به وز و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6). اساس، مج، بم، آف و، كه زائد مي نمود.

(7). مج، وز، لت: مي فكنند، آج، لب: وحي مي فرستد.

(8). مج، وز، لت: نگاشته سخن.

(9). اساس: بنفرفتن، با توجّه به مج تصحيح شد.

(10). مج. وز. لت: رها كن ايشان را.

صفحه : 2

تا ميل كنند زن او دلهاي آنان كه نگرويدند بدان جهان«1» و تا پسندند و تا بكنند آنچه خواهند كردن«2».

جز خداي بجويم حكم كننده«3» و اوست آن كه بفرستاد زي شما كتاب پيدا كرده«4» و آنان كه بداديم ايشان را كتاب، مي دانند بدرستي كه«5» فرستاده است از پروردگار براستي«6»، پس مباش از گمان مندان«7».

و تمام شد سخن پروردگار براستي و درستي«8»، نيست گرداننده مر سخنان او را و او شنوا و داناست.

و اگر فرمان بري بيشتر«9» آن كه در زمين اند گمراه كنند از راه خداي، پس روي نمي كنند مگر گمان را. [و نيستند]«10» ايشان مگر كه دروغ مي گويند.

كه پروردگار تو اوست داناتر بدان كه گمراه شدند«11» از راه او و او داناست«12» به راه يابندگان«13».

وَ لَو أَنَّنا نَزَّلنا، عبد اللّه بن عبّاس گفت: آيت در شأن آن جماعت كفّار

-----------------------------------

(1). مج، وز، لت: به سراي باز پسين.

(2). عبارت اخير در اساس مغشوش بود، از مج آورده شد.

(3). مج، وز، لت: حاكمي.

(4). مج، وز، لت، آج، لب: قرآن را جدا كرده.

(5). مج، وز، لت آن.

(6). وز، لت: بدرستي.

(7). مج، وز، لت: از جمله شك كنندگان.

(8). مج، وز، لت: و انصاف. [.....]

(9). مج، لت: بيشترينه.

(10). اساس: ندارد، از مج افزوده شد.

(11). مج، وز: گمره شود.

(12). مج، وز، آج، لب، لت: داناتر است.

(13). مج، وز، لت: به راه يافتگان، به راه راست يافتگان.

صفحه :

3

آمد كه خداي تعالي دانست كه ايشان ايمان نيارند [104- پ]

و بر كفر اصرار كنند تا به مردن. إبن جريج گفت: آيت در آنان آمد كه ايشان اقتراح كردند و آيات خواستند از رسول- عليه السلام- و سوگند خوردند، كه اگر آيتي به ايشان آيد و معجزه اي از آن مقترحات ايشان ايمان آرند، خداي تعالي رد كرد بر ايشان و بيان كرد رسول را كه دروغ مي گويند چه اگر«1» فرشتگان را از آسمان به زمين فرستيم به ايشان و مردگان را به ايشان به سخن آريم«2» و زنده كنيم بر ايشان از هر جنسي جماعتي را تا معاينه ببينند كه ايمان نيارند. مگر آن كه من خواهم كه ايشان را قهر كنم بر ايمان و ايشان از رسول اينكه آيات اقتراح كردند، في قوله أَو تَأتِي َ بِاللّه ِ وَ المَلائِكَةِ قَبِيلًا«3» لَو لا أُنزِل َ عَلَيه ِ مَلَك ٌ«4» وَ كَلَّمَهُم ُ المَوتي، كنايت است از احياي موتي، و لكن در اينكه فايده ديگر است«6» كه«7» اگر احيا گفتي آن فايده نبودي و آن آن است كه با آن كه زنده شوند گواهي دهند بر صدق او تا ما را آيتي ديگر باشد. پس در ضمن كَلَّمَهُم ُ اينكه مزيّت هست و در احيا فايده سخن گفتن و گواهي دادن نيست و روا باشد كه مراد آن بود«8» كه مردگان با ما سخن گويند در آن حال كه مرده باشند و در ايشان حيات نبود چه اينكه نوعي باشد از معجز خارق عادت و بر [اينكه]«9» قول آيت بر ظاهر خود باشد وَ حَشَرنا عَلَيهِم كُل َّ شَي ءٍ قُبُلًا، حشر در لغت جمع باشد و در قرآن كنايت است از بعث

و نشور و زنده كردن خلقان بجمع«10» جمله را يا قومي

-----------------------------------

(1). مج، وز، آج، لب، مل، لت ما.

(2). آج، لب: در سخن آريم.

(3). سوره اسراء (17) آيه 92.

(4). سوره انعام (6) آيه 8.

(5). آج، لب: همچو عيسي.

(6). مج، وز، بم، مل، آف، لت: هست.

(7). مج، وز: يكي.

(8). اساس: نبود، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(9). اساس، آن: ندارد، از مج افزوده شد. [.....]

(10). مج، وز، مل، لت يا .

صفحه : 4

بسيار مجتمع را. گفت: اگر چنان كه ايشان خواستند از هر جنسي و صنفي جماعتي بسيار را زنده كنيم. وَ ما كانُوا لِيُؤمِنُوا، هم ايمان نيارند.

إبن عامر و نافع و ابو جعفر خواندند: قبلا به كسر «قاف» و فتح «با» و باقي قرّاء به ضم ّ «قاف» و «با». ابو زيد گفت: معني آن است كه مقابلة، روي با روي و معاينه، يقال: لقيت فلانا قبلا و قبلا و قبلا اي مقابلة و مواجهة، همه به يك معني باشد و اينكه قول شامل«1» است هر دو قراءت را. و ابو عبيده گفت: قبلا، اي مقابلة و معاينة، بر قراءت إبن عامر و نافع. فامّا بر قراءت باقي قرّاء كه به ضم خوانند«2» گفت سه قول گفته اند: يكي آن است كه عبد اللّه عبّاس و قتاده و إبن زيد گفتند معني آن است كه مقابله [به]«3» معني قراءت اوّل«4». قول دوم مجاهد گفت معني آن است كه گروه گروه و جماعت [جماعت]«5». بر اينكه قول جمع قبيل باشد و قبيل جمع قبيله، كسفينه و سفين [و سفن]«6» جمع جمع باشد قول سيّم«7» فرّاء گفت: معني قبيل كفيل و پايندان باشد و قبل جمع

او باشد كرغيف و رغف، لقوله تعالي: أَو تَأتِي َ بِاللّه ِ وَ المَلائِكَةِ قَبِيلًا، اي كفيلا ضامنا. ابو علي فارسي گفت:

اينكه وجه ضعيف است، براي آن كه چون به حشر و احيا ايمان نيارند كه معجزي باهر باشد، به كفالت و ضمان كه معجز خارق عادت نباشد هم ايمان نيارند و اينكه بس طعني نيست براي آن كه روا باشد كه معجز حشر باشد و كفالت بر سري بياني دگر باشد چنان كه شرح داديم في قوله تعالي: وَ كَلَّمَهُم ُ المَوتي، [105/ ر]

و قوله: ما كانُوا لِيُؤمِنُوا، اينكه «لام» مؤكّد نفي است تا قطع طمع رسول- عليه السلام- كند از ايمان ايشان، چنان كه يكي از ما گويد: ما كنت لافعل كذا، من از آن«8» نباشم كه اينكه كنم، و قوله: إِلّا أَن يَشاءَ اللّه ُ، الّا آن كه خداي خواهد. حسن بصري گفت: الّا كه خداي خواهد كه ايشان را بر ايمان جبر كند به آن كه ايشان را از

-----------------------------------

(1). مج: متأمّل.

(2). مج، وز، مل، آف، لت: خواندند. (6- 5- 3). اساس: ندارد، از مج افزوده شد.

(4). آن باشد.

(7). مج، وز: سه ام، مل، آف: سيوم.

(8). مل: از آنان.

صفحه : 5

اضداد ايمان منع كند تا از ايشان جز ايمان در وجود نيايد. ابو علي گفت: الّا اگر خداي خواهد كه ايشان را به قهر و الجابر ايمان دارد به آن كه علم ضروري در ايشان آفريند، و معني متقارب است و اگر چه وجه مختلف است. و فايده استثناء آن است كه چون خداي تعالي ايمان از ايشان نفي كرد نفي«1» بليغ با وجود اينكه همه آيات با هره دانست كه بهري مردمان ضعيف بصيرت بي

علم را گمان آيد«2» كه ايشان در اينكه اصرار به عجز خداي مي كنند گفت: إِلّا أَن يَشاءَ اللّه ُ، دگر«3» اگر خداي خواهد كه ايشان را جبر كند«4» بر ايمان تا كس«5» آن گمان نبرد«6» و لا بدّ است اينكه مشيّت را حمل كردن بر مشيّت«7» جبر و اكراه و الّا خداي تعالي مريد است ايمان ايشان را بر وجه اختيار براي ادلّه اي كه گفتيم و اينكه آيت دليل مي كند بر آن كه خداي مريد است به اراده محدث براي آن كه استثناء دليل اينكه مي كند، نبيني كه چون كسي گويد: لا افعل ذلك الا ان تفعل«8»، من اينكه كار نكنم تا تو نكني به هر حال آنچه موقوف باشد بر محدث قديم نتواند بودن، پس ايمان ايشان نيست و در وجود موقوف است بر ارادت خداي اگر در وجود آيد به اراده او باشد چگونه توان گفتن كه اراده قديم باشد و ايمان ايشان محدث، نبيني كه محال بودي اگر گفتي ايشان ايمان نيارند الّا آنگه كه خداي عالم باشد يا قادر براي آن كه اينكه دو صفت خداي را«9» متجدّد«10» نيست. پس آيت دليل بطلان مذهب هر دو قوم مي كند آن كه مريدي ذاتي گويد يا به اراده قديم چنان كه بيان كرديم، وَ لكِن َّ أَكثَرَهُم يَجهَلُون َ، و لكن بيشتر ايشان جاهل اند يعني جاهل اند به آن

-----------------------------------

(1). مج، وز: يعني.

(2). اساس، آن: كه آن آيد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(3). مج، وز، مل: مگر.

(4). مج، وز، آف: خبر كند.

(5). آج، لب: هر كس.

(6). آف: برد.

(7). مل به. [.....]

(8). مج، وز: يفعل.

(9). مل جل ّ و عزّ.

(10). اساس، بم، آف: متحد، با

توجّه به مج تصحيح شد.

صفحه : 6

كه اگر خداي تعالي به«1» ايشان هر چه خواستند بكند هم ايمان نيارند بطوع. و در آيت دليل است بر آن كه اگر خداي تعالي دانستي كه ايشان را آنچه خواستندي«2» بدادندي«3» ايمان آوردندي بكردندي«4» تا ايمان آوردندي، و اينكه دليل كند بر فساد قول آن كس كه گويد: روا باشد كه در معلوم لطفي باشد كه خداي تعالي داند كه اگر با كافر بكند كافر عند آن ايمان آرد و آنگه«5» نكند، براي آن كه اگر باشد واجب بود بر خداي تعالي كه بكند تا كافر ايمان آرد و الّا مؤدّي بود با نقض غرض او و منافي حكمت باشد.

قوله: وَ كَذلِك َ جَعَلنا لِكُل ِّ نَبِي ٍّ عَدُوًّا، وجه تشبيه در «كذلك» محتمل است دو وجه را: يكي آن كه چنان كه دگر پيغامبران«6» را دشمن بودند همچنين تو را دشمنان«7» باشند و وجهي«8» ديگر آن كه چنان كه تمكين و تخليه كرديم دشمنان پيغامبران«9» را همچنين دشمنان تو را تخليه كنيم«10» و تمكين و منع نكنيم ايشان را بقهر و جبر.

امّا «جعل» را در آيت در تفسير او چهار وجه گفته اند: يكي حكم و تسميه. ما حكم كرديم به آن كه ايشان دشمن اند و ايشان را دشمن نام نهاديم و حكم و تسميه تابع محكوم و مسمّي باشد و اثر نكند در تغيير آن بل تعلّق او به آن علي ما هو به باشد.

و وجه دوم آن است كه: به معني تخليه و تمكين است، و تخليه و تمكين از شرايط تكليف است چه اگر مكلّف ممكّن«11» و مخلّي نباشد ملجأ و مضطرّ بود، و اينكه منافي تكليف باشد

و روا باشد وجهي دگر و آن آن است كه: چون

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل: با.

(2). مج، وز: خواستند.

(3). وز، مل، آن: بدادي.

(4). آج، لب: بكردي.

(5). مج، وز: انكار، مل: آنگاه.

(9- 6). آج، لب، مل، آف، آن: پيغمبران.

(7). آج، لب: دشمن.

(8). مج، وز، آج، لب، مل: وجه.

(10). آف، تخليه كرديم.

(11). مل: متمكّن.

صفحه : 7

خداي تعالي بر رسول- عليه السلام- نعمتهاي عظيم كرد كه دشمنان، او را بر آن حسد كردند، شايد تا گويد: جَعَلنا، ما كرديم آن«1» دشمن را براي آن كه سبب عداوت و حسد ايشان آن نعمت باشد كه او كرد. [105- پ]

نبيني كه يكي از ما چون بر يكي«2» نعمتي كند او را از آن سبب دشمنان و حاسدان خيزند گويد:

جعلت لك«3» اعداء و حسّادا، من تو را دشمنان و حاسدان پديد آوردم. و وجهي دگر اينكه گفتند كه: ما تو را و پيغامبران«4» را فرموديم كه كافران را دشمن گيريد و با ايشان معادات كنيد چون چنين بود ايشان نيز معادات كردند. پس سبب دشمني كافران از دشمني پيغامبران«5» بود ايشان را و آن دشمني به امر خداي بود پس اينكه معني از جهت او بوده باشد و اينكه نيز وجهي لطيف است و حق تعالي اينكه بر وجه تسليه«6» رسول- عليه السلام- گفت تا بداند«7» كه اينكه دشمن نه او را تنها بوده است پيش از او پيغامبران«8» ديگر را دشمنان بودند. امّا شياطين انس و جن گفتند مراد مرده انس و جن اند از جمله كافران، و اينكه قول قتاده و حسن و مجاهد است.

و قوله: عَدُوًّا، مفعول دوم جَعَلنا است و شياطين، بدل اوست، و قوله: يُوحِي بَعضُهُم إِلي

بَعض ٍ، وحي، القاء كلامي«9» خفي باشد و آن«10» دعوت انس و وسوسه جن ّ بود. و زُخرُف َ القَول ِ سخن آراسته باشد، چنان كه ما گوييم سخن بنگار.

و زخرف زينت باشد، و كلام مزخرف، اي مزيّن. و زخرف زر باشد همچنين، و غرورا، نصب او بر مصدر باشد از فعلي«11» محذوف و شايد كه مفعول له باشد.

آنگه«12» گفت: اگر من خواستمي كه نكنند بر سبيل قهر و اجبار نكردندي

-----------------------------------

(1). مل: اينكه. [.....]

(2). مج، وز، مل: كسي.

(3). بم، آف: لكم.

(4). آج، لب، بم، مل، آف: آن: پيغمبران.

(8- 5). آج، لب، بم، آف، آن: پيغمبران.

(6). آج، لب: تسلّي.

(7). آج، لب، مل: بدانند.

(9). آج، لب، مل، آن: كلام.

(10). مج، وز: اينكه.

(11). آج، لب: فعل.

(12). مل: آنگاه.

صفحه : 8

و لكن نخواست، براي آن كه اراده چنين منافي تكليف باشد. آنگه گفت: فَذَرهُم وَ ما يَفتَرُون َ، رها كن ايشان را به آن دروغ كه مي گويند، يعني ايشان را به اختيار خود رها كن و بقهر منع مكن ايشان را كه خداي تعالي ايشان را مكافات كند. و اينكه بر سبيل تهديد گفت ايشان را چنان كه گفت: اعمَلُوا ما شِئتُم«1» يُوحِي بَعضُهُم إِلي بَعض ٍ، آن است كه شياطين يكديگر ببينند، بهري بهري را بياموزند آنچه خلق را به آن اغوا كنند.

وَ لِتَصغي، «صغو» ميل باشد، يقال: صغي اليه اذا مال اليه يصغي صغوا و صغيت صغيّا بالياء و الواو، و اصغيت اليه اذا استمعت اليه براي آن كه گوش بجنباند به او و زبان ما آن است كه گوش به او كرد، قال الشّاعر«2»:

تري السّفيه به عن كل ّ محكمة زيغ و فيه الي التّشبيه اصغاء

و يقال اصغيت الإناء اذا املته، و

منه

الحديث: إن ّ رسول اللّه صلي اللّه عليه و آله و سلّم اصغي لها الإناء، اي للهرّة، و قال انّها ليست بنجسة انّها من الطّوّافين عليكم و الطّوافات،

رسول- عليه السلام- اناي خود براي گربه بجنبانيد تا آب باز خورد و گفت: او پليد نيست«3» كه او از جمله گردندگان است بر شما، و «لام» في قوله: وَ لِتَصغي تعلّق دارد بقوله: يُوحِي، و معني آيت آن است كه: شياطين جن و انس وحي و القا مي كنند سخن آراسته را بر سبيل غرور تا دلهاي كافران به«4» ايشان ميل كند و به آن از حق بجنبانند. وَ لِيَرضَوه ُ وَ لِيَقتَرِفُوا ما هُم مُقتَرِفُون َ، و نيز تا بپسندند و نيز«5» آنچه خواهند كردن بكنند، و اينكه قول عبد اللّه عبّاس و إبن زيد و سدّي است و اينكه اوليتر است از آن كه «جعلنا» به عامل كنند در او، براي آن كه اينكه همه اضافت با خداي بايد كردن، و اينكه به شيطان«6» لا يقتر است از آن كه به

-----------------------------------

(1). سوره فصّلت (41) آيه 40.

(2). مل شعر.

(3). بم، آف: است.

(4). مج، وز: با. [.....]

(5). مج، وز تا.

(6). آج، لب: اينكه شيطان را.

صفحه : 9

خداي تعالي. و اگر تعليق «لام» كنند به «جعلنا» «لام» لام غرض نباشد، «لام» عاقبت باشد، و اينكه قول زجّاج و ابو القاسم بلخي است، و قول اوّل اوليتر است براي آن كه كلام با او بر ظاهر خود مي ماند، و جبّائي گفت: «لام» امر مغايبه است و معني تهديد، چنان كه: اعمَلُوا ما شِئتُم«1»، و اينكه خطاست براي آن كه آن «لام» جزم [106- ر]

فعل كند، و اينكه جا فعل مجزوم نيست اگر

«لام» امر بودي، و «لتصغ» بايستي، و كنايه في قوله: وَ لِيَرضَوه ُ، راجع است با زخرف القول، و القرف الكسب، و الاقتراف الاكتساب، و القرف القشر، و القرف القذف، يقال: قرفه بكذا اذا رماه به و طعنه به. و اصل او از قرف قشر است، و اقترف الكذب اي افتراه«2»، قال الشّاعر«3»:

اعيا اقتراف الكذب المقروف تقوي التّقي و عفّة العفيف

قوله: أ فغير اللّه ابتغي حكما، خداي تعالي فرمود رسولش را كه: بگو اينكه كافران را كه جز خداي حاكمي طلب خواهم كردن! بر لفظ استفهام و معني انكار. و «غير»، منصوب است بر فعلي محذوف كه اينكه فعل ظاهر، او را تعبير«4» مي كند، و التّقدير: ابتغي غير اللّه ابتغي حكما، و براي اينكه«5» فعل را تأخير كرد كه استفهام صدر كلام باشد، و حكم و حاكم يكي باشد، و گفته اند: حكم از حاكم بليغتر است، و گفته اند: حكم آن باشد كه حكم جز به حق نكند«6» و حاكم حكم هم به حق كند و هم به ناحق، و معني آيت تقريع و ملامت ايشان است بر آن كه توقّع كردند كه رسول با ايشان بسازد بر حكمي كه ايشان كنند رضا دهد.

وَ هُوَ الَّذِي أَنزَل َ، «واو» حال است، و او آن خداست كه كتاب بر شما«7» فرو فرستاد به تفصيل، و كتاب را وصف كرد به آن كه مفصّل است يعني مبيّن و مشروح، در او اشتباه و التباس نيست، چنان كه گفت:

-----------------------------------

(1). سوره فصّلت (41) آيه 40.

(2). مج، وز: اقتراه.

(3). مج، وز، مل شعر.

(4). مج، وز، مل، لت: تفسير.

(5). مج، وز، مل: آن.

(6). اساس، آج، لب: نكنند، با توجّه به مج، وز تصحيح

شد.

(7). اساس، آج، لب، بم، آف: تو، با توجّه به مج، وز تصحيح شد.

صفحه : 10

كِتاب ٌ فُصِّلَت آياتُه ُ«1»، و بروجه الغاز و تعميه نيست و در او معاني مفصّل است و دلايل ملخّص، و نصب او بر حال است از مفعول. و گفته اند: معني آن است كه در او فصل و فرع است بين الصّادق و الكاذب، و گفته اند: در او فصل است ميان حلال و حرام و شرايع و احكام و كفر و ايمان و هدي و ضلال، اينكه قول حسن بصري است.

وَ الَّذِين َ آتَيناهُم ُ الكِتاب َ، و آنان كه ما ايشان را كتاب داديم از جهودان و ترسايان مي دانند كه اينكه كتاب قرآن منزل است كه از خداي تعالي، و خداي تعالي آن را فرستاده است به حق، و اينكه را بر عموم حمل نشايد كردن براه آن كه بيشتر اهل كتاب اينكه نمي دانند، اينكه مخصوص باشد به أجبار و علماي ايشان كه دانند و عالم باشند به توريت و انجيل و ذكر رسول ما- عليه السّلام- آن جا خوانده و ديده باشند، و إبن عامر و حفص خواندند: «منزّل» به تشديد «زا» من التّنزيل، و باقي قرّاء «منزل» به تخفيف من الانزال، و معني متقارب باشد. و قوله: بِالحَق ِّ، در او دو قول گفتند: يكي آن كه آنچه در اوست حق و صدق است، و يكي آن كه: (انزله بالدلالة و البرهان).

اگر مي گويند: چگونه روا باشد كه كافران را وصف كند [به آن]«2» كه ايشان حق مي دانند، و آن كه حق داند مؤمن باشد، و احباط«3» نگوي«4» تا تواني«5» گفتن كه پس از علم مرتد شود«6»، گوييم از اينكه چند جواب است:

يكي آن

كه مخصوص است به آنان كه در مستقبل ايّام ايمان آوردند و اگر چه در آن حال مؤمن نبودند، [در آن وقت عالم بودند]«7» به قرآن و آن كه از نزديك خداست، و لكن اينكه مقدار ايمان نباشد كه ايمان عبارت است از مجموع علومي كه تا مجتمع نبود ايمانش نخوانند از علم به حدوث اجسام و آن كه آن را محدثي

-----------------------------------

(1). سوره فصّلت (41) آيه 3.

(2). اساس، آج، لب: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(3). اساس، آج، لب، آف، آن: احتياط، با توجّه به مج، وز تصحيح شد.

(4). مل: بگوي 5. تواني/ توانيد. [.....]

(6). مج، وز، مل، لت: شوند.

(7). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز تصحيح شد.

صفحه : 11

هست حاصل بر صفات كمال، و آنچه بر او چه روا باشد و چه روا نباشد، و علم به نبوّت و امامت و علم به ثواب و عقاب، و اينكه در اوقات بسيار حاصل آيد.

جواب دوم آن است كه: اينكه دانند و لكن نه بر وجهي كه مستحق ّ ثواب باشند بر آن، براي آن كه نظر ايشان در دليل نه از وجه وجوب نظر بوده باشد، بل براي وجهي ديگر نظر كرده باشند، پس ايشان را علم حاصل آيد و لكن بر آن مستحق ّ ثواب نباشند«1».

جواب ديگر آن است كه: محتمل باشد كه معني اينكه بود كه ايشان [106- پ]

بنزديك خود و در ظن ّ و اعتقاد خود عالم باشند براي آن كه چون اعتقاد و صحّت توريت دارند و در آن جا ذكر رسول باشد و ايشان اعتقاد كرده باشند كه هر چه در آن جاست حق است، و لكن نه از

دليل دانند، ايشان بنزديك خود عالم باشند به آن كه قرآن منزّل است به حق.

و جواب چهارم از اينكه آن است كه: مراد به آن«2» كه ايشان را كتاب دادند مؤمنان اند، و مراد به كتاب قرآن است كه خداي تعالي قرآن را بسيار جايها«3» كتاب خواند في قوله: الم، ذلِك َ الكِتاب ُ لا رَيب َ فِيه ِ«4»، و في قوله: وَ إِنَّه ُ لَكِتاب ٌ عَزِيزٌ«5»، و في قوله: حم، وَ الكِتاب ِ المُبِين ِ«6»، و دگر آيتها و بر اينكه وجه سؤال ساقط شود.

فَلا تَكُونَن َّ مِن َ المُمتَرِين َ، آنگه امر كرد او را [به آن]«7» كه از جمله شاكّان نباشد و شايد كه مراد او باشد و دليل بكند بر آن كه او وقتي شاك ّ بود، چنان كه گفت: لَئِن أَشرَكت َ لَيَحبَطَن َّ عَمَلُك َ«8»، و روا بود كه خطاب با او باشد و مراد امّت، چنان كه گفت: يا أَيُّهَا النَّبِي ُّ إِذا طَلَّقتُم ُ النِّساءَ«9». و المرية و الإمتراء، الشّك ّ.

-----------------------------------

(1). مج، وز: نباشد.

(2). مج، وز، لت: آنان.

(3). مل: جايگاه.

(4). سوره بقره (2) آيه 1 و 2.

(5). سوره فصّلت (41) آيه 41.

(6). سوره زخرف (43) آيه 1 و 2.

(7). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(8). سوره زمر (39) آيه 65.

(9). سوره بقره (2) آيه 232.

صفحه : 12

قوله: وَ تَمَّت كَلِمَةُ رَبِّك َ صِدقاً وَ عَدلًا، كوفيان و يعقوب خواندند: كَلِمَةُ رَبِّك َ بر توحيد، و باقي قرّاء خواندند: «كلمات ربّك»، علي الجمع، و اينكه جمع سلامت باشد. مفسّران گفتند: مراد به «كلمه» و «كلمات» وعد است، و وعيد كه خداي تعالي كرد به ثواب و عقاب كه در آن تغيير و تبديل نباشد. صِدقاً وَ عَدلًا، به راستي و داستان«1»، و آن دو«2» مصدر

است در معنا حال، أي صادقة عادلة چنان كه گفت: قُل أَ رَأَيتُم إِن أَصبَح َ ماؤُكُم غَوراً«3» وَ تَمَّت كَلِمَت ُ رَبِّك َ الحُسني عَلي بَنِي إِسرائِيل َ«5»، گفتند: آن وعده خواست كه داد ايشان را من قوله: وَ نُرِيدُ أَن نَمُن َّ عَلَي الَّذِين َ استُضعِفُوا فِي الأَرض ِ«6» الآية، و مجاهد گفت في قوله تعالي: وَ أَلزَمَهُم كَلِمَةَ التَّقوي«7»، كه آن كلمه گفتن لا اله الّا اللّه است، و بر اينكه تفسير دادند آن را كه گفت: إِلَيه ِ يَصعَدُ الكَلِم ُ الطَّيِّب ُ، يعني لا إله الا الله، وَ العَمَل ُ الصّالِح ُ يَرفَعُه ُ«8»، أي (الصلوات الخمس)، و حقيقت

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل: راستان.

(2). مج، وز، مل: واو در او.

(3). سوره ملك (67) آيه 30. [.....]

(4). مل: درست تر است، چاپ شعراني (5/ 41): درست نيست.

(5). سوره اعراف (7) آيه 137.

(6). سوره قصص (28) آيه 5.

(7). سوره فتح (48) آيه 26.

(8). سوره فاطر (35) آيه 10.

صفحه : 13

اينكه«1» در كلام باشد، و حدّ كلمه هر لفظي باشد كه دليل معني كند به وضع، و فرق از ميان او و كلام آن باشد كه كلام بنزديك اهل نحو جمله باشد از فعل و«2» فاعل يا مبتدا و خبر، و كلمه مفردي باشد از اسم يا فعل يا حرف، و بر اينكه قاعده مهمل را كلام نخوانند ايشان مگر بر مجاز.

و بنزديك اهل لغت مهمل كلام باشد لقولهم: هذا كلام لا فايدة فيه، و هذا كلام لغو و هذا كلام مهمل، و بنزديك متكلّمان حدّ كلام گفته ايم كه: آن باشد كه نظم كنند آن را از دو حرف يا بيشتر از اينكه حروف معقوله«3» چون در وجود آيد از كسي كه از او يا از قبيل

او فايده صحيح بود، و بر اينكه قاعده مهمل كلام باشد و در آيت دليل است بر آن كه كلام خداي محدث است لقوله: وَ تَمَّت، براي آن كه گفت: تمام شد، و آنچه تمام شود، [107- ر]

پس از آن كه تمام نباشد محدث بود، قديم نبود، براي آن كه معني تمام حصول چيزي باشد پس از چيزي و تبديل چيزي به جاي چيزي نهادن باشد.

بعضي مفسّران گفتند: معني آن است كه كس نتواند تا به جاي كلمتي ديگر بنهد، و اگر بنهد نرود و مطّرد نباشد تا اگر كسي قصد كند و چند جامع بنويسد و يك حرف با [يك]«4» كلمه بدل كند، هر كس كه بيند آن را تغيير كند و به حدّ خود باز برد.

قتاده گفت: اگر لفظش بگردانند، احكامش نتوانند بگردانيدن، چنان كه اهل كتاب بعضي الفاظ توريت بگردانيدند، احكام را تغيير نتوانستند كردن.

و بعضي دگر گفتند معني«5» قوله: وَ تَمَّت كَلِمَةُ رَبِّك َ، آن است كه آيت از پس آيت مي آمد«6» و سورت از پس سورت تا تمام باشد«7». وَ هُوَ السَّمِيع ُ العَلِيم ُ،

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل، لت: آن.

(2). مل: يا .

(3). لب: معقول، چاپ شعراني (5/ 42): مقوله.

(4). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(5). اساس و، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها و معني عبارات تصحيح شد.

(6). آج، لب: مي آيد.

(7). مج، وز، لت: شد.

صفحه : 14

او«1» شنوا و داناست.

قوله: وَ إِن تُطِع أَكثَرَ مَن فِي الأَرض ِ- الاية، اينكه آيت خطاب است رسول را- عليه السّلام- و مراد او و جمله امّت، گفت: اگر اطاعت داري بيشترين اهل زمين را تو را از راه حق ببرند

براي آن كه بيشتر اهل زمين كافر بودند در آن وقت. و «طاعت» امتثال امر باشد با ارادت هر گه كه مطيع دون مطاع باشد در رتبت، و اجابت، مراد سايل به دادن باشد بر وفق سؤال او و رتبت بين المجيب و المجاب معتبر است، بر عكس آن كه بين المطيع و المطاع باشد بر قول بعضي، و درست آن است كه در رتبه معتبر نيست در سؤال و جواب سواء اگر سؤال علمي باشد و اگر سؤال امري از امور، بل شايد كه مثل از مثل پرسد و خواهد و دون از فوق و فوق از دون، و اكثر افعل تفضيل باشد از كثير، و گفته اند: طاعت در آيت به معني اجابت است براي آن كه چون خطاب با رسول باشد (اكثر من في الارض بل جميع من في الارض) در رتبت دون او اند، پس طاعت او ايشان را صورت نبندد، و امّا اگر موافقتي باشد اجابت بود، چنان كه شاعر گفت«2»:

رب ّ من انضجت غيظا صدره قد تمنّي لي موتا لم يطع

اي لم يجب براي آن كه مرگ به خداي تعلّق دارد و آنچه او كند با ما اجابت باشد نه طاعت، آنگه وصف كرد كافران را به آنچه صارف بود از اجابت دعوت ايشان به آن كه گفت: إِن يَتَّبِعُون َ إِلَّا الظَّن َّ، اينكه كافران متابعت نمي كنند الّا گمان را. و آن، گاه«3»، خطا بود و گاه، صواب. پس ايمن نباشند و اعتماد نكنند كه خطاست يا صواب و «ان» به معني «ما» ي نافيه است و «ظن ّ» گفتند معني«4» باشد كه قوي بكند بنزديك ظان ّ كه مظنون چنان است كه

او گمان برد با آن كه روا دارد كه بر خلاف آن باشد. و در اينكه حدّ كه گفتند بس كشف نيست.

-----------------------------------

(1). لت: واو.

(2). مج، وز شعر. [.....]

(3). اساس، بم، آف، آن و از انگاه كه چون معناي محصلي نداشت زايد مي نمود.

(4). مج، وز، بم: معيني.

صفحه : 15

وَ إِن هُم إِلّا يَخرُصُون َ، و ايشان جز دروغ نمي گويند. و الخرص: الكذب، و الخرص: الحرز«1»، لأن ّ فيه خلافا و تفاوتا، و اصل خرص قطع باشد قال الشّاعر:

تري قصد المرّان«2» فيهم كانّه تذرّع خرصان بايدي الشّواطب

يعني، جرائد تقطّع«3» طولا فيه يتّخذ منه بواري ّ الحصر«4» و جوي كه از جوي«5» باز برند آن را «خريص» خوانند و خرص گوشواره مفرد باشد و خرص عود باشد براي آن كه مخالف باشد امثال«6» خود را به بوي.

مفسّران گفتند: سبب نزول آيت آن بود كه كافران مردار مي خورند«7». چون مسلمانان بر ايشان عيب كردند گفتند:«8» اينكه عيب بر شماست. [107- پ]

كه آنچه شما مي كشيد مي خوريد و آنچه خداي مي كشد نمي خوريد، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد كه اگر كسي طاعت ايشان دارد در مردار خوردن ضال ّ باشد از ره شرع، خداي حق تعالي به اينكه دو كلمه هر دو گروه را ذكر كرد هم آنان را كه دروغ از سر گمان گويند هم آنان را كه دروغ بقصد گويند. و در آيت دليل است بر بطلان قول اصحاب معارف، براي آن كه حق تعالي گفت ايشان تابع گمانند، و علم بخلاف ظن ّ باشد. و نيز دليل است بر بطلان قول ايشان كه گفتند: خداي تعالي وعيد نكند آن را كه او حق نشناسد براي آن كه آيت مورد وعيد و تهديد

دارد.

قوله: إِن َّ رَبَّك َ هُوَ أَعلَم ُ مَن يَضِل ُّ«9» «أَعلَم ُ بِمَن ضَل َّ«7» وَ هُوَ أَعلَم ُ بِالمُهتَدِين َ، چون حرف جرّ بيفگندند فعل به او رسيد و عمل كرد. و وجهي دگر آن كه محل ّ او رفع است به ابتدا. و «من» به معني «اي ّ» است و به معني استفهام است، و تقدير آن است كه: (ربك اعلم اي النّاس يضل عن سبيله)، چنان كه گفت: لِنَعلَم َ أَي ُّ الحِزبَين ِ«8»، و اينكه قول فرّاء و زجّاج است و گفتند: افعل من كذا عمل نكند در اسم چنان كه اسم فاعل و مصدر كند. و بعضي دگر گفتند: اعلم به معني يعلم است چنان كه حاتم طائي گفت«9»:

فحالفت طي ّ من دونهم«10» حلفا و اللّه اعلم ما كنّا لهم خولا«11»

اي يعلم، و قالت الخنساء:

القوم اعلم ان ّ جفنته تغدو«12» و غداة الرّيح او تسري«13»

-----------------------------------

(1). اساس، آج، لب كه زايد مي نمايد.

(2). مج، وز، آج، لب: او.

(3). مج، وز، لت خداي. [.....]

(5- 4). مج، وز، لت: جل ّ جلاله.

(6). مج، وز، لت: ديگر.

(7). مج، وز، آج، لب، لت: يضل ّ.

(8). سوره كهف (18) آيه 12.

(9). مج، وز شعر.

(10). مج، وز، لت: من دوننا.

(11). لت: حولا.

(12). اساس: تغدو، با توجّه به مج و ديگر نسخه ها تصحيح شد.

(13). بم، آف، آن: بشري.

صفحه : 17

اي (تعلم)«1»، رمّاني گفت: اينكه ضعيف است براي آن كه مطابق نيست آن را كه گفت: وَ هُوَ أَعلَم ُ بِالمُهتَدِين َ، و معني آيت آن است كه خداي تعالي گفت:

من بدانم آنان را كه از ره من، كه ره حق ّ است، برفته اند به ره هلاك و آنان را كه بر ره راست و هدايت رفته اند، كه ره نجات و ثواب است.

قوله تعالي:

اسم ُ اللّه ِ عَلَيه ِ إِن كُنتُم بِآياتِه ِ مُؤمِنِين َ (118) وَ ما لَكُم أَلاّ تَأكُلُوا مِمّا ذُكِرَ اسم ُ اللّه ِ عَلَيه ِ وَ قَد فَصَّل َ لَكُم ما حَرَّم َ عَلَيكُم إِلاّ مَا اضطُرِرتُم إِلَيه ِ وَ إِن َّ كَثِيراً لَيُضِلُّون َ بِأَهوائِهِم بِغَيرِ عِلم ٍ إِن َّ رَبَّك َ هُوَ أَعلَم ُ بِالمُعتَدِين َ (119) وَ ذَرُوا ظاهِرَ الإِثم ِ وَ باطِنَه ُ إِن َّ الَّذِين َ يَكسِبُون َ الإِثم َ سَيُجزَون َ بِما كانُوا يَقتَرِفُون َ (120) وَ لا تَأكُلُوا مِمّا لَم يُذكَرِ اسم ُ اللّه ِ عَلَيه ِ وَ إِنَّه ُ لَفِسق ٌ وَ إِن َّ الشَّياطِين َ لَيُوحُون َ إِلي أَولِيائِهِم لِيُجادِلُوكُم وَ إِن أَطَعتُمُوهُم إِنَّكُم لَمُشرِكُون َ (121) أَ وَ مَن كان َ مَيتاً فَأَحيَيناه ُ وَ جَعَلنا لَه ُ نُوراً يَمشِي بِه ِ فِي النّاس ِ كَمَن مَثَلُه ُ فِي الظُّلُمات ِ لَيس َ بِخارِج ٍ مِنها كَذلِك َ زُيِّن َ لِلكافِرِين َ ما كانُوا يَعمَلُون َ (122)

وَ كَذلِك َ جَعَلنا فِي كُل ِّ قَريَةٍ أَكابِرَ مُجرِمِيها لِيَمكُرُوا فِيها وَ ما يَمكُرُون َ إِلاّ بِأَنفُسِهِم وَ ما يَشعُرُون َ (123) وَ إِذا جاءَتهُم آيَةٌ قالُوا لَن نُؤمِن َ حَتّي نُؤتي مِثل َ ما أُوتِي َ رُسُل ُ اللّه ِ اللّه ُ أَعلَم ُ حَيث ُ يَجعَل ُ رِسالَتَه ُ سَيُصِيب ُ الَّذِين َ أَجرَمُوا صَغارٌ عِندَ اللّه ِ وَ عَذاب ٌ شَدِيدٌ بِما كانُوا يَمكُرُون َ (124) فَمَن يُرِدِ اللّه ُ أَن يَهدِيَه ُ يَشرَح صَدرَه ُ لِلإِسلام ِ وَ مَن يُرِد أَن يُضِلَّه ُ يَجعَل صَدرَه ُ ضَيِّقاً حَرَجاً كَأَنَّما يَصَّعَّدُ فِي السَّماءِ كَذلِك َ يَجعَل ُ اللّه ُ الرِّجس َ عَلَي الَّذِين َ لا يُؤمِنُون َ (125)

اوست داناتر به حال در گذرندگان«7».

و بگذاريد«8» آشكارا بزهكاري را و پنهاني او را بدرستي كه آنان كه كسب مي كنند«9» بزه را پاداش داده شوند«10» بدانچه بودند كار مي كردند«11».

و مخوريد«12» از آنچه ياد

-----------------------------------

(1). مج، وز: تعلم.

(2). وز، لت: گفته باشند.

(3). آج، لب: گروندگان.

(5- 4). مج، وز، لت: جدا كردند براي شما.

(6). مج، وز، لت: به هواهاي خود. [.....]

(7). مج، وز، لت: به آنان كه در گذرند.

(8). آج، لب: دست بداريد.

(9). مج، وز، لت: اندوزند، آج، لب: مي اندوزند.

(10). مج، وز، لت: پاداشت دهند ايشان را.

(11). مج، وز، لت: اندوخته باشند آج، لب: كسب مي كردند.

(12). لت: مخوري/ مخوريد.

صفحه : 18

كرده نشده نام خدا«1» بر او كه او تباه كار است«2»، و بدرستي كه ديوان اشارت كنند زي دوستان خودش تا خصومت كنند [با شما]«3» و اگر فرمان بريد«4» ايشان را كه شما انباز آرندگانيد.

يا آن كه بود مرده زنده گردانيديم ما او را و بكرديم ما مرا و را«5» روشنايي«6»، مي رود«7» در مردمان چون آن كس كه داستان او در تاريكيها!«8» نيست برون آينده«9» از آن همچنين آراسته شد ناگرويدگان را آنچه بودند كار مي كردند.

و همچنين بكرديم ما در هر ديهي«10» بزرگان گناهكار آن«11» بد برسكارند«12» در آن و كيد و مكر نكنند مگر به تنهاي خويش و ندانند.

و چون بيايد نشاني«13» گويند كه هرگز نگرويم ما تا داده شد به [ما]«14» مانند آنچه دادند پيغامبران خداي [را]«15» خداي داناتر است كه كجا وديعت نهد پيغامهاي خودش را برسد آن كسان را كه گناه كردند خواري بنزديك خداي و عذاب«16» سخت

-----------------------------------

(1). مج، وز، لت: آنچه نگفته باشند نام خداي.

(2). مج: و آن بيرون فرمان است وز،

لت: و آن بيرون فرمان خداست.

(3). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(4). مج، وز، لت: بري/ بريد.

(5). مج، وز، لت: و كنيم او را.

(6). وز: روشناييي لت: روشناي.

(7). مج، وز: كه روند به آن.

(8). مج، وز بود. [.....]

(9). مج، وز: كه بيرون نيايد.

(10). مج، وز، آج، لت: شهري.

(11). مج، وز: بزرگان كافران آن جاي را.

(12). كذا: در اساس بم، آف: سگالند.

(13). مج، وز لت به ايشان آج، لب بديشان.

(15- 14). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(16). مج، وز: عذابي.

صفحه : 19

بدانچه بودند كه بدي مي سگاليدن«1».

[108- پ]، هر كه را خواهد خداي كه راه نمايد فراخ كند«2» سينه او را براي مسلماني را، و هر كه را خواهد كه گمراه كند بكند سينه«3» او را سخت تنگ«4» چنان كه گويي [بر شود]«5» بر آسمان همچنين بكند خداي پليدي را به آنان كه نگروند.

قوله: فَكُلُوا مِمّا ذُكِرَ اسم ُ اللّه ِ- الاية، عبد اللّه عبّاس گفت: سبب نزول آيت آن بود كه گفتيم مشركان گفتند مسلمانان را چون است كه كشته خود مي خوريد«6» و كشته خداي نمي خوريد«7»! اينكه آيت فرود آمد و گفت«8»: «فا» براي آن آورد كه جواب ايشان است، و اينكه لفظ اگر چه لفظ امر است و مراد اباحت است براي آن كه امر آن باشد كه آمر مريد باشد مأمور به را، و قديم تعالي مريد مباحات نباشد براي آن كه در او فايده نبود مگر آنگه كه طعام خورنده قصد كند به طعام خوردن، براي آن كه تا او را قوّت باشد بر زيادتي طاعت و قيام تواند نمودن به امور ديني آنگه مندوب اليه باشد و امر

به او بر سبيل ترغيب بود.

امّا آن كس كه طعام«9» بر وجه امساك رمق خورد فعل او در تكليف نيايد كه او ملجأ است، و در قرآن اباحت بسيار است كه صورت امر دارد، منها قوله:

-----------------------------------

(1). مج، وز: به آنچه مكر كرده باشند آف: بودند مي سگاليدند.

(2). مج، وز، لت: روشن گرداند.

(3). مج، وز، لت: دل.

(4). مج، وز، لت: او تنگ تنگ.

(5). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(6). لت: مي خوري/ مي خوريد.

(7). لت: نمي خوري/ نمي خوريد. [.....]

(8). مج، وز، مل، لت: گفتند.

(9). اساس، آج، لب، بم، آف، لت نه با توجّه به مج، وز، و فحواي عبارت زايد مي نمايد.

صفحه : 20

وَ إِذا حَلَلتُم فَاصطادُوا«1»، فَإِذا قُضِيَت ِ الصَّلاةُ فَانتَشِرُوا فِي الأَرض ِ«2».

مِمّا ذُكِرَ اسم ُ اللّه ِ عَلَيه ِ، «من» تبيين راست و «ما» روا بود كه موصوله باشد، و رواست كه نكره موصوفه باشد، و آن ذكر كه بايد گفتن كه مسنون است عند الذّبح «بسم اللّه» است يا نامي از نامهاي خدا كه خداي تعالي به آن مختص باشد چون: «قديم» و «رحمان» او «القادر» و «العالم للذّات». و بر«3» «بسم اللّه» اجماع است، و سنّت آن است كه گويد: «بسم اللّه و اللّه اكبر»، و دليل بر آن كه دگر نامهاي مختص شايد گفتن، قوله تعالي: قُل ِ ادعُوا اللّه َ أَوِ ادعُوا الرَّحمن َ أَيًّا ما تَدعُوا فَلَه ُ الأَسماءُ الحُسني«4»، و آيت خطاب است با مؤمنان و در آيت دليل است بر وجوب تسميه، و هر آن ذبيحه را كه بر او نام خداي نبرده باشند حرام باشد خوردن آن و حكم او حكم مردار باشد، و از آن جا گفتيم كه: ذبايح اصناف كفّار حرام است كه ايشان

نام خداي نبرند، و اگر نام خداي برند بر حقيقت نه نام خداي برده باشند، و آن را كه نام خداي بر او نبرند به سهو و نسيان و كشنده مخالف حق نباشد و در عزم و نيّت او پيش از ذبح نام خداي باشد و اگر چه در وقت ذبح فراموش كند، آن ذبيحه حلال باشد جز كه به قصد رها كند.

و نيز از شرايط واجب آن است كه روي او به قبله كند، و ذبح جز به آهن يا به چيزي كه اوداج ببرد نشايد عند عدم آهن، و ذبح در گلو بايد نحر در بالاي سينه عند الاختيار، امّا عند ضرورت روا باشد و اگر خلاف اينكه كند ذبيحه حرام باشد، و اگر بقصد عند ذبح به يك بار سرش ببرد پيش از آن كه سرد شود هم حرام باشد، و اگر گوسپندي يا چيزي ديگر بكشد و هيچ خونش نيايد«5» حرام باشد. و قوله: إِن كُنتُم بِآياتِه ِ مُؤمِنِين َ اگر به آيات او ايمان داري«6»، و اگر چه مؤمنان به خطاب مخصوص اند هر ذبيحه كه به اينكه صفت باشد حلال باشد مسلمانان را و

-----------------------------------

(1). سوره مائده (5) آيه 2.

(2). سوره جمعه (62) آيه 10.

(3). مل: و در.

(4). سوره بني اسرائيل (17) آيه 110.

(5). وز، لت: بنيايد.

(6). مل، لت: داريد.

صفحه : 21

جمله مكلّفان را، و آنچه به اينكه صفت نباشد حرام بود بر جمله مكلّفان.

قوله: وَ ما لَكُم، «ما» استفهاميّه است و خطاب با مؤمنان است، گفت:

چه بوده است شما را [109- ر]

كه نخوري«1» از آنچه نام خداي بر آن برده باشند، يعني چه منع است و چه حجر است كه«2» آنچه

حلال است نخوري«3». وَ قَد فَصَّل َ لَكُم، «واو» حال راست، نافع خواند و حفص عن عاصم: فصّل و حرّم به فتح «فا» و «صاد» و فتح «حا» و «را» علي الفعل المستقيم، و اسناد فعل با خداي باشد- جل ّ جلاله- كه نام او در آيت مصرّح است، و ابو عمرو«4» و إبن كثير و إبن عامر خواندند: وَ قَد فَصَّل َ لَكُم ما حَرَّم َ عَلَيكُم، بر فعل ما لم يسم ّ فاعله، هر دو فعل، و جدا كردند براي شما آنچه بر شما حرام كردند. و حمزه و كسائي و أبو بكر خواندند: فَصَّل َ لَكُم ما حَرَّم َ عَلَيكُم، به فتح «فا» و «صاد» و ضم ّ «حا» و كسر «را»، و جدا كرد خداي تعالي«5» براي شما آنچه حرام كردند بر شما، يعني در سوره المائدة من قوله: حُرِّمَت عَلَيكُم ُ المَيتَةُ وَ الدَّم ُ وَ لَحم ُ الخِنزِيرِ«6»- الي آخر الاية- آنگه استثنا كرد مضطر را، گفت: الّا آن كس كه مضطر شود به آن و اتّفاق است كه مضطرّ را از مردار و خون و گوشت خوك و آنچه نام خداي نگفته«7» باشند بر آن، حلال است در كمّيّت آن خلاف است و بنزديك ما روا نباشد بيش از آن كه سدّ رمق كند به آن، و معني اضطُرِرتُم«8» آن است كه بر خويشتن از هلاك ترسد و در فقهاء بعضي گفتند كه: روا باشد كه از آن سير بخورد و بعضي گفتند: شايد كه بر دارد و ذخيره كند و بعضي فقها گفتند: مكره نيز داخل باشد در آن«9» جا براي آن كه حكم او حكم مضطر است در خوف بر نفس. وَ إِن َّ كَثِيراً لَيُضِلُّون َ بسياري

-----------------------------------

(1). مج،

وز، مل: نخوريد.

(2). مج، وز: و چه حجّت كه.

(3). مج، وز: بخوريد آج، لب: بخورند مل، آف: نخوريد.

(4). مج، وز: إبن عمرو آج، لب، بم: ابو عمر.

(5). اساس، بم: جدا كردند، با توجه به مج تصحيح شد.

(6). سوره مائده (5) آيه 3. [.....]

(7). مج، وز: گفته.

(8). مج: ما ضطررتم.

(9). مج، وز، لت: اينكه.

صفحه : 22

مردمان به هواي نفس ضال ّ مي شوند كه ره شرع رها كنند و متابعت هواي نفس كنند و كوفيان خواندند: لَيُضِلُّون َ، به ضم ّ « يا » و كسر «ضاد» من (الاضلال)، و بسيار مردمان اضلال مي كنند و مردمان را گمراه مي كنند به هواي خود و بر اينكه قرائت مفعول به از كلام محذوف باشد، و التقدير (ليضلون اشياعهم بغير علم)، از سر هوا نه از ره«1» علم براي آن كه علم به«2» خلاف هواي تو باشد- إِلّا ما شاءَ اللّه ُ، حق تعالي بيان كرد كه: ايشان را علمي نيست، آنگه بر سبيل تهديد و وعيد گفت:

خداي تو عالمتر است به آنان كه اعتدا و ظلم و تعدّي كنند و از حدّ فرمان او مجاوزت«3» كنند و در گذرند«4». تا به حق ّ ايشان برسد و جزاي ايشان بسزا بدهد.

آنگه امر كرد مؤمنان را و اگر چه امر است ايشان را و خطاب با ايشان است همه مكلّفان در او داخل اند، گفت: رها كني«5» از گناه آنچه ظاهر است و«6» باطن است و بايد نهي كرد از ساير معاصي بر ساير وجوه.

قتاده و مجاهد و ربيع و انس گفتند: براي آن گفت ظاهر و باطن اثم كه مشركان گفتندي زنا چون پنهان كني زشت نيست و اگر آشكار كنند زشت باشد«7»، حق تعالي ردّ«8»

بر ايشان گفت: بر ساير وجوه زشت است. جبّايي گفت: به ظاهر، افعال جوارح خواست، و بباطن افعال قلوب«9» بعضي دگر گفتند: به ظاهر طواف خانه خواست برهنه، و به باطن زنا، و اينكه قول إبن زيد است سدّي گفت: ظاهر گناه زنا و باطن گناه (اتخاذ الاخدان) است دوست گرفتن پنهان و آشكارا. سعيد جبير گفت: «ظاهر اثم» نكاح زن پدر است و باطن زنا و اثم هم گناه باشد، و هم حرج، و بزه گناه باشد و بزهكار را مأثوم گويند. آنگه

-----------------------------------

(1). مج، وز: سر.

(2). مج، وز: ندارد.

(3). اساس: در گزرند، با توجّه به مج تصحيح شد.

(4). آج، لب: متجاوزه.

(5). آج، لب: رها كند آف: رها كنيد.

(6). مج، وز، لت آنچه.

(7). لت، آن: زشت است.

(8). مج، وز، لت: برد.

(9). مج، وز، لت و.

صفحه : 23

گفت: آنان كه كسب معاصي كنند، يعني فعل معاصي كنند چه كسب جز لغوي معقول نيست آنچه ايشان دعوي كردند [109- پ]

معقول نتوانند كردن ايشان را جزا دهند و پاداشت«1» آنچه كرده باشند«2». و اقتراف هم اكتساب باشد، آنگه نهي كرد مكلّفان را از خوردن آنچه نام خداي نبرده باشند بر آن، گفت: وَ لا تَأكُلُوا مِمّا لَم يُذكَرِ اسم ُ اللّه ِ عَلَيه ِ مخوريد از آنچه- يعني از آن [ذبايح]«3» كه- بر آن نام خدا نبرده باشند، و اينكه [نيز]«4» دليل است بر وجوب تسميه. و بيان كرديم كه: ذبايح اهل كتاب حرام باشد و تسميه ايشان نه تسميه باشد، براي آن كه خداي را نشناسند. و اگر كسي رها كند در او خلاف كردند، اگر بقصد رها كند و ياد دارد ذبيحه«5» حلال نبود، و اگر بسهو رها

كند و معتقد وجوب آن باشد ذبيحه حلال بود، و اينكه مذهب ماست و مذهب ابو حنيفه و اصحابش. و ثوري و شعبي و داود و ابو ثور گفتند: تسميه شرط است اگر رها كند بقصد يا سهو ذبيحه حلال بود، و اينكه مذهب شافعي آن است كه: تسميه سنّت است، اگر نكند باكي نبود.

جمله فقها گفتند: ذبيحه اهل كتاب حلال باشد، و در ارسال الكلب و السّهم در باب تسميه هم اينكه گفتند فقها.

و بعضي مفسّران گفتند: آيت منسوخ است، و اينكه درست نيست براي آن كه بر نسخش دليل نيست. و حسن و عكرمه گفتند: ذبايح اهل كتاب از اينكه جمله منسوخ است بقوله: وَ طَعام ُ الَّذِين َ أُوتُوا الكِتاب َ حِل ٌّ لَكُم«6»، و بنزديك ما اينكه طعام مخصوص است به حبوب و اينكه آيت محكم است و بر ظاهر خود است.

قوله: وَ إِنَّه ُ لَفِسق ٌ، يعني آنچه نام خدا بر آن نبرده باشند فسق [است]«7»، يعني خوردن آن فسق است، و «ها» كنايت است از اكل لما دل ّ عليه قوله: وَ لا تَأكُلُوا. قوله: وَ إِن َّ الشَّياطِين َ لَيُوحُون َ إِلي أَولِيائِهِم، مفسّران گفتند: مراد به شياطين

-----------------------------------

(1). مج، وز، لت به.

(2). مج، آج، لت: باشد. [.....] (7- 4- 3). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(5). مج، وز، لت بس.

(6). سوره مائده (5) آيه 5.

صفحه : 24

رؤسا و احبار و مقدّمان كافران اند كه در كفر متمرّد باشند، چون شياطين وحي مي كنند به اولياي خود، يعني اشارت مي كنند به اتباع خود و ايشان را مي فرمايند تا با مسلمانان مخاصمه كنند در استحلال ميته و مردار.

حسن بصري گفت: مجادله با مسلمانان«1» در معني آن كردند كه گفتند،

آنچه خداي كشته باشد خوردن آن اوليتر باشد كه آنچه ما كشته باشيم. عكرمه گفت: مراد به شياطين، گبركان«2» فارس اند كه اشاره مي كردند بر مشركان عرب به مجادله مسلمانان.

عبد اللّه عبّاس گفت و قتاده: مراد به شياطين ديوان اند، وحي مي كنند يعني وسوسه مي كنند اوليا و دوستان خود را از اهل كتاب و مشركان عرب تا با مسلمانان جدال كنند، و بعضي دگر گفتند: آنان كه در اينكه معني مجادله كردند با رسول- عليه السّلام- جماعتي جهودان بودند، آنگه مسلمانان را گفت: اگر شما طاعت ايشان داري«3» در اينكه جز اينكه مشرك باشي«4» براي آن كه آن كس كه استحلال مردار كند و آن را حلال دارد به اجماع كافر باشد«5»، و هر كه مردار خورد و حلال ندارد در حال اختيار فاسق باشد.

و عطا گفت: اينكه آيت مختص است به ذبايحي كه ايشان در جاهليّت كشتندي براي اصنام، و بعضي دگر گفتند: مخصوص است به مردار، و آنچه معتمد است آن است كه: عام است در هر ذبيحه اي كه مسلمانان كشند و بر آن نام خداي نبرند بقصد.

أَ وَ مَن كان َ مَيتاً، مدنيان خواندند و يعقوب: «ميّتا» به تشديد، و باقي قرّاء به تخفيف. ابو عبيده گفت: [110- ر]

معني يكي باشد در تثقيل و تخفيف، و اصل به تثقيل بوده است، آنگه تخفيف كردند، و قال الغسّاني ّ و جمع بين اللّغتين«6»:

ليس من مات فاستراح بميت انّما الميّت ميّت الاحياء

-----------------------------------

(1). مج: مسلمان.

(2). مج، وز: كنيزكان.

(3). آج، لب: داريد.

(4). آج، لب: باشيد.

(5). مج، وز: شد.

(6). مج، وز شعر.

صفحه : 25

إنّما الميت من يعيش كئيبا كاسفا باله«1» قليل الرّجاء

خداي تعالي گفت: آن كس كه او

مرده باشد يعني به كفر، براي آن كه خداي تعالي كافران را مرده خواند في قوله: أَموات ٌ غَيرُ أَحياءٍ وَ ما يَشعُرُون َ أَيّان َ يُبعَثُون َ«2».

فاحييناه، ما او را زنده كنيم به ايمان يعني به اسباب و آلات ايمان از اقدار«3» و تمكين و ازاحت علّت و نصب ادلّت و الطاف و توفيق. وَ جَعَلنا لَه ُ نُوراً، و او را نوري كنيم كه او به آن«4» در ميان مردمان مي رود.

در او دو قول گفتند: يكي آن كه مراد نور اطاعت و ايمان است كه روز قيامت بر بنده تا بنده باشد في قوله: يَسعي نُورُهُم بَين َ أَيدِيهِم وَ بِأَيمانِهِم«5»رَبَّنا أَتمِم لَنا نُورَنا«6»، و قوله: انظُرُونا نَقتَبِس مِن نُورِكُم«7»، و قولي دگر آن است كه:

مراد به نور علم و بيان است كه مؤمنان بر آن باشند كه كافران آن ندانند و مهتدي نباشند به آن. كَمَن مَثَلُه ُ فِي الظُّلُمات ِ مثل او چنان باشد كه او در ظلمات و تاريكي بود كه از آن به در نيايد، يعني«8» استفهام به معني تقرير است، و حسن بصري گفت: مراد به نور در آيت قرآن است، و ديگران گفتند: مراد ايمان است.

آنگه خلاف كردند در آن كه آيت در كه آمد، عبد اللّه عبّاس و حسن و جماعتي مفسّران گفتند: در جمله مؤمنان و كافران آمد، و عكرمه گفت: آيت در عمّار ياسر آمد و ابو جهل، و اينكه قول ابو جعفر باقر است- عليه السّلام. و زجّاج گفت: در رسول آمد- عليه السّلام- و در ابو جهل، و قول اوّل اوليتر است براي عمومش. و قوله: كَمَن مَثَلُه ُ فِي الظُّلُمات ِ، بعضي اهل معاني گفتند: «مثل» صله است اينكه جا، و

معني آن است: (كمن هو في الظلمات)، و بعضي دگر گفتند: در

-----------------------------------

(1). اساس: ناله، با توجّه به مج، وز تصحيح شد.

(2). سوره نحل (16) آيه 21.

(3). آج، لب: اقتدار.

(4). آج، لب كه به آن نور.

(6- 5). سوره تحريم (66) آيه 8. [.....]

(7). سوره حديد (55) آيه 13.

(8). مج، وز نباشد.

صفحه : 26

اوّل آيت مثلي مقدّر است، و لكن بيفگند براي آن كه در دوم باز آورد، و تقدير آن است كه: (أو مثل من كان ميتا فأحييناه)، و يا تقدير كنند«1» آن جا كه گفتند«2»: (في النّاس مثله كمثل من في الظلمات)، و تلخيص معني آيت آن است كه: آن كس كه او مرده باشد- يعني كافر باشد- ما او را به الطاف و توفيق و اقدار«3» و تمكين به ايمان در آريم، چون كافر را مرده خواند مؤمن را زنده خواند، و او را كتابي و شرعي و بياني و علمي دهيم كه به آن در ميان مردمان رود، راه دان«4» و مهتدي و مميّز باشد، مثل او با مثل آن كس راست باشد كه او در ظلمات«5» بود كه هرگز از آن به در«6» نيايد! يعني مؤمن، محقّق با كافر مصرّ راست نباشد.

كَذلِك َ زُيِّن َ لِلكافِرِين َ، بعضي اهل معاني گفتند: وجه تشبيه در «كذلك» آن است كه: براي كافران، كفر همچنان بياراسته اند كه من ايمان بياراسته ام براي مؤمنان، و تزيين كفر بر كافران منسوب است با شياطين و رؤساي ايشان لقوله تعالي: وَ إِن َّ الشَّياطِين َ لَيُوحُون َ إِلي أَولِيائِهِم«7»، تزيين مضاف باشد با آنان كه وحي مضاف است، با ايشان، و اينكه قول حسن بصري است و جبّايي و رمّاني و بلخي و جز ايشان،

و بعضي دگر گفتند: آيت در حمزه عبد المطّلب آمد و ابو جهل و سبب اسلام حمزه چنان كه برفته است.

قوله: وَ كَذلِك َ جَعَلنا فِي كُل ِّ قَريَةٍ [110- پ]

أَكابِرَ مُجرِمِيها- الاية، گفتند: وجه تشبيه آن است كه ذو المكر را از كافران ما آفريديم، چنان كه ذو النّور را از مؤمنان، و آنچه با ايشان كرديم كه مؤمنان بودند با ايشان كرديم كه كافران بودند از اسباب و آلات و علم و قدرت و حيات و كمال عقل و تمكين و نصب ادلّت، جز كه اينان به حسن اختيار خود ايمان آوردند، و ايشان را به اختيار بد«8» كافر

-----------------------------------

(1). آج، لب: كند.

(2). آج، لب: گفت.

(3). آج، لب: اقتدار.

(4). مج، وز: راه وان.

(5). مج، وز: ظلماتي.

(6). آج، لب: بيرون.

(7). سوره انعام 6 آيه 121.

(8). مج، وز: ندارد.

صفحه : 27

شدند. و وجهي دگر در «جعلنا» آن است كه به معني تمكين و تخليت باشد، و روا باشد كه به معني خذلان بود بر سبيل عقوبت، چنان كه«1»: وَ جَعَلنا لَه ُ نُوراً، مأول است بر لطف و توفيق، و قوله: أَكابِرَ مُجرِمِيها، جمع اكبر باشد، و مراد به «اكابر» رؤسااند، و اينكه را به مثابت است كرده است براي آن بر افاعل جمع كرد او را، و اگر صفت بودي جمع او بر فعل بودي كقوله: إِنَّها لَإِحدَي الكُبَرِ«2» لِيَمكُرُوا فِيها، «لام» عاقبت راست بر آن تفسير كه داديم، كقوله:

لِيَكُون َ لَهُم عَدُوًّا وَ حَزَناً«7»، و نشايد تا «لام» غرض«8» باشد براي آن كه مكر قبيح است و ارادت قبيح قبيح باشد، و اگر اينكه «لام» غرض«9» بودي اينكه آيت مناقض آن [آيه]«10» بودي كه گفت: وَ ما

خَلَقت ُ الجِن َّ وَ الإِنس َ إِلّا لِيَعبُدُون ِ،«11» براي آن كه چون غرض از خلق جن ّ و انس عبادت باشد آنگه گويد: بعضي را براي مكر و كفر آفريدم اينكه مناقضه باشد، پس معني آن است كه ايشان را براي طاعت آفريدم و لكن چون اختيار بد داشتند عاقبت و مآل ايشان به اينكه انجامد«12». آنگه حق تعالي«13» در آيت آنچه مقوي ّ و مبيّن اينكه است باز نمود و گفت: وَ ما يَمكُرُون َ إِلّا بِأَنفُسِهِم، گفت: اينكه مكر و خديعت جز با خويشتن نمي كنند و نمي دانند كه چنين است براي آن كه وبال آن و عقاب آن به

-----------------------------------

(3- 1). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(2). سوره مدّثّر 74 آيه 35.

(4). اساس: اصادره، با توجّه به مج، وز تصحيح شد.

(5). اساس: موالعا، با توجّه به مج، وز تصحيح شد. [.....]

(6). كذا: در اساس و همه نسخه بدلها لسان العرب (4/ 209): بالزعفران، فلن أزال مولّعا.

(7). سوره قصص (28) آيه 8.

(9- 8). مج، وز: عرض.

(10). اساس: ندارد، با توجه به مج افزوده شد.

(11). سوره الذّاريات (51) آيه 56.

(12). مج، وز، مل، لت: انجاميد.

(13). مج، وز، مل هم.

صفحه : 28

عاقبت به«1» ايشان خواهد گشتن، يعني ضرر و عقاب و جزاي آن مكر بر ايشان خواهد بودن و بر حقيقت نشايد كه كسي با خود مكر كند، و نظير اينكه در معني قوله تعالي: وَ ما يَخدَعُون َ إِلّا أَنفُسَهُم،«2» و قوله: وَ ما يُضِلُّون َ إِلّا أَنفُسَهُم«3» و مانند اينكه بسيار است و مكر و حيل و غدر متقارب اند و اصل مكر فتل بود من قولهم جارية ممكورة اذا كانت مفتولة«4» الخلق محكمته«5» و معني مكر بر بيختن«6» چيز

باشد از ره صواب باره«7» ناصواب به نوع«8» حيله.

وَ إِذا جاءَتهُم آية، حق تعالي در اينكه آيت خبر داد كه: هر گه كه آيتي و حجّتي و دلالتي به اينكه كافران آيد كه دليل توحيد من«9» كند و نبوّت پيغامبر«10» من ايشان گويند ما ايمان نياريم تا مثل آن كه پيغامبران«11» را دادند ما را ندهند«12» حق تعالي اينكه از ايشان باز گفت تا تمنّاي محال ايشان و حسد ايشان بر پيغامبران خود گفته باشد آنگه رد كرد بر ايشان بر سبيل انكار گفت: اللّه ُ أَعلَم ُ حَيث ُ يَجعَل ُ رِسالَتَه ُ خداي عالمتر است كه رسالت«13» كجا نهد و كيست كه صلاحيت رسالت و پيغامبري دارد اگر ايشان را دهند از آيات و معجزات كه پيغامبران را دادند، ايشان«14» پيغامبران باشند و پيغامبري به تمنّاي ايشان نباشد، و وحي به حسب مصلحت بود. آنگه بيان عذاب، و عقاب ايشان كرد و خبر داد بر سبيل تهديد و وعيد كه به ايشان رسد، گفت: سَيُصِيب ُ الَّذِين َ أَجرَمُوا برسد به اينكه

-----------------------------------

(1). لت: با.

(2). سوره بقره (2) آيه 9.

(3). سوره آل عمران (3) آيه 69 و سورة النّساء (4) آيه 113.

(4). اساس: مقتوله مج، وز: معقوله، با توجّه به آج تصحيح شد.

(5). مج، وز، مل، لت: محكمتها.

(6). آج، لب: پيچيدن آن: ريختن.

(7). آف: يا . [.....]

(8). مج، وز، لت: نوعي.

(9). مج، وز: مي. 10 آج، لب، آف، لت، آن: پيغمبر.

(11). مج، وز، آج، لب، لت: پيغامبران.

(12). مج، وز: بدهند.

(13). مج، وز، لت خود.

(14). مج، وز، لت نيز.

صفحه : 29

مجرمان گناهكاران صغار مذلّتي و هواني بنزديك خداي و عذابي سخت به آن مكر كه ايشان كردند و عذاب [111- ر]

كه

مذلّت و هوان به«1» او مقرون باشد و مستحق ّ عقاب باشند، و حق تعالي در اينكه كلمات بيان حدّ«2» عقاب گفت تا از نفع مميّز باشد، گفت: هوان با«3» مذلّت به آن مقرون باشد تا از امتحان مميّز باشد و گفت: بِما كانُوا يَمكُرُون َ تا«4» مستحق بود از ظلم مميّز باشد كه اينكه«5» مجازات راست. إبن كثير و حفص، «رسالته» خواندند به نصب «تا»، بر توحيد«6»، باقي قرّاء رسالاته به كسر «تاء»، علي الجمع براي آن كه «تاء» تأنيث جمع در حال نصب مكسور باشد قياسا علي جمع السّلامة في المذكّر. و «عند» نصب بر ظرف است. و بعضي دگر گفتند به حذف حرف جر منصوب شد، و تقدير آن است كه: صغار من عند اللّه، چنان كه گفت: وَ اختارَ مُوسي قَومَه ُ سَبعِين َ«7»، اي من قومه.

قوله: فَمَن يُرِدِ اللّه ُ أَن يَهدِيَه ُ- الاية، حق تعالي گفت: هر كه خداي خواهد كه او را هدايت كند دل او روشن كند براي«8» اسلام، و هر كه خواهد كه گمراهش كند دل او تنگ كند«9» پنداري كه بر آسمان مي شود خداي تعالي رجس بر آنان كند به ايمان نيازند. ظاهر آيه چنان مي نمايد كه مجبّره را تمسّكي«10» تمام است به اينكه آيت در باب جبر و چنين نيست براي آن كه در آيت چند وجه گفته اند اهل عدل و توحيد، كه هر يك آيت را از آن ببرد كه در او شبهتي و مستمسكي باشد اهل جبر را. اوّل آن كه مراد به هدايت مقدّمات ايمان باشد و اسباب و آلات آن كه به خداي تعالي تعلّق دارد. چون اقدار و تمكين و ازاحت علّت و نصب ادلّت

و دليل بر اينكه قوله:

-----------------------------------

(1). مج، وز، لت: با.

(2). آج، لب، بم، آف، آن: چند.

(3). مج، وز، لت: و.

(4). مج، وز: يا .

(5). مج، وز، آج، لب، لت با.

(6). مج، وز و.

(7). سوره اعراف (7) آيه 155. [.....]

(8). مج، وز: بر.

(9). مج، وز، لت: بكند.

(10). مج، وز، آج، لب: تمسّك.

صفحه : 30

وَ أَمّا ثَمُودُ فَهَدَيناهُم فَاستَحَبُّوا العَمي عَلَي الهُدي«1»، و قوله: وَ الَّذِين َ اهتَدَوا زادَهُم هُدي ً«2»، و مانند اينكه بسيار است. و مراد«3» شرح صدر هم اينكه باشد از بيان و الطاف و توفيق، و معني آيت آن باشد كه هر كه را خدا خواهد تا توفيق دهد و لطف كند با او«4» بكند و بدهد، و وجهي دگر آن است كه مراد به هدايت ثواب است و نمودن راه بهشت بيانش قوله تعالي:

إِن َّ الَّذِين َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ يَهدِيهِم رَبُّهُم بِإِيمانِهِم«5»، اي يثيبهم«6» و يهديهم الي طريق الجنّة و قوله: وَ الَّذِين َ قُتِلُوا فِي سَبِيل ِ اللّه ِ فَلَن يُضِل َّ أَعمالَهُم«7» يَهدِي بِه ِ اللّه ُ مَن ِ اتَّبَع َ رِضوانَه ُ سُبُل َ السَّلام ِ«12»، و قوله: وَ الَّذِين َ جاهَدُوا فِينا لَنَهدِيَنَّهُم سُبُلَنا«13»، و امثال اينكه بسيار است و مراد به شرح صدر الطاف و توفيق و بيان و كمال عقل باشد كه از آن به ايمان رسند و از ايمان به ثواب، و اينكه هر دو وجه معتمد است و نظاير بسيار دارد و در قرآن وجهي دگر در شرح صدر آن است«14» يا «15» چنان تفسير كنند كه اهل عدل كردند، يا چنان كه مخالفان ما گفتند: اگر چنين تفسير دهند شبهه زايل باشد«16»، و اگر چنان تفسير دهند كه ايشان گفتند در حق ّ رسول- عليه السّلام- في قوله: أَ

لَم نَشرَح لَك َ صَدرَك َ«17»، كه سينه شكافتن و دل شستن باشد، اينكه معني

-----------------------------------

(1). سوره فصلّت (41) آيه 17.

(2). سوره محمّد (47) آيه 17.

(3). مج، وز، بم، آف، لت، آن به.

(4). اساس: بآو.

(5). سوره يونس (10) آيه 9.

(6). اساس: بينهم، با توجّه به مج تصحيح شد.

(7). سوره محمّد (47) آيه 3.

(8). سوره محمّد (47) آيه 4.

(9). مج، وز، لب: آنان.

(10). مج، وز، لت ايشان.

(11). مج، وز، لب را. [.....]

(12). سوره مائده (5) آيه 16.

(13). سوره عنكبوت (29) آيه 69.

(14). مج، وز، آج، لب، لت، آن كه.

(15). آج: تا. 16. مج، وز: شود.

(17). سوره انشراح (94) آيه 1.

صفحه : 31

صورت نبندد و حاصل نيست و نبود در حق ّ هيچ كس از مؤمنان، و كذلك في قوله تعالي: أَ فَمَن شَرَح َ اللّه ُ صَدرَه ُ لِلإِسلام ِ فَهُوَ عَلي نُورٍ مِن رَبِّه ِ«1»، عجب از مذهب گويندگان اينكه معني خداي تعالي گفت كافري هفتاد سال بر كفر [112- ر]

اصرار كرد«2» و با من همتا و انباز گفت«3» و رسولان مرا ناسزا گفت«4» و الهيّت مرا منكر بود«5»، چون انديشه كند و انتباهي بود«6» او را ايمان آرد حق تعالي [گفت]:«7» من شرح صدر او كنم. در اينكه دو آيت آنچه بدترين«8» كافران را حاجت نيست بهترين پيغامبران را چگونه حاجت باشد چون تفسير ايشان باطل شد تفسير اهل عدل ماند، اينكه وجهي ديگر است. و وجهي دگر آن است كه بعضي اهل معاني گفتند كه: شرح صدر در آيت مضاف است با «من» كه مهتدي است و معني آيت آن است كه: هر كس كه خداي خواهد كه او را هدايت دهد او شرح صدر خود كند براي اسلام، يعني نظر

كند در ادلّه و تحصيل علم كند، گفت«9» بيانش قوله تعالي:

مَن كَفَرَ بِاللّه ِ مِن بَعدِ إِيمانِه ِ إِلّا مَن أُكرِه َ وَ قَلبُه ُ مُطمَئِن ٌّ بِالإِيمان ِ وَ لكِن مَن شَرَح َ بِالكُفرِ صَدراً«10»، شرح صدر به كفر با او حوالت كرد. وَ مَن يُرِد أَن يُضِلَّه ُ و هر كه را خواهد كه اضلال كند اينكه ضلالت«11» همچنين«12» بر وجوه است: يكي تمكين و تخليه بين العبد و بين اختياره السّوء، آنگه اينكه را ضلال خواند براي آن كه ضلال عند اينكه حاصل آيد. وجهي ديگر آن است كه: مراد به اضلال خذلان است بر سبيل عقوبت بر كفر مقدّم، وجهي دگر آن است كه مراد به اضلال آن است كه روز قيامت ايشان را از ره بهشت گمراه كنند«13» و چندان كه ايشان

-----------------------------------

(1). سوره زمر (39) آيه 22.

(2). مج، وز، آج، لب، لت: كرده.

(4- 3). مج، وز، آج، لب: گفته.

(5). مج، وز، آج، لب، لت: بوده.

(6). مج، وز، لت: بباشد آج، لب: نباشد.

(7). اساس: ندارد، با توجّه به آج، لب افزوده شد.

(8). مج، وز: بترين.

(9). مج، وز: ندارد. [.....]

(10). سوره نحل (16)، آيه 106.

(11). لت: اضلال مج، وز: ضلال.

(12). مج: هم.

(13). مج، وز، آج، لب، لت: كند.

صفحه : 32

خواهند تا به بهشت رسند راه ندهند«1» ايشان را و تمكين نفرمايد. وجهي دگر آن است كه مراد به «اضلال» هلاك«2» است و عذاب، چنان كه گفت: وَ يُضِل ُّ اللّه ُ الظّالِمِين َ«3» و اصل ضلال خود هلاك باشد من قولهم: ضل ّ الماء في اللّبن اذا ذهب فيه و لم يتبيّن، آن چهار وجه است، و اينكه چهار وجه امّا قوله: يَجعَل صَدرَه ُ ضَيِّقاً حَرَجاً دل او تنگ«4» كند و در اينكه نيز

هم چهار وجه باشد:

يكي آن كه اينكه كنايت باشد از عقوبت يعني خداي تعالي خذلان كند او را بر سبيل عقوبت«5»، وجهي دگر آن است كه: او را از ره بهشت گمراه كند و دل او را تنگ كند تا«6» ره به بهشت نبرد، و وجهي دگر آن است كه: فعل مضاف بود با «من» او دل خود تنگ كند به ترك نظر و تحصيل علم ناكردن. و وجهي دگر آن كه دل او تنگ كند در دوزخ به انواع غموم و هموم و عذابهاي مختلف، و لا بدّ است ما را و مخالف را از ظاهر آيت عدول كردن براي آن كه در دل مؤمن بر حقيقت نوري و روشنايي نيست و در دل كافر ضيقي و حرجي نيست، بل«7» دل ايشان از روي خلقت بر يك حد است چون او گويد: اينكه كنايت است از ايمان و كفر، گوييم«8»: چون كنايت خواهند بود«9»، چرا نشايد كه كنايت باشد از حجّت و شبهه«10» و از خذلان و توفيق و از تمكين و تخليه و از اقدار«11» و تمكين، إبن كثير خواند: ضيقا به تخفيف و هما لغتان مثل: سيد و سيّد و ميّت و ميّت و هين و هيّن و لين و ليّن، قال الشّاعر:«12»

هينون لينون ايسار ذوو يسر سوّاس مكرمة ابناء ايسار

و اهل مدينه و ابو بكر خواندند: حرجا بكسر الرّاء و باقي قرّاء به فتح «را».

-----------------------------------

(1). مج، وز: ندهد.

(2). مج، وز، آج، لب، لت: اهلاك.

(3). سوره ابراهيم (14) آيه 27.

(4). لت تنگ.

(5). مج بر كفر مقدم.

(6). مج، وز او.

(7). مل: بلكه.

(8). آج، لب: گويم.

(9). مج، وز، مل، لت: خواهد بودن.

(10). مل،

آج، لب: شبهت. [.....]

(11). آج، لب: اقتدار.

(12). مج، وز، مل شعر.

صفحه : 33

و به فتح، مصدر باشد و به كسر اسم، و مصدر بليغ تر باشد از اسم و مثله قولهم:

رجل دنف و دنف و فرق و فرق، و قولهم: رجل عدل و فطر و رضي و صوم و امثال اينكه. و إبن كثير خواند: كانّما يصعد، به تخفيف من صعد، يصعد، صعودا و باقي يصّعّد به تشديد «فاء» و «عين فعل» و الاصل: يتصعّد، آنگه «تاء» تفعّل با «صاد» كردند براي مناسبت [112- ر]

«صاد» فاء الفعل آنگه «صاد» را در «صاد» ادغام كردند و ادغام ممكن نبود تا اسكان «صاد» نكردند و چون «صاد» را اسكان كردند همزه وصل بايست، گفتند: اصعّد يصّعّد و اصل يصّعّد«1» كما بيّنا يتصعّد. و ابو بكر خواند و روايت كرد: كانّما يصّاعد به «الف» و اصل او يتصاعد بوده است و مثله قوله«2»: اطّيّرنا«3» و اثّاقلتم«4». امّا معني آن است كه خداي تعالي تشبيه كرد اينكه كافران را به كسي كه بر آسمان شود از صعوبت و مشقّت آن كار بر ايشان من قوله تعالي: سَأُرهِقُه ُ صَعُوداً«5»، اي ساغشيه عذابا شاقّا و يقال: كلّفني صعودا باهظا اذا كلّفه عملا شاقّا، و منه قول«6» عمر«7»: ما تصعّدني شي ما تصعّدني خطبة النّكاح اي ما شق ّ علي ّ شي ء كمشقّتها، او را تشبيه كرد به آن كس كه او را فرمايند كه بر آسمان شو«8» امّا به آلت در باب مشقّت و صعود«9» و إمّا بي آلت در باب تعذّر و استحاله بر توسّع به معني نفي وجود و قطع طمع. كَذلِك َ يَجعَل ُ اللّه ُ الرِّجس َ، اي العقاب هم چنين كند خداي

تعالي عقاب«10» بر آنان كه ايمان نيارند. گفتند: وجه تشبيه آن است كه چنان كه در دل ايشان ضيق و حرج كرد بر تن اينان عذاب ابد نهد.

مجاهد گفت: رجس هر چيزي باشد كه در او خير نبود و براي اينكه شيطان را رجس خواند. و رجس پليدي باشد و نيز پليد باشد و شايد كه در آيت تفسير

-----------------------------------

(1). اساس: تصعّد، با توجّه به مج تصحيح شد.

(2). مل تعالي.

(3). سوره نمل (27) آيه 47.

(4). سوره توبه (9) آيه 38.

(5). سوره المدّثّر (74) آيه 17.

(6). آج، لب: قوله.

(7). اساس رضي اللّه عنه.

(8). مل: رو بم: شود.

(9). مج، وز، لت: صعوبت.

(10). آج، لب: ندارد.

صفحه : 34

دهند«1» بر كفر و ضلال و معصيت به شرط آن كه جعل را تفسير به حكم و تسميه كنند، يعني خداي تعالي بر كافران به كفر و فسق و پليدي حكم كرد و ايشان را پليد نام نهاد من قوله: وَ جَعَلُوا المَلائِكَةَ الَّذِين َ هُم عِبادُ الرَّحمن ِ إِناثاً«2»، اي سمّوهم بذلك و حكموا له، و اينكه وجه نيز بر او مطرّد باشد في قوله: يَجعَل صَدرَه ُ ضَيِّقاً حَرَجاً، اي يحكم علي قبله بذلك و يسمّيه. و حكم و تسميه متناول باشد مسمّي و محكوم عليه را علي ما هو به، و آن را بر وجهي دون وجهي بكند«3» اينكه تأويل آيت است كه اهل عدل گفتند و از ادلّه عقل و شرع اينكه اوليتر باشد از تأويل مخالفان كه ايشان هدي و ضلال را بر ايمان و كفر تفسير كردند و بنده را مجبّر گفتند و از اختيار بدر بردند و خداي را به تكليف ما لا يطاق ظالم گفتند و نسبت

كفر و ايمان به خداي كردند با آن كه در عقل خلاف اينكه مقرّر است و در قرآن به عكس اينكه مذكور است در يك جاي: الَّذِين َ آمَنُوا وَ الَّذِين َ كَفَرُوا، و جمله افعال منسوب«4» و مضاف است با مكلّفان.

دگر آن كه اگر نه چنين تفسير دهند قرآن سراسر متناقض باشد براي آن كه خداي تعالي در بسيار آيتها گفت«5» كه آن هدي كه به ماست، ما بداديم في قوله:

وَ هَدَيناه ُ النَّجدَين ِ«6»، و قوله: وَ ما مَنَع َ النّاس َ أَن يُؤمِنُوا إِذ جاءَهُم ُ الهُدي«7»، و قوله:

وَ أَمّا ثَمُودُ فَهَدَيناهُم فَاستَحَبُّوا العَمي عَلَي الهُدي«8»، و في قوله: قَد جاءَكُم بَصائِرُ مِن رَبِّكُم«9»، و در اينكه آيات گفت: من همه را هدي دادم از مؤمن و كافر. در دگر آيت اگر نفي كند مناقضه باشد دگر آن كه ما دل كافران بر آن حد مي يابيم از ضيق و سعت كه دل مؤمنان، و اگر از ايشان مي پرسيم خبر مي دهند كه ما در دل

-----------------------------------

(1). لت: دهد.

(2). سوره زخرف (43) آيه 19. [.....]

(3). مج، وز، مل، آج، لب، لت: نكند.

(4). اساس: منصوب، با توجّه به مج و اصل لغت تصحيح شد.

(5). لت: بگفت.

(6). سوره بلد (90) آيه 10.

(7). سوره كهف (18) آيه 55.

(8). سوره فصّلت (41) آيه 17.

(9). سوره انعام (6) آيه 104.

صفحه : 35

خود ضيقي و تنگي نمي يابيم و كلام در اينكه معني در كتب اصول مشروح است.

قوله تعالي:

استَمتَع َ بَعضُنا بِبَعض ٍ وَ بَلَغنا أَجَلَنَا الَّذِي أَجَّلت َ لَنا قال َ النّارُ مَثواكُم خالِدِين َ فِيها إِلاّ ما شاءَ اللّه ُ إِن َّ رَبَّك َ حَكِيم ٌ عَلِيم ٌ (128) وَ كَذلِك َ نُوَلِّي بَعض َ الظّالِمِين َ بَعضاً بِما كانُوا يَكسِبُون َ (129) يا مَعشَرَ الجِن ِّ وَ الإِنس ِ أَ لَم يَأتِكُم رُسُل ٌ مِنكُم يَقُصُّون َ عَلَيكُم آياتِي وَ يُنذِرُونَكُم لِقاءَ يَومِكُم هذا قالُوا شَهِدنا عَلي أَنفُسِنا وَ غَرَّتهُم ُ الحَياةُ الدُّنيا وَ شَهِدُوا عَلي أَنفُسِهِم أَنَّهُم كانُوا كافِرِين َ (130)

ذلِك َ أَن لَم يَكُن رَبُّك َ مُهلِك َ القُري بِظُلم ٍ وَ أَهلُها غافِلُون َ (131) وَ لِكُل ٍّ دَرَجات ٌ مِمّا عَمِلُوا وَ ما رَبُّك َ بِغافِل ٍ عَمّا يَعمَلُون َ (132) وَ رَبُّك َ الغَنِي ُّ ذُو الرَّحمَةِ إِن يَشَأ يُذهِبكُم وَ يَستَخلِف مِن بَعدِكُم ما يَشاءُ كَما أَنشَأَكُم مِن ذُرِّيَّةِ قَوم ٍ آخَرِين َ (133) إِن َّ ما تُوعَدُون َ لَآت ٍ وَ ما أَنتُم بِمُعجِزِين َ (134) قُل يا قَوم ِ اعمَلُوا عَلي مَكانَتِكُم إِنِّي عامِل ٌ فَسَوف َ تَعلَمُون َ مَن تَكُون ُ لَه ُ عاقِبَةُ الدّارِ إِنَّه ُ لا يُفلِح ُ الظّالِمُون َ (135)

وَ جَعَلُوا لِلّه ِ مِمّا ذَرَأَ مِن َ الحَرث ِ وَ الأَنعام ِ نَصِيباً فَقالُوا هذا لِلّه ِ بِزَعمِهِم وَ هذا لِشُرَكائِنا فَما كان َ لِشُرَكائِهِم فَلا يَصِل ُ إِلَي اللّه ِ وَ ما كان َ لِلّه ِ فَهُوَ يَصِل ُ إِلي شُرَكائِهِم ساءَ ما يَحكُمُون َ (136) وَ كَذلِك َ زَيَّن َ لِكَثِيرٍ مِن َ المُشرِكِين َ قَتل َ أَولادِهِم شُرَكاؤُهُم لِيُردُوهُم وَ لِيَلبِسُوا عَلَيهِم دِينَهُم وَ لَو شاءَ اللّه ُ ما فَعَلُوه ُ فَذَرهُم وَ ما يَفتَرُون َ (137) وَ قالُوا هذِه ِ أَنعام ٌ وَ حَرث ٌ حِجرٌ لا يَطعَمُها إِلاّ مَن نَشاءُ بِزَعمِهِم وَ أَنعام ٌ حُرِّمَت ظُهُورُها وَ أَنعام ٌ لا يَذكُرُون َ اسم َ اللّه ِ عَلَيهَا افتِراءً عَلَيه ِ سَيَجزِيهِم بِما كانُوا يَفتَرُون َ (138) وَ قالُوا ما فِي بُطُون ِ هذِه ِ الأَنعام ِ خالِصَةٌ لِذُكُورِنا وَ مُحَرَّم ٌ عَلي أَزواجِنا وَ إِن يَكُن مَيتَةً فَهُم فِيه ِ شُرَكاءُ سَيَجزِيهِم وَصفَهُم إِنَّه ُ حَكِيم ٌ

عَلِيم ٌ (139) قَد خَسِرَ الَّذِين َ قَتَلُوا أَولادَهُم سَفَهاً بِغَيرِ عِلم ٍ وَ حَرَّمُوا ما رَزَقَهُم ُ اللّه ُ افتِراءً عَلَي اللّه ِ قَد ضَلُّوا وَ ما كانُوا مُهتَدِين َ (140)

بر تنهاي خويش كه ايشان بودند كافران.

آن است كه نبود پروردگار تو كه هلاك كننده ديهها«4» به ستم و مردمان غافل باشند.

و همه را پايه هاست از آنچه كردند و نيست خداي تو غافل از آنچه همي كنند.

و خداي تو بي نياز است خداوند بخشايش«5» اگر خواهد«6» ببرد شما را و بيافريند«7» از پس شما آنچه خواهد چنان كه بيافريد شما را از فرزندان گروه ديگران.

كه آنچه وعده كنندتان«8» آمدني«9» است و نيستيد شما عاجزكنان.

بگوي اي گروه من كار كنيد بر جايگاه خويش كه من كننده ام زود باشد كه بدانيد.

هر كه بود او را سر انجام«10» سراي«11» كه نرهند ستمكاران.

-----------------------------------

(1). آج، لب: اقرار داديم.

(2). مج، وز: خود.

(3). مج، وز: فريفته آج، لب: فريفت.

(4). آج، لب: بلاد.

(5). مج، وز: رحمت.

(6). آج، لب به عدم. [.....]

(7). مج، وز: بيارد بدل شما.

(8). مج، وز: مي دهند شما را.

(9). آج، لب: آينده.

(10). مج، وز: عاقبت.

(11). مج، وز فلاح.

صفحه : 37

و گردانيدند«1» خداي تعالي را از آنچه بيافريد از كشت و چهار پايان بهره گويند«2» اينكه خداي راست به گفتار«3» ايشان و اينكه همبازان ما راست، آنچه بود انبازان را. پس نرسد به سوي خدا و آنچه بود«4» مر خداي را آن برسد به سوي«5» انبازان ايشان، بد است آنچه حكم مي كنند«6».

و همچنين بياراستند بسياري را از كافران«7» كشتن فرزندانشان انبازانشان تا هلاك كنند«8» و بپوشند بر ايشان دين ايشان و اگر خواستي خداي نكردندي بگذارشان«9» و آنچه دروغ گويند«10».

و گويند اينكه است چهارپاي مان و كشت«11» بازداشته و حرام كند خوردن آن مگر آن كه خواهيم به گفتار ايشان و چهارپايان كه حرام كرد [ند]«12» پشت آن و چهار پاياني كه نه

ياد كنند«13» نام خداي بر او دروغ گفتند پاداشت دهد به آنچه بودند دروغ مي گفتند.

-----------------------------------

(1). مج، وز: كردند.

(2). مج، وز: بهره گفتند.

(3). مج، وز: به قول.

(4). مج، وز: باشد.

(5). مج، وز، آج، لب: با.

(6). اساس: مي كنند، با توجّه به مج تصحيح شد.

(7). مج، وز: انبازان با خداي.

(8). اساس: تا باز دارندشان، با توجّه به مج و وز تصحيح شد.

(9). مج، وز: رها كن ايشان را. [.....]

(10). مج، وز: مي گويند.

(11). مج، وز: كشتي، آج، لب: كشتزار باز داشته.

(12). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد.

(13). مج، وز: نبرده باشند.

صفحه : 38

و گفتند اندر شكمهاي اينكه چهارپايان [خاص]«1» مردان را و حرام كرد بر همسران«2» ما و اگر باشد مردار اندر آن انباز باشند پاداشت كنندشان بدين دروغ«3» گفتنشان كه او حكيم است«4» و دانا.

زيان كردند آن كسها كه كشتند«5» فرزندانشان بي خردي«6» بي دانشي و حرام كردند آنچه روزي كردشان خداي دروغ گفتند بر خداي بي راه شدند«7» و نبودند راه يابندگان«8».

قوله تعالي: وَ هذا صِراطُ رَبِّك َ مُستَقِيماً الاية، اشاره به «هذا» محتمل است كه به چيزي باشد از دو چيز: عبد اللّه عبّاس گفت: اشارت است به اسلام. بعضي دگر گفتند: اشارت است به بياباني«9» كه در قران هست و اضافه «صراط» با خداي تعالي براي آن است كه نهنده اينكه راه اعني راه اسلام و نصب كننده و بيان كننده و اقامت دليل كننده بر او خداست- جل ّ جلاله- و به غلبه استعمال از اينكه روا داشتند اعني اضافه صراط با خداي كردن چنان كه استعمال راه دين بقوله: فِي سَبِيل ِ اللّه ِ«10»، و به بدل اينكه دو لفظ روا نداشتند كه گويند طريق

اللّه. و معني صراط اللّه، دين اللّه باشد و معني سبيل اللّه طاعة اللّه. و قوله مستقيما، نصب علي الحال من قوله: هذا، و التّقدير اشير اليه مستقيما، و مثله قوله: و هذا بعلي شيخا«11»، يعني در او كژي«12»

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد.

(2). مج، وز: زنان.

(3). مج، وز: وصف.

(4). مج، وز: محكم كار.

(5). مج، وز: بكشند.

(6). مج، وز: سبكساري.

(7). مج، وز: گمراه شدند.

(8). مج، وز، آج، لب: ره يافتگان.

(9). لت: بينايي.

(10). سوره بقره (2) آيه 190. [.....]

(11). سوره هود (11) آيه 72.

(12). آن: لذّتي.

صفحه : 39

نيست. اگر گويند چگونه گفت اينكه راه مستقيم است با«1» اختلاف اقوال در او، جواب گوييم: آنچه طريق حق است مختلف نيست اگر چه بر او«2» ادلّه مختلف است همه مؤدّي و مفضي است با حق، و سليم است از مناقصه و فساد، جمله مؤدّي است با ثواب و نجات اعني ادلّه، قوله: قَد فَصَّلنَا الآيات ِ ما آيات مفصّل كرديم و مبيّن و مشروح براي قومي كه تذكّر و تدبّر«3» كنند، و اصل«4» كلمه، يتذكّرون، بوده است «تاء» تفعّل«5» را بدل كردند به «ذال»، آنگه در «ذال» ادغام كردند و تخصيص متذكران براي آن كرد كه ايشان منتفع باشند به آن و اگر چه اينكه تفصيل آيات براي جمله مكلّفان كرد، چنان كه گفت: هُدي ً لِلمُتَّقِين َ«6»، و در آيت دليل است بر بطلان قول اصحاب معارف براي آن كه اگر معارف ضروري بودي تفصيل آيات براي تذكّر عبث بودي.

لَهُم دارُ السَّلام ِ عِندَ رَبِّهِم ايشان راست سراي سلام بنزديك خداوندشان.

در سلام دو قول گفتند: حسن بصري و سدّي [113- پ]

گفتند: سلام نام خداست- جل ّ جلاله- في

قوله: السَّلام ُ المُؤمِن ُ«7» لهم دار اللّه، و قولي دگر آن است كه ايشان راست سراي سلامت از آفات، و اينكه قول زجّاج، و جبّائي است. و در عِندَ رَبِّهِم دو قول گفتند: يكي آن كه مضمون است بنزديك خداي تعالي و او در عهده ضمان تا به مستحقّان رسيدن«8»، و دگر آن كه: يعني«9» در سراي آخرت كه دگر كس را حكم نباشد مگر خداي را- عزّ و جل ّ-. وَ هُوَ وَلِيُّهُم و او ولي ّ ايشان است. در او نيز دو قول گفتند: يكي آن كه متولي ّ نعمت و ايصال منفعت اوست به ايشان، و دگر آن كه: مراد به «ولي ّ» ناصر باشد، يعني خداي تعالي ناصر ايشان

-----------------------------------

(1). مج، وز، آن: به.

(2). مج، وز: ندارد.

(3). آف، آن: تدبير.

(4). اساس: أصله، با توجّه به مج تصحيح شد.

(5). مج، وز، لت: افتعال.

(6). سوره بقره (2) آيه 2.

(7). سوره حشر (59) آيه 23.

(8). مج، وز: رسند.

(9). لت: به معني.

صفحه : 40

است بر دشمنانشان. بِما كانُوا يَعمَلُون َ، اينكه «با» مجازات است، چنان كه گفت«1»: لبما«2» كان هذيلا يفل ّ.

يعني جزا و عوض آن كه ايشان كرده باشند از طاعت براي آن كه خداي تعالي ولي ّ مرد نباشد به عمل«3» كه او كند كه نه عمل صالح باشد، پس به قرينه وَ هُوَ وَلِيُّهُم، عمل را بر طاعت حمل كرده مي شود.

و يوم نحشرهم«4» جميعا يا معشر الجن، حفص خواند و روح: وَ يَوم َ يَحشُرُهُم، به « يا » علي الخبر عن اللّه تعالي حملا علي قوله: وَ هُوَ وَلِيُّهُم، اي محمّد آن روز كه ما حشر كنيم و جمع كنيم جمله را و گوييم كه اي جمله«5» جنّيان. و اينكه از

جمله آن است كه در او قول بيفكندند«6» لدلالة الكلام عليه، و اينكه را نظاير بسيار است در قرآن منها قوله: وَ المَلائِكَةُ يَدخُلُون َ عَلَيهِم مِن كُل ِّ باب ٍ سَلام ٌ عَلَيكُم«7»، اي يقولون سلام عليكم، و منها قوله: وَ آخِرُ دَعواهُم أَن ِ الحَمدُ لِلّه ِ«8» اي ان يقولوا الحمد للّه، و منها قوله: فَأَمَّا الَّذِين َ اسوَدَّت وُجُوهُهُم أَ كَفَرتُم«9»، و المعني يقال لهم اكفرتم، ما گوييم جنّيان را كه: استكثار كردي«10» از انسيان. عبد اللّه عبّاس و حسن و قتاده و مجاهد گفتند: معني آن است كه بسيار بكردي«11» از اضلال و اغوا و گمراهي دادن انس، علي حذف المضاف و اقامة المضاف اليه مقامه.

وَ قال َ أَولِياؤُهُم مِن َ الإِنس ِ و گويند اولياء و دوستان ايشان از آنان كه فرمان ايشان برده باشند و بر هواي ايشان رفته باشند، يعني متابعان شياطين از جمله انس«12»، رَبَّنَا استَمتَع َ بَعضُنا بِبَعض ٍ بار خدايا تمتّع كرديم ما بهري به بهري و برخوردار شديم.

-----------------------------------

(1). مج، وز شعر.

(2). لت: ليتما آن: لمّا.

(3). مج، وز، لت: عملي. [.....]

(4). همه نسخه بدلها: نحشر، با توجّه به قرآن مجيد تصحيح شد.

(5). مج، وز، لت: جماعت.

(6). مج، وز، لت: بيفكند.

(7). سوره رعد (13) آيه 23.

(8). سوره يونس (10) آيه 10.

(9). سوره آل عمران (3) آيه 106.

(10). آف: كرديد.

(11). آف: بكرديد.

(12). مج، وز، لت: گويند.

صفحه : 41

مفسّران در اينكه آيت«1» دو قول گفتند: يكي آن كه جن، انس را تزيين مي كنند آنچه به آن ايشان را از راه ببرند«2» از متابعت هواي نفس، چه جن را شهوت تعلّق دارد به اضلال ايشان و انس را به شهوت تعلّق دارد به متابعت هواي نفس. و وجهي دگر آن است

كه حسن گفت و إبن جريج و زجّاج و فرّاء كه: چون كسي از ايشان خواستي تا به سفري رود در آن راه از جنّيان ترسيدي پناه با سيّد آن وادي دادي و گفتي: اعوذ بسيّد هذا الوادي. آنگه برفتي و گفتي: ايمنم، و ذلك قوله تعالي: وَ أَنَّه ُ كان َ رِجال ٌ مِن َ الإِنس ِ يَعُوذُون َ بِرِجال ٍ مِن َ الجِن ِّ فَزادُوهُم رَهَقاً«3»، اينكه استمتاع انس است به جن ّ امّا استمتاع جن به انس آن است كه چون از انس چنين شنونده و بينند و اعتقاد ايشان در خود چنين يابند شادمانه شوند و اينكه قول زجّاج و بلخي و رمّاني است.

بلخي گفت: روا باشد كه اينكه استمتاع و تمتّع راجع باشد با انس كه بعضي به بعضي متمتّع مي شوند به شهوتي كه با يكديگر برانند. وَ بَلَغنا أَجَلَنَا الَّذِي أَجَّلت َ لَنا، در معني او دو قول گفتند: يكي آن كه حسن و سدّي گفتند مراد به اجل [114- ر]

مرگ است، برسيديم به آن اجل كه ما را نهاده بودي.

قول دوّم آن است كه: مراد حشر و حاضر شدن به قيامت است، براي آن كه اجل وقت مرگ باشد و حشر وقت جزا. قال َ النّارُ مَثواكُم خالِدِين َ فِيها، حق تعالي جواب ايشان دهد و گويد: دوزخ مأوي و مرجع شماست. و مثوي، مقام باشد من ثوي اذا أقام، قال الشّاعر:

ب ثاو يمل منه الثواء

و معني آيه تقريع جن و انس است از جمله غواة و ضلّال ايشان در وقت اعتراف ايشان به گناه خود در حالي كه اعتراف و پشيماني سود ندارد، و از خداي تعالي جواب چنين آيد كه: النّار مثواكم«4» دوزخ جاي شماست.

-----------------------------------

(1). مج،

وز: ندارد.

(2). وز: ببردند.

(3). سوره جن (72) آيه 6.

(4). اساس: لكم، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 42

خالِدِين َ فِيها، اي مؤبّدين. نصب او بر حال باشد در آن جا هميشه باشند، إِلّا ما شاءَ اللّه ُ، الّا آنچه خداي خواهد، در اينكه استثنا سه قول گفتند: بعضي گفتند مراد روزگار مقدّم است از وقت استحقاق عقاب تا به وقت معاقبت، آنگه حق تعالي آن را اسقاط فرمايد به تفضّل براي آن كه فايت شده باشد، و ثواب بخلاف اينكه باشد براي آن كه ثواب حق ّ اوست«1» چيزي اسقاط نكند بل توفير كند بر آن«2» به تمام و كمال.

و قول دوم آن است كه: إِلّا ما شاءَ اللّه ُ، من تبديل الجلود«3» و تصريفهم في انواع العذاب. و معني آن باشد كه ايشان در آن جا معذّب باشند علي صفة واحدة، بر يك صفت الّا آنچه«4» خداي خواهد كه حال بر ايشان بگرداند از آن كه پوست ايشان بدل كند و عذاب ايشان به نوعي ديگر بدل كند.

و وجه سيّم«5» آن است كه: «ما» به معني «من» است، يعني الّا آن را كه خداي خواهد كه از دوزخ برون آرد از جمله مؤمنان فاسق كه چون ايشان را به معصيت عقاب كرده باشد ايشان را به بهشت«6» برد براي ثواب ايمان و طاعات ايشان. إِن َّ رَبَّك َ حَكِيم ٌ عَلِيم ٌ خداي تو حكيم است آنچه«7» كند از عذاب ايشان بر وجه حكمت و صلاح كند و عالم است به مقادير استحقاق ايشان عقاب او را و اجزا و تفاصيل آن.

وَ كَذلِك َ نُوَلِّي بَعض َ الظّالِمِين َ بَعضاً، گفت: ما باز گزاريم«8» بعضي ظالمان را با بعضي. در

اينكه دو قول گفتند: يكي آن كه در باب نصرت و معونت ايشان را با يكدگر گزاريم«9» و منع نكنيم ايشان را از آن، قول دوم آن است كه:

-----------------------------------

(1). مل: حق بنده است. [.....]

(2). مج، وز: توفّر كند بر او.

(3). اساس: مج، وز، آج، لب، بم، آف، آن: الخلود، كه با توجّه به ضبط مل و لت و معني جمله در چند سطر بعد تصحيح شد.

(4). مل: آن كه.

(5). مج، وز: سه ام، مل، آف، لت: سيوم.

(6). آج، لب: به بهشت.

(7). مل: به آنچه.

(8). همه نسخه بدلها: باز گذاريم.

(9). همه نسخه بدلها بجز آن: گذاريم.

صفحه : 43

بعضي را متولّي كنيم بر كار بعضي، و اينكه هر دو قول متقارب است. قولي«1» ديگر آن است كه: مراد تخليه است، يعني ما ايشان را بعضي را با بعضي گزاريم«2» و بعضي را بر بعضي گماريم«3» هم به معني تمكين و تخليه، و اينكه وجه صحيح تر است لقوله: بِما كانُوا يَكسِبُون َ، و اينكه «با»«4» جزاست چنان كه بيان او چند جاي برفت، و مثله قولهم: و اللّه لئن شكرتني فبما«5» اعطيتك من قبل. قتاده گفت: مراد به توليت موالات و متابعت است. يعني ما ايشان را از پي يكديگر مي فرستيم به دوزخ با آنچه«6» كرده باشند. امّا وجه تشبيه در «كذلك» بعضي گفتند آن است كه خداي تعالي گفت: چنين كه من گفتم و شنيدي«7» ظالمان را توليه و تخليه كنم«8» بعضي را با بعضي. و وجهي دگر آن است كه جبّايي گفت وجه تشبيه آن است كه گفت: چنان كه«9» در دنيا ظالمان را با يكديگر گذاشته ام، در قيامت ايشان را با يكديگر گذارند تا از يكديگر ياري

خواهند اتباع متبوعان را گويند: فَهَل أَنتُم مُغنُون َ عَنّا مِن عَذاب ِ اللّه ِ مِن شَي ءٍ«10»، آن متابعت ما كه شما را كرديم در دنيا، هيچ نفعي و غنايي نخواهد كردن«11»، و اگر استعانت«12» كنند به من، گويم«13» معبودان خود را بگويي«14»: تا شما را فرياد رسند امروز، و قوله تعالي: بِما كانُوا يَكسِبُون َ، «با» مجازات راست، و «ما» مصدريّه است، أي بكسبهم، و «ما» كانوا«15» [114- پ]

براي آن آورد تا فعل را در ايّام ماضي آرد، و در فعل لابد ضمير

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل: آن: قول.

(2). وز، مل: ايشان بعضي را با بعضي گذاريم آف: ايشان را بعضي با بعضي گذاريم.

(3). مج، وز: گذاريم.

(4). اساس: «ما» با توجّه به مل و لت تصحيح شد.

(5). اساس: فيما، با توجّه به لت تصحيح شد.

(6). مج، وز، مل، آف، لت: بآنچه. [.....]

(7). مج، وز: شنيد.

(8). وز: توليه كنم.

(9). وز: چنانچه.

(10). سوره ابراهيم (14) آيه 21.

(11). مج، وز، لت: و غنا خواهد كردن.

(12). لت: استغاثت.

(13). مل: گفتم آف، آن: گوييم.

(14). مل، آج، لب، آف: بگوييد.

(15). مج، وز، مل، لت: و كان.

صفحه : 44

منصوب متّصل محذوف باشد كه راجع بود با «ما» تا مبيّن بود، و التّقدير: بما كانوا يكسبونه.

يا مَعشَرَ الجِن ِّ وَ الإِنس ِ، خداي تعالي به اينكه آيت خطاب كرد با انس و جن ّ«1»، گفت: اي جماعت انس و جن، يعني اي فرزندان آدم و اي فرزندان ابليس؟ و اينكه خطاب روز قيامت [كند]«2» بر سبيل تقريع و توبيخ ايشان را گويند«3»: أَ لَم يَأتِكُم رُسُل ٌ مِنكُم به شما هيچ پيغامبر نيامد [هم]«4» از شما و از نسب و شهر شما! و «معشر» جماعتي باشند سواء اگر مجتمع باشند

و اگر متفرّق، و «جن ّ» مأخوذ است از جن ّ، و آن ستر«5» باشد، و اينكه اسمي است كه اينكه جنس را به مثابت انس در ميان آدميان و ملك در فرشتگان، و اينكه خطاب باشد به جمله الّا آن رسولاني كه خداي تعالي ايشان را به خلقان فرستاد، و كس را به ايشان نفرستاد از آنچه او را معلوم بود از عصمتهاي«6» ايشان. امّا «منكم»، مخصوص باشد به انس دون جن ّ براي آن كه اجماع است كه خداي تعالي از جن هيچ پيغامبر نفرستاد، امّا بر طريق تغليب چنان كه تغليب مذكّر كنند بر مؤنّث، و چنان كه گفت: يَخرُج ُ مِنهُمَا اللُّؤلُؤُ وَ المَرجان ُ«7»، [و لؤلؤ و مرجان]«8» از آبي«9» شور بر آيد«10» دون آب عذاب و كقولهم: اكلت خبزا و لبنا و شير«11» مشروب باشد، مأكول نباشد، اينكه قول بيشتر مفسّران است.

و عبد اللّه عبّاس گفت در يك روايت كه: از جن ّ خداي تعالي پيغامبر فرستاد، و لكن ايشان در امر و حكم شرع پيغامبران انس بودند، گفت: دليلش قوله تعالي: وَ إِذ صَرَفنا إِلَيك َ نَفَراً مِن َ الجِن ِّ يَستَمِعُون َ القُرآن َ- الي قوله: وَلَّوا إِلي

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل، لت: با جن ّ و انس. (8- 4- 2). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(3). مج، وز، مل، لت: گويد.

(5). مل: سپر.

(6). مج، وز، مل، لت: عصمت. [.....]

(7). سوره رحمن (55) آيه 22.

(9). مج، وز، مل، آج، لب: آب.

(10). مج: شور باشد.

(11). اساس و، با توجّه به مج وز و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد.

صفحه : 45

قَومِهِم مُنذِرِين َ«1». و ضحّاك گفت: اينكه آيت دليل است بر آن كه خداي تعالي از جن پيغامبران فرستاد، و

اينكه اختيار جرير طبري است و ابو القاسم بلخي روا داشت، و اينكه رواست جز كه بر او نصّي نيامد، و به اينكه آيت قطع نتوان كردن، چه آيت را تفسير مي توان داد بر وجهي كه دليل نكند بر آن كه از جن پيغامبر باشد. جبّايي و مغربي گفتند «منكم» خطاب است با مكلّفان، يعني از جماعت مكلّفان، و در اينكه قول هم قطع نباشد بر آن كه در ايشان پيغامبر باشد يا نه«2».

يَقُصُّون َ عَلَيكُم آياتِي قصّه مي كنند و مي خوانند آيات من و دلايل و بيّنات من بر شما، و اصل كلمه من قص ّ الأثر اذا اتّبعه باشد، و منه قوله«3»: وَ قالَت لِأُختِه ِ قُصِّيه ِ«4»، أي اتّبعي أثره. در قصّه موسي عليه [السّلام]«5». و «قصّه» طرّه باشد براي تتابع مويها بر يكديگر، و شما را مي ترسانند به دار«6» ملاقات و مقاسات اينكه روز كه در آني«7»، يعني روز قيامت. ايشان جواب دهند و گويند: بلي، همچنين است آمدند و انذار و اعذار«8» كردند و بر خويشتن گواهي«9» دهند و گواهي«10» بر خويشتن اعتراف و اقرار باشد، گويند: گواهي داديم بر خويشتن، و آنگه گفت: ايشان را زندگاني دنياي عاجل مغرور كرد، و نيز بر خويشتن گواهي دهند كه ايشان كافر بوده اند در دنيا. و براي آن تكرار گواهي كرد كه مشهود عليه مختلف شد، گواهي اوّل بر آمدن رسولان و انذار پيغامبران است، و گواهي دوم بر كفر خويشتن.

و گروهي به اينكه آيت تمسّك كردند در آن كه خداي تعالي كسي را عذاب نكند تا پيغامبر نفرستند«11»، و تكليف بي آن درست نباشد، و اينكه منتقض است به

-----------------------------------

(1). سوره احقاف (46) آيه 29.

(2). مج، وز،

مل، لت: پيغامبر بود يا نه.

(3). مل تعالي.

(4). سوره قصص (28) آيه 11.

(5). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(6). مج، وز، مل: مي ترسانند از.

(7). در آني/ در آنيد.

(8). مج، وز، مل، لت: اعذار و انذار.

(9). مل: دادند و دهند.

(10). لت: گواه. [.....]

(11). لب: بفرستد.

صفحه : 46

اوّل پيغامبر كه خداي فرستاد و پيغامبراني كه بر ايشان پيغامبر نبود، و جماعتي كه در عهد و روزگار ايشان پيغامبر نبود كه آن را روزگار فترت خوانند. پس چون چنين باشد، تخصيص بايد كرد به«1» آنان كه معلوم از حال ايشان آن است كه شرع ايشان [115- ر]

را مصلحت باشد و خداي تعالي ايشان را عذاب نكند تا پيغامبر نفرستد به ايشان، و مثله قوله تعالي: وَ ما كُنّا مُعَذِّبِين َ حَتّي نَبعَث َ رَسُولًا«2»، تا پيغامبر بيايد و مصالح ايشان به ايشان نمايد، چون خلاف كنند پس از آن مستحق ّ عقاب شوند.

ذلِك َ أَن لَم يَكُن رَبُّك َ، موضع «ذلك» از اعراب محتمل است دو وجه را:

يكي رفع بر تقدير آن كه الأمر ذلك كار آن است كه تو شنيدي از آنچه در آيت مقدّم برفت، بر اينكه وجه خبر مبتداي محذوف باشد، و شايد كه مبتدا باشد«3». و أَن لَم يَكُن رَبُّك َ، در جاي خبر او بود، و تقدير آن باشد، كه: (ذلك بان لم يكن)، اينكه به سبب آن است كه خداي تعالي هلاك نكند هيچ شهر را و اهل آن شهر غافل باشند. و وجه دگر آن است كه: محل ّ او نصب باشد، و معني آن كه: (فعلنا ذلك)، ما اينكه گناه كه [در آيت]«4» مقدّم برفت بكرديم، براي آن كه خداي تو هلاك نكند

هيچ شهر را- و مراد اهل شهر است به ظلم و بيدادي. وَ أَهلُها غافِلُون َ، «واو» حال است و اهل آن شهر غافل و بي خبر باشند، يعني نكند الّا بعد«5» از آن كه حجّت بر ايشان بدارد، و آنچه علّت ايشان است در تكليف ازاحت كند، و «أن» مخفّفه است از ثقيله، و تقدير آن است: (لأنه لم يكن ربك)، و مثله قول الشّاعر«6»:

في«7» فتية كسيوف الهند قد علموا ان هالك كل ّ من يخفي و ينتعل

أي أنّه هالك، براي آن كه «ها» ضمير شأن و كار باشد.

وَ لِكُل ٍّ دَرَجات ٌ مِمّا عَمِلُوا، در آيت محذوفي هست«8»، تقدير آن است كه: و

-----------------------------------

(1). مج، آج، لب، بم: با.

(2). سوره بني اسرائيل (17) آيه 15.

(3). مج، وز: مبتدا بودن مل: مبتدا بود.

(4). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(5). مج، وز، مل، لت: پس.

(6). مج، وز، مل شعر.

(7). اساس: و، با توجّه به مج، وز و منابع شعري تصحيح شد.

(8). مج، وز و.

صفحه : 47

لكل ّ عامل بطاعة اللّه او معصيته، هر عاملي را كه«1» عملي كند از طاعت و معصيت، درجاتي و منازلي هست و پايه هاي [و]«2» قدري بر حسب آنچه كرده باشد«3» از خير و شر، و اينكه حذف براي آن كرد كه فحوي كلام بر او دليل مي كند، و آيت دليل است بر عدل خداي تعالي و آن كه در قيامت با مكلّفان كار به استحقاق كند، و ثواب و عقاب بر حسب عمل خواهد دادن، و خداي تعالي غافل نيست از آن كه«4» شما مي كنيد«5». و جمله قرّاء «تعملون» خواندند بتاء الخطاب، مگر إبن عامر كه او «يعملون» خواند بياء خبرا«6» عن

الغائب، و اينكه بر وجه تهديد و وعيد فرمود تا خلايق بدانند كه [چون]«7» هيچ از اعمال ايشان بر او پوشيده نيست، و ايشان را بر آن جزا خواهد دادن به اندك و بسيار تا«8» ايشان به صلاح نزديكتر باشند و از فساد دورتر.

وَ رَبُّك َ الغَنِي ُّ ذُو الرَّحمَةِ، حق تعالي در اينكه آيت خبر داد كه: او غني و بي نياز است، و خداوند رحمت است و غنيّي«9» خداي تعالي را و ما را صفت نباشد، بل مرجع او با نفي حاجت باشد، و الغني عن الشّي ء آن باشد كه وجود و عدم آن چيز و صحّت و فسادش بنزديك او يكي باشد، به آن معني كه او را نقصاني نباشد و زيادتي از آن، آنگه گفت: ذُو الرَّحمَةِ خداوند رحمت است تا بدانند كه جز آن كه او را حاجت نيست به ما، ما را به رحمت او حاجت است.

آنگه باز نمود كه وجود و عدم خلقان بنزديك او يكي است، اگر خواهد شما را ببرد و از پس شما گروهي دگر را كه او خواهد بيارد، چنان كه شما را بيافريد از فرزندان گروهي دگر«10». و «انشاء» خلق باشد بر سبيل ابتداء، و منه انشاء القصيدة

-----------------------------------

(1). مج، وز، لب: عاملي كه.

(7- 2). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(3). اساس: باشند، با توجّه به مج، وز تصحيح شد.

(4). مج، وز، مل، لت: از آنچه.

(5). لت: مي كني. [.....]

(6). اساس: خبر، با توجّه به مج، وز تصحيح شد.

(8). مج، وز، مل: ندارد.

(9). مج، وز، غيبي: مل، لب، بم، آف، لت: غني.

(10). مج، وز، مل: ديگر.

صفحه : 48

ابتدأها«1» و نشأ السّحاب اذا ابتدئ ظهورها و

انشأها اللّه، و النّشأ و الصّغار من الأولاد كخادم و خدم، قال نصيب«2»:

و لو لا ان يقال صبا نصيب لقلت بنفسي النشأ الصغار

و در وزن [115- پ]

و اصل ذرّيّه سه قول گفتند: يكي فعليّة من الذّرّ، و دوم فعلية علي وزن صديقة من ذرء اللّه الخلق، أي خلقهم، و قول سيوم«3»: ذرّوؤه علي وزن فعّولة«4»، الّا آن است كه همزه را بدل كردند به «واو»، پس با « يا » گردانيدند، و آنگه « يا » در « يا » ادغام كردند بمنزله علّيّة من علوت.

إِن َّ ما«5»وَ ما أَنتُم بِمُعجِزِين َ، آنگه كافران را گفت شما خداي را عاجز نتواني«1» كردن و از قبضه قدرت او برون شدن«2» و اگر چه عمل آنان مي كنند كه پنداري«3» از عذاب او سلامت خواهند يافتن براي غرورشان به طول سلامت. و آيت«4» وارد است مورد وعيد و تهديد [را]«5».

قُل يا قَوم ِ اعمَلُوا عَلي مَكانَتِكُم آنگه گفت: اي محمّد بگو اينكه مكلّفان را كه بكني«6» آنچه تواني«7» بر حسب مكنت و طاقت خود، بعضي گفتند: مراد به «مكانت» طريقت است و بعضي دگر گفتند مراد طاقت و مكنت است.

عبد اللّه عبّاس و حسن گفتند: ناحيه باشد، جبّايي گفت: علي حالتكم، زجّاج گفت: مراد تمكّن است، و اگر چه صيغه امر است مراد تهديد است كقوله: اعمَلُوا ما شِئتُم«8» و اينكه صيغه در اينكه معني براي مبالغت آورد آنگه گفت«9»: انّي عامل من نيز عمل خواهم كردن و لكن«10» به طاعت خداي تعالي بر آنچه مرا فرموده است و روا بود كه «عامل» به خبر از خدا بود، يقال: و المعني انّي عامل بكم ما تستحقّونه من الثّواب و

العقاب، آنگه گفت: بداني«11» آنچه مي كني«12» و اينكه نيز بر سبيل تهديد است و سوف«13» خلوص فعل را باشد به استقبال و سين به معني سوف همين معني دارد، يعني بداني«14» جزاي اعمال خود و آنچه شما مستحق ّ آني«15»، ابو بكر خواند: مكاناتكم بر جمع. و باقي قرّاء بر واحد مكانتكم. من تكون، حمزه و كسائي خواندند من يكون به « يا » براي تقديم

-----------------------------------

(1). مج، وز، آج، لب، آف: نتوانيد.

(2). مج، وز، مل، آج، لب: بيرون شدن.

(3). مج، وز: پنداريد مل: پندارند.

(4). مج، وز، مل هم.

(5). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(6). مج، وز، آف: بكنيد مل: بكنند.

(7). مج، وز، آف: توانيد مل: توانند.

(8). سوره فصّلت (41) آيه 40.

(9). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(10). آج، لب: ليكن.

(14- 11). مج، وز، آف: بدانيد.

(12). مج، وز، آف: مي كنيد.

(13). مج، وز، لت براي. [.....]

(15). مج، وز، آف: آنيد.

صفحه : 50

فعل، و باقي قرّاء «تكون» خواندند براي تأنيث عاقبة. و آنان كه به « يا » خواندند حمل كردند بر معني كه عاقبت مآل«1» و آخر كار باشد، و مثله قوله: وَ أَخَذَ الَّذِين َ ظَلَمُوا الصَّيحَةُ«2»، اي الصّوت الشّديد و بالعكس من هذا قوله سائل بني اسد ما هذه الصوت و انّما عني الصّيحة. و موضع «من» از اعراب محتمل است دو وجه را: يكي رفع [116- ر]

[و التّقدير]«3» ايّنا يكون له عاقبة الدّار، و يكي نصب بقوله تعلمون«4» و بر قول«5» [اوّل]«6» «من» استفهامي باشد و بر دوم موصوله باشد به معني الّذي«7»، و معني آن كه تا بدانند كه عاقبت سراي آخرت و ثواب بهشت مؤمنان را خواهد

بود«8» و دون كافران و اگر چه كافران را نيز عاقبتي از عقوبت باشد، جز كه به فحوي معلوم است كه عاقبت خير مي خواهد و اينكه چنان باشد كه عرب گويد:

لهم الكرّة و لهم الحملة، و نيز «لهم» دليل عاقبت خير مي كند چه عاقبت بد «لهم» نباشد عليهم باشد. إِنَّه ُ لا يُفلِح ُ الظّالِمُون َ، انّه ضمير شأن و كار است، يعني شأن و كار چنين آمد كه ظالمان يعني كافران در اينكه آيت فلاح و ظفر و بقا نيابند به عاجل، پس بقا نباشد ايشان را و به آجل فوز«9» و ظفر«10» نباشد ايشان را.

قوله: وَ جَعَلُوا لِلّه ِ مِمّا ذَرَأَ مِن َ الحَرث ِ وَ الأَنعام ِ نَصِيباً- الاية، آنگه خبر داد از كافران كه ايشان خداي را نصيبي كردند از آن كشت و چارپايان كه او آفريد. ذرأ اذا خلق ذرءا، و آن خلق باشد بر سبيل اختراع و اصل او ظهور باشد و منه: ملح ذرآني ّ و ذرآني ّ، نمكي سخت [سپيد]«11» باشد. و الذّرأة ظهور الشّيب و بياضه، قال الرّاجز:«12»

-----------------------------------

(1). آج، لب، آن: حال.

(2). سوره هود (11) آيه 67.

(3). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد.

(4). اساس و ديگر نسخه بدلها: يعلمون، با توجّه به فحواي كلام تصحيح شد.

(5). آف: قولي.

(6). اساس: ندارد، با توجّه به مج، لب افزوده شد.

(7). بم، آف: الّذين.

(8). مج، وز، مل، لت: بودن.

(9). مج، وز: فوزي مل: فيروزي.

(10). مج، وز: ظفري.

(11). اساس: ندارد، با توجه به مج افزوده شد آج. لب: سفيد.

(12). اساس و همه نسخه بدلها: زاجر، با توجّه به منابع لغت تصحيح شد.

صفحه : 51

و قد علتني ذرأة بادي بدي و رثية«1» تنهض في تشدّد

يقال: ذرأت لحيته اذا

شابت، و ذرت«2» الرّيح التّراب إذا أثارته و طعنه فأذراه اذا ألقاه و ذروة الجبل اعلاه، و حرث هم زرع باشد و هم كشتزار، و منه قوله: نِساؤُكُم حَرث ٌ لَكُم«3»، و الانعام المواشي، چهارپاي باشد از اشتر«4» و گاو و گوسپند، و احدش نعم باشد، گفتند: براي نعمت و طي ء را. ذوات الظّلف و الخف ّ را أنعام خواند بخلاف ذوات الحافر. فَقالُوا هذا لِلّه ِ بِزَعمِهِم، گفتند: اينكه نصيب خداي راست، و اشارت به «هذا» به نصيب است. وَ هذا لِشُرَكائِنا و اينكه نصيب ديگر انبازان ما راست، يعني بتان را. و براي آن بتان را انبازان ايشان خواند [به آن كه ايشان آن را به انبازان خداي كردند، يعني انبازاني كه ايشان فرو داشتند، و گفتند: براي آن انبازان ايشان خواند]«5» آن را كه مال به مشرك و انبازي كردند ميان خداي و ايشان«6».

مفسّران گفتند: سبب نزول آيت آن بود كه مشركان چيزي كه ايشان را دادني بودي از نذري كه كرده بودندي و جز آن، بر دو قسمت نهادندي گفتندي:

اينكه يك قسمت خداي راست به زعم و دعوي ايشان و الّا بر حقيقت همه خداي راست«7». كسائي خواند: بزعمهم، به ضم ّ «زا» در هر دو جاي، و باقي قرّاء «بزعمهم» خواندند به فتح «زا»، آنگه اگر چنان بودي كه از نصيب خداي تعالي«8» چيزي در نصيب اوثان افتادي رها كردندي، و اگر از نصيب بتان چيزي در نصيب خدا افتادي با جاي نهادندي و روا نداشتندي گفتندي: خدا توانگر است و اينان درويش اند، نشايد كه از نصيب اينان چيزي در نصيب او افتد. آنگه آنچه نصيب اوثان بودي به درويشان دادندي، و آنچه نصيب

خداي بودي به مهمانان

-----------------------------------

(1). لت: وريثة. [.....]

(2). اساس: ذرأت، با توجّه به مج، وز تصحيح شد.

(3). سوره بقره (2) آيه 223.

(4). مج، وز، مل: شتر.

(5). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(6). آج، لب و.

(7). مج، وز، مل، لت و.

(8). مج، وز، مل، لت: جل ّ جلاله.

صفحه : 52

دادندي و به مبرّت«1» كردندي و اينكه قول عبد اللّه بن عبّاس و قتاده است.

حسن و سدّي گفتند: اگر از نصيب بتان چيزي تباه شدي بدل [آن]«2» از نصيب خداي«3» برداشتندي، و اگر از نصيب خداي تلف شدي از ايشان نصيب بدل بر نداشتندي«4». حق تعالي اينكه معني از ايشان باز گفت، و آنگه گفت«5»: بد حكمي مي كنند. ساءَ ما يَحكُمُون َ [116- پ]، اي ساء الحكم حكما يحكمون، و موضع «ما» نصب باشد علي انّها نكرة موصوفة [أي]«6» ساء حكما يحكمونه، و زجّاج گفت: روا باشد كه موضع او رفع باشد علي انّها موصولة، أي ساء الحكم«7» الّذي يحكمونه.

وَ كَذلِك َ زَيَّن َ لِكَثِيرٍ مِن َ المُشرِكِين َ، إبن عامر تنها خواند: «زيّن» بضم ّ «زا» و كسر « يا » علي الفعل المجهول. قَتل َ أَولادِهِم شُرَكاؤُهُم، بضم ّ «لام» و نصب «دال» و كسر « يا » علي تقدير: زيّن قتل شركائهم اولادهم، و فصل كرد ميان مضاف و مضاف اليه به مفعول و استشهاد كرد به بيتي دو ضعيف، منها قول الشّاعر«8»:

فزججتها بمزجّة زج ّ القلوص أبي مزاده

أي زج ّ أبي مزادة القلوص، و قول الآخر«9»:

تمرّ علي ما تستمرّ و قد شفت غلائل هذي النّفس منها صدورها

علي تقدير شفت هذي النّفس«10» غلائل صدورها، و اينكه قراءت ضعيف است، و اينكه ابيات محمول است بر شذوذ، و كلام خداي تعالي بر

شذوذ و حمل نكنند، و عرب روا ندارد فصل كردن ميان مضاف و مضاف اليه مگر به ظرف

-----------------------------------

(1). اساس، آج، لب، بم، آف، آن: تميز، با توجّه به مج، وز تصحيح شد.

(2). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(3). وز، مل تعالي.

(4). مج، وز، مل، لت: بدل برداشتندي.

(5). مج، وز، مل، لت: بگفت كه.

(6). اساس: ندارد، با توجّه به مج، افزوده شد.

(7). مج: تهيأ الحكم. [.....]

(9- 8). مج، وز شعر.

(10). مج، وز، مل، لت: شفت عبد القيس.

صفحه : 53

چنان كه شاعر گويد«1»:

كأن ّ اصوات من ايغالهن ّ بنا اواخر«2» الميس اصوات الفرايج

و باقي قرّاء خواندند: زيّن، بفتح «زا» و « يا » علي الفعل المستوي.

قَتل َ أَولادِهِم شُرَكاؤُهُم، بر آن كه «شركاء» فاعل «زيّن» باشد و «قتل» مفعول او، معني آن است كه: بياراستند«3» براي بسيار مشركان بتان ايشان كشتن فرزندانشان، الّا آن است كه تقديم مفعول كرد«4» بر فاعل.

و ابو عبد الرّحمن السّلمي ّ خواند در شاذّ: وَ كَذلِك َ زَيَّن َ لِكَثِيرٍ مِن َ المُشرِكِين َ قَتل َ أَولادِهِم شُرَكاؤُهُم، بر فعل مجهول و رفع «قتل» و «شركاء» بر تقدير آن كه پنداري چون گفت: زَيَّن َ لِكَثِيرٍ مِن َ المُشرِكِين َ قَتل َ أَولادِهِم. سائلي سؤال كرد و گفت: من زيّن! فقال: شركاءهم، و علي هذا قراءة من قرأ: يسبّح له فيها بالغدوّ و الآصال رجال، «يسبّح» بر مجهول، آنگه «رجال» هم بر اينكه مرفوع باشد كه سائلي پرسد: من يسبّح! فقال: رجال، و مثله قول الشّاعر«5»:

ليبك يزيد ضارع لخصومة و مختبط ممّا تطيح الطّوائح

حق تعالي در اينكه آيت حكايت آن كرد كه عرب دختران خود را زنده در گور كردندي استنكاف آن را تا ايشان را به كسي نبايد دادن«6».

و وجه تشبيه در «كذلك» آن است كه چنان كه شيطان به اوثان- يعني عبادت اوثان- براي ايشان مزيّن بكرد كه خداي را نصيبي كنند و بتان را نصيبي، و همچنين مزيّن بكرد براي ايشان قتل اولاد و كشتن فرزندان ايشان.

و در «شركاء» پنج قول گفتند. حسن و مجاهد و سدّي گفتند: مراد شياطين اند كه برايشان، وأد و دفن كردن«7» دختران زنده مزيّن بكرد ترس عار و

-----------------------------------

(1). وز، مل، لت: مي گويد مج شعر.

(2). مج، وز، مل، لت: و آخر.

(3). لت: بياراست.

(4). اساس: كرديم، با توجّه به مج، وز تصحيح شد.

(5). مج، وز شعر.

(6). اساس: داد، با توجّه به مج، وز تصحيح شد.

(7). اساس: كردند، با توجّه به مل تصحيح شد.

صفحه : 54

درويشي را. فرّاء و زجّاج گفتند: سدنه و خدم بتان بودند. بعضي ديگر گفتند:

غوات و مضلّان بودند از مردمان. بعضي دگر گفتند: شريك ايشان بودند در نعمت. بعضي دگر گفتند: شريك ايشان بودند در شرك.

لِيُردُوهُم تا هلاك كنند ايشان را. و الرّدي الهلاك، و الإرداء الاهلاك، يقال: ردي يردي ردي و أردي غيره و تردّي إذا هلك، و مرداة گويند سنگي بزرگ را كه از كوه به زير آيد، و «لام» غرض است، و گفته اند: عاقبت راست، و دين ايشان بر ايشان بپوشند بر وجه اضلال و اغواء. وَ لَو شاءَ اللّه ُ ما فَعَلُوه ُ اگر [خداي]«1» خواستي نكردندي به آن معني كه اگر [117- ر]

خداي خواستي ايشان را منع كردي به جبر، جز آن كه حكمت راه نداد«2» در تكليف كه چنين كند. آنگه رسول را امر كرد، گفت: رها كن ايشان را به آن فريه كه مي كنند و آن دروغ كه مي گويند،

و اينكه را معني تهديد و وعيد باشد، كقوله: اعمَلُوا ما شِئتُم«3».

وَ قالُوا هذِه ِ أَنعام ٌ وَ حَرث ٌ حِجرٌ، آنگه خبر داد از اعتقاد باطل و گفت محال ايشان را كه گفتند: اينكه «انعام» و چهار پايان و گشت و زرع كه براي اصنام خود كردند به زعم ايشان بر خويشتن حرام كردند. در «انعام» دوم گفتند: مراد بحيره و سايبه و وصيله و حام است، و (هي الانعام الّتي حرمت ظهورها) كه پشت ايشان بر خود حرام كردند، فقالوا: حمي ظهره، پشت خود حمايت كرد. و «انعام» سيم«4» آن چهار پايان است كه ايشان بكشتندي و بر آن نام خداي نبردندي. و معني «حجر» حرام باشد، يقال: حجرت علي فلان كذا إذا حرّمته عليه، و منه قوله:

حجرا محجورا«5» أي حرام محرّما. و اصل «حجر» منع باشد، و حجر كعبه براي امتناع او، و حجر عقل براي آن كه مانع باشد از ناشايست، و حجر ثمود [را براي]«6» عزّت و امتناع ايشان«7» گفتند، و قال رؤبة:

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(2). مل: ندادي.

(3). سوره فصّلت (41) آيه 40.

(4). مج، وز، لت: سه ام مل، آف: سيوم.

(6- 5). سوره مطفّفين (25) آيه 22. [.....]

(7). مج، وز، لت: امتناعشان.

صفحه : 55

جارة البيت لها حجري ّ

و قال اخر:

فبت ّ مرتقبا و العين«1» ساهرة كان ّ نومي علي ّ اللّيل محجور

و قال المتلمّس:

حنّت الي النّخلة القصوي فقلت لها حجر حرام ألا تلك الدّهار يس

و حجر و حرج لغتان و هو من المقلوب، مثل جذب و جبذ، و اينكه قراءت عبد اللّه عبّاس است، و حسن و قتاده خواندند: «حجر» بضم ّ الحاء. و حجر و حجر كنار مرد

باشد.

و تلخيص معني آيت آن است كه خداي تعالي گفت: مشركان گفتند كه اينكه چهار پايان و كشت و زرع حرام است، و هيچ كس را روا نباشد كه خوردن الّا آن كس را كه ما مي خواهيم. به گفتار و دعوي باطلشان بي دليلي و حجّتي. و چهار پاياني گفتند كه پشت خود حرام كرده اند- بر آن تفسير كه داديم حامي را- و چهار پايان ديگر كه بر آن نام خداي تعالي نبرده باشند و گويند: بر بعضي حلال است و بر بعضي حرام، و اينكه جمله بر سبيل دروغ و فريه گفتند بر خداي تعالي، يا محمّد؟ تو رها كن ايشان را به آن دروغ كه مي گويند، من به حق ّ ايشان«2» برسم.

و ممكن است به اينكه آيت تمسّك كردن«3» در آن كه اشياء در اصل عقل بر اباحت است براي آن كه خداي تعالي مذّمت كرد عرب را به تحريم اينكه چيزها، و اينكه در جاهليّت كردند، آنگه كه هنوز پيغامبر- عليه السّلام- نيامده بود و شرع او مستقر نبود. اگر در عقل اشياء بر حظر بودي اينكه مذمت و ملامت نكو نبودي و اينكه مسأله اي است كه در اصول فقه و علما را در او خلاف است. بعضي گفتند: اشيائي كه به او انتفاع بر توان گرفت و بر كسي از آن ضرري نباشد آن بر اباحت است تا حظر«4» و كراهت آمدن، و بعضي گفتند: بر حظر«5» است و

-----------------------------------

(1). مج: و القيس وز، آن: و العيش: مل، آج، لب: و العيس.

(2). مج، وز: اينان.

(3). مج، وز: كرد.

(5- 4). مج، وز، آف، لت: خطر.

صفحه : 56

تحريم، تا اباحت معلوم شدن، و بعضي گفتند: بر

توقّف است ميان حظر«1» و اباحت.

آنگه آنان كه حظر«2» گفتند، خلاف كردند، بعضي گفتند: آن مقدار كه قوام تن و بقاي حيات به آن باشد حلال«3» است، و آنچه برون«4» آن است حرام است. و بعضي از ايشان اينكه فرق نكردند و همه حرام گفتند، و خلاف نيست در ميان آنان كه به حظر گفتند و ميان آ [نا]

ن«5» كه بر توقّف گفتند، در آن كه واجب است امساك كردن از آن، الّا آن است كه در تعليل«6» خلاف كردند. آنان كه حظر گفتند، گفتند: امساك واجب است از آن براي آن كه اگر اقدام [117- پ]

كند بر او اقدام بر قبيحي كرده باشد مقطوع علي قبحه، و آنان كه بر توقّف گفتند، گفتند:

امساك از آن جا واجب است كه آن كس كه اقدام كند بر او ايمن نباشد كه اقدام كرده باشد«7» بر قبيحي، و مذهب سيّد«8»- رحمه اللّه- آن است كه: بر اباحت گويد، و مذ [هب]«9» شيخ«10» بر حظر، و دليل بر صحّت آن كه بر اباحت است آن است كه:

ما بضرورت دانيم كه هر چه در او منفعتي باشد و در او هيچ مضرّت نباشد نه عاجل نه آجل نه معلوم نه مظنون، صفت مباح دارد و اقدام كردن بر او نيكو بود، همچنان كه بضرورت دانيم كه هر چيزي كه در او ضرري بود خالص از همه منافع عاجل و آجل معلوم و مظنون قبيح باشد و اقدام كردن بر او محظور بود [و]«11» علم به حسن و قبح اينكه [هر دو]«12»، جاري مجراي علم به حسن و قبح احسان و ظلم است«13»، دليلي ديگر بر اينكه آن

است كه ما بضرورت دانيم كه حسن«14» التنفّس في الهواء، و لا بد حسن آن را علّتي بايد و نشايد كه علّت حاجت به آن

-----------------------------------

(2- 1). مج، وز، آف، لت: خطر.

(3). مج، وز، لت: مباح.

(4). مج، وز، آج، لب، لت، آن: بيرون. (12- 11- 9- 5). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(6). آج، لب، آف، بم: تقليل.

(7). مج، وز، آج، لب: بود.

(8). مل: سيّد علم الهدي ذو المجدين قدّس اللّه روحه.

(10). مل: شيخ عماد الدّين ابو جعفر طوسي.

(13). آف و. [.....]

(14). اساس: لا حسن، با توجّه به مج، وز تصحيح شد.

صفحه : 57

باشد كه لازم آيد كه هر چه به آن«1» محتاج باشد«2» نكو بود«3»، و نشايد كه وجه حسن آن دفع مضرّت بود، براي آن كه اگر چنين بودي بايستي كه پيش از آن كه محتاج بودندي به آن كه در بقاي حيات نيكو نبودي، و خلاف اينكه معلوم است.

دليلي ديگر بر اينكه آن است كه: خداي تعالي اينكه چيزها كه آفريد از آنچه به او منفعت بر توان گرفت«4» كه در او طعوم«5» و اراييح است لا [بد]«6» بايد تا در او غرضي باشد، چه اگر در او غرض نباشد عبث«7» بود، و هيچ وجه نيست كه اشارت توان كردن به آن جز انتفاع بندگان به آن«8»، براي آن كه منفعت بر او روا نيست چون وجه حسن نفع غير باشد، اگر بر اباحت نبود بر حظر«9» بود، نقض غرض باشد، بمنزلت آن كه مردي طعامي در پيش گرسنه اي نهد، چون خواهد كه دست به آن دراز كند، از پيش او بردارد يا دست او را از آن كوتاه كند.

و

قوله تعالي: وَ قالُوا ما فِي بُطُون ِ هذِه ِ الأَنعام ِ- الاية، خداي در اينكه آيت خبر داد از اينكه كافران كه ايشان آن محال گفتند كه در آيت اوّل ذكر كرد كه نيز مي گويند: آنچه در شكم اينكه جانوران است از بچّه، چون زنده باشد خالص مردان ما را حلال است و بر زنان حرام است. بعضي گفتند: مراد جمله زنان اند از دختران و مادران، و بعضي [گفتند]«10»: ازواج خواست لا غير، و ظاهر دليل اينكه مي كند. و بعضي مفسّران گفتند: اينكه براي آن گفتند كه مردان بودندي كه خدمت بتخانه كردندي، اينكه تفضيل مردان را بر زنان براي اينكه دادند.

آنگه خلاف كردند در آنچه در شكم چهار پايان است تا مراد به آن چيست! قتاده گفت: مراد به آن شير است. مجاهد و سدّي گفتند: مراد بچّه

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل، لت: به او.

(2). مج، وز، لت: باشند.

(3). مج، وز، لت: باشد.

(4). مج، وز، مل: گرفتن.

(5). اساس: در مطعوم، با توجّه به مج، وز تصحيح شد.

(10- 6). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(7). اساس: عيب، با توجّه به مج، وز تصحيح شد.

(8). مج، وز: به او.

(9). مج، وز، آج، لب، بم: خطر.

صفحه : 58

است، بعضي دگر گفتند: مراد همه است، و نيز احشاي شكم، و اينكه قول عامتر است و به فايده«1» بيشتر«2». و مراد به خالصة لذكورنا، تخصيص ذكور است به آن دون«3» اناث نه نفي شوب«4» و اختلاط.

و در دخول «تا» در خالصة، سه وجه گفتند: يكي آن كه مبالغت راست، كقولهم: علّامة و نسّابة، و يكي آن كه بمنزله «تا» است كه در مصدر شود، كالعافية و العاقبة، و يكي

آن كه مراد به [ما]«5» اناث بچّگان است، و قول اوّل بهتر است، و يقال: فلان خالصة فلان و خلصانه، و بعضي اهل لغت گفتند كه:

اشتقاق ذكر از ذكر است كه شرف باشد، لشرف الرّجال علي النّساء لقوله: وَ إِنَّه ُ لَذِكرٌ لَك َ وَ لِقَومِك َ«6».

و ان يكن [118- ر]

ميتة، إبن كثير خواند: «يكن» بالياء، «ميتة» بالرّفع بر آن كه «كان» تامّه باشد [و معني آن كه اگر حاصل آيد و واقع مرده اي، و اگر چه فعل را اسناد به او كرد، « يا » گفت، براي آن كه گفت: تأنيث حقيقي نيست. و إبن عامر و ابو جعفر «تكن» بالتّاء، «ميتة» بالرّفع براي آن كه «كان» تامّه باشد]«7». و در لفظ «تا» ي تأنيث هست، تكن اوليتر باشد. و أبو بكر عن عاصم خواند: «تكن» بالتّاء، «ميتة» بالنّصب بر«8» آن كه بچّه ماده باشد، و «كان» ناقصه باشد، و باقي قرّاء خواندند:

«يكن» بالياء، «ميتة» بالنّصب، بر تقدير آن كه: و ان يكن الولد ميتة، و گفتند: اگر چنان باشد كه آنچه بزايد مرده باشد، زنان و مردان از آن بخورند و همه را حلال باشد.

آنگه حق تعالي گفت: من جزا دهم ايشان را به اينكه وصف كه كردند و اينكه دروغ كه گفتند، و «با» بيفگند«9»، فعل به وصف رسيد و در او عمل كرد و مفعول به

-----------------------------------

(1). مل نزديكتر و.

(2). آج، لب است.

(3). مج، وز: در.

(4). مج، وز: ثبوت. [.....]

(5). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(6). سوره زخرف (43) آيه 44.

(7). اساس، مج: ندارد، با توجّه به وز، مل افزوده شد.

(8). اساس: و، با توجّه به مج، وز تصحيح شد لب:

براي.

(9). آن و.

صفحه : 59

بيفگند، و التّقدير: سيجزيهم العقاب«1» بوصفهم. و زجّاج گفت: مضاف بيفگند و مضاف اليه به جاي او بنهاد، و تقدير آن كه: سيجزيهم جزاء وصفهم.

إِنَّه ُ حَكِيم ٌ عَلِيم ٌ و او حكيم است، آنچه كند به حكمت كند. و عليم و داناست به مصالح بندگان در حلال و حرام.

قَد خَسِرَ الَّذِين َ قَتَلُوا أَولادَهُم، حق تعالي گفت: زيان كردند آنان كه فرزندان خود را بكشتند و زنده در گور كردند، خوف درويشي را و انديشه عار را، تا كسي ايشان را به نكاح به حكم خود نكند«2»، و اصل «خسران» هلاك باشد، و خسران در تجارت هلاك سرمايه باشد.

إبن كثير و إبن عامر خواندند: «قتلوا» به تشديد «تا» علي التّفعيل لتكثير الفعل. و قوله: سفها، نصب او بر مفعول له است و روا باشد كه مصدر بود لا من لفظ الفعل براي آن كه آن قتل بر آن وجه سفاهت است، و «سفه» نقيض حلم باشد و سفيه ضدّ حليم بود و اصل او خفّت و سبكي باشد به سبكساري. و فرق ميان سفه و نزق آن باشد كه سفه از داعي هوا بود و نزق خفّتي«3» طبيعي باشد«4».

وَ حَرَّمُوا ما رَزَقَهُم ُ اللّه ُ و بر خود حرام كردند آنچه خداي تعالي روزي«5» ايشان كرد از انعام و حرث، و اينكه آيت نيز دليل آن مي كند كه پيش از ورود شرع بر اباحت بوده است، چه اگر بر حظر بودي نگفتي«6»: وَ حَرَّمُوا ما رَزَقَهُم ُ اللّه ُ، و حرام كردند بر ايشان بلكه«7» عقل حظر كرده بودي آن را، آنگه به اينكه رها نكردند تا«8» حوالت آن با خداي كردند به دروغ«9» بي حجّتي. و نصب افترا

بر مفعول له باشد و روا بود كه مصدري بود چنان كه گفتيم«10»: لا من لفظ الفعل: آنگه بيان كرد كه ايشان به اينكه تحريم كه

-----------------------------------

(1). اساس: جزاء، با توجّه به مج، وز تصحيح شد.

(2). مج: كند، وز: بكند.

(3). اساس: خفي لت: خفت با توجّه به مل تصحيح شد.

(4). لت: طبعي.

(5). مج، وز، مل، لت: به روزي آج، لب: رزق.

(6). مج، مل: بگفتي.

(7). اساس، بم، آن: بلك مج، وز، مل: بل. با توجّه به آج تصحيح شد.

(8). مج، وز: يا .

(9). آن: دروغ. [.....]

(10). آج، لب: گفتيم.

صفحه : 60

كردند ضال ّ و گمراه شدند«1»، مهتدي و راه يافته به طريق صواب و سداد نشدند«2»، اگر چه ضلال و نفي اهتدا يكي باشد براي آن جمع كرد ميان هر دو كه لفظ مختلف شد كقوله: و هند اتي من دونها النّأي و البعد.

قوله تعالي:

اللّه َ لا يَهدِي القَوم َ الظّالِمِين َ (144) قُل لا أَجِدُ فِي ما أُوحِي َ إِلَي َّ مُحَرَّماً عَلي طاعِم ٍ يَطعَمُه ُ إِلاّ أَن يَكُون َ مَيتَةً أَو دَماً مَسفُوحاً أَو لَحم َ خِنزِيرٍ فَإِنَّه ُ رِجس ٌ أَو فِسقاً أُهِل َّ لِغَيرِ اللّه ِ بِه ِ فَمَن ِ اضطُرَّ غَيرَ باغ ٍ وَ لا عادٍ فَإِن َّ رَبَّك َ غَفُورٌ رَحِيم ٌ (145)

وَ عَلَي الَّذِين َ هادُوا حَرَّمنا كُل َّ ذِي ظُفُرٍ وَ مِن َ البَقَرِ وَ الغَنَم ِ حَرَّمنا عَلَيهِم شُحُومَهُما إِلاّ ما حَمَلَت ظُهُورُهُما أَوِ الحَوايا أَو مَا اختَلَطَ بِعَظم ٍ ذلِك َ جَزَيناهُم بِبَغيِهِم وَ إِنّا لَصادِقُون َ (146) فَإِن كَذَّبُوك َ فَقُل رَبُّكُم ذُو رَحمَةٍ واسِعَةٍ وَ لا يُرَدُّ بَأسُه ُ عَن ِ القَوم ِ المُجرِمِين َ (147)

ميش دو، و از بز دو، بگو آيا دو نر را به حرام كرده است«1» يا دو ماده را يا آنچه گرد آمد بر او رحمهاي دو ماده! خبر دهي«2» ما را«3» به دانش كه«4» راست مي گويي.

و از شتر دو، و از گاو دو، بگو دو نر را حرام كرد يا دو ماده را يا آنچه گرد آمد بر او رحمهاي دو ماده يا شما بودي«5» حاضر چون اندرز كرد شما را خداي [به اينكه]«6» كيست ظالمتر«7» از آن كه فرا بافد بر خداي دروغ«8» تا گمراه كند مردمان را بي دانش [بدرستي كه]«9» خداي راه ندهد گروه ستمكاران را.

بگو كه نيابم در آنچه وحي كردند«10» به من حرامي برخورنده اي كه بخورد مگر كه باشد مرداري يا خوني ريخته«11» يا گوشت خوك كه آن پليد است يا چيزي برون فرمان خداي بر آن نام جز خداي هر كه را ضرورت باشد نه بغي كننده و نه تعدّي كننده، خداي تو آمرزنده و بخشاينده است.

و بر آنان كه جهود شدند حرام كرديم هر چه از او ناخن

-----------------------------------

(1). وز: حرام كرد.

(2). مج، وز، آف: خبر دهيد.

(3). مج، وز: مرا.

(4). مج، وز: اگر.

(5). مج، وز، آف: بوديد.

(9- 6). اساس: ندارد، با توجّه به مج، افزوده شد.

(7). مج، وز، لت: بيدادگرتر آج، لب: ستمكارتر.

(8). آن: دروغ.

(10). مج: كرده اند.

(11). مج: روان.

صفحه : 62

دارد«1» و از گاو و گوسفند حرام كرديم بر ايشان پيه«2» هاشان مگر آنچه برداشت پشت ايشان يا رودگاني يا آنچه آميخته باشد به استخوان آن پاداشت«3» داديم ايشان را به ظلمشان و ما را ستيگريم«4».

اگر دروغ دارند«5» تو را بگو خداي شما خداوند رحمت«6» است فراخ و باز

ندارند«7» عذاب از گروه«8» گناهكاران [119- ر].

قوله: وَ هُوَ الَّذِي أَنشَأَ جَنّات ٍ، وجه اتّصال آيت به آيت اوّل آن است كه خداي تعالي چون ذكر آن كه كافران گفتند بكرد و بر ايشان رد كرد باز نمود كه خطا كردند، بندگان را تذكير كرد به بعضي نعمتهاي خود تا بدانند كه كس را نرسد كه تحليل و تحريم كند مگر آن را كه منعم باشد بر بندگان خود به اينكه انواع اينكه نعمت. و بيان كرديم كه انشاء، احداث فعل باشد بر سبيل ابتدا نه بر وجه اقتدا به مثالي«9» سابق، و مثله: الابتداء و الاختراع. «جنّات» جمع جنّت باشد و آن بستان بسيار درخت بود كه زمين او را از آفتاب بپوشد. «معروشات» در او دو قول گفتند: يكي آن كه عبد اللّه عبّاس و سدّي گفتند آن مراد چفته است كه مردم بر بندند براي زر، و قول دوم آن است كه: ابو علي گفت آن خواست به او كه بناهاي بلند دارد از ديوار بست و حظيره، و اصل عرش رفع بود و منه سمّي السّرير الرّفيع عرشا، و منه قوله: وَ لَها عَرش ٌ عَظِيم ٌ«10»، اي سرير كبير«11». و قوله:

-----------------------------------

(1). مج، وز: خداوند هر ناخني را. [.....]

(2). آج، لب: چربي.

(3). مج، آج، لب، آف: پاداش.

(4). مج، وز: راست گيريم بم: راستي كرديم.

(5). لت: گويند.

(6). مج، وز: رحمتي.

(7). اساس: باز ندارد با توجه به معني آيه تصحيح شد.

(8). مج، وز: قوم.

(9). آج، لب: مثال.

(10). سوره نمل (27) آيه 23.

(11). اساس: كثير، با توجه به مج، و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 63

خاوِيَةٌ عَلي عُرُوشِها«1» اي ساقطة علي سقوفها، و سقف را براي

بلندي عرش خوانند.

وَ غَيرَ مَعرُوشات ٍ، و آنچه بر خلاف اينكه باشد و محل ّ او بر نصب است بر صفت جنّات. وَ النَّخل َ وَ الزَّرع َ، عطف است بر جنّات اي و انشا النّخل و الزّرع و درختان خرما نيز بيافريد و زرع برويانيد مُختَلِفاً أُكُلُه ُ، نصب او بر حال است و اگر چه هنوز مأكول نيست و مثله قولهم: مررت برجل معه صقر صائدا به غذا اي مقدّرا الصّيد«2» غدا، و گفتند مراد به اكل ميوه آن است، و بر اينكه وجه به تاويل حاجت نباشد.

وَ الزَّيتُون َ وَ الرُّمّان َ و زيتون و نار يعني درختان او نيز عطف است بر مقدّم مُتَشابِهاً وَ غَيرَ مُتَشابِه ٍ، نصب او بر حال است يعني بهري با بهري ماند از اينكه درختان در تكاثف اغصان و با برگرفتن به ميوه و با يكدگر نماند در دگر اوصاف، و گفته [اند]«3»: مشتبها في اللّون و الشّكل غير متشابه في الطّعم، در شكل و لون با يكديگر ماند«4»، در طعم با يكديگر نماند بل طعمشان مختلف باشد. كُلُوا مِن ثَمَرِه ِ إِذا أَثمَرَ، صورت امر است و مراد اباحت، گفت: بخوري«5» از ميوه او چون ميوه بيارد. وَ آتُوا حَقَّه ُ يَوم َ حَصادِه ِ و حق ّ او بدهي«6» آن روز كه بدروي«7». اهل بصره و إبن عامر و عاصم خواندند: حصاده به فتح «حا» و باقي قرّاء به كسر، و اينكه هر دو لغت است.

سيبويه گفت: مصادري كه بر اينها«8» زمان آمد آن را بر وزن فعال گفتند كالجداد و الجذاذ«9»، و الصّرام و القطاع و الحصاد و فتح نيز روا باشد در او، در اينكه«10» حق خلاف كردند.

-----------------------------------

(1). سوره بقره (2) آيه 259.

(2). مج،

آج، لب، لت به.

(3). اساس: ندارد، با توجّه به مج، و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). مج، وز، آج، لب، لت: مانند. [.....]

(5). مج، وز، مل، آف: بخوريد.

(6). مج، وز، مل، آف: بدهيد.

(7). مج، وز، مل، آف: بدرويد.

(8). آج، انتها.

(9). آج: الجزام لب، بم: الجراد.

(10). لب: دين.

صفحه : 64

عبد اللّه عبّاس گفت و محمّد بن الحنفيّه و زيد بن اسلم و حسن بصري و طاووس«1» و جابر بن زيد و قتاده و ضحّاك: مراد زكات است و چون چنين باشد امر بر وجوب بود، و از باقر- عليه السّلام- روايت است، و عطا و مجاهد و عبد اللّه عمر و سعيد بن جبير و ربيع و انس گفتند: مراد آن است كه از درخت بيفتد«2» آن به درويش بايد دادن بر سبيل صدقه، و اصحاب ما روايت كردند كه آن دسته باشد كه به وقت درو كردن«3» به درويش دهند، برون«4» زكات.

ابراهيم و سدّي گفتند: آيت منسوخ است به فرض زكات،«5» روز درو نبايد دادن و نيز گفت براي آن كه استقرار فرض زكات در مدينه بود و اينكه سوره مكّي است و نيز آن كه روايت كرده اند كه:

الزّكات نسخت كل ّ صدقة

كه زكات همه صدقات را منسوخ كرد، يعني وجوب زكات. و بعضي دگر گفتند: يوم حصاده، وقت وجوب باشد، و يوم رفعه وقت دادن و بنزديك ما عند بدوّ صلاح زكات واجب شود و دادن به وقت ارتفاع باشد. وَ لا تُسرِفُوا [119- پ]

و اسراف مكنيد. در او چند قول گفتند:

يكي آن كه توانگران در آن عهد در دادن اسرف كردندي تا محتاج شدندي تا روايت كرده اند كه ثابت بن قيس بن الشّمّاس«6»

را پانصد درخت خرما بود به وقت ارتفاع همه را بداد و براي عيال هيچ باز نگرفت، خداي تعالي از اينكه نهي كرد و رسول- عليه السّلام- گفت:

7» ابدأ بمن تعول«

ابتدا به عيال خود كن، مقاتل و عطيّه عوفي گفتند: براي بتان چيزي مدهي«8». زهري گفت: در معصيت خرج مكنيد. مجاهد گفت: اگر كوه ابو قبيس زر گردد كسي را باشد به صدقه بدهد اسراف نباشد و اگر مدّي در معصيت بدهد اسراف باشد و از آن جاست كه حاتم طائي را گفتند: لا خير في السّرف، گفت: لا اسراف في الخير. و الاسراف التّبذير، و السّرف الخطاء.

-----------------------------------

(1). لت: كاووس.

(2). مج، وز، لت: بيوفتد.

(3). مل، درويدن.

(4). آج، لب: لت، آن: بيرون.

(5). لت براي آن كه.

(6). لب، بم، آف، آن: سماس.

(7). اساس، آج، لب، بم: يعول با توجّه به مج، تصحيح شد.

(8). مج، وز، مل، آف: مدهيد. [.....]

صفحه : 65

و بعضي دگر گفتند: اينكه خطاب است با سلطان، يعني بالاي حق ّ خود مستاني«1» و بعضي دگر گفتند: خطاب عام است با همه، و گفته اند: اسراف هم در افراط مستعمل است و هم در تقصير، و در اينكه بيت را بر اينكه تفسير دادند كه شاعر گفت«2»:

أعطوا هنيدة تحدوها ثمانية ما في عطائهم من ّ و لا سرف

اي منّة و لا تقصير، و يقال السّرف الاخطاء من قولهم: مررت بكم فسرفتكم، اي اخطأتكم،«3» معني آن باشد كه به جاي خود نهي«4» و از جاي و استحقاق تعدّي مكنيد.

و آنچه واجب است در غلّات و ثمان عشر است يا نصف العشر، و نصاب در او پنج وسق باشد هر وسقي شصت صاع هر صاعي چهار مد هر مدّي

دويست و نود و دو درم و نيم، و نصاب همين يكي باشد و پس از آن هر چه بيفزايد از اندك و بسيار عشر يا نصف العشر بايد داد، اگر از جايي آب خورد كه آن را مؤنثي نبود چون آب باران و رود عشر بايد داد«5» ده يك، و اگر آب را مؤنت باشد چون آب كاريز نصف العشر بايد داد«6»، و آنچه دهد در عهد امام به امام مسلمانان بايد برد تا او بر مستحقّان قسمت كند و در وقت آن كه امام حاضر نباشد او قسمت كند بر مستحقّان«7»، و اگر چه به يك كس دهد روا باشد.

آنگه گفت: خداي تعالي مسرفان را كه اسراف كنند و از اندازه تعدّي كنند. دوست ندارد.

وَ مِن َ الأَنعام ِ حَمُولَةً وَ فَرشاً، و از چهارپايان بيافريد براي شما حموله و فرش و عامل در حموله و فرشا هم آن عامل متقدّم است من قوله: انشأ، يعني انشأ حمولة و فرشا، و در معني «حمولة و فرشا» سه قول گفتند، يكي آن كه عبد اللّه مسعود و عبد اللّه و عبّاس و حسن و مجاهد گفتند: «حموله» شتر بزرگ

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل، آف: مستانيد.

(2). مج، وز، مل شعر.

(3). اساس: اخطاتم، با توجّه به مج، تصحيح شد.

(4). آف: نهيد.

(6- 5). مج، وز: دادن.

(7). مج، وز، لت: مستحقانش.

صفحه : 66

باشد. و «فرش» شتر كوچك، قال عنتره:«1»

ما راعني الّا حمولة اهلها وسط الدّيار تسف ّ حب ّ الخمخم

و «فعوله» به فتح «فا» مذكّر و مؤنّث در او يكسان باشد، كالضّرورة و الفروقة، چون به معني فاعل باشد و چون به معني مفعول باشد فرق كنند ميان مذكّر و مؤنّث، كالحلوبة

و الرّكوبة، و فرش را شاهد قول را جز است كه گفت:«2»

اورثني«3» حمولة و فرشا أمشّها في كل ّ يوم مشّا

و قال اخر:

و حوينا الفرش من انعامكم و الحمولات و ربّات الحجل

و قولي ديگر آن است كه قتاده و ربيع و سدّي و ضحّاك گفتند: «حموله» اشتر و گاو باركش باشد و «فرش» گوسپند. قول سيوم از عبد اللّه عبّاس آن است كه: «حموله» هر چارپايي باشد كه باركش بود]«4» از شتر [و استر]«5» و اسب و خر و گاو و فرش و گوسپند باشد. و «حموله» اسم جمع است و از لفظ خود واحد ندارد و «حموله» به ضم ّ «حا» بارها باشد«6» و گوسپند را براي آن «فرش» خواند«7» كه از خردي منفردش«8» باشد بر زمين و فرش زمين مطمئن باشد، و فرش نقبي باشد [120- ر]

به زير زمين. قال الرّاجز:«9»

مشفر النّاب تلوك«10» الفرشا

آنگه گفت: كُلُوا مِمّا رَزَقَكُم ُ اللّه ُ«11» بخوري«12» از آنچه خدا«13» شما را روزي كرده است. و لا تتّبعوا خطوات الشّيطان، و پيروي مكنيد«14» گامهاي شيطان را.

-----------------------------------

(2- 1). مج، وز، مل شعر.

(3). مج، وز، مل، آج، لب: اوردتني.

(5- 4). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد.

(6). اساس، بم، آن: پارها، با توجّه به مج تصحيح شد.

(7). آج، لب: خوانند.

(8). مج، وز، آج، لب: متفرش.

(9). مج، وز، مل شعر.

(10). اساس، بم: بلوك، با توجّه به مج، تصحيح شد. [.....]

(11). سوره مائده (5) آيه 88.

(12). مج، وز، مل، آج، لب، آف: بخوريد.

(13). مج، وز، مل تعالي.

(14). آج، لب: پيرو مكنيد مج، وز، لت: پيگيري مكنيد.

صفحه : 67

«كلوا» لفظ امر است و مراد اباحت است و در «خطوات» سه وجه

آمده است:

ضم ّ الخاء و الطّاء و ضم ّ الخاء و سكون الطّاء، و اينكه قراءت ابو عمرو است و ضم ّ «خا» و فتح «طا»، و در معني او دو قول گفتند: يكي بيان متابعت و آن كه خطوه را بيان متابعت كرد بر سبيل مبالغت، يعني پي بر پي شيطان منهي«1» و به ره او نروي«2» بر اثر او، دوم آن كه: شيطان بگذراند«3» شما را از حلال به حرام. إِنَّه ُ لَكُم عَدُوٌّ مُبِين ٌ كه شيطان شما را دشمني است آشكارا، من ابان الشّي ء اذا تبيّن. و گفته [اند]:«4» مظهر عداوت از آن كه با پدر شما كرد.

قوله: ثَمانِيَةَ أَزواج ٍ، هم عطف است علي قوله: انشأ و بيافريد براي شما هشت جفت. مِن َ الضَّأن ِ اثنَين ِ از ميش دو و از بز دو، و اهل بصره خواندند و إبن كثير، الّا إبن فليح«5» و إبن عامر الّا الدّاجوني ّ عن هشام: المعز بفتح العين، و باقي قراء به سكون العين، و معز بفتح العين جمع ما عزّ باشد كخادم و خدم و طالب و طلب و حارس و حرس، و اخفش گفت: جمع«6» جمع است و او را واحد نيست از لفظ. و كذلك المعزي، و ابو زيد گفت: و كذلك الامعوز و انشد:

التّيس في المعوزه المتزيّل

«7» و آن كه «معز» خواند، گفت: جمع ما عز باشد كراكب و ركب و صاحب و صحب، اينكه قول اخفش است. و سيبويه گفت: اسم جمع است براي آن كه لفظ جمع«8» حروف بيشتر بايد«9» از حروف واحد، و ابو عثمان المازني ّ اينكه بيت بياورد به حجّت قول سيبويه«10»:

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل، آف: منهيد.

(2). مج، وز، مل، آف: نرويد.

(3).

اساس: بگزراند، با توجّه به مج، تصحيح شد.

(4). اساس: ندارد با توجّه به مج، افزوده شد.

(5). كذا: در اساس، مل، بم، آف، آن، لت: فلح ديگر نسخه بدلها: فلج.

(6). مج، وز، مل، لت: اسم، آج، لب: جمع اسم.

(7). تفسير تبيان (4/ 298): المربل.

(8). مج، وز، مل، آج، لب، لت را.

(9). مج: باشد.

(10). مج، وز، مل شعر. [.....]

صفحه : 68

بنيته بعصبة من ماليا اخشي ركيبا او رجيلا عاديا

و ابو عثمان گفت: گاو بنزديك عرب «نعجه» باشد و آهو «ماعز»، گفت دليل بر اينكه قول ذو الرّمّه كه گفت:«1»

اذا ما علاها راكب الضّيف لم يزل يري نعجة في مرتع و يثيرها

مولّعة خنساء ليست بنعجة تدمّن اجواف المياه و قيرها

و توليع و خنس از صفت گاو باشد از صفت گوسپند«2» نباشد و دليل بر آن كه آهو را «ماعز» خوانند قول ابو ذؤيب است:«3»

و عادية«4» تلقي الثّياب كانّها تيوس ظباء محصها و انبتارها«5»

و «تيس» فحل بز«6» باشد و مراد به ازواج افراد است، عرب گويد: عندي زوجان من الحمام، نر و ماده خواهد يعني هر يكي از ايشان جفت آن ديگر باشد و واحد «ضأن» ضاين در مذكّر و ضائنه در مؤنّث است و جمع ضأن كرده اند علي ضئين، كعبد و عبيد و جمع «ما عز» بر مواعز كرده اند.

و از صادق- عليه السّلام- روايت كردند كه او گفت مراد بقوله: مِن َ الضَّأن ِ اثنَين ِ، اهلي و وحشي خواست و همچنين در بز و گاو اهلي و وحشي خواست و در شتر همچنين عربي و بختي خواست. و بر اينكه قول هشت جفت شانزده عدد باشد و تخصيص اينكه اجناس [براي آن كرد]«7» كه اينكه آن

بود كه ايشان حرام كردند. از اينكه جمله«8» آنچه حرام كردند. آنگه بر سبيل احتجاج گفت و ردّ بر ايشان كه: بگوي«9» تا كدام حرام كرد خداي از اينكه هشتگانه دو نر يا دو ماده! و «الف» استفهام راست و معني تقريع و انكار. أَمَّا اشتَمَلَت عَلَيه ِ أَرحام ُ الأُنثَيَين ِ

-----------------------------------

(3- 1). مج، وز، مل شعر.

(2). آج، لب، بم، آف، لت، آن: گوسفند.

(4). مج، وز: غادية.

(5). كذا: در اساس و همه نسخه بدلها چاپ شعراني (5/ 79) و تبيان (4/ 299) و انبتارها.

(7- 6). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(8). آج، لب: از جمله.

(9). مل: بگوييد.

صفحه : 69

يا «1» آنچه مشتمل شود و گرد آيد بر او ارحام اينكه دو ماده از اينكه دو جنس و غرض«2» آن كه هر چه از اينكه بگويند و فتوي كنند بر او خلاف راستي باشد و دروغتر بود«3» [120- پ]. نَبِّئُونِي بِعِلم ٍ مرا خبر دهي به علمي و دانشي اگر راست گويي«4» در اينكه دعوي كه مي كني.

مفسّران گفتند: مشركان بنزديك رسول آمدند و خطيب ايشان را در اينكه وقت«5» أبو الأحوص مالك بن عوف بود و در معني بحيره و سايبه با او مناظره كردند.

رسول عليه السّلام گفت: اينكه چيزها چرا حرام كرده اي از جهت نران يا مادگان يا از جهت هر دو، و هيچ بچّه نباشد الّا از نر و ماده! و آنگه به چه علّت بهري بر زنان حلال است و بر مردان حرام و چون بميرند بر همه حلال باشند«6»! اينكه چرا چنين باشد«7»! فروماندند«8» و هيچ جواب نداد«9»، گفت: خداي تعالي چنين فرمود. خداي تعالي اينكه آيات فرستاد«10» ردّ

بر ايشان.

وَ مِن َ الإِبِل ِ اثنَين ِ وَ مِن َ البَقَرِ اثنَين ِ، و نيز بيافريد براي شما از شتر دو جفت و از گاو«11» دو جفت، اكنون تمامي هشت باز آمد بر قول اوّل كه ازواج بر افراد حمل كردند، و نصب او بر«12» «انشأ» است، يعني و انشأ لكم مِن َ الإِبِل ِ اثنَين ِ وَ مِن َ البَقَرِ اثنَين ِ«13»، بر اينكه طريقه«14» گفت بگو و بپرس«15» از ايشان«16»:

از اينكه دو گانه كدام حرام كرد دو نر يا دو ماده يا آنچه رحم اينكه دو جنس

-----------------------------------

(1). آج، لب: امّا.

(2). اساس، مج، وز، بم: عرض خوانده مي شود.

(3). مج، وز، آج، لب، آف، لت: دروغ بود.

(4). مج، وز راستي گيري مل: راستي گردي لت: راستيگري.

(5). آج، لب: در آن.

(6). مج، وز، بم، مل، آف، لت: باشد، لب و.

(7). مج، وز، لت: آيد. [.....]

(8). مج، وز، مل، آف، لت، بم: فروماند.

(9). آج، لب، بم: ندادند مج، وز، لت: نداشت.

(10). مج، وز: بفرستاد.

(11). مج: گاؤ.

(12). مج، بم ايشان يعني.

(13). مج، وز، لت آنگه.

(14). مج، وز، آف، لت، آن: طريقت.

(15). مج: بترس. 16. مج، وز تا.

صفحه : 70

بر او مشتمل شود از بچّه! أَم كُنتُم شُهَداءَ يا شما حاضر بودي چون خداي تعالي شما را اندرز كرد به اينكه جمله بر سبيل ردّ بر ايشان و تخطئه و تجهيل ايشان بگفت. آنگه گفت: كيست ظالمتر و ستمكارتر از آن كسي كه«1» مردمان را گمراه كند بي علم! آنگه: خداي تعالي لطف نكند با چنين كافران بر كفر مصرّ، و نيز راه ننمايد ايشان را به بهشت و ثواب براي آن كه ايشان مستحق ّ عقاب«2» دايم باشند.

قوله: قُل لا أَجِدُ فِي ما أُوحِي َ- الاية، آنگه رسول- عليه

السّلام- را گفت:

بگو اينكه كافران را«3» كه من نمي يابم در اينكه قرآن كه بر من وحي كرده اند و فرود آورده هيچ طعامي حرام بر كسي كه خورد الّا كه مرداري باشد، يعني خداي تعالي در شرع من چيزي حرام نكرد از جمله طعام بر خورنده الّا مردار و براي آن مردار گفت اينكه جا و در سوره المائده منخنقة و موقوذة و متردّية و نطيحة گفت كه آن هر چهار داخل باشند در تحت اينكه دو جمله مردار باشد، جز كه طريق كشتن و تلف«4» آن مختلف«5» مي شود. أَو دَماً مَسفُوحاً يا خوني ريخته باشد يا گوشت خوك باشد كه آن پليد است. اينكه سه گانه بر آن«6» تخصيص كرد كه تحريم اينكه مؤكّدتر است، و بعضي دگر گفتند: اينكه چيزها به نص ّ قران حرام است«7» و آنچه جز اينكه است به وحي كه نه قرآن است. بعضي دگر گفتند: سورت مكّي است، در مكّه حرام هم اينكه«8» بود باقي محرّمات را بيان به مدينه فرود آمد. و «ميته» عبارت باشد از تني كه در او حيات نباشد برود از او بي آن كه او را بكشند به ذبح يا به نحر تذكيتي شرعي. و مسفوح مصبوب«9» باشد ريخته، و براي آن قيد زد به مسفوح كه

-----------------------------------

(1). از آن كه.

(2). مج، وز، مل، لت: عذاب.

(3). مج، وز: اينان را.

(4). آج، لب كردن.

(5). آج، لب: مختلفه. [.....]

(6). مج، وز، لت: براي آن.

(7). مل: حرامند.

(8). آج، لب: همين آن: هم حرام اينكه.

(9). آج، لب: منصوب.

صفحه : 71

آنچه از خون با گوشت و جگر آميخته باشد از آنچه جدا نتوان كردن، آن معفوّ و مباح است و گوشت

خوك و«1» اگر چه گوشت را تخصيص كرد از خوك همه [چيز]«2» حرام است از«3» گوشت و پوست و پيه و موي. فَإِنَّه ُ، كنايت راجع است با آنچه«4» در پيش ذكر آن برفت از حرام. أَو فِسقاً، عطف است علي «لحم خنزير»«5»، و مراد به «فسق» اينكه جا ذبيحه است كه نه به نام«6» خداي كشته باشند، بل به نام اصنام و اوثان كشته باشند.

آنگه گفت: اگر كسي مضطر شود و ضرورت او را بدان آرد«7» كه اينكه چيزها او را تناول بايد كردن«8» و باغي و عادي«9» نباشد در او چند قول گفتند:«10» يكي آن كه طلب اينكه چيزها نكند، و گفته اند: [طلب]«11» لذّت نكند به تناول اينكه چيزها، و گفته اند: [مراد]«12» [121- ر]

به باغي آن است كه بر امام عادل برون«13» آيد، و گفته اند: معني آن است كه تعدّي نكند از آن كه امساك رمق كند او را، و گفته اند:

تعدّي نكند از حلال به حرام، و حدّ آن ضرورت كه اينكه چيزها [را]«14» با آن رخصت باشد آن است كه از گرسنگي«15» به جايي رسد«16» كه از تلف نفس بترسد.

فَإِن َّ رَبَّك َ غَفُورٌ رَحِيم ٌ، «فا» جواب شرط است، يعني هر كه مضطر«17» باشد خداي تعالي غفور و رحيم است بر بندگان، به رحمت رخصت داده است«18»

-----------------------------------

(1). آج، لب: ندارد. (14- 11- 2). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(3). وز، آج، لت او.

(4). آن كه.

(5). اساس: علي الحم الخنزير، با توجّه به مج، وز تصحيح شد.

(6). اساس: بي نام، با توجّه به مج، زو تصحيح شد.

(7). مج، وز، لت: به آن آرد، مل: با آن آرد.

(12- 8). اساس: كرد، با توجّه به

مج، وز تصحيح شد.

(9). لت: داعي.

(10). آج، لب: قول رفته بود. [.....]

(13). مج، وز، مل، آج، لب، آن: بيرون.

(15). وز: گشنگي.

(16). مل: رسيده باشد.

(17). اساس: مضطرب، با توجّه به مج، وز تصحيح شد.

(18). مج، وز، مل، لت: رخصت داد.

صفحه : 72

ايشان را در تناول، و به مغفرت بيامرزد ايشان را چون از حال ايشان اضطرار داند. و جماعتي فقها استدلال كردند به اينكه آيت بر آن كه حرام در شرع همين است كه در اينكه آيت گفت از آنان كه به دليل الخطاب گفتند، و اينكه درست نيست براي آن كه از آيت اينكه دانند كه آنچه در اوست حرام باشد، امّا آنچه جز آن است«1» روا باشد كه تحريم آن به ديگر آيت و دليل سنّت مقطوع عليها و دليل اجماع دانند. و محرّمات بسيار است چون سباع و هر چه ناب مخلب دارد، و آنچه مسوخ«2» است چون پيل«3» و كپي و بسيار چيزهاي ديگر [كه]«4» در اخبار مقطوع آمد چون جرّي و مار ماهي، و ممكن است اينكه را استدلال كردن بر آن كه پوست مردار حرام است لقوله: «ميتة» و پوست نيز در او حيات بوده باشد و برفته، و دليل نيست بر آن كه موي و پشم و وبر«5» از او حرام است«6» كه آن را حيات نبوده است در او«7» و رسول- عليه السّلام گفت:

لا تنتفعوا من الميتة باهاب و لا عصب.

وَ عَلَي الَّذِين َ هادُوا، حق تعالي در اينكه آيت بيان كرد كه بر جهودان عهد موسي و آنان كه پس از ايشان بودند بر شرع او تا منسوخ شدن«8»، حرام كرديم كُل َّ ذِي ظُفُرٍ هر حيواني كه ناخن

داشت يعني چنگال. عبد اللّه عبّاس و سعيد جبير و مجاهد و قتاده و سدّي گفتند: هر حيواني است كه شكافته سم نباشد چون شتر و شتر مرغ و بطّ و مرغابي، و ابو علي جبّائي گفت: جمله انواع سباع از شير و گرگ و پلنگ و روباه و سگ و گربه و هر چه او را به چنگال صيد كند«9» داخل است تحت اينكه. أبو القاسم بلخي ّ گفت: مراد هر ذوات الحافري است

-----------------------------------

(1). آج، لب: جز اوست.

(2). مج، آج، بم: منسوخ.

(3). مج، وز، مل: فيل.

(4). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(5). مج، وز: و پشم و پر.

(6). مج، وز: حرام باشد.

(7). لت: ندارد.

(8). اساس: شدند، با توجّه به مج، وز تصحيح شد.

(9). مج: كنند. [.....]

صفحه : 73

از چهارپاي و هر ذوات المخلبي از مرغان، بر اينكه قول اسب«1» [و]«2» شتر و خر در او داخل باشد«3»، و در اخبار ما اينكه هر دو مكروه است، و گفت: ظفر را براي«4» مجاز حافر خواند، چنان كه طرفه گفت«5»:

فما رقد الولدان حتّي رأيته علي البكر يرميه بساق و حافر

در بيت قدم را حافر خواند. وَ مِن َ البَقَرِ وَ الغَنَم ِ، و باز نمود كه از گاو و گوسپند پيه بر ايشان حرام بود از هر نوع پيه كه در شكم باشد از ثرب و پيه كلي الا پيهي«6»، يعني گوشت«7» فربه كه بر پشت ايشان باشد. أَوِ الحَوايا يا آن پيه كه بر حوايا باشد و آن مباعر بود و رودكاني كه پشك در او بود. و اينكه قول عبد اللّه عبّاس است و حسن و سعيد جبير و قتاده و مجاهد و

سدّي، و إبن زيد گفت: جاي شير باشد براي آن كه شير در او جمع شود. و در واحد حوايا چند قول گفتند، زجّاج گفت:

حاوياء«8» و حاويه كقاصعاء«9» و قواصع و ضاربه و ضوارب، و آن كه گفت وزن او فعايل است، گفت: واحد او حويّه باشد، كسفينة و سفاين، و نيز استثناء كرد از آن جمله هر پيهي و گوشتي فربه كه بر استخوان باشد چون گوشت پهلو و دنبه، و اينكه قول سدّي است و إبن جريج [121- پ]. و در محل ّ «حوايا» از اعراب خلاف كردند. بيشتر اهل علم گفتند: محل ّ او رفع است عطفا علي الظّهور، يعني«10» ما حملت الحوايا من الشّحم، و بعضي دگر گفتند: محل ّ او نصب است عطفا علي «ما» في قوله: إِلّا ما حَمَلَت اما قوله: او ما اختلط بعظم، عطف است علي «ما» في قوله: ما حملت، و بعضي دگر گفتند: «حوايا» [و]«11»: «ما اختلط بعظم»

-----------------------------------

(1). اساس: است، با توجّه به مج، وز تصحيح شد لت: استر.

(2). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(3). مج، وز، لت: باشند.

(4). مج، وز، مل: بر.

(5). مج، وز، مل شعر.

(6). مل: الّا ما حملت ظهورهما.

(7). مج، وز، لت: گوشتي.

(8). اساس: حاوايا، با توجه به مج، تصحيح شد.

(9). اساس: كقاصع، با توجّه به مل، لت، تصحيح شد. مج، وز: ليعاصمعا.

(10). مج، وز، لت او.

(11). اساس: ندارد، با توجّه به مج، افزوده شد.

صفحه : 74

عطف است علي«1» قوله: شُحُومَهُما و جمله حرام است و «او» به معني واو است و آنچه مستثناست جز يك چيز نيست: إِلّا ما حَمَلَت ظُهُورُهُما، و تقدير آن است كه (و علي الّذين هادوا حرمنا

كل ذي ظفر و من البقر و الغنم حرمنا عليهم شحومهما او الحوايا او ما اختلط بعظم الا ما حملت ظهورهما)، و در اينكه وجه عدول است از«2» چند وجه،«3» وجه، اوّل اوليتر است. ذلِك َ جَزَيناهُم بِبَغيِهِم اينكه جزاي ايشان است كه ما داديم به بغي و ظلمشان، و اينكه چيزها كه خداي تعالي گفت بر جهودان حرام كرده در شرع موسي بود، امّا شرع رسول ما- عليه السّلام-، آن را منسوخ كرد و ترسايان دعوي كردند كه شرع عيسي- عليه السّلام- آن را منسوخ كرد و بر اينكه«4» قطع نيست ما را براي آن كه طريقي عملي«5» نيست فرا«6» آن ما را. قوله: ذلِك َ جَزَيناهُم بِبَغيِهِم، اگر گويند: شرايع تابع مصلحت باشد، و اينكه«7» جمله تكاليف«8» است و غرض به«9» تكليف تعرّض«10» ثواب است، و چگونه روا باشد، كه تكليف عقاب بود«11»! جواب گوييم: خداي تعالي اينكه را جزا و عقاب براي آن خواند كه آن گناهان كه ايشان كردند از تحريف و تصحيف و تحليل محرّمات اقتضاي آن كرد در باب مصلحت كه چيزها«12» كه حلال بود ايشان را اگر آن معاصي نكرده بودندي همچنان حلال بودي، چون ارتكاب آن معاصي كردند بر ايشان حرام كرد.

پس چون تغيير«13» مصلحت عند فعل ايشان بود و تحريم عقيب«14» آن حاصل آمد«15»، آن را بر توسّع عقاب و جزا خواند. وَ إِنّا لَصادِقُون َ، و ما راست گوييم«16» در

-----------------------------------

(1). وز في.

(2). مج، وز، آج، لب، لت ظاهر.

(3). مج، وز، لت و. [.....]

(4). مل: من.

(5). مج، وز، لت: علمي.

(6). مج، وز، آج، لب، لت: ندارد.

(7). مج، وز: از مل: آن.

(8). مج، وز، آج، لب، لت: تكليف.

(9). آج: از.

(10).

مج، وز، مل، لت: تعريض.

(11). آج، لب: باشد.

(12). مج، وز: چيزهايي.

(13). مج، وز: بغير.

(14). آج، لب: عقب.

(15). مج: آيد. 16. مج، وز: گيريم، مل: راست گويانيم.

صفحه : 75

آن خبر كه داديم از تحريم اينكه چيزها بر جهودان بر سبيل عقوبت، اوايل ايشان را و اواخر ايشان را بر سبيل مصلحت تا به وقت نسخ شرع موسي- عليه السّلام.

قوله تعالي«1»: فَإِن كَذَّبُوك َ فَقُل رَبُّكُم ذُو رَحمَةٍ واسِعَةٍ اگر تو را تكذيب كنند.

و دروغزن دارند در آن خبر كه دادي كه خداي اينكه چيزها به حرام كرد، و تكذيب ايشان آن«2» بود كه گفتند كه: اينكه چيزهايي است كه يعقوب بر خويشتن حرام كرد، خداي بر او حرام نكرده بود. ما موافقت«3» يعقوب را، آن چيزها بر خويشتن حرام كرديم نه چنان است كه تو گفتي خداي حرام كرده است. قولي دگر آن است كه:

كنايت راجع است با جمله مشركان در انواع تكذيب كه كردند رسول را- عليه السّلام.

گفت تو به جواب آن تكذيب بگوي كه: خداي شما خداوند رحمت فراخ است.

اگر گويند: چگونه رحمت واسعه را به جواب تكذيب رسول كرد! گوييم«4» از اينكه دو جواب است: يكي آن كه حق تعالي به رحمت خود با تكذيب ايشان ايشان را مهلت داد و عقوبت عاجل«5» نكرد. جواب ديگر آن كه: ذكر رحمت براي آن كرد تا ترغيب كند ايشان را به«6» ايمان و تزهيد«7» كند در كفر. چون ايشان بشنودند كه خداي تعالي واسع الرّحمه است، طمع رحمت او ايشان را داعي باشد با ايمان و طاعت و صارف«8» باشد از كفر و تكذيب. آنگه با ترغيب ترهيب«9» كرد و با وعد وعيد مقرون كرد بقوله:

وَ لا يُرَدُّ بَأسُه ُ عَن ِ القَوم ِ المُجرِمِين َ، گفت: عقاب«10» او رد نكند«11» [122- ر]

از كافران و گناهكاران تا چنان كه ايشان را به طريق ترغيب نزديك يكديگر«12» به طريق ترهيب نزديك بكند«13» تا از دو وجه ايشان را لطف باشد.

-----------------------------------

(1). مج، وز، لت: عزّ و علا. [.....]

(2). لب را.

(3). مج، وز، مل، لت و متابعت.

(4). آج، لب: گويم.

(5). مج، وز، مل، لت: عاجل.

(6). مج، وز، مل: بر.

(7). آج، لب: تذهيب.

(8). مج: ندارد.

(9). آج: تهديد لب: تهذيب.

(10). مج، وز، لت: عذاب.

(11). لت: نكنند.

(12). مج، وز، لت: بكرد آج. لب: بكند.

(13). مج، وز: نكند.

صفحه : 76

و قوله«1» تعالي«2»:

لَو كان َ ذا قُربي وَ بِعَهدِ اللّه ِ أَوفُوا ذلِكُم وَصّاكُم بِه ِ لَعَلَّكُم تَذَكَّرُون َ (152)

وَ أَن َّ هذا صِراطِي مُستَقِيماً فَاتَّبِعُوه ُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُل َ فَتَفَرَّق َ بِكُم عَن سَبِيلِه ِ ذلِكُم وَصّاكُم بِه ِ لَعَلَّكُم تَتَّقُون َ (153) ثُم َّ آتَينا مُوسَي الكِتاب َ تَماماً عَلَي الَّذِي أَحسَن َ وَ تَفصِيلاً لِكُل ِّ شَي ءٍ وَ هُدي ً وَ رَحمَةً لَعَلَّهُم بِلِقاءِ رَبِّهِم يُؤمِنُون َ (154) وَ هذا كِتاب ٌ أَنزَلناه ُ مُبارَك ٌ فَاتَّبِعُوه ُ وَ اتَّقُوا لَعَلَّكُم تُرحَمُون َ (155) أَن تَقُولُوا إِنَّما أُنزِل َ الكِتاب ُ عَلي طائِفَتَين ِ مِن قَبلِنا وَ إِن كُنّا عَن دِراسَتِهِم لَغافِلِين َ (156) أَو تَقُولُوا لَو أَنّا أُنزِل َ عَلَينَا الكِتاب ُ لَكُنّا أَهدي مِنهُم فَقَد جاءَكُم بَيِّنَةٌ مِن رَبِّكُم وَ هُدي ً وَ رَحمَةٌ فَمَن أَظلَم ُ مِمَّن كَذَّب َ بِآيات ِ اللّه ِ وَ صَدَف َ عَنها سَنَجزِي الَّذِين َ يَصدِفُون َ عَن آياتِنا سُوءَ العَذاب ِ بِما كانُوا يَصدِفُون َ (157)

حرام كردماني آج، لب: حرام گردانيديمي.

(8). مج، وز، آف، لت: چيزي آج، لب: هيچ چيز.

(9). آج، لب: تكذيب نمودند.

(10). آج، لب: پيش از اينكه.

(11). مج، وز: بچشند.

(12). مج، وز، لت: بنزديك آج، لب: نزد.

(13). آج، لب حجتي.

(14). مج، وز: كه بيرون آريد آج، لب تا بيان كنيد لت: بيرون آري.

(15). مج، وز، آف: نمي گوييد. 16. مج، وز: مگر [.....]

(17). آج، لب: تمام. 18. مج، وز: همه را.

(19). آج، لب: حاضر كنيد. 20. آج، لب، آف پس.

(21). مج، وز، لت: هواهاي آج، لب: رايهاي باطل.

صفحه : 77

آيات«1» ما را و آنان كه نگرويدند به آخرت«2» و ايشان به خداشان انباز گيرند«3».

بگو بيايي«4» تا بخوانيم«5» آنچه حرام كرد خداي تان بر شما، آن كه شرك نياري«6» چيزي و با مادر و پدر نيكويي كني«7» و مكشي«8» فرزندانتان را از«9» درويشي، ما روزي دهيم شما را و ايشان را و گرد مگردي«10» زشتيها را آنچه آشكار است از آن و آنچه پنهان«11» و مكشيد تن آن كه حرام كرد خدا مگر براستي، اينكه است كه وصيّت كردتان بدان تا مگر شما اندرز يابيد«12».

و نزديكي مكنيد«13» به خواسته هاي«14» يتيمان«15» مگر بدانچه آن نيكوتر است تا برسند به بلاغت«16» و تمام بدهيد پيمانه«17» و ترازو به داد«18» ننهيم«19» بر تني«20» مگر آنچه طاقت آن باشد و چون گوييد داد كنيد«21» و اگر چه باشند خويش و به پيمان

-----------------------------------

(1). مج: آيتها.

(2). مج، وز، لت: به سراي بازپسين آج، لب: به آن جهان.

(3). آج، لب: برابر مي كنيد.

(4). مج، وز، آج، لب، آف: بياييد.

(5). آج، لب: بخوانم آن را.

(6). مج، وز، آف، لت: نياريد به او.

(7). مج، وز، آف: كنيد.

(8). مج، وز، آج، لب:

مكشيد آن: نكشي.

(9). آج، لب خوف. [.....]

(10). مج، وز: مگرديد.

(11). مج، وز، لت: پوشيد.

(12). مج، وز: بدانيد. آج، لب: دريابيد.

(13). مج، وز: گرد مگرديد، آج، لب: نزديك مشويد.

(15- 14). مج، وز: مال بي پدر آج، لب مال طفل بي پدر.

(16). مج، وز، لت: قوتش و بلوغش آج، لب: به حالت قوت خود. 17. مج، وز، لت: پيمودني.

(18). مج، وز، لت: به راستي. 19. مج، وز، لت: تكليف نكنيم آج، لب: تكليف نفرماييم.

(20). مج، وز: هيچ نفسي. 21. مج، وز، لت: داد دهيد آج، لب: قانون عدالت باشيد.

صفحه : 78

خداي وفا كنيد اينكه است كه وصيّت كرد«1» به آن تان مگر شما ياد كنيد«2».

[122- پ].

اينكه راهي راست«3» پسروي كنيد«4» آن را و مكنيد متابعت«5» راهها كه پراگنده [كند]«6» شما را از راه او، آن است كه وصيّت كرد«7» شما را بدان تا مگر شما بترسيد.

پس بداديم موسي را تورات«8» تمام بر آن كه نيكو كند و جدا كرد«9» همه«10» چيزي را و راه راست و رحمت«11» تا مگر ايشان به ديدار خداوند«12» شان بگروند.

و اينكه كتاب«13» كه فرستاديم آن را به بركت«14» متابعت كنيد«15» او را و بترسيد تا مگر شما را ببخشايند«16».

اگر گوييد«17» بفرستادند«18» اينكه كتاب«19» بر دو گروه از پيش ما و كه بوديم

-----------------------------------

(1). مج، وز: اندرز مي كند شما را.

(2). مج، وز، لت: انديشه كنيد.

(3). مج، وز، لت: راه من است، آج، لب: راه دين من است. [.....]

(4). مج، وز، آج، لب: پيروي كيند.

(5). مج، وز: پيروي.

(6). اساس: ندارد، با توجّه به مج، افزوده شد.

(7). مج، وز، لت: اندرز مي كند.

(8). مج، وز، لت: كتاب.

(9). آج، لب: تميز كرد.

(10). مج، وز، لت: هر.

(11). مج، وز، آج، لب،

لت: بخشايش.

(12). آج لب: به رسيدن جزاي پروردگار.

(19- 13). اساس: قرآن، آج، لب: نامه اي، با توجّه به مج، و وز تصحيح شد.

(14). مج، وز، لت: مبارك، آج، لب: بسيار منافع.

(15). مج، وز، لت: پسروي كنيد.

(16). مج، وز، آج، لب: لت: رحمت كنند. 17. مج، وز، آج، لب: آن كه گويند. [.....]

(18). مج، وز، آج، لب: فرو فرستاده شد.

صفحه : 79

از خواندن«1» ايشان غافلان«2».

يا گوييد«3» كه اگر ما فرو فرستادندي«4» بر ما اينكه كتاب بودماني«5» راه يافته تر از ايشان كه آمد به شما حجّتي از خداي شما و راهي راست«6» و رحمت و بخشايش، كيست ستمكارتر از آن كه به دروغ داشت«7» به آيتهاي خدا و باز شود«8» از آن، پاداش«9» دهيم آن كسها كه باز گردند«10» از حجّتها«11» و بدي عذاب بدانچه بودند باز گشتند«12».

قوله تعالي: سَيَقُول ُ الَّذِين َ أَشرَكُوا، حق تعالي در اينكه آيت بر سبيل معجز رسول را- عليه السّلام- خبر داد كه مشركان خواهند آمدن«13» تا با تو محاجّه و مناظره كنند ايشان بيامده«14» و خبر موافق مخبر آمد و بر اينكه وجه معجز بود«15»، گفت: خواهند گفتن آنان كه مشرك شدند و با من انباز گفتند«16» كه اگر خداي خواستي ما شرك نياورديمي«17» و با خداي انباز نگرفتماني«18» نه ما و نه پدران ما و هيچ«19» حرام نكردماني«20»،

-----------------------------------

(1). مج، وز، لت: درس كردن.

(2). مج، وز، آج، لب، لت: بي خبران.

(3). اساس و همه نسخه بدلها: گويند، با توجّه به معني آيه تصحيح شد.

(4). مج، وز، لت: فرستاده بودندي.

(5). آف: بود يماني آج، لب: بوديمي.

(6). مج، وز، لت: لطفي و بياني.

(7). مج، وز، لت: دارد آج، لب: نسبت كرد.

(8). مج، وز، لت: برگردد

آج، لب: اعراض كرد.

(9). مج، وز، لت آن: پاداشت آج، لب: جزا دهيم.

(10). مج، وز: برگردند آج، لب: روي گردانيد.

(11). مج، وز، لت، آج، لب: آيتها.

(12). مج، وز: برگشته باشند آج، لب: اعراض مي كردند.

(13). آج، لب: خواهند آمد. [.....]

(14). اساس، مج، وز: نيامده، با توجّه به مل و معني عبارت تصحيح شد.

(15). مج، وز، مل، لت: باشد. 16. مل: گرفتن.

(17). مج، وز، مل، لت: نياوردماني. 18. آج، لب: نگرفتمي.

(19). مج، وز، لت چيز. 20. آج، لب: نكردي.

صفحه : 80

تا آن جا حكايت است از ايشان آنگه اينكه كلام مبتداست: كَذلِك َ كَذَّب َ الَّذِين َ مِن قَبلِهِم، گفتند: همچنين تكذيب كردند و به دروغ داشتند پيغامبران را پيش از اينكه [123- ر]

آنان كه پيش اينان بودند و «كذب» به تخفيف خواندند همچنين دروغ گفتند بر خداي آنان كه پيش ايشان بودند، و بر قراءت عامّه كه «كذّب» خواندند دليل آن مي كند كه پيغامبر- عليه السّلام- بخلاف اينكه گفت كه ايشان گفتند تا ايشان او را تكذيب كردند.

حَتّي ذاقُوا بَأسَنا تا عذاب ما بچشيدند يعني تا عذاب و هلاك ما به ايشان رسيد.

آنگه گفت يا محمّد بگو: هَل عِندَكُم مِن عِلم ٍ بنزديك شما علمي هست! تا براي ما برون«1» آري كه ما ندانيم تا بدانيم، و اينكه بر سبيل تهكّم و سخريّت گفت با ايشان و انكار بر ايشان و آن كه باز نمايد كه ايشان را علمي نيست. آنگه گفت: إِن تَتَّبِعُون َ إِلَّا الظَّن َّ شما متابعت نمي كنيد مگر گمان را و الّا دروغ نمي گويي«2»، و الخرص الكذب و الحزر ايضا و معناهما متقارب، براي آن كه نادره باشد كه آنچه حزّار«3» گويد«4» راست باز آيد چنان كه

در او هيچ تفاوتي نباشد به اندك و بسيار، پس حزر«5» بيشتر دروغ باشد، و منه قوله: قُتِل َ الخَرّاصُون َ، اي الكذّابون حق تعالي«6» به اينكه آيت احتجاج كرد بر مشركان و مجبّران و باز نمود كه مجبّران هم آن مقاله مي گويند كه مشركان مي گويند«7» و مشركان نيز همان مقاله گفتند كه پيش ايشان گفتند، و اينكه آيت من ادل ّ الدّليل است بر بطلان قول مجبّره«8» و اضافت ايشان اراده كفر و قبيح«9» با خداي تعالي، براي آن كه باتّفاق آيت وارد است مورد مذمّت و ملامت و عيب و تقريع بر گويندگان اينكه مقالت بنگر تا چه مقالتي باشد جبر كه خداي تعالي ملامت به شرك و كفر رها كند و ايشان را به جبر ملامت كند تا مثل در حق ّ ايشان

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل، آج، لب، لت: بيرون.

(2). نمي گويي/ نمي گوييد.

(3). مل، آف: حراز.

(4). آف: گويند.

(5). مل، آج، لب، بم، آف، لت: حرز.

(6). مل: سبحانه و تعالي.

(7). مج، بم، لت، آن: گفتند. [.....]

(8). مج، وز، لت: مجبّران.

(9). مج، وز، لت را.

صفحه : 81

محقّق شود كه مع كفره قدري ٌّ كه با آن كه كافراند قدري اند«1» و چون اينكه مقالت«2» بر كافران و مشركان عيب و نقص باشد همانا بر مسلمانان هنر نباشد، دگر آن كه خداي تعالي باز نمود كه اينكه قول دروغ گفتند و تكذيب رسول كردند. اگر گويند اينكه آنگه باشد كه قراءت «كذب» بتخفيف گويند، گوييم: باز نموديم كه آن نيز خوانده اند و ديگر آن كه مكذّب«3» بر حقيقت كاذب باشد چه مكذّب«4» آن بود كه صادقي را گويد:

كذبت فيما قلت، و اينكه خبري است كه مخبر بخلاف آن باشد و اينكه«5» حقيقت

كذب است. جز كه مكذّب«6» خاصتر بود و كاذب عام تر بود هر مكذّب كاذب بود و لكن نه هر كاذب مكذّب باشد، و بر قراءت آن كس كه به تشديد خواند الزام كم از اينكه نيست براي آن كه مراد به تكذيب رسولان چيزي بايد كه لايق اينكه«7» حال باشد و چيزي ديگر اجنبي نشايد تا كلام متنافر و متناقض نشود و اگر از اينكه بگريزد به علّت تثقيل قراءت به: إِن هُم إِلّا يَخرُصُون َ«8»، چه كند و آن خرص دروغ«9» است آن جا به اتّفاق اگر گويند خداي تعالي اينكه براي آن بر ايشان عيب كرد كه بر سبيل استهزاء گفتند نه بر سبيل ايمان، گوييم: خلاف اينكه معلوم است از ايشان و مذهب ايشان كه ايشان آنچه از اينكه معاني گفتند از سر اعتقاد و تقرّب گفتند و گمان بردند و مانند اينكه: لِيُقَرِّبُونا إِلَي اللّه ِ زُلفي«10»، و قوله: هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِندَ اللّه ِ«11»، و قوله: هذا لِلّه ِ بِزَعمِهِم«12»، و دليل ديگر بر اينكه آن است كه: ايشان بر سبيل احتجاج و حجّت انگيختن گفتند و آن نه جاي استهزاء و سخريّت باشد، دگر آن كه:

مستهزئ و«13» ساخر را كاذب نگويند براي آن كه مخبري نيست بر«14» [123- پ]

-----------------------------------

(1). وز: كافر قدري اند آج، لب: كافران قدري اند.

(2). مج: با.

(4- 3). مج، وز، آج، لب: مكذوب.

(5). مج، وز، مل بر.

(6). آج، لب: مكذوب.

(7). مل: آن آج، لب: ندارد.

(8). سوره زخرف (43) آيه 20، شعراني: ان انتم الّا تخرصون.

(9). آن: دوروغ.

(10). سوره زمر (39) آيه 3.

(11). سوره يونس (10) آيه 18.

(12). سوره انعام (6) آيه 126.

(13). مج، وز: ندارد. [.....]

(14). مج، وز، آن: به.

صفحه : 82

حقيقت آن

خبري كه مخبر بر خلاف آن باشد، و خداي تعالي ايشان را در اينكه مقالت كاذب خواند، دگر آن كه بر اينكه قاعده خداي را نرسد«1» كه بر ايشان انكار كند كه ايشان آنچه كردند به اراده و مشيّت خداي كردند و هر كس كه او كاري كند موافق اراده كسي مطيع او باشد و در او عاصي نبود، چه طاعت امتثال«2» امر و اراده باشد. اگر گويند: خداي اينكه مقالت براي آن بر ايشان عيب كرد كه از سر ظن گفتند نه از سر علم و روا باشد كه چيزي از سر ظن گويند، و صدق باشد، گوييم: اگر چنين بودي كه گفتي، خداي تعالي حكم نكردي به آن كه دروغ مي گويند و ايشان را دروغزن نخواندي«3» چون ايشان را كاذب خواند و مكذّب دليل آن مي كند كه خبري دادند از خداي و صفات خداي كه مخبر به خلاف خبر بود تا خداي ايشان را كاذب خواند سواء اگر«4» ظن گفتند و اگر از خلاف ظن.

دگر آن كه آن كس كه گمان برد كه چيزي بر صفتي است از ظن ّ خود و اعتقاد خود خبر دهد او را كاذب نگويند در خبر، و ظن ّ او را خطا گويند، فكيف چون گمان برد و آن خبر چنان باشد كه ظن ّ او بود علي زعمهم. دگر آن كه اگر از سر علم گفتندي الّا عدل و توحيد نگفتندي«5»، براي آن كه علم از نظر در ادلّه حاصل آيد اينكه جا و آن كس كه او نظر كند در ادلّه به شرايط خود لابد نظر او توليد علم كند پس اگر از سر علم گفتندي جز ايمان

و توحيد و علم نبودي و ملامت راه نيافتي بر هيچ دو گروه.

قُل فَلِلّه ِ الحُجَّةُ البالِغَةُ، آنگه حق تعالي گفت: يا محمّد بگو اينكه كافران را كه بيامده اند«6» و با تو احتجاج مي كنند به امثال«7» اينكه خرافات و محالات تعلّل مي كنند در كفر خود به جبر و آنگه ايشان و پدرانشان كافر«8» براي آن اند كه خداي

-----------------------------------

(1). مج، وز: برسد.

(2). مج، وز: امساك.

(3). مج: بخواندي.

(4). مج، وز، لت از مل از سر.

(5). مج، وز: نگفتي.

(6). مج، وز: نيامده اند.

(7). مج، وز: امتثال.

(8). آج، لب: كافران.

صفحه : 83

از ايشان كفر خواست كه شما را در امتثال«1» اينكه مقالات و محلات حجّتي نيست بر خداي، بل خداي را بر شما حجّت است حجّتي بليغ رسيده به«2» آن جا كه قطع اعذار و شبهات كند و خداي را حجّت نباشد بر كافران تا چنين نگويند كه ما گفتيم، چه اگر آن مقالت گويند كه مجبّران«3» گفتند و مشركان گمان برند«4» كه فاعل و خالق و محدث و منشي هر كفر و ضلالت و فضاي و قبايح خداست تعالي علوا كبيرا«5»، و قدرت موجب«6» است و ارادت موجبه مراد است و قدرت مع الفعل خداي آفريند و بنده چون محل ّ فعل است خداي را اگر خواهد به خراباتش برد اگر خواهد به صومعه و اگر خواهد بتخانه«7» و اگر خواهد به كعبه«8»، بنده را در اينكه هيچ اختيار و مشيّت نيست آنگه فردايش«9» به قيامت بر اينكه مناقشه كند و محاسبه و مؤاخذه حجّت بنده را باشد بر خداي، خداي را بر بنده هيچ حجّت نباشد«10». قوله: فَلَو شاءَ لَهَداكُم أَجمَعِين َ اگر خواستي همه را هدي دادي«11». دو وجه را محتمل

است: يكي آن كه بر جبر بر ايمان داشتي مشيّت قهر و اكراه چنان كه گفتيم چند جايگاه، يا اگر خواستي همه را هدايت كردي به ره بهشت و نعيم«12»، براي آن نكرد كه حكمت«13» از او مانع است در تكليف و اينكه نكرد براي آن«14» خبر داد كه: إِن َّ اللّه َ لا يَغفِرُ أَن يُشرَك َ بِه ِ«15»، و اگر ما را به فعل«16» رها كنند عفو كفّار مجوّز داريم.

قُل هَلُم َّ شُهَداءَكُم ُ، حق تعالي در اينكه آيت باز نمود كه طريق به صحّت

-----------------------------------

(1). مج، وز، آج، لب، لت: امثال.

(2). آن: تا.

(3). مج، وز: مخبران.

(4). مج، وز، مل، لت: بردند.

(5). سوره اسراء (17) آيه 4. [.....]

(6). مج، وز، مل، لت: موجبه.

(7). مج، وز، مل: بيت خانه لت: بت خوانه.

(8). مج، وز، لت و.

(9). مج، وز، مل، لت: فرداش.

(10). مج، وز، مل، لت و.

(11). آج، لب: هدايت كردي.

(12). مج، وز، مل، لت و لكن.

(13). مج، وز، هدايت كردي.

(14). مج، وز، لت كه.

(15). سوره نساء (4) آيه 48. 16. مج، وز، مل، لت: با عقل.

صفحه : 84

مذاهب و مقالاتي كه اينان گفتند منسدّ«1» است هم از جهت عقل [124- ر]

و هم از جهت سمع گفت بگوي اي محمّد: هلم ّ بياري«2»، و «هلم ّ» از اسماء افعال است يعني«3» اسمي است كه معني او فعل باشد و هم لازم باشد و هم متعدّي، قال اللّه تعالي في اللازم: وَ القائِلِين َ لِإِخوانِهِم هَلُم َّ إِلَينا«4»، يعني به ما آيي«5» و در متعدّي گفت: هَلُم َّ شُهَداءَكُم ُ«6» بياري گواهانتان«7» و در لغت اهل حجاز آن را تثنيه و جمع و تذكير و تأنيث يكي باشد يقول: هلم ّ يا رجل و هلم ّ يا رجلين«8» و هلم ّ

يا رجال و هلم ّ يا هذه و هلم ّ يا مرءتان و هلم ّ يا نسوة، و بر لغت تميمي تثنيه و جمع و تذكير و تأنيث كنند آن را فقالوا: هلم ّ و هلمّا و هلموا و هلمّي و هلممن و لغت [قرآن]«9» بر اوّل است بگو اي محمّد بياري گواهاتان را«10» كه گواهي خواهند داد«11» كه خداي اينكه چيزهاي به حرام كرد، و سيبويه گفت: اينكه دو كلمه است من «ها» و «لم ّ» و ها تنبيه راست، و لم ّ امر من لمّه اذا جمعه، يعني انتبهوا و اجمعوا شهداءكم، و قول اعشي بر لغت اهل حجاز است:

و كان دعا قومه دعوة هلم ّ الي امركم قد صرم

و با «لام» نيز به كار دارند و يقال: هلم ّ لك و هلم ّ لكما و هلم ّ لكم: اگر گويند چگونه گفت: گواهان بياري«12» اگر گواه بيارند و گواهي بدهند گواهي شان مقبول نباشد در اينكه چه فايده باشد! گوييم از اينكه دو جواب است: يكي آن كه اينكه بر سبيل تهكّم، گفت يعني هر كس بر اينكه گواهي ندهد و اگر دهد نه چنان دهد كه در او حجّتي باشد، دوم آن كه اگر گواهي داري كه مقبول الشّهادة باشد بياري«13»

-----------------------------------

(1). مج، وز، لت: مفسد.

(13- 2). آج، لب، آف: بياريد.

(3). مج، وز، مل، لت: اعني. [.....]

(4). سوره احزاب (33) آيه 18.

(5). مج، وز: اتي.

(6). سوره انعام (6) آيه 150.

(7). مج، وز، لت را.

(8). مج، وز، لت: لرجلين.

(9). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(10). اساس: گواهاتان، با توجّه به مج، تصحيح شد.

(11). مج، وز، مل، لت: خواهند دادند.

(12). مل، آف: بياريد.

صفحه : 85

و دانست كه نيارند«1» تا دعوي

ايشان مجرّد بماند از«2» مقبول نبود، و قول اوّل ابو علي گفت و دوم حسن بصري، آنگه گفت: اگر كسي آيد تا بر اينكه معني گواهي دهد به دروغ تو گواهي مده، اينكه تنبيه است بر آن كه هر گواهي كه دهند بر اينكه معني همه دروغ باشد، و نيز گفت: متابعت مكن هواها و آراء آنان را كه آيات مرا«3» دروغ داشتند و اينكه خطاب با رسول است و مراد امّت، و روا باشد كه خطاب با رسول باشد و اگر چه داند كه او هرگز نكند، چنان كه گفت: لَئِن أَشرَكت َ لَيَحبَطَن َّ عَمَلُك َ«4»، حق تعالي به اينكه آيت ما را نهي كرد از آن كه اتّباع كنيم مذاهب گروهي را كه مذهب و اعتقاد هوا دارند، و مردم مذهب به هوا از چند وجه دارند: يكي از جهت تقليد آن كس كه تقليد او حق شناسد، و يكي از آن كه شبهتي داخل شود بر او، [و]«5» او آن شبهه دليل گمان برد از آن كه انعام«6» نظر نكرده باشد بر آن ثبات كند، و يكي آن كه او را نشو و تربيت بر مذهبي افتاده باشد دشخوار آيد بر او مفارقت آن كردن كه«7» او الفت«8» گرفته باشد، و يكي آن كه هيچ گرد نظر«9» نگردد و مشقّت آن بر خود ننهد، از ميانه مذهبي گفته يا ناگفته«10» اختيار كند و آنان«11» را دين و طريقه گيرد.

وَ الَّذِين َ لا يُؤمِنُون َ بِالآخِرَةِ، و نيز هواي آنان كه به قيامت ايمان ندارند. وَ هُم بِرَبِّهِم يَعدِلُون َ، و ايشان با خداي انباز گيرند من العدل و هو المثل، و منه العديل للنّظير«12»، يعني آنان كه

به خداي شرك آرند از بت پرستان و از جز ايشان«13» انباز گيرند و اگر چه اينكه«14» همه كافران اند، و الكفر ملّة واحدة و كفريك

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل، لت: ندارند.

(2). مج، وز، مل، لت گواه.

(3). لت: به.

(4). سوره زمر (39) آيه 65.

(5). اساس: ندارد، با توجّه به وز افزوده شد. [.....]

(6). آج، لب، آف، چاپ شعراني: امعان.

(7). مج، وز، مل با.

(8). مج، وز، لت: الف، آن: اولفت.

(9). آج، لب: الفت.

(10). لب: گفت.

(11). مج، وز، آج، لب، لت: آن.

(12). مج، وز، لت: لنظر.

(13). مل: آنان.

(14). مج، وز، مل، لت: اينان.

صفحه : 86

ملّت است. خداي تعالي اينكه تفصيل بداد تا مردم جهت كفر هر گروه بدانند از كجا كافر شدند. آنگه گفت: يا محمّد بگو اينكه كافران را بيايي«1» تا بر شما خوانم آنچه حرام كرد خداي«2» بر شما، چه حرام كرده است تا بداني«3» كه آنچه شما گفتي«4» تحريم آن نه از خداست- جل ّ جلاله- و «تعال» كلمتي باشد مستعمل در امر به مجي ء، و اصل او از تعالي و علوّ است، آنگه استعمال آن بسيار شد در هر آمدني و اگر چه از بالا به نشيبي«5» باشد. و «اتل» جواب امر است براي آن مجزوم است و «ما» موصوله است و محل ّ او نصب است بوقوع الفعل عليه، و روا باشد كه عامل در او «حرّم»«6» باشد و «ما» استفهامي بود، و التّقدير [124- پ]

اي ّ شي ء حرّم ربّكم، و قوله: أَلّا تُشرِكُوا بِه ِ شَيئاً«7»، محل ّ آن و ما بعده از فعل مضارع محتمل است چند وجه را از اعراب: يكي رفع علي تقدير مبتداء محذوف و التّقدير و هو ان لّا تشركوا، و دوم

آن كه محل ّ او نصب است علي تقدير اوصي ان لا تشركوا به شيئا، و اينكه فعلي باشد مقدّر كه فحواي كلام بر او دليل كند، اينكه قول زجّاج است و روا بود كه عامل در او «اتل» باشد، التّقدير تعالوا اتل عليكم نفي الشّرك. وجه سيوم«8» آن است كه: او را محلّي نباشد از اعراب و «ان» به معني اي باشد و تقدير آن بود كه اي لا تشركوا به شيئا و در وجهي دگر گفته اند چهارم و آن آن است كه: عامل در او «حرّم» باشد و «لا» زيادت«9» بود و تقدير آن بود كه:

حرّم ربّكم عليكم الشّرك، چنان كه گفت: ما مَنَعَك َ أَلّا تَسجُدَ«10» و التّقدير ان تسجد، و موضع تشركوا محتمل است دو وجه را: يكي نصب به «ان» و دگر جزم به لاء نهي، و باقر- عليه السّلام- گفت: كمينه شرك عبادت به ريا باشد. قوله: وَ بِالوالِدَين ِ

-----------------------------------

(1). مج، وز، آف، آن: بياييد.

(2). مج، وز، لت شما.

(3). وز، آج، لب، آف: بدانيد، مج: بدانند.

(4). مج، وز، مل، آج، لب، آف: گفتيد.

(5). مج، وز، لت: بالاي نشيبي. [.....]

(6). مج، وز، آج، لب، آف، لت: جزم.

(8- 7). لت: سئوم مل، بم: سيم.

(9). اساس: زياده، با توجّه به مج، وز تصحيح شد.

(10). سوره اعراف (7) آيه 12.

صفحه : 87

إِحساناً، عامل در او فعلي مقدّر باشد، و التّقدير امر احسانا بالوالدين، و فرمود كه:

با مادر و پدر نيكويي كنيد، و دليل بر تقدير اينكه فعلهاي محذوف كه مي گوييم دو چيز باشد: يكي حرّم براي آن كه «حرّم» را در او امر وصايت هست، اي وصي ّ بتحريمه«1» و امر بتركه، دگر قوله: ذلِكُم وَصّاكُم بِه ِ«2»،

چون ذكر وصيّت خواست گفتن، اوّل حذف كرد تعويلا علي الثّاني و اعتمادا عليه، و روا بود كه عامل در او اوصي باشد، و التقدير اوصي بالوالدين احسانا، حق تعالي گفت: بگوي اي محمّد بيايي«3» تا من بخوانم بر شما آنچه حرام است كه خداي حرام كرده است يكي شرك است بر قول آن كس كه گفت [لا]«4» زايد است و بر ديگر قولها گفت: من محرّمات بر خوانم آنگه واجب و حرام از روي فعل و ترك متداخل باشند كه واجب را تركش حرام بود و حرام را ترك واجب، يعني فعل شرك حرام است و تركش واجب، و نيز از جمله آن كه ترك او در تحريم دارد، احسان با مادر و پدر است، و از جمله آنچه حرام است ناكردن«5» آن است كه: فرزندان را نكشي [به]«6» ترس و درويشي. و املاق و افلاس نفاد مال و زاد بود، و رجل مملق اي فقير، و الملق من هذا براي آن كه درويش متملّق باشد از روي طمع، آنگه ايشان را ايمن كرد از درويشي«7»، گفت: روزي شما و ايشان به امر من است و در قبضه قدرت من است. نَحن ُ نَرزُقُكُم وَ إِيّاهُم ما روزي مي دهيم شما را و ايشان را- يعني فرزندانشان را.

آنگه گفت: وَ لا تَقرَبُوا الفَواحِش َ گرد فواحش مگردي«8». و فواحش جمع «فاحشه» باشد و آن قبيحي بود ظاهر القبح. بعضي گفتند: فاحشه كبيره باشد، و صغيره را فاحشه نخوانند و قبيح شامل باشد و صغيره و كبيره«9» را، و قوله:

-----------------------------------

(1). اساس: بتحرمه، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(2). سوره انعام (6) آيه 151.

(3). مج، وز، آج، لب:

بياييد.

(4). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(5). مج، لب، لت: ناكردني.

(6). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(7). مج، وز و.

(8). مج، وز، مل، آج، لب، آف: مگرديد.

(9). مج، وز: صغير و كبير.

صفحه : 88

ما ظَهَرَ مِنها وَ ما بَطَن َ، در معني او دو قول گفتند: عبد اللّه و عبّاس و ضحّاك و سدّي گفتند عرب را اعتقاد چنان بود كه زنا كردن آشكارا نشايد، پنهان شايد. حق تعالي گفت:

از زنا اجتناب كنيد پنهان و آشكارا، و«1» باقر- عليه السّلام- گفت: ما ظهر زناست، و ما بطن دوستي مردان با زنان بر وجه مخادنت«2» و عاشق و معشوقي، و گفته اند:

عام است در جمله فواحش ظاهر و باطن و اينكه اوليتر است لعموم الفايدة. آنگه از جمله محرّمات گفت: وَ لا تَقتُلُوا النَّفس َ الَّتِي حَرَّم َ اللّه ُ إِلّا بِالحَق ِّ و مكشي«3» نفسي را كه خداي تعالي به حرام كرده است كشتن آن مگر به حق [125- ر]

و حق آن باشد كه رسول- عليه السّلام- گفت:

لا يحل ّ دم امرئ مسلم الّا لإحدي خصال اربع كفر بعد ايمان و زنا بعد احصان و رجل عمل عمل قوم لوط و رجل قتل نفسا بغير نفس،

گفت خون مرد كه مسلمان«4» حلال نباشد الّا براي خصلتي از چهار خصلت مردي: مردي كه كافر شود پس«5» ايمان، و مردي كه زنا كند پس«6» احصان«7» و مردي كه عمل قوم لوط كند، و مردي كه نفسي را بكشد به قصد بي آن كه او كسي را كشته باشد. ذلِكُم وَصّاكُم بِه ِ، خطاب است با جمله مكلّفان، حق تعالي گفت:

اينكه آن است كه خداي تعالي شما را به آن

وصيّت مي كند تا شما عاقل شويد، يعني عقل بر كار گيريد و بداني«8» آن را به استعمال عقل و كار بندي«9».

وَ لا تَقرَبُوا مال َ اليَتِيم ِ، و از جمله محرّمات تعرّض مال يتيم كردن است، يقال: قربت الشّي ء اقربه قربا و قربانا و قربت من الشّي ء اقرب قربا. گفت: گرد مال يتيم مگردي«10» الّا بر وجهي كه نيكوتر«11» باشد، و مراد به قرب مال يتيم احتراز است از تصرّف كردن در او، و يتيم را براي آن تخصيص كرد- و اگر چه مال جمله

-----------------------------------

(1). مل حضرت. [.....]

(2). مل: محادثه.

(3). مج، وز، مل: مكشيد.

(4). مج: مسلمانان.

(6- 5). مج از.

(7). لت: حصان.

(8). مج، وز، آف: بدانيد.

(9). مج، وز، آف: بنديد.

(10). مج، وز، آف: مگرديد.

(11). مج، وز، لت: نكوتر.

صفحه : 89

آدميان در تحريم [به]«1» يك منزلت است- كه: يتيم بي پدر و بي ناصر باشد و به جاي رحمت باشد و از آن جا كه او بي ناصر بود طمع به مال او بيشتر بود ناپاكان را، و قوله: إِلّا بِالَّتِي هِي َ أَحسَن ُ، در او سه قول گفتند: يكي آن كه نگاه بايد داشتن براي او تا او بزرگ شود و بالغ شود آنگه با او دهد. قول دوم مجاهد و ضحّاك و سدّي گفتند: مراد به احسن آن است كه مال ايشان ضايع نگذارد، بل در تجارت و زراعت و عمارت كار برد بر وجهي كه از آن جا چيزي و نفعي بر آيد تا در وجه خرج ايشان شود و سرمايه بر جاي باشد. سيّم«2» آن است كه إبن زيد گفت: مراد آن است كه كسوت و نفقه او بر وجه قصد و ميانه مي دهد دون اسراف و

تقصير.

حَتّي يَبلُغ َ أَشُدَّه ُ تا به اشدّ رسد، اينكه لفظ بعضي گفتند جمع است، و در واحدش چند قول گفتند: يكي «شدّ» مثل فلس و أفلس، يكي «شدّ» مثل ودّ و اودّ و يكي «شدّه» چون نعمه و انعم، و گفته اند: جمعي است كه واحد ندارد و مراد غايت برناي و قوّت و شدّت او باشد، و شدّ النّهار معظمه و ارتفاعه، قال عنتره:«3»

عهدي به شدّ النّهار كانّما خضب اللّبان و رأسه بالعظم

العظم الوسمه، و اللّيل المظلم ايضا، و قال اخر:«4»

تطيف به شدّ النّهار ظعينة طويلة انقاء اليدين سحوق

شعبي و يحيي بن يعمر گفتند«5»: اشدّ وقت حلم و بلوغ و كمال عقل باشد كه حسنات و سيّئات بر او نويسند، كلبي گفت: از هژده سال تا سي سال، و سدّي گفت: سي سال، و قوله: حَتّي يَبلُغ َ أَشُدَّه ُ، «حتّي» غايت نيست در آن كه مال يتيم را تا به آنگه تعرّض نشايد كردن«6» الّا علي احسن الوجوه، بل مال«7» يتيم و جز يتيم را گرد آن نگشتن و آن را صيانت كردن از تصرّف نا«8» واجب واجب است در همه

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(2). مج، وز: سه ام.

(3). مج، وز شعر.

(4). مج، وز، مل شعر.

(5). مج، وز، لت: گفت. [.....]

(6). وز: كرد.

(7). وز، بم، آف: مال اليتيم.

(8). وز، بم، آف: تا.

صفحه : 90

حال، و اينكه وقت براي آن زد كه او در اينكه وقت از آن برود كه يتيم باشد،

لقوله- عليه السّلام-: لا يتم بعد حلم

، و نيز چون او را عقل و قوّت و تصرّف باشد رها نكند كه مال او بنا حق بردارند چون به اينكه حال«1» رسد«2»

بنگرند اگر رشيد باشد مال او به او دهند و اگر نباشد امام يا قاضي حجر كند«3» بر او محجور مي باشد تا رشيد شدن آنگه گفت: أَوفُوا الكَيل َ و مكيال و ميزان راست كنيد، يعني آنچه پيمايي«4» و آنچه سنجي«5» تمام بدهي، و اگر چه يكي بر مصدر گفت و يكي بر آلتي كه كيل مصدر است و ميزان آلت مراد مكيل و موزون است و ذكر آن دو لفظ مجاز است براي آن كه «ايفاء» در متاع باشد [125- پ]

و ايفاء، تمام بدادن باشد و استيفاء تمام بستدن باشد و «وفاء» تمامي باشد و وافي تمام باشد. بِالقِسطِ،، اي بالعدل بداد و استان«6» و راستي، و قوله: لا نُكَلِّف ُ نَفساً إِلّا وُسعَها هيچ نفس را تكليف نكنيم الّا آنچه طاقت او باشد، يعني اگر او اجتهاد كند و احتياط به جاي آرد آنگه آنچه او از آن احتراز نتواند كردن، آن در تكليف او نيست، بر او بيشتر از اجتهاد نباشد. وَ إِذا قُلتُم فَاعدِلُوا و چون سخني گويي«7» به عدل و انصاف و راستي گويي و اگر چه بر بعضي خويشان شما باشد، و قول«8» براي آن تخصيص كرد دون فعل كه در ميان مردمان قول بيشتر رود و آن كه در قول حيف روا ندارد در فعل هم روا ندارد. وَ بِعَهدِ اللّه ِ أَوفُوا و به عهد خداي وفا كنيد. در اينكه دو قول گفتند: يكي آن كه مراد او امر و نواهي خداست و وصايتي كه مكلّفان را كرد به اداي واجبات و اجتناب مقبّحات، و قول دوم آن است كه: مراد سوگند به خداست و عهد و نذر با

خدا، و چون چنين كنند وفا واجب باشد مادام تا در معصيت نباشد. ذلِكُم، اشارت است به اينكه جمله كه در اينكه آيت است. وَصّاكُم بِه ِ

-----------------------------------

(1). مج، وز، لت: جاي مل: به جاي.

(2). مج: برسند، آج، لب: رسيده باشد.

(3). مل: كنند.

(4). مج، وز: پيميد لت: پيمي.

(5). مج، وز: سنجيد.

(6). مل: دادستان.

(7). مج، وز، مل، آج، لب، آف: گوييد.

(8). مج، وز، مل، لت را.

صفحه : 91

خداي شما را به اينكه اندرز مي كند تا همانا شما انديشه كنيد و غافل نباشي«1» از اينكه تا آنچه كردني است كار بندي«2» و آنچه ناكردني است اجتناب كني«3». كوفيان خواندند الّا إبن كثير«4»: تَذَكَّرُون َ، بتخفيف «ذال» هر كجا باشد، و باقي قرّاء بتشديد «ذال» يقال: ذكرت الشّي ء ذكرا و ذكرا كالحفظ«5» و الشّرب«6»، و ذكر فعلي است متعدّي به يك مفعول چون عين مضاعف«7» كني«8» متعدّي شود به دو مفعول، يقال ذكرت فلانا و ذكّرته كذا، قال الشّاعر:«9»

يذكّر نيك«10» حنين«11» العجول«12» و نوح الحمامة تدعو«13» هديلا

و كذلك اذكرته كذا، يادداشت دادم«14» فلان چيز را، و تذكّر مطاوع «ذكّر» باشد و او متعدّي باشد به يك مفعول، و قال الشّاعر:«15»

تذكّرت ارضا بها اهلها من أخوالها و من اعمامها

و قال آخر:«16»

تذكّرت ليلي لات حين ادّكارها«17» و قد حني الاضلاع ضل ّ بتضلال

آن كه«18» به تخفيف خواند، گفت: اصل او تتذكّرون«19» بود، يك «تا» بيفگندند و آن «تا» ي تفعّل باشد دون حرف مضارعت كه او براي معني«20» آمد فصار تذكّرون،

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل، آج، لب، آف، آن: نباشيد.

(2). مج، وز، مل، آج، لب، آف: بنديد.

(3). مج، وز، مل، آج، لب، آف: كنيد. [.....]

(4). مج، وز، مل: أبو بكر.

(5). آج، لب:

كالحفيظ.

(6). آج: و الشّريف.

(7). وز، مل: مضعف.

(8). مل: كنيد. (16- 15- 9). مج، مل شعر.

(10). لب، بم: تذكرتك.

(11). لب، بم، آف: حين.

(12). مج، لب، بم، آف: الفحول.

(13). مج، وز، آج، لب: يدعو.

(14). مج، وز، مل، لت: يادش دادم لب، بم: باداشت دادم آف: پاداش دادم.

(17). اساس، مج، وز، مل، لت: اذكارها. 18. مج، وز، آج، لب، آف، لت: آنگه.

(19). اساس. يتذكّرون، با توجّه به مج تصحيح شد. [.....]

(20). مج، وز، لت: معنيي.

صفحه : 92

و آن كه«1» مشدّد خواند گفت: تتذكّرون بود «تاء» تفعّل «ذال» ادغام كردند به مناسبت فاء الفعل و آنگه در «زال» ادغام كردند چنان كه اند«2» جايگاه بيان كرديم و مثله:

اطيرنا و اثّاقلتم و ادَّكر و غير ذلك.

وَ أَن َّ هذا صِراطِي مُستَقِيماً، و كسائي و حمزه خواندند: و ان ّ هذا، بكسر همزه و باقي بفتح همزه، و جمله قرّاء «نون» ان ّ مشدّد«3» خواندند مگر إبن عامر كه او مخفّف خواند و جمله قرّاء « يا » ي صراطي ساكن خواندند مگر إبن عامر كه او مفتوح خواند صراطي. يعقوب همچنين خواند. و إبن عامر و إبن كثير سراطي به «سين» خواندند، ديگران«4» به «صاد» مگر حمزه كه او از ميان «صاد» و «زا» خواند. امّا آنان كه «ان ّ» بفتح خواندند قراءت ايشان محتمل است دو وجه را: يكي آن كه معطوف باشد بر «اتل»، و التقدير اتل ما حرّم ربّكم عليكم و ان ّ هذا صراطي مستقيما. و وجه دوم به تقدير «لام» كه: و لأن ّ هذا صراطي مستقيما فاتّبعوه، و المعني: اتّبعوه لاجل الاستقامة.

و آن كه مكسور كرد همزه را قراءت او نيز [126- ر]

محتمل است دو قول را: يكي عطفا علي

قوله: اتل، و تلاوت را تفسير به قول كنند كأنّه قال: أقول لكم«5» ما حرّم ربّكم عليكم و اقول: ان ّ هذا صراطي مستقيما. و وجه دوم آن است كه كلامي«6» مستأنف باشد غير متعلّق بما قبله، و آن كه تخفيف «نون» كرد گفت: «نون» مخفّفه است از ثقيله، و معني هم آن«7» باشد جز كه چون تخفيف كنند، عملش باطل شود هذا به او«8» در محل ّ رفع باشد و در او ضمير شأن و قصّه باشد، و التّقدير: و انّه هذا، و هر جا كه «ان» تخفيف«9» باشد بر اينكه شريطه«10» باشد، نحو قوله: عَلِم َ أَن سَيَكُون ُ مِنكُم مَرضي«11»،

-----------------------------------

(1). آج، لب: آنگه.

(2). مل، چند آج، لب، آف، لت: اندر.

(3). آج، لب: نون مشدّد.

(4). آج، لب: دگران لت: ديگر.

(5). آج، لب: ندارد.

(6). مل، لب: كلام.

(7). مل: همان.

(8). مج، وز، لت: با او.

(9). آج، لب، آف، لب، آن: تخفيف «ان».

(10). آج، لب: شرط.

(11). سوره مزّمّل (37) آيه 20.

صفحه : 93

و التّقدير: انّه سيكون. و «هذا» مبتداست و «صراطي» خبر اوست و «مستقيما» نصب بر حال است و عامل در او يا «ها» يا «ذا» باشد كانّه قال: انبّه عليه مستقيما او اشير اليه مستقيما. حق تعالي گفت اينكه راه يعني ره مسلماني و شرع رسول و اينكه مكارم اخلاق و آداب شرع كه در اينكه آيات گفت راه من است و راست است، متابعت كنيد آن را و راههاي ديگر را متابعت مكنيد«1» كه شما را از ره«2» من پراگنده كند هر رهي كه جز ره مسلماني است از جهودي و گبركي و ترسايي و راههاي خداوندان اهواء و بدع و ضلالات«3» چه اگر بر آن راه

باشي«4» بر راه من نبوده باشي«5» كه جمع نتوان كردن ميان حق و باطل. ذلِكُم وَصّاكُم بِه ِ اينكه آن است كه خداي تعالي شما را به اينكه وصيّت كرد«6» تا باشد كه شما متّقي شويد«7»، از معاصي او حذر كنيد«8» تا عقاب او به شما نرسد.

ثُم َّ آتَينا مُوسَي الكِتاب َ تَماماً، گفت: پس از آن بداديم موسي را كتاب. اگر گويند چگونه گفت موسي را پس از اينكه كتاب داديم- [و]«9» موسي را كتاب پيش از اينكه داد«10» گوييم از اينكه چند جواب است: يكي آن كه در كلام محذوفي مقدّر است و تقدير آن كه: (ثم قل اتينا موسي الكتاب) پس بگوي اي محمّد ايشان را كه خداي تعالي موسي را پيش از اينكه كتاب داد و اينكه «قل» بيفگند اينكه جا تعويلا علي قوله: قُل تَعالَوا أَتل ُ ما حَرَّم َ رَبُّكُم عَلَيكُم«11». جواب دوم زجّاج گفت تقدير آن است كه: ثم ّ اتل اتينا موسي الكتاب، بيايي«12» تا محرّمات بر خوانم«13» و قصّه كنم بر شما كه خداي تعالي موسي را كتاب داد. سيوم«14» ابو مسلم گفت: عطف

-----------------------------------

(1). لت: مكني.

(2). آج، لب: راه. [.....]

(3). مج، وز: ضلالان آن: ضلالت.

(4، 5). مج، وز، آف: باشيد.

(6). مج، وز، مل، لت: مي كند.

(7). لت: شوي.

(8). لت: كني.

(9). اساس: ندارد، از وز آورده شد.

(10). مل: موسي را پيش از اينكه داد.

(11). سوره انعام (6) آيه 151.

(12). مل، آج، لب، لت، آن: بياييد.

(13). مج، وز، مل، لت و پس بر شما خوانم.

(14). بم، آن: سيم.

صفحه : 94

است بر آن منّتها كه بر ابراهيم نهاد، من قوله: وَ وَهَبنا لَه ُ إِسحاق َ وَ يَعقُوب َ- الي قوله«1»: صِراطٍ مُستَقِيم ٍ، و مغربي اينكه وجه را استحسان

كرد. چهارم آن كه: «ثم ّ» اينكه جا به معني «واو» است و در او مجرّد عطف است، چنان كه شاعر گفت:

قل لمن ساد ثم ّ ساد ابوه ثم ّ قد ساد قبل ذلك جدّه

و اينكه وجوه جمله«2» نيك است و محتمل و اگر در اينكه وجه گويند مراد تعداد نعمت است بر مكلّفان، جز آن كه ابتدا به رسول كرد آنگه به موسي تا «ثم ّ» بر جاي خود باشد. و كذلك في البيت كانّه بدأ في التّعداد به ثم ّ بابيه ثم ّ بجدّه، و هذا تأويل مليح في الاية من استخراجي، و مثاله قولهم: الم احسن اليك ثم ّ خلّصتك ثم ّ كسوتك ثم ّ اعطيتك، و اگر چه آنچه از پس«3» گفت اوّل كرده«4» باشد.

قوله: تَماماً عَلَي الَّذِي أَحسَن َ، در او پنج قول گفتند: يكي ربيع و فرّاء گفتند: تماما علي احسانه، يعني بر احسان موسي، يعني كتاب داديم او را تا احسان او تمام شود كه به آن ثواب آخرت رسد«5». دوم مجاهد گفت: تماما علي المحسنين، و لفظ اگر چه واحد است مراد جمع است [126- پ]

و التّقدير علي الّذين احسنوا، و هكذا هو في حرف عبد اللّه بن مسعود، چنان كه يكي از ما گويد:

أوصي بمالي للّذي حج ّ و غزا، اي للغازين و الحاجّين«6»، قال الشّاعر«7»:

شبّوا«8» علي المجد و شابوا [و اكتهل]«9».

و اراد و اكتهلوا، يعني تا«10» تمام نعمت باشد بر محسناني كه موسي- عليه السّلام- از ايشان بود. ابو عبيده گفت: معني آن است كه علي كل ّ من احسن، و معني اينكه قول ن باشد كه ما فضيلت موسي بن محسنان به اينكه كتاب تمام

-----------------------------------

(1). آج، لب: لقوله.

(2). مج: جمله وجوه.

(3). مج، وز، مل:

بازپسين. [.....]

(4). مل: گفته.

(5). لت: رسند.

(6). لت: للحاجّين و الغازين.

(7). مج، وز شعر.

(8). آج، لب: شيبوا.

(9). اساس: ندارد، از وز افزوده شد.

(10). آج، لب، آف: با.

صفحه : 95

كرديم يعني اظهار فضل و تفضيل او به اينكه كتاب كرديم. و «محسنين» بر اينكه قول انبيايي باشند كه نه صاحب كتاب باشند«1» و مؤمنان باشند. و قولي دگر آن است كه: تماما للّذين احسنوا. و «علي» به معني «لام» باشد براي آن كه مناقض اند: و عرب چنان كه نظير حمل كند نقيض بر نقيض حمل كند، يقال: اتم ّ عليه، بمعني اتم ّ له، قال الشّاعر«2»:

رعته اشهرا و حلا عليها فطار النّي ّ فيها و استغارا

اي حلالها، حسن و قتاده گفتند: اتمام كرامته في الجنّة علي احسانه في الدّنيا، تا به آن احسان كه در دنيا كرد كرامت او در بهشت تمام كند. ابو مسلم گفت تماما علي الّذي احسن، يعني ابراهيم حين دعا اللّه لولده فقال: وَ اجعَل لِي لِسان َ صِدق ٍ فِي الآخِرِين َ«3»، حق تعالي منّت نهاد بر ابراهيم به نعمتي كه با موسي كرد براي آن كه به دعاي او بود و صلاح در اجابت آن بود و نصب او بر حال است، و اهل معاني گفتند: علي آن جا براي آن آورد تا بدانند كه اينكه نه تمامي است بعد النّقصان انّما هو تمام علي وجه الضّعف و الزّيادة، كه زاد و ضاعف با «علي» استعمال كنند و در شاذ خواندند: علي الّذي«4» احسن«5» به رفع علي تقدير هو احسن. و تفصيلا لكل ّ شي ء، و تفصيل و تبيين هر چيزي را كه موسي- عليه السّلام- و قومش را در شرع ايشان به آن محتاج بودند. وَ

هُدي ً وَ رَحمَةً، اي بيانا و لطفا و حجّة، و نصب «تماما» و اينكه اسماء ديگر شايد كه بر مفعول له باشد. لَعَلَّهُم بِلِقاءِ رَبِّهِم يُؤمِنُون َ تا باشد كه ايشان را به جزاي خدا ايمان آرند و جزا [را]«6» لقا خواند براي تعظيم او را و تفخيم شأن او را براي آن كه جزا در سرايي باشد كه تولّاي آن كار و آن جاي به او باشد- جل ّ جلاله.

وَ هذا كِتاب ٌ: اشاره به «هذا» به قرآن است، گفت: اينكه كتابي است كه ما

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل، آج، لب، لت: بودند.

(2). مج، وز، مل شعر.

(3). سوره شعراء (26) آيه 84.

(4). مج، وز، مل، آج، لب: الّذين.

(5). آن: احسنوا.

(6). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد.

صفحه : 96

فرو فرستاديم مبارك، و اصل بركت ثبوت الخير و نموّه باشد من بروك البعير و براكاء القتال موضع الثّبات، منه قال:«1»

و هل ينجي من الغمرات الّا براكاء القتال او الفرار

و قولنا تبارك اللّه«2»: اي يثبت بصفة الالهيّة لم يزل و لا يزال. فاتّبعوه متابعت كنيد آن را و بترسي«3» از خدا و از معاصي او اجتناب كنيد«4» تا باشد كه مستحق ّ رحمت او شوي«5»، و اند«6» جاي بيان كرديم كه «لعل ّ» را معني ترجّي باشد و اينكه اميد راجع باشد با مكلّف نه با خداي تعالي، و گفتند: لعل ّ به معني «كي» باشد و گفته«7» «لعل ّ» و «عسي» از خداي واجب باشد، و اصل قول اوّل است كه كلمه با آن بر ظاهر خود باشد و مكلّف بين الخوف و الرّجا بود چنان كه تكليف اقتضا مي كند. قوله: تَقُولُوا، عامل در انزلناه باشد و تقدير آن كه: انزلنا

الكتاب لئلّا تقولوا، ما اينكه كتاب را براي آن فرستاديم تا شما نگويي كه كتاب يعني تورات و انجيل بر دو طايفه يعني جهودان و ترسايان پيش ما فرو [127- ر]

فرستادند.

و او را مثله بسيار است من قوله: يُبَيِّن ُ اللّه ُ لَكُم أَن تَضِلُّوا«8» وَ أَلقي فِي الأَرض ِ رَواسِي َ أَن تَمِيدَ بِكُم«9» أَن تَقُولُوا يَوم َ القِيامَةِ إِنّا كُنّا عَن هذا غافِلِين َ، و زجّاج در اينكه جمله مواضع گفت، تقدير آن است كه: كراهية ان تضلّوا و ان تقولوا، و ان تميد، حق تعالي به اينكه آيت حجّت بر كافران عرب گرفت و گفت: من اينكه كتاب قرآن براي آن فرستادم تا عرب نگويند اهل كتاب را كتاب دادند و ما را ندادند. اگر به ما خير خواستندي ما را نيز كتاب دادندي، چه همان تكليف كه ايشان را هست ما را هست.

-----------------------------------

(1). مج، وز شعر. [.....]

(2). سوره اعراف (7) آيه 54.

(3). مج، وز، آج، لب، آف: بترسيد.

(4). لت: اجتناب كني.

(5). مج، وز، آج، لب، آف: شويد.

(6). آج، لب، آف: اندر.

(7). مج، وز، لت: گفته اند.

(8). سوره نساء (4) آيه 176.

(9). سوره لقمان (31) آيه 10.

صفحه : 97

وَ إِن كُنّا عَن دِراسَتِهِم لَغافِلِين َ و [اگر چه]«1» ما از درس ايشان كتابهاي خود را غافل بوده ايم.

و گفتند: «ان» به معني «ما» ي نافيه است و ما غافل نبوديم«2» از درس ايشان، و اوليتر آن باشد كه «ان» مخفّفه باشد از ثقيله براي «لام» كي كه«3» در خبرش آمد.

أَو تَقُولُوا لَو أَنّا أُنزِل َ عَلَينَا الكِتاب ُ لَكُنّا أَهدي مِنهُم و تا شما نگويي«4» اگر كتابي بر ما انزله كرده بودندي ما از ايشان مهتديتر بوديمي«5» و مشرعتر«6» به استدلال به

آن و استخراج ادلّه از آن جا و تمسّك كردن به آن، و از حق ّ او«7» آن است كه از پي او فعل آيد و اگر جايي بود كه از پي او اسم باشد«8»، تأويل فعل بود چنان كه اينكه جا«9» هست و التّقدير: لو انزل علينا الكتاب، براي آن كه «لو» حرف شرط باشد و ذوات موجوده باقيه شرط نتواند بودن، و مثله قولهم: لو ذات سوار لطمتني، اي لو لطمتني ذات سوار لطمتني، اوّل بيفگند اعتمادا علي الثّاني و مثله قوله الشّاعر:

لو غيركم علق«10» الزّبير بحبله ادّي الجوار الي بني العوّام

خداي تعالي گفت: قد جاءكم بيّنة من ربّكم، آمد از خداي به شما بيّنتي«11» و حجّتي و دلالتي و بياني و لطفي، و ادلّه مؤدّي با حق و مراد به «هدي» اينكه جا بيان و لطف«12» باشد، آنگه گفت: كيست ظالمتر از آن كس- يعني ظالمتر بر خود از آن كس- كه به دروغ دارد آيات خداي را و از آن عدول كند و اعراض

-----------------------------------

(1). اساس، بم، آف، لت، آن: ندارد، از مج، افزوده شد.

(2). مج، وز، مل، لت: نبوده ايم.

(3). مج، آج، لب، لت: براي لام كه.

(4). مج: و يا شما بگوييد وز، آف: و تا شما نگوييد، آج، لب: تا نگوييد شما.

(5). مج، وز، مل، لت: بودماني.

(6). مج، لت: مسرعتر، وز: مسوعتر مل: مسوعدتر آج، لب، آن: مشروع تر. [.....]

(7). اساس و همه نسخه بدلها چنين است چاپ شعراني (5/ 97): لو، كه ظاهرا بر نسخه ها مرجّح است.

(8). مج، وز، مل، آج، لب، لت بر.

(9). آج، لب، بم، آف، لت، آن: آن جا.

(10). اساس، بم، آف، آن: علي، با توجّه به مج،

و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(11). آج، لب: آيتي.

(12). آج، لب، آن: بيان لطف.

صفحه : 98

نمايد و در آن انديشه نكند و به آن استدلال نكند؟ اگر گويند: چگونه گفت كس از اينكه چنين مردم«1» ظالمتر نباشد و ما دانيم كه اگر قتل نفس و غصب مال به آن ضم كنند ظالمتر باشد، جواب آن است كه گوييم«2»: اينكه بر طريق مبالغه است، يعني از هر ظلمي كه در جهان هست كفر بتر«3» باشد و كافر ظالمتر باشد، چنان كه گفت: إِن َّ الشِّرك َ لَظُلم ٌ عَظِيم ٌ«4»، آنگه گفت: سَنَجزِي«5»، پاداشت«6» دهيم آنان را كه از آيات ما اعراض كنند به بتر عذابي به آن عدول و اعراض كه كرده باشند. اگر گويند:

چون بر قاعده شما آن است كه اينكه كه كرد با اينكه گروه براي قطع عذر كرد تا ايشان را حجّت نباشد بر خداي، پس آنان كه پيش اينان بودند كه كتاب به ايشان نرسيد و ايشان رسول را در نيافتند، عذر ايشان مقطوع نباشد و ايشان را بر خداي حجّت بود، گوييم: خلاف اينكه است براي آن كه ايشان را ادلّه باشد و الطاف در معلوم خدا كه با ايشان«7» كرده بود كه قايم باشد مقام اينكه را از ادلّه عقل و كتب پيغامبران«8» پيشين و شرع ايشان، و اينان را نيز اگر خداي تعالي صلاح در آن شناختي كه بر شرع پيغامبران«9» مقدّم رها كند مستغني بودندي در باب لطف از اينكه كتاب و لكن چون خداي تعالي دانست كه مصلحت اينكه مكلّفان مختلف شد به اختلاف اوقات و اشخاص، اينان را كتابي دگر داد و بياني نو كرد [127- پ]

و اگر

در حق ّ ايشان دانستي كه اينكه يا مثل اينكه مصلحت است، هم نفرمودي.

چون نكرد دانستيم كه مصلحت ايشان نبود.

پيش«5» يا كسب كرده باشد در ايمان او نيكي! بگو كه چشم داريد«6» كه ما چشم همي داريم«7».

و آن كسان كه جدا شدند از دين خويش و بودند گروهي گروه«8» نيستي«9» از ايشان اندر چيزي كه كار ايشان با خداست. پس آگاه كند ايشان را بدانچه بودند مي كردند.

هر كه بيايد به نيكي«10» باشد او را ده چندان«11» و هر كه بيايد به بدي«12» نيابد پاداشت«13» مگر همچند آن«14» و بر ايشان نه ستم كنند«15».

بگوي كه مرا راه نمود [خداي من]«16» سوي راه راست ديني استوار و ملّت«17» ابراهيم پاكيزه، و نبود از كافران.

-----------------------------------

(1). آج، لب، لت: چشم مي دارند.

(2). لت: بهري.

(3). مج، وز، لت: سود ندارد، آج، لب: سود نكند.

(4). مج، وز، لت: هيچ كس را ايمانش كه ايمان نياورده باشد از پيش.

(6- 5). لت: چشم داري.

(7). مج، وز، لت: كه ما نيز چشم مي داريم، آج، لب: كه ما نيز چشم داريده ايم.

(8). مج، وز، لت: گروه گروه.

(9). مج، وز، لت تو.

(10). مج، وز، لت: آرد نيكي.

(11). مج، وز، آج، لب، لت: ده مانند آن.

(12). مج، وز، لت: آرد بدي.

(13). وز، لت: پاداشت نكند، مج: پاداش نكند.

(14). مج، وز، لت: جز مانند آن.

(15). مج، وز، لت: بيداد نكنند. [.....]

(16). اساس، آف، آن: ندارد، از مج افزوده شد. 17. آج، لب: كيش.

صفحه : 100

بگو كه نماز من و عبادت«1» من و زندگاني من و مردن من خداي راست خداوند جهانيان.

نيست انباز او را و بدين«2» فرمودند مرا و منم اوّل مسلمانان.

بگو جز از خداي خواهم«3» خدايي! و اوست خداوند هر چيزي و نكند كار هر تني مگر«4» كه بر او باشد و نگيرد گناه ديگري به ديگري پس

باشد با خداي شما بازگشت شما آگاه كنندتان بدانچه بوديد اندر آن خلاف همي كرديد.

و اوست كه كرد شما را خليفتان«5» زمين و برداشت برخي از شما را روي برخي پايگاهها«6» تا بيازمايدتان اندر آنچه بداد شما را كه خداي تو زود عقوبت«7» است و او آمرزگار«8» و بخشاينده است.

قوله تعالي: هَل يَنظُرُون َ، «هل» از حروف استفهام است و نظر در آيت به معني انتظار است، گفت: چه گوش مي دارند و چه انتظار مي كنند«9» و توقّع مي كنند«10» ايشان الّا آن كه فرشتگان به ايشان آيند و معني، تقريع [و]«11» انكار و ملامت است بر كافراني كه عند نزول اينكه آيات و ظهور بيّنات ايمان نياورند.

-----------------------------------

(1). مج، وز، لت: زهد.

(2). مج، وز، لت: به آن.

(3). مج، وز، لت: بجويم.

(4). مج، وز، لت: نه اندوزد هر نفسي.

(5). مج، وز، لت: خليفگان.

(6). مج، وز، لت: بهري را از شما بالاي بهري پايها.

(7). مج، وز، لت: زود عقاب.

(8). مج، وز، لت: آمرزنده.

(10- 9). لت: انتظار مي كنيد.

(11). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد.

صفحه : 101

حمزه و كسايي خواندند: تَأتِيَهُم ُ المَلائِكَةُ، به «تا» براي تأنيث لفظ، و باقي قرّاء خواندند به « يا » لتقدّم الفعل ان يأتيهم الملائكة، تا فرشتگان از آسمان فرود آيند به خرق عادت به حسب اقتراح ايشان، و گفته اند: فرشتگان براي قبض ارواح ايشان فرود آيند پس ايشان منتظر مرگ خوداند، اينكه قول قتاده و سدّي است. أَو يَأتِي َ رَبُّك َ، يا خداي تو آيد. در اينكه دو قول گفتند: يكي آن كه مراد استبعاد«1» است يعني مگر انتظار محال مي كنند كه آنچه ممكن نيست«2» با ايشان كرده شود، قولي دگر آن است كه: (او

يأتي امر ربك و حكمه و عذابه)«3»، علي حذف المضاف و اقامة المضاف اليه مقامه، كقوله تعالي: وَ سئَل ِ القَريَةَ«4»، وَ جاءَ رَبُّك َ«5»، إِن َّ الَّذِين َ يُؤذُون َ اللّه َ وَ رَسُولَه ُ«6»، و قولي دگر آن است كه: او يأتي ربّك ببعض آياته او بعظيم«7» آياته علي حذف المفعول به. أَو يَأتِي َ بَعض ُ آيات ِ رَبِّك َ يا «8» بعضي آيات خدا بيايد. يَوم َ يَأتِي بَعض ُ آيات ِ رَبِّك َ، آن روز كه آيد بعضي آيات او:

لا يَنفَع ُ نَفساً إِيمانُها لَم تَكُن آمَنَت مِن قَبل ُ، هيچ نفس را آن روز ايمان سود ندارد كه ايمان نياورده باشد پيش از آن و يا در ايمان خود خيري و طاعتي نكرده باشد و آن آياتي باشد مانع از قبول توبه، و مفسّران در آن سه قول گفتند: حسن بصري گفت مراد آن شش چيز است«9» كه رسول- عليه السّلام- گفته است«10»:

11» بادروا بالاعمال ستّا طلوع الشّمس من مغربها و الدّابّة و الدّجال و الدّخان و خويصة« احدكم، يعني موته و امر العامّة

، گفت: بشتابي«12» به عمل صالح پيش از شش چيز: آن كه آفتاب از مغرب بر آيد و خروج دابّة الارض و خروج دجّال و دودي كه پديد آيد«13»

-----------------------------------

(1). مج، وز: استعباد.

(2). مج، وز، مل: است. [.....]

(3). آج، لب، آن: حكمت و هدايت.

(4). سوره يوسف (12) آيه 82.

(5). سوره فجر (89) آيه 22.

(6). سوره احزاب (33) آيه 57.

(7). مج، وز: يعظم.

(8). وز: با، مل: تا.

(9). مج، وز: آن خبر است.

(10). آج، لب: گفت.

(11). اساس و همه نسخه بدلها: حريضه، با توجه به كتب لغت و منابع تفسيري تصحيح شد.

(12). مج، وز، آف: بشتابيد.

(13). مج، وز از.

صفحه : 102

بين السّماء و الارض و آن

كه مرگ به يكي از شما رسد. و امر العامّة يعني قيامت.

عبد اللّه مسعود گفت: سه چيز باشد آن كه آفتاب از مغرب بر آيد و دجّال و دابّة الارض قول سه ام«1» بر [آمدن]«2» آفتاب از مغرب و بس.

عبد الرّحمن الاعرج روايت كرد از ابو هريره كه رسول- عليه السّلام-«3» گفت:

قيامت بر نخيزد تا آفتاب از مغرب بر نيايد، چون آفتاب از مغرب بر آيد و مردمان بينند«4» هيچ كس نماند و هيچ كس نبود كه ايمان نيارد و لكن ايمانش سود ندارد، و اينكه آيت بخواند: يَوم َ يَأتِي بَعض ُ آيات ِ رَبِّك َ لا يَنفَع ُ نَفساً إِيمانُها لَم تَكُن آمَنَت مِن قَبل ُ- الاية.

مقاتل حيّان«5» روايت كرد از عكرمه از عبد اللّه عبّاس كه رسول- عليه السّلام-«6» گفت: هر شب كه آفتاب فرود شود خداي تعالي آن«7» را به آسمان هفتم برد در سرعت آن كه فرشتگان برند در زير عرش بدارد«8». چون وقت طلوعش نزديك رسد، دستوري خواهد گويد: بار خدايا چه فرمايي از مشرق برآيم يا از مغرب!

همچنين باشد تا آن وقت كه خداي زده است براي قبول توبه بندگان كه از آن وقت درگذشت«9» آن«10» اعلام قبول توبه نباشد و آن آنگه باشد كه معاصي در زمين بسيار شود«11» و معروف منكر شود، كس به او امر نكند و منكر فاش شود كس از او نهي نكند. چون چنين باشد آفتاب بر عادت چون [128- پ]

به زير عرش آيد و مقدار ساعات شب بگذرد«12» از خداي تعالي دستوري خواهد گويد بار خدايا چه فرمايي! از مشرق برآيم يا از مغرب! هيچ جواب ندهند«13» او را كه ساعتي باشد

-----------------------------------

(1). آج، لب: سوم، آف: سيوم،

لت: سوم، مل، آن: سيم.

(2). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(6- 3). مج، وز، لت: صلّي اللّه عليه و علي آله. [.....]

(4). لت: ببينند.

(5). مج، وز: مقاتل بن حيّان.

(7). مج: او را

(8). مج، آج، لب: بدارند.

(9). اساس: در گزشت، با توجّه به مج تصحيح شد.

(10). مج، وز، مل: با وجود آن.

(11). آج، لب: شده باشد.

(12). اساس: بگزرد، با توجّه به مج تصحيح شد.

(13). آج، لب، چاپ شعراني: ندهد.

صفحه : 103

ماه را بر«1» آفتاب آرند و باز دارند، ديگر باره به يك جاي دستوري خواهند جواب ندهند«2» تا مقدار سه شبانه روز بگذرد، طول آن شب كس نداند مگر آنان كه عادت دارند كه به نماز شب برخيزند و آن گروهي اندك باشند در آن«3» روزگار پوشيده و خوار و مهين آن شب بر عادت نخسبند، چون به«4» وقت نماز رسد برخيزند و نماز شب بكنند و در آسمان نگرند تا صبح بر آمد ستارگان بر جاي خود باشند با خود گويند: مگر شب غلط كرديم و يا نماز سبك كرديم، ديگر«5» باره با سر نماز و تسبيح شوند تا چند بار چنين كنند و ستاره هم بر جاي خود بينند، بترسند از آن و خائف شوند و يكديگر را آواز دهند و به مسجدي كه در محلّشان باشد حاضر آيند اينكه حال با يكديگر بگويند و بگريند و جزع كنند، چون مقدار سه شب بگذرد حق تعالي جبريل را بفرستد تا آفتاب و ماه«6» را گويد خداي«7» مي فرمايد شما را كه: هر دو به يك جاي از مغرب برآيي«8» آنگه بفرمايد تا نور ايشان بستانند، ايشان بكايي«9» و جزعي«10» كنند و مراد

آن فرشتگان باشند كه بر آفتاب و ماه موكّل اند از فزع و هول قيامت چنان كه اهل آسمانها و سرادقات عرش بشنوند و از آن«11» گريه ايشان بگريند، آنگه آفتاب و ماه را بيارند نور از ايشان بستده، بمانند«12» دو جرم سياه، و از مغرب برآرند«13» آن متهجّدان«14» و نمازكنان كه آن بينند بگريند و جزع كنند و آنان كه غافل باشند چون مردگان از گورها برخيزند، فذلك قوله: وَ جُمِع َ الشَّمس ُ وَ القَمَرُ«15»، و قوله: إِذَا الشَّمس ُ كُوِّرَت«16».

-----------------------------------

(1). مج، وز: برابر.

(2). مج، وز آن را.

(3). مج، روز.

(4). مج، وز: ندارد.

(5). مج، وز، آج، لب، لت، آف: دگر. [.....]

(6). مج، وز: ماهتاب.

(7). مج، وز تعالي.

(8). مل، آج، لب: برآيند.

(9). مج، وز: بكاء.

(10). مج، وز: جزع.

(11). مج، وز، مل: ندارد.

(12). مج، وز: بماننده.

(13). مج، وز: برآيند.

(14). مج، لب: مجتهدان.

(15). سوره قيامت (75) آيه 9. 16. سوره تكوير (81) آيه 1.

صفحه : 104

و اهل دنيا با يكديگر بنالند و مدهوش شوند و مادران از فرزندان مشغول شوند و شير دهندگان، كودكان شير خواره رها كنند و آبستنان، بچّه بيندازند امّا صالحان را گريه سود دارد و طالحان و كافران را گريه سود ندارد. چون آفتاب و ماه«1» به ميان آسمان رسند، جبريل بيايد و«2» ايشان را برگرداند و با مغرب برد و به در توبه فرو برد.

يكي از صحابه گفت: يا رسول اللّه در توبه چه باشد! رسول- عليه السّلام- گفت: بدان كه خداي تعالي از وراي مغرب دري آفريد بر او دو مصراع از زر سرخ مكلّل به انواع جواهر از مصراع تا مصراع چهل ساله راه است سواري نيك رو«3» را و آن در تا خداي

آفريد«4» گشاده است تا به آن روز كه آفتاب از مغرب بر آيد پيش [از آن]«5» هيچ بنده نباشد كه توبه نصوح كند و الّا توبه او به آن در [به]«6» آسمان برند و بر خداي رفع كنند.

معاذ جبل گفت: يا رسول اللّه توبه نصوح كدام باشد! گفت: آن كه گناه كار بر گناه پشيمان شود، عذر خواهد با خداي و نيز«7» با سر گناه نشود چنان كه شير با پستان نشود جبريل ماه و آفتاب را با«8» در فرو برد و حق تعالي بفرمايد تا آن در فراز كنند و بر هم دوزند«9» چنان كه هيچ شكافي نباشد«10» آن جا چون آن در بستند«11» پس از آن قبول توبه هيچ تائب نباشد و پس از آن هيچ كافر را ايمان سود ندارد و هيچ مؤمن را طاعت سود ندارد الّا آنچه پيش از آن كرده باشند، فذلك قوله- عزّ و علا:

لا يَنفَع ُ نَفساً إِيمانُها لَم تَكُن آمَنَت مِن قَبل ُ أَو كَسَبَت فِي إِيمانِها خَيراً.

ابي ّ كعب گفت: يا رسول اللّه، احوال آفتاب و ماه و احوال مردمان آن روز

-----------------------------------

(1). مج، وز: ماهتاب.

(2). مج، وز: ندارد.

(3). آف، آن: بيك رو، مل: نيك دو. [.....]

(4). مج: بيافريد، مل: آفريده است، مج، وز آن را.

(6- 5). اساس: ندارد، با توجّه به مج. وز افزوده شد.

(7). مج: ندارد.

(8). مج، وز، مل، آج، لب، لت: به آن.

(9). آج، لب، بم، آف، آن: بر هم زنند.

(10). مج، وز، مل، لت: نماند.

(11). مج، وز، آج، لب، بم: ببستند.

صفحه : 105

چگونه باشد«1»! گفت: يا ابي ّ خداي تعالي نور به آفتاب و ماه دهد تا بر مي آيند«2» و فرو مي شوند بر عادت [129- ر]

چنان كه امروز هست و مردمان بعضي با سر كارها روند، و در دگر خبر چنان است كه: از اينكه وقت تكليف بردارند و دنيا اندكي ماند و خداي تعالي بفرمايد«3» تا صور بدمند.

و در خبر است از حذيفة بن اسيد و براء بن عازب«4» كه«5» گفتند: روزي ما همه به هم«6» نشسته بوديم، احوال و اشراط«7» قيامت همي گفتيم، رسول عليه السّلام- در آمد، گفت: شما در چه اي«8»! گفتيم: يا رسول اللّه حديث قيام ساعت مي كنيم، گفت: قيامت بر نخيزد تا پيش از آن ده علامت پيدا نشود«9»: دود، و دابّة الارض، خسفي به مشرق و خسفي به مغرب و خسفي به جزيره عرب و دجّال و يأجوج و مأجوج و آتشي كه از قعر عدن بر آيد و نزول عيسي از آسمان و برآمدن آفتاب از مغرب و گفته اند اينكه آيات متتابع شود به هر يك سال و دو سال، يكي پيدا مي شود. و در خبري هست كه رسول را- عليه السّلام- پرسيدند كه: از ميان آن كه آفتاب از مغرب برآيد تا نفخ صور چند باشد! گفت: چنداني كه مردي اسبي را بر مادياني افكند كرّه بيارد، [هنوز كرّه]«10» آن جا نرسيده باشد كه بر توان نشستن، و عبد اللّه عمر گفت: پس از آن كه آفتاب از مغرب برآيد صد و بيست سال جهان بماند و مردم كشت و كار كنند و غرس نشانند، و اينكه خبر موافق اخبار ماست و اينكه چيزها«11» كه به اشراط و اعلام ساعات كرده است در اينكه خبر اشراط و اعلام خروج صاحب الزّمان باشد«12» و اينكه علامات بر وجهي پيدا شود«13» كه مردم ملجأ

-----------------------------------

(1).

آج، لب: بود.

(2). مج، وز: تمامي برآيند.

(3). مج، وز، مل، لت: فرمايد.

(4). اساس: بر إبن عاذب.

(5). مج، وز: ندارد.

(6). مج، وز، مل، لت: با هم.

(7). وز: شرايط. [.....]

(8). آج، لب: چه آيد، مج، وز: چه مي گفتند.

(9). مج، وز: پيدا شود.

(10). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(11). مج، وز: خبرها.

(12). آج، لب: است.

(13). آف: پيدا شوند.

صفحه : 106

نشوند و تكليف تباه نشود و توبه بر نخيزد و مردم از حدّ اختيار بنروند، و اينكه معني پيش از اينكه طرفي گفته شده است و به جاي ديگر كه لايق باشد طرفي ديگر گفته شود- ان شاء اللّه تعالي. قوله: أَو كَسَبَت فِي إِيمانِها خَيراً، معني آن است كه آن روز كه ايمان نه سود دارد و نه طاعت، و اينكه محمول بود بر آن كه اينكه وقتي باشد كه خداي تعالي خواهد تا تكليف بردارد و اعلامي ملجئ پيدا كند و آنگه عن قريب فرمايد تا صور بدمند، و گفته اند: عقيب آن«1» صور اوّل بدمند و از ميان صور اوّل تا دوم چهل روز باشد و از دوم تا سيوم«2» چهل سال، و در او تكليف نبود و هرج و مرج باشد و جملة الأمر آن است كه آنچه موافق اصول و ادلّه عقل است آن است كه مادام تا خداي تعالي تكليف كند اسباب الجاء دور دارد از مكلّف و اسباب ملجئه، آنگه فرمايد پيدا كردن كه تكليف منقطع باشد:

قُل ِ انتَظِرُوا إِنّا مُنتَظِرُون َ، بگوي اي محمّد كه منتظر باشي«3» اتيان ملايكه را بر سبيل عذاب كه ما نيز«4» منتظرانيم، لكن تا وقت نباشد كه خداي تعالي صلاح داند نفرستد ايشان را.

قوله: إِن َّ الَّذِين َ

فَرَّقُوا دِينَهُم، حمزه و كسايي خواندند: «فارقوا» به «الف» و اينكه قراءت امير المؤمنين علي- عليه السّلام- است. باقي قرّاء خواندند بي «الف» فرّقوا به تشديد «راء»، اوّل از بناي مفاعله باشد و دوم بناي تفعيل، و معني اوّل آن باشد كه: آنان كه مفارقت كردند از دين شان و از دين جدا«5» شدند و از دين بيرون آمدند، و معني قراءت دوم آن باشد كه: آنان كه دين خود«6» پراگنده بكردند. و از روي معني متقارب باشند، براي آن كه دين با«7» هيچ دو درست نماند. وَ كانُوا شِيَعاً، اي فرقا مختلفة و فرقتها، مختلف شدند و در اصل او خلاف كردند، بعضي گفتند: اصل

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل، لت: اينكه.

(2). بم، لت، آن: سيم.

(3). مج، وز، آج، لب، آف: منتظر باشيد.

(4). مج، وز هم.

(5). مج، وز: جداي.

(6). آف را.

(7). مج، وز: ما.

صفحه : 107

او از شيوع است و آن ظهور باشد من قولهم: شاع الخبر«1» فهو شايع و زجّاج گفت: اصل او«2» از اتّباع است من شايعه علي كذا و شيّعه اذا اتّبعه. و در آن كه مراد كيستند به اينكه چند قول گفتند: يكي آن كه مراد جهودان و ترسايان اند«3» كه ايشان معاونت مشركان مي كردند به«4» اختلاف دين ايشان و جانب ايشان را مراعات [129- پ]

مي كردند علي المسلمين و اينكه قول مجاهد است، قتاده گفت: جهودان و ترسايان اند كه بعضي تكفير و تضليل بعضي مي كردند، حسن بصري گفت:

مراد جمله مشركان اند. باقر- عليه السّلام- گفت و ابو هريره از رسول- عليه السّلام- روايت كرد كه: مراد به آيت اهل بدعت و ضلالت اند از اينكه امّت و اهل شبهات.

لَست َ مِنهُم فِي شَي ءٍ، تو از ايشان

در چيزي نه اي«5» يعني ايشان به كار تو باز نيايند و بر دعوت تو راست نشوند و اينكه بر سبيل قطع طمع رسول [گفت]«6»- عليه السّلام- از ايشان از ايمان و هدايتشان و اجابت ايشان دعوت رسول را.

در خبر مي آيد از ابان بن تغلب از فضيل بن عبد الملك از زاذان«7» كه گفت:

بنزديك امير المؤمنين علي- عليه السّلام- نشسته بودم در مسجد كه نگاه كردم رأس الجالوت را و جاثليق را مي آورند بعنف و برايشان استخفاف مي كردند، او گفت:

(ارفقوا بهما)

، مدارا كني«8» با ايشان، ايشان را در پيش او بر پاي بداشتند او با رأس الجالوت نگريد گفت:

يا رأس الجالوت؟

داني كه امّت موسي از پس او بر چند فرقت شدند! گفت: ندانم، انظر في كتابي و اقول، در كتاب نگرم و بگويم.

گفت:

9» لعن اللّه [من]« رئيس قوم اذا اتوك في حلالهم و حرامهم قلت انظر في كتابي و اقول أ رايت لو احترق الكتاب او سرق

، گفت: لعنت بر او باد از رئيس قومي چون به تو

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل: الخير. [.....]

(2). مج، وز: آن.

(3). مل: ترسايانند.

(4). مج، تا، مل، لت: با.

(5). مج، وز، مل، لت: نيستي.

(9- 6). اساس: ندارد، با توجّه به مج وز افزوده شد.

(7). اساس: زادان، با توجّه به مل تصحيح شد.

(8). مج، وز، مل، آج، لب، آف: كنيد.

صفحه : 108

آيند در حلال و حرامشان گويي كه در كتاب نگرم، چه گويي اگر كتاب سوخته شود يا بدزدند تو در كجا نگري! آنگه روي با جاثليق كرد و گفت: داني كه ترسايان از پس عيسي بر چند فرقت شدند! گفت: بر چهل و چهار فرقت شدند گفت: دروغ مي گويي،

و اللّه انّي

اعلم بالتّوراة منه و بالانجيل منك

، به خدا كه من تورات به از او دانم و انجيل به از تو دانم. امّت موسي پس از موسي بر هفتاد و يك فرقه شدند، هفتاد هالك اند و يكي ناجي و آن آنانند كه خداي تعالي در حق ّ ايشان گفت: وَ مِن قَوم ِ مُوسي أُمَّةٌ يَهدُون َ بِالحَق ِّ«1»، و امّت عيسي از پس او بر هفتاد و دو فرقت شدند يكي از ايشان ناجي است و باقي هالك و آن آنانند كه خداي تعالي گفت: وَ إِذا سَمِعُوا ما أُنزِل َ إِلَي الرَّسُول ِ تَري أَعيُنَهُم تَفِيض ُ مِن َ الدَّمع ِ مِمّا عَرَفُوا مِن َ الحَق ِّ«2»، و امّت مصطفي- عليه السّلام- بر هفتاد و سه فرقه شوند«3» يكي از ايشان ناجي است و باقي هالك و آن آنانند كه حق تعالي گفت: وَ مِمَّن خَلَقنا أُمَّةٌ يَهدُون َ بِالحَق ِّ«4»، آنگه روي به من كرد و مرا گفت: يا زاذان يا با عمرو داني«5» كه امّت در حق ّ من بر چند گروه شوند! گفت يا امير المؤمنين در تو نيز مختلف شوند! گفت بلي بر دوازده فرقت شوند«6» در من«7» يكي ناجي باشد و باقي هالك تو از آن ناجياني يا با عمرو و اي عجب اگر در اينكه خبر انديشه كني تو را پيدا شود كه فرقه ناجيه كدام است از هر ملّتي نبيني كه در حق ّ جهودان گفت: وَ مِن قَوم ِ مُوسي أُمَّةٌ يَهدُون َ بِالحَق ِّ، و در حق ّ ترسايان گفت: مِمّا عَرَفُوا مِن َ الحَق ِّ، و در حق ّ مسلمانان گفت: وَ مِمَّن خَلَقنا أُمَّةٌ يَهدُون َ بِالحَق ِّ، اگر جهودي است و اگر ترسايي و اگر مسلماني نجات به حق است و با حق به يك جاي

است، اكنون در مسلماني حق كجا باشد! آن جا كه رسول- عليه السّلام- نشان داد كه:

الا ان ّ

-----------------------------------

(1). سوره اعراف (7) آيه 159.

(2). سوره مائده (5) آيه 83.

(3). مج، وز، مل: شدند.

(4). سوره اعراف (7) آيه 181.

(5). مج، وز، مل: دانيد.

(6). مج: شدند.

(7). مج، وز، اينكه. [.....]

صفحه : 109

الله الحق ّ مع علي ّ و علي ّ مع الحق ّ يدور معه حيثما دار. انّما امرهم الي اللّه،}

كار ايشان با خداست. سدّي و جماعتي مفسّران گفتند: اينكه آيت منسوخ است به آيت قتال براي آن كه اينكه سوره مكّي است و قتال به مدينه آمد و روا باشد«1» كه گويند: آيت محكم است براي آن كه تنافي نيست [130- ر]

ميان معني آيت و آيت قتال اينكه را كه گفت: إِنَّما أَمرُهُم إِلَي اللّه ِ، مراد آن باشد في التّوفيق و الخذلان و الهداية و التوكيل«2» و الثّواب و العقاب لا اليك، اينكه چيزها به خداي تعلّق دارد به تو هيچ تعلّق ندارد.

آنگه گفت: ثُم َّ يُنَبِّئُهُم بِما كانُوا يَفعَلُون َ، پس خبر دهد ايشان را به آنچه كرده باشند و اينكه بر سبيل تهديد و وعيد گفت، يعني تا جزا دهد ايشان را بر حسب عمل ايشان.

مَن جاءَ بِالحَسَنَةِ، بعضي مفسّران گفتند: مراد به «حسنه» كلمه اخلاص است گفتن لا اله الّا اللّه، و بعضي دگر گفتند: مراد هر فعلي حسن«3» كه طاعت باشد سواء اگر واجب باشد«4» اگر«5» مندوب. حق تعالي گفت: هر كه او حسنه اي«6» بيارد او را ده حسنه باشد مانند آن، يعني هر كه او«7» كاري نيكو بكند«8» به ده چندان كه آن را مزد باشد او را مزد دهند. مذهب بيشتر اهل علم«9» آن است كه: يكي از

آن مستحق باشد و نه تفضّل و مذهب بعضي دگر آن است كه: هر ده به استحقاق باشد و اينكه وعده است«10» كه خداي تعالي داد بر سبيل مقاربه چنان كه به خاطر ما نزديك باشد گفت آنچه تو تقدير كرده باشي«11» كه ثواب طاعتي است ده چندان باشد براي آن كه ما را اطّلاعي نيست و طريقي به كمّيّت اجزاء ثواب و عقاب، و يعقوب خواند: فَلَه ُ عَشرُ أَمثالِها، به تنوين و رفع امثال، اي فله عشر حسنات امثالها، و براي

-----------------------------------

(1). مج، وز: بود.

(2). مج، وز، آج، لب، آن: التوكّل.

(3). مج، وز، مل است، لت: حسني است.

(4). مج، وز، مل، لت: بود.

(5). مج، وز، مل، لت: اگر.

(6). مج، وز، مل، لت: حسنتي.

(7). آج، لب: ندارد.

(8). مج، وز، لت: نكو بكند.

(9). مج، وز، مل، لت: عدل، كه بر متن رجحان دارد.

(10). مج، وز، مل، آج، لب، لت: وعده يست.

(11). آج، لب: بكرده باشي.

صفحه : 110

اينكه «عشر امثالها» گفت و عشره نگفت با آن كه مثل مذكّر«1» است كه مراد اينكه بود كه فله عشر«2» حسنات او عشر«3» درجات. وَ مَن جاءَ بِالسَّيِّئَةِ، بعضي گفتند: شرك است اينكه سيّئه، و بيشتر مفسّران گفتند مراد همه سيّئه است. فَلا يُجزي إِلّا مِثلَها، گفت: هر كه سيّئتي آرد، او را الّا مانند آن مكافات نكنند«4» چه اگر بيش از آن مكافات كنند ظلم باشد و روا بود كه «لام» در حسنه و سيّئه تعريف عهد را باشد و لكن مقصور نبود بر يك حسنه يا يك سيّئه، انّما مراد آن باشد كه بالحسنة المأمور بها علي الوجه الّذي امر بها و السّيئة المنهي ّ عنها علي الوجه الّذي نهي عنها.

معرور

بن سويد«5» روايت كرد از أبو ذرّ الغفّاري ّ- رحمة اللّه عليه- كه او گفت مرا حديث كرد الصّادق المصدّق آن راست گوي«6» كه به او«7» دروغ نگفتند، يعني رسول- عليه السّلام- كه او گفت: خداي تعالي

8» الحسنة عشر او أزيد و السّيّئة واحدة او اغفر فالويل لمن غلبت« آحاده اعشاره و من لقيني بقراب الارض خطيئة ثم ّ لا يشرك بي شيئا جعلت له مثلها مغفرة

، گفت: خداي تعالي يك حسنه را ده بدهم يا بيشتر و يك سيّئه را يك جزا دهم يا بيامرزم، پس واي بر آن كه آحاد و«9» و اعشارش را غلبه كند يعني سيّآت او حسناتش«10» را غلبه«11» شود«12»، و هر كس«13» كه زمين پر از گناه به من آرد و در آن ميانه شرك نباشد«14»، مانند آن مغفرت و آمرزش به او دهم. عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه عمر گفتند: اينكه آيت مخصوص است به اهل بدو و اعراب كه ايشان را معرفت به شرع كمترك«15» باشد.

-----------------------------------

(1). آن: مذكور.

(3- 2). آج، لب، بم، آف، آن: عشرة.

(4). مج، وز: نكند. [.....]

(5). مل، لت: مغرور بن سويد.

(6). مج، وز، مل، لت: راستيگر.

(7). مج: با آن، آج، لب: به آن، وز، لت: با او.

(8). اساس، آن: غليت، با توجّه به مج تصحيح شد.

(9). وز، مل، آج، لب، لت: او.

(10). مج، وز: حسنات.

(11). مج، وز، مل، لت: غالب.

(12). آج، آف: كند.

(13). مج، وز: هر كه.

(14). آج، لب: نبود.

(15). مل: كمتر.

صفحه : 111

فامّا اهل شهرها را كه ايشان با علما مخالطه«1» كنند و بر احكام شرع واقف باشند در حق ّ ايشان اينكه است كه: وَ إِن تَك ُ حَسَنَةً يُضاعِفها وَ يُؤت ِ مِن لَدُنه ُ أَجراً

عَظِيماً«2»، و كمينه يكي را هفتصد باشد من قوله: مَثَل ُ الَّذِين َ يُنفِقُون َ أَموالَهُم فِي سَبِيل ِ اللّه ِ كَمَثَل ِ حَبَّةٍ أَنبَتَت سَبع َ سَنابِل َ فِي كُل ِّ سُنبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللّه ُ يُضاعِف ُ لِمَن يَشاءُ«3» مَن جاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَه ُ عَشرُ أَمثالِها. رسول- عليه السّلام- گفت: بار خدايا بيفزاي براي من. حق تعالي آيت فرستاد: مَثَل ُ الَّذِين َ يُنفِقُون َ أَموالَهُم فِي سَبِيل ِ اللّه ِ«11»، گفت: بار خدايا بيفزاي، خداي تعالي آيت فرستاد: مَن ذَا الَّذِي يُقرِض ُ اللّه َ قَرضاً حَسَناً فَيُضاعِفَه ُ لَه ُ أَضعافاً كَثِيرَةً«12»، گفت: رب ّ زد«13» امّتي، گفت: بار خدايا بيفزاي امّت مرا، خداي تعالي

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل: مخالطت.

(2). سوره نساء (4) آيه 40.

(11- 3). سوره بقره (2) آيه 261. [.....]

(4). مل: خداي تعالي.

(5). مج، وز، مل، آج، لب، لت: ده.

(6). مج، وز، مل، لت: بدهند.

(7). مج، وز، مل، لت: باشد.

(8). مج، وز: حسنتي. بم: حسنه اي.

(9). مج، وز: سيّئتي، آج، لب: سيّئه اي.

(10). مج، وز، مل، لت و.

(12). سوره بقره (2) آيه 245.

(13). آج، لب، آف: زدني.

صفحه : 112

آيت فرستاد: إِنَّما يُوَفَّي الصّابِرُون َ أَجرَهُم بِغَيرِ حِساب ٍ«1»، و اينكه اخبار كاشف است از معني اينكه آيت. وَ هُم لا يُظلَمُون َ، اي لا ينقصون، و بر ايشان هيچ ظلم نكنند، از حق ّ ايشان هيچ باز نگيرند و آنچه بالاي استحقاق ايشان باشد از عقاب بر ايشان ننهند، آنچه حق ّ ايشان باشد از ثواب من بدهم يكي را ده، يكي به استحقاق و نه به تفضّل«2»، و آنچه حق ّ من است بر ايشان رها كنم جمله به فضل يا بهري«3» رها كنم به رحمت يا جمله«4» بستانم به عدل، آنچه حق ّ اوست ذرّه اي كم نكنم و آنچه حق ّ من است ذرّه اي بيش نستانم كه آنگه«5» ظلم

باشد«6»، و ظلم از فعل من نيست و در قضيّه من روا نيست، سخت تر چيزي كه از من بر بندگان من آيد عدل است آنچه از جهت من ترسند«7» عدل باشد و آنچه از من اميد دارند فضل است.

قُل إِنَّنِي هَدانِي رَبِّي إِلي صِراطٍ مُستَقِيم ٍ، بگو اي محمّد كه خداي تعالي مرا هدايت داد به معني بيان و الطاف و توفيق به ره راست كه ره ايمان است و اسلام. دِيناً قِيَماً، در نصب او چند قول گفتند: يكي آن كه بدل صراط مستقيم است به معني و هدي متعدّي باشد به دو مفعول، يك بار به خود نحو قولك:

هديت القوم الطّريق و قوله: اهدِنَا الصِّراطَ المُستَقِيم َ«8»، و يك بار به مفعول دوم به حرف جرّ رسد مثالش چنان بود كه اينكه آيت، پس جار و مجرور در جاي مفعول دوم است و محل ّ او نصب است آنچه از او بدل كرد بر معني«9» نصب كرد آن را بر محل ّ او. زجّاج گفت: نصب او بر معني هداني است براي آن كه در معني هداني معني عرّفني هست، اي عرّفني ربّي دينا قيما. قول سيم«10» آن است كه: بر فعل مقدّر، و المعني اعلموا و اعرفوا دينا. چهارم: علي الاغراء، و التّقدير: الزموا دينا قيما.

-----------------------------------

(1). سوره زمر (39) آيه 10.

(2). مج، وز، مل، آج، لب: تفضّل.

(3). اساس: بهدي، با توجّه به مج تصحيح شد.

(4). آف: ندارد.

(5). مل: آنگاه. [.....]

(6). مل: ظالم باشم.

(7). لت: پرسند.

(8). سوره حمد (1) آيه 6.

(9). اساس، آف، لت، آن: بعضي، با توجّه به مج تصحيح شد.

(10). مج، وز: سه ام، آف، لت: سيوم.

صفحه : 113

إبن عامر و اهل كوفه خواندند: «قيما» به

كسر «قاف» و فتح « يا » مخفّف علي وزن فعل، و باقي قرّاء به فتح «قاف» و كسر «ياي» مشدّد. و امّا قراءت عامّه قرّاء وزن او فعيل باشد من قام يقوم و آن بناء مبالغه باشد، اي بليغ الاستقامة و كذلك القيّوم«1» و القيّام، و امّا قراءت كوفيان «قيّم» علي وزن فعل باشد [131- ر]

از بناء مصادر است كالشّبع و العوج، و عوج نقيض قيم باشد و حمل النّقيض علي النّقيض دور نباشد، جز آن است كه بر اصل نيامد به «واو» چون عوج و حول و عوض و مخالف قياس آمد، كما قالوا: جياد في جمع جواد و الاصل جواد كالطّوال. مِلَّةَ إِبراهِيم َ، بدل دينا قيما است، و «حنيفا» نصب او بر حال است و معني او گفته شده است چند جاي، و «ملّت» شريعت باشد و اشتقاق او من الاملال و الاملاء باشد كه رسول- عليه السّلام- املا كند آنچه به سمع توان دانستن از شرايع تا از او بنيوشند«2» يا يادگيرند و براي آن تخصيص كرد ابراهيم را- عليه السّلام- تا عرب راغبتر باشند اجابت و متابعت او كه ايشان از فرزندان ابراهيم بودند. و فرق ميان دين و ملّت آن است كه دين عامتر است از ملّت، براي آن كه آن در عقليّات و شرعيّات استعمال كنند و اينكه در شرعيّات باشد دون عقليّات چنان كه بيان كرديم من الاملال، و از آن جا گويند: ديني دين الملائكة و لا يقال ملّتي ملّة الملايكة. و اصل حنف ميل باشد، و الحنيف المايل الي الاسلام ميلا لازما.

قال الزّجّاج و قيل الاستقامة، و احنف هم مايل الاصابع باشد و هم

آن كه جمله پاي او به زمين ننشيند. وَ ما كان َ مِن َ المُشرِكِين َ، يعني ابراهيم- عليه السّلام- از جمله مشركان نبود. آنگه گفت: بگوي اي محمّد كه نماز من. وَ نُسُكِي، در او سه قول گفتند: سعيد جبير و مجاهد و قتاده و سدّي و ضحّاك گفتند مراد ذبيحه است كه براي حج و عمره كشي«3» و حسن بصري گفت: مراد دين است. زجّاج و جبّايي گفتند: عبادتي، و قول اوّل از روي لغت قريبتر است و بر توسّع در دگر

-----------------------------------

(1). اساس، آج، لب: اليقوم.

(2). مج، وز، مل، لت: بنويسد.

(3). مج، وز، مل، آج، لب، لت: كشتي.

صفحه : 114

عبادات استعمال كنند، و عابد را ناسك گويند و براي آن«1» تخصيص نماز كرد كه در او انواع تقرّب است و خضوع از ركوع و سجود و تنزيه و تسبيح، اهل مدينه خواندند: محياي به اسكان «ياء». ابو علي گفت: اينكه قراءت شاذّ است، براي آن كه در او التقاي ساكنين است علي غير حدّه، و باقي قرّاء بفتح «ياء» خواندند. و محياي و مماتي دو مصدراند علي وزن مفعل، و اينكه بر سبيل تفويض امر گفت با او و براءت از حول و قوّت خود و گريختن با حول و قوّت او، و براي آن جمع كرد ميان اينكه چيزها با اختلاف جهان آن و آن كه بعضي عبارت است از فعل او و بعضي از فعل خداي تعالي تا باز نمايد كه آن افعال خالص او را مي كند بي اشراك غيري در آن، و مرگ و زندگاني براي عموم احوال و استغراق او جمله حالات مرد را چون آن تسليم كرده باشد به خداي تعالي

هيچ بنماند از او كه نه خداي را باشد، چه حال از اينكه دو برون«2» نبود و اينكه به منزله قسمت متردّد«3» است بين النّفي و الاثبات، و مورد او«4» مورد خشوع و خضوع و تسليم و تفويض است با خداي تعالي. لا شَرِيك َ لَه ُ«5»، در محل ّ نصب است بر حال آنگه روا بود كه از فاعل بود، و تقدير آن كه موحّدا معتقدا لوحدانيّته، و روا بود كه از مفعول و هو اللّه- جل ّ جلاله- اي واحدا لا ثاني معه في القدم و الالهيّة.

وَ أَنَا أَوَّل ُ المُسلِمِين َ، حسن بصري گفت معني آن است كه: من اوّل مسلمانانم«6» از اينكه امّت، و قتاده هم اينكه گفت و مورد آيت بر آن كه تا تنبيه باشد بر وجوب اتّباع او در باب مسلماني. آنگه گفت: بگو [131- پ]

اينكه كافران را بر سبيل انكار و تقريع كه چون جز خداي گيرم و او جز آن كه خداي من است خداي همه چيز است. و اينكه بر سبيل احتجاج فرمود كه بگو روا باشد در حجّت عقول كه من عبادت خداي رها كنم كه خداي همه چيز است و مربوب نيست

-----------------------------------

(1). آج، لب كه.

(2). مج، وز، مل، لت، آن: بيرون.

(3). مج، وز، آج، لب، لت: متردده.

(4). آف: اينكه.

(5). مج، وز، آج، لب كه.

(6). آج، لب: مسلمانم. [.....]

صفحه : 115

حاصل بر صفت كمال و عبادت معبوداني كنم كه ايشان سزاي پرستش نه اند، براي آن كه مصنوع و مربوبند تا به هر حال جواب ايشان آن باشد كه نه روا باشد، أعني در جواب آن استفهامي كه به معني تقرير است.

قوله: قُل أَ غَيرَ اللّه ِ أَبغِي رَبًّا، و وجوه

اختلاف معاني «رب» در فاتحة الكتاب گفته شده است، و آن جا مراد مالك و متصرّف و قادر بر آن باشد و گرداننده آن، و اصل او از تربيت است و پرورش. وَ لا تَكسِب ُ كُل ُّ نَفس ٍ إِلّا عَلَيها، و هيچ نفس«1» چيزي نكند الّا بر او باشد، يعني جزا و وبال آن بر او باشد، بر ديگري نباشد. وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزرَ أُخري، و هيچ نفس بار ديگر [ي]«2» بر نگيرد، [و اينكه بر سبيل مثل است، چنان كه گفتند: كل ّ شاة برجلها ستناط، و معني آن كه:

هيچ نفس را به گناه ديگري نگيرند]«3» و اصل «وزر» ثقل باشد، و از آن«4» جا سلاح را أوزار الحرب گويند، و منه قوله: وَ وَضَعنا عَنك َ وِزرَك َ«5».

آنگه گناه را وزر خواند، براي آن كه بر پشت و گردن بار گران«6» باشد بر سبيل تشبيه، و «وزر» ملجأ باشد، قال اللّه تعالي: كَلّا لا وَزَرَ«7»، أي لا ملجأ، و در آيت دليل است از دو وجه بر بطلان مذهب مجبّره، يكي از آن جا كه گفت: وَ لا تَكسِب ُ كُل ُّ نَفس ٍ إِلّا عَلَيها، و يكي آن كه گفت: وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزرَ أُخري. آنگه گفت: مرجع و مآل و بازگشت شما با اوست، خبر دهد شما را با آنچه«8» در آن خلاف«9» كرده باشيد«10»، يعني جزا دهد شما را بر آنچه«11» كرده باشي«12»، و اينكه نيز دليل است بر صحّت مذهب عدل و بطلان مذهب جبر.

-----------------------------------

(1). آج: نفسي.

(3- 2). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). مج، وز، مل، مت: اينكه.

(5). سوره انشراح (75) آيه 2.

(6). لب: باران گران.

(7).

سوره قيامت (75) آيه 11.

(9). لب: بدانچه.

(10). آف: اختلاف.

(11- 8). مل: باشند، لت: باشي/ باشيد.

(12). آج. لب: باشيد.

صفحه : 116

و«1» قوله: وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَكُم خَلائِف َ الأَرض ِ، حق تعالي به اينكه آيت منّت نهاد بر اهل زمين، گفت: او آن خداي است كه شما را به خليفه كرد در زمين، يعني اهل هر عصري خليفه و قايم مقام اهل آن عصر باشند كه پيش ايشان باشند و گذشته باشند«2»، و براي آن [ايشان را]«3» خليفه ايشان خواند«4» كه خلف«5» ايشان باشند، يعني از پس ايشان آيند، يقال: خلفه«6» يخلفه اذا صار خليفة له، قال اللّه تعالي و حكاية عن موسي- عليه السّلام: هارُون َ اخلُفنِي فِي قَومِي«7»، قال الشّمّاخ:

يصيبهم و يخطيني المنايا و أخلف في ربوع عن ربوع

و واحد خلايف خليفه [باشد]«8»، كصحيفه و صحايف و ظعينه و ظعاين و وصيفه و وصايف، اينكه قول حسن بصري و سدّي است، و بعضي دگر گفتند:

[شما را بخليفه جان ّ كرد كه از پيش آدم بودند، چنان كه در حق ّ آدم- عليه السّلام- گفت: إِنِّي جاعِل ٌ فِي الأَرض ِ خَلِيفَةً«9». بعضي دگر گفتند]«10»: خطاب با امّت رسول ماست- عليه السّلام- كه ايشان را خليفه ساير امم كرد و شرع همه پيغامبران به شرع او منسوخ كرد تا پيغامبرشان خليفه بود از همه پيغامبران، يعني آخرين انبيا بود. و وصي و خليفه او خاتم الاوصياء بود و ائمّه«11» فرزندان او خلفا عن سلف آخر خلفا بودند تا چنان كه بدايت ملك زمين به خلافت كرد، ختم هم به خلافت باشد. بدايت به خلافت آدم كه: إِنِّي جاعِل ٌ فِي الأَرض ِ خَلِيفَةً«12»، و ختم به خلافت آخر الخلفاء صاحب الزّمان كه: لَيَستَخلِفَنَّهُم

فِي الأَرض ِ كَمَا استَخلَف َ الَّذِين َ مِن قَبلِهِم«13» و الامور بخواتيمها، و قوام كار در عواقب و خواتم باشد، لا جرم رسول اللّه- عليه السّلام- گفت:

المنكر لآخرنا كالمنكر لأوّلنا [231- ر]

، و گفتند: اينكه

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل: ندارد.

(2). مج، وز، مل، لت: گذشته شده باشند. (10- 8- 3). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(4). آج، لب: خوانند. [.....]

(5). آج، لب: خليف.

(6). مج، وز، مل: خلف، آج، بم. آف، لت: خلفه.

(7). سوره اعراف (7) آيه 142.

(12- 9). سوره بقره (2) آيه 30.

(11). آج، لب و.

(13). سوره نور (24) آيه 55.

صفحه : 117

صادق گفت:- عليه السّلام- و روا باشد كه سخن او باشد و اوليتر آن كه مرفوع باشد و اگر چه او تصريح رفع نكند به رسول- عليه السّلام- چه ايشان- عليهم السّلام از خود هيچ نگفتند و روا نداشتند گفتن. وَ رَفَع َ بَعضَكُم فَوق َ بَعض ٍ دَرَجات ٍ، و بعضي را بر بعضي رفعت داد به درجات و پايه ها، اگر آن كس كه وضيع الدّرجه باشد از ايشان به استحقاق پايه«1» خلافت دارد، آن كس كه رفيع الدّرجه باشد از ايشان اولي و احري«2» كه لفظا و معني اسما و حقيقة سزاي خلافت باشد و اهليّت آن دارد، و مفسّران خلافت كرده اند كه اينكه رفعت درجه است«3» و مراد به او چيست! بعضي گفتند في الخلقة، چنان كه گفت: [يزيد في الخلق ما يشاء«4» بعضي گفتند: في القوّه، چنان كه گفت: وَ زادَكُم فِي الخَلق ِ بَصطَةً«5»، بعضي گفتند چنان كه گفت]«6»: وَ اللّه ُ فَضَّل َ بَعضَكُم عَلي بَعض ٍ فِي الرِّزق ِ«7»، و در نصب درجات چند قول گفتند: يكي آن كه در جاي مصدر افتاد«8» چنان كه

گويند:

ضربته سوطا كأنّه قال رفعة فوق رفعة، و دگر آن كه: به حذف حرف الجرّ كأنّه قال الي درجات فلمّا حذف حرف الجرّ وصل الفعل فعمل، اوليتر آن است كه مفعول دوم باشد كما يقال: رقّيته منزلة من باب كسوته ثوبا باشد، و وجه حكمت در آن كه تفضيل داد خلقان را بعضي بر بعضي، ابتداء بي استحقاقي مصالحي بود كه او دانست كه متعلّق است از باب الطاف كه دانست كه هر كس به چه وجه به صلاح نزديك باشند و از فساد دور، يكي را مصلحت توانگري باشد و يكي را درويشي و يكي را ضعف و يكي را قوّت و يكي را مال بسيار و يكي«9» آن كه هيچ

-----------------------------------

(1). مج، وز، آج، لب: نام.

(2). اساس و همه نسخه بدلها: اخري، با توجّه به مفهوم عبارت تصحيح شد.

(3). مج، وز، لت: درجه به چيست.

(4). سوره فاطر (35) آيه 1.

(5). سوره اعراف (7) آيه 69.

(6). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(7). سوره نحل (16) آيه 71.

(8). مل: باشد. [.....]

(9). مج، وز، مل، لت را.

صفحه : 118

مال ندارد و يكي را خلقت بر وجهي و يكي را بر خلاف آن وجه تا چنان كه مصلحت شناخت كرد آنگه اينكه را به «لام» غرض بيان كرد و گفت: اينكه براي ابتلا و امتحان كردم تا ابتلا كنم هر كس را در آنچه او را داده باشم از نيك و بد و ضيق و سعت«1» و صحّت و سقم، و امتحان را تفسير داده ايم در چند جاي و تكليف صورت امتحان دارد و بيان اينكه آيت:«2» خَلَق َ المَوت َ وَ الحَياةَ لِيَبلُوَكُم أَيُّكُم أَحسَن ُ عَمَلًا«3»،

و الّا حقيقت ابتلاء بر خداي«4» روا نباشد كه او عالم الذّات است و امتحان آن كند كه نداند تا بداند جز آن است كه حق تعالي در تكليف، معامله آنان مي كند كه امتحان كنند تا آنچه ندانند بدانند پس صورت صورت امتحان دارد و معني تكليف. آنگه وصف كرد خود را به آن كه سريع العقاب است با«5» آن كه موصوف است به حلم و آن كه تعجيل نكند به عقاب تا باز نمايد كه كل ّ ما هو آت قريب، كه هر چه آن آمدني است نزديك است، و مثله قوله: وَ ما أَمرُ السّاعَةِ إِلّا كَلَمح ِ البَصَرِ أَو هُوَ أَقرَب ُ«6». دگر آن كه: روا بود كه آن«7» عقوبت كه ايشان مستحق ّ آنند در دنيا بكند، پس سريع العقاب باشد و اينكه براي آن گفت تا ايمن نباشند از عقاب او حالا بعد حال. آنگه گفت: با آن كه سريع العقاب ام و اگر خواهم زود بگيرم و سخت بگيرم. لَغَفُورٌ رَحِيم ٌ، آمرزنده و بخشاينده ام. در برابر عقاب، مغفرت و رحمت گفت و ثواب نگفت تا بهتر دعوت كند مكلّفان را با«8» امتناع از فعلها كه بر آن مستحق ّ عقاب باشند.

-----------------------------------

(1). مج، وز: و وسعت.

(2). مج، وز، لت قوله، مل: قوله تعالي.

(3). سوره ملك (67) آيه 2.

(4). مج، وز، لت تعالي.

(5). اساس: به، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(6). سوره نحل (16) آيه 77.

(7). آج، لب: از.

(8). مج: يا ، لت: تا.

صفحه : 119

است و بعضي مفسّران گفتند: همه محكم است. و در او هيچ [132- پ]

منسوخ نيست، بعضي گفتند: دو كلمت در«2» او منسوخ است.

و اينكه سورت دويست و شش آيت است در عدد اهل كوفه و پنج در عدد اهل مدينه و بصره و سه هزار و سيصد و بيست و پنج كلمت است و چهارده هزار و سيصد و ده حرف است، و روايت است از ابو امامه از ابي ّ كعب كه گفت رسول خداي گفت- صلّي اللّه عليه و آله،: هر كه سوره اعراف بخواند، خداي تعالي ميان او و ميان ابليس حجابي پديد آرد، و آدم روز قيامت براي او شفاعت كند. قوله عزّ و علا.

خَلَقتَه ُ مِن طِين ٍ (12) قال َ فَاهبِط مِنها فَما يَكُون ُ لَك َ أَن تَتَكَبَّرَ فِيها فَاخرُج إِنَّك َ مِن َ الصّاغِرِين َ (13) قال َ أَنظِرنِي إِلي يَوم ِ يُبعَثُون َ (14)

قال َ إِنَّك َ مِن َ المُنظَرِين َ (15) قال َ فَبِما أَغوَيتَنِي لَأَقعُدَن َّ لَهُم صِراطَك َ المُستَقِيم َ (16) ثُم َّ لَآتِيَنَّهُم مِن بَين ِ أَيدِيهِم وَ مِن خَلفِهِم وَ عَن أَيمانِهِم وَ عَن شَمائِلِهِم وَ لا تَجِدُ أَكثَرَهُم شاكِرِين َ (17) قال َ اخرُج مِنها مَذؤُماً مَدحُوراً لَمَن تَبِعَك َ مِنهُم لَأَملَأَن َّ جَهَنَّم َ مِنكُم أَجمَعِين َ (18) وَ يا آدَم ُ اسكُن أَنت َ وَ زَوجُك َ الجَنَّةَ فَكُلا مِن حَيث ُ شِئتُما وَ لا تَقرَبا هذِه ِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونا مِن َ الظّالِمِين َ (19)

فَوَسوَس َ لَهُمَا الشَّيطان ُ لِيُبدِي َ لَهُما ما وُورِي َ عَنهُما مِن سَوآتِهِما وَ قال َ ما نَهاكُما رَبُّكُما عَن هذِه ِ الشَّجَرَةِ إِلاّ أَن تَكُونا مَلَكَين ِ أَو تَكُونا مِن َ الخالِدِين َ (20) وَ قاسَمَهُما إِنِّي لَكُما لَمِن َ النّاصِحِين َ (21) فَدَلاّهُما بِغُرُورٍ فَلَمّا ذاقَا الشَّجَرَةَ بَدَت لَهُما سَوآتُهُما وَ طَفِقا يَخصِفان ِ عَلَيهِما مِن وَرَق ِ الجَنَّةِ وَ ناداهُما رَبُّهُما أَ لَم أَنهَكُما عَن تِلكُمَا الشَّجَرَةِ وَ أَقُل لَكُما إِن َّ الشَّيطان َ لَكُما عَدُوٌّ مُبِين ٌ (22) قالا رَبَّنا ظَلَمنا أَنفُسَنا وَ إِن لَم تَغفِر لَنا وَ تَرحَمنا لَنَكُونَن َّ مِن َ الخاسِرِين َ (23) قال َ اهبِطُوا بَعضُكُم لِبَعض ٍ عَدُوٌّ وَ لَكُم فِي الأَرض ِ مُستَقَرٌّ وَ مَتاع ٌ إِلي حِين ٍ (24)

قال َ فِيها تَحيَون َ وَ فِيها تَمُوتُون َ وَ مِنها تُخرَجُون َ (25)

مكنيد از فرود«5» او دوستاني را، اندك انديشه مي كني.«6»

و بس«7» از شهر كه ما هلاك كرديم، آمد به ايشان هلاك«8» ما به شب يا «9» ايشان خفته بودند [به گرمگاه]«10»

نبود گفت«11» ايشان چون آمد به ايشان عذاب ما الّا آن كه گفتند ما بيداد«12» كار بوديم«13».

بپرسيم«14» آنان را كه فرستادند به ايشان و بپرسيم«15» پيغامبران را.

قصّه كنيم بر ايشان به دانش و نبوديم غايب«16».

و سختن«17» آن روز حق باشد هر كه را«18» گران بود ترازوهاي او ايشان ظفر يافتگانند«19».

-----------------------------------

(1). مج، وز: يادگيري، آج، لب: موعظتي.

(2). آج، لب: اهل ايمان، آف: گرويدگان.

(3). مج، وز: پسروي كنيد، آج، لب: متابعت نماييد.

(4). مج: فرستاده اند، وز، لت: فرستادند.

(5). آج، لب: غير خداي.

(6). مج، وز، آف: مي كنيد.

(7). آج، لب، آف: بسا.

(8). آج، لب: سختي عذاب ما.

(9). اساس: و، با توجّه به لت تصحيح شد.

(10). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(11). آج، لب: تضرّع و گفتار.

(12). آج، لب: ستمكار.

(13). مج، وز: بوده ايم. [.....]

(14- 15). اساس: بپرسن، با توجه به مج وز تصحيح شد.

(16). مج، وز، ما غايب نيستيم. 17. آج، لب: وزن.

(18). مج، وز: ندارد. 19. مج، وز باشند.

صفحه : 121

و هر كه سبك بود«1» ترازوهاي او ايشان آنان باشند كه زيان كنند خود را به آنچه به آيتهاي ما ستم كرده باشند«2».

و ما تمكين كرديم«3» شما را در زمين و بكرديم شما را در اينكه«4» جا زندگانيها«5» اندكي شكر نكني«6».

و بدرستي«7» كه بيافريديم شما را پس نگاريديم«8»، پس گفتيم فرشتگان را [133- ر]

سجده كني«9»، آدم را سجده كردند مگر ابليس«10»، نبود از سجده كنندگان.

گفت چه منع كرد تو را كه سجده نكردي چون بفرمودم«11» تو را،

گفت من بهترم از او بيافريدي«12» مرا از آتش و بيافريدي او را از گل.

گفت فرو شو«13» از آن«14» جا كه نيست تو را كه تكبّر كني در آنجا برو كه تو از ذليلاني.

گفت مهلت ده مرا تا به آن روز كه زنده كني«15» ايشان را.

-----------------------------------

(1). آج، لب: آيد.

(2). آج، لب: جهود مي نمودند.

(3). آج، لب: جاي داديم، آف: تمكّن.

(4). آج، لب: آن.

(5). آج، لب: اسباب معيشت.

(6). مج، وز: شكر مي كنيد، آج، لب: سپاس داري مي نمايد، لت: مي كني.

(7). آج، لب: بحقيقت.

(8). مج، وز، لت: بنگاريديم، آج، لب: مصوّر گردانيديم.

(9). مج، وز: سجود كنيد، آج، لب: سجده بريد، آف: سجده كنيد. [.....]

(10). مج، وز كه.

(11). مج، وز: فرمودم، آف: بفرموديم.

(12). مج، وز، لت: آفريدي.

(13). آج، لب: فرو آي.

(14). مج، وز، لت: اينكه.

(15). لت: زنده كنند.

صفحه : 122

گفت تو از فرو گذاشتگاني«1».

گفت«2» به«3» آنچه مرا گمراه كردي«4» بنشينم براي ايشان به راه راست.

پس بيايم«5» به ايشان از پيش ايشان«6» و از پس ايشان«7» و از [دست]«8» راست ايشان و از [دست]«9» چپ ايشان و نيابي بيشتر ايشان را شكر كننده.

گفت برو از آن«10» جا خوار كرده و عيب كرده آنان كه پسروي تو كنند«11» از ايشان پر«12» كنم دوزخ را از شما همه.

و اي آدم بنشين«13» تو و جفت«14» تو در بهشت بخوري«15» از آن جا«16» كه خواهي«17» و نزديك مشوي«18» به اينكه درخت كه باشي«19» از ستمكاران.

وسوسه

-----------------------------------

(1). اساس: فرو گذشتگاني.

(2). آج، لب ابليس.

(3). آج، لب به سبب، آف: با.

(4). آج، لب: گردانيدي.

(5). مج، وز، آج، لب، لت: آيم.

(6). مج، وز، لت: پيششان.

(7). مج، وز، لت: پسشان.

(9- 8). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد. [.....]

(10).

مج، وز: اينكه.

(11). مج، وز: پي روند ايشان، آج، لب: متابعت نمايند تو را.

(12). مج، وز بار.

(13). آج، لب: ساكن شو.

(14). آج، لب: زن.

(15). مج، وز، آج، لب، آف: بخوريد.

(16). مج، وز، آج، لب، لت: هر كجا. 17. مج، وز، آف: خواهيد.

(18). مج، وز: مگرديد، لت: مگرديد، آج، لب، آف: مشويد. 19. مج، وز، آج، لب: باشيد.

صفحه : 123

كرد«1» ايشان را ديو تا پيدا كند«2» ايشان را«3» آنچه پنهان كرده«4» از ايشان از عورتهاي ايشان، گفت: نهي«5» نكرد شما را خداي شما از اينكه درخت مگر كه باشي«6» شما دو فرشته يا باشي«7» از هميشگان.

سوگند خورد با«8» ايشان كه من هستم شما را از نصيحت كنندگان«9».

فرو گذاشت ايشان را به فريفتن چون بچشيدند«10» از آن درخت پديد آمد«11» ايشان را عورتهاشان«12» باستادند«13» مي دوختند«14» بر خود«15» از برگ«16» بهشت ندا كرد ايشان را خدايشان«17» نه من نهي«18» كردم شما را از اينكه درخت [133- پ]

و نگفتم شما را كه ديو شما را دشمني آشكار است؟

گفتند ربّنا«19» ستم كرديم بر خود و اگر نيامرزي ما را و رحمت نكني«20» بر ما، باشيم از زيانكاران.

-----------------------------------

(1). آج، لب: مكرّر.

(2). اساس: پيدا كند، با توجه به مج، وز، تصحيح شد.

(3). مج، وز ديو.

(4). مج، وز، لت: پنهان باز كرده، آج، لب: مستوري مي بود. [.....]

(5). آج، لب: منع.

(7- 6). مج، وز، آج، لب: باشيد.

(8). مج، وز: به.

(9). لت: نصيحت كنان، آج، لب: اهل اخلاص.

(10). مج، وز: بچشند.

(11). مج، وز، لت: پيدا شد، آج، لب: ظاهر شد.

(12). لت: عورتهايشان.

(13). آج، لب: در ايستادند.

(14). آج، لب: وصل مي كردند.

(15). مج: بر هر دو.

(16). لت: برق. 17. مج، وز، پروردگارشان.

(18). آج، لب: منع. 19. مج،

وز، لت: خداي ما. [.....]

(20). آج، لب: نبخشايي.

صفحه : 124

گفت فرو شوي«1» بهري از شما«2» بهري را دشمني«3» و شما را در زمين قرارگاهي«4» باشد و بر خورداري تان«5» به وقتي«6».

گفت در آن جا زندگاني كني«7» و در آن جا بميري«8» و از آن جا برانگيزند«9» شما را.

قوله تعالي: المص، آنچه در حروف مقطّع گفته اند در اوّل [سورة البقره گفتيم وجهي نباشد اعاده كردن]«10»، امّا آنچه اينكه جا گفته اند، علي ّ بن ابي طلحه گفت از عبد اللّه عبّاس: اينكه سوگندي است كه خداي تعالي ياد كرد. ابو صالح گفت از عبد اللّه عبّاس: نامي است از نامهاي خدا. و گفته اند: از جمله نامهاي قرآن است و گفته اند نام سوره«11» است. ابو الضّحي گفت: انا«12» اللّه افضل، من خداي حاكمم، شعبي گفت معني آن است: انا اللّه الصّادق«13»، من خداي راست گويم«14». محمّد بن كعب القرظي ّ گفت: الف ابتداء نام اوست [اوّل و آخر و «لام» اوّل، نام اوست لطيف، و «ميم» اوّل نام اوست مجيد و ملك، و «صاد» اوّل نام اوست]«15» صمد و صادق الوعد و صانع مصنوعات، و در بعضي تفسيرها آمد«16» كه معني المص [آن]«17» است كه:

أَ لَم نَشرَح لَك َ صَدرَك َ«18»، نه ما دل تو روشن كرديم، و گفته اند: حروف نام مهترين«19» است،

-----------------------------------

(1). مج، وز، آف: فرو شويد.

(2). مج، وز، لت: ندارد.

(3). مج، وز: دشمن.

(4). مج، وز: خوار كاهي، آج، لب: قرارجاهي.

(5). آج، لب: و تمتعي.

(6). آج، لب: تا هنگام اجل.

(7). مج، وز، آف: كنيد. آج، لب: در زمين بزنيد.

(8). مج، وز، آف: بميريد، آج، لب: دفن كنيد.

(9). آج، لب: بيرون آرند.

(10). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(11). مج، وز،

مر، آف: سوره اي.

(12). آج، لب: آن.

(13). لب: صادقين. [.....]

(14). مج، وز: راست گيرم، لت: راستي گرم.

(15). اساس: ندارد، با توجّه به مج، افزوده شد. 16. لت: آمده.

(17). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. 18. سوره انشراح (94) آيه 1.

(19). لب، آف: بهترين.

صفحه : 125

و بعضي نحويان گفتند: او را محلّي نيست از اعراب و «كتاب» مرفوع است به خبر مبتداء محذوف، كانّه قال: هذا كتاب، و بعضي«1» گفتند: محل ّ او از اعراب«2» رفع است بر ابتدا و خبر او كتاب است، و بعضي ديگر گفتند: در كلام تقديم و تأخيري«3» هست، و التّقدير انزل كتاب، و اينكه قول بعيدتر است لمخالفة«4» الظّاهر.

و بهترينه اقوال آن است كه خبر مبتداي محذوف است با آن كه المص نام سوره است و محل ّ او رفع است، اي هذه السّورة كتاب منزل اليك، گفت: اينكه كتابي است از خداي به تو فرو فرستاده، نبايد كه از او در دل تو تنگي«5» باشد، و معني آن كه: نگر تا دل تنگ نكني. و در «فاء» دو وجه گفتند: يكي آن كه تعقيب راست، يعني پس از آن كه شناختي كه كتاب از خداست چرا بايد كه«6» تو را دل تنگ بود؟ دوم آن كه در جاي جواب بود و معني آن باشد كه كتاب از خداي تو آمد، پس نبايد كه تو را دل تنگ باشد و معني إذا بود. و در معني دلتنگي به قرآن چند قول گفتند: يكي حسن بصري گفت مراد آن است كه خاطر و فكرت پراكنده مدار به او، بل بايد كه همه خاطر تو آن بود كه چگونه

جد نمايي به انذار به او. دوم عبد اللّه عبّاس و مجاهد و قتاده و سدّي گفتند مراد شك ّ است، يعني نگر تا شك نكني در او كه اينكه كتاب براي انذار فرستادند به تو. قول سه ام«7» آن كه فراء گفت مراد آن است كه دل تنگ مكن به تكذيب مكذّبان و اصرار كافران لقوله: فَلَعَلَّك َ باخِع ٌ نَفسَك َ عَلي آثارِهِم إِن لَم يُؤمِنُوا بِهذَا الحَدِيث ِ أَسَفاً«8». و قوله: لِتُنذِرَ، بيشتر اهل علم گفتند: چون فرّا و زجّاج و جز ايشان كه در كلام تقديم و تأخيري هست«9»، و تقدير آن است كه: (انزل اليك لتنذر به فلا يكن في صدرك حرج منه،) «لام«10»» تعلّق

-----------------------------------

(1). مل، لت دگر.

(2). آج، لب: ندارد.

(3). آج، لب: تأخير.

(4). مج، وز، مل، لت: بمخالفته.

(5). آج، لب: شكي.

(6). لت تا.

(7). مل، بم، آن: سيم: آف: سيوم.

(8). سوره كهف (18) آيه 6. [.....]

(9). آج، لب: تأخيرست.

(10). لب: كه لام.

صفحه : 126

به انزال دارد، و بعضي دگر گفتند: [134- ر]

«لام» تعلّق دارد به «انذار» و معني آن است: فلا يكن في صدرك حرج منه لا نذار النّاس به، نبايد كه در دل تو تنگي باشد براي انذار اينكه، يعني انذار به اينكه كتاب علي انشراح صدر و فسحة قلب.

وَ ذِكري لِلمُؤمِنِين َ، و ياد دادن و تذكير مؤمنان. و «ذكري» مصدر «ذكّر» باشد، قال اللّه تعالي: وَ ذَكِّر فَإِن َّ الذِّكري تَنفَع ُ المُؤمِنِين َ«1». و در موضع او سه قول گفتند:

نصب علي تقدير انّه مفعول له و التّقدير لتنذر و تذكيرا كما تقول«2» جئتك«3» لتحسن الي ّ و شوقا اليك، دوم به رفع بر تقدير مبتداي محذوف، المعني و هو ذكري، سيم«4» جرّ علي تقدير لتنذر به

و للذّكري اي للانذار و الذّكر، و رمّاني گفت: اينكه وجه ضعيف است براي آن كه اسم صريح را بر فعلي كه در تقدير مصدر باشد با آن عطف نكنند بي اعادت حرف جرّ، چنان كه بگويند: مررت به و زيد الّا بعد ان يقال و يزيد.

اتَّبِعُوا ما أُنزِل َ إِلَيكُم مِن رَبِّكُم، متابعت كني«5» اينكه كتاب را كه خداي تعالي فرستاد به شما، خطاب است با جمله مكلّفان و امر است از خداي تعالي ايشان را به متابعت قرآن، يقال تبعت كذا، و اتبعته و اتّبعته بمعني واحد اتبعت زيدا عمرا، متعدّي باشد به دو مفعول، قال اللّه تعالي: وَ أَتبَعناهُم فِي هذِه ِ الدُّنيا لَعنَةً«6»، و در عموم اينكه لفظ، واجب و مندوب و مباح و قبيح در آيد در اعتقاد مكلّف در هر يك علي ما هو به، مأمور به متابعت كردن بر وجه وجوب و ندب و منهي عنه اجتناب كردن لوجه قبحه و در مباح به حسب اختيار و مصلحت بودن و كار بستن. وَ لا تَتَّبِعُوا مِن دُونِه ِ أَولِياءَ، نهي است از خداي تعالي متابعت معبودان و مقتدايان كفّار كه بدون خداي آن«7» را ولي خواندند. ولي يار باشد و دوست و اولي

-----------------------------------

(1). سوره ذاريات (51) آيه 55.

(2). اساس آج، لب: يقول، با توجّه به لت تصحيح شد.

(3). اساس: حسنتك، با توجّه به مج، وز تصحيح شد.

(4). مج، وز، لت: سه ام، آف: سيوم.

(5). مج، وز: متابعت كنيد.

(6). سوره قصص (28) آيه 42.

(7). آج، لب: خداي اند.

صفحه : 127

باشد و اصل كلمه از آن جاست و نقيضه العدوّ. آنگه بر سبيل تقريع و ملامت و مذمّت گفت: قَلِيلًا ما تَذَكَّرُون َ، اندك تفكّر مي كنيد«1»

و ما مصدريّه است اي قليلا تذكّركم«2»، و نصب «قليلا» بر حال باشد، و گفته اند: «ما» زيادت است و نصب «قليلا» بر اينكه وجه به تذكّرون باشد و بناي تفعّل تكلّف باشد و تعسّف، و حمزه و كسائي خواندند: تذكرون«3» به تخفيف «ذال» به يك «تا» من الذّكر، يقال: ذكرته اذكره، و إبن عامر خواند: قليلا ما تتذكّرون، آنگه «تاء» تفعّل بيفكند دون «تاء» مضارعة براي آن كه او براي معني آمده است تا«4» دو «تا» و حرفي كه به«5» او قريب است مجتمع نباشد.

وَ كَم مِن قَريَةٍ أَهلَكناها، «كم» اسمي است و او را دو معني باشد: يكي خبر و يكي استفهام، و چون خبر را باشد معني او تكثير بود و نقيض او «رب ّ» باشد كه آن تقليل را بود جز كه رب ّ حرف جرّ است و «كم» اسم است، تقول«6»:

كم رجل لقيته و كم رجال رأيتهم، قال الفرزدق«7»:

كم عمّة لك يا جرير و خالة فدعاء قد حلبت علي ّ عشاري

و موضع او رفع باشد به ابتدا و خبرش «اهلكناها» و چون خبر باشد «ما» بعد او مجرور باشد بمنزلة الالف و المائة اذا قلت: كم رجل جاء ني فهو بمنزلة قولك الف رجل جاءني او مائة رجل جاءني«8»، و جمع بر معني باشد و توحيد بر

-----------------------------------

(1). اساس، آج، لب، آف، لت: مي كنند، با توجّه به مج، وز تصحيح شد.

(2). اساس، آج، لب: تذكيركم، با توجّه به لت تصحيح شد.

(3). اساس، آج، لب: يذكّرون، با توجّه به لت تصحيح شد.

(4). آف. با.

(5). آج، لب، آف: با. [.....]

(6). آج، لب، آن: يقول.

(7). مج، وز، مل شعر.

(8). مج، وز، مل، لت: فهو بمنزلة قولك عشرة

رجال جاءوني، آج، لب، مل، چاپ شعراني (5/ 117): فهو بمنزلة قولك الف رجل جاءني او مائة رجل جاءني و كم رجال جاءوني و جاءني أيضا بمنزلة قولك عشرة رجال جاءوني و جمع.

صفحه : 128

لفظ، و چون استفهام بود ما بعد او منصوب باشد، بر تميز، كقولهم: كم رجلا عندك بمنزلة قولك أ عشرون رجلا عندك ام ثلاثون. و چون خبري باشد بيشتر با «من» استعمال كنند چنان كه در آيت هست. و آيت وارد است مورد ايعاد و تهديد و ترهيب كافران را، گفت: بس شهر و بس ده كه«1» ما«2» هلاك كرديم ايشان را به كفر و گناهشان. فَجاءَها بَأسُنا، اي عذابنا، [عذاب ما به ايشان آمد، و «فا» براي آن آمد تا تفصيل اينكه جمله باشد كه «اهلكناها» است و گفتند: خود مجرّد عطف است]«3»، چنان كه: زرتني فأكرمتني، و فرّاء [134- پ]

گفت: «فا» به معني «واو» است.

بَياتاً، أي ليلا، به شب. و «بيات» ايقاع المكروه باللّيل باشد، و شبيخون را بيات گويند، و نصب او بر ظرف است. أَو هُم قائِلُون َ، يا ايشان«4» خفته در وقت گرمگاه. و اصل كلمه از راحت است، [چه]«5» خفتن در آن وقت آسايش را باشد، و منه الاقالة في البيع لأنّه الاراحة، و روا بود كه از قول باشد جز كه «الف» ازاله را باشد، كأن ّ الاقالة ازالة و قطع لما يجري من القول و الاختلاف بين المتبايعين«6»، و بر قول اوّل همزه تعديه را باشد- چنان كه بيان كرده شد- و براي آن تخصيص كرد«7» اينكه اوقات را كه عذاب در وقت آسايش سخت تر«8» بود«9».

فَما كان َ دَعواهُم، حق تعالي در اينكه آيت بيان

كرد كه آن كافران متمرّدان را در وقت آن كه عذاب به ايشان آمد همه دعوي و گفتار ايشان جز اعتراف نبود به آن كه گفتند: ما ظالم بوده ايم و ستمكاره«10» نفس خود، و اينكه عذاب به استحقاق به ما رسيد. و البأس العذاب الشّديد، و كذلك البؤس شدّة الفقر، و البئيس الشّديد و

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل، لت: ديه كه.

(2). مج، وز، مل بيران و.

(5- 3). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(4). مج، وز: بايشان/ به ايشان.

(6). اساس: المتتابعين، مج، وز، لت: المتابعين، با توجّه به مل تصحيح شد.

(7). مج، وز و.

(8). مل، لت: سختر.

(9). آج، لب قوله.

(10). مل: ستمكار، آف: ستمكاره بر.

صفحه : 129

هو الشّجاع ايضا لشدّته، و قوله: إِلّا أَن قالُوا، در جاي اسم كان است، و دَعواهُم در جاي خبر «كان»، كقوله: ما كان َ حُجَّتَهُم إِلّا أَن قالُوا«1»، و الدّعاء ايضا، و قال سيبويه يقول العرب: اللّهم اشركنا في دعوي المسلمين، أي في دعائهم، قال الشّاعر«2»:

و ان مذلت رجلي دعوتك اشتقي بدعواك من مذل بها فتهون

و مذلت رجله، أي خدرت«3».

فَلَنَسئَلَن َّ الَّذِين َ أُرسِل َ إِلَيهِم، به «فا» عطف كرد جمله را بر جمله، و «فا» براي تقريب حال آورد و اگر چه مدّتي متراخي باشد ميان عمل و عامل و جزاء و سؤال او به قيامت، و لكن لتقريب الحال «فا» آورد و «ثم ّ» نگفت، چنان كه فرمود:

وَ ما أَمرُ السّاعَةِ إِلّا كَلَمح ِ البَصَرِ أَو هُوَ أَقرَب ُ«4» فَوَ رَبِّك َ لَنَسئَلَنَّهُم أَجمَعِين َ عَمّا كانُوا يَعمَلُون َ«5»، رسولان را از تبليغ بپرسند و امّتان را از عمل، و اگر چه قديم تعالي را«6» به اينكه سؤال حاجت نباشد چه او عالم الذّات است،

و لكن آيت وارد است مورد وعيد و تهديد، و رمّاني گفت: حقيقت سؤال طلب الجواب باشد به ادات او در كلام.

فَلَنَقُصَّن َّ عَلَيهِم، خبري دگر است مؤكّد به قسمي مضمر، گفت: نيز به حق ّ من كه قصّه كنم بر ايشان، و «نون» براي خطاب الملوك آورد، و گفتند: براي آن كه بعضي از آن«7» فرشتگان كنند. عبد اللّه عبّاس گفت معني آن است كه: بر او

-----------------------------------

(1). سوره جاثيه (45) آيه 25.

(2). مج، وز، مل شعر. [.....]

(3). اساس، لب، بم: دارت، با توجّه به آج تصحيح شد.

(4). سوره نحل (16) آيه 77.

(5). سوره حجر (15) آيه 92 و 93.

(6). مج، وز: قديم را تعالي.

(7). مج، وز: ندارد.

صفحه : 130

آريم«1» و خوانيم آنچه در نامه عمل او باشد، و در خبر است كه رسول- عليه السّلام- گفت:

(ان الله يسأل كل احد بكلامه ليس بينه و بينه ترجمان)

، گفت:

خداي تعالي هر كس را كه سؤال كند به كلام خود سؤال كند و به خودي خود با او خطاب كند، ميان ايشان ترجماني نبود.

و قصّه، كلامي باشد بعضي بر اثر بعضي، من قولهم: قص ّ أثره إذا اتّبعه، و منه القصاص لأنّه يتلوا الجناية، و منه القص ّ الّذي هو القطع لأنّه قطع علي وجه التّتابع كقص ّ الأظقار، و منه القصّة للطّرّة لأنّها مقطوعة علي وتيرة واحدة.

و قوله: بِعِلم ٍ، در او دو قول گفتند: يعني آنچه ما به ايشان گوييم از سر عالمي گوييم، و مراد به علم عالمي است، و قول دوم آن است كه: مراد به علم معلوم است، كقوله تعالي: وَ لا يُحِيطُون َ بِشَي ءٍ مِن عِلمِه ِ إِلّا بِما شاءَ«2». آنگه سؤال مؤمنان بر وجه تذكير و تنبيه باشد.

و سؤال كافران [135- ر]

بر وجه توبيخ و تقريع تا به مقدار آن كه كافران را غم و وحشت [بود]«3» مؤمنان را سرور و بهجت بود. آنگه سؤال پيغامبران هم بر وجه تقريع و ملامت كافران بود، چنان كه در قصّه عيسي- عليه السّلام- برفت في قوله: أَ أَنت َ قُلت َ لِلنّاس ِ اتَّخِذُونِي وَ أُمِّي إِلهَين ِ مِن دُون ِ اللّه ِ«4»، دگر آن كه قومي منكر باشند پيغامبران را في قوله: ما جاءَنا مِن بَشِيرٍ وَ لا نَذِيرٍ«5»، و اينكه وجه ضعيف است براي آن كه معني آيت آن است: (لئلا يقولوا ما جاءنا من بشير و لا نذير).

اگر گويند: چگونه جمع كني از ميان اينكه دو آيت، و مناقضه چگونه زايل كني ميان ايشان- اعني هذه الاية و قوله: وَ لا يُسئَل ُ عَن ذُنُوبِهِم ُ المُجرِمُون َ«6»، در يك آيت نفي سؤال كرد و در دگر آيت اثبات سؤال كرد- و اينكه مناقضه باشد!

يك جواب آن است كه: نفي سؤال از مجرمان نفي سؤال استعلام و استرشاد

-----------------------------------

(1). اساس: بر آوريم، با توجّه به مج، وز تصحيح شد.

(2). سوره بقره (2) آيه 255.

(3). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(4). سوره مائده (5) آيه 116.

(5). سوره مائده (5) آيه 19.

(6). سوره قصص (28) آيه 78.

صفحه : 131

است، نه نفي سؤال تقريع و توبيخ، از آن وجه ايشان را سؤال نباشد از اينكه وجه باشد.

جواب ديگر آن است كه: نفي سؤال مراد قطع سؤال است بر ايشان عند حصول ايشان در دوزخ، بر وجهي دگر آن است كه: نفس سؤال از بعضي است (استخفافا بهم و قلة مبالاة و اكتراث بهم،) و اثبات سؤال در حق بيشتر.

و سؤال

در كلام عرب بر چهار وجه باشد: سؤال استخبار و استعلام، چنان كه: من عندك و أين زيد! و اينكه بر خداي تعالي روا نباشد براي آن كه اينكه كسي پرسد كه نداند تا بداند و او عالم الغيب است، و دوّم سؤال توبيخ و تقريع باشد، چنان كه گويند: الم احسن اليك، [أ لم]«1» انعم اليك فكفرت نعمتي و جحدت حقّي، و منه قوله: أَ لَم أَعهَد إِلَيكُم يا بَنِي آدَم َ«2»، و قوله: أَ لَم يَأتِكُم رُسُل ٌ مِنكُم«3»، و قوله: أَ فَلَم تَكُن آياتِي تُتلي عَلَيكُم«4»، و منه قول الشّاعر«5»:

الستم خير من ركب المطايا و اندي العالمين بطون راح

اينكه سؤال تقريع است منكران فضل ايشان را، و قال العجّاج«6»: أطربا و أنت قنّسري و اينكه ملامت است خويشتن را كه چگونه طرب مي كني با پيري؟ سيم«7» سؤال تحضيض باشد و در او معني امر باشد، كقولك: الّا تقوم و هلّا فعلت كذا، اي قم و افعل كذا، و چهارم: سؤال تقرير باشد، كقولهم: هل تعرف الغيب، و هل تعلم ما يكون غدا، و هل تقدر ان تمشي علي الماء و ان تطير في الهواء، و منه قول الشّاعر«8»:

هل يصلح العطّار ما أفسد الدّهر

اينكه همه براي آن است تا سايل مقر آيد و بگويد كه: نه، روا نيست و چنين

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(2). سوره يس (36) آيه 60.

(3). سوره انعام (6) آيه 130. [.....]

(4). سوره مؤمنون (23) آيه 106.

(8- 5). مج، وز شعر.

(6). مج، وز شعر.

(7). مج، وز: سه ام، مل: سيوم.

صفحه : 132

نباشد [پس آياتي كه در قرآن هست كه بعضي متضمّن نفي سؤال است و

بعضي متضمّن اثبات، جواب]«1» از او اينكه وجوه باشد كه گفته شد، و كذلك قوله: [يوم]«2» لا يَنطِقُون َ، وَ لا يُؤذَن ُ لَهُم فَيَعتَذِرُون َ«3» وَ أَقبَل َ بَعضُهُم عَلي بَعض ٍ يَتَساءَلُون َ«4»، و: يَتَلاوَمُون َ«5»، جواب از او هم اينكه وجوه باشد، چون سؤال كنند كه در اينكه آيات يك بار اثبات نطق مي كند، و يك بار نفي و در قرآن و كلام عرب از اينكه بسيار است، ألا تري الي قول الشّاعر«6»:

فأصبحت و اللّيل لي ملبس و أصبحت الإرض بحرا طما

هر كه در اينكه بيت نگرد صبح و شب به يك جاي بيند گمان برد كه مناقضه است، و خلاف اينكه است براي آن كه مراد به «أصبحت» نه صبح است، و انّما المعني ّ بقوله: أصبحت، أي أوقدت المصباح، چراغ بر افروختيم، و قوله:

وَ ما كُنّا غائِبِين َ،«7» و ما غايب نبوده ايم از آن به معني عالمي، و آن كه چيزي بر او پوشيده نشود بمنزله حاضري باشد كه غايب نشود. و حضور و غيبت بر حقيقت بر خداي روا نباشد كه آن از صفات اجسام است.

وَ الوَزن ُ يَومَئِذٍ الحَق ُّ، اينكه جمله اي است از مبتدا و خبر، و ظرفي در ميان«8» افتاده حشو، حق تعالي گفت: وزن آن روز درست«9» باشد و حق بود، يعني روز قيامت.

و در وزن و ميزان [135- پ]

خلاف كردند علما بر چهار قول حسن بصري گفت:

ترازو«10» قيامت«11» را دو كفّه باشد يكي كفّه حسنات«12» و يكي كفّه سيّئات«13»، و آنچه سنجند«14» به آن صحايف اعمال باشد چنان كه در اخبار آمد. و عبيد بن عمير گفت:

-----------------------------------

(2- 1). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(3). سوره مرسلات (77) آيه 35 و

36.

(4). سوره طور (52) آيه 25.

(5). سوره قلم (68) آيه 30.

(6). مج، وز شعر.

(7). سوره اعراف (7) آيه 7.

(8). مج، وز، مل آن.

(9). اساس، بم: در بيخت، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(10). وز، آج، لب: ترازوي.

(11). مج، وز، مل آن. [.....]

(13- 12). مج، وز باشد.

(14). مل: بسنجند.

صفحه : 133

آدمي را سنجند«1» تا مردي را بيارند عظيم الجثّه كه گمان چنان برند كه او را ثقلي عظيم باشد، او را در ترازو نهند، چندان«2» برآيد كه پشّه«3»، مردم از آن متعجّب بمانند. و مردي نحيف«4» بيارند در ترازو نهند به وزن كوهي«5» گران برآيد«6».

ابو علي ّ الجبّايي گفت: ترازوي قيامت را كفّه ها باشد، يكي را كفّه حسنات گويند و يكي را كفّه سيّئات. كفّه سيّئات از حسنات به علامتي منفصل شود«7» كه خداي تعالي نهاده باشد كه مردم بينند بدانند. مجاهد گفت و دگر علما- ابو القاسم بلخي و بيشتر متكلّمان كه: اينكه مجاز و كنايت است از عدل كه خداي تعالي به قيامت با بندگان حساب به حق خواهد كردن و جزا به عدل و داستان دادن«8»، چنان كه آن كس كه او چيزي به ترازو سنجد رها نكند كه كفّه [اي بر كفّه اي]«9» بچربد و تفاوت كند، و اينكه نيكوتر وجههاست.

امّا حكمت در اينكه با آن كه خداي تعالي عالم است به مقادير و تفاصيل مستحقّات از ثواب و عقاب تا مكلّفان را زجري و وعظي باشد و تهديد و وعيدي و الطاف و مصالح باشد ايشان را در تكليف. و در «يومئذ» هم اعراب روا باشد هم بنا، بيانه قوله: مِن عَذاب ِ يَومِئِذٍ، بالفتح [علي]«10» النباء و «يومئذ» بالجرّ علي الاضافة في

قراءة من قرء بالجرّ. و «حق» وضع چيزي باشد به موضع خود بر وجهي كه حكمت اقتضا كند و هم مصدر باشد و هم صفت. و «وزن» در لغت مقابله چيزي [باشد]«11» به چيزي، منه وزن المتاع و وزن الشعر علي وجه التّشبيه، و منه كلام موزون و وزنت الشّي ء بالشّي ء يعدل به، قال الاخطل«12».

-----------------------------------

(1). مل: بسنجند.

(2). آج، لب وزن.

(3). مج، وز: كه پر سرشكي.

(4). مج، وز را.

(5). آج، لب: كوه.

(6). مج: گرانتر آيد.

(7). آج، لب: باشد.

(8). اساس: دادسان داد، آج، لب: دادشان داد، با توجه به مج، وز تصحيح شد. (11- 10- 9). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(12). مج، وز شعر.

صفحه : 134

و اذا وضعت أباك في ميزانهم رجحوا عليك و شلت«1» في الميزان

فَمَن ثَقُلَت مَوازِينُه ُ فَأُولئِك َ هُم ُ المُفلِحُون َ، گفت: هر كه ترازوي او به حسنات و طاعات گرانبار بود، يعني هر كه او را طاعت بسيار باشد، ايشان رستگاران و ظفر يافتگان باشند به ثواب خداي. و «ثقل» عبارت باشد از اعتماد لازم سفلي، و «خفّت» عبارت باشد از اعتماد لازم علوي«2».

و هر كه را ترازوي حسنات و طاعات سبك باشد، يعني طاعت اندك بود، ايشان آنان باشند كه خود را زيان كرده باشند به استحقاق عقاب ابد به آن كفر و جحود كه به آيات ما كرده باشند. و «موازين» جمع ميزان بود، و اصل [او]«3» واو است «موزان»، قلب واو«4» كردند با « يا »، براي سكونش و انكسار ما قبله، و كذلك الميعاد و الميقات. و در «خوان» و «صوان» قلب نكردند براي آن كه «واو» متحرّك بود. و «خسران» ذهاب رأس المال باشد و

سر همه سرمايه ها«5» تن و جان باشد، چون مرد كافر شود به قيامت تن و جان زيان كند به عذاب دوزخ.

وَ لَقَد مَكَّنّاكُم فِي الأَرض ِ، حق تعالي در اينكه آيت منّت نهاد بر مكلّفان به تمكين، گفت: ما ممكّن بكرديم شما را در زمين از آمد و شد و انواع تصرّف. و تمكين، دادن چيزها«6» باشد كه به آن، فعل توان كردن با ارتفاع موانع، براي آن كه فعل چنان كه محتاج است به قدرت، محتاج است با آلت و دلالت و اسباب و ارتفاع موانع. تمكين عبارت بود«7» از حصول اينكه جمله، و «لام» در «أرض»، «لام» تعريف عهد است، يعني اينكه زمين كه ما در اوييم و مي بينيم. وَ جَعَلنا لَكُم«8» وَ مَن خَفَّت مَوازِينُه ُ- الاية. [.....]

(3). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(4). مج، وز، لت: قلب او.

(5). آج، لب: سر همه مايها/ ... همه مايه ها.

(6). مج، وز: چيزهايي.

(7). مج، وز، لت: باشد.

(8). اساس، آف، آن: لهم، با توجّه به مج، وز و ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.

صفحه : 135

معاش«1» ساختيم. و رمّاني حدّ معيشت نهاد به آن كه او وصلت باشد از جهت كسب به طعام و شراب و لباس«2» مر آن محل كه در او حيات بود. و خارجه روايت كند از نافع: «معائش» [136- ر]

به همزه، و نيز از أعمش روايت كرد از او از عبد الرّحمن أعرج، و باقي قرّاء بي همزه خوانند به « يا »، و جمله نحويان حكم كردند به آن كه همزه خطاست اينكه جا براي آن كه كلمه من ذوات الياست من عاش يعيش عيشا و معيشة، و المعيشة ايضا اسم

لما يعاش به، و وزن او مفعله باشد و جمع او معايش، و در اصل معيشة بوده است كمسيلة و مسايل، و اصل او مسيله. و مقام و مقاوم اصله مقوم، قال الشّاعر«3»:

و إنّي لقوّام مقاوم لم يكن جرير و لا مولي جرير يقومها

و اينكه «جعل» به معني خلق باشد براي آن كه متعدّي است به يك مفعول و چون متعدّي باشد به دو مفعول به معني تصيير باشد، حق تعالي گفت: من در زمين روزي تو بيافريدم«4» و پديد كردم و تو را تمكين كردم از تناول آن و نيل آن، آنگاه با اينكه همه شكر من نمي كني«5». قَلِيلًا ما تَشكُرُون َ، اندك شكر من مي كني«6»، و معني آن است كه: هيچ شكر نمي كني«7»، چنان كه گويند: قل ّ ما رأيت مثله، و آن دو وجه از «ما» ي مصدري و «ما» ي زياده كه در آيت اوّل گفتيم، من قوله: قَلِيلًا ما تَذَكَّرُون َ«8»، اينكه جا«9» بتوان گفتن. و «شكر» اعتراف به نعمت باشد با ضربي«10» تعظيم و آنچه در حمد و شكر گفته اند، و فرق ميان ايشان در اوّل كتاب برفت، وجهي نباشد اعادت آن را.

وَ لَقَد خَلَقناكُم، اينكه خطاب است از خداي تعالي جمله خلقان را كه فرزندان آدم اند، گفت: ما بيافريديم شما را. و «خلق» اخراج الشّي ء من العدم الي

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل، لت: معيشت.

(2). مج، وز، مل: ما.

(3). مج، وز شعر.

(4). مج، وز: نيافريدم. (7- 6- 5). مل، آف: نمي كنيد.

(8). سوره اعراف (7) آيه 3.

(9). بم، آف، لت، آن: آن جا.

(10). وز، مل از. [.....]

صفحه : 136

الوجود باشد، علي ضرب من التّقدير، بي زيادتي كه به اسراف رساند يا تقصيري كه

به نقصان آرد آن را، و براي اينكه فعل ما را خلق نخوانند و ما را خالق نخوانند بر اطلاق كه افعال ما مقدّر نباشد«1» اينكه تقدير، بل بيشتر بر گزاف«2» باشد، انّما يقال:

(خلقت الاديم نعلا)، و كلام در اينكه باب مستقصي رفته است.

ثُم َّ صَوَّرناكُم، «تصوير» (جعل الشي ء علي صورة) باشد، و صورت بنيتي باشد مقوّم بر هيأتي«3» ظاهر، حق تعالي گفت: ما آفريديم شما را و از كتم عدم به حيّز وجود ما آورديم، و رقم هستي بر قالب شما ما كشيديم، و اينكه صورت به اينكه لطيفي ما نگاشتيم. فِي ظُلُمات ٍ ثَلاث ٍ«4»، در ظلمت شب«5» و ظلمت شكم و ظلمت رحم، و هر مصوّر كه باشد از تاريكي احتراز كند تا نگاشته او تباه نشود، و از آب احتراز كند تا نقش او متفشّي«6» نگردد، حق تعالي در اينكه سه تاريكي صورت تو بر آب نگاشت تا بداني كه چنان كه او با خلقان نماند، فعل او با فعل ديگران نماند.

ثُم َّ قُلنا لِلمَلائِكَةِ اسجُدُوا لِآدَم َ، آنگه فرشتگان را گفتيم كه آدم را سجده كنيد«7». سجده تعظيم نه سجده عبادت- چنان كه بيان كرديم در سورة البقره، و در آيت دليل است بر تفضيل انبياء علي«8» الملائكة از آن وجه كه رفت.

اگر گويند چگونه گفت: ثُم َّ قُلنا لِلمَلائِكَةِ اسجُدُوا لِآدَم َ، پس ما پس از خلق شما گفتيم فرشتگان را كه: آدم را سجده كنيد«9» و سجده فرشتگان آدم را پيش از خلق ما بود- گوييم از اينكه چند جواب است: يكي آن كه حسن«10» و ابو علي جبّايي گفتند: مراد به خلق و تصوير ما خلق و تصوير پدر ماست آدم، يعني ما آدم

را بيافريديم و بنگاشتيم، آنگاه فرشتگان را گفتيم كه: او را سجده كنيد.«11».

-----------------------------------

(1). مل بر.

(2). مج، لب، بم: گذاف.

(3). اساس و همه نسخه بدلها بجز آج: هيئتي.

(4). سوره زمر (39) آيه 6.

(5). كذا: در اساس و ديگر نسخه بدلها، در روايات معتبر لفظ «مشيمه» آمده است.

(6). مج، متنقشي، مل، بم: منقّشي. (11- 9- 7). لت: كني.

(8). مج، وز، لت: بر.

(10). مج، وز، مل، لت: حسن بصري.

صفحه : 137

و اينكه چنان باشد كه خطاب جماعتي به معاملتي كه به اسلاف ايشان رفته باشد، چنان كه در حديث بني اسرائيل بيان برفت في آيات كثيرة قوله تعالي: وَ إِذ فَرَقنا بِكُم ُ البَحرَ«1»، و قوله: وَ إِذ نَجَّيناكُم مِن آل ِ فِرعَون َ يَسُومُونَكُم سُوءَ العَذاب ِ،«2» و اينكه جمله با پدران ايشان رفت.

زجّاج گفت معني «خلقناكم» آن است كه: ابتدأنا خلقكم بخلق آدم، ثم ّ تصويره، ثم ّ قلنا للملائكة.

وجه دوم عبد اللّه عبّاس و مجاهد و ربع و قتاده و سدّي گفتند، معني آن است كه: خلقنا آدم ثم ّ صوّرناكم في ظهره ثُم َّ قُلنا لِلمَلائِكَةِ [136- پ]

ما آدم را بيافريديم و شما را در پشت او بيافريديم خلق تقدير و تصوير و تقرير، آنگه فرشتگان را گفتيم كه: آدم را سجده كنيد«3».

وجه سيم«4» آن است كه: ما بيافريديم شما را و بنگاشتيم، پس خبر داديم شما را كه ما گفتيم فرشتگان را كه آدم را سجده كنيد«5».

و وجه چهارم آن است كه أخفش گفت: «ثم ّ» به معني «واو» است، چنان كه گفتيم: ثُم َّ اللّه ُ شَهِيدٌ عَلي ما يَفعَلُون َ«6»، و مثله قوله: ثُم َّ كان َ مِن َ الَّذِين َ آمَنُوا«7»، و قوله: استَغفِرُوا رَبَّكُم ثُم َّ تُوبُوا إِلَيه ِ،«8» علي احد الاقوال، و قال الشّاعر«9».

سألت

ربيعة من خيرها أبا ثم ّ امّا فقالوا لمه

بعضي دگر گفتند معني آن است كه: بيافريديم شما را در پشت پدر، پس بنگاشتيم شما را در رحم مادر. بعضي دگر گفتند: خلقناكم خلق تقدير، ما شما را و صورت شما را به تقدير در آورديم دون خلق ايجاد، آنگه فرشتگان را امر

-----------------------------------

(1). سوره بقره (2) آيه 50.

(2). سوره بقره (2) آيه 49، مج، وز، مل الايات.

(5- 3). لت: كنيد.

(4). مج، وز: سه ام، مل، آج، لب، آف: سيوم، لت: سئوم.

(6). سوره يونس (10) آيه 90. [.....]

(7). سوره بلد (90) آيه 17.

(8). سوره هود (11) آيه 90.

(9). مج، وز، مل شعر.

صفحه : 138

كرديم به سجده آدم، سجده كردند جمله فرشتگان كه مأمور«1» بودند به سجده آدم، مگر ابليس كه از جمله ساجدان نبود.

قال َ ما مَنَعَك َ أَلّا تَسجُدَ إِذ أَمَرتُك َ، خداي تعالي گفت ابليس را كه: چه منع كرد تو را از سجده آدم چون من تو را فرمودم! و «ما» استفهامي است، و در «لا» سه قول گفتند في قوله: أَلّا تَسجُدَ، يكي آن كه صله است و زياده بر سبيل تأكيد، چنان كه گفت: لِئَلّا يَعلَم َ أَهل ُ الكِتاب ِ«2»، و معني آن كه: ليعلم، و كقوله:

لا أُقسِم ُ بِيَوم ِ القِيامَةِ«3»، و كقوله: فَلا أُقسِم ُ بِمَواقِع ِ النُّجُوم ِ«4»، و كما قال الشّاعر«5»:

أبي جوده لا البخل و استعجلت به نعم من فتي لا يمنع الجود نائله

يعني أبي جوده البخل، و أبو عمرو بن العلا روايت كرد: لا البخل، به جرّ، و تفسير كرد «لا» را به كلمه، أي كلمة البخل، «لا» را اسم كرد و بخل را صفت او، براي آن كه «لا» را به كلمه بخل باشد الّتي هي لا،

كأنّه قال أبي جوده ان يقول لا.

دوم آن كه: ما دعاك الي أن لا تسجد، چه دعوت كرد تو را به آن كه سجده نكردي.

سيم«6» آن كه: ما اخرجك الي ان لا تسجد. فرّاء گفت: چون منع متضمّن نفي بود، مؤكّد كرد آن را به «لا»، چنان كه: «ما» ي نفي به «ان» نافيه تأكيد كنند، يقال: ما ان رأيت مثله، قال الشّاعر«7»:

ما إن رأينا مثلهن ّ لمعشر سود«8» الرّؤس فوالج و فيول

اگر گويند، چگونه گفت: ما مَنَعَك َ، و ابليس ممنوع نبود از سجده!

گوييم: آنچه صارف بود او را از سجده از اعتقادات باطل آن را مانع خواند بر توسّع، چنان كه داعي را حامل و باعث خوانند. آنگه حكايت جواب ابليس باز كرد كه او گفت: مانع و صارف من آن بود كه از او بهترم، براي آن كه مرا از آتش

-----------------------------------

(1). اساس، بم، آف، آن به، كه زايد مي نمايد.

(2). سوره حديد (57) آيه 29.

(3). سوره قيامه (75) آيه 1.

(4). سوره واقعه (56) آيه 75.

(7- 5). مج، وز شعر.

(6). مج، وز، مل: سه ام، لب، آف: سيوم.

(8). اساس، بم: سواد، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

صفحه : 139

آفريدي و او را از گل، و اينكه خطاست هم در اصل و هم در علّت، براي آن كه عبادت خداي را باشد، و تبع مصلحت باشد، و قديم تعالي براي مصلحت بنده فرمايد، او را نرسد كه اعتراض كند از آن جا كه مصلحت نداند، و آنگه نيز مخطي بود در تعليل تفضيل خود بر آدم، براي آن كه هر دو را خداي آفريد به حسب مصلحت، يكي را از آتش و يكي را از گل،

و هيچ دو را در آن اختياري و فعلي نبود، و خيريّت و تفضيل به چيزي باشد از جهت بنده، نبيني كه گفت: إِن َّ أَكرَمَكُم عِندَ اللّه ِ أَتقاكُم«1».

دگر آن كه مسلّم نيست كه آتش بهتر از خاك است، براي آن كه خيريّت را در اينكه مواضع مراد به او كثرت منافع باشد، چه كثرت ثواب صورت نبندد«2». و منافع در خاك بيشتر است از آن كه در آتش، چه زمين مستقرّ آدمي و جمله حيوان است، و منزل و مأواي ايشان است، و جاي متصرّف و گشتنگاه ايشان است مرده و زنده، چنان كه گفت: أَ لَم نَجعَل ِ الأَرض َ كِفاتاً [137- ر]

أَحياءً وَ أَمواتاً،«3» دگر جاي رزق و روزي حيوانات است، و تخم كارند در او، يكي را هفتصد«4»، و كمتر و بيشتر بر دهد، و شاعر گفت«5»:

فالارض معقلنا و كانت امّنا فيها معايشنا و منها نخرج

ثعلبي- امام اصحاب الحديث- در تفسير گفت كه عبد اللّه عبّاس گفت:

اوّل من قاس ابليس فأخطأ القياس فمن قاس الدّين بشي ء من رأيه قرنه اللّه مع ابليس. اگر گويند: چرا ابليس اعتراض كرد بر خداي تعالي با آن كه او دانست كه خداي تعالي جز حكمت و صواب نفرمايد! جواب گوييم: بنزديك ما چنان است كه ابليس خداي شناس نبود، و در وقت آن كه خداي را عبادت مي كرد منافق بود، براي آن كه ارتداد باطل است از وجوهي كه بيان كرديم فيما مضي، و

-----------------------------------

(1). سوره حجرات (49) آيه 13.

(2). اساس، مج، وز، بم: نه بندد/ نبندد.

(3). سوره مرسلات (77) آيه 25 و 26.

(4). مج، وز، مل، لب، لت، آن: هفصد. [.....]

(5). مج، وز، مل شعر.

صفحه :

140

لقوله تعالي: وَ كان َ مِن َ الكافِرِين َ«1»، و بر اينكه مذهب سؤال ساقط باشد.

و قومي استدلال كردند به آيت بر آن كه امر بر وجوب باشد، براي آن كه خداي تعالي ابليس را مذمّت و ملامت و لعنت كرد بر مخالفت امر«2»، و اگر امر بر ندب بودي بر مخالفت مطلق لعنت نفرمودي. و بنزديك سيّد«3»- رحمه اللّه ظاهر اوامر قرآن بر وجوب باشد و اوامر لغت«4» بر توقّف، تا دليل ره نمايد كه بر وجوب است يا بر ندب.

آنگه حق تعالي چون ابليس نافرماني كرد، او را لعنت كرد و براند، و گفت: برو و از اينكه جا فرو شو به زمين كه اينكه جا جاي«5» پاكان است: قال َ فَاهبِط مِنها، گفت از اينكه آسمان هبوط كن و فرو شو، و «هبوط» نزول باشد و انتقال من علو الي سفل«6»، قال الشّاعر«7»:

كل ّ بني حرّة مصيرهم قل ّ و ان اكثروا من العدد

ان يغبطوا يهبطوا و ان أمروا يوما فهم للفناء و النّفد

و در ضمير «منها» خلاف كردند، بعضي گفتند: راجع است با آسمان، و ابو علي گفت: راجع است با بهشت. اگر گويند: ابليس از كجا شناخت كه اينكه قول او را خداي گفت! گوييم: ازين دو جواب است، يكي آن كه: اينكه [بر]«8» زبان بعضي از ملايكه گفت كه او دانست كه ايشان دروغ نگويند، دوم آن كه: او را خداي گفت اينكه كلام مقرون با علم معجزي. فَما يَكُون ُ لَك َ أَن تَتَكَبَّرَ، تو را نرسد و نباشد كه در«9» آسمان يا در بهشت تكبّر كني، و تكبّر اظهار كبر نفس باشد بر سبيل تفضيل خود بر«10» چيزهاي ديگر، و تفعّل بناي تكلّف

باشد، و اينكه در آدمي

-----------------------------------

(1). سوره ص (38) آيه 74.

(2). مج، وز، لت خداي تعالي.

(3). مل: سيّد مرتضي علم الهدي.

(4). اساس، آج، لب: لغت.

(5). مج، وز، مل، لت: كه اينكه جاي.

(6). مج، وز: اسفل.

(7). مج، وز شعر.

(8). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(9). مج، وز، مل، لت: بر.

(10). مج: و.

صفحه : 141

و جمله مخلوقات صفت ذم باشد، و در خداي تعالي صفت مدح، نحو قوله:

الجَبّارُ المُتَكَبِّرُ،«1» آنگه او را براند بر وجه استخفاف و گفت: برو كه تو از جمله ذليلان و خواراني«2»؟ و «الصّغار» المذلّة، و اصله من صغر الجرم، يقال: صغر الشّي ء صغرا و صغر صغرا و صغارا إذا ذل ّ، و من الأوّل صغير و من«3» الثّاني صاغر، قال اللّه تعالي: حَتّي يُعطُوا الجِزيَةَ عَن يَدٍ وَ هُم صاغِرُون َ«4»، و تصاغرت اليه نفسه اذا ذلّت.

عند اينكه حال ابليس«5» آيس شد از رحمت خداي تعالي و عزم اصرار بر كفر كرد«6» با آدم و آدمي دشمني پيشه گرفت به انداخت«7» آن در آمد تا آدمي«8» چگونه چون خود كند، گفت: بار خدايا؟ أَنظِرنِي إِلي يَوم ِ يُبعَثُون َ، مرا امهال كن و مهلت ده و تأخير كن و وقت مرگ من باز پس دار تا به روز قيامت. و إنظار، افعال باشد من النّظر الّذي هو الإنتظار، يعني مرا مادام منتظر وقت مرگ و اجل خود كن كه مادام تا منتظر بود مرگ به او نرسيده باشد كه چيزي«9» ناآمده را توقّع و انتظار كنند، چون بيامد انتظار منقطع شود [137- پ]. اينكه از باب احفرت«10» زيدا بئرا باشد، و وجوه و معاني نظر پيش از اينكه گفته ايم، وجهي ندارد اعادت كردن. إِلي

يَوم ِ يُبعَثُون َ، از ميان جمله اسماء جز ظروف كه اضافت كنند«11» با جمله، اگر فعلي باشد و اگر اسمي، و جز ظروف را هيچ اسم را اضافت نكنند با جمله، تقول: جئتك اذ طلعت الشّمس، و يوم قدم فلان و اذا الخليفة عبد الملك«12» و ما اشبه ذلك، تا آن روز كه بعث كنند و برانگيزند ايشان را به قيامت، و خداي تعالي

-----------------------------------

(1). سوره حشر (59) آيه 23.

(2). آج، لب: خوراني.

(3). اساس، بم، آف: مثل، با توجه به مج، وز تصحيح شد. [.....]

(4). سوره توبه (9) آيه 29.

(8- 5). مج، وز چون.

(6). مل و.

(7). آج، لب: تا انداخت.

(9). مج، وز، آج، لب: چيزي.

(10). اساس: احضرت، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(11). اساس: كنند، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(12). اساس: عند الملك، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

صفحه : 142

اينكه حكايت باز كرد از ابليس تا بدانند كه ابليس با عظم ارتكاب معصيت و خطيئت آيس نبود از اجابت خداي تعالي تا بندگان آيس نشوند و طمع نبرند از رحمت او.

خلاف كردند در آن كه خداي تعالي دعاي ابليس بر وفق سؤال او اجابت كرد يا نكرد. سدّي گفت: نكرد، براي آن كه او زندگاني تا به روز بعث«1» خواست، و روز بعث روز نشر باشد نه روز مرگ، و لكن تا به وقتي مهلت داد او را كه خداي تعالي صلاح داند چنان كه گفت: إِلي يَوم ِ الوَقت ِ المَعلُوم ِ«2».

قولي دگر آن است كه: انظار و تأخير عقوبت خواست تا«3» روز قيامت خداي تعالي اجابت فرمود و تأخير عقوبت او كرد تا قيامت و تعجيل نفرمود در باب عقاب او، و قول

دوم بهتر است براي آن كه نشايد كه خداي تعالي اعلام كند مكلّفي جايز الخطا را كه او را انظار و امهال كرد مدّت دراز، براي آن كه اغراء باشد به قبيح و از حكيم نيكو نبود، و بر قول [اوّل]«4» تأويل آن است كه: خداي تعالي به معلوم خود تعليق كرد اينكه را و او را وقتي معيّن نزد، و چون چنين باشد هيچ وقت ايمن نباشد كه آن وقت معلوم است كه خداي تعالي زد اجل او را، پس او را در اينكه باب همچون ما باشد [كه اجل خود ندانيم و مغري نباشد به قبيح، و اگر چه غرض ابليس در انظار و امهال خواستن از خداي تعالي آن بود]«5» تا اضلال و اغواي بندگان خداي كند، غرض خداي تعالي در امهال او آن بود تا تعريض كند او را منزلت ثواب و وقت توبه، و اعتذار بر او موسّع كند. امّا آن كه او اختيار توبه و ايمان نكند [از خداي نباشد از او باشد به سوء اختيار او، امّا علم خداي تعالي به آن كه او اختيار توبه و ايمان]«6» نخواهد كردن مانع نباشد خداي را تعالي از اينكه فعل براي اينكه غرض، و حامل و باعث او نبود بر آن، چه علم تعلّق

-----------------------------------

(1). مج: بعثت.

(2). سوره حجر (15) آيه 38 و سوره ص (38) آيه 8.

(3). مج، وز، مل به. (6- 5- 4). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

صفحه : 143

دارد بالشّي ء علي ما هو به، و او را بر وجهي و صفتي نگرداند، و از باب تكليف «من علم اللّه انّه يكفر» باشد، و كلام

در اينكه معني در دگر جاي مستقصي رفته است.

امّا آن كه خداي تعالي شايد تا اجابت دعاي كافر كند، در او خلاف كردند. ابو علي جبّائي گفت: نشايد، براي آن كه در اينكه معني تعظيم او باشد، خداي«1» تعظيم نكند كافر را. إبن الأخشيد«2» گفت: روا باشد كه دعاي كافر اجابت كند چون در اجابت او مصلحتي داند او را يا بعضي مكلّفان را، و اينكه قول درست تر است. حق تعالي گفت: من انظار تو كردم تا به وقت مصلحت، يا تأخير عذاب تو كردم تا به روز قيامت.

قال َ فَبِما أَغوَيتَنِي،«3» آنگه حق تعالي حكايت كرد از ابليس آنچه او گفت عند اينكه حال گفت ابليس«4» گفت: بار خدايا؟ با اينكه اغواء كه مرا كردي، و در اينكه «با»«5» چند قول گفتند، يكي آن كه: به معني «مع» است، كقولهم: اخذه برمّته، [أي مع رمّته]«6» و اشتريت الدّار بآلاتها، أي مع الاتها، و معني آن كه: بار خدايا؟ با آن كه مرا اغوا كردي من چنين كنم، و قولي دگر آن است كه: «با» به معني «لام» است، يعني براي آن كه مرا اغوا كردي من بنشينم. و سيم«7» آن كه: «با» قسم است، أي بحق ّ اغوائك ايّاي، بحق ّ اغواي تو مرا، و وجه بهترين آن است كه: اينكه «با» بدل است، يعني به بدل آن كه تو مرا اغوا كردي من چنين كنم، [138- ر]

من قول الشّاعر«8»:

فلئن فلّت«9» هذيل شباه لبما كان هذيلا يفل ّ

و اينكه وجه را بيان كرده ايم پيش از اينكه در نظاير اينكه آيت. و در معني

-----------------------------------

(1). مج، وز: و خداي تعالي.

(2). مج، وز، مل، آج، لب، لت: إبن الاخشاد.

[.....]

(3). اساس و همه نسخه بدلها: قال َ رَب ِّ بِما أَغوَيتَنِي سوره حجر (15) آيه 39، با توجه به ضبط قرآن مجيد و آيه مورد بحث تصحيح شد.

(5- 4). اساس و همه نسخه بدلها: باب، با توجه به مورد بحث و اشاره به قراين بعدي، تصحيح شد.

(6). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز و سياق عبارت افزوده شد.

(7). مج، وز، لت: سه ام، آج، لب، آف: سيوم.

(8). مج، وز شعر.

(9). اساس، مج، مل، آف، لت: قلت، با توجه به وز و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 144

«اغوا» چند قول گفتند، جبّائي و بلخي ّ گفتند: معني او در آيت تخييب است و نوميد كردن، چنان كه شاعر گفت«1»:

فمن يلق خيرا يحمد النّاس أمره و من يغو لا يعدم علي الغي ّ لائما

اي من كان غنيّا يحمد النّاس امره و من كان خايبا من المال لا يزال يجد لائما يلومه«2» علي فقره. عبد اللّه عبّاس و إبن زيد گفتند معني آن است كه: چنان كه حكم كردي به ضلال و غوايت من، و سيم«3» بعضي دگر گفتند: مراد به «اغوا» اهلاك است من قوله: فَسَوف َ يَلقَون َ غَيًّا«4»، أي هلاكا. و وجه بهترين آن است كه«5»:

ابليس مع كفره قدري بود، اينكه كه گفت بر مذهب جبر گفت و نسبت كرد اغوا و اضلال را با خداي تعالي چنان كه مجبّران كنند«6»، و اينكه ظاهر آيت است و حمل كردن آيت را بر ظاهر و عذر ابليس ناكردن اوليتر باشد، چه اينكه كلام محكي است از او، و از او پيش از اينكه در وجود آمد تا اينكه قدر به او گمان نبردند كه در حق ّ خداي روا دارد

اطلاق اينكه كردن، اي عجب اگر آدمي نسبي آدم مذهب باش؟ چرا طريقت آدم رها كرده اي«7» في الاعتراف بالذّنب في قوله: رَبَّنا ظَلَمنا أَنفُسَنا«8»، و طريقت ابليس گرفته في قوله: رَب ِّ بِما أَغوَيتَنِي«9»، دگر مجبّر چون انديشه كني اسوء حالا من ابليس است، براي آن كه ابليس تنها غوايت خود به خدا حوالت كرد و غوايت همه غاويان به خود حوالت كرد كه: لَأُغوِيَنَّهُم أَجمَعِين َ«10»، پس آن كه يك كفر با خداي حوالت كند، نه چنان باشد كه آن كس كه همه كفرها با خداي حوالت كند. و قوله: لَأَقعُدَن َّ لَهُم، آن كه گفت «با» قسم است، براي آن گفت كه «لام» به

-----------------------------------

(1). مج، وز شعر.

(2). مج، وز: يلزمه.

(3). مج، وز: سه ام، لت: سئوم.

(4). سوره مريم (19) آيه 59.

(5). وز چنان كه.

(6). اساس، مل، آف، آن: گفتند، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(7). مل: چرا طريقت ابليس گرفته اي.

(8). سوره اعراف (7) آيه 23. [.....]

(10- 9). سوره حجر (15) آيه 39.

صفحه : 145

جواب قسم باز آمد، و آن كه گفت «با» قسم نيست، گفت: اينكه «لام» جواب قسم مضمر است، گفت: بر ره راست تو بنشينم براي ايشان و ايشان را از راه برگردانم و با راه كژ برم به اغراء و اغواء و وسوسه و دعوت. و نصب «صراط» بر ظرف متّسع است، ظرف در جاي مفعول به نهاد و در كلام حرف جرّ مقدّر است و التّقدير: علي صراطك المستقيم، فلمّا حذف حرف الجرّ وصل الفعل فعمل فيه، كما قال الشّاعر«1»:

[لدن بهزّ الكف ّ يعسل متنه فيه كما عسل الطّريق الثّعلب]«2»

[أي كما عسل الثّعلب في الطّريق، و قال آخر]«3»:

كأنّي اذا اسعي لاظفر

طائرا مع النّجم في جوّ السّماء يصوب

أي لأظفر علي طائر.

ثُم َّ لَآتِيَنَّهُم، پس به ايشان شوم از جميع جهات احاطت از پيش ايشان و از پس و از راست و چپ ايشان، و مفسّران در اينكه چند قول گفتند. عبد اللّه عبّاس گفت«4» و ابراهيم و حكم و سدّي«5»: من قبل دنيا هم و آخرتهم و من جهة حسناتهم و سيّئاتهم، گفتند: اينكه كنايت است، پيش و پس عبارت است از دنيا و آخرت، چپ«6» و راست كنايت است از سيّئه و حسنه«7». مجاهد گفت: يعني از آن جا كه نبينند براي آن كه مردم از پيش بينند و از پس نبينند. بلخي و جبّائي گفتند:

من جميع جهات الحيلة، اينكه كنايت است از انواع حيلت.

عبد اللّه عبّاس را پرسيدند كه: چرا فوق و تحت رها كرد«8» از جمله جهات!

جواب داد كه: جهت فوق جاي نزول رحمت خداست، دانست كه او از رحمت بر بنده راه نيابد و از زير قدم آمدن وحشت آرد انس ندهد. باقر- عليه السّلام- گفت:

-----------------------------------

(1). مج، وز شعر.

(3- 2). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(4). مج، وز، مل: عبد اللّه عباس و قتاده.

(5). مج، وز، مل گفتند.

(6). مج، وز: و چپ.

(7). اساس: از حسنه و سيّئه، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(8). مج: رها كردي.

صفحه : 146

معني آن كه: لَآتِيَنَّهُم مِن بَين ِ أَيدِيهِم، يعني كار آخرت بر چشم و دل ايشان خوار گردانم. وَ مِن خَلفِهِم، يعني بفرمايم تا جمع مال كنند و به آن بخل كنند و در حق ّ خداي و حقهاي دگر بندهند تا به وارثان ايشان بماند از پس مرگ ايشان. وَ عَن أَيمانِهِم، كار

[دينشان]«1» بر ايشان تباه گردانم و شبهه در دل ايشان مقرّر كنم [138- پ]. وَ عَن شَمائِلِهِم، و لذّات بر ايشان محبّب كنم و به ايشان مقرّب گردانم.

زجّاج گفت: مِن بَين ِ أَيدِيهِم، اغوا كنم ايشان را از پيش روي، يعني وسواس كنم ايشان را تا بعث و نشور دروغ دارند. وَ مِن خَلفِهِم، و از پس اغوا كنم، يعني تا اخبار امّتان گذشته دروغ دارند، و براي آن در اوّل «من» گفت و در دوم «عن» كه «من» ابتداي غايت باشد، آغاز آمدن از پيش روي ايشان كنم و آنگه از پس پشت، و آنگه «عن» آورد كه در او معني عدول و انحراف است، يعني از آن روي بگردم و با راست و چپ ايشان شوم، و امّا دخول «ثم ّ» براي آن است كه بيان كند كه اينكه قصد از اينكه جهات پس از قعود باشد بر راه ايشان براي آن كه اوّل بيايد و بنشيند و آنگه در قصد به اضلال و اغوا گيرد، و بعضي دگر گفتند معني آن است كه: ثم ّ اقول، پس مي گويم من«2» چنين كنم.

وَ لا تَجِدُ أَكثَرَهُم شاكِرِين َ، و چنان سازم كه بيشترشان«3» را شاكر نيابي. اگر گويند: چگونه خبر داد از غيب و اينكه از كجا شناخت كه ايشان بيشتر طاعت او بخواهند داشت«4»، و كفران نعمت خداي«5» كردن! گوييم از اينكه دو جواب است:

يكي آن كه پيش از آن دانست از قول فرشتگان به اعلام خداي تعالي ايشان را، دوم آن كه حسن بصري گفت: از ظن ّ خود خبر داد چنان كه خداي تعالي گفت:

وَ لَقَد صَدَّق َ عَلَيهِم إِبلِيس ُ ظَنَّه ُ فَاتَّبَعُوه ُ إِلّا فَرِيقاً مِن َ المُؤمِنِين َ«6»، براي

آن كه چون

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(2). مج، وز: ندارد.

(3). مج، وز، مل: بيشترينه ايشان.

(4). مج، وز، مل: خواهند داشتن.

(5). مل تعالي.

(6). سوره سبأ (34) آيه 20. [.....]

صفحه : 147

او قصد آدم كرد به وسوسه«1» مقصودش از او حاصل شد دانست كه فرزندان او در قوّت و ثبات قدم از او ضعيف تر باشند.

خداي تعالي«2» بعد از اينكه حكايت آن بكرد كه او را چه گفت و چگونه براند و لعنت كرد، گفت: اخرُج مِنها، از آن جا برو. مَذؤُماً«3»، عبد اللّه عبّاس گفت:

ملوما، ملامت و سرزنش كرده. إبن زيد گفت: يعني مذموما، يقال: ذأمه و يذأمه، ذأما و ذامه يذيمه ذيما اذا عابه و الذّيم اشدّ العيب، قال الشّاعر«4»:

صحبتك إذ عيني عليها غشاوة فلمّا انجلت قطّعت نفسي أذيمها

و قال اميّة بن ابي الصّلت«5»:

و قال لإبليس رب ّ العباد اخرج دحيرا لعينا مذموما«6»

و قال الاعشي:«7»

و قد قالت قتيلة اذ رأتني و اذ لا تعدم الحسناء ذاما«8»

مَدحُوراً، اي مدفوعا علي وجه الهوان، رانده و دفع كرده بر وجه استخفاف و مهانت، و قيل: هو الطّرد، يقال: دحره يدحره دحرا و دحورا. مجاهد و سدّي گفتند: «مدحور» رانده باشد. لَمَن تَبِعَك َ مِنهُم، اينكه «لام» جواب قسم محذوف است، يعني هر كه از ايشان كه آدميان اند تو«9» را كه ابليسي متابعت كنند. لَأَملَأَن َّ جَهَنَّم َ مِنكُم أَجمَعِين َ، دوزخ را از شما و ايشان پر بار كنم، و براي آن خطاب اوّل بر واحد كرد كه خطاب با ابليس بود، چون به جزا رسيد غاوي و مغوي را«10» ضال ّ و مضل ّ را و داعي و مجيب را به يك بار در جزا«11» آورد بر

عموم گفت: منكم، از شما

-----------------------------------

(1). وز: وسوسه اي.

(2). مج، وز، مل جل ّ جلاله.

(3). مج، وز، مل، آج، لب: مذموما. (7- 5- 4). مج، وز شعر.

(8- 6). كذا: در اساس و همه نسخه بدلها: چاپ شعراني (5/ 130): ذؤما.

(9). مج، وز، آن.

(10). مج، وز، مل و.

(11). مج، وز، آج، لب: در خير.

صفحه : 148

همه تا در باب زجر وعيد بليغتر باشد، و «لام» در «لأملئن ّ» هم جواب قسم است، و روايتي«1» كردند شاذّ از عاصم كه او خواند كه: لمن تبعك، به كسر «لام»«2» بر تقدير حذف مبتدا، و تقدير آن كه: لمن تبعك النّار. و «اجمعين» از توابع تأكيد باشد.

آنگه چون قصد ابليس گفته بود و طرد و لعن او، گفت آدم را گفتم: يا آدم تو و جفت تو در بهشت بنشيني«3». خلاف كردند كه كدام بهشت بود، بعضي گفتند«4»: بهشت خلد بود براي آن كه [139- ر]

اينكه لفظ چون اطلاق كنند معرّف به «لام» تعريف عهد جز اينكه بهشت معروف نباشد چنان كه: السّماء و الارض، از او جز آسمان و زمين كه ما مي بينيم و معهود است نشناسند دون«5» سقف البيت و قوايم العرش. و زن را زوج و زوجه گويند چون در كلام قرينه باشد كه بدانند كه مراد به زوج زن است، «تا» ي تأنيث نيارند، چه آن براي فرق مي بايد، پس اينكه جا به اضافت از تأنيث مستغني اند براي آن كه جفت مرد معلوم است كه مرد نباشد و جز زن نبود، و صاحب المنزل را ساكن«6» الدّار گويند و اگر چه وقتها از آن جا حركت كند و برود علي التّغليب، براي آن كه اوقات بيشتر آن جا

باشد، و گويند:

فلان ساكن اوست چون مستأجر او باشد در سراي و دكّان او، اينكه هم بر اينكه«7» وجه باشد.

و بهر دگر«8» گفتند: بستاني بود از جمله بستانهاي [نه]«9» بهشت خلد بود، چه اگر بهشت خلد بودي او را از آن جا بيرون نياوردندي كه از بهشت خلد كس برون نيايد، و اينكه قول ضعيف است براي آن كه از بهشت خلد آن كس برون نيايد

-----------------------------------

(1). اساس: روايت، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(2). اساس: لا، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(3). آج، لب: بنشينيد.

(4). مل: گفتند بعضي كه.

(5). اساس: چون، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(6). مل، آج، لب: صاحب. [.....]

(7). مج، وز، مل: بر آن.

(8). مج، وز: و بهري دگر.

(9). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

صفحه : 149

كه بر سبيل ثواب آن جا باشد، و امّا آن كه بر سبيل تفضّل و مصلحت آن جا باشد و در آن جا مكلّف بود تا مصلحت اقتضا كند آن جاش مي دارند، چون مصلحت بگردد به بعضي اسباب از آن جاش به در آرند.

قوله: فَكُلا مِن حَيث ُ شِئتُما، لفظ امر است و مراد اباحت. خداي تعالي جمله بهشت آدم را مباح كرد و حوّا را كه در بهشت هر كجا خواهند باشند و هر چه خواهند خورند جز يك درخت كه ايشان را امر كرد به لفظ نهي بر وجه ندب كه گرد آن نگردند و از آن نخورند. اختلاف اقوال در آن درخت گفتيم، و بنزديك ما تناول درخت بر ايشان حرام نبود، و اگر چه لفظ نهي است مراد به اينكه لفظ امر است بر سبيل استحباب براي

آن كه نهي آنگه حقيقت باشد كه ناهي كاره باشد منهي ّ عنه را و حكيم«1» كاره نباشد الّا قبيح را، و پيغمبران- عليهم السّلام- ارتكاب قبايح نكنند و اخلالي بواجب نكنند براي آن كه منفّر باشد از قبول قول ايشان، و هر چه منفّر باشد واجب بود كه ايشان از آن منزّه باشند تا غرض قديم تعالي منتقض نشود به بعثت«2» ايشان، چه غرض به بعثت ايشان قبول و امتثال است، هر چه در قبول و امتثال قدح كند بايد تا مصروف باشد از ايشان به لفظي كه آن را عصمت خوانند، و اينكه دو لفظ، اعني: امر و نهي متداخل باشند، و ايشان را صيغتي مخصوص نباشد كه در او اشتراك و احتمال نبود، بل امر كنند به لفظ«3» نهي، و نهي كنند به لفظ امر براي تداخل معاني ايشان از آن جا كه در امر ترغيب بود در فعل و تزهيد بود در ترك، و در نهي عكس اينكه باشد، تزهيد بود و در فعل و ترغيب در ترك. و در معني امر به چيز روا باشد«4» كه نهي بود از ضدّش بر سبيل

-----------------------------------

(1). اساس: حكم، با توجه به مج، وز و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). اساس: بعث، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(3). اساس: لفظي، با توجه به مج، وز و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(4). كذا: در اساس، مج، وز، لب، بم، آف، لت، آن، مل: و در بعضي امر مخيّر روا نباشد، آج: در معني امر بخير روا بود.

صفحه : 150

مجاز، نبيني كه قايل چون گويد: أمرتك بمواصلة زيد، معني آن باشد كه: نهيتك عن هجرانه، و كذلك

نهيتك عن هجر زيد امرتك بمواصلته باشد.

و در معصيت آدم خلاف كردند، بعضي گفتند: كبيره بود، و آن حشويانند و اصحاب [الحديث]«1»، و معتزله«2» [گفتند]«3»: معصيتي بود صغيره، و نظّام و جعفر بن مبشّر گفتند: بر سبيل سهو و غفلت بود، و جبّائي گفت: بر سبيل تأويل بود كه آدم گمان برد كه او را نهي از درختي معيّن كردند، و نهي متناول بود جنس را، و بنزديك ما چنان است كه خداي تعالي آدم را مندوب كرد به ترك تناول، اگر تناول نكردي او را در آن ثواب بسيار بودي، امّا بر تناول او را ذمّي و عقابي نبود، و همچنين گوييم در ساير آنچه حوالت است بر انبياء- عليه السّلام- و آياتي و اخباري كه متضمّن چيزي است از اينكه معني حكم اينكه باشد.

فَتَكُونا مِن َ الظّالِمِين َ، اوليتر آن است كه گويند جواب نهي است [139- پ]

براي آن «نون» بيفتاد كه منصوب است، و بعضي گفتند: مجزوم است عطفا علي قوله:

«و لا تقربا» و «لا تكونا»، و قول اوّل بهتر است. و معني «ظلم» در آيت بخس«4» و نقصان است من قوله تعالي: آتَت أُكُلَها وَ لَم تَظلِم مِنه ُ شَيئاً«5»، أي لم تنقص منه شيئا، و معني آن كه حظّ نفس خود از ثواب نقصان كرده باشي، و لا بدّ است معتزله را كه هم اينكه تأويل كنند براي آن كه ايشان نگويند كه آدم- عليه السّلام- چيزي كرد كه مستحق ّ عقاب«6» شد، بل گويند معصيت او صغيره بود، و صغيره آن باشد كه عقاب او مكفّر بود به اجتناب كباير، پس [به]«7» معني هم [اينكه]«8» قول باشد.

قوله: فَوَسوَس َ لَهُمَا الشَّيطان ُ، آنگه حق

تعالي بيان مي فرمايد كه: ابليس چه تلبيس كرد تا آدم و حوّا را از بهشت برون«9» آورد، گفت: فَوَسوَس َ لَهُمَا الشَّيطان ُ،

-----------------------------------

(8- 7- 3- 1). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(2). مج، وز،. مل: معتزليان.

(4). مج، وز: بخسر.

(5). سوره كهف (18) آيه 33.

(6). مل: عذاب.

(9). مج، وز، آج، لب: بيرون، مل: به در.

صفحه : 151

گفت: وسوسه كرد ايشان را- يعني آدم«1» و حوّا را. و «وسوسه» دعوت باشد به كاري«2» به صورت خفي، و مثله: الهينمة، قال رؤبة«3»:

وسوس يدعو مخلصا رب ّ الفلق سرّا و قد أوّن تأوين العقق

و قال الاعشي«4»:

تسمع للحلي وسواسا إذا انصرفت كما استعان بريح عشرق زجل

و مراد به شيطان ابليس است، براي آنش شيطان خواند كه او دور است از خير و رحمت، من شطن اذا بعد. لِيُبدِي َ لَهُما، «ابداء» اظهار باشد، حق تعالي باز نمود كه: غرض ابليس در آن وسوسه چه بود تا ايشان را از لباس بهشت برهنه كند«5» و عورت ايشان كه پوشيده بود به جامه هاي بهشت پيدا گرداند«6»، و «موازات»، ستر باشد و تواري اذا استتر و واريته سترته، و ضدّ «ابداء» اخفاء باشد، و ابداء و اظهار جعل الشّي ء بحيث يصح ّ ان يدرك باشد، چيزي را چنان كني كه ادراك او توان كردن. و عورت را براي آن سوأة خوانند كه در ظهورش مساءة صاحبش باشد.

و در خبر چنين است كه: چون ايشان از آن درخت تناول كردند، بادي بر آمد و تاج از سر ايشان بربود، و بادي برآمد و حلّه از تن ايشان برون كرد«7»، و عورت ايشان ظاهر شد«8». آدم كه [آن]«9» ديد برميد و گريختن گرفت، حق ّ تعالي

گفت:

يا آدم فرارا منّي

، از من مي گريزي! گفت:

لا بل حياء منك

، نه بار خدايا بل شرم مي دارم از تو. آنگه ابليس وسوسه اينكه كرد كه خداي تعالي حكايت مي كند از او كه او گفت با سوگند كه بخورد كه«10» خداي شما را از اينكه درخت نهي

-----------------------------------

(1). مل را. [.....]

(2). مج، وز، مل: با كاري.

(4- 3). مج، وز، مل شعر.

(5). مل: كرد.

(6). مل: پيدا كند.

(7). مج، وز، مل: بيرون كرد.

(8). آج: ظاهر كرد.

(9). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(10). مج، وز: سوگند بخور كه، آج، لب: با سوگند كه بخوريد كه، مل: گفت تا سوگند بخورد كه.

صفحه : 152

نكرد«1» الّا تا شما دو فرشته نباشي«2» يا «3» در آن جا«4» مخلّد نماني«5»، و اينكه چنان نمود كه بر وجه نصيحت مي گويم.

و در آن كه چگونه به ايشان رسيد، سه قول گفتند، حسن«6» گفت: بعدي بود ميان ايشان، ابليس به زمين بود و ايشان به آسمان در بهشت بودند، به قوّتي كه خداي داده بود، ابليس،«7» از زمين ايشان را وسوسه كرد، و ابو علي گفت: ايشان را برون«8» بهشت گفت كه ايشان هر وقت برون آمدندي. إبن الأخشاد گفت: ايشان در بهشت بودند و او برون«9» بهشت بود، و قوله: إِلّا أَن تَكُونا مَلَكَين ِ، گفت تقدير آن است كه: لئلّا تكونا ملكين، و زجّاج گفت: كراهة ان تكونا ملكين. يحيي بن ابي كثير خواند و يعلي بن حكيم: الّا ان تكونا ملكين به كسر «لام» لقوله: هَل أَدُلُّك َ عَلي شَجَرَةِ الخُلدِ وَ مُلك ٍ لا يَبلي«10»، و جمله قرّاء به فتح «لام» خواندند.

اگر گويند: چگونه ايهام كرد بر ايشان كه به خوردن درخت

مرد [م]«11» را از«12» صورت انسانيّت انقلاب افتد [140- ر]

به صورت و طبع ملكي و فرشته!

گوييم از اينكه دو جواب است: يكي آن كه چنان نمود ايشان را كه اينكه در حكم خداست كه هر كه از اينكه درخت بخورد فرشته شود و مرا اينكه معلوم شده به علمي سابق، و جواب دوم آن كه: شما به منزله دو فرشته شوي«13» در رفعت و منزلت و علوّ مرتبت، و جماعتي، به اينكه آيت تمسّك كردند بر آن كه: فرشتگان به از پيغمبران«14» باشند، نبيني كه او پيغامبر«15» بود و به غرور درجه فرشتگي و پايه ايشان

-----------------------------------

(1). مج، وز: نهي كرد.

(2). مج، وز، آج، لب: نباشيد.

(3). اساس، آج، لب: تا، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(4). وز، مل: اينكه جا.

(5). مج، وز: نمايند، مل: نباشند.

(6). مل: حسن بصري. [.....]

(7). مل: كه خداي تعالي ابليس را داده بود.

(9- 8). مج، وز، مل: بيرون.

(10). سوره طه (20) آيه 120.

(11). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(12). مج، وز: در.

(13). مج، وز، مل: شويد.

(14). مج، وز، مل: پيغامبران.

(15). مج، وز، مل: پيغمبر.

صفحه : 153

تمنّاي آن كرد و خواست تا فرشته باشد تناول درخت كرد، جواب آن است كه در آيت ذكر ثواب و قلّت و كثرت او نيست، معلوم است كه غرض از اينكه [آن]«1» باشد كه آن به بود كه ثوابش بيشتر باشد، و اينكه در آيت نيست و انّما بر ايشان تلبيس كرد كه شما از اينكه درخت منهي نه اي«2»، مگر آنگه كه فرشته بوده اي«3» چون فرشته نه اي«4» [منهي نه ايد]«5»، يعني فرشته باشد كه منهي باشد از چنين«6» درخت، چون شما را فرشته

نه اي«7» تا بداني كه«8» رواست شما را از اينكه درخت خوردن. و بر قول آن كس كه گفت كه: أن تكونا، به معني «لئلّا تكونا» ست«9»، سؤال ساقط باشد.

وَ قاسَمَهُما، و با«10» ايشان سوگند خورد كه غرض من به اينكه گفتار نصيحت شماست، و اينكه«11» از باب مفاعله است كه ميان دو كس نباشد، مثل قولهم:

طارقت النّعل و عاقبت اللّص ّ، و عافاه اللّه، و قال الهذلي ّ«12»:

و قاسمها باللّه جهدا لأنتم ألذّ من السّلوي إذا ما نشورها

چون سوگند بخورد«13» شبهه ايشان قوي شد از آن جا كه ظن ّ ايشان چنان بود كه هيچ كس دليري نيارد كردن [بر سوگند]«14» به دروغ و از جمله دواعي شد ايشان را در تناول درخت، و «لام» تأكيد را موضع صدر كلام باشد، نحو قولك:

لزيد منطلق، مگر در خبر «إن ّ» كه نخواستند كه جمع كنند بين «ان ّ» و «لام»، إذ هما للتّأكيد، دو حرف تأكيد، در يك جاي جمع نكردند، لا يقال: إن ّ لزيدا منطلق، بل چون «إن ّ» باشد، «لام» در خبر آرند، يقال: ان ّ زيدا لمنطلق، و كذلك يقال: انّي لك لناصح، و لا يقال: أنا لك لناصح، انّما يقال: ناصح بغير «لام». و

-----------------------------------

(14- 5- 1). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(2). مج، وز، مل: نه ايد.

(3). آج، لب: بوده ايد، مج، وز: بوديتان.

(4). مج، وز، مل، آج، لب: نه ايد.

(6). وز، آج، لب: از اينكه.

(7). مج، وز، آج، لب: نه ايد. [.....]

(8). مج، وز، مل، آج، لب: بدانيد كه.

(9). مل، تكونا گويد.

(10). مج، وز: و به.

(11). كذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعراني (5/ 134): و اينكه نه.

(12). وز شعر.

(13). مج، وز، مل: بخوردند، آج، لب:

خورد.

صفحه : 154

«من» تبيين را باشد، و شايد كه تبعيض بود، و المعني انا لكما بعض النّاصحين.

فَدَلّاهُما، يعني ارسلهما، تشبيه كرد ايشان را به كسي كه بر ارتفاعي باشد، از آن پايه فرود آيد، گفت: به غرور و فريفتن ايشان را منزلت [بلند]«1» بر زمين پست فرود آورد، من قولهم: أدليت الدّلو اذا ارسلتها في البئر، و تدليه«2» براي مبالغت فرمود، و تدلّي فلان الي الشّرّ اذا أهوي اليه، و لا يقال: تدلّي الي الخير، براي ان كه شرّ سافل باشد، و خير عالي. و اصل غرور من الغرّ باشد و هي طي ّ الثّوب الي«3» عيوبه، قال الشّاعر«4»:

كأن ّ غرّمتنه اذ تجنبه سير صناع في اديم تكلبه

و الغرّ زق ّ الطّائر فرخه لما فيه من الخلفاء من فيه الي فيه، و الغرّ الّذي لم تحتنكه التّجارب، و بيع الغرر بيع الشّي ء المستور جزافا، و الغرارة الوعاء لخفاء ما فيها، و الغرّة بياض في جبهة الفرس لأنّها تغرّك بحبّها.

فَلَمّا ذاقَا الشَّجَرَةَ، چون از آن درخت بخوردند، عورت ايشان ظاهر شد. و اينكه نه بر وجه عقوبت بود، و اگر چه عند تناول درخت بود، براي آن كه سلب لباس و تفويت المنافع از باب عقاب نباشد و انّما عقاب ضرري باشد مستحق ّ مقرون به استخفاف و اهانت، و اگر اخراج از بهشت و سلب لباس و تفويت منافع عقوبت بودي، پيغامبران و اولياي خداي ما دام معاقبت بودندي. دگر آن كه عقوبت با استخفاف [140- پ]

و اهانت باشد، و چگونه شايد كه آن كس كه خداي، ما را در حق ّ ايشان تكليف كرده است بغايت اجلال و نهايت تعظيم از خداي و ما، مستخف ّ و مهان

باشند و نفس كدام عاقل ساكن باشد با قبول قول مستخفي ّ مهان القدري، و اينكه معني روا ندارد بر پيغامبران خداي الّا آن كس كه قدر ايشان نداند و منزلت ايشان نشناسد. چون ايشان از درخت تناول كردند و در معده ايشان قرار گرفت، جامه از ايشان برون كردند«5».

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(2). چاپ شعراني (5/ 134): و دلّيه.

(3). مج، وز، مل: علي.

(4). مج، وز شعر.

(5). مج، وز، مل: بركندند.

صفحه : 155

قتاده گفت: جامه ايشان از ناخن بود، چون از آن درخت بخوردند خداي تعالي از ايشان فرو كشيد و عورتهاي ايشان پيدا شد. وَ طَفِقا، أي أقبلا و جعلا، يقال: طفق يفعل و جعل يفعل و اخذ يفعل كذا، باستادند و برگ درختان بهشت بر هم مي دوختند و بر عورت مي پوشيدند.

مفسّران گفتند: برگ انجير بود، حق تعالي به لفظ «خصف»«1» گفت براي آن كه چون دوختن«2» نعلين مي دوختند تا عورت بپوشيدند. عبد اللّه عبّاس و قتاده گفتند خداي تعالي گفت: يا آدم؟ نه همه بهشت تو را مباح بكرده بودم! گفت:

بلي. گفت«3»: از اينكه يك درخت گزير نبود! گفت: بار خدايا، من گمان نبردم كه كسي سوگند خورد به تو و نام تو به دروغ؟ حق تعالي گفت: اينكه عيش بر خويشتن تباه كردي.

محمّد بن قيس گفت: ابليس اينكه وسوسه القا كرد به مار، مار القا كرد به حوّا، حوّا با آدم گفت. اوّل حوّا تناول كرد، خداي تعالي آدم را گفت: چرا خوردي!

گفت: حوّا گفت مرا، حوّا را گفت: چرا گفتي! گفت: مار گفت مرا. مار را گفت: چرا گفتي! گفت]«4». ابليس گفت مرا، آدم را گفت: امّا

شما را به زمين فرستم، و بعضي دشمن بعضي باشي«5». شيطان دشمن شما باشد و شما دشمن او، و مار دشمن شما باشد و شما نيز دشمن او تا هر يكي از اينان چون از صاحبش فرصتي يابد به جانش گزند كند. حوّا را گفت:«6» چنان كه درخت خون آلود كردي«7»، هر ماهت خون آلود كنم. و مار را گفت: پايهات«8» بستانم و پرهات«9» تا بر شكم روي،

-----------------------------------

(1). اساس: احضف، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(2). مج، وز: چون درختي، آج، لب: چون دوختند.

(3). آج، لب چرا. [.....]

(4). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(5). مج، وز، مل: باشيد، آج، لب: باشند.

(7). مج، وز: چنان كه خون پالود كردي، مل: چنان كه درخت را خون آلود كردي، آج، لب: چنان كه درخت خون كردي.

(8- 6). مج: پايهايت.

(9). مج، وز، مل: پرهايت.

صفحه : 156

و هر كه تو را بيند بايد تا بر تو«1» دست يابد سرت بكوبد«2». ابليس را گفت: تو از اينكه جا برو ملعون و مدحور، و آدم را گفت: به زمين رو پس از آن كه در بهشت روزي من مي خوردي، هنيئا مريئا رغدا، اكنون در زمين جز به كدّ و رنج نخوري.

چون آدم به زمين آمد، او را گرسنه شد، از«3» خويشتن حالتي يافت كه پيش از آن نيافته بود، نشيش كنشيش الذّرّ بين جلده و لحمه، گفت: مرا حالتي است كه از آن عبارت نمي دانم كرد. جبرئيل آمد و گفت: اينكه درد را نام جوع است و دوا او را طعام است. تو گرسنه اي و به طعام سير شوي، گفت: طعام از كجا آرم! گفت: من تو را

از بهشت آنچه سبب«4» آفت و اخراج تو بود از آن- و آن گندم است- آورده ام، و گندم در پيش او بنهاد تا راحتت هم از آن جا بود كه رنجت بود. خواست تا آن گندم بخورد، جبرئيل- عليه السّلام- گفت: اينكه همچنين كه بيني خوردني نيست، اينكه مي ببايد كشتن تا خداي«5» بركت كند در اينكه، گفت:

كشتن چه«6» باشد! گفت: منت بياموزم، و اينكه به آلت تواني كردن. گفت: آلت از كجا آرم«7»! گفت: منت بياموزم، آلت كردن، آنگه او را آهن آورد و چوب و آتش، و او را آهنگري و درودگري بياموخت تا او را آلت برزگري بساخت. چون آلت تمام كرده بود، گفت: اينكه گندم بر زمين بفشان«8» و زمين بر شيوان«9» و دانه به خاك بپوش، همچنان كرد. چون [اينكه]«10» قراح زمين بكشت به آن«11» قراح شد اينكه رسته بود.

[141- ر]

چون آن«12» ديگر برست، آن پيشين رسيده بود. چون آن ديگر برسيد، آن اوّل خشك شده بود و به درو آمده.

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل، آج، لب: تو را بيند و بر تو.

(2). مج، وز، مل و.

(3). آج، لب: در.

(4). اساس و، با توجه به مج، وز و مفهوم عبارت زايد مي نمايد.

(5). مل، آج، لب تعالي.

(6). آج، لب: چگونه.

(7). آج، لب: آورم.

(8). مج، وز: فشان، آج، لب: بيفشان.

(9). وز: برشيون. [.....]

(10). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد، مل: او.

(11). مج، وز: باز شد.

(12). مل قراح.

صفحه : 157

چون زمين تمام بكشت و تخم در آن افگند«1» و از كشتن بپرداخت همه رسيده بود، به يك بار خواست تا بخورد، جبرئيل- عليه السّلام- گفت: اينكه بنشايد«2» خوردن چنين اينكه بدرو،

بدرويد. خواست تا بخورد، گفت: گرد كن«3» و بر خرمن نه. چون جمع كرد خواست تا بخورد، گفت: نه، در پاي گاو«4» خرد كن«5»، خرد كرد«6». خواست تا بخورد، گفت: نه، بر باد ده تا دانه از كاه جدا شود. بر باد داد و پاك كرد. خواست تا بخورد گفت: كه: نه، آس كن تا آرد شود، در آسيا آس كرد تا آس شد. خواست تا بخورد، گفت: نه، عجين كن، عجين كرد. خواست تا بخورد.

گفت: نه، بپز، به آتش تنور كرد و به آتش بپخت. چون از تنور برآمد، گفت: اكنون بتوان خوردن كه به حدّ خوردن رسيد. آدم دست دراز كرد و لقمه اي از آن بشكست و در دهن نهاد، هنوز گرم بود، دهنش بسوخت. جبرئيل گفت: تعجيل كردي، رها بايست كردن«7» تا سرد شود تا بداني كه هركس كه در«8» در كام خود گامي برداد، هزار گامش به ناكامي«9» بر بايد داشت، چون مقصود حاصل كند و به چنگ آرد خواهد تا در دهن نهد پيش از وقت كامش بسوزد، تا بداني كه راحت دنيات«10» به رنج«11» آميخته است. اينكه نه سراي خلوص است و نه جاي خلاص است، اينكه جات راحت خالص نباشد«12»:

حلاوة دنياك مسمومة فلا تأكل الشّهد الّا بسم ّ

همومك بالعيش مقرونة فلا تقطع العيش الّا بهم ّ

اذا تم ّ امر دنا نقصه توقّع زوالا اذا قيل تم ّ

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل: تخم در افگند.

(2). وز: مي نشايد.

(3). مج، وز: نه كن، مل، لت: نه گرد كن.

(4). مج: كاف.

(5). مل، آن: خورد كن.

(6). لت: چون خرد كرد، آن: خورد كرد.

(7). مج، وز: كرد.

(8). آج، لب، آف، آن: به.

(9). مج، وز: به ناكام.

(10).

مج: دنياييت.

(11). مج، وز، مل، لت: با رنج. [.....]

(12). مج، وز شعر.

صفحه : 158

و قال سويد بن عامر«1»:

و الخير و الشّرّ مقرونان في قرن بكل ّ ذلك يأتيك الجديدان

چون«2» آدم با پايه و منزلت او تا اينكه همه رنج نبرد يك لقمه حلال در دهن ننهاد، تو مي خواهي تا بي رنج حلال به دست آري؟ به رنج به دست آيد و مجاهدت و مكابدت، كه: طلب الحلال جهاد. آنگه در حال«3» پدرت آدم انديشه نكني«4» كه به يك ترك مندوب موجب خروج او شد از بهشت، تو مي پنداري كه ترك چندين واجبات و ارتكاب چندين مقبّحات موجب دخول تو خواهد بود«5» به بهشت؟ اينت انديشه خطا«6» كه تو كرده اي، بيتهاي محمود ورّاق همانا گفته شده است يا نه! آن كه مي گويد:

يا ناظرا ترنو«7» بعيني راقد

و مشاهدا للأمر غير مشاهد

منّتك نفسك ضلّة فأبحتها سبل الرّجاء و هن ّ غير قواصد

تصل الذّنوب الي الذّنوب و ترتجي درك الجنان بها و فوز العابد

و نسيت أن ّ اللّه اخرج ادما منها الي الدّنيا بترك واحد

و اگر در اينكه دفتر فصلي مكرّر شود به سهو يا بيتي، عيب نبايد كردن كه خداي تعالي در قرآن قصّه هر پيغامبري اند بار مكرّر كرد«8» با آن كه كتاب يكي است، و اينكه دفتر مجلّدات بسيار است، باشد كه همه مجلّدات به يك بار حاضر نباشند«9»، تا«10» نويسنده معذور دارند در اينكه معني.

وَ ناداهُما رَبُّهُما، خداي تعالي ايشان را ندا كرد بر سبيل عتاب: نه من شما را نهي كردم از اينكه درخت؟ و نه بگفتم كه شيطان شما را دشمني است آشكارا

-----------------------------------

(1). مج، وز شعر.

(2). مج، وز، مل،

لت: پدرت.

(3). مج، وز، مل: آنگاه حال.

(4). مل: آدم ياد نكني.

(5). مج، وز، لت: خواهد بودن.

(6). آج، لب: خطاي.

(7). مل: ترنوا.

(8). مج، وز، مل: كرده.

(9). مج، وز، مل، لت: نباشد.

(10). اساس: يا ، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

صفحه : 159

ظاهر عداوت؟ چون بدانستند كه بد كردند و زيان به خود كردند، و اعتراف دادند و مقرّ آمدند و گفتند: رَبَّنا ظَلَمنا أَنفُسَنا، بار خدايا؟ ما بر خود ظلم كرديم و نقصان حظّ ثواب خود كرديم [141- پ]

و به اينكه مندوب كه رها كرديم، چه اگر رها نكرده بودماني«1» ما را ثواب بسيار بودي و ظلم ايشان بر خود اگر نه بر ظلم لغوي كه معني او نقصان باشد حمل كنند و الّا آيت از معني بشود و اينكه لفظ مفيد«2» نباشد، چه ظلم اصطلاحي مصوّر نباشد ميان مرد و نفس خود، و معتزله را هم نيز اينكه تفسير بايد كرد براي آن كه صغيره نزديك ايشان حظّ او نقصان ثواب باشد نه استحقاق عقاب.

اگر گويند: بر اينكه قاعده لازم آيد كه پيغامبران را ظالم شايد خواند كه ايشان خالي نباشند از ترك مندوبات و آن نقصان ثواب آرد، جواب گوييم: روا بودي اگر نه آنستي كه اينكه اسم به عرف مختص است به ذم ّ و اسم ذم ّ است و بر اطلاق از او جز بر«3» فاعل ضرري بر آن وجه كه حد نهاديم ظلم را ندانند، پس اطلاق روا نداريم، امّا مقيّد روا داريم كه كسي كه گويد: ايشان ظالم نفس خوداند به آن معني كه نقصان حظّ ثواب مي كنند امّا به آن معني كه ضرري مي رسانند به كسي به ناواجب كه

جامع باشد آن شرايط را كه حدّ ظلم شامل است آن را آن نه.

وَ إِن لَم تَغفِر لَنا وَ تَرحَمنا، و اگر ما را نيامرزي و بر ما«4» رحمت نكني، ما از جمله زيانكاران باشيم. و مورد اينكه كلام از ايشان مورد خضوع و خشوع و استكانت و با خداي گريختن است و اظهار رغبت كردن و مذلّت عرضه كردن و به او پناه گرفتن و كسر نفس خود كردن، و اينكه نوعي عبادت باشد كه پيغامبران و ائمّه- عليه السّلام- با عصمتشان در حق ّ خود بگويند و به اينكه انقطاع كنند با خداي تعالي، و توبه ايشان بر اينكه وجه باشد تا مستحق ّ ثواب تايبان باشند. امّا آن

-----------------------------------

(1). اساس: كرده بوديمي، مج، وز، لت: كرده بودماني، آج، لب: نكرده بودمي، با توجه به نسخه مل تصحيح شد.

(2). مج، وز: مقيد.

(3). مج، وز، مل: ندارد. [.....]

(4). مج: ما را.

صفحه : 160

كه«1» توبه ايشان از معصيت باشد صغير يا كبير امّا هذا فلا، اينكه معني در حق ّ ايشان صورت نبندد از ادلّه عقلي و قرآن كه مقرّر شده است بر عصمت ايشان- عليهم السّلام.

قال َ اهبِطُوا بَعضُكُم لِبَعض ٍ عَدُوٌّ، حق تعالي خطاب كرد به اينكه آيت به آدم و حوّا و ابليس بر قول«2» سدّي و جبّائي و إبن الاخشاد، و ابو صالح گفت: خطاب ما راست نيز چنان كه حكايت كرديم از محمّد بن قيس. و حسن بصري قولي«3» گفت دور، و آن آن است كه گفت: نيز خطاب است با وسوسه و اينكه بعيد است. و «بعض»«4» جزوي باشد از جمله نامعيّن، و «عدوّ» ضدّ ولي باشد و اصل او از عدوان و تعدّي است،

و رمّاني گفت: عدوّ آن باشد كه نصرت خود از تو دور دارد در وقت حاجت، ولي«5» بعكس اينكه باشد. وَ لَكُم فِي الأَرض ِ مُستَقَرٌّ، و شما را در زمين قرارگاهي باشد، اينكه قول أبو العالية است. بعضي دگر گفتند: مصدر است، يعني شما را در زمين قراري«6» باشد، و فعل چون مزيد باشد و متعدّي بود، لفظ مصدر و مفعول و موضع از او يكي باشد، چنان كه: أَنزِلنِي مُنزَلًا مُبارَكاً«7»، اينكه مصدر است، و قوله: رَب ِّ أَدخِلنِي مُدخَل َ صِدق ٍ وَ أَخرِجنِي مُخرَج َ صِدق ٍ«8»، اينكه محتمل مصدر است. و موضع«9» هذا مغتسل بارد«10»، اينكه موضع است. و «متاع» أي تمتّع و استمتاع، و آن انتفاع باشد به چيزي كه در او لذّتي عاجل باشد، و «حين» وقت باشد سواء اگر كوتاه بود و اگر دراز، و اينكه جا مراد روزگار [142- ر]، [دراز است]«11». حق تعالي گفت: اكنون به زمين روي«12» بعضي«13» دشمن

-----------------------------------

(1). آج، لب: آنان كه.

(2). آج، لب: به قول.

(3). مل ديگر.

(4). اساس: بعضي، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(5). مج، وز، مل، لت: و ولي.

(6). آج، لب، آن: قرار گاهي.

(7). سوره مؤمنون (23) آيه 29.

(8). سوره بني اسرائيل (17) آيه 80.

(9). مج، وز، مل و.

(10). سوره ص (38) آيه 42.

(11). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(12). مل، آج، لب، آف، آن: رويد.

(13). مج: بر بعضي، وز، مل: و بعضي. [.....]

صفحه : 161

بعضي. اينكه جمله در محل ّ حال است، أي متعادين، به اينكه كه رفت از ميان شما كه: من زمين را به«1» قرارگاه شما كردم و به جاي تمتّع و برخورداري شما«2» تا روزگاري و وقتي كه من

دانم. بعضي مفسّران گفتند: مراد به «حين» اوقات آجال ايشان«3» است،«4» و بعضي دگر گفتند: مراد قيامت است.

آنگه گفت: فِيها تَحيَون َ، شما را حيات و زندگاني در زمين دنيا باشد و مرگ در زمين باشد و شما را«5» از زمين بر انگيزند و زنده كنند روز قيامت.

إبن ذكوان و حمزه و كسايي و خلف و يعقوب خواندند: «تخرجون» به فتح «تا» و ضم ّ «را» علي اضافة الفعل اليهم، و شما روز قيامت از زمين بيرون آيي«6» نظرا الي قوله تعالي: ثُم َّ إِذا دَعاكُم دَعوَةً مِن َ الأَرض ِ إِذا أَنتُم تَخرُجُون َ«7»، و باقي قرّاء بر ما لم يسم ّ فاعله «تخرجون» خواندند بضم ّ التّاء و فتح الرّاء، شما را بيرون آرند از آن جا، چنان كه در دگر آيت گفت: مِنها خَلَقناكُم وَ فِيها نُعِيدُكُم وَ مِنها نُخرِجُكُم تارَةً أُخري«8».

قوله تعالي:

وَ كُلُوا وَ اشرَبُوا وَ لا تُسرِفُوا إِنَّه ُ لا يُحِب ُّ المُسرِفِين َ (31) قُل مَن حَرَّم َ زِينَةَ اللّه ِ الَّتِي أَخرَج َ لِعِبادِه ِ وَ الطَّيِّبات ِ مِن َ الرِّزق ِ قُل هِي َ لِلَّذِين َ آمَنُوا فِي الحَياةِ الدُّنيا خالِصَةً يَوم َ القِيامَةِ كَذلِك َ نُفَصِّل ُ الآيات ِ لِقَوم ٍ يَعلَمُون َ (32) قُل إِنَّما حَرَّم َ رَبِّي َ الفَواحِش َ ما ظَهَرَ مِنها وَ ما بَطَن َ وَ الإِثم َ وَ البَغي َ بِغَيرِ الحَق ِّ وَ أَن تُشرِكُوا بِاللّه ِ ما لَم يُنَزِّل بِه ِ سُلطاناً وَ أَن تَقُولُوا عَلَي اللّه ِ ما لا تَعلَمُون َ (33) وَ لِكُل ِّ أُمَّةٍ أَجَل ٌ فَإِذا جاءَ أَجَلُهُم لا يَستَأخِرُون َ ساعَةً وَ لا يَستَقدِمُون َ (34) يا بَنِي آدَم َ إِمّا يَأتِيَنَّكُم رُسُل ٌ مِنكُم يَقُصُّون َ عَلَيكُم آياتِي فَمَن ِ اتَّقي وَ أَصلَح َ فَلا خَوف ٌ عَلَيهِم وَ لا هُم يَحزَنُون َ (35)

وَ الَّذِين َ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ استَكبَرُوا عَنها أُولئِك َ أَصحاب ُ النّارِ هُم فِيها خالِدُون َ (36)

آنان كه ايمان نيارند.

و چون بكنند زشتي«5»، گويند: يافتيم بر اينكه«6» پدران خود را و خدا بفرمود ما را«7» بگو كه خدا نفرمايد به زشتي، مي گويي«8» بر خدا آنچه نداني«9».

بگو فرمود خداي من به عدل«10» و راستي كني«11» رويهايتان بنزديك هر مسجدي و بخواني«12» او را خالص كرده براي او طاعت چنان كه ابتدا كرد شما را باز آيي«13».

گروهي را راه دهد و گروهي را درست شود برايشان گمراهي، ايشان گرفته اند ديوان را دوستان [142- پ]

از فرود خداي و مي پندارند كه ايشان راه يافتگانند.

-----------------------------------

(1). مج، وز، آج، لب: چنانچه.

(2). كذا در اساس: جامشان/ جامه شان، مج، وز: جامه ايشان، آج، لب: پوشش ايشان، لت: جامه شان.

(3). مج، وز، لت او.

(4). مج، وز: نه بينيد.

(5). وز: زشتيي. [.....]

(6). مج، وز، لت: بر آن.

(7). مج، وز، لت به آن.

(8). مج، وز، آج، لب، آف، آن: مي گوييد.

(9). مج، وز: ندانيد، آج، لب: نمي دانيد.

(10). مج، وز، لت: فرمود مرا خداي به داد.

(11). مج، وز، آف، آن: كنيد.

(12). مج، وز، آف، آن: بخوانيد.

(13). مج، وز، آف، آن: باز آييد.

صفحه : 163

اي پسران آدم فراگيري«1» زينتتان بنزديك هر مسجدي و بخوري«2» و بياشامي«3» و اسراف مكني«4» كه خدا دوست ندارد اسراف كنندگان را.

بگوي كه حرام كرد زينت خدا آن كه بيرون آورد براي بندگانش و چيزهاي پاكيزه از روزي! بگو آن آنان راست كه ايمان آوردند«5» در زندگاني دنيا خالص«6» روز قيامت، همچنين گزارش دهيم آيات را براي آن گروه كه دانند.

«7»

بگوي حرام كرد خداي من زشتيها آنچه پيداست [از آن]«8» و آنچه ناپيداست و بزه و بيدادي بناحق و آن كه انباز گيري«9» به خدا [آنچه]«10» نفرستاد به آن حجّتي و

آن كه گويي«11» بر خدا آنچه نداني«12».

و هر گروهي را وقت مرگي هست چون آيد وقت مرگشان باز پس نايستد [يك ساعت]«13» و نه فرا پيش شود.

اي پسران آدم [اگر]«14» آيد به شما رسولاني از

-----------------------------------

(1). مج، وز: بگيريد، آج، لب، آف، آن: فرا گيريد.

(2). مج، وز، آف، آن: بخوريد.

(3). مج، وز: باز خوريد، آج، لب، آف، آن: بخوريد.

(4). مج، وز: و بي اندازه مكنيد.

(5). مج، وز، لت: ايمان آرند.

(6). مج، وز، لت: زندگاني نزديكتر ويژه. [.....]

(7). اساس: ندارد، با توجه به ديگر نسخه بدلها و ضبط قرآن مجيد افزوده شد. (14- 13- 10- 8). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(9). مج، وز، آف، آن: گيريد.

(11). مج، وز: گوييد.

(12). مج، وز، آف، آن: ندانيد.

صفحه : 164

شما كه مي گويند بر شما آيتهاي من، هر كه بترسد و نيكي كند نيست ترسي بر ايشان و نه ايشان اندوهگن شوند.

و آنان كه«1» دروغ داشتند حجّتهاي ما و بزرگواري نمودند [از آن]«2»، ايشان اهل دوزخند ايشان آن جا باشند هميشه.

قوله: يا بَنِي آدَم َ قَد أَنزَلنا عَلَيكُم لِباساً، حق تعالي به اينكه آيت منّت نهاد بر بني آدم كه ايشان را جامه داد كه با آن عورت پوشند و تجمّل كنند و زينت سازند، و در «انزلنا» و در معني انزال خلاف كردند. بعضي گفتند: مراد «خلقنا» و «جعلنا» ست، چنان كه گفت: وَ أَنزَل َ لَكُم مِن َ الأَنعام ِ ثَمانِيَةَ أَزواج ٍ«3»، أي خلق، و بعضي دگر گفتند: مراد آن است آنچه اصل آن است از نبات به باران پرورده مي شود، باران از آسمان فرو مي آيد، و وجهي دگر آن كه گفتند كه«4»: بركات را نسبت به آسمان باشد و

آن از جمله خيرات و بركات و روزي است براي آن كه منفوع به است و روزي در آسمان است، قال اللّه تعالي: وَ فِي السَّماءِ رِزقُكُم«5»- الاية. «لباس» فعال باشد به معني مفعول يعني ملبوس، كالكتاب بمعني المكتوب، و الحساب بمعني المحسوب. يُوارِي، كه باز [143- ر]

پوشد عورات شما را صلاحيت پوشش دارد از جامه و آلات فرش و بسط داخل است تحت اينكه، و «لباس» در«6» اينكه جا مصدر باشد، يقال: لبست الثّوب لبسا و لباسا، و اللّبس الملبوس أيضا، قال الشّاعر«7».

فلمّا كشفن«8» اللّبس عنه مسحنه بأطراف طفل زان غيلا موشّما

-----------------------------------

(1). آج، لب به.

(2). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(3). سوره زمر (39) آيه 6.

(4). مج، وز، لت: آن گفتند كه، مل: آن كه گفتند.

(5). سوره ذاريات (51) آيه 22.

(6). مج، وز، مل، لت: در جز.

(7). مج، وز شعر.

(8). اساس: كشف، مج: كشفنا، با توجه به وز، لت: تصحيح شد.

صفحه : 165

اراد الثّوب و السّتر. وَ رِيشاً، أي ما لا، در قول عبد اللّه عبّاس و مجاهد و ضحّاك و سدّي، يقول العرب: تريّش الرّجل إذا تموّل. إبن زيد گفت: «ريش» جمال باشد، ابو عمرو بن العلاء گفت: كسوت و جهاز باشد، و گفته اند: هر چه از باب تجمّل و متاع خانه باشد از فرش و بسط«1»، و منه ريش الطّاير براي آن كه جمال و ساز او در پرهاش«2» باشد اگر پر او بكنند«3» بي جمال شود، و انشد سيبويه«4»:

و ريي منكم و هواي معكم و ان كانت زيارتكم لماما

معبد الجهنّي گفت: الرّياش المعاش، سلمي ّ و عطاردي و قتاده در شاذّ خواندند: «و رياشا» به جمع، مثل

ذئب و ذئاب و قدح و قداح. قطرب گفت:

الرّيش و الرّياش واحد كلبس و لباس و حل ّ و حلال و حرم و حرام.

وَ لِباس ُ التَّقوي، اهل مدينه و إبن عامر و كسائي خواندند: «و لباس» منصوب عطفا علي قوله: لباسا و ريشا، و عامل در او «انزلنا» باشد، و باقي قرّاء «و لباس» به رفع خواندند، و رفع او بر ابتدا باشد. و «ذلك» بدل باشد، و «خير» خبر مبتدا باشد، و بر قراءت آن كس كه به نصب خواند، «ذلك» مبتدا باشد و «خير» خبر او باشد.

و در لباس تقوا مفسّران خلاف كردند. زيد بن علي گفت: لباس تقوا درع باشد و مغفر و آنچه ساعد و ساق به آن بپوشند از آن براي آنش لباس تقوا خواند كه يتّقي بذلك في الحرب. قتاده و سدّي گفتند و إبن جريح: لباس تقوا ايمان است. معبد الجهنّي گفت: حياست، و شاعر در اينكه معني گفته«5»:

انّي كأنّي اري من لا حياء له و لا امانة وسط النّاس عريانا

عطيّة«6» گفت از عبد اللّه عبّاس: عمل صالح است و به روايتي ديگر از

-----------------------------------

(1). آج: بساط. [.....]

(2). بم، آف، آن: پرهايش.

(3). مج، وز: بروني، مل: برود، لت: بچينند، آن: بركنند.

(4). مج، وز شعر.

(5). لب است، مج، وز، مل شعر.

(6). اساس، آج، لب، بم، آف، آن: عتبه، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

صفحه : 166

عبد اللّه عبّاس: سيماي صلاح است بر روي و نيكو طريقتي. حسن بصري گفت:

عثمان عفّان را«1» ديدم بر منبر رسول وعظ مي كرد پيراهني گويي«2» پوشيده و گوي گريبان گشاده«3»، مردم را مي گفت: سگان را بكشي«4» و به كبوتر بازي مكني«5»، آنگه گفت: از خداي

بترسي«6» در سرّ كه از رسول خداي شنيدم كه او گفت: هيچ بنده نباشد كه او عملي كند در سرّ و الّا خداي تعالي از آن عمل ردايي بر او پوشاند اگر خير باشد و اگر شرّ. آنگه اينكه آيت بر خواند: وَ رِيشاً وَ لِباس ُ التَّقوي، و گفت: لباس تقوا نيكو طريقتي باشد.

عروة بن الزّبير گفت: ترس خداي باشد، جبّايي گفت: مراد جامه پارسايان است از صوف و جامه خشن و آنچه لباس زهّاد و عبّاد باشد. حسين بن علي ّ المغربي ّ گفت: مراد [به]«7» لباس تقوا لباس اهل بهشت است، گفت: دليلش آن كه: ذلِك َ خَيرٌ گفت، و «ذلك» اشارت به غايبي دور باشد. مجاهد گفت: براي آن منّت نهاد به جامه عورت پوش بر ما كه عرب برهنه طواف كردندي گرد خانه مكشوف العورة جز قريش، و بعضي دگر گفتند: براي آن كه از اصناف خلق كس جامه پوش نباشد مگر بني آدم. ذلِك َ مِن آيات ِ اللّه ِ لَعَلَّهُم يَذَّكَّرُون َ، اينكه از آيات و دلايل خداست تا همانا آدميان و مكلّفان از ايشان انديشه كنند و تفكّري كنند.

آنگه بني آدم را وعظ كرد [و]«8» ياد داد [از]«9» آنچه شيطان با پدر ايشان كرد، گفت: اي پسران آدم؟ و مراد فرزندان آدمند- مردان و زنان، و لكن لفظ پسران بر تغليب گفت مردان را بر زنان، نبايد تا شما را به فتنه آرد شيطان و مفتون كند و

-----------------------------------

(1). اساس رضي اللّه عنه.

(2). كذا: در اساس، آج، لب، آف، لت، مج، وز: كوتهي، مل، بم، آن: كوهي، چاپ شعراني (5/ 141): گويي، و در زير نويس متن توضيح داده است كه «دكمه دار»، نيز لغت نامه

ذيل «كوهي» آورده است: قوهي، و آن نام پارچه و جامه اي است (يادداشت به خط مرحوم دهخدا)، نيز گوي: تكمه و گوي گريبان را گويند.

(3). آج، لب: گشوده.

(4). مج، وز، آج، لب: بكشيد.

(5). مج، وز، آج، لب: مكنيد.

(6). مج، وز، آج، لب: بترسيد. (9- 8- 7). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

صفحه : 167

بفريبد چنان كه با پدرتان كرد آدم كه او را به وسوسه و اغواء و اضلال از بهشت بيرون آورد. يَنزِع ُ عَنهُما لِباسَهُما، اينكه فعل مضارع در جاي حال است، أي نازعا عنهما، بر كشيد از مادر و پدرتان كه آدم و حوّا بودند جامشان«1» [143- پ]

براي آن تا كشف سوأت و عورت ايشان كند، و اضافت اخراج و نزع«2» لباس ايشان با شيطان براي آن كرد و اگر چه بر حقيقت از«3» فعل خداست كه عند اغراء و اغواء او بود، چنان كه در سورت گفت: زادَتهُم إِيماناً«4»، فَزادَتهُم«5»فيها از فيها از إِلَي رِجسِهِم«7» إِنَّه ُ يَراكُم هُوَ وَ قَبِيلُه ُ مِن حَيث ُ لا تَرَونَهُم، گفت:

ابليس و لشكر او و جنس و قبيل او شما را بينند از آن جا كه شما ايشان را نبيني«8»، إبن زيد گفت: قبيلش نسل او باشند«9» مجاهد گفت: ابليس گفت ما را چند چيز دادند: نري و لا نري، ما بينيم«10» آدميان را و ايشان ما را نبينند«11». و نخرج من تحت الثّري، و از زير زمين بر آييم، و يعود شيخنا فتي، و پير ما جوان شود پس از آن كه پير شده باشد.

مالك دينار گفت: دشمني كه او تو را بيند و تو او را نبيني عظيم المؤنة بود و«12» شديد

المحنة، الّا من عصمه اللّه، الّا آن را كه خداي نگاه دارد. يحيي بن معاذ«13» گفت: شيطان قديم است و تو حديث، و شيطان محتال است و تو سليم

-----------------------------------

(1). كذا در اساس: جامشان/ جامه شان، مج، وز: جامه يشان، لت: جامه اشان.

(2). اساس: نزاع، با توجه به مج، وز و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(3). مج، وز، مل: آن.

(4). سوره انفال (8) آيه 2.

(5). كذا: در اساس و همه نسخه بدلها، ضبط قرآن مجيد. فزادتهم.

(6). اساس: احسانا، با توجه به نسخه بدلها و ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.

(7). سوره توبه (9) آيه 125.

(8). مج، وز: نه بينيد/ نبينيد.

(9). مج، مل، آج، لب: باشد.

(10). مج، آج، لب: مي بينيم.

(11). مج: نه مي بينند/ نمي بينند.

(12). مج، وز: ندارد.

(13). مج، وز، مل: يحيي معاذ.

صفحه : 168

جانب، شيطان تو را بيند و تو او را نبيني«1»، و شيطان تو را فراموش نكند و تو او را فراموش كرده اي«2»، و او را از تو بر تو بار«3» است و تو را بر او هيچ بار نيست، و رسول- عليه السّلام- گفت: شيطان از بني آدم چنان رود كه خون در تن، دل تو مسكن اوست و عروق تو رهگذار«4» او«5»، پس با او مقاومت نتوان كرد«6» الّا بعون اللّه، و شاعر گويد در اينكه معني:

و لا اراه حيث ما يراني و عند ما انساه لا ينساني

فسيّدي ان لم يغث«7» سباني كما سبي ادم من جنان

ذو النّون مصري گفت: اگر [او]«8» تو را بيند«9» از آن جا كه تو او را نبيني، خداي او را بيند و او خداي را نبيند، از او به خداي استعانت كن كه كيد او ضعيف باشد. امّا

علّت آن كه ما ايشان را نبينيم آن است كه: ما را شعاع اندك است، و ايشان را جسم«10» شفّاف است، پس هر دو منع است از ديدن. اگر خداي تعالي شعاع زيادت كند، ممكن باشد ايشان را ديدن، چنان كه فرشتگان را عند حضور الموت و يا اجسام ايشان كثيف كند.

ابو الهذيل و أبو بكر بن الأخشاد گفتند: روا باشد كه خداي تعالي ايشان را ممكّن بكند تا خويشتن را كثيف بكنند در بعضي احوال تا ما ايشان را ببينيم، و شيخ ابو جعفر الطّوسي ّ اينكه قول اختيار كرد.

إِنّا جَعَلنَا الشَّياطِين َ، ما كرديم ديوان را دوستان آنان كه ايمان ندارند، يعني كافران. و معني «جعلنا» اينكه جا حكم و تسميه باشد چنان كه گفت:

-----------------------------------

(1). اساس، مج، وز: نه بيني/ نبيني.

(2). مل: فراموش كني.

(3). اساس: يار، با توجه به مج، وز تصحيح شد. [.....]

(4). مج، وز، مل: رهگذر.

(5). اساس: تو، با توجه به مج، وز و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6). مج، وز: كردن.

(7). مج، وز: تغث.

(8). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(9). مج: نه بيند/ نبيند.

(10). مج، وز، مل: چشم.

صفحه : 169

وَ جَعَلُوا المَلائِكَةَ الَّذِين َ هُم عِبادُ الرَّحمن ِ إِناثاً«1»، أي سمّوهم بذلك و حكموا به.

وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً، چون فاحشه كنند. مفسّران گفتند: فاحشه ايشان [آن]«2» بود كه گرد خانه طواف كردندي برهنه و عورت گشاده، و گفتندي: ما«3» به خانه خداي چنان طواف كنيم كه خداي آفريد ما را و در جامه اي كه در او گناه كرده باشيم در آن طواف نكنيم، و زنان چيزي از دوال بافته چندان كه عورت پوش بودي در ميان بستندي، تا در خبر است

كه زني از بني عامر طواف مي كرد و مي گفت:

اليوم يبدوا بعضه أو كلّه و ما بدا منه فلا احلّه

و حسن بصري و أبو علي گفتند«4»: اينكه فاحشه شرك است چون به خداي تعالي شرك آرند، و بعضي دگر گفتند: مراد جمله فواحش است، أي فاحشة من الفواحش. و «فاحشه» قبيحي باشد شنيع القبح و ظاهر القبح، و صغيره را فاحشه نگويند آنان كه به صغيره گويند. و در كلام محذوفي هست و آن آن است«5»: و اذا نهوا عنها او عوتبوا قالوا وجدنا عليها آباءنا، چون ايشان را از آن نهي كنند يا بر آن عتاب كنند، گويند: ما پدران [144- ر]، [خود را]«6» بر اينكه«7» يافتيم كه اينكه مي كردند. وَ اللّه ُ أَمَرَنا بِها، و ما را خداي فرموده است، و اينكه براي آن گفتند كه ايشان مذهب جبري«8» گفتندي، گفتند«9»: اگر خداي تعالي نخواستي ما را بگردانيدي از اينكه و ما را اكراه كردي بر خلاف اينكه، فهذا معني قولهم: وَ اللّه ُ أَمَرَنا بِها، و اينكه قول برابر قول مجبّران است كه ايشان گفتند: اگر خداي نخواهد ما

-----------------------------------

(1). سوره زخرف (43) آيه 19.

(2). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). اساس: گفتند تا، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(4). مج، وز: گفت.

(5). آن كه.

(6). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(7). مج: آن. [.....]

(8). مج، وز، مل: جبر.

(9). مج، وز: گفتندي.

صفحه : 170

نكنيم، و اگر نخواستي ما نكرديمي«1». و مشركان گفتند: اگر خداي نفرمودي ما نكرديمي«2»، و امر بي ارادت آمر نباشد پس در اينكه باب امر و ارادت يكي باشد، نبيني كه فرق

نباشد ميان آن كه كسي غلامش را گويد: افعل كذا، و ميان آن كه گويد: اريد منك ان تفعل كذا، كه مقتضي هر دو لفظ ايقاع«3» و ايجاد فعل است، حق تعالي گفت بگو اي محمّد: إِن َّ اللّه َ لا يَأمُرُ بِالفَحشاءِ، خداي تعالي كار زشت نفرمايد و چنان كه نفرمايد نكند و نخواهد، چه فرق نباشد ميان آن كه خواهد و ميان آن كه فرمايد، چون گفت: نفرمايم، دليل آن كند كه نخواهد، براي آن كه امر جز به ارادت آمر نباشد. آنگه گفت بر سبيل انكار و تقريع: أَ تَقُولُون َ عَلَي اللّه ِ ما لا تَعلَمُون َ، بر خداي چيزي مي گويي كه نمي داني«4»، و آيت دليل بطلان مذهب مجبّره مي كند از اينكه وجه كه گفتيم و دليل بطلان مذهب اصحاب معارف«5» في قوله: أَ تَقُولُون َ عَلَي اللّه ِ ما لا تَعلَمُون َ، و دليل بطلان مذهب قايلان تقليد«6» آن جا كه گفت از ايشان بر سبيل انكار: قالُوا وَجَدنا عَلَيها آباءَنا. آنگه بيان كرد آنچه خداي تعالي فرمود، گفت بگو: قُل أَمَرَ رَبِّي بِالقِسطِ، بگو خداي من عدل فرمود و جز عدل نفرمايد. عبد اللّه عبّاس گفت: مراد به «قسط»، «لا اله الّا اللّه» است. ضحّاك گفت: توحيد است، مجاهد و سدّي گفتند: مراد به «قسط» عدل است، مفسّران اطباق«7» كردند بر آن كه امر خداي تعالي به عدل و توحيد تعلّق دارد، پس محال است كه عدل و توحيد فرمايد و جبر و تشبيه خواهد، براي آن كه حكيم آنچه فرمايد خواهد، و در كلام محذوفي هست و تقدير آن است«8»: و قال لكم اقيموا وجوهكم عند كل ّ مسجد، و گفت: شما را كه روي به قبله

آريد بنزديك هر مسجدي، يعني در هر وقت هر نمازي. مجاهد و سدّي و إبن زيد گفتند: معني

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل، لت: نكردماني، آج، لب: نكردمي.

(2). مل: نكردماني، آج، لب: نكردمي.

(3). مج، وز: ارتفاع.

(4). مج، وز، مل، آف، آن: مي گوييد كه نمي دانيد.

(5). مج، آج، لب مي كند، وز، مل مي كنند.

(6). مج، لت مي كند، وز مي كنند.

(7). اساس: در بالاي كلمه افزوده است «اتّفاق».

(8). مل كه.

صفحه : 171

آن است كه هر كجا باشي«1» در هر مسجدي به نماز روي به كعبه«2» آري«3» چنان كه گفت«4»: وَ حَيث ُ ما«5»وَ ادعُوه ُ مُخلِصِين َ لَه ُ الدِّين َ، و بخواني«13» او را خالص كرده عبادت براي او«14»، و «اخلاص» اخراج بود هر چه شوب باشد [از]«15» ميان چيزي كه آن را آميخته دارد و آلوده. و «دين» اينكه جا به معني طاعت است. كَما بَدَأَكُم تَعُودُون َ، چنان كه ابتدا كرد«16» شما را همچنان شوي«17» باز. عبد اللّه عبّاس گفت و حسن و مجاهد و قتاده و إبن زيد، معني آن است كه: چنان كه معدوم بودي«18» پيش از خلق، پس از فنا همچنان معدوم شوي«19». قولي ديگر آن است كه عبد اللّه عبّاس گفت به روايتي ديگر و جابر عبد اللّه انصاري كه: خداي تعالي خلقان را همچنان بر انگيزد كه بر آن مرده باشند، مؤمن را بر ايمان و كافر را بر كفر. قولي ديگر آن است كه: همچنان بر انگيزد

-----------------------------------

(1). آج، لب، آف، آن: باشيد.

(2). لت: قبله.

(3). آج، لب، آف، آن: آريد.

(4). مج، وز، آج، لب: ندارد. [.....]

(5). اساس، مج، وز، مل، آن: و اينما، آج، لب، آف: فأينما، با توجه به ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.

(6). سوره بقره (2) آيه 144

و 150.

(7). مج، وز، آف: باشيد.

(8). مج، وز: بكنيد، آف: كنيد، لت: بكني.

(9). مج، وز، آف: مگوييد.

(11- 10). مج، وز: چون بكنيم.

(12). آف: كنيد.

(13). مج، وز، مل، آف: بخوانيد.

(14). لت: عبادت او را.

(15). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(16). مج، وز، لت: بكرد.

(19- 17). مج، وز، آف: شويد. 18. آف: بوديد.

صفحه : 172

ايشان را برهنه كه زادند، چنان كه گفت: وَ لَقَد جِئتُمُونا فُرادي كَما خَلَقناكُم أَوَّل َ مَرَّةٍ وَ تَرَكتُم ما خَوَّلناكُم وَراءَ ظُهُورِكُم«1»، و رسول [144- پ]- عليه السّلام- گفت: يحشر النّاس عراة حفاة غرلا، كما بدأنا اوّل خلق نعيده و عدا علينا انّا كنّا فاعلين«2». ابو العالية گفت: عادوا الي علمه فيهم، با آن شوند كه [او]«3» از شان«4» داند بر حسب عمل و نيّتشان. محمّد بن كعب گفت: الي ما كانوا من السّعادة و الشّقاوة، همچنان كه بوده باشند و بر آن كه بوده باشند در دنيا از سعادت و شقاوت. بعضي دگر گفتند: تعودون احياء«5»، همچنان كه زنده بودند در دنيا زنده گردانم ايشان را در قيامت«6». قتاده گفت: چنان كه از خاكشان آفريديم، باز با خاكشان برم«7» چنان كه گفت: مِنها خَلَقناكُم وَ فِيها نُعِيدُكُم«8»- الآية.

فَرِيقاً هَدي وَ فَرِيقاً حَق َّ عَلَيهِم ُ الضَّلالَةُ، گروهي را هدايت دهد و گروهي را ضلالت واجب شود بر ايشان، يعني گروهي را راه نمايد به بهشت و ثواب كه مستحق ّ آن باشند و گروهي را از راه بهشت گمراه كند كه مستحق ّ آن باشند، نظيره قوله: فَرِيق ٌ فِي الجَنَّةِ وَ فَرِيق ٌ فِي السَّعِيرِ«9»، و ذكر «فريق» اينكه جا بهتر است از ذكر نفر و جماعت و قوم براي آن كه در «فريق»

ذكر مباينت و مفارقت است. و نصب «فريقا» بر مفعول به است از هدي، و دوم عطفا عليه و عامل در او معني حَق َّ عَلَيهِم ُ الضَّلالَةُ، و التّقدير: و فريقا اضل ّ، چنان كه گفت: يُدخِل ُ مَن يَشاءُ فِي رَحمَتِه ِ وَ الظّالِمِين َ أَعَدَّ لَهُم عَذاباً أَلِيماً«10». فرّاء گفت: «فريقا» نصب بر حال است و عامل در او «تعودون«11»».

-----------------------------------

(1). سوره انعام (6) آيه 94. [.....]

(2). سوره انبياء (21) آيه 104.

(3). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(4). مج، وز، مل، لت: از ايشان، آج، لب: ايشان.

(5). اساس، مل، آج، لب، لت: احياهم، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(6). مل: در آخرت.

(7). آج، لب: بريم.

(8). سوره طه (20) آيه 55.

(9). سوره شوري (42) آيه 7.

(10). سوره دهر (76) آيه 31.

(11). اساس، آج، لب، آف: يعودون، با توجه به مج، وز و ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.

صفحه : 173

و «هدي» و «ضلال» محتمل است در آيت چهار وجه را: يكي هدايت ثواب«1» و ضلال از آن بر حسب استحقاق- چنان كه گفتيم. و يكي حكم به هدايت مهتديان بر سبيل مدح«2» و حكم به ضلالت ضالّان، و تسميه ايشان به اينكه نام بر سبيل مذمّت. سيم«3» آن كه «هدي» به معني بيان و لطف باشد، و «ضلال» به معني خذلان بر سبيل عقوبت علي كفرهم المقدّم«4». و چهارم هم«5» به معني شرح صدر به بيان يا ضيق او هم بر اينكه وجه، و اينكه وجه مقارب وجه سيم«6» است در معني، و وجه اوّل لا يقتر است اينكه جا براي آن كه در آيت ذكر قيامت است من قوله: كَما بَدَأَكُم تَعُودُون َ«7»، و نيز آنچه ما

بعد اوست بر سبيل تعليل، دليل اينكه مي كند من قوله: إِنَّهُم ُ اتَّخَذُوا الشَّياطِين َ أَولِياءَ مِن دُون ِ اللّه ِ، و تقدير آن است كه:

لأنّهم اتّخذوا الشّياطين، يعني اينكه ضلال بر ايشان [از]«8» آن جا واجب شد كه ايشان شياطين را به اولياي خود گرفتند و دوستان و ياران ساختند بدون خداي«9»، و نيز لايق باشند به خذلان علي وجه العقوبة. و «اتّخاذ» اعداد«10» الشّي ء لأمر من الامور باشد، و افتعال بود از «اخذ». چون ايشان اعداد شياطين كردند براي نصرت بدون خداي، حق ّ تعالي گفت: ايشان شياطين را به دوست و يار گرفتند و به دست بنهادند و عدّه و ساز خود كردند، و از اينكه همه بدتر«11» آن كه مي پندارند كه ايشان مهتدي و راه يافته اند. و «حسبان»، ظن ّ و گمان باشد.

قوله تعالي: يا بَنِي آدَم َ خُذُوا زِينَتَكُم عِندَ كُل ِّ مَسجِدٍ، مفسّران گفتند:

سبب نزول آيت آن بود كه بني عامر عادت داشتند كه برهنه گرد خانه طواف

-----------------------------------

(1). لت: به ثواب.

(2). آج، لب، آف: قدح.

(3). آج: سؤم، لب: سيوم.

(4). مج، وز: المتقدّم. [.....]

(5). مج، وز، مل، لت: ندارد.

(6). آف، لب: سيوم.

(7). اساس: يعودون، با توجه به مج و ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.

(8). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(9). مج، وز، مل تعالي.

(10). مج، وز: اعداد.

(11). مج، وز: اينكه همه نيز.

صفحه : 174

كردندي، مردان به روز و زنان به شب. و چون به مسجدي از مساجد رسيدندي، جامه بينداختندي و برهنه شدندي و در مسجد شدندي، و اگر كسي با جامه طواف كردي او را بزدندي و جامه اش بيرون كردندي«1»، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد و امر كرد فرزندان آدم را- زنان و مردان

را- [145- ر]

كه: زينت خود از لباس بنزديك هر مسجدي برگيرند، پس مراد به زينت جامه است. مجاهد گفت:

از جامه آنچه عورت به آن بپوشند فريضه است، و اگر عبايي باشد. باقر«2»- عليه السّلام- گفت«3»: مراد جامه نو است و پاكيزه«4» در روزهاي عيد و روزهاي آدينه كه به مسجد جامع و مصلّي«5» شوند. عطيّه و أبو روق گفتند: مراد به زينت آن است كه چون به مسجد خواهد شدن موي به شانه كند. قاضي تنوخي گفت:

زينت دست برداشتن باشد در نماز، و تمسّك كرد به خبري از رسول- عليه السّلام- كه گفت:

ان ّ لكل ّ شي ء زينة و زينة الصّلاة رفع الايدي منها في ثلاثة مواطن إذا تحرّمت للصّلاة و إذا ركعت و اذا رفعت رأسك من الرّكوع.

و مفسّران در آن كه عرب كردندي از طواف برهنه در مسجدها شدن«6» برهنه دو وجه گفتندي: يكي آن كه گفتندي اينكه جامه ها مدنّس است به معصيت، دوم آن كه به فال«7» كردندي به آن كه ما از گناه برهنه خواهيم شد [ن]«8» چون برهنه طواف كنيم.

وَ كُلُوا وَ اشرَبُوا، كلبي گفت: سبب آن بود كه بنو عامر در ايّام حج طعام نخوردندي الّا مقدار آن كه رمق بداشتندي به آن و چربو«9» نخوردندي تعظيم حجّشان را. مسلمانان گفتند: يا رسول اللّه؟ ما اوليتريم به اينكه«10»، خداي تعالي

-----------------------------------

(1). مج، وز: بكندندي.

(2). مل: حضرت امام محمّد باقر.

(3). مل: فرمود.

(4). مج، وز: باكره.

(5). مج، وز: مصلّا.

(6). آج، لب: شدندي.

(7). مج، وز، لت: كه تفأّل. [.....]

(8). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(9). آج، لب، لت: چربي.

(10). مج، وز: بدين.

صفحه : 175

آيت فرستاد كه اينكه را به حج تعلّقي

نيست، طعام و شراب مي خوري«1» و اسراف مكني«2» در آن. و بعضي دگر از مفسّران گفتند: مراد به «اسراف»، تعدّي است از حلال به حرام، از حلال به حرام تعدّي مكني«3». عبد اللّه عبّاس گفت: هر چه خواهي بخوري«4» و هر چه خواهي در پوشي«5» مادام تا در خوردن اسراف نباشد و در لباس تكبّر، مجاهد گفت: «اسراف» آن باشد كه در حق ّ خداي تقصير باشد، چه اگر به وزن كوه احد در طاعت خداي خرج كند«6» مسرف نباشد«7»، و اگر يك درم در معصيت خرج كند«8» مسرف باشد«9».

كلبي گفت: معني «اسراف» آن است كه آنچه خداي تعالي حلال كرد حرام نكني«10» از طعام«11» و چيزهاي پاك حلال. و گفته اند: تعدّي مكني«12» در اكل و شرب از منفعت به مضرّت، يعني تا به حدّ خود باشد نافع بود، چون از حدّ خود بگذرد مضرّت آرد و اگر همه داروي سود كننده باشد، چنان كه شاعر پارسي گفت:«13»

كه پا زهر زهر است چون افزون«14» شود از اندازه خويش بيرون شود

گفتند: رشيد را طبيبي بود ترسا حاذق، علي ّ بن حسين واقد«15» را گفت: در كتاب شما از علم طب چيزي هست يا نه! و علم دواست: علم ابدان و علم اديان. علي ّ بن حسين«16» گفت: خداي تعالي جمله طب در نيم آيت جمع كرد، في قوله: كُلُوا وَ اشرَبُوا وَ لا تُسرِفُوا. گفت: از پيغامبر شما هيچ طب روايت كرده اند!

-----------------------------------

(1). مج، وز، آف: مي خوريد. (12- 3- 2). مج، وز، آج، آف: مكنيد.

(4). مج، وز: خواهي بخور، آج، لب: خواهي بخوريد، آف: خواهيد بخوريد.

(5). آج، لب، آف: خواهيد در پوشيد.

(8- 6). مل: كنند.

(7). مل: نباشند.

(9). مل: باشند.

(10).

مج، وز، مل: مكنيد.

(11). مج، وز، مل، لت: طيّبات.

(13). مج، وز شعر.

(14). مج، وز: كافرون، مل: كه افزون. [.....]

(15). مج، وز: علي ّ بن حسين بن واقد.

(16). مج، وز، آج، لب: علي ّ بن الحسين.

صفحه : 176

گفت: بلي، جمله طب در كلمتي چند جمع كرده اند في

قوله- عليه السّلام:1» المعدة بيت الأدواء و الحمية رأس كل ّ دواء و اعط كل ّ نفس ما عوّدته«

، گفت: معده خانه درد است و پرهيز كردن سر همه داروهاست و نيز نفس را آن بايد داد كه عادت كرده باشد. ترسا گفت: بر كتابتان و پيغامبران به سرمايه طب جالينوس فرود آمد«2».

قوله: قُل مَن حَرَّم َ زِينَةَ اللّه ِ- الاية، إبن زيد گفت: سبب نزول آيت آن بود كه جماعتي از عرب چون به حج رفتندي يا به عمره، گوسپند«3» و آنچه از او بودي از گوشت و پيه و شير بر خويشتن«4» حرام كردندي. خداي تعالي گفت بگوي اي محمّد كه: كه حرام كرده است زينت خداي تعالي كه بر بندگان خود برون آورد از انواع لباس حلال و جامه هاي پوشيدني وَ الطَّيِّبات ِ مِن َ الرِّزق ِ، و روزيهاي حلال پاكيزه از انواع طعام! عبد اللّه عبّاس گفت: مراد آن چيزهاست كه اهل جاهليّت بر خود حرام كردند از بحيره و سائبه و وصيله و حام.

قُل هِي َ لِلَّذِين َ آمَنُوا فِي الحَياةِ الدُّنيا خالِصَةً يَوم َ القِيامَةِ، عبد اللّه عبّاس گفت: معني آيت آن است كه [145- پ]

امروز در دنيا مشركان با مؤمنان مشارك اند در طيّبات و لذّات از مأكول و مشروب و ملبوس و منكوح، فردا در قيامت«5»، اينكه جمله خالص مؤمنان را باشد و كافران را در آن هيچ نصيب«6» نبود. و تقدير آيت آن

است«7»: (قل هي للذين امنوا مشتركة في الدنيا خالصة يوم القيمة). و نافع خواند«8»: «خالصة» به رفع، و در شاذّ عبد اللّه عبّاس و قتاده همچنين خواندند، و رفع بر خبر مبتدا باشد، و لِلَّذِين َ آمَنُوا، در جاي خبر او باشد، اي: قل هي كائنة

-----------------------------------

(1). كذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعراني (5/ 147): عودتها.

(2). مج، وز: فرو آمد.

(3). مج، وز: گوسپندي، مل، آج، لب، آف، لت: گوسفند.

(4). مج، وز: خود.

(5). مج و ديگر نسخه بدلها: فرداي قيامت.

(6). لت: نصيبي.

(7). آن، لت كه.

(8). مج، وز: گفت.

صفحه : 177

للّذين امنوا خالصة يوم القيامة، نصب او بر ظرف است من قوله: خالِصَةً.

كَذلِك َ نُفَصِّل ُ الآيات ِ لِقَوم ٍ يَعلَمُون َ، ما تفصيل آيات چنين كنيم كه ديدي«1» براي آنان كه دانند و اگر چه تفصيل براي دانا و نادان است و لكن چون انتفاع دانايان را بود دون نادانان، ايشان را تخصيص كرد«2» به ذكر«3»:

قُل إِنَّما حَرَّم َ، بگوي اي محمّد كه خداي تعالي حرام كرد«4» فواحش و قبايح را آنچه ظاهر است از آن و آنچه باطن است. قديم تعالي«5» چون مشركان را تعيير كرد به تحريم«6» محلّلات كه چيزها كه در عقل و شرع حلال بود ايشان را از رأي خود به اعتقادات فاسد بر خود حرام كردند، نيز تعيير كرد ايشان را به تحليل محرّمات«7» كه بعضي در عقل حرام بود و بعضي در شرع، كه«8» در هر دو مخطي اند:

هم در استحلال حرام و هم در تحريم حلال. قولي آن است كه: به ظاهر و باطن فواحش، طواف ايشان خواست برهنه گرد خانه خدا، مردان به روز [اينكه ظاهر بود]«9» و زنان به شب، و آن باطن

بود. و بيان كرديم كه «انّما»، لإثبات الشّي ء و نفي ما سواه، و معني آن باشد كه: ما حرّم ربّي الّا الفواحش«10»، خداي من هيچ چيز«11» از اينكه چيزها كه شما تحريم مي كني حرام نكرده است مگر فواحش و قبايح. و «تحريم» منع باشد از فعل باقامة الدّليل بر وجوب اجتنابش، و ضدّ او «تحليل» باشد و آن اطلاق فعل باشد به بيان از جواز تناول او. و اصل تحريم از «حرمان» باشد و آن منع بود«12» كه ضدّ «رزق» باشد، يقال: حرم فلان كذا اذا منع

-----------------------------------

(1). آف: ديديد.

(2). مج، وز، لت: كردند.

(3). بم: تخصيص كردند. كه.

(4). مج، وز، لت، مل: به حرام كرد. [.....]

(5). مج، وز، مل، لت: جل ّ جلاله.

(6). اساس، بم، آف، آن: تحليل، با توجه به مج، و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(7). مج، وز، لت: محرماتي.

(8). آج، لب، آن، آف، لت: و باز نمود كه.

(9). اساس: ندارد، با توجه به مج افزوده شد.

(10). مج، وز، مل: ربّي الفواحش.

(11). همه نسخه بدلها بجز آن: هيچ چيز.

(12). مج، وز: باشد.

صفحه : 178

ايّاه، و حرّمت الشّي ء تحريما و احرمت بالحج ّ احراما و تحرّم بطعامه تحرّما و استحرمت الماعزة اذا طلبت الفحل و الحرم، الحرام و الحرم، اسم للإحرام و الحرام، طلب الماعزة الفحل و الحرم: مكّة و ما والاها، و الاشهر الحرم: ذو قعدة و ذو الحجّة و المحرّم و رجب، واحد فرد و ثلثة سرد و حرمة الرّجل زوجته و المحرم، القرابة الّتي«1» لا يحل ّ نكاحها، و حريم الدّار: ما كان من حقوقها. و اصل همه «منع» است، و فواحش جمع «فاحشه» باشد و آن قبايح كباير باشد، و بعضي مفسّران گفتند: «ما

ظهر» آن است كه ايشان آشكارا كردندي. و «ما بطن»، زنا«2» است كه پنهان كردندي، و اختلاف اقوال در اينكه باب برفت. وَ الإِثم َ، بعضي مفسّران گفتند: «اثم» خمر است من قول الشّاعر.

شربت الاثم حتّي ضل ّ عقلي كذاك الاثم يذهب بالعقول

بعضي دگر گفتند: «إثم» نامي است جمله معاصي را بر عموم، و فرّاء گفت:

«اثم» هر گناهي بود كه در او حدّ نبود. و «بغي» تطاول باشد بنا حق بر مردمان و طلب رياست بنا حق، و اصل او طلب باشد جز كه به عرف مخصوص شد به طلبي كه ناواجب باشد. و البغاء، الزّنا، و البغي، الطّلب، و البغية، المطلوب و بغي كذا و ابتغي اذا طلب، و قوله: بِغَيرِ الحَق ِّ، همچنان است كه: وَ يَقتُلُون َ النَّبِيِّين َ بِغَيرِ الحَق ِّ«3»، آن وجوه كه آن جا گفتيم«4» اينكه جا مطّرد باشد، و معني آن كه «بغي» جز بناحق نباشد.

و وجهي دگر اينكه جا محتمل است كه آن جا نبود، و آن آن است كه: بغي را حمل كنند بر بغي لغوي كه مجرّد طلب باشد [146- ر]

آنگه بر اطلاق حرام نبود تا بنا حق نباشد، پس فايده «بغير الحق ّ» اينكه بود، و روا بود كه براي تأكيد باشد«5».

وَ أَن تُشرِكُوا بِاللّه ِ، و نيز از جمله آنچه حرام كرد شرك است و با خداي«6»

-----------------------------------

(1). مج: ندارد.

(2). اساس، بم، آج، لب، آف، آن: زنان، با توجه به مج، و فحواي عبارت تصحيح شد.

(3). سوره بقره (2) آيه 61.

(4). مل: كه ما گفتيم.

(5). آج، لب: بود.

(6). مج، وز، مل تعالي. [.....]

صفحه : 179

انباز گرفتن آنچه خداي به آن حجّتي فرو نفرستاد. و «سلطان» برهان و حجّت باشد از

آن جا كه مسلّط بود بر شبهت، و بيان و فرقان و حجّت و دليل همه نظاير است.

و نيز از جمله آنچه حرام كرد آن است كه: بر خداي چيزي گويي كه نداني«1»، و در آيت دليل است بر بطلان تقليد كه مقلّد بر خداي چيزي گفته باشد كه ندانسته بود، و خداي اينكه حرام كرده است. پس در تحريم اينكه، تحريم تقليد باشد.

قوله: وَ لِكُل ِّ أُمَّةٍ أَجَل ٌ، «امّت» جماعتي باشند«2» از مردمان و اصل«3» من امّة اذا قصده. و اقسام و معاني او گفته شده است پيش از اينكه. و «أجل» وقت باشد، و دين مؤجّل، أي موقّت. حق تعالي گفت: هر امّتي را و گروهي را و قرني را اجلي هست، يعني وقت مرگ و وقت هلاكي و وقت نفاد«4» عمري هست چون آن اجل در آيد يك ساعت تقديم و تأخير نكنند. و استقدم و تقدّم بمعني، و كذلك استأخر بمعني تأخّر، و كلام در اجل برفت بر استقصاء در سورت انعام في قوله:

قَضي«5»يا بَنِي آدَم َ إِمّا يَأتِيَنَّكُم رُسُل ٌ مِنكُم- الاية، خطاب است اينكه آيت با جمله مكلّفان فرزندان آدم، گفت: اي پسران آدم اگر آيند«7» به شما پيغامبران«8» هم از شما كه آدمياني«9». و اصل «امّا»، «إن ما» بوده است، «نون» در «ميم» ادغام كردند لقرب«10» المخرج عند الكوفيي و عند البصريّين«11»، قلبت ميما ثم ّ ادغمت

-----------------------------------

(1). گويي كه نداني/ گوييد كه ندانيد.

(2). مل: باشد.

(3). اساس: اصل، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(4). مج، وز: نفاذ/ نفاد.

(5). مج، وز، مل، لت: ثم ّ قضي.

(6). سوره انعام (6) آيه 2.

(7). اساس، بم، آف، آن: گويند، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها

تصحيح شد.

(8). مج، وز، مل، آج، لب: پيغمبراني.

(9). مج، وز: آدميانيد.

(10). اساس: بقرب، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(11). اساس: عند الكوفين و عند البصرين، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

صفحه : 180

في الميم. و «ان» حرف شرط است و براي آن كه «ما» در او شد، «نون» تأكيد در فعل آورد في قوله: يَأتِيَنَّكُم، چه اگر او نبودي نشايستي گفتن: ان يأتينّكم، براي آن كه به ما در حكم ناواجب مي آيد بمنزلت آنچه نباشد، پس «نون» تأكيد در او آوردند«1» تا سامع بداند كه خواهد بود [ن]«2» و بودنش به «نون» تأكيد مؤكّد است.

يَقُصُّون َ عَلَيكُم آياتِي، در محل ّ رفع است به آن كه صفت رسل است، مي خوانند و قصّه مي كنند بر شما آيتهاي من، و جواب آن محتمل است كه دو چيز باشد: يكي اينكه جمله شرطي كه: «فمن اتّقي و اصلح» است تا اينكه جمله هاي شرط و جزا در محل ّ جزاي شرط اوّل باشد، و مثال او از كلام چنين بود: يا بني تميم ان أتيكم رسولي فمن سمع له و اطاعه فله كذا. و وجه دوم آن است كه: جواب آن محذوف باشد، و تقدير آن است كه: فأطيعوهم، اگر پيغامبراني به اينكه صفت به شما آيند طاعت داري«3» ايشان را انقياد كني«4» اوامر ايشان را. آنگه گفت: هر كه متّقي و پرهيزگار باشد و از معاصي من اجتناب كند، و مصلح«5» و خداوند عمل صالح باشد«6»، بر ايشان كه به اينكه صفت باشند خوفي و ترسي و حزني نبود«7»، در جايهاي خوف و حزن ايمن باشند و شادمانه آن جا كه ديگران خائف باشند و محزون.

و آيت«8» اگر«9» بر

اطلاق حمل كنند و عموم در نفي خوف و حزن، در «من اتّقي» حمل بر عموم بايد كرد نيز«10»، تا معني آن بود كه: هر كه از جمله معاصي اجتناب كند و جمله واجبات به جاي آرد«11»- و اينكه صفت معصومان باشد- بر او هيچ خوفي و اندوهي نبود بر قطع. و امّا آن كس كه جايز الخطا بود و از بعضي معاصي

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل، آج، لب: درآوردند.

(2). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(3). مل، آف: داريد. [.....]

(4). مل، آف: كنيد.

(5). مج، وز، مل، لت باشد.

(6). مج، وز، مل، لت: ندارد.

(7). مل: است.

(8). آج، لب: و اينكه آيت.

(9). لت چه.

(10). مج، وز، مل، لت: كردن.

(11). آج، لب: آورد.

صفحه : 181

اجتناب كند و بعضي را ارتكاب كند و بي توبه با پيش خداي شود، كار او موقوف باشد بر مشيّت خداي تعالي، اگر خواهد عفو كند او را و اگر خواهد عقوبت كند.

چون ذكر مؤمنان و متّقيان بگفت و آنچه پاداشت ايشان است، ذكر كافران و مكذّبان و متكبّران [146- پ]

و جزاي ايشان«1» بگفت بر عادتي كه فرموده است من اتباع الوعد الوعيد و الجمع بين التّرغيب«2» و التّرهيب تا«3» مكلّف به هر دو طريق به فعل واجب نزديك بود و از فعل قبيح منزجر، گفت: وَ الَّذِين َ كَذَّبُوا بِآياتِنا«4»، آنان كه تكذيب ايات ما كنند و دروغ دارند حجج و بيّنات ما را و استكبار كنند از آن و بزرگواري نمايند، ايشان اهل دوزخ اند و ملازم باشند آن جا و مخلّد و مؤبّد مانند آن جا. و «استكبار»، تكبّر و ترفّع باشد به باطل، و در جمله مخلوقات صفت ذم ّ

است، بخلاف«5» آن كه تواضع«6» صفت مدح است«7».

قوله تعالي:

رِجال ٌ يَعرِفُون َ كُلاًّ بِسِيماهُم وَ نادَوا أَصحاب َ الجَنَّةِ أَن سَلام ٌ عَلَيكُم لَم يَدخُلُوها وَ هُم يَطمَعُون َ (46)

وَ إِذا صُرِفَت أَبصارُهُم تِلقاءَ أَصحاب ِ النّارِ قالُوا رَبَّنا لا تَجعَلنا مَع َ القَوم ِ الظّالِمِين َ (47) وَ نادي أَصحاب ُ الأَعراف ِ رِجالاً يَعرِفُونَهُم بِسِيماهُم قالُوا ما أَغني عَنكُم جَمعُكُم وَ ما كُنتُم تَستَكبِرُون َ (48) أَ هؤُلاءِ الَّذِين َ أَقسَمتُم لا يَنالُهُم ُ اللّه ُ بِرَحمَةٍ ادخُلُوا الجَنَّةَ لا خَوف ٌ عَلَيكُم وَ لا أَنتُم تَحزَنُون َ (49) وَ نادي أَصحاب ُ النّارِ أَصحاب َ الجَنَّةِ أَن أَفِيضُوا عَلَينا مِن َ الماءِ أَو مِمّا رَزَقَكُم ُ اللّه ُ قالُوا إِن َّ اللّه َ حَرَّمَهُما عَلَي الكافِرِين َ (50) الَّذِين َ اتَّخَذُوا دِينَهُم لَهواً وَ لَعِباً وَ غَرَّتهُم ُ الحَياةُ الدُّنيا فَاليَوم َ نَنساهُم كَما نَسُوا لِقاءَ يَومِهِم هذا وَ ما كانُوا بِآياتِنا يَجحَدُون َ (51)

لعنت كنند صاحب آن«6» را تا چون گرفتار شوند در آن جا [همه]«7» گويند باز پسينان ايشان پيشينگان را خدايا ما را اينان گمراه كردند«8» بده ايشان را عذابي دو چندان از دوزخ«9»، گويند: همه را دو بهره است و لكن شما نمي داني«10».

و گويند پيشينيان«11» ايشان باز پسينيان«12» را: نيست شما را بر ما [فزوني]«13» بچشي«14» عذاب به آنچه كردي«15».

آنا [ن]

كه دروغ دارند حجّتهاي ما را و بزرگواري كنند از آن، نگشايند ايشان را درهاي آسمان و نروند«16» در بهشت تا در شود شتر در سراخ«17» سوزني«18»، و همچنين پاداشت دهيم گناهكاران را.

-----------------------------------

(1). مج، وز: فرود خداي.

(2). كذا: در اساس، بم، مج، وز، آج، لب: گويد.

(3). مج، وز: در شويد، آف: در آييد.

(4). مج، وز: از ديوان و آدميان.

(9- 5). مج: در آتش.

(6). مج، وز: صاحبشان. [.....]

(13- 7). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(8). وز: خداي، گمراه كردند ما را.

(10). مج، وز، آف: نمي دانيد.

(11). مج، وز: پيشينگان.

(12). مج، وز: باز پسين ايشان.

(14). مج، آج، لب: پس بچشيد، وز، آف: بچشيد.

(15). مج، وز، آف: كرديد، آج، لب: كسب مي كرديد.

(16). مج، وز: نشوند.

(17). كذا: در اساس و آن، مج، وز، آج، لب: سوراخ. 18. مج، وز: سوزن.

صفحه : 183

ايشان را باشد از دوزخ ترسي«1» و از زور«2» ايشان پوشش، همچنين پاداشت دهيم كافران را«3».

«4»

و آنان كه بگرويدند و كار [147- ر]

نيكو كردند تكليف نكنيم هيچ نفسي را مگر طاقت او«5»، ايشان اهل بهشتند، ايشان در آن جا هميشه باشند.

و بكنيم«6» آنچه در دلهاي ايشان بود از كينه، مي رود از زير ايشان جويها و گويند شكر«7» خداي را آن كه راه داد ما

را به اينكه و ما راه نيافتيمي«8» اگر نه راه دادي ما را خداي، پيغامبران خداي ما به راستي و ندا كردند«9» ايشان را كه آن بهشت«10» به ميراث داده اند شما را به آنچه كردي«11».

و آواز دهند«12» اهل بهشت اهل دوزخ را كه ما يافتيم آنچه وعده داد«13»

-----------------------------------

(1). كذا: در اساس، بم، آف، آن، مج، وز، آج، لب، لت: بستري، (لغت نامه: ذيل كلمه «نرسي» آورده است كه: تصحيف شده فرش است).

(2). مج، وز: و بر بالاي، آج، لب: و از زير.

(3). مج، وز، آج، لب، آف: ستمكاران را.

(4). در نسخه اساس، برگ 147- پ به صورت بياض و نانويس مي باشد، لكن دنباله مطلب در برگ 144- ر آمده است. [.....]

(5). آج، لب: مگر آنچه طاقت او باشد.

(6). لب: و بيرون كشيم.

(7). مج، وز، آج، لب: سپاس.

(8). مج: و ما راه نيافتماني.

(9). آج، لب: و آواز دهند.

(10). آج، لب: كه اينتان بهشت است.

(11). مج، وز: كرديد.

(12). مج: و ندا كنند.

(13). مج، وز: نويد داد.

صفحه : 184

ما را خداي ما بدرستي، هيچ يافتي«1» شما آنچه وعده داد خداي شما بدرستي!

گويند: آري آواز دهد آواز دهنده ميان ايشان كه لعنت خداي«2» بر ظالمان«3» باد.

آنان كه باز دارند از راه خدا و جويند آن را كژي و ايشان به آخرت«4» كافر باشند.

و ميان ايشان حجاب بود«5» و بر بلنديها مرداني باشند كه بشناسند همه را به علامتشان«6»، آواز دهند اهل بهشت كه سلام بر شما، در نشوند [در آن جا]«7» و ايشان طمع مي دارند.

چون برگردنند«8» چشمهاشان برابر اهل دوزخ، گويند: خداي ما مكن ما را با گروه بيداد كاران.

و ندا كنند [اهل]«9» بلنديها مرداني را كه شناسند ايشان

را به نشان«10» [ايشان]«11»، گويند سود نكرد از شما جمعتان«12» و آنچه بودي«13» كه مي كردي«14» از بزرگواري.

-----------------------------------

(1). وز: يافتيد.

(2). آج، لب: نفرين خداي.

(3). مج، وز، آج، لب: بر ستمكاران.

(4). مج، وز: به سراي بازپسين، لت: براي بازپسين.

(5). آج، لب: پرده اي است. [.....]

(6). آج، لب: هر يك را به نشان روي ايشان.

(7). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(8). اساس: برگردند، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(11- 9). اساس: ندارد، با توجه به وز، بم، آف افزوده شد، لت: خداوندان.

(10). آج، لب: بنشان روي ايشان، لت: بنشانشان.

(12). آج، لب: گرد كردن شما.

(13). آف: بوديد.

(14). مج، وز، آف: مي كرديد.

صفحه : 185

، ايشان آنان اند«1» كه سوگند خوردي«2» شما [كه]«3» نرساند به اينان خداي رحمت را! در شوي«4» در بهشت هيچ ترس«5» نيست بر شما و نه شما دلتنگ شوي«6».

و آواز دهند اهل دوزخ اهل بهشت را كه بريزي«7» بر ما از آب يا از آنچه روزي كرد شما را خداي، گويند آن را حرام كرد خداي [148- ر]

بر كافران.

آنان كه گرفتند دينشان را هزل و بازي و بفريفت ايشان را زندگاني دنيا، امروز فراموش كنيم«8» ايشان را چنان كه فراموش كردند«9» امروز را و آنچه ايشان به آيات ما كافر بودند«10».

قوله«11»: فَمَن أَظلَم ُ مِمَّن ِ افتَري عَلَي اللّه ِ كَذِباً- الاية، خداي تعالي در اينكه آيت بر سبيل استنكار«12» و تعجّب گفت: كيست ظالمتر و بيدادگرتر از آن كس كه او فرود بافد بر خداي دروغ، و افتراء و «فريه» دروغي باشد كه آن را هيچ اصل«13» نبود، و اصل كلمه من الفري و هو القطع. وجه ظلم را بيان كرده ايم پيش از اينكه، يعني در

جهان بر خود از آن كس ظالمتر نبود كه بر خداي دروغ سازد و دروغ بر او

-----------------------------------

(1). وز، آج، لب: ايشانند آنان، لت: اينانند آنان.

(2). مج، وز: خورديد.

(3). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(6- 4). مج، وز: شويد.

(5). آف: ترسي.

(7). مج، وز، آف: بريزيد. [.....]

(8). آج، لب: امروز قيامت ترك كنيم.

(9). مج، وز: كرد ديدن.

(10). اساس: بودن، با توجه به آج، لب و مفهوم عبارت تصحيح شد.

(11). مج، وز تعالي.

(12). مج، وز، مل، آج، لب، لت: استكبار.

(13). مج، وز، مل، آف، لت: اصلي.

صفحه : 186

نهد و به آيات«1» و دلايل او«2» و حجج او را به دروغ دارد، ايشان را برسد نصيب و بهره ايشان از كتاب، يعني از لوح محفوظ، يعني [آنچه]«3» در لوح محفوظ در حق ّ ايشان نوشته باشند«4» به ايشان رسد [و از ايشان]«5» تخطّي نكند.

حسن و سدّي و ابو صالح گفتند: مراد عذاب است كه آن عذاب نصيب ايشان است با ايشان رسد«6». سعيد جبير و مجاهد و عطيّه گفتند: آنچه نوشته باشند ايشان را از سعادت و شقاوت، روايتي ديگر از مجاهد آن است كه گفت:

گروهي اند كه در سابق علم خداي رفته باشد كه ايشان اعمالي بكنند، لا محال آن عمل بكنند تا پنداري بر ايشان نوشته اند و نصيب ايشان است.

عبد اللّه عبّاس و قتاده و ضحّاك گفتند: يعني آن عملها كه كرده باشند و در نامه و صحيفه ايشان نوشته باشند. ربيع گفت و إبن زيد: يعني اعمال و ارزاق و آجالشان بر حسب آن كه نوشته باشند. ربيع گفت و إبن زيد: يعني اعمال و ارزاق و آجالشان بر حسب آن كه نوشته باشند به

ايشان رسد. بعضي دگر گفتند: نصيب ايشان در دنيا از خير و شر با ايشان رسد. عطيّه گفت از عبد اللّه عبّاس كه: آنچه ايشان را نوشته باشند، به ايشان رسد، و از جمله آنچه ايشان را نوشته اند و لا محال نوشته اند و لا محال به ايشان رسد، آن است كه روي ايشان در قيامت سياه بود لقوله تعالي: وَ يَوم َ القِيامَةِ تَرَي الَّذِين َ كَذَبُوا عَلَي اللّه ِ وُجُوهُهُم مُسوَدَّةٌ«7».

حَتّي إِذا جاءَتهُم رُسُلُنا، سيبويه گفت: «حتّي» را اماله نشايد كردن براي آن كه حرف است و تصرّف در حروف نرود، و كذلك: «أمّا» و لمّا» و «الّا» و «الي»، تا آنگه كه فرشتگان و رسولان و فرستادگان ما به ايشان آيند و جان ايشان بردارند، يعني ملك الموت و اعوان او، و قوله: يَتَوَفَّونَهُم، در محل ّ حال است اي متوفّين لهم. و در «توفّي» دو قول است اينكه جا: يكي قبض روح- چنان كه گفتيم- و يكي، القبض الي النّار، يعني چون فرشتگان عذاب ايشان را به دوزخ برند و بيان

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل، لت: نهد يا آيات.

(2). مج، وز، مل: ندارد.

(5- 3). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(4). مج، وز، مل: باشد.

(6). مج، وز، مل: برسد.

(7). سوره زمر (39) آيه 60.

صفحه : 187

كرديم پيش از اينكه كه: «توفّي» و «استيفاء» تمام بستدن باشد، و «ايفاء» تمام بدادن. اينكه فرشتگان ايشان را گويند: كجا رفتند آن معبودان شما كه ايشان را بدون خداي مي خواندي«1» و عبادت مي كردي«2»؟ و اينكه بر سبيل توبيخ و تقريع و ملامت گويند ايشان را، و غرض در اينكه باز گفتن و حكايت كردن آن است تا لطف باشد

آنان را كه بشنوند و انديشه كنند در آن، كافران جواب دهند كه: ايشان از ما گم شدند در وقت آن كه«3» ما را حاجت است به فرياد رسي«4»، و آنگه پشيمان شوند و گواهي دهند و اقرار بر خود به آن كه كافر بوده اند به خداي تعالي در [148- پ]

وقتي كه اعتراف و پشيماني سودي ندارد.

قال َ ادخُلُوا فِي أُمَم ٍ، خداي تعالي روز قيامت كافران را گويد: شما نيز در جمله امّتاني و جماعتي شوي«5» كه ايشان گذشته اند«6» پيش«7» شما از جمله جن و انس [و]«8» پري و آدمي در دوزخ، يعني چون ايشان كافر بودند و به دوزخ شدند شما را حكم اينكه است كه به دوزخ شوي«9» كه هم طريقت و هم ملّت ايشاني«10»، يعني فرمايد اخلاف را تا با اسلاف لحوق كنند در دوزخ چنان كه در دنيا با ايشان اقتدا كردند به كفر. و بعضي اهل معاني گفتند: ذكر قول مجاز است اينكه جا و معني آن است كه: من حكم كردم«11» جمله كافران خلف و سلف ايشان به عذاب دوزخ چون در كفر يارند، در عذاب بايد تا يار يار«12» باشند، و ذكر قول اينكه جا چنان است كه گفت: فَقال َ لَها وَ لِلأَرض ِ ائتِيا طَوعاً أَو كَرهاً قالَتا أَتَينا طائِعِين َ«13»،

-----------------------------------

(1). مج، وز: مي خوانديد.

(2). مج، وز، مل: مي كرديد. [.....]

(3). آج، لب، بم: در وقتي كه.

(4). مج، وز، مل: به فرياد رسيد.

(9- 5). مج، وز، مل، آف: شويد.

(6). اساس: گزشته اند.

(7). مل از.

(8). اساس: ندارد، با توجه به مج، آج، لب: افزوده شد.

(10). مج، وز، مل: ايشانيد.

(11). مج، وز، مل، آج، لب، لت بر.

(12). وز: تا يار به ايشان.

(13). سوره فصّلت

(41) آيه 11.

صفحه : 188

و قوله: فَقُلنا لَهُم كُونُوا قِرَدَةً خاسِئِين َ«1»، و معني «خلت«2»» انتقال چيز باشد از مكان خود كه جاي خالي كند، و گذشته«3» را براي آن خالي خواندند كه جاي خالي كرده باشد، و«4» جن ّ اينكه جنس حيوان اند معروف مستتر از چشم ما، و انس اينكه جنس حيوانند مميّز به صورت انسانيّت. آنگه حق تعالي حكايت احوال و گفتار ايشان كرد كه: هر گه كه گروهي از ايشان در دوزخ شوند، خواهر خود را لعنت كنند و مراد به خواهر صاحبند، و براي آن خواهر گفت و برادر نگفت كه بر معني امّت و جماعت برون آورد، و مراد به برادري و خواهري مماثلث است و مشاركت در ملّت، يعني مشركان مشركان را لعنت كنند و جهودان را و ترسايان ترسايان را، و همچنين هر صنفي از اصناف كفّار جنس خود را كه ايشان را دعوت كرده باشند با آن دين و طريقت ايشان را لعنت كنند.

و قولي دگر آن است كه: مراد به اخت مقدّم ايشان است و داعي ايشان، يعني دعات و مقدّمان را سفله«5» لعنت كنند و گويند: بار خدايا اينان ما را از راه ببردند، اينان را عذاب مضاعف كن، چنان كه در آيت حكايت كرد، آنگه گفت:

حَتّي إِذَا ادّارَكُوا فِيها جَمِيعاً، أي تداركوا، [تا]«6» آنگه كه همه آن جا متدارك و متلاحق شوند و مجتمع و بعضي بعضي را دريابند. و أعمش بر اصل خواند:

حتّي إذا تداركوا، و نخعي خواند: حتّي إذا ادّركوا، مشدّد بي «الف» علي وزن افتعلوا من الدّرك، تا همه مجتمع شوند در دوزخ آن جا در مناظره گيرند و ملامت يكديگر. قالَت أُخراهُم

لِأُولاهُم، امّت بازپسين امّت پيشين را گويند:

بار خدايا اينان مقدّمان و پيشروان«7» ما بودند، ما«8» به اينان اقتدا كرديم، اينان را

-----------------------------------

(1). سوره بقره (2) آيه 65.

(2). مج، مل، لب: خلوا.

(3). اساس: گزشته.

(4). اساس و چون، با توجه به مج، وز و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد. [.....]

(5). اساس، آج، لب، بم: به صورت «مقدّمان و اسفله» هم خوانده مي شود.

(6). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(7). مل، آج، لب: پيشوايان.

(8). مج، وز، مل: و ما.

صفحه : 189

عذاب مضاعف كن دو چنداني كه«1» عذاب ماست.

مقاتل گفت: أُخراهُم، آنان كه بازپسين به دوزخ شوند، گويند آنان را كه پيش ايشان شده باشند. سدّي گفت: اهل آخر زمان قوم اوايل را گويند. قولي ديگر آن است كه: اذناب و اتباع و سفله، رؤسا و مقدّمان و مقتدايان را گويند:

رَبَّنا، خداي ما پروردگار ما. هؤُلاءِ أَضَلُّونا، اينان ما را گمراه گردند، اينان را عذاب دو چندان ده كه عذاب ما، و ضعف الشّي ء مثله، و از عبد اللّه مسعود روايت كردند كه: مراد به «ضعف» در آيت ماران و كرذمانند«2»، حق تعالي جواب دهد و گويد: همه را [149- ر]

عقاب«3» مضاعف خواهد بودن، يعني هر كس را آنچه جزاي اوست بسزا به قدر استحقاق خواهد رسيد«4» و لكن كس نداند كه مقادير آن چند است و قدر استحقاق [آن]«5» چگونه است. و گفته اند معني آن است كه: و لكن اينكه گروه ندانند كه بدان«6» گروه چه عذاب است هر كس عذاب خود داند. و أبو بكر عن عاصم خواند: وَ لكِن لا تَعلَمُون َ، بتاء الخطاب، و لكن شما نداني«7»، و باقي قرّاء خوانند«8» به « يا

» بر خبر عن الغايب.

آنگه آخريان چون اينكه گفته باشند، اوّلينيان«9» جواب دهند كه: چرا چنين باشد! شما را بر ما فضلي نيست كه عذاب شما كمتر بايد و عقاب«10» ما بيشتر، بل هر كسي به گناه خود گرفتار است كه اگر ما بر ضلال بوديم شما نيز همچنين بودي«11»، و تقصير در«12» غفلت و ترك نظر از همه بر يك حدّ بود، چرا بايد تا ما را بر شما مزيّت بود! و «اولي» و «اخري» تأنيث اوّل و آخر باشد، و أفعل بر سه

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل، دو چندان كه.

(2). مج، وز، مل، آج، لب، آف، آن: كژدمانند.

(10- 3). مج، وز، مل: عذاب.

(4). مج، وز، مل: رسيدن.

(5). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(6). مج، وز، مل: بر آن.

(7). مج، وز، مل، آج، لب: ندانيد.

(8). مج، وز، مل، آج، لب: خواندند.

(9). مج، وز، مل و پيشينگان.

(11). مج، وز، مل: بوديد. [.....]

(12). اساس: و، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

صفحه : 190

ضرب بود: أفعل تفضيل باشد چنين كه بيني و تأنيث او «فعلي» بود، كأدون و دوني و أقصي و قصوي أكبر و كبري و أصغر و صغري، و «أفعل» صفت باشد و تأنيث او «فعلاء» بود«1» ممدود نحو: أحمر و حمراء و أصفر و صفراء، و «أفعل» اسم باشد كالأجدل للطّير و الاسود للحيّة، و تأنيث او أفعله باشد كأجدله و أسوده. آنگه گويند جمله را كه: عذاب بچشي«2» و متألّم باشي«3» به آن و مهان و مستخف ّ به آنچه كرده اي«4».

آنگه گفت: آنان كه آيات خداي به دروغ دارند و به آن ايمان نيارند و از آن ترفّع و تكبّر نمايند،

لا تُفَتَّح ُ لَهُم أَبواب ُ السَّماءِ، حمزه و كسائي و خلف خواند [ند]«5»:

«لا يفتح» بالياء و التّخفيف، براي آن كه تأنيث حقيقي نيست، و تخفيف از آن جا كه بر بناي ثلاثي نهاد، و ابو عمرو به «تا» خواند و تخفيف، و باقي قرّاء به «تا» ي مشدّد من التّفعيل، درهاي آسمان بر نگشايند براي ايشان و براي هوان و استخفاف و وضع قدر ايشان و اگر چه به عذاب درها بگشايند و براي ارواح كافران و اعمال ايشان نگشايند. و باقر- عليه السّلام- گفت: امّا مؤمنان را ارواح و اعمال ايشان به آسمان برند درهاي آسمان براي آن بگشايند، امّا كافران و«6» عمل و روح ايشان ببرند، چون به آسمان برند«7» گويند: عمل او به «سجّين» بري«8» و آن وادي است به حضرموت كه آن را برهوت گويند.

حسن بصري گفت: درهاي آسمان براي دعاي ايشان بنگشايند. إبن جريج گفت: درهاي آسمان براي ايشان نگشايند«9» تا به بهشت روند. أبو هريره روايت كند از رسول- عليه السّلام- كه او گفت: چون فرشتگان به بالين بنده مؤمن حاضر

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل: باشد.

(2). مل، آج، لب، آف: بچشيد.

(3). مل، آج، لب، آف: باشيد.

(4). مل، آج، لب، آف: كرده ايد.

(5). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(6). مج، وز، مل: ندارد.

(7). مج، وز، مل: رسد.

(8). مج، وز، مل، آج، لب: بريد.

(9). اساس: بگشايند، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

صفحه : 191

آيند كه اجل او نزديك رسيده باشد، گويند: اي روح پاك كه در تن پاك بودي به فرمان خداي بيرون آي حميده و پسنديده، و بشارت باد تو را به روح و ريحان و خداي نه غضبان

و خشمناك بر تو، آنگه مي برند آن را تا به آسمان دنيا برند، گويند: در بگشايي«1». خازنان آسمان گويند: اينكه روح كيست! گويند: روح فلان بنده مؤمن است، گويند: مرحبا بالنّفس الطّيّبة الّتي كانت في الجسد الطّيّب ادخلي حميدا«2» و أبشري بروح و ريحان و رب ّ غير غضبان، و در بگشايند تا در رود، و همچنين به هر در آسماني گويند: اينكه روح كيست! گويند: روح فلان بنده مؤمن است، اينكه ترحيب و بشارت بگويند تا به آسمان هفتم برند.

و امّا چون مرد بد«3» باشد، فرشتگان عذاب حاضر آيند و گويند: برون آي اي نفس خبيث از تن خبيث، برون آي اي ذميم، و بشارت باد به غسّاق و حميم.

آنگه آن را به آسمان برند و گويند: [در]«4» بگشايي«5». خازنان گويند: روح كيست!

گويند: روح فلان بنده، گويند: لا مرحبا بالنّفس الخبيثة الّتي كانت في الجسد الخبيث ارجعي ذميمة فانّه لا يفتح لك ابواب السّماء، بر گرد اي روح پليد از تن [149- پ]

پليد برون آمده، كه درهاي آسمان بر«6» تو نگشايند. آنگه برگردانند آن را [و]«7» به گور خداوندش فرو كنند، آنگه بر سبيل يأس و بيان استحالت گفت:

اينكه كافران مكذّبان به بهشت نشوند تا شتر به سوراخ سوزن بنشود«8». عكرمه و سعيد جبير خواندند در شاذّ: «الجمّل» به ضم ّ «جيم» و تشديد «ميم» و اينكه رسن كشتي باشد كه آن را قلس خوانند، و اينكه قراءت نسبتي دارد از جهت معني با سم ّ خياط، جز آن است كه در سبع و عشر نخواندند، و عرب را عادت بود كه چون

-----------------------------------

(1). آج، لب: بگشاييد.

(2). اساس و همه نسخه بدلها: حميدا، چاپ شعراني (5/ 156):

حميدة.

(3). وز: چون مرتد.

(7- 4). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد. [.....]

(5). آج، لب: بگشاييد.

(6). مج، وز، مل، آج، لب: براي.

(8). مل، آج، لب: نشود.

صفحه : 192

خواهد«1» تا نفي كاري كند«2» نفي كلّي، اگر چه آن كار صحيح بود آن را تعليق كند«3» به محالي تا همچنان محال شود، يعني چنان كه محال است كه شتر به سوراخ سوزن برود، محال است كه ايشان به بهشت روند، و مانند اينكه است قول شاعر«4»:

اذا شاب الغراب اتيت اهلي و صار القار كاللّبن الحليب

گفت: چون كلاغ سياه سفيد شود و قير چون شير شود، من با خانه آيم، يعني هرگز نيايم، و مثله«5»:

فانّك سوف تحلم او تناهي اذا ما شبت أو شاب الغراب

و مثله«6»:

فرجّي الخير و انتظري إيابي إذا ما القارظ العنزي ّ آبا«7»

و مانند اينكه بسيار است. و عبد اللّه مسعود را كسي پرسيد از اينكه آيت، گفت:

«جمل» نمي«8» شناسي يعني هو زوج النّاقة، او جفت شتر ماده باشد. و حسن بصري را يكي از پارسي زبانان پرسيد «جمل» چيست در اينكه آيت! گفت: شتر به پارسي، و «سم ّ الخياط»، سوراخ سوزن باشد در قول عبد اللّه عبّاس و مجاهد و حسن و سدّي و عكرمه، و از آن جا زهر را «سم ّ» خوانند كه در مسام ّ مرد گذر كند، پنداري سوراخ كند و مي رود تا بنيت بيران كند، و هر ثقبي لطيف كه در تن باشد آن را «سم ّ» و «سم ّ» گويند به فتح «سين» و ضم ّ او، و جمعش سموم باشد.

قال الفرزدق«9»:

فنفّست عن سميه حتّي تنفّسا و قلت له لا تخش شيئا و رائيا

[يعني ثقبي أنفه]«10»،، و جمع

«سم ّ» زهر سمام باشد، و خياط و مخيط سوزن باشد، چنان كه لحاف و ملحف و قناع و مقنع و ازار و ميزر و قوام و مقوم.

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل: خواهند.

(3- 2). مج، وز، مل: كنند.

(5- 4). مج، وز، مل شعر.

(9- 6). مج، وز شعر.

(7). اساس: اياب، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(8). اساس: مي، با توجّه به مج، وز تصحيح شد.

(10). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

صفحه : 193

وَ كَذلِك َ نَجزِي المُجرِمِين َ، و همچنين جزا دهيم گناهكاران را. روا باشد كه مجرمان كافران باشند و لكن نوعي دگر از كفّار كه نه متكبّران«1» باشند تا عطف الشي ء علي نفسه نباشد، چه كفر من اعظم الجرم باشد صاحبش را روا بود كه مجرم خوانند و روا باشد كه مراد گناهكاران باشند، و لكن تشبيه به عذاب باشد و نفي فتح ابواب آسمان دون دخول بهشت بر سبيل عموم بتخصيص ادلّه عقلي كه دليل كرده است بر آن كه مؤمن را بر ايمان ثواب ابد باشد و احباط باطل است، پس لا محال بايد تا او را به ثواب ايمان به بهشت برند.

لَهُم مِن جَهَنَّم َ مِهادٌ، آنگه گفت: اينكه كافران متكبّران مكذّبان«2» [را]«3» از دوزخ بسترها باشد از آتش و از بالاي«4» سرشان سايه بانها باشد از آتش چنان كه گفت: لَهُم مِن فَوقِهِم ظُلَل ٌ مِن َ النّارِ وَ مِن تَحتِهِم ظُلَل ٌ«5». و «جهنّم» نامي است از نامهاي دوزخ، و محل ّ او جرّ است جز كه لا ينصرف است براي تأنيث و علميّت، و اشتقاق او گفته اند از جهومت است و آن غلظت باشد، و رجل جهم«6» الوجه أي غليظ الوجه. و «مهاد»

بستر گسترده باشد و خوار كرده، و منه مهد الصّبي ّ و أمر ممهّد و مهّدت له الامر تمهيدا. و غواشي جمع غاشيه باشد و هو ما يغشاهم، و آن چيزي بود كه باز پوشد ايشان را، و منه غاشية السّرج«7». محمّد بن كعب گفت:

غواشي مراد با او«8» چادر شب است، و اينكه قولي است قريب براي آن كه چون بستر گفت، به مناسبت آن چادر شب گفت و اينكه بر سبيل تهكّم باشد [150- ر]، چنان كه گفت: فَبَشِّرهُم بِعَذاب ٍ أَلِيم ٍ«9». و تنوين در «غواش» سيبويه گفت:

بدل « يا » ي محذوف است و از علامت تنكير است، و حكم غواشي«10» در اعراب؟

-----------------------------------

(1). مج، وز، لت: مستكبران.

(2). مج، وز، لت: مكذّبان مستكبران.

(3). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(4). مج، وز: و آن بالاي، لب: و از پاي. [.....]

(5). سوره زمر (39) آيه 16.

(6). مج، آج: جهيم.

(7). مج، وز، لت و.

(8). مج، وز: باو.

(9). سوره آل عمران (3) آيه 21.

(10). كذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعراني (5/ 158): غواش.

صفحه : 194

حكم قاضي«1» باشد.

وَ كَذلِك َ نَجزِي الظّالِمِين َ، و ظالمان را همچنين«2» جزا دهيم، و مراد به ظالم هم كافر است من قوله: إِن َّ الشِّرك َ لَظُلم ٌ عَظِيم ٌ«3». و اصحاب وعيد را به اينكه«4» تمسّك نيست براي آن كه باتّفاق ما و ايشان تخصيص عموم قرآن به ادلّه عقل و آيات قرآن روا باشد، و ادلّه عقل و آيات ارجاء مخصّص اينكه آيت است و مانند اينكه.

وَ الَّذِين َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ، حق تعالي چون ذكر كافران و مكذّبان بگفت و آنچه جزا و سزاي ايشان است، در عقب آن ذكر صالحان و

مؤمنان گفت و آنچه ثواب ايشان است تا جمع كرده باشد هر دو لطف مكلّف را بطرفي التّرغيب و التّرهيب، تا به ايمان و طاعت نزديكتر باشد، گفت: آنان كه بگروند و عمل صالح كنند. اينكه آيت و هر چه مانند اينكه است دليل مي كند بر آن كه عمل صالح از ايمان نباشد و الّا عطف الشّي ء علي نفسه باشد، بمثابت قوله: «امنوا» و «امنوا». و خبر وَ الَّذِين َ آمَنُوا، آن جمله است كه: أُولئِك َ أَصحاب ُ الجَنَّةِ است. و قوله: لا نُكَلِّف ُ«5»وَ لَمَن صَبَرَ وَ غَفَرَ إِن َّ ذلِك َ لَمِن عَزم ِ الأُمُورِ«1»، اي ان ّ ذلك [منه]«2» و اينكه نيز وجهي است قريب، و التّقدير: و الّذين امنوا و عملوا الصّالحات غير مكلّفين منّا الّا بقدر وسعهم. و أُولئِك َ أَصحاب ُ الجَنَّةِ، جمله مستأنف باشد«3». وَ هُم فِيها خالِدُون َ، جمله ديگر«4» باشد، گفت: آنان كه موصوف باشند [150- پ]

به صفت ايمان و عمل صالح، ايشان اهل بهشت باشند و آن جا مخلّد و مؤبّد باشند.

وَ نَزَعنا ما فِي صُدُورِهِم مِن غِل ٍّ، نزع و قلع و إزعاج، رفع الشّي ء عن مكانه باشد إمّا بتحويل و إمّا باعدام، و مراد در آيت تصفية الطّباع باشد به اسقاط وساوس و به دادن هر چه آرزوي او باشد«5» تا تمنّاي حال غيري نكند. و الغل ّ الحقد، و آن حقدي باشد كه به لطافت به صميم دل رسد، و غلول از آن«6» جاست براي آن كه وصول باشد. به حيلت الي دقيق الخيانة، و منه الغل ّ للجامع بين اليدين و العنق لانغلاله بها«7»، و الغلل الماء الجاري بين الاشجار لانغلاله فيها، و الغلّة، العطش لوصوله الي الكبد، و الغلّة، الدّخل لوصوله الي

صاحبها، و سينه و دل را براي آن صدر خوانند كه تدبير از او صادر باشد«8»، و پيشگاه مجلس را صدر خوانند. حق تعالي وصف اهل بهشت كرد كه چون ايشان را در بهشت حاضر آرم، آنچه در دل ايشان [بوده باشد]«9» از غل ّ و حقد و غيظ«10» و حسد [بر]«11» يكديگر از دلهاي ايشان بركنم و برون آرم.

در خبر مي آيد كه: آن را كه از او كمتر ملك و ملك نباشد در بهشت، ملكش از همه ملك«12» دنيا بيش بود، و چنان گمان برند كه آنچه او راست كس را

-----------------------------------

(1). سوره شوري (42) آيه 43. [.....] (11- 9- 2). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(3). آج، لب: باشند.

(4). مج، وز، لب: دگر.

(5). مج: هر چه در آرزو باشد.

(6). مج، وز، مل، لت: از اينكه.

(7). مج، وز، مل، لت: فيها.

(8). آج، لب: شود.

(10). مج، وز، مل: غبط.

(12). مج، وز، لت، آن: از ملك همه.

صفحه : 197

نيست. و حسن علي«1» روايت كرد كه امير المؤمنين«2» گفت: آيت در ما آمد كه اهل بدريم. سدّي گفت در اينكه آيت كه: اهل بهشت چون به در بهشت رسند، درختي باشد«3» آن جا از اصل ساق او دو چشمه«4» برون«5» مي آيد، از يك چشمه باز خورند هر چه غل ّ و غش ّ و حقد و حسد باشد از دل ايشان برود و آن شراب طهور بود، و از ديگر غسل كنند تا نضارت بهشت و غضاضت نعيم بر ايشان پيدا شود، هرگز پس از آن اشعث و أغبر نشوند و گونه رويشان بنگردد«6».

أبو نضره روايت كرد كه: اهل بهشت را بر در بهشت باز دارند تا ميان

ايشان مقاصّه كنند در ظلامات، تا چون به بهشت شوند كسي را بر كسي ظلامه نمانده باشد به مقدار قلامه«7» ناخني، و همچنين كنند با اهل دوزخ پيش«8» از آن كه به دوزخ شوند، و اينكه استيفاء اعواض است كه ما گفتيم كه ايشان را بر يكديگر باشد. آنگه گفت: منازل ايشان چنان بود كه در زير كوشكهاي ايشان جويها روان«9» باشد، ايشان چون نعمت ظاهر بينند گويند: الحَمدُ لِلّه ِ الَّذِي هَدانا لِهذا، سپاس خداي را كه ما را هدايت داد به اينكه. وَ ما كُنّا لِنَهتَدِي َ لَو لا أَن هَدانَا اللّه ُ، و ما به اينكه راه نيافتيمي«10» اگر نه خداي تعالي ما را راه نمودي و تمكين كردي«11»، يقال:

هديته لكذا و الي كذا. سفيان ثوري گفت: معني آن است كه سپاس«12» خداي را كه ما را توفيق داد تا عملي كرديم كه اينكه ثواب و جزاي آن است. و در خبر است كه رسول- عليه السّلام- گفت: چون اهل بهشت در بهشت قرار گيرند و اهل دوزخ در دوزخ، خداي تعالي حجاب از ميان ايشان«13» بردارد تا يكديگر را

-----------------------------------

(1). آج، لب: و امام المعصوم حسن بن علي عليهم السّلام.

(2). مج، وز، مل علي، آج، لب، بم: آن عليه السّلام.

(3). مل: ببينند.

(4). مل آب.

(5). مج، وز: بيرون. [.....]

(6). مج، وز، مل، لت: بنه گردد.

(7). مج، وز: قلامه اي يعني سر.

(8). مل: پيشتر.

(9). مج: روا.

(10). مج، وز، مل، لت: راه نيافتماني.

(11). مج، وز، لت: كردندي.

(12). مج، وز: اسپاس.

(13). مج، وز، مل، لت: خداي تعالي ميان ايشان حجاب.

صفحه : 198

بينند«1» و آنچه ايشان در آن باشند از منازل و مقامات از«2» درجات و دركات، اهل دوزخ گويند: لو

هدانا اللّه، اينكه، حسرت ايشان باشد. و اهل بهشت گويند: لَو لا أَن هَدانَا اللّه ُ، اينكه، شكر ايشان باشد. آنگه گفت: هيچ مؤمن و كافر«3» نباشد و الّا او را در بهشت و دوزخ جايي باشد و منزلي«4»، چون به جاي خود برسند و حجاب بردارند جاي او در بهشت به او نمايند، و او را گويند: اينكه قصور و درجات و منازل مي بيني«5» تو را بود«6» [151- ر]

براي تو آفريده بودند«7» اگر ايمان آوردي و طاعت كرديي«8» و بهشتي را گويند: آن دركات و عقوبات بيني تو را بودي«9»، اگر تو نيز همان كرديي كه ايشان كردند از كفر و معاصي آن كه كردند«10»، اينكه بميراث به شما ارزاني داشتم«11» از ايشان به آن عمل كه كردي. و آن جايها به استحقاق كه لايق حال ايشان است [و]«12» ايشان را شايد به ايشان دادم«13» و قسمت كردم«14» ميان شما و ايشان، آنگه منادي ندا كند كه: اي اهل بهشت؟ تندرستي است شما را كه با آن بيماري نباشد، و برنايي كه با آن پيري نباشد، و زندگاني كه با آن مرگ نباشد، و خلودي كه با آن فنا نباشد، و نعمتي كه با آن شدّت نباشد«15»، ايشان گويند: اينكه آن است كه رسولان خداي به ما آمدند و ما را گفتند، ما تصديق كرديم و باور داشتيم، لا جرم اينكه ندا بشنيديم كه اينكه بهشت به ميراث به شما داديم به آنچه كردي«16» در دنيا از ايمان و طاعات، فهذا معني قوله تعالي: وَ نُودُوا أَن تِلكُم ُ الجَنَّةُ أُورِثتُمُوها بِما كُنتُم تَعمَلُون َ. إبن عامر خواند: ما كنّا

-----------------------------------

(1). لت: به بينند/ ببينند.

(2). مج، وز:

آن.

(3). آج، لب: مؤمني و كافري.

(4). مج، وز: و دوزخ منزلي و جايي نباشد.

(5). مج، وز، مل: آن قصور و منازل و درجات بيني.

(6). مج، وز، لب، لت و. [.....]

(7). مج، وز، لت: آفريدند.

(8). مج، وز، مل، آج، آف، لت، آن: كردي.

(9). مج، وز: بود كه.

(10). مج، وز آن كه كردند.

(11). مل، آن: داشتيم.

(12). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(13). مل، آن: داديم.

(14). لب: كرديم.

(15). مج: شدّتي نباشد. 16. آج، لب: كرديد.

صفحه : 199

لنهتدي«1»، بلا واو، و در مصاحف اهل شام «واو» نيست، گفتند: براي آن كه اينكه جمله ملتبس است به آن جمله از «واو» مستغني اند، چنان كه گفت: سَيَقُولُون َ ثَلاثَةٌ رابِعُهُم كَلبُهُم«2»، و باقي قرّاء به «واو» خواندند و گفتند: دو جمله است، يكي بر يكي معطوف«3» از «واو» گريز نباشد، و اينكه بهتر است چه آيت سورة الكهف التباس صفت و موصوف دارند و اينكه جا آن التباس نيست الّا علي تعسف، و ابو عمر و خواند: اورثّموها«4» به ادغام «تا در ثا»«5» براي آن كه دو حرف ممهوس اند و متقارب المخرج.

وَ نادي أَصحاب ُ الجَنَّةِ، آنگه حق تعالي حكايت كرد از گفتار كه«6» ميان اهل بهشت و اهل دوزخ رود، [ندا كنند اهل بهشت اهل دوزخ را]«7». و براي آن به لفظ ماضي گفت و اگر چه معني در مستقبل خواهد بود ايذانا و اعلاما بأن ّ ذلك لا محالة واقع كائن فكأن قد، براي آن كه تا باز نمايد كه از قوّت آن«8» را كه اينكه لابد بخواهد بود«9»، گفت: پنداري كه ببود«10»، گفت آواز دهند بهشتيان دوزخيان را و گويند: ما آنچه خداي«11» ما را وعده داد يافتيم

بدرستي و حقّي شما يافتي«12» آنچه خداي شما را وعده داد بدرستي«13»، و اينكه بر سبيل تهكّم و استهزاء و شماتت گويند. ايشان جواب دهند كه: «نعم» آري يافتيم و حق و صدق است.

كسائي خواند اينكه جا و در «شعراء» و «الصّافّات»: «نعم» به كسر «عين»،

-----------------------------------

(1). اساس، آج، لب، آف: بما كنّا نهتدي، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(2). سوره كهف (18) آيه 22.

(3). مج، وز، مل، لت: دو جمله است معطوف يكي بر يكي.

(4). اساس و ديگر نسخه بدلها بجز وز: اورثتموها، با توجه به وز تصحيح شد. [.....]

(5). مج: «ثا» در «تا»، وز: «ثا» در «ثا».

(6). مل: گفتاري كه.

(7). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(8). مج، وز كاد.

(9). مج، وز: نخواهد بودن.

(10). مج، وز: پندار كه نبود.

(11). مج، وز، لت ما.

(12). مج، وز، آج، لب، آف: يافتيد.

(13). وعده دادند رستيد.

صفحه : 200

و باقي قرّاء به فتح «عين» و اينكه دو لغت است. چون اينكه گفته باشند و جواب شنيده، در ميان ايشان آواز دهنده اي آواز دهد كه: لعنت خداي بر ظالمان باد، چنان كه هر دو گروه بشنوند. مؤمنان خرّم شوند و كافران اندوهگن«1» و لعنت خداي خشم و عقاب خداي باشد. و اصل او طرد و راندن باشد، و اصل «تأذين» و «ايذان» اعلام باشد و هو الايقاع في الاذن، يقال: أذنت لكذا إذا استمعت له، و آذنته بكذا اذا اوقعته في اذنه، و منه الاذان لأنّه اعلام بالصّلاة.

نافع و اهل بصره و عاصم و إبن مجاهد عن قنبل خواندند: «أن لعنة اللّه» به تخفيف «نون»«2» و رفع لعنة«3» بر آن كه «أن مخفّفه باشد از ثقيله، و

اينكه تخفيف نكنند الّا به اضمار شأن و قصّه، و تقدير آن باشد كه: أنّه لعنة اللّه علي الظالمين، و مثله قوله: وَ آخِرُ دَعواهُم أَن ِ الحَمدُ لِلّه ِ رَب ِّ العالَمِين َ«4»، التّقدير: أنّه الحمد للّه رب ّ العالمين، اي الشّأن و القصّة ان«5» الحمد للّه رب ّ العالمين، و مثله قول الاعشي«6»:

في فتية كسيوف الهند لا قد علموا أن هالك كل ّ من يحفي [151- پ]

و ينتعل

المعني أنّه هالك، أي أن ّ الامر و الشأن هالك كل ّ حاف و ناعل، و باقي قرّاء مشدّد خواندند بر اصل.

آنگه وصف كرد آن ظالمان را كه مستحق ّ لعنت خدااند«7» با آن كه ايشان منع كنند از راه خدا، يعني از دين خدا«8». و يَصُدُّون َ، شايد تا از «صدود» باشد و آن اعراض و عدول بود، و شايد تا از «صدّ» بود و آن منع باشد، كقوله: هُم ُ الَّذِين َ كَفَرُوا وَ صَدُّوكُم عَن ِ المَسجِدِ الحَرام ِ«9»، و اگر بر اوّل حمل كنند ظلم نفس باشد به

-----------------------------------

(1). مج، وز، مل: دژم.

(2). مج، وز: النّون.

(3). مج، وز، مل، لت: اللّعنة.

(4). سوره يونس (10) آيه 10.

(5). كذا در اساس و ديگر نسخه بدلها، با توجّه به متن زائد به نظر مي رسد. [.....]

(6). مج، وز، مل شعر.

(7). مج، وز: خداي اند، لت، خدايند.

(8). مج، وز: خدايي.

(9). سوره فتح (48) آيه 25.

صفحه : 201

برگشتن از ره خداي تعالي، و اگر بر اينكه حمل كنند ظلم غير باشد از اضرار به غير به منع او از ره خداي. و فرق ميان ايشان به مصدر پيدا شود، مصدر لازم «صدود» [باشد«1»]

و مصدر متعدّي «صدّ». وَ يَبغُونَها عِوَجاً، و طلب آن كنند تا آن را به شبهت و تلبيس كژ كنند

و نمايند مردمان را كه اينكه راهي است كژ. «و العوج» بالكسر في الدّين و الامر، «و العوج» بالفتح في العصا و امثالها، و قيل: العوج ما كان خلقة بالفتح، و بالكسر ما اعوج ّ و لم يكن كذلك، و نصبش محتمل باشد دو وجه را:

يكي مفعول به و يكي مصدر، أي يطلبون هذا النّوع من الطّلب، كقولهم: رجع القهقري و قعد القرفصاء، وَ هُم بِالآخِرَةِ كافِرُون َ، و ايشان به قيامت ايمان ندارند.

وَ بَينَهُما حِجاب ٌ، يعني ميان اهل بهشت و اهل دوزخ حجابي باشد، و حجاب هر حاجزي باشد كه منع كند از نفوذ شعاع و جز آن، و ضرير را براي آن محجوب گويند، و الحاجب الّذي يحجب النّاس عن الدّخول. وَ عَلَي الأَعراف ِ رِجال ٌ، جمع «عرف» باشد و آن بلندي باشد از زمين چون باره و مانند آن، و منه عرف الدّيك و عرف العادة و هو فعل بمعني مفعول، و قال الشّمّاخ:

و ظلت باعراف تعالي كأنّها رماح نحاها وجهة الّريح راكز

و قال آخر:«2»

كل ّ كناز لحمه نياف كالعلم الموفي علي الاعراف

مفسّران گفتند: باره اي باشد ميان بهشت و دوزخ چنان كه گفت: فَضُرِب َ بَينَهُم بِسُورٍ لَه ُ باب ٌ باطِنُه ُ«3»، اينكه قول مجاهد و سدّي است، و سدّي گفت: براي آنش «أعراف» خوانند كه مردمان او مردم را شناسند. و حسن بن الفضل گفت:

مراد به «أعراف» صراط است.

مفسّران خلاف كردند در اينكه«4» مردان كه بر اعراف باشند و براي چه آن جا باشند. عبد اللّه عبّاس و حذيفة بن اليمان گفتند: گروهي باشند كه سيّئات و

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(2). مج، وز، مل شعر.

(3). سوره حديد (57) آيه 13.

(4). مج،

وز، مل: در آن.

صفحه : 202

حسنات ايشان يكسان بود، سيّئاتشان قاصر بود از دوزخ و حسناتشان به حدّ وصول به بهشت نبود، خداي تعالي ايشان را آن جا بدارد. چون حساب خلايق بكنند ايشان را به رحمت به بهشت فرستد، ايشان آخرين كساني باشند كه به بهشت شوند. ايشان از آن كه بر بلند«1» باشند، اهل بهشت و اهل دوزخ را شناسند.

خداي تعالي چون خواهد كه ايشان را به بهشت برد، بفرمايد تا ايشان را به جويهايي آرند كه«2» آن را «نهر الحياة«3»» گويند، كنارهاي آن جوي از قصبهاي زر«4» باشد مكلّل به مرواريد، خاكش مشك باشد ايشان را آن جا بشويند، اندام ايشان پاكيزه شود، خالي سپيد بر نحر ايشان پديد آيد كه ايشان را بدان بشناسند، خداي تعالي گويد: تمنّا كنيد. ايشان [آنچه]«5» خواهند تمنّا كنند تا هر چه آرزو باشد ايشان را بخواهند. چون تمنّاي ايشان برسد، حق تعالي گويد: شما راست هر چه تمنّا كردي«6» هفتاد ضعف آن. چون به بهشت شوند [اهل بهشت]«7» ايشان را به آن خال بشناسند، ايشان را مساكين الجنّة خوانند.

عبد اللّه مسعود گفت: خداي تعالي به قيامت حساب خلقان بر آرد، هر كس را كه حسناتش بر سيّآت بيفزايد- و اگر همه به يك حسنه بود- خداي تعالي بفرمايد تا او را به بهشت برند، و هر كس را كه سيّئاتش از حسنات به يك«8» سيّئه زيادت بود [152- ر]

بفرمايد تا او را به دوزخ برند، آنگه برخواند: فَمَن ثَقُلَت مَوازِينُه ُ فَأُولئِك َ هُم ُ المُفلِحُون َ، وَ مَن خَفَّت مَوازِينُه ُ فَأُولئِك َ الَّذِين َ خَسِرُوا أَنفُسَهُم«9»، آنگه گفت: ترازو به مثقال حبّه اي بچربد و بر او پيدا شود، و

هر كه سيّئات و

-----------------------------------

(1). مل: بلندي.

(2). مج، وز: به جوي دارند كه، مل: ايشان را به زير آرند به جوي كه.

(3). مج، وز، مل: بحر الحياة.

(4). مج، وز: قضيها از زر.

(7- 5). اساس: ندارد، با توجه به مج، وز افزوده شد.

(6). مج، وز، آج، لب، لت: كرديد. [.....]

(8). مج، وز: به يكي.

(9). سوره اعراف (7) آيه 8 و 9، نيز سوره مؤمنون (23) آيه 102 و 103.

صفحه : 203

حسناتش يكسان بود او از اصحاب اعراف باشد، ايشان را بر صراط بدارند و آن نور كه بر ايشان بود از ايشان بستانند.

مردي روايت كند از بني هلال كه گفت پدرم از رسول- عليه السّلام- پرسيد كه: اصحاب الاعراف كه اند! گفت: مردماني كه در سبيل خدا جهاد كرده باشند و پدران ايشان از ايشان خشنود نباشند، ايشان را در سبيل خداي كشته باشند، از اينكه جهت از آتش دوزخ آزاد باشند و به عصيان و آزار پدر از بهشت ممنوع باشند، ايشان آخرين اهل بهشت باشند به دخول«1».

شرحبيل بن سعد گفت: جماعتي باشند كه بي رضاي پدر به غزا شده باشند. مجاهد گفت: قومي باشند از صالحان«2» فقها و علما. سليمان التّيمي ّ و ابو مجلز گفتند: جماعتي فرشتگان باشند. ابو مجلز را گفتند: خداي «رجال» مي فرمايد، گفت: پس فرشتگان زنان نيستند. عبد اللّه عبّاس گفت: جماعتي باشند كه گناه بسيار دارند و طاعات گران، و روايتي ديگر از او كه گفت: اولاد الزّنا باشند. أبو العالية گفت: جماعتي باشند كه طمع دارند كه به بهشت روند و خداي تعالي اينكه طمع نيفگنده باشد ايشان را الّا براي كرامت ايشان. مجاهد گفت:

جماعتي باشند كه پدران از ايشان خشنود باشند

و مادران نباشند، يا مادران خشنود«3» باشند و پدران نباشند، خداي تعالي ايشان را به رضاي پدر يا مادر از دوزخ آزاد كند و به ناخشنودي پدر يا مادر از بهشت منع كند، ايشان«4» آن جا باز داشته باشند تا خداي«5» حساب خلقان بكند آنگه ايشان را به بهشت فرستد.

عبد العزيز بن يحيي الكناني ّ گفت: آنان باشند كه در فترت بين النّبيّين بمرده باشند و دين را بدل نكرده باشند. و منجوبي«6» در تفسيرش گفت: فرزندان

-----------------------------------

(1). آج، لب: به داخل شدن در بهشت.

(2). اساس: طالحان، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(3). مج: خشنود.

(4). مج، وز، مل، آف را.

(5). مج، وز، مل، آج، لب، لت تعالي.

(6). كذا: در اساس، مج. ممنوني، وز: محنوني، مل، لت: منحنوني، آج، لب: شحوني، آف، آن: منحوني.

صفحه : 204

مشركان باشند، بعضي دگر گفتند: جماعتي باشند كه ايشان طاعات و اعمال صالحه كرده باشند مشوب و آميخته با ريا، و ثعلبي امام اصحاب الحديث در تفسيرش آورد به اسناد از جويبر بن«1» سعيد از ضحّاك از عبد اللّه عبّاس كه گفت در اينكه آيت: اعراف جايهاي باشد بلند از صراط و اينكه مرداني كه بر آن«2» اعراف باشند حمزة بن عبد المطّلب بود و عبّاس و علي ّ بن ابي طالب و جعفر الطيّار ذو الجناحين، دوستان خود را از دشمنان بشناسند به علامت، و علامت آن بود كه دوستان ايشان سپيد روي باشند و دشمنانشان سياه روي.

باقر- عليه السّلام- گفت: آن مردان ائمّه معصوم باشند و پيغامبر- عليه السّلام- در ميان ايشان بود. صادق- عليه السّلام- گفت: اعراف كثبان و بهشتهايي باشد ميان بهشت و دوزخ، هر پيغامبري«3» و خليفه اي او