ترجمه از آج داده شد.

(3). آج، لب: اي بنگرستي آن كس كه حجّت گفت، فق: اي نگرستي به آن كس كه حجّت گفت.

(4). آج، لب، فق: ابراهيم در باب پروردگار او براي آن كه داد او را.

(5). آج، لب، فق يعني نمرود.

(6). آج، لب، فق: زنده مي گرداند و مي ميراند.

(7). آج، لب، فق نمرود.

(8). آج، لب: زنده مي گردانم به عفو و مي ميرانم به قتل. [.....]

(9). آج، لب، فق: را از جاي بر آمدن آفتاب.

(10). آج، لب: پس بيار آن را به جاي فرو شدن آن پس.

(11). تب: راه ننمايد.

(12). وز، دب: بيداد كاران را.

صفحه : 2

يا چنان كه بگذشت بر ديهي«1» و آن افتاده«2» بود بر سقفهايش، گفت چگونه زنده كند اينها را«3» خداي پس مرگشان، پس بميرانيد او را خداي صد سال، آنگاه زنده كرد«4»، گفت: چند مقام كردي«5»، گفت:

بماندم«6» روزي يا پاره اي از«7» روزي، گفت نه چنين است بماندي صد سال، در نگر به طعام خود و شراب خود كه بنگرديده است«8»، و در نگر به خرت، و تا سازيم تو را علامتي«9» براي مردمان«10» و نظر كن به استخوانها«11» كه چگونه برداريم«12» پس بر او پوشيم گوشت«13» پس چون پيدا شد او را«14»، گفت: مي دانم آن كه خداي بر همه چيز تواناست.

و چون گفت ابراهيم: بار خدايا بنماي مرا كه چگونه زنده كني مردگان را. گفت ايمان نداري«15»! گفت آري«16»، و لكن تا بيارامد دل من، گفت: بگير«17» چهار مرغ پس پاره پاره كن با تو«18»، آنگاه كن بر هر كوهي از ايشان پاره اي، پس بخوان ايشان را تا به تو آيند به تاختن، و بدان كه آن خداي عزيز و محكم

كار است.

قوله: أَ لَم تَرَ، اينكه فصل به استقصا برفت، اعني تفسير.

-----------------------------------

(1). وز، دب: دهي، آج، لب، فق بيت المقدس يا قرية الغيب كه دو فرسنگي بيت المقدس است.

(2). آج، لب: آن ديه افتاده.

(3). آج، لب: از كجا زنده گرداند اهل اينكه ديه را.

(4). آج، لب، فق: پس بر انگيخت او را.

(5). آج، لب، فق: چند مدّت درنگ كردي.

(6). آج، لب، فق: درنگ كردم.

(7). تب: بعض.

(8). آج، لب، فق: پس بنگر سوي خورش تو انجير يا انگور و آشاميدني تو و عصير يا شير، حال آن كه متغيّر نشده.

(9). آج، لب، فق: دلالتي بر حشر.

(10). آج، لب، فق كرديم آنچه كرديم. [.....]

(11). آج، لب، فق از حمار.

(12). آج، لب، فق: چگونه تركيب مي فرماييم آن را.

(13). آج، لب، فق: بس مي پوشانيم آن را گوشتي.

(14). آج، لب، فق: چون روشن شد چگونگي حشر مرا.

(15). تب: باور نداري.

(16). آج، فق باور مي دارم، لب باور نمي دارم.

(17). آج، لب، فق: فراگير.

(18). آج، لب، فق: پس ميل ده آنها را به سوي تو.

صفحه : 3

قوله: أَ لَم تَرَ إِلَي الَّذِي حَاج َّ، «محاجّه»، مفاعله باشد از حجّة، يقال:

حاججته فحججته، كما يقال: خاصمته فخصمته. و «محجوج» گويند آن را كه در حجّت مغلوب باشد، يعني به آن كه حجّت آوردم غلبه كردم او را. و آن كه با ابراهيم- عليه السّلام- در حق ّ خداي تعالي محاجّة كرد نمرود بن كنعان بن سنخاريب إبن كوش بن سام بن نوح بود. او اوّل كس بود كه تاج بر سر نهاد و در زمين جبّاري كرد، و دعوي كرد كه خداي است.

أَن آتاه ُ اللّه ُ. اي لأن آتاه اللّه الملك، و موضع «ان«1»» نصب است بنزع حرف

الصفة عند الكوفيّين.

مجاهد گفت: دو مؤمن و دو كافر پادشاهي همه زمين بيافتند امّا دو مؤمن: يكي سليمان بود و يكي ذو القرنين بود، و امّا دو كافر: يكي نمرود بود و يكي بخت نصّر.

در وقت اينكه مناظره خلاف كردند. مقاتل گفت: چون ابراهيم- عليه السلام- بتان را بشكست نمرود او را باز داشت. آنگاه به درش آورد او را تا به آتش اندازد گفت: اينكه خداي كه تو ما را به عبادت او مي خواني كيست! ابراهيم گفت: رَبِّي َ الَّذِي يُحيِي وَ يُمِيت ُ، و ديگر مفسّران گفتند: اينكه مناظره پس از آن كردند كه او را به آتش انداختند.

زيد بن اسلم گفت: اوّل جبّاري كه بود بر زمين، نمرود بن كنعان بود، مردمان از اقصاي عالم مي آمدند و طعام مي بردند از نزديك او يعني جو و گندم. چون جماعتي به او بگذشتي«2»، او گفتي: من ربّكم! خداي شما كيست- بر عادتي كه او را بود! ايشان گفتند: خداي ما تويي«3»، ابراهيم گفت: رَبِّي َ الَّذِي يُحيِي وَ يُمِيت ُ.

چنان كه خداي تعالي از او حكايت كرد، نمرود همه را طعام دادي مگر ابراهيم را كه ابراهيم را باز گردانيد بي طعام، ابراهيم باز گشت. چون به در شهر خود رسيد، شرم داشت از شماتت اعدا انديشه كرد كه گويند همه آمدند«4» و گندم آوردند، و ابراهيم نياورد. و تلّي ريگ بود، از آن ريگ جوالها پر كرد، تا به در سراي و بار بر در سراي بيفگند، و او مانده بود«5»، آن جا بخفت، اهل ابراهيم از خانه به در آمدند و

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها ان.

(2)- تب: بگذشتندي، مب: بگذشتند.

(3). تب: تواي.

(4). تب: آوردند.

(5). تب: خسته بود.

صفحه

: 4

سر جوالها بگشادند آردي سپيد و پاكيزه بود كه از آن نيكوتر نباشد از آن آرد ناني بپخت چون ابراهيم در سراي شد، آن طعام در پيش او بنهاد، ابراهيم گفت: اينكه از كجا آورديد«1»! گفت: از آن آرد است كه تو آورده اي. او دانست كه نعمتي است كه خداي تعالي با او كرد.

آنگاه خداي تعالي ابراهيم را بفرستاد به نمرود كه به من ايمان آر«2» تا ملك به تو رها كنم. او گفت: خدايي ديگر هست تو را كه مرا به او دعوت مي كني، و آن خداي كيست! گفت: رَبِّي َ الَّذِي يُحيِي وَ يُمِيت ُ، خداي من آن است كه احيا و اماتت كند، مرده را زنده كند و زنده را بميراند«3».

و در آيت محذوفي هست، و تقدير اينكه است: اذ قال له الجبار من ربك! قال له: رَبِّي َ الَّذِي يُحيِي وَ يُمِيت ُ. و اينكه مناظره به حضور قوم نمرود بود، او خواست تا بر ايشان تلبيس كند، گفت: أَنَا أُحيِي وَ أُمِيت ُ، من نيز احيا و اماتت كنم.

حمزه خواند: ربي الّذي يحيي و يميت، باسكان الياء، و در شاذ اعمش و عيسي همچنين خواندند، و قرّاي مدينه خواندند: انا احيي و اميت، به مدّ در همه قرآن، و اينكه لغت قومي است كه وصل چون وقف دارند، و انشد«4»- شعر:

انا سيف العشيره و اعرفوني«5» حميد قد ترقّيت السّناما

و در وقف بعضي عرب «انا» گويند، و بيشتر عرب در وقف «انه» گويند.

ابراهيم- عليه السلام- گفت: احيا و اماتت چگونه كني! كس فرستاد و دو شخص را حاضر كرد، يكي را بكشت و يكي را رها كرد و گفت: اينكه را اماتت كردم و

آن«6» را كه بنكشتم زنده كردم.

سدّي گفت: چهار مرد را بگرفت و در خانه كرد و طعام و شراب نداد تا به حدّ هلاك رسيدند. آنگاه از آن چهار گانه دو را طعام و شراب داد تا زنده ماندند، گفت:

اينكه احياست، و دو را رها كرد تا بمردند، گفت: اينكه اماتت است.

ابراهيم- عليه السلام- توانست گفتن كه من احيا و اماتت كه دعوي كردم خداي

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: آورده اي/ آورده ايد. [.....]

(2). آج، لب، فق، مب: آور.

(3)- مب: مرده كند.

(4). همه نسخه بدلها: و انشدوا.

(5). همه نسخه بدلها: فاعرفوني.

(6). تب: و اينكه.

صفحه : 5

خود را، به احياء خلق حيات خواستم كه در مرده چند ساله آفريند، و به اماتت، اماتتي كه بي مماسّت باشد، و لكن انديشه كرد و ترسيد كه بر حاضران مشتبه شود و گمان بردند كه آن كه او كرد جنس اينكه«1» است كه ابراهيم گفت، و اينكه حال ايشان را روشن نشود، انتقال كرد از آن«2» طريقه به دليلي و طريقي ديگر كه از آن روشنتر بود، و دانست كه او در آن طريقه شبهت نتواند آوردن كه تلبيس كند بر حاضران.

و مناظره«3» را كه با كسي مجادله كند، غرض او آن باشد. كه اصل مدّعي كه دعوي كرده باشد درست كند به آنچه در وسع او بود، چون داند كه يك طريقت گفت روشن نشد خصم را طريقتي«4» ديگر بگويد، اينكه يك جواب است آنان را كه سؤال كردند كه: ابراهيم- عليه السلام- چرا انتقال كرد از دليلي به دليلي! و اينكه آن كس كند كه عاجز باشد از نصرت دليل اوّل.

و جواب ديگر از اينكه سؤال آن است كه: عدول

نكرد و انتقال و لكن اينكه سخن به نصرت دليل اوّل بود. او گفت: از حق ّ آن كه قادر بود بر اماتت و احيا، آن است كه قادر بود بر اتيان آفتاب از مشرق و مغرب، اگر تو قادري به اينكه كه دعوي كرده اي، او از شرق مي آرد، تو از مغرب بر آر.

اگر سؤال كنند و گويند چگونه گفت ابراهيم كه: فَأت ِ بِها مِن َ المَغرِب ِ، تو از مغرب بر آر و او را بودي«5» كه گفتي خداي تو را بگو تا از مغرب بر آرد- و اگر بگفتي خداي تعالي [346- پ]

اجابت كردي يا نه!

جواب«6» گوييم: اگر بگفتي، خداي تعالي ابراهيم را اجابت كردي، و اينكه بر سبيل معجز بر دست او اظهار كردي- و اگر چه خارق عادت بودي. [و]

«7» همانا براي آن نگفت كه دانست كه اگر بگويد، و ابراهيم در خواهد، خداي تعالي اجابت كند.

چون ابراهيم- عليه السلام- اينكه بگفت، او دانست كه در چيزي كه به آسمان«8» تعلّق

-----------------------------------

(1). وز: آن.

(2). تب: در آن.

(3). تب: مناظر.

(4). تب: طريقي.

(5). تب: بود.

(6). مج: جوابت.

(7). اساس: در حاشيه زير وصّالي رفته، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(8). اساس: به خداي، كلمه در حاشيه صفحه نو نويسي شده، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 6

دارد او«1» شبهتي نتواند آوردن، فرو ماند و متحيّر شد، چنان كه خداي تعالي گفت:

فَبُهِت َ الَّذِي كَفَرَ، اي تحيّر و انقطعت حجّته، يقال: رجل مبهوت اذا كان منقطع الحجّة، قال الشّاعر- شعر:

و ما هي الّا ان اراها فجاءة فأبهت حتّي ما اكاد اسير

و محمّد بن السّميقع«2» خواند: فبهت، به فتح الباء

و الهاء، اي بهته ابراهيم، بيانه: بَل تَأتِيهِم بَغتَةً فَتَبهَتُهُم«3»، اي تحيّرهم و تدهشهم.

وَ اللّه ُ لا يَهدِي القَوم َ الظّالِمِين َ الي الحجّة، و خداي تعالي كافران را هدايت نكند به حجّت، يعني ايشان را مخذول كند، و الطافي كه در حق ّ مؤمنان كند با ايشان نكند. امّا از آن جا كه داند كه ايشان را لطف نباشد، و إمّا بر سبيل عقوبت- علي ما ذهب اليه ابو علي في اكثر المواضع.

خداي تعالي دگر باره ابراهيم را گفت: نمرود را دعوت كن و وعده ده«4» كه اگر ايمان آرد، ملك بر او رها كنم. گفت: من خداي ديگر را ندانم جز خويشتن«5».

ابراهيم بارسديگر«6» مراجعت كرد، نمرود گفت: من ندانم تا تو چه مي گويي«7»، اگر خداي تو را قوتي هست، گو لشكر بيار تا حرب كنيم، هر كه غالب آيد ملك او را باشد كه عادت ملوك اينكه باشد.

آنگه گفت: خداي تو را لشكر است! گفت: بلي، خداي مرا لشكرهاست.

گفت: اكنون برو و بگو«8» تا به سه روز لشكر جمع كند، تا من نيز لشكر جمع كنم و كالزار«9» كنيم، «فمن غلب سلب» ابراهيم گفت: بار خدايا؟ تو مي داني كه اينكه كافر چه مي گويد؟ خداي تعالي گفت: ما منش گذار.

آنگه نمرود لشكري عظيم جمع كرد و لشكرها«10» به صحرا بيرون برد«11»، و ابراهيم

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: ندارد. [.....]

(2). مج، وز، دب، فق، مب، مر: السّميفع.

(3). سوره انبيا (21) آيه 40.

(4). اساس با خطي متفاوت از متن: و با وي بگو، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(5). تب را.

(6). مب، مر: باري ديگر، ديگر نسخه بدلها: بار ديگر.

(7). تب تو.

(8). همه نسخه بدلها بجز تب

كه.

(9). همه نسخه بدلها: كارزار.

(10). همه نسخه بدلها: لشكرگاه

(11). تب: به صحرا زدند، ديگر نسخه بدلها: به صحرا بيرون زدند.

صفحه : 7

را گفت: لشكر من اينكه است، از لشكر خداي تو اثري نمي بينم. خداي تعالي وحي كرد به فريشته اي كه به سراشك«1» موكّل است. و به روايتي ديگر جبريل را گفت: از لشكرهاي من چه ضعيفتر داني! گفت: بار خدايا؟ تو عالمتري، و لكن من از سراشك ضعيفتر هيچ نمي دانم.

گفت: از ايشان كه را ضعيفتر داني! گفت: سراشكان فلان دريا را [347- ر]

. حق تعالي گفت: بگو آن فريشته را كه بر ايشان موكّل است كه يك در برگشاي«2» ايشان را«3»، او دري بر گشاد، از آن در چنداني«4» سراشك بيرون آمد كه آفتاب و روي آسمان بپوشيد. نمرود گفت: چرا امروز آفتاب بر نمي آيد! ابراهيم گفت: لشگر خداي من رها [نمي كند]

«5».

آنگاه آن سراشكان در ايشان افتادند و گوشت و خون ايشان بخوردند، [از آدميان]

«6» و چهارپايان الّا استخوان نماند، و نمرود همچونين«7» مي نگريد«8» و [ايشان]

«9» او را تعرّض نرسانيدند. ابراهيم گفت«10»: ايمان آري! گفت: نه، خداي تعالي بفرمود [سراشكي را]

«11» تا لب زيرين«12»، او بگشت«13»، [و آنگاه لب زبرين او بگشت«14»]

«15». او بخاريد، لبهاي او چنداني بياماهيد«16» كه از دهن او [دور]

«17» باز افتاد، آنگاه«18» سراشك«19» در بيني او رفت و به دماغ او رسيد و از دماغ او مي خورد تا آنگاه كه بزرگ شد چند موشي. او آن ساعت«20» ساكن شدي كه چيزي سنگي«21» بر سر او

-----------------------------------

(1). اساس در زير كلمه با خطي متفاوت از متن افزوده: پشه.

(2). دب: بر گشايد.

(3). اساس: كلمه زير وصّالي رفته و به صورت: «از آن» نو نويسي

شده است، با توجّه به مج تصحيح شد.

(4). تب، مب، مر: چندان. [.....]

(5). اساس: در حاشيه كاغذ زير وصالي رفته، با توجّه به تب افزوده شد، مج: نكنند، ديگر نسخه بدلها: نمي كنند.

(6)، 9، 11. اساس: در حاشيه كاغذ زير وصالي رفته، با توجّه به تب افزوده شد.

(7). مج، وز، فق، مر: همچنين، دب: همچون، مب: نمرود در ايشان همچنان.

(8). تب، مر: مي نگريست، مب، مي نگريستند.

(10). مر او را.

(12). تب: مب: زبرين.

(13). كذا: در اساس، مج، وز، ديگر نسخه بدلها: بگزيد.

(14). تب: بگزيدش، دب، مب: بگزيد، آج، لب: به گزيدن، ديگر نسخه بدلها: ندارد.

(15)، 17. اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد.

(16). آج، لب: بياماسيد.

(18). تب، مج، وز، دب، فق، مب، مر آن، لب يك.

(19). مر: سرشك.

(20). دب: ساعتي.

(21). مب: سنگين. [.....]

صفحه : 8

مي زدندي، و هر كس كه خواستي كه بر او كرامتي كند دستها بر هم نهادي و بر سر او زدي. خداي تعالي او را در اينكه عذاب چهار صد سال بداشت چنان كه چهار صد سالش در ملك داشته بود. آنگه هلاك شد و با عذاب خداي رفت. قوله: أَو كَالَّذِي مَرَّ عَلي قَريَةٍ، اينكه آيت عطف است بر معني آيت اوّل، و معني آيت اوّل آن است«1»: «ا رايت كالّذي حاج ّ ابراهيم في ربّه»، أَو كَالَّذِي مَرَّ عَلي قَريَةٍ، بر سبيل تعجّب مي فرمايد كه: هيچ چنان كسي ديدي كه با ابراهيم محاجّه«2» كرد، يا چنان كسي كه بر آن ده«3» گذر كرد.

و قولي ديگر آن است كه: «كاف» زيادت است، و تقدير آن است كه: الم تر الي الّذي حاج ّ ابراهيم في ربّه و الي الّذي مرّ [علي قرية]

«4»، و «كاف» تشبيه

زايد باشد در كلام عرب، نحو قوله: لَيس َ كَمِثلِه ِ شَي ءٌ«5».

و علما خلاف كردند در آن كه آن گذرنده كه بود! قتاده و ربيع و عكرمه و ناجية بن كعب و ضحّاك و سدّي و سليمان بن يربده و سالم الخواص ّ گفتند:

عزير بن شرحيا بود. و وهب منبّه و عبد اللّه بن عبيد بن عمر«6» گفتند: ارمياء بن جلقيا بود و او از سبط هارون بن عمران بود، و گفته [اند]

«7» او خضر است.

مجاهد گفت: مردي بود كافر شاك ّ در بعث. ضحّاك گفت: آن ده از جمله زمين مقدّسه«8» بود. إبن زيد گفت: آن زمين«9» بود كه خداي تعالي آنان را كه از خانه بيرون آمدند و از وبا مي گريختند، بر آن زمين هلاك كرد، و ايشان آنان بودند كه ذكر ايشان برفت في قوله: أَ لَم تَرَ إِلَي الَّذِين َ خَرَجُوا مِن دِيارِهِم وَ هُم أُلُوف ٌ حَذَرَ المَوت ِ«10».

كلبي گفت: ديري بود كه آن را سابر آباد گفتند«11». سدّي گفت: نام آن ده

-----------------------------------

(1). مب كه.

(2). اساس: حاجّه، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(3). تب: ديه.

(4). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(5). سوره شوري (42) آيه 11.

(6). تب: عبد اللّه بن زيد بن عمر.

(7). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.

(8). مب: مقدّس.

(9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: زميني.

(10). سوره بقره (2) آيه 243، تب الاية.

(11). تب: گفتندي.

صفحه : 9

سلماباد«1» بود. و گفته اند: دير هرقل بود، و گفته اند [347- پ]

«2»: ديهي بود كه آن را ده انگور خواندند بر دو فرسنگي بيت المقدّس.

وَ هِي َ خاوِيَةٌ عَلي عُرُوشِها، «واو» حال راست، اي ساقطة، يقال: خوي البيت يخوي خوي بالقصر

اذا سقط [و خوي]

«3» يخوي خواء اذا خلا علي عروشها، بر سقفهايش و بناهايش. واحدش عرش«4»، و عرب هر بناي را عرش خوانند، قال اللّه تعالي: وَ ما كانُوا يَعرِشُون َ«5»، اي يبنون. و «عريش» چفته باشد، و «عرش» سرير باشد في قوله: وَ لَها عَرش ٌ عَظِيم ٌ، و عرش عبارت باشد [از ملك و]

«6» استقامت كار، قال الشاعر- شعر:

رأوا عرشي تثلّم جانباه فلمّا ان تثلّم افردوني

قوله: خاوِيَةٌ عَلي عُرُوشِها، عبارت است از خراب آن جايگاه، يعني سقفها و ديوارها افتاده. اگر گويند: سقف بر زمين افتد، چگونه گفت كه: بر«7» سقف افتاد!

يك جواب آن است كه: سقف او فتاده«8» باشد اوّل، آنگه ديوارها بر سر آن افتاد«9». و جواز ديگر آن است كه: «علي» به معني «مع» است، اي مع عروشها، چنان كه«10» هو علي صغر سنّه، يقول الشعر و قال الشاعر«11»:

فلو سالت سارة الحي ّ سلمي علي ان قد تلون«12» بي زماني

قال َ أَنّي يُحيِي هذِه ِ اللّه ُ بَعدَ مَوتِها، اي كيف يحيي، چگونه زنده كند خداي اينان را پس مرگشان؟ اينكه بر سبيل تعجّب گفت نه بر سبيل شك ّ.

و سبب اينكه در روايت«13» محمّد بن اسحاق عن وهب آن بود كه: چون خداي

-----------------------------------

(1). تب: سليمانا باد.

(2). اساس كه، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد.

(3). اساس: در حاشيه زير وصالي رفته، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

(4). تب باشد. 5- سوره اعراف (7) آيه 137.

(6). سوره نمل (27) آيه 23.

(7). تب، وز: كه آن بر، دب، لب، فق، مب، مر: كه از، آج: كه از بر.

(8). تب: بيفتاده.

(9). تب: افتاده.

(10). تب گويند.

(11). تب: بقول الشاعر شعر.

(12). اساس:

تلوم، با توجّه به تب تصحيح شد.

(13). اساس: در رود اينكه آيه، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 10

تعالي ارميا را به پيغامبري بفرستاد، او را گفت: يا ارميا؟ من پيش از آن كه تو را آفريدم تو را برگزيدم، و پيش از آن كه تو را نگاشتم«1» تو را پاكيزه كردم، و پيش از آن كه بالغ شدي تو را پيغامبري دادم و تو را براي كاري عظيم اختيار كردم.

آنگاه به پادشاه بني اسرايل فرستاد، و نام او ناشية بن اموص بود تا او را مسدّد«2» كند و ترتيب كار او و اخبار غيب به وحي خداي«3» او را معلوم كند، بيامد و مدّتي بود.

بني اسرايل احداث بسيار كردند، و ارتكاب معاصي كردند، و حرامها«4» حلال«5» داشتند. خداي تعالي ارميا را گفت: بترسان اينكه قوم را و نعمتهاي من«6» ياد ده ايشان را و معاصي ايشان.

او گفت: من ندانم اگر تو مرا الهام ندهي، گفت: برو كه«7» تو را الهام دادم.

بيامد و خطبه اي بليغ كرد ايشان را، و در آن جا بگفت كه خداي تعالي مي گويد كه:

اگر توبه نكني و اصرار نمايي، طاغيي را بر شما مسلّط كنم كه در دل او رحمت نباشد«8» با لشكري مثل سواد اللّيل المظلم. ايشان امتناع كردند. خداي تعالي وحي كرد به ارميا كه: من بني اسرايل را به يافث هلاك خواهم كردن- و يافث اهل بابل بودند [348- ر]

من«9» اولاد يافث بن نوح.

ارميا بگريست و جزع كرد، خداي تعالي گفت: تو را خوش نمي آيد كه [من]

«10» ايشان را هلاك كنم. من ايشان را به دعاي تو هلاك كنم. ارميا دل خوش

گشت و پادشاه را گفت: خداي تعالي مرا وعده داد كه تا من دعا نكنم، بني اسرايل را هلاك نكند.

آنگه از پس آن سه سال ديگر بماندند الّا«11» معصيت و طغيان و فساد نيفزودند، و پيغامبر و پادشاه ايشان را وعظ مي كردند و سود نبود. خداي تعالي بخت نصّر

-----------------------------------

(1). اساس به صورت «بكاشتم» هم خوانده مي شود.

(2). آج، لب، مب، فق، مر: مدد.

(3). همه نسخه بدلها بي عيب.

(4). مب را. [.....]

(5). وز: حلالها.

(6). آج، لب، فق، مب، مر به.

(7). همه نسخه بدلها من.

(8). همه نسخه بدلها بجز مب بر شما.

(9). مج، دب، آج، لب، فق، مب، مر: از.

(10). اساس در حاشيه زير وصالي رفته، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(11). همه نسخه بدلها به.

صفحه : 11

را بر گماشت با [شش صد هزار]

«1» رايت تا آهنگ بيت المقدّس كرد.

خبر به پادشاه رسيد، ارميا را گفت: نه تو گفتي خداي تعالي [مرا]

«2» وعده داد كه تا من برايشان دعا نكنم«3». ايشان را هلاك نكند«4»؟ گفت: بلي، و من واثقم به وعده خداي تا لشكر«5» نزديك رسيد.

خداي تعالي فريشته اي را فرستاد به ارميا بر صورت مردي تا بيامد و گفت: اي رسول اللّه؟ از راهي دور آمده ام تا تو را مسأله اي پرسم. آنچه داني مرا فتوا كن در آن. گفت: بگو، گفت: تو را فتوا مي پرسم«6» در جماعتي كه زير دستان كسي باشند، و از آن خداوندگار بر ايشان همه نعمت بود، و ايشان به بدل نعمت و به جاي شكر، كفران كنند، و او را آزارند و فرمان او نكنند در صلاح خود، و هر چه«7» او كرامت بيش كند، ايشان كفران بيش كنند.

گفت: برو و بگو كه نعمت«8» باز مگير از ايشان، و با ايشان بساز تا خدايت مزد دهد.

برفت و روزي چند بايستاد و باز آمد و گفت: نعمت بيشتر كرد و ايشان طغيان بيشتر كردند. اكنون سزاوار چه باشند«9»! گفت: سزاوار هلاك و دمار. گفت: اكنون با من يار«10» باش، دعا كن برايشان تا خداي ايشان را«11» هلاك بر آرد. و در اينكه وقت بخت نصّر بنزديك بيت المقدّس رسيده بود با لشكري«12» از عدد ملخ بيشتر.

گفت: اينكه يك بار ديگر برو، باشد كه«13» بهتر شوند. اگر نيك نشوند، من برايشان دعا كنم. او برفت، بر سر روزي چند باز آمد، گفت: نعمت برايشان زيادت شد، و فساد ايشان به نعمت بيفزود، اكنون آنچه مرا وعده دادي از دعا برايشان وفا كن.

ارميا گفت: بار خدايا؟ اگر اينكه مرد راست مي گويد و اينان به اينكه صفتند و

-----------------------------------

(2- 1). اساس: زير وصالي رفته، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). تب خداي تعالي.

(4). تب ارميا.

(5). مج، وز، دب خداي.

(6). تب: تو را مي پرسم از روي فتوا.

(7). تب: هر چند.

(8). تب: برو و نعمت. [.....]

(9). تب: سزاي آن قوم چه باشد و سزاوار چيستند ارميا.

(10). تب: اكنون ياور.

(11). تب: خداي تعالي از ايشان.

(12). همه نسخه بدلها بجز تب، دب عظيم.

(13). تب: يك بار بگذار بود كه.

صفحه : 12

مستحق ّ هلاكند، هلاك بر آور«1» از ايشان. و اگر به خلاف اينكه است، ايشان را نگاه دار و هلاك مكن.

چون ارميا اينكه بگفت، آتشي از آسمان بيامد و جاي قربان از بيت المقدّس بسوخت، و نه در از درهاي او به زمين فرو شد. ارميا بيوفتاد و بي

هوش شد. چون در آمد«2» گفت: بار خدايا؟ نه مرا وعده دادي كه بي دعاي تو اينان را هلاك نكنم! هم آن فريشته آمد و گفت: خدايت [348- پ]

سلام مي كند و مي گويد: تا تو دعا نكردي، عذاب نفرستادم.

ارميا بدانست كه آن فريشته اي بوده است«3» از قبل خداي تعالي فرستاده«4» بر سبيل امتحان، و او آن دعا بر بني اسرايل«5» كرده است«6» و آن اخلاق و اوصاف در ايشان بوده است، و آن فريشته را راستگو«7» بود در«8» آنچه گفت.

ارميا برخاست و بيت المقدّس رها كرد و بگريخت، و بخت نصّر در افتاد«9» و بيت المقدّس خراب كرد و اهلش را كه بني اسرايل بودند به سه قسمت كرد: بهري«10» را بكشت و ثلثي را اسير كرد و ثلثي را رها كرد در شام تا در دست«11» او باشند. آنگه«12» بفرمود تا كودكان اينكه ثلث را كه اسير كرده بودند بياوردند«13»، صد هزار به عدد بر آمدند از ميان ملوك و امراي لشكر خود ببخشيد، هر پادشاهي را چهار برسيد. برخاست و

-----------------------------------

(1). تب: هلاك ايشان كن و دمار بر آور.

(2). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: چون با خود آمد.

(3). اساس: بودست/ بوده است، مج، وز: فرشته است.

(4). اساس: فرستاد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(5). اساس: در حاشيه زير وصالي رفته و كلمه به صورت «اهل بابل» دو باره نويسي شده، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6). اساس: كردست/ كرده است.

(7). مج، وز: راستيگر.

(8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: از.

(9). اساس: در حاشيه زير وصالي رفته و به صورت «بيامد» دو باره نويسي شده،

با توجّه به تب تصحيح شد. [.....]

(10). اساس: در حاشيه زير وصّالي رفته و به صورت «ثلثي» دو باره نويسي شده، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(11). مج، وز: از دست، تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: زير دست.

(12). اساس: در حاشيه زير وصّالي رفته و كلمه به صورت «پس» دو باره نويسي شده، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(13). مب: بر آوردند.

صفحه : 13

باز گشت و لشكر را فرمود به وقت بازگشتن كه: هر يكي سپري از خاك بر گيري و در بيت المقدّس اندازي. بكردند«1» تا كوهي عظيم پيدا شد آن جا از خاك.

چون ايشان باز گشتند ارميا بر خر نشست و روي به بيت المقدّس نهاد. پاره اي انگور داشت در سلّه اي و پاره اي عصير داشت. چون برسيد آن خرابي ديد و آن كشتگان را، گفت: أَنّي يُحيِي هذِه ِ اللّه ُ بَعدَ مَوتِها بر سبيل تعجّب، و آن جا فرود آمد و خر را ببست و چيزي كه داشت آن جا بنهاد. خواب بر او غلبه كرد و بخفت. خداي در خواب جان از او بستد و«2» او بمرد. آن جا صد سال مرده افگنده«3» بود، خداي تعالي او را از چشم مردمان پنهان كرد و گوشت او از سباع [زمين]

«4» نگاه داشت.

چون هفتاد سال بر آمد، خداي تعالي فرمود پادشاهي را از پادشاهان پارس تا بيامد و بيت المقدّس را آبادان كرد. او بيامد و هزار قهرمان را بر گماشت، هر قهرماني را سيصد هزار مرد كار كن زير دست«5» بودند تا در مدّت اندك بيت المقدس و شهرها و دهها«6» باز كردند نكوتر

از آن كه بود. و خداي تعالي بخت نصّر را هلاك كرد. و آنان كه از بني اسرايل مانده بودند، با بيت المقدّس آمدند و عمارت مي كردند در مدّت سي سال تا به از آن كه بود باز كردند.

چون صد سال از آن واقعه«7» و خواب ارميا بر آمد، خداي تعالي او را زنده كرد. او برخاست طلب خر كرد. خر«8» نديد، رسن مانده بود از او، و جز استخوانهاي سپيد«9» نمانده بود، و انگور و عصير او بر حال خود مانده بود. از آسمان آوار«10» آمد كه: اي

-----------------------------------

(1). تب: چنان كردند.

(2). اساس: با خطي متفاوت از متن نوشته «جان او قبض نمود»، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(3). مب: افتاده.

(4). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(5). مب او.

(6). تب، آج، لب، فق: ديهها، مب، مر: قريه ها.

(7). اساس: وقعه، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(8). آج را.

(9). مج، وز: استخانها سفيد، دب: استخوانهاي پوسيده سپيد شده، آج، لب، فق: استخوانهاي پوسيده سپيد، مب: استخوانهاي سپيد پاكيزه، مر: استخوانهاي سفيد پوسيده.

(10). اساس: در حاشيه زير وصّالي رفته و كلمه به صورت «ندا» دو باره نويسي شده، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

صفحه : 14

استخوانهاي پوسيده گشته و متفرّق شده مجتمع شوي. به فرمان خداي با هم آمدند، و آواز«1» آمد كه: اي گوشت؟ بر او پوشيده شو«2». پوشيده شد. گفت: پوست [349- ر]

بر سر او پوشيده شو. چنان شد، و خداي تعالي جان در او آفريد، برخاست [به فرمان خداي]

«3» و نهق«4» و بانگ كرد. اينكه

روايت وهب است.

فاما قول آنان كه گفتند: عزير بود، خبري است از موسي بن جعفر«5»- عليهما السّلام- كه گفت: در وقتي كه من از دشمنان مي گريختم و متنكّر مي رفتم، به بهري از دههاي«6» شام برسيدم. كوهي ديدم، و از آن دهها كه بر حوالي آن بود مردم بسيار بيرون مي آمدند«7» و بر آن كوه مي شدند.

من پرسيدم ايشان را كه: اينكه چه جاي است، و شما كجا مي روي! گفتند: در اينكه كوه غاري است، و در آن غار راهبي است ما را، سال تا سال يك بار«8» از آن جا بيرون آيد و [براي ما]

«9» چيزي گويد، و ما را مشكلي كه بايد«10» از او بپرسيم.

گفت: من نيز در ميان ايشان برفتم تا بر كوه شدم«11»، منبري بياوردند و بنهادند، و پيري را از ديري بيرون آوردند ابروها بر چشمها فرو افتاده و به عصابه ابروي او بر پيشاني او بستند، و او بر آن منبر نشست«12» و يك بار به آن قوم در نگريد، چشمش بر

-----------------------------------

(1). اساس: در حاشيه زير وصّالي رفته و به صورت «جمع شد ديگر ندا»، مج: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). مب، مر: شويد.

(9- 3). اساس: در حاشيه زير وصّالي رفته، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). همه نسخه بدلها بجز مب: نهيق.

(5). همه نسخه بدلها بجز مر: موسي جعفر، كه با توجّه به روال كتابت و ملاحظه قرينه در سطور بعدي بر اساس مرجّح مي نمايد.

(6). اساس: در حاشيه زير وصالي رفته و به صورت «به شهري از شهرهاي» نو نويسي شده است، با توجّه به تب تصحيح شد، دب، آج،

لب، فق، مب، مر: به شهري از دههاي.

(7). اساس: در حاشيه زير وصالي رفته و به صورت «آمده» نو نويسي شده است، با توجّه به تب و همه نسخه بدلها تصحيح شد.

(8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: يك زمان.

(10). همه نسخه بدلها: كه باشد.

(11). اساس به صورت «شديم» نو نويسي شده، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(12). همه نسخه بدلها: بنشست.

صفحه : 15

موسي جعفر افتاد، نوري ديد از فرق سر او تابان تا به عنان آسمان.

روي با او كرد«1» و گفت: يا هذا، اي مرد همانا تو غريبي در ميان اينكه قوم!

گفت: بلي.

گفت: از مايي يا بر مايي، منّا ام علينا! گفت:

لست منكم،

از شما نيستم.

گفت: همانا از امّت مرحومه اي! گفت: بلي، گفت: ا من علمائهم انت ام من جهالهم، از علماي«2» ايشاني يا از جاهلانش! گفت:

لست من جهّالهم

، از جاهلانشان«3» نيم.

گفت: أسئلك ام تسئلني«4»، من پرسم تو را يا «5» تو پرسي مرا! گفت:

ذاك اليك،

گفت: اختيار تو راست. گفت«6»: من پرسم، گفت:

سل عمّا بدا لك،

بپرس از آنچه خواهي.

راهب گفت: ما و شما مي گوييم در بهشت درختي است آن را طوبي گويند، ما مي گوييم: اصل آن در سراي عيسي است، و شما مي گويي: اصل آن در سراي محمّد است، و لكن در بهشت هيچ جاي و بقعه اي و خطّه اي نيست و الّا شاخي از آن درخت سر در آن جا دارد«7»، مثال آن در دنيا چيست!

گفت: مثال آن در دنيا آفتاب است، بامداد سر از مشرق خود بر آرد. چون به قطب فلك رسد، هيچ جاي و بقعه اي نباشد كه شاخي از شعاع او در آن جا نيفتد«8».

گفت: نكو گفتي.

مرا خبر

ده كه ما و شما مي گوييم كه: اهل بهشت او طعام و شراب بهشت مي خوردند، چندان كه بيش خورند زيادت باشد و نقصان نبود، مثال آن در دنيا چيست! گفت: مثال آن در دنيا كتاب خداست كه چندان كه خوانندگان

-----------------------------------

(1). تب: به موسي جعفر، مج، وز، دب: به او، آج، لب، فق، مب، مر: بدو.

(2). اساس: به صورت «عالمان» نو نويسي شده، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(3). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: جاهلان ايشان. [.....]

(4). دب، آج، لب، فق، مب، مر گفت.

(5). اساس، وز، تا، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6). تب: راهب گفت.

(7). تب، دب: آن جا آرد، آج، لب، فق: آن جا در آرد.

(8). تب: نه افتد.

صفحه : 16

مي خوانند و گويندگان در انواع علومش سخن مي گويند از قراءت و تفسير و تأويل و فقه [و كلام]

«1» و حدود و احكام و حلال و حرام سخن مي گويند«2» و بنمي رسد.

گفت: نكو گفتي. مرا خبر ده از آن كه ما و شما مي گوييم كه اهل بهشت طعام و شراب خورند و ايشان را بول و غايط نباشد [349- پ]

مثال آن در دنيا چيست!

گفت: جنين در شكم مادر كه طعام و شراب كه مادر خورد او از آن نصيب يابد و او را بول و غايط نباشد.

گفت: نكو گفتي و راست گفتي«3». خبر ده مرا«4» از كليد بهشت تا«5» از زر است يا از سيم يا از چيست! گفت: كليد بهشت نه از زر است و نه از سيم، كليد بهشت زبان بنده مؤمن است كه در دهن بگرداند و بگويد: لا اله الّا اللّه.

ترسا گفت: همه«6».

نكو گفتي و راست گفتي و لكن تو را مسأله اي پرسم«7» كه در او متحيّر فرو ماني.

گفت: اگر جواب گويم و صواب باشد ايمان آري و به دين ما در آيي! گفت: بلي.

و بر اينكه عهد كردند. گفت: بيار.

گفت: مرا خبر ده از آن دو برادر همشكم كه به«8» يك شب از مادر جدا شدند و به يك روز با پيش خداي شدند، و چون بمردند يكي را دويست سال بود و يكي را صد سال. گفت: ايشان عزر و عزير«9» بودند كه دو توأم«10» بودند در يك شكم، به يك شب بزادند و پنجاه سال با يكديگر بودند. پس از آن، يك روز عزير به بعضي دهها رفته بود، از آن جا مي آمد بر چهار پاي نشسته و پاره اي انگور و انجير در سلّه اي نهاده و

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر به غور آن و معني حقيقت آن.

(3). تب رهبان گفت، ديگر نسخه بدلها گفت.

(4). آج، لب، فق، مب: ما را.

(5). تب، آج: يا .

(6). اساس در حاشيه زير وصّالي رفته و به صورت «محمّد رسول اللّه» دو باره نويسي شده است، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(7). تب، دب، آج، لب، فق: مي پرسم.

(8). اساس در حاشيه زير وصّالي رفته و به صورت «كه با هم» دو باره نويسي شده است، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(9). مج، وز، دب، آج، لب، فق: عزير و عزر مب، مر: عزير و عزره. [.....]

(10). همه نسخه، بدلها: كه ايشان توأم.

صفحه : 17

پاره اي

شير و عصير در جاي«1» كرده، بر بعضي دهها بگذشت خداي تعالي اهل آن را هلاك كرده بود و ده«2» بيران«3» شده، بر سبيل تعجّب گفت: أَنّي يُحيِي هذِه ِ اللّه ُ بَعدَ مَوتِها، خداي تعالي فرمان داد تا از خر بيفتاد و بمرد و خر از دگر جانب بيفتاد و بمرد«4»، صد سال مرده در آن بيابان افگنده بودند و آن طعام و شراب نهاده بود«5» بر حال«6» خود كه هيچ گونه«7» متغيّر نشده بود.

چون صد سال بر آمد، خداي تعالي او را زنده كرد. جبرئيل«8» آمد و گفت: يا عزير؟ چند گاه است تا تو اينكه جايي! گفت: روزي يا پاره اي«9» از روزي. جبريل گفت: نه چنين است، صد سال است كه«10» تو اينكه جايي. اكنون از روي عبرت به طعام و شرابت نگر كه هيچ متغيّر نشده است و از روي تصديق«11» و مدّت مقام تو اينكه جا در خر نگر كه استخوانهايش«12» چگونه پوسيده شده است تا خداي تعالي او را پيش تو زنده كند و خداي چهار پاي او را زنده كرد تا او بر نشست و آنچه داشت بر گرفت و با ده«13» آمد و«14» با برادر پنجاه سال ديگر بماند. آنگه به يك بار«15» با پيش خداي شدند.

راهب گفت«16»: نكو گفتي و راست گفتي و من گواهي دهم كه خداي يكي [است]

«17» و محمّد بنده و رسول اوست و آن جماعت ايمان آوردند.

و بر قول آنان كه گفتند ارميا بود، گفتند: او خضر است، خداي تعالي او را زنده كرد و هنوز زنده است و او را در بيابانها و جايهاي دشت بينند، فهذا معني قوله:

فَأَماتَه ُ اللّه ُ مِائَةَ عام ٍ ثُم َّ

بَعَثَه ُ، پس زنده كرد او را. و «بعث» احيا باشد و تنبيه باشد از

-----------------------------------

(1). مب، مر: جايي.

(2). تب، مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر: ديه، مب: دهها.

(3). فق، مب: ويران.

(4). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر هر دو.

(5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: افكنده بودند.

(6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: جاي.

(7). همه نسخه بدلها: ندارد، كه بر متن مرجح مي نمايد.

(8). آج، فق: جبريل.

(9). تب: بعضي، ديگر نسخه بدلها: بهري.

(10). مر: تا.

(11). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر اينكه حديث 12. مج، وز، لب، استخانهاي او، مب: استخوانهاي او.

(13). تب: ديه. [.....]

(14). مج، وز: ندارد.

(15). همه نسخه بدلها: روز، كه بر متن مرجّح است.

(16). اساس: گويد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(17). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 18

خواب و فرستادن باشد، و اينكه جا احيا است به قرينه قوله: فَأَماتَه ُ اللّه ُ، و در سوره الكهف تنبيه است في قوله: ثُم َّ بَعَثناهُم لِنَعلَم َ أَي ُّ الحِزبَين ِ«1» به قرينه: فَضَرَبنا عَلَي آذانِهِم فِي الكَهف ِ سِنِين َ عَدَداً«2»، و به معني فرستادن في قوله: فَبَعَث َ اللّه ُ النَّبِيِّين َ مُبَشِّرِين َ وَ مُنذِرِين َ«3».

قال َ كَم لَبِثت َ، گفت او را چند مقام كردي اينكه جا، و ظاهر چنان است كه خداي گفت، و لكن بواسطه گفته باشد يا جبريل [350- ر]

باشد. بر قول آن [كس]

«4» كه گفت: پيغامبر بود يا فرشته اي باشد گماشته از قبل خداي تعالي.

كَم لَبِثت َ، «كم» استفهام است از عدد و محل ّ او نصب است به آن فعل كه از پس اوست، و عامل در او لا بدّ بايد«5» تا مؤخر بود براي آن

كه استفهام را صدر كلام باشد.

و ابو عمرو و حمزه و كسائي «لبت ّ» و «لبت ّ» به ادغام خوانند امّا للمجاورة و قرب مخرج الثّاء من التّاء، و امّا للقلب اولا ثم ّ الادغام. و «لبث» و «مكث» مقام [كردن]

«6» باشد، يقال: لبث يلبث لبثا و لباثا، جواب داد كه: لَبِثت ُ«7» أَو بَعض َ يَوم ٍ، يا بهري از روزي.

و گفته اند: «او» به معني «بل» است، كقوله: أَو يَزِيدُون َ«10»، و اينكه تعسّف به كار نيست براي آن كه خبر اوّل كه داد از ظن ّ خود داد كه گمان برد«11» كه روزي تمام است. آنگه خواست كه خبر را از آن ببرد كه مقطوع عليه باشد براي شكّي كه او را

-----------------------------------

(1). سوره كهف (18) آيه 12.

(2). آج، لب، فق ثم بعثناهم، سوره كهف (18) آيه 10.

(3). سوره بقره (2) آيه 213.

(6- 4). اساس: نو نويس است و ندارد: با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بود.

(7). اساس: زير وصالي رفته و به صورت «چون او گفت» نوشته شده، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: چاشت.

(9). اساس: به صورت نو نويس كلمه را «نگاه» ضبط كرده است، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(10). سوره صافّات (37) آيه 147.

(11). دب، آج، لب، فق، مب، مر: مي برد. [.....]

صفحه : 19

بود، گفت: أَو بَعض َ يَوم ٍ، پس اوليتر حمل او بود علي ظاهره. جواب داد او را آن پرسنده كه: بَل لَبِثت َ مِائَةَ عام ٍ، و «بل» براي اضراب باشد از اوّل، اعني عدول از كلام اوّل و«1» كلامي ديگر پس از آن

آغاز كردن. لَبِثت َ مِائَةَ عام ٍ«2»، صد سال است تا تو اينكه جايي. اكنون از روي اعتبار نظر كن: فَانظُر إِلي طَعامِك َ وَ شَرابِك َ، گفته اند: طعامش انجير بود، و گفته اند: انگور، و شرابش گفته اند عصير بود، و گفته اند: شير بود، و اينكه«3» چيزها سريع التّغيير باشد.

لَم يَتَسَنَّه، اي لم يتغيّر. حمزه و كسائي «لم يتسن ّ» خوانند بي «ها» در حال وصل. و هم چنين [في قوله]

«4»: فَبِهُداهُم ُ اقتَدِه«5»، بي «ها» در حال وصل، و باقي قرّاء به «ها» خوانند في حالتي الوصل و الوقف. و طلحة بن مصرّف در شاذّ خواند:

«لم يسّنّه»، به ادغام «تا» در «سين»، و گفت: در مصحف ابي ّ كعب چنين است، يعني گشت سالها آن را«6» بنگردانيده است.

آنان كه «ها» بيفگندند، گفتند: زيادت است. و اصل «يتسن ّ»، «يتسنّي» بوده است، « يا » براي جزم بيفتاده است آنگه در حال وقف «ها» استراحة از « يا » بدل كردند، و اينكه بر قول آن كس باشد كه «ها» در «سنة» زياده گويد، و گويد:

اصلها سنوة، و الجمع سنوات، و الفعل منه سانيت مساناة و تسنّيت تسنّيا، الّا آن است كه «واو» با « يا » گردانند در تفعل و تفاعل، كالتّداعي و التّنادي، براي آن كه « يا » خفيفتر از «واو» است.

ابو عمرو گفت: اصل او «تسنّن» است به دو «نون»، و آن تغيّر باشد من قوله:

مِن حَمَإٍ مَسنُون ٍ«7»، آنگه به بدل يك «نون»، « يا » بياوردند، كالتّظنّي، و اصله التّظنّن، قال الشّاعر:

-----------------------------------

(1). آج: به.

(2). اساس در حاشيه زير وصالي رفته و به صورت «از آن آوردن گفت» نو نويسي شده، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح

شد.

(3). همه نسخه بدلها: و آن.

(4). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(5). سوره انعام (6) آيه 90.

(6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: سالها بر آن.

(7). سوره حجر (15) آيه 33.

صفحه : 20

فهلّا اذ سمعت تجيب عنه و لم تمض الحكومة بالتّظنّي«1»

[و قال الحجّاج]

«2»:

قضي البازي اذا البازي كسر

اراد تقضض، تقول العرب: خرجنا نتلعي، و الاصل نتلعّع اذا خرجوا في اجتناء نبت ناعم يقال له اللعّاع، بپارسي هنجيمك«3» گويند آن را، و منه قوله تعالي: وَ قَد«4»وَ الَّذِين َ يَكنِزُون َ الذَّهَب َ وَ الفِضَّةَ وَ لا يُنفِقُونَها«10»فَانظُر إِلي طَعامِك َ، و هذا شرابك، بالرّفع [علي الابتداء و الخبر]

«13» لم يتسن ّ.

-----------------------------------

(2- 1). اساس: ندارد، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). تب: هنجميل، آج، لب، فق، مب، مر: هنجمك.

(4). مج، وز، دب، مر: لقد.

(12- 5). سوره شمس (91) آيه 10.

(6). تب سنهاء شجرة قديمه.

(7). اساس، وز، دب، آج، فق، مب، مر، تب او، با توجّه به نسخه لب و معني عبارت تصحيح شد.

(8). اساس: ندارد، از تب افزوده شد. [.....]

(9). همه نسخه بدلها: گويند.

(10). سوره توبه (9) آيه 34.

(11). اساس، تب، مج، دب، لب، مب، فق، مر: عقبناه، با توجّه به وز تصحيح شد.

(13). اساس، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد.

صفحه : 21

وَ انظُر إِلي حِمارِك َ، بهري«1» از علما گفتند: خر زنده بود همچنان كه خداي تعالي طعام و شراب از تغيّر«2» نگاه مي داشت خر را بسته همچنان بر جاي مي داشت تا آيتي باشد او را، و بر اينكه قول «عظام» نه استخوان«3» خر باشد، استخوان«4» بهري از آن مردگان باشد كه

آن جا بودند، و بر قولي استخوانهاي«5» پاي او، كه در تفسير چنان آمد كه: خداي تعالي نيمه تن او باز آفريد. [و نيمه تنش استخوان بود تا]

«6» او مي نگريد تا استخوانهاي«7» پايش با هم آمد، و گوشت و پوست بر او پوشيده شد، و جان در او آمد، و اينكه قول ضحّاك و قتاده و ربيع و إبن زيد است.

ابو عمرو«8» و إبن عامر«9» و حمزه و كسائي خواندند: الي حمارك به امالة، و بعضي علما گفتند: در آيت تقديم و تأخيري هست، و نظم آيت اينكه است كه: فانظر الي طعامك و شرابك و لنجعلك آية للنّاس و انظر الي حمارك.

و بهري دگر گفتند نظم آيت چنين است: فانظر الي طعامك و شرابك لم يتسن ّ«10» و انظر الي حمارك و انظر الي العظام كيف ننشزها ثم ّ نكسوها لحما و لنجعلك آية للنّاس. و به اينكه تعسّف حاجت نيست، چه ضرورتي نيست از فساد معني و عدم استقامت او تا حاجت باشد به اينكه تقديم و تأخير.

وَ انظُر إِلَي العِظام ِ«11»، بيشتر مفسّران گفتند مراد آن است كه: الي عظام حمارك، و «الف» و «لا» به جاي اضافه بداشت. [چنان كه]

«12» مثالش«13» برفت پيش از اينكه، و اينكه قول بيشتر مفسّران است.

كَيف َ نُنشِزُها، إبن عامر و حمزه و كسائي و خلف خوانند: بضم ّ النّون و الزآء«14» و

-----------------------------------

(1). مب: بعضي.

(2). مب: تغيير.

(4- 3). مج، وز: استخان.

(7- 5). مج، وز: استخانهاي.

(6). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(8). همه نسخه بدلها بجز تب: ابو عمر.

(9). همه نسخه بدلها بجز تب: ابو عامر.

(10). آج، لب، فق: لم يتسنّه.

(11). اساس: طعام، با توجّه به

تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(12). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

(13). اساس: بيانش، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(14). اساس: بالزاء، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 22

كسر الشّين، و اينكه روايت ابو العاليه است عن زيد بن ثابت و روايت معاوية بن قرّة عن عبد اللّه بن العبّاس، انّه قال: انها زاء فزوّها، اي اقراها بالزّاء، و الانشاز الرّفع، اي كيف نرفعها و نزعجها، يقال: انشزته فنشز، اي رفعته فارتفع، و منه نشوز المراة علي زوجها. و نشز الغلام اذا ارتفع، در اينكه استخوانها نگر كه ما چگونه از زمين بر داريم و بر يكدگر نشانيم.

عبد اللّه عبّاس و سدّي گفتند: «نخرجها»، بيرون آريم آن را. كسائي گفت:

ننبتها و نعظمها، برويانيم آن را و بزرگ گردانيم. نافع و إبن كثير و ابو عمرو و يعقوب خوانند، و در شاذّ قتاده و عطا و ايّوب: ننشرها بالرّاء و كسر الشّين و ضم النّون، اي نحييها، كه چگونه زنده كنيم آن را، يقال: انشر اللّه الموتي نشرا، فنشرواهم نشورا، قال اللّه تعالي: ثُم َّ إِذا شاءَ أَنشَرَه ُ«1» و قال تعالي: كَذلِك َ النُّشُورُ«2»، و قال حارثة بن بدر الغداني ّ:

فأنشر موتيها و اقسط بينها فبان و قد ثابت اليها عقولها

و قال الاعشي في «نشر» لازما [351- ر]

:

حتّي يقول النّاس ممّا راوا يا عجبا للميّت النّاشرو بعضي اهل لغت گفتند: «نشر» هم لازم است و هم متعدّي، يقال: نشر«3» اللّه الموتي نشرا فنشروا نشورا، كالرّجع و الرّجوع. و النشر ضدّ الطّي. و در شاذّ نخعي [بر اينكه لغت]

«4» خواند: «ننشرها»

بفتح النّون و ضم ّ الشّين.

ثُم َّ نَكسُوها لَحماً، آنگه گوشت بر او پوشيم«5». و جامه را از اينكه جا كسوت گويند«6» كه تن باز پوشد. «لحما»، نصب بر تمييز باشد، و شايد كه مفعول دوم«7» بود، چه «كسوته» به معني البسته باشد، [و آن را دو مفعول]

«8» بايد.

-----------------------------------

(1). سوره عبس (80) آيه 22.

(2). سوره ملائكه (35) آيه 9.

(3). آج، لب، فق، مب، مر لهم.

(4). اساس، مب: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(5). وز، آج، لب، فق، مب، مر: پوشم.

(6). اساس خوانند، با توجّه به تب و اتّفاق نسخه بدلها تصحيح شد.

(7). آج، لب، فق، مب، مر: دويم.

(8). اساس: زير وصّالي رفته، تب ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 23

امّا «لام» في قوله: وَ لِنَجعَلَك َ آيَةً لِلنّاس ِ، فرّاء گفت: تعلّق دارد به اضمار فعلي از پس او، و تقدير [آن است]

«1»: و لنجعلك اية للنّاس فعلنا ذلك.

بهري دگر گفتند: «واو» زايد است، آيَةً لِلنّاس ِ، [اي دلالة]

«2» و عبرة، تا دليل باشد بر آن كه پس [از]

«3» مرگ بعث و نشور خواهد بودن، و «لام»«4» تعلّق به «بعثه» دارد في قوله: ثُم َّ بَعَثَه ُ [اي بعثه]

«5» لنجعلك و«6» حالك اية للنّاس و در آيت دلالت است علي صحّة الرجعة و فساد قول من انكرها مستبعدا. [دگر في]

«7» قوله تعالي:

فَانظُر إِلي طَعامِك َ وَ شَرابِك َ لَم يَتَسَنَّه، خداي تعالي در نگاهداشت طعام و شرابي سريع التّغير«8» به حسب اجراي عادت براي حكمت و مصلحتي را حرق عادت كرد، و آن طعام و شراب از تغيّر«9» نگاه داشت، نشايد كه شخصي را كه [صلاح]

«10» جهاني به او منوط است، سالي چند

بخلاف عادت عمر ابناء وقت او بدارد كه پير نشود و بي قوّت نگردد.

دگر بر قول آنان كه گفتند از قتاده و ضحّاك و ربيع و إبن زيد كه: خر زنده بود، ايشان روايت مي كنند، و تو روا مي داري كه خري در بياباني بر بالين مرده صد سال زنده بماند«11» بسته كه آب نخورد و گياه و علف نخورد«12» اينكه را منكر نه اي، اگر گويند: خداي تعالي شخصي را در جهان زنده مي دارد كه طعام و شراب خورد و بيايد و بشود، آنت منكر آيد و منكر شوي آن را؟ اينكه به صحّت در مقدور و حكمت نزديكتر از آن است- لو لا العناد.

ضحّاك و ديگر مفسّران گفتند: چون خداي تعالي او را زنده كرد، او برخاست«13» و بر خر نشست و باده آمد برنا و سياه موي، و فرزندان«14» و فرزند زادگان او پير و كهل شده بودند.

-----------------------------------

(10- 7- 5- 3- 2- 1). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). مج، وز، دب، لب، فق، مب، مر: لا.

(6). اساس: في، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(8). مج، مر: التّغيير. [.....]

(9). آج، لب، مب: تغيير.

(11). اساس: سال بي آب و علف، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(12). اساس: نيابد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(13). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بر خواست.

(14). همه نسخه بدلها بجز تب او.

صفحه : 24

عبد اللّه عبّاس و مقاتل گفتند: چون عزير با ده«1» آمد، نهاد ده«2» و محلّت از آن بگشته بود، بروهم بيامد و به در سراي خود آمد و

در بزد. ايشان را كنيزكي بود كه آن روز كه عزير برفت«3» بيست ساله بود، و چون«4» باز آمد صد و بيست ساله شده بود، و مقعد و نابينا شده. او را آواز داد. [او]

«5» گفت: كيست كه در مي زند! او گفت: اينكه سراي عزير است! گفت: آري و بگريست، و گفت: اي مرد؟ تو چه كسي كه عزير را مي شناسي! كه صد سال است تا عزير مفقود شده است، و كس نام او نبرد.

گفت: من عزيرم.

عجوز گفت: اي سبحان اللّه؟ عزير صد سال است تا مفقود است و كس از او خبر ندارد. عزير گفت: همچنين است. خداي تعالي صد سال مرا بميرانيد و اكنون زنده كرد.

آن«6» كنيزك گفت: اينكه را علامتي باشد«7»، گفت؟ و آن«8» چيست! گفت«9»:

عزير مردي مستجاب الدّعوه بود، اصحاب امراض و بلايا«10» را دعا كردي، خداي تعالي به دعاي او ايشان را شفا دادي. اگر تو عزيري، دعا كن تا خداي تعالي چشم من باز دهد«11» تا من تو را ببينم، كه من عزير را نيك شناسم [351- ر]

.

عزير دعا كرد و دست بر«12» چشم او ماليد، چشمش درست شد و دست او گرفت و گفت: قومي باذن اللّه، برخيز به فرمان خداي. پايش درست«13» شد، برخاست«14» و به رفتن آمد. در او نگريد، گفت: گواهي دهم كه تو عزيري. آنگه برخاست«15» و به محافل بني اسرايل آمد، و ر آن محفل پسري از آن عزير بود صد و هيژده«16» ساله پير و ضعيف شده، و او را فرزندان بودند پير شده. [آن كنيزك]

«17» آواز داد و گفت: يا قوم؟

-----------------------------------

(2- 1). تب: ديه.

(3). تب آن كنيزك.

(7- 4). تب عزير.

(17- 5).

اساس: ندارد، با توجّه به تب افزوده شد.

(6). تب: اينكه.

(8). تب علامت.

(9). تب: كنيزك گفت.

(10). تب علامت.

(11). همه نسخه بدلها بجز تب: چشم با من دهد. [.....]

(12). اساس: در، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(13). اساس: روان، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(14). دب، آج، لب، فق، مب، مر: برخواست.

(15). دب، لب، مب، مر: برخواست.

(16). همه نسخه بدلها: هژده.

صفحه : 25

خبر داري كه عزير باز آمده است! گفتند: برو محال مگو، عزير صد سال است تا«1» مفقود است و كس از او هيچ نشان نديد«2»، گفت: من فلانه ام، پرستار او نابينا و مقعد شده، به دعاي او مرا خداي تعالي عافيت داد، و او مي گويد: مرا خداي تعالي صد سال بميرانيد، و اكنون زنده كرد مرا. مردم برخاستند و به ديدن عزير آمدند.

پسرش گفت: عزير را خالي بود بر ميان دو كتف چون ستاره درفشان«3»، بيامد و او را گفت: ميان كتف مرا بنماي. او جامه برداشت، آن خال پيدا شد و از آن خال آن حال پيدا شد- فرب ّ«4» خال يدل ّ علي حال- او را«5» ميان كتف بود در«6» زير جامه، و اينكه«7» را بر روي«8» راست باشد ناپوشيده به جامه، علي خدّه الايمن خال ...، كانه كَوكَب ٌ دُرِّي ٌّ«9».

سدّي و كلبي گفتند: عزير با خانه خود آمد و بخت نصّر توريت بسوخته بود [و نسخه هايي كه آن جا بود]

«10» كس نداشت و ندانست، خداي تعالي فريشته اي را فرستاد با انايي«11» آبي«12» در او كرده و گفت: از اينكه آب بخور. او«13» آب باز خورد، توريت او را حفظ شد، و خداي تعالي آن به معجز او

كرد و او را به بني اسرايل فرستاد. او بيامد و دعوي پيغامبري كرد«14»، گفتند: چه معجز«15» داري! گفت: توريت من ظهر القلب خوانم، و مي خواند. پيري بود، گفت: پدر مرا رزي هست، مرا

-----------------------------------

(1). اساس: كه، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). تب و هيچ خبر نشنيد كنيزك.

(3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: درخشان.

(4). مج، وز، دب، آج، لب، مب: فو رب.

(5). آج خال.

(6). اساس: و، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(7). تب، بالاي كلمه افزوده است: يعني به صاحب الامر عليه و علي آبائه المعصومين افضل التّحيّة و السّلام، مج، وز در حاشيه افزوده اند: اشارة الي المهدي، آج، در حاشيه دارد: را و اينكه اشاره به رسول صلي اللّه عليه و آله است.

(8). مب: ابروي، مر: برابر روي.

(9). سوره نور (24) آيه 35. [.....]

(10). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(11). دب، آج، لب، فق، اناي.

(12). دب: آب.

(13). مب: مر از آن.

(14). تب، لب، فق، مب، مر: به پيغمبري دعوي كرد.

(15). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب: معجزه.

صفحه : 26

وصيّت كرده«1» است كه در آن جا خنبي«2» در زير خاك كرده است«3» نسخه اي از توريت«4» در آن جا نهاده است«5». برفتند و باز كردند و برگرفتند و به آن كه عزير مي خواند مقابل«6» كردند، حرفي كما بيش«7» نبود، به او ايمان آوردند و او را باور داشتند، و هيچ كس پيش از عزير توريت از بر نخواند، گفتند: جهودان را اينكه شبهه شد، و گفتند: اينكه اختصاص كه او«8» را هست بيش از پيغامبري است، بايد كه«9» اينكه پسر

خداي باشد- تعالي علوّا كبيرا- چنان كه خداي تعالي از ايشان حكايت كرد في قوله: وَ قالَت ِ اليَهُودُ عُزَيرٌ ابن ُ اللّه ِ«10»، و قصّه اينكه در سورة التّوبه بيايد- ان شاء اللّه تعالي. فَلَمّا تَبَيَّن َ لَه ُ، چون پيدا شد او را و به عيان بديد«11»، و به يقين بدانست«12»، معني آن است كه: [آنچه]

«13» به دليل شناخت به ضرورت بديد، گفت: أَعلَم ُ أَن َّ اللّه َ عَلي كُل ِّ شَي ءٍ قَدِيرٌ، مي دانم كه خداي بر همه چيزي قادر است.

جمله قرّاء خوانند«14»: «اعلم» به فتح «الف» و قطع او و [به]

«15» ضم ّ «ميم» بر خبر، مگر حمزه و كسائي كه ايشان خوانند: «قال اعلم» به «الف» وصل و سكون «ميم» بر امر، و در شاذّ عبد اللّه عباس و ابو رجاء العطاردي ّ هم چنين خواندند«16».

وهب منبّه گفت: در بهشت هيچ سگ نخواهد بودن و هيچ خر مگر سگ

-----------------------------------

(1). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: هست بر او وصيّت كرد.

(2). اساس: كلمه نو نويس است و به صورت «آن رز صندوقي» نوشته شده، با توجّه به تب تصحيح شد، ديگر نسخه بدلها: آن جا خمي.

(3). اساس: كرده اند، تب: خنبي است در زير خاك، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(4). تب: نسخت توريت.

(5). اساس: كرده اند، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6). تب، مب، مر: مقابله.

(7). تب، كم و بيش، مج: كم بيش، مر: بيش و كم.

(8). همه نسخه بدلها: اينكه. [.....]

(9). تب، مج، وز، تا.

(10). سوره توبه (9) آيه 30.

(11). همه نسخه بدلها بجز تب: بديدند.

(12). مب: بدانستند.

(15- 13). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(14). همه

نسخه بدلها بجز تب: خواندند.

(16). تب: هم اينكه خوانند، مج، وز، دب، آج، لب، فق: هم اينكه خواند، مب: هم اينكه خواندند.

صفحه : 27

اصحاب الكهف، و خر عزير كه خداي تعالي او را با عزير بميراند و زنده كرد.

قوله: وَ إِذ قال َ إِبراهِيم ُ رَب ِّ أَرِنِي كَيف َ تُحي ِ المَوتي- الآيه بدان كه علما چند وجه گفتند در سبب [352- ر]

سؤال ابراهيم- عليه السلام- از خداي تعالي احياي موتي: حسن بصري و قتاده و عطاء خراساني و ضحّاك و [إبن جريج]

گفتند: سبب آن بود كه ابراهيم- عليه السلام- بگذشت به مرده اي از جمله دواب ّ، بعضي از او در دريا بود و بعضي بر خشك، آنچه در آب بود حيوان بحر از او مي خوردند، و آنچه بر خشك بود«1» حيوان بر از او مي خوردند. چون سباع برفتند [ي]

«2» مرغان هوا از او مي خوردند [ي]

«3». ابراهيم- عليه السلام- گفت: بار خدايا؟ من دانم كه تو قادري بر آن كه اينكه را از شكم اينكه جانوران [پراگنده]

«4» جمع كني [و زنده كني]

«5» و لكن مي خواهم تا معاينه ببينم آنچه به دليل مي دانم، خداي تعالي او را بر سبيل تقرير گفت: أَ وَ لَم تُؤمِن، [ايمان نداري]

«6» به احياي موتي! با آن كه دانست كه«7» او ايمان دارد، و لكن براي تقرير [گفت]

«8» تا او بگويد «بلي»، گفت«9»: بلي ايمان دارم«10»، و لكن«11» تا دلم ساكن شود، يعني آنچه به دليل مي دانم بر وجهي كه شك ّ و شبهه را در او محال است به معاينه ببينم و به ضرورت«12» بدانم تا علمم چنان شود كه«13» شبهه را در او مجال نباشد.

إبن زيد گفت: ماهيي بود بزرگ مرده«14»، نيمه اي در

دريا و نيمه اي بر خشك، و دواب ّ برّ و بحر از او مي خوردند. ابليس ابراهيم را وسواس كرد«15»- استبعاد اعادة ذلك حيّا«16». ابليس گفت او را«17»: چگونه باشد اينكه را جمع كردن از بطون سباع و حواصل

-----------------------------------

(1). تب: آنچه در خشك، مج، وز، آج، لب، فق: آن كه در بر بود، دب: آن كه در بر بودند. (8- 6- 5- 4- 3- 2). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(7). مب به.

(9). آج، فق: او گفت.

(10). مج: آوردم.

(11). اساس اليطمئن ّ قلبي، با توجّه به تب و ضبط همه نسخه بدلها حذف شد.

(12). اساس: صوره، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(13). همه نسخه بدلها: چنان شود علمم كه.

(14). همه نسخه بدلها: كه مرده بود.

(15). مج: وسوسه كرد.

(16). اساس: حيّه، با توجّه به تب تصحيح شد.

(17). همه نسخه بدلها بجز مب كه.

صفحه : 28

طيور و شكمهاي دواب ّ بحر! ابراهيم سؤال كرد، گفتند او را: أَ وَ لَم تُؤمِن قال َ بَلي وَ لكِن لِيَطمَئِن َّ قَلبِي من وسوسة ابليس.

بعضي دگر گفتند: چون ابراهيم- عليه السلام- با نمرود مناظره كرد و گفت:

خداي من احياء و اماتت كند، او گفت: من نيز احياء و اماتت كنم- چنان كه شرح آن برفت«1». ابراهيم گفت: من نه اينكه خواستم كه«2» زنده اي را بكشي و زنده اي را رها كني، من آن خواستم كه خداي من مرده بي حيات را حيات دهد و زنده كند، و زنده را جان بر دارد بي مماسّه. نمرود گفت: تو ديده اي كه خداي تو مرده زنده كرده است! او نتوانست گفتن كه آري، كه نديده بود و نخواست كه

گويد نه، عدول كرد از آن دليل به دليلي ديگر، پس از آن گفت: رَب ِّ أَرِنِي كَيف َ تُحي ِ المَوتي، بار خدايا؟ مرا باز نماي كه مرده چگونه زنده كني! خداي تعالي گفت: أَ وَ لَم تُؤمِن، گفت: بلي«3» و لكن تا دلم ساكن شود. اگر پس از اينكه مرا با كسي مناظره باشد، و مرا گويد: تو ديده اي«4» معاينه كه خداي تو مرده زنده كرده است! من به طمأنينه بتوانم گفتن كه: آري، و دلم به آن ساكن باشد.

بعضي دگر گفتند نمرود او را گفت: اگر خداي تو مرده زنده نكند- چنان كه تو گفتي و دعوي كردي- من تو را بكشم، او از خداي درخواست احياء موتي. خداي او را گفت: أَ وَ لَم تُؤمِن، [او]

«5» گفت: بَلي [وَ لكِن لِيَطمَئِن َّ قَلبِي من خوف القتل]

«6»، و لكن تا دلم«7» ساكن شود از خوف قتل، و اينكه قول محمّد بن اسحاق بن يسار است.

عبد اللّه عباس و سعيد جبير و سدّي گفتند: سبب آن بود كه خداي تعالي چون خواست كه ابراهيم را بخليل«8» خود گيرد، ملك الموت را فرستاد به او تا او را بشارت دهد به خلّت. ملك الموت بيامد و در سراي ابراهيم شد و ابراهيم حاضر نبود، و او مردي غيور بود. چون ابراهيم باز آمد، مردي را ديد در سراي خود. آهنگ او كرد [352- پ]

و او را گفت تو از كجا در اينكه سرا آمده اي بي دستوري خداوند سراي!

-----------------------------------

(1). تب: رفته است.

(2). مب تو.

(3). همه نسخه بدلها: قال َ بَلي وَ لكِن لِيَطمَئِن َّ قَلبِي

(4). فق: مب، مر: ديدي.

(6- 5). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها

افزوده شد.

(7). مج، وز، دب، فق، مر: دل من.

(8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: خليل.

صفحه : 29

ملك الموت گفت: مرا خداوند اينكه«1» سراي فرستاد اينكه جا. او بدانست كه ملك الموت است، گفت: تو ملك الموتي! گفت: آري«2». گفت: براي چه آمده اي!

گفت: آمده ام تا تو را بشارت دهم به خلّت كه خداي تعالي تو را بدوست خود خواهد گرفتن«3». ابراهيم گفت: كي! گفت: آنگه كه تو«4» دعا كني به دعاي تو مرده زنده كند. ابراهيم- عليه السلام- مدّتي صبر كرد. آنگه خواست تا بداند كه وقت آن وعده هست«5»، گفت: رَب ِّ أَرِنِي كَيف َ تُحي ِ المَوتي قال َ أَ وَ لَم تُؤمِن قال َ بَلي وَ لكِن لِيَطمَئِن َّ قَلبِي بالخلّة، و لكن تا دلم بيارامد و ساكن شود به آن كه تو مرا خليل خود گرفتي.

بعضي دگر گفتند: خداي تعالي وحي كرد به ابراهيم كه:

اني متخذ في الارض خليلا

، من در زمين دوستي خواهم گرفتن. ابراهيم عليه السلام گفت: بار خدايا؟ آن دوست تو را علامت چه باشد! گفت: آن كه بر دست او احياء موتي كنم.

چون مدّتي بر آمد، ابراهيم- عليه السلام- خواست تا بداند كه او آن خليل هست يا نه«6». گفت: رَب ِّ أَرِنِي كَيف َ تُحي ِ المَوتي قال َ أَ وَ لَم تُؤمِن قال َ بَلي وَ لكِن لِيَطمَئِن َّ قَلبِي بانّي خليلك.

ابو ابراهيم المزني را پرسيدند از اينكه آيت و از خبري كه در اينكه آيت«7». ابو هريره روايت كرد از رسول- عليه السلام- كه:

نحن احق بالشك من ابراهيم،

گفت: امّا خبر را تأويل آن است كه، ابراهيم- عليه السلام- شاك ّ بود در آن كه خداي تعالي اجابت دعاي او كند يا نه؟ پس رسول- عليه السلام- گفت:

ما اوليتريم به شك ّ از ابراهيم، يعني در آن كه خداي تعالي دعاهاي ما به همه حال اجابت كند يا نه. و امّا تأويل آيت آن است كه: حن ّ الخليل الي صنع خليله و لم يتّهمه، خليل را حنين و تا سه

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: ندارد.

(2). تب: ندارد، ديگر نسخه بدلها: بلي. [.....]

(3). اساس: خواهد گرفت، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(4). تب، مج، وز، دب، آج، لب، فق: كه چون، مب، مر: ندارد.

(5). اساس كه كلمه نو نويس است: رسيده، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر: نيست.

(7). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر است.

صفحه : 30

خواست«1» به صنع خليل خود گفت: آرزوست مرا كه از روي دل دوستي بعضي صنعهاي تو كه نديده ام عيان ببينم، نه آن كه او را در گفت متّهم داشت و آن كه خداي او را گفت: أَ وَ لَم تُؤمِن، نه تو ايمان داري! اينكه گواهي است كه بر ايمان او داد، چنان كه شاعر گفت آن ممدوحان خود را:

الستم خير من ركب المطايا و اندي العالمين بطون راح

مراد آن است كه: انتم كذالك، قال: بلي، و لكن ليطمئن قلبي بالعلم الضّروري ّ او بالخلّة او من خوف القتل، تا دل من ساكن شود به علم ضروري، يا به خلّت، يا به امان او قتل- چنان كه گفته شد.

قال َ فَخُذ أَربَعَةً مِن َ الطَّيرِ، خداي تعالي او را گفت: چهار مرغ [را]

«2» بگير.

مفسران خلاف كردند در آن مرغان. عبد اللّه عبّاس گفت: طاووس بود و كركس و كلاغ و خروه«3». مجاهد و عطاء بن

يسار و إبن جريج گفتند: كلاغ بود و خروه و طاووس و كبوتر. ابو هريره گفت: طاووس بود و خروه و كبوتر و مرغي كه آن را غرنوق«4» گويند. عطاء خراساني گفت: خداي تعالي وحي كرد به او كه چهار مرغ بگير: بطّي سبز«5» و كلاغي سياه و كبوتري سپيد و خروهي«6» صرخ«7».

اهل اشارت گفتند: اختصاص اينكه مرغان از آن بود كه طاووس مرغي با زينت«8» است، و كلاغ مرغي حريص است، و خروه«9» شهواني است، و كركس دراز عمر است، و كبوتر الوف است.

گفتند: اينكه چهار مرغ را بگير با اينكه چهار معني و ايشان را بكش، و به كشتن ايشان اينكه چهار معني خود را«10» بكش، كركس را بكش [353- ر]

و طمع«11» از طول عمر

-----------------------------------

(1). كذا: در اساس، تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر، مج، وز: خاست.

(2). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(9- 3). آج: خروس.

(4). اساس، تب، مج، وز، دب، لب، فق، مر: فرنوق، مب: ندارد، با توجّه به آج و ضبط لغت تصحيح شد.

(5). اساس: بطي السير، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6). آج، لب، مر: خروسي، فق: خروس.

(7). همه نسخه بدلها: سرخ.

(8). مب، مر: نازنين.

(10). تب: چهار معني را در خود. [.....]

(11). وز، مب را.

صفحه : 31

برگير، و طاووس را بكش و طمع از زينت دنيا ببر، و كلاغ را بكش و گلوي حرص ببر، و خروه«1» را بكش و مرغ شهوت را پر و بال بشكن، و كبوتر را بكش و الف از همه جهان بگسل. چون اينكه مرغان كه موصوفند هر يكي به چيزي از اينكه

معاني- و در هر يكي يك معني است- كشتن را شايند«2»، تو كه«3» اينكه همه معاني در تو جمع شده است«4» بل بيشتر، پس تو چه چيز را شايي«5»؟ جمله خصال ناپسنديده اينكه مرغان در تو است، پس تو از وجهي هر چهار مرغي، و از روي ديگر كه به كار ايشان باز نيايي و به جاي ايشان بنشايي و به رنج ايشان بنپايي«6»، هيچ مرغي نه اي تو، بو العجب«7» مرغي كه زينت طاووست نيست، و لكن رعونت او داري. جدّ كلاغت نيست، و لكن حرص بيش از او داري. غيرت خروهت«8» نيست، و لكن شهوت چنو داري. منظر طاووس نداري و مخبر عنقايت«9» نيست، لحني چون لحن بلبل نداري، و همّتي چو همّت باز نداري، و قوّتي چو قوّت عقاب نداري، آخر تو چه مرغي و تو را با چه خورند«10»! از روي«11» رنگ ابو براقشي، هر زمان به لوني دگر مي نمايي:

كأبي براقش كل ّ لو ن لونه يتخيّل

و در«12» جاي تخيّل اخيلي، و زغرا [بت در]

«13» ناهمواري غرابي، اگر او غراب البين است تو غراب الحيني، پس تو غرابي غريبي، حكم تو در ميان مرغان عجيب است، و حديث تو در ميان ايشان غريب است، پس تو را از كدامان شمارند و در عداد

-----------------------------------

(1). آج: خروس.

(2). همه نسخه بدلها بجز مج، وز: شايد.

(3). دب، لب، فق: ز تو كه، آج، مب، مر: از تو كه.

(4). اساس: كلمه در حاشيه زير وصّالي رفته و به صورت «حاصلست» نو نويسي شده، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(5). تب: شناسي.

(6). اساس: بنه پايي/ بنپايي.

(7). اساس: هيچ مرغ به زينت طاووس نيست،

با توجّه به تب تصحيح شد.

(8). آج، مب، خروست.

(9). اساس: عقابت، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد، ديگر نسخه بدلها: عنقات.

(10). كذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعراني (2/ 353): خرند.

(11). اساس: از- ر، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(12). اساس: وز، با توجّه به تب تصحيح شد.

(13). اساس: ندارد با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

صفحه : 32

كدامان آرند؟ چون هيچ نه اي، و از اينكه همه در هيچ نه اي«1»:

سيمرغ نه اي كه بي تو نام تو برند طاووس نه اي كه با تو در تو نگرند

بلبل نه كه بر نواي تو«2» جامه درند آخر تو«3» چه مرغي و تو را با چه خورند

در روزگار سليمان- عليه السلام- مردي«4» در بازار مرغكي خريد كه آن را«5» هزار دستان گويند. اگر او را در نوا هزار دستان است، تو را در هوا هزار دستان بيش است«6»، او را در نوا و تو را در بي نوايي. آن [مردآن]

«7» مرغك را به خانه برد و آنچه شرط او بود از قفص«8» و جاي«9» آب و علف«10» بساخت و با آواز او مستأنس مي بود.

يك روز مرغكي بيامد هم از جنس او«11» بر قفص«12» او نشست و چيزي به قفص«13» او فرو گفت. آن مرغك نيز بانگ نكرد. مرد آن قفص«14» برگرفت و پيش سليمان آورد، گفت: يا رسول اللّه؟ اينكه مرغك ضعيف را به بهاي گران خريدم«15»، و به آنچه شرط اوست از جا و آب و علف«16» قيام نمودم تا براي من بانگ كند. روزي چند بانگ كرد، مرغكي بيامد و چيزي به

قفص«17» او فرو گفت. اينكه مرغ گنگ شد. [از او]

«18» بپرس تا چرا«19» اوّل بانگ كرد و اكنون نمي كند! و آن مرغك چه گفت او را«20»!

سليمان- عليه السلام- قفص«21» پيش خواست و آن مرغ را گفت: چرا بانگ نمي كني! مرغك گفت: يا رسول اللّه؟ [من]

«22» مرغي بودم هرگز دام و دانه صيّاد ناديد، صيّادي بيامد و بر گذر من دامي بگسترد و دانه اي چند در آن دام فشاند«23». من

-----------------------------------

(1). اساس: با خطي متفاوت از متن نظم.

(2). تب: بلبل تو نه اي كه بر نوا.

(3). اساس: كلمه زير وصّالي رفته و به صورت «برگوكه» نو نويسي شده است، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: شخصي.

(5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: او را.

(6). تب: دستان است بلكه بيشتر.

(7). اساس: كلمه زير وصالي رفته و به صورت «پي هوا» دوباره نويسي شده، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (21- 17- 14- 13- 12- 8). لب: مر: قفس.

(9). دب، آج، لب، فق، مب، مر و.

(10). مب، مر و دانه.

(11). تب و.

(15). همه نسخه بدلها بجز مب: بخريدم.

(16). مر: جاي و آب و دانه.

(22- 18). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

(19). تب: كه چرا.

(20). تب: مرغك با وي چه گفت.

(23). تب، لب، افشاند.

صفحه : 33

چشم حرص باز كردم، دانه بديدم، چشم عبرت باز نكردم تا دام ديدمي«1». به طمع دانه در دام شدم، به دانه نا رسيده در دام افتادم، پاي به دام بسته شد و دانه به دست نيامدم«2» [353- پ]

، [چنين باشد]

«3»:

پروانه به طمع«4» نور در

نار افتد چون مرغ به طمع دانه در دام افتد«5»

صيّاد مرا بگرفت از جفت و بچّه جدا كرد [و به بازار آورد]

«6»، اينكه مرد مرا بخريد و در زندان قفص«7» باز داشت. من از سر درد فرقت ناليدن گرفتم، او از سر شهوت و غفلت سماع مي كرد و از درد من«8» بي خبر:«9»

از درد دل محب حبيب آگه نيست مي نالد بيمار و طبيب آگه نيست

آن مرغك بيامد«10»، مرا گفت: اي بيچاره؟ چند نالي«11» كه سبب حبس تو اينكه«12» ناله تو است؟ من عهد كردم كه تا در اينكه زندان باشم [نيز]

«13» ننالم. سليمان بخنديد و مرد را گفت«14»، اينكه مرغك مي گويد: عهد كرده ام [كه]

«15» تا در اينكه زندان باشم [نيز]

«16» ننالم. مرد قفص«17» پيش خواست و در او بكشيد«18» و مرغ را رها كرد و گفت:

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز تب: بديدمي.

(2). همه نسخه بدلها: نيامد. (15- 6- 3). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). اساس: بالاي كلمه نوشته است: «ز بهر».

(5). اساس: كلمه به صورت «آيد» نو نويسي گرديده است، نيز ضبط كلمه در همه نسخه بدلها بجز تب «آيد» با توجّه به تب تصحيح شد. همچنين در صورتي كه بيت در قالب مثنوي باشد، قافيه مختل است، و نيز احتمال آن است كه كلامي موزون و مسجّع باشد.

(17- 7). لب، مر: قفس.

(8). همه نسخه بدلها بجز دب غافل و، دب غافل.

(9). تب شعر.

(10). تب و.

(11). اساس: كلمه زير وصّالي رفته و به صورت: «مگر نداني» دوباره نويسي شده است، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(12). تب: از، كه بر اساس و ديگر

نسخه بدلها مرجّح است. [.....]

(16- 13). اساس: ندارد، مب ديگر، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(14). مب: و گفت آن مرد را كه.

(18). اساس: درش بگشاد، با توجّه به تب تصحيح شد، مج، وز، دب، آج، لب، فق: در او بر كشيد.

صفحه : 34

من اينكه را«1» براي آواز دارم«2»، چون«3» بانگ نخواهد كرد، من او را چه خواهم كرد [ن]

«4».

اينكه مثل«5» تو است، تو مرغ اويي و دنيا قفص«6» تو است. تو را در زندان قفص«7» براي ناله تو مي دارند«8». اگر در اينكه قفص«9» ناله نكني، تو را بر او هيچ خطر نباشد، قُل ما يَعبَؤُا بِكُم رَبِّي لَو لا دُعاؤُكُم«10».

قوله: فَصُرهُن َّ إِلَيك َ، نافع و إبن كثير و إبن عامر و عاصم و كسائي و ابو عمرو و يعقوب خواندند: به ضم ّ «صاد» و در شاذّ ابو الاسود و ابو رجاء العطاردي ّ و ابو عبد الرّحمن السلمي و حسن بصري [و عكرمه]

«11» و اعرج و شيبه. و اينكه قراءت امير المؤمنين علي- عليه السلام- است، و معني آن است كه: ايشان را با خود چفسان«12»، يقال: صرت الشّي ء اصوره اذا املته، قال امرؤ القيس:

و افزع ميّال يكاد يصورها و عجز كدعص اثقلته البوائص

اي يميلها، و قال و الطّرماح:

عفائف الأذيال«13» او ان يصورها هوي و الهوي للعاشقين صوور

و يروي صروع. و رجل اصور اذا كان مايل العنق، يقول العرب: انّي لأصور اليك اي مشتاق، و امراة صوراء و قوم صور، قال الشاعر«14»:

اللّه يعلم انّا في تلفتنا«15» يوم الوداع الي جيراننا صور

اي مايلون. عطا و عطيّه و إبن زيد و مؤرّج گفتند معني آن است كه: ضمّهن ّ

-----------------------------------

(1). دب، آج، لب،

فق از.

(2). اساس: داشتم، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد، مر: من اينكه مرغ را آزاد كردم: من او را از براي آواز دارم.

(3). دب، آج، فق، مب، مر: چو مرا.

(11- 4). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.

(5). دب، مب مثل.

(6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد.

(9- 7). لب، مر: قفس.

(8). اساس: دارد، با توجّه به تب تصحيح شد.

(10). سوره فرقان (25) آيه 77.

(12). دب: چسفان.

(13). اساس: الاذراك، ديگر نسخه بدلها: عفائف الّا ذاك، با توجّه به چاپ شعراني (ج 2/ 355) و منابع لغت تصحيح شد. [.....]

(14). تب شعر.

(15). اساس، وز، آج: تلقّينا، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 35

اليك و اجمعهن ّ، يقال: صار يصور صورا، اذا جمع، و از اينكه جا جمله نخل را «صور» گويند، و جمله گاو كوهي را «صوار» گويند، قال الشاعر:

و جاءت خلعة«1» دهس صفايا يصور عنوقها احوي زنيم

اي يضم ّ.

ابو عبيده و إبن الانباري ّ گفتند، معني آن است كه: قطعهن ّ، پاره پاره بكن ايشان را. و الصّور القطع، قال توبة الحمير«2»:

فلمّا جذبت الحبل اطّت«3» نسوعه باطراف عيدان شديد اسورها

فأدنت لي الأسباب حتّي بلغتها بنهضي و قد [كاد]

«4» ارتقائي«5» يصورها

اي يقطعها و قال رؤبة:

رنا به الحكم فأعيا الحكما

اي قطعنا، و حمزه و خلف به كسر «صاد» خواندند«6»، و در شاذّ علقمه و عبيد بن عمير و سعيد بن جبير و قتاده و طلحة بن مصرّف و يحيي بن وثاب و اعمش، و معني آن است كه: قطّعهن ّ و مزقهن ّ، يقال: صار الشّي ء يصيره صيرا اذا قطعه و انصار اذا انقطع، قالت الخنساء«7»:

فلو تلاقي الّذي

لاقيته خضر«8» [453- ر] لظلّت الشّم«9» منها و هي تنصار

اي تنقطع، و اينكه بيت لغز«10» از اينكه جاست كه شاعر گفت«11»:

و غلام رايته صار كلبا ثم ّ في ساعتين صار غزالا

اي قطع، فرّاء گفت: اينكه مقلوب است من صري [يصري]

«12» چنان كه: عثا و

-----------------------------------

(1، 7). اساس، دب، لب، فق، مب: خلقه، تب، مج، مر: حلقه، و ز: حلفه، با توجّه به آج، و ضبط شعر در لسان العرب (ماده صور)، و تبيان (2/ 328) تصحيح شد.

(2، 11). تب شعر.

(3). آج، لب: اتت.

(4). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ضبط بيت در طبري (2/ 52) تصحيح شد، مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: كاو.

(5). تب: ارتفاعي.

(6). همه نسخه بدلها: مي خوانند.

(8). تب: ابدا، آج، لب، دب، فق، مب، مر: ابدا خضرا.

(9). كذا: در اساس و همه نسخه بدلها، لسان العرب (4/ 474): الشهب.

(10). تب به معني.

(12). اساس: زير وصّالي رفته، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 36

عاث و جذب و جيذ، قال الشّاعر«1»:

يقولون ان ّ الشّام يقتل اهله فمن لي ان لم آته بخلود

تعرّب آبائي فهلّا صراهم من الموت ان لم يذهبوا و جدودي

اي قطعهم، آنگه آن را مقلوب كرد و گفت: صار. و در شاذّ از عبد اللّه عبّاس دو روايت است: يكي «فصرهن ّ» به فتح «صاد» و كسر «را» و «ها» من التّصرية و هي الجمع، و منه الشّاة المصرّاة للّتي يجمع لبنها في ضرعها للبيع و هو تدليس في البيع.

و روايتي دگر: «فصرهن ّ»، به ضم ّ «صاد» و فتح «را» مشدّد من الصّرّ و هو الشّدّ و الجمع، و منه الصّرّة.

و بر قول آنان كه تفسير به

تقطيع كردند، در كلام«2» تقديم و تأخيري باشد، و تقدير اينكه بود كه: فخذ اربعة من الطّير اليك فصرهن ّ، براي آن كه [ «الي» از صلة]

«3» اخذ باشد و از صلة قطع نباشد، يقال: خذ هذا اليك، و لا يقال اقطع هذا اليك.

و بر قول آنان كه تفسير بر«4» جمع و اماله كردند، در كلام محذوفي باشد، و تقدير چنين بود: فخذ اربعة من الطّير فصرهن ّ اليك ثم ّ اذبحهن ّ و [قطّعهن ّ]

«5» و فرّقهن ّ ثم ّ اجعل علي كل ّ جبل. و اينكه جمله از كلام براي آن بيفگند كه: ثُم َّ اجعَل عَلي كُل ِّ جَبَل ٍ مِنهُن َّ جُزءاً، بر او [دليل است]

«6»، اكتفا كردند [به ذكر]

«7» اينكه از ذكر آن، چنان كه يكي از ما گويد: خذ هذا الثّوب و اجعل علي كل ّ رمح منه علما، و اينكه راست نيايد الّا بعد التّخريق و التّمزيق، و لكن در لفظ به اينكه حاجت نيست كه از فحوي معلوم مي شود.

و مراد به «كل ّ» بعضي است اينكه جا، براي آن كه به هر كوه در جهان پاره اي

-----------------------------------

(1). تب شعر.

(2). اساس: در حاشيه زير وصّالي رفته و به صورت «كلمه» نو نويسي شده است، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(6- 5- 3). اساس: زير وصّالي رفته است، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). همه نسخه بدلها: به.

(7). اساس، دب: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 37

نرسد«1»، و نه ابراهيم به آن جا رسد«2»، و مثله قوله: وَ أُوتِيَت مِن كُل ِّ شَي ءٍ«3» تُدَمِّرُ كُل َّ شَي ءٍ بِأَمرِ رَبِّها«4» يَأتِينَك َ سَعياً، نصب او بر مصدر است لا من لفظ الفعل،

و المعني

-----------------------------------

(1). تب: هر كوهي در جهان بترسد.

(2). مج، وز، دب، فق، مب، مر: رسيد.

(3). سوره نحل (27) آيه 23.

(4). سوره احقاف (46) آيه 25. مر، رسيد.

(5). اساس، تب: محرك الزّا، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6). تب، مب را.

(7). همه نسخه بدلها: تا من ايشان را.

(8). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.

(9). تب، مج، وز: سرهاي ايشان.

(10). اساس: تن هر يكي بر سر او نهاد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها و مضمون عبارت تصحيح شد.

(11). همه نسخه بدلها: ندارد. [.....]

(12). اساس: ندارد، از تب افزوده شد، ديگر نسخه بدلها: آنگه.

(13). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر ثم ّ ادعهن ّ.

صفحه : 38

يسعين اليك سعيا، و روا بود كه مصدري بود در جاي حال، و المعني: ياتينك ساعيات، و شايد كه تمييز بود براي آن كه اتيان محتمل بود وجوه بسيار را از مشي و عدو و هروله و طيران فلمّا ميّزه باحدها نصبه علي التّمييز و السعي العدو و الاسراع، و براي آن سعي گفت و طيّران نگفت كه «مشي» و «سعي» در حجّت بليغتر باشد و از شبهت بعيدتر.

و نضر بن شميل«1» گفت خليل احمد را گفتم: پريدن مرغ را سعي گويند!

گفت: نه، گفتم پس چگونه گفت خداي تعالي: يأتينك سعيا! گفت تقدير«2» آن است كه: يأتينك و انت تسعي سعيا، بر آن كه سعي از فعل ابراهيم باشد، و در اينكه وجه بعدي«3» و تعسفي هست.

وَ اعلَم أَن َّ اللّه َ عَزِيزٌ حَكِيم ٌ، و بدان كه خداي تعالي عزيز است، و غالب، و لا يغلبه شي ء، و حكيم است آنچه كند به حكمت [و صلاح]

«4» كند.

يُنفِقُون َ أَموالَهُم فِي سَبِيل ِ اللّه ِ كَمَثَل ِ حَبَّةٍ أَنبَتَت سَبع َ سَنابِل َ فِي كُل ِّ سُنبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللّه ُ يُضاعِف ُ لِمَن يَشاءُ وَ اللّه ُ واسِع ٌ عَلِيم ٌ (261) الَّذِين َ يُنفِقُون َ أَموالَهُم فِي سَبِيل ِ اللّه ِ ثُم َّ لا يُتبِعُون َ ما أَنفَقُوا مَنًّا وَ لا أَذي ً لَهُم أَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم وَ لا خَوف ٌ عَلَيهِم وَ لا هُم يَحزَنُون َ (262) قَول ٌ مَعرُوف ٌ وَ مَغفِرَةٌ خَيرٌ مِن صَدَقَةٍ يَتبَعُها أَذي ً وَ اللّه ُ غَنِي ٌّ حَلِيم ٌ (263) يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا لا تُبطِلُوا صَدَقاتِكُم بِالمَن ِّ وَ الأَذي كَالَّذِي يُنفِق ُ مالَه ُ رِئاءَ النّاس ِ وَ لا يُؤمِن ُ بِاللّه ِ وَ اليَوم ِ الآخِرِ فَمَثَلُه ُ كَمَثَل ِ صَفوان ٍ عَلَيه ِ تُراب ٌ فَأَصابَه ُ وابِل ٌ فَتَرَكَه ُ صَلداً لا يَقدِرُون َ عَلي شَي ءٍ مِمّا كَسَبُوا وَ اللّه ُ لا يَهدِي القَوم َ الكافِرِين َ (264) وَ مَثَل ُ الَّذِين َ يُنفِقُون َ أَموالَهُم ُ ابتِغاءَ مَرضات ِ اللّه ِ وَ تَثبِيتاً مِن أَنفُسِهِم كَمَثَل ِ جَنَّةٍ بِرَبوَةٍ أَصابَها وابِل ٌ فَآتَت أُكُلَها ضِعفَين ِ فَإِن لَم يُصِبها وابِل ٌ فَطَل ٌّ وَ اللّه ُ بِما تَعمَلُون َ بَصِيرٌ (265)

أَ يَوَدُّ أَحَدُكُم أَن تَكُون َ لَه ُ جَنَّةٌ مِن نَخِيل ٍ وَ أَعناب ٍ تَجرِي مِن تَحتِهَا الأَنهارُ لَه ُ فِيها مِن كُل ِّ الثَّمَرات ِ وَ أَصابَه ُ الكِبَرُ وَ لَه ُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفاءُ فَأَصابَها إِعصارٌ فِيه ِ نارٌ فَاحتَرَقَت كَذلِك َ يُبَيِّن ُ اللّه ُ لَكُم ُ الآيات ِ لَعَلَّكُم تَتَفَكَّرُون َ (266) يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا أَنفِقُوا مِن طَيِّبات ِ ما كَسَبتُم وَ مِمّا أَخرَجنا لَكُم مِن َ الأَرض ِ وَ لا تَيَمَّمُوا الخَبِيث َ مِنه ُ تُنفِقُون َ وَ لَستُم بِآخِذِيه ِ إِلاّ أَن تُغمِضُوا فِيه ِ وَ اعلَمُوا أَن َّ اللّه َ غَنِي ٌّ حَمِيدٌ (267) الشَّيطان ُ يَعِدُكُم ُ الفَقرَ وَ يَأمُرُكُم بِالفَحشاءِ وَ اللّه ُ يَعِدُكُم مَغفِرَةً مِنه ُ وَ فَضلاً وَ اللّه ُ واسِع ٌ عَلِيم ٌ (268) يُؤتِي الحِكمَةَ مَن يَشاءُ وَ مَن يُؤت َ الحِكمَةَ فَقَد أُوتِي َ خَيراً كَثِيراً وَ ما يَذَّكَّرُ إِلاّ أُولُوا الأَلباب ِ (269) وَ ما

أَنفَقتُم مِن نَفَقَةٍ أَو نَذَرتُم مِن نَذرٍ فَإِن َّ اللّه َ يَعلَمُه ُ وَ ما لِلظّالِمِين َ مِن أَنصارٍ (270)

إِن تُبدُوا الصَّدَقات ِ فَنِعِمّا هِي َ وَ إِن تُخفُوها وَ تُؤتُوهَا الفُقَراءَ فَهُوَ خَيرٌ لَكُم وَ يُكَفِّرُ عَنكُم مِن سَيِّئاتِكُم وَ اللّه ُ بِما تَعمَلُون َ خَبِيرٌ (271) لَيس َ عَلَيك َ هُداهُم وَ لكِن َّ اللّه َ يَهدِي مَن يَشاءُ وَ ما تُنفِقُوا مِن خَيرٍ فَلِأَنفُسِكُم وَ ما تُنفِقُون َ إِلاَّ ابتِغاءَ وَجه ِ اللّه ِ وَ ما تُنفِقُوا مِن خَيرٍ يُوَف َّ إِلَيكُم وَ أَنتُم لا تُظلَمُون َ (272) لِلفُقَراءِ الَّذِين َ أُحصِرُوا فِي سَبِيل ِ اللّه ِ لا يَستَطِيعُون َ ضَرباً فِي الأَرض ِ يَحسَبُهُم ُ الجاهِل ُ أَغنِياءَ مِن َ التَّعَفُّف ِ تَعرِفُهُم بِسِيماهُم لا يَسئَلُون َ النّاس َ إِلحافاً وَ ما تُنفِقُوا مِن خَيرٍ فَإِن َّ اللّه َ بِه ِ عَلِيم ٌ (273) الَّذِين َ يُنفِقُون َ أَموالَهُم بِاللَّيل ِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِيَةً فَلَهُم أَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم وَ لا خَوف ٌ عَلَيهِم وَ لا هُم يَحزَنُون َ (274)

لب، فق، كه داده اند.

صفحه : 39

را باشد، مزدشان نزديك«1» خدايشان، و نه ترسي بود برايشان و نه ايشان اندوهگن«2» شوند.

سخني نيكو و آمرزشي بهتر بود از صدقه اي كه به دنبال آن باشد رنجي، و خداي بي نياز«3» و بردبار است.

اي آنان كه گرويده اي به باطل مكني صدقه هايتان به منّت و رنج چنان كه آن كس كه نفقه كند مالش را«4» به رياي مردمان، و ايمان ندارد به خدا و روز باز پسين، مثلش«5» چون مثل سنگي نرم است كه بر او خاكي باشد برسد به او باراني سخت«6»، رها كند او را ساده«7»، قادر نباشد بر چيزي از آنچه بيند و زند، و خداي ره ننمايد گروه كافران را.

و مثل آنان كه هزينه كنند خواسته هايشان طلب خشنودي خداي را و بر جاي داشتن«8» از خويشتن، چون مثل بستاني باشد بر بلندي كه به او رسد باراني بزرگ قطره، بدهد ميوه يش«9» دو بهره«10»، اگر نرسد به او ياران بزرگ، خرد«11» برسد، و خداي به آنچه مي كنيد بيناست.

-----------------------------------

(1). تب، مج، وز، دب: بنزد.

(2). تب، مج، وز، دب، آج، لب، فق: اندوهگين. [.....]

(3). تب، مج، وز، دب: توانگر.

(4). تب، مج، وز، دب: خواسته اش.

(5). تب: پس مثل او، مج، وز، دب: مثل او.

(6). لب، فق: بزرگ قطره.

(7). تب، مج، وز، دب و سخت، لب، فق: پس بگذارد آن را پاك از غبار.

(8). تب: بر جاي بداشتن.

(9). تب: خوردن باران، مج: ميوه اش، وز: ميوه ايش، آج، لب: بار خود را.

(10). تب: دو چندان، آج، لب، فق: دو نوبت در يك سال پس.

(11). تب: پس باران خرد قطره.

صفحه : 40

خواهد«1» يكي از شما كه باشد او را«2» بستاني از«3» درختان خرما«4» و

انگورها [كه]

«5» مي رود از زير آن جويها او را بود در آن جا از همه ميوه ها، و به او رسد پيري، و او را فرزنداني باشد«6» ضعيف، برسد«7» آن را بادي با گرد كه در او آتشي باشد بسوزد آن را«8»! همچنين بيان كند خداي براي شما حجّتها تا مگر شما انديشه كني.

اي آنان كه گرويده اي، هزينه كني از پاكهاي«9» آنچه مي اندوزي«10» و از آنچه بيرون آورديم براي شما از زمين، و قصد مكني پليد را«11» كه از او هزينه كني، و نستاني«12» شما«13» مگر آنگه كه چشم بر هم نهي«14» در آن، و بداني كه خداي توانگر و ستوده است.

ديو«15» وعده دهد شما را درويشي و فرمايد به ناخوبي، و خداي وعده دهد شما را آمرزش، از او و افزوني«16»، و خداي فراخ عطا و داناست.

بدهد حكمت آن را كه خواهد، و هر كه را بدهد«17» حكمت او را

-----------------------------------

(1). تب: آيا خواهد، آج، لب، فق: اي دوست مي دارد.

(2). آج، لب، فق: مر او را.

(3). آج، لب، فق بهر خدا.

(4). آج، لب، فق: خرمابنان.

(5). اساس: ندارد، از تب افزوده شد. [.....]

(6). تب، مج، وز، دب: فرزندان باشند.

(7). آج، لب، فق: پس رسد.

(8). تب، مج، وز، دب، سوخته شود.

(9). مج، وز: پاكها.

(10). آج، لب، فق: اندوخته ايد.

(11). آج، لب، فق: قصد مكنيد مال بد را.

(12). تب: نيستيد، آج، لب: نه آيد به.

(13). اساس: نفقه كنيد، با توجّه به تب تصحيح شد، آج، لب، فق فرا گيرنده آن در حقوق خود.

(14). آج، لب، فق، چشم خوابانيده داريد.

(15). آج، لب، فق رانده.

(16). آج، لب، فق: آمرزش از نزد خود و فزوني در مال.

(17). كذا: در اساس و همه نسخه

بدلها، معني كلمه به صورت: «بدهند» مرجّح مي نمايد.

صفحه : 41

داده باشند خير بسيار، و اينكه انديشه نكنند«1» مگر خداوندان عقلها.

و آنچه نفقه كني از هزينه اي يا نذر كني از نذر پذيرفته اي«2»، خداي داند آن را و نيست ظالمان را از ياراني.

اگر پيدا كني صدقات«3» نيك چيزي است آن و اگر پوشيده داري آن را و بدهي به درويشان، آن بهتر بود شما را و بپوشانيم از شما«4» گناهانتان، و خداي به آنچه شما كني داناست.

نيست بر تو«5» ايمان ايشان«6» و لكن خداي ره دهد«7» آن را كه خواهد و هر چه«8» نفقه كني از مالي«9» براي خود كني، و شما هزينه نمي كني مگر طلب رضاي خداي را، و آنچه هزينه كني از مالي تمام بدهند به شما و شما را نقصان نكنند.

درويشاني را آنان كه باز دارندشان در ره خداي نتوانند رفتن در زمين بپندارد ايشان را نادان توانگر از پرهيزيدن، بشناسي ايشان را به علامتشان، نخواهند از مردمان [بسختي]

«10» و هر چه نفقه كني از خيري«11» خداي به آن داناست.

-----------------------------------

(1). اساس كه كلمه نو نويس است: اينكه و پند نپذيرند، با توجّه به تب تصحيح شد.

(2). تب: يا نذري كنيد از هر نذري، آج، لب، فق: بايد بريد آن پذيرفتني در طاعت و معصيت. [.....]

(3). تب: صدقه ها را.

(4). مج از.

(5). اساس: بر شما تو، با توجّه به تب لفظ «شما» زايد مي نمايد.

(6). فق: راه يافتن ايشان.

(7). تب: راه نمايد.

(8). تب: و آنچه.

(9). تب: از نيكي

(10). اساس: كلمه زير وصّالي رفته است، از تب افزوده شد.

(11). مج، وز، دب: نيكي، آج، لب: مال.

صفحه : 42

آنان كه هزينه كنند خواسته هايشان به شب و روز- پنهان و

آشكارا- ايشان را بود مزدشان بنزديك خدايشان، و نه ترسي باشد برايشان و نه ايشان اندوهگن«1» شوند.

قوله تعالي: مَثَل ُ الَّذِين َ يُنفِقُون َ أَموالَهُم فِي سَبِيل ِ اللّه ِ الاية، در آيت اضماري و اختصاري هست و تقدير آن است كه«2»: مثل صدقات الّذين ينفقون اموالهم، براي آن كه آنچه ممثّل است به دانه اي كه بكارند تا از او هفت خوشه برويد«3» و [در]

«4» هر خوشه اي صد دانه باشد، صدقه است كه مرد بدهد نه دهنده صدقه است، و يا اضمار اسمي اينكه جا تقدير بايد كردن: مثل الّذين ينفقون اموالهم في سبيل اللّه كمثل زارع حبّة، براي آن كه دهنده صدقه با زارع دانه ماند، و اينكه طريقتي است معروف عرب را في حذف المضاف و اقامة المضاف اليه مقامه، كقوله: وَ سئَل ِ القَريَةَ«5» وَ جاءَ رَبُّك َ«6» أَنبَتَت، اي اخرجت، و اضافت انبات به حبّه كرد من حيث انّه يحصل عند بذر الحبّة في الإرض، و بر حقيقت از«8» فعل خداي بود- جل جلاله.

سَبع َ سَنابِل َ، ابو عمرو و حمزه و كسائي ادغام كردند «تا» را در «سين»، انبت سبع، و باقي قرّاء اظهار كردند. حجّت آنان كه ادغام كردند، آن است كه گفتند كه: «تا» و «سين» هر دو مهموسند و متعاقب باشند، چنان كه شاعر گفت«9»:

-----------------------------------

(1). مج، وز: اندوهگين.

(2). اساس كه نو نويس است، تقديره كه، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(3). اساس كه نو نويس است، بر آيد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(4). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(5). سوره يوسف (12) آيه 82. [.....]

(6). سوره فجر (89) آيه 22.

(7). اساس:

عبارت مخدوش است، تب: كنجد و نخود، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(8). همه نسخه بدلها: آن.

(9). تب: قال الشّاعر- شعر.

صفحه : 43

يا لعن«1» اللّه بني السعلاة

عمرو بن ميمون«2» شرار«3» النّات

اي النّاس.

مِائَةُ حَبَّةٍ، ابو جعفر و اعشي تخفيف همز«4» كنند «مائة» را هر كجا باشد.

اگر گويند: كسي نديد صد دانه در خوشه اي تا خداي به آن مثل زد«5»، گوييم: ممتنع نباشد كه بود در گاورس، [چه نوعي است در جاورس]

«6» كه در او صد دانه و بيشتر باشد.

وجه ديگر آن كه: واجب نباشد كه مثل و ممثول محقّق باشند، بل بر سبيل تقريب«7» بود، چنان كه يكي از ما گويد: فلان«8» چون ديو است و چون غول است- و اگر چه او نديده باشد ديو و غول را- و لكن استقباح«9» و استهوال منظر را و استبشاع را، قال اللّه تعالي: طَلعُها كَأَنَّه ُ رُؤُس ُ الشَّياطِين ِ«10» [356- ر]

، و قال امرؤ القيس«11»:

مسنونة زرق كأنياب«12» اغوال

وَ اللّه ُ يُضاعِف ُ لِمَن يَشاءُ، و خداي تعالي مضاعف كند آن را كه خواهد. خداي تعالي حسنه را يكي به ده وعده داد في قوله: مَن جاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَه ُ عَشرُ أَمثالِها«13»، و در اينكه آيت يكي به هفصد«14» وعده كرد، و در آيت قرض به اضعاف مضاعفه وعده كرد.

ضحّاك گفت: هر كه صدقه اي دهد، خداي تعالي او را در دنيا يكي را هفصد«15» عوض بدهد و در آخرت يكي را دو هزار هزار«16» عوض بدهد.

در خبر است كه: يك روز امير المؤمنين«17»- عليه السلام- در حجره فاطمه شد، او را

-----------------------------------

(1). لب: ما لعن، چاپ شعراني (2/ 360): يلعّن.

(2). اساس: مسعود، با توجّه به

تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(3). همه نسخه بدلها: لئام.

(4). تب، آج، لب: همزه.

(5). همه نسخه بدلها: بجز تب جواب.

(6). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: چه نوعي هست از گاورس، اساس ندارد، از تب افزوده شد.

(7). تب، وز، مب، مر: تقرّب.

(8). تب كس.

(9). تب: باستقباح.

(10). سوره صافّات (37) آيه 65. [.....]

(11). تب شعر.

(12). اساس، تب: كانبات، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(13). سوره انعام (6) آيه 160.

(15- 14). تب، مب، مر: هفتصد.

(16). همه نسخه بدلها بجز آج: دو هزار.

(17). تب، دب، فق، مر علي، مب علي بن ابي طالب.

صفحه : 44

يافت«1» كه حسن و حسين را«2» مي خوابانيد و ايشان نمي خفتند از گرسنگي، فاطمه گفت: يا بن عم رسول اللّه؟ بنگر تا چيزكي به دست آري براي اينكه كودكان كه از گرسنگي بنمي خسبند«3» و سه روز است تا طعام نخورده اند!

امير المؤمنين«4» از خانه به در آمد«5» و بنزديك عبد الرّحمن عوف شد«6» و او را گفت: ديناري زر به قرض مرا ده. او«7» در خانه رفت و كيسه اي بيرون آورد صد دينار صرخ«8» در او كرده و گفت: بستان و هرگز عوض مده«9»، امير المؤمنين گفت: لا و اللّه، كه اينكه از تو نستانم و قبول نكنم. گفت چرا! گفت: براي آن كه از رسول- عليه السلام- شنيده ام كه:

اليد العليا خير من اليد السفلي

، گفت: دست زبرين بهتر از دست زيرين باشد، يعني دست دهنده به از دست گيرنده باشد، و من نخواهم كه كسي را بر من دستي بود تا«10» دست او از دست من بهتر باشد، و لكن يك دينار مرا ده بر سبيل قرض«11»،

و اينكه خبر از من بشنو، گفت بيار«12».

گفت از رسول- عليه السلام- شنيدم كه گفت:

13» الصدقة عشرة« اضعاف و القرض ثمانية عشر ضعفا

، صدقه يكي را«14» ده باشد و قرض يكي را«15» هژده«16».

عبد الرّحمن«17» دست در كيسه كرد و ديناري از آن جا برداشت و به امير المؤمنين داد. او بستد«18» و از آن جا بيامد تا به بازار چيزي خرد، مقداد اسود را ديد- جالسا علي

-----------------------------------

(1). اساس كه نو نويس است: فاطمه را ديد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). تب عليهما السلام.

(3). مب، مر: نمي خفتند.

(4). تب عليه السلام، مج، وز، دب علي.

(5). همه نسخه بدلها: از خانه بيرون آمد.

(6). همه نسخه بدلها: آمد.

(17- 7). تب: عبد الرّحمن عوف.

(8). همه نسخه بدلها بجز وز: سرخ. [.....]

(9). اساس كه نو نويس است: بستان خرج كن و باز مانده، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(10). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: يا .

(11). اساس كه نو نويس است: يك دينار زر به من ده به قرض، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(12). دب: بيان فرما، آج، لب، فق، مب، مر: بيان كن.

(13). اساس: بعشرة، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(14). تب، دب، آج، لب، فق، مر: صدقه را يكي.

(15). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: و قرض را يكي.

(16). مب: هيجده.

(18). تب: امير المؤمنين عليه السلام آن بستد، مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: و آن بستد.

صفحه : 45

قارعة الطّريق، بر سر راه نشسته. امير المؤمنين او را گفت: [اي مقداد]

«1»؟ در اينكه وقت در چنين

جاي چرا نشسته اي! گفت: ضرورتي را. گفت: چيست آن! گفت: چند روز است تا طعامي نيافتم. گفت: چند روز است! گفت: چهار روز، آن ديناري كه به قرض بستده بود«2» به او داد و گفت: تو اوليتري كه تو چهار روز است كه چيزي نيافته اي«3» و ما سه روز، مقداد آن بستد و برفت.

و امير المؤمنين با مسجد رسول آمد، در شأن او و اينكه قصه«4» آيت آمده بود كه:

وَ يُؤثِرُون َ عَلي أَنفُسِهِم وَ لَو كان َ بِهِم خَصاصَةٌ«5»، چون با رسول- عليه السلام- نماز شام بكرد. رسول- عليه السلام- گفت: يا علي؟ من امشب به خانه تو مي آيم. او شرم داشت كه رسول را گويد: در خانه ما«6» چيزي نيست، گفت:

عزازة و كرامة يا رسول الله

، و برخاست و از پيش برفت و فاطمه را گفت: رسول خداي امشب به خانه ما مي آيد و در خانه چيزي نيست؟ بر اثر او رسول [356- پ]

عليه السلام- در آمد و بنشست. فاطمه زهرا«7»- عليها السلام- برخاست و در خانه شد و دو ركعت نماز كرد، در ركعت اوّل «الحمد» برخواند و «الم السجده»، و در دوم [ركعت]

«8» «الحمد» و سورة الانعام، و«9» چون سلام بداد سر بر زمين نهاد و گفت: بار خدايا؟ از تو مي خواهم به حق ّ محمّد و آل محمّد كه براي ما خواني«10» فرستي از آسمان تا ما از آن«11» بخوريم و در شكر تو بيفزاييم.

سر برداشت جفنه اي ديد از«12» ثريد، و عليها عراق من لحم، و بر سر آن گوشت نهاده از استخوان«13» جدا كرده، و دستاري بر سر آن نهاده كه كسي مانند آن نديده بود. از خانه

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، از

تب افزوده شد.

(2). تب: ستده بود.

(3). همه نسخه بدلها: نيافتي.

(4). همه نسخه بدلها: او اينكه قصّه و.

(5). سوره حشر (59) آيه 9. [.....]

(6). تب، مب: من.

(7). تب: فاطمة الزهراء.

(8). اساس: ندارد، از تب افزوده شد، مج: در دوم بر خواند، دب، و در ركعت دويم.

(9). همه نسخه بدلها: ندارد.

(10). اساس كه نو نويس است: طعامي، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(11). تب خوان.

(12). اساس: آن تريد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(13). وز: استخان.

صفحه : 46

به در آمد و آب پيش«1» رسول آورد تا رسول- عليه السلام- دست بشست، و امير المؤمنين در او مي نگريد تا [او]

«2» چه خواهد كردن؟ آنگه در خانه رفت و آن جفنه بيرون آورد و در پيش ايشان بنهاد. رسول- عليه السلام- و امير المؤمنين و فاطمه و حسن و حسين از آن طعام مي خوردند.

سايلي به در حجره فراز آمد و سؤال كرد. امير المؤمنين دست فرار كرد«3» تا پاره اي [از آن]

«4» طعام به او دهد. رسول- عليه السلام- گفت [مه]

«5»: يا علي؟ مكن [اي علي]

«6» كه اينكه سايل ابليس است، خبر يافت كه خداي ما را طعام بهشت فرستاده، خواست تا«7» با ما شريك باشد، و طعام بهشت در دنيا همه«8» هر كس [را]

«9» نرسد.

امير المؤمنين گفت: يا رسول اللّه؟ اينكه طعام از بهشت است! گفت: آري؟ [و]

«10» خداي تعالي طعام بهشت به كس نفرستاد مگر [آن خوان كه]

«11» براي عيسي [مريم فرستاد]

«12»، و اينكه جفنه براي ما.

امير المؤمنين گفت: يا رسول اللّه؟ آن خوان كه«13» براي عيسي [بن مريم]

«14» فرستاد چه [نوع بود و بر آن خوان چه طعام]

«15» بود!

گفت«16»: [آن]

«17» خواني [بود كه]

«18» از زر سرخ، مكلّل به درّ و ياقوت و زمرّد، چهل گز در چهل گز [و]

«19» آن را چهار پايه بود، و بر آن خوان«20» پنج نان بود [و]

«21» بر سر هر ناني ناري«22» بود پوست باز كرده، و بر زبر«23» هر ناري سيبي، [و]

«24» از انواع ترها«25» بر آن خوان همه چيزي بود- ما خلال الثّوم

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز تب و مب: بيش.

(2). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). مب: دست دراز كرد، وز: دست كرد. (24- 21- 19- 17- 15- 14- 12- 11- 10- 9- 6- 4). اساس: ندارد، با توجه به تب افزوده شد.

(5). اساس: ندارد، از تب افزوده شد، وز: مبر، دب، لب، فق، مب، مر: صه.

(7). تب: كه. [.....]

(8). اساس: به، با توجه به تب تصحيح شد، دب، آج، لب: هر كسي را.

(13). اساس كه نو نويس است: طعامي كه خداي تعالي، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(16). اساس كه نو نويس است: رسول گفت: با توجّه به تب تصحيح شد.

(18). اساس: ندارد، از تب افزوده شد، ديگر نسخه بدلها: بود.

(20). اساس و همه نسخه بدلها: آن جا، با توجّه به تب تصحيح شد.

(22). تب در بالاي كلمه افزوده: اناري.

(23). دب، آج، لب، فق، مب، مر: زير.

(25). كذا: در اساس و همه نسخه بدلها: ترها/ تره ها.

صفحه : 47

و الجر جير، مگر سير و ككج، و برميان آن سفره اي صرخ بود«1»، و بر آن جا ماهيي«2» برشته«3»، بنزديك سرش نمك نهاده و بنزديك دنبالش سركه نهاده، و به دستاري از دستارهاي بهشت پوشيده. اصحاب عيسي

حاضر آمدند و گفتند: تو را كشف اينكه بايد كردن، او دست فراز كرد و آن دستار از روي خوان برگرفت، توانگران«4» بديدند«5» حقير آمد ايشان را از آن بنخوردند، گفتند: اندكي«6» است.

عيسي- عليه السلام- ندا كرد و درويشان را بخواند تا از آن خوان مي خوردند، چهل چاشت از آن بخوردند [تا چهار هزار يا چهل هزار مرد از آن بخوردند]

«7»، هيچ بيمار«8» نخورد كه نه شفا يافت، و هيچ ديوانه نخورد و«9» الّا به هوش آمد، و هيچ نابينا نخورد و الّا بينا شد، و هيچ مقعد نخورد و الّا به رفتن آمد، و هيچ پير نخورد و«10» و الّا برنا شد.

چون رسول- صلوات اللّه عليه و آله- و ايشان از آن فارغ شدند و دست بشستند، رسول- عليه السلام- گفت: اينكه جفنه بر گير و همان جا كه نهاده بود بنه«11»، جفنه بر گرفت و با جاي خود برد [357- ر]

و بنهاد، [در حال]

«12» به آسمان بردند و رسول- عليه السلام- و امير المؤمنين با مسجد شدند و نماز خفتن بكردند.

[بر دگر روز]

«13» امير المؤمنين- عليه السلام- در مسجد نشسته بود، اعرابي بيامد بر ناقه اي نشسته و علي را از مسجد بيرون خواند«14» و كيسه اي بزرگ به او داد«15»، گفت:

اينكه بستان كه تو راست و نا پيدا شد [امير المؤمنين- عليه السلام]

«16» بيامد و كيسه به رسول داد و او را بگفت«17» كه: [اينكه]

«18» اعرابي به من داد و ناپيدا شد.

رسول- عليه السلام- سر آن كيسه بگشاد و [از پيش]

«19» بريخت در آن جا هفصد«20»

-----------------------------------

(1). تب، سرخ نهاده، ديگر نسخه بدلها، سرخ بود.

(2). همه نسخه بدلها: ماهي.

(3). تب: بريان كرده بود.

(4). تب

چون آن.

(5). تب در چشم ايشان.

(6). همه نسخه بدلها: اندك. [.....]

(7). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد.

(8). تب و رنجوري از آن.

(10- 9). همه نسخه بدلها: ندارد.

(11). تب، مج، وز: و همان جا بنه كه نهاده بود. (19- 18- 16- 13- 12). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.

(14). اساس: بيرون طلبيد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(15). تب: بدو داد و.

(17). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: داد و گفت.

(20). تب، مب، مر: هفتصد.

صفحه : 48

دينار بود. رسول- عليه السلام- گفت: يا علي؟ شناختي آن اعرابي را! گفت: نه، گفت: او«1» جبريل بود، كنزي از كنزهاي زمين [براي تو]

«2» بيرون كرد، و خداي تعالي تو را به عوض آن يك دينار كه به مقداد دادي بيست و چهار جزو [ثواب داد]

و خير، از جمله«3» آن دو معجّل بكرد، آن جفنه و اينكه كيسه، و بيست و دو در آخرت براي تو معدّ بكرد، آنچه«4» چشمها چنان ديده نيست و گوشها چنان شنيده«5» نيست، و بر خاطر هيچ بشر چنان گذشته نيست. امير المؤمنين آن زر بر سخت«6» هفصد«7» دينار بود، گفت:

صدق اللّه جلّت عظمته حيث قال: مَثَل ُ الَّذِين َ يُنفِقُون َ أَموالَهُم فِي سَبِيل ِ اللّه ِ كَمَثَل ِ حَبَّةٍ أَنبَتَت سَبع َ سَنابِل َ فِي كُل ِّ سُنبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللّه ُ يُضاعِف ُ لِمَن يَشاءُ وَ اللّه ُ واسِع ٌ عَلِيم ٌ

آنگه از آن جا ديناري برداشت و با عبد الرّحمن عوف داد، و باقي بر اهل البيت و فقراي مهاجر«8» و [انصار]

«9» تفرقه كرد«10».

وَ اللّه ُ واسِع ٌ عَلِيم ٌ، و خداي تعالي فراخ عطاست، اگر بر اندكي بسياري«11» بدهد خزانه او را نقصان نرسد«12» و داناست به اجزا

و مقادير اعمال و استحقاق ثواب و جزاي آن«13».

الَّذِين َ يُنفِقُون َ أَموالَهُم فِي سَبِيل ِ اللّه ِ- الاية، خداي- جل ّ جلاله- چون در آيت مقدّم تحريص«14» كرد بندگان را بر انفاق«15» و بذل مال در زكات و صدقات و نفقات، در اينكه آيت باز نمود كه: چگونه بايد دادن تا آن را موقعي باشد، گفت: آنان كه مال

-----------------------------------

(1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: آن.

(2). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.

(3). مج به.

(4). تب، آج، لب، فق، مب، مر: بكرد كه هيچ.

(5). دب، آج، لب، مر: شنوده، فق، مب: شنونده. [.....]

(6). آج، لب، مر: آن زر بريخت، مب: آن كيسه بريخت.

(7). تب، آج، مب، مر: هفتصد.

(8). اساس كه نو نويس است: مهاجران، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(9). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.

(10). اساس: قسمت كرد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(11). تب: اندك بسيار، مج: اگر بداند كه بسياري، دب، آج، لب، فق، مب، مر: اگر تو را اندك و بسياري.

(12). تب: نقصاني نباشد، مج، وز: نقصاني نكند، دب، آج، لب، فق: نقصان نكند، مب: چه نقصان كند.

(13). تب: ثواب و جزاير آن، آج، لب: ثواب و حرمان، مب، مر: ثواب و جزا به آن.

(14). مج، وز، آج: تحريض.

(15). اساس: صدقات، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 49

هزينه كنند در راه خداي، و مال آنگه در ره خداي مصروف باشد كه قصد و نيّت و ارادت تو، خداي باشد، و طلب رضاي او. براي رضاي حق بايد نه براي رياي خلق، آنگه در راه [خداي]

«1» باشد كه براي خداي باشد، اوّل در مقدّمه

نيّتي«2» چنين بايد كه سابق«3» بود بر آن، و در عقب آن رنجي نيايد«4» از منّتي و اذيّتي، [اگر بدهي و]

«5» منّت ننهي و«6» بر سر ستاننده نزني و رنج بر دل او ننهي از تو قبول كنند، و اگر هيچ به وقتي از اوقات بر سر او زني هم در آن وقت بر روي تو زنند، [به منّت منكّد«7» مكن و به اذيّت مكدّر مگردان]

«8». كريم آن باشد كه بدهد و منّت بر خود گيرد«9»، نه آن كه منّت برگيرنده نهد، [بدهد]

«10» و عذر خواهد، چنان كه [بزرگي]

«11» گفت«12»:

يعطي عطاء المحسن الخضل النّدي عفوا و يعتذر اعتذار المذنب

[و قال ال]

اخر«13»:

يعطيك مبتدئا فان اعجلته اعطاك معتذرا كمن قد اجرما

كريم آن باشد كه [يخفي و يعطي]

«14»، عطا دهد و پوشيده دارد، بدهد و منّت ننهد، ببخشايد و ببخشد، به اوّل مطل ندهد و به آخر منّت ننهد، دعا نخواهد و جزا چشم ندارد و ثنا نجويد، و آنچه داده باشد با كس نگويد [357- پ]

چنان كه آن سر جوانمردان كرد: در شب بداد و به روز باز نگفت، شرط بر نهاد و منّت بر ننهاد، و شرط بر نهاد سايل را كه كس را«15» نگويد: لا نُرِيدُ مِنكُم جَزاءً وَ لا شُكُوراً«16».

-----------------------------------

(5- 1). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نيّت.

(3). مج: سابقه.

(4). دب، آج، لب، فق: نه آيد. [.....]

(6). تب اگر.

(7). مج، وز: منكده، دب: منكند. (11- 10- 8). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.

(9). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: بر خود نهد.

(12). اساس كه نو نويس است

العربيه، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد.

(13). تب شعر.

(14). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر: يعطي و يخفي، مر: ندارد، با توجّه به تب افزوده شد.

(15). مج، دب، لب، فق، مب، مر: ندارد.

(16). سوره دهر (76) آيه 9.

صفحه : 50

و اصل «منّت» و «من ّ» قطع بود من قولهم: حبل منين«1»، اي ضعيف لأنّه سريع الانقطاع، و منه قوله تعالي: لَهُم أَجرٌ غَيرُ مَمنُون ٍ«2»، اي غير مقطوع.

و گفته اند: اصل «منّت» نعمت بود، يقال: من ّ عليه اذا انعم عليه، و منه قوله تعالي: هذا عَطاؤُنا فَامنُن«3»، اي اعط، آنگه مستعمل شد تا ذكر نعمت را و اعتداد به آن را منّت خواندند.

و «اذي» رنج باشد، آن باشد كه ذكر آن بسيار كند و پيش كساني باز گويد كه او را خوش نيايد، يا گويد«4»: تا چند از اينكه سؤال تو و تو را خداي سير تواند كردن و تو هميشه درويش خواهي بودن، و خدا مرا از تو برهاناد، و مانند اينكه كلمات مؤذيه.

ضحّاك گفت: عطا نادادن و منّت نانهادن به از آن [باشد]

«5» كه عطا«6» دادن و منّت نهادن. عبد الرّحمن بن زيد بن اسلم گفت: پدرم گفتي چون كسي را عطا دهي«7» و داني كه سلام تو بر او گران خواهد آمدن، بر او سلام مكن.

راوي خبر گفت«8»: زني بنزديك اسامه زيد«9» آمد و گفت: [من]

«10» جعبه اي دارم«11» تيري چند در او، مرا ره نماي به مردي كه رفتن وي به جهاد براي خداي بود نه براي ريا، كه اينكه مجاهدان«12» بيشتر براي آن مي روند تا از باغهاي مردم«13» ميوه خورند. اسامة إبن زيد گفت: «لا بارك الله فيك و

لا في جعبتك آذيتهم قبل ان اعطيتهم»، پيش از آن كه بدادي«14» ايذا كردي، خداي تعالي حرام كرد منّت نهادن بر عطا، گفت: كس را نرسد كه منّت نهد بر كسي در عطا، اينكه مرا رسد كه بر بندگان خود منّت نهم براي آن كه منّت خلقان«15» تكدير و تعيير باشد، و منّت خداي تنبيه و تذكير باشد، و محمود

-----------------------------------

(1). وز، دب، لب، فق، مب: متين.

(2). سوره فصّلت (41) آيه 8.

(3). سوره ص (38) آيه 39.

(4). تب: يا گويند، مب: باز گويد.

(10- 5). اساس: ندارد، از تب افزوده شد. [.....]

(6). همه نسخه بدلها: ندارد.

(7). تب، مج، دب، آج، لب، فق، مب: عطائي دهي، مر: عطا كني.

(8). همه نسخه بدلها: گويد.

(9). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: اسامة بن زيد.

(11). همه نسخه بدلها و.

(12). اساس كه كلمه نو نويس است: مردان، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(13). همه نسخه بدلها بجز تب: مردمان.

(14). تب: بدهي.

(15). تب: آن كه خلقان را منّت.

صفحه : 51

ورّاق گويد«1»:

احسن من كل ّ حسن في كل ّ وقت و زمن

صنيعة مربوبة خالية من المنن

و انشد أبو ذر القراطيسي«2»:

ما تم ّ معروفك عند امرئ كلّفته للعرف اعظامكا

ان ّ من البرّ فلا تكذبن اكرام من اظهر اكرامكا

و المن ّ للمنعم نقص فلا تستفسدن بالمن ّ انعامكا

و العزّ في الجود و بخل الفتي مذلّة«3» احببت اعلامكا

و انشد ابو علي ّ البصري ّ:

و صاحب سلفت منه الي ّ يد ابطا عليه مكافاتي فعاداني

لمّا تيقّن ان ّ الدّهر حاربني ابدي النّدامة ممّا كان اولاني

افسدت بالمن ّ ما قدّمت من حسن ليس الكريم اذا اعطي بمنّان

لَهُم أَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم، «اجر»، نفعي باشد مستحق ّ بر

عمل، و براي آن گفت: «عند ربّهم»، تا ايمن باشد«4» از آن كه خلاف خواهد بودن يا تلف خواهد شدن، چه وعده از مليي ء«5» است و وديعت بنزديك اميني است.

و در خبر است كه رسول- عليه السلام- گفت:

المنان بما يعطي لا يكلمه الله و لا ينظر اليه و لا يزكيه

، آن كس كه چيزي بدهد و منّت بر نهد، خداي تعالي با او سخن نگويد و بدو نظر نكند [358- ر]

، و او را تزكيه نكند.

وَ لا خَوف ٌ عَلَيهِم وَ لا هُم يَحزَنُون َ، بر او خوف و ترس نبود، بل ايمن باشد چنان كه سايل را ايمن داشت از منّت، و اندوهگن«6» نشود چنان كه اندوهگن«7» نكرد سايل را به اذيّت.

قَول ٌ مَعرُوف ٌ، سخني نيكو يعني ردّي جميل و جوابي بوجه سايل را، و گفته اند: وعده نيكو. كلبي گفت: دعاي نيكو، چنان كه گويد: وسع اللّه عليك

-----------------------------------

(1). تب شعر.

(2). تب: ابو ذر القرطاسي، شعر.

(3). دب، آج، لب: من ذلّة، فق، مب، مر: من قوله.

(4). مج، وز: باشند.

(5). مج، وز: ملي ّ. [.....]

(7- 6). مج، وز: اندوهگين.

صفحه : 52

و اصلح اللّه شأنك، و كفاك المؤنة، و اغناك عن سؤال النّاس.

ضحّاك گفت: قول في اصلاح ذات البين، يعني چيزي گويد كه از ميان مردمان اصلاح با ديد آيد، [كما قال الشاعر في هذا المعني- شعر:

قد جئت ارجوا جودكم سائلا ما ذا تردّون علي السائل

ان لم تنيلوه فقولوا له قولا جميلا بدل النّائل

وَ مَغفِرَةٌ]

«1»، يعني باز پوشد آنچه بداند از حال مردم، اگر مطلع شود بر حال كسي از فقر و فاقه و سوء الحال يا سايل با او بگويد آن حال بر او پوشيده دارد و افشا

نكند.

كلبي و ضحّاك گفتند: مراد آن است كه چون كسي بر او ظلمي كند از آن در گذرد و عفو كند او را، و گفته اند: مراد آن است كه چون سايل سؤال كند و [تو]

«2» او را رد كني و چيزي«3» ندهي، ربّما كه از سر ضجارت«4» و دلتنگي سخني گويد كه تو را از آن كراهت باشد، از سر آن در گذر و عفو كن او را«5»، حق تعالي گفت: سخني نيكو يا ردّي جميل يا مغفرتي بر اينكه وجوه كه گفته شد، خَيرٌ مِن صَدَقَةٍ يَتبَعُها أَذي ً، بهتر باشد از صدقه اي كه رنجي به دنبال«6» آن باشد از منّتي و تعييري سايل را و عيبي و كلمتي موحش.

وَ اللّه ُ غَنِي ٌّ، و خداي بي نياز است از صدقات بندگان، و اگر او خواهد همه خلق«7» را غني گرداند تا كسي را به كسي حاجت نباشد، و لكن توانگران را مال داد تا شاكر باشند، و درويشان را امتحان كرد تا صابر باشند، و ذلك قوله: وَ اللّه ُ فَضَّل َ بَعضَكُم عَلي بَعض ٍ فِي الرِّزق ِ«8».

عبد الرّحمن سلمي«9» روايت كند كه رسول- عليه السلام- گفت: چون سايل سؤال كند، قطع سؤال او مكني تا از آن فارغ شود، آنگه جوابي كني او را با وقار و لين،

امّا ببذل يسير او بردّ جميل

، يا به چيزي اندك كه يا به ردّي نكو، كه وقت باشد كه

-----------------------------------

(2- 1). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.

(3). تب به وي.

(4). تب: ضجرت.

(5). تب: در گذري و عفو كني.

(6). تب: رنجي در عقب.

(7). اساس كه كلمه نو نويس است: تا كسي، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(8). سوره نحل

(16) آيه 71.

(9). مج، وز، دب: عبد الرّحمن السلمي.

صفحه : 53

سايلي به شما آيد كه نه انسي باشد«1» نه جنّي، تا بنگرند«2» تا خود شما در نعمتي كه خداي با شما كرده است چگونه مي كني؟ راوي خبر گويد كه: امير المؤمنين- عليه السلام- و خضر به هم رسيدند، امير المؤمنين خضر را گفت: سخني حكمت بگوي تا [از تو]

«3» ياد گيرم. خضر- عليه السلام- گفت:

4» ما احسن عطف الاغنياء [علي الفقراء]

« رغبة في ثواب الله

، چه نيكوست شفقت توانگران بر درويشان رغبت ثواب خداي تعالي را.

امير المؤمنين- عليه السلام- گفت: داني كه از آن نكوتر چيست! گفت: بگو، فرمود«5»:

و احسن من ذلك تيه الفقراء علي الأغنياء ثقة بالله

، و نكوتر از آن تكبّر درويشان [است]

«6» بر توانگران اعتماد بر خداي- عزّ و جل ّ. خضر گفت: اينكه كلمه سزاوار«7» آن است كه به قلم زرّين بنويسند.

يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا لا تُبطِلُوا صَدَقاتِكُم بِالمَن ِّ وَ الأَذي، حق تعالي در اينكه آيت به لفظ نهي مؤ [منان]

«8»، [358- پ]

را منع«9» و زجر كرد از آن كه صدقات خود تباه كنند به منّت يا به«10» رنج، و تقدير اينكه است كه: ثواب صدقاتكم و اجور نفقاتكم.

و مراد از آيت آن است كه: صدقه چنان دهي كه خالي باشد از منّت و عاري باشد از اذيّت«11»، [چه]

«12» اگر نه چنين باشد خود موقعي ندارد و به موقع قبول نيفتد، و لكن از روي ظاهر به آن ماند كه واقع شد و آنگه«13» باطل شود«14»، براي آن كه اگر نه چنين باشد احباط بود، و احباط باطل است بنزديك [ما به]

«15» ادلّه اي كه رفت و نيز آيد- ان شاء اللّه.

-----------------------------------

(1).

همه نسخه بدلها و.

(2). تب: بنگرد. (15- 8- 6- 3). اساس: در حاشيه افتاده است، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(5). تب: امير المؤمنين- عليه السلام- گفت.

(7- 4)- همه نسخه بدلها: سزاي. [.....]

(9). همه نسخه بدلها: ندارد.

(10). مر: يا زجر و.

(11). تب: آذيت.

(12). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(13). تب: آنگاه، مج: آنك/ آن كه، چاپ شعراني (2/ 366): آنكه، و در زير نويس توضيح داده است: و حال آنكه.

(14). همه نسخه بدلها: شد.

صفحه : 54

عبد اللّه عبّاس گفت: بالمن علي اللّه و الاذي للسائل، به آن كه بر خداي منّت نهي وسايل را برنجاني. آنگه آن را مثلي زد، گفت: كَالَّذِي يُنفِق ُ مالَه ُ رِئاءَ النّاس ِ، چنان«1» كه آن كس كه مال خود نفقه و خرج كند به رياي مردمان تا مردم«2» گويند: او كريم و سخي است. و نصب «رئاء» بر مفعول له است.

وَ لا يُؤمِن ُ بِاللّه ِ وَ اليَوم ِ الآخِرِ، و به خدا و«3» قيامت ايمان ندارد«4»، يعني هم مرائي بود و هم منافق«5»، مثل او با چه ماند، مثل او يعني مثل عمل او، كَمَثَل ِ صَفوان ٍ، به سنگي«6» نرم ماند. عَلَيه ِ تُراب ٌ، كه بر او خاكي باشد. فَأَصابَه ُ وابِل ٌ، باراني بزرگ قطره«7» بدو رسد، سنگ را ساده رها كند«8» و هيچ خاك بر او نماند، چون حال بر اينكه جمله بود كس نتواند كه چيزي«9» از خاك بر آن سنگ بدارد، منافقان و مرائيان همچنين باشند، عملشان«10» با خاكي ماند بر سنگي نرم كه باراني عظيم بر او آيد هيچ نماند«11» [از خاك]

«12» بر آن سنگ، همچنين عمل مرائي.

و دليل بر آن كه

اينكه، دليل احباط نكند و اصحاب وعيد را به اينكه«13» تمسكي نيست، و مراد از اينكه آيت و ما قبلها نفي وقوع و قبول است اوّلا، و قوله: وَ لا يُؤمِن ُ بِاللّه ِ وَ اليَوم ِ الآخِرِ، ايمان ندارد به خدا و روز«14» قيامت، و اتّفاق است كه آن كس كه ايمان ندارد به خدا و«15» قيامت عمل او خود واقع نشود به موقع قبول، نه آن كه واقع شود.

-----------------------------------

(1). اساس كه كلمه نو نويس است، همچنان، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). تب: مردمان.

(3). تب، فق به.

(4). اساس كه نو نويس است: ندارد ايمان، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(5). مج، وز، دب، آج، فق، مب، مر در عمل مرائي بود و در ايمان منافق، لب: همين عبارت را با خطي متفاوت از متن در حاشيه آورده است.

(6). اساس كه نو نويس است: مثل سنگي، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها (با سنگي) تصحيح شد.

(7). دب، آج، لب، فق، مب، مر باشد و.

(8). آج، لب، فق: رهاند. [.....]

(9). همه نسخه بدلها: بر او نماند نتواند كس كه چون حال بر اينكه جملت بود چيزي.

(10). مج، وز، دب، آج، لب، مر: عمل اينان.

(11). اساس كه نو نويس است: بر او آيد و اثر نماند، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(12). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.

(13). اساس كه نو نويس است آيت، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد.

(14). همه نسخه بدلها: ندارد.

(15). تب روز.

صفحه : 55

پس محبط شود. و «صفوان» [به تازي]

«1» سنگ نرم باشد، چنان كه شاعر گفت«2»:

مالي لديك كأنّي قد زرعت حصي في عام جدب و وجه الارض صفوان

اما لزرعي ابّان فأحصده كما يكون لزرع النّاس«3» ابّان

و اينكه لفظ هم واحد است و هم جمع. آن كه گفت جمع است، گفت:

واحدش «صفوانة» باشد«4» به زيادت «تا»، و اينكه از باب تمر و تمرة باشد، و آن كه گفت: [جمع نيست]

«5» واحد است، جمع او «صفي ّ» گفت، قال الشّاعر«6»:

واقع الطّير علي الصّفي

و زهري خواند: صفوان» و جمعه صفوان، كورشان و ورشان و كروان و كروان.

عَلَيه ِ، اي علي ذلك الصّفوان، بر آن سنگ نرم. تُراب ٌ فَأَصابَه ُ وابِل ٌ، «وابل»، باران«7» سنگي باشد«8»، و «وبال» ثقل بود و «وبيل» ثقيل بود، و «صلد» سنگي سخت نرم باشد، قال تأبّط شرّا«9»:

و لست بجلب جلب رعد«10» و قرّة و لا بصفا صلد عن الخير اعزل [953- ر]

و آن زمين زميني باشد كه نبات نروياند، و از سرها سري باشد كه موي بر نيارد«11»، قال رؤبة«12».

لمّا راتني خلق المموّه برّاق اصلاد الجبين الأجله

اينكه مثلي است آن كس را كه خاك بر آن سنگ كند و در«13» بيابان رها كند، گمان برد كه هر گه كه او آن جا رسد آن خاك بر جاي«14» باشد.

-----------------------------------

(5- 1). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(6- 2). اساس م، تب شعر.

(3). تب: لزرع القوم.

(4). همه نسخه بدلها: است.

(7). تب: باراني.

(8). آج: سنگين باشد.

(9). اساس م، تب شعر. [.....]

(10). آج: ريح، لسان العرب (1/ 272): ليل عرا معزل لسان.

(11). مج: بر نياورد، آج، لب، فق، مب، مر: بر نيايد.

(12). اساس: الشاعر، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(13). اساس كه

نو نويس است، سنگ نرم، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(14). همه نسخه بدلها: خاك آن جا.

صفحه : 56

حق تعالي گفت: اينكه تمنّا محال است كه خاك از آن سنگ«1» به باران اوّل زايل شده باشد، همچنين مرائي و منافق گمان برد كه عملي«2» كرده است كه آن را فردا ثوابي خواهد بودن. چون به قيامت آيد، چيزي نيابد، چنان كه فرمود: وَ قَدِمنا إِلي ما عَمِلُوا مِن عَمَل ٍ فَجَعَلناه ُ هَباءً مَنثُوراً«3»، بر آن تفسير كه گفته شد.

لا يَقدِرُون َ عَلي شَي ءٍ مِمّا كَسَبُوا، اي علي تحصيل«4» شي ء من ثواب ما كسبوا و عملوا، براي آن كه [عمل]

«5» نه خداي را كرده باشند«6»، و آن كه عمل نه خداي را كند«7» [او را]

«8» ثوابي نباشد.

عبد اللّه عبّاس روايت كند از رسول- عليه السلام- كه او گفت: چون روز قيامت باشد [در آن روز منادي]

«9» ندا كند چنان كه اهل جمع بشنوند«10»: كجااند آنان كه در دار دنيا مردمان را پرستيدند«11»! ايشان را گو برويد و مزد بستانيد«12» از آنان كه«13» از براي ايشان عمل كرديد كه من قبول نكنم عملي كه آن آميخته باشد به چيزي از دنيا و اهل دنيا.

راوي خبر گويد: عبد الوهّاب المزني ّ«14» از آن كه«15» از او شنيد«16» كه گفت به مدينه رسول- صلي اللّه عليه و آله- رسيدم و در مسجد رسول- صلي اللّه عليه و علي آله- رفتم، ابو هريره را ديدم كه گفت: حدّثني خليلي ابو القاسم، آنگه گريه بر او غلبه كرد«17»، دگر باره گفت: حدّثني خليل ابو القاسم، دگر باره گريه منع كرد«18» او را، به بار سيوم«19» بگفت«20» و بگريست و برخاست

تا برود. [من]

«21» دست در دامن او زدم و

-----------------------------------

(1). تب: كه آن حال.

(2). اساس: عمل، با توجّه به تب تصحيح شد.

(3). سوره فرقان (25) آيه 23.

(4). مب: يحصل. (9- 8- 5). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.

(6). تب، فق، باشد.

(7). همه نسخه بدلها بجز تب: كرده بود.

(10). تب كه.

(11). مج، وز، لب، فق، مب، مر: پرسيدند. [.....]

(12). اساس: كه ثواب آن را بستانيد، با توجّه به تب تصحيح شد.

(13). مب: از مردماني كه.

(14). تب: عبد اللّه المزني، مب: عبد اللّه الوهاب المزني.

(15). مب او را پرسيدند و.

(16). مب: شنيدند.

(17). اساس در محل ّ نو نويس شده: غالب شده، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(18). اساس در محل ّ نو نويس شده: غلبه كرد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(19). مج، وز: سه ام.

(20). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: نگفت.

(21). اساس: ندارد، مب: من برخاستم، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 57

گفتم: [من مردي]

«1» غريبم، و آمدم تا حديثي از احاديث«2» رسول خدا- عليه السلام- بشنوم. تو سه بار حديث آغاز كردي و بگريستي«3» و اكنون مي بروي، بگو تا رسول خداي چه حديث كرد تو را! گفت: رسول- عليه السلام«4»- گفت: روز قيامت مردي را بيارند، و او را گويند: نه ما در دنيا تو را مال«5» بسيار داديم«6»؟ چه كردي با آن«7»!

گويد: بار خدايا؟ صدقه دادم و نفقه كردم.

گويند او را: كردي، و لكن براي آن كردي تا گويند: فلان«8» سخي است و كريم است، و بگفتند، تو را از آن چه سود!

ديگري را بيارند، و او را گويند: نه ما تو را

قوّت و شجاعت داديم؟ چه كردي!

گويد: بار خدايا؟ جهاد كردم و جان سبيل«9» كردم. گويند: كردي، و لكن براي آن كردي تا گويند: فلان شجاع است و بگفتند: فما ذا يغني عنك! تو را چه سود است از آن!

ديگري [را]

«10» بيارند، گويند: نه ما تو را علم داديم و فهم، در دنيا چه كردي!

گويد: بار خدايا؟ علم بياموختم و مردمان را در آموختم و نشر كردم، گويند: كردي، و لكن براي آن كردي تا مردمان گويند: فلان عالم است [359- پ]

، اينكه بگفتند، تو را از آن چه سود! آنگه بفرمايد تا هر سه را به دوزخ برند.

وَ اللّه ُ لا يَهدِي القَوم َ الكافِرِين َ، گفت: خداي تعالي هدايت نكند كافران را به ره بهشت، يا لطفي نكند با ايشان كه با مؤمنان كند، چه آنچه با مؤمنان كند با كافران نكند، چه اگر كند لطف نباشد ايشان را، و اينكه دليل ديگر است بر آن كه آيت در شأن كافران است تا در باب احباط، اصحاب وعيد را تمسك نبود به آيت.

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). اساس: در محل ّ نو نويس شده: از آن، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(3). اساس: در محل ّ نو نويس شده: و نگفتي، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(4). تب، مب: رسول خداي. [.....]

(5). اساس: زر، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6). تب: نه ما تو را مال بسيار داديم در دنيا.

(7). تب مال، آن مرد.

(8). تب كس.

(9). وز: بسبيل.

(10). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.

صفحه : 58

وَ مَثَل ُ الَّذِين َ يُنفِقُون َ

أَموالَهُم ُ ابتِغاءَ مَرضات ِ اللّه ِ، اي طلب رضاء اللّه، و نصب او بر مفعول له است، و «بغي» و «بغا» و «ابتغاء»، طلب باشد. و «مرضات» و «رضا» به يك معني بود.

وَ تَثبِيتاً مِن أَنفُسِهِم، شعبي و كلبي و ضحّاك گفتند: تصديقا من انفسهم، زكات دهند به دلخوشي و ثبات نفس و طيب قلب، متيقّن«1» به آن كه آنچه بدهند به از آن باشد كه بنهند.

سدّي و ابو صالح و ابو روق گفتند: تثبيتا، اي يقينا، مفضّل گفت: متيقّن باشند به آن كه حق تعالي«2» عوض باز خواهد دادن. قتاده گفت: احتسابا، براي خداي دهند توقّع ثواب او. يمان گفت: ثقة، استوار باشند و واثق به خداي تعالي. عطا و مجاهد گفتند: يتثبّتون«3» اينكه يضعون«4» اموالهم، انديشه كنند در آن كه مال به كه دهند و كه را مستحق يابند«5». و حسن بصري گفت: يكي از صحابه چون خواستي كه صدقه دهد، انديشه نيك بكردي، اگر ثواب«6» خداي بودي بدادي، و اگر چيزي ديگر بدان آميخته شدي رها كردي.

سعيد جبير و ابو مالك گفتند: تحقيقا في دينهم، از سر تحقيق ديني«7» دهند [آنچه دهند]

«8». إبن كيسان گفت: اخلاصا و توطينا لأنفسهم. يقين خود موطّن بكنند بر آن و دل بر آن بنهند.

زجّاج گفت: از سر آن دهند كه دانند كه ايشان را بر آن ثواب خواهد بودن.

و اصل كلمه من ثبّت فلانا اذا صحّحته و قوّيت عزمه«9» و رايه علي الامر، قال عبد اللّه بن رواحه«10»:

فثبّت اللّه ما آتاك من حسن تثبيت موسي و نصرا كالّذي نصروا

-----------------------------------

(1). اساس: و تيقّن، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). همه نسخه بدلها: باشند

كه خداي تعالي.

(3). همه نسخه بدلها: يثبّتون.

(4). اساس: يضعفون، وز، دب، آج، لب، فق: يصنعون، با توجّه به تب تصحيح شد.

(5). تب: ياوند/ يابند.

(6). اساس: براي، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(7). اساس كه نو نويس است: و يقين، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(8). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. [.....]

(9). تب: عرفه.

(10). تب شعر.

صفحه : 59

كَمَثَل ِ جَنَّةٍ، چون مثل بستاني است. فرّاء گفت: چون در بستان درخت خرما باشد، آن را جنّت خوانند، و چون در او رز باشد آن را فردوس خوانند. و اصل كلمت از «ستر» است، بوستاني پر درخت كه درختان او سايه افگند بر زمين آن را جنّت خوانند. و اصل الجن ّ و الستر. و ديو را«1» از اينكه جا جنّي خوانند، و سپر فراخ را جنّه خوانند، و ديوانگي را جنّة و جنون خوانند كه عقل بپوشد.

مجاهد خواند: كمثل حبّة، بالحاء و الباء.

بِرَبوَةٍ، عاصم و إبن عامر، و در شاذّ سلمي و عطاردي ّ و حسن خوانند«2» به فتح «را» اينكه جا و در سورة المؤمنين، و اينكه لغت تميم است. و نافع و إبن كثير و حمزه و كسائي و خلف و يعقوب و ابو عمرو و ابو جعفر و شيبه و اعمش و ايّوب، «بربوة» خوانند«3» [360- ر]

به ضم ّ «راء»، و اينكه لغت بيشتر عرب است.

و عبد اللّه عبّاس و ابو اسحاق سبيعي«4» خوانند: «بربوة» به كسر «راء»، و اشهب العقيلي ّ خواند: «برباوة» به كسر «را» با «الف»، و معني جمله جاي بلند بود و راست كه آب بر او برود و چنان نبود كه آب به سر

او در شود، و چنان نبود كه آب بر او نرسد. و اصل كلمه من ربا الشّي ء«5» يربوا اذا زاد باشد، و منه الرّبا في البيع، و منه قوله تعالي: اهتَزَّت وَ رَبَت،«6»، اي انتفخت، و تخصيص اينكه [زمين]

«7» براي آن كرد كه نباتش نكوتر باشد«8».

أَصابَها وابِل ٌ، به او رسد باراني بزرگ قطره، سخت بسيار. فَآتَت أُكُلَها ضِعفَين ِ، نافع و إبن كثير و ابو عمرو: «اكلها» خوانند به تخفيف، و باقي به تثقيل، و آن ميوه باشد، بدهد آن بستان ميوه خود دو بهره، يعني چندان كه زميني«9» ديگر به دو سال بر دهد، آن به يك سال بر دهد، اينكه قول عطاء است. [عكرمه گفت: مراد آن است كه در يك سال دو بار بر دهد]

«10». و ديگران گفتند [مراد آن است]

«11» كه: دو

-----------------------------------

(1). تب: ديوان را.

(2). تب: خواندند.

(3). دب: خواندند.

(4). تب: ابو اسحق السبيعي.

(5). آج، لب، فق، مب، مر: ربي الشّي ء.

(6). سوره حج (22) آيه 5. (11- 10- 7). اساس كه نو نويس است، ندارد، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(8). همه نسخه بدلها: نيكوتر بود.

(9). تب، وز، دب، زمين.

صفحه : 60

چندان كه ديگر زمينها دهد بعادت«1». مفضّل گفت: «اكل» بسيار [ي]

«2» چيزي بود«3» كه نافع بود آن را [كه در او بود]

«4»، يقال: ثوب كثير الاكل، اي [كثير]

«5» الغزل.

فَإِن لَم يُصِبها وابِل ٌ فَطَل ٌّ، اگر وابل نبود طل ّ. و اينكه«6» باران ضعيف بود. زيد اسلم«7» گفت: به اينكه صفت كه خداي تعالي گفت زمين مصر است، اگر بارانش نرسد بر دهد، و اگر رسد مضاعف شود. اينكه مثلي است كه خداي تعالي زد مؤمن مخلص را در برابر اينكه«8»

مثل منافق مرائي به زميني«9» نيك بلند راست كه بر او بستاني بود، آنگه باران رسد آن را يا وابل يا طل ّ چنان كه اينكه بستان بر آرد، و آن را ريع بود و اسباب نما و ذكا در او حاصل بود، لا محال«10» آن را ثمره نيكو باشد، همچنين عمل مؤمن مخلص آن را به قيامت ثواب باشد، أَضعافاً مُضاعَفَةً«11»، اگر اندك بود و اگر بسيار، چنان كه آن بوستان را اگر وابل رسد و اگر طل ّ.

وَ اللّه ُ بِما تَعمَلُون َ بَصِيرٌ، و خداي بدانچه شما كني«12» بيناست، يعني عالم است تا جزاي آن در خور آن بدهد.

أَ يَوَدُّ أَحَدُكُم أَن تَكُون َ لَه ُ جَنَّةٌ- الاية، [اينكه آيت متّصل است]

«13» بقوله تعالي:

لا تُبطِلُوا صَدَقاتِكُم بِالمَن ِّ وَ الأَذي«14»، حق تعالي براي مطابقت معني را چون مثل منافق«15» مرائي بگفت، خواست تا به«16» عقب آن مثل مؤمن مخلص«17» بگويد تا مطابقت ظاهر شود، دگر باره با سر حديث مرائي رفت و عمل و صدقه او را مثل زد و تشبيه كرد به كسي چنين كه در اينكه آيت وصف كرد او را، گفت: أَ يَوَدُّ أَحَدُكُم، خواهد و تمنّا كند و دوست دارد يكي از شما كه او را بستاني«18» بود از درختان خرما و انگور كه«19»

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز مب و. (13- 5- 4- 2). اساس كه نو نويس است: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). همه نسخه بدلها: باشد. [.....]

(6). همه نسخه بدلها بجز آج، لب: و آن.

(7). همه نسخه بدلها: زيد بن اسلم.

(8). تب، مج، وز، دب، آج، لب، فق: ندارد.

(9). تب: به زمين، مج، وز، مب، مر: بر

زمين.

(10). تب: لا محاله.

(11). سوره آل عمران (3) آيه 130.

(12). تب، مج، وز، مي كنيد، دب، آج، لب، فق: مي كني.

(14). سوره بقره (2) آيه 264.

(15). تب: منافقان.

(16). تب: در.

(17). تب را.

(18). تب: بوستاني.

(19). اساس: و، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 61

جويها در زير درختان او«1» مي رود، و در آن جا از همه جنس ميوه باشد«2».

وَ أَصابَه ُ الكِبَرُ، و پيري به او رسيده باشد، اينكه «واو» حال است«3». وَ لَه ُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفاءُ، و او را فرزنداني«4» باشند«5» ضعيف و عاجز، اينكه «واو» نيز [واو]

«6» حال است.

آنگه به اينكه بستان [رسد]

«7» إِعصارٌ، بادي سخت كه خاك از زمين بردارد و بر طول در هوا برد بر شكل«8» عمودي، قال الكميت«9» [360- پ]

:

تسدي الرّياح بها دبلا«10» و تلحمه ذا معنق من رقاق التّرب موّار

في منخل جاء من هيف يمانية بالسافياء و في غربال اعصار

و جمع اينكه لفظ اعاصير بود، قال يزيد بن المفرغ الحميري ّ«11»:

اناس اجارونا فكان جوارهم اعاصير من فسق«12» العراق المبذر«13»

و«14» با اينكه باد آتشي بود. فَاحتَرَقَت، سوخته شود اينكه بستان، و وجه تشبيه آن است كه: حق«15» تعالي مثل زد عمل منافق را و صدقه او را به بستاني چنين، در حالي چنين كه او از پيري و ضعف نتواند آن را عوض«16» ساختن يا اعادت آن عمارت كردن، و نيز فرزندان او كوچك و ضعيف باشند و قوّت آن ندارند، آن تلف و هلاك شود چنان كه صلاح نپذيرد، همچنين باشد عمل منافق، هيچ ثباتي و اصلي نباشد آن را، و او آنگه بداند كه او را توبه و پشيماني و عذر سود ندارد، يعني روز قيامت

كه تكليف نباشد و در توبه بسته بود، مستقبل«17» را اقالت نكنند، و مستعتب را اعتاب«18» نكنند.

-----------------------------------

(1). اساس: آن، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(2). تب: بود.

(3). تب، آج، لب، فق، مب، مر قوله تعالي.

(4). آج، لب، فق، مر: فرزندان.

(5). مج، وز، دب، فق، مر: باشد.

(7- 6). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(8). آج، لب، فق، مب، مر: برد مثل.

(11- 9). اساس م، تب شعر.

(10). اساس: ذيلا، با توجّه به وز و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(12). مب، مر: فتق، دب: فصو.

(13). آج، لب، فق، مب، مر: المنذر، تفسير طبري (3/ 78) مصراع دوم چنين است: اعاصير من سوء العراق المنذّر.

(14). چاپ شعراني (2/ 371): فيه نار، و.

(15). همه نسخه بدلها: خداي.

(16). اساس: كه نو نويس است: عمارتي، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(17). همه نسخه بدلها: مستقبل. [.....]

(18). تب: اعقاب.

صفحه : 62

كَذلِك َ يُبَيِّن ُ اللّه ُ لَكُم ُ الآيات ِ لَعَلَّكُم تَتَفَكَّرُون َ، خداي تعالي همچنين بيان كند آياتش براي شما«1» تا همانا شما«2» انديشه كني«3» در آن.

يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا أَنفِقُوا مِن طَيِّبات ِ ما كَسَبتُم، اي گرويدگان«4» نفقه كني از پاك و حلال آنچه كسب«5» مي كني. نظيرش قوله تعالي: لَن تَنالُوا البِرَّ حَتّي تُنفِقُوا مِمّا تُحِبُّون َ«6».

عبد اللّه مسعود گفت: مراد به طيّب، حلال است، دليلش قوله تعالي: يا أَيُّهَا الرُّسُل ُ كُلُوا مِن َ الطَّيِّبات ِ وَ اعمَلُوا صالِحاً«7».

رسول- صلي اللّه عليه و آله- گفت:

ان الله تعالي قسم بينكم اخلاقكم كما قسم بينكم ارزاقكم و ان الله طيب لا يقبل الا طيبا

«8»، گفت: خداي تعالي قسمت اخلاق شما بكرد چنان كه قسمت ارزاق شما بكرد و

خداي تعالي پاك است، جز پاك نپذيرد. هيچ بنده نباشد كه مالي از حرام جمع كند و از آن«9» صدقه دهد كه آن صدقه از او مقبول باشد و اگر از آن نفقه كند«10» بركت نباشد او را در آن، و اگر بگذارد زاد او بود«11» تا به دوزخ، و خداي تعالي سيّئه به سيّئه محو نكند«12»، سيّئه به حسنه محو كند و پليد را پليد«13» محو نكند.

ما كَسَبتُم، آنچه اندوخته باشي. مفسران گفتند: مراد به كسب در آيت تجارت است يا صناعت.

عبيد«14» بن رفاعة گفت: رسول- عليه السلام- بيرون آمد و گفت:

15» يا معشر« التجار انتم فجار الا من اتقي و بر و صدق و قال بالمال هكذا و هكذا،

گفت: اي جماعت

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: مردمان.

(2). همه نسخه بدلها بجز تب: ايشان.

(3). همه نسخه بدلها بجز تب، مر: كنند.

(4). آج، لب، فق، مب، مر: گروندگان.

(5). تب: مكسب.

(6). سوره آل عمران (3) آيه 92.

(7). سوره مؤمنون (23) آيه 51.

(8). اساس: كه در اينكه كلمه نو نويس است، طيّب به قياس با تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(9). آج، لب، فق، مب، مر مال.

(10). مج، نكند.

(11). تب: باشد.

(12). مج، وز: اينكه جمله را ندارد، لب: كند.

(13). تب، مج، وز، دب، مب، مر: پليد پليد را. [.....]

(14). دب ربيعة.

(15). تب: معاشر.

صفحه : 63

بازرگانان؟ شما فاجراني«1» الّا آن كه متّقي باشد و نيكوكار و راستگر«2» كه مال خرج مي كند از اينكه جانب و از آن جانب.

قيس بن ابي غرزة الغفاري ّ گفت: ما را در عهد رسول- عليه السلام- در مدينه سمسار خواندندي. رسول- عليه السلام- آمد و ما را نامي نهاد از آن بهتر، گفت:

3» يا معشر«

التجار،

اي جماعت بازرگانان؟

هذا البيع يحضره اللغو و الكذب و اليمين فشوبوه بالصدقة

، اينكه بيع، را لغو و دروغ و سوگند در وي شود، آن را با صدقه به يك جا بر آميزي.

ابو امامة روايت كند كه، رسول [361- ر]

- عليه السلام- گفت: خير ده جزو است، فاضلترين آن تجارت است چون حق بستاند و حق بدهد. و رسول- عليه السلام- گفت:

تسعة اعشار

روزي در تجارت است.

و عبد اللّه عبّاس روايت كرد كه رسول- عليه السلام- گفت: نبادا كه«4» موالي شما را«5» غلبه كنند بر تجارت، اي جماعت قريش؟ كه بركت در تجارت است و خداوندش درويش«6» نشود الّا بازرگاني كه سوگند خواره باشد.

ابو وائل گفت: يك درم از تجارت دوست تر دارم كه ده«7» درم از عطا. و رسول- عليه السلام- گفت: پاكتر آنچه مردم«8» خورد از كسب او باشد و فرزند او«9» [از كسب اوست]

«10».

سعيد بن عمير«11» گفت: رسول را- عليه السلام- پرسيدند كه: از كسبهاي مرد چه

-----------------------------------

(1). تب، مج، وز، مب، مر: فاجرانيد.

(2). تب، آج، لب، فق، مب، مر: راستگو، مج، راستگير، وز، دب: راستيگير كه بر اساس و ديگر نسخ مرجّح مي نمايد.

(3). تب: معاشر.

(4). تب، آج، لب، فق: سعي بايد كرد كه، مج، وز: نباد كه، مب، مر: بيعي بايد كرد.

(5). تب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد.

(6). اساس كه در اينكه كلمه نو نويس است: خداوند خسران، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(7). اساس كه در اينكه كلمه نو نويس است: ده، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(8). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: مرد.

(9). اساس، دب، مب، مر: فرزندان او، با توجّه

به تب تصحيح شد.

(10). اساس: كلمه در زير وصالي رفته است، با توجّه به تب افزوده شد.

(11). تب، فق: سعيد جبير، آج، لب: سعيد بن جبير.

صفحه : 64

پاكتر«1» است«2»! گفت: آنچه به دست كند، و هر سعي«3» كه آن«4» مبرور بود، يعني حلال.

ابراهيم النّخعي به زني بگذشت از قبيله مراد، و او«5» دوك مي رشت. او را گفت: يا ام ّ بكر؟ پير شدي، وقت نيامد«6» كه اينكه از دست بيفگني! گفت: چگونه بيفگنم، كه من از امير المؤمنين [علي]

«7»- عليه السلام«8»- شنيدم كه گفت:

انه من طيبات الرزق

، كه اينكه از روزيهاي پاك است. وَ مِمّا أَخرَجنا لَكُم مِن َ الأَرض ِ، و از آنچه ما از زمين بر آريم از انواع حبوب و ثمار.

جابر عبد اللّه انصاري گويد«9» كه: رسول- عليه السلام- در بستاني«10» شد از آن ام ّ معبد، او را گفت: اينكه غرس«11» كافري نشانده است يا مسلماني! [ام ّ معبد]

«12» گفت: يا رسول اللّه مسلماني نشانده است. گفت: هيچ مسلمان نباشد كه او غرسي نشاند«13»، از آن جا آدمي يا چهار پايي يا مرغي بخورد و الّا او را صدقه اي مي نويسند تا به روز قيامت.

و رسول- عليه السلام- گفت:

اطلبوا الرزق في خبايا الإرض

، روزي طلب كني«14» در نهان خانه هاي زمين.

مالك دينار گفت در توريت خواندم: طوبي لمن اكل من ثمرة يده«15»، خنك آن را كه او از ميوه دست خود«16» خورد.

-----------------------------------

(1). دب: پاكيزه تر. [.....]

(2). تب رسول عليه السلام.

(3). مج، وز، دب: هر بيعي.

(4). تب، مب: كه او.

(5). تب: و آن زن.

(6). آج، لب، فق، مب: نه آمد.

(7). اساس، وز، دب: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(8). اساس كه نو نويس است و

از رسول عليه السلام، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد.

(9). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: گفت.

(10). دب، به بستاني، آج، لب، فق، مب، مر: در بوستاني.

(11). آج، لب، فق: غروس.

(12). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.

(13). تب، آج، لب، دب، فق، مب، مر كه.

(14). اساس كه در اينكه كلمه نو نويس است: يعني طلب كني روزي، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(15). مب: ثمرة بيده. [.....]

(16). تب، دب: دست خويش، مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: دست خويشتن.

صفحه : 65

وَ لا تَيَمَّمُوا الخَبِيث َ، إبن كثير به تشديد «تا» خواند در اينكه لفظ و در اخوات او در همه قرآن، و آن سي و يك جايگاه است، «تا» محذو [ف باز]

«1» آورد، آنگه ادغام كرد براي آن كه در اصل «و لا تتيمّموا» بوده است به دو «تا»، يكي «تا» ي خطاب و يكي «تا» ي تفعل.

و عبد اللّه مسعود خواند: و لا تأمّموا، من الأم و هو القصد، و عبد اللّه عبّاس خواند:

«و لا تيمّموا» به ضم ّ «تا» و كسر «ميم» اوّل من التّفعيل، يعني«2» لا توجّهوا«3»، پليد و حرام را روزي مسازي. و باقي قرّاء خواندند: «و لا تيمّموا» اي لا تقصدوا، يقال:

يمّمت فلانا و امّمته و تيمّمته اذا قصدته، قال ميمون بن قيس الاعشي«4»:

تيمّمت قيسا و كم دونه من الإرض من مهمه ذي شزن

براء بن عازب«5» گفت: آيت در«6» جماعت«7» انصاريان آمد كه چون مردمان خرما صدقه آوردندي«8» بر خوشه هاي ايشان خوشه ها حشف و خرماي بد در آن ميانه«9» بياوردندي و بنهادندي، و رسول- عليه السلام- فرموده بود تا رسني بسته

بودند در ميان دو اسطوانه، آن خوشه ها از آن جا بياويختندي [361- پ]

. چون درويشان بيامدندي از آن جا بخوردندي، چون خيانت در آن«10» آوردند و خرماي بد در ميان تعبيه كردند«11»، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد، گفت: قصد آن مكني كه از«12» پليد و بد و نفايت نفقه كني در ره خداي.

عبد اللّه عبّاس گفت در اينكه آيت كه، رسول- عليه السلام- گفت صحابه را:

ان لله في اموالكم حقا

، خداي تعالي را در مالهاي شما حقّي هست چون مال شما به حدّ آن حق رسد- يعني به نصاب- زكات بدهي و رها مكني. پس ايشان«13» بيامدندي و

-----------------------------------

(1). اساس: كلمه در حاشيه زير وصّالي رفته است، از مج افزوده شد.

(2). آج، لب، فق، مب، مر: اعني.

(3). همه نسخه بدلها بجز دب يعني.

(4). تب: ميمون بن الاعشي القيسي، مج، وز: ميمون بن قيسي الاعشي. تب شعر.

(5). اساس: براء بن عازم، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6). تب حق ّ.

(7). تب، مج، دب: جماعتي.

(8). دب: بياوردندي.

(9). آج، لب، فق، مر: بد در ميان.

(10). تب، آج، لب، فق، مب، مر: در ميان.

(11). فق: كردندي.

(12). تب، مج، وز، آج، لب، مب، مر: آن.

(13). اساس كه در اينكه كلمه نو نويس است: پس صحابه، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

صفحه : 66

صدقاتي كه ايشان را بودي بياوردندي و در مسجد بنهادندي، چون پر شدي«1» رسول- عليه السلام- قسمت كردي.

روزي مردي بيامد«2» و پاره اي خرماي بد بياورد و بنهاد. چون رسول- عليه السلام- در آمد و آن ديد گفت: اينكه خرماي بد چيست و كه آورده است!

بئس ما صنع صاحب هذا

، بد كرده

است خداوند اينكه، و در بعضي الفاظ خبر چنين است كه: [اما]

«3»

ان صاحب هذا ليأكل الحشف يوم القيامة

، خداوند اينكه را فرداي«4» قيامت هم حشف دهند، آنگه بفرمود تا آن خوشه خرما در آويختند«5» تا هر كه مي ديد ملامت مي كرد آن را كه«6» آن آورده است«7»، خداي تعالي به نهي كردن از اينكه معني اينكه آيت فرستاد.

امير المؤمنين علي- عليه السلام- گفت«8»، و حسن و مجاهد و ضحّاك كه«9»:

جماعتي بودند كه چون زكات يا صدقه خواستدندي«10» دادن بگزيدندي«11» آنچه خيار بودي خود را باز گرفتندي، و آنچه رذال«12» بودي صدقه را بنهادندي از هر جنسي، خداي تعالي اينكه آيت در حق ّ ايشان بفرستاد تا از«13» خرما حشف ندهند، و از حبوب زؤان«14» و نوعي كه بد باشد از آن، و از زرّ و سيم زيوف و نبهره«15» ندهند.

وَ لَستُم بِآخِذِيه ِ إِلّا أَن تُغمِضُوا فِيه ِ، زهري خواند: الّا ان تغمضوا، به فتح «تا» و ضم ّ «ميم». و حسن بصري خواند: الّا ان تغمضوا به فتح «تا» و كسر «ميم»«16»، يقال: غمض يغمض [و يغمض]

«17»، و قتاده خواند: الّا ان تغمّضوا [فيه]

«18» من التّغميض

-----------------------------------

(1). تب: چون بسيار شدي.

(2). همه نسخه بدلها: مردي بيامد روزي.

(18- 3). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). اساس كه در اينكه كلمه نو نويس است: اينكه خرما را، آج، آب، فق، مب، مر: اينكه را روز، با توجّه به تب تصحيح شد.

(5). دب: بياويختند.

(6). اساس كه در اينكه كلمه نو نويس است: آن كس كه: با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(7). همه نسخه بدلها: آورده بود.

(8). مب: ندارد.

(9). تب، مج، وز، آج، لب،

فق، مب، مر: گفتند.

(10). همه نسخه بدلها: خواستندي.

(11). همه نسخه بدلها بجز تب، دب از.

(12). مج، وز، دب، مب: زوال.

(13). تب: تا آن، دب، تا از آن.

(14). آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. [.....]

(15). آج: ناسره.

(16). تب، وز، آج، لب، فق، مب، مر و اينكه دو لغتند.

(17). اساس: مب: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 67

للمبالغه. و ابو مجلس«1» خواند: الّا ان تغمضوا [فيه]

«2»، به ضم ّ «تا» و فتح «ميم» علي معني الّا ان تغمض«3» لكم فيه، و اينكه همه در شواذّ است، و قراءت عامّه قرّاء اينكه است كه: الّا ان تغمضوا، به ضم ّ «تا» و كسر «ميم» من الاغماض، و هو غض ّ البصر و اطباق الجفن، قال رؤبة:

ارّق عيني ّ من الإغماض برق سري في عارض نهّاض

و در معني آيت چند قول گفتند: يكي آن كه معني آن است كه چيزي به حق«4» و صدقه مدهيد«5» كه اگر به شما دهند نستاني الّا علي مسامحة و مساهلة. و اغماض العين كنايت و عبارت باشد از مساهلت و مسامحت«6»، و در زبان«7» ما هم چنين آيد كه گويند: به اندكي«8» چشم بر هم ته، يعني مسامحت كن«9»، در بيع و جز بيع«10» استعمال كنند هر كجا«11» معني مسامحت خواهند«12»، و منه قول الطّرمّاح«13»:

لم يفتنا بالوتر قوم و للضّيم«14» رجال يرضون بالإغماض«15»

و امير المؤمنين«16»- عليه السلام- گفت و براء بن عازب كه: معني آيت آن است كه«17» كسي را بر كسي حقّي [362- ر]

بود، و از اينكه جنس چيزي به او دهد، او چنان داند كه«18» بعضي حق ّ او را اغماض كرده است، يعني نقصان. يعني چنان

داند كه حق ّ خود بعضي بستده است و بعضي رها كرده، و اينكه به معني نزديك است به قول اوّل، و اينكه روايت«19» عوفي است از عبد اللّه عبّاس.

و البي«20» روايت كرد از او كه: معني آيت آن است كه اگر شما را بر كسي«21» ديني

-----------------------------------

(1). كذا: در اساس، تب، آج، لب، مج، وز: ابو مجاهد، دب: ابو محلذ، فق، مر: ابو مجلس، مب: ندارد.

(2). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). وز: يغمض.

(4). همه نسخه بدلها بجز فق خداي.

(5). دب: ندهي، آج: ندهند، فق، مب، مر: بدهند.

(6). تب، مج، وز، دب، آج، لب، مب، مر: باشد عن المسامحة و المساهلة، فق: باشد من المساهلة و المسامحه.

(7). تب: زفان.

(8). آج، لب، فق، مر: بايد كه.

(9). همه نسخه بدلها و.

(10). همه نسخه بدلها اينكه عبارت.

(11). دب: هر جا كه. [.....]

(12). تب: خواهد.

(13). تب شعر.

(14). تب: و للضّمير.

(15). وز در حاشيه اي المذلّة، دب اي بالذّلّة.

(16). تب، مج، وز، دب علي.

(17). تب، دب اگر.

(18). دب او.

(19). تب است از.

(20). همه نسخه بدلها بجز دب: و والبي.

(21). تب: بر كسي دعوي باشد و حقّي و ديني.

صفحه : 68

و حقّي بود«1» اينكه بدهد بنستاني«2» الّا آنگه كه وضع كني چيزي از او و نقصان كني، و بد به حساب نيك نستاني«3».

حسن و قتاده گفتند: معني آن است كه اگر اينكه جنس در بازار بيني كه مي فروشند بنستاني الّا آنگه كه بر شما ظلم كنند و حيف، و اينكه قول بنا بر قراءت خود كرد كه خواند: الّا ان تغمضوا فيه- علي ما لم يسم ّ فاعله، و [بر]

«4» اء بن عازب نيز گفت: اگر كسي

به هديّه به شما آرد شما نپذيري الّا كه چشم بر هم نهي از شرم خداوندش.

و بر اينكه قول «اغماض»، كنايت باشد از شرم، و بر«5» قولهاي ميانين عبارت باشد از نقصان، و معني آن كه خداي تعالي گفت: آنچه خود را نمي پسندي«6» چرا مرا مي پسندي«7».

قولي ديگر آن است كه خداي تعالي گفت: اصحاب صدقات شريكان شمااند در مال، اگر همه نيك بود جز نيك نبايد دادن، و اگر همه بد بود [روا بود]

«8» كه بد بدهي براي آن كه بر«9» تو آن است، پس اگر مال بد بود و تو اغضا كني بر آن و مسامحت، و حق خداي تعالي نيك بدهي به باشد، و اينكه قول خلاف ظاهر است لقوله: وَ لَستُم بِآخِذِيه ِ، و نمي گويد: و لستم بمعطيه او بباذليه«10».

وَ اعلَمُوا أَن َّ اللّه َ غَنِي ٌّ حَمِيدٌ، و بدانيد«11» كه خداي تعالي مستغني است از صدقات شما اگر ندهي، و حميد است، يعني حامد است سعي شما را اگر بدهي. و بر اينكه قول فعيل به معني فاعل باشد، و گفته اند: فعيل به معني مفعول است، يعني«12»

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز دب: حقّي و ديني بود.

(2). مب: نستاني.

(3). مج، وز، لب، فق: بستاني، همه نسخه بدلها از او.

(4). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

(5). همه نسخه بدلها بجز دب اينكه.

(6). تب: دب: نپسندي.

(7). دب، فق، مب، مر: مرا پسندي.

(8). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(9). اساس: نزد، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(10). اساس: بباذله، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(11). تب: ندارد، ديگر

نسخه بدلها بجز دب: بداني.

(12). اساس: مفعول قول حميد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 69

محمود است و پسنديده در افعالش«1».

ابو شريح الكعبي«2» گفت: چون مرا بينيد«3» كه مال بد به صدقه مي دهم، مرا بند كني و داغ نهي و بداني كه ديوانه شده ام، و اينكه ابو شريح از اصحاب رسول بود.

الشَّيطان ُ يَعِدُكُم ُ الفَقرَ، اي بالفقر، يقال: وعدته كذا و بكذا، امّا آن كس كه گفت: وعدته كذا، و «با» حذف كرد، گفت: چنان است كه شاعر گفت:

امرتك الخير فافعل ما امرت به فقد تركتك ذا مال و ذا نشب«4»

يقال: وعدته بالخير و الشّر، امّا في الخير قوله تعالي: وَعَدَكُم ُ اللّه ُ مَغانِم َ كَثِيرَةً تَأخُذُونَها«5»، و در شرّ قوله تعالي: النّارُ وَعَدَهَا اللّه ُ الَّذِين َ كَفَرُوا«6». چون ذكر خير و شرّ نكني و ذكر وعد كني مطلق«7»، استعمال او در خير باشد و استعمال وعيد در شرّ، يقال:

في الخير وعدته و في الشرّ او عدته، قال الشّاعر«8»:

و انّي اذا اوعدته او وعدته لمخلف ميعادي و منجز موعدي

و «فقر» سوء الحال و قلّة ذات اليد باشد، «فقر» لغت است در وي«9»، كالضّعف و الضّعف، و «فقير» فعيل باشد به معني مفعول، [اي مفقور]

«10» يعني مكسور فقار الظّهر، شكسته [362- پ]

پشت باشد، و كذلك الفقر«11»، قال الشّاعر«12».

و اذا تلسنني السنها انّني لست بموهون فقر

حق تعالي در اينكه آيت تحريص مي كند مردم«13» را بر صدقات و نهي مي كند«14» از بخل، مي گويد: شيطان شما را وعده درويشي دهد«15»، گويد: مال مدهي در زكات و

-----------------------------------

(1). اساس: كه در اينكه مورد نو نويس است: و پسنديده است، با توجّه به تب و ديگر نسخه

بدلها تصحيح شد.

(2). كذا: در اساس، تب، دب، ديگر نسخه بدلها: ابو شريح الكلبي ّ.

(3). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: بيني.

(4). مج، وز، دب، آج، فق، مب، مر: نسب.

(5). سوره فتح (48) آيه 20.

(6). سوره حج (22) آية 72. [.....]

(7). تب، آج، لب، فق، مب، مر: ذكر وعده مطلق باشد، وز: ذكر وعد مطلقا باشد.

(8). تب شعر.

(9). تب: لغتي است در او.

(10). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(11). تب: لذلك الفقر، مج، وز، مب، مر: كذلك الفقير.

(12). تب: الفقر، شعر.

(13). همه نسخه بدلها: مردمان.

(14). تب، فق شما را، آج، لب: از بخل شما را.

(15). تب: مي دهد.

صفحه : 70

صدقه كه پس درويش بباشي«1».

وَ يَأمُرُكُم بِالفَحشاءِ، اي بالبخل، شما«2» را بخل فرمايد.

مقاتل و كلبي گفتند: هر كجا در قرآن فحشاست مراد زنا است، مگر در اينكه آيت كه مراد بخل است، شيطان تو را بخل فرمايد و نفس امّاره ميل به بخل كند، و آن كس كه از آن آفت با سلامت است مفلح اوست، قال اللّه«3» تعالي: وَ مَن يُوق َ شُح َّ نَفسِه ِ فَأُولئِك َ هُم ُ المُفلِحُون َ«4».

إبن مهدي روايت كند كه: اعرابيي«5» بيامد و عنان فضل بن يحيي بن خالد بگرفت و گفت«6»:

الم تر ان ّ الجود من صلب آدم تحدّر«7» حتّي صار في راحة الفضل

تناسله الفضل بن يحيي بن خالد كذا كل ّ معروف يصير الي النّسل

فضل«8» تيري«9» در كمان نهاد تا به مرغي اندازد، اعرابي گفت«10»:

و قوسك جود و النّدي و تر لها و سهمك فيه البشر فاقتل به«11» فقري

فضل گفت: فقر تو به چند كشته شود«12»! گفت: به صد هزار درم. بفرمود تا«13» بدادند، ندما او را

ملامت كردند و گفتند: اينكه چه اسراف است! او اينكه بيتها انشا كرد«14»:

اذا جمعت مالا يداي و لم انل فلا انبسطت كفي ّ و لا نهضت رجلي

اروني بخيلا نال خلدا ببخله و هاتوا اروني باذلا مات من هزل«15»

علي اللّه اخلاف الّذي اتلفت يدي فلا«16» مهلكي بذلي و لا مخلدي بخلي

-----------------------------------

(1). آج، لب، فق، مب، مر: نباشي.

(2). همه نسخه بدلها بجز دب: و شما.

(3). دب: قوله.

(4). سوره حشر (59) آيه 9.

(5). همه نسخه بدلها: اعرابي. [.....]

(10- 6). تب شعر.

(7). اساس، تب، آج، فق، مب، مر: تجدّد، با توجّه به مج تصحيح شد.

(8). همه نسخه بدلها: و فضل.

(9). اساس كه كه در اينكه مورد نو نويس است: تير، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(11). تب، آج، لب، فق، مب، مر: بها.

(12). دب: به چند درم شكسته شود.

(13). تب او را.

(14). تب: بيتها بگفت، قال- شعر.

(15). آج در حاشيه افزوده: من بذل.

(16). تب، مج: و لا.

صفحه : 71

و غرض از اينكه حديث«1» بيتهاي فضل است كه لايق اينكه«2» حال است، و اسحاق موصلي گويد هارون را«3»:

و آمرة بالبخل قلت [لها اقصدي]

«4» فذلك شي ء ما اليه سبيل

اري النّاس اخوان الجواد و لا اري بخيلا له في العالمين خليل

و انّي«5» رايت البخل يزري باهله«6» فاكرمت نفسي ان يقال بخيل

عطاي عطاء المكثرين تكرّما و مالي كما قد تعلمين قليل

و من خير حالات الفتي لو علمته اذا نال شيئا ان يكون ينيل

و كيف اخاف الفقر او احرم الغني و راي امير المؤمنين جميل

هارون با جلساء خود نگريد و گفت: للّه درّ ابيات اتي بها اسحق ما اتقن اصولها و

احسن وصولها، و اجود فصولها و ابرق نصولها، و اكثر محصولها. اسحاق گفت: نثر تو از نظم من بهتر است.

و گويند كه«7»: معاويه- عليه اللّعنة«8»- به حج ّ رفت و اهل مكّه و مدينه را عطا«9» بسيار داد، كسان او ملامت كردند او را، او گفت«10»:

و ما انا مسرفا في بذل مال يعوضني ثناء العالمينا«11»

و لو لا الجود ما اجتمعت قريش علي انّي امير المؤمنينا«12»

و اشعار در اينكه معني بسيار است«13».

وَ اللّه ُ يَعِدُكُم مَغفِرَةً مِنه ُ وَ فَضلًا، و خداي تعالي وعده مغفرت مي دهد«14» شما را و فضل«15»، [363- ر]

آمرزش گناه بر سبيل كفارت از صدقاتتان. وَ فَضلًا، يعني روزي

-----------------------------------

(1). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر اينكه.

(2). تب: ندارد.

(3). تب: با هارون گويد، شعر.

(4). اساس كلمه زير وصّالي رفته است، با توجّه به مج افزوده شده، تب: لها اقصري. [.....]

(5). تب: فاني.

(6). مر: لاهله.

(7). همه نسخه بدلها: و گفتند سالي.

(8). ديگر نسخه بدلها: ندارد.

(9). تب: عطاي.

(10). تب: معاويه عليه اللّعنه گفت، شعر.

(11). تب: العالمين.

(12). اساس: امير الكافرينا، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(13). تب، مب قوله تعالي.

(14). تب: مغفرت وعده مي دهد.

(15). تب و، آج، لب، فق، مب، مر: از فضل و.

صفحه : 72

و عوض آنچه داده باشي عاجلا، در آجل«1» مغفرت و در«2» عاجل عوض.

دو وعده است: يكي از خداي«3»، و يكي از شيطان. وعده شيطان متضمّن«4» غرور باشد، و وعده خداي تعالي«5» متضمّن سرور باشد. وعده شيطان وسواس و تخييل بود، وعده خداي تعالي وحي و تنزيل بود. وعده خداي تعالي«6» به عوض و ثواب باشد، و وعده شيطان چون سراب بود«7».

وعده خداي تعالي نور و فروغ«8» باشد،

و وعده شيطان زور و دروغ«9» باشد. وعده خداي تعالي با اخلاف باشد از خلف- و آن عوض بود، و وعده شيطان با إخلاف بود از خلف- و آن خلاف بود.

خداي خلف دهد و شيطان خلاف كند، پس به وعده شيطان مغرور مشو كه او تو را دشمن است: إِن َّ الشَّيطان َ لَكُم عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوه ُ عَدُوًّا«10»، [او تو را دشمن«11» و تو او را دشمن]

«12»: لا تَعبُدُوا الشَّيطان َ إِنَّه ُ لَكُم عَدُوٌّ مُبِين ٌ«13»، تو را با معصيت مي خواند و به«14» درويشي مي ترساند و به وسوسه ات مي رنجاند، و خداي تعالي تو را مي نوازد و كار تو مي سازد، وعده خوبت مي دهد و مرتبه بلندت مي نهد، شقاوت باشد از اينكه بگريختن و در آن«15» آويختن.

شيطان در خويشتن مفلس است، تو را وعده افلاس مي دهد، و خداي- جل ّ جلاله- توانگر است و خداوند فضل، تو را وعده مغفرت و فضل مي دهد.

وَ اللّه ُ واسِع ٌ عَلِيم ٌ، و خداي فراخ عطا«16» و داناست، به عوض بخل نكند، بدهد و بيش از داده تو دهد، داناست آنچه«17» نهد به جاي خود و به مقدار خود نهد.

-----------------------------------

(1). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: در اينكه جا، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). تب، مج، وز، آج، لب: و به.

(3). تب تعالي. [.....]

(4). تب، مج، وز، آج، لب: ندارد.

(5). تب: وعده رحمان.

(6). آج، لب، فق، مب، مر چون.

(7). همه نسخه بدلها: باشد.

(8). تب، فق، مب، مر: و سرور.

(9). تب، آج، لب، فق، مب، مر: شيطان كذب و زور.

(10). سوره فاطر (35) آيه 6.

(11). دب است.

(12). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(13). سوره يس (36) آيه

60، آج، لب، فق او.

(14). آج، لب، فق، مب، مر: و از.

(15). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: و بدان.

(16). همه نسخه بدلها است.

(17). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است، به آنچه، با توجّه به تب تصحيح شد. [.....]

صفحه : 73

يُؤتِي الحِكمَةَ مَن يَشاءُ، حكمت به آن كس دهد كه او خواهد. سدّي گفت:

مراد به حكمت نبوّت است. عبد اللّه عبّاس و قتاده و ابو العاليه گفتند: مراد علم قرآن است، ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه و مقدّم و مؤخّر و حلال و حرام.

ضحّاك گفت: مراد قرآن است و حفظ او و فهم معاني او، و گفت: در«1» قرآن صد و نه آيت است از ناسخ و منسوخ، و هزار آيت است در حلال و حرام، و هيچ مؤمن را روا نبود كه رها كند نا آموخته تا بنياموزد«2»، بياموزي آن را تا چون اهل نهروان نباشي.

مجاهد گفت: مراد علم فقه است، و هم او گفت به روايت إبن ابي نجيج كه:

مراد اصابت قول و فعل است كه مرد«3» در آنچه كند و گويد مصيب باشد. إبن زيد گفت: مراد عقل است. بعضي دگر گفتند: مراد معرفت است. ربيع انس گفت:

مراد ترس خداست، بيانش

قول رسول- عليه السلام: خشية الله راس كل حكمة.

سهل بن عبد اللّه گفت: مراد به حكمت سنّت است. اهل اشارت گفتند: علم لدنّي است. بعضي ديگر گفتند: خداي«4» را گواه كردن است بر جميع احوال.

ابو عثمان النّهدي ّ گفت: نور الهي است كه فرق كند ميان وسواس و الهام. و گفته اند:

مراد تجريد سرّ است از خلق براي حق. بعضي دگر گفتند: هي سرعة الجواب مع اصابة الصّواب [363-

پ]

. و اهل لغت گفتند در حدّ حكمت: كل ّ فضل«5» جزل من قول او فعل، و اصل او از منع باشد، و منه حكمة الدّابة، و منه قول الشّاعر«6»:

بني حنيفة احكموا سفهائكم

كناني«7» گفت: خداي تعالي پيغمبران را براي نصيحت خلقان فرستاد، و كتابها براي تنبيه دلهاي ايشان، و حكمت براي«8» سكون ارواح ايشان. پيغامبر دعوت مي كند با امر خداي، و كتاب دعوت مي كند به احكام او، و حكمت دعوت مي كند با فضل او.

-----------------------------------

(1). اساس: و گفتند، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). تب، مر: تا نياموزد.

(3). تب: كه مراد.

(4). تب تعالي.

(5). تب، مج، وز، دب، آج، لب: فصل.

(6). تب شعر.

(7). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: كسائي، با توجّه به مج تصحيح شد، تب، مر: كياني، لب، فق: كتابي.

(8). آج، لب: حكمت را به.

صفحه : 74

و امّا معني

قول رسول- عليه السلام: كلمة الحكمة ضالة كل حكيم،

و

قوله- عليه السلام: الحكمة ضالة المؤمن

، يك«1» معني اينكه است كه: مؤمن هر كجا حكمت بيند در او آويزد«2»، بخواهد و بنويسد و ياد گيرد و [تعو]

«3» يذ كند، پنداري«4» گم شده اوست. و معني ديگر آن كه: كلمت حكمت اگر چه از سفيهي شنوي از حكيمي گم شده باشد، از اهلي افتاده باشد«5» كه نا اهلي گرفته باشد.

يعقوب خواند: «و من يؤت الحكمة» به كسر «تا»، علي تقدير: و من يؤته اللّه الحكمة، و اعمش خواند: و من يؤته اللّه الحكمة، و باقي قرّاء خواندند: «و من يؤت«6» الحكمة» بر فعل مجهول، و مفعول اوّل در او مضمر باشد، و ضمير راجع با «من»، و محل ّ او رفع باشد باسناد الفعل

المجهول اليه، و «حكمة»، منصوب است به آن كه مفعول دوم «يؤت«7»» است.

حسن بصري گفت: وَ مَن يُؤت َ«8»فَقَد أُوتِي َ خَيراً كَثِيراً، «فا» براي جزاي شرط آمد و «قد» همچنين، براي آن كه هر كجا جزاي فعل ماضي باشد «فا» بايد و «قد»، كقول القائل«11»: ان تكرمني فلقد اكرمتك و ان شكرتني فقد انعمت عليك.

فَقَد أُوتِي َ خَيراً كَثِيراً، او را خير بسيار داده باشند، بنگر كه آن چه خير باشد كه خدا«12» آن را بسيار خواند، و جمله دنيا را اندك«13» خواند في قوله: قُل مَتاع ُ الدُّنيا قَلِيل ٌ«14».

وَ ما يَذَّكَّرُ إِلّا أُولُوا الأَلباب ِ، و اينكه انديشه نكنند مگر خداوندان خرد. و

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: يكي.

(2). تب، مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: در آويزد.

(3). كلمه در اساس زير وصّالي رفته، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). دب كه.

(5). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: از اهلي گم شده باشد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(7- 6). اساس: يؤتي، با توجّه به مج تصحيح شد. [.....]

(8). تب، دب، آج، لب، مب: يؤتي، فق، مر: تؤتي.

(9). همه نسخه بدلها بجز مب: حكمت.

(10). تب، مب قوله تعالي.

(11). تب شعر.

(12). همه نسخه بدلها: خداي تعالي.

(13). مج، وز: اندكي.

(14). سوره نساء (4) آيه 77.

صفحه : 75

گفته اند: «لب ّ»، صافي عقل باشد«1»، از عقل خاص ّتر است، و لب ّ چيز«2» مغز او باشد، و اگر عقل را لب ّ خوانند سزاوار است براي آن كه پوست قشر تن است، و سينه قشر دل است، و دل قشر عقل است. اگر آنچه در يك قشر باشد لب ّ بود، آنچه در سه قشر باشد اولي و

احري كه لب ّ بود، و اينكه بر سبيل تشبيه باشد.

وَ ما أَنفَقتُم مِن نَفَقَةٍ [364- ر]

أَو نَذَرتُم مِن نَذرٍ، هر«3» نفقه اي كه كني از آنچه خداي واجب«4» كرد بر شما يا نذري كه شما واجب«5» كردي بر خود. و «نذر» عقد الشي ء علي النّفس باشد، و آنگه منعقد باشد كه گويد: للّه علي كذا«6» ان كان كذا، خداي را بر من فلان چيز«7» است از حج ّ و روزه و نماز و صدقه اگر فلان [كار]

«8» بباشد، بر اينكه اتّفاق اصحاب است و بيشتر فقها.

و بنزديك بعضي اصحاب«9» ما، «نذر» منعقد شود، و اگر چه مطلق باشد، چنان كه گويد: للّه علي كذا، و اگر چه نگويد: ان كان كذا، چون چنين گويد، [وفا]

«10» واجب بود به آن، و اگر ذكر خداي نكند و گويد: علي ّ كذا، او: «نذرت»، او:

«عاهدت نفسي»، و آنچه به اينكه«11» ماند، وفا كردن به آن مستحب ّ بود.

و «نذر» بر وجوه«12» باشد: يكي آن بود كه نذر كند با خدا بر اداي واجبات يا اجتناب«13» بعضي مقبّحات، يا فعل بعضي خيرات و طاعات، وفا به اينكه واجب بود و اينكه نذر طاعت باشد.

و نذر«14» ديگر نذر معصيت بود، و آن چنان باشد كه نذر كند با خدا كه واجبي«15»

-----------------------------------

(1). آج، لب و.

(4- 2). تب، آج، لب، فق، مب، مر: چيزي.

(3). همه نسخه بدلها: هر آن.

(5). مج، وز، دب، آج، لب، مب: بواجب.

(6). مج، وز و اگر چه بگويد، مر و اگر چه نگويد.

(7). لب، فق: خير.

(8). اساس، مج، وز: ندارد، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

(9). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: علماء، با

توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(10). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(11). تب: دب: بدين.

(12). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: بر سه نوع، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(13). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: امتناع، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(14). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: امّا نوع، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(15). اساس كه در اينكه مورد كلمه زير وصّالي رفته و نو نويس است: كه واجبات خود، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 76

نكند [ يا قبيحي]

«1» بكند يا نذر كند كه هر گه كه او را معصيتي ميسر شود كاري كند از خير، اينكه جمله نذر معصيت باشد، وفا كردن به او واجب نباشد.

و بعضي«2» دگر آن بود كه: نذر كند بر كاري از كارهاي مباح و حلال«3» چون شركت و سفر«4» و تجارت و صناعت و تزوّج و تزويج، نگاه كند اگر صلاح باشد كردن آن وفا كردن به آن واجب بود، و اگر مصلحت نباشد«5» كردن آن وفا كردن به آن واجب نبود، و در مخالفت آن كفّارت واجب نباشد. و به كفّارت يا برده اي آزاد كند يا شصت مسكين را طعام دهد، يا دو ماه پيوسته روزه دارد بر سبيل تخيير، اينكه«6» كفّارت نقض نذر باشد.

و اصل كلمت از خوف است، يقال: نذرت بالقوم اذا علمت بهم و بكيدهم فاستعددت لهم و انذرت فلانا اذا اعلمته«7» بما تخوّفه به، و منه: [364- پ]

النّذير و المنذر، [براي آن كه«8» نذر بر«9» آن زنده كه ترسد كه مبادا«10» كه تقصير افتد در آن، و نذرت النّذر اذا عقدته علي نفسك]

«11». و نذر و عهد و عقد متقارب المعني است، و حكم«12» نذر و عهد در شرع يكي است، قال الشّاعر«13»:

هم ينذرون دمي و ان ذر ان لقيت بأن اشدّا

فَإِن َّ اللّه َ يَعلَمُه ُ، «ما» مجازات راست في نحو قولك: ما تصنع اصنع، هر نفقه اي كه كني يا نذري كه ببندي«14» خداي تعالي داند. و «فا» براي جزاي شرط

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به تب افزوده شد.

(2). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: و نوعي، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(3). همه نسخه بدلها كلمه «و حلال» را ندارد.

(4). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: و بيع، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(5). همه نسخه بدلها: نبود.

(6). اساس: آن، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(7). آج، لب، فق: اعلمته. [.....]

(8). مج، وز، دب، آج، لب بند.

(9). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: براي.

(10). مج، وز، دب، آج، لب، فق: نبادا.

(11). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(12). تب، آج، لب، فق، مب، مر هر دو اعني، مج، وز: و معني هر دو اعني.

(13). تب شعر.

(14). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: كنيد، مج، وز، آج، لب: ببنديد، تب: بنديد، دب: كه كني و بندي، با توجّه به آج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 77

آمد، چون جزاي شرط جمله اي اسمي بود«1» حاجت باشد به «فا»

تقول: ما تصنع فانّي عالم به، و ان تفعل خيرا فانّي«2» مجازيك«3» عليه«4».

وَ ما لِلظّالِمِين َ مِن أَنصارٍ، [انصار]

«5»، جميع نصير باشد كشريف و اشراف، و حبيب و احباب، و قياس جمع او بر فعلاء باشد، چون علماء و ظرفاء.

و قوله: فَإِن َّ اللّه َ يَعلَمُه ُ، ردّ«6» الي اقرب المذكورين، و مثله قوله: وَ الَّذِين َ يَكنِزُون َ الذَّهَب َ وَ الفِضَّةَ وَ لا يُنفِقُونَها«7»، اگر چه در پيش ذكر دو چيز رفته است، ردّ«8» كنايت با نزديكتر مذكور كرد، و اگر خواهي ردّ كني با «ما» في قوله«9»: وَ ما أَنفَقتُم، و مثله قوله«10»: وَ ما أَنزَل َ عَلَيكُم مِن َ الكِتاب ِ وَ الحِكمَةِ يَعِظُكُم بِه ِ«11»، و لم يقل: بهما«12».

إِن تُبدُوا الصَّدَقات ِ فَنِعِمّا هِي َ، اگر صدقات آشكارا دهي نيك چيز«13» است آن. سبب نزول آيت آن بود كه پرسيدند از رسول- عليه السلام- كه: صدقه به سرّ دهي«14» اوليتر بود يا آشكارا«15»! خداي تعالي [اينكه]

«16» آيت فرستاد و گفت: اگر صدقه آشكارا دهي نيك چيز است آن، و اگر پنهان دهي به درويشان آن بهتر باشد شما را.

و قوله: فَنِعِمّا«17»، «نعم» در اصل نعم بوده است و «ما» نكره است غير موصوفه و لا موصولة، و التّقدير: فنعم شيئا هي، علي تقدير: فنعم الشّي ء شيئا هي. و محل ّ «ما» نصب است علي التّمييز في نحو قولك: نعم رجلا زيد، و تقدير چنين باشد كه: نعم الرّجل رجلا زيد، و مثله قوله تعالي: ساءَ مَثَلًا«18»، اي ساء المثل مثلا. مَثَل ُ القَوم ِ الَّذِين َ كَذَّبُوا بِآياتِنا«19»، چون «ما» در آمد خواستند تا ادغام كنند تخفيف را، «ميم»«20»

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: باشد.

(2). همه نسخه بدلها: فانا.

(3). همه نسخه بدلها بجز تب: مجاز بك.

(4). اساس كه در

اينكه مورد نو نويس است: و قوله، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(5). اساس: ندارد، با توجّه به دب افزوده شد.

(6). آج الكناية.

(7). سوره توبه (9) آيه 34. [.....]

(8). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: امّا، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(9). تب تعالي.

(11- 10). سوره بقره (2) آيه 231.

(12). آج، فق: بها.

(13). تب، دب، آج: چيزي.

(14). همه نسخه بدلها: ندارد.

(15). همه نسخه بدلها بجز مر: باشكارا.

(16). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(17). همه نسخه بدلها هي.

(19- 18). سوره اعراف (7) آيه 176.

(20). مج را، دب: تخفيف كردند و ميم را.

صفحه : 78

ساكن كردند و «عين» ساكن بود با اصل خود بردند كه «نعم» است علي وزن فعل، و «ميم» كه لام الفعل است ساكن بكردند و آنگه ادغام كردند «نعمّا» شد.

و حسن بصري بي ادغام خواند: فنعم ما، و ابو عمرو و نافع- نه«1» به روايت ورش- و عاصم به روايت ابو بكر [365- ر]

و ابو جعفر و شيبه خواندند: «فنعمّا«2»» به كسر «نون» و اختلاس حركت عين بين الحركة و السكون، و در سورة النّساء همچنين في قوله: إِن َّ اللّه َ نِعِمّا يَعِظُكُم بِه ِ«3»، و مثله

قوله«4»- عليه السلام: نعما بالمال الصالح للرجل الصالح.

و إبن عامر [و حمزه]

«5» و كسائي و خلف خواندند: «فنعمّا»، به فتح «نون» و كسر «عين». و در شاذّ، اعمش«6» و يحيي وثاب و إبن كثير و يعقوب به كسر «نون» و «عين» خواندند، و در شاذّ طلحة بن مصرّف و ايّوب.

وَ إِن تُخفُوها، و اگر باز پوشي. و «اخفا» پوشانيدن«7» باشد، و اخفا

نيز اظهار بود«8»، و كلمت از اضداد است. و گفته اند: «اخفا» ستر«9» باشد، و «اختفا» اظهار باشد- ذكره ثعلب. حق تعالي گفت: هر دو نيك باشد«10» چون براي خداي بود، و لكن صدقه سرّ بهتر باشد.

و در خبر مي آيد كه رسول- عليه السلام- گفت:

صدقة السر تطفئ غضب الرب

، يعني صدقه سرّ«11» خشم خداي بنشاند، و در دگر خبر:

12»13» تطفئ الخطيئة« كما تطفئ« الماء النار و تدفع سبعين بابا من البلاء

، گناه را بنشاند چنان كه آب آتش را و هفتاد نوع بلا«14» بگرداند.

-----------------------------------

(1). دب، مب: ندارد.

(2). تب، مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: فنعما.

(3). سوره نساء (4) آيه 58. [.....]

(4). همه نسخه بدلها: قول النبي ّ.

(5). اساس: كلمه زير وصّالي رفته است، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(6). دب و نخعي.

(7). همه نسخه بدلها: پوشيدن.

(8). همه نسخه بدلها: باشد.

(9). فق، مر: سرّ.

(10). تب: است.

(11). تب: پنهان.

(12). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: الذّنوب (در حاشيه: الذّنب)، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(13). تب: يطفئ.

(14). تب، آج، لب، مر، فق را.

صفحه : 79

ابو هريره روايت كند كه«1» رسول- عليه السلام«2»- گفت: فرداي قيامت خداي تعالي هفت«3» كس را در سايه عرش سايه«4» كند آن جا كه سايه نبود«5» جز سايه عرش:

اوّل امام عادل را، دوم جواني كه او«6» در طاعت خداي تعالي پرورده شده باشد.

و مردي كه او را دل به مسجد باشد. و دو مرد [را]

«7» كه با يكديگر دوستي كنند براي خداي تعالي، مواصلتشان في اللّه باشد و مفارقتشان في اللّه. و مردي كه او را زني ذات جمال با خود دعوت كند به

فساد، او«8» رها كند«9» او را براي خداي تعالي. و مردي كه به دست راست صدقه اي دهد از دست چپ پوشيده دارد. و مردي كه در خلوت خداي تعالي را ياد كند«10» از ترس خداي بگريد.

وَ يُكَفِّرُ«11» فَهُوَ خَيرٌ لَكُم، براي آن كه او جزاي شرط است و محل ّ او جزم بود.

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: از.

(2). همه نسخه بدلها كه او.

(3). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: چند، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(4). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: جاي، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد، مب: عرش بدارد و سايه.

(5). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: كه باشد، مب: كه جز سايه عرش، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(6). دب: جواني را كه.

(7). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(8). تب: ندارد.

(9). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: دعوت كند و بعد از آن رها كند، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(10). آج، لب، فق، مب، مر و.

(11). اساس، مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: نكفّر، با توجّه به تب و ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.

(12). تب، مج، وز، آج، لب، فق، مر: گناه او شود، مب: گناهان او شود.

(13). اساس: خوانند، با توجّه به تب تصحيح شد.

صفحه : 80

و قوله: مِن سَيِّئاتِكُم، «من» براي تبعيض است تا مكلّف مغري«1» نشود به قبيح، و به اعتماد صدقه بر معصيت دليري نكند«2». و گفته اند: زيادت است. و بيشتر علما گفته اند«3»: آيت«4» در

باب صدقه تطوّع است، براي آن كه«5» اجماع علما است كه:

زكات فريضه اظهارش اوليتر از اخفا باشد براي دو«6» وجه: يكي براي نفي تهمت تا مردم نگويند«7» اينكه مرد زكات نمي دهد«8» فاسق است از او تبرا كنند. دون تا مردمان بينند«9» به او اقتدا كنند، چنان كه نماز فريضه در مسجد به جماعت فاضلتر [و اوليتر]

«10» بود از آن كه در خانه تنها، و نوافل در خانه اوليتر بود تا از ريا دورتر باشد.

و عمّار دهني روايت كرد كه از باقر- عليه السلام- كه او گفت مراد بقوله تعالي: إِن تُبدُوا الصَّدَقات ِ، زكات فريضه است، وَ إِن تُخفُوها مراد صدقه تطوّع است، و اسم صدقه هر دو را شامل است في قوله: إِنَّمَا الصَّدَقات ُ لِلفُقَراءِ«11».

سويد الكلبي ّ روايت كرد از رسول- عليه السلام- كه او را«12» پرسيدند از: جهر در قراءت و اخفات، گفت: آن«13» چون صدقه است إِن تُبدُوا الصَّدَقات ِ فَنِعِمّا هِي َ وَ إِن تُخفُوها وَ تُؤتُوهَا الفُقَراءَ فَهُوَ خَيرٌ لَكُم. و اگر اينكه خبر درست بود، رسول- عليه السلام- آنگه«14» گفته باشد كه مردم مخيّر بودند در قراءت از ميان جهر و اخفات.

-----------------------------------

(1). اساس، دب، فق، مب: معزي، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). اساس: نكنند، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(3). مج، وز، آج، لب، فق، مب: گفتند.

(4). اساس: اينكه، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(5). اساس اينكه، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد.

(6). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: چند، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(7). همه نسخه بدلها

بجز تب كه.

(8). همه نسخه بدلها: زكات ندهد.

(9). تب: ببينند، همه نسخه بدلها و.

(10). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(11). سوره توبه (9) آيه 60، همه نسخه بدلها و.

(12). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: چون، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(13). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: كه قراة، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(14). چاپ شعراني (2/ 382): درست بود از رسول عليه السلام [نزد]

آنكه.

صفحه : 81

عقبة بن عامر روايت كرد«1» كه رسول- عليه السلام- گفت:

2»3» المسر« بالقرآن كالمسر« بالصدقة، و الجاهر بالقرآن كالجاهر بالصدقة

، گفت«4»: آن كس كه قرآن خواند در سرّ چنان بود كه آن كس كه صدقه دهد به سرّ. و آن كس كه به آواز بلند خواند، چنان بود كه آن كس«5» صدقه دهد آشكارا«6».

علي ّ بن طلحه روايت كرد از عبد اللّه عبّاس«7» كه او گفت: صدقه تطوّع را در سرّ بر صدقه آشكارا چندان تفاوت است كه يكي از اينكه هفتاد ضعف آن باشد، و صدقه فريضه در سرّ بر«8» علانيه به بيست و پنج ضعف افزون است، و همچنين جمله فرايض و نوافل. وَ اللّه ُ بِما تَعمَلُون َ خَبِيرٌ، و خداي به آنچه شما مي كني دانا و آگاه است.

لَيس َ عَلَيك َ هُداهُم، كلبي گفت: رسول- صلي اللّه عليه و علي آله- برفت تا عمره آرد- عمره اي كه او را قضا شده بود- و اسماء بنت ابي بكر با او بود، و مادرش قتيله [366- ر]

و جدّه يش«9»، بيامدند و از او چيزي خواستند- و ايشان مشرك بودند. او گفت: من

چيزي به شما ندهم تا دستوري با«10» رسول خداي نبرم كه شما بر دين ما نه اي«11». آنگه دستوري با رسول خداي بود كه شايد كه اينان را چيزي بدهم! خداي تعالي اينكه آيت فرستاد. رسول- عليه السلام- گفت: آيت آمد به جواز اينكه، از صدقه سنّت چيزي به ايشان ده.

كلبي روايتي دگر«12» آورد و گفت: جماعتي مسلمانان بودند كه ايشان را خويشان و پيوستگان بودند از جهودان، و با ايشان مبرّت كردندي و برايشان نفقه كردندي. چون مسلمان شدند آن خير و بر وصلت باز گرفتند«13»، رسول- عليه السلام- را گفتند كه: شايد كه چيزي به اينان دهيم! خداي تعالي اينكه آيت فرستاد.

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: روايت كند.

(2). مب، مر: المس.

(3). مب، مر: كالمس ّ.

(4). اساس: يعني، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(5). همه نسخه بدلها كه.

(6). همه نسخه بدلها: صدقه آشكارا (تب: باشكارا) دهد و.

(7). دب از رسول (ص) و آله.

(8). دب: و.

(9). تب، آج، لب، فق، مب، مر: جده اش.

(10). تب: بنزد.

(11). اساس: نه ي/ نه اي، تب، مر: نه ايد.

(12). تب، مج، وز، دب، فق: روايت ديگر.

(13). آج، لب، باز گرفتندي.

صفحه : 82

سعيد جبير گفت: مسلمانان عادت داشتندي كه صدقه به درويشان اهل ذمّت دادندي. چون درويشان مسلمانان«1» بسيار شدند آن باز گرفتند، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد: لَيس َ عَلَيك َ هُداهُم.

وَ لكِن َّ اللّه َ يَهدِي مَن يَشاءُ، مراد به «هدي» در آيت توفيق و لطف است كه به خداي تعالي تعلّق دارد كه عند آن بنده ايمان آرد تا نزديكتر باشد. اينكه بر رسول نيست، بر خداست، [و اينكه]

«2» خود رسول نتواند كرد. و مراد به «هدي» بيان و دعوت نيست، كه هدي«3»

بيان و دعوت بر رسول است.

عمر عبد العزيز روايت كند كه يك روز«4» عمر خطّاب پيري را ديد از اهل ذمّت كه بر در سرايي سؤال مي كرد. عمر گفت: انصاف نيست كه ما از تو جزيت مي ستديم تا جوان بدي، چون پير شدي صدقه به تو ندهيم، آنگه اجرايي پديد كرد از بيت المال، خداي تعالي گفت: هداي مردمان كه ايمان دارند يا ندارند«5» بر تو نيست، و لكن خداي تعالي هدايت دهد از باب الطاف و توفيق آن را كه خواهد.

وَ ما تُنفِقُوا مِن خَيرٍ فَلِأَنفُسِكُم، و آنچه شما نفقه كني از مال براي خود كني.

«ما» هم جزاي است براي آن«6» در جوابش «فا» باز آمد. وَ ما تُنفِقُون َ إِلَّا ابتِغاءَ وَجه ِ اللّه ِ، اينكه «ما» نفي است، و شما نفقه جز براي خداي نمي كني«7». و مراد به «وجه» در آيت رضاي خداست.

وَ ما تُنفِقُوا مِن خَيرٍ يُوَف َّ إِلَيكُم، «ما» اينكه جا«8» نيز مجازات راست، يُوَف َّ إِلَيكُم جزاي اوست«9» براي آن هر دو مجزوم است، و آن جا كه «ما» [حرف]

«10» نفي است، «نون» بر جاي است، و اينكه دو جاي ساقط است به جزم شرط و جزاء هر چه نفقه كني از مال جزا«11» و مكافات آن تمام بدهند شما را. وَ أَنتُم لا تُظلَمُون َ، اي

-----------------------------------

(1). آج: مسلمان.

(2). اساس: كلمه زير وصّالي رفته است، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). چاپ شعراني (2/ 383): هداي.

(4). وز، آج، لب، فق، مب، مر: كه روزي.

(5). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: ايمان داري يا نداري. [.....]

(6). تب كه.

(7). اساس: نكني، تب، مج، وز، مب، مر: نمي كنيد، با توجّه به آج و

ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(8). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: جايگاه.

(9). تب و.

(10). اساس: ندارد، دب: حروف، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(11). مر: اجر.

صفحه : 83

لا تنقصون، و هيچ نقصان نكنند شما را و بر شما هيچ ظلم نكنند و حقّتان باز نگيرند، من قوله تعالي: آتَت أُكُلَها وَ لَم تَظلِم مِنه ُ شَيئاً«1»، [366- پ]

اي لم«2» تنقص. و اينكه آيت لا بدّ مخصوص باشد به صدقه تطوّع، براي آن كه زكات [واجب]

«3» جز به مؤمنان مستبصر ظاهر ستر نشايد دادن از«4» آنان كه در آيت مذكوراند في قوله: إِنَّمَا الصَّدَقات ُ لِلفُقَراءِ وَ المَساكِين ِ«5»، مگر مؤلفة قلوبهم كه ايمان در حق ّ ايشان معتبر نيست.

آنگاه«6» قديم- جل ّ جلاله- بيان كرد كه صدقه فريضه [و سنّت]

«7» به كه بايد دادن و به كه اوليتر بود، گفت: لِلفُقَراءِ الَّذِين َ أُحصِرُوا فِي سَبِيل ِ اللّه ِ، و مبتدا در آيت«8» محذوف است، و تقديره«9»: للفقراء الّذين احصروا في سبيل اللّه حق واجب في اموالكم، گفت: آن درويشان كه ايشان محصر«10» و عاجز و ممنوع«11» باشند به ضعف و ابتلاء و شيخوخيّت«12» و قلّت ذات اليد از آن كه كاري نتوانند كردن«13» تا«14» در زمين خداي بروند و ايشان فقراي مهاجريان«15» بودند بنزديك چهار صد مرد بودند، ايشان را در مدينه سرايي نبود و مسكني و ملكي و ضيعتي و عشيرتي و مالي و صنعتي. همه روز و شب در مسجد بودندي، اگر كسي ايشان را كاري فرمودي بكردندي و الّا همه روز در مسجد نشسته«16» بودندي و گاهگاهي«17» استخوان خرما كوفتندي«18» براي شتر مردمان،

-----------------------------------

(1). سوره كهف (18) آيه 33.

(2). اساس: ما، با توجّه

به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(7- 3). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). اساس كه كلمه نو نويس است: و، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(5). سوره توبه (9) آيه 60.

(6). اساس كه كلمه نو نويس است: پس، با توجّه به تب تصحيح شد، ديگر نسخه بدلها: آنگه.

(8). اساس كه كلمه نو نويس است: مبتدا خبرش، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(9). همه نسخه بدلها: و تقدير آن است كه. [.....]

(10). تب، دب: محصور.

(11). اساس كه كلمه نو نويس است: و درمانده، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(12). مب، مر: مشخوخيت.

(13). تب، دب: نتواند كردن، مج، وز: توانند كردن، آج، لب، فق، مب، مر: تواند كردن.

(14). لب، مج، وز: يا ، فق: با (بدون نقطه).

(15). فق: مهاجران.

(16). اساس كه كلمه نو نويس است: مدينه، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(17). همه نسخه بدلها: گاه گاه.

(18). همه نسخه بدلها بجز تب، دب: گرفتندي.

صفحه : 84

و قرآن مي آموختندي، و وقتي كه رسول ايشان را در سريّتي بفرستادي برفتندي، ايشان اصحاب صفّه بودند، خداي تعالي قوم را تحريض«1» كرد بر مواسات ايشان«2»، هر كس را كه چيزكي«3» فاضل بودي از عشا به ايشان آوردي.

عكرمه روايت كرد از عبد اللّه عبّاس كه: يك روز«4» رسول- عليه السلام- به«5» اصحاب صفّه بگذشت و آن فقر و مسكنت ايشان ديد«6»، گفت: هر كس از امّت من كه بر اينكه حال باشد كه شمايي«7»، و به آن«8» حال راضي و قانع«9» باشد، او فرداي قيامت«10» در بهشت از

رفيقان من باشد.

در خبر«11» مي آيد كه: يك روز«12» عمر خطّاب«13» هزار دينار فرستاد به سعيد بن عامر، [او]

«14» آن بستد [و]

«15» با خانه آمد دلتنگ و اندهگن«16». اهل او«17» او [را]

«18» گفتند: تو را چه بوده است! مگر«19» حادثه اي افتاد! گفت: بلي، و سخت حادثه اي؟ آنگه آن هزار دينار«20» آن جا بيفگند«21» گفت: اينكه به من داده اند، برخيز و آن پيرهن«22» كهنه بيار.

[او]

«23» برفت و پيرهن«24» [كهنه]

«25» بياورد پاره پاره كرد آن را، و آن زر به«26» صرّه ها در بست و پيش خود بنهاد و همه شب نماز مي كرد و مي گريست. بامداد بيامد و بر سر راه

-----------------------------------

(1). دب، لب، فق، مب، مر: تحريص.

(2). اساس كه كلمه نو نويس است تا، لب، مب و، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد.

(3). دب، مب: چيزي.

(4). تب: كه روزي.

(5). اساس كه كلمه نو نويس است: بر، مب: با، توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(6). آج، لب، فق، مب، مر: بديد.

(7). مب: هر كس كه از امت من باشد بر اينكه حال كه شماييد.

(8). تب: بدان.

(9). مب: و شاكر.

(10). همه نسخه بدلها: ندارد.

(11). مج، وز، دب: در خبري، تب، آج، لب، فق، مر: و در خبري، مب: و در خبر.

(12). همه نسخه بدلها: عبارت «يك روز» را ندارد.

(13). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: عمر بن الخطّاب. (25- 23- 18- 15- 14). اساس: ندارد، با توجّه به تب افزوده شد.

(16). تب: اندوهناك، مج، وز، دب، لب، مب، مر: اندوهگين.

(17). اساس: اهل البيت، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(19). آج، لب، فق، مب، مر: همانا.

(20). مج، وز، دب

زر، آج، لب، فق، مر را.

(21). دب، مب و. [.....]

(22). تب، مج، وز، دب: پيراهن.

(24). تب، آج، لب، فق، مر: پيراهن، تب: پيراهني.

(26). مب: در.

صفحه : 85

بنشست و آن صرّه ها مي داد به درويشان تا جمله بداد.

آنگه گفت«1» از رسول«2» شنيدم كه او گفت«3»: روز قيامت درويشان مهاجريان«4» در عرصات قيامت آيند«5»، فريشتگان ايشان را گويند: به حسابگاه آييد«6» تا حساب باز دهيد«7». گويند: ما را چيزي نبود تا حساب آن باز دهيم. ايشان را به بهشت برند پيش از توانگران به پانصد سال، تا مردي از جمله توانگران در ميان ايشان شود، خواهد كه با ايشان به بهشت رود«8»، فريشتگان بيايند و دست او گيرند«9» و او را از آن ميان بيرون آرند. عمر خواست تا من آن مرد باشم. به خداي كه من نخواهم كه همه دنيا مرا بود و من آن مرد باشم.

قوله«10»: أُحصِرُوا فِي سَبِيل ِ اللّه ِ، اي حبسوا و منعوا«11»، يقال: احصره المرض، و حصره العدوّ. فِي سَبِيل ِ اللّه ِ، اي في طاعة اللّه«12». لا يَستَطِيعُون َ ضَرباً فِي الأَرض ِ، اي سيرا فيها. ايشان نتوانند كه در زمين بروند به سفري و تجارتي و طلب معاشي. و ضرب در زمين، [367- ر]

كنايت باشد از سير شديد سريع كما قال«13» تعالي: وَ آخَرُون َ يَضرِبُون َ فِي الأَرض ِ يَبتَغُون َ مِن فَضل ِ اللّه ِ«14»، و قوله: إِذا ضَرَبتُم فِي الأَرض ِ«15»، قال الشّاعر:

قليل المال تصلحه فيبقي و لا يبقي الكثير مع الفساد

لحفظ المال ايسر من بغاه«16» و ضرب في البلاد بغير زاد

قتادة گفت معني آن است كه: خود را باز داشته باشند«17»، در راه خدا«18»، و جهاد و عبادت«19»

-----------------------------------

(1). دب كه.

(2). همه نسخه بدلها بجز تب خداي.

(3).

اساس كه كلمه نو نويس است: كه چون، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(4). وز، مب: مهاجران.

(5). آج، لب، فق، مب، مر و.

(6). مج، وز، دب: آيي/ آييد.

(7). دب، آج، لب، فق، مب: دهي/ دهيد.

(8). فق و.

(9). تب: بگيرند، وز: برگيرند.

(10). تب، مب تعالي.

(11). مب، مر: احبسوا اي منعوا. [.....]

(12). تب قوله تعالي.

(13). مب اللّه.

(14). سوره مزّمّل (73) آيه 20.

(15). سوره نساء (4) آيه 101.

(16). تب، مج: نفاه.

(17). مج، وز: باز داشته.

(18). تب: خداي تعالي.

(19). دب و.

صفحه : 86

خود را بر آن وقف كرده باشند، از آن با سفر و تجارت و طلب معاش«1» نپردازند.

إبن زيد گفت: از آن كه [بسيار]

«2» جهاد كرده باشند در زمين سير نتوانند كردن كه به هر جهت كه بروند همه جهان«3» دشمن ايشان باشند.

سعيد جبير گفت: اينان آنان بودند كه با رسول«4» به جهاد رفتند مجروح و مبتلا و زمن شدند، نتوانستند جايي«5» برفتن«6». و كسائي اينكه قول«7» اختيار كرد براي آن كه محصر ممنوع بيماري و زمانت بباشد، و محصور«8» ممنوع دشمن [باشد]

«9». و الحصر و الاحصار، المنع، و منه الحصار، و منه الحصر لاحتباس البطن.

قوله تعالي: يَحسَبُهُم ُ الجاهِل ُ، حمزه و عاصم و ابو جعفر در همه قرآن «يحسب» خوانند«10» به فتح «سين»، و اينكه اختيار حسن«11» و اعمش و شيبه است، و باقي قرّاء به كسر «سين» خوانند«12»، و هر دو لغت است. و روايت كرده اند كه: فتح، لغت رسول است- عليه السلام.

عاصم بن لقيط روايت كرد از پدرش كه گفت: من وافد بني المنتفق«13» بودم.

چون بر رسول«14»- عليه السلام- فرود آمديم، شبان را بخواند و گفت: گوسفندي«15» براي اينان بكش. آنگه گفت:

16»

لا تحسبن انا انما ذبحناها« من اجلكم

، اينكه لغت به فتح «سين» گفت، به كسر«17» نگفت. گفت: مپنداري كه اينكه براي شما كشتم، و لكن

-----------------------------------

(1). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: روزي، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(3). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: جماعتي، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(4). همه نسخه بدلها عليه السلام.

(5). تب: جانبي.

(6). مر: نتوانستن، به جايي رفتن. [.....]

(7). اساس: كلمه مخدوش است و به صورت «قراءت را» خوانده مي شود، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(8). تب، آج، لب، فق، مب، مر و.

(9). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.

(12- 10). دب: خواندند.

(11). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است و شعبي، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد.

(13). كذا: در اساس، دب: تب: بني المثقف، مج: بني المنيف، وز: بني المنتف، آج، فق، مب، مر بني المنفق، لب: المفق، آج در حاشيه افزوده: بني المصطلق.

(14). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: بر رسول.

(15). مج، وز، آج، فق: گوسپندي، مر بيار، دب را.

(16). مج، وز، مر: اذبحناها.

(17). تب، مج سين.

صفحه : 87

ما را صد گوسفند«1» هست، هر گه كه يكي بيفزايد بكشيم تا صد بيش نباشد.

«الجاهل»، يعني آن كه ايشان را و احوال ايشان«2» نداند، گمان برد كه ايشان توانگراند از آن كه ايشان كس را سؤال نكنند، و اگر كنند الحال نكنند در سؤال.

و «التّعفّف»، التّفعّل من العفّة، و عف ّ عن كذا اذا كف ّ عنه، و تعفّف

تكلّف الكف ّ، قال رؤبة:

عف ّ عن اسرارها بعد الغسق

محمّد بن المفضّل گفت: بلند همّتي«3» ايشان را منع كند كه جز از خداوند خود سؤال كنند و حاجت خواهند، و اينكه علوّ همّت كاري عظيم است و در هر كس نيابند«4»، و آن را كه آن باشد خود گمان برد كه از او توانگرتر«5» در جهان«6» كس نيست، دنيا و حطام او در چشم او وقعي ندارد و چيزي نسنجد از سر همّت خود. اگر به پادشاه نگرد رعيّت بيند او را، امير بنزديك او همان و حشم بنزديك«7» او همان. از اينكه جا قديم- جل ّ جلاله- رسول خود را مدح كرد كه شب معراج چون كون و كاينات بر او عرض كردند، از بلند همّتي [367- پ]

به گوشه چشم با هيچ ننگريد«8»، عرش با عظمت و كرسي با سعت«9» و لوح با بسطت و قلم با جريت و بهشت با نعمت و دوزخ با سطوت، نه به اينكه طمع كرد و نه از آن بشكوهيد، لا جرم قرآن مجيد [ش]

«10» چنين ستود كه: ما زاغ َ البَصَرُ وَ ما طَغي«11». و آنها«12» كه در دور دولت او بودند، اقتدا بدو كردند و همّت بلند داشتند از آن كه از هر كسي بل«13» از هر خسي چيزي خواهند كه در آن، وضع قدر ايشان باشد، و عمر بر فقر و فاقه به سر مي بردند«14» و بدان«15» راضي بودند، چنان كه

-----------------------------------

(1). مج، وز، آج، فق: گوسپند.

(2). فق را.

(3). تب ايشان.

(4). اساس: نباشد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(5). تب: تونگرتر.

(6). مج، آج، لب، فق، مب، مر: در همه جهان.

(7). مج، وز،

دب، آج، لب، فق، مب، مر: ببر.

(8). دب و.

(9). مب: با وسعت.

(10). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(11). سوره نجم (53) آيه 17.

(12). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: و هر، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(13). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: يا ، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(14). همه نسخه بدلها: به سر بردند.

(15). تب: بر آن.

صفحه : 88

محمّد بن حازم گفت:

لطي ّ يوم و ليلتين و لبس طمرين باليين

ايسر«1» من نعمة لقوم اغض ّ منها جفون عيني

و له ايضا:

اشدّ من فاقة و جوع مقام حرّ علي خضوع

فاطلب غني«2» ما بقدر«3» قوت و انت بالمنزل الرّفيع

و لا ترد ثروة بمال ينال بالذّل ّ و الخشوع

و ارحل«4» اذا اجدبت بلاد عنها الي الرّيف و الرّبيع

لعل ّ دهرا مضي بنحس يكرّ بالسعد في الرّجوع

و در اينكه معني«5» بسيار گفته اند، و لكن جا معتر و نكوتر از آن كه«6» قاضي ابو الحسن علي ّ بن عبد العزيز الجرجاني ّ گفت، كس نگفته است«7»، من قصيدته«8»:

و ما زلت منحازا«9» بعرضي جانبا من الذّل ّ اعتدّ الصّيانة مغنما

اذا قيل هذا مشرب قلت قد اري و لكن نفس الحرّ«10» تحتمل الظّما

انهنهها«11» عن بعض ما لا يشينها مخافة اقوال العدي فيم او لما

فأصبح عن عيب اللّئيم مسلّما و قد رحت في نفس الكريم مكرّما

فاقسم ما عزّ امرؤ حسنت له مسامرة الاطماع ان بات معدما

بقولون لي فيك انقباض و انّما راوا رجلا«12» عن«13» موقف الذّل محجما

اري«14» النّاس من داناهم«15» هان عندهم و من اسلمته عزّة

النّفس«16» اكرما

-----------------------------------

(1). مج، آج، فق، مب، مر: آنس.

(2). تب، مج، وز، لب، فق، مب، مر: عني.

(3). همه نسخه بدلها بجز دب: قدر. [.....]

(4). تب، لب: و ارجل.

(5). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است شعر، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد.

(6). تب: گفته اند، نيكوتر از.

(7). تب: الجرجاني نگفته اند.

(8). تب: شعر.

(9). تب، مر: منجازا.

(10). آج قد.

(11). تب، لب، فق، مر: ازهنها، مج: انهنها، وز: انههنا، آج: انزهها، مب: ازهبا.

(12). تب: ارجلا

(13). اساس: من، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(14). تب: لدي.

(15). مج، وز، آج، داراهم، لب، فق، مب، مر: داراها.

(16). تب: عزّة النّاس.

صفحه : 89

و لم اقض حق ّ العلم ان كان كلّما بدا طمع صيّرته لي سلّما

و لم ابتذل في خدمة العلم مهجتي لأخدم من لاقيت لكن لاخدما

ء اشقي به غرسا و اجنيه ذلّة اذا فاتّباع الجهل قد كان اجزما

و لو ان ّ اهل العلم صانوه صانهم و لو عظّموه في النّفوس لعظّما

و لكن اذلّوه«1» فهان و دنّسوا محيّاه بالأطماع حتّي تجهّما

و انّي اذا ما فاتني الأمر لم ابت اقلّب كفّي اثره متندّما

و لكنّه ان جاء عفوا قبلته و ان مال لم اتبعه هلا و ليتما

و اقبض خطوي عن حظوظ كثيرة«2» اذا لم انلها وافر«3» العرض مكرما

و اكرم نفسي ان اضاحك عابسا«4» و ان اتلقّي بالمديح مذمّما

و كم طالب رقّي بنعماه لم يصل اليه و ان كان الرّئيس المعظّما

و ما كل برق لاح لي يستفزّني و لا كل ّ اهل الارض ارضاه منعما

و لكن اذا ما اضطرّني«5» الامر لم ازل اقلّب فكري منجدا ثم ّ متهما

الي

ان اري من لا اغص ّ«6» بذكره اذا قلت قد اسدي علي ّ و انعما

فكم نعمة كانت علي الحرّ نقمة و كم مغنم يعتدّه«7» الحرّ مغرما

و ما ذا عسي الدّنيا و ان جل ّ خطبها ينال«8» به من صير الصّبر معصما

تَعرِفُهُم بِسِيماهُم، حمزه و كسائي به اماله خوانند«9» و باقي به تفخيم. و «سيما» مقصور و «سيمياء«10»» ممدود علامت باشد، و اصل او از سمه است، و آن علامت باشد. مجاهد گفت: علامتي كه«11» ايشان را به آن«12» بشناختند تواضع بود و خشوع.

ربيع و سدّي گفتند: اثر جهد و درويشي بود. ضحّاك گفت [368- ر]

: زرد رويي و نحافت اندام. إبن زيد گفت: خلق جامگي. يمان گفت: سكينه و وقار با

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: اذا لوه. [.....]

(2). تب، مج: غريبة.

(3). دب: وافد، مب، مر: واقر.

(4). دب: عطبسا.

(5). وز: ما اضطراني.

(6). تب: اغض ّ.

(7). وز: يقيده.

(8). آج: تنال.

(9). دب: خواندند.

(10). تب، دب، مب: سيماء.

(11). همه نسخه بدلها: علامت ايشان كه.

(12). مج، وز: باز بشناختند.

صفحه : 90

نحول و هزال. ثوري گفت: [شادماني]

«1» ايشان به درويشي. بهري دگر گفتند از اهل اشارت: غيرت ايشان بود بر درويشي. ابو عثمان گفت: ايثار آنچه دارند با مساس«2» حاجت بهري«3» دگر گفتند: طيبت«4» قلب و بشاشت روي و اظهار تجمّل.

لا يَسئَلُون َ النّاس َ إِلحافاً، عطا گفت: چون غدا داشتندي عشا نخواستندي، و چون عشا داشتندي غدا بخواستندي«5».

اهل معاني«6» گفتند معني آيت آن است كه: لا يسئلون النّاس بوجه من الوجوه لا الحافا و لا غير الحاف، و اينكه چنان بود كه يكي از ما گويد: قل ّ ما رأيت مثله، معني آن باشد كه: ما رأيت مثله، و كذا قوله تعالي: فَقَلِيلًا ما يُؤمِنُون َ«7»، و

ايشان اندك و بسيار ايمان نياوردند، قال الشّاعر«8»:

علي«9» لا حب لا يهتدي بمناره

و اينكه طريقه مستقصي برفت في قوله تعالي: وَ يَقتُلُون َ النَّبِيِّين َ بِغَيرِ الحَق ِّ«10» و الحاح [و الحاف]

«11» لجاج باشد و استقصا، و اشتقاق او من لحف الجبل و هو خشونته باشد، در طلب خشونت كار بندد.

إبن سيرين روايت كند از ابو ذرّ غفاري ّ- رحمة اللّه عليه- كه رسول- عليه السلام- گفت: هر كه چهل درم دارد و سؤال كند او ملحف بود، يعني الحاح كننده باشد در سؤال. و حسن بصري گفت: هر كه پنجاه درم دارد توانگر بود.

ابو هريره روايت كند كه رسول- عليه السلام- گفت: مسكين نه آن باشد كه او را يك لقمه يا دو لقمه طعام از تو برگرداند، درويش و«12» مسكين آن مرد متعفّف باشد كه

-----------------------------------

(11- 1). اساس: كلمه زير وصّالي رفته است، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: وجود، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(3). همه نسخه بدلها: بعضي. [.....]

(4). اساس، مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب: طيب، با توجّه به تب تصحيح شد.

(5). كذا: در اساس و مج، ديگر نسخه بدلها: نخواستندي.

(6). وز: معني.

(7). سوره بقره (2) آيه 88.

(8). تب: نياوردند، مصراع، ديگر نسخه بدلها: و قال الشّاعر.

(9). مب: و قال علي.

(10). سوره بقره (2) آيه 61.

(12). تب: ندارد.

صفحه : 91

برگش نبود كه سؤال كند، و راهش«1» بندهد«2» كه حال خود با تو بگويد«3»، نمي خواني:

لا يَسئَلُون َ النّاس َ إِلحافاً.

هم او روايت كرد كه، رسول- عليه السلام- گفت: خداي تعالي دوست دارد كه اثر نعمت او بر بنده [اش]

«4»

بيند، و كاره باشد اظهار بؤس و حاجت را. و مرد«5» عليم و متعفّف را [دوست دارد]

«6»، و فاحش پليد زفان«7» بسيار سؤال ملحف«8» را دشمن دارد.

قبيصة بن مخارق گويد«9»: نزديك رسول آمدم در ديتي كه بر ما لازم بود، گفت: باش بنزديك ما تا ديت«10» بدهيم، يا «11» معاونت كنيم تو را بر آن«12». و بدان كه كس را حلال نباشد كه سؤال كند الّا به يكي از اينكه سه سبب«13»: امّا ديتي كه«14» لازم باشد و او قوّت ندارد [كه آن ديت بدهد]

«15»، سؤال كند تا [آن]

«16» ديت بگذارد، آنگه نيز سؤال نكند«17»، و كسي«18» كه او را احتياجي رسد و مالش تلف شود او سؤال كند تا كفافي از عيش بيابد، پس امساك كند و نيز سؤال نكند، و كسي كه درويش باشد«19» و او را چيزي نبود و سه كس از قوم او بر درويشي او گواهي دهند او نيز سؤال كند تا قوامي از عيش به دست آرد«20» آنگه نيز سؤال نكند. و آنچه بيرون از

-----------------------------------

(1). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: رويش، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). فق: ندهند، مب: ندهد.

(3). تب: كه حال خود گويد.

(4). اساس: ندارد، با توجّه به تب افزوده شد.

(5). تب: مردم.

(6). اساس در اينكه مورد زير وصّالي رفته است، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

(7). همه نسخه بدلها: زبان.

(8). اساس، آج، لب، فق، مب، مر: محلف، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(9). مب كه.

(10). آج، فق: ديتت.

(11). اساس، مر: تا، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها

تصحيح شد.

(12). تب، دب: به آن،

(13). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: چيز، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(14). آج، لب، فق، مب، مر بر او.

(15). اساس و همه نسخه بدلها بجز تب: ندارد، با توجّه به تب افزوده شد.

(16). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(17). مج، كند، دب: نكنند: آج، وز، لب، فق، مب: بكند.

(18). مب: و آن كس.

(19). تب، آج، لب، فق، مب، مر: بود.

(20). تب: از عيش بيابد پس. [.....]

صفحه : 92

اينكه باشد از سؤال حرام است، خداوندش حرام خورده باشد آنچه از آن خورد.

ابو سعيد خدري گفت«1»: ما را سالي نكبتي رسيد، من برخاستم«2» و پيش رسول خداي رفتم بر آن كه تا«3» او را سؤال كنم و از او چيزي خواهم. رسول- عليه السلام- اوّل كه حديث كرد چون مرا ديد«4»، اينكه بود كه گفت:

من استعف اعفه الله و من استغني اغناه الله و من سألنا لم ندخر عنه شيئا [نجده]

«5»، هر كه عفّت كند خداي تعالي او را عفيف گرداند، يعني هر كه سؤال نكند خداي [تعالي]

«6» او را از سؤال مستغني كند«7»، و هر كه خويشتن از مردم«8» بگزيراند«9» خداي تعالي او را توانگر كند. [368- پ]

و هر كه از ما چيزي خواهد كه ما را باشد بر او بخل نكنيم. من گفتم: اينكه كه رسول- عليه السلام- گفت، كار بندم و سؤال نكنم و تعفّف كنم تا خداي تعالي مرا مستغني كند از سؤال، و از رسول- عليه السلام- هيچ«10» نخواستم و خداي تعالي كفايت كرد، پس از آن چندان مال پديد آمد ما

را كه ما و قوم ما در آن غرق«11» شديم، و نيز حاجت نبود كسي را از ما سؤال كردن.

و رسول- عليه السلام- گفت:

12» ان الله كره لكم ثلاثا قيل و قال و كثرة و السؤال و اضاعة المال و نهي عن عقوق الامهات و واد« البنات و من منع وهات

، گفت:

خداي تعالي كاره شد از شما سه چيز را: گفت و گوي«13» و سؤال بسيار كردن و مال ضايع كردن، و نهي كرد«14» از عصيان مادر، و زنده در گور كردن دختران را«15»، و از نادادن«16» و گرفتن.

-----------------------------------

(1). تب: گويد.

(2). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: برخواستم.

(3). تب، وز، مج، آج، لب، فق، مب: مر: ندارد.

(4). تب، فق، مر: اوّل حديث كه كرد رسول عليه السلام كه مرا ديد، مج، مر، آج، لب: اوّل حديثي كه كرد رسول عليه السلام چون مرا ديد.

(6- 5). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(7). تب: گرداند.

(8). همه نسخه بدلها: مردمان.

(9). همه نسخه بدلها بجز تب: بگريزاند.

(10). آج، لب، فق، مب، مر چيز.

(11). مب: غرقه.

(12). آج: وئودة.

(13). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است، اوّل گفت، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(14). همه نسخه بدلها بجز تب، دب: نهي كردن.

(15). همه نسخه بدلها: و در گور كردن دختران زنده. [.....]

(16). وز: و از آنان دادن، دب: و ربا دادن.

صفحه : 93

و رسول گفت- صلّي اللّه عليه«1»: دست نعمت خداي تعالي بالاي«2» همه دستهاست، آنگه [گفت]

«3»: دست دهنده و بخشنده زور«4» است، و دست خواهنده و گيرنده زير است تا به قيامت. و هر كه چيزي خواهد و

او را حاجت نباشد، آن سؤال او روز قيامت بر روي او خراشيدگيها و جراحتها شود. گفتند: يا رسول اللّه؟ چه مقدار باشد كه مرد به آن مستغني بود از سؤال! گفت: پنجاه درم يا بهاي آن از زر.

و رسول- عليه السلام- گفت:

5» لا تزال المسألة بالعبد حتي يلقي الله و ما في وجهه مضغة« لحم

، گفت سؤال بنده را به جايي آرد كه چون با پيش خداي شود بر روي او هيچ گوشت نبود«6» و هر كه او را نفسي بود«7» و خواهد كه نفيس باشد نفاست كند، اعني بخل كند به نفس خود و تكرّم كند از سؤال لئيمان، كه سؤال به اوّل مذلّت است، و به ميانه خوف منع، و به آخر يا منع يا منّت، و هيچ آدمي كه او را نفسي باشد خود را در اينكه معرض ننهد، إبن قسام گويد«8»:

[لا تطلبن ّ الي]

«9» صديق حاجة من عف ّ خف ّ علي قلوب العالم

انت المسوّد ما رزقت كفاية فاذا طلبت ذللت ذل ّ الخادم

و لابي عبد اللّه الازدي«10»:

ابا هاني لا تسئل النّاس و التمس بكفّيك فضل اللّه و اللّه اوسع

فلو«11» تسئل النّاس التّراب لأوشكوا اذا قلت هاتوا ان يملّوا فيمنعوا«12»

و لابي هفان البصري«13»:

اقسم باللّه لرضخ«14» النّوي و شرب [ماء]

«15» القلب المالحة

اعزّ للإنسان من حرصه و من سؤال الأوجه الكالحة

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز تب و اله.

(2). تب، مج، وز: زبر، دب، آج، لب، فق، مب، مر: زور.

(3). اساس: ندارد، با توجّه به تب افزوده شد.

(4). مج، آج، لب، فق، مب، مر: زبر.

(5). اساس كه نو نويس است، مزغه، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح

شد.

(6). اساس كه نو نويس است: نباشد، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(7). تب: باشد. (13- 10- 8). تب شعر.

(15- 9). اساس كه نو نويس است: افتادگي دارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(11). اساس كه نو نويس است: فلا، با توجّه به مج تصحيح شد.

(12). تب: فيمنع.

(14). تب: لرضع.

صفحه : 94

فاستغن باليأس و كن ذا غني«1» مغتبطّا بالصّفقة الرّابحة

الزّهد عزّ و التّقي سودد و رغبة النّفس لها فاضحة

من يكن الدّنيا به برّة فانّها يوما له ذابحة

و لمحمود الوراق«2»:

للنّاس مال ولي مالان مالهما اذا تحارس اهل المال حرّاس

مالي الرّضا بالّذي اصبحت املكه و مالي اليأس ممّا يملك النّاس

و للشّافعي«3»:

امت ّ مطامعي فأرحت نفسي فان ّ النّفس ما طمعت تهون

و احييت القنوع و كان ميتا و في احيائه عرض مصون

اذا طمع احل ّ بقلب عبد علته مذلّة و علاه هون

و اينكه معني بسيار گفته اند. و امير المؤمنين«4»- عليه السلام- نكو«5» گفته است:

اليأس حر و الرجاء عبد

، نوميدي آزاد است و اميد بنده.

وَ ما تُنفِقُوا مِن خَيرٍ، «ما» مجازات راست«6»، براي آن «فا» در جوابش آمد، و آنچه نفقه كني از خير، يعني مال [369- ر]

. فَإِن َّ اللّه َ بِه ِ عَلِيم ٌ، خداي به آن«7» عالم است تا بر آن جزا دهد به حسب استحقاق.

الَّذِين َ يُنفِقُون َ أَموالَهُم بِاللَّيل ِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِيَةً«8»، مجاهد روايت كند از عبد اللّه عبّاس كه او گفت: آيت در«9» امير المؤمنين علي [عليه السلام]

«10» آمد كه او چهار درم داشت: يكي به شب بداد«11» و يكي به روز، و يكي پنهان و يكي آشكارا، [خداي تعالي اينكه آيت فرستاد و

از او باز گفت كه: آنان كه مالهاي خود نفقت كنند

-----------------------------------

(1). تب: ذاغنا. [.....]

(2). تب: لمحمود ورّاق شعر.

(3). اساس رحمه الله، كه با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد، تب: قال الشافعي شعر.

(4). تب علي.

(5). تب: نيز، آج، لب: نيكو.

(6). مج: مجازات است.

(7). مج، وز: خداي تعالي بدان.

(8). مج، آج، لب، فق، مب، مر الاية.

(9). تب شأن.

(10). اساس: ندارد، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(11). اساس كه نو نويس است: صدقه كرد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 95

به شب و روز پنهان و آشكارا]

«1»، حالت مرد«2» اينكه دو حال باشد: از«3» سرّ و علانيه، و وقت اينكه دو باشد كه مردم در او بود از شب و روز، حق تعالي باز گفت كه: او بر«4» اينكه دو حال خود و در اينكه دو وقت از اينكه خير خالي نيست، لا جرم به عاجل اينكه ثنا بستند، و به آجل«5»: فَلَهُم أَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم، و او به امثال اينكه«6»، آيات متضمن به مدح و ثنا بسيار دارد.

ابو اسحاق روايت كرد از يزيد بن رومان كه گفت: ما نزل في احد من القرآن ما نزل في علي ّ بن ابي طالب«7»، از قرآن آنچه در حق ّ امير المؤمنين علي«8» آمد در حق ّ هيچ كس نيامد. و بدان منگر كه درم به عدد چهار بود كه او داد، كه حق تعالي آن را مالها خواند براي آن كه از سر اخلاص و صفاي عقيدت بود، براي اينكه رسول- عليه السلام- گفت:

سبق درهم مائة الف درهم

[گفت]

«9»: يك درم باشد«10» كه سابق [بود]

«11» صد هزار درم را. گفتند:

يا رسول اللّه؟ و آن كدام درم باشد كه يكي از او صد هزار را سابق بود! گفت: مردي دو درم دارد، يكي بهتر بگزيند و براي خدا بدهد، و مردي مال بسيار دارد از عرض«12» آن مال صد هزار درم بدهد، آن يك درم او بهتر باشد كه صد هزار درم«13» اينكه.

إبن [جبير]

«14» روايت كند«15» از ضحّاك كه اصحاب صفّه را حاجتي ماس ّ پيدا شد. عبد الرّحمن عوف مالي بسيار بياورد«16» و برايشان صرف كرد، و [در شب]

«17»

-----------------------------------

(1). اساس، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(2). آج، لب، فق، مب، مر بر.

(3). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد.

(4). اساس كه نو نويس است: در، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(5). آج، لب آن.

(6). همه نسخه بدلها بجز تب، دب امثال.

(7). همه نسخه بدلها گفت.

(8). همه نسخه بدلها بجز دب عليه السلام. (17- 11- 9). اساس كه نو نويس است: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(10). همه نسخه بدلها بجز تب: بود.

(12). آج: عوض.

(13). همه نسخه بدلها بجز دب: ندارد.

(14). اساس: ندارد، تب: إبن جويبر، دب، آج: إبن جوير، لب، فق، مب، مر: إبن جوهر، با توجه به مج و وز افزوده شد.

(15). اساس كه نو نويس است: روايت است، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(16). مج: بر آورد.

صفحه : 96

امير المؤمنين علي بيامد و ايشان را وسقي خرما آورد- و وسقي شصت صاع بود«1»- دوست ترين اينكه دو صدقه بنزديك خداي تعالي صدقه امير المؤمنين علي بود، و در باب

او اينكه آيت آمد كه: الَّذِين َ يُنفِقُون َ أَموالَهُم«2»- الاية.

و بعضي دگر مفسران گفتند: آيت در حق ّ مرابطان آمد كه اسبان«3» در راه خداي و جهاد كفّار باز بستند و برايشان نفقه مي كردند به شب و روز پنهان و آشكارا.

عبد اللّه بن عريب روايت كرد كه رسول- عليه السلام- گفت: شيطان گرد سرايي نگردد كه در آن جا اسبي تازي [بسته]

«4» بود«5».

و از ابو ذر غفاري ّ روايت كردند كه«6»: روزي اسبي چند ديد نكو، گفت:

خداوندان اينكه اسبان آنانند كه خداي تعالي در حق ّ ايشان گفت: الَّذِين َ يُنفِقُون َ أَموالَهُم بِاللَّيل ِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِيَةً.

عبد اللّه الصّنعاني ّ روايت كند«7» از عبد اللّه عبّاس كه او گفت: الاية نزلت في علف الخيل، آيت در باب علف اسبان فرود آمد«8».

ابو شريح روايت كند«9» از ابو الفقيه كه او گفت: هر [كس]

«10» كه«11» اسبي در ره خداي [تعالي]

«12» باز بندد، به هر موي كه از آن اسب بيفتد«13»، حق تعالي او را حسنه اي«14» بنويسد. و ابو هريره هر كجا اسبي فربه بديدي، اينكه آيت بخواندي، و چون اسبي لاغر ديدي نخواندي«15».

اسماء بنت يزيد روايت كند كه رسول- عليه السلام- گفت: هر كه او اسبي در ره خداي«16» باز بندد و بر او نفقت كند احتساب را سيري و گرسنگي و سيرابي و تشنگي و بول و روث آن است روز قيامت در ترازوي او بود، و معني آن است كه: به

-----------------------------------

(5- 1). همه نسخه بدلها: باشد.

(2). همه نسخه بدلها باللّيل سرّا و علانية.

(3). آج، لب، فق، مر: كه ايشان، مب: كه ايشان اسبان. [.....]

(12- 10- 4). اساس كه نو نويس است: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه

بدلها افزوده شد.

(11- 6). اساس با خطي متفاوت از متن و در بالاي كلمه افزوده: رسول.

(9- 7). همه نسخه بدلها: كرد.

(8). تب او.

(13). مج، وز: بيوفتد.

(14). مج، وز، آج، لب، فق، مب: حسنه.

(15). مج، وز، آج، لب، فق: نبخواندي، مر: نگفتي.

(16). تب عزّ و علا، ديگر نسخه بدلها تعالي.

صفحه : 97

هر حالتي از حالات آن اسب خداي تعالي منفقش را صدقه اي«1» مي نويسد.

مكحول روايت كرد كه«2» رسول- عليه السلام«3»- گفت: آن كس كه بر اسب جهاد نفقت كند، همچنان [369- پ]

بود كه دست به صدقه گشاده.

فَلَهُم أَجرُهُم، اخفش گفت: چون اسم موصول را صله [اي كه آيد]

«4» به فعل آيد در خبر مبتدا «فا» در آيد، براي آن كه كلام متضمّن شرط باشد، و تقدير چنين بود كه:

من انفق فلهم اجرهم. و «اجر» براي آن گفت تا بدانند كه رنج ايشان ضايع نيست.

و عِندَ رَبِّهِم براي آن گفت: تا بدانند كه فايت نيست. وَ لا خَوف ٌ عَلَيهِم وَ لا هُم يَحزَنُون َ براي آن گفت تا واثق«5» باشند بر آن«6» كه ايشان را ثواب خواهد بودن و عقاب نخواهد بودن، از مضرّت عقاب«7» ايمن باشند اينكه جا خايف باشند كه: إِنّا نَخاف ُ مِن رَبِّنا«8» و: يَخافُون َ يَوماً«9» تا آن جا ايمن باشند كه: فَوَقاهُم ُ اللّه ُ شَرَّ ذلِك َ اليَوم ِ«10» و اينكه جا حزين باشند كه دانند كه:

ان الله يحب كل قلب حزين

، و: إِن َّ اللّه َ لا يُحِب ُّ الفَرِحِين َ«11»، تا آن جا نباشند كه: وَ لا هُم يَحزَنُون َ.

و قول آنان كه گفتند: آيت در باب اسب«12» مجاهدان آمد هم به امير المؤمنين علي لا يقتر است، براي آن كه آن مقاسات و مكابدت كه در ره خداي او

كرد كس نكرد، [و]

«13» اگر اسب مجاهد«14» را برسد، مرد مجاهد«15» را بهتر رسد«16»، و اگر آنچه به چهار پاي دهند اينكه موقع دارد آن واقع تر باشد كه به مؤمني دهند- و اللّه اعلم [بمراده]

«17».

-----------------------------------

(1). اساس، دب، آج، لب، فق، مب، مر: صدقه.

(2). همه نسخه بدلها: از.

(3). همه نسخه بدلها كه او.

(4). اساس كه نو نويس است: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(5). تب و استوار، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: تا استوار و واثق.

(6). همه نسخه بدلها: به آن. [.....]

(7). دب: عذاب.

(8). سوره دهر (76) آيه 10.

(9). سوره نور (24) آيه 37.

(10). سوره دهر (76) آيه 11.

(11). سوره قصص (28) آيه 76.

(12). تب: اسبان.

(13). اساس: ندارد، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(14). همه نسخه بدلها بجز تب: مجاهدان.

(15). آج، لب، فق، مب، مر آن.

(16). اساس كه نو نويس است: چون نرسد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(17). اساس كه نو نويس است، ندارد، با توجه به تب و مج افزوده شد.

صفحه : 98

[قوله تعالي]

«1»:

لا هُم يَحزَنُون َ (277) يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه َ وَ ذَرُوا ما بَقِي َ مِن َ الرِّبا إِن كُنتُم مُؤمِنِين َ (278) فَإِن لَم تَفعَلُوا فَأذَنُوا بِحَرب ٍ مِن َ اللّه ِ وَ رَسُولِه ِ وَ إِن تُبتُم فَلَكُم رُؤُس ُ أَموالِكُم لا تَظلِمُون َ وَ لا تُظلَمُون َ (279)

وَ إِن كان َ ذُو عُسرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلي مَيسَرَةٍ وَ أَن تَصَدَّقُوا خَيرٌ لَكُم إِن كُنتُم تَعلَمُون َ (280) وَ اتَّقُوا يَوماً تُرجَعُون َ فِيه ِ إِلَي اللّه ِ ثُم َّ تُوَفّي كُل ُّ نَفس ٍ ما كَسَبَت وَ هُم لا يُظلَمُون َ (281)

دادن را.

(8). تب: پس هر كه.

(9). تب: بگذشت.

(10). اساس كه نو نويس است: هر كه باز گردد: با توجّه به تب، مج، وز تصحيح شد.

(11). تب: جاويد، مج، وز: هميشه، آج، لب، فق: جاودانه. (21- 20- 18- 12). اساس: ندارد، با توجه به تب، مج افزوده شد.

(13). اساس كه نو نويس است: بيفزايد، با توجه به تب، مج، وز تصحيح شد.

(14). آج، لب، فق: ناگرويده.

(15). تب، مج، وز: آوردند.

(16). مج: آج، لب، فق: كردند.

(17). مج: به پاي داشتند. [.....]

(19). آج، لب، فق: دادند.

(22). مج، وز، آج، لب: اندوهگين.

(23). تب شما.

صفحه : 99

اگر نكنيد بداني«1» به كارزاري از خدا و رسولش، و اگر توبه كنيد شما راست سرمايه«2» شما، ستم نكنيد [شما]

«3» و بر شما ستم نكنند«4».

و اگر باشد درويشي«5»، مهلت دهيد تا به دست فراخي«6» و اگر صدقه كنيد«7» بهتر بود شما را اگر دانيد«8».

و بترسيد از روزي كه شما را باز برند در او«9» با خداي، پس تمام بدهند«10» هر تني را آنچه كرده باشد، و برايشان ستم نكنند«11».

قوله: الَّذِين َ يَأكُلُون َ الرِّبا«12»، حق تعالي گفت: آنان كه ربا خورند. و «ربا» در لغت عرب زيادت بود، قال اللّه تعالي: وَ ما آتَيتُم مِن رِباً لِيَربُوَا فِي أَموال ِ النّاس ِ فَلا يَربُوا عِندَ اللّه ِ«13»، اي لا يزيد، و قال عزّ من قائل: فَإِذا أَنزَلنا عَلَيهَا الماءَ اهتَزَّت وَ رَبَت«14»، اي ارتفعت و انتفخت، و آن نيز از روي ظاهر زيادتي باشد و در شرع هم زيادت باشد جز كه زيادت بر رأس المال را ربا خوانند و هر«15» زيادات«16» را ربا نخوانند، و اينكه از اسماء مخصوصه باشد كالصّوم و الحج.

بدان كه خلافي نيست از«17» ميان

اهل اسلام در تحريم ربا، و صادق-

-----------------------------------

(1). آج، لب، فق: دانا شويد.

(2). آج، لب، فق: اصل سرمايه مالهاي.

(3). اساس: ندارد، با توجه به تب، مج، وز افزوده شد.

(4). آج، لب، فق: و ستم مكنيد برايشان.

(5). تب: باشد خداوند درويشي، آج، لب، فق: خداوند تنگ دستي.

(6). تب: فراخ دستي، آج، لب، فق: هنگام توانگري.

(7). تب: صدقه دهيد.

(8). تب: كه دانيد.

(9). تب: شما را با او برند.

(10). آج، لب، فق: تمام داده شود.

(11). اساس كه نو نويس است: و ايشان نشوند ستم كرده، با توجّه به تب مج، وز، تصحيح شد. [.....]

(12). مج، وز، دب: الرّبا.

(13). سوره روم (30) آيه 39.

(14). سوره حج (22) آيه 5، سوره فصّلت (41) آيه 39.

(15). تب، دب، آج، لب، فق، دگر.

(16). تب، دب: زيادت.

(17). همه نسخه بدلها: ندارد.

صفحه : 100

عليه السلام- گفت: يك درم ربا بنزديك خداي تعالي عظيمتر است از هفتاد بار زنا كردن همه با محرم خود از مادر و خواهر، و آنچه از آن حاصل شود حرام باشد و رد«1» بايد كردن«2» با خداوندش، اگر خداوندش را نشناسد [به]

«3» صدقه بدهد براي او، و چون خداوندش را«4» شناسد و مال ندارد كه به او دهد، يا «5» حلالي بخواهد«6» از او اگر حلالش كند يا مصالحت كند با او بر چيزي.

و ربا نباشد ميان پدر و فرزند و«7» ميان بنده و خداوند، و نه از ميان زن و شوهر«8»، و نه از ميان مسلمان«9» و اهل حرب، براي آن كه مال ايشان غنيمت است«10»، و از ميان مسلمان«11» و اهل ذمّت ربا باشد براي آن كه مال ايشان غنيمت نيست.

و ربا نباشد الّا در مكيلات و موزونات بنزديك

ما و«12» ابو حنيفه و اصحابش و اهل عراق، و مذهب شافعي و اهل حجاز آن است كه: ربا نباشد الّا در اثمان از زر و سيم، و در مأكول و مشروب. و«13» مذهب مالك آن است كه: ربا در آن باشد كه قوت را شايد و به قوت بخورند، و در اثمان ربا نگويند«14».

و آنچه مكيل يا موزون باشد بيع«15» آن درست نباشد چون جنس يكي بود«16» الّا مثلا بمثل«17» يدا بيد. و تفاضل در او ربا بود و حرام باشد، مثال او چنان كه ديناري به ديناري و درمي به درمي، و چهار يكي«18» گندم با«19» چهار يكي«20» گندم يا به جو، براي آن كه جو و گندم در اينكه باب چون يك جنس باشد و جز بنقد نشايد و بنسيه«21» روا

-----------------------------------

(2- 1). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: و واجب است رد كردن، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(3). اساس: ندارد، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(4). اساس كه نو نويس است: و اگر او را، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(5). دب: بايد كه.

(6). مج، وز: تا حلالي نخواهد.

(7). تب، آج، لب، فق، مب از.

(8). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: شوي.

(9). تب: مسلمانان. [.....]

(10). همه نسخه بدلها: باشد.

(11). تب، دب، آج، لب، فق: مسلمانان.

(12). تب، مج، وز، فق، مب بنزديك.

(13). آج، لب، فق، مب، مر در.

(14). تب، دب: نگويد.

(15). دب از.

(16). دب: باشد.

(17). اساس كه نو نويس است با خطي متفاوت از متن و، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد.

(20- 18).

تب: چاريكي.

(19). تب، مج، وز: به.

(21). اساس كه نو نويس است: نسبه، با توجّه به تب، مج، وز، دب تصحيح شد.

صفحه : 101

نبود، و تفاضل در او روا نبود لا نقدا و لا نسية.

و چون جنس مختلف شود تفاضل روا بود، چنان كه دو«1» درم نقره به ديناري، يا درمي نقره به دو دينار، و لكن چون«2» بنقد نشايد بنسبه روا نبود، و كيله اي گندم به دو كيله«3» گاورس«4» يا برنج يا جنسي ديگر كه نه گندم يا جو باشد«5» روا بود بنقد، و بنسيه«6» روا نبود.

و آنچه كيل و وزن در آن نشود تفاضل در او روا بود، چنان كه جامه اي به دو جامه و بنده اي به دو بنده و اسپي به دو اسپ بنقد، و بنسيه روا نبود«7»، و اگر هر يكي را علي حدة از آن قيمتي«8» بكنند و به قيمت بخرند و بفروشند به احتياط نزديكتر باشد.

و بيع گوسپند به گوشت و رطب به خرما روا نبود. بيع نان به گندم روا باشد سر به سر به نقد، و به نسيه روا نبود و تفاضل نشايد در او. و حكم آرد و پست يكي باشد، و حكم شير و كره و گاو«9» روغن«10» يكي باشد در آن معني كه بيعش روا نبود جز سر به سر و دست به دست.

و بيع گوشت به گوشت- اگر چه«11» جنس متّفق بود- روا نباشد الّا سر به سر و دست به دست، و چون جنس مختلف شود تفاضل روا بود بنقد، و بنسيه نشايد به هيچ وجه. و جمله مكيلات«12» [370- پ]

و موزونات و معدودات را بيع روا نبود به گزاف، و تفاضل

در روغنها روا نبود چون اصل از يك جنس باشد، و چون جنس مختلف شود روا بود بنقد.

و انواع خرما بمثابت يك جنس باشد، تفاضل در او روا نبود. و حكم انواع

-----------------------------------

(1). مج، وز: ده.

(2). تب، دب، آج: جز.

(3). آج، لب، فق، مر: كاله. [.....]

(4). تب: جاورس.

(5). تب: نه گندم باشد و نه جو باشد.

(6). اساس كه نو نويس است: نسيه، با توجّه به تب، مج، وز، دب تصحيح شد.

(7). تب در حاشيه افزوده: ظ بود.

(8). تب، مج، وز، آج، مب، مر: قيمت، لب، فق: قسمت.

(9). آج، فق: كره گاوو. گاو روغن روغن گاو.

(10). تب: مج، وز: رو كن.

(11). كذا در اساس و همه نسخه بدلها، با توجّه به تشريح مطلب در جمله هاي بعد «چه» زائد مي نمايد.

(12). مج، وز، دب، لب، فق، مر: و به هيچ وجه مكيلات.

صفحه : 102

ميويز«1» هم اينكه است«2» هم«3» از يك جنس باشد در اينكه باب، و آنچه معدود باشد زيادت در او نشود بيع او متفاضل روا بود، و لكن به شرط آن كه نقد باشد، و فروع اينكه و شعبش در كتب فقه مشروح باشد و اينكه قدر كفايت است [اينكه جا]

«4».

حمزه و كسائي ربا خوانند به اماله براي كسره«5» «را» و باقي قرّاء به تفخيم، و اگر چه لفظ قرآن در اكل است مراد معامله«6» و بيع و شرا«7» و تعاطي است و اگر چه آن كس وقت را«8» نخورد براي آن كه مكيل و موزون باشد از مأكولات غرض از او اكل بود، و كذلك الحكم في اغلب الاثمان.

لا يَقُومُون َ، بر نخيزند، يعني روز قيامت از گورها الّا چنان كه آن كس«9» بر خيزد كه شيطان

او را بزده باشد و بيفگنده و در پاي گرفته. و اصل «خبط» ضرب باشد و وطئ، و منه خبط الورق من الشّجر للغنم، و فلان يخبط خبط العشواء، اي يطأ. و ناقة خبوط [گويند]

«10» شتري باشد كه مردم«11» را لگد زند و در پاي گيرد، و قال زهير:

رايت المنايا خبط عشواء من تصب تمته و من تخطئ يعمّر فيهرم

مِن َ المَس ِّ، از ديوانگي، يقال: مس ّ الرّجل و الس«12» فهو ممسوس و مألوس اذا جن ّ. و اصل كلمت از «مس ّ» باشد كه لمس دست بود، براي آن كه ايشان اعتقاد چنان كردند كه ديوانه را«13» ديو بزند و به دست گيرد.

قتاده گفت معني آيت آن است كه: آكل«14» ربا فردا«15» قيامت ديوانه بر خيزد از گور.

-----------------------------------

(1). تب، آج، لب، فق، مب، مر: مويز، مج، وز: ميوه.

(2). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: هم يكي بود چون، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(3). اساس: همه، با توجّه به تب، مج، وز تصحيح شد.

(4). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(5). تب: كسر. [.....]

(6). تب: ندارد، دب است.

(7). تب: شري.

(8). آج: وقتي آن را.

(9). دب كه.

(10). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: ندارد، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(11). تب: گويند شتري كه لگد زند و مردم.

(12). تب: ظاواملس.

(13). اساس كه نو نويس است: كه مرد را، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(14). تب: اهل.

(15). همه نسخه بدلها: فرادي.

صفحه : 103

ابو سعيد خدري ّ روايت كند«1» در حديث معراج كه رسول- عليه السلام- گفت:

شب معراج كه مرا

به آسمان بردند جماعتي را ديدم شكمهايشان«2» بر آماهيده«3»، هر شكمي چند خانه بزرگ بر رهگذر آل فرعون افتاده، و آل فرعون را«4» هر بامداد و شبانگاه بر دوزخ عرضه [مي]

«5» كنند چنان كه حق تعالي گفت: النّارُ يُعرَضُون َ عَلَيها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا«6».

ايشان مي آمدند بمانند شتران مست مهار گسسته، هيچ سنگي و كلوخي و درختي پيش نيامدي و الّا ايشان پاي بر آن نهادندي [و]

«7» پست كردندي. چون به ايشان رسيدندي، ايشان خواستندي كه از راه ايشان«8» برخيزند چندان كه جهد كردندي نتوانستندي، و هر گه كه برخاستندي«9» [با جاي]

«10» افتادندي تا ايشان در آمدندي و اينكه قوم را در پاي گرفتندي و پست كردندي، در آمدن و شدن همچنين مي كردندي و آل فرعون مي گفتند: اللّهم لا تقم الساعة ابدا، بار خدايا قيامت بر مينگيز هرگز، من گفتم«11»: يا جبريل؟ اينكه افتادگان كيند«12»! گفت: [اينان]

«13» آنانند كه در دنيا ربا خوردندي.

لا يَقُومُون َ إِلّا كَما يَقُوم ُ الَّذِي يَتَخَبَّطُه ُ الشَّيطان ُ مِن َ المَس ِّ، گفتم آل فرعون چرا مي گويند: «اللّهم لا تقم الساعة ابدا»! گفت: براي آن كه خداي تعالي ايشان را وعده چنين داد كه«14»: يَوم َ تَقُوم ُ السّاعَةُ أَدخِلُوا آل َ فِرعَون َ أَشَدَّ العَذاب ِ«15».

ابو هريره روايت كرد كه رسول- عليه السلام- گفت: شب معراج كه مرا به آسمان بردند جماعتي را ديدم با شكمهاي بزرگ پر از ماران چنان كه از بيرون شكم

-----------------------------------

(1). اساس كه نو نويس است: گفت: با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(2). تب: شكمها دريده.

(3). مج، وز، آج، لب، مب، مر: بر آماسيده.

(4). تب ديدم. [.....]

(7- 5). اساس كه نو نويس است: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده

شد.

(6). سوره مؤمن (40) آيه 46.

(8). اساس كه نو نويس است: از جاي، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(9). اساس، تب، لب، دب، مب، مر: برخواستندي، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(11). تب: محمّد گفت.

(12). همه نسخه بدلها: كه اند.

(13- 10). اساس كه نو نويس است: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(14). آج، لب: وعده داده است چنين كه.

(15). سوره مؤمن (40) آيه 46.

صفحه : 104

ايشان مي شايست ديدن آنچه در اندرون بود، و آن ماران احشاء شكم ايشان مي خوردند. من گفتم: يا «1» جبريل؟ اينان كنيد«2»! گفت: هؤلاء آكلة الرّبا، اينان ربا خوارانند.

ذلِك َ بِأَنَّهُم قالُوا إِنَّمَا البَيع ُ مِثل ُ الرِّبا. حق تعالي باز نمود كه: اينكه براي آن است كه ايشان ربا حلال داشتند و گفتند: بيع همچون رباست [371- ر]

كه در اينكه جا سود است و در آن سود است، چيزي به ديناري بخريم و به دو بفروشيم رواست، چرا روا نيست كه ديناري بدهم و دو بستانيم، و اگر چه متاعي در ميان نيست؟ حق تعالي رد كرد برايشان و گفت: اينكه تحليل و تحريم به مصالح تعلّق دارد، و شما مصالح و عواقب امور نشناسيد«3»، خداي تعالي بيع حلال كرده است و ربا حرام، براي آن كه در اينكه مصلحت است و در آن مفسده از وجهي كه شما ندانيد«4».

بعضي دگر گفتند: مراد آن است كه اهل جاهليّت چون ايشان را بر كسي ديني بودي و آن كس نداشتي، بيامدي و گفتي: مرا مهلتي بده تا [در]

«5» مال زيادت كنم، چنين كردندي. چون رسول- عليه السلام- بيامد و«6» گفت: اينكه

نشايد كردن«7»، گفتند [اگر]

«8»: متاعي به او فروشيم«9» تا مدّتي به بهايي كه كم از آن ارزد روا بود!

گفت: بلي. گفتند: پس بيع هم رباست«10»، چون اينكه رواست«11» آن نيز روا بود. خداي تعالي بر ايشان رد كرد كه اينكه نه كاري است كه مقائيس را در او راه«12» بود، بيع براي آن حلال است كه من حلال كردم، و ربا براي آن حرام است كه من حرام كردم.

فَمَن جاءَه ُ مَوعِظَةٌ مِن رَبِّه ِ فَانتَهي، هر كه [را]

«13» موعظتي و پندي و تذكيري به او آيد از خداي تعالي، و او باز ايستد از آن، فَلَه ُ ما سَلَف َ، آنچه گذشته باشد خداي تعالي او را عفو كند، يعني هر كه«14» توبه كند، خداي تعالي اسقاط عقاب كند از او و

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: اي.

(2). تب، دب، آج، لب: كه اند.

(3). آج، لب، فق: نشناسي/ نشناسيد.

(4). دب، آج، لب، فق: نداني/ ندانيد.

(8- 5). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

(6). دب: ندارد.

(7). همه نسخه بدلها: نشايد.

(9). تب: متاعي باز فروشم.

(10). تب: ربا باشد.

(11). تب، مج، وز، آج، لب، فق، مر: روا باشد.

(12). همه نسخه بدلها: مجال.

(13). اساس و همه نسخه بدلها بجز تب: ندارد، از تب افزوده شد.

(14). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: و اگر، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 105

گذشته با روي او نياورد. و براي آن فعل به لفظ تذكير گفت كه نظر به معني كرد، و تقدير آن است كه: وعظ و«1» ذكر.

سدّي گفت: مراد به موعظه «قرآن» است، و لفظ قرآن مذكّر«2» است، و عرب چنين بسيار كند، قال

اللّه تعالي: إِلّا مَن رَحِم َ رَبُّك َ وَ لِذلِك َ خَلَقَهُم«3» ...، اراد الرّحم«4» او الفضل لا لفظ الرّحمة، و قال الشّاعر«5»:

ما هذه الصوت. و ذهب الي الصّيحة. و بعضي [دگر]

«6» گفتند: مراد به «موعظه» نهي است، بيانش قوله تعالي: فَانتَهي فَلَه ُ ما سَلَف َ، قبل النّهي و امره الي اللّه بعد النّهي. چون توبه كرد و باز ايستاد«7» و آنچه از پيش«8» نهي كرد او راست، و آمرزگار او«9» خداست، پس نهي كرد«10»، اگر دگر كند كار او به خداي تعلّق دارد«11»، خواهد عفوش كند خواهد عقوبت كند«12». و گفته اند: مراد آن است كه اگر خواهد توفيقش دهد تا بر توبه بماند، و اگر خواهد خذلان كند«13» تا توبه تباه كند. و گفته اند: مراد آن است كه كار او با خداست در آنچه امر كند يا نهي كند يا حلال كند يا حرام كند، از اينكه معاني چيزي به بنده تعلّق ندارد، چنان كه محمود ورّاق گفت«14»: الي الله كل ّ الامر في كل ّ خلقه و ليس الي المخلوق شي ء من الامر بيانه قوله تعالي: لَيس َ لَك َ مِن َ الأَمرِ شَي ءٌ«15»- الاية.

-----------------------------------

(1). مج، وز: فهو. (2). مب، مر: مذكور. (3). سوره هود (11) آيه 119. (4). اساس كه كلمه نو نويس است: الرّحمه، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (5). تب شعر. (6). اساس: كلمه در زير وصّالي رفته است، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

(7). اساس كه كلمه نو نويس است: باز ايستد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (8). همه نسخه بدلها: آنچه پيش از. (9). تب: او امروز كار

او با، مج، وز، دب: و امر و كار او با. (10). تب، مج، وز: ندارد، دب: پس از نهي. (11). تب: كار او با خداي است. (12). مج، وز، دب، آج، لب، فق او را. (13). همه نسخه بدلها بجز تب او را. (14). تب: محمود ورّاق رحمة اللّه گويد. (15). سوره آل عمران (3) آيه 128، همه نسخه بدلها أَو يَتُوب َ عَلَيهِم أَو يُعَذِّبَهُم صفحه : 106

وَ مَن عادَ، و هر كه عود كند«1» و پس از«2» تحريم و آمدن موعظه با سر ربا دادن و«3» خوردن شود- مستحلّا له، و حلال دارد آن را ايشان اصحاب و اهل دوزخند و آن جا باشند هميشه، و براي آن، تقدير استحلال كرديم كه در آيت اينكه معني هست في قوله تعالي: ذلِك َ بِأَنَّهُم قالُوا إِنَّمَا البَيع ُ مِثل ُ الرِّبا- چنان كه بيانش برفت، و دگر ادلّه عقلي و شرعي كه دليل مي كند بر انقطاع عقاب فساق اهل صلات. ابو هريره روايت كرد كه رسول- عليه السلام- گفت: ربا هفتاد باب است، آسانترين بنزديك خداي تعالي چون نكاح مادر باشد. عبد اللّه مسعود گفت: رسول- عليه السلام- لعنت كرد آن«4» را كه ربا خورد، و آن را كه او را دهد تا بخورد، و آن را كه نويسد و گواه شود. ابو هريره گفت از رسول- عليه السلام- كه: چون خداي تعالي خواهد كه شهري هلاك كند، علامتش آن بود كه ربا در ميان ايشان آشكارا«5» شود. عبد اللّه مسعود [371- پ]

گفت از رسول- عليه السلام- كه: ربا اگر چه بسيار بود عاقبت اندك شود، و ذلك قوله تعالي: يَمحَق ُ اللّه ُ الرِّبا، و اصل

المحق النقصان و الاهلاك و اذهاب البركة، و محاق ماه از اينكه جا باشد در شب آخرين ماه كه چنان«6» ناقص شود كه نتوان ديدن«7». عبد اللّه عبّاس گفت: معني يَمحَق ُ اللّه ُ الرِّبا، آن است كه از سبب ربا، خداي تعالي از زكات و صدقه و قربات و برّ و صله رحم كه او كند نپذيرد، مثله قوله تعالي: فَلا يَربُوا عِندَ اللّه ِ«8». وَ يُربِي الصَّدَقات ِ، اي يكثرها يقال: ربا«9» الشّي ء اذا زاد، و اربيته انا اي زدته، مراد آن است كه: كار بر عكس آن«10» است كه تو به ظاهر مي بيني يا مي شناسي، براي

-----------------------------------

(1). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: هر كه باز گردد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (2). تب: ندارد. (3). تب و ربا. (4). دب: او. (5). مب: پيدا. [.....]

(6). وز: چونان، آج، لب، فق، مب، مر: چون. (7). مج، وز، فق، مب: بديدن. (8). سوره روم (30) آيه 39. (9). مج، وز الي. (10). آج، لب، مب، مر: اينكه.

صفحه : 107

آن كه تو در ربا زياده مي بيني و در صدقه نقصان، و [كار]

«1» بر عكس اينكه است، ربا نقصان است به معني، و اگر چه به ظاهر، زيادت است، و صدقه به معني، زيادت است و اگر چه به ظاهر، نقصان است، [و]

«2» رسول- عليه السلام- گفت: لا ينقص مال من صدقة ، هيچ مال به زكات و صدقه بنكاهد. وَ يُربِي الصَّدَقات ِ، خداي تعالي صدقات [بدارد و]

«3» بپرورد و بيفزايد و به بركت كند«4»، و ثواب بر آن مضاعف كند. وَ اللّه ُ يُضاعِف ُ لِمَن يَشاءُ«5». ابو هريره

روايت كند از رسول- صلي اللّه عليه و آله- كه [او]

«6» گفت: خداي تعالي صدقات نپذيرد و«7» از آن الّا آن كه پاك بود بپذيرد و او [را]

«8» بستاند از دهنده، و به دست راست بستاند، و اينكه عبارتي باشد از تولّا آن به ذات خود و از كرامت آن، و آن را مي پرورد چنان كه يكي از شما [اسپ]

«9» كرّه خود را«10» مي پرورد تا يك لقمه را«11» چندان كند كه كوه احد، و تصديق اينكه در كتاب خداي تعالي هست و در دو آيت، في قوله: أَ لَم يَعلَمُوا أَن َّ اللّه َ هُوَ يَقبَل ُ التَّوبَةَ عَن عِبادِه ِ وَ يَأخُذُ الصَّدَقات ِ«12» يَمحَق ُ اللّه ُ الرِّبا وَ يُربِي الصَّدَقات ِ. يحيي معاذ«13» گفت: هيچ دانه اي نشناسم كه بر كوههاي دنيا بسنجد الّا دانه اي كه [در]

«14» صدقه باشد. در خبر است كه: بنده يك لقمه نان يا يك خرما يا نيم خرما به صدقه بدهد، حق تعالي آن را مي پرورد و مي افزايد«15» تا چندان شود كه كوه احد. روز قيامت

-----------------------------------

(14- 6- 2- 1). اساس: كلمه زير وصّالي رفته است، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). اساس: كلمه زير وصالي رفته است، با توجه به تب افزوده شد، آج، لب، فق، مب، مر: بدهد و. (4). همه نسخه بدلها بجز تب: بكند. (5). سوره بقره (2) آيه 261. (7). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (8). اساس: ندارد، از تب افزوده شد. (9). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (10). تب: كرّه خود، وز، آج، لب: كرّه خورد را، مب: يكي كرّه است خورد را. (11).

اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: تا آن كه، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(12). سوره توبه (9) آيه 104. (13). تب: يحيي بن معاذ. (15). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر: ميفزايد.

صفحه : 108

خداوند آن صدقه بنزديك«1» ترازو«2» آيد و حساب او بر آرند«3» و كفّه حسنات او از طاعت سبك باشد، آن مرد فرو ماند. حق تعالي آن صدقه او بيارد«4» و در كفّه حسناتش نهد، كفّه گران بار شود و بر كفّه سيئات بچربد«5»، بنده گويد: بار خدايا؟ اينكه طاعت گران چيست كه من خويشتن را نمي دانم طاعتي چنين«6»؟ حق تعالي گويد: اينكه آن نيم خرماست كه تو فلان روز براي من به صدقه دادي«7»، من اينكه را براي تو مي پروردم«8» تا به وقت درماندگي تو را فريادرس باشد«9». وَ اللّه ُ لا يُحِب ُّ كُل َّ كَفّارٍ أَثِيم ٍ، و خداي تعالي دوست ندارد هيچ كافري را به تحريم ربا كه مستحل ربا بود. اثيم، اي مأثوم، بزهكاري كه مستعمل آن بود [پس]

«10» به استحلال، كافر شود، [و]

«11» به استعمال، مأثوم«12». إِن َّ الَّذِين َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ، قديم تعالي«13» چون ذكر آنان كرد كه ايشان ربا دهند و ربا خورند و حلال دارند و ذكر عقوبت ايشان كرد، در [مطابقه آن و]

«14» مقابله آن ذكر مؤمنان كرد كه نماز به پاي دارند و زكات مال بدهند، ايشان را مزد و ثواب بود بنزديك خداي تعالي، و بر ايشان ترس و اندوه نبود [تا آن خير باشد ايشان را]

«15» و از آن بليّت ايمن باشند«16». يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه َ وَ ذَرُوا ما بَقِي َ

مِن َ الرِّبا إِن كُنتُم مُؤمِنِين َ، عطا و عكرمه گفتند: آيت در عبّاس عبد المطّلب آمد و عثمان عفان، و آن چنان«17» بود كه

-----------------------------------

(1). دب آن. (2). تب: ترازوي. (3). تب: بدارند. (4). آج، لب، فق، مب، مر: بياورد. (5). تب: بچسبد. (6). اساس كه كلمه زير وصالي رفته و مخدوش است: را چنين نمي دانم، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (7). همه نسخه بدلها: بدادي. (8). همه نسخه بدلها بجز تب، دب، مر: مي پرورانيدم. (9). اساس كه نو نويس است: تو را به فرياد رسد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (15- 14- 11- 10). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (12). تب گردد قوله تعالي. [.....]

(13). اساس كه نو نويس است: حق تعالي، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (16). تب قوله تعالي. (17). همه نسخه بدلها: آن.

صفحه : 109

ايشان خرمان بسيار بسلف«1» خريده بودند، [372- ر]

و«2» چون وقت محل ّ در آمد مطالبه كردند، ايشان گفتند: اگر حق ّ شما بدهيم چيزي به ما بنماند«3» و ما بي برگ مانيم، آنچه شما راست نيمه«4» بستانيد و نيمه ديگر مضاعف كنيد«5» تا دگر سال بدهيم، چنين كردند. رسول- عليه السلام- [چون]

«6» بشنيد، نهي كرد، و خداي تعالي اينكه آيت فرستاد، و ايشان آن را انقياد«7» كردند و سرمايه بستدند. سدّي گفت: آيت در عبّاس و خالد وليد آمد، و ايشان هر دو انباز بودند، در جاهليّت ايشان سلف كردندي و ربا دادندي در بني عمرو بن عمير«8»، و ايشان قومي بودند از

ثقيف، چون اسلام در آمد«9»، ايشان را مالي عظيم جمع شده بود«10» بر ايشان خداي تعالي اينكه آيت فرستاد. رسول- عليه السلام گفت: هر ربايي«11» كه در جاهليّت داده اند من وضع كردم، و اوّل ربا كه وضع مي كنم رباي عم ّ من است عبّاس عبد المطّلب«12»، و هر خوني كه در جاهليّت كرده اند من وضع كردم، و اوّل خوني كه وضع مي كنم خون ربيعة بن الحارث بن عبد المطلب [است]

«13» پسر عم ّ من، و او را قبيله هذيل كشته بودند«14». مقاتل گفت: آيت در چهار برادر ثقفي آمد: مسعود و عبد ياليل و حبيب و ربيعه، و ايشان پسران عمرو بن عمير بن عوف الثّقفي ّ بودند، و ايشان از بنو المغيره وام ستدندي و ربا گرفتندي از ايشان. چون [اسلام]

«15» در آمد و رسول- عليه السلام- طايف بستد و با ثقيف صلح كرد و ايشان ايمان آوردند، اينكه چهار برادر نيز ايمان

-----------------------------------

(1). اساس: سلف، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (2). همه نسخه بدلها: ندارد. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نماند. (4). تب، دب، فق: نيمه. (5). مج، وز، دب، آج، لب: كني/ كنيد. (6). اساس كه نو نويس است: ندارد، با توجّه به تب افزوده شد. (7). اساس كه نو نويس است: رها، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (8). دب، آج، لب، فق، مب: بني عمرو و بني عمير. (9). اساس كه نو نويس است: آوردند، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (10). اساس كه نو نويس است: جمع شد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها

تصحيح شد. (11). همه نسخه بدلها: ربا. [.....]

(12). تب، وز، دب: عبّاس بن عبد المطّلب. (15- 13). اساس كه نو نويس است: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (14). همه نسخه بدلها و.

صفحه : 110

آوردند. چون وقت محل ّ بود مطالبه مال كردند، ايشان گفتند: ما در اسلام ربا ندهيم، و خداي تعالي و پيغامبر- عليه السلام- ربا وضع كرده است از مسلمانان، ما به هيچ حال شقي ترين مردمان«1» نخواهيم بودن به اينكه كار، به حكومت پيش عتّاب بن اسيد شدند- و او عامل رسول بود بر مكّه. عتّاب نامه اي نوشت بر رسول«2»- عليه السلام- و اينكه حديث به فتوي كرد و از رسول- عليه السلام- بپرسيد، خداي تعالي اينكه آيت بفرستاد«3»، و رسول- عليه السلام- فرمود«4» تا به او نوشتند كه: خداي تعالي وضع مي فرمايد، وضع بايد كردن. حق تعالي گفت: اي مؤمنان؟ از خداي بترسيد«5» و از عقاب«6» او حذر كنيد«7» [و رها كنيد]

«8» آنچه شما را مانده است بر مردمان از ربا اگر مؤمنيد. بيان كرديم كه از اينكه«9» فعل كه «ذر» و «دع» است، جز مستقبل و امر و نهي نيايد«10»، ماضي نيايد و مصدر نيايد«11» و فاعل و مفعول نيايد. حسن بصري خواند: «ما بقي»، به فتح «قاف» علي فعل، و اينكه لغت طي ّ است كه ايشان جاريه را جارات گويند و ناصيه را ناصات گويند. و در رضي و بقي، رضي و بقي گويند، قال شاعرهم«12»: لعمرك ما اخشي التصعلك ما بقي علي الإرض قيسي ّ يسوق الأباعرا و بعضي اهل معاني گفتند: معني آن است في قوله«13»: إِن كُنتُم مُؤمِنِين َ. اي اذ

كنتم مؤمنين، و كذلك في قوله: وَ أَنتُم ُ الأَعلَون َ إِن كُنتُم مُؤمِنِين َ«14»، اي اذ كنتم، و آنچه ايشان از آن بگريخته اند«15» آن لازم نيست، و آن آن است كه پنداشتند كه اينكه

-----------------------------------

(1). اساس كه نو نويس است: مردم، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (2). تب، دب: برسول. (3). همه نسخه بدلها: فرستاد. (4). تب، مج، وز، دب: بفرمود. (5). دب، آج، لب، فق: بترسي/ بترسيد. (6). مب، مر: عتاب. (7). دب، آج، لب، فق: حذر كني/ حذر كنيد. (8). اساس: ندارد: با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (10- 9). كذا: در اساس و همه نسخه بدلها: چاپ شعراني (2/ 401) دو. (11). آج، لب، فق: نيامد. (12). تب شعر. [.....]

(13). تب تعالي. (14). سوره آل عمران (3) آيه 139. (15). اساس كه نو نويس است: بگريختند، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 111

جا شكّي لازم آيد بر گوينده، و شك ّ بر او روا نيست- تبارك و تعالي- و اينكه لازم نيست براي آن كه يكي از ما گويد: اينكه كار روا مدار اگر مسلماني و اگر خداي«1» داني، غرض او در اينكه حديث تذكير خداي باشد او را و حرمت مسلماني، نه آن كه او شاك باشد [372- پ]

در اسلام آن كس«2». فَإِن لَم تَفعَلُوا فَأذَنُوا، اي اعلموا، اگر نكنيد و فرمان نبريد بدانيد و آگاه باشيد«3»، يعني اگر نكني«4» آنچه شما را گفتند«5» از رها كردن باقي ربا، فَأذَنُوا، قراءت عامّه قرّاء فَأذَنُوا است به «الف» وصل، من اذن يأذن. و حمزه خواند و

عاصم«6» به روايت ابو بكر: فأذنوا من الايذان، اي اعلموا انفسكم او غيركم، يقال: اذن الشّي ء يأذن اذنا و اذنا اذا سمعه«7» و علمه، و اذنته اي اعلمته. و اصل كلمه از اذن باشد كه گوش است، براي آن كه ايذان ايقاع في الاذن باشد. بِحَرب ٍ مِن َ اللّه ِ وَ رَسُولِه ِ، يعني اگر اينكه، كار نبنديد«8» و از سر استحلال ربا بنرويد، آگاه باشيد«9» كه شما محارب خدا و رسوليد«10»، و خداي و پيغامبر محارب شمااند، يعني شما به اينكه دليري و جرات كه مي كنيد«11» بر خداي و رسولش با ايشان كالزار«12» مي كني. سعيد جبير گفت از عبد اللّه عبّاس كه: روز قيامت ربا خوار«13» را گويند: خذ سلاحك للحرب ، سلاح بر گير تا با خداي كالزار«14» كني.

-----------------------------------

(1). تب را. (2). تب، مب قوله تعالي. (3). همه نسخه بدلها بجز تب: اگر نكني و فرمان نبري بداني و آگاه باشي. (4). تب: نكنيد. (5). اساس: گفته اند، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (6). وز و كسائي. (7). اساس كه نو نويس است: علمه، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (8). تب: نبنديد (بدون نقطه)، مج، وز، آج، لب، فق، مر: بندي، دب: نبندي. (9). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر: بنروي، آگاه باشي، دب بِحَرب ٍ مِن َ اللّه ِ وَ رَسُولِه ِ (10). مج، وز، دب، آج، لب، مر: رسولي/ رسوليد، تب: محارب خداييد و از آن رسول. (11). مج، وز، دب، آج، لب، فق: مي كني/ مي كنيد. [.....]

(14- 12). تب، مج، وز، دب، آج، فق: كار زار. (13). مج، وز، آج، لب، فق، مب: ربا خواران،

دب، ربا خواران.

صفحه : 112 و البي«1» روايت كرد از عبد اللّه عبّاس كه او گفت: هر [كس]

«2» كه او اصرار كند بر ربا، بر امام مسلمانان«3» است كه استتابة كند او را [يعني]

«4» توبه بر او عرضه«5» كند، اگر توبه كند«6» و الّا گردنش بزند. اهل معاني گفتند: بِحَرب ٍ مِن َ اللّه ِ، حرب خداي با او آتش دوزخ باشد، و حرب رسول به«7» تيغ جهاد«8» باشد«9». وَ إِن تُبتُم فَلَكُم رُؤُس ُ أَموالِكُم، و اگر توبه كني از ربا به هر حال از سرمايه نقصاني نبود شما را، سرمايه شما شما را بود«10». لا تَظلِمُون َ وَ لا تُظلَمُون َ، شما ظلم نكنيد«11» بر ايشان به خواستن ناحق، و ايشان نيز نبايد كه بر شما ظلم كنند و سرمايه تان بندهند«12». ابان و مفضّل روايت كنند«13» از عاصم [به]

«14» ضم «تا» ي اوّل و فتح دوم«15»، چنان كه فعل اوّل مجهول باشد و دوم«16» مستقيم بر عكس قراءت عامه قرّاء، نه بر شما ظلم كنند و نه شما«17» ظلم كنيد. وَ إِن كان َ ذُو عُسرَةٍ، «كان» بر دو وجه باشد: يكي تامّه و يكي ناقصه. معني«18» تامّه آن بود كه در او معني حدث باشد، چنان كه«19» كانت الكاينه و كان كذا اذا وجد، قال الشّاعر«20»:

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: و والبي ّ. (14- 4- 2). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). اساس، دب آن، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد. (5). تب، دب، مر: عرض. (6). تب: توبه كرد. (7). همه نسخه بدلها: ندارد. (8). تب، آج، لب، فق، مب، مر: و جهاد. (9). تب قال

اللّه تعالي. (10). تب قوله تعالي. (11). دب، آج، لب، فق: مكني/ مكنيد. (12). دب، فق، مب، مر: ندهند، همه نسخه بدلها و. (13). اساس كه نو نويس است: كردند، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(16- 15). آج، لب، فق، مب، مر: دويم. (17). اساس كه نو نويس است نيز، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد. (18). اساس كه نو نويس است: كان، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (19). اساس كه نو نويس است: چون، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (20). تب شعر.

صفحه : 113

اذا كان الشّتاء فادفئوني فان ّ الشّيخ يهدمه الشّتاء اي اذا حدث«1». و ناقصه آن باشد كه در او معني حدث نبود، بل معني حدث در خبر بود، چنان كه: كان زيد منطلقا. وَ إِن كان َ ذُو عُسرَةٍ، اي وجد ذو عسرة، اگر چنان كه درويشي باشد، فَنَظِرَةٌ، اي انتظار [او انظار]

«2». و ابي كعب و عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه مسعود خواندند: و ان كان ذا عسرة، بر تقدير اضمار اسم، و معني آن بود كه: و ان كان الغريم«3» ذا عسرة. و ابان بن عثمان خواند: و من كان ذا عسرة، و اعمش خواند: و ان كان معسرا. و «عسرت» درويشي و تنگدستي«4» باشد. و اعسر الرّجل، درويش شد مرد، و ايسر«5»، توانگر شد. فَنَظِرَةٌ، «فا» به جواب شرط باز آمد، و اينكه صيغت خبر است و معني امر، المعني فانظروه، مهلت دهيد او را، و تقدير كلام اينكه است كه: فعليه نظرة، اي انظار و امهال.

و حسن و قتاده و عطاردي ّ خواندند: فناظرة، اي منتظرة. و عطاء إبن ابي رباح خواند: فنظرة، ساكنة الظّاء، و آن مصدر باشد، امّا من النّظر [الّذي]

«6» هو الانتظار، و امّا اسم انظار و امهال باشد«7». إِلي مَيسَرَةٍ، نافع خواند و عطا و شيبه و حميد و إبن محيصن: ميسرة، به ضم ّ «سين». و باقي قرّاء به فتح «سين»، [خواندند]

«8»، و مجاهد و ابو سراح«9» خواندند«10»: الي ميسره، به ضم ّ «سين» و اضافت با «ها» ي ضمير، يعني الي غناه و سعته. حق تعالي گفت: اگر درويشي باشد او را مهلت بايد دادن [373- ر]

تا به

-----------------------------------

(1). دب: احدث. (2). اساس: كلمه زير وصّالي رفته، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). وز: الغرائم. (4). تب: دست تنگي. (5). تب، فق الرّجل. (6). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). تب قوله تعالي. (8). اساس: ندارد، با توجّه به تب افزوده شد. (9). تب، آج، فق، مر: ابو سراج. [.....]

(10). تب، مر: خوانند، مج، وز، آج، لب، فق: خواند.

صفحه : 114 وقت آن كه خداي تعالي بر او فراخ كند و ميسر شود او را، و اعمش روايت كرد از عاصم از زر حبيش«1» از عبد اللّه مسعود كه او خواند: فناظروه الي ميسوره، و مطالبه غريم با ظهور اعسار او مكروه است. و شافعي گفت حقوق بر دو ضرب«2» باشد: يكي آن كه عوض چيزي باشد كه در دست او«3» آمده باشد از ديني و بهاي متاعي و مانند اينكه. اگر [مرد]

«4» دعوي اعسار كند او را گواه بايد براي

آن كه اصل يسار اوست از آنچه داشت چون«5» دعوي كند كه نمانده بر غريم باشد«6». دوم«7» آن كه: از آن عوضي«8» بستده نباشد چون مهر و ضمان و آنچه بدين ماند چون دعوي اعسار كند بر صاحب«9» حق گواه باشد كه او مال دارد اگر«10» گواه نبود او سوگند خورد، علي اعساره، براي آن كه اصل در حق ّ آدمي فقر است و نابودن مال. چون حالت«11» غني از او معلوم نباشد بر اصل حكم كنند تا آنگه كه يسارش معلوم شود. و حسن بصري گفت: قول قول اوّل«12» باشد در دعوي اعسار يا سوگند. و بر«13» غرما آن باشد كه مال و يسار او بر او درست كنند به بيّنه. و ابو حنيفه گفت: چون حق بر او درست شود و دعوي اعسار كند حاكم او را باز دارد دو ماه، و از پس او در سرّ تفحّص احوال او بكند«14». اگر درست شود كه چيزي ندارد دست از او بدارند، و اگر معلوم شود كه چيزي دارد از او بستاند، و بنزديك ما و«15» شافعي، باز ندارند او را«16»، الّا پس از آن

-----------------------------------

(1). تب، فق، مر: زر بن حبيش. (2). اساس كه نو نويس است: وجه، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (3). همه نسخه بدلها حاصل. (4). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). اساس در حاشيه افزوده: غريم. (6). تب: چون دعوي كند او را گواه بايد كه مانده نيست، بر او گواه باشد، مج، وز، دب، لب، مر: چون دعوي كند كه مانده نيست بر او گواه باشد،

مب: چون دعوي كند كه بر او مانده نيست، گواه باشند. (7). مب، مر: دويم. (8). مب كه بايد. (9). مج، وز و. (10). مب: چون. (11). تب: حال. (12). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: او. (13). تب: در. [.....]

(14). تب، مب: نكنند. (15). مج، وز، دب، آج، لب، فق بنزديك. (16). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: برو حبس نيست، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 115 كه معلوم شود كه دارد و دفع مي كند. و دليل بر اينكه، حديث ابو سعيد الخدري كه گفت: مردي را در مدينه وام بر آمد«1» او را پيش رسول آوردند اعسار كرد. رسول- عليه السلام- گفت: غريمان او را: خذوا ما وجدتم و ليس لكم الا ذلك «2»، آنچه دارد بستانيد و جز اينكه نرسد شما را. و نيز ظاهر آيت فَنَظِرَةٌ إِلي مَيسَرَةٍ، و التّقدير«3»: فعليه، اي علي صاحب الحق ّ انظاره الي ميسرة، بر صاحب حق ّ است كه او را رها كند، الي ان يوسع اللّه عليه، و اگر نيك مسلماني كند و نيكو معاملتي و حق ّ صاحب حق بر دارد و به در سراي او برد مستحق ّ مزد«4» و ثواب عظيم شود. سعيد جبير«5» روايت كرد از عبد اللّه عبّاس از رسول- صلي اللّه عليه و آله- كه او گفت كه: هر كه او حق ّ غريمش بر گيرد و به در سراي او برد همه جانوران زمين بر او صلوات«6» فرستند يعني او را دعا كنند و همه ماهيان دريا«7»، و خداي تعالي به هر گامي كه بر دارد«8» براي او در بهشت درختي

بنشاند [و گناهانش بيامرزد،]

«9» و اگر دارد و مطل و مدافعه«10» كند ظالم باشد، لقوله- عليه السلام: مطل الغني ظلم ، گفت: وام سپوختن«11» مرد. توانگر ظلم باشد، و چون معلوم شود كه ندارد و معسر است«12»، صاحب حق او را مهلت دهد و بر او سختي نكند«13». ابو هريره روايت كند از رسول- عليه السلام- كه گفت: من انظر معسرا او وضع. له اظله الله تحت ظل عرشه يوم لا ظل الا ظله «14»، هر كه مهلت دهد وام دار«15» درويش. را يا از مال او چيزي وضع كند، خداي تعالي او را سايه كند در زير سايه عرش آن

-----------------------------------

(1). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: مردي در مدينه وام داشت، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (2). همه نسخه بدلها گفت. (3). اساس كه نو نويس است: تقدير، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (4). اساس كه نو نويس است: مزد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (5). تب: ابو سعيد خدري. (6). مج، وز، دب، فق: صلاة. (7). تب: درياه. (8). تب: و به هر گامي كه بر دارد، خداي تعالي. (9). با توجّه به تب: افزوده شد، ديگر نسخه بدلها: گناهش بيامرزد. (10). تب: و دفع و مطل. (11). وز، دب، آج، لب، فق، مب: سوختن، مر: دوختن. [.....]

(12). همه نسخه بدلها و. (13). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر ثواب باشد. (14). تب، وز، دب، آج، لب، مب، فق، مر گفت. (15). تب، مج، وز و.

صفحه : 116

روز كه سايه

نباشد مگر سايه عرش. عبد اللّه عمر روايت كند«1» كه رسول- عليه السلام- گفت: هر كه خواهد كه دعاي او اجابت كنند و غمهايش«2» كشف كنند بايد كه بر معسر سختي نكند. حذيفه يمان«3» روايت كند كه، روز قيامت بنده را بيارند او گويد: بار خدايا«4»؟ در عمر خود خويشتن را عملي صالح نمي دانم جز آن كه مرا در دنيا مالي دادي، من درويشان را به وام دستگيري كردم«5»، چون نداشتند كه قضا كنند بر ايشان سختي. نكردم. خداي تعالي گويد [373- پ]

: من اوليترم كه تو را دست گيرم«6» كه. در مانده اي فتجاوزوا عن عبدي ، از بنده من در گذاري. ابو مسعود الانصاري ّ گفت: گواهي دهم كه حذيفه اينكه حديث از رسول- عليه السلام- شنيد. بريده روايت كند از رسول- عليه السلام- كه گفت: هر كه او وام دار معسر«7» را. مهلت دهد به هر روزي صدقه بنويسند او را«8» [و هر كه مهلت دهد او را خداي تعالي. او را صدقه بنويسد«9» هر روزي بمانند آن كه او را بر او باشد]

«10» بمانند آن مال كه او را بر آن غريم باشد. [من گفتم: اي رسول اللّه اوّل فرمودي به هر روزي صدقه بنويسند او را، دگر باره گفتي بمانند آن كه او را بر او باشد«11» هر روز صدقه بنويسند او را! گفت: بلي. اوّل پيش اجل«12» گفتم، دوم پس اجل«13»]

«14» جابر بن عبد اللّه انصاري به در سراي وام داري شد كه بر او وامي«15» داشت تا

-----------------------------------

(1). تب، دب، آج، لب، فق، مر: كرد. (2). تب، مر: و غمهاي او، مج، وز، دب، مر، آج، لب، مب، فق:

غمهاي او را. (3). همه نسخه بدلها، بجز دب: حذيفة بن اليمان. (4). همه نسخه بدلها من. (5). تب، دب: و من درويشان را دستگيري كردم و آج، لب، فق، مب، مر: من بر درويشان دستگيري كردم و. (6). تب: دستگيري كنم. (7). مج، وز: وام دارد معسر، دب: وام داري معسر، لب، مب: وام دار و معسر. (8). تب: به هر روزي كه مهلت داده باشد، خداي تعالي او را صدقه بنويسد. (9). آج، لب، فق، مب، مر: بنويساند. (10). اساس: افتادگي دارد، از وز افزوده شد. [.....]

(11). فق، مب، مر: آن كه بر او باشد. (12). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: پيش از اجل. (13). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: پس از اجل. (14). اساس: افتادگي دارد، از تب افزوده شد. (15). تب: بروي وام.

صفحه : 117

تقاضاي كند او را. مرد«1» روي از او پنهان كرد و بيرون نيامد، او برفت و جايي بنشست تا مرد گمان برد كه او برفت. آنگه بيرون آمد. جابر او را گفت: چرا روي از. من پنهان مي كني و حق ّ من نمي دهي! گفت: براي آن كه شرم مي دارم و معسرم چيزي ندارم تا از حق ّ تو بيرون آيم. گفت: به خداي بر تو كه نداري! گفت: به خداي بر من كه ندارم«2». دست در آستين كرد و قباله او برون آورد و پيش او بينداخت و برفت. عبد اللّه جعفر گويد از رسول- عليه السلام- كه او گفت: خداي تعالي با وام دار است تا قضاي دين كردن«3» ما دام تا نه در كراهت خداي صرف كرده باشد.

عبد اللّه جعفر هر روز خازن و و كيل«4» خود را گفتي بروي و وامي بستاني براي. ما، كه من نخواهم كه هيچ شب بخسبم و الّا خداي با من باشد از آن خبر كه«5» از. رسول- عليه السلام- شنيدم. ابو هريره روايت كند كه رسول- عليه السلام- گفت: هر كه او وامي بستاند و نيّت آن كند كه قضا نكند«6» او دزد باشد. ابو قتاده روايت كرد كه جنازه اي بياوردند و بنهادند تا رسول- عليه السلام- بر او. نماز كند. رسول- عليه السلام- صحابه را گفت: بر او نماز كني كه من بر او نماز نمي كنم، گفتند: چرا يا رسول اللّه! گفت: براي آن كه بر او وام است. ابو قتاده گفت: من ضمان كردم كه وام او بگذارم«7». رسول- عليه السلام- گفت: به تمام و كمال! گفتم: به تمام و كمال. رسول- عليه السلام- بر او نماز كرد. ابو قتاده گفت: وامي كه بر او بود هفده يا هژده«8» درم بود. ابو موسي اشعري روايت كرد از رسول- عليه السلام- كه او گفت: هيچ گناهي [نيست]

«9» عظيمتر بنزديك خداي تعالي پس از كباير گناه از آن كه مرد بميرد و بر

-----------------------------------

(1). تب وام دار. (2). تب جابر عبد اللّه الانصاري، دب جابر. (3). تب: تا قضاي دين به گردن او باشد. (4). تب: كيّال. (5). همه نسخه بدلها، بجز دب من. (6). همه نسخه بدلها، بجز تب آن را. (7). وز: بگزارم. (8). لب: هيژده، مب: هجده. (9). اساس: ندارد، از تب افزوده شد. [.....]

صفحه : 118

ذمّت«1» او وامي باشد مردم«2» را كه آن را وجه قضا نبود. انس

مالك روايت كرد كه رسول- عليه السلام«3»- گفت: اياكم و الدين فانه هم بالليل و مذلة بالنهار. و در خبر است كه: فرداي قيامت دو بنده پيش خداي شوند كه يكي را بر يكي حقّي باشد، صاحب حق به وام دارد در آويزد و گويد: [بار خدايا؟ بفرماي تا حق ّ من. بدهد. خداي تعالي گويد: كه از عهده حق ّ او به در آي«4». گويد:]

«5» بار خدايا من از عهده حق ّ او چگونه برون توانم آمدن«6»، و آنچه حق ّ اوست بر من، ندارم. حق تعالي. گويد: بنده«7» هيچ ممكن باشد كه او را عفو كني! بنده گويد بار خدايا نكنم كه حق ّ من باز گرفت. حق تعالي گويد: اكنون با او باش تا حق ّ تو بدهد. ايشان ساعتي توقّف كنند. گرماي قيامت در ايشان كار كند و تشنگي بر ايشان غالب شود، حق تعالي بفرمايد [374- ر]

تا حجاب بر دارند از ميان آن بنده«8» و بهشت و منازل و درجات و عرفات بهشت پيدا شود ايشان را و نسيم بهشت بر ايشان جهد«9». مرد صاحب حق گويد: بار خدايا؟ اينكه درجات و غرفات و منازل كراست! حق تعالي گويد: بنده اي راست كه حق ّ دارد [بر كسي]

«10» و آن كس از قضاي حق ّ او عاجز باشد او را عفو كند و حق ّ خود به او رها كند. آن بنده گويد: بار خدايا؟ بر من گواه باش كه«11» حق ّ خود را«12» رها كردم. حق تعالي گويد.«13» تو حق ّ خود رها كردي من اوليترم«14» كه حق ّ خود بر بنده خود رها كنم. درست در«15» دست يكديگر نهيد«16» و به بهشت رويد. وَ اتَّقُوا يَوماً تُرجَعُون َ فِيه ِ إِلَي اللّه ِ،

ابو عمرو و يعقوب و سلّام و ابو بحريه«17»

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: در گردن. (2). همه نسخه بدلها: مردمان را. (3). همه نسخه بدلها: بجز مر: از رسول- عليه السلام- كه. (4). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب بنده. (5). اساس: افتادگي دارد، از تب آورده شد. (6). تب: از عهده حق ّ او چگونه به در آيم. (7). فق را، مب: اي بنده. (8). تب: اينكه بنده، مج، وز، ميان بنده. (9). همه نسخه بدلها آن. (10). اساس: ندارد، از تب افزوده شد. (11). همه نسخه بدلها، بجز تب من. (12). مج: كه من خود را حق بر او، دب، آج، لب، فق: به او، مب، مر: بر او. (13). همه نسخه بدلها: چون. (14). مر: اولايم. [.....]

(15). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بر. (16). تب: زنيد. (17). اساس، مج، وز: ابو بحر به (بدون نقطه)، تب، مب، مر: ابو بحيره، دب: ابو يحيي.

صفحه : 119

خواندند«1»: ترجعون به فتح «تا» و كسر «جيم» اعتبار به قراءت ابي ّ و اتّقوا يوما تصيرون فيه الي اللّه، و ديگر قرّاء «ترجعون» خواندند«2»، علي الفعل المجهول«3» اعتبارا«4» به قراءت عبد اللّه مسعود: و اتّقوا يوما تردّون فيه الي اللّه. معني قراءت اوّل آن است كه، حق تعالي گفت: بترسيد از روزي كه در آن روز با پيش خدا شويد«5». و قراءت دوم معني آن است كه از خداي بترسي در روزي كه در آن روز شما را با پيش خدا برند. و «رجع» هم لازم باشد و هم متعدّي«6»، و فرق از ميان ايشان به مصدر پيدا شود كه مصدر لازم «رجوع»

باشد و مصدر متعدّي «رجع». و معني آيت و رجوع و رجع با خداي معني آن دارد كه ايشان را با جايي برند كه در آن جاي كس را حكمي و امري نباشد جز خداي را- عزّ و جل ّ. و امّا معني رجوع در آيت با آن كه ايشان از قبضه قدرت حق ّ بيرون نيند«7»، آن است كه: عرب ذهاب را- و اگر چه بر سبيل ابتدا باشد«8»- رجوع و عود خوانند، چنان كه شاعر گفت«9»: فان تكن الايّام احسن مرّة الي ّ فقد عادت لهن ّ ذنوب«10» المعني: فقد ظهرت لهن ّ ذنوب، [و اينكه طريقه و]

«11» و كلام در اينكه«12» باب مستقصي برفت. ابو صالح روايت كند از عبد اللّه عبّاس كه«13» گفت: چون«14» آيت فرود آمد، جبريل- عليه السلام- گفت، خداي تعالي مي فرمايد كه: اينكه آيت«15» بر سر دويست و هشتاد آيت از سورة البقرة بنه. عبد اللّه عبّاس گفت: اينكه آخر آيتي است كه از قرآن فرود

-----------------------------------

(1). تب، مج، وز، دب، مب: خوانند، مر: خوانده اند. (2). تب، مج، وز، دب، فق، مب، مر: خوانند. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر خوانند. (4). همه نسخه بدلها: اعتبار. (5). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: با پيش خداي تعالي برند. (6). همه نسخه بدلها رجع باز آمد و رجع باز آورد. (7). همه نسخه بدلها: نه اند. (8). همه نسخه بدلها آن را. (9). تب شعر. (10). اساس كه كلمه نو نويس است: ذهوب، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (11). اساس: ندارد، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

(12). همه نسخه بدلها: در

او. (13). همه نسخه بدلها بجز تب، مب: او. (14). تب اينكه. (15). تب را.

صفحه : 120

آمد، و به روايت ديگر از او: آن است كه آخر آيت از قرآن آيت ربا بود. مفسّران گفتند: چون خداي تعالي اينكه آيت فرستاد كه«1»: إِنَّك َ مَيِّت ٌ وَ إِنَّهُم مَيِّتُون َ«2»، رسول- عليه السلام- گفت: ليت شعري متي يكون ذلك، كاشكي«3» بدانستمي كه چون«4» خواهد بودن؟ خداي تعالي آيت فرستاد: إِذا جاءَ نَصرُ اللّه ِ وَ الفَتح ُ«5». چون اينكه سورت آمد، رسول- عليه السلام- چون اينكه آيت«6» بخواندي، [پيش تكبير]

«7» گفتي: سبحان الله و بحمده استغفر الله و اتوب اليه. گفتند: يا رسول اللّه؟ پيش از اينكه نمي گفتي. گفت: نعيت الي نفسي، خبر مرگ من با من رسيد«8»، آنگه بگريست. گفتند: يا رسول اللّه؟ از مرگ مي بگريي«9»! و خداي تعالي تو را بيامرزيده است«10» آنچه كرده اي و«11» خواهي كردن. رسول- عليه السلام- گفت: هول مطّلع كجاست و تنگي گور و ظلمت لحد و اهوال قيامت! رسول- عليه السلام- پس از نزول اينكه«12» سورت يك سال ديگر بماند، پس از آن خداي«13» آيت فرستاد: لَقَد جاءَكُم رَسُول ٌ مِن أَنفُسِكُم- الي آخرها. و رسول- عليه السلام- پس از آن شش ماه بزيست، آنگه به حج ّ وداع رفت و در راه [اينكه آيت]

«14» فرود آمد: يَستَفتُونَك َ قُل ِ اللّه ُ يُفتِيكُم فِي الكَلالَةِ«15». چون باز گشت در منصرف او به غدير خم رسيد، فرود آمد«16»: يا أَيُّهَا الرَّسُول ُ بَلِّغ ما أُنزِل َ إِلَيك َ مِن رَبِّك َ«17».

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز تب گفت. (2). سوره زمر (39) آيه 30. (3). مج، وز: كاشك تا من، تب، كاشكي دانستمي، مب: كاشكي من دانستمي، ديگر نسخه

بدلها: كاشكي تا من. (4). همه نسخه بدلها: كه كي. (5). سوره نصر (110) آيه 1. (6). همه نسخه بدلها بجز فق، چون قراءت. (7). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). همه نسخه بدلها: با من دادند. (9). تب، مب: مي گويي، مج، وز: نمي گريزي، دب، آج، لب، فق، مر: مي گريزي. (10). مج، مر: تو را آمرزنده است. [.....]

(11). مب و آنچه. (12). آج: نزول آيت و، دب، لب، فق، مب، مر: نزول آيت. (13). وز، مب اينكه. (14). اساس ندارد، از تب افزوده شد. (15). سوره مائده (5) آيه 176. (16). مب اينكه آيت قوله تعالي، آج، لب، دب، فق كه. (17). سوره مائده (5) آيه 67.

صفحه : 121

چون پيغام بگزارد«1»، و قايم مقام فرو داشت- چنان كه شرحش بيايد در جاي خود- ان شاء اللّه- و هم در آن منزل بود كه«2» آيت آمد: اليَوم َ أَكمَلت ُ لَكُم دِينَكُم«3»- الاية. پس از آن هشتاد [و دو]

«4» روز [374- پ]

بر آمد«5» آيت ربا آمد«6»، پس از آن اينكه آيت كه«7»: وَ اتَّقُوا يَوماً تُرجَعُون َ فِيه ِ إِلَي اللّه ِ، و اينكه آخر آيتي است كه از قرآن فرود آمد، و رسول- عليه السلام- پس از آن بيست و يك روز بزيست. إبن جريج گفت: نه روز، مقاتل گفت: هفت روز، و فرمان خداي به او رسيد روز دوشنبه سيم«8» ربيع الاوّل وقت زوال سال يازدهم«9» هجرت. ثُم َّ تُوَفّي كُل ُّ نَفس ٍ ما كَسَبَت، پس تمام بدهند هر نفسي را آنچه كرده باشد. وَ هُم لا يُظلَمُون َ، و ايشان را هيچ ظلم و نقصان نكنند. قوله تعالي:

يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا إِذا تَدايَنتُم بِدَين ٍ إِلي أَجَل ٍ مُسَمًّي

فَاكتُبُوه ُ وَ ليَكتُب بَينَكُم كاتِب ٌ بِالعَدل ِ وَ لا يَأب َ كاتِب ٌ أَن يَكتُب َ كَما عَلَّمَه ُ اللّه ُ فَليَكتُب وَ ليُملِل ِ الَّذِي عَلَيه ِ الحَق ُّ وَ ليَتَّق ِ اللّه َ رَبَّه ُ وَ لا يَبخَس مِنه ُ شَيئاً فَإِن كان َ الَّذِي عَلَيه ِ الحَق ُّ سَفِيهاً أَو ضَعِيفاً أَو لا يَستَطِيع ُ أَن يُمِل َّ هُوَ فَليُملِل وَلِيُّه ُ بِالعَدل ِ وَ استَشهِدُوا شَهِيدَين ِ مِن رِجالِكُم فَإِن لَم يَكُونا رَجُلَين ِ فَرَجُل ٌ وَ امرَأَتان ِ مِمَّن تَرضَون َ مِن َ الشُّهَداءِ أَن تَضِل َّ إِحداهُما فَتُذَكِّرَ إِحداهُمَا الأُخري وَ لا يَأب َ الشُّهَداءُ إِذا ما دُعُوا وَ لا تَسئَمُوا أَن تَكتُبُوه ُ صَغِيراً أَو كَبِيراً إِلي أَجَلِه ِ ذلِكُم أَقسَطُ عِندَ اللّه ِ وَ أَقوَم ُ لِلشَّهادَةِ وَ أَدني أَلاّ تَرتابُوا إِلاّ أَن تَكُون َ تِجارَةً حاضِرَةً تُدِيرُونَها بَينَكُم فَلَيس َ عَلَيكُم جُناح ٌ أَلاّ تَكتُبُوها وَ أَشهِدُوا إِذا تَبايَعتُم وَ لا يُضَارَّ كاتِب ٌ وَ لا شَهِيدٌ وَ إِن تَفعَلُوا فَإِنَّه ُ فُسُوق ٌ بِكُم وَ اتَّقُوا اللّه َ وَ يُعَلِّمُكُم ُ اللّه ُ وَ اللّه ُ بِكُل ِّ شَي ءٍ عَلِيم ٌ (282) وَ إِن كُنتُم عَلي سَفَرٍ وَ لَم تَجِدُوا كاتِباً فَرِهان ٌ مَقبُوضَةٌ فَإِن أَمِن َ بَعضُكُم بَعضاً فَليُؤَدِّ الَّذِي اؤتُمِن َ أَمانَتَه ُ وَ ليَتَّق ِ اللّه َ رَبَّه ُ وَ لا تَكتُمُوا الشَّهادَةَ وَ مَن يَكتُمها فَإِنَّه ُ آثِم ٌ قَلبُه ُ وَ اللّه ُ بِما تَعمَلُون َ عَلِيم ٌ (283) لِلّه ِ ما فِي السَّماوات ِ وَ ما فِي الأَرض ِ وَ إِن تُبدُوا ما فِي أَنفُسِكُم أَو تُخفُوه ُ يُحاسِبكُم بِه ِ اللّه ُ فَيَغفِرُ لِمَن يَشاءُ وَ يُعَذِّب ُ مَن يَشاءُ وَ اللّه ُ عَلي كُل ِّ شَي ءٍ قَدِيرٌ (284) آمَن َ الرَّسُول ُ بِما أُنزِل َ إِلَيه ِ مِن رَبِّه ِ وَ المُؤمِنُون َ كُل ٌّ آمَن َ بِاللّه ِ وَ مَلائِكَتِه ِ وَ كُتُبِه ِ وَ رُسُلِه ِ لا نُفَرِّق ُ بَين َ أَحَدٍ مِن رُسُلِه ِ وَ قالُوا سَمِعنا وَ أَطَعنا غُفرانَك َ رَبَّنا وَ إِلَيك َ المَصِيرُ (285)

لا يُكَلِّف ُ اللّه ُ نَفساً إِلاّ وُسعَها لَها ما كَسَبَت وَ عَلَيها مَا اكتَسَبَت رَبَّنا لا تُؤاخِذنا إِن نَسِينا أَو أَخطَأنا رَبَّنا وَ لا تَحمِل عَلَينا إِصراً كَما حَمَلتَه ُ عَلَي الَّذِين َ مِن قَبلِنا رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلنا ما لا طاقَةَ لَنا بِه ِ وَ اعف ُ عَنّا وَ اغفِر لَنا وَ ارحَمنا أَنت َ مَولانا فَانصُرنا عَلَي القَوم ِ الكافِرِين َ (286) «10»

دو گواه از مردان شما، اگر نباشند دو مرد يك مرد«11» و دو زن از آن كسان كه بپسنديد«12» از گواهان تا چو«13» فراموش كند يكي از ايشان، با ياد«14» دهد يكي از ايشان ديگري را، و باز نايستند«15» گواهان چون بخوانندشان، و ملال منمايي«16» از آن كه بنويسي«17» كوچك يا بزرگ تا به وقتش«18»، آن شما را به دادتر باشد نزديك خدا و راست تر در گواهي و نزديكتر به آن كه شك نكني«19» مگر كه باشد بازرگاني حالي«20» كه مي گرداني ميان شما كه نباشد بر شما«21» گناهي كه ننويسي«22» آن را و گواه برگيريد چون بيع كني«23» و نبايد كه زيان كند«24» دبير«25» و گواه«26»، و اگر كني، آن فسق است به شما، بترسي از خدا و مي آموزد شما را خدا، و خداي به همه چيزي داناست.

-----------------------------------

(1). آج، لب، فق: چون معامله كنيد كه در آن ديني بود. (2). كذا در اساس، تب، آج، لب، فق: براستي، مج، وز، دب: براستان. (3). آج، لب، فق: آموزانيد. (4). تب: و بترس. (5). اساس: ندارد، از تب افزوده شد. (6). مج، وز: مكن. (7). تب پس. (8). تب و طاقت ندارد كه. (9). تب: ولي او. (10). تب، آج، لب، فق: براستي، مج، وز: براستان. [.....]

(11). تب، مج، وز، فق: دو مرد، مردي. (12). فق، آج، لب: پسنديده داريد. (13). مج، وز: چون. (14). مج، وز: تا ياد. (15). تب، مج، وز، دب: و نبايد كه منع كنند، فق: و نبايد كه نافرماني كنند. (16). تب: و ملال منمايند، آج، لب، فق: ملول مشويد. (17). تب: بنويسند. (18). تب: به وقت او. (19).

تب: شك نكنند، آج، لب، فق: در شك نيفتند. (20). تب: مال. 21. بزه و. (22). آج، لب: كه ننويسند. 23. آج، لب، فق: خريد و فروخت كني. (24). مج: زيان كنند، آج، لب، فق: و بايد كه گزند رسانيده نشود. [.....]

(25). تب، مج، وز را. 26. تب، فق: و نه گواه.

صفحه : 123

و اگر باشي بر سفر«1» و نيابي دبير«2» گروها«3» گرفته، اگر ايمن باشد بهري از شما بهري«4»، بدهد آن كه او را امين داشته باشند«5» زنهارش، و گو بترس از خداي خود و پنهان مكني گواهي، و هر كه پنهان كند بزهكار است دل او، و خداي به آنچه مي كني داناست. خدا راست آنچه در آسمانهاست و آنچه در زمين است، و اگر آشكار كني«6» آنچه در تنهاي شماست يا پنهان كنيد«7» شمار كند شما را بدان خداي«8»، بيامرزد آن را كه خواهد و عقوبت كند آن را كه خواهد، و خداي بر همه چيز«9» تواناست. بگرويد«10» پيغمبر بدانچه فرو فرستاده اند«11» به او از خدايش، و گرويدگان همه گرويدند به خدا و فريشتگانش و كتابهايش و پيغامبرانش، ما جدا نكنيم«12» ميان يكي از پيغامبران«13»، گفتند: شنيديم«14» و فرمان بر داريم آمرزش ده خداي«15» ما و به«16» تو است باز گشتن.

-----------------------------------

(1). تب: سفري، آج، لب، فق: بر حالت سفر. (2). تب، مج، وز، آج، لب، فق: نويسنده اي. (3). آج، لب: گروهاني است. (4). آج، لب، فق را. (5). آج، لب، فق: ايمن دانسته باشد. (6). آج، لب، فق: پيدا كنيد. (7). آج، لب آن را. (8). تب، آج، لب، فق پس. (9). تب، مج، وز، آج، فق: چيزي.

(10). آج، لب، فق: ايمان آورد. (11). آج، لب، فق: فرستاده شد. (12). آج، لب: مي گويند فرق نمي نهيم. [.....]

(13). آج، لب، فق او و. (14). آج، لب، فق: شنوديم فرماي خداي را. (15). آج، لب، فق: بيامرز ما را اي پروردگار ما. (16). آج، لب، فق: و با حكم.

صفحه : 124 بر ننهد«1» خدا هيچ نفس«2» را مگر توانايي او«3»، او راست آنچه كرد و بر اوست آنچه كند«4». خداي ما؟ مگير ما را اگر فراموش كنيم يا خطا كنيم، خداي ما؟ منه بر ما گراني چنان كه نهادي بر آن كسان كه پيش از ما بودند، خداي ما؟ بار منه ما را آنچه توانايي نيست ما را به آن، عفو كن«5» از ما و بيامرز ما را و ببخشاي بر ما، تو خداوند مايي«6»، ياري دهد ما را بر گروه نا گرويدگان. قوله تعالي: يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا إِذا تَدايَنتُم بِدَين ٍ- الاية، عبد اللّه عبّاس گفت: چون خداي- جل ّ جلاله- ربا حرام كرد«7» سلّم حلال كرد تا آنان كه از آن«8» باز مانند«9» ايشان را عوض باشد به از آن كه هم مقصود [و]

«10» منفعت حاصل بود و هم مضرّت [و]

«11» معصيت مندفع، گفت: اي گرويدگان«12»؟ إِذا تَدايَنتُم بِدَين ٍ، چون دين دهي«13» يكديگر را، و تفاعل [از]

«14» ميان جماعت باشد، چون: تقابل و تضارب و تمانع و جز آن. إِلي أَجَل ٍ مُسَمًّي، تا به وقتي معيّن، و دان فلان فلانا يدينه دينا اذا اعطاه الدّين فهو دائن، و المعطي مدين و مديون، و قوله: تَدايَنتُم، وام و نسيه و سلّم در او داخل باشد و هر حقّي كه مؤجّل باشد، و آنچه

مؤجّل نباشد آن را «حال ّ» خوانند و «عين» خوانند، و براي آن گفت: «بدين»، تا«15» اشتباه نباشد به مجازات، براي آن كه اينكه تفاعل اگر مبهم بگذاشتي ملتبس شدي به آن كه از «دين» است نه از «دين»، پس قيد زد و بيان كرد تا احتمال برخيزد و پيدا شود كه از دين است نه از دين- كه جزا باشد- و گفته اند«16»: بر سبيل تأكيد است، چنان كه گفت:

-----------------------------------

(1). تب: بار برننهد. (2). تب، مج، وز: كس، آج، لب، فق: تني. (3). تب، مج، وز: مگر طاقتش. (4). تب، مج، وز: آنچه اندوخت. (5). آج، لب: گذران. (6). آج، لب، فق: تو متولي امور مايي. (7). تب: بحرام كرد. (8). آج در بالاي كلمه افزوده است: ربا. (9). همه نسخه بدلها: باز ماندند. (14- 11- 10). اساس: ندارد، از تب افزوده شد. [.....]

(12). آج، لب، فق، مب، مر: گروندگان. (13). تب: چون بستاني ديني. (15). همه نسخه بدلها: كه. (16). مج، وز پس، تب، دب، آج، لب، فق، مر كه.

صفحه : 125 وَ لا طائِرٍ يَطِيرُ بِجَناحَيه ِ ...«1»، و قوله: فَسَجَدَ المَلائِكَةُ كُلُّهُم أَجمَعُون َ«2»، و: تِلك َ عَشَرَةٌ كامِلَةٌ«3» [375- پ]

. فَاكتُبُوه ُ، بنويسي آن را كه داده باشي اگر قرض باشد و اگر بيع سلّم«4» براي آن كه تا در او شكي و شبهتي و خلافي و جحودي نرود«5». خلاف كردند در اينكه امر كه بر وجوب است يا ندب. مذهب اهل ظاهر آن است كه: [بر]

«6» وجوب است، و اينكه اختيار محمّد جرير طبري است. و مذهب ما و دگر فقها آن است كه: [اينكه امر]

«7» بر سبيل استحباب و ندب«8»

است. آنان«9» كه وجوب گفتند، تمسك كردند به حديث ابو موسي كه روايت كرد از رسول- عليه السلام- كه«10» گفت: سه كس را خداي تعالي دعا اجابت نكند. مردي كه ديني به كسي دهد و گواه بر نگيرد، و مردي كه مالي به سفيهي دهد، و شنيده باشد قول خداي«11» تعالي: وَ لا تُؤتُوا السُّفَهاءَ أَموالَكُم ُ«12» فَإِن أَمِن َ بَعضُكُم بَعضاً فَليُؤَدِّ الَّذِي اؤتُمِن َ أَمانَتَه ُ«15» ...، و اينكه قول شعبي است. آنگه حق تعالي بيان آن كتابت«16» بكرد، گفت: وَ ليَكتُب بَينَكُم كاتِب ٌ بِالعَدل ِ. حسن بصري به كسر «لام» خواند، و اينكه «لام» امر غايب است چون پيش

-----------------------------------

(1). سوره انعام (6) آيه 38. (2). سوره ص (38) آيه 73. (3). سوره بقره (2) آيه 196. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر از. (5). همه نسخه بدلها و. (7- 6). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). همه نسخه بدلها: سنت. (9). همه نسخه بدلها: و آنان. (10). تب، مج، وز او. (11). اساس كه نو نويس است: قوله، مب: كه قوله، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(12). سوره نساء (4) آيه 5. (13). تب: بد خوي، دب، آج، لب، فق، مب: بد خواهد. (14). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (15). سوره بقره (2) آيه 283. (16). اساس كه نو نويس است: كاتب، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 126

او حرفي نباشد و ابتدا خواهي كني به آن«1» لا بدّ مكسور بايد، و اگر پيش او حرفي بود

«واو» يا «فا» يا جز آن، عرب بيشتر بر آنند كه تسكين كنند براي تخفيف«2» را. و معني آن است كه: چون چنين بود كاتبي«3» عدل بايد كه«4» اينكه نوشته«5» دين از ميان داين و مدين«6» يا بايع و مشتري بنويسد بحق ّ و عدل و داستان«7» چنان كه در آن جا حيفي و ظلمي و زيادتي و نقصاني نباشد، و تقديم و تأخير اجل نباشد، و چيزي نباشد كه حق ّ صاحب حقّي از ايشان باطل كند«8»، چنان كه ايشان ندانند. وَ لا يَأب َ كاتِب ٌ أَن يَكتُب َ كَما عَلَّمَه ُ اللّه ُ فَليَكتُب، و نبايد كه ابا كند نويسنده از آن كه بنويسد«9» چنان كه خداي تعالي آموخته باشد او را، براي آن كه در عهد رسول- عليه السلام- نويسندگان اندك بودند خصوصا آنان كه اينكه دانستند نوشتن. و علما خلاف كردند در آن كه اينكه نوشتن بر نويسنده واجب است يا نه«10» [و تحمّل شهادت بر گواه واجب است يا نه. گروهي]

«11» گفتند: واجب است، و اينكه قول مجاهد است و ربيع و مذهب اهل ظاهر. و حسن بصري گفت: واجب بود آن جا كه حق ّ كسي ضايع خواهد شدن و كسي دگر نبود كه بنويسد، امّا چون دگر كس باشد بر او معيّن نبود. و [بر]

«12» مذهب ما و بيشتر فقها واجب نيست«13»، اگر بنويسد متبرّع باشد، و اگر اجرتي خواهد [بر آن]

«14» او را رسد. و ضحّاك گفت: واجب بود، و لكن منسوخ شد بقوله: وَ لا يُضَارَّ كاتِب ٌ وَ لا شَهِيدٌ. سدّي«15» گفت: واجب باشد بر او«16» در حال فراغ.

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: به او. (2). اساس كه نو نويس است: آن

حرف، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: كاتب. (4). همه نسخه بدلها: تا. (5). تب: نبشته. (6). اساس كه كلمه نو نويس است: مديون، با توجّه به ضبط تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (7). كذا در اساس و ديگر نسخه بدلها. (8). اساس كه كلمه نو نويس است: شود، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (9). تب: نويسد. [.....]

(10). اساس كه نو نويس است: نيست، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (14- 11). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (12). اساس: ندارد، از تب افزوده شد. (13). همه نسخه بدلها بجز تب و. (15). همه نسخه بدلها: و سدّي. (16). تب و.

صفحه : 127

وَ ليُملِل ِ الَّذِي عَلَيه ِ الحَق ُّ، و املا كند آن كس كه بر او حق ّ باشد، يعني مقرّ مديون كه وام ستده باشد يا سلّم فروخته. و «املا» و «املال» دو لغت اند صحيح فصيح، يقال: املي و امل ّ بمعني، قال اللّه تعالي: فَهِي َ تُملي عَلَيه ِ بُكرَةً وَ أَصِيلًا«1». و اصل [376- ر]

. «املال»«2»، اعادة الشّي ء مرّة بعد اخري باشد، و الحاح كردن، قال الشّاعر: الا يا ديار الحي ّ بالسبعان امل ّ عليها بالبلي الملوان اي الح ّ، و اصل او هم از املال است كه ملال انگيختن باشد براي آن كه چون يك بار پس از ديگر املا كند ملال انگيزد. آنگه حق تعالي تخويف كرد صاحب كتاب را كه املا مي كند، يعني مقرّكه بر كاتب املا كند«3»، گفت: بايد«4» از خداي بترسد و از

آنچه حق باشد بر او چيزي نقصان نكند«5». و اينكه براي آن گفت كه آنان كه در آن عهد بودند، كتابت و قراءت ندانستند. و «بخس»، نقصان باشد و به دو مفعول تعدّي كند، يقال: بخسه حقّه اذا نقصه. فَإِن كان َ الَّذِي عَلَيه ِ الحَق ُّ سَفِيهاً، اگر املا كننده كه مقرّ باشد به دين، و حق بر ذمّت او باشد جاهل بود و«6» املا نداند كردن، اينكه قول مجاهد است. ضحّاك و سدّي گفتند: مراد به «سفيه» اينكه جا طفل كوچك است، و اصل «سفه»، خفّت باشد، و قال الشّاعر: نخاف ان تسفه احلامنا فنخمل الدّهر مع الخامل اي تخف ّ. أَو ضَعِيفاً، يا پيري خرف. [سدّي]

«7» و إبن زيد گفتند: عاجزي كم عقل«8». أَو لا يَستَطِيع ُ أَن يُمِل َّ هُوَ، يا نتواند كه او به نفس خود املا كند از خرسي يا عيبي يا لكنتي يا عجمتي يا زمانتي يا حبسي كه نتواند حاضر شدن بنزديك كاتب«9».

-----------------------------------

(1). سوره فرقان (25) آيه 5. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: املا. (3). تب: املا مي كند. (4). تب، مج، وز تا، ديگر نسخه بدلها كه. (5). آج و افزون. (6). همه نسخه بدلها: ندارد. (7). اساس: كلمه زير وصالي رفته است، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (9- 8). تب قال الله تعالي. [.....]

صفحه : 128

فَليُملِل وَلِيُّه ُ بِالعَدل ِ، بايد كه ولي ّ او و قيّم به كار او و آن كه با او اوليتر باشد املا كند به عدل و داستان«1» و راستي. آنگه بيان كرد كه به اينكه قناعت نبايد كردن تا گواه بر گيرد و دو گواه را از جمله

مردان كه اهل گواهي باشند«2». اينكه «سين» طلب راست، كالاستفهام و الاستعلام و الاستخبار، اي اطلبوا منهما الشّهادة. مِن رِجالِكُم، يعني مردان بالغ آزاد كه نه كودك باشند و نه بنده، و اينكه مذهب ابو حنيفه است و سفيان و مالك [و شافعي]

«3» و بيشتر فقها، و مذهب شريح و إبن سيرين آن است كه: گواهي بنده در دين مقبول باشد، و«4» بنزديك ما هم چنين باشد«5»، حريّت شرط نيست در قبول شهادت، و انّما«6» آنچه شرط است ايمان است و عدالت. و ابو ثور و عثمان البتّي و شريح و انس بن مالك و إبن سيرين با ما موافقند«7» در اينكه، و تمسك فقها باضافه في قوله: مِن رِجالِكُم، در آنچه آزادي«8» شرط است معتمد نيست، براي آن كه ايشان نيز با ما مضافند، چنان كه حق تعالي گفت: وَ الصّالِحِين َ مِن عِبادِكُم وَ إِمائِكُم«9». فَإِن لَم يَكُونا رَجُلَين ِ، اگر دو مرد نباشند، يعني اگر گواه دو مرد نباشند. و اسم «كان» مضمر است، و تقديره«10»: فان لم يكن الشّاهدان رجلين فَرَجُل ٌ«11»، «فا» براي جزاي شرط«12» آمد. امّا رفع «رجل» محتمل است چهار وجه را: يكي فليكم رجل و امراتان، دوّم: فليشهد رجل و امراتان، سيم«13»: فالشّاهد رجل و امراتان، چهارم: فرجل و امراتان يشهدون«14»، اول اسم «كان» باشد مقدّر، دوم فاعل فعلي محذوف باشد، سيم«15» خبر مبتداي [376- پ]

مقدّر باشد، چهارم مبتدا باشد

-----------------------------------

(1). مج، مب: راستان. (2). چاپ شعراني (2/ 411) و استشهدوا شهيدين. (3). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). مب اينكه. (5). همه نسخه

بدلها بجز تب: است. (6). تب، دب، فق، مب: امّا. (7). مب: موافقت كردند. (8). اساس كه نو نويس است: از ما، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (9). سوره نور (24) آيه 32، تب قال اللّه تعالي. (10). همه نسخه بدلها: تقدير اينكه است. (11). آج و امراتان. (12). تب: براي شرط و جزا. (15- 13). تب: سيوم، مج، وز: سه ام. (14). تب: تشهدون. [.....]

صفحه : 129

و خبرش محذوف. و اجماع فقهاست در آن كه: گواهي زنان با مردان در«1» دين و مال«2» مقبول«3» باشد. آنگه در ما دون«4» مال خلاف كردند. مالك و اوزاعي و شافعي و ابو عبيد«5» و ابو ثور و احمد حنبل گواهي زنان با مردان الّا در«6» مال روا ندارند. و ابو حنيفه و اصحابش و سفيان ثوري گواهي زنان با مردان در همه چيزي روا دارند الّا در حدود و«7» قصاص. و بنزديك ما گواهي زنان بر سه ضرب است: ضربي آن كه به هيچ حال«8» نشنوند [سواء]

«9» اگر مرد با ايشان باشد و اگر نه، و آن در طلاق و رؤيت هلال بود. و ضرب دوم«10» آن كه: گواهي ايشان بشنوند«11»، و اگر چه مردان با ايشان نباشند، و آن چيزي بود كه به زنان تعلّق دارد و مردان را در آن رايي«12» نبود، چون بكارت و كارهايي«13» كه به زنان و اندام زنان تعلّق دارد. و گواهي چهار زن بشنوند در وصيّت و ميراث كودك كه از مادر جدا شده باشد زنده، و اگر سه زن گواهي دهند گواهي ايشان مقبول بود در نصف و ربع ميراث و وصيّت، و

اگر دو زن باشند در نيمه، و اگر يكي بود در ربع، و گواهي قابله تنها بشنوند در ربع ميراث مستهل ّ اعني كودك زنده. عند عدم مردان باشد اينكه جمله. فامّا ضرب سيم«14» آن بود كه: گواهي ايشان«15» با مردان بشنوند، و آن چند جاي است: منها الرّجم، كه چون سه مرد و دو زن بر كسي گواهي دهند به زنا، و«16» محصن

-----------------------------------

(1). تب: و مردان با. (2). اساس كه نو نويس است: و عقل، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (3). تب: دين مال مقتول. (4). تب، وز: در دون. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ابو عبيده. (6). تب: بر. (7). تب: در حد و در. (8). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: كه گواهي: با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (9). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (10). دب: ديم، مب، مر: دويم. (11). تب: نشنوند. (12). همه نسخه بدلها: نظر. (13). تب: كاري. (14). تب، آج، لب: سيوم، مج، وز: سه ام. [.....]

(15). اساس كه نو نويس است: زنان، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (16). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: و او، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها، «او» زايد مي نمايد.

صفحه : 130

باشد، رجم بايد كردن او را. و اگر دو مرد و چهار زن گواهي دهند بشنوند و لكن رجم نكنند، حدّ زنند حدّ«1» زاني. و اگر يك مرد«2» و شش زن گواهي دهند«3» [قبول نكنند]

«4» و همه را

حدّ مفتري بزنند. و گواهي زنان در قتل و قصاص بشنوند چون مردان با ايشان باشند، همچنان كه در اموال. اگر مردي و دو زن گواهي دهند بر قتل و [بر]

«5» جراح مقبول باشد. و در دين چون مردي گواهي دهد و دو زن بشنوند، چون دو زن گواهي دهند يا يك مرد، مدّعي سوگند خورد تا به جاي يك گواه باشد و حاكم به آن حكم كند، و اينكه مذهب اهل البيت است خاص ّ. مِمَّن تَرضَون َ مِن َ الشُّهَداءِ، يعني آنان كه مرضي باشند در ديانت و امانت و كفايت، و مراد آن است كه مسلمان باشند و ظاهر ستر و مرتكب چيزي نباشند از قبايح، و اخلال نكنند به واجبات اينكه معني عدالت«6» است در گواهي. عمر خطّاب«7» گفت: هر كه اظهار خير كند، ما به او ظن ّ خير بريم، و بر آن دوست داريم او را، و هر كه اظهار شرّ كند، [ما]

«8» به او گمان بد بريم و او را بر آن دشمن داريم. و چون مرد بر همسايه و رفيق و خويشاوند خود ثنا گويد، شك ّ مكني در صلاح او. نخعي گفت: هر كه از او تهمتي و ريبتي«9» پيدا نشود، او عدل باشد، [و]

«10» شعبي گفت: هر كه مطعون نباشد در بطن و فرج، او عدل بود. حسن بصري گفت:

-----------------------------------

(1). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: بر آن، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (2). اساس گواهي دهد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد. (3). اساس بشنوند، با توجّه به تب، مج، وز، زايد مي نمايد. (4). اساس: ندارد،

از تب افزوده شد. (6- 5). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: عدل، مج، وز: عدله. (7). تب، مج، وز، مب، مر: عمر بن الخطّاب، آج، لب: امير المؤمنين عليه السلام. (10- 8). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). مج: ريبتي و شبهتي.

صفحه : 131

هر كه از او خزيي ندانند«1»، او عدل باشد. و رسول- صلي اللّه عليه و آله گفت: 2» لا يجوز شهادة خاين و لا خائنة [773- ر]

و لا محدود و لا ذي حقد علي اخيه و لا مجرب عليه شهادة زور و لا القانع مع اهل البيت [يعني]

« الخادم لهم ، گفت: گواهي خاين و حدّ زده و حقود كينور«3» بر برادر مسلمان، و نه آن كه او را به گواهي دروغ آزموده باشند، و نه آن كه در سراي مرد خدمت او كند، گواهي اينان مقبول نباشد«4». شافعي گفت: گواه را ده شرط بايد تا گواهي او مقبول باشد: بايد كه«5» آزاد بود«6» و بالغ و مسلمان و عدل، و عالم باشد به آن گواهي كه دهد، و به آن گواهي جرّ منفعت خود نكند و نه دفع مضرّت، و معروف نباشد بكثرة الغلط و ترك المروّة، و از ميان او و ميان مشهود عليه عصبيّت نباشد، و گواهي زنان بر انفراد- آن جا كه گفتيم- مقبول باشد بنزديك شافعي در عيوبي«7» كه بر عورات زنان باشد، و در استهلال كودك و رضاع و ولادت. و ابو حنيفه نيز در اينكه مسائل موافقت كرد، الّا در رضاع كه در رضاع گواهي زنان بر انفراد روا نداشت. امّا صفت گواهي

و آن كه مرد كي شايد كه«8» گواهي دهد: طاووس روايت كرد از عبد اللّه عبّاس كه گفت: رسول را«9» عليه السلام- پرسيدند از گواهي، كه كي دهند و چگونه دهند! گفت: آفتاب مي بيني«10»! گفتند: بلي. گفت: هر گه كه همچنان داني كه آفتاب روشن، گواهي دهيد«11» و الّا رها كني«12». عبد اللّه عبّاس روايت كرد از رسول- عليه السلام- كه گفت: اكرموا الشهود فان الله يستخرج بهم الحقوق و يدفع بهم الظلم ، گواهان را اكرام كني كه خداي تعالي

-----------------------------------

(1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: خيري بدانند. (2). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). اساس: كينور/ كينه ور، مب: كينه ورز. (4). همه نسخه بدلها و. [.....]

(8- 5). همه نسخه بدلها: تا. (6). همه نسخه بدلها: باشد. (7). دب، فق، مب، مر: عيوب. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: گفت از رسول. (10). تب، مر: آفتاب را مي بينيد. (11). همه نسخه بدلها: بده. (12). همه نسخه بدلها: رها كن.

صفحه : 132 حقها به ايشان بيرون آرد، و ظلم به ايشان باز دارد. در خبر مي آيد«1» كه: پس از كارزار«2» بصره روزي عبد اللّه بن قفل التّيمي ّ بر«3» امير المؤمنين علي«4» بگذشت درعي پوشيده، امير المؤمنين- عليه السلام- گفت: هذه درع طلحة اخذتها غلولا يوم البصرة «5»، اينكه درع طلحه است كه تو روز كارزار«6» بصره به خيانت گرفته اند، او انكار كرد و گفت: بيني و بينك الحاكم الّذي رضيته للنّاس، از ميان من و تو حاكمي حكم كند كه تو او را براي حكومت مردم بنشانده اي- يعني شريح. آنگه پيش شريح رفتند.

امير المؤمنين- عليه السلام- بر او دعوي كرد، شريح گواه خواست. امير المؤمنين حسن علي را بياورد تا گواهي داد. شريح گفت: به يك گواه حكم نكنم. او قنبر را بياورد [تا گواهي داد]

«7»، گفت: به گواهي بنده حكم نكنم. امير المؤمنين- عليه السلام- گفت: قبحك الله من حاكم لقد جرت في حكمك ثلاث مرات ، در اينكه حكم سه بار جور كردي: اوّل آن كه از امام گواه خواستي، و امام مأمون باشد از او گواه نخواهند، دگر آن كه گفتي: به گواهي حسن تنها حكم نكنم، و رسول- عليه السلام- به گواهي خزيمه ثابت حكم كرد و او را ذو الشّهادتين خواند«8»، دگر گفتي: به گواهي بنده حكم نكنم، نداني كه گواهي بنده براي خواجه مقبول باشد بر او مقبول نباشد؟ نداني [377- پ]

كه رسول- عليه السلام- به گواهي من تنها حكم كرد آن روز كه بر خالد وليد گواهي دادم، و گفت: گواهي مردي قرشي«9» به گواهي هفت مرد باشد كه نه از قريش بود«10»، و گواهي تو اي علي به گواهي هفت قرشي«11» است، و خداي تعالي مردي قرشي«12» را قوّت هفت مرد داد كه نه از قريش باشند، و تو را قوّت هفت قرشي«13» داد، به خدا كه دگر حكم نكني از ميان دو

-----------------------------------

(1). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: است، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (6- 2). دب، لب: كالزار. (3). همه نسخه بدلها: با. (4). تب، فق، مر عليه السلام. (5). همه نسخه بدلها گفت. (7). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

(8). اساس كه نو نويس است، در حاشيه افزوده، از آن گفتند، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(9). تب: مرد قرشي، آج، لب، فق: قريشي. (10). تب: باشد، ديگر نسخه بدلها: باشند. (13- 12- 11). آج، لب، فق: قريشي.

صفحه : 133

كس و الّا«1» مرا خبر دهي. قوله: أَن تَضِل َّ إِحداهُما، حمزه خواند: «ان تضل ّ» به كسر «الف» علي الشّرط. فَتُذَكِّرَ به رفع«2»، و «تضل ّ»«3» جزم باشد به «ان»، و لكن ظاهر نمي شود براي ادغام، و رفع «تذكّر» براي «فا» است، كقولك: ان تكرمني فاكرمك، علي تقدير: فانا اكرمك. و دگر قرّاء به فتح «ان» خوانند و نصب «تضل ّ» و «تذكر» به عمل آن. و در معني آن چند قول گفتند: سيبويه گفت: محل ّ آن جرّ است به «لام» مقدّر، و تقديره«4»: لان تضل ّ، براي آن كه چون ضال شود، يعني ناسي و ضلال اينكه جا به معني نسيان است، يكي از ايشان آن ديگر«5» را ياد دهد«6». و اگر چه غرض ضلال«7» نيست اذكار است به حكم آن كه اذكار عند ضلال باشد كه نسيان است آن را چون معروض«8» و مقصود، [كرد]

، چنان كه يكي از ما گويد: اعددت الخشبة ان يميل الحايط فادعمه. و غرض از اعداد چوب ميل ديوار نباشد، دعم و به باز گرفتن او باشد، و لكن چون دعم عند ميل باشد ميل را غرض كرد. و فرّاء گفت: از جمله مقدّم مؤخّر كلام است و معني بر تقديم و تأخير مستقيم شود، چنان كه يكي از ما گويد: يعجبني ان يسأل سائل فيعطي، به عجب آرد مرا كه سائل چيزي خواهد

بدهندش. و اعجاب در عطا باشد در سؤال سايل نباشد، پس تقدير آيت اينكه است كه«9»: ان تذكّر احديهما الاخري ان ضلّت، براي آن كه تا ياد دهد يكي ديگر را اگر«10» فراموش كند، و مثله قوله:

-----------------------------------

(1). اساس: تا، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (2). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است را، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد. (3). تب و ديگر نسخه بدلها محل و تضل. (4). همه نسخه بدلها: تقدير اينكه است. (5). تب، مج، وز: از ايشان آن يكي اينكه ديگر، دب، آج، لب، فق، مب مر: از ايشان از يكي اينكه ديگر. (6). همه نسخه بدلها: ياد دهند. (7). اساس كه نو نويس است: اضلال، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (8). تب، مج، وز: مفروض، چاپ شعراني (2/ 415): مغروض. (9). همه نسخه بدلها: ندارد. (10). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: كه، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 134 وَ لَو لا أَن تُصِيبَهُم مُصِيبَةٌ بِما قَدَّمَت أَيدِيهِم فَيَقُولُوا رَبَّنا لَو لا أَرسَلت َ إِلَينا رَسُولًا«1» فِي كِتاب ٍ لا يَضِل ُّ رَبِّي وَ لا يَنسي«3». و اصل «ضلال» هلاك بود- چنان كه برفت«4». عاصم الجحدري خواند: ان تضل ّ إحداهما علي الفعل المجهول به ضم «تا» و فتح «ضاد»، و زيد اسلم خواند: فتذاكر من المذاكرة. و إبن كثير و يعقوب و قتيبه خواندند: فتذكر، به تخفيف «كاف» من الاذكار، و باقي قرّاء به تشديد «كاف» خواندند«5». و «ذكّر» و «اذكر» بمعني واحد، چنان كه نزل و

انزل، و اكرم و كرّم، و اينكه متعدّي باشد به دو مفعول، يقال: ذكّرته الشّي ء، قال الشّاعر: تذكّرنيه الشّمس عند طلوعها و تعرض ذكراه اذا غربها افل [و سفيان بن عيينه گفت: اينكه كلمت از «ذكر» است نه از «ذكر»، و معني آن است كه: چون دو زن گواهي دهند به جاي يك مرد باشد، پس ما دام تا زن يكي بود گواهي او را اثر نبود. چون زني ديگر با او يار شود، حكم آن دو زن«6» حكم يكي مرد باشد. پس به منزلت آن بود كه آن زن اينكه زن را مذكّر بكرده بود، به معني آن كه گواهي او در حكم گواهي مردان آورد. و در اينكه قول بعدي هست براي آن كه اينكه تذكير«7» با نسيان نسبت ندارد]

«8». قوله«9»: وَ لا يَأب َ الشُّهَداءُ إِذا ما دُعُوا، بعضي مفسران گفتند: اينكه در تحمّل شهادت است، يعني نبايد كه«10» كسي را خوانند تا گواه شود بر كسي او امتناع كند«11»، و اينكه قول آن كس است كه گفت: تحمّل شهادت«12» واجب باشد [378- ر]

، و اينكه قول معتمد نيست.

-----------------------------------

(1). سوره قصص (28) آيه 47. [.....]

(2). آج، لب، فق، مب، مر: اينكه. (3). سوره طه (20) آيه 52. (4). تب: چنان كه در پيش ذكر رفت. (5). تب، مج، وز: خوانند. (6). همه نسخه بدلها بجز تب: حكم ايشان. (7). وز، دب، آج، لب، فق، مب: تذكّر. (8). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). تب تعالي. (10). تب: تا. (11). همه نسخه بدلها: او ابا كند و امتناع. (12). دب، آج، لب، فق: تحمّل

الشّهادة.

صفحه : 135 قتاده و ربيع گفتند: سبب نزول [آيت]

«1» آن بود كه چون مردي را كاري افتادي در قبيله بزرگ مي گرديدي«2» تا كسي گواه شود، كس گواه نشدي، خداي تعالي آيت فرستاد و نهي كرد مردمان را از آن كه«3» ابا كنند از تحمّل شهادت. شعبي گفت: اگر كسي دگر باشد كه گواه شود او مخيّر است در تحمّل شهادت، خواهد گواه شود و خواهد نشود، و چون كسي دگر نباشد كه گواه شود واجب است او را تحمّل شهادت كردن. و عطا و عطيّه و بيشتر مفسران گفتند: او مخيّر است در تحمّل شهادت، خواهد گواه شود، و خواهد نشود. ابو مرّه«4» گفت: حسن بصري را پرسيدم«5» از اينكه مسأله، گفت: تو مخيّري، خواهي گواهي شو«6» خواهي مشو. بعضي دگر مفسران گفتند: آيت در اقامت شهادت است و اداي آن، و اينكه قول مجاهد و عطا و عكرمه و سعيد جبير و ضحّاك و سدّي است، و امر به اقامت شهادت علي الوجوب باشد الّا عند عذري واضح يا ضرورتي مانع. و عامر گفت: مرد«7» چندان مخيّر است«8» تا گواه نشود«9»، چون گواه شد«10» در اداي گواهي مخيّر نباشد«11». حسن بصري و سدّي گفتند: آيت وارد است در هر دون معني در تحمّل و اداء و از اينكه مانعي نيست، و اينكه در فايده عامتر است«12». وَ لا تَسئَمُوا، ملال«13» و ضجارت منماي، يقال: سئمت الشّي ء اسأم«14» سأمة، قال زهير«15»: سئمت تكاليف الحيوة و من يعش ثمانين حولا لا ابا لك يسئم و قال لبيد: و لقد سئمت من الحيوة و طولها و سؤال هذا النّاس كيف لبيد

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد،

با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). تب: مي گردندي، ديگر نسخه بدلها، مي گرديدندي. (3). تب گواهي را. [.....]

(4). كذا: در اساس با تب، آج، لب، فق، مر: إبن جرير، مج، وز، دب: ابو حرم، مر: إبن حريم. (5). همه نسخه بدلها بجز تب: پرسيدند. (6). همه نسخه بدلها و. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: مردان. (8). مب، مر: مخيراند. (9). همه نسخه بدلها بجز مب: نشد. (10). مب: شدند. (11). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: نيست، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (12). تب قال اللّه تعالي. (13). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: املال. (14). همه نسخه بدلها بجز تب: اسأمه. (15). تب شعر.

صفحه : 136

قوله: أَن تَكتُبُوه ُ، «ان» در محل ّ نصب است بوقوع الفعل عليه، التّقدير: لا تسأموا كتابته. صَغِيراً«1»، كان الحق ّ أَو كَبِيراً، اگر حق اندك بود و اگر بسيار. و نصب «صغير» و «كبير» شايد تا به اضمار«2» «كان» بود چنين كه گفتيم، و شايد كه نصب او بر حال بود من «الهاء» في قوله: أَن تَكتُبُوه ُ، [اي ان]

«3» تكتبوا الحق ّ و حال باشد از مفعول به«4». إِلي أَجَلِه ِ، اي وقت محلّه. و «اجل» وقت باشد و [دين]

«5» مؤجّل موقّت باشد. ذلِكُم أَقسَطُ عِندَ اللّه ِ، «ذا» اشارت است و «كاف» خطاب، يعني آن، اي«6» جماعت مخاطبان«7» بدادتر بود و بعدلتر. و القسط، العدل. و قسط، نصيب باشد براي آن كه بهره باشد به عدل و راستي، و اقسط اذا عدل، و قسط اذا جار، و گفته اند: اصل كلمه از جور است، و اقسط، اي

ازال«8» الجور. و القسط اسم للاقساط. وَ أَقوَم ُ لِلشَّهادَةِ، و راست تر«9» باشد در اقامه شهادت. وَ أَدني أَلّا«10» إِلّا أَن تَكُون َ تِجارَةً حاضِرَةً، جمله قرّاء به رفع «تجارة» خواندند«17»، و وجه او آن است كه: اسم «كان» باشد، و «كان» تامّه بود، و معني آن باشد كه: الا ان تحصل و توجد تجارة حاضرة.

-----------------------------------

(1). تب و ان. (2). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: شايد كه، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(5- 3). اساس: ندارد، با توجّه به تب افزوده شد. (4). تب قال تعالي. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: يعني اي آن. (7). همه نسخه بدلها اقسط عند اللّه. (8). تب: اذا ازال، ديگر نسخه بدلها: اذا ازال. (9). تب: راستر. (10). اساس: ان لا، با توجّه به ضبط قرآن مجيد تصحيح شد. (11). تب: نيفتيد، آج، لب، فق، مب، مر: نه اوفتي. (12). مج، وز: طول. (13). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نماند. (14). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: رحمتش، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (15). همه نسخه بدلها: تا. (16). تب: خداي تعالي با بندگان. (17). مج، وز: خوانند. [.....]

صفحه : 137

بعضي دگر گفتند: «كان» ناقصه است، و «تجارة» اسم اوست، و «حاضرة» صفت او، و تُدِيرُونَها خبر اوست در محل ّ نصب. و عاصم خواند: إِلّا أَن تَكُون َ تِجارَةً، بر آن«1» كه اينكه خبر «كان» باشد و اسم «كان» مقدّر«2»، و التّقدير: الّا ان تكون التّجارة تجارة حاضرة او المبايعة تجارة حاضرة، و انشد الفرّاء«3»: للّه قومي اي ّ قوم

لحرة«4» اذا كان يوما ذا كواكب اشنعا اي اذا كان اليوم يوما، و انشد ايضا: أ عيني ّ هلّا تبكيان عفاقا اذا كان طعنا«5» بينهم و عناقا اي اذا كان الامر طعنا بينهم. حق تعالي گفت: اينكه نوشتن براي آن مي بايد تا حق ّ كسي بر كسي ضايع نشود چون تجارتي باشد حاضر دست بدست كه متاع«6» بدهد و بها بنقد بستاند، به نوشتن«7» حاجت نباشد. چون چنين بود، حاجت نبود به نوشتن، اگر بنويسي«8» بر شما حرجي و بزه اي نبود. وَ أَشهِدُوا إِذا تَبايَعتُم، و گواه برگيري چون مبايعت كني«9». ضحّاك گفت: هذا عزم من اللّه واجب، اينكه عزمي است يعني واجب است بر هر چه باشد از اندك و بسيار بنقد و نسيه، و لو علي باقة بقل، و اگر بر دسته تره«10» باشد، و اينكه مذهب اصحاب«11» ظاهر است و اختيار جرير طبري«12». ديگران گفتند: امر استحباب و ندب است، و اينكه قول بيشتر مفسران و جمله«13» فقهاست. و ابو سعيد خدري ّ«14» گفت«15»: تعلّق به امانت دارد، اگر مرد امين باشد به اشتهار«16» حاجت نبود، و اگر«17» امين نباشد اشهاد بايد كردن.

-----------------------------------

(1). تب: براي آن. (2). همه نسخه بدلها باشد. (3). تب شعر. (4). آج: بجرّة. (5). آج: ظعنا. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: متاعي. (7). تب: نبشتن. (8). تب: بنويسد. (9). تب: يعني چون مبايعت كنيد گواه برگيريد. (10). فق: تره. (11). اساس: اهل، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (12). كذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعراني (2/ 418): إبن جرير طبري. (13). اساس كه نو نويس است: عامّه، با توجه به

تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (14). تب: ابو سعيد الخدري ّ. [.....]

(15). تب اگر. (16). اساس: باشتهاد، تب: به شهادت، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (17). تب مرد.

صفحه : 138

وَ لا يُضَارَّ كاتِب ٌ وَ لا شَهِيدٌ، اصل كلمه «يضارر» بوده است يا «يضارر» علي اختلاف المفسّرين، پس ادغام كرده اند «را» را [در «را»]

«1» براي تخفيف، و تحريك آخر كلمه براي ادغام كرده اند، و اختيار فتحه لكونها اخف ّ الحركات كرده اند«2». امّا معني آيت، بعضي مفسّران گفتند تقدير آن است كه: و لا يضارر كاتب و لا شهيد، بايد تا اضرار نكند«3» دبير و گواه«4». اضرار دبير آن بود كه چيزي نويسد«5» كه بر او املا نكرده باشند يا «6» زيادت و نقصان كند، يا در اجل تقديم و تأخير كند. و اضرار گواه آن باشد [379- ر]

كه گواهي به خلاف راستي دهد، يا «7» براستي گواهي پنهان كند، و اينكه قول طاووس و حسن و قتاده و إبن زيد است. بعضي دگر بر فعل مجهول حمل كردند و گفتند: تقدير اينكه است«8»: و لا يضارر كاتب، دبير و گواه و اضرار نكنند«9»، اضرار ايشان آن بودي«10» كه مردي بيامدي و دبير«11» را گفتي: چيزي بنويسي براي من، و گواه را گفتي: گواه شو. ايشان گفتندي: ما مشغوليم«12»، كسي ديگر را بگو، او بنه رفتي«13» و الحاح كردي و گفتي: خداي تو را فرموده است، و تو را واجب است، و برايشان تشنيع كردي. خداي تعالي اينكه آيت فرستاد و نهي كرد از اينكه معني، و دليل اينكه تأويل قراءت عمر است و ابي ّ كعب و عبد

اللّه مسعود: و لا يضارر، به اظهار تضعيف علي ما لم يسم ّ فاعله. و ابو جعفر«14»، «و لا يضار» مجزوم مخفّف خواند. و اينكه ضعيف باشد براي آن كه اينكه جمع ساكنين بود

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). تب: ندارد، ديگر نسخه بدلها: كردند. (3). همه نسخه بدلها: نكنند. (4). آج را. (5). اساس: نويسنده، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (6). دب، لب، فق، مب، مر: تا. (7). مج، وز، دب، لب، فق، مب، مر: تا. (8). اساس كه نو نويس است: تقديره، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (9). همه نسخه بدلها بجز وز: ندارد. (10). همه نسخه بدلها بجز تب: بود. (11). مج، وز، دب، آج، لب، مب، مر: دبيري. [.....]

(12). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: برو و، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (13). بنه رفتي/ بنرفتي. (14). همه نسخه بدلها خواند.

صفحه : 139

علي [غير]

«1» حدّه- و اينكه مسأله [را]

«2» بيان برفته است پيش از اينكه. و حسن بصري خواند: «و لا يضارّ» به كسر «را» ي مشدّد«3». وَ إِن تَفعَلُوا، و اگر بكني اينكه اضرار، فَإِنَّه ُ فُسُوق ٌ بِكُم، اي خروج عن امر اللّه، از فرمان خداي بيرون آمده باشي. وَ اتَّقُوا اللّه َ، از خداي بترسي و از عذاب«4» و عقاب او، [و از معاصي او]

«5» احتراز كني تا مستحق ّ عقاب او نشوي. وَ يُعَلِّمُكُم ُ اللّه ُ، و خداي تعالي شما را احكام شرعي مي آموزد از آنچه صلاح دين و دنياي شما در آن

است، و آنچه شما را بايد كردن يا نبايد كردن، براي آن كه عالم است به اينكه«6» مصالح و جز اينكه، و او به همه چيز عالم است«7»، وَ اللّه ُ بِكُل ِّ شَي ءٍ عَلِيم ٌ. وَ إِن كُنتُم عَلي سَفَرٍ، حق تعالي از جمله احكام اينكه باب حالتي ديگر را شرح داد، گفت: اگر [چنان كه]

«8» شما بر سفر باشي. وَ لَم تَجِدُوا كاتِباً، و كسي را نيابي كه چيزي نويسد، و آلت نوشتن نيابي«9» از قلم و دوات و كاغذ، و خواهي كه«10» مال ضايع نشود رهني بستاني براي وثيقه را. عبد اللّه عبّاس خواند: و لم تجدوا كتابا. و ضحّاك خواند: و لم تجدوا كتّابا، جمع كاتب. فَرِهان ٌ مَقبُوضَةٌ، إبن كثير و ابو عمرو خواندند، و عبد اللّه عبّاس و ابراهيم و زرّ حبيش و مجاهد: «فرهن» بضم ّ الرّاء و الهاء، و عكرمه و منهال بن عمرو خواندند: «فرهن»، بضم ّ الرّاء و سكون الهاء، و باقي قرّاء: «فرهان»، و هو جمع رهن كنعل و نعال، و بغل و بغل، و كبش و كباش، و كعب و كعاب. و رهن جمع الرّهان و هو جمع الجمع قاله الفرّاء و الكسائي.

-----------------------------------

(8- 5- 2- 1). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). تب قال اللّه تعالي. (4). همه نسخه بدلها: ندارد. (6). تب: بدين. (7). اساس كه نو نويس است: چيزي داناست، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (9). تب: نداريد. (10). همه نسخه بدلها: تا.

صفحه : 140

و ابو عبيد«1» گفت: جمع رهن باشد، و در كلام عرب هيچ اسم نيست علي فعل، و

جمعه علي فعل الّا هشت حرف، و هي: حلق و حلق، [379- پ]

و سقف و سقف، و قلب النّخل«2» و قلب، و جدّ للحظّ و جدّ«3»، و ثطّ«4»، و فرس و رد و خيل ورد، و نسر و نسر«5» و رهن و رهن، و قال الا خطل: و الحارث بن ابي عوف ابحن به حتي يعاوده العقبان و النّسر و انشد الفرّاء: تّي اذا بلّت حلاقيم الحلق و ابو عمرو گفت: اختيار «فرهن» براي آن است تا به رهان كه مصدر است و معني مراهنة بود ملتبس نشود، و انشد لقعنب«6» بن ام ّ صاحب: بانت سعاد و امسي دونها عدن و غلقت«7» عندها من قبلك الرّهن تخفيف و تثقيل هر دو لغت است، ككتب و كتب، و رسل و رسل. و اجماع است كه رهن درست نبود الّا به قبض، كقوله تعالي: فَرِهان ٌ مَقبُوضَةٌ، و«8» اگر چه در آيت رهن در سفر گفته است«9»، خلاف نيست كه در حضر درست باشد، و رسول عليه السلام- طعامي بخريد به نيست از جهودي، و درع خود بنزديك او گرو نهاد. و مجاهد گفت: روا نبود الّا در سفر عند عدم كاتب. فَإِن أَمِن َ بَعضُكُم بَعضاً، يعني اگر مستدين و من عليه الدّين امين باشد و صاحب حق را به قول و امانت او وثاقت باشد [و]

«10» رهن نخواهد از او و گمان نيكو برد به او، بايد تا او نيز خلاف نكند و امانت به جاي آرد، چون او را امين داشتند به وقت خود آنچه ميان ايشان باشد از امانت بگذارد. فَليُؤَدِّ الَّذِي اؤتُمِن َ، و همزه براي

-----------------------------------

(1). فق، مب، مر: ابو عبيده. (2).

دب، آج، لب، فق، مب، مر: النّحل. (3). همه نسخه بدلها بجز تب: جدّه. (4). مب: شط و جمعه شط. [.....]

(5). كذا: در اساس و همه نسخه بدلها، در معاجم لغت جمع نسر، انسر آمده است. (6). فق: للقعنب، لسان العرب (13/ 189): قعنب. (7). آج، لب، فق، مب: علّقت، لسان العرب (13/ 189): غلقت. (8). اساس: زير وصّالي رفته است، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). تب: گفته اند. (10). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 141

ضمّه«1» ما بعد «واو» نوشتند، و چون ما بعد همزه كسره بود، « يا » نويسند، نبيني كه در «او ائتمن»، «واو» براي كسره ما بعد « يا » نوشتند«2»، و بايد تا از خداي بترسد [و]

«3» در آنچه او را امين داشته باشند خيانت نكند. آنگه به وعظ گواهان باز آمد و گفت: وَ لا تَكتُمُوا الشَّهادَةَ، و گوايي«4» كه داني پنهان مكني. و ابو عبد الرّحمن السلمي به « يا » خواند. آنگه«5» وعيد آنان گفت كه گوايي پنهان كنند، گفت«6»: وَ مَن يَكتُمها فَإِنَّه ُ آثِم ٌ قَلبُه ُ، و هر كه پنهان باز كند گواهي«7» او را دلش بزهكار بود، براي اينكه«8» حوالت بزه با دل كرد كه كتمان«9» فعل دل است و در دل پنهان باز كند، يعني عزم كند علي الكتمان و الامساك عنها، چنان كه گفت: بما كسبت يداك«10»، و: بِما قَدَّمَت أَيدِيكُم«11». و ابراهيم بن ابي عبله«12» خواند: فانّه اثم قلبه، اي جعل قلبه اثما. وَ اللّه ُ بِما تَعمَلُون َ عَلِيم ٌ، و خداي تعالي داناست به آنچه شما مي كني. علما

گفتند: خداي تعالي در اينكه سورت پانصد حكم بيان كرد، از جمله آن بيست و پنج حكم در اينكه آيت است، يكي: إِذا تَدايَنتُم بِدَين ٍ إِلي أَجَل ٍ مُسَمًّي فَاكتُبُوه ُ، گفت: [380- ر]

چون ديني به كسي دهي بنويسي. دؤم«13» گفت: بايد تا دبيري از ميان شما آن بنويسد به عدل [چنان كه]

«14» از جانبي بر جانبي ظلم نباشد.

-----------------------------------

(1). اساس: كلمه مخدوش است، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها آورده شد. (2). با توجّه به قاعده صرفي كتابت همزه به نظر مي رسد كه كاتب در اينكه جا مرتكب اشتباه شده است و مي بايد جمله اينكه طور باشد: «ضمّه ما قبل «واو» نوشتند و چون ما قبل همزه كسره بود «ياء» نويسند. نبيني كه در «و ائتمروا» براي كسره ما قبل « يا » نوشتند. (3). اساس: ندارد: با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (7- 4). همه نسخه بدلها: گواهي. (5). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: گفت پس از آن كه، با توجه به تب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (6). تب: ندارد، مب كه. (8). تب، مج، وز، دب، آج، لب: آن. (9). وز، دب، فق، مر دل. [.....]

(10). كذا: در اساس و همه نسخه بدلها، در صورتي كه اشاره به آيتي از آيات قرآني باشد، بايد چنين مي بود: بِما كَسَبَت قُلُوبُكُم سوره بقره (2) آيه 225 يا آيتي مثل: فَبِما كَسَبَت أَيدِيكُم سوره شوري (42) آيه 30. (11). سوره آل عمران (3) آيه 182، نيز سوره انفال (8) آيه 51. (12). تب، دب: ابراهيم بن ابي عيله. (13). فق، مب، مر: دويم. (14).

اساس: كلمه زير وصّالي رفته است، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 142 سه ام«1»: كاتب را وعظ كرد تا امتناع نكند از آن كه چنان نويسد كه خداي تعالي فرمود. چهارم گفت«2»: دبير احوال تو و ستد و داد تو نداند تو را املا بايد كردن كه حق بر گردن تو است تا به اقرار و اعتراف تو نويسد آنچه نويسد. پنجم: مدين را كه وام مي ستاند يا سلّم مي فروشد، او را وعظ كرد«3»، گفت: از خداي بترس و در حال املا كردن بخسي و نقصاني به حق ّ صاحب حق را مده. ششم گفت: همه كس از اينان نه آن باشد كه املا داند كردن، بعضي از اينان سفيه و كم عقل«4» و نا بالغ و ضعيف و عاجز باشند از املا، باز نمود كه ايشان را وليّي بايد كه نيابت كند از ايشان در اينكه معني [و]

«5» املا كند. آنگه گفت: او نيز بايد تا در آنچه مي گويد و مي كند«6» عدل كند، آنگه گفت حكم هفتم آن است كه: كار مقرّ«7» و مقرّ له و نويسنده راست نشود كه باشد كه در آن خلافي رود، دو گواه بايد از مردان. هشتم گفت: اگر جايي باشد كه دو مرد حاضر نباشند«8»، يك مرد و دو زن باشند، بيان كرد كه: گواي«9» دون زن به جاي يك مرد باشد، چنان كه در بسياري احكام شرعي حكم«10»، دو زن حكم مردي«11» باشد، و يك زن در حكم نيمه مردي باشد في الحدّ و الشّهادة و الميراث و غير ذلك. نهم، بيان كرد كه: هر مردي و هر زني گواهي را نشايد

مگر كه مرضي ّ باشند و پسنديده و ظاهر ستر و نكو سيرت. دهم، بيان كرد علّت اينكه را كه [چرا]

«12» چنين بايد: أَن تَضِل َّ إِحداهُما، تا اگر

-----------------------------------

(1). تب: سيوم، آج، لب، فق، مب: سيم. (2). كذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعراني (2/ 420) اگر. (3). مب كه. (4). آج، لب، فق، مب، مر: كم عقلند. (5). اساس: زير وصالي رفته است، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). مب حق باشد. (7). همه نسخه بدلها: بمقرّ. (8). مب گواهي. (9). همه نسخه بدلها: گواهي. [.....]

(10). مب اينكه. (11). همه نسخه بدلها: يك مرد. (12). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: ندارد، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 143

از اينكه دو زن يكي را فراموش شود، آن كه ياد دارد آن را ياد دهد كه فراموش كرده باشد. يازدهم گفت: چون تحمّل شهادت كرده باشد، و مرد صاحب حق را حاجت بود به اقامت آن، نبايد كه ابا كند از اقامت آن. دوازدهم گفت: براي آن كه حق اندك بود نبايد كه نويسنده ملال نمايد و حقير دارد و گويد: اينكه قدر خطر آن ندارد كه بنويسند و گواه شوند، بل آنچه حق باشد اگر چه اندك بود«1» با او هم آن كنند كه اگر بسيار بود«2». سيزدهم، باز نمود كه: اگر چنين كنند بنزديك خداي تعالي عادلتر بود. چهاردهم گفت«3»: در باب گواي«4» راست تر بود. پانزدهم گفت: نزديكتر بود به آن كه گواه به شك نيفتد«5»، باز نمود كه: اينكه همه از كتابت و استشهاد و

تحمّل شهادت و اقامت آن و صفت«6» گواهان آن جا بايد كه بيعي به نسيه يا به سلّم يا قرضي و ديني مؤجّل باشد اگر چنان كه معاملتي و تجارتي بود ميان شما دست بدست آن جا حاجت نباشد [380- پ]

به نوشتن. شانزدهم«7» باز نمود كه: اگر چه در تجارت حاضر كتابت نبايد، گواه بايد. هفدهم گفت: نبايد كه گواه و دبير به كس اضرار كند يا كسي به ايشان اضرار كند. هژدهم باز نمود كه: هر كه«8» اينكه كند و روا دارد فاسق بود. نوزدهم: بر كار بستن اينكه جمله ايشان را پند داد كه: وَ اتَّقُوا اللّه َ. بيستم باز نمود كه: اينكه جمله احكام از تعليم خداي دانند و اعلام رسول از آن جمله نيست كه به مقاييس استخراج توان كردن، چه اينكه به مصالح تعلّق دارد، و مصالح آن داند كه عواقب داند، و عواقب آن داند كه به همه چيزها عالم باشد، و آن خداست- جل ّ جلاله.

-----------------------------------

(1). نسخه تب از اينكه جا به بعد چند صفحه اي افتادگي دارد. (2). همه نسخه بدلها: بودي. (3). همه نسخه بدلها اينكه. (4). همه نسخه بدلها: گواهي. (5). همه نسخه بدلها بجز تب شانزدهم. (6). لب: وصف. (7). لب، فق، مر: هفدهم، مب: هفتدهم. (8). آج، لب، فق، مب، مر: كه آن كس كه.

صفحه : 144

بيست و يكم گفت: اگر چنان كه حالت حالت سفر باشد، و مرد بر جناح سفر بود، و دبير يا آلت به دست نيايد، و وثيقه و استظهار بايد، فَرِهان ٌ مَقبُوضَةٌ، به دست [گرو]

«1» ي بدهد تا صاحب حق بستاند. بيست و دوم، باز نمود

كه: اينكه حالي است كه به اختلاف معاملان«2» مختلف شود«3» اگر تو را بر كسي امان باشد و گرو نستاني رواست. بيست سه ام«4» گفت: ظن ّ آن مرد نيكو گمان در حق ّ خود خطا مكن، او تو را امين مي شناسد، تو خويشتن را خاين مساز، اداي امانت به جاي آر و از خداي بترس. بيست چهارم گفت: چون گواهي«5» در گردن تست و حقّي از آن غيري به آن زنده خواهد شدن و اگر پنهان كني حق ّ او تباه خواهد شدن، زنهار آن گواي«6» نبايد كه نهان كني«7». بيست و پنجم [گفت]

«8»: اگر كني دلت كه امير همه اعضاست او خاين و آثم و فاجر شود، چون او معلوم گشت ديگر اعضايت را چه حرمت ماند و از اعمال تو هيچ چيز بر من«9» پوشيده نيست كه من به اعمال و افعال و احوال تو عالمم. قوله: لِلّه ِ ما فِي السَّماوات ِ وَ ما فِي الأَرض ِ، حق تعالي چون [اينكه]

«10» جمله احكام شرعي بيان كرد باز نمود كه: آنچه من فرمودم تو را نه براي آن فرمودم كه مرا به آن حاجتي بود، و براي«11» نفع و صلاح تو فرمودم چه همه ملك آسمان و زمين مراست. اهل علم خلاف كردند در عموم و خصوص آيت في قوله: وَ إِن تُبدُوا ما فِي أَنفُسِكُم أَو تُخفُوه ُ يُحاسِبكُم بِه ِ اللّه ُ. بعضي گفتند: خاص ّ است در كتمان شهادت، خداي تعالي گفت: اگر چيزي آشكارا كني يا پنهان كني در دل از كتمان شهادت،

-----------------------------------

(1). اساس: كلمه زير وصّالي رفته است، با توجه به مج افزوده شد. (2). آج، لب، فق، مب، مر: معاملات. (3). تب: ندارد، ديگر نسخه

بدلها و. [.....]

(4). وز، آج، لب: بيست و سه ام، فق، مب: بيست و سيم. (6- 5). تب: ندارد، ديگر نسخه بدلها: گواهي. (7). مج، وز، دب، لب، فق، مب، مر: گواهي پنهان نكني. (8). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: ندارند، با توجّه به تب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). همه نسخه بدلها بجز تب: تو بر من هيچ. (10). اساس كه نو نويس است: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد. (11). وز تو و، دب، آج، لب، فق، مب، مر تو و براي.

صفحه : 145 من فرو نگذارم و به حساب در آرم، بيانش«1»: وَ لا تَكتُمُوا الشَّهادَةَ، و اينكه قول شعبي است و عكرمه و مجاهد و روايت مقسم از عبد اللّه عبّاس. بعضي ديگر گفتند: مراد به اينكه، موالات كافران است و تولّاي ايشان، [بيانش]

«2» قوله تعالي في سورة ال عمران: قُل إِن تُخفُوا [381- ر]

ما فِي صُدُورِكُم أَو تُبدُوه ُ يَعلَمه ُ اللّه ُ«3»، و اينكه قوله مقاتل است و واقدي، و بعضي دگر از علما گفتند: آيت عام است و لكن حكم او منسوخ است، و سبب نسخ او آن بود كه: چون اينكه آيت آمد، ابو بكر و عمرو عبد الرّحمن عوف و معاذ جبل و جماعتي صحابه پيش رسول آمدند و گفتند: اي رسول اللّه؟ در همه قرآن هيچ آيت نيامد كه سخت تر است بر ما از اينكه آيت، يكي از ما چيزهايي در دل گيرد از حديث النّفس و اماني كه اگر همه دنيا و را باشد«4» او نخواهد كه آن نباشد«5»، و خداي تعالي مي گويد: شما را بر آن حساب خواهد

بودن، هلاك شديم ما. رسول- عليه السلام- گفت: چنين است صلاح داني كه آن گوي«6» كه بني اسرايل گفتند: سمعنا و عصينا! گفتند: نه يا رسول اللّه؟ ما مي گوييم: سمعنا و اطعنا، خداي تعالي آيت فرستاد«7»: لا يُكَلِّف ُ اللّه ُ نَفساً إِلّا وُسعَها«8»، و اينكه آيت به آن منسوخ بكرد. پس رسول- عليه السلام- گفت: ان الله تجاوز لامتي ما حدثت به انفسها ما لم تكلم به او تعمل به ، گفت: خداي تعالي از امّت من در گذراند«9» آنچه نفس ايشان به آن حديث كند ما دام تا بنگويند و يا بنكنند، و اينكه قول عبد اللّه مسعود است و ابو هريره و عايشه و عبد اللّه عبّاس و عطا و سعيد جبير و محمّد بن سيرين و محمّد كعب و قتاده و كلبي. و سعيد بن مرجانه گفت: بنزديك عبد اللّه عمر حاضر بودم، اينكه آيت بر خواند و

-----------------------------------

(1). مب قوله تعالي. (2). اساس، تب: ندارد، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). سوره آل عمران (3) آيه 29. (4). مب و امّا. (5). مج، وز: بباشد. (6). مج، وز، دب، آج، لب: گويي/ گوييد. (7). مب كه قوله. [.....]

(8). سوره بقره (2) آيه 286. (9). تب: ندارد، ديگر نسخه بدلها: در گذرانيد.

صفحه : 146

گفت: اگر خداي«1» ما را به اينكه بگيرد ما هلاك شديم. آنگه بگريست به آواز بلند. من اينكه حكايت با عبد اللّه عبّاس بگفتم، او گفت: رحم اللّه ابا عبد الرّحمن، ندانست كه اينكه حكم منسوخ است بقوله: لا يُكَلِّف ُ اللّه ُ نَفساً إِلّا وُسعَها«2»، كار وسوسه و تكليف از مكلّفان بر

داشتند، و كار با قول و عمل افتاد، و اينكه قول ضعيف است براي چند وجه را: اوّل آن كه: نسخ در اخبار نشود، مگر خبري«3» كه متضمّن امر و نهي باشد، امّا چون خبر محض باشد، نسخ را در او مجال نبود. دگر آن كه: از حكيم نيكو نبود كه تكليف ما لا يطاق كند في حال من الاحوال و لو ساعة واحدة، با تظلّم«4» متظلّمان و استغاثه مستغيثان منسوخ كند. امّا قوله تعالي: وَ إِن تُبدُوا ما فِي أَنفُسِكُم أَو تُخفُوه ُ يُحاسِبكُم بِه ِ اللّه ُ، متناول باشد اعتقادات و ارادات و كراهات را كه امر و نهي به آن تعلّق دارد. فامّا آنچه در مقدور بنده نيايد من خطور الشّي ء بالبال و آنچه از باب تمنّي و شهوات باشد، و تكليف متناول نبود آن را، آن در تحت اينكه آيت نيايد و از اينكه خارج بود لدلالة العقل، و به هيچ حال مقتضي عقل براي خبر واحد رها نكنند. فَيَغفِرُ لِمَن يَشاءُ، آن را كه خواهد بيامرزد از آنان كه مستحق ّ عقاب«5» باشند [381- پ]

، و اينكه دليل كند كه خداي را تعالي هست كه عفو كند گناهكار را. وَ يُعَذِّب ُ مَن يَشاءُ، و عذاب كند آن را كه خواهد و اگر مستحق را عذاب كردن از مواجب«6» بودن تعليق آن كردن به مشيّت نيكو نبودي، چه كاري«7» به مشيّت باز بندند كه فاعل در آن مخيّر بود، خواهد كند و خواهد نكند. و عقاب فساق بنزديك اهل وعيد چنين نيست، و آنچه گفتيم [در آن كه]

«8» آيت محكم است و منسوخ نيست قول قومي است از اهل معاني كه گفتند: دل را نيز

فعلي هست كه حوالت بدوست في قوله تعالي: بِما كَسَبَت قُلُوبُكُم«9»، پس قديم-

-----------------------------------

(1). تب: افتادگي دارد، ديگر نسخه بدلها تعالي. (2). سوره بقره (2) آيه 286. (3). مج، وز، فق: چيزي. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: به ظلم. (5). مج: عذاب. (6). لب: از او واجب. (7). مج، وز، دب، آج: كار. (8). اساس: ندارد، با توجه به مج افزوده شد. (9). سوره بقره (2) آيه 225.

صفحه : 147

جل ّ جلاله- هر عاملي بر عملش سواء اگر به دل كرده باشد و اگر به جوارح، بر آن واقف«1» كند و در حساب آرد، آنگه آن را كه خواهد عفو كند و آن را كه خواهد عقوبت و ذلك قوله: إِن َّ السَّمع َ وَ البَصَرَ وَ الفُؤادَ كُل ُّ أُولئِك َ كان َ عَنه ُ مَسؤُلًا«2»، و اينكه معني قول حسن و ربيع و قيس بن ابي حازم و روايت ضحّاك از عبد اللّه عبّاس است«3». بعضي دگر گفتند: خداي تعالي بنده را بر همه فعلي از افعال محاسبه كند و مؤاخذه، جز آن كه هر آنچه«4» از آن به قول و عمل كرده باشند آن را به قيامت عقوبت كند اگر توبه نكنند، و آنچه بدان همّت كرده باشند به دل يا عزم كرد«5» بر آن از معصيت، آن را جز به بيماري«6» و مصائب و آفات و جز آن«7» كند. و روايت كردند خبري از عايشه از رسول- عليه السلام- كه گفت: در اينكه آيت اينكه متابعت خداي باشد بنده را بدانچه بدو رسد از تبي يا «8» نكبتي يا تبهي«9» كه در دست او شود و چيزي كه در گريوان«10» طلب كند نيابد«11»

در آستين باشد تا بدانستن«12» غمي به دل او رسد تا مؤمن چون با پيش خداي شود از گناه پاكيزه باشد. چنان كه زر سرخ از كوره زرگر بيرون آيد، و اينكه«13» بر وجه كفّارت بود آن گناه را، و بيان اينكه قول رسول [است]

«14»- عليه السلام- كه گفت: 15» لا يصيب المؤمن نصب و لا وصب و لا مخمصة حتّي الهم ّ يهمّه« و لا اذي الّا كفّر اللّه به من خطاياه، گفت: مؤمن را هيچ رنجي و دردي و گرسنگي نرسد تا آن چيز كه او را غمگين كند، و الّا خداي تعالي به كفّارت گناهانش كند.

-----------------------------------

(1). مج: وقف. (2). سوره بني اسرائيل (17) آيه 36. (3). همه نسخه بدلها: ندارد، ظاهرا كلمه «است» در اساس هم نو نويس است. [.....]

(4). همه نسخه بدلها بجز تب: هر چه. (5). همه نسخه بدلها بجز تب: كرده. (6). همه نسخه بدلها بجز تب، وز: جزاء بيماري. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: احزان. (8). همه نسخه بدلها بجز تب: و. (9). فق، مب: تبهتي، دب: تبهمي. (10). گريوان/ گريبان. (11). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نبايد. (12). چاپ شعراني (2/ 424): تا بدان سبب. (13). مج، وز: و بر اينكه: ديگر نسخه بدلها: و به اينكه. (14). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد. (15). مج، وز، دب، آج، فق، مر: بهمّه، مج، وز رواية.

صفحه : 148

مجاهد گفت: و ان تبدوا ما في انفسكم من اليقين او تخفوه من الشّك، و اگر اظهار كني آنچه در نفسهاي شماست از يقين يا

پنهان«1» كني از شك ّ. و«2» صادق جعفر بن محمّد- عليهما السّلام- گفت: و اگر اظهار كني آنچه در دل داري از اسلام يا پنهان كني، يعني ايمان. و هم از او روايت است كه: آنچه اظهار كني از عمل«3» يا پنهان كني از عزم و ارادت و نيّت فعل، 4» اما حديث النفس فلا يدخل« في التكليف ، بيانه: لا يُؤاخِذُكُم ُ اللّه ُ بِاللَّغوِ فِي أَيمانِكُم وَ لكِن يُؤاخِذُكُم بِما كَسَبَت قُلُوبُكُم«5». عبد اللّه بن المبارك گفت: از سفيان ثوري پرسيدم كه خداي تعالي [382- ر]

بنده را به همّت بگيرد«6»! گفت: بلي چون عزم باشد. عمرو بن جرير گفت: در ايّام«7» پرنايي روزي عزم كردم بر كاري ناشايست. در راه كه مي رفتم، به حلقه واعظي برسيدم، اوّل سخن«8» كه گفت- چون فراز رسيدم- اينكه بود كه: اينكه عزم معصيت كرده و در دل پنهان كرده، آن كه دل آفريد نهان«9» دل داند. چون من اينكه شنيدم، مرا غش افتاد و بيفتادم«10» بي هوش، فما افقت الّا عن توبة، با هوش نيامدم الّا از توبه. در خبر است كه: در بني اسرايل سالي قحط بود، مردي در بيابان مي گذشت تلهاي ريگ مي ديد، مي گفت: چه بودي اگر اينكه همه آرد بودي و مرا بودي تا به درويشان دادمي؟ حق تعالي وحي كرد به پيغامبر روزگار را، گفت: بگو آن مرد را كه من از دل تو صدق دانستم، از تو قبول كردم آنچه در دل آوردي. زيد بن اسلم گفت: مردي را ديدم كه بر«11» محافل علما مي گرديد و مي گفت: هيچ كسي هست كه مرا راه نمايد بر عملي از اعمال خير كه من از آن خالي

نباشم

-----------------------------------

(1). لب: يا نهان، آج، مب: تا نهان. (2). مب حضرت، دب امام. [.....]

(3). تب: ندارد، ديگر نسخه بدلها جوارح. (4). همه نسخه بدلها بجز تب، فق: مدخل. (5). سوره بقره (2) آية 225. (6). لب: نگيرد. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: در هنگام. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: سخني. (9). دب، مر: پنهان. (10). مج، وز: بيوفتادم. (11). دب، آج، لب، فق، مب، مر: در.

صفحه : 149

كه مراد مي بايد كه يك ساعت بر من نگذرد كه من به عبادت مشغول نباشم؟ علما او را گفتند: حاجت تو آسان است تا طاعت تواني كردن مي كن، چون فتوري تو را در يابد يا شاغلي«1» پديد آيد، عزم كن و نيّت، تا تو را همچنان كه عمل كرده باشي بنويسند، فان ّ العازم كالعامل، كه عازم چون عامل بود، و هذا معني قول النّبي عليه السلام: نية المؤمن خير من عمله ، براي آن كه عمل را فتور در يابد«2» و نيّت را فتوري«3» در نيابد. محمّد بن علي ّ الباقر- عليهما السلام- گفت: تبدوا ما في انفسكم من الافعال الظاهرة ، آنچه«4» آشكار كني و مردم ببيند و از تو دانند. «او تخفوه»«5» يا پنهان«6» از مردمان كه خداي داند [از تو]

«7» و مردمان ندانند، 8» يحاسبكم به الله العايد علي افعالكم« و العارف باحوالكم. و در خبر مي آيد كه: روز قيامت بنده اي را در قيامت آرند و صحيفه عمل«9» او در دست او نهند، او نامه باز كند، در اوّل صحيفه حجّي بيند مقبول مبرور، ساعتي در آن مي نگرد و انديشه مي كند، مرد حج ّ كرده نباشد. حق تعالي

گويد: بر خوان صحيفه عملت. او گويد: بار خدايا سهو و غلط بر تو روا نيست، من در دار دنيا حج ّ نكردم، و اينكه جا حجّي«10» مقبول نوشته است؟ حق تعالي گويد: تو حج ّ نكردي، و لكن فلان روز ياد داري كه قافله حاج ّ«11» مي گذشت، تو آب در چشم بگردانيدي و گفتي«12»: كاشك«13» تا من استطاعت داشتمي تا با اينان برفتمي. من از تو صدق دانستم، در ديوان تو حج ّ بنوشتم.

-----------------------------------

(1). مب، مر تو را. (2). همه نسخه بدلها: فتوري در آيد. (3). همه نسخه بدلها: فتور. (4). مب: هر آنچه. (5). اساس: و تخفوه، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(6). اساس: تا بنهان، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (7). اساس كه نو نويس است: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد. (8). اساس كه نو نويس است: افعالهم، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (9). مب، مر: اعمال. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر: حج. (11). دب، آج، لب، فق، مب، مر: حجّاج. (12). همه نسخه بدلها: مي گفتي. (13). دب، آج، لب، فق، مب، مر: كاشكي.

صفحه : 150

در خبر مي آيد كه: فرداي قيامت خداي تعالي گويد: هذا يوم تبلي السرائر و تخرج الضمائر ، اينكه روزي است كه سرها در او آشكارا كنند و ضماير در او بيرون آرند، و دبيران من بر شما [382- پ]

آن نوشته اند از عمل شما كه ظاهر بود ايشان را، و مطّلع بر سراير من بودم«1»، آنچه ايشان ننوشتند من دانم، امروز خبر دهم شما را و حساب

كنم شما را بر آن تا بداني كه مثقال ذرّه اي از عمل شما از من فرو نشده است. آنگاه بيامرزم آن را كه خواهم، و عذاب كنم آن را كه خواهم. امّا مؤمنان را خبر دهد بدان و بيامرزدشان اظهار فضل را، و امّا كافران را خبر دهد بدان، و عقوبت كندشان بر آن«2» اظهار عدل را، و اينكه معني قول ضحّاك است و ربيع و عوفي و والبي از عبد اللّه عبّاس، و دليل بر اينكه آن است كه گفت: «يحاسبكم»، و نگفت «يعاقبكم»، و حساب جز عقاب باشد، حساب ثابت باشد و عقاب ساقط. و قتاده روايت كند از صفوان بن المحرز كه گفت: با عبد اللّه عمر بودم در طوافگاه. مردي آمد و از او پرسيد كه: اي پسر عمر؟ از رسول- عليه السلام- چه شنيده اي در نجوي! گفت شنيدم كه رسول- عليه السلام- گفت: روز قيامت حق تعالي بنده را به عرش خود نزديك كند و گناهان او با او به سرّ تقرير مي كند، مي گويد: بنده من؟ ياد داري فلان روز فلان گناه كردي، و فلان روز فلان گناه كردي! او مي گويد: بار خدايا؟ همه«3» همچونين است كه مي فرمايي و«4» من كردم. حق تعالي گويد: بنده من؟ آن همه بر تو بپوشيدم و فريشتگان را بر آن اطّلاع ندادم، اكنون بيامرزيدم تو را«5» و عفو كردم، با مؤمنان چنين خطاب كند، و با كافران و منافقان بر ملاء خلق علي رءوس الاشهاد ندا كند كه: هؤُلاءِ الَّذِين َ كَذَبُوا عَلي رَبِّهِم أَلا لَعنَةُ اللّه ِ عَلَي الظّالِمِين َ«6». فَيَغفِرُ لِمَن يَشاءُ وَ يُعَذِّب ُ مَن يَشاءُ، ابو جعفر و إبن عامر و عاصم و يعقوب

خوانند به رفع هر دو فعل، و باقي قرّاء به جزم خوانند، رفع علي تقدير: فهو يغفر، و جزم

-----------------------------------

(1). دب، آج، لب، مب، مر و. (2). همه نسخه بدلها: لفظ «بر آن» را ندارد. (3). مج، وز: ندارد. (5- 4). همه نسخه بدلها: ندارد. (6). سوره هود (11) آيه 18.

صفحه : 151

بر عطف علي قوله: يُحاسِبكُم بِه ِ اللّه ُ. و طاووس روايت كرد از عبد اللّه عبّاس: فَيَغفِرُ لِمَن يَشاءُ، بيامرزد آن را كه خواهد بر«1» گناه بزرگ، و عذاب كند آن را كه خواهد بر«2» گناه كوچك، براي آن كه هر دو حق ّ اوست، لا يُسئَل ُ عَمّا يَفعَل ُ وَ هُم يُسئَلُون َ«3». وَ اللّه ُ عَلي كُل ِّ شَي ءٍ قَدِيرٌ، و خداي تعالي بر همه چيز قادر است. قوله: آمَن َ الرَّسُول ُ بِما أُنزِل َ إِلَيه ِ مِن رَبِّه ِ«4»، عبد اللّه عبّاس روايت كرد كه رسول- عليه السلام- گفت: شب معراج كه مرا به آسمان بردند، چون به سدره منتهي«5» رسيدم، مرا سه تحفت دادند: نماز پنج«6»، و خواتيم سورة البقره، و آمرزش آنان كه به خداي شرك«7» نيارند از امّت من. عقبة بن عمرو گفت: خداي تعالي«8» دو آيت فرو فرستاد از كنزهاي بهشت، [383- ر]

خداي تعالي تقرير«9» كرد آن را پيش از آن كه خلق را آفريد به دو هزار سال، هر كه از پس نماز خفتن بخواند، همچنان باشد كه همه شب به نماز ايستاده، و آن آمَن َ الرَّسُول ُ است تا به آخر سورت. نعمان بن بشير«10» روايت كند كه رسول- عليه السلام- گفت كه: خداي كتابتي فرمود نوشتن پيش از آن كه آسمان و زمين آفريد [به دو]

«11» هزار سال، و آن

دو آيت است كه ختم سورة البقره كرد به آن«12»، هيچ سراي نبود كه سه شب اينكه آيات در او بخوانند«13» كه شيطان گرد آن گردد. و رسول- عليه السلام- گفت: در آخر سورة البقره [آياتي است]

«14» كه هم قرآن است و هم دعاست، و هم رضاي خداست. و در خبر است كه رسول را- عليه السلام- گفتند: از خانه ثابت بن قيس بن

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: ندارد. [.....]

(2). همه نسخه بدلها: به. (3). سوره انبيا (21) آيه 23. (4). همه نسخه بدلها الاية. (5). لب: سدرة المنتهي. (6). آج وقت، دب نماز، مب، مر: پنجگانه. (7). دب: شريك. (8). همه نسخه بدلها تعالي. (9). مج، وز، دب: تقدير، آج، لب، فق، مب، مر: تقديم. (10). اساس: بشر، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (14- 11). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (12). مب و. (13). مج، وز: نخوانند.

صفحه : 152 شماس نوري مي برآيد«1» چون چراغي تابان، گفت: همانا او سورة البقره مي خواند. او را گفتند: چه مي خواني به شبها در سراي! گفت: آخر سورة البقرة: آمَن َ الرَّسُول ُ. و در خبر است كه اينكه دو آيت شب معراج فرود آمد بر رسول- عليه السلام- در زير عرش، چون حق تعالي گفت: يا محمّد؟ سل تعط ، بخواه تات بدهند«2»، گفت: التحيات لله و الصلوات الطيبات الطاهرات المباركات ، جوابش دادند كه: السلام عليك ايها النبي و رحمة الله و بركاته. رسول- عليه السلام- موافقت را گفت: [السلام علينا و علي عباد اللّه الصّالحين ، گفت]

«3»: 4» اشهد ان لا اله الا

اللّه وحده لا شريك له و اشهد ان ّ محمدا عبده و رسوله« ، خداي تعالي فرو«5» فرستاد«6»: امن الرسول بما انزل اليه من ربه ، گفت: ايمان آورد رسول- عليه السلام- به آنچه خداي تعالي به او فرستاد. وَ المُؤمِنُون َ كُل ٌّ آمَن َ بِاللّه ِ وَ مَلائِكَتِه ِ وَ كُتُبِه ِ وَ رُسُلِه ِ، و مؤمنان همه ايمان آوردند به خداي. «امن» گفت، و «آمنوا» نگفت حملا علي اللّفظ دون المعني، براي آن كه لفظ [ «كل»]

«7» موحّد اللّفظ مجموع المعني است، قال اللّه تعالي: كُل ٌّ قَد عَلِم َ صَلاتَه ُ وَ تَسبِيحَه ُ«8» ... و در جمع گفت: كُل ٌّ إِلَينا راجِعُون َ«9»، وَ كُل ٌّ أَتَوه ُ داخِرِين َ«10». حمزه و كسائي و خلف خوانند و عبد اللّه عبّاس و عكرمه و اعمش: «و كتابه» علي الواحد، و باقي قرّاء علي الجمع: «و كتبه». امّا وجه جمع ظاهر است، و وحدان«11» دو وجه دارد: يكي آن كه مراد به كتاب قرآن است، و وجهي دگر آن كه واحد گفت در جاي جمع، عرب گويد: كثر«12» اللّبن و كثر«13» الدّرهم و الدّينار في ايدي النّاس، قال اللّه تعالي:

-----------------------------------

(1). مب، مر: نوري بر مي آيد. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تا بدهند. [.....]

(7- 3). اساس: ندارد، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). آج، لب، فق اشهد ان عليا وليه و وصيه. (5). آج، لب، فق، مر: به او. (6). مج، وز كه. (8). سوره نور (24) آيه 41. (9). سوره انبيا (21) آيه 93. (10). سوره نمل (27) آيه 87. (11). مج، وز: و وحداني، دب: واحداني، آج، لب، فق، مب، مر: و واحد آن. (13- 12). دب، آج،

لب، فق، مب، مر: كثير.

صفحه : 153

فَبَعَث َ اللّه ُ النَّبِيِّين َ مُبَشِّرِين َ وَ مُنذِرِين َ وَ أَنزَل َ مَعَهُم ُ الكِتاب َ«1» ...، و لم يقل «الكتب». وَ رُسُلِه ِ، جمع رسول باشد، و حسن بصري خواند: «و رسله» به سكون «سين» لتوالي الحركات. و يك روايت از نافع آمده است: و كتبه و رسله. لا نُفَرِّق ُ بَين َ أَحَدٍ مِن رُسُلِه ِ، در ايمان تفريق نكنيم«2» ميان رسولان، نگوييم«3»: نُؤمِن ُ بِبَعض ٍ وَ نَكفُرُ [383- پ]

بِبَعض ٍ«4» ...، [383- پ]

چنان كه جهودان گفتند. و يعقوب خواند«5»: «لا يفرّق» ردّا علي لفظ الكل ّ، او علي الرّسول- عليه السلام. و در كلام «قول» محذوف است، و تقدير آن است«6»: و قالوا لا نفرق بين احد، و عرب حذف بر«7» قول بسيار كنند، و در قرآن از اينكه بسيار است، و منها قوله: وَ المَلائِكَةُ يَدخُلُون َ عَلَيهِم مِن كُل ِّ باب ٍ، سَلام ٌ عَلَيكُم«8»، اي: يقولون«9» سلام عليكم، و قوله: وَ لَو تَري إِذِ المُجرِمُون َ ناكِسُوا رُؤُسِهِم عِندَ رَبِّهِم رَبَّنا ...«10»، اي يقولون ربّنا، و قوله: وَ الَّذِين َ اتَّخَذُوا مِن دُونِه ِ أَولِياءَ ما نَعبُدُهُم«11» ...، اي قالوا ما نعبدهم، و امثال اينكه بسيار است. و در مصحف عبد اللّه مسعود چنين است كه: لا يفرقون«12»، بر اينكه وجه به تقدير محذوف حاجت نباشد، و «بين» از ميان دو كس باشد يا بيشتر، و براي آن گفت: «بين احد»، و نگفت بين آحاد، كه لفظ احد در جاي جمع به كار دارند، قال اللّه تعالي: فَما مِنكُم مِن أَحَدٍ عَنه ُ حاجِزِين َ«13»، و قال النّبي ّ- عليه السلام: ما احلّت الغنائم لاحد سود الرّؤس غيركم، و قال رؤبة: اذا امور النّاس ديكت دوكا لا يرهبون احدا رأوكا وَ قالُوا

سَمِعنا وَ أَطَعنا، فرمان«14» تو شنيديم«15» و مطيع راي توايم، خلاف آن كه جهودان گفتند: سَمِعنا وَ عَصَينا«16».

-----------------------------------

(1). سوره بقره (2) آيه 213. (2). همه نسخه بدلها از. (3). مج، وز: بگوييم. (4). سوره نساء (4) آيه 150. (6- 5). مب كه. [.....]

(7). همه نسخه بدلها: ندارد. (8). سوره رعد (13) آيه 23

و 24. (9). مج، وز: ام يقولون. (10). سوره سجده (32) آيه 12. (11). سوره زمر (39) آيه 3. (12). وز: لا نفرّقون، دب، آج، لب، مب، مر: لا تفرّقون. (13). سوره حاقّه (69) آيه 47. (14). مج، وز: حكم. (15). همه نسخه بدلها: بشنيديم. (16). سوره بقره (2) آيه 93.

صفحه : 154 حكيم بن جابر«1» روايت كند كه: جبريل- عليه السلام- آمد به رسول و اينكه آيت آورد و گفت: خداي تعالي بر تو و امّت تو ثنا گفت، اكنون بخواه تا بدهند. او به تلقين خداي تعالي سؤال كرد. غُفرانَك َ رَبَّنا، و نصب او بر مصدر بود، و تقدير اينكه است كه: اللّهم ّ اغفر لنا غفرانا، كما قال: كِتاب َ اللّه ِ عَلَيكُم«2». و مثال «غفرانك» در نصب و تقدير او سبحانك است، اي«3» نسبّحك تسبيحا، و گفته اند: مفعول به است و تقدير آن كه: نسئلك غفرانك، بار خدايا ما از تو آمرزش مي خواهيم. وَ إِلَيك َ المَصِيرُ، و باز گشت ما با تو است، يعني با جايي كه در آن جا كس را حكم نباشد مگر تو را. خداي تعالي پس از اينكه بيان كرد فساد قول آنان كه تكليف ما لا يطاق روا دارند، گفت: لا يُكَلِّف ُ اللّه ُ نَفساً إِلّا وُسعَها، تكليف نكند خداي هيچ كس را

الّا [به]

«4» وسع و طاقت او، و «وسع» نام چيزي باشد كه واسع بود بر مرد و مضيّق نبود بر او، و مثال او وجد و جهد«5» باشد. و گفته اند: وسع طاقت باشد، و گفته اند: دون طاقت باشد و جاري مجري ضرورت است كه خداي تعالي ما را تكليف كمتر از وسع و آلت و قدر«6» ما كرده است كه يكي از ما قدرت هفده ركعت نماز بيش دارد در شبان روز«7»، و در سال«8» يك ماه روزه«9»، و در عمر يك بار حج با وجود استطاعت. و ابراهيم بن ابي عبله خواند: الّا وسعها«10»، علي الفعل، اي وسعها امره، او علي تقدير: ما وسعها اللّه«11»، آنگه [384- ر]

ما حذف كرد. قومي مفسران گفتند: مراد حديث نفس است، چنان كه برفت في قوله: وَ إِن تُبدُوا ما فِي أَنفُسِكُم أَو تُخفُوه ُ«12». و اگر اينكه روايت درست باشد«13»، گمان برده باشند

-----------------------------------

(1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: حكيم بن خالد. (2). سوره نساء (4) آيه 24. (3). مج، وز: انّي. (4). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. [.....]

(5). همه نسخه بدلها: جدّ و جهد. (6). همه نسخه بدلها: قدرت. (7). مر: شبانه روز. (8). آج، فق، مب، مر: سالي. (9). فق دارد. (10). مر: وسعها. (11). همه نسخه بدلها: ندارد. (12). سوره بقره (2) آيه 284. (13). همه نسخه بدلها بجز تب همانا ايشان.

صفحه : 155 كه حديث نفس و وسوسه و تمنّا در اينكه جمله است، خداي تعالي آيت فرستاد و گفت: اينكه«1» در تكليف نيست از آن جا كه در وسع نيست تا نفي گمان ايشان كند، و نظير

او در معني: ما جَعَل َ عَلَيكُم فِي الدِّين ِ مِن حَرَج ٍ«2» ...، و قوله: يُرِيدُ اللّه ُ بِكُم ُ اليُسرَ وَ لا يُرِيدُ بِكُم ُ العُسرَ«3» ...، و: لا يُكَلِّف ُ اللّه ُ نَفساً إِلّا ما آتاها«4». سفيان عيينه را از اينكه آيت پرسيدند، گفت: لا يكلّف اللّه نفسا الّا يسرها«5» لا عسرها و لم يكلّفها طاقتها و لو كلّفها طاقتها لبلغ المجهود منها، گفت: خواري و آساني تكليف كرد خداي تعالي، و تكليف نكرد هيچ كس را طاقت او، چه اگر تكليف طاقت كردي مكلّف«6» به رنج افتادي، پس تكليف دون طاقت كرد«7». آنگه بيان اينكه جمله كرد و تقرير«8» عدل خود در حسابي«9» كه او را با بندگان هست، گفت: لَها ما كَسَبَت، گفت: او راست آنچه كرد از خير. و «كسب» در لغت هر فعلي باشد كه به او جرّ منفعت كنند، براي اينكه مرغان صيد كننده را كواسب خوانند، قال لبيد: بس كواسب ما يمن ّ طعامها و دون اينكه تفسير كه گفتيم كه اهل لغت دانند و شناسند معقول نيست. وَ عَلَيها مَا اكتَسَبَت، و بر اوست آنچه كند از فعل بد. و فعل و افتعل اينكه جا به يك معني است، و لكن براي قرينه «لها» آن را بر خير تفسير داديم، و براي «عليها» اينكه را بر شرّ حمل كرديم. لَها ما كَسَبَت، او راست خير و ثواب و نفع آنچه او كرده باشد. و «عليها»، و بر اوست و زر و وبال و عقوبت آنچه كرده باشد. و «ها» راجع است با «نفس». پس از اينكه هيچ عاقل را شبهه نماند در آن كه جزا بر«10» عمل است، و خداي. جل ّ جلاله- با

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز تب: آن. (2). سوره حج (22) آيه 78. (3). سوره بقره (2) آيه 185. (4). سوره طلاق (65) آيه 7. (5). مج و. [.....]

(6). اساس: تكليف، تب: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (7). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: بود، تب: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (8). اساس: تقدير، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (9). اساس كه نو نويس است: حساب، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (10). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: اينكه، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 156

مكلّفان كار بر وفق عمل ايشان خواهد كردن از عدل، از آن گذشته الّا فضل نماند«1»، از هر دو گذشته جز ظلم نماند، و او- جل ّ جلاله- از آن متعالي است. رَبَّنا لا تُؤاخِذنا، حق تعالي به لفظ مفاعله گفت و اگر چه از خداست تعالي پس چنان كه معاقبه. و اهل معاني در هر دو لفظ گفتند كه: چون مكلّف به اختيار بد«2» خويش كارهايي كند كه مستحق«3» عقوبت شود، و اگر آن نكردي او را مؤاخذت و عقوبت نبودي، پس چنانستي كه: اعان علي نفسه، پس پنداري كه اينكه فعل- اعني معاقبت و مؤاخذت- ميان او و خداست، براي آن بر لفظ مفاعله گفت. إِن نَسِينا، اگر فراموش كنيم. «نسيان» ضدّ ذكر باشد. كلبي گفت: بني اسرايل هر گه كه چيزي فراموش كردندي از آنچه ايشان را فرموده بودند، يا خطايي كردندي، خداي طعامي

يا شرابي بر ايشان حرام كردي. [384- پ]

و اگر اينكه قول«4» درست باشد بر وجه تغيّر مصلحت باشد نه بر وجه عقوبت، كه عقوبت مضرتي محض باشد مستحق مقارن با استخفاف و اهانت. امّا فوت منافع از باب عقوبت نباشد، چه اگر چنين بود ما و پيغامبران و فريشتگان يك ساعت از عقوبت خالي نباشيم، كه هيچ نفع نيست كه خداي تعالي كرده است با ما و الّا بيش از آن و به از آن مقدور«5» است در هر وقتي از اوقات. و بعضي دگر گفتند: نسيان به معني ترك است، چنان كه گفت: نَسُوا اللّه َ فَنَسِيَهُم«6» ...، اي تركوا طاعته فتركهم من الثّواب. أَو أَخطَأنا، يقال: خطي ء فلان يخطأ خطأ«7» و خطأ اذا تعمّد، قال الشّاعر: عبادك يخطأون و انت رب ّ بكفّيك المنايا لا تموت و اخطأ اذا لم يصب، بهري اينكه فرق كردند كه شنيدي بين خطي ء«8» و أخطأ. و بعضي دگر گفتند: هر دو به يك معني باشد، و اوليتر آن باشد كه خطايي بود

-----------------------------------

(1). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است، نداند، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (2). مج، وز: بر، ديگر نسخه بدلها: ندارد. (3). آج عقاب و. (4). دب: اينكه قضيه و وجه، آج، لب، فق، مب، مر: اينكه وجه. (5). چاپ شعراني (2/ 430) خدا. (6). سوره توبه (9) آيه 67. (7). همه نسخه بدلها: ندارد. (8). همه نسخه بدلها: خطأ.

صفحه : 157

كه نه عمد باشد، براي آن كه بر عفو آن«1» كه بر سبيل عمد باشد قطعي نيست. إبن زيد گفت: إِن نَسِينا، اگر فراموش كنيم

چيزي از واجبات و فرايض«2»، او اخطأنا، يا ارتكاب كنيم چيزي از محرّمات. عبد اللّه عمر شنيد از مردي كه مي گفت: اللّهم ّ اغفر لي خطاياي، بار خدايا خطاهاي من بيامرز. او گفت: اي مرد از خداي خواه تا عمدت بيامرزد كه خطايا خود مغفور است، و آن نيز وجهي نيك است كه گناه را بر اطلاق اگر عمد باشد اگر سهو خطا خوانند، براي آن كه خلاف صواب باشد. نافع روايت كرد از عبد اللّه عمر«3» كه رسول- عليه السلام- گفت: رفع عن امّتي الخطاء و النّسيان و ما استكرهوا عليه، از امت من برداشتند خطا و نسيان و آنچه ايشان را بر آن اكراه كنند. رَبَّنا وَ لا تَحمِل عَلَينا إِصراً. بعضي مفسران گفتند: عهدا او«4» ميثاقا، بار خدايا بر ما منه عهدي و ميثاقي- يعني تكليفي- كه ما به آن قيام به دشخواري«5» توانيم كردن، پس ما را به آن مؤاخذه باشد چنان كه جهودان را، بيانش قوله: وَ أَخَذتُم عَلي ذلِكُم إِصرِي«6» ...، اي عهدي، و اينكه قول مجاهد«7» و عطا و قتاده و ضحّاك و ربيع و مقاتل و سدّي و كلبي و إبن جريج است. و بعضي دگر گفتند: مراد به «اصر» ثقل است، بار خدايا بار گران در تكليف بر ما منه چنان كه بر آنان نهادي كه پيش ما بودند، و آن آن بود كه در اخبار مي آيد كه: خداي تعالي در شبان روز«8» پنجاه نماز بر امّت موسي نهاد، و ايشان را به زكات ربع مال فرمود دادن، و چون جامه شان پليدي رسيدي«9» ببايستي بريدن و نمازشان جز در مسجد روا نبودي، و چون آب نيافتندي، تيمّم

روا نبودي ايشان را. و چون گناهي

-----------------------------------

(1). چاپ شعراني (2/ 430): غفران. [.....]

(2). همه نسخه بدلها بجز تب تو. (3). مب: عبد اللّه عبّاس. (4). اساس: و، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (5). مج، وز: قيام دشوار، مب، مر: قيام به دشواري. (6). سوره آل عمران (3) آيه 81. (7). همه نسخه بدلها است، اساس: كلمه خط خوردگي دارد. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: شبان روزي. (9). مج، وز: جامه را پليدي برسيدي، دب، آج، لب، فق، مب: جامه را پليدي رسيدي، مر: جامه را پليديي رسيدي.

صفحه : 158

بكردندي، علامت آن گناه بر روي ايشان پديد آمدي. و چون در سراي به معصيتي مشغول شدندي [385- ر]

، بر در آن سراي به خطّي روشن پيدا شدي كه: فلانان«1» در اينكه سراي فلان كار مي كنند، و اينكه قول عطا و مالك بن انس و مؤرّج و قتيبي و إبن الانباري ّ است، دليلش قوله تعالي: وَ يَضَع ُ عَنهُم إِصرَهُم وَ الأَغلال َ الَّتِي كانَت عَلَيهِم«2». إبن زيد گفت: لا تحمل علينا ذنبا لا توبة منها و لا كفّارة لها، ما را به گناهي ابتلا مكن كه آن را توبه و كفّارت«3» نبود. و اصل كلمه عقد و احكام باشد، يقال: بيني و بينه آصرة رحم و ما يأصرني عليه، اي ما يعطفني، و للشّافعي- [رحمة]

«4» اللّه عليه: اذا لم يكن لامرء نعمة لدي ّ و لا«5» بيننا اصرة و لا لي في ودّه حاصل و لا نفع دنيا و لا آخرة و أفنيت عمري علي بابه ف «تلك اذا كرّة خاسرة»«6» رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلنا ما لا

طاقَةَ لَنا بِه ِ، اينكه دعايي است كه غرض از او عبادت ماست، كه اگر ما اينكه دعا نكنيم خداي تعالي خود اينكه بكند، و لكن در اينكه دعا كردن ما را عبادت«7» بود، چنان كه حق تعالي گفت: قال«8» رَب ِّ احكُم بِالحَق ِّ«9». در معني آيت خلاف كردند. بعضي مفسران گفتند: عام است در جمله تكليف ما لا يطاق، و اينكه قول قتاده و ضحّاك و سدّي و إبن زيد است. و بعضي دگر گفتند: مراد حديث النّفس و وسوسه است. بعضي دگر گفتند: غلمه است و هي شدّة الشّهوة. ابو ادريس خولاني گفتي«10»: اللّهم اعذني و اصحابي هؤلاء من شرّ الغلمة فانّها«11»

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: فلان. (2). سوره اعراف (7) آيه 157. (3). مج، وز: و گناه. (4). در اساس كلمه بعمد محو شده است، با توجّه به مج افزوده شد. (5). مج: و لما. (6). اشاره است به سوره نازعات (79) آيه 12. [.....]

(7). همه نسخه بدلها: عبادتي. (8). كذا در اساس و همه نسخه بدلها، ضبط قرآن مبناي كار ما: قال. (9). سوره انبيا (21) آيه 112. (10). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: گفت، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (11). چاپ شعراني (2/ 431): فانّهما.

صفحه : 159

ربّما جرّت الي جهنّم، باز خدايا مرا و اينكه قوم را از شرّ غلمه نگاه دارد كه باشد كه مردم را به دوزخ برد. و بعضي ديگر گفتند: مراد محبّت است. بعضي ديگر گفتند: مراد عشق است. يكي از جمله صالحان نام او خبّاب«1» گفت: به مجلس ذو النّون مصري حاضر آمدم در فسطاط«2»

مصر، حزر«3» كردم حاضران را كه هفتاد هزار مرد بودند. او در محبّت خداي سخن گفت، [ياز]

«4» ده جنازه بر گرفتند. يكي از جمله مريدان او برخاست«5» و گفت«6»: محبّت خداي تعالي گفتي، در محبّت مخلوقان چيزي بگو. آهي بزد و دست نهاد و پيرهن«7» چاك كرد و گفت: آه غلقت رهونهم، و استعبرت عيونهم، حالفوا السهاد«8»، و فارقوا الرّقاد«9»، قليلهم طويل و نومهم قليل، احزانهم لا تنفد، و همومهم لا تفقد، امورهم عسيرة، و دموعهم غزيرة، باكية عيونهم. قريحة جفونهم، عاداهم الزّمان و الاهل و الجيران. يحيي معاذ گفت: اگر عذاب قيامت به دست من بودي عشّاق را عذاب نكردمي، براي آن كه گناه ايشان اضطراري بود نه اختياري. اصمعي ّ گفت: در بغداد ديوانه اي را ديدم سخت زرد روي«10»، نحيف اندام، كودكان رسني در گردن او [385- پ]

كرده و او را رنجه مي داشتند. چون مرا ديد گفت: يا اصمعي ّ؟ صف لي بعض ما يعذّب اللّه به اهل النّار في النّار، وصف بكن براي من بعضي آنچه خداي تعالي اهل دوزخ را در دوزخ بدان عذاب كند. من وصف آن مي كردم، گفت: و اللّه لو عذّبهم بالحب ّ و الرّقباء و الهجر لكانوا في اشدّ من عذاب النّار، به خداي كه اگر ايشان را به محبّت و رقيبان و هجر عذاب كردي، در سخت تر از عذاب دوزخ بودندي«11».

-----------------------------------

(1). دب: خبان. (2). مج، وز، دب، مر: قسطاط. (3). وز، مب، مر: حرز. (4). در اساس كلمه زير وصالي رفته است، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). وز: بر پاي خاست، ديگر نسخه بدلها: بر پاي خواست. (6). دب، آج،

لب، فق، مب، مر در. (7). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: پيراهن. (8). وز: اشهاد، دب، آج، لب، فق، مب، مر: الشّهادة. (9). وز: الرّفاد، مب: الرّفاده، دب، آج، لب، فق، مر: الرّقادة. [.....]

(10). همه نسخه بدلها و. (11). همه نسخه بدلها آنگه گفت.

صفحه : 160

لو كان مالك عالما«1» بجوي الهوي و فعاله في اضلع العشّاق ما عذّب الكفّار الّا بالهوي و إن استغاثوا غاثهم بفراق و ديگري گفت در اينكه معني. دخول النّار للمهجور خير من الهجر الّذي هو يتّقيه لأن دخوله في النّار أدني عذابا من دخول النّار فيه و بعضي دگر گفتند: مراد مسخ است و بگردانيدن صورت با صورتي دگر، چنان كه در امّت پيشين كرد. و بعضي دگر گفتند: مراد شماتت اعداست، و انشد إبن الاعرابي ّ: كل ّ المصائب قد تمرّ علي الهوي«2» فتهون«3» غير شماتة الحساد ان ّ المصائب تنقضي أيّامها و شماتة الاعداء بالمرصاد و بعضي دگر گفتند: مراد فرقت و قطيعت است. و حكما گفته اند: قطع الاوصال اهون من قطع الوصال. و نظام گفت: لو كان للبين صورة لراع القلوب و لهدّ الجبال، و لجمر الغضا اقل ّ توهّجا منه، و لو عذّب اللّه اهل النّار بالفراق لاستراحوا الي ما فيه من العذاب، گفت: اگر فراق را صورت بودي دلها بترسانيد«4» و كوهها را بيران كردي«5»، و آتش تاغ از داغ فراق آسانتر است، و اگر خداي تعالي اهل دوزخ را به فراق عذاب كند، عذاب دوزخ بر ايشان آسان آيد. و اعف عنّا، ما را عفو بكن. و اصل «عفو» محو باشد، يقال: عفا الرّسم اذا انمحي«6»، بار خدايا تقصيرهاي ما در گذار.

وَ اغفِر لَنا، و گناهان ما بيامرز. و ارحمنا، بر«7» ما ببخشاي كه ما به نجات نرسيديم«8» مگر به رحمت تو. و گفته اند: عفو كن ما را از مسخ، و بيامرز ما را از خسف، و رحمت كن بر ما از قذف.

-----------------------------------

(1). اساس: لو ان مالك عالم، با توجّه به وز تصحيح شد. (2). همه نسخه بدلها: علي الفتي. (3). مج، آج: فيهون، وز، دب، لب، فق، مب، مر: فهون. (4). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: بترسيدي، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (5). فق، مب: ويران كردي. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: اذا انمحي. (7). همه نسخه بدلها: و بر. (8). همه نسخه بدلها: نرسيم.

صفحه : 161

و گفته اند: ما را عفو بكن از«1» اقوال و بيامرز ما را از افعال، و رحمت كن بر ما از ضماير و اسرار. و گفته اند: اعف عنّا، عفو كن از صغاير و بيامرز ما را«2» كباير، و رحمت كن بر ما از سوء سراير. انت مولينا، كه تو خداوند مايي [386- ر]

و سيّد و ناصر مايي و به ما تو اوليتري. و «مولي» معاني بسيار دارد: به معني ناصر باشد، و به معني سيّد باشد، و به معني همسايه باشد، و به معني معتق باشد، و به معني معتق باشد، و به معني پسر عم باشد، و به معني هم سوگند باشد، و به معني بنده باشد، و به معني اولي باشد. و اصل در او اينكه است براي آن كه مرجع همه معاني اينكه است، قال اللّه تعالي: مَأواكُم ُ النّارُ هِي َ مَولاكُم«3» ...،

اي اولي بكم. و استقصاي كلام در اينكه، در جاي خود بيايد- ان شاء اللّه- در سورة المائده. فَانصُرنا عَلَي القَوم ِ الكافِرِين َ، ما را نصرت ده بر كافران. سعيد جبير گفت از عبد اللّه عبّاس كه او گفت: چون بنده اينكه آيت بخواند، چون به اينكه جا رسد«4»: غُفرانَك َ رَبَّنا«5»، خداي تعالي گويد: غفرت لك، بيامرزيدم تو را. چون گويد: رَبَّنا لا تُؤاخِذنا إِن نَسِينا أَو أَخطَأنا، خداي تعالي گويد: لا اؤاخذكم«6»، مؤاخذت نكنم شما را. چون گويد: رَبَّنا وَ لا تَحمِل عَلَينا إِصراً، حق تعالي گويد: لا احمل عليكم، بار گران بر شما ننهم. چون گويد: رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلنا ما لا طاقَةَ لَنا بِه ِ، حق تعالي گويد: لا احملكم، ننهم بر شما چيزي كه طاقت آن نداري. چون گويد: وَ اعف ُ عَنّا، گويد: عفوت عنكم، عفو بكردم از شما.

-----------------------------------

(1). مب اعمال و. (2). همه نسخه بدلها از. (3). سوره حديد (57) آيه 15. (4). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر كه. [.....]

(5). سوره بقره (2) آيه 285. (6). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: لا اتخذكم، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 162 چون گويد: وَ اغفِر لَنا، گويد: غفرت لكم، بيامرزيدم شما را. چون گويد: وَ ارحَمنا، گويد: رحمتكم، بر شما رحمت كردم. چون گويد: فَانصُرنا عَلَي القَوم ِ الكافِرِين َ، گويد: نصرتكم عليهم، شما را نصرت كردم بر كافران. معاذ جبل چون اينكه آيت بخواندي و سورت ختم كردي، گفتي: آمين. و در معني او دو قول گفته اند: يك قول آن است كه معني اينكه است كه: بار خدايا؟ بشنو و

اجابت كن. و يك قول آن است كه: نامي است از نامهاي خداي- عزّ و جل ّ. و در او دو لغت است: مدّ و قصر، و در هر دو لغت «ميم» مخفّف است، و بيرون از نماز روا باشد و در نماز روا نباشد- و اللّه ولي ّ التّوفيق.

صفحه : 163

سورة آل عمران سوره آل عمران«1» مدني است، و عدد آيات او دويست است، و كلماتش سه هزار و چهار صد و هشتاد كلمت است، و چهارده هزار و پانصد و بيست و پنج حرف است. و روايت است از عبد اللّه عبّاس كه رسول- صلي اللّه عليه و آله- گفت: هر كه او سوره آل عمران بخواند، خداي و فريشتگان بر او صلات«2» فرستد«3» تا آفتاب فرو شدن. و زرّ بن حبيش روايت كند از ابي كعب كه رسول- صلي اللّه عليه و آله- گفت: هر كه او سورت آل عمران بخواند، [386- پ]

به هر آيتي امانيش بدهند. تبر پل دوزخ. عبد اللّه مسعود روايت كرد كه: هر كه سورت آل عمران بخواند، او توانگر است. راوي خبر گويد از رسول- عليه السلام- كه او گفت: البقره و ال عمران بياموزي كه آن دو ستاره تابان است«4»، فرداي قيامت بيايند بر صورت دو فريشته و شفاعت كنند خواننده شان را تا به بهشتش برند. و در خبر است كه: هر كه سورة البقرة و ال عمران بخواند در شب آدينه، فرداي قيامت او را دو پر بدهند تا بر صراط بپرد«5».

-----------------------------------

(1). مب، مر: اينكه سوره. (2). فق، مب، مر: صلوات. (3). مج، وز، دب، آج، لب، فق: فرستند. (4). همه نسخه

بدلها و. (5). مب، مر ان شاء اللّه تعالي، چاپ شعراني (2/ 434) چون طيور، نسخه تب تا اينكه جا افتادگي داشت.

صفحه : 164

-----------------------------------

(1). اساس: ندارد، از تب افزوده شد. (2). آج، لب، فق اسم سورت است يا غير آن. (3). آج، لب، فق بتدريج. (4). آج، لب، فق: حال آن كه باور دارنده است. (5). آج، لب، فق: مر آن كتاب را. (6). آج، لب، فق: كه پيش از وي بوده. (7). مج، وز، دب: فرو فرستاد كتاب موسي و كتاب عيسي. [.....]

(8). مج، وز، دب و لطف. (9). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: ندارد، با توجه به تب افزوده شد. (10). تب، آج، لب بدرستي كه. (11). تب: بدرستي كه بر خداي پوشيده نيست، مج، وز، آج، لب، فق: پوشيده نشود. (12). آج، لب، فق: كه صورت كند. (13). آج، لب، فق: جايگاههاي بچگان آن مادران. (14). آج، لب، فق: هيچ خداي نيست.

صفحه : 165 او، غالب است و محكم كار. [387- پ]

او آن است كه فرو فرستاد بر شما قرآن، [از او آيتهايي هست محكم]

«1» كه آن اصل كتاب است و ديگر متشابهات«2»، امّا آنان كه در دلهاي ايشان كژي بود پي گيري كنند«3» متشابه را از آن طلب«4» فتنه را و طلب«5» تأويلش را«6»، و نداند تأويل مگر خداي، و پا بر جايان در علم مي گويند بگرويديم به آن، همه از نزديك خداي ماست و انديشه نكند مگر خداوندان عقل«7». خداي ما بر مگردان دلهاي ما پس از آن كه راه دادي ما را، و بده ما را از نزديك تو رحمت«8»، بدرستي كه تو بخشنده اي«9». خداي ما تو جمع كننده«10» مردماني براي روزي كه شك نيست در آن، كه خداي خلاف ميعاد نكند«11». كلبي گفت و

ربيع أنس كه: اينكه آيات كه در اوّل اينكه سورت است تا به قصّه مباهله در وفد نجران فرود آمد، و ايشان شصت«12» مرد بودند، چهارده مرد با ايشان بودند از اشراف ايشان، و از آن چهارده سه مرد پيشواي و مقدّم بودند، عاقب«13» بود و او

-----------------------------------

(1). اساس: در اينكه مورد زير وصّالي رفته است، تب: نا خواناست، از مج افزوده شد. (2). مج، وز، دب: متشابه، آج، لب: محتمل و متشابه. (3). اساس: پي گري كند، با توجه به مج تصحيح شد. (4). مج: طلبد، آج، لب، فق: جستن. (5). آج، لب، فق: و براي جستن. (6). آج، لب، فق: عدول از ظاهر. (7). تب: خردها. [.....]

(8). تب، مج، وز، آج، لب، فق: بخشايشي. (9). تب: دهنده، آج، لب بخشنده بر كمالي، فق: بخشنده اي بر كمال. (10). تب: بهم آرنده اي، آج، لب، فق: گرد آورنده. (11). تب، آج، لب: خلاف نكند وعده را. (12). مج، وز، دب، آج: شست. (13). دب، آج، لب، فق با ايشان.

صفحه : 166

امير قوم بود و صاحب مشورت ايشان، و نام او عبد المسيح بود. و سيّد بود [388- ر]

، و نام او أيهم«1» بود، او صاحب رحلشان بود. و ابو حارثه بن علقمه حبر و عالمشان بود، و صاحب مدارشان، و بنزديك ملوك روم و ترسايان موقعي عظيم داشت، و كتب اوايل برخوانده بود و مردي متعبّد بود و مجتهد. در مدينه آمدند نماز ديگر با جامه هاي نيكو، و به يك روايت جامه هاي ديبا پوشيده، مردماني با جمال و آراسته، اصحاب رسول- عليه السلام- گفتند: ما نديديم وفدي چونين در مسجد رسول آمدند- عليه

السلام- و او نماز ديگر بكرده بود. بنشستند و ساعتي در مسجد تأمّل مي كردند، وقت نماز ايشان در آمد، برخاستند و دستوري خواستند و نماز خود بكردند روي به مشرق كرده«2»، رسول- عليه السلام- گفت: اسلام آري«3». گفتند: ما اسلام آورده ايم پيش از آن كه تو را ديديم«4». گفت: دروغ مي گويي، اسلام چگونه باشد با آن كه خداي را فرزند گويد«5» و صليب پرستد«6» و گوشت خوك خورد؟ گفتند: پس كه بود عيسي! گفت: پيغامبر خدا بود و بنده خدا. گفتند: هيچ بنده مخلوق را ديدي«7» بي پدر! رسول- عليه السلام- گفت: از قدرت خداي بديع«8» نيست اينكه، و لكن نداني«9» كه فرزند به پدر ماند! گفتند: بلي. گفت: نداني«10» كه خداي را تعالي مثل و مانند نيست، و نداني«11» كه عيسي زنده اي بود فناپذير! و خداي زنده اي است كه«12» نميرد، و نمي داني«13» كه خداي تعالي حافظ خلقان است و خالق ايشان است! عيسي اينكه تواند كردن! گفتند: نه. گفت: نمي داني«14» كه خداي تعالي [را]

«15» هيچ چيز بر او پوشيده نشود در آسمان

-----------------------------------

(1). اساس: بهم، آج، لب، مب، مر: الهم، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (2). وز: كرد. (3). آري/ آريد. (4). مب، مر: بينيم. (5). آج، لب: گوييد. (6). وز، لب، مر: پرستيد. (7). ديدي/ ديديد. (8). چاپ شعراني (2/ 435): بعيد. [.....]

(11- 10- 9). نداني/ ندانيد، همه نسخه بدلها: نمي داني. (12). مب هرگز. (14- 13). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: نمي دانيد، با توجّه به دب تصحيح شد. (15). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه :

167

و زمين! گفتند: بلي. گفت: نه عيسي از آن هيچ نداند! گفتند: نه. گفت: نمي داني«1» كه خداي تعالي صورت عيسي«2» در رحم مادر بنگاشت چنان كه خواست! گفتند: بلي. گفت: نمي داني«3» كه خداي تعالي مستغني است از طعام و شراب و حدث، و عيسي طعام و شراب خورد و [او را]

«4» حدث بود«5». ايشان گفتند: همچونين است. گفت: نمي داني«6» كه«7» عيسي از مادر بزاد و«8» كوچك بود«9» چون دگر كودكان، آنگه به غذا و تربيت بزرگ شد چون دگر كودكان! گفتند: بلي. رسول- عليه السلام- گفت: چون اقرار دادي«10» به اينكه، چگونه [گويي]

«11» عيسي [فرزند]

«12» خداست! خداي تعالي اوايل سورت آل عمران بفرستاد تا به سر هشتاد و اند«13» آيت. قوله تعالي: الم، اللّه ُ، آنچه در حروف مقطّع گفته اند و در الم برفت به استقصا در اوّل سورة البقره فلا معني لإعادته. ابو جعفر يزيد بن القعقاع خواند: «الم» مفصول، و جمله حروف تهجّي چنين خواند. و باقي قراء موصول خواندند. وجه تحريك او بصريان گفتند: براي«14» جمع ساكنين را تحريك كردند او را، و تحريك به فتحه براي آن كردند كه سبكتر حركتي است. كوفيان گفتند«15»: نقل كردند حركت [388- پ]

همزه را با «ميم». و آن كس كه وقف كرد، گفت: براي آن كه حروف مبني باشد، و اصل او سكون بود، آنگه ابتدا كرد به «اللّه» لا بدّ همزه قطع بايست كردن، اگر چه همزه وصل است، چنان كه شاعر گفت: التسمعن ّ وشيكا في دياركم اللّه اكبر يا ثارات عثمانا

-----------------------------------

(6- 3- 1). نمي داني/ نمي دانيد. (2). مب، مر را. (11- 4). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه

بدلها افزوده شد. (5). اساس كه نو نويس است: كرد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر چون. (8). همه نسخه بدلها: ندارد. (9). دب و. (10). دادي/ داديد. (12). اساس، مج، وز: ندارد، با توجّه به دب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (13). فق، مر: و دو. [.....]

(14). مج، وز ها. (15). دب، آج، لب، فق، مر و.

صفحه : 168

و وجهي ديگر آن است كه گروهي خود روا مي دارند كه همزه وصل قطع كنند، چنان كه شاعر گفت]

«1»: اذا جاوز الإثنين سرّ فانّه بنث و تكثير الوشاة قمين. اللّه مرفوع است به ابتداء، و لا إِله َ إِلّا هُوَ، در جاي خبر اوست، و الحَي ُّ القَيُّوم ُ، صفت اوست. نَزَّل َ عَلَيك َ الكِتاب َ بِالحَق ِّ، ابراهيم بن ابي عبله خواند به تخفيف: نزل عليك الكتاب بالحق ّ، چنان كه فعل لازم باشد و كتاب فاعل. براي آن گفت: «نزل»، كه خداي تعالي آيت از پس آيت و سورت از پس سورت فرستاد، و تفعيل تكثير فعل باشد، و مراد به «كتاب» قرآن است باتّفاق. بِالحَق ِّ، بدرستي و راستي. مُصَدِّقاً، به راست دارنده، و نصب او بر حال است [از مفعول]

«2». لِما بَين َ يَدَيه ِ، آن را كه پيش اوست از«3» كتابها و پيغامبران و شرايع ايشان. وَ أَنزَل َ التَّوراةَ وَ الإِنجِيل َ، براي آن در حق ّ توريت و انجيل «انزال» فرمود و «تنزيل» نگفت كه، آن كتابها به يك بار فرود آمد. و اصل «توريت» بنزديك بصريان «و ورية» بوده است علي وزن فوعله مثل دوخله و حوقله، «واو» اوّل را «تا» كردند، و « يا »

ي مفتوحة را «الف» كردند توراة گشت، و در كتبت«4» « يا » نوشتند، تا دانند كه اصل او « يا » بوده است. كوفيان گفتند«5»: وزن او تفعله است مثل توصية و توفية، « يا » را با «الف» كردند چنان كه طي ّ كنند كه: جارية«6» جاراة گويند، و ناصية را ناصاة گويند. و اصل او من وري الزّند اذا خرج ناره، چون آتش بيرون آيد از آتش زنه وري گويند، قال اللّه تعالي: أَ فَرَأَيتُم ُ النّارَ الَّتِي تُورُون َ«7»، اي تخرجونها من الزّند، قال اللّه تعالي:

-----------------------------------

(2- 1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). اساس: به صورت «آن» هم خوانده مي شود. (4). مج، دب، آج، لب، فق، مب، مر: كتب، وز: كتبه. (5). مج اصل تورية است علي، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر اصل او تورية است علي. (6). چاپ شعراني (2/ 437) را. (7). سوره واقعه (56) آيه 71، اساس: تورونها، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها و ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.

صفحه : 169

فَالمُورِيات ِ قَدحاً«1». پس براي آتش توريت خواند كه نور و ضياء است، اينكه قول فرّاء است و بيشتر علما. مؤرّج گفت«2»: اصل آن تورية است، و آن كتمان و تعريض باشد، و منه الحديث 3» كان رسول اللّه- صلي اللّه عليه و« آله: اذا اراد سفرا ورّي بغيره اي عرّض بغيره ، چون سفري خواستي كردن، رسول- عليه السلام- نمودي كه جاي دگر مي روم تا كافران كيد نتوانستندي كردن، براي [آن كه]

«4» توريت بيشتر معاريض و تلويحات است، و گفته اند: توريت به عبراني «توروتو» باشد، و

معنيش شريعت باشد. و انجيل، افعيل باشد من النّجل و هو الخروج، بيرون آمدن باشد، و فرزند را از اينكه جا «نجل» خوانند كه از شكم مادر بيرون آيد، و قال الاعشي: أنجب أزمان والده به إذ نجلاه فنعم ما نجلا براي آتش چنين خواند كه خداي تعالي حقّي و شرعي مندرس به او بيرون آورد. و گفته اند: [389- ر]

هو من النّجل، اصل او از نجل است و آن فراخ چشمي باشد، يقال: طعنة نجلاء و عين نجلاء، اي واسعة، براي آتش چنين خواند كه آن شرعي بود كه خداي تعالي بر ايشان موسع كرد، و گفته اند: به سرياني انگليون باشد. و حسن بصري انجيل خواند به فتح «الف» و باقي قرّاء به كسر. مِن قَبل ُ، كوفيان گويند: رفع بر غايت است، و بصريان گفتند: مبني است بر ضم ّ بناي عارض، قال زهير و ما بك من خير أتوه فانّه توارثه آباء آبائهم قبل هُدي ً لِلنّاس ِ، و براي آن لفظ تثنيه نگفت- و اگر چه او صفت توريت و انجيل است- براي آن كه مصدر است، و مصدر را تثنيه و جمع نكنند. و محل ّ او نصب است بر حال. و «هدي» را در آيت حمل توان كردن بر بيان و بر لطف، و گفته اند: مصدر است به معني اسم فاعل يعني هادي، كما قال تعالي: إِن أَصبَح َ ماؤُكُم غَوراً«5» ...، اي غايرا.

-----------------------------------

(1). سوره عاديات (100) آيه 2. (2). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: گفته اند، با توجّه به مج تصحيح شد. (3). وز علي. (4). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). سوره

ملك (67) آيه 30.

صفحه : 170

وَ أَنزَل َ الفُرقان َ، و اينكه لفظ مصدر است چون سبحان و غفران و قربان، و مراد اسم فاعل است براي مبالغه را مصدر آورد، يعني بغايت فرق كننده است از ميان حق ّ و باطل. سدّي گفت: در كلام تقديم«1» و تأخيري هست، و تقدير اينكه است: و انزل التورية و الانجيل و الفرقان هدي للنّاس، تا «هدي» حال باشد از هر سه كتاب. و گفته اند: مراد نصرت است به فرقان، براي آن كه نصرت از آسمان آيد و فرق كند بين الحق ّ و الباطل و المؤمن و الكافر. إِن َّ الَّذِين َ كَفَرُوا بِآيات ِ اللّه ِ- الاية، آنان كه به خداي كافر شوند ايشان را عذابي«2» سخت باشد. خداي تعالي در اينكه حجّتها وعيد كرد كافران را كه در آيات و حجج او تأمّل نكنند و به آن منتفع نشوند. وَ اللّه ُ عَزِيزٌ ذُو انتِقام ٍ، آنگه بيان كرد كه«3»: كافران اينكه«4» اصرار بر كفر كه مي كنند، مرا در آن عجزي و نقصي نيست و غضاضتي، كه من عزيزم و غالبم، و اگر چه امروز تعجيل عقوبت نمي كنم براي مصلحت تكليف را، از من فايت نخواهد شدن، در قبضه قدرت منند، انتقام كشم از ايشان به حسب استحقاق ايشان. إِن َّ اللّه َ لا يَخفي عَلَيه ِ شَي ءٌ فِي الأَرض ِ وَ لا فِي السَّماءِ، آنگه بيان كرد كه مقادير آنچه ايشان مستحقّند از اجزاء ثواب«5» و عقاب بر افعال و اقوال ايشان بر من پوشيده نيست، كه من عالم الذّاتم و هيچ چيز نباشد در آسمان و زمين از جليل و حقير و صغير و كبير و نهان و آشكارا كه بر من پوشيده بود.

آنگه گفت: با كمال عالمي كمال قادري است مرا، تا آنچه دگر قادران نتوانند من توانم، و آنچه دگر عالمان ندانند من دانم. من در رحم بر آب«6» صورت نگارم، همه مصوّران عالم در وقت نگاشتن صورت از آن احتراز كنند، سر قلم از آب نگاه دارند تا متفشّي«7» نشود، و از تاريكي احتراز كنند تا نقش مشوّش نشود. من از

-----------------------------------

(1). اساس: تقدير، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. [.....]

(2). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: عذاب، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (3). همه نسخه بدلها اينكه. (4). مج، وز، دب را. (5). مب، مر: جزاي ثواب. (6). آج، لب، فق، مب، مر: رحم بدان. (7). مج: متنشي.

صفحه : 171

كمال قادري در سه ظلمت: فِي ظُلُمات ٍ ثَلاث ٍ«1» ...، ظلمت شب و ظلمت رحم و ظلمت شكم«2» بر آب چنين«3» صورت بديع نگارم كه مصوّران از آن [389- پ]

«4» عاجز و حيران مانند«5»، در بعضي نگاشتگان از قلم قدرت او شاعر مي گويد- شعر: مثالك«6» بالصّين لمّا رأوه أرباب حذق بنقش الصّنم غدوا عاكفين علي وضعه فعضّوا البنان و رضوا القلم اينكه بيتها بعضي اهل عصر نقل كرده است«7» از اينكه دو بيت پارسي، كه شاعر مي گويد- نظم: از روي تو نسختي به چين بردستند آن جا كه دو صد بتكر«8» چابك دستند در پيش مثال روي تو بنشستند انگشت گزيدند و قلم بشكستند بتگر به آلت من بت نگارد«9»، قدرت از من و محل ّ قدرت از من و اسباب آلات از من، و اگر آن نباشد نتواند. آنگه خود بتراشد

و خود بنگارد و خود بپرستد. هيچ عاقل اينكه روا دارد كه تراشيده«10» خود پرستد، و نگاشته«11» خود را بندگي كند، و نشانده خود را خدمت كند؟ آنگه ايشان به آلت صورتي بر آرند بي معني، من بي آلت صورتي چنين بر آرم با چندين معاني. از پاره اي پيه چشمي بينا سازم، و از پاره اي استخوان گوشي«12» شنوا سازم، و از پاره اي گوشت زباني گويا بر آرم«13»، و از قطره اي خون دل دانا پديد آرم، سبحان من بصّرك«14» بشحم و اسمعك بعظم و انطقك بلحم و اعلمك بقطرة دم.

-----------------------------------

(1). سوره زمر (39) آيه 6. (2). همه نسخه بدلها مادر. (3). آج، لب، فق، مب، مر: شكم مادر تو را به چنين. (4). يك برگ از نسخه اساس نو نويس است و فاقد اعتبار، متن از مج اختيار شد. (5). مب: فرو مانند. (6). اساس كه نو نويس است: عشالك، با توجه به مج تصحيح شد. (7). اساس كه نو نويس است و، با توجّه به مج زايد مي نمايد. (8). اساس، آج، لب، فق، مب، مر: پيكر، با توجّه به مج تصحيح شد. [.....]

(9). مج، وز و. (10). آج، لب، فق، مب، مر: تراشنده. (11). مب: نگارنده. (12). اساس كه نو نويس است: گوشتي، با توجّه به مج تصحيح شد. (13). اساس كه نو نويس است: گردانم، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (14). چاپ شعراني (2/ 439): أبصرك.

صفحه : 172 تن تو بر مثال كوشكي بيافريدم همه بنّايان«1» عالم اساس و قاعده قوي نهند، و هر چه بالاتر مي روند مي كاهند تا بايستد«2»، من به خلاف اينكه كردم

قاعده تو از ساقهاي باريك نهادم، آنگه هر چه بالاتر بود سطبرتر«3» كردم، تا بداني كه چنان كه نگارنده منم، دارنده منم، به من استاده است نه بعضي به بعضي، تا بدانند كه چنان كه فعل من با فعل كس نماند، من با كس نمانم. بناي آن كوشك بر اينكه دو ساق باريك نهادم، هيچ بنّا بنا بر دو ستون ننهد، بر چهار ستون نهد، آنگه هر چه بالاتر سطبرتر«4» تا به رانها و كفل. آنگه از جوف تو قصري مجوّف كردم و در او از صدر تو ملكي ساختم و از دل تو در او سريري نهادم. و بر آن سرير- [لا بل]

«5» در سر آن سرير- از تامور دلت اميري نشاندم، آن تامور مأمور من است و آمر تو«6» است و امير تن است، و امّا مصالح و مفاسد تو است. اماره امارت او«7» آن است كه تا او نفرمايد چشم نبيند و تا [او]

«8» اشارت نكند گوش نشنود، تا او نخواهد زبان نگويد، تا او نگويد«9» بيني نبويد و تا او نجويد پاي نپويد«10»، و تا او نپذيرد دست نگيرد، او«11» اميري امين است و صاحب اقطاعي مطاع است، چون او را در صدر ملك بنشاندم، از ديده تو او را ديده باني كردم، و از گوش تو جاسوسي ساختم او را، و از زبان تو صاحب خبري و ترجماني، و از دست تو خدمتگاري، و از پاي تو بريدي. او پادشاه و اينان رعيّت، او امير و اينان حشم، او پيشوا و اينان متابع. حق تعالي از حكمت«12» خود روا نداشت كه هفت عضو تو بي رئيسي بگذارد«13»،

-----------------------------------

(1). مج،

وز: بنا ان، دب، لب، فق: بنّاءان. (2). دب، لب، فق، مب، مر: باشد. (4- 3). مج، وز، دب، آج، لب، فق: ستبرتر. (5). اساس: كلمه محو شده است، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). چاپ شعراني (2/ 440): و از تو. (7). مج: تو. (8). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). اساس كه نو نويس است تا بو نكند، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد. [.....]

(10). اساس، مب، مر: نشود، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (11). اساس، آج، لب، فق، مب، مر: و، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (12). مج: حكم. (13). اساس كه نو نويس است و، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد.

صفحه : 173

كي«1» روا دارد كه هفت اقليم بي امامي رها كند؟ زمانه را امام بايد، و رعيّت را راعي، و گوسفند را شبان، و تو مكلّف به آن كه بشناسي كه [از]

«2» اصول اسلامي اصلي است، و از قواعد ايمان«3» قاعده، من مات و لم يعرف امام زمانه مات ميتة جاهلية ، چنين فرمود«4»- صلوات اللّه عليه«5»- كه: هر كس كه بميرد و امام زمانه را نشناسد مردن او مردن جاهليان«6» باشد كه نه در اسلام بودند. در اينكه خبر دو دليل است بر دو اصل از اصول«7» ما: يكي آن كه، زمانه از امام خالي نباشد، براي آن كه تا امام نباشد شناختنش واجب نباشد. و ديگر، دليل است بر آن كه«8» معرفت امام از اصول

دين است، كه اگر نه چنين بودي نگفتي [عليه السلام]

«9» كه: هر كه نشناسد او را مردن او مردن كافران بود. [قوله]

«10»: يُصَوِّرُكُم فِي الأَرحام ِ كَيف َ يَشاءُ، در رحم صورت نگارد چنان كه خواهد، يكي را سياه و يكي را سفيد«11»، و يكي زشت و يكي نيكو، و يكي دراز و يكي كوتاه، يكي نر«12» يكي ماده«13»، يكي سعيد«14» يكي شقي، يكي كريم و يكي لئيم، يكي خوشخو«15» و يكي بدخو، چنان كه خواهد و مصلحت داند، فَتَبارَك َ اللّه ُ أَحسَن ُ الخالِقِين َ«16» لِلّه ِ مُلك ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ يَخلُق ُ ما يَشاءُ يَهَب ُ لِمَن يَشاءُ إِناثاً وَ يَهَب ُ لِمَن يَشاءُ الذُّكُورَ أَو يُزَوِّجُهُم ذُكراناً وَ إِناثاً«17». لا إِله َ إِلّا هُوَ، جز آن«18» خداي خدايي نيست كه قادر بود بر اينكه و امثال اينكه تا

-----------------------------------

(1). اساس به صورت: «كجا» هم خوانده مي شود، مج، وز: ندارد. (2). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (3). اساس كه نو نويس است: اينان، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (4). آج مهتر عالميان. (5). مج، وز و علي آله. (6). اساس، آج، لب، فق، مب، مر: جاهلان، با توجّه به مج تصحيح شد. (7). اساس كه نو نويس است: احوال، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (8). وز، دب، بدان كه. (10- 9). اساس كه نو نويس است: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (11). مج، وز، دب، آج،: سپيد. [.....]

(12). مب و. (13). مب، مر و. (14). همه نسخه بدلها و. (15). لب: خوشخوي. 16؟ سوره مؤمنون (23) آيه 14. (17). سوره شوري (42) آيه 49

و 50. (18). مج، وز: او.

صفحه : 174 مستحق آن باشد از عبادتي«1» كه او هست، و اگر«2» چه نام خداي بر او اجرا كنند هر نام كه بي معني باشد و نه باستحقاق بود زور بود، و چون نام زور بود كار مزدور«3» بود، و چون كار مزدور«4» بود صاحبش مزوّر بود، پس بت مزوّر است و بت پرست مزوّر. اگر بت پرست مزوّر باشد، بت تراش چه باشد؟ براي آن كه بت پرست اينكه نام بر نهد، بت خداي نشود و مسيلمه محمّد نشود، و كاذب صادق نباشد، و باطل به تسميه حق نشود، و نشيب به هوا فراز نگردد و علي هذا فقس، و همه بر اينكه قياس مي كن اگر از اهل قياسي. العَزِيزُ الحَكِيم ُ، عزيز است به تسميه آنان كه نام او بر ديگران نهند يا بدون او معبودي ديگر پرستند، او را مذلّتي حاصل نشود، و حكيم است آنچه كند به حكمت و صواب كند. هُوَ الَّذِي أَنزَل َ عَلَيك َ الكِتاب َ، او آن خدايي است كه كتاب قرآن بر تو كه محمّدي فرو فرستاد، هر چه حق تعالي در قرآن قرآن را به آن خواند و«5» وصف كرد از انزال«6» و تنزيل و وحي و كلام و كتاب و آنچه مانند اينكه است همه دليل حدوث«7» است، هيچ مخيل قديم«8» نيست. آنگه وصف كرد اينكه كتاب«9» و آيات او را تفصيل داد و قسمت كرد بر دو نوع، [390- ر]

گفت: مِنه ُ آيات ٌ مُحكَمات ٌ هُن َّ أُم ُّ الكِتاب ِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهات ٌ، از اينكه كتاب«10» آياتي محكم هست، و محكم آن باشد كه مراد از ظاهرش مفهوم شود. و ام ّ الكتاب است،

يعني اصل كتاب است. و «ام ّ» در كلام عرب اصل باشد چنان كه مكّه را ام ّ القري گويند، [و]

«11» سر را ام ّ الدّماغ گويند، و لوح محفوظ را ام ّ الكتاب گفت، و«12» رايت را كه لشكر را مفزع با او بود آن را ام گويند، و مادر را كه مفزع

-----------------------------------

(1). مج، وز: عبادت. (2). اساس كه نو نويس است: لكن، با توجّه به مج تصحيح شد. (4- 3). كذا، در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعراني (2/ 441): مزوّر. (5). مج، وز: ندارد. (6). اساس كه نو نويس است: انزال، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (7). مج: حديث. (8). همه نسخه بدلها بجز وز: قدم. [.....]

(9). مر را. (10). اساس كه نو نويس است و، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد. (11). اساس كه نو نويس است: ندارد، از مج افزوده شد. (12). مج، وز، دب، لب، فق: او.

صفحه : 175 كودكان باشد و مرجع ايشان با او بود ام از اينكه جا گويند«1»، و اينكه فعل باشد به معني مفعول، و اصل كلمه از«2» أم ّ باشد و آن قصد بود، پس هر مقصودي مرجوع را ام ّ گويند، و براي آن ام ّ خوانند آن را كه رجوع متشابه با او باشد و حمل متشابه بر او كنند، و مفزع در حل ّ اشكال او باشد، و براي آن گفت كه: «ام ّ الكتاب»، و لم يقل: امّهات الكتاب بالجمع، براي آن كه اينكه آيات در اينكه حكم چون يك آيت است. و وجهي ديگر آن است كه: اشارت به حكم است و هو

الاحكام، محكمي آيت، حكمي است كه اصل كتاب است و رجوع در اينكه باب اعني في ردّ المتشابه اليه و حمله عليه با او باشد. و وجهي ديگر آن است كه: هر آيتي از او ام ّ است و اصل است، [كما قال اللّه تعالي]

«3» وَ جَعَلنَا ابن َ مَريَم َ وَ أُمَّه ُ آيَةً«4» ...، اي كل ّ واحد منهما ...، و كما قال اللّه تعالي: وَ الَّذِين َ يَرمُون َ المُحصَنات ِ ثُم َّ لَم يَأتُوا بِأَربَعَةِ شُهَداءَ فَاجلِدُوهُم ثَمانِين َ جَلدَةً«5» ...، اي فاجلدوا كل ّ واحد منهم ثمانين جلدة. وَ أُخَرُ مُتَشابِهات ٌ، «اخر» جمع اخري باشد و از باب لا ينصرف است، و سببهاي منع صرف او صفت است و عدل او كه«6» معدول است از اواخر«7». و كسائي گفت: براي آن كه او جمعي است كه بر وزن او واحد نيست، پس او در جمع است سببي مكرر باشد. و بعضي ديگر نحويان گفتند: اينكه جمع را حمل بر واحدش كردند كه واحد او اخري است و آن منصرف نيست. مُتَشابِهات ٌ، و متشابه آن باشد كه مراد در او متشبه«8» باشد مراد از ظاهرش ندانند، و اقوال علما در اينكه حكم«9» و متشابه مختلف است. قتاده و ضحّاك و ربيع و سدّي گفتند: محكم ناسخ باشد كه بر او عمل بايد كردن، و متشابه منسوخ بود«10» كه به

-----------------------------------

(1). مب: دانند. (2). اساس، دب، آج، لب، فق، مب، مر: آن، با توجّه به مج تصحيح شد. (3). اساس كه نو نويس است: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). سوره مؤمنون (23) آيه 50. (5). سوره نور (24) آيه 4. (6). مج، وز، دب، آج،

لب، فق: و عدل كه او. (7). فق: آخر، دب: از او اواخر. (8). مج، وز، مب: مشتبه. (9). مج، وز: علما در محكم، دب، آج، لب، فق: در اينكه محكم. (10). همه نسخه بدلها بجز وز، مب، مر: باشد. [.....]

صفحه : 176

او ايمان بايد آوردن و به«1» او كار نبايد كردن، و اينكه روايت عطيّه است از عبد اللّه عبّاس. و روايت علي ّ ابي طلحه«2» از عبد اللّه عبّاس آن است كه: محكمات قرآن حلال و حرام و حدود و احكام و فرايض است كه آن را كار بايد بستن و ايمان بايد آوردن، و متشابه امثال و مواعظ و مقدّم و مؤخّر است كه در آن جا چيزي نبود كه كار بايد بستن. و ابو اسحاق روايت كرد از عبد اللّه عبّاس كه او گفت: مثال آيات متشابه چنان است كه در سورة الانعام گفت قوله: قُل تَعالَوا أَتل ُ ما حَرَّم َ رَبُّكُم عَلَيكُم«3»- تا به آخر سه آيت. متشابه آياتي است كه سوره بني اسرايل است من قوله: وَ قَضي رَبُّك َ أَلّا تَعبُدُوا إِلّا إِيّاه ُ وَ بِالوالِدَين ِ إِحساناً«4» ...، و چنان كه در سورة البقرة و سورة الاعراف، و آنچه مقربان آن را متشابه خوانند لاشتباه بعضها ببعض علي القاري حفظا، و آنچه اينكه شكل«5» ندارد محكم باشد. محمّد بن جعفر بن الزّبير گفت: محكم آن باشد كه محتمل نباشد الّا يك وجه را، و متشابه آن بود كه محتمل آن«6» بود وجوه را. بعضي ديگر گفتند: محكم آن باشد كه علما تأويل آن دانند، و متشابه آن بود كه تأويل [آن]

«7» جز خداي تعالي نداند، كالخبر عن قيام الساعة، چنان

كه خبر قيامت، و باران كه كي بارد، و بچّه كه در شكم مادر چه باشد، و آن كه فردا چه شود«8»، و هر كس چند بماند، و كي ميرد«9»، و كجا ميرد«10»، و آنچه اخبار غيب است. إبن كيسان گفت: محكم آن باشد كه در او انديشه بسيار نبايد كردن تا معني مفهوم شود، و متشابه آن بود كه معني او الّا به نظر و انديشه نتوان دانستن، و اينكه

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: بر. (2). مج، وز: علي بن ابي طلحه، آج، لب: علي بن طلحه. (3). سوره انعام (6) آيه 151. (4). سوره بني اسرائيل (17) آيه 23. (5). كذا در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعراني (2/ 443): مشكل. (6). همه نسخه بدلها: ندارد. (7). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: ندارد، از مج افزوده شد. (8). همه نسخه بدلها: چه باشد. (10- 9). وز: مي رود.

صفحه : 177

نزديك است به آن كه ما گفتيم. و بعضي دگر گفتند: محكم آن بود كه در او خلاف نباشد، و متشابه آن بود«1» كه خلاف كنند در او علما، و هر يكي قولي گويند به خلاف آن ديگر. ابو عثمان گفت: محكم فاتحة الكتاب است كه نماز روا نباشد الّا به او. و محمّد بن الفضل گفت: محكم سورة الاخلاص است كه در او جز توحيد نيست، و متشابه قدر است. بدان كه قرآن همه محكم است از يك وجه، و هم«2» متشابه است از يك وجه. و از يك وجه بهري محكم است و بهري متشابه. امّا آن كه جمله محكم است، قوله: الر«3» لا يَأتِيه ِ الباطِل ُ

مِن بَين ِ يَدَيه ِ وَ لا مِن خَلفِه ِ«6»، و آن كه جمله متشابه است چنان كه گفت قوله: كِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِي َ«7»، و معني آن كه: يشبه بعضه بعضا في الاحكام و الاعجاز و انتفاء و التّناقض عنه، بهري با بهري ماند در احكام و اعجاز و نفي نقض از او. و بهري محكم است و بهري متشابه بر اينكه معاني كه گفته شد، و اينكه است جواب آن كس كه گويد: در قرآن آيات متناقض است، نبيني كه در يك آيت گفت: قرآن جمله محكم است، و در يك آيت گفت: جمله متشابه است، و در يك آيت [گفت]

«8»: بهري محكم است و بهري متشابه. و روايت ديگر از عبد اللّه عبّاس آن است كه: متشابه قرآن حروف التّهجي است كه در اوايل سورت است، و آن آن«9» بود كه جماعتي از جهودان«10» بنزديك رسول- صلي اللّه عليه و آله- آمدند چون حيي ّ اخطب [390- پ]

و كعب اشرف و مانند

-----------------------------------

(1). مر: باشد. (2). مج، وز: همه. (3). مج، وز: ندارد، اساس و ديگر نسخه بدلها: الم، با توجّه به ضبط قرآن مجيد تصحيح شد. (4). سوره هود (11) آيه 1. (5). مر: باطل. [.....]

(6). سوره فصّلت (41) آيه 42. (7). سوره زمر (39) آيه 23. (8). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). مر: اينكه. (10). مر: يهودان.

صفحه : 178

ايشان، و گفتند: اي محمّد؟«1» شنيديم كه از جمله«2» آنچه فرو [د]

«3» آمد بر تو «الم» است. به خداي بر تو كه چنين است و اينكه منزل است

بر تو، گفت: چنين است، گفت«4»: اگر اينكه درست است، چنان مي نمايد كه ملك امّت تو هفتاد و يك سال باشد، و اينكه از حساب جمّل گفت كه «الف» يكي باشد، و «لام» سي و «ميم» چهل، جمله هفتاد و يك باشد. آنگه گفت: يا محمّد؟ از اينكه جنس دگر هست! گفت: بلي«5»، «المص»، گفت: اينكه بيشتر است از آن، اينكه سد و شست«6» و يك سال است، و لكن دگر هست! گفت: آري، «الر». گفت: اينكه بيشتر است، اينكه دويست و سي و يك سال است. دگر هست! گفت: آري، «المر» گفت: اينكه بيشتر است، اينكه دويست و هفتاد و يك«7» است، بر ما مشتبه شد، ندانيم تا بر كدام گيريم! بر كمتر يا بر بيشتر! و ما به اينكه ايمان نياريم، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد«8»: هُوَ الَّذِي أَنزَل َ عَلَيك َ الكِتاب َ مِنه ُ آيات ٌ مُحكَمات ٌ هُن َّ أُم ُّ الكِتاب ِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهات ٌ. فَأَمَّا الَّذِين َ فِي قُلُوبِهِم زَيغ ٌ، اي ميل عن الحق ّ، يقال: زاغ يزيغ اذا مال، امّا آنان كه در دل ايشان زيغي باشد، يعني ميلي و كژي از حق، و قيل شك ّ، گفته اند مراد شك ّ است. فَيَتَّبِعُون َ ما تَشابَه َ مِنه ُ، به دنبال آن«9» شوند كه متشابه است، چرا «ابتغاء الفتنة«10»»، براي طلب فتنه و طلب تأويلش. خلاف كردند در آن كه مراد به اينكه آيت كيست! ربيع گفت: وفد نجرانند كه ايشان با رسول- عليه السلام- در عيسي خصومت كردند و گفتند: نه تو مي گويي«11» عيسي كلمه خدا بود و روح او! گفت: بلي. گفتند: ما را اينكه بس است، خداي تعالي اينكه آيت فرستاد.

-----------------------------------

(1). مج، وز، دب، آج، لب، فق ما.

(2). مب قرآن. (3). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: گفتند، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (5). وز، دب: آري. (6). همه نسخه بدلها: صد و شصت. (7). همه نسخه بدلها بجز مج، وز سال. (8). مب، مر قوله. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: او. [.....]

(10). اساس گفتند، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (11). مر كه.

صفحه : 179

كلبي گفت: مراد جهودانند كه خواستند كه از حروف تهجّي استخراج مدّت ملك امّت محمّد كنند به طريق حساب جمّل. إبن جريج گفت: مراد منافقانند. حسن بصري گفت: خارجيانند. قتاده چون اينكه آيت بخواندي و اينكه جا«1» رسيدي، گفتي«2» حروريانند [و صابيان]

«3». بعضي دگر گفتند: جمله مبتدعانند. عايشه گفت: رسول- صلي اللّه عليه و آله- اينكه«4» جمله بخواند و گفت: چون آنان را بيني از اينكه امّت كه طلب تأويل متشابه كنند و به متشابهات قرآن تعلّق و تمسك كنند و بر آن جدل كنند، ايشان آنانند كه خداي تعالي ايشان را خواست«5»، از ايشان احتراز كني و با ايشان منشيني. ابتِغاءَ الفِتنَةِ، اي طلب الشرك، اينكه«6» براي طلب فتنه كنند، و «فتنه» اينكه جا شرك است علي قول الرّبيع و السدّي و إبن الزّبير و مجاهد، بيانه قوله: و الفتنة اشدّ من القتل«7». و بعضي دگر از مفسران گفتند: مراد لبس و اضلال است و تخليط. و اصل كلمه امتحان و اختبار باشد در لغت، يقال: فتنته بكذا اي امتحنته به«8». وَ ابتِغاءَ تَأوِيلِه ِ، اي تفسيره [391-

ر]

و معناه و ما يؤول اليه المعني، تأويل آن باشد كه معني با او شود، و اصل او از اول باشد و أول رجوع باشد. و در عرف اهل علم تفسير فرقي هست ميان تفسير و تأويل، كه بيان«9» معني آيات محكم را تفسير گويند، و بيان معني آيات متشابه و دگر«10» وجوه و احتمالات او را تأويل گويند، و حق تعالي لفظ تأويل در باب متشابه اطلاق كرد. حق تعالي باز نمود كه: اينكه قوم«11» دست از محكم بدارند و به دنبال متشابه در افتند به علّت طلب تأويل، و غرض ايشان

-----------------------------------

(1). مب: بدين جا. (2). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: گفت، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (3). اساس: محو شده است، با توجّه به آج افزوده شد، مج، وز: سايبيان، دب، لب، فق، مر: سابيان. (4). همه نسخه بدلها آيه. (5). همه نسخه بدلها به اينكه آيت. (6). آج، لب، فق، مب، مر از. (7). سوره بقره (2) آيه 191. (8). آج، لب، امتحنه. (9). همه نسخه بدلها: تأويل كشف. (10). اساس: به صورت «ذكر» هم خوانده مي شود. (11). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: ايشان، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 180

[فتنه]

«1» باشد. و گفته اند: طلب عاقبت و ما يؤول اليه امره از«2» حديث حساب جمّل و مدّت ملك امّت رسول از آن استخراج كردن«3»- چنان كه برفت- بيانش: ذلِك َ خَيرٌ وَ أَحسَن ُ تَأوِيلًا، اي عاقبة، و نصب هر دو اعني «ابتغاء»«4» بر مفعول له است. آنگه حق تعالي گفت: تأويل آن

من دانم، وَ ما يَعلَم ُ تَأوِيلَه ُ إِلَّا اللّه ُ، تأويل آن جز خداي نداند، و آنان كه در علم ثابت قدم باشند و پاي بر جاي باشند. من دانم و آن كسي كه از من داند، راسخان علم [علم]

«5» از او گرفته باشند، در علم ثابت قدم باشند، در علم قدمي و قدمي دارند، در آن دست و پاي دارند، از دست بسطت و از پاي ثبات، آنچه گويند از بصيرت گويند. مفسران در نظم آيت و حكم او«6» خلاف كردند: عروة بن الزّبير گفت و عايشه و طاووس عن إبن عبّاس كه: «واو» في قوله: وَ الرّاسِخُون َ فِي العِلم ِ، «واو» استيناف است و وقف كردند عند قوله: إِلَّا اللّه ُ، و گفتند: كلام تمام شد اينكه جا، و معني آيت آن است كه تأويل آيات«7» متشابه كس نداند مگر خداي- عزّ و جل ّ. فامّا راسخان علم گويند: آمَنّا بِه ِ، چنان كه «و الرّاسخون» مبتدا باشد، و «يقولون» خبر او بود. آنگه تفسير متشابه بر علم ساعت و فناي دنيا و خروج دجّال و خروج يأجوج و مأجوج است«8» و خروج مهدي و علم روح و علوم«9» غيب دادند«10»، گفتند: اينكه چيزها آن است كه كس نداند مگر خداي، و چون راسخان علم از اينكه قاصرند، به زبان عجز و قصور مي گويند: آمَنّا بِه ِ، ما ايمان آورديم به اينكه جمله از محكم و متشابه، همه از نزديك خداست هم محكم و هم متشابه. و گفتند: ممتنع نباشد كه چيزهايي بود كه خداي تعالي به علم آن مستأثر بود و

-----------------------------------

(1). در اساس كلمه محو شده است، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

[.....]

(2). دب، آج، لب، فق: و آن. (3). آج، لب، فق، مب، مر: كردند. (4). اساس و تأويلا، با توجّه به وز، مج زايد مي نمايد. (5). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). همه نسخه بدلها: آن. (7). اساس: آيت، با توجّه به مج تصحيح شد، آج، لب، دب، فق، مر و. (8). همه نسخه بدلها: ندارد. (9). مج: علم. (10). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: دانند، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 181

ما را تكليف نكرده باشد دانستن آن، چه مصلحت در اجمال و اهمال آن باشد، چون روح و وقت قيام الساعة، و آنچه ياد كرد في قوله: إِن َّ اللّه َ عِندَه ُ عِلم ُ السّاعَةِ وَ يُنَزِّل ُ الغَيث َ«1»- الاية. و اگر تفسير متشابه«2» اينكه كنند، اينكه قول قريب باشد، و اينكه قول اختيار كسائي و فرّاء و مفضّل بن سلمه و محمّد بن جرير است. و گفتند: دليل اينكه قول قراءت عبد اللّه مسعود است: ان تأويله الّا عند اللّه و الرّاسخون في العلم [391- پ]

يقولون آمنا به. و در قراءت ابي ّ و عبد اللّه عبّاس چنين است كه: و يقول الرّاسخون في العلم آمنّا به. و قولي دگر در نظم آيت آن است كه مجاهد گفت و ربيع و محمّد بن جعفر الزّبير«3» و قتيبي كه«4»: «واو» في قوله: «و الرّاسخون» «واو» عطف است، و معني آيت آن است كه خداي تعالي گفت: تأويل متشابه كس نداند مگر من كه خداام«5» و راسخان ثابت قدمان در علم. و قوله: يَقُولُون َ، در محل ّ حال باشد از ايشان،

و معني آن بود كه: ايشان دانند و با آن كه دانند مي گويند: آمَنّا بِه ِ، تا مدح باشد ايشان را به دو وجه: يكي تحصيل علم به متشابه، يكي انقياد و استسلام، و مثال آيت در«6» آن كه «يقولون» حال افتاد في موضع قائلين قوله تعالي: لِلفُقَراءِ المُهاجِرِين َ الَّذِين َ أُخرِجُوا مِن دِيارِهِم وَ أَموالِهِم«7» ...، چيست آن كه ايشان راست، آن كه«8» پيش از اينكه آيت گفت: ما أَفاءَ اللّه ُ عَلي رَسُولِه ِ مِن أَهل ِ القُري فَلِلّه ِ وَ لِلرَّسُول ِ وَ لِذِي القُربي وَ اليَتامي وَ المَساكِين ِ وَ ابن ِ السَّبِيل ِ«9» ...، آنگه گفت: لِلفُقَراءِ. الاية، آنگه گفت: وَ الَّذِين َ تَبَوَّؤُا الدّارَ وَ الإِيمان َ«10» ...، يعني و للّذين تبوّءوا الدّار و الايمان، آنگاه گفت: وَ الَّذِين َ جاؤُ«11» يَقُولُون َ رَبَّنَا اغفِر لَنا«5» ...، مي گويند: بار خدايا بيامرز ما را، اي قائلين. همچنين در«6» آيت ما راسخون«7» علم با آن كه تأويل متشابه دانند، مي گويند: آمَنّا بِه ِ، و اينكه مثالي روشن است، و مثال او از شعر عرب قول يزيد بن مفرّغ في عبد له يسمّي بردا قد باعه ثم ّ ندم علي بيعه، فقال: و شريت بردا ليتني من بعد برد كنت هامه من هامة تدعوا صدي بين المشقّر فاليمامه الرّيح تبكي شجوها و البرق يلمع في الغمامه. «واو» في قوله: «و البرق»، «واو» عطف است، و «يلمع»، در جاي حال است، و معني آن است كه: و البرق ايضا يبكيه لا معا في الغمامة، و اگر نه چنين گويند معني تباه شود، [براي آن كه اگر«8» و البرق به ابتدا كنند و يلمع خبر او كنند، معني ندارد، چه برق از ابر هميشه لمعان زند. آنگاه اينكه حديث اجنبي

شود از آنچه مراد شاعر است در غرض او و معني، فاسد. پس اينكه قول بهتر است]

«9» و به ظاهر لا يقتر است. دگر آن كه خداي- جل ّ جلاله- اينكه كتاب به لغت عرب فرستاد، بِلِسان ٍ عَرَبِي ٍّ مُبِين ٍ«10»، در او الغاز و تعميه نيست«11»، و گفت:

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز مج، وز: يعني. (2). دب: مهاجرين. (3). همه نسخه بدلها: بر اجماع بلا خلاف. (4). مج، دب: مستحق ني اند، چاپ شعراني (2/ 446): مستحق خمس نه اند. (5). سوره حشر (59) آيه 6. (6). مب اينكه. [.....]

(7). همه نسخه بدلها بجز مب: راسخان. (8). مج، وز: ندارد، با توجه به دب و ديگر نسخه بدلها آورده شد. (9). اساس: ندارد، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها آورده شد. (10). سوره شعر (26) آيه 195. (11). اساس: است، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 183

كِتاب ٌ أَنزَلناه ُ إِلَيك َ مُبارَك ٌ لِيَدَّبَّرُوا آياتِه ِ وَ لِيَتَذَكَّرَ أُولُوا الأَلباب ِ«1»، [392- ر]

و گفت: تِلك َ آيات ُ الكِتاب ِ المُبِين ِ«2»، و گفت: بِكِتاب ٍ«3» اتَّبِعُوا ما أُنزِل َ إِلَيكُم مِن رَبِّكُم«9»، و متابعت آنچه ندانند چگونه كنند. دگر آن كه: [چون]

«10» راسخان علم تأويل متشابه ندانند، و جز راسخان نيز ندانند، چه فرق باشد ميان راسخ و ناراسخ! و چه فايده«11» بود وصف ايشان در اينكه جايگاه به رسوخ و ثبوت قدم در علم! چه آنان كه جاهل باشند و در علم هيچ پايه ندارند، در اينكه معني با ايشان راست اند. پس آيت از معني بشود«12». دگر آن كه: از عهد رسول- عليه السلام- الي يومنا هذا نديديم كه مفسران در آيتي از آيات قرآن

در تفسير و تأويل و كلام در وجوه علوم و انواع آن رها كردند و گفتند: نه علم ماست، و تفسير اينكه آيت جز خداي نداند، تا حروف مقطّع را در او اق [وال]

«13» بسيار گفتند. و عبد اللّه عبّاس چون اينكه آيت خواندي، گفتي: انا من الرّاسخين في العلم الّذين يعلمون تأويل المتشابه، گفت: من از [آن]

«14» راسخان علمم كه تاويل متشابه [دانند. و مجاهد گفت: من از جمله آنانم كه تأويل متشابه]

«15» دانم.

-----------------------------------

(1). سوره ص (38) آيه 29. (2). سوره يوسف (12) آيه 1. (3). كذا: در اساس و همه نسخه بدلها: ضبط قرآن مجيد: بكتاب. (4). سوره اعراف (7) آيه 52. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر را. (6). دب، لب، فق، مب: بداند. (7). مب مي گويد. (8). همه نسخه بدلها: اقوال. (9). سوره اعراف (7) آيه 3. [.....]

(10). اساس: كلمه زير وصالي رفته است، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (11). مب: فاييده. (12). همه نسخه بدلها: آن معني نشود. (15- 14- 13). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 184 و بر آن«1» وجه كه گفتم، لفظ متشابه [محمول]

«2» بود علي احد الاقوال المشروحة، از آن قولها كه گفتيم، و بر وجه اوّل الّا آن يك قول نباشد كه حمل بر علم غيب كنند، و لفظ متشابه در عرف به اينكه لايق است كه ما گفتيم از مفسران نه به علم غيب. و وجهي ديگر آن كه: در آيت، مرتضي علم الهدي- قدّس اللّه روحه- گفت: بر آن طريقه كه «واو» استيناف باشد نه بر

آن وجه كه ايشان گفتند، و آن آن است كه آيات متشابه بيشتر آن بود كه محتمل بود وجوه بسيار را، چون: هدي و ضلال و مانند آن، بر مأوّل آن باشد كه هر وجه كه محتمل بود در لغت و مطابق بود ادلّه عقل را و آيات محكم را، بگويد و قطع نكند علي مراد اللّه. پس قديم- جل ّ جلاله- گفت: تأويل آيت يعني آن وجه معيّن«3» كه مراد من است كه من بيان نكرده ام كسي«4» را براي صلاحي را«5» آن كس نداند مگر من، و اينكه وجهي نكوست در تفسير اينكه آيت- و اللّه اعلم بمراده. قوله: وَ الرّاسِخُون َ فِي العِلم ِ، «رسوخ» ثبوت باشد، و رسخ اذا ثبت، و كذلك رصخ كالصّراط و السراط، و المسلوخ و المصلوخ، قال الشّاعر: لقد رسخت في القلب منّي مودّة لسلمي ابت اياتها«6» أن تغيّرا [293- پ]

مفسران خلاف كردند در آن كه اينكه راسخان كه بودند! بعضي گفتند: مؤمنان اهل كتابند، چون عبد اللّه سلام و جز او از امثال او. و در تفسير اهل البيت هست كه: مراد به راسخان علم اهل البيت رسولند- عليه و عليهم السلام- از آنان كه علم ايشان از علم رسول باشد، و علم رسول از تلقين جبريل، و علم جبريل از لوح محفوظ، و كتابت لوح محفوظ از قبل رب ّ العزّه. عجب از آنان كه روا دارند كه تأويل متشابه جهودان دانند، و روا بود كه ايشان در اينكه باب معطوف باشند بر نام خداي، و اهل البيت رسول نشايد كه دانند و اينكه پايه دارند؟ و هل هذا الّا محض العناد. انس مالك روايت كند و ابو الدّرداء

و ابو امامه كه: از رسول- عليه السلام-

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: بر اينكه. (2). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). آج، لب، فق، مب، مر: معتبر. (4). همه نسخه بدلها: كس. (5). همه نسخه بدلها: ندارد. (6). آج: ازمانها.

صفحه : 185 پرسيدند كه راسخان علم كه باشند! گفت: من بر يمينه و صدق لسانه و استقام قلبه و عف بطنه و فرجه فذلك الراسخ في العلم ، گفت: آن باشد كه سوگندش راست بود، و زبانش صادق بود، و دلش مستقيم بود، و بطن و فرجش عفيف، و اينكه صفت معصومان است. و انس مالك گفت: راسخ علم آن بود كه [داند و به آنچه داند كار بندد و متابع علم باشد. و بعضي علما گفتند كه: راسخ علم آن بود كه]

«1» در او چهار خصلت بود: تقوا و پرهيزگاري در آنچه ميان او و خداي باشد، و تواضع از ميان او و خلقان، و زهد ميان او و دنيا، و جهاد از ميان او و ميان نفس خود، و اينكه هم از سيرت معصومان است. لا جرم چون در علم ثابت قدم بود، كس وصف علم و عالم«2» چنان كه او كرد نكرد. كميل زياد«3» گويد: يك روز امير المؤمنين علي- عليه السلام- دست مرا«4» گرفت و با خود مي برد تا مرا«5» از كوفه بيرون برد. چون به صحرا شديم آهي سرد بر آورد از دلي گرم و«6» گفت: يا كميل ان ّ هذه القلوب اوعية فخيرها اوعاها، اينكه دلها وعاءهاست، آن به بود كه«7» [نگاهدارنده تر]

«8» بود، فاحفظ عنّي ما اقول لك، نگاه دار آنچه

تو را مي گويم: 9»10»11»12» النّاس ثلاثة فعالم« ربّاني و متعلّم علي طريق« نجاة و همج رعاع اتباع كل ّ ناعق يميلون مع كل ّ ريح لم يستضيئوا بنور العلم و لم يلجؤوا الي ركن وثيق. يا كميل؟ العلم يحرسك و انت تحرس المال، و المال تنقصه« الانفاق و العلم يزكوا علي الانفاق، محبّة العالم« دين يدان به و به تكملة الطّاعة في حياته

-----------------------------------

(8- 1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). همه نسخه بدلها: علما. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: كميل بن زياد. (4). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر: من. [.....]

(5). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر: گرفت و مرا. (6). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: آهي كشيد از سر اندوه پس، با توجّه به وز و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (7). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: اينكه دلها ظرفهاست و بهترين آنها، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (9). همه نسخه بدلها: عالم. (10). كذا در اساس و همه نسخه بدلها. نهج البلاغه تصحيح دكتر صبحي سالم افست قم. ص 496

«سبيل». (11). مج، وز، دب، آج: ينقصه. (12). آج، لب: العلم.

صفحه : 186

الله و جميل الاحدوثة بعد موته، و العلم حاكم و المال محكوم عليه.} 1»2» يا كميل؟ مات خزان الاموال و هم احياء و العلماء باقون ما بقي الدّهر: اعيانهم مفقودة، و امثالهم في القلوب موجودة. ها« ها؟ ان ّ ها هنا لعلما جما- و اشار بيده [الي]

« صدره- لو اصبت له حملة؟ بلي اصبت لقنا غير مأمون- في

كلام طويل الي ان قال: 3»4» اللّهم بلي: لا تخلوا الارض من حجّة لك علي خلقك امّا ظاهرا [393- ر]

مغلوبا او خائفا مغمورا كيلا« تبطل حججك و بيّناتك و اينكه اولئك. اولئك الأقلون عددا الأعظمون قدرا بهم يحفظ اللّه حججه حتّي يودعوها قلوب اشباههم. هجم بهم العلم علي حقايق الايمان فاستلانوا« روح اليقين فانسوا بما استوحش منه الجاهلون و استلانوا ما استوعره المترفون. صحبوا الدّنيا بابدان ارواحها معلقة بالمحل ّ الاعلي، اولئك خلفاء اللّه في ارضه و حججه علي عباده. گفت«5»: مردمان سه نوعند: عالم است و متعلّم، عالمي ربّاني و متعلّمي بر طريق نجات. و از اينكه هر دو در گذشته همج و رعاعند كه بر سر آب آيد كه چون خسك«6» خشك شود طعمه آتش را شايد، به دنبال هر آوازي بروند و با هر بادي كه بجهد ميل كنند، به نور علم روشنايي نجسته باشند، و در علم، التجابه ركني استوار نكرده باشند. اي كميل؟ علم پاسبان تو بود و تو پاسبان مال باشي. و مال از نفقت«7» بكاهد و علم از نفقت«8» بيفزايد. دوست داري عالم«9» دين است كه به آن خداي را پرستند، و كمال طاعت به آن بود در حيات، و ذكر و ثناي نكو به آن بود پس وفات. علم حاكم است و مال محكوم.

-----------------------------------

(1). مج، وز، دب: هاوها. (2). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). نسخه اساس در بالاي كلمه آورده است: لئلا. (4). كذا: در اساس و همه نسخه بدلها، نهج البلاغ: و باشروا. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: گفتند. (6). همه نسخه بدلها: ندارد.

(8- 7). نفقت/ نفقه. [.....]

(9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: علم.

صفحه : 187

يا كميل؟ خازنان مال در آن حال كه زنده باشند مرده اند، و عالمان آنگه كه مرده باشند زنده [اند]

«1» تا جهان بماند ايشان بمانند اشخاص ايشان مفقود باشد«2»، و مثال«3» ايشان در د [لها]

«4» موجود. آنگه گفت: هاي هاي؟ اينكه جا علمي«5» بسيار هست اگر كسي را يابم كه بر گيرد و [تحمّل]

«6» كند- و اشارت كرد به دستها«7» به سينه خود در حديثي دراز كه در وصف اهل روزگار و عالمان وقت خود بكرد- تا در آخر كلام گفت: بار خدايا؟ زمين خالي نباشد از حجّتي از آن تو بر خلق، امّا ظاهر«8» مغلوب يا خايف«9» مغمور«10»: ظاهر مغلوب چون او كه اوّل ائمة«11» است، و خائف مغمور چون فرزندش كه آخر ائمّه است براي آن كه تا حجّتهاي تو باطل نشود، كجااند ايشان! ايشان به عدد اندكند و به [قدر و]

«12» منزلت بزرگند. خداي تعالي به ايشان حجّتهاي«13» خود نگاه دارد تا در دل اشباه خود نهند، علم، ايشان را بر حقايق ايمان واقف كرده باشد، ايشان را راحت«14» يقين خوش آمده باشد، مستأنس باشند به آنچه جاهلان از آن مستوحش باشند، و آنچه مترفان منعمان«15» را درشت آيد ايشان را نرم بود، صحبت ايشان با دنيا به«16» تنهايي بود كه جانها از تن معلّق بود به محل ّ اعلي، ايشان خلفاي خدا باشند در زمين و حجج او بر بندگانش. آنگه گفت: آه شوقا الي رؤيتهم ، اي يا سه به ديدار ايشان؟ آن كس كه [اينكه]

«17» داند بر تو راسخ نباشد، و آن كه اينكه

نداند شنيدن و فهم كردن بر تو هم راسخ

-----------------------------------

(6- 4- 1). در اساس كلمه زير وصّالي رفته است، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). دب: باشند. (3). مب، مر: امثال. (5). در اساس كه كلمه نو نويس است: علم، با توجّه به مج تصحيح شد. (7). اساس كه نو نويس است: به دست خود، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (8). دب، آج، لب، فق، مب: ظاهري. (9). دب، آج، لب، مر: خايفي. (10). اساس كه كلمه نو نويس است: مستور، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (11). اساس كه كلمه نو نويس است و آج، لب، فق، مب، مر: امّت، با توجّه به مج تصحيح شد. (12). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (13). اساس كه نو نويس است: حجت و بيّنات، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (14). دب، آج، لب، فق، مب، مر: راحتي. (15). مب: منعم. [.....]

(16). همه نسخه بدلها: ندارد. (17). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 188

باشد و هم ناسخ. راسخ علم، آن باشد كه به تأويل [393- پ]

متشابه عالم بود نه آن كه محكم بر او مشتبه بود«1»، آن كه بر تأويل شمشير زند با آن راست بود كه محكم تيغ در گلو«2» بايد كردن، منكم من يقاتل علي تأويل القرآن كما قاتلت علي تنزيله ، گفت: از شما مردي باشد كه بر تأويل قرآن همچنان كار زار«3» كند كه من بر

تنزيلش كردم. هر كسي گفت: من هستم يا رسول اللّه گفت: نه و لكن«4» خاصف النّعل آن است كه نعل پاي من مي پيرايد، اگر او نعل پاي من پيرايد من تاج سر او پيرايم. نگاه كردند امير المؤمنين از حجره به در مي آمد«5»، نعل رسول به دست گرفته كه نيك بكرده بود، فكان علي ّ للنّعل خاصفا، و كان النّبي ّ لمدحه واصفا، و كان في الحرب ريحا عاصفا و لأعداء اللّه قاصما قاصفا. يَقُولُون َ آمَنّا بِه ِ، مي گويند: بار خدايا؟ ما به متشابه ايمان داريم. كُل ٌّ مِن عِندِ رَبِّنا همه از نزديك خداست محكم و متشابه، و ناسخ و منسوخ، و مجمل و مفصّل. وَ ما يَذَّكَّرُ إِلّا أُولُوا الأَلباب ِ، اينكه انديشه خداوندان عقل كنند. خواجه عقل ندارد و اگر دارد به كار ندارد، و «لب ّ» هر چيز خالص«6» و صافي آن باشد، و مغز چيزها«7» «لب ّ» گويند كه نفع در آن است. عقل را به آن تشبيه كردند و آن را لب ّ نام نهادند. رَبَّنا لا تُزِغ قُلُوبَنا، در كلام محذوفي هست، تقدير آن است: و يقولون اي الرّاسخون في العلم: ربّنا، بار خداي ما؟ بمگردان و بمچفسان«8» دلهاي ما، يعني آن الطافي كه دلهاي ما به آن مستقيم باشد و از حق مايل نشود از ما باز مگير. و «زيغ» اينكه ميل باشد، و ازاغت امالت، و معني آن است كه گفتيم. اگر گويند: اينكه چه دعا باشد! گوييم: خداي تعالي ما را تكليف كرد كه اينكه دعا كنيم، و اگر چه خداي تعالي [بي]

«9» دعاي ما اينكه بكند چنان كه فرمود ما را كه:

-----------------------------------

(1). اساس كه در اينكه كلمه نو نويس است:

باشد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (2). دب، مب: گلوي او، آج، لب، فق، مر: گلوي. (3). دب: كالزار. (4). همه نسخه بدلها: و لكنّه. (5). مج: به در آمد. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر است. (7). همه نسخه بدلها را. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بمخسبان. (9). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 189

قال َ«1» فَلَمّا زاغُوا أَزاغ َ اللّه ُ قُلُوبَهُم«5». و روا بود كه ازاغت خود عبارت بود از جزاي زيغ، اي جازاهم اللّه بزيغهم، كما قال تعالي: وَ مَكَرُوا وَ مَكَرَ اللّه ُ«6». بَعدَ إِذ هَدَيتَنا، پس از آن كه ما را به ايمان هدايت كردي از الطاف و توفيق و تسهيل سبيل و بيان و نصب ادلّت و ازاحت علّت و آنچه اسباب و مقدّمات است وَ هَب لَنا مِن لَدُنك َ رَحمَةً، و ما را از خزاين رحمت خود مدد فرست كه تو بخشنده و بخشاينده اي. گفتند: مراد به «رحمت» در آيات«7» توفيق و توقيف است. اي ثبتنا«8» علي الايمان و الهدي. ضحّاك گفت: مراد تجاوز و عفو و آمرزش است، و صادق- عليه السلام- گفت: لزوما لخدمتك، مراد لزوم خدمت درگاه اوست بر وجه سنّت بخلاف بدعت. ام ّ سلمه گويد: رسول- عليه السلام- در دعا بسيار گفتي: اللهم مقلب القلوب و الابصار ثبت قلبي علي دينك ، اي گرداننده دلها و چشمها، دل من بر دين خود بدار«9» گفتند: يا رسول اللّه دل بگردد! گفت: آري، 10» ما خلق اللّه من قلب آدمي الّا و هو بين اصبعين

من اصابع الرّحمن ان شاء ازاغه و ان شاء [اقامه]

«، گفت: دل هيچ

-----------------------------------

(1). اساس و همه نسخه بدلها: قل، با توجّه به ضبط قرآن مجيد تصحيح شد. (2). سوره انبيا (21) آيه 112. (3). دب، اگر دعا ندانند كردن، آج، لب، فق، مب، مر: اگر آن دعا ندانند كردن. [.....]

(4). مج، وز، سه ام، دب، آج، لب، فق، مب، مر: سيم. (5). سوره صف (61) آيه 5. (6). سوره آل عمران (3) آيه 54. (7). همه نسخه بدلها: آيه. (8). اساس: به صورت «تثبيتا» هم خوانده مي شود. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر بدان، مج، وز، ندارد. (10). اساس: كلمه زير وصّالي رفته است، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 190

آدمي نيست و الّا از ميان دو انگشت از انگشتهاي خداست، و اينكه كنايت باشد از [سهولت]

«1» تقليب آن بر او، چنان كه يكي از ما گويد: هذا الامر في يدي و في اصبعي و في خنصري، و اينكه كار به دست من است و در انگشت من است و در كمينه انگشتهاي«2» من است. چون خواهد كه مبالغه كند از قدرت خود بر آن و سهولت آن بر او. و دگر وجه ها گفته اند، اگر جاي حاجت باشد [گفته شود- ان شاء اللّه]

«3». آنگه گفت: 4» نسئل اللّه ان لا يزيغ قلوبنا بعد اذ هدانا« و ان يهب لنا من لدنه رحمة انّه هو الوهاب ، ما از خداي مي خواهيم تا دل ما ثابت دارد و بنگرداند پس از هدايت، و ما را رحمت دهد و آمرزش كه او بخشنده است، و تفسير آن است

كه بگفتيم. ام ّ سلمه گفت، من گفتم: يا رسول اللّه؟ مرا دعايي بياموزي«5» كه نافع باشد [مرا]

«6»! گفت: بلي، بگو: اللّهم رب ّ النّبي محمّد اغفر لي ذنبي و اذهب غيظ قلبي و اجرني من مضلّات الفتن ما احييتني. و گفته اند: قلب را براي آن نام قلب كردند«7» لسرعة تقلبه، براي آن كه زود گرده«8» باشد، و رسول- عليه السلام- گفت: 9»10» مثل القلب كمثل ريشة بارض فلاة في يوم عاصف تقلّبها« الرّيح ظهرا لبطن«، مثل دل آدمي چون پر مرغي است به زمين بيابان در روز باد سخت كه باد آن را از اينكه روي بر آن روي مي گرداند. ابو عبيده روايت كرد كه رسول- عليه السلام- گفت: دل فرزند آدم چون گنجشكي است در روز«11» هفت رنگ بگردد. [و رسول- عليه السلام- گفت: 12» لقلب إبن آدم اسرع تقلّبا« من القدر اذا استجمعت غليا ، گفت: دل فرزند آدم زودتر«13» گردد از ديگ در آن حال كه نيك به جوش در آيد]

«14».

-----------------------------------

(6- 3- 1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: انگشت، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (4). مج: هديتنا. (5). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: بياموزيد، مج، وز: نياموزي، با توجّه به دب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (13- 7). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است كه، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد. (8). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: زود گرد. (9). مج، وز: يقلّبها. [.....]

(10). مج، دب، آج،

لب، فق، مب، مر: ظهر البطن. (11). دب، آج، لب، فق، مب، مر: روزي. (12). دب: تقلبها، آج: تقليبا. (14). دب، آج، لب، فق، مر گرم.

صفحه : 191

ربنا انّك جامع النّاس، بار خدايا تو مردمان را جمع كني براي روزي كه در آن روز شك نيست، يعني روز قيامت كه خلقان اوّل و آخر مجموع باشند در آن روز، چنان كه [گفت]

«1»: ذلِك َ يَوم ٌ مَجمُوع ٌ لَه ُ النّاس ُ وَ ذلِك َ يَوم ٌ مَشهُودٌ«2»، و قال تعالي: فَكَيف َ إِذا جَمَعناهُم لِيَوم ٍ لا رَيب َ فِيه ِ«3» ...، و چنان كه گفت: اللّه ُ لا إِله َ إِلّا هُوَ لَيَجمَعَنَّكُم إِلي يَوم ِ القِيامَةِ لا رَيب َ فِيه ِ«4» ...، و براي آن گفت شك نيست در او- و اگر چه كافران در او شك كردند- كه بر حقيقت و بدرستي خواهد بودن، [394- پ]

و اينكه مبالغه باشد از صحّت وقوع و وجود كار. آنگه عدول كرد از خطاب به غياب، گفت: إِن َّ اللّه َ، و نگفت: انّك، عرب را عادت باشد كه از خطاب به غياب شوند، و اينكه نوعي از فصاحت باشد در كلام ايشان، قال كثير: اسيئي بنا او احسني لا ملومة لدينا و لا مقليّة ان تقلّت و نگفت: ان تقلّيت. و قال تعالي: هُوَ الَّذِي يُسَيِّرُكُم فِي البَرِّ وَ البَحرِ حَتّي إِذا كُنتُم فِي الفُلك ِ وَ جَرَين َ بِهِم«5» ...، و مانند اينكه در قرآن و كلام عرب بسيار است. إِن َّ اللّه َ لا يُخلِف ُ المِيعادَ، خداي تعالي خلف ميعاد نكند. و «ميعاد»، مفعال. باشد من الوعد، كالميقات من الوقت. و اصل اينكه بنا در آلت باشد، كالمفتاح و المغلاق [و المقلاد]

«6» و المقلات و ما اشبه ذلك. قوله تعالي:

از ايشان مالهايشان و نه فرزندانشان«9» از خدا چيزي«10» و ايشان«11» هيزم دوزخ باشند«12».

-----------------------------------

(6- 1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). سوره هود (11) آيه 103. (3). سوره آل عمران (3) آيه 25. (4). سوره نساء (4) آيه 87. (5). سوره يونس (10) آيه 22. (7). آج، لب، فق: بدرستي كه آنان. (8). آج، لب، فق، باز ندارد. (9). مج: اولادهاي ايشان، وز: فرزند ايشان، دب، آج، لب، فق: فرزندان ايشان. (10). آج، لب، فق را. (11). مج: و آن گروه، آج، لب، فق ايشانند. [.....]

(12). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: هيزم يعني آتش دوزخ اند، آج، لب، فق: ايشانند آتش انگيز آتش، با توجّه به مج و وز تصحيح شد.

صفحه : 192 چون خوي«1» قوم فرعون و آنان كه پيش از«2» ايشان بودند به دروغ داشتند آيات ما، بگرفت ايشان را خداي به گناهانشان، و خداي سخت عقوبت است. بگو آنان را كه كافر شدند غلبه كنند شما را و جمع كنند شما را با«3» دوزخ، و بد بستر«4» است آن«5». بد شما را دليل در«6» دو گروه كه به هم رسيدند، گروهي كالزار«7» مي كنند«8» در راه خداي، و ديگري كافرند مي ديدند ايشان را دو چندان«9» به ديدار چشم، و خداي قوّت دهد به ياريش آن را كه خواهد در اينكه«10» عبرتي هست خداوندان چشمها«11» را. [395- پ]

آراسته شد مردمان«12» را دوستي شهوتها از زنان و پسران و مالهاي بسيار تمام كرده از زر و سيم و اسپان بعلامت«13» و چهار پايان و كشت«14»، آن متاع زندگاني دنياست، و خداي

بنزديك اوست نيكوي«15» باز گشتن.

-----------------------------------

(1). مج، وز، دب: عادت، آج، لب، فق: عادت ايشان چون عادت. (2). مج، وز، دب: ندارد. (3). مج: در، دب: بر. (4). آج، لب، فق: گستردني. (5). مج بد شما را. (6). مج، وز: باشد شما را، آج: لب، فق: به حقيقت هست شما را اي جهودان معجزه در حقيقت رسالت محمّد در. (7). مج، وز، آج، لب، فق: كارزار. (8). مج، وز: مي كردند. (9). مج: دو چند اينان. (10). مج، وز: در آن. (11). آج، لب، فق: مر خداوندان بينايي دل. (12). مج، وز: بياراستند براي مردمان. (13). مج، وز: علامت بر كرده، آج، لب: نشان كرده، فق: نشان كرده شده. [.....]

(14). مج، وز: كشتزار، آج، لب، فق: كشاورزي. (15). آج، لب، فق: نيكويي.

صفحه : 193

بگو خبر دهم«1» شما را به بهتر از اينكه شما را آنان«2» را كه پرهيزگار باشند نزديك خدايشان بهشتهايي«3» كه مي رود از زير آن جويها، جاودان اندر«4» آن جا و زنان«5» پاكيزه«6» و خشنودي از خداي، و خداي بيناست به بندگان. آنان كه گويند، خداي ما؟ ما ايمان آورديم، بيامرز ما را گناهان ما و نگاه دار ما را از عذاب دوزخ. [396]

صبر كنندگان و راستيگران«7» و نماز كنان«8» و نفقه كنان«9» و آمرزش خواهان«10» به سحرگاهها«11». گواي«12» داد خداي كه نيست خداي مگر او و فرشتگان و خداوندان علم ايستاده به دادستان«13»، نيست خداي مگر او غالب«14» محكم كار. [396- پ]

دين«15» در نزد«16» خداي مسلماني است و خلاف نكردند آنان كه بدادند ايشان را كتاب مگر از پس آن كه آمد به ايشان دانش بستم«17» ميان

ايشان و هر كه كافر شود به آيتهاي

-----------------------------------

(1). آج، لب، فق: بگو اي بياگاهيم. (2). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: آن كساني را، با توجّه به مج تصحيح شد. (3). آج، لب، فق: بوستانهايي. (4). مج، وز: هميشه باشند. (5). مج، وز: زناني. (6). آج، لب، فق: پاك از عيبهاي زنان. (7). مج: راستگاران، وز: دب: راستگيران، آج، لب، فق: راست گويان در اقوال و افعال. (8). آج، لب: و مداومت نمايندگان بر وظايف طاعت و اخلاص. (9). دب، آج، لب، فق: كنندگان. (10). مج، وز، دب، آج، لب، فق: خواهندگان. (11). آج، لب: به وقتهاي پيش از صبح. (12). مج، وز: گواهي داد، آج، لب: گواهي مي دهد. [.....]

(13). مج، وز، دب: به راستان، آج، لب: به دلايل قاطعه. (14). مج و. (15). آج، لب: بدرستي كه دين. (16). مج، وز، دب: دين بنزديك. (17). اساس: ستم، با توجّه به مج تصحيح شد.

صفحه : 194 خداي، خداي زود شمار است. اگر خصومت كنند«1»، با تو، بگو بسپردم روي خود خداي را«2» و آنان كه پي من دارند، و بگو آنان را كه دادندشان كتاب و عرب ناخواننده را«3»، اسلام آورديد«4» اگر اسلام آورند«5» راه يافتند، و اگر بر گردند بر تو رسانيدن است، و خداي بيناست به بندگان. قوله: إِن َّ الَّذِين َ كَفَرُوا، آنان كه كافر شدند و جحود كردند وحدانيّت مرا، و از آن جحود دل خود را پوششي ساختند گمان بردند كه مال ايشان و فرزندان ايشان از ما«6» غنا كند و بگزيراند«7» كه مرا و رضاي مرا و اوامر من و مصالح خود به مال و

فرزند بفروختند، فردا«8» قيامت آن مال مار شود، و آن فرزند بند شود، و آن سيم بيم شود، و آن زر شر شود، و آن حسن حال و بال شود، و آن اقارب عقارب شوند، لا تَجزِي نَفس ٌ عَن نَفس ٍ شَيئاً«9»، اي لا يغني«10»، هيچ كس«11» از كسي غنايي و كفافي نكند، كسي از كسي دفع نكند و به جاي او نباشد. آنچه«12» تو به جاي اويي يا براي او، يا بر راي او، فردا براي تو نباشد و بر راي تو نباشد. آن را كه امروز به فداي ايشاني فردا خواهي«13» تا به فديت خود بدهي نستانند، يومئذ

-----------------------------------

(1). آج، لب، فق: بس اگر حجت گويند. (2). آج، لب، فق: بگو خالص گردانيدم عمل خود راي براي خدا. (3). مج: عرب ناخوانده را، دب، عرب ناخواهنده را، آج، لب: آنان كه نه اهل كتابند. (4). مج، وز: اسلام آوردي، آج: اي فرمان برداريد. (5). مج: آورديد، وز: آوردند. (6). همه نسخه بدلها: من (7). اساس، وز، دب، آج، لب: بگزيراند، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (8). همه نسخه بدلها: فرداي. (9). سوره بقره (2) آيه 123. [.....]

(10). همه نسخه بدلها: تغني. (11). آج، لب، فق، مب، مر: كس را. (12). مج، وز: آن كه: ديگر نسخه بدلها: آنگه. (13). دب، آج، لب، فق، مب، مر كه، چاپ شعراني (2/ 454): فردا كه خواهي.

صفحه : 195 يَوَدُّ المُجرِم ُ لَو يَفتَدِي مِن عَذاب ِ يَومِئِذٍ بِبَنِيه ِ، وَ صاحِبَتِه ِ وَ أَخِيه ِ، وَ فَصِيلَتِه ِ الَّتِي تُؤوِيه ِ، وَ مَن فِي الأَرض ِ جَمِيعاً ثُم َّ يُنجِيه ِ«1»، پس از اينكه آيت معلوم شد كه: خويشان

غنا نكنند، و مال نيز غنا نكند كه اگر مال و ملك دنيا كسي را باشد«2» و خواهد كه فديت كند [397- ر]

و خويشتن باز خرد، از او قبول نكنند و او را با او نفروشند. فَلَن يُقبَل َ مِن أَحَدِهِم مِل ءُ الأَرض ِ ذَهَباً وَ لَوِ افتَدي بِه ِ«3»، و شرم نداري كه امروز به چرب و خشك ترازو خداي را بيازاري، و فردا به همه زمين پر از زر تو را باز نفروشند«4». لَن تُغنِي َ عَنهُم أَموالُهُم، مالت فرياد نرسد، و فرزندانت دست نگيرند، اينكه هيچ از خداي غنا نكند. ابو عبد الرّحمن السلمي خواند: «لن يغني» به « يا » براي آن كه فعل مقدّم است، و حايلي هست ميان فعل و فاعل. و حسن بصري خواند: «لن تغني» به سكون « يا » چنان كه شاعر گفت: كأن ّ ايديهن ّ بالقاع القرق ايدي جوار يتعاطين الورق [و توانگري را براي آن غني خوانند كه غنا كند، يعني كفاف و دفع فقر. مِن َ اللّه ِ، اي من عذاب اللّه]

«5». ابو عبيده گفت معني آن است كه: «عند اللّه»، بنزديك خداي. وَ أُولئِك َ هُم وَقُودُ النّارِ، «وقود» [اسم]

«6» آن چيز باشد كه آتش به او بر افروزند، و «وقود» مصدر باشد، و مثله الوضوء للماء و الوضوء للفعل، و الطّهور و الطّهور، ايشان فردا«7» قيامت هيزم دوزخ باشند، قال اللّه تعالي: وَقُودُهَا النّاس ُ وَ الحِجارَةُ«8»، و قال تعالي: إِنَّكُم وَ ما تَعبُدُون َ مِن دُون ِ اللّه ِ حَصَب ُ جَهَنَّم َ«9». كَدَأب ِ آل ِ فِرعَون َ، چون عادت آل فرعون. و وجه تشبيه آن است كه: چنان كه

-----------------------------------

(1). سوره معارج (70) آيه 11، 12، 13، 14. (2). دب، آج، لب، فق،

مر از آن دنيا. (3). سوره آل عمران (3) آيه 91. (4). مج، وز، تو را به او نفروشند، آج، لب، فق، مب، مر: تو را با تو نفروشند. (6- 5). اساس: ندارد، با توجّه به مج و اتفاق نسخه بدلها افزوده شد. (7). آج، لب، فق، مب، مر: فرداي. (8). سوره بقره (2) آيه 24. (9). سوره انبيا (21) آيه 98.

صفحه : 196

آل فرعون [را]

«1» عند نزول عذاب و نعمت به ايشان مال و ملك ايشان از ايشان غنا نكرد، همچونين مال و فرزندان اينان از اينان غنا نكنند، و امّت سلف از كافران كه بودند چون عذاب به ايشان فرود آمد، هيچ دافع و مانع نبود ايشان را از خداي. امّا معني «داب»، عبد اللّه عبّاس و عكرمه و مجاهد و ضحّاك و ابو روق«2» و سدّي و إبن زيد گفتند: كفعل آل فرعون، چون فعل آل فرعون و صنيع«3» ايشان در باب كفر و تكذيب، يعني جهودان همچنان كافر شدند كه آل فرعون. ربيع و كسائي و ابو عبيده گفتند: كسنّة«4» آل فرعون، چون سنّت و طريقت آل فرعون. مقاتل گفت: كاشباه آل فرعون. اخفش گفت: كامر آل فرعون و شأنهم، چون كار آل فرعون. قطرب گفت: كحال آل فرعون. نضر بن شميل و مبرّد گفتند: كعادة آل فرعون. زجّاج گفت: كاجتهاد«5» آل فرعون، و اينكه اصل كلمت است يقال: دابت في الامر اداب دابا اذا ادمنت العمل و تعبت فيه و اداب السير اذا ادامه، و قال زهير: لأرتحلن بالفجر ثم ّ لأدابن الي اللّيل الّا ان يعرّجني طفل سيبويه گفت: «كاف» در محل ّ رفع است، و تقدير آن است:

دابهم مثل داب آل فرعون. وَ الَّذِين َ مِن قَبلِهِم، و آنان كه پيش ايشان بودند از كفّار امم ماضيه. كَذَّبُوا بِآياتِنا فَأَخَذَهُم ُ اللّه ُ بِذُنُوبِهِم، [397- پ]

تكذيب كردند به آيات ما و آن را دروغ داشتند و نگرويدند و تصديق نكردند، لا جرم خداي تعالي ايشان را به گناه خود بگرفت و مؤاخذت كرد، نظيره قوله«6»: فَكُلًّا أَخَذنا بِذَنبِه ِ«7»- الاية. وَ اللّه ُ شَدِيدُ العِقاب ِ، و خداي سخت عقاب است در وقت عقوبت، چنان كه

-----------------------------------

(1). اساس: زير وصّالي رفته، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: ابو ورق، با توجّه به مج تصحيح شد. [.....]

(3). آج، فق، مر: صنع، لب، مب: وضع. (4). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: كداب، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (5). مج، وز: كاحوال. (6). مر: قال اللّه تعالي. (7). سوره عنكبوت (29) آيه 40.

صفحه : 197

واسع رحمت است در وقت مغفرت. قُل لِلَّذِين َ كَفَرُوا سَتُغلَبُون َ وَ تُحشَرُون َ، بگو اي محمّد كافران را كه شما را غلبه كنند مغلوب شوي عاجلا. وَ تُحشَرُون َ إِلي جَهَنَّم َ، و به آجل به دوزخ شوي تا اينكه جا مقهور باشي و آن جا معذّب. خَسِرَ الدُّنيا وَ الآخِرَةَ«1» ...، نه دنيا داري و نه آخرت، دنيا كه معبود تو است از دست تو بستانند، و آخرت كه به او ايمان ندارند مدفوع شوند با آن به رغم خود. به بهشت بنگويند، لا جرم نبينند، به دوزخ ايمان ندارند لا جرم بچشند تا بدانند. حمزه و كسائي و خلف خوانند و يحيي

و اعمش به « يا » در هر جايگاه بر مغايبه«2». و باقي قرّاء به «تا» علي الخطاب. و هر دو رواست و جايز در عربيّت، براي آن كه چون مخاطب مواجه نبود و رسالت به او بر زبان كسي فرستند هر دو رواه بود، تقول العرب: قل لفلان انّك تعزّر و تؤدّب«3»، و قل له انّه يعزّر و يؤدّب. مفسران خلاف كردند در آن كه مراد به آيت كيست؟ مقاتل گفت: مشركان مكّه اند، و معني آن است كه: اي محمّد بگو كافران را كه شما را روز بدر غلبه كنند و به قيامت به دوزخ برند. چون اينكه آيت آمد، رسول- عليه السلام- روز بدر كافران«4» را گفت: ان الله تعالي غالبكم و حاشركم الي جهنم ، خداي تعالي خبر داد كه شما را غلبه خواهد كردن و حشر خواهد«5» كردن به دوزخ، و دليل اينكه قول قوله«6» تعالي: سَيُهزَم ُ الجَمع ُ وَ يُوَلُّون َ الدُّبُرَ، بَل ِ السّاعَةُ مَوعِدُهُم وَ السّاعَةُ أَدهي وَ أَمَرُّ«7». و بعضي ديگر گفتند: مراد به آيت جهودانند. كلبي گفت از ابو صالح از عبد اللّه عبّاس كه: چون رسول- عليه السلام- روز بدر مشركان را غلبه كرد جهودان گفتند: به خداي كه اينكه آن پيغامبر امّي است كه ما را در توريت وعده كردند، و ما نعت و صفت او در كتاب خود يافته ايم، و رايت او منصور

-----------------------------------

(1). سوره حج (22) آيه 11. (2). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: در هر دو كلمه علي المغايبه، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (3). آج، لب: يعزز و يؤدّب. (4). آج، فق، مب، مر

مكّه. ح 5- همه نسخه بدلها بجز مب، مر: ندارد. (6). اساس: قال اللّه، با توجّه به مج تصحيح شد. (7). سوره قمر (54) آيه 45 و 46.

صفحه : 198

است و مردود نيست، و خواستند تا به او ايمان آرند، باز گفتند: صبر كني تا ديگر وقعه بنگريم، اگر دست او را باشد ايمان آريم. چون روز احد بود و اصحاب رسول را نكبتي رسيد، شك ّ آوردند و گفتند: اينكه نه آن پيغامبر است كه ما گمان برديم، و ايمان نياوردند. و از ميان ايشان و رسول- عليه السلام- عهدي بود تا به مدّتي، پيش از اجل و وقت انقضاي مدّت، آن عهد تباه كردند. و كعب اشرف با شست«1» سوار از جهودان به مكّه آمدند بنزديك ابو سفيان و با او عهد بستند كه دست يكي دارند در حرب رسول- عليه السلام. آنگه با مدينه آمدند، خداي تعالي [398- ر]

در شأن ايشان اينكه آيت فرستاد. محمّد بن اسحاق گفت: چون رسول- عليه السلام- به بدر مشركان را بشكست و با مدينه آمد، جهودان را جمع كرد در بازار بني قينقاع و گفت: يا معشر اليهود احذروا من اللّه مثل ما نزل بقريش يوم بدر، از خداي بترسي كه به شما نكبتي فرود آيد چنان كه به قريش فرود آمد روز بدر، و اسلام آري پيش از آن كه عذاب خداي به شما رسد كه شما مي داني كه من پيغامبر خداام، و نام و نعت من در توريت خوانده اي، و خداي بر شما عهد گرفته است. جواب دادند و گفتند«2»: نباد«3» كه تو ما را از عداد و از حساب ايشان شماري،

قومي اغمار كه ايشان را علمي و عهدي نبود به كالزار«4»، ايشان را زبون گرفتي و برايشان فرصتي يافتي، گمان بري«5» كه ما چون ايشانيم، اگر با ما قتال كني بداني كه ما چه مردمانيم؟ خداي تعالي اينكه آيت فرستاد و گفت: بگو اي محمّد اينكه جهودان را كه با اينكه همه فضول مغلوب شوي، و همه را به دوزخ حشر كنند. و «حشر» جمع باشد، و قيامت را محشر خوانند يعني مجمع، و اينكه روايت عكرمه است و سعيد جبير از عبد اللّه عبّاس. و «جهنّم» از اسماء اعلام است دوزخ را، و اشتقاق او از جهنام است و آن چاهي بعيد القعر باشد.

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: شصت. (2). همه نسخه بدلها يا محمّد. [.....]

(3). دب: مبادا، آج، لب، فق، مب، مر: مباد. (4). همه نسخه بدلها بجز دب: كار زار. (5). بري/ بريد.

صفحه : 199

وَ بِئس َ المِهادُ، و بد بستر است آن يعني دوزخ. خداي تعالي در اينكه آيت خبر داد ايشان را به غيب، و مخبر مطابق خبر آمد تا معجزه او باشد و دليل صدق او كند و وعيد كرد ايشان را در آخر آيت. قَد كان َ لَكُم آيَةٌ، «تا» ي تأنيث در فعل نياورد و نگفت «كانت» با آن كه آيت«1» مؤنّث است براي دو وجه: يكي، ردّا الي المعني و هو البيان، اي قد كان لكم بيان، چنان كه شاعر گفت: برهرهة رخصة رودة كخرعوبة البانة المنفطر و «منفطره» نگفت، براي آن كه شاخ خواست، و فرّاء گفت: براي آن علامت تأنيث نياورد كه از ميان فعل و اسم فاصله اي است بقوله: «لكم»، چنان

كه شاعر گفت: ان ّ امرءا غرّه منكن ّ واحدة بعدي و بعدك في الدّنيا لمغرور و هر چه از اينكه معني آيد حكمش اينكه بود، گفت: شما را آيتي است و دلالتي بر صدق اينكه مقال كه گفتيم: ستغلبون و تحشرون، و آيت و«2» دلالت در چيست! فِي فِئَتَين ِ، در دو فرقه و دو جماعت. و اصل كلمه من فاء يفي ء اذا رجع باشد، و اينكه نام بر كالزاريان«3» اجرا كنند براي آن كه بعضي با بعضي شوند. يك فئه رسول بود و اصحابش- صلوات اللّه عليه و رضي عنهم، و يك فئة مشركان قريش بودند. التَقَتا، به يكديگر رسيدند و در برابر يكديگر بايستادند نزديك [398- پ]

. و «ملاقات» مقابله باشد با«4» مقارنه«5»، يعني روز بدر. فِئَةٌ تُقاتِل ُ فِي سَبِيل ِ اللّه ِ، يعني رسول- عليه السلام- و اصحاب او، و ايشان سيصد و سيزده مرد بودند بر عدد اصحابان طالوت روز قتال جالوت«6»، هفتاد و هفت مرد مهاجر بودند، و دويست و سي و شش مرد انصار بودند. و صاحب رايت رسول- عليه السلام- امير المؤمنين بود، و روايت انصاريان سعد

-----------------------------------

(1). مج، وز: ندارد. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (3). همه نسخه بدلها: كار زاريان. (4). اساس: با، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (5). همه نسخه بدلها: مقاربه. (6). همه نسخه بدلها و.

صفحه : 200

عباده داشت، و جمله شتر كه در لشكرگاه رسول بود«1»، هفتاد شتر بود و دو اسپ: يكي از آن مقداد اسود بود، و يكي از آن مرثد بن ابي مرثد. و از صلاح شش درع داشتند و هشت شمشير، و

آن روز جمله شهيدان اصحاب رسول چهارده«2» مهاجر بودند و هشت انصاري. وَ أُخري كافِرَةٌ، اي فرقه اخري، و فرقتي ديگر كافر بودند، و ايشان مشركان مكّه بودند و رئيس ايشان عتبة بن ربيعه«3» بود، و مشركان«4» نهصد و پنجاه مرد بودند و صد اسپ داشتند. و اوّل كالزاري«5» كه رسول- عليه السلام- در او حاضر بود«6» كالزار«7» بدر بود، و سبب آن عير ابو سفيان«8» بود- چنان كه قصّه آن در جاي خود بيايد. و زهري خواند در شاذّ: «فئة» به جرّ بر بدل، و إبن السميقع خواند به نصب: «فئة» علي المدح، و مجاهد خواند: «يقاتل» بالياء ردا الي المعني يَرَونَهُم، ابو جعفر و نافع و يعقوب خوانند، و در شاذّ حسن بصري و ابو رجاء و ابو بحريّه«9» و شيبه و ايّوب: «ترونهم» به «تا»، بر اينكه قراءت خطاب با جهودان است، گفت: اي جماعت جهودان؟ شما مشركان را دو چندان ديدي كه مسلمانان را، و آن كس كه به « يا » خواند خلاف كردند در او«10»، بعضي گفتند: رؤيت مسلمانان را بود، يعني مسلمانان«11» مشركان را دو چندان ديدند كه خود را. آنگه عدد اندك بر عدد بسيار ظفر يافتند، اينكه آيت بود كه خداي تعالي گفت: قَد كان َ لَكُم آيَةٌ. عبد اللّه مسعود گويد: به اوّل كه در نگريديم گمان برديم كه ايشان ششصد و

-----------------------------------

(1). مج، وز جمله. (2). همه نسخه بدلها مرد. (3). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: ربيع، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (4). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: و ايشان، با توجّه به

مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (5). همه نسخه بدلها بجز دب: كار زاري. [.....]

(6). همه نسخه بدلها: حاضر آمد. (7). همه نسخه بدلها بجز دب: كار زار. (8). مج، وز، دب، لب، غز ابو سفيان، آج، فق: غزا ابو سفيان، مب، مر: كارزار ابو سفيان. (9). كذا: در اساس، مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب: ابو بحريد، مر: ابو تحريه، چاپ شعراني (2/ 458): ابو مخرمه. (10). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: آيت، مب، مر: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (11). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: مسلمان، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 201

بيست«1» و شش مرد باشند، بر ضعف ما هر چه«2» ساعت بود در چشم ما حقير [تر]

«3» بودند تا«4» گما [ن برد]

«5» يم كه كمتر از مااند. يكي مي گفت: اينان هفتاد مرد باشند، ديگري او را مي گفت: صد مرد [باشند]

«6». چون كالزار«7» تمام شد، اسيران را پرسيديم كه شما چند بودي! گفتند: هزار مرد. [و بعضي]

«8» دگر گفتند: رؤيت راجع است با مشركان در اوّل ملاقات، آنگه چنان كه گمان بردند كه مسلمانان دو چندانند كه ايشان، يعني مشركان مسلمانان را با قلّت ايشان دو چند«9» خويشتن [مي ديدند چنانكه]

«10» گفت: وَ إِذ يُرِيكُمُوهُم إِذِ التَقَيتُم فِي أَعيُنِكُم قَلِيلًا وَ يُقَلِّلُكُم فِي أَعيُنِهِم لِيَقضِي َ اللّه ُ أَمراً كان َ مَفعُولًا«11». اگر گويند: نه اينكه مؤدّي باشد [399- ر]

با مذهب اشعري كه ادراك معني گويد تا«12» مؤدّي بود با مذهب سوفسطائيان كه ايشان را وثاقه نباشد به مدركات، جواب آن است كه

گوييم: مراد آن است كه ايشان گمان بردند كه ايشان«13» بيش از آنند از روي حزر و تخمين، نه از روي علم و يقين. و مراد به «رؤيت» در آيت نه ابصار است، نبيني كه متعدّي است به دو مفعول، و آن كه متعدّي باشد به دو مفعول، به معني ظن ّ باشد، و آن كه قوّت اينكه است قراءت ابو عبد الرّحمن السلمي ّ«14»: «ترونهم» به معني تظنونهم، نبيني كه [يكي]

«15» از ما چون جمعي بسيار را«16» بيند يا لشكري، حزري كند گويد: همانا اينان«17» هزار مرد

-----------------------------------

(1). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: شصت، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (2). همه نسخه بدلها يك، چاپ شعراني (2/ 458): هر چه بگذشت. (3). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). مج: ما. (15- 10- 8- 6- 5). اساس: زير وصّالي رفته است، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: كارزار. (9). وز: دو چندان. (11). سوره انفال (8) آيه 44. [.....]

(12). همه نسخه بدلها: يا . (13). آج، لب، فق، مب، مر: اينان. (14). همه نسخه بدلها است. (16). همه نسخه بدلها: ندارد. (17). اساس: اينكه، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

صفحه : 202 باشند، و ديگري به خلاف آن حزر كند، و ديگري به خلاف آن گويد. و چون بنگرند نه چنان باشد كه ايشان حزر كرده باشند. اينكه نه از سبب آن باشد«1» كه بعضي را ادراك كرده باشند و بعضي را ادراك

نكرده باشند. آن كس كه كم گويد، يا آن كه بيشتر گويد به حزر، ادراك كسي كرده باشد كه نبود، بل هر كسي از«2» گماني كه برده باشند«3» از سر آن گمان چيزي گويد«4»، و اينكه از باب ادراك در چيزي نباشد. اگر گويند: حكمت«5» در آن چه بود كه مسلمانان يا «6» مشركان عدد به خلاف آن گمان بردند كه بود! گوييم: آن كه مسلمانان مشركان را دو چند«7» خود گمان بردند، و ايشان سه چندان بودند، غرض آن«8» تقليل عدد و تحقير ايشان بود در چشم مسلمانان تا بد دل نشوند و به دلي قوي و اميد [ي]

«9» فسيح«10» به كار زار«11» مشغول شوند، ضعف و فشل در نيابد ايشان را. و امّا تقليل مسلمان در چشم مشركان براي آن بود كه تا«12» ايشان متهاون باشند به كار و اعداد نكنند و ساز كار زار بواجب به دست نيارند، و مبالات و اكتراث نكنند، و مسلمانان به حزم و احتياط به كار زار مشغول شوند، اينكه نيز سبب ظفر مسلمانان باشد بر كافران. و امّا آن كه [فرّاء گفت]

«13»: يَرَونَهُم مِثلَيهِم، بر خود سؤال كرد كه چرا «مثليهم» گفت: و ايشان- اعني مشركان- سه چندان بودند كه مسلمانان! براي آن كه اينان سيصد و سيزده مرد بودند، و ايشان نهصد و پنجاه مرد، و از اينكه جواب داد كه: اينكه چنان بود كه مردي را در كاري سه مرد به كار بايند«14» و يكي حاضر باشد،

-----------------------------------

(1). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: آن است، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (2). مج: وز: آن. (3).

مر: باشد كه بر اساس و نسخه بدلها مرجّح مي نمايد. (4). همه نسخه بدلها بجز مر: گويد. (5). مب: سبب. (6). همه نسخه بدلها: با. (7). وز: دو چندان. (8). وز: از. (13- 9). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]

(10). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: فتح، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (11). دب: كالزار. (12). دب، لب، فق، مب، مر: با. (14). مج، وز، دب، آج، لب: يابند، فق، مب: مردمانند، مر: بيابند.

صفحه : 203

گويد: احتاج الي مثليه. آنگه اينكه دو مثل مضاف با اينكه يكي سه باشند، و اينكه تعسّف آن جا باشد كه اينكه سخن محقّق بود، امّا چون مظنون و مخمّن«1» باشد و بر سبيل حزر و مقاربه- نه بر سبيل تحقيق«2»- اگر در گمان ايشان تفاوتي بود خلل نكند، براي آن كه نه معلوم است [399- پ]

مظنون است. و دليل بر آن«3» قوله: رَأي َ العَين ِ، و «رأي» در رؤيت دل گويند، و «رؤيت» در ديدن چشم، و «رؤيا» در ديدن به خواب، و از اينكه كار گويند: لفلان رأي في الفقه، و هذا رأي ابي حنيفة، و هذا علي«4» رأي الشّافعي. و رأي فقها از اجتهاد باشد و آن ادا نكند به علم، و انّما ادا به ظن ّ كند بلا خلاف، و اينكه كلمه از ظاهر آيت قوّت آن جواب است كه گفتيم سؤال اشاعره را و سوفسطائيان را، يقال: رأيت الشّي ء بعيني رؤية، و بقلبي رأيا، و في منامي رؤيا، قال الاعشي في الرّأي.

فلمّا رأي القوم من ساعة من الرّأي ما ابصروه اكتمن و معني آن كه گفت- جل ّ جلاله: رَأي َ العَين ِ، مراد آن است كه اوّل نظر باعينهم من غير تأمّل و نظر صحيح فأدي الي ما عن ّ لهم من الرّأي، از سر دست در نگريدند«5» و گمان ايشان بر اينكه مقدار افتاد، فهذا معني قوله: رَأي َ العَين ِ وَ اللّه ُ يُؤَيِّدُ بِنَصرِه ِ مَن يَشاءُ، و خداي- عزّ و جل ّ- به نصرت خود قوّت دهد آن را كه خواهد تا بدانند كه رسول- عليه السلام- قتال«6» نه به لشكر«7» و ساز و عدّت«8» كردي، بل بتوفيق اللّه و نصره و تأييده. آن را كه او نصرت كند منصور باشد، و آن را كه او تأييد دهد مؤيّد باشد. و «تأييد» تفعيل باشد من الايد و هو القوّة، دليلش قوله: داوُدَ ذَا الأَيدِ«9»، اي ذا القوّة«10». آن را كه خواهد و جز آن را«11» نخواهد كه حكمت و مصلحت اقتضا كند،

-----------------------------------

(1). دب، لب، فق، مب، مر: متحمن، آج، متخمن. (2). مج، وز: تحقّق. (3). همه نسخه بدلها: اينكه. (4). مج، وز: و علي هذا. (5). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: ديدند، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (6). لب: قتالي. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: قتال بي لشكر. (8). آج و آلت. (9). سوره ص (38) آيه 17. (10). چاپ شعراني (2/ 460) من يشاء. [.....]

(11). اساس كه، با توجّه به مج زايد مي نمايد.

صفحه : 204 اگر چه بر ايهام«1» گفت، در حكمت مستنكر باشد كه مشركان را تأييد و نصرت دهد بر پيغامبرش. إِن َّ فِي

ذلِك َ لَعِبرَةً، در اينكه عبرتي هست كه گروهي بيايند مردي را از شهر خود برون كرده او به شب گريخته از شهر«2» از دست ضعفاي آن شهر و سفهاي ايشان كه با ضعيفان نه بس بود نتوانست مقام كردن، در شب بگريخت و پنهان به شهري ديگر آمد، جماعتي ضعفا بي ساز و برگ و بي عدد و عدد«3» از پي او بيامدند در مساعدت او هجرت كردند از آن جا جماعتي انصار به نصرت او برخاستند از اينان بي برگتر و بي سازتر. آنگه كارواني از آن رؤساي مكّه با عزّت و منعت مي آمد، حق تعالي اينكه ضعيفان بينوايان را فرمود كه بروي«4» و آن كاروان بياري«5». برفتند هر سه يا چهار مرد بر شتري نشسته«6»، سلاح ايشان چوبها بود و بيشتر پياده. مشركان بيامدند تنگ هزار مرد با ساز و آلت و عدّت و مدد و قوّت دل و صاحب حقّي كه«7» كاروان ايشان بود. چون اينان را بديد [ند]

«8» در چشم ايشان هيچ نيامد- علي احد القولين- يا بسيار و بزرگ و با شكوه آمد- علي القول الاخر- در كالزار«9» رفتند. بس وقت نرفت كه اينكه گدايان ضعيفان«10»، آن رؤسا [400- ر]

و شجاعان را بكشتند، و مالشان به غنيمت برگرفتند، و سلاحهاشان بستدند و منصور و مظفّر با غنيمت و كاروان با مدينه آمدند، اينكه جاي اعتبار باشد خداوندان عقل را. إِن َّ فِي ذلِك َ لَعِبرَةً لِأُولِي الأَبصارِ. زُيِّن َ لِلنّاس ِ حُب ُّ الشَّهَوات ِ، حق تعالي گفت: چون حديث بدر و حديث عير«11»

-----------------------------------

(1). اساس: ابهام (بدون نقطه)، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها آورده شد، چاپ شعراني (2/ 460): ايهام.

(2). همه نسخه بدلها: به شب از شهر گريخته. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: عدّت. (4). بروي/ برويد. (5). بياري/ بياريد. (6). همه نسخه بدلها: يا چهار بر شتري. (7). آج، لب، فق، مب، مر با: چاپ شعراني (2/ 460): صاحب حقيكه (4) با ...، و در زير نويس آورده است: كار آزموده حنكه به معني آزمودگي است، و حقيكه تصحيف آن است. (8). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). همه نسخه بدلها بجز لب: كارزار. (10). آج، لب، فق، مب، مر: ضعيف. (11). آج، عبرت.

صفحه : 205 بگفت، ذم ّ دنيا كرد تا صحابه رسول ميل به دنيا و حطام او نكنند، و از پس آن ذكر بهشت كرد تا همه همّت در آن بندند، قوله: زُيِّن َ لِلنّاس ِ. خلاف كردند در آن كه مزيّن كيست: حسن بصري گفت: شيطان است براي آن كه كار شيطان اينكه است، و خداي- جل ّ جلاله- چندان كه«1» گفت مذمّت دنيا گفت و تزهيد در وي، هم او تزيين و ترغيب نكند. زجّاج گفت: مزين خداست، بدان معني كه خلق شهوت كرد و طباع به او مايل آفريد، چنان كه گفت: إِنّا جَعَلنا ما عَلَي الأَرض ِ زِينَةً لَها«2» ...، و اينكه وجه هم نكوست و از اينكه منع نيست. ابو علي گفت: هر چه از آحن حسن است مزيّن آن خداست، و آنچه قبيح است مزيّن آن شيطان است، و اينكه قول سديد«3» است. حق تعالي گفت: بياراستند براي مردمان حُب ُّ الشَّهَوات ِ، دوستي شهوتها. و مراد به «شهوت» در آيت مشتهاست و آنچه شهوت به او تعلّق دارد، براي آن

كه شهوت محبوب نباشد«4» مشتهي محبوب باشد. و «شهوات» جمع شهوت باشد، و تحريك عين الفعل براي آن كرد در جمع تا فرق باشد ميان اسم و صفت، كه آنچه اسم باشد عين جمعش متحرّك«5» باشد، كتمره و تمرات«6»، و جمره و جمرات، و زفره و زفرات، و آنچه صفت باشد بر وفق وحدان باشد، كضخمه و ضخمات، و عبله و عبلات«7». اگر عين الفعل حرف علّت باشد «واو» يا « يا »، اگر چه اسم [بود]

«8» نحو بيضات و جوزات«9»، براي آن كه حركت بر حرف علّت گران باشد.

-----------------------------------

(1). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: چنان كه، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (2). سوره كهف (18) آيه 7. [.....]

(3). كذا در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعراني (2/ 461): سدي. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر و. (5). مج، وز، دب، آج، لب، فق: محرك. (6). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است به صورت: «كثمره و ثمرات» هم خوانده مي شود. (7). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: غلبه و غبلات، با توجّه به مج تصحيح شد. (8). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (9). آج: نحو بيضه و بيضات و جوزه و جوزات.

صفحه : 206

و «شهوت» معيني باشد كه ايجاب صفت مشتها«1» كند، و از جمله اعراض مخصوصه است كه قديم تعالي مختص ّ است به قدرت بر آن، و از جمله اصول نعم است، و شهوت به چيزهايي كه نيل مشتهاي آن ممنوع است عقلا و شرعا از باب ابتلا و امتحان است، پس شهوت بعضي

نعمت است و بعضي محنت، اعني امتحان براي تكليف. آنگه حق تعالي اينكه مشتهيات را كه مجمل بگفت و از او به شهوت عبارت كرد، تفصيل داد گفت: مِن َ النِّساءِ، از زنان. و براي آن تقديم كرد ايشان را كه سبب افتتانند و حبايل شيطانند چنان كه گفت:- عليه السلام-: النّساء حبايل الشّيطان، و همچونين«2» گفت: لا يخلون ّ رجل بامرأة فان ّ ثالثهما الشيطان، نبايد كه هيچ مردي با زني به خلوت بنشيند كه سوم«3» ايشان شيطان است، پس ايشان گاه دام شيطان باشند، و گاه پيشرو شيطان باشند، و گاه خود شيطان باشند: ان ّ النّساء شياطين خلقن لنا نعوذ باللّه من شرّ الشّياطين [400- پ]

اعشي بني مازن«4» زني داشت، برخاست و برفت تا براي او طعامي آرد، چون باز آمد زن بر جاي نبود. برخاست و به شكايت او پيش رسول آمد و گفت: يا مالك الملك«5» و ديّان العرب اليك أشكو ذربة من الذّرب خرجت ابغيها الطّعام في رجب فخلّعتني بنزاع و هرب أخلفت العهد و لطّت بالذّنب و هن ّ شرّ غالب لمن غلب رسول- عليه السلام- گفت: مه لا تقل مالك الملك فان ّ اللّه مالك الملك؟ آنگه اينكه مصراع باز پسين تكرار مي كرد و باز مي گفت: هن ّ شرّ غالب لمن غلب و آكل المرار زني داشت، زن به او خيانتي كرد فقتلها و انشأ يقول: كل ّ انثي و ان بدا لك منها آية الحب ّ حبّها خيتعور«6» ان ّ من غرّه النّساء بودّ بعد هند لجاهل مغرور

-----------------------------------

(1). اساس: مشتهي/ مشتها. (2). همه نسخه بدلها: همچنين. (3). آج، لب، فق، مب، مر: سيم. (4). آج، لب، فق، مب، مر: اعشي بن مازن. (5).

كذا: در اساس و همه نسخه بدلها، لسان العرب (1/ 386): يا سيد النّاس. (6). كذا: در اساس، مج، وز، آج: منجنون قال آخر، ديگر نسخه بدلها: كلمه مشوّش است و تصحيف شده.

صفحه : 207

حلوة اللّفظ و اللّسان و مرّ كل ّ شي ء أجن ّ منها الضّمير و لقيس الرّقيات: ان ّ النّساء كأشجار نبتن معا فيهن ّ«1» مرّ و بعض النّبت مأكول ان ّ النساء اذا نهّين«2» عن خلق فكل ّ ما قيل لا يفعلن مفعول و لابي سعيد الضّرير في هذا المعني: لا تأمنن أنثي جنابك«3» و اعلمن ان ّ النّساء لحومهن مقسم اليوم عندك دلّها و حديثها وغدا لغيرك كفّها و المعصم كالدّار تسكنها و تصبح ظاعنا و يحلّها من بعد من لا تعلم و لبعضهم في هذا الباب: تمتّع بها ما ساعفتك«4» و لا تكن جزوعا اذا بانت فسوف تبين و ان هي أعطتك اللّيان فانّها لغيرك من خلّانها ستلين و ان حلفت لا ينقض النّأي عهدها فليس لمخضوب البنان يمين قوله: وَ البَنِين َ، جمع «إبن» باشد، و اينكه را جمع سلامت خوانند در حال رفع به «واو» باشد، كما قال تعالي: المال ُ وَ البَنُون َ«5». و در حال نصب و جرّ به « يا »- چنان كه در اينكه آيت هست. و اصل «بنو» بوده است و جمع تكسيرش «ابناء» كقنوا و اقناء، و حنو و احناء، چون لام الفعل از او بيفگندند «الف» در آوردند. راوي خبر گويد كه: رسول- عليه السلام- اشعث قيس را گفت: تو را از دختر حمزه فرزند هست! گفت: [401- ر]

پسري دارم كه اگر بدل آن جفنه اي ثريد بودي كه من به مهمانان«6» دادمي دوست تر داشتمي. رسول- عليه السلام-

گفت: چرا چونين مي گويي: 7» انّهم لثمرة القلوب و قرّة الاعين و انّهم مع ذلك مجبنة« مبخلة محزنة، ايشان ميوه دلند و روشنايي چشمند، و با اينكه همه جاي بد دلي و بخيلي و اندوهند. وَ القَناطِيرِ المُقَنطَرَةِ، جمع قنطار باشد. و در قنطار خلاف كردند:

-----------------------------------

(1). دب، آج، لب، فق: فهن ّ، ديگر نسخه بدلها نا خواناست. [.....]

(2). آج: اذا انهين. (3). آج، لب، فق، مب، مر: جنانك. (4). آج: عانقتك، لب، فق: عصك، مب، مر: عفيك. (5). سوره كهف (18) آيه 46. (6). مج، وز: مهمان. (7). مج، وز، دب، آج، فق: لمجنبه.

صفحه : 208

ربيع انس گفت: مال بسيار باشد بر هم نهاده. إبن كيسان گفت: مال بي اندازه باشد. ابو عبيده گفت: عرب قنطار را حد ننهادند«1». و ابو صالح روايت كرد از ابو هريره كه رسول- عليه السلام- گفت: قنطاري دوازده هزار اوقيّه باشد. يزيد الرّقاشي ّ گفت: من با جماعتي در نزديك انس مالك شديم، او را گفتيم: يا با حمزه؟ از رسول- عليه السلام- چه شنيده اي در قيام اللّيل! گفت: رسول- عليه السلام- گفت: هر كس كه او در شبي پنجاه آيت قرآن بر خواند، او را در جمله غافلان ننويسند. و چون صد آيت بر خواند چنان باشد كه شبي تا روز عبادت كرده، و هر كه دويست آيت بخواند، حق ّ قراءت قرآن گذارده باشد، و هر كه پانصد آيت [بخواند]

«2» تا هزار«3» چنان باشد كه قنطاري زر به صدقه داده باشد. ما گفتيم: قنطاري چند باشد! گفت: هزار دينار. معاذ جبل گفت: قنطاري هزار و دويست اوقيّه باشد، و مانند اينكه روايت است از عبد

اللّه عمر و ابي كعب از رسول- عليه السلام. ضحّاك گفت: هزار و دويست مثقال باشد، و مانند اينكه حسن بصري روايت كرد از رسول- عليه السلام- و به روايتي ديگر از انس از رسول- عليه السلام- كه گفت: قنطاري دو هزار دينار باشد. سعيد جبير و عكرمه گفتند: صد هزار، و صد من، و صد رطل، و صد مثقال، و صد درم باشد. و گفتند: چون اسلام آمد در مكّه صد مرد بودند كه هر يكي قنطاري زر داشتند«4». ابو صالح گفت: رطل باشد. حكم گفت: قنطاري چنداني [زر]

«5» باشد كه از زمين تا آسمان. ابو نضرة گفت: پوست گاوي پر از زر يا سيم باشد. سعيد بن المسيّب و قتاده گفتند: هشتاد هزار دينار باشد. مجاهد گفت: هفتاد هزار دينار باشد. شريك گفت: چهل هزار دينار باشد. حسن بصري گفت: قنطاري ديت مردي مسلمان باشد«6»- هزار دينار يا ده هزار

-----------------------------------

(1). وز، دب، آج، لب: ننهاد. (5- 2). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). مج، وز: يا هزار. (4). لب: داشتند. (6). مب: بود.

صفحه : 209

درم. و والبي گفت از عبد اللّه عبّاس: هزار دينار يا دوازده هزار درم ديت مردي مسلمان«1». ابو حمزة الثّمالي گفت: هشت هزار دينار باشد، و سدّي گفت: چهار هزار دينار باشد. و در بعضي كتب آمد كه: قنطار ضياع و عقار باشد، و اصل كلمه [401- پ]

از احكام است. و پل را از اينكه جا قنطره گويند كه محكم كرده باشند. قتاده گفت: مقنطره«2» مالي منضّد بر هم نهاده درهم بيجا رده«3» باشد. يمان گفت: در

زمين نكنده«4» باشد. سدّي گفت: مضروب منقوش باشد. فرّاء گفت: مضعّفه باشد چنان كه قنطار سه هزار باشد و مقنطره نه هزار، و علي هذا الحساب. و ابو عبيده گفت: مفعّله من القنطار چنان كه ألف مؤلّف. مِن َ الذَّهَب ِ وَ الفِضَّةِ، از زر و سيم، گفته اند: زر را براي آن ذهب خوانند كه يذهب و لا يبقي، و سيم را براي آن فضّه خوانند لأنّها تنفض ّ اي تتفرّق. وَ الخَيل ِ المُسَوَّمَةِ، «خيل» لفظ جنس است، كالجن ّ و الانس، و الابل از«5» لفظ خود واحد ندارد و واحدش فرس باشد. و علما در معني «مسوّمه» خلاف كردند. مجاهد گفت و سعيد جبير و ربيع كه: چرنده باشد، و عطيّه از عبد اللّه عبّاس هم اينكه گفت، و حسن بصري گفت: در مرغزار گردد، يقال: سامت الخيل تسوم و اسمتها انا و سوّمتها تسويما فهي مسوّمة، قال اللّه تعالي: فِيه ِ تُسِيمُون َ«6»، و قال الاخطل: مثل إبن بزعة او كاخر مثله اولي لك إبن مسيمة الأجمال. يعني، راعية الابل.

-----------------------------------

(1). مب، مر بود. (2). اساس كه در اينكه مورد نو نويس است: مقنطر، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (3). مج: بجا آورده، وز، دب، آج، لب، فق: بجارده. [.....]

(4). اساس كه نو نويس است، مر: فكنده، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (5). اساس، دب، آج، لب، فق، مب، مر: اينكه، با توجّه به مج، وز تصحيح شد. (6). سوره نحل (16) آيه 10.

صفحه : 210

مجاهد گفت: المطهّرة«1» الحسان«2»، اسبان تمام خلق نكو، و ليث گفت: نگاشته از نكويي. سدّي گفت: الرّائعة، اي المعجبة حسنا،

مردم را به حسن و جمال به عجب آرد«3». حسن بصري و ابو عبيده گفتند و اخفش«4»: المعلّمة، بعلامت كرده، يعني بداغ كرده. قتاده گفت: بشيات و علامات معروف. مبرّد گفت: اسپان معروف. إبن كيسان گفت: اسپان ابلق، و مرجع جمله اقوال با دو قول است: يكي من السماء و هي العلامة، و يكي من السوم و هو الرّعي، يقال: سوّمت الخيل اذا اعلمتها، [قال اللّه تعالي]

«5»: بِخَمسَةِ آلاف ٍ مِن َ المَلائِكَةِ مُسَوِّمِين َ«6»، و قال النّابغة: بسمر«7» كالقداح مسوّمات عليها معشر أشباه جن ّ و قال اعشي باهلة: و فرسان الحفاظ بكل ّ ثغر يقولون المسوّمة العرابا إبن زيد گفت: المسوّمة المعدّة«8» للحرب، آن باشد كه براي كارزار«9» به دست نهاده باشند، چنان كه لبيد گفت: و لعمري لقد بلي بكليب كل ّ قرن مسوّم للقتال و در بعضي تفسيرها آمده«10» كه: مراد به «مسوّمة» هماليج اند، يعني«11» اسپان رهوار. بعضي ديگر از مفسران گفتند: ذات شياة معروفة كالغرّة و التّحجيل، يعني«12» اسپان«13» اغرّ محجّل، پيشاني و دست و پاي سفيد«14». و عرب اينچنين اسبان [هم]

«15»

-----------------------------------

(1). كذا: در اساس و همه نسخه بدلها، تفسير قرطبي (4/ 34) المطهّمة، طبري (3/ 204): معلمه ... المطهّمة ايضا. (2). اساس، مب، مر، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (3). دب، لب، فق، مب، مر: تعجّب آرد. (4). همه نسخه بدلها: و ابو عبيده و اخفش گفتند. (15- 5). اساس كه نو نويس است: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). سوره آل عمران (3) آيه 125. (7). آج: و ضمر. (8). اساس كه نو نويس است: مقدمه، با توجّه به مج، وز

تصحيح شد. (9). لب: كالزار. (10). همه نسخه بدلها بجز مر: آمد. (11). مج، وز: بعضي. [.....]

(12). مج، وز: ندارد. (13). مج، آج، فق، مر: اسپاني. (14). مج، وز: سپيد.

صفحه : 211

مستحسن دارند و هم مبارك، و إبن نباته شاعر در قصيده گفت«1» وصف«2» اغرّ و محجّل- و قد ابدع فيه: يا ايّها الملك الّذي عزماته من خلقه و رواعجوه«3» من رائه قد جاءني الطّرف الّذي اهديته هاديه يعقد ارضه بسمائه متجلّلا و البرق من اسمائه متبرقعا و الحسن من اذوائه«4» فكأنما لطم الصّباح جبينه فاقتص ّ منه فخاض في احشائه و هم او گويد هم اينكه معني در قصيده اي ديگر: و ادهم يستمدّ اللّيل منه و يطلع بين جبهته الثّريّا سري نحو الصّباح يطير مشيا و يطوي فجوة الافلاك طيّا فلمّا خاف و شك البين منه تشبّث بالقوايم و المحيّا ابو جعفر المدايني ّ روايت كند از قاسم بن الحسن بن الحسن«5» از پدرش از جدّش امير المؤمنين علي- عليه السلام- از رسول- صلّي اللّه عليه و آله- كه او«6» گفت: چون خداي تعالي خواست تا اسپ بيافريند باد جنوب را گفت: من از تو خواهم خلقي آفريد«7» يعني آن فريشتگان را«8» كه بر باد جنوب موكّل باشند، خلقي كه عزّ اولياء و دوستان من باشند و مذلّت دشمنان من«9» و جمال اهل طاعت من، فريشتگان گفتند: بار خدايا؟ فرمان تو راست، حق تعالي از باد جنوب اسپي بيافريد. آنگه گفت«10»: من تو را غريب آفريدم، و خير در پيشاني تو بستم و غنيمتها مجموع بود بر پشت«11» [تو]

«12» خداوند تو را بر تو مهربان كردم، و تو را پرنده اي بي پر

-----------------------------------

(1). آج در. (2). مج، وز اسپي. (3). آج: روائه، مج، وز، دب: رواؤه. (4). آج: متبرقعا و البدر من اكفائه. (5). اساس كه نو نويس است: قاسم بن حسن از، با توجّه به مج، وز تصحيح شد. (6). همه نسخه بدلها: ندارد. (7). مج، وز: خلقي خواهم آفريد، دب، آج، لب، فق، مب: خلقي خواهم آفريد-، مر: خلقي مي خواهم. (8). مج، وز: ندارد. (9). مج باشند. (10). اساس كه نو نويس است، دب، آج، لب، فق، مب، مر: گويد، با توجّه به مج، وز تصحيح شد. (11). مج، وز: غنيمتها بر پست تر مجموع بود. [.....]

(12). اساس: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.

صفحه : 212 كردم، فأنت للطّلب و انت للهرب، تو را براي طلب دارند و براي هرب دارند، من بر پشت تو مرداني را سوار كنم كه تسبيح و تهليل و تحميد و تكبير من كنند«1»، و توبه تسبيح و تهليل ايشان تسبيح و تهليل كني. آنگه گفت: هيچ تسبيح و تهليل نباشد كه او بشنود و الا او نيز [402- ر]

بمانند آن جواب دهد. آنگه گفت«2»: چون فريشتگان صفت اسپ بشنيدند [و]

«3» خلقتش«4» بديدند گفتند: بار خدايا؟ ما فريشتگان توييم، تسبيح و تحميد مي گوييم، نصيب ما چيست! حق تعالي براي ايشان اسپان«5» ابلق بيافريد گردنهاشان«6» چون گردنهاي شتران بختي، چون اسپ را بر«7» زمين فرستاد و پايهاي او بر زمين قرار گرفت صهيل كرد، حق تعالي، گفت: بركت بر تو باد، از«8» جانوري كه من به صهيل تو مشركان را ذليل كنم، و گوشهايشان پر كنم، و دلهاشان بترسانم. چون خداي تعالي چيزها بر

آدم عرضه كرد، گفت: بگزين آنچه خواهي. او اسپ بگزيد، خداي تعالي گفت: عزّ خود و عزّ فرزندان خود اختيار كردي، تا زنده باشند بركت من بر تو باد و برايشان، از خلق هيچ نيافريدم كه بنزديك من محبوبتر است از تو و اينكه كه تو اختيار كردي. و ابو هريره روايت كند كه رسول- عليه السلام«9»- گفت: 10»11» الخير« معقود بنواصي الخيل« الي يوم القيمة ، خير در پيشاني اسپان بسته است تا به روز قيامت. انس«12» روايت كرد كه: هيچ چيز بر رسول- عليه السلام«13»- محبوبتر نبود از زنان بر گرفته كه اسپ«14». ابو ذر غفاري ّ روايت كرد از رسول- عليه السلام«15»- كه گفت: هيچ اسب تازي

-----------------------------------

(1). اساس كه نو نويس است، آج، لب، فق، مب، مر: مي كنند، با توجّه به مج، وز، تصحيح شد. (2). مج، وز: ندارد. (3). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد. (15- 4). اساس: خلقش، با توجّه به مج، وز تصحيح شد. (5). مج، وز: اسپاني. (6). مب: گردنهايشان. (7). آج، لب، مب: به. (8). وز، دب: آن. (9). اساس: ص و اله، با توجّه به مج، وز تصحيح شد. (10). آج، فق: الخيل. (11). آج، لب: بنواصي صيها الخير، فق: بنواصيها الخير (12). مب: انس مالك. (13). اساس: ص، با توجّه به مج، وز تصحيح شد. [.....]

(14). مج، وز: ساده (!): اصل عربي حديث به نقل از تفسير قرطبي (4/ 33) چنين است: لم يكن احب ّ الي رسول اللّه صلي اللّه عليه و سلّم بعد النّساء من الخيل.

صفحه : 213

نباشد و الّا مأذون بود«1» كه هر بامداد بگويد: بار خدايا؟

مرا به كسي ده كه بنزديك او از همه اهل و مال او دوست تر باشم. ابو وهب روايت كند كه رسول- عليه السلام- گفت: اسپان باز بنديد«2» و گرد از پيشاني ايشان پاك كنيد«3» و چيزي در گردن ايشان بنديد«4»، و زه كمان نبايد. و اسپ«5» كه داري«6» يا كميت اغرّ محجّل بايد يا اشقري اغرّ محجّل يا ادهمي اغرّ محجّل. و رسول- عليه السلام- گفت: 7» يمن الخيل في اشقرها« ، خجستگي اسپان در اشقر«8» است. و در خبر است كه: رسول- عليه السلام- اسپ اشكل را مكروه داشتي، و اشكل آن باشد كه يك دست او يا «9» يك پاي او سفيد بود«10» و سه مطلق، [ يا يكي]

«11» مطلق بود و سه محجّل. [و]

«12» ابو هريره روايت كرد كه رسول- عليه السلام- گفت: اسپان، خداوند ايشان را از سه روي باشد: يكي را [ «اجر» بود يكي را «وزر» بود]

«13» يكي را «ستر». امّا آن [را]

«14» كه اجر بود: مردي بود كه اسپي باز بندد در راه خداي تعالي، يا فرو گذارد آن«15» را در گياه زاري به چرا«16» براي جهاد بهر رفتني و چره«17» كردني و خوردني و شربت«18» آب كه باز خورد خداوندش را حسناتي بنويسند. و امّا آن را كه «ستر» باشد مردي بود كه اسپي باز بندد براي تجمّل و تعفّف و

-----------------------------------

(1). اساس كه نو نويس است: نبود، وز: نباشد بود، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (4- 2). دب، آج، لب، فق: باز بندي/ باز بنديد. (3). دب، آج، لب، فق: پاك كني/ پاك كنيد. (5). مر: اسپي. (6). مج، وز:

داريد. (7). مج، وز، دب، آج، لب، فق: شقرها. (8). مج، وز: اشقر آن. (9). دب، آج، لب، فق: با. (10). مج، وز: محجّل بود. (11). اساس، مب، مر: ندارد، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد. (14- 13- 12). اساس، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد. (15). اساس كه نو نويس است: او، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (16). همه نسخه بدلها: ندارد. [.....]

(17). اساس: جر، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (18). مج، وز: شربه اي، مب: شربتي.

صفحه : 214 حق ّ خداي«1» تعالي در رقاب«2» و ظهور آن فراموش نكند. امّا«3» آن كس«4» كه او را «وزر» باشد، مردي باشد كه اسپي باز بندد براي فخر و ريا و معادات اهل اسلام. و خبّاب بن الأرت ّ روايت كند از«5» رسول- عليه السلام- كه گفت اسپان سه اند: فرس للرّحمن و فرس للإنسان و فرس للشيطان. امّا آنچه خداي راست، اسپي باشد كه در راه«6» خداي براي جهاد كفّار باز بندند. و امّا آنچه آدمي راست، اسپ«7» كه مردي«8» دارد براي نسل [و]

«9» بچّه. و امّا آنچه شيطان راست، اسپي باشد كه بر او گرو بندند و قمار بازند. و قوله: وَ الأَنعام ِ، جمع «نعم»، و آن شتر و گاو و گوسفند بود، و «نعم» اسمي است مر جمع را، و از«10» لفظ خود واحد ندارد، كالقوم و الرّهط و النّفر. وَ الحَرث ِ، زرع يعني كشت«11» و بذر كردن«12». ذلِك َ مَتاع ُ الحَياةِ الدُّنيا، اينكه متاع زندگاني دنياست، يعني اينكه جمله كه بر شمرد همه«13» تمتّع

زندگاني دنياست«14»، اينكه سراست كه دنياست، و «دنيا» تأنيث ادني«15» باشد، نزديكتر، براي آن كه صفت سراست«16» و «دار» مؤنّث باشد. وَ اللّه ُ عِندَه ُ حُسن ُ المَآب ِ، خداي را بنزديك او حسن المآب است. و «مآب» مرجع باشد من آب يؤوب اذا رجع، بازگشتنگاه نكو آن جاست كه: فِيها ما تَشتَهِيه ِ [402- پ]

الأَنفُس ُ وَ تَلَذُّ الأَعيُن ُ«17» ...، آنچه تو آرزو نداني كردن، فيها ما لا عين

-----------------------------------

(1). اساس كه نو نويس است: حق، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (2). مج، وز: ندارد. (3). مج، وز: و اما. (4). اساس كه نو نويس است را، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها زايد مي نمايد. (5). مج: گفت از. (6). مج، وز: ره. (7). مج، وز، مر: اسپي. (8). مج، وز، دب، آج، لب، فق: مرد. (9). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (10). اساس، دب، آج، لب، فق، مب، مر: آن، با توجه به مج، وز تصحيح شد. (11). مج، وز: يعني زرع و كشت. (12). وز: برز كردن. [.....]

(13). آج، لب، مب، مر: هم. (14). مج، وز: ندارد. (15). كذا در اساس، آج، وز، مج، دب. (16). اساس كه نو نويس است: تثنيه است، با توجه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (17). سوره زخرف (43) آيه 71.

صفحه : 215 الله رات و لا اذن سمعت و لا خطر علي قلب بشر} ، آن كه به خوف و انقطاع مشوب نباشد، و اينكه براي آن گفت كه تا از اينكه فاني مكدّر دست بداري، و چشم بدان باقي صافي داري. قُل أَ أُنَبِّئُكُم بِخَيرٍ مِن

ذلِكُم، بگو اي محمّد خبر دهم شما را به بهتر از اينكه كه ذكرش برفت: مِن َ النِّساءِ وَ البَنِين َ- تا به آخر آيت. لِلَّذِين َ اتَّقَوا، براي متّقيان و پرهيزگاران«1» خدا ترسان. عِندَ رَبِّهِم، بنزديك خداي ايشان- جل ّ جلاله و عم ّ نواله«2» وَ جَنّات ٌ تَجرِي، بوستانها«3» كه در زير آن جويها مي رود، يعني در زير درختان آن جويها«4» مي رود. در خبر چنين است كه: جويهاي بهشت، تجري في عين في غير اخاديد من الارض، در شكافته زمين نرود«5» بل روي زمين رود و متفرّق نشود. اوّل گفت جايي كه مرجع ايشان بود بوستانهاي پر درخت است كه سايه آن زمين بپوشد. آنگه گفت: در زير درختهايش«6» آب«7» روان است كه از جمله متنزّهات«8» دنيا كه چشم را سود دارد و روح را راحت بود، سبزي«9» بود و آب روان، آنگه سبزي«10» نباشد بي ثمره از انواع ميوه ها«11» در او باشد، آنگه نزديك باشد تا تو را رنج نرسد. قُطُوفُها دانِيَةٌ«12»، آنگه به خوف انقطاع منغّص نبود. خالِدِين َ فِيها، در آن جا هميشه باشند، اينكه لذّت چشم است ديگر چه باشد ايشان را! وَ أَزواج ٌ مُطَهَّرَةٌ، زناني كه جفت ايشان باشند«13»، جفت گفت تا فايده سازگاري دهد. آنگه گفت نه چون زنان دنيا باشند در بند اعذار«14»، بل«15» مطهّر«16» باشند از بول و غايط و حيض و استحاضه و نفاس. آنگه آنچه بهتر«17» از اينكه همه باشد خشنودي خداي باشد كه خداي از ايشان خشنود باشد و ايشان

-----------------------------------

(1). مب، مر و. (2). مج، وز: عبارت «عند ربهم ... و عم نواله» را ندارد. (3). مج، وز: آج، لب، فق: بوستانهاي. (4). مب كه. (5). لب:

رود، فق، مب: برود. (6). مج، وز: درختانش. (7). مج، وز: آبها. (8). وز، مب: منزّهات، لب، فق، مر: منسرحات. (10- 9). مر: سبزه. [.....]

(11). اساس و همه نسخه بدلها: ميوها/ ميوه ها. (12). سوره حاقّة (69) آيه 23. (13). فق: زناني باشند. (14). مج، وز: اعزار. (15). مر: بلكه. (16). لب: مطهّره. (17). مج، وز: به.

صفحه : 216

از خداي- رَضِي َ اللّه ُ عَنهُم وَ رَضُوا عَنه ُ«1». جمله قرّاء «رضوان» خوانند بكسر الرّاء، مگر ابو بكر عن عاصم كه او به ضم «را» خواند در همه قرآن و آن لغت قيس عيلان است. و آن دو لغت است: كالعدوان و العدوان و الطّغيان و الطّغيان. در خبر است از عطاء بن يسار از ابو سعيد خدري ّ كه رسول- عليه السلام- گفت، خداي تعالي اهل بهشت را گويد: اي اهل بهشت؟ ايشان گويند: لبيك ربنا و سعديك و الخير في يديك فيقول هل رضيتم ، راضي شديد از من! گويند: بار خدايا؟ چگونه راضي نشويم و تو ما را آن دادي كه كس را ندادي. حق تعالي گويد: من شما را از اينكه بهتر و فاضلتر بدهم. ايشان گويند: خدايا؟ به از اينكه چه باشد! گويد: خشنودي من چنان كه با او خشم«2» نباشد هرگز. گفته اند در بهشت چند چيز است به از بهشت: يكي رضاي خداست و يكي خلود بهشت است و يكي جوار محمّد و آل محمّد است. الَّذِين َ يَقُولُون َ رَبَّنا، محل ّ او شايد كه جر باشد ردّا علي قوله: لِلَّذِين َ اتَّقَوا. و شايد كه رفع باشد علي خبر المبتدا، اي هم الّذين، و اوليتر آن بود كه صفت «للّذين» باشد. يَقُولُون َ رَبَّنا،