فَمَن يَخلُق ُ كَمَن لا يَخلُق ُ أَ فَلا تَذَكَّرُون َ (17) وَ إِن تَعُدُّوا نِعمَةَ اللّه ِ لا تُحصُوها إِن َّ اللّه َ لَغَفُورٌ رَحِيم ٌ (18) وَ اللّه ُ يَعلَم ُ ما تُسِرُّون َ وَ ما تُعلِنُون َ (19)

وَ الَّذِين َ يَدعُون َ مِن دُون ِ اللّه ِ لا يَخلُقُون َ شَيئاً وَ هُم يُخلَقُون َ (20) أَموات ٌ غَيرُ أَحياءٍ وَ ما يَشعُرُون َ أَيّان َ يُبعَثُون َ (21) إِلهُكُم إِله ٌ واحِدٌ فَالَّذِين َ لا يُؤمِنُون َ بِالآخِرَةِ قُلُوبُهُم مُنكِرَةٌ وَ هُم مُستَكبِرُون َ (22) لا جَرَم َ أَن َّ اللّه َ يَعلَم ُ ما يُسِرُّون َ وَ ما يُعلِنُون َ إِنَّه ُ لا يُحِب ُّ المُستَكبِرِين َ (23)

«10»

الّا به رنج تن«13»، خداي شما مهربان و بخشاينده است.

[و زينة]«14»، و اسپان و ستران«15» و خران تا بر نشيني«16» [و براي آرايش]«17» و بيافريند آنچه شما نداني.

و بر خداست راستي راه و از آن باشد كه كژ بود اگر خواهد ره نمايد«18» شما را همه«19».

-----------------------------------

(1). قم، آط، آب، آج، لب: به وحي. [.....] 2. قم، آط، آب، آج، لب: بر آنكه

(3). قم، آط: بترسي.

(5- 4). قم را.

(6). قم، آط، آب، آج، لب: چهار پايان را.

(7). قم، آت، آج، لب: سودها.

(8). قم، آط، آب، آج، لب: در آن.

(9). قم، آط، باز آري، آب، لب: باز آريد.

(10). قم: و آنگاه كه به چره بري، آج، لب: به چرا بريد.

(11). آط، آب، آج، لب: برمي گيرند.

(12). قم: نباشي شمار سنده.

(13). قم، آب كه.

(14). اساس: ندارد، با توجّه به قرآن مجيد و ديگر نسخه ها آورده شد.

(15). جميع نسخه ها: استران.

(16). قم، آط، آب، آج، لب آن را. [.....]

(17). از قم، افزوده شد.

(18). قم، آط، آب، آج، لب: راه نمايد.

(19). آط، آب، آج، لب: جمله.

صفحه : 3

او آن است كه فرو فرستاد [از آسمان]«1» آبي، از اوست شراب خوردن«2» را و از اوست درختان«3» در او مي چري«4».

مي روياند براي شما با آن«5» كشت را و زيتون و درخت خرما«6» و انگورها و از هر ميوه ها«7» در آن«8» دليلي است«9» گروهي را كه انديشه كنند.

و مسخّر كرد«10» براي شما شب و روزها را«11» و آفتاب و ماه و ستارگان مسخّر كرد«12» به فرمان او، در آن دليلهايي است«13» گروهي را كه دانند«14».

و آنچه بيافريد براي شما در زمين رنگارنگ گونه هاي آن«15»، در آن دليلي«16» است گروهي را كه انديشه كنند.

او آن است

كه مسخّر كرد«17» براي شما دريا را تا مي خوري«18» از او گوشت تازه و بيرون مي آري«19» از او حلي ّ«20»،

-----------------------------------

(1). اساس محو شده است، از قم افزوده شد.

(2). قم، آط، آب، آج، لب: از او خوردن است.

(3). آط، آب، آج، لب كه.

(4). قم، آط: مي چراني، آب، آج، لب: مي چرانيد.

(5). قم: بدو، آط، آب، آج، لب: به آن.

(6). قم: درختان خرما را.

(7). قم: همه ميوه ها، آط، آب، آج، لب: هر ميوه.

(8). قم، آط، آج، لب: در اينكه، آب: بدرستي كه در اينكه.

(9). قم: آيتي است، آط، آب، آج، لب: آيتي هست.

(10). قم: رام كرد.

(11). قم: شب را و روز را. [.....]

(12). قم، آط، آب، آج، لب: مذلّل كرده.

(13). قم: در اينكه دليلهايي است، آط، آج، لب: در اينكه آياتي هست، آب: در اينكه آيتي هست.

(14). قم: انديشه كنند.

(15). قم: او.

(16). قم، آط، آب، آج، لب: آيتي.

(17). قم، آط: مسخّر بكرد.

(18). آط: تا بخوري، آب، آج، لب: بخوريد.

(19). آط: برون مي آري، آج: برون مي آريد.

(20). قم، آط، آب، آج، لب: آرايشي.

صفحه : 4

مي پوشي«1» آن را، و بيني كشتي«2» را شكافده«3» در او تا طلب كني«4» از روزي او«5» تا همانا شما شكر كني [84- پ].

بر- افگند«6» در زمين كوهها تا نخسپند«7» به شما و جويها و راهها تا همانا شما راه- يافته شوي«8».

و نشانها و به ستاره ايشان راه برند«9».

آن كس كه«10» آفريند«11» چنان باشد كه نيافريند! انديشه نمي كني«12»!

و اگر بشماري نعمت خداي نتواني شمردن«13» كه خداي آمرزنده و بخشاينده است.

و خدا«14» داند آنچه پنهان داري«15» و آنچه آشكارا داري«16».

و آنان كه مي خوانند«17» از دون«18» خداي نيافرينند چيزي را و ايشان را آفريده اند«19».

مردگان اند جز«20» زندگان و ندانند«21» كه

كي برانگيزند«22» ايشان را.

-----------------------------------

(1). قم، آط: در پوشي، آب: در پوشيدند، آج، لب: در پوشيد.

(2). آط، آب، آج، لب: كشتيهاي.

(3). قم: شكافنده، آط، آب، آج، لب: شتابنده.

(4). آط: بجويي، آب، آج، لب: بجوييد.

(5). جميع نسخه بدلها و. [.....]

(6). آج، لب: برافگندن.

(7). قم: نخسپد، آط: بخسپد، آب: نچسبد، آج، لب: نجنبد.

(8). قم، آط: راه يابي، آج، لب: راه يابيد.

(9). آط، آب: راه يابند، آج، لب: راه يابيد.

(10). قم، آط، آب، آج، لب: آن كه.

(11). آج، لب: آفريد.

(12). آط، آب، لب: نمي كنند.

(13). قم آن را.

(14). قم، آط، آب، آج، لب: خداي.

(15). قم: نهان دارند.

(16). قم: آشكارا كنند.

(17). آج، لب: آنان را كه مي خوانيد، آط: آنان را كه مي خواني، قم: آنان را كه مي خوانند.

(18). قم: از جز، آط، آب، آج، لب: بجز.

(19). قم، آط، آب، آج، لب: بيافرينند. [.....]

(20). قم، آط، آب، آج، لب: نه.

(21). قم، آب: نمي دانند.

(22). آج، لب: برانگيزانند.

صفحه : 5

خداي شما«1» يك خداست و آنان كه ايمان نيارند«2» به روز باز پسين«3» دلهاي ايشان منكر«4» است و ايشان متكبّرند.

حق است و درست«5» كه خدا داند آنچه پنهان دارند و آنچه آشكارا دارند، او دوست ندارد متكبّران را.

قوله- عزّ و علا«6»كه أَتي أَمرُ اللّه ِ، قتاده گفت: سورت مكّي است الي قوله:

وَ الَّذِين َ هاجَرُوا فِي اللّه ِ مِن بَعدِ ما ظُلِمُوا ...«7»، و بر قول ديگران«8» اوّل سورت به مكّه فرود آمد، الي قوله: كُن فَيَكُون ُ«9»، و باقي به مدينه فرود آمد.

مجاهد گفت: اوّلش مكّي است و آخر مدني. شعبي گفت: همه مكّي است، الّا«10» قوله: وَ إِن عاقَبتُم«11».

حق تعالي گفت:كه أَتي أَمرُ اللّه ِ، آمد فرمان خداي. در اينكه فرمان خلاف كردند:

عبد اللّه عبّاس گفت، مراد قيامت

است و گفت: سبب نزول آيت آن بود كه، چون خداي تعالي آيت فرستاد، اقتَرَبَت ِ السّاعَةُ وَ انشَق َّ القَمَرُ«12»، كافران يك ديگر را گفتند: محمّد مي گويد: قيامت نزديك رسيد اينكه كه مي كني«13»، دست بداري«14» تا بنگريم تا چه خواهد بودن؟ چون روزي چند«15» برآمد اثري نبود، با سركار خود شدند و گفتند«16»: چيزي نمي بينيم ما از اينكه حديث. خداي تعالي آيت فرستاد كه: اقتَرَب َ لِلنّاس ِ حِسابُهُم وَ هُم فِي غَفلَةٍ مُعرِضُون َ«17»، بترسيدند و روزي چند مترصّد مي بودند، چون چيزي نبود گفتند: اي محمّد؟ ما اثر نمي بينيم آن را كه مي گفتي،

-----------------------------------

(1). قم خداي است.

(2). قم، آط، آب، آج، لب: ندارند.

(3). قم، آط، آب، آج، لب: به قيامت.

(4). قم: انكار كننده.

(5). آط، آب، آج، لب: و هراينه.

(6). جميع نسخه ها: تعالي.

(7). سوره نحل 16 آيه 41.

(8). قم: ديگر از، آط، آب، آز، آج، لب از.

(9). سوره نحل 16 آيه 40.

(10). آج، لب: الي.

(11). سوره نحل 16 آيه 126. [.....]

(12). سوره قمر 54 آيه 1.

(13). آط، آب، آز: مي گويي، آج، لب: مي گوييد.

(14). آج، لب: نداري.

(15). آج، لب: روز چند.

(16). آج، لب ما.

(17). سوره انبيا 21 آيه 1.

صفحه : 6

خداي تعالي اينكه آيت فرستاد:كه أَتي أَمرُ اللّه ِ فَلا تَستَعجِلُوه ُ، فرمان خداي آمد، يعني«1» آن كه آيد«2» و خواهد آمدن«3». و اگر چه لفظ ماضي است، مراد استقبال است و لكن«4» براي آن كه لا محال خواهد بودن«5» و زود خواهد بودن. حق تعالي گفت: فكأن قد«6»، پندار«7» كه حاصل آمد، چنان كه احوال قيامت بيشترين«8» بر لفظ ماضي گفت، من قوله: وَ نادي أَصحاب ُ الجَنَّةِ أَصحاب َ النّارِ«9» وَ نادي أَصحاب ُ الأَعراف ِ رِجالًا«10»كه فَلا تَستَعجِلُوه ُ، تعجيل مكني«12» آن را، مردم

ساكن شدند، آنگه رسول- عليه السّلام- گفت:

بعثت أنا و السّاعة كهاتين و أشار باصبعيه

، گفت: مرا و قيامت را«13» به يك جا فرستادند چنانكه اينكه دو انگشت«14» به يك جا اند. عبد اللّه عبّاس گفت: از اشراط و اعلام قيامت«15» يكي بعثت رسول است تا در خبر است كه: چون جبريل از آسمان به زمين مي آمد به وحي بر رسول ما«16»، فريشتگان آسمانها گفتند:

اللّه اكبر قد قامت السّاعة

، قيامت برخاست، يعني نزديك شد. بعضي دگر از مفسران گفتند مراد به فرمان خداي عذاب به تيغ«17» است، و اينكه جواب نضر بن الحارث بود [101- ر]

چون گفت: اللّهُم َّ إِن كان َ هذا هُوَ الحَق َّ مِن عِندِك َ«18»- الآيه. چون استعجال عذاب كرد خداي تعالي اينكه آيت فرستاد:

-----------------------------------

(1). قم، آط، آب، آز، آج، لب: و معني.

(2). آط، آز: آمد.

(3). آط، آج، لب: آمد.

(4). آج، لب: ليكن.

(5). آج، لب: براي آن كه خواهد بود، آب، آز: لا محاله خواهد بود.

(6). آز، آج، لب حصل، آط، آب در حاشيه افزوده اند: حصل.

(7). قم: پنداري.

(8). قم، آط، آب، آج، لب: بيشتر. [.....]

(9). سوره اعراف 7 آيه 44.

(10). سوره اعراف 7 آيه 48.

(11). قم، آط، آب، آز، آج، لب: همان ساعت قيامت.

(12). آب، آز، آج، لب: مكنيد.

(13). قم، آب، آز: ندارد.

(14). آز من.

(15). قم، آب، آز: ساعت.

(16). آط، آب، آز، آج، لب: برسول ما، قم: بر رسول ما- عليه السّلام-

(17). آط، آز، آج، لب: عذاب تيغ.

(18). سوره انفال 8 آيه 32.

صفحه : 7

كه أَتي أَمرُ اللّه ِ فَلا تَستَعجِلُوه ُ،، [فرمان خداي، يعني عذاب خداي آمد تعجيل مكني.

نضر بن حارث را روز بدر به صبر بكشتند، ضحّاك گفت: امر اللّه، احكام و حدود و فرايض

است، و قوله:كه فَلا تَستَعجِلُوه ُ]«1» چنان است كه گفت: وَ لا تَعجَل بِالقُرآن ِ مِن قَبل ِ أَن يُقضي«2»كه سُبحانَه ُ وَ تَعالي عَمّا يُشرِكُون َ، منزّه است«6» و متعالي از آن كه باو«7» شرك آرند. و تسبيح در لغت بر چهار قسمت«8» آمد:

يكي به معني تنزيه و تبعيد، مثل قوله: سُبحان َ الَّذِي أَسري بِعَبدِه ِ«9» لَو لا تُسَبِّحُون َ«11»، اي هلّا يستثنون«12»، و سه ام«13» به معني نماز، في قوله: فَلَو لا [أَنَّه ُ]«14» سَبِّح ِ اسم َ رَبِّك َ الأَعلَي«16»، و قوله: فَسَبِّح بِحَمدِ رَبِّك َ ...«17»، چهارم به معني نور، چنان كه در حديث آمد:

لولا سبحات وجهه

، اي نور وجهه. حمزه و كسائي خواندند. تشركون، به «تا» ي خطاب، حملا علي قوله:كه فَلا تَستَعجِلُوه ُ، و باقي قرّاء به « يا ».

يُنَزِّل ُ المَلائِكَةَ بِالرُّوح ِ مِن أَمرِه ِ، عامّه قرّاء خواندند: «ينزّل» به ضم ّ « يا » و كسر «زاء» من التّنزيل و اضافة الفعل إلي اللّه تعالي، و بيشتر مكّيان و بصريان به تخفيف

-----------------------------------

(1). اساس: افتادگي دارد، از قم آورده شد.

(2). آب: يقيضي.

(3). آز: پيش از آن كه.

(4). قم: فرو آمد. [.....]

(5). قم، آط، آب، آز، آج، لب: از مشركان.

(6). قم، آط، آب، آز، آج، لب او.

(7). قم، آج، لب: با او.

(8). قم، آز: قسم.

(9). سوره بني اسرائيل 17 آيه 1.

(10). آط، آب، آز: جاء في.

(11). سوره قلم 68 آيه 28.

(12). قم: تستثنون.

(13). آب، آز، آج، لب: سيم.

(14). اساس: ندارد، با توجّه به قرآن مجيد تصحيح شد.

(15). سوره صافّات 37 آيه 143.

(16). سوره اعلي 87 آيه 1.

(17). سوره نصر 110 آيه 3.

صفحه : 8

«زا» خواندند من الإنزال. و روح و كسائي و سهل خواندند: تنزّل الملائكة، به ضم ّ «تا»«1» و فتح «زا» بر«2» فعل مجهول

و رفع الملائكة باسناد الفعل المجهول إليها. فرو- فرستند فريشتگان را بِالرُّوح ِ، اي بالوحي«3». و براي آن وحي را روح خواند كه دلها به آن«4» زنده شود، چنان كه تن به روح زنده شود. عطا گفت: به نبوّت، نظيره: يُلقِي الرُّوح َ مِن أَمرِه ِ عَلي مَن يَشاءُ مِن عِبادِه ِ«5» مِن أَمرِه ِ، از فرمان او «من» به معني ابتداي غايت است، يعني نزول ايشان از فرمان خداي باشد، عَلي مَن يَشاءُ مِن عِبادِه ِ، بر آن كه خواهد از بندگانش و «من»«6» به معني تبيين است. أَن أَنذِرُوا، كه بترساني. أَنَّه ُ لا إِله َ إِلّا أَنَا، خلقان را اعلام كنند كه جز من خدايي نيست، و محل ّ «ان» مع الفعل، نصب است بنزع الخافض، و التقدير:

ينزّل الملائكة بأن انذروا انّه لا إله إلّا انا، محلّه النّصب بوقوع الانذار عليه. «أن» با اسم«7» و خبر در محل ّ نصب است به آن كه مفعول إنذار است. فَاتَّقُون ِ، از من بترسي و از معاصي من اجتناب كني. خَلَق َ السَّماوات ِ وَ الأَرض َ بِالحَق ِّ، كه او آفريد آسمان و زمين را بحق. تَعالي عَمّا يُشرِكُون َ، او متعالي است از آن كه با او شرك«8» گويند.

حمزه و كسائي اينكه جا«9» «تشركون» خواندند به «تا».

خَلَق َ الإِنسان َ مِن نُطفَةٍ، آدمي را بيافريد از آب، اينكه كه«10» از ميان پشت و سينه بيرون آيد كه خداي«11» از او به عادت فرزند آفريند و هر آب«12» اندك را به تازي نطفه خوانند«13» و اشتقاق او من «نطف» إذا قطر باشد. فَإِذا هُوَ خَصِيم ٌ مُبِين ٌ، اينكه «اذا» را اذاء مفاجات«14» خوانند، كقولهم: فتحت الباب فاذا زيد بالباب، يعني بس نبود

-----------------------------------

(1). آط، آب، آز، آج، لب: يا . [.....]

(2). آج، لب:

ندارد.

(3). قم به وحي.

(4). قم، آط، آب، آز، آج، لب: باو

(5). سوره مومن 40 آيه 15.

(6). لب: ندارد.

(7). آط، آب، آز، آج، لب: باسم.

(8). جميع نسخه بدلها: شريك.

(9). قم: اينكه جا نيز، آط، آب، آز، آج، لب: نيز اينكه جا.

(10). قم، آط، آب، آز، آب: آبي كه، آج، لب: آبي كه.

(11). قم تعالي.

(12). جميع نسخه بدلها: نيز آب.

(13). جميع نسخه بدلها: خواندند.

(14). قم: اينكه را «اذا» مفاجا.

صفحه : 9

ميان آن كه ما آدمي را از آبي اندك مهين حقير بيافريديم كه نگاه كرد كه«1» خصمي جدل از ميان برون آمد. و خصيم، فعيل است به معني مفاعل، كالأكيل و الجليس و النّديم و الصّديق. و قوله: «مبين»، أي ظاهر، من أبان اذا تبيّن. گفتند: آيت در ابي ّ إبن خلف الجمحي ّ آمد كه استخوان پوسيده [85- پ]

گرفت و پيش رسول- عليه السّلام- آورد و آن را به دست بماليد تا خرد«2» شد و بر باد داد، آنگه گفت: تو مي گويي كه اينكه زنده خواهد شدن«3»! خداي تعالي آيت فرستاد: أَ وَ لَم يَرَ الإِنسان ُ أَنّا خَلَقناه ُ مِن نُطفَةٍ فَإِذا هُوَ خَصِيم ٌ مُبِين ٌ«4» در سوره يس تا به آخر سورت، و اينكه آيت نيز در اينكه قصّه آمد.

وَ الأَنعام َ خَلَقَها، و چهار پاي بيافريد براي شما از شتر و گاو و گوسپند. لَكُم فِيها دِف ءٌ، شما را در آن گرميي هست، يعني در اصواف و او بار و اشعار از چيزها كه از او ببافند پوشش را و لحاف را و جامه هايي كه شما را به زمستان گرم دارد وَ مَنافِع ُ، اي، و لكم فيها منافع، و شما را در اينكه چهار پايان«5» نيز منافع

است. وَ مِنها تَأكُلُون َ، و از آن گوشتشان مي خوري«6».

وَ لَكُم فِيها جَمال ٌ، و شما را در آن جمالي هست، حِين َ تُرِيحُون َ، آنگه كه نماز شام به خانه آري. وَ حِين َ تَسرَحُون َ، و بامداد چون به چره بري، يعني شما را بر ديگران به آن«7» فخر است كه شما را گلّه شتر يا گاو يا گوسپند به چره روند بامداد«8»، و شبانگاه با پيش شما آيند«9»، يقال: أراح الماشية يريحها إذا رجع بها رواحا إلي مراجعها«10» فراحت هي، و سرحها يسرحها إذا اذهب بها. و السّرح إذهابها إلي المرعي و السّروح ذهابها. «سرح» هم لازمست و هم متعدّي به مصدر فرق توان كرد«11»، كالرّجع و الرّجوع و النّشر و النّشور«12».

-----------------------------------

(1). آج، لب: كرديد. [.....]

(2). آط، آب، آز، آج، لب: خورد.

(3). آط، آب، آز، آج، لب: خواهد شد.

(4). سوره يس 36 آيه 77.

(5). جميع نسخه ها و انعام.

(6). آط، آب، آز، آج، لب: و از گوشت آن مي خوريد.

(7). قم: ديگرانتان.

(8). آط، آب، آز، آج، لب: به چره رود بامداد.

(9). جميع نسخه بدلها: آيد.

(10). قم: رواحها، آط، آب، آز، آج، لب: مراحها.

(11). آط، آب، آز، آج، لب: توان فرق كرد.

(12). جميع نسخه بدلها قال الشاعر: اذ المرء لم يسرح سواما و لم يرح || سواما و لم تعطف عليه اقاربه.

صفحه : 10

وَ تَحمِل ُ أَثقالَكُم إِلي بَلَدٍ، و اينكه چهار پايان رخت و بنه و بار گران شما به شهرها برند«1» كه اگر ايشان نبودندي«2» و شما را بايستي بردن نرسيدي به آن جا«3» الّا به جهد و رنج تن، و الشّق ّ، المشقّة. عكرمه گفت: مراد به شهر، مكّه است كه بر پشت چهار پايي نهاده است. آن جا

زرع و نبات و ميوه نباشد. و شق ّ الشّي ء، نصفه.

و نيز آيت را بر اينكه معني تفسير دادند، يعني آن به شهر نرسي و إلّا و نيمه«4» قوّت شما برود. و شق ّ بفتح الشّين مصدر، شققت الشّي ء شقّا، و قيل: الشّق ّ و الشّق ّ، لغتان كالرّطل و الرّطل و الجص ّ و الجص ّ. و ينشد«5» قول الشاعر بالفتح و الكسر:

[و ذي إبل يسعي و يحسبها له أخي نصب من شقّها«6» و دؤب]«7»

إِن َّ رَبَّكُم لَرَؤُف ٌ رَحِيم ٌ،«8» خداي تعالي بر شما مهربان و بخشاينده است بر شما«9» كه اينكه همه حيوانات براي شما بيافريد تا اينكه رنجها بردارد از شما و شما را اينكه منافع باشد در او.

وَ الخَيل َ وَ البِغال َ، و اينكه نامي است جنس را نر و ماده و ساير انواع در او داخل باشند. و او را از لفظ او واحد«10» نيست و چون لفظ واحد است جمعش كنند بر خيول، و مثله: الابل و الحمير و النّساء و البقر و الرّهط. وَ البِغال َ، استران، جمع «بغل» باشد و «حمير» اسم جنس است، همچنين«11» خر را. لِتَركَبُوها، تا برنشيني، و نصب زِينَةً«12» وَ يَخلُق ُ ما لا تَعلَمُون َ، خداي تعالي چيزهايي آفريند«5» كه شما نداني. بعضي مفسّران گفتند: مراد آن است كه در بهشت چيزهايي بيافريند كه شما نداني و فهم و وهم شما بر آن«6» نرسد.

ممّا لا عين رأت و لا اذن سمعت و لا خطر علي قلب بشر.

قتاده گفت: مراد آن است كه در ميوه كرم آفريند و در جامه لنبك«7» از آن جا كه شما نداني. ضحّاك گفت از عبد اللّه عبّاس كه مراد آن است كه: بر راست عرش جويي هست از

نور چندان كه هفت آسمان و هفت زمين و هفت دريا، جبريل هر وقت سحر در او شود و غسل كند نورش بر نور بيفزايد و جمالش بر جمال و عظمتش بر عظمت، آنگه خود را بيفشاند خداي تعالي به هر قطره اي كه از پر بيفگند هزار فريشته«8» بيافريند كه از ايشان«9» هفتاد هزار در بيت المعمور شوند و در خانه كعبه كه تا به روز قيامت نوبه«10» با ايشان«11» نرسد.

وَ عَلَي اللّه ِ قَصدُ السَّبِيل ِ، بر خداست بيان راه«12» كردن. و قصد، ره«13» راست باشد

-----------------------------------

(1). آط، آب، آز، آج، لب: و اينكه درست نبود.

(2). جميع نسخه بدلها است.

(3). اساس: بينهما، با توجّه به قم و فحواي عبارت تصحيح شد. [.....]

(4). قم: خلاف است، آط، آب، آز، آج، لب: خلافي نيست.

(5). قم: چيزها آفريند، آط، آب، آز، آج، لب: چيزها را آفريند.

(6). جميع نسخه بدلها: به آن.

(7). كذا در اساس، قم، آط، آب، آز، آج، لب، مش، مل: لبنك، آل: كيك.

(8). آج، لب: فرشته.

(9). قم هر روز.

(10). جميع نسخه بدلها: نوبت.

(11). آط، آب، آز، آج، لب: بايشان.

(12). جميع نسخه بدلها: ره حق.

(13). آط، آب، آز، آج، لب: راه.

صفحه : 12

تشبيها بالقصد«1» الّذي هو واسطة الأمور بين الاسراف«2» و التّقصير«3»، همچنين راه راست كه ميانه دو بي راه«4» باشد آن را قصد خواندند همانا اصل او از «قصد» بود كه فعل است براي آن كه قصد سالكان به آن باشد. پس قصد به معني مقصود باشد، كالرضا«5» بمعني المرضي ّ. و گفتند معني آن است: و علي اللّه القصد بكم الي الطّريق المستقيم، بر خداست كه شما را به ره حق رساند و ره راست به معني

لطف و بيان و آنچه مقدّمات تكليف باشد از اقدار«6» و تمكين و إزاحت علّة و نصب ادلّه. وَ مِنها جائِرٌ، و از راهها بعضي هست كه جائر است و از ره حق برگرديده. و «من» تبعيض راست. و قوله: جائِرٌ، من باب: ليل نائم و نهار صائم باشد براي آن كه راه عدول نكند از استقامت، رونده عدول كند«7». و روا بود كه راه چون كژ باشد آن را جائر خوانند لأنّه يجور«8» و يميل بصاحبه عن سنن الصّواب فهو إذا جائر بسالكه. بر اينكه وجه بر ظاهر خود باشد و از ظاهر عدول نبايد كردن«9». و سبيل مؤنث است در لغت و اهل حجاز«10» گفته اند: لفظش واحد است و معني جمع براي آن مؤنّث باشد و مراد «به قصد السّبيل» دين مسلماني است، و مراد به «جائر» از او«11» جهودي و ترسايي و هر چه جز ره حق باشد از ملل كفر.

جابر عبد اللّه انصاري«12» گفت: مراد به «قصد السّبيل» بيان شرايع است. عبد اللّه مبارك گفت: مراد سنّت است و به «جائر» مراد هوا«13» و بدع. بيانه قوله: وَ أَن َّ هذا صِراطِي مُستَقِيماً فَاتَّبِعُوه ُ«14»- الآية. و در مصحف عبد اللّه هست: و منكم جائر، و اينكه قوّت آن قول باشد كه كلمت من باب: نهار«15» صائم باشد. وَ لَو شاءَ لَهَداكُم أَجمَعِين َ،

-----------------------------------

(1). قم: مشبها لقصد، آط: مشبها بالقصد، آج، لب: شبها بالقصد.

(2). آج، لب: الاشراف.

(3). اساس: المعصر، به قياس نسخه قم، تصحيح شد.

(4). آب، آز: ميانه روي راه. [.....]

(5). قم، آط، آب، آز، آج، لب: كالرضي.

(6). آط، آب، آز، آج، لب: اقرار.

(7). آط، آب، آز، آج، لب: نكند.

(8). اساس: يجير، به قياس

با نسخه قم، تصحيح شد.

(9). آط، آب، آز، آج، لب: كرد.

(10). جميع نسخه ها: در لغت اهل حجاز و.

(11). جميع نسخه ها: به جائر او.

(12). جميع نسخه ها: ندارد.

(13). جميع نسخه ها: اهوا.

(14). سوره انعام (6) آيه 153.

(15). قم، آط، آب، آج، لب: نهاره.

صفحه : 13

و اگر خداي خواهد همه را هدايت دهد. اينكه مشيّت قهر و جبر«1» است چنان كه بيان كرديم في قوله: وَ لَو شاءَ رَبُّك َ لَآمَن َ مَن فِي الأَرض ِ كُلُّهُم جَمِيعاً أَ فَأَنت َ تُكرِه ُ النّاس َ حَتّي يَكُونُوا مُؤمِنِين َ«2». تو اكراه خواهي كردن«3» اي محمّد!

يعني إكراه نه كار تو است اكراه خداي تواند كردن و«4» لكن نكند از آن جا كه حكمت راه ندهد. و گفته است: لا إِكراه َ فِي الدِّين ِ«5» وَ لَو شاءَ رَبُّك َ لَجَعَل َ النّاس َ أُمَّةً واحِدَةً«8». و قوله: وَ لَو شِئنا لَآتَينا كُل َّ نَفس ٍ هُداها«9» هُوَ الَّذِي أَنزَل َ مِن َ السَّماءِ ماءً، او آن خداست كه فرود آورد براي شما از آسمان آبي، يعني آب باران، لَكُم مِنه ُ شَراب ٌ، شما را از آن خورش است و از آن درختان شما را پرورش است بهري«11» شرب شماست و بهري شرب درختان شماست تا آن را به آب«12» باران مي پرورد و بهري از آن ميوه دار باشد و بهري از آن براي هيزم«13». و در برگ او چهار پاي«14» شما را [86- پ]

علف است.

و قوله: فِيه ِ تُسِيمُون َ، اي ترعون أنعامكم. يقال: سامت السّائمة، اذا رعت و اسمتها انا«15» إذا رعيتها. و «رعي» هم لازم است«16» و هم متعدّي و «سوم» جز لازم نباشد. و قال الاعشي:

و متي«17» القوم بالعماد إلي الرّزحي«18» و أعيا المسيم أين المساق«19»

-----------------------------------

(1). جميع نسخه ها: جبر و قهر.

(2). سوره يونس (10)

آيه 99.

(3). آط، آب، آز، آج، لب: كرديا. [.....]

(4). آط، آب، آز، آج، لب: ندارد.

(5). سوره بقره (2) آيه 256.

(6). قم: اينكه است، آط، آب، آز، آج، لب: آن است.

(7). جميع نسخه ها: تفسير او.

(8). سوره هود (11) آيه 118.

(9). سوره سجده (32) آيه 13.

(10). جميع نسخه ها: كرده است.

(11). قم ازان.

(12). آط، آب، آز، آج، لب: تا آن را آب.

(13). آط بود.

(14). قم: چهار پايان.

(15). قم: و اسمتها، آط، آب، آز: اسميتها انا، آج، لب: اسميتها.

(16). قم، آب، آز: باشد.

(17). قم، آب، آز: مشي. [.....]

(18). اساس: الدّرحي، با توجه به قم و ديگر نسخ و مآخذ شعر تصحيح شد.

(19). قم: المسام.

صفحه : 14

و اصل او ابعاد السّائمة«1» في المرعي«2». و منه: السّوم في البيع لارتفاع في الثّمن و الزّيادة فيه. و منه

قوله- عليه السّلام: لا يدخلن ّ أحدكم في سوم أخيه

، أي لا يزيد عليه في الثّمن إذا أراد شراه«3». و منه قولهم«4»: سامه الخسف إذا كلّفه لأنّه العلوّ و الشّطط.

يُنبِت ُ لَكُم، مي روياند- علي الحال- يا بروياند- بر استقبال«5» براي شما. عامّه قرّا خواندند: ينبت، بالياء«6». و المعني: ينبت اللّه. و عاصم به روايت مفضّل و حمّاد و يحيي: به «نون» خواندند. علي إخبار اللّه عن نفسه. بِه ِ، به آن، يعني به آن آب باران.

الزَّرع َ، انواع كشت و زيتون و درختان خرما و انگور و از همه ميوه ها. إِن َّ فِي ذلِك َ، در اينكه آياتي و علاماتي و دلالاتي هست [آنان را كه نظر و تفكّر كنند.

وَ سَخَّرَ لَكُم ُ اللَّيل َ وَ النَّهارَ، و مسخّر بكرد براي شما شب و روز و آفتاب و ماه و ستارگان تا براي منافع شما مي گردد به علم او به مصالح شما.

و قوله: مُسَخَّرات ٌ، نصب بر حال است از مفعول. و حفص خواند عن عاصم: و النّجوم مسخّرات بأمره، بر ابتدا و خبر، و باقي قرّاء به نصب هر دو خواندند، عطفا«7» علي ما في قوله من: اللَّيل َ وَ النَّهارَ.

و التّسخير، التّذليل و منه السّخريّة لأن ّ السّاخر يذلّل المسخور منه. إِن َّ فِي ذلِك َ، در اينكه آياتي و دلالاتي هست]«8» عاقلان را.

وَ ما ذَرَأَ لَكُم، «ما» موصوله است و محل ّ او نصب است، عطفا علي قوله: وَ سَخَّرَ لَكُم ُ اللَّيل َ وَ النَّهارَ و نيز مسخّر بكرد آنچه آفريد براي شما. و «الذّرء»، الخلق، يقال:

ذرأ اللّه الخلق و برأهم، اي خلقهم. و اصل كلمات اظهار الشّي ء بالايجاد«9» باشد، و منه، ملح ذرآني ّ، اذا كان ظاهر البياض: مُختَلِفاً أَلوانُه ُ، نصب او بر حال است از مفعول و رفع«10» «الوانه» به مختلفا«11» است، لأن ّ اسم«12» الفاعل يعمل عمل الفعل. به الوان«13»

-----------------------------------

(1). اساس: السّامة با توجه به قم تصحيح شد.

(2). اساس: الرعي، به قياس نسخه قم، تصحيح شد.

(3). قم: شراوه.

(4). قم: قوله.

(5). آط، آج، لب: و استقبال.

(6). قم: به « يا ».

(7). آط، آب، آز، آج، لب: عطف.

(8). عبارات داخل قلّاب [] از اساس ساقط است، از قم آورده شد.

(9). آج، لب: الايجاب.

(10). قم: رافع.

(11). قم: مختلفا، آب، آز، آج، لب: به مختلف.

(12). قم، آب، آز: الاسم. [.....]

(13). آط، آب، آز، آج، لب: با الوان.

صفحه : 15

و انواع مختلف كه يك با يك نماند. «الوان» شايد تا حمل كنند بر حقيقت و شايد تا حمل كنند بر انواع و شايد كه حمل كنند بر هر دو وجه بنزديك ما، چه لفظ به يك«1» عبارت توان كردن از دو معني مختلف

و از حقيقت و مجاز و اينكه مسأله اي است از اصول الفقه كه يعبّر باللّفظة الواحدة«2» عن المعنيين المختلفين و عن الحقيقة و المجاز، كقولهم: إذا غاب الشّفق فصل ّ العشاء الآخرة، و أراد الحمرة و البياض معا.

و إذا لمست جاريتك فأعد الطّهارة، و أراد باللّمس«3» و الجماع معا. إِن َّ فِي ذلِك َ لَآيَةً، در اينكه آيتي و علامتي هست گروهي را كه انديشه كنند. و قوله يَذَّكَّرُون َ اصله:

يتذكّرون، قلبت التّاء ذالا، ثم ّ ادغمت في الذّال.

وَ هُوَ الَّذِي سَخَّرَ البَحرَ، او آن خداست كه مسخّر بكرد دريا را تا از آن جا«4» گوشت تازه مي خوري، مراد ماهي است. و از اينكه آيت نتوان دانستن«5» كه هر ماهي كه در دريا باشد«6» حلال است بل بيشتر انواع ماهي إمّا حرام است او مكروه است، و از ماهي حلال آن باشد كه فلوس دارد و آنچه بر او فلس«7» نباشد نشايد خوردن. و طريا، به همز نشايد براي آن كه اصل او از طرو و طراوت«8» است: وَ تَستَخرِجُوا، و نيز تا بيرون آري از او يعني از دريا، حِليَةً، حليتي«9» كه در پوشي از لؤلؤ و مرجان و انواع خرز كه از دريا برآرند.

يحيي بن اسماعيل گفت: مردي بنزديك باقر- عليه السّلام- آمد او را گفت: مرا بر حلي ّ زنان زكات بايد دادن! گفت: نه، هي كما قال اللّه تعالي: حِليَةً تَلبَسُونَها.

وَ تَرَي الفُلك َ مَواخِرَ فِيه ِ، و كشتيها بيني در او مواخر. عبد اللّه عبّاس گفت: جواري يعني رونده. سعيد جبير گفت: معترضة، پديد آمده. قتاده و مقاتل گفتند: مقبلة و مدبرة، روي ها كرده«10» بهري، و بهري پشت بركرده به يك بار. حسن بصري

-----------------------------------

(1). قم: چه به يك

لفظ، آط، آج، لب: هر چيزي كه لفظ به يك بار، آب، آز: چه چيزي كه لفظ به يك بار.

(2). قم: باللفظ الواحد.

(3). جميع نسخه ها: اراد الّلمس.

(4). آط، آب، آز، آج، لب كه.

(5). آط، آب، آز، آج، لب: دانست.

(6). آط، آب، آز، آج، لب: درد رياست.

(7). آز: فلوس.

(8). اساس: طورات، با توجّه به اتّفاق نسخه ها تصحيح شد.

(9). آط، آب، آز، آج، لب: حلي.

(10). آط، آب، آز، آج، لب: فرا كرده.

صفحه : 16

گفت: مواقر، گران بار. فرّاء و أخفش گفتند: شقّاقة«1» للماء بصدورها، به سينه آب مي شكافد«2»، مجاهد گفت: مواخر، و دافع الرّياح«3» و الرّياح«4» لا تدفعها«5»، او باد را دفع كند و باد او را دفع نكند. ابو عبيد«6» گفت صوايح، آواز كنند، و مواخر، فواعل باشد، واحدتها ماخرة من المخر، و هو الدّفع و الشّق ّ، و المخر صوت هبوب الرّيح«7» إذا اشتدّ، و مخر الإرض، شقّها. و يقال: امتخرت الرّيح و تمخّرتها [87- ر]

إذا نظرتها«8» من أين تهب ّ. و منه

الحديث: إذا أراد احدكم البول فليتمخّر الرّيح

، أي لينظر«9» من أين مجراها«10» و هبوبها فيستدبرها لئلّا تردّ«11» عليه البول. و اصل كلمت دفع و شق ّ است چنان كه گفتيم. وَ لِتَبتَغُوا مِن فَضلِه ِ، و نيز مسخّر بكرده است براي شما«12» تا طلب كني از فضل و نعمت او«13»، يعني طلب روزي كني«14» در او بر طريق«15» تجارت.

وَ لَعَلَّكُم تَشكُرُون َ، و تا همانا شاكر باشي و شكر خداي كني.

وَ أَلقي فِي الأَرض ِ، و از جمله نعمتهاي او بر شما آن است كه كوهها را بر زمين افگند تا زمين را چون ميخ باشد، و رواسي صفت محذوفي است، اي جبالا رواسي، من رست، اي

ثبتت، واحدتها راسية. أَن تَمِيدَ بِكُم، أي لئلا تميد بكم. تا شما را بنخسپاند«16» و ماد يميد، اي مال يميل. و مثله قوله: يُبَيِّن ُ اللّه ُ لَكُم أَن تَضِلُّوا«17» وَ أَنهاراً، اي و جعل لكم أنهارا.

وَ سُبُلًا، و براي شما راهها و جويها كرد، و نصب او بر فعل مقدّر باشد چنان كه گفتيم من قوله: و جعل، و معطوف نباشد علي قوله: وَ أَلقي كه معني ندارد، و مثله قول الشّاعر:

لّفتها«10» تبنا و ماء باردا

اي و سقيتها ماء باردا. و منه قول الشّاعر:«11»

تسمع في أجوافهن ّ صردا و في اليدين جسأة و نددا«12»

اي، و تري في اليدين، براي آن كه درشتي دست و شكافهاي او مسموع«13» نباشد مرئي باشد. لَعَلَّكُم تَهتَدُون َ، تا باشد كه شما راه بري به مقاصدي كه شما را باشد.

وَ عَلامات ٍ، [اي، و جعل لكم علامات]«14»، و شما را در زمين علاماتي و نشاني«15» كرد از كوهها و جز كوهها كه شما راهها به آن بشناسي«16». بعضي مفسّران گفتند: اينكه-

-----------------------------------

(1). آط، آج، لب: الاركفاء، آز: الاكفاء.

(2). آط، آب، آز، آج، لب: و ميخ.

(3). جميع نسخه ها: كوهها.

(4). قم علي.

(5). قم، آط، آب، آز، آج زمين.

(6). جميع نسخه ها: بر من.

(7). آج، لب: مؤيّد.

(8). قم، آب، آز: تمثّل، آط، آج، لب: تمثيل.

(9). آط، آب، آز، آج، لب: قول.

(10). آب: عفلقتها.

(11). قم: و مثله قول الآخر، آط، آب، آز، آج، لب: و مثله ... [.....]

(12). قم: بددا، آط، آج، لب: بدادا، آب، آز: بردا.

(13). اساس: ممنوع، با توجّه به قم و نسخه بدلها تصحيح شد.

(14). اساس افتادگي دارد، از قم افزوده شد.

(15). جميع نسخه بدلها: نشانها.

(16). قم: باز شناسي.

صفحه : 18

جا كلام تمام

است كه: وَ عَلامات ٍ. آنگه ابتدا كرد و گفت: وَ بِالنَّجم ِ هُم يَهتَدُون َ، و به ستاره ره برند«1» ايشان. و محمّد بن كعب و كلبي گفتند: اينكه همه يك حديث است و معني«2» آن است كه كوهها علامات روز باشد و ستاره علامات شب، مجاهد و ابراهيم گفتند: مراد به هر دو، نجوم است كه بهري علامات اند و بهري هدايت را شايند. سدّي گفت: مراد ثريّا و بنات النّعش است و فرقدين و جدي كه مردم به او راه برند و قبله بشناسند. قتاده گفت: خداي تعالي ستاره سه كار را آفريد: يكي از بهر زينت آسمان را، و دوم رجوم شياطين را، و سه ام«3» علاماتي كه به او«4» راه برند. هر كه جز اينكه گويد براي خود گويد چيزي كه او را به آن علمي نباشد.

أَ فَمَن يَخلُق ُ كَمَن لا يَخلُق ُ، آنگه ملامت كرد و توبيخ آنان را كه عبادت اصنام كردند، گفت: آن كه خالق باشد و قادر باشد بر خلق اشيا [87- پ]

چونان باشد كه«5» نيافريند«6» و نتواند آفريدن. أَ فَلا تَذَكَّرُون َ، هيچ انديشه نكني تا چگونه تسويت كنند«7» ميان قادر و عاجز و عالم و جاهل و زنده و مرده! و اينكه«8» هر دو جمله را صورت استفهام است، و مراد تقريع و توبيخ، نظيره قوله: هذا خَلق ُ اللّه ِ فَأَرُونِي ما ذا خَلَق َ الَّذِين َ مِن دُونِه ِ ...«9» أَرُونِي ما ذا خَلَقُوا مِن َ الأَرض ِ«10» وَ إِن تَعُدُّوا نِعمَةَ اللّه ِ لا تُحصُوها، اگر خواهي تا نعمت خداي بشماري و آن را در عدد آري نتواني چه آن نه چندان است كه محصور و معدود باشد«13». و اصل احصا، افعال باشد من الحصي

كه سنگ ريزه است. آنگه معني آن باشد كه: احصي، أي جعل مع«14» الحصي، براي

-----------------------------------

(1). جميع نسخه بدلها: راه برند.

(2). جميع نسخه بدلها: مراد.

(3). آط، آب، آز، آج، لب: سيم.

(4). قم: بدو.

(5). آط، آب، آز، آج، لب: چنان كه باشد كه.

(6). آج، لب: بيافريند.

(7). آط، آب، آز، آج، لب: كنيد.

(8). آط، آب، آز، آج، لب: چون اينكه.

(9). سوره لقمان (31) آيه 11. [.....]

(10). سوره فاطر (35) آيه 40.

(11). جميع نسخه بدلها بر خلقان.

(12). جميع نسخه بدلها: حدّ و حصر.

(13). آط، آب، آز، آج، لب: چه آن را حدّي و حصري نيست.

(14). قم: منه، آط، آب، آز، آج، لب: معه.

صفحه : 19

آن كه آن كس كه چيزي شمارد كه به انگشت نداند گرفتن حساب«1» آن به حصي و سنگ ريزه نگاه دارد پس شايد كه من باب: احفرت زيدا بئرا باشد، اي جعل معه حصي، و شايد كه «الف» ازالت را باشد كه سنگ ريزه شمرده در دست به هر عدد مقصود يكي بيندازد من باب: عربت«2» معدتها«3» و اعربتها إذا ازلت فسادها، باشد.

وَ اللّه ُ يَعلَم ُ ما تُسِرُّون َ وَ ما تُعلِنُون َ، آنگه بر سبيل تهديد و وعيد گفت: خداي داند آنچه پوشيده داري و آنچه آشكارا داري. و اسرار و اعلان مصدر باشد و سرّ و علانيه اسم باشد، يعني بر من پوشيده نيست«4» احوال و اقوال شما آنچه در دل داري و آنچه بر زبان راني«5» و آنچه در شب در«6» پوشش كني و آنچه بآشكارا كني. و مثله قوله: سَواءٌ مِنكُم مَن أَسَرَّ القَول َ وَ مَن جَهَرَ بِه ِ«7»- الآية.

وَ الَّذِين َ يَدعُون َ مِن دُون ِ اللّه ِ، يعقوب خواند و حفص عن عاصم و سهل و

يحيي و عيسي«8»: يدعون، بالياء خبرا عن الغائب، و دگر قرّا به «تا» ي خطاب.

آنگه حق تعالي به نوعي دگر تنبيه كرد، گفت: آنان را كه شما مي خواني و مي پرستي خالق نه اند و هيچ نتوانند آفريدن و ايشان را آفريده اند.

أَموات ٌ، آنگه آن را بند زد، گفت: مردگان اند و جمادات اند«9»، آنگاه آن را بند ديگر زد، گفت: غَيرُ أَحياءٍ، زنده نيستند. و قوله: أَموات ٌ، مرفوع است به خبر ابتداي محذوف، اي هم اموات، و غَيرُ أَحياءٍ بر سبيل تأكيد است. و گفتند: مراد آن است كه مردگاني اند كه هرگز زنده نبوده اند. قوله: وَ ما يَشعُرُون َ أَيّان َ يُبعَثُون َ، در او دو قول گفتند: يكي آن كه مراد اصنام اند يعني اصنام ندانند كه ايشان را كي زنده كنند. آنگه از ايشان خبر چنان داد كه از عقلا، براي آن كه كفّار ايشان را به جاري مجراي عقلا كردند و علما، و آن را«10» معبود«11» ساختند. و اينكه مسأله چند جايگاه«12»

-----------------------------------

(1). آط، آب، آز، آج، لب: حساب برنتواند گرفتن.

(2). اساس: عربت، با توجه به قم و ديگر نسخ تصحيح شد.

(3). جميع نسخه بدلها: معدته.

(4). جميع نسخه بدلها افعال و.

(5). قم: مي راني، آط: براني، آب، آز، آج، لب: برانيد.

(6). قم: به شب در.

(7). سوره رعد (13) آيه 10.

(8). قم: حليمي، آط، آب، آز، آج، لب: حلمي.

(9). آط، آب، آز، آج، لب: جمادانند. [.....]

(10). آط، آب، آز، آج، لب: ايشان را.

(11). آط، آب، آز، آج، لب: معبودان.

(12). آط، آب، آز، آج، لب: جاي.

صفحه : 20

برفت. و قولي ديگر«1» آن كه«2» مراد كافران اند، يعني كافران ندانند كه ايشان را كي زنده خواهند كردن«3». و قول اول اوليتر است و قريبتر به

معني، براي آن كه تا چنان كه نفي حيات و قدرت كرد از ايشان، نفي علم كرده باشد تا تنبيه بود بر آن كه ايشان«4» نه قادرند، نه عالم، نه حي ّ، نه دانند«5» كه مردگان را كي زنده خواهند كردن و أَيّان َ را معني «متي» باشد.

إِلهُكُم إِله ٌ واحِدٌ، خداي شما يك خداست خلاف آن كه جمله فرق اهل باطل گفتند- علي اختلاف أصنافهم: من الثّنويّة و النّصاري و المجوس و عبدة الأصنام و أصحاب الطبايع و غيرهم.

فَالَّذِين َ لا يُؤمِنُون َ بِالآخِرَةِ، آنان كه به قيامت ايمان ندارند دلهاي ايشان منكر است«6» حق را و حق نمي شناسند از آن جا كه نظر نمي كنند و انديشه«7» نمي كنند.

و اضافت إنكار با دل كرد در آيت- و اگر چه فعل از جمله ايشان صادر باشد- از آن جا كه محل ّ فعل و آلت فعل اعني إنكار، دل است و معاني را كه آلت در او دل باشد بر توسّع گويند از فعل دل است [88- ر]

وَ هُم مُستَكبِرُون َ، و ايشان متعظّم و متكبّراند و مستنكف از آن كه سر به حق فرود آرند.

لا جَرَم َ، اي حق ّ و وجب، واجب است و درست كه خداي تعالي داند آنچه ايشان پنهان دارند و آنچه آشكارا دارند و خداي تعالي«8» دوست ندارد متكبران را. و در كتب أوايل هست كه خداي تعالي گفت:

الكبرياء ردائي و العظمة إزاري فمن نازعني واحدا منهما ألقيته في النّار

، كبريا رداي من است و عظمت إزار من، هر كه منازعة كند با من در يكي از اينكه دوگانه«9» او را در دوزخ افگنم«10».

أَوزارَهُم كامِلَةً يَوم َ القِيامَةِ وَ مِن أَوزارِ الَّذِين َ يُضِلُّونَهُم بِغَيرِ عِلم ٍ أَلا ساءَ ما يَزِرُون َ (25) قَد مَكَرَ الَّذِين َ مِن قَبلِهِم فَأَتَي اللّه ُ بُنيانَهُم مِن َ القَواعِدِ فَخَرَّ عَلَيهِم ُ السَّقف ُ مِن فَوقِهِم وَ أَتاهُم ُ العَذاب ُ مِن حَيث ُ لا يَشعُرُون َ (26) ثُم َّ يَوم َ القِيامَةِ يُخزِيهِم وَ يَقُول ُ أَين َ شُرَكائِي َ الَّذِين َ كُنتُم تُشَاقُّون َ فِيهِم قال َ الَّذِين َ أُوتُوا العِلم َ إِن َّ الخِزي َ اليَوم َ وَ السُّوءَ عَلَي الكافِرِين َ (27) الَّذِين َ تَتَوَفّاهُم ُ المَلائِكَةُ ظالِمِي أَنفُسِهِم فَأَلقَوُا السَّلَم َ ما كُنّا نَعمَل ُ مِن سُوءٍ بَلي إِن َّ اللّه َ عَلِيم ٌ بِما كُنتُم تَعمَلُون َ (28)

فَادخُلُوا أَبواب َ جَهَنَّم َ خالِدِين َ فِيها فَلَبِئس َ مَثوَي المُتَكَبِّرِين َ (29) وَ قِيل َ لِلَّذِين َ اتَّقَوا ما ذا أَنزَل َ رَبُّكُم قالُوا خَيراً لِلَّذِين َ أَحسَنُوا فِي هذِه ِ الدُّنيا حَسَنَةٌ وَ لَدارُ الآخِرَةِ خَيرٌ وَ لَنِعم َ دارُ المُتَّقِين َ (30) جَنّات ُ عَدن ٍ يَدخُلُونَها تَجرِي مِن تَحتِهَا الأَنهارُ لَهُم فِيها ما يَشاؤُن َ كَذلِك َ يَجزِي اللّه ُ المُتَّقِين َ (31) الَّذِين َ تَتَوَفّاهُم ُ المَلائِكَةُ طَيِّبِين َ يَقُولُون َ سَلام ٌ عَلَيكُم ادخُلُوا الجَنَّةَ بِما كُنتُم تَعمَلُون َ (32) هَل يَنظُرُون َ إِلاّ أَن تَأتِيَهُم ُ المَلائِكَةُ أَو يَأتِي َ أَمرُ رَبِّك َ كَذلِك َ فَعَل َ الَّذِين َ مِن قَبلِهِم وَ ما ظَلَمَهُم ُ اللّه ُ وَ لكِن كانُوا أَنفُسَهُم يَظلِمُون َ (33)

فَأَصابَهُم سَيِّئات ُ ما عَمِلُوا وَ حاق َ بِهِم ما كانُوا بِه ِ يَستَهزِؤُن َ (34) وَ قال َ الَّذِين َ أَشرَكُوا لَو شاءَ اللّه ُ ما عَبَدنا مِن دُونِه ِ مِن شَي ءٍ نَحن ُ وَ لا آباؤُنا وَ لا حَرَّمنا مِن دُونِه ِ مِن شَي ءٍ كَذلِك َ فَعَل َ الَّذِين َ مِن قَبلِهِم فَهَل عَلَي الرُّسُل ِ إِلاَّ البَلاغ ُ المُبِين ُ (35) وَ لَقَد بَعَثنا فِي كُل ِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَن ِ اعبُدُوا اللّه َ وَ اجتَنِبُوا الطّاغُوت َ فَمِنهُم مَن هَدَي اللّه ُ وَ مِنهُم مَن حَقَّت عَلَيه ِ الضَّلالَةُ فَسِيرُوا فِي الأَرض ِ فَانظُرُوا كَيف َ كان َ عاقِبَةُ المُكَذِّبِين َ (36) إِن تَحرِص عَلي هُداهُم فَإِن َّ اللّه َ

لا يَهدِي مَن يُضِل ُّ وَ ما لَهُم مِن ناصِرِين َ (37) وَ أَقسَمُوا بِاللّه ِ جَهدَ أَيمانِهِم لا يَبعَث ُ اللّه ُ مَن يَمُوت ُ بَلي وَعداً عَلَيه ِ حَقًّا وَ لكِن َّ أَكثَرَ النّاس ِ لا يَعلَمُون َ (38)

لِيُبَيِّن َ لَهُم ُ الَّذِي يَختَلِفُون َ فِيه ِ وَ لِيَعلَم َ الَّذِين َ كَفَرُوا أَنَّهُم كانُوا كاذِبِين َ (39) إِنَّما قَولُنا لِشَي ءٍ إِذا أَرَدناه ُ أَن نَقُول َ لَه ُ كُن فَيَكُون ُ (40)

باشي در آن جا، بد جاي است«14» متكبّران را.

گويند آنان را كه پرهيزگار بودند: چه

-----------------------------------

(1). قم: افسانه هاي پيشينيان. [.....]

(2). قم بدرستي كه.

(3). قم، آب: از پيش، آط، آج، لب: پيش از.

(4). قم، آط، آج، لب: بنيانهاي.

(5). اساس و جميع نسخه بدلها: قاعدها.

(6). قم: پس فرو اوفتاد، آط، آب، آج، لب: فرو فرستاد.

(7). قم: از زبر.

(8). قم: ندانند.

(9). قم: بكند.

(10). آط: گويند.

(11). قم: بودي شما خلاف مي كردي در حق ّ ايشان.

(12). قم: تنهاي خود.

(13). قم: بودي شما مي كردي.

(14). قم جايگاه.

صفحه : 22

فرستاد خداي شما! گويند«1»: نيكي، آنان را كه نيكوي كنند در اينكه دنيا نيكويي و سراي باز پسين بهتر است و نيك سراي است پرهيزكاران را.

بهشتهاي مقام«2» مي روند در آن جا، مي رود از زير آن جويهايي ايشان راست در آن جا آنچه خواهند. هم چونين«3» پا داشت كند خدا پرهيزكاران را.

«4»

آنان كه جان بردارند از ايشان فريشتگان پاكان، مي گويند: سلام باد بر شما«5»؟ در روي«6» در بهشت به آنچه شما كرده اي«7».

چشم مي دارند الا«8» آن كه آيد به ايشان فريشتگان يا آيد فرمان خداي تو! همچنين كردند آنان كه پيش«9» ايشان بودند بيداد نكرد بر ايشان خداي و لكن بودند ايشان بر خود«10» بيداد كنندگان.

برسد«11» به ايشان بديها آنچه كرده بودند و برسيد به ايشان آنچه بودند به آن فسوس دارنده«12».

گفتند آنان كه شرك آوردند: اگر خواهد«13» خداي نپرستيدماني«14» از جز او«15» از چيزي ما و نه پدران ما و حرام نكردماني«16» از دون او«17» از چيزي هم چونين«18» كردند كه از پيش ايشان بودند هست«19» بر پيغامبران مگر رسانيدن روشن!

-----------------------------------

(1). قم، آط، آج، لب: گفتند. [.....]

(2). قم است.

(3). قم، آط، آب، آج، لب: همچنين.

(4). قم: جان

بردارد ايشان را.

(5). قم: بر ايشان.

(6). قم، آط: در شوي، آب، آج، لب: در شويد.

(7). قم: بدانچه بودي شما كه مي كردي.

(8). قم، آط، آج، لب: مگر.

(9). قم، آط، آب: از پيش.

(10). قم: بر تنهاي خود.

(11). قم، آط، آب، آج، لب: در رسيد.

(12). قم: افسوس مي كردند.

(13). قم: اگر خواستي.

(14). آط، آب: نپرستيم.

(17- 15). جميع نسخه بدلها: از فرود او. [.....]

(16). قم: نه حرام كردماني، آط: نه حرام كردمي، آب: نه حرام كرديمي، آج، لب: نه حرام كرد ما را.

(18). قم، آب: همچنين، آط، آج، لب: چنين.

(19). قم: پس نيست.

صفحه : 23

[88- پ]«1»

فرستاديم در هر گروهي رسول كه بپرستي خداي را و بپرخيزي«2» از آنچه بدون او پرستند،«3» از ايشان كس بود كه هدايت داد خدا، و از ايشان كس بود كه واجب شد بر او گمراهي،«4» بروي در زمين«5» بنگري كه چگونه بود عاقبت دروغ دارندگان.

اگر حريص باشي بر ايمان ايشان، خداي ره ننمايد«6» آن را كه گمراه كند«7» و نيست ايشان را از ياراني.

سوگند خوردند«8» به خدا غايت سوگندشان كه زنده نكند خداي آن را كه بميرد، بلي«9» نويدي است بر او واجب و لكن بيشتر مردمان نمي دانند.

تا بيان كند براي ايشان آنچه خلاف كردند«10» در او و تا بدانند آنان كه كافر شدند كه ايشان بودند دروغزنان«11».

«12»

گفتار ما چيزي را چون خواهيم آن را گوييم او را: باش«13»، بباشد.

قوله تعالي: وَ إِذا قِيل َ لَهُم ما ذا أَنزَل َ رَبُّكُم، حق تعالي در اينكه آيت بيان كرد كه چون گويند اينكه كافران را كه: اينكه چيست كه خداي شما فرستاده است، يعني اينكه قرآن! ايشان گويند: اينكه فسانه پيشينگان است. و اينكه براي آن گفتند

كه از«14» قرآن

-----------------------------------

(1). قم: و بدرستي كه.

(2). قم، آب، آج، لب: بپرهيزيد، آط: بپرهيزي. (5- 4- 3). قم پس.

(6). قم، آط، آب، آج، لب: هدايت ندهد.

(7). قم، آط، آب، آج، لب: گمراه باشد.

(8). آط، آج، لب: خورند.

(9). قم، آط، آب، آج، لب: آري.

(10). جميع نسخه بدلها: مي كنند.

(11). آط، آج، لب: دروغزن، آب: دروغ گويان.

(12). قم بدرستي كه.

(13). قم، آط، آب: بباش. [.....]

(14). آط، آج، آز، لب: در.

صفحه : 24

بعضي قصص اوايل است، و خداي تعالي«1» اينكه قصص به نوعي از معجز فرستاد بيرون«2» از مصلحت و لطف كه در او هست، براي آن كه ايشان عالم بودند به احوال رسول- عليه السّلام-«3» و ولايت او در ميان ايشان بود و نشو و تربيت پيش ايشان بود و دانستند كه او هرگز پيش كسي نرفت كه قصّه اوايل داند و بر كسي نخواند و از«4» كسي نشنيد و با استادي اختلاف«5» نكرد در«6» چيزي، ننوشت و نوشته اي بر نخواند آنگه همچنان كه در كتب ايشان بود از قرآن، بر ايشان مي خواند تا بدانند كه آنچه او مي گويد، از وحي مي گويد و الّا او غيب از كجا داند؟ آنچه او بر سبيل اظهار معجز ايراد مي كرد«7»، ايشان بر سبيل طعن باز گفتند كه آنچه خداي بر محمّد فرستاد، نيست الّا فسانه پيشينگان.

و «اساطير» افاعيل باشد، من السّطر و هو الكتابة و واحدها«8» اسطارة و اسطورة، و اينكه بناهاي«9» مبالغت است يعني آنچه أوايل نوشتند در كتابهاي ايشان.«10»

لِيَحمِلُوا أَوزارَهُم كامِلَةً يَوم َ القِيامَةِ، اينكه «لام» صورت «لام» غرض دارد و به معني «لام» عاقبت است بدان«11» وجه كه شرح داديم كه پنداريي«12» غرض اينكه كافران آن بوده است

تا حمل اوزار خود كنند و بعضي، اوزار آنان كه اتباع ايشان بودند از آن جدّ و استقصا و مبالغت كه مي كردند در اضلال ايشان و دعوت ايشان به اضلال.

و «أوزار» أثقال باشد واحدها وزر. آنگه گناهان را به آن تشبيه كرد«13». از آن جا كه آن نيز بر گردن و پشت بار گران باشد و سلاح را از اينكه جا «أوزار الحرب» گويند، في قوله: حَتّي تَضَع َ الحَرب ُ أَوزارَها«14»أَوزارَهُم كامِلَةً، نصب او بر حال است. و براي آن گفت: كاملة، كه وزر گناه ايشان و بار آن و وبال«15» عقوبت آن بتمام و كمال بر ايشان باشد كه ايشان كرده اند

-----------------------------------

(1). جميع نسخه بدلها: حق تعالي.

(2). آط، آج، لب: برون.

(3). قم: صلّي الله عليه و آله كه.

(4). آج، لب: و با.

(5). آط، آب، آز، آج، لب: اختلاط.

(6). جميع نسخه بدلها: و.

(7). آج، لب: ايراد كرد.

(8). جميع نسخه بدلها: واحدتها.

(9). آب، آز، لب: بناي.

(10). جميع نسخه بدلها: كتابهاشان.

(11). جميع نسخه بدلها: بر آن.

(12). قم، آط، آب، آز: پنداري، آج، لب: پنداريد.

(13). آط، آب، آج، آز، لب: كردند. [.....]

(14). سوره محمّد 47 آيه 4.

(15). جميع نسخه بدلها و.

صفحه : 25

و از ايشان صادر بوده است بجميع وجوه و حقايق. قوله: وَ مِن أَوزارِ الَّذِين َ يُضِلُّونَهُم بِغَيرِ عِلم ٍ، «من» تبعيض راست و نيز بهري اوزار و اثقال اتباع خود كه ايشان را اضلال مي كنند و با اضلال«1» مي خوانند اينكه جا براي آن بهري گفت و در اوّل جمله كه اينكه جا«2» بر داعيان به اضلال بيشتر از وبال دعوت نباشد وبال فعل بر فاعلان باشد بر حمل«3» متبوعان اوزار أتباع بر سبيل توسّع و مجاز باشد و

مراد حمل مثل اوزار ايشان باشد.

و مثل اينكه در معني

قول النّبي- عليه السّلام:4» من سن ّ سنّة حسنة فله أجرها و أجر من عمل بها [98- ر]

إلي يوم القيامة من غير أن ينقص من أجره شي ء، و من سن ّ سنّة سيّئة فله وزرها و وزر من عمل بها إلي يوم القيامة من غير أن ينقص من وزره« شي ء

، هر كه او سنّتي نيكو نهد مزد آن او را باشد و مزد آن كس كه برا عمل«5» كند يعني مثل مزد آن كه بر آن عمل كند تا به روز قيامت بي آن كه از مزد او چيزي بكاهانند، و هر كه سنّتي بد نهد وزر و وبال آن او را باشد و وزر و وبال آن كس كه بر آن عمل كند، يعني مثل وزر آن تا به روز قيامت بي آن كه از وزر و عقاب آن«6» چيزي بكاهانند. أَلا ساءَ ما يَزِرُون َ، الا بد چيزي است آنچه ايشان حمل مي كنند، يعني بد مي كنند آن اضلال كه مي كنند اتباع خود را و «ما» نكره موصوفه است، و المعني و التقدير: بئس شيئا؟ أي بئس الشّي ء شيئا يحملونه«7».

قَد مَكَرَ، آنگه حق تعالي گفت: مكر كردند آنان كه پيش ايشان بودند. و اصل «مكر» قتل باشد به حيله يا جهت مضرّت، و منه: امرأة ممكورة اذا كانت محكمة الخلق.

فَأَتَي اللّه ُ بُنيانَهُم مِن َ القَواعِدِ، حق تعالي به بنيان ايشان آمد يعني قصد

-----------------------------------

(1). جميع نسخه بدلها: باضلال.

(2). آط، آز، آب، آج، لب: آن جا.

(3). قم: و حمل، آط، آب، آج، آز، لب: و عمل.

(4). آط: من اجره، كه در حاشيه با خطي ديگر تصحيح شده است به من

وزره.

(5). قم: بر عمل، آط، آب، آز، آج، لب: بر آن، برا/ بر آن.

(6). قم: او.

(7). قم: مخلوقه.

صفحه : 26

كرد. «اتيان» اينكه جا به معني قصد باشد«1». حق تعالي بناهاي ايشان را قصد كرد از قاعده خود و بيران«2» كرد تا سقف و آسمانه خانه به سر ايشان فرود افتاد«3» از بالا. سؤال كردند در مطاعن قرآن«4» چون بگفت:

فَخَرَّ عَلَيهِم ُ السَّقف ُ، آسمانه بر ايشان فرود افتاد«5»، مِن فَوقِهِم،«6» چه فايده باشد!

و آسمانه خانه جز از جهت فوق نباشد پس اينكه چون حشوي است كه در تحت او معني نيست. گوييم از اينكه چند جواب است«7» گفتند اهل توحيد: يكي آن كه فايده «من فوقهم» آن است كه سقف بيفتاد«8» و ايشان در زير آن بودند براي آن كه روا باشد كه سقف فرود آيد«9» و ايشان در زير«10» نباشند، چنان كه يكي از ما گويد: خرّت«11» علي ّ داري، و اگر چه او در زير آن نباشد«12» به معني: فسد علي ّ. پس اينكه فايده اي بزرگ باشد و معنيي ء«13» كه اگر اينكه لفظ نبودي، مفهوم نشدي«14». و وجهي ديگر«15» آن كه «علي» به معني «عن» آيد«16»، اي عنهم، و المعني: عن كفرهم و ضلالهم، چنان كه شاعر گفت«17»:

أرمي عليها و هي«18» فرع«19» أجمع و هي ثلاث أذرع و اصبع

«عليها»، اي عنها، لأن ّ العرب يقول رميت«20» عن القوس و لا يقول رميت عليها، پس «علي» به جاي «عن» بنهاد چون چنين باشد از كلمت «من فوقهم» چاره نباشد تا بدانند كه ايشان را اينكه عذاب به استحقاق بود. وجه سه ام«21» آن است كه «علي» به معني «لام» است براي آن كه «لام» خلاف «علي» باشد و

نقيض او، و عرب

-----------------------------------

(1). قم: است.

(2). قم: بران، آج، لب: بيرون.

(5- 3). قم: فرو افتاد.

(4). جميع نسخه بدلها و گفتند.

(6). جميع نسخه بدلها گفتن. [.....]

(7). جميع نسخه بدلها: ندارد.

(8). قم: بيوفتاد.

(9). قم: بيوفتد.

(10). آط، آب، آز، آج، لب آن.

(11). جميع نسخه بدلها: حزب.

(12). قم: باشد.

(13). جميع نسخه بدلها: معني.

(14). آط، آب، آز، آج، لب: نگشتي.

(15). آط، آب، آز، آج، لب: دگر.

(16). قم: بود، آط، آب، آز، آج، لب: باشد.

(17). آب، آز شعر.

(18). اساس: تري، با توجّه به قم تصحيح شد.

(19). آج، لب: فراغ.

(20). قم: ارميت. [.....]

(21). قم: سوم، آط، آب، آز، آج، لب: سيم.

صفحه : 27

نقيض بر نقيض حمل كنند چنان كه نظير را بر نظير حمل كنند، يقول«1»: خرّ فلان لوجهه، اي علي وجهه. قال اللّه تعالي: يَخِرُّون َ لِلأَذقان ِ سُجَّداً«2». و قال الطّرمّاح في وصف ناقة:«3»

كأن ّ مخوّاها علي ثفناتها معرّس خمس وقعت للحناجر

اي علي الحناجر، و هي عظام الصّدر. و عرب لفظ «علي» در مثل اينكه مواضع در شرّ به كار دارند. يقولون: شهد عليه، و دعا عليه، و فسد عليه امره، و خرب عليه منزله.

و قيل عليه، اي كذب في حقّه، قال الشّاعر«4»:

و لكن قد أتاني أن ّ يحيي يقال عليه في بقعاء«5» شرّ

و اينكه طريقت بيان كرده ايم في«6» سورة البقرة، في قوله: وَ اتَّبَعُوا ما تَتلُوا الشَّياطِين ُ عَلي مُلك ِ سُلَيمان َ«7» وَ لكِن تَعمَي القُلُوب ُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ«8»، و دل جز در سينه نباشد- و اللّه اعلم بمراده. وَ أَتاهُم ُ العَذاب ُ مِن حَيث ُ لا يَشعُرُون َ، و عذاب از جايي به ايشان«9» [89- پ]

آمد كه ايشان ندانستند و گمان نبردند و توقّع نكردند. چنان كه در مثل گفته اند«10»: من ما منه

يؤتي الحذر، مرد حذر كننده را از آن جا گيرند كه إيمن باشد و از آن جا كه حذر نكند. ثُم َّ يَوم َ القِيامَةِ يُخزِيهِم«11». آنگه حق تعالي گفت: اينكه كه در آيت اول رفت در دنياست پس از آن روز قيامت حق تعالي ايشان را به خزي و نكال كند و ايشان را ذليل و مهين كند. وَ يَقُول ُ، و گويد ايشان را: أَين َ شُرَكائِي َ الَّذِين َ كُنتُم تُشَاقُّون َ فِيهِم، كجااند آن شريكان من يعني آن شريكاني كه با من بداشتي و در حق ّ ايشان خصومت«12» و مخالفت مي كردي چرا امروز حاضر نه اند«13» تا از شما دفعي بكنند. و «مشاقّه» مخالفت باشد چنان كه تو در شقّي و نيمه اي باشي و خصمت

-----------------------------------

(1). آب، آز: تقول.

(2). سوره بني اسرائيل (17) آيه 107.

(4- 3). آب، آز شعر.

(5). آط: بقعا.

(6). آط، آب، آز، آج، لب: در.

(7). سوره بقره (2) آيه 102.

(8). سوره حج (22) آيه 46.

(9). آز: بر ايشان.

(10). آز: گفتند.

(11). اساس: يخزيه، با توجّه به قرآن مجيد و ديگر نسخه ها تصحيح شد.

(12). آط، آب، آز، آج، لب: مخاصمت.

(13). آج، لب: نه ايد.

صفحه : 28

در شقّه اي ديگر«1». و نافع خواند: «تشاقّون«2»» به كسر «نون» علي تقدير: تشاقّونني«3».

آنگه يك «نون» بيفگند براي تخفيف را و « يا » بيفگند اجتزاء«4» بالكسرة عنه«5». قال َ الَّذِين َ أُوتُوا العِلم َ، عند اينكه حال«6» عالمان گويند و آنان كه ايشان را علم داده باشند، يعني پيغامبران و ائمّه و مؤمنان: إِن َّ الخِزي َ اليَوم َ، كه امروز عذاب و نكال و خزي و لعنت بر كافران خواهد بودن«7».

الَّذِين َ تَتَوَفّاهُم ُ المَلائِكَةُ، آنگه وصف كرد ايشان را گفت: آنان كه فريشتگان جان ايشان بردارند- و ايشان ظالم نفس خود

باشند- و قوله: ظالِمِي أَنفُسِهِم، نصب او بر حال است از مفعول به«8». فَأَلقَوُا السَّلَم َ، گردن بنهادند و تن بدادند و ذليل شدند و با مرگ حيلت نداشتند، جز آن كه گفتند: ما كُنّا نَعمَل ُ مِن سُوءٍ، [ما شركي نياورديم و بدي نكرديم و اينكه از آن جايهاست كه اضمار قول كردند در او، و التّقدير:

فالقوا السّلم و قالوا ما كنّا نعمل من سوء]«9»، «ما» نفي است و كان براي آن آورد تا دليل كند كه فعل ماضي است و اينكه را«10» حكايت حال«11» گويند يعني ما بد كردار نبوديم، و المعني: عندنا و في اعتقادنا و ظنّنا، تا جواب آنان«12» باشد كه سؤال كنند و گويند: چه«13» روا باشد كه عند ملاقات فريشتگان و اعلام مرگ كه وقت إلجا باشد دروغ گويند! بَلي إِن َّ اللّه َ عَلِيم ٌ بِما كُنتُم تَعمَلُون َ، بلي خداي تعالي عالم است به آنچه شما كرده اي«14».

فَادخُلُوا أَبواب َ جَهَنَّم َ، اينكه جا نيز«15» قول مضمر است و التقدير: و قيل لهم ادخلوا، گويند ايشان را«16» به درهاي دوزخ در شوي، خالِدِين َ فِيها، نصب او بر حال است. فَلَبِئس َ مَثوَي المُتَكَبِّرِين َ، بد جاي است متكبّران را دوزخ، مخصوص بالذّم

-----------------------------------

(1). قم، آب، آط، آز: شقّي دگر، آج، لب: شقّي ديگر. [.....]

(2). اساس: يشاقون، با توجّه به قم تصحيح شد.

(3). آط، آب، آز، آج، لب: يشاقّونني.

(4). آط، آب، آز، آج، لب: اكتفاء.

(5). جميع نسخه بدلها: عنها.

(6). قم: آن حال.

(7). آط، آب، آز، آج، لب: بود.

(8). آط، آب، آز، آج، لب: از مفعول.

(9). اساس افتادگي دارد، از قم افزوده شد.

(10). قم: آن را.

(11). قم، آب، آز، آج، لب: حكايت الحال.

(12). قم: آن.

(13). جميع نسخه بدلها: چگونه.

(14). آب، آز،

آج، لب: كرديد.

(15). قم، آط، آج، لب هم. [.....]

(16). قم كه.

صفحه : 29

از كلام بيفگند لدلالة المعني عليه، و التّقدير: بئس مثوي المتكبّرين جهنّم.

آنگه وصف متّقيان«1» و حكايت كلام ايشان كرد«2» چون پرسيدند ايشان را كه خداي«3» چه فرستاده است«4»، يعني در كتاب خداي«5» چه گويي! قالُوا خَيراً، گفتند:

خير و نيكي، و نصب او بر فعلي مقدّر است يعني، أنزل ربّنا«6» خيرا. و دقصّه«7» اوّل ما بعد قول رفع آورد من قوله: أَساطِيرُ الأَوَّلِين َ، أي هي اساطير الأوّلين، چه مؤمنان مقرّ بودند به نزول«8» و كافران مقرّ نبودند بل گفتند: منزل نيست از آسمان، چه اساطير اوّلينان است و اساطير منزل نباشد.

سيبويه گفت: در رفع«9» كه «ذا» به معني «الّذي» است و «ما» استفهامي است، اي ما الّذي انزل ربّكم! قالوا اساطير«10» علي تقدير: هو اساطير. و در دوم«11» «ذا» و «ما»«12» بمنزلت يك«13» اسم است، و التقدير: أي ّ شي ء انزل ربّكم! قالوا:

خيرا، علي تقدير: انزل خيرا، پس در اوّل بدل مرفوع است و در دوم بدل منصوب«14»، هر دو قول نكوست«15».

آنگه حق تعالي حكايت«16» كرد و در كلامي گرفت مستأنف«17»: لِلَّذِين َ أَحسَنُوا فِي هذِه ِ الدُّنيا حَسَنَةٌ، آن را كه«18» نيكوي كند«19» در اينكه سراي دنيا نيكوي باشد ايشان را، وَ لَدارُ الآخِرَةِ خَيرٌ، و سراي آخرت بهتر باشد ايشان را يعني در هر دو سراي نيكو كاران را نيك«20» باشد [90- ر]

جز كه در آخرت بهتر باشد«21» ايشان را.

-----------------------------------

(1). قم كرد.

(2). قم: ندارد.

(3). قم شما.

(4). جميع نسخه بدلها: فرستاد، قم وَ قِيل َ لِلَّذِين َ اتَّقَوا و گفتند: متّقيان را كه خداي شما را چه فرستاد!

(5). آج، لب: خود.

(6). آج، لب: انزلنا.

(7). دقصّه/ در

قصّه، جميع نسخه ها: در قصه.

(8). آط، آب، آز، آج، لب قرآن.

(9). آط، آب، آز، آج، لب: دفع.

(10). جميع نسخه بدلها الاوّلين.

(11). قم: و دوم.

(12). قم: ما و ذا، آط، آب، آز، آج، لب: ماذا.

(13). آج، لب: يكي. [.....]

(14). قم و.

(15). جميع نسخه بدلها: نيكوست.

(16). جميع نسخه بدلها رها، آج، لب حق رها.

(17). جميع نسخه بدلها گفت.

(18). قم: آنان كه، آط، آب، آز، آج، لب: آنان را كه.

(19). جميع نسخه بدلها: كنند.

(20). آط، آب، آز، آج، لب: نيكي.

(21). جميع نسخه بدلها: بود.

صفحه : 30

آنگه گفت: وَ لَنِعم َ دارُ المُتَّقِين َ، و مخصوص بالمدح بيفگند از كلام، لدلالة المعني عليه، و التّقدير: و لنعم دار المتّقين الجنّة، چنان كه مقدّر است آن جا كه: و لبئس مثوي المتكبّرين النّار«1»، و نيك سراست«2» متّقيان و پرهيزكاران را بهشت.

آنگه وصف كرد آن بهشت را گفت: جَنّات ُ عَدن ٍ، و رفع او بر بدل دارُ المُتَّقِين َ، است، و روا بود كه مخصوص بالمدح او باشد چنان كه نعم عون الرّجل غلام زيد.

بهشتهاي مقام، و «عدن» اقامت باشد يقال: عدن بالمكان اذا اقام به، يَدخُلُونَها، كه اينكه«3» پرهيزكاران در آن جا شوند. و از صفت او آن است كه از زير«4» درختان او جويها مي رود. لَهُم فِيها ما يَشاؤُن َ، ايشان را باشد در آن جا هر چه خواهند، كقوله تعالي: لكم فِيها ما تَشتَهِيه ِ الأَنفُس ُ وَ تَلَذُّ الأَعيُن ُ.«5» كَذلِك َ يَجزِي اللّه ُ المُتَّقِين َ، چنين پاداشت دهد خداي متّقيان را.

الَّذِين َ، محل ّ او نصب است بر صفت«6» متّقيان آنان كه فريشتگان جان ايشان بردارند طَيِّبِين َ، در آن حال كه ايشان پاكيزه باشند و نصب او بر حال است از مفعول: يَقُولُون َ، گويند فريشتگان ايشان را

كه: سلام بر شما باد؟ در بهشت شوي به آنچه«7» كرده اي از ايمان و عمل صالح. و در هر دو«8» دليل است بر آن كه جزا و ثواب«9» و عقاب بر عمل است«10»، في قوله: بِما كُنتُم تَعمَلُون َ، جماعتي مفسّران گفتند: سبب نزول آيت«11» آن بود كه مشركان عرب در ايّام موسم مردان را بر راهها نشانده بودندي«12» تا مردماني كه از احياي«13» عرب آمدندي ايشان را تنفير«14» افگندندي از رسول- عليه السلام- پس چون ايشان گفتندي«15» كفّار مكّه را كه: ما ذا أَنزَل َ رَبُّكُم!، ايشان گفتندي: أَساطِيرُ الأَوَّلِين َ، و چون به مكّه آمدندي و«16»

-----------------------------------

(1). آط، آب، آز، آج، لب: جهنّم.

(2). جميع نسخه بدلها: سرايي است.

(3). آج، لب: اي.

(4). قم: در زير.

(5). سوره زخرف 43 آيه 71، با اندكي تفاوت.

(6). آط، آب، آز، آج، لب: وصفت. [.....]

(7). آط، آب، آز، آج، لب: با آنچه.

(8). جميع نسخه بدلها آيت.

(9). قم: جزا از ثواب، آط، آب، آز، آج، لب: جز از ثواب.

(10). آط، آب، آز، آج، لب: بود.

(11). قم: اينكه آيات.

(12). آط، آب، آز، آج، لب: بودند.

(13). آج، لب: كه احياي.

(14). قم: سفير، آط: بنفير، آج، لب: بنفير.

(15). آز: گفتند.

(16). جميع نسخه بدلها: ندارد.

صفحه : 31

از صحابه رسول«1» پرسيدندي كه: ما ذا أَنزَل َ رَبُّكُم! قالُوا خَيراً«2»، گفتندي: خَيراً.

آنگه حق تعالي در اينكه آيات ذكر هر دو گروه كرد«3» و ذكر حيات و ممات و منقلب و باز گشتن ايشان«4» الي قوله: طَيِّبِين َ يَقُولُون َ سَلام ٌ عَلَيكُم. محمّد بن كعب القرظي ّ گفت: چون جان مؤمن«5» به حنجر«6» رسد و كار بر او سخت شود، فريشته اي بيايد و گويد: السّلام عليك«7» يا ولي ّ اللّه، سلام بر تو اي دوست

خداي؟ خدايت سلام مي كند و بشارت باد تو را به بهشت.

آنگه حق تعالي با حديث كفّار شد و توبيخ ايشان گفت: هَل يَنظُرُون َ، و المعني: هل ينتظرون! و اينكه «نظر» اينكه جا به معني انتظار است چه گوش مي دارند«8» اينكه كافران إلّا آن كه فريشتگان بايشان«9» آيند، در او چند قول گفتند:

يكي آن كه به انزال عذاب بر ايشان. قول ديگر به قبض ارواح ايشان. قول ديگر«10» بر حسب«11» اقتراح ايشان كه ايشان گفتند: لو ما تأتينا بالملائكة ان كنت من الصّادقين. قول ديگر«12» علي سبيل الاستعظام و الاحالة«13»، كما قال تعالي: هَل يَنظُرُون َ إِلّا أَن يَأتِيَهُم ُ اللّه ُ فِي ظُلَل ٍ مِن َ الغَمام ِ وَ المَلائِكَةُ ...«14» أَو يَأتِي َ أَمرُ رَبِّك َ، يا «18» فرمان خداي تو آيد، يعني روز«19» قيامت. حق تعالي گفت: كَذلِك َ فَعَل َ الَّذِين َ مِن قَبلِهِم، آن كافران كه پيش اينان«20» بودند هم چنين كردند«21» يعني

-----------------------------------

(1). قم، آج، لب عليه السّلام.

(2). جميع نسخه بدلها آيه ندارد.

(3). قم، آط، آب، آز: بكرد.

(4). قم: بازگشتشان، آط، آب، آز، آج، لب: باز گشتگان. [.....]

(5). قم: مردم.

(6). آط، آب، آز، آج، لب: حنجره.

(7). آج، لب: عليكم.

(8). آز: مداريد.

(9). آج، لب: با ايشان.

(10). آط، آج، لب: دگر.

(11). آط، آب، آز، آج، لب و.

(12). قم، آب، آز: قولي ديگر، آط، آج، لب: قولي دگر.

(13). آط، آج، لب: و الاحال.

(14). سوره بقره 2 آيه 210.

(15). قم: طريقت.

(16). آج، لب: كرديم.

(17). آج، لب: و.

(18). آط، آب، آز، آج، لب: تا. [.....]

(19). آز: به روز.

(20). آط، آب، آز، آج، لب: ايشان.

(21). آج، لب: همچنين بودند.

صفحه : 32

اينكه كافران در اينكه كفر آوردن«1» و اقتراح محال كردن«2» با يكديگر مانند، نظيره قوله:

كَذلِك َ كَذَّب َ الَّذِين َ مِن

قَبلِهِم ...«3». و قوله: كَذلِك َ قال َ الَّذِين َ مِن قَبلِهِم مِثل َ قَولِهِم تَشابَهَت قُلُوبُهُم ...«4»، آنگه گفت: خداي تعالي بر ايشان ظلم نكرد- تعالي علوّا كبيرا«5»، و لكن ايشان بر خود ظلم كردند«6» به ترك نظر و تفكّر و كفران نعمت و اختيار كفر بر ايمان [90- پ]

و ضلال بر هدي.

فَأَصابَهُم سَيِّئات ُ ما عَمِلُوا، به ايشان رسيد بدي آنچه كردند [يعني عقاب آنچه كردند]«7» و مراد به سيّئه اينكه جا عذاب است، نظيره قوله: وَ جَزاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثلُها ...«8»، سيّئة اوّل معصيت است و دوم عقوبت«9»، وَ حاق َ بِهِم، و فرود آمد و در رسيد به ايشان جز [ا]«10» و وبال آن«11» استهزا كه مي كردند.

وَ قال َ الَّذِين َ أَشرَكُوا، حق تعالي در اينكه آيت بيان كرد كه مشركان جبر«12» چگونه گفتند مشرك كه جبر گويد- مع كفره- قدري ّ باشد، گفتند: اگر خداي خواستي ما نپرستيد ماني بدون او هيچ چيز را يعني معبودي ديگر نگرفتماني جز او، نه ما و نه پدران ما و حرام نكردماني«13» آنچه كرديم از بحيره«14» و سايبه و وصيله و حام.

حق تعالي گفت: كَذلِك َ فَعَل َ الَّذِين َ مِن قَبلِهِم، همچنين كردند آنان كه پيش اينان«15» بودند. آنگه گفت: در اينكه كه ايشان كردند و گفتند خداي را هيچ«16» صنع نيست و پيغامبر«17» او را هيچ تقصير«18» نيست، بر پيغامبران چه باشد مگر بلاغي روشن كه برسانند آنچه خداي فرموده باشد ايشان را!

-----------------------------------

(1). آج، لب: آوردند.

(2). آط: اقراح محال كردن، آج، لب: اقراح محال كردند.

(3). سوره انعام 6 آيه 148.

(4). سوره بقره 2 آيه 118.

(5). سوره بني اسرائيل 17 آيه 43 با اندكي تفاوت.

(6). آج، لب: نكردند.

(7). اساس: ندارد، از قم افزوده

شد.

(8). سوره شوري 42 آيه 40.

(9). آط، آب، آز، آج، لب: عقاب.

(10). با توجه به نسخه بدلها افزوده شد.

(11). لب: اينكه. [.....]

(12). آط، آج، لب: خبر.

(13). آج، لب: نگرداني.

(14). اساس: حيره، به قياس نسخه قم، تصحيح شد.

(15). جميع نسخه بدلها: ايشان.

(16). قم منع.

(17). قم، آط، آب، آز، آج: پيغامبران، لب: پيغمبران.

(18). آط، آب، آز، آج، لب: تقصيري.

صفحه : 33

وَ لَقَد بَعَثنا فِي كُل ِّ أُمَّةٍ رَسُولًا، حق تعالي گفت: من در هر امّتي«1» و گروهي و قرني و جماعتي پيغامبري فرستادم از ايشان«2»، أَن ِ اعبُدُوا اللّه َ، أي بأن اعبدوا اللّه به آن كه خداي پرستي. و گفتند، معني آن است: فقالوا و أمروا أن اعبدوا، گفتند قوم خود را كه: خداي را پرستي. در وجه اوّل «با»«3» محذوف است و در وجه دوم قول، لدلالة الكلام عليه، و از طاغوت بپرخيزي«4» و طاعت«5» هر چه بدون«6» خداي آن را پرستند.«7» و گفته اند: فعلوت باشد من الطغيان. فَمِنهُم مَن هَدَي اللّه ُ: بهري از آن امّتان آن بودند كه خداي ايشان را هدايت داد«8» به الطاف و تمكين و مقرّبات و مسهّلات ايمان تا ايمان آوردند و اختيار طاعت كردند و مستحق ّ ثواب شدند، و بهري آن بودند كه بر كفر اصرار كردند تا عذاب بر ايشان واجب شد، و ضلالت«9» اينكه جا«10» مراد ضلال«11» باشد از ره«12» بهشت، و روا باشد كه خبر باشد«13» از آن كه ايشان ايمان نخواهند آوردن و بر كفر خواهند مردن«14» عبارت از اينكه معني به لفظ حَقَّت گفت«15»، اي وجبت. آنگه گفت: بروي در زمين و بنگري تا چگونه بود عاقبت كار آن مكذّباني«16» كه پيغامبران را تكذيب كردند و

به دروغ داشتند.

إِن تَحرِص عَلي هُداهُم، آنگه خطاب كرد با رسول و گفت: اگر چه تو حريصي«17» بر ايمان ايشان، فَإِن َّ اللّه َ لا يَهدِي مَن يُضِل ُّ، كار در حرص«18» تو بسته نيست خداي هدايت نكند آن را كه«19» گمراه باشد، يعني الطافي كه با مؤمنان كند با كافران نكند از آن جا كه داند ايشان را لطف نباشد. و وجهي دگر«20» آن كه حكم

-----------------------------------

(1). آج، لب: امّت.

(2). قم: ندارد.

(3). آج، لب: ما.

(4). آط، آب، آز، آج، لب: برخيزي.

(5). جميع نسخه بدلها: طاغوت.

(6). آج، لب: بدان.

(7). قم باشد. [.....]

(8). آط، آب، آز، آج، لب: كرد.

(9). آط، آب، آز، آج، لب: ضلال.

(10). آب، آج، لب: آن جا.

(11). آج، لب: ضلالت.

(12). قم، آب، آز: راه.

(13). قم: بود.

(14). جميع نسخه بدلها: مرد.

(15). جميع نسخه بدلها: كرد.

(16). جميع نسخه بدلها: مكذّبان.

(17). قم: حريص باشي.

(18). آط، آز، آج: حريصي، لب: حريص.

(19). جميع نسخه بدلها او.

(20). آج، لب: ديگر.

صفحه : 34

نكند به هدايت آن كس كه حكم كرده باشد به ضلال او. و وجهي ديگر آن كه هدايت نكند«1» اهل دوزخ را به ره بهشت«2». كوفيان خواندند: فَإِن َّ اللّه َ لا يَهدِي، به فتح « يا » و كسر «دال» علي إضافة الفعل إلي اسم اللّه«3»، و باقي قرّا خواندند:

لا يهدي، به ضم ّ « يا » و فتح دال بر فعل مجهول، و بر اينكه قراءت معني آن بود كه: ان ّ اللّه لا يهدي من يضلّه، علي تقدير: لا يهدي مضلّه، يعني آن را كه خدا اضلال كند- بر آن معني كه گفتيم- كس او را هدايت نتواند كردن«4»- خلافا علي اللّه- و خلاف نكردند در «يضل ّ» كه « يا » مضموم

است و «ضاد» مكسور، من الاضلال، و تقدير اعراب او اينكه است: فان ّ اللّه مضلّه غير مهدي ّ«5» بر آن كه «اللّه» مبتدا باشد و «مضل ّ» مبتداي دوم و «غير مهدي ّ«6»» خبر مبتداي دوم، و مثال او اينكه بود كه: إن ّ زيدا لا يضرب من مكرمه«7» [91- ر]

علي تقدير: إن زيدا غير مضروب«8» من مكرمه«9». وَ ما لَهُم مِن ناصِرِين َ، و ايشان را هيچ ياري و ناصري نباشد«10»، «ما» نفي است و «من» زيادة جاءت لتأكيد النّفي.

وَ أَقسَمُوا بِاللّه ِ جَهدَ أَيمانِهِم لا يَبعَث ُ اللّه ُ مَن يَمُوت ُ، ابو العاليه گفت: سبب نزول آيت آن بود كه مردي مسلمان را بر مردي مشرك ديني بود با هم گفتگوي«11» كردند. مسلمان گفت: بآن خداي كه خلقان را زنده كند پس از مرگ كه چنين و چنين كنم. مشرك گفت: تو اميد مي داري«12» كه پس از«13» مرگ كسي زنده خواهد شدن«14» آنگه سوگند«15» خورد مغلّظ به خداي كه«16» هيچ مرده زنده نشود«17». خداي تعالي

-----------------------------------

(1). آط، آز، آج، لب: حكم نكند. [.....]

(2). قم: به راه بهشت، آط، آب، آز، آج، لب: به بهشت.

(3). قم تعالي.

(4). قم: دادن.

(5). قم: غير مهد، آط، آب، آز، آج، لب: غير مهدي.

(6). قم: غير مهد.

(9- 7). آط، آب، آز، آج، لب: من يكرمه.

(8). قم: غير ضارب، آط، آب، آز، آج، لب: غير ضروب.

(10). قم: نبود.

(11). جميع نسخه بدلها: گفت و گويي.

(12). قم، آط، آب، آز: اميد داري، آج، لب: اميدواري.

(13). قم: از پس.

(14). آط، آب، آز، آج، لب: شد.

(15). آط، آج، لب: سوگندي.

(16). آط، آج، لب: اگر. [.....]

(17). قم، آج، لب و.

صفحه : 35

اينكه آيت فرستاد«1»، گفت: سوگند خوردند به خداي، جَهدَ أَيمانِهِم، غايت

سوگندشان. و نصب او بر مصدري باشد لا من لفظ الفعل، و مثله: أرسلها العراك، اي ارسل الابل معترك«2» العراك. حق تعالي گفت: بَلي وَعداً عَلَيه ِ حَقًّا، نصب او بر مصدري است محذوف الفعل، و التقدير: بلي وعد اللّه وعدا واجبا، بلي خداي وعده داد وعده واجب بر او، و لكن«3» بيشترينه«4» مردم ندانند. و روا بود كه نصب او بر مفعول له باشد، و التقدير: بلي يبعثهم لوعد وعدهم بالبعث. و در خبر هست«5» كه خداي تعالي گفت:

6»7» كذّبني إبن آدم و لم يكن له ان يكذّبني، و شتمني و لم ينبغ« له أن« يشتمني

، گفت فرزند آدم مرا به دروغ داشت، و او را نبود كه مرا بدروغ دارد، و مرا دشنام داد، و نشايد او را كه مرا دشنام دهد. امّا تكذيب او مرا اينكه است«8» كه سوگند خورد كه: من مردگان را زنده نخواهم كردن في قوله: وَ أَقسَمُوا بِاللّه ِ جَهدَ أَيمانِهِم لا يَبعَث ُ اللّه ُ مَن يَمُوت ُ، و امّا شتم او مراد آن است«9» كه گفت: اتَّخَذَ اللّه ُ وَلَداً ...«10» لِيُبَيِّن َ لَهُم ُ الَّذِي يَختَلِفُون َ فِيه ِ، اينكه «لام» تعلّق دارد به فعلي كه بَلي وَعداً عَلَيه ِ حَقًّا، بر وي دليل است«12»، و التقدير: و اقسموا باللّه جهد ايمانهم لا يبعث اللّه من يموت بلي ليبعثن ّ وعدا عليه حقا ليبيّن. گفت كافران گفتند: خداي مردگان را زنده نكند! جواب داد كه: بلي زنده كند ايشان را تا بيان كند براي ايشان آنچه ايشان در آن خلاف كردند«13»، وَ لِيَعلَم َ الَّذِين َ كَفَرُوا، و نيز تا بدانند كافران كه ايشان

-----------------------------------

(1). جميع نسخه بدلها و.

(2). قم: تعترك، لب: معتراك.

(3). آط، آب، آز، آج، لب: صبر كردند.

(4).

جميع نسخه بدلها: بيشتر.

(5). آط، آز، آج، لب: است.

(6). اساس: ينبغي، به قياس با نسخه آط، تصحيح شد.

(7). لب: لأن ّ.

(8). جميع نسخه بدلها: آن است.

(9). جميع نسخه بدلها: مراد آن است.

(10). سوره يونس 10 آيه 68.

(11). آج، لب: لَم يَلِد وَ لَم يُولَد وَ لَم يَكُن لَه ُ

(12). جميع نسخه بدلها: دليل است بر او.

(13). آج، لب: آنچه خلاف كردند. [.....]

صفحه : 36

دروغزن بودند در آن دعوي كه كردند و سوگند كه خوردند في قولهم: لا يَبعَث ُ اللّه ُ مَن يَمُوت ُ.

إِنَّما قَولُنا لِشَي ءٍ،- الآية، معني آيت آن است كه ما چون خواهيم كه چيزي«1» كنيم از احياء موتي و جز آن، مرا«2» رنجي نرسد و مشقّتي نباشد، از طريق مثل بيش از آن نباشد كه گويد«3»: كُن، بباش، بباشد. و اينكه بر سبيل تقريب است به خاطر ما و بر طريق تشبيه، چون«4» يكي از ما چون كاري مأمور به حاصل آيد هم چونين«5» كاري خواهد بفرمايد به لفظ امر و عقيب آن مأمور به حاصل آيد هم چونين«6» عقيب«7» ارادت او مراد حاصل آيد چون از فعل او باشد و اينكه بيان كه كرديم«8» باطل شود«9». طاعناني«10» كه طعن زدند و گفتند از دو بيرون نباشد يا مقدور را در حال عدم گويد: كُن، يا در حال وجود، اگر در حال وجود گويد«11»، موجود را گفتن«12» بباش وجهي ندارد، و اگر معدوم باشد«13» خطاب حكيم با معدوم نيكو نباشد«14»، جواب آن است كه گفتيم اينكه نه بر سبيل حقيقت است بر توسّع و مجاز و تشبيه است. و بعضي متكلمان محقّق«15» از اصحاب اشعري به اينكه آيت تمسّك كردند و استدلال كردند به او بر قدم قرآن،

و گفتند: چون خداي تعالي خلق كه آفريند و فعل كه كند به اينكه قول كند كه: كُن، اگر اينكه كلام محدث باشد آن را«16» نيز كلامي و قولي بايد و آن«17» قول را نيز قولي- حتّي يؤدّي الي ما لا يتناهي- پس بايد تا فعل محدث به كلام نا محدث [91- پ]

كند و اينكه گوينده فاضل را شرم نيامد«18» از چنين فضل و عرض كردن اينكه فضل، و گمان برد كه خداي تعالي فعل به كلام كند، ندانست«19» كه خداي تعالي فعل به قادري كند، إمّا به قدرت بنزديك

-----------------------------------

(1). آط، آب، آز، آج، لب: فعلي.

(2). قم: ما را.

(3). قم: گوييم.

(4). جميع نسخه بدلها: چنان كه.

(6- 5). جميع نسخه بدلها: همچنين.

(7). آج، لب: عقب.

(8). قم: به اينكه كه گفتيم، آط، آب، آز، آج، لب: و به اينكه بيان كه كرديم.

(9). جميع نسخه بدلها سؤال.

(10). جميع نسخه بدلها: طاعنان.

(11). قم: بود.

(12). آط، آب، آز، آج، لب: كن.

(13). آط، آب، آز، آج، لب: را گويد.

(14). قم: نبود.

(15). قم: ندارد، آط، آب، آز، آج، لب: محقّقان. [.....]

(16). جميع نسخه بدلها: اينكه را.

(17). جميع نسخه بدلها: اينكه.

(18). آط، آب، آز، آج، لب: نيايد.

(19). آط، آب، آز، آج، لب: نداند.

صفحه : 37

ايشان، به دليل آن كه اگر قادر نبودي بر فعل اجسام و اعراض و ساليان مي گفتي:

كُن، فعل حاصل نشدي باتّفاق، پس او را در فعل كردن به گفتار«1» حاجت نيايد چه اينكه قول نه مقتضي فعل است نه آلت فعل، بل بر- سبيل توسّع و تشبيه است چنان كه گفتيم. دگر آن كه اگر چنين بودي قدم عالم لازم آمدي براي آن كه چون قول «كن» قديم

باشد«2» عقيب آن بلا فصل فعل حاصل بود بايد تا فعل با قول به يك جاي حاصل باشد در ازل، و آن كه در ازل موجود بود«3» قديم بود و قديم را بر محدث تقديم باشد«4»- بما لا يتناهي از تقدير اوقات- و آن كه به تقدير بر يك وقت متأخّر نباشد از قديم محدث نباشد و چون محدث نباشد به «كن» حاجت نبود او را.

ثُم َّ إِذا كَشَف َ الضُّرَّ عَنكُم إِذا فَرِيق ٌ مِنكُم بِرَبِّهِم يُشرِكُون َ (54) لِيَكفُرُوا بِما آتَيناهُم فَتَمَتَّعُوا فَسَوف َ تَعلَمُون َ (55)

وَ يَجعَلُون َ لِما لا يَعلَمُون َ نَصِيباً مِمّا رَزَقناهُم تَاللّه ِ لَتُسئَلُن َّ عَمّا كُنتُم تَفتَرُون َ (56) وَ يَجعَلُون َ لِلّه ِ البَنات ِ سُبحانَه ُ وَ لَهُم ما يَشتَهُون َ (57) وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُم بِالأُنثي ظَل َّ وَجهُه ُ مُسوَدًّا وَ هُوَ كَظِيم ٌ (58) يَتَواري مِن َ القَوم ِ مِن سُوءِ ما بُشِّرَ بِه ِ أَ يُمسِكُه ُ عَلي هُون ٍ أَم يَدُسُّه ُ فِي التُّراب ِ أَلا ساءَ ما يَحكُمُون َ (59) لِلَّذِين َ لا يُؤمِنُون َ بِالآخِرَةِ مَثَل ُ السَّوءِ وَ لِلّه ِ المَثَل ُ الأَعلي وَ هُوَ العَزِيزُ الحَكِيم ُ (60)

وَ لَو يُؤاخِذُ اللّه ُ النّاس َ بِظُلمِهِم ما تَرَك َ عَلَيها مِن دَابَّةٍ وَ لكِن يُؤَخِّرُهُم إِلي أَجَل ٍ مُسَمًّي فَإِذا جاءَ أَجَلُهُم لا يَستَأخِرُون َ ساعَةً وَ لا يَستَقدِمُون َ (61) وَ يَجعَلُون َ لِلّه ِ ما يَكرَهُون َ وَ تَصِف ُ أَلسِنَتُهُم ُ الكَذِب َ أَن َّ لَهُم ُ الحُسني لا جَرَم َ أَن َّ لَهُم ُ النّارَ وَ أَنَّهُم مُفرَطُون َ (62) تَاللّه ِ لَقَد أَرسَلنا إِلي أُمَم ٍ مِن قَبلِك َ فَزَيَّن َ لَهُم ُ الشَّيطان ُ أَعمالَهُم فَهُوَ وَلِيُّهُم ُ اليَوم َ وَ لَهُم عَذاب ٌ أَلِيم ٌ (63) وَ ما أَنزَلنا عَلَيك َ الكِتاب َ إِلاّ لِتُبَيِّن َ لَهُم ُ الَّذِي اختَلَفُوا فِيه ِ وَ هُدي ً وَ رَحمَةً لِقَوم ٍ يُؤمِنُون َ (64) وَ اللّه ُ أَنزَل َ مِن َ السَّماءِ ماءً فَأَحيا بِه ِ الأَرض َ بَعدَ مَوتِها إِن َّ فِي ذلِك َ لَآيَةً لِقَوم ٍ يَسمَعُون َ (65)

كني مردمان را آنچه فرستادند به ايشان تا همانا ايشان انديشه كنند.

-----------------------------------

(1). جميع نسخه بدلها كن.

(2). جميع نسخه بدلها و.

(3). جميع نسخه بدلها: باشد.

(4). جميع نسخه بدلها: بايد.

(5). قم: سراي باز پسين.

(6). قم: اگر بودند دانستندي.

(7). آب: كردند.

(8). قم، آط، آب، آج، لب: مگر.

(9). قم، لب: مردماني.

(10). قم، آط، آب، آج، لب: به تو. [.....]

صفحه : 38

ايمن شده اند آنان كه حيلت كردند بديها«1» كه فرو برد خداي ايشان را به زمين! يا آيد به ايشان عذاب از آن جا كه ندانند!

يا بگيرد ايشان را در گشتن ايشان، نيستند ايشان عاجز كننده«2».

يا بگيرد ايشان را بر نقصان«3»، خداي شما مهربان و بخشاينده است.

نمي بينند«4» آنچه آفريده است خداي از چيزي مي فگند سايه هاي او از راست و از چپ سجده برنده«5» خداي را و ايشان ذليل«6» باشند!

و خداي را سجده كند آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است از جبنده«7» و فرشتگان و ايشان تكبّر نكنند.

مي ترسند از خدايشان از بالاي ايشان و مي كنند آنچه فرمايندشان.

گفت خداي: مگيري دو خداي كه اوست يك خداي«8»، از من بترسي.

و او راست آنچه در آسمانها و زمين است«9» او راست دين هميشه، از جز خداي«10» مي ترسي!

و آنچه هست به شما از نعمت خداي، از خداست«11» پس چون به شما رسد رنجي با او گريزي.

-----------------------------------

(1). قم، آب: به بديها، آط، آج، لب: به بدي.

(2). قم: عاجز كنندگان.

(3). قم بدرستي كه.

(4). آب، آج، لب: نبينيد.

(5). قم: سجده كننده، آب: برند.

(6). قم: ذليلان.

(7). كذا، در اساس و آط و لب، قم، آب، آج: جنبنده.

(8). قم: خداي است يكي.

(9). قم: آسمانهاست و در زمين، آط، آب، آج: در آسمانهاست و در زمين

است.

(10). قم: پس جز از خداي.

(11). قم: نعمتي از خداي است.

صفحه : 39

پس چون بردارد«1» رنج«2» از شما كه نگه كردي«3» گروهي از ايشان«4» به خدايشان شرك مي آرند.

تا كافر شوند به آنچه داديم ايشان را، بر خوردار شوي«5» كه بداني.

و كنند آن را كه ندانند بهره اي از آنچه روزي كرديم ايشان را، به خداي كه بپرسند«6» از آنچه دروغ مي گفتي.

[92- ر]

و كردند«7» خداي را دختران، منزّه است او و ايشان راست آنچه خواهند.

چون مژده دهند يكي را از ايشان به مادينه اي«8» باشد همه روز رويش سياه«9»، و او خشم فرو مي برد«10».

پنهان مي كند از مردمان«11» از بدي آنچه مژده داده باشند«12» به آن«13» بداردش برخواري يا پنهان كند او را در خاك! بد است آنچه حكم مي كنند؟

آنان را كه ايمان نيارند به آخرت مثل بد بود و خداي را«14» مثل بلندتر، و او بي همتا و محكم كار است«15».

-----------------------------------

(1). قم: بگشاد، آط، آب، آج، لب: برگشايد.

(2). قم را.

(3). كذا در اساس و قم، آط، آب، آج، لب: آنگه گردد. [.....]

(4). قم، آط، آب، آج، لب: از شما.

(5). قم پس زود بود.

(6). قم، آط، آب، آج، لب شما را.

(7). قم: مي كنند، آط، آج، لب: كنند، آب: مي گردانند.

(8). آط، آب، آج، لب: به ماده.

(9). آط، آب، آز، آج، لب: سياه باشد هر روز روي او.

(10). قم: خشم فرو خورنده بود.

(11). قم: گروه.

(12). آط، آب، آج، لب او را.

(13). قم يا .

(14). قم، آج، لب: خداي راست.

(15). قم: و اوست عزيز محكم كار، آط، آب، آز، آج، لب: و او عزيز محكم كار است.

صفحه : 40

و اگر بگيرد خداي مردمان را به بيدادشان«1»، رها نكند بر زمين از

هيچ رونده اي و لكن باز پس مي دارد ايشان را تا به وقتي نام زده«2»، چون آيد وقتشان باز پس ندارد«3» يك ساعت و نه در پيش دارند.

و مي كنند خداي [را]«4» آنچه نخواهند و وصف مي كند«5» زبانهايشان دروغ«6» كه ايشان را باشد نكوتر«7»، حقّا كه ايشان را باشد آتش دوزخ و ايشان را تقديم كند«8».

به خداي كه فرستاديم به امّتاني پيش از تو«9» بيار است براي ايشان ديو عملهايشان«10»، او دوست ايشان است امروز و ايشان را بود«11» عذابي دردناك.

و نفرستاديم«12» بر تو قرآن«13» مگر تا بيان كني ايشان را آن كه«14» خلاف كردند در او و بياني و رحمتي براي گروهي«15» كه ايمان دارند.

و خداي فرو فرستاد«16» از آسمان آبي زنده كرد به آن زمين را پس از مردنش، در آن دليلي است«17» گروهي را كه بشنوند.

-----------------------------------

(1). قم: به بيداد ايشان، آط، آب، آج، لب: به ظلمشان.

(2). قم، آط، آج، لب: نام زد. [.....]

(3). قم، آب: ندارند.

(4). اساس: ندارد، به قياس با نسخه قم، افزوده شد.

(5). قم، آط، آج، لب: كند.

(6). قم را.

(7). قم، آط، آب، آج، لب: نيكويي.

(8). قم، آط، آب، آج، لب: كنند.

(9). قم: از پيش تو پس.

(10). قم: كارهاي ايشان پس.

(11). قم: ايشان راست.

(12). قم ما.

(13). قم: كتاب را، آط، آب، آج، لب: كتاب.

(14). قم، آط، آب، آج، لب: آنچه.

(15). آط، آب، آج، لب: قومي.

(16). قم، آط، آب، آج، لب: بفرستاد. [.....]

(17). قم: بدرستي كه در اينكه آيتي است.

صفحه : 41

قوله تعالي: وَ الَّذِين َ هاجَرُوا فِي اللّه ِ- الآية، الَّذِين َ، در موضع رفع است به ابتدا و قوله: لَنُبَوِّئَنَّهُم، در جاي خبر اوست. حق تعالي گفت:«1» آنان كه هجرت كردند در ره«2»

خداي و براي خداي از مكّه به مدينه آمدند، و «هجر» و «هجران» مفارقت باشد و «هجرة» فعلة باشد از او«3»، اينكه بنا هيأت را بود كالحلية«4» و المشية«5» و القعدة«6». و در شرع مخصوص است به رفتن از مكّه به مدينه پيش از فتح مكّه. از اينكه جا گفت رسول- عليه السّلام:

لا هجرة بعد الفتح.

اينكه هجرت شرعي است و آن كه گفت:

لا هجرة بعد ثلاث،

آن هجرت لغوي است يعني نشايد كه مسلمانان از يك ديگر ببرند و يك ديگر را رها كنند بالاي سه روز، پس اينكه اسم از اسماء مخصوصه است، كالصّوم و الحج ّ«7». مِن بَعدِ ما ظُلِمُوا، پس از آن كه بر ايشان ظلم كردند.

مفسّران گفتند: آيت در شأن بلال و صهيب و عمّار و خبّاب و عابس و ابو جندل إبن سهل«8» آمد و جماعتي كه مشركان مكّه«9» ايشان را عذاب كردند. قتاده گفت:

مراد امّت محمّداند- صلّي اللّه عليه و علي آله«10»- كه از ظلم أهل مكّه بجستند و به حبشه شدند، آنگه خداي مدينه را به دار الهجرت«11» رسول كرد، تا رسول- عليه السّلام- با آن جا شد و صحابه«12»، و آن جا انصار پديد آمدند او را، و ايوا كردند«13». لَنُبَوِّئَنَّهُم فِي الدُّنيا حَسَنَةً، گفتند: انزلهم المدينة و اطعمهم الغنيمة، ايشان را به مدينه فرود آورم«14» و غنيمت به طعمه ايشان كنم، يقال: بوّأت«15» موضع كذا فتبوّأ، أي أنزلته فنزل. و «لام» و «نون»«16» تأكيد جواب قسمي مقدّر است، اي و اللّه لنبوّئنّهم.

-----------------------------------

(3- 1). همه نسخه بدلها و.

(2). همه نسخه بدلها: راه.

(4). قم، آط، آب، آز، آج: كالجلسة.

(5). قم: و الرّكبه و المشيّة، آب، آز: و المشيده، آج، لب:

و المشية.

(6). آط، آب، آز، آج، لب: و العقده.

(8- 7). كذا در اساس، قم: ابو جندل بن سهيل، آط، آج، لب: ابو جنده إبن سهيل، آب، آز: ابو جنده بن سهيل

(9). آط، آب، آز، آج، لب: به مكّه.

(10). قم: عليه السّلام.

(11). قم: به دار هجرت.

(12). قم: با صحابه.

(13). آج، لب: ديوار كردند.

(14). آج، لب: آوردم.

(15). همه نسخه بدلها: بواته. [.....]

(16). آط، آب، آز، آج، لب: و لا و نون، قم: و نون.

صفحه : 42

در خبر است كه: عمر خطّاب«1» چون چيزي به مهاجري«2» دادي، گفتي: خذ بارك اللّه لك فيه«3»، هذا ما وعدك اللّه في الدّنيا، اينكه آن است كه خداي تعالي تو را وعده داد در دنيا و آنچه براي تو نهاده است«4» [92- پ]

در بهشت بهتر است.

آنگه اينكه آيت برخواندي، و معني آيت آن كه با ايشان در دنيا احسان كنيم، وَ لَأَجرُ الآخِرَةِ، خير و ثواب آخرت مهتر و بهتر باشد اگر بدانند ايشان.

آنگه وصف كرد ايشان را، گفت: الَّذِين َ صَبَرُوا، آنان كه صبر كردند بر بلا و مشقّت كافران مكّه و بر خداي توكّل كنند، در نجات و رستگاري از ايشان.

قوله: وَ ما أَرسَلنا مِن قَبلِك َ إِلّا رِجالًا نُوحِي«5»إِلّا رِجالًا، تخصيص كرد مردان را كه ايشان اعتقاد كرده بودند كه فريشتگان زنان اند و دختران خداوند چنان كه گفت: وَ جَعَلُوا المَلائِكَةَ الَّذِين َ هُم عِبادُ الرَّحمن ِ إِناثاً«9». فَسئَلُوا أَهل َ الذِّكرِ إِن كُنتُم لا تَعلَمُون َ، بپرسي«10» از اهل ذكر اگر نداني. عبد اللّه عبّاس و مجاهد گفتند: مراد به «اهل ذكر» اهل كتاب اند، و بعضي دگر گفتند:

مؤمنان اهل كتاب اند چون عبد اللّه سلام و جز او. عبد اللّه عبّاس«11» گفت: مراد

اهل قرآن اند. رمّاني و أزهري و رمّاح«12» گفتند: مراد به اهل ذكر اهل علم اند به اخبار امّتان

-----------------------------------

(1). قم، آط، آب رضي اللّه عنه، آج، لب عليه ما يستحق ّ.

(2). آط، آب، آز، آج، لب: به مهاجر.

(3). قم: بارك الله فيك.

(4). همه نسخه بدلها: نهاد.

(5). همه نسخه بدلها: يوحي، با توجّه به ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.

(6). همه نسخه بدلها: ما.

(7). قم: به پيغامبري.

(8). قم را.

(9). سوره زخرف 43 آيه 19.

(10). اساس: بپرس، به قياس با نسخه قم، تصحيح شد.

(11). همه نسخه بدلها: إبن زيد.

(12). همه نسخه بدلها: زجاج.

صفحه : 43

گذشته از مؤمن و كافر. و «ذكر» ضدّ سهو باشد و مرجع او با علم است. جابر الجعفي ّ روايت كرد از باقر- عليه السّلام- كه گفت:

نحن اهل الذّكر

، ما اهل ذكريم از ما بايد پرسيدن.

بِالبَيِّنات ِ، خلاف كردند در آن كه اينكه «با» تعلّق به چه دارد. بعضي گفتند:

تعلق به ارسلنا دارد و «إلّا» معني غير«1» است و تقدير آن«2» است: و ما ارسلنا بالبيّنات و الزّبر غير رجال، و مثله قولهم: ما ضرب إلّا اخوك عمرا«3»، أي ما ضرب عمرا«4» غير اخيك. و قال اوس بن حجر:«5»

ابني لبيني لستم بيد إلّا يد ليست لها عضد

أي ّ، غير يد. و قال اللّه تعالي: لَو كان َ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللّه ُ ...«6»، اي، غير اللّه، و قال الشّاعر«7»:

نبّئتهم عذّبوا بالنّار جارتهم و هل يعذّب إلّا اللّه بالنّار

اي، غير اللّه. بعضي دگر«8» گفتند فعلي دگر«9» مقدّر است: و ما ارسلنا من قبلك إلّا رجالا ارسلناهم بالبيّنات، و مثله قول الاعشي«10»:

و ليس مجيرا إن أتي الحي ّ خائف و لا قائل«11» إلّا هو المتعيّبا

و المعني: فانّه«12» يجير«13» المتعيّب. بِالبَيِّنات ِ، اي،

بالدّلائل و الحجج و الزُّبُرِ، اي الكتب«14»، يعني ما پيغامبران«15» را كه فرستاديم از آدميان به حجّتها و كتابها فرستاديم. و «زبر» جمع زبور باشد فعول به معني مفعول. و اشتقاق او از «زبر» است و آن نوشت باشد. وَ أَنزَلنا إِلَيك َ الذِّكرَ، و ما فرستاديم به تو اينكه قرآن تا بيان كني براي مردمان آنچه بر تو فرستاده اند. وَ لَعَلَّهُم يَتَفَكَّرُون َ، و تا باشد كه انديشه كنند.

-----------------------------------

(1). اساس: خير، به قياس با نسخه آط، تصحيح شد. [.....]

(2). همه نسخه بدلها: اينكه.

(3). اساس: عمروا، با توجّه به قم تصحيح شد.

(4). آط، آب، آز: عمرو.

(5). آز شعر.

(6). سوره انبيا 21 آيه 22.

(7). آب، آز شعر.

(9- 8). آج، لب: ديگر.

(11). آب، آز: و ما قائل.

(12). قم: انّه.

(13). آط، آج، لب: الخبر، آب، آز: الخير.

(14). آج، لب: بالكتب.

(15- 10). آز، آب، آج، لب: پيغمبراني.

صفحه : 44

أَ فَأَمِن َ الَّذِين َ مَكَرُوا السَّيِّئات ِ، همزه استفهام است و معني تفريع و تخويف«1»، گفت: ايمن شده اند آنان كه مكر مي كنند و بديها مي اندازند از كافران مكّه و جز ايشان از مشركان كه خداي تعالي زمين فرو برد بايشان«2»! و گفته اند«3»: از مقلوب است يعني ايشان را به زمين فرو برد و آن«4» در تازي راست است، در پارسي مقلوب مي نمايد براي آن كه در مفعول اول «با» در آمده است، يقال: خسفت عينه«5»، اذا غارت خسفا و خسف القمر اذا اسودّ خسوفا و خسف اللّه به الارض خسفا. أَو يَأتِيَهُم ُ العَذاب ُ، يا عذاب به ايشان آيد از آن جا كه ايشان ندانند.

أَو يَأخُذَهُم فِي تَقَلُّبِهِم، يا بگيرد ايشان را در گشتن ايشان و آمد شدشان«6» در راهها و سفرها و شبها و

روزها«7». فَما هُم بِمُعجِزِين َ، ايشان خداي را عاجز نتوانند كردن.

أَو يَأخُذَهُم عَلي تَخَوُّف ٍ، يا بگيرد ايشان را بر تخوّف. كلبي و ضحّاك گفتند: «تخوّف» تفعّل باشد از خوف، يعني گروهي را بگيرد به عذاب و گروهي را رها كند [93- ر]

تا آنان كه مانده باشند كه بترسند به عذاب از«8» هلاك شدگان كه مبادا كه مثل آن به ايشان رسد، و دگر مفسّران گفتند: مراد به تخوّف، تنقّص است و مراد نقصان ايشان است به هلاك، يعني تنقّصهم«9» من اطرافهم و نواحيهم شيئا بعد شي ء، يقال: تخوّفه الدّهر و تخوّنه إذا تنقّصه و أخذ ماله، و تخوّفه إذا تنقّصه و أخذ من حافاته، و قال الشّاعر«10»:

تخوّف السّير«11» منها [تامكا]«12» قردا كما تخوّف«13» عود النّبعة السّفن

و قال آخر:

تخوّف غدرهم ما لي و أهدي سلاسل في الحلوق«14» لها صليل

-----------------------------------

(1). آط، آب، آز، آج، لب: توبيخ.

(2). قم: با ايشان. [.....]

(3). قم كه اينكه، بقيه نسخه بدلها اينكه.

(4). همه نسخه بدلها بجز قم: اينكه.

(5). همه نسخه بدلها بجز قم: عنه.

(6). آط، آمدشان، آب، آز، آج، لب: آمدنشان.

(7). همه نسخه بدلها بجز قم و آز: پشته ها ورودها، قم، آز: به شبها.

(8). همه نسخه بدلها بجز قم: آن.

(9). همه نسخه بدلها بجز قم: نقصهم.

(10). آب، آز شعر.

(11). اساس: النّاس، به قياس با نسخه قم، تصحيح شد.

(12). اساس: ندارد، از قم افزوده شد.

(13). اساس: ترمو و، كه با توجه به قم ديگر نسخ و مآخذ شعر تصحيح شد.

(14). آج، لب: الخلوف.

صفحه : 45

و از عبد اللّه عبّاس روايت كردند كه او گفت: علي تخوّف، أي علي تفريع. فَإِن َّ رَبَّكُم لَرَؤُف ٌ رَحِيم ٌ، كه خداي شما بر شما مهربان و

بخشاينده است، براي آن تعجيل نمي فرمايد به عقاب و مهلت داده است اينكه كافران را تا باشد كه انديشه كنند و با راه حق آيند.

أَ وَ لَم يَرَوا، حمزه و كسائي و خلف خواندند: أو لم تروا، به «تا» ي خطاب و باقي قرّا به « يا » خواندند، خبرا عن الغايب حملا علي قوله: أَن يَخسِف َ اللّه ُ بِهِم ُ الأَرض َ، و قوله: أَو يَأتِيَهُم ُ، و قوله: أَو يَأخُذَهُم. حق تعالي گفت: نمي بينند و نظر نمي كنند«1» و انديشه نمي كنند«2»، إِلي ما خَلَق َ اللّه ُ، بآنچه«3» خداي آفريده است بر عموم گفت و اگر چه لفظ صالح است خصوص را، آنگه به «من» تبيين تخصيص كرد گفت: مِن شَي ءٍ، از چيزي و مراد به اينكه شي ء جسمي قائم است كه آن را سايه باشد به قرينه يَتَفَيَّؤُا ظِلالُه ُ. و معني لفظ آن است كه يرجع، من فاء إذا رجع.

عبد اللّه عبّاس گفت: يرجع من موضع إلي موضع، از جايي به جايي«4» مي شود سايه آن به گرديدن آفتاب از او. و بعضي دگر گفتند«5»: يتفيّؤا، أي يقع فيه، من الفي ء، و هو الظل ّ بعد الزّوال، و آن سايه را كه بامداد باشد پيش از آفتاب عرب آن را ظل ّ خوانند«6» و آن كه از پس زوال باشد آن في ء خوانند من فاء إذا رجع قال الشّاعر«7»:

فلا الظل ّ من برد الضّحي تستطيعه و لا الفي ء من برد العشي ّ«8» تذوق«9»

عَن ِ اليَمِين ِ وَ الشَّمائِل ِ، از راست و چپ براي آن كه بامداد كه آفتاب بر آيد سايه چيزها از دست راست قبله بيفتد«10» باز چون زوال آفتاب بباشد سايه آن چيزها از دست چپ بيوفتد. و براي آن يمين به وحدان

گفت و شمائل به جمع، كه آن واحد در جاي جمع نهاد، چنان كه شاعر گفت:

بفي الشّامتين التّرب إن«11» كان هدّني رزيّة شبلي مخدر في الضّراغم

-----------------------------------

(2- 1). آج، لب: نمي كنيد.

(3). آط، آج، لب: با آنچه. [.....]

(4). همه نسخه بدلها: با جاي.

(5). آط: گفتن.

(6). همه نسخه بدلها بجز قم: گويند.

(7). آب، آز شعر.

(8). اساس: العشا، با توجه به نسخه بدلها، تصحيح شد.

(9). قم: يذوق.

(10). قم: بيوفتد.

(11). قم: لئن.

صفحه : 46

أراد: بأفواه، و قال آخر:

الواردون و تيم«1» في ذري«2» سبإ قد عض ّ أعناقهم جلد الجواميس«3»

اراد: جلود الجواميس. و وجهي دگر آن است كه يمين بر جنس گفت و جنس صالح باشد واحد«4» و جمع را. و ابو عمرو و يعقوب خواندند: تتفيّوأ، به «تا» و باقي قرّا به « يا ». آن كه به «تا» خواند براي آن كه گفت كه«5» جمع است و جمع مؤنث باشد. و آن كه به « يا » خواند براي آن كه گفت: ظلال بر وزن واحد است، چون جدار و حمار. و قوله: سُجَّداً لِلّه ِ، اي مايلات، من قوله«6»: سجدت النّخلة اذا مالت، و اسجدت النّاقة إذا أملتها لتركبها. آنگه آن مثل«7» را بر سبيل تشبيه سجده خواند.

مجاهد و قتاده و ضحّاك گفتند: به اوّل روز همه سايه هاي چيزها خداي را سجده كنند«8» و به آخر روز هم چونين«9». عبد اللّه عمر گفت كه رسول- عليه السّلام- گفت:

هيچ چيز«10» نباشد و إلّا خداي را پيش از نماز«11» و پس از زوال سجده كند، آنگه اينكه آيت برخواند: يَتَفَيَّؤُا ظِلالُه ُ عَن ِ اليَمِين ِ وَ الشَّمائِل ِ سُجَّداً لِلّه ِ. و هم چونين«12» در خبر آمد: كه چون كافر سجده كند بت را سايه

او سجده كند خداي را و تأويل آيت و اخبار آن است كه گفتيم. وَ هُم داخِرُون َ، اي، صاغرون خاضعون. يقال: دخره دخرا إذا اذل ّ«13»، و دخر هو إذا ذل ّ«14»، قال ذو الرّمّة:

فلم يبق إلّا داخر«15» في مخيّس و منجحر في غير أرضك في جحر

و وجهي دگر گفتند، در تأويل آيت كه سجّدا و قوله:

وَ لِلّه ِ يَسجُدُ ما فِي السَّماوات ِ. و قوله:

-----------------------------------

(1). آز: الواردون يتم.

(2). آط، آب، آز، آج، لب: ذراء.

(3). آط، الحواميش، آب، آز: الجواميش.

(4). قم را.

(5). قم: ندارد.

(6). همه نسخه بدلها: قولهم. [.....]

(7). قم: ميل، بقيه نسخه بدلها: ميل.

(8). همه نسخه بدلها: كند.

(9). همه نسخه بدلها: همچنين.

(10). قم: هيچيز، لب: هر چيز.

(11). همه نسخه بدلها پيشين.

(12). همه نسخه بجز قم، همچنين، قم: در خبر چنين آمد.

(13). همه نسخه ها: اذل.

(14). آب، آز: اذل.

(15). قم: داخرا.

صفحه : 47

وَ إِن مِن شَي ءٍ إِلّا يُسَبِّح ُ بِحَمدِه ِ«1» مِن دابَّةٍ، «من» تبيين راست«3»، از رونده اي. وَ المَلائِكَةُ، و از«4» فريشتگان او را سجده كنند، وَ هُم لا يَستَكبِرُون َ، و تكبّر نكنند و بزرگواري.

يَخافُون َ رَبَّهُم مِن فَوقِهِم، ترسند از خداي خود از بالاي ايشان. و در تأويل او دو قول گفتند: يكي آن كه يخافون عقاب ربّهم من فوقهم، علي حذف المضاف و اقامة المضاف إليه مقامه. و عقاب كه آيد از بالاي سر ايشان آيد. و وجه«5» ديگر آن كه چون خداي تعالي موصوف است بأنّه علي ّ و متعال، بر سبيل توسّع، فوق در حق ّ او اجراء كرد. و وجهي دگر آن است كه اينكه كنايت است از قدرت و قهر و غلبه چنان كه ما قاهر را گوييم زبر دست«6» است، و مثله قوله: وَ هُوَ

القاهِرُ فَوق َ عِبادِه ِ«7»، و قوله: حكاية عن فرعون: وَ إِنّا فَوقَهُم قاهِرُون َ«8». وَ يَفعَلُون َ ما يُؤمَرُون َ،«9» بكنند اينكه فريشتگان آنچه ايشان را فرمايند و هيچ نافرماني نكنند، چنان كه گفت:

لا يَعصُون َ اللّه َ ما أَمَرَهُم وَ يَفعَلُون َ ما يُؤمَرُون َ«10».

و گفتند: معني آيت آن است كه هر چه دون اوست همه خاشع و خاضع اويند چنان كه گفت: ما مِن دَابَّةٍ إِلّا هُوَ آخِذٌ بِناصِيَتِها«11».

امّا قوله: وَ المَلائِكَةُ، تخصيص به ايشان به ذكر با آن كه ايشان از جمله آنان اند كه در آسمان و زمين اند، جاري مجراي آن است كه گفت: وَ مَلائِكَتِه ِ وَ رُسُلِه ِ وَ جِبرِيل َ وَ مِيكال َ ...«12»، و قوله: وَ إِذ أَخَذنا مِن َ النَّبِيِّين َ مِيثاقَهُم وَ مِنك َ وَ مِن نُوح ٍ ...«13»، و وجهي دگر آن است كه ملائكه را براي آن عطف كرد بر دابّه كه ملائكه

-----------------------------------

(1). سوره بني اسرائيل 17 آيه 44.

(2). همه نسخه بدلها: كند.

(3). قم: تبيين است.

(4). همه نسخه بدلها: و نيز.

(5). آط، آب، آز، آج، لب: وجهي. [.....]

(6). آط: زور دست.

(7). سوره انعام 6 آيه 61.

(8). سوره اعراف 7 آيه 127.

(9). همه نسخه بدلها بجز آب و.

(10). سوره تحريم 66 آيه 6.

(11). سوره هود 11 آيه 56.

(12). سوره بقره 2 آيه 98.

(13). سوره احزاب 33 آيه 7، جميع نسخه بدلها و اينكه را تخصيص بالذّكر خوانند.

صفحه : 48

را بر زمين دبيب«1» نباشد. و وجهي دگر آن كه اعتقاد ايشان در فريشتگان آن بود كه دختران خدااند. خداي تعالي گفت: ايشان نيز مرا بندگان خاضع«2» ساجدند.

وَ قال َ اللّه ُ لا تَتَّخِذُوا إِلهَين ِ اثنَين ِ، آنگه حكايت آن كرد كه خداي تعالي خلقان را به توحيد فرمود گفت: خداي تعالي گفته است«3»: لا

تَتَّخِذُوا، دو خداي مگيري«4» چه او بر حقيقت يك خداست. فَإِيّاي َ فَارهَبُون ِ، از من بترسي و ضمير منصوب متّصل«5» براي آن تقديم«6» كرد تا دليل كند كه معني آن است كه از من بترسي و از جز من مترسي، و مثله قوله: إِيّاك َ نَعبُدُ وَ إِيّاك َ نَستَعِين ُ«7»، نعبدك لا نعبد غيرك و نستعينك لا غيرك. و مثله قول الشّاعر«8»:

يّاك أدعو فتقبّل ملقي

و قولهم في المثل: إيّاك أعني«9» و اسمعي يا جاره.

وَ لَه ُ ما فِي السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ، او راست هر چه در آسمانها و زمين است، وَ لَه ُ الدِّين ُ واصِباً، اي الطّاعه. دين او راست، يعني طاعت و اخلاص او راست. واصِباً، اي دائما ثابتا. عبد اللّه عبّاس گفت: واصبا اي واجبا، و اينكه قول مجاهد و قتاده و ضحّاك و إبن زيد است، و منه قوله: ... وَ لَهُم عَذاب ٌ واصِب ٌ«10»، أي دائم، يقال:

منه وصب الدّين يصب وصبا و وصوبا. قال أبو الاسود:

لا أبتغي الحمد القليل بقاؤه يوما بذم ّ الدّهر أجمع واصبا

اي دائما. و قال حسّان:«11»

غيّرته الرّيح تسفي«12» به و هزيم رعده واصب

و وصب، ألم باشد از رنج خستگي به دوام عمل، يقال: منه وصب يوصب وصبا، فهو وصب. قال الشّاعر«13»:

-----------------------------------

(1). آز: ديب، آج، لب: دست.

(2). آط، آب، آز، آج، لب و.

(3). همه نسخه بدلها بجز قم: خداي فرموده است.

(4). قم، آب، آز، آج، لب: مگيريد دو خداي، آط: مگيري دو خداي.

(5). همه نسخه بدلها: منفصل.

(6). اساس: تقدير، با توجّه به قم و اتّفاق نسخه ها تصحيح شد. [.....]

(7). سوره فاتحه 1 آيه 4، همه نسخه بدلها اي. (13- 11- 8). آب، آز شعر.

(9). همه نسخه بدلها: بجز قم: عنّي.

(10). سوره

صافّات 37 آيه 9.

(12). همه نسخه بدلها بجز قم: يسقي.

صفحه : 49

لا يغمز السّاق من اينكه و لا وصب«1» و لا يعض ّ علي شرسوفه الصّفر

بعضي اهل معاني گفتند معني آيت آن است كه: طاعت او را رسد كه دارند و اگر چه در او وصب و تعب باشد، چه طاعت بر وجه عبادت جز خداي را نسزد كه منعم است بر مكلّفان به اصول نعم. أَ فَغَيرَ اللّه ِ تَتَّقُون َ، از جز خداي مي بترسي!

استفهام است بر سبيل انكار و تقريع و تهديد«2».

وَ ما بِكُم مِن نِعمَةٍ فَمِن َ اللّه ِ، در «ما» دو وجه گفتند: يكي آن كه به معني الّذي است و لكن متضمّن است معني جزا را، براي آن در جواب او «فا» مي آيد، و مثله قوله: قُل إِن َّ المَوت َ الَّذِي تَفِرُّون َ مِنه ُ فَإِنَّه ُ مُلاقِيكُم ...«3»، و يقول القائل: مالك فهولي، و نشايد تا گويد: [94- ر]

«مالك» به رفع «لام»، فهولي با «فا»، براي آن كه چيزي است«4» نه بر طريق جزا. و وجه دوم آن است كه «ما» جزاست و فعلي در او مضمر باشد و تقدير آن كه: و ما يكن من نعمة بكم فمن اللّه. و هر چه هست به شما از نعمت«5» خداي است- جل ّ جلاله- چه منعم بر حقيقت اوست و نعمت همه منعمان موقوف است بر نعمت او از اصول نعم كه حيات و قدرت و شهوت و نفرت و كمال عقل است پس همه نعمتها مضاف است با او بهري به اصالت بهري با آن كه به واسطه«6»، همه نعمت اوست. ثُم َّ إِذا مَسَّكُم ُ الضُّرُّ، پس آنگه چون بلايي برسد و آفتي و بيماريي، فَإِلَيه ِ تَجئَرُون َ،

با او گريزي و فزع با او كني و او را بخواني و استغاثه با او كني. و اصل او از «جؤار» باشد و آن آواز گاو باشد«7» چون آواز«8» منكر كند از ترس يا از گرسنگي. و قال الاعشي يصف بقرة«9»:

و طافت«10» ثلاثا بين يوم و ليلة و كان النّكير أن تضيف و تجأرا

و قال ايضا«11»:

-----------------------------------

(1). اساس: نصب، به قياس با نسخه قم، تصحيح شد.

(2). همه نسخه بدلها بجز قم: ندارد.

(3). سوره جمعه 62 آيه 8.

(4). همه نسخه بدلها بجز قم: اينكه خبر است.

(5). همه نسخه بدلها از.

(6). قم: و بهري به واسطه پس، ديگر نسخه بدلها: و بهري با آن كه به واسطه.

(7). همه نسخه بدلها: بود.

(8). همه نسخه بدلها: آوازي.

(11- 9). آب، آز شعر. [.....]

(10). قم، آب: فطافت، آج، لب: وظافت.

صفحه : 50

و ما ايبلي ّ علي هيكل بناه و صلّب«1» فيه و صارا

يراوح من صلوات المليك طورا سجودا و طورا جؤارا

و قال عدي ّ بن زيد«2»:

إنّني و اللّه فاقبل حلفي«3» بابيل«4» كلّما صلّي جأر

ثُم َّ إِذا كَشَف َ الضُّرَّ عَنكُم، چون آن بلا كشف كند و بردارد و برگشايد از شما كه بنگري جماعتي از شما باو«5» شرك آرند تا در رنج و بلا باشند اخلاص بيشتر كنند چون بلا برود با سر كفر و شرك روند.

لِيَكفُرُوا، تا كفران آرند به آن نعمت كه ما ايشان را داده باشيم. فَتَمَتَّعُوا، برخوردار شوي كه بداني عاقبت و مآل كفر خود، و اينكه بر سبيل تهديد و وعيد گفت.

وَ يَجعَلُون َ لِما لا يَعلَمُون َ، آنگه باز نمود كه اينكه كافران از مال و آنچه ما ايشان را نصيب داده ايم و روزي كرده نصيبي

مي كنند آن را كه نمي دانند از بتان كه ايشان مستحق ّ آنند چه در ايشان خيري و شرّي و نفعي و ضرّي نيست و شرح اينكه در سورة الانعام رفته است، في قوله: وَ جَعَلُوا لِلّه ِ مِمّا ذَرَأَ مِن َ الحَرث ِ وَ الأَنعام ِ نَصِيباً«6»- الاية. آنگه قسم ياد كرد و سوگند خورد و گفت: تَاللّه ِ، به خداي كه ايشان را بپرسند از آنچه مي كنند و آن دروغ كه مي گويند و فرو مي بافند«7». آنگه حق تعالي بيان كرد آن محال را كه ايشان گفتند و اعتقاد كردند از آن كه فريشتگان را دختران«8» خداي خواندند.

گفت«9»: وَ يَجعَلُون َ لِلّه ِ البَنات ِ، مي كنند خداي را دختران. و اينكه جعل به معني قسمت«10» است و مثله قوله: وَ جَعَلُوا المَلائِكَةَ الَّذِين َ هُم عِبادُ الرَّحمن ِ إِناثاً«11»،

-----------------------------------

(1). اساس: صلت، به قياس با نسخه قم، تصحيح شد.

(2). آب، آز شعر.

(3). قم: خلفتي، آط: حلقتي، آب، آز، آج، لب: خلقتي.

(4). اساس: باشل، كه با توجه به ديگر نسخه ها و مآخذ بيت تصحيح شد.

(5). قم: با او.

(6). سوره انعام 6 آيه 136.

(7). همه نسخه بدلها بجز قم: فرا مي بافند.

(8). لب: دختر.

(9). قم: گفتند.

(10). همه نسخه بدلها: تسميت.

(11). سوره زخرف 43 آيه 19.

صفحه : 51

حق تعالي خود را از آن تنزيه كرد، گفت: سُبحانَه ُ، منزّه است او و دور از آنچه به او لايق نباشد. وَ لَهُم ما يَشتَهُون َ، و ايشان را باشد آنچه خواهند و آرزوي ايشان بود«1» از پسران و فرزندان نرينه. و محل «ما» از اعراب محتمل است دو وجه را: يكي نصب، حملا علي قوله: وَ يَجعَلُون َ لِلّه ِ البَنات ِ سُبحانَه ُ وَ لَهُم ما يَشتَهُون َ، من البنين، تا مفعول «يجعلون» باشد. و وجه ديگر

رفع، بر ابتدا، «و لهم» در جاي خبر او باشد، و التقدير:

و لهم البنون.

وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُم بِالأُنثي، چون بشارت دهند يكي را ايشان را به فرزندي [مادينه]«2» همه روز سياه روي باشد از اندوه. و «ظل ّ» از اخوات «كان» باشد در عمل، و معني آن باشد كه همه روز كاري كند، و مصدر او «ظلول» باشد. وَ هُوَ كَظِيم ٌ«3»، عبد اللّه عبّاس گفت: حزين. ضحّاك گفت: كميد، و آن دل تنگي باشد«4» كه دم نزند«5» از دل تنگي. و اشتقاق او از كظامه بود و آن ببستن سر قربه باشد.

يَتَواري مِن َ القَوم ِ مِن سُوءِ،- الاية، پنهان مي شود از مردمان از بدي ء آن بشارت كه او را داده باشند آنگاه انديشه مي كند كه از دو كار بد با او چه كند«6». أَ يُمسِكُه ُ عَلي هُون ٍ، بدارد او را بر هوان و مذلّت و خواري، أَم يَدُسُّه ُ فِي التُّراب ِ، يا در خاك پنهان كند او را! يعني وأد كند«7» و او را زنده در گور كند. و الهون [94- پ]، الهوان، قال الشاعر«8»:

ست بوقّاف علي الهون

و قال الحطيئة:«9»

فلمّا خشينا«10» الهون و العير«11» ممسك علي رغمه«12» ما أثبت الحبل«13» حافره

-----------------------------------

(1). قم: باشد.

(2). با توجه به سياق عبارت از قم افزوده شد. [.....]

(3). اساس: كضيم.

(4). قم از اندوه.

(5). قم: كه مردم نزند.

(6). همه نسخه بدلها بجز قم: كنند.

(7). آط: و اداء كند، آج، لب: داده كند.

(9- 8). آج، آز شعر.

(10). همه نسخه بدلها: خشيت.

(11). آج، لب: الغير.

(12). آز، آج، لب: زعم.

(13). همه نسخه بدلها بجز قم: الخيل.

صفحه : 52

أَلا ساءَ ما يَحكُمُون َ، الا و بد حكم«1» است آنچه ايشان مي كنند. و آن آن بود

كه در جاهليّت كسي را دختر«2» آمدي او را زنده در گور كردندي«3» از دو وجه: يكي از ترس«4» درويشي چنان كه خداي تعالي گفت: وَ لا تَقتُلُوا أَولادَكُم خَشيَةَ إِملاق ٍ«5» أَلا ساءَ ما يَحكُمُون َ، نظيره قوله: أَ لَكُم ُ الذَّكَرُ وَ لَه ُ الأُنثي، تِلك َ إِذاً قِسمَةٌ ضِيزي،«18».

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز قم: حكمي.

(2). همه نسخه بدلها بجز قم: دختران.

(3). همه نسخه بدلها: كردي.

(4). همه نسخه بدلها: يكي ترس. [.....]

(5). سوره بني اسرائيل 17 آيه 31.

(6). قم: شاعرشان، ديگر نسخه بدلها: شاعر ايشان.

(7). همه نسخه بدلها بجز قم و آج: تشنگي.

(8). همه نسخه بدلها: منّا.

(9). همه نسخه بدلها: اكبر.

(10). آط، آب، آز: مزريّا.

(11). همه نسخه بدلها بجز قم: زاريا.

(12). آط: تطلينها.

(13). قم: الّذي.

(14). آج، لب: انوقنا.

(15). همه نسخه بدلها: يافتي.

(16). همه نسخه بدلها بجز قم و آط: كردي.

(17). اساس: تؤيد، به قياس نسخه آج تصحيح شد.

(18). سوره نجم 53 آيات 21 و 22. [.....]

صفحه : 53

لِلَّذِين َ لا يُؤمِنُون َ بِالآخِرَةِ مَثَل ُ السَّوءِ، گفت: آنان را كه به قيامت ايمان ندارند از كافران، ايشان را مثل بد باشد از احتياج به فرزند و شهوت فرزند نرينه و كراهت مادينه و خوف درويشي و رغبت نا كردن اكفاء در وي و اقرار دادن بر خود به بخل چنان كه رسول- عليه السّلام- گفت:

1»2»3»4»5»6»7» أكبر الكبائر أن تجعل« للّه ندّا،« و هو خلقك،« ثم ّ تقتل،« ولدك خيفة،« أن يأكل،« معك ثم ّ أن تزني بحليلة جارك«،

گفت:

بزرگتر كبيره اي آن است كه با خدا همتا«8» بداري و او آفريدگار تو است و فرزندت را بكشي ترس آن را كه با تو نان خورد، پس آنگه«9» با زن همسايه ات«10» زنا كني. وَ لِلّه ِ

المَثَل ُ الأَعلي، و خداي را باشد و او را رسد مثل بلندتر، بعضي مفسّران گفتند:

مراد شهادت أن لا إله إلا الله، است«11». و بعضي اهل تأويل گفتند: مراد به مثل صفت است، يعني صفات بد مذمومه كافران راست و صفات عليا و مثل اعلي و اسماء حسني خداي راست از آن جا كه لايق به او اينكه است و لايق به ايشان آن است. وَ هُوَ العَزِيزُ الحَكِيم ُ، و او خدايي است عزيز و محكم كار.

وَ لَو يُؤاخِذُ اللّه ُ النّاس َ بِظُلمِهِم،«12» اگر چنان كه خداي تعالي مردمان را بگيرد به ظلمي كه مي كنند از كفر و معصيت و ظلم بر خود و ظلم بر غير، رها نكند بر پشت زمين هيچ رونده اي را. و قوله: عَلَيها، كنايت«13» است از زمين، كناية عن غير مذكور، كقوله: حَتّي تَوارَت بِالحِجاب ِ،«14». وَ لكِن يُؤَخِّرُهُم، و لكن به فضل و كرم خود تأخير مي كند ايشان را و مهلت مي دهد تا بوقتي مسمّي، نام زده كرده و آن منتهاي آجال و انقضاي أعمار ايشان باشد. چون آن وقت آمده باشد كه در سابق علم ما، صلاح ايشان در حيات تا آن جا بود، يك ساعت ايشان را باز پس ندارد، و نه نيز يك

-----------------------------------

(1). آج، لب: يجعل، آز: نجعل.

(2). آط، آب، آز: اندادا.

(3). قم: خالقك، ديگر نسخه بدلها: خلقكم.

(4). آج، لب: يقبل.

(5). همه نسخه بدلها: خشية.

(6). اساس: تأكل، به قياس نسخه قم، تصحيح شد.

(7). قم: جارتك.

(8). قم، همتاي، آج، لب: همسايه.

(9). قم، آط: آن كه.

(10). همه نسخه بدلها بجز قم: همسايه.

(11). قم: هست.

(12). همه نسخه بدلها گفت و.

(13). قم: كنايت.

(14). سوره ص (38) آيه 32. [.....]

صفحه : 54

ساعت در

پيش دارد«1».

وَ يَجعَلُون َ لِلّه ِ ما يَكرَهُون َ، و مي كنند خداي را آنچه ايشان كاره اند آن را از دختران، يعني آنچه به خود نمي پسندند به خداي مي پسندند. وَ تَصِف ُ أَلسِنَتُهُم ُ الكَذِب َ، و زبانشان وصف دروغ مي كند يعني زبانشان دروغ مي گويد. و اضافت فعل با آلت براي تحقيق اضافت فعل كرد با فاعلش، كما قال اللّه: بِما قَدَّمَت يَداك َ،«2»: فَبِما كَسَبَت أَيدِيكُم،«3». أَن َّ لَهُم ُ الحُسني، دروغ اينكه است«4» كه ايشان مي گفتند كه: ايشان را نيكويي خواهد بودن. و محل ّ «أن ّ» مع اسمها و خبرها [95- ر]

نصب است بر بدل «كذب».

و عبد اللّه عبّاس و حسن بصري در شاذّ خواندند: و تصف السنتهم الكذب، به ضم ّ «كاف» و «ذال» و رفع«5» «با» بر صفت السنة، و هو جمع كذوب، كرسول و رسل و صبور و صبر و شكور و شكر، يعني وصف مي كنند [زبانهاي]«6» دروغزنشان كه ايشان را نيكي خواهد بودن لا جرم، حقّا كه ايشان را دوزخ خواهد بودن. وَ أَنَّهُم مُفرَطُون َ، عبد اللّه عبّاس گفت: انّهم منسيّون في النّار، ايشان را در دوزخ فراموش كنند. و سعيد جبير گفت: «مبعدون»، بدور كرده باشند. مقاتل گفت: متروكون، رها كرده باشند. قتاده گفت: معجّلون الي النّار، ايشان را به دوزخ شتابانند«7». فرّاء گفت: مقدّمون إلي النّار، ايشان را تقديم كنند و پيش از همه كس به دوزخ برند. نافع خواند: «مفرطون» به كسر «را» مخفّف، اي مسرفون. و ابو جعفر خواند: به كسر «را» مشدّد اي مقصّرون مضيّعون امر اللّه، تقصير كرده باشند و فرمان خداي ضايع كرده.

تَاللّه ِ، به خداي، و اينكه «تا» از جمله حروف قسم است و بدل «واو» است و در هيچ اسم نشود مگر

در اينكه يك اسم كه اللّه است. لَقَد أَرسَلنا، به خداي كه ما

-----------------------------------

(1). همه نسخه ها بجز قم: ندارد.

(2). سوره حج 22 آيه 10.

(3). سوره شوري 42 آيه 30.

(4). همه نسخه بدلها بج قم: آن است.

(5). قم: ندارد.

(6). اساس: ندارد، به قياس با قم، افزوده شد.

(7). قم: ايشان به دوزخ شتابند، آز: ايشان را به دوزخ شتا باشد كذا.

صفحه : 55

فرستاديم پيغامبران را به امّتان«1» كه از پيش تو بودند، چنان كه تو را به اينان فرستاديم شيطان براي ايشان اعمال ايشان بياراست، اعمالي خبيث كه ايشان بر آن بودند از روي إغراء و إغواء و وسوسه. فَهُوَ وَلِيُّهُم ُ، و«2» امروز دوست ايشان است و متولّي كار ايشان و به ايشان اولي تر. وَ لَهُم عَذاب ٌ أَلِيم ٌ، و ايشان را در آخرت عذابي سخت مولم باشد.

وَ ما أَنزَلنا عَلَيك َ الكِتاب َ، آنگه حق تعالي باز نمود كه غرض من در كتاب فرستادن به تو چيست. گفت: ما نفرستاديم كتاب قرآن به تو إلّا براي آن تا بيان كني آن چيزها«3» كه در آن خلاف مي كنند از دين و احكام. وَ هُدي ً، و بياني باشد ايشان را و لطفي و رحمتي بر خصوص گروهي را كه ايمان آرند. محل ّ «هدي» و «رحمة» نصب است عطفا علي محل ّ قوله«4»: (ليبين)، براي آن كه تقدير آن است كه: الّا بيانا و هدي و رحمة. و نصب جمله بر مفعول له باشد.

وَ اللّه ُ أَنزَل َ مِن َ السَّماءِ ماءً، و خداي تعالي فرو فرستاد از آسمان آبي، يعني آب باران، و زمين را زنده كرد به او پس از آن كه«5» مرده بود. اينكه بر سبيل توسّع و تشبيه است، زمين خشك بي

بر و بي منفعت را مرده خواند براي آن كه در او خيري و نفعي«6» نباشد، و زمين با زرع و نبات را زنده خواند براي نفع و نموّ و زيادت را«7». إِن َّ فِي ذلِك َ، در اينكه فعل كه بيان كرد از باران فرستادن از آسمان و زمين شكافتن به نبات«8»، آياتي و بيّناتي و علاماتي و دلالاتي هست آنان را كه بشنوند به گوش دل و در او انديشه كنند.

أَنتُم لا تَعلَمُون َ (74) ضَرَب َ اللّه ُ مَثَلاً عَبداً مَملُوكاً لا يَقدِرُ عَلي شَي ءٍ وَ مَن رَزَقناه ُ مِنّا رِزقاً حَسَناً فَهُوَ يُنفِق ُ مِنه ُ سِرًّا وَ جَهراً هَل يَستَوُون َ الحَمدُ لِلّه ِ بَل أَكثَرُهُم لا يَعلَمُون َ (75)

وَ ضَرَب َ اللّه ُ مَثَلاً رَجُلَين ِ أَحَدُهُما أَبكَم ُ لا يَقدِرُ عَلي شَي ءٍ وَ هُوَ كَل ٌّ عَلي مَولاه ُ أَينَما يُوَجِّهه ُ لا يَأت ِ بِخَيرٍ هَل يَستَوِي هُوَ وَ مَن يَأمُرُ بِالعَدل ِ وَ هُوَ عَلي صِراطٍ مُستَقِيم ٍ (76) وَ لِلّه ِ غَيب ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ وَ ما أَمرُ السّاعَةِ إِلاّ كَلَمح ِ البَصَرِ أَو هُوَ أَقرَب ُ إِن َّ اللّه َ عَلي كُل ِّ شَي ءٍ قَدِيرٌ (77)

انديشه كنند.

و خداي بيافريد«13» شما را پس جان بستاند شما را و از شما كس باشد كه باز برند با خسيس تر عمري تا نداند«14» از پس دانش چيزي كه خداي دانا و تواناست.

[59- پ]

و خداي تفضيل«15» داد بهري را از شما بر بهري در روزي، نيستند آنان كه ايشان را

-----------------------------------

(1). قم، آط، آب، آج، لب: درختان.

(2). قم شما.

(3). قم، آط، آب: نيكو.

(4). قم: بدرستي كه در اينكه.

(5). قم: خبر.

(6). قم: منج.

(7). قم، آط، آب: درخت.

(8). قم، آط، آب: همه.

(9). قم: پس بروي.

(10). آط، آب: برون آرد.

(11). قم: در او شفاي است. [.....]

(12). قم بدرستي كه.

(13). آط، بيافريده.

(14). آط: ندانند.

(15). آب: فضل.

صفحه : 57

تفضيل دادند، باز دهنده«1» روزيشان بر آنان كه مالك است دستهايشان«2» ايشان در آن باشند راست«3»، به نعمت خداي انكار مي كنند«4»؟

و خداي كرد براي شما از تنهاي شما جفتان«5» و كرد براي شما از جفتان شما پسران«6» و نوادگاني و روزي داد شما را از پاكيها«7»، به باطل مي بگروند و به نعمت خداي ايشان كافر مي شوند!

مي«8» پرستند از فرود خداي آنچه ندارد«9» براي ايشان روزي از آسمانها و زمين چيزي و نتوانند.

نزني«10» براي خداي«11» مثلها«12» كه خدا داند«13» و شما نداني«14».

بزد خداي مثلي بنده اي در ملك«15» قادر نباشد«16» بر چيزي و آن كه«17» روزي داده باشيم او را از ما روزي نكو و هزينه«18» كند از آن پنهان و آشكارا [اي راست باشند]«19»، سپاس خداي را بل بيشترينه«20» ايشان ندانند«21».

-----------------------------------

(1). اب رد كنند.

(2). قم، آط، آب، آج، لب: دستهاي ايشان.

(3). قم: به آراستند، آط: راست اند، آب: برابرند.

(4). اساس: مي كني، به قياس با نسخه قم، تصحيح شد.

(5). قم: جفتاني.

(6). قم: پسراني.

(7). قم: آط،

آب، آج، لب: خوشيها.

(8). قم، آط، آب، آج، لب: و مي پرستند.

(9). قم: قادر نيست.

(10). قم: پس مزني شما، آب: مزنيد. [.....]

(11). قم، آط: خداي را.

(12). قم: مانندها.

(13). اب: خداي مي داند.

(14). قم: نه نداني، آب: نمي دانيد.

(15). آط: نتواند و، آب: نتوانند و.

(16). آب: نباشند.

(17). قم، آط، آب، آج، لب: آن كس كه.

(18). قم، آط، آب: نفقه.

(19). اساس: ندارد، از قم افزوده شد.

(20). قم، آط، آب: بيشتر. 21. قم: نمي دانند.

صفحه : 58

و بزد خداي مثلي: دو مرد يكي از ايشان گنگ باشد قادر نبود بر چيزي و او گران باشد بر خداوندش هر كجا فرستد او را نيايد به چيزي. راست بود او و آن كس كه فرمايد داد«1» و او بر ره راست باشد!

و خداي راست نهان«2» آسمانها و زمين و نيست كار قيامت الّا چون نگريدن«3» چشم يا آن نزديكتر«4» كه خداي بر همه چيزي تواناست«5».

قوله تعالي: وَ إِن َّ لَكُم فِي الأَنعام ِ، قديم- جل ّ جلاله- در اينكه چند آيت تذكير كرد ما را و ياد داد بعضي نعمتهاي او بر ما، تا ما شكر آن كنيم تا اينكه«6» نعمت بر ما پاينده شود و زيادت گردد، و نيز براي آن تا ما نظر و انديشه كنيم«7» در او و ما را علم بر علم و بصيرت بر بصيرت زيادت شود تا مستحق ّ ثواب شويم. گفت: شما را در اينكه چهار پايان عبرتي هست از شتر و گاو و گوسفند، و عبرت آن باشد كه چون در او نگرند«8» به او اعتبار بر گيرند«9». و اينكه جا«10» در جاي دلالت است نُسقِيكُم، شراب مي دهيم شما را. نافع و إبن عامر و ابو بكر عن عاصم

خواندند: «نسقيكم» به فتح «نون»، آنگه اهل لغت خلاف كردند در آن كه فرق چه باشد بين سقي و اسقي.

بعضي گفتند: هر دو به يك معني باشد و هر دو لغت است، كقولهم: سري و اسري، و به قول لبيد استشهاد كردند كه گفت:

سقي قومي بني نجد«11» و أسقي نميرا و القبائل من هلال

-----------------------------------

(1). قم: به داد.

(2). قم، آط، آج، لب: نهاني.

(3). قم: برهم زدن، آط، آج، لب به. [.....]

(4). قم، آط، آب، آج، لب است.

(5). آط، آب، آج، لب: قادر است.

(6). همه نسخه بدلها: تا آن.

(7). قم: نظر كنيم و انديشه كنيم، ديگر نسخه بدلها: انديشه و نظر كنيم.

(8). همه نسخه بدلها بجز قم: در نگرند.

(9). قم: اعتبار گيرند.

(10). همه نسخه بدلها بجز قم: و آن جا.

(11). همه نسخه بدلها: بني مجد.

صفحه : 59

كسائي گفت: سقيته آن باشد كه او را يك شربت دهي، و اسقيته آن باشد كه او را شربي«1» دائم كني«2» از جويي يا از شير چهار پايي«3». بعضي«4» گفتند: سقيته ماء و اسقيته، جعلت له شربا، اي نصيبا، پس آنچه به دست بدهي تا به دهن باز خورد فعل از او سقيته آيد، و آنچه بدهي تا زرع او بخورد«5»، اسقيته كذي«6». بعضي«7» گفتند: سقيته بيدي و اسقيته، دعوت له بالسّقيا«8»، اي قلت له سقاك اللّه. قال ذو الرّمّة:

وقفت علي ربع [لمّية]«9» ناقتي فما زلت أبكي عنده و أخاطبه

و اسقيه«10» حتّي كاد ممّا أبثّه تكلّمني أحجاره و ملاعبه

و قوله: مِمّا فِي بُطُونِه ِ، در آن كه چرا كنايت مذكّر گفت و در پيش جمع رفته است و جمع مؤنّث باشد خصوصا جمع تكسير، سه قول گفتند: [96-

ر]

يكي آن كه انعام و نعم به يك معني آمده است او ردّ«11» كنايت با واحد كرد. سيبويه گفت: اسم واحد بر افعال آمده است و أنشد:

طاب ألبان«12» اللّقاح فبرد

«13» ذهب إلي اللّبن. دوم آن كه حمل بر معني كرد، يعني بطون ما ذكرناه من الأنعام» كما قال الصّلبان العبدي«14»:

إن ّ السّماحة و المروءة ضمّنا قبرا بمرو علي الطّريق الواضح

و لم تقل ضمّنتا لأنّه ذهب الي الجود و الاحسان. سيوم«15» آن كه او در معني «اي ّ» است، يعني نسقيكم من بطون اي ّ الأنعام لها«16» لبن، براي آن كه همه چهار-

-----------------------------------

(1). آط، آز: شربتي.

(2). آط، آج، لب: كند.

(3). قم: از شتر و چهار پاي.

(7- 4). همه نسخه بدلها: بهري دگر.

(5). همه نسخه بدلها بجز قم: از او باز خورد.

(6). قم: گويي، ديگر نسخه ها: گويند. [.....]

(8). اساس السقيا با توجه به همه نسخه بدلها تصحيح شد.

(9). اساس: ندارد، از قم افزوده شد.

(10). اساس: و اسقيته، به قياس با نسخه قم و اتّفاق نسخه بدلها، تصحيح شد.

(11). آب، آز: و ردّ، آج، لب: در او ردّ.

(12). آز، آب: البات.

(13). آز، آب: فيرد.

(14). آب، آز شعر.

(15). قم، آط، آج، لب: سه ام، آب، آز: سيم.

(16). همه نسخه بدلها: بها.

صفحه : 60

پايي شير ندارد«1». ابو عبيده و اخفش گفتند: «نعم» را هم تذكير كنند و هم تأنيث.

آن كه تأنيث كند براي جمع كند، و آن كه تذكير كند براي لفظ كند. قال الشّاعر في تذكيره:

اكل ّ«2» عام نعم يحوونه يلحقه«3» قوم و ينتجونه

ربابه نوكي«4» فلا يحملونه

«5» و بعضي تفسير دادند علي الشّي ء و الشّخص، چنان كه گفت: شاعر:«6»

و عفراء أدني النّاس منّي مودّة و

عفراء عنّي«7» المعرض المتواني

و قال آخر«8»:

إذ النّاس ناس و البلاد بغبطة و إذ أم ّ عمّار صديق مساعف

مِن بَين ِ فَرث ٍ وَ دَم ٍ، از ميان سرگين و خون شما را شيري دهد خالص گوارنده خورندگان را، نه بوي سرگين دراد و نه رنگ خون دارد.

عبد اللّه عبّاس گفت: چهار پاي چون علف بخورد و در كرش او قرار گيرد، سرگين در زير باشد و خون بر بالا و شير در ميانه«9». پس قديم تعالي جگر را بر اينكه قسمت«10» مسلّط كرده است تا اينكه هر سه ببخشد: خون به رگها فرستد و شير به پستان و فرث در كرش رها كند. و نصب او بر مفعول دوم «نسقيكم» است.

و قوله: وَ مِن ثَمَرات ِ النَّخِيل ِ وَ الأَعناب ِ،«11»، و نيز شراب مي دهيم شما را از ميوه ها، جمع «ثمرة» باشد و درختان خرما و انگور، يعني انواع خرما و انگور. و روا باشد كه «واو» استيناف بود، و التقدير: و يتّخذون من ثمرات النّخيل و الأعناب، تا «من» تعلق دارد به اينكه فعل محذوف اتكالا«12» علي بيانه من بعد، بقوله: تَتَّخِذُون َ مِنه ُ، و بر اينكه قول «واو» عطف نباشد. تَتَّخِذُون َ، مي گيري از او. ضمير عايد است با

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: نه همه چهار پايي شير دارد.

(2). همه نسخه بدلها: في كل ّ.

(3). اساس: يلحقه، با توجّه به قم و معني بيت تصحيح شد.

(4). اساس: او بأته نركه، با توجّه به قم تصحيح شد، آج، لب: له بانّه نوكي.

(5). آط، آب، آز، آج، لب: فلا يخونه. [.....]

(6). همه نسخه بدلها: چنان كه شاعر گفت، آب، آز شعر.

(7). قم: منّي.

(9- 8). همه نسخه بدلها بجز قم: ميان.

(10). همه نسخه بدلها بجز قم

و آز: قسم.

(11). قم، آط، آج اي، و نسقيكم من ثمرات النخيل و الاعناب.

(12). اساس: ان الا، به قياس نسخه قم، تصحيح شد.

صفحه : 61

معني، و هو ما يخرج من الشّجر من الثّمر، براي آن تذكير كرد. سَكَراً، قومي گفتند:

مراد به «سكر» خمر است و به روزي نيكو سركه است و دوشاب و خرما و ميويز«1» و آنچه حلال است از آنچه از خرما و انگور گيرند. گفت: از او خمر مي گيري و روزي نيكو. و آنان كه اينكه قول گفتند، گفتند: اينكه آيت پيش از تحريم خمر آمد، هنوز خمر حرام نبود براي آن كه نشايد كه خداي تعالي به حرام منّت نهد چه حرام محظور و ممنوع باشد، و در آيت دليل است بر آن كه حرام روزي نباشد كه چرا«2» حرام را قسمتي كرد و روزي را قسمتي. اگر حرام روزي باشد«3» اينكه قسمت محال باشد. و اينكه قول كه گفتيم كه مراد به «سكر» خمر است، قول عبد اللّه مسعود است و عبد اللّه عمرو سعيد جبير و ابو رزين و ابرهيم و حسن و مجاهد و كلبي و إبن أبي ليلي. و يك روايت از عبد اللّه عبّاس كه گفت: «سكر» آن است كه از ميوه ايشان حرام است و رزق حسن آنچه حلال باشد«4» قتاده گفت: أما «سكر» خمرهاي [اعاجم]«5» باشد و روزي نيكو اينكه سركه و دوشاب. شعبي گفت: «سكر» آن باشد كه باز خورند و رزق حسن آنچه بخورند«6»، آن را بر مشروب«7» تفسير داد و اينكه را بر مأكول.

عوفي روايت كرد از عبد اللّه عبّاس كه او گفت: حبشه سركه را «سكر» خوانند.

بعضي دگر گفتند:

«سكر» نبيذ مسكر«8» باشد از نقيع«9» خرما و ميويز«10» چون [96- پ]

سخت شود و عصير مطبوخ. و اينكه قول ضحّاك و شعبي است«11» به روايت مجالد و قول نخعي و ابو روق است. والبي گفت از عبد اللّه عبّاس كه: «سكر» نبيذ التّمر باشد. و گفت: رسول- صلّي الله عليه و علي آله- گفته است: خمر آن بود كه از انگور گيرند و سكر از خرما و نقيع«12» از انگبين و مرز«13» از گاورس«14». ابو عبيده

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز قم: مويز.

(2). همه نسخه بدلها: خداي، آز تعالي.

(3). قم: بودي.

(4). همه نسخه بدلها: است.

(5). اساس: ندارد، از قم، افزوده شد.

(6). آط، آج، لب: نخورند.

(7). آط: مشرب.

(8). آج، لب: سكر. [.....]

(9). آج، لب: نفع.

(11- 10). قم: ضحّاك است و شعبي.

(12). همه نسخه بدلها: بتع.

(13). قم، آط: مزر، كه بر متن راجح مي نمايد.

(14). همه نسخه بدلها و غبيرا از گندم. و من كه رسول ام، نهي مي كنيم شمارا از هر چه مستي كند.

صفحه : 62

گفت: سكر طعم باشد، يقال: هذا سكمر لك، أي طعم و «أنشد»:

علت عيب«1» الأكرمين سكرا

إِن َّ فِي ذلِك َ لَآيَةً لِقَوم ٍ يَعقِلُون َ، در اينكه آيتي هست و علامتي و دليلي مر عاقلان را كه خرد كار بندند.

وَ أَوحي رَبُّك َ إِلَي النَّحل ِ، وحي كرد خداي تو به نحل يعني إلهام داد ايشان را، و مرجع معني«2» إلهام با علم بود جز كه علم در عقلا مستعمل باشد و به إلهام در جز عقلا«3»، و نحل، منج انگبين باشد و يكي«4» را نحلة گويند من باب تمر و تمرة. أَن ِ اتَّخِذِي، كه بگيري از كوهها خانه ها براي خود و نيز از درختان. وَ مِمّا

يَعرِشُون َ، و از آنچه مردم چفته مي بندند. إبن زيد گفت: مراد چفته رز است، و بعضي دگر گفتند: مراد سقفهاست«5». ابو عبيده گفت: وحي در كلام عرب بر وجوه است: وحي نبوّت، كقوله تعالي: إِنّا أَوحَينا إِلَيك َ كَما أَوحَينا إِلي نُوح ٍ ...«6»، و وحي به معني امر باشد، كقوله تعالي: وَ أَوحَينا إِلي أُم ِّ مُوسي أَن أَرضِعِيه ِ ...«7»، و گفته اند: اينكه وحي هم إلهام است و القاي في القلب، و وحي به معني اشارت است، في قوله: فَأَوحي إِلَيهِم أَن سَبِّحُوا بُكرَةً وَ عَشِيًّا«8»، أي أشار اليهم. وحي به معني اسرار آمد، يقال:

أوحي إليه كلاما، اذا أسرّ اليه، و منه قوله: يُوحِي بَعضُهُم إِلي بَعض ٍ زُخرُف َ القَول ِ غُرُوراً ...«9»، و الوحي، الكتابة أيضا، كما قال لبيد:

كما ضمن الوحي ّ سلامها

و اصل «وحي» القاء الشي ء إلي الغير علي وجه الاسرار. و وحي را تعديه هم به «لام» كنند و هم به «الي». قال اللّه تعالي: بِأَن َّ رَبَّك َ أَوحي لَها«10». و بيشتر به «الي» تعديه كنند، و قال العجّاج:

حي لها القرار، فاستقرّت

-----------------------------------

(1). اساس: عنب، به قياس با نسخه قم، تصحيح شد.

(2). آب، آز: و معني، آج، لب: منها.

(3). قم: جز در عقلا.

(4). آج، لب از آن.

(5). آج، لب: اسقفهاست، آب، آز: چفته درّ است.

(6). سوره نساء (4) آيه 163.

(7). سوره قصص (28) آيه 7.

(8). سوره مريم (19) آيه 11.

(9). سوره انعام (6) 112. [.....]

(10). سوره زلزلة (99) آيه 5.

صفحه : 63

ثُم َّ كُلِي مِن كُل ِّ الثَّمَرات ِ، و نيز از جمله وحي كه نحل را داد، آن است كه گفت: گفتيم او را كه از هر ميوه پاكيزه بخور و اينكه «كل ّ» اينكه جا به

معني استغراق نيست، بل چنان است كه گفت: ثُم َّ اجعَل عَلي كُل ِّ جَبَل ٍ مِنهُن َّ جُزءاً ...«1»، و قوله: وَ أُوتِيَت مِن كُل ِّ شَي ءٍ ...«2»، و قوله: تُدَمِّرُ كُل َّ شَي ءٍ بِأَمرِ رَبِّها ...«3»فَاسلُكِي سُبُل َ رَبِّك ِ ذُلُلًا، و بر راه خدا برو«4» ذلول«5»، يعني مطيع و فرمان بردار.

بعضي دگر گفتند: حال است از «نحل». و بعضي دگر گفتند: حال است از «سبل»«6». بر قول اوّل حال باشد از فاعل، و بر قول دوّم حال باشد از مفعول، يعني، هيچ راه بر تو دشخوار«7» نباشد كه خواهي تا آن جا روي.

آنگه گفت: يَخرُج ُ مِن بُطُونِها شَراب ٌ مُختَلِف ٌ أَلوانُه ُ، از شكم او بيرون مي آيد شرابي به رنگهاي گوناگون: از سپيد و زرد و سرخ«8». فِيه ِ شِفاءٌ لِلنّاس ِ، در او شفاست مردمان را. در ضمير خلاف كردند كه عايد با كيست! مجاهد گفت: با قرآن، يعني در قرآن شفاست مردمان را، و باقي مفسّران گفتند: راجع است با شراب، يعني عسل و اينكه لايق است به ظاهر.

در خبر است كه مردي به نزديك رسول- عليه السّلام- آمد و گفت: يا رسول اللّه؟ برادرم را از درد شكم رنج مي باشد، گفت:

اسقيه عسلا،

برو انگبين ده او را برفت و او را انگبين داد، باز آمد و گفت: يا رسول اللّه؟ سود نداشت. گفت: برو انگبينش ده،

صدق اللّه و كذب بطن اخيك،

كه خداي راستيگر«9» است و شكم او دروغزن.

برفت و انگبين داد او را، نيك شد. عبد اللّه مسعود گفت: العسل شفاء للنّاس و القرآن شفاء لما في الصّدور، انگبين شفاي مردمان است و [97- ر]

قرآن شفاي دلهاست، يعني من الشّك ّ و الشّبهه«10». و هم او گفت: عليكم بالشّفائين: القرآن«11» و العسل،

-----------------------------------

(1).

سوره بقره (2) آيه 260.

(2). سوره نمل (27) آيه 23.

(3). سوره احقاف (46) آيه 25.

(4). لب: برود.

(5). قم: ذليل.

(6). قم: سبيل.

(7). آج، لب: دشوار.

(8). همه نسخه بدلها: سپيد و سرخ و زرد.

(9). همه نسخه بدلها بجز قم: راستگو.

(10). همه نسخه بدلها: و الشّبه.

(11). آط، آب، آز: بالشّفاء من القرآن، آج، لب: بين القرآن.

صفحه : 64

بر شماست كه اينكه دو شفا به كار داري: يكي قرآن«1»، يكي انگبين. و لفظ «ناس» اگر چه ظاهر او عموم است حمل«2» بر اغلب بايد كردن«3» و شفا دهنده بر حقيقت خداست«4»- جل ّ جلاله- و لكن به اسباب. إِن َّ فِي ذلِك َ، در اينكه كه رفت آياتي و علاماتي هست گروهي را كه انديشه كنند.

وَ اللّه ُ خَلَقَكُم، خداي بيافريد شما را، ثُم َّ يَتَوَفّاكُم، پس وفات دهد شما را و جان«5» بردارد بر اختلاف احوالتان، بهري را به طفوليّت و بهري را به برنايي و بهري را به كهلي و بهري را به پيري، و بهري را رها كند إِلي أَرذَل ِ العُمُرِ، تا به عمري رذال تر«6» و فرومايه تر. يقال: رذل يرذل رذالة و رذلته«7» أنا فهو مرذول. عبد اللّه عبّاس گفت: معناه أسفل العمر. مقاتل گفت: پيري بغايت، إبن زيد گفت: يعني، خرفي و فرتوتي. بعضي دگر گفتند: هفتاد سال«8» باشد، بعضي دگر گفتند: هفتاد پنج سال«9» باشد. و اينكه روايت اصبغ نباته است از امير المؤمنين علي- عليه السّلام:

10» لكي لا يعلم« بعد علم شيئا،

تا نداند چيزي پس از آنكه دانست، يعني در اينكه عمر از پيري و خرفي كه باشد باز با حال طفوليّت شود از ناداني هم چنان نادان شود كه اوّل بود،«11» ذكر و حفظ و ذهن و

عقل نقصان يابد، و اينكه «لام» به صورت«12» «لام» غرض دارد و «لام» عاقبت است بر آن تفسير كه بيان كرديم چند جايگاه. إِن َّ اللّه َ عَلي كُل ِّ شَي ءٍ قَدِيرٌ«13»، كه خداي تعالي بر همه چيز قادر است، از تغيير و تصريف خلقان بر آن جمله كه مي خواهد.

وَ اللّه ُ فَضَّل َ بَعضَكُم عَلي بَعض ٍ فِي الرِّزق ِ، آنگه بيان تفاوت ارزاق كرد به

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها و.

(2). آج، لب: ظاهر عموم است حمل او. [.....]

(3). همه نسخه بدلها بجز قم: كرد.

(4). آط، آج، لب: و شفا دهنده خداست بر حقيقت.

(5). آز، آب: چنان.

(6). همه نسخه بدلها: رذل تر.

(7). همه نسخه بدلها بجز قم: رذلت.

(8). قم: هفتاد ساله.

(9). قم: هفتاد پنج ساله، ديگر نسخه بدلها: هفتاد و پنج سال.

(10). اساس و همه نسخه بدلها بجز لب من، با توجه به ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.

(11). لب و.

(12). همه نسخه بدلها: اينكه «لام» صورت.

(13). كذا در اساس، قم، آط، آب، آز، آج، لب: إِن َّ اللّه َ عَلِيم ٌ قَدِيرٌ كه با ذيل آيه انطباق دارد.

صفحه : 65

حسب مصالح، گفت: خداي تفضيل مي دهد بهري را از شما بر بهري در باب روزي به حسب مصلحت. چه حق تعالي قسمت روزي متفاوت فرموده است چنان كه صلاح خلق شناخته است در اندكي و بسياري و آن«1» را كه روزي فراخ است به آن كه«2» صلاح او در آن است، لقوله تعالي: وَ لَو بَسَطَ اللّه ُ الرِّزق َ لِعِبادِه ِ لَبَغَوا فِي الأَرض ِ وَ لكِن يُنَزِّل ُ بِقَدَرٍ ما يَشاءُ،«3» آنگه بخل مردمان را وصف كرد گفت:

فَمَا الَّذِين َ فُضِّلُوا بِرَادِّي رِزقِهِم عَلي ما مَلَكَت أَيمانُهُم، آنان را كه ايشان را در روزي فضله«4» كرده اند و زيادتي داده، آن

زيادت«5» و فضله بآنان«6» نمي دهند كه زير دستان ايشانند از بندگان و پرستاران«7» و رعايا و خدمتكاران تا متساوي شوند. در اينكه باب اينكه روا نمي دارند و روا مي دارند كه اصنام و طواغيت را در عبادت با من مساوات كنند و انباز دارند، و اينكه بر سبيل مذمّت و ملامت گفت در حق ّ ايشان. اينكه قول عبد اللّه عبّاس است و قتاده و مجاهد. و وجهي دگر گفتند معني آن است كه اينان و ايشان«8» كه مفضّل و منقوص اند در باب مرزوقي يكي اند هر دو گروه مرتزق اند از جهت من چه بي قوّت و معونت من كس كس را روزي نتواند دادن«9»، أَ فَبِنِعمَةِ اللّه ِ يَجحَدُون َ، اينان به نعمت خداي انكار مي كنند! و عاصم به روايت ابو بكر خواند:

«تجحدون» به «تا» ي خطاب حملا علي قوله: وَ اللّه ُ خَلَقَكُم ثُم َّ يَتَوَفّاكُم و ديگران به « يا » خواندند، خبرا عن الغائبين، لقوله تعالي: فَهُم فِيه ِ سَواءٌ.

عبد اللّه عبّاس گفت: آيت در ترسايان نجران آمد كه ايشان گفتند:

المَسِيح ُ ابن ُ اللّه ِ«10»ضَرَب َ لَكُم مَثَلًا مِن أَنفُسِكُم هَل لَكُم مِن ما مَلَكَت أَيمانُكُم مِن شُرَكاءَ

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز قم: آنان.

(2). همه نسخه بدلها: يا تنگ.

(3). سوره شوري (42) آيه 27. [.....]

(4). قم، آط: فضله اي.

(5). همه نسخه بدلها بجز قم: زيادتي.

(6). همه نسخه بدلها بجز قم: با آنان.

(7). آج، لب را.

(8). همه نسخه بدلها بجز قم: بر ايشان.

(9). همه نسخه بدلها بجز قم: داد.

(10). سوره توبه (9) آيه 30.

(11). قم، آط، آز، آب و با خود در روزي روا نمي دارند، آج، لب و با خود روزي روا نمي دارند.

صفحه : 66

فِي ما رَزَقناكُم فَأَنتُم فِيه ِ سَواءٌ«1». وَ اللّه ُ جَعَل َ لَكُم

مِن أَنفُسِكُم أَزواجاً، حق تعالي به اينكه آيت منّت نهادبر خلقان، گفت: خداي- جل ّ جلاله- بيافريد براي شما هم از شما«2» [67- پ]

زناني كه در استيناس جفت شما باشند و شما را ور ايشان«3» قضاي شهوت و نسل«4» اولاد باشد، و ايشان را هم از جنس شما آفريد تا شما را انس باشد.

و گفته اند: مراد حوّاست كه خداي تعالي او را از پهلوي چپ آدم آفريد. وَ جَعَل َ لَكُم مِن أَزواجِكُم بَنِين َ، و كرد شما را از زنان شما فرزندان نرينه، و براي آن تخصيص كرد پسران را كه ايشان به پسران شادمانه بودندي و به دختران دلتنگ. وَ حَفَدَةً، عبد اللّه مسعود و نخعي و سعيد جبير و أبو الضّحي گفتند: مراد به حفده اصهاراند، يعني اختان«5» الرّجل علي بناته، دامادان يعني شوهران دختران مرد«6». زرّ حبيش«7» گفت: بر عبد اللّه مسعود قرآن مي خواندم به اينكه آيه رسيدم مرا گفت: داني تا «حفده» چه باشد! گفتم: حشم مرد«8». گفت: نه، و لكن دامادان او باشند، و اينكه روايت والبي است از عبد اللّه عبّاس. عكرمه گفت و حسن و ضحّاك و مجاهد«9»:

خدم و حشم باشند، و ابو مالك گفت و مجاهد به روايتي«10»: أنصار و أعوان مرد باشند«11»، من قول العرب: حفده، إذا أعانه. قال جميل:

حفد الولائد حولهن ّ و أسلمت بأكفّهن ّ أزمّة الأجمال

عطا گفت: فرزندان و فرزند زادگان مرد باشند. قتاده گفت: چاكران مرد باشند، مقاتل و كلبي گفتند: «بنين» فرزندان كوچك اند و «حفدة» فرزندان بزرگ.

مجاهد و سعيد جبير گفتند: فرزند فرزند باشد. إبن زيد گفت: پسران زن باشند از شوهر ديگر، قتيبي گفت: اصل او از حفد است و آن متابعت

گام باشد و سرعت مشي، يعني اينان مسرع«12» باشند در خدمت و نصرت مرد. و در دعاي وتر آمده است:

اللّهم ّ إنّا إليك نسعي و نحفد،

أي نسرع، قال الرّاعي:

-----------------------------------

(1). سوره روم (30) آيه 28.

(2). همه نسخه بدلها بجز قم: براي شما هم از شما بيافريد.

(3). همه نسخه بدلها: در ايشان.

(4). همه نسخه بدلها و.

(5). آط: اختار.

(6). آب، آز، آج، لب: خرد. [.....]

(7). قم: آط، آب: زرّين جبيش، آز: زرّين حبش.

(8). قم، آج، لب: چشم.

(10- 9). قم كه.

(11). همه نسخه بدلها بجز قم و آج: باشد.

(12). همه نسخه بدلها بجز قم: مسروع.

صفحه : 67

كلّفت مجهولها نوقا يمانية إذا الحداة علي أكسائها حفدوا

و «فعله» از جمله بناهاي جمع فاعل باشد، كالسّفرة و البررة و الحملة. وَ رَزَقَكُم مِن َ الطَّيِّبات ِ، و روزي كرد شما را از ملاذّ و مشتهيات حلال پاكيزه. أَ فَبِالباطِل ِ يُؤمِنُون َ، به باطل ايمان مي آرند! عبد اللّه عبّاس گفت: مراد اصنام است و به نعمت خداي كافرند يعني«1» توحيد او! و گفته اند: مراد به باطل شيطان است كه ايشان را بحيرة و سائبه و وصيله و حام فرمود. و بنعمت اللّه، يعني محلّلات كه خداي تعالي مباح كرده باشد كافرند.

وَ يَعبُدُون َ مِن دُون ِ اللّه ِ، و مي پرستند فرود خداي، و گفته اند: جز خداي را ما لا يَملِك ُ لَهُم رِزقاً. «ما» نكره موصوفه است، چيزي كه مالك و قادر نيست بر ايشان كه«2» ايشان را روزي دهد از آسمان و زمين، نه از آسمان باران تواند«3» آوردن«4» و نه از زمين نبات روياند«5». و قوله: شَيئاً، فرّاء گفت: نصب او بر آن است كه مفعول «رزق» است مصدر در او عمل فعل كرده است، كانّه قال:

أن يرزقوهم شيئا، و مثله قوله: أَو إِطعام ٌ فِي يَوم ٍ ذِي مَسغَبَةٍ، يَتِيماً ...«6»، و قوله: أَ لَم نَجعَل ِ الأَرض َ كِفاتاً أَحياءً وَ أَمواتاً«7»، جز كه اينكه نصب بر حال است و آن بر مفعول به و التّقدير: تكفتهم احياء و امواتا. و وجهي دگر در نصب او آن است كه بدل «رزقا» باشد، و التقدير:

لا يملك لهم رزقا لا قليلا«8» و لا كثيرا. وَ لا يَستَطِيعُون َ، و نتوانند و قادر نباشند.

فَلا تَضرِبُوا لِلّه ِ الأَمثال َ، با خداي تعالي امثال و اشباه«9» فرو مداري بل او«10» را يكي داني كه خداي داند خطاي آن كس كه او با خداي مثل و مانند بدارد و شما نداني خطاي آن از صواب، براي آن كه نظر نكرده اي تا شما را به علم رساند.

آنگه حق تعالي مثل زد و گفت: ضَرَب َ اللّه ُ مَثَلًا، خداي مثلي بزد و آن آن است كه بنده مملوك كه بر هيچ قادر نباشد، يعني مالك خود نباشد [98- ر]

و

-----------------------------------

(1). قم به.

(2). قم: نيستند بر آن كه، آج، لب: بر آن كه.

(3). آج، لب: توانند.

(4). همه نسخه بدلها بجز قم: آورد.

(5). آج، لب: رويانند، آب: رويانيد.

(6). سوره بلد (90) آيه 14 و 15.

(7). سوره مرسلات (77) آيه 25.

(8). قم: رزقا قليلا.

(9). همه نسخه بدلها بجز قم: اشباه و امثال. [.....]

(10). همه نسخه بدلها بجز قم: واو.

صفحه : 68

تصرفاتش مملوك بود بر او و آن را كه ما«1» او را روزي دهيم از خزاين خود روزي نيكو«2» و او از آن جا نفقه مي كند پنهان و آشكارا راست باشند با هم! يعني«3» نباشند، استفهامي است به معني جحد.

در معني او دو قول گفتند: يكي

آن كه خداي تعالي مثل زد بنده بي مال بي تصرّف مملوك را به كافر، و مؤمن را مثل زد به مرد«4» سخي ّ مال دار، يعني چنان كه آن دو با يك ديگر«5» راست نباشند اينان نيز با يك ديگر راست نباشند، اينكه قول عبد اللّه عبّاس است و قتاده. مجاهد گفت: مثل زد خداي تعالي اصنام ايشان را به بنده چونين«6» و خود را مثل زد به آزادي سخي ّ بسيار مال بسيار خرج.

آنگه گفت: راست باشند«7» با يك ديگر و اينكه بر سبيل تقريع و توبيخ«8» كافران گفت [تا تنبيه كند ايشان را بر خطايشان«9» در عبادت اصنام و ترك عبادت خداي آنگه گفت: الحَمدُ لِلّه ِ، يعني لا يستوون و الحمد للّه، راست نباشد بحمد اللّه و منّه.

بعضي دگر گفتند: الحَمدُ لِلّه ِ، براي آن گفت كه اينكه اصنام را كه ايشان مي پرستند مستحق ّ هيچ حمد نيستند إنّما حمد و سپاس بر حقيقت خداي راست- جل ّ جلاله.

آنگه گفت]«10»: بَل أَكثَرُهُم لا يَعلَمُون َ، بل بيشتر مردمانندانند، يعني كافران كه اينكه انديشه نكرده باشند و تفكّر ندانند و ايشان بيشترين قوم بودند.

آنگه مثلي ديگر زد، گفت: وَ ضَرَب َ اللّه ُ مَثَلًا رَجُلَين ِ، مثل زد دو مرد را:

يكي گنگ كه«11» قادر نباشد بر سخن گفتن و عاجزي و مدبري باشد [و او وبال و بار گران بود بر پسر عمّش هر كجا فرستد او را چون باز آيد خيري«12» نيارد از مدبري و عاجزي]«13» و بي آلتي و بي زباني كه نداند كه مردمان چه گويند و او را چه جواب بايد دادن«14». او راست باشد با مردي عادل كه عدل كند و عدل فرمايد و بر ره راست

-----------------------------------

(1). همه نسخه

بدلها بجز قم: و آن كه ما.

(2). همه نسخه بدلها بجز قم: نيك.

(3). همه نسخه بدلها بجز قم راست.

(4). قم: مردي.

(5). آب، آز: آن به يك ديگر.

(6). قم، آب، آز، آج، لب: چنين.

(7). آب، آز، به سياست باشند، آج، لب: راست باشد.

(8). همه نسخه بدلها بجز قم: توبيخ و تقريع.

(9). آط، آب، آز، آج، لب: خطاي ايشان.

(13- 10). اساس افتادگي دارد، از قم، افزوده شد.

(11). همه نسخه بدلها: كه او.

(12). آط، آب، آز: چيزي.

(14). همه نسخه بدلها بجز قم: داد. [.....]

صفحه : 69

باشد! اينكه مثل ياست كه خداي«1» زد اصنام بي حيات«2» بي قدرت بي علم را با خود كه قادر بي الت است و عالم بر كمال است و حي ّ بي آفت است. قادر است بر هر چه خواهد چنان كه خواهد. اينكه دو بهم راست نباشند«3»، يعني كدام عاقل باشد كه عبادت خداي موصوف به اينكه صفات كمال رها كند و بت پرستد! و گفته اند: مثل مؤمن و كافر زد چنان كه گفتيم در آيت اول و هر دو وجه محتمل است- و اللّه أعلم بمراده. و قوله: وَ هُوَ كَل ٌّ، فالكل ّ، الثّقل. آنگه بر سبيل مبالغت وصف كرد مرد را به«4» مصدر، كقولهم: بسر«5» و عدل و صوم. و كل ّ عن الامر«6»، اذا ثقل عنه فلم ينبعث اليه كلّا. و كل ّ لسانه، إذا ثقل فلم ينبعث في الكلام. و كل ّ الرّجل من الإعياء كلالا [بهذا المعني، و كل ّ السّكّين كلولا]«7»، و كلّة إذا لم يطّرد. پس أصل همه يكي است.

عطا گفت: آيت در ابي ّ خلف آمده و در حمزه عبد المطّلب.

وَ لِلّه ِ غَيب ُ السَّماوات ِ، آنگه گفت، خداي راست علم غيب در آسمانها و زمينها و او

مختص است به علم غيب و جز او نداند. وَ ما أَمرُ السّاعَةِ، و كار قيامت نيست، در سرعت، الّا چنان كه يكي از شما چشم برهم زند، يا نزديك تر. و اينكه تشبيهي است بر سبيل مبالغت و خداي بر همه چيز قادر است از اينكه و جز اينكه«8». آيت در كافراني آمد كه استعجال مي كردند قيام ساعت را و از رسول- عليه السّلام- مي پرسيدند كه: أَيّان َ مُرساها«9»، كي خواهد بود! [گفت، بگوي اي محمّد كه:

اينكه غيب است و غيب جز خداي نداند، جز آن است كه زود خواهد بود]«10» از«11» چشم زخم زودتر خواهد بودن«12» بر طريق مثل«13».

شُرَكاءَهُم قالُوا رَبَّنا هؤُلاءِ شُرَكاؤُنَا الَّذِين َ كُنّا نَدعُوا مِن دُونِك َ فَأَلقَوا إِلَيهِم ُ القَول َ إِنَّكُم لَكاذِبُون َ (86) وَ أَلقَوا إِلَي اللّه ِ يَومَئِذٍ السَّلَم َ وَ ضَل َّ عَنهُم ما كانُوا يَفتَرُون َ (87)

الَّذِين َ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَن سَبِيل ِ اللّه ِ زِدناهُم عَذاباً فَوق َ العَذاب ِ بِما كانُوا يُفسِدُون َ (88) وَ يَوم َ نَبعَث ُ فِي كُل ِّ أُمَّةٍ شَهِيداً عَلَيهِم مِن أَنفُسِهِم وَ جِئنا بِك َ شَهِيداً عَلي هؤُلاءِ وَ نَزَّلنا عَلَيك َ الكِتاب َ تِبياناً لِكُل ِّ شَي ءٍ وَ هُدي ً وَ رَحمَةً وَ بُشري لِلمُسلِمِين َ (89) إِن َّ اللّه َ يَأمُرُ بِالعَدل ِ وَ الإِحسان ِ وَ إِيتاءِ ذِي القُربي وَ يَنهي عَن ِ الفَحشاءِ وَ المُنكَرِ وَ البَغي ِ يَعِظُكُم لَعَلَّكُم تَذَكَّرُون َ (90) وَ أَوفُوا بِعَهدِ اللّه ِ إِذا عاهَدتُم وَ لا تَنقُضُوا الأَيمان َ بَعدَ تَوكِيدِها وَ قَد جَعَلتُم ُ اللّه َ عَلَيكُم كَفِيلاً إِن َّ اللّه َ يَعلَم ُ ما تَفعَلُون َ (91) وَ لا تَكُونُوا كَالَّتِي نَقَضَت غَزلَها مِن بَعدِ قُوَّةٍ أَنكاثاً تَتَّخِذُون َ أَيمانَكُم دَخَلاً بَينَكُم أَن تَكُون َ أُمَّةٌ هِي َ أَربي مِن أُمَّةٍ إِنَّما يَبلُوكُم ُ اللّه ُ بِه ِ وَ لَيُبَيِّنَن َّ لَكُم يَوم َ القِيامَةِ ما كُنتُم فِيه ِ تَختَلِفُون َ (92)

وَ لَو شاءَ اللّه ُ لَجَعَلَكُم أُمَّةً واحِدَةً وَ لكِن يُضِل ُّ مَن يَشاءُ وَ يَهدِي مَن يَشاءُ وَ لَتُسئَلُن َّ عَمّا كُنتُم تَعمَلُون َ (93) وَ لا تَتَّخِذُوا أَيمانَكُم دَخَلاً بَينَكُم فَتَزِل َّ قَدَم ٌ بَعدَ ثُبُوتِها وَ تَذُوقُوا السُّوءَ بِما صَدَدتُم عَن سَبِيل ِ اللّه ِ وَ لَكُم عَذاب ٌ عَظِيم ٌ (94) وَ لا تَشتَرُوا بِعَهدِ اللّه ِ ثَمَناً قَلِيلاً إِنَّما عِندَ اللّه ِ هُوَ خَيرٌ لَكُم إِن كُنتُم تَعلَمُون َ (95) ما عِندَكُم يَنفَدُ وَ ما عِندَ اللّه ِ باق ٍ وَ لَنَجزِيَن َّ الَّذِين َ صَبَرُوا أَجرَهُم بِأَحسَن ِ ما كانُوا يَعمَلُون َ (96) مَن عَمِل َ صالِحاً مِن ذَكَرٍ أَو أُنثي وَ هُوَ مُؤمِن ٌ فَلَنُحيِيَنَّه ُ حَياةً طَيِّبَةً وَ لَنَجزِيَنَّهُم أَجرَهُم بِأَحسَن ِ ما كانُوا يَعمَلُون َ (97)

فَإِذا

قَرَأت َ القُرآن َ فَاستَعِذ بِاللّه ِ مِن َ الشَّيطان ِ الرَّجِيم ِ (98) إِنَّه ُ لَيس َ لَه ُ سُلطان ٌ عَلَي الَّذِين َ آمَنُوا وَ عَلي رَبِّهِم يَتَوَكَّلُون َ (99) إِنَّما سُلطانُه ُ عَلَي الَّذِين َ يَتَوَلَّونَه ُ وَ الَّذِين َ هُم بِه ِ مُشرِكُون َ (100)

توجه به ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.

(7). آط: اللّه.

(8). قم: خانه هاي شما.

(9). قم: رفتن شما.

(10). قم از آن، آط، آب، آج، لب: ايشان.

(11). قم: مويهاي بزان.

(12). آب: تا وقت.

(13). آب، آج، لب: از آنچه.

(14). قم، آج، لب: پيرهنها.

(15). قم، آب: نگاه دارد.

(16). قم: پيرهنها. [.....]

(17). قم، كارزارتان، آط، آب، آج، لب: حربتان.

(18). همه نسخه بدلها: همچنين.

(19). همه نسخه بدلها: تمام كند.

(20). قم، آب: نعمت خود را، آط، آج، لب: نعمتش.

(21). آط: سلامت يا وي، آب، آج، لب: سلامت يابيد.

صفحه : 71

پس اگر برگردند«1» بر تو رسانيدن است و روشن كردن«2».

مي شناسند نعمت خداي پس انكار مي كنند آن را و بيشترين«3» ايشان كافراند«4».

«5»

و آن روز كه برانگيزيم از«6» هر امّتي گواهي پس دستوري ندهند آنان را كه كافر شدند و نه رها كند«7» تا طلب رضاي خداي كند«8».

و چون بينند آنان كه ظالم اند«9» عذاب را«10»، سبك بار نكنند از ايشان و نه بر ايشان رحمت كنند.

و چون بينند آنان كه مشركان باشند«11» انبازانشان را«12»، گويند: خداي ما اينان انبازان مااند«13» كه ما بوديم مي خوانديم«14» ايشان را از فرود تو بينداختند به ايشان سخن«15» كه شما دروغزني«16».

و بينداختند به خداي آن روز سلام«17» و گم شد از ايشان آنچه فرو بافته بودند«18».

-----------------------------------

(1). قم بدرستي كه.

(2). قم: بر تو است رسانيدن روشن، آط، آج، لب: بر تو رسانيدن روشن است، آب: بر تو رسانيدن روشن.

(3). قم: بيشترينه.

(4). قم: كافران اند.

(5). اساس: في، با توجه به نسخه بدلها و ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.

(6). اساس: در، با توجه به نسخه بدلها تصحيح شد.

(7). قم، آج، لب: و نه ايشان را رها كنند.

(8). قم: رضا كنند.

(9). آط، آب، آج، لب: ظلم

كردند. [.....]

(10). آط: عذاب خدا تو را، آج، لب: عذاب خدا.

(11). قم: شرك آورند، آط، آب، آج، لب: مشرك باشند.

(12). آج، لب: مر انباز ايشان را.

(13). قم، آج، لب آنان.

(14). آط، آب: آنان كه خواندماني.

(15). قم را.

(16). قم: دروغزناني.

(17). قم، آج، لب: اسلام.

(18). قم: آنچه بودند كه فرا مي بافتند، آب، آج، لب: آنچه فرا بافته بودند.

صفحه : 72

آنان كه كافر شدند و منع كردند از ره خداي، بيفزايم«1» ايشان را عذاب«2» بر بالاي عذاب به آن فساد كه كردند«3».

و آن روز كه برانگيزيم در هر امّتي گواهي بر ايشان از نفس ايشان«4» و بياريم تو را گواه بر اينان و فرو فرستاديم بر تو قرآن بيان هر چيزي و لطفي و رحمتي و مژده اي مسلمانان را.

خداي مي فرمايد عدل«5» و داد و نيكوي و دادن خداوندان نزديكي و نهي مي كند از زشتي و منكر و ظلم و بيداد، پند مي دهد شما را تا همانا انديشه كني.

وفا كني به عهد خداي چون عهد كني و مشكافي«6»، سوگند پس سختيش و كرده اي خداي را بر شما«7» پايندان«8» كه خداي داند آنچه شما مي كني«9».

و مباشي چون آن زن«10» كه باز شكافت ريسمانش از پس قوّت«11» تابها باز داده مي گيري سوگندتان«12» مكر و خديعت ميان شما كه باشند

-----------------------------------

(1). قم، آط، آب، آج، لب: بيفزاييم.

(2). قم: عذابي.

(3). قم: به آنچه بودند كه تباهي مي كردند.

(4). قم: از تنهاشان، آج، لب: نفسهاي ايشان.

(5). قم، آج، لب: به عدل. [.....]

(6). آط: نشكافي، آج، لب: مشكنيد.

(7). قم: و بدرستي كه كرده اي شما خداي را بر خود.

(8). آط، آج، لب: كفيل.

(9). قم: مي كند.

(10). قم: مباشي شما چنان زن.

(11). قم، آط، آب، آج، لب: سختي.

(12). قم:

مي گيري شما سوگندهاتان را.

صفحه : 73

گروهي بيشتر«1» از گروهي مي آزمايد«2» شما را خدا و بيان كند شما را روز قيامت آنچه«3» در او خلاف كرده باشي.

و اگر خواستي«4» خداي كردي شما را يك گروه«5»، و لكن گمراه كند آن را كه خواهد و ره نمايد آن را كه خواهد و بپرسيد«6» از شما آنچه شما كرده باشي«7».

مگيري سوگندتان«8» خيانتي«9» نهاني ميان شما كه بخيزد«10» پاي پس«11» از آن كه بر جاي باشد و بچشي بدي به آنچه منع كرده باشي از ره خداي، و شما را عذابي بود بزرگ.

[99- ر]

و مخري پيمان خداي بهاي اندك كه آنچه بنزديك«12» خداست، آن بهتر است شما را اگر شما داني«13».

آنچه بنزديك«14» شماست، برسد و آنچه بنزديك خداست بماند و پاداشت دهند«15» آنان را كه صبر كردند مزدشان نيكوتر آنچه كرده باشند«16».

هر كس كه عمل صالح كند«17» از نر يا ماده«18». و او

-----------------------------------

(1). قم: گروهي آن زيادت تر.

(2). قم: بيازمايد، آج، لب: بيان كند.

(3). قم بودي شما كه.

(4). آط، آج، لب: خواهد.

(5). قم، آط، آب، آج، لب: امّت.

(6). قم، آط، آب، آج، لب: پرسند.

(7). قم: از آنچه بودي مي كردي. [.....]

(8). قم: مي گيري شما سوگندهان را.

(9). قم، آط، آب، آج، لب: مكر و خديعت.

(10). اساس: بخيزند، به قياس با نسخه آط، تصحيح شد.

(11). آط، آب، آج، لب ثابت شدن.

(14- 12). آط، آب، آج، لب: نزد.

(13). قم: اگر هستي شما كه مي داني، آج، لب: كرده بدانيد.

(15). آط، آب، آج، لب: جزا دهد، قم: پاداشت دهيم.

(16). قم: آنچه بودند كه مي كردند.

(17). قم: هر كه كند نيكي.

(18). قم: از نرينه و مادينه.

صفحه : 74

مؤمن بود، زندگاني دهيم او را، زندگاني خوش و

پاداشت كنيم«1» ايشان را مزدشان به نيكوتر آنچه كرده باشند.

پس چون خواني«2» قرآن، پناه با«3» خداي ده از ديو ملعون«4».

كه نيست او را دستي بر آنان كه ايمان آرند«5» و بر خدايشان توكّل كنند.

بر حقيقت دست او«6» بر آنان بود كه به او تولّا كنند و آنان كه ايشان به او انباز گيرند«7».

قوله«8»: وَ اللّه ُ أَخرَجَكُم مِن بُطُون ِ أُمَّهاتِكُم،- الاية، در اينكه آيت خداي تعالي منّت نهاد بر بندگانش، گفت: و خداي بيرون آورد شما را از شكم مادرتان«9».

لا تَعلَمُون َ شَيئاً، شما چيزي ندانستي براي آن كه شما را عقل«10» و علمي نبود و اينكه جمله كه لا تَعلَمُون َ،«11» است، در محل ّ حال است، اي غير عالمين. وَ جَعَل َ لَكُم ُ السَّمع َ وَ الأَبصارَ وَ الأَفئِدَةَ، و شما را گوش و چشم و دل بيافريد كه آلت بينايي و شنوايي و دانايي است تا همانا«12» شاكر«13» شوي و شكر اينكه نعمت بگزاري«14». و «جعل» به معني خلق است در اينكه آيت، متعدّي به يك مفعول.

أَ لَم يَرَوا«15» فِي جَوِّ السَّماءِ، جوّ اينكه فتق و گشادگي است ميان آسمان و زمين. قال الانصاري:

ويل امّها في هواء«2» الجوّ طالبة«3» و لا هكذا«4» الّذي في الإرض مطلوب

ما يُمسِكُهُن َّ إِلَّا اللّه ُ، جز خداي تعالي كيست كه قادر است بر آن كه امساك ايشان كند، و آن آلت دهد ايشان را از جناح و بال كه ايشان«5» در هوا بايستند. إِن َّ فِي ذلِك َ لَآيات ٍ، در اينكه آياتي و علاماتي و دلالاتي هست آنان را كه به خداي«6» ايمان دارند.

آنگه منّت نهاد بر بندگانش به نوعي«7» از نعمت، گفت: وَ اللّه ُ جَعَل َ لَكُم مِن بُيُوتِكُم سَكَناً، گفت: خداي آن است كه

كرد شما را از اينكه خانه ها كه در او نشسته اي سكني«8». و «سكن» جايي مسكون باشد، و بناي فعل در مفعول بسيار است، كالقبض و النّقض«9» و الخلف. و اينكه مساكني است كه شما را باشد در حضره.

وَ جَعَل َ لَكُم مِن جُلُودِ الأَنعام ِ بُيُوتاً، و شما را نيز كرد از پوست چهار پايان خانه ها كه سبك باشد بر شما و سبك داري آن را شما. يَوم َ ظَعنِكُم، روز رحلت و سفرتان، يعني«10» اديم و جز اديم از پوستهاي چهار پايان، و نيز آنرا شايد«11» كه در سرايها و جايها«12» بنا كنند و بزنند براي خفّت را. نافع و إبن كثير و ابو عمرو خواندند: [يوم ظعنكم، به تحريك «عين»، و باقي قرّاء به تسكين «عين» خواندند، و هما لغتان]«13» مثل: سمع و سمع«14» و شعر، و شعر و نهر و نهر«15»، يقال: ظعن الرّجل ظعنا، اذا ارتحل

-----------------------------------

(1). آط، آب، آز، آج، لب: خبر غايب.

(2). لب: سواء.

(3). آج، لب: طاله. [.....]

(4). آط، آب، آز، آج، لب: و لا كهذا.

(5). همه نسخه بدلها به آن.

(6). آج، لب تعالي.

(7). قم ديگر، آط، آب، آز، آج، لب دگر.

(8). قم: مسكن.

(9). آط، آز، آب، آج، لب: كالبيض و القبض.

(10). همه نسخه بدلها خيمه هاي.

(11). همه نسخه بدلها: بشايد.

(12). قم، آب: خانه ها.

(13). اساس افتادگي دارد، از قم افزوده شد.

(14). قم، آب: شمع و مع، آط، آز، آج، لب: سمع و شمع.

(15). آج، لب: بهر و بهر.

صفحه : 76

و الظعينة، الزّوج«1»، و بذلك سميت المرأة في الهودج ظعينة و جمعها ظعاين. وَ مِن أَصوافِها«2»، أي«3» جعل لكم من اصوافها. وَ أَوبارِها وَ أَشعارِها أَثاثاً، «صوف» گوسپند را باشد، و شعر، بز

را، و وبر، شتر را، و «اثاث» متاع خانه باشد و اينكه جا مراد گليم و زيلو«4» و نمد است و آنچه از اينكه مويها كنند و بافند. خليل گفت: اصل او از كثرت است [99- پ]

و اجتماع بعضي با بعضي، من قولهم: شعر اثيث، اي كثير و اث ّ شعره يأث ّ أثّا اذا كثر«5» و التف ّ«6»، قال امرؤ القيس:

ثيث كقنو النّخلة المتعثكل

و قال الشّاعر في الاثاث«7»:

اهاجتك«8» الظّعائن يوم بانوا«9» بذي الرّي ء«10» الجميل من الأثاث

وَ مَتاعاً، و آلتي كه به آن تمتّع كني، إِلي حِين ٍ، تا به روزگار«11» يعني ايّام حيات تا به وقت وفات، و گفته اند تا آنگه كه كهن شود و از كار بيفتد.

وَ اللّه ُ جَعَل َ لَكُم مِمّا خَلَق َ ظِلالًا، آنگه نوعي ديگر«12» نعمت ياد داد و گفت:

خداي تعالي كرد براي شما از آنچه آفريده است سايه ها [تا شما را به آن استراحت باشد از گرماي آفتاب از سايه درختان و سقفها و ديوارها«13»]«14» وَ جَعَل َ لَكُم مِن َ الجِبال ِ أَكناناً، و شما را از كوه غارها ساخت كه شما را باز پوشد و آسايش بود از سرما و گرما، واحدها «كن ّ» و هو ما واراك«15». وَ جَعَل َ لَكُم سَرابِيل َ، واحدها سربال، و كرد شما را پيراهنها«16» كه شما را وقايت كند و باز پايد از گرما از انواع ملابس از پنبه

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: الهودج.

(2). اساس: اوصافها، كه با توجه به ضبط قرآن مجيد، تصحيح شد. [.....]

(3). همه نسخه بدلها و.

(4). زيلوا/ زيلو.

(5). قم، آط، آز، آج، لب: اكثر.

(6). قم، آط، آب: و التفت.

(7). اساس: الايات، به قياس نسخه قم و اتّفاق نسخه ها تصحيح شد.

(8). اساس: اناجيك، به قياس نسخه

آط، تصحيح شد.

(9). اساس: يأتي، به قياس نسخه قم و اتّفاق نسخه ها تصحيح شد.

(10). اساس: و ايدي الّذي، به قياس نسخه قم، تصحيح شد چاپ شعراني: بذي الزّي ّ.

(11). همه نسخه بدلها: به روزگاري.

(12). همه نسخه بدلها بجز قم: دگر.

(13). آط، آج، لب: سقفهاي ديوارها.

(14). اساس افتادگي دارد، از قم آورده شد.

(15). آط، آز، آب، آج: وراءك.

(16). آط، آز، آج: پيرهنها. [.....]

صفحه : 77

و كتان و خزّ و قزّ. أهل معاني گفتند: أراد تقيكم الحرّ و البرد، فاكتفي بذكر أحدهما عن الآخر. مراد آن است كه اينكه پيراهنها«1» شما را باز پايد از گرما و سرما«2» جز كه اكتفا كرد به ذكر يكي«3» از ديگر. وَ سَرابِيل َ تَقِيكُم بَأسَكُم، و نيز پيراهنها«4» كه شما را در كالزار«5» نگاه دارد از زره و جوشن و آنچه در كالزار«6» دارند [و اراد تقيكم مضرّة بأسكم فحذف المضاف و أقام المضاف اليه مقامه يعني آفت كارزار از شما بگرداند]«7» و شما را نگاه دارد از وقع سلاح و طعن نيز [ه]

و ضرب شمشير.

عطاء خراساني«8» گفت: قرآن بر حسب عادت و آلت«9» عرب آمد، نبيني كه خداي گفت: من الجبال أكنانا! و آنچه براي ما«10» پديد كرد بيشتر و بهتر است و لكن ايشان اصحاب جبال اند و زمين ايشان كوهستان است هم چونين«11» گفت: وَ مِن أَصوافِها وَ أَوبارِها وَ أَشعارِها، و آنچه براي ما پديد كرد«12» ابريشم و خزّ و قزّ و قطن و كتان بيشتر و بهتر است و لكن ايشان اهل باديه اند و ايشان را چهار پايان باشند«13» و أثاث ايشان«14» از موي چهار پايان«15» بود و هم چونين«16» گفت: تَقِيكُم ُ الحَرَّ، و آنچه سرما باز دارد

بهتر بايد و لكن بلاد ايشان گرمسير است براي آن منّت«17» نهاد به باز داشت گرما«18».

كذلك قوله: مِن جِبال ٍ فِيها مِن بَرَدٍ ...«19»، و اينكه ثلج و برف كه ما را باشد بيش از آن و به از آن و بي آفت تر از آن است، و لكن در بلاد ايشان نباشد و نشناسند«20» آن را. اينكه جواب طاعني«21» است اگر به اينكه چيزها بر قرآن طعن زند. كَذلِك َ يُتِم ُّ نِعمَتَه ُ عَلَيكُم، نعمت خويشتن بر شما«22» هم چونين تمام مي كند تا باشد كه شما اسلام آري و گردن بنهي و طاعت داري او را. و از عبد اللّه عبّاس روايت كردند كه او خواند:

-----------------------------------

(4- 1). آط، آب، آج، لب: پرهنها.

(2). آط، آب، آز، آج، لب: سرما و گرما.

(3). قم. بر يكي.

(6- 5). همه نسخه بدلها: كارزار.

(7). اساس افتادگي دارد، از قم آورده شد.

(8). آط: خوراساني.

(9). قم: آلت و عادت.

(10). همه نسخه بدلها در زمين سهل.

(11). آط، آب، آز، آج، لب: همچنان.

(12). همه نسخه بدلها از.

(13). قم، آط، آب، آز: چهار پاي باشد.

(14). همه نسخه بدلها بجز قم بيشتر.

(15). قم: آن چهار پايان بيشتر بود.

(16). همه نسخه بدلها: همچنين. [.....]

(17). همه نسخه بدلها كه.

(18). قم، آط، آب، آز نهاد، آج، لب نها.

(19). سوره نور (24) آيه 43.

(20). قم: و نعمتي شناسند.

(21). قم: طاعن، آب، آج، لب: طاعتي.

(22). همه نسخه بدلها: همچنين بر شما.

صفحه : 78

لعلّكم تسلمون بفتح التّا و اللام، من السّلامة، تا مگر شما سلامت يابي از آفت سرما و گرما«1» و آفت كالزار«2». و اينكه از روي معني نكوست جز كه از«3» شواذّ قرآن است.

فَإِن تَوَلَّوا، آنگه گفت: اگر اينان روي برگردانند از تو از فرمان

تو عدول كنند و اعراض نمايند. فَإِنَّما عَلَيك َ البَلاغ ُ المُبِين ُ، بر تو هيچ تاوان نيست انّما بر تو بلاغ و بيان است، بر تو آن است كه برساني و بيان كني از آن پس آنچه ايشان كنند از كفر و نافرماني، وبال آن بر ايشان است آنگه ايشان را وصف كرد، گفت: يَعرِفُون َ نِعمَت َ اللّه ِ ثُم َّ يُنكِرُونَها، ايشان نعمت خداي مي شناسند«4»، و ليكن جحود و انكار مي كنند. سدّي گفت: مراد به نعمت اينكه جايگه«5» رسول است- صلّي اللّه عليه و علي آله«6». مجاهد گفت مراد اينكه نعمتهاست كه در اينكه سورت بر شمرده است. ايشان گفتند: اينكه خود ما راست بهري موروث و بهري مكتسب. كلبي گفت ايشان گفتند چون رسول- عليه السلام- اينكه نعمتها بر ايشان شمرد كه اينكه از خداي است ايشان گفتند: از خداي است و لكن به شفاعت خدايان ما [100- ر]. عون عبد اللّه«7» گفت:

اينكه آن است كه يكي از ما گويد: لو لا فلان، اگر نه فلان بودي«8»، اضافت نعمت خداي با ديگران كنند. وَ أَكثَرُهُم ُ الكافِرُون َ«9»، و بيشترينه ايشان كافراند«10».

وَ يَوم َ نَبعَث ُ، آنگه بر سبيل تهديد و وعيد گفت رسول را«11» و مراد امّت«12»: ياد كن اي محمّد آن روز كه ما برانگيزيم از هر امّتي و قرني گواهي، يعني پيغامبرانشان.

را. مراد روز قيامت است، نظيره: فَكَيف َ إِذا جِئنا مِن كُل ِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ«13»،- الآية.

ثُم َّ لا يُؤذَن ُ لِلَّذِين َ كَفَرُوا، آنگه دستوري ندهند كافران را در آن كه عذري خواهند يا

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: گرما و سرما.

(2). همه نسخه بدلها: كارزار.

(3). آط، آب، لب: جز از، آب، آز،: جز آن كه.

(4). همه نسخه بدلها و مي شناسند.

(5). آج، لب: آن

جايگه.

(6). آط، آب، آج، لب: عليه السلام.

(7). همه نسخه بدلها: عون بن عبد اللّه.

(8). آط، آب، آز، آج، لب و اگر نه فلان بودي. [.....]

(9). اساس، قم، آط، آب، آز، آب: الكاذبون كه با توجه به ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.

(10). اساس، قم، آط، آب، آز، آج: دروغزن اند كه مطابق است با معني كاذبون با توجّه به نسخه لب تصحيح شد.

(11). همه نسخه بدلها: تذكير كرد رسول را.

(12). همه نسخه بدلها گفت.

(13). سوره نساء (4) آيه 41.

صفحه : 79

توبه كنند. نظيره قوله: وَ لا يُؤذَن ُ لَهُم فَيَعتَذِرُون َ«1». وَ لا هُم يُستَعتَبُون َ، اي لا يمكّنون من إرضاء اللّه، و ايشان را استرضا نكنند، يعني تمكين نكنند از آنچه توبه كنند و رضاي خدا حاصل كنند و نيز ايشان را تمكين نكنند از آن كه با دنيا آيند و توبه كنند و رضاي خداي حاصل كنند و نه نيز ايشان را تمكين كنند از آن كه با دنيا آيند و توبه و رضاي خداي حاصل كنند«2» و اينكه آيت دليل است بر بطلان مذهب نجّار، و آن كه گويد در قيامت تكليف باشد و خلقان مكلّف باشند و ايمان و توبه قبول كنند چه آنجا خلقان ملجأ باشند و با إلجاء تكليف نبود، و بر اينكه مذهب لازم آيد كه هيچ كافر و فاسق به دوزخ نشود براي آن كه چون بهشت و دوزخ و منافع و مضارّ آن بينند ملجأ شوند به توبه و ايمان، توبه كنند و ايمان آرند لا محال و همه به بهشت شوند.

وَ إِذا رَأَي الَّذِين َ ظَلَمُوا العَذاب َ، و نيز ظالمان چون عذاب بينند و دوزخ عيان شود ايشان را بعد

از آن كه به خبر شنيده باشند، از ايشان تخفيف عذاب نكنند و نه نيز ايشان را مهلت دهند«3» و اينكه آيت نيز دليل بر بطلان آن مذهب است.

وَ إِذا رَأَي الَّذِين َ أَشرَكُوا شُرَكاءَهُم، گفت: و چون«4» مشركان شريكان خود را يعني بتان را كه عبادت كرده باشند بينند، قالُوا، گويند: رَبَّنا، خداي ما؟ هؤُلاءِ، اينان انبازان مااند در عبادت تو كه ما اينان را خوانده ايم و پرستيده بدون تو. فَأَلقَوا إِلَيهِم ُ القَول َ، ايشان جواب دهند و گويند: دروغ مي گوي، ما شما را دعوت نكرديم با إلهيّت خود و عبادت خود و شما را نگفتيم ما را پرستي! إِنَّكُم لَكاذِبُون َ، شما در اينكه دعوي دروغزني، يقال: ألقيت إليه القول إذا خاطبته و إلقاء القول، عبارة عن الكلام لأنّه يلفظه«5» عن فيه أي يرميه.

وَ أَلقَوا إِلَي اللّه ِ يَومَئِذٍ السَّلَم َ، اي الاسلام، و بيندازند ايشان آن روز به خداي اسلام و استسلام، يعني كافران روز قيامت به خداي ايمان آرند و گردن نهند و

-----------------------------------

(1). سوره مرسلات (77) آيه 36.

(2). چنين است نسخه اساس و ظاهرا معني عبارت مكرّر شده است.

(3). همه نسخه بدلها بجز قم: و نيز ايشان را مهلت ندهند.

(4). همه نسخه بدلها بينند.

(5). آط، آز، آب، آج، لب: يلفظ.

صفحه : 80

فرمان«1» او را خاضع شوند، چو روز قيامت علوم ضروري باشد و هيچ كس را شك ّ و شبهت نماند«2» چه هر چه به خبر«3» شنيده باشند، به عيان بينند، چنان كه گفت: ثُم َّ لَتَرَوُنَّها عَين َ اليَقِين ِ«4». وَ ضَل َّ عَنهُم ما كانُوا يَفتَرُون َ، و گم شود از ايشان آنچه در دنيا«5» ساخته و فرو بافته«6» باشند به دروغ از اصنام و اوثان و آنچه بدون

خداي پرستيده باشند. و از ايشان هيچ غنا نكند و سود ندارد.

الَّذِين َ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَن سَبِيل ِ اللّه ِ، آنان كه كافر شوند و از ره«7» خداي كه شرع و منهاج مسلماني است«8» صدود«9» و اعراض نمايند يا ديگران را منع كنند از آن كه در اسلام آيند: يكي از صدود باشد«10» و يكي از صدّ. زِدناهُم عَذاباً فَوق َ العَذاب ِ، ما بيفزاييم ايشان را عذاب بر بالاي عذاب.

عبد اللّه مسعود گفت در اينكه آيت كه: زيادت عذاب كژ [د]

ماني«11» باشند كه ايشان را دندانهايي باشد«12» چون درختان«13» خرما. عبد اللّه عبّاس و مقاتل گفتند«14»:

اينكه زيادت عذاب، پنج جوي باشند«15» از مس گداخته چون آتش، از زير عرش بيرون مي آيد، ايشان را به آن«16» عذاب كنند: سه بر مقدار روز و دو«17» [100- پ]

بر مقدار شب. سعيد جبير گفت: ماراني باشد و كژدماني كه مينه ماران چند شتري بختي

-----------------------------------

(1). آط، آز، آب، آج، لب: گردن نهند فرمان.

(2). همه نسخه بدلها بجز قم: نباشد.

(3). آب، آز: به خير.

(4). سوره تكاثر (102) آيه 7. [.....]

(5). قم، آط بر.

(6). همه نسخه بدلها بجز قم: فرا بافته.

(7). قم، آج، لب: راه.

(8). همه نسخه بدلها بجز قم: مسلمانان است.

(9). همه نسخه بدلها بجز قم: ندارد.

(10). اساس: باشند، به قياس نسخه قم و اتفاق نسخه ها، تصحيح شد.

(11). كذا در نسخه اساس با سه نقطه، قم، آط، آب، آج، لب: كزدمان، آز: كز مردمان. با توجه به استعمال كلمه در چند سطر بعد، دال داخل قلّاب افزوده شد.

(12). قم، آط، آج، لب: دندانها باشد، آب، از: دندانها باشند.

(13). آز: دختران.

(14). همه نسخه بدلها: عبد الله عباس گفت و مقاتل.

(15). همه نسخه بدلها:

باشد.

(16). قم: ندارد.

(17). آز: بر مقدار دو روز.

صفحه : 81

باشد«1» و كيمنه كژدمان«2» چند شتري باشد«3» كه يك زخم كه بزنند تا چهل سال ساكن نشود«4»، و گفتند.«5» آن باشد كه ايشان از گرماي دوزخ بنالند و بستوه آيند خداي تعالي زمهريري پديد آرد و سرمايي كه ايشان از آن بگريزند و در ميان آتش شوند. و گفته اند:«6» زيادت عذاب آن است كه امثال آن عذاب كه بر اتباع ايشان باشد، بر ايشان نهند براي اضلال ايشان اتباع را، چنان كه گفت: وَ أَثقالًا«7» مَع َ أَثقالِهِم ...«8»،

و گفته اند: مراد آن است كه عذاب ايشان مضاعف كنند، بِما كانُوا يُفسِدُون َ، به آن فساد كه ايشان در زمين كرده باشند«9» از كفر و منع مردمان از ايمان. و «ما» مصدريّه است، اي بفسادهم.

وَ يَوم َ نَبعَث ُ، و ياد كن اي محمّد آن روز كه ما برانگيزيم در هر امّتي گواهي بر ايشان هم از ايشان، يعني روز قيامت كه ما پيغمبران را برانگيزيم تا بر امّت گواهي«10» دهند، و براي آن گفت كه از ايشان كه هر پيغامبر كه خداي فرستاد به قومي از ايشان، از قبيله ايشان و شهر ايشان فرستاد. وَ جِئنا بِك َ شَهِيداً عَلي هؤُلاءِ، و تو را بياريم تا گواهي«11» دهي بر اينان كه تو پيغامبر ايناني، و از ايناني و «شهيدا» اول منصوب است بر مفعول به، و دوّم منصوب است بر حال. وَ نَزَّلنا عَلَيك َ الكِتاب َ، و بفرستاديم كتاب قرآن بر تو، تِبياناً لِكُل ِّ شَي ءٍ، بيان و شرح هر چيزي. و تفعال بناي«12» مبالغه باشد و نصب او بر مفعول له است، اي للبيان و الهداية و روا بود كه مصدري

بود در جاي حال، اي مبيّنا«13» و هاديا. وَ هُدي ً، و لطفي«14» مقرّب به طاعت«15» و خيرات،«16» و رحمتي و بخشايشي از خداي تعالي بر بندگانش به عاجل و آجل. وَ بُشري، و بشارتي و مژده اي مسلمانان را كه فرمان خداي را گردن نهاده

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز قم: باشند. [.....]

(2). قم: كژدماني كه باشند.

(3). همه نسخه بدلها: باشند.

(4). همه نسخه بدلها بجز قم: نشوند.

(5). قم، آب، آز، آج، لب: گفته اند.

(6). قم اينكه.

(7). اساس: اثقالند، كه با توجّه به ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.

(8). سوره عنكبوت (29) آيه 13.

(9). همه نسخه بدلها بجز قم: كرده اند.

(11- 10). قم: گواهي.

(12). همه نسخه بدلها بجز قم: به تاي.

(13). اساس: متبنا، به قياس نسخه قم، تصحيح شد.

(14). همه نسخه بدلها بجز قم: لطف.

(15). همه نسخه بدلها: طاعات.

(16). قم و رحمة. [.....]

صفحه : 82

باشند. آنگه گفت: إِن َّ اللّه َ يَأمُرُ بِالعَدل ِ وَ الإِحسان ِ، خداي تعالي عدل و دادستان«1» مي فرمايد با مردمان. و عدل در كلام عرب راستي باشد، و معادله مناصفه باشد، و عدل تنگ بار باشد براي آنكه معادل صاحبش بود. والبي گفت از عبد اللّه عبّاس كه: عدل توحيد است اينكه جا و احسان اداي فرايض. روايتي ديگر«2» از او آن است كه: عدل شهادت ان لا اله الّا اللّه است و احسان اخلاص به جاي آوردن در او. عطا«3» گفت: عدل آن است كه با او انباز نداري، و احسان آن است كه او را به راستي«4» چنان«5» پنداري كه او را مي بيني مقاتل گفت: عدل توحيد است و احسان عفو بكردن«6» از مردمان و گفته اند: العدل في الافعال«7»، و الاحسان في الأقوال. آن كه در فعل

عادل باشد«8» و در قول محسن. اينكه قولها كه مفسّران گفتند دليل آن است كه عدل از توحيد جدا نيست تا بدانند كه موحّد نباشد«9» آن كه عدلي«10» نبود. وَ إِيتاءِ ذِي القُربي، و صلت رحم كردن به صلات و عطيّات، و إيتاء إعطا باشد يعني خويشان را برّ كردن و عطا دادن. وَ يَنهي عَن ِ الفَحشاءِ وَ المُنكَرِ، و نهي مي كند از فحشا. عبد اللّه عبّاس گفت: مراد به فحشا زناست و به منكر آنچه در شريعت اسلام نشناسند، و بغي كبر«11» و ظلم است إبن عيينه گفت: عدل استواء السرّ و العلانية آن بود كه نهان و آشكارا«12» راست بود، و احسان آن بود كه سرّت«13» از علانيه نيكوتر باشد.

و فحشاء و منكر گفت آن است كه آشكارايت«14» و از نهان نكوتر«15» باشد. يَعِظُكُم، پند مي دهد شما را تا باشد كه متّعظ شوي.

قتاده گفت: خداي تعالي ما را در اينكه آيت مكارم اخلاق مي فرمايد و معالي آن و ما را نهي مي كند از دناياي اخلاق و مذام ّ و سفاسف آن. عبد اللّه مسعود گفت: از

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز قم: دادستان، قم: راستي.

(2). همه نسخه بدلها بجز قم: دگر.

(3). آج، لب: عطفا.

(4). قم، آط، آب، آز: پرستي، آج، لب: پرسي.

(5). همه نسخه بدلها كه.

(6). همه نسخه بدلها: عفو كردن.

(7). قم: العدل في الاحوال.

(8). قم، آب، آز: باشي.

(9). همه نسخه بدلها: بجز قم: نبود.

(10). قم: عادل، آز، لب: عدل.

(11). همه نسخه بدلها بجز قم: ظلم و كبر.

(12). قم: آشكارات.

(13). آط، آب، آج، آز: سيرت.

(14). همه نسخه بدلها: اشكارات. [.....]

(15). همه نسخه بدلها بجز قم: نيكوتر.

صفحه : 83

اينكه جامع تر در قرآن آيتي نيست. شهر«1»

بن حوشب گفت از عبد اللّه عبّاس كه:

يك روز رسول- صلّي اللّه عليه و علي آله- در سايه خانه كعبه«2» نشسته بود عثمان بن مظعون بگذشت- و هنوز ايمان نياورده بود- تبسّمي كرد با رسول- عليه السّلام- گفت:«3» [101- ر]

بيا بنشين. بيامد و در برابر رسول- عليه السّلام- بنشست و با رسول- عليه السّلام- حديث مي كرد. رسول- عليه السّلام- چشم در آسمان زد و مي نگريد«4» و چشم بتدريج فرود مي آورد«5» تا به جانب دست راست چشم فرود آورد و روي به آن جانب كرد- كالمصغي إلي أحد، چون كسي كه گوش با كسي دارد، و سر مي جنبانيد چون كسي كه مستفهم باشد چيزي را، آنگه دگر باره«6» [چشم رها كرد در آسمان چون كسي كه از پي چيزي نگرد ساعتي نيك. آنگه]«7» روي با من كرد و راست بنشست. عثمان بن مظعون گفت: يا محمّد تا من با تو مي نشينم نديدم كه چونين«8» كردي كه امروز، اينكه به راي«9» كردي! اينكه چشم در آسمان رها كردن به دو نوبت و گوش باز كردن و سر جنبانيدن چرا بود! با كه مي گفتي و از كه مي شنيدي! رسول- عليه السّلام-«10» گفت بدان كه رسول خداي به من آمد و پيغامي آورد مرا از خداي. گفت: چه پيغام آورد! گفت: اينكه آيت كه: إِن َّ اللّه َ يَأمُرُ بِالعَدل ِ وَ الإِحسان ِ- الايه، الي قوله: لَعَلَّكُم تَذَكَّرُون َ. آيت بر او خواند. عثمان مظعون گفت: از آن روز اسلام در دل من قرار گرفت و رسول را- عليه السّلام- دوست بداشتم. عكرمه روايت كرد كه رسول- عليه السّلام- اينكه آيت بر وليد«11» خواند، گفت:

يابن اخ باز خوان«12». رسول- عليه السّلام- باز

خواند، گفت:

13» إن ّ له و للّه لحلاوة و ان ّ عليه لطراوة«، و إن ّ اعلاه لمثمر، و إن ّ أسفله لمغدق، و ما هو بقول البشر،

گفت:

و اللّه كه در او حلاوتي و شيرينيي هست و بر او طراوتي«14» و تازگيي هست و بالاي

-----------------------------------

(1). اساس: سهل، به قياس نسخه قم و اتّفاق نسخه ها، تصحيح شد.

(2). همه نسخه بدلها بجز قم: در خانه كعبه.

(3). قم: رسول گفت- عليه السّلام.

(4). همه نسخه بدلها بجز قم: مي نگريست.

(5). همه نسخه بدلها: فرو مي آورد.

(6). همه نسخه بدلها: دگر بار.

(7). اساس افتادگي دارد، از قم آورده شد.

(8). همه نسخه بدلها: چنين.

(9). همه نسخه بدلها: براي چه.

(10). همه نسخه بدلها بجز قم: رسول خداي.

(11). همه نسخه بدلها بجز قم مغيره.

(12). همه نسخه بدلها بجز قم چون.

(13). همه نسخه بدلها: لطلاوة. [.....]

(14). همه نسخه بدلها بجز قم: طلاوتي، قم: طلاوت.

صفحه : 84

آن ميوه دار است و زير او شاخ آور است«1». و اينكه نه كلام آدميان است: قوله: إِن َّ اللّه َ يَأمُرُ بِالعَدل ِ وَ الإِحسان ِ امر به عدل، بر سبيل وجوب است و احسان بر سبيل ندب و در آيت دليل است بر آن كه امر از حكيم هم به واجب باشد و هم به مندوب. وَ إِيتاءِ ذِي القُربي، در تفسير اهل البيت چنان است كه مراد به «ذي القربي» اهل بيت رسول اند- عليه السّلام و الصّلوة- و مراد «ايتاء» دادن خمس است آن جا كه گفت:

فَأَن َّ لِلّه ِ خُمُسَه ُ وَ لِلرَّسُول ِ وَ لِذِي القُربي ...«2»، و گفته اند: وَ يَنهي عَن ِ الفَحشاءِ، مراد معصيتي است كه مرد كند با نفس خود كه ظاهر نبود بر ديگران، و «منكر» معصيتي بود كه ظاهر بود«3» بر ديگران تا«4» بر ايشان

واجب بود كه از آن نهي كنند. و بغي معصيتي باشد متعدّي به غيري، و اينكه لفظ بليغ تر است در اينكه معني از ظلم، چه ظلم هم بر نفس خود باشد و هم بر غير. و در اينكه قول جواب است از سؤال سائل، اگر گويند«5»: نه فحشا و منكر و بغي يكي باشد چرا تكرار كرد!

وَ أَوفُوا بِعَهدِ اللّه ِ إِذا عاهَدتُم، خداي تعالي در اينكه آيت مكلّفان را فرمود كه چون عهد«6» كني با خدا به آن عهد وفا كني و آن عهد كه وفا كردن«7» واجب بود به آن هر فعلي باشد نيكو كه او عهد كند در آن با خداي و نذر كند كه بكند يا نكند و بر آن عزم كرده باشد وفا به آن«8» واجب بود و خلاف آن نشايد كردن. أمّا چون چيزي به از آن پيش آيد بنزديك فقهاء كفّارت عهد و سوگند بكند و بنزديك ما بر او كفّارت نباشد. وَ لا تَنقُضُوا الأَيمان َ بَعدَ تَوكِيدِها، و سوگند را نقض مكني. بَعدَ تَوكِيدِها، پس از آن كه استوار و مؤكّد كرده باشي«9»، و «توكيد» لغت اهل حجاز است، فانّهم يقولون: وكّدت الأمر توكيدا. و لغت اهل نجد: اكّدت تأكيدا. نهي است ما را از نقض عهد و مخالفت سوگند- الّا ما أخرجنا لدليل«10» من نذر المعصية و عهدها. و در آيت دليل است بر آن كه نذر معصيت را وفا واجب نبود و منعقد نباشد، چه اگر منعقد

-----------------------------------

(1). قم: بر آور است.

(2). سوره انفال (8) آيه 41.

(3). همه نسخه بدلها: شود.

(4). قم: يا .

(5). قم: گويد.

(6). قم: عهدي.

(7). قم، آط، آب، آز آن.

(8). آط، آج، لب: بر

آن.

(9). همه نسخه ها. بجز قم: بكرده باشيد.

(10). همه نسخه بدلها: اخرجه الدّليل.

صفحه : 85

بودي به ظاهر اينكه آيت نقضش روا نبودي، و نقض در بنا معلوم است و در رسن، فأمّا در معاني، معني او مخالفت«1» باشد، كالفعل و الترك و الامر و النّهي و التّوبة و العود«2». آنگه اگر آن چيز حق باشد نقضش باطل بود و اگر باطل بود نقضش حق باشد. وَ قَد جَعَلتُم ُ اللّه َ عَلَيكُم كَفِيلًا، «واو» حال است يعني نقض عهد مكني«3»، و حال آن كه خداي را بر خود كفيل و ضمين و حسيب كرده باشي. و در ضمان و كفالت كرده كه وفا كني [101- پ]. بعض مفسّران گفتند: اگرچه حكم آيت عام است، آيت در آنان«4» آمد كه با رسول- عليه السلام- بيعت كردند. خداي فرمود ايشان را كه: وفا كني. مجاهد و قتاده و إبن زيد گفتند: آيت در سوگند اهل الجاهليّه«5» آمد آنگه حق تعالي«6» مثل زد ناقض عهد را، گفت:

وَ لا تَكُونُوا كَالَّتِي نَقَضَت غَزلَها، گفت مباشي چنان كه آن زن كه«7» ريسمان خود را تاب باز دهد پس از آن كه محكم كرده باشد. و در قوّت دو قول گفتند: يكي آن كه به معني إبرام و إحكام است، يكي آن كه: القوّة، الطّاقة من الحبل، يك تو از رسن را قوّت خوانند و جمعها: القوي. كلبي و مقاتل گفتند: اينكه زني بود كم خرد از قريش او را ريطه بنت عمرو گفتند و هو عمرو بن سعد بن كعب بن زيد بن مناة«8» بن تميم، و لقب او جعل بود. او دوكي بكرده بود مقدار يك ارش«9»، نهكي در سر آن

كرده به مقدار انگشتي و باد ريسه اي بزرگ در خور آن در او افگنده و پشم و موي رشتي به آن و پرستاران را فرمودي تا از آن مي رشتندي از بامداد تا نماز پيشين، چون نماز پيشين بودي بفرمودي تا آنچه رشته بودندي تاب باز دادندي. خوي و عادت او بر اينكه بود. أَنكاثاً، أي انقاضا، واحدها: نكث و نقض، و هما فعل، بمعني مفعول.

حق تعالي مثل زد آنان را كه عهد و سوگند ببستند و بشكستند«10» به اينكه زن كه قصّه او برفت. تَتَّخِذُون َ أَيمانَكُم دَخَلًا بَينَكُم، سوگندان خود را به دخل مي كني در ميان

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: مخالفت.

(2). آج، لب: و العهد.

(3). آط: نكني، آب، آز، آج، لب: نكنيد. [.....]

(4). همه نسخه بدلها بجز قم: آن.

(5). همه نسخه بدلها بجز قم: اهل جاهليت.

(6). قم گفت و.

(7). قم: چنان زن كه.

(8). آب، آز: مسابن، آج، لب: ميان بن.

(9). همه نسخه بدلها و.

(10). همه نسخه بدلها: ببندند و بشكنند.

صفحه : 86

شما. و دخل چيزي باشد كه در ميان كاري برند بر وجه فساد. و گفتند: دخل و دغل به يك معني باشد، و هو من الابدال كالمدح و المده، براي آن كه «خا» و «غين» از يك مخرج اند و از جمله حرف حلق است، و براي آن دخل گويند آن را كه داخل القلب باشد، و هو فعل، به معني مفعول، كالقبض و النّقض. دخل به معني مدخول. و گفته اند: دخلا اي غلّا و غشّا، و يقال: انا اعلم دخل فلان و دخلله و دخلله و دخلته و دخلته«1»، أي سرّه و باطنه. حق تعالي وصف حال ايشان كرد كه ايشان سوگند را به

دست او زار كنند و آنگه خلاف آن در دل دارند كه بر زبان رانند و آن سوگند بر سبيل غل ّ و غش ّ خورند. و گفتند: آيت در شأن كساني آمد كه ايشان با قومي سوگندي خوردندي چون قومي«2» را بيش از ايشان و به از ايشان«3» يافتندي، آن سوگند«4» رها كردندي و با ايشان سوگند خوردندي. و نصب او بر مفعول دوم باشد از اتّخاذ. أَن تَكُون َ أُمَّةٌ هِي َ أَربي مِن أُمَّةٍ، براي آن كه گروهي از گروهي بيشتر باشند، چنان كه گفتيم. و «ربا» زيادت باشد، و منه الرّبا في البيع، و منه قوله: اهتَزَّت وَ رَبَت ...«5»، اي انتفخت و زادت. إِنَّما يَبلُوكُم ُ اللّه ُ بِه ِ، خداي شما را به آن امتحان مي كند، يعني در تكليف با شما معامله آنان مي كند كه چيزي ندانند بيازمايند تا بدانند. و اينكه امتحان از اينكه جاست كه مردي با جماعتي عهدي كند آنگه جماعتي را يابد به«6» از ايشان و بيش از ايشان، دلش«7» مطالبت آن كند كه: كاشك تا عهد با اينان كرده بودمي. خداي تعالي گفت: من آن جايگه امتحان ثبات قدم شما مي كنم تا كيست از شما كه ثابت قدم است و جانب خداي را مراعات مي كند و عهد نگاه مي دارد. آنگه بر سبيل تهديد و وعيد گفت: خدا بيان كند روز قيامت براي شما آنچه در آن خلاف مي كني.

قوله: وَ لَو شاءَ اللّه ُ لَجَعَلَكُم أُمَّةً واحِدَةً، گفت اگر خداي خواستي شما را يك امّت كردي، يعني همه را جمع كردي به قهر برايمان تا ميان شما خلاف نبودي

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: دخيلته.

(2). قم: قومش.

(3). همه نسخه بدلها: به از آن.

(4). همه نسخه

بدلها بجز قم: سوگندها.

(5). سوره فصّلت (41) آيه 39.

(6). قم: بيش.

(7). قم: نه دلش. [.....]

صفحه : 87

و همه يك ملّت و يك مقالت بوديتان«1»، چنان كه گفت: وَ لَو شاءَ اللّه ُ لَجَمَعَهُم عَلَي الهُدي ...«2»، و چنان كه گفت: وَ لَو شاءَ رَبُّك َ لَجَعَل َ النّاس َ أُمَّةً واحِدَةً ...،«3» و اينكه مشيّت جبر و اكراه است چنان كه بيان كرديم در دگر جايها. وَ لكِن يُضِل ُّ مَن يَشاءُ، و لكن اضلال كند به خذلان يا بر طريق حكم به ضلال و تسميه و گمراهي«4» و يا به معني اضلال از ره بهشت و ثواب. وَ يَهدِي مَن يَشاءُ، و هدايت دهد آن را كه خواهد به انواع الطاف و تكثير«5» و زيادت«6» الطاف.

آنگه بر سبيل وعيد گفت: بپرسم شما را روز قيامت از آنچه كرده باشي.

قوله [102- ر]: وَ لا تَتَّخِذُوا أَيمانَكُم دَخَلًا بَينَكُم، آنگه گفت: اينكه سوگندها را دست افزار مكني«7» و خديعه و غل ّ و خيانت مسازي در آنچه ميان شما باشد چنان كه سوگندي خوري با كسي تا بر شما اعتماد كند و از مكر و غوائل شما ايمن گردد، آنگه سوگند را خلاف كني و عهد بشكافي.

فَتَزِل َّ قَدَم ٌ بَعدَ ثُبُوتِها، تا پاي بخيزد پس از آن كه بر جاي باشد. و اينكه عبارت باشد از هلاك. عرب آن«8» را كه مبتلا شود پس از سلامت يا در ورطه اي اوفتد، او را گويند: زلت«9» قدمه، و قال الشاعر:

سيمنع منك السّبق إن كنت سابقا و تقتل إن زلّت بك القدمان«10»

مراد آن است كه سوگند به دروغ مخوري و در عهد و سوگند خيانت مكني كه پس هلاك شوي و در معصيت افتي.

و نصب او علي جواب النّهي بالفاء باشد و به اضمار «أن» و التّقدير: فتزل ّ قدم لكم«11» بعد ثبوتها، يعني قدم شما، و روا بود كه به قدم معاهد ايشان خواست، يعني او نيز دلير شود بر سوگند خلاف كردن و نقض عهد كردن و اينكه زلّت قدم ايشان باشد، وَ تَذُوقُوا السُّوءَ، اي العذاب، و عذاب بچشي.

بِما صَدَدتُم عَن سَبِيل ِ اللّه ِ، «با» مجازات راست و «ما» مصدري است، اي

-----------------------------------

(1). آط، آب، آز، آج، لب: بودي.

(2). سوره انعام (6) آيه 35.

(3). سوره هود (11) آيه 118.

(4). قم، آز، آج، لب: به گمراهي.

(5). همه نسخه بدلها: تمكين.

(6). همه نسخه بدلها بجز قم: زيادات.

(7). قم: مكر.

(8). آط، آب، آز، آج، لب كس.

(9). آط، آب، آج، لب: زل ّ.

(10). همه نسخه بدلها يعني ان اخطأت.

(11). قم: فتنزّل لكم قدم.

صفحه : 88

بصدّكم«1»، به منع كه كردي مردمان را از ره خداي، يعني از دين مسلماني. وَ لَكُم عَذاب ٌ عَظِيم ٌ، و شما را عذابي عظيم باشد.

وَ لا تَشتَرُوا بِعَهدِ اللّه ِ ثَمَناً قَلِيلًا، و مخري به عهد خداي بهاي اندك، يعني عهد خداي مفروشي به بهايي اندك. و اينكه از جمله مقلوب باشد. و «اشتري» به معني بيع باشد، و مقلوب را امثله بسيار گفته اند«2» من قولهم: «استوي العود علي الحرباء» و غير ذلك، و التّقدير: استوي الحرباء علي العود. و وجهي ديگر كه تا آن كلام«3» بر ظاهر ماند آن است و لا تبدّلوا بعهد اللّه ثمنا قليلا، بدل مكني به بهاي اندك از حطام دنيا به عهد خداي، يعني عهد خداي از دست رها مكني و حطام دنيا مستاني. و اينكه وجهي سديد است براي آن كه در مبايعت

معني معاوضه باشد كه خريدار و فروختار هر دو معاوضه مي كنند، اينكه متاع مي دهد و او به عوض بها مي دهد. إِنَّما عِندَ اللّه ِ، كه آنچه بنزديك خداست شما را بهتر است از ثواب خداي- جل ّ جلاله- اگر شما داني. و «ما» موصوله است براي آن كه «ما» از «إن ّ» جدا بايد نوشتن كه اسم است و آن جا كه «ما» كافّه بود و حرف باشد پيوسته نويسند، فرقا بينهما، و هذا من علم الخطّ«4»، قوله: إِن كُنتُم تَعلَمُون َ، دو وجه دارد: يكي آن كه اگر شما چيزي داني. و دوّم آن كه اگر شما داني فضل ما بين العوضين، كه چه تفاوت است ثواب خداي را بر اينكه كه شما اختيار كرده اي از حطام دنيا.

آنگه تفصيل داد آن را و بيان كرد، گفت: ما عِندَكُم يَنفَدُ، آنچه بنزديك شماست برسد و آن را بن در آيد از حطام دنيا، و آنچه بنزديك خداي است از ثواب و نعيم بهشت، آن باقي ماند«5». وَ لَنَجزِيَن َّ الَّذِين َ صَبَرُوا، عاصم خواند به «نون» علي اخبار اللّه عن نفسه، و باقي قرّا به « يا » خواندند، اسنادا الي اسم اللّه«6»، و ما پاداشت دهيم يا خداي پاداشت دهد آنان را كه صبر كنند بر عهدهاي خداي و وفا كنند در سرّاء و ضرّاء مزد و ثواب ايشان، بِأَحسَن ِ ما كانُوا يَعمَلُون َ، به نيكوتر آنچه ايشان

-----------------------------------

(1). آط، آب، آز، لب: يصدّكم.

(2). قم: گفتيم، آط، آب، آز، آج، لب: گفته ايم.

(3). آط، آب، آز، آج، لب: به آن. [.....]

(4). قم: الخطا.

(5). قم، آط، آج، لب: بماند.

(6). همه نسخه بدلها تعالي.

صفحه : 89

كرده باشند، چه ثواب خداي به هر حال«1» بهتر

و بيشتر از عمل ماست.

مَن عَمِل َ صالِحاً، آنگه گفت: هر كس كه او عمل صالح كند و كار نيكو از مردان و زنان، وَ هُوَ مُؤمِن ٌ، «واو» حال است«2»، و او مؤمن باشد، ما او را زنده داريم زندگانيي خوش.

مفسّران خلاف كردند در اينكه حيات طيّبة: سعيد جبير و عطا و ضحّاك گفتند:

مراد روزي حلال است براي آن كه مرد عاجلا دراحت«3» بود و آجلا از تبعه ايمن«4» بود.

و اينكه روايت ابو مالك و ابو الرّبيع«5» است [102- پ]

از عبد اللّه عبّاس.

حسن بصري گفت و زيد بن وهب بن منبّه: مراد قناعت است. اينكه روايت عكرمه است از عبد اللّه عبّاس.

مقاتل بن حيّان«6» گفت: العيش في طاعة اللّه، زندگاني در طاعت خداي.

ضحّاك گفت: هر كه او ايمان دارد و عمل صالح كند اگر درويش باشد اگر توانگر«7»، زندگاني او خوش بود [و هر كه او تارك باشد عمل صالح را و ذكر خداي را، زندگاني او نا خوش بود]«8» ابو روق«9» گفت: مراد حلاوت طاعت است. والبي گفت از عبد اللّه عبّاس: سعادت است. مجاهد و قتاده و إبن زيد و حسن گفتند: مراد حيات بهشت است كه زندگاني الّا در بهشت خوش نباشد. وَ لَنَجزِيَنَّهُم [أَجرَهُم]«10» مَن عَمِل َ صالِحاً.

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز قم: حالي.

(2). همه نسخه بدلها: راست.

(3). كذا در اساس، دراحت/ در راحت، ديگر نسخه بدلها: در راحت.

(4). قم: تبعت آمن.

(5). همه نسخه بدلها بجز قم: ابو ربيع.

(6). آط، آج، لب: مقاتل حيّان، آب، آز: مقاتل.

(7). آط، آب، آز: تونگر.

(8). اساس ندارد، از قم افزوده شد.

(9). همه نسخه بدلها: ابو بكر ورّاق.

(10). اساس ندارد، با توجه به ضبط قرآن مجيد و

ديگر نسخه بدلها، افزوده شد.

(11). همه نسخه بدلها و. [.....]

(12). همه نسخه بدلها: آنچه.

(13). همه نسخه بدلها بجز قم: فاضل ترايم.

صفحه : 90

فَإِذا قَرَأت َ القُرآن َ، تقدير آيت آن است كه: فاذا اردت قراءة القرآن، چون قرآن خواهي خواندن«1». و مثله قوله: إِذا قُمتُم إِلَي الصَّلاةِ ...«2»، يعني إذا اردتم القيام إلي الصّلوة، چون به نماز بر خواهي خاستن. و مثله قول الشّاعر:

إذا«3» طحنت فابدئي«4» بالميمنة

«5» يعني، إذا أردت«6» الطّحن، فَاستَعِذ بِاللّه ِ، پناه با خداي ده از شيطان رجيم، يعني از ديو لعين. و «استعاذت»، طلب پناه كردن باشد و اينكه را «سين» طلب گويند، و گفتند: «عاذ» و «استعاذ» به يك معني باشد و «با» از صله اينكه فعل است و هم چونين«7» يقال: عاذ بكذا من فلان. و «شيطان رجيم» را شرح داده ايم«8» در اول كتاب.

فامّا«9» حكم آيت نيز آن كه«10» اينكه امر، امر است به مندوب به دلالت اجماع و اگر دليل نبودي از روي ظاهر محمول بودي بر وجوب، چه حكم اوامر قرآن اينكه باشد كه حمل او بر وجوب كنند. و اتّفاق جمله فقهاست [كه استعاذت پيش از قراءت قرآن در نماز و جز نماز سنّت است]«11» جز مالك كه او گفت: استعاذت در نوافل ماه رمضان بايد كردن«12» و تمسّك كرد به حديث كه از رسول- عليه السّلام- روايت كردند كه:

13» إنّه كان يفتتح« الصّلوة بالحمد للّه رب ّ العالمين

: و تأويل اينكه حديث آن است كه يفتتح القراءة. او افتتاح قراءت«14» به اينكه سورت كردي، نبيني كه اجماع است كه افتتاح نماز به تكبير كنند! پس معلوم شد كه خبر متروك الظاهر است و دليل صحّت اينكه قول كه

گفتيم پس از اجماع حديث جبير بن مطعم است كه او گفت، رسول را ديدم كه نماز مي كرد گفت:

اللّه اكبر كبيرا و الحمد للّه كثيرا و سبحان اللّه بكرة و اصيلا اعوذ باللّه من الشّيطان الرّجيم من نفخه و نفثه و همزه.

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز قم: خواند.

(2). سوره مائده (5) آيه 6.

(3). قم: فاذا.

(4). اساس: فابري، به قياس با نسخه قم، تصحيح شد.

(5). آط، آج، لب: بالهمينه.

(6). آج: اردتم.

(7). همه نسخه بدلها: همچنين.

(8). قم، آب، آز: برفته است، آط، آج، لب: رفته است.

(9). همه نسخه بدلها بجز قم: و امّا.

(10). همه نسخه بدلها: بدان كه.

(11). اساس: ندارد، از قم افزوده شد.

(12). آط، آب، آز، آج، لب: بايد كرد. [.....]

(13). قم، آط، لب: يفتح.

(14). همه نسخه بدلها بجز قم: قرآن.

صفحه : 91

عبد اللّه مسعود گفت نفخ شيطان، كبر باشد، و نفث او، شعر باشد، و همز او، ديوانگي«1».

استعاذت پيش از قراءت باشد. و أبو هريره گفت: پس از قراءت باشد و اينكه مذهب داود است، و مالك در قيام ماه رمضان هم اينكه گفت كه پس از قراءت باشد و احتجاج به ظاهر قرآن كردند، و دليل صحّت اينكه قول حديث ابو سعيد خدري است كه گفت«2»، رسول- صلّي الله عليه و علي آله- پيش از قراءت گفتي:

اعوذ باللّه من الشّيطان الرّجيم.

أمّا«3» محل ّ او در نماز، مذهب ما و مذهب شافعي و عامّه فقها آن است كه محل ّ او در اوّل ركعت باشد پيش از قراءت. و شافعي گفت: اگر در هر ركعتي بگويد«4» پيش«5» قراءت، نيكو باشد جز كه امر«6» نيامده است به او. و إبن سيرين گفت: در هر ركعتي بگويد«7» پيش

از قراءت [أمّا جهر و إخفات به استعاذت اگر نماز از آن باشد كه قراءت]«8» در او به إخفات خوانند به اتّفاق آواز برنبايد داشتن به استعاذت، و اگر نماز«9» آن باشد كه جهر كنند به او به استعاذت جهر نبايد كردن بنزديك ما و بيشتر فقها و شافعي را در او دو قول است و اختيار اصحاب او بر إخفات است تا فرق باشد ميان قرآن و جز قرآن. أمّا لفظ استعاذت بنزديك ما و بنزديك شافعي و بيشتر فقها آن است كه بگويد: اعوذ باللّه من الشيطان الرّجيم [103- ر]

چه نص ّ قرآن اينكه است و اخبار متواتر بر اينكه لفظ آمد و در اخبار مسلسلات مي آيد به اسناد از زرّ حبيش«10» كه او گفت: بر عبد اللّه عبّاس«11» خواندم اعوذ بالسّميع«12» العليم، گفت: نه چنين«13»، بگو: اعوذ باللّه من الشيطان الرّجيم، چه من بر رسول- عليه السلام- خواندم چنين كه تو خواندي، مرا گفت: بگو اعوذ باللّه من الشّيطان الرّجيم. و رسول- عليه السّلام- گفت: من بر جبريل«14» خواندم و جبريل گفت: من در لوح محفوظ چنين ديدم و بعضي مقريان بر آنند كه: استعيذ باللّه من الشّيطان الرّجيم.

-----------------------------------

(1). قم، آط، آب باشد، همه نسخه بدلها آنگه علما خلاف كردند وقت استعاذت، جمهور علما گفتند وقت.

(2). آط، آج، لب: گفتند.

(3). آج، لب در.

(7- 4). همه نسخه بدلها بجز قم: بگويند.

(5). همه نسخه بدلها از.

(6). همه نسخه بدلها بجز قم: اثر.

(8). اساس: ندارد، از قم افزوده شد.

(9). قم، آز، آب از.

(10). آط، آج، لب: حبش.

(11). قم: عبد الله مسعود.

(12). همه نسخه بدلها بجز قم باللّه السّميع.

(13). همه نسخه بدلها بجز قم است. [.....]

(14).

همه نسخه بدلها چنين.

صفحه : 92

إِنَّه ُ لَيس َ لَه ُ سُلطان ٌ، «إنّه» ضمير شأن و كار است، گفت: شأن و كار چنين افتاد كه او را سلطان و دست«1» قهر نيست بر مؤمناني«2» كه توكّل بر خداي كنند.

سفيان ثوري«3» گفت: مراد آن است كه او به قهر كس را حمل نتواند كردن بر گناهي«4» در دست او جز وسوسه اي نيست.

انّما سلطان او و«5» فرمان او بر آنان روا«6» باشد كه تولّا به او كنند. وَ الَّذِين َ هُم بِه ِ مُشرِكُون َ، در ضمير خلاف كردند في قوله «به»: بعضي گفتند راجع است با نام خداي يعني، و الّذين هم باللّه مشركون. سلطان او بر متولّيان او باشد و بر آنان كه به خداي شرك آرند، بعضي دگر گفتند: كنايت راجع است با شيطان«7» براي آن كه به سياق آيت«8» لايق تر است. آنگه آن را دو معني گفتند: يكي آن كه، شرك صورت نبندد جز ميان دو كس فرقي نباشد ميان اينكه قول و قول اوّل در معني، براي آن كه به خداي شرك، معني آن باشد كه شيطان را شريك خداي گويند و بر اينكه قول معني آن باشد كه خداي را شريك شيطان گويد. و اينكه هر دو از روي معني يكي باشد. و وجه ديگر آن است كه «به»، أي بسببه و غروره و وسوسته، و آنان كه«9» به غرور و وسوسه شيطان مشرك شوند، و مثله قولهم«10»: صار فلان بي رئيسا، فلان به من رئيس شد«11»، يعني به سبب من و سعي من«12».

نَزَّلَه ُ رُوح ُ القُدُس ِ مِن رَبِّك َ بِالحَق ِّ لِيُثَبِّت َ الَّذِين َ آمَنُوا وَ هُدي ً وَ بُشري لِلمُسلِمِين َ (102) وَ لَقَد نَعلَم ُ أَنَّهُم يَقُولُون َ إِنَّما يُعَلِّمُه ُ بَشَرٌ لِسان ُ الَّذِي يُلحِدُون َ إِلَيه ِ أَعجَمِي ٌّ وَ هذا لِسان ٌ عَرَبِي ٌّ مُبِين ٌ (103) إِن َّ الَّذِين َ لا يُؤمِنُون َ بِآيات ِ اللّه ِ لا يَهدِيهِم ُ اللّه ُ وَ لَهُم عَذاب ٌ أَلِيم ٌ (104) إِنَّما يَفتَرِي الكَذِب َ الَّذِين َ لا يُؤمِنُون َ بِآيات ِ اللّه ِ وَ أُولئِك َ هُم ُ الكاذِبُون َ (105)

مَن كَفَرَ بِاللّه ِ مِن بَعدِ إِيمانِه ِ إِلاّ مَن أُكرِه َ وَ قَلبُه ُ مُطمَئِن ٌّ بِالإِيمان ِ وَ لكِن مَن شَرَح َ بِالكُفرِ صَدراً فَعَلَيهِم غَضَب ٌ مِن َ اللّه ِ وَ لَهُم عَذاب ٌ عَظِيم ٌ (106) ذلِك َ بِأَنَّهُم ُ استَحَبُّوا الحَياةَ الدُّنيا عَلَي الآخِرَةِ وَ أَن َّ اللّه َ لا يَهدِي القَوم َ الكافِرِين َ (107) أُولئِك َ الَّذِين َ طَبَع َ اللّه ُ عَلي قُلُوبِهِم وَ سَمعِهِم وَ أَبصارِهِم وَ أُولئِك َ هُم ُ الغافِلُون َ (108) لا جَرَم َ أَنَّهُم فِي الآخِرَةِ هُم ُ الخاسِرُون َ (109) ثُم َّ إِن َّ رَبَّك َ لِلَّذِين َ هاجَرُوا مِن بَعدِ ما فُتِنُوا ثُم َّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا إِن َّ رَبَّك َ مِن بَعدِها لَغَفُورٌ رَحِيم ٌ (110)

يَوم َ تَأتِي كُل ُّ نَفس ٍ تُجادِل ُ عَن نَفسِها وَ تُوَفّي كُل ُّ نَفس ٍ ما عَمِلَت وَ هُم لا يُظلَمُون َ (111) وَ ضَرَب َ اللّه ُ مَثَلاً قَريَةً كانَت آمِنَةً مُطمَئِنَّةً يَأتِيها رِزقُها رَغَداً مِن كُل ِّ مَكان ٍ فَكَفَرَت بِأَنعُم ِ اللّه ِ فَأَذاقَهَا اللّه ُ لِباس َ الجُوع ِ وَ الخَوف ِ بِما كانُوا يَصنَعُون َ (112) وَ لَقَد جاءَهُم رَسُول ٌ مِنهُم فَكَذَّبُوه ُ فَأَخَذَهُم ُ العَذاب ُ وَ هُم ظالِمُون َ (113) فَكُلُوا مِمّا رَزَقَكُم ُ اللّه ُ حَلالاً طَيِّباً وَ اشكُرُوا نِعمَت َ اللّه ِ إِن كُنتُم إِيّاه ُ تَعبُدُون َ (114) إِنَّما حَرَّم َ عَلَيكُم ُ المَيتَةَ وَ الدَّم َ وَ لَحم َ الخِنزِيرِ وَ ما أُهِل َّ لِغَيرِ اللّه ِ بِه ِ فَمَن ِ اضطُرَّ غَيرَ باغ ٍ وَ لا عادٍ فَإِن َّ اللّه َ غَفُورٌ رَحِيم ٌ (115)

وَ لا تَقُولُوا لِما تَصِف ُ أَلسِنَتُكُم ُ الكَذِب َ هذا حَلال ٌ وَ هذا حَرام ٌ

لِتَفتَرُوا عَلَي اللّه ِ الكَذِب َ إِن َّ الَّذِين َ يَفتَرُون َ عَلَي اللّه ِ الكَذِب َ لا يُفلِحُون َ (116) مَتاع ٌ قَلِيل ٌ وَ لَهُم عَذاب ٌ أَلِيم ٌ (117) وَ عَلَي الَّذِين َ هادُوا حَرَّمنا ما قَصَصنا عَلَيك َ مِن قَبل ُ وَ ما ظَلَمناهُم وَ لكِن كانُوا أَنفُسَهُم يَظلِمُون َ (118) ثُم َّ إِن َّ رَبَّك َ لِلَّذِين َ عَمِلُوا السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُم َّ تابُوا مِن بَعدِ ذلِك َ وَ أَصلَحُوا إِن َّ رَبَّك َ مِن بَعدِها لَغَفُورٌ رَحِيم ٌ (119) إِن َّ إِبراهِيم َ كان َ أُمَّةً قانِتاً لِلّه ِ حَنِيفاً وَ لَم يَك ُ مِن َ المُشرِكِين َ (120)

شاكِراً لِأَنعُمِه ِ اجتَباه ُ وَ هَداه ُ إِلي صِراطٍ مُستَقِيم ٍ (121) وَ آتَيناه ُ فِي الدُّنيا حَسَنَةً وَ إِنَّه ُ فِي الآخِرَةِ لَمِن َ الصّالِحِين َ (122) ثُم َّ أَوحَينا إِلَيك َ أَن ِ اتَّبِع مِلَّةَ إِبراهِيم َ حَنِيفاً وَ ما كان َ مِن َ المُشرِكِين َ (123) إِنَّما جُعِل َ السَّبت ُ عَلَي الَّذِين َ اختَلَفُوا فِيه ِ وَ إِن َّ رَبَّك َ لَيَحكُم ُ بَينَهُم يَوم َ القِيامَةِ فِيما كانُوا فِيه ِ يَختَلِفُون َ (124) ادع ُ إِلي سَبِيل ِ رَبِّك َ بِالحِكمَةِ وَ المَوعِظَةِ الحَسَنَةِ وَ جادِلهُم بِالَّتِي هِي َ أَحسَن ُ إِن َّ رَبَّك َ هُوَ أَعلَم ُ بِمَن ضَل َّ عَن سَبِيلِه ِ وَ هُوَ أَعلَم ُ بِالمُهتَدِين َ (125)

وَ إِن عاقَبتُم فَعاقِبُوا بِمِثل ِ ما عُوقِبتُم بِه ِ وَ لَئِن صَبَرتُم لَهُوَ خَيرٌ لِلصّابِرِين َ (126) وَ اصبِر وَ ما صَبرُك َ إِلاّ بِاللّه ِ وَ لا تَحزَن عَلَيهِم وَ لا تَك ُ فِي ضَيق ٍ مِمّا يَمكُرُون َ (127) إِن َّ اللّه َ مَع َ الَّذِين َ اتَّقَوا وَ الَّذِين َ هُم مُحسِنُون َ (128)

به قياس با ساير نسخه بدلها و فحواي عبارت تصحيح شد.

(8). همه نسخه بدلها بجز آز اينكه.

(9). آج، لب: آنان را كه.

(10). قم: قوله.

(11). قم: رئيسي گشت.

(12). همه نسخه بدلها بجز قم و آب قوله تعالي، آب: قوله تعالي، گفتار خداي تعالي.

(13). آط، آب را. [.....]

(14). آط، آب، آج، لب: گفتند.

(15). آط، آج، لب: فرا مي بافي، آب: فرا بافنده.

(16). همه نسخه بدلها: بيشتر.

صفحه : 93

بگو فرو فرستاد آن را جبريل از خداي تو، بدرستي تا بر جاي بدارد آنان را كه ايمان آوردند و لطفي باشد و بشارتي مسلمانان را.

ما دانيم كه ايشان مي گويند كه مي آموزد«1» و او را كسي«2» زبان آن كس كه ميل كند به او اعجمي ّ است و اينكه زباني است عربي روشن.

آنان كه ايمان ندارند به آيتهاي خداي، ره ندهد ايشان را خداي و ايشان را عذابي بود دردناك.

فرو بافند«3» دروغ آنان كه ايمان ندارند به آيتهاي خداي، و ايشان دروغزن«4» باشند.

هر كه كافر شود به خداي از پس ايمانش الّا«5» آن كس كه ستم كنند بر او و دل او ساكن بود به ايمان و لكن آن كس كه شرح كند به كفر دل را، بر ايشان باشد خشم از خدا و ايشان را بود عذابي بزرگ.

آن به آن است كه ايشان«6» اختيار كردند زندگاني دنيا بر آخرت و خداي ره«7» ننمايد گروه كافران را.

[103- پ]

ايشان آنانند كه مهر نهاد خداي بر دلهايشان و گوشهايشان و چشمهايشان و ايشان غافلان اند«8».

-----------------------------------

(1). آط، آب: مي آموزند.

(2). لب: يكي.

(3). آط، آب، آج، لب: فرا، قم: فرو بافد.

(4). قم، آط، آب، آج، لب: دروغزنان.

(5). آج، لب: مگر.

(6). لب: بر ايشان.

(7). آط، آب، آج، لب:

راه، قم: راه ندهد.

(8). آط، آج، لب: غافل اند

صفحه : 94

لا جرم ايشان در آخرت زيانكار باشند.

پس خداي تو آنان را«1» كه هجرت كردند از پس آن كه به فتنه آوردند«2»، پس جهاد كنند و شكيبايي كنند«3». خداي تو از پس آن آمرزنده و بخشاينده است.

آن روز«4» كه آيد هر تني جدل كند«5» از خود«6» و تمام بدهند هر نفسي را«7» آنچه كرده باشد«8» و بر ايشان ظلم نكنند.

بزد خداي مثلي دهي كه ايمن بوده است ساكن مي آيد به او روزي او گوارنده از هر جاي«9»، كافر شدند به نعمتهاي خداي، بچشانيد خداي ايشان را لباس گرسنگي و ترس به آنچه كرده بودند«10».

آمد به ايشان پيغامبري از ايشان به دروغ داشتند او را، بگرفت ايشان را عذاب و ايشان ستمكاره بودند«11».

بخوري از آنچه روزي كرد شما را خداي حلال پاكيزه«12» و شكر كني نعمت خداي را اگر شما او را مي پرستي.

-----------------------------------

(1). قم، آط، آب، آج، لب: راست.

(2). آط، آب، آج، لب: ايشان را به فتنه آرند، قم: آرند ايشان را.

(3). قم كه. [.....]

(4). آط، آب، آج، لب: روزي.

(5). آط، آج، لب: مي كنند، قم: مي كند.

(6). قم، آب، آج، لب: خويشتن.

(7). آط، آب، آج، لب: تني را.

(8). آط، آب، آج، لب: باشند.

(9). آط، آج: جايي، قم: جايگاهي پس.

(10). آط، آب، آج، لب: كردند، قم: بودند مي كردند.

(11). آط، آب، آج، لب: ستمكاران اند، قم: ستمكاران بودند.

(12). آط، آب، آج، لب: پاك.

صفحه : 95

حرام كرد بر شما مردار و خون و گوشت خوك و آنچه آواز كرده باشند بجز خداي به آن، هر كه مضطر شود«1» جز بيرون آمده«2» و جز ره زننده«3» خداي آمرزنده و بخشاينده است.

مگويي آن

را كه وصف مي كند زبانهاي شما دروغ، اينكه حلال است و اينكه حرام است تا فرو بافي«4» بر خداي دروغ، كه آنان كه فرو مي بافند«5» بر خداي دروغ، ظفر و بقا«6» نيابند.

متاعي است اندكي و ايشان را عذابي بود دردناك«7».

و بر آنان كه جهود شدند، حرام كرديم آنچه قصّه كرديم بر تو از پيش اينكه«8» و ما ظلم نكرديم بر ايشان و لكن ايشان بر«9» خود ظلم كردند.

پس خداي تو آنان را كه كردند بديها«10» به ناداني پس توبه كردند از پس آن و نيكي كردند«11»، خداي تو از پس آن آمرزنده و بخشاينده است.

ابراهيم«12» بود امامي فرمانبردار خداي را مسلمان«13»، و نبود از جمله مشركان«14».

-----------------------------------

(1). آج، لب: شده.

(2). آط، آب: برون آينده بر امام، آج، لب: به روزه آينده بر امام، قم، بيرون آمده بر امام.

(3). آط: راه زننده، آب: راننده، آج، لب: راه بنده.

(5- 4). آط، آب، آج، لب: فرا بافند، قم: فرو بافند.

(6). آط، آج: فلح، آب: فلاح، لب: فتح. [.....]

(7). آط، آب، آج، لب: عذاب دردناك بود، آب: عذابي دردناك بود.

(8). آط، آب، آج، لب: ندارد.

(9). آط، آب، آج، لب تنهاي.

(10). آط، آب، آج، لب: آنان را كه عمل بد كردند، قم: كه كنند بدي.

(11). آط، آب، آج، لب: و بر اصلاح آمدند.

(12). اساس: ابرهيم.

(13). آط: مسلمانان.

(14). قم، آط، آب، آج، لب: از مشركان.

صفحه : 96

شاكر«1» بود نعمتهاي او را برگزيد او را وره نمود«2» او را به ره«3» راست.

و داديم«4» او را در دنيا نيكوي«5» و او در آخرت از جمله نيكان است«6».

پس وحي كرديم به تو كه پيروي كن«7» دين ابراهيم«8» را مسلمان و نبود از آنان كه

انباز گرفتند«9» او را.

كردند شنبه بر آنان كه خلاف كردند«10» در او و خداي تو حكم كند ميان ايشان روز قيامت در آنچه در آن خلاف مي كنند«11».

بخوان با ره خدايت«12» به سخن درست و پند نيكو، و خصومت كن با ايشان«13» به آنچه آن نيكوتر بود كه خداي تو اوست كه داناتر است«14» به آن كس كه گمره شود«15» از ره«16» او و اوست داناتر«17» به ره يافتگان«18».

[104- ر]

و اگر عقوبت كني«19»، عقوبت كني به مانند آنچه عقوبت كردند«20» شما را

-----------------------------------

(1). آب: شكر كننده.

(2). آط، آب، آج، لب: راه نمود.

(3). آط، آج: راه، قم: با راهي.

(4). آط، آب، آج، لب: بداديم.

(5). آط، آب، آج، لب: نيكي.

(6). آط، آب، آج، لب: از نيكان باشد. [.....]

(7). آط، آب، آج، لب: متابعت كن، قم: پسروي كن.

(8). اساس: ابرهيم.

(9). آط، آج، لب: كنند. آب: باز گيرند.

(10). آب: اختلاف كردند.

(11). آط، آب، آج، لب: مي كردند.

(12). قم، آط، آب، آج، لب: راه خداي تو، آب: راه خداي خود.

(13). آط، آج، آب، لب: به ايشان.

(14). آط، آب، آج، لب: خداي تو عالم تر است.

(15). آج، لب: گمراه شد.

(16). قم، آب، آط، آج، لب: راه.

(17). آط، آب، آج، لب: او عالم تر است.

(18). قم، آط، آب، آج، لب: به آنان كه راه يابند.

(20- 19). قم، آط، آب، آج، لب: كنند.

صفحه : 97

به آن و«1» صبر كني آن بهتر بود صابران را.

و صبر كن و نيست صبر تو مگر به خداي و اندوهگن مباش بر ايشان و مباش در تنگي از مكر ايشان«2».

كه خداي با آنان«3» است كه پرهيزكار«4» باشند و آنان كه ايشان نيكوكار باشند«5».

قوله تعالي: وَ إِذا بَدَّلنا آيَةً مَكان َ آيَةٍ، حق تعالي

در اينكه آيت احوال كفّار گفت و قول ايشان«6» بر ايشان عيب كرد. گفت: چون ما بدل كنيم آيتي«7» به آيتي، يعني آيتي منسوخ كنيم به آيتي ديگر، إمّا قرائة أو حكما، إمّا از روي قراءت يا از روي حكم يا از هر دو وجه، چنان كه بيان«8» رفته است. و تبديل رفع چيزي باشد از جاي خود و وضع ديگري به جاي او، وَ اللّه ُ أَعلَم ُ بِما يُنَزِّل ُ، «واو» إمّا حال را باشد، و إمّا استيناف كلامي ديگر را. و خداي«9» عالم تر است به آنچه فرو فرستد از آسمان كه صلاح مكلّفان در چيست آنچه فرمايد كردن به حسب صلاح مكلّفان فرمايد در تكليف. قالُوا، اينكه كافران گويند: إِنَّما أَنت َ مُفتَرٍ، تو نيستي مگر دروغزني كه اينكه كلام از بر خود«10» مي نهي. آنگه گفت: بَل أَكثَرُهُم، «بل» اضراب«11» باشد، يعني آن نيست كه ايشان مي گويند سبب آن است گفتن ايشان را كه بيشترينه«12» ايشان نمي دانند كه اينكه آيات«13» وحي خداست و اينكه نسخ احكام و قراءت به فرمان اوست«14».

بگو اي محمّد: نَزَّلَه ُ رُوح ُ القُدُس ِ، كه«15» قرآن جبريل فرود آورد از خداي

-----------------------------------

(1). قم، آط، آب، آج، لب اگر. [.....]

(2). آب، آج، لب: از آن مكر كه ايشان مي كنند، قم: از آنچه بد مي سگالند.

(3). آط: با آن.

(4). آط، آب، آج، لب: متّقي.

(5). آط: آنان كه نيكو كنند، آب: آنان كه نيكوكاران اند، قم، آج، لب: نيكويي كنند.

(6). آج، لب را.

(7). آط، آب، آز، آج، لب را.

(8). همه نسخه بدلها آن.

(9). آج، لب تعالي.

(10). آط، آب، آز، آج، لب: از خود.

(11). همه نسخه بدلها را.

(12). همه نسخه بدلها بجز قم: بيشتر.

(13). همه نسخه بدلها بجز قم: آيت.

(14). همه

نسخه بدلها قل.

(15). همه نسخه بدلها اينكه. [.....]

صفحه : 98

- جل ّ جلاله«1»- به حق و درستي و راستي«2»، لِيُثَبِّت َ الَّذِين َ آمَنُوا، تا مؤمنان را لطف«3» و توفيق بر جاي بدارد. وَ هُدي ً وَ بُشري«4»، و تا هدايت و لطف باشد و بشارت و مژدگان«5» مسلمانان را، يعني اينكه قرآن. و موضع «هدي» و «بشري» نصب باشد، علي انّه مفعول له. و روا باشد«6» كه دو مصدر«7» باشد در جاي حال، اي هاديا و مبشّرا.

آنگه رسول را- عليه السّلام- تسليت كرد و دلخوشي«8» داد و گفت: ما مي دانيم، وَ لَقَد نَعلَم ُ، بر ما پوشيده نيست كه ايشان مي گويند كه تو را كه محمّدي اينكه قرآن آدميي مي آموزد«9». علما در اينكه بشر خلاف كردند: عبد اللّه عبّاس گفت، مردي بود آهنگر در مكّه نام«10» او بلعام ترسا بود و اعجمي زبان بود، رسول- عليه السّلام- او را دعوت مي كرد و چيزي مي آموخت، وقتها بنزديك او شدي. مشركان مكّه گفتند: اينكه قرآن محمّد را بلعام مي آموزد. خداي تعالي اينكه آيت فرستاد«11».

و عكرمه و قتاده گفتند: غلامي بود وليد مغيره را، نام او بغنس«12» و چيزي دانستي خواندن. رسول- عليه السّلام- او را قرآن مي آموخت.

مشركان گفتند: محمّد را اينكه قرآن آن غلام«13» مي آموزد. فرّاء گفت: غلامي بود حويطب بن عبد العزّي را، نام او عايش و اعجمي بود«14» و مسلمان شد و نيك مسلماني بود. بنزديك رسول- عليه السّلام- بسيار آمدي و از او قرآن آموختي«15». قريش گفتند:

محمّد اينكه قرآن از او مي آموزد. خداي تعالي اينكه آيت فرستاد.

محمّد بن اسحاق گفت: غلامي بود نصراني رومي«16»، بنده مردي«17» حضرمي.

-----------------------------------

(1). آط، آب، آز، آج: عزّ و جل ّ.

(2). همه نسخه بدلها:

و راستي و درستي.

(3). همه نسخه بدلها: به لطف.

(4). اساس: بشرا، با توجه به ضبط قرآن مجيد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(5). همه نسخه بدلها بجز قم: مژدگاني.

(6). همه نسخه بدلها: بود.

(7). اساس: در مصدر، به قياس نسخه قم، تصحيح شد.

(8). آط، آج، لب: دلخشوي.

(9). همه نسخه بدلها تو را.

(10). همه نسخه بدلها بجز قم: به نام.

(11). همه نسخه بدلها بجز قم، اينكه جمله اخير را ندارند.

(12). همه نسخه بدلها بجز قم: نفيس.

(13). قم: غلامي.

(14). قم: شد. [.....]

(15). آز: آموخوتي.

(16). قم: رومي نصراني.

(17). آط: ندارد.

صفحه : 99

رسول- عليه السّلام- بنزديك مروه با او بسيار نشستي مشركان حوالت قرآن بر او كردند، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد.

طلحة بن عمرو«1» گفت: خديجه وقتها بنزديك اينكه غلام رفتي به مهمّاتي كه او را بودي. مشركان گفتند: اينكه غلام خديجه را مي آموزد و خديجه محمّد را«2».

خداي تعالي اينكه آيت فرستاد.

عبد اللّه بن مسلم الحضرمي ّ گفت: ما را دو غلام بودند از اهل عين التّمر: يكي را يسار گفتند و يكي را جبر«3»، و شمشير گر بودند در مكّه و توريت و انجيل دانستند و خواندندي«4». وقتها رسول- عليه السّلام- به ايشان بگذشتي و بايستادي و قراءت ايشان مي شنيدي، مشركان گفتند: از ايشان مي آموزد. سدّي گفت: در مكّه غلامي ترسا بود او را ابو ميسره گفتند و رومي زبان بود، رسول- عليه السّلام- وقتها بر او بنشستي، مشركان گفتند: محمّد اينكه قرآن«5» از او مي آموزد. ضحّاك گفت: مراد به اينكه بشر سلمان [104- پ]

پارسي«6» است، و بعضي علما گفتند: اينكه قول سديد نيست، براي آن كه سلمان به مدينه اسلام آورد و اينكه آيت به مكّه فرود

آمد، قوله: لِسان ُ الَّذِي يُلحِدُون َ إِلَيه ِ أَعجَمِي ٌّ، زبان آن كس كه ايشان به او ميل مي كنند و بر او حوالت مي كنند پارسي است، و مراد به لسان لغت است، من قولهم، فلان يتكلّم بلسان العرب و بلسان الرّوم، اي بلغتهما«7». و منه قوله تعالي: وَ ما أَرسَلنا مِن رَسُول ٍ إِلّا بِلِسان ِ قَومِه ِ ...«8»، اي بلغة قومه. و قال الشّاعر:

لسان السّوء تهديها«9» إلينا و حنت«10» و ما حسبتك أن تحينا«11»

و قوله: يُلحِدُون َ إِلَيه ِ، حمزه و كسائي خواندند: يلحدون، بفتح « يا »«12» و باقي

-----------------------------------

(1). آط، آج، لب: عمر.

(2). آط، آب، آز تا.

(3). قم: حبر، آط، آج، لب: حبل.

(4). قم: دانستندي و خواندندي، ديگر نسخه بدلها: دانستندي خواندن.

(5). قم: اينكه قرآن محمّد، آط، آب، آز، آج، لب: اينكه قرآن محمّد را.

(6). همه نسخه بدلها: فارسي.

(7). همه نسخه بدلها بجز قم: بلغتها.

(8). سوره ابراهيم (14) آيه 4.

(9). آط: تهدينا، آب: بهدينا، آج، لب: يهدينا.

(10). آط، آج، لب: حيث.

(11). اساس: تجينما، به قياس نسخه قم تصحيح شد. [.....]

(12). همه نسخه بدلها و «حا» از بناي ثلاثي.

صفحه : 100

قرّاء يلحدون خواندند، به ضم « يا » و كسر «حا»، من الالحاد، يقال: الحد، يلحد إلحادا، فهو ملحد و لحد، يلحد، لحدا فهو لاحد و ذاك ملحود لغتان، و قيل لحده في القبر، فهو ملحود و ألحد في الدين فهو ملحد. و الإلحاد، الميل عن الصّواب و منه اللّحد لميله عن سنن القبر. حق تعالي گفت: زبان آن كس كه ايشان ميل مي كنند به او و نسبت با او مي كنند«1» اينكه قرآن را أعجمي است، يقال: رجل أعجم و أعجمي إذا كان غير فصيح و إن كان من العرب.

و رجل عجمي ّ، منسوب إلي العجم و إن كان فصيح اللّسان. وَ هذا لِسان ٌ عَرَبِي ٌّ مُبِين ٌ، و اينكه قرآن لغتي است عربي منسوب با عرب و روشن و مبين است در او اشكالي نيست.

إِن َّ الَّذِين َ لا يُؤمِنُون َ بِآيات ِ اللّه ِ لا يَهدِيهِم ُ اللّه ُ، آنگه حق تعالي خبر داد كه آنان كه به خدا ايمان ندارند خدا«2» ايشان را هدايت ندهد، يعني لطف نكند با ايشان لطفي كه با مؤمنان شايد كردن، چه اگر با ايشان كند، ايشان را لطف نباشد، يا حكم نكند به هدايت ايشان، و ايشان را مهتدي نخواند، تا«3» ايشان را هدايت نكند به بهشت. اينكه هر سه تأويل محتمل است. وَ لَهُم عَذاب ٌ أَلِيم ٌ، [و ايشان را عذابي مولم دردناك باشد و حمل كردن هدايت را بر ثواب در اينكه آيت اولي تر است به قرينه وَ لَهُم عَذاب ٌ أَلِيم ٌ]«4» چه اينكه از احكام آخرت باشد.

إِنَّما يَفتَرِي الكَذِب َ الَّذِين َ لا يُؤمِنُون َ بِآيات ِ اللّه ِ، گفت: انّما به حقيقت آن كس دروغ فرو«5» بافد بر خداي كه به آيات خداي ايمان نيارد. ردّ است اينكه آيت بر آنان كه گفتند: إِنَّما يُعَلِّمُه ُ بَشَرٌ، و گفتند: محمّد فرو مي بافد اينكه قرآن، وَ أُولئِك َ هُم ُ الكاذِبُون َ، و آنان كه چنين كنند، دروغزن«6» باشند، و «هم» عماد باشد و بصريان فصل خوانند او را، و معني او تحقيق باشد چنان كه قايلي«7» گويد: هؤلاء هم الرّجال. عبد اللّه بن جراد گويد، رسول را- عليه السّلام- گفتم: يا رسول اللّه؟ مؤمن زنا كند! گفت: باشد كه كند. گفتم: دزدي كند! گفت باشد كه كند. گفتم:

-----------------------------------

(1). آط، آز، آج، لب: نسبت مي كنند، با او.

(2). قم، آط، آب: خداي.

(3). آط، آب،

آز، آج: يا .

(4). اساس ندارد، از قم، افزوده شد.

(5). همه نسخه بدلها بجز قم: فرا.

(6). قم: دروغزنان.

(7). همه نسخه بدلها: قايل.

صفحه : 101

دروغ گويد! گفت: نه، إِنَّما يَفتَرِي الكَذِب َ الَّذِين َ لا يُؤمِنُون َ بِآيات ِ اللّه ِ، اگر خبر درست باشد، اينكه كذب مخصوص باشد بالكذب علي اللّه، به دروغ بر خداي با اعتقاد جواز آن. و از بعضي صحابه روايت كردند كه او گفت: ايّاكم و الكذب فانّه مجانب للإيمان، گفت: دور باشي از دروغ گفتن، كه دروغ گفتن مجانب ايمان است، يعني با ايمان به يك جا نباشد بر اينكه تاويل كه گفتيم.

مَن كَفَرَ بِاللّه ِ مِن بَعدِ إِيمانِه ِ، نحويان خلاف كردند در اينكه «من» و محل ّ او از اعراب.

كوفيان گفتند: «من» شرط است و محل ّ او رفع است به ابتدا، و قوله: مَن شَرَح َ بِالكُفرِ صَدراً، بدل است از او، و قوله: فَعَلَيهِم غَضَب ٌ، اينكه جمله جواب هر دو شرط است براي آن كه دو جمله است شرطي، متعلّق به يك ديگر، قالوا و مثله قول القائل: من يأتنا فمن يكرمنا، منهم فله منّا الاكرام.

و بصريان گفتند: «من»، موصوله است و او بدل است از آن جمله كه در پيش رفت من قوله: إِنَّما يَفتَرِي الكَذِب َ الَّذِين َ، «من» بدل الّذين است، يعني انّما يفتري الكذب غير المؤمنين الكافرون. آنگه استثنا كرد از ايشان مكرهان را، گفت [105- ر]: إِلّا مَن أُكرِه َ، مگر آن را كه«1» مكره باشد كه حكم او مخالف اينكه حكم باشد و روا بود كه «من» استفهامي باشد و معني آن بود«2» كه كه باشد كه كافر شود از پس ايمان! إلا آن كس كه«3» مكره بود«4»، يعني هيچ عاقل اختيار

ارتداد نكند و نه اظهار كلمت كفر از پس ايمان، الّا بر سبيل إكراه. و اينكه وجهي قريب است- و اللّه اعلم بمراده.

عبد اللّه عبّاس گفت: آيت در عمّار ياسر آمد كه مشركان مكه او را بگرفتند و پدرش«5» ياسر را و مادرش سميّه و صهيب«6» را و خبّاب را و بلال را و سالم را و ايشان را عذاب مي كردند به انواع عذاب. اما سميّه را در ميان دو شتر ببسته بودند و عذاب

-----------------------------------

(1). قم، آط، آب او: آج، لب او را

(4- 2). همه نسخه بدلها بجز قم: باشد.

(3). همه نسخه بدلها او.

(5). قم: پدرش را ياسر را، آط، آب، آج، لب: پدرش را ياسر.

(6). قم، آط: صهبا.

صفحه : 102

مي كردند و گفتند: رسني از ليف تافته«1» و سر آن گره بر زده«2»، بر سر او مي زدند تا كور شد و او مي گفت: خدا يكي است، تا او را بكشتند. و گفتند نيزه اي«3» بر اندام او زدند و او را بكشتند. و ياسر را نز در زير عذاب بكشتند. عمّار ياسر چون چنان ديد، گفت: بس«4» فسوس باشد كه مرا در اسيري بكشند«5»، آنچه ايشان مي خواستند از دشنام و نا بايست در حق ّ رسول- عليه السّلام- بگفت. او را رها كردند. و ياسر و سميّه اول كس«6» بودند در اسلام كه ايشان را بكشتند. قتاده گفت بنو المغيره عمّار را بگرفتند و در چاه ميمون كردند او را و گفتند: اگر به محمّد كافر شوي و الّا اينكه چاه بر تو بينباريم. او آنچه ايشان مي خواستند از او، بگفت به اكراه ايشان«7» و دلش به ايمان مطمئن و ساكن بود. رسول را- عليه السّلام

و الصّلاة- گفتند«8» كه: عمّار كافر شد، گفت:

9» كلّا إن ّ عمّارا ملي ء ايمانا من قرنه إلي قدمه و اختلط الإيمان لحمه« و دمه

، گفت: عمّار پر از ايمان است از سر تا پاي«10» و ايمان با گوشت و خون او آميخته است. عمّار با نزديك رسول آمد- عليه السّلام- گريان و مي گفت:، يا رسول اللّه؟ شرمسارم از كلمتي كه نه به اختيار، بل به اكراه بر زبان من رفته است.

رسول- عليه الصّلاة و السّلام-«11» چشم او مي سترد و مي گفت:«12» باكي نيست اگر دگر بار در مثل اينكه حال گرفتار شوي و از تو خواهند تا مانند آن گويي، بگو كه بر تو حرج نيست. خداي تعالي در حق ّ او اينكه آيت فرستاد و عمّار از جمله أجلّا و بزرگان صحابه«13» است و او را در اسلام قدمي«14» و قدمي«15» تمام است.

راوي خبر گويد كه: آن روز كه مسجد رسول- عليه الصّلاة و السّلام- بنا مي كردند، رسول صحابه را تحريض و ترغيب مي كرد و مي گفت: هر كس كه او

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز قم: بافته بودند. [.....]

(2). قم: و سر آن را گره زده.

(3). همه نسخه بدلها بجز قم: نيزه.

(4). آز، لب: پس.

(5). آج، لب: بكشتند.

(6). همه نسخه بدلها بجز قم: كسي.

(7). همه نسخه بدلها او را.

(8). همه نسخه بدلها: خبر دادند.

(9). همه نسخه بدلها: بلحمه.

(10). همه نسخه بدلها بجز قم: به پاي.

(11). همه نسخه بدلها بجز قم آب.

(12). همه نسخه بدلها هيچ.

(13). همه نسخه بدلها بجز قم بوده.

(14). همه نسخه بدلها: قدم.

(15). قم: قدمتي. [.....]

صفحه : 103

خشتي برگيرد، فله كذا و كذا، او را چندين و چندين«1» ثواب باشد. هر يكي از صحابه مي رفتند

و يك يك خشت«2» مي آوردند، مگر عمّار كه او مي رفت و دو دو خشت مي آورد. رسول- عليه الصّلاة و السّلام- گفت چرا تو دو دو خشت مي آري، كه رنجور شوي؟ گفت: يا رسول اللّه؟ واحدة منّي«3» و واحدة منك«4»، يكي براي خودم مي آرم و يكي براي تو، چه قدر تو از آن رفيعتر است كه تو را رها كنند تا خشت برداري و نمي خواهم كه [آن ثواب كه]«5» گفتي تو را نباشد يكي به نصيب خود مي آرم و يكي به نيابت تو. رسول [- عليه السّلام- گفت:

جزاك اللّه خيرا

، خداي تو را جزاي خير كناد. و رسول- عليه السّلام- او را خبر داد گفت:

6»7» سيقتلك« الفئة الباغية و آخر زادك ضياح« من لبن،

گفت تو را گروه باغيان كشند و آخر زاد تو شربه اي«8» شير باشد با آب آميخته، و اينكه حديث از رسول]«9» صلّي اللّه عليه و علي آله- بيشتر صحابه بشنيدند«10» تا روز صفّين عمّار در لشكر امير المؤمنين علي بود و منادي برآمد و آواز داد«11»:

يا خيل اللّه اركبي،

اي لشكر خداي برنشيني. عمّار پاره اي خطمي بر سر نهاده بود و سر خواست شستن روا نداشت كه چندان«12» توقّف كند كه آن خطمي از سر فرو شويد. سلاح خواست و بپوشيد و به كالزار«13» آمد و اسپ را ناورد مي داد«14» و مي گفت:

نحن ضربناكم علي«15» تنزيله فاليوم نضربكم علي تأويله

ضربا يزيل الهام عن مقيله و يذهل الخليل عن خليله

أو يرجع الحق ّ إلي سبيله يا رب ّ إنّي مؤمن بقيله [501- پ]

-----------------------------------

(1). آط، آج، لب: چنديني.

(2). همه نسخه بدلها: و يك خشت.

(3). همه نسخه بدلها بجز قم: منك.

(4). همه نسخه بدلها بجز قم:

منّي.

(5). اساس ندارد، از قم، افزوده شد.

(6). ديگر نسخه بدلها: ستقتلك.

(7). لب: صالح، آز، آج: صياح.

(8). ديگر نسخه بدلها: شربت.

(9). اساس: ندارد، از قم، افزوده شد.

(10) آط، آب، آز: بيشتر بشنيدند، آج، لب: پيش نشنيدند.

(11). قم كه، آط، آب، آز، آج، لب و گفت.

(12). همه نسخه بدلها: چنداني.

(13). همه نسخه بدلها: كارزار.

(14). قم: مي زد. [.....]

(15). آج، لب: عن.

صفحه : 104

و مبارز مي افگند از چپ و راست تا مجروحش بكردند«1» و جراحات بسيار بر اندامش كردند«2» بيامد و آبي خواست شربه اي«3» شير به او دادند. او آن شربه«4» شير بستد و گفت: صدق اللّه و صدق رسوله«5». خدا و پيغامبر راستيگرند«6» چون او را بكشتند هر دو لشكر را معلوم شد كه معاويه و لشكرش باغي اند، از قتال أمير المؤمنين باز ايستادند. عمرو عاص گفت: نمي داني شما كه او را علي كشت كه اگر علي او را به كالزار«7» نياوردي او كشته نشدي. ايشان دل خوش شدند و با سر كالزار«8» شدند. امير المؤمنين را بگفتند كه: عمرو چه گفت! گفت: اي ملعون كه اوست اگر چنين باشد پس هر كس«9» را كه رسول به كالزار«10» برد در بدر و«11» حنين و احد و ديگر وقايع همه را پيغامبر كشته باشد. و در مسائل پسر كوّا كه أمير المؤمنين را پرسيد، از عمّارش پرسيد، گفت:

خالط الايمان لحمه و دمه و هو محرّم علي النّار،

گفت: ايمان با گوشت و خون عمّار آميخته شده است و او«12» بر آتش حرام است. و اخبار در فضايل عمّار بسيار است.

مجاهد گفت: آيت در جماعتي مسلمانان آمد از اهل مكّه كه ايمان آورده بودند«13» مهاجريان گفتند: اگر هجرت نكني«14» و

با مدينه نيايي«15» از ما هيچ نه«16» اي.

برخاستند تا با مدينه آيند، قريش ايشان را در راه بگرفتند و عذاب كردند. ايشان كلمت كفر گفتند«17» بر كراهت خود.

محمّد بن سيرين گفت: آيت در عيّاش بن أبي ربيعه آمد و او از جمله مهاجران اوّل بود و او سخت طاعت دار مادر و پدر بود و«18» برّ بود به مادر، مادرش از مكّه پيغام فرستاد و گفت: من نذر كرده ام كه طعام سير نخورم و در سايه ننشيم تا تو را

-----------------------------------

(1). آب، آز: كردند.

(2). آط، آج، لب: بكردند.

(3). آب، آز، آج، لب: شربت.

(4). آط، آب، آز، آج، لب: شربت.

(5). آب، آز: رسول اللّه.

(6). همه نسخه بدلها بجز قم، عبارت عربي را معني نكرده اند. (10- 8- 7). همه نسخه بدلها: كارزار.

(9). آج، لب: هر كسي.

(11). قم در.

(12). همه نسخه بدلها: آن.

(13). همه نسخه بدلها بجز قم: آوردند.

(14). آز: نكند.

(15). قم: نياي، آز: نيايد. [.....]

(16). آز: نه آيد.

(17). آط، آب، آز، آج، لب: بگفتند.

(18). همه نسخه بدلها بجز قم او.

صفحه : 105

نبينم، و اينكه پيغام بر دست برادري فرستاد از آن عيّاش، برادر او بود كه از مادر و كافر بود و كافري دگر با او بود او از آن جا كه بر مادر مهربان بود گفت: بروم و مادر را ببينم«1». صحابه او را گفتند: مرو كه مادرت چون گرسنه شود«2» طعام بخورد«3» و چون از آفتابش«4» رنج بود با سايه شود«5». گفت: بروم و با برادر«6» كه فرعون نام بود«7» و كافر«8»، در راه افتاد و با كافري ديگر«9» مكّي، چون به ميانه راه رسيدند، آن كافران تيغ بر آهختند«10» و گفتند: اگر به محمّد

كافر شوي، و الّا«11» تو را بكشيم او چون ديد كه حال حال إكراه است كلمت كفر بإكراه بر زبان راند، خداي تعالي آيت فرستاد.

مقاتل گفت: آيت در جبير«12» آمد بنده عامر الحضرمي ّ كه او مسلمان بود و سيّدش او را بر كفر إكراه مي كرد، او براي دل سيّد اظهار كلمت كفر كرد و دلش به إيمان ساكن بود. خداي تعالي در حق ّ او اينكه آيت فرستاد و پس از آن خواجه او نيز ايمان آورد، ايمان او نيكو بود.

قوله: وَ لكِن مَن شَرَح َ بِالكُفرِ صَدراً، و لكن آن كس كه دل خود«13» مشروح كرده باشد به كفر و دل باز گشاده بر قبول كفر. و اينكه عبارت است از آن كه«14» او عمد«15» و قصد كند به كفر و عامدا كافر شود، فَعَلَيهِم غَضَب ٌ، در اول ضمير با لفظ بود«16» و در دوم با معني، براي آن«17» يكي موحّد است و يكي مجموع، بر ايشان خشم باشد از خدا، و خشم از خداي ارادت عقاب بود به مستحقّش«18». وَ لَهُم عَذاب ٌ عَظِيم ٌ، و ايشان را عذابي عظيم بود، و در آيت دليل است بر آن كه ايمان و كفر به

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها و باز آيم.

(2). همه نسخه بدلها بجز قم: بود.

(3). اساس: نخورد، با توجّه به قم و اتّفاق نسخه ها تصحيح شد.

(4). آب، آز: آفتاب.

(5). همه نسخه بدلها او.

(6). آط، آج، لب: برادري.

(7). همه نسخه بدلها بجز قم: داشت.

(8). همه نسخه بدلها بود.

(9). آب، آز: كافر ديگر.

(10). همه نسخه بدلها بجز قم: بر آهيختند.

(11). همه نسخه بدلها بجز قم: و اگر نه. [.....]

(12). قم: جبر، آط: حر، آج، لب: خبر.

(13). لب را.

(14). قم:

آن كس كه، آط، آب، آز، آج، لب آن كس كه.

(15). قم: عهد.

(16). همه نسخه بدلها: برد.

(17). همه نسخه بدلها كه.

(18). قم: مستحقّش را، آج، لب: به مستحق.

صفحه : 106

دل تعلّق دارد و آنچه بر زبان رود«1» حكايت كفر و ايمان باشد.

اما حكم آيت اجماع علماست بر آن كه آن را كه او را اكراه كنند بر كفر يا بر معصيتي از معاصي: به تهديد قتل و ضرب و ايذا و ايلام، او را روا باشد كه آنچه او را بر آن اكراه مي كنند، بكند [106- ر]

و آنچه دون قتل بود اوليتر آن بود كه تحمّل كند براي خداي تا ثوابش بيشتر باشد.

اما اكراه در بيع و عقد«2» و ساير عقود شرعي آن عقد به اكراه«3» نبندد«4» باتّفاق.

امّا طلاق، فقها در او خلاف كردند: اهل عراق طلاق مكره روا دارند و گويند:

واقع باشد، و هم چونين«5» گويند: در إكراه بر نذور«6» و سوگند و رجعت و آنچه مانند اينكه بود. و مذهب اهل البيت«7» و مالك و اوزاعي و شافعي آن است كه طلاق مكره و نذور«8» سوگند او برنيوفتد«9» و اينكه قول بيشتر صحابه است. و شعبي را در طلاق قولي است«10» مخالف اجماع، و آن آن است كه گفت: چون«11» إكراه از سلطان باشد واقع نبود و چون از سلطان نباشد واقع بود.

ذلِك َ بِأَنَّهُم ُ استَحَبُّوا الحَياةَ الدُّنيا، «ذلك» اشارت است به عذاب و غضب، گفت آن براي آن است كه ايشان اختيار كردند زندگاني دنيا«12» بر آخرت و خداي تعالي هدايت ندهد كافران را بر آن تاويلها كه گفته شد«13» از لطف يا «14» حكم و«15» تسميت ياره«16» بهشت.

ثُم َّ إِن َّ رَبَّك َ، پس

خداي تو اي محمّد آنان راست يعني رضاي خداي تو و ثواب او، علي حذف المضاف و اقامة المضاف إليه مقامه، آنان راست كه هجرت كنند و وطن خود رها كنند و از مكّه در موافقت«17» رسول به«18» مدينه آيند پس از آنكه ايشان را

-----------------------------------

(1). آط: بود.

(2). همه نسخه بدلها: عتق.

(3). همه نسخه بدلها: با اكراه.

(4). آز: بندد.

(5). همه نسخه بدلها: همچنين.

(6). همه نسخه بدلها بجز قم: نذر

(7). همه نسخه بدلها بجز قم: اهل بيت. [.....]

(8). همه نسخه بدلها: نذر و.

(9). همه نسخه بدلها بجز قم: بر نيفتد.

(10). همه نسخه بدلها: هست.

(11). همه نسخه بدلها بجز قم: چو.

(12). همه نسخه بدلها را.

(13). همه نسخه بدلها بجز قم: گفته شده.

(14). آط، آج، لب: و، آب، آز: و يا .

(15). آب، آز يا .

(16). قم، آب، آز: و يا راه، آط، آج، لب: يا راه.

(17). قم: به موافقت.

(18). همه نسخه بدلها بجز قم: با.

صفحه : 107

مفتون بكرده باشند«1» و ممتحن به عذاب، چنان كه قصّه آن گذشت«2» در حديث عمّار و جز او. ثُم َّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا، آنگه جهاد كنند و صبر كنند بر ايمان و هجرت و جهاد. إِن َّ رَبَّك َ مِن بَعدِها، اي«3» بعد الفتنة، خداي تو از پس آن فتنه، غفور و رحيم است آمرزنده و بخشاينده است بيامرزد ايشان را و رحمت كند.

گفتند: آيت در عيّاش بن ابي ربيعه آمد، برادر ابو جهل بود از رضايت و ابو جندل بن سهيل بن عمرو بن الوليد بن المغيره و سلمة بن هشام [و عبد اللّه بن]«4» اسد«5» الثّقفي ّ. مشركان ايشان را عذاب كردند تا بعضي التماس ايشان بجاي آوردند و اينكه فتنه در آيت

اينكه است. آنگه هجرت كردند تشوير زده، حق تعالي براي تسليت ايشان چون از ايشان اخلاص دانست اينكه آيت فرستاد در حق ّ ايشان. حسن و عكرمه گفتند:

آيت در عبد اللّه بن سعيد بن«6» ابي سرح آمد- و او كاتب پيغمبر بود. مرتد شد و برگشت و با مكّه شد. رسول- عليه السلام- روز فتح مكّه بفرمود تا او را بكشتند.«7»

عثمان«8» در حق ّ او شفاعت كرد رسول او را رها كرد او پس از آن اسلام آورد و اسلامش درست شد. خداي تعالي اينكه آيت فرستاد. و اگر اينكه روايت درست باشد از«9» اوّل منافق بوده باشد، چه ارتداد از مؤمنان در وجود نيايد براي وجوهي كه گفتيم.

عبد اللّه عامر خواند: فتنوا، به فتح «فا» و «تا» اعتبارا بقوله: ثُم َّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا. و باقي قرّا خواندند فتنوا، بر فعل مجهول اعتبارا بقوله: إلّا من اكره، آنگه جهاد كنند و صبر كنند بر جهاد و بليّات.

يَوم َ تَأتِي كُل ُّ نَفس ٍ تُجادِل ُ عَن نَفسِها، گفت: ياد كن اي محمّد آن روز كه آيد هر نفسي و جدل مي كند از خويشتن و خصومت مي كند براي خود. و «عن»، براي آن آورد كانّه قال: دفعا عن نفسها. وَ تُوَفّي كُل ُّ نَفس ٍ، و بدهند هر نفسي را تمام آنچه كرده باشند. وَ هُم لا يُظلَمُون َ، و بر ايشان ظلم نكنند و حق ّ ايشان نقصان نكنند.

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز قم: كرده باشند.

(2). آط: گزشت.

(3). آز من. [.....]

(4). اساس: ندارد، از قم افزوده شد.

(5). قم، آط، آج، لب: اسيد.

(6). قم: مسعود بن، آز، آج، لب: سعد بن.

(7). قم، آب، آز، آج، لب: بكشند.

(8). آج، لب عليه ما يستحق، آط رضي الله عنه.

(9).

آط، آب، آز، آج، لب: او.

صفحه : 108

صالح المرّي ّ روايت كرد«1» عن جعفر بن زيد كه، يك روز عمر خطّاب«2»، كعب احبار را گفت: يا كعب؟ ما را وعظي كن و تنبيهي. گفت: به آن خداي كه جان من به امر اوست اگر فرداي قيامت مثل عمل هفتاد پيغامبر بياري، [106- پ]

بر تو تاراتي«3» و حالاتي آيد و تو را در آن حال هيچ همّت نباشد مگر نفس خود«4» و دوزخ نفيري«5» زند كه هيچ فريشته مقرّب و پيغامبر مرسل منتجب نماند و الّا به زانو در آيد تا ابراهيم«6» در آيد و مي گويد: بار خدايا؟ تو داني كه من خليل توأم و از تو هيچ نمي خواهم با درجه خلّت كه مراست الّا نفس خود نمي خواهم. و تصديق اينكه در كتاب خداست آن جا كه گفت: يَوم َ تَأتِي كُل ُّ نَفس ٍ تُجادِل ُ عَن نَفسِها.

عكرمه روايت كرد از عبد اللّه عبّاس كه: فردا«7» قيامت ميان مردمان به انواع خصومت باشد تا خصومت با جان و تن افتد، جان گويد: بار خدايا مرا تو آفريدي و از فعل تو صادر شدم، مرا دستي گيرنده بدادي«8» و پاي«9» رونده«10» و چشمي بيننده. تن گويد بار خدايا؟ مرا بيافريدي به مانند پاره اي هيزم و در دستم گيرايي نبود و در پايم روايي«11» نبود و در چشمم بينايي نبود، اينكه روح آمد چون شعاع نور، به او«12» زبانم گشاده«13» شد و«14» دستم گيرنده شد و پايم رونده شد. بار خدايا؟ عذاب او را كن.

خداي تعالي براي ايشان مثلي زند كه: نابينايي و مبتلايي در ديوار بستي شدند«15» كه در او درختان خرما بود. نابينا گويد: [من نمي بينم كه خرما

كجاست! مبتلا گويد:

من مي بينم و لكن نمي توانم گرفتن]«16» نابينا گويد مبتلا را: من تو را برادرم تا تو خرما بگيري. نابينا مقعد را بردارد تا او خرما بگيرد، عذاب بر هر دو باشد كه هيچ دو، بي- يك ديگر به كار نيامدندي.

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: كند.

(2). آج، لب عليه ما يستحق.

(3). آط، آز، آج، لب: باراني.

(4). آط، آب، آز، آج، لب را.

(5). همه نسخه بدلها: زفيري.

(6). اساس، آط: ابرهيم.

(7). قم، لب: فرداي.

(8). آط، آب، آز، آج، لب: ندادي. [.....]

(9). آج: پايي.

(10). آط، آز، آب، آج ندادي.

(11). قم، آط، آب، آز، لب: روالي.

(12). آط، آب، آز، آج، لب: نور او يافتم.

(13). قم: بگشاده.

(14). قم او.

(15). همه نسخه بدلها: شوند.

(16). اساس: ندارد، از قم افزوده شد.

صفحه : 109

وَ ضَرَب َ اللّه ُ مَثَلًا قَريَةً، حق تعالي گفت: بزد خداي تعالي مثلي«1»، ديهي و شهري، يعني مكّه. كانَت آمِنَةً، ايمن«2» بود. هذا من باب نهاره صائم و ليله قائم، يعني مردم در او ايمن«3» بودند«4»، كس را در او خوفي نبود. مُطمَئِنَّةً، شهري آراميده، حاجت نبود مردم را به انتقال كردن از شهر«5» براي انتجاع، چنان كه عرب را عادت بود. يَأتِيها رِزقُها رَغَداً مِن كُل ِّ مَكان ٍ، روزيشان مي آمد نوش و گوارنده و بسيار از هر جاي«6» كه انديشه نبود ايشان را از برّ و بحر آن جا مي بردند. نظيره قوله: يُجبي إِلَيه ِ ثَمَرات ُ كُل ِّ شَي ءٍ رِزقاً مِن لَدُنّا«7».

فَكَفَرَت بِأَنعُم ِ اللّه ِ، به نعمت خداي كافر شدند. خداي تعالي بچشانيد ايشان را لباس گرسنگي و ترس و ايشان را امتحان كرد به گرسنگي هفت سال. و رسول- عليه السّلام- بفرمود تا عرب طعام آن جا«8» نبرند«9» بر عادتي كه ايشان

را بود چه انواع طعام مكّه از بيرون آرند كه آن جا زرع نباشد تا كار ايشان در تنگي«10» و سختي به جايي رسيد كه استخان«11» سوخته مي خوردند و مردار و خون تا رؤساي مكّه«12» با رسول اينكه سخن گفتند، و گفتند: انگار كه تو را با مردان«13» معاداتي«14» هست زنان و كودكان از گرسنگي مي ميرند. رسول- عليه السّلام- بفرمود تا طعام آن جا بردند«15»، تا طعام فراخ شد بر ايشان، و ايشان هنوز مشرك بودند. وَ الخَوف ِ، و ترس، و ترس ايشان هم از رسول- عليه السّلام- بود و از بعوث و سراياي او كه پيراهن«16» مكّه مي گرديدند. و يك روايت از ابو عمرو آن است كه: الخوف خواند، به نصب، عطفا علي قوله: «لباس».

و در «قريه»، سه قول گفتند: عبد اللّه عبّاس و قتاده و مجاهد گفتند: مكّه است. و روايت كردند از حفصه كه او گفت: مدينه است. سليمان بن عشر«17» گفت

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها قرية.

(3- 2). قم: امن.

(4). آج، لب: بود.

(5). همه نسخه بدلها: شهري.

(6). آب، آز، آج، لب: جايي.

(7). سوره قصص (28) آيه 57. [.....]

(8). آط، آب، آج، لب: با آن جا.

(9). آط، آب، آز: بردند، آج، لب: ببرند.

(10). قم: اژنگي، آط، آب، آز، آج، لب: به تنگي.

(11). همه نسخه بدلها: استخوان.

(12). همه نسخه بدلها در اينكه باب.

(13). آط، آب، از، آج، لب: مردمان.

(14). آط، آز، آج، لب: معادلتي.

(15). آج، لب: برند.

(16). همه نسخه بدلها بجز قم: گرد.

(17). آط، آز: حشر، آج، لب: حسن.

صفحه : 110

كه: ما در آن وقت كه مردم«1» بر عثمان خروج كردند با حفصه بنت عمر از مكّه مي آمديم. او در راه خبر عثمان پرسيد

از دو سوار كه از مدينه مي آمدند. گفتند: هو محصور بالمدينة، او در مدينه محبوس«2» است. سراي بر او حصار كرده اند. حفصه گفت: مدينه آن شهر است كه خداي گفت: ضَرَب َ اللّه ُ مَثَلًا قَريَةً- الآية. و ديگر مفسّران گفتند: مراد مدينه است نا معيّن، هر شهر كه باشد، چه«3» غرض خداي مثل است نه تعيين شهر. فامّا قوله: بِأَنعُم ِ اللّه ِ، [107- ر]

در واحد او دو«4» قول گفتند:

يكي نعمة، كشدّة و أشدّ، و يكي نعم، من قول العرب: كنّا في ايام«5» نعم و طعم. و مثله قولهم«6»: ودّ و اودّ. يقال: فلان ودّي و القوم اودّي. و قول سه ام«7» جمع نعماء باشد، كبأساء و أبؤس و ضرّاء و أضرّ، قال الشّاعر:

و عندي قروض«8» الخير و الشرّ كلّه فبؤس«9» لذي بؤسي«10» و نعمي بأنعم

و اينكه جمع قليل باشد. قوله: بِما كانُوا يَصنَعُون َ، [اينكه را «با» ي مجازات«11» خوانند و يا بدل، اي جزاء ما كانوا يصنعون]«12» و بدله، و براي آن لباس گفت كه اينكه عذاب بر ايشان مشتمل بود، كاللّباس علي لابسه كانّه قال: فاذاقهم«13» عذابا، شاملا بهم مشتملا عليهم.

وَ لَقَد جاءَهُم رَسُول ٌ مِنهُم، به ايشان آمد، يعني به اهل مكّه پيغامبري هم از ايشان، يعني محمّد- صلّي اللّه عليه و علي آله. فَكَذَّبُوه ُ، بدروغ داشتند او را و دروغزن خواندند او را. يقال: كذّبته إذا نسبته إلي الكذب. فَأَخَذَهُم ُ العَذاب ُ، عذاب ايشان را بگرفت. وَ هُم ظالِمُون َ، «واو» حال است«14»، در آن حال كه ايشان ظالم بودند و عذاب ايشان به دست رسول بود، چون ايشان را بكشت به بدر و ديگر وقايع. و

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز قم: مردمان.

(2). همه نسخه بدلها:

چون محبوسي.

(3). همه نسخه بدلها بجز قم: كه.

(4). همه نسخه بدلها: سه، كه با توجه به دنباله مطلب بر متن مرجّح مي نمايد. [.....]

(5). همه نسخه بدلها: ايّام.

(6). قم، آج، لب: قوله.

(7). آط، آز، آب، آج، لب: سيم.

(8). آب، آز: فروض.

(9). آط، آج: فيوسا.

(10). آط: بوسا، آج، لب: يوسا.

(11). آط، آز، آج، لب: اينكه را مجازات.

(12). اساس: ندارد، از قم افزوده شد.

(13). قم: ندارد.

(14). قم: حال راست.

صفحه : 111

اينكه عذاب كه گفت: فَأَذاقَهَا اللّه ُ لِباس َ الجُوع ِ وَ الخَوف ِ.

آنگه ايشان را بر سبيل إباحت به صورت أمر گفت: فَكُلُوا، بخوري«1» از آنچه خداي شما را روزي كرده است، حَلالًا، نصب او بر حال است از مفعول، طَيِّباً، پاكيزه، وَ اشكُرُوا نِعمَت َ اللّه ِ، و نعمت خداي را شكر كني اگر او را مي پرستي، و إضافت نعمت با او مي كني. و معني نه آن است كه اگر او را عبادت نمي كني شكر جز او كني، بل معني آن است كه چون دعوي عبادت او مي كني شكر او را كني كه نعمت شما از اوست. و براي آن گفتيم كه اينكه إباحت است به صورت«2» أمر، چه«3» خداي تعالي اينكه را مريد نيست كه در ارادت اينكه غرضي نيست، و اينكه ارادت عبث باشد، و خداي تعالي منزّه است از عبث. چون إباحت كرد آنچه روزي است بيان كرد و آنچه نه روزي است، بل حرام است، تا از آن اجتناب كنند.

گفت: إِنَّما حَرَّم َ، بحقيقت خداي حرام كرد بر شما مردار آنچه جان از او برفته باشد نه به تذكيه و«4» كشتن. وَ الدَّم َ، و خون و گوشت خوك، وَ ما أُهِل َّ لِغَيرِ اللّه ِ بِه ِ، و هر ذبيحه كه

عند آن نام جز خداي برده باشند و نه به نام خداي كشته باشند، اينكه جمله حرام است. فَمَن ِ اضطُرَّ، هر كه او مضطرّ شود و ضرورت او را به آن آرد كه از اينكه چيزهايش«5» تناول بايد كردن«6»، غَيرَ باغ ٍ وَ لا عادٍ، كه او باغي و عادي نباشد، و نصب «غير» بر حال است، و شايد كه استثنا بود. و اختلاف اقوال در باغي و عادي بگفتيم در سورة المائدة، و درست تر«7» اقوال آن است كه «باغي» آن باشد كه خروج كند بر امام عادل، و «عادي» آن كه تعدّي كند بر غيري«8» در راه زدن. و گفته اند:

«غير باغ»، أي غير طالب للميتة «و لا عاد» أي لا يتعدّي شبعه، يعني بي آن كه طلب كند يا از رخصت در گذرد و آن مقدار كه«9» امساك رمق بود بي آنكه كه به سيري رساند خود را. فَإِن َّ اللّه َ غَفُورٌ رَحِيم ٌ، خداي غفور و رحيم است، بيامرزد او را و بر او

-----------------------------------

(1). آط: بخري.

(2). قم: صورت.

(3). قم: ندارد.

(4). قم: به كشتن و تذكيت. ديگر نسخه بدلها: نه به كشتن و تزكيه. [.....]

(5). همه نسخه بدلها: چيزهاش.

(6). همه نسخه بدلها قم: كرد.

(7). آط: درستر.

(8). همه نسخه بدلها بجز قم: بر غير.

(9). قم، آط، آب: را.

صفحه : 112

رحمت كند«1». نه اينكه جا بر او حرج باشد و نه به قيامت بر او تبعه اي«2» باشد.

وَ لا تَقُولُوا لِما تَصِف ُ أَلسِنَتُكُم ُ الكَذِب َ، «ما» موصوله است و گفته اند:

مصدري است. حق تعالي گفت: مگوي آن را كه وصف مي كند زبانهاي شما آن را به دروغ. و نصب «كذب» به وصف است، يقال: و صفته كذا و بكذا، و التقدير:

و لا تقول«3» لوصف ألسنتكم الكذب. اگر «ما» مصدريّه گويند و اگر موصوله گويند، تقدير اينكه«4» باشد: و لا تقولوا للّذي«5» تصفه ألسنتكم الكذب بدل ضمير باشد، و قوله:

هذا حَلال ٌ وَ هذا حَرام ٌ، محل او نصب است بوقوع القول«6» عليه. و عبد اللّه عبّاس خواند: الكذب به ضم ّ «كاف» و «ذال» و رفع «با» علي انّه نعت للألسنة، و هو جمع كذوب، يعني آنچه زبان دروغزنتان«7» مي گويد و وصف مي كند. و حسن بصري [107- پ]

خواند: «الكذب» بالجرّ علي انّه صفة ل «ما»، أي لا تقولوا للكذب«8» الّذي«9» تصفه«10» ألسنتكم هذا حلال و هذا حرام. و اينكه وجوه از روي معني قريب است جز كه در قراءت«11» مشهور نيست در شواذّ است. خداي تعالي«12» نهي كرد عرب را و جز عرب را از آن كه از خويشتن تحليل و تحريم كنند. آنگه گفت:

اينكه وصف كه شما مي كني اشيا«13» را به حلال و حرام«14» دروغ است، چه آنچه حلال است حرام مي گويي«15» و آنچه حرام است حلال مي گويي«16» آن را. و آن به خلاف راستي است«17» دروغ باشد چه دروغ چيزي بود كه مخبر به خلاف آن بود«18» و مراد آنچه ايشان حرام كردند از بحيره و سائبه و حام و وصيله. و قولهم: ما في بطون هذه الانعام خالصة لذكورنا و محرّم علي أزواجنا، إلي غير ذلك من الجهالات. آنگه

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: و رحمت كند بر او.

(2). قم: تبعت.

(3). همه نسخه بدلها: و لا تقولوا.

(4). قم. آط، آج، لب: آن.

(5). آج، آز، آج: و لا تقولوا الّذي.

(6). آب، آز، آج، لب: الفعل.

(7). همه نسخه بدلها بجز قم: دروغزنانتان.

(8). آط: و لا يقولو الكذب.

(9). همه

نسخه بدلها بجز قم: للّذي. [.....]

(10). همه نسخه بدلها بجز قم: يصفه.

(11). قم: قراات.

(12). همه نسخه بدلها: حق تعالي.

(13). آز، آج، لب: ايشان.

(14). آج، لب: به حرام.

(15). قم: گويي، آز: مي گويند.

(16). قم: خواني، آط: مي خواني، آب، آز، آج، لب: مي خوانيد.

(17). آب، آز، آج، لب پس.

(18). قم: آط، آج، لب: باشد.

صفحه : 113

حق تعالي باز نمود كه غرض شما در اينكه باب آن است تا دروغ بر خداي فرو مي بافي«1». آنگه گفت: آنان كه دروغ بر خداي فرو بافند«2» ايشان فلاح و ظفر و بقا نيابند«3» و از اينكه خير محروم باشند.

و قوله: مَتاع ٌ قَلِيل ٌ، خبر مبتداي محذوف است، و التّقدير: ما هم فيه من حطام الدّنيا متاع قليل، آن را كه«4» ايشان در آنند از متاع دنيا، متاعي است اندك و تمتّعي كه عن قريب با فنا شود. وَ لَهُم عَذاب ٌ أَلِيم ٌ، و ايشان را در آخرت عذابي سخت مولم باشد به تحليل حرام و به تحريم«5» حلال.

مولم باشد به تحليل حرام و به تحريم«6» حلال.

وَ عَلَي الَّذِين َ هادُوا حَرَّمنا، آنگه بيان كرد و گفت: ما حرام كرديم بر جهودان، ما قَصَصنا عَلَيك َ مِن قَبل ُ، آنچه قصّه آن بر تو گفتيم«7» و مراد آن كه قصّه آن برفته است در سورة الانعام في قوله: وَ عَلَي الَّذِين َ هادُوا حَرَّمنا كُل َّ ذِي ظُفُرٍ وَ مِن َ البَقَرِ وَ الغَنَم ِ حَرَّمنا عَلَيهِم شُحُومَهُما، 7- الاية«8». وَ ما ظَلَمناهُم، ما به اينكه كه«9» كرديم بر ايشان ظلمي و ستمي نكرديم و بخسي و نقصاني نكرديم حظّ ايشان را. چه تحليل و تحريم در شرع به حساب مصلحت«10» باشد، و لكن«11» ايشان بر خود ظلم كردند«12» به كفر و

معصيت كه كردند عند آن مصلحت ايشان بگشت، بعضي محلّلات بر ايشان حرام كردند«13»، عقوبة لهم علي ذلك.

ثُم َّ إِن َّ رَبَّك َ لِلَّذِين َ عَمِلُوا السُّوءَ بِجَهالَةٍ، گفت پس از اينكه كه رفت، خداي تو اي محمّد آنان را كه ايشان به جهالت و داعي جهل«14» اعتقادات باطل و ظنون بد كه ايشان را بود كفر و معصيت كردند آنگه توبه كردند از آن و«15» پشيمان شدند و عزم

-----------------------------------

(1). قم: فرو بافي، آط: فرابافي، آب، لب: فرابافيد، آج، آز: فرابافند.

(2). همه نسخه بدلها بجز قم: فرابافند.

(3). قم: نياوند.

(4). همه نسخه بدلها: اينكه كه.

(5). همه نسخه بدلها: تحريم. [.....]

(6). همه نسخه بدلها بجز قم: با تو بگفتيم.

(7). سوره انعام (6) آيه 146.

(8). آج، لب: آنگه گفت، قم، آط، آب، آز آنگه گفت.

(9). همه نسخه بدلها بجز قم: ما اينكه كه.

(10). همه نسخه بدلها بجز قم: مصالح.

(11). آج، لب: و ليكن.

(12). همه نسخه بدلها بجز قم: ستم كردند.

(13). همه نسخه بدلها بجز قم: كرديم.

(14). آج، لب اند.

(15). همه نسخه بدلها بجز قم: و از آن.

صفحه : 114

كردند كه با مانند آن رجوع نكنند، و مصلح شدند، ايشان را آمرزنده و بخشاينده است. و قوله: [مِن بَعدِها، ضمير عايد است با توبه و قوله]«1»: لَغَفُورٌ رَحِيم ٌ، خبر«2» هر دو مبتداست، الّذي هو قوله: إِن َّ رَبَّك َ. و گفتند: خبر در جمله اول محذوف است، حذفه اتكالا علي الخبر الثّاني، و قوله: لِلَّذِين َ، تعلّق دارد اينكه «لام» به قوله: لَغَفُورٌ رَحِيم ٌ، أي غفور رحيم لهم.

إِن َّ إِبراهِيم َ كان َ أُمَّةً قانِتاً لِلّه ِ، گفت: ابراهيم خليل- عليه السّلام- امّتي بود.

آنگه در او خلاف كردند: بعضي مفسّران گفتند«3»: اماما يقتدي به، إبراهيم«4» امامي بود مقتدي«5» كه

خلقان در خير به او اقتدا كردند.

عبد اللّه مسعود گفت: كان معلما للخير، و او بعضي صحابه رسول را وصف [كرد]«6» بانّه، كان َ أُمَّةً قانِتاً. او را گفتند اينكه ابراهيم«7» بود گفت: داني تا معني «امّة قانتا» چه باشد! گفتند: بگو. گفت: «امّت» معلم خير باشد و «قانت» مطيع، و اينكه مرد چنين است.

مجاهد گفت: براي آنش امّت خواند كه در عهد او، مؤمن، او بود«8» و در«9» عصر او همه كافر بودند از اينكه جا كه«10» منفرد بود بدين مسلماني، حق تعالي او را امّت خواند.

و منه

قول النّبي- عليه السّلام: يبعث زيد بن عمرو بن نفيل امّة وحده يوم القيامة.

قتاده گفت: براي آنش امّت خواند كه أهل هيچ دين نبودند و إلّا او را بپسنديدند«11» از جهودان و ترسايان و گبران و مسلمانان.

شهر بن حوشب گفت: در هر روزگار خداي تعالي زمين به بكرت و دعاي چهارده كس بدارد [108- ر]

جز در عهد ابراهيم- عليه السّلام- كه در روزگار او جز او مؤمن نبود كه خداي به بركت او زمين برجاي بداشت و اهل زمين را روزي داد،

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، از قم افزوده شد.

(2). آط، آج، لب: ندارد.

(3). همه نسخه بدلها اي.

(4). اساس: ابرهيم. [.....]

(5). همه نسخه بدلها بجز قم: مقتدي بود.

(6). اساس: ندارد، از قم افزوده شد.

(7). اساس، آط: ابرهيم.

(8). قم: مومن بود.

(9). همه نسخه بدلها: اهل.

(10). قم، آب، آز: از آن جا كه، آط، آج، لب: آن جا كه.

(11). آج، لب: نپسنديدند.

صفحه : 115

براي اينكه او را امّت خواند«1»، كه هر خصلت كه در امّتي و عالمي باشد پراگنده«2» در او مجموع بود، چنان كه شاعر گفت«3»:

و ليس للّه

بمستنكر أن«4» يجمع العالم في واحد

و گفتند: براي آنش امّت خواند كه قوام امّت به او بود، و امّت، فعلة باشد من امّه، إذا تبعه«5» و قصده، پس فعلة باشد به معني مفعول كالطّعمة و الاكلة و اللّقمة و الخبرة«6» و غير ذلك. و اينكه قوّت آن قول است كه گفتند به معني امام است.

قانِتاً، اي دائم الطّاعة، دائم طاعت بود، و القنوت، دوام الطّاعة و دوام القيام في الصّلاة. آنگه به عرف شرع عبارت است از«7» دعا كه در ركعت دوم نماز، قبل الرّكوع و بعد القراءة، خوانند«8»، لِلّه ِ، مطيع بود خداي را، حَنِيفاً، مسلمان بود. آنگه اشتقاق او يا از ميل باشد يا از استقامت، چنان كه بيان كرده ايم«9». و أحنف گويند مايل القدم را، و نيز آن را كه همه پاي او بر زمين نشيند، و از جمله مشركان نبود.

شاكِراً لِأَنعُمِه ِ، و نيز شاكر بود نعمتهاي خداي را. و «شكر» اعتراف باشد به نعمت منعم با ضربي تعظيم او. اجتَباه ُ، برگزيد خداي تعالي اورا،«10» و هَداه ُ، و راه نمود او را به انواع الطاف و توفيق بر ره«11» راست كه ره«12» مسلماني است و دين حق.

وَ آتَيناه ُ فِي الدُّنيا حَسَنَةً، و ما او را در دنيا نيكوي«13» داديم از رسالت و خلّت«14» و ثناي نيكو.

مقاتل حيّان«15» گفت: يعني آن نمازها كه او را فرمودند و به آن تخصيص كردند او را. و گفتند: به تكليف امّت ما«16» كه بر او صلات«17» فرستند في قولهم:

اللّهم ّ صل ّ علي

-----------------------------------

(1). آط، آب، آز، آج: خواندند، همه نسخه بدلها بجز قم بعضي دگر گفتند: براي آنش امّت خواند.

(2). قم: پراگنده باشد.

(3). آب، آز، آج، لب شعر.

(4). آج،

لب: و ان.

(5). همه نسخه بدلها بجز قم: اتبعه.

(6). آط، آج، لب: كالطّعمه و اللقمه.

(7). همه نسخه بدلها آن. [.....]

(8). قم: خواندند.

(9). همه نسخه بدلها: كرديم.

(10). قم: او را خداي تعالي.

(11). قم: به راه، آط، آب، آز: به ره.

(12). قم، آج، لب: راه.

(13). آج، لب: نيكي.

(14). آط، آب، لب: رسالت خلّت.

(15). آط، آج، لب: چنان.

(16). قم: ندارد.

(17). آط، آب، آج، لب: صلوات.

صفحه : 116

الله محمّد و آل محمّد كما صلّيت علي إبراهيم و آل إبراهيم.}

و گفتند: مراد به اينكه حسنه فرزندان مطيع اند كه او را داد در وقت پيري و نوميدي. و گفتند كه: قبول عام خواست كه او را بود در همه امّتان. وَ إِنَّه ُ فِي الآخِرَةِ لَمِن َ الصّالِحِين َ، و او در آخرت از جمله صالحان و نيكان«1» باشد و بنزديك خداي تعالي«2» درجه و منزلت ايشان دارد تا جمع باشد او را خير دنيا و آخرت و بعضي دگر گفتند: در آيت تقديم و تأخيري هست و مجاز او اينكه است: و آتيناه في الدّنيا و في الآخرة«3» حسنة و انّه لمن الصّالحين.

ثُم َّ أَوحَينا إِلَيك َ، گفت:«4» وحي كرديم به تو، أَن ِ اتَّبِع مِلَّةَ إِبراهِيم َ، كه ملّت و دين او را متابعت كني،«5» يعني اقتدا كن به او در دعوت با دين خداي از توحيد و عدل و نفي«6» از كفر و شرك بر طريق و سيرت او برو. و مراد آن است«7» كه بر شرع او عمل كن، چه رسول«8»- عليه السّلام- به شرع هيچ پيغمبر متعبّد نبود، علي وجه الاقتداء به و المتابعة له، چه اگر چنين بودي از امّت او بودي و آن پيغامبر به از او بودي، چه پيغامبر به

از امّت باشد و مقتدا به از مقتدي«9»، و اينكه خلاف اجماع است.

اما اگر بعضي مسايل«10» به اتّفاق موافقت باشد آن را با شرع«11» ديگر پيغامبران، پيغامبر- عليه السّلام- مكلّف«12» باشد كه به آن نه بر سبيل متابعت و اقتدا به ايشان«13» باشد بل بر سبيل اتّفاق الشّرعين«14» باشد. و لفظ اتّباع بر توسّع و تشبيه باشد، لاتّفاق الفعل«15» في الصّورة. و گفتند«16»: مراد به «ملّت» تكاليف عقلي است، علي هذا التأويل.

حَنِيفاً، نصب او بر حال باشد و روا بود كه از فاعل بود يا «17» حال باشد از رسول

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: باشد و نيكان.

(2). همه نسخه بدلها بجز قم در.

(3). آب، آج، لب: و الآخرة، آط: ندارد.

(4). همه نسخه بدلها آنگه. [.....]

(5). همه نسخه بدلها بجز قم: كن.

(6). همه نسخه بدلها: نهي.

(7). همه نسخه بدلها: نه آن است كه.

(8). همه نسخه بدلها ما.

(9). قم، آط، آج، لب: مقتدي به از مقتدي.

(10). همه نسخه بدلها: مسائل.

(11). همه نسخه بدلها بجز قم: ديگر شرع.

(12). همه نسخه بدلها كه.

(13). قم: به آن.

(14). آط، آب: اتّفاق شرعتين.

(15). همه نسخه بدلها: الفعلين.

(16). آط، آج، لب: گفتن.

(17). همه نسخه بدلها: تا.

صفحه : 117

- عليه السّلام- و روا بود كه از مفعول بود يا «1» حال بود از ملّت إبراهيم«2»، وَ ما كان َ مِن َ المُشرِكِين َ، و إبراهيم«3»،- عليه السّلام- از جمله مشركان نبود. و براي آن تكرار فرمود نفي شرك را از إبراهيم«4»، كه مشركان گفتند: ما بر ملّت ابراهيم ايم، و جهودان و ترسايان همين«5» گفتند تا خداي تعالي رد كرد بر ايشان، بقوله: ما كان َ إِبراهِيم ُ يَهُودِيًّا وَ لا نَصرانِيًّا وَ لكِن كان َ حَنِيفاً مُسلِماً [108- پ]

وَ

ما كان َ مِن َ المُشرِكِين َ«6».

آنگه گفت: إِنَّما جُعِل َ السَّبت ُ عَلَي الَّذِين َ اختَلَفُوا فِيه ِ، گفت: روز شنبه تو را به آن«7» كردند كه در او خلاف كردند، حسن بصري گفت: معني آن كه يعني«8» بر ايشان كردند يعني بد بود بر ايشان، و ايشان را نبود بل بر ايشان بود از آن جا كه ايشان را در اينكه روز لعنت كردند و مسخ كردند براي آن كه در اينكه روز تعدّ [ي]

كردند و ماهي گرفتند كه بر ايشان حرام بود، في قوله تعالي: كَما لَعَنّا أَصحاب َ السَّبت ِ ...«9»، و في قوله: وَ لَقَد عَلِمتُم ُ الَّذِين َ اعتَدَوا مِنكُم فِي السَّبت ِ«10»- الآيه.

و اختلاف ايشان در اينكه روز آن بود كه بعضي گفتند: اينكه روز حلال است، و بعضي گفتند: حرام است، بعضي گفتند: اعظم الأيّام است به حرمت، و بعضي گفتند: نيست، بل يك شنبه است. و بعضي دگر گفتند: معني آيت آن است كه خداي تعالي تعظيم روز شنبه«11» نكرد إلّا بر آنان كه در او خلاف كردند از جهودان.

و آن بود كه خداي تعالي تعظيم روز آدينه بر ايشان واجب كرد«12» و عباداتي«13» فرمود ايشان را در اينكه روز، ايشان خلاف كردند و گفتند: ما اينكه تعظيم روز شنبه را كنيم كه خداي تعالي در شش روز آسمان و زمين بيافريد،«14» روز آدينه نماز ديگر فارغ شد و روز شنبه بياسود، ما آن روز«15» را تعظيم كنيم. خداي تعالي عند آن تكليف تعظيم

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: تا. [.....] (4- 3- 2). اساس، آط: ابراهيم.

(5). قم: هم اينكه.

(6). سوره آل عمران (3) آيه 67.

(7). همه نسخه بدلها: روز شنبه بر آنان.

(8). همه نسخه بدلها: ندارد.

(9). سوره نساء

(4) آيه 47.

(10). سوره بقرة (2) آية 65.

(11). همه نسخه بدلها واجب.

(12). آز، لب: نكرد، آج: بكرد.

(13). همه نسخه بدلها بجز قم: عبادتي.

(14). همه نسخه بدلها و.

(15). قم: اينكه روز.

صفحه : 118

روز شنبه بر ايشان سخت كرد. و بر اينكه قول تقدير آيت آن بود كه: إنّما جعل السّبت فرضا علي الّذين اختلفوا فيه من اليهود. و گفتند: اختلاف ايشان در شنبه و يك شنبه افتاد«1». جهودان گفتند: شنبه فاضلتر است، و ترسايان گفتند: يك شنبه.

كلبي ّ گفت: خداي تعالي موسي را فرمود تا بني اسرائيل را فرمايد كه تعظيم روز آدينه كنيد«2». گفتند: ما جز شنبه را تعظيم نكنيم كه شنبه آن روز است كه خداي تعالي در او بياسود از خلق أشيا، و خلاف كردند بر موسي- عليه السّلام- چون عيسي بيامد- عليه السّلام- و ترسايان را تعظيم روز آدينه فرمود، خلاف كردند و گفتند: ما اينكه روز نخواهيم، چه ما را نبايد كه عيد ما پس از عيد ايشان باشد«3» ما از اوّل اسبوع روز يك شنبه عيد خود كنيم«4»، فهذا هو اختلافهم فيه في قوله الكلبي ّ.

همّام إبن منبّه روايت كند از ابو هريره كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله- گفت:

نحن الآخرون السّابقون يوم القيامة

، ما آخرين امّتان و پيغامبرانيم«5» و سابقانيم روز قيامت، إلا«6» أنهم اوتوا الكتاب«7» قبلنا، جز آن است كه ايشان را كتاب پيش از ما دادند و ما را پس از ايشان مردمان تبع مااند، امروز ما را، يعني آدينه، و فردا جهودان راست، يعني شنبه، و پس فردا ترسايان را، يعني روز يك شنبه.

مكحول گفت: عمر خطّاب را بر جهودي چيزي بود او را مطالبت كرد

و سوگند خورد به خدايي كه محمّد را بر همه آدميان بگزيد كه مفارقت نكند از او تا حق ّ خود نستاند از او. جهود گفت: خداي محمّد را بنگريد«8» بر خلقان«9». عمر تپنچه اي بر روي او زد، جهود گفت: ميان من و تو حاكم ابو القاسم باشد، يعني رسول- عليه السّلام.

آمدند پيش رسول جهود حكايت كرد آنچه رفته بود، رسول- عليه السّلام- گفت«10» عمر را: أمّا بر آن لطمه كه بر او زدي دل او خوش كن، و أمّا تو اي يهودي بشنو بدان كه آدم صفي ّ اللّه بود، و ابراهيم خليل اللّه، و موسي نجي ّ اللّه، و عيسي روح اللّه، و أنا

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز قم: بود، همه نسخه بدلها كه 2. همه نسخه بدلها: كنند. [.....]

(3). همه نسخه بدلها بجز قم: بود.

(4). همه نسخه بدلها بجز قم: عيد كنيم.

(5). همه نسخه بدلها بجز قم: پيغامبران.

(6). همه نسخه بدلها بجز قم: غير.

(7). اساس: موتوا الكتاب.

(8). همه نسخه بدلها بجز قم: برنگزيد.

(9). آب، آز: از خلقان.

(10). همه نسخه بدلها: عمر را گفت.

صفحه : 119

حبيب اللّه. بلي با يهودي؟ خداي تعالي«1» مرا دو نام از نامهاي خود اشتقاق كرد، او را «سلام» نام است و امّت مرا «مسلم» خواند، و او را مؤمن نام است و امّت مرا مؤمن خواند. بلي يا يهودي شما روزي طلب كردي كه آن روز خداي- تعالي- ذخيره كرده بود ما را، و آن روز آدينه است، امروز ما راست و فردا شما را و پس فردا ترسايان را.

بلي يا يهودي؟ شما در روزگار«2» پيش از ما اي«3» و ما پس از شماايم در مدّت، و لكن پيش شماايم

در قيامت. بلي يا يهودي؟ بهشت بر پيغامبران حرام است، تا من در او شوم«4»، و بر اوصياي پيغامبران«5»، تا وصي ّ من در او شود«6» و بر امّتان، تا امّت من در شوند«7».

ادع ُ إِلي سَبِيل ِ رَبِّك َ بِالحِكمَةِ وَ المَوعِظَةِ الحَسَنَةِ، [109- ر]

آنگه حق تعالي رسول را أمر كرد، گفت: دعوت كن خلقان را با راه خداي تعالي، يعني با دين خداي. بِالحِكمَةِ، به سخن«8» درست. وَ المَوعِظَةِ الحَسَنَةِ، و پند نيكوا«9»، وَ جادِلهُم بِالَّتِي هِي َ أَحسَن ُ، و مجادله كن و مناظره با ايشان بر وجهي كه نيكوتر باشد. مفسّران گفتند: معني آن است كه إيذا مكن ايشان را، و رسالت گزاردن رها مكن. و بعضي مفسّران گفتند: اينكه آيت منسوخ است به آيت قتال. إِن َّ رَبَّك َ هُوَ أَعلَم ُ، خداي تو عالمتر است به آن كس كه گمراه شود از راه او كه دين حق ّ است و عالمتر است به آن كه بر راه راست و بر طريق«10» هدايت باشد، و اينكه بر سبيل تهديد و وعيد است«11».

وَ إِن عاقَبتُم فَعاقِبُوا بِمِثل ِ ما عُوقِبتُم بِه ِ، مفسّران گفتند: اينكه سورت مكّي است مگر اينكه سه آيت كه در آخر اوست من قوله: وَ إِن عاقَبتُم، تا به آخر سورت كه در حق ّ كشتگان أحد آمد، و سبب نزولش آن بود كه مسلمانان چون بديدند كه

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها امّت.

(2). قم: در اينكه روزگار.

(3). آب، آج، لب: پيش ماييد.

(4). همه نسخه بدلها: در شوم.

(5). قم حرام است.

(6). همه نسخه بدلها آط: در شود. [.....]

(7). قم: در او شوند، آط، در او شود، آب، آز، آج، لب: در شود، همه نسخه بدلها قوله.

(8). همه نسخه بدلها بجز قم:

با سخن.

(9). همه نسخه بدلها: نيكو.

(10). همه نسخه بدلها: و طريق.

(11). همه نسخه بدلها قوله.

صفحه : 120

مشركان چه قتل كرده اند«1» از مسلمانان و چه مثله كرده اند«2» و كسان را شكم بشكافته اند،«3» و خصوصا حمزه«4» عبد المطّلب را«5». و گفتند از مسلمانان كس نماند كه او را مثله نكردند مگر حنظلة بن الرّاهب را كه پدرش أبو عامر الرّاهب بود و با أبو سفيان«6» بود براي او حرمت حنظله«7» از مثله رها كردند.

مسلمانان چون چنان ديدند گفتند: اگر ما را دست باشد بر اينان«8»، بتر«9» از اينكه و بيشتر از اينكه كنيم كه ايشان كرده اند«10»، و مثله اي كنيم كه در عرب كس به كس نكرده است«11». و حمزة بن عبد المطّلب را هنده«12» بنت عتبه مثله كرده بود و شكم بشكافته«13» و جگر او بگرفته«14»، خواست تا بخورد در دهنش سنگ شد تا بينداخت.

رسول را- عليه السّلام- بگفتند. رسول- عليه السّلام- گفت: حمزه از آن گراميتر است بر خداي كه بعضي از او به آتش بسوزد، چه حمزه اهل بهشت است و هند اهل دوزخ، خداي تعالي نخواست كه تا«15» خون حمزه به أحشاي«16» هند مختلط شود.

آنگه گفت:

رحم اللّه حمزة

، خداي بر حمزه رحمت كناد كه من او را نشناختم إلّا فعّال خير بود و رحم پيوند بود،«17» و اگر نه آنستي كه قومي محزون شوند بر اينكه، رها كردمي تا خداي او را از شكم«18» جانوران حشر كردي.

آنگه گفت: اگر خداي مرا ظفر دهد بر اينان«19»، هفتاد كس را به عوض حمزه مثله كنم. خداي تعالي اينكه آيت فرستاد: وَ إِن عاقَبتُم، اگر عقوبت كني عقوبت به

-----------------------------------

(2- 1). همه نسخه بدلها بجز قم: كردند.

(3).

همه نسخه بدلها بجز قم: بشكافتند.

(4). همه نسخه بدلها بن.

(5). همه نسخه بدلها بجز قم رضي اللّه عنه.

(6). همه نسخه بدلها: الرّاهب با ابو سفيان.

(7). كذا: در اساس، قم: براي حرمت او حنظله را مثله نكردند، ديگر نسخه بدلها: براي آن حنظله را از مثله رها كردند.

(8). همه نسخه بدلها بجز قم: ايشان.

(9). همه نسخه بدلها بجز قم: بدتر.

(10). آب، آز، آج، لب: كردند. [.....]

(11). قم: در عرب كس نكرده است، آط، آز، آج، لب: نكرده بود، آب: نكرده باشد.

(12). همه نسخه بدلها: هند.

(13). قم: شكافته.

(14). همه نسخه بدلها و.

(15). همه نسخه بدلها: نخواست تا.

(16). قم: با احشاي.

(17). همه نسخه ها بجز قم: ندارد.

(18). آج، لب: او را شكم.

(19). همه نسخه بدلها بجز قم: ايشان.

صفحه : 121

مثل«1» آن كني كه ايشان كرده باشند شما را. و لفظ «عقوبت» في قوله: بِمِثل ِ ما عُوقِبتُم بِه ِ، مجاز است چه آن از ايشان ابتدا بود و ابتدا عقاب نباشد، عقاب آن بود«2» كه عقيب«3» فعلي«4» باشد بر وجه استحقاق جز كه براي ازدواج لفظ آن را «عقاب» خواند، مثل قوله: وَ جَزاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثلُها ...«5»، و قوله: فَمَن ِ اعتَدي عَلَيكُم فَاعتَدُوا عَلَيه ِ ...«6»، و اينكه را نظاير بسيار است. و اگر صبر كني، لَهُوَ خَيرٌ لِلصّابِرِين َ، آن بهتر باشد«7» صابران را. رسول- عليه السّلام- گفت: صبر كنم و آنچه عزم كرده بود«8» رها كرد. عبد اللّه عبّاس و ضحّاك گفتند: اينكه از پيش نزول سورت براءة بود. [آنگه«9» خداي تعالي رسول را فرموده بود كه قتال با آن كس كن كه او با تو قتال كند و ابتدا به قتال مكن]«10» چون سورت براءة فرود آمد و

خداي تعالي جهاد فرمود، اينكه آيت منسوخ بكرد.

آنگه او را حث ّ كرد بر صبر كردن و ترغيب كرد، گفت: وَ اصبِر، صبر كن كه صبر تو«11» نيست مگر به خداي، اي بمعونة اللّه و توفيقه، به توفيق خداي«12» تواني كردن«13». وَ لا تَحزَن عَلَيهِم، و دلتنگ مباش بر اعراض و عدول ايشان از تو. وَ لا تَك ُ فِي ضَيق ٍ مِمّا يَمكُرُون َ، و مباش در تنگي از مكري كه ايشان مي كنند. إبن كثير خواند اينكه جا و در سورة النّمل: «في ضيق» به كسر «ضاد» و باقي قرّا به فتح«14» خواندند. بعضي گفتند: دو لغت است به يك معني. و بعضي فرق كردند، گفتند:

الضيق في القلب و الصّدر«15»، و الضيق في المعاش«16» و المساكن. و أبو عمرو گفت، بصريان گفتند: ضيق به فتح، غم باشد و به كسر، شدّت. فرّاء گفت، كوفيان گفتند: هر

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز قم: ندارد.

(2). همه نسخه بدلها بجز قم: باشد.

(3). همه نسخه بدلها بجز قم: عقب.

(4). همه نسخه بدلها: فعل.

(5). سوره شوري (42) آيه 40. [.....]

(6). سوره بقره (2) آيه 194.

(7). همه نسخه بدلها بجز قم يعني صبر بهتر باشد.

(8). قم، آط، آب، آز: آن عزم كه كرده بود، آج، لب: آن عزم كه كرده.

(9). همه نسخه بدلها بجز قم كه.

(10). اساس: ندارد، از قم، افزوده شد.

(11). قم: به تو.

(12). همه نسخه بدلها صبر.

(13). قم: توان كردن.

(14). همه نسخه بدلها ضاد.

(15). آج، لب: و الصّدور.

(16). آط، آز، آج، لب: في العيش.

صفحه : 122

دو لغت است، مثل: رطل و رطل«1» [109- پ]

و قتيبي گفت: ضيق تخفيف ضيّق باشد، كهين و هيّن و لين و ليّن، و بر اينكه تأويل

صفت موصوفي محذوف باشد، كأنّه قال: و لا تك في أمر ضيّق ممّا يمكرون. «ما» مصدريه است، أي من مكرهم.

إِن َّ اللّه َ مَع َ الَّذِين َ اتَّقَوا، كه خداي با متّقيان و پرهيزكاران است، وَ الَّذِين َ هُم مُحسِنُون َ، و با آنان كه نيكوكار«2» باشند. هرم بن حيّان«3» را گفتند: ما را وصايتي«4» كن. گفت: اوصيكم بالآيات الأواخر«5» من سورة النّخل، ادع ُ إِلي سَبِيل ِ رَبِّك َ- إلي آخر السّورة. گفت: بر اينكه آيات كار كني كه در آخر سورة النّحل است، اينكه سه آيت. و قوله: «مع»، به معني نصرت است و معاونت«6».

-----------------------------------

(1). آز: رطل يرطل.

(2). همه نسخه بدلها قم: نيكو كاران.

(3). آز: جنان. [.....]

(4). همه نسخه بدلها: وصيّتي.

(5). آج، لب: الآخر.

(6). همه نسخه بدلها بجز قم: نصرت و معاونت است.

صفحه : 123

سورت بني اسرايل

بدان كه اينكه سورت صد و يازده آيت است و هزار و پانصد و سي و سه كلمت است و شش هزار و چهار صد و شست«1» حرف است.

و روايت است از ابو امامه از ابي ّ كعب كه، رسول- صلّي اللّه عليه و علي آله«2»- گفت«3»: هر كه او سورت بني اسرايل بخواند دلش رقيق شود«4»، آن جا كه ذكر مادر و پدر است«5»، خداي تعالي او را در بهشت دو قنطار مزد بدهد، و قنطاري هزار و دويست اوقيّه باشد، هر اوقيّه«6» بهتر باشد از دنيا و هر چه در دنياست.

حَمَلنا مَع َ نُوح ٍ إِنَّه ُ كان َ عَبداً شَكُوراً (3) وَ قَضَينا إِلي بَنِي إِسرائِيل َ فِي الكِتاب ِ لَتُفسِدُن َّ فِي الأَرض ِ مَرَّتَين ِ وَ لَتَعلُن َّ عُلُوًّا كَبِيراً (4)

فَإِذا جاءَ وَعدُ أُولاهُما بَعَثنا عَلَيكُم عِباداً لَنا أُولِي بَأس ٍ شَدِيدٍ فَجاسُوا خِلال َ الدِّيارِ وَ كان َ وَعداً مَفعُولاً (5) ثُم َّ رَدَدنا لَكُم ُ الكَرَّةَ عَلَيهِم وَ أَمدَدناكُم بِأَموال ٍ وَ بَنِين َ وَ جَعَلناكُم أَكثَرَ نَفِيراً (6) إِن أَحسَنتُم أَحسَنتُم لِأَنفُسِكُم وَ إِن أَسَأتُم فَلَها فَإِذا جاءَ وَعدُ الآخِرَةِ لِيَسُوؤُا وُجُوهَكُم وَ لِيَدخُلُوا المَسجِدَ كَما دَخَلُوه ُ أَوَّل َ مَرَّةٍ وَ لِيُتَبِّرُوا ما عَلَوا تَتبِيراً (7) عَسي رَبُّكُم أَن يَرحَمَكُم وَ إِن عُدتُم عُدنا وَ جَعَلنا جَهَنَّم َ لِلكافِرِين َ حَصِيراً (8) إِن َّ هذَا القُرآن َ يَهدِي لِلَّتِي هِي َ أَقوَم ُ وَ يُبَشِّرُ المُؤمِنِين َ الَّذِين َ يَعمَلُون َ الصّالِحات ِ أَن َّ لَهُم أَجراً كَبِيراً (9)

وَ أَن َّ الَّذِين َ لا يُؤمِنُون َ بِالآخِرَةِ أَعتَدنا لَهُم عَذاباً أَلِيماً (10) وَ يَدع ُ الإِنسان ُ بِالشَّرِّ دُعاءَه ُ بِالخَيرِ وَ كان َ الإِنسان ُ عَجُولاً (11) وَ جَعَلنَا اللَّيل َ وَ النَّهارَ آيَتَين ِ فَمَحَونا آيَةَ اللَّيل ِ وَ جَعَلنا آيَةَ النَّهارِ مُبصِرَةً لِتَبتَغُوا فَضلاً مِن رَبِّكُم وَ لِتَعلَمُوا عَدَدَ السِّنِين َ وَ الحِساب َ وَ كُل َّ شَي ءٍ فَصَّلناه ُ تَفصِيلاً (12) وَ كُل َّ إِنسان ٍ أَلزَمناه ُ طائِرَه ُ فِي عُنُقِه ِ وَ نُخرِج ُ لَه ُ يَوم َ القِيامَةِ كِتاباً يَلقاه ُ مَنشُوراً (13) اقرَأ كِتابَك َ كَفي بِنَفسِك َ اليَوم َ عَلَيك َ حَسِيباً (14)

مَن ِ اهتَدي فَإِنَّما يَهتَدِي لِنَفسِه ِ وَ مَن ضَل َّ فَإِنَّما يَضِل ُّ عَلَيها وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزرَ أُخري وَ ما كُنّا مُعَذِّبِين َ حَتّي نَبعَث َ رَسُولاً (15)

«7»

بجز قم: شصت.

(2). قم، آط، آج، لب: عليه السلام، آب، آز: عليه الصّلات و السّلام.

(3). همه نسخه بدلها بجز قم كه.

(4). آط و.

(5). قم و.

(6). قم: هر اوقيه اي.

(7). قم، آج، لب ترجمه كرده است به: به نام خداي بخشاينده مهربان.

(8). قم: بنده خويش، ديگر نسخه بدلها: بنده اش.

(9). قم، آج: بركت كرديم، آب: بركت كرده ايم، آط، لب: بركه كرده ايم.

(10). قم: او.

(11). از آج، افزوده شد. [.....]

(12). از آط، افزوده شد.

صفحه : 124

و داديم«1» موسي را كتاب«2» و كرديم آن را بياني و لطفي«3» پسران يعقوب را كه مگيري از دون«4» من وكيلي.

فرزندان آنان كه بر گرفتيم با نوح«5»- عليه السّلام- كه او بود بنده اي شكر كننده.

و خبر داديم پسران يعقوب را در كتاب فساد مي كني«6» در زمين دو بار و بلندي شوي بلندي بزرگ.

چون آيد وعده يكي از آن دو بار، بر انگيزيم بر شما بندگاني«7» از آن ما خداوندان شجاعت سخت تا در شوند در ميان سرايها و اينكه وعده اي باشد كرده«8».

پس برگردانيم«9» شما را دولت بر ايشان و مدد كنيم«10» شما را به مالها و پسران و كنيم شما را بيشتر به ياران.

اگر نيكوي كني«11» نيكوي كني با خود«12» و اگر بدي كني و را باشد، چون آيد وعده باز پسين تا دژم كند«13» رويهاي شما و تا در مسجد شوند«14» چنان كه شدند«15» در او

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: بداديم.

(2). همه نسخه بدلها: توريت.

(3). همه نسخه بدلها: بيان و لطف.

(4). همه نسخه بدلها: از فرود.

(5). قم: وا نوح، آط، آب، آج، لب: ما با نوح.

(6). قم، آط: كه فساد كني، آب، آج، لب: كه فساد كنيد.

(7). قم را.

(8). قم: و بود وعده اي كرده،

آج، لب: و باشد اينكه وعده كرده.

(9). قم ما.

(10). همه نسخه بدلها: و مدد دهيم.

(11). قم شما.

(12). همه نسخه بدلها: براي خود.

(13). آط، آب: اندوهگن كند، آج، لب: اندوهگين كند. [.....]

(14). اساس: شوي، به قياس با نسخه آب و معني عبارت، تصحيح شد.

(15). اساس: شدي، به قياس با نسخه آب، تصحيح شد.

صفحه : 125

نخست بار تا هلاك كنند آنچه بلند كرده باشند هلاك كردني.

باشد كه خداي شما«1» رحمت كند و اگر باز آيي«2» باز آييم و كرديم دوزخ براي كافران باز دارنده.

«3» اينكه قرآن ره نمايد به آنچه«4» راست تر«5» است و مژده دهنده«6» مومنان را، آنان كه عمل نكو كنند«7» كه ايشان راست مزدي بزرگ.

[110- ر]

و آن كه آنان كه ايمان ندارند به آخرت بنهاده ايم«8» براي ايشان عذابي دردناك.

و بخواند آدمي به بدي خواندنش«9» به نيكي و بود آدمي شتاب زده.

و كرديم شب«10» و روز را دو علامت، بسترديم«11» علامت شب«12» و كرديم«13» علامت روز بينا تا طلب كني فزونيي«14» از خدايتان و بداني شمار سالها و حسابها«15»، و هر چيزي را جدا كرديم«16» جدا كردني.

و هر آدميي را الزام كنيم عمل او در گردنش و بيرون آريم براي او روز قيامت نامه اي كه بيند«17» آن را افلاخته«18».

-----------------------------------

(1). آج، لب: بر شما.

(2). اساس: و اگر نه باز آيي، با توجه به اتّفاق نسخ و معني آيه، لفظ «نه» حذف شد.

(3). قم كه.

(4). قم آن.

(5). قم، آط: راستر.

(6). همه نسخه بدلها: مژده دهد.

(7). قم: آنان كه كنند نيكيها، آط، آب، آج، لب: آنان را كه عمل صالح كنند.

(8). آط: ببجاريم، قم: بنهاده ايم، آب: آماده كنيم، آج، لب: مهيّا كنيم.

(9). آط، آج، لب: خواندش.

(10). قم را.

(13-

11). قم ما.

(12). آج، لب را. [.....]

(14). قم: افزوني.

(15). آط، آب، آج، لب: شمار.

(16). قم ما آن را.

(17). آط، آب، آج، لب: بينند.

(18). قم، آب: افراشته، آط، آج، لب: افراخته.

صفحه : 126

بخوان نامه ات«1» بس باد به تو«2» امروز بر تو محاسب«3».

هر كه راه يابد«4» براي خود راه يابد و هر كه گمره شود«5» گمره شود بر خود و بر نگيرد«6» بر گيرنده اي بار ديگري، و نبوديم ما عذاب كننده تا نفرستيم«7» پيغامبري را.

قوله: سُبحان َ الَّذِي أَسري بِعَبدِه ِ لَيلًا، «سبحان» مصدر است از بناي سبّح يسبّح تسبيحا و سبحانا. و نصب او بر مصدر است، و تقدير او آن است كه: اسبّح الّذي اسري بعبده سبحانا. آنگه فعل بيفگند و مصدر را إضافت كرد با مفعول، و مثله: وعد اللّه، و كتاب اللّه، أي وعد اللّه وعدا«8» و كتب كتابا. جز كه اينكه جا إضافه مصدر است با فاعل«9»، و أبو عبيده گفت، أهل مدينه گفتند: سبحان اسمي است به جاي مصدر نهاده چون كفران، و قال اميّة بن أبي الصّلت:

سبحانه ثم ّ سبحانا نعوذ به و قبلنا سبّح الجودي ّ و الجمد

و بعضي دگر گفتند: نصب او بر نداست، و التقدير: يا سبحان اللّه، و معني او تنزيه باشد و تبعيد از هر چه لايق نباشد به او«10». طلحة بن عبد اللّه گفت از رسول- عليه السّلام- پرسيدم كه: معني سبحان اللّه چه باشد! گفت:

تنزيه اللّه من كل ّ سوء،

دور بكردن از خداي هر بدي، و به معني نماز آمده است، كقوله: فَلَو لا أَنَّه ُ كان َ مِن َ المُسَبِّحِين َ«11»، أي من المصلّين، و نماز نافله را سبحه گويند. و در حديث آمده است: كان إبن عمر [يصلّي]«12»

سبحته في المسجد الّذي يصلّي فيه المكتوبة، يعني عبد اللّه عمر نماز نافله هم در آن مسجد كردي كه نماز فريضه كردي. و به معني

-----------------------------------

(1). قم: نامه خويش را.

(2). قم: بس است به تن تو، آط، آج، لب: بسي تو، آب: بس است نفس تو.

(3). قم: شمار كننده.

(4). آط، آج، لب: راه نمايد.

(5). همه نسخه بدلها بجز آز: گمراه شود، قم بدرستي كه.

(6). آب هيج.

(7). آج، لب: بفرستيم.

(8). آط، آب، آج، آز، آج، لب: وعد وعدا.

(9). همه نسخه بدلها: اضافت مصدر با فاعل است. [.....]

(10). همه نسخه بدلها بجز قم به او لايق نباشد.

(11). سوره صافّات (37) آيه 143.

(12). اساس: ندارد، از قم، افزوده شد.

صفحه : 127

استثنا آمده است [في قوله: لَو لا تُسَبِّحُون َ«1»، أي هلّا تستثنون«2». و اينكه لغت بعضي يمنيان است، و سبحة به معني «نور» آمده است]«3» در آن خبر كه: لولا ذلك لأحرقت سبحات وجهه، أي نور وجهه. و مبرّد گفت: وجه اينكه آن باشد كه اگر بيننده اي بديدي بگفتي: سبحان اللّه، و در جاي تعجّب آمد«4»: چنان كه اعشي«5» گفت«6»:

أقول لمّا جاءني فخره سبحان من علقمة الفاخر

و در بعضي أحاديث آمد كه يكي از جمله بزرگان گفت: هرگز ندانستم كه گفتن سبحان اللّه معصيت باشد، حتّي دخلت علي فلان، تا در نزديك فلان كس شدم، مردي حاضر بود آن جا، نامه اي در آوردند و پيش صاحب صدر بنهادند او برگرفت و مي خواند. اينكه مرد كه حاضر بود گفت: سبحان اللّه؟ صاحب صدر گفت:

چه خواستي به اينكه تسبيح! گفت: تعجب آن كه چون فلاني چونين مخاطبه به تو نويسد؟ مرد در خشم شد و بفرمود تا او را حاضر

كردند و بر او استخفاف كرد و او را برنجانيد. من گفتم: اينكه آن جاي است كه سبحان اللّه گفتن بر اينكه وجه معصيت باشد. الَّذِي أَسري، كه ببرد بنده يش را«7»، يقال: سري يسري سري، [110- پ]

و أسري يسري إسراء، لغتان، و هو سير اللّيل، و بر اينكه قول «با» تعديه را باشد. بعضي دگر گفتند: و سريت سري لازم باشد، و أسريت غيري إسراء [متعدّي]«8»، بر اينكه قول «با» زيادت باشد، و مثله: تنبت بالدّهن، قال الشّاعر:

و ليلة ذات دجي سريت و لم يلتني عن سراها ليث

نصب او بر ظرف باشد، و بعضي علما گفتند: تنكير او دليل كرد بر آن كه اينكه اسرا در بعضي شب بوده است و دليل اينكه قول قراءت حذيفه و عبد اللّه مسعود است من اللّيل، من المسجد الحرام، «من» ابتدا غايت راست و «إلي» در برابر او انتها

-----------------------------------

(1). سوره قلم (68) آيه 28.

(2). ديگر نسخه بدلها: يستثنون، كه با توجه به ضبط آيه در قرآن كريم درست تر بنظر مي آيد.

(3). اساس: افتادگي دارد، از قم افزوده شد.

(4). آز، آج، لب: آمده است.

(5). قم: علقمه، آج، لب: عيسي.

(6). آب، آز شعر.

(7). قم: خويش را، ديگر نسخه بدلها: بنده اش را.

(8). نسخه بدلها: ندارد، به قياس چاپ مرحوم شعراني، افزوده شد، شايد نظر ابو الفتح آن بوده است كه با ذكر كلمه «غيري» كه قطعا مفعول «اسريت» است جمله بي نياز از ذكر كلمه متعدّي است.

صفحه : 128

غايت را.

در اينكه دو روايت است: يكي آن كه، رسول- عليه السّلام- گفت من در مسجد الحرام بودم در حجر ميان خفته و بيدار كه جبريل آمد و براق آورد، و اينكه

روايت أنس است و مالك بن صعصعه. و روايت ديگر آن است كه، رسول- عليه السّلام- گفت: مرا از حجره ام ّ هاني به آسمان بردند، و تأويل كردند اينكه آيت را بر آن كه حرم را جمله مسجد خوانند، و اينكه روايت كلبي است و ابو صالح از ام ّ هاني كه او گفت: رسول را- عليه السّلام- از حجره من به آسمان بردند نماز خفتن [بكرد و من با او نماز خفتن]«1» بكردم و بخفتم و او را در نمازگاه رها كردم بيدار نشدم تا او مرا بيدار كرد«2» براي نماز بامداد، مرا گفت: برخيز يا ام ّ هاني تا تو را حديثي كنم«3».

گفتم: يا رسول اللّه؟ أحاديث و احوال«4» تو همه عجايب«5» باشد.

آنگه نماز بامداد بكرد. چون فارغ شد، گفت: بدان كه دوش«6» نماز خفتن بگزاردم جبريل آمد و من هم اينكه جا نشسته بودم، مرا گفت: برخيز و بيرون آي«7»، برخاستم و بيرون شدم، فريشته اي ايستاده بود و اسپي، مرا گفت: بر نشين. من بر نشستم، هر كجا به نشيني رسيد«8»، دستهايش دراز شد«9» و پايها كوتاه، و هر كجا به فرازي رسيديم«10» پايهايش دراز شدي و دستها«11» كوتاه تا به بيت المقدّس رسيدم و آن جا نماز بكردم- و ساق الحديث إلي آخره- و اكنون نماز بامداد با شما بكردم.

مقاتل گفت: شب معراج پيش از هجرت بود به يك سال، و گفتند: يك بار بود، و گفتند: دو بار بود، يك بار از مسجد الحرام و يك بار از خانه«12» ام ّ هاني بنت أبي طالب. و گفته اند: بسيار بارها بود.

-----------------------------------

(1). اساس افتادگي دارد، از قم افزوده شد.

(2). اساس: نكرد، به قياس قم و

اتفاق همه نسخه بدلها تصحيح شد.

(3). قم، آط، آج، لب: گويم، آب، آز: گوييم. [.....]

(4). آج، لب: اقوال.

(5). قم: عجب.

(6). همه نسخه بدلها چون.

(7). همه نسخه بدلها، بجز قم من.

(8). همه نسخه بدلها بجز قم: رسيدي، قم: رسيدم.

(9). آط، آج، لب: شدي.

(10). قم: رسيدم، ديگر نسخه بدلها: رسيدي.

(11). آب، آز: دستهاش.

(12). همه نسخه بدلها بجز قم: حجره.

صفحه : 129

إِلَي المَسجِدِ الأَقصَي، به مسجد دورتر، يعني به مسجد بيت المقدّس. براي آنش«1» «أقصي» خواند كه دو [ر]

تر مسجدي است كه آن را زيارت كند. الَّذِي بارَكنا حَولَه ُ، آن مسجد كه ما بركه كرديم«2» بر پيرامن«3» آن. گفتند: از جويها و آبها و درختان ميوه خواست. مجاهد گفت: براي آنش مبارك خواند كه مقرّ أنبيا بود و مهبط فريشتگان و وحي خداي تعالي. و آن صخره و سنگ كه خداي تعالي خلقان را روز قيامت از او حشر كند«4» آن جاست، لِنُرِيَه ُ مِن آياتِنا، تا با او نماييم از آيات و علامات و عجايب ما، إِنَّه ُ هُوَ السَّمِيع ُ البَصِيرُ، كه او خداوندي شنوا و بيناست.

اما قصّه معراج قصّه اي دراز است و در او اختلاف بسيار كرده اند«5»، و روايات واهي ضعيف. و ما آنچه معتمد است بر سبيل اختصار بگوييم- إن شاء اللّه تعالي.

بدان كه مسلمانان خلاف كردند در معراج: بعضي نفي كردند«6»، و گفتند: نبود و رفتن رسول- عليه السّلام- بيشتر تا به بيت المقدس نبود كه ظاهر قرآن بيش از اينكه نيست، و آن معتزليان اند«7»- و جماعتي دگر گفتند: رسول- عليه السّلام- اينكه در خواب ديد، و آن نجّاريانند«8». و بعضي حشويان گفتند: روح او به معراج بردند و تن او در مكّه«9» بود.

و آنچه درست است آن است كه رسول- عليه السّلام- را به آسمان بردند به نفس و تن او و آسمانها به او عرضه«10» كردند و بهشت و دوزخ بر او عرض كردند و او معاينه بديد چنان كه گفت: [111- ر]

عرضت علي ّ الجنّة حتّي هممت ان اقطف من ثمراتها و عرضت علي ّ النّار حتّي اتّقيت حرّها بيدي،

چنان كه در سياقت قصّه بيايد.

امّا سياقت«11» قصّه به روايت انس بن مالك و ابو هريره و عبد اللّه عبّاس و عايشه و

-----------------------------------

(1). آط، آج، لب: بر آنش.

(2). قم: بركت كرده ايم، آط، آج، لب: بركت كرديم، آز: بركت گردانيم.

(3). آط، آب، آج، لب: پرامن.

(4). همه نسخه بدلها: كنند.

(5). همه نسخه بدلها: ندارد، قم و نيز حشو بسيار آورده اند، ديگر نسخه بدلها و در او حشو بسيار آورده اند و خلاف بسيار كرده اند. [.....]

(6). آط، آج، لب: بعضي گفتند: نبود و نفي كردند، آب، آز: بعضي گفتند و نفي كردند.

(7). آط، آج، لب: معتزله اند.

(8). اساس: نجار باشد، با توجه به نسخه قم و اتفاق همه نسخه بدلها تصحيح شد.

(9). قم: به مكّه.

(10). همه نسخه بدلها بجز قم: عرض.

(11). آط: ساقت.

صفحه : 130

ام ّ هاني و مالك بن صعصعه به اختلاف الفاظ و اتّفاق معاني، و حديث بعضي داخل است در حديث بعضي، آن است كه: رسول- صلّي اللّه عليه و علي آله- گفت: من به مكّه بودم«1»، بين النّائم و اليقظان، ميان خفته و بيدار«2». به يك روايت گفت: در حجر بودم و آن جايي است در پس«3» خانه كعبه، و به يك روايت در خانه ام ّ هاني. و مرا گفتند«4»: برخيز«5»، برخاستم و بيرون آمدم و مرا فرمودند«6» تا

به آب زمزم غسل كنم. و به يك روايت إنايي بياوردند و آب كوثر با خود داشتند«7» با آب زمزم بياميختند«8» مرا فرمودند تا از آن آب وضو كردم.

و امّا حديث«9»

10» شق ّ البطن و غسل« القلب،

اينكه«11» حديثي منكر است عقلا و شرعا و وجوه فساد آن گفته شود- إن شاء اللّه في قوله: أَ لَم نَشرَح لَك َ صَدرَك َ«12» ... وَ لا تَقعُدُوا بِكُل ِّ صِراطٍ تُوعِدُون َ- الآية«18».

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: شدي.

(5- 2). همه نسخه بدلها: همچنين.

(3). همه نسخه بدلها: اي.

(4). همه نسخه بدلها ناكرده.

(6). همه نسخه بدلها بجز آز رقعه اي از.

(7). همه نسخه بدلها بجز قم: مي رانند.

(8). آط، آب، آج، لب: ندادند.

(9). همه نسخه بدلها گرفتارند.

(10). قم: كال. [.....]

(11). آج، لب: باشد.

(12). همه نسخه بدلها بجز قم: همچنين.

(13). قم: ميل مردان.

(14). قم: خاري.

(15). همه نسخه بدلها بجز قم: از آن جا بگذشت.

(16). قم: جامش، آط: جامه يش.

(17). آج، لب: به راهها.

(18). سوره اعراف (7) آيه 86.

صفحه : 134

آنگه به مردي بگذشتم«1» كه او پشته اي«2» هيزم بسيار جمع كرده بود«3» و در هم بسته، مي خواست تا برگيرد نمي توانست«4» پاره اي ديگر بر سر مي نهاد. گفتم: اي جبريل اينكه كيست! گفت: اينكه مثال مردي است از امّت تو كه امانات مردمان«5» پيش او باشد و او به آن قيام نتواند كردن، دگر مي ستاند و اضافت مي كند با آن.

گفت: از آن جا بيامدم«6» جماعتي را ديدم كه لبهاي ايشان و زبانهاي ايشان به مقاريض آهن«7» مي بريدند، هر گه كه ببريدند باز هم چنان شد«8» كه بود. من گفتم:

اينان كيستند«9» اي جبريل! گفت:

10» هؤلاء خطباء الفتنة«،

گفت: اينان«11» خطيبان فتنه اند.

گفت: آنگاه«12» پرسيدم به جايي كه سوراخي بود كوچك از او گاوي بزرگ بيرون«13»

مي آمد باز مي خواست تا با جاي«14» شود نمي توانست. گفتم: اي جبريل اينكه چيست! گفت: اينكه مثال«15» مردي است كه سخني از دهن بيرون اندازد [112- ر]

بزرگ پس پشيمان شود، باز خواهد تا رد كند و باز جاي برد«16»، نتواند.

گفت: از آن جا بيامدم به واديي رسيدم بويي شنيدم«17» خوش و آوازي. گفتم:

اي جبريل اينكه چه بوي است و اينكه چه آواز است! گفت: اينكه بوي بهشت است و آواز خازنان اوست، مي گويد: بار خدايا آنچه مرا وعده كرده اي انجاز فرماي كه شرف و غرف«18» من بلند شد و سندس و استبرق و حرير من بسيار شد و لؤلؤ و مرجان و زر و سيم من بسيار شد«19» و أكواب و أباريق من و آب و شير و مي و انگبين من به غايت رسيد. آنچه مرا وعده كرده اي بفرماي تا به من آرند. گفت:

لك كل ّ مؤمن و مؤمنة،

-----------------------------------

(1). اساس: بگذشت، با توجّه به قم و اتّفاق نسخه بدلها، تصحيح شد.

(2). همه نسخه بدلها: پشته.

(3). آج، لب و ديگر بر آن بالا مي نهاد.

(4). آب و ديگر بر آن بالا مي نهاد.

(5). آط، آج، لب: مردماني

(6). همه نسخه بدلها: بگذشتم. [.....]

(7). همه نسخه بدلها بجز قم: آهنين.

(8). همه نسخه بدلها: مي شد.

(9). آط، آب: كنيد، آج، لب: كه اند

(10). لب: القصّه.

(11). همه نسخه بدلها بجز آز: اينكه.

(12). همه نسخه بدلها: آنگه.

(13). آط، آج، لب: برون.

(14). قم، آط، لب، آز: باز جاي، آج، لب: باز جايي.

(15). آج، لب: امثال.

(16). همه نسخه ها بجز قم: خواهد تا باز پوشد.

(17). قم: يافتم.

(18). قم: غرف و شرف.

(19). قم: از حد بگذشت.

صفحه : 135

گفت: تو راست هر مؤمني و مؤمنه اي كه ايمان دارد«1» به

من و پيغامبر«2» من و شرك نيارد به من«3» و عمل صالح كند. هر كه از من ترسد، ايمن«4» شود و هر كه از من چيزي خواهد، بدهمش و هر كه قرضي به من دهد، مكافاتش كنم [و هر كه بر من توكّل كند كفايتش كنم]«5» كه من خداوندي ام كه جز من خدايي نيست و وعده خلاف نكنم. قَد أَفلَح َ المُؤمِنُون َ«6»، فَتَبارَك َ اللّه ُ أَحسَن ُ الخالِقِين َ«7». بهشت گفت راضي شدم«8».

از آن جا بگذشتم آوازي منكر شنيدم از واديي و بويي كريه«9»، گفتم: اي جبريل؟ اينكه چه بوي است و اينكه چه آواز است! گفت: اينكه بوي دوزخ است و آواز بانيگان«10» كه مي گويند: بار خدايا؟ آنچه وعده بكرده اي ما را، بده كه سلاسل و اغلال و زقوم و حميم من، و سعير و ضريع من، و غسّاق و عذاب من بسيار شد. قعر من دور شد و گرماي من سخت شد. گفت: تو راست هر مشرك و مشركه اي و كافري و كافره اي و خبيثي و خبيثه اي و كل ّ جبّار لا يؤمن بيوم الحساب. گفت: راضي شدم. پس برسيدم به جايي، جبريل مرا گفت: فرود آي و نماز كن. اينكه جا من فرود آمدم و نماز كردم. مرا گفت: داني تا كجا نماز كردي! گفتم: نه. گفت: به طيبه، يعني«11» مدينه، و اليها المهاجر- ان شاء اللّه- و آن هجرت گاه تو باشد- ان شاء اللّه.

از آن جا برفتم چندان كه خداي خواست، مرا گفت: فرود آي و نماز كن من فرود آمدم و نماز كردم، مرا گفت: داني تا كجا نماز كردي«12»! به طور سينا كه خداي تعالي با موسي مناجات كرد.

از آن جا برفتم به

جايي رسيدم جبريل مرا گفت: فرود آي و نماز كن من فرود آمدم و نماز كردم. مرا گفت: داني تا كجا نماز كردي«13»! به بيت اللّحم كه مولد عيسي است- عليه السّلام-.

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز قم: آرد. [.....]

(2). قم: پيغامبران.

(3). قم: و هر كه به من شرك نيارد.

(4). قم: آمن.

(5). اساس: ندارد، از قم افزوده شد.

(6). سوره مؤمنون (23) آيه 1.

(7). سوره مؤمنون (23) آيه 14.

(8). همه نسخه بدلها گفت.

(9). قم يافتم از واديي.

(10). آواز بانيگان/ آواز بانيگان (زبانيه) كه ضبط اغلب نسخه بدلها نيز چنين است.

(11). آج، لب به.

(13- 12). همه نسخه بدلها بجز قم گفتم: نه، گفت.

صفحه : 136

از آن جا برفتم تا به بيت المقدّس رسيدم جماعتي فريشتگان را ديدم آن جا كه از آسمان فرود آمده بودند بر من سلام كردند و مرا تحيّت كردند«1» و بشارت دادند به كرامت از جهت خداي تعالي. مرا گفتند:

السّلام عليك يا اوّل يا آخر يا حاشر،

من جبريل [را]«2» گفتم: اينكه چه خطاب است كه اينان مي گويند! گفت: مي گويند:

سلام بر تو«3» اي اوّل، يعني تو اوّل كسي كه فردا«4» قيامت از گور برخيزد«5». و آخري«6» به آن معني كه ختم و آخر پيغامبراني، و حاشري بآن معني كه حشر قيامت به تو و امّت تو برخيزد.

برفتيم تا«7» در مسجد بيت المقدّس رسيديم«8». جبريل- عليه السّلام- گفت: فرود آي. من فرود آمدم او اسپ مرا در حلقه در مسجد بست به خطامي از حرير بهشت [و گفت: اينكه آن حلقه است كه پيغامبران چهار پايان خود در او بستندي، چون اينكه جا آمدندي.]«9» چون در مسجد شدم پيغامبران را ديدم آن جا.

و در حديث

ابو العاليه چنان است كه گفت: ارواح پيغامبران«10» ديدم آن جا از عهد إدريس و نوح تا به روزگار عيسي- عليه السّلام«11»- خداي تعالي ايشان را جمع كرده بود، بر من سلام كردند و مرا همان تحيّت كردند كه فريشتگان كرده بودند. من گفتم: اي جبريل اينان كه اند! گفت: اينان برادران تواند از انبيا و رسولان، قريش دعوي مي كنند كه خداي را انباز است، و جهودان و ترسايان مي گويند خدا را«12» فرزند است. بپرس از پيغامبران تا خدا را شريك هست! و ذلك قوله«13»: وَ سئَل مَن أَرسَلنا مِن قَبلِك َ مِن رُسُلِنا أَ جَعَلنا مِن دُون ِ الرَّحمن ِ آلِهَةً يُعبَدُون َ«14». ايشان اقرار دادند خداي را به ربوبيّت و توحيد.

آنگه همه را جمع كرد و با فريشتگان [112- پ]

به صفها بداشت و دست من گرفت و مرا در پيش ايشان داشت تا بايشان«15» امامت نماز كردم، دو ركعت نماز

-----------------------------------

(1). قم: گفتند.

(2). از قم، افزوده شد.

(3). قم باد. [.....]

(4). قم، آج، لب: فرداي.

(5). همه نسخه بدلها بجز قم: برخيزي.

(6). همه نسخه بدلها: و آخر.

(7). همه نسخه بدلها به.

(8). آب، آز: رسيدم.

(9). اساس: ندارد، از قم افزوده شد.

(10). آط، آز، آج، لب را.

(11). قم، آب، آز: عليهم السّلام.

(12). همه نسخه بدلها بجز قم زن و.

(13). همه نسخه بدلها تعالي.

(14). سوره زخرف (43) آيه 45.

(15). همه نسخه بدلها: با ايشان.

صفحه : 137

بكردم. آنگه پيغامبران- صلوات اللّه عليهم«1»- بر خداي تعالي ثنا گفتند«2» به آن نعمت كه بر ايشان كرد.

إبراهيم«3» گفت: اسپاس«4» آن خداي را كه مرا خليل خود گرفت و مرا ملكي عظيم داد و مرا امّتي«5» قانت كرد كه خلقان به من اقتدا كنند و آتش«6» بر

من برد و سلام كرد.

آنگه موسي- عليه السّلام- بر خداي ثنا گفت، گفت: اسپاس«7» خداي را كه با من سخن گفت و هلاك فرعون و قومش بر دست«8» من كرد و بني اسرائيل را به من نجات داد و از امّت من قومي را كرد«9» كه به حق راه نمايند و به حق داد دهند.

آنگه داود- عليه السّلام- بر خداي ثنا گفت، گفت: اسپاس«10» خداي را كه مرا ملكي عظيم داد و مرا زبور بياموخت و آهن نرم بكرد براي من و كوهها را مسخّر كرد تا با من تسبيح كردند و مرا حكمت داد و فصل الخطاب.

آنگه سليمان بر خداي ثنا گفت، و گفت: سپاس آن خداي را كه باد«11» مسخّر من كرد و شياطين را در فرمان من كرد تا براي من محاريب و تماثيل«12» كردند، و ذلك قوله: يَعمَلُون َ لَه ُ ما يَشاءُ مِن مَحارِيب َ وَ تَماثِيل َ وَ جِفان ٍ كَالجَواب ِ وَ قُدُورٍ راسِيات ٍ ...«13»، و منطق الطّير مرا بياموخت و مرا بداد از هر«14» فضلي و مرا ملكي داد كه كس را از پس من نباشد.

آنگه عيسي- عليه السّلام- بر خداي ثنا گفت، بقوله: الحمد للّه الّذي جعلني كلمة منه، سپاس آنخدا را كه مرا كلمتي كرد از او، و مثل من چون مثل آدم كرد كه او را از خاك بيافريد و مرا كتاب و حكمت بياموخت و توريت و إنجيل و بر دست من مرده زنده كرد و أكمه و أبرص را به دعاي«15» من شفا داد و مرا رفيع«16» كرد و پاك

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز قم اجمعين.

(2). قم: كردند. [.....]

(3). اساس، قم، آط، آز، آج: ابراهيم.

(4). همه نسخه بدلها:

سپاس.

(5). آز، آج، لب: امّت.

(6). همه نسخه بدلها بجز قم نمرود.

(10- 7). همه نسخه بدلها: سپاس آن.

(8). همه نسخه بدلها بجز قم: به دست.

(9). قم: كرد قومي را.

(11). همه نسخه بدلها را.

(12). اساس: محاريت، با توجه به قم و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(13). سوره سبأ (34) آيه 13.

(14). قم: از بهر.

(15). قم: بر دست.

(16). همه نسخه بدلها بجز قم: رفع.

صفحه : 138

بكرد و مرا و مادرم را پناه داد از شيطان رجيم.

آنگه من گفتم: شما همه بر خداي ثنا گفتي و من نيز بر خداي ثنا گويم«1» به احساني كه با من كرد سپاس خدا را كه مرا به رحمت جهانيان كرد و مرا به كافّة النّاس فرستاد به بشارت و إنذار«2» و قرآن بر من أنزله كرد كه در او بيان همه چيزي است«3»، و امّت مرا بهترين امّتان كرد و امّت مرا امّتي«4» وسط كرد و امّت مرا اوّلينان و آخرينان كرد، و مرا شرح صدر كرد و بار گران از من فرو نهاد، و ذكر من رفيع كرد«5» و مرا به فاتح«6» و خاتم كرد. إبراهيم«7»- عليه السّلام- گفت

بهذا فضلكم محمّد،

محمّد را اينكه«8» بر شما فزون آمد آنگه سه إنا بياوردند سر پوشيده: يكي را آب در بود و يكي را شير و يكي را مي ّ. من إناي آب بستدم و باز خوردم أندكي و اناي شير بستدم و باز خوردم تمام. چون خمر عرضه كردند«9» من گفتم: مرا حاجت نيست كه من سيراب شدم. مرا گفت: اينكه بر امّت تو حرام خواهند كردن«10»، گفتند: اگر آب بسيار باز خورديت«11» امّتت«12» به غرق مبتلا شدندي«13». و اگر خمر مي باز

خورديت«14» امّتت به خمر مولع شدندي و اجتناب نكردندي«15».

آنگه جبريل- عليه السّلام- دست من گرفت«16» و مرا بنزديك آن سنگ برد كه پايه معراج بر او نهاده بود، و آن صخره بيت المقدّس است پاي معراج بر آن سنگ«17» بود و بالاي آن«18» به آسمان پيوسته بر صفتي كه از آن نكوتر هيچ نديده بودم يك قايمه او از ياقوت سرخ بود و يك قايمه از زمرّد سبز و پايهاي او يك از سيم و يكي از زر بود و يكي از زمرّد و مكلّل«19» به درّ و ياقوت و آن، آن معراج«20» است كه ملك الموت از او

-----------------------------------

(1). اساس: گوييم، با توجه به قم و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(2). قم: نذارت.

(3). آط، آب، آج: كرده، آز، لب: كرده است.

(4). همه نسخه بدلها بجز قم: امّت.

(5). قم: مرا ذكر رفع كرد، آب، آج: ذكر من رفع كرد.

(6). آب، آز: مرا فاتح.

(7). اساس، قم، آط، آب، آز: ابرهيم.

(8). همه نسخه بدلها: محمّد به اينكه.

(9). همه نسخه بدلها بجز قم: عرض كردند.

(10). همه نسخه بدلها: مرا.

(14- 11). همه نسخه بدلها بجز قم: مي خوردي.

(12). آز، لب: امّت تو.

(13). همه نسخه بدلها بجز قم: مي شدند.

(15). همه نسخه بدلها بجز قم: مي شدند و اجتناب نمي كردند.

(16). آج، لب: بگرفت. [.....]

(18). قم، آط، آب، آز: او.

(17). قم نهاده.

(20). همه نسخه بدلها: و اينكه آن معراج.

(19). همه نسخه ها: زمرّد مكلّل.

صفحه : 139

پديد آيد چون قبض ارواح كند و آن نگاه«1» بود كه بيمار را چشم رها شود و متحيّر بماند آن بود كه اينكه معراج بر او ظاهر شود او از حسن او«2» متحيّر بماند جبريل- عليه السّلام- از آن

جا مرا بر پر گرفت«3» و بر آن معراج مرا به آسمان دنيا برد و در بزد.

گفتند: كيست«4»! گفت: جبريل است. گفتند: با تو كيست! [113- ر]

گفت:

محمّد است. گفتند: محمّد را بفرستادند گفت: آري. گفتند:

مرحبا به حيّاه اللّه من اخ و من خليفة فنعم الاخ و نعم الخليفة و نعم المجي ء جاء،

تحيّت كناد خداي او را از برادري و خليفت«5» كه نيك برادري«6» و نيك خليفه اي، و نيك آمدي«7»، و در بگشادند و ما در رفتيم. من در آسمان دنيا مي رفتم، خروهي«8» را ديدم موي گردن او سبز و سر و تن او سپيد كه از آن نكوتر سبزي و سپيدي نديدم«9». پايهاي او در زير هفتم زمين بود و سر او در زير عرش، گردن دو تا كرده دو بال داشت كه اگر بر افلاختي«10» به مشرق و مغرب برسيدي. چون شب به آخر رسد«11» او پرّها بر افلاجد«12» و به هم باز زند«13» و خداي تسبيح كند و گويد«14»:

15» سبحان الملك« القدّوس الكبير المتعال لا اله الّا اللّه الحي ّ القيّوم.

چون آواز او بشنوند خروهان زمين«16»، جمله به آواز آيند و خداي را تسبيح كنند و بال برهم زنند. چون او ساكن شود، خروهان«17» زمين نيز ساكن شوند.

چون دگر باره او بجنبد و آواز كند به تسبيح، خروهان زمين هم چونين«18» كنند به موافقت او و جواب او. رسول- عليه السّلام- گفت تا او را بديدم«19»، مرا آرزوي ديدار اوست تا دگر باره باز بينم او را.

از آن جا بگذشتم به فريشته اي رسيدم كه نيمه تن او از آتش بود و نيمه اي از

-----------------------------------

(1). قم: آنگه.

(2). همه نسخه بدلها بجز آب: آن.

(3). آط، آب، آز،

لب: بر گرفت.

(4). قم: تو كيستي.

(5). همه نسخه بدلها: از خليفه اي.

(6). قم: برادر.

(7). قم: نيك آينده كه آمد.

(8). همه نسخه بدلها بجز قم: خروسي.

(9). قم: نديده بودم، ديگر نسخه بدلها: نديده ام.

(10). قم: بر افراختي، ديگر نسخه بدلها: بر افراشتي. [.....]

(11). قم، آز: رسيد.

(12). قم: بر افراخت، ديگر نسخه بدلها: باز كند.

(13). قم: باز زد.

(14). قم: خداي را تسبيح كرد و گفت.

(15). همه نسخه بدلها بجز قم: اللّه.

(16). همه نسخه بدلها بجز قم: چون خروسان زمين آواز او بشنوند.

(17). همه نسخه بدلها بجز قم: خروسان.

(18). قم، آط: هم چنين، ديگر نسخه بدلها: همچنين.

(19). آج، لب: نديدم.

صفحه : 140

برف، كه نه آتش برف را مي گداخت«1» و نه برف آتش را مي كشت. تسبيح او اينكه بود كه به آوازي بلند فصيح«2» مي گفت:

3» اللّهم ّ مؤلّفا« بين الثّلج و النّار الّف بين قلوب عبادك المؤمنين

، گفتم: اي جبريل اينكه كيست! گفت: اينكه فريشته اي است او را حبيب«4» گويند. خداي تعالي او را موكّل بكرده است«5» بر اكناف آسمان و اطراف زمين و او نصيحت كند اهل زميني«6» را و تسبيح او آن است كه گفتم از آنگه كه خداي تعالي او را آفريده است.

گفت: آنگاه«7» از آن جا بگذشتم به فريشته اي رسيدم«8» بر سريري نشسته كه«9» همه دنيا جمع كرده بود«10» و در پيش او نهاده و در دست او لوحي بود از نور، او در آن لوح مي نگريد، از چپ و راست نگاه نمي كرد«11» و بر هيأت«12» مردي دلتنگ حزين بود.

گفتم: اي«13» جبريل؟ اينكه كيست! كه من به هيچ فريشته بنگذشتم«14» كه مرا از او خوفي در دل آمد جز اينكه فريشته. گفت: ما همه چونين«15» خايفيم از او«16»،

او ملك الموت است موكّل به قبض ارواح و از همه فريشتگان كار او با رنج تر است. من گفتم«17»:

كفي بالموت طامّة فقال ما بعد الموت اطم ّ و اعظم

، گفتم: مرگ«18» بس باد طامّه و انبارنده. گفت: آنچه از پس مرگ است، از مرگ عظيم تر است و هايل تر.

گفتم: يا جبريل؟ هر كه بميرد لا بد او را بيند! گفت: آري. گفتم: من مي خواهم تا نزد او روم و بر او سلام كنم و از او چيزي بپرسم«19». جبريل- عليه السّلام- مرا پيش«20» برد. من بر او سلام كردم. او جبريل را به اشارت گفت: اينكه كيست! جبريل گفت:

اينكه محمّد است- نبي ّ الرّحمه-، پيغامبر رحمت و رسول عرب. مرا گفت:

مرحبا بنبي ّ الرّحمة

، و مرا تحيّت نيكو كرد و بشارت داد به كرامت و مرا گفت: بشارت باد تو را

-----------------------------------

(1). قم: مي بگداخت.

(2). همه نسخه بدلها بجز قم: به آواز فصيح.

(3). اساس: مؤلّف، با توجه به آب، تصحيح شد.

(4). اساس: حنف، با توجّه به قم و بيشتر نسخه ها تصحيح شد.

(5). همه نسخه بدلها: كرده است. [.....]

(6). همه نسخه بدلها: زمين.

(7). همه نسخه بدلها: آنگه.

(8). قم: رسيديم.

(9). قم گفتي.

(10). قم: بودند.

(11). قم، آط، آب، آز: مي كرد.

(12). آج، لب: هيبت.

(13). همه نسخه بدلها: يا .

(14). آط: بنگزشتم.

(15). قم: هم چنين، ديگر نسخه بدلها: همه چنين.

(16). همه نسخه بدلها بجز قم و.

(17). همه نسخه بدلها بجز قم كه.

(18). لب: هر كه.

(19). آز: پرسم. [.....]

(20). همه نسخه بدلها او.

صفحه : 141

اي محمّد كه من همه آثار خير در امّت تو مي بينم. من گفتم:

الحمد للّه المنّان بالنّعم،

گفتم: اينكه لوح چيست كه در دست داري! گفت: لوحي است آجال خلايق در او نوشته. گفتم:

نام آنان كه قبض ارواح«1» ايشان [كرده اي]«2» در روزگار گذشته!

گفت: آن در لوحي«3» ديگر است. گفتم: يا ملك الموت؟ تو چگونه تواني قبض ارواح اهل زمين كردن«4» و تو بر جاي خود نشسته اي! گفت: نمي بيني كه همه دنيا در پيش من است از مشرق تا به مغرب و دست من به همه جاي برسد«5»، دنيا در پيش من بمنزلت خواني است پيش كسي نهاده تا چنان كه خواهد دست دراز مي كند و از آن جا كه خواهد مي گيرد. [113- پ]

چون بنده اي را اجل بنزديك«6» رسد«7»، من در او نگرم و در اعوانان«8» خود نگرم، اعوانان«9» من بشناسند، نظر«10» من در او و در ايشان بدانند كه قبض روح او مي بايد كردن«11»، معالجه قبض روح او كنند چون روح او به حلق«12» رسد، از پيش من باشد«13»، بر من پوشيده نبود. دست دراز كنم«14» و جان او بستانم تولّاي«15» قبض روح او جز من كس نكند كار من چنين بود با خلقان خداي در قبض ارواح. من از حديث او بگريستم.

چون از او بگذشتم«16» برسيدم«17» به فريشته اي ديگر عابس الوجه، كريه المنظر، شديد البطش، ظاهر الغضب، من در او نگريدم از او بترسيدم سخت. گفتم: يا جبريل؟ اينكه فريشته كيست كه من از او سخت بترسيدم! گفت: ما همه در ترس از او به اينكه منزلت ايم، اينكه مالك«18» است، خازن دوزخ تا خداي او را بيافريد باز خنديده نيست«19» و هر چه روز آيد خشم و عبوس او زيادت است بر دشمنان خداي و بر اهل معصيت

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: روح.

(2). در اساس جاي اينكه كلمه سفيد است، از قم افزوده شد.

(3). قم: آن لوحي.

(4).

قم: تواني كردن.

(5). قم، آط: به همه جاي مي رسد، آب، آز، آج، لب: به همه جا مي رسد.

(6). همه نسخه بدلها: نزديك.

(7). لب: رسيد.

(9- 8). همه نسخه بدلها، بجز قم: اعوان.

(10). همه نسخه بدلها: به نظر.

(11). همه نسخه بدلها: كرد.

(12). همه نسخه بدلها او.

(13). همه نسخه بدلها و.

(14). همه نسخه بدلها بجز قم: فراز كنم. [.....]

(15). همه نسخه بدلها آن.

(16). آط: بگزشتم.

(17). قم، آط، آب: برسيديم.

(18). آج، لب: مالكي.

(19). همه نسخه بدلها: نخنديده است.

صفحه : 142

او«1» تا از ايشان انتقام كشد«2». گفتم: مرا نزديك او بر تا از او چيزي بپرسم مرا نزد«3» او برد. من بر او سلام كردم و جبريل سلام كرد، او سر بر نداشت. جبريل گفت:

يا مالك؟ هذا محمّد رسول العرب،

اينكه محمّد است رسول«4» عرب. او سر برداشت و مرا تحيّت كرد و بشارت داد. گفتم: چند گاه است تا دوزخ مي تابي! گفت: از آنگاه كه خداي تعالي دوزخ آفريد تا به اكنون و هم چونين«5» تا قيامت ساعت«6» خواهم تافتن. جبريل [را]«7» گفتم: بفرماي تا طرفي از دوزخ به من نمايد. او گفت:

طرفي«8» دوزخ به محمّد نماي. او يك گوشه برگشاد درفشي برآمد از دوزخ آتشي سياه«9» دودي كدر تاريك با او كه آفاق از او پر شد«10»، از آن هولي عظيم ديدم و كاري منكر كه وصفش ندانم بگفتن«11» هوش از من برفت و نزديك بود تا جانم هلاك شود.

از آن جا بگذشتم«12» فريشتگان بسيار را ديدم كه عدد ايشان جز خداي نداند فريشتگان بودند در ميان ايشان كه ايشان را رويها بود بر سينه و«13» پشت و بر هر«14» روي دهنها بود و در هر دهني زبانها بود

و ايشان به هر زباني خداي را«15» تسبيح مي كردند به انواغ لغات.

و در خبري آمد كه رسول- عليه السّلام- گفت:

16» رأيت ليلة اسري بي ملكا له الف الف رأس، علي كل ّ رأس الف الف وجه علي كل ّ وجه الف الف فم في كل ّ فم الف الف لسان يسبّح اللّه تعالي بكل ّ لسان بالف« الف لغة،

گفت: شب معراج فريشته اي را ديدم كه او را هزار هزار سر«17»، هر سري هزار هزار روي«18»، بر هر روي هزار هزار دهن بود، در هر دهني هزار هزار زبان بود، تسبيح مي كرد خداي«19» به هر زباني به هزار هزار لغت. يك روز بر خاطر اينكه فريشته بگذشت«20» كه همانا در

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز قم: ندارد.

(2). قم: كشند.

(3). همه نسخه بدلها بجز قم: نزديك.

(4). قم، آط، آج: پيغامبر، ديگر نسخه بدلها: پيغمبر.

(5). همه نسخه بدلها: همچنين.

(6). قم: قيام السّاعه، ديگر نسخه بدلها: تا به قيام ساعت 7. از قم، افزوده شد.

(8). همه نسخه بدلها بجز آز از.

(9). قم و. [.....]

(10). همه نسخه بدلها من.

(11). قم گفتن.

(12). قم، آب، آج، لب: بگذشتيم، آط: بگزشتيم.

(13). همه نسخه بدلها بر.

(14). قم: هر دو.

(15). قم تعالي.

(16). اساس: الف، به قياس با نسخه قم، تصحيح شد.

(18- 17). همه نسخه بدلها بود.

(19). همه نسخه بدلها را.

(20). آط: بگزشت.

صفحه : 143

آسمان و زمين كس نباشد كه تسبيح و عبادت او برابر تسبيح و عبادت من باشد.

حق تعالي گفت: مرا بنده اي است كه تسبيح و عبادت او و ثواب تسبيح او بيش از تسبيح و ثواب«1» تو است گفت: بار خدايا دستور باش تا من به زمين روم و او را ببينم. حق تعالي او را دستور«2»

داد، و بيامد«3» بر آن«4» بنده موكّل بود سه شبان روز«5» او را يافت كه جز فرايض نمي كرد«6» جز كه به عقب«7» فرايض كلماتي مي گفت، گفت: بار خدايا من نمي بينم كه او عبادتي«8» گران مي كند، گفت: بلي او در تعقيب«9» نماز كلماتي مي گويد كه آن بليغ تر از تسبيح تو است و آن كلمات اينكه است:

10»11» سبحان اللّه كلّما« سبّح اللّه شي ء و كما يحب ّ اللّه ان يسبّح و كما هو اهله و كما ينبغي لكرم وجهه و عزّ جلاله. و الحمد للّه كلّما حمد اللّه شي ء و كما يحب ّ اللّه ان يحمد و كما هو اهله و كما ينبغي لكرم وجهه و عزّ جلاله و لا اله الّا اللّه كلّما هلّل اللّه شي ء و كما يحب ّ اللّه ان يهلّل و كما هو اهله و كما ينبغي لكرم وجهه و عزّ جلاله [411- ر]

و اللّه اكبر كلّما كبّر« اللّه شي ء و كما يحب ّ اللّه ان يكبّر و كما هو اهله و كما ينبغي لكرم وجهه و عزّ جلاله.

اينكه كلمات در باب تسبيح و تهليل«12» از گفتار و تسبيح تو بليغ تر است. رجعنا الي سياقة الحديث. گفت: از آن جا بگذشتم برسيدم«13» به مردي تمام خلق نكو«14» صورت داد در او هيچ ضعفي و نقصاني نبود، چنان كه در مردمان تمام سال باشد. بر دست راست او دري بود از آن جا بوي خوش مي دميد«15» و بر دست چپ او دري بود از آن جا بوي كريه مي آمد هر گه«16» با دست راست نگريدي با آن«17» در شادمانه شدي و بخنديدي و چون«18» با دست چپ نگريدي دلتنگ شدي«19» و بگريستي. گفتم: اي

-----------------------------------

(1). قم: عبادت.

(2). همه

نسخه بدلها بجز مل: دستوري.

(3). همه نسخه بدلها: او بيامد.

(4). همه نسخه بدلها: بر اينكه. [.....]

(5). قم: سه شبان، ديگر نسخه بدلها شبانه روز.

(6). قم، آط، آب، آز: نمي گزارد، آج، لب: نمي گذارد.

(7). همه نسخه بدلها: در تعقيب.

(8). آز، آج، لب: عبادت.

(9). همه نسخه بدلها بجز قم: عقب.

(10). آج، لب: كما.

(11). آج، لب: اكبر.

(12). قم: ندارد.

(13). آط، آب، آز، آج، لب: بگذشتيم پرسيديم.

(14). همه نسخه بدلها بجز مل: نيكو.

(15). آب، آز: مي رسيد.

(16). مل: هرگاه، ديگر نسخه بدلها: هرگه كه.

(17). همه نسخه بدلها: به آن.

(18). مل: هرگاه. [.....]

(19). مل: غمناك گشتي.

صفحه : 144

جبريل اينكه كيست«1»! گفت: اينكه پدر تو است آدم، و اينكه در كه بر«2» راست اوست در بهشت است و اينكه«3» در كه بر چپ اوست در دوزخ است، چون بنگرد«4» از فرزندان او يكي را به بهشت آرند شادمانه شود و بخندد«5» و چون بيند كه يكي را از فرزندان او«6» به دوزخ برند دلتنگ شود و بگريد.

گفت: از آن جا برفتم«7» تا به آسمان دوم. جبريل- عليه السّلام- گفت: در بگشاي«8». گفتند: تو كيستي! گفت: جبريل. گفتند: با تو كيست! گفت: محمّد.

گفتند: خداي او را بفرستاد! گفت: آري. گفتند«9»:

10» حيّاه اللّه من اخ و« خليفة فنعم الاخ و نعم الخليفة و نعم المجي ء جاء.

و در بگشادند و ما در رفتيم در آسمان دوم، دو برنا را ديدم. من گفتم: يا جبريل؟ اينكه دو برنا كيستند! گفت: يكي عيسي مريم است و يكي يحيي زكريّا، پسران خاله يك ديگراند.

از آن جا برفتم«11» تا به آسمان سه ام«12». جبريل گفت: در بگشاي، همان گفتند و جبريل همان جواب داد و اهل آسمان سه ام«13» مرا همان

تحيّت كردند. در آسمان سه ام«14» رفتم، مردي را ديدم كه او را بر خلقان در حسن چندان تفضيل بود كه ماه را در شب بدر«15» بر ستارگان. گفتم: اي جبريل؟ اينكه كيست! گفت: اينكه برادر تو است يوسف- عليه السّلام.

از آن جا برفتم«16» به آسمان چهارم. جبريل در بزد و بگفتند«17» كه: با تو كيست! او بگفت«18» كه: محمّد نبي ّ الرّحمة و رسول العرب، و ايشان مرا تحيّت كردند و در بگشادند و ما بر آسمان چهارم رفتيم. در آن جا مردي را ديدم پشت باز داده به جايي، گفتم: يا جبريل؟ اينكه كيست! گفت: ادريس است كه خداي تعالي او را رفيع

-----------------------------------

(1). مل: اينكه كيست، اي اخي جبريل.

(2). قم دست.

(3). همه نسخه بدلها: آن.

(4). قم، آب، آز كه.

(5). اساس: بخندند، با توجه به قم، تصحيح شد.

(6). همه نسخه بدلها، از فرزندان او يكي را.

(7). همه نسخه بدلها بجز آز: برفتيم.

(8). آج، لب: بگشايند.

(9). قم، آج، لب: گفت.

(10). همه نسخه بدلها بجز مل من.

(11). همه نسخه بدلها: برفتيم.

(13- 12). قم: سوم، آط، آج، لب: سيم، آب، مل، آز: سيوم.

(14). آط، آب، آز، آج، لب: سيم، مل: سيوم. [.....]

(15). قم: ندارد.

(16). همه نسخه بدلها بجز مل: برفتيم. 17 همه نسخه بدلها: گفتند.

(18). همه نسخه بدلها: گفت.

صفحه : 145

بكرده است به اينكه جاي بلند و او پشت به ديوان خلايق باز نهاده است كه در آن جا امور و احوال ايشان است.

از آن جا برفتم«1» به آسمان پنجم رسيدم«2». در بزد و بگشادند و مرا تحيّت كردند چنان كه به دگر«3» درهاي آسمان كرده بودند و من در آسمان پنجم رفتم، مردي را ديدم نشسته و

پيرامن او قومي را، و«4» براي ايشان حديث مي كرد و قصّه مي گفت، گفتم: يا جبريل؟ اينكه مرد كيست و اينان كه اند! گفت: اينكه هارون است كه محبوب بود به«5» بني اسرايل و اينكه قوم پيرامن او بني اسرائيل اند امّت او و«6» موسي.

از آن جا بر آسمان ششم رفتيم«7» و جبريل استفتاح كرد و در بگشادند و مرا تحيّت كردند. در آسمان ششم مردي را ديدم نشسته، چون مرا ديد بگريست. گفتم: اي جبريل؟ اينكه كيست! گفت: اينكه موسي عمران است. گفتم: چرا مي گريد! گفت:

براي آن كه بني«8» اسرايل دعوي كردند كه از او گرامي تر خداي را بنده اي نيست و تو از پس او به سالهاي دراز آمدي«9» و پايه تو اينكه است، و نيز مي گويد: هر پيغامبري«10» به امّت باشد و نيز امّت تو از امّت او بيشترند و بهتر.

از آن جا برفتم«11» به آسمان هفتم و در بزد و بگشادند و مرا تحيّت كردند، هم چونان كه«12» آنان كه پيش«13» ايشان بودند. در آسمان هفتم مردي كهل ديدم«14» بر در بهشت بر كرسيي نشسته. بنزديك او جماعتي نشسته بودند با جامه هاي سپيد و رويهاي سپيد و جماعتي ديگر كه در گونه هاي«15» ايشان كدرتي«16» بود برفتند و در آبي رفتند و از آن«17» آب خويشتن بشستند، گونه ايشان صافي شد بعضي صفا، و از آن جا برآمدند و

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها، بجز مل: برفتيم.

(2). همه نسخه بدلها: رسيديم.

(3). قم: به ديگر، مل: بر دگر.

(4). همه نسخه بدلها: واو.

(5). مل: بر.

(6). همه نسخه بدلها امّت.

(7). قم: رفتم.

(8). همه نسخه بدلها بجز مل: بنو.

(9). قم: آمده اي به سالهاي دراز.

(10). آط، آب، آز، آج، لب را فخر. [.....]

(11).

همه نسخه بدلها: برفتيم.

(12). قم: هم چنان كه، ديگر نسخه بدلها: همچنان كه.

(13). مل از.

(14). قم: مردي را ديدم كهل، آط، آب، آز، آج، لب: مردي كهل را ديدم، مل: چون نگاه كردم مردي كهل را ديدم.

(15). همه نسخه بدلها: گونه.

(16). همه نسخه بدلها بجز آب: كدورتي.

(17). مل: به آن.

صفحه : 146

در جوي«1» ديگر«2» [114- پ]

شدند و از آن جوي غسل كردند. الوان ايشان نيك نيك صافي شد. بيامدند و با نزديك اصحاب خود آمدند. من گفتم: يا جبريل؟ اينكه مرد كيست و اينان كه اند پيرامن او و اينكه جويها چيست! گفت: اينكه پدر تو است ابراهيم«3» خليل- عليه السّلام- و او اوّل كسي است كه بر زمين پير شد. اما اينكه جماعت كه روي ايشان سپيد است«4» و صافي آنان اند كه: آمَنُوا وَ لَم يَلبِسُوا إِيمانَهُم بِظُلم ٍ ...«5»، كه ايمان آوردند و ايمان خود به ظلم و فسق«6» پوشيده نكردند و امّا آنان«7» كه در الوان ايشان چيزي«8» بود، آنان اند كه خلّطوا عملا صالحا و آخر سيّئا، عمل صالح با عمل بدر بر آميختند آنگه«9» توبه كردند. خداي تعالي توبه ايشان قبول كرد. و امّا اينكه جويهاي سه گانه: يكي رحمت خداست و يكي نعمت او و يكي شراب طهور. و ابراهيم«10»- عليه السّلام- پشت به خانه باز داده بود، گفتم: يا جبريل؟ اينكه خانه چيست! گفت: بيت المعمور است كه هر روز هفتاد هزار فريشته در او شود تا قيامت نوبت با اوّلينان«11» نرسد.

از آن جا برفتيم«12» تا به سدره منتهي رسيديم، درختي ديدم بر او برگهايي بود هر برگي چندان كه دنيا و اهل دنيا را سايه كند و بر او

بري بود و ميوه اي چون نبق«13» به بزرگي چندان كه«14» تلهاي«15» هجر، از بن«16» آن درخت چهار چشمه بيرون مي آمد«17» دو ظاهر و دو پنهان، اما«18» دو ظاهر: نيل بود و فرات و آن دو جوي پنهان به بهشت مي رفت و از اصل«19» چهار جوي به در مي آمد از آب و شير و مي و انگبين، و هي قوله تعالي:

مَثَل ُ الجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ المُتَّقُون َ فِيها أَنهارٌ مِن ماءٍ غَيرِ آسِن ٍ«20»- الآيه. و اينكه درخت بر حدّ آسمان هفتم است از جانب بهشت و شاخهاي آن در زير كرسي است.

-----------------------------------

(1). آط، آج، لب: جويي.

(2). قم، مل: دگر.

(3). اساس، قم، آط، آب، آز: ابرهيم.

(4). آط، آب، آز، آج، لب: شد.

(5). سوره انعام (6) آيه 82.

(6). قم، آب، آط، آج، لب مخلّط، مل، آز مختلط.

(7). همه نسخه بدلها: اينان. [.....]

(8). قم: كدورتي.

(9). مل: آنگاه.

(10). همه نسخه بدلها، بجز لب: ابرهيم.

(11). آط، آب، آز، آج، لب: به اوّلينان.

(12). قم: برفتم.

(13). لب: طبق.

(14). قم: چون، آط، آج، لب: چند.

(15). آط، آج، لب: قلّه ها.

(16). آط، آب، آز، آج، لب: زير.

(17). آز: مي آيد.

(18). آط، آب، آز، آج، لب، مل آن.

(19). همه نسخه بدلها او.

(20). سوره محمّد (47) آيه 15.

صفحه : 147

رسول- عليه السّلام- گفت: چون به سدره منتهي رسيدم مي شناختم كه آن درخت سدره است به شاخ و برگش جز كه نوري بر آن درخت نشست از نورهاي خداي تعالي كه وصف آن كس نداند و هو قوله: إِذ يَغشَي السِّدرَةَ ما يَغشي«1» وَ ما مِنّا إِلّا لَه ُ مَقام ٌ مَعلُوم ٌ«11».

و روايت دگر«12» آن است كه جبريل- عليه السّلام- رسول را پيش كرد و او بر اثر«13» مي رفت، گفت تا برسيديم«14» به

حجابي كه آن را «حجاب فراش«15» زر» گويند. جبريل- عليه السّلام- حجاب بجنبانيد. گفتند«16»: كيست! گفت: جبريل است و محمّد با من است، فريشته موكّل«17» بر حجاب گفت: اللّه اكبر و دست از حجاب بيرون كرد و مرا در برگرفت«18» و جبريل- عليه السّلام- از من باز ايستاد. من جبريل [را]«19» گفتم در چنين جاي مرا رها مي كني! گفت: يا محمّد؟ اينكه جاي

-----------------------------------

(1). سوره نجم (53) آيه 16. [.....]

(2). قم: فريشتگاني.

(3). همه نسخه بدلها بجز قم: چندان.

(4). همه نسخه بدلها: بودند.

(5). قم، مل: گرد برگرد، ديگر نسخه بدلها: گرداگرد.

(6). قم را.

(7). مل: و بر هر يك برگي.

(8). قم و ديگر نسخه بدلها: و گفت.

(9). قم، آط، آز، آج، لب: رسيدم.

(10). مل تو در.

(11). سوره صافات (37) آيه 164.

(12). همه نسخه بدلها: ديگر.

(13). مل رسول عليه السّلام.

(14). آز: برسيدم.

(15). قم: فرش. [.....] 16 اساس: گفت، با توجّه به قم، تصحيح شد.

(17). قم: فريشته اي كه موكّل بود.

(18). مل: مرا برگرفت.

(19). از قم، افزوده شد.

صفحه : 148

نهايت مقام خلقان است هيچ كس را نيست كه از اينكه حجاب در گذرد و هيچ فريشته زهره ندارد تا پيرامن اينكه حجاب گردد و مرا به حرمت تو دستوري دادند تا نزديك حجاب رفتم. گفت: آن فريشته كه صاحب «حجاب الذّهب» بود مرا برد تا به حجابي كه آن را «حجاب اللّؤلؤ» گويند. حجاب بجنبانيد، صاحب حجاب«1» گفت:

تو كيستي! گفت: من صاحب حجاب زرم و محمّد با من است، رسول العرب. فريشته موكّل بر حجاب [115- ر]

تكبير كرد و دست از حجاب بيرون كرد و مرا از آن فريشته بستد و ببرد تا به حجاب ديگر هم چونين«2» حجاب بجنبانيد

و آن فريشته بگفت:

كيست! گفت: صاحب حجاب لؤلؤ و محمّد كه رسول عرب است با من است. او تكبير كرد و مرا از او بستد و به دگر«3» حجاب رسانيد و به صاحب حجاب سپرد و هم چونين«4» مرا از حجاب به حجاب مي بردند تا هفتاد حجاب ببريدم سطبري هر حجابي پانصد ساله راه، و از حجاب تا حجاب پانصد ساله راه. پس از آن جا رفرفي سبز فرو گذاشتند«5» كه نور آفتاب را غلبه مي كرد چشم من در آن نور خيره شد«6» و مرا بر آن رفرف نهادند و به عرش رسانيدند. چون عرش بديدم هر چه پيش از آن ديده بودم در چشم من حقير گشت. خداي تعالي مرا به مسند«7» عرش مقرّب كرد«8» و آن جا كه مستند«9» اوست مرا برسانيد و از عرش قطره اي بچكيد و بر زبان من آمد به طعمي كه چشندگان از آن شيرين تر هيچ نچشند«10» و خداي تعالي مرا خبر داد از خبر اوّلينان و آخرينان و زبان من برگشاد. پس از آن كه زبان من«11» كند گشته بود«12». از آن هيبت و عظمت، من گفتم،

13» التّحيّات للّه [و]« الصّلوات الطّيّبات الطّاهرات.

خداي تعالي گفت:

السّلام عليك ايّها النّبي ّ و رحمة اللّه و بركاته.

من گفتم:

السّلام علينا و علي عباد اللّه الصّالحين،

خداي تعالي مرا گفت: يا محمّد؟ داني تا ملأ اعلي در چه

-----------------------------------

(1). قم، مل: صاحب الحجاب، آط، آب، آز، لب: صاحبش.

(2). قم، آط، آب، آز، آج، لب: همچنين، مل: هم چنين.

(3). قم: ديگر.

(4). قم، مل: هم چنين، آج، لب: چنين.

(5). آط: گزاشتند.

(6). آط، آب، آز، آج، لب: مي شد.

(7). اساس: سند، با توجّه به قم، تصحيح شد.

(8). قم، آب، مل: بكرد.

(9). مل: مسند.

(10).

قم: نچشيدند، مل: نچشيده بودند. [.....]

(11). قم، مل: زبانم.

(12). مل: گنگ بود.

(13). از قم، افزوده شد.

صفحه : 149

خصومت كردند! گفتم: بار خدايا تو عالم تري كه علّام الغيوبي. گفت: خلاف ايشان در درجات و حسنات بود. اي محمّد تو داني تا درجات چه باشد و حسنات چه باشد! گفتم: بار خدايا تو عالم تري«1».

2» امّا الدّرجات فاسباغ الوضوء [في المكروهات و المشي علي الاقدام الي الجماعات و انتظار الصّلوات بعد الصّلوات]« و امّا الحسنات فافشاء السّلام و اطعام الطّعام و التّهجّد باللّيل و النّاس نيام

، گفت: درجات، اسباغ وضو باشد در مكروهات و به پاي رفتن به جماعات و انتظار نماز از [پس]«3» نماز. و امّا حسنات: سلام كردن بر همه كس و طعام دادن به هر كس و بيدار بودن در شب كه خلقان خفته باشند. آنگه گفت: [ يا محمّد]«4»، آمَن َ الرَّسُول ُ بِما أُنزِل َ إِلَيه ِ مِن رَبِّه ِ ...«5»، من گفتم:

6» نعم اي رب ّ«

وَ المُؤمِنُون َ كُل ٌّ آمَن َ بِاللّه ِ وَ مَلائِكَتِه ِ وَ كُتُبِه ِ وَ رُسُلِه ِ لا نُفَرِّق ُ بَين َ أَحَدٍ مِن رُسُلِه ِ«7» كما فرق«8» اليهود و النصاري«9»، مؤمنان ايمان دارند به خدا و فريشتگان و كتابها و پيغامبران، و جدا نمي كنيم«10» ميان پيغامبران چنان كه جهودان و ترسايان كردند. گفتند: نُؤمِن ُ بِبَعض ٍ وَ نَكفُرُ بِبَعض ٍ ...«11»،

گفت: مؤمنان چه گفتند! گفتم گفتند: سَمِعنا وَ أَطَعنا«12» اي، و سمعنا قولك و اطعنا امرك. گفت: راست گفتي،

سل تعط

، بخواه تات بدهند. من گفتم:

غُفرانَك َ رَبَّنا وَ إِلَيك َ المَصِيرُ«13». گفت:

غفرت لك و لامّتك

، بيامرزيدم تو را و امّتت را.

سل تعط

، بخواه تات بدهند، گفتم: رَبَّنا لا تُؤاخِذنا إِن نَسِينا أَو أَخطَأنا ...«14»، گفتم: بار خدايا؟ ما را مگير اگر فراموش كنيم يا

خطا كنيم، گفت:

قد رفعت الخطا و النّسيان عنك و عن امّتك و ما استكرهوا عليه.

گفت: بيامرزيدم تو را و امّت تو را خطا و نسيان، و از ايشان برگرفتم اينكه دو چيز و آنچه ايشان را بر آن دارند به كره. من گفتم: رَبَّنا وَ لا تَحمِل عَلَينا إِصراً كَما حَمَلتَه ُ عَلَي الَّذِين َ مِن قَبلِنا ...«15»، بار خدايا؟ بر ما منه بار گران، چنان كه نهادي بر آنان كه پيش ما بودند،

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها گفت. (4- 3- 2). اساس ندارد، از قم افزوده شد. (13- 12- 7- 5). سوره بقره (2) آيه 285.

(6). قم، آط، مل، آج، لب گفت.

(8). قم، مل: فرّقت.

(9). همه نسخه بدلها بار خدايا رسول تو و.

(10). اساس و قم نمي كنند، با توجّه به ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(11). سوره نساء (4) آيه 150.

(15- 14). سوره بقره (2) آيه 286.

صفحه : 150

يعني جهودان. حق تعالي گفت:

ذلك ذلك و لامّتك

، آن«1» تو راست و امّت تو را. من گفتم: رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلنا ما لا طاقَةَ لَنا بِه ِ ...«2»، بار خدايا چيزي بر ما منه كه ما طاقت آن نداريم. حق تعالي گفت: بكردم آن به تو و امّت تو. من گفتم: ربنا؟ وَ اعف ُ عَنّا وَ اغفِر لَنا ...«3»، ما را عفو كن«4» از خسف،

و اغفر لنا من القذف

، و ما را بيامرز از قذف،

و ارحمنا من المسخ

، و ما را ببخشا از مسخ. أَنت َ مَولانا، تو [115- پ]

خداوند ما اي، نصرت ده ما را بر كافران. حق تعالي گفت: بكردم اينكه به تو و امّت تو.

گفتم: بار خدايا پيغامبراني را كه پيش از من«5» بودند كرامتها دادي، ابراهيم«6»

را خليل گرفتي«7» و با موسي سخن گفتي و ارديس را مكان«8» بلند دادي و سليمان را مكلي عظيم دادي و داود را زبور دادي. بار خدايا؟ مرا چيست! گفت:

يا محمّد؟ تو را حبيب«9» گرفتم چنان كه ابراهيم را خليل گرفتم و با تو سخن گفتم چنان كه با موسي، و تو را فاتحة الكتاب دادم و خواتيم«10» سورة البقره- و آن از كنزهاي عرش است- و از پيش تو به هيچ پيغامبر«11» ندادم. و تو را به جمله اهل زمين فرستادم [به سياه و سپيد و انس و جن ّ، و از پيش تو هيچ پيغامبر را چنين نفرستادم]«12» و برّ و بحر«13» را مسجد«14» و طهور تو كردم«15» و امّت تو [و امّت تو را في ء و غنيمت حلال كردم و پيش از تو كس را نبود]«16» و تو را به ترس نصرت كردم تا دشمنان تو از تو مي ترسند بر يك ماهه راه، و قرآن كه سيّد كتابهاست بر تو انزله كردم و ذكر تو رفيع كردم تا هر چه تو را ياد دادم از شرايع و دين تو«17» همه ياد داري و تو را به جاي توريت «مثاني» دادم و به جاي انجيل «مايين»«18» دادم و به جاي زبور «حواميم»«19» و تو را بمفصّل

-----------------------------------

(1). آز: اينكه.

(3- 2). سوره بقره (2) آيه 286. [.....]

(4). قم: بكن.

(5). همه نسخه بدلها غير از مل: پيش من.

(6). اساس، قم، آط، آز، مل: ابرهيم.

(7). مل: كردي.

(8). قم: مكاني.

(9). آج، لب خود.

(10). همه نسخه بدلها بجز قم: خواتم.

(11). مل: هيچ پيغامبر را، آج، لب: به هيچ امّت.

(12). اساس، افتادگي دارد، از قم افزوده شد.

(13). همه نسخه بدلها

زمين، از قم، افزوده شد.

(14). همه نسخه بدلها: به مسجد.

(15). آط، آج، لب: كرده ام.

(16). اساس افتادگي دارد، از قم افزوده شد.

(17). همه نسخه بدلها: خود. [.....]

(18). آط، آج، لب: ماين، مل: مائي، آب، در حاشيه با خطي متفاوت با متن: يس.

(19). قم دادم.

صفحه : 151

تفضيل دادم و شرح صدر كردم تو را و بار گران از تو فرو نهادم«1» و امّت تو را بهتر«2» امّتان كردم و امّت تو را امّتي وسط كردم و ايشان را اوّل و آخر كردم، فَخُذ ما آتَيتُك َ وَ كُن مِن َ الشّاكِرِين َ«3»، آنچه تو را دادم بستان و از جمله شاكران باش«4».

آنگه با من چيزهايي گفت كه مرا نفرمود«5» كه با شما گويم. آنگاه بر من و بر امّت من پنجاه نماز فرض كرد«6». چون برگشتم مرا بر آن رفرف سبز نهادند تا به سدره«7» فرود آمدم. جبريل را مي ديدم از پس پشت خود به دل چنان كه از پيش روي مي ديدم او را به چشم. جبريل مرا گفت: بشارت باد تو را اي محمّد كه تو بهترين خلقاني و گزيده خداي«8» از پيغامبران خدا«9». آنچه خدا تو را داد كس را نداد از [فريشتگان مقرّب و پيغامبران مرسل و تو به جايي رسيدي كه هيچ كس از اهل آسمان و زمين آن جا نرسيد گوارنده باد تو را اينكه كرامت، و آنچه تو را داد از]«10» رفع منزلت. اينكه بستان و خداي را بر آن شكر كن كه او«11» شاكران را دوست دارد.

آنگه جبريل گفت: يا محمّد؟ بيا«12» تو را به بهشت برم و با تو نمايم آنچه خداي تو را نهاده است تا تو را رغبت

بيفزايد در آخرت و زهادت بيفزايد در دنيا. آنگه فرود مي آمديم«13» از باد سبك تر و از تير سريع تر تا به بهشت رسيديم. به فرمان خداي مرا دل ساكن شد و هوش با من آمد و جبريل را مي پرسيدم«14» از آن عجايبي كه در علّيّين ديده بودم از درياها و آتشها و نورها و جز آن. او گفت: سبحان اللّه؟ آن سرا پرده هاي حرس«15» رب ّ العزّه«16» كه به عرش او محيط است آن پرده اي است ميان خلايق و ميان عرش و حجابهايي از نور و اگر نه آن حجابها استي، هر چه زير عرش است از نور عرش بسوختي و آنچه تو نديدي بيشتر است و عجبتر. من گفتم:

سبحان اللّه العظيم ما اكثر عجايب خلقه.

-----------------------------------

(1). مل: و با دگران از تو فرق نهادم.

(2). همه نسخه بدلها: بهترين.

(3). سوره اعراف (7) آيه 144.

(4). همه نسخه بدلها و.

(5). مل، آج، لب: بفرمود.

(6). قم: فريضه كرد.

(7). قم المنتهي.

(8). قم، آط: خدايي.

(9). قم، آط: خداي.

(10). اساس افتادگي دارد، از قم افزوده شد.

(11). قم: خداي.

(12). قم، آط، آج، لب: بياي. [.....]

(13). قم: آمديم.

(14). قم: پرسيدم.

(15). مل: حرير.

(16). همه نسخه بدلها است.

صفحه : 152

آنگه گفتم: يا جبريل؟ آن فريشتگان كه بودند كه من ايشان را ديدم در آن دريا«1» صف در صف كشيده، پنداشتي بناهايي اند«2» از ارزيز ريخته! گفتند«3»: يا رسول اللّه؟ ايشان روحانيايند«4» كه خداي تعالي مي گويد: يَوم َ يَقُوم ُ الرُّوح ُ وَ المَلائِكَةُ صَفًّا ...«5»، الرّوح الاعظم از ايشان است كه روز قيامت يك«6» صف بايستند«7» و همه فريشتگان يك صف. آنگه از پس آن اسرافيل است. گفتم: يا جبريل؟ آن يك صف چيست كه از بالاي همه صفهاست در بحر

اعلي كه از گرد عرش در آمده است«8»! گفت: آن كر و بيّان اند كه اشراف و عظماي فريشتگان اند و هيچ فريشته زهره ندارد كه در ايشان نگرد و شأن ايشان از آن عظيم تر است كه من وصف ايشان توانم«9» كردن و وصف ايشان آن بس كه تو معاينه ديدي.

آنگه جبريل مرا در بهشت بگردانيد، هيچ جاي نماند در بهشت و الّا بر من عرضه كرد و به من نمود. كوشكها ديدم از درّ و ياقوت و زبرجد. و درختان ديدم«10» از زر سرخ شاخهاي آن از لؤلؤ سپيد«11» [116- ر]

و بيخ آن از سيم سپيد«12» در زمين مشك اذفر فرو شده تا چنان بديدم و بشناختم كه گويي درج و غرف«13» و اشجار و قصور و منازل آن بهتر شناسم از اينكه مسجد كه سالهاست كه در او مي آيم و مي شوم«14». و در بهشت جويي ديدم از آب، سپيدتر از شيرين و شيرين تر از انگبين. ريگ«15» آن از درّ و مرجان و گل او از مشك اذفر. جبريل گفت: اينكه حوض«16» است كه خداي تعالي به تو داده است، في قوله: إِنّا أَعطَيناك َ الكَوثَرَ«17»، و مادّت او از تسنيم است كه از زير عرش بيرون مي آمد و از آن جا منشعب«18» مي شود به سرايها و كوشكها و غرفه هاي

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: درياها.

(2). همه نسخه بدلها: بناهااند.

(3). همه نسخه بدلها: گفت.

(4). قم، آب، آز، آج، لب: روحانيان اند، آط: روحانيااند، مل: روحانيانند.

(5). سوره نبأ (78) آيه 38.

(6). همه نسخه بدلها: به يك.

(7). آج، لب: باشند.

(8). همه نسخه بدلها: در آمده اند.

(9). همه نسخه بدلها بجز قم: بتوانند.

(10). مل: گندم. [.....]

(11). مل: اسپيد، آج، لب: سفيد.

(12). مل، آج،

لب: سفيد.

(13). همه نسخه بدلها و انهار.

(14). مل: مي روم.

(15). قم، آج، لب: رنگ.

(16). آب، آز: حوضي.

(17). سوره كوثر (108) آيه 1.

(18). قم: متشعّب.

صفحه : 153

مؤمنان. و ذلك قوله: عَيناً يَشرَب ُ بِها عِبادُ اللّه ِ«1» طُوبي لَهُم وَ حُسن ُ مَآب ٍ«9»، و بسياري از امّت تو را در سايه آن«10» مقيل«11» باشد و در بهشت آن ديدم از نعيم كه:

لا عين رأت و لا اذن سمعت و لا خطر علي قلب بشر

، كه هيچ چشم چنان ديده نيست و هيچ گوش چنان شنيده نيست و بر خاطر هيچ بشر چنان گذشته نيست، از همه پرداخته و تمام كرده و معدّ نهاده گوش صاحبش مي دارند تا به او سپارند. مرا عظيم آمد آنچه ديدم«12»، گفتم: لِمِثل ِ هذا فَليَعمَل ِ العامِلُون َ«13».

آنگه از آن جا بيامدم«14»، دوزخ بر من عرضه كردند تا من سلاسل و اغلال او«15» بديدم و ماران و كژدمان«16» او و حميم و زقّوم«17» و غسّاق و يحموم او. در دوزخ قومي را ديدم لبهاي ايشان چون لبهاي شتر«18» و جماعتي«19» موكّل بر ايشان كه لبهاي ايشان مي بريدند سنگها از آتش در دهان ايشان مي نهادند«20» و از زير ايشان مي فتاد. من گفتم: اي جبريل؟ اينان كه اند! گفت: اينان آنان اند كه مال يتيمان خورده اند به

-----------------------------------

(1). سوره انسان (76) آيه 6.

(2). همه نسخه بدلها: مي رفتيم.

(3). همه نسخه بدلها بجز قم و مل: لوني.

(4). قم: يافتم.

(5). قم: بوي نيافته بودم.

(6). اساس: تلها، به قياس نسخه آط، تصحيح شد. [.....]

(7). قم: به رنگ و طعم.

(8). مل، آج، لب: متعجّب بماندم.

(9). سوره رعد (13) آيه 29.

(10). همه نسخه بدلها حسن.

(11). مل، آج، لب: مقبل.

(12). همه نسخه بدلها و.

(13). سوره صافّات (37) آيه 61.

(14).

قم، آط، آز، آج، لب: آب: بيامديم.

(15). همه نسخه بدلها بجز قم: آن.

(16). كذا در اساس، آط، مل، لب، با سه نقطه، قم، آب، آز، آج: كزدمان.

(17). همه نسخه بدلها او.

(18). آط، آب، مل، آز: اشتر.

(19). قم را ديدم.

(20). قم: و بر سنگهايي از آتش مي نهادند. [.....]

صفحه : 154

ظلم، و ذلك قوله: إِن َّ الَّذِين َ يَأكُلُون َ أَموال َ اليَتامي ظُلماً إِنَّما يَأكُلُون َ فِي بُطُونِهِم ناراً ...«1»

از ايشان بگذشتم«2»، جماعتي را ديدم كه شكمهاي ايشان، مانند خانه هاي فراخ بود و ايشان بر ره گذر«3» قوم فرعون بودند. چون آل فرعون به ايشان رسيدندي كه«4» ايشان از ثقل آن شكمهاشان بيوفتادندي«5» تا آل فرعون بر ايشان برفتندي و ايشان را در پاي گرفتندي هر بامداد و شبانگاه كه آل فرعون را بر دوزخ عرض كردندي«6»، كما قال:

النّارُ يُعرَضُون َ عَلَيها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا ...«7»، گفتم: اي جبريل؟ اينان كه اند! گفت:

اينان آنان اند كه ربا خورده اند«8» در دنيا، و ذلك قوله: الَّذِين َ يَأكُلُون َ الرِّبا لا يَقُومُون َ إِلّا كَما يَقُوم ُ الَّذِي يَتَخَبَّطُه ُ الشَّيطان ُ مِن َ المَس ِّ ...«9»، از آن جا برفتم«10»، زناني را ديدم«11» به پستانها آويخته و بعضي به پايها آويخته نگوسار«12». گفتم: اينان كه اند! گفت: اينان آنان اند كه در دنيا زنا كرده اند و فرزندان«13» كشته«14».

آنگه از آن جا بيرون آمديم و روي به جانب زمين نهاديم و فرو«15» مي آمديم از آسماني تا به آسماني. چون بنزديك موسي رسيديم«16»، مرا گفت: چه كردي و چه ديدي و چه فرمودند تو را و امّت تو را! گفتم: هر خير«17» و كرامتي. و بر من و امّت من پنجاه نماز فريضه كردند«18». گفت: من مردمان را بهتر از تو آزموده ام و با ايشان مقاسات

بيشتر از تو كرده ام. امّت تو طاقت پنجاه نماز ندارند كه ايشان [116- پ]

ضعيف ترين امّتان اند. مراجعت كن با خداي تا تخفيف كند. من مراجعت كردم و

-----------------------------------

(1). سوره نساء (4) آيه 10.

(2). آط: بگزشتم.

(3). آط: ره گزر.

(4). قم، آط: ندارد.

(5). همه نسخه بدلها بجز قم: بيفتادندي.

(6). مل: عرضه كردندي.

(7). سوره مومن (40) آيه 46.

(8). مل: خوردند.

(9). سوره بقره (2) آيه 275.

(10). قم: برفتيم.

(11). قم: ديديم.

(12). همه نسخه بدلها، بجز آب: سرنگوسار، آب: سرنگونسار.

(13). همه نسخه بدلها را.

(14). آط، آب، آز، آج، لب: كشته اند، مل: و از اطاعت و فرمان شوهران بدر آمده اند، و روي خويش و آواز خويش از نا محرم نپوشيده اند. [.....]

(15). آج، لب: فرود.

(16). آط، آج، آز، لب: رسيدم.

(17). همه نسخه بدلها: خيري.

(18). آط: فرض كردن.

صفحه : 155

تخفيف خواستم. ده نماز مرا نظر كرد«1» تا چهل شد. باز آمدم. گفت: چه كردي!

گفتم: ده تخفيف افتاد و چهل ماند. گفت: امّت تو طاقت چهل نماز ندارند. مراجعت كردم تخفيف خواستم«2». ده ديگر«3» تخفيف افتاد همي«4» هم چنين مراجعت مي كردم تا با پنج آمد«5». موسي گفت: از اينكه نيز تخفيف خواه. من گفتم:

از خداي شرم دارم بيش از اينكه مراجعت«6» كردن. خداي تعالي گفت: اينكه پنج نماز فرض كردم«7» و هر نمازي را ده ثواب باشد. هر كه اينكه پنج نماز به جاي آرد، هم چنان«8» باشد كه پنجاه نماز گزارده«9» و اينكه خبر«10» ضعيف است و ما براي سياقت حديث آورديم و آن كه در روايت آمده است و اگر چه اينكه را تأويل گفته اند كه روا بود«11» مصلحت به اوّل پيش از مراجعت اقتضاي پنجاه نماز كرده باشد آنگه عند«12» مراجعت مصلحت بگردد

و هم چونين«13» تا پنج آمدن هر بار كه مراجعت نباشد مصلحت آن مقدار بود. چون مراجعت كنند، مصلحت بگردد، چه آنچه متعلّق باشد به مصلحت به اوقات و اشخاص اسباب مختلف شود. و اينكه وجهي است كه مشايخ ما در تأويل اينكه حديث گفتند«14».

و سيّد- رحمت اللّه عليه- در تنزيه الانبيا هم اينكه وجه گفت«15» كه اينكه خبر باطل است از وجهي ديگر«16»، و آن آن است كه: نسخ الشّي ء قبل دخول وقته يكون بداء«17»، نسخ چيز«18» قبل فعل«19» روا باشد«20» و قبل دخول وقته روا نباشد كه بدا بود، و بدا بر آن كس روا بود كه عالم بود به علم محدث. و قديم- جل ّ جلاله- از اينكه منزّه است، پس اينكه حديث از اينكه وجه كه گفته شد معتمد نيست.

-----------------------------------

(1). قم: نظر كردند، مل: طرح كرد 2. قم: مراجعت كن و تخفيف خواه، من مراجعت كردم ده ديگر تخفيف كرد.

(3). آز، ده نماز ديگر.

(4). همه نسخه بدلها: ندارد.

(5). مل: نماز.

(6). قم نتوان.

(7). قم: فريضه كردم.

(8). آز: همچنين.

(9). قم بود.

(10). مل سخت. [.....]

(11). همه نسخه بدلها كه.

(12). مل آن.

(13). قم، آج، لب: همچنين، آط: هم چنين.

(14). آط، آب، آز، آج، لب: گفته اند.

(15). همه نسخه بدلها جز.

(16). همه نسخه بدلها: دگر.

(17). آج، لب: ابدا.

(18). آط، آب، آز، آج، لب: چيزي.

(19). همه نسخه بدلها: فعله.

(20). آج، لب: نباشد.

صفحه : 156

گفت: آنگه باز گشتم«1» و جبريل در صحبت من بود تا آنگاه كه با خوابگاه«2» آورد مرا، و اينكه همه در يك شب بود از اينكه شبهاي«3» عادتي كه هست. من سيّد ولد آدمم

و لا فخر

، و لواي حمد به دست من باشد و لا فخر، و