن ذلك علوا كبيرا.

وَ رَفَعنا بَعضَهُم فَوق َ بَعض ٍ دَرَجات ٍ، و بهري را رفيع بكردم«14» بر بهري به درجات و

-----------------------------------

(1). آج، ما، گا، لا، آد: پيغام.

(2). آج، ما: بودند، گا، آد: خفته بود در بستر.

(3). آج: بيرون آورد نيست، گا: ظاهر نكرده، لا: بيرون نياورده است، آد: ظاهر نكرده.

(4). آج، ما، گا، لا، آد: حديث.

(5). گا، آد: دوش. [.....]

(6). گا، آد: امروز 7. گا، آد: كه مرا آگاه ساخت.

(8). اساس و آب افتادگي دارد، از آج افزوده شد.

(9). گا: عجب از خداي؟.

(10). آج، ما، گا، لا، آد: كافره اي.

(11). ما، گا، لا، آد: قدرت ارادت.

(12). اساس و آب: افتادگي دارد، از ما، افزوده شد.

(13). آج، ما، لا: تكليف كند به ايمان.

(14). آج، ما: بكرديم، گا، لا، آد: كرديم.

صفحه : 169

منازل و در سعت و ضيق روزي. آنگه وجه حسن آن باز گفت: لِيَتَّخِذَ بَعضُهُم بَعضاً سُخرِيًّا، تا بهري، بهري را مسخر كنند و استعباد و استخدام كنند. قديم تعالي وجه حسن تفاوت ارزاق باز گفت زيادت بر مصلحت و رفع مفسدت. گفت: وجهي ديگر آن است تا بهري مسخر بهري شوند و خلقان محتاج يكديگر شوند«1»، درويش محتاج باشد به مال توانگر«2» و توانگر«3» محتاج باشد به عمل درويش تا هيچ«4» از حاجت و افتقار و نياز خالي نباشند تا بدانند كه بندگان مسخر و مذلل اند مدبر و مقدر«5»، ايشان را اختياري كه كار خداي است نرسد، و اينكه معني قول قتاده است و سدي و إبن زيد.

و اما قول آن كس كه [208- پ] گفت: تا بهري را سخريت

و فسوس«6» گيرند، قولي نامعتمد است و اگر خواهند كه تأويل كنند آن را هم ممكن باشد بر«7» آن كه «لام» را به لام عاقبت شرح دهند«8» يا گويند: كلام را«9» موردش مورد استفهام است بر وجه تقريع و انكار، ما اينكه براي سخريت كرديم تا توانگر«10» بر درويش و قوي بر ضعيف و سيد بر مولي و سلطان بر رعيت فسوس دارند، يعني نه براي اينكه كرديم«11». وَ رَحمَت ُ رَبِّك َ خَيرٌ مِمّا يَجمَعُون َ، آنگه گفت: رحمت خداي تعالي«12» و منافع او در بهشت بهتر است از آنچه اينكه كافران جمع مي كنند از حطام دنيا.

وَ لَو لا أَن يَكُون َ النّاس ُ أُمَّةً واحِدَةً، آنگه حق تعالي گفت: اگر نه آنستي كه مردم يك امت و يك فرقت و يك ملت شوند، يعني جمله كافر شوند. اينكه قول عامه مفسران است.

إبن زيد گفت: امة واحدة في طلب الدنيا و الحرص علي حطامها. اگر نه آنستي كه مردم دنيا جوي شوند و دنيا دوست گيرند، لَجَعَلنا لِمَن يَكفُرُ بِالرَّحمن ِ لِبُيُوتِهِم سُقُفاً مِن فِضَّةٍ، كردماني آنان را كه به خداي كافر شوند خانه هاي ايشان را سقفها«13»

-----------------------------------

(1). گا: به يكديگر محتاج شوند. (10- 3- 2). ما: تونگر.

(4). آج، ما: هيچكدام، گا، آد: هيچ يك.

(5). لا: مدبر مقدر را، و.

(6). لا: افسوس. [.....]

(7). ما: و.

(8). آج، ما، گا، افزوده: و آن خبر باشد از عاقبت كار ايشان بر وجه معجز.

(9). آج، ما، گا، لا، آد: يا كلام را گويند.

(11). آج، ما، گا، افزوده: و اينكه بر سبيل نهي و تحذير باشد از سخريت.

(12). آج، ما، گا، لا، آد: تو.

(13). آج، ما، گا، لا، آد: سقفهاي.

صفحه : 170

سيمين.

ابو جعفر و إبن

كثير و ابو عمرو خواندند: سقفا، به فتح «سين» و سكون «قاف» علي الواحد، و باقي قرا، سقفا خواندند به دو ضمت، جمع سقف كرهن و رهن. وَ مَعارِج َ، معارج جمع معرج و آن نردبان باشد. و ابو رجاء العطاردي خواند: و معاريج، به « يا »، و هي جمع معراج و هما لغتان«1» كمفاتح و مفاتيح، قال«2»:

يا رب رب البيت ذي المعارج

عَلَيها يَظهَرُون َ [209- ر] اي، يصعدون، من قولهم: ظهرت البيت و ظهرت علي البيت اذا علوت علي ظهره. و قال النابغة:

بلغنا السماء مجدنا و فعالنا و انا لنرجوا«3» فوق ذلك مظهرا

اي، مصعدا.

گفتند: رسول- عليه السلام- اينكه قصيدت از نابغه مي شنيد و نابغه بر او مي خواند، چون به اينكه بيت رسيد، رسول- عليه السلام- گفت:

اينكه المظهر!

قال: الجنة. فقال- عليه السلام: ان شاء اللّه؟ وَ لِبُيُوتِهِم أَبواباً وَ سُرُراً عَلَيها يَتَّكِؤُن َ وَ زُخرُفاً، و نيز كردماني خانه هاي ايشان را درها و سريرها از سيم، چندان مال دادماني ايشان را كه درهاي سراي سيمين بكردندي و سريرها از سيم بساختندي. سريرهايي كه بر او بنشستندي و تكيه زدندي.

وَ زُخرُفاً، اي، و جعلنا لهم مع ذلك زخرفا، اي، ذهبا. در او دو قول گفتند.

يكي آن كه ايشان را در او سقف و سرير سيمين و زرين كردماني، و قولي ديگر آن كه، ايشان را با اينكه آلات سيمين، زردادماني تا بر احوال خود صرف مي كردندي، آنگه گفت: وَ إِن كُل ُّ ذلِك َ لَمّا مَتاع ُ الحَياةِ الدُّنيا،«4» و ما كل ذلك الا متاع الحيوة الدنيا! و نيست اينكه همه الا متاع و برخورداري حيات دنيا. ان، به معني «ما» ي نافيه است و «لما»، به معني

الا.

عاصم و حمزه خواندند مشدد، بر اينكه تفسير كه گفتيم و باقي قرا، «لما» خواندند به تخفيف ميم و «ان» مخففه است از ثقيله، المعني، و ان جميع ذلك لمتاع الحياة الدنيا. و «ما» زيادت باشد. و مانند اينكه در قرآن بسيار است، منها قوله:

-----------------------------------

(1). لا، افزوده: فيه.

(2). گا، آد، افزوده: الشاعر.

(3). آج، ما، گا، لا، آد: لنرجو.

(4). آج، ما، گا، آد، افزوده: اي.

صفحه : 171

إِن كُل ُّ نَفس ٍ لَمّا عَلَيها حافِظٌ«1»، بالتشديد و التخفيف. وَ الآخِرَةُ عِندَ رَبِّك َ لِلمُتَّقِين َ، و آخرت بنزديك خداي تعالي متقيان و پرهيزكاران راست.

وَ مَن يَعش ُ عَن ذِكرِ الرَّحمن ِ نُقَيِّض لَه ُ شَيطاناً، گفت: هر كه برگردد از ذكر خداي تعالي [209- پ] كه قرآن است از سر جهل و ضعف يقين و بصيرت، تشبيها بمن يعشوا، اي، ينظر الي ضوء النهار ببصر ضعيف. يقال: عشا، يعشو، عشوا. قال«2»:

متي تأته تعشو«3» الي ضوء«4» ناره تجد«5» خير نار عندها خير موقد

و عشي، يعشي، عشا«6» اذ«7» لم يبصر بالليل. و رجل اعشي و امرأة عشواء، قال الاعشي:

رأت«8» رجلا غاية«9» الواف ... دين مختلف الخلق اعشي ضريرا

و عبد اللّه عباس در شاذ خواند: و من يعش، به فتح شين من العشا، اي، يعم، هر كه كور شود از قرآن، و معني هم راجع است با قراءت اول از قلت نظر و فقد علم و غلبت جهل«10» نُقَيِّض لَه ُ شَيطاناً، بجهانيم او را ديوي تا قرين او باشد. در اينكه سه قول گفتند:

حسن بصري گفت: تخليت كنيم ميان او و شيطان بر طريق خذلان، او را با شيطان رها كنيم و منع نكنيم او را از او، چنان كه گفت: وَ كَذلِك َ نُوَلِّي

بَعض َ الظّالِمِين َ بَعضاً بِما كانُوا يَكسِبُون َ«11»، و اينكه بر سبيل عقوبت باشد.

قولي ديگر آن است، نجعل الشيطان له قرينا، ما شيطان را قرين او كنيم. چون شيطان او را خالي يابد از ذكر ما، بر او مسلط شود چه پناه بندگان ما از شيطان ذكر ماست و قرآن، چون بنده آن«12» پناه ندارد، بر صحراي خذلان مانده بود، شيطان چنان كه خواهد با او بازي كند. و اينكه نزديك است به قول اول، و اگر«13» در ترتيب مفارقتي دارد. و رواست كه به اينكه شيطان، شيطان انس را خواهد از ائمه ضلال.

-----------------------------------

(1). سوره طارق (86) آيه 4.

(2). گا، لا، آد، افزوده: الشاعر.

(3). آج: يعشوا، ما: يعشو.

(4). اساس: ضو. [.....]

(5). آج: يجد.

(6). لا: عشيا.

(7). آج، ما، گا، لا، آد: اذا.

(8). اساس: رأيت، به قياس با نسخه ما، تصحيح شد.

(9). اساس: غايت، به قياس با نسخه لا، تصحيح شد.

(10). گا، آد، افزوده: مفسران در معني.

(11). سوره انعام (6) آيه 129.

(12). گا، آد: به قرآن.

(13). آج، ما، گا، لا، آد: و اگر چه.

صفحه : 172

قول سيم آن كه، نقيض له شيطانا في الاخرة، ما در آخرت ديوي را بجهانيم كه قرين او باشد، با او ملازمت كند تا او را به دوزخ رسانيدن«1» [چنان كه در قيامت فرشته ملازمت كند با مومن تا او را به بهشت رسانيدن«2»]«3» و علي هذا قوله تعالي [210- ر]: وَ إِذَا النُّفُوس ُ زُوِّجَت«4» اي، قرنت بقرينها من ملك او شيطان.

وَ إِنَّهُم لَيَصُدُّونَهُم عَن ِ السَّبِيل ِ، گفت ايشان يعني شياطين منع مي كنند كافران را از راه ايمان به اغرا و اغوا و تزيين. و رواست كه ايمت ضلال را باشند«5» وَ يَحسَبُون َ أَنَّهُم

مُهتَدُون َ، و با اينكه همه پندارند اينكه كافران كه بر ره راست اند و راه يافتگان اند، چنان كه گفت: وَ هُم يَحسَبُون َ أَنَّهُم يُحسِنُون َ صُنعاً«6»، و ... كُل ُّ حِزب ٍ بِما لَدَيهِم فَرِحُون َ«7».

حَتّي إِذا جاءَنا، تا نگه«8» كه اينكه كافر به قيامت با پيش ما آيد.

حمزه و كسائي و ابو عمرو و حفص عن عاصم خواندند: جاءنا، علي التوحيد و باقي قرا خواندند: جاءنا«9»، علي التثنية به دو الف، يعني شيطان و كافر، داعي و مجيب، ضال و مضل. قال َ، اينكه كافر ضال و مدبر«10» گويد شيطان را يا داعي ضلال«11» را: يا لَيت َ بَينِي وَ بَينَك َ بُعدَ المَشرِقَين ِ فَبِئس َ القَرِين ُ، كاشك«12» تا از ميان من و تو چندان بعد و دوري بودي كه از مشرق تا به مغرب كه بد قريني تو مرا؟ و به مشرقين، مشرق و مغرب خواست الا آن است كه يك اسم را غلبه داد بر ديگر، هر دو به يك نام كرد، و آنگه آن را تثنيت كرد، و اينكه بابي است از كلام عرب معروف، و بر اينكه بسيار اسما آمده است، منها: القمران، للشمس و القمر، و العصران، للغداة و العشي و كذلك، البردان، و العمران، أبو بكر و عمر، و الحسنان، الحسن و الحسين، و العراقان، الكوفة و البصرة، و الموصلان، الموصل و الجزيره. و نظاير اينكه بسيار است.

قال الشاعر:

اخذنا باطراف السماء عليكم لنا قمراها و النجوم الطوالع

-----------------------------------

(1). گا: برسانند، آد: رساند.

(2). گا، لا، آد: رساند.

(3). اساس، آب، ما افتادگي دارد، از آج افزوده شد.

(4). سوره تكوير (81) آيه 7.

(5). آج، ما، گا: كه مراد ائمه ضلال باشند. [.....]

(6). سوره كهف (18) آيه 104.

(7). سوره روم (30)

آيه 32.

(8). تانگه/ تا آنگه، ما: آنگه.

(9). اساس و آب: جا أ إنا.

(10). ما، گا، لا، آد: ضال مدبر.

(11). آج، ما، گا، لا، آد: ضلالت.

(12). آج، ما، گا، آد: كاشكي.

صفحه : 173

[210- پ] و قال حميد بن ثور:

و لن«1» يلبث العصران يوم و ليلة اذا طلبا ان يدركا ما تيمما

و قال آخر:

و بصرة الازد منا و العراق لنا و الموصلان و منا المصر و الحرم

بعضي ديگر گفتند: به مشرقين، مشرق تابستان و مشرق زمستان خواست و ميان ايشان از بعد صد چندان است كه ميان مشرق و مغرب، و اللّه اعلم بتفصيل ذلك. و مثله قوله: رَب ُّ المَشرِقَين ِ وَ رَب ُّ المَغرِبَين ِ«2».

وَ لَن يَنفَعَكُم ُ اليَوم َ إِذ ظَلَمتُم أَنَّكُم فِي العَذاب ِ مُشتَرِكُون َ، اينكه قول اما خداي«3» گويد يا «4» فريشتگان. و در كلام اضماري هست، و التقدير فيقال لهم، يعني الكفار«5» الّذين اضلهم الشيطان، خداي تعالي گويد آن كافران را در آن وقت كه فرياد مي خواهند و مي گويند: رَبَّنا آتِهِم ضِعفَين ِ مِن َ العَذاب ِ وَ العَنهُم لَعناً كَبِيراً«6»، رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا فَآتِهِم عَذاباً ضِعفاً مِن َ النّارِ«7» ...، سود ندارد شما را عذاب ايشان چون شما نيز ظالم بوده اي«8» و در عذاب مشاركي«9» و عذاب بر هر دو هست، يعني عذاب ايشان تخفيف نكند عذاب شما را، چون شما نيز معذب خواهي بودن به ظلم خود.

آنگه رسول را- عليه السلام- تسليت مي كند و خبر مي دهد كه اينكه كافران ايمان- نخواهند آوردن تا دل به ايشان معلق«10» و طمع ندارد«11» مي گويد:

أَ فَأَنت َ تُسمِع ُ الصُّم َّ، تو خواهي شنوانيدن كران را يا راه خواهي نمودن كوران را و آنان«12» را كه در ضلال و گمراهي و كفر مانده اند آشكارا!

يعني چنان كه از كر، شنيدن و از كور، ديدن نيايد از اينان ايمان نيايد [211- ر]، نه از روي قدرت بل از روي اختيار بد كه معلوم از حال ايشان آن است كه اختيار نكنند، پس حال ايشان بر توسع و مبالغت با حال كور و كر ماند از اينكه وجه كه گفتيم. آنگه براي تسلي رسول

-----------------------------------

(1). اساس: و ان، به قياس با نسخه آج، تصحيح شد.

(2). سوره رحمن (55) آيه 17.

(3). گا، اد: اينكه كلام خدا.

(4). لا: با.

(5). گا، لا، آد: للكفار.

(6). سوره احزاب (33) آيه 68.

(7). سوره اعراف (7) آيه 38. [.....]

(8). آج، گا، لا، اد: بوده ايد.

(9). آج، گا، لا، آد: مشاركيد.

(10). آج، گا، آد: متعلق.

(11). آج، ما، گا، آد: ببرد.

(12). ما، گا: آن.

صفحه : 174

گفت: تو دل مشغول مدار«1» كه اگر ما تو را ببريم، فَإِمّا نَذهَبَن َّ بِك َ«2»أَو نُرِيَنَّك َ الَّذِي وَعَدناهُم، يا با تو نماييم آنچه وعده داديم ايشان را از عذاب.

گفتند: مراد روز بدر است. فَإِنّا عَلَيهِم مُقتَدِرُون َ، ما بر ايشان قادرايم به آن وجه كه ما خواهم«6»، اگر معجل باشد اگر مؤجل، از قبضت قدرت ما بيرون نه اند«7».

فَاستَمسِك بِالَّذِي، تو آن كن كه كار تو است، تمسك كن و دست در آويز و سخت دار آنچه تو را فرموده اند و وحي كرده اند كه تو بر راه راستي و استقامتي«8» و بر راه صلاح، رهي كه مؤدي باشد [211- پ] با نجات و فلاح.

وَ إِنَّه ُ لَذِكرٌ لَك َ وَ لِقَومِك َ، گفت اينكه قرآن شرفي است تو را و قوم تو را و نامي و ياد كردي. نظيره قوله: لَقَد أَنزَلنا إِلَيكُم كِتاباً فِيه ِ ذِكرُكُم«9» وَ سَوف َ تُسئَلُون َ، و شما را بخواهند

پرسيدن از اينكه قرآن تا چه كردي با او و حق گزاردي و حرمت او داشتي. و بر اوامر او كار كردي و از نواهي او منزجر شدي يا نه! گفتند: مراد آن است كه اينكه كار در تو و قوم تو بماند«10» از قريش.

عبد اللّه عباس گفت: رسول- عليه السلام- هر وقت وعده دادي كافران را و گفتي

-----------------------------------

(1). آج، ما: مشغول دل مباش.

(2). گا: آيه را بر «كه اگر ما تو را ببريم»، مقدم آورده است.

(3). آج: كينه نكشيده باشي، گا: تو انتقام و كينه از ايشان نكشيده باشي.

(4). گا، آد: بستانيم.

(5). آج، ما، آد: عليه السلام آمد، گا: عليهم السلام آمده، لا: آمد.

(6). كذا در اساس و آب، آج، ما، گا، لا، آد: خواهيم.

(7). گا، آد: نيستند.

(8). آج، ما، لا: استقامت.

(9). سوره انبيا (21) آيه 10. [.....]

(10). آج، ما، گا، لا، آد: بماند.

صفحه : 175

مرا بر شما دست خواهد بودن، گفتند: ملك از پس تو كه را باشد«1»! گفت مرا نگفته اند اينكه حديث. چون اينكه آيت آمد، گفت: ملك از پس من قريش را خواهد بودن.

ابو موسي روايت كرد از رسول- عليه السلام- كه روزي به در خانه اي فراز آمد كه در آن جا جماعتي بودند از قريش و جوانب در خانه به دست گرفت و گفت: در خانه كسي هست جز قريش! گفتند: نه، مگر يكي از خواهر زادگان ايشان. گفت:

او هم از ايشان باشد. آنگه گفت: اينكه كار در قريش باشد مادام تا در حكم عادل باشند و بر رعيت رحيم باشند و به عهد وفا كنند، هر كه نه چنين كند، لعنت خداي تعالي و فريشتگان و مردمان بر

او باد؟ خداي تعالي هيچ فريضه و سنت از او نپذيرد.

انس گفت در اينكه آيت: هو قول الرجل حدثني ابي عن جدي.

وَ سئَل مَن أَرسَلنا مِن قَبلِك َ مِن رُسُلِنا- الآيه. خلاف [212- ر] كردند در آن كه اينكه رسولان«2» كيستند.

عبد اللّه عباس و مجاهد و قتاده و ضحاك و سدي و عطا و هر دو مقاتل گفتند:

مؤمنان اهل كتاب اند. و در قراءت عبد اللّه مسعود و ابي چنين است: و سئل الّذين ارسلنا اليهم قبلك، يعني، بپرس آنان را كه ما به ايشان فرستاديم رسولان را پيش تو«3»، يعني، جهودان و ترسايان عصر تو را. و مثله قوله: ... فَسئَل ِ الَّذِين َ يَقرَؤُن َ الكِتاب َ مِن قَبلِك َ«4»أَ جَعَلنا مِن دُون ِ الرَّحمن ِ، گفت: بپرس از ايشان تا ما بجز خداي، خداياني كرديم كه ايشان را پرستيدند! يعني، تا ايشان بگويند، هم تو را يقين زيادت شود [212- پ] باز«3» چون با مؤمنان بگويي ايشان را لطف باشد.

وَ لَقَد أَرسَلنا مُوسي بِآياتِنا إِلي فِرعَون َ وَ مَلَائِه ِ، آنگه گفت: ما فرستاديم موسي را با آيات و بينات و معجزات، از عصا و يد بيضا و طوفان و جراد و قمل و ضفادع و خون و جز آن از آيات به فرعون و اشراف قوم او. او«4» بيامد و گفت: إِنِّي رَسُول ُ رَب ِّ العالَمِين َ، من رسول خداي جهانيان ام.

فَلَمّا جاءَهُم بِآياتِنا، چون موسي- عليه السلام- بايشان«5» آمد با آيات ما، إِذا هُم مِنها يَضحَكُون َ، كه«6» ديدي ايشان از او مي خنديدند فسوس و سخريت را.

وَ ما نُرِيهِم مِن آيَةٍ إِلّا هِي َ أَكبَرُ مِن أُختِها، ما با ايشان«7» ننموديم آيتي«8» و معجزه اي الا و آن«9» بزرگتر باشد از همتايش. وَ أَخَذناهُم بِالعَذاب ِ، بگرفتيم يعني،

بترسانيديم تا باشد كه باز آيند و رجوع كنند با درگاه من. چون آيات و معجزه«10» بديدند، موسي را گفتند: يا أَيُّهَا السّاحِرُ، اي جادوي؟ از آن جا كه اعتقاد كرده بودند كه موسي آن به جادوي مي كند. و بعضي ديگر گفتند: اينكه كلمت تعظيم بود بنزديك ايشان كه ساحران ايشان زيركان و عالمان ايشان بودند، و معني آن كه:

ايها«11» الكامل العالم الحاذق، اي عالم استاد زيرك؟ ادع ُ لَنا رَبَّك َ، خدايت را بخوان براي ما به آن عهدي كه با تو كرده است تا اينكه عذاب از ما بردارد كه ما ايمان

-----------------------------------

(1). ما: با آسمان، لا: بر آسمان.

(2). آج، ما، گا، لا، آد: ماذا بعثم.

(3). گا، آد، افزوده: و، لا: تا.

(4). گا، آد: موسي.

(5). ما: با ايشان. [.....]

(6). لا، افزوده: ناگاه.

(7). گا، آد: ايشان را.

(8). لا: آياتي.

(9). لا: كه او.

(10). آج، ما، گا، لا، آد: معجزات.

(11). ما: يايها/ يا ايها.

صفحه : 177

آورديم. و اينكه آنگه گفتندي كه، چون آيتي پديد آمدي بر طريق عذاب- چون طوفان و جراد و قمل و ضفادع و خون- به فرياد آمدندي و گفتندي: اگر اينكه عذاب از ما برداري ما ايمان آريم، چنان كه در سورة الاعراف برفت.

فَلَمّا كَشَفنا، خداي تعالي گفت: فَلَمّا كَشَفنا عَنهُم ُ العَذاب َ، چون عذاب از ايشان برداشتيم، إِذا هُم [213- ر] كه ديدي ايشان عهد مي شكستند. و «اذا»، مفاجا راست، يعني، در حال عقيب كشف عذاب عهد بشكافتند«1».

وَ نادي فِرعَون ُ فِي قَومِه ِ، و آواز داد فرعون در قومش، گفت: أَ لَيس َ لِي مُلك ُ مِصرَ، نه ملك مصر مراست! وَ هذِه ِ الأَنهارُ، و اينكه جويها، و آن چهار جوي بود كه معظم آب رود نيل

آن جا رفتي: نهر الملك بود و نهر الطولون«2» و نهر دمياط«3» و نهر تنيس. تَجرِي مِن تَحتِي، از زير من مي رود. گفتند: چنان ساخته بود كه«4» اينكه جويها ازير كوشك«5» او مي رفت.

عطا گفت: تحتي، اي، تحت يدي و تصرفي و ملكي، يعني، زير دست من است و به فرمان من.

أَم أَنَا خَيرٌ، گفتند: معني«6» بل است، بل من بهترم از اينكه مرد كه او ذليل و مهين است، يعني، موسي- عليه السلام-. و روا بود كه معادل همزه استفهام بود«7» و تقدير آن كه ا هذا الذي هو مهين خير ام انا. وَ لا يَكادُ يُبِين ُ، و بنزديك آن نيست كه چيزي اظهار كند و سخني درست بگويد از آن رته اي«8» كه در زبان وي بود.

فَلَو لا أُلقِي َ«9»، فهلا القي، چرا بر او نيفگنند«10» اگر او پيغامبر است و راست گوي است! أَسوِرَةٌ مِن ذَهَب ٍ، دستونجهاي«11» زرين، جمع سوار. حفص خواند عن عاصم و يعقوب: اسوره، بي الف، و باقي قرا، اساورة، علي جمع اسورة في جمع سوار، و هي جمع الجمع. ابو عمرو گفت: اساور«12» جمع اسوار. ابي، اساور خواند، و عبد اللّه مسعود: اساوير. مجاهد گفت: براي آن چنين گفتند كه عادت ايشان آن بود كه

-----------------------------------

(1). آج، ما، گا، لا، آد: بشكستند.

(2). ما: نهر طلون.

(3). ما: مياط.

(4). گا، آد، افزوده: كه.

(5). آج: شيب كوشك، گا، آد: كوشكها.

(6). آج، ما: «ام» به معني، لا: معني آن است كه بل.

(7). آج، ما، گا، افزوده: محذوف بر تقدير و تأخير كلام.

(8). گا، آد: گرفتگي، آج: ربه، ما: رمه. [.....]

(9). آج، ما، گا، آد، افزوده: اي.

(10). آج، لا: نيفگندند.

(11). آج، ما، لا: دستورنجها، گا، آد: دست افرنجها.

(12).

ما، گا، لا، آد: اساوره.

صفحه : 178

چون كسي را به سيد«1» كردندي و پيشوايي، او را دستورنجني«2» زرين در دست كردندي و طوقي زرين در گردن تا از«3» علامت سيادت [213- پ] و رياست او بودي«4». أَو جاءَ مَعَه ُ المَلائِكَةُ مُقتَرِنِين َ، و چرا فريشتگان با وي به يك جاي نمي آيد«5» تا براي او گواهي دهند.

آنگه سبب مملكت فرعون بگفت كه هيچ موجب نبود آن را جز آن كه:

فَاستَخَف َّ قَومَه ُ، كه او قوم خود را سبك داشت و بر ايشان استخفاف كرد، فَأَطاعُوه ُ، طاعتش داشتند. إِنَّهُم كانُوا قَوماً فاسِقِين َ، كه ايشان گروهي فاسقان بودند.

ابو الدردا گفت: اگر دنيا پر مگسي بيرزيدي«6»، فرعون را يك شربت آب ندادي. فَلَمّا آسَفُونا، حق تعالي گفت: چون ما را به خشم آوردند. مفسران گفتند:

تأسف«7» به معني غضب است، و غضب از خداي تعالي ارادت عقاب باشد به مستحقش، ما انتقام كشيديم از ايشان، همه را غرق كرديم.

فَجَعَلناهُم سَلَفاً وَ مَثَلًا لِلآخِرِين َ، ما ايشان را به سلف گذشته كرديم، سلفي كه آخرينان به ايشان متعظ شوند«8».

قتاده گفت: سلفا الي النار، ايشان را پيشرو دوزخيان كرديم و تمثلي«9» براي بازپسينان«10». عبد اللّه مسعود خواند: سلفا، به ضم «سين» و فتح «لام»، و هي جمع سلفه، كغرفة و غرف و طرفة و طرف. و حمزه و كسائي و اعمش و يحيي، سلفا خواندند، به ضم «سين» و «لام». فراء گفت: هو جميع سليف. ابو حاتم گفت:

سلف و سلف«11»، مثل خشب و خشب و ثمر و ثمر. و باقي قرا خواندند: سلفا به دو فتحت، و هي جمع سالف، كحرس و حارس و رصد و راصد.

وَ لَمّا ضُرِب َ ابن ُ مَريَم َ مَثَلًا، گفت: چون

بزدند عيسي را- عليه السلام- مثلي براي مردمان، يعني، مثل زد عيسي را در آن كه بي پدر آمد به آدم كه بي پدر و مادر

-----------------------------------

(1). گا، آد: سيد.

(2). آب: دستورنجي.

(3). آج، ما، گا، لا، آد: آن.

(4). لا: باشد.

(5). آج، ما، گا، لا، آد: نمي آيند.

(6). آج، ما: مي ارزيدي، گا، لا، آد: ارزيدي.

(7). آج، ما، گا، لا، آد: اسف.

(8). گا، آد: شدند.

(9). ما: تمثيلي، گا، لا، آد: مثلي.

(10). آج، ما: پسينيان. [.....]

(11). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: يكي باشد.

صفحه : 179

آمد في قوله: إِن َّ مَثَل َ عِيسي عِندَ اللّه ِ كَمَثَل ِ آدَم َ خَلَقَه ُ مِن تُراب ٍ«1».

إِذا قَومُك َ مِنه ُ يَصِدُّون َ، كه [214- ر] ديدي قوم تو از او مي برگرديدند«2»، گفتند:

معني آن است كه، مشركان گفتند: محمّد از ما آن مي خواهد كه او را سجده كنيم چنان كه ترسايان عيسي را.

عبد اللّه عباس گفت: مناظره عبد اللّه زبعري خواست با رسول- عليه السلام- و قصت آن در سورة الانبيا برفت.

قرا خلاف كردند«3» در يصدون، اهل مدينه و شام و بعضي كوفيان خواندند:

يصدون، به ضم صاد من الصدود، و هو الاعراض، قال اللّه تعالي: ... يَصُدُّون َ عَنك َ صُدُوداً«4». و باقي قرا خواندند: يصدون.

آنگه در معني او خلاف كردند: كسائي گفت: هما لغتان: صد يصد و يصد، مثل:

يعرشون و يعرشون و يعكفون و يعكفون«5»، و كذلك: شد يشد و يشد، و نم«6» ينم و ينم«7».

عبد اللّه عباس گفت: معني آن است كه يصيحون«8»، از آن فرياد مي كنند. سعيد بن المسيب گفت: يصيحون، بانگ مي دارند«9». قتاده گفت: يجزعون، از آن جزع مي كنند. قرظي گفت: از آن ضجر مي شوند.

وجهي ديگر در معني«10» آيت آن گفتند كه، چون اينكه آيت فرو«11» آمد كه: إِنَّكُم وَ ما

تَعبُدُون َ مِن دُون ِ اللّه ِ حَصَب ُ جَهَنَّم َ«12»آنها ما «5» يضرب لابن عمه مثلا الا«6» بالمسيح بن مريم، راضي نيست محمّد كه مثل زند پسر عمش را و تشبيه«7» كند او را به كسي مگر به عيسي بن مريم. خداي تعالي اينكه آيت فرستاد و اينكه حال از ايشان باز گفت:

وَ قالُوا، كافران گفتند: آلِهَتُنا خَيرٌ، «الف»، استفهام مقدر است اينكه جا و براي آن حذف كرد«8» كه در كلام عوضي هست از او كه دليل مي كند بر حذف او، و آن «ام» است كه معادل اوست في قوله: أَم هُوَ، چنان كه شاعر گفت:

كذبتك عينك ام رأيت بواسط غلس الظلام من الرباب خيالا

كافران گفتند: خدايان ما بهتراند يا او، يعني، محمّد! تا ما ايشان را رها كنيم و طاعت او داريم.

سدي و إبن زيد گفتند«9»: الا هو، عيسي را خواستند آنگه گفت: ما ضَرَبُوه ُ لَك َ إِلّا جَدَلًا. اينكه مثل براي تو بر سبيل جدل و خصومت زدند، و اينكه جدل آن بود كه گفتند، محمّد مي گويد كه: هر معبود كه دون خداي است به دوزخ است، ما راضي شديم. بآن«10» كه معبودان ما از بتان ما«11» عيسي و عزير و فريشتگان به دوزخ شوند، يعني، اگر عيسي شايد تا«12» به دوزخ شود«13»، نه اينان«14» بهتراند از او، و اينكه«15» الزامي است نه لازم براي آن كه اينكه خطاب مخصوص است به اصنام و عباد ايشان«16». و نصب «جدلا»، بر مفعول له باشد و روا بود كه«17» مصدري بود در جاي حال، اي،

-----------------------------------

(1). آج، افزوده: علي بن ابي طالب، ما، لا: علي را- عليه السلام-، گا: عليه السلام.

(2). ما، گا، لا، آد: ذات.

(3). آج، لا، آد:

تمر بملإ، ما، گا: لا تمر يملأ.

(4). گا: اخذ التراب.

(5). آج، ما، گا، آد: ان.

(6). آج، افزوده: و.

(7). آج، ما: نسبت.

(8). لا: كردند. [.....]

(9). لا: سدي گفت و إبن زيد.

(10). ما: با آن، آج: ندارد.

(11). آج، ما: يا ، گا، آد: با.

(12). گا، لا، آد: كه.

(13). آج: شايد به دوزخ، گا، آد: رود.

(14). گا، آد: اينكه بتان.

(15). آج: واو را.

(16). گا: معبودان ايشان بدون خداي. 17. لا، افزوده: بر.

صفحه : 181

مجادلين. بَل هُم قَوم ٌ خَصِمُون َ، بل ايشان گروهي خصومت كننده است«1».

ابو امامه گفت از«2» رسول- صلي اللّه عليه و آله- گفت: هيچ گروه نباشند كه ضال شوند، [215- ر] الا و«3» و جدل دست آويز خود كنند«4»، آنگه اينكه آيت بخواند«5»: ما ضَرَبُوه ُ لَك َ إِلّا جَدَلًا بَل هُم قَوم ٌ خَصِمُون َ.

آنگه گفت: إِن هُوَ، اي، ما هو، نيست او، يعني عيسي مريم، إِلّا عَبدٌ أَنعَمنا عَلَيه ِ، الا«6» بنده اي كه ما بر او نعمت كرديم. به اينكه«7»، جواب دو گروه بداد: يكي جواب ترسايان بقوله «عبد»، و جواب«8» جهودان كه نقص او كردندي بقوله: أَنعَمنا عَلَيه ِ.

وَ جَعَلناه ُ، كرديم او را مثلي و آيتي و عبرتي براي بني اسرائيل.

وَ لَو نَشاءُ، و اگر ما خواهيم، لَجَعَلنا مِنكُم، اي بدلا منكم و اينكه را «من» بدل گويند، چنان كه شاعر گفت:

فليت لنا من ماء زمزم شربة مبردة باتت علي الطهيان«9»

اي، بدل ماء زمزم. گفت: اگر ما خواهيم شما را كه كافراني«10» هلاك كنيم و ببدل شما فريشتگان را بياريم تا از پس شما ساكنان زمين باشند«11» و خليفت شما باشند«12» در زمين به عمارت زمين و طاعت من، چنان كه آدم خليفت جان بود. يقال خلفه يخلفه

اذا اتي خلفه، اي«13»، قام مقام خلفه«14».

وَ إِنَّه ُ، و او. عبد اللّه عباس و مجاهد و قتاده و سدي و إبن زيد گفتند«15»: عيسي را خواست كه او علم قيامت است، يعني بعثت او در آخر الزمان باشد و آمدن او دليل قرب قيامت«16» باشد. و گفتند: مراد آن است كه، نزول او از آسمان علامت قيام ساعت باشد. حسن گفت: عند نزول او تكليف زايل شود كه او از اشراط و اعلام

-----------------------------------

(1). آج، ما، گا، لا، آد: كننده اند.

(2). آج، ما، گا، لا: كه.

(3). گا: كه، آج، ما، لا: ندارد.

(4). گا، آد: ايشان باشد.

(5). آج، ما، لا: برخواند. [.....]

(6). گا: آن.

(7). گا: بدين آيه، آد: به اينكه آيه.

(8). گا، آد: يكي.

(9). گا، آد: ظمان.

(10). آج، گا، لا، آد: كافرانيد.

(11). آج: از پس من شما ساكنان زمين باشيد.

(12). آج: باشيد.

(13). ما، گا، لا، آد: او.

(14). گا، آد: خليفه.

(15). لا: قتاده گفتند و سدي و إبن زيد. 16. آج، ما، گا، لا، آد: افزوده: ساعت.

صفحه : 182

ساعت است. و گفت: نشاهد«1» كه آنگه تكليف بود كه آنگه او را«2» ترسايي بايد گفتن«3» و شرع او منسوخ است. و اينكه چنين نيست براي آن كه ممتنع نباشد كه [215- پ] او در عهد مهدي- عليه السلام- فرود آيد به نصرت او، بر او تكليف نباشد، و بر اهل روزگار تكليف باشد. براي آن كه نزول او ملجي ء نيست مردم را بر ايمان و طاعت.

و بعضي ديگر گفتند: ضمير عايد است با قرآن، يعني قرآن علم ساعت است، به آن معني كه او متضمن است ذكر ساعت را و خبر را از«4» اهوال و شدايد او.

و عبد اللّه

عباس در شاذ خواند: و انه لعلم للساعة، او علمي و نشاني است قيامت را فَلا تَمتَرُن َّ بِها، در او شك مكني. وَ اتَّبِعُون ِ«5» پي من گيريد«6» و بر اثر فرمان برويد«7» هذا صِراطٌ مُستَقِيم ٌ، اينكه راهي است راست.

در خبر است كه عيسي به زمين بيت المقدس فرود آيد به كوهي از كوهها كه آن را افيق گويند، دو«8» جامه مصري پوشيده و موي سر او پنداري روغن از او مي چكد، و حربه اي بدست دارد«9» كه به آن دجال را بكشد. امام بيت المقدس در نماز ديگر باشد، چون او را بيند از محراب باز پس آيد و او را اشارت كند كه پيش رو به امامت نماز. او دست امام گيرد و پيش برد و گويد: تو اوليتري كه نايب محمدي. او نماز«10» كند و عيسي در پس او نماز كند. آنگه بيايد و كليسيها«11» بيران«12» كند و صليبها بشكند و خوكان را بكشد و ترسايان را بكشد، الا آن كه به او ايمان دارد«13».

وَ لا يَصُدَّنَّكُم ُ الشَّيطان ُ، گفت: شيطان شما را باز مدارد«14» از راه من كه او شما را دشمني است آشكارا، نه پنهان.

وَ لَمّا جاءَ عِيسي بِالبَيِّنات ِ، گفت: چون عيسي بيامد با بينات و دلايل و

-----------------------------------

(1). نشاهد/ نشايد، آج، ما، گا، لا، آد: نشايد.

(2). لا، افزوده: بدين.

(3). آج، ما: ترسا بايد گفت. [.....]

(4). گا، آد: مخبر از.

(5). اساس و آب: و اتبعوني.

(6). ما: گيري.

(7). ما: بروي.

(8). گا، لا: و.

(9). گا، آد: در دست داشته باشد.

(10). گا، آد: امامت.

(11). آج، ما، گا، لا، آد: كليسياها.

(12). اج، ما، گا، آد: ويران.

(13). آج، ما، لا: آرد، گا، آد: آرند.

(14). آج: مي دارد، ما، لا: مداراد،

آد: ندارد.

صفحه : 183

معجزات، قال َ قَد جِئتُكُم بِالحِكمَةِ [216- ر]، گفت: من آمده ام با نبوت«1»، وَ لِأُبَيِّن َ لَكُم، و تا بيان كنم شما را بعضي آنچه شما در آن خلاف مي كني«2» از احكام توريت. فَاتَّقُوا اللّه َ وَ أَطِيعُون ِ، از خداي بترسي و طاعت من داراي در آنچه شما را مي فرمايم، چه آن از فرمان خداي است.

[إِن َّ اللّه َ هُوَ رَبِّي وَ رَبُّكُم، و«3» خداي است كه خداي من و خداي شماست]«4» و خالق و آفريدگار و پروردگار ماست. فَاعبُدُوه ُ، او را پرستي، كه اينكه راهي است راست.

فَاختَلَف َ الأَحزاب ُ مِن بَينِهِم، خلاف كردند جماعات«5» از«6» ميان ايشان يعني، جهودان و ترسايان. فَوَيل ٌ لِلَّذِين َ ظَلَمُوا مِن عَذاب ِ يَوم ٍ أَلِيم ٍ، و اي آنان كه كافر شدند و ظلم كردند از عذاب روزي مولم، بدرد آرنده. و تفسير مثل اينكه آيت«7» رفته است در سورت مريم- عليها السلام.

آنگه گفت: هَل يَنظُرُون َ إِلَّا السّاعَةَ، انتظار نمي كنند«8» اينكه كافران! و از اقسام [نظر]«9» يكي انتظار است. و در قرآن نظر به معني انتظار بسيار است. الا قيامت را.

أَن تَأتِيَهُم بَغتَةً، كه بايشان«10» آيد ناگاه. و نصب او بر حال بود، اي، باغتة، مصدري بود در جاي حال. و شايد «تا» مصدري بود، لا من لفظ الفعل. و التقدير: ان تباغتهم بغتة. وَ هُم، «واو» حال راست. و ايشان ندانند و غافل باشند و بي خبر از آن.

قوله تعالي:

تَشتَهِيه ِ الأَنفُس ُ وَ تَلَذُّ الأَعيُن ُ وَ أَنتُم فِيها خالِدُون َ (71)

وَ تِلك َ الجَنَّةُ الَّتِي أُورِثتُمُوها بِما كُنتُم تَعمَلُون َ (72) لَكُم فِيها فاكِهَةٌ كَثِيرَةٌ مِنها تَأكُلُون َ (73) إِن َّ المُجرِمِين َ فِي عَذاب ِ جَهَنَّم َ خالِدُون َ (74) لا يُفَتَّرُ عَنهُم وَ هُم فِيه ِ مُبلِسُون َ (75) وَ ما ظَلَمناهُم وَ لكِن كانُوا هُم ُ الظّالِمِين َ (76)

وَ نادَوا يا مالِك ُ لِيَقض ِ عَلَينا رَبُّك َ قال َ إِنَّكُم ماكِثُون َ (77) لَقَد جِئناكُم بِالحَق ِّ وَ لكِن َّ أَكثَرَكُم لِلحَق ِّ كارِهُون َ (78) أَم أَبرَمُوا أَمراً فَإِنّا مُبرِمُون َ (79) أَم يَحسَبُون َ أَنّا لا نَسمَع ُ سِرَّهُم وَ نَجواهُم بَلي وَ رُسُلُنا لَدَيهِم يَكتُبُون َ (80) قُل إِن كان َ لِلرَّحمن ِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّل ُ العابِدِين َ (81)

سُبحان َ رَب ِّ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ رَب ِّ العَرش ِ عَمّا يَصِفُون َ (82) فَذَرهُم يَخُوضُوا وَ يَلعَبُوا حَتّي يُلاقُوا يَومَهُم ُ الَّذِي يُوعَدُون َ (83) وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّماءِ إِله ٌ وَ فِي الأَرض ِ إِله ٌ وَ هُوَ الحَكِيم ُ العَلِيم ُ (84) وَ تَبارَك َ الَّذِي لَه ُ مُلك ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ وَ ما بَينَهُما وَ عِندَه ُ عِلم ُ السّاعَةِ وَ إِلَيه ِ تُرجَعُون َ (85) وَ لا يَملِك ُ الَّذِين َ يَدعُون َ مِن دُونِه ِ الشَّفاعَةَ إِلاّ مَن شَهِدَ بِالحَق ِّ وَ هُم يَعلَمُون َ (86)

وَ لَئِن سَأَلتَهُم مَن خَلَقَهُم لَيَقُولُن َّ اللّه ُ فَأَنّي يُؤفَكُون َ (87) وَ قِيلِه ِ يا رَب ِّ إِن َّ هؤُلاءِ قَوم ٌ لا يُؤمِنُون َ (88) فَاصفَح عَنهُم وَ قُل سَلام ٌ فَسَوف َ يَعلَمُون َ (89)

اينان يعني، ما: مي كنند اينان يعني، گا، لا: مي كشند اينان يعني.

(9). اساس و آب: ندارد، ازاج افزوده شد.

(10). ما: با ايشان.

صفحه : 184

و بودند تن بداده«1».

در شوي در بهشت شما و زنانتان«2» شاد مي كنند شما را.

بگردانند بر ايشان صحفه ها«3» از زر و كوزه ها«4» و در آن جا باشد آنچه خواهند نفسها«5» و آرزو آيد چشمها را و شما در آن جا هميشه باشي.

و آن بهشت آن است كه به ميراث به شما داديم به آنچه كردي«6».

شما را باشد در آن جا ميوه بسيار كه از آن مي خوري«7».

گناهكاران در عذاب دوزخ هميشه باشند.

سست نكنند«8» از ايشان، و ايشان در آن جا نوميد باشند.

نكرديم بر ايشان ظلم و لكن ايشان ظالم بودند.

ندا كنند يا مالك؟ بگوي تا بسر آرد بر ما خداي تو، گويد: شما مانده اي اينكه جا.

آورديم به شما حق و لكن بيشترينه شما حق را كاره اند.

يا محكم بكردند كاري، ما محكم كننده ايم.

[217- ر]، يا مي پندارند كه ما نمي شنويم سر و راز ايشان، آري و رسولان ما بنزديك ايشان

-----------------------------------

(1). ما: مسلمان، لا: مسلمانان.

(2). ما: جفتان شما.

(3). اساس: صحفها، ما، لا: صحيفها/ صحيفه ها.

(4). اساس، آب، لا: كوزها.

(5). ما: آرزو مي كنند تنها.

(6). ما: مي كنيد، لا: كرده بوديد.

(7). ما: بخوري. [.....]

(8). نه سست بكنند.

صفحه : 185

مي نويسند.

بگو اگر بودي«1» خداي را فرزندي، من«2» نخستين پرستنده بوديمي«3» او را.

منزه است خداي آسمانها و زمين، خداوند عرش از آنچه وصف«4» مي كنند.

رها كن«5» ايشان را تا فرو شوند«6» و بازي«7» كنند تا بينند روزشان آن كه وعده دادند ايشان«8».

او آن خداي است كه در آسمان خداي است و در زمين خداي است و او محكم كار و داناست.

باقي است آن

كه او راست پادشاهي آسمانها و زمين و آنچه ميان آن است، و نزديك اوست علم قيامت و با او برند ايشان را«9».

و مالك نباشند آنان كه مي خوانند از بجز او«10» را شفاعت، الا آن كه گواهي دهد به راستي و ايشان دانند.

[217- پ] و اگر پرسي از ايشان: كه آفريد ايشان را! گويند: خداي، چگونه مي گردانند ايشان را«11»!

و گفتار او، اي خداي من اينان گروهي اند كه ايمان نمي آرند«12».

عفو بكن«13» از ايشان و بگوي: سلام بر شما، بداني پس از اينكه«14».

-----------------------------------

(1). ما: باشد.

(2). ما: ما.

(3). آب، ما: بودمي، لا: منم اول پرستندگان.

(4). ما، لا: صفت.

(5). ما: پست بدار، لا: بگذار.

(6). ما: فرود شوند، لا: در روند.

(7). لا: لعب.

(8). لا: تا ملاقي شوند به روزي كه ايشان را وعده كردند.

(9). لا: با او باز مي گرديد، كه بر متن راجح است.

(10). لا: از دون او.

(11). لا: پس به كجا مي گردند! 12. لا: اينكه گروه ايمان نيارند.

(13). لا: در گذر. [.....]

(14). لا: و زود بدانند.

صفحه : 186

قوله: الأَخِلّاءُ يَومَئِذٍ- الايه«1»، دوستان آن روز، يعني روز قيامت بهري دشمن بهري باشند، يعني دوستان«2» كه در دنيا با يكديگر دوستي كرده باشند بر آزار خداي و«3» معصيت، ايشان فردا دشمن يكديگر باشند براي«4». چنين دوستان يكديگر را تحريض كنند بر معصيت و يكديگر را دعوت كنند با معصيت و معاونت كنند يكديگر را بر اينكه معني. آنگه روز قيامت هر يكي گناه بر صاحبش نهد«5». او«6» گويد: تو دعوت«7» كردي، و او«8» گويد: تو چرا اجابت كردي«9» و آن گويد: سبب تو بودي، و اينكه گويد: خود جرم تو بود، و از اينكه معاني با يكديگر مناظره«10» كنند. از

اينكه جا گفت رسول- عليه السلام:

الحب في اللّه و البغض في اللّه

، دوستي و دشمني براي خداي كني. آنگه استثنا كرد از ايشان متقيان را، گفت: مگر متقيان كه، ايشان به خلاف اينكه باشند براي آن كه ايشان يكديگر را تحريض كرده باشند بر طاعت، و دعوت كرده باشند يكديگر را«11» باطاعت.

قتاده روايت كرد از ابو اسحاق كه، امير المؤمنين«12»- عليه السلام- گفت: در اينكه آيت، كه در دنيا دو دوست باشند مؤمن و دو دوست كافر، چون«13» يكي از آن دو«14» با پيش خداي شود«15»، گويد: بار خدايا؟ فلان كس [218- ر] دوست من بود و مرا طاعت تو فرمود و طاعت پيغامبر تو و امر به معروف كرد و نهي كرد از منكر، و مرا گفت: تو را پيش خداي مي بايد شدن، بار خدايا؟ از پس من لطف از او باز مگير و راهنماي«16» او باش چنان كه او راهنماي«17» من بود، و اكرام كن او را چنان كه او مرا اكرام كرد. چون اينكه دوست ديگر با پيش خداي شود«18»، خداي تعالي، ميان ايشان جمع كند، گويد: هر يكي بايد تا ثنا گويد بر صاحبش به آن كه از او داند، هر يكي

-----------------------------------

(1). آج، ما، افزوده: حق تعالي گفت.

(2). ما، گا، لا، آد: دوستاني.

(3). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: بر.

(4). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: آن كه.

(5). ما: دارد، لا: نهند.

(6). آج، ما: اينكه.

(7). لا: دعوي.

(8). آج، ما: آن.

(9). ما: گويد: مرا خايب كردي.

(10). گا، آد، افزوده: و دشمني.

(11). آج، ما: به.

(12). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: علي.

(13). ما: چو. [.....]

(14). آج، ما، گا، لا، آد، افزوده: مومن.

(15). ما:

روند. 16- 17. ما، لا: رهنماي.

(18). لا: رود.

صفحه : 187

از ايشان گويند: بار خدايا؟ اينكه مرا در دنيا دعوت كرد باطاعت تو و طاعت رسول تو و امر كرد به خير و نهي كرد از شر، و خبر داد مرا از اينكه روز و از اينكه مقام. خداي تعالي گويد: نيك برادر و نيك دوست و نيك صاحبي تو او را و او تو را. چون يكي از آن دو كافر بميرد، با پيش خداي شود، گويد: بار خدايا؟ فلان مرا منع كرد از طاعت تو و طاعت رسول تو و مرا شر فرمود و از خير نهي كرد و گفت: مرا«1» مرجعي و بازگشتي نيست با خداي. خداي تعالي گويد: بد برادر بود«2» و بد«3» دوست و بد«4» رفيق بود او تو را.

آنگه گفت: يا عِبادِ«5»، و التقدير يقال لهم: يا عبادي، ايشان را گويند: اي بندگان من؟ لا خَوف ٌ عَلَيكُم ُ اليَوم َ وَ لا أَنتُم تَحزَنُون َ، امروز بر شما هيچ خوفي و ترسي نيست و نه نيز اندوهگن شوي.

معتمر«6» بن سليمان گفت: شنيدم در خبر كه فرداي قيامت كه خلقان از گورها برخيزند، هيچ كس نباشد كه نه ترسنده و اندوهناك بود تا منادي ندا كند: يا عِبادِ لا خَوف ٌ عَلَيكُم ُ اليَوم َ وَ لا أَنتُم تَحزَنُون َ چون بشنوند همه [218- پ] اميد در بندند چون بشنوند در عقب آيت:«7» الَّذِين َ آمَنُوا بِآياتِنا وَ كانُوا مُسلِمِين َ، كافران طمع ببرند، مومنان و مسلمانان طمع در بندند.

آنگه ايشان را گويد«8»: ادخُلُوا الجَنَّةَ، و در آيت قول«9» محذوف است، و التقدير يقال: لهم ادخلوا الجنه، به بهشت روي شما و زنان شما كه همچون شما مؤمنات و

مسلمات«10» بودند. تُحبَرُون َ، در محل حال است از فاعل، اي، محبورين مسرورين، شاد باز كردگان،«11» خرم باز كردگان،«12» يقال: حبرته و سررته، فهو محبور و مسرور. و حبور، خرمي باشد كه بر روي پديد آيد و روي گشاده كند، و اشتقاقه من التحبير و هو التحسين. و الحبر: الثوب الحسن و الحبر: الهيئة الحسنة. و

في الحديث: يخرج

-----------------------------------

(1). آج، ما، لا: ما را.

(2). ما: بد دو برادر بوديد.

(4- 3). ما افزوده: دو.

(5). اساس، آب، گا، لا، آد: عبادي، كه با توجه به قرآن مجيد تصحيح شد.

(6). آج، آد: معمر.

(7). گا، آد: چون در عقب آن اينكه آيت بشنوند.

(8). آج، ما، گا، آد: گويند.

(9). آج: قولي.

(10). ما، گا، لا، آد: مؤمنان و مسلمانان.

(11). آج، ما: شادمان كردگان، لا: شاد كردگان، گا: شادان، آد: شادمان و خرمان. [.....]

(12). ما: خورم باز كردگان، گا: خرمان.

صفحه : 188

الله رجل من النار قد ذهب حبره و سبره}

، اي، حسنه و هيئته، حبرت الكتاب، حسنته و منه الحبر لما يكتب به الكتاب، فيحسن به، و منه الحبر للعالم لما فيه من حسن العلم و جماله و جلالة«1» موقعه.

يُطاف ُ عَلَيهِم بِصِحاف ٍ مِن ذَهَب ٍ، گفت: بر ايشان مي گردانند در بهشت صفحه هاي«2» زرين، واحدها صحفة«3». وَ أَكواب ٍ، جمع كوب، و آن كوزه اي بود كه آن را دسته و جره نبود، و قال الاعشي:

صريفية طيب طعمها لها زبد بين كوب و دن«4»

بر اينكه صحاف انواع طعام باشد و در اينكه اكواب انواع شراب.

در خبر است كه، مؤمن در بهشت از يك كاسه هفتاد گونه طعام بخورد به طعم مختلف، يك با يك«5» آميخته نشود«6». شهر بن حوشب روايت كرد از ابو هريره كه،- رسول- صلي

اللّه عليه و آله- گفت: آن كس كه در بهشت از او وضيع منزلت«7» تر نباشد، او را هفت درجت بود، او بر ششم نشسته باشد [219- ر] و هفتم از بالاي او«8» باشد، و او را سيصد خدمت كنان«9» باشند و به بامداد و شبانگاه سيصد صحفه«10» از زر پيش او آرند در هر صحفه اي«11» لوني كه در ديگر صحفه«12» آن لون نباشد«13»، و او را به آخر همان لذت بود و شهوت كه به اول«14». و سيصد انا پيش او آرند در هر انالوني ديگر از شراب كه در اناي ديگر«15» نباشد و او را به آخر همان لذت بود كه به اول. او گويد:

بار خدايا؟ اگر دستور باشي«16» مرا، همه اهل بهشت را ميزباني«17» كنم و آنچه بنزديك من است از طعام و شراب برسد، و او را هفتاد و دو زن باشد از حور العين، جز از

-----------------------------------

(1). آج: و جلاله و جمالة.

(2). اساس، آب، گا: صفحها، مقلوب صحفه ها، آج، لا: صحيفها، ما، آد: صحفها/ صحفه ها.

(3). آج، ما، گا، آد: صحفه، لا: صحيفه.

(4). اساس، آب، آج: كف، كه در اساس با قلمي شبيه به متن به «دن» تصحيح شده است.

(5). ما، افزوده: نماندو.

(6). گا، آد: يكي با ديگري آميخته نباشد، لا: كه با هم آميخته نشود.

(7). گا، آد: منزل تر.

(8). گا، آد: و هفتم بالاي سر او.

(9). آج، ما، گا، آد: خدمتكار، لا: خدمتكاران.

(10). آج، ما: صفحه، لا: صحيفه.

(12- 11). آب، ما: صفحه، لا: صحيفه.

(13). آج: دگر از شراب كه در اناء دگر نباشد.

(14). گا، آد، افزوده: گويد. [.....]

(15). لا: در ديگري.

(16). گا: دستوري دهي.

(17). ما: ميزاباني، لا: مهماني.

صفحه : 189

زنان«1» كه