مؤمن مرتد نشود به دليلي كه ما را ايمن كرده است، و انّما مرتد آن كس شود كه او اظهار ايمان كرده باشد به زبان و در دل ندارد- و شرح اينكه داده شده است- و بر اينكه قاعده آنان را كه مظهر ايمان بودند مؤمن خواند، علي التّوسّع«2» چنان كه گفت: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا آمِنُوا، و معني آن كه: اي آنان كه اظهار ايمان كرده ايد به زبان، ايمان آريد به دل، پس مظهر ايمان را مؤمن خواند بر مجاز، هم چنين در آيت و جاي تأويل در آيه: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا«3» اينكه است لفظ «منكم» است براي آن كه روا باشد كه خطاب با مؤمنان«4» محقّق است.

آنگه از ايشان آنان كه مرتد شدند«5» كه ايمان به«6» زبان دارند، در دل ندارند. و آنان كه مرتد شدند چنان كه در تواريخ آوردند«7» سيزده قوم بودند، سه در عهد رسول، و ده قوم پس رسول- عليه السّلام. از جمله آنان كه در عهد رسول- عليه السّلام- مرتد شدند، جماعتي بودند از بني مذحج و رئيس ايشان ذو الخمار بن عبهلة بن كعب العنسي بود. و لقب او أسود بود و«8» مردي بود كاهن و مشعبد، به يمن برخاست«9» و دعوي پيغامبري«10» كرد و رسول- عليه السّلام- باذان را بر يمن و حوالي والي«11» كرده بود و او اوّل كسي بود از ملوك عجم كه ايمان آورده بود [ا- پ]

و او«12» اوّل اميري بود از«13» بلاد يمن در اسلام و او در عهد رسول- عليه السّلام- فرمان يافت و رسول- عليه السّلام- پسرش را والي«14» كرد بر يمن و نام او مهر بن

باذان بود و او اينكه أسود مرتد را كه دعوي پيغامبري كرد بكشت و زن او را با زني كرد آزاد را و بر يمن مستولي شد.

چون بدايت كار أسود مرتد را كه دعوي پيغامبري مي كرد و كارش ضعيف بود

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز: به سبب. [.....]

(2). آج، لب: علي التوابع.

(3). مر مَن يَرتَدَّ مِنكُم عَن دِينِه ِنيست.

(4). آج، لب: مؤمن.

(5). مج، مت، بم، وز، لت: شوند.

(6). مج، مت، وز، مر: بر.

(7). مج، مت: آورده اند.

(8). لت او.

(9). مج، مت، وز، آج، لب، بم، مر: در.

(10). مج، مت، وز، آج، لب، آف، بم، مر: پيغمبري.

(11). مج، مت، وز، مر: نواحي.

(12). مج، مت، وز را.

(13). مج، مت، وز، آج، لب، بم، مر: در.

(14). مج، وز، مر: به والي.

صفحه : 3

كس«1» از او نمي گفت. چون كارش ظاهر شد و قومي«2» فرا گرفت و اتباعش بسيار شدند، عاملان رسول را- عليه السّلام- از يمن بيرون كرد. رسول- عليه السّلام- به معاذ جبل نوشت و مسلماناني كه آن جا بودند و ايشان را استمالت كرد و گفت: به دين خود تمسّك كنيد«3» و خويشتن را از اغوا و اضلال اينكه«4» أسود دور داريد«5» و نامه نوشت به جماعتي از سادات يمن، منهم«6»: عامر بن مهر«7» و ذو رؤد و ذو مرّان«8» و ذو كلاع و ذو ظليم، و ايشان را فرمود تا به كارزار أسود شدند«9»، و اينكه مرد كه گفتيم با ايشان يار بود تا آن معلون«10» را بكشتند و تولّاي قتل او مردي كرد نام او فيروز الدّيلمي به شب به سر«11» او فروشد«12» و او را در بستر خواب بكشت. خداي تعالي رسول- عليه السّلام- را به وحي

خبر داد و رسول- عليه السّلام- صحابه را بشارت داد به قتل او. صحابه گفتند: يا رسول اللّه؟ كه كشت او را! گفت: رجل مبارك«13»، نام او فيروز. آنگه«14» گفت: فاز فيروز،«15» ظفر يافت فيروز، و اينكه در آخر ماه ربيع الاوّل بود پس از آن كه اسامة زيد را از«16» مدينه برون شده بود و رسول- عليه السّلام- بر«17» دگر روز فرمان يافت و با جوار رحمت ايزدي انتقال كرد.

و گروه دوم بنو حنيفه«18» بودند در يمامه، و رئيس ايشان مسيلمه كذّاب بود و در حيات رسول- عليه السّلام- دعوي پيغامبري«19» كرد در آخر سنه عشر من الهجرة، و دعوي كرد كه من انباز محمّدم- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم- در نبوّت. نامه اي به رسول

-----------------------------------

(1). مج، مت: كسي. [.....]

(2). مج، مت، وز، مر: قوتي گرفت، لت: قوت گرفت.

(3). مج، مت، وز: كني/ كنيد.

(4). مج، مت، بت، مر: اينكه.

(5). مج، مت، لت: داري/ داريد.

(6). مج، مت، وز: از ايشان.

(7). مج، مت، وز، لت: عامر بن مشهور.

(8). مج، مت، وز: دو مروان.

(9). مر: شوند.

(10). آج، لب: ملعونان.

(11). مج، مت، وز: سراي.

(12). مج، مت، وز، آج، لب، مر: شد.

(13). مج، مت، وز، مر مردي مبارك.

(14). مج، مت، وز، لت: آنگاه.

(15). مج، مت، وز، مت گفت. [.....]

(16). مج، مت، وز، لت: اسامة بن زيد از.

(17). مج، مت، وز، آف، لت، آن: با.

(18). مج، مت، وز: بني حنيفه، آج، لب، بم، آف، آن: بو حنيفه.

(19). مج، مت، وز، آج، لب، بم، آف، لت، آن، مر: پيغمبري.

صفحه : 4

- عليه السّلام- نوشت: من مسيلمة رسول اللّه الي محمّد رسول اللّه، بر دست دو مرد از«1» يمامه: نام

يكي رجال بن نهثل، نام ديگري محكم«2»، و ايشان از اشراف اهل يمامه بودند، نامه بدادند. رسول- عليه السّلام- ايشان را گفت: شما به مسيلمه ايمان داري! گفتند: آري.

رسول- عليه السّلام- گفت: اگر نه آنستي«3» كه عادت نرفته است به كشتن رسول، من شما را گردن بفرمودمي زدن. آنگه بفرمود تا جواب نامه بنوشتند: من محمّد رسول اللّه الي مسيلمة الكذاب امّا بعد: إِن َّ الأَرض َ لِلّه ِ يُورِثُها مَن يَشاءُ مِن عِبادِه ِ وَ العاقِبَةُ لِلمُتَّقِين َ.«4» و پس از آن به مدّتي نزديك رسول- عليه السّلام- بيمار شد و با جوار رحمت خداي رفت و كار مسيلمة قوي شد در عهد ابو بكر، او«5» خالد وليد را بفرستاد با لشكري تا او را مقهور كردند و او بر دست وحشي غلام مطعم بن عدي ّ كشته شد، كه قاتل حمزة بن عبد المطّلب بود و پس از آن كه كارزاري عظيم برفت.

و وحشي گفت: دو كس بر دست من كشته شدند، يكي بهترين مردمان در جاهليّت من كه من كافر بودم و آن حمزه عبد المطّلب بود، و يكي مسيلمه كذّاب و او شرّ النّاس بود در اسلام.

فرقه سيم«6» از بنو اسد بودند و رئيس ايشان طلحة بن خويلد بود، و او نيز چون مرتد شد دعوي نبوّت«7» كرد و آخر اينكه سه قوم اينان بودند.

ابو بكر«8» خالد بن وليد«9» را بفرستاد با لشكري بسيار و كارزاري كردند«10» و قومي كشته شدند و طلحه«11» بگريخت و به شام شد به حمايت بني حفنه«12»، ايشان او را با پناه گرفتند. اهل سير«13» گفتند: پس«14» از آن [اسلام آورد«15»]

[2- ر]

و حسن اسلامه.

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت،

مر اهل.

(2). مج، مت، وز، لت، مر: محكم بن طفيل.

(3). بم: ندانستي.

(4). سوره اعراف (7) آيه 128.

(5). مج، مت، وز، لت، مر: خالد بن الوليد، مر: خالد بن وليد.

(6). مج، مت، وز، آف، مر: سيوم.

(7). مر: پيغمبري.

(8). اساس رضي اللّه عنه.

(9). آج، لب: خالد وليد.

(10). مج، وز، مت، لت، مر: كارزار كردند. [.....]

(11). مج، وز، لت، مت، مر: طليحه.

(12). بم، آف: بني حقيقه، لت، آن: بنو جفنه.

(13). مج، وز، مت: شن.

(14). آف: بعد.

(15). اساس ندارد، با توجّه به مج افزوده شد.

صفحه : 5

و امّا آن هفت گروه كه در عهد ابو بكر صدّيق مرتد شدند، آن بود كه اهل تواريخ روايت كردند«1» كه: چون رسول- عليه السّلام-«2» با جوار رحمت ايزدي انتقال كرد«3»، جهودان و ترسايان شماتت كردند و منافقان اظهار نفاق كردند و آنچه در دل داشتند از كفر«4» بر صحرا نهادند، و مردم در هرج و مرج افتادند و قيل و قال بسيار شد و بيشتر عرب مرتد شدند، بنو فزارة«5» مرتد شدند و عيينة بن حصن«6» بن بدر الفزاري«7» را رئيس خود كردند و غطفان«8» مرتد شدند و قرّة بن سلمة القشيري ّ را رئيس خود كردند و بنو سليم«9» مرتد شدند و فجاءة بن عبد يا ليل را رئيس خود كردند و جماعتي از بنو تميم مرتد شدند و زني را رئيس خود كردند نام«10» سجاح بنت الميقد«11»، و او دعوي پيغمبري كرد و زن«12» مسيلمه كذّاب بود«13»، و گفته اند: چون سجّاح با خانه مسيلمه شد«14»، مسيلمه او را گفت:«15»

الا قومي الي المخدع فقد هني ء لك المضجع

فان«16» شئت سلقناك و ان شئت علي اربع

و ان شئت بثلثيه و

ان شئت به أجمع

فقالت به: اجمع فانّه«17» للشّمل اجمع و ابو العلاء المعرّي«18» در حق ايشان گويد«19»- چون مسيلمه بانگ نماز كردي و زن پيشنمازي«20»:

-----------------------------------

(1). مر: كرده اند.

(2). مر: به.

(3). لت: رفت.

(4). لت: به.

(5). لب، مر: بنو فراره.

(6). اساس: حصون، مج، وز، مت، مر: حصين، آج، لب، لت، آن: حصور.

(7). مج، وز: بدن الفرازي، بم، آن، مر: بدر الفرازي.

(8). لب، آف، مر: عطفان.

(9). آج، لب بم، آف، آن: بنو سلّم. [.....]

(10). مج، وز، مت، بم، لت، مر او.

(11). مج، وز، لت، مر: سجاج بنت المنذر، مت: سجاح بنت المنذر، آج: سجاح بنت المنقذ، بم، آف: سجاح بنت الميقذ.

(12). لت، مر: به زن.

(13). لت، مر: شد.

(14). مر: رفت.

(15). مر شعر.

(16). مج، وز، مت، آج، لب، آف، لت، آن: و ان.

(17). آج، لب: فان.

(18). وز: ابو العلامة مصري.

(19). آن: گفت.

(20). آف، آن: پيشنمازي كردي، مر بيت.

صفحه : 6

أمّت سجاح و والاها مسيلمة كذّابة في بني الدّنيا و كذّاب

و جماعتي از بنو كنده مرتد شدند و أشعث«1» قيس را رئيس خود كردند و بنو بكر بن الوائل«2» مرتد شدند به زمين بحرين و حطم«3» بن زيد را رئيس خود كردند و خداي تعالي همه را مقهور كرد در روزگار عمر«4» جبلة بن أيهم«5» الغسّاني مرتد شد و اصحابش، و اخبار ايشان در تواريخ مشهور است و اينكه جايگاه بيش ازين احتمال نكند و عمّار«6» ياسر گفت و حذيفة بن اليمان و عبد اللّه عبّاس- رضي اللّه عنهم- و باقر و صادق- عليهما السّلام«7»- گفتند: كه آيه در اهل بصره آمد.

و ارتداد افتعال باشد من الرّدّ و هو«8» مطاوع ردّ باشد، يقال: رددته فارتدّ، باز گردانيدم او را

بازگشت«9». و در شرع عبارت باشد از رجوع از اسلام با كفر، و حكم ايشان طرفي گفته شده است.

فَسَوف َ يَأتِي اللّه ُ بِقَوم ٍ«10»كما ما «13» حسب حال! گفت: بيار«14» شعر:

و كان علي ّ ارمد«15» العين يبتغي دواء فلمّا لم يحس ّ مداويا

رماه رسول اللّه منه بتفلة فبورك مرقيّا و بورك راقيا

و قال ساعطي الرّاية اليوم صارما كميّا محبّا للرّسول مواليا

يحب ّ الهي و الاله يحبّه به يفتح اللّه الحصون الاوابيا«16»

فاصفي بها دون البريّة كلّها عليّا و سمّاه الوزير المواخيا

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز: اسب.

(2). آج، لب: عرضه.

(3). مج، مت، وز، لت، آن، مر: در نگريد.

(4). مج، مت، وز، لت، مر و.

(5). آج، لب، بم، مر: برخواست.

(6). مج، مت، وز، لت: چشم بر كرد، مر: چشم به كرد.

(7). مج، مت، وز، لت، و. [.....]

(8). مج، مت، وز: گشاده بود.

(9). مج، مت، وز: دستور ده، بم، آف لت، مر: دستور باشد.

(10). مج، مت، وز: كه.

(11). مج، مت، وز، بم، آف، لت، آن، مر: بيتي.

(12). لت: مر بگويم.

(13). لت: بز.

(14). مج، مت، وز، آج، مر گفت، لت: بگو.

(15). آج، لب: ايرمد.

(16). آن: الاوليا.

صفحه : 9

پس اينكه خصلت«1» محبّت من الطّرفين بالاتّفاق در او حاصل است. دگر«2» قوله:

أَذِلَّةٍ عَلَي المُؤمِنِين َ،«3» با مؤمنان ذلول و نرم و سازنده باشد.

در خبر است كه: يك روز امير المؤمنين علي- عليه السّلام- در حجره بود و غلامي از آن او بر در حجره نشسته بود. أمير المؤمنين او را آواز داد، او مي شنيد و جواب نمي داد. بيرون آمد و گفت: يا غلام آواز من نمي شنيدي«4»! گفت: بلي.

گفت: چرا جواب ندادي! گفت: [3- ر]

براي آن كه از تو ايمن بودم. امير

المؤمنين«5» عليه السّلام- شكر گزارد«6» خداي را«7»، كه مرا چنان كرد كه بندگان او، از من ايمن اند. اي غلام؟ برو كه تو را«8» آزاد كردم.

و در خبر است كه: روزي مي گذشت در بعضي كويهاي«9» كوفه، زني سبوي آب برگرفته بود و مي برد و مي گفت: اللّهم ّ احكم بيني و بين علي ّ بن أبي طالب،«10» خدايا تو ميان من و علي بو طالب حكم كن«11» و زن او را نشناخت، امير المؤمنين پيش او آمد و گفت: اي زن؟ تو را با علي بو طالب«12» چيست! گفت: شوهر مرا به بعضي جايها فرستاده«13» تا مرا اينكه آب مي بايد كشيد«14». گفت: اي پرستار، خداي را اينكه سبوي«15» مراده تا من بردارم و علي را بگويم تا كس فرستد و شوهر تو را باز خواند، و سبوي آب برگرفت و با او به در سراي او برد. چون همسايگان او را بديدند، گفتند: هي؟ رها كرده اي«16» تا امير المؤمنين سبوي آب برداشته است و به خانه تو مي آورد«17»، گفت«18»:

اينكه امير المؤمنين است، بدويد و در پاي او افتاد و عذر خواست و گفت: زينهار«19»، اي

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز: جمله.

(2). مج، مت، وز: ذكر.

(3). مج، مت، وز أَعِزَّةٍ عَلَي الكافِرِين َ

(4). مت: نشيندي، آن: نمي شنوي.

(5). لت: امير، آن علي. [.....]

(6). مج، مت، وز، بم، آن، مر: شكر گذارد.

(7). مج، مت، وز، لت، مر و گفت سپاس خداي را.

(8). مج، مت، وز، لت، مر به اينكه شكر.

(9). مج، مت، وز، مر: كوچه ها.

(10). مج، مت، وز، لت، مر بار.

(11). مج، مت، وز، لت: حاكم تو باش.

(12). مر: علي بن ابي طالب.

(13). مج، مت، وز، لت، مر است.

(14). مج، مت، وز، لت، مر: كشيدن.

(15).

مج، مت، وز، لت، مر: تلّه.

(16). مر: رها كردي.

(17). مج، مت، وز، لت، مر: مي آرد.

(18). مج، مت، وز، لت، مر: او گفت.

(19). مج، مت، وز، لت، مر: زنهار. [.....]

صفحه : 10

امير المؤمنين؟ من ترك ادب كردم، و تو را نشناختم، گفت: روا باشد. هر گاه«1» كه تو را كاري باشد يا تقصيري يا حاجتي مي آي و مي خواه و التماس مي كن تا كه شوهرت باز آيد«2»، زن گفت: جزاك اللّه خيرا افضل ما جزي اماما عن رعيّته، و در خبر است كه: پس«3» وفات امير المؤمنين«4»- عليه السّلام- ضرار بن عبد اللّه الضّبي ّ«5» در نزديك معاويّه شد، گفت: ما فعل ابو تراب! چه كرد ابو تراب! گفت:

كان عبدا للّه دعاه فاجابه، بنده بود«6» خداي را خدايش بخواند اجابت كرد. گفت:

صف لي بعض اخلاقه، بعضي اخلاق او مرا وصف كن، گفت: مرا از اينكه عفو كن، گفت: لا بد است گفت: چون«7» لا بد است بشنو: كان و اللّه اوّل«8» من لبّي«9» و كبّر، و افضل من تقمّص و اعتجر«10» و اكرم من ناحي ربّه و سهر، و اعلم من قرّب و نحر، و اجود من تصدّق بابيض و اصفر و خير من اقبل و ادبر، بعد محمّد سيّد البشر. گفت:

او نخستين كسي است كه اجابت كرد خداي را و پيغامبر«11» را در ايمان، و فاضلتر كسي كه پيراهن«12» در پوشيد و كريمتر كس«13» كه با خداي مناجات كرد، و عالمتر كس«14» كه نحر و قربان كرد، و سخيتر كس«15» كه زر و سيم داد و بهتر كس«16» كه آمد و شد«17» كرد، پس محمّد مصطفي كه بهترين خلقان است.

گفت: زدني يا ضرار، بيفزاي اي ضرار،

گفت: كان و اللّه شديد القوي، بعيد المدي يقول فصلا و يحكم عدلا تنفجر الحكمة من جوانبه ينطق العلم من نواحيه، لا يطمع القوي ّ في باطله و لا يؤيس الضّعيف من عدله و كان و اللّه يجيبنا اذا سئلناه«18»، و يلبّينا اذا دعوناه، و كان فينا كاحدنا، و كان مع قربه و تقرّبه الينا، لا نكلمه هيبة، و لا نبتديه جلالة، و اشهد باللّه لقد رأيته في بعض مواقفه، و قد ارخي اللّيل سدوله، قابضا

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت، مر: گه.

(2). مج، مت، وز، لت، مر: باز آمدن.

(3). مج، وز، لت: از پس، لب: پس از، مر: بعد از.

(4). آن علي.

(5). مج، مت، وز، لت، مر: ضرار بن عبد اللّه الضبي.

(6). وز، آج، لت، مر: بنده اي بود.

(7). وز: چرا.

(8). مر: اولي.

(9). مج، مت: اي، وز: لهي، لب، لت: لبي، مر: صلّي.

(10). اساس: اعجز، با توجه به مج تصحيح شد.

(11). همه نسخه بدلها: پيغمبر.

(12). مج، مت، وز، لت، مر: پيرهن. (16- 15- 14- 13). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر: كسي.

(17). مج، مت، وز، لت، مر: آمد شد. [.....]

(18). مج، وز، مت: سأل.

صفحه : 11

علي لحيته، يتململ السّليم، يبكي بكاء الواله«1» الحزين، يناجي ربّه و يعاتب نفسه، و يقول يا دنيا الي ّ تعرّضت ام بي تسوّقت هيهات، هيهات، لا حان حينك، غرّي«2» غيري، قد أبنتك ثلاثا لا رجعة لي اليك، فعمرك قصير، و عيشك حقير، و خطرك يسير.

گفت: و اللّه؟ كه مردي سخت قوّت بود، دور غايت بود كه گفتي سخنش فصل بودي و چون قضا كردي حكمش عدل بودي، حكمت«3» از جوانب«4» پهلوهاي او بردميدي و علم«5» از نواحي او سخن مي گفتي، قومي

را در باطل طمع نيفكندي، و ضعيف را از عدل خود نوميد«6» نكردي، و در ميان او از روي تواضع چون«7» يكي از ما بودي«8»، چون«9» چيزي خواستمي«10» بدادي، و چون نخواستمي«11» ابتدا كردي [3- پ]

و چون او را بخواندمي«12» به لبّيك جواب كردي«13»، آنگه با آن كه چنين نزديك بودي به ما و تقرّب كردي، ما از«14» هيبت او با او سخن نيارستمي گفت«15» و از جلالت موقع و تعظيم او در چشم ما ابتدا نيارستمي«16» به«17» او، و سوگند مي خورم به خداي كه ديدم او را در بعضي شبها، شب تاريك شده، كه محاسن به دست گرفته بود و بر خويشتن مي پيچيد و اضطراب مي كرد چون مرد مار گزيده و مي گريست چون مصيبت رسيده، گاه با خدا مناجات كردي«18»، و گاه با خود عتاب مي كرد، و گاه با دنيا خطاب مي كرد و مي گفت: اي دنيا مرا تعرّض مي كني! يا با من به بازار«19» مي كني؟ هيهات؟ دور باش از من كه وقتت مباد با من، جز مرا بفريب«20» كه من به«21» فريب تو

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، مر: واله.

(2). مج، مت، وز، لت، غير.

(3). مج، مت، وز، لت، مر: علم.

(4). مج، مت، وز، لت، مر و.

(5). مج، مت، وز، لت، مر: حكمت.

(6). آج، لب: نا اميد.

(9- 7). مج، مت، وز، لت، مر: چو.

(8). مج، مت، وز: بود.

(10). مج، مت، وز، لت: بخواستماني.

(11). لت، مر: نخواستماني.

(12). لت، مر: بخواند ماني.

(13). لت، مر: جواب دادي.

(14). مج، مت: به ما، وز: با، لت، مر: ما به. [.....]

(15). مج، مت، وز، لت، مر: نيارستماني گفتن.

(16). مج، مت، وز، لت، مر: نيارستماني.

(17). مج، مت، وز، لت، مر: تا.

(18).

مج، مت، وز، لت، مر: مي كردي.

(19). لت: آزار مي كني.

(20). مج، مت، وز: فريب، لت، مر: فريب ده.

(21). مج، مت، وز، لت، مر: بر.

صفحه : 12

غرّه«1» نشوم، طلاقت دادم«2» سه بار طلاقي«3» كه بعد از آن«4» رجعت نباشد كه عمرت كوتاه است و زندگانيت حقير است و خطر و مقدارت اندك است. آنگاه چون سخن به اينكه جا رسانيد، گريه بر او غلبه كرد و بگريست.

معاوية گفت كه: كان و اللّه كما ذكر، به خداي كه علي (ع) همچنان بود كه او گفت. آنگه«5» گفت: كيف كان حبّك له، چگونه دوست داري«6» او را! گفت:

كحب ّ ام ّ موسي لموسي، چنان كه مادر موسي موسي را«7»، و اعتذر الي اللّه من التّقصير، و عذر مي خواهم خداي را از تقصير، گفت: كيف كان حزنك عليه، حزن و اندوه تو بر او چون بود! گفت: حزن والدة ذبح واحدها في حجرها، گفت: چون حزن مادري كه يك فرزند دارد و در كنارش كشند«8» لا يرقأ دمعها و لا يذهب حزنها الي يوم القيمة، آب چشمش كم نشود و غمش را كناره نباشد تا قيامت.

امّا قوله: أَعِزَّةٍ عَلَي الكافِرِين َ، بر كافران عزيز و صعب و غالب بود، اينكه آن است كه در امّت كس خلاف نخواهد كردن كه وقعات و وقفات او در هر موقف چه موقع داشت و چه اثر كرد و هر شجاع كه نام او شنيد كس را زهره نبود، فكيف طعم او چشيدن و طعن او پيچيدن، همه به تيغ او كشته شدند و به قهر او سرگشته شدند و از بازوي او در خون آغشته شدند، تا راوي خبر گويد: كه روز صرح«9» أسد عويلم

از صف ّ كافران اسب برون زد در خبر است كه چهارصد من آهن بر او و بر اسبش بود ترك بر سر نهاده و از بالاي آن سنگي بسفته بود و چون مغفري كرده و رمحي چهل گز به دست گرفته و در ميدان مبارزات اسب را ناورد مي داد و اينكه بيتها مي گفت«10»:

و جرد شعال و زعف مذال و سمر عوال بايدي رجال

كاساد ديس و اشبال خيس غداة الخميس ببيض صقال

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت، مر: راست.

(2). آج، لب: داده ام.

(3). مج، مت، وز، لت، مر: طلاق بريده.

(4). مج، مت، وز، لت: چنان كم با تو، مر: چنانكه با تو.

(5). وز، لت، مر او را.

(6). مج، مت، وز، لت، مر: دوست داشتي.

(7). مج، مت، لت، مر: داشت، وز: دوست داشت. [.....]

(8). مج، مت، وز، لت، مر: اوش بكشند.

(9). مج، مت، وز، لت: مر: صوح، وز: صبوح، آج: صريح، لب: صريح.

(10). مج، مت، وز، مر شعر.

صفحه : 13

تجيد الضّراب و حزّ الرّقاب أمام العقاب غداة النّزال

تكيد الكذوب و تجري الهبوب و تروي الكعوب دما غير آل

چون مرد را بديدند و آواز او بشنيدند از او بترسيدند و از مبارزت او برميدند كس پيش او نيارست رفتن، و از«1» معروفان يكي گفت: و اللّه إن ّ لسانه هايل فكيف سنانه، و اللّه كه زبانش هايل است سنانش چون باشد«2». رسول- عليه السّلام- بر يك يك عرض«3» مي كرد مبارزت او كس رغبت نمي كرد تا گفت:

من له و له الامامة من بعدي،

كيست كه پيش او رود و از پس من، امامت او را [باشد]«4»: چون كسي«5» رغبت نكرد، امير المؤمنين علي- عليه السّلام- گفت: يا رسول

اللّه مرا دستور باشي«6» كه پيش او روم! گفت: جز تو كس«7» پيش«8» او نرود و با او مقاومت نكند. آنگاه او را پيش خود خواند و به دست خود عمامه در«9» سر او بست و او را گفت:

سر علي بركة اللّه في حرز من امان اللّه، علي ثقة بنصر اللّه.

او پيش اسد عويلم رفت يك دو بار با هم بگشتند يك بار امير المؤمنين علي- عليه السّلام- تيغ بر بالاي سر برد درقي«10» داشت از آهن در سر كشيد او تيغ بر ميان درقه زد، درق ببريد و سنگ ببريد و خود آهن ببريد و سر و پيشاني«11» [4- ر]

و كام و دهن و ذقن و گردن و سينه و شكم و كمر بست«12» تا«13» مرد را بر طول به دو نيم كرد، آنگه به تيغ«14» سرش از تن جدا كرد به دو نيمه و پيش رسول فرستاد. رسول- عليه السّلام- تكبير فتح كردند و شادمانه شدند و مسلمانان شاد شدند و او از آن جا برگشت منصور و مظفّر، مي آمد خرامان و اينكه بيتها مي گفت:

ضربته بالسّيف وسط الهامة بشفرة صارمة هذّامة

فبتّكت من جسمه عظامه و بيّنت من انفه ارغامه

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت، مر جمله.

(2). مج، مت، وز، لت: باد.

(3). مج، مت، وز، لت: عرضه.

(4). اساس ندارد، با توجّه به مت، بم، مر افزوده شد.

(5). مج، مت، وز، لت: كس.

(6). آج، لب: دستوري باشد، بم، آف: دستور باشد، لت: دستور ده، مر: دستوري ده.

(7). آج، لب، مر: كسي.

(8). لت: نزد.

(9). مج، مت، وز: بر.

(10). مج، مت، وز، لت، مر: درقه اي.

(11). مج، مت، لت، مر بيني. [.....]

(12). آن: وشت.

(13). مج،

مت، وز، لت، مر: تا، آج، لب، بم: آن.

(14). مج، مت، وز، لت، مر از او بركشيد.

صفحه : 14

انا علي ّ صاحب الصّمصامة و صاحب الحوض لدي القيامة

اخي نبي ّ اللّه ذو العلامة قد قال اذ عمّمني العمامة

نت الّذي بعدي له الامامة

گفت: برادر من كه رسول رب ّ العزّة است به وقت آن كه مرا عمامه در سر بست گفت: امامت تو را، عمامه كرامت بر سرش«1» نهاد و طوق امامت در گردنش افگند، گفت: عمامه بستان عاجلا و امامت آجلا، عمامه از من و امامت از خدا عمامه به صلت و امامت به خلعت«2»، عمامه به تقدمه امامت به تكرمه، عمامه به اتّفاق و امامت به استحقاق چون به اينكه سر حمايت دين به دست تو باشد به آن سر رعايت دين به قلم تو باشد«3». چون به آغاز تقويت اسلام از تو است، به انجام تربيت آن هم به تو باشد. امروزت«4» رايت و عمامه و فردات ولايت و امامت. اينكه به تقدمه بستان و بنشان دار كه بر اثر اينكه آيت ولايتت رسد، كه: إِنَّما وَلِيُّكُم ُ اللّه ُ، تو در باب جهاد مجاهده كن و با اعداي دين مكابده كن و دين مرا بيارا و«5» جلوه كن«6» كه تا به مكافات اينكه تو را به بازو جلوه كنم«7» امروزت روز هرير است تا فردا كه روز غديرت باشد اينكه معامله را پيش از آن به ثنا مقابله كنم كه: يُجاهِدُون َ فِي سَبِيل ِ اللّه ِ وَ لا يَخافُون َ لَومَةَ لائِم ٍ، گفت: آنان كه آيات«8» در حق ّ ايشان است، او نه از بيگانگان بل از خويشان است بر مؤمنان«9» ذلول است مر كافران را

مذل ّ است رسول مرا شاهد است و در دين من مجاهد است به ملامت لايمان مبالات نكند از كس دامنش نگيرد، گفت كسي«10» حجابش نشود، آن كه از تيغ ابطال نترسد، از ملامت جهّال كي انديشد تو بر سر ملامت مي باش كه او بر ره سلامت است و بر طريق استقامت است و بر عزم ادامت و استدامت است.

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، آج، لب: سر.

(2). مج، مت: خلقت.

(3). مج، مت، وز، مر: بايد.

(4). مج، مت، وز: امروز.

(5). مج، مت، وز: به بازو.

(6). وز: كنم.

(7). مج، مت: بم، آف، لت، آن: تا نه پس به مكافات اينكه تو را به بازو جلوه كنم.

(8). وز، لت، مر: آيد.

(9). مر: مؤمنات، مت را.

(10). آج، لب كه.

صفحه : 15

قوله: يُجاهِدُون َ فِي سَبِيل ِ اللّه ِ وَ لا يَخافُون َ لَومَةَ لائِم ٍ، اينكه وصف هم بدو«1» لايق است براي آن كه باتّفاق آن جهاد كه او كرد و بذل جهد و افراغ طاقت در قتال دشمنان دين در وقايع«2» از كس روايت و حكايت نكردند و آن را به شرح حاجت نيست چه به اجماع و اتّفاق از آن مستغني اند و امّا قتال او در عهد رسول با كافران و از پس او باطغات و بغات مشهورتر است از حديث ابو موسي اشعري«3» و حديث خالد بن وليد«4» و رسول- عليه السّلام- در حيات خود او را به آن خبر داد و گفت آن كه:

ستقاتل النّاكثين و القاسطين و المارقين

، گفت: تو با اينكه سه گروه كارزار كني: از ناكثان و ايشان«5» اهل بصره بودند و قاسطان، معاويه و اهل شام بودند و مارقان، خارجيان بودند از قوم او كه بر«6» او

بيرون آمدند پس از حكمين و قصّه آن در تواريخ و اهل سير مشهور است و چون به آن«7» رسيم«8» كه لايق اينكه حال باشد، بود كه طرفي گفته شود.

دگر رسول- عليه السّلام- گفت:

منكم من يقاتل علي تأويل القران كما قاتلت علي تنزيله

، از شما كسي باشد كه قتال كند بر تأويل قرآن چنان كه من قتال كردم بر تنزيلش! ابو بكر گفت«9»، انا ذا يا رسول اللّه، قال لا، من باشم آن كس«10» گفت: نه، عمر گفت«11»: من باشم، گفت: نه،

و لكن خاصف النّعل في الحجرة

، و لكن آن است كه نعل من مي دوزد«12» در حجره، چون نگاه كردند امير المؤمنين علي را- عليه السّلام [4- پ]

ديدند كه از حجره برون«13» آمد و نعل رسول- عليه السّلام- به دست گرفته، كان للنّعل خاصفا و كان النبي ّ لمدحه واصفا، او نعل پاي رسول مي پيراست و رسول- عليه السّلام- تاج سر او مي پيراست، و الايادي قروض. پس هر كه«14» آيت را تأمّل كند اوصافي كه آيت بر او مشتمل است داند كه به هيچ [كس]«15» از صحابه

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت، مر: به او. [.....]

(2). مت: واقع.

(3). مج، مت، وز: الشعري.

(4). مج، مت، وز، لت، مر: خالد بن الوليد.

(5). مج، مت، وز، لت، مر در قتال.

(6). آج، لب: با.

(7). مج، مت، وز، لت، مر: جاي.

(8). مت: دهيم.

(9). اساس رضي اللّه عنه.

(10). مج، مت: اينكه كسي.

(11). اساس، آن رضي اللّه عنه.

(12). مج، مت، وز، لت، مر: مي پيرايد.

(13). مج، مت، وز، لت، آف، آن، مر: بيرون.

(14). مج: پس آيه هر كه را، مت: پس در آيت هر كه.

(15). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد.

[.....]

صفحه : 16

رسول- عليه السّلام- لايق نيست مگر با«1» امير المؤمنين علي- عليه السّلام. پس حمل كردن بر او واجب باشد.

و مورد آيت چنانستي كه گروهي از سر تحكّم و تعذّر«2» گفتند ما مي برويم عجب از آن نامده كه گويد بخواهم رفتن«3»، در حق ّ كسي صورت بخواهد بستن«4» كه او آمده باشد فامّا نيامده چگونه رود و اعتبار به ظاهر حال نيست«5» به مآل است از اينكه جا«6» گفت رسول- عليه السّلام-

7» لا تعجبوا بعمل عامل حتّي تنظروا« بم يختم له

، عجب مداريد«8» از عمل عاملي و كار«9» كارداني«10» تا بنگر«11» كه خاتمه او بر چه خواهد بودن، حقيقت بدايت او از نوشته خاتمه او بر تواني خواند«12» اگر به آخر برود بدانند كه به اوّل نيامده است كه اينكه راهي است كه هر كه در او به مقصد رسيد مقصود بيافت از او برگشتن صورت نبندد. از اينكه جا گفتند [اهل معني كه: الّذين رجعوا إنّما رجعوا من الطريق لا من الصديق و لو وصلوا ما انفصلوا]

گفتند:«13» آنان كه برگشتند از ره برگشتند نه از مقصود چه اگر هيچ اتّصالي«14» يافته بودندي انفصال نكردندي.

حق تعالي گفت: اينكه درگاه نه آن جاي«15» است كه بر او تحكّم شما پيش«16» شود اگر شما بروي«17» بروي كه رفته بهي«18» رفتني رفته به، و روي نهاده به سفر آن كه از حضرت«19» رود«20» به سفر رود آن كه از حضرت«21» برود«22» به مصحّف سفر رود شما برويد

-----------------------------------

(1). مت: به.

(2). وز، لت: تعزّر، مر: تعزّر.

(3). آف: نخواهم رفتن.

(4). مج، مت، وز، لت، مر: صورت بندد، آج، لب: نخواهد بستن.

(5). مج، مت، وز، لت، مر نظر.

(6). آج،

لب، آف، آن: آن جا.

(7). مج، مت، وز، لت، مر: تنظروا.

(8). آف: ندانيد.

(9). آج، لب: كارزار.

(10). مج، مت، وز، لت، مر: كارداري.

(11). مج، مت، وز، مر: بنگريد، آج، لب، لت، آن: بنگري، آف: بنگرد.

(12). مج، مت، وز، لت، مر: خواندن.

(13). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(14). مج، مت، وز: اتصال. [.....]

(15). مج، مت، وز، مر: چنان.

(16). آف، آن: پيش.

(17). مت، آج، لب، برويد.

(18). آج، لب، لت: بهيد.

(19). مج، آج، لب، آف، آن، مر: حضر.

(20). مج، مت، وز، آج، لب، آف، لت، آن، مر: برود. 21. مر: حضر.

(22). آف، آن: رود.

صفحه : 17

كه من به بدل شما قومي«1» آرم كه صفت ايشان عكس صفت شما باشد چندان كه در شما عداوت است در ايشان محبّت باشد چون ايشان را با من محبّت باشد مرا در حق ّ ايشان به اضعاف آن محبّت باشد و محبّت خود چيزي است كه از يك طرف صورت نبندد«2» عجب آن كه«3» در حق ّ ايشان از من همه مصحّف محبّت باشد، اعني محنت به محنت از محبّت من بر«4» نگردند و به بلا روي از من برنتابند چو محب ّ من باشند«5» محبوب من شوند و چون دوستي در حق ّ من باخلاص دارند دوستان مرا دوست دارند و دشمنان مرا دشمن دارند، با دوستان من ذلول و نرم باشند و با دشمنان من صعب و درشت باشند، چنان كه در ذكر آيت وصف كرد ايشان را: أَشِدّاءُ عَلَي الكُفّارِ رُحَماءُ بَينَهُم«6»يُجاهِدُون َ فِي سَبِيل ِ اللّه ِ، در محل ّ جرّ است براي آن كه صفت قوم است، و التّقدير: مجاهدين في سبيل اللّه غير خائفين ملامة لائم و «لائم»،

بر نكره براي ابهام گفت، يعني هر ملامت گو كه باشد. ذلِك َ فَضل ُ اللّه ِ يُؤتِيه ِ مَن يَشاءُ، اينكه فضل و نعمت خداي است تا به آن كس دهد خداي تعالي كه خواهد يعني آن كه به اينكه پايه و منزلت برسد نرسد جز به توفيق و الطاف او و او به آن متفضّل است آن بر او از خداي تعالي فضلي باشد و آن فضل به آن كس كند كه«1» خواهد و به آن خواهد كه كند كه اهليّت و صلاحيت آن دارد چه حكمت اينكه واجب كند. وَ اللّه ُ واسِع ٌ عَلِيم ٌ، خداي تعالي فراخ عطاست، بخل نكند به عطا و لكن عليم است و دانا جز بر وفق حكمت و صلاح نفرمايد كردن.

إِنَّما وَلِيُّكُم ُ اللّه ُ وَ رَسُولُه ُ، الاية. خلاف كردند در سبب نزول آيه و آن كه در حق ّ كه«2» آمد، بعضي گفتند در عبادة صامت«3» و عبد اللّه بن ابي ّ سلول«4» آمد چنان كه اشاره كرده شد در آيت مقدّم و بعضي گفتند در عامّة مؤمنان و مراد به راكعون«5» خاضعون است و جماعتي بسيار از صحابه چون أبو ذرّ الغفاري ّ و جابر بن عبد اللّه الانصاري ّ و عبد اللّه بن العبّاس و ابو رافع مولي رسول اللّه و عمّار بن ياسر و عتبة بن ابي حكيم«6» و غالب بن عبد اللّه و غيرهم، و از مفسّران«7» مجاهد و سدّي و علي ّ بن الحسين المغربي ّ و محمّد بن جرير الطّبري ّ- امام اصحاب الحديث- و علي ّ بن عيسي رمّاني- و او معتزلي است.

گفتند آيت در امير المؤمنين علي آمد كه در ركوع انگشتري به سائل داد و بر اينكه، اجماع اهل بيت«8» است، و

ثعلبي مفسّر اصحاب الحديث در تفسيرش اينكه خبر به اسناد بياورد، از اعمش عن عباية«9» الاسدي ّ از عبد اللّه عبّاس«10» كه او گفت: من سالي از سالها به مكّه حاضر بودم بر كنار زمزم نشسته بودم و خلقي عظيم بر من جمع شده و

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت، مر او.

(2). مج، مت، وز: كي.

(3). آف: عباد صامت.

(4). مج، مت، وز: عبد اللّه بن ابي ّ بن سلول. [.....]

(5). آج، لب، لت و.

(6). مج، مت: عتبه بن ابي سهيم، وز: عتبه بن ابي لهيم.

(7). مج: فقران.

(8). مج، مت، وز، لت، مر: اهل البيت.

(9). آج، عتابة.

(10). مر: عبد اللّه بن عباس.

صفحه : 20

من حديث روايت مي كردم از رسول- عليه السّلام- مردي بيامد لثام بر بسته و در برابر من بنشست هر گه من گفتم: قال رسول اللّه، او گفت: قال رسول اللّه، هر گه كه من خبري روايت كردم، او خبري روايت كرد، من او را گفتم: به خداي بر تو كه بگوي تا تو كيستي كه من تو را نمي شناسم! او لثام [5- پ]

باز كرد و روي به قوم كرد و گفت:

الا من: عرفني فقد عرفني و من لم يعرفني فانا جندب بن جنادة البدري ّ ابو ذرّ الغفاري ّ سمعت رسول اللّه:- صلّي اللّه عليه- و آله بهاتين و الّا فصمّتا و رأيت بعيني ّ و الّا فعميتا يقول: علي ّ قائد البررة و قاتل الكفرة منصور من نصره و مخذول من خذله»

، گفت: هر كه مرا شناسد خود شناسد و هر كه مرا نشناسد، من جندب بن جنادة البدري ّ ام ابو ذرّ غفاري از رسول خدا«1» شنيدم به اينكه گوشها و اگر نه چنين است كر

باد و به اينكه چشمها ديدم و الّا كور باد كه مي گفت: علي پيشرو ابرار است و قاتل كفّار است، ناصر او از قبل خدا«2» منصور است و خاذل او مخذول. آنگه گفت:«3» با رسول خداي نماز بكرديم«4» نماز پيشين سائلي«5» در مسجد سؤال كرد. كس او را چيزي نداد سايل دست برداشت و گفت:«6» گواه باش كه در مسجد رسول تو سؤال كردم كس«7» مرا چيزي نداد. علي«8» نماز مي كرد به ركوع در بود، اشاره كرد به انگشت به سايل و انگشت برداشت تا سايل انگشتري از انگشت او برون كرد«9»، و گواهي دهم كه انگشتري در دست راست داشت و رسول- عليه السّلام- مي نگريد چون علي«10» (ع) انگشتري بداد وسايل خشنود شد، رسول- عليه السّلام- سر سوي آسمان كرد و گفت:

اللّهم ّ إن ّ اخي موسي سألك فقال: رَب ِّ اشرَح لِي صَدرِي وَ يَسِّر لِي أَمرِي وَ احلُل عُقدَةً مِن لِسانِي يَفقَهُوا قَولِي وَ اجعَل لِي وَزِيراً مِن أَهلِي هارُون َ أَخِي اشدُد بِه ِ أَزرِي وَ أَشرِكه ُ فِي أَمرِي

فانزلت فيه قرانا ناطقا، سنشد عضدك باخيك و نجعل لكما سلطانا

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، مر جل جلاله.

(2). مج، مت، وز، آن: خداي.

(3). مج، مت، وز، آج، لت يك روز

(4). مج، مت: نماز مي كرديم، وز: نماز مي كردم، مر: نماز كرديم.

(5). آن: سائل.

(6). مج، مت، وز، آج، لت، مر بار خدايا.

(7). آج: كسي.

(10- 8). مر عليه السلام. [.....]

(9). مج، مت، وز، لت، مر: بگرفت، آج، لب: بيرون كرد.

صفحه : 21

الله فلا يصلون اليكما باياتنا، و انا محمّد نبيّك و صفيّك اللّهم ّ فاشرح لي صدري و يسّر لي أمري و اجعل لي وزيرا من أهلي عليّا اشدد به ظهري}

، گفت:

بار خدايا موسي تو را دعا كرد و از تو اينكه حاجت خواست بار خدايا؟ دل من تو روشن گردان و كار من آسان گردان و بند از زبان من بردار تا مردمان سخن من بدانند، و مرا وزيري كن از اهل من هارون كه برادر من است پشت من«1» به او قوي كن و او را با من در كار من شريك كن. تو بار خدايا«2»؟ در كار«3» او قرآن فرستادي و دعايش به اجابت مقرون كردي و گفتي: سَنَشُدُّ عَضُدَك َ بِأَخِيك َ وَ نَجعَل ُ لَكُما سُلطاناً«4»- الآية.

بار خدايا من پيغامبر توام«5» گزيده«6» توأم از تو همين«7» مي خواهم بار خدايا دلم روشن گردان و كارم آسان گردان و مرا از اهل من وزيري كن علي بو طالب«8»، پشت من به او قوي دار اينكه دعا تمام نكرده بود كه جبرئيل آمد«9» گفت: بخوان، گفت: چه خوانم! گفت: إِنَّما وَلِيُّكُم ُ اللّه ُ وَ رَسُولُه ُ وَ الَّذِين َ آمَنُوا الَّذِين َ يُقِيمُون َ الصَّلاةَ وَ يُؤتُون َ الزَّكاةَ وَ هُم راكِعُون َ.

امّا از طريق جابر عبد اللّه انصاري«10» او روايت كند«11» كه: يك روز رسول- عليه السّلام- در مسجد نماز مي كرد نماز پيشين بگزارد«12» و پشت باز داد ساعتي، اعرابي از ميان قوم برخاست، اثر فقر بر وي پيدا و روي به رسول- عليه السّلام- كرد و اينكه بيتها انشاد كرد:«13»

اتيتك و العذراء تبكي برنّة و قد ذهلت ام ّ الصّبي ّ عن الطّفل

و اخت و بنتان و ام ّ كبيرة و قد كدت«14» من فقري اخلّط في عقلي

و قد مسّني عري و ضرّ وفاقه و ليس لنا ما ان يمرّ و ما يحلي

و ما المنتهي الّا اليك مفرّنا و اينكه مفرّ

الخلق الّا علي الرّسل

-----------------------------------

(1). آج، لب: مرا.

(2). مج، مت، وز، لت: مر خداي.

(3). مج، مت، وز، لت، مر: باب.

(4). سوره قصص (28) آيه 35.

(14- 5). بم آف، مر: برگزيده.

(6). مر: اينكه.

(7). مج، مت، وز، مر: علي ابو طالب.

(8). سورة المائدة (5) آيه (55).

(9). آج، لب، آن، مر: جابر بن عبد اللّه انصاري.

(10). لت: گفت.

(11). مج مت، وز، بم، مر: بگذارد.

(12). مج، مت، وز، مر شعر.

(13). مج، مت، وز، لت، مر: كدت. [.....]

صفحه : 22

رسول- عليه السّلام- گفت: كيست كه او را چيزي دهد و ضامنم من او را به درجه اي كه نزديك باشد به«1» درجه من و ابراهيم خليل! اعرابي برگرديد هيچ كس او را چيزي نداد. امير المؤمنين علي- عليه السّلام- در زاويه مسجد نماز نوافل مي كرد در ركوع بود انگشتري«2» برداشت تا اعرابي انگشتري از انگشت او بيرون كرد«3»، با«4» انگشتري فرو نگريد نگيني گرانمايه بر او بود، شادمانه شد«5» اينكه بيتها بر خواند:

ها انا مولي لآل ياسين ارجو من اللّه اقامة الدّين

هم خمسة في الانام كلّهم لانّهم في الوري ميامين

و جبرئيل آمد- عليه السّلام- و اينكه آيت آورد: إِنَّما وَلِيُّكُم ُ اللّه ُ وَ رَسُولُه ُ«6»، و بر رسول خواند. رسول- عليه السّلام- اعرابي را گفت: كيست آن كه تو را چيزي داد! گفت:

برادر و پسر عمّت علي ّ بو طالب«7». رسول- عليه السّلام- گفت:

هنيئا لك يا علي ّ،

گوارنده باد تو را به آن«8» درجه كه نزديك است به درجه من و ابراهيم خليل، آنگه چون صحابه آن ديدند هر كس كه انگشتري داشت«9» بداد تا در خبر است كه اعرابي«10» چهار صد انگشتري در آن روز بدادند اعرابي شادمانه شد و دانست كه

آن هم از بركت امير المؤمنين- عليه السّلام- است اينكه بيتها انشاد كرد:

انا مولي لخمسة نزلت فيهم السّور

أهل طه و هل اتي فاقرؤا تعرفوا الخبر

و الطّواسين بعدها و الحواميم و الزّمر

انا مولي لهؤلاء عدوّ لمن كفر

و حسّان بن ثابت حاضر بود خواست تا او را نيز در اينكه ميدان شوطي بود، اينكه بيتها انشاد كرد:

علي ّ ولي ّ المؤمنين اخو الهدي و افضل ذي نعل و من كان هاديا

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، مر: از.

(2). مج، مت، وز، آف، لت، مر: انگشت.

(3). مج، مت، وز، لت، مر: بگرفت.

(4). مج، مت، وز، آف، لت، آن، مر: به.

(5). مر و.

(6). مج، مت، وز، لت، مر الآية.

(7). وز: ابو طالب.

(8). مج، مت، وز: باز.

(9). مج، مت، وز، لت، مر آن روز.

(10). مج، مت، وز، لت، مر را.

صفحه : 23

و اوّل من ادّي الزّكوة بكفّه و اوّل من صلّي و من كان زاكيا

فلمّا اتاه سائل مدّ كفّه اليه فلم يبخل و لم يك خافيا«1»

فدس ّ«2» إليه خاتما و هو راكع و ما زال اوّاها الي الخير داعيا

فبشّر جبريل النبي ّ محمّدا بذاك و جاء الوحي في ذاك صاحيا«3»

طاووس روايت كرد از عبد اللّه عبّاس و كسي از او پرسيد اينكه آيت كه چه معني دارد و در كه آمد«4»! گفت: آيت در«5» علي بو طالب«6» و معني آيت آن است كه: فرمان و ولايت خداي راست و كس را با خداي«7» در آن شركت نيست از مخلوقان«8»، و از خداي گذشته فرمان و ولايت رسول راست، و كس را در آن با او شركت نيست از مخلوقان. و از رسول- عليه السّلام- گذشته، فرمان

و ولايت علي بو طالب«9» راست و كس را با او در آن شركت نيست از مخلوقان«10» و رسول- عليه السّلام- به اينكه آيت احتجاج كرد.

كلبي ّ روايت كرد از ابو صالح از عبد اللّه عباس كه او گفت سبب نزول آيت آن بود كه: عبد اللّه سلام و جماعتي از أحبار يهود«11» كه ايمان آورده بودند گفتند: يا رسول اللّه؟ آنان كه خويشان ما بودند از ما تبرّي كردند براي آن كه ما به تو ايمان آورديم و ما تنها مانده ايم و از خانه ما تا مسجد تو مسافت دور است و ما مستوحش مي شويم از آن كه كس با ما اختلاط نمي كند، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد براي تسليت ايشان و گفت: اگر شما را ولايت و دوستي جهودان نيست خداي تعالي ولي ّ شماست و پيغامبرش و آن مؤمنان«12» كه نماز كنند و زكات دهند و ايشان راكع باشند، و در آن روز امير المؤمنين علي«13» در ركوع انگشتري به سائل داده بود.

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت، مر: حافيا. . مج، مت: صافيا، وز، بم، آف، آن: حافيا، لت، مر: جافيا.

(2). اساس، وز: قدس، با توجه به مج و مت تصحيح شد.

(3). لت، مر: ضاحيا.

(4). مج، مت، وز: آمده است. [.....]

(5). مج، مت، وز حق.

(9- 6). مت، مر: ابو طالب.

(7). آج، لب، بم، آن: او، مر تعالي.

(10- 8). مج، مت، وز، آن: مخلوقات.

(11). مج، مت، وز، لت، مر: جهودان.

(12). مج، مت، وز، لت، مر: مومناني.

(13). مج، مت عليه السّلام.

صفحه : 24

عبد اللّه عباس گفت: چون علي انگشتري به سائل داد [6- پ]

و اينكه آيت آمد، و رسول- عليه السّلام- آيت بخواند-

سائل بخواند سائل را پرسيد كه: تو را كه چيزي داد! گفت: آن جوان كه در نماز است. گفت: در چه حال بود از نماز، گفت: در ركوع، رسول- عليه السّلام- شادمانه شد و دانست كه [آيت]«1» در علي آمد. حسّان بن ثابت حاضر بود، چون شادي رسول ديد خواست تا تقرّبي كند اينكه بيتها انشاد كرد:

ابا حسن«2» افديك«3» نفسي و مهجتي«4» و كل ّ بطيي«5» في الهدي و مسارع«6»

ايذهب مدحي ذا المحبّر«7» ضايعا و ما المدح في حب ّ«8» الاله بضايع

و انت الّذي اعطيت اذ كنت راكعا اقول فدتك«9» النّفس يا خير راكع

فانزل«10» فيه اللّه«11» خير ولاية فبيّنها في محكمات الشّرايع

و ابو بكر مردويه«12» الحافظ در كتاب فضائل«13» بياورد و او از جمله ائمّه«14» اصحاب حديث است اينكه حديث به چند طريق مختلف از جماعت بسيار از صحابه و اينكه بيتها بياورد آن جا:«15»

اوفي الزّكوة مع الصّلوة اقامها و اللّه يرحم عبده الصّابرا«16»

من ذا بخاتمه تصدّق راكعا و أسرّه في نفسه اسرارا

من كان بات علي فراش محمّد و محمّد يسري و ينحو الغارا«17»

من كان جبريل يقوم يمينه فيها و ميكال يقوم يسارا

من كان في القرآن سمّي مؤمنا في تسع آيات جعلن كبارا

و صاحب«18» دو بيت گويد:

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجه به مج افزوده شد.

(2). مر: حسني.

(3). مج، مت، وز: تفديك، مر: نفدك.

(4). آن: بهجي.

(5). لت، مر: مطّي.

(6). وز: مشارع، آج، لب، آف، آن مشارعي.

(7). مج، مت، لت: المخبّر. [.....]

(8). مج، مت، وز، لت، مر: جنب.

(9). مت، وز، آج: فديك، لت، بم: فدتيك.

(10). وز: لا نزال.

(11). مت، مر: اللّه فيه، آج: فيك الله.

(12). مر: مردود.

(13). لت: در حاشيه

آورده الفضائل.

(14). مت، آج، لب، آن: ايمه

(15). مت، اينكه جا، مج، مت، مر شعر.

(16). مج، مت: الصارا، وز، آج، لت، مر: الصبارا.

(17). اساس: بيت.

(18). وز: در حاشيه بن عبّاد.

صفحه : 25

و لمّا علمت بما قد جنيت«1» و أشفقت من سخط العالم

نقشت شفيعي علي خاتمي إماما تصدّق بالخاتم

ترجمتها«2» شعرا«3»:

چون جرم خويش ديدم و ترسيدم از خدا راندم بسي ز ديده به رخسار بر دموع

نام شفيع خود به نگين بر نوشتم آنك انگشتري ّ خويش ببخشيد در ركوع

و آيت دليل است بر امامت امير المؤمنين- عليه السّلام- و وجه استدلال«4» آن است كه خداي تعالي اثبات ولايت كرد«5» خود را به لفظ إنّما و فايده او إثبات الشّي ء و نفي ما سواه است، چنان كه كسي گويد: إنّما العالم فلان، يعني هو العالم لا غير، و إنّما لك عندي درهم، معني آن است كه: ليس لك علي ّ الّا درهم«6».

و لست با الأكثر منهم حصي و إنّما العزّة للكاثر

و مراد آن است كه عزّت نبود آن را كه كاثر نيست، و قوله: إِنَّمَا اللّه ُ إِله ٌ واحِدٌ«7»، معني آن است كه: لا اله الّا اللّه الواحد، و براي آن چنين آمد كه «إن ّ» تأكيد اثبات را باشد و «ما» اگر چه كافّه است شمّه اي از نفي در او مانده است براي آن كه اصل او چون حرف باشد نفي را بود پس صورت نبست كه يك چيز را نفي كند«8» و اثبات به يك جاي و نخواستند كه ما را از فايده فرو گزارند«9» گفتند اثبات چيز«10» را باشد و نفي ما سواه را، پس حق تعالي به لفظ إنّما اثبات كرد ولايت خويشتن،

و لفظ [ولي]«11» اولي فايده دهد به دلالت قولهم فلان ولي ّ هذا الأمر، أي اولي به من غيره و هو ولي ّ الطّفل و ولي ّ الدّم و ولي ّ النّكاح و منه الخبر«12» لا نكاح الّا بولي ّ مرشد و شاهدي عدل، مراد به ولي ّ در اينكه همه مواضع اولي است

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت: جنيت، مر.

(2). مج، مت: اينكه بيت را كسي ترجمه گفت، وز: اينكه دو بيت را كسي ترجمه گفت، لت: اينكه دو بيت را كسي ترجمه اي مي گفت.

(3). مج، مت، وز شعر. [.....]

(4). مج، مت، وز، لت، مر از.

(5). آج، لت: كرده.

(6). مج، مت، وز، لت و قال الشّاعر.

(7). سوره نساء (4) آيه 171.

(8). وز، لت: نفي كنند.

(9). مج، مت، آج، لب، آف، لت، آن: فرو گذارند.

(10). وز، لت: خبر.

(11). اساس: ندارد، با توجّه به وز افزوده شد.

(12). مج، وز، مت، لت، مر عنه.

صفحه : 26

و قال«1» الكميت«2»:

و نعم ولي ّ الأمر بعد وليّه و منتجع التّقوي و نعم المؤدّب

فلان ولي ّ عهد المسلمين اي اولي بهم.

و

قال- عليه السّلام - ايّما امرأة نكحت بغير اذن وليّها فنكاحها باطل.

و قوله تعالي حكاية عن زكريّا- عليه السّلام: فَهَب لِي مِن لَدُنك َ وَلِيًّا يَرِثُنِي«3»، أي اولي النّاس بميراثي.

و مبرّد گفت: الولي ّ و المولي و الاولي و الاحق ّ بمعني واحد و آيه خطاب است جمله مكلّفان را«4»، إِنَّما وَلِيُّكُم ُ اللّه ُ و رسول«5»- عليه السّلام- داخل است در خطاب و إمام داخل است در او براي آن كه ولايت خداي تعالي بر همه خلقان ثابت است، چون گفت: وَ رَسُولُه ُ، رسول عليه السّلام از ولايت خود بيرون شد چه ولايت كسي بر نفسش ثابت نباشد لاعتبار [7- ر]

الرّتبة«6».

بين المولي«7» و المولي ّ عليه چون گفت:

وَ الَّذِين َ آمَنُوا، رسول- عليه السّلام- ازين خطاب بيرون شد به حجّت اجماع و امام بيرون شد به اعتبار رتبه«8» چنان كه در حق ّ رسول- عليه السّلام- و حق تعالي اگر چه ذكر نام [خود]«9» و ذكر رسول مصرّح كرد ذكر امام مصرّح نكرد و لكن به وصف به جايي رسانيد كه جاري مجراي مصرّح بود گفت: ولي ّ شما كه مكلّفانيد و مخاطبيد به خطاب من، خداست تعالي«10» و او اوليتر است به شما از شما كه فرمان او بري و طاعت او را انقياد كنيد«11» و از او برگرفته به «واو» عطف كه معني او اشتراك«12» الثّاني في حكم الاوّل باشد، و رسول خداي به شما اوليتر است و در باب ولايت و اوليتري حكم او حكم خداست- عزّ و جل- در افتراض طاعت، و از او فرو دهم به «واو» عطف

-----------------------------------

(1). مر: شاعر.

(2). مج، مت، وز شعر.

(3). سوره نساء (19) آيه 5- 6.

(4). مج، مت، وز، في قوله.

(5). مج، وز، مت، لت و رسوله. [.....]

(6). اساس، بم: الروئية، آج، ريته، با توجه به مج، مت، وز تصحيح شد.

(7). مج، وز، مت، آج، لب: الولي، لت، مر: الوالي.

(8). اساس، آج، لب، آف: ريئة، با توجه به مج، مت، وز، لت تصحيح شد.

(9). اساس: ندارد، با توجه به مج افزوده شد.

(10). مج، وز، مت، مر: جل ّ جلاله.

(11). مج، وز، مت، كني/ كنيد.

(12) آج، لت، آن: اشتراك.

صفحه : 27

مؤمناني كه وصف ايشان آن است كه نماز كنند و زكات دهند در آن حال كه راكع باشند، و اينكه «واو» في قوله: وَ هُم راكِعُون َ، باتّفاق «واو» حال است.

و اجماع

است كه در نماز كس زكات نداد در ركوع مگر امير المؤمنين علي- عليه السّلام- اينكه وجه دلالت است از آيت به حكم ظاهر بر امامت امير المؤمنين- عليه السّلام- و اهل اشارت گفتند: چون حق تعالي ولايت خود و رسول خود- عليه السّلام- بر مكلّفان واجب كرد«1»، آنگه به «واو» عطف بر سبيل اجمال مؤمنان را بر آن معطوف كرد به لفظ «آمنوا»، همه مؤمنان در ولايت طمع كردند. چون گفت:

الَّذِين َ يُقِيمُون َ الصَّلاةَ، گروهي كه به نماز كسلان بودند طمع ببريدند و نمازكنان طمع در«2» بستند. چون گفت: وَ يُؤتُون َ الزَّكاةَ، آنان كه زكات ده نبودند«3» طمع برداشتند و زكات دهندگان طمع در بستند«4»، چون گفت: وَ هُم راكِعُون َ، همه جهان طمع ببريدند مگر امير المؤمنين- عليه السّلام- كه اينكه اوصاف را جامع بود.

دگر آن كه دو فرقه مختلف آرا«5» و ديانت«6» با كثرت خلاف كي«7» از ميان ايشان است، أعني شيعه و اصحاب الحديث اتّفاق كردند كه اينكه«8» در حق ّ امير المؤمنين علي«9»- عليه السّلام- آمد.

اگر گويند: چرا گفتي كه: وَ هُم راكِعُون َ، حال است و چرا نشايد كه صفت اينكه مؤمنان باشد كه ايشان را وصف كرد به نماز كردن و زكات دادن! تا معني آيت آن باشد از صفت ايشان نيز آن است كه راكع باشند و ركوع بسيار كنند، جواب گوييم: اينكه خلاف اهل لسان باشد و كلام عرب براي آن كه ايشان چون گويند:

رأيت زيدا و هو راكب، و لقيته و هو غضبان، و وجدته و هو يفعل كذا، اينكه جمله را جز بر حال حمل نكنند و مراد آن باشد كه در حال ديدن من او را راكب

بود و در حال ملاقات من با او غضبان بود و در حال وجدان من او را به آن كار مشغول بود محال

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت، مر و.

(2). مج، وز، مت او.

(3). مج، وز، مت: نداده بودند.

(4). مج، وز مت، مر: طمع كردند.

(5). مج، مت، وز، آف، لت، آن، مر او.

(6). آج: الرويت.

(7). مج، مت، وز، آج، لب، مر: كه. [.....]

(8). مج، مت، وز، آج، لت، مر آيه.

(9). لت: امير.

صفحه : 28

است گفتن كه آن معاني او را صفاتي لازمه باشد.

دگر آن كه: اگر وَ هُم راكِعُون َ، حمل كنند بر صفت«1» دون حال تكرار باشد براي آن كه وصف به ركوع داخل باشد در يُقِيمُون َ الصَّلاةَ، و كلام خداي تعالي تا بر فايده مجدّد حمل توان كردن«2» بر تكرار حمل نشايد كردن«3»، اگر گويند: چرا نشايد كه «واو» حال را باشد، چنان كه گفتي، و لكن معني «راكع» خاشع و خاضع باشد كه در«4» ركوع به معني خضوع در كلام عرب آمده، چنان كه شاعر گفت«5»:

لا تذل ّ«6» الكريم علّك«7» ان تركع«8» يوما و الدّهر قد رفعه

و المعني علّك«9» ان تخضع گوييم: اتّفاق است كه در قرآن و تعارف هر كجا لفظي باشد«10» كه در اصل وضع براي معني«11» باشد و در شرع نقل افتاده باشد آن را به معني دگر بر عرف شرع حمل بايد كردن كه حكم او را باشد. و حمل كردن آن«12» را بر لغت مجاز بود چه حكم طاري را باشد و آنچه بر اصل وضع مانده باشد و نقل و تخصيص در او نشده باشد«13» حمل مي كنند«14» بر وضع چون عرف بر او طاري شود بمنزله ناسخي

باشد هر دو«15» را [حكم عرف را باشد و چون شرع بر هر دو طاري شود حكم شرع را باشد و طاري به مثابه ناسخ بود هر دو را]«16» و حكم حقيقت طاري باشد و اينكه كه پيش او بوده باشد مجاز شود و جز به قرينه ندانند دليل بر آن كه چنين است آن است كه اگر كسي گويد: رأيت فلانا راكعا او ساجدا او مصلّيا او مؤدّيا للزّكوة باتّفاق بر لغت نتوان حمل كردن و از او فهم نكنند الّا آنچه عرف شرع بر آن مستمر است از اينكه ركوع و سجود و نماز و زكات كه ما در شرع مي دانيم دون خضوع و خشوع و دعا و نماز.

-----------------------------------

(1). وز نشايد.

(2). وز: توان كردند، آف، مر: توان كرد.

(3). مر: نشايد كرد.

(4). مج، مت، وز، لت: در ندارد.

(5). بم، آف: گفته، آج، لب، مر: گويد.

(6). مت، آج: لا تهين الفقير.

(7). اساس، بم، لب، آف: علّمك، با توجه به مج و قرينه بعدي تصحيح شد.

(8). آج، لب، بم، آف آن: يركع.

(9). آف: علمك، مر: اليك.

(10). مج، مت، وز، لت، مر: يابند.

(11). مج، مت، وز: معيّني.

(12). آج، لب: او. [.....]

(13). آج، لب: نباشد.

(14). مج، مت، وز: حمل كنند.

(15). مج، مت، وز، آج، لت، مر: وضع.

(16). اساس: ندارد، با توجّه به آج افزوده شد.

صفحه : 29

دگر آن كه ركوع در وضع لغت تطاطي و انحنا و دو تا شدن«1» باشد و خشوع را براي آن ركوع خوانند كه در اينكه فعل خشوع و خضوعي هست بر سبيل تشبّه«2»، نبيني كه لبيد چگونه مي گويد:«3»

اخيّر اخيار«4» القرون الّتي مضت اذب ّ«5» كانّي كلّما قمت راكع

و صاحب كتاب العين

و إبن دريد گفتند الرّاكع الّذي يكبو«6» علي وجهه و منه الرّكوع في الصّلوة و قال الشّاعر:

و افلت حاجب فوق العوالي علي شقّاء«7» يركع في الظّراب

اي يكبو وجها«8». پس معلوم شد كه حقيقت اينكه است كه ما گفتيم لغة و شرعا تا حقيقت باشد بر مجاز حمل نكنند كلام خداي را اگر گويند: الَّذِين َ آمَنُوا، لفظ جمع است، و كذلك الي آخر الآية، چگونه حمل كني بر امير المؤمنين- عليه السّلام- و او يك«9» شخص است! جواب گوييم: عرب عبارت كنند به لفظ جمع از يكي بر سبيل تفخيم و تعظيم چنان كه فرمود تعالي: إِنّا نَحن ُ نَزَّلنَا الذِّكرَ وَ إِنّا لَه ُ لَحافِظُون َ«10»، و قال«11» تعالي: رَب ِّ ارجِعُون ِ«12» عُلِّمنا مَنطِق َ الطَّيرِ، و قال َ لَهُم ُ النّاس ُ إِن َّ النّاس َ قَد جَمَعُوا لَكُم«13» ثُم َّ أَفِيضُوا مِن حَيث ُ أَفاض َ النّاس ُ«14» الَّذِين َ آمَنُوا، امير المؤمنين و ائمّه اند- عليه و عليهم السّلام- از فرزندان او

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت، مر: دو لا شدن.

(2). مج، مت، وز، لب، لت، مر: تشبيه.

(3). مج، مت، وز شعر.

(4). مج، مت، وز، آج، لت، مر: اخبّر اخبار.

(5). مج، مت، وز، آج، مر: ادّب.

(6). مج، مت، وز، لت مر: يكبو.

(7). وز: شغا.

(8). مج، مت: الا وجهها.

(9). مج، مت، وز: يكي.

(10). سوره الحجر (15) آيه 9. [.....]

(11). آج، لب اللّه.

(12). سوره المومنون (23) آيه 99.

(13). سوره النمل (27) آيه 16.

(14). سوره البقره (2) آيه 199.

(15). مج، مت، وز، لت، مر: با.

(16). مج، مت، وز، آج، لب، بم، آف، لت: به.

صفحه : 30

آنان كه اهل امامت بودند و منصوص عليه«1» بودند.

اگر گويند: اينكه معني چگونه لايق باشد به ايشان، و ايشان در نماز زكات ندادند! جواب گوييم:

اگر چه اينكه فعل از امير المؤمنين- عليه السّلام- صادر شد و از ائمّه از فرزندان او كس را«2» اتفاق نه افتاد«3»، و لكن حق«4» تعالي آنچه«5» كرد از مآثر بر اينان شمرد از جمله مفاخر چه مناقب و مآثر پدران مفاخر آن فرزندان باشد«6» چنان كه حق تعالي در محكم كتاب«7» مجيد فرمود در حق ّ بني اسرائيل و آن نعمتها كه در حق ّ اسلاف ايشان فرموده بود به نعمت بر فرزندان ايشان شمرد و آن اساءت«8» كه ايشان كرده بودند از كفران نعمت بتعير«9» فرزندان ايشان كرد، چنان كه گفت: يا بَنِي إِسرائِيل َ اذكُرُوا نِعمَتِي َ الَّتِي أَنعَمت ُ عَلَيكُم وَ أَنِّي فَضَّلتُكُم عَلَي العالَمِين َ«10» وَ إِذ نَجَّيناكُم مِن آل ِ فِرعَون َ يَسُومُونَكُم سُوءَ العَذاب ِ يُذَبِّحُون َ أَبناءَكُم«11» وَ مَوعِظَةً لِلمُتَّقِين َ«12» إِذ فَرَقنا بِكُم ُ البَحرَ فَأَنجَيناكُم«15» وَ إِذ واعَدنا مُوسي أَربَعِين َ لَيلَةً«16» ثُم َّ عَفَونا عَنكُم مِن بَعدِ ذلِك َ«18» وَ لَقَد عَلِمتُم ُ الَّذِين َ اعتَدَوا مِنكُم فِي السَّبت ِ«2» إِنَّمَا الصَّدَقات ُ لِلفُقَراءِ وَ المَساكِين ِ وَ العامِلِين َ عَلَيها، و اتّفاق است كه مراد زكات است چه اينكه اصناف مستحقان«8» زكات اند«9» دون صدقه.

اگر گويند شايد كه امير المؤمنين در نماز فعلي كند خارج«10» از افعال نماز و انگشتري دادن در: نماز فعلي باشد نه از نماز، اگر نماز نبرد«11» نقصان نماز كند گوييم:

فعل اندك باتّفاق نماز باطل نكند و او در نماز سنّت بود كه«12» كه اگر در نماز فريضه بودي در«13» جماعت بودي مقتدي به رسول- عليه السّلام- و در آن وقت سؤال صورت نبستي. دگر آن كه: او فعلي نكرد اندك و بسيار جز كه يك انگشت كه انگشتري در او بود، از«14» سر زانو [8- پ]

برداشت تا سايل

انگشتري برون كرد«15» از او و اينكه فعلي نباشد كه نقضي يا نقصي«16» آرد در نماز و لكن عجب از دشمنان او كه آنچه مطعن

-----------------------------------

(1). اساس: آج، لب، آف، آن: به آن گويد، با توجه مج تصحيح شد.

(2). مج، مت، وز، لت آن، مر كه: [.....]

(3). مج، مت، وز، لت، مر آن.

(4). لب: ببايد.

(5). لب: دويم.

(6). مج، مت، وز، لت، مر: لايق نباشد.

(7). مج، مت، لب: مستعبد.

(8). مر: مستحق.

(9). مر: شد.

(10). آج، لب نماز.

(11). لت: ببرد.

(12). مج، مت، وز، لت، مر چه.

(13). آج، لب: به.

(14). آج، لب: بر.

(15). مج، مت، وز، لت، مر: بگرفت، آج، لب: آف، آن: بيرون كرد.

(16). آن: نقيص، مر: نفعي. [.....]

صفحه : 33

نباشد، بل منقبت باشد بر وجهي كه لم يسبقه الاوّلون و لم يلحقه الآخرون خواهند تا قلب كنند از منقبت با«1» منقصت و اينكه خبر نشنيدند كه يك روز رسول- عليه السّلام- نماز بامداد مي گزارد«2» اعرابي كه او قريب عهد بود به اسلام در قفاي رسول- عليه السّلام- نماز مي كرد، رسول- عليه السّلام- سوره و النّازعات مي خواند تا به اينكه جا رسيد كه خداي تعالي از فرعون حكايت كرد«3» كه او گفت: أَنَا رَبُّكُم ُ الأَعلي«4»وَ مَن يَتَوَل َّ اللّه َ وَ رَسُولَه ُ: خداي تعالي ترغيب كرد مؤمنان را بر آن كه تولّا به خداي و پيغامبر كنند گفت هر كه تولّاي طاعت خدا و رسول كند و قيام نمايد به آن

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز: ناوس. [.....]

(2). مر: خروب.

(3). مر: الناورا.

(4). آج، لب: كه.

(5). آج، لب علي.

(6). مج، مت، وز، لت، مر: نگويي.

(7). آج، لب: بدان.

(8). آج: فاذا.

(9). آج، لب، لت حيات رسول.

(10). آج، لب: باشد.

صفحه : 35

و انقياد و

استسلام«1» اوامر خدا و رسول و مؤمنان را، يعني امام را حق تعالي در آيت اوّل ذكر توليت كرد و بيان ولايت كرد كه آن خداي را باشد و پيغامبر و امام را، آنگه گفت: هر كه توليت را تولّا كند و آن واليان را انقياد نمايد به كمر طاعت بستن«2» و تعدّي ناكردن و ايستادن عند رضاي ايشان و اوامر و نواهي ايشان، او حزب«3» و لشكر خداي باشد و هر كه حزب«4» خداي باشد او غالب بود و «وفا» براي جزاي اينكه شرط آمد.

حسن بصري گفت: حزب اللّه جند اللّه، و بعضي ديگر گفتند: حزب اللّه انصار اللّه. قال الشّاعر«5»:

كيف اضوي و بلال حزبي.

اي كيف اظلم و بلال ناصري، و اصل كلمه من حزبه اذا ناله باشد و حزب فرقه باشد، قال اللّه تعالي: كُل ُّ حِزب ٍ بِما لَدَيهِم فَرِحُون َ«6»يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الَّذِين َ اتَّخَذُوا دِينَكُم هُزُواً وَ لَعِباً مِن َ الَّذِين َ أُوتُوا الكِتاب َ مِن قَبلِكُم وَ الكُفّارَ أَولِياءَ وَ اتَّقُوا اللّه َ إِن كُنتُم مُؤمِنِين َ (57) وَ إِذا نادَيتُم إِلَي الصَّلاةِ اتَّخَذُوها هُزُواً وَ لَعِباً ذلِك َ بِأَنَّهُم قَوم ٌ لا يَعقِلُون َ (58) قُل يا أَهل َ الكِتاب ِ هَل تَنقِمُون َ مِنّا إِلاّ أَن آمَنّا بِاللّه ِ وَ ما أُنزِل َ إِلَينا وَ ما أُنزِل َ مِن قَبل ُ وَ أَن َّ أَكثَرَكُم فاسِقُون َ (59) قُل هَل أُنَبِّئُكُم بِشَرٍّ مِن ذلِك َ مَثُوبَةً عِندَ اللّه ِ مَن لَعَنَه ُ اللّه ُ وَ غَضِب َ عَلَيه ِ وَ جَعَل َ مِنهُم ُ القِرَدَةَ وَ الخَنازِيرَ وَ عَبَدَ الطّاغُوت َ أُولئِك َ شَرٌّ مَكاناً وَ أَضَل ُّ عَن سَواءِ السَّبِيل ِ (60) وَ إِذا جاؤُكُم قالُوا آمَنّا وَ قَد دَخَلُوا بِالكُفرِ وَ هُم قَد خَرَجُوا بِه ِ وَ اللّه ُ أَعلَم ُ بِما كانُوا يَكتُمُون َ (61)وَ تَري

كَثِيراً مِنهُم يُسارِعُون َ فِي الإِثم ِ وَ العُدوان ِ وَ أَكلِهِم ُ السُّحت َ لَبِئس َ ما كانُوا يَعمَلُون َ (62) لَو لا يَنهاهُم ُ الرَّبّانِيُّون َ وَ الأَحبارُ عَن قَولِهِم ُ الإِثم َ وَ أَكلِهِم ُ السُّحت َ لَبِئس َ ما كانُوا يَصنَعُون َ (63) وَ قالَت ِ اليَهُودُ يَدُ اللّه ِ مَغلُولَةٌ غُلَّت أَيدِيهِم وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَل يَداه ُ مَبسُوطَتان ِ يُنفِق ُ كَيف َ يَشاءُ وَ لَيَزِيدَن َّ كَثِيراً مِنهُم ما أُنزِل َ إِلَيك َ مِن رَبِّك َ طُغياناً وَ كُفراً وَ أَلقَينا بَينَهُم ُ العَداوَةَ وَ البَغضاءَ إِلي يَوم ِ القِيامَةِ كُلَّما أَوقَدُوا ناراً لِلحَرب ِ أَطفَأَهَا اللّه ُ وَ يَسعَون َ فِي الأَرض ِ فَساداً وَ اللّه ُ لا يُحِب ُّ المُفسِدِين َ (64) وَ لَو أَن َّ أَهل َ الكِتاب ِ آمَنُوا وَ اتَّقَوا لَكَفَّرنا عَنهُم سَيِّئاتِهِم وَ لَأَدخَلناهُم جَنّات ِ النَّعِيم ِ (65) وَ لَو أَنَّهُم أَقامُوا التَّوراةَ وَ الإِنجِيل َ وَ ما أُنزِل َ إِلَيهِم مِن رَبِّهِم لَأَكَلُوا مِن فَوقِهِم وَ مِن تَحت ِ أَرجُلِهِم مِنهُم أُمَّةٌ مُقتَصِدَةٌ وَ كَثِيرٌ مِنهُم ساءَ ما يَعمَلُون َ (66)

يا أَيُّهَا الرَّسُول ُ بَلِّغ ما أُنزِل َ إِلَيك َ مِن رَبِّك َ وَ إِن لَم تَفعَل فَما بَلَّغت َ رِسالَتَه ُ وَ اللّه ُ يَعصِمُك َ مِن َ النّاس ِ إِن َّ اللّه َ لا يَهدِي القَوم َ الكافِرِين َ (67)

مت، وز: دهيد.

صفحه : 36

بگو اي خداوندان كتاب آيا انكار مي كني«1» از ما مگر آن كه ايمان آورديم به خداي و آنچه فرستادند«2» به ما و آنچه فرستادند از پيش آن و بيشتر«3» شما فاسقانند.

بگو كه خبر دهم شما را به بتر«4» از آن«5» پاداشت به نزديك خداي آن را كه لعنت كرده باشد او را خدا«6» و خشم گرفته بر او و كرد«7» ايشان را بوزينگان«8» و خوكان و بپرستنده باشند«9» جز خداي را ايشان بتراند به جاي و گمراه تر از راه راست.

چون آيند«10» به شما گويند ايمان آورديم و ايشان در شده باشند به كفر و ايشان بيرون آمده باشند به آن و خدا داناست به آنچه ايشان پنهان مي كنند«11».

و بيني بسياري از ايشان كه مي شتابند در بزه و ظلم و خوردنشان حرام بد مي كنند ايشان.

چرا نهي نمي كنند«12» ايشان را زاهدان«13» و عالمان«14» از گفتن ايشان دروغ را و خوردن ايشان حرام را بد كردكار«15» بودند.

-----------------------------------

(1). وز: انگار مكنيد.

(2). مج، مت، وز: فرستاديد.

(3). مج، مت، وز: بيشتر نيه.

(4). مج، مت، وز: بدتر.

(5). مج، مت، وز، لت به.

(6). مج، مت، وز: خداي.

(7). مج، مت، وز، لت: كرده باشد از.

(8). مج، مت، وز، لت: بوزنگان.

(9). مج، مت، وز، پرستيده باشد.

(10). آج، لب: بيرون شدند. [.....]

(11). مج، مت، وز: پنهان مي كردند، آج، لب: آنچه هستند پنهان مي دارند.

(12). مج، مت، وز: اگر نهي نكردندي.

(13). مج، مت، وز: رهبان، آج، لب: خداشناسان.

(14). آج، لب: دانشمندان.

(15). مج، مت، وز: بد كردار.

صفحه : 37

گفتند جهودان دست خدا بند بر نهاده است بند نهادند دستهاشان را و لعنت كناد«1» به آنچه گفتند بلكه يداه«2» گشاده سر است نفقه مي كند

چنان كه مي خواهد بيفزايد بسياري از ايشان را آنچه انزله كردند«3» به تو از خدايت نافرماني و كفر و انگيزيم«4» ميان ايشان بر دشمني و بريدن«5» تا روز قيامت هر گه«6» كه بر افروزند آتشي براي كارزار بنشاند آن را خدا و شتابند«7» در زمين«8» تباهي و خدا دوست ندارد تباه كنندگان را.

و اگر جهودان و ترسايان ايمان آرندي«9» و بترسيدندي بستردمي«10» از ايشان بديهاشان«11» و ببردماني«12» ايشان را در بهشت پر نعمت.

و اگر ايشان بر پاي داشتندي تورات و انجيل و آنچه انزله كردند ايشان را از خدايشان بخورندي از بالاي ايشان و از زير پايهايشان و از ايشان گروهي اند ميانه به سامان«13» كار و بسيار از ايشان بد مي كنند.

اي پيغامبر برسان آنچه انزله كردند به تو از خدايت و اگر نكني رساننده نباشي پيامش را و خدا«14» نگاه دارد تو را از مردمان كه خدا«15» راه نه بنمايد گروه كافران را.

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز: كنانيد.

(2). مج، مت، وز، لت: دستهاي.

(3). آج، لب: فرو فرستاده شد.

(4). مج، مت، وز، لت: افكنديم، آج، لب: فكنديم.

(5). مج، مت: بزيدن.

(6). مج، مت، مر: هر گاه.

(7). مج، مت، وز: مي شتابند.

(8). مج، مت، وز به.

(9). مج، مت، وز، آج، لب، لت: آوردندي. [.....]

(10). مج، مت، وز: بپوشيدماني، آج، لب: بپوشانيدمي، لت: بپوشانيدماني.

(11). مج، مت، وز، لت: گناهانشان.

(12). آج، لب: در آورديمي، آف: در آوردي.

(13). مج، مت، وز: شاماركاره.

(15- 14). مج، مت، وز: خداي.

صفحه : 38

قوله: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الَّذِين َ اتَّخَذُوا دِينَكُم هُزُواً، الآية. عبد اللّه عبّاس گفت: سبب نزول اينكه آيت آن بود كه رفاعة بن زيد بن التّابوت و سويد بن الحارث اظهار اسلام

كردند و در دل كفر داشتند منافق بودند، جماعتي مسلمانان با ايشان دوستي مي كردند خداي تعالي اينكه آيت فرستاد و نهي كرد ايشان را از آن و گفت: اي آنان كه گرويده ايد و ايمان آورده ايد مگيريد«1» آنان را كه دين شما را كه مسلماني است به سخريّه و استهزاء و فسوس گرفته اند از آنان كه ايشان را كتاب دادند از پيش شما از جهودان و ترسايان و الكفّار و نيز كافران را به دوستي- ابو عمرو و نافع و كسائي «كفّار» به جرّ خواندند عطفا علي قوله: مِن َ الَّذِين َ أُوتُوا الكِتاب َ، و من «الكفّار» بر اينكه تقدير، و دگر قرّاء به نصب خواندند عطفا علي قوله: الَّذِين َ اتَّخَذُوا، بوقوع الفعل عليه، كانّه قال: لا تتخذوا الّذين اتخذوا و لا الكفار. و «اتّخذ» متعدّي باشد به دو مفعول، يقال: اتّخذته«2» وليّا او عدوّا او صديقا. حق تعالي در اينكه آيت نهي«3» كرد از مصادقت و موالات كردن با ساير اصناف كفّار از منافقان مستهزئ و از جهودان و ترسايان و از مشركان عرب و وصف ايشان به آن كه مستهزئ اند به دين اسلام براي آن كرد تا مسلمانان حريص باشند بر عداوت ايشان و واقف شوند بر اسرار ايشان اينكه وصف منافقان است در دگر آيات، منها قوله تعالي:

إِنَّما نَحن ُ مُستَهزِؤُن َ، و قوله: فَيَسخَرُون َ مِنهُم سَخِرَ اللّه ُ مِنهُم«4»، وَ اتَّقُوا اللّه َ إِن كُنتُم مُؤمِنِين َ، و از خدا بترسيد«5» اگر ايمان داريد«6» به وعده و وعيد خداي و شما را حميّت و تعصّب مسلماني است.

وَ إِذا نادَيتُم إِلَي الصَّلاةِ- الاية، خداي تعالي كشف اسرار منافقان و كافران كرد و هتك استار«7» ايشان در آنچه ايشان كردند گفت:

چون شما كه مسلمانيد نداي نماز كنيد، يعني بانگ نماز ايشان سخريّه و فسوس كنند.

كلبي گفت: جهودان مدينه چون بانگ نماز شنيدندي، و مسلمانان به نماز

-----------------------------------

(1). آج، لب: مگرويد.

(2). آف: اتخذ به.

(3). اساس: ذكر، با توجه به مج تصحيح شد.

(4). سوره توبه (9) آيه 79.

(5). مج، مت، وز: بترس.

(6). مج، مت: آري.

(7). آج، لب: اسرار.

صفحه : 39

برخاستندي«1» ايشان گفتند: قد قاموا لا قاموا و صلّوا لا صلّوا و ركعوا لا ركعوا و سجدوا لا سجدوا، برخاستندي«2» كه بر مخيزاند«3» و نماز كردندي مكناند«4»، و ركوع كردند كه مكناند«5» و سجود كردند«6» كه مكناند، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد و اطّلاع داد رسول«7» را و مسلمانان را بر سرّ ايشان.

سدّي گفت: مردي بود ترسا در مدينه چون بانگ نماز شنيدي و مؤذن گفتي:

اشهد ان ّ محمّدا رسول اللّه، دندان به يكديگر«8» بسودي [10- پ]

و گفتي: هذا الكاذب، اينكه دروغزن. اللّهم ّ حرّقه، بار خدايا بسوزان او را، يعني رسول را«9» شبي اتّفاق افتاد كه خدمتكاري كه ايشان را بود، پاره آتش در خانه مي برد شرري از آن آتش بجست و در او«10» افتاد و آن ترسا بسوخت و اهل او و خانه و هر چه در آن جا بود«11»، خداي تعالي دعاي او برآورد كرد«12».

بعضي ديگر«13» مفسّران گفتند: جماعتي«14» كافران چون بانگ نماز شنودندي«15»، حسد كردندي بر ايشان و گفتند«16»: اي [محمّد]«17» اينكه«18» بدعت است كه تو نهاده اي و پيش تو پيغامبران«19» ديگر را نبود، اگر درين خبري«20» بودي پيغامبران ديگر به اينكه سابق بودندي تو از«21» كجا آوردي اينكه آواز منكر، فما اقبحه من صوت و أسمجه، چه زشت آوازي است، خداي تعالي از

گفت ايشان اينكه آيت بفرستاد«22» و رد كرد بر ايشان اينكه

-----------------------------------

(1). اساس، آج، لب، مر: برخواستندي، با توجه به مج تصحيح شد.

(2). آج، لب، مر: برخواستندي. [.....]

(3). آج، لب: برمخيزند، مر: برنخيزاند.

(5- 4). آج، لب، مكناد.

(6). مر: سجده كردند.

(7). آج، لب عليه السلام.

(8). آج، لب: يكديگر.

(9). آج، لب يك.

(10). مر: در آن.

(11). مج، مت، وز، لت، مر بسوخت.

(12). مج، مت، وز، مر: بر او گردانيد، لت: برآورد گردانيد، آف، آن: برورد كرد، آج، لب: برآورده كرده.

(13). آج، لب، لت، مر: دگر.

(14). آج، لب: جماعت.

(15). مج، مت، وز، آف، لت، مر: شنيدندي.

(16). آج، لب، آف: گفتندي.

(17). اساس: ندارد، با توجه به مج افزوده شد. [.....]

(18). آف دعا.

(19). آج، لب: هيچ پيغمبر.

(20). آج، لب: چيزي.

(21). مج، مت، وز، لت: را.

(22). مج، مت، آن: فرستاد.

صفحه : 40

آيت: وَ مَن أَحسَن ُ قَولًا مِمَّن دَعا إِلَي اللّه ِ.«1»ذلِك َ بِأَنَّهُم قَوم ٌ لا يَعقِلُون َ، اينكه براي آن مي كنند كه عقل ندارند يعني استعمال عقل نمي كنند مراد نه آن است كه عقل ندارند«9» چه اگر چنين بودي اينكه عذر ايشان را بودي.

يا أَهل َ الكِتاب ِ هَل تَنقِمُون َ مِنّا،- الاية. عبد اللّه عبّاس گفت: سبب نزول«10» آيت آن بود كه جماعتي«11» جهودان بنزديك رسول- عليه السّلام- آمد«12» چون ياسر بن أخطب و رافع بن ابي رافع و عازار و زيد و خالد و ازار و اسبع«13» و گفتند: اي محمّد بگو تا تو به كه ايمان داري! از پيغامبران رسول- عليه السّلام- [11- پ]

گفت: من به خدا ايمان دارم و بر آنچه [بر]«14» ابراهيم«15» فرود آمد و به اسماعيل و اسحاق و يعقوب و پيغامبران را بر شمرد«16» تا به عيسي رسيد، ايشان

گفتند: ما عيسي را نشناسيم و عيسي پيغامبر نبود،

-----------------------------------

(1). اساس رضي اللّه عنه، آج، لب: عبد الله عمر.

(2). مج، مت، وز، آج، آف، لت، مر: نكردمي.

(3). اساس رضي اللّه عنه، آج، لب: جابر بن عبد اللّه.

(4). مر اللّهم اغفر للمؤذّنين.

(5). مج، مت، مر، لت، مر: من. [.....]

(6). آج، لب: جابر.

(7). مج، مت، لت: بگذارند، مر: اندازند.

(8). مج، مت، وز، آج، لب، لت: اصات.

(9). اساس، آج، لب: ندارد، با توجه به مج تصحيح شد.

(10). مج، مت، وز اينكه.

(11). آج، لب: جماعت.

(12). همه نسخه بدلها: آمدند.

(13). مج، مت، وز: اوشيع، مر: اشبع.

(14). اساس: ندارد، با توجه به مج افزوده شد.

(15). اساس: براهيم.

(16). مج، مت: برابر مي شمرد.

صفحه : 44

آنگه گفتند: ما هيچ اهل ديني را نديديم مخطي تر از شما و هيچ ديني بدتر از دين شما، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد و گفت: اي اهل كتاب از جهودان و ترسايان؟ هَل تَنقِمُون َ مِنّا، و در معني «نقمت» سه قول گفتند: يكي سخط، يكي«1» كراهت يكي انكار و معني متقارب است، يقال: نقم ينقم و نقم ينقم، و الأوّل أفصح، قال عبد اللّه بن قيس الرّقيّات«2»:

ما نقموا من بني اميّة الّا أنّهم يحلمون ان غضبوا

گفت: چه منكري از ما يا چه كارهي«3» از ما الّا آن كه ما به خدا ايمان داريم و به آنچه بر ما فرود آمد از قرآن و به آنچه پيش از قرآن فرود آمد از كتب اوايل و آن كه بيشتر«4» شما فاسق اند.

زجّاج گفت معني آن است كه: شما را بر ما هيچ انكار نتواني«5» كردن الّا ايمان ما و فسق شما و آن از باب منكر نباشد، چه ايمان سر معارف

است، و ان ّ مع اسمها و خبرها في تأويل المصدر و هو معطوف علي قوله: أَن آمَنّا، و ان بافعل در تقدير مصدر باشد و اينكه قول بهترين«6» اقوال«7» است.

اگر گويند چگونه گفت: وَ أَن َّ أَكثَرَكُم فاسِقُون َ، بيشتر«8» شما فاسق اند و ايشان همه فاسق اند! جواب گوييم: مراد به «فسق» در اينكه آيت فسقي است كه بعضي كردند و همه نكردند و آن كتمان حق بود براي طمع رياست و همه كس صلاحيت اينكه ندارد.

جواب ديگر اينكه كه: بر سبيل ايهام«9» بر مخاطب چنين بسيار گويند، اكثر گويند و معني جمله باشد و اينكه نوع«10» توسّع باشد. آنگه جواب داد ايشان را از آن مثل«11» كه زدند و گفتند: ما رأينا شرّا منكم، از شما بدتر«12» كس نديديم بقوله:

-----------------------------------

(1). مج، مت در.

(2). وز: رقيان.

(3). آج: چه كاريي، لب: چه كاري. [.....]

(4). مج، مت، وز، لت: بيشترينه، مر: بيشترين.

(5). آج، لب، لت، مر: نتوانيد.

(6). مج، بهتر.

(7). وز: قول.

(8). مج، مت، وز، لت: بيشترينه.

(9). مج، مت، وز، مر: ابهام.

(10). مج، مت، وز، مر: نوعي.

(11). مج، مت، وز، لت، مر: طعن.

(12). مج، مت، وز، لت، مر: بتر.

صفحه : 45

قُل هَل أُنَبِّئُكُم بِشَرٍّ مِن ذلِك َ مَثُوبَةً عِندَ اللّه ِ، بگو اي محمّد خبر دهم شما را بدتر«1» از اينكه بمثوبت و جزا و پاداشت«2» و عاقبت بنزديك خدا آن كس باشد كه خدا او را لعنت كرده باشد في قوله: لُعِن َ«3» بِشَرٍّ مِن ذلِك َ، اينكه دوم«5» را نيز«6» خواند«7» و اگر چه اوّل بد نبود با«8» آن كه اينكه لفظ جايي استعمال كنند كه اوّل بد باشد و دوم بتر، براي آن كه ايشان گفتند: ما راينا شرّا منكم، بر

وفق گفتار ايشان، يعني از ما بتر به زعم گفتار شما آنان باشند كه اينكه وصف دارند ايشان به همه حال بتر باشند، و مثله قوله: قُل أَ فَأُنَبِّئُكُم بِشَرٍّ مِن ذلِكُم ُ النّارُ وَعَدَهَا اللّه ُ الَّذِين َ كَفَرُوا«9» أَنَا أَكثَرُ مِنك َ مالًا وَ أَعَزُّ نَفَراً،«10» و قوله: مَن لَعَنَه ُ اللّه ُ، و من موصوله است اينكه جا به معني الّذي وَ جَعَل َ مِنهُم ُ القِرَدَةَ و جعل به معني خلق است چنان كه [12- ر]

آو وَ جَعَل َ الظُّلُمات ِ وَ النُّورَ«11» أُولئِك َ شَرٌّ مَكاناً، ايشان بتراند به مكان، يعني به منزلت و مرتبت«8» و استحقاق ذم ّ و عقاب در دنيا و آخرت. و نصب او بر تميز است. وَ أَضَل ُّ عَن سَواءِ السَّبِيل ِ، و گمراه تراند از راه راست. و قوله: وَ عَبَدَ الطّاغُوت َ، معطوف نيست علي قوله: وَ جَعَل َ مِنهُم ُ القِرَدَةَ وَ الخَنازِيرَ، بل معطوف است علي قوله من في قوله: من لعنه الله، و من غضب عليه، و من عبد الطاغوت، و بر آن«9» وجه شبهه مجبرّه را مجال نباشد.

فامّا بر قراءت حمزه و آنان كه در شاذ بر اسم مي خوانند اينكه وجه مطّرد نبود، جواب از سؤال مجبّران«10» باشد كه «جعل» در آيت به معني خلق است و خلاف نيست كه بت پرستان را و كافران را خداي«11» آفريده است چنان كه مؤمنان را، و اگر چنان بودي كه مجبّر گمان برد از آن كه خداي تعالي بت پرستي در ايشان آفريد، آيت

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز شعر.

(2). آج، لب: بريد اسلمي.

(3). مج، مت: عبد الطّاغوت.

(4). مت، وز، آج، لب، لت، مر: علي الجمع.

(5). اساس: تغالب، با توجه به مج تصحيح شد. [.....]

(6). آن: بپرستيدند.

(7). مج،

مت، وز، مر عزّ و جل ّ.

(8). وز: من ثبة.

(9). مج، مت، وز، لت، مر: اينكه.

(10). مر: مجبّره.

(11). مر تعالي.

صفحه : 47

مذمّت و ملامت ايشان نبودي بل عذر ايشان بودي و كلام متناقض بودي. بهري«1» مذمّت ايشان و بهري«2» معذرت، و اينكه كلام به حكيم لايق نباشد بيرون از ادلّه عقل كه دليل كرده است كه«3» خداي تعالي كفر در كافر نيافريند و فعل بندگان فعل او نباشد و فعل«4» ميان دو فاعل صورت نبندد- تعالي اللّه عمّا يقول المبطلون علوّا كبيرا.

در خبر است كه: چون اينكه آيت آمد، مسلمانان زبان دراز كردند و جهودان را گفتند:

يا اخوان القردة و الخنازير،

ايشان رسوا شدند و مفحم بيامدند«5» و از اينكه جوابي نداشتند و دانستند كه راست است و خداي خبر داده است و شاعر گفت در حق ّ ايشان:«6»

فلعنة اللّه علي اليهود ان ّ اليهود اخوة القرود

قوله: وَ إِذا جاؤُكُم قالُوا آمَنّا، حق تعالي در اينكه آيت وصف منافقان كرد و آنچه ايشان گويند و كنند و كشف اسرار ايشان گفت چون بنزديك تو آيند اي محمّد گويند ما ايمان داريم. وَ قَد دَخَلُوا«7» وَ اللّه ُ أَعلَم ُ بِما كانُوا يَكتُمُون َ، و خداي عالم تر است به آنچه اينها«12» پنهان مي كنند«13» از كفر و اظهار خلاف«14» آن مي كنند.

-----------------------------------

(2- 1). آف: بهر.

(3). مج، مت، وز، لت، مر: بر آن كه.

(4). مج، مت، وز، لت: فعلي.

(5). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر: ماندند، آف، آن: نيامدند.

(6). مج، مت، وز ايشان.

(7). آف و.

(8). مر: بالكفر بكفر.

(9). مر وَ هُم قَد خَرَجُوا [.....]

(10). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد.

(11). مج، مت، وز: دارند، آف: برآرند.

(12). مج، مت، وز، لت،

مر: ايشان.

(13). مج، مت، وز، لت، مر: پنهان مي دارند.

(14). اساس: خلايف، با توجّه به مج تصحيح شد.

صفحه : 48

وَ تَري كَثِيراً مِنهُم،- الآية. حق تعالي در اينكه آيت وصف«1» منافقان كرد كه ذكر ايشان در آيت مقدّم برفت، گفت: تو بيني يا محمّد بسياري را از ايشان كه مسارعت مي كنند و مي شتابند در اثم و عدوان«2». سدّي گفت: اثم اينكه جا كفر است و بعضي دگر گفتند: عام است جمله گناه را و اينكه أوليتر و فرق از ميان اثم و عدوان آن است كه: اثم گناهي باشد كه مقصور بود بر فاعلش ضرر آن از او تعدّي نكند، و عدوان ظلم باشد و هر گناه كه ضرر آن به ديگري رسد و اصل عدوان تعدّي و مجاوزة الحدّ باشد. وَ أَكلِهِم ُ السُّحت َ، و خوردن ايشان رشوت را اينكه قول حسن بصري است. و ديگران گفتند: مراد مال حرام است و اصل سحت از سحت باشد و آن استيصال بود براي آن كه بيخ مال بركند به آن كه بركت از او ببرد«3» براي آن لفظ مسارعت گفت و لفظ معاجلت و استعجال نگفت، و اگر چه اينكه به ذم ّ نزديكتر است كه ايشان شتابي مي كنند به اينكه كارها كه شتاب كار كسي باشد كه او محق باشد. وجهي دگر آن است تا ايهام نيفكند«4» كه ذم ّ ايشان براي تعجيل است غرض ذم ّ ايشان است بر كفر و نفاق و اگر به تأنّي معاطاة اينكه معني كنند هم مذموم باشد آنگه به «لام» تأكيد گفت:

لَبِئس َ و «ما» نكره موصوفه است، بد كاري است آنچه ايشان مي كنند، و تقدير آن بود: كه: لبئس العمل العمل

الّذي كانوا يعملونه، و هر دو وجه اسم «بئس» كه اينكه فعل به او مسند است، محذوف باشد، چنان كه: بئس ما صنعت، و بئس ما قلت، و بئس رجلا زيد، و آيت دليل است بر آن كه جزا بر عمل است براي آن كه مذمّت به فعل تعليق كرد.

قوله: لَو لا يَنهاهُم ُ الرَّبّانِيُّون َ، «لو لا» اينكه جا به معني «هلّا» است و معني «هلّا» تحضيض باشد و توبيخ و اينكه جا توبيخ است، حق تعالي در اينكه آيت ذم كرد أحبار و علماي جهودان را بر ترك امر معروف و نهي منكر- چرا نهي نمي كنند ايشان را احبار و عالمان ايشان از دروغ گفتن و حرام خوردن. و «ربّاني» بيان كرديم كه عالمي باشد كه علم دين داند و تربيت علم الهي كند و منسوب باشد با رب با نوعي از

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت آن، مر اينكه.

(2). مر: فِي الإِثم ِ وَ العُدوان ِ

(3). مج، مت، وز، لت، مر: بردارد.

(4). مر: بيفكند.

صفحه : 49

تغييرات نسب، كما قالوا«1» في النّسبة الي الرّوح: روحاني ّ و الي البحر بحراني ّ و گفته اند«2»: «أحبار» علماي جهودان اند و «ربّانيان» علماي ترسايانند، حق تعالي تعيير كرد هر دو گروه را به ترك امر معروف و نهي منكر.

عبد اللّه بن جرير«3» روايت كرد«4» از پدرش كه رسول- عليه السّلام- گفت: هيچ مرد«5» نباشد كه به قومي بگذرد كه ايشان معصيتي مي كنند و او دست ايشان به دست فرو نگيرد و ايشان را منع نكند و الّا نزديك بود كه خداي تعالي ايشان را عذابي عام فرستد، و رسول- عليه السّلام- اينكه به شرط تمكّن«6» گفته باشد، يعني اگر تواند و قوّت آن

دارد كه ايشان را به دست منع كند و نكند. امّا آن كه او متمكّن نباشد از آن كه به دست منع كند بايد تا به زبان نهي كند اگر نيز نتواند«7» و داند كه مؤدّي خواهد بودن با«8» ضرري«9» يا داند كه [13- ر]

انكار او را تاثير نخواهد بودن بايد تا آن را به دل منكر مي باشد«10» و تكليف او بيش از اينكه نيست.

مالك دينار گفت: خداي تعالي وحي كرد به قومي فرشتگان«11» كه فلان شهر را عذاب كني«12»، فرشتگان گفتند: بار خدايا تو عالمتري، و لكن فلان بنده عابد ما دام كه بر درگاه تو باشد در آن شهر است، گفت: اسمعوني صيحته فوجهه لم يتغيّر غضبا لمحارمي«13» [گفت]«14»: آواز«15» ناله او بشنواني«16» مرا كه روي او متغيّر نشد به خشم بر ايشان چون ارتكاب محارم مي كردند.

در خبر است كه خداي تعالي وحي كرد به يوشع بن نون كه: من از قوم تو صد هزار آدمي را هلاك خواهم كرد، چهل هزار صالحان و نيكان و شصت هزار بدان

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت، مر: قالوا.

(2). آف آن: لقبه.

(3). مج، مت، وز، لت، مر: عبيد الله بن جرير.

(4). مج، مت، وز، لت، مر: روايت كند.

(5). مج، مت، وز، لت، مر: مردي. [.....]

(6). مج، مت، وز، تمكين، آف: ممكن، مر: متمكن.

(7). مج، مت، وز: تواند.

(8). آن: يا .

(9). وز آن: ضريري.

(10). مر: باشد.

(11). وز: فرشتگان.

(12). آج، لب، لت، مر: كنيد.

(13). وز: المحارمي.

(14). اساس: ندارد، با توجه به مج افزوده شد.

(15). مج، مت، وز: او را.

(16). مر: بشنوانيد.

صفحه : 50

يوشع گفت: بار خدايا؟ دانم كه«1» بدان مستحق ّ هلاكند، نيكان را چرا هلاك خواهي

كردن! گفت: انّهم لم يغضبوا لغضبي و واكلوهم و شاربوهم، براي آن كه ايشان براي خشم من خشم نگرفتند و به«2» آن فاسقان مؤاكله و مشاربه و مخالطه كردند.

نعمان بن بشير روايت كرد«3» كه رسول- عليه السّلام- گفت: مثل فاسقي در ميان قومي«4» صالح«5» كه او را نهي نكنند از منكر، مثال جماعتي باشد كه كشتيي باشد ميان ايشان بشركت در آن كشتي نشينند، چون كشتي به ميان دريا رسد يكي از ايشان تبري برگيرد«6» و كشتي شكستن گيرد، او را گويند: چه مي كني خود را و ما را هلاك خواهي كردن، او گويد«7»: در نصيب خود و حصّه خود تصرّف مي كنم. اگر او را به اينكه گفتار رها كنند و دست او به دست فرو نگيرند«8» كشتي بشكند و او و ايشان«9» غرقه«10» شوند، و اگر منع كنند او را، او و ايشان سلامت يابند، بيانش قوله:

وَ اتَّقُوا فِتنَةً لا تُصِيبَن َّ الَّذِين َ ظَلَمُوا مِنكُم خَاصَّةً«11» لَبِئس َ ما كانُوا يَصنَعُون َ، لا [م]«17»، تأكيد است، و گفته اند: جواب قسمي مضمر است، و تقديره:

و اللّه لَبِئس َ ما كانُوا يَصنَعُون َ، و فرق ميان صنع و عمل آن است كه عمل هم محكم باشد و هم مشوّش و لكن صنع جز محكم را نخوانند از آن جا«18» پيشه وران را صنّاع خوانند كه عمل ايشان به علم باشد و بر وجه احكام و اتّساق بود و

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت: تا.

(2). مج، مت، وز، لت، مر: با.

(3). لت: روايت كند. [.....]

(4). آف، آن: قوم.

(5). مج، مت، وز، لت، مر: صالحان.

(6). مج، مت، وز، لت، مر: بردارد.

(7). مج، مت، وز، لت، مر من.

(8). مج، مت، وز: فرو نكيرد.

(9). مر همه.

(10). مج،

مت، وز، لت، مر: غرق.

(11). سوره انفال (8) آيه 25.

(12). همه نسخه بدلها بجز آن: بترسيد.

(13). لت: فتنه اي.

(14). مج، مت، وز از.

(15). مج، مت: فرود آمد.

(16). مج، مت، وز: تمييز نكند.

(17). اساس: ندارد، با توجه به مج افزوده شد. [.....]

(18). مج، مت، وز، لت، مر: از اينكه كار.

صفحه : 51

نعمت را صنيعت براي آن«1» خوانند و پرورده نعمت را هم صنيعه گويند كه او را به«2» نيكي پرورده باشند و اصل«3» او اينكه است، آنگه اتّساع كنند و گويند: فعل و عمل و صنع به معني واحد باشد، و فعل از همه عامتر باشد آنگه عمل خاصتر آنگه صنع از هر دو خاصتر.

قوله: وَ قالَت ِ اليَهُودُ يَدُ اللّه ِ مَغلُولَةٌ- الاية. عبد اللّه عبّاس گفت: سبب نزول آيت آن بود كه خداي تعالي از فضل و رحمت خود نعمت بر جهودان فراخ كرده بود پيش از آمدن رسول- عليه السّلام- تا ايشان توانگرترين مردمان بودند. چون بر رسول عليه السّلام- كفر آوردند و با«4» او لجاج«5» كردند خداي تعالي آن نعمت از ايشان باز گرفت و به بدل توانگري«6» ايشان را درويشي داد و به بدل عزّت، مذلّت چنان كه فرمود در حق ّ ايشان وَ ضُرِبَت عَلَيهِم ُ الذِّلَّةُ وَ المَسكَنَةُ«7» يَدُ اللّه ِ مَغلُولَةٌ. بعضي دگر مفسّران گفتند: اينكه قول فنحاص گفت تنها و لكن ديگران شنيدند و انكار نكردند، حق تعالي گفت:

بمثابت آن است كه همه گفتند حق تعالي در اينكه آيت بيان آن كلمه ناسزا گفت [13- پ]

كه جهودان گفتند در حق ّ او اطلاق كردند، گفت: گفتند كه دستهاي خدا بسته است به بند و غل و بند بر او نهاده و

غرض ايشان در اينكه نه تجسيم«9» بود و آن كه خداي را تعالي اثبات دستي كنند كه جارحه باشد غرض ايشان وصف او بود- تعالي علوا كبيرا«10»- به بخل و تضييق و امساك و عرب كنايه كنند [از نعمت]«11» به يد«12» براي آن كه در غالب عادت در شاهد بذل«13» و اعطاء«14» و امساك و نادادن«15» به دست باشد ايشان جود و بخل را به دست باز بستند قال الشّاعر«16»:

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت: اينكه.

(2). مج: بر.

(3). اساس: مثل، با توجه به مج تصحيح شد.

(4). آن: به.

(5). لب: الحاح.

(6). اساس: تونگري/ توانگري.

(7). سوره بقره (2) آيه 61.

(8). لت: فنحاص بن غازورا، مر: فيحاص بن عازورا.

(9). آف، آن: تجسم.

(10). سوره بني اسرائيل (17) آيه 43.

(11). اساس: ندارد، با توجه به وز افزوده شد.

(12). اساس: به بند، با توجه به مج تصحيح شد.

(13). مج، مت، وز: بذله. [.....]

(14). مج، مت، وز، لت، مر: عطا.

(15). اساس: نادان، با توجّه به وز تصحيح شد.

(16). مج، مت، وز شعر.

صفحه : 52

يداك يدا مجد فكف ّ مفيدة و كف ّ اذا ما ضن ّ«1» بالزّاد تنفق

و قال اخر«2»:

له علي ّ أياد كست اكفرها و إنّما الكفر ما لا يشكر النعم

قال اخر«3»:

له في ذوي الحاجات ايد كانّها مواقع ماء المزن في البلد القفر

و در عكس اينكه بخيل را گويند: فلان جعد الانامل مقبوض الكف ّ كدّ الاصابع مغلول اليدين، و قال الشّاعر«4»:

كانت خراسان ارضا اذ يزيد بها«5» و كل ّ باب من الخيرات مفتوح

فاستبدلت بعده جعدا انا مله كانّما وجهه بالخل ّ«6» منضوح

و در اينكه معني قدما و محدّثين«7» به كنايت و تصريح بسيار اشعار گفتند. اينكه طباطبا گفت:

و كان لي حاسب

ان رحت ملتجئا«8» ما في يديه اذا ما جئت مجتدءه

اضاف تسعين يقفوها ثلاثتها الي ثلاثة الاف و تسع مائة

و قال أيضا«9»:

إن رمت«10» ما في يديه منه ملتمسا و جئت اشكو اليه منه ضيق يدي

أحصت الوفا تراه منه اربعة منقوصة سبعة حصّت من العدد

يوسف عروضي اينكه معني به پارسي گفته«11»:

هفت كم كن تو از چهار هزار به كف اندر نگاهدار شمار

پس بدان آن زمان كه كف ّ امير كس نبيند مگر بدين كردار

[اينكه ابيات مشتمل است بر آن كه آن كس كه اينكه عددها را«12» شمار بر انگشت

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز: بهن ّ، آف: طنن. (4- 3- 2). همه نسخه بدلها بجز آف: لست.

(5). همه نسخه بدلها بجز آف، آن: يزيد.

(6). لب، آف، آن: بالغل.

(7). مج، مت، وز، لت: محدثان.

(8). مج، وز، لت مر: ملتمسا.

(9). اساس: يزد بها، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(10). آج، لب، آن: رميت، چاپ شعراني (ج 4/ 269): رحت.

(11). مج، مت، وز شعر.

(12). اساس، مج، مت، وز: ندارد، با توجّه به آج و لب و سياق عبارت افزوده شد.

صفحه : 53

گيرد از سه هزار و نه صد و نود و سه هر دو دست او بسته بود.]«1»

حق تعالي رد كرد بر ايشان و جواب داد ايشان را بر وجه زجر و لعنت و نفرين گفت: غُلَّت أَيدِيهِم، دستهاي ايشان به غل بسته باد.

حسن بصري گفت: معني آيت آن است كه دست خداي از عذاب ما مكفوس«2» و مقبوض است، يعني خداي ما را عذاب نكند الّا مقدار آنچه سوگند او راست كند جز آن كه«3» پدران ما گوساله پرستيده اند.

مجاهد و سدّي گفتند جهودان

گفتند: چون خداي تعالي ملك از ما بستد دست بر سينه نهاد و چون كسي كه تقبّل كاري كند و دست بر سينه زند«4» و گفت: اي بني اسرائيل و بني احبار من ضمان كردم كه دست از«5» برنگشايم تا ملك با شما ندهم، گفتند: اينكه الفاظ كنايت است از«6»: غُلَّت أَيدِيهِم، دست ايشان از خيرات بسته باد و دستهاشان به خير مرساد و شايد كه حقيقت بود چنان كه گفتيم دستهاشان به بند و غل بسته باد و«7» لعنت بر ايشان باد به اينكه كه گفتند، آنگه گفت: وصف من بخلاف آن است كه ايشان گفتند: بَل يَداه ُ مَبسُوطَتان ِ يُنفِق ُ كَيف َ يَشاءُ، بل دستهاي او گشاده است چنان كه خواهد انفاق مي كند و مي دهد و مي بخشد به حسب مصلحت.

اگر گويند آنچه جهودان از سر جهل گفتند كه: يَدُ اللّه ِ مَغلُولَةٌ، محمول بود بر آن كه ندانستند و نشناختند خداي را كه وصف او به اينكه نشايد كردن، چگونه گفت خداي تعالي: بَل يَداه ُ مَبسُوطَتان ِ، خود را يد اثبات كرد، آنگه آن را وصف كرد!

گوييم: قديم تعالي«8» در اينكه باب طريقه ازدواج مراعات كرد، چون ايشان وصف او تعالي [به بخل]«9» [14- ر]

كردند از ره عبارت دست كردند، حق تعالي هم به آن عبارت رد كرد بر ايشان، نبيني كه در برابر مغلولة مبسوطة گفت،«10» يعني اگر بر مجاز شما

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به وز افزوده شد. [.....]

(2). مج، مت، آج، لب، لت: مكفوف.

(3). وز، مج، مت، آج، لت: چندان كه.

(4). اساس: زد، با توجّه به وز تصحيح شد، ديگر نسخه بدلها: نهد.

(5). مج، مت، وز، لت، مر هم.

(6). مج، مت، وز

اينكه.

(7). مر لُعِنُوا بِما قالُوا

(8). مج، مت، وز: جل ّ جلاله.

(9). اساس: ندارد با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده.

(10). مج، مت، وز، لت، مر: نهاد.

صفحه : 54

وصف كردي دست او را به آن كه مغلول است خلاف آن است، بل مبسوط است تا جواب مطابق اعتراض بود. و «يد» در حق تعالي كه اطلاق كنند، چند معني دارد- و او خود در كلام [عرب]«1» بر معاني است امّا يد به معني جارحه در حق ّ خداي«2» روا نيست از آنجا كه درست شده است بالادلّة القاطعة كه او جسم نيست و به صفت اجسام نيست.

امّا آن كه مشبّهه گفتند و جماعتي اهل اخبار كه: للّه يد لا كالايدي، اگر مراد جارحه است اينكه مناقضه باشد، چنان كه گفتند: او جسمي است لا كالاجسام، اينكه مناقضه باشد براي آن كه چون گفت: جسم، اثبات كرد طول و عرض و عمق را، چون گفت: لا كالاجسام، نفي كرد آن را كه اثبات كرده بود بعينه و اينكه مناقصه، باشد، همچنين لا كالايدي. و اگر مراد آن است كه [له يد]«3» لا بمعني الجارحة اينكه درست است يعني دستهاي ديگران جارحه باشد و دست«4» در حق [او]«5» معني نه جارحه باشد.

امّا اقسام يد از اينكه پنج بيرون نيست به معني جارحه بود چنان كه گفت:

فَاقطَعُوا أَيدِيَهُما«6» فَوَيل ٌ لِلَّذِين َ يَكتُبُون َ الكِتاب َ بِأَيدِيهِم، دوم به معني نعمت چنان كه شواهد آن از اشعار برفت، و چنان كه رسول- عليه السّلام- گفت:

يد اللّه علي الجماعة

، اي نعمته عليهم، و به معني قدرت و قوّت باشد چنان كه: ماله بهذا الامر يد، و منه قوله: أُولِي الأَيدِي وَ الأَبصارِ«7» داوُدَ

ذَا الأَيدِ«8»أَو يَعفُوَا الَّذِي بِيَدِه ِ عُقدَةُ النِّكاح ِ«9» ذلِك َ بِما قَدَّمَت أَيدِيكُم«10» يُنفِق ُ كَيف َ يَشاءُ، چنان كه خواهد هزينه مي كند بحسب مصلحت. وَ لَيَزِيدَن َّ كَثِيراً مِنهُم ما أُنزِل َ إِلَيك َ مِن رَبِّك َ طُغياناً وَ كُفراً، و بيفزايد بسياري را از ايشان آنچه ما بر تو فرستاده ايم«11» از قرآن.

كفر و طغيان معني آن است كه ايشان كفر و طغيان بيفزايند عند نزول قرآن، براي آن كه معلوم است بضرورت كه قرآن ايشان را كفر و ضلالت نيفزايد«12». و مثال اينكه چنان بود كه يكي از ما گويد: وعظتك فلم يزدك وعظي الّا عصيانا و طغيانا. قال اللّه تعالي: فَلَم يَزِدهُم دُعائِي إِلّا فِراراً«13» إِذا ما أُنزِلَت سُورَةٌ فَمِنهُم مَن يَقُول ُ أَيُّكُم زادَته ُ هذِه ِ إِيماناً فَأَمَّا الَّذِين َ آمَنُوا فَزادَتهُم إِيماناً وَ هُم يَستَبشِرُون َ وَ أَمَّا الَّذِين َ فِي قُلُوبِهِم مَرَض ٌ فَزادَتهُم رِجساً إِلَي رِجسِهِم«14» ما أُنزِل َ إِلَيك َ، «ما» موصوله است و محل ّ او رفع است باسناد الفعل اليه، اعني و ليزيدن ّ، و «كثيرا» مفعول اوّل است و «طغيانا» و «كفرا» مفعول دوم. وَ أَلقَينا بَينَهُم ُ العَداوَةَ وَ البَغضاءَ إِلي يَوم ِ القِيامَةِ، در آن كه ضمير «بينهم» راجع با كيست خلاف كردند. بعضي گفتند: راجع است با جهودان و ترسايان، يعني ميان جهودان و ترسايان دشمني و دل دوري افكنديم تا به روز قيامت، و مثله قوله: فَأَغرَينا«5»في في، اينكه قول حسن بصري است و مجاهد. بعضي ديگر گفتند: مراد جهودانند تنها و مراد آن مخالفت و عداوت است كه در«7» ميان فرق جهودان است از عنانيان«8» و اسمعنيان«9» و ديگر طوايف، اينكه قول رمّاني است.

و در آن كه عداوت از ميان ايشان به چه افتاد دو قول گفتند، ابو علي

گفت: به تكفير«10» نصاري يهود را«11» به كفرشان به عيسي و يهود نصاري را به اتّخاذ ايشان عيسي را به خدايي«12».

قولي ديگر به اختلافي كه«13» ميان ايشان بود در آراء و ديانات ايشان، و خداي تعالي خذلان كرد ايشان را و با خود رها كردشان«14»، عقوبة لهم علي كفرهم المتقدّم الي يوم القيمة، لا بدّ است از آن كه اينكه معني مختص بود به آنان كه معلوم از حال ايشان آن باشد كه بر كفر خواهند مردن. كُلَّما أَوقَدُوا ناراً لِلحَرب ِ أَطفَأَهَا اللّه ُ، هر گه كه

-----------------------------------

(1). آج، لب: عندهم.

(3- 2). آف: صورت.

(4). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد.

(5). اساس و ديگر نسخه بدلها و اغرينا، با توجه به قرآن مجيد تصحيح شد.

(6). سوره مائده (5) آيه 14.

(7). مج، مت، وز، لت، مر: از.

(8). كذا: اساس، آج، لب، آف: عناسان، مج، مت، وز، لت، مر: عتابيان، آن: عباسيان.

(9). مج، مت، وز، لت، مر: اسمعتيان، لب: اسمعنان، آن: اسماعيليان.

(10). لت: به تعريف كفر.

(11). لت، آن، مر: يهود نصاري را.

(12). اساس: خداي، با توجه به مج تصحيح شد. [.....]

(13). مج، مت، وز، لت از، مر در.

(14). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر، آن: رها كردشان.

صفحه : 57

آتشي برافروزند براي كارزار، خداي تعالي بنشاند آن را«1».

حسن بصري و مجاهد گفتند: مراد حرب رسول ماست- عليه السّلام«2»- و حق تعالي اينكه از جمله معجزات رسول كرد از آن وجه كه خبر است از غيب و مخبر مطابق خبر آمد، و نيز براي آن كه جهودان به قوّت و شوكت«3» به حدّي بودند كه در همه زمين حجاز كس با ايشان مقاومت نكردي، و قريش از ايشان

مدد خواستند«4» و به ايشان معتضد و مستظهر بودند«5»، و اوس و خزرج در مخالفت ايشان مناقشت نمودندي چون رسول- عليه السّلام- پيدا گشت و به اداي«6» رسالت، برخاست«7» آن قوّت ايشان به ضعف بدل شد و شدّت ايشان به خور«8» و بد دلي و متفرّق الاهوا شدند تا رسول- عليه السّلام- بني قريظه را بكشت و بني النّضير و بني قينقاع«9» را براند و از نشيمنهاشان برون كرد«10» و بقايايي كه بماندند جزيه بر ايشان نهاد و فدك از ايشان بستد و اهل وادي القري او را گردن نهادند و به دولت و صولت او جمله مستأصل شدند، و اينكه علمي بود از اعلام معجز«11» رسول- عليه السّلام- و ذكر آتش در باب حرب و استعارت او در شرّ حديثي متداول است و معهود در لغت است و در اشعار ايشان بسيار است، قال عوف بن عطيّه:«12»

اذا ما اجتنينا جنا منهل شببنا لحرب بعلياء نارا

و قال اخر:

با الحرب«13» تضطرم«14» اضطراما

و قال اخر«15»:

-----------------------------------

(1). مر: او را.

(2). مج، مت: صلوات اللّه و سلام عليه، وز، مر: صلوات اللّه عليه و آله.

(3). مج، مت، وز، لت، مت، مر شجاعت.

(4). مج، مت، وز، آج، لت، مر: خواستندي.

(5). آن: بود.

(6). وز: به او.

(7). مر: برخواست.

(8). لب، لت، مر: به جور.

(9). اساس، آن: بني قيفاع.

(10). آج، لب، مر: بيرون كرد.

(11). مت: معجزه، آج، لب: اعجاز.

(12). مج، وز شعر. [.....]

(13). مج، مت، وز، آج، لت، مر: نار الحرب.

(14). مج، مت: يضطرم.

(15). وز شعر.

صفحه : 58

و ليس يصلي بخيل الحرب جانبها»

وَ يَسعَون َ فِي الأَرض ِ فَساداً، آنگه خبر داد كه: اينكه جهودان در زمين سعي به فساد

مي كنند تا افساد بلاد و عباد كنند به معاصي خداي تعالي و تحريف تورات«1» و تقليب احكام او و پوشيدن كار رسول ما- عليه السّلام-. وَ اللّه ُ لا يُحِب ُّ المُفسِدِين َ، و خداي تعالي مفسدان را دوست ندارد و نخواهد كه ايشان را خير رساند و ثواب دهد [15- ر].

قوله: وَ لَو أَن َّ أَهل َ الكِتاب ِ آمَنُوا وَ اتَّقَوا، رمّاني گفت: معني «لو» وجوب المعني الثّاني بالاوّل به طريقه لو كان كذا لكان كذا و اينكه معني مبهم است و در او كشفي نيست. و بعضي ديگر گفتند: لامتناع الشّي ء من امتناع غيره، كقولهم: لو كان لي مال لحججت، و اينكه مذهب هم مطّرد نيست و اصل در اينكه باب آن است كه ما شرح داديم كه معني «لو» بر عكس ديگر حروف است، با نفي اثبات باشد و با اثبات نفي و حكم جوابش هم اينكه باشد هم از قصّه«2» نهاد او و شرح اينكه به استقصاء برفته است.

حق تعالي گفت: اگر اهل كتاب كه جهودان و ترسايانند احكام تورات و انجيل بر پاي داشتندي«3» و به تو و به كتاب تو ايمان آوردندي«4» و تقوا و پرهيزگاري پيشه گرفتندي، ما گناهان ايشان مكفّر و پوشيده كرديمي«5» و ايمان و تقوا را كفّاره گناهان ايشان كرديمي«6» و ايشان را به بهشت و نعيم«7» برديمي«8». و «نعيم» نامي است از نامهاي بهشت و براي آن كه در «لو»«9» معني شرط است، اگر در ماضي شود معني استقبال دهد.

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز: تعديه.

(2). مج، مت، وز، لت، مر: قضيه، آج، لب: قصده.

(3). مت: بر پاي داشتند.

(4). مت: ايمان آوردند، مر و اتّقوا الكفّرنا عنهم سيّئاتهم و لا دخلناهم

جنّات النعيم.

(5). مج، مت، وز، لت، مر: پوشيده كردماني، آج، لب: پوشيده كردمي.

(6). مج، مت، وز، لت، مر: كردماني، آج، لب: كردمي.

(7). مج، مت: نعيم بهشت.

(8). مج، مت، وز، لت، مر: بردماني، آج، لب: بردمي.

(9). اساس: در او، با توجّه به مج تصحيح شد.

صفحه : 59

وَ لَو أَنَّهُم أَقامُوا التَّوراةَ وَ الإِنجِيل َ، آنگه گفت: اگر چنان كه اينكه جهودان و ترسايان اقامه تورات و انجيل كردندي، و احكام آن را كار بستندي. وَ ما أُنزِل َ إِلَيهِم مِن رَبِّهِم، يعني قرآن، و به قرآن ايمان آوردندي و احكام او بر دست گرفتندي و گفتندي«1» معني آن است كه: اگر تورات و انجيل را نصب چشم خود كردندي و در پيش خود بداشتندي تا به هر مشكلي رجوع به آن كردندي. لَأَكَلُوا مِن فَوقِهِم، بخورندي از بالايشان«2» و از زير پايشان، و در او چند قول گفتند:

يكي آن كه عبد اللّه عباس و مجاهد و قتاده گفتند: مراد«3» مِن فَوقِهِم، باران آسمان است، وَ مِن تَحت ِ أَرجُلِهِم، مراد نبات زمين است،«4» بعضي دگر گفتند: بيان اينكه دو جهت مجاز است و معني آن است كه من جميع الجهات من أيس و ليس«5» من حيث لا يحتسب، يعني اگر ايشان ايمان آورده بودندي ايشان را به بودي كه از خانه و نشيمن خود بنه افتادندي«6» و در خانه خود بماندندي و روزي از هر چار جهت«7» به ايشان مي آمدي، چنان كه گفت«8»: يأتيها رزقها رغدا من كل ّ مكان، و ايشان را آواره نبايستي كردن و اينكه بر سبيل تأسيف و تحسير«9» گفت تا ايشان را حسرت نمايد«10» و اندوهگن«11» كند.

و مثله قوله تعالي: وَ لَو أَن َّ أَهل َ

القُري آمَنُوا وَ اتَّقَوا لَفَتَحنا عَلَيهِم بَرَكات ٍ مِن َ السَّماءِ وَ الأَرض ِ«12» وَ مَن يَتَّق ِ اللّه َ يَجعَل لَه ُ مَخرَجاً وَ يَرزُقه ُ مِن حَيث ُ لا يَحتَسِب ُ«13» وَ أَن لَوِ استَقامُوا عَلَي الطَّرِيقَةِ لَأَسقَيناهُم ماءً غَدَقاً.«14» مِنهُم أُمَّةٌ مُقتَصِدَةٌ، از ايشان يعني از اهل كتاب جماعتي اند«1» مقتصد و او آن باشد كه بين الاسراف و التّقصير باشد ميانه هر دو غلو و اسراف نكند و نيز تقصير نكند، و القصد واسط«2» الامور، و القصد الجادّة لأنّها بين مضلّتين، كه اينكه جانب و آن [جانب]«3» گمراهي باشد و از ميانه راه راست آن را قصد خوانند براي اينكه. و گفتند: آن را براي آن قصد خواندند كه رونده مقصد«4» به او كند پس او مصدر است به معني مفعول كالرّضي بمعني المرضي ّ.

ابو علي گفت و جماعتي مفسّران كه: مراد به اينكه مؤمنان اهل كتاب اند، كه به رسول- عليه السّلام- ايمان آوردند. و همچنين روايت كرده اند در تفسير اهل البيت- عليهم السّلام: براي آن كه«5» لفظ مدح است و ما قبله الفاظ ذم ّ«6»، جمع نكنند در حق ّ يك قوم از ميان مدح و ذم، و بعضي دگر گفتند«7»: آيت در نجاشي و قومش فرود آمد و زجّاج گفت به حكايت«8» از بعضي مفسّران كه گفتند: مراد قومي اند كه با رسول- عليه السّلام- مناصبه و اظهار عداوت نكردند، و مجاهد گفت: كه مسلمانان اهل كتابند و اينكه قول اولي است. وَ كَثِيرٌ مِنهُم ساءَ ما يَعمَلُون َ، و بسياري از ايشان بد مي كنند. و «ساء» در معني «بئس» باشد، و تقدير آن است كه: ساء الشّي ء شيئا كانوا يعملونه خواست تا باز نمايد كه همه يك حكم ندارد اندكي از ايشان نيك اند

و بيشتر بداند.

قوله: يا أَيُّهَا الرَّسُول ُ بَلِّغ ما أُنزِل َ إِلَيك َ مِن رَبِّك َ- الآية، مفسّران در تفسير اينكه آيت و سبب نزول او«9» خلاف كردند. محمّد بن الكعب القرظي ّ گفت از ابو هريره كه:

رسول- عليه السّلام- در اسفار و غزوات كه بودي وقت«10» فرود آمدن براي او جاي فرود آمدن طلب كردندي كه«11» سايه درختان بودي تا او آن جا فرود آمدي. يك روز در

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت، مر: هستند.

(2). مج، مت، وز، لب، لت: واسطه. [.....]

(3). اساس: ندارد، با توجه به مج افزوده شد.

(4). مج، مت، وز، لت، مر: قصد.

(5). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر اينكه.

(6). مج، مت، وز، لت، مر و

(7). مج، مت، وز كه.

(8). مج، مت، وز، لت، مر: حكايت كرد.

(9). آج، لب: اينكه، مر: آن.

(10). مج، مت، وز، لت، مر: بوقت.

(11). آج، لب، لت به.

صفحه : 61

سايه درختي فرود آمد بر عادت و شمشير از شاخ آن درخت درآويخت و او به قيلوله بخفت و اصحاب از او مشغول شدند اعرابي بيامد و تيغ رسول«1» از نيام بركشيد«2». رسول- عليه السّلام- بيدار شد، گفت: يا محمّد من يعصمك منّي، تو را از من كه حمايت كند! رسول- عليه السّلام- گفت:

اللّه يعصمني

، خداي مرا نگاه دارد، چون رسول- عليه السّلام- اينكه بگفت، دست اعرابي بلرزيد و تيغ از دستش بيفتاد«3» و او«4» سر بر آن درخت مي زد تا دماغش از [سر]«5» پراكنده شد و بمرد، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد.

أنس مالك روايت كرد كه سبب نزول«6» آيت آن بود كه عايشه گفت:«7» رسول- عليه السّلام- در خيمه خفته بود بيدار شد و گفت: هيچ مرد صالحي نباشد كه مرا

نگاه دارد كه مرا خوفي مي باشد از دشمنان! ما در اينكه بوديم كه آواز سلاح برآمد، نگاه كرديم سعد بود و حذيفه گفتند ما آمده ايم تا تو را نگاه داريم. رسول- عليه السّلام- بخفت چنان كه ما غطيط او بشنيديم«8». جبرئيل عليه السّلام آمد و اينكه آيت«9» آورد.

رسول- عليه السّلام- آواز داد و گفت: يا سعد يا حذيفة باز گرديد كه خداي تعالي ضمان كرد«10» كه مرا نگاه دارد از دشمنان.

حسن«11» گفت: سبب آن بود كه رسول- عليه السّلام- گفت چون خداي تعالي مرا بفرستاد دانستم كه قومي مرا به راست ندارد و از نكاره«12» جهودان و ترسايان مي ترسيدم خداي تعالي اينكه آيت فرستاد.

بعضي دگر گفتند: در بدايت اسلام چون در مسلمانان ضعفي بود، خداي تعالي فرمود رسول را كه زبان از بتان اينكه«13» بت پرستان كشيده دار بقوله: وَ لا تَسُبُّوا الَّذِين َ يَدعُون َ مِن دُون ِ اللّه ِ فَيَسُبُّوا اللّه َ عَدواً بِغَيرِ عِلم ٍ«14» لَستُم عَلي شَي ءٍ، اينكه آيت كه از پس آن«5» آيت آمد چون اينكه آيت فرود آمد، گفت رسول- عليه السّلام- گفت:

لا ابالي من نصرني او من خذلني.

بعضي دگر گفتند، در كار زنان رسول آمد كه خداي فرموده بود رسول را كه ايشان را گويد: دنيا رها كني و«6» ترسيد كه قبول نكنند، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد.

بعضي دگر گفتند: آيت در جهاد آمد كه رسول- عليه السّلام- ترسيد كه بعضي مردمان مطاوعت نكنند در باب جهاد، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد.

اينكه اقوالي است كه جماعتي مفسّران گفتند، امّا آنچه در تفسير اهل البيت است- عليهم السلام و از ائمّه ما و جماعتي صحابه روايت كرده اند چون براء بن عازب و جابر بن عبد اللّه

انصاري و سلمان و ابو ذرّ«7» و عمّار و حذيفه و جز ايشان كه: آيت در حق ّ امير المؤمنين علي آمد در حجّة الوداع چون رسول- عليه السّلام- با ترسايان نجران مصالحه كرد [16- ر]

بر دو هزار«8» حلّه من حلل الاواقي ّ«9»، و جبرئيل- عليه السّلام- آمد و گفت: تو را حج ّ وداع مي بايد كردن«10». او علي را به جانب يمن فرستاد تا آن حلّه ها

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت، مر من.

(2). مت، آج، لب از.

(3). همه نسخه بدلها ما.

(4). مج، مت، وز، آج، لب: رسانيدني.

(5). اساس: اينكه، با توجّه به مج تصحيح شد. [.....]

(6). مج، مت، وز، لت: او.

(7). آج، لب: أبو ذر غفاري.

(8). ضبط كلمه در اساس به صورت «هزار» آمده است كه با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(9). اساس: الاوقي، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(10). آج، لب: مي بايد كرد.

صفحه : 63

تحصيل كند و او ساز حج ّ رفتن گرفت، چون بيرون شد از مدينه نامه نوشت به امير المؤمنين علي كه: من به جانب مكّه رفتم«1» به حج ّ. چون كار«2» تمام كرده باشي از ره يمن به مكّه آي به حج ّ كه آن جا ملتقي باشد- ان شاء اللّه. او نامه برخواند و ساز رفتن كرد و آنچه حاصل كرده بود از حلّه ها در اعدال«3» بست و با قوم خود برنشست و روي به مكّه نهاد. چون به ميقات اهل يمن رسيد، احرام گرفت و چهل و چهار شتر با خود داشت به هدي«4»، و حج آنگه قارن بود و مفرد، و فرض تمتّع نيامده بود. چون رسول- عليه السّلام- به مكّه رسيد به نزديكي، خداي

تعالي آيت فرستاد: وَ أَتِمُّوا الحَج َّ وَ العُمرَةَ لِلّه ِ.«5» حاش َ لِلّه ِ ما هذا بَشَراً إِن هذا إِلّا مَلَك ٌ كَرِيم ٌ،«12» گفت«13»: اينكه آن است كه شما«14» زبان ملامت دراز كرده ايد«15» به سبب اينكه، فَذلِكُن َّ الَّذِي لُمتُنَّنِي فِيه ِ«16» اليَوم َ أَكمَلت ُ لَكُم دِينَكُم وَ أَتمَمت ُ عَلَيكُم نِعمَتِي وَ رَضِيت ُ لَكُم ُ الإِسلام َ دِيناً[كما ما «5» اليَوم َ أَكمَلت ُ لَكُم دِينَكُم[كما ما «11»- الآية.

رسول- عليه السّلام- گفت:

اللّه اكبر، ان ّ كمال الدّين و تمام النّعمة و رضاء الرّب برسالتي و بولاية علي ّ من بعدي،

آنگه روي به علي كرد و گفت:

يوم بيوم ان ّ اللّه لا يضيع أجر من أحسن عملا

، روزي به روزي كه خداي تعالي رنج نيكوكاران ضايع نكند.

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت، مر: مغنم. آف، آن: مقيم.

(2). آج، لب: عرض كرد.

(3). مج، مت، وز، مر: مباهله اش.

(4). وز: نزول، مر: تنزّل. [.....]

(5). سوره مائدة (5) آيه 3.

(6). مج، آج، لب، لت، مر: خداي، وز: خدايي.

(7). آج، لب: نعمت.

(8). مج، مت، وز: روايت كرد.

(9). اساس: ندارد، با توجه به مج افزوده شد.

(10). مج، مت، وز: عرضه كرد.

(11). سوره مائدة (5) آيه 3.

صفحه : 71

خواجه مفيد ابو محمّد ما [را][كما ما «1» پرسيدند كه: اينكه چه معني دارد و آن كدام روز بود! گفت: آن است كه در خبر آمد كه روز خيبر چون مرحب به در آمد و علي پيش او رفت[كما ما «2» و او را بكشت با چند شجاع ديگر، جبرئيل آمد و گفت:

يا رسول اللّه ان ّ له عندك يوما بيومه هذا

، او را در نزد تود روزي هست به بدل اينكه روز. گفت: چگونه!

گفت: چنان كه او امروز بذل جهد و افراغ وسع مي كند در نصرت تو و

اظهار دين تو، تو را فردا بذل و[كما ما «3» جهد مي بايد كردن در اظهار ولايت و امامت او، گفت: كي باشد[كما ما «4» آن، گفت: چون وقت باشد[كما ما «5» من آيم و خبر دهم[كما ما «6». چون روز غدير بود آمد و اينكه آيت آورد، فهذا معني قوله[كما ما «7» يوم بيوم راوي خبر گويد عبد اللّه مسعود كه: روز احد امير المؤمنين- عليه السّلام- نيزه در[كما ما «8» دست مي گردانيد و از راست و چپ و پيش و پس مرد مي افگند. رسول- عليه السّلام- گفت:

لا تقيّة في الاسلام بعدك ما عذّر من كتم الحق ّ و انت ناصره

، از پس تو و قتال مبارزه تو در اسلام تقيّه نيست چه عذر بود آن را كه حق پنهان دارد و چون تو ناصر دارد. چون اينكه روز بود و اينكه آيت آمد رسول- عليه السّلام- در آن كار انديشه مي كرد پس علي را بخواند و اينكه حال با او بگفت. امير المؤمنين گفت: يا رسول اللّه ياد داري كه مرا گفتي:

ما عذر من كتم الحق ّ و انت ناصره فاليوم ما عذر من كتم الحق ّ و اللّه عاصمه

، آن روز كه گفت يوم بيوم، آن روز روز بأس بود أعني روز خيبر روز بأس و شدّت بود و شجاعت بود. و اينكه روز كه عوض آن بود كه روز غدير بود روز يأس كفّار بود اعني قوله: اليَوم َ يَئِس َ الَّذِين َ كَفَرُوا مِن دِينِكُم[كما ما «9» وَ أَنزَلنَا الحَدِيدَ فِيه ِ بَأس ٌ شَدِيدٌ،[كما ما «10» و بيد اعدائه اليأس، باش تا فردا كه به دست او كأس بود و به دست دشمنانش يأس، اينكه روز به دست

او تيغي بود آب رنگ، آتش فعل، لا جرم آب از روي دشمنان دين ببرد [18- ر]

و آتش در

-----------------------------------

(1). اساس ندارد، با توجه به مج افزوده شد، بم، آف: از ما.

(2). آج، لب: آمد.

(3). مج، مت، وز، آج، لب، لت، آن، مر: بذل جهد.

(4). مج، مت: با شدت.

(5). لت: آيد، مر: در آيد.

(6). مج، مت، وز، لت، مر: اعلام كنم.

(7). مج، مت، وز، لت، مر: عليه السلام. [.....]

(8). مر: بر.

(9). سوره مائده (5) آيه 3.

(10). سوره حديد (57) آيه 25.

صفحه : 72

ايشان زد باش تا فردا كه آب و آتش به دست او كنند تا هم ساقي كوثر باشد و هم قسيم جنّت و سقر[كما ما «1»، دوستان را آب دهد و دشمنان را به آتش فرو دهد. آن جا كه در دست او آب باشد در دست تو باد باشد، و آن روز كه آتش در زير قدم او باشد، بر سر دشمنانش خاك حسرت باشد، آن روز اظهار بشاشت كردند[كما ما «2»:

ابدي العداة بك السّرور كانّهم فرحوا و عندهم المقيم المقعد

او از كار خود در ركوع و سجود است و تو از حسد او در قيام و قعود[كما ما «3» فردات پيدا شود ثمره اينكه خاست و نشست كه خاكت بر سر بود و بادت در دست باش تا انگشت[كما ما «4» حسرت در دندان ندامت گيري و به زبان تأسّف اينكه بيت گويي:

دردا و دريغا كه از آن خاست و نشست خاكي است مرا بر سرو بادي است به دست

آن روز اينكه آيت فرود آمد كه: اليَوم َ يَئِس َ الَّذِين َ كَفَرُوا مِن دِينِكُم[كما ما «5»، گمان بردند كه

برود و اينكه كار مهمل ماند. چون او را به جاي خود بداشت و بر كار دين گماشت و بازوي او گرفت و برابر خلقان داشت و پايه او از چرخ برترين[كما ما «6» بفراشت، دشمنان آيس شدند و خايب گشتند، و بعضي در دل بداشتند و بعضي درد دل داشتند تا طاقت نداشتند[كما ما «7» تا[كما ما «8» بر صحرا نهادند و آنچه راز دل بود برگشادند، تا در خبر است و اينكه خبر، ابو اسحاق الثّعلبي ّ المفسّر امام اصحاب الحديث در تفسيرش بياورد كه[كما ما «9»: آن را نام كشف و بيان كرد به اسنادي كه سائلي سفيان عيينه را پرسيد ازين آيت كه خداي تعالي: سَأَل َ سائِل ٌ بِعَذاب ٍ واقِع ٍ لِلكافِرين َ لَيس َ لَه ُ دافِع ٌ مِن َ اللّه ِ ذِي المَعارِج ِ[كما ما «10»، در شأن كه آمد و اينكه خواهنده كه بود كه از خداي تعالي عذاب خواست و خداي- عزّ و جل ّ- از او دريغ نداشت! سفيان سائل را گفت: از من سؤالي كردي كه پيش از تو از من كس اينكه سؤال نكرد، حدّثني ابي، پدرم روايت كرد از باقر- علوم

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت، مر باشد.

(2). مج، مت، وز شعر.

(3). مج، مت، وز، لت، مر: قعودي.

(4). مج، مت، وز، لت: دست.

(5). سوره مائده (5) آيه 3.

(6). آج، لب: برين.

(7). مج، مت، وز، لت، مر: بعضي طاقت در دل داشتن بنداشتند.

(8). آج، لب، آف، لت: پا.

(9). آج، لب: و.

(10). سوره معارج (70) آيه 1 تا 3.

صفحه : 73

انبيا، محمّد بن علي- عليه السّلام- از پدرش[كما ما «1» از پدرانش كه: چون رسول- عليه السّلام- به غدير خم دست علي گرفت و او را

بر منبر برد و«2» گفت:

من كنت مولاه فعلي ّ مولاه

، خبر در احياء«3» و قبايل عرب منتشر شد.

اينكه خبر به حارث بن نعمان الفهري رسيد، برخاست و بر شتر نشست و روي به لشكرگاه رسول- عليه السّلام- نهاد. چون به آن جا رسيد از ناقه فرود آمد و زانوي«4» ناقه ببست و روي به خيمه رسول نهاد- و رسول- عليه السّلام- در ميان مهاجر و انصار نشسته بود«5»- رسول را گفت: يا محمّد؟ بيامدي و ما را گفتي سيصد و شصت معبود رها كنيد و بگوييد«6» كه: خداي يكي است بگفتيم. گفتي بگوييد كه: من رسول اويم، گفتي: پنج نماز به جاي آريد، قبول كرديم«7». گفتي: ماه رمضان روزه داريد، پذرفتيم. گفتي: زكات مال بدهي، به گردن فرو گرفتيم. حج فرمودي رد نكرديم، جهاد فرمودي به قبول«8» تلقّي كرديم، راضي نبودي به اينكه جمله حتّي رفعت بضبع إبن عمّك فرفعته و فضّلته علينا. فقلت:

من كنت مولاه فعلي ّ مولاه

، فهذا شي ء منك ام من«9» اللّه [تا بازوي پسر عمّت گرفتي و او را بر مردمان داشتي و بر ما تفضيل دادي و گفتي: هر كه من مولاي و خداوندگار اويم علي مولاي خداوندگار اوست]«10»، اينكه قبول نكنيم اينكه چيزي است كه تو گفتي از خود يا خداي فرمود تو را! رسول- صلّي اللّه عليه و آله- گفت:

11»12» و [اللّه]« الّذي لا اله الّا هو ان ّ هذا من اللّه«

، گفت به آن خداي كه جز او«13» خدايي نيست كه اينكه از فرمان خدا«14» كردم و گفتم. حارث بن نعمان كه اينكه

-----------------------------------

(1). آج، لب و پدرش. [.....]

(2). مج را.

(3). اساس: احبار، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها

تصحيح شد.

(4). مج، مت، وز، مر: پاي.

(5). مج، مت و.

(6). اساس: بگوي/ بگوييد.

(7). آج، لب، لت: آورديم.

(8). آج، لب تو.

(9). مج، مت، وز: عند.

(10). اساس: ندارد با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(11). سوره انفال (8) آيه 32.

(12). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(13). مج، مت: بجز اينكه.

(14). وز: خدايي.

صفحه : 74

بشنيد پشت بر كرد و سر سوي راحله خود نهاد و مي گفت: اللّهُم َّ إِن كان َ هذا هُوَ الحَق َّ مِن عِندِك َ فَأَمطِر عَلَينا حِجارَةً مِن َ السَّماءِ أَوِ ائتِنا بِعَذاب ٍ أَلِيم ٍ، بار خدايا اگر اينكه كه محمّد مي گويد حق است و از نزديك تو است بر ما از آسمان سنگ«1» ببار و يا ما را عذابي اليم از نزديك تو بيار. اينكه هنوز نگفته بود تمام كه سنگي آمد از آسمان و بر سر او آمد و او را بر جاي بكشت، و خداي تعالي اينكه آيت فرستاد: سَأَل َ سائِل ٌ بِعَذاب ٍ واقِع ٍ«2» لَيس َ لَه ُ دافِع ٌ مِن َ اللّه ِ ذِي المَعارِج ِ«3» اليَوم َ أَكمَلت ُ لَكُم دِينَكُم«4»، خداوند اينكه كمال طفل بود«5» من در سن ّ اطفال ايمانش فرمودم تا به ايمان به حدّ كمال رسيد، دين پنداشتي همچون او طفلي بود به ولايت اوش به حدّ كمال رسانيدم كه: اليَوم َ أَكمَلت ُ لَكُم دِينَكُم«6»، فكمل بالدّين و كمّل به الدّين طردا و عكسا، دين چو«7» طفلي بود به تبليغ بلغ بالغ شد كان طفلا كيحيي و عيسي فصار بالإسلام كاملا قبل وقت الكمال بالغا قبل«8» وقت البلوغ فصار الاسلام بولايته بالغا حدّ الكمال لابسا«9» بردة الجمال متردّيا برداء الجلال، لمّا«10» نصب«11» منبر من الرّجال و رفع عليه خير الرّجال نصب رسول

اللّه أرحلا و رفع عليه رجلا و ضمّه«12» الي صدره و فتح فاه بنشر ذكره و كسر سوق«13» أعدائه باعلائه، و أخذ بيده، و وقفه عند حدّه، و جرّ علي أعدايه وجلا«14» و جزمهم جزما و خجلا فالمنبر منصوب و صاحبه مرفوع فالمنبر منصوب صورة و معني و صاحبه مرفوع حقيقة و فحوي«15»، هو مرفوع و عدوّه منصوب و هو

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز: سنگ باران. [.....]

(2). سوره معارج (70) آيه 1.

(3). سوره معارج (70) آيه 2 و 3.

(6- 4). سوره مائده (5) آيه 3.

(5). اساس، آف، آن: خداوندا اينكه كمال لطف بود، با توجه به وز و مضمون عبارت تصحيح شد.

(7). مج، مت، وز: چون، آج، لب: همچو.

(8). مج، مت، وز: بالعاقل.

(9). مج: يابسا.

(10). مج، وز، مت: كما.

(11). مج، مت، وز لهو.

(12). مج، مت: ضمير.

(13). آف، بم: سيوف.

(14). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر بل اجلا.

(15). اساس: جر، آج، لب: جزما، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 75

رافع و عدوّه ناصب ليت شعري عدوّه ناصب ام منصوب ناصب القلب منصوب المذهب فيا عجبا من ناصب هو منصوب، در اينكه كلمات حركات اعراب و بنا گفته شد اگر كسي تأمّل كند.

قوله: يا أَيُّهَا الرَّسُول ُ بَلِّغ، جبرئيل آمد كه اي گذارنده«1» بگذار و اي رساننده برسان«2»، چه برسانم! گفت: ما أُنزِل َ إِلَيك َ مِن رَبِّك َ آنچه از خداي تو به«3» تو فرستادند شب معراج قوله: فَأَوحي إِلي عَبدِه ِ ما أَوحي.

در تفسير اهل البيت آمد كه: ما اوحي في علي ّ ليلة المعراج شب معراجش مجمل بگفت روز غدير«4» تفصيل داد تأخير البيان عن وقت الخطاب روا باشد عن وقت الحاجة روا نباشد.

امشب مجمل بگفتم تا دل بر آن موطّن مي كني و عزم بر آن مصمّم مي داري تا چو«5» وقت آيد من خود تفصيل گويم اينكه ما في قوله: ما أُنزِل َ، همان «ما» است كه في قوله: ما أَوحي، جز كه آن جا مجمل است و اينكه جا مفسّر است، آنچه از خداي تو به تو فرود آوردند بار خدايا اگر تقصير«6» يا تأخيري افتد، وَ إِن لَم تَفعَل فَما بَلَّغت َ رِسالَتَه ُ، اگر اينكه نكني همان انگار كه هيچ نكردي«7»، بزرگا فرمانا كه اينكه بود كه اگر نكردي كرده ناكرده شدي و گفته ناگفته گشتي، بار خدايا از طاعنان ايمن نه ام و از دشمنان خايفم، نگر«8» انديشه نداري كه من عاصم توام چون خداي عاصم باشد! او معصوم باشد، و نزد«9» خواجه نه او معصوم است و نه هيچ پيغامبر ديگر.

و آن كه«10» اينكه روز هجدهم«11» ذي الحجّه رفت در منصرف رسول- عليه السّلام- از حجّة الوداع سنة عشر من الهجرة و رسول- عليه السّلام- از آن پس«12» دو ماه و ده روز در

-----------------------------------

(1). وز: گزارنده. [.....]

(2). مج، مت، وز، آج، لب، لت گفت.

(3). مج، مت، وز، لت، مر: بر.

(4). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر: غديرش.

(5). مج، مت، وز، مر: چون.

(6). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر: تقصيري.

(7). اساس: كردي، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(8). مج، مت، وز: بگو، مر: مگر.

(9). لت: نزديك.

(10). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر: بدانكه.

(11). مج، مت، وز، لت: هژدهم.

(12). وز: از پس.

صفحه : 76

دنيا بماند، آنگه در اواخر صفر دو روز مانده از او رحلت كرد و با جوار رحمت

ايزدي رفت من سنة احدي عشر من الهجرة، و اينكه روز- اعني روز غدير- از مشاهير ايّام شد به اينكه سبب و پيش از [اينكه]«1» مذكور بود بنزديك خداي- عزّ و جل- چنان كه در اخبار آمده است، از صادق- عليه السّلام- روايت كردند كه او گفت:

يوم الغدير عيد اللّه الاكبر و ما بعث اللّه نبيّا الّا عرّفه حرمته و إنّه عيد في السّماء و في الارض [91- ر]

، گفت: روز غدير عيد خداست عيد بزرگتر و خداي تعالي هيچ پيغامبر را نفرستاد الّا او را معلوم كرد حرمت اينكه روز.

و عبد اللّه بن سنان روايت كرد از صادق- عليه السّلام- كه او گفت: پيغامبران مقدّم اوصياء خود را در مثل اينكه روز نصب كردند و در اينكه روز رسول- عليه السّلام- علي را نصب كرد و بر جاي خود بداشت.

احمد بن محمّد بن ابي نصر روايت كرد گفت: يك روز بنزديك رضا- عليه السّلام- بودم«2» و مجلس خاص بود به اهلش، ذكر روز غدير مي رفت آن جا.

بعضي حاضران گفتند: ما غدير نشناسيم رضا- عليه السّلام- گفت: حديث كرد مرا پدرم از پدرش از پدرانش كه گفت: روز غدير در آسمان معروفتر است از آن كه در زمين و خداي را تعالي در فردوس اعلي كوشكي است خشتي از زر و يكي«3» از سيم در آن جا صد هزار قبّه است از ياقوت سرخ و صد هزار خيمه است از زمرّد سبز، خاكش مشك و عنبر است و در او چهار جوي است از آب و مي و شير و انگبين بر كنار آن جويها درختان است از انواع ميوه ها بر آن درختان مرغاني«4» اند«5»

تنهاي ايشان از لؤلؤ«6»، پرهاشان«7» از ياقوت سرخ. چون روز غدير باشد اهل آسمانها آن جا حاضر آيند و تسبيح و تهليل مي كنند خداي را، اينكه مرغان از اينكه درختان بپرند و به آن جويها فرود شوند«8» و برآيند و خويشتن در آن مشك و عنبر گردانند«9» و بر

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). مج، مت، وز، لت: بوديم.

(3). آج، لب، لت خشتي. [.....]

(4). مر: مرغان.

(5). مج، مت، وز، لت، مر: هستند.

(6). مج، مت، وز، لت، مر است.

(7). مج، مت، وز: پرهايشان.

(8). آج، لب: فرو روند.

(9). مج، مت، وز، لت، مر: بگردانند.

صفحه : 77

بالا«1» سر آن فرشتگان بپرند و بر ايشان نثار كنند، چون آخر روز غدير باشد، منادي ندا كند ايشان را كه: انصرفوا الي مراتبكم«2»، بازگردي«3» با جايهاي خود شويد كه ايمن شدي«4» از خطا و زلل تا دگر سال«5» مانند اينكه روز براي كرامت محمّد و علي را.

آنگه با من نگريد و گفت: يابن ابي نصر؟ هر كجا باشي جهد كن تا اينكه روز به مشهد امير المؤمنين حاضر شوي، اگر ممكن باشد كه خداي تعالي در اينكه روز گناه شصت ساله بيامرزد هر مؤمني و مؤمنه را در اينكه روز و چندان گردنها از آتش دوزخ آزاد كند«6» كه در ماه رمضان و شب قدر و شب عيد فطر كرده باشد و هر درمي كه به صدقه دهند به هزار محسوب باشد«7» در اينكه«8» روز با مؤمنان به«9» آنچه تواني خير كن و به«10» آنچه تواني مؤمنان را شاد كن.

آنگه گفت: يا اهل كوفه خداي تعالي شما را چيزي«11» عظيم داد و شما

از جمله آناني كه خداي تعالي دلهاي ايشان را به«12» ايمان امتحان كرد بلا بر شما ريزند، آنگه خداي تعالي كشف كند از شما.

آنگه گفت: و اللّه كه اگر مردمان فضل اينكه روز بشناختندي فرشتگان«13» ايشان را مصافحه كردندي هر روز«14» ده بار، و اگر نه آنستي كه تطويل باشد از فضايل اينكه روز چيزهايي«15» گفتمي كه آن را به عدد نتوانستندي شمردند«16» علي ّ بن الحسين گفت: چند بار من و حسن بن جهم با نزديك احمد بن محمّد بن ابي نصر«17» شديم تا اينكه حديث از او بنوشتم«18»، و اگر اينكه روز را هيچ فضل نبودي

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت، مر: بالاي.

(2). مج، مت، وز: مواطنكم.

(3). اساس: باز گردي/ باز گرديد.

(4). اساس: ايمن شدي/ ايمن شديد.

(5). آج، لب مر: سال ديگر.

(6). مر: آزاد شود.

(7). مج، مت، وز، لت، مر: محسوب بود، آج، لب: محسوب است.

(8). بم: درن. [.....]

(9). بم: با.

(16- 10). وز، مت، لت، مر: خيري.

(11). آف: با.

(12). لت: فرشتها.

(13). مج، مت، وز، لت، مر: هر روزي.

(14). آج، لب: چين ها.

(15). مج، مت، وز، لت، مر: شمردن، آج، لب: شمرد.

(17). مج، مت، وز: احمد بن محمّد بن انظر، لت، محمّد بن احمد بن ابي نصر.

(18). مج، مت، وز: نيوشيم، آج، لب، لت، مر: بنوشتيم، آن: بشنويم.

صفحه : 78

جز آن كه خداي تعالي در اينكه روز اينكه آيت فرستاد: اليَوم َ أَكمَلت ُ لَكُم دِينَكُم«1»- الآية.

و مذكّران گفتند: مشاهير الايّام عشر«2»: يوم التّقرير و يوم التّقدير و يوم التّطهير و يوم التّكثير و يوم التّغيير، و يوم التّوفير و يوم التّشهير و يوم التّشوير و يوم التّوقير و يوم الغدير. امّا يوم التّقرير آن روز است كه

خداي تعالي گفت: أَ لَست ُ بِرَبِّكُم قالُوا بَلي«3» و روز تقدير، قوله تعالي: وَ قَدَّرَ فِيها أَقواتَها فِي أَربَعَةِ أَيّام ٍ«4»، و يوم التّطهير يوم انزله«5»، قوله تعالي: إِنَّما يُرِيدُ اللّه ُ لِيُذهِب َ عَنكُم ُ الرِّجس َ أَهل َ البَيت ِ«6»، و يوم التّكثير في قوله تعالي: وَ اذكُرُوا إِذ كُنتُم قَلِيلًا فَكَثَّرَكُم«7»، روز بدر است كه خداي تعالي عدد مسلمانان به مدد فرشتگان«8» بسيار«9» كرد، قوله: يُمدِدكُم رَبُّكُم بِخَمسَةِ آلاف ٍ مِن َ المَلائِكَةِ مُسَوِّمِين َ«10»، و روز تغيير آن روز كه حامل سوره براءة را باز گردانيدند به نزول وحي بر پيغامبر- عليه السّلام- كه

لا يؤدّيها عنك الّا أنت او رجل منك

، و روز توفير روز مباهله است [20- ر]

و آن بيست و چهارم ذو الحجّه«11» است كه رسول- عليه السّلام- حق ّ امير المؤمنين را موفّر كرد و حق تعالي حكم نفس او حكم نفس رسول كرد في قوله: فَمَن حَاجَّك َ فِيه ِ مِن بَعدِ ما جاءَك َ مِن َ العِلم ِ«12»، الي قوله: وَ أَنفُسَنا وَ أَنفُسَكُم«13» و امّا روز تشهير آن روز بود كه خداي تعالي او را مشهّر گردانيد به انگشتري«14» به سايل دادن«15» و آيت آمد«16» در حق ّ او، إِنَّما وَلِيُّكُم ُ اللّه ُ وَ رَسُولُه ُ«17»- الاية. و روز توقير روز مؤاخات است كه رسول- عليه السّلام- صحابه را با يكديگر برادري داد و او را تخصيص كرد به برادري خود و به اينكه معني او را موقّر كرد حيث خصّه باخائه

-----------------------------------

(1). سوره مائده (5) آيه 3.

(2). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر: عشرة.

(3). سوره اعراف (7) آيه 72.

(4). سوره فصلت (41) آيه 10.

(5). مج، مت، وز، آج، لب، انزل فيه. [.....]

(6). سوره احزاب (33) آيه 33.

(7). سوره اعراف (7) آيه

86.

(8). لت: فرشتها.

(9). مج، مت، وز، لت: ببسيار.

(10). سوره آل عمران (3) آيه 125.

(11). آف، آن، مر: ذي الحجه.

(13- 12). سوره آل عمران (3) آيه 61.

(14). آج، لب كه.

(15). آج، لب، بم، آف: داد.

(16). مج، مت، وز، لت، مر: آمدن.

(17). سوره مائده (5) آيه 55.

صفحه : 79

و أجلسه علي ردائه و امّا روز تشوير روز قيامت باشد يكي مي گويد: يا لَيتَنِي كُنت ُ مَعَهُم فَأَفُوزَ فَوزاً عَظِيماً، و يا لَيتَنِي كُنت ُ تُراباً، ديگري مي گويد: لَيتَنِي لَم أَتَّخِذ فُلاناً خَلِيلًا، و يكي دست به دندان مي گزد كه وَ يَوم َ يَعَض ُّ الظّالِم ُ عَلي يَدَيه ِ يَقُول ُ يا لَيتَنِي اتَّخَذت ُ مَع َ الرَّسُول ِ سَبِيلًا و«1» دهم روز غدير است و چون نگاه كني و تأمّل كني«2» اينكه روز بفضل از آن روزها فزونتر است براي آن كه آنچه در آن روزها پراكنده است در اينكه روز مجموع است، فهو يوم التّبليغ و يوم التّسويغ، يوم التّقرير و يوم التّكرير، يوم التّميز«3» يوم التّبريز، يوم التّرديد و يوم التّهديد، يوم العصمة لتقرير العصمة يوم النّص ّ علي الخاتم بتركيب الفص ّ علي الخاتم يوم العيد و يوم الوعد و الوعيد و التّقريب و التّبعيد، يوم العرض و يوم الفرض، يوم التّولة«4» و يوم الجولة، يوم الاجمال و يوم الاكمال، يوم التّفصيل و يوم لتفضيل يوم التّمهيد و يوم التّهديد يوم البأس لافناء النّاس يوم حصول اليقين باكمال الدّين يوم السّلوة باعمال الخلوة، و هر لفظي از اينكه الفاظ مأخوذ است از خبري«5» يا اثري يا حالتي يا مقالتي، و در تفصيل اينكه تطويل نتوان كرد«6» كه از مقصود باز مانيم. و اينكه كلمات«7» براي كسي كه طالب اينكه فن باشد گفته شد، و

چون خواننده اهل اينكه صنعت باشد استخراج تواند كردن«8» معاني اينكه الفاظ از اينكه قصّه.

اكنون بدان كه اصحاب«9» ما هم از آيت هم از خبر دليل انگيخته اند بر امامت.

امّا وجه استدلال از آيت آن است كه خداي- جل ّ جلاله- امر كرد رسول خود را به تبليغ آنچه او را فرمود در آن وقت، آنگه گفت: اگر نكني و نرساني هم چنان باشد كه هيچ رسالت نگزارده اي«10»، حكم «ما» في قوله: ما أُنزِل َ، از دو وجه برون«11» نيست: يا عام

-----------------------------------

(1). آج روز.

(2). آج، لب: تأمل نمايي.

(3). مر: التمييز. [.....]

(4). مج، مت، وز، لت، مر: يوم الدولة، آف: يوم تولية.

(5). وز، آف، آن: چيزي.

(6). آج، لت، مر: نتوان كردن.

(7). آج از.

(8). مج، مت: بتواند گردان، وز، مر: بتواند كردن، لت: بتوان كردن.

(9). مج، مت، وز: اصحابان.

(10). مج، مت، وز، آج، لب، آن، مر: نگذارده.

(11). مج، مت، وز، آج، آف، آن، مر: بيرون.

صفحه : 80

باشد يا خاص، اگر عام بود«1» مناقضه بود بمثابه آن بود كه گفته باشد: وَ إِن لَم تَفعَل، يعني و ان تبلّغ رسالته فَما بَلَّغت َ رِسالَتَه ُ، اگر رسالت نگزاردي«2» نگزارده باشي«3» در اينكه هيچ فايده نباشد، پس اينكه محال بود جز خصوص بنماند، يعني اگر اينكه رسالت مخصوص نگزاردي«4» هيچ رسالت نگزارده باشي آن رسالت كه گزاردن دگر رسالات«5» بر آن موقوف باشد جز امامت و وصايت و نيابت و قائم«6» مقام بداشتن تا به جاي او باشد و آن كند كه او كردي از امر و نهي و وعظ و زجر و اقامت حدود و قضايا و احكام و جهاد و آنچه خداي تعالي تكليف پيغامبر«7» و امام كرده است نباشد، چه

محال است گفتن كه غرض آن است كه امر به نماز بگزار«8» و الّا روزه نگزارده باشي«9» و امر به روزه تبليغ كن و الّا رسالت حج نگزارده باشي«10» و زكات [بگو]«11» و الّا جهاد نگفته باشي [20- ر]، و لكن اگر امام فرا ندارد«12» كه رعايت رعيّت كند و بيان شريعت و حل ّ مشكلات و تولّاي كارها«13» كه به او مفوّض باشد از جهاد و قضايا و احكام اقامت حدود هم چنان باشد كه اداي رسالت نكرده باشد، براي آن كه چون فرو گزارد ضايع شود و بمثابه نكرده باشد«14». دگر اجماع اهل البيت بر آن كه: اينكه [آيت]«15» در اينكه كار آمد و قصّه او آن است كه ما گفتيم و اصحاب حديث با ما در اينكه اتّفاق كردند.

امّا وجه استدلال از خبر كه رسول- عليه السّلام- گفت:

من كنت مولاه فعلي ّ مولاه

، آن است كه رسول- عليه السّلام- در وقت چنان در جايي«16» چنان قوم را جمع كرد

-----------------------------------

(1). آن: باشد.

(2). لت: مگزاري.

(3). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر و اگر نكني نكرده باشي.

(4). وز، مت، آج، لب، آن: نگذاردي، لت: نگزاري.

(5). آن: رساله.

(6). اساس: قايم. [.....]

(7). آج، لب، مر: پيغمبر.

(8). آن، مر: بگذار.

(9). آن، مر: نگذارده باشي.

(10). آن: نگذارده باشي.

(11). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(12). مج، مت، وز، لت، مر: فرو ندارد.

(13). آج: كارهايي.

(14). مج، مت، وز، لت، مر: ناكرده باشد.

(15). اساس: ندارد، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(16). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر، آن: جاي.

صفحه : 81

و بازداشت و فرود آمد في غير منزل علي غير كلاء

و ماء«1» و گفت: هر كه من مولاي اويم علي مولاي اوست، و لفظ «مولا» اگر چه محتمل است«2» ده معني را- چنان كه شرح داده شود- حمل بر آن توان كردن كه حال را لايق بود«3» و فايده كلام به آن بر جاي بماند.

امّا اقسام مولا: بدان كه «مولا» در لغت منقسم«4» بود بر يازده قسمت. مولي آيد به معني اولي و او اصل است و مرجع و معاني دگر اقسام به اوست چنان كه گفته شود و از شواهد«5» قوله تعالي: مَأواكُم ُ النّارُ هِي َ مَولاكُم،«6» كافران را گفت: مأواي شما دوزخ است و دوزخ مولاي شما يعني به شما اوليتر است و جز اينكه معني احتمال نكند و از شواهد او در شعر قول لبيد است:

فغدت«7» كلا الفرجين تحسب انّه مولي المخافة خلفها و أمامها

يعني اولي بالمخافة و از ميان اهل لغت در اينكه خلاف نيست. دگر به معني مالك رق ّ باشد خداوندي كه بنده«8» دارد به ملكيّت و شاهد او قوله تعالي: ضَرَب َ اللّه ُ مَثَلًا عَبداً مَملُوكاً لا يَقدِرُ عَلي شَي ءٍ«9» الي قوله: وَ هُوَ كَل ٌّ عَلي مَولاه ُ«10»، يعني علي مالكه، و سيم«11»: به معني معتق و چهارم: به معني معتق و معتق را كه آزاد كننده باشد مولي من فوق«12» و آن را كه آزاد كرده بود مولي من تحت خوانند، و هم چنين خداوند و بنده را مولي خوانند قبل العتق و اينكه قسمتي دگر باشد و اينكه را به شواهد حاجت نيست از معروفي اينكه پنج قسمت است و آنچه به شاهد معتق شايد، قوله تعالي:

ادعُوهُم لِآبائِهِم هُوَ أَقسَطُ عِندَ اللّه ِ فَإِن لَم تَعلَمُوا آباءَهُم فَإِخوانُكُم فِي الدِّين ِ

وَ مَوالِيكُم«13»، و ششم: به معني پسر عم باشد، چنان كه شاعر گفت:«14»

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، آج، لب، لت مر: ماء.

(2). آن به.

(3). وز، لت، مر: كه لايق حال وقت باشد.

(4). آن: متقسم. [.....]

(5). مج، مت، وز، لت، مر او.

(6). سوره حديد (57) آيه 15.

(7). اساس: فعدت.

(8). مج، مت، وز، لت، مر: كه او بنده اي.

(9). سوره نحل (16) آيه 75.

(10). سوره نحل (16) آيه 76.

(11). مج، مت، وز، آف: سيوم: لت: سئم.

(12). مج، مت، وز، لت، مر خوانند.

(13). سوره احزاب (33) آيه 5.

(14). وز، مت شعر.

صفحه : 82

مهلا بني عمنا مهلا موالينا لا تنبشوا ميتنا ما كان مدفونا

هفتم، به معني ناصر باشد، قال اللّه تعالي: ذلِك َ بِأَن َّ اللّه َ مَولَي الَّذِين َ آمَنُوا وَ أَن َّ الكافِرِين َ لا مَولي لَهُم«1»، اي لا ناصر لهم«2». هشتم: مولاي ضمان«3» جريره باشد، چنان كه مردي بنده آزاد كند و از ضمان جريره او و از ولاي او بيزار شود، گويد: از خير و شرّ او بيزارم، او را سائبه خوانند و او برود به كسي تولّا كند آن كس ضمان جريره او كند«4» ولاء ميراث او، او را باشد. آن كس را مولي خوانند. نهم به معني حليف و هم سوگند باشد، چنان كه شاعر گفت«5»:

موالي حلف لا موالي قرابة و لكن قطينا يأخذون«6» الأتاويا

و ديگري گفت«7»:

مواليكم مولي الولاية منكم و مولي اليمين حابس قد تقسّما

و هم به معني همسايه، چنان كه شاعر گفت:«8»

هم«9» خلطوني«10» بالنّفوس و الجمعوا الي اصل مولاهم مسوّمة جردا

يازدهم به معني سيّد مطاع و رئيس و امام و آنچه در اينكه سلك رود«11» اينكه جمله اقسام چون تأمّل كنند همه را معني

راجع به«12» اولي بود براي آن كه خداوند به بنده و بنده به خداوند، و آزاد كننده به آزاد كرده«13» و آزاد كرده«14» به آزاد كننده و همسايه به همسايه و هم سوگند به هم سوگند و ناصر به منصور و پسر عم به پسر عم و ضامن جريره و جمله اقسام اينان اوليتر باشند به اصحابشان از ديگران كه آن ولايت نباشد ايشان را، پس درست شد كه معني جمله راجع است به«15» اولي [20- پ]

و معني اولي لايق است در اينكه جا. دگر قرينه آنچه گفت: (الست اولي بكم منكم بأنفسكم)، نه من اوليترم به شما! از شما آنگه بي فصل به حرف عطف گفت:

من

-----------------------------------

(1). سوره محمّد (47) آيه 11.

(2). مج، مت، وز، لت، مر و.

(9- 3). مت، آف: ضامن.

(4). مج، مت، وز، مر: بكند، لت: نكند. [.....]

(5). مج، مت، وز شعر.

(6). لسان العرب، 15/ 409: يسألون.

(8- 7). مج، مت: هل.

(10). مج، مت، وز، لت، مر: خلطوني.

(11). مج، مت، وز، لت، مر و. 12؟ مج، مت، وز، لت، مر: با.

(14- 13). مج، مت، وز، لت: آزاد كرد.

(15). مج، مت، وز، لت، مر: با.

صفحه : 83

الله كنت مولاه فعلي ّ مولاه}

، اي من كنت اولي بولايته فعلي ّ اولي بولايته، و هيچ معني از معاني شايد مولي«1» كه بر شمرديم لايق نيست اينكه جا و معني ندهد، چه محال است كه رسول- عليه السّلام- گويد كه: هر كه من پسر عم اويم، علي پسر عم ّ اوست يا معتق يا معتق يا ضامن جريره يا حليف يا همسايه، اينكه هيچ احتمال نكند جز اولي يا سيّد مطاع، چنان كه اخطل مي گويد عبد الملك مروان را-

و اخطل ترسا بود- ممكن نيست كه بر او حواله توان كردن كه او را غرضي بوده است يا ميلي به اينكه مذهب و اينكه جماعت و ممدوح وي آن است كه در عداوت اهل البيت علم بود مي گويد:«2»

فما وجدت فيها قريش لاهلها اعف ّ و اوفي من ابيك و امجدا

و اوري بزنديه و لو كان غيره غداة اختلاف النّاس اكدي و اصلدا

فاصبحت مولاها من النّاس كلّهم و أحري قريش ان يجاب و يحمدا

و علي اي ّ حال«3» به لفظ مولي، سيّد و اولي خواست. دگر اشعاري كه در عهد رسول- عليه السّلام- و صحابه و تابعين گفتند در اينكه باب- چنان كه ذكر كرديم- و كس بر ايشان ايراد نكرد«4»- اينكه جمله دليل مي كند«5» از آيت و خبر، بر امامت امير المؤمنين عليه السّلام- پس از رسول- عليه السّلام- بلا فصل. و جمله قرّاء خواندند:

فَما بَلَّغت َ رِسالَتَه ُ بر واحد، و نافع و عاصم به روايت ابو بكر و إبن عامر بر جمع خواندند: «رسالاته».

وَ اللّه ُ يَعصِمُك َ مِن َ النّاس ِ، و خداي تعالي تو را نگاه دارد از مردمان. إِن َّ اللّه َ لا يَهدِي القَوم َ الكافِرِين َ، خداي تعالي هدايت نكند كافران را إمّا به خذلان بر سبيل عقوبت و إمّا به حرمان از ره بهشت و ثواب«6».

أبو امامه روايت كند كه: مردي بود از بنو«7» هاشم مشرك و از جمله شجاعان و

-----------------------------------

(1). اساس، بم: اولي، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). مج، مت، وز شعر.

(3). مج، مت، وز: زيرا كه، آج، لب: علي اي حال، لت، مر: علي كل حال.

(4). مج، مت، وز، لت، مر: انكار نكرد.

(5). مج، مت، وز: كند.

(6). مج،

مت، وز، لت، مر: ثواب. [.....]

(7). وز، لت، مر: بني.

صفحه : 84

فتّا كان بود نام او ركانه، و وادي بود آن را وادي إضم خواندندي او«1» آن جا گوسپند«2» مي چرانيدي. يك روز رسول- عليه السّلام- از مدينه به در آمد تنها به آن وادي فرو شد اينكه مرد را ديد در ميان گوسپند«3». ركانه چون او را بديد تنها فرصتي و غنيمتي شمرد، او را گفت: اي محمّد تويي كه خدايان ما را دشنام مي دهي و دعوي مي كني كه مرا خدايي است عزيز و حكيم! اگر نه آنستي كه از ميان ما و تو خويشي هست، من«4» تو را بكشتمي و لكن تو خدايت را بخوان تا تو را از من برهاند من رها كردم تو را براي قرابت، و لكن كاري دگر بكنم. اختيار كني كه با من كشتي گيري و تو خدايت را بخواني كه عزيز«5» و حكيم است و من لات و عزّي را، اگر تو مرا بيفگني ده گوسپند«6» از خيار گوسپندان من تو را. بر اينكه قرار دادند، رسول- عليه السّلام- او را بيفگند و بر سينه او نشست، او گفت: مرا نه تو افگندي، مرا خداي تو افگند كه كس پشت«7» من بر زمين نياورد«8»، و لكن اگر نشاط كني دگر بار كشتي گيريم، اگر مرا بيفگني گوسپند«9» بيست كنم«10». بگرفتند، رسول- عليه السّلام- او را بيفگند شفاعت كرد و گفت: دگر باره بگيريم و گوسپند بسي كنم. رسول- عليه السّلام- باز او را بيفگند. ركانه گفت: خداي تو تو را نصرت مي كند و لات و عزّي مرا خذلان، شأنك بالغنم، گوسپند اينك از آنچه تو خواهي بگزين

و ببر، رسول- عليه السّلام- گفت: مرا به گوسپند تو حاجت نيست، و لكن اگر چيزي مي خواهي و من آن چيز به تو ارزاني دارم ايمان آر به خدا تا جان از دوزخ برهاني. گفت: آيتي بايد كه من ببينم تا ايمان آرم، گفت:

چه آيت خواهي [21- ر]

كه من باز نمايم و از خداي تعالي در خواهم تا پيدا كند!

ركانه نگاه كرد بر كرانه وادي درختي بود بزرگ با شاخه هاي تمام، گفت: خواهم تا آن درخت را بخواني و بفرمايي تا به دو نيمه شود، يك نيمه پيش تو آيد و يك نيمه بر«11» جاي بماند، رسول- عليه السّلام- با او عهد كرد كه اگر اينكه آيت خداي بدو دهد او

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت را.

(2). مر، بم: گوسفند.

(3). آن: گوسپندان، بم: گوسفند، لت: گوسفندان.

(4). مج، مت، وز، آج، لب: من.

(5). لت غفور.

(9- 6). آج، لب، آف، آن، مر: گوسفند.

(7). مج، مت، وز، لت: پهلو.

(8). مج، مت، وز، لت: نياورده است.

(10). مج، مت: بكنم.

(11). آج، لب: به.

صفحه : 85

خلاف نكند و ايمان آرد، او قبول كرد، رسول- عليه السّلام- خداي را بخواند، خداي تعالي اجابت كرد و آن درخت را بشكافت و رسول- عليه السّلام- نيمه درخت را بخواند پيش او آمد با شاخ و برگ و بيخ پيش«1» رسول- عليه السّلام- بايستاد«2». ركانه گفت: آية عظيمة«3»، آيتي بزرگ است. آنگه گفت: يا محمّد بفرماي تا با«4» جاي خود رود و ملتئم گردد. رسول- عليه السّلام- دعا كرد تا نيمه درخت به«5» جاي خود شد و با هم شد و همچنان شد كه بود. مرد گفت: آيتي بزرگ است و لكن من

ايمان نيارم، ترس آن را كه زنان قريش گويند: ركانه از محمّد بترسيد و ايمان آورد، و لكن سي گوسپند«6» از خيار اينكه گوسپندان بگزين«7» كه حق ّ تو است و ببر. رسول- عليه السّلام- گفت: مرا به گوسپند«8» حاجت نيست و او را رها كرد. صحابه چون رسول را نمي يافتند دل مشغول شدند، هر گروهي به جانبي برفتند نگاه كردند رسول- عليه السّلام- را ديدند از وادي [إضم]«9» برمي آمد. گفتند: يا رسول اللّه؟ تنها به اينكه وادي فرو شدي و در اينكه وادي مشركي هست فتّاك قتّال ما از او بر تو مي ترسيديم.

رسول- عليه السّلام- گفت:

بعد ما انزل اللّه علي ّ، و اللّه يعصمك من النّاس

! پس از آن كه خداي تعالي گفت: خداي تو را نگاه دارد از كافران و ايشان را بر تو راه ندهد.

قوله تعالي:

وَ رَبَّكُم إِنَّه ُ مَن يُشرِك بِاللّه ِ فَقَد حَرَّم َ اللّه ُ عَلَيه ِ الجَنَّةَ وَ مَأواه ُ النّارُ وَ ما لِلظّالِمِين َ مِن أَنصارٍ (72)

لَقَد كَفَرَ الَّذِين َ قالُوا إِن َّ اللّه َ ثالِث ُ ثَلاثَةٍ وَ ما مِن إِله ٍ إِلاّ إِله ٌ واحِدٌ وَ إِن لَم يَنتَهُوا عَمّا يَقُولُون َ لَيَمَسَّن َّ الَّذِين َ كَفَرُوا مِنهُم عَذاب ٌ أَلِيم ٌ (73) أَ فَلا يَتُوبُون َ إِلَي اللّه ِ وَ يَستَغفِرُونَه ُ وَ اللّه ُ غَفُورٌ رَحِيم ٌ (74) مَا المَسِيح ُ ابن ُ مَريَم َ إِلاّ رَسُول ٌ قَد خَلَت مِن قَبلِه ِ الرُّسُل ُ وَ أُمُّه ُ صِدِّيقَةٌ كانا يَأكُلان ِ الطَّعام َ انظُر كَيف َ نُبَيِّن ُ لَهُم ُ الآيات ِ ثُم َّ انظُر أَنّي يُؤفَكُون َ (75) قُل أَ تَعبُدُون َ مِن دُون ِ اللّه ِ ما لا يَملِك ُ لَكُم ضَرًّا وَ لا نَفعاً وَ اللّه ُ هُوَ السَّمِيع ُ العَلِيم ُ (76) قُل يا أَهل َ الكِتاب ِ لا تَغلُوا فِي دِينِكُم غَيرَ الحَق ِّ وَ لا تَتَّبِعُوا أَهواءَ قَوم ٍ قَد ضَلُّوا مِن قَبل ُ وَ أَضَلُّوا كَثِيراً وَ ضَلُّوا عَن سَواءِ السَّبِيل ِ (77)

لُعِن َ الَّذِين َ كَفَرُوا مِن بَنِي إِسرائِيل َ عَلي لِسان ِ داوُدَ وَ عِيسَي ابن ِ مَريَم َ ذلِك َ بِما عَصَوا وَ كانُوا يَعتَدُون َ (78) كانُوا لا يَتَناهَون َ عَن مُنكَرٍ فَعَلُوه ُ لَبِئس َ ما كانُوا يَفعَلُون َ (79) تَري كَثِيراً مِنهُم يَتَوَلَّون َ الَّذِين َ كَفَرُوا لَبِئس َ ما قَدَّمَت لَهُم أَنفُسُهُم أَن سَخِطَ اللّه ُ عَلَيهِم وَ فِي العَذاب ِ هُم خالِدُون َ (80) وَ لَو كانُوا يُؤمِنُون َ بِاللّه ِ وَ النَّبِي ِّ وَ ما أُنزِل َ إِلَيه ِ مَا اتَّخَذُوهُم أَولِياءَ وَ لكِن َّ كَثِيراً مِنهُم فاسِقُون َ (81) لَتَجِدَن َّ أَشَدَّ النّاس ِ عَداوَةً لِلَّذِين َ آمَنُوا اليَهُودَ وَ الَّذِين َ أَشرَكُوا وَ لَتَجِدَن َّ أَقرَبَهُم مَوَدَّةً لِلَّذِين َ آمَنُوا الَّذِين َ قالُوا إِنّا نَصاري ذلِك َ بِأَن َّ مِنهُم قِسِّيسِين َ وَ رُهباناً وَ أَنَّهُم لا يَستَكبِرُون َ (82)

وَ إِذا سَمِعُوا ما أُنزِل َ إِلَي الرَّسُول ِ تَري أَعيُنَهُم تَفِيض ُ مِن َ الدَّمع ِ مِمّا عَرَفُوا مِن َ الحَق ِّ يَقُولُون َ رَبَّنا آمَنّا فَاكتُبنا

مَع َ الشّاهِدِين َ (83) وَ ما لَنا لا نُؤمِن ُ بِاللّه ِ وَ ما جاءَنا مِن َ الحَق ِّ وَ نَطمَع ُ أَن يُدخِلَنا رَبُّنا مَع َ القَوم ِ الصّالِحِين َ (84) فَأَثابَهُم ُ اللّه ُ بِما قالُوا جَنّات ٍ تَجرِي مِن تَحتِهَا الأَنهارُ خالِدِين َ فِيها وَ ذلِك َ جَزاءُ المُحسِنِين َ (85) وَ الَّذِين َ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِك َ أَصحاب ُ الجَحِيم ِ (86) يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَيِّبات ِ ما أَحَل َّ اللّه ُ لَكُم وَ لا تَعتَدُوا إِن َّ اللّه َ لا يُحِب ُّ المُعتَدِين َ (87)

وَ كُلُوا مِمّا رَزَقَكُم ُ اللّه ُ حَلالاً طَيِّباً وَ اتَّقُوا اللّه َ الَّذِي أَنتُم بِه ِ مُؤمِنُون َ (88)

نخواستي تنهاي«كما ما «7» اينان گروهي دروغزن داشتند«كما ما «8» و گروهي بكشتند«كما ما «9».

و مي پنداشتند نبود بلا«كما ما «10» كور شدند و كر شدند پس توبه داد خداي بر ايشان پس كور شدند و كر شدند بسياري از ايشان و خداي بيناست به آنچه مي كنند.

بدرستي كه نگرويدند«كما ما «11» آنان كه گفتند كه خداي اوست مسيح«كما ما «12» پسر مريم و گفت عيسي اي پسران يعقوب«كما ما «13» بپرستيد خداي را

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت: از حدّ در گذشتن و كافر شدن، آج، لب: از حدّ تجاوز نمودن.

(2). مج، مت، وز، لت: صابيان ستاره پرست، آج، لب: پرستندگان كواكب.

(3). مج، مت، وز، لت: قيامت.

(4). مج، مت، وز: ها گرفتيم.

(5). مج، مت، وز، آج: عهد. [.....]

(6). مج، مت، وز: بفرستاديم، آج، لب: فرستاديم.

(7). مج، مت، وز: دلها، آج، لب، نفوس.

(8). مج، مت، وز: داشتندي.

(9). مج، مت، وز: بكشتندي، آج، لب: مي كشتند.

(10). آج، لب: امتحان.

(11). مج، مت، وز، آج، لب، لت، كافر شدند.

(12). مج، مت، وز، آج، لب، لت: عيسي.

(13). مج، مت، وز، لت: بني اسرائيل.

صفحه : 87

پروردگار من و پروردگار شما كه اوست«كما ما «1» هر كه«كما ما «2» شرك آرد«كما ما «3» به خداي به درستي كه حرام كرد«كما ما «4» خداي بر او بهشت و جايگاه«كما ما «5» او آتش«كما ما «6» و نيست مر ستمكاران را هيچ ياري دهي.

بدرستي كه كافر شدند آنان«كما ما «7» كه گفتند خداي سوم«كما ما «8» سه است و نيست هيچ خدايي مگر يك خداي يكي«كما ما «9» و اگر نايستند«كما ما «10» از آنچه مي گويند«كما ما «11» برسد آنان كه نگرويدند«كما ما «12» از ايشان

عذاب دردناكي«كما ما «13».

توبه نكنند«كما ما «14» بر خداي و آمرزش نخواهند«كما ما «15» از او! و خداي آمرزنده است«كما ما «16» و بخشنده.

نيست عيسي پسر مريم مگر پيغمبري بدرستي كه بگذشت از پيش او پيغمبران و مادر او راستگوي«17» بود مي خوردند طعام را بنگر كه چگونه پيدا كرديم مر ايشان را نشانها پس بنگر از كجا باز گردند«18».

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت: كه خداي من و خداي شما است.

(2). مج، مت، وز، لت، كه هر كه.

(3). آج، لب: انباز گيرد.

(4). مج، مت، وز: حرام كند، آج، لب: حرام گردانيد.

(5). مج، مت، وز، آج، لب، لب: جاي.

(6). مج، مت، وز، لت: دوزخ. [.....]

(7). لت: آنها.

(8). مج، مت، وز، لت: سه ام، آج، آف، سيوم، لب، بم: سيم.

(9). مج، مت: يكتا، آج، لب: يگانه.

(10). آج، لب: باز نايستند، بم، آف: نيستند، لت: باز نه ايستند.

(11). آج، لب: هر آيينه.

(12). مج، مت، وز، لت: كافرند، آج، لب: كافر شدند.

(13). مج، مت، وز: به درد آرنده.

(14). مج، مت، وز، لت: توبه نمي كنند، آج، لب: اي پس باز نمي گردند.

(15). آج، لت: نمي خواهند.

(16). آج، لب: آمرزگار است.

(17). مج، مت، وز: راست گوينده.

(18). مج، مت، وز، لت: دروغ مي گويند.

صفحه : 88

بگو«1» مي پرستيد جز«2» خداي آنچه توانايي ندارد مر شما را زياني و نه سودي!

و خداي اوست شنوا و دانا.

بگوي اي اهل«3» كتاب«4» از حدّ مگذريد«5» در«6» دين خويش بنا حق و پس روي مكنيد خواستهاي«7» گروهي بدرستي كه گمراه شدند پيش از اينكه و گمراه كردند بسياري و گمراه شدند از راه راست«8».

[22- ر]

نفرين كرده شدند«9» آنان كه نگرويدند«10» از فرزندان يعقوب بر زبان داود و عيسي پسر مريم به آنچه

نافرماني«11» كردند و بودند از حد گذرندگان.

بودند نه باز بودن«12» از ناشايست بد كردند«13»، بد است«14» آنچه بودند مي كردند.

بيني بسياري از ايشان دوستي مي كردند آن كساني كه نگرويدند«15»، بد است آنچه پيش بودند مر اينان را تنهاي ايشان كه خشم كرد«16» خداي بر ايشان و در عذاب اينان جاويداند«17».

-----------------------------------

(1). آج اي.

(2). مج، مت، وز، لت: دون. [.....]

(3). مج، مت، وز، آج، لب، لت: خداوندان.

(4). آج، لب: تورات و انجيل.

(5). آج، لب: تجاوز نكنيد.

(6). آن: از.

(7). آج، لب: رأيهاي باطل.

(8). آج، لب: از ميانه راه به تكذيب محمّد.

(9). مج، مت، وز، لت: لعنت كردند، آج، لب، ملعونند.

(10). آن: نگرويدند.

(11). مج، مت، وز، آج، لب، لب: نافرماني.

(12). مج، مت، وز، لت: نهي نكردندي يكديگر را، آج، لب: كه باز نمي استادند

(13). مج، مت، وز: از نابايستي كه كردند، آج، لب: از ناسپاسي كه كردند.

(14). آج. بدا.

(15). مج، مت، وز، آج، لب، لت: كافر شدند.

(16). مج، مت، وز، آج، لب، لت: خشم گرفت. [.....]

(17). مج، مت، وز: هميشه اند، آج، لب: جاويد باشند.

صفحه : 89

و اگر باشند بگروند«1» به خداي و پيغامبر و آنچه بفرستاد بر او نگرفتند دوستان و جز بيشتري از ايشان تباه كاران اند«2».

بيابي سخت ترين مردمان به دشمني مر آنان را كه بگرويدند جهودان و آنان كه شرك آوردند و بيابي نزديكتر ايشان بدوستي مر آنان را كه بگرويدند آنان كه گفتند كه ماييم ترسايان آن بدان است كه از ايشانند پيش رو ترسايان و صومعه داران و بدرستي كه اينان گردن كشي نكنند.

چون بشنوند آنچه فرو فرستاده شد بر پيغمبر بيني چشمهاي ايشان مي رود از اشك از آنچه شناختند از حق ّ مي گويند اي خداوند ما، بگرويديم ما

پس بنويس ما را از حاضران«3».

چيست ما را كه مي گرويم«4» به خداي و آنچه بيامد ما را از راستي«5» طمع مي داريم كه در آرد ما را خداوند ما با گروه نيكان.

پس پاداش دادشان خدا به آنچه گفتند بوستانها، كه مي رود از زير«6» آن جويها جاودان در آن و آن پاداش«7» نيكوكاران است.

و آنان كه كافر شدند و دروغزن داشتند نشانهاي ما را اينانند سزاواران آتش«8».

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، آج، لب: ايمان آوردندي.

(2). آج، لب: خارجند از طاعت خداي.

(3). آج، لب: با اهل شهادت به توحيد.

(4). مج، مت، وز، لت: ايمان نياورديم، آج، لب: ايمان آوريم.

(5). آج، لب و حال آن كه.

(6). آج، لب: فرود.

(7). لت، آن: پاداشت.

(8). آج، لب: ملازمان دوزخ.

صفحه : 90

اي آنان كه بگرويده ايد حرام مكنيد پاكها«1» را آنچه حلال كرد مر خداي شما را و از حد مگذريد كه خداي دوست ندارد از حدّ گذرندگانان را.

و بخوريد آنچه روزي كرد شما را خداي، شايسته پاك«2» و بترسيد از خداي آن كه شما بدو بگرويده اند [22- پ].

قوله: قُل يا أَهل َ الكِتا ِ لَستُم عَلي شَي ءٍ- الاية، عبد اللّه عبّاس گفت سبب نزول آيت آن بود كه: جماعتي«3» جهودان بنزديك پيغامبر«4» آمدند، و گفتند: يا محمّد؟ به تورات ايمان داري و مقر هستي كه كتاب خدا«5» ست و حق ّ است! گفت:

آري. گفتند: تو را با ما اتّفاق است، ما با تو اتّفاق نمي كنيم در آن كه قرآن حق است و از نزديك خداي است ما را بر اينكه رها كن كه تو اقرار دادي كه حق است، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد و گفت: يا محمّد؟ بگو آن جهودان و ترسايان را كه شما

بر هيچ چيز نه اي تا اقامت تورية و انجيل نكنيد. و در اقامت آن دو قول گفتند: يكي آن كه ايمان آريد به آنچه«6» در اوست از نبوّت محمّد و بشارت بدو و وجوب ايمان به او و به كتاب او، و قولي ديگر ابو علي گفت: مراد در امر به اقامت تورية و انجيل امر است به آنچه از آن منسوخ نيست يعني حكم آن با حكم شرع رسول ما راست است كه آنچه منسوخ است اقامه آن نبايد كردن و بر«7» آن كار كردن، و نيز: وَ ما أُنزِل َ إِلَيكُم مِن رَبِّكُم، و آنچه انزله كرده اند بر شما از خدايتان. در او دو قول گفتند: يكي آن كه مراد قرآن است كه خداي تعالي بر همه مكلّفان انزله كرد و تخصيص ايشان در اينكه آيت بذكر براي اقامت حجّت است بر ايشان چه خطاب در آيت با ايشان است قولي

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت: خوشي ها، آج، لب: پاكيزهاي خورشهاي.

(2). آج، لب: حال آن كه حلال پاك بود.

(3). مج، مت، وز، لت: جماعت.

(4). آج، لب، مر عليه السلام.

(5). مج، مت، وز: خداي. [.....]

(6). آج، لب: بدانچه، بم: با آنچه.

(7). مج، مت، وز: در.

صفحه : 91

ديگر آن كه: مراد جمله ادلّه«1» است كه خداي تعالي نصب كرده است بر صحّت مسلماني و توحيد و نبوّت انبيا و نبوّت پيغمبر ما- صلّي اللّه عليه و آله و سلّم. وَ لَيَزِيدَن َّ كَثِيراً مِنهُم ما أُنزِل َ إِلَيك َ مِن رَبِّك َ طُغياناً وَ كُفراً، و بيفزايد بسياري را از ايشان آنچه بر تو فرو فرستادند طغيان و عدوان و كفر يعني ايشان بيفزودند عند نزول قرآن طغيان و

كفر«2» و اينكه طريقه بيان كرديم پيش از اينكه.

اگر گويند: نه اينكه مفسده باشد براي آن كه فساد عند آن حاصل آيد و اگر او نبودي فساد حاصل نيامدي! گوييم: بلي، چنين باشد با شرطي ديگر و، آن آن است كه از باب تمكين نبود چون قدرت و آلت«3» و قرآن و ساير ادلّه از باب تمكين اند مفسده نباشد، دگر آن كه مسلّم نيست كه استفساد ايشان به نزول قرآن بود، و اگر قرآن نبودي ايشان كافر نشدندي. بلي رواست كه اگر قرآن نيز نيامدي ايشان خود كافر بودندي بل خود جز چنين نيست، براي آن كه خداي تعالي گفت: وَ لَيَزِيدَن َّ كَثِيراً، بيفزايد بسياري را از ايشان و زياده آن جا باشد كه اصل بود، و طغيان نگفتم«4» كه مجاوزة الحدّ باشد. قوله تعالي: إِنّا لَمّا طَغَي الماءُ«5»، و قوله: إِن َّ الإِنسان َ لَيَطغي أَن رَآه ُ استَغني«6». فَلا تَأس َ عَلَي القَوم ِ الكافِرِين َ، اي لا تحزن عليهم، تو بر اينكه كافران اندوهگن مشو، و اينكه بر سبيل تسليت رسول- عليه السّلام- گفت، براي آن كه او دل در ايمان ايشان بسته بود و چون ايمان نياوردندي او دلتنگ شدي، حق تعالي گفت: تو دلتنگ مشو بر ايشان اگر ايشان به دوزخ و سقر شوند كه ايشان مستحق ّ آنند. قوله: إِن َّ الَّذِين َ آمَنُوا، آنگه حق تعالي از احوال مؤمنان كه در اصل مؤمن بودند و آن مؤمناني كه از اهل كتاب بودند و ايمان آوردند به رسول- عليه السّلام- خبر داد«7» گفت: آنان كه ايمان دارند كه بر دين جهودي اند و آنان كه صابيان اند و صابي آن باشد كه از دين«8» كه جهود«9» بر آن باشند ميل

كند و به ديني رود كه اندكي مردم بر او

-----------------------------------

(1). اساس: نزله، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). مر را.

(3). آج، لب، آف: أدلّه.

(4). مج، مت، وز، لت، مر: بگفتيم.

(5). سوره حاقه (69) آيه 6 و 7.

(6). سوره علق (96) آيه 6 و 7.

(7). آج، لب و.

(8). لت، مر: ديني.

(9). لت، مر، شعراني ج 4 ص 294: جمهور

صفحه : 92

باشند و بنزديك ما از ايشان جزيه نگيرند چه ايشان ستاره پرست اند و بنزديك فقها جاري مجري اهل كتاب باشند در اينكه باب و اصل كلمه از صبا باشد اذا مال قال الشّاعر«1» [23- ر]:

صبا قلبي و مال اليك ميلا و ارّقني خيالك يا اثيلا

أي مال«2» و صبا سن ّ الصّبي ّ اذا طلع، و النّصاري جمع نصراني باشد. و ترسايان كه بر ملّت عيسي اند. مَن آمَن َ بِاللّه ِ، هر كه از ايشان ايمان آرد«3» و عمل صالح كند«4» بر ايشان هيچ ترسي و خوفي نيست و حزني و اندوهي«5» و اينكه بدل بعض«6» باشد از كل، امّا در رفع «صابئون» چند قول گفته اند: سيبويه گفت: كلام بر تقديم و تأخير است و تقدير كلام اينكه است كه: ان الّذين امنوا و الّذين هادوا و النصاري من امن بالله الي اخر الاية. ثم ّ ابتدأ و قال الصّابئون كذلك پس او ابتدا باشد محذوف الخبر و مانند آن است كه شاعر گفت:«7»

و إلّا فاعلموا انّا و انتم بغاة ما بقينا في شقاق

المعني: انّا بغاة في شقاق و انتم كذلك، و قال ضابئ البرجمي ّ«8»:

فمن بك أمسي بالمدينه رحله فانّي و قيّار بها لغريب

أي فانّي«9» لغريب و قيّار ايضا كذلك. كسائي گفت: معطوف است

بر ضميري كه در «هادوا» است و آن «هم» است، و تقدير آن است: و الّذين هادوا هم و الصّابئون. رمّاني گفت: اينكه خطاست از دو وجه: يكي آن كه صابيان جهودان را در جهودي مشاركت نكرده اند. دوم آن كه عطف اسم ظاهر بر ضمير مرفوع متّصل نشايد كردن تا اظهار ضمير منفصل نكني، لا يقال جاءني و زيد علي تقدير هو و زيد و لا ضربوا و زيد علي تقديرهم ضربوا و زيد. سه ام فرّاء گفت براي آن است كه: آن در اسمي شده است كه اعراب بر او ظاهر نمي شود، و آن «الّذين» است و چون چنين

-----------------------------------

(1). مج، مت شعر.

(2). مج، مت: قال.

(3). مر و عمل صالحا. [.....]

(4). مر و لا خوف عليهم و لا هم يحزنون.

(5). مج، مت، وز، لت، مر نباشد.

(6). مت، آف: بعضي.

(7). مج، مت شعر.

(8). مج، مت، وز شعر.

(9). مج، مت، وز، لت، مر با.

صفحه : 93

باشد روا بود، چنان كه گويند: انّي و زيد قائمان، و استشهد بقوله فانّي و قيّار بها لغريب، و اينكه وجه هم ضعيف است. وجهي دگر آن كه: عطف كرد بر موضع ان ّ مع اسمها، براي آن كه ان ّ مع اسمها في موضع الرّفع بالابتداء و «ان ّ» در كلام براي تأكيد شده است، و اينكه وجهي است قريب«1» از آن دو وجه كه كسائي و فرّاء گفتند.

قوله: لَقَد أَخَذنا، لا [م]«2» جواب قسمي مضمر است، حق تعالي احتجاج كرد به اينكه آيت بر جهودان و ملامت كرد ايشان را بر«3» آنچه كردند و پدرانشان«4» بر آن«5» بودند و ايشان اقتدا كردند به طريقه اسلاف خود. گفت: به خداي كه ما ميثاق و

عهد فرزندان يعقوب فرا گرفتيم«6»، و «ميثاق» مفعال باشد من الوثيقة، و آن استواري بود. و پيغامبران«7» فرستاديم به ايشان و اينكه، بر سبيل احتجاج گفت تا حجت بر ايشان بدارد«8».

كُلَّما جاءَهُم رَسُول ٌ، هر پيغامبري كه آمد به ايشان و خبري آورد، بخلاف هواي نفس ايشان كه دل ايشان خواست«9» آن را.

رمّاني گفت: هوي لطف محل ّ«10» چيزي باشد از نفس با ميل با او و اصل او از هواء ممدود است كه جوّ«11» باشد جز آن كه اينكه مقصور باشد و آن ممدود، يقال:

هو [ي]«12» الشّي ء يهوي هوي اذا ذهب قلبه و مال طبعه اليه، و هو [ي]

يهوي هويّا اذا سقط من علو الي سفل لأنّه ينزل في الهواء، و رمّاني فرق كرد ميان شهوت و هوي«13»، گفت: شهوت به موجودات تعلّق دارد و هوا«14» بخلاف اينكه است، نگويند: هويت الطّعام، و انّما يقال: اشتهيته، و اينكه كه او گفت نيك نيست چه هوا«15» از قبيل شهوت باشد و به موجودات تعلّق دارد، يقال: هويت فلانا إذا عشقته، جز كه هوي براي لطف

-----------------------------------

(1). مج و ديگر نسخه بدلها به.

(2). اساس: ندارد، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). مج، مت، وز، لت، مر: به.

(4). مج، مت، وز، آف: پدر ايشان.

(5). آن: بدان.

(6). مج، مت، وز، لت، مر: ها گرفتيم.

(7). مج، آج، لب، بم: آف، لت، آن، مر: پيغمبران.

(8). لب: ندارد. [.....]

(9). مج، مت، وز: بخواست، آج، لت، مر: نخواست.

(10). لب، شعراني (4/ 295): بخل.

(11). اساس: حر، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(13- 12). اساس: ندارد، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(14). مج،

مت، وز، لت، مر: هوي.

(15). مج، مت، وز: هوي.

صفحه : 94

موقعش از شهوت خاصتر«1» بود و شهوت عامتر از او باشد، و امّا قوله: وَ أَفئِدَتُهُم هَواءٌ«2» كَالَّذِي استَهوَته ُ الشَّياطِين ُ، [23- پ]

در او هم«4» دو قول است: يكي آن كه: استخفّته، سبك بداشت آن را، و دوم آن كه: قادته الي الهوي يكي آن كه از ممدود«5» باشد يكي از مقصور. فَرِيقاً كَذَّبُوا، گروهي را يعني از پيغمبران تكذيب كردند و به دروغ داشتند، و گروهي را از آن بكشتند. و نصب هر دو لفظ بر مفعول به است به آن فعل كه از پس اوست من قوله: كَذَّبُوا و يَقتُلُون َ.

اگر گويند: چرا به«6» يكي به لفظ ماضي گفت و يكي لفظ مستقبل! گوييم:

براي دو وجه را، يكي آن كه تا باز نمايد كه اينكه چون صفتي لازم است ايشان را به لفظ حال، و دگر براي مراعات رأس الاية.

قوله: وَ حَسِبُوا أَلّا تَكُون َ فِتنَةٌ، ابو عمرو«7» و كسائي و حمزه خواندند: أن لا تكون«8»، به رفع «نون» بر آن كه ان مخفّف باشد از ثقيله، و تقدير آن بود كه: انّه لا يكون، و «فا» ضمير شأن و كار باشد و المعني حسبوا ان ّ الشّأن و الامر«9» نفي الفتنة، و مثله قوله: عَلِم َ أَن سَيَكُون ُ مِنكُم مَرضي«10». و دگر قرّاء خواندند به نصب «نون» بر آن كه أن ناصبه فعل مضارع باشد، و خلاف نكردند در رفع فتنة براي آن كه «كان» تامّه است به معني حدث و وقع، و حسب را معني ظن ّ باشد، يقال: حسب الشّي ء يحسب اذا ظنّه حسبانا و حسب الحساب يحسبه حسبا [و حسبانا و حسابا

و اصل هر دو يكي است براي آن كه در حساب معني تقدير است و حسب الرجل يحسب حسابه اذا صار حسيبا]«11» و حسب فعل باشد به معني مفعول، يعني ما يحسب و يعدّ من مفاخره. و در

-----------------------------------

(1). اساس او، با توجه به مج زايد مي نمايد.

(2). سوره ابراهيم (14) آيه 43.

(3). آج، لب، محرّق.

(4). مج، مت، وز: هر.

(5). آن: حدود.

(6). ديگر نسخه بدلها ندارد.

(7). آج، لب، بم، آف: عمر.

(8). مج، مت، وز: تكون، آج، لا يكون. [.....]

(9). آج، لب و.

(10). سوره مزّمّل (73) آيه 20.

(11). اساس: ندارد، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 95

عربيّت نصب فتنه روا باشد علي تقدير و حسبوا الّا يكون قولهم او فعلهم فتنة، جز آن كه نخوانده اند و ««1» فتنه» در اينكه جا مفسّران گفتند: مراد عذاب است و عقوبت.

سدّي و قتاده و حسن [و]«2» مجاهد گفتند: بليّه است، و اصل او در لغت اينكه باشد. عبد اللّه عبّاس گفت: فتنه اينكه جا كفر است و اصل كلمه اختبار باشد، و فلان مفتون بكذا. و مفتتن به اذا كان ممتحنا به، و قوله: يَوم َ هُم عَلَي النّارِ يُفتَنُون َ«3» وَ فَتَنّاك َ«4»، أي اختبرناك اختبارا.

فَعَمُوا وَ صَمُّوا، كور و كر شدند، و اينكه بر سبيل مبالغه گفت در تشبيه ايشان به آفت رسيده در چشم و گوش از جهل و غفلت و قلّت تأمّل ايشان در آنچه بر ايشان واجب بود، يعني جهل پيشه كردند و سر در ره ضلالت و جهالت نهادند از تكذيب انبيا و كشتن ايشان به ماننده كوران و كران از آنچه ايشان را فرموده و نموده بودند، و آيه در معني

جاري مجري آن است كه گفت: الم أَ حَسِب َ النّاس ُ أَن يُترَكُوا أَن يَقُولُوا آمَنّا وَ هُم لا يُفتَنُون َ«5»، آنگه گروهي از ايشان توبه كردند، خداي تعالي توبه ايشان قبول كرد دگر باره فرزندان ايشان با سر كفر و ضلالت شدند و كوري و كري به كفر بر«6» رسول ما- عليه السّلام- و حق تعالي خطابي كرد با اهل كتاب رسول ما كرد آنچه ايشان كرده بودند، و آنچه پدران ايشان كرده بودند بر ايشان شمرد براي آن كه چون از يك اصل بودند بمنزله يك شخص بودند. امّا رفع كَثِيرٌ مِنهُم، در او چند قول گفتند:

يكي آن كه بر لغت آنان باشد كه گويند: اكلوني البراغيث [بر]«7» فاعليّت مرفوع بود و قال ابو عمرو الهذلي ّ:

لئيم«8» ديافي ّ ابوه و امّه بحوران يعصرن السّليط اقاربه

-----------------------------------

(1). آج، لب در.

(7- 2). اساس: ندارد، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). سوره الذاريات (51) آيه 13.

(4). سوره طه (20) آيه 40.

(5). سوره عنكبوت (29) آيه 1 و 2.

(6). مج، مت، وز، لت: به.

(8). لسان ج (7/ 321) قرطبي ج (6/ 248) مجمع البيان ج (2/ 226): و لكن.

صفحه : 96

و اينكه لغتي باشد شاذ«1»، قرآن بر اينكه حمل نكنند، وجهي دگر آن است كه: بدل ضمير مرفوع متّصل باشد كه ضمير فاعل است من الواو في قوله: عَمُوا وَ صَمُّوا، چون اينكه «واو» ضمير مرفوع آمد به فاعليت كثير از او بدل كرد- بدل البعض من الكل ّ، چنان كه: جاءني القوم اكثرهم. و وجهي دگر آن است كه: خبر مبتداست در جاي فعل نهاده، و التّقدير ذو العمي و الصّمم كثير منهم [24- ر]،

و مثله قولهم: شرّ اهرّ ذا ناب، و التّقدير ما اهرّ ذا ناب الّا شرّ و اگر اينكه تقدير نكنند مبتدا نكره شود در جاي خود، و اينكه در كلام ايشان درست نباشد. وجهي دگر آن است كه: جواب سايلي باشد كه پنداري چون گفت قديم تعالي: فَعَمُوا وَ صَمُّوا، قائلي گفت: من هم فاجاب، و قال: كَثِيرٌ مِنهُم.

وَ اللّه ُ بَصِيرٌ بِما يَعمَلُون َ، و خداي- جل ّ جلاله- بينا و داناست به آنچه ايشان مي كنند، مورد او تهديد و وعيد است، يعني بر او هيچ پوشيده نيست از اجزاء تفاصيل«2» آن تا هر يكي را بر وفق آن كه بايد، چنان كه شايد جزا دهد«3».

لَقَد كَفَرَ الَّذِين َ قالُوا إِن َّ اللّه َ هُوَ المَسِيح ُ ابن ُ مَريَم َ، كافر شدند آنان كه گفتند:

خداي معبود كه استحقاق عبادت دارد عيسي مريم است و بيان كرديم كه: «كفر» جحود به دل باشد«4» آن را كه واجب باشد كه به او اقرار دهند و از قبيل اعتقاد باشد و آن را به افعال جوارح هيچ تعلّق نيست.

اگر گويند: نه در اينكه آيت قول را كفر خواند، گفت: ترسايان به اينكه قول كافر شدند، گوييم از اينكه دو جواب است: يكي آن كه مراد به قول مذهب و اعتقاد است، چنان كه گويند: اينكه قول ابو حنيفه است و اينكه قول شافعي است، يعني مذهب و اعتقاد ايشان، دگر آن كه: چون اعتقاد خبيث ايشان عند قول ايشان«5» پيدا شد، خداي تعالي اعتقاد را قولي«6» خواند لما كان ظهوره لنا عند ذلك. و رمّاني گفت:

«كفر» تضييع حق ّ نعمت باشد، إمّا به جحود و امّا به آنچه جاري مجراي آن بود در

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز،

لت، مر: و اينكه لغتي شاذ است لغت، آج: و اينكه لغتي چه شاذّ است.

(2). مج، مت، وز: تفصيل.

(3). آج، لب قوله.

(4). آف: كفر بدل جحود باشد، مر: كفر جحود باشد بدل. [.....]

(5). مج، مت، وز، لت، مر: قولشان.

(6). مج، مت، وز، لت، مر: قول.

صفحه : 97

عظم«1» جرم«2»، و اينكه كه او گفت، «كفر» عرفي است نه اصطلاحي. آنچه او گفت كافر نعمت را گويند.

و آن گروه«3» از ترسايان كه گفتند مسيح خداست، فرقي اند«4» كي«5» ايشان را يعقوبيان خوانند و ايشان به تثليث گويند: اقنوم پدر و اقنوم پسر و اقنوم روح القدس، آنگه گويند: سه بودند، يكي شدند و متّحد گشتند، و آنان كه جز ايشان اند مسيح را پسر خدا گفتند از مريم. تعالي علوا كبيرا«6»، ايشان در حق ّ مسيح آن گفتند و مسيح ايشان را گفت: اي بني اسرائيل خداي«7» را پرستي كه خداي من است و خداي شما تبرّا كرد از آنچه ايشان گفتند و منكر شد قول ايشان را و دعوت كرد ايشان را با عبادت خداي تعالي و اقرار داد كه خداي من است ردّ بر ايشان كه او را خداي گفتند، و نيز خداي شما. إِنَّه ُ مَن يُشرِك بِاللّه ِ، و آنگه بر سبيل تعليل گفت: براي آن كه هر كه او به خداي شرك آرد و با او انباز گيرد، خداي تعالي بهشت بر او حرام كند و اصل شركت و شرك اجتماع در ملك باشد و تصرّف، يقال: تشاركا في كذا و شارك فلان فلانا و اشترك«8» اذا جعل شريكا له او لغيره، و اينكه لفظ در شرع عبارت باشد از آن كه در عبادت غيري را

با خداي تعالي يار كنند«9» و اينكه كفر باشد. و مراد اعتقاد استحقاق غيري باشد عبادت را با خداي تعالي و بر آن عقاب مؤبّد باشد و تحريم بهشت به اينكه آيت و به اجماع امّت، و نام مشرك شامل بود بت پرست را و آفتاب پرست و ستاره پرست و گبر و جهود و ترسا را.

وَ ما لِلظّالِمِين َ مِن أَنصارٍ، و مراد در آيت به ظالمان كافران اند، چه در آيت ذكر كافران رفته و لقوله: إِن َّ الشِّرك َ لَظُلم ٌ عَظِيم ٌ«10»، و اگر حمل كنند بر عموم اوليتر باشد كافر را و جز كافر را براي آن كه هيچ كس نباشد كه كسي را بر خدا حمايت كند و نصرت و او را از عذاب برهاند و به اينكه آيت و مانند اينكه تمسّك نرسد اصحاب

-----------------------------------

(1). آج، لب، لت: عزم.

(2). آج، لب، لت: جزم.

(3). آج، لب: گروهي.

(4). مج، مت، وز، لت، مر: فرقتي اند.

(5). كي/ كه.

(6). سوره بني اسرائيل (17) آيه 43.

(7). آج، لت: خدائيي.

(8). مج، مت، وز، آن: اشرك.

(9). آج، لب: كند.

(10). سوره لقمان (31) آيه 13.

صفحه : 98

وعيد را در نفي شفاعت ظالماني كه نه كافر باشند، براي آن كه نصرت حمايت باشد بر سبيل قهر و غلبه و تسلّط و شفاعت بر سبيل تضرّع و لابه باشد فرق ميان ايشان ظاهر است.

لَقَد كَفَرَ الَّذِين َ قالُوا إِن َّ اللّه َ ثالِث ُ ثَلاثَةٍ، حق تعالي گفت: كافر شدند آنان كه گفتند خداي تعالي سه ام سه است، و اينكه قول جمهور ترسايان است [24- پ]

از ملكانيان و نسطوريان«1» و يعقوبيان، و اينكه سه كه گفتند بر طريق اتّحاد گفتند، و بيان كرديم كه: آن نامعقول است

براي آن كه محال است كه سه ذات يك ذات شود و در «ثلثة» جز جرّ نشايد.

زجّاج گفت: اگر رابع ثلثة گويند در او هر دو وجه شايد هم جرّ و هم نصب جرّ بر اضافه رابع ثلثة و رابع ثلثة، اي جاعلهم بنفسه اربعة نصب او بر مفعول به باشد.

آنگه حق تعالي خبر داد و تكذيب كرد ايشان را بقوله: وَ ما مِن إِله ٍ، «ما» نفي است و «من» مؤكّد اوست كقولك: ما في الدّار من رجل، اينكه براي عموم و استغراق نفي باشد. يعني القول بالثّلاثة. لَيَمَسَّن َّ الَّذِين َ كَفَرُوا، برسد به آنان كه كافر شوند از ايشان عذابي اليم يعني مؤلم، يعني به آنان كه بر كفر اصرار كنند براي آن كه نيكو نباشد كه گويد: ليمسّن ّ الّذين كفروا من الكافرين، چه اگر ايمان آرند و اصرار نكنند بر كفر باتّفاق عذابشان ساقط شود.

و وجهي دگر گفتند، و آن آن است كه: براي آن گفت الَّذِين َ كَفَرُوا مِنهُم، تا وعيد شامل باشد«2» همه قوم«3» را كه ذكرشان در آيت رفته است چه از ايشان گروهي بسيار ايمان آوردند، پس «منهم» مخصّص«4» عموم است در آيت و اينكه وجه به معني نزديك است به وجه اوّل.

أَ فَلا يَتُوبُون َ إِلَي اللّه ِ، آنگه بر سبيل تقريع و توبيخ گفت: اينكه قوم چرا توبه نكنند و با خداي تعالي رجوع نكنند با طاعت و عبادت او و آمرزش نخواهند از او و خداي تعالي غفور و رحيم است «واو» براي حال است في قوله: وَ اللّه ُ غَفُورٌ رَحِيم ٌ،

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت، مر: فسطوريان.

(2). مج، مت، وز: نباشد. [.....]

(3). مر: هر دو گروه.

(4). آج، لب، آن: تخصيص،

آف: مخصوص.

صفحه : 99

يعني و حال حالي كه خداي آمرزنده و بخشاينده است بيامرزد، به فضل و رحمت آن را كه با درگاه او شود.

قوله: مَا المَسِيح ُ ابن ُ مَريَم َ، آنگه حق تعالي رد كرد بر ايشان آن مقاله شنيع ايشان از حواله محال كه بر عيسي و مريم كردند گفت: نبود عيسي مريم الّا پيغامبري«1» كه پيش او دگر پيغامبران رفتند و مادرش زني صدّيقه بود و راست گوي«2».

و «فعّيل» و «فعّال» بناي مبالغه را باشد، چنان كه رجل سكيت و شرّير. و قولي دگر آن است [كه]«3»: مصدّق بود به آيات خداي و مؤمن بمنزله او و پسرش، و آياتي كه خداي تعالي در ايشان به خلقان نمود چنان كه گفت: و صدّقت بكلمات ربّها، و قوله: كانا يَأكُلان ِ الطَّعام َ، طعام خوردندي، و اينكه بر سبيل ردّ و انكار بر ترسايان است تا بيّنه كند«4» ايشان را بر آن كه آن كس كه طعام خورد و محتاج طعام باشد و اگر نخورد زنده نماند او جسمي ضعيف محدث محتاج باشد، و آن كه چنين بود الهيّت را نشايد. و بعضي اهل معاني گفتند: خوردن طعام در آيت كنايت است از قضاء حاجت، براي آن كه آن كس كه او طعام خورد او را حدث بود و آن كه او محدث باشد از«5» حدث مخصوص، خدا محدث نتواند بودن به معني موجد، چه اثر«6» حدث با نفار نفس و طبع از او من ادل ّ الدّليل باشد بر حدوث صاحبش.

آنگه گفت: يا «7» محمّد بنگر كه ما آيات براي ايشان چگونه بيان مي كنيم و ادلّه چگونه ظاهر مي گردانيم، آنگه بنگر كه ايشان از آن چگونه

عدول و اعراض مي كنند تا به حدّي رسيد«8» كه عدول ايشان از قبول حق و نظر در آيات و بيّنات من و اصرار بر كفر تا پنداري كه مجبول و مطبوع اند بر اينكه كار و كسي جز ايشان ايشان را از آن بنگرداند«9»، فهذا معني قوله: أَنّي يُؤفَكُون َ، اي يصرفون و فلان مأفوك اذا كان مصروفا عن الشّي ء، و دروغ را براي آن «افك» گويند كه مصروف بود از وجه خود و

-----------------------------------

(1). آف، لت، آن: پيغمبري، مر: الّا رسول مگر پيغمبري.

(2). مج، مت، وز: راست گير، لت، مر: راستي گر.

(3). اساس: ندارد با توجه به مج افزوده شد.

(4). مج، مت، وز، لت، مر: تنبيه كند.

(5). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر اينكه.

(6). مج، مت، وز، لت، مر: اينكه.

(7). مر يا محمّد انظر كيف يبيّن لهم الآيات.

(8). مج، مت، وز: رسيده.

(9). مج، مت، وز، مر: مي نگراند.

صفحه : 100

مؤتفكات گويند بادهاي مختلف را، و مؤتفكات گفتند زمينها را كه خداي تعالي به عذاب برگردانيد«1».

قوله: قُل أَ تَعبُدُون َ مِن دُون ِ اللّه ِ [25- ر]، آنگه فرمود رسول خود را كه بر سبيل احتجاج و انكار بر ايشان گويد ايشان«2» را بپرستي«3» بدون خدا آن را كه مالك نباشد و قادر به نفع و ضرّ«4» شما كه نه به شما سودي تواند كردن و نه دفع مضرّتي! براي آن كه قادر بر اينكه خداي باشد يا آن كه خداي او را تمكين كند. و اگر عيسي- عليه السّلام- بر نفع و ضرّر«5» رسانيدن قادر بود به تمكين خداي بود آنگه در حال حيات چنين بود ترسايان عصر رسول را از او هيچ نفعي و ضرري«6» نبود، و عبادت

آن كس كه از او نفع«7» و ضرر«8» نبود جاري مجراي عبادت اصنام و جمادات باشد و قبح آن معلوم است به ضرورت و نفع فعل لذّت باشد يا سرور يا آنچه مؤدّي بود با«9» آن يا با يكي از آن مانند لذّتها«10» كه آدمي به آن ملتذ«11» شود از انواع مشتهيات، و ضرّ فعل الم باشد يا غم يا آنچه مؤدّي بود به آن يا با يكي از آن چون آلام كه در حيوان كنند و قذف و سب و به خشم آوردن نيز ازين باب بود.

وَ اللّه ُ هُوَ السَّمِيع ُ العَلِيم ُ، و خداي تعالي شنواست و بينا و دانا اقوال شما مي شنود و افعال شما مي داند تا هر كسي را بر وفق آنچه او مستحق باشد جزا دهد«12».

قُل يا أَهل َ الكِتاب ِ، بگوي اي«13» جهودان و ترسايان كه خداوندان توريت و انجيل ايد. لا تَغلُوا فِي دِينِكُم، غلو«14» نكنيد در دينتان، و آن مجاوزة الحدّ باشد، و ضدّ «غلوّ»«15» تقصير باشد غير الحق ّ به ناحق و، نصب او بر حال باشد اي غير محقّين و روا

-----------------------------------

(1). لت: برگردانند.

(2). مج، مت، وز، لت، مر: بگويد.

(3). مج، مت، وز: مي پرستي، آف، آن: بپرستيد، مي پرستيد. [.....]

(4). مج، مت، وز، آن: ضرّر.

(5). مج، مت، وز، آف، مر: ضرّر.

(6). مج، مر: ضرّ.

(7). مج، مت، وز، لت، مر: نفعي.

(8). مج، مت، وز، مر: ضري، لت: ضرّري.

(9). آف: به.

(10). مج، مت، وز: لذّتهايي.

(11). لت: متلذّذ.

(12). مج، مت، وز، لت: جزا بدهد.

(13). آن محمّد.

(15- 14). اساس، بم، آن: غلوا، با توجه به مج تصحيح شد.

صفحه : 101

بود كه صفت مصدري محذوف باشد، و التّقدير غلوّا غير الحق ّ. وَ لا تَتَّبِعُوا«1»، و متابعت مكني

و اقتدا به اهوا و مذاهب و ديانات قومي كه ايشان مذاهب«2» به هواي نفس نهادند نه به استخراج ادلّه از آنان كه پيش«3» شما بودند، چه صفت ايشان اينكه است كه پيش از شما ضال و گمراه بودند.

حسن و مجاهد گفتند: آيت نهي است ترسايان را از آن كه اقتدا كنند در ضلال به جهودان، و بعضي دگر گفتند: مراد آن است كه اقتدا مكنيد به اسلاف و رؤسا و اكابر خود در ضلال«4» چه ايشان جز آن كه ضال اند در خود مضلّند و گمراه كننده قومي بسيار را كه پيش از شما بودند.

وَ ضَلُّوا عَن سَواءِ السَّبِيل ِ، زجّاج گفت: براي آن تكرار كرد كه آن خواست كه ضلّوا من قبل به لفظ اوّل و به دوم آنگه ضلّوا من بعد«5»، بعضي دگر گفتند: براي آن تكرار كرد كه به اوّل ضلال دين خواست و به دوم ضلال از طريق بهشت. و سَواءِ السَّبِيل ِ، مستقيم الطّريق باشد كه از ميل و كژي دور باشد.

لُعِن َ الَّذِين َ كَفَرُوا، لعنت كردند كافران«6» بني اسرائيل را بر زبان«7» داود و عيسي«8» مريم- عليه السّلام- «لعن» طرد و ابعاد باشد از رحمت، و در معني او سه قول گفتند: حسن بصري و مجاهد و قتاده گفتند: ايشان را بر زبان داود لعنت فرمود تا قرده شدند و به دعاي داود خداي تعالي ايشان را مسخ گردانيد، تا بوزينه و به«9» زبان عيسي تا خوك شدند و براي آن تخصيص كرد اينكه دو پيغمبر را كه از پس موسي از اينكه دو پيغمبر معروفتر نبودند و ذكر سليمان براي آن نكرد كه دين سليمان دين داود بود و او را

شريعتي نو نبود، باقر- عليه السّلام- گفت: امّا داود اهل ايله را لعنت كرد به عدوان«10» كه روز شنبه كردند در باب ماهي گرفتن و ايشان در عهد داود بودند و

-----------------------------------

(1). اساس: و لا تتبع، با توجه به ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.

(2). مج، مت، وز: آن مذهب، لت: آن مذاهب.

(3). آن از. [.....]

(4). مج، مت، وز، لت: ضلالت.

(5). آج، لب، لت هم.

(6). مر من.

(7). مج، مت، وز، آج، لب، لت زبان، مر لسان.

(8). مر بن.

(9). مج، مت، وز، لت، مر: بر.

(10). مج، مت، وز، لت، مر: به عدواني.

صفحه : 102

گفت: اللّهم ّ البسهم«1» اللّعنة مثل الرّداء علي المنكبين و مثل المنطقة علي الحقوين، بار خدايا لعنت كن ايشان را لعنتي مشتمل بر ايشان تا چون ردا به دوشهاشان فرود آيد و چون كمر به ميانشان درآيد، خداي تعالي ايشان را با كپي كرد.

و امّا عيسي- عليه السّلام- اصحاب مائده را كه مائده خواستند«2» چون خداي بفرستاد به آن كافر شدند ايشان را لعنت كرد، خداي تعالي ايشان را با خوك كرد.

قولي ديگر آن است: تا ايشان آيس و نوميد«3» باشند از مغفرت ما دام تا بر كفر اصرار كنند [25- پ]

به دعاي پيغمبران كه ايشان را كردند«4» و دعاي پيغمبران لابد مستجاب بود. قول سيم«5» آن است: تا بدانند كه ايشان را سود نخواهد داشتن، آن كه ايشان فرزندان پيغمبرانند و از نژاد آنانند«6» كه ايشان [به آنان]«7» فخر مي آرند ايشان لعنت كردند ايشان را از داود و عيسي مريم. «ذلك» اشاره است به «لعن»، آن لعنت براي آن است كه ايشان عصيان كردند و با مجازات راست، كقوله:

فلئن«8» قلّت هذيل

شباه لبما كان هذيلا يفل ّ«9»

و «ما» مصدريّه است و معني آن كه: ذلك اللّعن بعصيانهم و اعتدائهم. و «عصيان» مخالفت امر با اراده باشد و عام بود در آنچه مختص بود به فاعل و در آنچه متعدّي بود از او، امّا اعتدا و عدوان جز در گناه متعدّي نگويند. كانُوا لا يَتَناهَون َ عَن مُنكَرٍ، بناي تفاعل از ميان جماعتي باشد، كما يقال: تقاتلوا و تضاربوا و تشاتموا اذا قتل بعضهم بعضا، و كذلك في الضّرب و الشّتم، حق تعالي گفت: با آن كه ايشان عصيان و تعدّي كنند يكديگر را منع نمي كنند و نهي نمي كنند از منكر و نابايستي كه در عقل«10»

-----------------------------------

(1). اساس: بم، آف، آن، اليهم، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها و منابع تفسيري تصحيح شد.

(2). مج، مت، وز، لت، مر: بخواستند.

(3). آج، لب: نا اميد.

(4). آف: كردندي.

(5). مج، مت، وز، لت، مر: سه ام، آج، لب، آف: سيوم.

(6). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر: ايشان اند.

(7). اساس: ندارد، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

(8). آف، مر: فليس.

(9). مج، مت، وز، آج، لب، آف: يقل.

(10). اساس، بم، آف، آن: عقد، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 103

و شرع حرام است و ايشان بر دست دارند و تعاطي مي كنند.

آنگه بر سبيل مذمّت و نكوهش گفت ايشان را: لَبِئس َ ما كانُوا يَفعَلُون َ، بد چيزي است آنچه ايشان مي كنند، و منكر بخلاف معروف باشد، و انكار ضدّ اقرار باشد. و در آن كه مراد به منكر چيست اينكه جا«1» سه قول گفتند: يكي آن كه ماهي گرفتن است روز شنبه، دوم آن كه رشوت

ستدن است در احكام. سه ام«2» آن كه ربا خوردن است و بهاي پيه كه بر ايشان حرام بود چون پيه نمي خوردند و مي فروختند و بهايش مي خوردند و ندانستند كه آنچه عينش حرام بود بهايش هم حرام بود، و حمل كردن بر عموم اوليتر بود چه تنافي«3» نيست ميان اينكه اقوال.

عبد اللّه مسعود روايت كرد از رسول- عليه السّلام- كه او گفت: در بني اسرائيل چون كسي منكري كردي يكي بيامدي و او را نهي كردي، او باز ناستادي«4» از آن. بر دگر روز چون او را ديدي با او اختلاط و مواكله و مشاربه كردي و از او تبرّا نكردي.

چون خداي تعالي از ايشان چنين ديد، دلهاي ايشان بعضي بر بعضي زد و لعنت كرد ايشان را بر زبان داود- عليه السّلام و عيسي مريم- عليه السّلام- و از ايشان قرده و خنازير ساخت و به آن خداي كه جان من به امر اوست كه اگر امر معروف كني و نهي منكر كني و دست سفيه به دست گيري و او را بر حق بداري و الّا خداي تعالي دلهاي شما بر يكديگر«5» زند و لعنت كند شما را چنان كه لعنت كرد ايشان را.

تَري كَثِيراً مِنهُم، اي محمّد بيني بسياري را از ايشان، بعضي گفتند: مراد اهل كتابند از جهودان و ترسايان، بعضي دگر گفتند: مراد جهودان اند تنها، و بعضي گفتند: مراد كعب اشرف است«6» كه ايشان تولّا مي كنند به مشركان، تولّاي نصرت و با يكديگر دوستي مي كنند تا يك دست و يك زبان باشند بر تو كه محمّدي. لَبِئس َ ما قَدَّمَت لَهُم أَنفُسُهُم، بد چيزي است كه نفس ايشان براي ايشان تقديم كرد

و از

-----------------------------------

(1). آج، لب، بم، آف، آن: آنجا.

(2). آف: سيوم، آف، مر: سيم.

(3). آج، لب: منافي.

(4). مج، مت، وز، آف، مر: نه ايستادي، لت: نايستادي، لب: استادي.

(5). مج، مت، وز، لب، لت، آن، مر: يكديگر.

(6). مر يتولّون الّذين كفروا.

صفحه : 104

پيش بفرستاد. «لام»، جواب قسمي مضمر است- چنان كه گفتيم- و «ما» نكره موصوفه است، و براي آن فعل با «نفس» اضافه كرد تا اضافه فعل محقّق شود و با ايشان و بدانند كه ايشان كردند و جز ايشان نكردند، چنان كه گفت: بِما قَدَّمَت يَداك َ«1» و بِما قَدَّمَت أَيدِيكُم و فَبِما كَسَبَت أَيدِيكُم«2»، أَن سَخِطَ اللّه ُ عَلَيهِم«3»، موضع ان مع الفعل رفع است و فعل با آن در جاي مصدر است و آن مخصوص بالذّم باشد، كزيد في مثل قولك«4» بئس الرّجل زيد، و تقدير آيه اينكه است كه: لبئس شيئا قدّمت لهم انفسهم سخط اللّه عليهم و خلودهم في النّار، و شايد كه وَ فِي العَذاب ِ هُم خالِدُون َ كلامي«5» مبتدا باشد و به بئس تعلّق ندارد.

وَ لَو كانُوا يُؤمِنُون َ [26- ر]

بِاللّه ِ وَ النَّبِي ِّ، آنگه گفت: اگر«6» بدل آن كه اينكه مي كنند به خداي و پيغامبر ايمان آوردندي. وَ ما أُنزِل َ إِلَيه ِ، و آنچه بر او انزله كردند، گفتند: مراد پيغامبر موسي است، و مراد به لَو كانُوا، منافقان جهودان اند، گفت:

اگر ايشان به خداي و پيغامبر و كتاب يعني موسي و توريت ايمان داشتندي. مَا اتَّخَذُوهُم أَولِياءَ، مشركان را به دوست نگرفتندي. اينكه قول حسن بصري است و مجاهد پس موالات و مصافات ايشان با مشركان دليل آن مي كنند كه ايشان ايمان ندارند به موسي و توريت چه ايشان به موسي

و تورات كافراند و لكن بيشتر ايشان فاسق اند و خارج از فرمان خداي.

لَتَجِدَن َّ أَشَدَّ النّاس ِ عَداوَةً، آنگه رسول را- عليه السّلام- احوال دوستان و دشمنان اعلام كرد، گفت: لَتَجِدَن َّ، يا بي تو سخت ترين مردمان را به عداوت و دشمني، و نصب او بر تميز است. لِلَّذِين َ آمَنُوا، در محل ّ نصب است با«7» آن كه مفعول عداوت است و مصدر عمل فعل كند. اليَهُودَ، و نصب او بر مفعول دوم است از وجد، آن جهودان را يعني دشمنتر كس مسلمان را جهودان باشند.

أبو هريره روايت كرد كه رسول- عليه السّلام- گفت: هيچ دو جهود نباشند كه با

-----------------------------------

(1). سوره حج (22) آيه 10.

(2). سوره آل عمران (3) آيه 182.

(3). سوره شوري (42) آيه 30.

(4). مج، مت، وز: ذلك.

(5). آج، لب: كلام. [.....]

(6). مج، مت، وز، لت، مر به.

(7). مج، مت، وز، لت، مر: به.

صفحه : 105

يك مسلمان حاضر نشوند«1» و الّا قصد كشتن او كنند.

وَ الَّذِين َ أَشرَكُوا، و آنان كه مشرك باشند، براي معادات مسلمانان مشركان و جهودان به اختلاف ملل و اهواء ايشان دوست يكديگر شده اند. وَ لَتَجِدَن َّ أَقرَبَهُم مَوَدَّةً، و يابي نزديكترين ايشان را به دوستي مر مؤمنان را آنان«2» كه گفتند ترسايانيم، و مراد به ترسايان خصوص است نه عموم، براي آن كه ترسايان«3» با مسلمانان كمتر از جهودان دشمني نكنند و انّما مراد نجاشي است.

مفسّران گفتند: در بدايت اسلام كه رسول- عليه السّلام- به مكّه بود، مشركان با يكديگر بنشستند و مشورت كردند«4» در كار مسلمانان و آن كه«5» ايشان را چگونه براندازند و قهر كنند، گفتند: هر يكي از ما آنان را كه«6» در«7» همسايگي اوست ايذا بايد كردن و رنج

بايد نمودن تا باشد كه از محمّد برگردند. اينكه معني بر دست گرفتند تا بعضي مردمان كه ضعيف يقين تر بودند برگشتند و جماعتي بماندند و رسول را- عليه السّلام-«8» عمّش ابو طالب حمايت كرد. چون رسول- عليه السّلام- آن رنج اصحاب ديد«9»، ايشان را گفت: شما را هجرت بايد كردن و به حبشه رفتن كه پادشاه حبشه مردي است عادل و ظلم نكند و مردي است به حمايت نيك، رها نكند تا كس بر شما ظلم كند. نجاشي را خواست به اينكه نام و نام او اصحمه«10» بود و اينكه به زبان حبشه «عطا» باشد و نجاشي نام پادشاهان حبشه باشد چنان كه «قيصر» نام پادشاهان روم است و «كسري» نام پادشاهان عجم. يازده مرد برخاستند«11» و چهار زن و آن جا رفتند، عثمان عفّان بود و زبير عوّام و عبد اللّه مسعود و عبد الرّحمن عوف و ابو حذيفة بن عتبه و مصعب بن عمير و أبو سلمة بن عبد الأسد و عثمان بن مظعون«12» و عامر بن ربيعه و

-----------------------------------

(1). اساس: نشوند، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر را.

(3). مت: مشركان.

(4). مج، مت، وز، لت، مشاورت.

(5). مت: آنچه.

(6). مج، مت، وز، لت، مر از اينان.

(7). مج، مت، وز، لت، مر جوارو.

(8). لب آن.

(9). آج، لب: بديد.

(10). مج، مت: ضحمه، لب، آف: اصمحه.

(11). اساس، آج، لب، بم: خواستند، با توجه به مج تصحيح شد.

(12). اساس: مطعون، با توجه به مج و منابع ديگر تصحيح شد. [.....]

صفحه : 106

حاطب بن عمرو و سهيل بن بيضا به دريا رفتند و كشتي بگرفتند تا زمين حبشه

نيم دينار و اينكه در ماه رجب بود من سنة خمس من المبعث«1» و اينكه هجرت اوّل بود. آنگه جعفر بن ابي طالب برفت و پس از آن مسلمانان گروه گروه مي رفتند تا هشتاد و دو مرد به حبشه رفتند برون«2» از زنان و كودكان چون قريش خبر يافتند عمرو بن العاص را بفرستادند و مبلغ هدايا بر دست او بفرستادند و التماس كردند از او كه ايشان را با مكّه فرستد و اينكه قصّه بتمامي در سورت آل عمران بگفتيم. چون برفتند و آنچه توانستند كردن كردند از جهد، نجاشي سخن ايشان را گوش نكرد و [26- پ]

ايشان را رد كرد، أعني عمرو عاص و اصحابش را و ايشان بازگشتند خايب و نوميد و مسلمانان آن جا مقام كردند في خير دار و احسن«3» جوار تا آنگاه«4» كه رسول- عليه السّلام- هجرت كرد و كارش بلند شد و مسلمانان قوّت گرفتند و سال به ششم رسيد از هجرت. رسول- عليه السّلام- نامه«5» نوشت به نجاشي بر دست عمرو بن أميّة الضّمري ّ«6» تا حبيبه بنت ابي سفيان را براي او بخواهد و او با شوهر خود هجرت كرده بود به حبشه، شوهرش آن جا فرمان يافته بود و مسلماناني را كه آن جا بودند درخواست«7» تا با پيش او فرستند«8».

نجاشي كنيزكي را از آن خود نام او أبرهه به نزديك أم ّ حبيبه بنت ابي سفيان فرستاد و خبر داد او را كه: رسول خداي او را مي خواهد. ام ّ حبيبه عقدي داشت به بشارت به آن كنيزك داد و گفت: برو و بگو تا وكيلي«9» فرستد پيش من تا من او را و كيل

كنم كه مرا به او دهد. او خالد بن سعيد بن العاص را بفرستاد، او وي را به و كيل كرد تا او را به رسول دهد بر مهر چهار صد دينار و آن كه از قبل رسول خطبه كرد نجاشي بود كس فرستاد تا چهار صد دينار بياوردند و به دست اينكه

-----------------------------------

(1). آج، لب: البعث.

(2). مت، وز، آج، لب، آن: بيرون.

(3). وز: حسن.

(4). مج، مت، وز، لت، آن، مر: آنگه.

(5). وز، آف، لت: نامه اي.

(6). اساس: عمرو بن عاميه الضّمري، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(7). آج، لب، لت: درخواستند.

(8). لت، آن، مر: فرستد.

(9). آن: و كيل.

صفحه : 107

كنيزك«1» به ام ّ«2» حبيبه فرستاد. چون او زر پيش ام ّ حبيبه برد او از آن جا پنجاه دينار برگرفت و به ابرهه«3» داد، كنيزك گفت: پادشاه مرا فرموده«4» است كه هيچ نستانم از تو و آن نيز كه فرا گرفته ام«5» با تو دهم و آن عقد كه از او گرفته بود و آن پنجاه دينار به او باز داد و او را گفت: بدان كه من خدمتكار خاص ّ ملكم و جامه دار اويم و از من به او نزديكتر كس نباشد من ايمان دارم به خداي تعالي و نبوّت محمّد مصطفي- صلّي اللّه عليه و آله- و به آنچه به او فرستاده است«6» و التماس من از تو آن است كه چون به رسول خداي رسي، سلام و تحيّت من به او برساني«7». او گفت: منّت دارم. آنگه نجاشي زنان خود را فرمود تا بيامدند و ام ّ حبيبه را تهنيت كردند و هديّه ها آوردند از طيب و انواع چيزها و آنگه دو كشتي

بساخت و ام ّ حبيبه را با جعفر بن ابي طالب و جماعتي صحابه رسول كه آن جا مانده بودند گسيل كرد و ايشان بيامدند و دريا بگذاشتند«8» و به خشك آمدند تا به مدينه رسيدند و رسول- عليه السّلام- در آن وقت به غزات خيبر بود، اتّفاق چنان افتاد«9» كه چون جعفر بن ابي طالب- رحمة اللّه عليهما- برسيد، امير المؤمنين علي- عليه السّلام- در آن وقت به غزات خيبر بود و خيبر گشاده بود و آن فتح خداي تعالي«10» بر آورده«11». مرد آمد و بشارت آورد رسول را- عليه السّلام- به فتح، خيبر و از آن راه، ديگري آمد و بشارت آورد رسول [را]«12» به قدوم جعفر. رسول- عليه السّلام- گفت:

13» [فرحتان لا ادري بايّهما اسرّ]« بفتح خيبر ام بقدوم جعفر،

دو خرّمي است كه نمي دانم كه به كدام«14» خرّمتر باشم به فتح خيبر يا به آمدن جعفر! ندانم«15» به اثر دست اينكه برادر

-----------------------------------

(1). بم، آف: ابرهه نام.

(2). آف: نزد.

(3). آج، لب: كنيزك.

(4). آج، لب: گفته.

(5). مج، مت، وز، لت: ها گرفته ام. [.....]

(6). مج، مت، وز، لت، مر: فرستاده اند.

(7). مج، مت، وز، آف، لت، مر: رساني.

(8). اساس، آن: بگزاشتند، با توجه به مج تصحيح شد.

(9). مج، مت، وز: فتاد.

(10). مج، مت، وز، لت بر دست.

(11). آج، لب بود.

(12). مج، مت، وز، لت را.

(13). اساس: ندارد، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(14). اساس، لت: كزام، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(15). مج، مت، وز تا، لت، آن يا .

صفحه : 108

شادمانه تر باشم. يا به قدوم و قدوم«1» آن برادر.

و در خبر است كه: مبشّري ديگر آمد عند

اينكه و بشارت داد به ولادت حسن علي رسول- عليه السّلام- آن را«2» بشارتي ديگر شناخت و گفت:

ام بولادة شبّر،

و چون اينكه حال بود، رسول- عليه السّلام- از نماز فريضه فارغ شده بود. چون«3» بشارتش برسيد تكبير كرد. چون بشارت دو شد، تكبير دو كرد، چون بشارت به سه شد، تكبير به سه كرد، آنگه گفت: سنّت كردم كه چون نماز فريضه كنند سه تكبير كنند در عقب هر نمازي فريضه و ابتدا آن بود كه گفتيم.

چون رسول- عليه السّلام- با مدينه آمد و ام ّ حبيبه را با خانه آورد، خبر به ابو سفيان رسيد و او اسلام نياورده بود«4» شادمانه شد به اينكه خبر و گفت: ذاك الفحل«5» لا يقرع انفه، او آن فحل است كه او را باز نزنند. پس از«6» مدّتي [27- ر]

نزديك نجاشي نامه اي نوشت به رسول- عليه السّلام- و پسرش را ارها بن اصحمة بن الحر«7» با شصت مرد از حبشه بفرستاد و در نامه گفت«8»: اي رسول اللّه كه من اسلام آوردم به خداي تعالي و به تو كه محمّدي، و تصديق كردم تو را و آنچه [به تو فرستاده اند و پسرم را پيش تو فرستادم با جماعتي زهّاد و عبّاد و اگر فرمايي تا من نيز پيش خدمت آيم و آنچه]«9» فرمايي امتثال كنم و من به تو ايمان آوردم و تو را بيعت كردم«10» بر دست پسر عمّت جعفر بن ابي طالب.

ايشان بيامدند و در دو كشتي نشستند به دو گروه چون به ميان دريا رسيدند، آن كشتي كه پسر نجاشي در آن بود غرق شد و آن ديگر برفت، و آن جماعت كه بماندند

با گروهي«11» كه با ايشان منضم شدند هفتاد مرد بودند شصت«12» [و]

دو از حبشه و

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز: به قدوم قدم.

(2). مج، مت، وز، لت، مر: اينكه را.

(3). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر يك.

(4). مج، مت، وز، لت، مر: اسلام آورده نبود. [.....]

(5). اساس: الفلح، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6). مج، مت، وز، لت، مر آن.

(7). مج، وز: اصحمة بن ابجر.

(8). مج، مت: نوشت.

(9). اساس: ندارد، با توجه به مج افزوده شد.

(10). آج، لب و.

(11). مج، مت، وز، لت، دگر، آج، لب، مر ديگر.

(12). مج، وز، لت: شست.

صفحه : 109

هشت مرد از اهل شام [پيش رسول آمدند از جمله ايشان بحيرا راهب بود، و أبرهه، و ادريس، و اشرف و نمام، و قسم«1»، و دريد، و ايمن اينكه هشت مرد از شام]«2» بودند.

رسول- عليه السّلام- سوره يس بر ايشان خواند چون قرآن بشنيدند بگريستند و گفتند:

چه نيك ماند اينكه كلام به آنچه خداي تعالي به عيسي فرو فرستاد، خداي تعالي در حق ّ ايشان اينكه آيت«3» فرستاد:

لَتَجِدَن َّ أَشَدَّ النّاس ِ عَداوَةً لِلَّذِين َ آمَنُوا اليَهُودَ، الي قوله. وَ ذلِك َ جَزاءُ المُحسِنِين َ، وَ لَتَجِدَن َّ أَقرَبَهُم مَوَدَّةً لِلَّذِين َ آمَنُوا الَّذِين َ قالُوا إِنّا نَصاري، و نزديكتر كه ايشان را يابي به مودّت و دوستي مؤمنان«4» ترسايان اند كه نجاشي است و اصحاب او كه وفد شدند«5» و پيش رسول آمدند و آن هفتاد مرد بودند بر قول بعضي مفسّران، مقاتل و كلبي گفتند: چهل مرد بودند، سي و دو از حبشه و هشت از شام. عطا گفت: هشتاد مرد بودند، چهل از اهل نجران من بني الحارث بن كعب، و سي و

دو از حبشه و هشت از روم.

قتاده گفت: آيت«6» در جماعتي«7» آمد از اهل كتاب كه ايشان در شرع خود به دين حق ّ متمسّك بودند. چون رسول- عليه السّلام- بيامد و دعوت كرد، و معجز«8» نمود ايمان آوردند و متابعت كردند، خداي تعالي با«9» آيت«10» بر ايشان ثنا گفت. ذلِك َ بِأَن َّ مِنهُم، «ذلك» اشاره است به قرب قلب در باب مودّت، گفت: آن به سبب آن است كه از ايشان قسّيسان اند و رهبانان اند و قسّيس عالم ترسايان باشد. قطرب گفت: قس ّ و قسّيس عالم«11» باشد به لغت روم، قال ورقة بن نوفل:

بما خبّرتنا من قول قس ّ من الرّهبان اكره ان تبوحا

و إبن زيد گفت: زهّاد ايشان بودند و اصل «قسوس» نميمه باشد، يقال: قس ّ

-----------------------------------

(1). لت: قسيم.

(2). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد.

(3). مج، مت، وز، لت، مر: آيات.

(4). مج، مت، وز، آج، لب، لت اينكه.

(5). آن: فرستادند.

(6). مج، مت: آيتي. [.....]

(7). آج، لب: جماعت.

(8). مج، مت، وز: معجزه.

(9). مج، مت، وز، آج، لب، لت: به اينكه، مر: اينكه.

(10). مر در حق ايشان فرستاد.

(11). آج، لب، بم ترسايان.

صفحه : 110

يقس ّ قسّا إذا نم ّ، قال رؤبة بن العجّاج:

يصبحن«1» عن«2» قس ّ الأذي غوافلا لا جعبريّات و لا طهاملا

و الطّهامل من النّساء القباح و مصدر او قسوسه و قسّيسيه باشد. عروة بن الزّبير گفت: ترسايان انجيل ضايع كردند«3» و آن را تغيير و تبديل كردند و ايشان پنج مرد بودند، چهار تغيير و تبديل كردند و آن: لوقاس و مرقوس و بلجيس و ميمنوس بود، و آنچه از ايشان بر حق بايستاد قسّيس نام بود. پس هر كه اقتدا كرد به او و بر

طريق حق استقامت كرد او را قسّيس خواندند.

سلمان پارسي گويد اينكه آيت به رسول- عليه السّلام- مي خواندم: ذلِك َ بِأَن َّ مِنهُم قِسِّيسِين َ وَ رُهباناً، مرا گفت:

ذلك بان ّ منهم صدّيقين و رهبانا

، اشارت به معني او و رهبان عبّاد باشد و اينكه لفظ هم واحد بود و هم جمع. آن كه گفت: جمع است، گفت: واحد او «رهبان»«4» باشد، مثل فارس و فرسان و راكب و ركبان، و آن كه گفت: واحد است جمعش «رهابين» باشد، كقربان و قرابين و جرذان و جراذين«5»، قال الشّاعر في الواحد:

لو عاينت رهبان دير في القلل لانحدر الرّهبان يسعي«6» و نزل

و انشدّوا في الجمع:

رهبان مدين لو راوك تنزّلوا و العصم من شعف الجبال الفارد

و اصل او من الرّهبة باشد و هي الخوف. وَ أَنَّهُم لا يَستَكبِرُون َ، عطف علي قوله: بِأَن َّ مِنهُم قِسِّيسِين َ وَ رُهباناً، تا به سبب آن كه از ايشان عالمان و زاهدانند و نيز به آن سبب است كه ايشان استكبار نكنند.

آنگه حق تعالي وصف ايشان [27- پ]

در خوف و خشيت و رقّت قلب باز گفت كه: چون بشنوند آنچه به«7» رسول خدا انزله كرده اند، چشمهاي ايشان بيني كه

-----------------------------------

(1). لسان العرب ج 6/ 174: يمسين.

(2). چاپ شعراني 6/ 174: من.

(3). مج، مت، وز، لت: القساح، آج، لب، لت: القباح.

(4). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر: راهب.

(5). آج، لت، مر: جردان و جرادين، لب: خردان و خرادين. بم: حرذان و حراذين (كسان فنزل).

(6). مجمع البيان ج 2/ 233: يمشي.

(7). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر: بر.

صفحه : 111

آب ريختن گيرد از آنچه ايشان شناخته باشند از حق ّ، يقال: فاضت عينه إذا سالت بالدّمع،

و فيض العين امتلائها بالدّمع، و فاض النّهر اذا سال ماءه، قال الشّاعر:

ففاضت دموعي و طل ّ الشّؤ ن امّا و كيفا و امّا انحدارا

و خبر مستفيض اي شايع، و افاض القوم من عرفات اذا خرجوا منها، و افاض القوم في الحديث اذا تدافعوا فيه. و «دمع» اشك باشد. «مدمع» جاي اشك«1».

مِمّا عَرَفُوا مِن َ الحَق ِّ، از آنچه شناخته باشند از حق ّ. عمرو بن مرّة گويد:

در عهد ابو بكر صدّيق جماعتي از يمن آمدند و گفتند: چيزي از قرآن بر ما خواني«2»، قرآن بر ايشان خواندند، ايشان بگريستند. ابو بكر گفت: اوّل ما نيز چنين بوديم، چون«3» قرآن مي شنيديم مي گريستيم، فالآن قست قلوبنا، اكنون دلهاي ما سخت شد.

يَقُولُون َ رَبَّنا آمَنّا، بار خدايا ما ايمان آورديم. «يقولون»«4» در جاي حال است، أي قائلين در آن حال كه مي گويند: بار خدايا ما ايمان آورديم«5»، بنويس ما را با گواهان و در اينكه معني او دو قول گفتند: يكي آن كه نام«6» در جريده آر و مدوّن كن چنان كه نام گواهان باشند دگر آن كه نام«7» در لوح محفوظ با نام گواهان تو بنويس.

عبد اللّه عبّاس و إبن جريج گفتند: نام«8» با امّت محمّد بنويس كه ايشان، گواهان پيغمبرانند في قوله: وَ كَذلِك َ جَعَلناكُم أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَي النّاس ِ«9».

و ما لنا لا نؤمن باللّه، «ما» استفهامي است، آنگه از ايشان حكايت كرد آنچه ايشان از خود گفتند بر طريق تعجّب كه: ما را چه بوده است كه ايمان نياريم! و چه منع است ما را از آن كه ايمان آريم به خداي و به آنچه به ما آمد از حق، يعني«10» اسلام و رسول خدا كه محمّد

مصطفي است، و كتاب او كه قرآن است و شرع او كه

-----------------------------------

(1). وز دمع، مج، مت، لت: دمع باشد.

(2). خواني/ خوانيد. [.....]

(3). مج، مت، وز ما.

(4). اساس فيه.

(5). مر فَاكتُبنا مَع َ الشّاهِدِين َ (8- 7- 6). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر ما.

(9). سوره بقره (2) آيه 143.

(10). مج، مت، وز، لت، مر از.

صفحه : 112

مسلماني است؟ «و نطمع»، و او حال است و حال حالي كه ما طمع مي داريم«1» كه خداي تعالي ما را با مردمان صالح در بهشت برد، و ذكر بهشت بيفگند لدلالة الكلام عليه. فَأَثابَهُم ُ اللّه ُ، أي جازاهم خداي تعالي ايشان را جزا داد و ثواب جزاء نيك باشد و جز به استحقاق صورت نبندد«2» و اصله من ثاب اذا رجع كانّه رجع ثمرة فعله و خيره اليه و همچنين عقاب جز به استحقاق نباشد لتعقّبه الفعل و جزا عام بود و شامل ثواب و عقاب را و ثواب مختص بود به نفع و خير و عقاب مختص بود به شر و مضرّت، و عقاب را بر سبيل مجاز ثواب خواند حق تعالي في قوله: هَل ثُوِّب َ الكُفّارُ ما كانُوا يَفعَلُون َ«3»، و در اصطلاح اهل كلام، «ثواب» نفعي باشد مستحق مقرون با تعظيم و تبجيل. بِما قالُوا، به آنچه گفتند، و مراد نه قول است به زبان، يعني به«4» آنچه گفتند من قولهم«5»: رَبَّنا آمَنّا«6» بِما قالُوا، «ما» مصدري است، أي اثابهم اللّه بقولهم، «هم»«10» در محل«11» مفعول اوّل است. جَنّات ٍ تَجرِي [28- ر]

مفعول دوم«12»، بهشتهايي«13» كه از بسياري درختان زمين آن«14» پوشيده باشد، و أصل الجن ّ السّتر، كه در زير آن يعني در زير درختان آن جويها

مي رود و از منافع و لذّات چشم را و دل را خوشتر از سبزي و آب روان چيزي نباشد، خصوصا كه درختان

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت و اميد، مر و اميد آن يُدخِلَنا رَبُّنا مَع َ القَوم ِ الصّالِحِين َ

(2). اساس، بم، اف، آن: نبيند، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(3). سوره مطففين (83) آيه 36.

(4). بم، آف: با.

(5). بم، آف: قلوبهم.

(6). سوره آل عمران (3) آيه 53.

(7). آج، لب: به.

(8). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

(9). آف: به.

(10). لت، مر: اينكه.

(11). اساس، آج، لب، بم، آف، آن: فعل، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(12). لم، مر: دويم، مج، مت، وز، لت، مر است.

(13). آج، لب، به بهشتهايي.

(14). لب: او.

صفحه : 113

سبز ميوه دار باشند به انواع ثمار در هر ثمره هر طعم كه او خواهد و جويهاي روان از آب و مي و شير و انگبين. وَ ذلِك َ جَزاءُ المُحسِنِين َ، اشارت است به ثواب، گفت:

و اينكه ثواب و جزا و پاداشت«1» نيكوكاران باشد، و لفظ اگر چه بر عموم است معني خصوص باشد، يعني اگر جزا بر او روا باشد«2» و او از آنان باشد انتفاع به جزا بر او روا بود، چه قديم- جل ّ جلاله- محسن است و احسان او زيادت احسان همه محسنان است و لكن جزا بر او روا نبود.

وَ الَّذِين َ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا، حق تعالي چون ذكر اهل كتاب كرد، و ايشان بر دو نوع بودند: مؤمنان و كافران، چون ذكر مؤمنان«3» ايشان بگفت و آنچه ايشان را خواهد بودن از ثواب ذكر كافران و وعيد و

عقاب ايشان بگفت تا بطريق الخوف و الرّجاء و التّرغيب و التّرهيب مكلّفان را تحريض كرده باشد. آنگه تكذيب با كفر مقرون كرد كه اگر چه كفر به چند طريق [باشد]«4» كفر ايشان تكذيب رسول بود- عليه السّلام- و تكذيب قرآن، و دگر«5» آن كه چون آيت در صفت ايشان بود و ايشان جامع بودند هر دو را ايشان را به هر دو وصف كرد امّا بر عموم گفت تا ايشان و جز ايشان داخل باشند در آن وعيد و ديگران را نيز لطف باشد. أُولئِك َ أَصحاب ُ الجَحِيم ِ، ايشان اهل دوزخند، و «جحيم» فعيل باشد به معني مفعول و جحم شدّت ايقاد نار باشد، قال الشّاعر:

و الحرب لا يبقي لجا حمها التّخيّل و المراح

و در قرآن مراد به جحيم دركه و نام«6» دوزخ است، و او اسمي علم است با لام كه در او باشد«7» كالنّجم للثّريّا كانّه«8» علم له.

يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَيِّبات ِ ما أَحَل َّ اللّه ُ لَكُم- الاية، مفسّران گفتند:

سبب نزول«9» آيت آن بود كه چون رسول- عليه السّلام- با صحابه وصف قيامت بكرد و

-----------------------------------

(1). آف: پاداش.

(2). مج، مت، وز، لت: بود.

(3). مج، مت، وز: مؤمنانشان.

(4). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد.

(5). مج، مت، وز، لت: ذكر.

(6). آف او.

(7). مج، مت، وز، لت: شده است.

(8). مج، مت، وز، لت: فانّه. [.....]

(9). مج، مت، وز اينكه.

صفحه : 114

اهوال او و دوزخ و عقاب او و شدّت او بر گناهكاران جماعتي از صحابه بيامدند و در سراي عثمان بن مظعون بنشستند و گفتند ايشان ده كس بودند: علي بو طالب«1» بود و ابو بكر و عبد اللّه مسعود و عبد

اللّه عمر و ابو ذرّ غفاري و سالم، مولاي حذيفه«2» و مقداد بن الأسود و سلمان پارسي و معقل بن مقرن، و اتّفاق كردند بر آن كه به روز روزه نگشايند و به شب هيچ نياسايند و بر بستر نخسبند و گوشت نخورند«3» و چربوا«4» نخورند و گرد زنان نگردند و طيب به بوي باز نگيرند و پلاس پوشند و دنيا كلّي«5» ترك كنند و در زمين سياحت كنند و طريقه رهبان گيرند و خويشتن خصي كنند. اگر اينكه خبر«6» درست باشد اينكه خبر در حق ّ اينكه مذكوران ممكن است مگر در حق ّ امير المؤمنين علي- عليه السّلام- كه به او لايق نيست و زهد و عبادت او به اينكه چيزها بيش از اينكه بود، و چون در حق ّ او عصمت درست شد و راي آن چيزي ديگر نباشد اينكه خبر به رسول- عليه السّلام- رسيد برخاست«7» و به خانه عثمان مظعون آمد ايشان از آن جا رفته بودند«8» اهلش را گفت- ام ّ حكيم را- كه: يا ام ّ حكيم، حديثي چنين از جماعتي به من رسانيدن چنين است كه مرا گفتند يا نه، او نخواست كه با رسول دروغ گويد و نخواست كه سرّي كه شوهر او را در خانه بود«9» افشا كند، گفت: يا رسول اللّه اگر عثمان با تو چيزي گفته است چنان است كه او گفت. رسول- عليه السّلام- بازگشت، چون عثمان مظعون باز آمد«10» او را گفت: رسول خداي آن جا بود و چنين سخني گفت، عثمان برخاست«11» پيش رسول- عليه السّلام- شد، و آن جماعت با پيش رسول- عليه السّلام- شدند، رسول- عليه السّلام- گفت: اينكه كه از شما مرا

گفته اند درست است! [28- پ]

گفتند: بلي يا رسول اللّه، و ما اردنا الّا الخير، و ما جز خير نخواستيم، رسول- عليه السّلام- گفت: مرا آن نفرموده اند«12»، گفت: بداني كه نفس

-----------------------------------

(1). آج، لب: علي بن ابو طالب.

(2). مج، مت، وز: مولاي ابي حذيفه.

(3). آف: نخرند.

(4). وز: چربو، آج، لب، لت: چربي.

(5). مج، مت، وز، لت: بكلّي.

(6). مج، مت، وز، لت، مر: حديث.

(7). آج، لب: برخواست.

(8). مج، مت، وز: برفته بودند.

(9). مج، مت، وز، لت، مر: گفته باشد.

(10). مج، مت، وز زن.

(12- 11). مج، مت، وز، لت، مر آنگه.

صفحه : 115

شما را بر شما حقّي هست، حق ّ او رها مكن«1» روزه داريد و روزه گشاييد و نماز كنيد و نيز بخسبيد كه من گاه روزه دارم و گاه ندارم و نماز كنم و بخسبم و گوشت«2» و جربو«3» خورم و با زنان خلوت كنم و سنّت و طريقت من اينكه است،

و من رغب عن سنّتي فليس منّي

، هر كه از سنّت من رغبت بگرداند«4» از من نيست. آنگه جمع كرد قوم را و خطبه كرد«5» و گفت:

ما بال اقوام

، چه بوده است مردماني را كه زنان«6» بر خود حرام كرده اند و طعامهاي لذيذ و بوي خوش و خواب و ساير مشتهيات، امّا«7» شما را نمي فرمايم كه چون زهّاد ترسايان باشيد، چه از دين من ترك لحم نيست و تحريم زنان و نه اتّخاذ صوامع، و سياحت امّت من روزه است و رهبانيّت ايشان جهاد است، خداي را پرستي«8» و شرك مياريد به او و حج كنيد و عمره كنيد و نماز به پاي داريد و روزه داريد ماه رمضان و بر استدامت«9» باشيد آنان

كه از پيش شما بودند بتشديد هلاك شدند كه بر خود سخت بكردند، خداي بر ايشان سخت كرد، اينان كه امروز در ديرها و صومعه هااند«10» بقاياي ايشان اند«11»، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد.

زيد اسلم«12» روايت كند كه عبد اللّه رواحه را مردي«13» مهماني آمد: عبد اللّه رواحه مشغول شد به شغلي، به وقت شام مهمان را طعام ندادند. او در آمد، گفت: مهمان را طعام دادي! گفت: نه، گفت: چرا! گفت: به انتظار تو. او گفت: مهمان را طعام ندادي به انتظار من؟ اينكه طعام بر من حرام است، زن نيز گفت: بر من حرام است.

مهمان نيز گفت: بر من حرام است. همه بنشستند«14» طعام در پيش نهاده نمي خوردند.

عبد اللّه رواحه چون آن ديد دست بيازيد و گفت: «بسم اللّه» و طعام پيش گرفت و«15» بخورد و مهمان را داد«16» و اهل او نيز بخوردند«17».

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، آج، لب: رها مكنيد.

(2). مج، مت، وز، مر خورم. [.....]

(3). مج، مت، بم، آف: چربوا، آج، لب: چربي.

(4). مج، مت، وز، لت، مر: رغبت كند از.

(5). وز، لت: خطبه اي كرد.

(6). وز، لت، مر را.

(7). مج، مت، وز، لت، مر من.

(8). مج، مت، وز، لت، مر: پرستيد.

(9). مج، مت، وز، لت، مر: استقامت.

(10). مج، مت، وز، لت، مر: مانده اند.

(11). اساس: ايشان نند، مج، مت، وز: مانده اند.

(12). لت: زيد بن اسلم.

(13). مج، مت، وز به.

(14). مج، مت، و زمان و.

(17- 15). مج، مت، وز، لت طعام.

(16). مج، مت، وز، لت: بداد. [.....]

صفحه : 116

بر دگر روز بيامد«1» رسول را- عليه السّلام- خبر داد، رسول- عليه السّلام- گفت:

صواب كردي، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد.

عكرمه روايت كرد از عبد اللّه عبّاس كه

گفت: مردي نزديك«2» رسول آمد و گفت: يا رسول اللّه؟ من دوش، پاره اي گوشت بخوردم در ميانه شب مرا انتشار رنجه داشت، من گوشت بر خويشتن حرام كردم، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَيِّبات ِ ما أَحَل َّ اللّه ُ لَكُم، خداي تعالي خطاب كرد با مؤمنان و گفت: اي گرويدگان«3» و تصديق كنندگان، حرام مكنيد بر خود ملاذّ و مشتهيات كه خداي تعالي شما را حلال كرده است و مطاعم و مشارب و ملابس و مناكح و انواع آنچه به او انتفاع بگيرند«4»، چه تحريم و تحليل تابع مصالح بود«5» آن داند كه عواقب داند عالم الذّات داند، پس تحريم و تحليل نه كار شماست كار خداي است، و اگر كسي گويد: [طعامي حلال را يا جامه حلال را يا جز آن كه بر من حرام است حرام نشود بر او و بنزديك ما چه آنچه خداي تعالي حلال كرده باشد به تحريم محرّمي حرام نشود]«6» و اگر كسي«7» گويد: زن حلال خود را كه انت علي ّ حرام، تو بر من حرامي بنزديك ما حرام نشود و طلاق نباشد و هيچ لازم نيايد جز توبه. و بنزديك فقها اينكه لفظ از كنايات طلاق است و به او يك طلاق برافتد، و بنزديك ما به كنايت طلاق واقع نباشد«8». وَ لا تَعتَدُوا، و ظلم مكنيد. بعضي گفتند: مراد آن است كه تعدّي مكنيد از حلال به حرام، بعضي دگر گفتند: مراد به اعتدا آن است كه در اينكه معني غلوا«9» مكنيد به خويشتن خصي«10» كردن كه خداي تعالي دوست ندارد آنان را كه اعتدا و اسراف و غلوا«11» كنند.

وَ كُلُوا مِمّا رَزَقَكُم ُ

اللّه ُ حَلالًا طَيِّباً، صورت صورت امر است و مراد به اباحت.

و حدّ روزي هر چيزي باشد كه حي [29- پ]

را«12» بود كه به آن منتفع شود و كسي را

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت، مر و.

(2). مج، مت، وز، لت، مر: بنزديك.

(3). مج، مت، وز، لت: گروندگان.

(4). مج، مت، وز: برگيرند.

(5). مج، مت، وز، لت، مر مصالح.

(6). اساس: ندارد، از مج افزوده شد.

(7). مج، مت، وز، لت: مردي.

(8). آف، آن: نشود.

(11- 9). مج، مت، وز، آج، لب، آف، لت: غلو.

(10). مج، مت، وز، لت: بكردن.

(12). آج، لب روا.

صفحه : 117

نبود كه او را از آن منع«1» و بر اينكه قاعده حرام روزي نبود براي آن كه خداي تعالي ما را منع كرده است از حرام و تناول آن و تصرّف در آن و روزي آن است كه ما را اطلاق كرد و مباح گردانيد. و «اباحت» خلاف منع و حظر باشد. دگر [مدح]«2» كرد آنان [را]«3» از روزي خداي انفاق كنند كه: وَ مِمّا رَزَقناهُم يُنفِقُون َ«4»، و ذم ّ و وعيد كرد آنان را كه حرام خورند و تعاطي كنند و يك چيز را بر او ممدوح و مذموم نباشد، و قوله: حَلالًا طَيِّباً، نصب او بر حال است از مفعول و حق تعالي كه ما را مباح كرد خوردن روزي بقيد حلال و طيب مقيّد كرد بايد تا حرام و خبيث از او خارج باشد تا فايده بود آن را. دگر آن كه حال در كلام عرب هيأت فاعل يا مفعول به باشد. اگر كسي گويد غلام«5» را كه: اضرب فلانا مجرّدا من ثيابه، فلان كس را بزن در آن حال كه مجرّد«6»

باشد از جامه چنان كه امتثال امر واجب باشد از ضرب، مراعات حال واجب باشد از برهنگي«7» مضروب از جامه«8» و الّا در هر يكي از آنان كه خلاف كند عصيان كرده باشد، خداي تعالي گفت: روزيهاي حلال بر خويشتن حرام مكنيد و در آنچه حلال است بر شما نيز اسراف مكنيد، و از آنچه بر شما روزي كردم كه حلال و پاكيزه است از آن خوريد.

وَ اتَّقُوا اللّه َ الَّذِي أَنتُم بِه ِ مُؤمِنُون َ، و بترسي«9» از آن خدايي كه به او ايمان داريد يعني از معاصي او بپرهيزيد تا از عذاب او رستگاري يابيد«10».

عايشه روايت كرد كه: رسول- عليه السّلام- مرغان«11» بريان خوردي و پالوده و حلوا دوست داشتي و گفتي:

ان ّ المؤمن حلو يحب ّ الحلاوة

، و گفتي: در شكم مؤمن زاويه است و آن را پر نكند مگر شيريني.

و روايت است كه: حسن بصري يك روز پالوده مي خورد، فرقد السّبخي در

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر منع كند.

(3- 2). اساس: ندارد از مج افزوده شد.

(4). سوره بقره (2) آيه 3. [.....]

(5). مج، مت، وز، لت، مر: غلامش.

(6). مج، مت، وز، لت، مر: تجرّد.

(7). مج، مت، وز، لت، مر: برهنه.

(8). مج، مت، وز، لت، مر: ثياب.

(9). بترسي/ بترسيد.

(10). لب: يابند.

(11). مج، مت، وز، لت، مر: مرغ.

صفحه : 118

نزديك او شد. حسن«1» گفت: چه گويي اينكه را! گفت: من دوست ندارم اينكه را و آن را كه اينكه خورد. حسن گفت: يا سبحان اللّه لعاب النّحل بلباب البرّ مع سمن البقر هل بعيبه مسلم. و مردي بنزديك حسن آمد و گفت: مرا همسايه است كه پالوده نخورد، گفت: چرا! گفت: مي گويد شكرش نتوانم گزاردن،

حسن گفت: آب سرد خورد!

گفت: بلي، گفت: همسايه جاهل است، نمي داند كه نعمت خدا به آب سرد بر ما بيشتر است كه به پالوده.

قوله تعالي«2»:

وَ لِلسَّيّارَةِ وَ حُرِّم َ عَلَيكُم صَيدُ البَرِّ ما دُمتُم حُرُماً وَ اتَّقُوا اللّه َ الَّذِي إِلَيه ِ تُحشَرُون َ (96) جَعَل َ اللّه ُ الكَعبَةَ البَيت َ الحَرام َ قِياماً لِلنّاس ِ وَ الشَّهرَ الحَرام َ وَ الهَدي َ وَ القَلائِدَ ذلِك َ لِتَعلَمُوا أَن َّ اللّه َ يَعلَم ُ ما فِي السَّماوات ِ وَ ما فِي الأَرض ِ وَ أَن َّ اللّه َ بِكُل ِّ شَي ءٍ عَلِيم ٌ (97) اعلَمُوا أَن َّ اللّه َ شَدِيدُ العِقاب ِ وَ أَن َّ اللّه َ غَفُورٌ رَحِيم ٌ (98)

ما عَلَي الرَّسُول ِ إِلاَّ البَلاغ ُ وَ اللّه ُ يَعلَم ُ ما تُبدُون َ وَ ما تَكتُمُون َ (99) قُل لا يَستَوِي الخَبِيث ُ وَ الطَّيِّب ُ وَ لَو أَعجَبَك َ كَثرَةُ الخَبِيث ِ فَاتَّقُوا اللّه َ يا أُولِي الأَلباب ِ لَعَلَّكُم تُفلِحُون َ (100)

[39- پ]

و قمار و باز دارد شما را از نام خداي و از نماز، شما باز خواهي ايستاد«3»!

فرمان خداي بريد و فرمان رسول«4» و بپرهيزيد اگر پشت بركنيد بدانيد كه بر پيغمبر ما رسانيدن روشن«5» است.

نيست بر آن كه بگرويدند«6» و نيكوكاري«7» كردند بزه«8» در آنچه خوردند«9» چون بپرهيزند«10» و ايمان آرند و كار نيكو«11» كنند پس بپرهيزند«12» و ايمان آرند«13» پس بپرهيزند«14» و نيكويي كنند«15» و خداي دوست دارد نيكوكاران را [30- ر].

اي آنان كه ايمان آورده ايد«16» بيازمايد شما را خداي به چيزي از صيد دريابد دستهاي! شما و نيزه هاي شما را تا بداند خداي كه كيست كه ترسد«17» از او در پوشيدگي هر كه تعدّي كند پس از آن او را عذابي بود سخت.

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت: درافكند.

(2). آج، لب: خمر.

(3). مج، مت: ايستادن.

(4). مج، مت، آج، لب، لت: پيغمبر، وز: پيغامبر.

(5). آج، لب: ظاهر، لت: روشني.

(6). مج، مت: ايمان آرند، وز، آج، لب، لت: ايمان آوردند.

(7). مج، مت، وز، لت: كار نكو، آج، لب: كارهاي نيكو.

(8). لت: بزه اي.

(9). وز، مت، لت: خورند، آج، لب: تناول كنند. (14- 12- 10). مج، مت، وز، لت: بترسند.

(11). مج، مت، وز: نيك.

(13). مج، مت، وز، لت: ايمان آرند. [.....]

(15). مج، مت، وز، لت: كنند.

(16). مج، مت، آج، لب، لت: آورديد.

(17). لت: ترسند.

صفحه : 120

اي آنان كه ايمان آورده ايد«1» مكشي«2» صيد«3» و شما«4» محرم باشيد و هر كه كشد«5» از شما بقصد و عمد پاداشت مانند آنچه كشته باشد«6» از شتر«7» كه حكم كند به او دو عدل«8» از شما هديّه رسنده«9» به خانه خدا يا كفّاره طعام درويشان يا بازگردانيدن آن با روزه تا بچشد

و بال گراني كارش عفو كرد خدا از آنچه گذشت، و هر كه با سر آن شود كينه كشد خداي از او و خداي غالب است و كينه كش.

حلال كردند شما را صيد دريا و طعامش تا زاد بود شما را و زاد روند«10» گان را و حرام كردند بر شما شكار بيابان ما دام تا محرم باشي«11» و بپرهيزي«12» از خداي آن كه«13» او جمع كننده است شما را.

[30- پ]

كرد خدا خانه خود را خانه حرام خانه«14» استادن مردمان و ماه حرام و آنچه به خانه او برند و شتران نعل در گردن افگنده«15» تا«16» بداني«17» كه خداي داند آنچه در آسمانها و آنچه در زمين«18»، و خدا به همه چيزي داناست.

-----------------------------------

(1). لت: بگرويده ايد.

(2). مج، مت، وز، آج، لب، لت: مكشيد/ مكشي.

(3). آج، لب: شكاري.

(4). مج، مت، وز، لت: در آن حال كه، آج، لب: و حال آن كه.

(5). مج، مت، وز، لت: بكشد.

(6). آج، لب: كشت، لت: كشته باشند.

(7). اساس: شير، با توجّه به مج تصحيح شد.

(8). آج، لب: دو خداوند، لت: ذو عدل.

(9). مج، مت، وز، لت: رسيده.

(10). مج، مت، وز ره.

(11). مج، مت، وز، لت: باشيد. [.....]

(12). مج، مت، وز، لت: بترسيد، آن: بپرهيزيد.

(13). مج، مت، وز، لت با.

(14). مج، مت، وز: جاي.

(15). مج، مت، وز، لت: كرده.

(16). مج، مت، وز، لت آن به آن است كه.

(17). مج، مت، وز، لت: بدانيد.

(18). مج، مت، وز، لت است.

صفحه : 121

بدان«1» كه خداي سخت عقوبت است و خداي آمرزنده و بخشاينده است.

نيست بر پيغمبر مگر رسانيدن و خدا مي داند آنچه پيدا كني«2» و آنچه پنهان كني«3».

«4»

بگو راست نباشد پليد و پاك و

اگر چه به تعجّب«5» آرد تو«6» را بسياري پليد بترسيد از خداي اي خداوندان خرد«7» ها تا همانا فلاح يابيد.

قوله تعالي: لا يُؤاخِذُكُم ُ اللّه ُ بِاللَّغوِ فِي أَيمانِكُم- الآية، در سبب نزول اينكه آيت خلاف كردند. عبد اللّه عبّاس گفت: سبب«8» آن بود كه چون آن قوم آن چيزها بر خويشتن حرام كردند كه گفتيم و بر آن سوگند خوردند، رسول- عليه السّلام- ايشان را از آن منع كرد، ايشان گفتند: يا رسول اللّه؟ سميع و مطيعيم فرمان تو را«9» امّا با سوگند چه كنيم خداي تعالي اينكه آيت فرستاد، و إبن زيد گفت: در عبد اللّه رواحه آمد و مهمان او چون سوگند خوردند- چنان كه قصّه ايشان«10» برفت. حق تعالي اگر چه آيتي در حق ّ شخصي يا قومي بفرستد در حادثه اي«11» از حوادث چون در آن حكمي شرعي باشد ديگران در آن حكم مشارك اند«12» با«13» او در مثل آن«14» حادثه، گفت: خداي تعالي شما را كه مؤمنانيد«15» نمي گيرد و مؤاخذه و عقوبت نمي كند به بازي در سوگندتان و سوگند لغو آن باشد كه در خلال«16» حديث بر زبان ايشان مي رود: و «لا و اللّه» و «بلي و اللّه»،

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت، آج، لب: بدانيد.

(3- 2). مج، مت، وز، لت: كنيد.

(4). آج، لب صدق اللّه العظيم.

(5). مج، مت، وز، لت: عجب.

(9- 6). اساس و ديگر نسخه بدلها، تو را.

(7). مج، مت، وز، لت: عقلها.

(8). آن نزول آيه. [.....]

(10). مج، مت، وز در آيات متقدّم.

(11). اساس: حادثه.

(12). مج، مت، وز، لت، مر: مشارك باشند، آج، لب، مشارك اند.

(13). آن: به.

(14). لب: او.

(15). آن: مومنان ايد.

(16). لب، بم، آف، آن: خلاف.

صفحه : 122

بي آن كه در دل

دارند و عزم نيّت كرده باشند«1» و اينكه قول بيشتر مفسّران«2» است.

و روايت كردند«3» از باقر و صادق- عليهما السّلام- و حسن بصري گفت و ابو مالك كه: سوگند لغو آن باشد كه خداوندش چنان گمان برد كه آن صواب است و راست است. و در سوگند لغو كفّارت واجب نباشد بنزديك ما، و بيشتر فقها و مفسّران، و ابراهيم نخعي گفت: كفّارت واجب بود در او. و اصل «لغو» در لغت كلامي باشد«4» كه در او فايده اي نبود، يقال: لغا في كلامه لغوا و الغيت الشّي ء اذا اهملته و الالغاء نقيض الإعمال، و لغو گويند [31- ر]

آن را كه در شمار نبود، قال الشّاعر:«5»

او مائة يجعل اولادها لغوا و عرض المائة الجلمد

يعني لا يعتدّ اولآدها في الدّية و لا يعتدّ«6» بها لصغر سنّها. وَ لكِن يُؤاخِذُكُم بِما عَقَّدتُم ُ الأَيمان َ، و لكن شما را به آن گيرد كه سوگند بندي به عقد دل بر او بنيّت. إبن عامر خواند: «عاقدتم» بالالف، و معني هم آن باشد كه عَقَّدتُم ُ بتشديد، براي آن كه فاعل و فعّل به يك معني آمد«7» في قولهم: ضاعف و ضعّف و باعد و بعّد، و در قرآن هر دو خواندند في قوله: رَبَّنا باعِد بَين َ أَسفارِنا«8»، و بعّد. و حمزه و كسايي و ابو بكر عن عاصم خواندند«9»: عقدتم، بتخفيف «قاف» من العقد و هذا علي وجهه و ظاهره، مراد عقد دل باشد نيّت«10» بر سوگند، و باقي قرّا خواندند: عَقَّدتُم ُ بتشديد قاف من التّعقيد، و جماعتي مفسّران از اينكه قراءت امتناع كردند چون طبري و ابو عبيده«11» و جز ايشان گفتند: براي آن كه تفعيل تكثير فعل

باشد، و بر اينكه قاعده لازم آيد كه آن كس كه او يك بار سوگند خورد او را كفّارت لازم نبود تا مكرّر نكند چند بارها، و اينكه خلاف اجماع است و اينكه خطاست براي آن كه تفعيل را مراد به او نه تكرار است اينكه جا انّما

-----------------------------------

(1). اساس: باشد، با توجه به آج تصحيح شد.

(2). مج، مت، وز آن.

(3). آج، لب، لت: روايت كرده اند.

(4). آج، لب: بود.

(5). مج، مت، وز شعر.

(6). مج: و لا تعتدّ.

(7). مر: اند. [.....]

(8). سوره سبا (34) آيه 19.

(9). مج، مت، وز، لت، مر: خواند.

(10). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر: بنيته.

(11). مج، مت، وز، لت: ابو عبيد.

صفحه : 123

مراد تشديد و تغليظ است، كالتّعقيد في العقد للخيل«1» اذا شدّد عقده، معني آن است كه سوگند خورد به زبان و به دل تا مفارق باشد سوگند لغو را، و ابو علي فارسي گفت:

تفعيل براي آن است اينكه جا كه خطاب با جمله مكلّفان است چون فعل ايشان بسيار است به لفظ فعّل گفت از بناي تفعيل، و مثاله قوله: وَ غَلَّقَت ِ الأَبواب َ«2»، چون درها گفت از بناي تفعيل گفت، و اگر يك در بودي اغلقت گفتي. و ممكن باشد حمل كردن غَلَّقَت ِ الأَبواب َ«3»، را بر تأكيد و مبالغه تا معني آن باشد كه درها سخت استوار كرد«4»، دگر گفت: فعّل به معني فاعل آمده است اگر بر آن عمل كنند«5» تا لازم نيايد كه كفّاره آن جا واجب بود كه تكرار سوگند باشد. اگر گويند: فاعل«6» از ميان دو كس باشد و بر اينكه قول«7» و بر قراءت إبن عامر لازم آيد كه آن كس كه او سوگند«8»

ي خورد در كاري كه او مختص باشد و ديگري با او سوگند نخورد او را كفّاره لازم نيايد، گوييم: اينكه لازم نيست براي آن كه فاعل بسيار بود كه نه از ميان دو كس باشد چنان كه طارقت النّعل و عافاه اللّه و عاقبت اللّص ّ.

علي بن الحسين المغربي ّ گفت: تشديد را فايده نيكو«9» هست، و آن آن است كه تا معلوم شود كه آن كس كه او اند«10» بار بر يك خبر سوگند خورد گويد: و اللّه لافعلّن كذا ثم ّ و اللّه ثم ّ و اللّه، او را بيشتر از يك كفّاره لازم نباشد و در اينكه خلاف است ميان فقها و اينكه وجهي نيكوست و حقيقت عقد في الخيل«11» و العهد و اليمين باشد براي آن كه مستعمل است در همه علي حدّ، واحد و ظاهر استعمال دليل حقيقت كند، قال الشّاعر:«12»

قوم اذا عقدوا عقدا لجارهم شدّوا العناج و شدّوا فوقه الكربا

و اعقدت العسل اذا جعلته منعقدا فهو معقد و عقيد. اكنون بدان كه سوگند منعقد

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت، مر: الحبل.

(3- 2). سوره يوسف (12) آيه 23.

(4). مج، مت: استوار باشد.

(5). مج، مت، وز، آج، لت، مر: حمل كنند.

(6). مج، مت: فعل.

(7). مج، مت، وز قراءت.

(8). مت: سوگند.

(9). مج، مت، وز، لت، مر: نكو.

(10). آج، در حاشيه: چند بار، آن: چند بار، بم، آف: دو 11. مج، مت، وز، لب، لت، مر: الحبل. [.....]

(12). مج، مت، وز شعر.

صفحه : 124

نباشد الّا به نيّت امّا چون گويد: اقسمت او اقسم او حلفت يا چيزي كه لفظ سوگند باشد آنگه گويد من اينكه سوگند نخواستم او را بر آن تصديق كنند و آنچه

ميان او و خدا باشد خداي با او كند آنچه از او داند و شافعي گفت فيما بينه و بين اللّه قول او مقبول بود.

امّا در حكم شرع در او دو قول«1» است شافعي را و سوگند جز به خداي يا به نامي از نامهاي خدا درست نباشد امّا چون گويد: و قدرة اللّه و علم اللّه و حياة اللّه و مرادش قادري و عالمي و حيّي باشد سوگند باشد، و اگر مرادش اينكه معاني باشد كه اشعري گويد اينكه سوگند نباشد و ابو حنيفه و اصحابش هم اينكه گفتند: و شافعي و اصحابش گفتند: سوگند باشد چون گويد: لعمر اللّه، و در دلش سوگند باشد سوگند بود و الّا نباشد [و فقهاي عراق هم اينكه گفتند]«2»، و شافعي گفت: چون بر اطلاق گويد محتمل«3» باشد احلف باللّه و استعين باللّه را و بر قول او اعتماد كنند اگر گويد سوگند [31- پ]

خواستم يا نخواستم، چون گويد: اللّه بي حرف قسم سوگند نباشد بنزديك ما و جمله فقها.

و ابو جعفر الاسترابادي ّ گفت: از اصحاب شافعي: سوگند باشد چون گويد حق ّ اللّه سوگند نباشد سواء اگر قصد سوگند كند و اگر نه، و ابو حنيفه هم چنين گفت: و محمّد بن الحسن و شافعي و ابو يوسف گفتند: سوگند نباشد چون گويد حلفت و او احلف«4» او اقسم و نگويد «باللّه» يا نامي از نامهاي خدا سوگند نباشد بنزديك ما سواء اگر نيّتش سوگند باشد و اگر نباشد، و شافعي هم اينكه گفت، و ابو حنيفه گفت:

سوگند باشد به نزديك ما«5»، و مالك گفت: اگر سوگند خواسته باشد سوگند بود و الّا نبود چون

گويد: اشهد باللّه سوگند نباشد.

و شافعي را در او دو قول است: يكي آن كه اگر سوگند خواست سوگند باشد و اينكه مذهب ابو حنيفه است و يك قول چنان كه گفتيم چون گويد اعزم باللّه، سوگند

-----------------------------------

(1). لب: اقوال.

(2). اساس: ندارد، با توجه به مج افزوده شد.

(3). مج: محمل.

(4). مج، مت: حلفت، لت: احلفت.

(5). مج، مت، وز، لت، مر به همه حال.

صفحه : 125

نباشد، و شافعي گفت: اگر سوگند خواست باشد و الّا نباشد اگر گويد به خداي بر تو و سوگند مي دهم تو را به خدا اينكه سوگند نباشد به هيچ وجه، و شافعي گفت: اگر سوگند خواست باشد و الّا نباشد و سوگند بر فعل غيري بنزديك ما سوگند نباشد و بر آن كفّاره نبود، و شافعي گفت: درست باشد اگر آن غير بر آن كار كند او حانث نشود و اگر نكند حانث شود و بر او كفّارت باشد.

و احمد حنبل گفت: كفّاره بر آن كس باشد كه سوگند او دروغ كند يعني آن غير چون گويد «و اللّه»، سوگند باشد به همه حال و به ظاهر حكم سوگند بود آن را و اگر گويد: سوگند نخواستم از او قبول نكنند [و شافعي هم اينكه گفت جز كه او گفت:

اگر گويد سوگند نخواستم، از او قبول كنند]«1» چون گويد علي عهد اللّه بنزديك ما اينكه نذر باشد و چون خلاف كند بر«2» كفارت نذر باشد و ابو حنيفه و مالك گفتند: سوگند باشد، و شافعي گفت: در عزم او نگرند اگر نيّت سوگند داشت سوگند باشد و الّا نباشد.

سوگند لغو آن باشد كه زبانش به آن سابق شود بي قصد او

گويد لا و اللّه و در دلش آن باشد كه بلي «و اللّه» اينكه لغو باشد در او كفّارت نبود شافعي هم اينكه گفت، و ابو حنيفه گفت: در او كفّارت باشد، و مالك گفت: لغو اليمين سوگند غموس باشد، و آن آن باشد كه بر ماضي سوگند خورد به دروغ بقصد، چنان كه گويد: و اللّه لقد كان كذا، و دروغ باشد از حرج و اثم خالي نبود و بر او كفّارت نباشد و ابو حنيفه گفت:

سوگند لغو«3» آن باشد كه بر ماضي سوگند خورد بحسب ظن ّ خود چون پيدا شود كه بخلاف آن است بر او كفارت نبود اگر بر محالي سوگند خورد كه مقدور او نبود كفّارت لازم نيايد او را و مذهب«4» ابو حنيفه«5» و شافعي آن است كه در حال حانث شود«6» و كفّارتش لازم آيد اگر گويد او جهود است يا ترساست يا از خدا بيزار است و مانند اينكه اگر فلان كار نكنم و نكند اينكه سوگند نباشد و به مخالفتش حانث نشود و كفّارت واجب نبود بر او، و اينكه مذهب مالك است و شافعي و اوزاعي و ليث بن سعد و ثوري

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). مج، مت، وز، لت، مر او.

(3). مج، مت، وز، لت: لغو سوگند.

(4). مج، مت: مذاهب.

(5). لت: او.

(6). مج، مت، وز: نشود.

صفحه : 126

و ابو حنيفه و اصحابش گفتند: چون خلاف كند حانث شود و بر او كفّارت سوگند بود چون سوگند خورد كه قبيح نكند«1» و واجب نكند واجب آن باشد كه قبيح نكند و واجب به جاي آرد و بر

او كفّاره نباشد، و جمله فقها گفتند: بر او كفّارت باشد سوگندي«2» كه بر ماضي خورد اگر بر نفي بود و اگر بر اثبات اگر عالم بود يا ساهي«3» اگر راست بود يا دروغ منعقد نشود بر او كفّارت نباشد و همچنين گفت [32- ر]

مالك و ليث بن سعد«4» و ثوري و ابو حنيفه و اصحابش و احمد و اسحاق، و مذهب شافعي آن است كه: اگر راست خورد سوگند بر او هيچ نيست و اگر دروغ بود و عالم باشد به آن كفّارت لازم آيد، و اينكه مذهب اوزاعي است و عثمان البتّي و قول عطا و حكم است اگر سوگند خورد بر امري مستقبل آنگه خلاف كند آن را كفّاره واجب شود بر او بلا خلاف و اگر فراموش كند بر او كفّارت نباشد«5».

و شافعي را در او دو قول است، قوله: [فَكَفّارَتُه ُ]«6» فَكَفّارَتُه ُ، محتمل است كه راجع باشد الي احد ثلاثة اشياء يكي «ما» في قوله: بِما«7»بِاللَّغوِ فِي أَيمانِكُم، سه ام«8» راجع باشد با حنث كه كلام بر او دليل مي كند و قول اوّل درست است و آن قول حسن بصري است و شعبي و ابو مالك، و قوله: إِطعام ُ عَشَرَةِ مَساكِين َ، ذكر مردان كرد، در مساكين و اگر چه باتّفاق اگر به زنان دهد مجزي باشد براي تغليب مذكّر بر مؤنّث، گفت: كفّارت آنچه او بسته باشد از سوگند آن بود كه ده درويش را به عدد طعام دهد به قدر كفايت سيري ايشان. و اصحاب ما آن را حدّي نهادند به دو مدّ يا يك مدّ بقدر طاقت و مكنت، امّا هر يكي را اينكه قدر بدهد و امّا

مثل اينكه طعام حاضر كند و آن دو رطل و ربعي باشد هر يكي را. اگر دو مدّ دهد«9»

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، مر: كند.

(2). مج، مت، وز، مر: سوگند. [.....]

(3). مج، مت، وز، لت، مر: ناسي.

(4). مج، لت، مر: ليث سعد، مت: ليث و سعد.

(5). مج، مت، وز بر او.

(6). اساس: ندارد، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(7). اساس: ندارد، با توجه به مج و قرآن مجيد افزوده شد.

(8). آف: سيوم.

(9). مج، مت، وز، لت: بدهد.

صفحه : 127

ضعف اينكه حاضر كند و ده درويش را بيارد تا بخورند و روا نباشد كه نصيب ده كس از اينكه مقدار كه گفتيم به كمتر از ده كس دهد بنزديك ما و فقها خلاف كردند و اگر طعام ندارد بها بدهد روا باشد لما جاء في الاخبار.

و شافعي گفت: هر درويشي را مدّي دهد به مدّ پيغامبر- صلّي اللّه عليه و آله- و آن يك رطل باشد و ثلث و اينكه قول زيد ثابت است، و عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه عمر و سعيد بن المسيّب و القاسم و سالم و سليمان بن يسار و عطا و حسن بصري«1» تمسّك كردند در اينكه باب به خبر ابو هريره كه روايت كرد كه«2» مردي بنزديك رسول آمد- عليه السّلام- و گفت: يا رسول اللّه؟ من در روز ماه رمضان با حلال خود خلوت كردم«3»، گفت برو برده اي آزاد كن، گفت: ندارم، گفت: برو دو ماه پيوسته روزه دار، گفت: نتوانم، گفت: شصت درويش را طعام ده. گفت از كجا آرم!

رسول- عليه السّلام- بفرمود تا پانزده صاع خرما بياورند«4» و به او داد، گفت: اينكه

به شصت درويش ده. گفت: و اللّه كه در همه مدينه از ما درويشتر كس را نمي دانم.

گفت: برو و بر اهل خود نفقه كن و دگر مانند اينكه«5» مكن. گفتند: جاي حجّت در خبر آن است كه پانزده«6» صاع چون بر شصت درويش قسمت كني هر يكي را مدّي رسد براي آن كه صاعي چار مدّ باشد.

و ابو حنيفه گفت: اگر گندم خواهد دادن نيم صاع دهد و آن دو مدّ باشد و اگر جو و خرما و ميويز«7» خواهد دادن يك صاع كمتر نشايد«8» و اينكه قول عمر است و عبد اللّه«9» پسرش، و شعبي و نخعي و سعيد جبير و مجاهد و حكم«10» و ضحّاك«11» تمسّك كردند به حديثي كه روايت كردند كه: و سقي پيش پيغامبر آوردند او به مردي داد كه بر او كفّارتي واجب بود گفت: برو و اينكه به شصت درويش ده، و وسقي شصت صاع

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز و.

(2). مج، مت، وز: او گفت.

(3). مج، مت، وز، لت، مر: صحبت كردم.

(4). وز: بياورند، آج، لب: آوردند.

(5). مج، مت، وز: آن.

(6). يازده/ پانزده.

(7). ديگر نسخه بدلها: مويز. [.....]

(8). مج، مت: نباشد.

(9). مج، مت: عبد اللّه عباس.

(10). لب: حكيم.

(11). وز و.

صفحه : 128

باشد نصيب هر درويشي صاعي و محمّد بن الكعب القرظي ّ گفت: اينكه درويش را چندان بدهد كه به چاشت و شام بخورند و اينكه يك روايت است از امير المؤمنين علي- عليه السّلام- و شريح گفت: بايد تا نان خورش با«1» آن باشد و بنزديك ما نان خورش سه مرتبه دارد: برترين«2» آن«3» نان و گوشت باشد و ميانه، نان و خل ّ و زيت، و فروترين آن

نان و نمك و بنزديك شافعي قيمت آن نشايد داد نه در كفّارات و نه در زكوات، بل آن جنس بايد بعينه و بنزديك ما و ابو حنيفه روا باشد، و بنزديك شافعي جز به ده درويش نشايد دادن و بنزديك ابو حنيفه بر يك درويش تكرار شايد كردن ده بار و بنزديك ما [32- پ]

با وجود ده كس به يك كس نشايد دادن و چون مستحق نباشد به يك كس شايد دادن جمله آن، و بنزديك شافعي جز به آزادي مسلمان محتاج نشايد دادن، و بنزديك ابو حنيفه به اهل ذمّه شايد دادن، و مذهب ما موافق قول شافعي است در مسلمان«4». فامّا زكات باتّفاق جز به مسلمان ظاهر ستر نشايد دادن و جز آن«5» يك قسمت به مؤلّفة قلوبهم دهند.

مِن أَوسَطِ ما تُطعِمُون َ أَهلِيكُم، از ميانه آنچه عادت باشد او را كه به نفقه اهل خود كند.

عبد اللّه عمر و اسود و عبيده و شريح گفتند: مأدوم بايد و افضل آن گوشت باشد و خرما و ميانه زيت و سمن باشد. و ادون ملح باشد و اينكه موافق مذهب ماست. و بعضي دگر مفسّران«6» تفسير اوسط بر بهتر دادن من قوله تعالي: أَوسَطُهُم، اي خيرهم وَ أَعَدَّ لَهُم، و قوله: أُمَّةً وَسَطاً، از بهينه آنچه عادت داري كه به اهل خود دهي به قوت اگر شما را عادت در سراي نان گندمين باشد جوين به درويش نشايد دادن در كفّاره.

و قولي دگر آن است كه: أَوسَطِ ما تُطعِمُون َ أَهلِيكُم، في القلّة و الكثرة علي حسب اليسار و العسر. و از صادق- عليه السّلام- روايت كردند كه او خواند: اهاليكم.

قوله: أَو كِسوَتُهُم

قراءت عامّه قرّاء كسر «كاف» است، و ابو عبد الرّحمن السّلمي ّ خواند:

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز: به.

(2). مج، مت، وز: برتر.

(3). مج، مت: آنان.

(4). وز: مسلماني.

(5). مج، مت، وز يك.

(6). لت: آن.

صفحه : 129

«كسوت» به ضم ّ «كاف» و هما لغتان، كالإسوة و الاسوة و الرّشوة و الرّشوة و سعيد جبير خواند او كاسوتهم يعني كسوة اهلك علما در «كسوت» خلاف كردند كه مجزي باشد در كفّاره. بعضي گفتند: يك جامه از آنچه نام كسوت بر آن افتد از پرهن«1» يا ايزار پايا«2» يا رداء«3» يا گليم يا دستار و اينكه قول عبد اللّه عبّاس است و حسن و حكم و مجاهد و عطا، و روايت كردند از باقر- عليه السّلام- و اينكه مذهب شافعي است، و بعضي دگر گفتند: جامه تمام بايد كه اندامش باز پوشد از پراهن و ايزار«4» پاي و اينكه مذهب ابو حنيفه است و گفت عمامه در اينكه معني نيايد«5»، و مذهب نخعي هم اينكه است و سعيد بن المسيّب هم اينكه گفت، و مذهب ما آن است كه: با تمكين دو جامه بايد از پراهن و ابزار و عند عسر و ضيق اليد يكي روا باشد. شهر بن حوشب گفت: جامه بايد كه قيمتش پنج درم باشد أَو تَحرِيرُ رَقَبَةٍ، يا برده آزاد كند نزديك ما برده بايد صحيح، سالم از معايب اگر بزرگ باشد و اگر كوچك اگر مؤمن باشد و اگر كافر روا باشد و مؤمن فاضلتر باشد، و مذهب شافعي آن است كه: در هيچ كفّاره و نيز در وصيّت برده الّا مؤمن نبايد«6» و كافر مجزي نباشد، و ابو حنيفه موافقت كرد او را در قتل

امّا جز قتل كافر روا داشت. و شافعي تمسّك كرد به خبري كه مردي بيامد و گفت: يا رسول اللّه؟ اوجبت من كفّارتي بر خود واجب كرده ام، يعني كاري كرده ام كه كفّاره هم واجب است به آن. رسول- عليه السّلام- گفت: برو و برده آزاد كن. برفت و برده عجمي بياورد، رسول- عليه السّلام- او را به اشارت گفت: من ربّك، خداي تو كيست! به اشارتي كه او بشناخت كه او چه مي گويد«7»، او اشارت كرد با انگشت كه يكي است، گفت: من كيستم! اشارت به آسمان كرد كه يعني رسول خدايي، رسول- عليه السّلام- گفت: آزادش كن كه مؤمن است.

و نيز روايت كرد كه: زني بيامد، گفت: يا رسول اللّه مادرم وصايت كرده است كه برده اي آزاد كن براي من و من كنيزكي نوبي«8» دارم، روا باشد كه آزاد كنم!

-----------------------------------

(1). لت: پيراهن.

(2). مج، مت، وز، لت: پاي.

(3). آج، لب: پرده.

(4). وز، بم، آف: ازار. [.....]

(5). آج، لب: نبايد.

(6). آج، لب: نيايد.

(7). مج، مت، وز: مي گفت.

(8). لب: ذمي.

صفحه : 130

رسول- عليه السّلام- گفت: بيارش، زن او را پيش رسول آورد، رسول گفت او را:

خداي تو كيست! گفت: خداي جهانيان. گفت: من كيستم. گفت: تو رسول خدايي، رسول- عليه السّلام- گفت:

اعتقيها فانّها مؤمنة

، آزادش كن كه مؤمنه است. و مكلّف«1» مخيّر است در اينكه سه چيز براي او كه«2» «او» در خبر شك را باشد و در امر تخيير را، يقول«3»: خذ هذا او ذاك و اضرب زيدا او عمرا، مأمور مخيّر باشد از ميان هر دو و از دوگانه هر كدام كه بستاند يا بزند امتثال كرده باشد پس از آن«4» ترتيب است كه:

فَمَن لَم [33- ر]

يَجِد، هر كه نيابد. فقها خلاف كردند در صفت آن كس كه نيابد تا او را روزه داشتن روا باشد.

ابو حنيفه گفت: چون دويست درم دارد يا بيست دينار كه نصاب اوّل زكات باشد او را روزه نشايد داشتن كه او واجد است اگر يسار او كم از او«5» باشد روزه اش روا باشد داشتن.

شافعي گفت: چون قوت آن روز و آن شب دارد براي خود و براي عيالش و چنداني«6» زياده باشد كه طعام«7» ده درويش بود او را روزه نشايد داشتن و اگر كم از اينكه باشد روزه دارد.

و بعضي فقها گفتند: چون چنداني دارد كه با آن اطعام«8» تواند كردن«9» او را روزه نشايد داشتن، و مذهب ما به مذهب شافعي نزديك است و روزه بنزديك ما اينكه سه روز متتابع پياپي بايد و جز چنين نشايد.

و شافعي را دو قول است: يكي آن كه پراكنده شايد و يكي آن كه نشايد و اينكه قول دوم مذهب ماست و مذهب ابو حنيفه و ثوري و مزنّي.

و در قراءت عبد اللّه مسعود و ابي ّ كعب آن است كه: ثلاثة ايّام متتابعات است، و اينكه قول عبد اللّه عبّاس است و قتاده. و كفّاره بنزديك ما پيش از حنث نشايد و اگر

-----------------------------------

(1). لب: تكلّف.

(2). آج، لب، آف: آن كه.

(3). لت: تقول.

(4). مج، مت، وز، لت، مر: واجد.

(5). مج، مت، وز، لت، مر: آن.

(6). مج، مت، وز: چندان.

(7). لت، مر: اطعام.

(8). مج، مت، آف، لت: اطعام.

(9). لت: تواند دادن.

صفحه : 131

كند مجزي نباشد بعد الحنث با سر بايد گرفتن، و بنزديك شافعي پيش از حنث روا باشد الّا روزه كه

آن از عبادت ابدان است و اينكه قول عمر است و عبد اللّه عمر و عايشه و عبد اللّه عبّاس و حسن بصري و إبن سيرين، و مذهب مالك و اوزاعي است و ليث و سعد و احمد و اسحاق، و مالك گفت: بتقديم الصّيام علي الحنث روا باشد.

و ابو حنيفه و اصحابش گفتند: كفّاره را سبب وجوب، حنث است تا حنث نباشد واجب نبود و فرق نكرد بين المال و النّفس، و در زكات رواست كه پيش از آن كه واجب شود بدهند و در كفّاره روا نيست، و مالك در زكات روا نداشت. و در كفّاره روا داشت اعني تقديم و شافعي در هر دو تقديم روا داشت و بنزديك ما در هيچ دو تقديم روا نباشد.

اكنون بدان كه بنزديك ما كفّارات ثلث هر سه«1» واجب است بر تخيير بر سبيل بدل و بنزديك فقها واجب يكي است نا معيّن و دليل بر اينكه آن است كه شرايع تابع مصلحت است و چنان كه ممتنع نيست كه مصلحت مكلّف در امري معيّن باشد ممتنع نيست كه مصلحت او در اموري باشد متساوي در باب صلاح كه يقوم كل ّ واحد منها«2» مقام«3» الاخر. دليل ديگر بر اينكه آن است كه: به اتّفاق، مكلّف از اينكه سه هر كدام كه بكند حكم حنث از او برخيزد و هر سه در اينكه حكم متساوي اند به اجماع محال باشد گفتن كه با اينكه قضيّه واجب يكي است و اينكه مناقضه باشد چه محال است كه صفت فعل مختلف باشد و احكام يكي دليل ديگر بر اينكه آن است كه اگر واجب يكي بودي بايستي كه مكلّف را

طريق بودي به تمييز واجب از ناواجب از اينكه سه گانه.

اگر گويند: به اينكه چه حاجت است كه مكلّف از اينكه سه گانه هر چه كند واجب كرده باشد! گوييم: اينكه تصريح است به آن كه هر سه واجب است. دليل ديگر آن است كه: اگر«4» چنين بودي صحيح بودي«5» گفتن كه مكلّف را نيست«6» كه از

-----------------------------------

(1). آج، لب كفارت. [.....]

(2). اساس: منه، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(3). اساس: ندارد، با توجه به مج افزوده شد.

(4). مج، مت، وز، لت نه.

(5). مج، مت، وز، لت: نبودي.

(6). مج، مت، وز، لت: هست.

صفحه : 132

اينكه سه آن كند كه خود خواهد، با جماع چنين است كه او مخيّر است بينها.

بدان كه سوگند بر سه ضرب است: يكي آن كه عقدش طاعت باشد و حلّش معصيت چنان كه سوگند خورد كه خمر نخورد و معصيت نكند و نماز كند و طاعت كند اگر خلاف كند حانث شود كفّارتش لازم آيد بلا خلاف. دوم«1»: عقدش معصيت باشد و حلّش طاعت، چنان كه گويد: و اللّه كه نماز نكنم و روزه ندارم و خمر خورم و معصيت كنم چون خلاف كند كفّاره واجب نيايد بنزديك ما براي آن كه حنث واجب است«2» اينكه جا، و بنزديك فقها كفّاره واجب بود. و قسم سه ام«3» آن است كه: عقدش مباح باشد و حلّش مباح چنان كه گويد: و اللّه«4» اينكه جامه در نپوشم [33- پ]، و اينكه طعام نخورم، اگر خلاف كند كفّارتش واجب بود بلا خلاف بين الفقهاء. و بنزديك ما نگاه كند اگر صلاح در آن باشد دينا او دنيا كه خلاف كند و

لا كفّارة عليه، امّا چون گويد: إن فعلت كذا فللّه علي ّ كذا، اگر فلان خير كنم خداي را بر من حج ّ است يا روزه يا صد دينار يا مانند آن، چون آن كار بكند او را آن لازم باشد كه گفته باشد. و بنزديك بيشتر فقها بر او كفّاره سوگند باشد، و بنزديك ما اينكه سوگند نيست، بل نذر است به«5» آن، وفا بايد كردن، لقوله تعالي: أَوفُوا«6»ذلِك َ كَفّارَةُ أَيمانِكُم، «ذلك» اشارت است الي كل ّ واحد من الاربع، گفت: اينكه كفّاره«7» سوگندتان باشد. إِذا حَلَفتُم، چون سوگند خوري. در كلام محذوفي هست، و تقدير آن است كه: اذا حلفتم فحنثتم، و چنان كه گفت: فَمَن كان َ مِنكُم مَرِيضاً أَو بِه ِ أَذي ً مِن رَأسِه ِ فَفِديَةٌ،«8» و المعني فحلق«9» عليه فدية.

وَ احفَظُوا أَيمانَكُم، و سوگندتان نگاه داري«10» و بگزاف سوگند مخوريد«11». يك معني اينكه است كه سوگند نگاه داري به آن كه نخوري. قولي ديگر آن است كه:

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت آن كه.

(2). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر: واجب است.

(3). اساس: سه، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(4). مج، مت، وز، لت كه.

(5). اساس: ندارد، از مج افزوده شد.

(6). سوره مائده (5) آيه 1.

(7). ديگر نسخه بدلها، كفّارت.

(8). سوره بقره (2) آيه 196.

(9). مج، مت، وز، آج، فعليه. [.....]

(10). آج، لب: داري/ داريد.

(11). مج، مت، وز، لت: مخوري.

صفحه : 133

چون سوگند خورده باشي سوگند نگاه داري از حنث [و اينكه قول اوليتر است براي آن كه سوگند خوردن مباح است الّا در معصيت و آنچه حرام است حنث است، و اينكه دليل است بر آن كه سوگند بر معصيت

نيوفتد براي آن كه چون معني آن باشد كه سوگند نگاه دارند از حنث]«1» و از آن كه دروغ شود اگر سوگند معصيت منعقد بودي اينكه امر بودي به اصرار بر معصيت، كَذلِك َ يُبَيِّن ُ اللّه ُ، چنين بيان كند خدا آيات خود كه كرد و ديدي براي شما تا همانا شاكر باشي اينكه نعمت«2» را كه از جمله نعمتهاي ديني است.

قوله: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا إِنَّمَا الخَمرُ وَ المَيسِرُ- الآية، آنچه«3» تفسير خمر و ميسر بايست«4» گفتن در سوره البقره باستقصا برفت و اينكه جا خبري چند بگويم«5». كه در وعيد و مذمّت خمر و شاربان آن آمده است- و اگر چه اينكه جا نيز از اينكه معني گفته ايم: عثمان عفّان«6» روايت كند كه رسول- عليه السّلام- گفت:

ان ّ اللّه لا يجمع الخمر و الايمان في جوف امرء أبدا

، گفت: خداي تعالي جمع نكند ايمان و خمر در دل هيچ كس و معني آن است كه حكم نكند به ايمان هيچ شارب خمر چون خمر خورد و مستحل باشد آن را، و اينكه است تأويل هر خبر كه آيد متضمّن آن كه حكم شارب خمر چون حكم كافر كرده است، چنان كه فرمود- عليه السّلام:

شارب الخمر كعابد الوثن و مدمن الخمر كعابد الوثن

، يعني اذا شربها مستحلّا لها. و استحلال خمر و هر محرّمي شرعي كه باشد كفر است به اتّفاق، و در اينكه خبر تأويل دگر روا باشد كه گفت: شارب خمر چون بت پرست«7» است، يعني عقاب او بشدّت و سختي چون عقاب وثن باش تشبيه از اينكه«8» وجه [باشد نه از وجه]«9» دوم«10»، و نيز روا بود كه تشبيه از آن وجه باشد كه

از او تبرّا«11» بايد كردن [و با او مصافات و مخالصت و

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، از مج افزوده شد.

(2). مج، مت: نعمتها.

(3). مج، مت، وز، آج، آف در.

(4). مج، مت، لت، مر: بايد.

(5). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر: بگوئيم.

(6). اساس رضي اللّه عنه، آج، لب امير المؤمنين.

(7). آج، لب: باشد.

(8). مت، وز از آن.

(9). اساس: ندارد، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(10). اساس و ديگر نسخه بدلها: دوام، با توجه به آف تصحيح شد.

(11). اساس: تبر، با توجّه به مج تصحيح شد.

صفحه : 134

مخالطت نبايد كردن و از او هجران و كرانه بايد گرفتن چنان كه از عابد وثن و واجب نباشد در دو چيز]«1» كه يكي را به يكي تشبيه كنند كه آن تشبيه از همه وجه باشد، بل از يك وجه روا باشد، نبيني كه گويد: فلان كالأسد و كالبحر و كالبدر، و محال است [گفتن كه اينكه تشبيهات هست الّا من وجه واحد، يكي از شجاعت و يكي از سخاوت و يكي از جمال، و از اينكه گذشته محال است]«2» كه گويند«3»، همه چيز مشبّه با مشبّه به ماند. دگر آن كه: بنزديك ما عبادت وثن كفر نيست، علامت كفر است، چه كفر از افعال قلوب باشد و افعال جوارح هيچ كفر نباشد. و روا بود كه شرب خمر از بعضي مردمان در بعضي اوقات چنان افتد كه علامت كفر باشد تا خبر بر ظاهر خود بود- و اللّه اعلم.

و عبد اللّه عمر روايت كرد كه رسول- عليه السّلام- گفت: هر كه او در دنيا خمر خورد، [و توبه نكند از آن در قيامت از خمر

بهشت محروم باشد. عبد اللّه عبّاس و ابو هريره روايت كردند كه رسول- عليه السّلام- گفت هر كه او خمر خورد در دنيا]«4» خداي تعالي بفرمايد در قيامت تا او را از زهر ماران و گزدمان«5» شربت دهند كه چون بنزديك دهن برد ناخورده«6» گوشت رويش در آن جا افتد، و چون خورده باشد همه اعضاي او از يكديگر جدا شود و گوشت اندامش متناثر شود چون مرداري كه سالها بر او بر آمده باشد و نتن و گندي از او پديد آمد كه اهل جمع به آن رنجور شوند، آنگه بفرمايد تا او را به دوزخ برند الا؟ و آن كس كه خمر خورد و خمر فشارد يا فرمايد فشردن«7» و خمر فروشد و خرد«8» و بردارد«9» و آن كه«10» به خانه او برند«11»، يا بفروشد«12» و بهاي آن خورد در إثم و بزه و عار آن [34- ر]

راستند«13»، و خداي تعالي از [او]

روزه و حج و عمره نپذيرد، و اگر بميرد مصرّ بر آن توبه ناكرده حق ّ است بر خداي تعالي كه

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجه به ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

(2). مج، وز، مت، آج، لب به.

(3). مج، آج، لب، بم، آن، آف، مر: كژدمان.

(4). مر: تا خورد.

(7- 5). آج، لب: فرمايد كه فشارند.

(8- 6). مج، وز، آج، لب، مت، مر: خورد.

(9). مج، وز، مت، لت، مر: برگيرد.

(10). مج، وز، آج، لب، مت، آن، لت، مر: آنگه.

(11). اساس: براند.

(12). آج، لب، آف: تا بفروشد، وز: يا بفروشند.

(13). مر: برابرند.

صفحه : 135

به هر شربه«1» او را شربه اي«2» دهد از صديد دوزخ، الا«3» و هر«4» مسكر خمر است

و هر خمر حرام است.

و عبد اللّه عمر گفت: گواهي دهم كه شنيدم از رسول- عليه السّلام- كه مي گفت:

5»6» لعن اللّه الخمر و شاربها و ساقيها و بايعها و مبتاعها و عاصرها و معتصرها« و حاملها و المحمولة« اليه و آكل ثمنها

، در اينكه خبر ده كس را لعنت كرد خمر را اوّلا و خورنده اش را و آن را كه ساقي باشد«7» و فروشنده را و خرنده را و فشارنده را و آن را كه فرمايد فشاردن«8» و آن را كه بر گيرد و آن را كه به خانه او برند و آن را كه بهاي او خورد.

و در خبري ديگر آمد: آن را كه زرعش كند«9» براي خمر و آن را كه بر خواني نان خورد با آنان كه خمر خواهند خوردند«10».

و رسول- عليه السّلام- گفت اجتناب كنيد«11» از خمر كه«12» كليد همه شرهاست و بديها و ام ّ الخبايث است مادر همه پليديهاست.

محمّد حنفيّه روايت كرد از پدرش امير المؤمنين علي- عليه السّلام«13»- كه رسول- عليه السّلام- گفت: هر كه او خمر خورد پس«14» آن كه خداي تعالي حرام كرد آن را بر زبان من چون دختر خواهد به او ندهند و چون حديث كند راستش ندارند و«15» چون شفاعت كند نپذيرند و او را بر هيچ امانت امين ندارند، و اگر كسي او را امين كند بر امانتي«16» او آن را هلاك كند حق ّ است بر خداي تعالي كه او را عوض ندهد«17»، و قال بعضهم في ذم ّ الخمر:

-----------------------------------

(1). آج، لب، آن، آف: شربت، مر: شربتي.

(2). بم: شربت، مر: شربتي.

(3). بم، آف: الّا.

(4). اساس، بم، آن كه، و ظاهرا زايد مي نمايد. [.....]

(5). بم،

آن: معصرها.

(6). آج، لب، مر: و المحمول.

(7). مج، وز، مت، مت و خمر به خورنده دهد.

(8). آج، لب، لت: فشردن.

(9). مج، مت، وز، آج، لب، مر: غرس كند.

(10). مج، مت، وز، مر: خوردن.

(11). مج، مت، وز: كني/ كنيد.

(12). مج، مت، وز، لت، مر آن.

(13). لت: روايت كند.

(14). مج، مت، وز، لت، مر از.

(15). لت فرمان نشنوند.

(16). آج، لب، لت، مر: امانت.

(17). مج، مت، وز: بدهد.

صفحه : 136

تركت النّبيذ لاهل النّبيذ و صرت حليفا لمن عابه

شرابا يدنّس عرض الفتي و يفتح للشّر ابوابه

قوله: إِنَّمَا الخَمرُ، بيان كرديم كه اصل خمر ستر و پوشيدن باشد«1» و براي آن خمر خوانند آن را كه با خمر، عقل مخامره و مخالطه كند باز پوشد آن را، و دخل في خمار النّاس اذا دخل في سوادهم و خمير گويند اينكه عجين را كه باز پوشد«2» تا بر آيد، و خامره الحزن اذا خالطه مستترا في قلبه، و الخمار المقنعة، و الخمار ما يأخذ من الصّداع عقيب الخمر، و بر اينكه قياس هر چه مستي كند از هر نوع كه باشد آن را خمر خوانند و در تحت نهي آيد.

وَ المَيسِرُ، نامي باشد جامع«3» جمله انواع قمار را و آن را كه در قمار شود [او را يسر خوانند و آن كه در قمار نشود او را برم خوانند و باقر عليه السلام گفت همه انواع قمار در اينكه«4» شود]«5» تا بازي كردن كودكان به جوز و كعب و نرد و شطرنج«6» همه در اينكه شود و اشتقاق او از تيسير كار جزور باشد به اجتماع ايشان بر قمار بر او، «و اليسر، آساني باشد و «عسر» دشخواري،

و «يسار» دست فراخي باشد [و يسار دست چپ باشد]

براي آن كه چون به او استعانت كنند در كاري كار برآيد و خوار شود، و ذهب يسرة خلاف يمنة«7».

و أنصاب، جمع نصب باشد و آن بتان باشند كه آن«8» را نصب كنند براي عبادت، و «نصب» رنج باشد و «نصاب» دسته كارد بود و نصب عداوت اظهار او باشد، قال الاعشي:

و«9» ذا النّصب المنصوب لا تنسكنّه و لا تعبد الشّيطان و اللّه فاعبدا

وَ الأَزلام ُ، تيرهايي باشد كه ايشان قمار بازند به آن واحدش زلم

-----------------------------------

(1). آج، لب: بود. [.....]

(2). آج، لب كه.

(3). آج، لب با.

(4). آج، لب او.

(5). اساس: ندارد، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(6). وز: شرنج.

(7). بم، آف: ثمنه.

(8). مج، مت، وز، لت: ايشان.

(9). بم، آف، آن: اذا.

صفحه : 137

[و زلم]«1»، باشد و نيز قرعه را كه بگردانند بر او نوشته: «افعل و لا تفعل»، آن را نيز ازلام خوانند أصمعي گفت: ايشان اشتري بكشتندي و آن را بر بيست و هشت قسمت«2» كردندي ابو عمرو«3» گفت: برده«4» [قسمت]«5» و ابو عبيده گفت: علم به عدد«6» آن حاصل نيست و آن ده تير باشد، هفت را نصيب باشد و آن «فذّ» است و «توام» و «رقيب» و «حلس» و «نافس«7»» و «مسبل»«8» و «معلي» و آن سه كه آن را نصيب نباشد، «سفيح«9»» و «منيح و وغد است».

رِجس ٌ مِن عَمَل ِ الشَّيطان ِ، پليدي است از كار شيطان، و رجس و نجس، و رجز به معني پليدي باشد، و رجز به معني عذاب آمد«10» في قوله: لَئِن كَشَفت َ عَنَّا الرِّجزَ اي العقاب«11» و به معني بتان آمد في

قوله: وَ الرُّجزَ فَاهجُر، و رجس به معني بتان آمد في قوله: فَاجتَنِبُوا الرِّجس َ مِن َ الأَوثان ِ«12»، و الرّجس [34- پ]

صوت الرّعد و سحاب را رجّاس«13» گويند«14»:

كلّهم جاس«15» يسوق الرّجّسا

و قوله: مِن عَمَل ِ الشَّيطان ِ، اينكه جمله از كار شيطان است با آن كه اينكه اجسام است و شيطان بر او قادر نباشد براي آن كه مراد آن است تعاطي آن و استعمال آن«16» به كار داشتن عمل«17» شيطان است، و اينكه را دو معني باشد: يكي آن كه از جمله آن كه شيطان كند و بر كار دارد و آن كه اينكه كارها كند اقتدا به شيطان كرده باشد، يكي آن كه به اغراء و اغواء و تزيين و امر شيطان باشد. فَاجتَنِبُوه ُ، آنگه امر كرد مكلّفان را به

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد.

(2). مج، مت، وز، لت: بكردندي.

(3). آج، لب، بم، آف: عمر.

(4). اساس: برده اي، با توجّه به مج تصحيح شد.

(5). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد، آج، لب، لت كردندي.

(6). اساس: بعد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(7). مج، مت، وز: ناقس.

(8). مج، مت، وز: مسئل.

(9). مج، مت، وز: شفيح.

(10). مج، مت، وز: آيد، آف، آن: باشد.

(11). مج، مت، وز، لت، مر: العذاب.

(12). سوره حج (22) آيه 30.

(13). اساس: ارجاس، با توجه به مج تصحيح شد.

(14). مج، مت، وز، مر قال الشاعر، شعر.

(15). لسان العرب ج 6/ 95: رجّاس.

(16). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر و.

(17). وز: عقل.

صفحه : 138

اجتناب او و احتراز او يعني از او دور شويد و در جانبي باشي از او، لَعَلَّكُم تُفلِحُون َ، تا

فلاح و ظفر يابيد«1» به ثواب خداي تعالي چون براي خداي اجتناب كنيد«2».

و در آيت چهار دليل است بر تحريم خمر و اينكه چيزها يكي قوله: رِجس ٌ، پليدي است و پليدي و نجاست به اتّفاق حرام است. دگر: مِن عَمَل ِ الشَّيطان ِ، كار شيطان و اقتدا به شيطان و متابعت فرمان او حرام است. دگر: فَاجتَنِبُوه ُ، امر است به اجتناب و احتراز و امر از خداي تعالي بر سبيل وجوب باشد و از رسول- عليه السّلام- چون مطلق باشد مگر كه قرينه يا دليلي بود يا براي دليل حملش بر ندب كنند، دگر آن كه: لَعَلَّكُم تُفلِحُون َ، و معني آن كه لكي تفلحوا، تا فلاح و ظفر و قوّت«3» يابيد به ثواب خداي و اينكه معلّق بكرد به اجتناب اينكه چيزها.

قوله: إِنَّما يُرِيدُ الشَّيطان ُ، آنگه حق تعالي آنچه قصد و مراد شيطان است در اغراء و اغواء مردم به اينكه چيزها، گفت: شيطان مي خواهد كه از ميان شما دشمني انگيزد و كينه نهد در خمر و قمار براي آن كه همه آفت و شرّ در«4» هر دو«5» بسته است از عربده و معادات و دشمني و خصومات و كينه كاري«6» براي آن كه در تعاطي خمر عقل زايل شود و همه آفات و فساد از زوال عقل تولّد كند. از اينكه جا گفت- عليه السّلام:

الخمر جماع الاثم و الخمر ام ّ الخبائث.

و در «ميسر» كه قمار باشد خصومات و منازعات و حقد مقمور بر قامر چنان كه معلوم و معهود است.

در سبب نزول آيت دو قول گفتند: يكي آن كه سعد ابو وقّاص با مردي انصاري خمر خوردند«7» آنگه عربده افتاد ايشان را پيش از تحريم خمر.

انصاري استخوان«8» زبر«9»

-----------------------------------

(1). مج، مت: ظفر يافتي.

(2). مج، مت، وز: كني/ كنيد.

(3). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر: فوز. [.....]

(4). مر: بر.

(5). مج، مت، وز: اينكه، مر: بر اينكه دو چيز.

(6). مج، وز، مت: كينه خداي.

(7). مت: خوردندي.

(8). مج، مت، وز، مر از آن.

(9). كذا در اساس و همه نسخه بدلها، بجز مر كه «زير» خوانده مي شود و اينكه ضبط نزديك است به اصل عربي روايت در مجمع البيان (3/ 240) كه: فاخذ الانصاري لحي جمل [استخوان زنخ شتر]. بنابر اينكه منظور استخوان فك (بالا يا پايين) است، نه چنان كه مرحوم دهخدا (حرف ز كلمه «زبر») به كسر «ز» خوانده است در مقابل درشت. در عربي كلمه «زفر» نيز به همين معني است كه احتمال دارد ضبط متن تحريفي از اينكه كلمه باشد.

صفحه : 139

گوسفند بر سعد ابو وقّاص زد و سر و روي او بشكست خداي تعالي اينكه آيت فرستاد:

[قول دگر آن است كه چون خداي تعالي در باب خمر اينكه آيت فرستاد]«1»: يَسئَلُونَك َ عَن ِ الخَمرِ وَ المَيسِرِ قُل فِيهِما إِثم ٌ كَبِيرٌ وَ مَنافِع ُ لِلنّاس ِ«2»- الاية، جماعتي از خمر خوردن باز ايستادند و جماعتي هنوز مي خوردند«3». چون آيت آمد كه لا تَقرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنتُم سُكاري، عند آن كه بعضي صحابه چون خمر خورده بودند نماز كردند و قُل يا أَيُّهَا الكافِرُون َ«4» برخواند و به جاي لا أَعبُدُ، اعبد برخواند، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد، مردم عند نماز كردن اجتناب مي كردند. عمر خطّاب گفت: بار خدايا؟ آنچه مراد توست در خمر و ميسر با ما نماي«5». خداي تعالي اينكه آيت فرستاد و تحريم كلّي را بيان فرمود، قوله: وَ يَصُدَّكُم عَن

ذِكرِ اللّه ِ، و باز دارد شما را از ياد كرد«6» خدا و نماز، چه با شرب خمر و اشتغال به قمار نماز و ذكر خداي«7» راست نيايد. آنگه گفت: فَهَل أَنتُم مُنتَهُون َ، شما بازخواهيد ايستادن«8» صورت استفهام است و مراد تهديد و وعيد، گفت: شما بر آن هستي كه از اينكه كار باز استيد«9»، و الّا با شما آن كند كه مستحق ّ آن باشيد از زجر و حدّ و تأديب و عقوبت قيامت. [35- ر].

وَ أَطِيعُوا اللّه َ وَ أَطِيعُوا الرَّسُول َ، حق تعالي چون مكلّفان را تحذير كرد از خمر و قمار«10» و نايشستي«11» كه در شرع بر ايشان حرام است. ايشان را فرمود تا در آن و جز آن طاعت خدا دارند و طاعت رسول. و غرض در جمع كردن«12» طاعت خدا و طاعت رسول آن است تا بدانند كه طاعت رسول در باب وجوب حكم طاعت خدا دارد، چه«13» معني طاعت رسول طاعت خدا باشد كه رسول- عليه السّلام- از خود نگويد، آنچه گويد. و

-----------------------------------

(1). اساس، آج، لب، بم، آف، لت، آن: افتادگي دارد، از مج آورده شد.

(2). سوره بقره (2) آيه 219.

(3). مج، مت، وز: مي خورند.

(4). سوره كافرون (109) آيه 1.

(5). وز: نمايي.

(6). مج، مت، وز، لت، مر: ذكر.

(7). وز: خدايي.

(8). وز، لت: استادن. [.....]

(9). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر: ايستد.

(10). مج، مت، وز: قمر.

(11). كذا در اساس و بم، مج: ناشااستي، ديگر نسخه بدلها: ناشايستي.

(12). مج، مت، وز، لت، مر ميان.

(13). مج، مت، وز، لت، مر به.

صفحه : 140

طاعت امتثال امر به اراده«1» باشد. وَ احذَرُوا، و حذر كنيد. و «حذر» امتناع باشد از چيزي با قدرت بر آن

از براي خوف ضرر، يعني اوامر را امتثال كنيد و از منهيّات حذر كنيد. فَإِن تَوَلَّيتُم، اگر نكني و نافرماني كني و پشت بر اوامر او كني و روي در گرداني از فرمان او، بر رسول من بيشتر از بلاغي«2» نباشد، كه بگويد و برساند و اعلام كند از ثواب و عقاب به دست او چيزي نيست، آن به امر من است و به حكم من است. من جزا دهم آن«3» را كه از اوامر«4» من اعراض كند.

لَيس َ عَلَي الَّذِين َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ جُناح ٌ، بعضي مفسّران گفتند از عبد اللّه عبّاس و انس«5» مالك و براء بن عازب و مجاهد و قتاده و ضحّاك سبب نزول آيت آن«6» بود كه چون تحريم خمر فرود آمد جماعتي«7» صحابه گفتند: احوال برادران ما كه پيش از اينكه«8» رفتند و ايشان بر خمر خوردن بودند چه باشد! خداي تعالي آيت فرستاد و بيان كرد كه آنان كه تعاطي خمر كرده باشند پيش از تحريم آن بر ايشان حرجي و جناحي نيست، إِذا مَا اتَّقَوا وَ آمَنُوا، هر گه كه متّقي باشند و از محرّمات اجتناب كرده باشند و ايمان داشته باشند و عمل صالح كرده.

اگر گويند: چرا تكرار كرد ذكر اتّقا در آيت«9»! گوييم از اينكه چند جواب است: يكي آن كه مراد و فايده مختلف است براي آن تكرار كرد مراد به اوّل اتّقاء معاصي است [و به دوم استمرار و استدامت بر آن و به سه ام اتّقاء مظالم العباد. اينكه قول ابو علي است. گفت: نبيني كه در اتّقاء سه ام كه متعلّق است]«10» به معصيتي متعدّي شرطي كرد از طاعتي عطف بر آن في قوله:

وَ أَحسَنُوا، و اينكه تعليل چيزي نيست براي آن كه واجب نبود كه حكم معطوف در جميع احكام حكم معطوف عليه باشد تا در لزوم و تعدّي متساوي باشند تا اگر كسي گويد: قام زيد [و]«11» ضرب غلامه

-----------------------------------

(1). مج، مت، مر: يا ارادت، وز، لت: با ارادت.

(2). مج، مت، وز، لت، مر مبين.

(3). مج، مت، وز، لت، مر: آنان.

(4). آف: امر.

(5). مج، مت و.

(6). مج، مت: اينكه.

(7). آج، لب، لت از.

(8). آج: ازين پيش.

(9). مج، مت، وز، لت سه بار. [.....]

(10). اساس، بم، آف، آن: افتادگي دارد، از مج افزوده شد.

(11). اساس: ندارد، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 141

خطا باشد يا «1» مستقيم نبود، بل اينكه معني در باب عطف معتبر نيست كه عطف لازم بر متعدّي و متعدّي بر لازم مي كنند، دگر آن كه احسان هم لازم باشد و هم متعدّي، نبيني آن را كه او فعلي«2» لازم بكند نكو باشد كه او را گويند احسنت و اجملت اي اتيت بهذا الفعل حسنا جميلا و وجهي دگر در حسن تكرار آن است كه روا بود كه مراد به اتّقاء اوّل اتّقاء باشد از معاصي كه در گذشته روزگار كرده باشند. نبيني كه قولي آن است كه سبب نزول آيت حديث گذشتگان بود كه خمر خورده بودند پيش تحريم او و به دوم، مراد اتّقاء معاصي باشد در حال و به سه ام«3» مراد استقبال باشد.

و وجهي دگر آن است كه: روا بود كه مراد به اتّقاء اوّل اتّقاء مقبّحات عقلي باشد و به دوم اتّقاء مقبّحات شرعي و به سه ام«4» اتّقاء مقبّحات متعدّي از عقلي و شرعي.

اگر گويند:

چه فايده«5» است در اشتراط نفي جناح در آنچه ايشان خوردند به ايمان و عمل صالح چون مراد به اتّقاء اجتناب قبايح باشد و مكلّف اجتناب كند بر او حرج و جناح نباشد سواء اگر مؤمن بود و اگر كافر پس چنان مي نمايد كه اينكه شرط لغو است! گوييم، از اينكه دو جواب است: يكي آن كه در كلام اضمار چيزي كنند كه در ظاهر نيست، و گويند تقدير آن است كه: لَيس َ عَلَي الَّذِين َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ جُناح ٌ فِيما طَعِمُوا و في غيره إِذا مَا اتَّقَوا وَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ، يا «6» معني [35- پ]

آيت آن بود كه هر كس كه مؤمن باشد و عمل صالح كند بر او حرجي و جناحي نباشد در آنچه خورد و جز آن يا نفي جناح عام باشد بر جمله، چه اگر اينكه تقدير«7» نكنند روا بود كه از اينكه وجه بر او جناح نباشد از وجهي دگر بر او جناح باشد از اخلال واجبي و تضييع فرضي. و وجه دوم آن بود كه اتّقاء و ايمان و عمل صالح [اگر چه شرط است به ظاهر گوييم نه شرط حقيقي است و لكن عطف كرد آن را بر شرط با حكم او اعني ايمان و عمل صالح]«8» در باب وجوب و لزوم و

-----------------------------------

(1). بم، آف، تا.

(2). مج، مت: فعل.

(4- 3). بم، آن: سيم: آف: سيوم.

(5). مج، مت، وز: فايدت.

(6). مج، مت، وز: تا.

(7). مج، مت: تقرير.

(8). اساس: ندارد، با توجه به مج افزوده شد.

صفحه : 142

تأكيد حكم معطوف عليه باشد از اتّقاء محارم و اينكه بر سبيل توسّع و مجاز باشد و عدول

از ظاهر.

در خبر است كه: در عهد عمر خطّاب«1» مردي نام او قدامة بن مظعون خمر خورد و مست در بازار آمد او را بگرفتند و پيش عمر بردند«2»، او را گفت: چرا خمر خوردي!

گفت: براي اينكه آيت كه خداي گفت: لَيس َ عَلَي الَّذِين َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ جُناح ٌ فِيما طَعِمُوا- الاية. عمر را شبهت«3» حاصل شد در حدّ زدن«4» و حدّ او در توقّف نهاد. امير المؤمنين علي را از«5» حال خبر دادند«6» به مسجد آمد و عمر را گفت: چرا قدامه مظعون را حد نزدي! گفت: او آيتي از قرآن آورد و اينكه آيه برخواند.

امير المؤمنين«7» گفت: او را پيش من آريد. قدامه را گفتند: همي چرا خمر خوردي!

گفت: ندانستم كه حرام است، اينكه آيت نيارست خواندن. علي«8» گفت اينكه را بگردانيد«9» بر مهاجر و انصار تا آيت تحريم«10» كس بر اينكه خوانده است؟ جماعتي آمدند و گواهي دادند كه او را تحريم خمر معلوم بود و بسيار شنيده است آيه تحريم خمر گفت: اينكه را ببري«11» و حد زني«12» و آنگه توبه عرضه كنيد بر او از آنچه گفت مرا اينكه خمر خوردن رواست اگر توبه كند رها كنيد، و اگر توبه نكند گردنش بزنيد كه مرتد است. قدامه گفت: توبه كردم، امير المؤمنين گفت: نداني كه تو اهل اينكه آيت نئي كه نه مؤمن هستي و نه متّقي نه عامل صالح، آنگه چون خواستند كه حدّ زنند او را در كميّت خلاف افتاد ايشان را هر كسي چيزي بگفت. گفتند رجوع هم به او بايد كردن او را گفتند حدّش چند زنيم! امير المؤمنين گفت: هشتاد تازيانه، گفتند:

چرا! گفت:

لأن ّ الشّارب اذا

شرب سكر و اذا سكر هذي و اذا هذي افتري و حدّ المفتري ثمانون جلدة

براي آن كه شارب چون خمر خورد مست شود و چون مست

-----------------------------------

(1). اساس رضي الله عنه.

(2). مج، مت، وز، لت، مر عمر.

(3). مج، مت، وز، لت، مر: شبهتي.

(4). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر او.

(5). مج، مت، وز، آج، لب، لب، مر اينكه. [.....]

(7- 6). مج، مت، وز، لت، مر او.

(8). بم، آف عليه السلام.

(9). وز: بگردانند.

(10). بم، آف چه.

(11). مج، مت، وز، آف، لت، آن، مر: ببريد.

(12). مج، مت، وز، آج، لب، آف، لت، آن: زنيد، مر: بزنيد.

صفحه : 143

شود هذيان گويد و چون هذيان گويد فريه كند و چون فريه كند حدّ مفتري هشتاد تازيانه بود.

يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا لَيَبلُوَنَّكُم ُ اللّه ُ بِشَي ءٍ مِن َ الصَّيدِ- الاية. مفسّران گفتند:

آيت در عام الحديبيه آمد آن سال كه رسول- عليه السّلام- منع كردند از آن كه در مكّه شوند خداي تعالي امتحان كرد مؤمنان را به صيد و ايشان را فرمود كه چون محرم باشيد صيد مكنيد. ايشان دست كوتاه كردند از آن تا وحش از در خيمه هاشان در مي شد و ايشان نيارستند دست به يكي باز نهادن. از ميان مكّه و مدينه مي رفتند خري«1» كوهي«2» پيش آمد، مردي نام او ابو اليسر بن عمرو او را به نيزه بزد و بكشت مردم او را ملامت كردند و گفتند: در حال احرام«3» صيد بكشتي! او به نزديك«4» رسول آمد و اينكه حال بر رأي رسول عرضه كرد خداي تعالي اينكه آيت فرستاد. خداي تعالي به اينكه آيت خطاب كرد با مؤمنان گفت: اي گرويدگان، لَيَبلُوَنَّكُم ُ اللّه ُ، خداي تعالي شما را ابتلا

و آزمايش مي كند به چيزي از صيد. «لام» جواب قسمي مضمر است و بلا و ابتلا و امتحان و اختبار نظايراند«5»، و بيان كرديم در چند جايگاه«6» معني ابتلا از خداي تعالي رمّاني گفت: ابتلا اظهار حال باطن باشد و بلا هم نعمت باشد و هم محنت و ابتلا به هر دو باشد بلي كهنگي باشد و قوله: بِشَي ءٍ مِن َ الصَّيدِ [36- ر]

براي آن به چيزي از صيد گفت و به جمله صيد نگفت كه صيد برّ خواست دون صيد بحر«7»، و بعضي دگر گفتند: حال احرام خواست دون حال احلال، و «من» تبيين جنس راست. تَنالُه ُ«8» أَيدِيكُم، عبد اللّه عبّاس گفت و مجاهد: بچه مرغ خواست و خايه مرغ و صيد كوچك كه آن را به دست بتوان گرفت«9»، وَ رِماحُكُم، و نيزه هاي شما، يعني صيد بزرگ كه آن را به نيزه صيد كنند، معلوم شده است كه وحش حرم از

-----------------------------------

(1). لب: خر.

(2). آج: خرگوشي.

(3). اساس: حرام.

(4). آج، لب: پيش.

(5). مج، مت، وز، لت، مر: است، آج، لب: آمد.

(6). مج، مت: گاه.

(7). آف: مجري.

(8). اساس: تنالكم، با توجه به ضبط قرآن مجيد و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(9). مج، مت، وز، لت، مر: بتوان گرفتن، آج، لب: توان گرفت.

صفحه : 144

الهامي كه خداي تعالي ايشان داده است با مردم اختلاط كنند و نفور نكنند چنان كه صيد حل بكنند«1». و اينكه از جمله آيات و بيّنات حرم است. حق تعالي به اينكه آيت جمله صيد برّ را«2» حرام كرد بر محرم.

قوله لِيَعلَم َ اللّه ُ، چون قديم تعالي در اوّل آيت لفظ ابتلا گفت، در عقب او آن گفت كه ثمره ابتلا

باشد و ثمره ابتلا علم بود، يقال: ابتليت فلانا لأعلمه، چون معامله خداي تعالي در تكليف معامله آنان است كه ابتلا كنند كه چيز ندانند آن را ابتلا خواند و عاقبت آن را علم خواند بر سبيل توسّع و مجاز، و بعضي علما گفتند:

مراد به «علم» رؤيت است، اي ليري اللّه، چنان كه رؤيت به معني علم استعمال كرده اند بسيار جايها، آن جا علم استعمال كرده اند به معني رؤيت، و اينكه وجهي قريب است براي آن كه علم شامل باشد معدوم و موجود را و رؤيت جز موجود را نشايد«3»، يعني تا كيست كه وفا كند به امر او و امتثال كند آن را و از او بترسد در غيب فيما بينه و بينه.

و وجهي دگر گفتند كه: مراد آن است تا خداي تعالي ثواب دهد آن را كه از او اينكه معني داند چون از او در وجود آيد و اينكه راجع است با معني جواب دوم كه گفتيم. و قوله: مَن يَخافُه ُ بِالغَيب ِ، يعني تا كيست كه او در خلوت از او بترسد آن جا كه مردمان از او غايب باشند، و مثله: مَن خَشِي َ الرَّحمن َ بِالغَيب ِ«4»، و بعضي دگر گفتند: معني آن است تا پيدا شود كه كيست كه در سرّ و خلوت آن جا كه مردم او را نبينند صيد نكند. فَمَن ِ اعتَدي بَعدَ ذلِك َ، هر كه او تعدّي كند از حدّي«5» كه خداي تعالي او را بداد و مخالفت فرمان خدا كند، و ارتكاب نهي او كند از صيد كردن در حال احرام، او را عذابي مؤلم باشد. و روا بود كه اينكه عذاب در دنيا بود و روا بود

كه در آخرت بود.

يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا لا تَقتُلُوا الصَّيدَ وَ أَنتُم حُرُم ٌ، گفت: اي گرويدگان صيد

-----------------------------------

(1). بم: حل نكنند.

(2). لب: راه، آف: خود

(3). مج، مت، وز، لت: نباشد.

(4). سوره ق (50) آيه 33.

(5). اساس: خداي، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد، بم، آف، لت: حكم.

صفحه : 145

مكنيد در آن حال كه محرم باشيد اينكه نهي كه از خداي تعالي بود، دليل فساد منهي عنه كند از اينكه آيت معلوم مي شود تحريم صيد در حال احرام. و «حرم» جمع حرام باشد، يقال: رجل حرام و امراة حرام و قوم حرام و حرم، يعني محرمون«1» سواء اگر محرم به حج باشد و اگر به عمره اينكه قولي است، قولي ديگر آن است كه: و انتم في الحرم و آن را كه در حرم شود او را محرم خوانند من قولهم: اعرق و انجد و اغار اذا اتي العراق و نجد او غورا و اتهم اذا اتي تهامة، اينكه قياسي باشد.

وجه سيوم«2» آن است كه: چون در ماه حرام باشي، و آيت دليل است بر تحريم قتل صيد در حال احرام به حج و عمره و در حرم و اينكه فايده اينكه است، و امّا قسمت سيوم«3» خلاف نيست در آن كه مراد نيست در آيت و اگر چه از روي لغت محتمل است.

وَ مَن قَتَلَه ُ مِنكُم مُتَعَمِّداً- الاية، مفسّران و فقها خلاف كردند در صفت آن عمد كه موجب جزا و كفّاره باشد در قتل صيد، قومي گفتند: آن باشد كه قصد كند به قتل«4» صيدي و ناسي باشد احرامش را در حال قتل، امّا چون قصد كند به قتل صيد

و او را حرام بر ياد بود او را حكمي نيست در جزا و كفّاره و كار او با خداست براي آن كه گناه از آن بزرگتر است كه آن را كفّاره باشد، اينكه قول حسن و مجاهد است بعضي دگر گفتند مراد آن است كه: قصد كند به قتل صيد و او ذاكر باشد احرامش را [36- پ]

حكم كنند بر او به كفّارت و نيز اگر خطا كند هم اينكه حكم كنند بر او كفّارت باشد و جزاء، و اينكه مذهب شافعي است و بيشتر فقها.

زهري ّ گفت: بر عمد است و سنّت بر خطا، عبد اللّه عبّاس گفت: اگر بعمد صيد كند در حال احرام او را گويند هيچ بار اينكه كرده اي اگر گويد آري بر او كفّاره نباشد براي آن كه گناه بر او بزرگ است او از آنان باشد كه خداي تعالي از او انتقام كشد چه او عايد است و جزاء عايد اينكه است لقوله: وَ مَن عادَ فَيَنتَقِم ُ اللّه ُ مِنه ُ، و اگر

-----------------------------------

(1). اساس: محرومون، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(3- 2). مج، مت، وز: سه ام، آج، لب، بم، آن، مر: سيم، لت: سوّم.

(4). اساس، آج، لب، بم: ناشي، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 146

گويد پيش از اينكه چيزي نكشته ام از صيد جزاء از او قبول كنند، و قوله: فَجَزاءٌ مِثل ُ ما قَتَل َ مِن َ النَّعَم ِ، كوفيان خوانند و يعقوب «فجزاء مثل ما قتل«1»» به رفع [هر دو و باقي قرّاء بر اضافت خوانند«2». و إبن عامر و اهل مدينه خوانند«3»: «أَو كَفّارَةٌ طَعام ُ» بر اضافت، و باقي قرّاء «كفّارة طعام«4»» به

رفع]«5» و تنوين و رفع «طعام» بر بدل. و بعضي قرّاء خواندند: أَو عَدل ُ ذلِك َ. أخفش گفت: اينكه قراءت نيك است براي آن كه عدل مثل باشد، و «عدلت»«6» مصدر عدلت الشّي ء بالشّي ء اذا قابلته به، و قيل:

العدل ايضا المثل. و فرّاء گفت: عدل«7» الشّي ء مثله من جنسه و عدل الشّي ء مثله من قيمته.

آن كس كه به رفع خواند، بر تقدير آن باشد كه: فعليه جزاء مثل ما قتل من النعم. و مثل صفت«8» است، أي فعليه جزاء من النّعم مماثل للمقتول. و بر اينكه قراءت مثل صفت نكره باشد و مماثلت در خلقت باشد يا در قيمت علي اختلاف الفقهاء فيه.

و بر قراءت آن كس كه جرّ خواند باضافة جزاء مثل، مثل صله باشد، اعني زياده از باب آن كه قايل گويد: مثل فلان لا يفعل كذا و مثلك لا يقول كذا و لا يقال لمثلي«9» كذا، اينكه چو مني و چون تويي نكند، و چون فلاني روا ندارد كه اينكه كند و اينكه گويد، يعني من و تو و فلان، و منه قوله: لِمِثل ِ هذا فَليَعمَل ِ العامِلُون َ«10»، و قول الشّاعر«11»:

مثلي يأخذ النّكبات عنه

و قال:

مثلك لا يبكي علي قدر سنّه

-----------------------------------

(1). اساس، لت: قتل.

(3- 2). آج، لب، لت: خواندند.

(4). وز: كفّارة طعام.

(5). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده باشد.

(6). مج، مت، آج، لب: عدل. [.....]

(7). مت: عدالت.

(8). مج، وز، لت، آج، لب آن.

(9). مت: كمثلي.

(10). سوره صافّات (37) آيه 61.

(11). آف: قال.

صفحه : 147

و اينكه را نظاير بسيار است براي آن گفتم كه اينكه لفظ بايد تا زياده بود كه معلوم است كه بر محرم

كه صيد كشته بود جزاي مقتول واجب بود، جزاي مثل مقتول نباشد بر او.

خلاف كردند في قوله: مِثل ُ ما قَتَل َ، در مثل مقتول كه اينكه مثليّت در شكل است يا در قيمت. عبد اللّه عبّاس و حسن و سدّي و مجاهد و عطا و ضحّاك گفتند:

مراد شبه خلقت و شكل است، چنان كه اگر شتر مرغي كشته باشد بر او شتري باشد، و اگر گاوي كوهي كشته باشد بر او گاوي بود، و اگر آهويي يا خرگوشي كشته باشد بر او گوسفندي«1» بود، و اينكه قول موافق مذهب ماست. و روايات اصحاب ما بر اينكه است و مذهب شافعي است«2»، و جماعتي دگر گفتند: صيد را قيمت ببايد كردن و به بهاي آن هدي خريدن و به خانه خدا«3» فرستادن، و اينكه مذهب نخعي است.

اكنون اشارت كنيم به طرفي از فقه اينكه باب آنچه مجرّد مذهب است«4» و براي آن كه خلاف فقها بسيار است و مطوّل رها كنيم، چه در اصل مسأله كه به آيت تعلّق دارد اشارتي برفت. چون محرم شتر مرغي بكشد بر او به كفّارت شتري باشد و اگر نيابد شتر«5» قيمت معلوم كند«6» و بهاي آن به گندم بدهد و بر درويشان صرف كند، هر درويشي را نيم صاع«7»، اگر بر شصت«8» بيفزايد يا بكاهد بر او بيش از آن نباشد و اگر وفق شصت«9» مسكين باشد مراد آن است«10»، اگر نتواند كردن و ندارد از هر نيم صاع يك روز روزه دارد، شصت«11» روز اگر نتواند هژده روز روزه دارد، و اگر گاوي كوهي يا خري كوهي بصيد بگيرد و بكشد بر او گاوي باشد كفّارت آن، اگر نيابد

قيمت كند و بها«12» به گندم بدهد و به درويشان دهد به سي درويش، اگر بيفزايد روا باشد و اگر بكاهد هم روا بود«13»، چنان كه در مسأله اوّل گفتيم. اگر نيابد و ندارد از هر

-----------------------------------

(1). مج، وز، مت، لت: گوسپندي.

(2). وز، آج، لب: ندارد.

(3). مج، وز لت، مت: خداي.

(4). وز: ماست.

(5). مج، وز، مت، آج، لت را، آن: شتري.

(6). مج، وز، مت، آج، لب: كنند.

(7). وز يك روز. (11- 9- 8). مج، وز، لت: شست.

(10). آن كه. [.....]

(12). آف، آن آن.

(13). مج، مت: هم باكي نبود.

صفحه : 148

نيم صاع«1» روزي روزه دارد سي روز، اگر نتواند نه روز روزه دارد. و هر كه او روباهي يا خرگوشي يا آهويي صيد كند و بكشد [37- ر]

بر او گوسفندي باشد، اگر نيابد بهاي او به قيمت به گندم بدهد و به ده درويش دهد هر درويشي را نيم صاع، اگر بيفزايد روا باشد و اگر بكاهد بر او بيش از آن نيست، و اگر راست باشد فهو المراد. و اگر ندارد، از هر نيم صاع يك روز روزه دارد، و اگر نتواند سه روز روزه دارد. و هر كه شهروي«2» بكشد بر او برّه«3» باشد از شير باز استاده«4» و به چرا در آمده، و هر كه او موشي دشتي بكشد يا خارپشتي يا سوسماري«5» بكشد يا چيزي كه به اينكه ماند به بزغاله فديه كند. و هر كه بندشكي«6» يا صعوه اي يا چيزي كه به شكل آن دارد بكشد مدّي از طعام بدهد، و هر كه او زنبوري بكشد كفي طعام بدهد. هر كه او كبوتري بكشد و او محرم باشد در

حل ّ، بر او خوني باشد«7»، اگر محرم نباشد و لكن در حرم باشد بر او درمي باشد، اگر محرم باشد و در حرم بود، بر او خوني باشد و قيمت كبوتر. اگر كبوتر بچّه اي بكشد و او محرم باشد در حل ّ بر او برّه اي باشد، و اگر در حرم كشد و محرم نباشد بر او نيم درم بود، و اگر محرم بود و در حرم بر او جزا و قيمت بود.

اگر«8» خايه كبوتري بشكند محرم در حل ّ درمي«9» بدهد، و اگر محل باشد در حرم ربعي«10» درمي بدهد و اگر محرم بود در حرم بر او جزا و قيمت بود به يك جا. و اينكه حكم مختلف نشود سواء اگر كبوتر خانگي«11» باشد يا كبوتر حرم، الّا آن است كه كبوتر حرم به بهاي آن علف بايد خريدن براي كبوتران حرم«12»، به درويشان نبايد«13» دادن، و كبوتر اهلي را بها به درويشان بايد دادن.

-----------------------------------

(1). آن را.

(2). وز: مشهروي.

(3). وز، آج: بره اي.

(4). مج، وز، مت، آج، لب، لت: ايستاده.

(5). مج، وز، مت: هلوزكي، لت يا هلوزكي.

(6). آج، آف: گنجشكي.

(7). آج، لب و.

(8). مت، آج: و اگر.

(9). مج، مت، وز هدي.

(10). مج، مت، وز، لت: ربع.

(11). مج، مت، وز، لت: اهلي.

(12). آج، لب و. [.....]

(13). اساس، آف: بايد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 149

و هر كه با خود صيدي دارد و در حرم برد، واجب است كه رهاش كند، و اگر مرغي پر بريده دارد واجب است كه نگاه دارد تا پر برآرد«1» و رهاش كند.

و كبوتر حرم نشايد گرفتن و اگر چه در حل باشد. و هر كه پري از

پرهاي كبوتر حرم بكند صدقه بدهد به آن دست كه«2» آن جنايت كرده باشد. و كبوتر حرم از حرم برون«3» نشايد آوردن، اگر برون آرد با جاي بايد بردن، اگر بميرد قيمتش بر او غرامت باشد. هر كه در بر كبوتران حرم در بندد تا بميرند«4» و در آن جا كبوتر باشند و بچه و خايه اگر محرم باشد از هر كبوتري گوسپندي بكشد و از هر بچّه بره و از هر خايه درمي.

و هر كه كبوتر حرم را بپراند و برماند از آن جا اگر باز آيند«5» براي جمله يك گوسپند«6» لازم باشد او را و اگر باز نيايند از هر يكي گوسپندي بود بر او. و هر كه او را راه نمايد بر صيدي تا«7» ديگري او را بگيرد و بكشد بر راه نمايند فديه باشد، و اگر جماعتي محرمان بر صيدي جمع شوند و او را بكشند بر هر يكي فديه باشد.

و اگر جماعتي گوشت صيدي بخرند و بخورند بر هر يك فدا باشد، و چون دو كس تير به صيد اندازند يكي اصابت كند و يكي خطا كند بر هر يكي فدا باشد، و چون دو كس صيدي را بكشند يكي محرم باشد و يكي نباشد در آن«8» بر آن كه محرم نباشد قيمت بود و بر محرم فدا و قيمت، و آن كس كه او در حرم صيدي بكشد و او محل باشد بر او خوني باشد.

و اگر جماعتي آتشي بر افروزند مرغي در آن جا افتد و بسوزد اگر قصد ايشان«9» آن«10» بود بر هر يكي فدا باشد و اگر قصدشان نبود بر همه يك فدا باشد و در بچّه

شتر مرغ هم شتري باشد. و اگر كسي خايه شتر مرغ بشكند يا تباه كند اعتبار كنند.

اگر بچّه در او بجنبيده باشد از هر خايه بر او شتري جوان باشد و اگر نجنبيده باشد

-----------------------------------

(1). وز: برآورد.

(2). لت آن.

(3). آج، لب، آف، آن، مر: بيرون.

(4). آج، لب: بميرد.

(5). آج، لب از.

(6). آج لب: گوسفند.

(7). مج، مت، وز: يا .

(8). مج، مت، وز، آج، لب: حرم.

(9). مج، مت، وز، آف: ايشان.

(10). مج، مت، وز، آج، لب نه آن.

صفحه : 150

شتران فحل را برمادگان افگنند به عدد خايه آن بچّه كه حاصل آيد هدي خانه خدا باشد اگر اينكه ندارد از هر خايه گوسبندي بكشد اگر نتواند ده درويش را طعام دهد، اگر اينكه نيز نتواند سه روز روزه دارد. و هر صيد كه محرم كند نه در حرم بر او فدا باشد و چون در حرم كند بر او فدا و قيمت باشد.

و اگر محرمي در حرم مرغي را بر زمين زند و بكشد بر او خوني باشد و دو قيمت يكي براي حرمت حرم و يكي براي آن كه حقير داشت آن مرغ را، و او را امام تعزير و تأديب كند [37- پ]، و هر چه محرم مكرّر كند از صيد، اگر بر سبيل نسيان باشد از هر يكي را«1» كفّارت كند، و اگر قصد كرده باشد به نوبت اوّل كفّارت كند و به دوم نوبت بر او كفّارت نباشد كه خدا از او انتقام كشد لقوله: وَ مَن عادَ فَيَنتَقِم ُ اللّه ُ مِنه ُ و آنچه لازم بود محرم حج را از جزاي صيد، به منا بايد كشتن، و آنچه در عمره لازم آيد بر

او در مكّه بايد كشتن برابر كعبه در جايي كه آن را حزوره گويند. و اگر بجز كفّارت صيد باشد بر او روا باشد كه به منا كشد و هدي هم به مكّه بايد كشتن در حزوره.

و محرم چون صيد بكشد و بخورد، بر او دو كفّارت باشد: يكي به كشتن و يكي به خوردن«2». اگر محرم سروهاي آهو بشكند بر او نيمه قيمت او باشد، و اگر يكي بشكند ربع قيمت باشد بر او. و اگر هر دو چشمش بركند بر او قيمت آن چيز باشد، و اگر يكي بود نيمه قيمت بود. اگر يك دستش بشكند نيمه قيمت بود بر او، و اگر هر دو دستش«3» بشكند بر او قيمت تمام بود، و اگر بكشد او را درين ميانه- اعني كشته شود- بر او بيشتر از قيمت نبود. و اگر خايه شب هرود«4» يا كبك تباه كند حكم آن است كه در شتر مرغ«5»، جز كه اينكه جا گوسپند باشد و آن جا شتر.

و اگر صيدي روي به حرم دارد، محلّي تير به او اندازد بر او آيد و او در حرم رسد آنگه بميرد، گوشتش حرام باشد و بر او جزا بود. و هر كه صيدي را بكشد بنزديك

-----------------------------------

(1). مج، وز، مت: ندارد.

(2). مج، وز و.

(3). مج، وز، لت: ندارد. [.....]

(4). كذا: در اساس، مج، مت، لت: شبهرو، آج، شب آويز، آف: شب پرود، آن: شب هر دو.

(5). مج، وز، لت، آج، لت گفتيم.

صفحه : 151

حرم بر بريدي بر او فدا باشد چون مرد محل ّ بود. اگر رنجي رساند چنان كه دستي بشكند او را يا سروي صدقه بدهد.

هر كه او

ملخي بكشد، خرمايي بصدقه بدهد، و اگر ملخ بسيار كشد بر او گوسپندي بود، و اگر در راه او بود بر وجهي كه احتراز نتواند كردن، بر او هيچ نباشد.

و هر كه زنبوري يا بيشتر«1» بكشد بخطا، بر او چيزي نبود، و اگر قصد كند صدقه بدهد. و هر چه از موذيات از جمله سباع و هوام ّ چون شير و گرگ و پلنگ و مار و گزدم«2» محرم آن را بكشد بر او هيچ نباشد.

و خبري آوردند از عبد اللّه عمر كه رسول- عليه السّلام- گفت: محرم«3» رواست كه پنج چيز را بكشد: مار و موش و كلاغ و زغن و سگ گزنده، و بنزديك ما كلاغ را براند، بنكشد«4». و آنچه از«5» موذيات ديگر باشد، چون كيك و پشّه و قمّل«6»، محرم نشايد تا بكشد«7»، و محل ّ را روا باشد. و چون بنده صيدي بكشد«8» محرم باشد و به فرمان سيّدش احرام گرفته بود، فدا بر سيّد باشد، و همچنين اگر خواجه«9» فرمايد كه صيد را بكش، فدا هم بر خواجه باشد.

راوي خبر گويد ريّان بن شبيب كه: چون مأمون، رضا را- عليه السّلام- زهر داد و مردم او را در زبان گرفتند، خواست تا آن را تلافي كند. كس فرستاد و پسرش ابو جعفر محمّد بن علي التّقي ّ را از مدينه بياورد و اكرام كرد و او را به خويشتن نزديك كرد. چون عقل و فضل و علم و ادب و حكمت و رأي و رزانت و رصانت«10» و شهامت او ديد با صغر سنّش، رغبت افتاد او را كه دختر به او دهد، در ساز و اهبّت«11»

-----------------------------------

(1). كذا: در اساس و همه

نسخه بدلها، چاپ شعراني (4/ 334): پشه اي.

(2). آج، وز، لب، آف، لت، آن: گژدم.

(3). مج، وز، آج، لب، لت، آن را.

(4). مج، وز: بنه كشد.

(5). اساس، آف، لت، آن: اينكه، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6). مج، وز، آف، آن: كيك و سر اشك و شپش، كه بر اساس مرجّح مي نمايد.

(7). مج، وز، لت آن را.

(8). مج، وز، آج، لب، لت و.

(9). مج، وز: خواجه يش.

(10). مج، وز، مت: صيانت.

(11). مج، وز، لت، مت آن.

صفحه : 152

گرفتن ايستاد. بنو العبّاس خبر يافتند«1»، بيامدند و مجمعي ساختند و باتّفاق پيش مأمون رفتند، او را گفتند: زينهار«2» يا امير المؤمنين؟ شايد كه كاري كه پدران و اسلاف توبه رنج خود را و اعقاب خود را«3» كرده اند و مرتبه و شرفي كه در خانه ما حاصل شده است ضايع كني و از دست بدهي! گفت: آن چيست! گفتند: اينكه عزم كه كرده اي كه با پسر رضا پيوندي كني«4»، دختر به او«5» دهي و ما ايمن نباشيم كه اينكه كار با ايشان افتد و از خانه ما بشود، و تو را معلوم است [38- ر]

كه از ميان ما و ايشان و اسلاف ما و ايشان قديما و حديثا چه معادات و دشمنيها بوده است، و پدران تو با پدران ايشان چه كرده اند از قهر و إذلال و طرد و تبعيد و تخويف ايشان، و آن كه«6» يكي را از ايشان تمكين نكردند كه در خانه خود ايمن بنشيند«7» تا او را طمع نيفتد«8»، و ما تا به امروز در غم و انديشه آن بوديم كه«9» رضا را وليعهد كرده بودي، چون خداي كار

او كفايت كرد دگر باره كاري خواهي كرد«10» كه ما از آن رنجور و انديشناك«11» شويم. به خداي بر تو كه از اينكه كار«12» بگردي و اينكه كار در توقّف نهي و از اهل بيت«13» خود يكي«14» را اختيار كني كه اينكه پيوند با او كني و در پسر رضا و آل بو طالب«15» رغبت نكني و طريقه پدران خود رها نكني.

مأمون جواب داد ايشان را كه: امّا آنچه گفتي«16» كه ميان شما و آل بو طالب«17» هست سبب شما [يي]«18» در آن، و اگر انصاف بدهي«19» داني«20» كه ايشان به اينكه كار و

-----------------------------------

(1). اساس، آن: خبر يافتن، مج، وز، مت: خبر بداشتند، با توجّه به آج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(2). مج، وز، مت، لت: زنهار.

(3). مج، مت، وز، آج، لت، لب تحصيل.

(4). مج، وز، لت، آن و.

(5). آج: با او.

(6). مج، وز، آف، لت: آنگه.

(7). آج: نشينند، آف، آن، لب، لت: بنشينند.

(8). مج، وز، مت، لت: نيوفتد.

(9). مج، وز، مت، لت تو.

(10). مج، وز، لت: كردن.

(11). آج، لب: انديشه ناك.

(12). مج، وز: اينكه راي.

(13). مج، وز، لت: اهل البيت.

(14). مج، وز، لت: كسي.

(17- 15). مج، وز، لت، آن، مر: ابو طالب. [.....]

(16). گفتي/ گفتيد.

(18). اساس: ندارد، با توجّه به وز افزوده شد.

(19). بدهي/ بدهيد.

(20). اساس: دانيد، با توجّه به مج، وز تصحيح شد.

صفحه : 153

تولّاي اينكه از ما اوليترند. و امّا آنچه ديگران كردند كه پيش«1» من بودند، آن عقوق بود و قطع رحم، و حاشا كه من آن كنم كه ايشان كردند؟ و به خداي [بر من]«2» كه من پشيمان نبودم بر وليعهد كردن رضا. و من مي«3» خواستم كه

اينكه كار از گردن خود بيفگنم و بكلّي در كردن او كنم، و لكن او ابا كرد و چون با جوار رحمت خدا شد و كار از آن بگشت و خداي تقديري دگر كرد فرمان خداي راست.

امّا پسر او ابو جعفر: من عزم مصمّم كرده ام بر آن كه دختر به او دهم و با او پيوند كنم از آن كه«4» شناخته ام [او را]«5»، [و عقل و فضل و ادب و راي و صيانت او، و آن كه در عهد خود از اقران خود و جز اقران خود قرين ندارد، و إن شاء اللّه كه آنچه من از او شناخته ام]«6» شما نيز بدانيد، و مردمان را معلوم شود و بدانند كه راي من صواب است درين باب. گفتند: چون چنين است كه امير المؤمنين را به او راي است و در او رشدي مي بيند، توقّف كند«7» تا او چيزي بياموزد و پاره اي فقه برخواند كه ما دانيم كه اينكه سن كه او راست علمي و فقهي نباشد او را. گفت: من اينكه جوان را از شما بهتر دانم و بر احوال او مرا وقوف تمام است، او از اهل بيتي«8» است كه مادّه فضل و علم ايشان از خداي باشد و الهامي كه خداي تعالي او را و پدران او را داد، كه ايشان در علم دين به كسي محتاج نباشند، و همه جهان به ايشان محتاج باشند«9»، و ايشان در اينكه معني به درجه كمال باشند«10»، و آنان كه جز ايشان بودند از رعايا ناقص همه از ايشان گرفتند و آموختند، و اگر خواهي«11» تا بداني«12» كه اينكه چنين است كه من گفتم امتحان كنيد«13»

اينكه جوان را با آنچه شما خواهيد از مسايل در فنون علم تا پيدا شود [شما را اينكه كه من مي گويم. گفتند: روا باشد، رها كن ما را تا ما كسي را نصيب كنيم كه او را مسأله پرسد از فقه و شريعت تا پيدا شود]«14» آنچه مقصود ماست، اگر

-----------------------------------

(1). لت از. (14- 6- 5- 2). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(3). لت: و من خود.

(4). مج، وز، مت: از آن جا كه.

(7). مج، وز، مت، لت: توقّف فرمايد.

(8). مج، وز، مت: اهل البيتي.

(10- 9). مج، وز، مت: بودند.

(11). خواهي/ خواهيد.

(12). بداني/ بدانيد.

(13). مج، وز، مت، بم: كني/ كنيد. [.....]

صفحه : 154

جواب دهد بصواب مردمان را سداد راي امير المؤمنين پيدا شود [گفت: روا باشد]«1»، و بر اينكه اتّفاق كردند.

آنگه بيامدند و يحيي اكثم را- و او«2» قاضي القضاة«3» وقت بود- از او درخواستند و گفتند: ايّها القاضي؟ ما را آرزويي است بر تو. گفت: چيست آن! گفتند: مي بايد كه روزي«4» مجمعي بزرگ باشد و جمعي بسيار حاضر آيند پيش امير المؤمنين مأمون- عليه ما يستحق ّ- تو مسأله اي مشكل اختيار كني و از پسر رضا بپرسي و او را پيش مأمون و جماعت حاضران خجل كني، و او را بر آن مالي بسيار وعده دادند. گفت:

روا باشد، هم چنين كنم«5»، بنزديك مأمون آمدند«6» گفتند: ما يحيي أكثم را كه قاضي است از قبل تو اختيار كرديم«7» تا از او مسأله پرسد تا اينكه حال معلوم«8» شود، روزي تعيين فرمايي. گفت: هم چنين كنم.

آنگه روزي اختيار كرد«9» و مجمعي [عظيم]

بساختند و يحيي اكثم را بياوردند«10» و حاضر آمدند و مأمون

بفرمود در«11» برابر دست او براي محمّد بن علي تقي«12» دستي باز كردند [و بالشها بنهادند]«13» و او بيرون آمد و در دست«14» راست بنشست و يحيي اكثم در پيش او بنشست، و تقي را- عليه السّلام- در اينكه حال«15» نه سال بود و چند ماه، و مردم هر كس بر مراتب خود بنشستند و بايستادند و مأمون در دست [38- پ]

خود بنشست.

يحيي اكثم گفت يا امير المؤمنين دستور باشي كه اينكه سيّد را يعني محمّد بن علي ّ التّقي ّ را مسأله اي پرسم، مأمون گفت: دستوري از او خواه، يحيي رو به او كرد و گفت: جعلت فداك، دستور باشي«16» كه مسأله اي پرسم ابو جعفر- عليه السّلام-

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(2). آج، لب، لت: كه او.

(3). مج، وز، مت: قاضي.

(4). مج، وز، مت كه.

(5). مج، وز، مت تا.

(6). مج، وز، مت و.

(7). مج، مت: اختيار كنيم.

(8). مج، وز، مت، لت: پيدا.

(9). مج، وز، مت: كردند.

(13- 11). مج، وز، مت، لت: را برگرفتند، كه بر اساس مرجّح مي نمايد.

(10). مج، مت، آج، لب: تا، وز: تا ورا.

(12). مج، وز، مت: محمّد علي تقي.

(14). اساس: ندارد، با توجه به آج، لب افزوده شد.

(15). مج، وز، مت، لت: وقت. [.....]

(16). آن: دستور باش.

صفحه : 155

گفت: بپرس، گفت: چه گويي در محرمي كه صيدي را بكشد! ابو جعفر گفت: اينكه صيد را در حل ّ كشد يا در حرم عالم باشد با«1» آن، يا جاهل، بنده باشد يا آزاد، بزرگ باشد يا كوچك، مبتدي باشد يا معيد، صيد از ذوات الطّير باشد يا از وحوش، از بزرگان باشد صيد [ يا ]«2» از خردان«3»

مصرّ باشد بر آن يا پشيمان، به شب باشد يا به روز، محرم به حج احرام دارد يا به عمره، يحيي أكثم كه اينكه بشنيد متحيّر شد و كلامش ملجلج شد و عجز و انقطاع بر او ظاهر شد چنان كه اهل مجلس بدانستند، مأمون گفت: الحمد للّه علي هذه النّعمة و التّوفيق في الرّاي، آنگه به«4» آن جماعت نگريد كه آن ملامت مي كردند گفت: بدانستي«5» كه رأي من مصيب بود در آنچه ديدم آنگه روي به ابو جعفر كرد، محمّد بن علي«6»- عليهما السّلام- گفت: مي خواهي دختر مرا! گفت: آري، گفت: بخواه كه من پسنديدم تو را به دامادي، و دختر را به تو مي دهم، و اگر چه قومي به رغم من مي باشند از اينكه كار. ابو جعفر- عليه السّلام- گفت:

الحمد للّه اقرارا بنعمته و لا اله الّا اللّه اخلاصا لوحدانيّته و صلّي اللّه علي سيّد بريّته و الاصفياء من عترته.

7» امّا بعد فقد كان من فضل اللّه علي الانام ان اغناهم بالحلال عن الحرام فقال سبحانه: و انكحوا الايامي منكم و الصّالحين من عبادكم و امائكم ان يكونوا فقراء يغنهم اللّه من فضله و اللّه واسع عليم«.

آنگه گفت: من كه محمّد بن علي ّ بن موسي ام خطبه مي كنم و مي خواهم ام ّ الفضل بنت عبد اللّه المأمون را و بذل كرد [م]«8» از«9» صداق مهر جدّه ام فاطمه زهرا- عليها السّلام- و آن پانصد درم سيره سره است تو بدادي اي امير المؤمنين دختر را به من بر اينكه صداق! مأمون گفت: به تو دادم دخترم را ام ّ الفضل را بر اينكه صداق كه گفتي،

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، آف: به.

(2). اساس: ندارد، با توجه به آج

افزوده شد.

(3). وز: مردان، مر: خوردان.

(4). مج، مت، آج، لب، لت، مر: با.

(5). آج، لب، آف، لت، آن، مر: دانستيد.

(6). مج، مت، وز، مر: ابو جعفر محمّد بن علي كرد.

(7). سوره نور (24) آيه 32.

(8). اساس، آف، آن: ندارد، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(9). مج، مت، وز: آن.

صفحه : 156

تو قبول كردي! گفت: قبول كردم و راضي شدم.

آنگه مأمون بفرمود تا مردم«1» بر«2» مراتب خود بنشستند خواص ّ و عوام ّ كه نگاه كرديم آوازي برآمد كه آواز ملّاحان را مانست، بنگريديم خادمان بودند كه كشتي از سيم پيراسته پر از غاليه كرده مي كشيدند به رسنها و طنابهاي ابرشمين«3» و از آن غاليه محاسن حاضران مطيّب كردند، آنگه به سراي عوام بردند [و]«4» عوام«5» را نيز از آن نصيب كردند و بفرمود تا به هر دو سراي خان«6» نهادند و خواص و عوام نان بخوردند و بفرمود تا هر گروهي و هر جماعتي را بر قدر مرتبه خود عطا و صله دادند و خلعت پوشيدند«7».

چون زحمت پراكند شد و جمعيّت خفيف تر شد و خواص ماندند، مأمون گفت:

يابن رسول اللّه؟ اگر بيني«8» آن مسائل فقهي را بيان كني تا ما را فايده اي باشد.

گفت: [آري. آنگه گفت:]«9» محرم چون«10» صيدي بكشد در حل و صيد از ذوات الطّير«11» باشد و از مرغان بزرگ بود بر او گوسپندي«12» باشد«13» اگر در حرم كشد بر او جزا و قيمت باشد مضاعف، و اگر مرغ بچه باشد بر او برّه باشد و اگر در حرم كشد بر او جزا و قيمت باشد و اگر صيد از وحش باشد اگر خر كوهي بود بر او گاوي باشد

و اگر شتر مرغ بود بر او شتري بود، و اگر آهو بود«14» بر او گوسپندي«15» باشد و اگر از اينكه چيزها«16» در حرم كشد«17» جزا مضاعف شود بر او، يعني جزا و قيمت، و چون احرام به حج گرفته

-----------------------------------

(1). لت: مردمان.

(2). آج، لب: به، لت: در.

(3). مج، مت، وز: ابريشم.

(4). اساس: ندارد، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

(5). مج، مت، وز، لت، مر را.

(6). مج، مت، وز، آف، لت، مر: خوان، آج، لب، آن: خانها.

(7). لت، مر: پوشانيدند.

(8). مج، مت، وز، لت، مر: رايت باشد كه.

(9). اساس، بم، آف، آن، ندارد، با توجه به مج افزوده شد.

(10). آج، لب: چون محرم.

(11). وز: دواب الطّير.

(15- 12). آج، لب، بم، آف، آن، مر: گوسفندي.

(13). آج، لب، آف، آن و.

(14). مج، مت، وز، لت، مر: آهوي باشد.

(16). وز، لت، مر چيزي.

(17). مج، مت، وز، لت: بكشد.

صفحه : 157

باشد آنچه بر او لازم بود به منا كشد و اگر به عمره محرم باشد«1» به مكّه كشد و جزاء صيد بر عالم و جاهل لازم و واجب باشد و اگر عمد كند با لزوم جزا مأثوم و بزهكار باشد، اگر بخطا رود از او بر او اثم نباشد«2» اگر كشنده آزاد باشد جزا بر او بود [39- ر]

و اگر بنده«3» باشد بر سيّدش باشد«4» و كوچك را بر او كفّارت نبود و بر بزرگ كفّارت بود و پشيمان را به توبه و پشيماني عقاب آخرت ساقط شود، و مصرّ را در آخرت عقاب باشد و مبتدي«5» را بر او كفّارت بود و معيد را خداي تعالي انتقام كشد.

مأمون گفت: احسنت يا

ابا جعفر؟ احسن اللّه جزاك«6» تو نيز نشاط«7» كني«8» كه«9» از قاضي مسأله بپرسي. ابو جعفر- عليه السّلام- گفت«10»: روا باشد يحيي أكثم گفت:

بپرس، اگر دانم بگويم و اگر ندانم فايده گيرم از تو، گفت: چه گويي در مردي كه بامداد در زني نگرد بر او حرام باشد چاشتگاه بر او حلال بود، نماز پيشين حرام بود نماز ديگر بر او حلال شود، نماز شام بر او حرام بود نماز خفتن بر او حلال بود، نيم شب بر او حرام بود، چون صبح برآيد بر او حلال بود. يحيي أكثم گفت: من اينكه مسأله ندانم و راه نبرم به او، اگر كرم كني«11» ما را فايده دهي. گفت: اينكه زن«12» پرستاري باشد از آن كسي، مرد اجنبي در او نگرد نظرش در او حرام بود چاشتگاه بخرد او را، حلال شود بر او، نماز پيشين آزادش كند بر او حرام شود، نماز ديگر بر او نكاح بندد حلال شود بر او، نماز شام ظهار كند از او بر او حرام شود، نماز خفتن برده اي آزاد كند بر او حلال شود، نيم شب طلاقش دهد بر او حرام شود، صبح برآيد رجعت كند بر او حلال شود.

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت، مر آنچه بر او لازم باشد.

(2). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر و. [.....]

(3). مج، مت، وز، لت، مر: برده.

(4). آج، مت، وز، لت، مر، بود.

(5). اساس، بم، آف: مبتد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(6). آج، لب: جزاك اللّه.

(7). آج، لب، لت: نشاطي.

(8). مج، مت: نكني.

(9). آج، لب: اگر.

(10). آج، لب: گفت عليه السّلام.

(11). همه نسخه بدلها بجز بم

و.

(12). آج، لب: ندارد.

صفحه : 158

مأمون روي به ايشان كرد و گفت: از شما و اهل«1» بيت«2» شما كس هست كه اينكه مسايل داند و اينكه را جواب گويد«3»! گفتند: نه [راي]«4» امير المؤمنين صواب بود در آنچه ديد مأمون گفت: كار اينكه اهل بيت«5» بخلاف كار ديگران است، و ايشان مخصوص اند از خداي تعالي به انواع فضل و نعمت و صغر سن ايشان را منع نكند از كمال، نداني«6» كه رسول- عليه السّلام- علي (ع) را دعوت كرد به اسلام و او را ده سال بود و جز او كس را دعوت نكرد در مثل آن سن با ايمان و ايمان از او قبول كرد و حسن و حسين (ع) را بيعت گرفت و ايشان را«7» شش سال تمام نبود«8» و هيچ كودك را جز ايشان را«9» بيعت نگرفت و اينكه اهل بيت ذريّتي اند بعضي از بعضي، يجري لآخرهم ما يجري لأوّلهم آخرشان را همان«10» برود«11» كه اوّلشان را«12». گفتند راست گفتي يا امير المؤمنين، پس پراگنده شدند، بر دگر روز به تهنيت باز آمدند مأمون بفرمود تا سه طبق بياوردند سيمين بر هر يكي«13» بندقها«14» مشك و زعفران سرشته پركرده«15»، و در ميان آن«16» خطها تعبيه كرده به اقطاعات و ولايت«17» شهرها و دهها«18» و يكي را خطها به خلعتها و عطاها و يكي را زر سرخ بر كرده«19»، آن يكي بر وزراء و ندما و خواص نثار كردند و ديگر«20» بر حجّاب و عمّال و قوّاد و زر بر حاشيه و خدم، هر كه«21» را از آن بندقي«22» يا دو يا «23» سه بدست افتاد بشكستند«24» و آنچه در آن جا

-----------------------------------

(1).

لب و.

(5- 2). مج، مت، وز، لت، مر: البيت.

(3). مج، مت، وز، لت: داند گفتن، مر: تواند دادن.

(4). اساس، آج، لب، بم، آف، آن: ندارد، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

(6). لت: ندانيد.

(7). مج، مت، وز از اينكه، مر: زير.

(8). مج، مت، وز، لت: بود.

(9). آج، لب: ندارد.

(10). مج، مت، وز، لت، مر: هم آن.

(11). آج، لب: رود.

(12). آج، لب همان.

(13). مر: يكي را.

(14). مج، مت، وز، لت، مر: بنادق.

(15). مج، مت، وز، مر: بر او كرده بود، بم: پركرده.

(16). لت: بر سر او.

(17). مج، مت، وز و.

(18). آج، لب، آن: ديها.

(19). مج، مت، وز، آج، لب، بم، آف، لت، مر: پركرده. [.....]

(20). آج، لب را.

(21). مج، مت، وز، لت، مر: هر كسي.

(22). لت يكي.

(23). آج، لب: ندارد.

(24). مج، مت، وز، مت، مر: بشكست.

صفحه : 159

بود از خزينه و ديوان طلب كردند«1» بدادند او را و مأمون بفرمود تا درويشان را صدقات بسيار دادند و آن مدّت كه پيش او بود او را اكرام«2» و تعظيم و تبجيل مي كرد و تقديم و تفضيل مي داد بر اهل بيت«3» خود تا آنگه كه با مدينه رفت.

و بر قراءت آن كس كه خواند: «فجزاء» به تنوين«4»، بر تقدير آن آن«5» باشد كه فعليه جزاء، «مثل ما قتل» در جاي صفت اوست، و مثله قوله: فَفِديَةٌ، اي فعليه فدية بقوله«6»: فَعِدَّةٌ مِن أَيّام ٍ أُخَرَ«7»، اي فعليه عدّة، و اينكه قراءت اوليتر است براي آن كه كلام بر ظاهر خود«8» است با اينكه قراءت، و با آن قراءت كه بر اضافت است تقدير زيادتي مي بايد كردن. قوله: يَحكُم ُ بِه ِ ذَوا عَدل ٍ مِنكُم، كه به

آن حكم كنند «ذوا عدل» يعني دو گواه عدل از اهل بصيرت«9».

قبيصة بن جابر روايت كرد كه ما سالي به حج بوديم چون نماز بامداد بگزارديمي«10» راحله [39- پ]

بر دست گرفتيمي«11» و پياده مي رفتمي«12»، آهوي«13» پديد آمد«14» من سنگي به او انداختم خون آلود«15» شد و بيفتاد و بمرد، چون به مكّه رسيديم، من از عمر خطّاب«16» پرسيدم كه: چه حكم باشد اينكه را. عبد الرّحمن عوف در پهلوي او نشسته بود، او عبد الرّحمن را گفت: چه گويي در اينكه مسأله! گفت: گوسپندي«17» باشد بر او، چنين مي دانم. عمر گفت: من هم چنين دانم. من برفتم و صاحبي و رفيقي بود مرا. او را«18» گفتم مسأله اي پرسيدم از عمر«19»، او از عبد الرّحمن عوف پرسيد،

-----------------------------------

(1). وز، لت، مر: طلب كرد.

(2). آج، لب كرد.

(3). مج، مت، وز، لت، مر: اهل البيت.

(4). آج، لب و.

(5). همه نسخه بدلها بجز آف: ندارد.

(6). مج، مت، وز، لت، مر: و قوله.

(7). سوره بقره (2) آيه 184.

(8). مج، مت، وز، لت، مر: ندارد.

(9). بم، آف: بصره. [.....]

(10). مج، مت، وز، لت، مر: بكردماني، بم: بگذاردمي، آن: بگذارد همي.

(11). مج، مت، وز، لت، مر: گرفتماني، آج، لب، بم، آف، آن، گرفتمي.

(12). مج، مت، وز، لت، مر: مي رفتماني.

(13). آج، لب: آهويي.

(14). مج، مت، وز، لت، مر: برآمد.

(15). مج، مت، آن: خون آلوده، لت: خونآلود.

(16). اساس رضي الله عنه.

(17). آج، لب، بم، آف، آن، مر: گوسفند.

(18). مج، مت، وز، مر او را.

(19). لت و.

صفحه : 160

همانا ندانست«1» اينكه«2» مسأله، كسي برفت و او را باز گفت. نگاه كردم، مي آمد درّه«3» برگرفته و علاني بها و مرا به درّه بزد و

گفت: در حرم صيد كشي«4» و حاكم را در حكومت متّهم داري، نداني«5» كه خداي تعالي گفت: يَحكُم ُ بِه ِ ذَوا عَدل ٍ مِنكُم، فهذا عبد الرّحمن و انا عمر، من براي [آن]«6» با عبد الرّحمن عوف باز گفتم تا به دو«7» عدل حكم كرده باشيم«8» دو عدل فقيه در [او]«9» حكم كنند به قيمت عدل.

و خلاف كردند در آن كه به قيمت كجا بايد كه«10» قيمت كنند صيد را. ابراهيم نخعي گفت و حمّاد و ابو حنيفه و ابو يوسف و محمّد: به قيمت آن جايگاه كه در او اصابت صيد بوده باشد، و اگر به خراسان بود يا به شهري ديگر. و شافعي گفت و دگر فقها: به قيمت مكّه بايد. و نيز خلاف كردند در آن كه اينكه طعام كجا بدهد«11»، بعضي گفتند: به مكّه بايد دادن، و اينكه قول عطاست و مذهب شافعي.

هَدياً بالِغ َ الكَعبَةِ، نصب او بر مصدر است لا من لفظ الفعل، و روا بود كه مصدري بود محذوف الفعل، و التّقدير يهدي به الي بيت اللّه هديا. و گفته اند: بر حال است، و بالِغ َ الكَعبَةِ، صفت «هدي» است، و اگر چه صورت معرفه دارد به اضافه با معرفت بر تقدير انفصال است، براي آن كه اضافه نه حقيقي است، و تقدير آن است كه: هديا بالغا الكعبة، كقولهم: مررت برجل ضارب زيد، و التّقدير: ضارب زيدا، و قولهم: هذا رجل حسن الوجه، أي حسن وجهه. و «هدي» بايد كه به صفت اضحيّت باشد، تمام خلق بي عيب. و شافعي گفت: روا باشد كه به صفت اضحيّت نبود، تا اگر مرغي باشد روا بود. و ابو علي گفت: خوني [بايد]«12»، هر چه

باشد. امّا لفظ «نعم» اطلاق بر شتر و گاو و گوسپند كنند.

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز: بدانست.

(2). مج، مت، وز، لت، مر: آن.

(3). مج، مت، آن: در ره: آف، مر: درّه.

(4). مج، مت، آج، لب: كني. [.....]

(5). مج، مت، وز: بداني.

(6). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد.

(7). مج، مت، وز: در دل.

(8). مج، مت، وز، آج، لب: باشم.

(9). اساس، مج، مت، وز: ندارد، با توجّه به آج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(10). مر: تا كه.

(11). آج، لب: بدهند.

(12). اساس: ندارد، مر: باشد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 161

أَو كَفّارَةٌ طَعام ُ مَساكِين َ، «أو» حرف عطف است، و التّقدير: فعليه جزاء أو كفّارة. و «طعام» مرفوع است به آن كه بدل كفّارت است، و آن كه اضافت كرد [گفت]«1»: براي آن كه چون سه چيز بگفت در آيت از «جزا» و «صيام» و «طعام»، تخصيص كرد آن را به اضافت، فكأنّه قال: كفّارة طعام، لا كفّارة هدي، و كفّارة صيام.

و در معني او دو قول گفتند: يكي آن كه جزا قيمت كنند به مانند چهار پاي، آنگه بهاي آن با طعام كنند، و اينكه قول عطاست و بعضي مفسّران، و مذهب ما اينكه است. و قولي ديگر آن است كه قتاده گفت: نفس صيد را قيمت بايد كردن كه آنگه [كه]«2» زنده بود چه ارزيد، آنگه با قيمت طعام بايد كردن. أَو عَدل ُ ذلِك َ صِياماً، تا آن را به روزه برابر كنند به هر نيم«3» صاع يك روز روزه دارد عندنا و عند ابي حنيفة.

و شافعي گفت: از هر مدّي روزي روزه دارد. و «صياما» نصب او بر

تميز است، و روا بود كه مفعول دوم عدل باشد، يقال: عدل الدّقيق تمرا و بالتّمر، و اينكه اوليتر است.

لِيَذُوق َ وَبال َ أَمرِه ِ، يعني اينكه كفّارت بر وجه عقوبت و نكال است، و اصل «و بال» من قوله طعام و بيل اذا كان غير مري ء و هني ء لا يوافق الطّبع، و قال كثير:

فقد اصبح الرّامون اذ انتم بها سموم [04- ر]

البلاد يشتكون«4» و بالها

عَفَا اللّه ُ عَمّا سَلَف َ، در او دو قول گفتند، يكي آن كه: عَفَا اللّه ُ عَمّا سَلَف َ من امر الجاهليّة، خداي تعالي عفو بكرد آنچه در جاهليّت بود پيش«5» اسلام. قولي دگر آن كه: خداي تعالي عفو كرد«6» آنچه در مقدّمه اسلام رفت. وَ مَن عادَ فَيَنتَقِم ُ اللّه ُ مِنه ُ، و هر كه با سر آن شود، خداي تعالي از او انتقام كشد.

خلاف كردند بر«7» آن كه در معاد«8» جزا باشد يا نه. عطا و ابراهيم و سعيد بن جبير

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(2). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). مج، وز، مت نيم.

(4). آج، لب: تشتكون.

(5). آن، مر از.

(6). وز، آج، لب، لت: بكرد. [.....]

(7). مج، مت، وز: در.

(8). مج، وز، مت: كه بر معاود، لت: كه بر معادل.

صفحه : 162

و مجاهد گفتند: جزا لازم باشد او را، و اينكه قول بعضي اصحابان ماست، دوم آن كه عبد اللّه عبّاس و شريح«1» و ابراهيم گفتند: بر او جزا نباشد و او را به خداي باز گذارند«2» كه خداي تعالي از او انتقام كشد، و اينكه مذهب بيشتر اصحاب«3» ماست، و مذهب بيشتر فقها قول اوّل است.

در «أو» خلاف كردند

كه بر وجه تخيير«4» است يا نه. عبد اللّه عبّاس و شعبي و سدّي و ابراهيم گفتند: اينكه بر وجه تخيير نيست، بر وجه ترتيب است، و اينكه مذهب ماست و اگر چه موضوع «أو» تخيير را باشد، و لكن حمل بر ترتيب كنند به دليلي خارج به روايتي دگر از عبد اللّه عبّاس و عطا و حسن. و روايت بعضي از اصحاب«5» ما آن است كه بر اصل موضوع خود مانده است، و مراد تخيير است.

وَ اللّه ُ عَزِيزٌ ذُو انتِقام ٍ، و خداي تعالي غالب است«6»، هيچ چيز او را غالب نبود، و كينه كش است از آنان كه پاي از فرمان او برون نهند، و در آيت دليل نيست بر صحّت قياس براي آن كه رجوع با دو عدل در قيمت جزا بمثابت آن است كه رجوع با دو مقوّم«7» در قيمت متاع، و اينكه را به قياس تعلّقي نيست.

قوله تعالي: أُحِل َّ لَكُم صَيدُ البَحرِ وَ طَعامُه ُ- الاية. عبد اللّه عبّاس گفت و زيد بن ثابت و سعيد بن جبير و سعيد بن المسيّب و سدّي و مجاهد: آنچه به اينكه [آيت]«8» حلال كردند محرم را صيد ماهي تازه است امّا ماهي شور خلاف نيست در آنچه حلال باشد، گفتند: آنچه از دريا بر آرند بر [سه]«9» وجه باشد: ماهي است و اجناس آن آنچه از آن حلال باشد محل را، محرم را هم حلال باشد. و آنچه حرام باشد محل را، محرم را هم حرام باشد. و بعضي گفتند: آنچه در برّ حلال باشد، مثل آن در بحر حلال باشد، و مراد به بحر درياست و جمله آبها از جويها براي آن كه ماهي

كه از

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت، مر و حسن.

(2). مج، مت، وز، لت، مر: با خداي گذارند.

(3). مج، وز، مت، مر: اصحابان.

(4). بم، آف: تخيّر.

(5). مج، وز، مت، مر: اصحابان.

(6). وز، لت، مر و.

(7). وز: عدل.

(8). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(9). اساس، آج، لب، بم، آن: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 163

جويها بر آرند محرم را هم حلال باشد.

وَ طَعامُه ُ، در او دو قول گفتند: يكي آن كه مراد آن است كه آنچه در آب بميرد از حيوان حلال و به موج با كناره افتد، و اينكه قول ابو بكر و عمر است و عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه عمر و قتاده«1»، قولي دگر از عبد اللّه عبّاس«2» و سعيد مسيّب و سعيد جبير و مجاهد و ابراهيم«3» آن است كه: مراد ماهي شور است، و آنچه لايق است به مذهب ما آن است كه: مراد به صيد بحر آن است كه هر ماهي تازه كه از دريا برآرند، و بقوله:

مَتاعاً، ماهي شور است، چه آنچه در دريا«4» بميرد«5» بنزديك ما حرام است محرم را و جز محرم را، و آن را طافي گويند، پس قول دوم مذهب ماست«6».

بعضي دگر گفتند: مراد به متاع آن است كه آنچه به آب دريا رويد از نبات و ثمار، و اينكه قول زجّاج است. مَتاعاً لَكُم، نصب او بر مصدر است لا من لفظ الفعل، و روا بود كه مفعول له باشد أي لمتاعكم حسن بصري و قتاده گفتند معني آن است كه: منفعتي است مقيم و مسافر را.

وَ حُرِّم َ عَلَيكُم صَيدُ

البَرِّ ما دُمتُم حُرُماً، و حرام كردند بر شما صيدي كه بر خشك باشد ما دام«7» تا محرم باشيد«8»، ظاهر«9» اقتضاي تحريم صيد كند در حال احرام.

بعضي گفتند: محرم را حرام باشد هر صيدي كه«10» كند يا «11» فرمايد كردن، امّا آنچه ديگري صيد كند بي امر او، او را حلال باشد. و اينكه قول علي«12» است«13» به روايتي و قول عمر و عثمان و عبد اللّه عمر و سعيد جبير [40- پ]، و بعضي فقها فرق كردند ميان آن كه در حال احرام صيد كند و آنچه صيد كند پيش از آن كه او احرام گرفته باشد، و بنزديك ما جمله حرام باشد.

-----------------------------------

(1). اساس، آج، لب رضوان اللّه عليهم اجمعين، كه به قياس با نسخه هاي ديگر حذف گرديد.

(2). مج، وز، مت، لت آن است.

(3). اساس، آج، لب رضي اللّه عنهم. [.....]

(4). مج، وز، مت، لت، مر: در آب.

(5). اساس، آج، لب، بم، آف: بميرند، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6). مج، وز، مت، لت، مر و.

(7). لت كه.

(8). مج، وز، مت، لت: باشي/ باشيد.

(9). لت او.

(11- 10). مج، وز، مت، لت او.

(12). مر: ابو علي آج، لب: امير المؤمنين علي.

(13). لت عليه السّلام.

صفحه : 164

امّا آنچه محرم كشد از صيد، شافعي گفت: او را حلال نباشد«1» و ديگران را حلال باشد، و بنزديك ما حرام باشد و بمثابت مردار باشد«2»، و بنزديك«3» ابو حنيفه نيز هم چنين است، و عموم آيت دليل تحريم جمله مي كند. وَ اتَّقُوا اللّه َ الَّذِي إِلَيه ِ تُحشَرُون َ، و بترسي از خداي تعالي كه حشر و جمع شما با اوست.

جَعَل َ اللّه ُ الكَعبَةَ البَيت َ الحَرام َ قِياماً لِلنّاس ِ،

خداي تعالي گفت: خداي خانه كعبه را كه خانه حرام است به قيام و قوام معايش و [مكاسب]«4» مردمان كرد و قوام و صلاح دينشان، و «جعل» به معني «صيّر» است و متعدّي است به دو مفعول. ابو علي فارسي گفت: تقدير آيت آن است كه «جعل اللّه حج ّ الكعبة» او«5» نصب الكعبة علي حذف المضاف و اقامة المضاف اليه مقامه. و كعبه را براي ارتفاع و علوّش كعبه خواند لأنّها اعلي موضع في الارض، بلندتر جاست در زمين، و منه الكعب لنتوّه«6» من الرجل، و منه قولهم: امرأة كاعب، زني كه پستان او پديد آمده باشد به مانند كعبي از جايي برخاسته، و تكعبّت المرأة إذا صارت كذلك، البَيت َ الحَرام َ، خانه حرام محرّم.

در خبر است كه: در زير مقام ابراهيم سنگي است بر او نوشته:

7»8» إنّي أنا اللّه ذو بكّة حرّمتها« يوم خلقت السّموات« و الارض و يوم وضعت هذين الجبلين و حففتها بسبعة أملاك حنفاء من جاءني زائرا لهذا البيت عارفا بحقّه مذعنا لي بالرّبوبيّة حرّمت جسده علي النّار،

من خدايم و خداوند بكّه، و بكّه نام زمين كعبه است، و مكّه نام جمله شهر است.- و بعضي اهل علم گفتند: هر دو يكي است، و كلمه از باب ابدال است، «ميم» بدل كرد به «با» لقرب المخرج، چنان كه «مدح» و «مده»- اينكه را حرام كردم آن روز كه آسمان و زمين آفريدم، و اينكه دو كوه نهادم- يعني صفا و

-----------------------------------

(1). اساس، آج، لب: باشد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). مج، وز، مت، لت: بود.

(3). مج، وز، مت، لت، مر: و مذهب.

(4). اساس: ندارد، با توجّه به مج

و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(5). آج، لب، آف، مر: و. [.....]

(6). آف: لتنوّه.

(7). اساس: حرّمها، با توجّه به وز و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(8). آج، لب: السّماء.

صفحه : 165

مروه- و گرد اينكه خانه بداشتم هفت فرشته مسلمان مستقيم طريقه«1» را، هر كه به من آيد به زيارت اينكه خانه حق ّ او شناخته و گردن نهاده مرا به خداوندي، تن او را بر آتش دوزخ حرام كنم.

البَيت َ الحَرام َ، و آن را براي حرمتش حرام خواند كه هر كه پناه با او دهد محترم و محرّم شود، كس او را نيازارد و نرنجاند و تعرّض نرساند«2» و اگر همه قاتل پدر و برادر او باشد. و سباع و طيور يكديگر را نيازارند تا آهو با شير و گرگ مستأنس باشند«3»، و كبوتر با باز و چرغ و مرغ به مردم نزديك بود از آن كه دانند كه كس ايشان را تعرّض نكند و اينكه از آيات كعبه [است]«4» و نيز حق تعالي زمين آن و درخت«5» آن و گياه آن حرام كرد، أعني از آن حرام تا كسي«6» خاك او بر نگيرد و درختش نبرد و گياهش نچيند.

قِياماً لِلنّاس ِ، إبن عامر تنها خواند: «قيما» علي وزن «فعل» و آن مصدر باشد كالسبّع و العوج، و «قيام» مصدر قام يقوم باشد، و اصل او قوام بوده است براي آن كه كلمه من ذوات الواو است، و لكن براي كسره فاء الفعل«7» «واو» را « يا » كردند، و كذلك الصّيام من صام يصوم. پس مراد به قيام، قوام است و قوام و ملاك كار آن باشد كه بر او بايستند. و گفتند: براي آن قيام

كردند تا مشتبه نشود به مصدر قاومه«8» و قواما، چنان كه جاوره جوارا«9» و حاوره حوارا، قال الرّاجز:

وام دنيا و قوام دين

و در معني او چند قول گفتند: يكي آن كه گفتند: امنا لهم، به امن«10» ايشان كرد كه ايشان به آن بر پاي اند، و گفته اند: آن كرد«11» آن را كه مردمان را به آن و عبادت

-----------------------------------

(1). آج، لب، لت: مستقيم الطّريقه.

(2). لت، مر: نكند.

(3). مج، وز، مت: باشد.

(4). اساس، آف، آن: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(5). مج، وز، مت، لت، آن، مر: درختان.

(6). مج، وز، مت، لت: كس.

(7). اساس، آف: فا بالفعل، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

(8). آج، لب، لت، مر مقاومه.

(9). لت: جاوزه جوازا.

(10). مج، وز، مت: مأمن.

(11). مج، وز كه. [.....]

صفحه : 166

آن و حج ّ آن قيام بايد كردن، و در نماز روي فرا آن«1» بايد كردن. و بعضي دگر [41- ر]

گفتند: چون در مناسك و عبادت آن زاجري«2» بود از قبيح، آن را بمثابت امامي كرد كه قيام كند به كار رعيّت در زجر از مناهي و مناكير.

سعيد جبير گفت: صلاحا للنّاس يقوم به امر معاشهم و معادهم، و آنچه جامع است خير«3» دين و دنيا را از زيارت و تجارت و انواع بركات و ثمرات، قال اللّه تعالي:

لِيَشهَدُوا مَنافِع َ لَهُم وَ يَذكُرُوا اسم َ اللّه ِ فِي أَيّام ٍ مَعلُومات ٍ«4».

وَ الشَّهرَ الحَرام َ، جمع خواست و به لفظ جنس گفت و مراد آن چهار ماه حرام است، منها اربعة حرم، واحد فرد و ثلاثة سرد«5» اي متابعة، آنچه فرد است رجب است و آن كه سرد است ذو القعدة و ذو

الحجّة و المحرّم. وَ الهَدي َ، و آنچه به خانه خدا براند«6» به هديّه از شتر و گاو و گوسپند، وَ القَلائِدَ، رواست كه جمع قلاده باشد و رواست كه جمع قليده باشد، فعلية«7» بمعني مفعولة اي المقلّدة. در او سه قول گفتند:

در معنيش يكي آن كه عرب از جوع و ضرّ، حال ايشان به حدّي رسد«8» كه پوست و دوال بر آتش نهند و بخورند و چون شتر هدي مقلّد ببينند«9» تعرّض نكنند«10» آن را، حرمت داشت او را، و گفتند«11»: مراد آن است كه مردي كه از خانه بيامدي تا حج يا عمره كند و پيش از ميقات احرام نتوانستي گرفتن پاره پوست درخت در گردن خود كردي چون قلاده«12» تا هر كه او را ديدي دانستي كه حاج است«13» يا معتمر و قولي«14» ديگر آن است كه: مرد«15» كه هدي رانده يا اشعار كند، يا تقليد و اشعار آن باشد كه

-----------------------------------

(1). مج، وز: روي به او.

(2). مج، مت: را جز، آج، بم: را حرمي، آف: حري، آن: را اجري.

(3). وز، آج، لب: خبر.

(4). سوره حج (22) آيه 28.

(5). آج، لت: در حاشيه افزوده است: قيل لاعرابي ما تعرف الاشهر حرم! قال: نعم. ثلاثة سرد و واحد فرد. فالسرد: ذو القعده و ذو الحجه و المحرم، و الفرد: رجب. تنها آج حرره: ص. ب. في رمضان المبارك 1301.

(6). كذا: در اساس آج، بم، آف: ديگر نسخه بدلها: برند.

(7). وز، آج، لب، آن، مر: فعليه.

(8). مت: رسيدي، مر: رسند.

(9). آج، لب: بيند.

(10). آج، لب: نكند.

(11). مح، مت، وز، لت، مر: گفته اند.

(12). وز، لت: قلاده اي.

(13). بم، آف: حاجي است.

(14). آج، لب، لت، مر: قول. [.....]

(15). آف،

مر: مردي.

صفحه : 167

كاردي در كوهان، شتر زند تا خون به او فرود آيد و يك پاي نعل به آن خون ملطّخ كند و در گردن شتر فگند، و اينكه آن كس كند كه حج ّ قارن كند، من حاضِرِي المَسجِدِ الحَرام ِ«1»، و [اينكه]«2» قول موافق مذهب ماست، ذلِك َ لِتَعلَمُوا، أي انّما فعل ذلك لتعلموا، اينكه براي آن كرد تا بداني كه خداي تعالي داند آنچه در آسمان و زمين است و آن كه خدا به همه چيزي داناست.

اگر گويند: اينكه چه نسبت دارد با آنچه در مقدّمه آيت برفت«3»! گوييم از اينكه چند جواب است: يكي آن كه قديم تعالي در اوّل اينكه سوره قصّه موسي و عيسي و تورات و انجيل و احكام آن بگفت و اخبار امم سالفه، و از آن هيچ رسول ما نشنيده بود از كس و نديده بود«4» و در كتابي نخوانده بود، و كس در عصر او نديده بود، باز نمود كه اينكه اخبار بر اينكه وجه كه موافق مخبر بود جز عالم«5» نداند كه«6» به همه چيز«7» عالم باشد.

جواب ديگر آن است كه: خداي تعالي پيش از آن كه آنچه در اينكه آيت گفت من جعل الكعبة البيت الحرام قياما للنّاس، و هدي و قلايد و احكام شرع و آنچه نهاد در باب مصالح دين و دنيا از آن سبب كرد كه مصالح بندگان در آن شناخت و مصالح آن داند كه عواقب داند، و عالم باشد به آنچه در آسمان و زمين است و به همه چيز عالم باشد.

جواب ديگر آن است كه: خداي تعالي پيش از آن كه ايشان را آفريد دانست كه ايشان ظلم

و قتل و غارت خواهند كردن«8» بر يكديگر از سنّت ابراهيم- عليه السّلام- و شريعت مصطفي- صلّي اللّه عليه و آله- چنان نهاد كه آن خانه و پيرامن آن و ماههاي حرام محترم و محرّم باشند كه كسي در او غارت و قتل نكند، و هر كه در آن جا شود ايمن باشد به همه چيزي.

اعلَمُوا أَن َّ اللّه َ شَدِيدُ العِقاب ِ وَ أَن َّ اللّه َ غَفُورٌ رَحِيم ٌ، حق تعالي در اينكه آيت

-----------------------------------

(1). سوره بقره (2) آيه 196.

(2). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(3). وز، لت، مر: رفت.

(4). مج، مت، وز، لت، مر: نديده بود و از كسي نشنيده بود.

(5). مج، مت، وز، لب، مر: عالمي.

(6). مج، مت، وز، لت، مر او.

(7). آج، لب: چيزها.

(8). لت: كند، مر: خواهند كرد.

صفحه : 168

ترغيب و ترهيب كرد و وعيد و وعد«1» فرمود گفت: بداني«2» كه خداي تعالي سخت عقاب است تا اينكه علم شما را داعي باشد با فعل طاعات«3» و اجتناب مقبّحات، و نيز چون بداند«4» كه خداي تعالي آمرزنده و بخشاينده و كريم است او را [داعي]«5» باشد به فعل طاعات و ترك معاصي، و اينكه از جمله الطاف باشد كه خداي تعالي با مكلّف كند براي آن كه علم به منافع«6» و مضارّ دعوت كند، خداوندش را با كردن اينكه و صرف كند از كردن آن و علم آن باشد [41- پ]

كه اقتضاي سكون نفس كند و عقاب مضرّتي باشد مستحق، مقرون به استحقاق و اهانه«7» و جز مستحق نباشد لوقوعه عقيب الفعل.

ما عَلَي الرَّسُول ِ إِلَّا البَلاغ ُ، حق تعالي چون«8» تقرير ثواب و عقاب كرد«9» و تحريض كرد«10» مكلّفان را بر

آن باز نمود كه آنچه به رسول تعلّق [دارد در حق ّ شما جز بلاغ و رسانيدن نيست، امّا قبول و امتثال و ثواب و عقاب به رسول تعلّق]

ندارد آن دو اوّل به مكلّف تعلّق دارد و اينكه دوي«11» ديگر به مكلّف، و فرق از ميان رسول و نبي آن باشد كه نبي الّا پيغامبر«12» خدا نباشد من النّباوة و هي الرّفعة و رسول باشد كه نه از خداي باشد و خداي داند آنچه آشكارا داري و آنچه پنهان كني تا بر حسب آن جزا دهد شما را از ثواب و عقاب، و«13» اينكه معني به هيچ پيغامبر تعلّق ندارد.

قُل لا يَستَوِي الخَبِيث ُ وَ الطَّيِّب ُ، بگو اي محمّد كه راست نباشد پاك و پليد.

و «استوا» بر وجوه باشد: استوا در«14» مقدار باشد و در پايه و منزلت باشد و در اتّفاق باشد، و به معني استيلا باشد و تمكّن«15» و آن مقابله باشد در اينكه چيزها بر وجهي كه

-----------------------------------

(1). آج، لب، مر: وعد و وعيد.

(2). آف، لت، مر: بدانيد.

(3). آج، طاعت، لب: و طاعت.

(4). اساس، آج، لب، بم، آف، آن، مر: بدانيد.

(5). اساس: ندارد، با توجه به مج افزوده شد. [.....]

(6). مج، مت: علم منافع، وز: علم او منافع.

(7). آج، لب، آف: اهانت.

(8). مج، مت، وز: ندارد.

(9). لت: بكرد.

(10). مج، مت، وز، آج، لت: تحريض كرد.

(11). مج، مت، وز، لت، مر: دو.

(12). مج، مت، وز: پيغامبري، آج، لب، بم، آف، لت، آن: پيغمبر.

(13). مج، مت، وز، لت از.

(14). آج، لب: بر.

(15). مج، مت، وز، لت، مر: تمكين.

صفحه : 169

مزيّت«1» نباشد يكي را بر يكي، يقال: استويا في المقدار، چون هر يكي به وزن

و كيل چند يكديگر باشند، و استويا في الدّرجة و المنزلة، و استويا اذا اتّفقا في الرّأي و غيره، و استوي علي الشّي ء اذا استولي عليه و تمكّن«2» منه.

و در معني خبيث و طيّب دو قول گفتند: حسن گفت: حلال و حرام است.

سدّي گفت: مؤمن و كافر است.

وَ لَو أَعجَبَك َ كَثرَةُ الخَبِيث ِ، اعجاب ادخال العجب في النّفس باشد بر وجهي كه به حدّ تعجّب رسد، و عجب من كذا و في كذا و لكذا، و تعجّبت منه و اعجبت بكذا، و عجب تكبّري باشد از سر تعجّب، و اعجوبه چيزي باشد بغايت عجب و جمعش أعاجيب بود، و اعجاب در جاي محبّت به كار دارند و معني تعجّب باشد و دليل [مبالغه]«3» محبّت كند چون به محبّت به جايي رسد كه تعجّب آرد، يقال:

يعجبني من فلان كذا احبّه و يطيب بقلبي، و اگر چه تو را تعجّب آرد بسياري پليد، و خبيث ردي باشد، و منه خبث الحديد.

گويند: يك روز معتزلي با اشعري حاضر آمد تا مناظره كند و معتزلي خفيف العارضين بود و اشعري كثيف اللّحيه بود. اشعري بر سبيل تعريض گفت: وَ البَلَدُ الطَّيِّب ُ يَخرُج ُ نَباتُه ُ بِإِذن ِ رَبِّه ِ وَ الَّذِي خَبُث َ لا يَخرُج ُ إِلّا نَكِداً«4»، معتزلي حالي جواب داد: قُل لا يَستَوِي الخَبِيث ُ وَ الطَّيِّب ُ وَ لَو أَعجَبَك َ كَثرَةُ الخَبِيث ِ.

فَاتَّقُوا اللّه َ يا أُولِي الأَلباب ِ، از خداي بترسي«5» و عقاب او، اي خداوندان عقل به اجتناب معاصي و اداي«6» طاعات تا باشد كه فلاح و بقا و ظفر و نجاح يابيد«7».

قوله تعالي:

اللّه ُ عَنها وَ اللّه ُ غَفُورٌ حَلِيم ٌ (101) قَد سَأَلَها قَوم ٌ مِن قَبلِكُم ثُم َّ أَصبَحُوا بِها كافِرِين َ (102) ما جَعَل َ اللّه ُ مِن بَحِيرَةٍ وَ لا سائِبَةٍ وَ لا وَصِيلَةٍ وَ لا حام ٍ وَ لكِن َّ الَّذِين َ كَفَرُوا يَفتَرُون َ عَلَي اللّه ِ الكَذِب َ وَ أَكثَرُهُم لا يَعقِلُون َ (103) وَ إِذا قِيل َ لَهُم تَعالَوا إِلي ما أَنزَل َ اللّه ُ وَ إِلَي الرَّسُول ِ قالُوا حَسبُنا ما وَجَدنا عَلَيه ِ آباءَنا أَ وَ لَو كان َ آباؤُهُم لا يَعلَمُون َ شَيئاً وَ لا يَهتَدُون َ (104) يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا عَلَيكُم أَنفُسَكُم لا يَضُرُّكُم مَن ضَل َّ إِذَا اهتَدَيتُم إِلَي اللّه ِ مَرجِعُكُم جَمِيعاً فَيُنَبِّئُكُم بِما كُنتُم تَعمَلُون َ (105)

يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا شَهادَةُ بَينِكُم إِذا حَضَرَ أَحَدَكُم ُ المَوت ُ حِين َ الوَصِيَّةِ اثنان ِ ذَوا عَدل ٍ مِنكُم أَو آخَران ِ مِن غَيرِكُم إِن أَنتُم ضَرَبتُم فِي الأَرض ِ فَأَصابَتكُم مُصِيبَةُ المَوت ِ تَحبِسُونَهُما مِن بَعدِ الصَّلاةِ فَيُقسِمان ِ بِاللّه ِ إِن ِ ارتَبتُم لا نَشتَرِي بِه ِ ثَمَناً وَ لَو كان َ ذا قُربي وَ لا نَكتُم ُ شَهادَةَ اللّه ِ إِنّا إِذاً لَمِن َ الآثِمِين َ (106) فَإِن عُثِرَ عَلي أَنَّهُمَا استَحَقّا إِثماً فَآخَران ِ يَقُومان ِ مَقامَهُما مِن َ الَّذِين َ استَحَق َّ عَلَيهِم ُ الأَولَيان ِ فَيُقسِمان ِ بِاللّه ِ لَشَهادَتُنا أَحَق ُّ مِن شَهادَتِهِما وَ مَا اعتَدَينا إِنّا إِذاً لَمِن َ الظّالِمِين َ (107) ذلِك َ أَدني أَن يَأتُوا بِالشَّهادَةِ عَلي وَجهِها أَو يَخافُوا أَن تُرَدَّ أَيمان ٌ بَعدَ أَيمانِهِم وَ اتَّقُوا اللّه َ وَ اسمَعُوا وَ اللّه ُ لا يَهدِي القَوم َ الفاسِقِين َ (108)

چيزهايي كه اگر پيدا كنند شما را غمناك«2» كند شما را و اگر بپرسي از آن آنگه كه بفرستند قرآن پديد كند شما را عفو كرد خدا از آن و خدا آمرزنده و بردبار است.

[42- ر]

خواستند آن را گروهي از پيش شما پس در روز آمدند به آن كافران.

نكرد خدا از شتر گوش شكافته و نه از فرو گذاشته و نه پيوند كننده و نه بازدارنده و لكن آنان كه كافر شدند مي بافند«3» بر خدا دروغ و بيشترشان خرد ندارند.

چون گويند ايشان را بيايي«4» به آنچه فرستاد خدا به رسول، گويند بس است ما را آنچه يافتيم بر او پدران خود را بودند پدران ايشان ندانستند چيزي و راه نيافتند.

اي آنان كه ايمان آورديد«5» بر شما، تنهاي شما رنجي ندارد شما را آن كه گمراه شود چون راه راست داري شما با خداست بازگشت شما جمله، خبر دهد شما را به آنچه كردي باشي«6».

اي آنان كه بگرويده«7»

-----------------------------------

(1). لت: گرويده ايد.

(2). لت: دژم.

(3). آن: مي بافتند.

(4). بيايي/ بياييد.

(5). مج، مت، لت: بگرويديد.

(6). كرده باشي/ كرده باشيد.

(7). مج، مت، وز، بم: بگرويديد.

صفحه : 171

گواي ميان شما چون حاضر آيد به يكي از شما موت مرگ وقت اندرز دو مرد خداوند راستي از شما يا دوي ديگر از جز شما اگر شما مسافر باشي«1» در زمين برسد به شما رسيده مرگ باز داري ايشان را از پس نماز تا«2» سوگند خورند به خدا اگر شك آريد شما را كه ما نخريم به آن بها«3» و اگر باشد خداوند نزديكي، و ما پنهان نكنيم گواهي خدا را كه پس ما از بزهكاران باشيم.

[42- پ]

اگر مطّلع شوند بر آن كه ايشان

مستحق شدند بزه«4»، دوي ديگر كه باشند«5» به جاي«6» ايشان از آنان كه مستحق باشند از آنان دو اوليتر سوگند خورند به خدا كه گواهي ما درست تر از گواي ايشان و ما ظلم نكرديم كه ما از جمله بيدادگران باشيم.

آن كه بود نزديكتر«7» را بيارند به گواهي بر وجه خود يا بترسند كه رد كنند سوگندها پس سوگندشان و بترسي«8» از خدا و بشنوي«9» و خداي هدايت ندهد گروه فاسقان را.

قوله: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا لا تَسئَلُوا عَن أَشياءَ، مفسّران در سبب نزول آيت خلاف كردند. زهري و قتاده«10» روايت كردند از انس و ابو صالح از ابو هريره كه:

جماعتي از رسول- عليه السّلام- چيزها مي پرسيدند، تا رسول- عليه السّلام- به خشم آمد برخاست«11 و بر منبر شد و از سر غضب و خشم گفت: اكنون مي پرسي«12» از آنچه

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز: باشيد.

(2). مج، مت، وز: يا .

(3). مج، مت، وز: بهاي.

(4). مج، مت، وز: دروغي را. [.....]

(5). مج، مت، وز: بايستند.

(6). مج، مت، وز: بر.

(7). مج، مت، وز: كمتر.

(8). بترسي/ بترسيد.

(9). بشنوي/ بشنويد.

(10). آج فاسقان را.

(11). آج، لب، بم، مر: برخواست.

(12). مت، آج: پرسيد، لب: مي پرسيديد.

صفحه : 172

مي خواهي به خدا«1» كه در اينكه مقام مرا هيچ نپرسي و الّا بيان كنم شما را، اصحاب رسول بترسيدند از خشم رسول و انديشه كردند كه مبادا كه عذابي فرود آيد. هر كسي در خانه رفت«2» و مي گريست. مردي قرشي از بني سهم برخاست نام او عبد اللّه بن حذافه و مطعون بود در نسب و مردم گفتندي كه او منسوب نيست با پدرش و گفت: يا رسول اللّه، من ابي! پدر من كيست! گفت:

حذافة بن

قيس الزّهري.

مادرش گفت: ما رايت ولدا اعق ّ منك، من فرزندي از تو عاق تر نديده ام، از كجا ايمن بودي كه مادرت كرده باشد كه در جاهليّت كردندي بر ملا از رسول خدا«3» پرسيدي«4» اگر چنان بودي او خبر دادي نه مادرت رسوا شدي! گفت: و اللّه كه اگر مرا به بنده سياه الحاق كردي كه گردن نهاد«5» مي امر او را.

مردي ديگر برخاست«6» گفت: يا رسول اللّه، اينكه انا، من كجاام. گفت: به دوزخ. جماعتي صحابه برخاستند«7» و پاي رسول برگرفتند و بوسه«8» دادند و گفتند: يا رسول اللّه رضينا باللّه ربّا و بالإسلام دينا و بمحمّد نبيّا و بالقرآن اماما«9»، ما مردماني ايم قريب عهد«10» به جاهليّت، ما را عفو بكن كه خداي تعالي تو را عفو بكناد. رسول- عليه السّلام- دل خوش شد و گفت: به آن خداي كه جان من به«11» امر اوست كه در اينكه ساعت بهشت و دوزخ در برابر من مصوّر كرده بودند و من در وي«12» نگريديدم«13» و اهل آن را در آن جا ديدم«14».

عبد اللّه عباس گفت: قومي رسول را- عليه السّلام- يك بار سؤال كردندي«15» به

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت، مر: كه به خدايي.

(2). مج، مت، وز: هر كسي سر در جامه پيخت، مر: هر كسي سر در جامه پيچيد.

(3). مج، مت، وز، لت، مر: خداي.

(4). آج، لب، مر: بپرسيدي.

(5). لب: بنهادي.

(6). اساس، آج، لب، بم، مر: برخواست. [.....]

(7). اساس، آج، لب، بم، مر: برخواستند.

(8). مج، مت، وز، لت، مر بر او.

(9). آج لب: كتابا.

(10). آج، لب: قريب العهد.

(11). مج، مت، وز، لت، مر: در.

(12). مج، مت، وز، لت، مر: او.

(13). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر:

نگريدم.

(14). مج، مت، وز، لت، مر: مي ديدم.

(15). آج، لب: كردند.

صفحه : 173

تعنّت و يك بار به استهزاء«1»، يكي مي گفتي: من أبي! و يكي مي گفتي: اينكه مكاني! خداي تعالي اينكه آيت فرستاد.

روايت از امير المؤمنين- علي عليه السّلام- كه او گفت: سبب نزول آيت آن بود كه چون خداي تعالي حج واجب«2» كرد مردي از بني اسد برخاست«3» نام او عكاشة بن محصن و گفت: أ في كل ّ عام يا رسول اللّه، گفت: هر سال بايد كردن [43- ر]

رسول- عليه السّلام- روي بگردانيد، ديگر«4» باره گفت«5». جواب نداد، سيم«6» بار باز گفت.

رسول گفت:

7» ويحك و ما يؤمنك« ان اقول نعم،

چه ايمني از آن كه گويم«8» آري، و اگر بگويم واجب شود و اگر نكني هلاك شوي، چرا رها نكني؟ نمي داني كه آنان كه پيش شما بودند به سؤال بسيار هلاك شدند، چون شما را چيزي فرمايم امتثال كنيد و چون نهي كنم اجتناب كني«9».

مجاهد گفت: آيت آنگه آمد كه كافران و جماعتي مسلمانان رسول را- عليه السّلام- از بحيره و سايبه و وصيله و حام پرسيدند، نبيني كه در آيت ذكر آن كرد نهي كرد خداي تعالي در اينكه آيت مؤمنان را ازآن كه از رسول- عليه السّلام- سؤالي كنند كه ايشان را به كار نيايد، گفت: اي گرويدگان مپرسي«10» از چيزها«11» كه اگر بر شما آشكارا كنند غمناك كند شما را.

و در وزن اشياء چند قول گفتند: كسائي گفت: وزن او افعال است، جز آن است كه صرف«12» او بستدند«13» تشبيها بحمراء و صفراء.

قول دوم اخفش گفت: وزن او «أشيياء» است كقولهم: هين«14» و اهوناء، و زجّاج گفت: براي آن «هيين» را

بر «أهوناء» جمع كردند كه وزن او «هيين»

-----------------------------------

(1). مج، مت، وز، لت، مر و.

(2). مج، مت، وز، بواجب.

(3). آج، لب، بم، لت، مر: برخواست.

(4). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر: دگر.

(5). مج، مت، وز، لت، مر: بگفت. [.....]

(6). مج، مت، وز، لت، مر: سه ام، آج، سيوم.

(7). لب، بم: يوما.

(8). مج، مت، وز، لت، مر: گوييم.

(9). مج، مت، وز، آج، لب، لت، مر: كنيد.

(10). مج، مت، وز، آج، لب، مر: مپرسيد.

(11). مج، مت، وز، لت، مر: چيزها.

(12). مج، مت، وز، لت، مر از.

(13). كذا: در اساس، مج، مت، وز، آج، لت، مر: بستدند.

(14). اساس، لب، بم: هيّن، با توجه به مج تصحيح شد.

صفحه : 174

بود علي وزن فعيل، كنصيب و انصباء. بر اينكه قول «شي ء» «شي ّء» باشد علي وزن «هيّن».

قول سيوم، سيبويه و خليل گفتند: وزن او «فعلا» است مقلوب از افعال، و اصل «شيئاء» بوده است، قلب كردند با اشياء، چنان كه قلب كردند «اينق» را از «أنوق» و «قسي ّ» را عن «قووس».

إِن تُبدَ لَكُم يقال: بدا اذا ظهر، و أبدا اذا أظهر«1».

تَسُؤكُم، يقال: ساءه يسوءه اذا اخزنه، و اگر رها كني«2» تا آنگاه كه قرآن فرود آيد به حسب مصلحت، چون قرآن آمده باشد خود پيدا كند«3» شما را و بيان كند«4» براي شما«5»، يعني خداي تعالي در قرآن بيان كند. نهي است مؤمنان را از تعجيل سؤال و استكشاف از چيزها كه خداي تعالي به وقت خود خواهد تا بيان كند تا«6» صلاح در آن باشد كه آن پوشيده يا مجمل باشد.

عَفَا اللّه ُ عَنها، خداي تعالي عفو بكرد از آن. در ضمير «عنها» دو قول گفتند، قولي آن كه: عايد است

با مصدر لا تَسئَلُوا، و آن مسألة باشد، أي عفا اللّه عن مسئلتكم. و قولي ديگر آن كه: راجع است با اشياء.

وَ اللّه ُ غَفُورٌ حَلِيم ٌ، و خداي تعالي آمرزنده و بردبار است، گناه برحمت بيامرزد و بفضل تعجيل عقوبت نكند، چه تعجيل آن كس كند كه از فوت ترسد.

قَد سَأَلَها قَوم ٌ مِن قَبلِكُم، جماعتي كه پيش شما بودند از مثل اينكه سؤالها كردند، چون قوم صالح كه از او ناقه خواستند، و قوم عيسي كه از او خوان خواستند، و قوم موسي كه از او سؤال رؤيت كردند. سدّي گفت، اينكه قوم گفتند رسول را كه: از خدا در خواه تا كوه صفا«7» بازر كند. ابو علي گفت: پيغامبران«8» را از چيزها بپرسيدندي، چو«9» ايشان گفتندي چنين است، ايشان گفتند: نه چنين است كافر

-----------------------------------

(1). اساس، آج، لب، آف، مر: ظهر، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). آف: كنيد.

(4- 3). مج، وز، مت، لت: كنند.

(5). آج، لب: شما را.

(6). مج، وز، مت، آج، لت: يا . [.....]

(7). مر را.

(8). وز: پيغامبر.

(9). مج، وز، آج، لب: چون.

صفحه : 175

شدندي. رمّاني گفت: سؤال طلب چيزي باشد امّا به احضار يا بيان، براي آن كه سؤال خواستن باشد و پرسيدن باشد، يكي چون سؤال مال باشد و يكي چون سؤال علم. سؤال مال به احضار«1» باشد و سؤال علم به بيان باشد، و نزديك«2» محقّقان چنان است كه رسول- عليه السّلام- چون از خداي سؤالي خواهد كردن به حضرت قومش روا نباشد تا«3» دستوري نخواهد، كه باشد كه مصلحت در ترك اجابت او باشد، پس مؤدّي باشد با تنفير و چون فيما بينه و

بين اللّه سؤال كند اگر پيغامبر باشد و اگر نه به شرط انتفاء وجوه قبح«4» بايد«5» امّا در لفظ و امّا در ضمير. پس بر اينكه قاعده نشايد كه يكي از ما پيغامبر را سؤال كند كه پدر من كيست، براي آن كه خداي تعالي صلاح در آن شناخت كه آن كس كه بر فراش كسي بزايد الحاق كنند او را به او، و اگر چه نه از آن«6» او باشد. پس بخلاف مصلحت شناخت [43- پ]

خداي«7» سؤال كردن سفاهت باشد.

قوله: ما جَعَل َ اللّه ُ مِن بَحِيرَةٍ، اينكه آيت من ادل ّ«8» الدّليل است بر بطلان مذهب قول مجبّره، كه ايشان گفتند: اعمالي كه بندگان مي كنند از كفر و ايمان و طاعت و معصيت و مباح و قبيح فاعل آن بر حقيقت خداست، و در اينكه آيت خداي تعالي تصريح كرد كه: آنچه مشركان كردند و گفتند و نهادند، نه من گفتم و نه من نهادم.

و آيت اقتضاي آن مي كند كه مشركان با شرك جبر گفتند: بحيره و سايبه و وصيله و حام بنهادند، و احكامي بر او نهادند عجب و در آن وضع«9» طرفه بنهادند، آنگه با خداي حواله كردند تا خداي تعالي به ردّ و تكذيب ايشان بفرستاد. ما جَعَل َ اللّه ُ مِن بَحِيرَةٍ.

و دليل ديگر بر آن كه مشركان مجبّر بودند، آن است كه خداي تعالي از ايشان حكايت كرد كه ايشان خواهند گفتن: سَيَقُول ُ الَّذِين َ أَشرَكُوا لَو شاءَ اللّه ُ ما أَشرَكنا

-----------------------------------

(1). آج، لب، لت مال.

(2). آج، لب، آف: بنزديك.

(3). مج، مت، لت: يا .

(4). مت: قبيح.

(5). مج، وز: ببايد.

(6). مج، وز، مت، لت، مر: آب.

(7). آج، لب را.

(8). بم، آف، لت، مر:

ادل.

(9). مج، وز، مت، لت: وضعي.

صفحه : 176

وَ لا آباؤُنا وَ لا حَرَّمنا مِن شَي ءٍ ...«1»، اگر خداي خواستي ما شرك نياورديمي«2» و نه پدران ما، و چيزي به آن حرام نكرديمي«3» بدون او، در دگر آيت گفت: وَ قال َ الَّذِين َ أَشرَكُوا لَو شاءَ اللّه ُ ما عَبَدنا مِن دُونِه ِ مِن شَي ءٍ نَحن ُ وَ لا آباؤُنا وَ لا حَرَّمنا مِن دُونِه ِ مِن شَي ءٍ«4». پس هم مشرك بودند هم قدري تا در حق ّ ايشان اينكه مثل معني«5» محقّق شد«6» كه: مع كفره قدري ّ.

ما«7»وَ لكِن َّ الَّذِين َ كَفَرُوا، و لكن آنان كه كافراند«3» فرا مي بافند«4» بر خداي دروغ«5»، افترا افتعال باشد من الفرية و فريه دروغ بي سر و بن باشد و اصل او از «فري» باشد و آن قطع بود، يقال: انّه ليفري الفري ّ اي يأتي بالعجب و فري اذا قطع علي وجه الصّلاح و افري اذا قطع علي وجه الفساد. اي عجب مشركان دروغي بر خداي نهادند از احكامي كه ايشان نهادند؟ و گفتند: و آن در عقل زشت نبود خداي تعالي از ايشان باز گفت: وَ لكِن َّ الَّذِين َ كَفَرُوا يَفتَرُون َ عَلَي اللّه ِ الكَذِب َ وَ أَكثَرُهُم لا يَعقِلُون َ، مجبّره هر قبايح و فضايحي كه در عقل زشت تر است و به اهل مروّت و حرمت حواله نشايد كردن به خداي حواله كردند، دگر مشركان چهار دروغ به خداي حواله كردند از بحيره و سايبه و وصيله و حام، حق تعالي اينكه همه در حق ّ ايشان بگفت همانا با مجبّره كم از اينكه نباشد كه چهارصد بار چهار صد«6» هزار فعل زشت با خداي حوالت كردند.

تعالي علوا كبيرا«7»، آفت ايشان و اينان از جهل آمد كه: وَ أَكثَرُهُم لا

يَعقِلُون َ، بيشتر عقل ندارند، يعني بيشتر عقل را كار نمي بندند و در انديشه به وعظ«8» كار نمي كنند. و قتاده و شعبي گفتند: با اكثر عوام ايشان را خواست كه ندانستند كه آنچه وضع محال است پنداشتند كه آن خداي نهاده است و كمتر، كه رؤساي ايشان بودند دانستند، ابو علي گفت: بيشتر جاهلند و باقي كه كمتراند معانداند.

وَ إِذا قِيل َ لَهُم، چون گويند ايشان را يعني آنان كه اينكه محال«9» اعتقاد كردند

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). اساس، آج، لب، آف، بم: گيا/ گياه.

(3). آج، لب: كافرانند.

(4). مج، وز، مت: فرو مي بافند.

(5). آف را.

(6). وز: چهار هزار.

(7). سوره بني اسرائيل (17) آيه 43.

(8). مج، مت، وز، آج، لت: عقل.

(9). مج، مت، وز، لت به. [.....]

صفحه : 179

از بحيره و سايبه كه، بيايي«1»، و اصل اينكه كلمه از «علو» باشد تعالي تفاعل بود از او پنداري آن را كه تو دعوت مي كني، او در هبوط«2» و نشيبي است از كار خود او را بر بلندي مي خواني از صواب رأي كه تو بر آني آنگه بسيار شد در استعمال تا به جاي «هلم ّ» به كار داشتند و اگر چه آن را كه تو مي خواني جاي او از جاي تو بلندتر باشد يا رأي او از رأي تو قويتر باشد. إِلي ما أَنزَل َ [44- پ]

اللّه ُ، بياي اينكه كتاب قرآن كه خداي- جل ّ جلاله- فرو فرستاد. وَ إِلَي الرَّسُول ِ، و پيغامبر او أي محمّد، نبيني كه هم كتاب و هم رسول بر درجه اعلااند از پايه و مرتبه و خير«3» و علوّ درجه، براي آن لفظ «تعالوا»، گفت، ايشان

جواب دهند كه: حَسبُنا، بس است ما را آنچه يافتيم بر آن پدران خود را، اينكه چنان«4» است كه به زبان ما گويند: بدبختي را گفتند بيا تا نيك بختت كنم«5»، گفت: مرا بدبخت مي شايد ما را طريقه آبا و اسلاف بر تقليد و عميا و جهالت مي شايد چشم بر نكنيم و فكر برنگماريم«6» و علمي«7» حاصل نكنيم، و به اينكه جهل و كوري قناعت«8» پدران خود قناعت كنيم كه ما را اينكه بس است. تا به اينكه جايگاه حكايت سؤال و جواب ايشان است از آن جا ردّ است بر ايشان. أَ وَ لَو كان َ، پس اگر پدران ايشان چيزي«9» ندانستند و مهتدي نبودند و ضال بودند، ايشان را نه علمي و نه هدايتي و آن را كه علم نباشد چه اهتدا باشد، كه هر چه نه بر علم و بصيرت بود بر عمي و جهالت بود و آن ضلال بود هدي نبود. و در آيت دليل است بر فساد«10» تقليد كه خداي تعالي ذم ّ كرد آن«11» را كه تقليد پدران كردند و گفتند: حَسبُنا ما وَجَدنا عَلَيه ِ آباءَنا.

قوله: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا عَلَيكُم أَنفُسَكُم، قديم- جل ّ جلاله- چون حديث كافران و گمراهان بكرد و آنچه ايشان كردند، باز نمود كه: آنچه ايشان كردند شما

-----------------------------------

(1). بيايي/ بياييد.

(2). مج، مت، وز، لت: هبوطي.

(3). آف، آن: جز.

(4). مج، وز، مت، لت مثل.

(5). مج، مت، وز، آف، لت، مر: كنيم.

(6). آج، لب: نگمارم.

(7). آج، لب: عمل.

(8). مج، مت، وز، لت: و اقتداء.

(9). لب: خبري.

(10). آج، لب: رضا.

(11). مج، وز، لت: آنان را.

صفحه : 180

را زيان ندارد چون شما بر طريقه ايشان نباشيد، و مورد آيت آن

است كه:

خداي تعالي زيد را به گناه عمر [و]«1» نگيرد. و«2» اينكه جمله دليل نكند كه امر معروف و نهي منكر نبايد كردن، و آيت كه از پيش اينكه است بر اينكه جمله دليل مي كند و بعضي دگر از علما گفتند كه: در آيت تقديري محذوف«3» است، و آن آن است كه (لا يضركم من ضل اذا امرتم بالمعروف و نهيتم عن المنكر). و «انفسكم»، نصب بر اغراست، يعني احفظوا أنفسكم، خويشتن نگاه داري. و اينكه را از اسماء افعال گويند كه عمل فعل كند، يقول«4»: عليك«5» زيدا أي الزم زيدا و دونك زيدا اي خذه و ايّاك و الفعل القبيح، أي احذره.

عبد اللّه مسعود گفت: آيت محمول است بر تقيّه، و مراد آنان اند كه امر معروف و نهي منكر نيارند كردن ايشان را گفت چون حال چنين باشد خود را و احوال خود را مراقبت كنيد كه اگر كسي گمراه باشد بر شما تاوان«6» نيست و دليل اينكه تأويل حديث حسن بصري است كه مرّة بن ربيعه«7» از او روايت كرد كه او اينكه آيت بخواند و گفت:

الحمد للّه بها و الحمد للّه عليها ما كان مؤمن فيما مضي و لا مؤمن فيما بقي الّا و الي جانبه منافق يكره عمله، گفت: سپاس خداي را به اينكه آيت و برين آيت در روزگار گذشته و آينده هيچ مؤمن نبود و الّا در پهلوي او منافقي بود كه مؤمن عمل او را كاره بود، يعني اگر امر معروف و نهي منكر نتواند به دل منكر باشد آن را.

و ابو البحري«8» روايت كرد از حذيفه كه او گفت: چون آيت [بخواند]«9» اذا امرتم و نهيتم. قيس

بن حازم«10» روايت كند از بعضي صحابه كه او اينكه آيت بخواند و گفت:

شما اينكه آيت مي خواني«11» و به جاي خود نمي نهي«12» و معنيش نمي دانيد، و من از

-----------------------------------

(1). اساس: عمر، با توجّه به آج افزوده شد، مج، وز، لت: كسي را به گناه كسي.

(2). مج، مت، وز، لت بر.

(3). مج، مت، وز، لت: محذوفي. [.....]

(4). مج، مت، وز، لت: تقول.

(5). آف: عليكم.

(6). مج، مت، وز، لت، مر: تابان.

(7). اساس و ديگر نسخه بدلها: ضمرة بن ربيعة، با توجّه به ضبط طبري تصحيح شد.

(8). مج، مت، وز، لت: ابو البختري.

(9). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد.

(10). آف: قيس بن جازم.

(11). مي خواني/ مي خوانيد.

(12). نمي نهي/ نمي نهيد.

صفحه : 181

رسول- عليه السّلام- شنيدم كه گفت: مردمان چون منكري بينند و تغيير نكنند، خداي تعالي عقاب عام فرستد ايشان را، امر معروف و نهي منكر كنيد و تهاونه«1» مكنيد در اينكه معني و به اينكه آيت معذور«2» مباشيد كه گويي چو من كار خود كرده باشم مرا با كسي سبيلي نيست كه به خداي اگر امر معروف و نهي منكر كني«3» و الّا خداي تعالي [45- ر]

مسلّط كند بر شما بترين«4» خلقان و بر شما نهد عذاب. بدان كه نيكان شما ذليل شوند ايشان را، و چون دعا كنند خداي تعالي اجابت نكند.

و أبو هريره گفت ما رسول خداي را گفتيم: يا رسول اللّه، اگر ما همه معروف به جاي آريم و امر نكنيم و از همه منكر اجتناب كنيم و نهي نكنيم ما را زيان دارد!

رسول- عليه السّلام- گفت: امر معروف كنيد و اگر چه همه معروف به جاي نياريد، و نهي منكر كني«5» و

اگر چه از همه منكر اجتناب نكني«6».

بعضي دگر گفتند معني آيت آن«7» است كه: بر شما باد كه خود را نگاه داري«8» چه اگر امر معروف و نهي منكر كني«9» و از شما قبول نكنند شما را زيان ندارد.

شقيق بن عقال«10» گفت، عبد اللّه عمر را گفتند: اگر بنشيني«11» در اينكه روزگار و امر معروف نكني«12» و اينكه آيت كاربندي«13» كه: عَلَيكُم أَنفُسَكُم لا يَضُرُّكُم مَن ضَل َّ.

عبد اللّه عمر گفت: مراد به اينكه آيت نه منم و اصحاب من، براي آن كه رسول- عليه السّلام- گفت:

الا فليبلّغ الشّاهد الغايب

، الا و بايد كه شاهد«14» به غايب رساند، ما حاضر بوديم و شما غايب، ما را به شما مي بايد رسانيد«15»، انّما«16»

-----------------------------------

(1). لت: تهاون.

(2). لت: مغرور. (9- 5- 3). كني/ كنيد.

(4). آف: بدترين.

(6). نكني/ نكنيد. [.....]

(7). مج، مت، وز: اينكه.

(8). داري/ داريد.

(10). آج، لب: سعيد بن عقال، چاپ شعراني (4/ 352): سعيد بن عقار.

(11). لب: نبشتي، لت: بنشينيد.

(12). مج، وز، لت: امر معروف و نهي منكر نكني، لت: نكنيد.

(13). كاربندي/ كاربنديد.

(14). مج، وز: حاضر.

(15). مج، وز، مت، لت، آن: رسانيدن.

(16). اساس: امّا، با توجه به مج، وز تصحيح شد.

صفحه : 182

مراد«1» آيت آنان اند كه از پس ما آيند كه چون بگويند از ايشان قبول نكنند.

حسن«2» و ربيع و ابو العاليه روايت كردند از عبد اللّه مسعود كه: او را از اينكه آيت پرسيدند، گفت: اينكه نه آن روزگار است، مي بايد گفتن و امر معروف و نهي منكر مي بايد كردن«3» ما دام تا بر آن كار مي كنند«4» و قبول مي كنند، چون قبول نكنند به كار خود مشغول بايد بودن و احوال خود را مراعات كردن. آنگه گفت:

اينكه آيت قرآن بر وجوه مختلف فرود آمد، بعضي آن است كه پيش از آن كه فرود آمد تأويل آن گذشته بود، و بعضي آن است كه تأويل آن در عهد رسول- عليه السّلام- برفت، و بعضي آن است كه تأويل هنوز پديد آمده نيست، و بود كه در آخر زمان باشد و بود كه تأويل آن روز قيامت بود از آيات حساب و كتاب و ثواب و عقاب«5» ما دام تا دلهاتان و هواتان«6» يكي باشد، و متفرّق نباشي«7»، هر كسي را با خود كار بود عند آن تأويل آيت باشد.

ابو ثعلبة الخشنّي گفت: رسول- عليه السّلام- را ازين آيت پرسيدم، گفت: امر معروف و نهي منكر مي كنيد«8» تا آنگه كه بينيد«9» كه مردمان دنيا بر دين بگزينند«10» و در فرمان بخيل شدند و متابعت هواي نفس بر دست گرفتند و هر كس به رأي خود معجب و مستبد شدند، آنگه هر كسي حصّه نفس خود و آنچه به خاصّه او بازگردد نگاه داريد«11» و عوام ّ را رها كنيد«12» به كار خود كه از پس شما روزگاري خواهد بودن كه«13» ايّام صبر باشد، در آن ايّام هر كس كه به طاعت خداي عمل كند ضلال ديگران او را زيان ندارد، بل ضلال و هلاك او بر او باشد. و آن كس كه در آن روزگار مثل عمل شما كند، يك طاعتش را پنجاه ثواب باشد، و هر مردي را از ايشان پايه پنجاه مرد از شما دارند.

گفتند: يا رسول اللّه؟ يكي از ايشان و پنجاه از ما! گفت: يكي از ايشان و پنجاه

-----------------------------------

(1). مج، وز به.

(2). مج، وز: حسن بصري.

(13- 3). مج، وز، مت،

لت، مر: منكر بي كران.

(4). لب: مي كند.

(5). آج، لب تا. [.....]

(6). مج، وز، مت: دلهايتان و هوايتان.

(7). نباشي/ نباشيد.

(8). مج، وز، مت، مر: كني.

(9). مج، وز، مت، مر: بيني.

(10). مج، وز، مت، لت: بگزيدند.

(11). مج، وز، مت، داري/ داريد.

(12). مج، وز، مت: كني/ كنيد.

صفحه : 183

از شما، و به روايت ديگر گفت: نه، يكي از ايشان و پانصد از شما. بعضي دگر گفتند: آيت در اهل اهواء و بدع آمد.

ضحّاك گفت: عليكم انفسكم اذا اختلفت الأهواء ما لم يكن سيف أو سوط، گفت: خويشتن نگاه داري«1» چون هواها مختلف شود ما دام تا تيغ و تازيانه نباشد، يعني چون تيغ و تازيانه آمد، تو را نيز بتقيّه متابعت رأي ايشان بايد كردن. سعيد جبير گفت: آيت در اهل كتاب آمد، يعني لا يضرّكم من ضل ّ من اهل الكتاب.

كلبي گفت از ابو صالح از عبد اللّه عبّاس كه: رسول- عليه السّلام- نامه با اهل هجر نوشت و منذر بن ساوي التّميمي ّ از قبل رسول- عليه السّلام- آن جا بود، گفت:

دعوت كن ايشان را با اسلام، اگر قبول كنند، و الّا جزيتي بر ايشان نه. او نامه رسول- عليه السّلام- عرضه كرد«2» بر عرب، و جهودان و ترسايان و گبركاني«3» كه آن جا بودند، [45- پ]

ايشان گفتند: ما جزيت قبول كنيم و اسلام نياريم. او رسول- عليه السّلام- را خبر داد. رسول به او بنوشت كه: امّا از عرب قبول مكن الّا اسلام يا تيغ، فامّا«4» جهودان و ترسايان و گبركان«5» يا اسلام آرند يا جزيه قبول كنند. او«6» نامه عرضه كرد، عرب ايمان آوردند و اهل ذمّه جزيه قبول كردند. منافقان در اينكه حديث

طعنه زدند، گفتند: عجب نيست كار محمّد، مي گويد: مرا فرموده اند كه با مردمان كارزار كنم تا بگويند «لا اله الّا اللّه»، آنگه از گبركان«7» هجر و اهل كتاب جزيه مي ستاند و ايشان را بر كفر رها مي كند، چرا ايشان را بر اسلام اكراه نمي كند و يا از عرب جزيه قبول نمي كند! مسلمانان را سخت آمد، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا عَلَيكُم أَنفُسَكُم لا يَضُرُّكُم مَن ضَل َّ إِذَا اهتَدَيتُم، بعد ان بلّغ محمّد و اعذر و انذر، گفت: اي مؤمنان گرويده«8»: بر شماست كه خويشتن«9» و احوال خويشتن مراعات كنيد، شما را آن زيان ندارد ضلال آن كس كه او ضال و گمراه شود چون شما مهتدي«10»

-----------------------------------

(1). آج، لب، مر: داريد.

(2). آج، لب: عرض كرد. (7- 5- 3). آج، لب: گوران.

(4). مج، وز، مت، لت: و امّا.

(6). مج، وز، مت: و.

(8). مج، وز، مت: گرونده.

(9). آج، لب نگاه داريد. [.....]

(10). مج، وز، مت، لت باشيد.

صفحه : 184

و بر هدايت باشي«1» و رسول- عليه السّلام- دعوت كرده باشد و اعذار و انذار كرده. آنگه گفت: إِلَي اللّه ِ مَرجِعُكُم جَمِيعاً، مرجع و بازگشت [شما]«2» با خداست جمله ضال و مهتدي را. فَيُنَبِّئُكُم بِما كُنتُم تَعمَلُون َ، خبر دهد شما را با آنچه كرده باشي«3» از نيك و بد. و خبر دادن«4»، كنايت است از جزا براي آن كه در خبر فايده نبود و خيري و شرّي چون جزا با او مقرون نباشد.

يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا شَهادَةُ بَينِكُم- الاية. واقدي گفت و جماعتي از مفسّران كه: آيت در سه مرد آمد كه ايشان به تجارت از مدينه به شام شدند: يكي عدي ّ زبيدي«5» بود و

يكي تميم بن أوس الدّاري ّ- و ايشان ترسا شدند- [و بديل]«6» مولي عمرو إبن العاص مسلمان بود و از جمله مهاجر بود و در كنيت پدرش خلاف كردند، كلبي گفت پدرش [بديل بن]«7» ابي ماريه بود. قتاده و إبن سيرين و عكرمه گفتند: إبن ابي ماريه [محمّد بن اسحق گفت: إبن ابي يم. و از باقر- عليه السّلام- چنين آمد:

تميم الدّاري و برادرش عدي ّ نام اينكه دو ترسا، و سلمان إبن ابي ماريه«8»]، چون به شام شدند اينكه مرد مسلمان بيمار شد. نسخه بنوشت متاعي را كه او داشت بتفصيل كرد و در ميان بار خود تعبيه كرد و آن ترسايان را نگفت. و چون بيماري سخت شد بر او، ايشان را حاضر كرد و وصايت«9» كرد ايشان را كه [اينكه]«10» متاع من به مدينه بري«11» و به وارثان من سپاري«12» و از دنيا برفت. ايشان سربار او باز كردند و إنايي سيمين زر خو نهينده«13» وزن آن سيصد درم، از ميان بار او«14» برگرفتند«15» [و بار ببستند و ندانستند كه

-----------------------------------

(3- 1). باشي/ باشيد.

(2). اساس، آج، لب: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(4). مج، وز، مت: و خبر اينكه جا.

(5). كذا: در اساس، آج، لب، لت، آف، آن، مج، وز، مت، مر: عدي بن سدي، تفسير قرطبي (6/ 346) عدي ّ بن بدّاء. (10- 7- 6). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(8). اساس، مج، وز، مت، آف، آن: ندارد، با توجّه به آج، لت، مر افزوده شد.

(9). آج، لب: وصيّت.

(11). بري/ بريد.

(12). سپاري/ سپاريد.

(13). اساس: زر خوسه، مج: زر خوسهنيده، وز: زرخونهيده، لت، آج: زركوب، لب، بم، آف، آن، زرخوسه، مر:

زربهجده.

(14). آج: آن.

(15). مج، مت، وز، لب، مر: بگرفتند.

صفحه : 185

در ميان بار نسخه اي هست چون بازرگاني خود بكردند بار برگرفتند]«1» و با مدينه آوردند و با«2» اهل او تسليم كردند. ايشان بار بگشاندند«3» و آن نسخه بيافتند و برخواندند موافق بود مگر اينكه اناء سيمين كه بر جاي نبود اينكه«4» ترسا را گفتند اينكه مرد در شام تجارتي كرد و چيزي فروخت، گفتند، نه گفتند: معاوضه كرد با كسي! گفتند نه گفتند در بيماري خرجي كرد! گفتند: نه، روزكي چند بيمار بود. گفتند: اكنون از بار او سيمينه در«5» مي بايد وزنش سيصد درم و به خطّ او نوشته است. ايشان گفتند: ما خبر نداريم و آنچه او به ما داد به شما رسانيديم. به حكومت پيش«6» رسول«7» آمدند، خداي تعالي آيت فرستاد يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا شَهادَةُ بَينِكُم. «شهادة»، مرفوع است به ابتداء و «بينكم»، ابو علي فارسي گفت: هو من الظّرف المتّسع فيه، يعني بين ظرف است، باتّساع در جاي اسم نهاد براي آن كه بر حقيقت او از آن ظرف نيست كه تارة اسم باشد و تارة ظرف، كاليوم و اللّيلة و غدو الشّهر و السّنة، لا تقول هذا بين حسن أو واسع كما قلت هذا مكان واسع فلا يجري وجوه الاعراب، و لكن چون اتّساع گردد و آن را جاري مجراي اسم كرد بر توسّع، مجرور كرد آن را با ضافت، و علي هذا قراءة من قرأ لقد تقطّع بينكم بالرفع [46- ر]

و فسّره بعضهم علي الوصل، فقالوا البين من الاضداد يكون بمعني الفراق و بمعني الوصال، قال اللّه تعالي: لَقَد تَقَطَّع َ بَينَكُم«8»، أي وصلكم. اينكه قولي ديگر

است در آيت لَقَد تَقَطَّع َ بَينَكُم«9»، بر اينكه [قول]«10» خود اسم صريح باشد و بر ظرف متّسع آمد، قول الشّاعر:

صادف بين عينيه الجبوبا

و الجبوب الارض و خبر او اثنان باشد علي تقدير حذف المضاف و اقامة

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد. [.....]

(2). لت: به.

(3). مج، مت، وز، آج، لب، آف، مر: بگشادند، لت: بگشودند.

(4). مج، وز، مت، لت دو.

(5). مج، وز، مت، مر: ندارد.

(6). لت: نزد.

(7). آج، لب عليه السّلام.

(9- 8). سوره انعام (6) آيه 94.

(10). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 186

المضاف إليه مقامه، أي شهادة [اثنين]«1» كقوله تعالي: وَ سئَل ِ القَريَةَ«2»، أي اهلها.

قولي ديگر در رفع او آن است كه: خبر مبتدا محذوف است، و آن ظرفي مقدّم است و رفع او هم بر ابتداست، و التّقدير: عليكم شهادة بينكم، قولي ديگر آن است كه: شهادة مرفوع است به ابتدا. وَ إِذا حَضَرَ، در جاي خبر اوست بر تقدير آن كه: اقامة شَهادَةُ بَينِكُم وقت الحضور علي تقدير وقت شهادة بينكم وقت الحضور، و اينكه قول ضعيف است براي آن كه وقت اقامه شهادت وقت حضور مرگ موصي نباشد، بل وقت دعوي المدّعي باشد و عند الحاجة الي الشّهادة. و اثنان مرفوع باشد به فاعليّت از فعلي محذوف كه دل ّ عليه لفظ الشّهادة و التّقدير فليشهد اثنان. و بعض دگر گفتند تقدير چنين است كه: شهادة بينكم ان يشهد اثنان، اينكه قريب است به قول اوّل از روي معني. و قوله: إِذا حَضَرَ أَحَدَكُم ُ المَوت ُ، چون حاضر آيد به يكي از شما مرگ «حضور» به معني قرب است به

هر حال، براي آن كه اگر مرگ حاضر آيد و مرد بميرد وصيّت نتواند كردن و گواه گرفتن، و نظيره قوله: حَتّي إِذا حَضَرَ أَحَدَهُم ُ المَوت ُ قال َ إِنِّي تُبت ُ الآن َ«3»، و قوله: حَتّي إِذا جاءَ أَحَدَهُم ُ المَوت ُ قال َ رَب ِّ ارجِعُون ِ«4»، چون مرده باشد نتواند اينكه سخن گفتن، و كذا قال: حَتّي إِذا جاءَ أَحَدَكُم ُ المَوت ُ تَوَفَّته ُ رُسُلُنا«5»، و مراد در اينكه مواضع مقاربت است.

و در معني «شهادت» سه قول گفتند: يكي آن كه گواي«6» است كه عند اقامت آن استخراج حقوق كنند، و يكي آن كه حضور است من قولهم: شهدت كذا اذا حضرته، و منه قوله تعالي: وَ ليَشهَد عَذابَهُما طائِفَةٌ مِن َ المُؤمِنِين َ«7»، و سيوم«8» آن كه به معني سوگند است من قولهم: اشهد باللّه أي احلف باللّه، و قوله تعالي: فَشَهادَةُ أَحَدِهِم أَربَع ُ شَهادات ٍ بِاللّه ِ، و قول اوّل قويتر است و لا يقتر است، به قصّه آيت.

و قوله: حِين َ الوَصِيَّةِ، نصب او بر ظرف است و نشايد كه عامل در او شَهادَةُ

-----------------------------------

(1). اساس، آف: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). سوره يوسف (12) آيه 82.

(3). سوره نساء (4) آيه 18.

(4). سوره مؤمنون (23) آيه 99.

(5). سوره انعام (6) آيه 61.

(6). مج: گوايي، آج، لب: گواهي. [.....]

(7). نور (24) آيه 2.

(8). مج، وز، لت: سه ام، مر: سيم.

صفحه : 187

بَينِكُم، باشد براي آن كه او در «اذا» عمل مي كند، و يك عامل در دو معمول عمل نكند. در او سه وجه محتمل است: يكي آن كه «موت»، در او عامل باشد، دگر آن كه «حضر» در او عامل باشد، أي إذا حضر«1» الموت حين أي وقت الوصيّة، و سيم«2»

آن كه بدل از «اذا» باشد، و اينكه بدل الكل ّ من الكل ّ باشد.

و قوله: ذَوا عَدل ٍ، صفت «اثنان» است، يعني اثنان عدلان در «منكم» خلاف كردند، بعضي گفتند: مراد آن است كه من المسلمين، و بعضي گفتند: مراد آن است كه من اقرباء الموصي، از خويشان وصيّت كننده، و قول اوّل قول عبد اللّه عبّاس [است]«3» و سعيد بن المسيّب و عبيدة السّلماني ّ«4» و مجاهد و يحيي بن يعمر است و قول باقر و صادق است- عليهما السّلام- و قول دوم«5» قول حسن و عكرمه است«6».

أَو آخَران ِ مِن غَيرِكُم، يعني أو شاهدان آخران من غيركم]«7»، يا دو گواه ديگر كه نه از شما باشند. در او دو قول گفتند: يكي آن كه نه اهل ملّت شما باشند، و اينكه قول باقر و صادق است- عليهما السّلام- و عبد اللّه عبّاس و ابو موسي اشعري و سعيد مسيّب و سعيد جبير و شريح و ابراهيم و إبن سيرين و مجاهد و إبن زيد، قول دوم«8» عكرمه گفت و عبيده و إبن شهاب و حسن: من غير عشيرتكم، يعني جز از قبيله و خويشان شما كه وصيّت خواهي كردن«9» [46- پ]. حسن گفت: براي آن كه عشيرت او احوال او بهتر دانند از ديگران و اينكه اختيار زجّاج است، گفت: [دگر]«10» براي آن كه گواي كافران نشايد شنيدن«11» با آن كه كافر و فاسق باشند، و معني او اينكه جا تفصيل است نه«12» تخيير، براي آن كه معني آن است كه: أَو آخَران ِ مِن غَيرِكُم ان لم يكن منكم، اگر از شما گواه نباشد از جز شما كه مسلماناني«13»، و اينكه قول باقر و

-----------------------------------

(1). مج، وز، مر:

حضره.

(2). مج، وز، مت: سه ام.

(3). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). مج، وز، مت: عبيد السّلماني.

(8- 5). مر: دويم.

(6). مج، وز، مت: قول حسن بصري است و عكرمه.

(7). اساس، آج، لب: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(9). مج، وز، مت: خواهيد كردن.

(10). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(11). اساس، بم: نشايد شنيدند، مج، وز، مت: نتواند شنيدن، با توجّه به آج، لب تصحيح شد.

(12). مج، مت: ندارد.

(13). مسلماناني/ مسلمانانيد. [.....]

صفحه : 188

صادق است- عليهما السّلام- و شريح و يحيي بن يعمر و عبد اللّه عبّاس و سعيد جبير و سدّي، و بعضي دگر گفتند: «أو» تخيير راست بر حسب آن كه موصي وصايت كند«1» و گواه گيرد و امين«2» دارد اگر كافر بود [و]«3» اگر مسلمان، و بعضي مفسّران گفتند:

مراد به «آخران» دو وصي اند، [نه]«4» دو گواه، براي احتياط را گفت وصايت به دو وصي كنند«5» از«6» تهمت و خيانت دورتر باشد، و اينكه قول ضعيف است بمخالفة سياقة الاية.

إِن أَنتُم ضَرَبتُم فِي الأَرض ِ، اگر شما در زمين ضرب كنيد، يعني اگر مسافر باشيد و در زمين سير كنيد. فَأَصابَتكُم مُصِيبَةُ المَوت ِ«7»، به شما رسد مصيبت مرگ، يعني مرگ به شما رسد. تَحبِسُونَهُما، در كلام محذوفي هست تا معني مستقيم شود، و آن اينكه است: و قد أوصيتم و اشهدتم علي وصايتكم شاهدين فاتّهم الورثة الشّاهدين وقت اقامة الشّهادة ينبغي ان تَحبِسُونَهُما مِن بَعدِ الصَّلاةِ، كه مرگ به شما رسد و شما وصايت كرده باشي«8» و مال با ايشان داده باشي«9» و ايشان ادا كنند و ورثه را ريبي و

شكّي حاصل آيد كه آن مال بتمامي ادا كردند يا نه، و ايشان را متّهم دارند و بر ايشان دعوي كنند، حكم آن است كه: ايشان را باز دارند از پس نماز. و مراد به «حبس» وقف است يعني يستوقفونهما«10» من بعد الصّلوة.

خلاف كردند كه«11» كدام نماز است- بر سه قول: باقر و صادق«12» گفتند و شريح و سعيد جبير كه نماز ديگر است براي كثرت مردم كه حاضر آيند، و براي تخويف ايشان به حرمت وقت نماز چون از نماز فارغ شده باشند. حسن بصري گفت: نماز پيشين يا دگر«13»، و قول سيم«14» عبد اللّه عبّاس گفت: نماز اهل دين ايشان، بر آن قول كه

-----------------------------------

(1). آج، لب: وصيّت كند.

(2). مج، وز، مت: امير.

(3). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد.

(4). مج، وز، مت، لت، مر: كند.

(5). وز همه.

(6). آج، لب: لمخالفة.

(7). مج، وز، لت و.

(9- 8). باشي/ باشيد.

(10). مج، وز: تستوقفونهما.

(11). مج، وز، لت اينكه، مر آن.

(12). بم، آف، مر عليهما السّلام.

(13). لت، مر: ديگر.

(14). آج، لب، آف: سيوم.

صفحه : 189

گفت: مِن غَيرِكُم، مراد كافرانند براي [آن كه]«1» ايشان وقت نماز ما را حرمت ندارند، و از اينكه جا گفت شريح كه: چون مرد به زمين غربت باشد و كسي را نيابد كه فرا او«2» وصايت كند و گواه كند، او را بر وصايت شايد كه از اهل ذمّه دو كس را گواه كند و گواهي ايشان مقبول باشد، و هيچ جاي«3» گواي«4» كافر مقبول نباشد الّا در باب وصيّت در سفر لمكان هذه الاية.

و شعبي گفت: مردي مسلمان را به دقوقا وفات نزديك«5» رسيد، چون رنجور شد كس را نيافت

كه بر وصايت خود گواه كند، دو مرد را از اهل كتاب گواه كرد.

ايشان به كوفه آمدند«6» بنزديك ابو موسي اشعري و گواهي بدادند، او گفت: اينكه حكمي است كه پس از آن كه در عهد رسول افتاد دگر نيفتاد، و ايشان را بفرمود تا سوگند خورند«7» و حكم براند، و مذهب ما هم چنين«8» است كه گواهي كافران در هيچ جاي بر مسلمان قبول نكنند الّا در وصيّت در حال ضرورت.

فَيُقسِمان ِ بِاللّه ِ، ايشان- يعني آن دو گواه- سوگند خورند به خداي. و گواه را در اينكه موضع براي آن سوگند مي دهند كه او خصم است- مدّعي عليه ايشان، اعني ورثه بر اينان«9» كه گواي«10» وصيّت بودند دعوي خيانت كردند و گواه نداشتند«11»، لا بد ايشان را سوگند بايست خوردن كه و اليمين علي من انكر.

إِن ِ ارتَبتُم، اگر شما را كه ورثه«12» شك افتد در آن كه ايشان خيانت كردند و سوگند بر اينكه خوردند كه اينكه گواي«13» بخلاف راستي نمي دهيم تا بدين«14» عوضي اندك بستانيم يا حقّي از آن كسي ببريم«15» يا حق را منكر شويم، و قوله: «به»، روا باشد

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

(2). مج: ها او، آج، لب: با او.

(3). مج، وز: جايگاه.

(4). آج، لب، لت: گواهي.

(5). مج، وز: ندارد.

(6). اساس و، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد.

(7). مج، وز، آج، لب: خوردند.

(8). مج، وز: هم چونين.

(9). مج، وز، مت: ورثه اينان، لت: ورثه برايشان.

(10). آج، لب، لت، مر: گوده، بم، آف: گواهي.

(11). مج، وز، مت: بداشتند.

(12). آج، لب، آف، لت، مر: ورثه ايد.

(13). آج، لب، بم، آف، لت: گواهي.

(14).

مج، وز، مت، لت، مر: بر آن.

(15). اساس: بريم، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

صفحه : 190

كه راجع باشد با قسم كه سوگند است يعني ما اينكه سوگند به عوض آن چيزي اندك كه بر ما دعوي مي كنند نخواهيم كردن، و شايد«1» كه راجع باشد [47- ر]

با چيزي متعلّق به شهادت يعني بتحريف شهادتنا عن وجهها، براي آن «به»، گفت: «بها» نگفت كه حذف مضافي تقدير كرد.

و قوله: لا نَشتَرِي بِه ِ ثَمَناً، در او دو وجه گفتند: يكي آن كه مراد به «اشتراء» معاوضه است براي آن كه در بيع و شري به معني معاوضه باشد، يعني ما سوگند را و«2» تحريف شهادت خود برابر متاع اندك ننهيم. و وجه ديگر آن كه مراد آن است كه:

لا نَشتَرِي بِه ِ ثَمَناً، أي ذا ثمن، براي آن كه بها نخرند، متاع«3» به بها خرند، يعني تحريم«4» چيزي كه آن را بهاي اندك باشد، يعني حطام دنيا و متاع او كه اندك است به سوگند به تحريم«5»، و كذلك قوله: اشتَرَوا بِآيات ِ اللّه ِ ثَمَناً قَلِيلًا«6»، اي ذا ثمن، أي متاعا ذا ثمن قليل، و اينكه وجهي غريب است و لطيف، در اينكه آيت و در هر آيت كه اينكه لفظ آيد در او.

وَ لَو كان َ ذا قُربي، و اگر چه مشهود له آن را كه براي او گواي«7» مي دهيم خويشي نزديك باشد، و تخصيص «ذو القربي»«8»، براي آن كرد كه ميل مردم به او باشد.

وَ لا نَكتُم ُ شَهادَةَ اللّه ِ، و گواهي خدا پنهان باز نكنيم، و وجه اضافه شهادت با خداي تعالي از آن جاست كه از فرمان اوست و

نهاد شرع او، و شايد كه اضافه به معني «لام» بود، أي شهادة للّه، و «لام» اختصاص را باشد و معني راجع با آن كه اوّل گفتيم، و شعبي در شاذّ خواند: وَ لا نَكتُم ُ شَهادَةَ، بتنوين اللّه، به جرّ علي تقدير و اللّه به حذف حرف قسم، و ما هيچ گواي«9» پنهان باز نكنيم به حق خداي، و پس از اينكه در كلام محذوفي است و تقدير آن است كه: فانّا ان كتمناها، انا اذا اذا لمن الاثمين، چه اگر گواهي پنهان كنيم از جمله بزهكاران باشيم. و ابو جعفر خواند به

-----------------------------------

(1). بم، آف، نشايد، آن: بنشايد.

(2). مج، وز، مت، لت: سوگند او.

(3). لت: متاعي.

(4). لت: نخريم.

(5). لت: بنخريم.

(6). سوره توبه (9) آيه 9.

(9- 7). آج، لب، بم، آف، لت، مر: گواهي.

(8). مج، مر: ذا قربي.

صفحه : 191

تنوين: وَ لا نَكتُم ُ شَهادَةَ اللّه ِ، چنان كه قسم تعلّق به كلام اوّل ندارد، آن جا وقف باشد كه شهادة، آنگه ابتدا كند«1» [به سوگند]«2» كه: اللّه انّا اذا لمن الاثمين ان فعلنا ذلك و كتمنا الشّهادة، و يعقوب خواند به تنوين و «الف» استفهام در «آللّه» به عوض [حرف]«3» قسم كه بيفگند و جرّ «اللّه».

چون آيت فرود آمد، رسول- عليه السّلام- اينكه دو ترسا را بخواند، و چون نماز ديگر گزارده بود«4» ايشان را بنزديك منبر بداشت و سوگند بداد كه ايشان از اينكه إناء سيمين كه بر ايشان دعوي است بي خبراند و خيانتي«5» نكرده اند، سوگند بخوردند.

رسول- عليه السّلام- رها كرد ايشان را چون سوگند خورده بودند، آنگه اناء بر دست ايشان ظاهر شد، سعيد جبير گفت از عبد اللّه عبّاس كه: اناء بر دست