ابي ّ كعب كه، رسول- صلّي اللّه عليه و اله- گفت: هر كه او سورة المؤمنين«5» بخواند، فرشتگان او را بشارت دهند به روح و ريحان بر وجهي كه چشم او روشن بود وقت نزول ملك الموت به او.

2.

(4). همه نسخه بدلها: في.

(5). مش: المؤمنون.

(6). اساس: ندارد: با توجه به آط و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 2

و آنان كه ايشان زكات بدهند.

و آنان كه ايشان فرجهاشان«1» نگاه دارند.

[62- ر]

الّا بر زنانشان يا آنچه دارند«2» دستهاشان كه ايشان را ملامت نبود.

هر كه«3» جويد بالاي آن ايشان ظالمان باشند.

و آنان كه ايشان اماناتشان«4» و زنهارشان نگه دارند.

و آنان كه ايشان بر نمازشان«5» محافظت كنند.

ايشان ميراث گيران اند«6».

آنان كه به ميراث برگيرند فردوس«7» بهشت را، ايشان در آن جا هميشه باشند.

و بدرستي بيافريديم آدمي را از پاره هاي«8» از گل.

پس كرديم آن را آبي در جاي آراميده.

[62- پ]

پس بيافريديم آب«9» را خون بسته، و گردانيديم خون بسته را گوشت خاييده«10»، و گردانيديم گوشت خاييده«11» را استخوانها، و بر«12» پوشانيديم«13» بر استخوانها گوشت، پس بيافريديم او را«14»

-----------------------------------

(1). آب، مش را، آل: فرجهاي خود.

(2). آط، آب، مش: دارد، آج، لب: آنچه مالك ايشان شود، آل: آنچه مالك آن شود.

(3). آب، مش: پس هر كه.

(4). آب، مش: امانتهاشان را، آج، لب: مر امانتهايشان را. [.....]

(5). آب، مش: نمازهاشان.

(6). آج، لب، آل: به ميراث برداراند.

(7). همه نسخه بدلها: ندارد.

(8). آج، لب، مش، آل: خلاصه.

(9). آب، آج، لب: نطفه، مش: آن.

(11- 10). آب: جاييده.

(12). آب، آج، لب، مش، آل: پس.

(13). آج، لب: پديد كرديم.

(14). اساس: ندارد، با توجه به ترجمه آيه از مش، افزوده شد.

صفحه : 3

آفرينش ديگر، بزرگوار است خداي كه نيكوترين آفرينندگان است.

پس شما پس از آن بميري.

پس شما را روز قيامت بر انگيزند.

و بيافريديم ما از بالاي شما هفت آسمان، و«1» نبوديم از آفريدن غافل.

و فرو فرستاديم از آسمان آبي به اندازه، ساكن كرديم

آن را در زمين و ما بر بردن آن تواناييم.

بيافريديم براي شما به آن بستانهايي«2» از خرما و انگور، شما را در آن جا ميوه هاي بسيار است و از آن بخوري«3».

[63. ر]

و درختي كه بيرون«4» آيد از كوه طور سينا، مي روياند روغن و نان خورش خورندگان«5».

و شما را در چهارپايان عبرتي است مي دهيم«6» شما را از آنچه در شكم ايشان است، و شما را در آن منفعتهاست بسيار، و از آن خوري«7».

و بر آن و بر كشتيها نشانند شما را«8».

قوله تعالي: قَد أَفلَح َ المُؤمِنُون َ، «قد»، براي تحقيق فعل است، و گفتند: قد لتقريب الفعل الماضي من الحال، كقولهم: قد ركب الأمير، يعني اينكه ساعت بر نشست. گفت: فلاح يافتند، و فلاح ظفر باشد و بقاء من«9» قوله: و لقد افلح من كان

-----------------------------------

(1). آط، آب، مش ما.

(2). آب، مش: بهشتها.

(3). آب، آج، لب، آل، مش: مي خوريد، آط: مي خوري.

(4). آب، آج، مش مي.

(5). آط، آب، آج، لب، آل، مش را. [.....]

(6). آج، لب: مي آشامانيم.

(7). آط، آب، آج، لب، آل، مش: مي خوريد.

(8). اساس: ايشان را، به قياس با نسخه آط، تصحيح شد، آب، مش: مي نشانند شما را.

(9). آج، لب، آل: يقاس، آز: و يقال من.

صفحه : 4

صبر«1»، و منه في الاذان: حي ّ علي الفلاح، اي بادروا الي ما فيه الظفر و البقاء.

المؤمنون، گرويدگان، باور دارندگان خداي را و پيغامبران را و فرشتگان و كتابهاي او را.

الَّذِين َ هُم فِي صَلاتِهِم خاشِعُون َ، آنان كه در نماز خاشع باشند و متذلل و متواضع خداي را.

و در معني خشوع در نماز خلاف كردند مفسّران، عبد اللّه عبّاس گفت: خاشعون اذلاء لله، خداي را تذلل نمايند. حسن و قتاده گفتند: خائفون،

از خداي بترسند.

مقاتل گفت: متواضعون، متواضع«2» باشند و فروتن. مجاهد گفت: آن باشد كه چشم بر هم نهد از ترس خداي. عمرو بن دينار گفت: خشوع در نماز نه به ركوع و سجود باشد، انّما خشوع در نماز به سكون حسن هيأت«3» باشد. إبن سيرين گفت: خشوع در نماز آن باشد كه چشم از جاي سجده بر ندارد، و گفتند: در بدايت شرع روا بودي كه از جوانب«4» نگريدندي از راست و چپ و بالا«5»، چون اينكه آيت آمد نيز چشم از جاي سجود بر نداشتند. ربيع گفت: آن باشد كه التفات نكند«6» به چپ و راست.

ابو هريره روايت كرد از رسول- صلي اللّه عليه و اله- كه گفت: چون بنده در نماز ايستد، خداي تعالي به او نگرد، چون بنده به جانبي«7» نگرد، خداي تعالي گويد:

بنده من؟ به تو مي نگرم، تو به كه مي نگري به كسي مي نگري كه او تو را از من بهتر است! روي به من آر، كه از من بهتر تو را كسي نباشد. عطا گفت: خشوع در نماز آن باشد كه به جوارح خود بازي نكند، و روايت كرد كه: رسول- عليه السلام- مردي را ديد كه در نماز دست به محاسن فرو مي آورد، گفت: اگر دل اينكه [63- پ]

مرد خاشع بودي اعضاي او خاشع بودي. و أبو ذر غفاري روايت كرد كه، رسول- عليه السلام- گفت: چون يكي از شما روي به نماز آرد، رحمت روي به او آرد، نبايد

-----------------------------------

(1). اساس: ضمير، به قياس با نسخه آط، تصحيح شد.

(2). آب، آز، مش: متواضعان، آط، آج، لب: گفت: متواضعون.

(3). همه نسخه بدلها: و حسن نيّت.

(4). همه نسخه بدلها: جوانبي.

(5).

همه نسخه بدلها: به بالا.

(6). آج، لب: نكنند.

(7). آب، مش: به جايي.

صفحه : 5

تا به سنگ ريزه مسجد بازي كند. و حسن بصري مردي را ديد كه به سنگ ريزه مسجد بازي مي كرد در تعقيب نماز و مي گفت: اللّهم زوجني من الحور العين، بار خدايا مرا جفتي ده از حور العين؟ گفت: بئس الخاطب انت تخطب و انت تلعب، بد خواهنده اي از خداي، خطبه مي كني و به دست بازي مي كني. بعضي دگر گفتند:

خشوع در نماز آن باشد كه همّت جمع كند و همه نماز را باشد، نه آن كه به تن در نماز باشد و به دل در بازار.

گفتند ابو العبّاس جواليقي«1» مردي بود جوال فروش، روزي جوالي به كسي داد، و فراموش كرد كه به كي«2» داده است؟ چندان كه انديشه مي كرد يادش نمي آمد. روزي به نماز رفت، در نمازش ياد آمد با دوكان«3» آمد و شاگرد را گفت: يا فلان؟ مرا ياد آمد كه«4» جوال به كه داده ام، به فلان كس داده ام. گفت: چگونه ات ياد آمد! گفت: در نماز بامداد«5». گفت:«6» استاد؟ تو به نماز كردن بودي يا به جوال جستن! مرد خويشتن را دريافت و دوكان«7» رها كرد و به طلب علم رفت، چندان علم بياموخت تا مفسّري شد.

ابو بكر واسطي گفت: خشوع در نماز آن باشد كه نماز خالص كند خداي را، و بر او طمع عوضي«8» ندارد. ديگري گفت: نماز كن«9» را چهار چيز«10» بايد تا خاشع باشد، اليقين التّمام، و اعظام المقام، و اخلاص المقال، و جمع الهمّة.

سلمة بن دينار گفت: بنزديك زين العابدين علي ّ بن الحسين- عليهما السّلام و الصّلوة- نشسته بودم، مردي در آمد و او را

گفت: نماز داني كردن! من خواستم تا او را بزنم و جفا كنم، مرا رها نكرد و گفت:

11»12» مهلا يا با« حازم فان ّ العلماء هم الحلماء الرّحماء«،

ساكن باش كه عالمان حليم و رحيم باشند. آنگه روي به سايل آورد و

-----------------------------------

(1). آط، آب، آز، آل، مش: ابو العبّاس جوالقي.

(2). كي/ چه كسي.

(7- 3). همه نسخه بدلها: دكّان. [.....]

(4). همه نسخه بدلها آن.

(5). همه نسخه بدلها: نماز يادم آمد.

(6). همه نسخه بدلها يا .

(8). همه نسخه بدلها: عوض طمع.

(9). آج، لب، آل: نماز كردن.

(10). همه نسخه بدلها: شرط.

(11). همه نسخه بدلها: ابا.

(12). آج، لب، آل گفت.

صفحه : 6

گفت: آري نماز دانم كردن، گفت: پيش«1» نماز بر تو فريضه چيست براي نماز!

گفت هفت چيز: نيّت، طهارت، و در طهارت«2» عورت پوشيدن، و جاي سجده پاك كردن، و وقت شناختن، و جامه پاكيزه كردن، و روي به قبله آوردن. گفت: به چه نيّت از خانه بيرون آيي! گفت: به نيّت زيارت. گفت: به چه نيّت در مسجد شوي«3»! گفت: به نيّت عبادت. گفت: به چه نيّت قيام كني به نماز! گفت: به نيّت خدمت. گفت: به چه نيّت كني اينكه خدمت! گفت: به نيّت عبوديّت مقرّ و معترف خداي را به وحدانيّت. گفت: روي به چه به قبله آري! گفت: به سه فريضه و يك سنّت. گفت: آن كدام است! گفت: توجّه به قبله فرض است، و نيّت و تكبير احرام«4»، و دست برداشتن عند آن سنّت. گفت: تكبيرات چند است بر تو! گفت:

اصل تكبيرات نود«5» است، پنج از آن فرض است و باقي سنّت. گفت: به چه در نماز روي! گفت: به تكبير. گفت: برهان نماز چيست!

گفت: قراءت. گفت: خشوع نماز چيست! گفت: نظر در جاي سجده. گفت: تحريم نماز چيست! گفت: به تكبيرش. گفت: تحليلش چيست! گفت: سلامش. گفت: جوهرش چيست!

گفت: تسبيحش. گفت: شعارش چيست! گفت: دعاي تعقيبش. گفت: تمام«6» نماز چيست! گفت: صلات«7» بر محمّد و آل محمّد. گفت: سبب قبولش چيست!

گفت:

ولايتنا و البراءة من اعدائنا،

ولايت ما و بيزار شدن از دشمنان ما. گفت: هيچ حجّت رها نكردي كس را بر خود برخاست«8» و مي گفت: اللّه ُ أَعلَم ُ حَيث ُ يَجعَل ُ«9» قَد أَفلَح َ المُؤمِنُون َ، الَّذِين َ هُم فِي صَلاتِهِم خاشِعُون َ، انا حرام علي كل ّ بخيل و مراء، گفت: فلاح يافتند آن مؤمنان كه در نماز خاشع باشند. آنگه [64- ر]

گفت: من حرامم بر هر بخيلي و مرائي.

وَ الَّذِين َ هُم عَن ِ اللَّغوِ مُعرِضُون َ، و آنان كه ايشان از لغو«3» و سخن بيهده«4» و كار عبث اعراض كنند و عدول نمايند. عبد اللّه عبّاس گفت: لغو، باطل باشد. سدّي گفت: دروغ باشد. كلبي گفت: خلف وعد«5» باشد. بهري دگر گفتند: مراد آن است كه ايشان را نهي كردند«6» از دشنام كافران، چون كافران ايشان را دشنام دادندي. و لغو در كلام عرب، هر قولي يا فعلي باشد كه در او فايده نباشد«7»، و اينكه بر اينكه وجه قبيح باشد.

وَ الَّذِين َ هُم لِلزَّكاةِ فاعِلُون َ، آنان«8» كه ايشان فاعل زكات باشند، يعني زكات مال بدهند چون بر ايشان واجب شود. و قوله: لِلزَّكاةِ فاعِلُون َ، از فصيحات«9» قرآن است، و اينكه لفظ در كلام عرب آمد، قال اميّة بن الصّلت- شعر:

المطعمون الطّعام في السّنة الاز مة و الفاعلون للزّكوات

وَ الَّذِين َ هُم لِفُرُوجِهِم حافِظُون َ، و آنان كه اندامهاي خود را نگاه دارند از حرام و زنا.

إِلّا

عَلي أَزواجِهِم، مگر بر زناني كه بر ايشان عقد بسته باشند. أَو ما مَلَكَت«10»فَمَن ِ ابتَغي وَراءَ ذلِك َ، هر كه بيرون از اينكه طلب كند، يعني گذشته از زن

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز آل چنان.

(2). همه نسخه بدلها آن.

(3). آب، آز: لغوا.

(4). لب، آل: بيهوده.

(5). همه نسخه بدلها وعده.

(6). آج، لب، آل: نكردند.

(7). همه نسخه بدلها: نبود.

(8). همه نسخه بدلها: و آنان. [.....]

(9). اساس: فصحات، با توجه به همه نسخه ها و منابع لغت تصحيح شد.

(10). همه نسخه بدلها ايمانهم.

(11). همه نسخه بدلها: پرستاراني.

صفحه : 8

حلال و پرستار مملوكه، فَأُولئِك َ هُم ُ العادُون َ، ايشان عادي و متعدّي و ظالم نفس خود و متجاوز حدّ شرع باشند. و «عادي»، در آيت زاني است.

وَ الَّذِين َ هُم لِأَماناتِهِم وَ عَهدِهِم راعُون َ، و آنان كه امانات و عهد خود را مراعات كنند، امانات نگه دارند تا به جاي باز رسانند در او خيانت ناكرده، و عهدي كه با كسي كنند نگاه دارند و نقض آن نكنند و آن را خلاف نكنند. إبن كثير خواند: «لامانتهم» بر واحد، و باقي قرّاء بر جمع. إبن كثير طلب مطابقه كرد بينها و بين العهد، براي آن كه عهد واحد است.

وَ الَّذِين َ هُم عَلي صَلَواتِهِم«1»أُولئِك َ هُم ُ الوارِثُون َ، ايشان باشند كه وارثان و ميراث گيران باشند.

آنكه بيان كرد به ميراث چه بردارند، گفت: الَّذِين َ يَرِثُون َ الفِردَوس َ، گفت:

آنان كه بهشت فردوس به ميراث بردارند، و براي آن به لفظ ميراث گفت كه از كافران باز مانده باشد- چنان كه بيان كرديم در خبري از رسول- عليه السلام- و اقوال در فردوس گفته ايم در سورة الكهف. و قول آنان كه گفتند به لغت روم بستان باشد، مراد نه

آن است كه در قرآن لغت رومي باشد«3»، اتّفاق باشد بين اللّفظين«4».

راوي خبر گفت: كه چون وحي فرو آمدي بر رسول، بنزديك«5» او دوي ّ«6» و آوازي بودي چون آواز منج انگبين. يك روز او را وحي آمد و ما مستمع و منتظر بوديم ساعتي بود دست«7» برداشت و مي گفت:

اللّهم ّ زدنا و لا تنقصنا و اكرمنا و لا تهنّا و آثرنا و لا تؤثر علينا.

آنگه گفت ده آيت بر من فرود آمد كه هر كس كه بر آن كار كند به«8» بهشت شود، آنگه اينكه ده آيت از اوّل اينكه سورت بر ما خواند.

-----------------------------------

(1). آط، آج، لب، مش: صلاتهم.

(2). مش خود.

(3). همه نسخه بدلها: هست، آب، آز، مش بل.

(4). همه نسخه بدلها: اللّغتين.

(5). آط، آب، آج، لب وحي.

(6). اساس: ودي، به قياس با نسخه آب، تصحيح شد.

(7). اساس: داست، با توجّه به ضبط نسخه بدلها، تصحيح شد.

(8). آج، لب، آل: در.

صفحه : 9

قوله تعالي: وَ لَقَد خَلَقنَا الإِنسان َ مِن سُلالَةٍ مِن طِين ٍ، حق تعالي از اينكه جا در قصه خلق آدمي و آدم«1» گرفت، گفت: وَ لَقَد خَلَقنَا الإِنسان َ، بدرستي كه ما انسان را از سلاله گل آفريديم. و عبد اللّه عبّاس گفت و مجاهد كه: مراد به انسان هر آدمي است، براي آن كه اصل هر آدمي از آدم است و آدم را از گل آفريدند«2». و اينكه قول نيكوست تا مطابق بود آن را كه«3» گفت:

ثُم َّ جَعَلناه ُ نُطفَةً فِي قَرارٍ مَكِين ٍ. و آدم نطفه نبوده است در قراري. و گفتند مراد به سلاله صفوت و خلاصه«4» آدم است. آنگه «من طين» راجع باشد با آدم، و تقدير آن كه: خلقنا اولاد آدم من

مائه و آدم من طين، آنگه اجمال كرد براي آن كه مخاطب هر يك به جاي خود بنهد. و سلالة الرّجل، ولده. و كذلك [64- پ]

سليله، لأنّه كان«5» قد استل ّ منه، پنداري فرزند«6» از پدر بيرون آورده اند. و «فعاله» بنايي باشد براي هر چيز كه از چيزي بيفتد، كالقلامة و القمامة«7» و النّخامة و النّشارة«8»، قال الشّاعر- شعر:

و هل كنت الّا مهرة عربيّة سليلة أفراس تجلّلها بغل

و قال آخر- شعر:

فجاءت به عضب الأديم غضنفرا سلالة فرج كان غير حصين

و قال آخر- شعر:

يقذفن في اسلابها بالسّلايل

و قال آخر- شعر:

إذا انتجت«9» منها المهاري تشابهت علي العود«10» الّا بالأنوف سلائله

و قال آخر- شعر:

سليلة سابقين تناجلاها اذا نسبا يضمّهما الكراع

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: آدمي.

(2). همه نسخه بدلها: آفريد.

(3). همه نسخه بدلها: آن بود كه: [.....] 4. همه نسخه بدلها گل.

(5). آط، آج، لب: كانّه.

(6). همه نسخه بدلها: فرزند را.

(7). آب، آز: الغمامة.

(8). ديگر نسخه بدلها: ندارد.

(9). آب، آز، مش: انتجت.

(10). كذا در اساس و ديگر نسخه بدلها، طبري و تبيان: القود.

صفحه : 10

ثُم َّ جَعَلناه ُ نُطفَةً فِي قَرارٍ مَكِين ٍ، آنگه آن انسان را كه فرزند آدم است آن«1» را نطفه اي كرديم در قرارگاهي ممكّن اوّل در صلب پدر آنگه در رحم مادر. آنگه بيان كرد كه ما آدمي را در وقت آفريدن از چند حال به حال گردانيديم، گفت:

ثُم َّ خَلَقنَا النُّطفَةَ عَلَقَةً، اينكه «خلق»، به معني تقدير است و به معني جعل و تصيير«2». گفت آنگه آن نطفه را علقه گردانيديم، و علقه خون«3» بسته باشد، اي علق بعضها بعضا و تعلّق بعضها ببعض، آنگه آن علقه را مضغة گردانيديم، و مضغة

پاره گوشت خاييده باشد، فعلة به معني مفعول«4». آنگه آن مضغة را استخوان در او پديد كرديم«5». و آنگه آن استخوان را گوشت بر«6» پوشانيديم ثُم َّ أَنشَأناه ُ خَلقاً آخَرَ، آنگه او را خلقي دگر آفريديم، يعني حيات در او آفريديم. اينكه قول عبد اللّه عبّاس است. بعضي دگر گفتند: مراد به خلقي دگر آن است كه او را موي بروياند و دندان بر آرد. بعضي دگر گفتند: به آن كه عقلش بيافريند«7». بعضي دگر گفتند: به آن كه نر از ماده پديد كند. فَتَبارَك َ اللّه ُ أَحسَن ُ الخالِقِين َ، متعالي است قديم- جل ّ جلاله- از ميان همه خلقان قديم- سبحانه و تعالي- از آن جا كه مقتضي«8» حكمت اوست آدمي را از اينكه آبي كه آن را نطفه خواند«9»، و آن آبي است كه از ميان پشت و استخوانهاي«10» سينه بيرون«11» آيد چنان كه گفت: يَخرُج ُ مِن بَين ِ الصُّلب ِ وَ التَّرائِب ِ«12» ثُم َّ أَنشَأناه ُ خَلقاً آخَرَ. بر آن كه او را بكشد ديت تمام باشد. اگر نرينه بود هزار دينار سرخ و اگر مادينه بود پانصد دينار سرخ. آنگه آن از ميان مادر و پدر باشد، لِلذَّكَرِ مِثل ُ حَظِّ الأُنثَيَين ِ«14» فَتَبارَك َ اللّه ُ أَحسَن ُ الخالِقِين َ، اشتقاق «تبارك» از بركت باشد و اصل او من«2» بروك البعير، و معني راجع باثبات و بقا. و قوله: أَحسَن ُ الخالِقِين َ، دليل است بر بطلان قول آنان كه گفتند: لا خالق الّا اللّه، براي آن كه خداي تعالي خالقين به جمع گفت، اثبات كرد خالقاني جز او.

اگر«3» لا خالق الّا اللّه روا بودي كقولنا: لا اله الّا اللّه بايستي، كه اگر گفتندي:

فتبارك اللّه احسن الالهة«4» روا بودي، و اجماع است كه اينكه كفر است.

دگر آن كه ما بيان كرديم كه خلق اخراج مقدور باشد از عدم به وجود به آمدني تقدير«5»، و اينكه در افعال ما بسيار افتد، پس ممتنع نباشد كه ما را«6» خالق خوانند [الّا آن است كه منع كرده است كه ما را بر اطلاق خالق خوانند]

«7» براي آن كه افعال ما بيشتر«8» مقدّر بر نيايد بر آن تقدير كه ما خواهيم از آن كه ما را علم نباشد به تفاصيل«9» تقدير آن، و انّما- ما را به تقييد«10» خالق خوانند. كخالق الاديم [يقول العرب: خلقت الأديم نعلا، اذا قدّرته كذلك]

«11»، قال الشاعر:

و لأنت تغري ما خلقت و بع ض القوم يخلق ثم ّ لا يفري

و قال آخر:

و لا يبطّ بأيدي الخالقين و لا أيدي الخوالق الّا جيّد الادم

چنان كه يكي را از ما رب ّ نخوانند بر اطلاق، مگر بر تقييد«12» گويند: رب ّ الدّار و رب ّ الضّيعة.

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: مادينه.

(2). همه نسخه بدلها: از.

(3). آط، آج، لب، مش نه.

(4). آل: الاله.

(5). آط، آل: يا خلق ضربي تقدير، آب، آز، مش: با ضربي تقدير، آج، لب: ما خلق ضربي تقدير.

(6). آب بر اطلاق.

(11- 7). اساس، افتادگي دارد، از آط، افزوده شد. [.....]

(8). مش به.

(9). همه نسخه بدلها: اجزاء.

(10). همه نسخه بدلها: تقيّد.

(12). لب: تقيّد.

صفحه : 13

و در خبر است كه دبيري بود رسول را- صلّي اللّه عليه و آله- نام او عبد اللّه بن«1» ابي سرح. چون اينكه آيت بر او دادند او مي نوشت. چون به آخر رسيد گفت: فَتَبارَك َ اللّه ُ أَحسَن ُ الخالِقِين َ. گفتند بنويس كه خداي چنين فرستاد او در خويشتن گفت: اگر محمّد پيغمبر است كه قرآن بر او وحي مي كنند،

من نيز پيغامبرم كه اينكه در دل من فگندند«2» و مرتد شد و برخاست«3» و از مدينه بگريخت و به مكّه رفت«4».

ثُم َّ إِنَّكُم بَعدَ ذلِك َ لَمَيِّتُون َ، گفت: پس شما پس از اينكه بميري. اشهب العقيلي ّ در شاذّ خواند: لمايتون، و مايت آن بود كه مرگش نزديك بود«5» و نمرده باشد هنوز. و ميّت، به تشديد آن بود كه حيات رفته باشد«6» از او.

ثُم َّ إِنَّكُم يَوم َ القِيامَةِ تُبعَثُون َ، پس شما را روز قيامت زنده كنند و برانگيزند.

وَ لَقَد خَلَقنا فَوقَكُم سَبع َ طَرائِق َ، و ما بيافريديم«7» بالاي شما هفت راه، يعني هفت آسمان و براي آن آسمان را طريقه«8» خواند كه بعضي بر بالاي بعضي نهاده است و عرب هر چيزي را كه بر بالاي چيزي باشد«9» آن را طريقه خوانند«10»، هر آسمان از آن طريقتي«11» است، و جمعه طرائق. بعضي دگر گفتند: براي آن طرايق«12» خواند آن را كه راههاي فريشتگان است. و گفتند: اراد سبع طبقات فكل ّ طبقة طريقة. وَ ما كُنّا عَن ِ الخَلق ِ غافِلِين َ، و ما از خلق غافل نبوده ايم گفتند از خلق آسمان. و بيشتر مفسّران گفتند: ما از جمله خلقان غافل نه ايم بل بر احوال ايشان مطّلعيم و به افعال ايشان عالميم«13» تا هر يكي را به سزاي خود جزا دهيم از ثواب و عقاب. و گفتند: معني آن است كه ما غافل نه ايم از حفظ اينكه هفت آسمان معلّق كه نگاه مي داريم تا بر سر اينكه خلايق نيفتد. و بعضي دگر گفتند معني آن است كه: هر كه از خلق و احوال ايشان غافل نباشد از حفظ آسمان غافل نباشد، و تفصيل ذلك في قوله تعالي:

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها سعد بن.

(2).

همه نسخه بدلها: افگندند، مه: افگنند.

(3). آب، لب، آز، مش: برخواست.

(4). همه نسخه بدلها: شد.

(5). آط، آب، آز، مش: رسد.

(6). همه نسخه بدلها: برفته بود.

(7). همه نسخه بدلها از.

(8). مش: طريق.

(9). آط، آج، لب: نهند.

(10). همه نسخه بدلها كه. [.....]

(11). همه نسخه بدلها: طريقي.

(12). همه نسخه بدلها: طريقه.

(13). آب، آز، مش: عالم.

صفحه : 14

إِن َّ اللّه َ يُمسِك ُ [65- پ]

السَّماوات ِ وَ الأَرض َ أَن تَزُولا- الآية. حسن گفت: معني آن است كه ما غافل نه ايم از آنچه اينكه خلق زمين را به كار بايد«1» از باران كه سبب معاش ايشان باشد. و «غفلت»«2» سهو باشد، و هما ذهاب المعني عن النّفس، و مرجع معني او با نفي علم باشد.

وَ أَنزَلنا مِن َ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ، و ما فرو فرستاديم از آسمان آبي به اندازه، يعني آب باران چون از آسمان فرود آورديم به اندازه حاجت به زمين فرو برديم تا به وقت خود از چشمه و كاريز برون مي آيد، چه آبهاي زمين جمله از«3» آسمان است و ما چنان كه آورديم قادريم بر آن كه ببريم تا اينكه خلقان همه به تشنگي بميرند و زمين ويران«4» شود. نظيره قوله تعالي: قُل أَ رَأَيتُم إِن أَصبَح َ ماؤُكُم غَوراً«5».

فَأَنشَأنا، بيافريديم، مبتداء بي اصلي و سببي، لَكُم، براي شما، بِه ِ، به آب باران بستانهايي از درختان خرما و انگور، لَكُم فِيها، شما را در آن بستانها ميوه ها بسيار است از هر نوعي و صنفي. و تخصيص خرما و انگور براي آن كرد كه ميوه اهل حجاز خرما باشد و ميوه اهل طايف انگور. چيزي گفت با ايشان كه ايشان شناختند.

وَ مِنها تَأكُلُون َ، و شما از آن ميوه ها مي خوري، چيزي نيست

كه شما را در آن شكّي يا شبهتي است.

وَ شَجَرَةً«6»، و انشأنا ايضا شجرة، و نيز بيافريديم درختي. تَخرُج ُ مِن طُورِ سَيناءَ، از كوه طور سيناء برمي آيد، و آن درخت زيتون است. و قرّاء خلاف كردند در سيناء، ابو عمرو و اهل حجاز سيناء خواندند به كسر «سين». و باقي قرّاء به فتح «سين». و در معني سيناء خلاف كرده اند. مجاهد گفت: معني او بركت باشد، يعني كوهي مبارك و اينكه روايت عطيّه است از عبد اللّه عبّاس. قتاده گفت: معنيش حسن باشد يعني كوهي نكو. ضحّاك گفت: سيناء به لغت نبط حسن باشد. معمر گفت: كوهي باشد كه بر

-----------------------------------

(1). آط، آب، آز، مش: مي بايد، آج، لب، آل: مي آيد.

(2). اساس و، كه با توجّه به اتّفاق نسخه بدلها و فحواي عبارت زايد بنظر مي رسد.

(3). آط، آب، آج، لب، مش: همه از آب، آز: هم از آب. كلمه «آب» با خطي متفاوت بعدا به متن هم افزوده شده است.

(4). آط، آب، آز، مش: بيران.

(5). سوره ملك (67) آيه 30.

(6). همه نسخه بدلها يعني.

صفحه : 15

او درختان بسيار باشد. و گفته اند: سيناء«1» من السناء و هو الارتفاع.

إبن زيد گفت: آن كوه است كه موسي- عليه السلام- با خداي«2» مناجات كرد، و آن كوهي است ميان مصر و أيله. مقاتل گفت: اينكه كوه را«3» تخصيص كرد به زيتون كه اوّل كوهي كه زيتون رويانيد كوه طور بود. و گفتند: اول درخت كه بر زمين برست درخت زيتون بود از پس طوفان نوح- عليه السّلام- قوله تعالي: تَنبُت ُ بِالدُّهن ِ، بيشتر قرّاء به فتح «تا» ي اوّل خواندند و ضم ّ «تا» ي دوم«4»، من نبت ينبت. و «با» بر

اينكه قراءت تعديه را باشد، گفت: اينكه كوه«5» درخت روغن مي روياند، يعني چيزي مي روياند كه در او روغن است و آن زيتون است. و إبن كثير و ابو عمرو خواندند:

تنبت به ضم ّ «تا» و كسر «با»، من الانبات. آنگه آن را دو معني باشد: يكي آن كه «با» زيادت بود، يعني تنبت الدهن، چنان كه گويند: اخذت ثوبه و اخذت بثوبه، و بطشته و بطشت به، قال الرّاجز- شعر:

نحن بنو جعدة ارباب الفلج نضرب بالسّيف و نرجوا«6» بالفرج

اي نرجوا الفرج. و وجه ديگر آن كه نبت و انبت دو لغت باشد به يك معني، قال زهير- شعر:

رأيت ذوي الحاجات، حول بيوتهم قطينا«7» لهم، حتّي اذا انبت البقل

اي، حتّي اذا نبت. و وجهي ديگر محتمل است، و آن آن است كه «با» به معني «مع» باشد، اي تنبت ما تنبته«8» و معه الدهن، بروياند آنچه روياند و روغن با آن باشد. و صبغ للآكلين، اي ادام«9»، و نان خورشي باشد خورندگان را، و ادم«10» را براي آن صبغ خواند كه نان از او مصبوغ شود.

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها فيعال است.

(2). همه نسخه بدلها: كه موسي بر او.

(3). همه نسخه بدلها براي آن.

(4). اساس: و ضمّها، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(5). همه نسخه بدلها: ندارد. [.....]

(6). آب، آز، مش: نرجو.

(7). آب، آز: قطعنا، مش: قطنا.

(8). آط، آج، لب، آل: منبت ما نبته، آب، مش: تنبت ما نبت، آز: تنبت ما تنبت.

(9). آط، آب، آج، لب، آز، آل: ادم.

(10). همه نسخه بدلها: ادام.

صفحه : 16

وَ إِن َّ لَكُم فِي الأَنعام ِ لَعِبرَةً، گفت: و شما را در چهارپايان عبرتي است«1» آن

را كه تأمّل كند در احوال ايشان از گاو و گوسپند و شتر. نُسقِيكُم، إبن عامر و نافع و ابو بكر عن عاصم خواندند: نُسقِيكُم به فتح «نون» و باقي قرّاء به ضم ّ «نون»، و هما لغتان، يقال: سقاه و اسقاه بمعني، و گفتند: سقاه بيده الي فيه، و اسقاه اذا مكّنه من الشرب، و اينكه را بيان رفته است. مِمّا فِي بُطُونِها، از آنچه در شكم ايشان است از شير. وَ لَكُم فِيها مَنافِع ُ، و شما را در اينكه انعام و چهارپايان منافع بسيار است، از تحمّل اثقال و انتفاع به اصواف و اشعار و اوبار ايشان و دگر انواع كه [66- ر]

در او هست از منافع. وَ مِنها تَأكُلُون َ، و از آن مي خوري يعني از گوشت آن مي خوري.

وَ عَلَيها وَ عَلَي الفُلك ِ تُحمَلُون َ، و بر اينكه چهارپايان و نيز بر كشتيها [شما را]

«2» حمل مي كنند تا بارهاي گران گاه بر ايشان مي نهي و گاه بر كشتيها، [در سفر برّ، بر چهارپايان مي نشيني و در سفر بحر، در كشتيها]

«3».

وَ لا تُخاطِبنِي فِي الَّذِين َ ظَلَمُوا إِنَّهُم مُغرَقُون َ (27)

فَإِذَا استَوَيت َ أَنت َ وَ مَن مَعَك َ عَلَي الفُلك ِ فَقُل ِ الحَمدُ لِلّه ِ الَّذِي نَجّانا مِن َ القَوم ِ الظّالِمِين َ (28) وَ قُل رَب ِّ أَنزِلنِي مُنزَلاً مُبارَكاً وَ أَنت َ خَيرُ المُنزِلِين َ (29) إِن َّ فِي ذلِك َ لَآيات ٍ وَ إِن كُنّا لَمُبتَلِين َ (30) ثُم َّ أَنشَأنا مِن بَعدِهِم قَرناً آخَرِين َ (31) فَأَرسَلنا فِيهِم رَسُولاً مِنهُم أَن ِ اعبُدُوا اللّه َ ما لَكُم مِن إِله ٍ غَيرُه ُ أَ فَلا تَتَّقُون َ (32)

وَ قال َ المَلَأُ مِن قَومِه ِ الَّذِين َ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِلِقاءِ الآخِرَةِ وَ أَترَفناهُم فِي الحَياةِ الدُّنيا ما هذا إِلاّ بَشَرٌ مِثلُكُم يَأكُل ُ مِمّا تَأكُلُون َ مِنه ُ وَ يَشرَب ُ مِمّا تَشرَبُون َ (33) وَ لَئِن أَطَعتُم بَشَراً مِثلَكُم إِنَّكُم إِذاً لَخاسِرُون َ (34) أَ يَعِدُكُم أَنَّكُم إِذا مِتُّم وَ كُنتُم تُراباً وَ عِظاماً أَنَّكُم مُخرَجُون َ (35) هَيهات َ هَيهات َ لِما تُوعَدُون َ (36) إِن هِي َ إِلاّ حَياتُنَا الدُّنيا نَمُوت ُ وَ نَحيا وَ ما نَحن ُ بِمَبعُوثِين َ (37)

إِن هُوَ إِلاّ رَجُل ٌ افتَري عَلَي اللّه ِ كَذِباً وَ ما نَحن ُ لَه ُ بِمُؤمِنِين َ (38) قال َ رَب ِّ انصُرنِي بِما كَذَّبُون ِ (39) قال َ عَمّا قَلِيل ٍ لَيُصبِحُن َّ نادِمِين َ (40) فَأَخَذَتهُم ُ الصَّيحَةُ بِالحَق ِّ فَجَعَلناهُم غُثاءً فَبُعداً لِلقَوم ِ الظّالِمِين َ (41) ثُم َّ أَنشَأنا مِن بَعدِهِم قُرُوناً آخَرِين َ (42)

ما تَسبِق ُ مِن أُمَّةٍ أَجَلَها وَ ما يَستَأخِرُون َ (43) ثُم َّ أَرسَلنا رُسُلَنا تَترا كُل َّ ما جاءَ أُمَّةً رَسُولُها كَذَّبُوه ُ فَأَتبَعنا بَعضَهُم بَعضاً وَ جَعَلناهُم أَحادِيث َ فَبُعداً لِقَوم ٍ لا يُؤمِنُون َ (44) ثُم َّ أَرسَلنا مُوسي وَ أَخاه ُ هارُون َ بِآياتِنا وَ سُلطان ٍ مُبِين ٍ (45) إِلي فِرعَون َ وَ مَلائِه ِ فَاستَكبَرُوا وَ كانُوا قَوماً عالِين َ (46) فَقالُوا أَ نُؤمِن ُ لِبَشَرَين ِ مِثلِنا وَ قَومُهُما لَنا عابِدُون َ (47)

فَكَذَّبُوهُما فَكانُوا مِن َ المُهلَكِين َ (48) وَ لَقَد آتَينا مُوسَي الكِتاب َ لَعَلَّهُم يَهتَدُون َ (49) وَ جَعَلنَا ابن َ مَريَم َ وَ

أُمَّه ُ آيَةً وَ آوَيناهُما إِلي رَبوَةٍ ذات ِ قَرارٍ وَ مَعِين ٍ (50) يا أَيُّهَا الرُّسُل ُ كُلُوا مِن َ الطَّيِّبات ِ وَ اعمَلُوا صالِحاً إِنِّي بِما تَعمَلُون َ عَلِيم ٌ (51) وَ إِن َّ هذِه ِ أُمَّتُكُم أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّكُم فَاتَّقُون ِ (52)

فَتَقَطَّعُوا أَمرَهُم بَينَهُم زُبُراً كُل ُّ حِزب ٍ بِما لَدَيهِم فَرِحُون َ (53) فَذَرهُم فِي غَمرَتِهِم حَتّي حِين ٍ (54) أَ يَحسَبُون َ أَنَّما نُمِدُّهُم بِه ِ مِن مال ٍ وَ بَنِين َ (55) نُسارِع ُ لَهُم فِي الخَيرات ِ بَل لا يَشعُرُون َ (56)

ايشان و با من خطاب مكن در آنان كه ستم كردند كه ايشان غرقه شدگان اند«6».

چون راست بايستي«7» تو و هر كه با تو است در كشتي، بگو: سپاس خداي را آن كه برهانيد مرا از گروه ستمكاران.

و بگو: خداوند من؟ فرود آر مرا«8» جايي مبارك«9» و تو بهترين فرود آورندگاني.

كه در آن آياتي است و«10» بوديم ما امتحان كننده«11» [67- ر]

.

پس پديد آورديم از پس ايشان قرني«12» و جماعتي ديگر را.

-----------------------------------

(1). آط، آب، آج، لب، مش: گوش داري. [.....]

(2). آب، مش: برجوشيد.

(3). آط، آب، مش: در او.

(4). آط، آب، مش: هر دو جفت دو، آج، آل، لب: هر دو جفت دو عدد.

(5). آط، آب، آج، لب، آل: گفتار.

(6). آط، مش: غرقه خواهند كرد.

(7). آط، آج، لب، آل، مش: راست شوي.

(8). آط، آج، لب به.

(9). آب، مش: با بركت.

(10). اساس، آط، آب، آج اگر، كه با توجّه به معني آيه در قسمت تفسير (ص 23) زايد تشخيص داده شد.

(11). اساس: امتحان كرده، با توجّه به آط و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(12). آط، آج، آل، لب: گروهان، آب، مش: گروهي.

صفحه : 18

بفرستاديم در ايشان رسولي از ايشان كه، بپرستي خداي را، نيست شما را از خداي جز او، از خداي نمي ترسي شما!

[الملأ]

«1»، گفتند اشراف«2» قوم آنان كه كافر شدند و به دروغ داشتند ثواب آخرت، و رها كرديم«3» ايشان را در زندگاني دنيا، نيست اينكه مگر آدمي چون شما، مي خورد از آنچه مي خوري شما از او، و مي آشامد از آنچه مي آشامي شما.

و اگر فرمان بري شما آدمي را چون«4» شما كه شما آنگاه زيانكار«5» باشي.

وعده مي دهد شما را كه شما چون بميري و گردي«6» خاكي

و استخواني پوسيده كه شما را بيرون آرند!

دور است و به غايت دور است آنچه شما را وعده مي دهند [67- پ]

.

نيست آن مگر زندگاني ما در دنيا، مرده مي شويم و زنده مي شويم، و نيستيم ما از برانگيختگان.

نيست او مگر مردي كه فرو«7» مي بافد بر خداي دروغ، و نيستيم ما گرويدگان«8».

گفت اي خداي ياري ده مرا به آنچه به دروغ داشتند مرا.

گفت«9» اندك كه در روز آيند پشيمان شوندگان«10».

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به نسخه بدلها از قرآن مجيد افزوده شد.

(2). آب، آز: اشرف.

(3). آط: نعمت داشت، آب، آج، لب، آل، مش: در نعمت داشتيم. [.....]

(4). آط، مش: مانند خود.

(5). آط، آب، مش: زيانكاران.

(6). آط، آب، آج، لب، مش: باشي/ باشيد.

(7). آط، آب، آج، لب، مش: فرا.

(8). آج، لب، آل: باور دارندگان.

(9). اساس آنچه، كه با توجّه به معني كلمه و ترجمه مجدد آن در متن (ص 25) زايد مي تشخيص داده شد.

(10). آج، لب، آل: باشند.

صفحه : 19

بگرفت ايشان را صيحت«1»، بدرستي كرديم ايشان را خاشه اي«2» دوري باد«3» گروه ستمكاران را.

پس بيافريديم از پس ايشان قرنهاي«4» ديگر را.

سبق نبرد«5» از امّتي«6» مرگ آن«7» و باز پس [نه ايستد]

«8».

[68- ر]

پس فرستاديم پيغامبران ما پياپي هر گاه كه آيد«9» به امّتي«10» رسول آن، دروغ داشتند او را، پسرو گردانيديم بهري را از ايشان به بهري، كرديم ايشان را حديثي«11»، دوري«12» باد گروهي را كه ايمان نياوردند.

پس فرستاديم ما موسي را و برادر او را هارون به دلايل ما و حجّت«13» روشن.

به فرعون و گروه او گردن كشي كردند و بودند گروهي متكبّر و مترفّع«14».

گفتند ايمان آريم«15» دو آدمي را مانند ما و گروه ايشان ما

را پرستندگان«16» اند.

-----------------------------------

(1). آط، آب، مش: بانگ، آج، لب، آل: آواز هايل.

(2). آب، آج، لب، آل، مش: خاشاك، مه: خاشاكي.

(3). آط، آب، آج، لب، مش: هلاك باد.

(4). آط، آب، آج، لب، آل، مش: گروهان، مه: گروهها.

(5). آط: پيش بنشود، آب، مش: پيش نشود، آج، لب، آل: پيشي نگيرد.

(6). آط، آب، آج، لب، آل: هيچ امّت.

(7). آط، آج، لب: وقتش را، آب: وقت اجلشان. [.....]

(8). اساس: ندارد، از آط افزوده شد.

(9). آط، آج، لب: هر آنگه كه آمد.

(10). آب، مش: گروهي را.

(11). آج، لب: اخبار عجيب.

(12). آط، آب، آج، لب، مش: هلاك.

(13). آط، آب، آج، لب، آل، مش: حجّتي.

(14). آط، آب، آج، لب: گروهي بزرگواران.

(15). آط، آب، آج، لب، آل، مش: بگرويم به.

(16). آب، مش: پرستنده.

صفحه : 20

به دروغ داشتند ايشان را و بودند از هلاك شدگان.

و بدرستي كه بداديم موسي را كتاب«1» تا مگر ايشان راه يافتگان باشند.

[68- پ]

و كرديم ما پسر مريم را و مادر او را حجتي«2»، و باز جاي برديم«3» ايشان را با«4» بلندي خداوند آرام«5» و آب روشن«6».

اي جماعت پيغامبران بخوري از پاكيها و كني كارهاي نيك كه من به آنچه شما مي كني داناام.

بدرستي كه اينكه امّت شما يك امّت اند و من خداوند شماام، بپرهيزي با من«7».

ببريدند كار ايشان ميان ايشان پاره پاره، هر گروهي به آنچه نزديك ايشان«8» شادمانه اند.

دست بدار از ايشان«9» در گمراهي ايشان تا مدّتي.

مي پندارند كه ما اينكه زياده«10» كه مي دهيم به او از مال«11» و پسران«12».

كه ما مسارعت«13» مي كنيم ايشان را در خيرات، بل نمي دانند.

-----------------------------------

(1). آج، لب، آل: توريت.

(2). آط، مش: نشاني، آج، لب، آل: دليلي.

(3). آج، لب: و جا داديم، مه: باز آورديم.

(4). آج،

لب: به سوي.

(5). آط، آب، آج، لب، آل، مش: قرار. [.....]

(6). آط، آب، مش: آبي روان.

(7). آط، آب، مش: شماام از من بترسي، آل: بترسيد از من.

(8). آط، آب: باشند، مش: باشد.

(9). آط، آب، آل، مش: رها كن ايشان را.

(10). آط، آب، مش: مدد.

(11). آط، آب، مش: خواسته.

(12). آط: فرزندان.

(13). آط، آب، مش: شتاب.

صفحه : 21

قوله تعالي: وَ لَقَد أَرسَلنا نُوحاً إِلي قَومِه ِ، حق تعالي گفت: بدرستي كه ما بفرستاديم نوح را به قومش، گفت، يعني نوح، قومش را كه: اي قوم؟ اعبُدُوا اللّه َ، خداي را پرستي كه شما را جز او خداي نيست، يعني در عبادت با او همتا و انباز مگيري، چه جز او مستحقّي [69- ر]

ديگر نيست عبادتها«1» را، از آن جا كه جز او قادري نيست بر اصول نعم تا انعام كند به آن بر مردمان و مكلّفان. آنگه بترساند«2» ايشان را گفت: أَ فَلا تَتَّقُون َ، شما از خداي نمي ترسي كه با او در عبادت انباز گيري.

فَقال َ المَلَأُ الَّذِين َ كَفَرُوا، گفتند اشراف كافران قوم او: ما هذا إِلّا بَشَرٌ مِثلُكُم، اينكه نيست- يعني نوح- الّا آدمي همچون شما، و اينكه از آن جا گفتند«3» كه ايشان را مستبعد مي آمد كه آدمي پيغامبر باشد، و گمان ايشان آن بود كه پيغامبر بايد تا فرشته باشد. يُرِيدُ أَن يَتَفَضَّل َ عَلَيكُم، مي خواهد تا بر شما به تكليف«4» فزوني گويد«5». وَ لَو شاءَ اللّه ُ لَأَنزَل َ مَلائِكَةً، و اگر خداي خواستي كه پيغامبري فرستد، فرشتگان را فرو فرستادي. ما سَمِعنا بِهذا فِي آبائِنَا الأَوَّلِين َ، ما اينكه نشنيديم در پدران پيشين ما، يعني ما را نگفتند پدران ما كه پيغامبري خواهد آمدن از پس آن«6».

آنگه

گفتند: إِن هُوَ إِلّا رَجُل ٌ، «ان» به معني «ما» ي نفي است، نيست اينكه نوح«7» مگر مردي. بِه ِ جِنَّةٌ، به او ديوانگي«8» است، يعني ديوانه است. و الجنّة، الجنون، و الجنّة الجن ّ ايضا، قال اللّه تعالي: مِن َ الجِنَّةِ وَ النّاس ِ«9» وَ جَعَلُوا بَينَه ُ وَ بَين َ الجِنَّةِ نَسَباً«11» فَتَرَبَّصُوا بِه ِ حَتّي حِين ٍ، مدّتي در حق ّ او انتظار كني باشد كه بهتر شود يا بميرد. و «حين»، عبارت باشد از مدّتي نا معيّن جز كه دليلي باشد بر آن كه زماني معيّن است.

نوح- عليه السّلام- چون از قوم چنين شنيد، بر ايشان دعا كرد گفت: بار خدايا؟

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: عبادت.

(2). همه نسخه بدلها: بترسانيد.

(3). اساس: گفت، به قياس با ديگر نسخه بدلها، و فحواي عبارت تصحيح شد.

(4). آط، آب، آز: تكلّف.

(5). همه نسخه بدلها: جويد.

(6). همه نسخه بدلها: از بشر. [.....]

(7). همه نسخه بدلها، بجز مش: نوع.

(8). آج، لب: ديونگي.

(9). سوره ناس (114) آيه 6.

(10). آج، لب: قوله.

(11). سوره صافّات (37) آيه 158.

(12). همه نسخه بدلها است.

صفحه : 22

مرا ياري ده بر اينان كه مرا تكذيب مي كنند و به دروغ مي دارند. [و نصر عليه ضدّ نصره باشد، چنان كه اعانه و اعان عليه، اعني چون با «علي» گويد يار خصمش باشد بر او، و مثله: شهد له و عليه، و مثله قوله: حين حلّت علينا الولايا و العدوّ المباسل]

«1». فَأَوحَينا إِلَيه ِ، ما به او وحي كرديم كه كشتي بساز. بِأَعيُنِنا، به چشمهاي ما. در او دو قول گفتند: يكي آن كه، به جايي كه ما بينيم، چنان كه كسي را به چيزي نگران باشد، و مراد آن كه به حفظ ما و عنايت ما و

نگاهداشت ما. و قولي دگر آن كه: باعين ملائكتنا، به چشم فرشتگان ما، چنان كه«2»: يُؤذُون َ اللّه َ ...«3» وَ وَحيِنا، و به فرمان و اشارت ما. فَإِذا جاءَ أَمرُنا وَ فارَ التَّنُّورُ، چون فرمان ما در آيد و آب از تنور برجوشد، و خداي تعالي جوشيدن از«4» تنور به علامت ايشان كرد در باب هلاك. و گفتند خداي تعالي گفت: وقت هلاك ايشان آنگه باشد كه من به معجز تو آبي بر آرم«5» از ميان تنوري تافته، خداي تعالي از ميان آتش آب بر آورد، و در عهد نوح در بدايت طوفان و در آخر طوفان آتش از ميان آب پديد آورد تا ايشان را از ميان آب به آن آتش بسوختند، و ذلك قوله تعالي: أُغرِقُوا فَأُدخِلُوا ناراً«6»فَاسلُك فِيها مِن كُل ٍّ زَوجَين ِ اثنَين ِ، گفت: در كشتي بر از هر جنسي دو جفت، يعني نر و ماده. و «سلك»، هم لازم است و هم متعدّي جز كه مصدر لازم سلوك باشد، و مصدر متعدّي سلك باشد، يقال: سلكت الطّريق و سلكت غيري و اسلكته«7» بمعني، قال الشّاعر- شعر:

و كنت لزاز خصمك لم اعرّد و قد سلكوك في يوم عصيب

و قال الهذلي ّ- شعر:

حتّي اذا اسلكوهم في قتائدة شلا كما تطرد الجمّالة الشّردا

وَ أَهلَك َ، و نيز اهل خود را و قوم خود را كه به تو ايمان آورده اند، إِلّا مَن سَبَق َ عَلَيه ِ القَول ُ مِنهُم، الّا آنان كه قول بر ايشان سابق شده است از جفت تو كه كافر

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(2). همه نسخه بدلها گفت.

(3). سوره احزاب (33) آيه 57.

(4). آط، آب، آج، آز، مش، مه: آب.

(5). همه نسخه بدلها: برانم.

(6). سوره

نوح (71) آيه 25.

(7). همه نسخه بدلها: اسلكه.

صفحه : 23

است. وَ لا تُخاطِبنِي فِي الَّذِين َ ظَلَمُوا، و با من خطاب مكن در باب ظالمان، يعني كافران كه ايشان لا محال«1» غرق خواهند شدن.

فَإِذَا استَوَيت َ أَنت َ وَ مَن مَعَك َ عَلَي الفُلك ِ، چون راست شده باشي تو و آنان كه با تواند در كشتي [متمكّن بنشسته باشي. و استواء، اينكه جا به معني استيلاست، به قرينه «علي» و به معني قصد باشد في قوله: ثُم َّ استَوي إِلَي السَّماءِ«2» فَقُل ِ الحَمدُ لِلّه ِ الَّذِي نَجّانا مِن َ القَوم ِ الظّالِمِين َ، بگو سپاس آن خداي را كه ما را برهانيد از قوم ظالمان.

وَ قُل، نيز بگو: رَب ِّ أَنزِلنِي مُنزَلًا مُبارَكاً، فرود آر [مرا]

«4» فرود آوردني مبارك.

جمله قرّاء خواندند: منزلا به ضم ّ «ميم» و فتح «زا» علي المصدر، مگر ابو بكر عن عاصم كه او خواند: منزلا به [فتح «ميم» و]

«5» كسر «زا» علي الموضع. وَ أَنت َ خَيرُ المُنزِلِين َ، و تو بهترين فرود آورندگاني.

إِن َّ فِي ذلِك َ لَآيات ٍ، در اينكه حديث كه رفت از قصه نوح [69- پ]

آياتي و علاماتي و عبرتي است. وَ إِن كُنّا لَمُبتَلِين َ، «ان» مخفّفه است از ثقيله و ضمير شأن و كار در او مقدّر است، و التّقدير: و انّه كنّا اي«6» ان ّ الشّأن و الامر كنّا [لمبتلين، و ما ايشان را ابتلا و آزمايش كرديم به آن. و كوفيان گفتند: معني آن است كه ما كنّا]

«7» الّا مبتلين، ما نبوديم الّا آزماينده ايشان را- و نظاير اينكه برفت- يعني آنچه ما كرديم با ايشان از تمكين و امهال و انظار«8»، معامله كسي بود كه امتحان كند كسي را.

ثُم َّ أَنشَأنا مِن بَعدِهِم قَرناً آخَرِين َ، پس آنگه از

پس ايشان قرني و جماعتي دگر را بيافريديم. و قرن اهل عصري باشد«9».

فَأَرسَلنا فِيهِم رَسُولًا مِنهُم، مفسّران گفتند: آن قرن عاد بودند، و اينكه پيغامبر هود بود. أَن ِ اعبُدُوا اللّه َ، آن پيغامبر قوم خود را گفت: خداي را پرستي كه شما را جز او خداي نيست. روا باشد كه اينكه جا قول مضمر باشد، يعني فقال لهم:

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: لا محاله. [.....]

(2). سوره بقره (2) آيه 29، و فصلت (41) آيه 11. (7- 5- 3). اساس: ندارد، از آط افزوده شد.

(4). اساس: ندارد، از آج، افزوده شد.

(6). همه نسخه بدلها و.

(8). همه نسخه بدلها: ندارد، چاپ شعراني: انزار.

(9). همه نسخه بدلها: باشند.

صفحه : 24

أَن ِ اعبُدُوا اللّه َ، و شايد كه «ان» مع الفعل در جاي مصدر بود و محل ّ او خبر بود به تقدير حرف جرّ، و آنگه محل ّ جار و مجرور نصب باشد بوقوع الفعل عليه، و التّقدير: ارسلنا رسولا بان اعبدوا اللّه، اي بعبادة اللّه. أَ فَلا تَتَّقُون َ، و گفت: از خداي نمي ترسي شما!

وَ قال َ المَلَأُ، گفتند اشراف و سادات آن قوم او«1» آنان كه كافر بودند و مكذّب به آيات ما و دروغ دارند«2» و ايمان ندارند«3» به قيامت و سراي باز پسين. وَ أَترَفناهُم فِي الحَياةِ الدُّنيا، ما ايشان را معمّر«4» بكرده ايم و در نعمت دنيا رها كرده. ما هذا، نيست اينكه پيغامبر الّا آدمي چون شما، از آن طعام مي خورد كه شما مي خوري و از آن شراب مي خورد كه شما مي خوري، يعني فرشته نيست كه مستغني باشد از طعام و شراب، همچون شما محتاج طعام و شراب است.

وَ لَئِن أَطَعتُم بَشَراً، و اگر چنان كه شما فرمان آدمي بري

همچون خود زيانكار باشي، و «اذا» اينكه جايگاه ملغاست از عمل براي آن كه در ميان مبتدا و خبر افتاد«5».

أَ يَعِدُكُم، اينكه پيغامبر شما را وعده مي دهد كه: شما چون مرده باشي و«6» خاك شده باشي و استخوانها«7» گشته، شما را زنده خواهند كردن و از گورها بيرون آوردن.

هَيهات َ هَيهات َ لِما تُوعَدُون َ، و دور است و به غايت دور است آنچه شما را وعده مي دهند از بعث و نشور. و «هيهات» از جمله اسماء افعال است، اعني اسمي است كه معني او فعل«8» باشد ماضي، اي بعد، الّا آن است كه هيهات بليغتر باشد از بعد. و ابو جعفر هيهات خواند به كسر «تا»، و نصر بن عاصم، هيهات خواند به ضم ّ «تا». و ابو حياة الشّامي به ضم ّ و تنوين خواند: هيهات. و عامة قرّاء به فتح «تا» خوانند بي«9» تنوين و گفتند: مبني است بر فتح، چون: «كيف» و «اينكه». و فرّاء گفت: فتح او چون فتح «ثمّت» و «ربّت» است، و آن كه مضموم خواند گفت: چون «منذ» و «حيث» است.

و آن كه مكسور خواند گفت: چون «هؤلاء» و «امس» است. و آن كه مفتوح خواند

-----------------------------------

(1). آج، لب: و.

(2). همه نسخه بدلها: دارنده آن را.

(3). همه نسخه بدلها: نداشتند.

(4). همه نسخه بدلها: منعّم، كه با ظاهر عبارت سازگارتر مي نمايد.

(5). آج، لب: افتاده.

(6). آط، آب، آج، آز، آل، مش در خاك.

(7). آج، لب خاك.

(8). آط، آب، آز، مش: فعلي. [.....]

(9). اساس: به، به قياس با نسخه بدلها و فحواي عبارت، تصحيح شد.

صفحه : 25

وجهي دگر گفت، و گفت: دو كلمه مركّب است و: «هي» و «هات»، هي تنبيه را، و هات بمنزلت

خمسة عشر، و قال الشّاعر في رفعها و تنوينها«1»:

تذكّرت ايّاما مضين من الصّبا و هيهات هيهات اليك رجوعها

و قال آخر«2»- شعر:

لقد باعدت ام الحمارس دارها و هيهات من ام ّ الحمارس هيهاتا

و كسائي در وقف اينكه «تا» را «ها» كرده است، گويد: هيهاه، و «لام» براي آن به صله او كردند كه او بمنزلت حرف است در آن كه متصرّف نيست.

إِن هِي َ إِلّا حَياتُنَا الدُّنيا، گفتند: هيچ حيات ديگر نيست الّا اينكه حيات كه ما مي بينيم در دنيا. نَمُوت ُ وَ نَحيا، زنده مي باشيم مدّتي و آنگه مرگ به ما مي رسد و مبعوث و برانگيخته و زنده كرده نخواهيم بودن«3».

إِن هُوَ، نيست او، يعني كه اينكه رسول را كه به ما فرستاده اند، إِلّا رَجُل ٌ افتَري عَلَي اللّه ِ كَذِباً، الّا مردي كه دروغي فرا بافته است بر خداي، و ما به او ايمان نياريم و او را باور نداريم.

قال َ، گفت: يعني اينكه پيغامبر: رَب ِّ انصُرنِي، بار خدايا؟ مرا نصرت كن با آنچه مرا تكذيب مي كنند و دروغ مي دارند.

قال َ عَمّا قَلِيل ٍ لَيُصبِحُن َّ نادِمِين َ، گفت: از اندك«4» روزگار ايشان بر اينكه كفر و تكذيب كه مي كنند پشيمان باشند، و «ما» زيادت است في قوله [70- ر]

: «عمّا»، و المعني عن قليل.

فَأَخَذَتهُم ُ الصَّيحَةُ، بگرفت ايشان را صيحت«5» عذاب، بِالحَق ِّ، به حق و استحقاق. فَجَعَلناهُم غُثاءً، كرديم ايشان را غثاء، و آن رود آورد«6» بود كه سيل بر سر گيرد. فَبُعداً لِلقَوم ِ الظّالِمِين َ، هلاك باشد قوم بيدادكاران را، [و اوليتر آن است كه: بر دعا تفسير كنند، يعني هلاك باد ايشان را. و نصب او بر اضمار فعلي باشد لازم

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: و التّنوين.

(2). مه في فتحها.

(3). آط، آب،

آز: نخواهم رفت، آج، لب، آل: نخواهيم رفت، مش: نخواهيم شد.

(4). همه نسخه بدلها: اندر كم.

(5). همه نسخه بدلها و بانگ.

(6). آج، لب، آل: زودازود.

صفحه : 26

الاضمار، يقال: بعدا له و سحقا و جدعا، اي ابعده اللّه بعدا، اي اهلكه هلاكا. و البعد الاسم، و الابعاد المصدر منه]

«1».

ثُم َّ أَنشَأنا مِن بَعدِهِم قُرُوناً آخَرِين َ، پس بيافريديم از پس ايشان جماعتي ديگر را.

ما تَسبِق ُ مِن أُمَّةٍ أَجَلَها وَ ما يَستَأخِرُون َ، سبق نبرد هيچ امّت وقت مرگ«2» را، و باز پس ندارند«3» ايشان را از آن، يعني از اجل مضروب كه ايشان را بود، و آن وقت معيّن هلاك و مرگ ايشان را در تقديم و تأخير نرود«4».

ثُم َّ أَرسَلنا رُسُلَنا تَترا، آنگه بفرستاديم پيغامبران«5» را پياپي. إبن كثير و ابو عمرو و ابو جعفر خواندند: تتري به تنوين بر توهّم آن كه « يا » اصلي است، كمعزي و«6» معزا و بهمي و بهما، و باقي قرّاء به « يا » خواندند«7»، گفتند«8»: « يا «9»» تأنيث راست، كغضبي و سكري، و گفت«10»: لا ينصرف است. و آن كه به «الف» خواند، گفت: منصرف است، و اصل «تتري»، «وتري»«11» من المواترة، كالتّقوي من وقيت، و التّكلان من وكلت [اليه]

«12» الامر، و محل ّ او نصب است بر حال. [اي متواترة. و گفتند: مصدر است، كالتّقوي براي آن حال كرده است آن را از جماعت]

«13». كُل َّ ما جاءَ أُمَّةً رَسُولُها كَذَّبُوه ُ، هر گه كه رسولي به امّت خود آمد او را به دروغ داشتند. فَأَتبَعنا بَعضَهُم بَعضاً، يعني في الهلاك بهري را بر اثر بهري هلاك كرديم پياپي بي تأخيري.

وَ جَعَلناهُم أَحادِيث َ، جمع احدوثه، و ايشان را مثلي«14» ساير

كرديم كه: ايشان مثل زنند و عبرت برگيرند با ايشان، و اينكه لفظ در شرّ به كار دارند، لا يقال جعلته احدوثة في الخير. فَبُعداً لِقَوم ٍ لا يُؤمِنُون َ، هلاك باد قومي را كه به خداي ايمان نيارند.

-----------------------------------

(13- 12- 1). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(2). همه نسخه بدلها: مرگش.

(3). همه نسخه بدلها: نمانند.

(4). همه نسخه بدلها: تأخيري نبود.

(5). همه نسخه بدلها، بجز مش ما، مش را ما.

(6). اساس نهما، به قياس با نسخه آط و اتّفاق نسخه بدلها، زايد مي نمايد.

(7). همه نسخه بدلها آن كه به يا خواند. [.....]

(8). همه نسخه بدلها: گفت.

(9). اساس: تا، به قياس با نسخه آط تصحيح شد.

(10). آب، آز، مش: گفتند.

(11). همه نسخه بدلها: بوده است.

(14). آج، لب، آل: مثل.

صفحه : 27

ثُم َّ أَرسَلنا مُوسي وَ أَخاه ُ هارُون َ، آنگه بفرستاديم موسي را و برادرش هارون را به آيات ما و دلالات و معجزات.

إِلي فِرعَون َ وَ مَلَائِه ِ، به فرعون و اشراف قوم او. فَاستَكبَرُوا، تكبّر و تجبّر كردند.

وَ كانُوا قَوماً عالِين َ، و گروهي [بودند]

«1» متكبّر كه ترفّع مي كردند از آن كه به خداي ايمان آرند.

فَقالُوا أَ نُؤمِن ُ لِبَشَرَين ِ مِثلِنا، گفتند: ما ايمان آريم به دو آدمي همچون ما، يعني موسي و هارون و قوم ايشان كه بني اسرائيل اند، ما را مي پرستند و خدمت ما مي كنند. و اينكه براي آن گفتند كه، ايشان بني اسرايل را استعباد كرده بودند و بنده گرفته.

فَكَذَّبُوهُما، ايشان را به دروغ داشتند، يعني قوم فرعون موسي را و هارون را.

فَكانُوا مِن َ المُهلَكِين َ، از جمله هلاك شدگان«2» شدند، يعني ما هلاك كرديم ايشان را.

وَ لَقَد آتَينا مُوسَي الكِتاب َ، ما موسي را كتاب داديم، يعني توريت. لَعَلَّهُم يَهتَدُون َ، تا باشد

كه ايشان مهتدي و ره يافته شوند.

وَ جَعَلنَا ابن َ مَريَم َ وَ أُمَّه ُ آيَةً، آنگه گفت: ما كرديم پسر مريم را، يعني عيسي را- عليه السّلام- و مادرش را- مريم را- آيتي و علامتي و نشاني. و در آن كه «آيت» گفت و آيتين نگفت، و عيسي و مادرش دو بودند چند قول گفتند: يكي آن كه: اراد«3» جعلنا كل ّ واحد منهما اية، ما هر يكي از ايشان را آيتي كرديم، چنان كه گفت:

كِلتَا الجَنَّتَين ِ آتَت أُكُلَها«4» إِنَّمَا الخَمرُ وَ المَيسِرُ وَ الأَنصاب ُ وَ الأَزلام ُ رِجس ٌ مِن عَمَل ِ الشَّيطان ِ«6» وَ آوَيناهُما إِلي رَبوَةٍ ذات ِ قَرارٍ وَ مَعِين ٍ، و ايشان را يعني عيسي را و مادرش را با جاي برديم كه بلند بود و خداوند قرار و آب روان بود.

سعيد بن المسيّب گفت از عبد اللّه سلام كه: مراد دمشق است. ابو هريره گفت:

رمله است. قتاده و كعب گفتند: بيت المقدّس است. كعب الاحبار گفت: اينكه زمين به آسمان نزديكتر است از همه زمينها به بيست و هشت ميل. إبن زيد گفت: مصر است. ضحّاك گفت: غوطه دمشق است. ابو العاليه گفت: ابلّه است و زمين مقدّسه.

و مراد به «ذات قرار» زميني راست كه در او بتوان نشستن و مسكن ساختن. و «معين»، آبي باشد [70- پ]

ظاهر بر روي زمين، من عانه«4» اذا ابصره بعينه فهو عاين و ذاك معين. او مفعول باشد، و گفتند كه: شايد كه وزن«5» فعيل باشد من معن يمعن من الماعون معين، اي ماعون، و الماعون الماء. و الرّبوة، الارض المرتفعة«6»، و فيها«7» ثلاث لغات: بالفتح و الضّم ّ و الكسر. و عاصم و إبن عامر «ربوة» را به فتح «را» خواندند،

و باقي قرّاء به ضم ّ «را» خواندند، و كسر هيچ كس نخواند، و كذلك رباوة و رباوة بالضم ّ و الكسر.

يا أَيُّهَا الرُّسُل ُ كُلُوا مِن َ الطَّيِّبات ِ، بعضي مفسّران گفتند: خطاب با عيسي است.

و بعضي گفتند: خطاب با رسول ماست به لفظ جمع. بعضي دگر گفتند: در كلام اضماري است، و آن آن است«8»: و قلنا للرّسل يا ايّها«9» الرسل، عطفا علي قوله تعالي: وَ آوَيناهُما، آنگه ضم ّ كرد ديگر پيغامبران را با عيسي و امر كرد ايشان را، و معني اباحت و اگر چه صورت امر دارد. كُلُوا، بخوري از طعامهاي پاكيزه لذيذ. گفتند:

-----------------------------------

(1). آج، لب، آل: نشاني.

(2). آج، لب: چون. [.....]

(3). آل: يك معجز است و يك آيت.

(4). اساس: عاين، به قياس با نسخه آط و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(5). همه نسخه بدلها او.

(6). در اساس و همه نسخه بدلها: المرتفع، به قياس با چاپ شعراني (8/ 141) و فحواي جمله تصحيح شد.

(7). همه نسخه بدلها فيه.

(8). همه نسخه بدلها كه.

(9). اساس: و ولد للرّسل بها: به قياس با نسخه آط و اتّفاق ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

صفحه : 29

مراد حلال است. و طيّب دو معني دارد: هم خوش باشد و هم پاك. و بعضي ديگر گفتند: امر است بر سبيل وجوب، و معني آن كه: از حلال خوري دون حرام.

وَ اعمَلُوا صالِحاً، و عمل صالح كني. إِنِّي بِما تَعمَلُون َ عَلِيم ٌ، كه من عالمم و دانا با آنچه شما مي كني.

وَ إِن َّ هذِه ِ أُمَّتُكُم أُمَّةً واحِدَةً، كوفيان و إبن عامر خواندند: «و ان ّ» به كسر همزه، و إبن عامر «نون» را تسكين كرد، بر اينكه قراءت مخفّفه باشد از ثقيله، و باقي قرّاء به

فتح همزه خواندند و تشديد «نون». آن كه همزه مكسور خواند، گفت: عطف است علي قوله: إِنِّي بِما تَعمَلُون َ عَلِيم ٌ، وَ إِن َّ هذِه ِ، و آن كه مفتوح خواند گفت: به اضمار «لام» علّت چنين شد، و التّقدير: لأن ّ هذه. أُمَّتُكُم، مفسّران در معني امّت خلاف كردند، حسن و إبن جريج گفتند: امّت، به معني دين است، يعني كه دين شما يك دين است، نظيره قوله: إِنّا وَجَدنا آباءَنا عَلي أُمَّةٍ ...«1» أُمَّةً واحِدَةً، نصب بر حال است، و معني آن كه دين و ملّت يكي است و شما همه يكي هستيد در باب آن كه بندگان اويي و خداي شما منم. وَ أَنَا رَبُّكُم فَاتَّقُون ِ، از من بترسي و از«3» معاصي من اجتناب كني.

فَتَقَطَّعُوا أَمرَهُم بَينَهُم، يعني پس از آن كه يك امّت بودند امّا در خلقت و امّا در ملّت، كار خود يعني دين خود مقطّع و مفرّق كردند، هر گروهي از ايشان اختيار ديني كردند و اختيار كتابي جز«4» دين و كتاب ديگران، تا«5» جهودان كه به موسي و توريت ايمان داشتند به عيسي و انجيل كافر شدند، و ترسايان به موسي و توريت كافر شدند، و هر دو فرقه به محمّد و قرآن كافر شدند، اينكه قول قتاده و مجاهد است. و بعضي ديگر گفتند: مراد آن است كه نوشته آن«6» از بر خود بنهادند كه به آن احتجاج«7» كردندي بر

-----------------------------------

(1). سوره زخرف (43) آيه 22.

(2). آل: يك امّتيد.

(3). آل مناهي و.

(4). اساس: چون، به قياس با نسخه آط، و اتّفاق نسخه بدلها، تصحيح شد.

(5). اساس: با، به قياس با نسخه آط، تصحيح شد.

(6). همه نسخه بدلها: نوشته اي از.

(7). آج، لب، آل:

اجماع. [.....]

صفحه : 30

صحّت مذهب خود، و قوله تعالي: زُبُراً، اي كتبا«1»، جمع زبور كرسول و رسل. و اهل شام خواندند: زبرا به فتح [ «با» جمع]

«2» زبره، اي قطعا و فرقا كقطع الحديد، يعني دين خود و ملّت خود مقطع كردند، پاره پاره، چون پاره هاي آهن، و اصل اينكه كلمه در پاره هاي آهن باشد، قال اللّه تعالي: آتُونِي زُبَرَ الحَدِيدِ«3».

كُل ُّ حِزب ٍ بِما لَدَيهِم فَرِحُون َ، هر گروه به آنچه كه بنزديك ايشان باشد خرّم باشند، يعني هر كس به دين و مذهب خود شادند از آن جا كه اعتقاد كرده اند كه حق ّ است.

فَذَرهُم فِي غَمرَتِهِم حَتّي حِين ٍ، آنگه رسول را- عليه السّلام- گفت: رها كن ايشان را در حيرت و ضلالت و كفر خود تا به وقت آجال ايشان از مرگ و هلاكت«4».

و اصل «غمره»، معظم الماء باشد من غمره اذا ستره، و مراد در آيت حيرت و غفلت است كه ره علم و يقين بر ايشان پوشانيده«5» است.

أَ يَحسَبُون َ أَنَّما نُمِدُّهُم بِه ِ مِن مال ٍ وَ بَنِين َ، آنگه گفت: مي پندارند اينكه كافران كه اينكه مدد و زيادت [71- ر]

كه ما ايشان را مي دهيم در مال و فرزندان مسارعت است از ما در حق ّ ايشان به خيرات«6». بَل لا يَشعُرُون َ، بل نمي دانند ايشان كه ما اينكه نعمت با ايشان بر سبيل استدراج مي كنيم، و مثلها في المعني قوله تعالي: وَ لا يَحسَبَن َّ«7»ض من ض من، و قوله تعالي: وَ لا تُعجِبك َ أَموالُهُم وَ«9»خدا از خدا از ...، و آن چه در تأويل اينكه آيتها گفته ايم، اينكه جا مطوّل«11»

-----------------------------------

(1). اساس: كتبنا، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(2). اساس: ندارد، از آط،

افزوده شد.

(3). سوره كهف (18) آيه 96.

(4). همه نسخه بدلها: هلاك.

(5). آج، لب: بپوشيده.

(6). آج، لب: في الخيرات، آل في الخيرات، در نيكيها.

(7). اساس: تحسبن ّ، به قياس با متن قرآن مجيد، تصحيح شد.

(8). سوره آل عمران (3) آيه 178.

(9). اساس لا، به قياس با همه نسخه بدلها و متن قرآن مجيد، تصحيح شد.

(10). سوره توبه (9) آيه 85.

(11). آط، آب، آج، لب، آل، مش: مطرد، آز: مسطور.

صفحه : 31

باشد- فلا وجه لإعادته. [و محل ّ او رفع است به ابتدا، و تحقيق او آن است كه «ما» موصوله است، و «يحسبون» و «نسارع لهم»، در جاي خبر اوست، و التّقدير: ان ّ الّذين يفعل بهم من امداد المال و البنين، مسارعة منّا لهم في الخيرات]

«1» اينكه وجهي است. و وجهي ديگر گفتند در معني آيت، و آن آن است كه: أَ يَحسَبُون َ أَنَّما نُمِدُّهُم، يعني ان ّ الّذي نمدّهم به من اجل ما لهم و بنيهم، مي پندارند كه اينكه زيادت كه ما در حق ّ ايشان مي كنيم كه«2» ايشان را مال و فرزندان است، بل براي ضربي«3» مصلحت مي كنيم نه براي آن كه ايشان گمان بردند. و وجهي دگر گفتند: و آن، آن است كه در آيت حذفي باشد، و تقدير آن كه: مي پندارند كه آنچه ما مي كنيم با ايشان از مدد مال و فرزندان واجب است بر ما، يا حقّي است ايشان را بر ما، و آنچه محذوف بود از كلام خبر مبتدا باشد، و التّقدير: ان ّ الّذي نمدّهم به من مال و بنين حق ّ لهم علينا، او واجب علينا فعله.

و قوله تعالي: نُسارِع ُ لَهُم فِي الخَيرات ِ، كلامي باشد مبتدا محقّق مقطوع«4» از كلام اوّل، يعني ما

خود بر حقيقت در حق ّ ايشان مسارعت نموديم در خيرات، جز آن كه ايشان نمي دانند و حق ّ آن نمي گزارند«5» و شكر آن نمي گويند. و آنچه لايق است به ظاهر كلام، قول اوّل است و اينكه قولهاي باز پسين متعسّف است- و اللّه اعلم بمراده من كلامه«6».

يَتَضَرَّعُون َ (76)

حَتّي إِذا فَتَحنا عَلَيهِم باباً ذا عَذاب ٍ شَدِيدٍ إِذا هُم فِيه ِ مُبلِسُون َ (77) وَ هُوَ الَّذِي أَنشَأَ لَكُم ُ السَّمع َ وَ الأَبصارَ وَ الأَفئِدَةَ قَلِيلاً ما تَشكُرُون َ (78) وَ هُوَ الَّذِي ذَرَأَكُم فِي الأَرض ِ وَ إِلَيه ِ تُحشَرُون َ (79) وَ هُوَ الَّذِي يُحيِي وَ يُمِيت ُ وَ لَه ُ اختِلاف ُ اللَّيل ِ وَ النَّهارِ أَ فَلا تَعقِلُون َ (80) بَل قالُوا مِثل َ ما قال َ الأَوَّلُون َ (81)

قالُوا أَ إِذا مِتنا وَ كُنّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنّا لَمَبعُوثُون َ (82) لَقَد وُعِدنا نَحن ُ وَ آباؤُنا هذا مِن قَبل ُ إِن هذا إِلاّ أَساطِيرُ الأَوَّلِين َ (83) قُل لِمَن ِ الأَرض ُ وَ مَن فِيها إِن كُنتُم تَعلَمُون َ (84) سَيَقُولُون َ لِلّه ِ قُل أَ فَلا تَذَكَّرُون َ (85) قُل مَن رَب ُّ السَّماوات ِ السَّبع ِ وَ رَب ُّ العَرش ِ العَظِيم ِ (86)

سَيَقُولُون َ لِلّه ِ قُل أَ فَلا تَتَّقُون َ (87) قُل مَن بِيَدِه ِ مَلَكُوت ُ كُل ِّ شَي ءٍ وَ هُوَ يُجِيرُ وَ لا يُجارُ عَلَيه ِ إِن كُنتُم تَعلَمُون َ (88) سَيَقُولُون َ لِلّه ِ قُل فَأَنّي تُسحَرُون َ (89) بَل أَتَيناهُم بِالحَق ِّ وَ إِنَّهُم لَكاذِبُون َ (90) مَا اتَّخَذَ اللّه ُ مِن وَلَدٍ وَ ما كان َ مَعَه ُ مِن إِله ٍ إِذاً لَذَهَب َ كُل ُّ إِله ٍ بِما خَلَق َ وَ لَعَلا بَعضُهُم عَلي بَعض ٍ سُبحان َ اللّه ِ عَمّا يَصِفُون َ (91)

عالِم ِ الغَيب ِ وَ الشَّهادَةِ فَتَعالي عَمّا يُشرِكُون َ (92) قُل رَب ِّ إِمّا تُرِيَنِّي ما يُوعَدُون َ (93) رَب ِّ فَلا تَجعَلنِي فِي القَوم ِ الظّالِمِين َ (94) وَ إِنّا عَلي أَن نُرِيَك َ ما نَعِدُهُم لَقادِرُون َ (95) ادفَع بِالَّتِي هِي َ أَحسَن ُ السَّيِّئَةَ نَحن ُ أَعلَم ُ بِما يَصِفُون َ (96)

وَ قُل رَب ِّ أَعُوذُ بِك َ مِن هَمَزات ِ الشَّياطِين ِ (97) وَ أَعُوذُ بِك َ رَب ِّ أَن يَحضُرُون ِ (98) حَتّي إِذا جاءَ أَحَدَهُم ُ المَوت ُ قال َ رَب ِّ ارجِعُون ِ (99) لَعَلِّي أَعمَل ُ صالِحاً فِيما تَرَكت ُ كَلاّ إِنَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِن وَرائِهِم بَرزَخ ٌ

إِلي يَوم ِ يُبعَثُون َ (100) فَإِذا نُفِخ َ فِي الصُّورِ فَلا أَنساب َ بَينَهُم يَومَئِذٍ وَ لا يَتَساءَلُون َ (101)

فَمَن ثَقُلَت مَوازِينُه ُ فَأُولئِك َ هُم ُ المُفلِحُون َ (102) وَ مَن خَفَّت مَوازِينُه ُ فَأُولئِك َ الَّذِين َ خَسِرُوا أَنفُسَهُم فِي جَهَنَّم َ خالِدُون َ (103) تَلفَح ُ وُجُوهَهُم ُ النّارُ وَ هُم فِيها كالِحُون َ (104) أَ لَم تَكُن آياتِي تُتلي عَلَيكُم فَكُنتُم بِها تُكَذِّبُون َ (105) قالُوا رَبَّنا غَلَبَت عَلَينا شِقوَتُنا وَ كُنّا قَوماً ضالِّين َ (106)

رَبَّنا أَخرِجنا مِنها فَإِن عُدنا فَإِنّا ظالِمُون َ (107) قال َ اخسَؤُا فِيها وَ لا تُكَلِّمُون ِ (108) إِنَّه ُ كان َ فَرِيق ٌ مِن عِبادِي يَقُولُون َ رَبَّنا آمَنّا فَاغفِر لَنا وَ ارحَمنا وَ أَنت َ خَيرُ الرّاحِمِين َ (109) فَاتَّخَذتُمُوهُم سِخرِيًّا حَتّي أَنسَوكُم ذِكرِي وَ كُنتُم مِنهُم تَضحَكُون َ (110) إِنِّي جَزَيتُهُم ُ اليَوم َ بِما صَبَرُوا أَنَّهُم هُم ُ الفائِزُون َ (111)

قال َ كَم لَبِثتُم فِي الأَرض ِ عَدَدَ سِنِين َ (112) قالُوا لَبِثنا يَوماً أَو بَعض َ يَوم ٍ فَسئَل ِ العادِّين َ (113) قال َ إِن لَبِثتُم إِلاّ قَلِيلاً لَو أَنَّكُم كُنتُم تَعلَمُون َ (114) أَ فَحَسِبتُم أَنَّما خَلَقناكُم عَبَثاً وَ أَنَّكُم إِلَينا لا تُرجَعُون َ (115) فَتَعالَي اللّه ُ المَلِك ُ الحَق ُّ لا إِله َ إِلاّ هُوَ رَب ُّ العَرش ِ الكَرِيم ِ (116)

وَ مَن يَدع ُ مَع َ اللّه ِ إِلهاً آخَرَ لا بُرهان َ لَه ُ بِه ِ فَإِنَّما حِسابُه ُ عِندَ رَبِّه ِ إِنَّه ُ لا يُفلِح ُ الكافِرُون َ (117) وَ قُل رَب ِّ اغفِر وَ ارحَم وَ أَنت َ خَيرُ الرّاحِمِين َ (118)

32

و آنان كه بدهند آنچه دهند و دلهاي ايشان ترسان«1» كه ايشان با خداي خود شوند«2».

ايشان بشتابند«3» در خيرات و ايشان آن را سبقت برند«4» [71- پ]

.

و تكليف نكنيم ما هيچ كس را الّا طاقت او، و بنزديك ما كتابي است كه سخن گويد براستي و بر ايشان ظلم نكنند.

بل دلهاي ايشان در غفلتي است از اينكه و ايشان را كارهايي است بجز اينكه كه ايشان آن را مي كنند.

تا آنگه كه بگرفتيم«5» منعّمان ايشان را به عذاب آنگاه ايشان زاري مي كردند«6».

و زاري مكني امروز كه شما را از ما ياري نكنند.

بودند آيات ما كه مي خواندند«7» بر شما، بودي بر پاشنه هايتان«8» مي گرديي«9».

تكبّر كننده به آن سمر«10» گوينده هذيان مي گفتي.

انديشه نمي كنند«11»

-----------------------------------

(1). آط، آب، آج، لب، مش باشد.

(2). آب، آج، لب: باز گردند.

(3). آج، لب، آل: شتابانند.

(4). آج، لب: سبق گيرند، آب، مش، مه: سبق برند.

(5). آط، آب، آج، لب، مش: بگيريم.

(6). آط، آب، مش: زاري مي كنند، آج، لب: زاري كننده اند.

(7). آط، آب، مش: ما بود كه مي خوانديم، آج، لب: آيتهاي من خوانده مي شد.

(8). آط، آب: پيهاتان، آج، لب، آل: پاشنه هاي شما، مش: پشتهاي شما.

(9). همه نسخه بدلها، بجز آز: مي گرديديد.

(10). آج، لب: افسانه. [.....]

(11). آط، آل: انديشه نكردند، آب: امّا انديشه نكردند، آج، لب: آيا انديشه نكرديد، مش: اي پس انديشه نكرديد.

صفحه : 33

اينكه گفتار«1»، يا آمد به ايشان آنچه نيامد به پدران پيشينه«2» ايشان [72- ر]

.

يا نشناختند پيغامبران ايشان«3»، ايشان او را منكرند.

يا مي گويند به او ديوانگي است، بل آمد بديشان براستي و بيشترينه ايشان حق را كاره اند.

و اگر پسروي«4» كند حق هواهاي ايشان را تباه شود آسمانها و زمين، و آنان كه«5»

در اواند، بل با ايشان آورديم كتابشان و ايشان از كتاب«6» بر مي گردند«7».

يا مي خواهي«8» از ايشان خراجي، خراج خداي تو بهتر است و او بهترين روزي دهندگان است.

و تو مي خواني ايشان را با راه راست.

و آنان كه نگروند«9» به قيامت از ره راست برگرديده باشند.

[72- پ]

و اگر ببخشاييم بر ايشان، باز گشاييم«10» آنچه با ايشان است از سختي، لجاج برند در ضلالتشان سر در نهاده.

و بگرفتيم ايشان را به عذاب، تضرّع نكردند خدايشان را و نيز«11» نكنند.

تا آنگه كه

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها، بجز آز را.

(2). آط، آج، لب: پيشين.

(3). آط: پيغامبراشارا.

(4). آج، لب: پيروي.

(5). آط، آب، مش: آنچه، آج، لب: آن كه.

(6). آط، آب، آج، لب، آل، مش، مه: كتابشان.

(7). آج، لب: برگردندگان اند.

(8). اساس: مي خواهند، به قياس با نسخه آط، و اتّفاق نسخه بدلها، تصحيح شد.

(9). آب، آج، لب، آل: نگرويدند.

(10). آج، لب: و كشف كنيم.

(11). آج، لب، آل تضرّع.

صفحه : 34

برگشاييم برايشان دري خداوند عذابي سخت ايشان در آن نوميد باشند.

او آن است كه بيافريد شما را گوش و چشمها و دلها اندك شكر مي كنيد«1».

او آن است كه بيافريد شما را در زمين و با او جمع كنند«2» شما را.

و او آن است كه زنده كند و بميراند و او راست گرديدن شب و روز،«3» خرد نداري شما!

[73- ر]

بل گفتند مانند آنچه گفتند پيشينگان.

گفتند چون ما بميريم و خاك گرديم و استخوانهاي«4» ما را زنده خواهند كردن!

ما را وعده دادند و پدران ما را اينكه از پيش«5» نيست اينكه الّا فسانه«6» پيشينگان.

بگو: كه راست اينكه زمين و آنان كه در اواند اگر شما داني!

گويند خداي [را]

«7» بگو انديشه نمي كني!

بگو كيست

خداوند آسمانهاي هفت و خداوند عرش بزرگوار.

«8»

گويند كه خداي [را]

«9» است، بگو«10» نمي ترسي!

بگو كيست كه به دست اوست پادشاهي همه چيز، و او با پناه گيرد«11»، و بر او با پناه

-----------------------------------

(1). آط، مه: شكر مي كني، آج، لب: مي گويند، آل: شكر مي گوييد.

(2). آج، لب، آل: جمع كرده خواهيد شد. [.....]

(3). آج، لب اي پس.

(4). آط: استخنها/ استخوانها.

(5). آط، آب: از اينكه پيش، آج، لب: پيش از اينكه.

(6). آب: آفسانهاي.

(7). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(8). اساس: اللّه، به قياس با نسخ ديگر و با توجّه به متن قرآن مجيد، تصحيح شد.

(9). اساس: ندارد، به قياس با نسخه مش و معني آيه آورده شد.

(10). آل اي پس.

(11). آج، لب، آل: و او فرياد مي رسد هر بيچاره را.

صفحه : 35

نگيرند«1»، اگر شما داني.

[73- رپ]

بگويند خداي [را]

«2» است بگو چگونه مي گردانند«3» شما را!

بل با ايشان آورديم حق، ايشان دروغزن اند«4».

نگرفت خداي«5» فرزندي و نبود با او از خدايي كه پس ببردي هر خداي آنچه آفريده بود«6» و بزرگواري كردي بهري از ايشان بر بهري، منزّه است خداي و بزرگوار از آنچه وصف مي كنند.

داننده نهان«7» و آشكار است بزرگوار است از آنچه انباز«8» گيرند با او.

«9»

بگو«10» خداي من، اگر با من نمايي آنچه ايشان را وعده مي دهند.

خداي من، مكن مرا در قوم ستمكاران.

ما بر آن كه با تو نماييم آنچه وعده مي دهيم ايشان را تواناايم.

بازدار با آنچه آن نكوتر باشد بدي ما بهتر دانيم آنچه وصف مي كنند [74- ر]

.

بگو خداي من، پناه با تو مي دهم از اشارات ديوان.

-----------------------------------

(1). آج، لب، آل: و او فرياد رسيده نشود.

(2). اساس: ندارد، از مش، افزوده شد.

(3). اساس: مي گرداند، به قياس با نسخه آط،

تصحيح شد، لب: پس از كجا فريفته مي شويد.

(4). آب: دروغزنان اند.

(5). همه نسخه بدلها، بجز آز از. [.....]

(6). آط، آب، آج، لب، مش بودي.

(7). آط، آج، لب، آل، مش، مه: داناي پنهان.

(8). آب: همباز.

(9). اساس: ان ما، با توجّه به ضبط قرآن مجيد، تصحيح شد.

(10). اساس اگر، به قياس با ديگر نسخه بدلها، زايد مي نمايد.

صفحه : 36

و پناه با تو مي دهم خداي من از آنچه حاضر آيند«1» به من.

تا آنگه كه آيد به يكي از ايشان مرگ، گويد خداي من باز پس بري«2» مرا.

تا همانا«3» من كنم كاري نيك در آنچه بگذاشتم نباشد، از آن سخني است كه او گويد آن«4»، و از پس«5» ايشان مانعي است تا به روز آن كه«6» برانگيزند«7».

چون دردمند در صور نسبها نباشد ميان ايشان آن روز و نه«8» يكديگر را پرسند.

هر كه گران باشد ترازوهاي او ايشان ظفر يافتگان باشند.

هر كه سبك باشد ترازوهاي ايشان، آنان باشند كه زيان كنند خود را در دوزخ هميشه باشند.

[74- پ]

بسوزد رويهاي ايشان آتش، و ايشان در آن جا ترش روي باشند.

نه آيات ما مي خوانند بر شما، بودي آن را دروغ داشتي«9»؟

گويند خداي ما، غلبه كرد بر ما دبختي ما، و بوديم ما گروهي گمراهان.

خداي ما بيرون آر ما را از آن اگر با

-----------------------------------

(1). اساس: حاضر آمد، به قياس با نسخه آط، تصحيح شد.

(2). آب، آج، لب، مش: باز پس بر.

(3). آج، لب، آل: تا مگر.

(4). آب، مش: او گوينده آن است.

(5). همه نسخه بدلها، بجز آز: پيش.

(6). آج، لب، آل: روزي كه.

(7). آج، لب، آل: برانگيزانند ايشان را.

(8). همه نسخه بدلها، بجز آز نيز.

(9). آج، لب، آل: و بوديد كه به

آن تكذيب مي نموديد. [.....]

صفحه : 37

سر گناه شويم كه ستمكاره«1» باشيم.

گويد: دور شويد در اينكه جا و سخن مگويي با من.

كه بودند گروهي از بندگان من، مي گويند: خداي ما بگرويديم، بيامرز ما را و ببخشاي بر ما، و تو بهترين بخشايندگاني.

بگرفتي ايشان را به استهزاء تا از ياد شما ببردند حديث من، و بودي از ايشان مي خنديدي«2».

من پاداشت دادم ايشان را امروز بدان صبر كه كردند كه ايشان رستگاران اند.

[75- ر]

گويد«3» چند مقام كرديد در زمين عدد سالها!

گويند«4»: مقام كرديم روزي يا بهري از روز، بپرس شمارندگان.

گويد«5» مقام نكردي«6» الّا اندك«7»، اگر شما دانسته باشي.

پنداشتي«8» كه ما بيافريديم شما را به بازي، و شما با ما نخواهي آمدن!

بزرگوار است خداي پادشاهي بسزا«9»، نيست خداي مگر او خداوند عرش كريم است.

-----------------------------------

(1). آج، آل: ستمكاران.

(2). آب: كه ايشان مي خنديدند.

(3). آط، آب، مش: گفت.

(4). همه نسخه بدلها، بجز آز: گفتند.

(5). آط، آب: گفتند، آج، لب، مش: گفت.

(6). اساس: اگر مقام كردي، كه نادرست مي نمود و با توجّه به نسخه بدلها تصحيح شد.

(7). آط، آب، آج، لب، آل، مه: مگر اندكي.

(8). آج، لب، آن: اي پنداشتيد.

(9). آب، مش كه.

صفحه : 38

و هر كه خواند با خداي خداي ديگر را، حجّت نباشد او را بدان، امّا شما او بنزديك خداي او كه او ظفر نيابند كافران.

و بگو: بار خدايا؟ بيامرز و ببخشاي، و تو بهترين بخشايندگاني [75- پ]

.

قوله تعالي: إِن َّ الَّذِين َ هُم مِن خَشيَةِ رَبِّهِم مُشفِقُون َ، آنگه خداي تعالي چون طرفي ذكر كافران و فاسقان بگفت، در قصه اوصاف مؤمنان و متّقيان گرفت تا متقابل و متكافي شوند كه هر چيز در برابر ضدّ و خلاف خود«1» پيدا

شود، گفت: آنان كه ايشان از ترس خداي خود ترسان«2» باشند. و خشيت«3» و خوف يكي باشد، و آن ظن ّ بود به وصول مضرّت، و نقيض او امن و امنه باشد، و رمّاني گفت: الخشية انزعاج النّفس لتوهّم المضرّة، و شك نيست كه ظن ّ وصول مضرّت«4» خايف را مضطرب«5» دارد«6» اشفاق حذر باشد، يعني حذر كنند«7» از معاصي خوف و«8» عقاب خداي را.

وَ الَّذِين َ هُم بِآيات ِ رَبِّهِم يُؤمِنُون َ، و آنان كه به آيات خداي- جل ّ جلاله- بگروند و ايمان آرند، و روا بود«9» «بايات»، كتابهاي او باشد كه مشتمل است بر آيات خواندني، و روا بود كه مراد به آيات دلالات و بيّنات و معجزات باشد كه دليل صدق پيغامبران و ائمه كند.

وَ الَّذِين َ هُم بِرَبِّهِم لا يُشرِكُون َ، و آنان كه به خداي- عزّ و جل- شرك نيارند، و با او انبازي در عبادت او فرو ندارند، و بيرون او هيچ چيز نپرستند.

وَ الَّذِين َ يُؤتُون َ ما آتَوا وَ قُلُوبُهُم وَجِلَةٌ، و آنان كه بدهند آنچه بدهند، و دلهاي ايشان ترسان بود از آن كه رجوع ايشان با خداي خواهد بودن. و «واو»

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها، بجز آز نيك.

(2). آج، لب: ترسايان.

(3). آج، لب: خشيه.

(4). همه نسخه بدلها نفس.

(5). همه نسخه بدلها، بجز مه: مضرّت. [.....]

(6). آط و.

(7). آج، لب: حذر كنيد.

(8). همه نسخه بدلها: ندارد.

(9). همه نسخه بدلها كه مراد.

صفحه : 39

في قوله: [وَ قُلُوبُهُم]

«1» إِنَّما نُطعِمُكُم لِوَجه ِ اللّه ِ لا نُرِيدُ مِنكُم جَزاءً وَ لا شُكُوراً، إِنّا نَخاف ُ مِن رَبِّنا يَوماً عَبُوساً قَمطَرِيراً«2»، اينكه قراءت عامّه قرّاء است. و عايشه روايت كرد كه رسول- عليه السّلام- خواند: و الّذين يأتون ما أتوا، من الايتان

الّذي هو المجي ء، [يعني]

«3» يفعلون ما فعلوا و قلوبهم وجلة، و آنان كه كنند آنچه كنند و دلهاي ايشان ترسان بود، گفت، من گفتم: يا رسول اللّه؟ اينان آنان باشند كه«4» خمر خورند و زنا كنند و دزدي كنند، و برين افعال و معاصي از خداي ترسند! گفت: نه، آنان باشند كه نماز كنند و روزه دارند و صدقه مي دهند و مي ترسند از آن كه مقبول نباشد، و اينكه قراءت اگر درست شود عامتر است بر اعطاء و جز اعطاء برافتد، براي آن كه عرب [گويد]

«5»: اتيت الامر اذا فعلته، قال- شعر:

لم يأت ما يأتي من الامر هاينا

و معني آيت همان است كه معني بيت بر اينكه قراءت، جز كه بر عكس الّا آن است كه اينكه قراءت شاذّ است و جز عايشه تنها روايت نكرد.

أُولئِك َ يُسارِعُون َ فِي الخَيرات ِ، اينكه خبر مبتداست من قوله تعالي: إِن َّ الَّذِين َ هُم مِن خَشيَةِ رَبِّهِم مُشفِقُون َ، گفت: آنان كه موصوف باشند با اينكه صفات كه در آيت گفت، آنانند كه مسارعت كنند در خيرات و كارهاي نيكو. وَ هُم لَها سابِقُون َ، و ايشان آن خيرات را سابق باشند، يعني رها نكنند كه از ايشان فوت شود و سابق شود ايشان را، بل ايشان سابق شوند آن خيرات را.

آنگه گفت: اينكه صفات كه ما بر شمرديم، نه تكليفي ما لا يطاق است كه بدين نمي توان رسيدن، بل كاري سهل و آسان است چه در عدل ما نباشد كه تكليف ما لا يطاق كنيم. وَ لا نُكَلِّف ُ نَفساً إِلّا وُسعَها، ما هيچ كس را تكليف نكنيم الّا به مقدار وسع و طاقت او. و اگر انديشه كنند، خداي تعالي

تكليف نه به اندازه قدرت و آلت كرده است، چه معلوم است به جاري مجراي ضرورت كه ما را قدرت بيش از آن

-----------------------------------

(5- 3- 1). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(2). سوره دهر (76) آيه 9 و 10.

(4). آج، لب، مه نماز كنند و.

صفحه : 40

است كه در شبان روز«1» هفده«2» ركعت نماز كنيم يا هفتاد يا هفتصد«3»، با آن كه قدرت هفتصد [ يا ]

«4» هزار ركعت داده، تكليف«5» هفده«6» ركعت كرد تا بدانند كه او تكليف كم از آن كند كه آلت دهد، چنان كه امير المؤمنين«7»- عليه السّلام- گفت:

8»9»10» ان ّ اللّه تعالي امر عباده تخييرا و نهاهم تحذيرا، و كلّفهم يسيرا« و لم يكلّف« عسيرا، و اعطي علي القليل كثيرا، و لم يطع مكرها، و لم يعص مغلوبا، و لم يرسل الأنبياء لعبا، و لم ينزل الكتب للعباد عبثا [67- ر]

و لم يخلق السّموات و الارض و ما بينهما باطلا، ذلك ظن ّ الّذين كفروا فويل للّذين كفروا من النّار«،

در جواب مسأله آن شامي اينكه رفته است در اينكه«11» كتاب در جاي ديگر.

وَ لَدَينا كِتاب ٌ يَنطِق ُ بِالحَق ِّ، و بنزديك ما نامه اي است ناطق به حق ّ، يعني نامه اعمال بندگان كه در او طاعت و معصيت نبشته باشند فريشتگان موكّل بر او. آنگه گفت: هيچ ظلم نكنند بر ايشان، و حق ّ ايشان را هيچ نقصان نكنند، و ايشان را بدانچه كرده«12» باشند مؤاخذه كنند«13»، و آيت سرتاسر دليل است بر بطلان مذهب مجبره.

آنگه خبر داد و گفت: بَل قُلُوبُهُم فِي غَمرَةٍ مِن هذا، بل دلهاي اينكه كافران در غفلت و حيرت است از اينكه روز و از اينكه نامه و از اينكه

جزا. وَ لَهُم أَعمال ٌ مِن دُون ِ ذلِك َ هُم لَها عامِلُون َ، آنگه خبر داد از احوال ايشان در مستقبل ايّام، گفت: و ايشان را پس از اينكه اعمالي باشد جز از اينكه كه امروز در نامه هاي ايشان نبشته است كه ايشان خواهند كردن، و اينكه بر سبيل معجز باشد كه رسول- عليه السّلام- خبر داد«14» از غيب به اعلام خداي تعالي، و خبر موافق مخبر بود. و بعضي دگر گفتند: مِن دُون ِ ذلِك َ، اشارت است به اعمال مؤمنان، في قوله: إِن َّ الَّذِين َ هُم مِن خَشيَةِ رَبِّهِم مُشفِقُون َ

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: شبانه روزي.

(6- 2). آط، آب، آز، مش: هوده.

(3). آب، آج، لب، آز، مش: هفصد.

(4). اساس: ندارد، از آج، افزوده شد.

(5). همه نسخه بدلها: يا هفصد، يا هزار ركعت و او تكليف.

(7). همه نسخه بدلها علي.

(8). آط، آب، مش: تسيرا. [.....]

(9). همه نسخه بدلها: يلزم.

(10). سوره ص (38) آيه 27.

(11). همه نسخه بدلها: برفته است به سر.

(12). همه نسخه بدلها: با آنچه نكرده.

(13). همه نسخه بدلها: نكنند.

(14). همه نسخه بدلها: خبر دهد.

صفحه : 41

- الايات، گفت: اينكه اعمال«1» كافران، جز اعمال آن مؤمنان باشد كه ذكر ايشان رفت.

حَتّي إِذا أَخَذنا مُترَفِيهِم بِالعَذاب ِ، تا آنگه كه ما بگرفتيم مترفان و منعّمان ايشان را. و مترف، آن بود كه او را رها كنند در ملك و نعمت تا بر مراد خود مي رود من التّرفة، و هي النّعمة. بِالعَذاب ِ، به عذاب. در اينكه عذاب خلاف كردند، عبد اللّه عبّاس گفت: يعني به شمشير روز بدر. ضحّاك گفت: يعني قحط و گرسنگي، و اينكه آنگه بود كه رسول- عليه السّلام- بر ايشان دعا كرد و گفت:

2» اللّهم ّ اشدد وطأتك علي

مضر و اجعلها« عليهم سنين كسني يوسف،

گفت: بار خدايا؟ عذابت بر مضر سخت كن، و ايشان را قحطي ده چون قحط ايّام يوسف- عليه السّلام. خداي تعالي ايشان را به قحط ابتلا كرد تا حال ايشان به جايي رسيد كه هر كجا مرداري يا سگي بود بخوردند«3» و استخوان سوخته و پوست بر آتش نهاده، و تا بعضي از فرزندان خود را بخوردند. إِذا هُم يَجأَرُون َ، كه نگاه كردي ايشان ضجيج و جزع و فرياد مي كردند. و «جؤار» آواز بلند كردن باشد به تضرّع بمانند گاو، قال الاعشي يصف بقرة- شعر:

فطافت«4» ثلاثا بين يوم و ليلة و كان النّكير ان تضيف و تجئرا

و قال ايضا- شعر:

يراوح [من]

«5» صلوات الملي ك طورا سجودا و طورا جؤارا

و بعضي دگر گفتند: يجئرون، اي يصرخون بالتّوبة، در وقت نزول عذاب به ايشان، بانگ مي زدند«6» به توبه، ايشان را گفتند: لا تَجأَرُوا اليَوم َ، بانگ مداريد امروز كه امروز توبه مقبول نباشد، و اينكه قول محمول باشد بر حالت الجاء. إِنَّكُم مِنّا لا تُنصَرُون َ، شما را از من ناصري نباشد و كس شما را از من«7» فرياد نرسد.

قَد كانَت آياتِي تُتلي عَلَيكُم، «كان» براي تخصيص فعل باشد به ماضي، پيش از اينكه، آيات«8» من بر شما«9» مي خواندند. فَكُنتُم عَلي أَعقابِكُم تَنكِصُون َ، شما

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: اعمال اينكه.

(2). همه نسخه بدلها: و اجعل.

(3). مش: بودي بخوردندي.

(4). اساس: فطاف، به قياس با نسخه آط تصحيح شد.

(5). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(6). آج، لب: مي دادند.

(7). آج، لب، آز: ما.

(8). مش كه. [.....]

(9). اساس: ايشان، به قياس با نسخه آط، و اتّفاق نسخه بدلها و نيز ترجمه آيه در صفحات پيشين، تصحيح

شد.

صفحه : 42

بر پي پاي مي گرديدي، و هو الرّجوع القهقري، و اينكه آن باشد كه پيش باز مي رود و روي در خلاف جهت رفتن دارد. گفتند: براي آن چنين گفت كه اينكه زشت تر رفتني است، خداي تعالي حال ايشان تشبيه كرد باقبح حال الماشي. سيبويه گفت: براي آن گفت كه آن كس كه چنين رود، جاي قدم خود نبيند و نداند تا پاي كجا فرو مي نهد، بر عميا و جهالت رود، ايمن نباشد كه از پس پشت چاهي است يا حفره اي كه او در آن جا فتد، همچنين حال كافر كه او بر نصرت نباشد از كار خود، فذلك النّكوص.

مُستَكبِرِين َ بِه ِ، نصب او بر حال است. در اينكه ضمير خلاف كردند كه راجع با كيست! بعضي گفتند كه: راجع است با رسول- عليه السّلام- كه ايشان بر ديگران فخر آوردندي به مكان رسول- عليه السّلام- كه از ايشان بود«1». عبد اللّه عبّاس و حسن و قتاده و مجاهد و ضحّاك گفتند: مُستَكبِرِين َ بِه ِ، اي بحرم اللّه كناية [76- پ]

عن غير مذكور، بر ديگران تكبّر مي كردند«2» كه: نحن اهل حرم اللّه و نحن جيران اللّه، و مانند اينكه. سامِراً تَهجُرُون َ، نصب «سامرا» بر حال است و واحد«3» در جاي جمع بنهاد چه بر ظاهر «سمّارا» مي بايست براي آن كه در جاي مصدر نهاد، چنان كه مصدر در جاي حال نهند. و بعضي دگر گفتند: در جاي وقت نهاد، كانّه قال: سامرا اي ليلا في السّمر، كما قال الشّاعر- شعر:

من دونهم ان جئتهم سمرا عزف القيان و مجلس غمر

اي ليلا و هم يسمرون. سامر، آن باشد كه به شب حديث كند، و سمر، حديث

شب باشد، و ايشان به شب پيرامن كعبه بنشستندي و سمر گفتندي. تَهجُرُون َ، هذيان مي گفتي«4» من الهجر، و هو الكلام الّذي يهذي به المريض و النّائم، و قيل: تهجرون من الهجر، يعني از حق هجران و اعراض مي كند، و اينكه قول عبد اللّه عبّاس است، و قول اوّل قول سعيد جبير است و مجاهد و إبن زيد. و نافع تنها خواند«5»: تهجرون بضم ّ «تا»

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: كه او از ايشان بود با كفرشان.

(2). همه نسخه بدلها به حرم.

(3). اساس: واو حال، به قياس با نسخه آط، و اتّفاق ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(4). همه نسخه بدلها، بجز آل: گفتندي، آل: مي گفتند، مه: مي گفتي.

(5). همه نسخه بدلها بجز آل: خواندند.

صفحه : 43

و كسر «جيم» من الاهجار، و هو الافحاش، يقال: اهجر«1» في كلامه اذا افحش«2»، و سبب آن بود كه ايشان در آن سمر كه گفتندي، رسول را- عليه السّلام- دشنام دادندي.

أَ فَلَم يَدَّبَّرُوا القَول َ، انديشه و تدبّر و تفكّر نمي كنند«3» اينكه قول را، يعني قرآن را!

أَم جاءَهُم ما لَم يَأت ِ آباءَهُم ُ الأَوَّلِين َ، يا «4» چيزي به ايشان«5» كه به پدران ايشان نيامد، يعني كتاب فرستادن خداي تعالي و پيغامبر فرستادن نه كاري«6» بدع«7» است، پيش از ايشان«8» پيغامبران آمدند به پدران اينان«9» و كتابها آوردند، چرا چندين تعجّب مي«10» نمايند و انديشه نمي كنند.

أَم لَم يَعرِفُوا رَسُولَهُم، [ يا ]

«11» نمي شناسند پيغامبر«12» خود را كه مردي مجهول است! فَهُم لَه ُ مُنكِرُون َ، منكرند او را از آن كه اصل و نسب و نفس و خلق و سيرت و طريقت او نمي دانند.

أَم يَقُولُون َ بِه ِ جِنَّةٌ، يا مي گويند كه او ديوانه است، و به او علّت ديوانگي

است.

بَل جاءَهُم بِالحَق ِّ، آن نيست كه ايشان گفتند تا«13» اينكه پيغامبر حق آورد با ايشان، و لكن بيشترينه ايشان حق را كاره اند.

وَ لَوِ اتَّبَع َ الحَق ُّ أَهواءَهُم، و اگر چنان كه حق متابعت هوا و راي ايشان كردي، آسمان و زمين تباه شدي و هر چه در آسمان و زمين است، و اينكه براي آن گفت كه حق داعي حسنات باشد، و هوا داعي قبايح، و اگر حق متابعت هوا كند آنچه داعي حسن بود، داعي قبح گردد و فساد و اختلاط پديد آيد و ادلّه باطل شود و وثوق برخيزد از استدلال«14» بر مدلول به ادلّه، و مردم ايمن نباشند«15» از وقوع ظلم، و وثاقت برخيزد به وعد و وعيد و ايمن نباشند از انقلاب حال حكيم.

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: هجر.

(2). آل: فحشه، ديگر نسخه بدلها: فحش.

(3). آج، لب، آل: نمي كردند.

(4). مش: تا.

(5). همه نسخه بدلها آمد.

(6). همه نسخه بدلها است.

(7). آب، آج، لب، آز، آل، مش: بدعت.

(8). همه نسخه بدلها: اينان. [.....]

(9). همه نسخه بدلها: ايشان.

(10). آط، آب، آج، لب، آز: نمي.

(11). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(12). اساس: پيغامبران، به قياس با نسخه آج، تصحيح شد.

(13). همه نسخه بدلها: بل.

(14). آط: استدلالي.

(15). آط، آب: نباشد.

صفحه : 44

بعضي دگر از مفسران گفتند: مراد به حق، خداست- جل ّ جلاله- يعني اگر خداي تعالي متابعت هواي ايشان كردي و آن كردي كه ايشان خواستندي، آسمان و زمين و هر چه در اوست تباه شدي و مصالح ضايع گشتي.

جبّائي گفت: مراد به حق توحيد است، يعني اگر توحيد من بر مراد و هواي ايشان بودي، با من انبازان بودندي، و اگر چنين بودي آسمان و زمين

تباه شدي، لقوله تعالي: لَو كان َ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللّه ُ لَفَسَدَتا«1» بَل أَتَيناهُم بِذِكرِهِم،«2» ما به ايشان آورديم ذكر ايشان، يعني ذكري مختص ّ با ايشان. عبد اللّه عبّاس گفت: مراد به ذكر بيان است اينكه جا، و بعضي دگر گفتند: مراد به ذكر قرآن است چه و آن را چند جاي ذكر خواند. و معني اضافت قرآن با ايشان از آن جا باشد كه مذكّر«3» ايشان است و منزل بر ايشان. و بعضي دگر گفتند: مراد به ذكر، شرف است، ما شرف ايشان به ايشان آورديم، چنان كه گفت: وَ إِنَّه ُ لَذِكرٌ لَك َ وَ لِقَومِك َ«4» فَهُم عَن ذِكرِهِم مُعرِضُون َ، جز آن است كه ايشان از آن عدول و اعراض مي كنند.

أَم تَسأَلُهُم خَرجاً«5» فَخَراج ُ رَبِّك َ خَيرٌ، اي خيره و ثوابه و رزقه، آن خير و روزي كه خداي مرا مي دهد«1»، و ثواب كه وعده مي دهد آن جا، آن بهتر است.

وَ هُوَ خَيرُ الرّازِقِين َ، و او بهترين روزي دهندگان است.

وَ إِنَّك َ لَتَدعُوهُم إِلي صِراطٍ مُستَقِيم ٍ، و تو ايشان را با راه راست مي خواني، و اينكه دليل اسلام است.

وَ إِن َّ الَّذِين َ لا يُؤمِنُون َ بِالآخِرَةِ، و آنان كه به قيامت ايمان ندارند از اينكه صراط [كه]

«2» ره دين حق است بر مي گردند. و «ناكب»، عادل باشد، يقال: نكب عن الحق ّ اذا عدل عنه و مال، منه الرّيح النّكباء، از اينكه جا گويند نكباء آن باد را كه نه شمال باشد و نه جنوب نه صبا نه دبور، و گفتند: به صراط راه بهشت خواست، يعني به بهشت ره نبرند.

وَ لَو رَحِمناهُم، اگر ما بر ايشان رحمت كنيم، و كشف اينكه بلا و آفت كنيم كه با ايشان است، از

قحط و وبا برداريم، لَلَجُّوا فِي طُغيانِهِم يَعمَهُون َ، ايشان لجاج برند و سر در گمراهي و جهالت و تعدّي نهند. و بعضي دگر گفتند: مراد آن است كه اگر ما عذاب دوزخ از ايشان كشف كنيم و ايشان را با دنيا آريم، بر سر كفر و ضلالت شوند، چنان كه گفت: ... وَ لَو رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنه ُ«3».

وَ لَقَد أَخَذناهُم بِالعَذاب ِ، ما ايشان را به عذاب بگرفتيم. فَمَا استَكانُوا لِرَبِّهِم، خاشع نشدند خداي را و تضرّع و لابه نكردند. و گفتند: مراد به عذاب قحط است و وبا. و آن كه گفت: «استكانت»، طلب سكون باشد كه گمان برد كه«4» «سين» طلب است كه در استفعل باشد خطا كرد، براي آن كه استكان«5» افتعل باشد من السّكون، و استفعل، و استسكن باشد، و بناي افتعال به معني طلب نيامده است.

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها آن جا.

(2). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(3). سوره انعام (6) آيه 28.

(4). همه نسخه بدلها اينكه.

(5). همه نسخه بدلها تا پايان سطر بعدي چنين است: استفعل من الكون، و استفعل و فعل به يك معني باشد اينكه جا، كانّه قال: كان لله لا لغيره فخضع له غاية الخضوع، و شايد كه سين طلب باشد، اي طلب و رغب ان يكون للّه، و المعني واحد. و استفعل از سكون استسكن باشد.

صفحه : 46

حَتّي إِذا فَتَحنا عَلَيهِم باباً ذا عَذاب ٍ شَدِيدٍ، تا بر ايشان گشاديم دري خداوند عذاب سخت. عبد اللّه عبّاس گفت كه: در«1» عذاب قتل روز بدر است. مجاهد گفت: قحط است. جبّائي گفت: عذاب دوزخ است. إِذا هُم فِيه ِ مُبلِسُون َ، «اذا» مفاجات است، كه بنگري ايشان در آن

عذاب نوميد باشند.

آنگه تقريع و ملامت كرد ايشان را به تذكير«2» نعمتهاي خود بر ايشان، گفت:

وَ هُوَ الَّذِي أَنشَأَ لَكُم ُ السَّمع َ وَ الأَبصارَ وَ الأَفئِدَةَ، و آن خداست كه بيافريد شما را گوشها و چشمها و دلها كه آلت شنيدني و ديدني و دانستني«3» است. قَلِيلًا ما تَشكُرُون َ، «ما» مصدري است، و نصب «قليلا» بر حال است، در حالي كه شما او را شكر اندك كردي«4»، و قلّت شكر شما او را حمل نكرد براي آن«5» كه نعمت از شما باز گيرد.

وَ هُوَ الَّذِي ذَرَأَكُم فِي الأَرض ِ، و او آن خداست كه شما را بيافريد در زمين.

و الذّرء الخلق، يقال: ذرأ اللّه الخلق و برأهم و انشأهم و فطرهم و خلقهم و ابدعهم و ابتذعهم، بمعني. وَ إِلَيه ِ تُحشَرُون َ، و حشر شما با او خواهد بودن، و مرجع و مآب با اوست در آخرت براي جزا.

وَ هُوَ الَّذِي يُحيِي وَ يُمِيت ُ، او آن خداست كه احيا و امانت كند، بميراند زندگان را و زنده كند مردگان را. و اختلاف شب و روز، يعني آمد و شد ايشان.

گفتند: اختلاف ايشان در لون- كه اينكه روشن است او«6» تاريك- او راست و به فرمان اوست. أَ فَلا تَعقِلُون َ، عاقل نه ايد شما و خرد نداري، يعني كه با كسي مانيد كه خرد ندارد از قلّت تفكّر.

آنگه گفت: اينكه هيچ نيست، بَل قالُوا، اينان همان«7» گفتند كه آنان كه پيش اينان بودند.

قالُوا أَ إِذا مِتنا وَ كُنّا تُراباً، گفتند: چون ما بميريم و خاك شويم و استخوان

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: گفت اينكه در.

(2). آج: تذكّر.

(3). همه نسخه بدلها: شنيدن و ديدن و دانستن.

(4). آج، لب، آل: اندك گوييد.

(5). همه

نسخه بدلها: بر آن. [.....]

(6). همه نسخه بدلها: است و آن.

(7). همه نسخه بدلها: همين.

صفحه : 47

شويم و گوشت از ما بشود و استخوانهاي ما در خاك پوسيده شود چون خاك، إِنّا لَمَبعُوثُون َ، ما را بر خواهند انگيختن و زنده كردن! و اينكه بر سبيل استبعاد گفتند از آن كه نديده بودند كه مرده اي را كه زنده شود، و انديشه نكردند كه خداي تعالي قادر است بر اختراع اجسام [77- پ]

كه ايشان را بيافريند لا عن اصل، قادر باشد بر اعادت آن، كه اعادت از روي قياس آسانتر بود از ابتدا.

آنگه گفتند: لَقَد وُعِدنا نَحن ُ وَ آباؤُنا، وعده دادند ما را و پدر [ان]

«1» ما را اينكه وعده بعث و نشور. مِن قَبل ُ، پيش از اينكه. آنگه چون واقف نشدند بر حقيقت آن، گفتند: إِن هذا إِلّا أَساطِيرُ الأَوَّلِين َ، اينكه نيست الّا فسانه پيشينگان، يعني اينكه وعده بعث و نشور فسانه اي است.

اي محمّد؟ تو ايشان را بر سبيل احتجاج و تنبيه بگو: لِمَن ِ الأَرض ُ وَ مَن فِيها، اينكه زمين كه راست با هر چه در زمين است، اگر شما داني!

ايشان بگويند: به هر حال كه خداي راست، و نتوانند تا اينكه را منكر شوند، تو عند آن به جواب ايشان بگو كه: أَ فَلا تَذَكَّرُون َ، پس شما انديشه نكني كه آن كس كه قادر باشد كه در«2» زمين با هر چه در زمين است«3» بيافريند، قادر باشد بر آن كه احياي موتي كند و اعادت كند مردگان را پس از آن كه خاك شده باشند.

قُل مَن رَب ُّ السَّماوات ِ السَّبع ِ وَ رَب ُّ العَرش ِ العَظِيم ِ، آنگه [گفت]

«4»، بگو كه ايشان را كه: خداوند آسمانهاي هفت

كيست، و خداوند عرش بزرگ«5»!

سَيَقُولُون َ، تا ايشان بگويند: لِلّه ِ، خداي راست. قراءت عامّه قرّاء، للّه است به خلاف ظاهر و آنچه از پس اينكه است همچنين للّه خواندند. و ابو عمرو و اهل بصره «اللّه» خواندند هر دو جاي«6»، وجه قراءت ايشان ظاهر است براي آن كه جواب مطابق سؤال است، از آن كه نه در سؤال «لام»«7» است نه در جواب، و در اوّل خلاف

-----------------------------------

(4- 1). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(2). همه نسخه بدلها: ندارد.

(3). آج، لب، آل: هر چه در اوست.

(5). آج، لب تا.

(6). همه نسخه بدلها و.

(7). اساس: سلام، به قياس با نسخه آط و اتّفاق نسخه بدلها، تصحيح شد.

صفحه : 48

نكردند براي آن كه در سؤال و جواب «لام» است، فامّا وجه قراءت قرّاء في- الموضعين، كه در سؤال «لام» نيست در جواب است، آن است كه: بر معني حمل كردند، براي آن كه: مَن رَب ُّ السَّماوات ِ ... وَ رَب ُّ العَرش ِ، و«1» معني آن باشد كه:

لمن السّموات و لمن العرش«2»! لا جرم در جواب باز آمد كه: لِلّه ِ، و مثله قول القايل لغيره«3»: من مولاك! فيقول: لفلان«4» لأنّه حكّمه«5» علي المعني، و هو لمن انت! فيقول:

لفلان. و اگر بر لفظ حمل كند، گويد كه: فلان، بي «لام»، و هر دو روا باشد، و در كلام عرب و اشعار آنان«6» هر دو آمد، قال الشّاعر- شعر:

و اعلم انّني ساكون ميتا اذا صار النّواعج لا تسير

فقال السّائلون لمن حفرتم«7» فقال المخبرون لهم وزير

و اگر بر لفظ حمل كردي، «للوزير» بايستي به «لام» يعني، القبر للوزير، و لكن بر معني حمل كرد و گفت: الميت وزير، براي آن كه معني

«لمن حفرتم» آن باشد كه من مات فتحفرون له، فقال وزير. و قال آخر علي عكس البيت الاوّل- شعر:

اذا قيل من رب ّ المزالف و القري و رب ّ الجياد الجرد قيل لخالد

كانّه قال: لمن هذه المواضع و هذه الاشياء، فقال لخالد«8». و اخفش گفت: «لام» زيادت است.

قُل مَن بِيَدِه ِ مَلَكُوت ُ كُل ِّ شَي ءٍ، بگو كه كيست كه ملك و ملكوت هر چيزي به دست اوست! و ملكوت، فعلوت باشد من الملك، «واو» و «تا» براي مبالغت زيادت كرد، و مثله: الجبروت و الرّغبوت و الرهبوت. و هو يجير، و او حمايت كند و با جوار و پناه گيرد. و لا يجار عليه، و كس بر او حمايت نتواند كردن، كيست آن كه بر اينكه صفت است! اگر داني بگوي.

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: ندارد.

(2). اساس: لمن الارض العرش، به قياس با نسخه آط، و اتّفاق ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(3). اساس: به صورت «لعزّة» هم خوانده مي شود.

(4). همه نسخه بدلها اي انا لفلان.

(5). همه نسخه بدلها: حمله.

(6). همه نسخه بدلها: اشعار ايشان. [.....]

(7). مش: حضرتم.

(8). آط، آب، لب، آز، مش و هذا البيت علي وزان الاية في اللّفظ و المعني.

صفحه : 49

سَيَقُولُون َ لِلّه ِ، بگويند خداي راست. قُل فَأَنّي تُسحَرُون َ، بگو ايشان را:

[چگونه]

«1» مي افريبد«2» شما را، و قيل معناه، فانّي تصرفون، شما را كجا مي بر- گردانند.

بَل أَتَيناهُم بِالحَق ِّ، بل ما حق به ايشان آورديم«3». وَ إِنَّهُم لَكاذِبُون َ، و ايشان دروغ مي گويند.

مَا اتَّخَذَ اللّه ُ مِن وَلَدٍ، خداي تعالي هيچ فرزند نگرفت، و آنچه مشركان بر او گفتند«4» از اتّخاذ فرزندان از ملائكه، دروغ گفتند، و همچنين جهودان و ترسايان در عزير و مسيح. وَ ما كان َ مَعَه ُ مِن

إِله ٍ، «من» زيادت است براي تأكيد نفي، و با او هيچ خداي نبوده است. «اذا»، اينكه جواب شرطي محذوف است، و التّقدير: لو كان معه الهة اذا، لَذَهَب َ كُل ُّ إِله ٍ بِما خَلَق َ، پس ببردي [هر]

«5» خداي آنچه آفريده بودي.

وَ لَعَلا بَعضُهُم عَلي بَعض ٍ، و بهري بر بهري [78- ر]

ترفّع و استعلا جستي، و اينكه معني دليل ممانعت است و متكلّمان آن دو«6» دليل از اينكه دو آيت«7» استخراج كردند، اينكه آيت و قوله تعالي: لَو كان َ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللّه ُ لَفَسَدَتا«8»سُبحان َ اللّه ِ عَمّا يَصِفُون َ«10»عالِم ِ الغَيب ِ«11»، إبن كثير و ابو عمرو و إبن عامر و حفص عن عاصم، «عالم الغيب» خواندند به جرّ صفت لقوله: سُبحان َ اللّه ِ، و باقي قرّاء به رفع «ميم» خبر المبتدا المحذوف، اي هو عالم الغيب و الشّهادة، و خداي تعالي عالم است به پنهان و آشكارا. فَتَعالي عَمّا يُشرِكُون َ، متعالي و افراشته«12» از آن كه با او انباز توان گرفتن.

آنگه خداي تعالي رسول را دعا بياموخت علي سبيل الرّغبة فيه و الخشوع له

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(2). اساس: مي آفريند، به قياس با نسخه آط، تصحيح شد.

(10- 3). آط، آب، آز، مش: آوريم.

(4). آط، آب، آج، لب، آز: گرفتند.

(5). همه نسخه بدلها هر.

(6). همه نسخه بدلها: ندارد.

(7). آب، آج، لب، آز: روايت.

(8). سوره انبياء (21) آيه 22.

(9). آل: الاية تا آنگه كه.

(11). اساس: عالم الغيب، به قياس با متن قرآن مجيد، تصحيح شد.

(12). آز، مش: انباشته است، آط، آب، آج، لب، مه است.

صفحه : 50

و الانقطاع اليه، گفت بگو: قُل رَب ِّ إِمّا«1»وَ إِنّا عَلي أَن نُرِيَك َ ما نَعِدُهُم لَقادِرُون َ، آنگه گفت: ما قادريم و توانيم كه با تو

نماييم آنچه ايشان را به آن وعيد مي كنيم از عذاب و هلاك، يعني تعجيل كنيم تا تو ببيني، و لكن براي مصلحت تكليف را تأخير كرديم تا قيامت.

آنگه رسول را- عليه السّلام [گفت]

«3»: تو دفع سيّئه به چيزي كن كه نيكوتر باشد، يعني جواب ايشان و مدافعت با ايشان و منازعت با كافران بر نيكوتر وجهي كن، يعني چون ايشان سخنهاي منكر گويند، تو در برابر آن«4» حجّت گو، و موعظه«5» كن تا باشد كه ايشان [را]

صرف كند بر وجه لطف از آنچه مي كنند و مي گويند. آنگه بر سبيل تهديد و وعيد گفت: نَحن ُ أَعلَم ُ بِما يَصِفُون َ، ما عالمتريم به آنچه ايشان وصف مي كنند و مي گويند تا بحق ّ ايشان رسم«6» و جزا به سزا«7» در كنار ايشان كنم.

آنگه رسول را- عليه السّلام- گفت بگو- و او را دعا و تضرّع بياموخت:

رب ّ اعوذ بك من همزات الشّياطين.

، من پناه با تو مي دهم از اشارات«8» و وسوسه شياطين و ديوان، و اصل الهمز الضّرب و الدّفع«9»، و منه المهماز للحديدة في اسفل الخف ّ، براي آن كه بر چهارپاي زنند، و الهمز و الغمز و الرّمز نظاير، جز كه همز سخت تر«10» باشد، و غمز

-----------------------------------

(1). اساس: ان ما، با توجّه به آط و ضبط قرآن مجيد تصحيح شد. [.....]

(2). همه نسخه بدلها با.

(3). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(4). اساس: دربران، به قياس با نسخه آط و اتّفاق نسخه بدلها، تصحيح شد.

(5). همه نسخه بدلها: مواعظت.

(6). همه نسخه بدلها: برسم.

(7). آج، لب، آل: و سزا.

(8). همه نسخه بدلها بجز آل: اشارت، آل: اساءت.

(9). آط، آب، آج، لب، آل: الرّفع.

(10). آط، آج، لب، آل: سختر.

صفحه : 51

آسانتر، و

رمز از هر دو كمتر.

وَ أَعُوذُ بِك َ رَب ِّ أَن يَحضُرُون ِ، و بار خدايا؟ پناه با تو مي دهم از آن كه شياطين بر من حاضر آيند و مرا وسواس و اغوا كنند و از حق مشغول گردانند مرا.

حَتّي إِذا جاءَ أَحَدَهُم ُ المَوت ُ قال َ رَب ِّ ارجِعُون ِ، تا آنگه كه حاضر آيد يكي از ايشان را مرگ، گويد: رَب ِّ، بار خداي من«1»؟ مرا با دنيا بري و باز گذاري، يعني رب ّ ارجعون الي الحيوة، اينكه معني در در مرگ گويد. اگر گويند چگونه گفت: رَب ِّ ارجِعُون ِ، خطاب با خداي است- جل ّ جلاله- و او يكي است، و اينكه ضمير جمع چراست! گوييم: دو وجه گفتند در اينكه: يكي آن كه، جمع بر سبيل تعظيم كرد حملا علي قوله: إِنّا أَنزَلناه ُ«2» إِنّا أَوحَينا«3»لَعَلِّي أَعمَل ُ صالِحاً فِيما تَرَكت ُ، تا همانا كه من عملي كنم صالح در اينكه كه رها كرده ام و عذري خواهم آن تقصير را كه كرده ام و تلافي كنم آن تفريط كه كرده ام«5». كَلّا، كلمه زجر و ردع است، يعني حاشا و هرگز نباشد. إِنَّها كَلِمَةٌ، و قيل معناه: حقّا انّها«6» قسم است، و «ان ّ» جواب او، يعني حقّا كه اينكه كلمتي است كه او مي گويد به زبان و آن را حقيقتي نيست. و (انها)، ضمير كلمه است- ضمير قبل الذّكر علي شريطة التّفسير. وَ مِن وَرائِهِم بَرزَخ ٌ إِلي يَوم ِ يُبعَثُون َ، و از پس«7» ايشان برزخي است تا به روز قيامت كه ايشان را حشر كنند [و]

«8» برانگيزند. و بيان كرديم كه «وراء» دو معني دارد: يكي خلف، [78- پ]

و يكي قدّام، و اينكه به معني قدّام است، قال الشّاعر- شعر:

اليس ورائي ان تراخت منيّتي لزوم

العصا تحني عليها الاصابع

و برزخ، حاجز و مانع باشد، قال اللّه تعالي: بَينَهُما بَرزَخ ٌ لا يَبغِيان ِ«9»، يعني مانع

-----------------------------------

(1). اساس: بار خدايا من، به قياس با نسخه آط و اتّفاق نسخه بدلها، تصحيح شد.

(2). سوره قدر (97) آيه 1.

(3). سوره نساء (4) آيه 163، همه نسخه بدلها و انّا ارسلنا.

(4). همه نسخه بدلها: جمع.

(5). اساس: كرده ايم، به قياس با نسخه آط و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد. [.....]

(6). همه نسخه بدلها كلمه.

(7). آط، آب، آج، لب، آل، مش: پيش.

(8). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(9). سوره رحمن (55) آيه 20.

صفحه : 52

باشد ايشان را از رجوع كه مصلحت اقتضا نكند رجوع ايشان با دنيا، اينكه قول مجاهد است. عبد اللّه عبّاس گفت: حجاب باشد. سدّي گفت: اجل باشد. قتاده گفت:

بقيّه دنياست. إبن زيد گفت: آن مدّت كه از ميان مرگ و بعث باشد. ابو امامه گفت: مراد گور است، و گفتند: امهال باشد.

روايت كردند از رسول- صلّي اللّه عليه و اله- كه او گفت كه: چون مؤمن فريشتگان مرگ را ببيند، او را گويند: اختيار كني تا تو را باز گذاريم تا با دنيا روي- بر طريق امتحان! گويد: نه كه دنيا سراي بلا و محنت است، بل قد [و]

«1» ما الي اللّه تعالي، بل خواهم تا قدوم من بر خداي باشد. و امّا كافر چون فريشتگان را بيند گويد: رَب ِّ ارجِعُون ِ- الاية، و اينكه خبر قوّت قول آن كس باشد كه گفت: خطاب با فريشتگان است.

فَإِذا نُفِخ َ فِي الصُّورِ فَلا أَنساب َ بَينَهُم يَومَئِذٍ- الاية، چون صور دردمند از ميان ايشان نسب«2» نباشد«3»، يعني روز قيامت به نسب فخر نيارند چنان كه در دنيا. وَ

لا يَتَساءَلُون َ، و يكدگر را نپرسند. ابو العاليه گفت اينكه مانند آن است كه گفت: وَ لا يَسئَل ُ حَمِيم ٌ حَمِيماً«4» ... فَصَعِق َ مَن فِي السَّماوات ِ وَ مَن فِي الأَرض ِ«6» فَلا أَنساب َ بَينَهُم يَومَئِذٍ وَ لا يَتَساءَلُون َ. امّا روز قيامت چنان باشد كه: ... ثُم َّ نُفِخ َ فِيه ِ أُخري فَإِذا هُم قِيام ٌ يَنظُرُون َ، وَ أَقبَل َ بَعضُهُم عَلي بَعض ٍ يَتَساءَلُون َ«7» فَلا أَنساب َ بَينَهُم يَومَئِذٍ وَ لا يَتَساءَلُون َ، خداي تعالي مي گويد: حق ّ اينان بده. گويد: بار خدايا؟ از كجا آرم! دنيا رفت و مال دنيا فاني شد، و مرا چيزي نيست كه با ايشان دهم. حق تعالي گويد: از ثواب و«8» اعمال او بگيري«9» و به اصحاب حقوق دهي به مقدار حق ّ ايشان تا خشنود شوند. آنچه او را باشد بگيرند و به مدّعيان حقها دهند، اگر او را مثقال حبّة من خردل حسنه اي«10» بماند، خداي تعالي آن را مضاعف كند و به آن به بهشت برد او را، آنگه بر خوانند«11» كه: ... لا يَظلِم ُ مِثقال َ ذَرَّةٍ وَ إِن تَك ُ حَسَنَةً يُضاعِفها وَ يُؤت ِ مِن لَدُنه ُ أَجراً عَظِيماً«12» وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزرَ أُخري«2» فَمَن يَعمَل مِثقال َ ذَرَّةٍ خَيراً يَرَه ُ، وَ مَن يَعمَل مِثقال َ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَه ُ«3» إِن َّ اللّه َ لا يَظلِم ُ النّاس َ شَيئاً«4»فَمَن«5» فَأُولئِك َ هُم ُ المُفلِحُون َ، ايشان ظفر يافتگان«8»، رستگاران باشند.

وَ مَن خَفَّت مَوازِينُه ُ، و هر كس را كه بر عكس اينكه ترازوي حسنات«9» سبك باشد، فَأُولئِك َ الَّذِين َ خَسِرُوا أَنفُسَهُم، ايشان آنان باشند كه خويشتن را زيان كرده باشند، يعني نقصان حظّ خود كرده باشند از ثواب. و اصل خسران، نقصان بود. فِي جَهَنَّم َ خالِدُون َ، در دوزخ هميشه باشند.

تَلفَح ُ وُجُوهَهُم ُ النّارُ، آتش رويهاي ايشان مي سوزد، و «لفح»، سوختن

باشد.

وَ هُم فِيها كالِحُون َ، و ايشان در دوزخ ترش روي باشند، اينكه قول عبد اللّه عبّاس است. بعضي دگر گفتند كه: «كلوح»، آن باشد كه لبها از دندانها باز شود چنان كه دندانها پديد آيد. عبد اللّه مسعود را گفتند كه: «كلوح»، چه باشد! گفت: سر گوسپند بريان كرده ديده باشي دندانها پيدا شده باشد همچنان باشد، قال الاعشي- شعر:

و له المقدم لا مثل له ساعة الشّدق عن النّاب«10» كلح

ابو الهيثم روايت كند از ابو سعيد خدري ّ كه، رسول- صلّي اللّه عليه و اله- گفت در«11» آيت قوله: تلفح وجوههم النّار، گفت: چون آتش به او رسد لب زورين«12» او بر

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، از آط افزوده شد.

(2). آب، آز، مش سيّد.

(3). آط، آب، آز، مش كه.

(4). همه نسخه بدلها: كردن.

(5). اساس: و من، به قياس با نسخه آط و با توجّه به متن قرآن مجيد، تصحيح شد.

(6). همه نسخه بدلها: حسناتش.

(7). آج، لب، آل: به آن گيرد.

(8). همه نسخه بدلها و.

(9). آل، مش: حسناتش.

(10). اساس و همه نسخه بدلها: النّار.

(11). همه نسخه بدلها اينكه.

(12). آل: زبرين، آج، لب، مش: زيرين.

صفحه : 56

بالا جهد چنان كه به ميان سرش رسد، و لب زيرين او چنداني فرو فتد تا به نافش رسد.

قوله: أَ لَم تَكُن، در كلام محذوفي هست، و التّقدير: يقال لهم، عند آن حال ايشان را گويند كه: نه آيات«1» بر شما مي خواندند و شما به آن تكذيب مي كردي و دروغ مي داشتي! ايشان به جواب گويند: رَبَّنا غَلَبَت عَلَينا شِقوَتُنا«2» شِقوَتُنا، به كسر «شين» بي «الف»، بار خدايا؟ شقاوت بر ما غالب شد، و شقاوت مضرّتي باشد كه به عاقبت برسد«3» [و سعادت

منفعتي باشد كه به عاقبت برسد«4»]

«5» و اينكه كس كه او در رنجي عظيم باشد از بيماري و جز آن گويند: شقي ّ بكذا، و آن كس كه از كسي منتفع نبود«6» به چيزي، گويند: شقي ّ است به او، قال الشّاعر- شعر:

و اني شقي ّ باللّئام و لا تري«7» شقيّا بهم الّا كريم الشّمايل

و قال آخر- شعر:

تشقي اناس و تشقي آخرون بهم و يسعد اللّه اقواما باقوام

و معصيت را شقاوت براي آن خواند كه عاقبت آن دوزخ باشد و عقاب او. و بعضي دگر گفتند: مراد به شقاوت آن عذاب است كه ايشان در آن باشند. وَ كُنّا قَوماً ضالِّين َ، و ما در دار دنيا گروهي بوديم از ره راست گمره شده«8» و باز مانده.

و آنگه در دعا«9» تمنّاي محال كردند«10»: رَبَّنا [79- پ]

أَخرِجنا مِنها، بار خدايا؟ ما را«11» از اينكه دوزخ بيرون آر و با دنيا بر، اگر ما بر سر نافرماني و معصيت شويم، پس ما ظالم باشيم، و با آن كه اينكه گويند روا باشد كه اگر ايشان را با دنيا آرند با سر معصيت شوند، براي آن كه شهوت عاجل باشد و مهلت در پيش باشد، و به انواع

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها ما. [.....]

(2). اساس: شقاوتنا، با توجّه به آط و ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.

(3). آج، لب، آل: به عافيت نرسد.

(4). آج، لب، آل: به عافيت برسد.

(5). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(6). لب: شود.

(7). آط، آب، آج، لب، آل، مش: يري.

(8). همه نسخه بدلها: گمشده.

(9). آط، آج، لب، آل و.

(10). همه نسخه بدلها: گيرند و گويند.

(11). اساس: مرا، به قياس با نسخه آط و ديگر نسخه بدلها، و

معني آيه، تصحيح شد.

صفحه : 57

غرور«1» مغتر باشند و ملجأ نباشند«2» با آنچه كنند، از اينكه جا گفت: وَ لَو رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنه ُ«3» اخسَؤُا فِيها، دور«4» شوي در دوزخ، و قول العرب: «خسأت الكلب»، اي قلت له اخسأ، اي ابعد«5» بعد غيرك من الكلاب، يعني دور شو چنان كه سگان ديگر دور«6»، و مثله«7» قوله تعالي: كُونُوا قِرَدَةً خاسِئِين َ«8» وَ لا تُكَلِّمُون ِ، با من سخن مگويي. گفتند: اينكه بر سبيل اذلال و اهانت باشد و مبالغت در مكروه. و بعضي دگر گفتند: معني آن است كه، در اينكه باب سخن مگويي كه اينكه مسموع نخواهد بودن و عذاب از شما مدفوع و مرفوع نخواهد بودن.

إِنَّه ُ كان َ فَرِيق ٌ مِن عِبادِي يَقُولُون َ، «ها» في «انّه» ضمير شأن و امر است، كه شأن و امر چنان فتاد كه گروهي از بندگان من در دار دنيا مي گويند«9» در وقت تضرّع و دعا: رَبَّنا، بار خدايا؟ ما ايمان آورديم، بيامرز ما را و بر ما رحمت كن، و تو بهترين رحمت كنندگاني.

شما كه كافراني، ايشان را با اينكه گفتار سخريّت گرفتي و بر ايشان استهزاء كردي تا به حدّي رسانيدي كه از استهزاء بر ايشان«10» ذكر من فراموش كردي«11» آنگه براي آن كه نسيان ذكر خداي عند سخريّت به ايشان بود و اشتغال به آن، نسيان آن را حوالت با مؤمنان كرد لوقوع ذلك عند السّخريّة منهم و الاستهزاء بهم، چنان كه گفت در سورة التّوبة: وَ إِذا ما أُنزِلَت سُورَةٌ فَمِنهُم مَن يَقُول ُ أَيُّكُم زادَته ُ هذِه ِ، اي هذه

-----------------------------------

(1). اساس در، به قياس با همه نسخه بدلها و فحواي عبارت، زايد مي نمايد.

(2). اساس: باشند، به قياس با

نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(3). سوره انعام (6) آيه 28.

(4). آج، لب، آل: در. [.....]

(5). مش كما.

(6). همه نسخه بدلها اند.

(7). همه نسخه بدلها: منه.

(8). سوره بقره (2) آيه 65.

(9). همه نسخه بدلها: مي گفتند.

(10). همه نسخه بدلها كه از ياد شما ببردند ذكر من، يعني.

(11). همه نسخه بدلها به آن سبب.

صفحه : 58

السّورة إِيماناً فَأَمَّا الَّذِين َ آمَنُوا فَزادَتهُم إِيماناً وَ هُم يَستَبشِرُون َ، وَ أَمَّا الَّذِين َ فِي قُلُوبِهِم مَرَض ٌ فَزادَتهُم رِجساً إِلَي رِجسِهِم«1» وَ كُنتُم مِنهُم تَضحَكُون َ، و از ايشان و دعا و گفتار«2» ايشان مي خنديدي«3». كوفيان خواندند مگر عاصم: «سخريّا» به ضم ّ «سين» اينكه جا و در سوره ص«4»، و باقي قرّاء هر دو جا به كسر «سين» خواندند.

خليل و سيبويه گفتند: هما لغتان«5»، نحو درّي ّ و درّي ّ، و لجّي ّ و لجي ّ، و كرسي ّ و كرسي ّ. و كسائي و فرّاء گفتند: ميان ايشان فرق است، و آن آن است كه چون به كسر گويي، معني استهزاء باشد از گفتار، و چون به ضم گويي معني تسخير و تذليل و استعباد باشد.

إِنِّي جَزَيتُهُم ُ اليَوم َ بِما صَبَرُوا، من جزا دادم ايشان را، يعني مؤمنان را. و جزاء، مقابله عمل باشد به آنچه بر او مستحق باشند«6» از ثواب يا عقاب«7»، و قوله: بِما، «ما» مصدري است، اي بصبرهم. أَنَّهُم هُم ُ الفائِزُون َ، حمزه و كسائي خواندند: «انّهم» بكسر الالف علي الاستيناف، و باقي قرّاء خواندند: «انّهم»، به فتح «الف» تعليقا بالجزاء، اي جزيتهم اليوم الفوز [بالجنّة]

«8»، گفت: من ايشان را براي«9» صبري كه براي من كردند در«10» بلا و محنت شما را«11» رستگاري دادم ايشان را و ظفر به بهشت.

قال َ كَم لَبِثتُم فِي الأَرض ِ،

گويد خداي تعالي آن كافران را كه: شما چند گاه در زمين مقام كردي!

در اينكه خلاف كردند كه مراد به مقام در زمين چيست! بعضي گفتند: مدّت

-----------------------------------

(1). سوره توبه (9) آيه 124 و 125.

(2). همه نسخه بدلها و تضرّع.

(3). آج، آب، لب: مي خنديدند، آز، آل، مش: مي خنديد.

(4). اساس: المؤمن، به قياس با نسخه آط و ديگر نسخه بدلها و با توجّه به موضع شاهد، تصحيح شد.

(5). همه نسخه بدلها بمعني.

(6). همه نسخه بدلها: باشد.

(7). آب: عتاب. [.....]

(8). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(9). همه نسخه بدلها آن.

(10). همه نسخه بدلها: بر.

(11). آط، آب، آز، مش: ندارد.

صفحه : 59

مقام ايشان خواست در دار دنيا. [ايشان جواب دهند كه: يَوماً أَو بَعض َ يَوم ٍ، روزي يا بهري از روزي. فَسئَل ِ العادِّين َ، از شماركنان بپرس. سؤال كردن«1» بر اينكه قول«2» چگونه گويند: ما در دنيا روزي بوديم يا بهري از روزي! از اينكه دو جواب]

«3» گفتند:

[يكي آن كه]

«4»، خداي«5» از ياد ايشان ببرد كه چندگاه در دنيا بودند و يا از شدّت و عذاب مدّت مقام در دنيا فراموش كنند«6»، گفتند: اينكه براي استدلال«7» و استحقار گويند، يعني بس مقام نبود ما را در دنيا به اضافت با لا يتناهي«8». و گفتند: مراد مقام ايشان است در گور. ايشان [را]

«9» گويند: چند گاه است تا شما در شكم زميني اينكه جا«10»! از آن جا كه مرده باشند و ندانند، گويند: يَوماً أَو بَعض َ يَوم ٍ، روزي يا بهري از روزي. فَسئَل ِ العادِّين َ، اينكه معني از شمار كنان«11» بپرسي، و گفتند: مراد آن است كه فسئل الملائكة، اينكه معني از فرشتگان پرس [80- ر]

كه ايشان حصر اعمال بندگان دانند.

حمزه و كسائي خواندند: قل كم لبثتم، و قل ان لبثتم در [هر]

«12» دو [جاي]

«13» بر صيغت امر، و در مصاحف ايشان بي «الف» است. و باقي قرّاء (قال) خواندند به «الف» مگر إبن كثير كه او اوّل «قال» خواند بر خبر، و دوم «قل» خواند بر امر.

قال َ إِن لَبِثتُم، خداي گويد ايشان را كه: شما مقام نكردي مگر اندكي اگر داني، [و بر قراءت آنان كه «قل» خواندند، معني آن باشد كه: يا محمّد؟ بگو، يا خطاب با ملائكه باشد، و جواب همچنين حوالت بر اينان باشد]

«14».

أَ فَحَسِبتُم، آنگه خطاب كرد با جمله خلقان، گفت: شما پنداشتي كه ما شما را به بازي آفريديم! سيبويه گفت: نصب او بر مصدر است، و التّقدير: عابثين.

ابو عبيده گفت: صفت مصدري محذوف است، اي خلقا عبثا. بعضي دگر گفتند: بر

-----------------------------------

(1). آج، لب، آز، مش: سؤال كردند.

(2). مش كه. (14- 13- 12- 9- 4- 3). اساس: ندارد، از آط افزوده شد.

(5). اساس را، به قياس با همه نسخه بدلها، زايد مي نمايد.

(6). همه نسخه بدلها و.

(7). اساس: استقلال، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(8). اساس: پادشاهي، به قياس با نسخه آط تصحيح شد، آج، لب، آل، مش: بما لا يتناهي.

(10). همه نسخه بدلها ايشان.

(11). آج، لب، آل: شمارندگان.

صفحه : 60

مفعول له است«1». وَ أَنَّكُم إِلَينا لا تُرجَعُون َ، و شما را با ما نخواهند آوردن.

و در خبر است كه: امير المؤمنين«2»- عليه السّلام- در بعضي خطب خود گفت:

3»4» يا ايّها النّاس اتّقوا اللّه فما خلق امرء عبثا فيلهو« و لا اهمل سدي فيلغو«.

و [گفت: اي مردمان از خداي بترسي كه هيچ كس را به

هرزه نيافريدن«5» تا بازي كند، و فرو نگذاشتند تا محال گويد]

«6». اوزاعي گفت شنيدم كه: خداي را تعالي فرشته اي است كه مي گويد هر روز:

الا ليت الخلق لم يخلقوا

، يا «7» كاشك«8» خلقان را نيافريده بودندي، و يا كاشك چون«9» بيافريدند بدانستندي كه ايشان با چه كار را«10» آفريده اند، تا انديشه كردندي كه ايشان چه مي كنند و در ميان چه اند.

امّا اختلاف علما در آن كه غرض خداي تعالي در خلق عالم چه بود، و آنچه روايت كردند كه: عالم براي محمّد و آل محمّد آفريد، و همه خلقان در وجود بر ايشان طفيل اند، و حديث آدم- عليه السّلام- و آن كه خداي تعالي او را گفت: لولاهم لما خلقتك، اگر نه ايشانندي من خود تو را نيافريدمي، اينكه بر سبيل ابانت فضل و مبالغت منقبت ايشان است، و درست آن است كه: خداي تعالي خلقان را براي نعمت بر ايشان آفريد، چه غرض او در خلق جمادات نفع احياء است، و غرض او در خلق احياء، نفع مكلّفان است عاجلا و آجلا تا به بهري منتفع شوند و در بعضي نظر كنند و تحصيل معارف كنند و به آن مستحق ّ ثواب شوند.

محمّد بن خالد البرقي ّ روايت كرد از پدرش از محمّد بن ابي نصر كه از صادق- عليه السّلام- پرسيدند: خداي تعالي خلقان را چرا آفريد! گفت: براي آن كه تا نعمتها«11» كه در لم يزل مقدور او بود اظهار كند خلقان را در لا يزال، و افاضه احسان

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها و اينكه بهتر است. [.....]

(2). آط، آل، مش، مه علي.

(3). اساس: فليلهوا، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(4). اساس:

فليلغوا، با توجه به نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(5). آب، آز، مه: نيافريدند، آج، لب، آل، مش: نيافريد.

(6). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(7). آط، آج، لب، مه: ايا، آل: آيا.

(8). همه نسخه بدلها تا.

(9). آط، آب، آز، مش، مه ايشان را، آج، لب، آل اينان را.

(10). آج، لب، آز، آل، مش: ايشان را به چه كار.

(11). آب، آز: نعمتهاي.

صفحه : 61

خود بر ايشان. آنگه گفت:

1» ان ّ اللّه تعالي خلق الخلق و كان« غنيا عن خلقهم لم يخلقهم لجرّ منفعة و لا لدفع مضرّة و لكن خلقهم و احسن اليهم و ارسل اليهم الرّسل ليفصلوا بين الحق ّ و الباطل فمن احسن كافاه بالجنّة و من اساء كافاه بالنّار

، گفت:

خداي تعالي خلقان را بيافريد و از ايشان مستغني بود، نه براي جرّ منفعتي آفريد ايشان را و نه براي دفع مضرّتي، بيافريد ايشان را و پيغامبران فرستاد به ايشان، و بيان حلال و حرام كرد ايشان را، تا فصل و تميز كنند ميان حق و باطل، و هر كه احسان كند او را مكافات كند به بهشت، و هر كه اساءت كند مكافات كند او را به دوزخ.

محمّد بن علي التّرمذي ّ گفت: خداي تعالي خلقان را براي عبادت آفريد تا او را پرستند و او ثواب دهد ايشان را بر آن. اگر عبادت«2» كنند، امروز بندگاني باشند آزاد كرام، و فردا آزاداني باشند پادشاه در دار السّلام. و اگر«3» عبادت او رها كنند، امروز بندگاني گريخته سفله لئام باشند، و فردا بندگاني در بند و زندان در ميان اطباق«4» نيران. امّا قوله تعالي: وَ ما خَلَقت ُ الجِن َّ وَ الإِنس َ إِلّا لِيَعبُدُون ِ«5» فَتَعالَي

اللّه ُ المَلِك ُ الحَق ُّ، بلند قدر است خداي- جل ّ جلاله- و او پادشاهي است بدرستي و راستي. لا إِله َ إِلّا هُوَ، جز او خداي، خدايي نيست، و او خداوند عرش كريم است، و مراد به كريم در آيت مكرّم و معظّم است.

-----------------------------------

(1). اساس: في مكان، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(2). همه نسخه بدلها او.

(3). همه نسخه بدلها امروز.

(4). همه نسخه بدلها، بجز آل و. [.....]

(5). سوره ذاريات (51) آيه 56.

(6). همه نسخه بدلها كه خداي تعالي خواست، تا آنچه به مكلّفان دهد در بهشت بر سبيل استحقاق دهد مقرون به تعظيم و تبجيل و در حكمت نيكو نباشد تا مستحق را تعظيم كردن، پس تكليف كرد ايشان را تا به تحمّل آن مستحق شدند تا آن نعمت بر بليغتر وجهي برساند. و اينكه از غايت كرم اوست تعالي.

(7). همه نسخه بدلها، بجز مش گفت.

صفحه : 62

وَ مَن يَدع ُ مَع َ اللّه ِ إِلهاً آخَرَ لا بُرهان َ لَه ُ بِه ِ، گفت: هر كس كه«1» با خداي خدايي را خواند كه او را بر آن حجّتي و برهاني نباشد، حساب و شما را و بنزديك خداي باشد، و معني آن است كه: هر كس كه اينكه معني كند، خود او را برهان و حجّت نباشد، [80- پ]

و مثله قوله- عزّ و جل ّ: وَ يَقتُلُون َ الأَنبِياءَ بِغَيرِ حَق ٍّ«2» إِنَّه ُ لا يُفلِح ُ الكافِرُون َ، كه شأن و كار چنان افتاد كه كافران را فلاح و ظفر و بقا نباشد.

آنگه رسول را و امّت«3» را دعا آموخت، گفت: وَ قُل رَب ِّ اغفِر وَ ارحَم وَ أَنت َ خَيرُ- الرّاحِمِين َ، بگو بار خدايا؟ بيامرز و ببخشاي و تو بهترين

بخشايندگاني، چه بخشايش همه از بخشايش تو است، و هر كه ببخشايد منّت نهد، و بخشايش تو بي منّت باشد.

حنش بن عبد اللّه الصّغاني«4» گفت: عبد اللّه مسعود روزي به مبتلايي بگذشت، بر او رفت و اينكه آيات من قوله: أَ فَحَسِبتُم أَنَّما خَلَقناكُم عَبَثاً ...، تا به آخر سورت در گوش او خواند، نيك شد و برپاي خاست. رسول- عليه السّلام- گفت: چه خواندي در گوش او! گفت: اينكه آيتها. رسول- عليه السّلام- [گفت]

«5»: به آن خداي كه جان من به امر وي است، اگر بنده اي از سر يقين و ايمان اينكه بر كوه خواند از جاي بشود«6».

-----------------------------------

(1). آط، آج، لب، آل او.

(2). سوره آل عمران (3) آيه 112.

(3). همه نسخه بدلها او.

(4). همه نسخه بدلها: حبش بن عبد اللّه الصّغاني.

(5). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(6). آل به بركت و عظمت اينكه آيات.

صفحه : 63

أَربَع َ شَهادات ٍ بِاللّه ِ إِنَّه ُ لَمِن َ الكاذِبِين َ (8) وَ الخامِسَةَ أَن َّ غَضَب َ اللّه ِ عَلَيها إِن كان َ مِن َ الصّادِقِين َ (9)

وَ لَو لا فَضل ُ اللّه ِ عَلَيكُم وَ رَحمَتُه ُ وَ أَن َّ اللّه َ تَوّاب ٌ حَكِيم ٌ (10)

است.

-----------------------------------

(1). آط، آج، لب: زن و مرد زنا كننده.

(2). همه نسخه بدلها را.

(3). همه نسخه بدلها: كرده اند.

(4). آج، لب، آل، مش: آنان.

(5). آط، آب، آج، لب، آل، مش: چهار سوگند باشد.

(6). آط، آب، آج، لب، آل، مش: راستگويان.

(7). آط، آب، آج، لب، آل، مش: خشم.

(8). اساس: كه، با توجّه به آط و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 65

و باز دارد«1» از او«2» عذاب كه سوگند خورد چهار سوگند به خداي كه او از جمله دروغزنان است.

و پنجم آن كه خشم خداي بر او باد اگر«3» از راستگران است.

و اگر نه رحمت خداي استي بر شما و بخشايش او، و آن كه«4» خداي توبه پذيرنده است و محكم كار.

قوله تعالي: سُورَةٌ أَنزَلناها، رفع «سورة» بر خبر مبتداي محذوف است، و التّقدير: هذه سورة انزلناها«5»، اي هذه [سورة]

«6» منزلة، اينكه سورتي است كه ما آن را فرو فرستاديم. و طلحة بن مصرف در شاذّ خواند، سورة انزلناها، علي تقدير انزلنا سورة انزلناها، و قيل: علي معني اتّبعوا سورة انزلناها. وَ فَرَضناها، إبن كثير و ابو عمرو به تشديد «را» خواندند من التّفريض و هو لتكثير الفعل. ابو عمرو گفت: معني اينكه قراءت«7» آن است كه: فصّلناها، ما آن را تفصيل داديم و مفصّل و مبيّن كرديم [82- ر]

. بعضي دگر گفتند كه، معني آن است كه: در او حلال و حرام بسيار كرديم. و بعضي دگر گفتند«8»: تشديد براي تأييد احكام است از وقت نزول تا به قيام ساعت«9». و باقي قرّاء، به تخفيف «را» خواندند من الفرض، و اصل فرض قطع باشد بتقدير، و فرضه«10» گويند آن حزّه را كه زه كمان در او

افگنند. و سورت در كلام عرب منزلتي باشد از منازل شرف«11»، قال الشّاعر- شعر:

الم تر ان ّ اللّه اعطاك سورة تري«12» كل ّ ملك دونها يتذبذب

-----------------------------------

(1). آط، آب، مش: باز دارند.

(2). آج، لب، آل: از زن.

(3). آج، لب باشد مرد.

(4). آب: او، بدرستي كه. [.....]

(5). همه نسخه بدلها علي تقدير انزلنا سورة انزلناها.

(6). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(7). همه نسخه بدلها: منزل.

(8). آج، لب، آز، آل به.

(9). آل: قيامت.

(10). همه نسخه بدلها: فريضه.

(11). اساس: اشرف، با توجّه به آط تصحيح شد.

(12). اساس: بذي، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

صفحه : 66

و الفرض، ايضا التّقدير، و منه يقال للطّاعة المقدّرة علي وجه فريضة، و حكم«1» فعل و ترك او از عرف شرع دانند نه از لغت، و گفته اند: فرض به معني انزال آمد، في قوله تعالي: إِن َّ الَّذِي فَرَض َ عَلَيك َ القُرآن َ«2» وَ أَنزَلنا فِيها آيات ٍ بَيِّنات ٍ، و فرو فرستاديم در اينكه سورت آياتي و دلالاتي روشن تا همانا شما انديشه كني و تفكر.

قوله: الزّانِيَةُ وَ الزّانِي، خداي- جل ّ جلاله- در اينكه آيت فرمود كه: مرد زنا كننده و زن زنا كننده را هر يكي را از ايشان صد تازيانه بزني، و اينكه مجملي است كه سنّت تفصيل آن داده است. اكنون بدان كه آن«3» زنا كه ايجاب حدّ كند، خلوت كردن باشد با هر كس كه خداي به حرام كرده است وطي او بي عقد«4» يا شبهت عقدي، و آن وطي در فرج باشد، و اينكه كه مرد باشد، عاقل و بالغ و كامل عقل«5» باشد مراد با او نكاح معروف است در شرع. و شبهت عقد آن باشد كه

مرد«6» عقدي بندد بر محرمي از آن خود از مادر يا خواهر يا دختر يا عمّه يا خاله يا دختر برادر يا دختر خواهر، او«7» نداند و نشناسد ايشان را، يا عقد بندد بر زني كه شوهر دارد، يا در عدّت شوهري باشد از طلاق رجعي يا باين و«8» نداند، يا در حال احرام به نسيان يا زن محرمه و او«9» نداند، اينكه و مانند اينكه شبهت عقد باشد به وطي او اينكه زنان مستحق حد نباشند«10»، و اگر داند و با علم و يا بدان«11» علم وطي كند، حكم او حكم زاني باشد، حدّ بايد زدن او را.

و حكم زنا ثابت شود به يكي از دو چيز: امّا به اقرار فاعل بر خود با كمال عقل بي اكراه و اجبار چهار بار يك بار پس از يكديگر«12» كه او زنا كرد در فرج. اگر اقرار او كمتر از چهار بار بود، حكم زنا ثابت نشود، و اگر گويد كه: اينكه وطي نه در فرج

-----------------------------------

(1). اساس امر، به قياس با نسخه آط و ديگر نسخه بدلها، زايد مي نمايد.

(2). سوره قصص (28) آيه 85.

(3). همه نسخه بدلها: اينكه.

(4). همه نسخه بدلها: عقدي.

(5). همه نسخه بدلها: ندارد.

(6). همه نسخه بدلها: مردي. [.....]

(7). همه نسخه بدلها: و.

(8). آط، آب، آج، لب، آب، آل، مش و.

(9). همه نسخه بدلها: و او.

(10). آط، آج، لب، آز، آل، مش: زن را مستحق حدّ نباشد.

(11). آط، آب، لب، آز، مش: يا پس از، آج، آل: يا پس آن.

(12). همه نسخه بدلها: چهار بار پس از ديگر.

صفحه : 67

بود، هم حد واجب نشود«1»، بل امام تعزير كند او را به حسب آنچه

صلاح داند. و دوم، به گواهي«2» چهار گواه مسلمان عدل آزاد كه در يك مجلس بر او گواهي دهند به زنا در فرج و معاينه عضو در عضو كالميل في المكحلة. و اگر گواهي«3» نه بر اينكه وجه دهند، به گواهي ايشان حكم زنا ثابت نشود، و ايشان را حدّ مفتري بايد زدن، هر يكي را هشتاد تازيانه. و اگر بعضي گواهي [دهند]

«4» به معاينه و مشاهده، و بعضي بجز آن همچنين همه را حدّ بايد زدن«5». اگر گواهي بر زنا ندهند«6» بر تجريد و مضاجعه دهند، مشهود عليه را تعزير بايد كردن بدون الحدّ. و اگر از جمله گواهان يكي شوهر زن باشد، حكم همان است كه ثابت شود بر او حكم زنا و حدّ بايد زدن زن را.

و شرط اينكه گواهي آن است كه: در يك وقت، در يك مجلس باشد بر يك وجه، چه اگر مختلف شود يا مثلا سه گواه گواهي«7» دهند و گويند: گواهي«8» ديگر بر اثر ماست هر سه را حدّ بايد زدن. و گواهي زنان بر انفراد مقبول نباشد در اينكه باب، اگر سه مرد و دو زن گواهي دهند به زنا مردي«9»، به گواهي ايشان رجم [بايد كردن او را چون محصن باشد. و اگر دو مرد و چهار زن گواي دهند بر مردي به زنا، به گواي ايشان رجم]

«10» ثابت نشود، حدّ ثابت شود. و اگر يك مرد و شش زن يا بيشتر گواهي دهند، به گواهي ايشان هيچ ثابت نشود و جمله را حدّ بايد زدن حدّ فريه. و حكم زن در اينكه باب چون حكم مرد باشد كه به يكي از اينكه دو حكم

زنا بر او«11» ثابت شود، امّا اقرار و امّا گواهي چهار گواه.

اگر امام كسي را بر زنا يا بر شرب خمر بيند، او راست كه حدّ بزند او را، به اقرار و گواه حاجت نباشد، و جز امام را نبود اينكه حكم.

و بدان كه زنا كنندگان بر پنج قسمت«12» اند: يكي آن است كه، حدّ بر«13» قتل بر او

-----------------------------------

(1). اساس: شود، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد. (8- 7- 3- 2). آط: گواي.

(10- 4). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(5). همه نسخه بدلها و.

(6). آج، لب، آل: بدهند.

(9). همه نسخه بدلها: بر مردي به زنا.

(11). اساس: زنان را، به قياس با نسخه آط، تصحيح شد.

(12). همه نسخه بدلها: قسم. [.....]

(13). همه نسخه بدلها: به.

صفحه : 68

واجب باشد علي كل ّ حال. و دوم آن كه، او را حدّ بايد زدن، آنگه رجم كردن. سيم آن كه، بر او رجم بود و حدّ نبود. و چهارم [82- پ]

آن كه«1»، بر او حدّ بود و نفي. و پنجم آن كه، بر او حدّ بود و نفي نبود.

امّا قسم اوّل كه بر او قتل بود، علي كل ّ حال، اگر محصن باشد و اگر نباشد، اگر بنده باشد و اگر آزاد، و اگر كافر باشد و اگر مسلمان، و اگر پير باشد و اگر جوان، هر مردي است كه او زنا كند با يكي از ذوات محرم خود از مادر يا خواهر يا دختر يا دختر برادر يا دختر خواهر يا عمّه يا خاله، و همچنين مرد ذمّي كه با زن مسلمان زنا كند بر او قتل باشد به هر حال، و همچنين

آن كس كه«2» ستم كند بر زني و غصب كند بر او فرج او را، و زن را اختيار نباشد، بر او قتل واجب بود به همه حال«3».

امّا آن كس كه او را اوّلا حدّ بايد زدن صد تازيانه، آنگه رجم كردن، مرد پير باشد و زن پير كه زنا كنند و محصن«4» كه ايشان را اوّلا [صد]

«5» تازيانه بايد زدن آنگه رجم كردن، و اينكه قسم دوم است.

و امّا قسم سيم«6» آن است كه: او را رجم بايد كردن و پيش از رجم حدّ نبايد زدن، مردي است يا زني كه زنا كنند و محصن باشند و لكن پير نباشند.

و امّا قسم چهارم: و آن مرد بكر و زن بكر باشد، و بكر در اينكه جا«7» مراد آن است كه عقد بسته باشد و لكن با نزديك زن نشده باشد، و همچنين زن [با شوهر ناشده]

«8» اينان چون زنا كنند حكم آن است كه اينان را صد تازيانه بزنند و يك سال از شهر خود برانند به دگر شهر«9»، و نفي بر مرد باشد خاص ّ و بر زن نباشد، و مرد را موي بتراشند، و اينكه نيز بر زن نباشد.

و قسم پنجم آن است كه: او را حدّ بايد زدن صد تازيانه و نفي نباشد بر او، آن هر

-----------------------------------

(1). اساس: اند، به قياس با نسخه آط و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(2). آط، لب، آل او.

(3). آج، لب، آل همچنين.

(4). همه نسخه بدلها باشند.

(8- 5). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(6). مش: سيوم.

(7). همه نسخه بدلها: اينكه حال.

(9). اساس: شوهر، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

صفحه : 69

مردي

يا زني باشد جوان كه بكر نباشد و محصن نباشد زنا كنند بر ايشان بيش از حدّ نيست«1» صد تازيانه.

و در«2» احكام امير المؤمنين«3»- عليه السّلام- است كه: در يك روز پنج كس را بگرفتند به تهمت زنا، و پيش او بردند و او در ايشان پنج حكم مختلف كرد، بفرمود:

تا يكي را رجم كردند، و يكي را حدّ زدند، و يكي را نيم حدّ زدند، و يكي را تعزير كردند، و يكي را رها كردند. و او را گفتند: يا امير المؤمنين؟ حادثه يكي است، و تو پنج حكم مختلف فرمودي، چرا چنين آمد! گفت: اگر چه حادثه يكي است، احوال«4» وجوه مختلف است: امّا آن را كه رجم فرمودم، محصن بود و بر محصن رجم است به اجماع و سنّت. و امّا آن را كه حدّ زدم محصن نبود و بر نامحصن حدّ است تمام. و امّا آن را كه نيم حدّ فرمودم، برده بود و بر برده حدّ نيم«5» آزاد است. و امّا آن را كه تعزير فرمودم، كودكي بود و بر او حدّ نباشد، او را ادب فرمودم تا ديگر نكند. و امّا آن كه او را رها كردم، ديوانه بود و بر ديوانه قلم تكليف نيست.

و به روايتي ديگر چنين آوردند كه: زني را پيش او آوردند با شش كس. و گفتند: اينكه هر شش با اينكه زن زنا كردند«6» در يك روز، او شش حكم مختلف كرد:

يكي را از آن جمله«7» فرمود تا بكشتند كه او ذمّي بود و زن مسلمان، و باقي بر اينكه جمله كه ذكر كرديم.

امّا [حدّ]

«8» احصان بنزديك ما آن باشد كه مرد متمكّن باشد

[از وطي]

«9» فرجي سواء اگر به ملك يمين باشد و اگر به عقد نكاح، و نكاح دوام باشد، چه نكاح متعه احصان نيارد و بايد تا مدخول بها باشد، چه اگر دخول نبوده باشد حكم احصان ندارد و بايد تا متمكّن باشد از او و خلوت با او، چه اگر ممنوع بود از او و يا غايب از او هم حكمي نباشد آن را، و چون طلاق دهد زن را و بائن شود از او حكم احصان باطل شود، و جمله فقها در اينكه خلاف كردند [و گفتند]

«10»: با طلاق و بينونه احصان ثابت

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: نباشد.

(2). لب: از.

(3). آط، آز، آل علي، مش: علي مرتضي.

(4). همه نسخه بدلها او.

(5). همه نسخه بدلها: نيم حدّ. [.....]

(6). همه نسخه بدلها، بجز لب: كرده اند.

(7). آط، آب آن كه يكي را. (10- 9- 8). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

صفحه : 70

باشد، و نيز فقها مراعات تمكين نكردند. امّا برده را شافعي گفت: اگر آزادي بر بنده نكاح كند«1»، يا بنده اي بر آزادي، آزاد را احصان ثابت شود و بنده را ثابت نشود، و اينكه قول مالك است. و ابو حنيفه گفت: ميان ايشان احصان نباشد از هيچ دو جانب، امّا [اگر]

«2» كودكي بر بزرگي يا بزرگي بر كوچكي«3» عقد بندد، بنزديك شافعي احصان ثابت شود بزرگ را دون كوچك. و مالك و بو حنيفه«4» گفتند: از هيچ دو جانب احصان نباشد.

امّا رجم: اگر چه در قرآن نيست، در سنّت است، و امّت [83- ر]

مجتمع اند بر او و گفته اند«5» خارجيان در اينكه خلاف كردند، و به خلاف ايشان اعتداد«6» نيست. و عباده صامت روايت كند

كه، رسول- عليه السّلام- گفت:

7» خذوا عنّي« قد جعل اللّه لهن ّ سبيلا، البكر بالبكر جلد مائة و تغريب عام و الثّيّب بالثّيّب جلد مائة و الرّجم،

گفت: بگيري از من خداي تعالي براي زنان رهي نهاد، و هر بكر كه با بكر زنا كند صد تازيانه«8». و مراد به بكر نامحصن است، و آنچه كه سالي او را از شهر خود به شهري ديگر رانند. و چون ثيّب با ثيّب زنا كند«9»، و مراد به ثيّب، محصن است، و ايشان را حدّ بايد زدن و آنگه رجم كردن، بر آن بيان كه كرديم كه چون پير باشد.

و حديث ماعز معروف است كه بيامد و گفت: يا رسول اللّه؟ زنيت فطهرني، زنا كردم، مرا پاك كن. رسول- عليه السّلام-«10» روي بگردانيد. دوم بار«11» به ديگر جانب آمد و بگفت.

رسول- عليه السّلام- روي بگردانيد. [سيم بار]

«12» به ديگر جانب آمد و گفت: يا رسول اللّه«13»؟ زنا كرده ام مرا پاك كن. رسول- عليه السّلام- آن را كاره بود، طلب شبهتي مي كرد تا دفع حدّ كند به آن، گفت:

لعلّك قبّلتها

، همانا بوسه داده باشي او را؟ گفت: يا رسول اللّه؟

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: نكاح بندد.

(12- 2). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(3). همه نسخه بدلها: كودكي.

(4). همه نسخه بدلها: ابو حنيفه.

(5). آط، آج، لب، آل، مش الّا كه.

(6). آب، آز، مش: اعتقاد.

(7). اساس: عنهن ّ، با توجّه به آط و ديگر نسخه بدلها و ترجمه حديث تصحيح شد.

(8). اساس: براي، با توجّه به فحواي كلام و اتّفاق نسخه بدلها تصحيح شد.

(9). مش ايشان را حد بايد زدن.

(10). اساس گفت، با توجه به ديگر نسخه بدلها و معني عبارت زايد مي نمايد.

(11). همه

نسخه بدلها او. [.....]

(13). همه نسخه بدلها زنيت فطهرني.

صفحه : 71

بيش از اينكه بود«1»، و خواست تا دگر باره گويد، يكي از جمله صحابه گفت: يا هذا؟ دانسته اي«2» كه اگر يك بار ديگر بگويي رسول- عليه السّلام- تو را رجم فرمايد و سنگسار كند. گفت: دانسته ام و خود براي آن آمده ام كه عذاب دنيا و رسوايي دنيا از عذاب و رسوايي آخرت آسانتر است.

آنگه بار چهارم گفت: يا رسول اللّه؟ زنيت فطهّرني، زنا كرده ام مرا پاك كن.

رسول- عليه السّلام- گفت: همانا كه تو را در عقل خللي است، گفت: يا رسول اللّه؟ در عقل من خلل نيست و لكن شيطان بر من مستولي شد. رسول صحابه را پرسيد كه:

اينكه را كامل عقل مي شناسي! گفتند: آري، يا رسول اللّه؟ آنگه رسول- عليه السّلام- بفرمود تا او را رجم كردند.

و«3» امير المؤمنين«4»- عليه السّلام- شراحه را روز پنج شنبذ حدّ فرمودن«5» زدن و روز آدينه رجم كرد او را. گفتند: يا امير المؤمنين؟ دو حدّ زدي او را! گفت:

6» بلي جلدتها بكتاب اللّه و رجمتها بسنّة [رسول]

« اللّه،

به كتاب خداي او را حد زدم و به سنّت رسول رجم كردم او را.

امّا مرد محصن و زن محصنه چون پير باشند بر ايشان دو حدّ بود: يكي جلد اوّلا، و آنگه رجم. و داود و«7» اهل ظاهر گفتند: اينكه هر دو حدّ بر جمله محصنان باشد سواء اگر پير باشد«8» و اگر جوان، اينكه قول جماعتي است از اصحابان«9» ما. و جمله فقها گفتند: بر ايشان رجم باشد دون الجلد«10»، دليل ما بيرون«11» اجماع فرقه حديث عباده صامت است كه گفتيم و حديث امير المؤمنين و شراحة.

امّا تغريب عام و آن كه يك سال بيرون كنند او را، اينكه در حق ّ بكر معتبر است و مراد به بكر نامحصن است چنان كه گفتيم، و دليلش [حديث]

«12» عباده صامت«13».

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بوده.

(2). آط، آب، آج، لب، آز دانسته هستي.

(3). همه نسخه بدلها روايت كرده اند كه.

(4). همه نسخه بدلها علي.

(5). همه نسخه بدلها: پنج شنبه حدّ فرمود.

(12- 6). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(7). اساس: را، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(8). همه نسخه بدلها: باشند.

(9). آط، آب، آز، مش: صحابان.

(10). آج، لب، آل و.

(11). همه نسخه بدلها: نيز.

(13). مش است.

صفحه : 72

امّا در آن كه جلد و تغريب يك حد هست يا دو! فقها خلاف كردند. بنزديك ما دو حدّ است، و بنزديك بيشتر فقها آن است كه هر دو يكي است و اينكه مذهب اوزاعي و ثوري و احمد و إبن ابي ليلي و شافعي است. و ابو حنيفه گفت: حد جلد است امّا تغريب تعزيري است موكول با راي و اجتهاد امام، و بنزديك ما اينكه تغريب بر مردان باشد، بر زنان نباشد، و مذهب مالك هم اينكه است. و شافعي و احمد و اوزاعي و ثوري و إبن ابي ليلي گفتند: هر دو را تغريب بايد كردن، و در عهد صحابه- رضي اللّه عنهم- و در عهد امير المؤمنين- عليه السّلام- تغريب كردند ايشان«1» مردان را دون زنان را، ابو بكر به فدك فرستاد، و عمر به شام، و عثمان به مصر، و علي به روم.

بر بنده و پرستار چون زنا كنند تغريب نباشد بنزديك ما، و مذهب مالك و احمد همين

است، و شافعي را در او دو قول است: يكي چنان كه ما گفتيم، و يكي آن كه تغريب بايد كردن. و در آن قول كه گفت: تغريب بايد كردن، در مدّت دو قول گفت:

يكي يك سال كالحرّ سواء، و دوم شش ماه قياسا علي جدّهما. اگر مردي ديوانه زنا كند با زني عاقله هر دو را حدّ بايد زدن بنزديك ما، و اگر مردي عاقل با زني ديوانه زنا كند بر مرد حدّ باشد و بر زن نباشد«2». و شافعي گفت«3»: هر دو جاي بر ديوانه حد نيست. ابو حنيفه گفت: بر زن عاقله«4» حد [83- پ]

نيست چون ديوانه با او زنا كند، امّا اگر مرد عاقل باشد و زن ديوانه بر مرد«5» حدّ واجب بود.

حكم زنا ثابت نشود الّا به اقرار يا به چهار گواه مردان عاقل بالغ عدل، و شافعي همين گفت، و ابو حنيفه گفت: دو گواه كفايت باشد. امّا اتيان البهيمة به دو گواه ثابت شود، و شافعي گفت: چهار گواه بايد، و ابو حنيفه گفت: دو گواه بس باشد.

اگر مردي را با زني در بستر«6» يابند و يا ببينند كه او را بوسه مي دهد يا دست در گردن او«7»، اصحاب ما را در او دو روايت است: يكي آن كه بر او حدّ«8» تمام باشد، و روايت ديگر آن: كه بر او تعزير باشد، و اينكه مذهب جمله فقهاست.

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها را يعني. [.....]

(2). همه نسخه بدلها: باشد دون زن.

(3). همه نسخه بدلها در.

(4). همه نسخه بدلها نيز.

(5). همه نسخه بدلها: هر دو.

(6). همه نسخه بدلها: بستري.

(7). همه نسخه بدلها كرده باشد.

(8). آل: حدّي.

صفحه : 73

زني

كه شوهر ندارد و حملي بر او پيدا شود و«1» اقرار ندهد«2» به زنا بر او حدّ نباشد بنزديك ما و بنزديك ابو حنيفه همچنين، و شافعي گفت و مالك كه: بر او حدّ باشد.

امّا اقرار، بايد تا چهار بار اقرار دهد در چهار مجلس بنزديك ما، و مذهب ابو حنيفه«3» همچنين است، و مذهب شافعي يك بار كفايت بود، و اينكه قول مالك است و حمّاد بن ابي سليمان«4». و إبن ابي ليلي گفت: اقرار چهار بار بايد سواء اگر در يك مجلس«5» و اگر در چهار مجلس. چون اقرار دهد كه بر او حدّ است آنگه منكر شود و گويد دروغ گفتم حدّ از او ساقط شود، و مذهب ابو حنيفه و شافعي و يك قول مالك اينكه است. و قول دگر آن كه ساقط نشود، و اينكه قول حسن بصري است. و سعيد جبير و داود [گفتند]

«6»: چون چهار گواه گواهي دهند بر او به زنا حد واجب شود بدو، سواء«7» اگر او تصديق كند ايشان را و اگر تكذيب، و شافعي همين گفت. و ابو حنيفه گفت: حدّ نبايد زدن«8» او را چون تصديق كند گواهان را براي آن كه تصديق از او اعتراف باشد و با اعتراف گواهي گواهان را اثر بود، و به يك اعتراف حدّ واجب نبود.

اگر مردي زني را يابد بر بستر خود گمان برد كه زن اوست، با او خلوت كند بر او حدّ نباشد، و مذهب شافعي همين است. و ابو حنيفه گفت: بر او حدّ باشد.

مرد لال چون به اشارت معلوم كند كه او زنا كرده است يا قتل عمد كرد بر او حدّ

و قصاص واجب بود، و شافعي همين گفت. ابو حنيفه گفت: بر او نه حد باشد و نه قصاص.

امّا حدّ لايط، اگر ايقاب كرده باشد قتلش واجب بود، و امام مخيّر است خواهد به تيغ كشد او را و خواهد ديواري بر او افگند و خواهد از بلندي بيندازد او را، و اگر دون ايقاب باشد بنگرند«9»، اگر محصن بود رجم كنند او را، و اگر نامحصن بود حدّ

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها او.

(2). همه نسخه بدلها بر خود.

(3). آط، آب، آز نيز.

(4). آج، لب، آل گفت.

(5). همه نسخه بدلها بود.

(6). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(7). اساس: سؤال، با توجّه به نسخه بدلها و سياق عبارت، تصحيح شد. [.....]

(8). كذا در اساس و نسخه بدلها، چاپ شعراني (8/ 173) بايد زدن.

(9). همه نسخه بدلها: بنگرد.

صفحه : 74

زنند او را كالزّنا، و اينكه يك قول شافعي است و قول زهري و حسن بصري و ابو يوسف و محمّد بن الحسن. و قول ديگر شافعي آن است كه: بكشند او را به هر حال، و مذهب ابو حنيفه آن است كه بر او تعزير باشد و حدّ نبود.

و امّا واطي البهيمه: بنزديك ما بر او تعزير باشد دون الحدّ، و اينكه مذهب مالك است و ثوري و ابو حنيفه. و شافعي را سه قول است: يكي موافق اينكه اقوال، و دوم آن كه حكمش حكم زاني باشد، و سيم حكمش حكم لايط باشد.

اگر مردي ذات«1» محرمي را بخرد از آن خود«2» از مادر يا خواهر يا دختر يا عمّه يا خاله يا دختر برادر يا دختر خواهر، آنگه بداند ايشان را و بشناسد و با علم

به آن مواقعه كند با ايشان، او را ببايد كشتن علي كل ّ حال، و شافعي را دو قول است: يكي«3» آن كه بر او حدّ باشد، دوم آن كه بر او هيچ نباشد، و اينكه مذهب ابو حنيفه است.

اگر مردي زني را بمزد بستاند براي وطي و او را بر وطي مزدي«4» دهد زاني بود، و بر او حدّ باشد، و شافعي همين گفت، و ابو حنيفه گفت: بر او حدّ نباشد يا «5» گفت:

لو استأجرها ليزني بها فزني بها«6» لا حدّ عليه ايضا، و لو استأجرها للخدمة فوطئها فعليه الحدّ، اگر مردي نكاح بندد بر يكي از ذوات محرم خود- از آنان كه گفتيم از نسب يا از رضاع- يا بر زن پدر يا بر زن پسر، يا زني كه بر سر چهار زن، يا زني كند كه شوهر دارد، يا زني كه طلاق داده باشد او را، يا لعان كرده باشد«7» يا او را سه طلاق داده باشد، آنگه خلوت كند با يكي از اينان [84- ر]

در ذوات محرم بر او قتل باشد، و در اينكه اجنبيّات بر او حد بود، و شافعي همين گفت الّا آن كه اينكه فصل كه ما كرديم او نكرد، و ابو حنيفه گفت: در اينكه هيچ بر او حد نباشد.

اگر چهار مرد بر كسي گواهي دهند به زنا و بشرط گواي«8» باشند آنگه غايب شوند يا بميرند، حاكم را باشد كه به گواهي ايشان حكم كند و مشهود عليه را حد زند، و شافعي همين گفت، و ابو حنيفه گفت: چون بميرند يا غايب شوند حاكم را

-----------------------------------

(1). آل: زن، آج، لب: زان.

(2). همه نسخه بدلها يا

.

(3). همه نسخه بدلها: يك قول.

(4). همه نسخه بدلها او.

(5). مش: تا.

(6). همه نسخه بدلها: ندارد.

(7). همه نسخه بدلها با او.

(8). آط، آب، آز، آل: گوي، مش: گواهي.

صفحه : 75

نباشد كه به گواهي ايشان حكم كند.

چون چهار مرد حاضر آيند بنزديك حاكم، يا بر كسي گواهي دهند به زنا سه كس گواهي بدهند [چهارم گواي ندهد]

«1» مشهود عليه را حدّ نبايد زدن بلا خلاف، براي آن كه گواهي تمام نيست، و آن كه گواهي نداد بر او هيچ نباشد بلا خلاف. امّا آنان را كه گواهي دادند، ايشان را حدّ فريه بايد زدن، و ابو حنيفه و اصحاب او همين گفتند، و شافعي را در او دو قول است: در قديم و جديد، گفت: حدّ بايد زدن و در شهادات گفت نبايد زدن.

اگر چهار مرد«2» گواهي دهند به زنا بر كسي، آنگه يكي رجوع كند آن را كه مشهود عليه باشد، او را حدّ نبايد زدن بلا خلاف، و آن را كه رجوع كند از گواهي حد بايد زدن بلا خلاف، اما سه گانه را بر ايشان حد نباشد. نزديك ما شافعي را دو قول است: اگر چهار كس گواهي دهند بر كسي به زنا و آن كس محصن باشد، امام او را رجم كند، آنگه يكي باز آيد و گويد: اينكه گواهي دروغ دادم و قصد من كشتن او بود او را به قصاص ببايد كشتن، و شافعي همين گفت. و ابو حنيفه گفت: قصاص نباشد اينكه جا.

اگر بر زني ستم كنند و با او فساد كنند بر او حدّ نباشد بلا خلاف، و او را مهري نرسد، و ابو حنيفه همچنين گفت،

و شافعي گفت: او را مهر مثل رسد.

بنده و پرستار چون زنا كنند بر ايشان نيمه حد باشد پنجاه تازيانه اگر محصن باشد و اگر نه، و مذهب ابو حنيفه و شافعي و مالك همين است، و عبد اللّه عبّاس گفت:

اگر محصن باشد بر هر يكي از ايشان نيمه حدّ بود، و اگر نباشد بر ايشان هيچ نيست.

و بعضي فقها گفتند: حكم بنده در اينكه باب حكم آزاد بود، اگر محصن بود رجم، و اگر نامحصن بود حدّ، و داود گفت: بنده را صد تازيانه بزنند، و كنيزك را پنجاه اگر شوهر دارد، و اگر ندارد بر او هيچ نيست به يك روايت از او، و به ديگر روايت صد تازيانه سيّد را باشد كه غلام و كنيزك خود را حدّ زند در آنچه مستحق ّ باشند بي اذن امام، و اينكه مذهب اوزاعي و ثوري و احمد و اسحاق و شافعي است. و ابو حنيفه

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(2). همه نسخه بدلها: كس.

صفحه : 76

گفت: او را نباشد كه حدّ زند بي اذن امام، و مالك گفت: اگر غلام بود، خواجه را باشد«1» اگر كنيزكي بود كه او را به شوهر داده نباشند«2»، و اگر شوهر دارد نرسد او را كه حدّ زند، و سيّد را باشد كه اقامت حدّ كند بر مملوك خود، [به]

«3» اقرار او، يا به علم خود، يا به گواهي گواهان«4» شافعي در اعتراف موافقت كرد ما را قولا واحدا، و در بيّنه و علم سيّد دو قول است او را: اگر سيّد فاسق بود يا زن يا مكاتب«5»، او را باشد كه اقامت [حد]

«6» كند بر مملوك،

و شافعي را دو قول است. اگر چهار مرد بر كسي گواهي دهند به زنا، [د]

«7» و گويند او زنا كرد به بصره، و دو گويند بل به كوفه، يا گواهي دهند كه او زنا كرد در اينكه خانه در فلان زاويه، و دو گويند در دگر زاويه، بر مشهود عليه حد نباشد بلا خلاف، و گواهان را حدّ بايد زدن. و شافعي را دو قول است:

يكي چنان كه ما گفتيم، و يكي آن كه حدّ نبايد زدن ايشان را، و اينكه قول ابو حنيفه است.

چون چهار كس گواهي دهند بر كسي به زنا حدّ واجب شود بر مشهود عليه «سواء» اگر عهد متقادم بود و اگر نزديك، و شافعي همين گفت. و ابو حنيفه گفت: چون عهد متقادم باشد، گواهي ايشان نشنوند«8». ابو يوسف گفت: ما جهد كرديم بر ابو حنيفه كه اينكه تقادم را حدّي بگو، نگفت، و حسن بن زياد و محمّد بن الحسن گفتند: حدّ نهاد آن را به يك سال، و ابو يوسف و محمّد گفتند: اگر از پس ماهي گواهي دهند من وقت المعاينة گواهي ايشان مقبول نباشد.

از شرايط احصان، اسلام نيست، بل حرّيت و بلوغ و كمال عقل و تمكين از وطي كفايت باشد بنزديك ما چون اينكه شرايط حاصل آيد محصن شود، و شافعي [84- پ]

همين گفت، و مالك گفت: اگر زن و شوهر كافر باشند، احصان نبود، چه نكاح ايشان نكاح نيست، و ابو حنيفه گفت: اسلام شرط است، و كلام با او در دو فصل باشد: يكي آن كه بر مشركان اصلا رجم واجب است«9»! گفت: نه، و دكر

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها و نيز.

(2).

همه نسخه بدلها: باشند. [.....] (7- 6- 3). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(4). همه نسخه بدلها و.

(5). كذا در اساس، همه نسخه بدلها: يا زن مكاتب.

(8). آط، آب، آج، لب، آز، مش: بشنوند.

(9). آط، آب، آج، لب، آز، مش: رجم هست يا نه.

صفحه : 77

آن كه در اسلام كه«1» شرط باشد در احصان يا نه! گفت: شرط نباشد«2».

مرد بيمار مأيوس را چون حدّ بر او واجب باشد صد شاخ شمش ببايد گرفت و در هم بستن و يك بار بروي زدن بر وجهي كه مؤدي نباشد به اتلاف«3»، و ابو حنيفه گفت: بر آن گونه كه باشد مجتمع و متفرّق بزنند ضربي مولم [و مالك گفت: صد تازيانه درهم بندند يا كمتر، به حساب بزنند او را به آن ضربي مولم]

«4». و شافعي گفت: به اطراف الثّياب و النّعال بزنند او را ضربي نه مولم، و اينكه طرفي است كه گفته شد از خلاف، و در اينكه موضع اينكه قدر كفايت است.

قوله: فَاجلِدُوا كُل َّ واحِدٍ مِنهُما مِائَةَ جَلدَةٍ، «فا» براي آن آورد كه كلام متضمّن شرط است، و التّقدير: من زني من رجل او امرأة فعلي كل ّ واحد منهما مائة جلدة، و اينكه خطاب اگر چه متوجّه است به جمله امّت، مراد رسول است- عليه السّلام- و ائمه كه قائم مقام او باشند در اقامت حدود بلا خلاف.

و حقيقت [زنا]

«5» وطي مرد باشد زن را در فرج بي عقد«6» شرعي يا شبهه عقدي با علم يا غلبه ظن، و نه هر وطي حرام زنا باشد، زيرا كه وطي زن حائض حرام است، و نيز وطي نفساء، و نگويند كه آن زناست.

قوله: وَ لا

تَأخُذكُم بِهِما رَأفَةٌ فِي دِين ِ اللّه ِ، و نبايد كه شما را بگيرد به ايشان رقّتي«7» و شفقتي در دين خداي. مجاهد و عكرمه و عطاء بن ابي رباح و سعيد جبير و نخعي و شعبي گفتند و إبن زيد و سليمان بن يسار: معني آن است كه نبايد كه رحمت شما را بر آن حمل كند كه حدّ خداي رها كني و اقامت نكني. معتمر«8» گفت از عمران كه، من ابو مجلز«9» را گفتم: اينكه سخت تكليفي است كه خداي ما را كرد في قوله: وَ لا تَأخُذكُم بِهِما رَأفَةٌ فِي دِين ِ اللّه ِ، نبايد كه شما را رأفتي و رحمتي پديد آيد بر ايشان، و ما را از روي بشريّت رحمت مي باشد بر ايشان، همانا مراد در اينكه بزه

-----------------------------------

(1). آل: ندارد.

(2). همه نسخه بدلها: باشد.

(3). همه نسخه بدلها: با تلف او.

(5- 4). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(6). همه نسخه بدلها: عقدي.

(7). آب، آز، آل: رأفتي.

(8). آج، لب، آل: معمّر.

(9). اساس: ابو ملحد، به قياس با نسخه آط و اتّفاق نسخه بدلها، تصحيح شد.

صفحه : 78

باشد! گفت: معني آيت [نه]

«1» آن است كه تو گمان بردي، معني آن است كه سلطان و حاكم براي رأفت و رحمت و رقّت نباشند«2» تا اقامت حدود رها كنند. و گفتند: دليل بر اينكه ظاهر آيت است من قوله: فَاجلِدُوا كُل َّ واحِدٍ مِنهُما. و «جلد»، در لغت زدن باشد بر ظاهر جلد باشد، يقال: جلده اذا ضرب جلده، كما يقال: ظهره و بطنه و رأسه اذا ضرب ظهره و بطنه و رأسه.

خالد گفت: عبد اللّه عمر را كنيزكي بود، زنا كرد، او را به دست من داد و

گفت: اينكه را حد زن بر پشت و بر پايها و بر اندامهاي ديگر ضربي خفيف. او را گفتم: فاين انت عن قوله: وَ لا تَأخُذكُم بِهِما رَأفَةٌ فِي دِين ِ اللّه ِ! گفت به هر حال بنشايد كشتن او را، خداي جلد فرمود، قتل نفرمود.

سعيد بن المسيّب و حسن بصري گفتند: مراد آن است كه ضربي زني موجع و مولم. زهري گفت: در زنا و فريه اجتهاد بايد كردن در زدن و مبالغت نمودن و در حدّ شراب«3» تخفيف. قتاده گفت: در حدّ شرب و فريه تخفيف بايد، و در زنا اجتهاد و مبالغت. حمّاد گفت: فاسق«4» را و شارب را حدّ با جامه بايد زدن، و زاني را پشت برهنه بايد زدن«5». و بنزديك ما ايشان را حدّ چنان بايد زدن كه ايشان را يابند، اگر برهنه باشند ايشان حدّ برهنه بايد زدن، و اگر با جامه باشند ايشان را حدّ چنان«6» بايد زدن. و مرد را جلد«7» كه زنند ايستاده زنند، و زن را بنشانند، و اينكه حدّ كه زنند بر جمله اندام او مفرّق«8» كنند الّا بر روي و فرج، و مذهب شافعي همين است، و ابو حنيفه گفت: جز بر سر و روي و فرج.

امّا كيفيت اقامت حدّ آن است كه: امام حاضر آيد و گواهان به جاي حدّ يا رجم.

اگر حدّ«9» به اقرار مرد و زن واجب شده باشد، امام ابتدا كند به رجم آنگه مردمان، و

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد. [.....]

(2). همه نسخه بدلها: نبايد.

(3). همه نسخه بدلها، بجز مش: شرابخواره، مش: شرب.

(4). همه نسخه بدلها: قاذف.

(5). همه نسخه بدلها: كردن.

(6). آل، مش: حد با جامه.

(7). همه نسخه

بدلها: حدّ.

(8). مش: متفرّق.

(9). اساس: اگر چند بار، به قياس با نسخه آط، تصحيح شد.

صفحه : 79

اگر به گواهي گواهان درست شده باشد، اوّل گواهان ابتدا كنند، آنگه امام، آنگه مردمان. و مذهب ابو حنيفه همين است [85- ر]

و شافعي گفت: ابتدا كردن واجب نيست بر كسي، بل هر كه خواهد ابتدا كند. و اگر مرد يا زن از آنان باشد«1» كه بر او جلد و رجم واجب بود، اوّل حدّ زنند او را رها كنند تا نيك شود، آنگه رجم كنندش. چون امام كسي را رجم خواهد كردن، بفرمايد تا چاله اي بكنند و مرد را در آن جا كنند تا كمر بست، و اگر زن باشد تا به سينه، و«2» خاك پيرامن ايشان بينبارند و استوار كنند.

و آنان كه سنگ اندازند با پس پشت او شوند و از برابر روي او«3» نيندازند تا بر رويش نيايد، اگر از خاك بر آيد و بگريزد نگاه كنند اگر به گواهي گواهان بر او درست شده باشد، باز آرند او را و به چال«4» فرو كنند و سنگ مي اندازند تا تمام بكشتن او«5»، و اگر به اقرار او بر او متوجّه باشد و بر آيد و بگريزد، نگاه كنند. اگر پيش از آن باشد كه هيچ سنگ بر او آيد، باز آرند او را و سنگسار كنند، و اگر سنگي چند بر او آمده باشد و اگر همه، يكي باشد، و برآيد و بگريزد، رها كنند تا برود و به دنبال او نروند.

و سنگ بزرگ نزنند ايشان را«6»، سنگهاي«7» ميانه و معتاد كه انداختن را شايد از آن زنند.

و آن را كه حدّ زنند بر

وجه ايجاع و ايلام زنند«8»، اگر در زير آن بميرد بر زننده هيچ نباشد، و او را قود«9» و ديت نبود.

و مرد را بر پاي بدارند، و زن را بنشانند و جامه بر او ببندند«10» تا عورتش گشاده نشود.

و آن را كه حدّ زنند، اگر بگريزد- حدّ تمام نازده- باز آرند او را و حدّ تمام بزنند

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: باشند.

(2). همه نسخه بدلها به.

(3). همه نسخه بدلها سنگ.

(4). همه نسخه بدلها: چاله.

(5). همه نسخه بدلها، بجز آط: بكشند او را.

(6). همه نسخه بدلها بل. [.....]

(7). همه نسخه بدلها كوچك.

(8). همه نسخه بدلها و سخت زنند.

(9). اساس: قوت، به قياس با نسخه آط، و اتّفاق نسخه بدلها، تصحيح شد.

(10). مش: پوشانند.

صفحه : 80

او را «سواء» اگر به اقرار او باشد«1»، اگر به گواهي گواهان.

و آن را كه بر او رجم واجب بود، و او بيمار بود، رجم كنند او را و انتظار نكنند«2» تا بهتر شود [چه غرض تلف اوست. و آن را كه حدّ بايد زدن و بيمار باشد، رها كنند تا بهتر شود]

«3» آنگه حد زنند او را. و اگر مصلحت اقتضاي تقديم حدّ كند بر او حدّش بزنند علي كل ّ حال به صد شمش درهم بسته- چنان كه بيان كرديم.

و آن را كه حدّ بايد زدن در صميم الحرّ و البرد نزنند، رها كنند تا هوا خوش شود.

و در زمين دشمن كس را حدّ نزنند تا حميّت حمل نكند«4» او را بر آن كه در ايشان گريزد.

و اگر كسي را كه بر او حدّ واجب بود با حرم خداي يا حرم رسول يا حرم يكي از ائمه گريزد، رها كنند تا

برون آيد آنگه حدّش زنند، و اگر برون نيايد طعام و شراب بر او تنگ كنند تا بيرون آيد آنگه حدّ بر او رانند«5».

و زن را چون حدّ بر او واجب شود و آبستن باشد، رها كنند تا بار بنهد و از نفاس بيرون آيد، و كودك را شير بدهد، آنگه حدّش بزنند، اگر جلد باشد و اگر رجم.

و آن كس را كه چند حدّ بر او جمع شود كه بعضي از آن كشتني«6» باشد، همه به جاي آرند و كشتني«7» باز پس دارند چنان كه مثلا آن را كه حدّ فريه بر او واجب باشد و دست بريدن به دزدي«8»، و كشتني به قصاص، يا رجم به زنا، اوّل حدّش زنند و آنگه دستش ببرند و آنگه قصاص كنند او را.

و آن را كه حدّي بر او واجب شود و او عاقل باشد، آنگه مخلّط«9» شود، حدّ بر او برانند«10» به هر حال و رها نكنند«11».

و امير المؤمنين- عليه السّلام- حكم كرد در مردي كه بر خود اقرار داد به حدّي كه

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها و.

(2). آل: نكشند.

(3). اساس: افتادگي دارد، از آط، افزوده شد.

(4). آب، آج، لب، آز، آل: نكنند.

(5). همه نسخه بدلها: آنگه حدّش زنند.

(6). همه نسخه بدلها: كه از آن بعضي كشتن.

(7). همه نسخه بدلها: كشتن.

(8). اساس: بريدني، به قياس با نسخه آط، و اتّفاق نسخه بدلها، تصحيح شد.

(9). آط، آب، آج، لب، مش: مختلط، آل: مخبّط.

(10). همه نسخه بدلها: بدارند. [.....]

(11). همه نسخه بدلها: رها كنند.

صفحه : 81

خداي راست بر او، و بيان نكرد كه چه حدّ است، گفت: او را چندان مي زني تا او گويد بس.

و آن كس

كه او به حدّي بر خود اقرار دهد، آنگه انكار كند، التفات نكنند به آن انكار او، و حدّ بر او برانند، ما دام تا رجم نباشد، اگر رجم باشد به انكار او دست از او بدارند.

و زن مستحاضه را تا خونش منقطع نشود حدّ نزنند او را.

و چون امام كسي را حدّ خواهد زدن، مردم را خبر دهد تا جماعتي حاضر آيند و مشاهد حال باشند و معتبر شوند به آن، و ذلك قوله تعالي: وَ ليَشهَد عَذابَهُما طائِفَةٌ مِن َ المُؤمِنِين َ.

و خلاف كردند در عدد ايشان و كمّيّت ايشان. بنزديك ما ده كس باشد، و اينكه قول حسن بصري است. عبد اللّه عبّاس گفت: كمّيّت«1» ايشان يك كس باشد، و«2» يك روايت است اصحاب ما را. عكرمه گفت: دو كس بايد. زهري گفت: سه كس. و شافعي گفت: چهار كس. و نخعي و مجاهد گفتند: يك مرد، لقوله تعالي: وَ إِن طائِفَتان ِ مِن َ المُؤمِنِين َ اقتَتَلُوا«3» وَ ليَشهَد عَذابَهُما طائِفَةٌ مِن َ المُؤمِنِين َ.

ابو هريره گفت«5»: اقامت حدّ به زميني اهل زمين را بهتر باشد از چهل شبانه روز باران.

حذيفة بن اليمان روايت كرد از رسول- عليه السّلام- كه او گفت:

يا معشر النّاس اتّقوا الزّنا فان ّ فيه ست ّ خصال، ثلاثا في الدّنيا و ثلاثا في الاخرة

، گفت: از زنا بپرهيزيد كه در او شش خصلت است: سه در دنيا، و سه در آخرت. امّا آن سه گانه

-----------------------------------

(1). آط، آب، مش: كمينه.

(2). همه نسخه بدلها اينكه.

(3). سوره حجرات (49) آيه 9.

(4). همه نسخه بدلها: در دادند.

(5). آب، آز، مش كه رسول گفت.

صفحه : 82

كه در دنياست: آب روي ببرد، و درويشي آرد، و عمر بكاهد. و

امّا آن سه كه در آخرت است: خشم خداي بواجب«1»، و حساب بد بود خداوندش را، و ملازمت دوزخ.

و آنس روايت كرد كه رسول- عليه السّلام- گفت: اعمال امّت من هر شب آدينه بر من عرضه كنند دو بار، خشم خداي سخت باشد بر زنا كنندگان.

وهب بن منبّه گفت: زاني بنميرد تا درويش نشود، و قوّاد بنميرد تا كور نشود.

قوله تعالي: الزّانِي لا يَنكِح ُ إِلّا زانِيَةً أَو مُشرِكَةً- الاية، علما در معني و حكم آيت خلاف كردند. بعضي گفتند: سبب نزول آيت آن بود كه، مهاجر چون به مدينه آمدند، در ميان ايشان درويشان بسيار بودند، و در مدينه جماعتي زنان ناپارسا بودند به اينكه كار معروف و توانگر«2» بودند، و درويشان را طمع افتاد كه ايشان را به زني كنند.

از آن جا كه در مدينه ايشان را جايي و مالي نبود، از رسول- عليه السّلام- دستوري خواستند در نكاح ايشان. خداي تعالي اينكه آيت فرستاد و نكاح ايشان بر مسلمانان حرام كرد، چه هم زاني«3» بودند و هم مشركات، و گفت: مرد [ز]

«4» اني نبايد كه تا نكاح كند الّا با زانيه يا مشركه، و نيز زن زانيه مناكحه نكند الّا با زاني يا با مشركي، و نكاح ايشان بر مؤمنان حرام است، و ظاهر آيت اگر چه خبر است، معني آن است كه بايد كه چنين باشد، چنان كه گفت: وَ مَن دَخَلَه ُ كان َ آمِناً«5» إِن َّ الصَّلاةَ تَنهي عَن ِ الفَحشاءِ وَ المُنكَرِ«7»، يعني بايد تا نماز مردمان را منع كند از فحشاء و منكر، چه اگر خبر بودي دروغ بودي، و اينكه قول مجاهد است و عطاء بن ابي رباح و قتاده و

زهري و القاسم بن ابي برّة«8» و شعبي و ابو حمزة الثمالي ّ و روايت عوفي از عبد اللّه عبّاس.

عكرمه گفت: آيت در زناني«9» آمد زنا كننده كه در مكّه و مدينه بودند، و بسيار

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: كند.

(2). همه نسخه بدلها، بجز آط: توانگر.

(3). همه نسخه بدلها: رواني.

(4). به قياس با آط و فحواي عبارت افزوده شد.

(5). سوره آل عمران (3) آيه 97.

(6). مش و.

(7). سوره عنكبوت (29) آيه 45.

(8). آط، آب، آز: القاسم بن ابي برزه، آج، لب: ابو القاسم بن ابي برزه. [.....]

(9). همه نسخه بدلها: رواني.

صفحه : 83

بودند، و از مشاهير ايشان نه زن بود«1» و صواحب رايات چون علمهاي بيطار تا ايشان را به آن بشناختندي: يكي ام ّ مهزول«2» بود كنيزك سايب بن ابي السّايب المخزومي، و ام ّ عليط بود كنيزك صفوان بن اميّة، و حنّة«3» القبطيّه كنيزك عاص وائل، و مريّه«4» بود كنيزك مالك بن عميلة بن السّاق، و حلاله بود كنيزك سهيل بن عمر، و ام ّ سويد بود كنيزك عمر بن عثمان المخزومي ّ، و شريفه بود كنيزك زمعة«5» الاسود، و فرسه«6» بود كنيزك هشام بن ابي ربيعه، و قريبا بود كنيزك هلال بن انس، و خانه هاي ايشان را خرابات خواندندي در جاهليّت. و به خانه ايشان الّا مشركي«7» يا زاني نرفتي. و در جاهليّت عادت بودي كه مردم فرومايه زن ناپارسا«8» به زني كردي«9» به طمع كسب ايشان، و آن را طعمه بساختندي. جماعتي درويشان مسلمانان را انديشه افتاد كه همچنين كنند، از پيغامبر دستوري خواستند. خداي تعالي اينكه آيت فرستاد و نهي كرد ايشان را از مناكحت ايشان«10» و امثال ايشان.

عمرو بن شعيب گفت: آيت در مرثد

الغنوي ّ آمد و در عناق. و مرثد مردي بود شجاع و او را دلدل گفتندي، و او را رسول- عليه السّلام- نصب كرده بود تا ضعيفان مسلمانان را از مكّه به مدينه آوردي، و اينكه عناق در جاهليّت دوست او بود، چون«11» به مكّه آمد او را استدعا كرد. او«12» گفت: خداي تعالي زنا حرام كرده است، گفت«13»:

مرا به زني كن و نكاحي كه شما راست. او گفت: تا از رسول دستوري خواهم.

دستوري خواست، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد.

بعضي دگر گفتند: مراد به نكاح نه عقد است، بل نكاح كنايت است از جماع.

و بنزديك ما اينكه لفظ از الفاظ مشتركه است، حقيقت باشد [86- ر]

در عقد و

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: بودند.

(2). آط، آج، لب: مهرول.

(3). آب، آز، مش: حيّة بن، آج، لب: حبّة.

(4). آط، آج، لب، آز، آل، مش: مزيّه.

(5). همه نسخه بدلها: زمعة بن.

(6). آط، مش: فرشه، آب، آز: فرشته، آل: فريسه.

(7). آج، لب، آل: مشرك.

(8). آط، آب، آز را.

(9). همه نسخه بدلها: كردندي.

(10). آط، آج، لب، مش: اينان.

(11). آط، آب، مش او.

(12). اساس: و، به قياس با نسخه آط، و اتّفاق نسخه بدلها، تصحيح شد.

(13). همه نسخه بدلها پس. [.....]

صفحه : 84

در جماع، و اينكه است كه ما گفتيم كه به يك عبارت خبر توان دادن از دو معني مختلف، نبيني كه چون گويد: لا تنكح ما نكح ابوك، روا باشد كه اينكه يك لفظ نهي باشد عن العقد و الجماع معا. پس گفتند: معني آيت آن است كه خلوت نكند و زنا نكند با زانيان«1» الّا زاني [ يا ]

«2» مشركي، و نيز از زنان رغبت نكند در زنا الّا

زانيه اي يا مشركه اي، و اينكه قول سعيد جبير است و ضحّاك و عبد الرّحمن بن زيد و روايت والبي«3» است از عبد اللّه عبّاس كه گفتند معني آن است كه: الزّاني لا ينكح، اي لا يزني الّا بزانية او مشركة، و كذلك الزّانية لا يزني بها الّا زان او مشرك. وَ حُرِّم َ ذلِك َ عَلَي المُؤمِنِين َ، و نكاح ايشان حرام است بر مؤمنان. سعيد بن المسيّب گفت: اينكه در ابتداي اسلام بود آنگه منسوخ شد اينكه حكم بقوله تعالي: وَ أَنكِحُوا الأَيامي مِنكُم«4» وَ الَّذِين َ يَرمُون َ المُحصَنات ِ- الاية، حق تعالي در اينكه آيت حكم

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: زانيات. (9- 6- 5- 2). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آط، افزوده شد.

(3). اساس: وابلي، به قياس با نسخه آط، و اتّفاق نسخه بدلها، تصحيح شد.

(4). سوره نور (24) آيه 32.

(7). چاپ شعراني نكاح ايشان رواست.

(8). همه نسخه بدلها: اما اگر كسي با كسي زنا كند.

صفحه : 85

قاذف و حدّ او بيان كرد، گفت: و آنان كه ايشان محصنات را- يعني عفايف را و زنان پارسا«1» را- كه ايشان خود را احصان و صيانت كرده قذف كند و رمي كند به تهمت زنا گويد: يا زانية، [اي]

«2» زنا كننده، يا گويد: زنا كردي، و همچنين اگر مردي پارساي بي گناه را گويد: يا زاني او زنيت، آنگه بر آن دعوي كه گفته باشد چهار گواه نيارد تا گواهي دهند بر آن كه اينكه گوينده راست گفت و اينكه مرد با اينكه زن زنا كرد، و ما بمعاينه ديديم كالميل في المكحله، و الّا اينكه گوينده را هشتاد تازيانه بايد زدن. و قوله تعالي: فَاجلِدُوهُم، تقدير آن است

كه (فاجلدوا كل واحد منهم)، به اتفاق هر يكي را از ايشان هشتاد تازيانه زني. آنگه حكم كرد كه گواهي ايشان قبول مكني هرگز مادام تا توبه نكرده باشند بر خلافي كه هست ميان فقها و گفته شود- ان شاء اللّه«3». وَ أُولئِك َ هُم ُ الفاسِقُون َ، و ايشان فاسق باشند، اينكه سه حكم كرد ايشان را:

يكي وجوب حدّ، و يكي نفي قبول شهادت، و يكي نام فسق. امّا حكم آيت: بدان كه نزديك ما مردي يا زني اگر كافر باشد اگر مسلمان، اگر بنده باشد اگر آزاد، پس از [آن كه]

«4» عاقل و بالغ باشد مردي [را]

«5» گويد: يا زاني، يا گويد: اي لايط، يا گويد: اي مفعول، يا دشنامي كه معني اينكه دارد به هر لغت كه باشد به شرط آن كه عالم باشد به آن لغت و به موضوع«6»، يا زني را گويد از اينكه عبارات چيزي، اينكه«7» حدّ بر او واجب شود هشتاد تازيانه. امّا اگر قاذف بنده بود حدّ هم هشتاد لازم باشد بنزديك ما، و زهري و عمر بن عبد العزيز موافقت كردند«8»، و جمله فقها خلاف كردند و گفتند: حدّ بنده بر نيمه حدّ آزاد باشد چهل تازيانه. دليل ما عموم آيت است، و در آيت فرق نيست.

اگر كسي قذف كند جماعتي را هر يكي را علي حده به كلمتي مفرد، گويد يكي را: يا زاني؟ و ديگري را: يا لايط؟ و ديگري را يا مفعول؟ براي هر يكي حدّي واجب شود بدو، و اينكه مذهب ماست و مذهب شافعي قولا واحدا. و اگر جمله را به

-----------------------------------

(1). آب، آز: پارسان. (5- 4- 2). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(3). آب،

آز قوله تعالي.

(6). آب، آج، آز، مش: به وضع آن.

(7). آط، آب، آج، لب، آل، لب: به اينكه.

(8). همه نسخه بدلها، بجز آز ما را.

صفحه : 86

يك لفظ گويد: شما زنا كردي يا شما زنا كننده اي، مذهب ما آن است كه«1»: قوم او را بنزديك امام يا حاكم آرند و به يك بار مطالبه كنند، بر او يك حد باشد براي همه، و اگر هر يكي علي حده او را به حاكم آرند«2»، به حق ّ خود مطالبه كنند، براي هر يكي امام حدّي زند او را. و شافعي را دو قول است در اينكه مسأله، كه در قديم گفت: [86- پ]

بر او يك حدّ باشد، و در جديد گفت: براي هر يكي حدّي كامل باشد بر او، و اينكه تفصيل مراعات نكرد كه ما گفتيم. و ابو حنيفه گفت: بر او يك حدّ بيش نباشد سواء اگر به يك كلمه گويد و اگر«3» به كلمات مختلف مفرد هر يكي را.

و ابو حنيفه را به ظاهر آيت تمسّك نيست، اگر گويد ظاهر آيت آن است: يَرمُون َ المُحصَنات ِ، ايجاب حدّ براي جماعات«4» محصنات كرد، گوييم: اگر اينكه ظاهر را كار بندد«5» لازم آيد كه براي افراد بر او حدّ واجب نبود، و اينكه خلاف اجماع است.

دگر آن كه: فَاجلِدُوهُم، بر جمع است و به اتّفاق مراد آن است كه: (فاجلدوا كل واحد منهم). چون در حق ّ قاذف معني اينكه است ممتنع نباشد كه در حق ّ«6» مقذوف همين تقدير باشد اگر«7» گويد مردي را كه: تو زنا كردي با فلان زن بر او دو حدّ واجب شود: يكي براي مرد، و يكي براي زن، چه او

دو كس را قذف كرد. و ابو حنيفه گفت: بر او يك حدّ باشد، و شافعي در قديم همين گفت، و در جديد دو قول است او را: يكي، چنان كه ما گفتيم، و دگر آن كه يك حدّ واجب باشد.

اگر گويد كسي را«8»: يا بن الزّانيين؟ بر او دو حدّ واجب شود مادر و پدر مقذوف را، اگر زنده باشند مطالبه ايشان را باشد، و اگر مرده باشند بحق ّ ارث مطالبه مقذوف را باشد و دگر وارثان را. و ابو حنيفه گفت: يك حدّ واجب شود. و شافعي را دو قول است: يكي، چنين كه ما گفتيم، و اينكه قول اوست در جديد و در قديم و گفت: يك حدّ. بدان كه حدّ قاذف موروث باشد همچون مال براي آن كه حق ّ«9» مقذوف است به ميراث برسد به نسب دون سبب، خويشان نسبي را باشد دون سببي. و ابو حنيفه گفت:

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها اينكه.

(2). همه نسخه بدلها و. [.....]

(3). همه نسخه بدلها: يا .

(4). همه نسخه بدلها: جماعت.

(5). همه نسخه بدلها، بجز لب، آج: بندند.

(9- 6). همه نسخه بدلها: حدّ.

(7). همه نسخه بدلها: كه.

(8). همه نسخه بدلها: اگر كسي را گويد.

صفحه : 87

موروث نباشد، و شافعي گفت: موروث باشد. و در آن كه به كه رسد سه قول است او را: يكي«1» موافق مذهب ماست، و قول دوم آن كه عصبه را باشد، و قول سيم آن كه به جمله خويشان رسد از خويشان نسبي و سببي- از مردان و زنان- و اينكه مذهب اصحاب اوست«2».

تعريض به قذف، قذف نباشد بنزديك ما«3» اگر در حال غضب«4» باشد و اگر در حال رضا«5»،

و مذهب شافعي همين است، و مالك گفت: در حال غضب قذف باشد، و در حال رضا قذف نباشد.

مرد آزاد بكر را چون در زنا چهار حدّ بزنند او را يا در قذف، به بار پنجم بكشند او را. و بنده را بار هشتم. و يك روايت آن است كه: بنده را به بار چهارم بكشند، و جمله فقها در اينكه باب خلاف كردند و گفتند: بر او حدّ باشد«6» چندان كه كند از قذف و زنا، قوله تعالي: وَ الَّذِين َ يَرمُون َ المُحصَنات ِ.

سعيد جبير گفت: آيت در باب عايشه آمد، و ديگر مفسّران گفتند: آيت عام ّ است در جمله آنان كه آيت متناول بود ايشان را از جمله زنان مؤمنان. و رمي و قذف و قرف«7» يكي باشد، يقال: رماه«8» بكذا و آنچه«9» به او متعلّق است و آن زناست از آيت حذف كرد لدلالة الكلام عليه، [و التّقدير]

«10»: وَ الَّذِين َ يَرمُون َ المُحصَنات ِ بالزّنا، ثُم َّ لَم يَأتُوا بِأَربَعَةِ شُهَداءَ علي دعواهم. و قوله: فَاجلِدُوهُم، «فا» براي آن آورد كه كلام متضمن شرط است از روي معني، چنان كه بيان كرديم پيش از اينكه. اگر گواه ندارد«11» مقذوف را رجم بايد كردن يا حدّ زدن بر موجب آن كه مستحق ّ باشد، و اگر نيارد او را هشتاد تازيانه ببايد زدن حدّ المفتري.

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها قول.

(2). اساس: ماست، به قياس با نسخه آط، و اتّفاق نسخه بدلها، تصحيح شد.

(3). همه نسخه بدلها سواء.

(4). آل، لب قذف. در اساس هم همين كلمه با خطي بعدي افزوده شده است.

(5). آج، لب، آز، آل قذف نباشد.

(6). اساس: نباشد، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(7).

آز، آل: فريه.

(8). آب، آز، آل، مش: رميته. [.....]

(9). همه نسخه بدلها: با آنچه رمي.

(10). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(11). همه نسخه بدلها: بيارد.

صفحه : 88

حسن بصري گفت: حدّ المفتري با جامه زنند، و اينكه روايت است از باقر- عليه السّلام. و نخعي گفت: جامه از او بردارند، و بنزديك ما حدّ مفتري با جامه زنند، و حدّ زنا برهنه. قوله: وَ لا تَقبَلُوا لَهُم شَهادَةً أَبَداً، و نيز از حكم او آن است كه گواهي او هرگز قبول نكنند مادام كه«1» بر آن مصرّ باشد اگر توبه كند و حدّ توبه او آن بود كه خويشتن را دروغزن كند و گويد: دروغ گفتم، آنگه گواهي او قبول كنند و داخل بود در تحت«2» استثنا، و اينكه مذهب ماست و مذهب شافعي سواء اگر حد زده باشند او را و اگر نزده باشند، و اينكه قول مسروق است و زهري و شعبي«3» و طاووس و مجاهد و سعيد جبير [87- ر]

و عمر بن عبد العزيز و ضحّاك و قول صادق و باقر است- عليها السّلام. و مذهب ابو حنيفه و اصحابش و اهل عراق آن است كه: او داخل نيست در استثنا، بل استثنا راجع است الي قوله: وَ أُولئِك َ هُم ُ الفاسِقُون َ، و مقصور است بر او، و اينكه قول شريح است و سعيد بن المسيّب و حسن و ابراهيم. و امّا به توبه حدّ«4» او ساقط نشود براي آن كه از حق ّ«5» مقذوف است اگر او عفو كند ساقط شود و الّا به توبه حق ّ خداي ساقط شود به اسقاط او. اما حدّ زاني اگر توبه [كند]

«6» پيش از آن كه

گواهان بر او گواهي دهند حدّ ساقط شود بنزديك ما، و اگر پس از آن باشد حدّ ساقط نشود. وَ أُولئِك َ هُم ُ الفاسِقُون َ، و آنان كه اينكه كنند از قذف محصنات فاسق باشند.

إِلَّا الَّذِين َ تابُوا، الّا آنان كه توبه كنند. خلاف كردند در اينكه استثنا و مانند اينكه از هر استثنايي كه متعقّب باشد چند جمله كلام«7» راجع بود با آن كه در بر او بود يا راجع بود با جمله«8». شافعي و اصحابش گفتند: راجع باشد الي با جمله آنچه متقدّم باشد، و ابو حنيفه و اصحابش گفتند: راجع باشد الي ما يليه فقط، و مذهب ما آن است كه صحيح بود رجوع او با هر يكي از آن، و قطع نتوان كردن بر«9» يكي از آن الّا به دليلي

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: تا.

(2). همه نسخه بدلها: حدّ.

(3). همه نسخه بدلها و عطاء.

(4). همه نسخه بدلها از.

(5). آج، لب، آل: حدّ.

(6). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(7). همه نسخه بدلها را.

(8). آب، آز، مش: جملي.

(9). اساس: و، با توجّه به آط و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 89

قاطع، و مثال او چنان باشد كه كسي گويد: قصدت الادباء و اكرمت العلماء، و ادّبت الغلمان الّا واحدا منهم، اينكه استثنا راجع با غلمان«1» يا با جمله آنچه رفته است. اختلاف مذاهب«2» آن است كه گفته شد.

و دليل بر مذهب صحيح كه ما اختيار كرديم از توقّف بر دليل حسن استفهام است كه سامع چون شنود كه كسي گويد: اكرم«3» العلماء و جالس الفقهاء و اضرب الغلمان الّا واحدا منهم، كه بپرسد«4» گويد: كه را خواستي و استثنا از جمله كدام«5» كردي! از يكي

يا از همه! و چنين«6» استفهام دليل اشتراك و احتمال كند.

دليلي ديگر بر صحّت اينكه مذهب آن است كه ما در قرآن و استعمال اهل لسان استثنا چنان يافتيم كه چون متعقّب باشد«7» يك بار راجع بود با همه، و يك بار الي ما يليه، و استعمال اهل لغت لفظي را در يك معني يا دو معني يا معاني بسيار، دليل حقيقت او كند در آن معاني الّا كه دليلي از خارج پديد آيد كه در بعضي حقيقت است و در بعضي مجاز، چنان كه در آيت است كه به ظاهر استثنا توبه ردّ كرديم با فسق و به دليل«8» با نفي شهادت، و گفتيم: الّا استثناست از اينكه دو، و در سقوط حدّ توقّف كرديم بر دليلي دگر كه ما را ره نمود شرعي بر آن كه استثنا نيست از او، و حدّ ساقط نيست. دليلي ديگر بر صحّت اينكه مذهب [آن است]

«9» كه: يكي از ما چون گويد: ضربت غلماني و اكرمت جيراني و ادّيت زكاتي قائما او قاعدا، صباحا او مساء في مكان كذا، اينكه متعلّقات از حال و ظروف مكان و زمان صحيح«10» است كه راجع باشد با جمله، و با هر يكي از اينكه جمل همچنين استثناء اذا قال: الّا واحدا، و آنچه جامع است ميان ايشان آن است كه استثناء و حال و ظروف مكان و زمان فضلاتي است كه بعد تمام الكلام آيد غير مستقلّة بانفسها متعلّقة بما قبلها. و آنچه متعلّق

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بود.

(2). همه نسخه بدلها: مذهب. [.....]

(3). اساس: اكرمت، به قياس با نسخه آط و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(4). آب، آز و.

(5). همه

نسخه بدلها: از كدام جمله.

(6). آط، آب، آج، لب، آز، آل، مش: حسن اينكه، مش: اينكه.

(7). همه نسخه بدلها جمله را.

(8). همه نسخه بدلها: به دليلي.

(9). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(10). آط، آب، آج، لب، آل، مش: و محتمل.

صفحه : 90

فقهاست و جوابهاي«1» آن در كتب اصول فقه مشروح است- و اينكه جا بيش از اينكه احتمال نكند.

إِلَّا الَّذِين َ تابُوا مِن بَعدِ ذلِك َ وَ أَصلَحُوا، الّا آنان كه توبه كنند پس از آن و اصلاح كنند، پشيمان باشند به آنچه كرده باشند و عزم كنند كه ديگر نكنند و خويشتن دروغزن كنند، آنگه اسم فسق از ايشان زايل شود. و به قبول شهادت باز شوند به ادلّه شرعي و اخبار«2» كه آمده است در اينكه باب، منها، از آن جمله حديث مغيره بن شعبه كه چون جماعتي آمدند و بر او گواهي دادند به زنا در عهد عمر خطّاب«3»، سه كس گواهي بدادند، و چهارم گفت: من گواهي زنا نمي دهم، و لكن كاري منكر ديدم. عمر بفرمود تا آن سه كس را حدّ زدند، دو كس توبه كردند و يكي اصرار كرد. ايشان را با قبول گواهي برد«4» و آن را كه توبه نكرده بود گواهي نشنيد، و هيچ«5» از صحابه بر او انكار نكرد، دليل كند كه اينكه اجماع صحابه است. فَإِن َّ اللّه َ غَفُورٌ رَحِيم ٌ، خداي تعالي آمرزنده [87- پ]

و بخشاينده است، بيامرزد او را و رحمت كند.

قوله تعالي: وَ الَّذِين َ يَرمُون َ أَزواجَهُم وَ لَم يَكُن لَهُم شُهَداءُ إِلّا أَنفُسُهُم- الاية، حق تعالي گفت: و آنان كه ايشان قذف كنند زنان خود را، و گواه ندارند بر ايشان جز خويشتن را،

فَشَهادَةُ أَحَدِهِم، گواهي يكي از ايشان أَربَع ُ شَهادات ٍ بِاللّه ِ، چهار سوگند به خداي باشد كه بخورند«6» بر آن كه ايشان راست گويند در آن دعوي كه مي كنند. كوفيان خواندند: [اربع]

«7» شهادات، به رفع «عين» علي خبر الابتداء و هو قوله: فَشَهادَةُ أَحَدِهِم، اينكه مبتداست و اربع خبر اوست، و باقي قرّاء به نصب «اربع» خواندند علي انّه مفعول، لقوله: فَشَهادَةُ أَحَدِهِم، براي آن كه مصدر عمل فعل كند. و بعضي دگر گفتند: علي تقدير فعل محذوف، و التّقدير: فشهادة احدهم

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: جواب.

(2). آب، آج، لب، آز، مش: اخباري.

(3). اساس رضي اللّه عنه.

(4). آب، آز: بزد.

(5). همه نسخه بدلها كس.

(6). آج، لب: بخورد. [.....]

(7). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آط، از قرآن مجيد افزوده شد.

صفحه : 91

ان يشهد اربع شهادات باللّه.

قوله: وَ الخامِسَةَ، اي الشّهادة الخامسة. جمله قرّاء مرفوع خواندند به ابتدا و خبر او «ان ّ» و ما بعدها باشد، مگر حفص كه او خواند عن عاصم: و الخامسة، بالنّصب علي تقدير؟ و يشهد الشّهادة الخامسة. نافع و يعقوب خواندند: «ان لعنة اللّه» و: «ان غضب اللّه» به تخفيف هر دو «نون» و رفع ما بعدهما بر آن كه «ان» مخفّفه باشد از ثقيله، و باقي قرّاء به تشديد «ان ّ»«1» هر دو موضع، و نصب ما بعدهما كه اينكه حرف تا مشدّد بود عمل نصب كند، چون«2» تخفيف كنند او را عملش باطل شود.

و نافع تنها خواند: و الخامسة ان غضب اللّه عليها، به تخفيف «نون» «ان» بر«3» فعل ماضي، و رفع «اللّه»، و باقي«4» بر مصدر مضاف الي اسم اللّه تعالي، و جرّ «اللّه» به اضافت. اينكه اختلاف قرّاء است در

آيت.

امّا معني آيت و سبب نزول او، عكرمه روايت كرد از عبد اللّه عبّاس كه چون خداي تعالي اينكه آيت فرستاد: وَ الَّذِين َ يَرمُون َ المُحصَنات ِ ثُم َّ لَم يَأتُوا بِأَربَعَةِ شُهَداءَ فَاجلِدُوهُم ثَمانِين َ جَلدَةً- الاية، سعد عباده گفت: يا رسول اللّه؟ اگر من از در خانه«5» در روم و مردي را يابم بر شكم زن«6» خفته يا در ميان ران او شده بنه جنبانم او را و بنرنجانم تا بروم و چهار گواه بيارم، چون به طلب چهار گواه روم«7» او پرداخته باشد و رفته، اگر آنچه ديده باشم بگويم هشتاد تازيانه بر من زنند، اينكه عجب حكمي است؟ رسول- عليه السّلام- گفت:

يا معشر الانصار

؟ نمي شنوي«8» كه سيّدتان«9» چه مي گويد؟ گفتند: يا رسول اللّه؟ او را ملامت مكن كه او مردي غيور است و هرگز هيچ زن نكرده است الّا بكر، و هيچ زن را طلاق ندهد كه كس او را به زني يا رد كردن«10». سعد عباده گفت: تن و جان من فداي تو باد يا رسول اللّه؟ من مي دانم كه اينكه حق ّ است، و از

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها در.

(2). آب، آز به.

(3). همه نسخه بدلها: و.

(4). همه نسخه بدلها قرّاء.

(5). همه نسخه بدلها خود.

(6). مش خود.

(7). همه نسخه بدلها، بجز آب: شوم.

(8). همه نسخه بدلها، بجز مش: مي شنوي، مش: بشنويد.

(9). اساس: شبان، به قياس با نسخه آط و ديگر نسخه بدلها و مراجع تفسير، تصحيح شد.

(10). آج، لب: كند.

صفحه : 92

خداي است- جل ّ جلاله- و لكن مرا از اينكه عجب مي آيد؟ رسول- عليه السّلام- گفت:

حكم خداي اينكه است، و خداي چنين فرمود. سعد گفت: صدق اللّه و رسوله، خداي و پيغامبر راستيگرند«1».

ايشان

در اينكه بودند كه پسر عم ّ«2» از آن سعد- نام او هلال بن اميّه- از خرما ستاني كه او را بود باز گشت. در خانه رفت مردي را ديد با زن خود خفته«3» با او زنا مي كرد، هيچ نگفت. آمد تا بنزديك رسول- عليه السّلام- رسول با صحابه نشسته بود، گفت: يا رسول اللّه؟ چنين حالي افتاد«4»، من اينكه به چشم خود ديدم معاينه، و به گوش خويش شنيدم، و اينكه را دفع نمي توانم كردن. رسول- عليه السّلام- از اينكه حال متغيّر شد و اثر كراهت«5» بر وي«6» پيدا شد و اينكه حديث بر وي گران آمد. هلال گفت: يا رسول اللّه؟ من مي دانم كه تو را اينكه حديث خوش نمي آيد، و لكن من اينكه حادثه به چشم خود ديدم و چگونه توانم تا اينكه را پوشيده دارم! خداي داند كه من راست مي گويم و حق ّ مي گويم و اميد دارم«7» كه خداي تعالي مرا از اينكه حادثه«8» فرج دهد. رسول- عليه السّلام همّت كرد كه او را حدّ زند، انصار گفتند: ما را محنت افتاد و به آنچه سعد گفت در افتاديم، اكنون هلال را حدّ بزنند و گواهي«9» او نيز مقبول نباشد، و اينكه كاري است عظيم؟ ايشان در اينكه بودند و رسول- عليه السّلام- ساز مي كرد كه هلال را حدّ فرمايد زدن، وحي فرو آمد«10»، صحابه شاد شدند [88- ر]

و گفتند: ان شاء اللّه كه فرج«11» باشد ما را از اينكه؟ چون رسول- عليه السّلام- از غشيه وحي در آمد، گفت: خداي تعالي فرج داد شما را، فرج داد هلال را و شما را از اينكه حادثه، و اينكه آيت بر صحابه

خواند: وَ الَّذِين َ يَرمُون َ أَزواجَهُم- الاية. هلال گفت: من به خداي اوميد مي داشتم«12» كه فرج دهد ما را از

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: راستگوئيد.

(2). همه نسخه بدلها: عمّي.

(3). آط، آز، مش و. [.....]

(4). مش: افتاده، همه نسخه بدلها و.

(5). آج، لب، آل: كراهيت.

(6). همه نسخه بدلها: بر روي او.

(7). آب، آط، آج، لب، آز: اميد دارم، آل: اميد مي دارم، مش: اميدوارم.

(8). همه نسخه بدلها: حديث.

(9). آط: گواي.

(10). آط، آب، آج، لب، آز: فرود آمد.

(11). همه نسخه بدلها: وحي.

(12). همه نسخه بدلها، بجز مش: اميد مي داشتم، مش: اميد داشتم.

صفحه : 93

اينكه بليّت. رسول- عليه السّلام- گفت: اينكه زن را بخواني. كس رفت و زن را حاضر كردند، و او را پيش خواند و از اينكه حادثه پرسيد. او گفت: دروغ مي گويد يا رسول اللّه. رسول- عليه السّلام- گفت: خداي داند كه از شما دو يكي دروغزن است.

هلال گفت: و اللّه يا رسول اللّه كه من صادقم و الّا حق نگفتم. رسول- عليه السّلام- گفت: ملاعنه كنيد. هلال گفت: بفرماي«1». هر دو را پيش خويشتن بداشت- زن را و مرد را- و روي ايشان به قبله بود«2». و او«3» هلال را گفت، بگو: اشهد باللّه أنّي من«4» الصّادقين، سوگند مي خورم به خداي كه من از جمله راستگويانم در اينكه دعوي، چهار [بار]

«5» پشتا پشت اينكه سوگند بخورد كه: من از جمله راستگويانم در اينكه دعوي، و بار پنجم«6» رو به او كرد، و رسول گفت: يا هلال اتّق اللّه، بترس از خداي كه عذاب دنيا خوارتر از عذاب آخرت است، و عذاب خداي سخت تر«7» از عذاب آدميان است، و اگر تو را بر اينكه چيزي«8» حمل كرده

است از اينكه باز آي و توبه كن كه«9» نوبت پنجم موجب عذاب و لعنت است بر دروغزن. هلال گفت: و اللّه كه خداي مرا برين عذاب نكند كه من راستيگرم«10»، و گفت بگو كه: لعنت خداي بر او باد اگر دروغ مي گويد بگفت.

آنگه زن را گفت: چه گويي! سوگند خوري! گفت: آري؟ گفت: بگو چهار بار: اشهد باللّه انّه لمن الكاذبين، سوگند مي خورم به خداي كه اينكه مرد دروغزن است بر اينكه دعوي كه مي كند بر من. [بگفت]

«11». به بار پنجم، رسول- عليه السّلام- او را وعظ كرد و گفت: يا زن؟ از خداي بترس كه رسوايي دنيا آسانتر است از رسوايي آخرت، و عذاب خداي سخت تر است از عذاب مردمان«12» و اينكه بار پنجم موجب خشم خداست؟ ساعتي فرو ماند، آنگه با خود گفت: قوم خود را رسوا نكنم، و بگفت: خشم خداي بر

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها رسول- عليه السّلام.

(2). همه نسخه بدلها كرد.

(3). همه نسخه بدلها: اوّل.

(4). آط، آج، لب، آل، مش: لمن.

(11- 5). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد. [.....]

(6). همه نسخه بدلها: پنجم بار.

(7). آط: سختر/ سخت تر.

(8). همه نسخه بدلها: چيزي بر اينكه.

(9). همه نسخه بدلها اينكه.

(10). همه نسخه بدلها: راستگويم.

(12). همه نسخه بدلها: آدميان.

صفحه : 94

او باد اگر اينكه مرد راستيگر است«1» در اينكه«2» گفت.

آنگه رسول- عليه السّلام- ميان ايشان جدا كرد و حكم كرد كه فرزند زن راست، و او را نسبت باهلال نكنند، و اينكه زن را به اينكه معني سرزنش نكنند پس از اينكه.

آنگه رسول- عليه السّلام- گفت: اگر اينكه فرزند كه آرد بر فلان صفت باشد شوهر راست، و اگر بر فلان صفت باشد

آن راست كه به او متّهم كردند. او را فرزند«3» بر صفت مكروه آمد، با هيچ پدر نسبت«4» نكردند او را، و او بزرگ شد و به اميري مصر افتاد، و پدري پيدا نبود او را.

حسن بصري گفت: چون آيت اوّل آمد: وَ الَّذِين َ يَرمُون َ المُحصَنات ِ- الاية، سعد عباده گفت: يا رسول اللّه؟ اگر چنان كه مردي در خانه شود، مردي را بيند با زن خود، اگر بكشدش باز كشند«5» او را، و اگر بگويد، هشتاد تازيانه بزنند او را، و اگر به طلب چهار كس گواه شود كه«6» او باز آيد مرد فارغ شده باشد و رفته، اينكه مرد كه اينكه بيند به شمشير بزند آن مرد را! رسول- عليه السّلام- گفت:

كفي بالسّيف شا ...،

خواست تا گويد: «شاهدا» تمام نگفت. آنگه گفت: اگر نه آنستي كه مرد غيور دست- فرو نتواند داشت مسارعت كند اينكه تمام گفتمي، و باقي حديث تا به آخر چنان كه رفت.

عبد اللّه عبّاس گفت به دگر روايت و مقاتل كه: سبب نزول آيت آن بود كه، چون«7» آيت آمد: وَ الَّذِين َ يَرمُون َ المُحصَنات ِ ثُم َّ لَم يَأتُوا بِأَربَعَةِ شُهَداءَ- الاية، رسول- عليه السّلام- روز آدينه بر منبر«8» اينكه آيت بر خواند، عاصم بن عدي ّ الانصاري بر پاي- خاست«9» و گفت: يا رسول اللّه؟ يكي از ما چون مردي را بيند با زن خود طاقت ندارد كه خاموش باشد، چون بگويد آنچه ديده باشد هشتاد«10» تازيانه اش بزنند«11» و گواهيش

-----------------------------------

(1). آط، آب، مش: راستگوست، آج، لب، آز، آل: راستگوي است.

(2). همه نسخه بدلها كه.

(3). همه نسخه بدلها: فرزندي.

(4). همه نسخه بدلها: تشبيه.

(5). همه نسخه بدلها: باز كشندش.

(6). همه نسخه بدلها: تا.

(7). آط،

آب، آج، لب اينكه.

(8). همه نسخه بدلها شد. [.....]

(9). همه نسخه بدلها: خواست.

(10). اساس و همه نسخه بدلها بجز لب: صد، با توجّه به لب و معني مورد نظر تصحيح شد.

(11). اساس: بزند، به قياس با نسخه آط و اتّفاق نسخه بدلها، تصحيح شد.

صفحه : 95

نشنوند، نيز و مسلمانان فاسق خوانندش«1» الّا آن كه چهار گواه بيارد. تا او به طلب چهار گواه رود، مرد قضاي حاجت خود كرده باشد و رفته. رسول- عليه السّلام- گفت:

حكم اينكه است.

عاصم را پسر عمّي بود- نام او عويمر«2»- و زني داشت [88- پ]

اينكه مرد نام او خوله بنت قيس. در ميان آن [هفته]

«3» يك روز عويمر در سراي رفت، شريك بن السّحماء را ديد با زن خود خوله. بيامد و عاصم را خبر داد. عاصم گفت: ... إِنّا لِلّه ِ وَ إِنّا إِلَيه ِ راجِعُون َ«4»وَ الَّذِين َ يَرمُون َ أَزواجَهُم- الاية. رسول- عليه السّلام- بفرمود تا آواز دادند«1»:

2» الصّلوة جامعة«

، مردم حاضر آمدند و رسول- عليه السّلام- نماز ديگر بكرد.

آنگه ايشان را پيش خواند و عويمر«3» را گفت: بگو سوگند مي خورم به خداي كه خوله زنا كرد و من راستيگرم«4» در اينكه كه مي گويم. بگفت.

گفت: بگو سوگند مي خورم به خداي كه من شريك را بر شكم او ديدم و من راستيگرم«5» در اينكه. بگفت.

سيم بار گفت: بگو سوگند مي خورم به خداي كه اينكه حمل نه از من است، و من راست مي گويم.

به بار چهارم«6» گفت: بگو سوگند مي خورم به خداي كه من چهار ماه است كه با او خلوت نكردم«7».

آنگه به بار پنجم گفت: بگو لعنت خداي بر عويمر«8» باد اگر دروغ مي گويد.

بگفت. او را گفت: بنشين.

خوله را گفت: بر

پاي خيز و بگو سوگند مي خورم به خداي كه زنا نكردم و عويمر دروغ مي گويد.

به بار دوم گفت: بگو سوگند مي خورم به خداي كه او شريك را با من به يك جا نديد بدين«9» وجه كه دعوي مي كند، و او دروغزن است در اينكه دعوي. بگفت.

به بار سيم گفت: بگو سوگند مي خورم به خداي كه من از او آبستنم، و او دروغ مي گويد.

به بار چهارم گفت: بگو سوگند مي خورم به خداي كه او مرا هرگز بر هيچ فاحشه نديد، و او بر من دروغ مي نهد. اينكه بگفت.

به بار پنجم گفت: بگو خشم خداي بر خوله باد اگر اينكه مرد راست مي گويد، بگفت.

-----------------------------------

(1). آل: ندا در دادند.

(2). آج، لب، آل: الجمعه. [.....]

(3). آج، لب، آز، آل: عويم.

(5- 4). آط، آب، آج، آز: آل، لب: راستگويم، مش: راست مي گويم.

(6). آج، لب بار.

(7). همه نسخه بدلها: نكرده ام.

(8). آج، لب: عويم.

(9). همه نسخه بدلها: بر اينكه.

صفحه : 97

رسول- عليه السّلام- بفرمود تا از ميان ايشان جدا كردند، آنگه گفت: اگر نه اينكه سوگندهاستي مرا در كار اينان راي بود، آنگه گفت: بنگري اينكه فرزند كه بيارد اگر اصهبي باشد- كه رنگ با سياهي زند- از شريك بن السّحماء«1» است، اگر سپيد رنگ باشد و ستبر«2» ساق از او نيست. چون بزاد فرزند اشبه النّاس به شريك بود، اينكه سبب نزول آيت است قوله: فَشَهادَةُ أَحَدِهِم أَربَع ُ شَهادات ٍ بِاللّه ِ.

در اينكه لفظ خلاف كردند كه اينكه «شهادت»«3» گواهي است يا سوگند «اربع شهادات». مذهب ما و مذهب شافعي و مالك و ربيعه و ليث و إبن شبرمه و ثوري و احمد و اسحاق و قول سعيد بن المسيّب و سليمان

بن يسار و حسن بصري آن است كه: اينكه «شهادات»، به معني سوگندهاست لقوله تعالي: باللّه، [فانّه لا يقال شهد باللّه، به معني گواهي انّما]

«4» يقال: شهد باللّه اي حلف باللّه. و زهري و حمّاد بن ابي سليمان و ابو حنيفه و اصحابش گفتند: اينكه شهادت گواي«5» است.

آنگه بنا بر اينكه مذهبها خلاف كردند در آن كه لعان از كه درست باشد، اينان گفتند- كه ذكرشان كرديم باز پسين- كه از آنان درست بود كه اهل گواهي باشند، كه اينكه گواهي است.

و آنان كه گفتيم، اوّلا گفتند: از«6» هر دو كس كه ميان ايشان زنا شوهري باشد صحيح بود چون عاقل و مكلّف باشند [89- ر]

، سواء اگر بنده باشند، اگر آزاد، اگر كافر باشند و اگر مسلمان، و اگر يكي چنين باشد و يكي چنان و اگر حدّ زده باشد«7» در قذف و اگر نباشد«8» دليل بر مذهب صحيح از اينكه عموم آيت است من غير فصل و لا طريق«9».

و دليل ديگر، قول رسول است- عليه السّلام- در [حديث]

«10» شريك بن سحماء:

-----------------------------------

(1). اساس: السمحاء، به قياس با نسخه آط، تصحيح شد.

(2). آج، لب، آل: سطبر.

(3). آط، آب، آز، لب، آل، مش: شهادات.

(4). اساس: افتادگي دارد، به قياس با نسخه آط و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(5). همه نسخه بدلها، بجز آط: گواهي.

(6). همه نسخه بدلها اينكه.

(7). همه نسخه بدلها، بجز آب: باشند.

(8). همه نسخه بدلها: نباشند. [.....]

(9). همه نسخه بدلها: فرق.

(10). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

صفحه : 98

1» لو لا هذه الايمان لكان لي و لها«

شأن، و اگر نه اينكه سوگندها را بودي آن را سوگند خواند، دگر«2» اگر گواهي بودي بايستي

كه از نابينا درست نبودي، كه گواهي نابينا بنزديك ابو حنيفه درست نباشد. دگر آن كه اگر گواهي بود، مكرّر«3» نبودي، كه گواهي يك بار كفايت باشد«4»، و نيز از فاسق درست نبودي كه گواهي فاسق روا نباشد«5».

امّا حكم آيت و طرفي فقه كه به او تعلّق دارد بر اختلاف مذاهب آن است كه:

موجب قذف بنزديك ما و بنزديك شافعي در حق ّ شوهر حدّ است، و اگر خواهد كه حدّ از خود بيفگند به ملاعنه تواند افگندن، و موجب انكار«6» در حق زن حدّ است«7» و به لعان ساقط شود. و مذهب ابو حنيفه آن است كه: موجب قذف در حق ّ مرد اعمي شوهر«8» لعان است، چون زن خود را قذف كند، او را لعان واجب آيد. اگر امتناع كند حاكم او را باز«9» دارد تا ملاعنه كند. اگر زن امتناع كند از ملاعنه و قول او را منكر باشد، حاكم او را باز دارد تا ملاعنه كند.

ابو يوسف گفت: به قذف بر مرد حدّ واجب باشد، و بر«10» امتناع بر زن حدّ واجب باشد، دليل ما عموم آيت اينكه است من غير فصل بين الزّوج و غيره. دگر قول رسول- عليه السّلام- كه عويمر«11» را گفت: اگر گواه بياري، و الّا

12» حدّ« في ظهرك.

دگر آن كه: اگر خويشتن را دروغزن كند، به اتفاق حدّ بايد زدن او را، و اگر حدّ به قذف واجب نيستي با كذب واجب نشدي. حدّ قذف از حقوق آدميان است، استيفاي آن واجب نبود الّا به مطالبه صاحب حق ّ، و به ميراث برسد چون دگر حقوق، و عفو و ابراء در [او]

«13» شود، چنان كه در دگر حقوق آدميان،

و شافعي همين«14» گفت. و ابو حنيفه گفت: حقّي است از حقوق خداي تعالي متعلّق به حقوق آدميان، به ميراث

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: لكما.

(2). همه نسخه بدلها آن كه.

(3). همه نسخه بدلها: بودي متكرّر.

(4). همه نسخه بدلها بجز مش: بود، مش: بودي.

(5). همه نسخه بدلها: درست نبود.

(6). چاپ شعراني: اينكه كار.

(7). همه نسخه بدلها اعني رجم.

(8). همه نسخه بدلها: حق شوهر.

(9). آج، لب، آل: به آن.

(10). همه نسخه بدلها: به.

(11). آز: عويم.

(12). همه نسخه بدلها: حدّت. [.....]

(13). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(14). مه: هم اينكه، كه مناسبتر مي نمايد.

صفحه : 99

نرسد، و عفو و ابراء در [او]

«1» نشود.

و ملاعنه كه واجب شود، بنزديك ما به دعوي مشاهده زنا واجب شود يا به نفي حمل، و مذهب مالك همين«2» است. و ابو حنيفه و شافعي گفتند: به دعوي زنا مطلق بر زن ملاعنه واجب شود، اگر مرد و زن هر دو سپيد«3» باشند زن فرزندي سياه آرد، يا هر دو سياه باشند و زن فرزندي سپيد«4» آرد نفي نشايد«5» كردن فرزند را به اينكه تهمت و نه نيز ملاعنه واجب شود. شافعي را در اينكه دو قول است: يكي چنين كه ما گفتيم، و دگر آن كه: مرد لال را- چون او را- اشارتي مفهوم و كنايتي معقول باشد همه عقود او صحيح باشد از نكاح و طلاق و قذف و لعان و سوگند و جز آن، و بيشتر فقها خلاف كردند، الفاظ لعان معتبر است بنزديك ما چنان كه در قرآن است، اگر چيزي از آن كم باشد روا نبود و حكم ملاعنه به آن ثابت نشود و فرقت حاصل نيايد«6»، اگر حاكم حكم

كند به آن و اگر نكند، و شافعي همين«7» گفت. و ابو حنيفه گفت: اگر بيشتر الفاظ بيارد و كمتر رها كند، و حاكم حكم كند فرقت حاصل شود، و اگر حكم نكند فرقت«8» نباشد، جز آن كه حاكم را نشايد تا حكم كند.

و تلفيظ«9» لعان به چهار چيز باشد: به لفظ، و موضع، و وقت، و جمع.

امّا الفاظ: آنچه قرآن به آن ناطق است.

و امّا موضع: اشرف«10» بقعة في البلد، به مكّه در مسجد الحرام، و به مدينه در مسجد رسول، و شهرهاي«11» ديگر در مساجد شريف.

و امّا وقت: بعد صلاة العصر، چنان كه در خبر شريك آمد.

و اما جمع: چنان كه در اينكه خبر آمد كه، رسول- عليه السّلام- فرمود تا بگفتند:

الصّلاة جامعة،

و شافعي همين گفت: و ابو حنيفه گفت: اينكه تلفيظ«12» معتبر نيست.

ترتيب در لعان واجب است، ابتدا به ملاعنه مرد كند آنگه زن، اگر مرد ابتدا

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، از آط افزوده شد.

(7- 2). مه: هم اينكه، كه اينكه جا مناسبتر مي نمايد.

(4- 3). آج، لب، آل: سفيد.

(5). همه نسخه بدلها حاصل.

(6). مه سواء.

(8). مه حاصل.

(12- 9). همه نسخه بدلها: تغليظ.

(10). آج، لب، آل: اشراف.

(11). همه نسخه بدلها: و به مسجدهاي.

صفحه : 100

نكند زن ابتدا كند آنگه مرد، و حاكم حكم [كند به]

«1» تفريق، فرقت حاصل نباشد«2»، و شافعي همين گفت. و ابو حنيفه و مالك گفتند: به حكم حاكم فرقت حاصل نشود«3».

چون مرد ملاعنه كند با زن، چند حكم به آن متعلّق شوند: يكي، سقوط حدّ«4»، دوم نفي نسب، [89- پ]

سيم زوال حكم فراش، چهارم تحريم زن علي التّأبيد، پنجم وجوب حدّ بر زن الّا كه خود را برهاند به

لعان.

امّا لعان زن به او بيش از يك حكم تعلّق ندارد، و آن سقوط حدّ زناست، و اينكه مذهب شافعي است و مذهب ما. و مالك و احمد و داود گفتند: اينكه احكام به ملاعنه هر دو متعلّق است، و اينكه قول بعضي اصحاب ما است. و ابو حنيفه گفت: اينكه احكام به ملاعنه هر دو حاصل شود و حكم حاكم، چه اگر [حكم]

«5» حاكم نبود اينكه احكام«6» ثابت نباشد. اگر به بدل «اشهد باللّه»، «اقسم باللّه» گويد يا : «احلف باللّه»، حكم لعان ثابت نشود. شافعي را دو قول است: يكي همچنين كه ما گفتيم«7»، و دگر آن كه: ثابت شود. لعنت بايد تا مؤخّر باشد در سوگند مرد و غضب در سوگند زن اگر در ميانه باشد گويند روا نباشد، و شافعي را دو قول است در اينكه: چون قذف كند زن خود را به مردي اجنبي، دو حدّ بر او واجب شود: يكي براي مرد، و يكي براي زن. حدّ زن به ملاعنه بيفگند و حدّ مرد بدو«8» ماند، و ابو حنيفه گفت همين قول«9»، شافعي گفت: به ملاعنه هر دو حدّ از او بيوفتد اگر او را حدّ زنند به مطالبه اجنبي پس از آن براي زن ملاعنه واجب بود بر او بنزديك ما و بنزديك شافعي. و ابو حنيفه گفت: بر محدود قذف ملاعنه نباشد«10». چون پس از ملاعنه مرد گويد: دروغ گفتم، حدّش بزنند و فرزند با او الحاق كنند، فرزند از او ميراث گيرد و او از فرزند ميراث

-----------------------------------

(5- 1). اساس: ندارد، با توجّه به آط افزوده شد.

(2). آط، آب، مش: نيايد، آج: آيد، لب: آمد.

(3). همه نسخه

بدلها: شود. [.....]

(4). آط، آب، مش از مرد.

(6). همه نسخه بدلها: حكم.

(7). همه نسخه بدلها: ثابت نشود، و شافعي هم اينكه گفت كه ما گفتيم به يك قول.

(8). همه نسخه بدلها: بر او.

(9). همه نسخه بدلها: ابو حنيفه هم اينكه گفت.

(10). آط، آج، آل: باشد، آب، آز، لب، مش: واجب بود.

صفحه : 101

نگيرد، و تحريم زايل نشود، و فراش باز نيايد. و شافعي همين گفت، جز آن كه او گفت: مطلق نسب باز آيد«1». از هر دو جانب ميراث بود، و همچنين گفت زهري. و ثوري و اوزاعي و مالك و ابو يوسف و احمد و اسحاق و ابو حنيفه و محمّد گفتند: تحريم زايل شود زن را باز«2» تواند كردن«3»، و هم چنين گفت: چون مرد را حدّ بزنند تحريم زايل شود، و اينكه قول سعيد بن المسيّب است و سعيد بن جبير.

فرقت لعان بنزديك ما فسخ است طلاق نيست، و مذهب شافعي همين است. و ابو حنيفه گفت: طلاقي است، به اينكه قول تحريمي مؤبّد تعلّق دارد با او، و بنزديك ابو حنيفه تحريمي در حال اگر خود را دروغزن كند«4» حدّش بزنند تحريم زايل شود، و سفيان ثوري همين گفت.

اينكه طرفي است از مسايل فقهي در اينكه باب، و مسايل در اينكه بسيار است، و اينكه قدر كفايت [است]

«5» اينكه جا، امّا تفسير آيت آن است كه در خبر هلال و عويمر شرح داده شد«6». و «شهادت»، به معني سوگند است.

و قوله: وَ يَدرَؤُا عَنهَا العَذاب َ أَن تَشهَدَ أَربَع َ شَهادات ٍ بِاللّه ِ، گفت: عذاب«7» باز دارد«8» از زن، يعني حدّ زنا آن كه«9» او نيز سوگند خورد، چهار سوگند به خدا كه

مرد در اينكه دعوي دروغزن است، اينكه مذهب ماست و مذهب شافعي، و مذهب ابو حنيفه آن است كه: اينكه عذاب حبس است.

قوله تعالي: وَ لَو لا فَضل ُ اللّه ِ عَلَيكُم وَ رَحمَتُه ُ، و اگر نه فضل خدا و رحمت خداستي بر شما. جواب «لو لا»، از كلام حذف كرد لدلالة الكلام عليه، و التّقدير:

لهلكتم او لعوجلتم بالعقوبة، و مانند اينكه در قرآن و كلام عرب بسيار است، منها قوله تعالي: كَلّا لَو تَعلَمُون َ عِلم َ اليَقِين ِ«10»وَ لَو أَن َّ قُرآناً سُيِّرَت بِه ِ الجِبال ُ«1» وَ أَن َّ اللّه َ تَوّاب ٌ حَكِيم ٌ، و خداي تعالي توبه پذيرنده است و محكم- كار«4».

تَعلَمُون َ (19) وَ لَو لا فَضل ُ اللّه ِ عَلَيكُم وَ رَحمَتُه ُ وَ أَن َّ اللّه َ رَؤُف ٌ رَحِيم ٌ (20)

يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا لا تَتَّبِعُوا خُطُوات ِ الشَّيطان ِ وَ مَن يَتَّبِع خُطُوات ِ الشَّيطان ِ فَإِنَّه ُ يَأمُرُ بِالفَحشاءِ وَ المُنكَرِ وَ لَو لا فَضل ُ اللّه ِ عَلَيكُم وَ رَحمَتُه ُ ما زَكي مِنكُم مِن أَحَدٍ أَبَداً وَ لكِن َّ اللّه َ يُزَكِّي مَن يَشاءُ وَ اللّه ُ سَمِيع ٌ عَلِيم ٌ (21) وَ لا يَأتَل ِ أُولُوا الفَضل ِ مِنكُم وَ السَّعَةِ أَن يُؤتُوا أُولِي القُربي وَ المَساكِين َ وَ المُهاجِرِين َ فِي سَبِيل ِ اللّه ِ وَ ليَعفُوا وَ ليَصفَحُوا أَ لا تُحِبُّون َ أَن يَغفِرَ اللّه ُ لَكُم وَ اللّه ُ غَفُورٌ رَحِيم ٌ (22) إِن َّ الَّذِين َ يَرمُون َ المُحصَنات ِ الغافِلات ِ المُؤمِنات ِ لُعِنُوا فِي الدُّنيا وَ الآخِرَةِ وَ لَهُم عَذاب ٌ عَظِيم ٌ (23) يَوم َ تَشهَدُ عَلَيهِم أَلسِنَتُهُم وَ أَيدِيهِم وَ أَرجُلُهُم بِما كانُوا يَعمَلُون َ (24) يَومَئِذٍ يُوَفِّيهِم ُ اللّه ُ دِينَهُم ُ الحَق َّ وَ يَعلَمُون َ أَن َّ اللّه َ هُوَ الحَق ُّ المُبِين ُ (25)

الخَبِيثات ُ لِلخَبِيثِين َ وَ الخَبِيثُون َ لِلخَبِيثات ِ وَ الطَّيِّبات ُ لِلطَّيِّبِين َ وَ الطَّيِّبُون َ لِلطَّيِّبات ِ أُولئِك َ مُبَرَّؤُن َ مِمّا يَقُولُون َ لَهُم مَغفِرَةٌ وَ رِزق ٌ كَرِيم ٌ (26)

[90- ر]

بزرگ.

-----------------------------------

(1). سوره رعد (13) آيه 31.

(2). اساس: سواء و، به قياس با نسخه بدلها تصحيح شد.

(3). همه نسخه بدلها: بحز.

(4). آط، آج، لب قوله تعالي.

(5). آج، لب، آل: آمدند.

(6). آج، لب، آل: جماعتي اند از ده تا چهل.

(7). آط، آب: كسب كند، آج، لب، آل: كسب كرد.

(8). آج، لب، آل را.

(9). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(10). اساس: بردند، با توجّه به آط تصحيح شد.

صفحه : 103

[پ- 90]

چون مي گيري از زبانهاتان«1» و مي گويي به دهنهايتان آنچه نيست شما را به آن علم و مي پنداري آسان است، و آن بنزديك خداي بزرگ است.

و چرا چون بشنيدي نگفتي كه نباشد ما را كه سخن بگوييم به اينكه، منزّهي تو اينكه بهتاني بزرگ است.

پند مي دهد شما را خداي كه باز شوي«2» با مانند آن هرگز اگر ايمان داري.

و بيان مي كند خداي براي شما آيات، و خداي دانا و محكم كار است.

آنان كه دوست دارند كه آشكارا شود كار زشت در آنان كه ايمان دارند، ايشان را بود عذابي دردناك در دنيا و آخرت، و خداي داند و شما نداني.

[91- ر]

و اگر نه فضل خداستي«3» بر شما و بخشايش او و آن كه خداي مهربان و بخشاينده است.

اي آنان كه ايمان آورديد«4» پي گيري«5» مكني گامهاي ديو را، و هر كه پي گيري«6» كند گامهاي ديو را، او فرمايد كار زشت و نابايست«7»، و اگر نه فضل خداستي بر شما و بخشايش او پاك نبودي از شما از كسي هرگز، و لكن خداي تزكيت«8» كند آن را كه خواهد، و خداي شنوا و داناست.

-----------------------------------

(1). اساس: دهنهاتان، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(2). آج، لب:

به سر مانند آن در نروي، آل: در نرويد. [.....]

(3). آج، لب، آل: خداي بودي.

(4). آج، لب، آل: آورده ايد.

(6- 5). آط، مش، مه: پسروي.

(7). آج، لب، آل: ناشايست.

(8). آج، لب، آل، مه: پاك.

صفحه : 104

[91- پ]

و نبايد كه تقصير كنند خداوندان مال از شما و دست فراخي كنند كه بدهند خويشان را و درويشان را و هجرت كنندگان در ره خداي، و بايد كه تا عفو كنند و در گذرند«1»، شما دوست [نمي]

«2» داريد كه بيامرزد خداي شما را! و خداي آمرزنده و بخشاينده است.

آنان كه تهمت كنند زنان پارساي بي خبر مؤمن را، لعنت كرده اند«3» در دنيا و آخرت، و ايشان را عذابي بزرگ است.

آن روز گواهي دهد بر ايشان زبانشان و دستهاشان و پاهاشان به آنچه بودند كرده باشند«4».

آن روز تمام بدهد ايشان را خداي دين«5» ايشان بحق، و بدانند كه خداي، اوست كه حق ّ است و روشن«6».

[92- ر]

زنان پليد مردان پليد را باشد«7»، و مردان پليد زنان پليد را باشد«8»، و زنان پاك مردان پاك را باشد«9»، و مردان پاك زنان پاك را باشد«10»، ايشان بيزارند از آنچه مي گويند، ايشان را آمرزش بود و روزي با كرامت.

قوله تعالي: إِن َّ الَّذِين َ جاؤُ بِالإِفك ِ عُصبَةٌ مِنكُم، حق تعالي اينكه آيات در«11»

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: در گذارند، اساس آنچه، كه زايد به نظر مي رسد.

(2). اساس و آط: ندارد، به قياس با نسخه آج، افزوده شد.

(3). آج، لب: لعنت كرده شده اند.

(4). آج، لب، آل: به آنچه هستند كه مي كنند.

(5). آط، آب، آج، لب، آل: جزاي.

(6). آط، آب، مش كننده. (10- 9- 8- 7). آط، آب، مش: باشند.

(11). همه نسخه بدلها حق ّ.

صفحه :

105

جماعتي منافقان فرستاد كه ايشان تهمت كردند عايشه را«1»، و سبب آن بود كه رسول را- صلّي اللّه عليه و آله- عادت چنان بود كه چون به سفري خواستي رفتن، قرعه زدي ميان زنان، آن كه نام او بر آمدي او را با خود ببردي. در اينكه غزو«2» قرعه زد به نام عايشه بر آمد- و اينكه پس از آن بود كه آيت حجاب آمده بود- و خداي تعالي زنان را فرموده بود كه: از مردان روي بپوشند.

عايشه گفت: رسول- عليه السّلام- هودجي فرمود براي من، و مرا در آن جا نشاند و برفت، و آن غزا بكرد و باز گشت. چون بنزديك مدينه رسيديم در شب فرو آمديم. من برخاستم«3» در شب با زني ديگر كه با من بودي، و از لشكرگاه دور برفتم به قضاي حاجت. چون باز آمدم مرا عقدي بود از مهرك«4» يماني بر گردن داشتم، دست بماليدم نمانده بود، گمان بردم كه آن جا ضايع كرده ام كه به قضاي حاجت رفته بودم.

برخاستم در تاريكي شب تنها و بر اثر«5» برفتم، و آن جا بسيار طلب كردم نيافتم.

آن جا دير بماندم. رسول- عليه السّلام- از رفتن من بي خبر بود، بفرمود تا آواز رحيل كردند و لشكر برگرفت و از آن منزل برفتند. و آنان كه هودج من داشتند، بيامدند و هودج بر سر شتر نهادند و گمان بردند كه من در آن جاام و برفتند. من باز ماندم، در آن منزل هيچ آدمي را نديدم از داعي و مجيب، همان جا كه جاي شتر من بود دست بماليدم عقد بيافتم برگرفتم و همان جا بنشستم، و خواب بر من غالب شد

بخفتم و انديشه كردم كه كسي باز پس آيد به طلب از پيوستگان من چون خبر يابند، كه نگه كردم صفوان بن المعطّل السّلمي ّ در آن منزل كه پيش از آن بخفته بود، از لشكر باز مانده بود، مي آمد بر شتري نشسته. چون مرا بديد بشناخت، از آن كه مرا ديده بود پيش از حجاب. لا حول گفت و استرجاع كرد، و بيامد و با من هيچ حديث نكرد. شتر فرو خوابانيد تا من بر نشستم، و زمام شتر به دست گرفت و آمد تا به منزل

-----------------------------------

(1). اساس: نمي شود، به قياس با نسخه آط و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد. [.....]

(2). آط، آب، آز، مش ما.

(3). آط، آب: راه نمايند، آج، لب، آل: راه نماينده.

(4). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(5). آط، مه: بگزرانيد، آب، آز: بدرانيد، مش: از دريا بدر آمد.

صفحه : 106

رسول- عليه السّلام- فرو«1» آمده بود و لشكر فرو«2» آمده، در وقت هجير و گرمگاه و از كار من بي خبر«3».

چون شتر من از دور پديد آمد، عبد اللّه بن ابي ّ سلول و جماعتي منافقان بر سبيل طعن گفتند: اينكه نگر؟ زن پيغامبر با مردي بيگانه از راه بيابان مي آيد، چه ايمن نتوان«4» بودن كه ميان ايشان ناشايستها رفته باشد؟ اينكه حديث بسرّ با يكديگر گفتند، و ما«5» از آن بي خبر بوديم، و حسّان ثابت شاعر در آن جمله بود. ما با مدينه آمديم، و مردم اينكه حديث در زبان گرفتند و مي گفتند، و من بي خبر بودم از آن. و سبب آن بود كه چون در مدينه آمدم، بيمار شدم و يك ماه بيمار بودم، و رسول- عليه السّلام-

با من بر عادت نبود، و من نمي دانستم«6» كه سبب چيست، و چون در آمدي گفتي: بيمار چون است و برفتي، و بر من يك ساعت ننشستي، تا من از بيماري بهتر شدم.

شبي از شبها با جماعتي از زنان به قضاي حاجت بيرون آمديم، و عادت چنان بود آن جا كه در سراها طهارت جاي نبودي، زنان به شب به صحرا بيرون شدندي يا در شهر جايي كه خربه اي«7» بودي. و از جمله زنان ام ّ مسطح با ما بودي او را پاي به دامن در آمد، گفت: تعس مسطح، به روي در آيا«8» مسطح؟ من گفتم: چرا مردي مسلمان را دشنام مي دهي كه به بدر حاضر بود! و اينكه مسطح از خويشان ابو بكر بود و از جمله اصحاب افك بود. مادرش مرا گفت: نداني كه او در حق ّ تو چه گفته است! گفتم: نه. گفت: او در حق ّ تو چنين و چنين سخني گفت. من دلتنگ شدم و بدانستم كه آن [92- پ]

گراني رسول با من از آن جاست. دستوري خواستم از رسول و گفتم: تا به خانه پدر روم. دستوري داد، من برفتم. مادر و پدر را گفتم: در حق ّ من مردمان چه مي گويند! ايشان گفتند: چنين حديثي مي گويند، و رسول- عليه السّلام- از آن دلتنگ است، و لكن ما را چيزي نگفت«9». من در گريستن نشستم و شب و روز

-----------------------------------

(2- 1). همه نسخه بدلها: فرود.

(3). همه نسخه بدلها بودند.

(4). همه نسخه بدلها: توان.

(5). آج، لب، آل: من.

(6). اساس: مي دانستم، به قياس با نسخه آط، و اتّفاق نسخه بدلها، تصحيح شد.

(7). همه نسخه بدلها: خرابه اي.

(8). آط، آب، مش: دراياد.

(9). همه نسخه بدلها

گفت.

صفحه : 107

مي گريستم و بيماري با سر گرفت مرا، و رسول- عليه السّلام- اسامة بن زيد را و علي ّ بن ابي طالب را- عليه السّلام- بخواند و در باب من با ايشان انديشه كرد. امّا اسامه گفت: سخن اصحاب اغراض نبايد شنيدن و امساك بايد كردن بر او. و امّا علي ّ بن ابي طالب گفت: راي تو قويتر باشد در هر كاري. بريره را بخواند- و او زني بود كه با من در سراي بودي- گفت: عايشه را چگونه داني! گفت: و اللّه يا رسول اللّه كه من هيچ خطا و تهمت نديدم جز آن كه كودك است و جوان و وقتها كه خمير كرده بودي از آن غافل شدي تا گوسپند«1» از آن پاره اي بخوردي. رسول- عليه السّلام- به منبر بر آمد از سر دلتنگي و خطبه كرد و گفت يا قوم:

يا معشر المؤمنين من يعذرني من رجل بلغني اذاه في اهلي،

اي قوم؟ كه معذور دارد مرا از مردي كه مرا مي رنجاند از«2» اهل من و عبد اللّه ابي ّ سلول را خواست. سعد معاذ بر پاي خاست«3» و گفت: يا رسول اللّه؟ من تو را از او معذور دارم، اگر از اوس است بفرماي تا گردنش بزنم، و اگر از برادران ماست از خزرج، اشارت فرماي تا گردنش بزنم. سعد عباده رئيس خزرج بود، برخاست و با سعد معاذ گفت و گوي كرد، كه عبد اللّه ابي ّ«4» خزرجي بود«5».

رسول- عليه السّلام- ايشان را خاموش كرد و از منبر به زير آمد و در حجره من آمد، و زني انصاري بنزديك من بود، و من مي گريستم، مرا گفت: يا عايشه؟ اگر تو مبرّايي،

خداي تعالي براءت ساحت تو پيدا كند، و اگر خطايي كرده اي«6»، خداي تعالي توبه آن قبول كند. من گفتم: يا رسول اللّه؟ خداي داند كه من مبرّام از اينكه حديث، و چيزي نكرده ام كه مرا از خداي شرم بايد داشت، و لكن كسي مرا باور ندارد و لكن«7» چيزي نتوانم گفتن الّا كه«8» يعقوب- عليه السّلام- گفت: ... فَصَبرٌ جَمِيل ٌ وَ اللّه ُ المُستَعان ُ عَلي ما تَصِفُون َ«9»، اينكه بگفتم و روي به ديوار كردم و با سر گريه شدم.

رسول- عليه السّلام- هم در آن جا نشسته بود، او را وحي آمد، و اينكه آيت خداي تعالي

-----------------------------------

(1). آل: گوسفند.

(2). همه نسخه بدلها: در. [.....]

(3). آط، آب، آج، لب، آز: خواست.

(4). همه نسخه بدلها: عبد اللّه ابي ّ سلول.

(5). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(6). همه نسخه بدلها توبه كن كه.

(7). همه نسخه بدلها: من.

(8). همه نسخه بدلها آن.

(9). سوره يوسف (12) آيه 18.

صفحه : 108

بفرستاد: إِن َّ الَّذِين َ جاؤُ بِالإِفك ِ عُصبَةٌ مِنكُم- الايات«1»، گفت: آنان كه افك آوردند. اينكه «با» تعديه است، يقال: جاء بكذا او«2» اتي به. و افك، حديثي باشد مقلوب از وجه خود. و دروغ را براي آن افك خوانند كه معدول و مقلوب باشد از راست، و يقال: افكته الاوافك اذا صرفته«3» الصّوارف، و منه المؤتفكات. و افك«4» يأفك اذا كذب. عُصبَةٌ، اي جماعة يشدّ«5» بعضها بعضا. و اصله من العصب و هو الشّدّ، و منه العصابة لما يشدّ به الرّأس، و منه العصبة لبني العم ّ لأن ّ الرّجل يشتدّ بهم و يتقوّي، و جمع العصبة عصب.

عبد اللّه عبّاس گفت: عبد اللّه ابي ّ سلول بود، هو الّذي تولّي كبره، و او از جمله رؤساي منافقان

بود، و مسطح بن اثاثه و حسّان بن ثابت و حمنه بنت«6» جحش بود.

فرّاء گفت: عصبة، در لغت از يكي تا چهل باشد. لا تَحسَبُوه ُ، مپنداري كه آن بتر است، يعني آن افك و دروغ و بهتان شما را كه مبهوت و مكذوبي. بَل هُوَ خَيرٌ لَكُم، بل آن بهتر شما را براي آن كه شما بر ايشان مستحق ّ عوض«7» شوي، و چون بر آن صبر كني مستحق ّ ثواب شوي. آنگه گفت: لِكُل ِّ امرِئ ٍ مِنهُم مَا اكتَسَب َ مِن َ الإِثم ِ، هر مردي را از شما آن است كه«8» اكتساب كند از گناه، يعني جزاي آن و وبال و عقوبت آن به او رسد، و به ديگر كس نرسد. وَ الَّذِي تَوَلّي كِبرَه ُ، و آن كس كه تولّاي معظم آن كرد«9»، و بيشتر و مهترينه آن حديث«10» كرد و آن عبد اللّه بن ابي ّ سلول بود، و گفتند: حسّان ثابت بود تا به حدّي كه صفوان بن المعطّل چون اينكه حديث بشنيد، تيغ بر گرفت و به ره«11» حسّان ثابت آمد و حسّان را به تيغ بزد و گفت- شعر [93- ر]

تلق ّ ذباب [السّيف]

«12» منّي فانّني غلام اذا هو جيت لست بشاعر

-----------------------------------

(1). آج، لب: الاية.

(2). همه نسخه بدلها: و.

(3). همه نسخه بدلها: صرفت.

(4). اساس: و اوفك، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(5). همه نسخه بدلها: شدّ.

(6). اساس: حمنه بن، به قياس با نسخه آط و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(7). همه نسخه بدلها: اعواض. [.....]

(8). آج، لب، آل، مش: از شما دانست كه.

(9). آج، لب، آز، آل، مش: كند.

(10). آط، آج، لب، آل، مش او.

(11). آج، لب، آل: نزد.

(12). اساس:

ندارد، از آط، افزوده شد.

صفحه : 109

و لكنّني احمي حماي و انتفي«1» من الباهت الرّامي البراء الطّواهر

مردم گرد آمدند و حسّان را بجهانيدند، و حسّان بنزديك رسول آمد، و رسول- عليه السّلام- آن ضربت از او بخواست و آن را فديه كرد به غلامي رومي و خرماستاني كه حسّان آن خرماستان به معاويه ابو سفيان فروخت در عهد ولايت او به مالي عظيم، و حسّان بن ثابت به عذر اينكه«2» چند بيت بگفت«3»:

حصان رزان ما تزن ّ بريبة و تصبح غرثي من لحوم الغوافل

حليلة خير النّاس دينا و منصبا نبي ّ الهدي ذي المكرمات الفواضل

چون بيت اوّل بر عايشه خواند، عايشه او را گفت: امّا انت فلست كذلك، امّا تو چنين نه اي، يعني كه تو مرا قذف كردي. امّا «كبر» و «كبر»«4» اهل لغت گفتند: هما لغتان بمعني. و ابو جعفر «كبره» خواند به ضم ّ «كاف»، و ابو عمرو گفت: فرق ميان «كبر» و «كبر» آن است كه «كبر» كبريا و تكبّر باشد، و «كبر» كبر السّن بالضّم، و منه قول الشّاعر:

لو لا جلال السّن و الكبر

لَه ُ عَذاب ٌ عَظِيم ٌ، او را عذابي عظيم باشد. و گفتند: حسّان دل عايشه به دست آورد، و او را دل خوش كرد. شعبي گفت: از عايشه شنيدم«5» كه گفت: نيك آيد مرا قول حسّان كه در جواب ابو سفيان گويد- شعر:

هجوت محمّدا فاجبت عنه و عند اللّه في ذاك الجزاء

فان ّ ابي و والده و عرضي لعرض محمّد منكم وقاء

ا تشتمه«6» و لست له بكفو فشرّكما لخيركما الفداء

او را گفتند: يا ام ّ المؤمنين؟ او نه آن است كه خدا او را مي گويد: وَ

الَّذِي تَوَلّي كِبرَه ُ مِنهُم لَه ُ عَذاب ٌ عَظِيم ٌ! گفت: پس نه بس«7» آن عذاب كه او ديد؟ نه كور شد و زخم تيغ بچشيد؟ لَو لا إِذ سَمِعتُمُوه ُ، «لولا» به معني «هلّا» است، و آن تحضيض را باشد،

-----------------------------------

(1). آب، لب، ابتعي.

(2). همه نسخه بدلها: بعد از آن.

(3). همه نسخه بدلها منها.

(4). همه نسخه بدلها بعضي.

(5). همه نسخه بدلها: شنيدند.

(6). همه نسخه بدلها: تشتمه.

(7). همه نسخه بدلها: نه بس است.

صفحه : 110

گفت: چرا چون اينكه حديث شنيدي شما كه مؤمناني از مردمان و زنان به خويشتن [گمان]

«1» خيري نبردي، يعني به مسلما [نا]

«2» ني كه حكم ايشان حكم شماست، نظيره قوله تعالي: وَ لا تَقتُلُوا أَنفُسَكُم«3» فَسَلِّمُوا عَلي أَنفُسِكُم«4» ظَن َّ المُؤمِنُون َ وَ المُؤمِنات ُ بِأَنفُسِهِم خَيراً، چرا شما به اينكه كار همان ظن ّ نبردي كه مؤمنان به خويشتن برند از خير! وَ قالُوا هذا إِفك ٌ مُبِين ٌ، و گفتند: اينكه دروغي ظاهر است.

مفسّران گفتند: مراد به اينكه ابو ايوب است و ام ّ ايّوب كه چون اينكه حديث مي رفت، و مردم در زبان گرفته بودند، ام ّ ايّوب ابو ايّوب را گفت: مي شنوي كه مردمان چه مي گويند در حق ّ عايشه! گفت: مي شنوم، و لكن دروغ است. گفت: با«5» ام ّ ايّوب اختيار چنين كار كني! گفت: معاذ اللّه؟ گفت: پس به هر حال عايشه از تو بهتر است. آنگه هر دو متّفق شدند و گفتند: هذا إِفك ٌ مُبِين ٌ، اينكه دروغي ظاهر است.

لَو لا جاؤُ عَلَيه ِ بِأَربَعَةِ، اي هلّا جاءوا. آنگه حق تعالي گفت: چرا نياوردند بر اينكه سخن كه بگفتند چهار گواه، چنان كه شرع است كه آن كس كه قذف كند و تهمت نهد زني را يا مردي را به

زنا، او را چهار گواه بايد آوردن. چون نياورند گواه و گواه نداشتند بر اينكه، ايشان بنزديك خداي- جل ّ جلاله- دروغزن اند. اينكه خاص ّ است به عايشه كه خداي- جل ّ و عزّ- از او براءت ساحت شناخت، و آن گويندگان را دروغزن دانست، فامّا جز او روا«6» بود كه كسي كسي را به زنا به«7» ناشايستي بيند، و چون بگويد از او چهار گواه خواهند او گواه ندارد بنزديك خدا دروغزن نباشد.

آنگه گفت: وَ لَو لا فَضل ُ اللّه ِ عَلَيكُم وَ رَحمَتُه ُ فِي الدُّنيا وَ الآخِرَةِ، اگر نه فضل و رحمت خداستي«8» بر شما كه مسلمانيد«9»، هم در دنيا و هم در آخرت برسيدي به

-----------------------------------

(2- 1). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(3). سوره نساء (4) آيه 29. [.....]

(4). سوره نور (24) آيه 61.

(5). همه نسخه بدلها: است تو با.

(6). همه نسخه بدلها: جز او را.

(7). همه نسخه بدلها: بر.

(8). همه نسخه بدلها: خدايستي.

(9). همه نسخه بدلها: مسلمانانيد.

صفحه : 111

شما، به آنچه شما در آن خوض مي كنيد و افاضت در وي«1» مي شوي، عذابي بزرگ، يقال: افاض في الحديث اذا دخل فيه. [93- پ]

قال اللّه تعالي: إِلّا كُنّا عَلَيكُم شُهُوداً إِذ تُفِيضُون َ فِيه ِ«2»إِذ تَلَقَّونَه ُ بِأَلسِنَتِكُم، چون تلقّي مي كني و بهري از دهن بهري مي گيري. و تلقّي تقبّل [باشد]

«3» و استقبال، يعني به زبان از يكديگر فرا مي گيري. و ابي ّ خواند: اذ تتلقّونه به دو «تا»، و عايشه خواند: اذ تلقونه«4»، من الولق و هو استمرار اللّسان بالكذب، يقال: ولق يلق ولقا، بمعني، اذ تكذّبونه أي الحديث. [و محمّد بن السّميقع خواند: اذ تلقونه، من الالقاء، و اينكه همه شاذّ است]

.«5» وَ تَقُولُون َ بِأَفواهِكُم، و مي گويي به زبانتان

آنچه شما را به آن علمي نيست. وَ تَحسَبُونَه ُ هَيِّناً، و مي پنداري كه اينكه خوار است. وَ هُوَ عِندَ اللّه ِ عَظِيم ٌ، و اينكه بنزديك خدا بزرگ است.

وَ لَو لا إِذ سَمِعتُمُوه ُ، چرا چون اينكه سخن بشنيدي، نگفتي كه ما اينكه سخن نگوييم«6»! سُبحانَك َ، منزّهي تو اي خداي ما، اينكه بهتاني است بزرگ. و بهتان دروغ«7» باشد كه صاحبش چون بشنود مبهوت و متحيّر ماند.

آنگه گفت: يَعِظُكُم ُ اللّه ُ أَن تَعُودُوا لِمِثلِه ِ أَبَداً، خداي تعالي پند مي دهد شما را از آن كه با سر مانند آن روي، و گفتند: تقدير آن است كه: لئلّا تعودوا، تا با سر مانند آن نروي، و اينكه هر دو وجه را محتمل است، چنان كه در نظايرش رفته است من قوله تعالي: وَ أَلقي فِي الأَرض ِ رَواسِي َ أَن تَمِيدَ بِكُم«8»يُبَيِّن ُ اللّه ُ لَكُم أَن تَضِلُّوا«9» أَن تَضِل َّ إِحداهُما«10» إِن كُنتُم مُؤمِنِين َ، اگر شما مؤمناني و به خداي ايمان داري.

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: و در او.

(2). سوره يونس (10) آيه 61.

(5- 3). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(4). همه نسخه بدلها: يلقونه.

(6). همه نسخه بدلها: نيست ما را كه اينكه سخن گوييم.

(7). همه نسخه بدلها: دروغي.

(8). سوره نحل (16) آيه 15.

(9). سوره نساء (4) آيه 176. [.....]

(10). سوره بقره (2) آيه 282.

(11). آل: است.

صفحه : 112

وَ يُبَيِّن ُ اللّه ُ لَكُم ُ الآيات ِ، و خداي تعالي براي شما آيات و بيّنات و دلايل بيان مي كند. وَ اللّه ُ عَلِيم ٌ حَكِيم ٌ، و خداي عالم است به احوال خلقان بر عموم، و به حديث عايشه و صفوان و براءت ساحت ايشان از تهمت، و محكم كار و درست كردار است.

إِن َّ الَّذِين َ يُحِبُّون َ أَن تَشِيع َ الفاحِشَةُ، گفت: آنان كه

خواهند و درست دارند كه زشتي و منكر در ميان مؤمنان آشكارا شود- يعني عبد اللّه ابي ّ سلول و اصحابش از منافقان، لَهُم عَذاب ٌ أَلِيم ٌ فِي الدُّنيا وَ الآخِرَةِ، ايشان را عذابي است دردناك در دنيا و آخرت. وَ اللّه ُ يَعلَم ُ وَ أَنتُم لا تَعلَمُون َ، و خداي داند دروغ ايشان و شما نداني.

و گفتند: خداي داند تفاصيل عذاب ايشان و شما نداني. وَ لَو لا فَضل ُ اللّه ِ عَلَيكُم وَ رَحمَتُه ُ، و اگر نه فضل خداستي«1» بر شما و رحمت او، و آن كه خداي رءوف و مهربان و بخشاينده است. و جواب «لو لا» نيز حذف كرد- چنان كه پيش از اينكه بگفتم، و التّقدير: لعاجلكم بالعقوبة، تعجيل كردي بر شما بر عقوبت.

آنگه گفت: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا، اي گرويدگان«2» و باوردارندگان؟ لا تَتَّبِعُوا خُطُوات ِ الشَّيطان ِ، پي شيطان مگيري و به دنبال او مشوي. وَ مَن يَتَّبِع خُطُوات ِ الشَّيطان ِ، و هر كه او به دنبال گامهاي شيطان رود، فَإِنَّه ُ يَأمُرُ بِالفَحشاءِ وَ المُنكَرِ، او مردمان را فحشاء و منكر فرمايد. اينكه دو اسم است عام ّ جمله قبايح و معاصي را، فالفحشاء و الفاحشة كار زشت باشد، و منكر هر فعلي بود كه عقل يا شرع آن را انكار كند. وَ لَو لا فَضل ُ اللّه ِ عَلَيكُم وَ رَحمَتُه ُ، و اگر نه فضل خداستي«3» و رحمتش بر شما. ما زَكي مِنكُم مِن أَحَدٍ أَبَداً، هرگز كس از شما زكّي و پارسا نبودي. يعقوب خواند و إبن محيصن: «ما زكّي» بالتّشديد، تزكيه نكردي خداي كس را و حكم نكردي به زكا و طهارت او. وَ لكِن َّ اللّه َ يُزَكِّي مَن يَشاءُ، و لكن خداي تعالي تزكيت«4» كند آن را

كه خواهد از گناه به رحمت و مغفرت. وَ اللّه ُ سَمِيع ٌ عَلِيم ٌ، و خداي شنوا و داناست، سميع لأقوالكم، عليم باحوالكم.

ابو الدّرداء روايت كرد از رسول- عليه السّلام- كه گفت: هيچ كس نباشد كه او

-----------------------------------

(1). آج، لب، آل: خدايستي.

(2). آج، لب، آل: گروندگان.

(3). همه نسخه بدلها: خدايستي.

(4). مش كسي.

صفحه : 113

دست كسي قوي دارد در خصومتي كه او را به آن علمي نبود و الّا او در سايه خشم خداي باشد تا از آن باز ايستادن«1»، و هيچ كسي نباشد كه او به شفاعت برخيزد تا حدّي از حدّهاي خداي ضايع كند و الّا با خداي خصومت كرده باشد، و لعنت خداي بر او متتابع شود تا به قيامت«2». هيچ كسي نباشد كه كلمتي بر مردي مسلمان اشاعت كند، و به آن عيب او خواهد الّا بر خداي [94- ر]

واجب بود كه او را در آتش دوزخ بگذارد. آنگه گفت: و اصل اينكه در كتاب خداي في قوله تعالي: إِن َّ الَّذِين َ يُحِبُّون َ أَن تَشِيع َ الفاحِشَةُ فِي الَّذِين َ آمَنُوا- الاية.

قوله تعالي: وَ لا يَأتَل ِ أُولُوا الفَضل ِ مِنكُم، و نبايد كه سوگند خورند خداوندان فضل و مال بسيار«3». يفتعل من الاليّة، و هي القسم. اينكه قول بيشتر مفسّران است.

اخفش گفت: لا يَأتَل ِ، اي لا يفتعل من الالو، و هو التّقصير و التّرك، يعني نبايد كه تقصير كنند خداوندان فضل و افزوني مال. وَ السَّعَةِ، و فراخي روزي. أَن يُؤتُوا أُولِي القُربي وَ المَساكِين َ وَ المُهاجِرِين َ فِي سَبِيل ِ اللّه ِ، كه به«4» چيزي كه به خويشان دهند و به درويشان، و به آنان كه در ره خداي هجرت كرده اند. گفتند«5»: آيت در حق مسطح آمد- و او

پسر خاله ابو بكر بود- و درويش بود- و بدري بود- و ابو بكر بر او نفقه كردي، چون در حديث افك خوضي كرد، نفقه از او باز گرفت، خداي تعالي در حق ّ او اينكه آيت بفرستاد. ابو بكر نفقه او با جاي داد، و بر عادت نفقه مي كرد. وَ ليَعفُوا وَ ليَصفَحُوا، و بگو اي محمّد تا عفو بكنند«6». أَ لا تُحِبُّون َ أَن يَغفِرَ اللّه ُ لَكُم، نخواهي تا خداي [شما را بيامرزد! يعني اگر مي خواهي تا خداي گناه شما«7»]

«8» بيامرزد و شما را عفو كند، شما بيامرزي ايشان را و عفو كني، كه رسول- عليه السّلام- چنين گفت«9»:

من يغفر يغفر اللّه له و من يعف اللّه عنه

، هر كه بيامرزد كسي را خداي او را بيامرزد، و هر كه عفو كند خداي عفو كند از او. وَ اللّه ُ غَفُورٌ رَحِيم ٌ، خداي«10» تعالي

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: باز ايستد.

(2). همه نسخه بدلها و.

(3). چاپ شعراني يأتل.

(4). همه نسخه بدلها: ندارد.

(5). آج، لب، آل اينكه.

(6). همه نسخه بدلها و در گذرند.

(7). آل را.

(8). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد. [.....]

(9). همه نسخه بدلها كه.

(10). همه نسخه بدلها: و خداي.

صفحه : 114

آمرزنده و بخشاينده است.

إِن َّ الَّذِين َ يَرمُون َ المُحصَنات ِ الغافِلات ِ المُؤمِنات ِ، آنگه بر عموم فرمود كه:

هر كس كه او قذف كند زنان پارسا را به چيزهايي كه ايشان غافل باشند و بي خبر، و مؤمن باشند، لُعِنُوا فِي الدُّنيا وَ الآخِرَةِ، ايشان در دنيا و آخرت ملعونند. وَ لَهُم عَذاب ٌ عَظِيم ٌ، و ايشان را عذابي عظيم«1» بود، بزرگ.

ابو حمزة الثمالي ّ گفت: آيت در حق ّ مهاجرات«2» مكّه آمد كه چون ايشان با پيغامبر هجرت كردند و از قفاي رسول

به مدينه رفتند، مشركان ايشان را به مكّه طعن«3» زدند و گفتند: اينان به فجور مي روند، و بعضي گفتند: مراد عايشه است، و حمل او بر عموم كردن اوليتر باشد تا شاملتر بود فايده را و هم داخل باشد«4» تحت آن.

آنگه تهديد كرد ايشان را و بترسانيد به نوعي از وعيد روز قيامت، گفت: يَوم َ تَشهَدُ، آن روز كه گواهي دهد بر ايشان، و عامل در «يوم»، «عذاب عظيم» باشد، و يا عاملي«5» مقدّر من قوله تعالي: اذكر يَوم َ تَشهَدُ عَلَيهِم، ياد كن آن روز«6» كه گواهي دهد بر ايشان زبانهاشان«7» و دستهاشان«8» و پا [ها]

«9» شان«10» آنچه كرده باشند در دنيا. و گفتند:

معني آن است كه، زبان بعضي بر بعضي گواهي دهد.

يَومَئِذٍ يُوَفِّيهِم ُ اللّه ُ دِينَهُم ُ الحَق َّ، آن روز كه خداي تعالي تمام بدهد جزا و حساب ايشان بحق ّ. عامّه [قرّاء]

«11» به نصب [حق]

«12» خواندند، و مجاهد مرفوع خواند علي انّه صفة اللّه تعالي، اي يوفّيهم اللّه الحق ّ دينهم، و در مصحف ابي ّ چنين است«13».

و بدانند كه خداي تعالي هست كه«14» او حق ّ است و بيان كننده.

آنگه گفت: الخَبِيثات ُ لِلخَبِيثِين َ، بيشتر مفسّران گفتند: معني آيت آن است كه، الخَبِيثات ُ من الكلمات و القول لِلخَبِيثِين َ، من الرّجال. وَ الخَبِيثُون َ لِلخَبِيثات ِ، اي

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: ندارد.

(2). آل: مهاجرين.

(3). همه نسخه بدلها: طعنه.

(4). آط، آل، مش: همه داخل باشند.

(5). آب، آج، لب، آز، آل، مش: عامل.

(6). همه نسخه بدلها: روزي.

(7). آج، لب، آل، مش: زبانهاي ايشان.

(8). مش: دستهايشان. (12- 11- 9). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(10). آج، لب، آل: پايهاي ايشان به.

(13). كذا در همه نسخه ها، چاپ شعراني (8/ 200) وَ يَعلَمُون َ أَن َّ اللّه َ هُوَ الحَق ُّ المُبِين ُ

(14).

همه نسخه بدلها: خداي راست تعالي كه. [.....]

صفحه : 115

من الرّجال للخبيثات من الكلمات، سخن زشت و پليد از مردان پليد حاصل آيد، و مردان پليد و نابكار سزا و لايق كلمات و سخنهاي پليد باشند، معني آيت بر معني آن بود كه خداي تعالي گفت: قُل كُل ٌّ يَعمَل ُ عَلي شاكِلَتِه ِ«1» الزّانِي لا يَنكِح ُ إِلّا زانِيَةً أَو مُشرِكَةً [94- پ]

وَ الزّانِيَةُ لا يَنكِحُها إِلّا زان ٍ أَو مُشرِك ٌ«7» أُولئِك َ مُبَرَّؤُن َ مِمّا يَقُولُون َ، ايشان مبرّااند از آنچه«9» اصحاب افك مي گويند- يعني عايشه و صفوان. و گفتند: زنان مهاجرات- بر آن قول كه رفت. لَهُم مَغفِرَةٌ وَ رِزق ٌ كَرِيم ٌ، ايشان را آمرزش بود و روزي گرامي.

النِّساءِ وَ لا يَضرِبن َ بِأَرجُلِهِن َّ لِيُعلَم َ ما يُخفِين َ مِن زِينَتِهِن َّ وَ تُوبُوا إِلَي اللّه ِ جَمِيعاً أَيُّهَا المُؤمِنُون َ لَعَلَّكُم تُفلِحُون َ (31)

وَ أَنكِحُوا الأَيامي مِنكُم وَ الصّالِحِين َ مِن عِبادِكُم وَ إِمائِكُم إِن يَكُونُوا فُقَراءَ يُغنِهِم ُ اللّه ُ مِن فَضلِه ِ وَ اللّه ُ واسِع ٌ عَلِيم ٌ (32) وَ ليَستَعفِف ِ الَّذِين َ لا يَجِدُون َ نِكاحاً حَتّي يُغنِيَهُم ُ اللّه ُ مِن فَضلِه ِ وَ الَّذِين َ يَبتَغُون َ الكِتاب َ مِمّا مَلَكَت أَيمانُكُم فَكاتِبُوهُم إِن عَلِمتُم فِيهِم خَيراً وَ آتُوهُم مِن مال ِ اللّه ِ الَّذِي آتاكُم وَ لا تُكرِهُوا فَتَياتِكُم عَلَي البِغاءِ إِن أَرَدن َ تَحَصُّناً لِتَبتَغُوا عَرَض َ الحَياةِ الدُّنيا وَ مَن يُكرِههُن َّ فَإِن َّ اللّه َ مِن بَعدِ إِكراهِهِن َّ غَفُورٌ رَحِيم ٌ (33) وَ لَقَد أَنزَلنا إِلَيكُم آيات ٍ مُبَيِّنات ٍ وَ مَثَلاً مِن َ الَّذِين َ خَلَوا مِن قَبلِكُم وَ مَوعِظَةً لِلمُتَّقِين َ (34) اللّه ُ نُورُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ مَثَل ُ نُورِه ِ كَمِشكاةٍ فِيها مِصباح ٌ المِصباح ُ فِي زُجاجَةٍ الزُّجاجَةُ كَأَنَّها كَوكَب ٌ دُرِّي ٌّ يُوقَدُ مِن شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ زَيتُونَةٍ لا شَرقِيَّةٍ وَ لا غَربِيَّةٍ يَكادُ زَيتُها يُضِي ءُ وَ لَو لَم تَمسَسه ُ نارٌ نُورٌ عَلي نُورٍ يَهدِي اللّه ُ لِنُورِه ِ مَن يَشاءُ وَ يَضرِب ُ اللّه ُ الأَمثال َ لِلنّاس ِ وَ اللّه ُ بِكُل ِّ شَي ءٍ عَلِيم ٌ (35) فِي بُيُوت ٍ أَذِن َ اللّه ُ أَن تُرفَع َ وَ يُذكَرَ فِيهَا اسمُه ُ يُسَبِّح ُ لَه ُ فِيها بِالغُدُوِّ وَ الآصال ِ (36)

رِجال ٌ لا تُلهِيهِم تِجارَةٌ وَ لا بَيع ٌ عَن ذِكرِ اللّه ِ وَ إِقام ِ الصَّلاةِ وَ إِيتاءِ الزَّكاةِ يَخافُون َ يَوماً تَتَقَلَّب ُ فِيه ِ القُلُوب ُ وَ الأَبصارُ (37) لِيَجزِيَهُم ُ اللّه ُ أَحسَن َ ما عَمِلُوا وَ يَزِيدَهُم مِن فَضلِه ِ وَ اللّه ُ يَرزُق ُ مَن يَشاءُ بِغَيرِ حِساب ٍ (38)

جا كسي، مروي«14»

-----------------------------------

(1). سوره بني اسرائيل (17) آيه 84.

(2). آط، آج، لب، آل، مش: يرشح.

(3). آط، آب، آج، لب، آز، مش: لعرء، چاپ شعراني (8/ 200) لعزّ.

(4). همه نسخه بدلها: بزّه.

(6- 5). همه نسخه بدلها: شايند.

(7). سوره نور (24) آيه 3.

(8). همه نسخه بدلها: باشند.

(9). همه نسخه بدلها: آن كه.

(10). آج، لب: در مياييد.

(11). آط، آب: نشوي.

(12). آب، آج، لب، آل، مش: بر، آط: ور.

(13). آج، لب: مگر.

(14). آط، آب، آل: در مثنوي.

صفحه : 116

در او تا دستوري دهند شما را، اگر گويند شما را باز گردي باز گردي، آن پاكتر باشد شما را و خداي به آنچه مي كني داناست.

[95- ر]

نيست بر شما بزه اي كه شوي«1» در خانه هايي كه نه مسكن باشد، در آن جا متاعي باشد شما را، و خداي داند آنچه آشكارا داري و آنچه پنهان داري.

بگو مؤمنان را تا بر هم نهند چشمهاشان، و نگاه دارند فرجهاشان، آن پاكتر باشد ايشان را كه خدا داناست به آنچه ايشان كنند.

«2» [95- پ]

بگو زنان مؤمن را تا چشم«3» بر هم نهند از چشمهاشان، و نگاه دارند اندامهاي خود«4»، و ظاهر نكنند زينت خود الّا آنچه ظاهر باشد از آن، و«5» بزنند مقنعه هاي خود بر گريبانها«6»، و آشكارا نكنند زينت خود«7» الّا شوهران را يا پدران«8»، يا پدران شوهرانشان را، يا پسرانشان را، يا پسران شوهرانشان را، يا برادرانشان را، يا پسران برادرانشان را، [ يا پسران خواهرانشان]

«9»، يا زنانشان را، يا آنچه دارد

-----------------------------------

(1). آب، آج، لب، آل، مش: در شوي. [.....]

(2). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آط، از قرآن مجيد افزوده شد.

(3). همه نسخه بدلها: ندارد.

(4). آط، آب: فرجهاي خويش،

آج، لب، آل، مش: فرجهاشان.

(5). آج، لب بايد.

(6). آط، آب، آج، لب، آل، مش شان.

(7). آط، آب، آج، لب، آل: زينتهاشان.

(8). آب ايشان را.

(9). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

صفحه : 117

دستهايشان، يا پسروان«1» جز«2» خداوندان حاجت«3» از مردان، يا طفل آن كه آشكارا نكنند«4» بر عورتهاي زنان، و نزنند به پايها [ي خويش]

«5» تا بدانند آنچه پوشيده دارند از زينت ايشان، و توبه كني با خداي جمله اي مؤمنان تا همانا«6» ظفريابي.

به شوهر دهي بيوگان را از شما و از نيكان از بندگان شما و پرستاران شما اگر باشند درويش توانگر«7» كند ايشان را خداي از روزي او«8»، و خداي فراخ عطا و داناست.

[96- ر]

و بگو تا عفّت«9» كنند آنان كه نيابند نكاحي تا مستغني كند ايشان را خداي از روزيش«10» و آنان كه طلب مكاتبه«11» كنند از آنان كه«12» مالك باشند دستهاي شما، كتابت كني ايشان را اگر داني در ايشان خيري، و بدهي ايشان را از مال خداي آن كه داد شما را، و اكراه مكني پرستارانتان را بر زنا اگر خواهند پارسايي. تا طلب كني مال«13» زندگاني دنيا، و هر كه اكراه كند [ايشان را]

«14»، بدرستي كه خداي از پس اكراه ايشان آمرزنده و بخشاينده است.

بدرستي كه فرو فرستاديم به شما آياتي روشن و مثلي [از آنان]

«15» كه گذشته اند از پيش شما، و پندي پرهيزگاران را.

-----------------------------------

(1). مش: پيروان.

(2). آج، لب، آل: نه.

(3). آج، لب، آل: شهوت.

(4). آط، آب، مش: مطّلع نباشند. (15- 14- 5). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(6). آج، لب، آل: تا مگر شما. [.....]

(7). آب، آج، لب، آل، مش: توانگر.

(8). آط: فضل خويش، آب، آج، لب، مش:

فضل خود.

(9). اساس: عفو، با توجّه به آط، تصحيح شد.

(10). آط، آب، آج، لب: فضل خويش.

(11). آج، لب، آل: مكاتب.

(12). آط، آب، آج، لب، آل، مش: از آنچه.

(13). مش اندكي.

صفحه : 118

[96- پ]

خداي روشن كننده آسمانها و زمين است، مثل نور او چون شكافي«1» است كه در او چراغي باشد«2»، چراغ در آبگينه اي باشد«3»، آبگينه پنداري كه آن ستاره اي است روشن، باز گيرند«4» از درختي مبارك زيتون«5»، نه شرقي باشد نه غربي، نزديك بود كه زيت«6» آن روشنايي دهد، و اگر«7» نرسيده باشد به او آتش، نوري باشد بر نوري، ره نمايد خداي به نورش آن را كه خواهد، و بزند خداي مثلهايي براي مردمان، و خداي به همه چيز داناست.

در خانه هايي كه دستوري داد خداي كه بردارند«8» و گويند در او«9» نام او، تسبيح كند«10» او را در آن جا به بامداد و شبانگاه.

[97- ر]

مرداني كه مشغول نكند ايشان را بازارگاني«11» و نه فروختني از ذكر خداي، و به پاي داشتن نماز و دادن زكات، ترسند«12» از روزي كه برگردد در او دلها و چشمها.

تا پاداشت«13» دهد ايشان را خداي نكوتر آنچه كرده باشند، و بيفزايد ايشان را از فضل خود، و خداي روزي دهد آن را كه خواهد بي حساب«14».

-----------------------------------

(1). آط، آب، آج، لب، آل، مش: چراغخانه.

(2). آط، آب، آج، لب، آل، مش آن.

(3). آب آن.

(4). آج، لب، آل: افروخته باشند.

(5). آج، لب، آل: كه زيتون است.

(6). آج، لب، آل: روغن.

(7). آط، آب، آج، لب، آل، مش چه. [.....]

(8). آج، لب، آل: تعظيم نمايند.

(9). آج، لب، آل: ياد كنند در آن.

(10). آط، آب، آج، لب، آل: مي كند.

(11). آط، آب، مش:

بازرگاني.

(12). آط، آب، آج، لب، آل، مي ترسند.

(13). آج، لب، آل: پاداش.

(14). آط، آب، آج، لب: بي شمار.

صفحه : 119

قوله تعالي: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا لا تَدخُلُوا بُيُوتاً غَيرَ بُيُوتِكُم- الاية. عدي ّ بن ثابت گفت: سبب نزول آيت آن بود كه، زني انصاري بنزديك رسول«1» آمد و گفت: يا رسول اللّه؟ اوقاتي است كه مرا حالتي مي باشد كه من نمي خواهم كه پدرم يا فرزندم مرا بدان حالت ببينند، و ايشان در سراي من مي آيند و ديگران«2»، مرا از آن كراهت است، چگونه سازم! خداي تعالي اينكه آيت فرستاد و خطاب كرد با جمله مؤمنان، گفت: اي گرويدگان به خدا و رسول؟ در هيچ خانه مشوي كه نه خانه«3» شما باشد، حَتّي تَستَأنِسُوا، تا مستأنس نشوي. بعضي مفسّران گفتند: اينكه «استيناس»، به معني استيذان است، يعني تا دستوري خواهي.

سعيد جبير گفت از عبد اللّه عبّاس كه: قرآن منزل اينكه است كه: «حتّي تستأذنوا»، و لكن نويسنده را خطا افتاد و ابي ّ كعب و عبد اللّه عبّاس و اعمش «حتّي تستأذنوا» خواندند، و بيشتر مفسّران گفتند: در آيت تقديم و تأخيري است، و تقدير آن است كه: حتّي تسلّموا علي اهلها و تستأذنوا«4»، براي آن كه سلام پيش از استيذان بايد، و در مصحف عبد اللّه مسعود مقدّم«5» مؤخّر نبشته است چنين كه گفتيم.

عمرو بن سعيد«6» الثّقفي ّ گفت: مردي به در حجره رسول آمد دستوري خواست و گفت: ا الج«7»، در آيم! رسول- عليه السّلام- كنيزكي را«8»- نام او روضه- گفت: اينكه مرد دستوري نمي داند خواستن، برو و او را بياموز. او بيامد و گفت: يا هذا، چون دستوري خواهي، اوّل بگوي: السّلام عليكم ا ادخل. مرد

اينكه بشنيد و بياموخت و بگفت«9».

دستوري داد تا«10» در سراي رفت، و اگر اينكه تعسّف نكنند از تقديم و تأخير«11» روا باشد، چه «واو» ايجاب ترتيب نكند، روا بود كه آنچه در لفظ مقدّم بود در معني و مراد مؤخّر باشد.

-----------------------------------

(1). آل عليه السّلام.

(2). همه نسخه بدلها و.

(3). آج، لب، آل: جاي.

(4). آج، لب، آل: ليستأذنوا.

(5). مش و.

(6). همه نسخه بدلها: عمرو بن سعد.

(7). همه نسخه بدلها: الج. [.....]

(8). همه نسخه بدلها گفت.

(9). همه نسخه بدلها او را.

(10). آب: با.

(11). همه نسخه بدلها هم.

صفحه : 120

مجاهد و سدّي گفتند: اينكه «استيناس»، تنحنح و تنخّم است. زينب گفت- زن عبد اللّه مسعود: [كه عبد اللّه مسعود چون]

«1» خواستي كه در سراي آيد، گلو پاك كردي و آواز كردي [97- پ]

كه معلوم شدي كه او در سراي خواهد آمدن، آنگه در آمدي.

ابو ايّوب انصاري گفت: ما رسول را- عليه السّلام- پرسيديم كه: خداي به اينكه «استيناس» چه خواست«2» كه گفت: حَتّي تَستَأنِسُوا! رسول- عليه السّلام- گفت: آن كه مرد«3» چون به در سراي رسد، تسبيح و تهليلي كند و تنحنحي كه اهل سراي آگاه شوند از آن كه او در سراي خواهد رفتن. بر اينكه اقوال «استيناس» طلب انس باشد، و «سين» استفعال، طلب را باشد كالاستفهام و الاستعلاء. و خليل احمد گفت: معني استيناس، استفعال است من الإيناس و هي«4» الإبصار، من قوله: إِنِّي آنَست ُ ناراً«5» ذلِكُم خَيرٌ لَكُم، اشارت است به استيذان و تسليم، گفت: اينكه معني كار بستن و دستوري خواستن و استيناس كردن بهتر باشد«6». آنگه گفت: لَعَلَّكُم تَذَكَّرُون َ، يعني اينكه بيان و تعليم و توقيف و تأديب براي آن است

تا باشد كه شما متذكّر شوي و انديشه كني.

آنگه گفت: فَإِن لَم تَجِدُوا فِيها أَحَداً فَلا تَدخُلُوها، اگر چنان باشد كه در آن خانه ها كسي را نيابي و در او كس نباشد، در آن جا مشوي تا دستوري دهند شما را، چه اگر در آن جا شوي و كس نباشد، به دزدي متّهم شوي، و اگر چيزي مفقود شود از آن جا تهمت بر شما نهند، و وهم به شما برند. وَ إِن قِيل َ لَكُم ُ ارجِعُوا فَارجِعُوا، و اگر شما را گويند باز گردي، همچنان كني و بازگردي. هُوَ أَزكي لَكُم، كه آن پاكيزه تر

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: به سوراخ، به اينكه.

(2). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(3). همه نسخه بدلها پس.

(4). ديگر نسخه بدلها: ندارد.

(5). همه نسخه بدلها: نكرد.

(6). همه نسخه بدلها: بهتر است شما را.

صفحه : 122

باشد شما را، يعني«1» رجوع و بازگشتن از تهمت دورتر باشد، و بهتر«2» و صالحتر. وَ اللّه ُ بِما تَعمَلُون َ عَلِيم ٌ، و خداي عالم است به آنچه شما كني.

گفتند«3»: چون اينكه آيت آمد، بعضي صحابه گفتند: يا رسول اللّه؟ پس اينكه خانات و مساكن كه در راه شام هست كه در آن جا كس نباشد، آن جا نيز نرويم بي دستوري! خداي تعالي اينكه آيت فرستاد: لَيس َ عَلَيكُم جُناح ٌ، بر شما بزه اي نيست كه در خانه ها شوي كه مسكون نباشد، [98- ر]

و نه سرايها مسكن باشد [و در آن جا كس نباشد]

«4». فِيها مَتاع ٌ لَكُم، و متاعي از آن شما در آن جا باشد، اگر در آن جا روي بي دستوري روا باشد.

مفسّران در آن«5» بيوت خلاف كردند، قتاده گفت: مراد كاروان سرايهاست و جايي كه متاع

باشد و مشترك، و خانه هايي«6» كه براي سايله و رهگذريان بنا كرده باشند كه غربا در آن جا روند و آن جا متاع خود بنهند.

مجاهد گفت: در راه مدينه خانه ها«7» ست كه ايشان پالان و آلت شتر«8» آن جا بنهادندي، و راهها ايمن بودي كس بر نداشتي. گفتند: آن جا نيز به دستوري در رويم! خداي تعالي گفت: آن جا رواست كه بي دستوري در روي.

محمّد بن الحنفيّه- رضي اللّه عنه- گفت: خانه هاي مكّه خواست: سَواءً العاكِف ُ فِيه ِ وَ البادِ«9»وَ اللّه ُ يَعلَم ُ ما تُبدُون َ وَ ما تَكتُمُون َ، و خداي داند آنچه شما آشكارا«1» و آنچه پنهان داري، چه او عالم است به ساير معلومات بر هر وجهي كه صحيح باشد كه معلوم بود.

آنگه گفت: چون آداب در سرايها رفتن شناختي، قُل، بگو اي محمّد مؤمنان را:

يَغُضُّوا مِن أَبصارِهِم، تا چشم بر هم نهند، و مراد نه آن است كه اطباق جفن كنند بر حدقه، معني آن است كه: چشم نگاه دارند از آنچه ايشان را نيست كه در او نگرند از روي عقل و شرع، و قوله: مِن أَبصارِهِم، بعضي گفتند: «من»، زيادت است، و درست آن است كه زيادت نيست، و انّما فايده او تبعيض است، اي قل لهم لا ينظروا الي بعض ما ينظرون، براي آن كه همه نظر حرام نيست و غض ّ بصر از همه چيزي واجب نيست، انّما واجب از محرّمات است، پس معني تبعيض حاصل است.

وَ يَحفَظُوا فُرُوجَهُم، و نيز بگو تا فرجهاي خود نگه دارند. در او دو قول گفتند: يكي آن كه، از زنا نگه دارند و از آنچه [شرع]

«2» دستوري نداد ايشان را در آن. إبن زيد

گفت: هر كجا در قرآن حفظ فرج است، مراد«3» زناست الّا اينكه جا«4» مراد ستر عورت است، يعني چشم نگه داري از آن كه در عورت كسي نگري، و عورت نگه داري به حفظ«5» از آن كه كسي در او نگرد، و گفت: دليل بر اينكه آن است كه اينكه جا «من» نياورد چنان كه در غض ّ بصر آورد، نگفت و يحفظوا من فروجهم، و اينكه وجهي قريب است، و نيز از روي نظم مناسبتي دارد من كونه تارة ناظرا و تارة منظورا اليه. ذلِك َ أَزكي لَهُم، اينكه پاكيزه تر باشد ايشان را و به صلاحتر. و «ذلك»، اشارت است الي ما تقدّم من غض ّ البصر و حفظ الفرج. إِن َّ اللّه َ خَبِيرٌ بِما يَصنَعُون َ، كه خداي عالم است به آنچه ايشان كنند.

عباده صامت گفت كه، رسول- عليه السّلام- گفت: شش چيز مرا ضمان كني، تا بهشت ضمان كنم شما را: چون حديث كني راست گويي، و چون وعده دهي«6» وفا كني، و چون امانتي به شما دهند ادا كني، و فرجهاي خود نگه داري، و چشم از حرام نگه داري، و دست كشيده داري تا من ضمان كنم شما را به بهشت.

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها كني.

(2). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(3). همه نسخه بدلها از او.

(4). همه نسخه بدلها كه.

(5). همه نسخه بدلها و ستر.

(6). همه نسخه بدلها، بجز آج: وعده كني.

صفحه : 124

امير المؤمنين علي- عليه السّلام- روايت كرد از رسول- عليه السّلام- كه او گفت:

النّظر الي محاسن المرأة سهم مسموم من سهام ابليس

، نظر كردن در محاسن زنان، تيري است زهر آلود از تيرهاي ابليس، هر كه او چشم نگاه دارد از ايشان طلب

ثواب خداي را خداي تعالي او را بندگي«1» آن عبادتي كرامت كند كه به ثواب«2» شادمانه شود.

ابو هريره گفت كه، از رسول- عليه السّلام- شنيدم كه: بينا«3» مرد در نماز باشد، زني بگذرد، او در نماز به آن زن نگرد و چشم از قفاي او رها كند، بيم آن بود كه چشمهاي او برود.

آنگه حق تعالي گفت: اينكه تكليف مقصور نيست بر مردان، زنان نيز به اينكه معني مخاطب اند، گفت: بگو اي محمّد زنان مؤمنات را: تا«4» چشم نگاه دارند و فرج نگاه دارند بر آن معاني«5» كه گفتيم از اجتناب زنا«6» [98- پ]

و ستر عورت تا كس در ايشان ننگرد.

و در خبر است كه: روزي«7» رسول- عليه السّلام- در حجره فاطمه- عليها السّلام- بود، مردي بود نابينا مادر زاد- نام او عبد اللّه بن ام ّ مكتوم- او در بزد«8»، رسول- عليه السّلام- گفت: در آي. او در آمد. فاطمه برخاست و در خانه رفت و تا او بنرفت از خانه بيرون نيامد. رسول- عليه السّلام- بر سبيل امتحان گفت: يا فاطمه؟ چرا از او پنهان شدي، و او چشم ندارد و چيزي نبيند! گفت: يا رسول اللّه:

9» ان كان لا يراني« ا لست اراه،

اگر مرا نبيند«10»، من او را ببينم«11»، ا ليس اللّه تعالي قال: وَ قُل لِلمُؤمِنات ِ يَغضُضن َ مِن أَبصارِهِن َّ وَ يَحفَظن َ فُرُوجَهُن َّ، رسول- عليه السّلام- گفت:

12» الحمد للّه [الّذي]

« اراني في اهل بيتي ما سرّني،

سپاس آن خداي را كه با من نمود در اهل البيت من

-----------------------------------

(1). كذا: در اساس، همه نسخه بدلها: ببدل آن. [.....]

(2). همه نسخه بدلها، بجز آج آن.

(3). ديگر نسخه بدلها: بينايي.

(4). همه نسخه بدلها: كه.

(5). آط، لب،

آل: و اينكه معني، آب: به اينكه معني.

(6). اساس: زنان، به قياس با نسخه آط، تصحيح شد.

(7). همه نسخه بدلها، بجز آج: يك روز.

(8). همه نسخه بدلها، بجز آج: بر در بود.

(9). اساس انّي، به قياس با آط و ديگر نسخه بدلها، زايد مي نمايد.

(10). همه نسخه بدلها، بجز آج: اگر او مرا نمي بيند.

(11). همه نسخه بدلها، بجز آج: نه من او را مي بينم.

(12). اساس ندارد، با توجّه به آط و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 125

آنچه مرا خرّم بكرد. قوله تعالي: وَ لا يُبدِين َ زِينَتَهُن َّ إِلّا ما ظَهَرَ مِنها، و اظهار نكنند از زينت خود الّا آنچه ظاهر باشد.

علما خلاف كردند در آن زينت ظاهر [كه]

«1» خداي استثنا كرد آن را و رخصت داد در آن. عبد اللّه مسعود گفت: جامه است و رداء، و دليل اينكه تأويل قوله تعالي:

خُذُوا زِينَتَكُم عِندَ كُل ِّ مَسجِدٍ«2» وَ ليَضرِبن َ بِخُمُرِهِن َّ عَلي جُيُوبِهِن َّ، و بگو اينكه زنان را تا«6» مقنعه ها را بر گريبانها زنند، يعني چنان سازند كه گريبان ايشان«7» پوشيده باشد به مقنعه«8» تا سينه ايشان پيدا نبود. آنگه بيان كرد آنان را كه زينت زنان ببينند، و زنان از ايشان زينت باز نپوشند: وَ لا يُبدِين َ زِينَتَهُن َّ إِلّا، و

-----------------------------------

(5- 1). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(2). سوره اعراف (7) آيه 31.

(3). آز: دست و برنجن. [.....]

(4). همه نسخه بدلها: حرّكت.

(6). همه نسخه بدلها، بجز آل اينكه.

(7). همه نسخه بدلها: گريبانهاشان.

(8). همه نسخه بدلها: مقنع.

صفحه : 126

اظهار زينت نكنند الّا بر شوهران خود، يا برادران خود«1»، يا پدران شوهران، يا پسران ايشان، يا پسران شوهر ايشان، و بر پدران خود شايد نيز تا اظهار كنند

و ان علوا، و اگر چه بر بالا مي شود از اجداد و اجداد«2»، پس جمله ايشان«3»: شوهران اند«4»، و پدران زنان اند، و پدران و فرزندان«5» ايشان اند- اعني فرزندان خود، و برادران ايشان اند يا پسران برادرانشان، يا پسران خواهرشان يا زنانشان، مراد«6» زنان مؤمنان اند بر موجب اينكه آيت، حلال«7» نباشد زنان مسلمانان را كه پيش زنان كافران برهنه شوند الّا كه پرستار ايشان باشد، و ذلك قوله تعالي: أَو ما مَلَكَت أَيمانُهُن َّ، عباده گفت: عمر خطّاب نامه نبشت به ابو عبيده جرّاح آن جا كه او عامل بود، گفت: شنيدم كه زنان اهل كتاب با زنان مسلمانان به يك جاي به گرمابه«8» مي شوند، تمكين مكن ايشان را از آن كه با زنان مسلمانان به گرماوه«9» روند«10»، و اندام ايشان ببينند. او كس فرستاد و منع كرد، و قوله تعالي: أَو ما مَلَكَت أَيمانُهُن َّ عام ّ است در جمله [99- ر]

زير دستان از بنده و پرستار، كه رخصت است زنان را كه زينت خود از ايشان باز نپوشند.

إبن جريج گفت: مخصوص است آيت به پرستاران دون بندگان، و بر قول آنان كه گفتند: بندگان در اينكه داخل اند، محمول بود، امّا بر آن كه ايشان نابالغ باشند و امّا بر آن كه زينت ظاهر اظهار كنند بر ايشان، و امّا بر آن كه از كودكي تربيت با ايشان بوده باشد و مقارب بلوغ باشند. أَوِ التّابِعِين َ غَيرِ أُولِي الإِربَةِ مِن َ الرِّجال ِ، يا تابعاني كه شما را باشند كه ايشان را به زنان حاجت نبود.

عبد اللّه عبّاس گفت: آنان باشند كه در شرع متابعت قوم كنند به طمع طعام ايشان را، و هم او گفت: مراد آنان اند كه زنان از

ايشان شرم ندارند، و يك روايت ديگر از او آن است كه: عنّين باشند. مجاهد گفت: مراد ابلهي است كه احوال زنان

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: پدران ايشان، اعني پدران اينكه زنان.

(2). همه نسخه بدلها، بجز آز اجداد.

(3). همه نسخه بدلها، بجز آز دوازده كس اند.

(4). همه نسخه بدلها، بجز آز: شوهر باشد.

(5). آط، لب شوهران، آج، لب، آل، مش: پدران شوهران و فرزندان شوهران.

(6). همه نسخه بدلها از.

(7). همه نسخه بدلها: روا.

(8). آط، آج، لب، آل، مش: گرماوه.

(9). آط، آب، آز، مش: گرمابه.

(10). آب، آز به يك جا. [.....]

صفحه : 127

نداند. حسن بصري گفت: آن بود كه او را انتشار متاع نباشد. سعيد جبير گفت:

معتوه باشد. عكرمه گفت: مراد خصي ّ مجبوب«1» است. حكم گفت: مخنّثي باشد كه در او قوّت نباشد، و گفته اند پيري پير«2» باشد. و الإربة«3»، الحاجة و قد اربت الي كذا اربا.

و قرّاء در اعراب «غير»«4»، خلاف كردند: ابو جعفر و إبن عامر«5» به روايت ابو بكر «غير» خواند [ند]

«6» به نصب علي الحال، و باقي قرّاء به جرّ خواندند علي الصّفة.

أَوِ الطِّفل ِ الَّذِين َ لَم يَظهَرُوا عَلي عَورات ِ النِّساءِ، يا اطفالي كه ايشان بر عورت زنان مطّلع نباشند، و ندانند كه عورت چه باشد، از آن جا كه ايشان را شهوتي نبود به زنان. و لفظ طفل هم واحد باشد و هم جمع، [براي اينكه گفت: الَّذِين َ لَم يَظهَرُوا، به كنايت«7» جمع]

«8». وَ لا يَضرِبن َ بِأَرجُلِهِن َّ، و نبايد كه ايشان در وقت رفتن پاي چنان نهند و گام چنان زنند كه زينت پوشيده ايشان ظاهر شود از خلخال و پاي بند و مانند اينكه.

وَ تُوبُوا إِلَي اللّه ِ جَمِيعاً أَيُّهَا المُؤمِنُون َ«9» أَيُّهَا السّاحِرُ«10»

أَيُّه َ الثَّقَلان ِ«11» وَ أَنكِحُوا الأَيامي مِنكُم- الاية، حق تعالي در اينكه آيت امر كرد مكلّفان را به آن كه: بيوگاني كه با ايشان متعلّق باشند«16»، ولايت ايشان به دست

-----------------------------------

(1). اساس: محبوب، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(2). آل: مردي پير.

(3). همه نسخه بدلها و الارب.

(4). آب، آز، مش: او.

(5). همه نسخه بدلها و عاصم.

(8- 6). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(7). آج، لب، آل: كنايات.

(9). آج، لب، آل الاية.

(10). سوره زخرف (43) آيه 49.

(11). سوره رحمن (55) آيه 31.

(14- 12). اساس: كتبت (كتابت)، همه نسخه بدلها: كتب.

(13). اساس: «الف»، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(15). چاپ شعراني (8/ 208) ابو عمرو و كسائي.

(16). همه نسخه بدلها و. [.....]

صفحه : 128

ايشان بود، ايشان را به شوهر دهند. بعضي علما گفتند: اينكه امر واجب است، و آنچه قول بيشتر علماست آن است كه: اينكه سنّت است، و اينكه مذهب ابو حنيفه است و اصحابش و مذهب شافعي و مالك و اوزاعي و ليث«1» و مذهب ما همچنين است. امّا مذهب داود آن است كه: امر بر وجوب است، هر كه طول دارد بر او واجب آن است كه زن آزاد را به زني كند، و هر كه طول ندارد«2» كنيزكي را به زني كند، و همچنين«3» بر زنان نكاح واجب است. و بعضي فقها گفتند: نكاح در حق ّ حراير واجب است، و در حق ّ پرستار«4» چون«5» راغب باشد سنّت است. و «ايّامي» جمع ايّم باشد، و ايّم از مردان آن بود كه زن ندارد، و از زنان آن كه شوهر ندارد، يقال: امرأة«6» ايّم و ايّمة،

كما يقال: امرأة«7» عزب و عزبة، و قد آمت المرأة تئيم ايما و ايوما و تأيّمت تأيّما، قال الشّاعر- شعر:

فان تنكحي«8» انكح و ان تتأيّمي و ان كنت [افتي]

«9» منكم اتأيّم

و قال آخر- شعر:

الم تر ان ّ اللّه اظهر دينه و سعد بباب«10» القادسيّة معصم

فأبنا و قد امت نساء كثيرة و نسوة سعد ليس منهن ّ ايّم

و قال آخر:

قد يتمت بنتي و امت كنّتي

«11» و شافعي را قولي آن است كه: واجب است عند حاجت و توقان سخت، و اصحاب او حمل كردند علي السّنّة المؤكّدة، و دليل بر اينكه قول رسول است- عليه السّلام- كه گفت:

النّكاح سنّتي فمن رغب عن سنّتي فليس منّي

، گفت: نكاح سنّت من است، هر كه«12» رغبت كند از سنّت من از من نباشد، و همچنين گفت:

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها:، بجز مه: اوزاعي است.

(2). همه نسخه بدلها بر او واجب است.

(3). همه نسخه بدلها گفت.

(4). آج، لب، آل: حراير.

(5). آب، آز به.

(6). همه نسخه بدلها: ندارد.

(7). آط، آج، لب: لقراة، چاپ شعراني (8/ 209): للمرء.

(8). اساس: تنكح، با توجّه به آط تصحيح شد.

(9). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(10). اساس: ببام، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(11). آط، آج، لب، كنيتي.

(12). مه كس.

صفحه : 129

تناكحوا تكثروا فانّي اباهي بكم الامم يوم القيمة حتّي بالسّقط، [99- پ]

گفت:

نكاح كني تا بسيار شوي كه من مباهات كنم به شما با امّتان ديگر روز قيامت تا آن كودك كه از شكم مادر بيوفتاده«1» باشد ناتمام او را در شمار آرم. و همچنين گفت:

من احب ّ فطرتي فليستن ّ بسنّتي و هي النّكاح

، هر كه ملّت من

خواهد، گو سنّت من بر دست گير، و آن نكاح است.

سمره«2» روايت كرد از رسول- عليه السّلام- كه: او نهي كرد از تبتل. ابو نجيح السّلمي ّ گفت، كه رسول- عليه السّلام- گفت: هر كه او طول [دارد]

«3» به چندان كه زن تواند كردن و نكند از ما نيست. يحيي بن عبد الرّحمن روايت كرد از پدرش«4»، از جدّش، كه رسول- عليه السّلام- گفت: هر كسي كه او را فرزندي بالغ شود«5». و ابو هريره گفت كه از رسول- عليه السّلام- شنيدم كه گفت:

شراركم عزّابكم،

بترين شما عزبان باشند، هم ابو هريره روايت كرد كه، رسول- عليه السّلام- گفت:

اذا تزوّج احدكم عج ّ شيطانه، يقول يا ويله عصم إبن آدم منّي بثلثي دينه،

گفت: يكي از شما چون زن بكند، شيطان از«6» او فرياد كند و بگويد: اي واي بر او فرزند آدم؟ دين خود از من حمايت كرد دو ثلث را، و در خبري دگر گفت:

من تزوّج فقد احرز نصف دينه فعليه بالنّصف الاخر،

گفت: هر كه«7» زن بكند، نيمه دين خويش نگاهداشته بود، بر اوست كه نيمه ديگر نگاه دارد.

ابو نجيح السّلمي ّ روايت كرد كه، رسول- عليه السّلام- گفت:

مسكين مسكين رجل لا زوجة له مسكينة مسكينة امرأة لا زوج لها،

گفت: مسكين باشد مردي كه زن ندارد و زني كه شوهر ندارد. گفتند: يا رسول اللّه؟ و اگر چه توانگر«8» باشد از مال!

[گفت: و اگر چه توانگر باشد از مال]

«9».

ابو امامه گفت، از رسول- عليه السّلام- شنيدم كه او گفت: چهار كس آن«10» باشد«11»

-----------------------------------

(4- 1). همه نسخه بدلها، بجز آل و مش: بيفتاده، آل: بيفتد، مش: افتاده.

(2). مش: سمرة بن جندب. [.....]

(9- 3). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(5).

همه نسخه بدلها: عبارت «عبد الرّحمن ... بالغ شود» را ندارد.

(6). همه نسخه بدلها: ندارد.

(7). همه نسخه بدلها او.

(8). همه نسخه بدلها، بجز آط: توانگر.

(10). آز: كسان.

(11). همه نسخه بدلها: باشند.

صفحه : 130

كه خداي تعالي لعنت كند بر ايشان به ندا«1» ايشان را از بالاي عرش و فريشتگان آمين كنند:

يكي آن كه، خود را از زنان نگه دارد و زن نكند و كنيزك ندارد تا او را فرزند نباشد، و مردي كه تشبّه كند به زنان و خداي تعالي او را مرد آفريده بود، و زني كه تشبّه كند به مردان و خداي تعالي او را زن آفريده باشد، و آن كه درويشان را معطّل فرو گذارد«2». خالد گفت: معني معطّل در حديث آن است كه، درويش را بخواند، گويد: بيا تا چيزيت بدهم، چون بيايد گويد: چيزي نيست بر طريق استهزا، يا به نابينا استهزا كند و گويد: از ره باز شو كه چهار پاي آمد، و چنان نباشد. يا كسي پيش او آيد، [گويد]

«3»: سراي فلان كجاست! گويد: فلان جاي و نشان كژ دهد.

عكّاف بن وداعة الهلالّي گفت: بنزديك رسول- عليه السّلام- شدم، مرا گفت:

يا عكّاف؟ زن داري! گفتم: نه. گفت: كنيزك داري! گفتم: نه. گفت: تو تندرستي و توانگر«4»! گفتم: آري و الحمد للّه. گفت:

فانّك اذا من اخوان الشّياطين،

تو از برادران ديواني، امّا رهبان«5» ترسا«6» باش و امّا آن كن كه مسلمانان كنند كه سنّت ما نكاح است و بترينه«7» شما عزبان اند، و بترين«8» مردگانتان آنانند كه عزب ميرند.

آنگه گفت: شيطان را در خود سلاحي نيست بليغتر از زنان الّا و آنان كه زن«9» دارند مطهّرانند و مبرّايان از خنا،

ويحك يا عكّاف؟ زنان صواحب داوداند، و صواحب ايّوب، و صواحب يوسف، و صواحب كرسف. ما گفتيم: يا رسول اللّه؟ كرسف كيست! گفت: مردي كه خداي را پرستيد بر كنار دريا سي سال، به روز روزه داشتي و به شب نخفتي از صيام روز و قيام شب فاتر نشد«10»، كافر شد به خداي از سبب زني كه او را دوست بداشت و دست از عبادت بداشت، خداي تعالي دريافت او را به بركت روزگار گذشته«11» او، ويحك يا عكّاف؟ زن بكن«12» كه تو از

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: لعنت كند ايشان را.

(2). آط: فرو گزارد.

(3). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(4). آج، لب، آز، آل، مش، مه: توانگر.

(5). آج، لب، آل: رهبانان.

(6). همه نسخه بدلها: و ترسايان.

(8- 7). مه: بترين، ديگر نسخه بدلها: بدترين. [.....]

(9). همه نسخه بدلها: زنان.

(10). همه نسخه بدلها: نشدي.

(11). آط: گزشته.

(12). همه نسخه بدلها، بجز لب زن بكن.

صفحه : 131

جمله گناهكاراني. گفت«1»: يا رسول اللّه؟ زني ده مرا پيش از اينكه كه از اينكه«2» جا برخيزم. گفت: من به تو دادم بر نام خداي كريمه بنت كلثوم الحميري ّ را.

و عبد اللّه مسعود روايت كرد كه رسول- عليه السّلام- گفت: چون بر امّت«3» صد و هشتاد سال بگذرد از هجرت من، روا بود كه اختيار عزبت و عزلت كنند و بر سر كوهها [100- ر]

عبادت«4» كنند.

امّا اخباري كه آمده است كه كدام زن را اختيار بايد كردن: عياض بن غنم الاشعري ّ روايت كرد كه، رسول- عليه السّلام- گفت:

5» يا عياض لا تزوّجن ّ عجوزا و لا عاقرا فاني مكاثر [بكم يوم القيامة]

«،

گفت: زني كه به زني كني پير نباشد و نازاينده نبايد

كه من به كثرت شما فخر آورم روز قيامت، و همچنين گفت:

تزوّجوا الودود الولود فانّي مكاثر بكم الانبياء،

گفت: زن دوست داشتني«6» زاينده را به زني كني، كه من به كثرت شما فخر كنم با پيغامبران. و صادق- عليه السّلام- [گفت]

«7» از پدرانش، از رسول- عليه السّلام- كه گفت:

تزوّجوا الابكار فانّهن ّ اعذب افواها و افتح ارحاما و اثبت مودّة،

گفت: زن بكر به زني كني كه ايشان را دهن خوش [تر]

«8» بود و رحم نرمتر و دوستي ثابت تر. و رسول- عليه السّلام- گفت: چون يكي از شما زني«9» خواهد، بايد از مويش بپرسد چنان كه از روي«10»، كه موي احد الجمالين است، از دو نيكويي يكي است و در خبري آمد كه رسول گفت- عليه السّلام:

11» تزوّجوا الزّرق فان ّ فيهن ّ يمنا«،

گفت: زنان ازرق چشم را به زني كني كه در ايشان خجستگي است«12». و عايشه«13» روايت كرد«14» كه، رسول- عليه السّلام- گفت:

اعظم النّساء بركة اصبحهن ّ وجها و اقلّهن ّ مهرا،

گفت: بزرگترين زنان به بركت آنان باشند كه نكو روي تر باشند و كم مهرتر.

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: گفتم.

(2). آط: آن.

(3). همه نسخه بدلها من.

(4). همه نسخه بدلها، بجز آل: عادت.

(5). اساس: ندارد، از آب، افزوده شد.

(6). آب، آز: دوست دارنده، آج، لب: دوست داشتي، آل، مش: دوست داشت.

(8- 7). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(9). همه نسخه بدلها: زن.

(10). همه نسخه بدلها: رويش.

(11). همه نسخه بدلها: يمن. [.....]

(12). همه نسخه بدلها، بجز مش: هست.

(13). اساس رضي اللّه عنها.

(14). همه نسخه بدلها: و روايت كردند.

صفحه : 132

امّا اخباري كه آمده است در آداب نكاح و زفاف: عايشه«1» روايت كرد كه، رسول- عليه السّلام- گفت كه: نكاح آشكارا كني، و

در مسجدها كني، و در وقت زفاف رواست تا دف زني، و وليمه بكني، و اگر همه«2» گوسپندي«3» باشد.

معاذ جبل روايت كرد كه: با رسول حاضر بودم به گواه گيران مردي انصاري«4».

رسول- عليه السّلام- عقد ببست، آنگه گفت:

علي الالفة و الخير و الطّير الميمون،

بر الفت باد و خير و مرغ و فال خجسته«5». آنگه گفت: نثاري كني بر سر صاحبتان، آنگه سبدها بياوردند در او ميوه، و در بعضي شكر. رسول- عليه السّلام- بفرمود تا بريختند آن جا، و از صحابه كس دست بر او ننهاد، رسول گفت: چه نيكوست حلم؟ چيزي بر نمي گيري و نمي ربايي! گفتند: يا رسول اللّه؟ نه ما را نهي كردي فلان روز از نهب! گفت: بلي نهي كردم از نهب لشكر، و نهي نكردم از نهب ولايم. آنگه در افتادند از«6» ميوه و شكر مي ربودند، و رسول- عليه السّلام- همچنين با ما مي ربود.

ابو هريره گفت: املاك و وليمه به شب كني كه در«7» خجستگي و بركت عظيمتر باشد.

عايشه گفت«8»: دختركي انصاري در حجره من بود و من او را مي پروردم تا به شوهري داديم. آن شب كه با خانه شوهر شد- در همسايگي ما- رسول- عليه السّلام- گفت: چرا هيچ آوازي نيست اينكه جا«9» و شعر نمي خوانند! كه انصاريان را اينكه عادت باشد و دوست دارند. و چون خواهد كه عقدي«10» بندد بر زني، مستحب آن است كه:

اوّلا استخاره بكند«11»، دو ركعت نماز كند، و در عقب آن حمد خداي گويد، آنگه گويد:

12» اللهم ّ [انّي اريد ان اتزوّج اللهم ّ]

« قدّر لي من النّساء اعفّهن ّ فرجا و احفظهن ّ لي في نفسها و اوسعهن ّ رزقا و اعظمهن ّ بركة و قدّر لي منها

ولدا طيّبا تجعله خلفا

-----------------------------------

(8- 1). اساس رضي اللّه عنها.

(2). همه نسخه بدلها: به.

(3). همه نسخه بدلها: گوسفند.

(4). همه نسخه بدلها را عقد ببست.

(5). آط، مه: خوجسته.

(6). همه نسخه بدلها: آن.

(7). همه نسخه بدلها شب.

(9). آط، لب، آل: آن جا.

(10). همه نسخه بدلها: عقد.

(11). همه نسخه بدلها و.

(12). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد. [.....]

صفحه : 133

الله صالحا في حياتي و بعد موتي.}

و قمر در عقرب«1» مكروه است عقد بستن علي ما جاء في الاخبار.

و وليمه مستحب است، روزي يا دو روز مهماني كند، و مؤمنان را بخواند، و طعامي بسازد براي ايشان. و بايد كه چون بنزديك«2» يكديگر شوند بر وضوي نماز باشند، و هر يكي دو ركعت نماز كنند، و عقيب آن از خداي در خواهند تا او را روزي كند الف او و دوستي او. چون بنزديك او بنشيند، دست بر پيشاني او نهد و بگويد:

3» اللّهم ّ علي كتابك تزوّجتها و علي امانتك اخذتها و بكلماتك استحللت فرجها، فان قضيت لي في رحمها نسبا فاجعله مسلما سويّا و لا تجعله شرك شيطان«.

و مستحب آن است كه زفاف به شب باشد و اطعام به روز، و مكروه است زفاف«4» و خلوت در شب خسوف و در شبي كه در«5» روزش كسوف بوده باشد، [100- پ]

و از ميان فرو شدن آفتاب تا فرو شدن شفق. و در شبي كه بادي سياه باشد«6»، و در شبي كه زلزله باشد، و در محاق ماه.

و در وقت صحبت نبايد تا برهنه باشند«7»، و روي به قبله نيارند، و پشت بر قبله نيارند«8»، و در سفينه خلوت نكنند، و سخن گفتن در آن حال مكروه است جز به

ذكر خداي تعالي، و به حضور كسي مكروه است. و روا نباشد مردان را كه بيشتر از چهار ماه عزلت كند«9» از حلال خود، اگر چنين كند مأثوم باشد.

و مكروه است كه عزل آب كند از زن آزاد الّا به اذن او يا به شرطي كه ميان ايشان باشد در حال عقد. و اگر«10» دو زن دارد روا باشد كه يك شب بر«11» زني باشد و سه شب بر«12» ديگر زن، براي آن كه او را چهار زن حلال است، چون چهار زن دارد بنزديك هر يكي يك شب بايد كه باشد«13». و ميان ايشان بايد تا قسمت [به سويّت]

«14» كند از نفقه

-----------------------------------

(1). مش: و چون قمر در عقرب باشد.

(2). آط، آب، آز: با نزديك.

(3). آل: للشيطان شريكا.

(4). همه نسخه بدلها: و زفاف مكره است به روز.

(5). آل: ندارد.

(6). همه نسخه بدلها: شود.

(7). آط، آب، آج، لب، آز، مش: باشد.

(8). همه نسخه بدلها: با قبله نكنند.

(9). آج، لب، آل: كنند.

(10). همه نسخه بدلها: و چون.

(12- 11). همه نسخه بدلها: به بر.

(13). آط، لب، آل، مش: بايد تا بود.

(14). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

صفحه : 134

و كسوت.

و چون زني بكر به زني كند، در اوّل حال شايد كه او را تفضيل دهد به سه شب تا هفت شب. چون زني آزاد دارد و زني برده، دو شب زن آزاد را باشد و يك شب برده را. و اگر اينكه كنيزك به ملك يمين دارد، او را قسمت نرسد با زنان آزاد.

و حكم زنان اهل كتاب، حكم پرستاران باشد.

و آن كس كه بر زني عقد خواهد بستن، روا باشد كه روي او ببيند و رفتار

و اندام او در جامه، و چون نخواهد«1» بستن نشايد.

قوله تعالي: وَ أَنكِحُوا الأَيامي مِنكُم، انكاح تمكين باشد از نكاح، يقال: نكحت المرأة و انكحتها غيري، و كذلك الاملاك التّمكين من الملك، و هو من باب احفرت زيدا بئرا. حق تعالي در اينكه آيت امر كرد و ترغيب فگند ما را در نكاح، هم مردان را و هم زنان را، گفت: بدهي زنان بي شوهر را [به شوهران]

«2»، و نيز زن دهي مردان صالح را از بردگان«3» و آزادان از زنان و مردان از بندگان و پرستاران.

آنگه گفت: نگر تا از درويشي نترسي، چه اگر درويش باشي خداي تعالي از فضلش استغنا دهد شما را. عبد اللّه عبّاس گفت كه، رسول- عليه السّلام- گفت:

التمسوا الرّزق بالنّكاح،

طلب روزي كني به نكاح، يعني ممكن باشد كه از دوگانه- زن يا شوهر- فراخ روزي باشند«4» از سبب او خيري و رزقي«5» بدين ديگر رسد.

و«6» در خبر است كه مردي بنزديك رسول آمد و گفت: يا رسول اللّه؟ درويشم.

گفت: برو زني بكن. و همچنين در عهد بو بكر«7» و عمر و عثمان«8» غرض ايشان تبرّك به اينكه آيت بود: إِن يَكُونُوا فُقَراءَ يُغنِهِم ُ اللّه ُ مِن فَضلِه ِ. و رسول- عليه السّلام- گفت:

عليك بذات الدّين تربت يداك،

گفت: بر تو باد كه زن ديندار به زني كني كه دستهات خاك آلود باد، يعني درويش باداش«9»، معني آن كه در باب نكاح در بند

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها عقد. [.....]

(2). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(3). اساس: بزرگان، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(4). آج، لب، آل: باشد.

(5). همه نسخه بدلها: روزي.

(6). همه نسخه بدلها همچنين.

(7). آط، آب، آج،

لب، آل، مش، مه: ابو بكر، آز: ابا بكر.

(8). اساس رضوان اللّه عليهم.

(9). آل: باش.

صفحه : 135

مال مباش، زن ديندار طلب كن كه مال خداي بدهد، از آن جا كه گفت: إِن يَكُونُوا فُقَراءَ يُغنِهِم ُ اللّه ُ مِن فَضلِه ِ وَ اللّه ُ واسِع ٌ عَلِيم ٌ، و خداي تعالي فراخ عطاست و دانا، روزي [بدهد]

«1» به سعت رحمتش، و عالم است به مصالح خلق بر وفق مصلحت دهد.

قوله تعالي: وَ ليَستَعفِف ِ الَّذِين َ لا يَجِدُون َ نِكاحاً، آنگه گفت: بگو اي محمّد [تا عفّت]

«2» كار بندند و پارسايي كنند آنان كه نكاح نيابند [از حرام اجتناب كنند، آنان كه طول و قدرت و استطاعت ندارند، يا كسي را نيابند]

«3» كه با او نكاح كنند.

حَتّي يُغنِيَهُم ُ اللّه ُ مِن فَضلِه ِ، تا آنگه كه خداي تعالي مستغني بكند ايشان را از فضل خود، يعني از رزق و نعمت خود. وَ الَّذِين َ يَبتَغُون َ الكِتاب َ مِمّا مَلَكَت أَيمانُكُم، و آنان كه طلب مكاتبت كنند از جمله بردگان شما، با ايشان مكاتبت كني اگر در ايشان خيري داني. و معني مكاتبه آن بود كه غلام يا كنيزك گويد: با من موافقت كن كه از من چنديني بستاني در چند نجم معلوم يا در مدّت يك سال يا كما بيش، چون من اينكه داده باشم آزاد باشم، بر اينكه شرط كنند. مستحب است كه چون غلام يا كنيزك گويند و اينكه خواهند خداوند«4» با ايشان اينكه مساعدت بكند«5» و ايشان را اجابت كند«6» با اينكه، اگر داند«7» كه قوّت [101- ر]

آن دارند كه با آن وفا كنند.

و مذهب داود و عمرو بن دينار و عطا و محمّد جرير آن است كه: اينكه مكاتبه واجب است، و

روايت عوفي است از عبد اللّه عبّاس. و قتاده گفت: إبن سيرين از انس خواست كه او را مكاتبه كند، اجابت نكرد، با عمر گفت، عمر او را درّه زد. و گفتند: اينكه آيت در شأن غلامي آمد از آن حويطب بن عبد العزّي كه از خواجه خود مي خواست تا مكاتبه بكند او را، نمي كرد. خداي تعالي اينكه آيت بفرستاد و او را مكاتبت كرد با او بر صد دينار، و بيست دينار از آن جمله ببخشد، و او در مدّت مكاتبه مال بداد«8»، و او را به غزات خيبر بكشتند. و ديگر فقها از شعبي و حسن بصري

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(3- 2). اساس افتادگي دارد، از آط، افزوده شد.

(4). همه نسخه بدلها: خداوندان.

(5). همه نسخه بدلها: بكنند.

(6). همه نسخه بدلها: كنند.

(7). همه نسخه بدلها: دانند. [.....]

(8). همه نسخه بدلها و آزاد شد.

صفحه : 136

و مالك و ابو حنيفه و شافعي و اوزاعي و جمله فقها و مذهب ما هم اينكه است. و مستحب آن است كه مغالات«1» نكند با او در بها، و مسامحت كند و ياري دهد او را از«2» فك ّ رقبه او از بندگي، و ياري دهد او را به سهمي از زكات من سهم الرّقاب.

و مكاتب«3» بر دو ضرب باشد: مطلق باشد و مشروط. مشروط آن باشد كه او را گويد در اوّل«4» مكاتبه اگر عاجز آيي در«5» اداي مال كتابت«6» آنچه داده باشي مراست، و تو همچنان بنده اي كه بودي. چون غلام بر اينكه شرط قبول كند همچنان باشد، كه«7» ادا نكند«8» به وقت به تمامي رد كنند«9» او را با بندگي. و مطلق آن بود

كه با او اينكه شرط نكنند«10»، هر گه كه مثلا يك دينار از مكاتبه بدهد«11»، به مقدار از آنچه ادا كرده باشد آزاد شود و به مقدار از آنچه بر او باشد بنده بود.

و حكم مكاتب«12»، حكم بندگان باشد چون مشروط بود، و چون مطلق بود به مقدار اداي كتابت از بندگي بيرون آيد. اينكه ضرب اگر ميراثي بود او را يا مورّثي باشد او را، موارثه«13» ايشان ثابت بود به حساب آنچه آزاد بود و به حساب آنچه بنده بود منع كنند«14» ميراث از او، و اگر چيزي كند كه حد بر او واجب آيد از زنا و قذف به حساب آنچه آزاد باشد، حدّ آزادان زنند او را، و به حساب آنچه بنده باشد حدّ بندگان«15». امّا آن كه مشروط بود از مكاتبان تا يك درم باشد«16» از مال مكاتبه كه نداده باشد، حكم او حكم بندگان باشد، و اينكه مذهب مالك و ابو حنيفه و اصحابش«17» و حسن و زهري و سعيد بن المسيّب و سليمان بن يسار، و شافعي اعتبار اينكه نكرد«18» و اينكه قسمت ننهاد«19»، بل«20» گفت: هر مكاتبي كه عاجز آيد از اداي مال مكاتبه در آن اجل

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: مغلات.

(2). همه نسخه بدلها: در.

(3). همه نسخه بدلها: مكاتبت.

(4). همه نسخه بدلها: اگر در مدت.

(5). همه نسخه بدلها: از.

(6). آج، لب: كتاب.

(7). همه نسخه بدلها: اگر.

(8). آج، لب، آل، آز: كند.

(14- 9). همه نسخه بدلها: كند.

(10). همه نسخه بدلها: نكند.

(11). همه نسخه بدلها: بدهند.

(12). آط، آج، لب، آز، آل، مش: مكاتبت.

(13). مش: بموارثه، همه نسخه بدلها ميان. [.....]

(15). همه نسخه بدلها: زنند.

(16). همه نسخه بدلها: ماند.

(17). همه نسخه

بدلها، بجز آز: اصحاب اوست.

(18). همه نسخه بدلها: نكردند.

(19). همه نسخه بدلها: ننهادند.

(20). آط، آج، لب: بلكه.

صفحه : 137

مضروب تا«1» به آن نجوم معلوم، كتابت او باطل بود و او مردود باشد با رق ّ و بندگي.

قوله: إِن عَلِمتُم فِيهِم خَيراً، اگر در او خيري داني. در او خلاف كردند كه مراد به اينكه «خير» چيست! عبد اللّه عمر گفت و عبد الرّحمن بن زيد و مالك بن انس«2»:

مراد حرفت است و اكتساب، يعني«3» پيشه اي داند و يا كسبي تواند كردن كه به آن اداي مال كتابت كند، و اينكه مذهب ثوري است و روايت وائلي«4» از عبد اللّه عبّاس. و حسن و مجاهد و ضحّاك گفتند، و عوفي از عبد اللّه عبّاس كه: مراد به «خير»، مال است، من قوله: إِن تَرَك َ خَيراً«5» فِيهِم خَيراً، گفتي: لهم خيرا.

ابو ليلي«6» الكندي ّ گفت: سلمان غلامي داشت، سلمان را گفت: با من مكاتبه كن. گفت: مالي [داري! گفت]

«7»: نه. پس گفت«8»: مرا اوساخ النّاس خواهي دادن، يعني از سؤال و كديه مردمان؟ ابراهيم و ابو صالح و إبن زيد گفتند: يعني صدقا و وفاء، مراد صدق و وفاست، اگر در ايشان صدقي و وفايي داني. طاووس گفت: مراد مال است و امانت. شافعي گفت: اوليتر تفسير«9» كه لايق است«10» مال است و امانت، يا كسب«11» و امانت.

ابو هريره روايت كرد كه رسول- عليه السّلام- گفت: سه كس آنند«12» كه بر خداي واجب است كه ايشان را ياري دهد: مردي كه در سبيل خداي بيرون آيد، يعني«13» هجرت يا «14» جهاد، و مردي كه زني كند تا خداي او را مستغني كند، و غلامي كه مكاتبه خواهد از

خواجه اش و نيّت ادا كند [101- پ]

.

-----------------------------------

(1). آط، آب: يا .

(2). اساس گفت.

(3). همه نسخه بدلها اگر.

(4). همه نسخه بدلها: والبي.

(5). سوره بقره (2) آيه 180.

(6). همه نسخه بدلها: ابو ليل.

(7). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(8). همه نسخه بدلها: گفت پس. [.....]

(9). همه نسخه بدلها: و تفسيري.

(10). آط، آب، آز: با آيت، آج، لب، آل: با اينكه آيت.

(11). همه نسخه بدلها: كتب.

(12). آل: اند، مش: كسانند.

(13). همه نسخه بدلها به.

(14). آط، آب، آز، آل، مش به.

صفحه : 138

محمّد بن سيرين گفت از عبيده«1» كه: مراد به «خير» اقامت نماز است، يعني اگر داني كه غلام«2» اهل خير است و نماز كن. بهري ديگر گفتند: مراد آن است كه، اگر غلام عاقل و بالغ باشد، براي آن كه با ديوانه و كودك كتابت درست نباشد، اينكه مذهب ماست و مذهب شافعي. و ابو حنيفه گفت: با كودك درست باشد چون مراهق و مميّز بود مكاتبه«3» درست باشد، هم حال و هم مؤجّل، و ابو حنيفه همين گفت. و شافعي گفت: درست نباشد الّا به اجل، و اقلّش دو نجم باشد، امّا اگر مكاتبه كند«4» با ديوانه كتابت درست نباشد، [اگر مال مكاتبه بدهد آزاد نشود. و شافعي را دو قول است: يكي آن كه درست باشد]

«5»، و يكي آن كه فاسد.

وَ آتُوهُم مِن مال ِ اللّه ِ الَّذِي آتاكُم، و بدهيد ايشان را از مال خداي، يعني از زكات از«6» سهم الرّقاب تا در وجه اداي مال كتابت كنند.

آنگه خلاف كردند كه خطاب با كيست، بعضي گفتند: خطاب با خداوندان بنده است، يعني محسوب داريد ايشان را از حساب زكات آنچه ميسّر شود و آنچه شما

را از دل بر آيد تا شما را به زكات محسوب باشد و ايشان را به ادا. و بعضي دگر گفتند: خطاب با جمله مكلّفان است، يعني شما كه مكلّفاني ايشان را ياري دهي بر«7» اداي مكاتبه از زكات مال.

آنگه در آن خلاف كردند كه چه مقدار بايد. بعضي گفتند: ربع مال رها كند، و اينكه روايتي است از امير المؤمنين«8»- عليه السّلام- و ابو عبد الرّحمن السّلمي و مذهب ثوري است. و بعضي دگر گفتند: آن را حدّي نيست چندان كه خواهد، و اينكه امر است بر سبيل استحباب بنزديك بيشتر اهل علم. و داود و اهل ظاهر گفتند: بر وجوب است.

امّا حجّت آن كس كه او گفت«9» از مال زكات خواست، آن است كه«10» زكات

-----------------------------------

(1). آج، لب، آل: ابو عبيده.

(2). همه نسخه بدلها از.

(3). آط، آب، آز، مش: مكاتبت.

(4). همه نسخه بدلها: كنند.

(5). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(6). همه نسخه بدلها جمله.

(7). همه نسخه بدلها: در.

(8). همه نسخه بدلها علي. [.....]

(9). آط، آب اينكه، آج، لب، آز، آل كه اينكه.

(10). اساس: و، با توجّه به آط، تصحيح شد.

صفحه : 139

واجب است، گوييم: زكات واجب است، الّا آن كه واجب نيست كه به او دهد لا غير، به او دادن«1» علي التّعيين«2» مستحب ّ است.

سهل بن حنيف روايت كند از رسول- عليه السّلام- كه او گفت:

3» من اعان مكاتبا في فك ّ رقبته او غارما في عسرته« او مجاهدا في سبيله اظلّه اللّه في ظل ّ عرشه يوم لا ظل ّ الّا ظلّه،

هر كه او مكاتبي را بر فكاك رقبه اش، يا غارمي را در عسرتش«4»، يا مجاهدي را در راه جهادش ياري دهد، خداي تعالي سايه

كند او را در سايه عرش آن روز كه سايه نباشد الّا سايه او. وَ لا تُكرِهُوا فَتَياتِكُم عَلَي البِغاءِ، و اكراه مكني پرستاران«5» را بر زنا. گفتند: آيت«6» در معاذه و مسيكه آمد- پرستاران عبد اللّه ابي ّ سلول منافق- كه او اكراه كردي ايشان را بزنا، ضريبه اي«7» به او آوردندي«8» و اينكه عادتي بود در جاهليّت كه پرستاران را حمل كردندي بر زنا. چون اسلام در آمد اينكه كنيزكان عبد اللّه ابي ّ«9» با يكديگر گفتند: اگر اينكه كار كه ما مي كنيم نيك است، بسيار بكرديم، وقت آن است كه باز ايستيم، و اگر بد است شايد كه تا نيز نكنيم، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد.

مقاتل گفت شش كنيزك بودند از آن عبد اللّه ابي ّ«10»، كه او ايشان را اكراه كردي بر زنا و اجرت با او آوردندي«11»: معاذه بود و مسيكه و اميمه و عمره و اروي و قتيله.

يكي روزي آمد و ديناري آوردي و يكي بردي. گفت: بروي و هم بر كار مي باشي.

گفتند: اسلام آمد و زنا حرام كرد، و ما نيز اينكه نكنيم. و آمدند و شكايت با رسول كردند، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد.

معمر روايت كرد از زهري كه: عبد اللّه ابي ّ سلول مردي را از قريش اسير بگرفت روز بدر- و عبد اللّه كنيزكي داشت- اينكه قريشي مراوده كرد او را از نفس«12» او، او ابا

-----------------------------------

(1). اساس: به او دادند، با توجّه با آط و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). آط، لب: علي التّعيّن.

(3). همه نسخه بدلها: عشرته.

(4). همه نسخه بدلها، بجز مه: عشيرتش.

(5). آط، آب، آز، مش، مه: پرستارانتان، آج، لب. آل: پرستاران تا.

(6). همه نسخه بدلها: اينكه.

(7). همه

نسخه بدلها: جزيئه.

(8). آط، آج، لب، مش: آن به او دادندي، آب: به او دادندي.

(9). همه نسخه بدلها، بجز مه سلول.

(10). آب، آج، لب، آز، آل سلول.

(11). همه نسخه بدلها: به او دادندي.

(12). همه نسخه بدلها: پيش. [.....]

صفحه : 140

كرد، و عبد اللّه او را اكراه مي كرد اميد آن را كه باشد كه از او بار گيرد«1» تا«2» او فديه فرزند خواهد از او بسيار«3»، و كنيزك تن در نمي داد، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد:

إِن أَرَدن َ تَحَصُّناً، اگر ايشان اختيار حصانت و پارسايي كنند. و گفتند: «ان» به معني «اذ» است، براي آن كه اينكه نهي از اكراه مطلق مي بايد مشروط نمي بايد، گوييم: اگر چه «ان»، شرط است، «اذ» هم مخصّص است، براي«4» آن كه ظرف است و آن«5» منهي«6» است بر عموم، جواب معتمد از او آن است كه: اگر چه در آيت مشروط است اينكه نهي، منع نيست از آن كه به دگر دليل [102- ر]

دانند كه اينكه هميشه حرام است، سواء اگر ايشان اختيار تحصّن«7» كنند و اگر نكنند، چه اينكه دليل الخطاب باشد، و دليل الخطاب درست نيست بنزديك محقّقان. [و دگر آن كه اكراه جز چنين نباشد، چه اگر اينكه كنيزكان مريد و راغب باشند به اكراه حاجت نباشد، و بر اينكه وجه سؤال لازم نباشد]

«8». و بعضي مفسّران گفتند: در آيت تقديم و تأخيري است، و تقدير آن است كه: (و انكحوا الايامي منكم ان اردن تحصنا)، و اينكه تعسّف براي فرار از اينكه سؤال كرده اند، و به اينكه حاجت نيست بر اينكه وجه كه ما بيان كرديم. و البغاء الزّنا، و البغاء الطّلب، و البغي، الطّلب

بغير الحق ّ. لِتَبتَغُوا عَرَض َ الحَياةِ الدُّنيا، تا به آن عرض و مال دنيا طلب كني. وَ مَن يُكرِههُن َّ، و هر كه اكراه كند ايشان را و باز پشيمان شود خداي تعالي از پس اكراه ايشان غفور و رحيم است، يعني خداي تعالي با آن كه ايشان اكراه«9» باشند هم آمرزنده و بخشاينده است، و آن اكراه ايشان كنيزكان را بر بغاء، خداي را منع نكند از آن كه ايشان را بيامرزد. معني اينكه است نه آن كه اينكه غفران و رحمت موقوف باشد بر بعد اكراه دون قبل«10»، و معني آن است: (فان الله مع اكراههن غفور رحيم)، و اگر اكراه به حدّ«11» الجاء بود، وزر

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: بار بر گيرد.

(2). آج، لب، آل از.

(3). همه نسخه بدلها: بستاند.

(4). همه نسخه بدلها: از بهر.

(5). همه نسخه بدلها: اينكه.

(6). آج، لب، آل، مش: نهي.

(7). آط، آب، آج، لب، آز، مش: تحصين.

(8). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(9). كذا در اساس و مش، ديگر نسخه بدلها كرده.

(10). همه نسخه بدلها اكراه.

(11). آط، آب: به خدايي، آج، لب، آز، آل: به خداي، مش: به خداي تعالي.

صفحه : 141

وبال«1» بر مكره باشد.

آنگه حق تعالي گفت: وَ لَقَد أَنزَلنا إِلَيكُم آيات ٍ مُبَيِّنات ٍ، ما فرو فرستاديم به شما آياتي مبيّن و روشن. وَ مَثَلًا مِن َ الَّذِين َ خَلَوا مِن قَبلِكُم، و مثلي از آنان كه پيش شما رفته اند، و موعظتي و پندي پرهيزگاران را، و اينكه جمله وصف قرآن است و آيات او.

آنگه گفت: اللّه ُ نُورُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ، عبد اللّه عبّاس گفت و انس: معني «نور» آن است كه خداي تعالي ره نماينده اهل آسمان و زمين است، به

هدايت او مهتدي شوند و به نور او راه برند، و به معرفت و توفيق او راه برند، چنان كه مرد رونده در تاريكي شب به روشنايي ماه راه برد، مكلّفان به الطاف و توفيق او بر نجات راه يابند، پس او در اينكه معني با نور ماند، و اينكه بر سبيل توسّع«2» و تشبيه باشد.

ضحّاك و قرظي ّ گفتند: معني آن است كه خداي تعالي منوّر و روشن كننده آسمانها و زمين است به ماه و آفتاب و ستارگان. مجاهد گفت: مدبّر الامور في السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ، تدبير كننده كارهاست در آسمان و زمين، به تدبير او ره برند و وجوه صواب در كارها از خطا بشناسند، چنان كه به نور و روشنايي ره راست از كژ«3» بدانند.

ابي ّ كعب گفت: معني آن است كه، مزيّن السّموات و الارض بالشّمس و القمر و النّجوم، آراينده آسمانهاست به آفتاب و ماه و ستارگان، و آراينده زمين است به انبيا و ائمه و علما و مؤمنان.

بعضي دگر گفتند: معني آن است كه، منه نُورُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ، هر نور كه در آسمانها و زمين است ازوست، چنان كه گويند: فلان رحمة و فلان سخط، فلان رحمت است و فلان سخط است، يعني رحمت و سخط از او باشد. و اصل او از باب وصف با مصدر«4» باشد«5»، فلان عدل و صوم و فطر و رضي، اي عادل صائم مفطر

-----------------------------------

(1). وزر وبال وزر و وبال، با ادغام دو حرف همجنس، همه نسخه بدلها: وزر و وبال.

(2). اساس: توقع، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(3). آب، آز، مش: كج. [.....]

(4). همه نسخه بدلها: وصف المصدر.

(5).

همه نسخه بدلها من قولهم.

صفحه : 142

مرضي ّ«1». پس نور به معني منوّر باشد. و بعضي اهل معاني گفتند: اصل نور تنزيه و تصفيه باشد، من قولهم: امرأة نوار«2»، و نساء نور«3»، اذا كن ّ متبريّات من الرّيبة«4» و الفحشاء، قال الشّاعر- شعر:

نوار من صواحبها نوار كما حال سوار او صوار«5»

پس بر اينكه قول معني آن باشد كه، منزّه است خداي- جل ّ جلاله- از هر عيب.

و بعضي علما گفتند نور بر چهار وجه است: نوري است متلألي ء، و نوري است متولّد، و نوري است از جهت صفاي لون، و نوري است از طريق مدح احيا«6».

نور متلألي ء چون جرم آفتاب و ماه و ستاره است، و نور متولّد آن«7» شعاع است كه از ايشان بتابد بر ما، و آنچه از صفاي لون باشد چون نور جواهر روشن باشد و هر جسم كه در او صفايي باشد چون آينه و مانند آن، و آن نور كه از جهت مدح بود چنان كه گويند«8»: نور البلد و شمس العصر، و كما قال الشّاعر- شعر:

فانّك شمس و الملوك كواكب اذا طلعت«9» لم يبد منهن ّ كوكب

[102- پ]

و قال اخر- شعر:

مر القبائل خالد بن يزيد

و قال آخر- شعر:

اذا سار عبد اللّه من مرو ليلة فقد سار منها نورها و جمالها

امّا حقيقت«10» نور جسمي باشد رقيق، مضي ء، چنان كه ما مي بينيم از شعاع آفتاب و ماه و روشناي آتش. و حقيقت ظلمت، جسمي باشد رقيق مختص ّ«11» به هيأت سواد

-----------------------------------

(1). آز: رضي.

(2). مش: نوار.

(3). آج، لب، آل: نورا.

(4). همه نسخه بدلها: الزّينة.

(5). كذا در نسخه اساس: مصرع دوم در همه نسخه بدلها بدين صورت: كما فاجاك سرب او

صوار، و در چاپ مرحوم شعراني (8/ 217) به صورت: كما فاجاك سرب او سوار، ضبط شده است.

(6). همه نسخه بدلها: آن.

(7). آج، لب، آل نور.

(8). همه نسخه بدلها فلان.

(9). همه نسخه بدلها: اذا ما بدت.

(10). اساس ظلمت، به قياس با نسخه آط و ديگر نسخه بدلها، زايد مي نمايد.

(11). آج، لب، آل: مختص.

صفحه : 143

چنان كه ما مي دانيم از تاريكي هوا در شب، و چون چنين باشد وصف خداي تعالي كردن به نور بر حقيقت روا نباشد، و امّا بر سبيل توسّع و مجاز روا بود علي احد الوجوه.

امّا به معني منوّر چنان كه گفتيم عدل به معني عادل، و امّا به معني هادي علي وجه التّشبيه، و امّا علي طريق المدح، و اينكه نيز راجع باشد علي«1» احد المعنيين اللّذين ذكرناهما، من المنوّر و الهادي. و دگر آن كه نور از امارات حدث خالي نيست: از طلوع و غروب و سطوع و بلوغ و ارتفاع و هبوط، و خداي- جل ّ جلاله- قديم است.

و روايت كرده اند كه«2» امير المؤمنين علي- عليه السّلام- خواند: اللّه نوّر السّموات و الارض، علي الفعل.

مَثَل ُ نُورِه ِ، در اينكه ضمير خلاف كردند كه عايد با كيست. بعضي گفتند: عايد است با نام خداي تعالي، يعني مثل نور اللّه في قلب المؤمن. و بعضي گفتند: مثل نور المؤمن راجع است با مؤمن، يعني مثل نور مؤمن. و گفتند«3» بيان اينكه آن است كه ابي ّ كعب خواند: مثل نور من امن به. كَمِشكاةٍ، عبد اللّه عبّاس و اشرس و زيد و حسن«4» گفتند: مراد به اينكه نور قرآن است، و بر اينكه قول ضمير با خداي تعالي راجع باشد.

كعب الاحبار و سعيد

جبير گفتند: مراد محمّد است- عليه السّلام- مقاتل و ضحّاك گفتند: اينكه اضافت تخصيص است، كبيت اللّه و ناقة اللّه.

عطا«5» گفت از عبد اللّه عبّاس كه: مراد به نور طاعت است، و طاعت را نور خوانند«6» من قوله: يَسعي نُورُهُم بَين َ أَيدِيهِم وَ بِأَيمانِهِم«7»كَمِشكاةٍ، كوّه باشد بر ديوار«9» كه آن را منفذ نبود چراغ بر او نهند. و اصل مشكات«10»، وعايي باشد از اديم مانند دلوي كه آب در او سرد كنند، و وزن او مفعله است كالمقراة و المصفاة، قال الشّاعر- شعر:

-----------------------------------

(1). آب، آز، مش: الي. [.....]

(2). آج، لب، آل: از.

(3). آط، آج، لب، آز، مش، آل: گفته اند.

(4). همه نسخه بدلها: عبد اللّه عبّاس و حسن و زيد اسلم و پسرش.

(5). همه نسخه بدلها: عطيّه.

(6). همه نسخه بدلها: خواند.

(7). سوره حديد (57) آيه 12.

(8). آب: به چراغ به فانوس، آج، لب، آن: به چراغ و آن، مش: به چراغداني.

(9). همه نسخه بدلها: ديواري.

(10). آط: شكوة.

صفحه : 144

كأن ّ عينيه مشكاتان في حجر قيضا«1» اقتياضا«2» بأطراف المناقير

و گفته اند: مشكات، عمود قنديل باشد كه پليته در او بود. مجاهد گفت: مشكوة، قنديل باشد كه چراغ در او بود، و مصباح چراغ بود و هو مفعال من الصّبح، و هو الضّوء، و اينكه«3» بناي آلات باشد، كالمفتاح و المقلاد و المقلاف. گروهي گفتند: فرقي نيست ميان سراج و مصباح، و گروهي فرق كردند و گفتند: مصباح اينكه آلت باشد كه روغن و پليته در او باشد، و سراج پليته اي بخشنده«4» باشد، و اينكه قول خليل است، و قال:

المسرجة كالمصباح في كونها آلة. و بعضي دگر گفتند: سراج مهتر باشد از مصباح لقوله تعالي: وَ جَعَل َ الشَّمس َ

سِراجاً«5» وَ جَعَلنا سِراجاً وَهّاجاً«6»وَ لَقَد زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنيا بِمَصابِيح َ«7»المِصباح ُ فِي زُجاجَةٍ، آن چراغ كه در آبگينه باشد، براي آن كه گفته آبگينه اي«11» كه روشنايي او ممنوع نباشد و مصون باشد از باد و آفاتي كه بدو رسد. حق تعالي مثل زد نور خود را در دل مؤمن به چراغي در آبگينه اي كه آن آبگينه در چراغداني باشد يا در كوّه اي بر ديواري، دل او [103- ر]

به جاي آبگينه است، و صدر او به جاي مشكات، و اينكه مثل براي«12» صيانت آورد كه آن نور جايي نهادند حصين كه آفات به او نرسد و خيرش ممنوع نباشد. آنگه آن آبگينه را تشبيه كرد به ستاره در افشان«13»،

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها، بجز آط: فيض.

(2). آط، آب، آز: انقياضا.

(3). همه نسخه بدلها از.

(4). آط، آب، آز، مش: بسنجيده، آج، لب، آل: پيچيده.

(5). سوره نوح (71) آيه 16. [.....]

(6). سوره نبأ (78) آيه 13.

(7). سوره ملك (67) آيه 5.

(9- 8). آب، آز، مش در.

(10). همه نسخه بدلها: فرق.

(11). همه نسخه بدلها: آن گفت در آبگينه.

(12). همه نسخه بدلها آن.

(13). همه نسخه بدلها، بجز آل: درفشان.

صفحه : 145

گفت: الزُّجاجَةُ كَأَنَّها كَوكَب ٌ دُرِّي ٌّ، آن آبگينه پنداري ستاره اي است درفشان«1»، اينكه قول عبد اللّه عبّاس است و إبن جريج و ابي ّ كعب. و گفتند: مؤمن از بركت اينكه نور در ميان چهار خصلت است: ان اعطي شكر، و ان ابتلي صبر، و ان حكم عدل، و ان قال صدق، اگر نيز بدهند«2» شكر گويد، و اگرش ابتلا كنند صبر كند، و اگر حكم كند عدل كند، و اگر گويد راست گويد. كعب الاحبار گفت: مشكات محمّد است- عليه السّلام-

و مصباح دل اوست«3»، نور نور علم و معرفت است در دل او.

و قرّاء خلاف كردند در «درّي». إبن كثير و نافع و إبن عامر و حفص عن عاصم خواندند به كسر «دال» و به تشديد « يا »«4» علي وجه النّسبة الي الدّر. و ابو عمرو و كسائي به كسر «دال» خواندند و به همزه. و حمزه و عاصم در روايت ابو بكر به ضم ّ «دال» و همز«5» خواندند. آن كه «درّي» خواند به كسر «دال» و همز«6»، گفت: هو فعيل من الدّرء و هو الدّفع«7»، و براي آن كوكب را درّي خواند كه سريع الانقباض«8» باشد. و گفتند«9»: لأنّها تندفع في المجي ء و الذّهاب. و آن كه به ضم ّ «دال» [خواند]

«10» نسبت«11» كرد او را با درّ در ضياء و روشنايي و حسن و صفاي لون. و قراءت آن كه به ضم ّ «دال» خواند با همز، ضعيف است براي آن كه در كلام عرب فعّيل [نيامده است]

«12» به ضم ّ «فا» و تشديد العين، قال سيبويه و الفرّاء: ابو عبيده گفت اينكه را وجهي توان گفت«13»، و آن آن است كه اينكه «درّوء» علي فعّول«14»، مثل سبّوح و قدّوس. آنگه«15» تتابع ضمّات مستثقل«16» آمد ايشان را، «فا» را مكسور كردند، كما قالوا: عتيّا و هو فعول من عتوت«17».

-----------------------------------

(1). آل: در افشان.

(2). همه نسخه بدلها: اگر بدهندش.

(3). همه نسخه بدلها و.

(4). همه نسخه بدلها بي همزه.

(6- 5). همه نسخه بدلها: همزه.

(7). اساس: دفع، با توجّه به آج تصحيح شد.

(8). همه نسخه بدلها: الانقضاض. [.....]

(9). همه نسخه بدلها: گفته اند.

(12- 10). اساس ندارد، از آط، افزوده شد.

(11). اساس: تشبه، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه

بدلها، تصحيح شد.

(13). همه نسخه بدلها، بجز آز: گفتن.

(14). همه نسخه بدلها: علي وزن فعول بوده باشد.

(15). همه نسخه بدلها به.

(16). اساس و اغلب نسخه بدلها: مستقبل، با توجّه به چاپ شعراني (8/ 220) و فحواي عبارت تصحيح شد.

(17). همه نسخه بدلها: عتو.

صفحه : 146

يُوقَدُ مِن شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ، كه باز گيرند و برافروزند از درختي مبارك«1». و قرّاء در اينكه لفظ خلاف كردند، نافع و إبن عامر و عاصم«2» به روايت حفص خواندند:

«يوقد»، به « يا » ي مضموم، يعني يوقد ذلك المصباح، كه آن چراغ برافروزند. و حمزه و كسائي و خلف و عاصم به روايت ابي بكر خواندند: به «تا» ي مضموم ردّا الي الزّجاجة، اي توقد تلك الزّجاجة، و إبن محيصن در شاذّ خواند: توقّد، علي تقدير تتوقّد الزّجاجة، فروخته«3» شود آن آبگينه«4»، به فتح «تا» و تشديد «قاف». و باقي قرّاء خواندند: «توقّد» به فتح «تا» و تشديد «قاف»«5»، و فتح «دال» علي الفعل الماضي ردّا. الي«6» المصباح، كه فروخته«7» شده باشد«8» از درختي مبارك زيتون. مُبارَكَةٍ، وصف«9» درخت است، و زَيتُونَةٍ، بدل شجره است. حق تعالي درخت زيتون را مبارك خواند براي منافعي كه در او باشد. لا شَرقِيَّةٍ وَ لا غَربِيَّةٍ، كه آن درخت نه شرقي باشد نه غربي.

عكرمه گفت و جماعتي مفسّران: معني آن است كه اينكه درخت به زميني باشد كه هيچ كوهي و واديي آن را نپوشد«10» به بامداد و شبنگاه«11» از آفتاب، همه روز آفتاب بر او تافته بود نه آن بود كه به وقت شروق يا به وقت غروب بر او تابد تا توان گفتن شرقي است يا غربي، و بر اينكه قول

معني آن است كه: هم شرقي باشد هم غربي. و اينكه براي آن گفت كه چون چنين باشد زيتون از او پرورده«12» باشد و روغنش روشنتر بود.

سدّي گفت«13» و جماعتي مفسّران: گفتند معني آن است كه شرقي نيست كه هميشه آفتاب بر او باشد«14»، و غربي نيست كه هميشه در سايه غروب«15» باشد، بل حظّ

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها، بجز لب: مباركه.

(2). اساس: حفص، به قياس با آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(3). همه نسخه بدلها افروخته.

(4). همه نسخه بدلها، بجز مش: بليه.

(5). اساس: دال، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(6). همه نسخه بدلها: علي. [.....]

(7). آب، مش: افروخته.

(8). آب، آز: مثل باشد.

(9). همه نسخه بدلها: صفت.

(10). آط، آج، لب، آل، مش: باز نپوشد.

(11). همه نسخه بدلها: شبانگاه.

(12). همه نسخه بدلها: زيتون او پرورده تر.

(13). همه نسخه بدلها: ندارد.

(14). همه نسخه بدلها: تابد.

(15). همه نسخه بدلها آفتاب.

صفحه : 147

خود تمام دارد از آفتاب و (سايه) و چون چنين باشد بغايت جودت و پروردگي باشد.

بعضي دگر گفتند: معني [آن است كه]

«1» منبت او در زميني«2» باشد معتدل، شرقي نيست كه سردسير باشد، و غربي نيست كه گرمسير باشد، و اينكه روايت ابو ظبيان است از عبد اللّه عبّاس. إبن زيد گفت: معني آن است كه اينكه درختي شامي است، چه شام نه شرقي است و نه غربي معدود نباشد در ولايت مشرق يا مغرب.

ثعلب«3» گفت: معني آن است كه اينكه درختي است بين شرقيّه و غربيّه، ليست بشرقيّة محضة و لا بغربيّة خالصة. [103- پ]

، بل هي وسط بينهما، چنان كه گويند: ليس هذا بأسود و لا ابيض، اينكه سياه نيست

و سپيد نيست، بل از هر يكي نصيبي دارد، و مثله قول الشّاعر- شعر:

بأيدي رجال لم يشيموا سيوفهم و لم يكثر القتلي بها حين سلّت

و گفته اند: تخصيص زيتون براي آن كرد كه روغن او روشنتر باشد و صافي تر.

و گفته اند: براي آن كه شاخه هاي او از اوّل تا آخر، از سر تا پاي همه برگ دارد. و گفتند: براي آن كه در استخراج روغن او به فشردن محتاج نباشد. و گفته اند: براي آن كه او اوّل درختي است كه بر زمين برست. و گفته اند:

اوّل درخت«4» كه پس از طوفان پديد آمد بر زمين. و گفته اند: براي آن كه منبت او در شام و بيت المقدّس است كه منزل انبيا و اولياست، و زمين مقدّسه است و گفته اند:

براي آن كه هفتاد پيغامبر به او تبرّك كرده اند، منهم ابراهيم- عليه السّلام.

عبد اللّه بن جراد روايت كرد كه رسول- عليه السّلام- گفت:

اللّهم بارك لي في الزّيت و الزّيتون.

إبن اسيد روايت كرد كه رسول- عليه السّلام- گفت:

كلوا الزّيت و ادهنوا به فانّه من شجرة مباركة

، روغن زيت بخوري و در خود مالي كه آن از درختي مبارك است.

عبد اللّه بن ثابت الانصاري پسران را بخواند و بنشاند و پاره اي روغن زيت بياورد و گفت: سرها با اينكه روغن چرب كني. گفتند: ما را نمي بايد. عصا برگرفت و ايشان را بزد و گفت: ا ترغبون عن دهن رسول اللّه، رغبت مي نمايي از روغن رسول

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(2). همه نسخه بدلها: رستي.

(3). لب: تغلب.

(4). آط، آج، لب، آل است، آب، آز: درختي است.

صفحه : 148

- عليه السّلام؟.

عقبة بن عامر روايت كرد از رسول- عليه السّلام- كه او

گفت:

1» عليكم بهذه الشّجرة المباركة زيت الزّيتون فتداووا به فانّه مصحّة من النّاسور«،

بر شما باد كه اينكه درخت مبارك بر كار داري زيت زيتون و به آن تداوي كني كه آن سود دارد ناسور را. يَكادُ زَيتُها يُضِي ءُ، آنگه گفت: نزديك آن باشد كه روغن«2» روشنايي دهد از صفا و ضياش«3»، و اگر چه آتش به او نرسيده بود. نُورٌ عَلي نُورٍ، نوري باشد بر نوري متراكب متراكم از غايت ضياء و روشنايي. يَهدِي اللّه ُ لِنُورِه ِ مَن يَشاءُ، ره نمايد خداي تعالي به نور خود آن را كه خواهد. وَ يَضرِب ُ اللّه ُ الأَمثال َ لِلنّاس ِ، و مثلها بزند براي مردمان تا ايشان در آن انديشه كنند و به علم آن منتفع شوند، و خداي تعالي به همه چيزي عالم و داناست.

اكنون علما و اهل معاني خلاف كرده اند در اينكه مثل و ممثّل، و در آن كه مراد به «مشكات» و «مصباح» و «زجاجه»، چيست! سمرة بن عطيّه گفت«4»: عبد اللّه عبّاس«5» پرسيد«6» كعب الاحبار را«7» از اينكه آيت، كعب گفت: اينكه مثلي است كه خداي تعالي بزد براي رسولش، امّا مشكات سنّت«8» اوست، و زجاجه دل اوست و چراغ كه در اوست نور نبوّت«9» است، و درخت مبارك درخت زيتون«10» است. يَكادُ زَيتُها يُضِي ءُ وَ لَو لَم تَمسَسه ُ نارٌ، نزديك«11» است كه كار محمّد آشكارا شود هر كسي را، و اگر چه او سخن نگويد، چنان كه اينكه روغن زيت نزديك بود كه روشنايي دهد بي آتش.

نافع روايت كرد از سالم، از عبد اللّه عمر كه او گفت: در اينكه آيت مشكات

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: مصحّه من النّاصور. [.....]

(2). همه نسخه بدلها او.

(3). آط، آج، لب،

آل: ضيائش.

(6- 4). همه نسخه بدلها از.

(5). همه نسخه بدلها كه.

(7). همه نسخه بدلها: ندارد.

(8). همه نسخه بدلها آن است.

(9). اساس: سورت، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(10). اساس: نبوّت، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد- با اينكه حال ضبط اساس هم با تعبيري كه چند سطر بعد از اينكه آيه مي شود سازگار مي نمايد.

(11). همه نسخه بدلها آن.

صفحه : 149

جوف محمّد است، و زجاجه دل اوست، و مصباح آن نور است كه خداي در او نهاد، و روايتي ديگر از او آن است كه: مصباح محمّد است، خداش در اينكه آيت مصباح خواند، چنان كه در دگر آيت سراجش خواند في قوله: سِراجاً مُنِيراً«1» يَكادُ زَيتُها يُضِي ءُ، يعني نزديك است كه محاسن اخلاق محمّد و محامد جلال او پيدا شود مردمان را. وَ لَو لَم تَمسَسه ُ نارٌ، يعني و اگر چه او را وحي نيامده باشد«3». اينكه نوري است كه نبوّت بر سر آن نوري دگر است، يعني او پيغامبري است از نسل پيغامبري.

مقاتل گفت از ضحّاك«4»: [104- ر]

مشكات عبد المطّلب است، و زجاجه عبد اللّه است، و مصباح رسول است كه در صلب ايشان بود. و ايقاد آن از درختي مبارك بود، يعني نبوّت به ميراث بيافت از ابراهيم. و بعضي دگر گفتند: نور چراغ، نور نبوّت است، و درخت«5» رسول است كه نه شرقي است و نه غربي«6»- مكّي است- و مكّه نه از ناحيت«7» مشرق باشد نه از ناحيت«8» مغرب، بل او ميانه همه دنياست، و بعضي بلغا اينكه درخت را وصف كرد و گفت: هي شجرة التّقي و الرّضوان

و عشيرة الهدي و الايمان، شجرة اصلها النّبوّة و فرعها مروّة و اغصانها تنزيل، و ورقها تأويل و خدمها جبريل و ميكايل«9»، و ربيع بن انس گفت عن ابي العاليه كه: اينكه مثلي است كه خداي تعالي زد براي مؤمنان، مشكات نفس اوست، و زجاجه صدر اوست، و مصباح نور معرفت اوست در دل او و علم قرآن، و درخت مبارك اخلاص اوست خداي را به وحدانيّت، وحده لا شريك له. مثل او چون درختي است ناعم سبز«10» كه آفتاب به او

-----------------------------------

(1). سوره احزاب (33) آيه 46.

(2). همه نسخه بدلها، بجز آز، مش: چراغ.

(3). همه نسخه بدلها نور علي نور.

(4). آج، لب، آل كه.

(5). آب، آز مبارك بود يعني نبوّت. [.....]

(6). همه نسخه بدلها يعني.

(7). همه نسخه بدلها: جانب.

(8). آج، لب، آز، آل: جانب.

(9). آب، آج، لب، آز، آل، مش: جبرئيل و ميكائيل.

(10). آط، آب، آز، مش: سير، آج، لب: سر.

صفحه : 150

نرسد نه در وقت طلوع و نه در وقت غروب، همچنين مؤمن در حرز است از فتنه هايي كه ديگران را به آن ابتلا كردند او از ميان چهار خصلت است: شكر در وقت عطا، صبر در وقت بلا، و عدل در وقت حكم، و صدق در وقت قول. او در ميان مردمان چنان باشد كه زنده اي در ميان مردگان. آنگه گفت: نُورٌ عَلي نُورٍ، او در ميان پنج نور مي گردد: كلامش نور باشد، عملش«1» نور باشد، و مدخلش نور باشد، و مخرجش نور باشد، و مرجعش به روز«2» قيامت نور باشد.

عبد اللّه عبّاس گفت: اينكه مثل نور خداست، و هدايت او در دل مؤمن كه همچنان كه روغن زيت نزديك باشد كه

روشنايي دهد پيش«3» آتش، چون آتش به او رسد نورش بر نور زيادت شود، همچنين دل مؤمن نزديك باشد كه در هدايت آويزد پيش از آن كه علم به او آيد، چون علم به او آيد هدي بر هدي بيفزايد، چنان كه گفت: وَ الَّذِين َ اهتَدَوا زادَهُم هُدي ً«4» يَكادُ زَيتُها يُضِي ءُ، يعني نزديك آن است كه حجج قرآن روشن شود پيش از آن كه بر«6» خوانند چون در آن تأمّل و تفكّر كنند«7» اينكه قرآن نور است بر نور، يعني در اينكه قرآن ادلّه سمعي است بر سري از ادلّه و حجج عقل كه پيش آن قرآن است«8».

آنگه حق تعالي گفت: اينكه نور«9» الطاف و توفيق عزيز است، به آن كس دهم كه من خواهم، و لا محال خداي تعالي افعال خود به«10» مشيّت خود كند جز كه مشيّت او

-----------------------------------

(1). آج، لب: علمش.

(2). اساس: بزر، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(3). مش از آن كه به او رسد.

(4). سوره محمّد (47) آيه 17.

(5). همه نسخه بدلها: چراغ.

(6). همه نسخه بدلها او.

(7). همه نسخه بدلها: كند.

(8). همه نسخه بدلها: پيش از قرآن هست.

(9). همه نسخه بدلها به. [.....]

(10). همه نسخه بدلها حسب.

صفحه : 151

ملايم حكمت باشد. و گفتند: معني آن است كه، خداي تعالي نبوّت به آن دهد كه او خواهد از آن كه مصلحت داند كه صلاحيت آن دارد. و گفتند: معني آن است كه، خداي تعالي حكم كند به هدايت و ايمان آن كس كه او خواهد. وَ يَضرِب ُ اللّه ُ الأَمثال َ لِلنّاس ِ، و مثلها چنين مي زنند براي مردمان كه او به همه چيز عالم است و داند كه

چه باشد كه مكلّفان را در آن لطف و بيان بود كه عند آن به طاعت نزديك شوند و از معصيت دور.

قوله تعالي: فِي بُيُوت ٍ أَذِن َ اللّه ُ، در نظم آيت خلاف كردند و در آن كه اينكه ظرف متعلّق به چيست! بعضي گفتند: تقدير آن است كه المصباح في بيوت، و قيل:

توقد في بيوت، و بهينه اقوال آن است كه: في بيوت صفتها كذا [يسبّح]

«1» رجال.

آنگه در «بيوت» خلاف كردند، بعضي گفتند: مراد مساجد است. سعيد جبير روايت كرد از عبد اللّه عبّاس كه او گفت: مساجد خانه هاي خداست در زمين از زمين همچنان تابنده و روشن باشد كه ستاره از آسمان. عمرو بن ميمون گفت: من اصحاب پيغامبر را دريافتم، ايشان گفتندي: مسجدها خانه«2» خداست در زمين، و واجب است بر خداي تعالي كه زاير خود را در خانه خود گرامي دارد. صالح بن حيّان«3» گفت عن [104- پ]

ابي بريده«4» كه، مراد چهار مسجد است كه آن را پيغامبران بنا كرده اند: مسجد مكّه، يعني خانه كعبه كه ابراهيم و اسماعيل بنا كردند، و بيت المقدّس كه داود و سليمان بنا كردند، و مسجد مدينه كه رسول- عليه السّلام- بنا كرد، و مسجد قبا كه اساس آن«5» بر تقوا نهادند، و آن هم رسول- عليه السّلام- بنا كرد.

انس بن مالك روايت كرد و بريده كه: يك روز رسول- عليه السّلام- اينكه آيت مي خواند، مردي برخاست«6» و گفت: يا رسول اللّه؟ اينكه خانه ها كدام است! گفت:

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به فحواي عبارت و اتّفاق نسخه بدلها، افزوده شد.

(2). همه نسخه بدلها: گفتند كه مساجد خانه هاي.

(3). آج، لب: صالح حنان، آز، لب: صالح جنان، مش:

صالح بن حيات.

(4). آز: ابي برده.

(5). همه نسخه بدلها، بجز مه را.

(6). همه نسخه بدلها: برخواست.

صفحه : 152

1» بيوت« الانبياء،

خانه هاي پيغامبران است. ابو بكر برخاست«2» و گفت: يا رسول اللّه؟ خانه فاطمه و علي از اينكه جمله هست! گفت:

هو من افاضلها

، خانه ايشان فاضلترين خانه هاي ايشان است. صادق- عليه السّلام- گفت: مراد خانه هاي رسول است. سدّي گفت: خانه هاي مدينه است. أَذِن َ اللّه ُ أَن تُرفَع َ، خداي تعالي دستوري داده«3» كه آن خانه ها«4» رفيع گردانند«5»، يعني از روي قدر و منزلت، و در آن جا نام او برند. يُسَبِّح ُ لَه ُ فِيها بِالغُدُوِّ وَ الآصال ِ رِجال ٌ، تسبيح مي كنند«6» او را در آن جا مرداني.

إبن عامر و عاصم خواندند: يسبّح له، به فتح «با» علي الفعل المجهول. آنگه در رفع «رجال»، چند وجه گفتند: يكي آن كه، علي جواب السّائل كأن ّ سائلا سأل«7»، و قال من يسبّح و من هم«8»! فقال: رجال، و كما قال الشّاعر- شعر:

يبك يزيد ضارع لخصومة

كانّه لمّا قال: ليبك يزيد، قال له قائل: من يبكيه! قال: ضارع لخصومة، و اينكه وجهي نيكوست. و گفتند: خبر مبتداي محذوف است، اي هم رجال و المسبّحون رجال. و گفتند«9»: مبتداست و خبر او فِي بُيُوت ٍ مقدّم بر او، و اينكه وجه بر قراءت آن كس مطّرد باشد كه «يسبّح» خواند علي الفعل المجهول. و مبرّد گفت: يسبّح له، در جاي صفت بيوت است. عبد اللّه عبّاس گفت: مراد به اينكه «تسبيح»، نماز است لقوله: بِالغُدُوِّ وَ الآصال ِ، يعني نماز بامداد و نماز شام گزارند«10» آن جا، و دگر مفسّران گفتند: مراد پنج نماز است براي آن كه «غدوّ» وقت نماز بامداد«11»، و «آصال»، جمع«12» است

وقت نماز پيشين و ديگر و شام و خفتن را.

ابو هريره روايت كرد از رسول- عليه السّلام«13»- گفت: هيچ كس نباشد كه بامداد

-----------------------------------

(1). اساس: بيت، با توجّه به فحواي عبارت و اتّفاق نسخه بدلها، تصحيح شد.

(2). همه نسخه بدلها: برخواست.

(3). همه نسخه بدلها است.

(4). آط، آب، آز، مش را.

(5). آز: دانند.

(6). همه نسخه بدلها، بجز مه: مي گويند.

(7). آب، آز، مش رجلا. [.....]

(8). آط، آب، لب، آج، مش: منهم.

(9). همه نسخه بدلها: مبرّد گفت.

(10). اساس، آب، آج، لب، آز، آل: گذارند.

(11). همه نسخه بدلها: باشد.

(12). همه نسخه بدلها: جامع.

(13). همه نسخه بدلها كه او.

صفحه : 153

و شبانگاه به مسجد رود و مسجد بگزيند بر خانه هاي«1» ديگر الّا و او را بنزديك خداي نزلي معدّ و بژارده«2» باشد در بهشت چنان كه يكي از ما بنزديك دوستي شود به زيارت نه او اجتهاد كند در كرامت او!

سهل بن سعد«3» السّاعدي ّ روايت كرد از رسول- عليه السّلام- كه او گفت: هر كه بامداد و شبنگاه«4» به مسجد شود اميد بر آن تا علمي آموزد از كسي، يا كسي را علمي«5» آموزد ثواب او ثواب مجاهدان باشد در سبيل خداي كه جهاد بكنند و غنيمت بردارند.

و هر كس كه نه«6» براي اينكه به مسجد شود، همچنان باشد كه به نظاره كاري رود«7»، ببيند آن چيز و او را نصيبي نباشد«8» نمازكنان را بيند و از ايشان نباشد، و ذاكران را بيند و از ايشان نباشد. آنگه گفت: رِجال ٌ، مرداني اند. گفتند: براي آن تخصيص كرد مردان را، كه بر زنان نماز جماعت و نماز آدينه نيست، و اينكه قول آن كس باشد كه گفت: مراد به «بيوت» مساجد است.

آنگه وصف كرد آن مردان را گفت: لا تُلهِيهِم، مرداني اند كه ايشان را مشغول نكند هيچ تجارت و بازارگاني و نه بيع و شرا از ذكر خداي تعالي، به خلاف آنان كه: وَ إِذا رَأَوا تِجارَةً أَو لَهواً انفَضُّوا إِلَيها وَ تَرَكُوك َ قائِماً«9» وَ إِذا رَأَوا تِجارَةً«10» لا تُلهِيهِم شري وَ لا بَيع ٌ عَن ذِكرِ اللّه ِ.

وَ إِقام ِ الصَّلاةِ، اقامت صلاة«11» خواست، «تا» بيفگند براي اضافت، چه اينكه «تا»

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: جايهاي.

(2). آط، آل، مش: بجاره، آب: و يجارده، آج، لب: بچارده.

(3). آب، آج، لب، آل: سهل بن سعيد.

(4). همه نسخه بدلها: شبانگاه.

(5). آط، آج، لب، آز، آل، مش در.

(6). مش از.

(7). همه نسخه بدلها و.

(8). همه نسخه بدلها: و از آن نصيبي نبايد. [.....]

(10- 9). سوره جمعه (64) آيه 11.

(11). همه نسخه بدلها: الصّلوة.

صفحه : 154

[105- ر]

بدل «واو» است كه عين الفعل بود، چه اصل اقوم«1» اقواما«2» بوده است، حركت براي حرف علّت گران داشتند، از او بر گرفتند دو ساكن جمع شد، «واو» بيفگندند و بدل او «تا» در آخر كلمه باز آوردند، و مثله: عدة في وعد، و زنة في وزن كه اينكه بدل «واو» است كه فاء الفعل بود، چون اضافت كردند تا بيفگندند، چنان كه شاعر گفت- شعر:

ان ّ الخليط اجدّوا البين و انجردوا و اخلفوك عد«3» الامر [الّذي]

«4» وعدوا

اراد عدة الامر، «ها» بيفگند براي اضافت. وَ إِيتاءِ الزَّكاةِ، و دادن زكات، يعني تجارت و بيع منع نكند ايشان را از آن كه نماز به پاي دارند در اوقات خود«5»، زكات مال بدهند كه بر ايشان فرض است. عبد اللّه عبّاس گفت: زكات در آيت اخلاص طاعت است

خداي را. مقاتل حيّان گفت: اهل صفّه اند. عبد اللّه عمر گفت: اينكه در جماعتي آمد كه در بازار به تجارت مشغول بودندي، چون بانگ نماز شنيدندي درهاي دكّان ببستندي و به نماز رفتندي. ابو هريره روايت كرد كه رسول- عليه السّلام- گفت:

6»7» ان ّ للمساجد« اوتادا الملائكة جلساؤهم«،

مساجد را«8» ملازماني هستند كه فريشتگان همنشينان ايشان اند، اگر ايشان را نيابند تفقّد و طلب كنند ايشان را، و اگر به نماز شوند اينكه فريشتگان به عيادت ايشان شوند، و اگر در جماعتي باشند ياري دهند ايشان را.

آنگه گفت: جليس مسجد بر سه خصلت بود«9»: برادري مستفاد، يا كلمتي محكم«10»، يا رحمتي منتظر. و اصبغ بن نباته روايت كرد از امير المؤمنين- عليه السّلام- كه او گفت: هر كه به مسجد آمد و شد كند خصلتي يابد«11» از هشت خصلت:

اخا

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: اقامة.

(2). لب، مش: اقاما.

(3). آب، آج، لب، آل، مش: علي، آز: عن.

(4). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(5). همه نسخه بدلها و.

(6). اساس: المساجد، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(7). آط، آج، لب، آل: جلباهم.

(8). آب، آز ميخهايي هست يعني، آط، آج، لب، آل، مش صحنهايي هست يعني.

(9). همه نسخه بدلها: بر خصلتي بود از سه خصلت.

(10). آب، آز، مش: بحكمه، آط، آج، لب، آل: كلمه محكمه.

(11). آب، آز: بايد.

صفحه : 155

الله مستفادا في اللّه،}

برادري در دين،

او علما مستطرفا

، يا علمي«1» نو، يا آيتي محكم، يا كلمتي كه او را ره نمايد به هدي و باز دارد از هلاك، يا رحمتي منتظر، يا گناهي رها كند امّا براي ترس خداي يا شرم مردمان. و صادق- عليه السّلام- گفت: هر كه به

مسجد رود، پاي بر هيچ تري و خشكي ننهد الّا تسبيح كنند«2» براي او تا به زمين هفتم. و«3» صادق- عليه السّلام- گفت از پدرانش، از رسول- عليه السّلام- كه او گفت:

من كان القران حديثه و المسجد بيته بني اللّه له بيتا في الجنّة،

هر كه قرآن حديث او باشد و مسجد خانه او، خداي تعالي براي او در بهشت خانه اي بنا كند. و صادق گفت- عليه السّلام- گفت: نمازي«4» در بيت المقدّس هزار نماز باشد، و در مسجد اعظم صد نماز باشد، و در مسجد قبيله«5» بيست و پنج نماز باشد، و در مسجد بازار دوازده نماز باشد، و نماز مرد در خانه خود يك نماز باشد.

فامّا بر قول آنان كه گفتند كه مراد به «بيوت» خانه رسول است و اهل البيت«6»، اينكه صفات خود نعت و سيرت ايشان است از ذكر خداي و اقامت نماز و ايتاء زكات، تا در خبر است كه امير المؤمنين«7»- عليه السّلام- هر شبان روزي هزار ركعت نماز زيادت«8» كردي بيرون از فرائض و سنن، و همچنين زين العابدين علي ّ بن الحسين- عليهما السّلام.

امّا ايتاء زكات«9» در اسلام و پيش از اسلام كس جمع نكرد«10» ميان نماز و زكات جز امير المؤمنين كه او در نماز زكات داد در ركوع تا در حق ّ او آمد كه: يُقِيمُون َ الصَّلاةَ وَ يُؤتُون َ الزَّكاةَ وَ هُم راكِعُون َ«11» يَخافُون َ يَوماً، مي ترسند از روزي كه در آن روز دلها و چشمها برگردد، يعني روز قيامت، و اينكه هم در حق ّ او محقّق است في قوله:

-----------------------------------

(1). اساس: عالمي، با توجه به فحواي عبارت و اتفاق نسخه بدلها، تصحيح شد. [.....]

(2). همه نسخه بدلها: كند.

(3). همه

نسخه بدلها هم.

(4). همه نسخه بدلها: نماز.

(5). همه نسخه بدلها: قبا.

(6). همه نسخه بدلها او.

(7). مش علي.

(8). همه نسخه بدلها: زيادتي.

(9). آب، آج، لب، مش: ايتاء الزكاة.

(10). همه نسخه بدلها در.

(11). سوره مائده (5) آيه 55.

صفحه : 156

يُوفُون َ بِالنَّذرِ وَ يَخافُون َ يَوماً كان َ شَرُّه ُ مُستَطِيراً«1» إِنّا نَخاف ُ مِن رَبِّنا يَوماً عَبُوساً قَمطَرِيراً«2» لِيَوم ٍ تَشخَص ُ فِيه ِ الأَبصارُ«5» لِيَجزِيَهُم ُ اللّه ُ [105- پ]

أَحسَن َ ما عَمِلُوا، تا خداي تعالي جزا كند«6» ايشان را نكوتر از آن كه كرده باشند به استحقاق و آن ثواب باشد. وَ يَزِيدَهُم مِن فَضلِه ِ، و بيفزايد ايشان را از فضلش، و آن تفضّل باشد كه بر سري بود از ثواب. وَ اللّه ُ يَرزُق ُ مَن يَشاءُ بِغَيرِ حِساب ٍ، و خداي روزي دهد آن را كه خواهد بي شمار بدان تفسير«7» كه كرده شد در سورة البقره با اختلاف اقوال.

فِيها مِن بَرَدٍ فَيُصِيب ُ بِه ِ مَن يَشاءُ وَ يَصرِفُه ُ عَن مَن يَشاءُ يَكادُ سَنا بَرقِه ِ يَذهَب ُ بِالأَبصارِ (43)

يُقَلِّب ُ اللّه ُ اللَّيل َ وَ النَّهارَ إِن َّ فِي ذلِك َ لَعِبرَةً لِأُولِي الأَبصارِ (44) وَ اللّه ُ خَلَق َ كُل َّ دَابَّةٍ مِن ماءٍ فَمِنهُم مَن يَمشِي عَلي بَطنِه ِ وَ مِنهُم مَن يَمشِي عَلي رِجلَين ِ وَ مِنهُم مَن يَمشِي عَلي أَربَع ٍ يَخلُق ُ اللّه ُ ما يَشاءُ إِن َّ اللّه َ عَلي كُل ِّ شَي ءٍ قَدِيرٌ (45) لَقَد أَنزَلنا آيات ٍ مُبَيِّنات ٍ وَ اللّه ُ يَهدِي مَن يَشاءُ إِلي صِراطٍ مُستَقِيم ٍ (46) وَ يَقُولُون َ آمَنّا بِاللّه ِ وَ بِالرَّسُول ِ وَ أَطَعنا ثُم َّ يَتَوَلّي فَرِيق ٌ مِنهُم مِن بَعدِ ذلِك َ وَ ما أُولئِك َ بِالمُؤمِنِين َ (47) وَ إِذا دُعُوا إِلَي اللّه ِ وَ رَسُولِه ِ لِيَحكُم َ بَينَهُم إِذا فَرِيق ٌ مِنهُم مُعرِضُون َ (48)

وَ إِن يَكُن لَهُم ُ الحَق ُّ يَأتُوا إِلَيه ِ مُذعِنِين َ (49) أَ فِي قُلُوبِهِم مَرَض ٌ أَم ِ ارتابُوا أَم يَخافُون َ أَن يَحِيف َ اللّه ُ عَلَيهِم وَ رَسُولُه ُ بَل أُولئِك َ هُم ُ الظّالِمُون َ (50) إِنَّما كان َ قَول َ المُؤمِنِين َ إِذا دُعُوا إِلَي اللّه ِ وَ رَسُولِه ِ لِيَحكُم َ بَينَهُم أَن يَقُولُوا سَمِعنا وَ أَطَعنا وَ أُولئِك َ هُم ُ المُفلِحُون َ (51) وَ مَن يُطِع ِ اللّه َ وَ رَسُولَه ُ وَ يَخش َ اللّه َ وَ يَتَّقه ِ فَأُولئِك َ هُم ُ الفائِزُون َ (52) وَ أَقسَمُوا بِاللّه ِ جَهدَ أَيمانِهِم لَئِن أَمَرتَهُم لَيَخرُجُن َّ قُل لا تُقسِمُوا طاعَةٌ مَعرُوفَةٌ إِن َّ اللّه َ خَبِيرٌ بِما تَعمَلُون َ (53)

قُل أَطِيعُوا اللّه َ وَ أَطِيعُوا الرَّسُول َ فَإِن تَوَلَّوا فَإِنَّما عَلَيه ِ ما حُمِّل َ وَ عَلَيكُم ما حُمِّلتُم وَ إِن تُطِيعُوه ُ تَهتَدُوا وَ ما عَلَي الرَّسُول ِ إِلاَّ البَلاغ ُ المُبِين ُ (54) وَعَدَ اللّه ُ الَّذِين َ آمَنُوا مِنكُم وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ لَيَستَخلِفَنَّهُم فِي الأَرض ِ كَمَا استَخلَف َ الَّذِين َ مِن قَبلِهِم وَ لَيُمَكِّنَن َّ لَهُم دِينَهُم ُ الَّذِي ارتَضي لَهُم وَ لَيُبَدِّلَنَّهُم مِن بَعدِ خَوفِهِم أَمناً يَعبُدُونَنِي لا يُشرِكُون َ بِي شَيئاً

وَ مَن كَفَرَ بَعدَ ذلِك َ فَأُولئِك َ هُم ُ الفاسِقُون َ (55) وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُول َ لَعَلَّكُم تُرحَمُون َ (56) لا تَحسَبَن َّ الَّذِين َ كَفَرُوا مُعجِزِين َ فِي الأَرض ِ وَ مَأواهُم ُ النّارُ وَ لَبِئس َ المَصِيرُ (57)

پ]

نبيني«13» كه خداي مي راند ابري را پس جمع كند«14» ميان آن را، پس كند آن را بر هم نشسته، بيني باران بزرگ قطره بيرون آيد از ميان او«15» و فرو فرستد از آسمان از كوهها كه هست در او از تگرگ«16» برساند به او به آن كه خواهد، و برگرداند از آن كه خواهد نزديك باشد روشنايي برق«17» او ببرد چشمها را.

مي گرداند خداي

-----------------------------------

(3- 1). آط، آج، لب، آل: زبر.

(2). آط، آب، مش: نوه آب، آج، لب، آل: آشوب آبي.

(4). آط، آج، لب: زبر، آب، مش: از بالا.

(5). آط، آج، لب، آل، مش: كه را نكند خدا مر او را. [.....]

(6). آط، مش: آن ديدي، آب: روآن ديدي، لب، آل: اي نديدي.

(7). آط، آب، آج، لب، آل: به پاكي ياد كند.

(8). آط، آب، مش: مرغان دسته كرده.

(10- 9). آط: خويش، آب، آج، لب، آل، مش: خود.

(11). آط، آج، لب مر.

(12). اساس: عمّن، با توجّه به ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.

(13). آط، آب: يا نديدي، آج، لب، آل: يا نديدند، مش: آيا نديدي.

(14). آط آب: مش: فراهم آورد.

(15). آج، لب، آل: از فرجهاي آن.

(16). آط، آب، مش: يخ.

(17). آط، آب، مش: درخش.

صفحه : 158

شب«1» و روز«2»، در اينكه عبرتي است«3» خداوندان ديده ها«4» را.

و خداي آفريد هر جنبنده را«5» است از آب، از ايشان مي رود بر شكم، و از ايشان است كه مي رود بر دو پاي، و از ايشان است كه مي رود بر چهار پاي، بيافريند خداي آنچه خواهد كه خداي بر همه چيزي تواناست.

بفرستاديم ما آياتي روشن«6»، خداي راه نمايد آن را كه خواهد به ره«7» راست.

[107- ر]

و مي گويند بگرويد [يم]

«8» به خداي و

پيغامبر، فرمان برداريم«9»، پس بر مي گردند گروهي از ايشان از پس آن و نيستند ايشان گرويده«10».

چون باز خوانند با خداي«11» و پيغامبرش تا حكم كند ميان ايشان كه بنگري«12» گروهي از ايشان برمي گردند.

و اگر باشد«13» ايشان را حق، بيايند به«14» او گردن نهاده«15».

-----------------------------------

(2- 1). آط، آج، لب، آل را.

(3). آط: آن پندي مر خداوندان بيناييها، آب، آج، لب، مش: آن پندي است مر خداوندان بيناييها.

(4). اساس و آط: خالق كل ّ، به قياس با متن قرآن مجيد، تصحيح شد. [.....]

(5). اساس: و خداي آفريننده هر جانوري است، با توجّه به نسخه آج و معني عبارت تصحيح شد.

(6). آط، آب، آج، لب، آل، مش: نشانهاي پيدا.

(7). آط: زي راه.

(8). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(9). آط، آب، آج، لب، آل، مش: برديم ما.

(10). آط، آب، آج، لب، آل، مش: گروندگان.

(11). آط: چون خوانده شوند زي خداي.

(12). آط، آب، مش: ايشان چون گروهي، آج، لب، آل: ناگهان.

(13). آط، آج، لب، آل مر.

(14). آط: زي.

(15). آج، لب، آل، مش: گردن نهندگان.

صفحه : 159

در«1» دل ايشان است بيماري يا شاك ّ شدند«2» يا مي ترسند كه ظلم كند خداي بر ايشان و پيغامبرش! بل ايشان ستمكاره اند.

باشد سخن مؤمنان چون باز خوانند ايشان را با خداي«3» و رسولش تا حكم كند ميان ايشان كه گويند شنيديم و طاعت داشتيم، و ايشان ظفر يافته اند«4».

[107- پ]

و هر كه فرمان برد خداي را و پيغامبر«5» را و بترسد از خداي و پرهيزگار شود، ايشان رستگاران«6» باشند.

و سوگند خورند«7» به خداي غايت سوگندشان«8» اگر بفرمايي ايشان را بيرون شوند بگو سوگند مخوري فرمان برداري است معروف كه خداي داناست به آنچه مي كني شما.

بگو فرمان بري

خداي را و فرمان بري رسول او را، اگر برگردند كه بر او شد آنچه بر او نهادند و بر شماست آنچه بر شما نهادند، اگر فرمان بري او را راهيابي، و نيست بر پيغامبر الّا رسانيدن روشن.

[108. ر]

نويد داد خداي تعالي آنان را كه ايمان آوردند از شما

-----------------------------------

(1). آط: پس در، آج، لب، آل: اي در، مش: ايادر.

(2). آط، آب، آج، لب، آل، مش: در شك افتادند.

(3). آط: زي خداي. [.....]

(4). آط، آب، آج، لب، آل، مش: رستگاران اند.

(5). آط، آب، آج، لب او.

(6). آج، لب، آل: ظفر يافتگان.

(7). مش: خوردند.

(8). آط، آب، مش: بغايت كوشش سوگند خورند.

صفحه : 160

و آنان را كه عمل صالح كنند تا خليفه كند«1» ايشان را در زمين چنان كه كرد خليفه«2» آنان را كه پيش ايشان بودند و تمكين كند«3» ايشان را دين آنان كه بپسنديد«4» براي ايشان، و بدل كند«5» ايشان را از پس ترسشان ايمني كه مرا پرستند، انباز نگيرند به من چيزي، و هر كه كافر شود پس از آن ايشان فاسقان«6» اند.

و به پاي داري نماز و بدهي زكات و فرمان بري پيغامبر را تا باشد كه بر شما رحمت كنند.

مپنداري آنان را كه كافر شدند به عاجز كننده«7» اند در زمين و جاي ايشان دوزخ«8»، و بد جايي«9» است آن.

قوله تبارك و تعالي: وَ الَّذِين َ كَفَرُوا أَعمالُهُم كَسَراب ٍ بِقِيعَةٍ، حق تعالي در اينكه آيت مثل زد و تشبيه كرد اعمال كافران را در نفي ثبات و قبول و وقوع به موقع خود به سراب آب نماي، گفت: آنان كه كافر شدند اعمال ايشان چون [108- پ]

سرابي است، و سراب آن باشد

كه مردم در بيابان به گرمگاه [نگاه]

«10» بكند، سپيدي«11» زمين شوره آفتاب در او شعاع افگنده بود گمان برد كه آب است، و براي آن سراب خواندند«12» كه يتسرّب كالماء، اي يجري. بِقِيعَةٍ، جمع قاع، كجيرة و جار. و «قاع»، زمين فراخ ساده باشد، و يجمع ايضا علي اقواع و قيعان. آنگه به آن جاي رسد چيزي نبيند، همچنين عمل كافر او گمان برد كه چيزي مي كند چنان كه گفت: ... وَ هُم يَحسَبُون َ أَنَّهُم يُحسِنُون َ صُنعاً«13» حَتّي إِذا جاءَه ُ، اي جاء السّراب و اراد موضع السّراب، براي آن كه سراب هيچ«1» نباشد الّا خيالي و گماني، از اينكه جا گفت: لَم يَجِده ُ شَيئاً، هيچ نيابد آن را. وَ وَجَدَ اللّه َ عِندَه ُ، و خداي«2» يابد عند آن، يعني جزاي خداي يابد آن جا معدّ بر وفق عمل«3». و گفتند: خداي را يابد شمار كننده و جزا دهنده. فَوَفّاه ُ حِسابَه ُ، شمار او به تمامي بكند كه او سريع الحساب است، حساب همه خلايق به يك بار بر آرد كه منع نكند او را بعضي از بعضي، و اينكه دليل كند بر آن كه خداي تعالي متكلّم است نه به آلت، چه اگر متكلّم بودي به آلت ممكن نبودي او را حساب خلايق كردن در يك وقت، بل اوقات بسيار حاصل آمدي از او.

[او]

«4» كَظُلُمات ٍ، [گفت]

«5»: عمل كافر با سراب نماي ماند«6» يا با تاريكي در درياي قعير، من لجّة البحر و هي معظمه«7». يَغشاه ُ مَوج ٌ مِن فَوقِه ِ، كه بپوشد آن را موجي كه از بالاي آن موجي باشد«8»، از بالاي آن ابري باشد، و اينكه جمله چون جمع كنند ظلماتي باشد، و تاريكيها بهري«9» بالاي بهري:

يكي ظلمت دريا، و يكي ظلمت ابر، و يكي ظلمت موج، باز عمل كافر را تشبيه كرد با اينكه سه تاريكي چه كافر را اعتقاد تاريك است و عمل تاريك است و مرجع با او«10» تاريكي است كه دوزخ است. إبن كثير خواند به روايت نبّال: «سحاب» به رفع و تنوين «ظلمات» جرّ بر بدل من قوله: أَو كَظُلُمات ٍ. بزّي از او روايت كرد: سحاب ظلمات، به اضافت، و باقي قرّاء: سحاب ظلمات، هر دو به رفع و تنوين. آنگه اينكه تكا [ثف]

«11» ظلمات با آن ماند از طريق مبالغت كه [اگر]

«12» دست از آستين بيرون كند، لَم يَكَد يَراها، نزديك آن نبود«13» كه بيند آن را. گفتند: «يكد»، صله است، و معني آن است: لم يرها«14»، و درست نيست

-----------------------------------

(1). اساس فايده، به قياس با نسخه آط و ديگر نسخه بدلها، زايد مي نمايد.

(2). آط، آب، آج، لب، آل را، مش تعالي را.

(3). آط، آب، آز، مش: بر وفق عمل معد، آج، لب: بر وفق عمل معدود. (12- 11- 5- 4). اساس: ندارد، از آط افزوده شد.

(6). همه نسخه بدلها: يا به سرابه اي ماند.

(7). آج، لب: معظم.

(8). همه نسخه بدلها و.

(9). همه نسخه بدلها بر.

(10). همه نسخه بدلها: مرجع او با. [.....]

(13). اساس: بود، با توجّه به نسخه بدلها و فحواي عبارت، تصحيح شد.

(14). اساس: يردها، به قياس با نسخه آط، تصحيح شد.

صفحه : 162

اينكه، و «كاد» بر جاي خود است، و اينكه براي مبالغت گفتند. و معني آن است: لم يكد يريها فضلا من ان يراها، نه نبينند«1» و نه نزديك آن باشد [كه]

«2» نبيند«3». بعضي مفسّران گفتند: به «ظلمات» اعمال كافر خواست، و

به درياي لجّي ّ دل او خواست، و به موج آن جهل و شك ّ و حيرت كه غالب است، و به سحاب رين و طبع و ختم كه بر دل اوست.

ابي ّ كعب گفت در اينكه آيت كه، كافر در پنج ظلمت است: كلامش ظلمت است، و عملش ظلمت است، مدخلش ظلمت است، مخرجش ظلمت است، و مصيرش روز قيامت با ظلمت است و آن دوزخ است، و قوله تعالي: لَم يَكَد يَراها، مبرّد گفت معني [آن است]

«4» كه: لم يرها الّا بعد جهد و مشقّة، چنان كه [يكي]

«5» از ما گويد: ما كدت اراك«6» من الظّلمة، بيم«7» آن بود كه از تاريكي تو را نبينم و او را ديده باشد. و گفتند: نزديك باشد كه بيند و نبيند، چنان كه كاد العروس ان يكون اميرا، و كاد النّعام يطير، و او را امارت نباشد و آن را طيران، و اينكه هر يكي وجهي است، و وجه اول كه گفتيم«8» پيش از اينكه اوليتر است و بليغتر. وَ مَن لَم يَجعَل ِ اللّه ُ لَه ُ نُوراً فَما لَه ُ مِن نُورٍ، و هر كس كه خداي او را نوري نكند، او را نور«9» نباشد، يعني هر كه خداي به او لطف نكند و هدايت ندهد مهتدي نباشد. مقاتل گفت: آيت در عتبة بن ابي ربيعه آمد كه او در جاهليّت طلب دين و زهد كرد، چون اسلام در آمد كافر شد. در خبر است كه رسول را- عليه السّلام- [109- ر]

پرسيدند: امّت تو فرداي قيامت صراط چگونه گذراند در ظلمات قيامت! گفت: امّت من بر صراط به نور علي گذرند«10»، و علي بر صراط به نور من گذرد، و

من به نور خداي تعالي گذرم، و نور امّت من از نور علي است، و نور علي از نور من، و نور من از«11» خداي تعالي، و هر كه به ما تولّا نكند او را نور نباشد، ثم ّ قرء: وَ مَن لَم يَجعَل ِ اللّه ُ لَه ُ نُوراً فَما لَه ُ مِن نُورٍ.

-----------------------------------

(3- 1). كذا در اساس، همه نسخه بدلها: ببيند. (5- 4- 2). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(6). همه نسخه بدلها: اريك.

(7). همه نسخه بدلها: نزديك.

(8). اساس كه، با توجّه به آط و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد.

(9). آز: نوري.

(10). آب، آز: گذرد.

(11). همه نسخه بدلها نور.

صفحه : 163

قوله تعالي: أَ لَم تَرَ أَن َّ اللّه َ يُسَبِّح ُ لَه ُ مَن فِي السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ، گفت: نبيني كه تسبيح مي كند خداي را هر كه در آسمان و زمين است! و تسبيح، تنزيه خداي باشد از آنچه لايق نباشد به او از صاحبه و ولد و شريك و شبيه«1» و افعال قبيح و اخلال به واجب. و معني تسبيح اهل زمين و آسمان آن است كه: دليل مي كند به عجيب خلق و بديع صنع بر آن كه ايشان را خالقي است مستحق ّ تسبيح و تنزيه. وَ الطَّيرُ صَافّات ٍ، و مرغان نيز تسبيح مي كنند او را در آن حال كه صف زده اند، براي آن كه در آن حال دليل آن كند كه ايشان را خالقي است قادر بر آن كه ايشان را آلت طيران دهد.

مجاهد گفت: نماز مكلّفان را باشد، و تسبيح همه چيزي را، از اينكه جا گفت:

وَ إِن مِن شَي ءٍ إِلّا يُسَبِّح ُ بِحَمدِه ِ وَ لكِن لا تَفقَهُون َ تَسبِيحَهُم«2» كُل ٌّ قَد عَلِم َ صَلاتَه ُ وَ تَسبِيحَه ُ، هر كس از ايشان

را«3» هر يك از ايشان صلات و تسبيح خود دانند. بر اينكه قول ضمير مرفوع مستكن ّ في «علم» راجع است با لفظ «كل ّ». و بعضي دگر گفتند: كُل ٌّ قَد عَلِم َ، اي قد علم اللّه صلاته و تسبيحه، همه را خداي تسبيح او داند. وجه سيم در او آن است كه: كل ّ قد علم صلاة اللّه و تسبيحه علي اضافة المصدر الي المفعول، چنان كه فاعل «علم» مصلّي و مسبّح«4» باشد كه به لفظ «كل ّ» گفت، و ضمير مجرور ضمير نام خداي است. وَ اللّه ُ عَلِيم ٌ بِما يَفعَلُون َ، و خداي داناست به آنچه ايشان مي كنند.

وَ لِلّه ِ مُلك ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ، خداي راست ملك آسمانها و زمين به خلق و ملك، و ملك تصرّف آن اوست، چنان كه خواهد مي گرداند به حسب مصلحت.

وَ إِلَي اللّه ِ المَصِيرُ، و باز گشت با اوست.

أَ لَم تَرَ أَن َّ اللّه َ يُزجِي سَحاباً، آنگه گفت رسول را- و مراد جمله مكلّفان- بر سبيل تنبيه: نبيني«5» [يعني]

«6»: نمي داني كه خداي تعالي مي راند ابر را آنگه جمع و تأليف

-----------------------------------

(1). اساس: و ولدا و شريكا و شبيها، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(2). سوره بني اسرائيل (17) آيه 44.

(3). همه نسخه بدلها: بل.

(4). همه نسخه بدلها: يسّلي و تسبيح. [.....]

(5). اساس: بيشتر، به قياس با نسخه آط و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(6). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

صفحه : 164

مي كند ميان آن، ثُم َّ يَجعَلُه ُ رُكاماً، آنگه آن را بر هم نشاند متراكب و متراكم كند.

فَتَرَي الوَدق َ، باران بزرگ قطره بيني كه از او بيرون مي آيد! وَ يُنَزِّل ُ مِن َ السَّماءِ، و فرود آرد از آسمان، مِن جِبال ٍ فِيها، از كوهها«1»

كه در آسمان است، مِن بَرَدٍ، از تگرگ. «من» اوّل ابتداي غايت است، و دوم تبعيض، و سيم«2» تبيين. فَيُصِيب ُ بِه ِ«3»وَ يَصرِفُه ُ عَن مَن«5» يَكادُ سَنا بَرقِه ِ، نزديك آن باشد كه«6» روشنايي برق او چشمها را ببرد، و مثله قوله تعالي: يَكادُ البَرق ُ يَخطَف ُ أَبصارَهُم«7»يُقَلِّب ُ اللّه ُ اللَّيل َ وَ النَّهارَ، خداي تعالي مي گرداند شب و روز را، شب مي برد و روز مي آرد، اينكه به عقب آن و آن به عقب اينكه. إِن َّ فِي ذلِك َ لَعِبرَةً لِأُولِي الأَبصارِ، در اينكه عبرتي و پندي است خداوندان چشمها را، يعني خداوندان عقل و خرد را.

ابو هريره روايت كرد از رسول- عليه السّلام«8»- گفت، خداي تعالي گفت:

9» يؤذيني إبن آدم«

، فرزند آدم مرا مي رنجاند، روزگار را دشنام مي دهد، و من روزگارم،

بيدي الامر اقلّب اللّيل و النّهار

، كار به دست من است شب و روز مي گردانم.

وَ اللّه ُ خَلَق َ«10»خَلَق َ، علي الفعل الماضي. و «كل ّ» بر تغليب گفت«11». و بعضي گفتند: اصل همه آب

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: كوههايي.

(2). آب، آز، آل: سيوم.

(3). اساس و همه نسخه بدلها: بها، به قياس با متن قرآن مجيد، تصحيح شد.

(4). همه نسخه بدلها: شود.

(5). اساس: عمّن، با توجه به آط و ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.

(6). مش آن.

(7). سوره بقره (2) آيه 20.

(8). همه نسخه بدلها كه.

(9). اساس: گفته بود ببني آدم، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(10). اساس و همه نسخه بدلها: خالق كل ّ، به قياس با متن قرآن مجيد، تصحيح شد.

(11). همه نسخه بدلها: گفتند.

صفحه : 165

بود، و بعضي از آتش كرد«1»، و بعضي با باد، و اوّل معتمد است. فَمِنهُم مَن يَمشِي عَلي بَطنِه ِ، از ايشان بهري آنند

[109- پ]

كه بر شكم مي روند چون مار و ماهي و كرم، وَ مِنهُم مَن يَمشِي عَلي رِجلَين ِ، و بهري از آن«2» بر دو پاي مي روند چون آدمي و چون«3» مرغان، وَ مِنهُم مَن يَمشِي عَلي أَربَع ٍ، و از ايشان بعضي آنند كه بر چهار پاي روند چون انعام و بهايم و وحوش و سباع، و براي آن ذكر«4» جانوران نكرد كه بر بيشتر چهار پاي«5» روند، كه حكم ايشان در آن كه منبسط باشد«6» بر زمين حكم چهار پايان است. يَخلُق ُ اللّه ُ ما يَشاءُ، مي آفريند خداي آنچه خواهد چنان كه خواهد، و«7» خداي بر همه چيز تواناست.

لَقَد أَنزَلنا آيات ٍ مُبَيِّنات ٍ، گفت: ما فرو فرستاديم آياتي مبيّن روشن، و نصب كرديم ادلّه واضحه«8». وَ اللّه ُ يَهدِي مَن يَشاءُ إِلي صِراطٍ مُستَقِيم ٍ، و خداي تعالي ره نمايد آن را كه خواهد به ره راست از لطف و حكم و تسميه به هدي- چنان كه بيان كرديم.

وَ يَقُولُون َ آمَنّا بِاللّه ِ وَ بِالرَّسُول ِ، مي گويند- يعني منافقان كه: ما ايمان آورديم به خداي و پيغامبر و طاعت داشتيم، اينكه مي گويند به زبان. ثُم َّ يَتَوَلّي فَرِيق ٌ مِنهُم مِن بَعدِ ذلِك َ، آنگه پشت بر مي كنند و بر مي گردند گروهي از ايشان بعد اينكه گفتار كه گفتند. وَ ما أُولئِك َ بِالمُؤمِنِين َ، و اينان بر حقيقت مؤمن نه اند.

مفسّران گفتند: اينكه آيت در حق ّ مردي منافق آمد نام او بشر و خصمي جهود كه او را بود«9» در زمين«10» كه ايشان در آن خصومت مي كردند. جهود او را به حكومت بر پيغامبر مي آورد، و منافق مي گفت: بر كعب اشرف رويم كه مهتر جهودان است كه محمّد حيف كند بر ما. خداي تعالي اينكه آيات

فرستاد و گفت: مي گويند به زبان كه

-----------------------------------

(1). آط، آب، آج، لب، آز، آل: به آتش، مش: به آتش پيدا كرد، مه: با آتش. [.....]

(2). آج، لب: ايشان.

(3). آط، آب، آز، مش: و جن و.

(4). آط، آب، آز، مش آن.

(5). آج، لب، آل، مش: بيشتر بر پايها.

(6). آط، آب، آز، مش: باشند.

(7). آب، آز، مش: كه، آج، لب: چه.

(8). همه نسخه بدلها: واضح.

(9). همه نسخه بدلها: كه او داشت.

(10). آط، مش: زميني.

صفحه : 166

ما به خدا و پيغامبر«1» ايمان داريم و طاعت مي داريم ايشان را، و آنگه بر مي گردند و بر حقيقت مؤمن نه اند ايشان.

علامت نامؤمني ايشان آن است كه«2»: چون ايشان را با خداي و رسول مي خوانند تا رسول حكم كند ميان ايشان. بعضي گفتند: راجع است با رسول براي آن كه تولّاي حكم او كند«3». و بعضي گفتند: راجع است با خداي تعالي كه اگر حكم رسول مي كند آن حكم صادر است از قديم- جل ّ جلاله- و بر حقيقت حكم اوست. إِذا فَرِيق ٌ مِنهُم مُعرِضُون َ، گروهي از ايشان چون بنگري عدول و اعراض كنند، و اينكه «اذا» مفاجات است- كه معني او را چند جاي بيان كرديم.

وَ إِن يَكُن لَهُم ُ الحَق ُّ، و اگر چنان كه حق ّ ايشان را بودي، يَأتُوا إِلَيه ِ مُذعِنِين َ، به او آمدندي منقاد و گردن نهاده، و لكن چون دانستند كه حق ّ نيست ايشان را بل بر ايشان است، و رسول- عليه السّلام- حكم«4» كه كند از روي حجّت بر ايشان خواهد بودن، از او عدول و اعراض مي كنند.

أَ فِي قُلُوبِهِم مَرَض ٌ، در دل ايشان بيماري و شك ّ است! أَم ِ ارتابُوا، يا به شك ّ افتاده اند، و اينكه خود بر حقيقت

چنين است كه اينكه صفت منافقان است، و انّما بر لفظ استفهام گفت و معني تقريع و تنبيه، چنان كه يكي از ما گويد جاهلي را: [هما]

«5» تو جاهلي و تو را علمي«6» نيست با اينكه كار، با آن كه داند چنين است تا جهل بر او تقرير كند، و مانند اينكه قول شاعر- شعر:

الستم خير من ركب المطايا و اندي العالمين بطون راح

اينكه استفهام را معني تقرير است. أَم يَخافُون َ أَن يَحِيف َ اللّه ُ عَلَيهِم وَ رَسُولُه ُ، يا مي ترسند كه خداي و پيغامبر بر ايشان حيف و ظلم كنند«7».

-----------------------------------

(1). آج، لب، آل: پيغامبران.

(2). همه نسخه بدلها و اذا دعوا الي الله و رسوله.

(3). مش ميان ايشان.

(4). آط، آب، آز، مش: حكمي.

(5). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد. [.....]

(6). اساس: عملي، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(7). آط، آج، لب، آز، مش: كند.

صفحه : 167

بَل أُولئِك َ هُم ُ الظّالِمُون َ، بل ظالم و ستمكاره ايشانند بر نفس و«1» عدول كردن از حكم رسول- عليه السّلام- به حكم كعب اشرف، و او را بر رسول اختيار كردن، و در اينكه باب وضع چيزي مي كنند نه به موضع خود، و اينكه ظلم باشد در لغت.

إِنَّما كان َ قَول َ المُؤمِنِين َ«2» سَمِعنا وَ أَطَعنا، شنيديم و طاعت داشتيم. و قَول َ المُؤمِنِين َ، نصب است بر خبر «كان»، و اسم «ان» مع الفعل اوست«3»، من قوله: أَن يَقُولُوا، التّقدير: انّما كان قول سمعنا و اطعنا قول المؤمنين، اي [110- ر]

كان هذا القول قول المؤمنين. و قوله:

إِذا دُعُوا، در محل ّ نصب است علي الظّرف. وَ أُولئِك َ هُم ُ المُفلِحُون َ، و ايشان ظفر يافتگان باشند كه چنين كنند.

آنگه گفت: وَ

مَن يُطِع ِ اللّه َ وَ رَسُولَه ُ، هر كه طاعت خدا و پيغامبر دارد و فرمان ايشان را منقاد باشد، وَ يَخش َ اللّه َ وَ يَتَّقه ِ، از خداي بترسد«4» و از معاصي او اجتناب كند«5»، فَأُولئِك َ هُم ُ الفائِزُون َ، ايشان ظفر يافتگان باشند به مراد خود.

وَ أَقسَمُوا بِاللّه ِ جَهدَ أَيمانِهِم، آنگه هم در وصف منافقان گفت: ايشان سوگند خوردند بغايت سوگند كه [اگر]

«6» تو ما را«7» فرمايي برويم.

سبب نزول آيت«8» آن بود كه، منافقان رسول را- عليه السّلام- گفتند: اينما كنت نكن معك، اي رسول اللّه هر كجا كه تو باشي ما آن جا باشيم، اگر بروي برويم با تو، و اگر مقام كني مقيم باشيم«9» با تو، و آنچه فرمان تو باشد انقياد نماييم. و برين گفتار سوگندان عظيم خوردند، و اينكه سوگند خوردن براي نفي تهمت بود. و چون انديشه كنند ايشان با اينكه سوگندها متّهم بودند براي آن كه مؤمنان بگفتند«10» و سوگند

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها خود و به.

(2). همه نسخه بدلها و.

(3). همه نسخه بدلها: مع الفعل است.

(4). همه نسخه بدلها: بترسند.

(5). همه نسخه بدلها: كنند.

(6). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(7). اساس: مرا، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(8). آج، لب، آل اينكه.

(9). آج، لب، آل: مقام كنيم.

(10). آب، مش: نگفتند.

صفحه : 168

نخوردند، ايشان از آن نفاق كه در دل داشتند ترسيدند كه ايشان را به مجرّد گفتار باور ندارند، سوگند خوردند، و شاعر اينكه معني خواست آن جا كه گفت- و هو المتنبّي- شعر:

عقبي اليمين علي عقبي الوغي ندم ماذا يزيدك في اقدامك القسم

و في اليمين علي ما انت واعده ما دل ّ انّك في الميعاد

متّهم

و نزديك است با اينكه. قوله شاعر«1»- شعر:

و اكذب ما يكون ابو المعلّي اذا آلي علينا بالطّلاق

و هم در سوگند دروغ گفت:

و حلّف«2» الف يمين غير صادقة مطرودة ككعوب الرّمح في نسق

حق تعالي گفت: قُل، يا محمّد بگو اينكه منافقان را: لا تُقسِمُوا، سوگند مخوري. طاعَةٌ مَعرُوفَةٌ، اي هذا القول منكم باللّسان طاعَةٌ مَعرُوفَةٌ، اينكه گفتار شما طاعتي است معروف، يعني اينكه طاعت چنين به زبان كه با آن وفا نباشد و با آن كردار نباشد و آن گفتاري دروغ بود و سوگندي بي اعتقاد، طاعتي است معروف به شما كه منافقاني، و اينكه معني قول مجاهد است، و بر اينكه قول طاعت خبر مبتدا باشد محذوف. و دگر مفسّران گفتند: معني آن است كه، طاعة معروفة خير من قولكم و قسمكم، طاعتي معروف چنان كه مسلمانان مي كنند بهتر از اينكه كه نماز«3» دروغ و سوگند دروغ باشد، و بر اينكه قول طاعت مبتدا باشد، و معروفة صفت او باشد، و خبر او محذوف مقدّر، اي خير و امثل. إِن َّ اللّه َ خَبِيرٌ بِما تَعمَلُون َ، كه خداي تعالي داناست به آنچه شما مي كني از گفتار و كردار و آنچه در دل داري.

قُل، يا محمّد بگو اينكه منافقان را كه: أَطِيعُوا اللّه َ وَ أَطِيعُوا الرَّسُول َ، كه طاعت خداي داريد و طاعت رسولش. فَإِن تَوَلَّوا، اگر برگردند و اعراض كنند، فَإِنَّما عَلَيه ِ ما حُمِّل َ، بر اوست آنچه بر او نهادند و او را تكليف كردند، و بر شماست آنچه بر شما نهادند و شما را تكليف كردند«4»، هيچ كس را از شما به گناه ديگري نخواهد«5» گرفتن،

-----------------------------------

(1). آط، آج، لب، آل، مش كه گفت.

(2). كذا در

اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعراني: (8/ 234): حلفت. [.....]

(3). همه نسخه بدلها: گفتار.

(4). همه نسخه بدلها و.

(5). همه نسخه بدلها: نخواهند.

صفحه : 169

و مثله قوله تعالي: وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزرَ أُخري«1»وَ إِن تُطِيعُوه ُ تَهتَدُوا، و اگر شما طاعت او داري و فرمان او بري، راه راست يابي. وَ ما عَلَي الرَّسُول ِ إِلَّا البَلاغ ُ المُبِين ُ، و بر پيغامبر نيست الّا رسانيدني روشن، براي آن كه به پيغامبر«2» همين تعلّق دارد كه دعوت كند«3» و برساند، آنچه لطف و توفيق و اقدار«4» و تمكين است بر خداي«5»- جل ّ جلاله- و آنچه امتثال«6» مأمور به و تولّي فعل و گذاردن بر وجه مأمور به به مكلّف تعلّق دارد، و هر يكي را فعلي ظاهر است كه كار اوست كه جز او نكند و«7» نتواند كردن.

قوله: وَعَدَ اللّه ُ الَّذِين َ آمَنُوا مِنكُم وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ، خداي تعالي گفت در اينكه آيت: وعده داد خداي آنان«8» را كه ايمان آوردند از شما و عمل صالح كردند كه، ايشان را خليفه كند در زمين، چنان كه خليفه كرد آنان را كه پيش«9» ايشان بودند، و ايشان را تمكين كند از ديني كه پسنديده است براي ايشان [110- پ]

، و بدل كند براي ايشان از پس خوف و ترس ايمني، كه مرا پرستند و به من شرك نيارند و با من انباز نگيرند. و هر كه او كافر شود پس از آن، فَأُولئِك َ هُم ُ الفاسِقُون َ، ايشان فاسق و خارج باشند از فرمان خداي- جل ّ جلاله.

در آن كه مراد به آيت كيست، سه قول گفتند. جماعتي گفتند: مراد جمله امّت مصطفي اند- عليه السّلام- كه خداي تعالي ايشان را خليفه امّتان

گذشته كرد، چنان كه آدم را- عليه السّلام- خليفه جان ّ كرد و زمين«10» از ايشان پاك كرد و به ايشان داد، همچنين خداي تعالي زمين از كافران و امّتان گذشته پاك كرد و به امّت محمّد داد، چنان كه گفت: جَعَلناكُم خَلائِف َ«11» يَعبُدُونَنِي لا يُشرِكُون َ بِي شَيئاً، اينكه هم حاصل نيست، و اينكه جمله كه گفتيم«11» دليل فساد قول آنان مي كند كه آيت را بر خلافت صحابه حمل كردند، و آن آن است كه امّت از ميان دو [قول]

«12» قايلند: قايلي گفت: خلافت به نص ّ باشد دون اختيار، و قايلي گفت: به اختيار باشد.

آنان كه به نص ّ خدا و [رسول]

«13» گفتند، و استخلاف از جهت خداي گويند«14» به

-----------------------------------

(1). آط، آب، آز، مش مقام. (13- 12- 2). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(3). آج، لب، آل: خوانند.

(4). اساس: بود، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(5). آط، آب، آج، لب، مش: نقد بود وعده، آز، آل: تقدير بود وعده.

(6). آط، مش: ملل.

(7). همه نسخه بدلها: استخلاف بود كه.

(8). آب، آز: خلفايي.

(9). آل: تمكّن.

(10). همه نسخه بدلها هم.

(11). همه نسخه بدلها همه.

(14). همه نسخه بدلها: گفتند.

صفحه : 171

امامت علي و فرزندان او- عليهم السّلام- گفتند، و آنان كه به امامت صحابه گفتند، امامت به اختيار گفتند. قول به آن كه امام«1» نص ّ باشد، و خليفه به استخلاف خداي باشد و جز علي بود قولي بود ثالث خارق اجماع. و آنان كه در حق ّ صحابه دعوي نص ّ كردند، قول ايشان معتمد نيست، چه اتّفاق است كه اگر از خداي يا پيغامبر نصّي بودي، به اختيار امّت و اجماع ايشان حاجت نبودي در حق ّ

ابو بكر، آنگه به«2» نص ّ ابو بكر بر عمر، آنگه به مشورت و«3» شوري در امامت عثمان، و اينكه جمله دليل فساد قول آنان مي كند كه ايشان نصوصيّت صحابه گفتند، و آن جماعتي [اند]

«4» اندكي از اصحاب«5» حديث، دگر آن كه گفت:

كما استخلف الّذين من قبلهم

، چنانكه خليفه كرد آنان را كه پيش ايشان بودند، و آنان كه خداي خليفه كرد ايشان را آدم بود في قوله تعالي: إِنِّي جاعِل ٌ فِي الأَرض ِ خَلِيفَةً«6» إِنّا جَعَلناك َ خَلِيفَةً فِي الأَرض ِ«9» اخلُفنِي فِي قَومِي«11» وَ لَيُمَكِّنَن َّ لَهُم دِينَهُم ُ الَّذِي ارتَضي لَهُم، اگر تمكّن بر«15» دين بر حدّ آن خواستند كه امروز است و در عهد صحابه بود، و اينكه و مانند اينكه در عهد رسول- عليه السّلام بود [111- ر]

، و اگر بيش از آن خواست تمكيني«16» كلّي چنان كه وعده داد في قوله تعالي:

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: امامت. [.....]

(3- 2). همه نسخه بدلها: ندارد.

(7- 4). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(5). همه نسخه بدلها: اندك از صحابه.

(6). سوره بقره (2) آيه 30.

(8). آط، آب، آز: بود في قوله: يا داود.

(9). سوره ص (38) آيه 26.

(10). اساس: ندارد، به قياس با همه نسخه بدلها، از قرآن مجيد افزوده شد.

(11). سوره اعراف (7) آيه 142.

(12). همه نسخه بدلها كه.

(13). آط، آب، آز، مش: اجتماع.

(14). همه نسخه بدلها به.

(15). آط، آب، آز، آل، مش: تمكين از.

(16). آب، آز، مش: تمكين.

صفحه : 172

لِيُظهِرَه ُ عَلَي الدِّين ِ كُلِّه ِ«1» يَعبُدُونَنِي لا يُشرِكُون َ بِي شَيئاً پوشيده نيست كه مسلماني به اضافت با كافري اندكي است از بسياري، پس آيت لايق نيست«2» و معني او مطّرد نيست الّا به خلافت و امامت مهدي- عليه السّلام-

كه رسول- عليه الصّلوة و السّلام- به او بشارت داد، و امّت بر آن اجماع كردند بر جمله، و اگر چه در تعيين آن خلاف كردند و رسول- عليه السّلام- گفت:

لو لم يبق من الدّنيا الّا يوم واحد لطوّل اللّه ذلك اليوم حتّي يخرج رجل من ولدي يواطي اسمه اسمي و كنيته كنيتي يملأ الارض قسطا و عدلا كما ملئت جورا و ظلما

، گفت: اگر از دنيا نماند الّا يك روز، خداي تعالي آن روز را دراز كند تا بيايد مردي از فرزندان من همنام من و هم كنيت من، زمين پر از عدل و انصاف كند پس از آن كه پر«3» جور و ظلم باشد. و اينكه خبر مخالف و مؤالف روايت كردند، و خلاف در تعيين افتاد، و نيز اينكه خبري است معروف كه رسول- عليه السّلام- گفت: هيچ كس را حلال نيست كه [جمع كند]

«4» ميان نام من و كنيت من مگر مهدي امّت را كه او را رواست كه نام من و كنيت من برگيرد«5». جابر الجعفي ّ روايت كرد از جابر بن عبد اللّه الانصاري كه او گفت، چون اينكه آيت آمد: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا أَطِيعُوا اللّه َ وَ أَطِيعُوا الرَّسُول َ وَ أُولِي الأَمرِ مِنكُم«6» وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ، آنگه خطاب كرد با جمله مكلّفان، گفت: نماز به پاي داري به اوقات و حدود و شرايط آن، و زكات مال بدهي. وَ أَطِيعُوا الرَّسُول َ، و طاعت پيغامبر داري تا باشد كه بر شما رحمت كنند.

آنگه خطاب كرد كه: يا رسول اللّه، يا با مخاطبي مبهم«1»: لا تَحسَبَن َّ الَّذِين َ كَفَرُوا مُعجِزِين َ فِي الأَرض ِ، مپندار آن«2» را كه به من كافر

شدند كه ايشان مرا عاجز بكرده اند در زمين، يعني نه«3» چنان است كه اگر من خواهم كه ايشان را از«4» كفر باز دارم به جبر نتوانم، جز آن است كه حكمت راه نمي دهد با تكليف جبر كردن بر مكلّفان.

حفص و إبن عامر و حمزه «لا يحسبن ّ» خواندند به « يا ». و «الّذين» در موضع رفع است با آن كه فاعل«5» حسبان است بر اينكه قراءت و مفعول اوّ [ل]

«6» محذوف باشد از كلام براي آن كه «حسبان» هميشه متعدّي باشد به دو مفعول، و تقدير آن است كه: لا يحسبن ّ«7» الّذين كفروا انفسهم معجزين. و باقي قرّاء به «تا» ي خطاب خواندند، يعني لا تحسبن ّ«8» يا محمّد. و فرّاء گفت: بر قراءت آن كه به « يا » خواند، ممكن بود كه فعل مسند باشد با رسول، و در كلام هر دو مفعول باشد، و التّقدير:

لا يحسبن ّ«9» محمّد الّذين كفروا مُعجِزِين َ فِي الأَرض ِ، و اينكه نهي مغايبه باشد، يعني نبايد تا محمّد كافران را معجز پندارد. وَ مَأواهُم ُ النّارُ، و فردا مأواي ايشان«10» دوزخ بود، و اينكه بد جاي«11» است آنان را كه آن جا گرفتار شوند«12».

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: خطاب كرد با رسول يا با مخاطبي مبهم گفت.

(2). همه نسخه بدلها: آنان.

(3). همه نسخه بدلها: ندارد.

(4). همه نسخه بدلها آن.

(5). اساس: فعل، به قياس با آط و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(6). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(8- 7). همه نسخه بدلها: تحسبن ّ.

(9). اساس: تحسبنّي، به قياس با نسخه آط و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(10). آج، لب، آل در.

(11). آط، مش: جايي.

(12). آط، آب، آج، لب، آز، آل قوله تعالي.

صفحه :

176

عَذاب ٌ أَلِيم ٌ (63) أَلا إِن َّ لِلّه ِ ما فِي السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ قَد يَعلَم ُ ما أَنتُم عَلَيه ِ وَ يَوم َ يُرجَعُون َ إِلَيه ِ فَيُنَبِّئُهُم بِما عَمِلُوا وَ اللّه ُ بِكُل ِّ شَي ءٍ عَلِيم ٌ (64)

[112- ر]

نه بر بيمار بزه اي، و نه بر تنهاي شما كه بخوري از خانه هايتان، يا خانه هاي پدرانتان، يا خانه هاي مادرانتان، يا خانه هاي برادرانتان، يا خانه هاي خواهرانتان، يا خانه هاي عمّانتان«1»، يا خانه هاي عمّگانتان، يا خانه هاي خالهايتان«2»، يا خانه هاي خالگانتان«3»، يا آنچه مالك باشيد كليدهاي آن را، يا رفيق شما، نيست بر شما بزه اي كه بخوري جمله يا پراكنده، چون در روي در خانه هايي سلام كني بر«4» خود تحيّتي است از نزديك خداي مبارك پاكيزه، همچنين بيان كند خداي براي شما آيتها تا همانا عقل كار بندي.

[113- پ]

مؤمنان باشند آنان كه بگرويدند به خداي و پيغامبرش، و چون باشند با او بر كاري جمع كننده بنروند تا دستوري نخواهند از او، آنان كه دستوري مي خواهند از تو«5»، آنانند كه ايمان دارند«6» به خداي و پيغامبرش، چون دستوري خواهند از تو براي بهري كارشان دستوري ده آن را كه خواهي از ايشان، و آمرزش خواه براي ايشان از خداي كه خداي آمرزنده و بخشاينده است.

مكني«7» خواندن پيغامبر در ميان شما چون خواندن بهري شما بهري را،

-----------------------------------

(1). آط: عمتان، آج، لب، مش: عمّه هايتان.

(2). مش: خالوانتان، ديگر نسخه بدلها: خالويانتان.

(3). مش: خاله هانتان.

(4). آب، مش نفسهاي.

(5). آط ايشان.

(6). آب، آج، لب، آل، مش: ايمان آوردند.

(7). آج، لب، آل: مگردانيد.

صفحه : 178

مي داند خداي آنان را كه فرو مي خيزند از شما از پس يكديگر، بگو تا حذر كنند آنان كه مخالفان اند از فرمان [او]

«1» از آن كه به ايشان رسد فتنه اي يا بديشان رسد عذابي به درد آرنده.

[114- ر]

بدان كه خداي راست آنچه در آسمانها و زمين است، داند آنچه شما بر آني بر او«2»، و آن روز كه باز آورند

ايشان را با او، خبر دهد«3» ايشان را به آنچه كرده باشند، و خداي به همه چيزي داناست.

قوله تعالي: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا لِيَستَأذِنكُم ُ الَّذِين َ مَلَكَت أَيمانُكُم- الاية، حق تعالي به اينكه آيت خطاب كرد با مؤمنان، گفت: اي گرويدگان به خدا و رسول؟ بفرماي«4» تا دستوري خواهند بر شما آنان كه بندگان شمااند. گروهي گفتند: مراد بندگان و پرستاران اند، و عموم آيت اقتضاي آن مي كند. وَ الَّذِين َ لَم يَبلُغُوا الحُلُم َ مِنكُم، و آنان كه از شما به حدّ بلوغ و خواب نرسيده باشند، يعني از آزادان. ثَلاث َ مَرّات ٍ، در شبان روز«5» سه بار: يكي پيش از نماز بامداد، و يكي وقت نماز پيشين كه وقت قيلوله باشد، و از پس نماز خفتن. و آنگه علّت آن بگفت كه اينكه سه وقت چرا مخصوص است، گفت: ثَلاث ُ عَورات ٍ لَكُم، براي آن كه سه عورت است كه مردم در اينكه وقت برهنه باشند و زنان سر گشاده«6» و با جامه هاي كوتاه و ازار پاي به حسب عادت«7» بيرون كرده. كوفيان خواندند الّا حفص: ثلاث عورات لكم، بر نصب «ثا» بدل «ثلاث مرّات» باشد. و اگر گويند: اينكه چه بدل است! گوييم: بدل الكل ّ من الكل ّ. اگر گويند«8» نبايستي تا هر دو يكي بودي، و سه عورت جز سه مرّت باشد،

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد. [.....]

(2). اساس: نداني برو، با توجّه به نسخه بدلها و معني آيه، تصحيح شد.

(3). اساس: دهند، به قياس با نسخه آز، تصحيح شد.

(4). آب، آز: بفرمايند، مش: بفرماييد.

(5). آط، آب، مش: شبانه روزي.

(6). آز، آب: بگشاده.

(7). آب، آز، مش: عادتي.

(8). اساس: نگويند، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها:

تصحيح شد.

صفحه : 179

گوييم تقدير آن است كه: ثلاث اوقات [عورات]

«1»، علي حذف المضاف و اقامة المضاف اليه مقامه، تا مستقيم شود. و باقي قرّاء: ثَلاث ُ عَورات ٍ، خواندند به رفع «ثلاث» علي تقدير هي«2» ثلاث عورات.

آنگه گفت: لَيس َ عَلَيكُم وَ لا عَلَيهِم جُناح ٌ، بر شما و بر ايشان حرجي و بزه اي نيست. بَعدَهُن َّ، پس از اينكه سه بار كه بيان كرد در سه وقت كه وقت عورت باشد.

اكنون بدان كه: جمع فعله چون جمع سلامت باشد و اگر«3» واحد او ساكن العين باشد، «عين» او را در جمع تحريك كنند، نحو: جفنة و جفنات، و صحفة و صحفات، و صفحه و صفحات، چون عين الفعل حرفي صحيح باشد. فامّا چون «واو» يا « يا » باشد بيشتر عرب تحريك نكنند كراهة«4» الحركة علي حرف العلّه، فقالوا: جورات و بيضات، و علي هذا لغة التّنزيل في قوله: ثلاث عورات، و قال بعضهم: عورات و جوزات و بيضات، قال الشّاعر- شعر:

ابو بيضات رائح متأوّب رفيق بمسح المنكبين سبوح

و در شاذّ، اعمش خواند: «ثلاث عورات» بتحريك الواو. طَوّافُون َ عَلَيكُم بَعضُكُم، گردندگان [اند]

«5» اينكه بندگان«6» و كودكان بر شما، يعني هر ساعت ايشان را كاري بود بر شما، در سراي آيند و بشوند، دستوري خواستن هر ساعت ايشان را متعذّر بود در اينكه سه وقت دستوري خواهند، [و ما عدا ذلك، و آنچه جز آن باشد اينكه بندگان و كودكان نابالغ اگر دستوري نخواهند]

«7» بر ايشان و بر شما حرجي نباشد.

كَذلِك َ يُبَيِّن ُ اللّه ُ لَكُم ُ الآيات ِ، و خداي تعالي احكام شرع شما را بيان مي كند.

مقاتل گفت: آيت در زني آمد نام او اسماء بنت مرثد، او را غلامي

بود بزرگ، وقتي ناگاه در سراي شد. او را از آن كراهت آمد، و او بر حالتي«8» كه نخواست كه او را غلام چنان بيند، بيامد و گفت: يا رسول اللّه؟ اينكه غلامان و خدمتكاران در سراي ما

-----------------------------------

(7- 5- 1). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد.

(2). اساس: يعني، به قياس با نسخه آط، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(3). آط، آب، آج، آز، آل، مش چه.

(4). آل، آج: كراهية.

(6). آج، لب، آل ايشان را متعذّر.

(8). آط، آج، لب، آل، مش: كه او بر حالتي بود.

صفحه : 180

مي آيند در اوقاتي كه ما را از آن كراهت است. خداي [114- پ]

تعالي اينكه آيت فرستاد.

وَ اللّه ُ عَلِيم ٌ حَكِيم ٌ، و خداي تعالي دانا و محكم كار است. و بعضي مفسّران گفتند: حكم اينكه آيت منسوخ است، و اينكه آنگه بود كه سرايها را در نبود و پرده ها آويخته نبود، چون حال چنين بود و خداي تعالي در اينكه اوقات استيذان فرمود، آنگه منسوخ كرد اينكه حكم، و اينكه درست نيست.

قوله تعالي: وَ إِذا بَلَغ َ الأَطفال ُ مِنكُم ُ الحُلُم َ، آنگه گفت: چون اطفال شما به حدّ بلوغ رسند امّا به احتلام يا [به ا]

«1» نبات يا به چهارده سالگي. فَليَستَأذِنُوا، بايد كه تا دستوري خواهند چنان كه آن بالغان كه پيش ايشان گفتيم ايشان را. كَذلِك َ يُبَيِّن ُ اللّه ُ، چنين بيان مي كند خداي تعالي آياتش براي شما، و او عليم و حكيم است.

قوله تعالي: وَ القَواعِدُ مِن َ النِّساءِ- الاية، قواعد جمع امرأة قاعدة باشد چنان كه«2» زناني كه ايشان فرو نشسته باشند از آن كه حيض بينند و فرزند زايند. و گفته اند: آنان باشند كه ايشان فرو نشسته باشند كه

شوهر كنند از كبر سن ّ. و قوله تعالي: لا يَرجُون َ نِكاحاً، دو وجه گفته اند در او: يكي آن كه اميد آن ندارند كه مناكحه كنند از آن كه گذشته باشند از حدّ آن، و دوم آن كه صلاحيت خلوت ندارند، هم از اينكه سبب فَلَيس َ عَلَيهِن َّ جُناح ٌ، بر ايشان بزه اي نيست كه فرو نهند جامه هاشان. گفتند: مراد مقنع«3» است كه از بالاي [خمار باشد، و آن ردا كه از بالاي]

«4» جامه باشد، دليل اينكه«5» قراءت ابي ّ است و از آن بعضي اهل البيت: ان يضعن [من]

«6» ثيابهن، و «من» تبعيض را باشد. غَيرَ مُتَبَرِّجات ٍ، نصب او بر حال است، اي غير مظهرات الزّنية، يعني قصد ايشان نه اظهار زينت باشد. و «تبرّج» آن باشد كه اظهار چيزي كند از محاسن خود كه واجب باشد ستر آن. وَ أَن يَستَعفِفن َ خَيرٌ لَهُن َّ، و اگر«7» طلب عفاف و پارسايي

-----------------------------------

(6- 4- 1). اساس: ندارد، از آط، افزوده شد. [.....]

(2). همه نسخه بدلها، بجز آب: باشد گفت.

(3). همه نسخه بدلها: مقنعه.

(5). همه نسخه بدلها: قول.

(7). ظاهرا مترجم «آن» ناصبه را «ان» شرط پنداشته و بدين گونه معني كرده است.

صفحه : 181

كنند و وضع اينكه جامه ها نكنند ايشان را بهتر باشد. وَ اللّه ُ سَمِيع ٌ عَلِيم ٌ، و خداي شنوا و داناست.

قوله تعالي: لَيس َ عَلَي الأَعمي حَرَج ٌ، الاية، علما در تأويل آيت و حكم او خلاف كردند. عبد اللّه عبّاس گفت: چون خداي تعالي اينكه آيت فرستاد: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا لا تَأكُلُوا أَموالَكُم بَينَكُم بِالباطِل ِ«1» وَ لا عَلي أَنفُسِكُم أَن تَأكُلُوا مِن بُيُوتِكُم، و اينكه وجه بعيد است براي مخالفت ظاهر و حذف از كلام آنچه در كلام دليلي نيست

بر حذف او، و خداي تعالي گفت: بر نابينا و لنگ و بيمار و نه بر شما كه تن درستاني حرجي و بزه اي نيست كه طعام خوري از خانه هاي پدرانتان يا خانه هاي مادرانتان يا خانه هاي برادرانتان يا خانه هاي خواهرانتان يا خانه هاي عميانتان«4» يا خانه هاي عمّگانتان«5» يا خانه هاي خاليانتان«6» يا خانه هاي خالگانتان«7».

أَو ما مَلَكتُم مَفاتِحَه ُ، يا خانه هاي آنان كه كليدهاي ايشان به دست شما باشد.

عبد اللّه عبّاس گفت: مراد و كيل مرد است و قيّم به او در ضيعت و ماشيتش، چه آنچه او خورد از خانه ايشان از مال خود خورده باشد از ثمره ضيعت خود از شتر و از شير«8» گوسپندان خود.

عبد اللّه عبّاس گفت: آيت در حارث بن عمرو آمد كه او با رسول- عليه السّلام به غزا رفت و مالك بن زيد را ها«9» كرد بر خانه خود. چون باز آمد او را يافت رنجور و

-----------------------------------

(1). آط، آط، آز، مش: مخلّفان. [.....]

(2). آج، لب، آل: ايشان تحرّج آمدندي.

(3). اساس: ندارد، با توجّه به آط و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). همه نسخه بدلها: عمّانتان.

(5). آط، آب، آز، مش: عمتانتان، آج، لب، آل: عمّه تان.

(6). همه نسخه بدلها: خالانتان.

(7). همه نسخه بدلها: خالانتان.

(8). آط، آب، آز، مش: خود و شير، آج، لب، آل: خود به شير.

(9). همه نسخه بدلها: رها.

صفحه : 183

مهجور. او را پرسيد كه: تو را چه رسيد! گفت: تا تو برفته اي«1» من از طعام تو نخورده ام تحرّج را، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد.

حسن و قتاده گفتند: روا باشد كه مرد از خانه رفيقش طعام خورد بي اذن او براي اينكه آيت. و در اخبار اهل البيت چنان است كه: مرد

را روا باشد كه از خانه اينكه مذكوران طعام خورد بي اذن ايشان به قدر حاجت بي اسراف، و جبّائي گفت: اينكه آيت منسوخ است بقوله: ... لا تَدخُلُوا بُيُوت َ النَّبِي ِّ إِلّا أَن يُؤذَن َ لَكُم إِلي طَعام ٍ«2» أَو صَدِيقِكُم، يا از خانه دوستان و رفيقان. لَيس َ عَلَيكُم جُناح ٌ أَن تَأكُلُوا جَمِيعاً أَو أَشتاتاً، گفت: بر شما حرجي نيست اگر بخوري از خانه هاي اينان جملگي يا پراگنده، و قوله: أَن تَأكُلُوا، با آن كه گفت: عليكم و لا عليهم«3» براي تغليب مخاطب.

عبد اللّه عبّاس گفت: معني آن است كه از پيش نزول آيت، توانگران با درويشان طعام نخوردندي.

ضحّاك گفت: پيش از اينكه«4» آيت، مردم طعام تنها بخوردندي.

ابو صالح گفت: چون مهماني فرو«5» آمدي، ايشان نخوردندي الّا با او، خداي تعالي آيت فرستاد و رخصت داد كه: چنان كه خواهند«6».

بعضي دگر گفتند: آيت در حيّي از بني كنانه آمد- كه ايشان را بنو ليث بن عمرو«7» گفتند- تحرّج كردندي از آن كه تنها طعام خوردندي«8»، بنشستي طعام ساخته و پرداخته پيش بنهادي و او گرسنه طعام نخوردي از بامداد«9» و تا شبنگاه«10» نگاه داشتي تا كسي پيش«11» آمدي با او طعام خوردي. اگر شب در آمدي و كس نبودي، از آن پس او

-----------------------------------

(1). آج، لب، آل، مش: رفته.

(2). سوره احزاب (33) آيه 53.

(3). اساس: عليهم و لا عليكم، به قياس با نسخه آط و ديگر نسخه بدلها، دو كلمه به صورت مقدّم و مؤخر ضبط شد.

(4). همه نسخه بدلها: نزول.

(5). همه نسخه بدلها: فرود.

(6). چاپ شعراني خورند. [.....]

(7). آج، لب، آل: عمر.

(8). همه نسخه بدلها ربّما كه مرد.

(9). آج، لب، آل: بامدادان.

(10). همه نسخه بدلها: شبانگاه.

(11). همه

نسخه بدلها: به دست.

صفحه : 184

طعام بخوردي، خداي تعالي اينكه آيت بفرستاد و اينكه حرج از ايشان برداشت كه ايشان بر خود نهاده بودند، اينكه قول قتاده و ضحّاك است و إبن جريج و روايت والبي«1» از عبد اللّه عبّاس.

و عطاي خراساني«2» گفت از عبد اللّه عبّاس: مرد توانگر«3» در نزديك درويش«4» شدي و او طعام مي خوردي. آن درويش بسيار شفاعت كردي كه طعام بخور. او گفتي: تحرّج كنم از آن كه طعام تو بخورم كه تو درويشي و من توانگر«5»، خداي تعالي«6» آيت بفرستاد.

فَإِذا دَخَلتُم بُيُوتاً فَسَلِّمُوا عَلي أَنفُسِكُم، گفت: چون در سراي شوي بر خود سلام كني، يعني بر اهل آن سراي سلام كني، و ايشان را نفس او خواند [115- پ]

از آن جا كه بر دين و ملّت اواند،

لقوله عليه السّلام: المؤمنون كنفس واحدة

، و قوله:

لا تَقتُلُوا أَنفُسَكُم«7» تَحِيَّةً مِن عِندِ اللّه ِ مُبارَكَةً طَيِّبَةً، تحيّتي از نزديك خداي تعالي مبارك، خوش، پاكيزه. و نصب او بر مصدري است لا من لفظ الفعل، كانّه قال: فسلّموا علي انفسكم تسليما او فحيّوا«4» انفسكم«5» تحيّة مباركة. كَذلِك َ يُبَيِّن ُ اللّه ُ لَكُم ُ الآيات ِ لَعَلَّكُم تَعقِلُون َ، گفت: چنين بيان كند خداي تعالي«6» آيات«7» براي شما تا همانا شما بداني.

قوله تعالي: إِنَّمَا المُؤمِنُون َ [116- ر]

الَّذِين َ آمَنُوا بِاللّه ِ وَ رَسُولِه ِ، گفت: مؤمنان بحقيقت آنان باشند كه به خداي و پيغامبر ايمان دارند. وَ إِذا كانُوا مَعَه ُ، و چون با رسول- عليه السّلام- حاضر باشند بر امري جامع، كه آن امر ميان ايشان جمع كرده باشد و ايشان را به يك جا آورده، بنروند تا از او دستوري بخواهند، و بي اذن و اشارت او متفرّق نباشند.

-----------------------------------

(1). همه

نسخه بدلها: عبارت «السّلام علينا من ربّنا» را ندارد.

(2). همه نسخه بدلها كه.

(3). مش: مجلس.

(4). اساس: تحيّوا. به قياس با نسخه آط تصحيح شد.

(5). آج، لب، آل: لأنفسكم.

(6). مش: خداي جل ّ جلاله و عم ّ نواله.

(7). همه نسخه بدلها: آياتي.

صفحه : 187

ابو حمزه الثّمالي ّ گفت: مراد روز آدينه است كه رسول- عليه السّلام- چون بر منبري شدي و مردي را كاري پيش آمدي از قضاي حاجتي و تجديد وضوي يا رنجي و بيماري، از مسجد بيرون نشدي تا برابر رسول آمدي و از او به اشارت دستوري خواستي. رسول- عليه السّلام- او را دستوري دادي تا او برفتي، حق تعالي گفت: إِن َّ الَّذِين َ يَستَأذِنُونَك َ أُولئِك َ الَّذِين َ يُؤمِنُون َ بِاللّه ِ وَ رَسُولِه ِ، آنان كه از تو دستوري خواهند ايشان باشند كه به خدا و پيغامبر ايمان دارند. آنگه رسول را فرمود كه: از تو دستوري خواهند براي بهري كارهاي خود، دستوري ده آنان را كه تو خواهي، و استغفار كن براي ايشان، و آمرزش خواه از خداي ايشان را، كه خداي آمرزنده و بخشاينده است.

قوله تعالي: لا تَجعَلُوا دُعاءَ الرَّسُول ِ بَينَكُم، الاية، مجاهد و قتاده گفتند: معني آن است كه رسول را- عليه السّلام- چنان مخواني كه يكديگر را خواني، مگويي يا احمد؟ و يا محمّد؟ و يا ابا القاسم؟ بل گويي: يا رسول اللّه؟ يا نبي ّ اللّه؟ و بعضي دگر مفسّران گفتند، معني آن است كه: حذر كني از دعاي رسول- عليه السّلام«1»- چون او را به خشم آورده باشي، كه دعاي او بر شما نه چنان باشد كه دعا و نفرين شما يكديگر را، بل دعاي او موجب سخط و عذاب باشد، و قول اوّل