اللّه ُ عَنهُم وَ رَضُوا عَنه ُ وَ أَعَدَّ لَهُم جَنّات ٍ تَجرِي تَحتَهَا الأَنهارُ خالِدِين َ فِيها أَبَداً ذلِك َ الفَوزُ العَظِيم ُ (100)

داد ما را خداي از خبرهاي شما و بيند«5» خداي كار شما و پيغامبرش، پس باز گردانند«6» شما را با داننده نهان و آشكارا، خبر دهد«7» شما را به آنچه كرده باشيد«8».

سوگند خورند«9» به خداي براي شما چون بازگرديد از ايشان تا بگرديد از ايشان، بگرديد از ايشان كه ايشان پليداند و جاي ايشان دوزخ است پاداشت به آنچه كرده اند.

سوگند مي خورند براي شما تا راضي شويد ازيشان«10»، اگر راضي شويد از ايشان بدرستي كه خداي خشنود نشود از گروه كافران«11»

-----------------------------------

(1). آو، بم: نيابند، آج، لب: نمي يابند.

(2). آج، لب: بدرستي كه.

(3). آج، لب: نمي دانند.

(4). آو، مج: ما راست نداريم.

(5). آج، لب: زود بود كه ظاهر كند. [.....]

(6). آج، لب: بازگردانيده شوند.

(7). آج، لب: پس بياگاهاند.

(8). آو، بم: كرده باشي/ كرده باشيد.

(9). آج، لب: زود بود كه سوگند خوردند.

(10)- آج، لب پس بدرستي كه.

(11). آج، لب كه بيرون آمده اند از طاعت.

صفحه : 3

عربيان«1» سخت ترند به كفر«2» و نفاق و سزاوارتر كه نه بدانند حدهاي آنچه فرو فرستاد خداي بر رسولش و خداي دانا و محكم كار [است]«3».

[103. پ]

و از عربيان«4» كه«5» هست كه فرا گيرد آنچه نفقه كند غرامت«6» و چشم مي دارد به شما مصيبتها«7» برايشان گردش بد و خداي شنوا [و]«8» داناست.

و از عربيان«9» كس هست كه ايمان دارد به خداي و به روز آخرت و فراگيرد آنچه نفقه كند«10» نزديكيها نزديك خداي و دعاهاي رسول، آن نزديكي است ايشان را، در برد«11» ايشان را خداي در رحمتش، كه خداي آمرزنده و بخشاينده است.

سبق برندگان«12» پيشينگان«13» از مكيان و مدنيان و آنان كه پسروي كردند ايشانرا به نيكوي، خشنود است خداي از ايشان و خشنوداند

از او، و نهاده است«14» ايشان را بهشتها كه مي رود در زير آن جويها، جاويدان باشند در آن، آن ظفري بزرگ است [104- ر].

قوله: وَ جاءَ المُعَذِّرُون َ، يعقوب [خواند از جمله قرّاء، و در شاذّ، عبد اللّه]«15» عبّاس و ابو عبد الرّحمن و ضحّاك و قتيبه و مجاهد خواندند: المعذرون به اسكان

-----------------------------------

(1). آو، بم: عربان، آج، لب: همه اديان اهل باديه.

(2). آج، لب: ناگرويدن.

(8- 3). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(4). آو، بم: عربان، آج، لب: اهل باديه.

(5). مج: كس.

(6). آج، لب: تاواني.

(7). آج، لب: گردشهاي روزگار، مج: گردش بد.

(9). بم: عربان، آج، لب: اهل باديه. [.....]

(10). آج، لب سبب.

(11). آج، لب: زود بود كه درآرد.

(12). آو، بم: سبق بردگان.

(13). آج، لب: نخستيان.

(14). آو، بم: ببجارده است.

(15). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

صفحه : 4

«عين» من الاعذار، و يقال: اعذر اذا اتي بعذر و اعذر صار ذا عذر، يعني آمدند عذر خواهندگان از جمله اعراب، و قراءت باقي قرّاء به تشديد «ذال»، و آن را دو وجه بود: يكي معتذرون بوده باشد در اصل، آنگه ادغام كردند «تا» را در «ذال» چنان كه: تذكرون، و الاصل تتذكرون. و وجه دويم آن است كه: من عذر باشد اذا غبب و مرض، يعني تقصير كنندگان. «من» تبين راست. لِيُؤذَن َ لَهُم، تا دستوري دهند ايشان را، و زجاج گفت: روا باشد كه، معذرون«1» معتذران باشند، نمايند كه ما را عذري هست و ايشان را عذر نباشد. و معذر كه بر تقصير حمل كنند هم معتذر باشد و لكن عذر خواهنده تقصير باشد«2». حسن گفت: اعتذروا بالكذب، عذر به دروغ مي خواهند، و از اينكه جاست

قول علي- عليه السلام«3»:

المعاذير اكثرها اكاذيب

، عذرها بيشتر دروغ باشد«4». و رسول- عليه السلام- گفت:

اياك و ما يعتذر منه

، دور باش از آنچه از او عذر بايد خواستن. ضحّاك گفت: اينان رهط عامر بن الطفيل بودند روز غزات تبوك، بيامدند و گفتند: يا رسول الله؟ اگر با تو بياييم، اعراب طي ّ قبيله ما را و فرزندان«5» ما را تعرّض رسانند ما را دستور باش«6» تا مقام كنيم. رسول- عليه السلام- گفت: خداي تعالي مرا خبر داد از اخبار و اسرار شما: ... قَد نَبَّأَنَا اللّه ُ مِن أَخبارِكُم«7».

وَ قَعَدَ الَّذِين َ كَذَبُوا اللّه َ وَ رَسُولَه ُ، و بنشستند از جهاد آنان كه با خداي و پيغمبر دروغ گفتند، يعني منافقان در اظهار ايمان و ابطان كفر. محمّد بن اسحاق گفت:

آيت در بني غفار«8» بن خفاف بن ايماء آمد كه ايشان خويشتن را بر رسول- عليه السلام- عرض مي كردند، و عرض ايشان آن بود كه تا رسول- عليه السلام- ايشان را دستوري دهد در تخلّف تا با پس«9» ايستند، و مي گفتند: ما به جهاد مي آييم و در دل نداشتند و عاقبت وفا نكردند و بنشستند و به جهاد نرفتند. آنگه گفت:

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: معذران.

(2). اساس: باشند، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(3). همه نسخه بدلها كه گفت.

(4). مل: به دروغ بود.

(5). همه نسخه بدلها: زنان.

(6). آو، آج، بم، لب: دستوري ده.

(7). سوره توبه (9) آيه 94.

(8). اساس: بني عفان، به قياس نسخه آو، تصحيح شد. [.....]

(9). همه نسخه بدلها: باز پس.

صفحه : 5

سَيُصِيب ُ الَّذِين َ كَفَرُوا مِنهُم عَذاب ٌ أَلِيم ٌ، به كافران رسد از جمله ايشان عذابي مولم دردناك، و براي آن منهم گفت كه، آنان كه تخلّف كردند از جهاد

همه كافر نبودند، بعضي كافر [ان]«1» بودند عذر به دروغ انگيختند«2»، بعضي مؤمنان بودند معذور بودند كه ساز نداشتند و برگ نبود ايشان را، لا جرم حق تعالي براي ايشان عذر بخواست گفت: لَيس َ عَلَي الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَي المَرضي، [نيست]«3» بر ضعيفان كه قوّت ندارند و نه بر بيماران كه بنيت«4» و صحّت ندارند. وَ لا عَلَي الَّذِين َ لا يَجِدُون َ ما يُنفِقُون َ حَرَج ٌ، و نه بر آنان كه نيابند آنچه نفقه كنند بي برگ و بي ساز باشند حرجي و ضيقي و تنگي و بزه اي، براي آن كه اينكه جمله معذور«5» باشند. إِذا نَصَحُوا لِلّه ِ وَ رَسُولِه ِ، چون نصيحت كنند اينان خداي و رسول را. و معني نصح در آيت اخلاص عمل است از غش، يقال: نصح في عمله نصحا، و منه: التوبة النصوح، و فلان ناصح الجيب اذا كان خالص النية و الاعتقاد. ما عَلَي المُحسِنِين َ مِن سَبِيل ٍ، بر نيكوكاران راهي نيست، يعني كس را با ايشان كاري نيست و ملامت و مذمّت را بديشان راهي نيست.

وَ لا عَلَي الَّذِين َ، و نه نيز بر آنان حرجي است كه بر تو آيند تا تو ايشان را برداري، يعني بر نشاني، تو گويي: من چيزي ندارم كه شما را بر آن نشانم، ايشان برگردند گريان و چشمهاي ايشان آب مي«6» ريزد از اندوه بر«7» آن كه چيزي ندارند كه خرج كنند و با توبه جهاد آيند. و «حمل» در آيت عبارت است از برنشاندن بر چهارپاي، يقال: حملته«8» علي دابّتي. و قوله: وَ أَعيُنُهُم، «واو» حال راست، و «من» تبيين است. حَزَناً، نصب بر تميز است، و «ان» مع الفعل در محل نصب است بقوله:

حزنا علي حذف

الحرف الجارّ، اي حزنا علي ان لا يجدوا. چون حرف جرّ بيفگند فعل بدو رسيد و عمل كرد [در او]«9»، و محل ّ او نصب آمد، علي أنه مفعول له. و حزن،

-----------------------------------

(9- 1). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو. افزوده شد.

(2). آو، آج، بم، لب و.

(3). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(4). همه نسخه بدلها، بجز مج: قوّت.

(5). مل: از آن كه از جمله بيمارانند.

(6). آو، آج، بم، لب: همي.

(7). مل: براي.

(8). او، آج، بم: حمل.

صفحه : 6

المي باشد در دل به فوت كاري [104- پ]

مأخوذ من حزن الارض و هي الارض الغليظة.

مجاهد گفت: آيت در جماعتي از مزينه آمد. محمّد بن كعب القرظي و محمّد بن اسحاق گفتند: در هفت كس آمد از قبايل مختلف. واقدي گفت: هفت مرد انصاري بودند، چون بگريستند و مردمان رغبت ايشان در جهاد بشناختند«1»، عثمان دو مرد را بر- نشاند و عبّاس دو را«2»، و يامين بن كعب بن النضر سه كس را. واقدي گفت سي هزار مرد با رسول- عليه السلام- به تبوك حاضر بودند.

إِنَّمَا السَّبِيل ُ عَلَي الَّذِين َ، آنگه حق تعالي چون عذر معذوران بخواست و بگفت:

ما عَلَي المُحسِنِين َ مِن سَبِيل ٍ، باز نمود كه: آنان كه بر ايشان سبيل است به دست و زبان و مذمّت، ايشان كيستند! گفت: راه بر آنان است، يعني ملامت«3» به«4» آنان راه يافته است كه از تو دستوري مي خواهند و ايشان توانگرند. «واو»، حال راست، ايشان راضي اند بدان كه با خوالف از زنان و كودكان و بازماندگان و بيماران بنشينند، و خداي توفيق از ايشان باز گرفته است، و مهر بر دلهاي ايشان نهاده، بر آن تفسير كه داديم،

ايشان چيزي نمي دانند. آنگه حق تعالي از غيب خبر داد، گفت:

آن معذران«5» متخلفان باز پس ماندگان متوانيان از جهاد، چون شما باز آييد، بيايند و از شما عذر خواهند و تعلّل كنند و چاره جويند در ارضاي شما، نگر؟ عذر ايشان نپذيريد، بگو ايشان را كه: عذر مخواهيد كه خداي تعالي خبرهاي شما با ما داد. و اعتذار، اظهار چيزي باشد كه اقتضاي عذر كند. و فرق ميان توبه و اعتذار آن است كه: توبه، رجوع باشد از سيّئتي كه واقع شود، و اعتذار اظهار آن باشد كه اقتضاي آن كند كه آن سيّئه واقع نبود، براي آن كه توبه با خداي درست بود و اعتذار درست نبود. و قبول عذر بعضي علما گفتند واجب باشد چون صاحبش بر حق بود، و قال الشاعر:

فان يك ذنبي كل ذنب فانه محا الذنب كل المحو من جاء تائبا

قال آخر:

-----------------------------------

(1). آو، آج، بم، لب: بدانستند.

(2). آو، آج، بم، لب: دو مرد را.

(3). مج و ملامت.

(4). همه نسخه بدلها: بر.

(5). مج، لب: اينكه معذوران. [.....]

صفحه : 7

اذا اعتذر الجاني محا العذر ذنبه و كل امرء لا يقبل العذر مذنب

[و اينكه مذهب اصحاب وعيد است كه گفتند: قبول توبه بر خداي واجب است حملا علي وجوب قبول العذر، گوييم: كه تسليم كند كه قبول عذر واجب است! و چه طريق است به وجوب آن! و در عقل و شرع دليل نيست، و چگونه واجب بود؟

و المعاذير اكثرها اكاذيب

، پس مذهب درست آن است كه: خداي تعالي و يكي از ما به قبول توبه و عذر متفضّل است]«1». وَ سَيَرَي اللّه ُ عَمَلَكُم وَ رَسُولُه ُ، رؤيت، به معني علم

است اينكه جا. خداي تعالي گفت: خداي مي داند عمل شما و پيغمبر«2» نيز مي داند و مورد اينكه كلمه«3» وعيد است. ثُم َّ تُرَدُّون َ، آنگه شما را با خداي برند، يعني با جايي كه حكم جز خداي را نباشد، خداي كه نهان چنان داند كه آشكارا. آنگه خبر دهد شما را بدانچه كرده باشيد از نيك و بد، و اينكه جمله كنايات«4» است از وعيد.

آنگه گفت: آن«5» جماعت متخلّفان آمدند«6» تا سوگند خورند براي شما تا«7» از سر ايشان بگرديد«8» و ايشان را ملامت نكنيد و رها كنيد ايشان را از توبيخ و سرزنش، و اينكه هم از جمله معجزات رسول است- عليه السلام- براي آن كه خبر است از غيب و مخبر«9» بر وفق خبر آمد.

آنگه حق تعالي امر كرد رسول را و صحابه را كه: از ايشان بگرديد و اعراض كنيد و رها كنيد ايشان را از ملامت، اعراض استخفاف و اهانت، نه اعراض صفح و عفو چنان كه يكي از ما گويد: دعه الي لعنة اللّه و حرّ سقره. إِنَّهُم رِجس ٌ، كه ايشان پليدند عينا و حكما، چنان كه در حق مشركان بيان كرديم. وَ مَأواهُم جَهَنَّم ُ، و جاي ايشان دوزخ است و بازگشت ايشان با آن جاست جزاء بدانچه كرده باشند و پاداشت بدانچه اندوخته باشند از عمل. و در آيت، دليل است بر آن كه: حكم منافق، حكم كافر است و نيز دليل است بر بطلان قول مجبر [ه]

كه گفتند: جزا بر

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(2). آو، بم: پيغامبرش.

(3). همه نسخه بدلها، بجز مج: كلام.

(4). همه نسخه بدلها بجز مج: كنايت.

(5). همه نسخه بدلها: اينكه.

(6). همه نسخه بدلها، بجز

مج: خواهند آمد.

(7). همه نسخه بدلها شما.

(8). همه نسخه بدلها، بجز مج: بگذري، بگذريد.

(9). آو، در حاشيه آورده: معجز.

صفحه : 8

عمل«1» نيست.

قوله: يَحلِفُون َ لَكُم لِتَرضَوا عَنهُم، آنگه حق تعالي بيان كرد كه: غرض ايشان در اينكه سوگند خوردن چيست«2»، گفت: ايشان- يعني منافقان- باز ايستاده اند از جهاد، سوگند خورند براي شما تا شما از ايشان«3» راضي شويد و گمان بريد كه ايشان در آن سوگند راست گويند. اگر شما راضي شويد«4» كه احوال و نهان و دخلت و نيّت ايشان ندانيد، خداي از ايشان راضي نشود كه ايشان فاسق اند و خارج از فرمان خداي. [105- ر]

و مراد به فاسق، كافر است اينكه جا.

آنگه گفت: الأَعراب ُ أَشَدُّ كُفراً وَ نِفاقاً، اينكه اعراب، و اينكه، جمع عرب است، و عرب جنس بود، و واحد او عربي بود، به ياي نسبت، اينكه « يا » دليل وحدت باشد، كرومي و روم، و زنجي و زنج و يهودي و يهود و مجوسي و مجوس. آنگه اعراب جمع جمع بود، گفت: اينكه اعراب اجلاف جفات كه ايشان را تربيت در باديه و بيابان بوده است، و ايشان سخت تراند به كفر و نفاق. و نصب آن بر تمييز است، گفت: براي آن كه ايشان را اختلاطي نبوده باشد با مردمان حضر كه در ميان ايشان علما و فقها و اهل خبرت و بصيرت باشند، و گفتند: مراد جماعتي اعراب اند كه ايشان پيرامن مدينه بودند از اسد و غطفان، و ايشان در كفر و نفاق سخت تر بودند، و تقول«5»: رجل عربي، اذا كان منسوبا الي العرب و ان سكن البلاد. و اعرابي، اذا كان من سكان البادية.

وَ أَجدَرُ، و ايشان

سزاوارتر باشند بدان كه حدود و قرآن«6» و احكام سنت و شرايط شرع ندانند از آن كه ايشان را نشو و تربيت در بيابان بوده باشد.

روايت كردند كه: زيد بن صوحان را«7» در كارزار يمامه دست چپش بيفگندند، يك روز نشسته بود با جماعتي و اخبار روايت همي كرد. اعرابيي بيامد و آن جا بنشست و گوش با حديث او كرد، آنگه گفت: ان حديثك ليعجبني، و ان يدك

-----------------------------------

(1). آو، آج، بم، لب قول مجبره.

(2). اساس: است، به قياس نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(3). همه نسخه بدلها به آن سوگند.

(4). مج گمان بريد.

(5). آو، بم، لب: يقول. [.....]

(6). همه نسخه بدلها: حدود قرآن.

(7). آو رحمه اللّه، آج، لب رضيه اللّه.

صفحه : 9

لتريبني، حديث تو مرا به تعجب«1» همي آرد، يعني نيكو مي آيد مرا، و لكن دست تو مرا به شك مي افگند. گفت: چرا! گفت: براي آن كه گمان مي برم كه«2» در دزدي بريده باشند؟ گفت: يا اعرابي؟ اينكه دست چپ است. گفت: پس چه باشد! گفت:

دزد را دست راست برند، گفت: ندانم من تا كدام دست برند، راست يا چپ! زيد گفت: صدق الله حيث يقول: الأَعراب ُ أَشَدُّ كُفراً وَ نِفاقاً وَ أَجدَرُ أَلّا يَعلَمُوا حُدُودَ ما أَنزَل َ اللّه ُ عَلي رَسُولِه ِ وَ اللّه ُ عَلِيم ٌ حَكِيم ٌ، و خداي تعالي عالم است به احوال ايشان، حكيم است در اجراي احكام برايشان«3» حق تعالي گفت: اعراب نيز بر دو قسمت اند: بعضي از ايشان آنانند كه: يَتَّخِذُ ما يُنفِق ُ مَغرَماً، كه آنچه نفقه كنند در سبيل خداي غرامت و تاوان«4» شمارند. و «من» در اوّل آيت تبعيض راست، و «مغرم» مصدر است بمعني الغرامة، و

«غرم» و «غرامت» لزوم نايبه اي«5» باشد در مال بي جنايتي و منه قوله: ... إِن َّ عَذابَها كان َ غَراماً«6»، اي لازما، و الغرام الحب اللازم، و قال«7»:

إن غرامي فوق كل غرام

و الغريم، كل واحد من المتداينين، و الجمع غرماء، و غرمته، اي الزمته في ماله.

وَ يَتَرَبَّص ُ بِكُم ُ الدَّوائِرَ، و تربص، انتظار عاقبت چيزي باشد، و گوش آن مي دارند تا دايره اي از دواير بد بر شما گردد. و دواير، عواقب مذمومه باشد. فرّاء و زجاج گفتند: انتظار مرگ يا قتل ايشان مي كردند. آنگه حق تعالي گفت: آنچه بر ايشان مي اندازند بر خود برند«8» و آنچه بديشان مي خواهند به خود بينند. عَلَيهِم دائِرَةُ السَّوءِ، برايشان دايره بد باشد. إبن كثير و ابو عمرو خواندند: عليهم دائرة السوء، به ضم «سين»، و باقي قرّاء به فتح «سين». و چون به فتح خواني به معني مصدر باشد، نحو قوله: وَ ظَنَنتُم ظَن َّ السَّوءِ ...«9»، و چون به ضم ّ خواني، اسم باشد، و دايره خود بد

-----------------------------------

(1). آو، مج: به عجب.

(2). همه نسخه بدلها نبايد كه.

(3). همه نسخه بدلها آنگه.

(4). همه نسخه بدلها بجز مج: تابان.

(5). مج: تايبه.

(6). سوره فرقان (25) آيه 65.

(7). مج شعر.

(8). سوره فتح (48) آيه 12.

(9). آج، لب: مي برند.

صفحه : 10

باشد، چه. معني اضافت كردن با سوء گفتند چنان است كه گويند: رأيته بعين«1» رأسي و هو كشمس النهار. وَ اللّه ُ سَمِيع ٌ لأقوالهم، عَلِيم ٌ باحوالهم.

آنگه پس از اينكه ذكر قسمت ديگر كرد از جمله اعراب، و از جمله اعراب كس«2» هست. و مِن َ، در هر دو آيت نكره است موصوفه، كقول الشاعر:

ب من أنضجت غيظا صدره

كه ايمان دارد به خداي و روز باز پسين،

يعني روز قيامت كه از پس او دگر شب نباشد، و آنچه نفقه مي كنند در سبيل خداي آن را قربات و جاي تقرب مي شناسند.

زجاج گفت: در قربات سه وجه رواست: ضم را و سكون او، و فتح او، و لكن قراء جز به ضم نخوانده اند. و معني قربت، اداي فعل باشد علي الوجه ألذي امر طلبا لرضاء الله و ثوابه. و فعل بر اينكه وجه نزديك گرداند بنده را به رحمت. وَ صَلَوات ِ [105- پ]

الرَّسُول ِ، اي: دعوات«3» الرسول، اعني دعاي رسول ايشان را [نيز]«4» قربات گرفته اند و دعاي رسول تقربي مي شناسند، و عبد اللّه عباس گفت و حسن:

استغفار رسول ايشان را قربتي مي شناسند، قتاده گفت: صلوات، دعا به خير و بركت باشد، چنان كه اعشي گفت:

تقول بنتي و قد قربت مرتحلا يا رب جنب«5» ابي الاوصاب و الوجعا

عليك مثل ألذي صليت فاغتمضي«6» يوما«7» فان لجنب المرء«8» مضطجعا«9»

آنگه گفت: أَلا إِنَّها قُربَةٌ لَهُم، يعني، صلوات رسول و دعوت و استغفار او ايشان را قربتي و ثوابي است. آنگه گفت بر سبيل وعده و بشارت: سَيُدخِلُهُم ُ اللّه ُ،

-----------------------------------

(1). اساس: بعيني، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(2). همه نسخه بدلها: گفت كه از جمله ايشان كس.

(3). آج، لب: دعوة. [.....]

(4). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، افزوده شد.

(5). اساس: تجنب، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(6). اساس: فاغمضي، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(7). مج، لب: نوما.

(8). اساس: الارض، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(9). همه نسخه بدلها، بجز مج: عبارت «و عبد اللّه عباس گفت و حسن: استغفار رسول ايشان را قربتي

مي شناسند» كه در فوق ابيات آمده، پس از ابيات نقل كرده اند.

صفحه : 11

خداي ايشان را در رحمت خود برد كه خداي آمرزنده گناه است و بخشاينده گناهكار. ضحّاك گفت: اينكه آيت در عبد اللّه ذو البجادين آمد و قوم او. كلبي گفت:

در بني اسلم و غفار و جهينه آمد.

و قوله: وَ السّابِقُون َ الأَوَّلُون َ، رفع سابقون، به ابتداست، و خبر او رَضِي َ اللّه ُ عَنهُم، گفت: از پيش روندگان پيشينان«1» آنان كه از جمله اوّلينان سبق بردند به ايمان از جمله مهاجران كه خانه و مال و ملك رها كردند و از مكه با رسول به مدينه هجرت كردند، و نيز انصار كه در مدينه ياران رسول بودند، و او را ياري كردند، و اينكه گروهي بودند كه پيش از هجرت به دو سال ايمان آورده بودند. و يعقوب خواند:

و الانصار، به رفع عطفا علي قوله: وَ السّابِقُون َ الأَوَّلُون َ. و روايت كردند كه: بعضي صحابه روزي مي خواندند: و الانصار الَّذِين َ اتَّبَعُوهُم بِإِحسان ٍ، به رفع «را» و حذف «واو» (الّذين)«2». أبي ّ، ردّ كرد و خطا باز داد، با قول أبي آمد. وَ الَّذِين َ اتَّبَعُوهُم بِإِحسان ٍ، و آنان كه متابعت ايشان كردند و بر ره ايشان رفتند در ايمان و هجرت و نصرت. و بر قراءت آن كس كه به رفع خواند، انصار از جمله سابقان اوّلان نباشند. و بر قراءت آن كس كه به جر خواند، انصار در اينكه جمله باشند. و ثعلبي امام اصحاب الحديث در تفسير آورد كه: آن صحابي كه و الانصار خواند، عمر خطاب بود«3». ابي«4» او را گفت: و الانصار، به جرّ بايد خواندن. وَ الَّذِين َ اتَّبَعُوهُم، «واو» از او حذف نبايد

كرد«5». عمر، قول او نمي شنيد و قبول نمي كرد تا عمر سه بار بخواند: و الانصار، الَّذِين َ اتَّبَعُوهُم، و ابي ّ گفت: وَ الأَنصارِ وَ الَّذِين َ اتَّبَعُوهُم، بالجر، و الواو. به بار چهارم عمر را گفت: چرا از من نشنوي؟ و الله لقد قرأت علي رسول الله: وَ الأَنصارِ وَ الَّذِين َ اتَّبَعُوهُم، و أنت تبيع القرط ببقيع الغرقد، گفت: آنگه كه من بر پيغامبر اينكه خواندم«6» تو به بقيع غرقد قرط مي فروختي، عمر گفت: صدقت، راست مي گويي، حفظتم و نسينا و تفرغتم و شغلنا و شهدتم و غبنا، شما ياد داشتي و ما فراموش كرديم، و شما فارغ بوديد و ما مشغول بوديم، و شما حاضر بوديد و ما غايب بوديم. آنگه گفت:

-----------------------------------

(1). آو، آج، بم، مج: پيشينگان.

(2). همه نسخه بدلها: واو، از و الّذين.

(3). اساس رضي اللّه عنه.

(4). همه نسخه بدلها: أبي كعب.

(5). همه نسخه بدلها: نبايد كردن.

(6). همه نسخه بدلها، بجز مج: مي خواندم.

صفحه : 12

يا أبي«1»؟ انصار را خداي در جمله سابقان گرفت! گفت: آري، و با خطاب و پسرانش مشورت نكرد. عمر گفت: من پنداشتم«2» در اينكه آيت ما را رفعتي دادند كه [كس با]«3» ما [در آن]«4» مشارك«5» نيست، گفت: خلاف آن است كه تو پنداشتي، و مصداق اينكه در اوّل سورة الجمعه است في قوله: وَ آخَرِين َ مِنهُم لَمّا يَلحَقُوا بِهِم وَ هُوَ العَزِيزُ الحَكِيم ُ«6»، و در وسط سورة الحشر: وَ الَّذِين َ جاؤُ مِن بَعدِهِم يَقُولُون َ رَبَّنَا اغفِر لَنا وَ لِإِخوانِنَا الَّذِين َ سَبَقُونا بِالإِيمان ِ«7» وَ الَّذِين َ آمَنُوا مِن بَعدُ وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا مَعَكُم فَأُولئِك َ مِنكُم«8».

و اهل علم در سابقان اول خلاف كردند: أبو موسي الاشعري و سعيد بن- المسيب

و قتاده و إبن سيرين گفتند: آنان بودند كه، به دو قبله با رسول- عليه السلام- نماز كردند. عطاء بن ابي رباح گفت: آنان كه به بدر حاضر [آمدند، شعبي گفت:

آنان اند كه به بيعت رضوان حاضر]«9» بودند.

و خلاف كردند در آن كه اوّل كس كه به رسول- عليه السلام- ايمان آورد كه بود از پس خديجه، چه در خديجه خلاف نكردند كه اوّل او بود. عبد اللّه عبّاس و زيد أرقم و جابر بن عبد اللّه الانصاري ّ و محمّد بن المنكدر و ربيعه و ابو حازم المدني ّ و جمله اهل البيت گفتند كه: امير المؤمنين علي بود [106- ر]

اوّل كس كه به رسول ايمان آورد و نماز كرد. كلبي گفت امير المومنين ايمان آورد و او را نه سال بود. مجاهد و محمّد اسحاق گفتند: ده ساله بود، و محمّد بن اسحاق گفت، عن عبد اللّه بن ابي نجيح، عن مجاهد، كه او گفت: از چيزها كه خداي تعالي به علي بن ابي طالب- عليه السلام- خواست، آن بود كه سالي قريش را قحطي رسيد و أبو طالب عيال بسيار داشت. رسول- عليه السلام- عمش را عباس گفت: يا عم؟ قحطي عظيم است، و أبو طالب از سبب عيال رنجور مي باشد، بيا«10» تا برويم و از وي تخفيفي كنيم. گفت:

-----------------------------------

(1). اساس: ابا، به قياس با نسخه آو و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(2). همه نسخه بدلها كه. [.....] (9- 4- 3). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(5). اساس: مشاورت، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(6). سوره جمعه (63) آيه 3.

(7). سوره حشر (59) آيه 10.

(8). سوره انفال (8) آيه

74.

(10). همه نسخه بدلها: بيايي.

صفحه : 13

صواب باشد. برفتند و به نزديك أبو طالب شدند، و رسول- عليه السلام- او را گفت: يا عم؟ ما آمده ايم تا از عيال تو بعضي را از تو ببريم. گفت: عقيل را به من رها كنيد و ديگران را شما دانيد تا چه كنيد. رسول- صلي اللّه عليه و آله- گفت: من علي را بردارم، و عبّاس، جعفر را برگرفت، و علي با رسول بود تا آن كه رسول را خداي تعالي نبوّت داد، و علي اوّل كس بود كه به او ايمان آورد و با او نماز كرد، و جعفر با عبّاس مي بود تا آنگه اسلام آورد از عباس مستغني شد.

اسماعيل بن اياس بن عفيف روايت كرد از پدرش عفيف كه گفت: من مردي بازارگان بودم به مكه آمدم و به نزديك عباس عبد المطلب فرود آمدم، و عباس دوست من بود، به يمن آمدي و عطر خريدي و در موسم باز فروختي. گفت: يك روز با عباس نشسته بودم در مكه، در وقت زوال آفتاب نگاه كردم جواني نيكو روي را ديدم كه بيامد و در قرصه«1» آفتاب نگاه كرد، آنگه روي به كعبه كرد و گفت: الله اكبر، كودكي بيامد و بر دست راست او بايستاد و تكبير كرد، و زني بيامد و در قفاي هر دو بايستاد و تكبير كرد. ساعتي بود آن جوان به ركوع شد، ايشان [نيز]«2» به ركوع شدند، چون سر برداشت ايشان [نيز]«3» سر برداشتند، [آنگاه جوان«4» به سجده شد، ايشان نيز به سجده شدند. چون سر برداشت، ايشان نيز سر برداشتند]«5». من عباس را گفتم: امر عظيم، كاري عظيم

است؟ آن چيست كه اينان مي كنند! گفت: نمي داني اينكه جوان پسر برادر من است- محمّد بن عبد الله بن عبد المطلب- و آن زن خديجه است- بنت خويلد زن محمّد است، و محمّد دعوي مي كند كه: خداي مرا بدين«6» دين بفرستاده است، و الله ما اعلم علي ظهر الارض احدا علي هذا الدين غير هؤلاء الثلاثة، و به خداي كه من بر اينكه دين كس را نمي شناسم بر همه پشت زمين جز اينكه سه گانه را. عفيف گفت: در دل من اوفتاد كه كاشكي تا من چهارم اينان بودمي. اينكه حديث«7» روايت كرد«8» پس از آن كه اسلام آورده بود.

-----------------------------------

(1). آج، لب: قرصت.

(3- 2). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(4). مل: چون.

(5). اساس: ندارد، از آج، افزوده شد.

(6). همه نسخه بدلها: به اينكه.

(7). آو، آج، بم، لب: از او.

(8). آو، آج، بم، لب: كردند.

صفحه : 14

و در خبر است كه ابو طالب، علي«1» را گفت: اينكه دين چيست كه تو برويي«2»!

گفت: ايمان به خدا و رسول است و نماز براي خداي. وي گفت: اما محمّد تو را جز با خير دعوت نكند، با او ملازمت كن و او را مطاوعت نماي. و انس بن مالك روايت كند كه، رسول- صلي اللّه عليه و آله- گفت:

3» صلت الملائكة علي و علي علي ّ سبع سنين لانه لم يرفع الي السماء شهادة ان لا اله الا هو« الّا منّي و من علي ّ،

فريشتگان صلوات فرستادند هفت سال بر من و بر علي براي ان كه در اينكه هفت سال گفت: لا إِله َ إِلَّا اللّه ُ«4»، و گواي«5» وحدانيّت و تصديق به نبوّت بر آسمان نبردند الّا از من و

از علي.

عباد بن عبد اللّه روايت كرد كه، از امير المومنين«6» شنيدم كه مي گفت بر منبر:

7»8» انا عبد اللّه و اخو رسوله و لا يقولها« بعدي الّا كذاب و لقد صليت قبل النّاس سبع« سنين

، گفت: من بنده خدايم و برادر رسول او. پس از من كس نگويد اينكه مگر دروغزني، و من نماز كرده ام با رسول- عليه السلام- هفت سال پيش از همه مردمان.

معاذة العدوية گفت: از امير المؤمنين علي شنيدم بر منبر بصره كه مي گفت:

انا الصديق الاكبر امنت قبل ان يؤمن أبو بكر و اسلمت قبل ان يسلم،

گفت: من صدّيق اكبرم، ايمان آوردم پيش از آن كه أبو بكر ايمان آورد، و اسلام آوردم پيش از او«9».

ابو نخيله«10» روايت كرد، گفت: من و عمّار به حج رفتيم به ربذه فرو آمديم، به نزديك أبو ذر. به نزديك او«11» سه روز مقام كرديم، چون بخواستيم آمدن، من گفتم: يا اباذرّ؟ اختلاطي پديد آمد در ميان مردم، چه بايد كردن ما را! گفت:

12» الزم [601- پ]

كتاب الله و علي بن ابي طالب فاشهد علي رسول الله« أنه قال: علي اوّل من آمن بي و اوّل من يصافحني يوم القيامة و هو الصدّيق الاكبر و الفاروق بين الحق و الباطل و إنّه

-----------------------------------

(1). مل عليه السلام. [.....]

(2). همه نسخه بدلها: اويي.

(3). همه نسخه بدلها: اللّه.

(4). سوره صافات (37) آيه 35، سوره محمّد (47) آيه 19.

(5). همه نسخه بدلها: گواهي.

(6). آو، آج، لب: علي، مل: علي- عليه السلام.

(7). آج: يقالها.

(8). آج، بم، مج، مل: بسبع.

(9). آو، آج، بم، لب: از آن كه او اسلام آورد.

(10). آو، آج، بم: ابو الخيله، لب: ابو النخيله.

(11). آو، آج، بم: بر

او.

(12). آو، آج، بم صلي اللّه عليه و آله.

صفحه : 15

الله يعسوب المؤمنين و المال يعسوب الظلمة،}

گفت: علي اوّل كس است كه به من ايمان آورد، و اول كس است كه دست در دست من نهد روز قيامت، و او صدّيق اكبر است، و فرق كننده است ميان حق و باطل، و او پيشواي مؤمنان است، و مال پيشواي ظالمان. و اخبار در اينكه معني بسيار است، و از او روايت كرده اند اينكه بيتها:

1»2» انا اخو المصطفي لا شك في نسبي [معه]« ربيت و سبطاه هما ولدي جدّي و جد رسول الله منفرد و فاطم زوجتي لا قول ذي فند صدقته و جميع النّاس في بهم من الضلالة و الاشراك و النكد فالحمد للّه شكرا لا شريك له البر« بالعبد و الباقي بلا أمد

و خزيمة بن ثابت ذو الشّهادتين گويد:

ما كنت احسب ان الامر«3» منصرف«4» عن هاشم ثم منها عن ابي الحسن«5»

اليس اوّل من صلّي لقبلتهم و اعرف النّاس بالآثار و السنن

و آخر النّاس عهدا بالنبي ّ و من جبريل عون له في الغسل و الكفن

من فيه ما فيهم لا يمترون«6» به و ليس في القوم ما فيه من الحسن

ماذا ألذي ردّكم عنه فنعرفه«7» ها إن ّ بيعتكم من أغبن الغبن

و مخالفان [ما]«8» اگر چه روايت كرده اند كه: از جمله سابقان أبو بكر بود و زيد إبن حارثه، تسليم كنند كه امير المؤمنين برايشان سابق بود در ايمان، جز آن كه گفتند كه علي كودك بود و أبو بكر پير، و ايمان علي را آن موقع نبود كه ايمان أبو بكر را، گوييم: ايمان علي لا جرم لا عن كفر باشد، و

ايمان جز او ايمان عن كفر باشد. و اگر مراد به موقع و نفي موقع قبول است، محال باشد اينكه دعوي كردن براي آن كه تا رسول دعوت نكرد علي غيب ندانست كه ايمان آوردن بدو واجب است. و اگر رسول- عليه السلام- علي را از روي صغر سن«9» بدان جا ندانست كه او را دعوت

-----------------------------------

(8- 1). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(2). اساس: اليس، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(3). آو، آج، بم، مل، لب: هذا الامر. [.....]

(4). آو، آج، بم: منصرفا.

(5). همه نسخه بدلها: أبي حسن.

(6). آو، آج، بم، مج: يمترون.

(7). آو، آج، بم: فيعلمه، مج: فنعلمه.

(9). اساس: صغرش، به قياس نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

صفحه : 16

بايد كردن و آنگه دعوت كرد او را، اينكه تابان«1» و طعن بر رسول است- عليه السلام. و اگر مراد به موقع كثرت ثواب است و قلّت او، اتّفاق است كه هيچ پيغامبر را و هيچ فريشته را بدين طريق«2» نيست، و اگر تعلّل به صغر سن است، اعتبار در اينكه معني به سن نيست، بل به كمال عقل است اگر منكر و مبتدع«3» نيست كه عيسي يك ساعته در گهواره پيغامبر باشد، و مي گويد:

4» ... إني عبد اللّه آتني الكتاب و جعلني نبيّا، و جعلني مباركا اينكه ما كنت و اوصاني بالصلاة و الزكوة ما دمت حيّا«،

و يحيي را مي گويد«5» ... وَ آتَيناه ُ الحُكم َ صَبِيًّا«6»، اي النبوة، علي نمي شايد كه يا «7» نه ساله يا ده ساله يا به روايتي دوازده ساله مؤمن باشد و ايمان او به موقع باشد. ديگر، آن«8» دعوي كردن خروج است از اسلام، براي آن

كه اتّفاق است كه، علي جز يك بار ايمان نه آورد«9» كه معروف است از او، و دگر روايت نكردند از او كه او وقتي تجديد«10» اسلام و ايمان كرد. و اگر آن را وقعي نبود و به ديگر وقت آن را تدارك نبود، او خود مؤمن نبوده باشد، چه در حيات رسول و چه بعد عثمان كه امامت كرد. و آن كه اينكه روا دارد در حق او مقطوع علي كفره باشد، دگر«11» نه روايت كردند مخالفان عن طرق مختلفة از رسول- عليه السلام- كه او گفت:

لو وزن ايمان علي بايمان امتي. و في رواية: و ايمان امتي. لرجح ايمان علي علي ايمان امتي الي يوم القيامة،

اگر ايمان علي با ايمان جمله امّت من برسنجند، ايمان علي بر«12» ايمان امّت من بچربد تا روز قيامت. و اخبار در اينكه معني بسيارست، امّا ما سواه آنان كه جز اواند، اخبار در ايشان مختلف است و ذكر آن در تواريخ هست.

فأما سابقان انصار- علي ما جاء في الاخبار- اهل بيعت بر عقبه بودند، بيعت اول، و آن هفت كس بودند. و در بيعت دوم هم بر عقبه هفتاد كس بودند. [107- ر]

و

-----------------------------------

(1). مل: تاوان.

(2). مل: بر اينكه اطلاع.

(3). آو، آج، بم، مج، لب: مستبدع.

(4). سوره مريم (19) آيات 30 و 31.

(5). اساس: مي گويند، به قياس نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(6). سوره مريم (19) آيه 12.

(7). همه نسخه بدلها، بجز مل: تا.

(8). همه نسخه بدلها: اينكه.

(9). نه آورد/ نياورد. [.....]

(10). آو، آج، بم، لب: به تجديد.

(11). آج، مج، لب: و گر.

(12). همه نسخه بدلها جملة.

صفحه : 17

آن، آنگه بود كه أبو زرارة،

و مصعب بن عمير بن هاشم بن عبد الدّار به نزديك ايشان رفت و ايشان را قرآن بياموخت. و او اوّل كس بود كه در مدينه نماز جماعت كرد. و از آن پس سعد«1» معاذ و عمرو بن الجموح و بنو عبد اللّه الأشهل«2» ايمان آوردند و جماعتي بسيار از زنان و جوانان. و مصعب بن عمير صاحب رايت رسول بود روز بدر و احد، و چون مردم به هزيمت بشدند روز احد، او با رسول- عليه السلام- مقام كرد تا شهيد شد. رسول- عليه السلام- در حق ّ او گفت: از او شريفتر مرد«3» نديدم، او را به مكّه ديدم، دو برد قيمتي پوشيده و نعليني در پاي كرده شراكش از زر، و دو غلام بر راست و دو غلام بر چپ، و هر يكي از ايشان قعبي حيس در دست گرفته و مردمان را مي دادند، و رسول- عليه السلام- چون كسي چيزي از طرايف بهديه پيش او آوردي، آن براي مصعب بن عمير نگاه مي داشتي، و خداي تعالي در حق او فرستاد: وَ أَمّا مَن خاف َ مَقام َ رَبِّه ِ وَ نَهَي النَّفس َ عَن ِ الهَوي، فَإِن َّ الجَنَّةَ هِي َ المَأوي«4». او را برادري بود«5»- ابو عزيز بن عمير- گفتند«6»: روز بدر او را به اسيري بگرفتند، براي حرمت مصعب دست از او بداشتند، و گفتند: برو كه راهت گشاده است. گفت: كجا روم؟ اگر شما مرا رها كني، دگر قوم مرا بگيرند. اينكه قوم او را بگرفتند و با خانه بردند و بند بر ننهادند«7» و طعام آوردند او را از نان و خرما، دست به نان نكرد و خرما بخورد براي آن كه اهل مكه را

نان بيش باشد از خرما، و اهل مدينه را خرما غالب بود بر نان. اينكه جماعت مصعب را گفتند: برادرت را بگرفته ايم به اسيري و بند ندارد براي حرمت تو، گفت: لا و لا«8» كرامة له، بندي گران بر«9» نهي تا اسلام آرد يا فديه كند كه آن حلي كه مادر او دارد، در همه مكه كس ندارد. او را بند بر نهادند، چون خود را فديه كرد و برفت روز احد برادر را ديد- مصعب را- گفت: و اللّه كه من كشم اينكه را، و قوام او مي داشت تا فرصت يافت و او را بكشت. خداي تعالي در حق او بفرستاد.

-----------------------------------

(1). آو، آج، بم: سعيد بن.

(2). همه نسخه بدلها، بجز لب: عبد الأشهل.

(3). آو، آج، بم: مردم، لب: مردي.

(4). سوره نازعات (79) آيه 40 و 41.

(5). آو، بم او را.

(6). آو، آج، بم، لب: گفتندي.

(7). اساس: برنهادند، به قياس با نسخه مج و مفهوم عبارت در عبارات بعدي، تصحيح شد.

(8). آو، آج، بم، لب: و الله.

(9). همه نسخه بدلها او.

صفحه : 18

فَأَمّا مَن طَغي، وَ آثَرَ الحَياةَ الدُّنيا، فَإِن َّ الجَحِيم َ هِي َ المَأوي«1»، اينت عجب برادري در ايمان به اينكه منزلت؟ و برادري در كفر به آن پايه، كه برادر را بكشد، يكي مؤمن و يكي كافر، يكي قاتل و يكي مقتول، يكي سعيد و يكي شقي، [شعر]«2»:

سري و دلي«3» ديده باشي مشاكل سعيد و شقي ديده باشي«4» برادر

نسب يكي و فعل مختلف، اصل يكي و فرع متباين، [شعر]«5»:

علي ّ كاسمه ابدا علي و عيسي ساقط وسخ«6» دني

هما ثمران من شجر و لكن علي مدرك و اخوه ني«7»

نه ايمان آن، اينكه را

سود دارد، و نه كفر او آن را زيان دارد.

لا ينفع الرجس من قرب الزكي ّ و لا علي الزكي ّ لقرب الرّجس من ضرر

وَ الَّذِين َ اتَّبَعُوهُم بِإِحسان ٍ.، گفت«8» آنان بودند كه از پس سابقان ايمان آوردند از مهاجر و انصار«9»، گفتند: آنان بودند كه در عهد صحابه پس از رسول ايمان آوردند.

در عرف آنان را كه در عهد رسول در خدمت بودند و در صحبت او بودند، ايشان را صحابه گفتند، و آنان را كه پس از عهد رسول بودند تابعين، و آنان كه پس از ايشان بودند اتباع تابعين. آنگه حق تعالي جمع كرد از ميان همه در رضاي خود گفت:

رَضِي َ اللّه ُ عَنهُم وَ رَضُوا عَنه ُ، خداي تعالي راضي است ازيشان، و ايشان از خداي راضي اند. وَ أَعَدَّ لَهُم جَنّات ٍ تَجرِي تَحتَهَا الأَنهارُ، بجارده«10» است براي ايشان بهشتهايي كه در زير درختان آن جويها مي رود. و اهل حجاز: من تحتها خواندند، و در مصاحف ايشان «من» نوشته است، و «من» ابتداي غايت را باشد، و «تحتها» ظرف باشد. خالِدِين َ فِيها، در آن جا هميشه باشند، و نصبش بر حال است. ذلِك َ الفَوزُ العَظِيم ُ، آن«11» رستگاري بزرگ«12» و ظفري بزرگ است [107- پ].

-----------------------------------

(5- 1). سوره نازعات (79) آيه 37 و 38 و 39.

(2). اساس: ندارد، به قياس نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، افزوده شد. [.....]

(3). آو، آج، بم، لب: گردني، مل، مج: و دني.

(4). آو، آج، بم، لب: باشد.

(6). آج، لب: و سخي.

(7). آو، آج، بم، لب: نبي ّ.

(8). همه نسخه بدلها: گفتند.

(9). مل، مج و.

(10). مل، لب: بچارده.

(11). آو. آج، بم اينكه.

(12). همه نسخه بدلها: رستگاري و ظفري.

صفحه : 19

[قوله تعالي]«1»:

حَولَكُم مِن َ الأَعراب ِ مُنافِقُون َ وَ مِن أَهل ِ المَدِينَةِ مَرَدُوا عَلَي النِّفاق ِ لا تَعلَمُهُم نَحن ُ نَعلَمُهُم سَنُعَذِّبُهُم مَرَّتَين ِ ثُم َّ يُرَدُّون َ إِلي عَذاب ٍ عَظِيم ٍ (101) وَ آخَرُون َ اعتَرَفُوا بِذُنُوبِهِم خَلَطُوا عَمَلاً صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً عَسَي اللّه ُ أَن يَتُوب َ عَلَيهِم إِن َّ اللّه َ غَفُورٌ رَحِيم ٌ (102) خُذ مِن أَموالِهِم صَدَقَةً تُطَهِّرُهُم وَ تُزَكِّيهِم بِها وَ صَل ِّ عَلَيهِم إِن َّ صَلاتَك َ سَكَن ٌ لَهُم وَ اللّه ُ سَمِيع ٌ عَلِيم ٌ (103) أَ لَم يَعلَمُوا أَن َّ اللّه َ هُوَ يَقبَل ُ التَّوبَةَ عَن عِبادِه ِ وَ يَأخُذُ الصَّدَقات ِ وَ أَن َّ اللّه َ هُوَ التَّوّاب ُ الرَّحِيم ُ (104) وَ قُل ِ اعمَلُوا فَسَيَرَي اللّه ُ عَمَلَكُم وَ رَسُولُه ُ وَ المُؤمِنُون َ وَ سَتُرَدُّون َ إِلي عالِم ِ الغَيب ِ وَ الشَّهادَةِ فَيُنَبِّئُكُم بِما كُنتُم تَعمَلُون َ (105)

وَ آخَرُون َ مُرجَون َ لِأَمرِ اللّه ِ إِمّا يُعَذِّبُهُم وَ إِمّا يَتُوب ُ عَلَيهِم وَ اللّه ُ عَلِيم ٌ حَكِيم ٌ (106) وَ الَّذِين َ اتَّخَذُوا مَسجِداً ضِراراً وَ كُفراً وَ تَفرِيقاً بَين َ المُؤمِنِين َ وَ إِرصاداً لِمَن حارَب َ اللّه َ وَ رَسُولَه ُ مِن قَبل ُ وَ لَيَحلِفُن َّ إِن أَرَدنا إِلاَّ الحُسني وَ اللّه ُ يَشهَدُ إِنَّهُم لَكاذِبُون َ (107) لا تَقُم فِيه ِ أَبَداً لَمَسجِدٌ أُسِّس َ عَلَي التَّقوي مِن أَوَّل ِ يَوم ٍ أَحَق ُّ أَن تَقُوم َ فِيه ِ فِيه ِ رِجال ٌ يُحِبُّون َ أَن يَتَطَهَّرُوا وَ اللّه ُ يُحِب ُّ المُطَّهِّرِين َ (108) أَ فَمَن أَسَّس َ بُنيانَه ُ عَلي تَقوي مِن َ اللّه ِ وَ رِضوان ٍ خَيرٌ أَم مَن أَسَّس َ بُنيانَه ُ عَلي شَفا جُرُف ٍ هارٍ فَانهارَ بِه ِ فِي نارِ جَهَنَّم َ وَ اللّه ُ لا يَهدِي القَوم َ الظّالِمِين َ (109) لا يَزال ُ بُنيانُهُم ُ الَّذِي بَنَوا رِيبَةً فِي قُلُوبِهِم إِلاّ أَن تَقَطَّع َ قُلُوبُهُم وَ اللّه ُ عَلِيم ٌ حَكِيم ٌ (110)

إِن َّ اللّه َ اشتَري مِن َ المُؤمِنِين َ أَنفُسَهُم وَ أَموالَهُم بِأَن َّ لَهُم ُ الجَنَّةَ يُقاتِلُون َ فِي سَبِيل ِ اللّه ِ فَيَقتُلُون َ وَ يُقتَلُون َ وَعداً عَلَيه ِ حَقًّا فِي التَّوراةِ وَ الإِنجِيل ِ وَ القُرآن ِ وَ مَن أَوفي بِعَهدِه ِ

مِن َ اللّه ِ فَاستَبشِرُوا بِبَيعِكُم ُ الَّذِي بايَعتُم بِه ِ وَ ذلِك َ هُوَ الفَوزُ العَظِيم ُ (111) التّائِبُون َ العابِدُون َ الحامِدُون َ السّائِحُون َ الرّاكِعُون َ السّاجِدُون َ الآمِرُون َ بِالمَعرُوف ِ وَ النّاهُون َ عَن ِ المُنكَرِ وَ الحافِظُون َ لِحُدُودِ اللّه ِ وَ بَشِّرِ المُؤمِنِين َ (112) ما كان َ لِلنَّبِي ِّ وَ الَّذِين َ آمَنُوا أَن يَستَغفِرُوا لِلمُشرِكِين َ وَ لَو كانُوا أُولِي قُربي مِن بَعدِ ما تَبَيَّن َ لَهُم أَنَّهُم أَصحاب ُ الجَحِيم ِ (113) وَ ما كان َ استِغفارُ إِبراهِيم َ لِأَبِيه ِ إِلاّ عَن مَوعِدَةٍ وَعَدَها إِيّاه ُ فَلَمّا تَبَيَّن َ لَه ُ أَنَّه ُ عَدُوٌّ لِلّه ِ تَبَرَّأَ مِنه ُ إِن َّ إِبراهِيم َ لَأَوّاه ٌ حَلِيم ٌ (114) وَ ما كان َ اللّه ُ لِيُضِل َّ قَوماً بَعدَ إِذ هَداهُم حَتّي يُبَيِّن َ لَهُم ما يَتَّقُون َ إِن َّ اللّه َ بِكُل ِّ شَي ءٍ عَلِيم ٌ (115)

إِن َّ اللّه َ لَه ُ مُلك ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ يُحيِي وَ يُمِيت ُ وَ ما لَكُم مِن دُون ِ اللّه ِ مِن وَلِي ٍّ وَ لا نَصِيرٍ (116) لَقَد تاب َ اللّه ُ عَلَي النَّبِي ِّ وَ المُهاجِرِين َ وَ الأَنصارِ الَّذِين َ اتَّبَعُوه ُ فِي ساعَةِ العُسرَةِ مِن بَعدِ ما كادَ يَزِيغ ُ قُلُوب ُ فَرِيق ٍ مِنهُم ثُم َّ تاب َ عَلَيهِم إِنَّه ُ بِهِم رَؤُف ٌ رَحِيم ٌ (117) وَ عَلَي الثَّلاثَةِ الَّذِين َ خُلِّفُوا حَتّي إِذا ضاقَت عَلَيهِم ُ الأَرض ُ بِما رَحُبَت وَ ضاقَت عَلَيهِم أَنفُسُهُم وَ ظَنُّوا أَن لا مَلجَأَ مِن َ اللّه ِ إِلاّ إِلَيه ِ ثُم َّ تاب َ عَلَيهِم لِيَتُوبُوا إِن َّ اللّه َ هُوَ التَّوّاب ُ الرَّحِيم ُ (118)

را، و زيادت گرداني به آن، نماز كن«11» بر ايشان كه نماز و دعاي تو آرامشي بود ايشان را، و خدا شنوا و داناست.

نمي دانند«12» كه خداي، اوست كه بپذيرد توبه از بندگان وي«13»، و فرا گيرد«14» صدقه ها«15»، و خداي اوست توبه دهنده«16»، بخشاينده است.

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، به قياس آو، و ديگر نسخه بدلها. افزوده شد.

(2). آج، لب: اهل باديه.

(3). آج، لب: مصراند.

(4). آو، آج، بم زود بود كه.

(5). آج، لب: بازگردانيده شوند. [.....]

(6). آج، لب: اقرار دادند.

(7). همه نسخه بدلها: گناهانشان.

(8). مج باشد.

(9). اساس: خواستهاشان/ خواسته هاشان، آج، لب: مالهاي اينكه با بيان حق خداي را براي استحقاق كه.

(10). آج، لب: پاك گردانيم.

(11). آج، لب: رحمت خواه.

(12). آج، لب: اي ندانستيد.

(13). مج: بندگانش، آج، لب: بندگان خود.

(14). مج: ها گيرد، آج، لب: قبول مي كند.

(15). اساس: صدقها/ صدقه ها، آج، لب: حقوق مالي را.

(16). آج، لب: توبه پذيرنده.

صفحه : 20

بگو بكني، كه داند«1» خداي كردار شما و رسولش و مؤمنان، و باز برند«2» شما را با داناي«3» نهان و آشكارا. خبر دهد شما را بدانچه كرده باشي.

و ديگران باز پس داشته اند براي فرمان خداي، يا عذاب كند ايشان را، و يا توبه پذيرد برايشان، و خداي داناست و محكم كار.

[108- پ]

و آنان كه گرفتند مسجد به زياني«4» و كافري«5» و جدا كردن ميان مؤمنان، و نگهداشتن«6» راه براي آنان كه كار زار كنند«7» با خداي و رسولش پيش از«8» اينكه، و سوگند مي خورند كه ما نمي خواهيم مگر نيكوي، و خداي گواهي مي دهد كه ايشان دروغ مي گويند.

مه ايست«9» در آن جا هرگز، مسجدي كه بنا كنند بر پرهيزگاري از نخست روز سزاوارتر كه بايستي در وي، در او

مرداني هستند كه دوست دارند كه پاك باشند و خداي دوست دارد پاكيزگان را.

[109- ر]

آن كس كه بنا نهد بناي وي بر ترس از خداي و خشنودي بهتر باشد [ يا آن كس كه بنا

-----------------------------------

(1). آج، لب: زود بود كه بيند.

(2). آج، لب: زود بود كه باز گردانند.

(3). آو، بم: واداننده. [.....]

(4). آج، لب: مسجدي براي مضرّت مسلمانان.

(5). آج، لب: براي كفر، آو، مج: و كفر.

(6). آج، لب: و براي سازدادن.

(7). آج، لب: آن كس كه حرب كرد.

(8). آج، لب: پيش از بناي مسجد.

(9). مه ايست/ مايست.

صفحه : 21

نهد]«1» بناي وي بر كرانه چاهي رزيده«2»، در افتد [به آن]«3» در آتش دوزخ، و خداي راه ننمايد گروه ستمكاران را.

زايل«4» نباشد«5» بنايي كه ايشان، آن كه بنا كردند شكّي در دلهاي ايشان، مگر كه پاره پاره شود دلهاي ايشان و خداي داناست و محكم كار.

كه خداي بخريد از مؤمنان جانهاي«6» ايشان و مالهاي ايشان به آن كه«7» باشد ايشان را بهشت، كار زار كنند در راه خداي، بكشند ايشان، و بكشندشان و عده اي بر او واجب در توريت و انجيل و قرآن، و كيست وفا كننده تر به پيمان وي از خداي!

شادمانه باشي به بيعي«8» به آن كه بيعت كرد [ي]«9» به وي، و اينكه اوست رستگاري بزرگ [109- پ].

توبه كنندگان خداي پرستان شكر كنندگان در راه داران ركوع كنان سجود كنان فرمايندگان به نيكوي باز دارندگان از نابايست«10» و نگاه دارندگان حدهاي خداي، و مژده ده مؤمنان [را]«11».

-----------------------------------

(1). اساس: افتادگي دارد، از آو، افزوده شد.

(2). آج، لب: رودي كه اصلش از سيل ويران شده، مج: كناره رزيده، بم: و كناره ريزنده.

(11- 3). اساس: ندارد، از

آو، افزوده شد.

(4). مج: به زايل.

(5). آو، مج بنايي كه ايشان كردند.

(6). آو، بم: تنهاي، آج، لب: ارواح.

(7). آج، لب: به بدل آن كه.

(8). آو، بم، مج: به بيعتان. آج، لب: به خريدن و فروختن شما. [.....]

(9). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد، آج، لب: مبايعت كرديد.

(10). آو، بم، مج: ناشايست، آج، لب: ناكردن.

صفحه : 22

نباشد«1» پيغمبر را و آنان را كه ايمان آرند«2» كه آمرزش خواهند براي هنبازگيران، و اگر چه باشند خداوندان نزديكي از پس آن كه روشن شد ايشان را كه ايشان اهل دوزخ اند.

[110- ر]

و نبود آمرزش خواستن ابراهيم براي پدرش الا از وعده اي، وعده داد«3» وي را چون پيدا شد وي را كه وي دشمن خداي است، بيزار شد از وي كه ابراهيم توبه كننده اي بردبار است.

و نبود خداي كه گمراه كند گروهي را پس از آن كه راه داد ايشان را تا بيان كند ايشان را آنچه پرهيزند«4» كه خداي به هر چيزي داناست.

كه خداي او راست پادشاهي آسمانها و زمين، زنده كند و بميراند و نيست شما را از جز خداي از دوستي و نه ياري«5».

«6» [110- پ]

توبه پذيرفت«7» خداي بر پيغامبر و ياران او- مكي و مدني- آنان كه پي او گرفتند در وقت دشخواري«8» از آن پس كه نزديك بود كه بچسبد«9» دلهاي گروهي ازيشان پس توبه پذيرفت«10» برايشان كه وي بديشان مهربان و بخشاينده است.

-----------------------------------

(1). آج، لب: نسزد.

(2). آو، بم: آوردند.

(3). آج، لب: كه وعده دادند.

(4). آو، بم، مج: بپرهيزند.

(5). آج، لب: خداي هيچ دوستي و نه هيچ ياري دهنده.

(6). اساس: تزيغ، به قياس با قرآن مجيد، تصحيح شد.

(7). آج، لب: به حقيقت بازگشت و

توبه داد خداي.

(8). آج، لب: دشواري.

(9). آو، بم: بخنبد، آج، لب: ميل كند.

(10). آج، لب: بازگشت.

صفحه : 23

و بر آن سه كس آنان كه باز پس افگندند«1» ايشان را آنگه كه تنگ شد برايشان زمين با فراخي آن و تنگ شد برايشان تنهاي ايشان، و پنداشتند كه پناه نيست از خداي مگر به او، پس توبه پذيرفت«2» ازيشان تا توبه كنند كه خداي توبه پذيرنده و بخشاينده است.

قوله: وَ مِمَّن حَولَكُم مِن َ الأَعراب ِ، حق تعالي چون طرفي ذكر نيكان و بزرگان صحابه از مهاجر و انصار بكرد و آنچه ايشان را خواهد بودن، ذكر جماعتي از منافقان كرد كه بعضي در مدينه بودند و بعضي بيرون مدينه بر پيرامن. مفسّران گفتند: مراد به منافقان بيروني چند قبيله اند: مزينه و جهينه و اسلم و اشجع و غفار، و اينكه جماعت پيرامن مدينه بودند. وَ مِن أَهل ِ المَدِينَةِ مَرَدُوا، در كلام حذفي هست و اختصاري و تقدير آن است كه: و من اهل المدينة قوم، او منافقون مردوا علي النفاق، و نيز در مدينه قومي هستند يا منافقاني هستند كه ايشان مارداند«3» بر نفاق، يعني طاغي و باغي، يقال: مرد يمرد مرودا، فهو مارد و مريد، و منه: الشيطان المريد، و اصل كلمه از ملاست است، و منه: الامرد و منه: الصّرح الممرد، اي المملس، و ارض جرداء مرداء لا تنبت شيئا. و المرداء«4»، الصّخرة الملساء، و نسبت آن كلمه به اينكه از آن جا باشد كانّه لا خير فيه، پنداري او را از همه خيري ساده بكرده اند. إبن زيد گفت:

مردوا، اي اقاموا عليه و لم يتوبوا. و أنشد أبان بن تغلب:

مرد القوم علي جنتهم

اهل بغي و ضلال و اشر

اي، اصروا«5» عليه. إبن اسحاق گفت: لجّوا فيه، لجاج بردند در او. فرّاء گفت:

مرنوا عليه، خوگوار و معتاد شدند بر آن. زجّاج گفت: در كلام تقديم و تأخيري هست، و التقدير: و ممّن حولكم من الاعراب منافقون مردوا علي النفاق و من اهل المدينة كذلك. حق تعالي گفت: از اينان كه پيرامن شمااند [111- ر]

منافقاني هستند، و

-----------------------------------

(1). آج، لب: باز گذاشته بودند.

(2). آج، لب: بازگشت [.....]

(3). اساس: تمارد، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(4). آو، آج، بم، مج، لب: المرادة.

(5). آج، لب: اصبروا.

صفحه : 24

نيز [از]«1» اهل مدينه جماعتي متمرّد، طاغي، مصر بر كفر و نفاق، تو ايشان را نداني اي محمّد؟ ما دانيم ايشان را، براي آن كه نفاق«2» اظهار ايمان باشد با ابطان«3» كفر، و ايشان كفر در باطن دارند و عالم به باطن منم، تو ظاهر شناسي و بس. آنگه«4» گفت:

سَنُعَذِّبُهُم مَرَّتَين ِ، ما ايشان را دوبار عذاب كنيم. قتاده گفت: در اينكه آيت چه«5» بوده است گروهي را كه در حق مردمان زبان دراز كرده اند و مي گويند: فلان از اهل بهشت است و فلان از اهل دوزخ است. چون ايشان را گويي تو كيستي!«6» گويد:

ندانم، آن كس كه احوال خود نداند، احوال ديگران كمتر داند. در اينكه باب تكلّف چيزي مي كني كه پيغامبران نكردند، نبيني كه نوح- عليه السلام- مي گويد: ... وَ ما عِلمِي بِما كانُوا يَعمَلُون َ«7». و شعيب- عليه السلام- مي گويد: [... وَ ما أَنَا عَلَيكُم بِحَفِيظٍ«8»، و حق تعالي مي گويد با رسول عليه السلام«9»]«10» كه: لا تَعلَمُهُم نَحن ُ نَعلَمُهُم.

اما قوله: سَنُعَذِّبُهُم مَرَّتَين ِ، مفسّران در اينكه دو عذاب خلاف

كردند، بعضي گفتند، و آن روايت سدي است از ابو مالك از عبد اللّه عباس كه: يك عذاب آن بود كه، رسول- صلي اللّه عليه و آله- روز آدينه اي بر منبر خطبه مي كرد، برخاست و اشارت كرد و گفت: يا فلان؟ برون شو از مسجد كه تو منافقي؟ و يا فلان و يا فلان؟ و جماعتي را نام برد، و ايشان را به نفاق گواهي داد و از مسجد بيرون كرد و رسوا كرد ايشان را. اينكه فضيحت يك عذاب است، و عذاب دوم عذاب گور است.

مجاهد گفت: عذاب اوّل قتل و سبي است و عذاب دوم عذاب گور است.

قتاده گفت: عذاب اوّل دوبيله است و دوم عذاب گور. إبن زيد گفت: عذاب اول مصائب است در اموال و اولاد، و دوم عذاب دوزخ است.

-----------------------------------

(10- 1). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(2). آو، آج، بم، لب و.

(3). مج: من ابطان.

(4). همه نسخه بدلها: پس آنگه.

(5). آو، آج، بم: حثّه.

(6). همه نسخه بدلها: چيستي.

(7). سوره شعراء (26) آيه 112.

(8). سوره انعام (6) آيه 104، و هود (11) آيه 86.

(9). آج، لب منع غيبت گفتن.

صفحه : 25

عبد اللّه عباس گفت: عذاب اول زكات مال ستدن است از ايشان بر كره ايشان، و دوم عذاب گور. محمّد بن اسحاق گفت: عذاب اول آن است كه، ايشان را به تيغ در اسلام آورد«1» بر رغم ايشان بي آن كه ايشان را در آن خيري و نفعي مأمول است. دوم عذاب گور. سه ام«2» عذاب دوزخ.

بعضي دگر گفتند: عذاب اوّل آن است كه فريشتگان بر روي و پشت ايشان مي زدند عند قبض روحشان، دوم عذاب گور و گفتند: تفسير او

در سوره النّحل است، في قوله: ... زِدناهُم عَذاباً فَوق َ العَذاب ِ«3».

مقاتل بن حيّان گفت: عذاب اوّل تيغ بود برايشان روز بدر، و عذاب دوم بنزديك مرگ.

حسن بصري گفت: عذاب اول قوله: مَلعُونِين َ أَينَما ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقتِيلًا«4».

و عذاب دوم عذاب گور.

عطا گفت: عذاب اول امراض و محن دنياست بر سبيل عقوبت بي عوض، و بيانش آن كه، در آخر سورت گفت: أَ وَ لا يَرَون َ أَنَّهُم يُفتَنُون َ فِي كُل ِّ عام ٍ مَرَّةً أَو مَرَّتَين ِ«5» ...، و المعني: يعذبون بالامراض. آنگه گفت: ايشان را در آن لطفي و اعتباري نبود، بيانش: ... ثُم َّ لا يَتُوبُون َ وَ لا هُم يَذَّكَّرُون َ«6»، بل لطف ديگران را بود.

ضحّاك گفت: عذاب اوّل عذاب گور است، و عذاب دوم عذاب دوزخ.

و گفتند: عذاب اوّل به احراق مسجدي كه كرده بودند، رسول- عليه السلام- بفرمود تا بسوختند، و دوم عذاب دوزخ.

و گفتند: عذاب اوّل مال خرج كردن در طاعت تو، و عذاب دوم خويشان و دوستان را كشتن به فرمان تو. ثُم َّ يُرَدُّون َ إِلي عَذاب ٍ عَظِيم ٍ، آنگه ايشان را در قيامت با عذابي بزرگ برند، و آن عذاب دوزخ است.

قوله: وَ آخَرُون َ اعتَرَفُوا بِذُنُوبِهِم، مفسّران گفتند: آيت در جماعتي آمد كه ايشان از رسول- عليه السلام- باز پس استادند در غزات تبوك. چون رسول برفت، پشيمان

-----------------------------------

(1). آو، آج، بم، مل، لب: آوردند.

(2). آو، بم: سيم، آج، مل، مج، لب: سيوم. [.....]

(3). سوره نمل (16) آيه 88.

(4). سوره احزاب (33) آيه 61.

(5). سوره توبه (9) آيه 126.

(6). سوره توبه (9) آيه 126.

صفحه : 26

شدند گفتند: ما در سايه و راحت و آسايش، و رسول خداي و صحابه او در جهاد و شدّت و

رنج سفر؟ به خداي تعالي كه ما خويشتن را در استونهاي مسجد بنديم و خود را بازنگشاييم تا رسول ما را باز نگشايد«1» و توبه ما قبول نكند«2» و عذر ما نپذيرد«3».

همچنين كردند، چون رسول- عليه السلام- درآمد، گفت: اينان كيستند و چرا خويشتن را در اينكه جا بسته اند! گفتند: اينان آنان اند كه با تو [111- پ]

به غزات نيامدند«4»، سوگند خورده اند كه، خويشتن باز نگشايند تا تو ايشان را بازگشايي«5»، گفت: من نيز سوگند مي خورده ام«6» كه ايشان را باز نگشايم تا مرا نفرمايند«7». اينان تنعّم كردند و از من باز ايستادند و از صحبت من و از جهاد رغبت نمودند، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد بر«8» رسول- عليه السلام- بفرمود: تا ايشان را باز گشادند. ايشان بيامدند و گفتند: يا رسول اللّه؟ مالهاي ما فداي تو است، بفرماي تا بردارند و به صدقه بده براي ما تا كفّارت گناه ما باشد و براي ما استغفار كن. رسول- عليه السلام- گفت: مرا نفرموده اند كه از مال شما چيزي بردارم، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد: خُذ مِن أَموالِهِم صَدَقَةً تُطَهِّرُهُم وَ تُزَكِّيهِم بِها.

خلاف كردند در عدد ايشان كه چند كس بودند، روايت كرده اند از امير المؤمنين علي و عبد اللّه عبّاس كه: ده كس بودند، از جمله ايشان ابو لبابة الانصاري. سعيد حبير گفت و زيد اسلم كه: هشت كس بودند، ازيشان هلال بود و أبو لبابة و [كردم و مرداس و أبو قيس. قتاده و ضحّاك گفتند: هفت كس بودند، از جمله ايشان جدّ بن قيس بود و ابو لبابه]«9» و حرام و اوس جمله از انصار بودند. عطيّه گفت از عبد اللّه عبّاس كه:

پنج كس بودند، يكي از ايشان أبو لبابة بود. و بعضي دگر گفتند: آيت در ابو لبابه آمد خاص. مجاهد گفت: آيت در ابو لبابه آمد آنگه كه قريظه

-----------------------------------

(1). مل، مج: بازگشايد.

(2). همه نسخه بدلها: كند.

(3). همه نسخه بدلها: بپذيرد.

(4). مل و.

(5). مل رسول- عليه السلام.

(6). آو، آج، بم، مج، لب: سوگند مي خورم، مل: سوگند خورده ام.

(7). مل: بفرمايند.

(8). همه نسخه بدلها: لفظ «بر» را ندارند.

(9). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

صفحه : 27

را گفت: اگر بر حكم سعد معاذ فرود آيي ذبح و كشتن باشد چنان كه در سورة الانفال برفت. زهري گفت: آيت در أبو لبابة آمد چون به غزات تبوك نرفت پس پشيمان شد خويشتن به ستون مسجد باز بست و گفت«1»: طعام و شراب نخورم تا بميرم: يا خداي توبه ام بپذيرد. هفت شبان روز هيچ نخورد تا بيوفتاد و هوش و قوّت از او برفت، خداي تعالي اينكه آيت بفرستاد و توبه او قبول كرد. و رسول- عليه السلام- به نفس خود بيامد و او را باز گشاد. ابو لبابه گفت: يا رسول اللّه؟ آن سراي كه در وي اينكه گناه كردم به جايگاه رها كنم، و آن مال كه به دوستي او تو را رها كردم از آن به در آيم. رسول- عليه السلام- گفت: جمله مال نه و لكن يك ثلث. حق تعالي گفت:

وَ آخَرُون َ يعني: و آخرون من المتخلفين. و جماعتي ديگر از جمله باز ايستادگان از غزات تبوك آنان اند كه: اعتراف دادند به گناهشان. خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً، عملي صالح در آميختند با عمل بد. عَسَي اللّه ُ أَن يَتُوب َ عَلَيهِم، مفسّران گفتند: عسي از خداي تعالي واجب باشد،

و ما بيان كرديم كه: «لعل» و «عسي» را چه تفسير باشد از خداي تعالي، و براي آن گفت: تا مكلّف قطع نكند، بل متردّد مي باشد بين الخوف و الطمع، همانا خداي توبه ايشان بپذيرد كه خداي تعالي غفور و رحيم است، آمرزنده گناهان و بخشاينده بر بندگان.

آنگاه گفت: خُذ مِن أَموالِهِم، فراگير اي محمّد از مالهاي ايشان. و من تبعيض راست براي آن مال ايشان جمله برنگرفت به صدقه. بعضي گفتند:

زكات است، بعضي دگر گفتند: ماننده كفّارت است، بعضي گفتند: صدقه تطوّع است. تُطَهِّرُهُم وَ تُزَكِّيهِم، ايشان را پاكيزه بكني به آن و مزكي بكني ايشان را به آن و دو«2» قول است، يكي آن كه: هر دو به يك معني است، و لكن عطف كرد يكي را بر ديگر«3» لاختلاف اللفظين كالنّاي و البعد و الكذب و المين. و قولي ديگر آن است: تزكيهم تزيدهم«4» و تنميهم«5» تا مالهاشان بركت در او پديد آيد«6»، من الزكاء و هو النماء و الزيادة. و تُطَهِّرُهُم، به رفع و محل ّ او نصب است بر حال، اي مطهّرا لهم

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها هيچ. [.....]

(2). آو، آج، بم، مل، لب: دراو

(3). همه نسخه بدلها: ديگري.

(4). اساس: تزينهم، به قياس با نسخه او، تصحيح شد.

(5). اساس: تمنّيهم، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(6). آو، آج، بم، لب: تا مالشان بيفزايد و بركت دهد.

صفحه : 28

و مزكيا. و اگر بها در آيت نبودي، محل ّ او رفع«1» بودي بر صفت صدقه، اي: صدقة مطهرة مزكية، و لكن بها ضمير صدقه است نشايد«2» تا فعل او بود و جواب نيست تا محل ّ او جزم باشد، و مثله قوله تعالي: فَهَب

لِي مِن لَدُنك َ وَلِيًّا، يَرِثُنِي«3» ...، به رفع، و مثله قول الشّاعر:

متي تأته تعشو«4» الي ضوء ناره تجد خير نار عندها خير موقد

اي: متي تأته عاشيا. و مسلمة بن محارب«5» در شاذّ خواند: تطهّرهم و تزكهم به جزم به جواب امر، و گفته اند: معني آن است كه: تصلحهم، كه ايشان را به آن باصلاح آري. و گفتند: [112- ر]

ترفع منازلهم، منزلت ايشان رفيع بكني از منازل منافقان، وَ صَل ِّ عَلَيهِم، دعا كن ايشان را، و الصّلاة في اللغة الدعاء، كقول الاعشي:

صلي علي دنها و ارتسم

«6».

اي، دعا لها، و منه

قول النّبي- عليه السلام:7»8» اذا دعي احدكم الي طعام« فليجب فان كان مفطرا فلياكل و ان كان صائما فليصل«،

اي: فليدع له، گفت: چون يكي را از شما دعوت كنند با طعام«9»، بايد تا اجابت كند«10»، اگر روزه دار نباشد طعام بخورد، و اگر روزه دار باشد دعا كند آن كس را، إِن َّ صَلاتَك َ سَكَن ٌ لَهُم، كوفيان خواندند:

صلاتك بر واحد، و باقي قرّاء خواندند: ان ّ صلواتك بر جمع سلامت و كسر «تا». در قراءت اول به نصب «تا». ابو عبيد اختيار وحدان«11» كرد و گفت: صلاة اگر چه واحد است از جمع سلامت بيش باشد. براي آن كه جنس است و مصدر است، و مصدر بر جمع افتد، نبيني كه خداي تعالي جمله مكلّفان عالم را به لفظ واحد نماز

-----------------------------------

(1). كذا: در اساس و همه نسخه بدلها و چاپ مرحوم شعراني، براساس قواعد نحوي محلّي از اعراب دارد و محل آن تابع موصوفش است، بنابر اينكه محل «تطهرهم» نصب است گرچه لفظ آن مرفوع مي باشد.

(2). آو، بم: شايد.

(3). سوره مريم (19) آيه 5 و 6.

(4). اساس:

تعشوا، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(5). اساس: محارم، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(6). آج: وارتشم.

(7). اساس: طعامه، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(8). آو، آج، بم: فليصلي.

(9). همه نسخه بدلها: طعامي. [.....]

(10). آو، آج، بم، لب: كنند.

(11). مل: جمع.

صفحه : 29

فرمود بقوله: وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ«1» ...، و در جمع گويند: خمس صلوات الي عشر، و اينكه جمع قليل«2» باشد، و ابو حاتم اختيار جمع كرد و گفت: آن كس كه ظن برد كه واحد«3» از جمع بليغتر است غلط افتاد او را، الا تري الي قوله: ما نَفِدَت كَلِمات ُ اللّه ِ«4»، و قوله: وَ صَدَّقَت بِكَلِمات ِ رَبِّها«5»، حق تعالي گفت: دعاي تو ايشان را سكوني و طمأنينتي باشد. عبد اللّه عباس گفت: رحمة لهم. قتاده گفت:

وقار«6» لهم. كلبي گفت: طمأنينة لهم بان الله قبل منهم، دلهاشان ساكن شود به آن كه خداي تعالي [از ايشان]«7» قبول كرد، و گفتند«8»: صلاة آن است كه، والي چون مال بستاند بگويد: آجرك الله فيما اعطيت و بارك«9» لك فيما ابقيت، آنچه دادي خدايت به مزد كناد، و آنچه رها كردي خداي بر آن بركت كناد.

عبد الله بن ابي أوفي روايت كرد كه: چون كسي صدقه اي پيش رسول آوردي، او گفتي:

اللهم صل علي ال فلان.

روزي پدرم صدقه اي بنزديك رسول برد عليه السلام، گفت:

اللهم ّ صل ّ علي ال ابي اوفي.

عكرمه گفت: اينكه صدقه فرض است، و حسن گفت: كفّارت است، و ابو علي جبّائي گفت: واجب است بر هر ساعيي كه دعا كند متصدّق را چنان كه رسول- عليه السلام- گفت«10»: و اللّه سميع عليم، و خداي تعالي مي شنود

گفتار ايشان و مي داند كردار ايشان.

أَ لَم يَعلَمُوا أَن َّ اللّه َ هُوَ يَقبَل ُ التَّوبَةَ عَن عِبادِه ِ وَ يَأخُذُ الصَّدَقات ِ، عكرمه گفت: سبب نزول آيت آن بود كه، چون خداي تعالي توبه ايشان بپذيرفت و اينان را با منازل و درجات خود برد، منافقان طعنه زدند و گفتند: اينان همان قوم اند كه ديروز«11» با ايشان حديث نمي شايست كردن«12» و مسالمه«13» و مكالمه با ايشان روا نبود، و اكنون

-----------------------------------

(1). سوره بقره (2) آيه 43.

(2). آو، آج، بم، لب: قلّت.

(3). آو، آج، بم، لب او.

(4). سوره لقمان (31) آيه 27.

(5). سوره تحريم (66) آيه 12.

(6). اساس: وقارا، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(7). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(8). اساس: گفت، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(9). آو، آج، بم، لب اللّه.

(10). آو، آج، بم، لب: كرد.

(11). اساس: دي روز، آو، بم: دين روز.

(12). آو، آج، بم، لب: نمي ياريست گفتن. [.....]

(13). آو، بم: مسأله.

صفحه : 30

با پايه خود رفتند، چه افتاد ايشان را! خداي تعالي بيان كرد كه: سبب، توبه و صدقه ايشان بود كه توبه ايشان به موقع قبول افتاد و صدقه ايشان به جاي حق«1» و اينكه آيت فرستاد: أَ لَم يَعلَمُوا أَن َّ اللّه َ هُوَ يَقبَل ُ التَّوبَةَ عَن عِبادِه ِ وَ يَأخُذُ الصَّدَقات ِ، گفت:

آن خداي است كه توبه قبول كند از بندگانش و صدقات بستاند، أَ لَم يَعلَمُوا«2»، نمي دانند اينكه منافقان كه اينكه طعن مي زنند كه قبول توبه به خداي است- جل جلاله- صدقات او ستاند و او گيرد. و معني اخذ، قبول باشد و ايقاع آن به موقع استحقاق ثواب.

ابو هريره گويد، از رسول- عليه السلام- شنيدم كه گفت: به

آن خداي كه جان من به امر اوست كه هيچ بنده اي نباشد كه صدقه اي دهد از كسبي حلال، و خداي تعالي جز حلال و پاك نپذيرد، و بر آسمان نشود الّا صدقه پاك، و الّا آن صدقه در دست كرم خداي مي نهد خداي ازو بستاند آن را و مي پروراند چنان كه يكي از شما اسب كره«3» را پروراند، يك لقمه كه براي خداي داده باشد مانند كوهي عظيم شود. آنگه اينكه آيت برخواند: أَ لَم يَعلَمُوا أَن َّ اللّه َ هُوَ يَقبَل ُ التَّوبَةَ عَن عِبادِه ِ وَ يَأخُذُ الصَّدَقات ِ.

وَ أَن َّ اللّه َ هُوَ التَّوّاب ُ الرَّحِيم ُ، و تواب، رجّاع باشد كه بناي مبالغت كثير الرّجوع باشد، در صفت بنده آن باشد كه، بسيار توبه كند و با در خداي شود، و در صفت خداي تعالي آن باشد كه، بسيار قبول توبه كند [112- پ]

و رحمت با سر بنده آرد، و رحيم و بخشاينده است.

قوله: وَ قُل ِ اعمَلُوا، حق تعالي در اينكه آيت امر كرد مكلّفان را به طاعت، گفت:

بكني آنچه شما را فرموده اند بر آن وجه كه فرموده اند، و روا بود كه: اعمَلُوا، بر سبيل تهديد گفت، چنان كه گفت: اعمَلُوا ما شِئتُم«4»، آنچه خواهي مي كني كه لا محال عمل شما را عرض«5» خواهد افتادن بر خداي و بر پيغامبر و امامان، امّا قوله:

فَسَيَرَي اللّه ُ عَمَلَكُم، «سين» براي خلوص فعل آمد به استقبال و اخراج او از معني

-----------------------------------

(1). آج، لب: ايشان به موقع اجابت استحقاق قبول افتاد.

(2). آو، بم او، آج، لب: اي.

(3). آج، لب: كره اسبي.

(4). سوره فصلت (41) آيه 40.

(5). آو، آج، بم، لب: عوض.

صفحه : 31

حال، كه خداي تعالي عملهاي شما بخواهد ديدن. آنگاه در

«يري»، دو قول گفته اند:

يكي آن كه، به معني علم و معرفت است، و يكي آن كه به معني رؤيت بصر است، و درست آن است كه، به معني رؤيت بصر است براي آن كه متعدّي است به يك مفعول، و اگر به معني علم بودي، متعدّي بودي به دو مفعول، و از اينكه عذر خواستند [به]«1» آن كه گفتند«2»، چنان كه رؤيت بر دو ضرب است، يكي به معني ابصار و يكي به معني علم. علم همچنين بر دو ضرب است، يكي به معني معرفت و يقين و آن يتعدي الي مفعول واحد، كقولك: علمت زيدا، يعني عرفت شخصه، و آن كه متعدّي باشد به دو مفعول، به معني ظن ّ بود، چنان كه: علمت زيدا فاضلا، يعني ظننته فاضلا، و چون علم اينكه جا به معني معرفت است و متعدّي به يك مفعول است.

و بر اينكه قول اعتراضي ديگر هست، و آن آن است كه: فَسَيَرَي اللّه ُ عَمَلَكُم، خداي ببيند، اگر بر علم تفسير دهند لازم آيد كه خداي تعالي عالم بود به علمي محدث، براي آن كه «سين»، استقبال راست چنان كه بگفتيم معني آن باشد كه: خداي بداند يا بخواهد دانستن چنان كه آن جا معني«3» آن است كه: خداي تعالي عمل شما بخواهد ديدن به آن معني كه بر او عرض خواهد افتادن. پس معني آيت آن است كه:

خداي تعالي اما بر سبيل حث ّ و ترغيب امر فرمود كه طاعت كني و محرّض و باعث اينكه كرد كه گفت: عمل شما بر خداي و رسول عرض خواهد افتادن تا مكلّفان را داعي باشد به آن كه طاعت كنند، و اما بر سبيل

تهديد، گفت: آنچه خواهي مي كني كه عمل شما عرض خواهد افتادن بر خداي و رسول و مؤمنان. و اينكه عرض و وقت او را در او دو قول است: يكي آن كه به قيامت باشد، و يكي آن كه در اخبار آمده است كه: اعمال امّت هر شب دو شنبهي«4» و پنج شنبه بر رسول- عليه السلام- عرض كنند و بر ائمه. و مراد به مؤمنان امامان«5» معصوم باشد براي آن كه، معطوف اند بر خداي و رسول چنان كه فرمود در آيت ولايت:

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(2). اساس: گفت، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(3). آو، آج، بم، لب: به معني.

(4). اساس: دوشنبه اي، آو، آج، بم، لب: دوشنبه.

(5). اساس: امام، به قياس نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

صفحه : 32

إِنَّما وَلِيُّكُم ُ اللّه ُ وَ رَسُولُه ُ وَ الَّذِين َ آمَنُوا«1»- الاية، و قوله: ... فَإِن َّ اللّه َ هُوَ مَولاه ُ وَ جِبرِيل ُ وَ صالِح ُ المُؤمِنِين َ ...«2»، و قوله:

... أَطِيعُوا اللّه َ وَ أَطِيعُوا الرَّسُول َ وَ أُولِي الأَمرِ مِنكُم ...«3»، و مانند اينكه بسيار است.

وَ سَتُرَدُّون َ، و شما را باز گردانند با خداي كه داناست. علم غيب داند و به نهان«4» و آشكارا عالم باشد. فَيُنَبِّئُكُم، خبر دهد خداي شما را به آنچه كرده باشي«5»، خبر دادن كنايت است از جزا و پاي داشت«6» و عقوبت، چنان كه يكي از ما گويد: خبر به تو رسد، و اينكه خبر«7» به تو آيد و با تو بگويند و من با تو بگويم، و آنچه مانند اينكه باشد.

وَ آخَرُون َ مُرجَون َ لِأَمرِ اللّه ِ، مدنيان خواندند و حمزه و كسائي و خلف و حفص، و كسائي

راوي عن ابي بكر: مرجون، بي همزه، و باقي قرّاء خواندند: مرجئون، به همز علي وزن «مفعلون» و وزن قراءت اوّل «مفعون» باشد براي آن كه «لام» است كه از او بيفتاده است از«8» همزه ساقط«9». بر قراءت«10» اول«11» أرجيت باشد«12»، بر قراءت دوم ارجات، و علي هذا قري ء: ارجه و اخاه، و أرجئه [و]«13» أخاه و الارجاء، التأخير. و اصل همزه است و قراءت اوّل محمول است علي تخفيف الهمزه. حق تعالي گفت:

وَ آخَرُون َ، گروهي ديگر هستند مؤخر و باز پس داشتند«14» براي فرمان خداي، و كار ايشان در مشيّت است. اما عذاب كند ايشان را اگر خواهد و امّا توبه ايشان بپذيرد.

مفسّران گفتند: اينكه جماعت آن سه كس بودند كه در حق ايشان آمد: وَ عَلَي الثَّلاثَةِ الَّذِين َ خُلِّفُوا«15»- الاية، و قصّه آن بيايد در جاي خود- إن شاء اللّه. و ايشان آنان بودند [113- ر]

كه از غزات تبوك باز استادند«16» لا عن نفاق و لكن از تواني و تقصير و آنگه قوله: آن اجتهاد و مبالغه نكردند در توبه كه ابو لبابه و اصحابش كردند،

-----------------------------------

(1). سوره مائده (5) آيه 55.

(2). سوره تحريم (66) آيه 4.

(3). سوره نساء (4) آيه 59. [.....]

(4). آو، بم، مل، لب: به پنهان.

(5). آو، آج، بم، مل، لب و.

(6). همه نسخه بدلها: پاداشت.

(7). همه نسخه بدلها: حديث.

(8). همه نسخه بدلها: آن.

(12- 9). همه نسخه بدلها و.

(10). مج: و وزن قراءت.

(11). آو، آج، بم، لب از.

(13). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(14). همه نسخه بدلها: باز پس داشته.

(15). سوره توبه (9) آيه 118.

(16). آو، بم، مل، مج: ايستادند.

صفحه : 33

رسول- عليه السلام- بفرمود تا ايشان را براندند

و هجران كردند از ايشان، و فرمود صحابه را: تا با ايشان سخن نگويند، ايشان مهجور و متروك شدند و كس با ايشان سلام و صباح و مكالمت و مخالطت نكرد. زنان ايشان بيامدند و گفتند: يا رسول اللّه، ما از خانه ايشان بيرون آييم! گفت: نه، و لكن ايشان را تمكين مكني از مقاربت.

ايشان بر اينكه قاعده پنجاه روز بماندند با حزن و گريه و خوف و اضطراب و قلق، آنگه قبول توبه شان آمد، حق تعالي گفت: كار«1» ايشان به خداي است، اگر خواهد عذاب كند ايشان را، و اگر خواهد عفو بكند ايشان را. و اينكه آيت دليل است بر آن كه، خداي را باشد كه قبول توبه نكند [و]«2» او به قبول آن متفضّل است، چه اگر واجب بودي موقوف نبودي بر مشيّت، چه آنچه واجب باشد، بر مشيّت موقوف نبود، و فاعلش را از آن كه كردن«3» محيص نباشد. و اما در كلام عرب لوقوع احد الشّيئين [باشد]«4»، يقال: فعلت اما هذا و اما ذاك. و در امر تخيير را باشد، افعل امّا هذا و امّا ذاك، و خداي تعالي عالم است [به آنچه خواهد كردن، اينكه ابهام بر مكلّفان كرد تا مغري نشوند به قبيح«5» و از ميان خوف و رجاء باشند. و خداي تعالي عالم است]«6» به مصالح بندگان و آنچه ايشان را با صلاح آرد، و حكيم است آنچه فرمايد به حكمت و مصلحت فرمايد قوله:

وَ الَّذِين َ اتَّخَذُوا مَسجِداً ضِراراً- الآيه، مفسران گفتند: بنو عمرو بن عوف مسجد قبا به نمازگاه خود گرفتند و رسول را- عليه السلام- آن جا بردند تا يك روز نماز جماعت كرد. بنو

اعمام«7» ايشان را حسد آمد بر ايشان، گفتند: ما نيز مسجدي كنيم«8» در پهلوي مسجد ايشان و از رسول در خواهيم تا آن جا نماز كند به ما، و چون ابو عامر الرّاهب آيد از شام، او را به امام آن مسجد كنيم. و اينكه ابو عامر از ايشان بود، و پدر حنظله بود- كه او را غسيل الملائكه گفتند«9». روز احد او را بكشتند و در معركه او

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها، بجز مل و مج توبه. (6- 4- 2). اساس: ندارد، به قياس آو، و ديگر نسخه بدلها، افزوده شد. [.....]

(3). آج، مج، لب: آن كردن.

(5). آج، لب: به قبح.

(7). همه نسخه بدلها: بني اعمام.

(8). مل: بكنيم.

(9). همه نسخه بدلها، بجز مج: گفتندي.

صفحه : 34

را شسته يافتند، رسول را بگفتند، گفت: من ديدم فريشتگان را كه از غسل او پرداخته بودند با ابريق زرّين با آسمان مي شدند، و اينكه ابو عامر ترسا بود و راهب بود در جاهليّت، چون رسول- عليه السلام- بيامد و به پيغامبري«1»، بنزديك رسول آمد و او را گفت: اينكه دين چيست كه آوردي! رسول- عليه السلام- گفت: دين حنيفي است، دين ابراهيم، گفت: من بر آن دينم. رسول او را گفت: تو بر آن دين نه اي. او گفت:

اينكه دين ابراهيم است و لكن تو چيزي در آورده اي«2» كه از آن نيست.

رسول- عليه السلام- گفت: نه چنين است كه تو گفتي،

و لكن جئت بها بيضاء نقية،

و لكن ديني است پاكيزه روشن كه آورده ام. ابو عامر گفت: امات الله الكاذب منا«3» طريدا وحيدا غريبا، آن را كه از ما دروغ مي گويد، خداي او را بميراناد غريب، تنها، رانده. پيغامبر- عليه

السلام- گفت: آمين؟ و او را ابو عامر الفاسق خواندي«4». چون اينكه برفت، گفت: هيچ قوم را نيابم كه با تو كارزار كنند و الا«5» با ايشان باشم بر تو، در احد، و چند غزات«6» در ميان كافران با رسول و لشكر رسول كارزار كردي تا روز حنين. چون روز حنين بود و هوازن بگريختند، او نيز بگريخت و به شام شد و كس فرستاد به منافقان كه: چنداني كه تواني ساز و سلاح به دست بنهي و براي من مسجدي بنا كني كه من بنزديك قيصر روم مي شوم«7» تا از او لشكري بستانم و بيايم با محمّد كارزار كنم و ايشان را از مدينه بيرون كنم. اينكه جماعت بيامدند- و دوازده مرد بودند: ثعلبة بن خاطب بود و معتب بن قشير، و ابو حبيبة بن الازعر، و عباد بن حنيف برادر سهل بن حنيف، و حارثة بن عامر«8» و پسرانش مجمع، و زيد، و نبتل بن الحارث«9»، و بجاد بن عثمان، و بخدج، و وديعة بن ثابت، و مسجدي بنا كردند در پهلوي مسجد قبا. و مجمع بن حارثه امام مسجد بود، چون فارغ شدند بيامدند و رسول

-----------------------------------

(1). مل: بيامد به پيغمبري، ديگر نسخه بدلها: بيامد پيغامبري.

(2). مج: در او آورده اي.

(3). آو، آج، بم، لب: عنا.

(4). همه نسخه بدلها: خواندندي.

(5). آو، آج، بم، لب: الّا و من.

(6). مل: كرّات.

(7). آو، آج، بم، مل: مي روم.

(8). آو، آج، بم، مل: حارث بن عامر، چاپ مرحوم شعراني: جارية بن عامر.

(9). اساس: نفيل بن الحارث، به قياس با نسخه مج، تصحيح شد. [.....]

صفحه : 35

را گفتند: يا رسول الله؟ يك روز آن جا آي«1» و نماز كن

آن جا براي ما، و اينكه آن وقت بود كه رسول- عليه السلام- ساز آن مي كرد تا به غزات تبوك شود.

رسول- عليه السلام- گفت: من مشغولم، چون باز آيم آنگاه بگويم كه چگونه بايد كردن«2». چون رسول- عليه السلام- بازگشت، ايشان آمدند و گفتند: ما مي [113- پ]

خواهيم تا به مسجد ما آيي و آن جا نماز كني و دعا كني ما را به بركت. رسول به در«3» مدينه بود هنوز در شهر نرفته بود، پيراهني«4» بخواست تا در پوشد و آن جا رود. جبريل آمد- عليه السلام- و اينكه آيات«5» آورد: وَ الَّذِين َ اتَّخَذُوا مَسجِداً ضِراراً وَ كُفراً وَ تَفرِيقاً بَين َ المُؤمِنِين َ، گفت: آنان كه بگيرند مسجدي، يعني بنا كنند و بسازند«6» مسجدي براي ضرار و مضرّت. و ضرار، مضارّه باشد و نصب او بر مفعول له است. و كُفراً، عطف است بر ضرار. و تَفرِيقاً، و براي تفريق و پراگندن ميان مؤمنان. وَ إِرصاداً، انتظار، و انتظار و راه پاييدن آن كس كه او كارزار كرده است با خداي و پيغامبرش پيش از اينكه، يعني ابا عامر الرّاهب تا از شام بيايد و از روم لشكر آرد.

آنگه باز گفت كفر و نفاق ايشان كه: ايشان سوگند مي خورند«7» كه ما الا خير و نيكويي نمي خواهيم. و «حسني»، تأنيث احسن باشد، و از«8» آن بود كه ايشان را رسول گفت: چرا خود به مسجد من نيايي به نماز كردن! گفتند: ما اينكه مسجد براي بيماران و پيران و ضعيفان كرده ايم كه نتوانند به مسجد تو آمدن، و براي شبهاي زمستان و روزهاي باران. و بر اينكه سوگند خوردند كه: غرض ما در اينكه باب

جز خير و صلاح نيست، حق تعالي تكذيب كرد ايشان را گفت: وَ اللّه ُ يَشهَدُ إِنَّهُم لَكاذِبُون َ، خداي گواهي«9» مي دهد كه ايشان دروغزن اند.

آنگاه نهي كرد رسول را، گفت: لا تَقُم فِيه ِ أَبَداً، هرگز آن جا مرو و آن جا مه ايست«10»، و نهي به ظاهر رسول راست و به معني رسول را و جمله مؤمنان را كه در آن

-----------------------------------

(1). مل: آيي.

(2). آو، آج، بم، لب: چه بايد كرد.

(3). همه نسخه بدلها: و رسول- عليه السلام- بر در.

(4). آو: پرهن، آج، بم، مل، مج، لب: پيرهن.

(5). مل: آيت.

(6). مل مسجد را بنا كردند و بسازيدند.

(7). مل، مج: مي خوردند.

(8). آو، آج، بم، مج، لب: آن.

(9). آو، آج، بم، مل، لب: گواهي، مج: گوايي.

(10). مه ايست/ مايست.

صفحه : 36

مسجد ضرار شوند. آنگه مدح كرد مسجد ديگر را، رسول- عليه السلام- چون اينكه آيات«1» آمد، مالك بن الدخشم را- و او از بني عوف بود- و معن بن عدي ّ را و عامر بن البكير«2» را گفت: بروي و به مسجد اينكه ظالمان شوي و ويران«3» بكني و بسوزي. برفتند، تا آن جا رسيدند. و مالك بن الدخشم را آن جا قبيله اي بود، برفت و پاره اي آتش آورد، و آتش در او نهادند و كساني كه آن جا بودند بگريختند. و گفتند: بعضي اهل آن«4» مسجد مقام كردند آن جا [تا]«5» آتش به ايشان رسيد و بعضي را از ايشان بسوخت، و مسجد ويران«6» شد. و رسول- عليه السلام- فرمود تا: به خاك افگن كردند و مزبله اي شد آن. و ابو عامر الرّاهب به شام بمرد غريب، وحيد، تنها«7». و كعب بن مالك در حق ّ او مي گويد:

معاذ اللّه من فعل

خبيث كسعيك«8» في العشيرة عند«9» عمرو

و قلت بان ّ لي شرفا و ذكرا فقدما بعت ايمانا بكفر

و در خبر هست كه: مجمّع بن حارثه كه امام آن مسجد بود. در عهد عمر خطاب«10» بيامد و از او امامت مسجد قبا خواست، گفت: لا و لا كرامة، نه تو امام مسجد ضرار بودي؟ گفت: مهلا يا امير المؤمنين، لا تعجل علي، ساكن باش و تعجيل مكن بر من اي امير المؤمنين؟ و اللّه كه من جوان بودم و ايشان پيران بودند و من قرآن دانستم و ايشان ندانستند، و من بر احوال ايشان مطّلع نبودم و اگر احوال ايشان و آنچه در دل داشتند من دانستمي، يك ساعت با ايشان مقام نكردمي. عمر او را معذور داشت، و امامت مسجد قبا بفرمود او را.

و عطا روايت كند كه در عهد عمر خطاب«11» شهرها كه گشاده مي شد مسلمانان

-----------------------------------

(1). آو، آج، بم، لب: آيت.

(2). آو، آج، بم، مج، لب: عامر بن السّكر، مل: عامر بن السّكير.

(6- 3). مل، مج: بيران.

(4). آو، آج، بم از. [.....]

(5). اساس: ندارد، به قياس نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، افزوده شد.

(7). آو، آج، بم، لب: و طريد.

(8). آو، آج، بم، لسعيك.

(9). مل، مج: عبد.

(11- 10). اساس رضي اللّه عنه.

صفحه : 37

را او مي فرمود تا آن جا مسجدها بنا [مي]«1» كردند، و نهي كرد ايشان را كه رها كنند كه كسي مسجدي در بر«2» مسجدي بنا كند، يا پهلوي مسجدي بر سبيل حسد و ضرار و منازعت.

آنگه حق تعالي فرمود رسول را كه: در آن مسجد مقام مكن«3»، آنگه مدح مسجدي ديگر كرد و گفت: لَمَسجِدٌ أُسِّس َ عَلَي التَّقوي، مسجدي را كه

بنا بر تقوي و پرهيزگاري كرده باشند از اول روز در آن جا سزاوارتر باشد كه باستي«4»، در آن جا مرداني هستند كه دوست دارند پاكيزگي«5»، و خداي تعالي پاكيزگان را دوست دارد.

مفسّران خلاف كردند در آن كه آن مسجد كدام است، عبد اللّه عمر«6» و زيد بن ثابت و ابو سعيد الخدري ّ گفتند: مسجد رسول است در مدينه. ابو سلمه گفت، از عبد الرّحمن بن«7» ابي سعيد الخدري پرسيدم، [114- ر]

گفتم: از پدر«8» چه شنيدي در اينكه مسجد كه خداي تعالي گفت: أُسِّس َ عَلَي التَّقوي مِن أَوَّل ِ يَوم ٍ، گفت، از پدر«9» شنيدم كه گفت: يك روز رسول- عليه السلام- در حجره بعضي زنان بود. من در نزديك او شدم، گفتم: يا رسول اللّه؟ آن مسجد كدام است كه خداي تعالي گفت آن را: أُسِّس َ عَلَي التَّقوي مِن أَوَّل ِ يَوم ٍ، مشتي سنگ ريزه بر گرفت و بينداخت و اشارت كرد به مسجد خود، گفت:

مسجد كم هذا مسجد المدينة،

گفت: اينكه مسجد شماست مسجد مدينه، هم ابو سعيد الخدري ّ روايت كرد گفت: يك روز مردي از بني خدره و مردي از بني عوف با يكديگر خصومت كردند در باب اينكه مسجد تا اينكه مسجد كه بنا كرده بر تقوي كدام است! خدري ّ گفت: مسجد رسول است. عوفي گفت: مسجد قباست. پيش رسول آمدند به حكومت، رسول- عليه السلام- گفت:

مسجد مدينه است. إبن بريده و إبن زيد و عروة بن الزّبير گفتند: مسجد قباست، و

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، به قياس نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، افزوده شد.

(2). همه نسخه بدلها: برابر.

(3). همه نسخه بدلها: قيام مكن.

(4). آو، آج، بم، مل، لب: بايستي، مج: بائستي.

(5). آو، آج، بم،

مج، لب: دوست دارنده پاكيزي اند.

(6). مل: عبد اللّه عوف.

(7). اساس: عبد اللّه بن، به قياس نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(8). مل، مج، لب: پدرت.

(9). همه نسخه بدلها: پدرم. [.....]

صفحه : 38

اينكه روايت علي ّ بن ابي طلحه است از عبد اللّه عباس. قوله: من اوّل يوم احق، «من»، ابتداي غايت است، و گفته اند: «من» در امكنه باشد و «مذ» در ازمنه، و لكن توسّع كرد چنان كه زهري گفت:

لمن الدّيار بقنّة«1» الحجر اقوين من حجج و من شهر

قوله: أَحَق ُّ أَن تَقُوم َ فِيه ِ، سزاوارتر و حق تر آن است كه اينكه جا باشي با آن كه آن جا بودن قبح«2» و معصيت است بر معني آن كه، اگر قيام در آن مسجد حق بودي هم آن اوليتر بودي كه [در مسجد]«3» اينكه جات مقام كردي، و علي هذا قولهم: فعل الواجب اولي من تركه، و فعل الندب خير من فعل القبيح. و اگر چه در قبيح و ترك واجب خيري و صلاحي نباشد. و گفته اند علي ظاهر الحال، پيش از آن كه حال ايشان در آن ظاهر شد و پرده نفاق ايشان دريده شد آن مسجدي بود و عبادتگاهي في القيام فيه«4» خير و صلاح و قيل علي ظنّهم و اعتقادهم ان ّ لهم فيما«5» فعلوه خيرا، براي آن كه ايشان براي ظن ّ و اعتقاد خير و صلاح مي كردند، و اگر چه ظن ّ خطا بود و اعتقاد جهل، و علي هذا قوله: أَ ذلِك َ خَيرٌ نُزُلًا أَم شَجَرَةُ الزَّقُّوم ِ«6»، و قوله: ... أَ ذلِك َ خَيرٌ أَم جَنَّةُ الخُلدِ الَّتِي وُعِدَ المُتَّقُون َ«7».

قوله: فِيه ِ فِيه ِ رِجال ٌ، اوّل ظرف قيام است و دوم ظرف كون الرّجال. و

قوله:

يُحِبُّون َ أَن يَتَطَهَّرُوا، در جاي صفت مردان«8» است، اي محبون للتطهر. وَ اللّه ُ يُحِب ُّ المُطَّهِّرِين َ، اي المتطهرين، آنگه ادغام كرد چنان كه در نظاير او برفت.

قوله: أَ فَمَن أَسَّس َ بُنيانَه ُ، قرّاء خلاف كردند، نافع خواند و إبن عامر: اسّس، به ضم ّ همز«9» و كسر «سين» علي ما لم يسم ّ فاعله بُنيانَه ُ به رفع. باقي قرّاء، أَسَّس َ، به فتح همزه «و سين» علي الفعل المستقيم، بُنيانَه ُ به نصب علي المفعول به. و در شاذّ عماره خواند: آسس علي وزن آمن. و افعل و فعّل در تعديه يكي باشند«10» بر قراءت آن

-----------------------------------

(1). اساس: نقيّة، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(2). آو، آج، بم، مل، مج: قبيح.

(3). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(4). آو، آج، بم، مج، لب: فيها.

(5). آو، آج، بم: فيها.

(6). سوره صافات (37) آيه 62.

(7). سوره فرقان (25) آيه 15.

(8). اساس: مراد، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(9). همه نسخه بدلها: همزه.

(10). آو، مل، لب: باشد.

صفحه : 39

كس كه بر فعل مستقيم خواند، اسّس معني آن باشد كه: آن كس كه بناي خود يعني بناي مسجد بر تقوي و پرهيزگاري نهد و رضاي خداي تعالي، بهتر باشد يا آن كه بناي بنيت خود بر كرانه چاهي«1» ويران«2» يا چاله اي ويران نهد كه فرو شود و يا [او]«3» را با خود به دوزخ فرو برد. و قراءت آن كس كه بر فعل مجهول خواند، معني همان باشد براي آن كه، اگر چه او تولّاي بنا كند بر نفس خود يا ديگران كنند هم براي او كنند و به امر او كنند، و اينكه جا تقدير محذوفي ببايد كردن تا معني روشن شود، و

تقدير آن باشد كه: افمن اسّس بنيانه له، آن كس بهتر باشد كه بنا براي او كه كنند بر تقوي و رضوان كنند، يا آن كه بناي«4» شَفا جُرُف ٍ نهند، يا تقدير بر حذف مضاف بايد كردن و اقامة المضاف اليه مقامه، و التقدير: ابناء من اسس بنيانه علي تقوي [من الله و رضوان خير]«5» گفت: بناي آن كس كه بناي او بر تقوي كنند به باشد يا بناي آن كس كه بر خلاف اينكه باشد! و بر هر دو قراءت اينكه تقدير مطّرد باشد و معادله«6» و مساوات روا بود كه بين البانيين باشد [علي ظاهر الكلام. و روا باشد كه بين البنائين«7» باشد]«8» علي هذا التّقدير. و همزه در اوّل آيت استفهام راست به معني انكار. و «اس ّ»، قاعده و بنياد ديوار باشد، و كذلك الاساس. و جمع لأس، اساس.

و بنيان مصدر است، چون: سبحان و غفران، و واحدش بنيانة«9» باشد، كضرب و ضربة، قال أوس:

كبنيانة القري ّ موضع رحلها«10» و آثار نسعيها من الدّف ابلق

[114- پ]

ابو علي گفت اينكه، و گفت: روا نباشد كه «بنيان» جمع «بنا» باشد كه آن جمع كه بر وزن فعلان باشد، كقضبان و زغفان واحدش«11» بر فعيل باشد، كقضيب و رغيف، و «تا» ي وحدان در او نشود چنان كه شاعر گفت: در بنيانة، و

-----------------------------------

(1). آو، آج، بم، لب يا گوي.

(2). آو، آج، بم، مج: بيران.

(8- 3). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، افزوده شد.

(4). آو، آج، بم، مل، مج او. [.....]

(5). اساس: ندارد، به قياس ديگر نسخه بدلها و با توجّه به قرآن مجيد، افزوده شد.

(6). مل: معادات.

(7). آج: بنانين.

(9). مل: بنيت.

(10). آو، آج،

بم: رجلها.

(11). اساس: جمعش، به قياس با نسخه لب، تصحيح شد.

صفحه : 40

انما در مصادر باشد، كضرب و ضربة، و قطع و قطعة، و قال أبو زيد: بنيت ابني بنيا و بنيانا و بناء و بنية، و جمعها«1» بني، و انشد«2»:

بني السماء فسوّيها ببنيتها و لم تمدّ باطناب و لا عمد

پس، بنا و بنية، مصدر است و براي اينكه بنا در برابر فراشا نهاد، في قوله: جَعَل َ لَكُم ُ الأَرض َ فِراشاً وَ السَّماءَ بِناءً«3» ...، و البنية البقعة المبنية، فعيلة«4» بمعني مفعول«5»، و تسمي«6» الكعبة بنية، و بناء وضع آلت باشد بعضي بر بعضي به وجه«7» التزاق، و اس ّ الحايط حيفته«8» باشد. و قوله: عَلي تَقوي مِن َ اللّه ِ وَ رِضوان ٍ، جار و مجرور است در محل حال است، و التقدير: افمن اسس بنيانه متقيا مرضيّا للّه تعالي. و كذلك قوله:

عَلي شَفا جُرُف ٍ هارٍ، و التّقدير: مخاطرا، مجارفا، مغرّرا، ملقيا نفسه و بناه في الخطر.

و رضوان مصدر است، و مراد به او رضاي خداي است- جل جلاله. و لفظ «خير» و «شر»، صالح باشد دو معني را: يكي تفضيل و يكي بلا تفضيل را. و در آيت تفضيل«9» راست، هر كجا قرينه «من» باشد معني تفضيل بود، [يقال]«10»: هذا خير من ذلك و فلان شر من فلان. و آن جا كه «من» نباشد، تفضيل نباشد، چنان كه شاعر گفت:

و الخير«11» و الشر مقرونان في قرن فالخير متبع و الشر محذور

اما قوله تعالي: وَ افعَلُوا الخَيرَ«12» ...، محتمل است هر دو را: الفعل الخير، و الافضل من الافعال. و شَفا، كرانه چاه باشد، يقال: شفا البئر، و شفير الوادي و ضفة النهر. و حافة الشي ء

و جانبه«13». و حد الدّار و حاشية الكتاب و طرة الثوب. و التثنية شفوان، و «الف» او منقلبه«14» است از «واو»، به دلالت تثنيه [كه]«15» گفتيم. و در جُرُف ٍ، دو قول گفتند، يكي: «بئر لم تطو»، چاهي ناپيراسته و به سنگ برنياورده.

-----------------------------------

(1). اساس: جمعا، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(2). مج شعر.

(3). سوره بقره (2) آيه 22.

(4). اساس: فعيل، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(5). همه نسخه بدلها: مفعولة.

(6). آو، آج، بم، مل، لب: يسمّي.

(7). همه نسخه بدلها: بر وجه.

(8). مل، لب: جنبه، لب: حينه. [.....]

(9). مل: بلا تفضيل.

(15- 10). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(11). آو، آج، بم: فالخير.

(12). سوره حج (22) آيه 77.

(13). آو، آج، بم، لب: الشّي ء جانبه.

(14). آو، آج، بم، لب: منقلب.

صفحه : 41

و الجرف، ايضا: الهوة، چاله اي باشد كنارها به باران ويران شده«1»، و اصله من اجتراف الشي ّء و اقتلاعه، يقال: جرف السيل الارض و اجترفه، آن باشد كه زمين بكند و خاك از و ببرد. [و منه: المجرفة لآلة الجرف.]«2» و قوله: هار، از مقلوب است، و اصله: هائر من هار يهور هورا، فهو هائر و تهوّر تهورا و انهار«3» انهيارا، و يقال ايضا: هار يهار، كهاب يهاب، و خاف يخاف. و «الف» او، منقلبه است از «واو» و معناه سقط. و الهائر السّاقط، و مثله في القلب من قول«4» الشّاعر:

لم يعقني عن هواها عاق

اي عائق، و قوله ايضا [شعر]«5».

اث به الأشاء و العبري

اي، لائث، اي دائر مطيف، و الاشاء«6» النخل، و العبري ّ السّدر ألذي علي شاطي«7» الانهار. و منه قولهم: شاكي السّلاح و شائك السّلاح، اي تام«8» السّلاح. فَانهارَ بِه ِ، اي

سقط بصاحبه و اوقعه من الانهيار«9»، و آن كناره حوض و جوي بريهيدن«10» باشد صاحبش را و بنا كننده اش را در آتش دوزخ افگند و فرو [شود]«11» آن با صاحبش به آتش دوزخ.

روايت كرده اند از جابر عبد اللّه الانصاري ّ كه او گفت: آن جا بگذشتم دود ديدم كه از آن جا مي برآمد«12». روايت«13» كردند كه: مردي بقعه اي از آن جا بر كند دود از او بر آمد.

خلف بن ياسين الكوفي ّ گويد: با پدرم به حج رفتم به آن مسجد رفتم كه پيغامبر- عليه السلام-«14» به دو قبله در او نماز كرد«15»، و محراب او به جانب بيت المقدس بود و

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: بيران شده.

(2). اساس: ندارد، به قياس آو، و ديگر نسخه بدلها، افزوده شد.

(3). همه نسخه بدلها: و انهارا.

(4). همه نسخه بدلها: القلب قول.

(5). اساس: ندارد، از مج، افزوده شد.

(6). اساس: الاشياء، به قياس به نسخه مج، تصحيح شد.

(7). اساس: ساق، به قياس با نسخه آج، تصحيح شد.

(8). مج: تمام. [.....]

(9). بم: الانهار.

(10). آو، بم: ريهيدن، آج، لب: رهيدن.

(11). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(12). آو، آج: بر مي آمد.

(13). همه نسخه بدلها: و روايت.

(14). مل در او بود.

(15). مل: كرده بود.

صفحه : 42

اينكه در روزگار بني اميّه بود. چون كار با ابو جعفر المنصور«1» افتاد، بفرمود تا قبله بگردانيدند، گفت«2»: نبايد«3» كه«4» كسي كه نداند«5» به آن قبله نماز كند يعني مسجد قبا، و اينكه عمارت كه امروز هست آن است كه منصور كرد بر دست عبد الصّمد بن علي گفت: و مسجد ضرار ديدم ويران شده«6» و دود از وي بر آمد و امروز مزبله است. وَ اللّه ُ لا يَهدِي القَوم َ

الظّالِمِين َ، خداي راه ننمايد به بهشت كافران را.

لا يَزال ُ بُنيانُهُم ُ الَّذِي بَنَوا رِيبَةً فِي قُلُوبِهِم، حق تعالي باز نمود در اينكه آيت كه: كردن آن مسجد علامتي است ايشان را بر نفاق [115- ر]

و كفرشان، و كردن آن بنا در دل ايشان شكّي و نفاقي شده است ثابت كه زايل نشود تا دل ايشان بر جاي باشد مگر دلهاشان پاره پاره كنند، و اينكه خبر باشد از آن كه: ايشان بر كفر ميرند«7» و رجوع و نزوع نكنند از كفر. بعضي گفتند، مراد آن است كه: ايشان مولع بودند بر آن كردن و پنداشتند كه مي كنند چنان كه قوم موسي را گمان بود در عبادت عجل. اينكه قول عبد اللّه عباس است و إبن زيد. كلبي گفت: حسرة و ندامة«8»، براي آن كه ايشان پشيمان شدند بر آن بنا كردن، نه پشيماني توبه، پشيماني آن كه رنجشان ضايع شد و مال تلف و مقصود ناحاصل. سدي گفت و مبرد و حبيب: لا يزال هدم بنيانهم ريبة، اي حزازة و غيظا، ويران كردن«9» آن بنا در دلهاشان خشمي و اندوهي گشت ثابت، دايم و مقيم كه زايل نشود از دلهاي ايشان. إِلّا أَن تَقَطَّع َ قُلُوبُهُم، إبن عامر و حمزه و حفص و ابو جعفر و يعقوب، به فتح «تا» خواندند، بر آن كه فعل دل را باشد باسناد الفعل اللّازم الي القلوب، و الاصل: الا ان تتقطع«10»، به «تائين»، الّا كه دلهاي ايشان پاره پاره شود، و باقي قرّاء به ضم ّ «تا» خواندند بر فعل مجهول اسناد كرده با مفعول:

إِلّا أَن تَقَطَّع َ قُلُوبُهُم، الّا كه دلهاي ايشان پاره پاره كنند پس آن زايل شود به

زوال القلوب. و براين وجه كه تفسير داديم استثناي متّصل باشد، و اگر تفسير بر آن نهند

-----------------------------------

(1). آو، آج، بم، لب: ابو جعفر منصور.

(2). همه نسخه بدلها: گفتند.

(3). آو، آج، بم، مل: بيايد.

(4). آو، آج، بم، لب: تا.

(5). آو، آج، بم، لب: باز نداند.

(6). آو، آج، بم، مل، مج: بيران.

(7). لب: مي بميرند. [.....]

(8). آو، آج، بم: حسرت و ندامت.

(9). همه نسخه بدلها: بيران كردن.

(10). اساس: تقطّع، به قياس نسخه آو، تصحيح شد.

صفحه : 43

كه: الا ان يموتوا«1»، الّا كه بميرند. و قوّت اينكه قول، قراءت ابي است: في قلوبهم حتّي الممات، و قوله: تَقَطَّع َ قُلُوبُهُم، عبارت باشد از آن كه بميرد و دلهاشان بپوسد و بريزد. بر اينكه وجه«2»، استثناي منقطع باشد، و اگر به جاي«3» إِلّا در اينكه آيت كه به معني استثناست «الي» بنهند، معني«4» همان باشد براي آن كه «الي» انتهاي غايت را بود، و استثنا اينجا از زمان مستقبل باشد، و زمان مستقبل را نهايت به او رسد، و مثله قولهم«5»: لالزمنّك او تعطيني حقي. معني«6» محتمل است هر دو وجه را، الي ان تعطيني و الا أن تعطيني حقي. وَ اللّه ُ عَلِيم ٌ حَكِيم ٌ، و خداي تعالي داناست به آنچه در دلهاي ايشان است، حكيم است در آنچه فرمود از هدم و احراق مسجد ضرار.

قوله: إِن َّ اللّه َ اشتَري مِن َ المُؤمِنِين َ أَنفُسَهُم وَ أَموالَهُم بِأَن َّ لَهُم ُ الجَنَّةَ، خداي- جل جلاله- چون حديث كافران و منافقان بكرد و باز نمود كه ايشان به آنچه مي كنند مستحق ّ كشتن اند، مسلمانان را ترغيب كرد بر جهاد ايشان، گفت: إِن َّ اللّه َ اشتَري، خداي بخريد از مؤمنان جانها و مالشان به آن كه به بها بهشت بدهد.

محمّد

بن كعب القرظي ّ گفت: سبب نزول آيت آن بود كه، چون انصاريان ليلة العقبه با رسول اللّه بيعت كردند به مكه- و ايشان هفتاد مرد بودند- عبد اللّه رواحه گفت: يا رسول اللّه؟ شرطي كه خداي را با ما هست و شرطي كه تو را هست با ما بگو، گفت:

امّا شرط خداي من آن است كه: [او را پرستي و به او شرك نياري و انباز نگيري. و شرط من آن است كه:]«7» آنچه جان و مال خود را از آن حمايت كني مرا از آن حمايت كني. گفتند: كرديم يا رسول اللّه؟ فما لنا، ما را چيست! گفت: الجنة، بهشت شما راست. گفتند: ربح البيع لا نقيل و لا نستقيل، ما قيله نكنيم و قيله نخواهيم، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد.

اهل اشارت گفتند: قيمت متاع به سه چيز پيدا شود: به مشتري و دلّال و بها.

-----------------------------------

(1). مل، مج: تموتوا.

(2). آو، بم: دو وجه.

(3). آو، آج، بم، لب اينكه.

(4). آو، آج، بم، لب: به معني.

(5). اساس: قوله، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(6). آو، آج، بم، لب: به معني.

(7). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

صفحه : 44

چون مشتري جليل«1» بود و دلّال نبيل بود و بها جزيل بود، لا جرم متاع نفيس شد پس از آن كه خسيس بود. جليل«2» شد پس از آن كه ذليل بود، كثير شد پس از آن كه يسير بود، كبير شد پس از آن كه صغير بود، رفيع شد پس از آن كه وضيع بود، مالك شد پس از آن كه هالك بود، شريف شد پس از آن كه ضعيف بود، كامل شد

پس از آن كه خامل بود، عظيم شد پس از آن كه ذميم«3» بود، علي ّ شد پس از آن كه دني بود، ثمين شد پس از آن كه مهين بود، اينكه اوصاف نفس مؤمن است و مالش. إِن َّ اللّه َ اشتَري، [خداي]«4» خريدار است و دلّال محمّد مختار است، و بها بهشت دار القرار است، به آن«5» مشتري و دلال و بها، متاع قيمتي شد«6».

بعضي اهل [115- پ]

اشارت گفتند: نعم المشتري المولي، و نعم الدلال المصطفي، و نعم الثمن جنة المأوي، نعم المشتري رب ّ البرية، و نعم الدلال خير البرية، و نعم الثّمن عيشة رضية، نعم المشتري الملك الجبّار، و نعم الدّلال سيد الابرار، و نعم الثّمن دار القرار، نعم المشتري الرب«7» الرحيم، و نعم الدلال الرّسول الكريم، و نعم الثمن جنة النعيم.

سؤال كردند كه: چرا نگفت كه بهشت مي فروشم، گفت: بنده مي خرم، گفتند: براي آن كه آن كس كه چيزي فروشد يا از حاجت فروشد يا براي سود، و اينكه هيچ دو بر خداي روا نيست. گفت: مرا بهشت بهاي نيست و لكن بنده در خور است. پس او بنده خراست از آن كش بنده در خور است. دگر آن كه، اگر گفتي من بهشت مي فروشم، كه زهره داشتي كه گفتي من بهشت مي خرم، يا من بهاي بهشت دارم؟ بهشت ناخريده ماندي و بنده از اينكه خير بريده، پس يأس پديد آمدي و افلاس پيدا شدي. قوله: مِن َ المُؤمِنِين َ، گفت: مرا اينكه مبايعت و مشارات با مؤمنان است كه كافر مرا نشناسد، و آن كه كسي را نشناسد چيزي قيمتي از او به بهاي اندك بخرد.

دگر آن كه، كافر را آن منزلت ننهم كه

با او مبايعت كنم. تا از تو متابعت نباشد از او

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها، بجز مج: خليل.

(2). همه نسخه بدلها، بجز مل و مج: خليل.

(3). آو، آج، بم: دميم.

(4). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد. [.....]

(5). همه نسخه بدلها: به اينكه.

(6). مل، لب: باشد.

(7). آو، آج، بم، لب: الولي.

صفحه : 45

مبايعت نباشد، چون تو از متابعت«1» فرمان او استنكاف كني، او از مبايعت مال و جان تو رغبت نمايد. دگر آن كه [اينكه]«2» مبايعت در سراي شرع مي رود و شارع در اينكه ميانه دلّال است، آن كه به اينكه سراي حاضر نيايد و به اينكه دلالت«3» معرفت ندارد، اينكه دلّال او را كي رسد كه مبايع ما باشد نه مبايع ما نبود تا متابع«4» ما نبود، فَاتَّبِعُونِي يُحبِبكُم ُ اللّه ُ ...«5»، دعوي دوستي او مي كني كمر خدمت ما بر ميان بند تا از او به جزا«6» محبت يابي. قُل إِن كُنتُم تُحِبُّون َ اللّه َ فَاتَّبِعُونِي يُحبِبكُم ُ اللّه ُ«7»، آن كه خواهد كه چيزي خرد اوّل به دلّال شود تا دلّالش دلالت كند، و آن كه چيزي بهايي دارد، به دلّال تسليم كند تا دلّال عرض كند تا كه را [رغبت]«8» ثابت باشد. كافر را جان و مال بهاي«9» نيست، لا جرم بر اينكه درگاهش«10» رواي«11» نيست. و آن جان و مال كه به اينكه بها بهاي نيست در خود بس«12» بهاي نيست. هر كه چيزي با بها دارد در اينكه درگاه پر بها دارد، پس اول از تو معرفت بايد تا از دلالت شفقت بود كه: ... وَ كان َ بِالمُؤمِنِين َ رَحِيماً«13». تا از مشتريت«14» صفقه [بود]«15» كه: إِن َّ اللّه َ اشتَري مِن َ المُؤمِنِين َ، تا تو بيگانه باشي او

را چه كرا«16» كند كه با تو شراء كند، و چون آشنا شدي او را چه منع كند از آن كه با تو بيع كند. پس اوّل قدم در نه، دست بيعت«17» بده تا به نوبت دوم به صفقه بيع دست بر دست زنند، پاي در نه و دست بده و جان و مال از دست بده تا چو مالت نباشد، مآلت باشد، و چون جانت نباشد جنانت باشد. تا تو مالك خودي، تو را جز مالك مالكي نباشد، و آن را كه مالك، مالك بود«18» به غايت هالك بود. چو«19» از

-----------------------------------

(1). آو، آج، بم و. (15- 8- 2). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(3). همه نسخه بدلها: دلّال.

(4). اساس: تو، به قياس با نسخه مل، تصحيح شد.

(7- 5). سوره آل عمران (3) آيه 31.

(6). آو، آج، بم، لب: از او جزاي.

(9). آو، آج، بم، لب: بهايي.

(10). آو، آج، بم: دكانش.

(11). آو، آج، بم، لب: روايي.

(12). آو، بم، لب: او را بر خودش.

(13). سوره احزاب (33) آيه 43. [.....]

(14). بم: مشتري.

(16). كرا/ كري.

(17). آو، آج، بم، لب: دست به بيعت.

(18). اساس: نبود، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(19). همه نسخه بدلها، بجز مج: چون.

صفحه : 46

ملك خود بيزار شدي، به ملك من در آمدي لا جرم فردا مالك را با ملك و ملك [من]«1» كار نبود و بر مملوكان راه نبود كه: ... ما عَلَي المُحسِنِين َ مِن سَبِيل ٍ«2».

قوله: أَنفُسَهُم، تنها و جانهاي ايشان. نفس مؤمن با مدينه اي ماند يا شهرستاني است«3» و جوارح او سواد و رستاق«4» آن است، و عروقش مجاري مياه و جويهاي آن است، و حواسّي«5»

كه بر روي اوست«6»، بروج آن است و آن شهرستاني است خوش و آبادان، نزه و جامع. قال اللّه تعالي: وَ البَلَدُ الطَّيِّب ُ يَخرُج ُ نَباتُه ُ بِإِذن ِ رَبِّه ِ«7».

آنگه اينكه مدينه را چهار حدّ است: يكي، با آدم«8» ابو البشر است: خَلَقَكُم مِن نَفس ٍ واحِدَةٍ«9» ...، و يكي با ابراهيم: مِلَّةَ أَبِيكُم إِبراهِيم َ«10»، يكي با محمّد مصطفي:

لَقَد جاءَكُم رَسُول ٌ مِن أَنفُسِكُم«11» ...، يكي با پدرت: ادعُوهُم لِآبائِهِم هُوَ أَقسَطُ عِندَ اللّه ِ«12».

و اينكه مدينه را چهار در است: يكي، بر توحيد و شهادت گشاده، و ديگر به راه صدق«13» و زهادت نهاده، و يكي با اخلاص و طاعت، و يكي با جمعه و جماعت. اي عجب اگر مدينه خربه تو را چهار در مي بايد«14»، علم رسول را يكي«15» نبايد!

نيز مالت را چهار حدّ است: يكي با زكات، يكي«16» با صدقات، يكي«17» با نفقات، چهارم با صلات.

بعضي اهل علم گفتند: اشتري، به معني اختار«18» است، چنان كه گفت:

أُولئِك َ الَّذِين َ اشتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالهُدي«19» ...، اي اختاروا الضلالة علي الهدي، گفت: نفس مؤمن اختيار كردم كه او مرا اختيار كرد، و او را [116- ر]

خواستم كه

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(2). سورة توبه (9) آيه 91.

(3). آو، آج، بم، لب: با شهرستاني و.

(4). آج، لب: روستاق.

(5). آج، مل، مج، لب: حواشي.

(6). آو، بم: بروي است، آج، لب: بر او بست.

(7). سوره اعراف (7) آيه 58.

(8). آو، آج، بم، لب كه.

(9). سوره نساء (4) آيه 1. [.....]

(10). سوره حج (22) آيه 78.

(11). سوره توبه (9) آيه 128.

(12). سوره احزاب (33) آيه 5.

(13). آو، آج، بم، لب: مصدّق، مل، مج: راه به صدق.

(14). همه نسخه بدلها مدينه.

(15). همه نسخه بدلها: يك

در.

(17- 16). همه نسخه بدلها: ديگر.

(18). همه نسخه بدلها، بجز مل: اختيار.

(19). سوره بقره (2) آيه 16 و 175.

صفحه : 47

او مرا خواست، منافق مرا نخواست، نخواستمش، وَ لكِن كَرِه َ اللّه ُ انبِعاثَهُم فَثَبَّطَهُم«1» ...، چون مالش مرا نشايست، گفتمش: [قُل أَنفِقُوا طَوعاً أَو كَرهاً لَن يُتَقَبَّل َ مِنكُم«2» ...]«3»، مؤمن چون مرا اختيار كرد، منش اختيار كردم. هُوَ اجتَباكُم«4» ...، و مال براي چون من دارد«5» من بستدم از او، وَ يَأخُذُ الصَّدَقات ِ«6» ...، نه هر درختي بستان را شايد، نه هر نباتي ريحان باشد، و نه هر تني و مالي درگاه ما را شايد.

اشارة اخري: عزيز مصر يوسف را بخريد و خواص ّ اهلش را به خدمت او مشغول كرد و اهلش را گفت: أَكرِمِي مَثواه ُ«7» ...، همچنين حق تعالي چون تو را بخريد ملائكه ملكوت را به خدمت تو مشغول كرد تا بهري حافظان تواند، و بهري دبيران تواند. و بهري خازنان تواند، و بهري پايمردان و و كيل دران«8» و عذر خواهان تواند، ... وَ يَستَغفِرُون َ لِلَّذِين َ آمَنُوا«9». اشارة اخري: زليخا يوسف را بخريد و به خانه برد و همه دل بدو داد و او را به منزل كرامت و لطافت فرود آورد و آنگه محبوسش كرد، آنگه مملكت بدو«10» افتاد بعد الحبس حق تعالي همچنين تو را بخريد، به انواع اكرام و اعزاز بنواخت، وَ لَقَد كَرَّمنا بَنِي آدَم َ«11» ...، در دنيات بازداشت كه.

الدّنيا سجن المؤمن.

آنگه در زندان با توبه راز«12» درآمد، از سر ناز با تو راز كرد كه:

13»14» من دعاني اجبته، و من سألني اعطيته، و من اطاعني« شكرته، و من عصاني سترته، و من قصدني ابقيته«، و من عرفني

حيرته، و من احبّني ابتليته، و من احببته قتلته، و من قتلته فعلي

-----------------------------------

(1). سوره توبه (9) آيه 45.

(2). سوره توبه (9) آيه 53.

(3). اساس: ندارد، به قياس نسخه آو، از قرآن مجيد افزوده شد.

(4). سوره حج (22) آيه 78.

(5). همه نسخه بدلها: چون براي من داد. [.....]

(6). سوره توبه (9) آيه 104.

(7). سوره يوسف (12) آيه 21.

(8). مل: وكيلداران.

(9). سوره مؤمن (40) آيه 7.

(10). مج: با او.

(11). سوره بني اسرائيل (17) آيه 70.

(12). اساس: برانوا، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(13). آج، لب: اعطاني.

(14). مل: ابغته.

صفحه : 48

الله ديته، و من علي ديته فأنا ديته}

، گفت هر كه مرا بخواند اجابت«1» كنم، و هر كه از من بخواهد بدهمش، و هر كه طاعت من دارد شكرش كنم، و هر كه در من عاصي شود بپوشم«2» او را، و هر كه قصد من كند«3» مقصودش در كنار«4» نهم، و هر كه مرا شناسد متحيّرش«5» كنم، و هر كه مرا دوست دارد به بلاش«6» ابتلا كنم، و هر كه را دوست دارم او را بكشم، و هر كه را«7» من كشم ديت من دهم، و آن را كه ديت من دهم، ديت او من باشم، قال الشّاعر:

و لقد هممت بقتلها من حبّها كيما تكون خصيمتي في المحشر

طمعا يطول علي الصراط وقوفنا فتلد عيني من فنون المنظر

فنكون اول عاشقين تحاكما يوم القيامة و الخلايق حضّري

آنگه پس از حبس و قتل، پادشاهي به دست تو دهد كه: وَ إِذا رَأَيت َ ثَم َّ رَأَيت َ نَعِيماً وَ مُلكاً كَبِيراً«8».

اشارة أخري: تو را بخريد تا ابليس طمع بردارد و بداند كه تو ملك اويي، گرد تو نگردد، پس اگر

ابلهي از جمله شما با او بيعي«9» كند«10»، بيع او باطل باشد كه بيع بر«11» بيع باطل باشد«12» چنانستي كه حق تعالي گفت: تو را نفسي هست و مالي و هر دو محنت و آفت تو است، نفس دشمن تو است و مال فتنه تو و مرا بهشتي است كه مرا از آن به«13» چيزي نيست، و لكن مرا به كار نيست. آن آفت بيار و به اينكه نعمت«14» بدل كن، جان بده«15» و جنان«16» بستان، و مال بده و رضاي خداي رحمن بستان.

اشارة اخري: آن رفوگر جامه خلق بخرد، و آن رايض اسب توسن بخرد، و آن

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز بم: اجابتش.

(2). همه نسخه بدلها: باز پوشم.

(3). همه نسخه بدلها: هر كه به من آيد.

(4). آو، آج، بم، لب: كنارش.

(5). آو، آج، بم، لب: والهش. [.....]

(6). آو، آج، بم، مج، لب: به بلايش.

(7). آو، آج، بم، مج، لب: آن را كه، مل آن كه را.

(8). سوره انسان (76) آيه 20.

(9). آو، آج، بم، لب: بيعتي.

(10). همه نسخه بدلها آن.

(11). همه نسخه بدلها سر.

(12). همه نسخه بدلها اشارة اخري.

(13). آو، آج، بم، مل، لب: بهتر.

(14). همه نسخه بدلها، بجز مل و مج: اينكه نعمت ببر.

(15). اساس: بديه، به قياس نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد، همه نسخه بدلها: تن بده.

(16). مل: جان.

صفحه : 49

صاحب بصيرت متاع بد بخرد، چه گويند ايشان را چه خواهي كردن«1»! گويند:

اصلاح«2» اينكه به دست ما راست شود، آنگه آن را به رياضت و اصلاح به حد صلاح برند. همچنين حق تعالي بنده بر عيب بخريد و او را بپسنديد و عيبها بر او بپوشيد و گناهش«3»

بيامرزيد.

اشارة اخري: پادشاه چون ضيعتي ويران«4» بخرد چون به دست او افتد، معماران برگمارد و آن را تيمار بدارد و به حال عمارت باز آرد تا هر كه ببيند باز نشناسد.

همچنين حق تعالي بنده اي بر عيب«5» بخريد و او را به توفيق موفّق كرد و به تأييد مؤيد و به تسديد مسدّد كرد، و بر جمله«6» مكرّم كرد تا آثار رحمت و حسن نظر او بر آن پيدا شد.

اشارة اخري: در خبر است كه جابر روايت كرد كه: در بعضي سفرها«7» با رسول- عليه السلام- بوديم«8». مردي شتري داشت ضعيف بد مرد بازو«9» درمانده بود نمي رفت و تكليف مرد شده بود«10» و كس نمي خريد و كاري نمي كرد. بر رسول آمد و بازو«11» شكايت كرد«12». رسول- عليه السلام- گفت: مرا فروش«13» [116- پ]

گفت: يا رسول اللّه چه خواهي كردن آن را! آن به هيچ كار نيايد، گفت: رواست.

رسول- عليه السلام- آن را«14» بخريد. در خبر است كه چون از ملك آن مرد با ملك رسول افتاد، قوّت گرفت و به نشاط شد و در لشكر از پيش همه اشتران بودي«15». اگر حسن«16» ملكت رسول بر شتري پيدا شد، حسن ملكت مالك الملوك«17» بر بنده عاصي پيدا شد چه عجب«18».

-----------------------------------

(1). آو، آج، بم، لب اينكه، مل، مج اينكه را.

(2). همه نسخه بدلها: صلاح.

(3). همه نسخه بدلها: گناهانش. [.....]

(4). همه نسخه بدلها: بيران.

(5). مج: پر عيب.

(6). همه نسخه بدلها: به رحمت.

(7). آو، آج، بم: سفر.

(8). همه نسخه بدلها، بجز مج: بودم.

(9). آو، آج، لب: با او، مل: به آن، مج، تا او.

(10). مج: نشده بود.

(11). مل، مج: با او.

(12). مج: استكانت كرد.

(13). مل: به من فروش اينكه

را.

(14). همه نسخه بدلها: او را.

(15). آو، آج، بم، لب: رفت.

(16). مج: حق ّ.

(17). مج، لب اگر. [.....]

(18). همه نسخه بدلها، بجز مل و مج بود.

صفحه : 50

جابر بن عبد اللّه الانصاري مي گويد: اينكه شتر پيش من«1» بود و رسول آن را به من سپرد، به بدر حاضر آمد و به احد حاضر آمد و به حديبيّه حاضر آمد. رسول- عليه السلام- او را به من بخشيد، من داشتم او را تا پير شد تا در عهد عمر خطاب«2». آنگه در پيش عمر شدم، گفتم: چه گويي شيخي را كه به بدر و احد و حديبيه با ما حاضر بود، و امروز از او كاري نمي آيد! گفت: آن كيست! گفتم: اينكه شتر رسول است، آن را از من به بهاي گران بخريد و آزاد كرد و در ميان شتر صدقه كرد تا مي چريد و كس را بر او سبيل«3» نبود، اگر خريده رسول و آزاد كرده عمر، كس را بر او راه نبود«4»، تو خريده خدايي و اميد است كه آزاد كرده او باشي، همانا در دنيا شيطان را بر تو راه نبود و در قيامت نيران را.

اشارة اخري: كسي چيزي خرد معيوب«5» و او عيب [آن]«6» نداند در شرع او را بود كه به عيب او را رد كند چون عالم باشد به عيب آن پيش از عقد بيع او را نرسد كه به عيب رد كند، حق تعالي تو را بخريد و عالم بود به عيوب تو، اشتراك«7» علام الغيوب بسائر العيوب، اميد آن است كه چون تو را با همه عيب قبول كرد، به گناهت رد نكند تا در بندگي او بماني

كه تو را بندگي او به از آزادي ديگران- شعر:

آزاد مكن ز بندگي هيچ مرا كاين«8» بندگي از هزار آزادي به

اشارة اخري: مردي بنده اي خرد«9» و آنگه او را به نام آزاد«10» بخواند«11»، بنزديك بعضي فقها آن است كه آن عتق«12» است، [به آن آزاد شود]«13». حق تعالي تو را بخريد و به نام خود [ت]«14» برخواند، او را نام مؤمن است. تو را مؤمن خواند، اميد آن است كه همنام خود را از آتش دوزخ آزاد كند.

اشارة اخري: بو بكر ورّاق«15» گفت: بنده را هيچ نباشد كه بدان تقرّب كند به

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها، بجز مل: بر من.

(2). اساس رضي اللّه عنه.

(3). همه نسخه بدلها، بجز مج: سبيلي.

(4). لب: نبودي.

(5). همه نسخه بدلها: معيب. (14- 13- 6). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(7). مل: اشتري.

(8). مج: آن.

(9). آج، لب: خريد.

(10). آو، آج، بم، مل، لب: آزادان، مج: آزان.

(11). مل، مج: برخواند.

(12). آج: عتيق.

(15). همه نسخه بدلها: أبو بكر ورّاق. [.....]

صفحه : 51

خداي جز مال و جان، حق تعالي گفت: هر دو به من فروش تا آن طاعت كه بدان هر دو كني بدو معجب نشوي كه تصرّف در ملك غيري كرده باشي، عجبت نرسد تا عجب تو طاعت تو را حقير نكند،

1»2» لو لم« تذنبوا فخشيت« عليكم ما هو اشد من ذلك العجب العجب.

اشارة اخري: نفس و مال از تو بخريد تا بدان با مردم خصومت نكني، نگويي:

مالي و حالي و احوالي و جمالي، و في ارتقاء المنازل جلالي و افراسي و جمالي و شائي«3» و غنمي و ماشيتي و مالي و نعمي و جودي بها و كرمي، براي آن كه كس

براي كس با مردمان«4» خصومت نكند تا از اينكه دردسر مسلّم باشي و بر مردمان عزيز و مكرم باشي.

اشارة اخري: تن و مال از تو بخريد تا از هر دو به [در]«5» آيي، تو ماني و دل، به دل تا بر او ناز كني، و به دل باز و«6» راز كني از دل بر او ذل كني، دلت بدو متطلّع«7» باشد و او بر دلت مطّلع باشد.

اشارة اخري: هر كه او بنده اي خرد و بنده را مالي باشد، مال و بنده سيّد را باشد جز كه سيّد مال بر حال خود رها كند تا بنده آزاد شود مال او را باشد، حق تعالي گفت: مرا به مال تو حاجت نيست، وَ ما تُنفِقُوا مِن خَيرٍ فَلِأَنفُسِكُم ... وَ ما تُنفِقُوا مِن خَيرٍ يُوَف َّ إِلَيكُم«8» ...، إِن أَحسَنتُم أَحسَنتُم لِأَنفُسِكُم«9» ...، [گفت]«10»: مال مبتذل دار كه تو راست و من با تو رد كرده ام، و نفس عزيزدار كه مراست.

اشارة اخري: اينكه كرم نگر؟ بنده بنده او، و مال مال او، و بهشت بهشت او، [و مالك او]«11» و ملك او و بها از نزديك او، بنده خود و مال خود از بنده خود به بهشت خود بخريد، هم او صاحب، هم او مالك، هم او مشتري.

-----------------------------------

(1). اساس: اولم، به قياس با نسخه او، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(2). همه نسخه بدلها: لخشيت.

(3). آج، مج: شاتي.

(4). آو، آج، بم، لب: براي آن كس كه براي مال مردمان با كسي، مل، مج: براي آن كه كس براي مال ديگران با مردمان. (11- 10- 5). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(6). همه نسخه بدلها: بر او.

(7). همه نسخه

بدلها، بجز مج و لب: مطّلع.

(8). سوره بقره (2) آيه 272.

(9). سوره بني اسرائيل (17) آيه 7.

صفحه : 52

فيك الخصام و انت الخصم و الحكم اشارة اخري: مردي بنده اي خرد به بهاي اندك يا بسيار، و او را كاري فرمايد يا خوار يا دشخوار، و او را اجرت نبايد دادن براي آن كه او بها بداد يك بار، كرم او نگر كه بنده خود به مال خود بخريد آنگه او را [117- ر]

كاري فرمود كه به مصلحت او باز گردد، آنگه مي گويد بنده من مزدت بر من است، رنجت ضايع نيست، إِنّا لا نُضِيع ُ أَجرَ المُصلِحِين َ«1»، إِنّا لا نُضِيع ُ أَجرَ مَن أَحسَن َ عَمَلًا«2».

اشارة اخري: هر«3» كه بنده اي خرد براي كاري، از دو كار خرد: يا باز فروشد يا آزاد كند. اگر مرد محتاج بود بفروشد، و اگر كريم باشد با احتياج هم بنه فروشد«4»، پس حاجت بر من روا نيست و من اكرم الاكرمين ام، چه منع است از آن كه تو را آزاد كنم؟ اشارة اخري: مخلوقان بنده براي آن خرند«5» تا ايشان را نگاه دارد، بنده من؟ تو را بخريدم تا تو را نگاه دارم.

كل يريد رجاله لحيوته يا من يريد حياته لرجاله در ساير احوالت نگاه مي دارد، در خواب و بيداري و تنهايي و سفر و حضر«6».

يا نائما و الخليل يحرسه

من كل سوء يدب ّ في الظلم

كيف تنام العيون عن ملك ياتيك منه فوائد النّعم

قُل مَن يَكلَؤُكُم بِاللَّيل ِ وَ النَّهارِ مِن َ الرَّحمن ِ«7».

اشارة اخري: عادت چنان رفتست«8» كه، آن كس كه بنده خرد و فرزند ندارد و خويشي و وارثي، چيزي كه دارد به نام او بكند«9».

حق تعالي گفت: صورت حال من با تو اينكه«10» است تو بنده مني و مرا خويش و پيوند نيست و زن و فرزند نيست، هر چه مراست به حكم تو است، الَّذِين َ يَرِثُون َ الفِردَوس َ هُم فِيها خالِدُون َ«11».

-----------------------------------

(1). اساس: اجر المحسنين با توجه به آج و ضبط قرآن مجيد تصحيح شد: سوره اعراف (7) آيه.

(2). سوره كهف (18) آيه 30.

(3). همه نسخه بدلها كس.

(4). بنه فروشد/ بنفروشد.

(5). آو، آج، بم، لب: بخرند. [.....]

(6). همه نسخه بدلها شعر.

(7). سوره انبياء (21) آيه 42.

(8). رفتست/ رفته است.

(9). آو، آج، بم، لب: نام آن بنده بكند.

(10). آو، آج، بم، لب: آن.

(11). سوره مؤمنون (23) آيه 11.

صفحه : 53

اشارة اخري: بنده«1» هر چه آفريدم با فنا برم از دنيا، آنگه به آخرت«2» باز آرم و بهشت باز آفرينم كه تو از آن مني و بهشت از آن تو، و دوزخ باز آفرينم كه به نام دشمنان تو است تا چندان كه تو اينكه جا منعّم باشي ايشان آن جا معذّب باشند، تا توبه مراد من باشي و ايشان به كام تو.

اشارة اخري: در شرع كسي«3» كنيزكي خرد چون از او بار بر گرفت، فروخت«4» از او برخاست براي حرمت حمل«5». بنده من؟ تو از من بار امانت داري، باري كه آسمان و زمين بر نگرفت و كوه قوّت آن نداشت، وَ حَمَلَهَا الإِنسان ُ«6» ...، تا امانت حليت تو است بيع بر تو حرام است آمن«7» باش كه از ملك خودت بيرون نكنم.

اشارة اخري: آن كه بار دارد تا بار نبينند«8» و ندانند كه حملي حقيقي بوده است، او را مادر فرزند نخوانند تو نيز آنگه بدين مثابت باشي كه

بر اينكه بماني، امانت كه داري نگاه داري، در امانت خيانت نكني، چه اگر نه چنين كني هر چه كرده باشي كه صورت فرمان برداري دارد و به معني بي فرماني باشد، يك ره باد عدل بر او فرستم تا چون خرمن خاك بروبد«9»، باد جايي كه آب نباشد در آتش ريزد، وَ قَدِمنا إِلي ما عَمِلُوا مِن عَمَل ٍ فَجَعَلناه ُ هَباءً مَنثُوراً«10».

قوله تعالي: بِأَن َّ لَهُم ُ الجَنَّةَ، بدان كه«11» بهشت ايشان را باشد. قتاده گفت: بها كرد با ايشان و بها«12» گران كرد. حسن بصري گفت: بنگريد بدان«13» بيع و بيعت كه بيعي سودمند است كه خداي تعالي با هر مؤمني كرد [ه ا]«14» ست به خداي كه هيچ مؤمن نماند كه در اينكه بيع نه آمد«15». در خبر است كه اعرابيي به رسول بگذشت و

-----------------------------------

(1). مل و.

(2). آو، آج، بم، مل، لب تو را.

(3). همه نسخه بدلها، بجز مل و مج كه.

(4). آو، آج، بم، لب: فروختن.

(5). آو، آج، بم، لب: حمله.

(6). سوره احزاب (33) آيه 72.

(7). همه نسخه بدلها، بجز مل: ايمن، مل: اميدوار.

(8). آو، بم، مل، مج، لب: ننهد، آج: بنهد. [.....]

(9). مل، مج: بروز، آج: برود.

(10). سوره فرقان (25) آيه 23.

(13- 11). همه نسخه بدلها: به آن كه.

(12). آو، آج، بم: بهاي.

(14). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(15). آو، آج، بم، لب: نيامد، مل، مج: نيايد.

صفحه : 54

رسول اينكه آيت مي خواند، گفت: اينكه كلام كيست! گفتند«1»: كلام خداي. گفت:

بيع و اللّه مربح لا نقيله و لا نستقيله. آنگه با رسول- عليه السلام- به غزات رفت، بازنگشت تا شهيد شد«2». اصمعي انشا [د]«3» كرد اينكه بيتها، [و گفت: صادق راست- عليه السلام]:«4»

أثافي من

بالنفس النفيسة ربّها فليس لها في الخلق كلهم ثمن

بها نشتري الجنّات ان انا بعتها بشي ء سواها ان ّ ذلكم غبن

اذا ذهبت نفسي بدنيا اصبتها فقد ذهب الدنيا و قد ذهب البدن«5»

و گفت، صادق- عليه السلام- گفتي: يا «6» دون همّت؟ تو خود را نمي شناسي، نگر كه خويشتن جز به بهشت نفروشي كه بهاي تو بهشت است، بِأَن َّ لَهُم ُ الجَنَّةَ، و انشد الحسين بن عاصم الكوفي:

من يشتري قبة في الخلد عالية في ظل ّ طوبي رفيعات مبانيها

دلالها المصطفي و اللّه بائعها ممن اراد و جبريل مناديها

قوله: يُقاتِلُون َ فِي سَبِيل ِ اللّه ِ، در جاي حال است، يعني مقاتلين في سبيل اللّه. در آن حال كه ايشان مقاتلت و كارزار كنند در سبيل خداي، يعني جهاد با كافران.

فَيَقتُلُون َ وَ يُقتَلُون َ، مي كشند ايشان دشمن را و نيز ايشان را مي كشند و جاي هر دو حال است [117- پ]، اي قاتلين و مقتولين در حال كه كشنده باشند و كشته، بعضي كشنده و بعضي كشته و روا بود كه يك مرد هم كشنده باشد به اول و هم او به آخر كشته. و اما بر قراءت حمزه و كسائي و خلف كه به عكس خواندند: فيقتلون و يقتلون، علي تقديم المقتولين علي القاتلين، هم اينكه معني درست آيد، براي آن كه «واو» ايجاب ترتيب نكند. و وجهي ديگر از او آن است كه: ايشان را بكشند و آنگاه آن باقي مسلمانان كشنده«7» ايشان را بكشند. وَعداً عَلَيه ِ حَقًّا، نصب او، در وجه را

-----------------------------------

(1). مل: گفت.

(2). همه نسخه بدلها، بجز مل: شهيد نشد.

(3). اساس: ندارد، به قياس با نسخه مل، افزوده شد.

(4). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(6). آو، آج،

بم، لب: اي.

(5). همه نسخه بدلها: الثمن.

(7). آو، آج، بم، لب: كشندگان، مج: كشتندگان.

صفحه : 55

محتمل بود«1». يكي مصدر را«2» لا من لفظه«3»، و هو قوله: اشتَري، لأن ّ فيه [معني]«4» الوعد، كانّه [قال:]«5» اشتري وعدا كما يقال: اعجبني الشي ء حبّا شديدا. و ديگر آن كه، «وعد» در كلام مقدر باشد، اي وعد ذلك وعدا واجبا عليه الوفاء به، و از دو وجه وفا كردن بدو واجب است: يكي آن كه«6» جزاست بر عمل و ثواب بر جهاد، و اينكه واجب است. و دگر«7» انجاز وعد است و خلف وعد«8» قبيح باشد، و اينكه مشتمل بود ثواب و عوض را، ثواب بر يقتلون، و عوض بر يقتلون. فِي التَّوراةِ وَ الإِنجِيل ِ وَ القُرآن ِ.

زجّاج گفت: آيت دليل مي كند بر آن كه جهاد واجب بوده است بر قوم موسي و عيسي چنان كه بر امت محمّد- صلي اللّه عليه و آله و عليهم. فَاستَبشِرُوا بِبَيعِكُم ُ، شادمانه باشيد«9» به بيعي كه كردي كه در [او]«10» همه سود است و هيچ زيان نيست. و لفظ بيع و شري در آيت مجاز است و تشبيه، يعني حق تعالي در اينكه آيات با شما آن مي كند كه معامل«11» كند با معامل، از آن كه چيزي بستاند و چيزي بدهد، و مثله قوله:

مَن ذَا الَّذِي يُقرِض ُ اللّه َ قَرضاً حَسَناً«12» ...، چون صورت قرض دارد آنچه مي ستاند تا بيشتر و بهتر و نيكوتر باز جاي دهد، آن را قرض خواند. وَ ذلِك َ هُوَ الفَوزُ العَظِيم ُ، آن فلاح و ظفر«13» بزرگوار است كه چيزي در مقابله آن نيوفتد«14».

آنگه وصف كرد اينكه مؤمنان را كه اينكه مبايعت مي كنند، گفت: التّائِبُون َ، و رفع او بر خبر

مبتداي محذوف است، و التّقدير: هم التّائبون، ايشان توبه كارانند و با درگاه من آيندگانند و با طاعت رجوع كنندگان. و وجهي ديگر در رفع او آن است كه: مبتدا باشد و خبرش به آخر مقدّر، و هو قوله: لَهُم ُ الجَنَّةَ. و وجه سوم«15» آن است كه: روا بود كه رفع او بر فاعليّت بود بدل ضمير فاعل آن في قوله: يُقاتِلُون َ. كأن سائلا سأل و قال من هم! فقال: التّائبون. و در مصحف ابي و عبد اللّه مسعود جمله منصوب است بر

-----------------------------------

(1). آج، بم، لب: بر دو وجه است. [.....]

(2). همه نسخه بدلها: مصدري.

(3). همه نسخه بدلها: لا من لفظ الفعل.

(10- 4). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(6- 5). همه نسخه بدلها: از آن جا كه.

(7). همه نسخه بدلها، بجز آج آن كه.

(8). آو، لب است، و خلف وعد.

(9). آو، بم، لب: باشي.

(11). بم: معامله، مل: معاملي با معامل

(12). سوره بقره (2) آيه 245.

(13). همه نسخه بدلها: ظفري.

(14). همه نسخه بدلها، بجز مل و مج: نيفتد.

(15). آو، آج، بم، لب: سيم، مل، مج: سيوم.

صفحه : 56

« يا » و «نون»، بر آن كه صفت مؤمنان است، و نصب او بر مدح باشد كأنّه قال:

اعني التّائبين، يا در محل ّ جرّ علي صفة المؤمنين. العابِدُون َ، خداي پرستانند، و اصل عبادت بگفتيم كه تذلّل باشد من قولهم: طريق معبد، اي مذلّل موطوء.

الحامِدُون َ، شكر گزارندگان نعمت او باشند. السّائِحُون َ، در او خلاف كردند:

مؤرج گفت: روزه داران باشند به لغت هذيل. و اعمش از ابو صالح روايت كرد از«1» رسول- عليه السلام-«2» گفت:

سياحة امّتي الصّوم،

سياحت و رفتن امّت من روزه باشد، چنان كه زهد و عبادت سلف آن

بود كه در زمين رفتندي، عبادت امّت من به جاي آن سياحت، روزه است، و اينكه قول عبد اللّه مسعود است، و عبد اللّه عباس و سعيد جبير و مجاهد«3» و حسن گفتند«4»: آنانند كه روزه فرض دارند. و بعضي دگر گفتند:

آنانند كه صايم الدّهر باشند. سعيد جبير گفت: دليل بر آن كه سائح، صايم باشد آن است كه: آن جا كه ذكر سائح كرد، ذكر صايم نكرد، و آن جا كه صايم گفت، سائح نگفت تا تكرار نباشد. سفيان بن عيينه گفت: روزه دار را براي آن سائح خواند كه او عادت خود رها كرده باشد از طعام و شراب و نكاح، قال الشّاعر:

تراه يصلّي ليله و نهاره يظل ّ كثير الذكر للّه سائحا

حسن بصري گفت: آنان باشند كه از حلال روزه دارند و از حرام امساك كنند و مردمان عهد ما از حلال روزه مي دارند و از حرام امساك نمي كنند.

بعضي علما گفتند: براي آن روزه دار را سائح خواند كه، در خبر مي آيد كه، فرداي قيامت اهل بهشت را- هر كس«5» را- منزلتي«6» [118- ر]

و درجه و جاي معيّن باشد، مگر روزه دار را كه خداي تعالي او را گويد: تو در بهشت مي گرد و سياحت مي كن تا آن جا فرود آي كه تو را دل خوش آيد.

عطا گفت: سائحان، غازيان و مجاهدان باشند. عكرمه گفت: سائحان، طالبان علم اند كه ايشان بروند و سياحت كنند در طلب علم. الرّاكِعُون َ السّاجِدُون َ، ركوع

-----------------------------------

(1). آو، بم، مج، لب: كه.

(2). آج، مل كه او. [.....]

(3). آو، آج، بم، لب است.

(4). همه نسخه بدلها: گفت.

(5). همه نسخه بدلها: كسي.

(6). همه نسخه بدلها، بجز مل و مج: منزلي.

صفحه : 57

كنندگان

و سجود كنندگان باشند، يعني نماز بسيار كنند. الآمِرُون َ بِالمَعرُوف ِ، امر«1» معروف كنندگان و نهي منكر كنندگان مردمان را به طاعت فرمايند و از معصيت باز دارند. وَ الحافِظُون َ لِحُدُودِ اللّه ِ، و حدهاي خداي نگاه دارند و از آن تعدّي نكنند و اوامر و نواهي خداي را مراعات كنند، اوامر او را امتثال كنند و از نواهي اجتناب نمايند. وَ بَشِّرِ المُؤمِنِين َ، بشارت و مژده ده اي محمّد مؤمنان را.

قوله: ما كان َ لِلنَّبِي ِّ وَ الَّذِين َ آمَنُوا أَن يَستَغفِرُوا لِلمُشرِكِين َ، بعضي مفسران گفتند، سبب نزول آيت آن بود كه: چون أبو طالب را وفات نزديك رسيد، رسول- عليه السلام- به بالين او آمد او را گفت:

يا عم ّ إنّك اعظم النّاس علي ّ حقّا و احبّهم الي،

گفت: اي عم ّ؟ در همه جهان آن حق كه تو راست بر من كس را نيست، و آن دوستي كه تو را در دل من است كس را نيست، و حق تو بر من از حق ّ پدرم بيشتر است، مرا به كلمتي ياري ده، يعني كلمه«2» شهادت. أبو جهل حاضر بود و عبد اللّه بن اميّه، گفتند: ترغب عن ملة عبد المطّلب! ابو طالب گفت: انا علي دين عبد المطلب.

و به روايتي ديگر آن است كه، او را گفتند: يا با طالب؟ نه ما از تو همه عمرت شنيديم كه تو گفتي من بر ملّت ابراهيم ام! گفت: گفتم، و امروز همين مي گويم و من بر ملّت ابراهيم ام«3». رسول- عليه السلام- گفت: لا جرم استغفار مي كنم براي تو، پس رسول- عليه السلام- استغفار مي كرد براي او اينكه آيت آمد، و اينكه باطل است از آن جا كه اتّفاق است كه اينكه سورت

[به آخر]«4» عهد رسول آمد و آخر عمر او، و أبو طالب در ابتداي اسلام فرمان يافت اينكه هر [د]«5» و اتّفاق است، ديگر آن كه: اگر اينكه حديث درست باشد، اينكه دليل ايمان ابو طالب كند نه دليل كفر او، براي آن كه چون گفت من بر دين عبد المطّلبم، عبد المطّلب بنزديك ما و در اخبار و روايات ما و مخالفان نيز آن است كه مسلمان بود. در«6» حديث ابرهه صباح آمد كه: چون عبد المطّلب بنزديك او حاضر آمد، او گمان برد كه او آمده است تا او را شفاعت كند تا از آن جا برگردد، او گفت: اي ملك؟ من براي آن آمده ام كه كسهاي«7» تو شتران من گرفته اند، بفرماي

-----------------------------------

(1). مل به.

(2). مل: به كلمه.

(3). لب: ابراهم ام.

(5- 4). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(6). همه نسخه بدلها: نه در.

(7). آو، آج، بم، لب: كسان.

صفحه : 58

تا به جاي باز دهند، او گفت: من پنداشتم خردي داري، من از راه دراز«1» آمده ام با لشكرهاي«2» گران و با پيلان تا اينكه خانه كه شرف شماست- قديما و حديثا-«3» در اوست ويران«4» كنم. تو در شتري چند گرگن حديث مي كني، گفت: چنين است، مرا با شتر خود كار است، از حديث خانه انديشه ندارم«5» كه: ان ّ للبيت ربّا يحفظه، خانه را خداي هست كه نگاه دارد و اينكه نباشد«6» الّا سخن مؤمنان و موحّدان، جز جاهلي نباشد ابلهي كه اينكه حديث روايت كند، آنگه گويد: فرقي نيست در كفر ميان ايشان كه به خراب خانه آمده بودند و ميان عبد المطّلب كه آن گفت. [و امّا به روايت ديگر كه گفت:]«7» من بر

ملّت ابراهيم ام، آن كس كه گويد گوينده اينكه كلمت كافر باشد، كافر او باشد براي آن، كه رسول- عليه السلام- [را]«8» مي فرمايد«9»: وَ اتَّبَع َ مِلَّةَ إِبراهِيم َ حَنِيفاً«10» ...، و رسول مي گويد:

انا علي ملّة ابراهيم.

و از يوسف عليه السلام- حكايت اينكه است: وَ اتَّبَعت ُ مِلَّةَ آبائِي إِبراهِيم َ وَ إِسحاق َ وَ يَعقُوب َ«11» ...، دگر آن كه پيغامبر گفت: براي او استغفار مي كنم و استغفار مي كرد، و مسلمانان نيز در رسول نگاه كردند براي پدران مشرك خود استغفار مي كردند تا خداي تعالي آيت فرستاد و نهي كرد. اگر اينكه روايت درست است، استغفار رسول- عليه السلام- براي أبو طالب- رحمة اللّه عليه- من ادل الدليل علي ايمانه باشد، براي آن كه، رسول- عليه السلام- كه قبله و قدوه همه عالم است در علوم دين چگونه شايد كه اينكه مايه نداند از اصول دين كه براي مشركان مصرّ بر كفر، استغفار نشايد كرد كه او را واجب آن است كه از او تبرّا كند و در امّت او كمتر كس اينكه هر دو مسأله«12» داند«13»، اينكه طعن بر رسول است، آنگه اگر درست شود، هم آيت را و هم روايت را، تفسيري [118- پ]

ظاهر و تأويلي در خور است. اما روايت ممتنع نباشد كه رسول- عليه السلام- براي أبو طالب استغفار كرد. و

-----------------------------------

(1). آو، آج، بم، لب: دور.

(2). آو، آج، بم، لب: لشكري.

(3). آو، آج، بم، لب: قديمان و حديثان.

(4). آو، آج، بم: بيران. [.....]

(5). آو، آج، بم، لب: نمي دارم.

(6). اساس: باشد، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(8- 7). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(9). همه نسخه بدلها: مي فرمايند.

(10). سوره نساء (4) آيه 125.

(11). سوره يوسف (12)

آيه 38.

(12). آو، آج، بم: ملّت.

(13). آو، آج، بم، مل، مج: دانند كه.

صفحه : 59

آنان«1» كه ديدند از رسول- عليه السلام- ايشان را ايمان أبو طالب معلوم نبود، گمان بردند كه رسول- عليه السلام- براي مشركي استغفار مي كند، ايشان براي مشركان استغفار كردند، خداي تعالي آيت فرستاد و ايشان را تنبيه كرد. بر گمان بد و ظن ّ خطا كه بر رسول بردند، گفت: نداني كه پيغامبر را نباشد«2» كه براي مشركان استغفار كند. و اما تفسير آيت آن است كه: اينكه نهي نيست، بل نفي است چنان كه گفت: ما كان َ لَكُم أَن تُنبِتُوا شَجَرَها«3» ...، و قوله: وَ ما كان َ لِنَفس ٍ أَن تَمُوت َ إِلّا بِإِذن ِ اللّه ِ«4» ...، وَ ما كان َ لِنَفس ٍ أَن تُؤمِن َ إِلّا بِإِذن ِ اللّه ِ«5» ...، و محال است گفتن كه، اينكه آيات را معني نهي است براي آن كه، انبات درخت و مرگ مقدور ما نيست، ما را از آن چگونه نهي كند و حديث ايمان ما را به آن امر كرده اند نه نهي، پس اينكه آيت ما را و آن آيات را معني نفي باشد، يعني نباشد و نكند و روا ندارد پيغامبر و هيچ مؤمني كه استغفار كند براي مشركان به علّت خويشي، پس از آن كه روشن شده باشد كه ايشان را- يعني پيغامبر را- و مؤمنان را- كه ايشان اهل دوزخ اند.

آنگه بيان كرد حديث ابراهيم- عليه السلام- كه او براي عمّش چرا استغفار كرد.

و علّت حسن آن پيدا كرد آنان را كه ندانستند، گفت: وَ ما كان َ استِغفارُ إِبراهِيم َ لِأَبِيه ِ إِلّا عَن مَوعِدَةٍ وَعَدَها إِيّاه ُ، گفت: نبود استغفار ابراهيم براي پدرش- يعني براي عمّش آزر- چنان كه

بيان كرديم در آياتي كه رفت- در سورة البقره و سورة الانعام- كه: آزر عم ّ ابراهيم بود و پدرش تارخ نام بود. خلاف از ميان راويان در «حا» و «خا» افتاد كه: تارح به «حا» ي نامعجمه است يا به «خا» ي معجمه؟ الّا از وعده اي«6» داد او را به ايمان ابراهيم- عليه السلام- عمّش را دعوت كرد با ايمان. او وعده داد ابراهيم را و گفت: ايمان خواهم آوردن. ابراهيم- عليه السلام- براي او استغفار كرد، استغفار مشروط، و شرط اگر چه در ظاهر لفظ نيست، لابد در نيّت باشد كه نشايد كه ابراهيم- عليه السلام- عالم نباشد به اينكه مسأله، او«7» استغفار چنين كرده

-----------------------------------

(1). آو، آج، بم، لب: اينان.

(2). مل: نشايد.

(3). سوره نمل (27) آيه 60.

(4). سوره آل عمران (3) آيه 145.

(5). سوره يونس (10) آيه 100.

(6). آو، آج، بم، لب كه. [.....]

(7). آو، آج، بم: و.

صفحه : 60

باشد كه: اللهم اغفر لابي اذا آمن.

و روايتي دگر آن است كه: او اظهار ايمان كرد بر ابراهيم و گفت: من مؤمنم.

ابراهيم- عليه السلام- براي او استغفار كرد، چنان كه گفت: وَ اغفِر لِأَبِي إِنَّه ُ كان َ مِن َ الضّالِّين َ«1»، گفت: بيامرز پدرم را كه او از جمله ضالان بود، نگفت از جمله ضالّان است.

و بعضي دگر گفتند: وعده ابراهيم داد پدرش را به استغفار، و اينكه قول نيك نيست براي آن كه خلاف ظاهر قرآن است، و اينكه قول مقتضي آن باشد كه ابراهيم- عليه السلام- استغفار نكرد بل وعده استغفار داد، و حق تعالي نه چنين گفت، بل گفت: نبود استغفار ابراهيم پدرش را الّا از وعده اي كه داد او را پس استغفار و

حسن او معلل ّ بكرد به وعده. و اگر وعده وعده استغفار بودي، معلّل بودي به نفس خود، و الشّي ء لا يعلل بنفسه. و قوله: وَعَدَها إِيّاه ُ، در وعد ضمير مرفوع مستكن ّ است، و ضمير پدر باشد و «ها» ضمير منصوب متّصل است براي آن كه مفعول اول وعده است و رجوع [او]«2» با موعده است، و إِيّاه ُ، ضمير منصوب منفصل است بر مفعول دوم وعده. آنگه بيان ديگر در آن كه وعده از پدر بود به ايمان، آن است كه گفت: فَلَمّا تَبَيَّن َ لَه ُ أَنَّه ُ عَدُوٌّ لِلّه ِ تَبَرَّأَ مِنه ُ، چون پيدا شد ابراهيم را- عليه السلام- كه او دشمن خداي است و آن وعده خلاف است و آن اظهار«3» ايمان نفاق است [از]«4» او تبرّا كرد و بيزار شد. و بعضي مفسّران گفتند: اينكه علم ابراهيم و اينكه بيان روز قيامت باشد كه او پندارد كه عمّش مؤمن بود و آن وعده حق بود و در آيد و گويد: اللهم ابي اللهم ّ ابي، بار خدايا پدرم پدرم؟ حق تعالي گويد: بياريد او را، بيارندش بر صورت كفتاري، [ابراهيم]«5» گويد: بار خدايا: اينكه كيست! گويد: اينكه عم ّ تو است آزر بت تراش، و او بر كفر بود با تو دروغ گفت و منافق بود. عند آن حال ابراهيم از او تبرّا كند إِن َّ إِبراهِيم َ لَأَوّاه ٌ حَلِيم ٌ، كه ابراهيم اوّاه بود و بردبار.

در معني اوّاه، چند قول گفتند: شهر بن حوشب روايت كرد به روايتي مرسل كه، رسول- عليه السلام- گفت: چون او را پرسيدند از اوّاه گفت:

الاوّاه، الخاشع

-----------------------------------

(5- 4- 1). سوره شعراء (26) آيه 86.

(2). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(3). بم: ظاهر.

صفحه : 61

الله المتضرّع}

،

[119- ر]

گفت: لابه كننده باشد.

انس روايت كند كه: زني بنزديك رسول- عليه السلام- سخني گفت كه رسول را از آن كراهتي حاصل شد، عمر«1» بانگ بر او زد«2»، رسول- عليه السلام- گفت:

3» دعوها« فانّها اوّاهة،

رها كني او را كه او اوّاهه است، گفتند: يا رسول اللّه؟ اواهه چه باشد! گفت: خاشعه.

كعب الاحبار را پرسيدند از معني اوّاه، گفت: آن باشد كه چون ذكر دوزخ شنود«4» آه«5» كند.

عبد اللّه مسعود و عبيد بن عمير گفتند: اوّاه، دعاء باشد، بسيار دعا. عطا گفت:

هو الجامع«6» الدّعاء، مرد جمع كننده«7» دعا كننده باشد. از عبد اللّه مسعود پرسيدند، گفت: اوّاه، رحيم باشد، و قتاده هم اينكه گفت و حسن بصري نيز. عبد اللّه عبّاس گفت: اوّاه توّاب باشد، توبه كار. مجاهد گفت: اوّاه، موقن«8» باشد. عكرمه گفت:

مستيقن«9» باشد به لسان الحبشه، گفت: نبيني كه چون حبشي را چيزي گويند او بداند كه آن چيست، گويد: [آوه؟]«10» يعني عرفت.

إبن ابي نجيح گفت: مؤتمن باشد. كلبي گفت: اوّاه، مرد تسبيح كننده باشد در بيابان«11» خالي وحش«12». عقبة بن عامر گفت: مردي باشد كه ذكر خداي بسيار كند. و حكم روايت كرد از حسن بن مسلّم كه: مردي بود كه ذكر خداي بسيار كردي و روزگار خود بر تسبيح و تهليل مستغرق كرده بودي، حديث او پيش رسول- عليه السلام- مي كردند، گفت: او اوّاه است، و گفته اند: اوّاه، آن باشد كه قرآن بسيار خواند.

-----------------------------------

(1). اساس رضي اللّه عنه.

(2). همه نسخه بدلها، بجز مج: بر آورد.

(3). اساس: دعوه، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(4). مل: رود.

(5). آو، آج، بم، لب: واه.

(6). مل مع.

(7). مل با.

(8). مج: مؤمن.

(9).

اساس: مستقين، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(10). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد، آج، مج: آواه. [.....]

(11). آو، آج، بم: بيان.

(12). آج، لب: خشن.

صفحه : 62

عبد اللّه عبّاس گفت در عهد رسول- عليه السلام- مردي بود قرآن بسيار مي خواندي، او را وفات رسيد. رسول- عليه السّلام- بر او نماز كرد و او را دفن كرد، آنگه گفت:

رحمك اللّه انّك كنت لأوّاها،

خداي بر تو رحمت كناد كه تو اواه بودي، يعني قرآن بسيار خواندي. و گفته اند«1»: آن باشد كه آواز بلند بردارد به ذكر خداي و دعا و قرآن، و در آن ميانه آه بسيار گويد: و در خبر است كه ابراهيم- عليه السّلام- [بسيار]«2» گفتي:

3» آه من النّار قبل ان لا تنفع«

آه، آه از دوزخ پيش از آن كه آه سود ندارد.

شعبه روايت كرد از ابو يونس كه او گفت: در مدينه قاضيي بود، او روايت كرد از أبو ذر كه، أبو ذر گفت: مردي بود كه گرد خانه طواف كردي و در ميانه دعا گفتي:

آوه آوه«4»؟ ابو ذرّ، رسول را گفت: يا رسول اللّه؟ نيك است اينكه كه اينكه مرد مي كند.

رسول- عليه السّلام- گفت:

دعه فانّه اوّاه

، گفت: رها كن او را كه او اوّاه است.

گفت شبي بيرون آمدم رسول را ديدم كه او را به دست خويش به چراغ دفن مي كرد.

نخعي گفت: اوّاه، فقيه باشد. فرّاء گفت: آن باشد كه از گناه آه كند. سعيد جبير گفت: معلم خير باشد. عطا گفت: تايب باشد از جمله معاصي كه خداي تعالي آن را كاره بود. ابو عبيده گفت: آن باشد كه از سر ترس آه بسيار گويد و

از سر نفس«5» تضرّع كند و ملازم طاعت باشد. زجاج گفت: اينكه قول جامع است هر چيزي را كه در اوّاه«6» گفتند: و اصل او از تأوّه است، و آن آه گفتن باشد«7» از درد دل و فعل از او تأوه آيد يتأوه«8» آيد، و أوّه يأوه تأويها، قال المثقب العبدي:

اذا ما قمت ارحلها بليل تأوه آهة الرّجل الحزين

و قال الرّاجز:

أوه الرّاعي و ضوضا كلبه

-----------------------------------

(1). آو، بم: گفته ان.

(2). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(3). همه نسخه بدلها: ينفع.

(4). آج: اوّاه اوّاه.

(5). همه نسخه بدلها: يقين.

(6). آو، آج، بم: در واه.

(7). در اساس، عبارت: هر چيزي را ... آه گفتن باشد، تكرار شده است.

(8). ديگر نسخه بدلها: تأوّه تيأوّه.

صفحه : 63

و يقول العرب: اوه«1» من كذا، قال الشاعر:

فأوه«2» لذكراها اذا ما ذكرتها و من بعد ارض دونها و سماء

و عرب، أوه گويد، و ثلاثي مجرّد نيامده است از او، و اگر آمده بودي، آه يؤوه«3» علي وزن قال يقول. و الحليم«4»، بردباري باشد كه شتاب نكند به عقاب و مهلت دهد مستحق را به مقتضي حكمت با آن كه قادر باشد بر تعجيل عقوبت.

قوله: وَ ما كان َ اللّه ُ لِيُضِل َّ قَوماً بَعدَ إِذ هَداهُم- الاية، مجاهد گفت: وجه اتّصال آيت به آيت مقدّم«5» آن است كه خداي تعالي چون مسلمانان را نهي كرد از آن كه براي كافران استغفار كنند آنان كه پيش از آن استغفار كرده بودند، گفتند: يا رسول اللّه؟ پس حكم ما چيست كه ما ندانستيم كه نشايد«6»، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد و گفت: خداي اضلال نكند گروهي را پس از آن كه هدايت داد ايشان را، يعني

حكم نكند به ضلال ايشان پس از آن كه توفيق ايمان داد ايشان را، و با ايشان الطاف [119- پ]

كرد كه ايشان عند آن اختيار ايمان و طاعت كردند تا بيان كند ايشان را آنچه ايشان را واجب است از آن اجتناب كردن، پس مجاهد گفت: اينكه آيت خاص ّ است در استغفار براي مشركان، و عام ّ است در ساير معاصي.

مقاتل و كلبي گفتند: سبب نزول آيت آن بود كه، خداي تعالي احكامي در شرع بفرمود از: قبله«7»، فرايض و جز آن. جماعتي مسلمانان ياد گرفتند و كار بستن گرفتند آن را و غايب شدند بر آن، خداي تعالي آن احكام منسوخ بكرد. چون از سفرها باز آمدند، رسول- عليه السّلام- و صحابه بر خلاف آن عمل مي كردند، گفتند: يا رسول اللّه؟ حكم ما چيست در آن كه عمل كرديم بر آن و ندانستيم كه منسوخ است!

خداي تعالي اينكه آيت فرستاد و گفت: من اضلال هيچ قوم نكنم پس از هدايت يعني ابطال عمل ايشان نكنم كه بر منسوخ عمل كرده باشند نه به قصد، بل از سر ناداني تا

-----------------------------------

(1). اساس: أوّه، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(2). اساس: فأوّه، آو، آج، بم: تأوه، با توجه به قرينه فوق: يقول العرب، تصحيح شد.

(3). آو، آج، بم: يؤه.

(4). مل: و حليم. [.....]

(5). همه نسخه بدلها، بجز مج: اوّل.

(6). آو، بم، لب: نبايد كرد.

(7). همه نسخه بدلها و.

صفحه : 64

بيان كند براي ايشان احكام ناسخ را و اضلال، به معني ابطال عمل آمد، في قوله:

وَ الَّذِين َ قُتِلُوا فِي سَبِيل ِ اللّه ِ فَلَن يُضِل َّ أَعمالَهُم«1»، اي فلن يبطل اعمالهم. ضحّاك گفت: معني آن است كه، خداي تعالي

عذاب نكند و اضلال نكند هيچ قوم را از ره بهشت تا بيان نكند براي ايشان و حلال از حرام جدا نكند، و اينكه آيت جاري مجراي آن باشد كه گفت: ... وَ ما كُنّا مُعَذِّبِين َ حَتّي نَبعَث َ رَسُولًا«2».

إِن َّ اللّه َ بِكُل ِّ شَي ءٍ عَلِيم ٌ، خداي تعالي به همه چيز عالم است، مصالح او داند، بيان«3» مي كند به حسب مصلحت.

إِن َّ اللّه َ لَه ُ مُلك ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ، وجه اتّصال اينكه آيت به آيات متقدّم«4» آن است كه، خداي تعالي چون احكام كفّار با اختلافش در آيات اوّل بگفت و حديث مسجد ضرار و مانند آن، [گفت]«5» تا«6» اينكه احكام مفوّض به خداي است از آن جا كه ملك آسمان و زمين او راست، خلقا و ايجادا و حكما و تغييرا«7». و ملك اتّساع مقدّر«8» باشد آن را كه سياست و تدبير او را رسد«9». و تصرّف بر حقيقت خداي راست- جل ّ جلاله- كه او قادر است بر احياء و اماتت، مرده را او زنده كند و زندگان را او بميراند و شما را كه خلقاني بدون او ياري و ياوري نيست، بل ولي و والي و متولّي«10» و اولي به شما و كار شما خداي است- جل جلاله- و ياري دهنده به كارهاي شما را خداي است«11»- جل ّ جلاله. و فعيل، بناي مبالغت باشد از آن جا كه قياس فاعل اقتضا- كند، چون سميع و عليم و بصير.

قوله: لَقَد تاب َ اللّه ُ عَلَي النَّبِي ِّ- الاية، حق تعالي گفت: توبه پذيرفت«12» خداي تعالي از پيغامبر- صلي اللّه عليه و آله- و بر اصحاب او از مهاجر و انصار- رضي اللّه عنهم- از آنان كه متابع او بودند، بدان كه بنزديك

ما توبه پيغامبران

-----------------------------------

(1). سوره محمّد (47) آيه 4.

(2). سوره بني اسرائيل (17) آيه 15.

(3). مل آن.

(4). آج، لب: مقدّم.

(5). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(6). اساس: با، ديگر نسخه بدلها: ندارد.

(7). آو، آج، بم: تغيّرا.

(8). مل، مج: مقدور.

(9). آو، آج، بم، لب: باشد.

(10). آو، آج، بم، لب: متوالي.

(11). آو، آج، بم، لب: بر كارهاي شما خداست. [.....]

(12). آو، بم: بپذيرفت.

صفحه : 65

- صلوات اللّه عليهم- نه از گناه باشد، چه گناه برايشان روا نيست«1» نه صغيره و نه كبيره به هيچ وجه، و بنزديك ما توبه را اثر نبود در اسقاط عذاب«2»، و انّما اسقاط عقاب خداي كند- جل ّ جلاله- عند توبه به تفضّل و حظّ توبه در تحصيل ثواب باشد و قبول توبه از خداي تعالي به معني ضمان ثواب بود بر او. و توبه، طاعتي است از طاعات، و حظّ طاعت«3» ثواب بود نه اسقاط عقاب، و توبه پيغامبران- عليهم السّلام- بر سبيل خشوع و خضوع و اخبات و انقطاع بود با خداي تعالي، و توبه معصومان هم بر اينكه وجه باشد، امّا توبه مهاجر و انصار آن«4» كه از ايشان عصمت او درست شود توبه او هم بر اينكه وجه بود، و توبه ديگران چون توبه ما باشد از گناه از كبيره و صغيره.

و حقيقت توبه بيان كرديم كه چه باشد، و در لغت رجوع باشد، و تاب اللّه علي العبد، آن باشد كه رحمت بسر او آرد«5»، آنگه وصف كرد ياران رسول را از مهاجر و انصار و گفت: آنان اند كه متابع اويند در وقت عسرت و آن ساعت دشخواري«6» بود و تنگي طعام و شراب و نايافت چهار پاي

در غزات تبوك.

جابر بن عبد اللّه الانصاري ّ گفت، سه عسرت بود: عسرت آب، و عسرت زاد، و عسرت چهار پاي. مردم گرسنه و تشنه، پياده مانده بود«7» به حدّي كه ده مرد«8» را يك شتر بود، به مراوحه بر او نشستندي به نوبت و فرو مي آمدندي و زاد ايشان خرماي بد«9» و جو بود«10» و روغن گاو طعم بگردانيده، يك خرما از مزاده [120- ر]

بگرفتندي و مردي در دهن نهادي و يك دو بار بمژيدي تا«11» به صاحبش دادي تا بر هر ده بگرديدي، آنگه با استخوان آمده [بودي]«12» آنگه جرعه آب بر سر آن باز خوردي«13».

عبد اللّه عبّاس گفت: بي آبي و سختي صحابه در غزات تبوك به جايي رسيد

-----------------------------------

(1). آو، بم: بر ايشان راه نيست.

(2). همه نسخه بدلها: عقاب.

(3). آو، آج، بم: توبه.

(4). آو، آج، بم، مل، لب: آنان.

(5). آج: با سر آورد.

(6). مج: دشواري.

(7). آو، آج، بم، مل، مج، لب: بودند.

(8). همه نسخه بدلها: به ده مرد.

(9). آو، بم، مج، لب: خرماي بد بود.

(10). مل: خويد، آو، آج، بم، مج: جويد.

(11). همه نسخه بدلها: بمزيدي و.

(12). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، افزوده شد.

(13). مل: باز خوردندي. [.....]

صفحه : 66

كه، ما يك روز به منزلي فرود آمديم به گرمگاه، و تشنگي بر ما غالب شد چنان كه نزديك بود كه نفس ما منقطع شود، مرد بود كه شتر را مي كشت و آن آبي و [تر]«1» ي كه در شكم شتر بود از آن مي خورد. صحابه نزديك رسول آمدند و گفتند: يا رسول اللّه؟ ما از تشنگي هلاك مي شويم و ما دانيم كه خداي تعالي دعاي

تو رد نكند، چرا براي ما دعا نكني تا خداي تعالي ما را آبي دهد. رسول- عليه السّلام- دست برداشت و دعا كرد، خداي تعالي باراني عظيم بفرستاد و آبي و سيلي بسيار«2» در آمد و ما آبها بر گرفتيم كه از لشكرگاه بيرون رفتيم همه زمين خشك بود و اينكه باران جز به لشكرگاه ما نيامده بود، مِن بَعدِ ما كادَ يَزِيغ ُ قُلُوب ُ فَرِيق ٍ مِنهُم، حمزه و حفص خواند [ند]«3» يزيغ به « يا »، دگر قرّاء به «تا»، و در مصحف عبد اللّه مسعود «كادت» نوشته است، و حمزه گفت: چون، «كاد» مي خوانم، يزيغ به « يا » بخوانم براي آن كه فعل مقدّم است و تأنيث نه حقيقي است، و در فاعل «كاد» سه وجه گفتند: يكي آن كه، شأن و امرست، و التّقدير: كاد الشّأن و الامر. ابو علي گفت اينكه در «كاد» روا باشد، در «عسي» روا نباشد، براي آن كه خبر در «كاد» ملازم بود در بيشتر احوال، و در «عسي» نه چنين باشد، بل فاعل «عسي» بيشتر مفرد باشد، نحو: عسي ان يخرج زيد، و قوله: وَ عَسي أَن تَكرَهُوا شَيئاً وَ هُوَ خَيرٌ لَكُم ...«4»، و وجه دوم آن است كه: فاعل كاد قلوب باشد، و كلام در تقديم و تأخير بود، و التّقدير: من بعد ما كاد قلوب فريق منهم تزيغ، و مثله: تقديم خبر كان علي اسمها نحو قوله:

... وَ كان َ حَقًّا عَلَينا نَصرُ المُؤمِنِين َ«5». و وجه سوم«6» آن است كه: در او ضمير آنان باشد كه ذكر ايشان رفته است از رسول- عليه السّلام- و صحابه او آن كه ايشان را چون يك قبيل

و يك جنس كرده«7» است براي آن كه فعل موحّد گفت كه ايشان را به منزلت يك شخص فرود آورد، حق تعالي گفت پس از آن كه در شدت و سختي كار به جايي رسيد كه نزديك بود كه بچسبد«8» و ميل كند دل گروهي از ايشان، يعني از راه بشود. و زيغ، ميلي باشد بر جهت فساد، قال اللّه تعالي:

-----------------------------------

(3- 1). اساس ندارد، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، افزوده شد.

(2). آو، آج، بم، لب بسيار.

(4). سوره بقره (2) آيه 216.

(5). سوره روم (30) آيه 47.

(6). مل، لب: سيوم.

(7). آو، آج، بم، مل، مج: بچسبند.

(8). در اساس، لفظ «كرده»، تكرار شده است.

صفحه : 67

فَلَمّا زاغُوا أَزاغ َ اللّه ُ قُلُوبَهُم ...«1»، و قال: رَبَّنا لا تُزِغ قُلُوبَنا بَعدَ إِذ هَدَيتَنا ...«2»، گفتند سبب نزول آيت آن بود كه: مردي بود در جمله صحابه، او را ابو خيثمه عبد اللّه بن خيثمه گفتند. او از رسول- عليه السّلام- باز پس استاد در غزات تبوك ده روز. و اينكه مرد دو زن داشت يك روز به گرمگاه در آمد، اينكه زنان هر يكي عريشي ساخته بودند و برفته و آب زده و جامه فگنده و آب سرد نهاده و طعامي ساخته. او در آمد ايشان پيش او رفتند و او در عريش آمد و بنشست جايي بود خنك و آبي سرد و طعامي«3»، و زنان به خدمت او ايستاد [ه]«4». با خويشتن انديشه كرد و گفت: من روا دارم كه من اينكه جا بنشينم بر چنين حال«5» و رسول خداي و صحابه او سلاح در گردن«6» در گرما و سرما و باد و باران

در رنج؟ و اللّه كه من با اينكه زنان حديث نكنم تا ساز نكنم و از قفاي رسول بنشوم.

آنگاه برگ بساخت و زنان با او حديث مي كردند و او جواب نمي داد، و شتر پيش آورد و زادي كه داشت و برگي بر او بست و بر نشست و برفت تا به رسول- عليه السّلام- رسيد به تبوك. مردم گفتند: يا رسول اللّه؟ سواري مي آيد از راه. رسول- عليه السّلام- گفت:

كن ابا خيثمه

، ابو خيثمه باشد«7» كه پيش آمد، ابو خيثمه بود.

رسول- عليه السّلام- گفت: چگونه افتاد كه از من باز پس ايستادي و اكنون بيامدي!

گفت: يا رسول اللّه؟ قصّه چنين افتاد و گفت و آنچه رفته بود«8» حكايت بكرد با رسول- عليه السّلام. خداي تعالي اينكه آيت بفرستاد و گفت از پس آن كه دل گروهي بر«9» ابو خيثمه و مانند او جماعتي كه باز ماندند از صحبت رسول. آنگه مدد توفيق ايشان را دريافت تا برفتند و رضاي رسول دريافتند و توبه كردند و خداي تعالي توبه ايشان قبول كرد، و ذلك قوله: ... ثُم َّ تاب َ عَلَيهِم لِيَتُوبُوا«10». و بعضي دگر گفتند: من بعد ما كاد يزيغ قلوب فريق منهم، مراد آنانند كه [120- پ]

ايشان را في ساعة العسرة، از بي زادي و بي آبي و بي برگي رنج رسيد تا نزديك بود كه دل ايشان از راه حق ميل-

-----------------------------------

(1). سوره صف (61) آيه 5.

(2). سوره آل عمران (3) آيه 8.

(3). مل نيكو.

(4). اساس: ندارد، از مل، افزوده شد.

(5). مل: حسن حال.

(6). همه نسخه بدلها افگنده.

(7). آو، مج، مل: باش. [.....]

(8). آو، آج، بم، مج، لب: آنچه رفت.

(9). همه نسخه بدلها: چون.

(10). سوره

توبه (9) آيه 118.

صفحه : 68

كند و برگردد. آنگه حق تعالي ايشان را به توفيق و لطف مدد كرد تا ثبات كردند، توبه كردند، و خداي توبه ايشان بپذيرفت«1». چون توبه كردند از آن خطرات وساوس.

إِنَّه ُ بِهِم رَؤُف ٌ رَحِيم ٌ، رأفت بليغ تر باشد از رحمت، و فيه لغتان: رءوف علي وزن فعول«2»، قال كعب بن مالك الانصاري ّ:

نطيع نبيّنا و نطيع ربّا هو الرّحمن كان بنا رءوفا

و رءوف، علي وزن فعل، [قال]«3»:

تري للمسلمين عليك حقا كفعل الوالد الرؤف الرّحيم

قوله: وَ عَلَي الثَّلاثَةِ الَّذِين َ خُلِّفُوا- الاية، گفت: و بر آن سه كس كه ايشان را باز پس افگندند و باز پس گذاشتند. و در معني اينكه دو وجه باشد«4»، يكي آن كه: فعل را حوالت به خداي بود به معني خذلان و منع لطف. و افعال ما لم يسم فاعله، بسيار حواله باشد به خداي تعالي، نحو قوله: عُلِّمنا مَنطِق َ الطَّيرِ ...«5»، و وجه ديگر آن كه:

حوالت تخليف و ترك به صحابه رسول باشد كه برفتند و ايشان را با پس«6» رها كردند.

و عكرمه خواند: خلفوا، به فتح «خا» و «لام» و به تخفيف، اي قعدوا خلف رسول اللّه و بعد خروجه، كما قال: فَرِح َ المُخَلَّفُون َ«7»- الاية. و از صادق- عليه السّلام- روايت كردند كه او خواند: خالفوا به «الف». و اينكه سه مرد يكي كعب بن مالك [الشاعر بود و مرارة بن الربيع و هلال بن اميه، و هر سه انصاري بودند. رواي خبر گويد:

عبد الرحيم بن عبد اللّه بن كعب بن مالك]«8» كه او گفت، جدّم گفت: من هرگز از رسول- عليه السّلام- باز نه استادم«9» در بدر و [احد و]«10» حنين و

جز آن تا كه غزات تبوك آمد. رسول- عليه السلام- ساز رفتن مي كرد و گرماي گرم«11» بود و اوان ميوه بود، من نيز دو شتر را ساز راست كردم«12» و من تندرست بودم و به قوّت هيچ عذر نبود مرا. چون

-----------------------------------

(1). آو، بم، مل: بپذرفت.

(2). اساس: فعيل، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(10- 3). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(4). مل: گفتند.

(8- 5). سوره نمل (27) آيه 16.

(6). آج، مل: باز پس.

(7). سوره توبه (9) آيه 81.

(9). نه استادم/ ناستادم.

(11). مج: گرم گرما.

(12). آو، آج، بم: دو شتر داشتم راست كردم.

صفحه : 69

صحابه برگ خود بساختند و مرا وقت خوش مي آمد و ميوه و سايه، و عزم داشتم كه نروم و چيزكي چند بود از جمله ساز كه به دست نبود، هر روز گفتمي: بخرم، دگر باره گفتمي: نتوان خريدن، تا رسول- عليه السّلام- بيرون شد، من هر روز گفتمي:

امروز بخرم و فردا بروم بر اثر رسول. هر روز كه به بازار رفتمي، نيافتمي تا رسول- عليه السّلام- برفت و مرا ميسر نشد و از آن صحبت باز ماندم. چون ايشان دور برفتند و من [و]«1» اينكه دو مرد ديگر باز مانديم، مرا پشيماني سخت پديد آمد از آن جا كه چندان كه در مدينه مي گشتم از بازماندگان جنس خود كس را نمي ديدم، جماعتي منافقان بودند و جماعتي بيماران و اصحاب«2» الأعذار و الأمراض، و زنان«3» و كودكان، و عدد ايشان جمله هشتاد و اند كس بودند و از آن كه مردم بسيار بودند با رسول- عليه السّلام- نظر وي به هر يك«4» نرسيد«5»، مرا ياد نكرد تا كه

به تبوك جمله رسيد، گفت: ما فعل كعب بن مالك، [كعب مالك]«6» چه كرد! يكي از جمله ما گفت: او را تنعّم منع كرده است و خويشتن داري. معاذ جبل گفت: خلاف آن است كه تو گفتي، اي رسول اللّه؟ ما از او الّا خير ندانيم. ايشان در اينكه بودند كه ابو خيثمه برسيد كه قصّه او گفته شد. چون رسول- عليه السّلام- غزات تبوك تمام كرد و آنچه مقصود بود حاصل كرد«7»، برگشت از آن جا روي به مدينه نهاد. من با خويشتن انديشه كردم، و گفتم:

چه عذر آرم و چه بهانه سازم! چنان كه«8» انديشه كردم مرا به از آن نيامد كه راست گويم چون رسول- عليه السّلام- در مدينه آمد اوّل به مسجد رفت و دو ركعت نماز كرد و عادت او چنين بودي كه، چون از سفر در آمدي ابتدا به مسجد كردي«9»، دو ركعت نماز كردي، مردمان باز مانده مي رفتند و هر يكي عذري به دروغ مي خواستندي و رسول- عليه السّلام- از ايشان قبول مي كرد و براي ايشان استغفار مي كرد. من در پيش رسول شدم، در روي من تبسّمي كرد با خشم و مرا گفت: نه چهار پاي خريده بودي تا بيايي! من گفتم: يا رسول اللّه؟ اگر به جاي تو ديگر كس بودي، من با او عذرها

-----------------------------------

(6- 1). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد. [.....]

(2). همه نسخه بدلها: من اصحاب.

(3). آو، آج، بم، لب: مردمان.

(4). آو، آج، بم، لب: به هر كس.

(5). آو، آج، بم، مل، لب: نمي رسيد.

(7). آو، آج، بم، لب: حاصل شد.

(8). همه نسخه بدلها: چندان كه.

(9). همه نسخه بدلها و.

صفحه : 70

آوردمي كه از من

قبول كردي، و لكن با تو جز راست«1» نتوانم گفتن، چه اگر جز راستي«2» گوييم تو را به وحي معلوم كنند و من با تو جز راست نتوانم گفتن، مرا هيچ عذر نبود جز تواني و تكاسل، و اميد مي دارم كه براي آن كه من با تو دروغ نگفتم خداي تعالي توبه من قبول كند. [121- ر]

و مرا عفو كند. رسول- عليه السّلام- روي به قوم كرد [و گفت:]«3»

امّا هذا فقد صدقكم

الحديث، امّا اينكه مرد راست بگفت.

آنگاه مرا گفت: بر خيز و برو تا خداي را در تو چه حكم است. من برخاستم و از مسجد بيرون آمدم، قوم من روي در من نهادند به ملامت و مرا گفتند: چرا عذر نخواستي كه پيغامبر از تو قبول كردي چنان كه از ديگران، و براي تو استغفار«4» كردي و چنداني بگفتند كه من بر آن گفتن پشيمان شدم، و خواستم تا بروم و خويشتن را دروغزن كنم و از آن قول باز آيم. دگر باره گفتم: علي [كل]«5» حال، راست به از دروغ باشد، و اگر در دروغ نجاتي بود در راست بهتر بود و از آن جا برفتم. رسول- عليه السّلام- صحابه را گفت: با ايشان هيچ سخن مگوييد«6» و اختلاط مكني و از آن«7» هجران«8» نمايي، كس گرد ما نگشت و با ما سخن نگفت و جواب سخن ما باز نداد. من سخت دلتنگ شدم و چنان دانستم كه جهان تاريك و متغيّر است و پنداشتم خانه ها«9» و منازل نه آن است كه بود، و من به نماز در مسجد مي شدم و رسول- عليه السّلام- به گوشه چشم به من«10» نگريدي و روي

بگردانيدي، و زنان ما از ما هجران كردند و من و اصحابان من در دلتنگي و گريه و جزع مانديم تا من شبي برخاستم و به بام سراي پسر عمّم فرو شدم از دلتنگي و بر او سلام كردم، مرا جواب نداد و چندان كه با او سخن گفتم«11» جوابم نداد [او را گفتم: به خداي بر تو، تو نمي داني كه من خداي و رسول را دوست دارم؟ جواب نداد تا]«12» دوم بار، سه ام بار«13»

-----------------------------------

(1). آو، آج، بم، مج: راستي.

(2). آو، آج، بم: راست.

(12- 3). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(4). آو، آج: استغفاري.

(5). اساس: ندارد، به قياس با نسخه مج، افزوده شد.

(6). مل، مج: نگوي.

(7). همه نسخه بدلها: ايشان. [.....]

(8). آج، مج، لب: هجرت.

(9). اساس: خانها/ خانه ها.

(10). آو، آج، بم، لب: در من.

(11). آو، آج، بم، لب پاسخ نكرد و.

(13). آو، آج، بم، لب: دو سه بار.

صفحه : 71

باز گفتم و سوگند دادم، گفت: خداي به داند«1». از آن جا به در آمدم، بر دگر روز در بازار مدينه نشسته بودم، مردي ترسا، نبطي، از اهل شام در بازار آمد و مي گفت: كعب بن مالك كدام است! او را به من راه نمودند. بيامد نامه اي مرا داد از آن ملك غسّان«2»، و در آن جا نوشته بود: امّا بعد چنين گفتند مرا كه، صاحبت تو را جفا كرده است و برانده و چون تو مرد ضايع نماند، برخيز و بنزديك من آي تا آنچه مراد تو است حاصل كرده شود. با خود گفتم: اينكه تمام محنتي«3» است؟ آن نامه«4» بسوختم.

چون چهل روز بر اينكه بگذشت، رسول مرا گفت: از زن دور شو، گفتم:

يا رسول اللّه؟ طلاقش دهم! گفت: نه، و لكن نزديكي مكن با او. من به خانه رفتم، او را گفتم خيز و به«5» خانه خود رو، و آن دو كس را نيز هم اينكه فرمود. اما هلال بن اميّه، مردي پير بود، زن او بيامد و گفت: يا رسول اللّه؟ هلال بن اميّه مردي پير است و او را اربي نباشد«6» به زنان، و نمي گزيرد او را از خدمتگاري، دستور باشي تا من پيش او باشم و او را خدمت مي كنم! گفت: روا باشد. بر اينكه كار مدّت پنجاه روز بر آمد، من بر بام سراي خود نماز بامداد مي كردم كه از سر كوه سلع«7» ندايي شنيدم كه:

بشارت باد تو را اي كعب مالك؟ من به روي در افتادم به شكر و دانستم كه خداي فرج فرستاد. همان ساعت سواري مي تاخت و بشارت مي آورد مرا، من آن جامه ها«8» كه داشتم به او دادم و برخاستم و به مسجد رفتم. چون از در مسجد در شدم، طلحة بن عبيد اللّه بر پاي خاست و مرا در كنار گرفت و گفت: مبارك باد كه خداي تعالي توبه شما پذيرفت. من بيامدم و رسول را سلام كردم و روي رسول- عليه السّلام- از بشر و بشاشت روشنايي مي داد، مرا گفت: بشارت باد تو را به بهتر روزي كه در همه عمر تو بوده است تا از مادر زادي؟ گفتم: يا رسول اللّه: امن عندك أم من عند اللّه! از نزديك تو يا از نزديك خداي! گفت:

لا بل من عند اللّه،

بل از نزديك خداي، و اينكه

-----------------------------------

(1). مل: بهتر داند.

(2). آو، بم، مل: غان.

(3). آو، آج، بم، لب: محنت.

(4). آج،

مج، لب بگرفتم، مل از وي بستدم و.

(5). همه نسخه بدلها، بجز مج: با.

(6). آو، آج، بم، لب: حاجتي كم باشد.

(7). اساس: تلع، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(8). آج، لب: من از جامه هايي.

صفحه : 72

آيت برخواند: لَقَد تاب َ اللّه ُ عَلَي النَّبِي ِّ وَ المُهاجِرِين َ وَ الأَنصارِ- الي قوله: ... وَ كُونُوا مَع َ الصّادِقِين َ«1».

من گفتم: يا رسول اللّه؟ از توبه من آن باد كه عهد مي كنم كه جز راست نگويم، و آن كه از جمله مال خود بيرون آيم و صدقه كنم. رسول- عليه السّلام- گفت: جمله نبايد صدقه كردن، بعضي بده و بعضي باز گير. گفتم: همچنين كنم. آنگه گفت: از اينكه حال كه رفت ما را بر من هيچ از آن خوشتر نيامد كه من با پيغامبر خداي دروغ نگفتم. و نيز آن دو صاحب من هر دو راست گفتند و خداي تعالي به بركت آن صدق«2»، ما را توبه كرامت كرد و توبه از ما قبول كرد، و اميد چنان است كه در باقي عمر ما را نگاهدارد، از آن كه دروغ گوييم. پس اينكه سه كس آن بودند كه از رسول- عليه السّلام- تخلّف كردند نه از نفاق، و لكن از تكاسل، و تواني [121- پ]. آنگه حق تعالي وصف كرد حال ايشان، گفت: حَتّي إِذا ضاقَت عَلَيهِم ُ الأَرض ُ بِما رَحُبَت، گفت: تا زمين فراخ برايشان تنگ شد. «با»، به معني مع است، و «ما» مصدر [يّه]«3» است، و تقدير آن است كه: مع رحبها. وَ ضاقَت عَلَيهِم أَنفُسُهُم، نفس ايشان برايشان تنگ شد، يعني ايشان را از خود ملال آمد و دلهاي ايشان از غم

و اندوه تنگ گشت. وَ ظَنُّوا أَن لا مَلجَأَ مِن َ اللّه ِ إِلّا إِلَيه ِ، و گمان بردند، يعني بدانستند و متيقّن شدند كه: از خداي تعالي پناهي نيست به كس مگر به او، و اينكه ظن ّ اينكه جا به معني يقين است، و مانند اينكه در قرآن و اشعار بسيار است، منها قوله: إِنِّي ظَنَنت ُ أَنِّي مُلاق ٍ حِسابِيَه«4»، و قوله: وَ ظَن َّ أَنَّه ُ الفِراق ُ«5»، و قوله: وَ ظَن َّ داوُدُ أَنَّما فَتَنّاه ُ«6». و قال الشّاعر:

فقلت لهم ظنّوا بألفي مدجّج سراتهم في الفارسي المسرّد

يقين شناختند كه ايشان را ملاذي و مفرّي و ملجايي نيست از خداي مگر به او.

ثُم َّ تاب َ عَلَيهِم لِيَتُوبُوا، آنگه توبه داد ايشان را تا توبه كردند، يعني توفيق توبه داد و الطافي

-----------------------------------

(1). سوره توبه (9) آيه 119. [.....]

(2). اساس: بر كردن صدقه، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(3). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(4). سوره حاقّه (69) آيه 20.

(5). سوره قيامت (75) آيه 28.

(6). سوره ص (38) آيه 24.

صفحه : 73

كرد با ايشان كه عند آن اختيار توبه كردند، و اينكه چنان بود كه در دعا گويند: تاب اللّه عليك، اي وفّقك اللّه للتّوبة«1». وجهي دگر آن است كه: قبول توبه ايشان كرد تا در مستقبل بر آن مقام كنند و به آن تمسّك كنند، لِيَتُوبُوا، اي ليرجعوا«2» [به]«3» و يحتجوا به عند اللّه، تا فردا آن توبه مقبول ايشان را حجّتي باشد اذا رجعوا الي اللّه.

و وجهي دگر آن است كه: توبه ايشان قبول كرد تا همچنان شدند كه بودند، و اينكه وجه نيكوست و هو

كقوله- عليه السّلام: التائب من الذّنب كمن لا ذنب له.

إِن َّ اللّه َ

هُوَ التَّوّاب ُ الرَّحِيم ُ، كه خداي توبه پذيرنده است و بخشاينده، و اينكه از شأن و كار اوست تا چنان پنداري كه او را صنعت است. و فعّال و فعيل بناي مبالغت باشد.

[قوله تعالي]«4»:

عَزِيزٌ عَلَيه ِ ما عَنِتُّم حَرِيص ٌ عَلَيكُم بِالمُؤمِنِين َ رَؤُف ٌ رَحِيم ٌ (128)

فَإِن تَوَلَّوا فَقُل حَسبِي َ اللّه ُ لا إِله َ إِلاّ هُوَ عَلَيه ِ تَوَكَّلت ُ وَ هُوَ رَب ُّ العَرش ِ العَظِيم ِ (129)

پرهيزگاران است.

و چون بفرستد«8» سورت«9»، از ايشان كس باشد كه گويد: كدام را از شما بيفزود اينكه سورت ايمان«10»، فامّا آنان كه ايمان دارند، بيفزايد ايشان را ايمان«11»، و ايشان شادمانه باشند«12».

[123- ر]

و اما آنان كه در دلهاي ايشان بيماري است، بيفزايد ايشان را كفر با كفر«13»، و بميرند«14»، و ايشان كافر باشند.

-----------------------------------

(1). اساس: نه برند. [.....]

(2). آج، لب: مسافت هيچ رودخانه.

(3). آج، لب: نوشته شد.

(4). آو، بم: پاداشت، آج، مج، لب: پاداش.

(5). اساس: نه باشد.

(6). آو، بم: نباشند مؤمنان را.

(7). همه نسخه بدلها: بپرهيزند.

(8). آج، لب: فرو فرستاده شود.

(9). آو، بم، مج: سورتي.

(11- 10). آو، بم: ايماني.

(12). اساس: باشد، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد، آج، لب: مژده يابند.

(13). آج، لب: خبثي با خبث، آو، بم: و اكفرشان.

(14). آو، آج، بم، لب: بمردند.

صفحه : 75

نبيني«1» كه ايشان را بيازمايند در هر سالي يك بار يا دو بار، آنگه توبه نكنند و نه«2» نيز عبرت گيرند.

و چون بفرستد«3» سورتي، بنگرند بهري«4» با بهري، مي بينند«5» شما را از كسي! پس برگردند، بر گرداند خداي دلهايشان، به آن كه«6» گروهي اند كه نمي دانند.

[123- پ]

آمد به شما پيغامبري از شما سخت بر او و آنچه كفر آري، حريص است بر شما«7»، به مؤمنان [مهربان و]«8» بخشاينده است.

اگر برگردند، بگو: بس مرا خداي، نيست خداي مگر او، بر او«9» اعتماد كردم، و او خداوند ملك«10» بزرگوار است.

قوله تعالي: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه َ، خداي تعالي در اينكه آيت خطاب كرد با مؤمنان و ايشان را امر كرد به آن كه از خداي تعالي بترسند و با صادقان و راستيگران«11» باشند. نافع گفت مع محمّد و اصحابه. إبن

جريج گفت: مع المهاجرين، دليلش قوله: لِلفُقَراءِ المُهاجِرِين َ، الي قوله: هُم ُ الصّادِقُون َ«12». ضحّاك گفت: مع النّبيين و الصديقين، گفت: امروز با اينان باش تا فردا با ايشان باشي، ... فَأُولئِك َ مَع َ الَّذِين َ أَنعَم َ اللّه ُ عَلَيهِم مِن َ النَّبِيِّين َ وَ الصِّدِّيقِين َ«13». بعضي دگر گفتند: مراد آنانند

-----------------------------------

(1). آج، لب: اي نمي بينند، مج: نبينيد.

(2). آو، آج، بم، لب ايشان. [.....]

(3). آج، لب: فرو فرستاده شود.

(4). آو، آج، بم، لب از ايشان.

(5). آج، لب: هيچ بينند.

(6). آج، لب: به سبب آن كه.

(7). آو، بم: ور شما، آج: آنچه رنج كشيده باشيد در آن، يا رنج كشيدن شما حريص است بر كار شما.

(8). اساس: لفظ «بخشاينده» تكرار شده، به قياس با نسخه آو، افزوده شد.

(9). آو، بم: ور او.

(10). آج، لب: پروردگار عرش.

(11). آو، آج، بم، لب: راستگويان، مل، مج: راستگيران.

(12). سوره حشر (59) آيه 8

(13). سوره نساء (4) آيه 69.

صفحه : 76

كه در دگر آيت ذكر ايشان كرد في قوله: رِجال ٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللّه َ عَلَيه ِ فَمِنهُم مَن قَضي نَحبَه ُ وَ مِنهُم مَن يَنتَظِرُ ...«1»، آنان كه قضاي نحب كردند: عبيده حارث بود و حمزه«2» عبد المطلب و جعفر بن ابي طالب. و آن كس كه منتظر بود امير المؤمنين علي است. كلبي گفت از أبو طالب از عبد اللّه عباس كه او گفت: اي مع علي بن ابي طالب و اصحابه، گفت: با علي أبو طالب باشي و اصحابان او. جابر إبن عبد اللّه انصاري روايت كرد از ابو جعفر الباقر- عليه السّلام- كه گفت:

3» مع الصادقين [اي]« مع آل محمّد

، با آل محمّد باشي. يمان بن ريّان گفت: راستگوي باشي چنان كه آن سه كس بودند كه

خداي تعالي ذكر ايشان گفت: وَ عَلَي الثَّلاثَةِ الَّذِين َ خُلِّفُوا- الاية.

عبد اللّه عبّاس گفت: با آنان باشي كه ايشان صادق النّية، خالص العمل، مستقيم القلوب باشند، راست نيّت، خالص عمل، راست دل، آنان كه با رسول به تبوك شدند دون آنان كه نشدند. عبد اللّه مسعود گفت: و كونوا من الصادقين، و اينكه قراءت اوست و قراءت عبد الله عباس.

عبد الله مسعود گفت: از دروغ هيچ جدي و هزلي راست نشود به آن«4» قدر كه پدر فرزندش را چيزي وعده دهد آنگه«5» وفا نكند«6»، اگر خواهي بخواني: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه َ وَ كُونُوا مَع َ الصّادِقِين َ، هيچ در قرآن«7» رخصت مي بيني در دروغ گفتن؟ و در خبر مي آيد كه: بنده راست مي گويد،

لا يزال يصدق حتي يكتب عند الله صديقا

، تا نزديك خداي تعالي نام او در جريده صديقان بنويسند.

و ان ّ العبد لا يزال يكذب حتي يكتب عند اللّه كذابا

، و همچنين بنده دروغ مي گويد تا چندان دروغ بگويد كه بنزديك خداي نام او در ميان«8» دروغزنان بنويسند. و در خبر است كه

-----------------------------------

(1). سوره احزاب (33) آيه 23.

(2). اساس: حمزه و، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(3). اساس: ندارد، از مل، افزوده شد. [.....]

(4). آو، آج، بم: نه آن، مل، لب: نه با آن، مج: نه تا آن.

(5). اساس: آن كس، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(6). مل: وفا كند.

(7). اساس: دروغ، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(8). آو، آج، بم، مل، لب: جريده.

صفحه : 77

رسول- عليه السّلام- گفت:

عليكم بالصّدق فان ّ الصّدق يهدي الي البرّ و ان ّ البرّ يهدي

الي الجنّة، و ايّاكم و الكذب فان ّ الكذب يهدي الي الفجور و ان ّ الفجور يهدي الي النّار،

گفت: بر شما باد كه راست گويي كه صدق راه نمايد به برّ، و برّ راه نمايد به بهشت، و دور باشي از دروغ كه دروغ راه نمايد به فجور و فجور راه نمايد به دوزخ.

و در خبر است كه: يك روز ابو ذرّ غفاري ّ- رحمة اللّه عليه- حديثي روايت مي كرد از رسول- عليه السّلام- جماعتي صحابه او را به دروغ مي داشتند و تصديق او نمي كردند. چون رسول- عليه السّلام- در آمد او شكايت با رسول كرد، رسول- عليه السلام- گفت:

ما اظلّت الخضراء و لا اقلت الغبراء [421- ر]

اصدق لهجة من ابي ذرّ،

گفت: آسمان سايه بر كس نيفگند و زمين كس را بر نگرفت راستيگرتر«1» از آن بو ذر. چون اينكه مي گفت، امير المؤمنين علي از در مسجد مي درآمد، رسول گفت:

الّا هذا الرّجل المقبل فانّه الصّدّيق الاكبر و الفاروق الاعظم.

قوله: ما كان َ لِأَهل ِ المَدِينَةِ وَ مَن حَولَهُم مِن َ الأَعراب ِ أَن يَتَخَلَّفُوا عَن رَسُول ِ اللّه ِ، گفت: نباشد اهل مدينه را: ظاهر او نفي است و معني نهي، چنان كه گفت:

وَ ما كان َ لَكُم أَن تُؤذُوا رَسُول َ اللّه ِ ...«2»، يعني نشايد و حرام است اهل مدينه را و آنان را كه پيرامن مدينه اند از اعراب جهينه و مزينه و اسلم و اشجع و بني غفار كه از پيغامبر- عليه السّلام- باز پس استند در غزواتي كه او رود. و «ان»، مع الفعل در تأويل مصدر است در محل ّ رفع بر اسم كان. وَ لا يَرغَبُوا بِأَنفُسِهِم عَن نَفسِه ِ، و نه آن كه رغبت نمايند به خويشتن و تن و

جان خود از او، و از تن و جان او، يعني جان خود را صيانت كنند و جان او را ابتذال و تن و جان خود به فداي او نكنند، يقال: رغب فيه اذا اراده، و رغب عنه اذا لم يرده. ذلِك َ بِأَنَّهُم، اينكه بر سبيل تعليل«3» گفت، اينكه براي آن است كه: لا يُصِيبُهُم ظَمَأٌ، نرسد به ايشان تشنگي، يقال: ظمي يظمأ ظما، فهو ظمي و ظمآن و اظمأته انا اظماء. و لا نصب، و نه رنجي. و النّصب و الوصب و التّعب واحد، يقال: نصب ينصب نصبا، فهو نصب و ناصب«4»، و قال النّابغة:

كليني لهم يا اميمة ناصب و ليل اقاسيه بطي ء الكواكب

-----------------------------------

(1). آو، آج، بم، مل، لب: راستگوتر، مج: راستگيرتر.

(2). سوره احزاب (33) آيه 53.

(3). آو، بم: تعلّل.

(4). اساس الكواكب، با توجه به ديگر نسخه ها و معني عبارت زائد تشخيص داده شد.

صفحه : 78

وَ لا مَخمَصَةٌ، و نه گرسنگي، و اصل اينكه كلمه من ضمور البطن باشد، يقال:

رجل خميص البطن و امرأة خمصانة. فِي سَبِيل ِ اللّه ِ، اي في جهاد الاعداء و قتال المشركين، در راه خداي كه غزات است و جهاد با مشركان. وَ لا يَطَؤُن َ مَوطِئاً، و پاي بر هيچ جاي ننهد و هيچ قدمي بر ندارد كه در آن كافران را غيظي و خشمي باشد.

وَ لا يَنالُون َ مِن عَدُوٍّ نَيلًا، و از دشمنان هيچ اصابتي نكند از قتلي و جراحتي«1» و آنچه ايشان رنجور شوند و دلتنگ از غارت و سبي و مالي و جز آن. إِلّا كُتِب َ لَهُم، الّا و ايشان را به آن، عمل صالح بنويسند، حق تعالي اينكه آيت بر سبيل ترغيب فرمود مؤمنان را

بر جهاد، و باز نمود كه: هيچ حالتي از حالات و نه خطوتي از خطوات و هيچ رنجي و اندك و بسيار به ايشان نرسد، و الّا ايشان را به آن حسنتي بنويسند، و خداي- جل ّ جلاله- از عدل او آن است كه: رنج نكوكاران ضايع نكند«2». و اينكه آيت، از جمله آن آيات است كه، دليل مي كند بر عدل خداي تعالي، و آن كه عمل هيچ عامل به اندك و بسيار بر او فرو نشود.

مفسّران در حكم آيت خلاف كردند، قتاده گفت: اينكه حكم خاص ّ است به رسول- عليه السّلام. چون او به نفس خود به جهاد رفتي، هيچ كس را از مسلمانان نبودي كه از او تخلّف كردي، امّا آنان كه از بعد او بودند از ائمّه، واجب نيست بر جمله مسلمانان كه با ايشان مساعدت كنند، و اينكه موافق مذهب ماست در آن كه جهاد فرض بر كفايت است، چون جماعتي كه با ايشان غنا و كفاف باشد، به آن قيام كنند از باقي بيفتد«3». و او زاعي گفت و عبد اللّه بن المبارك و الفزاري ّ و الشّعبي ّ«4» و ابو جابر و سعد بن عبد العزيز، گفتند: آيت عام ّ است جمله امّت را اول و آخر ايشان را. إبن زيد گفت: اينكه آنگاه بود كه در مسلمانان قلّتي بود، فامّا چون مسلمانان بسيار شدند آيت منسوخ شد بقوله تعالي: وَ ما كان َ المُؤمِنُون َ لِيَنفِرُوا كَافَّةً«5»- الاية، و اينكه قول

-----------------------------------

(1). اساس: جراحي، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(2). آو، آج، بم، لب: ضايع نگزارد.

(3). آو، آج، بم، لب: بيوفتد.

(4). اساس: و السعي، آج، لب: الشيعيي، به قياس با

نسخه آو، تصحيح شد.

(5). سوره توبه (9) آيه 122. [.....]

صفحه : 79

صحيح است از آن جا كه درست شد كه، جهاد از فرض«1» كفايات است، و اگر حكم آيت منسوخ نبودي جهاد از فروض اعيان بود [ي]«2».

قوله تعالي: وَ لا يُنفِقُون َ نَفَقَةً صَغِيرَةً وَ لا كَبِيرَةً، عطف است بر آيت اوّل، گفت:

و نفقه نكنند نفقه اندك و بسيار، و كوچك و بزرگ. و لا يقطعون واديا، و قطع هيچ مسافت نكنند از اينكه سر كه روند و از آن سر كه باز آيند. إِلّا كُتِب َ لَهُم، الّا براي ايشان بنويسند، تا به وقت جزا خداي تعالي ايشان را پاداشت«3» دهد بيشتر و بهتر از آن كه كرده باشند.

جماعتي [124- پ]

بسيار روايت مي كنند از رسول- عليه السّلام- چون:

امير المؤمنين علي- عليه السّلام- و ابو الدرداء، و ابو هريره، و ابو امامة الباهلي ّ، و عبد اللّه بن عمر، و جابر بن عبد اللّه، و عمران بن حصين كه، رسول- عليه السّلام- گفت: هر كه او نفقه بفرستد براي غازيان و او به خانه بنشيند، به هر درمي هفتصد درم بنويسند او را، و هر كه او به نفس خود غزا كند، به هر درمي كه در آن خرج كند خداي تعالي او را روز قيامت هفتصد [هزار]

درم عوض بدهد، آنگه اينكه آيت برخواند: ... وَ اللّه ُ يُضاعِف ُ لِمَن يَشاءُ«4».

قوله: وَ ما كان َ المُؤمِنُون َ لِيَنفِرُوا كَافَّةً، كلبي گفت از عبد اللّه عبّاس كه، سبب نزول آيت آن بود كه: چون رسول- عليه السّلام- به غزا رفتي هيچ كس از مسلمانان باز نماندي«5» از او الّا منافقان و معذوران از اصحاب بلايا. چون خداي تعالي در

حق منافقان آيات فرستاد و عيب و نفاق ايشان آشكارا كرد. چون از غزات تبوك تخلّف كردند، مسلمانان گفتند: ما از اينكه پس هرگز باز نه استيم«6» از رسول- عليه السّلام- اگر او رود و اگر سريّتي را فرستد چون پس از آن رسول- عليه السّلام- سريّتي را نامزد كرد به غزاتي، جمله مسلمانان برون رفتندي و رسول را تنها رها كردندي در مدينه، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد:

-----------------------------------

(1). آو، بم، مل، مج، لب: فروض.

(2). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(3). مج، لب: پاداش.

(4). سوره بقره (2) آيه 261.

(5). مل، مج: نماندندي.

(6). نه استيم/ ناستيم/ نايستيم.

صفحه : 80

وَ ما كان َ المُؤمِنُون َ لِيَنفِرُوا كَافَّةً، گفت: مؤمنان نبايد تا جمله بروند، رسول- عليه السّلام- را تنها رها كنند، و قوله: كافة. نصب او بر حال باشد، و او عبارت باشد از جمله و عموم، و اصل او از «كف» باشد كه منع بود، براي آن كه چون همه باشند، مزاحمت كنند، و بهري بهري را منع كنند، فَلَو لا نَفَرَ، اي وهلا، چرا از هر طايفه گروهي بنروند و گروهي با رسول- عليه السّلام- مقام نكنند تا از او فقه آموزند و قوم خود را كه رفته باشند به غزا، چون باز آيند بياموزند و وعظ و زجر كنند ايشان را، و [اينكه]

قول عبد اللّه عباس است و ضحّاك و اختيار جبّائي.

[مجاهد گفت: آيت در حق]«1» گروهي آمد از صحابه رسول كه ايشان به قبايل و احياي عرب رفته بودند به باديه«2» تا ايشان را فقه آموزند. چون عتاب [معاتبان از متخلفان]«3» غزات تبوك بشنيدند، بترسيدند، پس از آن هر سريّت كه رفت، ايشان آن

كار رها كردند و با ايشان برفتند، [خداي تعالي اينكه آيت]«4» بفرستاد و گفت: چرا به عوض آن كه با سريّت [مي روي]«5»، به نزد رسول نيايي و از او فقه نياموزي تا چون بنزديك قوم خود باز شوي [ايشان را بياموزي]«6» و ايشان را وعظ و زجر كني تا از معاصي بپرخيزند«7» و حذر كنند.

و كلبي گفت: آيت در بني اسد آمد كه ايشان را قحطي [رسيد برخاستند]«8» و بجمله زنان و كودكان را برگرفتند و با مدينه آمدند و گفتند: ما آمده ايم تا فقه آموزيم از رسول- عليه السّلام- [سعرها گران بكردند]«9» و راهها پليد مي داشتند، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد، گفت: نه نيك كردند، چرا گروهي از ايشان نيامدند و فقه [نياموختند تا چون با قوم]«10» خود رجوع كردندي و ايشان را وعظ و تذكير گفتندي تا ايشان حذر كردندي.

و حسن بصري گفت: مراد به اينكه [فرقت جماعت نافره اند]«11»، و معني آيت آن است كه: چرا از هر قومي گروهي به غزا نرفتند تا مستيقن و مستبصر شدندي به نظر و اعتبار و در [احوال كفّار و نصرت خداي]«12» تعالي مسلمانان را و خذلان او كافران را

-----------------------------------

(12- 11- 10- 9- 8- 6- 5- 4- 3- 1). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(2). آو، آج، بم، لب: پياده.

(7). همه نسخه بدلها: بپرهيزند.

صفحه : 81

تا چون با قوم خود شدندي از كافران ايشان را تحذير كردندي و [بترسانيدندي تا ايشان]«1» از كفر باز آمدندي«2» تا ايشان را مثل آن نرسد كه ايشان«3» را رسيد.

و باقر- عليه السّلام- آن قول گفت كه از عبد اللّه عبّاس [و ضحّاك حكايت كرديم]«4» چون مسلمانان بسيار شدند، خداي

تعالي گفت: به مناوبه جهاد كني، چون جماعتي بروند جماعتي با رسول مقام كنند [تا فقه بياموزند، دگر]«5» نوبت اينان بروند و ايشان مقام كنند. و گروهي استدلال كردند به اينكه آيت بر وجوب عمل به خبر واحد، گفتند: خداي [تعالي حث ّ كرد طايفه اي]«6» را بر تفقّه تا چون به نزد قوم خود روند انذار كنند ايشان را و فقه آموزند. و طايفه اسمي است واقع بر جماعتي اندك [125- ر]

كه عدد ايشان به حدّ تواتر نباشد، بل جاهي«7» بود كه عبارت بود از يك كس، في قوله: وَ ليَشهَد عَذابَهُما طائِفَةٌ مِن َ المُؤمِنِين َ«8»، و اگر يك كس حاضر«9» باشد هم روا بود، و اگر قوم ايشان را از ايشان قبول كردن«10» واجب نبودي در انذار و اعلام ايشان قوم خود را هيچ فايده نبودي، جواب اينكه، آن است كه ما گوييم:

آنچه ظاهر آيت اقتضا مي كند، بيش از اينكه وجوب نفر نيست بر هر طايفه اي از هر جماعتي براي تفقّه، مستفاد آيت وجوب تفقّه باشد و وجوب طلب او، و تسليم«11» نكنيم كه طايفه واقع اند«12» بر گروه اندك، بل روا بود كه طايفه اسمي باشد كه بر عددي افتد كه ايشان به حدّ تواتر باشند، و خبر ايشان [ايجاب]«13» علم كند، و اگر تسليم كنيم كه اينكه يكي باشد يا جماعتي اندك از آن جا كه چون انذار براينان واجب بود قبول بر ايشان واجب بود كه مي شنوند پيش آن كه نظر كنند و بحث كنند. و خداي تعالي عند انذار منذران بر شنوندگان ايجاب حذر كرد و حذر قبول نباشد، بل روا بود كه حذر«14» بعد البحث عن ذلك بايد كردن، نبيني كه

چون خاطر فراز آيد، مكلّف«15» را عند

-----------------------------------

(13- 6- 5- 4- 1). اساس: افتادگي دارد، از آو، افزوده شد.

(2). آو، آج، بم: استادندي.

(3). آو، آج، بم، لب: اينان.

(7). همه نسخه بدلها: جايي.

(8). سوره نور (24) آيه 2. [.....]

(9). همه نسخه بدلها: و اگر يكي حاضر.

(10). آو، آج، بم، مل، لب: كردند.

(11). آو، بم: مسلّم، آج، لب: حكم.

(12). همه نسخه بدلها: باشد.

(14). اساس، عذر به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(15). لب: متكلف.

صفحه : 82

خطور الخاطر واجب نيست او را كه آنچه به دل او بگذرد«1» اعتقاد كند، انّما واجب بر او نظر است تا چون نظر كند«2» علم حاصل كند خود را، آنكه موافق ادلّه باشد قبول واجب بود بر او. همچنين ممتنع نباشد كه بر اينكه مستمعان«3» انذار بحث و نظر و اجتهاد واجب باشد تا از آن اقوال، قبول آن كنند كه موافق ادلّه باشد- و اللّه اعلم بالصّواب.

قوله تعالي: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا قاتِلُوا الَّذِين َ يَلُونَكُم مِن َ الكُفّارِ، حق تعالي به اينكه آيت خطاب كرد با مؤمنان و گفت: اي گرويدگان؟ هر گروهي از شما كارزار كني با آنان كه«4» به شما نزديكترند و متعلّق اند از خويشان و همسايگان و نزديكان، و اينكه در معني جاري مجراي آن است كه خداي تعالي گفت: وَ أَنذِر عَشِيرَتَك َ الأَقرَبِين َ«5»، و چنان كه رسول- عليه السّلام- گفت:

6» الجار احق ّ بصقبه«.

و آيت دليل است بر آن كه واجب است بر اهل هر [ثغري قتال كردن با]«7» آن كافران كه در نواحي و ولايت ايشان باشند بر سبيل دفاع از خويشتن و از بيضه اسلام چون بر او خائف باشند [و اگر چه

امام حاضر]

نباشد و آن كس كه او اقرب را رها كند«8» و با ابعد كار زار كند، اگر به اذن امام كند مصيب باشد و اگر [نه به اذن امام كند]«9» مخطي باشد. وَ ليَجِدُوا فِيكُم غِلظَةً، اينكه امر غايب است و بايد تا در شما درشتي ياوند«10» و با ايشان رفق [و لين نكني. و مفضّل عن]«11» عاصم خواند: غلظة، بفتح الغين.

ابو الحسن اخفش گفت: من فتح نشناسم، و زجّاج گفت در او سه لغت است: فتح، و ضم ّ [و كسر، و كسر فصيح تر است]«12»، يعني درشت باشي با ايشان كه چون چنين

-----------------------------------

(1). اساس: بگذرد و، به قياس با نسخه آو، و جميع نسخ، تصحيح شد.

(2). اساس: نظر كنند، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(3). اساس: مستعمان، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(4). اساس: تا از آن، به قياس با نسخه آو. و ديگر نسخه بدلها. تصحيح شد.

(5). سوره شعراء (26) آيه 214.

(6). اساس: ناخواناست (نصفصه)، آو، بم: يصفه، آج، مل: يصفيه، لب: يصفيه، با توجّه به منابع لغت و حديث تصحيح گرديد. (12- 11- 9- 7). اساس: بريدگي دارد، از آو، افزوده شد.

(8). آو، بم: نكند. [.....]

(10). آو، بم: باشد، مج: يابند.

صفحه : 83

باشي، ايشان شما را چنين يابند براي آن كه واجد، موجود در اعلي«1» ما هو به [يابد.

وَ اعلَمُوا أَن َّ اللّه َ]«2» وَ إِذا ما أُنزِلَت [سورة، بعضي نحويان گفتند: «ما»]«4» زيادت است.

بعضي دگر گفتند: براي آن آورد تا «اذا» بر جزا مسلّط شود تشبيها باذ ما و حيثما، و از اينكه جا در جواب او [ «فا» باز آمد، في قوله: فمنهم]«5». و ضمير راجع است با

منافقان در قول حسن و زجّاج. حق تعالي گفت چون سورتي انزال كنند و از آسمان به زمين فرستند، [از منافقان كس]«6» باشد كه گويد بعضي بعضي را گويد: ايّكم زادته هذه ايمانا، اينكه سورت كه را ايمان بيفزود، بر سبيل تهكّم و سخريّت. [يعني ما را به نزول اينكه سورت]«7» هيچ ايمان نيفزود. حق تعالي جواب داد ايشان را و گفت: امّا مؤمنان را اينكه سورت ايمان بيفزود، و ايشان به نزول اينكه [سورت شادند«8»، و حقيقت]«9» آن است كه: ايشان عند نزول سورت ايمان نيفزايند، و لكن چون اينكه زيادت عند نزول سورت بود، آن را به سورت اضافت [كرد. ضحّاك گفت: از عبد اللّه]«10» عبّاس: مراد به سورت، سورتي است محكم كه در او احكام و حلال«11» و حرام باشد.

وَ أَمَّا الَّذِين َ فِي قُلُوبِهِم مَرَض ٌ، و اما [آنان كه در دل ايشان بيماري باشد«12»]

[125- پ]

يعني شك ّ و نفاق سورت ايشان را رجس باز به رجس«13» فزايد، يعني كفر با سر كفر، يعني ايشان عند نزول سورت كفر بيفزايند و حوالت با سورت هم از اينكه طريق است كه گفته شد، و مثله

قوله- عليه السّلام: كفي بالسّلامة داء،

تو را درد تندرستي بس است، يعني تندرستي درد است براي آن كه درد عند آن حاصل آيد و سلامت ادا به درد كند، و قال الشّاعر:

اري بصري قد رابني بعد صحّة و حسبك داء ان تصح ّ و تسلما

-----------------------------------

(1). كذا در اساس، او، اج، بم، لب: موجود را علي. (12- 10- 9- 7- 6- 5- 4- 2). اساس: بريدگي دارد، به قياس با نسخه آو، افزوده شد.

(3). كذا: در اساس (!) همه نسخه

بدلها: ... باشد كه از معاصي او اجتناب كنند.

(8). مل، مج: شادمانه اند.

(11). همه نسخه بدلها: احكام حلال.

(13). همه نسخه بدلها: رجس بر رجس.

صفحه : 84

وَ ماتُوا وَ هُم [كافِرُون َ]«1»، «واو» اوّل، عطف است و دوم حال، و بميرند ايشان و كافر باشند، يعني علي كفرهم، بر كفر ميرند.

امّا كلام در زيادت و نقصان ايمان: سلف بر آنند كه، ايمان زيادت و نقصان پذيرد، و از صحابه روايت كرده اند و حديث رسول- عليه السّلام- كه گفت:

لو وزن ايمان علي بايمان اهل الارض لرجح ايمان علي،

و مثل اينكه، عمر خطّاب [گفت]

در حق ابو بكر صديق. و از امير المؤمنين روايت كرده اند كه او گفت:

الايمان يبدو لمظة بيضاء في القلب فكلما ازداد الايمان عظما ازداد ذلك البياض حتي يبيض القلب كله، و ان النّفاق يبدو لمظة سوداء في القلب فكلّما ازداد النّفاق ازداد ذلك السّواد حتي يسودّ القلب كلّه،

گفت: ايمان پاره سپيدي باشد [كه]«2» در دل پديد آيد، چندان كه ايمان زيادت مي شود آن سپيدي زيادت مي شود تا همه دل سپيد شود، و نفاق پاره سياهي باشد كه در دل پديد آيد، چندان كه نفاق مي فزايد آن سياهي مي افزايد تا همه دل سياه شود، آنگه گفت: و ايم اللّه، به خداي كه اگر دل مؤمن بشكافي سپيد يابي، و اگر دل منافق بشكافي سياه يابي. و از تابعين مانند اينكه حديثها روايت كردند، و حقيقت او آن است كه: آنچه زيادت گردد از ايمان، ادلّه و طرايق آن باشد كه هر گاه كه ناظر در دليلي دگر نظر كند او را علمي دگر به مدلول حاصل شود، و يا «3» آن كس كه او ايمان به

علم جمله داند، چون به تفصيل بداند، علم او زيادت شود چنان كه يكي از ما چون عدد سورتهاي قرآن برنداند«4» جز كه ايمان دارد كه جمله قرآن حق ّ است و صدق است و كلام خداي و وحي و تنزيل اوست آنگه«5» سورتهاي قرآن يك يك مي آموزد و مي شناسد و به هر يك ايمان زيادت«6» مي كند و از هر يكي وجه استدلال طلب مي كند و دليل مي انگيزد بر آن كه، نه كلام مخلوقان است و كلام خداي است زيادت در ايمان بر اينكه وجه باشد. امّا، آن كه

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، از قرآن مجيد افزوده شد.

(2). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(3). آو، آج، بم: انّما.

(4). همه نسخه بدلها: قرآن نداند.

(5). مل: آنگاه.

(6). همه نسخه بدلها: تازه.

صفحه : 85

ايماني باشد ناقص، اينكه نه براي آن كه«1» ايمان عبارتي است از جمله علوم توحيد و عدل، و از علوم عدل، [علم]«2» نبوّت و امامت و وعد و وعيد كه تا مجتمع نبود ايمان نخوانند آن را، پس بعضي از اينكه علوم ايمان نباشد و اگر چه علم باشد.

قوله: أَ وَ لا يَرَون َ أَنَّهُم، «الف» استفهام راست و «واو»، عطف را و «لا»«3» نفي را، و«4» مراد به استفهام تقريع و ملامت است، و گفت: نمي بينند! جمله قرّاء به « يا » خواندند [علي الخبر من الغائب. و حمزه و يعقوب، به «تا» خواندند]«5» خطابا للمؤمنين، گفت: نمي بيني شما كه مؤمناني! كه ايشان را، يعني منافقان را به سالي در يك دو بار امتحان و ابتلا كنند به بيماري و اوجاع، و اينكه قول عطيّه است. مجاهد گفت: به قحط [و]«6» شدّت.

قتاده گفت: به غزو و جهاد، و گفتند: به دشمن، و گفتند:

ايشان را امتحان كنند نا يك بار معترف شوند و يك بار منكر، و اينكه سيرت منافقان باشد. مرة الهمداني ّ گفت: فتنه اينكه جا كفر است، و اينكه بعيد است. مقاتل حيّان گفت: ايشان را رسوا كنند به اظهار نفاق، يمان گفت: به نقض عهد، و اوليتر حمل او باشد بر عموم. مرّة او مرّتين، نصب او بر مصدر بود، كانّه قال: فتنة او فتنتين. ثُم َّ لا يَتُوبُون َ وَ لا هُم يَذَّكَّرُون َ، آنگه ايشان نه توبه كنند و نه انديشه كنند، نه با درگاه من آيند، و نه انديشه باز آمدن كنند، و نه در آيات و عبر من تأمّل و تفكّر كنند، و الاصل يتذكرون.

وَ إِذا ما أُنزِلَت سُورَةٌ نَظَرَ بَعضُهُم إِلي بَعض ٍ، حق تعالي در اينكه آيت هم ذكر منافقان كرد و غمز و لمز ايشان، و اظهار نفاق ايشان گفت: چون سورتي فرو فرستد«7»، بهري از اينكه منافقان با بهري نگرند يعني با يكديگر نگرند. هَل يَراكُم مِن أَحَدٍ، [در او اختصاري هست، و التّقدير: و قالوا هل يريكم من احد]«8» و گويند: كس شما را مي بيند«9»! يعني [126- ر]

هيچ كس را از مؤمنان به ما نظر هست، اگر كسي را به

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها، بجز مل: اندك/ اندكه. [.....] (6- 5- 2). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(3). اساس: لام، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(4). اساس و واو، كه به قياس با آو و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمود و حذف شد.

(7). همه نسخه بدلها، بجز مل: فرو فرستند.

(8). اساس: ندارد، به قياس

با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، افزوده شد.

(9). آو، بم: مي بينند.

صفحه : 86

ايشان نظر باشد، بنشينند و بر جاي نباشند. و اگر مسلمانان به خويشتن مشغول باشند، برخيزند و بروند و باز گردند تا آن نشنوند ترس آن را كه نبايد كه در حق ّ ايشان بود. و بعضي دگر گفتند: ثُم َّ انصَرَفُوا، عن العمل بذلك، آنگه دعا كرد بر ايشان [و گفت:]«1» صَرَف َ اللّه ُ قُلُوبَهُم، خداي دل ايشان بر گرداناد از رحمت خويشتن عقوبة لهم علي كفرهم و نفاقهم، بيانش: بِأَنَّهُم [قَوم ٌ]«2» لَقَد جاءَكُم رَسُول ٌ مِن أَنفُسِكُم، حق تعالي گفت: آمد به شما پيغامبري هم از شما نه مجهولي كه شما او را نشناسي و حسب و نسب او و نفس و اصل او و ديانت و صيانت«4» او. سدي گفت: من العرب من بني اسمعيل، از عرب از فرزندان اسمعيل. عبد اللّه عباس گفت: در عرب هيچ قبيله نيست و الّا در نسب رسول افتد از مضري و ربيعي و يمامي. صادق- عليه السّلام- گفت: از ولادت جاهليّت چيزي به او نرسيد، يعني از پدران او هيچ كافر نبودند. ابو الحويرث روايت كند از عبد اللّه عباس كه گفت، رسول- صلي اللّه عليه و آله- گفت:

ما ولدني من سفاح اهل الجاهلية شي ء ما ولدني الّا نكاح كنكاح اهل الاسلام

، گفت: مرا نزاد از سفاح اهل جاهليّت چيزي، و نزاد مرا الّا نكاحي چون نكاح اهل اسلام، و اينكه هم دليل است كه از پدران او هيچ كافر نبودند. و در اخبار آمد كه بعضي انبياء بودند و بعضي اوصيا و بعضي ملوك، و جمله قراء خواندند: مِن أَنفُسِكُم، في جمع نفس، و

در شاذ عبد اللّه عبّاس [و إبن عتيبه]«5» و عبد اللّه بن قسيط المكي ّ«6» و زهري و إبن محيص«7»، و نيز روايت كرده اند از فاطمه زهرا- عليها السّلام- كه خواندند: من انفسكم به فتح «فا» بر

-----------------------------------

(1). اساس ندارد، از آو، افزوده شد.

(2). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، از قرآن مجيد افزوده شد.

(3). آو، آج، بم، لب: تأخير باشد، مل: خبر باشد و دعا، مج: خبر باشد.

(4). آو، بم: وصايت.

(5). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد، مل: إبن عمر.

(6). اساس: بسيط المكي، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(7). مج: إبن محيصن.

صفحه : 87

افعل تفصيل از نفاست، به شما آمد پيغامبري از محتشمترين و نفيسترين شما. قتاده گفت: او را از شريفترين ايشان كرد تا حسد نبرند بر او به نبوّت. يمان گفت: عالي نسبتر، عَزِيزٌ عَلَيه ِ«1»، سخت است بر او، چنان كه گويند: عزيز علي، اي شق ّ علي ّ.

ما عَنِتُّم، «ما» مصدري است، اي عنتكم«2» اي كفركم و ضلالكم، سخت مي آيد بر او كفر و ضلال شما. ضحاك و كلبي گفتند: اثم و بزه و گناه شما. قتيبي گفت:

رنج شما و زيان شما. عبد اللّه عبّاس گفت: ضلال شما. إبن الانباري ّ گفت: هلاك شما. حَرِيص ٌ عَلَيكُم، حريص است بر شما، يعني بر ايمان و صلاح شما. قتاده گفت: حريص است بر ضلال شما تا ايمان آريد. فراء گفت«3»: بخيل است به شما كه در دوزخ شوي بِالمُؤمِنِين َ رَؤُف ٌ رَحِيم ٌ، به مؤمنان مهربان و بخشاينده است.

حسين بن الفضل گفت: هيچ پيغامبر را خداي تعالي به دو نام خود بر نخواند الّا رسول ما را كه او را گفت: رَؤُف ٌ رَحِيم ٌ در اينكه آيت، و

خود را گفت: ... إِن َّ اللّه َ بِالنّاس ِ لَرَؤُف ٌ رَحِيم ٌ«4».

يحيي بن جعده گفت: عمر هر كس كه او آيتي آوردي از قرآن ثبت نكردي تا دو گواه گواهي ندادي«5» مگر اينكه آيت كه اينكه دو آيت مردي بياورد. چون بياورد بنوشت و گفت: گواه نخواهم، كان و اللّه كذلك، به خداي كه رسول خداي چنين بود. و گفتند: اينكه آخر آيتي است كه از قرآن آمد و اينكه سورت آخر سورتي است كه تمام فرود آمد از قرآن.

قتاده گفت: آخر القرآن عهدا بالسّماء«6» الايتان في خاتمة براءة. و در خبر است كه: صلاح صالح مردي در خواب ديد رسول را- عليه السّلام- كه نشسته بود، و جماعتي صحابه با او نشستند«7». مردي از جمله آشنايان در آمد و خواست تا بنشيند. رسول-

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: عزّ. [.....]

(2). اساس: عنتم، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(3). همه نسخه بدلها يعني.

(4). سوره حج (22) آيه 65.

(5). مل، مج: ندادندي.

(6). اساس: با بم، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(7). آو: نشسته بودند، آج، مل، لب: نشسته بود، مج: نشسته.

صفحه : 88

عليه السّلام- او را دست گرفتش و با بالاي صحابه نشاندش«1»، مردمان گفتند: يا رسول اللّه؟ اينكه كيست كه او را رفعت دادي بر بزرگان صحابه! گفت: اينكه مردي است كه در عقب هر نمازي خاتمه سوره براءت بخواند، لَقَد جاءَكُم رَسُول ٌ مِن أَنفُسِكُم- الي آخره«2».

فَإِن تَوَلَّوا، اگر برگردند و پشت بر كنند و اعراض كنند از تو و ايمان به تو، فَقُل حَسبِي َ اللّه ُ، بگو بس است [126- پ]

مرا خداي و با نصرت او و معاونت

او، مرا به كس حاجت نيست، لا إِله َ إِلّا هُوَ، به جز او خداي ديگر نيست، عَلَيه ِ تَوَكَّلت ُ [وَ هُوَ رَب ُّ العَرش ِ العَظِيم ِ]«3»، بر او اعتماد كردم و توكل كردم، و او خداوند عرش بزرگوار«4» است، و آنچه در عرش آمده است از اقوال و اخبار [گفته]«5» شده است، فلا وجه لإعادته«6».

-----------------------------------

(1). آو، آج، لب: دست گرفت و بالاي دست صحابه بنشاند، مل، مج: دست گرفت بر بالاي صحابه نشاند.

(2). همه نسخه بدلها: تا آخر سورت.

(3). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، از قرآن مجيد افزوده شد.

(4). مج: بزرگ.

(5). اساس: ندارد، از مج، افزوده شد.

(6). آج تمت المجلدة التاسعة و يتلوه في المجلّدة العاشره، قوله تعالي عزّ و علا في اوّل سورة يونس- عليه السّلام، و قد جعل المص المفسر قدّس سره في اصل تصنيفه و تأليفه الاولي مختتمة بآية: أَعَدَّ اللّه ُ لَهُم جَنّات ٍ تَجرِي مِن تَحتِهَا الأَنهارُ ...و الثانية مبتداة به آية: وَ جاءَ المُعَذِّرُون َ مِن َ الأَعراب ِ... و نحن جعلنا هما كما تري توفيقا بين آخر الكتاب و تنصيفا له في الكتابة لدي الكتاب بل ذوي الالباب لتسهيل الحفظ و تحميل العدلين في كل ّ باب وفق اللّه تعالي. و بورك له في الدّنيا و نفع له في المرجع و المآب و اديم لصاحبه و وفق لاتمامه العبد الضعيف النحيف المذنب الرّاجي بالعمر السّعيد و العيش الرّغيد بمحمّد و آله الطّاهرين الشّافعين يوم الحساب، رحمة ربّه الروف الباري عبد الغفّار بن عبد الواحد بن كمال الدّين عبد اللّه القرشي ّ، في تاريخ ثالث شهر ربيع الأول سنة تسع و اربعين و تسعمائة من الهجرة النّبوية، اللّهم ّ اغفر لصاحبه و ساعيه و كاتبه و قاريه و

سامعه و مطالعه و ناظره بمحمّد و آله الطيّبين الطّاهرين. نيز نسخه لب، پس از عبارت: في كل باب وفّق اللّه تعالي، افزوده است: اللهم ّ اغفر لصاحبه و ساعيه و كاتبه و قاريه، بصاحبه و سامعه و مطالعه و ناظره بمحمد و آله الطيّبين الطاهرين. تحريرا في تاريخ بيست و پنجم شهر جمادي الاوّل سنة هزار و هفتاد به اتمام رسيد سنه 1070. تمّت و وفق لاتمامه الكاتب العبد الضّعيف النحيف المذنب الرّاجي، ميرزا علي كتاب نويس ولد درويش محمّد مشهدي.

صفحه : 89

عَمِلُوا الصّالِحات ِ يَهدِيهِم رَبُّهُم بِإِيمانِهِم تَجرِي مِن تَحتِهِم ُ الأَنهارُ فِي جَنّات ِ النَّعِيم ِ (9)

دَعواهُم فِيها سُبحانَك َ اللّهُم َّ وَ تَحِيَّتُهُم فِيها سَلام ٌ وَ آخِرُ دَعواهُم أَن ِ الحَمدُ لِلّه ِ رَب ِّ العالَمِين َ (10) وَ لَو يُعَجِّل ُ اللّه ُ لِلنّاس ِ الشَّرَّ استِعجالَهُم بِالخَيرِ لَقُضِي َ إِلَيهِم أَجَلُهُم فَنَذَرُ الَّذِين َ لا يَرجُون َ لِقاءَنا فِي طُغيانِهِم يَعمَهُون َ (11)

كرد آفتاب را روشناي«12» و ماه را روشناي«13» و بينداخت«14» آن را جايها تا بدانيد عدد سالها و شمار، نيافريد خداي آن مگر براستي،

-----------------------------------

(1). آو، بم: مردمانش.

(2). آو، آج، بم، لب: بيم كن.

(3). همه نسخه بدلها: مژده ده.

(4). آو، آج، بم، لب، بگرويده اند.

(5). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(6). مج: نمي كنند.

(7). آو، وا اوست.

(8). مج: همه. [.....]

(9). مج: ايمان آرند.

(10). آج، لب: شراب آب گرم.

(11). اساس: نفصل، به قياس با قرآن مجيد تصحيح شد.

(13- 12). آج، لب: روشن.

(14). آو، بم: به اندازه كرد، آج، لب: به اندازه.

صفحه : 91

تفصيل دهد«1» آيتها را براي قومي كه بدانند.

بدرستي كه در گردش شب و روز و آنچه آفريد خداي در آسمانها و زمين دليلهايي«2» هست گروهي را كه بترسند.

آنان كه اميد ندارند ثواب ما، و راضي شدند به زندگاني دنياي نزديكتر و ساكن شدند«3» به آن، و آنان كه ايشان از آيات ما غافل اند.

ايشان«4» جايهاي ايشان در دوزخ بود به آنچه كرده باشند [128- ر].

آنان كه ايمان دارند و كار نيكو كنند، ثواب دهد ايشان را خداي ايشان به ايمانشان، مي رود در زير آن جويها در بهشتها«5» نعمت.

دعوي ايشان در آن جا، منزّها خدايا كه توي، و تحيّت ايشان در آن جا درود باشد، و باز پسين دعوي ايشان آن بود كه گويند، سپاس خداي را«6» خداوند جهانيان.

و اگر تعجيل كند خداي براي مردمان بدي تعجيل كردن ايشان [به]«7» نيكي تا فراز رسد«8» به ايشان اجل ايشان، رها كنيم آنان را كه اميد ندارند ثواب ما را در گمراهي ايشان تا متحيّر شوند«9».

-----------------------------------

(1). اساس: تفصيل دهيم (با توجه به: نفصّل)، با توجه به معني آيه شريفه قرآن،

آورده شد.

(2). آو، بم، لب و آيتها.

(3). آج، لب: بياراميدند، آو، بم: بيارامند.

(4). آو، بم: اوشان.

(5). آو، آج، بم، لب: پر.

(6). آج، لب: مر خداي را.

(7). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(8). آو، بم، مج، لب: بگزارند، آج: بگذارند.

(9). همه نسخه بدلها: كفرشان مي گردند. [.....]

صفحه : 92

قوله تعالي: الر، [الر]«1» آيتي نشمرند كوفيان [چنان كه]«2»: (الم و طه)، براي آن كه اينكه«3» ملايم سر آيت نيست و آن دو هست. و إبن كثير و نافع و ابو جعفر«4»، الر به تفخيم خوانند، و حمزه و كسائي و ابو عمرو و إبن عامر، به امالت خواندند. و از عاصم خلاف است، هبير«5» از او امالت«6» روايت كند و [ديگران تفخيم.

آنچه در حروف]«7» [128- پ]

مقطّع آمده است گفته شد در سورة البقره. عكرمه و سعيد جبير و شعبي گفتند: الر و حم و ن«8» چون جمع كني، الرّحمن باشد. قتاده گفت: من اسماء القرآن، ابو روق گفت: فاتحة السّورة، و گفتند: عزائم اللّه، و گفتند:

قسم و سوگند است. مجاهد و قتاده گفتند: مراد به آيات [آيات]«9» توريت و انجيل و كتابهاي پيشين است، براي آن كه، تلك، اشارت باشد به مؤنثي غايب. و ديگر مفسران گفتند: مراد به آيات، قرآن است و كتاب قرآن است، و حكيم و محكم«10» است و اينكه به قرآن لايق است، و دگر آن كه ذكري نرفته است توريت و انجيل را، و قرآن را ذكر مي رود و، تلك، مانع نيست از آن كه اشارت باشد به حاضر چنان كه گفت: الم، ذلِك َ الكِتاب ُ ...«11»، و مراد قرآن است. پس تلك، اينكه جا به معني هذه باشد، و: ذلك آن«12»

جا به معني هذا، چنان كه رفته است. و حكيم، و محكم«13» باشد به حلال و حرام و حدود و احكام. مقاتل گفت: [محكم است]«14» از باطل، در او هيچ دروغ نيست، و اينكه فعيل باشد به معني مفعل، كقول الاعشي في وصف قصيدته:

و غريبة تأتي الملوك حكيمة قد قلتها ليقال من ذا قالها

و گفته اند: مراد حاكم است فعيل به معني فاعل، دليله قوله: وَ أَنزَل َ مَعَهُم ُ الكِتاب َ بِالحَق ِّ لِيَحكُم َ بَين َ النّاس ِ فِيمَا اختَلَفُوا فِيه ِ ...«15»، حسن گفت:

حكيم، اي حاكم بِالعَدل ِ وَ الإِحسان ِ وَ إِيتاءِ ذِي القُربي«16»، و بالنهي عن الفحشاء

-----------------------------------

(9- 7- 2- 1). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(3). آو، آج، بم، لب لام.

(4). آو، آج، بم، لب: جعفر.

(5). لب: هبيره، آو، آج، بم، مل، مج: ميسره.

(6). مج: به امالت.

(8). اساس: نون، با توجه به مج و ضبط قرآن مجيد، اصلاح شد.

(10). همه نسخه بدلها: حكيم محكم.

(11). سوره بقره (2) آيه 1 و 2.

(12). اساس: اينكه، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(13). همه نسخه بدلها: و حكيم محكم.

(14). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آج، افزوده شد.

(15). سوره بقره (2) آيه 213.

(16). مأخوذ از سوره نحل (16) آيه 60.

صفحه : 93

و المنكر و البغي و بالجنة لمن اطاعه و بالنّار لمن عصاه، گفت: قرآن كتابي است حكم كننده«1» به عدل و احسان [عطا]«2» و دادن خويشان و نهي كردن از كارهاي زشت«3» و منكر، و ظلم كردن و وعده بهشت آن را كه طاعت دارد، و وعيد دوزخ آن را كه نافرمان باشد. عطا گفت: حاكم است به ارزاق و آجال بر وفق ارادت، آو بر حسب مصلحت.

أَ كان َ لِلنّاس ِ عَجَباً،

عبد اللّه عباس گفت: سبب نزول آيت آن بود كه، چون رسول- عليه السّلام- بيرون آمد به دعوي پيغامبري، كافران گفتند: خداي از آن بزرگتر است كه او را از آدميان پيغامبري«4» باشد، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد و گفت مردمان را- يعني اهل مكّه را: عجب مي آيد آن كه«5» ما وحي كرديم به مردي از ايشان يعني محمّد- صلّي اللّه عليه و آله. أن، مع الفعل در تأويل مصدر است در محل رفع [به]«6» اسم كان، و عجبا، نصب است بر خبر كان، و التّقدير: ا كان [ايحاؤنا]«7» الي رجل منهم عجبا، وحي كردن ما به مردي از ايشان عجب است؟ و قوله: أَن أَنذِرِ النّاس َ، آن مع الفعل در محل ّ نصب است [به]«8» آن كه مفعول اوحيناست و در جاي مصدر است، اي اوحينا اليه انذار«9» النّاس و تبشيرهم، گفت: مردمان را بترسان، يعني كافران مكّه را [و]«10» مژده ده مؤمنان را كه ايشان را بنزديك خداي ايشان قدم صدق است. و ان مع اسمها و خبرها، در محل ّ نصب است بوقوع البشارة عليه.

عبد اللّه عباس گفت: معني قدم صدق، مزدي است نكو به اعمالي«11» صالح كه تقديم كردند. ضحّاك گفت: ثواب صدق، مجاهد گفت: اعمال صالح باشد. علي إبن ابي طلحه گفت از عبد اللّه عبّاس: آنچه سابق شده باشد ايشان را از سعادت در ذكر اوّل. قتاده گفت: سلف صدق. زيد بن اسلم گفت: شفاعت رسول است- صلّي اللّه عليه و آله. يمان گفت: ايمان ايشان است. عطا گفت: مقام صدق بود كه

-----------------------------------

(1). اساس: حكم كند، به قياس آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد. [.....]

(10- 2). اساس: ندارد، به قياس

با نسخه آو، افزوده شد.

(3). مج: بنيت.

(4). همه نسخه بدلها: پيغامبر.

(5). مل: از آن كه. (9- 8- 7- 6). اساس: انذر، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(11). همه نسخه بدلها: اعمال.

صفحه : 94

آن را زوال نبود و در او سختي نبود، بل نعمتي مقيم باشد و خلودي كه با آن مرگ نبود. حسن گفت: عملي كه تقديم كرده باشند صالح بر آن قدوم كنند. ابو حاتم گفت: منزل صدق، نظيره قوله: رَب ِّ أَدخِلنِي مُدخَل َ صِدق ٍ وَ أَخرِجنِي مُخرَج َ صِدق ٍ ...«1»، عبد العزيز بن يحيي گفت: معناه في قوله: إِن َّ الَّذِين َ سَبَقَت لَهُم مِنَّا الحُسني ...«2»، زجاج گفت: منزلتي رفيع باشد، و گفته اند: تقديم«3» خداست- سبحانه و تعالي- اينكه امّت را بر دگر امّتان در بعث و نشور روز قيامت، و هو من

قوله- عليه السّلام: نحن الاخرون السّابقون يوم القيامة.

و قدم مقدّم، فعل به معني مفعول، كالقبض و النّقض. آنگه اضافت كرد او را با صدق، و آن [از]«4» صفت است، كمسجد الجامع و حب الحصيد. إبن الاعرابي ّ گفت: القدم المتقدّم في الشّرف، مرد پيشرو باشد در شرف، قال العجاج:

زل«5» بنو العوام«6» عن آل الحكم و تركوا الملك لملك ذي قدم

اي، ذي اقدام، [او]«7» ذي تقدّم«8».

ابو عبيده و كسائي گفتند: هر [129- ر]

سابقي در خير و شرّ او بنزديك عرب قدم باشد، يقال: لفلان قدم في الاسلام«9»، و له عندي قدم صدق و قدم سوء، و اينكه لفظ مؤنث ّ است حملا علي قدم الجارحة، يقال قدم حسنة و قدم صالحة«10»، قال حسّان بن الثّابت:

لنا القدم العليا اليك و خلفنا لأوّلنا في طاعة اللّه تابع

و قال ذو الرمّة:

لكم قدم لا ينكر

النّاس انّها مع الحسب العادي طمّت علي البحر

و قال آخر:

-----------------------------------

(1). سوره بني اسرائيل (17) آيه 80.

(2). سوره انبيا (21) آيه 101.

(3). آو، آج، بم: قديم.

(4). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، افزوده شد.

(5). مل: قل.

(6). آج، مل، مج، لب: العرام.

(7). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد، آج، مج: اي.

(8). آو، بم: مقدم. [.....]

(9). آو، بم: امساك

(10). اساس: صالح، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

صفحه : 95

قعدت«1» بهم«2» قدم الفخار و عودرت انسابهم منفضة«3» من خالف

قال الكافرون، كافران گفتند: اينكه سحري است روشن، و «هذا» اشارت باشد به قرآن كه ذكر او رفت في قوله:«4» تِلك َ آيات ُ الكِتاب ِ الحَكِيم ِ، و كوفيان خواندند: إِن َّ هذا لَساحِرٌ مُبِين ٌ، بر وزن فاعل. بر اينكه«5» قراءت، «هذا» اشارت باشد به رسول- عليه السّلام- حاشاه من ذلك.

قوله: إِن َّ رَبَّكُم ُ اللّه ُ الَّذِي خَلَق َ السَّماوات ِ وَ الأَرض َ فِي سِتَّةِ أَيّام ٍ، حق تعالي گفت: خداوند شما آن خداي است كه آسمانها و زمينها بيافريد در شش روز، به اينكه مدت انشا كرد و اختراع آن را«6» با چندين انواع بدايع و عجايب. و بيان كرديم كه لفظ «رب» در حق ّ خداي تعالي مطلق گويند، و در حق ّ جز خداي مقيّد. ثُم َّ استَوي عَلَي العَرش ِ، و بر عرش مستولي شد، و مثل اينكه آيت در«7» سورة الاعراف ذكر برفت، و در خلق آسمان و زمين در اينكه مدّت، با آن كه قادر بود كه به يك طرفة العين بيافريند، در او دو قول گفتند: يكي آن كه، دانست كه فريشتگان را در آن لطفي و اعتباري باشد، و روا بود كه ديگر«8» مكلّفان را چون بشنوند هم

لطف باشد. و وجه دوم آن كه: بتدريج آفريد، چنان كه آدمي را بتدريج مي رساند از حال به حال تا دورتر باشند از ايهام«9» اتّفاق و دعوي طبع و ايجاب و آنچه ملحدان و مبطلان گفتند في قوله«10»: يُدَبِّرُ الأَمرَ، كارها به تدبير و تقدير مي فرمايد. و ابو القاسم گفت: روا باشد كه خلق آسمان و زمين به اينكه مدّت راست شود، و مقدور نبود به يك ساعت آفريدن، كالجمع بين الضدّين و ان يكون الحركة الّا في محل ّ. و اينكه چيزي نيست براي آن كه اينكه اختراع جواهر است، و جواهر در وجود موقوف نيست بر وقتي دون وقتي، پس هيچ وقت نباشد و الّا قادر الذات قادر باشد بر آن كه چندان كه خواهد بيافريند مادام تا در ازل نباشد، و نه چنين است جمع ضدّين و احتياج حركت به«11» محل ّ، آنگه گفت:

-----------------------------------

(1). آو، بم، فعدت، آج: فقدت، لب: قعدت.

(2). آو، آج، بم، به.

(3). اساس: مرفضة، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(4). آج، مل، مج، لب الر.

(5). همه نسخه بدلها: و بر اينكه.

(6). آو، آج، بم، لب: آنان را.

(7). همه نسخه بدلها، بجز مل تفسير.

(8). آج: ذكر.

(9). آج، بم: ابهام.

(10). مل، مج: و قوله، آو، آج، بم، لب: قوله.

(11). آو، آج، بم، لب: در.

صفحه : 96

ما مِن شَفِيع ٍ، هيچ شفيعي نيست الا از پس فرمان او، يعني تا او فرمان ندهد، كسي را شفاعت نرسد. و شفيع، سائل باشد در«1» باب اسقاط مضارّ از غيري، و اصحاب وعيد گفتند: سائل باشد در حق ّ غيري زيادتي منافع. حق تعالي بيان كرد كه: كس را شفاعت نباشد الّا به فرمان خداي تعالي تا

آنان كه گفتند از مشركان: ... هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِندَ اللّه ِ«2»، اينكه بتان ما را شفيع باشند بنزديك خداي، طمع بردارند و بدانند كه اينكه شفاعت نرسد ايشان را و نه هيچ كس را تا خداي دستوري ندهد.

و عرش محتمل است در لغت سه معني را: يكي، به معني ملك آمد، چنان كه شاعر گفت:

أوا عرشي نئلم جانباه

دگر به معني بناء، من قوله: ... وَ مِمّا يَعرِشُون َ«3»، و منه العريش«4». دگر به معني سرير في قوله: وَ لَها عَرش ٌ عَظِيم ٌ«5»، و عرش خداي تعالي كه آن را عرش عظيم خواند از قسمت سيم«6» باشد، ذلِكُم ُ اللّه ُ رَبُّكُم، او خداي شماست كه از شما مستحق ّ عبادت است به«7» نعمتهاي كه با شما كرد از اصول نعم كه نعمت منعمان بي آن تمام نشود از حيات و قدرت و شهوت و نفرت و كمال عقل، فَاعبُدُوه ُ، او را پرستي كه سزاوار پرستش اوست به فعل اينكه نعمتها، أَ فَلا تَذَكَّرُون َ، انديشه نمي كني؟ إِلَيه ِ مَرجِعُكُم جَمِيعاً، حق تعالي به طريق تذكير نعمت خلق را دعوت كرد در آيت اول، باز در اينكه آيت به طريق ترهيب و تخويف و تحذير گفت: مرجع و بازگشت شما براي جزا با اوست، و «جميعا» نصب او بر حال است، اي مجتمعين.

وَعدَ اللّه ِ، نصب او بر مصدر است، اي وعد اللّه وعدا حقا، و قيل: وعد اللّه وعدا، و حق ذلك الوعد حقا، و روا بود كه نصب او، «حقا» بر حال بود. إِنَّه ُ يَبدَؤُا الخَلق َ ثُم َّ يُعِيدُه ُ، ابتداي خلق او كند و انشا و آغاز از عدم و هيچ نابوده باز اعادت كند پس از آن كه [129- پ]

نيست

كرده باشد، و مراد به خلق، مخلوق است. و جمله قرّاء انّه

-----------------------------------

(1). اساس حق غيري زيادت، به قرينه نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، چون زايد مي نمود، حذف شد. [.....]

(2). سوره يونس (10) آيه 18.

(3). سوره نحل (16) آيه 68.

(4). اساس: العرش، به قياس با نسخه مج، تصحيح شد.

(5). سوره نمل (27) آيه 23.

(6). آج: سوم، مل، لب: سيوم، مج: سه ام.

(7). مج: با.

صفحه : 97

خواندند به كسر همزه علي الابتداء، مگر ابو جعفر كه خواند: «انّه» به فتح همزه، علي تقدير: لأنّه او بأنه، كما قال الشاعر:

أ حقّا عباد اللّه ان لست لاقيا بثينة او يلقي الثريا رقيبها

فرّاء گفت: فتح «الف» بر آن«1» باشد مفعول حقّا بود، اي حقّا انه، چنان كه در بيت هست. لِيَجزِي َ الَّذِين َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ بِالقِسطِ، تا خداي- جل ّ جلاله- آنان را كه ايمان آورده باشند و عمل صالح كرده، جزا و پاداشت دهد به عدل و داستان«2» چنان كه از حق ّ ايشان هيچ نقصان نكند، آنگه ابتداي كلامي ديگر كرد [و گفت]«3»: وَ الَّذِين َ كَفَرُوا لَهُم شَراب ٌ مِن حَمِيم ٍ، اما كافران را، ايشان را، شرابي باشد از حميم، يعني محموم، تافته، فعيل به معني مفعول [باشد]«4»، و عرب هر چه بجوشانند«5» آن را حميم خوانند، قال المرقّش«6»:

و كل يوم لها مقطرة فيها كباء معدّة و حميم

وَ عَذاب ٌ أَلِيم ٌ، و نيز ايشان را عذابي بود سخت مولم به درد آرنده بواجب و استحقاق به آن كفر كه آورده باشند.

قوله: هُوَ الَّذِي جَعَل َ الشَّمس َ ضِياءً، او آن خداي است كه آفتاب«7» سبب«8» روشناي روز ساخت، و ماه«9» سبب روشناي شب. ابو علي گفت: ضياء، از دو وجه

بيرون نيست، يا جمع ضوء باشد كسوط و سياط، يا مصدر ضاء يضوء [ضياء]«10» باشد، كقام«11» قياما، و عاذ عياذا«12». كلبي گفت: روي آفتاب و ماه اهل هفت آسمان را روشناي مي دهد و پشتشان اهل هفت زمين را، و گفته اند: ضياء، بليغتر از نور باشد، براي آن آفتاب را ضياء گفت و قمر را نور، و يقال: أضاء النّهار و انار اللّيل و لا يقال:

اضاء اللّيل، و حق تعالي در آفتاب و ماه [د]«13» و علامت و دلالت نهاد در گردانيدن

-----------------------------------

(1). آو، بم: نه آن.

(2). كذا در اساس و آج و آز و مل.

(3). اساس: ندارد، از آج، افزوده شد.

(4). اساس: ندارد، از مل، افزوده شد.

(5). اساس: بجوشاند، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(6). اساس: امر القيس، به قياس نسخه مل، و منابع لغت و شعر، تصحيح شد.

(9- 7). آو، آج، بم، لب را.

(8). مل: به سبب. [.....]

(13- 10). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، افزوده شد.

(11). آج، لب يقوم.

(12). آو، آج، بم، مج، لب: عاد، عيادا، مل: اعاد اعيادا.

صفحه : 98

ايشان در هوا معلّق بي دعامه اي از زير و علاقه اي از بالا، آنگه هر دو را به سير مقدرّ كرد در اينكه بروج«1» با ستارگان ديگر كه آن را وصف كرد: ... بِالخُنَّس ِ، الجَوارِ الكُنَّس ِ«2»، و سير اينان چنان نهاد كه راجع نشود«3»، و قوله: وَ قَدَّرَه ُ مَنازِل َ لِتَعلَمُوا، گفتند: قدّر، به معني جعل كرد براي آن متعدّي كرد آن را به دو مفعول. و بعضي دگر گفتند«4»: آن خواست، و قدّر له منازل، و آن را تقدير كرد منازلي«5». بعضي دگر گفتند: ضمير راجع با قمر است، براي آن كه

او اقرب المذكورين است، و نيز براي آن كه اعتنا به شأن او بيشتر«6» است از آن كه ماههاي عرب بر اوست«7» از محرّم تا به ذو الحجّة و معاملات و مداينات و آجال«8» ديون و جز آن بر ماههايي است كه علامت آن«9» اهلّه باشد. و منازل، بيست و هشت منزل است بر عدد شبهاي ماه، جز آن دو شب [كه]«10» در سرار«11» در باشد كه نبينند او را، و گفته اند: در نور آفتاب بود از وقت اجتماع تا به آن وقت كه دوازده درج يا كما بيش [از]«12» او باز پس افتد، علي خلاف بينهم في ذلك، هر شب به يك منزل باشد از اينكه منازل، و نامهاي منازل اينكه است:

الغفر، الزّباني، الاكليل، القلب، الشّولة، النّعايم، البلدة، سعد الذّابح، سعد بلع، سعد السعود، سعد الاخبية، فرغ الدّلو المقدّم، فرغ الدّلو المؤخّر، بطن الحوت، الشّرطان«13»، البطين، الثّريّا، و الدّبران، الهقعة، الهنعة، الذّراع، النّثرة، الطّرفه، الجبهة، الزّبرة، الصّرفة، العوّاء، السّماك، و اينكه اسماء كواكب است كه منازل قمر باشد، و گفتند: اراد و قدّرهما، يعني براي آفتاب و ماه منازلي تقدير كرد، و لكن اكتفا كرد به ذكر يكي از دگر«14»، و چنان كه گفت: وَ اللّه ُ وَ رَسُولُه ُ أَحَق ُّ أَن يُرضُوه ُ ...«15»، و چنان كه شاعر گفت:

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: اينكه دوازده برج.

(2). سوره تكوير (81) آيه 15 و 16.

(3). آو، بم، مل، مج: نشوند.

(4). اساس: گفت، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(5). آج، لب: منازل.

(6). مل: اعتبارشان بيشتر، آو، آج، بم، مج، لب: اعتنا بشأن او بيشتر.

(7). آج، لب: بروي است.

(8). اساس: اوجال، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(9). مل عدد.

(12-

10). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(11). اساس: سرا، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد. [.....]

(13). آج، مل، لب: الشرطين.

(14). اساس: ذكر دو، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(15). سوره توبه (9) آيه 62.

صفحه : 99

رماني بأمر كنت منه و والدي بريئا و من جول الطّوي رماني

و منازل شمس با قمر«1» و زهره و مشتري و مرّيخ و زحل و عطارد كه جمله هفت اند، اينكه دوازده است كه آن را بروج خوانند، و آن: حمل است و، ثور و، جوزا و، سرطان و، اسد و، سنبله و، ميزان و، عقرب و، قوس و، جدي و، دلو، و حوت.

آنگه از تقدير او- جل ّ جلاله- آن است كه: مقام اينكه كواكب در اينكه بروج مختلف ساخت، مقام ماه در هر برجي دو روز و نيم«2» باشد، و فلك به يك ماه«3» ببرّد، و مقام [130- ر]

آفتاب در هر برجي يك ماه باشد، و فلك به يك سال ببرد، و مقام عطارد در هر برجي پانزده«4» روز باشد، و فلك به شش ماه ببرد، و مقام زهره در هر برجي بيست و پنج«5» روز باشد و فلك«6» ببرّد، و مقام مرّيخ در هر برجي چهل و پنج روز باشد و فلك«7» ببرد، و مقام مشتري در هر برجي يك سال باشد و فلك به دوازده سال ببرد، و مقام زحل در هر برجي دو سال و نيم باشد و فلك به سي سال ببرد.

و گفته اند: آفتاب چند صد و شصت بار ربع«8» زمين است، و ماه از زمين«9» مهتر است به سي و نه بار، و آفتاب از ماه

مهتر است به هزار و ششصد و چهل و چهار بار علي ما زعم اهل الحساب و اللّه اعلم بتحقيق ذلك.

آنگه بيان كرد كه اينكه چرا كردم، گفت: لِتَعلَمُوا عَدَدَ السِّنِين َ وَ الحِساب َ، تا شما عدد سالها بداني و حساب بشناسي براي آن كه حساب از دو گونه است: يكي حساب تازيان است، و آن بر ماه است، و يكي حساب پارسيان است، [و آن بر آفتاب است]«10»، اينكه بر فصول باشد و آن بر اهله.

آنگه گفت: اينكه همه بحق ّ آفريدم نه بباطل. بحكمت آفريدم نه ببازي، يُفَصِّل ُ«11» يُفَصِّل ُ، به « يا » ردّا علي اسم اللّه تعالي، و باقي قرّاء به «نون» علي اخبار اللّه تعالي من«2» نفسه علي سبيل التّعظيم، و قوله: ما خَلَق َ اللّه ُ ذلِك َ، اينكه اشارت است به خلق دون اعيان، چه اگر اشارت به اعيان بود [ي]«3» تلك گفتي«4».

إِن َّ فِي اختِلاف ِ اللَّيل ِ وَ النَّهارِ، در اختلاف شب و روز، در اينكه سه قول گفتند:

يكي آن كه، اختلاف آمد شد«5» باشد، براي آن كه بر خلاف يكديگر باشند چه قطع مسافت باشد در جهات مختلف، و اكوان«6» به اختلاف جهات متضادّ شوند فصل«7» بر اختلاف، يقال: اختلفت الي فلان مدة، آمد شد«8» كردم بنزديك فلان مدّتي، يعني شب مي آيد و روز مي شود. و روز مي آيد و شب مي شود. و قولي«9» ديگر آن است كه:

مختلف اند و با يكديگر نمانند در شكل، چه يكي روشن و نوراني است و يكي تاريك و مظلم، پس از اينكه وجه به خلاف يكديگرند. و قول سه ام«10» آن است كه:

مختلف اند در طول و قصر، گاه روز دراز است و شب كوتاه، و گاه شب دراز

است و روز كوتاه، هر چه«11» از شب بكاهد«12» در روز افزايد، و هر چه از روز بكاهد«13» در شب افزايد. و در سال دو روز باشد كه شب و روز برابر باشد: يكي آن كه، آفتاب به سر حمل فرود آيد، و يكي كه«14»، آفتاب به ميزان فرود آيد. وَ ما خَلَق َ اللّه ُ فِي السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ، و آنچه خداي تعالي در آسمان و زمين آفريده است. در آسمان: از ماه و آفتاب و ستارگان و بروج منازل و كواكب ثوابت و سيّاره و انواع فرشتگان و عرش و

-----------------------------------

(1). ترجمه همه نسخه ها با توجّه به كلمه نفصل، مي باشد. متن ترجمه قرآن مجيد، «تفصيل دهد» است (رك: متن ترجمه آيه 5 در همين سوره).

(2). همه نسخه بدلها: عن.

(3). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، افزوده شد.

(4). مج: بودي.

(5). بم، مل: آمد و شد.

(6). اساس: و اگر آن، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(7). كذا در اساس و آو، آج، بم، مج، آز، آل، مل: به دو فصل.

(8). بم: آمد و شد.

(9). آو، آج، بم، آز: در قولي.

(10). آو، بم: سيم، آج، مل، مج، لب: سيوم.

(11). آو، آج، مل، مج، از: و هر چه، بم: تا هر چه.

(13- 12). لب: بكاهاد.

(14). لب، آز: ديگر آن كه، آو، آج، بم، مل: يكي آن كه.

صفحه : 101

كرسي و لوح و قلم و بهشت، و آنچه در زمين آفريد«1» از انواع: حيوان و جماد از كوهها و درياها و آدميان و جنّيان و بهايم و سباع و وحوش و طيور، آنچه تفصيل آن جز او نداند. لَآيات ٍ، در

اينكه جمله آياتي هست و دلالاتي و بيّناتي آنان را كه متّقي باشند و از عقاب او بترسند و از معاصي او اجتناب كنند.

عبد اللّه عباس گفت: سبب نزول آيت آن بود كه، كافران گفتند: اي محمّد؟ آيتي بيار ما را تا ما به تو ايمان آريم. حق تعالي، اينكه آيت«2» بفرستاد و گفت: اينكه همه، آيات و بيّنات و حجج و دلايل است بر الهيّت و وحدانيّت من، و لكن كسي را آيات باشد [كه]«3» در او نگرد.

آنگه گفت: إِن َّ الَّذِين َ لا يَرجُون َ لِقاءَنا، آنان كه«4» ثواب ما اميد ندارند و از عقاب ما نترسند و ايمان ندارند به بعث و نشور، و آن كه ايشان را با نزد ما مي بايد آمدن و ملاقات«5» حساب و كتاب. وَ رَضُوا بِالحَياةِ الدُّنيا، و [به]«6» زندگاني دنيا كه نزديكتر است راضي شده اند«7» و همّت«8» ايشان از آن برتر نمي شود«9». وَ اطمَأَنُّوا بِها، و با دنيا ساكن شده اند و پشت به او باز داده و اعتماد كرده بر او، و آنان كه از آيات و ادلّه و حجج ما غافل اند، بي خبراند.

عبد اللّه عبّاس گفت: مراد به آيت ما«10»، قرآن است و محمّد [عليه السّلام]«11» و حمل آن بر عموم كردن اوليتر باشد. و بعضي اهل لغت«12» گفتند: رجاء، در آيت به معني خوف است، چنان كه هذلي گفت [130- پ]:

اذا لسعته النّحل لم يرج لسعها و خالفها في بيت نوب«13» عواسل«14»

-----------------------------------

(1). آو، آج، بم، لب، آز: آفريده است. [.....]

(2). آو، آج، بم، لب، آز: آيات.

(6- 3). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، افزوده شد.

(4). آو: آنا كه/ آنان كه.

(5). مل و.

(7).

مل: راضي شدند.

(8). اساس: همه، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(9). اساس: نمي شوند، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(10). آج: آيات يا .

(11). اساس: ندارد، از مل، افزوده شد.

(12). آو، آج، بم، لب: اهل علم.

(13). اساس: نور، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(14). اساس و ديگر نسخه بدلها: عوامل، به قياس با منابع لغت و شعر، و چاپ مرحوم شعراني، تصحيح شد.

صفحه : 102

و علي ذلك فسّر قوله تعالي: ما لَكُم لا تَرجُون َ لِلّه ِ وَقاراً«1»،- اي لا تخافون للّه عظمته. و تفسير لقاء، پيش از اينكه مستقصي برفته است.

أُولئِك َ مَأواهُم ُ النّارُ، آنان كه به اينكه صفت باشند از كافران، ايشان را مأوا و جاي دوزخ است به آنچه كرده باشند، و اينكه هم از [آن]«2» آيات«3» است كه دليل مي كند بر عدل خداي تعالي و آن كه جزا بر عمل باشد.

إِن َّ الَّذِين َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ، [گفت: آنان كه بگرويدند و عمل صالح كردند، و اينكه آيت و امثال اينكه جمله دليل است بر آن كه عمل صالح از ايمان نباشد.]«4» يَهدِيهِم رَبُّهُم بِإِيمانِهِم، خداي تعالي ايشان را هدايت دهد به ايمانشان.

هدي، در آيت به معني ثواب است، يعني ثواب دهد ايشان را به ايمانشان، نظيره قوله: ... وَ الَّذِين َ قُتِلُوا فِي سَبِيل ِ اللّه ِ فَلَن يُضِل َّ أَعمالَهُم، سَيَهدِيهِم وَ يُصلِح ُ بالَهُم«5»، اي سيثيبهم، براي آن كه پس از كشتن و شهادت، هدايت به ايمان نباشد، و اگر شرح دهند بر هدايت به ره بهشت«6» هم به معني ثواب باشد. تَجرِي مِن تَحتِهِم ُ الأَنهارُ، در زير ايشان جويها مي رود و ايشان در بهشتهاي نعيم«7» باشند.

مجاهد گفت: يهديهم بالنّور

علي الصّراط، كما قال [اللّه]«8» تعالي: ... وَ يَجعَل لَكُم نُوراً تَمشُون َ بِه ِ«9».

در خبر است كه رسول- صلي اللّه عليه و آله- جبريل را گفت:

كيف تجوز امتي الصّراط،

امت من بر صراط چگونه گذرند«10»! برفت و باز آمد و گفت:

خدايت سلام مي كند و مي گويد:

انّك تجوز الصّراط بنوري و علي ّ بن ابي طالب يجوز الصّراط بنورك و امّتك تجوز الصّراط بنور علي ّ، فنور امّتك من نور [علي ّ، و نور علي ّ من نورك، و نورك من نور اللّه

، گفت: تو بر صراط به نور]«11» من گذري و علي ّ بن

-----------------------------------

(1). سوره نوح (71) آيه 13. (11- 4- 2). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، افزوده شد. [.....]

(3). اساس: آيت، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(5). سوره محمّد (47) آيه 4 و 5.

(6). مل، مج: بر بهشت.

(7). آو، آج، بم: مقيم، آز: در بهشت مقيم.

(8). اساس: ندارد، از آج، افزوده شد.

(9). سوره حديد (57) آيه 28.

(10). همه نسخه بدلها: بجز مل، گذارند.

صفحه : 103

ابي طالب بر صراط به نور تو گذرد، و امّت تو بر صراط به نور علي گذرند، و نور امّت تو از نور علي باشد، و نور علي از نور تو، و نور تو از نور خداي.

و در خبر است كه رسول- صلي اللّه عليه و علي آله- گفت: چون بنده سر از گور بردارد، عمل صالحش پيش او آيد بر نكوترين صورتي و هيأتي«1»، او گويد: تو كيستي كه من تو را بس نكو روي بينم و نكو سيرت و نكو طريقت مردي بينم! گويد: من عمل صالح توام، آنگه نور او شود و قايد او به بهشت. و

كافر، چون سر از گور بردارد و عمل بد او در صورتي زشت و هيأتي زشت پيش او آيد، او گويد: تو كيستي كه من تو را مردي زشت روي و زشت سيرت مي بينم! گويد: من عمل بد توام، [و با توام و]«2» از تو مفارقت نكنم تا تو را به دوزخ سپارم، و اينكه، بر سبيل مثل گفته است.

و بعضي ديگر گفتند: يهديهم ربهم بايمانهم، الي الاعمال الصّالحة، اي جعل ايمانهم لطفا لهم في الطّاعات«3» و الاعمال الصّالحات«4»، خداي تعالي به بركت ايمان ايشان را هدايت داد و لطف كرد تا عمل صالح كردند به ثواب، به بهشتي«5» رسيدند كه: تَجرِي مِن تَحتِهِم ُ الأَنهارُ، كه در آن جا جويها روان باشد از زير ايشان، يعني از زير كوشكها و سريرها و بستانهاي ايشان. و گفتند: مراد [آن]«6» است كه: تجري من دونهم و بين ايديهم، مراد نه آن است كه در زير ايشان رود و ايشان زور«7» آن، مراد آن است كه، در پيش ايشان مي رود تا ايشان را نزهت باشد. و بعضي اهل معاني گفتند: در كلام حذفي و اختصاري هست، و تقدير آن است كه: يهديهم ربّهم بايمانهم الي مكان او الي جنّة، تَجرِي مِن تَحتِهِم ُ الأَنهارُ.

و در اخبار هست كه: جويهاي بهشت در اخاديد و شقوق نرود، بل بر روي زمين رود و خداي تعالي بقدرت آن را راست مي دارد«8».

و در خبر است كه: هر چهار جوي، به يك جاي مي رود از آب و مي و شير و

-----------------------------------

(1). آو، بم، آز: بنيتي.

(2). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(3). آج، لب، آز: في الطّاعة.

(4). آج، مل، مج، لب، آز: الصّالحة.

(5). همه نسخه

بدلها: به ثواب بهشتي.

(6). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، افزوده شد.

(7). آج، بم، لب، آز: زبر. [.....]

(8). همه نسخه بدلها، بجز مل: مي راند.

صفحه : 104

انگبين، و با يكديگر آميخته نشود. و بعضي دگر گفتند: مراد آن است كه، تجري من تحت امرهم و في تصرّفهم، چنان كه گفت: ... قَد جَعَل َ رَبُّك ِ تَحتَك ِ سَرِيًّا«1»، و معلوم است كه جوي در زير مريم نبود، و انّما در حكم او بود و در تحت امر و فرمان او، و مثله قوله تعالي حكاية عن فرعون: أَ لَيس َ لِي مُلك ُ مِصرَ وَ هذِه ِ الأَنهارُ تَجرِي مِن تَحتِي ...، اي في حكمي و تحت تصرفي.

قوله: دَعواهُم فِيها سُبحانَك َ اللّهُم َّ، اي قولهم و كلامهم، سخن ايشان و گفتار ايشان در آن بهشتها آن بود كه گويند«2»: سُبحانَك َ اللّهُم َّ، پاكي و منزّهي از هر چه نقص باشد و عيب راه برد«3». طلحة بن عبيد اللّه«4» گفت، از رسول- عليه السّلام- پرسيدند كه: تفسير سبحان اللّه چه باشد! گفت:

هو تنزيه اللّه من كل ّ سوء

تنزيه خداي باشد از همه بدي [131- ر]. إبن الكوّا از امير المؤمنين علي پرسيد كه:

سبحان اللّه چه باشد! گفت:

5» كلمة رضيها اللّه« لنفسه

، كلمتي است كه خداي تعالي براي خود پسنديده است. مفسّران گفتند: اينكه كلمه، علامتي باشد ميان اهل بهشت و خدم ايشان در باب طعام، چون ايشان را آرزوي طعام و شراب باشد، گويند:

سبحانك اللّهم ّ ...، ايشان طعام و شراب حاضر كنند بر خواني نهاده، طول آن ميلي در ميلي بود، بر آن جا انواع طعام«6». چون از طعام و شراب فارغ شوند، شكر خداي بگزارند، فذلك قوله: وَ

آخِرُ دَعواهُم أَن ِ الحَمدُ لِلّه ِ رَب ِّ العالَمِين َ. و مراد نه آن است كه اينكه آخر سخن باشد [كه پس از آن دگر سخن نگويند، يا اينكه سخن دگر نگويند، و لكن به اضافت به اوّل اينكه آخر باشد]«7» و حقيقت دعوي قولي باشد كه به آن دعوت كنند با كاري. و تحيّت، تكرمت باشد به حال نيكو، و از اينكه جا ملك را تحيّت خوانند، و قال عمرو بن معدي كرب:

-----------------------------------

(1). سوره مريم (19) آيه 24.

(2). اساس: گويد، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(3). مل: عيب را بدان راه بود.

(4). همه نسخه بدلها، بجز مل و مج: عبد اللّه.

(5). مل: رضي اللّه.

(6). مل و شراب بود.

(7). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، افزوده شد.

صفحه : 105

ازور بها ابا قابوس حتّي انيخ علي تحيّته بجند

اي علي ملكه، و قال زهير«1»:

من كل ّ ما نال الفتي قد يلته الّا التّحيّة

و سلام«2» و خطاب نكو را تحيّت از آن جا خوانند كه، معني او راجع است الي قولهم: احياك اللّه حياة طيّبة و حيّاك اللّه ايضا. و تحيّت اهل بهشت، سلام باشد، يعني به سلامت رسيدي، بر يكديگر سلام كنند چنان كه در اينكه آيت گفت، و فريشتگان بر ايشان سلام كنند چنان كه گفت: وَ المَلائِكَةُ يَدخُلُون َ عَلَيهِم مِن كُل ِّ باب ٍ، سَلام ٌ عَلَيكُم ...«3»، و خداي بر ايشان سلام كند چنان كه گفت: سَلام ٌ قَولًا مِن رَب ٍّ رَحِيم ٍ«4»، و إبن كيسان گفت: افتتاح كلام به توحيد و عدل كنند و اختتام به شكر و حمد، و قوله: أَن ِ الحَمدُ لِلّه ِ رَب ِّ العالَمِين َ، «ان» مخفّفه است

از ثقيله«5»، و التّقدير: انّه الحمد للّه، و «ها» ضمير شأن و كار باشد، كقول الشّاعر:

في فتية كسيوف الهند قد علموا ان هالك كل ّ من يحفي و ينتعل

و در شاذّ بلال«6» بن ابي برده و إبن محيص خواندند بتثقيل: ان ّ الحمد للّه«7».

قوله: وَ لَو يُعَجِّل ُ اللّه ُ لِلنّاس ِ [الشَّرَّ استِعجالَهُم بِالخَيرِ، در آيت حذفي و اختصاري هست، و معني آن است و تقدير: و لو يجعل«8» اللّه للنّاس]«9» اجابة دعائهم في الشّرّ كاستعجاله لهم«10» بالاجابة في الخير لقضي اليهم اجلهم، اي لفرغ«11» من هلاكهم و عجّل هلاكهم. حق تعالي در اينكه آيت باز نمود كه، آنچه از باب خير باشد من به تو معجّل دارم«12»، و آنچه از باب شرّ باشد در آن تعجيل ننمايم، بل تأخير كنم، گفت: اگر خداي تعالي تعجيل كردي در دعاي آدميان خود را يا يكديگر را به شرّ، اجابت آن چنان كه در باب خير كرده است [و مي كند]«13» زود هلاك بر آمدي ايشان را، و اجل

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: زهير بن حباب الكلبي.

(2). اساس: و السّلام، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(3). سوره رعد (13) آيه 23 و 24.

(4). سوره يس (36) آيه 58.

(5). اساس: ثقيل، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(6). اساس: هلال، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد. [.....]

(7). آج، لب، آز رب ّ العالمين.

(8). آج، لب، از: يعجل.

(13- 9). اساس: افتادگي دارد، از آو، افزوده شد.

(10). همه نسخه بدلها، بجز لب: كاستعجالهم.

(11). همه نسخه بدلها، بجز مل و مج: يفرغ.

(12). همه نسخه بدلها: تعجيل دارم.

صفحه : 106

مرگ به ايشان رسيدي.

مجاهد گفت: اينكه، آن باشد كه مرد در وقت

ضجارت بر خود و اهل و مال و ولد خود نفرين كند و گويد: لا بارك اللّه فيك و عجّل اللّه هلاكك و دمر اللّه عليك، و آنچه بدين ماند خداي تعالي گفت: من اينكه دعا به تعجيل اجابت نكنم كه دانم كه اينكه دعا نه از دل كند«1»، به وقت دوم پشيمان باشد و قتاده هم اينكه گفت.

شهر بن حوشب گفت: در بعضي كتب خوانده ام كه، خداي تعالي فريشتگان موكّل را گويد: آنچه بنده من در حال ضجارت گويد، بر او منويسي [و مثله في المعني قوله: وَ يَدع ُ الإِنسان ُ بِالشَّرِّ دُعاءَه ُ بِالخَيرِ وَ كان َ الإِنسان ُ عَجُولًا«2»]«3»، و قوله: لَقُضِي َ إِلَيهِم أَجَلُهُم، عامّه قرّاء خواندند: لَقُضِي َ إِلَيهِم، بر فعل مجهول، و رفع [اجل، مگر إبن عامر و يعقوب، و در شاذّ عوف و عيسي كه ايشان خواندند: لقضي اليهم]«4» اجلهم، بر فعل مستوي، اسنادا الي اسم اللّه تعالي، و نصب اجل بوقوع الفعل عليه«5». و اعمش خواند: لقضينا اليهم اجلهم، و در مصحف عبد اللّه مسعود چنين است. و بعضي مفسّران گفتند: آيت در نضر بن الحارث آمد آن جا كه دعا كرد:

اللّهُم َّ إِن كان َ هذا هُوَ الحَق َّ مِن عِندِك َ فَأَمطِر عَلَينا حِجارَةً مِن َ السَّماءِ«6»- الاية، و «لام» في قوله: لَقُضِي َ، جواب «لو» است، و «لو» چون در اثبات شود و جوابش هم اثبات باشد به معني امتناع چيزي بود از براي امتناع چيزي ديگر، چنان كه در آيت هست، و قوله: استِعجالَهُم، نصب او بر مصدري است لا من لفظ الفعل، و اضافت مصدر با مفعول است، و مثله قولهم«7»: ضربته«8» ضرب زيد عمرو، اي ضربا مثل ضرب عمرو زيدا، و قوله: إِلَيهِم،

براي آن گفت كه در قضي معني فرغ مضمر كرد و او را به الي«9» تعديه كنند، و مثله قوله: لِلَّذِين َ يُؤلُون َ مِن نِسائِهِم ...«10»، براي آن كه در اينكه«11» «ايلاء»، معني تبعيد است، چون اينكه معني در او تضمين كرد تعديه كرد

-----------------------------------

(1). آو، آج، بم: كنند.

(2). سوره بني اسرائيل (17) آيه 11.

(4- 3). اساس: افتادگي دارد، از آو، افزوده شد.

(5). آو، آج، بم، مج، آز: اليه.

(6). سوره انفال (8) آيه 32.

(7). اساس: قوله، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(8). همه نسخه بدلها: ضربه.

(9). آو، آج، بم، آز: علي. [.....]

(10). سوره بقره (2) آيه 226.

(11). همه نسخه بدلها: آن.

صفحه : 107

او را به حرفي كه بعد را به آن تعديه كنند. بعضي دگر گفتند: «لام» [و]«1» «الي»، متعاقب باشد«2» در باب تعديه فعل به او، تقول«3» العرب [131- پ]: قضيت اليه، و الاصل: قضيت له، كما يقال: اوجبت له، و الاصل: اوجبت اليه، قال اللّه تعالي:

بِأَن َّ رَبَّك َ أَوحي لَها«4»، و يقال: فرغت الي فلان و لفلان، و قوله«5» تعالي: سَنَفرُغ ُ لَكُم أَيُّه َ الثَّقَلان ِ«6». و قضا«7» در مثل اينكه موضع«8»، بن در آوردن باشد و تمام بستدن، يقال: قضيت الامر فانقضي، اي اتممته فتم ّ، و منه قوله تعالي: فَوَكَزَه ُ مُوسي فَقَضي عَلَيه ِ ...«9»، يعني اجل به ايشان آن جا آمد«10» و بن اجل ايشان بر آرند، و مرگ به ايشان رسانند. فَنَذَرُ الَّذِين َ لا يَرجُون َ لِقاءَنا، «فا»، تعقيب راست، و از پس رها كنيم آنان را كه اميد لقاء ما ندارند، يعني به قيامت ايمان ندارند و اميد ثواب من«11» ندارند و از عقاب ما نترسند تا در جهل و تعدّي و طغيان خود

متحيّر [و]«12» متردّد مي گردند و مي آيند و مي شوند، و اينكه كنايت است از خذلان بر سبيل عقوبت بر«13» كفر متقدّم و تخليت خداي تعالي ميان ايشان و ميان خود، سخطا عليهم بكفرهم، و قوله:

يَعمَهُون َ، در محل حال است، و العمه التّحيّر و التّردّد.

[قوله تعالي]«14»:

مِن َ المُنتَظِرِين َ (20) وَ إِذا أَذَقنَا النّاس َ رَحمَةً مِن بَعدِ ضَرّاءَ مَسَّتهُم إِذا لَهُم مَكرٌ فِي آياتِنا قُل ِ اللّه ُ أَسرَع ُ مَكراً إِن َّ رُسُلَنا يَكتُبُون َ ما تَمكُرُون َ (21)

ستمكارتر از آن كه فرو بافد«9» بر خداي دروغي يا دروغ دارد آيات او را كه او ظفر نيابند گنهكاران.

و مي پرستند از فرود خداي آنچه زيان نكند به ايشان و سود نكند ايشان را، و مي گويند اينان شفاعت خواهان ما«10» اند بنزديك خداي، بگو: خبر مي دهي«11» شما

-----------------------------------

(1). آج، لب: پاداش.

(2). آو، آج، بم، لب: ثواب ما.

(3). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(4). آو، آج، بم، مج: وحي مي كنند.

(5). آو، آج، لب: خواهد خداي.

(6). اساس: نخواندي، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد

(7). آو: ور شما، آج: در شما.

(8). آو، آج، بم: بياگاهانيدمي.

(9). آو: فرابافند.

(10). آو، آج، لب: شفيعان ما.

(11). آج، لب: چه خبر مي دهيد.

صفحه : 109

خداي را به آنچه او نداند در آسمانها و نه در زمين، منزّه است او و بزرگوار از آنچه انباز مي گيرند.

و نبودند مردمان مگر يك گروه، خلاف كردند«1» و اگر نه سخني است سابق شده از خداي تو، حكم كردند«2» ميان ايشان در آنچه در آن خلاف مي كردند«3».

[133- ر]

و مي گويند چرا فرو نفرستادند بر او آيتي از خدايش«4» بگو كه: غيب خداي راست، گوش داري كه من با شما از گوش دارندگانم.

و چون بچشانيم مردمان را رحمتي«5» از پس سختي كه رسد ايشان را چون بنگري ايشان را مكري بو [د]«6» در آيات [ما]«7» بگو خداي زود عقابتر«8» است، و«9» پيغامبران ما، يعني فريشتگان مي نويسند آن مكر كه شما مي كني.

قوله تعالي: وَ إِذا مَس َّ الإِنسان َ الضُّرُّ دَعانا لِجَنبِه ِ، حق تعالي در اينكه آيت جزع آدمي و قلّت صبر او بيان كرد و باز نمود كه: چون ادني«10» مايه رنجي به او رسد [در درگاه من آيد و خويشتن با

دعا و تضرّع دهد علي الحالات، گفت: چون آدمي را رنج رسد]«11» از بيماري و درويشي و هر رنجي كه مردم را رسد. و ضرّ، بر درويشي و بيماري بيشتر حمل كنند، در دعا گيرد و ما را خواندن گيرد در ساير احوال«12» اگر بر

-----------------------------------

(1). آو، آج، لب: اختلاف كردند.

(2). آو، آج، لب: حكم كردندي. [.....]

(3). آو، آج، لب، خلاف مي كنند.

(4). اساس: خدايشان، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(5). آو: بخشايش، آج، مج، لب: بخشايشي.

(7- 6). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(8). آو، آج، لب: زود عذابتر.

(9). آو، آج، لب: كه.

(10). همه نسخه بدلها، بجز مج: به آدمي.

(11). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، افزوده شد.

(12). همه نسخه بدلها: احوالش.

صفحه : 110

پهلو خفته باشد و اگر بر جاي نشسته باشد و اگر بر پاي استاده باشد، از براي كشف ضرّ و بلا را، و غرض او آن باشد نه طلب ثواب آخرت. و قوله: لِجَنبِه ِ، اي مضطجعا لجنبه، يقال: فلان مضطجع لجنبه و علي جنبه، و سقط لجنبه و علي جنبه و خرّ علي وجهه و علي وجهه، و نصب همه بر حال است. آنگه«1» ما كشف ضرّ او كنيم و رنج از او برداريم و از بيماري او را شفا دهيم و درويشي و تنگدستي از او ببريم. مرّ، اي استمرّ علي طريقته الاولي، با سر طريقه اوّل شود باز«2» دعا رها كند و آن بلا فراموش كند و با سر غفلت و معصيت شود، كَأَن لَم يَدعُنا، «كاف» تشبيه است و «ان ّ» مخّففه است از ثقيله و هر چه امثال اينكه است من قوله تعالي: كَأَن

لَم يَغنَوا فِيهَا ...«3»، و: كَأَن لَم تَغن َ بِالأَمس ِ ...«4»، و: كَأَن لَم يَلبَثُوا ...«5»، همه اينكه حكم دارد و ضمير شأن و كار در او مضمر بود، و التّقدير: كأنّه لم يدعنا، و قال الشّاعر:

كان لم يكونوا حمي متقي اذا النّاس اذ ذاك من عزّ بزّ

اي، كانهم لم يكونوا، پنداري هرگز ما را نخوانده است الي ضرّ، اي لضرّ، براي محنتي كه به او رسيد و او را پيش آمده. و «الي»، اينكه جا به جاي «لام» است، چنان كه بيان كرديم كه اينكه دو حرف متعاقب«6» باشند. آنگه گفت: كَذلِك َ زُيِّن َ، همچنين بيارايند براي مسرفان«7» و متعدّيان عمل ايشان. و «ما» مصدريّه است، و معني آن كه: عمل ايشان بر چشم ايشان نكو باشد از آن جا كه انديشه نكرده باشند و ندانسته، چنان كه گفت: ... وَ هُم يَحسَبُون َ أَنَّهُم يُحسِنُون َ صُنعاً«8»، و اضافت فعل ممكن است [133- پ]

كه با شيطان حوالت باشد به اغراء و اغواء، و رواست كه با خداي بود به خلق شهوت، چه خلاف نيست كه شهوت به قبايح خدا آفريند، آنگه ياد دارد«9» خلقان را هلاك آن ظالمان و كافران كه پيش ايشان بودند.

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها كه.

(2). اساس: از، به قياس با نسخه آج، تصحيح شد.

(3). سوره اعراف (7) آيه 92.

(4). سوره يونس (10) آيه 24.

(5). سوره يونس (10) آيه 45. [.....]

(6). آو، آج، بم: معاقب.

(7). اساس: مشركان، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(8). سوره كهف (18) آيه 104.

(9). همه نسخه بدلها: ياد داد.

صفحه : 111

وَ لَقَد أَهلَكنَا القُرُون َ مِن قَبلِكُم لَمّا ظَلَمُوا، به حقيقت«1» و درست ما

هلاك كرديم آن جماعت را. و قرون، جمع قرن باشد، و اهل هر عصر را قرني خوانند. لَمّا ظَلَمُوا، چون بيدادي«2» كردند. چه به كفر و معصيت و ظلم بر خود، و چه به تعدّي بر ديگران به انواع عذاب«3» و نكال و استيصال. وَ جاءَتهُم رُسُلُهُم بِالبَيِّنات ِ، و پيغامبران با ايشان آمدند با معجزات. «با»، روا بود كه تعدّي را باشد و روا بود كه به معني مع بود، كقولهم: اشتريت الدّار بآلاتها، اي مع آلاتها. عبد اللّه عبّاس گفت قرني هشتاد سال باشد. وَ ما كانُوا لِيُؤمِنُوا، ايشان ايمان نياوردند«4» و از اهل ايمان نبودند، و اينكه «لام» براي تأكيد نفي است، كقولهم: ما كنت لافعل كذا، من از آنان نه ام كه اينكه كار كنم، چون خواهند«5» كه مبالغت كنند«6» در نفي. كَذلِك َ نَجزِي القَوم َ المُجرِمِين َ، ما چنين پاداشت دهيم گروه گناهكاران را.

حق تعالي گفت: من ايشان را به گناهشان هلاك كردم و شما را از پس ايشان در زمين خليفه كردم. و خليفه، فعيله باشد به معني مفعّله باشد، يعني باز گذاشته. و «ها» در او مبالغت را باشد، كعلامه و نسّابه. و هر كه از پس ديگري باشد او را خليفه خوانند چنان كه آدم را چون از پس جان بود. آنگه بيان غرض كرد، گفت: اينكه استخلاف و ايشان را بردن و شما را بر جاي ايشان رها كردن براي آن است تا بنگرم«7» كه چه خواهي كردن، و اينكه بر سبيل تنبيه و زجر و وعظ است، يعني ديدم كه ايشان چه كردند، اكنون بنگرم تا شما چه خواهي كردن، و معني آن كه: نگر؟ آن نكني كه

ايشان كردند تا آن نبيني كه ايشان ديدند از عذاب و نكال.

آنگه با حكايت احوال قوم رسول آمد، گفت: وَ إِذا تُتلي عَلَيهِم آياتُنا بَيِّنات ٍ، چون آيات ما بر ايشان خوانند در آن حال كه روشن و مبيّن باشد و در او هيچ اشتباه و التباس«8» نباشد. و نصب بَيِّنات ٍ، بر حال است. قال َ الَّذِين َ لا يَرجُون َ لِقاءَنَا،

-----------------------------------

(1). مل: به تحقيق.

(2). همه نسخه بدلها: ظلم و بيداد مي كردند.

(3). مل: عقاب.

(4). اساس: آوردن، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(5). همه نسخه بدلها: خواهد.

(6). همه نسخه بدلها: كند.

(7). آج، لب، آز: مگر.

(8). اساس: قياس، با توجه نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

صفحه : 112

گويند آنان كه به بعث و نشور و ثواب و عقاب و جزاء و لقاء ايمان ندارند، اميد«1» ثواب ندارند و ترس عقاب، گويند: ائت بقران غير هذا، قرآني دگر بيار جز از اينكه يا بدل كن آن را به قرآني دگر، جواب ده اي محمّد ايشان را و بگوي كه: مرا نباشد كه آن را بدل كنم از بر خود، و اصل تلقاء، جهت برابر باشد، و مراد آن است كه:

من عند نفسي. إِن أَتَّبِع ُ إِلّا ما يُوحي إِلَي َّ. «ان»، به معني «ما» ي نفي است، بگو كه من متابعت نكنم الا آن را كه به من وحي كرده باشند، يعني كه من [جز]«2» از وحي نگويم و از تلقاء نفس خود هيچ نگويم، چه اگر چنين كنم ايمن نباشم از عذاب روزي عظيم، يعني روز قيامت. و آن كس كه بدين آيت تمسّك كرد در آن كه نسخ قرآن به سنّت نشايد كردن براي

آن كه رسول مي گويد: مرا نباشد كه آن را بدل كنم از خود، او را گوييم: اينكه مسلّم است كه رسول را اينكه نباشد و جز به وحي نگويد، و لكن آنچه او گويد از سنّت كه قرآن بدان نسخ كنند، نه از او باشد، از خداي تعالي بود، چه او از خويشتن هيچ چيزي نگويد مگر به وحي، بيانه: وَ ما يَنطِق ُ عَن ِ الهَوي، إِن هُوَ إِلّا وَحي ٌ يُوحي«3»، پس استدلال به اينكه آيت در اينكه باب بعيد است.

آنگه تنبيه كرد ايشان را بر نبوّت خود و صحّت [قول]«4» خود گفت: بگو اي محمّد: [قُل]«5» وَ لا أَدراكُم بِه ِ، و نه خداي شما را به آن اعلام كردي، يقال: ذريت كذا و

-----------------------------------

(1). مل: و اميد.

(4- 2). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، افزوده شد. [.....]

(3). سوره نجم (53) آيه 3 و 4.

(5). اساس: ندارد، به قياس با نسخه مل، از قرآن مجيد افزوده شد.

(6). همه نسخه بدلها: تعرض مثل اينكه.

(7). همه نسخه بدلها اكنون.

صفحه : 113

بكذا، و أدراني فلان، اي اعلمني«1». سيبويه گفت: با [ يا ]«2» فصيح تر است، براي آن كه لغت قرآن بر اينكه است، و حسن بصري خواند در شاذ: و لا ادرأتكم به، [اي]«3»، و لا اعلمتكم به، و اينكه لغت بني عقيل است كه ايشان با «الف» گردانند، و همچنين لغت طي ّ يقولون: اعطأت و لبّأت، بمعني اعطيت و لبّيت للجارية«4» و النّاصية جاراة و ناصاة، و انشد المفضّل [134- ر]:

الّا اذنت اهل اليمامة طي ّء بحرب كناصاة الاغرّ المشهّر

قالوا: بقي و رضي و نهي، بمعني بقي و رضي و نهي، قال زيد

الخيل«5»:

لعمرك ما اخشي التّصعلك ما بقا علي الارض قيسي يسوق«6» الاباعرا

و قال آخر:

لزجرت قلبا لا يزيغ لزاجر ان ّ الغوي ّ اذا نهي لم يعتب

اي، اذا نهي. و بزّي روايت كرد عن ابي كثير«7»: و لأدريكم، بر اثبات و ايجاب، [اي]«8» و لأعلمكم اللّه به، اگر خداي خواستي من نخواندمي بر شما، [بل]«9» خداي اعلام كردي شما را. عبد اللّه عبّاس خواند: و لا انذرتكم به، من الانذار، و من شما را به آن نترسانيدمي. آنگه بر اينكه قول حجّت آورد، گفت: فقد لبثت فيكم عمرا من قبله، گفت: من پيش از اينكه عمري [در ميان]«10» شما زندگاني كردم و آن چهل سال بود، كه اتفاق است كه: خداي تعالي رسول را به چهل سالگي فرستاد- و به مكّه ده«11» سال مقام كرد و به مدينه سيزده سال«12» و چون با جوار رحمت ايزدي شد شست«13» و سه سال بود او را، از اينكه جا گويند: چهل سال عمري باشد اگر اينكه كاري بود [ي]«14» ساخته و انداخته من پيش از اينكه بر من اثر [ي]«15» بودي. أَ فَلا تَعقِلُون َ، عقل

-----------------------------------

(1). آج، آز: علّمني. (15- 14- 3- 2). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، افزوده شد.

(4). اساس: للحاره، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(5). آو، آج، بم، لب: زيد بن الخيل.

(6). اساس: يسوي، به قياس با نسخه مج، تصحيح شد.

(7). آج، مل، مج، لب، آز: إبن كثير. (10- 9- 8). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(12- 11). كذا در جميع نسخ، ظاهرا مدّت توقف نبي اكرم (ص) در مكّه 13 سال و در مدينه 10 سال بوده است. در

كشف الاسرار و عدّة الابرار (ج 4 ص 264) آمده است. قال إبن عباس: نبي رسول اللّه و هو إبن اربعين سنة و اقام بمكة ثلث عشرة سنة و بالمدينة توفّي و هو إبن ثلث و ستين سنة.

(13). همه نسخه بدلها: شصت.

صفحه : 114

نداري شما يا عقل را كار نمي بندي! و صورت استفهام است و مراد تقريع است و ملامت.

آنگه گفت بر سبيل تعجّب و ملامت: فَمَن أَظلَم ُ، ظاهر استفهام است و معني توبيخ و تقريع، گفت: كيست بيداد گرتر«1» و ظالمتر از آن كس كه او بر خداي دروغ فرو بافد؟ و افتراء، اختراع دروغ باشد از خويشتن كه كس نگفته باشد، و دروغ ايشان بر خداي آن بود كه، با او انباز كنند«2» و او را زن و فرزند گفتند، و در او جبر گفتند كه: لَو شاءَ اللّه ُ ما أَشرَكنا وَ لا ...«3»، به بدل عدل و توحيد، جبر و تشبيه گفتند: أَو كَذَّب َ بِآياتِه ِ، [ يا ]«4» به آيات او تكذيب كند و آن را دروغ دارد از محمّد و قرآن كه معجز اوست و ديگر معجزات او. آنگه گفت: انّه، و [ها]«5»، ضمير شأن و كار راست، يعني شأن و كار چنين افتاد«6» كه گناهكاران يعني كافران فلاح و ظفر و نجات نيابند.

وَ يَعبُدُون َ مِن دُون ِ اللّه ِ، آنگه وصف كرد ايشان را، گفت: مي پرستند«7» بدون خداي تعالي يعني جز او. [و]«8» گفتند: فرود او بتاني را. و «ما»، نكره موصوفه است و صالح بود لفظ او واحد و تثنيه و جمع را، و التّقدير: و يعبدون من دون اللّه شيئا، او اشياء، كه از صفت او آن است

كه: هيچ مضرّت نكند ايشان را از آن جا [كه]«9» قادر نباشد بر آن، و هيچ منفعت نكند از آن كه نتواند. و آنگه«10» چون ايشان را از آن بپرسند كه چرا پرستي اينان را! گويند: هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِندَ اللّه ِ، اينان شفيعان مااند نزد خداي تعالي، و سبب آن بود كه ايشان گفتند: عبادات ما خداي را بنشايد، ما از جمله آفريده هاي او چيزي اختيار كنيم و توجيه عبادت كنيم به او تا ما را به او نزديك كند و شفيع ما باشد پيش او. [و]«11» اينكه اعتقادي باطل است كه عقل و شرع مخالف است اينكه را، و ظنّي خطاست كه ايشان بردند كه عبادت غير او [را بشايد و]«12» ايشان را نافعتر بود از آن كه عبادت او. حسن گفت: آن خواستند كه اينان

-----------------------------------

(1). آو، آج، بم، لب: بيداد كارتر. [.....]

(2). همه نسخه بدلها: بجز مل: گفتند، مل: گرفتند.

(3). سوره انعام (6) آيه 148. (12- 11- 9- 8- 5- 4). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، افزوده شد.

(6). آو: افتا/ افتاد.

(7). اساس: مي پرستيدند، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(10). مل: آنگاه.

صفحه : 115

شفيعان مااند در اصلاح معاش ما كه ايشان به بعث و نشور ايمان نداشتند و سخن ايشان اينكه بود كه، خداي تعالي حكايت كرد: وَ أَقسَمُوا بِاللّه ِ جَهدَ أَيمانِهِم لا يَبعَث ُ اللّه ُ مَن يَمُوت ُ ...«1»، آنگه رسول را فرمود كه بگو ايشان را بر سبيل الزام: أَ تُنَبِّئُون َ اللّه َ، شما آمده اي تا خداي را خبر دهي از چيزي كه او نداند، و آن شفاعت اصنام است، و اينكه چيزي است كه در علم خداي نيست، از آن جا

كه اينكه را اصلي نيست و اگر اينكه را اصلي بودي خداي دانستي، پس شما آمده اي تا خداي را چيزي بياموزي كه خداي نمي داند، و اينكه بر سبيل الزام مي گويد بر طريق تهكّم و سخريّت. آنگه تنزيه كرد خود را و گفت: سُبحانَه ُ وَ تَعالي عَمّا يُشرِكُون َ، منزّه است و پاكيزه از آن كه با او انباز گيرند.

قوله: وَ ما كان َ النّاس ُ إِلّا أُمَّةً واحِدَةً فَاختَلَفُوا، حق تعالي در اينكه آيت خبر داد كه: مردمان همه يك امت بودند، و امّت جماعتي باشند مجتمع بر امري و مستمرّ بر طريقتي«2»، و اصل او از أم ّ باشد، و آن قصد است، و مراد در آيت آن است كه:

مردمان پيش از اختلاف بر يك دين و طريقت بودند.

مفسّران خلاف كردند كه آن چه دين بود، بعضي گفتند: دين آدم بود- عليه السّلام- و خلاف نبود، پس خلاف پديد آمد چون قابيل هابيل را بكشت.

حسن بصري گفت: آن دين شرك بود، چنان كه خداي [134- پ]

تعالي گفت: كان َ النّاس ُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَث َ اللّه ُ النَّبِيِّين َ مُبَشِّرِين َ وَ مُنذِرِين َ ...«3»، و قول اوّل، قول مجاهد و سدّي است.

عبد اللّه عبّاس گفت: ميان آدم و نوح- عليهما السّلام- ده قرن بودند همه بر حق ّ و دين و شريعت و ميان ايشان خلاف نبود، در عهد نوح خلاف كردند و گفتند: خداي تعالي نوح را به ايشان فرستاد. و بعضي دگر گفتند: يك قول بودند روز ميثاق، و اينكه قول آن كس باشد كه به ذرّ گويد، و بيان كرديم كه اينكه معتمد نيست در سورة الاعراف.

بعضي دگر گفتند به اينكه «ناس»، آنان را خواست كه در سفينه نوح از غرق

-----------------------------------

(1).

سوره نحل (16) آيه 38.

(2). آو، بم، مل، مج، آز: طريقي.

(3). سوره بقره (2) آيه 213.

صفحه : 116

برستند و در همه دنيا جز ايشان آدمي نبود، ايشان همه يك قول و يك ملّت بودند بر شريعت نوح- عليه السّلام. عطا گفت: در عهد ابراهيم- عليه السلام- مردم همه يك ملّت شدند پس از هلاك نمرود و بر دين ابراهيم«1» بودند تا عمرو بن لحي ّ«2» خلافي بكرد و تفريقي در ميان مردم افگند. كلبي گفت پيش از ابراهيم«3» مجتمع بودند بر كفر، خداي تعالي ابراهيم«4» را بفرستاد، مختلف شدند و بعضي ايمان آوردند و بعضي بر كفر باستادند. زجّاج گفت: مراد عرب است كه بر كفر بودند پيش مبعث رسول- عليه السّلام. چون رسول- عليه السّلام- بيامد، مختلف شدند بعضي ايمان آوردند و بعضي كافر ماندند. و در حرف [مصحف]«5» عبد اللّه مسعود آن است كه: وَ ما كان َ النّاس ُ إِلّا أُمَّةً واحِدَةً (علي هدي فاختلفوا عنه)، و اينكه قراءت، قول آنان را كه گفتند: ملّت اسلام بود تقوي«6» كند، و اينكه خبر نيز به قوّت اينكه قول توان بردن«7» كه رسول- عليه السّلام- گفت:

كل ّ مولود يولد علي الفطرة فابواه يهوّدانه و ينصّرانه و يمجّسانه.

چون«8» جمله مردمان در وقت خلقت بر فطرت اسلام باشند تا مضل ّ و اغراء كننده بر كفر، مادر و پدر باشند، دليل آن كند كه مردم بر اسلام بوده باشند، پس از آن به دخول شبهات و قلّت فكر و نظر و دعوت مادر و پدر، و حب ّ«9» نشوت«10» و عادت تقليد«11» و مانند«12» اينكه اسباب كافر شده باشند، قوله: فَاختَلَفُوا، اختلاف، ذهاب باشد در دو جهت يا بيشتر از جهات،

و حدّ مختلفين اينكه بود كه: يكي قايم مقام صاحبش نباشد«13» فيما يرجع الي ذاته، چون سواد و بياض و علم و جهل. وَ لَو لا كَلِمَةٌ سَبَقَت مِن رَبِّك َ، اگر نه كلمتي است سابق شده از خداي تعالي كه بندگان را در دنيا به تعجيل عقوبت نكند، اينكه قول كلبي است. ابو روق گفت: كلمت سابق آن است كه، خداي تعالي دنيا را مدّتي كرده است، و آن مدّت را اجل نهاده است. بعضي

-----------------------------------

(4- 3- 1). اساس: ابراهيم.

(2). آو، بم، لب، آز: عمرو بن يحيي، مل: عمرو بن لحم.

(5). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(6). لب: بقوي.

(7). مج: توان بودن، آو، آج، بم، آز: توان برد. [.....]

(8). آج، مل، مج، لب، آز: چون.

(9). اساس: واجب، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(10). اساس: نشود، به قياس با نسخه مل، تصحيح شد.

(11). آو، آج، بم، آز: تكليف.

(12). اساس: تاييد، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(13). آو، آج، بم، آز: بود، لب: نبود.

صفحه : 117

دگر گفتند: آن كلمت آن است كه، خداي تعالي بگفته است كه هيچ كس را عقاب نكند الّا بعد اقامة الحجة عليه، چنان كه گفت: ... وَ ما كُنّا مُعَذِّبِين َ حَتّي نَبعَث َ رَسُولًا«1».

حسن گفت: كلمت آن است كه، در سابق حكم او رفته است، كه حكم نكند ميان ايشان در آنچه در آن خلاف مي كنند به ثواب و عقاب الّا روز قيامت. لَقُضِي َ بَينَهُم في الدّنيا، ميان ايشان حكم كرده شدي و كارگزارده هم در دنيا تا مؤمن به بهشت شد [ي و]«2» كافر به دوزخ.

و ابو روق گفت: لَقُضِي َ بَينَهُم، يعني قيامت برانگيختي بر ايشان، و گفتند:

لفرغ من هلاكهم،

هلاك بكردندي«3» ايشان را و از ايشان فارغ شدندي. و عيسي بن عمر خواند: لقضي بينهم، بر فعل مستقيم اسنادا الي اسم اللّه تعالي، حكم كردي خداي تعالي ميان ايشان در آنچه ايشان در آن خلاف مي كنند. و بر قراءت عامّه، حكم كردندي«4» ميان ايشان بر فعل مجهول، و معني يكي باشد، براي آن كه آن حكم [نيز]«5» با خداي تعالي مسند بود.

وَ يَقُولُون َ لَو لا أُنزِل َ عَلَيه ِ آيَةٌ مِن رَبِّه ِ، آنگه حق تعالي از تحكّم و تعنّت كافران حكايت كرد كه، ايشان گفتند: لولا انزل، اي هلا انزل، چرا انزله«6» نمي كند خداي بر محمّد آيتي و دلالتي و علامتي، و مراد ايشان علامتي بود كه ايشان عند آن مضطرّ و ملجأ گردند به معرفت، و مرادشان نه معجز بود چه، معجزات رسول- عليه السّلام- بي اندازه بود«7».

ابو علي گفت: آيتي خواستند بيرون قرآن، خداي تعالي گفت بگو اي محمّد:

إِنَّمَا الغَيب ُ لِلّه ِ، غيب خداي راست و او داند كه مصلحت مكلّفان در چيست از اظهار آيات و ابراز«8» معجزات و مكلّفان عند كدام«9» [آيات]«10» به صلاح نزديكتر باشند،

-----------------------------------

(1). سوره بني اسرائيل (17) آيه 15. (10- 5- 2). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، افزوده شد.

(3). مل: نكردندي.

(4). مج: كردي.

(6). همه نسخه بدلها، بجز مج: انزال.

(7). مل: انذار نبود.

(8). اساس: آنرا از، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(9). آو، آج، بم، آز: كرام. [.....]

صفحه : 118

پس شما را نرسد كه اقتراح كني [135- ر]

كه باشد كه در آن مصحلت نبود، اينكه با خداي تفويض بايد كردن كه او عالم الذّات است و عالم به مصالح مكلّفان.

آنگه گفت، بگو ايشان

را كه: آنچه خداي وعده داده اس آن را منتظر باشي از نصرت مؤمنان و ظفر ايشان كه من نيز نگرانم«1» و با شما به يك جاي منتظرم. امّا لو لا، به دو معني آيد: يكي امتناع الشّي ء لوجود غيره، نحو قوله: فَلَو لا أَنَّه ُ كان َ مِن َ المُسَبِّحِين َ، لَلَبِث َ فِي بَطنِه ِ إِلي يَوم ِ يُبعَثُون َ«2». و قول عمر: «لولا علي ّ لهلك عمر»، و دگر به معني تحضيض آيد، چنان كه در اينكه آيت هست.

قوله: وَ إِذا أَذَقنَا النّاس َ رَحمَةً مِن بَعدِ ضَرّاءَ مَسَّتهُم، حق تعالي در اينكه آيت خبر داد كه: چون بچشانيم مردمان را، يعني كافران را و اينكه عموم [را]«3» تخصيص است به قرينه مي بايد كردن«4»، من قوله: إِذا لَهُم مَكرٌ فِي آياتِنا، براي آن كه اينكه جز به حال كفّار لايق نباشد. «رحمتي»، يعني نعمتي و خصبي. مِن بَعدِ ضَرّاءَ، از پس«5» قحط«6» و تنگي و درويشي و سوء حالي«7» و بيماري كه به ايشان رسيده باشد. إِذا لَهُم مَكرٌ فِي آياتِنا، اينكه «اذا» ي دوم«8»، جواب «اذا» ي اوّل است، و اينكه را «اذا» ي مفاجات گويند، و براي آن صالح است كه جواب او«9» باشد كه از سر او جمله مي آيد متضمّن فعل براي آن كه «اذا» ي اوّل ظرف است، و ظرف را چاره نباشد از عاملي، و عامل در او جواب او باشد، و اينكه جواب فعل بايد«10» يا چيزي كه در او معني فعل بود، چنان كه در آيت هست من قوله: لَهُم مَكرٌ فِي آياتِنا، و التّقدير: و اذا اذقنا النّاس رحمة بعد الضّرّاء مكروا«11» في آياتنا، و لكن در معني فرقي بسيار باشد ميان آن كه

فعل صريح گفتي و ميان اينكه كه جمله اي گفتي«12» از مبتدا و خبر، براي آن كه اينكه جا مبالغتي هست كه آن جا نيست، چه اينكه جا معني آن است كه: اذا لهم مكر ثابت

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: نگران آنم.

(2). سوره صافّات (37) آيه 143 و 144.

(3). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، افزوده شد.

(4). آو، آج، بم، لب: عموم را تخصيص به قرينه مي بايد كرد.

(5). اساس: از سر، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(6). همه نسخه بدلها: قحطي.

(7). همه نسخه بدلها، بجز مج: سوء حال.

(8). آز: دؤم.

(9). اساس: لو، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(10). آج، لب، از: مي بايد.

(11). مج: مكر.

(12). اساس: گفتند، به قياس با نسخه مل، تصحيح شد.

صفحه : 119

حاصل مستقر لا يزول، و آنگه آن معني كه: در «اذا» مفاجات«1» هست از سرعت و فجأت، و معني آن كه: چون ما چنين كنيم به عوض آن كه بايد«2» كه ايشان شكر كنند و در حمد فزايند كه بنگري ناگاه و نا انديشيده ايشان را در آيات ما مكري باشد.

مجاهد گفت: مراد به مكر، استهزاء و تكذيب است. مقاتل بن حيّان گفت:

اينكه مكر آن است كه، ايشان عند اينكه حال نگفتند«3» كه: اينكه خير روزيي است كه خداي تعالي به ما داد، گفتند: سقينا بنوء كذا«4»، ما را به نوء عقرب و سرطان و حوت [و]«5» مانند اينكه آب دادند و باران. فرستادن باران«6» با نجوم حوالت كردندي و نوء، بر آمدن ستاره اي باشد يا «7» فروشدنش كه ايشان گويند عند آن باران آيد، و علي هذا قوله: وَ تَجعَلُون َ رِزقَكُم أَنَّكُم تُكَذِّبُون َ«8».

قُل ِ اللّه ُ

أَسرَع ُ مَكراً، اي محمّد«9»؟ تو جواب ده و بگوي كه: خداي تعالي سريع مكرتر است، يعني زود عقوبت تر است، و مكر از خداي تعالي عقوبت باشد، و براي آن مكر خواند آن را كه در برابر مكر ايشان بود، بر ازدواج آن را مكر نام نهاد. و وجهي ديگر آن است كه: براي آن مكر خواند آن را كه، صورت مكر«10» دارد از امهال و از استدراج، نحو قوله: ... سَنَستَدرِجُهُم مِن حَيث ُ لا يَعلَمُون َ«11». و قوله: ... إِنَّما نُملِي لَهُم لِيَزدادُوا إِثماً وَ لَهُم عَذاب ٌ مُهِين ٌ«12».

آنگه گفت: إِن َّ رُسُلَنا يَكتُبُون َ ما تَمكُرُون َ، رسولان ما، يعني آن فريشتگان كه موكّلند بر بني آدم از نويسندگان، مي نويسند آنچه ايشان مي كنند و مي گويند از باب

-----------------------------------

(1). مل: آن معني كه دارد از مفاجا هست.

(2). آج، لب، از: مي بايد. [.....]

(3). آو، بم: گفتندي، آج، لب، آز: گفتند، مل: بگفتندي.

(4). اساس: بنو كلبي، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(5). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، افزوده شد.

(6). همه نسخه بدلها: باران فرستادند، آن.

(7). اساس: تا، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(8). سوره واقعه (56) آيه 82.

(9). مل: محمّدا.

(10). اساس: صورت مكر مكر، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(11). سوره اعراف (7) آيه 182.

(12). سوره آل عمران (3) آيه 178.

صفحه : 120

مكر از كفر و استهزاء و حوالت افعال خداي تعالي با نجوم و جز آن. جمله قرّاء [به]«1» «تا» ي خطاب خواندند: تَمكُرُون َ، مگر روح، كه او يمكرون خواند به « يا ». و نيز از يعقوب روايت كردند، و در شاذّ حسن و مجاهد و قتاده-

ردّا علي قوله: إِذا لَهُم مَكرٌ فِي آياتِنا.

السَّمع َ وَ الأَبصارَ وَ مَن يُخرِج ُ الحَي َّ مِن َ المَيِّت ِ وَ يُخرِج ُ المَيِّت َ مِن َ الحَي ِّ وَ مَن يُدَبِّرُ الأَمرَ فَسَيَقُولُون َ اللّه ُ فَقُل أَ فَلا تَتَّقُون َ (31)

فَذلِكُم ُ اللّه ُ رَبُّكُم ُ الحَق ُّ فَما ذا بَعدَ الحَق ِّ إِلاَّ الضَّلال ُ فَأَنّي تُصرَفُون َ (32) كَذلِك َ حَقَّت كَلِمَةُ رَبِّك َ عَلَي الَّذِين َ فَسَقُوا أَنَّهُم لا يُؤمِنُون َ (33) قُل هَل مِن شُرَكائِكُم مَن يَبدَؤُا الخَلق َ ثُم َّ يُعِيدُه ُ قُل ِ اللّه ُ يَبدَؤُا الخَلق َ ثُم َّ يُعِيدُه ُ فَأَنّي تُؤفَكُون َ (34) قُل هَل مِن شُرَكائِكُم مَن يَهدِي إِلَي الحَق ِّ قُل ِ اللّه ُ يَهدِي لِلحَق ِّ أَ فَمَن يَهدِي إِلَي الحَق ِّ أَحَق ُّ أَن يُتَّبَع َ أَمَّن لا يَهِدِّي إِلاّ أَن يُهدي فَما لَكُم كَيف َ تَحكُمُون َ (35) وَ ما يَتَّبِع ُ أَكثَرُهُم إِلاّ ظَنًّا إِن َّ الظَّن َّ لا يُغنِي مِن َ الحَق ِّ شَيئاً إِن َّ اللّه َ عَلِيم ٌ بِما يَفعَلُون َ (36)

[135- پ]

از مج، افزوده شد، آو، آج: بر تنهاي شماست.

(7). مج: برخورداريد.

(8). آو: و اما.

(9). آو، بم: و از گشت.

(10). آو، آج، لب: مي كنيد، مج: كرده باشيم.

صفحه : 121

[136- ر]

مثل زندگاني دنيا چون آبي است كه ما«1» فرود آريم از آسمان آميخته«2» به آن گياه زمين از آنچه خورند مردمان«3» و چهار پايان«4». تا چون بگيرد زمين زينت خود و آراسته شود«5»، [و]«6» گمان برند اهلش كه ايشان توانا شوند«7» بر آن آيد به ايشان فرمان ما به شب يا به روز، كنيم آن را دروده، پنداري كه نبوده است دي«8» همچنين، تفصيل دهيم آيتها را براي گروهي [كه]«9» انديشه كنند.

و خداي مي خواند با سراي سلامت، و راه نمايد آن را كه خواهد با راه راست.

و آنان را كه نيكوي كنند نيكوتر باشد و بيشتر، و نرسد به روي ايشان گردي و نه خواري، ايشان اهل بهشت اند، ايشان در آن جا هميشه باشند [136- پ].

و آنان كه اندوختند بديها، پاداشت بدي باشد«10» بمانند آن، و برسد به ايشان خواري، نيامد«11» ايشان را از خداي از نگاهداري، پندا [ر]

ي«12» بپوشيدند رويهاشان«13» پاره ها«14» از شب تاريك، ايشان اهل دوزخ [اند]«15» ايشان در آن جا هميشه باشند.

-----------------------------------

(1). اساس: كما/ كه ما.

(2). همه نسخه بدلها: آميخته شود.

(3). آو، آج، بم، لب: مردم.

(4). آو، آج، بم، لب: چهار پاي.

(5). آو، آج، بم، لب: بيارايد. (15- 12- 9- 6). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، افزوده شد.

(7). همه نسخه بدلها: توانا شدند.

(8). آو، بم: دين. [.....]

(10). آو، آج، بم، لب: يابند.

(11). همه نسخه بدلها: نباشد.

(13). همه نسخه بدلها: رويهاي ايشان.

(14). اساس: پارها/ پاره ها.

صفحه : 122

و آن روز كه

[گرد]«1» كنيم ايشان را جمله، پس گوييم آنان را كه انباز گرفتند بر جاي خود باشيد شما و انبازان شما. جدا كرديم ميان ايشان [و]«2» گفتند انبازان ايشان ما را نپرستي«3».

بس است خداي گواه ميان ما و ميان شما اگر«4» ما از پرستش شما غافل شديم.

[137- ر]

آن جا بيازمايد هر كسي آنچه در پيش او افگنده بود، و باز برند ايشان را با خدايي كه خداوند ايشان«5» است بدرستي، و گم شود از ايشان آنچه فرا بافته باشند.

بگو كيست كه روزي مي دهد شما را از آسمان و زمين، يا كيست كه قادرست بر گوشها و چشمها، و كيست كه بيرون آرد زنده از مرده، و بيرون آرد مرده را از زنده، و كيست كه تدبير كند كار را، گويند خداي بگو كه نمي ترسي شما.

آن خداي است خداوند شما براستي، چيست پس«6» حق مگر گمراهي كجا مي گردانند شما را!

همچنين واجب شد عذاب خداي تو بر«7» آنان كه فاسق شدند كه ايشان ايمان نمي آرند.

[137- پ]

بگو كه هستند از انبازان شما كسي [كه]«8»

-----------------------------------

(2- 1). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(8- 3). اساس: آنچه ما را مي پرستيد، كه با توجّه به ترجمه مجدد همين آيه در متن تصحيح شد. آو، بم: مي پرستدندي، آج، لب: مي پرستيدند.

(4). كذا در اساس، آو، آج، بم، مج، لب.

(5). آو، آج، بم: با خداي آن كه خداي ايشان.

(6). آو، بم از.

(7). آو، بم: ور.

صفحه : 123

ابتدا كند خلق«1» و آنگه باز آفريند! بگو خداي است كه ابتدا كند خلق را پس آنگاه باز آفريند [ايشان را]«2» چگونه مي گردانند شما را.

بگو هستند از انبازان [شما]«3» كسي [كه]«4» راه نمايد به حق! بگو كه خداي

راه نمايد به حق آن كه او راه نمايد به حق سزاوارتر كه او را پي گير كنند«5» يا آن كس كه راه ننمايد«6» مگر كه راهش نمايند! چه بوده است شما را چگونه حكم مي كني؟

و پي گيري نمي كنند بيشتر ايشان مگر گمان را كه گمان بنگزيراند«7» از حق چيزي كه خداي داناست به آنچه«8» مي كني«9».

قوله تعالي: هُوَ الَّذِي يُسَيِّرُكُم- الاية، قديم- جل ّ جلاله- در اينكه آيت تذكير نعمت خود كرد با بندگان، گفت: او آن خداي است كه برد شما را در دريا و خشك«10»، يقال: سار و سيّرته، برفت و من بروانيدمش«11»، و آن به تمكين باشد و اقدار و اعداد آلات، فِي البَرِّ، در زمين بيابان«12» [138- ر].

إبن عامر و ابو جعفر خواند [ند]«13»: ينشركم«14»، به «نون» و «شين» من النّشر«15»، او آن [است]«16» كه شما را مي پراگند در زمين خشك و دريا. ابو علي گفت حجّت اينان كه [اينكه]«17» خواندند، قوله تعالي: وَ بَث َّ مِنهُما رِجالًا كَثِيراً وَ نِساءً ...«18»، و بث ّ، از تفريق باشد، [و]«19» قوله تعالي: فَانتَشِرُوا فِي الأَرض ِ ...«20»، ... ثُم َّ إِذا أَنتُم بَشَرٌ تَنتَشِرُون َ«21». و حجّت باقي قرّاء كه يُسَيِّرُكُم خواندند، به «سين» و « يا » من التّسيير،

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها را. (19- 17- 13- 4- 3- 2). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(5). آو، آج، بم، لب: پي گيرند، مج: پي گيري كنند.

(6). كذا در اساس و همه نسخه بدلها، در معني لازم كلمه به مفهوم «راه نيابد». [.....]

(7). آج، مج، لب: بنگريزاند.

(8). همه نسخه بدلها شما.

(9). «مي كني» ترجمه مناسب «تفعلون» به صيغه خطاب است كه ضبط برخي از نسخه بدلهاي ماست.

(10). آج، لب، از: و در خشكي.

(16- 11).

مل: بردمش.

(12). آو، بم، لب: خشك.

(14). اساس: نشير، به قياس با نسخه آج، تصحيح شد.

(15). اساس: الشر، به قياس با نسخه آج، تصحيح شد.

(18). سوره نساء (4) آيه 1.

(20). سوره جمعه (62) آيه 10.

(21). سوره روم (30) آيه 20.

صفحه : 124

قوله تعالي: قُل سِيرُوا فِي الأَرض ِ ...«1»، و هر دو معني به يكديگر نزديكتر است«2»، حق تعالي منّت نهاد بر ما به تمكين او ما را از آن كه در زمين او مي رويم آنچه محل ّ قدرت است از دست و پاي و جوارح خلق اوست و قدرت كه فعل به او توان كردن، از فعل اوست. چهار پاي كه بر پشت او سفر توان كردن از خلق اوست، و راه چنان ساختن كه در او بتوان رفتن از فعل اوست. ستاره كه به آن راه توان بردن از خلق اوست عقل، كه به آن هدايت توان كردن در راه بردن از فعل اوست، براي آن«3» نكوست كه گويد: شما را من مي برم در برّ و بحر، و اگر چه سير فعل ماست. و برّ، زمين خشك باشد و بيابان«4» فراخ كه از ميان دو شهر«5» باشد. و «برّ»، نيكوي باشد. و «برّ»، گندم باشد، و اهل اشتقاق گفتند: اصل كلمه از سعت و فراخي است، و «بر»، [و «برّ»]«6» هم از فراخي چيز«7» است. و بحر مستقرّ آبي باشد فراخ، و اشتقاق او هم از فراخي است، و منه البحر الّذي هو الشّق، و البحيرة الابل الّتي«8» تشق ّ آذانها«9»، و جمع قليل بحر، ابحر باشد«10» و جمع كثيرش بحور باشد«11». و مرد فراخ عطا را از اينكه جا به بحر تشبيه كنند، و مرد

بسيار علم را. حَتّي إِذا كُنتُم فِي الفُلك ِ، «حتّي»، انتهاي غايت را بود، تا چون حاصل آمدي در كشتي. «كان»، روا بود كه تامّه بود به معني حصلتم، اوليتر است كه ناقصه باشد و جار و مجرور در محل ّ«12» خبر او، و تقدير [ه]«13» راكبين في الفلك حاصلين فيها. و فلك كشتيها باشد، اسم جنس است و اشتقاق او از فلك است و فلكة المغزل، براي دوران او در آب، و فلك را براي گردش، و بادريسه«14» دوك را براي گردش، و اينكه لفظ [هم]«15» واحد باشد و هم جمع، آن جا كه

-----------------------------------

(1). سوره انعام (6) آيه 11.

(2). همه نسخه بدلها: نزديك است.

(3). آو، آج، بم كه. [.....]

(4). مج خشك.

(5). اساس: دشمن، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(15- 6). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، افزوده شد.

(7). مج، لب: خير.

(8). آو، آج، بم، لب، آز: الّذي.

(9). آو، آج، بم: يشق اذنها.

(10). آو، آج، بم، لب، آز: و ابحر جمع قلّت باشد.

(11). آو، آج، بم، لب، آز: و بحور جمع كثرت.

(12). آج، آز نصب.

(13). اساس: ندارد، به قياس با نسخه مل، افزوده شد، آو، آج، بم، آز: تقدير آن كه.

(14). آج، آز: با ريسه.

صفحه : 125

واحدست في قوله: ... فِي الفُلك ِ المَشحُون ِ«1». و اينكه جا«2» جمع است لقوله: وَ جَرَين َ بِهِم بِرِيح ٍ، حق تعالي اوّل آيت بر عموم نهاد و خطاب كرد با راكب برّ و بحر، آنگه تخصيص كرد راكب بحر را، گفت: حَتّي إِذا كُنتُم فِي الفُلك ِ وَ جَرَين َ بِهِم، و عدول كرد از خطاب با غياب. و كشتيها ببرد ايشان را بِرِيح ٍ طَيِّبَةٍ، به بادي خوش،

و چون باد نرم باشد كشتي خوش رود و راست و آسان رود. وَ فَرِحُوا بِها، اهل كشتي و سكّان او شادمانه شوند به آن باد و گمان برند كه همچنان خواهد بودن. جاءَتها رِيح ٌ عاصِف ٌ، بادي سخت برآيد و دريا آشفتن گيرد و موجها خاستن گيرد، وَ جاءَهُم ُ المَوج ُ مِن كُل ِّ مَكان ٍ، از هر جاي، و ايشان فرو مانند و بترسند و گمان برند كه عذاب خداي به ايشان محيط شد و وقت هلاك نزديك آمد. دَعَوُا اللّه َ، در دعا گيرند و دل با خداي راست كنند، و اخلاص كار بندند، و دست به دعا بردارند و گويند: بار خدايا؟ اگر ما را برهاني از اينكه جا، ما از جمله شاكران و شكر كنندگان باشيم.

فَلَمّا أَنجاهُم، چون خداي تعالي ايشان را برهاند از آن ورطه، إِذا هُم يَبغُون َ، ايشان را بيني كه بغي كنند و ظلم و تعدّي كردن گيرند در زمين. آنگه گفت: از«3» بغي انسان مرا چه زيان است؟ اي مردمان ظالم باغي؟ بر خويشتن بغي«4» مي كني و به جاي خود بد مي كني«5». وَ جَرَين َ بِهِم، «نون»، ضمير فلك است كه جمع نهاد آن را، و «با»، تعديه راست في بهم، و في قوله بِرِيح ٍ، آلت«6» راست چنان كه: كتبت بالقلم، و ريح، مؤنّث است براي آن گفت: طَيِّبَةٍ، و بيان كرديم در سورة الاعراف كه: عرب بسيار عدول كنند از مخاطبه به مغايبه، و از مغايبه به مخاطبه، منها قول الشّاعر:

باتت تشكّي الي ّ النّفس مجهشة و قد حملتك سبعا بعد سبعينا

آغاز به مغايبه كرد و آنگاه با خطاب رجوع كرد، و در آيت همچنين كرد. و قوله:

-----------------------------------

(1). سوره شعراء (26)

آيه 119.

(2). آج، لب، آز: آن جا كه.

(3). همه نسخه بدلها، بجز مل: آن. [.....]

(4). مل: ظلم.

(5). آج في قوله، مج، لب، آز قوله.

(6). اساس: بر حاله، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

صفحه : 126

فَرِحُوا بِها، ضمير راجع است با باد، [و]«1» جاءَتها، «ها» ضمير فلك است كه به جمع كرد آن را، و عاصف، از اوصاف مخصوصه است، براي آن «تا» ي تأنيث در او نياورد في قول الكوفيّين: كحايض و طالق و طاهر و طامث، چون اينكه اوصاف مختص است به زنان و مشترك نيست بين الرّجال و النّساء، به [تا]«2» ي تأنيث [138- پ]

حاجت نبود تا فرق كند بين المذكّر و المؤنّث. و بصريان گفتند: اينكه علّت مطّرد نيست و انّما بر سبيل نسبت است، اي ذات حيض و طهر و طلاق و ريح ذات عصف«3»، و العصف شدّة الرّيح و لا يستعمل الّا في الرّيح، قال الشّاعر:

حتي اذا عصفت ريح مزعزعة فيها«4» قطار و رعد صوته رجل

وَ جاءَهُم ُ المَوج ُ، «هم» ضمير راكبان درياست، و موج اسم جنس است و قوله:

أُحِيطَ بِهِم، كنايت است از هلاك، و منه قول اللّه تعالي«5»:إن به وَ اللّه ُ مِن وَرائِهِم مُحِيطٌ«6»، اي مهلك لهم«7». دَعَوُا اللّه َ، جواب «اذا» است، و عامل در او. و مُخلِصِين َ، نصب بر حال است. و «دين»، طاعت است و نصب او بر مفعول به است، و قوله: لَئِن أَنجَيتَنا، در كلام حذفي و اختصاري هست، و التّقدير: يقولون لئن انجيتنا. و عرب حذف بسيار كنند چنان كه بسيار جاي نظاير آن برفت. و هذِه ِ، راجع است با حالت يا شدّت و محنت، و «لام» اوّل در لَئِن«8»

جواب قسمي مضمر است، و در دوم، لَنَكُونَن َّ، جواب «ان» است. و «نون» تأكيد راست، و «من»، تبيين راست و تبعيض نيز محتمل است.

آنگه حق تعالي در آيت ديگر گفت: وفا نكردند به آنچه گفتند، چون با حال سلامت و نجات افتادند با سر بغي و ظلم رفتند. و نجات، رستگاري باشد، و انجيته و نجّيته به معني واحد باشد، و نجوت به همچنين. و قوله: إِذا هُم، مفاجات راست، كه بنگري ايشان در زمين بغي مي كنند بنا حق. آنگه گفت: اينكه ظلم كه بر يكديگر

-----------------------------------

(2- 1). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(3). اساس: عاصف، به قياس با نسخه مج، تصحيح شد.

(4). آو، آج، بم، آز: منها.

(5). همه نسخه بدلها بجز بم و آز قوله تعالي.

(6). سوره بروج (85) آيه 20.

(7). آو، آج، لب، آز: اي مهلكهم لهم.

(8). اساس: اينكه، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

صفحه : 127

مي كني، بر خود مي كني از آن جا كه وبال آن راجع با شماست، [... وَ لا يَحِيق ُ المَكرُ السَّيِّئ ُ إِلّا بِأَهلِه ِ«1» ... وَ ما ظَلَمُونا وَ لكِن كانُوا أَنفُسَهُم يَظلِمُون َ«4»، و قوله: فَمَن«5» مَتاع َ الحَياةِ الدُّنيا، حفص خواند: متاع الحيوة الدّنيا، به نصب «عين» علي التّحذير، چنان كه الاسد، و المعني: احذر الاسد، و وجهي دگر آن كه: [به فعلي مضمر منصوب باشد، كانّه قال: تبغون متاع الحيوة الدّنيا، مفعول به باشد. و وجهي دگر آن كه مفعول له باشد، لقوله: إِنَّما بَغيُكُم عَلي أَنفُسِكُم مَتاع َ الحَياةِ الدُّنيا. و وجهي دگر آن كه]«7» نصب او بر مصدري محذوف الفعل باشد، كأنّه قال:

تمتّعون متاع الحيوة الدّنيا. و باقي قرّاء، به رفع خواندند بر خبر مبتداي محذوف، كأنّه

قال: ذاك متاع الحيوة الدّنيا. آنگه گفت: ثُم َّ إِلَينا مَرجِعُكُم، پس بازگشت شما با ماست، و ما خبر دهيم شما را به آنچه كرده باشي. مورد«8» اينكه، مورد وعيد است و تهديد، و خبر دادن كنايت است از جزا دادن- و اينكه را بيان رفت.

مقاتل گفت: يَبغُون َ فِي الأَرض ِ، بغي«9» ايشان را در«10» زمين به بت پرستيدن بود، و ديگران گفتند: هر چند ما ايشان را نعمت بيش داديم، ايشان مؤمنان را غوايل بيشتر جستند.

آنگه مثل زد دنيا [را]«11» و تشبيه كرد او را به آنچه مردم را از آن رغبت ببرد، گفت: إِنَّما مَثَل ُ الحَياةِ الدُّنيا، و [مثل«12» و]«13» مثل يكي باشد، كشبه و شبه. و دنيا تأنيث ادني باشد، افعل تفضيل، و آن صفت حيات است. و اينكه را براي آن حيات دنيا خواند كه پس از اينكه حياتي ديگر خواهد بودن در عقبي. آنگه گفت: با چه

-----------------------------------

(1). سوره ملائكه (35) آيه 43.

(2). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، از قرآن مجيد افزوده شد.

(3). اساس: ندارد، از مل، افزوده شد.

(4). سوره بقره (2) آيه 57. [.....]

(5). اساس: و من، به قياس با قرآن مجيد، تصحيح شد.

(6). سوره فتح (48) آيه 10.

(7). اساس: افتادگي دارد، به قياس با نسخه آج، افزوده شد.

(8). اساس: يعني، به قياس با نسخه مج، لب، بم، مل تصحيح شد.

(9). همه نسخه بدلها: و مورد.

(10). همه نسخه بدلها: ايشان در.

(13- 11). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(12). مج: مثال.

صفحه : 128

ماند! كَماءٍ، چون آبي است كه ما از«1» آسمان فرود آريم، و حدّ مثل قولي ساير باشد كه به او تشبيه كنند حال مذكور دوم را به حال

مذكور اوّل. فَاختَلَطَ بِه ِ نَبات ُ الأَرض ِ، نبات و گياه زمين به آن آميخته شود. و براي آن گفت كه: نبات با آب آميخته شود، يعني آب از او جدا نباشد و مادام آب با او باشد، تا نبات نيكوتر و سيرابتر باشد. آنگه تفصيل داد آن نبات را كه از هر نوعي باشد. آنچه مردم خورند و آنچه چهار پاي خورند. آنچه مردم خورند، چون: بقول و حبوب و فواكه، و آنچه انعام خورد در«2» ساير انواع گياه و حشيش. حتّي، تا آنگه كه در تمامي بغايت رسد و زمين زينت خود بگيرد و آراسته شود، اهل زمين«3» گمان برند كه: آن در دست و ملك و تصرّف ايشان حاصل شد و ايشان را مستخلص شد. ناگاهي فرمان ما بيايد به شب و يا به روز، و آن را حصيد و دروده كند، كَأَن لَم تَغن َ بِالأَمس ِ، تا چنان شود كه پنداري دي نبوده«4» است، من قولهم: غني بالمكان اذا اقام به، و المغني المنزل، و المغاني المنازل، قال النّابغه:

غنيت بذلك إذ هم لك جيرة منها بعطف رسالة و تودّد

آنگه خلاف كردند كه اينكه تشبيه چيست و از كجاست! بعضي اهل معاني گفتند: تشبيه به آب است چون از آسمان فرود آيد اوّل پاكيزه باشد و صافي و بسيار و خوش طعم، آنگه با نبات مختلط شود و طعم بگرداند [139- ر]

و بر خاك زمين آيد تيره شود، و چون مدّتي در غدير و آبگير بماند نضوب كند و خشك شود، متاع«5» دنيا با اينكه ماند و حيات دنيا.

و بعضي دگر گفتند: تشبيه به نبات است كه، اوّل چون بر آيد در اوان

خود و وقت ربيع كه هوا به اعتدال باشد و بارانهاي پياپي باشد، نبات برويد تازه و طري ّ و مونق و معجب، تا روزي«6» چند بر آيد و هوا گرم باشد«7» باران باز ايستد گياه زرد شود و خشك شود، چنان كه در دگر آيت فرمود:

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها، بجز آز: كه آن را.

(2). همه نسخه بدلها: از.

(3). همه نسخه بدلها: و اهل آن زمين.

(4). اساس: بوده، به قياس با نسخه مل، تصحيح شد.

(5). همه نسخه بدلها، بجز مج: و متاع.

(6). همه نسخه بدلها، بجز مج: باز روزي. [.....]

(7). همه نسخه بدلها: گرم شود.

صفحه : 129

... كَمَثَل ِ غَيث ٍ أَعجَب َ الكُفّارَ نَباتُه ُ ثُم َّ يَهِيج ُ فَتَراه ُ مُصفَرًّا ثُم َّ يَكُون ُ حُطاماً«1».

بعضي [دگر]«2» گفتند: حيات دنيا در قلّت لبث«3» و بقا، به بقاي آن آب و گياه تشبيه كرد، و آنچه ظاهر حال است به آن، به ماند«4» كه تشبيه به گياه و نبات است- و اللّه اعلم بمراده، كَذلِك َ نُفَصِّل ُ الآيات ِ، ما چنين تفصيل دهيم آيات را براي قومي كه انديشه كنند، و بيان و تفصيل براي همه مكلّفان است و لكن اينكه قوم را تخصيص كرد«5» به ذكر كه ايشان منتفع باشند.

قوله: وَ اللّه ُ يَدعُوا إِلي دارِ السَّلام ِ- الاية، حق تعالي رسول را گفت: يا محمّد؟ ادع ُ إِلي سَبِيل ِ رَبِّك َ ...«6»، خلقان را با راه من دعوت كن و به اينكه كار قيام نماي كه اينكه كار تو است، دعوت با شريعت و بيان ملّت و طريقت حوالت اينكه دعوت به تو است، از آن كه در او رنج است چون نوبت به دعوت دار السّلام [رسد]«7» كه همه گنج است بي«8» رنج، همه راحت است

بي«9» محنت، همه كرامت است بي«10» اهانت، گفت: تو خاموش باش تا اينكه ميزباني من بكنم، وَ اللّه ُ يَدعُوا إِلي دارِ السَّلام ِ، چون سراي، سراي من است و مهمان«11» مهمان من است و ميزبان منم، همان اوليتر كه دعوت من كنم، بنده«12»؟ دعوتي به تو است و اجابتي به من، و دعوتي به من است و اجابتي به تو. آن دعوت كه به تو است، دعاي شب تو است تا من به اجابت مقرون كنم، ادعُونِي أَستَجِب لَكُم«13»، آن دعوت كه به من است و اجابت«14» به تو، اينكه دعوت است و اجابت قوله تعالي: استَجِيبُوا لِلّه ِ وَ لِلرَّسُول ِ إِذا دَعاكُم لِما يُحيِيكُم«15»، أَجِيبُوا داعِي َ اللّه ِ«16»، وَ مَن أَحسَن ُ قَولًا مِمَّن دَعا إِلَي اللّه ِ ...«17»، لكن«18» داعي اللّه نكو باشد كه داعي، اللّه باشد چگونه باشد! اهل لسان گفتند: ان ّ السّلام

-----------------------------------

(1). سوره حديد (57) آيه 20.

(2). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(3). آو، آج، مج: قلّت لبث.

(4). لب: بماند.

(5). همه نسخه بدلها، بجز آو: كردند.

(6). سوره نحل (16) آيه 125.

(7). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد، مج: رسيد. (10- 9- 8). لب: پي.

(11). آو: ميهمان.

(12). آج، لب، آز: بنده من.

(13). سوره مؤمن (40) آيه 60.

(14). مل، مج، لب: اجابتش.

(15). سوره انفال (8) آيه 24. [.....]

(16). سوره احقاف (46) آيه 31.

(17). سوره فصّلت (41) آيه 33.

(18). آو، آج، مل، مج، لب، آز: اگر.

صفحه : 130

دعا الانام من دار الملام الي دار السّلام، فمن ابي فدخولها عليه حرام و من لبّي فله الاكرام و الانعام، آخر: ان ّ المجيد دعا العبيد من الوعيد الي المزيد، فمن ابي فهو طريد، و من لبّي فهو للحق ّ مريد«1»، ان ّ الوهاب

دعا الاحباب من الحجاب الي الثّواب، فمن ابي خلد«2»، للعقاب، و من لبي اهل للعتاب و يبقي الودة ما بقي العتاب، يدعو من دار الي دار، و من قرار الي قرار، و من دنيا الي عقبي، و من دنيا دنيّة الي عيشة رضيّة، و من دار التّكليف الي دار التّشريف، و من دار البلوي الي جوار المولي، و من دار الفناء الي دار البقاء، و من دار العناء الي دار الغناء، و من دار الزّوال الي دار النّوال، و من دار اصلها مدر، و وعدها غرر«3»، و نفعها ضرر الي دار اصلها درر، و فرشها سرر، و اهلها غرر«4»، من دار اوّلها بكاء، و اوسطها عناء، و آخرها فناء الي دار اوّلها عطاء، و اوسطها غناء، و آخرها بقاء.

حق تعالي گفت: خداي مي خواند با سراي سلام. مفسّران در معني او خلاف كردند، قتاده گفت: الي دار السّلام للّه«5» با سراي خود مي خواند، و سلام از جمله نامهاي اوست، السّلام المؤمن، سراي سراي او، بنده در فناي او، در سراي بقاي او در تشريف عطاي او، در وعده لقاي او، در اوميد لقاي او، نعم الدّار و نعم الحال«6» و نعم الجوار و نعم الميزان«7». زجّاج گفت: دار السّلامة، مراد به سلام، سلامت است و آن دو لغت [اند: كالرّضاع و الرّضاعة، و اللّذاذ و اللّذاذة، و قال الشّاعر]«8»:

تحيّي بالسّلامة ام ّ بكر و هل لك بعد قومك من سلام

اي، من سلامة. براي آتش سراي سلامت خواند كه در او با سلامت باشند از آفات و عاهات و نكبات و بليّات از اعراض و امراض و صدود و اعراض از سكرت«9» موت و حيرت فوت، قال

اللّه تعالي: ادخُلُوها بِسَلام ٍ آمِنِين َ«10»، گفتند: مراد به سلام،

-----------------------------------

(1). آز: حق ّ المريد.

(2). اساس: خالد، به قياس با نسخه آو، و اتّفاق نسخه بدلها، تصحيح شد.

(3). همه نسخه بدلها: غدر.

(4). همه نسخه بدلها، بجز آو، بم و.

(5). همه نسخه بدلها: الي دار اللّه

(6). همه نسخه بدلها: الجار.

(7). همه نسخه بدلها: المزار.

(8). اساس: افتادگي دارد، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، افزوده شد.

(9). آو، آج، بم، مل، آز: سكر.

(10). سوره حجر (15) آيه 46.

صفحه : 131

تحيّت است، براي آنش سراي سلام«1» خواند كه اهلش به آن جا كه رسيدند به سلام رسيدند، بافشاء السّلام و اطعام الطّعام و صلة الارحام [من

قوله- عليه السّلام:2» افشوا السّلام و اطعموا الطّعام و صلوا الارحام]« و صلّوا باللّيل و النّاس نيام تدخلوا الجنّة بسلام، اي بسلامة.

و چون در شوند به سلام در شوند، ادخُلُوها بِسَلام ٍ ...«3»، و فريشتگان در ايشان [139- پ]

به سلام در شوند«4» ... وَ المَلائِكَةُ يَدخُلُون َ عَلَيهِم مِن كُل ِّ باب ٍ، سَلام ٌ عَلَيكُم«5»، و تحيّت ايشان در آن جا سلام بود،: تَحِيَّتُهُم يَوم َ يَلقَونَه ُ سَلام ٌ ...«6»، و طيب عيش ايشان به سلام بود: لا يَسمَعُون َ فِيها لَغواً وَ لا تَأثِيماً، إِلّا قِيلًا سَلاماً سَلاماً«7»، و از خداي تعالي بر ايشان سلام بود: سَلام ٌ قَولًا مِن رَب ٍّ رَحِيم ٍ«8».

اهل اشارت گفتند: سلام براي آن كند خداي بر ايشان كه، ايشان از حقارت گناهكاري خود به عظمت بزرگواري او نگرند نيارند انبساط كردن، حق تعالي بر ايشان سلام كند تا مستأنس«9» شوند.

جابر«10» عبد اللّه انصاري روايت كرد كه، رسول گفت- عليه السّلام: در خواب ديدم كه جبريل بر بالين من بودي و ميكايل بر پايين من، با

يكديگر مي گفتندي كه براي او مثلي بزن، آنگه گفت: بشنو كه گوشت شنوا باد، و بدان كه دلت دانا باد، مثل تو و مثل امّت تو، چون«11» پادشايي«12» است كه سرايي بنا كند و در آن سراي خانه اي سازد و در آن خانه خواني«13» نهد، آنگه رسولي فرستد و قومي را به دعوت خواند، بعضي اجابت كنند و بعضي نكنند. پادشاه خداي است، و سراي اسلام است«14»، و خانه

-----------------------------------

(1). آو، آج، بم، لب، آز: سلامت. [.....]

(2). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، افزوده شد.

(3). سوره حجر (15) آيه 46.

(4). آو، آج، بم، لب: در شدند، مل: فريشتگان برايشان سلام كننده شوند.

(5). سوره رعد (13) آيه 23 و 24.

(6). سوره احزاب (33) آيه 44.

(7). سوره واقعه (56) آيه 25 و 26.

(8). سوره يس (36) آيه 58.

(9). آج، مج، لب، آز: مستانش.

(10). مل: جابر بن.

(11). همه نسخه بدلها، بجز مل مثل.

(12). همه نسخه بدلها، بجز آج: پادشاهي.

(13). آو، بم: خاني.

(14). آو، آج، لب: سراسراي سلام است، بم، آز: سراسراي سلامت.

صفحه : 132

بهشت است، و تو كه محمّدي رسولي. هر كه تو را اجابت كند به اسلام درآيد، و هر كه به اسلام در آيد به سراي سلام در آيد، و هر كه به سراي سلام در آيد به طعام حاضر آيد و به آن ممتّع«1» شود.

يحيي معاذ گفت: يا بن آدم؟ خداي«2» تو را به سراي سلام دعوت مي كند، بنگر تا او را از كجا اجابت كني. اگر از دنياش اجابت كني، به بهشت روي و اگر از گور اجابت كني ممنوع شوي و محروم ماني. وَ يَهدِي مَن يَشاءُ إِلي

صِراطٍ مُستَقِيم ٍ، حمل توان كردن علي معنيين، بر دو معني: يكي آن كه، چون دعوت كرد لطف كند با آن كه او خواهد تا مهتدي شود به راه راست، و حمل توان كردن بر ره بهشت، راه نمايد به ره بهشت آن را كه خواهد.

اهل اشارت گفتند: دعوت«3» عام كرد براي اظهار حجّت، و هدايت خاص ّ كرد براي استغناي او از خلقش، دعوت عام كرد كه طريق است به نعمت، و هدايت خاص كرد كه طريق است به منعم.

قوله: لِلَّذِين َ أَحسَنُوا الحُسني وَ زِيادَةٌ- الايه، گفت: آنان را كه كارهاي نكو كنند از طاعات و ايمان ايشان، را ثواب و جزا از آن«4» نكوتر باشد. و حسني، تأنيث احسن بود [و زيادت، حسني كه در برابر احسان است به استحقاق بود، و زيادت مراد به تفضّل]«5» يعني قوله تعالي: مَن جاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَه ُ عَشرُ أَمثالِها ...«6»، و قوله:

مَثَل ُ الَّذِين َ يُنفِقُون َ أَموالَهُم فِي سَبِيل ِ اللّه ِ كَمَثَل ِ حَبَّةٍ أَنبَتَت سَبع َ سَنابِل َ فِي كُل ِّ سُنبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ«7»- الاية، و اينكه قول عبد اللّه عبّاس است، و گفت: لِلَّذِين َ أَحسَنُوا الحُسني، مراد به احسان، گفت: ... لا إِله َ إِلَّا اللّه ُ«8»، است، و به «حسني»، بهشت است، و به «زيادة»، آنچه وعده داد«9» يكي را ده و يكي را هفتصد.

-----------------------------------

(1). مل: متمتّع. [.....]

(2). همه نسخه بدلها، بجز مل تعالي.

(3). آو، آج، لب، آز: دعوتي.

(4). همه نسخه بدلها، بجز مل و مج: جزا آن.

(5). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، افزوده شد.

(6). سوره انعام (6) آيه 160.

(7). سوره بقره (2) آيه 261.

(8). سوره محمّد (47) آيه 19.

(9). مج به او.

صفحه : 133

امير المؤمنين علي گفت- عليه السّلام: «حسني»، بهشت

است و «زيادة»، غرفه اي است از يك دانه مرواريد، آن را چهار در است.

مجاهد گفت: حسني، آن است كه حسنه«1» به حسنتي، و «زيادة»، مغفرت و رضوان است.

إبن زيد گفت: «حسني»، بهشت است و «زيادة» آنچه ايشان را داد در دنيا از نعمت و انواع خيرات كه ايشان را بر آن حساب نخواهد.

بعضي دگر گفتند: «زيادة»، [آن]«2» است كه، چون در بهشت قرار گيرند ابري بر آيد بر ايشان، هر چه مشتهاي«3» ايشان بود برايشان ببارد، امّا قول آنان كه گفتند:

مراد به «زيادة»، ديدار خداي است، باطل است براي ادلّه عقل و سمع كه برخاسته است«4» براي آن كه اينكه معني بر خداي تعالي روا نيست. امّا در آيت چند دليل است بر آن كه نشايد كه مراد رؤيت باشد.

يكي آن كه: حق تعالي اينكه «حسني» و «زيادة» را به جزاي ايمان و عمل كرد، گفت آنان را كه احسان كنند: حسني باشد و زيادة. و بنزديك آنان كه اينكه معني بر خداي روا دارند، جزا بر عمل نبود. پس تفسير آيت دادن بر وجهي كه اصلي«5» از اصول ايشان نقض كنند، وجهي ندارد، پس«6» واجب بود رجوع كردن از يكي از آن دو.

دگر آن كه: «زيادة»، بر چيزي هم از جنس آن چيز باشد، چنان كه يكي از ما چيزي خرد چون استزاده كند و زياده خواهد، گويد: «زدني»، زيادتي بده هم از آن جنس دهد، براي آن كه مفهوم از او«7» اينكه باشد.

وجه سه ديگر آن كه: «زيادة»، بر چيز كم از آن چيز باشد كه اصل بود، نبيني كه آن كس كه از عطّار پاره اي آب گل«8» خرد نكو نباشد كه او

را گويد: مرا به زيادت

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: حسنتي.

(2). اساس: ندارد: به قياس با نسخه آو، افزوده شد.

(3). مل: مشتهيّات.

(4). همه نسخه بدلها، بجز مل: برخاست، مل: برخاست.

(5). اساس: كاصلي/ كه اصلي.

(6). همه نسخه بدلها: چه. [.....]

(7). آو، بم: ازدياد.

(8). همه نسخه بدلها، بجز مل و مج: گلاب.

صفحه : 134

بر سر اينكه نافله اي مشك ده، و نيز آن كه [از]«1» بقّال پاره اي برنج خرد قمطره اي«2» شكر [140- ر]

بر سر آن زيادت نخواهد«3». پس معلوم شد كه حسني به استحقاق باشد و زيادت به تفضّل. وَ لا يَرهَق ُ وُجُوهَهُم قَتَرٌ وَ لا ذِلَّةٌ، الرّهق الغشيان، يقال: رهقه مكروه اذا غشيه و لحقه و رهقه دين اذا ركبه، و منه: غلام مراهق اذا قارب«4» البلوغ، و ارهقته كذلك«5» اذا غشّيته«6» ايّاه، قال اللّه تعالي: ... فَخَشِينا أَن يُرهِقَهُما طُغياناً وَ كُفراً«7». و القتر، الغبار، واحدها قترة، و القتار رائحة المرق، و الاقتار التضييق«8» في المعيشة، و إبن قترة نوع من الحيّات«9» سمّيت بذلك لاغبرارها بالتّراب، قال الشّاعر:

متوّج برداء الملك يتبعه موج«10» تري«11» فوقه الرّايات و القترا

[حق تعالي گفت: نرسد به رويهاي ايشان گردي و مذلّتي. عبد اللّه عبّاس و قتاده]«12» گفتند: سياهي روي خواست، بعضي [دگر]«13» گفتند: كأبة«14» و كسوف گرفتگي و دژمي. و حسن بصري خواند: قتر، بسكون التّاء«15»، و هما لغتان، كالقدر و القدر، و نيز مذلّتي و صغاري به ايشان نرسد. أُولئِك َ أَصحاب ُ الجَنَّةِ، ايشان اهل بهشت باشند و در آن جا هميشه باشند و مخلّد«16» باشند.

قوله: وَ الَّذِين َ كَسَبُوا السَّيِّئات ِ، و آنان كه ايشان كسب سيّئات و بدي كنند، حق تعالي بر عادت او در باب ترغيب و ترهيب و

وعد و وعيد چون ذكر مؤمنان و مطيعان و جزاي ايشان بگفت، عقيب آن ذكر كافران و عصاة و پاداشت ايشان گفت، آيت اوّل در بيان«17» فضل خود كرد بر مؤمنان، و در اينكه آيت بيان عدل خود

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(2). همه نسخه بدلها: قمطري.

(3). اساس: خواهد، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(4). آج، آز: اذا اقارب.

(5). همه نسخه بدلها، بجز مج و لب: ارهقه كذا، مج، لب: ارهقته كذا.

(6). آو، آج، بم، مج، آز: غشيه.

(7). سوره كهف (18) آيه 80.

(8). آو، آج، بم، آز: التضيق.

(9). اساس: الحيوان، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(10). اساس: هوج، به قياس با نسخه آج، تصحيح شد.

(11). آج، آز: يري.

(13- 12). اساس: افتادگي دارد، به قياس با نسخه آو، افزوده شد. [.....]

(14). آو، آج، بم، لب، آز: كاابه.

(15). اساس: بسكون تا الثا، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(16). همه نسخه بدلها: هميشه و مخلّد.

(17). همه نسخه بدلها: در آيت اوّل.

صفحه : 135

كرد، آن جا كه گفت: آنچه حق ّ تو است بدهم و زيادت، از آن جا كه حق دادن عدل است و زيادت دادن فضل، تا هم عدل را كار بسته باشد«1» و هم فضل. در اينكه آيت گفت: آنان كه ايشان بدي كنند، چون جزاي ايشان دهم يكي را بيش از يكي پاداشت ندهم تا عدل كرده باشم، چه اگر آن زيادت كه آن جا دادم اينكه جا بدهم، ظلم كرده باشم، جزاء«2» مثلا بمثل، سر بسر بر وفق عمل بي زيادت، و اگر نقصان كنم فضل كرده باشم چه حق ّ من است و قبض [و]«3» استيفاء به من«4» است و در

اسقاط آن اسقاط حق ّ غيري نيست اگر همه اسقاط كنم«5» اولي و افضل و احسن و اجمل، جز كه حكمت اقتضاي آن كردش كه«6» عقاب كفّار اسقاط نكنم و قرينه اينكه آيت«7»: وَ جَزاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثلُها ...«8»، دليل آن است كه زيادت در آيت اوّل فضل است و اكرام، و زيادت بر قدر مستحق، تا معني هر دو آيت ملايم شود، بر«9» اينكه وجه كه بيان كرديم، چه اگر نه چنين باشد اينكه دو آيت را به يكديگر نسبت نبود. و «كسب»، هر فعلي بود كه به آن جرّ منفعت يا دفع مضرّت كنند، و براي آن فعل سيّئات«10» را كسب خواند كه، فاعلش پندارد كه به خود«11» سود مي كند، و سيّئه فعلي باشد كه يسوء صاحبها، صاحبش را دژم«12» بكند. و رفع جزا را دو وجه باشد، يكي آن كه: مبتدا بود و خبرش [مقدّر]«13» مقدّم بود، و التّقدير: فلهم جزاء سيّئة، تا مطابق آيت اوّل بود في قوله: لِلَّذِين َ أَحسَنُوا الحُسني. وجه دوم آن كه: او مبتدا بود و خبرش في قوله: بِمِثلِها، و التّقدير: كاين [حاصل]«14» بمثلها. وَ تَرهَقُهُم، اي تغشاهم. ذِلَّةٌ، اي مذلّة، و به ايشان رسد مذلّتي و مهانتي تمام، و براي آن تنكير كرد تا ابهام كند بر

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: باشم.

(2). اساس: جز، مل: چه، به قياس با نسخه آج، تصحيح شد. (14- 13- 3). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(4). مل: آن من.

(5). اساس: كني، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(6). آج، مل، مج، لب، آز: كرد شرعا كه.

(7). همه نسخه بدلها في قوله.

(8). اساس: بمثلها، به قياس با نسخه آج، با توجه به متن

قرآن مجيد، تصحيح شد، سوره شوري (42) آيه 40.

(9). اساس: و، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(10). همه نسخه بدلها، بجز مج: سيّئه. [.....]

(11). اساس: به خوف، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(12). آو، آج، بم، لب، آز: اندوهگن.

صفحه : 136

مخاطب تعظيم و تهويلش را، پنداري گفت: ذلّتي كه آن را وصف ندانند، بر عكس آيت اوّل. ما لَهُم مِن َ اللّه ِ مِن عاصِم ٍ، ايشان را از خداي عاصمي و باز دارنده اي نباشد«1» و پناه دهنده اي نباشد«2». كَأَنَّما أُغشِيَت وُجُوهُهُم، پنداري كه رويهاي ايشان را در پوشيده اند پاره هايي«3» از شب سياه به تاريك، يعني رويهاشان سياه باشد. و قوله: مُظلِماً، در نصب او دو وجه است، يكي آن كه: حال بود از شب، كانّه قال:

من اللّيل المظلم، چون «الف» و «لام» از او بيفگند، نصب كرد او را بر حال، چنان كه: جاء زيد راكبا، و المعني زيد الرّاكب«4». و وجهي دگر آن است كه: صفت قطعا باشد، و براي آن مظلمة نگفت كه تأنيث نه«5» حقيقي است و نيز فاصله اي هست ميان صفت و موصوف، چنان كه شاعر گفت:

لو ان ّ مدحة حي ّ منشرا احدا احيا ابا كن ّ يا ليلي الاماديح

و قطّع، جمع قطعه، و إبن كثير و كسائي خواندند: قطع به تسكين«6» «طا» و هما لغتان. ابو عبيده گفت: القطع ساعة من اللّيل، يقال: اتانا لقطع«7» من اللّيل، اي في ساعة من اللّيل، قال الشّاعر:

م علينا من قطع ليل بهيم

و بر اينكه قراءت، مُظلِماً، صفت باشد لا غير، كقوله: وَ هذا كِتاب ٌ أَنزَلناه ُ مُبارَك ٌ«8».

أُولئِك َ أَصحاب ُ النّارِ هُم فِيها خالِدُون َ، ايشان اهل دوزخ باشند [140- پ]

و ملازمان او بر سبيل تأييد و تخليد.

وَ يَوم َ نَحشُرُهُم جَمِيعاً، [ «يوم»، منصوب است بر اضمار فعلي مقدّر كانّه«9»: اذكر يوم نحشرهم جميعا،]«10» ياد كن اي محمّد چون ما حشر كنيم ايشان را جمله، و نصب

-----------------------------------

(1). اساس: باشد، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(2). ديگر نسخه بدلها: و پناه دهنده اي.

(3). مل: از پاره اي.

(4). اساس: زيدا الراكب، به قياس با نسخه مل، تصحيح شد.

(5). اساس: تأنيثه، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(6). آو، آج، بم، لب، آز: به سكون.

(7). اساس: اتانا القطع، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(8). سوره انعام (6) آيه 92.

(9). مج، لب قال.

(10). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

صفحه : 137

جَمِيعاً، بر حال باشد از مفعول. و حشر جمع«1» باشد از هر جانبي، و حشر گويند مردم جمع كرده را از هر نوعي، فعل به معني مفعول. و محشر، مجمع مردماني باشند«2» گرد كرده بر اينكه وجه. آنگه گوييم مشركان را: مَكانَكُم، نصب او بر اضمار فعلي باشد مقدّر كه حذف آن مستمرّ است در كلام ايشان، و التّقدير: الزموا مكانكم، بر جاي خود باشي، قال الشّاعر:

اقول لنفسي حين حوذر الّها مكانك لمّا تشفقي حين مشفق

مكانك حتّي ينطوي«3» الغم ّ تنجلي غمامة«4» هذا العارض المتألّق

أَنتُم وَ شُرَكاؤُكُم، قوله: أَنتُم، ضمير مرفوع منفصل است بدل از ضمير مرفوع متّصل كه در فعل محذوف است، من قوله: الزموا، أَنتُم وَ شُرَكاؤُكُم، بر جاي«5» باشي شما و انبازان شما، يعني معبودان شما، يعني تا ميان شما حكم كنيم«6». آنگه گفت:

فَزَيَّلنا بَينَهُم، اي فرّقنا بينهم، ميان ايشان جدا كنيم، يقال: زال الشّي ء عن مكانه و ازلته انا،

و زيّلته«7» للمبالغة، و لفظ ماضي است و مراد مستقبل، چنان كه نظاير او برفت در بسيار جاي و وجهش گفته شد. وَ قال َ شُرَكاؤُهُم، و آن معبودان شما ايشان«8»، گويند شما را: ما را نپرستي«9». در او چند قول گفتند، مجاهد گفت:

خداي تعالي بتان را به آواز آرد تا گويند، ما خبر نداريم از عبادت شما ما را، و قولي ديگر آن است كه: اينكه شياطين«10» گويند. آنگه گويند: اينكه را دو تأويل باشد، يكي آن كه: شما ما را نپرستي«11» عبادتي كه به آن اعتداد«12» و انتفاع باشد، و دگر آن كه: در حال دهش و تحيّر گويند چنان كه كودك مذعور گويد. جبّائي گفت: عبادت شما ما را نه [به]«13» امر و اختيار و خواست ما بود، و براي آن اينكه تأويل بايد كردن كه بيان

-----------------------------------

(1). آج، لب، آز: جميع.

(2). مج، لب، آز: باشد. [.....]

(3). مج، لب، آب: تنطوي.

(4). اساس: عماية، به قياس با نسخه مج، تصحيح شد.

(5). آج، لب، آز خود.

(6). آو، آج، بم، لب، آز: حكم كنم.

(7). آو، آج، بم، مج، لب، آز انا و زيّلته.

(8). همه نسخه بدلها: معبودان ايشان.

(9). آو، آج، بم، لب، آز: شما ما را نپرستيدي، مل: ما نپرستيدي، مج: ما را نپرستيد.

(10). آو، آج، بم، لب، آز را.

(11). آو، بم: شما را نپرستيدي، مج: شما ما را بپرستيد.

(12). آج، آز: اعتذار.

(13). اساس: ندارد، آز آو، افزوده شد.

صفحه : 138

كرديم كه: روا نباشد كه اهل قيامت دروغ گويند، چه ايشان ملجأ باشند به ترك«1» قبايح از آن جا كه دانند به ضرورت كه اگر خواهند تا كنند، ... حِيل َ بَينَهُم وَ بَين َ«2»فَكَفي بِاللّه ِ شَهِيداً بَينَنا

وَ بَينَكُم، اينكه حكايت گفتار«4» شركاء مشركان است و معبود ايشان كه گويند: خداي بس گواه ميان ما و شما كه ما از عبادت شما غافل بوده ايم«5». فَكَفي بِاللّه ِ، «با» زيادت است، و المعني كفي اللّه، و نصب شَهِيداً، بر حال باشد، براي آن گفت: بَينَنا وَ بَينَكُم، تا شامل بود آن را كه شاهدا لنا و عليكم.

و بعضي دگر گفتند: نصب شهيدا، بر تميز است، و قوله: إِن كُنّا، مخفّفه است از ثقيله، براي آن «لام» در خبر او باز آمد. و زجّاج گفت: إِن، به معني «ما» ي نافيه است و «لام» به معني الّا كأنّه قال: ما كنّا عن عبادتكم الّا غافلين. اينكه خبر راست است، براي آن كه جمادات و بسيار احياء بي خبر بوده اند از عبادت مبطلان ايشان را.

هُنالِك َ تَبلُوا كُل ُّ نَفس ٍ ما أَسلَفَت، «هنالك» ظرف مكان است، يعني آن جايگاه بيازمايد و مقاسات كند هر كسي آنچه كرده باشد و در پيش افگنده. و اهل كوفه خوانند، مگر عاصم: «تتلوا»، به «تا»، يعني آن جايگاه برخواند«6» هر نفسي آنچه كرده باشد«7»، يعني نامه نوشته او به اعمالش حجّت عامّه«8» در قراءت «با»«9» [قوله]«10» وَ بَلَوناهُم بِالحَسَنات ِ وَ السَّيِّئات ِ ...«11»، و حجّت آنان كه به «تا» خوانند«12»، قوله: فَأُولئِك َ يَقرَؤُن َ كِتابَهُم ...«13»، و قوله: اقرَأ كِتابَك َ«14»، و قوله:

-----------------------------------

(1). اساس: نزديك، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(2). همه نسخه بدلها ذلك.

(3). سوره سبأ (34) آيه 54. [.....]

(4). اساس: كفار، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(5). آو، آج، بم، لب، آز: بوديم.

(6). آو، آج، بم، لب: برخوانند.

(7). آج، مج، لب: باشيد.

(8). آج،

مج، آز: عاصم.

(9). اساس: ما، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(10). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، افزوده شد.

(11). سوره اعراف (7) آيه 168.

(12). همه نسخه بدلها، بجز آو: خواندند.

(13). سوره بني اسرائيل (17) آيه 71.

(14). سوره بني اسرائيل (17) آيه 14.

صفحه : 139

... إِن َّ رُسُلَنا يَكتُبُون َ ما تَمكُرُون َ«1».

و گفتند: معني «تتلوا»، تتبّع باشد، و معني آن كه: تجازي«2» علي حسب عمله من تلوت الرّجل اتلوه تلوّا، اي تبعته. وَ رُدُّوا إِلَي اللّه ِ مَولاهُم ُ الحَق ِّ، و ايشان را با خداي برند كه خداوند ايشان«3» است بدرستي و راستي و آنچه ايشان آن را پرستيده باشند به دروغ و افترا از ايشان گم شود و غنا«4» و كفافي نكند ايشان را.

قوله: مَن يَرزُقُكُم مِن َ السَّماءِ وَ الأَرض ِ، آنگه حق تعالي رسول را- عليه السّلام- بياموخت طريقت مجادله با ايشان، گفت از طريق مناظره با ايشان بگوي كه:

كيست كه شما را روزي مي دهد از آسمان و زمين! از آسمان به باران و از زمين به نبات. و گفتند: از آسمان به تقدير، و از زمين به تسبيب. أَمَّن يَملِك ُ السَّمع َ وَ الأَبصارَ، يا كيست كه او مالك سمع و بصر شما است كه قادر است بر آن و آفريدن آن و درست داشتن آن و صرف [141- ر]

آفات و عاهات از او، و خلق آن بر وجهي كه به او بينند و شنوند«5»!

در خبر مي آيد كه: خداي را تعالي بر چشم ما موكّلان اند از فريشتگان كه شياطين را از چشمهاي ما باز مي رانند چنان كه يكي از ما مگس را از انگبين باز راند. وَ مَن يُخرِج ُ الحَي َّ مِن َ المَيِّت ِ، و كيست كه

زنده از مرده بيرون آرد و مرده را از زنده بيرون آرد! بر آن وجوه كه تفسير داديم در سوره آل عمران. وَ مَن يُدَبِّرُ الأَمرَ، و كيست كه او تدبير كارها كند در آسمان و زمين! آنگه جواب اينكه هيچ نباشد آن را كه انديشه كند و انصاف بدهد، الّا آن كه گويد: خداي.

حق تعالي خبر داد كه ايشان عند اينكه حال تسليم كنند و گويند: اللّه ُ، خداي است كه اينكه كند و بر اينكه قادر باشد. فَقُل أَ فَلا تَتَّقُون َ، بگو كه شما نترسي از او كه چون او را نشناسي و عبادت نكني و شكر نعمت او نكني كه نعمت بر شما منقطع كند و شما را مؤاخذت كند عاجلا و آجلا.

آنگه گفت:از كه فَذلِكُم ُ اللّه ُ رَبُّكُم ُ الحَق ُّ، آن كه موصوف است به اينكه صفات، و

-----------------------------------

(1). سوره يونس (10) آيه 21.

(2). آج، لب، آز: نحاذي، مل: تجازي.

(3). اساس: شما، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد. [.....]

(4). آج، مج، لب: غنايي.

(5). همه نسخه بدلها: بشنوند.

صفحه : 140

فاعل اينكه افعال است، خداوند شماست بدرستي و سزاي خداوندي و مستحق ّ عبادت.

چون درست شد كه حق ّ اوست، از پس حق چه باشد جز ضلال و گمراهي؟از كه فَأَنّي تُصرَفُون َ، چگونه مي برگردانند«1» شما را، و معني آن كه: چگونه مي گردي از او و معرفت و عبادت او با چندين آيات و دلالات و عبر و عجايب؟ آنگه براي آن به لفظ ما لم يسم ّ فاعله گفت از قوّت آن [كه]«2» به هيچ وجه از آن انصراف و عدول و نفه«3» نمي كنند تا پنداري در آن مختار نه اند«4». و مورد آيت

مورد انكار است، و اگر فعل او بودي، هيچ كس بر فعل خود منكر نشود، پس در آيت دليل است بر آن كه انصراف ايشان و كفر ايشان به فعل و مشيّت خداي نيست.

قوله: كَذلِك َ حَقَّت كَلِمَةُ رَبِّك َ، اهل مدينه و إبن عامر خواندند اينكه جا و در آخر اينكه سورت و در سورة المؤمن: «كلمات» علي الجمع، و دگر قرّاء بر وحدان«5» خواندند: كَلِمَةُ رَبِّك َ. معني كلمه، آن خبر است كه خداي داد به آنچه در لوح بنوشت از آنچه در سابق علم او رفته بود كه: ايشان ايمان نيارند. و آن كه بر جمع خواند، گفت: آن«6» جمله كلمات باشد تا«7» كلامي از او حاصل آيد، و هم اينكه معني در كلمه كه لفظ واحد است برود براي آن كه ايشان قصيده اي را و خطبه اي را كلمه خوانند، و اگر چه لفظ واحد بود بر جنس حمل كنند صالح بود واحد را و جمع را، قوله: كَذلِك َ، محل ّ «كاف» نصب است، و تقدير آن است مثل افعالهم جازاهم.

[در آن كه]«8» مشبّه به في كَذلِك َ چيست دو قول گفتند، يكي آن كه: ليس بعد الحق ّ الّا الضّلال. آنگه«9» اينكه حق ّ است كلمه عذاب را و وجوب آن را بر ايشان در حقّي و درستي«10» نسبت«11» كرد به آن. دوم آن كه: آنچه رفت پيش [از اينكه]«12» از عصيان ايشان جزا بر آن حق است و واجب. همچنين كلمت و حكم كردن به كفر بر اينان

-----------------------------------

(1). مل: مي گردانند. (12- 8- 2). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(3). همه نسخه بدلها: تعدّي.

(4). آو، آج، بم، آز: مختارند.

(5). مل: واحد آن.

(6). مل، مج: از.

(7). مل، مج: يا

.

(9). همه نسخه بدلها، بجز آو، مل و مج: آن كه.

(10). آج، لب، آز: در حقّي و راستي.

(11). همه نسخه بدلها: تشبيه.

صفحه : 141

واجب است، از آن جا كه معلوم آن است كه بر كفر ميرند و هيچ اختيار ايمان نكنند.

و فسق، خروج باشد از فرمان خداي تعالي، و فاسق خارج باشد از فرمان خداي تعالي، و مراد به فسق اينكه جا كفر است، و روا بود كه مراد به كلمه، كلمه عذاب باشد و تقدير آن بود كه: وجبت«1» عليهم كلمة العذاب بأنّهم لا يؤمنون، كلمت عذاب بر ايشان واجب شد به«2» آن كه ايشان ايمان نخواهند آوردن و از ايشان كفر معلوم است. جبّائي گفت: معني آن است كه، آن كه شما ايشان را بر كفر مصرّ يا بي دليل آن است كه، [آنچه]«3» خداي تعالي گفت در حق ّ ايشان كه ايمان ندارند، حق ّ است و صدق.

قُل هَل مِن شُرَكائِكُم، آنگه گفت هم از اينكه طريق«4» مجادله، گفت، بگو«5» اينكه مشركان را كه: كس هست از اينكه انبازان شما، يعني از اينكه معبودان شما كه آن را انباز كرده اي با خداي كه ابتداي خلق تواند كردن، و آنگه اعادت اختراع كند چنان كه خداي تعالي مي كند! آنگه«6» از پس آن چون با فنا شده باشند باز آفريند، اگر ايشان جواب دهند و تسليم كنند و گويند: خداي است، فهو المراد، و الّا هم تو جواب ده«7» و بگو كه: خداي است كه ابتدا خلق كند و بر اعادت عين قادر باشد، از آن جا كه قادر الذّات است. و قوله: فَأَنّي تُؤفَكُون َ، هم آن معني دارد كه:از كه ... فَأَنّي تُصرَفُون َ«8». و

انّي را اينكه جا دو معني باشد: كيف، و اينكه. معني [141- پ]

كيف، چنان باشد كه«9».

كَيف َ تَكفُرُون َ بِاللّه ِ ...«10»، و معني اينكه، چنان كه گفت: فَأَين َ تَذهَبُون َ«11». و الافك، الصّرف و القلب، و زمين قوم لوط [را]«12» براي آن مؤتفكات خواند كه، شهرها منقلب بود. و افك، دروغ باشد براي آن كه مصروف بود از وجه خود، [فعل]«13» به معني مفعول.

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها، بجز مل و مج: وجب.

(2). همه نسخه بدلها، بجز مل و مج: با. [.....] (13- 12- 3). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(4). مل، مج: آنگه هم از طريق، آو، آج، بم، لب، از: آنگه گفت هم از طريق.

(5). آو، آج، بم، لب، آز: مجادله كه بگو.

(6). آو، آج، بم، لب: آن كه.

(7). اساس: خواند، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(8). سوره يونس (10) آيه 32.

(9). آو، آج، بم، لب، آز گفت.

(10). سوره بقره (2) آيه 28.

(11). سوره تكوير (81) آيه 26.

صفحه : 142

قُل هَل مِن شُرَكائِكُم مَن يَهدِي إِلَي الحَق ِّ- الاية، آنگه حق تعالي هم از طريق محاجّت و مجادلت رسول را گفت: بگو ايشان را كه، از [اينكه]«1» شريكان [شما]«2» كس هست كه او كسي را به حق راه نمايد. كوفيان خواندند، مگر عاصم: يهدي به فتح « يا » و سكون «ها» و تخفيف «دال». و اهل مدينه مگر ورش«3»: به فتح « يا » و سكون «ها» و تشديد «دال»«4». و إبن كثير و إبن عامر و ابو عمرو: به فتح « يا » و «ها» و تشديد «دال». و يعقوب و حفص و اعشي و برجمي خواندند: به كسر

« يا » و «ها» و تشديد «دال» يهدّي. و اينكه اختلاف في قوله تعالي: أَمَّن لا يَهِدِّي، آن دگر بر جاي خود است.

حق تعالي گفت: بگو اينكه كافران را كه، از اينكه معبودان شما هيچ هست كه هدايت مدلّه كند«5» كسي را به حق! اگر جواب دهند به انصاف، بگويند: نه، بل«6» اللّه ُ يَهدِي لِلحَق ِّ، خداي باشد كه به حق هدايت كند، [و]«7» اگر ايشان نگويند و انصاف ندهند، تو بگو: قُل ِ اللّه ُ يَهدِي لِلحَق ِّ. آنگه گفت بر طريق حجاج و صورت استفهام و معني جحد و تقريع كه: أَ فَمَن يَهدِي إِلَي الحَق ِّ، آن كس كه او راه نمايد به حق، او اوليتر كه متابعتش كنند به«8» آن كه: لا يَهِدِّي، اينكه اختلاف قرّاء [از]«9» اينكه جاست بر قراءت آنان كه: يهدّي و يهدّي و يهدّي، اينكه هر سه قراءت را معني يهتدي باشد، ادغام كردند «تا» را در «دال»، تا «دال» مشدّد شد«10». [امّا]«11» بر قراءت آن كس كه اسكان «ها» كرد و تشديد «دال»، آن نه اختيار است براي آن كه جمع ساكنين«12» است علي غير حدّه، و آن كه يهدّي خواند به فتح « يا » و «ها» و تشديد «دال»، مراد يهتدي است، و آن كس كه يهدّي خواند«13»، «ها» را مكسور بكرد حملا علي المجزوم فانّه يحرّك الي الكسر، از التقاي ساكنين بگريخت با كسر

-----------------------------------

(11- 9- 2- 1). اساس، ندارد، از آو افزوده شد.

(3). اساس: و درس، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(4). مل يهدي.

(5). همه نسخه بدلها: هدايت كند.

(6). همه نسخه بدلها، بجز مل، لب: قل. [.....]

(7). اساس: ندارد، از مل، افزوده

شد.

(8). همه نسخه بدلها، بجز آج، مل، از: يا .

(10). اساس: شد و شدا، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(12). اساس: ساكن، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(13). آو، آج، بم، مل، لب، آز و.

صفحه : 143

گريخت و«1» « يا » را مكسور بكرد بر اتباع «ها» اتبع الكسرة الكسرة. و گفته اند: هو علي لغة من قال: نعبد و نستعين، و اينكه لغتي ضعيف است، و آنان كه اينكه لغت گويند در افعل و نفعل و تفعل گويند، در يفعل كه به « يا »«2» باشد نگويند تا دو كسره حاصل نشود و معني بر اينكه«3» قراءتهاي مشدّد الدّال [آن]«4» باشد [كه:]«5» آن كس سزاوارتر بود كه متابعت كنند او را [كه او]«6» به حق راه نمايد يا آن كه براي خود به حق راه نبرد الّا«7» كه او را راه نمايد، يعني او در نفع خود به خود مستقل نباشد، پس آن كه بر نفع خود قادر نباشد ديگري را چون نفع كند! و بر قراءت آن كس كه يهدي خواند، معني آن باشد كه: متابعت آن اوليتر باشد كه به حق هدايت كند«8» يا آن كه هدايت نكند و نتواند الّا كه او را هدايت كنند، پس فرق اينكه است كه: با تشديد، فعل لازم«9» باشد، [و]«10» با تخفيف متعدّي«11»، يقال: هديته فاهتدي، و مضارع يهتدي، آنگه [به]«12» ادغام يهدّي شد چنان كه بيان كرده شد. و ابو عمرو به اختلاس«13» برخواند بين بين، اعني بين الحركة و السّكون في «الها»، و نيز قراءت اهل كوفه را حمل توان كردن بر معني يهتدي«14»، براي آن كه

بعضي عرب گفتند: هديته فهدي، اي اهتدي، كما يقال: نقصته فنقص، و زدته فزاد، و جبرته فجبر. و اينكه طريقه در فعلي برود«15» كه هم لازم باشد و هم متعدّي، چون: زاد و نقص و جبر، اگر هدي به هر دو معني آمده باشد اينكه مطّرد«16» بود و الّابنه رود«17». آنگه شركاء را اگر به رؤساي ضلال«18» و ائمّه ضلال حمل كنند، بر او سؤال نيايد در باب هدايت و اهتداء، و چون بر اصنام حمل كنند بر او اينكه سؤال بيايد كه چگونه گفت«19» اصنام جماد را، كه ايشان مهتدي نشوند تا

-----------------------------------

(1). مل، لب: اگنين بگريخت و.

(2). مل: تا.

(3). همه نسخه بدلها: حاصل شود و معني بر اينكه. (12- 10- 6- 4). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(5). اساس: ندارد، از آج، افزوده شد.

(7). آج، لب، آز آن.

(8). آو، بم، مج: كنند.

(9). آج، لب، آز: فعلي متعدّي لازم.

(11). آج، آز: لازم. [.....]

(13). اساس: اختلاف، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(14). لب: تهتدي.

(15). اساس: نرود، با توجّه به نسخه مج و لب تصحيح شده.

(16). آج، لب، آب: مطرود.

(17). بنه رود/ بنرود.

(18). مل: خلال، 19. اساس: حكومة گفتند، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

صفحه : 144

هدايت نكنند ايشان را، و اصنام را اگر هدايت كنند [و اگر نكنند]«1» مهتدي نشوند و نه هدايت كسي توانند كردن، جواب از اينكه آن است كه گوييم: چون مشركان ايشان را به جاي معبود نهادند و توجيه عبادت كردند با آن«2»، حق تعالي از ايشان به كنايت احياء عقلا خبر داد و گفت: إِن تَدعُوهُم لا يَسمَعُوا دُعاءَكُم وَ

لَو سَمِعُوا مَا استَجابُوا لَكُم وَ يَوم َ القِيامَةِ يَكفُرُون َ بِشِركِكُم ...«3»، و قوله تعالي: ... لا يَستَطِيعُون َ لَهُم نَصراً وَ لا أَنفُسَهُم يَنصُرُون َ«4». وَ إِن تَدعُوهُم إِلَي الهُدي لا يَسمَعُوا وَ تَراهُم يَنظُرُون َ إِلَيك َ وَ هُم لا يُبصِرُون َ«5». و اينكه جاري مجري آن است كه گفت [142- ر]: ... فَظَلَّت أَعناقُهُم لَها خاضِعِين َ«6»، و كذلك قوله: ... إِنِّي رَأَيت ُ أَحَدَ عَشَرَ كَوكَباً وَ الشَّمس َ وَ القَمَرَ رَأَيتُهُم لِي ساجِدِين َ«7». چون خضوع و سجده از كار عقلا باشد، به كنايت عقلا از او كنايت«8» كرد و نگفت: خاضعة و ساجدة، و جوابي ديگر از او آن است كه: هدي، به معني حمل آمده است، يقال: هديته، اي حملته، و علي هذا قول الشّاعر:

للفتي عقل يعيش به حيث يهدي ساقه قدمه

اي، حيث يحمل، و معني آن بود كه: نتوانند«9» رفتن الّا كه ايشان را برگيرند، [و]«10» منتقل نشوند الّا كه نقل كنند ايشان را، جز كه«11» اينكه«12» لغتي است نامعروف و تفسير قرآن بر اينكه لغت حمل نتوان كردن. فَما لَكُم كَيف َ تَحكُمُون َ، چه بوده است شما را و چگونه حكم مي كني! و مورد آيت، مورد تجهيل و تضليل راي ايشان است كه با كمال عقل چگونه روا مي داري تسويت كردن در عبادت ميان اينكه جمادات و ميان خداي تعالي كه او اقدر القادرين است.

وَ ما يَتَّبِع ُ أَكثَرُهُم إِلّا ظَنًّا، آنگه گفت: اينكه كافران كه عبادت اصنام مي كنند، جز متابعت ظن ّ و گمان نمي كنند، و نيز ظنّي است لا عن امارة، كه آن را حكمي

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، به قياس با نسخه مج، افزوده شد.

(2). آو، بم، مل، مج: به آن

(3). سوره ملائكه (35) آيه 14.

(4). سوره

اعراف (7) آيه 192.

(5). سوره اعراف (7) آيه 198.

(6). سوره شعراء (26) آيه 4.

(7). سوره يوسف (12) آيه 4. [.....]

(8). آج، لب، آز، كفايت.

(9). اساس: توانند، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(10). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(11). آز: چرا كه.

(12). آج، لب، آز معني.

صفحه : 145

نباشد، براي آن كه سر از تقليد«1» پدران و متابعت راي ايشان مي كنند، چنان كه خداي تعالي از ايشان حكايت كرد كه: ... إِنّا وَجَدنا آباءَنا عَلي أُمَّةٍ«2»- الاية. آنگه گفت:

إِن َّ الظَّن َّ لا يُغنِي مِن َ الحَق ِّ شَيئاً، ظن ّ و گمان از حق ّ بنگزيراند«3»، يعني آن جا كه علم بايد، چون معرفت خداي تعالي و صفات او و جهت استحقاق و عبادت را و اصول ديانات از عقليّات، جز علم به كار نيايد آن جا، و ظن ّ هيچ غنا نكند و انّما ظن ّ آن جا به كار آيد كه علم آن جا ممكن نباشد، چون علم حاكم به صدق مدّعي عند اقامة بيّنه«4» يا «5» صدق مدّعي عليه عند يمين، چون آن جا علم ممكن نيست، ظن ّ قايم بود«6» مقام علم [را]«7»، و هر جا كه علم ممكن باشد«8»، با امكان علم، ظن ّ را حكمي نبود، و انّما ظن ّ را آن جا حكم بود كه صادر بود از آن امارات«9» معروف: از عادت يا خبر يا ردّ او«10» كردن با«11» نظيرش نزديك آن كس كه قياس از ادلّه به شرع«12» گويد. إِن َّ اللّه َ عَلِيم ٌ بِما يَفعَلُون َ، خداي تعالي عالم است به آنچه ايشان مي كنند، و اينكه بر سبيل تهديد و وعيد گفت، يعني«13» عالمم به آن و بر من هيچ از آن پوشيده نيست

تا هر كسي را بحسب استحقاق او جزا دهيم«14» از ثواب و عقاب.

[قوله تعالي]

يَستَعجِل ُ مِنه ُ المُجرِمُون َ (50) أَ ثُم َّ إِذا ما وَقَع َ آمَنتُم بِه ِ آلآن َ وَ قَد كُنتُم بِه ِ تَستَعجِلُون َ (51)

ثُم َّ قِيل َ لِلَّذِين َ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذاب َ الخُلدِ هَل تُجزَون َ إِلاّ بِما كُنتُم تَكسِبُون َ (52) وَ يَستَنبِئُونَك َ أَ حَق ٌّ هُوَ قُل إِي وَ رَبِّي إِنَّه ُ لَحَق ٌّ وَ ما أَنتُم بِمُعجِزِين َ (53) وَ لَو أَن َّ لِكُل ِّ نَفس ٍ ظَلَمَت ما فِي الأَرض ِ لافتَدَت بِه ِ وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ لَمّا رَأَوُا العَذاب َ وَ قُضِي َ بَينَهُم بِالقِسطِ وَ هُم لا يُظلَمُون َ (54) أَلا إِن َّ لِلّه ِ ما فِي السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ أَلا إِن َّ وَعدَ اللّه ِ حَق ٌّ وَ لكِن َّ أَكثَرَهُم لا يَعلَمُون َ (55) هُوَ يُحيِي وَ يُمِيت ُ وَ إِلَيه ِ تُرجَعُون َ (56)

«15»

آن«3»، و نيامد به ايشان تأويل او، چنين دروغ«4» داشتند آنان كه از پيش ايشان بودند، بنگر چگونه بود عاقبت بيداد كاران؟

و ازيشان كس هست كه ايمان دارد به آن، و كس هست كه ايمان ندارد به آن، و خداي تو داناتر است به تباهي كنندگان.

و اگر دروغ دارند تو را، بگو مراست عمل من و شما راست عمل شما، شما بيزاري از آنچه من مي كنم و من بيزارم از آنچه شما مي كني.

[143- ر]

و از ايشان كس هست كه گوش با تو مي كنند«5» تو بشنواني كران را! و اگر چه«6» عاقل نباشند.

و ازيشان كس هست كه مي نگرد به تو، تو راه نمايي كوران را! و اگر چه نبينند ايشان.

كه خداي ستم نكند [بر]«7» مردمان چيزي و لكن مردمان بر خود ظلم كنند.

«8»

-----------------------------------

(1). آو، آج، بم: مي گويند.

(2). آو، آج، بم: فرا بافت.

(3). آو، آج، بم: به آن.

(4). آو، آج، بم: به دروغ.

(5). اساس: مي كند، به قياس با نسخه مج، تصحيح شد.

(6). آو، آج، بم، مج ايشان.

(7). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، افزوده شد. [.....]

(8). اساس و ديگر نسخه بدلها: نحشرهم، به قياس با ضبط قرآن مجيد، تصحيح شد.

صفحه : 147

و آن روز كه حشر كند«1» ايشان را پنداري كه كمتر ناستادند مگر ساعتي از روز آشنايي بدهند ميان ايشان، زيان كردند آنان كه دروغ«2» داشتند ثواب خداي را و نبودند راه يافتگان.

و اگر«3» با تو نماييم بهري«4» آنچه نويد«5» مي دهيم ايشان را يا جان برداريم تو را، با ماست بازگشت ايشان، پس خداي گواه است«6» بر آنچه كنند ايشان.

[143- پ]

و هر گروهي را پيغامبري هست، چون آيد پيغامبرشان، حكم كنند ميان ايشان به

داستان«7» و بر ايشان ظلم نكنند.

و گويند«8»: كي باشد اينكه وعده اگر شما راستيگري«9».

بگو كه: من نتوانم براي خود زياني و نه سودي الّا آنچه خداي خواهد، هر امّتي را وقتي هست چون آيد وقتشان، باز پس ندارند«10» يك ساعت و نه فرا پيش«11» دارند.

بگو بيني اگر آيد به شما عذاب او به شب يا به روز چه شتاب مي كند«12» از او گناهكاران.

«13»

پس چون بيفتد«14»،

-----------------------------------

(1). اساس و ديگر نسخه بدلها: حشر كنيم، با توجّه به ضبط كلمه به صورت «نحشرهم» و اصلاح آن به «يحشرهم»، تصحيح شد.

(2). آو، آج، بم: به دروغ.

(3). آو، آج، بم، مج ما.

(4). مج را.

(5). اساس: نوبه، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(6). مج: گواست.

(7). آو، آج، بم، آز: به عدل، مج: به راستي.

(8). آو، آج، بم، لب، مج: مي گويند.

(9). آو، آج، بم: راست گوييد.

(10). مج: پس باز ندارند ايشان را.

(11). آو، بم، با پيش، آج: باز پيش، مج: ها پيش.

(12). آو، آج، بم، لب، مج: مي كنند.

(13). آو، آج، بم، آز، مج: الان. [.....]

(14). آو، مج: بيوفتد، آج، آز: بتوقيع.

صفحه : 148

ايمان آري به آن اكنون، [و]«1» بودي به آن شتاب مي كردي.

[144- ر]

پس گويند آنان را كه ظلم كنند«2» بچشي عذاب جاوداني؟ جزا كنند شما را الّا به آنچه كرده باشي!

«3»

خبر مي پرسند از تو كه درست است آن! بگو: آري؟ به خداي من كه آن درست است و نيستي شما عاجز كننده.

و اگر آن كه هر نفسي«4» بود كه ظلم كرده باشد آنچه در زمين هست فديه كند به آن، و آشكارا مي كنند«5» پشيماني، چو«6» بينند عذاب و حكم كنند ميان ايشان به داستان«7» و بر ايشان ظلم نكنند.

خداي

راست آنچه در آسمانها و زمين است، الا كه نويد خداي درست است و لكن بيشترين ايشان ندانند«8».

او زنده كند و بميراند و با او شويد«9».

قوله تعالي: وَ ما كان َ هذَا القُرآن ُ أَن يُفتَري مِن دُون ِ اللّه ِ«10»، خداي تعالي در اينكه آيت نفي كرد كه اينكه قرآن مفتري و مختلق و دروغي فرا بافته باشد و نه خداي گفته باشد و فرستاده. و أَن مع الفعل در تأويل مصدر است، و محل ّ او نصب است بر خبر كان، اي مفتري ّ. و اصل كلمه [144- پ]

من الفري باشد، و هو القطع، يقال: انّه ليفري الفري ّ، اي ليأتي بالعجب حتّي كانّه يقطعه، و قوله: مِن دُون ِ اللّه ِ، يعني چنان

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، افزوده شد.

(2). آو، آج، بم، مج: ظلم كردند.

(3). آو، بم، مج: اي.

(4). آو، آج، بم، مج را.

(5). آج، لب: كند.

(6). آو، آج، بم، مج، لب: چون.

(7). آو، آج، بم: به عدل، مج: براستي.

(8). مج: نمي دانند.

(9). آج، لب: باز شوند.

(10). آو، آج، بم، مج، لب، آز الاية.

صفحه : 149

كه مضاف نباشد با خداي تعالي، و دُون ِ، اينكه جا به معني غير باشد، يقال: قطعت«1» هذا الامر دون زيد، اي من غير«2» زيد و لم يكن لزيد فيه صنع. وَ لكِن تَصدِيق َ الَّذِي بَين َ يَدَيه ِ، و لكن تصديق اينكه كتاب كه پيش آن بوده است، و مراد كتب است و لكن به لفظ جنس گفت، يعني اينكه كتاب باور دارنده [است]«3» كتب اوايل را از: توريت و انجيل و زبور و صحف، و قرآن نامي است علم اينكه كتاب را، و گفته اند: مراد به ما بَين َ يَدَيه ِ، آن است كه در

پيش دارد از بعث و نشور و حساب و كتاب و ثواب و عذاب«4». وَ تَفصِيل َ الكِتاب ِ، و بيان كتاب از معاني كه در او التباس و اشتباه باشد، و نظير او تمييز و تقسيم«5» باشد، و نقيض او تلبيس و تخليط باشد. لا رَيب َ فِيه ِ، شكّي نيست [در او]«6»، مِن رَب ِّ العالَمِين َ، «من» ابتداي غايت راست، و گفته اند: مراد به تفصيل الكتاب، تفصيل احكام شرعي است، و فرّاء گفت، معني قوله: وَ ما كان َ هذَا القُرآن ُ أَن يُفتَري، اي لا ينبغي لهذا القرآن ان يكون مفتري، يعني نشايد و ممكن نباشد كه چنين كتاب و چنين كلام مفتري باشد، چنان كه گفت: وَ ما كان َ لِنَبِي ٍّ أَن يَغُل َّ وَ مَن يَغلُل يَأت ِ بِما غَل َّ«7»- الاية.

أَم يَقُولُون َ افتَراه ُ، «ام»، تقرير«8» حجّتي است بعد حجّت«9»، يا گويند، و گفتند، معني آن است كه: بل اگر گويند، و گفتند: «ميم»، صله است، و تقدير آن است كه: ايقولون، گويند بر سبيل استفهام كه: محمّد اينكه قرآن فرو بافته است، تو در جواب ايشان بگوي كه: فَأتُوا بِسُورَةٍ مِثلِه ِ، اگر دعوي مي كني كه اينكه قرآن كلام بشر است، و گفته و بافته و ساخته من است«10»، شما نيز هم از عربي«11» و فصيحان بياري«12» قرآني همچنين بافته و ساخته، اگر بتواني«13» سورتي بياري همچنين بر اينكه نظم و بر اينكه

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: فعلت.

(2). آو، آج، بم، آز: اي غير.

(6- 3). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، افزوده شد. [.....]

(4). همه نسخه بدلها: عقاب.

(5). مل: تبيين.

(7). سوره آل عمران (3) آيه 161.

(8). آو، آج، بم، آز: بقوته.

(9). همه نسخه بدلها: حجّتي.

(10). آو، بم،

مج: انداخته من است، مل: انداخته تو است.

(11). همه نسخه بدلها، بجز مج: عربان، مج: عربيد.

(12). و فصيحانيد، بياريد.

(13). همه نسخه بدلها، بجز بم: نتواني.

صفحه : 150

ترتيب، و هر كس را كه خواهي بياري، در خواهي و بخواني و [بدو]«1» استغاثت و استعانت كني، اگر هيچ راست مي گوي؟ امّا قوله: فَأتُوا بِسُورَةٍ [مِثلِه ِ]«2»، و لم يقل:

مثلها، در او دو وجه گفتند، يكي آن كه: راجع است با قرآن، و آن«3» قول اوليترست، و قولي ديگر آن كه: فَأتُوا بِسُورَةٍ مِثلِه ِ، مثل سورت، و اينكه قول هم بر تأويل آن باشد كه حمل كنند سورت را بر معني، و سورت، منزلتي باشد محيط به آيات خداي تعالي چون احاطت سور كه باره«4» شهر [باشد]«5» به شهر.

آنگه حق تعالي باز نمود كه: ايشان چرا تكذيب كردند اينكه كتاب را، گفت:

براي آن كه ندانستند، به دروغ داشتند، و در مثل گفته اند: النّاس اعداء ما جهلوا، مردم دشمن آن باشند كه ندانند، و در قرآن بسيار چيزهاست«6» كه هر كس نتواند بدانستن، الّا، مگر كه«7» انديشه كند يا رجوع كند با رسول- عليه السّلام- براي آن كه، قرآن بهري محكم است كه مراد از او به ظاهر بدانند، و بهري متشابه است كه معني از او به ظاهر ندانند، بل محتاج باشند به دليلي و مفسّري كه بيان مراد كند، كالصّلوة و الزّكوة و الصّوم و الحج ّ و غير ذلك. وَ لَمّا يَأتِهِم تَأوِيلُه ُ، و تأويل آن هنوز به ايشان نيامد، و تأويل آن باشد كه يؤول اليه عاقبة الامر. بعضي مفسّران گفتند: مراد به تأويل، تفسير است، و ضحّاك گفت: آنچه عاقبت با آن شود از ثواب

و عقاب.

آنگه گفت: همچنين تكذيب كردند و دروغ داشتند آنان كه پيش ايشان بودند، يعني نه اوّل مكذّب اينانند«8» رسولان را- عليهم السّلام- پيش از اينان مكذّبان بوده اند، و لكن بنگر تا عاقبت ايشان كجا رسيد از هلاك و عذاب استيصال، عاقبت اينان كه عمل ايشان بر دست دارند هم اينكه بود، و اينكه بر سبيل تهديد و وعيد فرمود«9».

كَيف َ، در محل ّ نصب است به خبر كان، و «انظر» در او عمل نكند، براي آن كه

-----------------------------------

(5- 1). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(2). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، از قرآن مجيد افزوده شد.

(3). همه نسخه بدلها: اينكه.

(4). همه نسخه بدلها، بجز مج: باروي.

(6). آج، آز: خبرهاست. [.....]

(7). آو، بم، مج: الا مگر كسي كه، آج، لب، آز: الّا كسي كه.

(8). لب و.

(9). همه نسخه بدلها و.

صفحه : 151

استفهام را صدر كلام بود.

آنگه بيان كرد كه: از اينكه مكذّبان بعضي آن باشند«1» كه به اينكه كتاب ايمان آرند، و بعضي آن باشند كه ايمان نيارند، و «من»، تبعيض راست، في قوله: وَ مِنهُم مَن يُؤمِن ُ بِه ِ، و «من»، نكره موصوفه است و صالح باشد واحد را و جمع را، يعني قوم يؤمنون به. وَ رَبُّك َ أَعلَم ُ بِالمُفسِدِين َ، و خداي تو عالمتر است به آنان«2» كه اصرار كنند بر كفر، و به صلاح و ايمان نزديك نشوند. و قوله: أَعلَم ُ، مراد نه كثرت علوم است، مراد آن است كه: معلومات او را نهايت نيست، و او را در عالمي«3» ذات كفايت است«4»، محتاج نيست به چيزي ديگر از معني كه بدان عالم باشد.

آنگه گفت: يا محمّد؟ اگر چنان باشد كه تو را تكذيب كنند

و به دروغ دارند، بگو كه: عمل من مراست، و عمل شما شما راست، يعني كفر شما مرا زيان ندارد، و ايمان و طاعت من شما را سود ندارد، و اگر«5» بد است بر قول شما، هم شما را زيان ندارد، و اينكه همچنان است كه گفت: لَكُم دِينُكُم وَ لِي َ دِين ِ«6»، و چنان كه در مثل گويند: كل ّ شاة برجلها ستناط [145- ر]. أَنتُم بَرِيئُون َ مِمّا أَعمَل ُ، شما بيزاريد«7» از آنچه من مي كنم، و من بيزارم از آنچه شما مي كني، چنان كه گفت: قُل يا أَيُّهَا الكافِرُون َ، لا أَعبُدُ ما تَعبُدُون َ«8».

آنگه گفت: از اينكه كافران بعضي آنند كه گوش با سخن تو مي كنند و لكن انديشه نمي كنند، لا جرم منتفع نمي شوند، بمثابت آنانند كه كر باشند، گفت: تو تواني كه كران را چيزي بشنواني، و اگر چه عاقل نباشند؟ و اينكه بر سبيل قطع طمع گفت رسول را [عليه السّلام]«9» از ايمان ايشان، تا بداند كه ايشان ايمان نخواهند آوردن، و در باب نفي ايمان، اينان بمثابت آنانند كه از ايشان مستحيل باشد، و به

-----------------------------------

(1). اساس: باشد، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(2). همه نسخه بدلها، بجز مج: با آنان.

(3). مج: عالم.

(4). آج، لب، آز و.

(5). آو، آج، بم، لب، آز نيز.

(6). سوره كافرون (109) آيه 6.

(7). مل: بيزاري.

(8). سوره كافرون (109) آيه 1 و 2.

(9). اساس: ندارد، به قياس با نسخه مل، افزوده شد.

صفحه : 152

نفي عقل كنايت«1» كرد از قلّت فهم و جهل.

آنگه گفت بر طريقي ديگر هم اينكه معني: وَ مِنهُم مَن يَنظُرُ إِلَيك َ، و از اينان جماعتي هستند كه در تو مي نگرند، و لكن

بمثابت كورانند كه چيزي نبينند«2»، از آن جا كه آنچه بينند بدان منتفع نشوند«3». آنگه گفت بر سبيل يأس رسول از ايمان ايشان كه: تو كوران را راه تواني نمودن، و اگر چه ايشان چيزي نبينند«4».

آنگه نفي ظلم كرد از خويشتن بر سبيل تمدّح، گفت: إِن َّ اللّه َ لا يَظلِم ُ النّاس َ شَيئاً، خداي تعالي ظلم نكند بر مردمان به هيچ وجه، و لكن مردمان بر خود ظلم كنند، يعني كفر و معاصي ايشان كنند كه بدان مستحق ّ ضرر عقاب شوند، پس بمثابت آن باشند كه«5» ظلم ايشان كرده باشند بر خود، چون جلب مضرّت ايشان كرده باشند به خود، به اختيار خود. و در آيت، دليل است بر آن كه خداي تعالي ظلم نكند اندك و بسيار، براي آن كه بر لفظ تنكير گفت: شَيئاً، و بر سبيل تمدّح گفت. و وجه دلالت از اينكه آيت بر نفي ظلم از او- تعالي- بر آن طريقت باشد كه بيان كرديم در نفي رؤيت في قوله: لا تُدرِكُه ُ الأَبصارُ وَ هُوَ يُدرِك ُ الأَبصارَ ...«6»، اگر گويند: چرا نشايد كه ظلم كند و بدان ظالم نباشد، چنان كه علم كند و بدان عالم غيري باشد، و فعل هلك«7» كند و بدان هلك«8» غيري باشد! گوييم: اينكه طريقتي«9» مطّرد است«10»، آن كه فعل كند از او اسم فاعل اشتقاق كنند، چون ضارب و قاطع و قاتل«11»- الي ما لا يحصي. امّا، عالم آن باشد كه حاصل بود بر صفتي كه از براي آن صفت از او صحيح باشد كه فعل محكم«12» كند، و اينكه صفت در شاهد از براي آن معني«13» باشد، و باشد كه آن معني فعل عالم باشد،

و باشد كه از فعل خداي بود در او، چون معني حاصل آيد،

-----------------------------------

(1). مج: كفايت.

(2). اساس: نه بينند/ نبينند. [.....]

(3). آج، لب، آز: نمي شوند.

(4). اساس: نه بينند/ نبينند، همه نسخه بدلها، بجز مج: نمي بينند.

(5). همه نسخه بدلها: باشد كه.

(6). سوره انعام (6) آيه 103.

(7). اساس: ملك، به قياس با نسخه آو و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(8). اساس: مالك، به قياس با نسخه آو و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(9). مج: طريقي.

(10). همه نسخه بدلها كه.

(11). آج، لب، آز: قائل.

(12). آو، آج، بم، لب، آز: بحكم.

(13). همه نسخه بدلها: براي معني.

صفحه : 153

ايجاب صفت كند از آن جا كه علّت است، سواء اگر فعل او باشد يا فعل غير او، پس قديم- جل ّ جلاله- علم نكند الّا در محل ّ براي احتياج علم به محل ّ، و چون در محل ّ باشد، مختص شود به محل ّ، ايجاب صفت آن جمله ادا كند«1» كه محل ّ علم بعضي از او باشد، و كذلك الكلام في الهلك، براي آن كه در غيري كند آن هلاك، پس اگر چه اسم فاعل بر اينكه وزن اشتقاق نكنند«2»، قديم را تعالي هالك و عالم نگويند به خلق علم و هلك در غيري، او را معلم و مهلك گويند، و اختلاف اينكه بنا به وضع لغت تعلّق دارد و عبارت است كه مختلف مي شود- و لا مشاحّة فيه«3».

وَ يَوم َ يَحشُرُهُم«4»، معني آن است كه: اذكر يوم نحشرهم، ياد كن اي محمّد آن روز كه ما ايشان را حشر كنيم. جمله قرّاء به «نون» خواندند، مگر حفص كه خواند:

يَحشُرُهُم به « يا »، اضافة الي اسم اللّه تعالي في قوله: إِن َّ اللّه َ لا يَظلِم ُ النّاس َ

شَيئاً.

و روا بود كه، عامل در او يَتَعارَفُون َ باشد، و آنگه نصب او بر ظرف باشد. و روا بود كه، معني كَأَن لَم يَلبَثُوا، عامل باشد در او، اي شبّه حالهم بحال من«5» يلبث ساعة من النّهار يوم نحشرهم. و قوله: كَأَن لَم يَلبَثُوا، در محل ّ او سه قول گفتند، يكي آن كه: صفت يوم است، و يكي آن كه: صفت مصدري است محذوف، اي حشرا مشبّها، و يكي آن كه: حال است، و اينكه اوليتر است، و تقدير چنان بود كه: و يوم نحشرهم مشبّها حالهم حال من يلبث ساعة من النّهار. حق تعالي تشبيه كرد حال ايشان را بر حال كسي كه يك ساعت از روز مقام كرده باشد«6» جايي، و اينكه مبالغت باشد در وصف قلّت لبث ايشان در دنيا و قلّت بقاء و حيات ايشان آن جا، و گر چه عمري دراز بوده باشد ايشان را در«7» آن جا كه مصير و مرجع با فنا بوده باشد باضافت الي ما لا يتناهي«8» عمر كه ايشان را در آخرت خواهد بودن، آن حيات را به ساعتي از روز تشبيه كرد. و بعضي دگر گفتند: كَأَن لَم يَلبَثُوا في قبورهم، إِلّا ساعَةً مِن َ النَّهارِ،

-----------------------------------

(1). آو، آج، بم، مل، مج: آن جمله را كند، لب، آز: جمله اي را كند.

(2). آج، آز: بكنند.

(3). همه نسخه بدلها: فيها، لب اي لا نزاع. [.....]

(4). اساس و ديگر نسخه بدلها: نحشرهم، به قياس با ضبط قرآن مجيد، تصحيح شد.

(5). آج، لب، آز لم.

(6). لب، آز در.

(7). آو، آج، بم، مج، لب، آز: از.

(8). آج، آز: ما يتناهي.

صفحه : 154

پندارند كه ايشان را در گور يك ساعت مقام

بوده است، و نظيره قوله: ... إِذ يَقُول ُ أَمثَلُهُم طَرِيقَةً إِن لَبِثتُم إِلّا يَوماً«1».

يَتَعارَفُون َ بَينَهُم، يكديگر را بشناسند و آشنايي«2» بدهند با يكديگر بمنزلت دو كس كه مدّتي يكديگر را نديده باشند، چون بينند آشنايي بدهند و يكديگر را بشناسند، و تفاعل از ميان جماعت«3» باشد چنان كه مفاعله از ميان دو كس باشد، يقال: تقابل«4» القوم و تضاربوا. آنگه گفت: قَد خَسِرَ الَّذِين َ كَذَّبُوا بِلِقاءِ اللّه ِ، زيان كنند آنان كه به بعث و نشور و ثواب و عقاب ايمان ندارند، وَ ما كانُوا مُهتَدِين َ، و مهتدي و راه يافته به راه بهشت و ثواب نباشند.

وَ إِمّا نُرِيَنَّك َ، بدان كه: «نون» تأكيد در شرط نشود جز كه «ما» با او باشد، چنان كه «اذ» و «حيث» عمل جزم نكنند«5» تا «ما» با ايشان نباشد، تقول: حيثما«6» تجلس اجلس، و: اذما تخرج اخرج. و «نون» تأكيد در امر شود و نهي و استفهام و عرض و جواب قسم و جزا مشتبه«7» است به آن. و رؤيت در آيت رؤيت عين است، چه اگر رؤيت قلب بودي، متعدّي بودي به سه مفعول«8». حق تعالي گفت: يا محمّد؟ اگر ما با تو نماييم بعضي از آنچه ايشان را وعده داده ايم از عذاب آجلا«9»، يا تو را با جوار رحمت بريم و قبض روح كنيم. و توفّي استيفاي خير باشد علي الكمال. فَإِلَينا، «فا» جواب شرط است، مرجع و مآب ايشان با ماست، و اينكه بر طريق تهديد و وعيد باشد، كما قال اللّه تعالي: إِن َّ رَبَّك َ لَبِالمِرصادِ«10»، خداي تو بر راه ايشان است.

آنگه گفت: ثُم َّ اللّه ُ، يعني بيرون از اينكه و پس از اينكه، خداي تعالي بر آنچه

ايشان مي كنند گواست«11»، يعني بعد ذلك و وراء ذلك، يعني بدين قناعت نيست كه مرجع ايشان با ماست، پس از آن نيز گواي«12» من است بر افعال ايشان. و بعضي نحويان

-----------------------------------

(1). سوره طه (20) آيه 104.

(2). آو: واشناسي.

(3). همه نسخه بدلها، بجز مج: جماعتي.

(4). مل، مج، لب: تقاتل، آو، بم: يقاتل، آج، آز: يقابل.

(5). همه نسخه بدلها، بجز مج: نكند.

(6). همه نسخه بدلها، بجز مل و مج: حيث ما.

(7). آو، مل، مج: مشبّه.

(8). آو، آج، بم، آز: به مفعول.

(9). آو، آج، بم، آز: عاجل، مل، مج، لب: عاجلا. [.....]

(10). سوره فجر (89) آيه 14.

(11). مل، لب: گواه است.

(12). همه نسخه بدلها، بجز مل: گواهي.

صفحه : 155

گفتند: ثُم َّ، در آيت به معني «واو» است، براي آن كه معني العطف يجمعها«1». و مورد آيت، تسليت رسول است- عليه السّلام- اگر آنچه در حق ّ ايشان موعود است از [عذاب و]«2» نكال، اگر تو بماني تا ببيني و اگر تو را وفات آيد تا نبيني از ايشان فوت نخواهد شدن، مرجعشان«3» با من است، به هيچ حال محيص نيست ايشان را از آن.

وَ لِكُل ِّ أُمَّةٍ رَسُول ٌ، گفت: هر جماعتي و امّتي و قرني«4» و اهل روزگاري را پيغامبري باشد، چون پيغامبر ايشان بديشان آيد و حجّت برايشان گيرد، خداي تعالي ميان ايشان حكم كند به عدل و داد«5» و راستي، و القسط العدل، و القسط، النّصيب بالعدل و السّويّة«6»، و الاقساط العدل و القسط الجور، و اصلهما واحد لأن المقسط، هو العادل الي الحق ّ، و القاسط العادل عن الحق ّ، و قيل: قسط اذا جارّ، و اقسط اذا ازال الجور [145- پ]

وَ هُم لا يُظلَمُون َ، و بر ايشان

ظلم نكنند و از حق ّ ايشان هيچ نقصان نكنند.

آنگه حق تعالي حكايت كرد استبطاي ايشان قيامت را و دوزخ را و آنچه ايشان را وعده داد از بعث و نشور، و گفت، مي گويند ايشان- يعني اينكه كافران: مَتي هذَا الوَعدُ، اينكه وعده كي خواهد بودن كه«7» تو مي گويي از بعث و نشور و حساب و كتاب و ترازو و بهشت و دوزخ! و «متي» سؤال باشد از وقت، و «وعد» خبري«8» باشد متضمّن نفع و راحت، و قوله: إِن كُنتُم صادِقِين َ، شرط تعلّق دارد به محذوفي، و التّقدير: فأتوا به ان كنتم صادقين، بياري اگر راست مي گوييد«9»، و «وعيد»، خلاف «وعد» باشد، خبري بود متضمّن مضرّت و مساءت، و روا بود كه محذوف فعل وعد باشد، و تقدير چنان بود كه: متي هذا الوعد الّذي وعدتموه ان كنتم صادقين فيما وعدتم«10»، كجاست آن وعده كه گفتيد«11» اگر راست گفتيد«12» در آن وعده [كه

-----------------------------------

(1). آج، مل: بجمعها.

(2). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، افزوده شد.

(3). همه نسخه بدلها: كه مرجع ايشان.

(4). آو، آج، بم، لب، آز: فرقي.

(5). همه نسخه بدلها: داستان.

(6). همه نسخه بدلها، بجز مل: و التّسويه.

(7). همه نسخه بدلها، بجز مل و مج: اينكه كه.

(8). مل: چيزي.

(9). آو، آج، بم، لب، آز: مي گويي.

(10). اساس: وعدتموه، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(11، 12). همه نسخه بدلها بجز مج: گفتي، مج: گفتند. [.....]

صفحه : 156

دادي]«1». و صدق خبري باشد كه مخبرش علي ما هو به باشد.

قُل لا أَملِك ُ لِنَفسِي ضَرًّا وَ لا نَفعاً إِلّا ما شاءَ اللّه ُ، در اينكه آيت حق تعالي رسول را فرمود

تا: براءت كند از حول و قوّت خود، و به خلقان نمايد، و ايشان را اعلام كند كه خير و شرّ و نفع و ضرّ او به دست او نيست و به امر او نيست«2»، از آنچه به خداي تعالي تعلّق دارد از مرگ و زندگاني و بيماري و تندرستي و قبض و بسط روزي و جدب و خصب زمان و ثواب و عقاب، بل اينكه جمله به خداي تعلّق دارد، و آنچه او بر آن مالك است و قادر«3»، به تمليك«4» و اقدار اوست، كه هر تصرّف كه ما توانيم كرد به«5» حيات و قدرت توانيم كردن، و حيات و قدرت از اوست- جل ّ جلاله.

پس، هر چه ما مي كنيم از آن كه افعال ماست و تصرّفات ما، هم به واسطه«6» ملك اوست، و اگر او نخواهد ما نتوانيم كردن، بدان معني كه او آلت ندهد و تمكين نكند، و قوله: إِلّا ما شاءَ اللّه ُ، مشيّت خداي تعالي تعلّق دارد به جمله افعال، كه او هيچ فعل نكند كه«7» نه آن را مريد باشد. و امّا افعال ما هر چه مأمور است بدان از جهت او آن را مريد باشد، و آنچه منهي است از قبل او از آن آن را«8» كاره باشد، و آنچه جز اينكه است«9» از مباحات و قبايح، آن را مريد نباشد، و قبايح را كاره باشد، و مباح را نه مريد باشد و نه كاره، براي آن كه جاري مجراي عبث بود. آنگه گفت: لِكُل ِّ أُمَّةٍ أَجَل ٌ، هر امّتي را و جماعتي را، بل هر نفسي را اجلي و وقت وفاتي هست. و بيان كرديم كه اجل وقت مضروب باشد،

حق تعالي گفت: چون وقت وفاتشان در آيد، آن وقت كه من زده باشم و نهاده، از آن وقت ايشان را يك ساعت تقديم و تأخير نكنند. و استقدام و استئخار، طلب تقدّم و تأخّر«10» باشد، و به معني تقديم و تأخير آيد«11» همچنين. و نفع، لذّت باشد يا سرور يا آنچه مؤدّي باز آن«12» يا با يكي از آن، و ضرر غم

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، افزوده شد.

(2). آج، لب، آز: ني.

(3). آج، مل، مج، لب، آز بر آن.

(4). مل: به تملّك.

(5). آج، آز: از.

(6). آو، آز و.

(7). مل او.

(8). آج، لب، آز: از قبل او آن را.

(9). آو، آج: آنچه حرام است.

(10). آو، آج، بم، مج، لب، آز: تقديم و تأخير.

(11). آو، آج، بم، لب، آز: آيت.

(12). همه نسخه بدلها، بجز مل: به آن، مل: با آن.

صفحه : 157

بود يا الم يا آنچه مؤدّي بود باز آن«1» يا با يكي از آن، و معني استثناء آن است كه: الّا ما شاء اللّه ان«2» يملّكني.

قُل أَ رَأَيتُم إِن أَتاكُم عَذابُه ُ بَياتاً أَو نَهاراً، حق تعالي گفت رسولش را: بگو اينكه كافران را كه استعجال مي كنند عذاب خداي را: أَ رَأَيتُم، مي بينيد«3»، و المعني علمتم، مي دانيد«4» كه اينكه«5» كافران گناهكاران به چه مي شتابند از عذاب، اگر عذاب ما بديشان آيد به شب يا به روز؟ يعني شما چه دانيد كه آن چه آفت و بلاست، آن عذاب كه ايشان بدان استعجال مي كنند و مي خواهند تا به زودي بديشان رسد، اگر بيايد آن عذاب به شب يا به روز، و در كلام تقديم و تأخيري هست تا معني

مستقيم شود، و آن آن است كه: أ علمتم ماذا يستعجل [منه]«6» المجرمون من العذاب ان اتيكم العذاب بياتا او نهارا. و رؤيت، به معني علم است براي آن كه در جمله استفهامي شده است، يعني مي دانيد كه چه آفت است كه ايشان مي خواهند كه به سر ايشان آيد از عذاب خداي اگر به شب آيد يا به روز! و عذاب، المي باشد مستمر، و منه: عذبة«7» اللّسان لاستمراره في الكلام«8»، و: ماء عذب«9» اذا كان مستمرّا في الحلق. و البيات و البيتوتة، الايقاع باللّيل«10»، و اينكه جايگاه در جاي ظرف نهاد«11»، اي ليلا و نهارا، و اشتقاق او از فراخي باشد سمي ّ بذلك لاتّساع الضّياء فيه، و منه النّهر لاتّساعه، و استنهر الفتق اذا اتّسع. ما ذا يَستَعجِل ُ مِنه ُ، اينكه استفهام«12» به معني انكار است. زجّاج گفت: موضع «ما» رفع است به ابتدا و «ذا»، به معني الّذي است، اي ما الّذي يَستَعجِل ُ مِنه ُ المُجرِمُون َ، و گفت: روا باشد«13» و «ماذا»، يك اسم باشد، و التّقدير: اي ّ شي ء يستعجل منه المجرمون، چيست آن عذاب كه بدان استعجال

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز مل: به آن، مل: با آن.

(2). آو، آج، بم، آز: از. [.....]

(3). آو، آج، بم، لب، آز: مي بيني.

(4). آو، آج، بم، لب، آز: مي داني.

(5). آج، لب، آز: اي.

(6). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، از قرآن مجيد افزوده شد.

(7). آج، آز: عذابة.

(8). همه نسخه بدلها: في استمراره علي الكلام.

(9). آو، آج، بم، مج، لب، آز: عذاب.

(10). مل: في اللّيل.

(11). آو، بم، لب، آز: نهاده.

(12). آو، بم، آز: استفهامي.

(13). لب كه.

صفحه : 158

مي كنند؟ و منه، ضمير او جايز است كه راجع باشد

با خداي و جايز است كه راجع باشد با استعجال.

قوله: أَ ثُم َّ، همزه استفهام در حرف عطف برده است، و استفهام بر حقيقت از وقوع عذاب است. و طبري گفت: ثم ّ را، معني هنا لك است، و اينكه غلط است براي آن كه آن «ثم ّ» باشد به فتح، و براي آن همزه استفهام در حرف عطف برد تا بدانند كه اينكه را نيز صدر كلام مي رسد چنان كه جمله اوّل را كه در آيت هست و عامل در ... اذا، امنتم است«1»، و «ما» صله است، يعني امنتم«2» به وقت وقوع العذاب. و قوله: الن«3»، همزه استفهام«4» در ظرف شده است و بر حقيقت در فعلي مي بايد كه آن جا مضمر است من قوله: الن امنتم، و التّقدير: امنتم الن، و «قد»، براي تقريب الفعل الماضي باشد من الحال، و معني آيت آن است كه، خداي تعالي گفت بر سبيل توبيخ و ملامت بر استعجال عذاب: پس چون عذاب فرود آيد«5»، ايمان خواهيد آوردن به آن! آنگه شما را گويند: اكنون ايمان مي آريد كه عذاب فرود آمد، و اينكه ايماني است كه هيچ نفع نكند در چنين وقت، چه وقت نزول عذاب و وقت الجاء باشد، و ايمان در آن وقت سود نكند. و در آيت حذفي هست، و اينكه از جمله آن است كه گفتيم: عرب قول بسيار حذف كنند. و تقدير آن است كه: اذا ما وقع العذاب امنتم به«6»، فيقال«7» لكم الن تؤمنون، گويند شما را: اكنون ايمان مي آريد كه عذاب بديديد، و پيش از اينكه استعجال مي كرديد به عذاب؟ ثُم َّ قِيل َ، آنگه گويند آن ظالمان كافران را: بچشيد عذاب جاودانه، و

اينكه ثم ّ، كه حرف عطف است، بدو«8» عطف كرد اينكه فعل را بر آن«9» فعل محذوف كه گفتيم كه قول است: ثم ّ قيل لهم بعد ما قيل لهم الان، يعني عند آن كه ايشان ايمان آرند در حال الجاء، ايشان را گويند: اينكه نه ايمان است بر آن وجه كه شما را فرمودند،

-----------------------------------

(1). آو، آج، بم، آز: در اذا استمرار است، مل: در اذا، اسم است.

(2). آو، آج، بم، آز: استمرّ.

(3). همه نسخه بدلها: الآن. [.....]

(4). آو، بم، آز است.

(5). مل: فرود آمد.

(6). آو، بم: استمرّ به، آج، آز: استئمن به.

(7). آو، آج، بم، لب، آز: فقال.

(8). همه نسخه بدلها: حرف عطف بدو.

(9). لب، آز: به آن.

صفحه : 159

براي آن كه آن در حال اختيار بايست«1»، چون به حال الجاء و اضطرار رسيد، ايماني است نه واقع به موقع خود. بر اينكه هيچ ثواب نباشد و اينكه را هيچ حكم نباشد، اكنون عذاب بچشيد بر آن كفر متقدّم«2» كه اينكه ايمان آن كفر را بر نداشت.

آنگه گويند ايشان را بر سبيل تقريع و تعزير«3»: شما را جزا كردند و پاداشت دادند الّا بر آنچه شما كرده بوديد! يعني هيچ ظلمي و حيفي بر شما كردند و يا شما را بر نا كرده«4» عقوبتي كردند؟ و عجب آن كه«5» او جبر گويد و جزا نه بر عمل گويد با چنين آيتها. و «ذوق»، طلب طعم باشد به دهن، ابتدا تشبيه كرد عذاب را بدان براي آن كه ذائق را احساس بيش بود كه همّت او آن باشد كه طعم بداند«6»، و روا باشد كه: اينكه بر سبيل تهكّم مي گويد، يعني به عوض آن كه طمع

داشتيد كه طعمهاي لذيذ چشيد چون آن عمل نه گرديد«7» كه مستحق ّ آن باشيد، اكنون اينكه بچشيد به بدل آن؟ و اينكه جاري مجراي آن باشد كه گفت: ... فَبَشِّرهُم بِعَذاب ٍ أَلِيم ٍ«8».

آنگه گفت اي محمّد: وَ يَستَنبِئُونَك َ، اي و يستخبرونك، از تو مي پرسند كه اينكه عذاب كه خداي در آيات مقدّم«9» وعده داد حق ّ است، و درست است! تو جواب ده و بگو: إِي وَ رَبِّي، آري، به حق ّ خداي من كه آن حق ّ است و شما را قوّت ممانعت قديم [146- ر]

تعالي نباشد، و بدين قدرت كه شما راست خداي را عاجز نتوانيد كردن تا عذاب فرود نيارد به شما و از قبضه قدرت او بيرون نتوانيد شدن.

وَ لَو أَن َّ لِكُل ِّ نَفس ٍ ظَلَمَت، حق تعالي در اينكه آيت بر سبيل مبالغت در تهديد و وعيد و قطع طمع ايشان از خلاص و نجات از عذاب و طريق رشوت و قبول فديت گفت: اگر هر نفسي ظالم كافر را هر چه در روي زمين او را باشد، از مال و ملك فدا كند تا خويشتن را از عذاب باز خرد بدهد و دلش خوش باشد از سختي و عظم و هول عذاب. و براي آن ان ّ را از پس «لو» مفتوح بكرد«10» كه، لو اقتضاي فعل كند،

-----------------------------------

(1). آو، آج، بم، آز: اختيار است.

(2). همه نسخه بدلها: مقدّم.

(3). همه نسخه بدلها، بجز مل: تقرير.

(4). همه نسخه بدلها، بجز مل: را نا كرده.

(5). همه نسخه بدلها: از آن كه.

(6). همه نسخه بدلها، بجز مج: نداند.

(7). نه كرديد/ نكرديد.

(8). سوره توبه (9) آيه 34. [.....]

(9). همه نسخه بدلها، بجز مل: متقدّم.

(10). همه نسخه بدلها: بكردند.

صفحه :

160

پس لا محاله از پي «لو«1»» فعلي تقدير بايد كردن، و چون فعل آمد، «ان ّ» بايد. و «فدا» و «فديه» و «افتدا»، چيزي در بدل«2» چيزي نهادن باشد تا بدان رفع«3» مكروه كنند از او، يقال: فداه يفديه و افتداه، و فاداه. و فدّاه اي قال«4» له جعلت فداك و تفادي القوم بينهم. وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ لَمّا رَأَوُا العَذاب َ، در او دو قول گفتند: يكي آن كه: چون عذاب بينند«5» پشيماني پنهان كنند«6» تا شماتت نباشد بر ايشان، و گفته اند:

رؤسا، پشيماني پنهان دارند از سفله تا زفان«7» ملامت دراز نكنند بديشان. و ابو عبيده گفت: اسرار، اظهار باشد و كلمه از اضداد است، و ازهري گفت: اينكه غلط است از او، براي آن كه اسرار، اخفا«8» و پنهان داشتن باشد، و اشرار به «شين» معجم اظهار باشد. وَ قُضِي َ بَينَهُم [بِالقِسطِ]«9»، و ميان ايشان حكم كنند به راستي و داد«10»، و بر ايشان هيچ ظلمي نكنند در حكم و قضيّت و نه در عذاب و عقوبت، [براي آن كه آن]«11» بر ايشان از فعل ايشان آمد. و از رسول- عليه السّلام- پرسيدند كه ايشان را چه سود دارد پشيماني پوشيده داشتن. گفت: ترس شماتت اعدا.

[قوله]«12»: أَلا إِن َّ لِلّه ِ، «الا» كلمتي«13» است كه عرب بدان استفتاح كلام كند، و معني او تنبيه باشد، و اصل او «لا» ست، همزه استفهام در او شد براي تقرير و تأكيد، و از پس او «ان ّ» مكسوره آيد تا بدانند كه ما بعد او مبتدا باشد و از پس او امر و دعا باشد، چنان كه امرؤ القيس گويد:

الا انعم«14» صباحا ايّها الطّلل البالي«15» و هل ينعمن«16» من كان

في العصر الخالي

و وجه اتّصال آيت بما قبلها آن است كه: چون گفت اگر ظالم همه مال و

-----------------------------------

(1). آو، آج، بم، مل، لب، آز: او.

(2). مج ديگر.

(10- 3). همه نسخه بدلها: دفع.

(4). مج: قالت.

(6- 5). آو، آج، بم، آز: كند.

(7). همه نسخه بدلها: زبان.

(8). آو، آج، بم، مل، لب، آز: اسرار و اخفاء.

(9). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، از قرآن مجيد افزوده شد.

(11). همه نسخه بدلها: داستان.

(12). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، افزوده شد.

(13). اساس: كلمه، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(14). آو، آج، بم، آز: العم. [.....]

(15). آو، آج، بم، آز: العالي، مج: التالي.

(16). مج: يتعمن.

صفحه : 161

ملك زمين او را باشد به«1» فديه خود كند. در اينكه آيت باز نمود كه: او را خود چيزي نباشد«2» تا فديه كند براي آن كه ملك آسمان و زمين خداي را باشد. و سماوات، جمع سماء باشد، و اصل او از سموّ بود، و آن رفعت است. آنگه گفت: أَلا إِن َّ وَعدَ اللّه ِ حَق ٌّ، و وعده خداي حق و صدق باشد هر چه گويد. و اينكه جا مراد به وعده، عذاب«3» است كافران را، و لكن بيشتر كافران ندانند از آن جا كه ايشان خداي را ندانند، و ندانند كه بر خداي چه روا باشد و چه روا نباشد.

آنگه گفت: هُوَ يُحيِي وَ يُمِيت ُ، او آن خداي است كه زنده كند آن مرده را كه در او حيات نباشد به خلق حيات در او، و مرده كند زنده را به نفي حيات از او، و بدان كه«4» بنيت حيات از او ويران«5» كند و از آن

ببرد كه حيات در او تواند بودن، پس حيات منتفي شود بعدم«6» ما يحتاج اليه. وَ إِلَيه ِ تُرجَعُون َ، و شما را به عاقبت باز او«7» برند، يعني با جايي كه كس را در او حكم«8» نباشد مگر او را.

[قوله تعالي]

لِقَوم ٍ يَسمَعُون َ (67) قالُوا اتَّخَذَ اللّه ُ وَلَداً سُبحانَه ُ هُوَ الغَنِي ُّ لَه ُ ما فِي السَّماوات ِ وَ ما فِي الأَرض ِ إِن عِندَكُم مِن سُلطان ٍ بِهذا أَ تَقُولُون َ عَلَي اللّه ِ ما لا تَعلَمُون َ (68) قُل إِن َّ الَّذِين َ يَفتَرُون َ عَلَي اللّه ِ الكَذِب َ لا يُفلِحُون َ (69) مَتاع ٌ فِي الدُّنيا ثُم َّ إِلَينا مَرجِعُهُم ثُم َّ نُذِيقُهُم ُ العَذاب َ الشَّدِيدَ بِما كانُوا يَكفُرُون َ (70)

«9»

نه مهمتر مگر در نوشته اي«7» روشن است.

[147- ر]

بدرستي كه دوستان خداي«8» ترسي نيست بر ايشان، و نه ايشان دلتنگ شوند.

آنان كه ايمان آورند و بودند ترسكار.

ايشان راست بشارت در زندگاني دنيا و در آخرت، بدل نيست گفتها خداي را، آن آن است رستگاري بزرگ.

و دلتنگ مكناد«9» تو را گفتار ايشان، كه عزّت خداي راست همه«10»، كه اوست شنوا دانا.

-----------------------------------

(1). مج: رستخيز. [.....]

(2). مج: شكر نكنند.

(3). آج، لب: نخوانيد.

(4). آج، مج، لب: هيچ كاري.

(5). همه نسخه بدلها: گواه.

(6). آو، آج، بم، لب خرد، مج: خورد.

(7). آو، آج، بم، لب: كتاب.

(8). آو، آج، بم، لب را.

(9). آو: بمكناد.

(10). آو، آج، بم، لب: جمله.

صفحه : 163

كه خداي راست هر كه در آسمانهاست«1» و هر كه در زمين است و چه پسر وي«2» مي كنند«3» آنان را كه مي خوانند«4» از فرود خداي انبازان! پسر وي«5» نمي كنند مگر گمان را، و نمي گويند الّا دروغ.

[147- پ]

او آن«6» است«7» كه كرد براي شما شب را تا بياراميد در او، و روز را بينا، در آن دلايلي«8» است گروهي را كه بشنوند.

گفتند: فرا گرفت خداي فرزندي، منزّه است او، او بي نياز است، او راست آنچه در آسمانهاست«9» و آنچه در زمين است، نيست نزديك شما از حجّتي به اينكه، مي گوييد بر خداي آنچه ندانيد«10»!

بگو: آنان كه فرابافند«11» بر خداي دروغ، ظفر و بقا نيابند.

برخورداري است در دنيا، پس با ما باشد بازگشت ايشان، پس بچشانيم ايشان را عذاب سخت بدانچه بودند كه كفر آوردند«12» [148- ر].

قوله«13»: يا أَيُّهَا النّاس ُ قَد جاءَتكُم«14»، حق تعالي در اينكه آيت خطاب كرد با مردمان از مؤمن و كافر، گفت: اي مردمان؟ بحقيقت به شما آمد پندي و

وعظي، و

-----------------------------------

(1). اساس: آسمان است، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(5- 2). همه نسخه بدلها: پيروي.

(3). اساس: مي كند، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(4). مج: مي خواهند.

(6). آو، آج، مج، لب خدا. [.....]

(7). آج، لب: سزاوار خداست.

(8). آج، لب: در اينكه دلالتي.

(9). اساس: آسمان، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(10). آو، بم: هيچ نداني.

(11). مج: فرو بافند.

(12). آو، آج، بم، لب: سخت به آن كفر كه آورده باشند، مج: بودند كه كافر شدند.

(13). مج تعالي.

(14). آو، آج، بم، لب، آز موعظة من ربّكم- الاية.

صفحه : 164

آن امري باشد كه دعوت كند باصلاح، و زجر كند از قبيح بدانچه«1» متضمّن باشد از رغبت و رهبت، و دعوت كند با زهد و خشوع، و صرف كند از عصيان و فسوق، و مراد بدو«2» قرآن است. وَ شِفاءٌ لِما فِي الصُّدُورِ، و شفاي آنچه در دلهاست از درد جهل. و دل را براي آن صدر خوانند كه، جاي او صدر است، و قرآن را براي آن شفا خواند«3» كه درد جهل، دردي است كه آن را دوا جز به علم نباشد، و قرآن مايه«4» علم است. وَ هُدي ً، و بياني است و رحمت مؤمنان را، و رحمت، نعمتي باشد بر محتاج براي آن كه آن كس كه«5» جوهري به پادشاهي دهد، نگويند او را«6» رحمت كرد بر او، و مؤمنان را براي آن تخصيص كرد كه ايشانند كه منتفع شدند بدان.

قُل بِفَضل ِ اللّه ِ وَ بِرَحمَتِه ِ، بگو اي محمّد، به فضل و رحمت خداي شادمانه شوند«7».

مفسّران خلاف كردند در معني فضل و رحمت در اينكه آيت، بو سعيد خدري گفت: فضل اللّه، قرآن است، و رحمت

او آن است كه: ما را از اهل قرآن كرد. بني هلال بن يسار«8» و مجاهد و قتاده گفتند: فضل اللّه، قرآن«9» است، و رحمت ايمان«10» است. عبد اللّه عمر گفت: فضل اللّه، اسلام است، و رحمت او تزيين«11» اسلام است در دلهاي مسلمانان. خالد بن معدان گفت: فضل اللّه، اسلام است و رحمتش ستر است كه به ما فرو پوشيد. كيالي«12» گفت: فضل اللّه، نعمت ظاهر است، و رحمت نعمتهاي باطن، بيانش قوله: وَ أَسبَغ َ عَلَيكُم نِعَمَه ُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً ...«13»، ابو بكر الورّاق گفت: فضل اللّه، النّعماء و هو ما اعطي و حبا و رحمته الالاء و هو ما صرف و زوي. إبن عيينه«14» گفت: فضل اللّه، التّوفيق، و رحمته العصمة، و هر دو از باب لطف است، آن لطف كه مكلّف عند آن طاعت بكند آن را توفيق خوانند، و آنچه عند آن از

-----------------------------------

(1). آز: يا آنچه.

(2). همه نسخه بدلها: به او.

(3). آج، بم، لب، آز: خوانند.

(4). همه نسخه بدلها، بجز مل و مج: نامه.

(5). همه نسخه بدلها او.

(6). مل، مج كه. [.....]

(7). آو، بم: بشوي.

(8). همه نسخه بدلها، بجز مل و مج: هلال بن سفيان.

(9). همه نسخه بدلها: ايمان.

(10). آج، مل، مج، لب، آز: قرآن.

(11). مج: تزيّن.

(12). مل: كسائي، مج: كتابي.

(13). سوره لقمان (31) آيه 20.

(14). مل، مج: ابو عيينه.

صفحه : 165

معاصي امتناع كند، آن را عصمت خوانند. سهل بن عبد اللّه گفت: فضل اللّه، اسلام است و رحمته، توفيق اختيار مذهب حق. حسين بن الفضل گفت: فضل«1» ايمان است، و رحمت بهشت است. ذو النّون مصري گفت: فضل اللّه بهشت و جنان است، و رحمت نجات و رستگاري از

دوزخ و نيران است. عمرو بن عثمان الصدفي ّ گفت:

فضل اللّه رسانيدن است به نعمت، و رحمت دايم داشتن آن نعمت. و باقر گفت- عليه السّلام«2»:

فضل اللّه، الاقرار برسول اللّه- صلّي اللّه عليه و آله- و رحمته، الاقرار بولاية علي ّ بن ابي طالب- عليه السّلام.

فبذلك، ذلك اشارت است به فضل و رحمت و«3» هر يكي از ايشان، گفت: بدان بايد تا خرّم باشند«4»، و ابو علي گفت: تكرار «فا» براي تأكيد است، چنان كه شاعر گفت«5»:

اذا هلكت فعند ذلك فاجزعي

و بعضي ديگر گفتند: دوم زيادت است. ابو جعفر المدني ّ خواند: فلتفرحوا، و رويس همچنين. و روايت كرده اند اينكه قراءت از ابي ّ كعب، و كذلك قوله: ممّا تجمعون«6»، به «تا» ي معجم من فوق، و آن«7» لغت بعضي عرب است كه [با]«8» لام مخاطب را امر كنند، و يعقوب در فَليَفرَحُوا موافقت كرد. و جمله قرّاء به « يا » خواندند براي آن كه «لام» امر غايب را باشد، و «تا» خطاب را، و جمع ميان ايشان درست نباشد، و ابو علي گفت: هذا اصل مرفوض، اينكه اصلي است رها كرده و متروك. هُوَ خَيرٌ مِمّا يَجمَعُون َ، او بهتر است از آنچه شما جمع مي كنيد از اموال و حطام دنيا. اگر گويند: نه خداي تعالي ما را نهي كرد از فرح، و فرح، را ذم ّ كرد در چند آيت، منها قوله: ... لا تَفرَح إِن َّ اللّه َ لا يُحِب ُّ الفَرِحِين َ«9»، و قوله: إِنَّه ُ لَفَرِح ٌ فَخُورٌ«10». و قوله: فَرِح َ المُخَلَّفُون َ بِمَقعَدِهِم خِلاف َ رَسُول ِ اللّه ِ ...«11»، جواب از اينكه، آن

-----------------------------------

(1). آج، مل، لب، آز فضل اللّه.

(2). مل: حضرت امام محمّد باقر عليه السّلام.

(3). همه نسخه بدلها به.

(4). آو،

آج، لب، آز: شاد باشد.

(5). آج، لب، آز مصرع.

(6). همه نسخه بدلها، بجز مل هر دو جا. [.....]

(7). آج، لب، آز: و اينكه.

(8). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، افزوده شد.

(9). سوره قصص (28) آيه 76.

(10). سوره هود (11) آيه 10.

(11). سوره توبه (9) آيه 81.

صفحه : 166

است كه: آن فرح كه آن مذموم است و ما را از آن نهي كرده اند بطر و اشر است كه به اختيار ماست، و امّا آنچه نه بقصد و داعي ما باشد از سرور عند سببي، امر و نهي و تكليف آن را متناول نباشد، ديگر آن كه: آن جا كه مطلق گفت مذموم است، و آن جا كه مقيّد گفت به قرينه مدح ممدوح است [كقوله: فَرِحِين َ بِما آتاهُم ُ اللّه ُ مِن فَضلِه ِ ...«1»، و آنچه مقيّد است به قرينه ذم«2» كقوله: فَرِح َ المُخَلَّفُون َ بِمَقعَدِهِم خِلاف َ رَسُول ِ اللّه ِ ...«3»، و از جمله آنچه به قرينه مدح آمد و ممدوح است]«4» قوله تعالي:

يَومَئِذٍ يَفرَح ُ المُؤمِنُون َ، بِنَصرِ اللّه ِ ...«5»، و قوله: فَلَمّا جاءَتهُم رُسُلُهُم بِالبَيِّنات ِ فَرِحُوا بِما عِندَهُم مِن َ العِلم ِ«6».

قُل أَ رَأَيتُم ما أَنزَل َ اللّه ُ لَكُم مِن رِزق ٍ- الاية، حق تعالي بدين آيت خطاب كرد«7» با مشركان عرب بر زفان«8» رسول- عليه السّلام- گفت: أ علمتم، بدانسته ايد«9» آنچه خداي تعالي [148- پ]

بفرستاد براي شما از روزي شما، از آن جا حرام و حلال كرديد، يعني خداي تعالي براي شما ارزاقي پديد كرد، شما از«10» خويشتن آن را حرام كرديد بي حجّتي و بيّنتي از خداي تعالي، چون: بحيره و سائبه و وصيله و حام.

آنگه گفت: يا محمّد؟ بپرس از ايشان و بگو ايشان را كه: خداي دستوري

داد شما را! استفهامي است بر سبيل تقريع و ملامت- يعني بي دستوري خداي مي كنيد أَم عَلَي اللّه ِ تَفتَرُون َ، يا دروغ بر خداي مي نهيد! چون قسمت اوّل باطل شد، [قسمت]«11» دوم درست شد، و مورد آيت انكار و تقريع است بر آنان كه از خويشتن تحليل و تحريم كردند.

آنگه تهديد كرد ايشان را [كه]«12»: وَ ما ظَن ُّ الَّذِين َ يَفتَرُون َ عَلَي اللّه ِ الكَذِب َ يَوم َ القِيامَةِ، گفت: چه گمان مي برند آنان كه دروغ بر خداي نهادند كه، روز

-----------------------------------

(1). سوره آل عمران (3) آيه 70.

(2). آو، آز: دوم.

(3). سوره توبه (9) آيه 81.

(5). سوره روم (30) آيه 4.

(12- 4). اساس: ندارد، به قياس با نسخه مج، افزوده شد.

(6). سوره مؤمن (40) آيه 83. ظاهرا اينكه آيه براي مورد مدح كه مؤلف اراده كرده است، مناسب نمي نمايد.

(7). آو، آج، بم، لب، آز: حكايت كرد.

(8). همه نسخه بدلها: زبان.

(9). آو، آج، بم، مل، آز: ندانسته ايد. [.....]

(10). لب: بهره.

(11). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، افزوده شد.

صفحه : 167

قيامت با ايشان چه خواهد رفتن؟ همانا گمان رحمت و ثواب نبرند«1»، چه«2» گمان عقاب و عقوبت نبايد«3» تا برند. و وجهي ديگر در معني آيت آن است كه: كجا گمان ايشان به تفصيل آن رسد كه خداي تعالي اعداد«4» كرده باشد براي ايشان از عقاب.

آنگه گفت: خداي تعالي، خداوند فضل و افضال و نعمت است بر خلقان و آنچه بر ايشان آمد از وبال و عقوبت هم از فعل ايشان و از كرد«5» ايشان، و لكن بيشتر مردمان اينكه ندانند از آن جا كه انديشه نكرده باشند و شكر نعمت او نكنند از اينكه وجه را.

قوله: وَ ما تَكُون ُ فِي شَأن ٍ-

الاية، حق تعالي در اينكه آيت تهديد كرد مكلّفان را.

گفت: و تو اي محمّد؟ و مراد امّت و جمله مكلّفان- نباشي در كاري. و شأن، كاري باشد كه آن را قدر و منزلتي باشد، و الشّأن و الحال«6» و البال«7» نظائر، در هيچ كاري نباشي و هيچ قرآني بر اينان نخواني و هيچ عملي و كاري نكني الّا ما«8» بر شما گواه باشيم. چون در آن جا شوي«9» و خوض كني براي آن گفت، تا مكلّفان متنبّه و متّعظ باشند و غافل و بي خبر نباشند، و بدانند كه بر ايشان رقيبان و نگاهبانانند، فساد از سر فرو فكنند«10» و گزافكاري پيش نگيرند، و قوله: وَ لا تَعمَلُون َ مِن عَمَل ٍ، اينكه «من» اينكه جايگاه زيادت است و براي تأكيد نفي آورد، چنان كه: ما جاءني من رجل. قوله: وَ ما يَعزُب ُ، دور«11» نشود و غايب نشود و فرو نشود بر خداي تعالي. جمله قرّاء خواندند:

يعزب بضم ّ الزّا، مگر كسائي كه او خواند: و ما يعزب بالكسر، و هما لغتان. و قوله:

مِنه ُ مِن قُرآن ٍ، اينكه ضمير راجع است با قرآن، و او ضمير قبل الذّكر است علي شريطة التّفسير، و اينكه براي تفخيم شأن قرآن گفت. و قوله: مِن قُرآن ٍ، شايد كه تبيين بود و شايد كه زيادت بود، و قوله: شُهُوداً، جمع شاهد، يقال: شهد عليه، و هو نقيض شهد له، و قوله: إِذ تُفِيضُون َ فِيه ِ، يقال: افاض في العمل و افاض في الحديث

-----------------------------------

(1). آج، آز: مي برند.

(2). آو، آج، بم، لب، آز: جز.

(3). مل: بايد.

(4). همه نسخه بدلها، بجز مج: اعتداء.

(5). آو، آج، بم، لب، آز: كردار.

(6). اساس: في الحال، به قياس با نسخه آو، تصحيح

شد.

(7). اساس: و المال، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

(8). همه نسخه بدلها: و ما.

(9). همه نسخه بدلها در او.

(10). همه نسخه بدلها: فرو نكنند.

(11). آو، آج، بم، لب، آز: و دور.

صفحه : 168

اذا دخل فيه و تفاوضنا«1» الحديث، و اصله من فاض الماء اذا سال، و افضته أنا كأنّه يسيل«2» الحديث و يصبّه. وَ ما يَعزُب ُ، اي [و]«3» ما يبعد، و منه العزب للرّجل الّذي لا زوجة له. و عبد اللّه عبّاس گفت: لا يعزب، اي لا يغيب. و قوله تعالي: مِن مِثقال ِ ذَرَّةٍ، «من»، زيادت است مؤكّد نفي، و «مثقال» مفعال باشد من الثّقل، يعني مقدار ذرّة و بثقلها«4». و ذرّ«5»، مورچه خرد«6» باشد، الواحدة ذرّة، اينكه حقيقت اوست، و آنگه در هر محقّري و اندكي استعمال كنند تا گفته اند«7»: آنچه در روشنايي آفتاب پيدا شود چون آفتاب در كوّي«8» جهد آن را ذرة خوانند، حق تعالي بر سبيل مبالغت گفت: آن مقدار از من و از علم و مراقبت و محافظت من فرو نشود، و نظيره قوله: فَمَن يَعمَل مِثقال َ ذَرَّةٍ خَيراً يَرَه ُ، وَ مَن يَعمَل مِثقال َ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَه ُ«9».

وَ لا أَصغَرَ مِن ذلِك َ وَ لا أَكبَرَ، نه كهتر از آن و نه نيز مهتر از آن و الّا آن در نوشته مبين«10» ثبت كرده اند و بنوشته، و آن لوح محفوظ است. حمزه و خلف و يعقوب خواندند: و لا اصغر من ذلك و لا اكبر، به رفع در هر دو لفظ عطفا علي المحل، براي آن كه جار و مجرور در محل ّ [149- ر]

رفع است، و معني آن كه: و ما يعزب عن ربّك مثقال ذرّة، و باقي

قرّاء: خواندند و لا اصغر من ذلك و لا اكبرّ عطفا علي اللّفظ، اعني علي قوله: مِن مِثقال ِ ذَرَّةٍ، و اگر چه مفتوح است در لفظ، در حكم مجرور است و لكن جرّ بر او ظاهر نشد از آن كه لا ينصرف است.

آنگه حق تعالي پس از آن كه وعظ امّت بگفت، بشارت داد دوستان خود را، گفت: أَلا إِن َّ أَولِياءَ اللّه ِ، گفت: الا؟ و فايده [او]«11» استفتاح كلام باشد و تنبيه سامع تا با خبر باشد از خطاب مخاطب، دوستان خداي را، بر ايشان نه ترسي باشد و نه ايشان اندوهگن«12» شوند.

-----------------------------------

(1). آو، آج، بم، مل، آز: تفاوضيا. [.....]

(2). آو: يفيض.

(11- 3). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(4). آو، آج، بم، يثقلها، مل: و ثقلها.

(5). آو، مج، لب: ذرّ.

(6). مل، مج، لب: خورد.

(7). آو، آج، بم، لب، آز: گويند.

(8). همه نسخه بدلها: كوّه.

(9). سوره زلزله (99) آيه 7 و 8.

(10). همه نسخه بدلها: روشن.

(12). مج، آج، آز: اندوهگين.

صفحه : 169

اهل علم خلاف كردند در آن كه كه باشد كه استحقاق اينكه نام دارد، و سعيد بن جبير گفت، از رسول- عليه السّلام- پرسيدند كه: من اولياء اللّه، دوستان خداي كيستند! گفت: آنانند كه چون مردمان ايشان را بينند«1»، خداي را ياد كنند ديدار ايشان مردم را لطف باشد در ذكر خداي، و راوي خبر گويد كه، از رسول- صلّي اللّه عليه و آله- شنيدم كه مي گفت: خداي را بندگاني هستند كه نه پيغامبرانند و نه شهيدانند، پيغامبران و شهيدان را بر ايشان غبطت باشد روز قيامت به مكان ايشان از خداي، گفتند: يا رسول اللّه؟ [كيستند]«2» ايشان و عمل ايشان چه باشد! ما

را بگو تا ما نيز ايشان را دوست داريم، گفت: قومي باشند كه با يكديگر دوستي كنند براي خداي بي آن كه ميان ايشان رحمي و خويشي باشد و بي مالي كه به يكديگر دهند، و اللّه كه رويهاي ايشان به نور تابنده بود و ايشان بر منبرهاي نور باشند، چون مردمان ترسند ايشان نترسند، و چون مردمان دژم باشند ايشان نباشند، آنگه برخواند: أَلا إِن َّ أَولِياءَ اللّه ِ لا خَوف ٌ عَلَيهِم وَ لا هُم يَحزَنُون َ، و امير المؤمنين علي را گفتند: از وصف اولياي خدا چيزي بگوي، گفت:

3» عمش« العيون من السّهر، صفر الوجوه من العبر، خمص البطون من الوي، يبس الشّفاه من الظّما

، گفت: چشمهاشان از بي خوابي آب ريزد و رويهاشان زرد باشد از عبرتها كه بينند، شكم باريك دارند از گرسنگي، لب خشك دارند از تشنگي. إبن كيسان گفت: آنان باشند كه خداي تعالي كار ايشان به خود تولّا كند از الطاف و توفيق و بيان و ابراز برهان، و ايشان تولّا كنند به كار خداي- عزّ و جل ّ- از عبادات و دعا.

و روشنتر وصف آن است كه، خداي تعالي هم در اينكه آيت گفت: الَّذِين َ آمَنُوا، گفت: مؤمنان باشند، وَ كانُوا يَتَّقُون َ، به من ايمان دارند و از من ترسكار«4» باشند، و چون به اجماع امّت اينكه دو خصلت در امير المؤمنين علي بر وجه مزيّت و تفضيل حاصل بود، او را ولي ّ اللّه گفتند، امّا ايمان او سابق بود«5» و در تقوي مقتدا، تا

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها، بجز مل: ببينند.

(2). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، افزوده شد.

(3). همه نسخه بدلها، بجز مل: حمش.

(4). مج: ترسكارتر. [.....]

(5). آج، مل، مج،

لب، آز در او.

صفحه : 170

اوّل المؤمنين گفتند او را و امام المتّقين. و اهل لغت گفتند: خوف«1»، انزعاج القلب باشد لما يتوقّع من المكروه، و الحزن غلظ الهم ّ مأخوذ من الحزن، و هو الارض الغليظة«2».

آنگه گفت آنان كه چنين باشند: لَهُم ُ البُشري، ايشان را بشارت بود در دنيا و آخرت، عبادة صامت گفت«3»، از رسول- عليه السّلام- پرسيدم كه: اينكه بشارت چيست كه ايشان را باشد! گفت:

4» الرّؤيا الصّالحة يراها المسلم« او تري له

، خواب نيك باشد كه مرد مسلمان بيند يا در حق ّ او بينند، اينكه بشارت دنيا باشد، و بشارت آخرت بهشت بود. ابو الدّرداء، روايت كرد كه، اينكه حديث از رسول- عليه السّلام- پرسيدم، گفت: كس مرا از اينكه نپرسيد، و آنگه جواب هم اينكه«5» گفت كه گفتيم. ابو هريره روايت كرد از رسول- صلّي اللّه عليه و آله- كه او گفت: چون قيامت نزديك رسد، خواب مرد مسلمان خطا نكند«6»، و خواب آن كس راست تر بود كه، سخن او راست تر بود.

آنگه گفت: خواب سه گونه باشد، يكي: بشارت بود از خداي تعالي، و يكي:

از حديث نفس مرد باشد از آنچه در دل او بود، و سيّم«7»: خوابي كه شيطان نمايد. و خواب، جزوي است از چهل و شش جزو از پيغامبري، چون يكي از شما چيزي بيند كه از آن كراهتي باشد او را، بايد تا باز نگويد و برخيزد«8» دو ركعت نماز كند، آنگه گفت: من قيد دوست دارم در خواب و غل را كاره باشم، چه قيد ثبات در دين بود.

زهري و قتاده گفتند: مراد [149- پ]

بشارت است كه بنده را دهند«9» در مرگ. حسن بصري

گفت: بشارت است به ثواب و بهشت كه قرآن بدان ناطق است كه گفت:

وَ أَبشِرُوا بِالجَنَّةِ ...«10»، وَ بَشِّرِ الَّذِين َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ أَن َّ لَهُم جَنّات ٍ تَجرِي مِن تَحتِهَا الأَنهارُ ...«11»، و ضحّاك گفت: آن است كه، مؤمن را بنمايند و اعلام كنند

-----------------------------------

(1). اساس: چون، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(2). اساس: الغليظ، به قياس با نسخه مل، تصحيح شد.

(3). همه نسخه بدلها، بجز مل: گويد.

(4). اساس: السّلام: به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(5). همه نسخه بدلها، بجز مل: چنين.

(6). آو، آج، بم، مل، لب، آز: كم خطا كند.

(7). مل، لب، آز: سيوم.

(8). همه نسخه بدلها و.

(9). همه نسخه بدلها در.

(10). سوره فصّلت (41) آيه 30.

(11). سوره بقره (2) آيه 25.

صفحه : 171

كه جاي او كجاست. عطا گفت: فريشتگان رحمت به وقت نزع روح بنده مؤمن بيايند و او را بشارت دهند، چنان كه خداي تعالي گفت: تَتَنَزَّل ُ عَلَيهِم ُ المَلائِكَةُ أَلّا تَخافُوا وَ لا تَحزَنُوا وَ أَبشِرُوا بِالجَنَّةِ ...«1»، و قال اللّه تعالي: الَّذِين َ تَتَوَفّاهُم ُ المَلائِكَةُ طَيِّبِين َ«2»- الاية. إبن كيسان گفت: بشارت دنيا آن است كه، در كتابهاي پيغامبران است از وعده ثواب و بهشت، و بشارت آخرت آن است كه در نامهاي ايشان بود از طاعت كه به آن به بهشت شوند. لا تَبدِيل َ لِكَلِمات ِ اللّه ِ، اي لا خلف لوعد اللّه، وعده خداي را تغيير و تبديل نباشد و در او خلاف نرود، و ذلِك َ هُوَ الفَوزُ العَظِيم ُ، اينكه ظفري بزرگوار است.

نافع گفت: روزي حجّاج خطبه مي كرد. خطبه اي دراز بكرد، عبد اللّه عمر سر بر كنار من نهاد، حجّاج گفت كه: عبد

اللّه زبير كتاب خداي را تبديل كرد، عبد اللّه عمر گفت: نه تو تواني كردن و نه او، لا تَبدِيل َ لِكَلِمات ِ اللّه ِ، حجّاج گفت: لقد اوتيت علما، تو را علم داده اند و از سر آن حديث برفت.

وَ لا يَحزُنك َ قَولُهُم، نبايد تا تو را دلتنگ كند سخن ايشان، ظاهر او نهي است و معني تسليت رسول- عليه السّلام. و نهي در ظاهر به حزن تعلّق دارد و در معني به اسباب او، يعني التفات مكن با قول ايشان و اعتداد مكن [به]«3» سخن ايشان تا تو را دلتنگي نيارد، و مثله قولهم: لا ارينّك«4» هاهنا، نبايد تا من تو را اينكه جا بينم، در ظاهر نهي است خود را از رؤيت، و معني آن كه: نگر تا اينكه جا نباشي كه من تو را اينكه جا بينم؟ آنگه ابتدا كلامي دگر كرد و گفت: إِن َّ العِزَّةَ لِلّه ِ جَمِيعاً، عزّت جمله خداي را باشد كه [هر كه]«5» عزيز شود به او عزيز شود، و عزّت همه او را باشد و او را رسد، و او شنواست به اقوال ايشان و عالم به احوال ايشان تا جزا كند ايشان را به سزاي ايشان.

أَلا إِن َّ لِلّه ِ مَن فِي السَّماوات ِ وَ مَن فِي الأَرض ِ، آنگه گفت: خداي راست هر كه در آسمانها و زمين است، همه او را اند به ملك و ملك، بندگان و پرستاران

-----------------------------------

(1). سوره فصّلت (41) آيه 30.

(2). سوره نحل (16) آيه 32. [.....]

(4- 3). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، افزوده شد.

(5). اساس: لارينك، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

صفحه : 172

وي اند«1»، و «من» عقلا را باشد و «ما» لما لا

يعقل، و قوله: وَ ما يَتَّبِع ُ الَّذِين َ، «ما» محتمل است دو وجه را، يكي آن كه: استفهامي باشد، يعني اينكه مشركان را كه با او انباز گرفته اند چه چيز را متابعت مي كنند، و صورت استفهام باشد و مراد تقريع و تقرير، يعني هيچ چيز را متابعت نمي كنند كه آن را اصلي باشد. و وجهي دگر آن كه: «ما» نفي را باشد، يعني متابعت نمي كنند اينكه مشركان شريكاني را كه ايشان بر حقيقت شريكان خدايند، جز كه ايشان به تسميه نا واجب نا مستحق ّ ايشان را آله و معبودان خود مي خوانند و اعتقاد مي كنند، بيانش: إِن يَتَّبِعُون َ إِلَّا الظَّن َّ، «ان» به معني «ما» ي نافيه است، متابعت نمي كنند الّا ظن ّ و گمان را و بر هيچ علمي حاصل نشده اند- و هر دو وجه به يكديگر نزديك است. وَ إِن هُم إِلّا يَخرُصُون َ، و ايشان جز دروغ نمي گويند، و معني آيت تحريص و تقدير«2» مكلّفان است بر توحيد و اخلاص عبادت خداي را تعالي، و آن كه با او شرك نيارند كه آنان كه شرك آرند«3» حاصلند علي [لا]«4» شي ء و لا بصيرة.

هُوَ الَّذِي جَعَل َ لَكُم ُ اللَّيل َ، تا آنگه«5» چون خلقان را به توحيد و عبادت دعوي مي كردند«6» ايشان را تنبيه كرد بر ادلّه اي كه به آن توصّل توان كردن به توحيد او، و آن افعالي است كه قديم تعالي مختص است به قدرت بر آن، گفت: او آن خداي است كه شب را به لباس و جامه خواب شما كرد تا در او بيارامي، يعني چنان كه جامه مرد را«7» و عيبهاي اندام او پنهان كند شب همچنين است، به تاريكي بر خلقان و احوال ايشان

پردگي كند و پوشيدگي آرد، از اينكه جا گفت شاعر:

اللّيل للعاشقين ستر يا ليت او قاته تدوم و قيل: اللّيل اخفي للويل. آنگه گفت: بيرون از آن كه پرده و پوشش تو است، جاي آرام اوست«8»، آرامگاه تو است تا تو از رنجهاي [ر]«9» وز و تاختن و رفتن و سعي

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: او اند.

(2). همه نسخه بدلها: تقرير.

(3). آو، آج، بم، مج، لب، آز: آوردند، مل: آورند.

(9- 4). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، افزوده شد.

(5). مل: آنگاه.

(6). همه نسخه بدلها: دعوت كرد.

(7). آو، آج، بم، لب، آز: مردم را.

(8). همه نسخه بدلها: تو است.

صفحه : 173

كردن در حوايج برآسايي [150- ر]، چه اگر شب«1» روشناي به حدّ روز بودي، حرص تو را رها نكردي كه از عمل و سعي و كاري«2» و رنج بر آسودي، چنان كه در شبهاي روشن بيشتر مردمان كنند«3» وَ النَّهارَ مُبصِراً، و روز را بينا كرد [ه است و]«4» شب از جهت تاريكي بمثابت نابينايي كرد، و روز را چو«5» بينايي، و هذا من باب ليل نايم و نهار صايم، اي ينام فيه و يصام، و مثله قوله: فَما رَبِحَت تِجارَتُهُم ...«6»، اي فما ربحوا في تجاراتهم«7»، آنگه بر مجاز و توسّع فعل را با روز داد و با تجارت بر طريق مبالغت، و علي هذا بيت جرير:

لقد لمتنا يا ام ّ غيلان في السّري و نمت و ما ليل المطي ّ بنائم

و قال رؤبة:

نام ليلي و تجلّي همّي

و قال آخر:

هدا اذا ما نام ليل الهوجل

و اينكه جعل، به معني خلق است، براي آن متعدّي است به يك مفعول، و چون

به معني نصب باشد [متعدّي بود به دو مفعول، چنان كه گفت: وَ جَعَلنَا اللَّيل َ لِباساً، وَ جَعَلنَا النَّهارَ مَعاشاً«8»]«9». إِن َّ فِي ذلِك َ لَآيات ٍ لِقَوم ٍ يَسمَعُون َ. در اينكه كه گفت، از جعل شب و روز به اينكه صفت، آياتي است و علاماتي و دلالاتي گروهي را كه ايشان بشنوند و انديشه كنند و معتبر شوند.

قالُوا اتَّخَذَ اللّه ُ وَلَداً، آنگه حكايت كرد از شنيعي«10» قول مشركان و آنان كه خداي را فرزند گفتند، گفتند: خداي فرزند گرفته است، خداي تعالي به اينكه آيت رد كرد بر سه گروه: يكي مشركان كه گفتند: الملائكة بنات اللّه، و فريشتگان دختران

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها در.

(2). همه نسخه بدلها: كار.

(3). اساس: كند، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(4). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد. [.....]

(5). آو، آج، بم: چون.

(6). سوره بقره (2) آيه 16.

(7). همه نسخه بدلها: تجارتهم.

(8). سوره نبأ (78) آيه 10 و 11.

(9). اساس: ندارد، به قياس با نسخه مل، افزوده شد.

(10). مل: تشنيع، مج: شنيع.

صفحه : 174

خدايند، و جهودان كه گفتند: عُزَيرٌ ابن ُ اللّه ِ ...«1»، و ترسايان كه گفتند: المَسِيح ُ ابن ُ اللّه ِ ...«2»، و چنان كه حقيقت اينكه بر خداي محال است، مجازش هم بر خداي روا نيست از تبنّي و به پسري گرفتن، براي آن كه پسر و دختر بر حقيقت آن را باشد كه از باب«3» او آفريده باشد و پسري كرده كه آن گيرد كه او محتاج باشد. آنگه نفي كرد آن را از خود و گفت: او منزّه است و بي عيب و دور از آن كه در«4» گمان برند، يعني او منزّه است از

حقيقت اينكه حديث كه اداء به جسميّت كند، و غني و بي نياز از مجاز اينكه كه تبنّي باشد و اداء به آن كند كه او را به فرزند حاجت باشد براي اعانتي و چيزي مانند اينكه. لَه ُ ما فِي السَّماوات ِ، هر چه در آسمان و زمين او راست، و آن كه همه آسمان و زمين ملك و ملك او باشد او را چه حاجت بود به فرزند؟ آنگه گفت:

إِن عِندَكُم، و المعني ما عندكم مِن سُلطان ٍ، اي من حجّة. بِهذا، اي بهذا القول، شما را بر اينكه كه مي گويي حجّتي و برهاني نيست، چون چنين است، أَ تَقُولُون َ عَلَي اللّه ِ ما لا تَعلَمُون َ، روا مي داري كه بر خداي چيزي گويي«5» كه نداني؟ قُل إِن َّ الَّذِين َ يَفتَرُون َ عَلَي اللّه ِ الكَذِب َ، بگو اي محمّد و اعلام كن اينان را كه: آنان كه بر خداي تعالي دروغ مي نهند و فرو مي بافند«6» آن را، و گفتيم كه: اصل فري، قطع باشد، و فعل و افتعال اينكه جا به يك معني است، يقال: فريت الشّي ء و افتريته، و فريت الحديث مثل فريت الاديم، چه اديم چون ببرد از او نعلي سازد، آن كس نيز كه دروغ مي گويد از آن مقصودي مي رساند«7» خود را. لا يُفلِحُون َ، ايشان ظفر نيابند و ايشان را بقاي و فلاحي نباشد. كلبي گفت، معني آن است كه: لا يؤمنون، ايمان نيارند، و گفتند: رستگاري نيابند.

و قوله: مَتاع ٌ فِي الدُّنيا، مرفوع است به آن كه خبر مبتداي محذوف است، اي هو متاع، يعني آن دروغ كه بر خداي مي نهند«8» متاعي است و برخورداري در دنيا، و

-----------------------------------

(2- 1). سوره توبه (9) آيه 30.

(3). آو، بم، مج: آب، آج،

لب، آز: آل، مل: آن.

(4). همه نسخه بدلها او.

(5). همه نسخه بدلها، بجز مل: مي گويي.

(6). آو، آج، بم، لب، آز: فرا مي بافند.

(7). همه نسخه بدلها: مي سازد.

(8). اساس: مي نهد، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.

صفحه : 175

اينكه بر سبيل تحقير و تقليل«1» گفت، يعني اينكه زود بگذرد. آنگه گفت: مرجع و بازگشت ايشان با ما باشد، پس آنگه بچشانيم ايشان را عذاب سخت به آن كفر كه آورده باشند، و مورد آيت مورد تهديد و وعيد است«2» و تحذير از كفر«3» و دروغ بر خداي- جل ّ جلاله- و آن كه اينكه را عاقبتي ذميم خواهد بودن از عذاب دوزخ.

[قوله تعالي]«4»:

تَكُون َ لَكُمَا الكِبرِياءُ فِي الأَرض ِ وَ ما نَحن ُ لَكُما بِمُؤمِنِين َ (78) وَ قال َ فِرعَون ُ ائتُونِي بِكُل ِّ ساحِرٍ عَلِيم ٍ (79) فَلَمّا جاءَ السَّحَرَةُ قال َ لَهُم مُوسي أَلقُوا ما أَنتُم مُلقُون َ (80)

فَلَمّا أَلقَوا قال َ مُوسي ما جِئتُم بِه ِ السِّحرُ إِن َّ اللّه َ سَيُبطِلُه ُ إِن َّ اللّه َ لا يُصلِح ُ عَمَل َ المُفسِدِين َ (81) وَ يُحِق ُّ اللّه ُ الحَق َّ بِكَلِماتِه ِ وَ لَو كَرِه َ المُجرِمُون َ (82) فَما آمَن َ لِمُوسي إِلاّ ذُرِّيَّةٌ مِن قَومِه ِ عَلي خَوف ٍ مِن فِرعَون َ وَ مَلائِهِم أَن يَفتِنَهُم وَ إِن َّ فِرعَون َ لَعال ٍ فِي الأَرض ِ وَ إِنَّه ُ لَمِن َ المُسرِفِين َ (83) وَ قال َ مُوسي يا قَوم ِ إِن كُنتُم آمَنتُم بِاللّه ِ فَعَلَيه ِ تَوَكَّلُوا إِن كُنتُم مُسلِمِين َ (84) فَقالُوا عَلَي اللّه ِ تَوَكَّلنا رَبَّنا لا تَجعَلنا فِتنَةً لِلقَوم ِ الظّالِمِين َ (85)

وَ نَجِّنا بِرَحمَتِك َ مِن َ القَوم ِ الكافِرِين َ (86) وَ أَوحَينا إِلي مُوسي وَ أَخِيه ِ أَن تَبَوَّءا لِقَومِكُما بِمِصرَ بُيُوتاً وَ اجعَلُوا بُيُوتَكُم قِبلَةً وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ بَشِّرِ المُؤمِنِين َ (87) وَ قال َ مُوسي رَبَّنا إِنَّك َ آتَيت َ فِرعَون َ وَ مَلَأَه ُ زِينَةً وَ أَموالاً فِي الحَياةِ الدُّنيا رَبَّنا لِيُضِلُّوا عَن سَبِيلِك َ رَبَّنَا اطمِس عَلي أَموالِهِم وَ اشدُد عَلي قُلُوبِهِم فَلا يُؤمِنُوا حَتّي يَرَوُا العَذاب َ الأَلِيم َ (88) قال َ قَد أُجِيبَت دَعوَتُكُما فَاستَقِيما وَ لا تَتَّبِعان ِّ سَبِيل َ الَّذِين َ لا يَعلَمُون َ (89) وَ جاوَزنا بِبَنِي إِسرائِيل َ البَحرَ فَأَتبَعَهُم فِرعَون ُ وَ جُنُودُه ُ بَغياً وَ عَدواً حَتّي إِذا أَدرَكَه ُ الغَرَق ُ قال َ آمَنت ُ أَنَّه ُ لا إِله َ إِلاَّ الَّذِي آمَنَت بِه ِ بَنُوا إِسرائِيل َ وَ أَنَا مِن َ المُسلِمِين َ (90)

آلآن َ وَ قَد عَصَيت َ قَبل ُ وَ كُنت َ مِن َ المُفسِدِين َ (91) فَاليَوم َ نُنَجِّيك َ بِبَدَنِك َ لِتَكُون َ لِمَن خَلفَك َ آيَةً وَ إِن َّ كَثِيراً مِن َ النّاس ِ عَن آياتِنا لَغافِلُون َ (92)

[150- پ]

من اگر بزرگ شد«6» بر شما مقام من و ياد دادن من به آيات خداي بر خداي توكّل كردم بياري«7» كارتان و انبازتان، پس نبايد تا باشد كار شما بر شما پوشيده، پس كار من تمام كني و مرا مهلت مدهي.

اگر برگردي شما نخواستم از شما از مزدي نيست مزد من مگر بر خداي و فرمودند مرا كه باشم از مسلمانان.

دروغ داشتند او را، برهانيديم [او را]«8» و آنان كه با او بودند در كشتي و كرديم ايشان را خليفتان و غرق بكرديم آنان را كه دروغ داشتند آيات ما را، بنگر كه چگونه بوده است عاقبت آ [نا]«9» ن را كه بترسانيدند [151- ر].

-----------------------------------

(1). اساس: تحقيقي، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد. [.....]

(2). آج، لب، آز از عذاب دوزخ.

(3). اساس: آن كه، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد. (9- 8- 4). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، افزوده شد.

(5). آو، آج، بم، لب: و بخوان.

(6). آو، آج، بم، لب: باشد.

(7). آج، لب: فراهم كنيد، مج: بسازيد.

صفحه : 176

پس بفرستاديم از پس او پيغامبراني به قومشان، آوردند به ايشان حجّتها، نياوردند ايمان به آنچه دروغ داشتند به آن از پيش ايشان«1»، همچنين مهر نهيم بر دلهاي كافران«2».

پس بفرستاديم از پس ايشان موسي را و هرون را به فرعون، و اشراف قومش به حجّتهاي ما تكبّر كردند و بودند گروهي گنهكاران.

چون آمد به ايشان حق از نزديك ما، گفتند اينكه جادوي است روشن.

گفت موسي مي گوي حق را چون آمد به شما كه جادوي است اينكه! و نه ظفر يابند جادوان.

[151- پ]

گفتند آمدي«3» به ما

تا برگرداني«4» ما را از آنچه يافتيم بر آن پدران ما را و باشد شما را«5» بزرگواري در زمين! و ما نيستيم شما را باور دارنده«6».

گفت فرعون به من آري هر جادوي دانا را.

چون آمدند جادوان، گفت ايشان را موسي: بيندازي آنچه شما مي اندازي.

چون بينداختند، گفت موسي آنچه آوردي جادوي است كه خداي باطل كند آن را كه خداي نيك بنه كند«7» كار مفسدان.

-----------------------------------

(1). مج: آن.

(2). كذا: در همه نسخه بدلها، از حدود گذرندگان.

(3). مج: آمديد/ امدي.

(4). آو، آج، بم، لب: بر كارگرداني.

(5). آو، آج، بم، لب: شما دو را.

(6). آو، آج، بم، لب: باور دارندگان.

(7). بنه كند/ بنكند.

صفحه : 177

و درست كند خداي حق را به كلمات خود و اگر چه نخواهند كافران.

[152- ر]

ايمان نياوردند به موسي مگر فرزنداني از قومش بر ترس از فرعون و قومشان كه به فتنه افگند ايشان را، فرعون بزرگواري كرد در زمين و او از مسرفان بود.

و گفت موسي: اي قوم؟ اگر ايمان آورده اي به خداي، بر او توكّل كني اگر مسلماني.

گفتند بر خداي«1» توكّل كرديم، خداي ما مكن ما را فتنه براي قوم بيداد كاران«2».

برهان«3» ما را به رحمت تو از قوم كافران.

وحي كرديم به موسي و برادرش كه بگيري براي قومتان به مصر خانه ها«4» و كني خانه هايتان«5» قبله و به پاي داري نماز و بشارت ده مؤمنان را.

«6»

[152- پ]

و گفت موسي خداي [ما]«7» كه تو دادي فرعون را و قومش زينتي و مالها«8» در زندگاني دنيا، خداي ما؟ گمراه«9» شوند از راه تو، خداي ما؟ هلاك كن بر مالهاي ايشان و بند زن بر دلهاشان كه ايمان نيارند تا بينند عذاب سخت دردناك.

-----------------------------------

(1). آو،

بم: ور خداي. [.....]

(2). آو، آج، بم، لب: بيدادگران.

(3). آو، آج، بم، لب: و برهان.

(4). اساس: خانها/ خانه ها.

(5). اساس: جانهايتان/ خانه هايتان.

(6). آج، بم، لب: ملائه.

(7). اساس: ندارد، به قياس با نسخه آو، افزوده شد، مج: خداي را.

(8). آو، آج، بم، لب: خواستها/ خواسته ها.

(9). آو، بم: تا گمراه.

صفحه : 178

گفت پاسخ دادند دعاي شما [را]«1»، راست باشي و پيروي مكني راه آنان را كه ندانند.

و بگذرانيديم به فرزندان يعقوب در دريا«2»، بر پي ايشان برفت فرعون و لشكرش بنا حق و ظلم تا دريافت [او را]«3» غرق، گفت: ايمان آوردم«4» كه نيست خداي مگر آن كه گرويدند بدو پسران يعقوب، و من از جمله مسلمانانم.

«5» [153- ر]

اكنون! و بي فرماني كردي پيش از اينكه، و بودي از جمله مفسدان.

امروز برهانيم«6» تو را به تنت تا باشي آنان را كه از پس تو آيند علامتي، و بسياري از مردمان از آيات ما غافلند.

قوله- عزّ و علا: وَ اتل ُ عَلَيهِم نَبَأَ نُوح ٍ- الاية، حق تعالي رسول خود را مي فرمايد كه: بر خوان بر ايشان، يعني بر اينكه كافران منكران خبر نوح- عليه السّلام- و قصّه او چون گفت قومش را. و تلاوت قراءت«7» باشد، و اصل او از تتابع است كه در قراءت حروف را تتابع«8» بايد كردن. و النّبأ، الخبر، و قوم خود را بگفت: يا قوم، اي قوم؟ الاصل، يا قومي، « يا » ي اضافت بيفگند و اكتفا كرد به كسره، و اگر چنان كه بر شما بزرگ است يعني گران است بر شما مقام من و بودن و استادگي«9» [من]«10» در

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، از مج، افزوده شد، آو، آج، بم، لب: شما دو

را.

(2). آو، آج، مج، لب: دريا را.

(10- 3). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(4). آو، آج، بم، مج، لب: گرويدم.

(5). آو، آج، بم، مج، لب: الان.

(6). اساس: برهانيديم، به قياس با نسخه مج، تصحيح شد. [.....]

(7). اساس: قرآن، به قياس با نسخه آو، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.

(8). آو، آج، بم، آز: تابع.

(9). آو: ايستاد، آج، آز: استادن، بم، مج: ايستادن، لب: ستادن.

صفحه : 179

ميان شما و شما را ياد دادن به آيات خداي، من بر خداي توكّل كردم، و اينكه عند آن بود كه ايشان گفتند: ما تو را بكشيم از آنچه ايشان را ملال آمد از آن كه نوح- عليه السّلام- به بامداد«1» و شبانگاه و وقت و بي وقت بر سر ايشان ايستاده بود«2» و ايشان را دعوت مي كردي و به خداي مي ترسانيدي و عقاب خداي ياد مي دادي و تحذير مي كردي، ايشان او را مي زدندي و [مي راندندي]«3» جفا مي كردندي و هيچ باز نمي استاد«4» از آن، گفتند: تدبير آن است كه ما او را بكشيم، گفتند: يا نوح؟ از پس كار خود برو«5»، يا نه ما تو را بكشيم. نوح- عليه السّلام- عند اينكه حال اينكه بگفت: اي قوم؟ اگر چنان است كه مقام من در ميان شما و وعظ من شما را به آيات خداي بر دل شما گران شد و قصد كشتن من مي كني، من توكّل كردم بر خداي. فَأَجمِعُوا أَمرَكُم، شما كار خود بسازي و بسگالي. جمله قرّاء خواندند: به قطع «الف» من- الاجماع، و هو الازماع و الاعداد، قال اللّه تعالي: وَ ما كُنت َ لَدَيهِم إِذ أَجمَعُوا أَمرَهُم ...«6»، و قال الشّاعر:

يا ليت شعري و

المني لا تنفع

هل اغدون يوما و امري مجمع

اي معدّ، مگر نافع در روايت اصمعي، و در شاذّ اعرج و جحدري كه ايشان خواندند: فاجمعوا، به «الف» وصل و فتح «ميم»، من الجمع، كار خود جمع كني، و معني هم آن است، جز آن كه آن لفظ در اينكه باب معروفتر است و مستعملتر است.

ابو معاذ گفت: جمع و اجمع، به يك معني آمد، چنان كه أبو ذؤيب گفت:

و كأنّها بالجزع جزع نبايع و اولات ذي العرجاء نهب مجمع

اي مجموع. و قوله: شُرَكاءَكُم، به قراءت آن كس كه خواند: فاجمعوا، به همزه موصوله من الجمع «واو» عطف باشد، و كلام بر ظاهر خود و به محذوفي حاجت«7» نباشد، و معني آن كه: كار خود و شأن خود را جمع كني. و بر قراءت آن كس كه به قطع همزه خواند، من الاجماع- و آن قراءت عامّه قرّاست- در او دو وجه باشد، يكي آن كه: «واو»، عطف نباشد، بل به معني مع بود چنان كه:

-----------------------------------

(1). آج، بم، آز: بيامد.

(2). بم، مج، لب، آز: بودي.

(3). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(4). آو: نمي ايستادند، آج، لب: نمي استادند.

(5). آو، آج، مج، لب، آز: بروي.

(6). سوره يوسف (12) آيه 102.

(7). آو، آج، بم، آز: خاص.

صفحه : 180

استوي الماء و الخشبة، و جاء البرد و الطّيالسة و لو تركت النّافة و فصيلها«1» لرضعها، اي مع الخشبة و مع الطّيالسة و مع فصيلها، و معني آن باشد كه: شما [و]«2» معبودان شما به يك جاي بنشيني و دست يكي كني و كار خود بسگالي و بسازي. و وجه دگر آن كه: فعلي«3» را اضمار بايد كردن كه حال اقتضاي

او كند، من قولك: و ادعوا شركاء كم. و در مصحف ابي ّ همچنين است، و حذف اينكه فعل در اينكه جاي روا باشد براي آن كه در كلام دليل است بر حذف او، چنان كه شاعر گفت:

لّفتها تبنا و ماء باردا

اي، [و]«4» سقيتها ماء باردا، براي آن كه تعليف در باب آب دادن مستعمل نباشد، و قال«5» آخر [153- پ]:

رّاب البان و تمر و اقط

و شرب، جز در لبن«6» نبود در تمر و اقط نباشد، و تقدير بايد كردن كه: اكّال تمر و اقط، [و اينكه طريقي است كه در دگر جاي تقرير]«7» كرده ايم و جمله قرّاء، شُرَكاءَكُم، به نصب خواندند عطفا علي قوله: أَمرَكُم يا به «واو»«8» مع، يا به تقدير فعلي مضمر چنان كه گفته شد. و يعقوب خواند در شاذّ [و]«9» حسن بصري و عيسي و سلّام و اينكه ابي اسحاق: و شركاؤكم، [به رفع عطفا علي الضّمير في قوله: فاجمعوا، و التّقدير: فاجمعوا امركم انتم و شركائكم]«10» و معني آن كه: شما [و]«11» معبودان شما به يك جاي اعداد كني و بسازي كار خود را. زجّاج گفت: اينكه روا نبودي اگر نه آنستي«12» كه در ميان ايشان اسمي در اوفتاد كه مفعول است، و الّا روا نبودي عطف كردن اسم ظاهر را بر مضير متّصل كه الّا با ضمير منفصل باز آرند، و همچنين در ضمير مستكن ّ، چنان كه حق تعالي گفت: إِنَّه ُ يَراكُم هُوَ وَ قَبِيلُه ُ ...«13»، و قال: اسكُن أَنت َ وَ زَوجُك َ«14»الّذين الّذين، فَاذهَب أَنت َ وَ رَبُّك َ ...«16».

-----------------------------------

(1). اساس: فصلها، به قياس با نسخه آو، تصحيح شد. (11- 10- 9- 7- 4- 2). اساس: ندارد،

آز آو، افزوده شد.

(3). آو، آج، بم، لب، آز: فعل.

(5). آو، آج، بم، لب، آز: قول. [.....]

(6). آو، آج، بم، لب، آز: آب.

(8). همه نسخه بدلها، بجز مل به معني.

(12). آو، آج، بم، مل، لب، آز: ندانستي.

(13). سوره اعراف (7) آيه 27.

(14). اساس: زوجك، به قياس با نسخه آو، با توجّه به متن قرآن مجيد، تصحيح شد.

(15). سوره بقره (2) آيه 35.

(16). سوره مائده (5) آيه 24.

صفحه : 181

ثُم َّ لا يَكُن أَمرُكُم عَلَيكُم غُمَّةً، اي مظلما ملتبسا، پس نبايد تا كار شما بر شما پوشيده باشد، من قولهم: غم ّ الهلال علي النّاس إذ اشتبه، و قال طرفه:

لعمرك ما امري علي ّ بغمّة نهاري و لا ليلي علي ّ بسرمد

و غم ّ، از اينكه جاست كه دل را بپوشد، و غمام از اينكه جا گويند ابر را كه آسمان را بپوشد، و الغمّة و الغمّاء، الظّلام و السّتر، قالت الخنساء:

و ذي كربة ارخي إبن عمرو«1» خناقه و عمّته عن وجهه فتجلّت

ثُم َّ اقضُوا إِلَي َّ، آنگه براني بر من آنچه در دل داري. و القضاء، الفراغ من الامر، يقال: قضي فلان اذا مات«2» و قضي دينه اذا فرّغ منه. ضحّاك گفت: انهضوا الي ّ، به كار من قيام كني تا مرا از خود باز داري، و فرّاء حكايت كرد از بعضي قرّاء كه خواند: ثم ّ افضوا الي ّ، به «فا»، و قطع «الف» من الافضاء، اي توجّهوا حتّي تصلوا الي ّ، يقال: افضيت«3» الخلافة الي فلان اذا وصلت«4» اليه. وَ لا تُنظِرُون ِ، و مرا مهلت مدهي و تأخير مكني. و فايده آيت آن است كه خداي تعالي از نوح حكايت كرد كه او به اصرار قومش بر كفر و اضرار ايشان