ص :2

ص :3

ص :4

ص :5

ص :6

اندیشیدن درباره سوره بقره گفتیم که هدف آیات آن بیان سرشت و خمیره ای است الهی که خداوند آن را برای امّت مسلمان قرار داده،سرشت و صبغه ای که در تقوا متبلور می شود و شکل می گیرد.سوره حج نیز تقریبا تأکیدی بر همان سرشت و صبغه است،بویژه آن که این سوره چنین آغاز می شود که مردم را به تقوا و پرهیزگاری فرمان می دهد،و مناسک و مراسم حج و وظایف و واجبات جهاد را به ما یادآور می شود و سرانجام به بیان ویژگیهای امّت اسلامی پایان می یابد.

امّا این سوره-که مفسّران در محل نزول آن که مکّه یا مدینه بوده یا در هر دو شهر فرود آمده است اختلاف دارند-چنان که به نظر من می رسد،از سورۀ بقره تمایزی دارد،و این وجه تمایز در آن است که این سوره شفای قلب از بیماریهای غفلت و جدل و نادانی و دورویی است و نیز عذر و بهانه هایی را که انسان برای گریز از مسئولیت بدانها متوسّل می شود مثل گمان باوری و آرزوجویی و تکیه به پرستش بتها(از هر نوع)و بیم از /8 طاغوتها و گردنکشان،و خوف از شکست خوردن در برابر نیروی(ظاهری)آنها،همه و همه را چاره می کند.

چگونه خداوند با آیات این سوره آن بیماریها را شفا می بخشد و قلب را از عذرهایی که مانع پرهیزگاری و تقوا می شود پاک و زدوده می سازد؟ در مطالبی که ذیلا می آید حقایقی را که از اندیشیدن در آیات این سوره که سرشار از هیبت و جلال است با یکدیگر به خاطر می آوریم:

در آغاز این سوره نهیب و زلزله ای سخت را می بینیم که نقابهای انسان را فرو می ریزد،انسانی که در گمراهی و جهل سرگشته و حیران شده و از سرنوشت تباهی که در انتظار اوست غافل و بیخبر مانده است.

آن گاه روند سوره به بهانه سازیهای دیرین و تازه ای می پردازد که نفس بشری برای گریز از عظمت مسئولیّت و هیبت مجازات بدانها متوسّل می شود و عبارت است از جدل نادانسته و ناآگاهانه درباره خداوند و شک و تردید نسبت به رستاخیز،بدین عنوان که امری محال است.

این سوره پس از یادآوری به قدرت خداوند بر برانگیختن مردگان(بدین

ص :8

استدلال که):مگر نه آن که انسان را در اطوار و مراحل و به صورتهای گوناگون آفریدیم؟به درمان حالت جدل ناآگاهانه،و حالت ایمان زبانی می پردازد که صاحب آن به فکر چاره کردن مصالح آنی و زودگذر خویش است و او را از اینکه زیان دیدۀ دنیا و آخرت باشد بر حذر می دارد.

آن گاه سیاق قرآنی ما را به گمراهی کسی که می پندارد خدا در دنیا و آخرت بدو یاری نمی رساند آگاه می سازد،بدین استدلال که مگر نه آن که ذات متعال او سلطان و صاحب قدرت مطلق و به حق برای آسمانها و زمین است و اوست که هر چه بخواهد می کند؟ و اوست که به حق-با وجود اختلاف عقاید مردم-در قیامت میان آنها داوری می کند.

سپس پاداش مؤمنان و مجازات کافران،و بطبع کسانی را بیان می کند که مردم را از مسجد الحرام باز می دارند،خانه ای که ابراهیم آن را بنا کرد و واجب است که فقط برای کسب خشنودی خدا آهنگ آن کنند.

بیگمان از بزرگترین حکمتهای حج برانگیختن روح تقوا در قلب است تا آن را از پلیدی و چرک شرک پاک کند و بزداید،و این امر از طریق ذکر خدا،و اطعام بینوا و فقیر،و پاک ساختن بدن از کثافات و اضافات است.

بدینسان روند سوره از آیۀ 26 به ذکر حج آغاز می کند،و به بیان بعدی مهم از تقوا ادامه می دهد که همانا بزرگداشت حرمت نهاده های خداوند و احترام شعائر اوست،و از پرستش بتهای پلید منع می کند و فرمان به مردود شمردن آنها از طریق وسیله ای می دهد که به معنی طهارت و زدودگی(ظاهر و باطن)است.

به راستی که بزرگداشت شعائر خدا از تقوای قلب است،و هدف از ذبح پرورش تقوا از طریق یاد کردن خدا به هنگام ذبح است.خداوند برای هر امّتی رسمی نهاده و معیّن و مشخص کرده است تا خدا را بر نعمتهای او بیاد آورند.

والاترین مراتب و درجات تقوا حالت تواضع و فروتنی است و روند سوره صفات متواضعان را از خوف خدا و صبر و بر پای داشتن نماز و انفاق به ما یادآور

ص :9

می شود.

فحوای کلام در خلال آیات(38-41)ما را یادآور جهادی می شود که دژ مقدّسات و زره حرمت نهاده هاست و پیوند میان حج که جهاد ناتوانان خوانده می شود با جهاد خونین بسی استوار است،مگر نه این که هدف این هر دو فریضه همان بالا بردن و بر افراشتن کلمۀ حق،یکی به صورت مسالمت آمیز و دیگری با دفاع خونین است؟ شاید اذن به جهاد در این روند قرآنی و در سیاق این سوره برای تکمیل جوانب تقوا و پرهیزگاری است تا به ذهن کسی خطور نکند که تقوا به معنی گوشه گیری و در خود فرورفتن و رهبانیّت است...و به طور کلی پیداست که این آیات همان قلّه و اوج این سوره است.

آن گاه روند سوره به بیان بهانه تراشی شیطانی دیگری می پردازد که تکذیب کنندگان نسبت به رسالتهای الهی می آورند و می گویند که تأخیر رسیدن عذاب دلیل مسامحه و اهمال خدا نسبت به آنان است.در حالی که سزاوار است در زمین بگردیم و به سرانجام تکذیب کنندگانی که خدا به آنان مهلت داد و سپس به شدت مجازاتشان کرد بنگریم در حالی که خداوند نعمتهای آشکار و پنهان خود را بر صالحان و نیک اندیشان فروباراند البته گردش در زمین برای کسانی که در ردّ آیات خدا می کوشند و می خواهند او را(سبحانه و تعالی)به عجز آورند و به /8 لجاج و معاندت با آن آیات بر می آیند و مقابله سازی می کنند سودی نمی رساند و عذابی سخت در انتظار آنهاست.

قرآن حکیم به بیان چیزی از خصوصیات قلب بشر می پردازد که همانا زمین و کشتگاه وسوسه های شیطان است،و می گوید که خدای سبحان پیامبران خود را بدین گونه تأیید و پشتیبانی می کند که آنچه را شیطان به دل ایشان می افکند نسخ و باطل می کند،و آن گاه به آیات خود استواری و استحکام می بخشد.و بر ماست که این آرزوجویی ها و وسوسه ها را با آیات قرآن از دل خود بزداییم و درمان کنیم تا سبب فتنه ای برای ما نشود.

ص :10

امّا قلب بیمار و سخت از هر چه شیطان به هنگام آرزوجویی بدان القا کند و در آن بیفکند استقبال می کند و در نتیجه از راه راست منحرف می شود.

کافران همواره و بر دوام در شک و ناباوری خود تردید می کنند و آنان را عذابی سخت باشد.

عذر شیطانی دیگری نیز وجود دارد که آیات این سوره بدان نیز می پردازد،و آن عذر،یأس و نومیدی است،آنجا که آدمی از خود می پرسد،قیام برای خدا و مطالبۀ حقوق از دست رفته چه سودی دارد؟ آری،آنان را که در راه خدا تن به مهاجرت دادند و بر ضد ستم از خویشتن دفاع نمودند خدا یاری و پیروزی می دهد.و هیچ چیزی در آسمانها و زمین خدا را ناتوان نمی سازد،مگر نه این که او همان شهریار بی نیاز ستودۀ رئوف مهربان است و هموست که زنده می کند و می میراند؟ برای آن که حالت یأس را درمان کنیم باید به آیات قدرت و رحمت خدا بنگریم.

شاید آنچه انسان را از عمل(به احکام)باز می دارند همان جدل درباره دین است،و خداوند از آن نهی کرده،و به ما خبر داده که ذات متعالش برای هر امتی راه و رسمی نهاده و بیگمان او خود به همه چیز آگاه و داناست.

شرک پناهگاه بهانه آوران است زیرا مشرک می پندارد که اعتماد و توکّل او به شریکان دروغین او را از مسئولیتها نجات می دهد،ولی قرآن به ما یادآور می شود که آن شریکان جعلی حتی مگسی را نیافریده اند و نمی توانند در برابر او مقاومت کنند.

در آخرین درس این سوره،خداوند بیان می کند که چگونه پیامبران را از میان فرشتگان و /8 مردم برگزید...و اوست که بر ایشان تسلّط مطلق دارد،پس پاره ای نپندارند که آنان(فرشتگان)نیمه خدایانند.

و در پایان این سوره آیۀ کریمه ای را می خوانیم که خصوصیّات امّت اسلامی را مشخّص می سازد،و به جهاد چنان که سزاوار است،امر می کند.

ص :11

سورة الحج /8

می پرسد و مشورت می کند،ولی وقتی می خواهد خدایی جز خداوند یکتا را بپرستد بدون اندکی اندیشیدن یا جست و جو به ستایش او می پردازد،و در نتیجه رفته رفته بدان ورطۀ عظیم در آن جایگاه مهیب فرو می افتد.

امّا انسان چگونه از این امر هولناک رهایی می یابد؟این رهایی جز از طریق ایمان به خدا بتنها و ایمان به رستاخیز و حسابرسی واپسین ممکن نیست.

در حقیقت هر انسانی بر فطرت ایمان به رستاخیز سرشته شده،امّا از آنجا که همواره در معرض وسوسه های شیطان قرار دارد که بذر شکّ و تردید را در دل او می کارد،اگر در براندازی این وسوسه ها نکوشد کافر می شود،و قرآن این شک را با این گفته خود ریشه کن می کند که:«همان گونه که آفرینش را آغاز کردیم آن را دیگر بار باز می گردانیم».

نگریستن به زنجیرۀ زندگی گذشته ما را به آینده رهنمون می شود،زیرا سنّت و قاعده ای یگانه بر گذشته و حال و آینده تطبیق می کند،پس اگر می خواهی آینده را بدانی اندکی به گذشته برگرد و بدان بنگر که چگونه بوده است.

انسان از خاک و سپس از نطفه آفریده شده آن گاه از لخته خونی و پاره گوشتی،و پس از زاده شدن نیز در حال دگرگونی بوده،و پس از خردسالی به جوانی و پیری تا وفات راه سپرده است.این دگرگونی بر حسب قانون و تدبیری کاملا خردمندانه،از جانب خدای توانای نوآفرین صورت می گیرد.پس برای آن که از آینده خود آگاه شوی به آغاز آفریده شدن خود بنگر که پس از آن که در رحم مادر خویش ضعیف و ناتوان بودی نیرو یافتی و باز در پایان زندگی به همان حالت باز می گردی،(ای نوع بشر)مگر نه هموست که تو را در ظلمات رحمها پرورانید و در زندگی خلقی را از پی خلقی پدید آورد؟آیا همو نمی تواند تو را پس از مرگت دیگر بار پدید آورد؟ در یکی از احادیث دربارۀ روز قیامت آمده است که:زمین همچون رحم مادر می شود و انسان همان گونه که در رحم مادر پدیدار شد /8 در زمین دگر بار پدیدار می شود،اگر انسان از شکم مادر به وسیله ولادت و زایمان زاده می شود در آن روز نیز

ص :15

چون گیاه از زمین می روید.تفاوت در این است که مردم در دنیا به تدریج و نسلی پس از نسلی دیگر زاده می شوند و در روز قیامت همه با هم و یک جا پدید می آیند.

قدرت خدا در زمین در چیزی متجلّی است که پروردگارمان به ما امر می کند دربارۀ آن چیز بیندیشیم،و آن چیز این است که خدا اشیاء را به صورتها و اشکال گوناگون به نیکی می آفریند،پس او نوعی واحد از جانداران را نیافریده بلکه همه چیز را به اندازه ها و رنگهای گوناگون آفریده است.تمام این جانداران و موجودات را آفریده و کار و صورت آنها را تدبیر کرده و ترتیب داده است تا آنجا که ما نمی توانیم هیچ چیزی را به تصوّر آوریم که پروردگار آن را نیافریده باشد.آیا آن ذاتی که توانسته همه چیز را بیافریند نمی تواند انسان را همان گونه که در آغاز در رحم مادر آفرید،در آخرت دیگر بار برانگیزد و پدید آورد؟ در پایان این آیات خداوند ما را یادآور دو امر می شود:

اوّل:ضرورت ایمان به قدرت و توانمندی خدا.

دوم:ضرورت ایمان به روز قیامت.

زیرا در واقع ایمان به قدرت خدا همان راه ایمان به رستاخیز و قیامت است.پس هر چه در رستاخیز شک کردیم ناگزیر باید به آیات و نشانه های قدرت خدا بنگریم،چون شکّ در رستاخیز نتیجۀ شک دربارۀ خداست،و کسی که واقعا و حقیقة خدا را می شناسد کمترین شکّی در رستاخیز ندارد.

همچنین.

سوره های قرآن کریم از لحاظ معانی عام خود تفاوت دارند،از این رو هر (بسم اللّٰه گفتن)در آغاز هر سوره اشاره بدین دارد که همه چیز قائم به خدا است، پس هنگامی که حج می گزاریم در واقع این حج گزاری به نام خدا و هدف حجّ همان تقوی و پرهیزگاری نسبت به خداست،و تقوی نیز به نوبۀ خود از خدا و به یاری خداست،وقتی روزه می گیرم،روزه گیری ما به نام خداست،و هدف روزه داری همان تقوی نسبت به خداست،و تقوی نیز به نوبۀ خود از خدا و به یاری خداست.همچنین است هنگامی که نماز می گزاریم یا به هر تکلیف واجب دیگری اقدام می کنیم.

[1]

« یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السّٰاعَةِ شَیْءٌ عَظِیمٌ -ای مردم از پروردگارتان بترسید،که زلزلۀ قیامت حادثه ای بزرگ است.» هدف از سورۀ حج همان بالا بردن سطح تقواست به بالاترین درجۀ ایمان و اعتقاد به مسئولیّت.در سورۀ انبیاء-که پیش از سورۀ حج آمده است-گفت و گو از مسئولیّت است،امّا در این سوره سخن از تقواست بدین لحاظ که مرحلۀ مقدّمه ایمان است.

بر انسان دشوار است که به مسلّماتی ایمان بیاورد و بپندارد که آن مسلّمات پایه هایی استوارند که می تواند افکار خود را بر آنها بنا کند و آن گاه به غیر آنها ایمان بیاورد،هر چند این«غیرها و دیگر»ها نیرومندتر باشند.اینجا-و درست- همین جاست که خطای انسان در آن نهفته شده زیرا مسلّماتی فکری تمام زندگی او را متوجّه خود می سازد و می پندارد که وی در برابر آن مسلّمات ضعیف و ناتوان است.هرگز چنین نیست،انسان از مسلّم پنداشته های خود نیرومندتر است،و دانش آدمی با نفوذتر از سوابق ذهنی و خیالی او و چیزهایی است که اجتماع و پدران او بدان اعتقاد داشته اند.در واقع ایمان به قیامت و زلزله و هول و هراسهای آن تمام این مسلّمات پنداری و سوابق ذهنی را درهم می کوبد و به بشر نیرویی پرتوان برای اندیشیدن از نو می دهد.و این از طریق شکّ برنامه ای و هدف دار دربارۀ

ص :17

چیزهایی صورت می گیرد که وی آنها را از حقایق مسلّم می پنداشته است.

[2]

« یَوْمَ تَرَوْنَهٰا تَذْهَلُ کُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمّٰا أَرْضَعَتْ -آن روز که ببینیدش،هر شیردهنده ای شیرخواره اش را از یاد ببرد...» زن شیردهنده-از هول و هراس قیامت-نمی تواند حتّی به کودک شیرخوارۀ خود بیندیشد.

« وَ تَضَعُ کُلُّ ذٰاتِ حَمْلٍ حَمْلَهٰا وَ تَرَی النّٰاسَ سُکٰاریٰ وَ مٰا هُمْ بِسُکٰاریٰ وَ لٰکِنَّ عَذٰابَ اللّٰهِ شَدِیدٌ -و هر آبستنی بار خود را بر زمین گذارد و مردم را چون مستان بینی،حال آن که مست نیستند بلکه عذاب خدا شدید است.» اصولا زن باردار دچار خونریزی می شود و جنین خود را می اندازد،و زن به خونریزی دچار نمی شود مگر بر اثر گذشتن بر هول و هراسی عظیم،و نیز در آن روز هر کسی را چون مستان می بینی که نمی تواند آنچه را در پیرامونش می گذرد تشخیص دهد،و شخص خودش او را از دیگران باز می دارد،و این عذاب قیامت آن قدر او را فرا می گیرد تا فاقد نیروهای اندیشیدن خویش می گردد.

تصوّر این هوسهای هراس انگیز متضمّن بیدار ساختن دل غافل و بی خبر است.گذشتگان صالح نیز چنین بوده اند.در داستان نزول این دو آیه از سورۀ حج چنین آمده است:

آیات نخستین سورۀ حج شبی در جنگ بنی مصطلق-که تیره ای از خزاعه هستند-فرود آمد.مردم راه می پیمودند،آن گاه پیامبر خدا(ص)ندا کرد،شتابان بازگشتند و پیرامون پیامبر خدا(ص)گرد آمدند،حضرتش این آیات را برایشان باز خواند،همه گریان شدند چنان که هیچ کس بیش از آن شب گریان نشده بود، چون صبح شد زین بر پشت مرکبها ننهادند،و چادر نزدند و همه یا گریان بودند و یا اندوهگین نشسته بودند و می اندیشیدند.آن گاه پیامبر(ص)به آنان گفت:آیا می دانید آن روز چگونه است؟گفتند:خدا و پیامبرش آگاه ترند،فرمود:آن روز روزی است که خدا به آدم(ابو البشر)می گوید:فرزندانت را که برای دوزخ برانگیخته می شوند،برانگیز!آدم می گوید:چند از چند؟خدای عزّ و جل می فرماید:

ص :18

از هزار تن نهصد و نود و نه تن به دوزخ و یک تن به بهشت.این امر بر مسلمانان دشوار آمد و سخت به گریه درآمدند و عرض کردند:ای پیامبر خدا،پس چه کس ما را نجات می دهد؟پیامبر(ص)گفت:شما را بشارت باد که دو نوع آفریدۀ دیگر نیز با شمایند:یأجوج و مأجوج که به هر چیز پردازند افزونش کنند و شما در آن میانه جز به قدر مویی سفید در بدن گاوی سیاه یا رقمی در ذراع بلند یا خالی بر تن شتر نخواهید بود،سپس فرمود:من امیدوارم که شما یک چهارم اهل بهشت را تشکیل دهید.آن گاه تکبیر برآوردند.سپس گفت:من امیدوارم که شما یک سوّم بهشتیان باشید،آن گاه گفت:من به یقین امیدوارم که شما دو سوّم بهشتیان باشید زیرا اهل بهشت یکصد و بیست صف هستند که هشتاد صف آنان امّت منند،آن گاه گفت:

هفتاد هزار تن از امّت من بی حسابرسی به بهشت در می آیند.

[3]

« وَ مِنَ النّٰاسِ مَنْ یُجٰادِلُ فِی اللّٰهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ -بعضی از مردم،بی هیچ دانشی دربارۀ خدا مجادله می کنند...» و این گفته« یُجٰادِلُ فِی اللّٰهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ »یعنی بدون اندیشه در این که او خدایی است که باید خواه و ناخواه از او فرمان برد و اطاعتش کرد.

جدال به باطل همانا شاهد و گواهی است بر حالت استقرار دروغین،که دارندۀ آن حالت حاضر نمی شود از آن دگرگون شود،چه می پندارد که تغییر آن وضع پایۀ زندگی او را درهم می ریزد یا با عزّت شخصی او مخالف است.در حالی که احساس زلزلۀ روز قیامت مؤمنان را قادر می سازد که در پرتو خرد و وحی و استقبال از حقایق جدید،بدون تعصّب و عزّت جویی از گناه و باطل،به افکار و اندیشه های خود مراجعه کنند و از افکار باطل بازگردند و دست بشویند.

کافران هنگامی که به افکار باطل خود تکیه می کنند و از آن عزّت می جویند می پندارند که از کرامت و حیثیّت خود دفاع و حمایت می کنند در حالی که با همین تصوّر باطل استقلال فکر و کرامت خود را از دست می دهند زیرا بدین سان از شیطانی سرکش پیروی می کنند.

« وَ یَتَّبِعُ کُلَّ شَیْطٰانٍ مَرِیدٍ -و از هر شیطان سرکشی پیروی می کنند.»

ص :19

بدور از هر گونه خیر و غوطه ور در غرقاب فساد و فاسد سازی.

[4]

« کُتِبَ عَلَیْهِ أَنَّهُ مَنْ تَوَلاّٰهُ -بر شیطان چنین مقرّر شده که هر کس را که دوستش بدارد...» کسی که با ارادۀ خویش شیطان را دوست بدارد و او را بر خود مسلّط و حکمروا سازد.

« فَأَنَّهُ یُضِلُّهُ وَ یَهْدِیهِ إِلیٰ عَذٰابِ السَّعِیرِ -گمراه کند و به عذاب آتش سوزانش کشاند.» محال است که این شیطان سرکش هادی و رهنمای پیروان خود به خیر باشد،زیرا خدا مقدّر فرموده است که او پیروان خود را گمراه کند،و سرانجام آن هر دو:(تابع و متبوع)همان آتش سوزان دوزخ است.

[5]

« یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنّٰا خَلَقْنٰاکُمْ مِنْ /8 تُرٰابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ -ای مردم اگر از روز رستاخیز در تردید هستید،ما شما را از خاک و سپس از نطفه،آن گاه از لخته خونی و سپس از پاره گوشتی آفریدیم...» اگر دربارۀ رستاخیز و تجدید حیات مردگان در تردید هستید به گذشتۀ خود بنگرید،آیا می توانید بگویید:خدا نمی تواند شما را از نو بیافریند؟پس چگونه توانسته است شما را به حالات و در مراحل گوناگون یاد شده،پس از آن که هیچ نبودید،بیافریند؟ در قرآن و سنّت آمده است که انسان دو بار آفریده شده،یک بار در عالم ذرّ آنجا که همۀ مردم از خاک آفریده شده اند،و دیگر بار هنگامی که آنان را در پشتهای پدرانشان و سپس رحمهای مادرانشان نهاده اند.پس بعد از آن که نطفه در رحم مادر جای داده شد،می بینیم که پس از زمانی به صورت لخته ای خون در می آید که به رحم مادر می چسبد(علقه)و سپس به شکل پاره گوشتی کوبیده(مضغه)تغییر می یابد.

« مُخَلَّقَةٍ وَ غَیْرِ مُخَلَّقَةٍ -گاه تمام و گاه ناتمام...»

ص :20

گاه اندامهای چنین چون دو چشم و سر و دست و پا معیّن شده و گاه ناتمام است که دیری نمی گذرد که قبل از آن که اندامهایش معیّن شود از رحم سقط می شود و می افتد.

« لِنُبَیِّنَ لَکُمْ -تا(قدرت خود را)برایتان آشکار کنیم...» تا انسان بفهمد این تغییرات و دگرگونیهایی که وجود و هستی او را استوار کرده است دلیل بر آن است که آن همه تدبیر شده،و خداوند همان مدبّر حکیم او و همۀ آفریدگان و آفرینش است.

« وَ نُقِرُّ فِی الْأَرْحٰامِ مٰا نَشٰاءُ إِلیٰ أَجَلٍ مُسَمًّی -و تا زمانی معیّن هر چه را خواهیم در رحمها نگه می داریم...» مضغة(پاره گوشتی که در اصطلاح علمی بدان گاسترولا گویند)تا وقتی که خدا بخواهد و به جنین اجازۀ زاده شدن دهد می ماند.درنگ جنین در رحم محدود به مدّت نه ماه نیست،و بسا که قبل از اتمام این مدّت زاده شود،از این رو فرماید:(و نقرّ...و تا زمانی معیّن هر چه را خواهیم در رحمها نگه می داریم)و از معانی(نقرّ)این است که:می نویسیم،زیرا چنان که در احادیث آمده نیکبختی و بدبختی است هر دو در حالی که آدمی در شکم مادر است بر او نوشته(و مقرّر و مقدّر)شده است.

« ثُمَّ نُخْرِجُکُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ -آن گاه شما را که کودکی هستید بیرون می آوریم تا به حدّ زورمندی خود برسید...» آغاز این آیه دگرگونی جنین را در رحم بیان می کرد،امّا اینجا دگرگونی آن را پس از آن که به صورت کودکی زاده شد بیان می کند که از آن پس نیز به صورت جوانی رسیده دگرگون می شود تا به اوج قوّت و نیرومندی خود(اشدّه)دست می یابد.

« وَ مِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفّٰی -بعضی از شما می میرند...» چنان که بر اثر بیماری یا حادثه یا کشتن می میرند و جنین را چاره ای بر وفات خود نیست،زیرا این قضیّه به فرمان خدا و تقدیر اوست.و بعضی مدتی

ص :21

طولانی در زندگی به سر می برند تا دیگر بار همان گونه که از آغاز بوده اند ضعیف و ناتوان شوند.

حقیقت این است که زمان همواره به مصلحت انسان نیست،و آدمی همواره در حال تکامل(و تعالی)ذاتی و خود به خود نمی باشد.چگونه است که چون به اواخر عمر برسد به صورت کودکی در می آید گرچه ذاتش راه کمال پیموده و ناگزیر می بایستی همواره در جهت تعالی و فرا رفتن بوده و دچار شکستگی و نقصان نشده باشد.

در واقع،مهمترین چیزی که انسان با بسیار افزون شدن سنّ خود از دست می دهد همان دانش اوست.دانش-در عین حال-بزرگترین نعمتی است که بشر برای بدست آوردن آن می کوشد و می خواهد آن را نگهدارد،زیرا دانش است که او را از دیگر آفریدگان متمایز می سازد،و هنگامی که دانش خود را از دست بدهد در میان خاندان و فرزندان و اجتماع خویش صاحب کرامت و ارج نیست.آیا همین امر گواه بر آن نتواند بود که تکامل بشر از سوی او و خود به خودی نیست؟ « وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلیٰ أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْلاٰ یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئاً وَ تَرَی الْأَرْضَ هٰامِدَةً -و بعضی از شما به سالخوردگی برده می شوند تا آن گاه که هر چه را آموخته اند فراموش کنند.و تو زمین را فسرده می بینی...» چنان که گویی زمین نارسته و مرده است.

« فَإِذٰا أَنْزَلْنٰا عَلَیْهَا الْمٰاءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ - چون باران بر آن فروباریم،به جنب و جوش آید و نموّ کند و از هر گونه گیاه بهجت انگیز برویاند.» زمین هنگامی که بارانها بر آن می بارد مرده است امّا آن گاه فزونی می یابد و زنده می شود و گیاهان بر آن می روید.

گیاهان به یک گونه و شکل نیستند،و اگر طبیعتی که بر زندگی حکم می راند کور و ناآگاه می بود بایستی همه چیز به یک شکل می بود،ولی موادّی یگانه:خاک،نمکها،آب و نور به صورت گونه هایی از گیاهان در می آید.و

ص :22

خداوند از هر گونه ای جفتی آفریده است تا استمرار هر گونه و نوعی جداگانه تضمین و تأمین شود.وانگهی متانت و استواری ساختار انواع مانع زیبایی آنها نیست.

[6]

« ذٰلِکَ بِأَنَّ اللّٰهَ هُوَ الْحَقُّ -و اینها دلیل بر آن است که خدا حقّ است...» جز او را حقّی نیست،و بیگمان او را حقّی است که در او و توانمندیش شکّ و تردیدی وجود ندارد،و از آنجا که او حق-و تمامی حق-است پس سزاوارتر است که پیروی شود.

« وَ أَنَّهُ یُحْیِ الْمَوْتیٰ وَ أَنَّهُ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ -اوست که مردگان را زنده می سازد و بر هر کاری توانا است.» [7]

« وَ أَنَّ السّٰاعَةَ آتِیَةٌ لاٰ رَیْبَ فِیهٰا وَ أَنَّ اللّٰهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ -و نیز قیامت خواهد آمد،شکّی در آن نیست.و خدا همۀ کسانی که در گورها هستند زنده می کند.» آنان که در گورها هستند به قدرت خدای سبحان برای حسابرسی برانگیخته و زنده می شوند،همان قدرتی که امروز در برانگیختن بذرها و دانه های گیاهان -نهفته در دل زمین-جلوه می کند.و زمین نسبت به این بذرها مانند گور برای مرده است.امّا پروردگار ما همان گونه که با باران دانه ای را زنده می کند به همان نحو ذات سبحانش انسان را که در گور خود خفته است زنده می کند.

از این رو در حدیث آمده است:«چون خدا بخواهد که آفریدگان را به رستاخیز برانگیزد،آسمان چهل روز بر زمین ببارد،آن گاه قطعه ها گرد آید و گوشتها بروید».

باطل است و آن حجت همانا دانش و رهنمایی یا کتابی روشنگر است.

پس هر کسی که حجّتی ندارد غیر مؤمن است،و حتی مستکبر و گردنکش از حق است که به یک سو می پیچد و می کوشد مردم را از راه خدا منحرف سازد،و جزای او در دنیا خواری است که شامل کوچک شدن و پست و ذلیل گشتن است.

امّا روز قیامت نصیب او عذاب سوختن است به جزایی مطابق با آنچه خود به دست خویش کرده و اندوخته است.

امّا کسانی را که حقیقت ایمانی که آنها را در برابر فتنه ها مقاوم و پایدار کند و با فشارها بستیزد،به دلهایشان رسوخ نکرده است می بینی که خدا را با تردید از کنار راه می پرستند.اگر خیری /8 به ایمانشان برسد دلگرم می شوند و اگر به فتنه ای دچار شوند یا در معرض فشاری قرار گیرند به قعر گاوچالۀ انکار فرومی افتند.آن گاه دنیا و آخرت را زیان می بینند و این همان زیان آشکار است.

اینان با بادهای سلطه و ثروت به این سو و آن سو می گرایند و چیزهایی جز خدای را می خوانند که نه زیانی به آنان می زنند و نه سودی می رسانند-بتهایی سنگی یا بشری-و این همان گمراهی بی پایان است.

آری آنان با خواندن بتهایی که همان رهبری بد و یاران بد باشند به خود زیان می زنند.امّا کسانی که خدا را با اطمینان و استواری قدم می پرستند،و در برابر فتنه ها و فشارها می ستیزند،از سوی پروردگارشان پاداشی است نیکو و زیبا، بهشتهایی که نهرها در آنها جاری است،زیرا خدا هر چه بخواهد می کند.

مجادله می کند...» و می گوید:آیا خدا قادر است که مردگان را برانگیزد؟یا چنین کند؟و برای چه؟ ما از این آیه در می یابیم که:ایمان به رستاخیز فرع ایمان به خدا و به نامهای او از جمله قدرت و حکمت(قدیر و حکیم)و بلکه ایمان به دیگر حقایق دین است که همه فرع شناخت نسبت به خداست،شناختی که می سزد او را با عظمتش و حکمتش و مهربانیش به بندگان خود شناخت.

« بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ لاٰ هُدیً وَ لاٰ کِتٰابٍ مُنِیرٍ -بی هیچ دانشی و هیچ راهنمایی و هیچ کتابی روشنی بخش.» حقایق این کلمات که هر کس بدانها چنگ درزند رستگار می شود چیست؟ الف:دانش،که همان نور و پرتو خرد است،و همان گشوده شدن حقایق برای دل به نور خداست، /8 بدان درجه که صاحب خود را از پیروی دلیل یا جست و جوی حجّت بی نیاز می سازد.

ب:رهیابی و هدایت که سطحی پایین تر از دانش دارد،مانند کسی که در بیابانی سرگردان راه می رود ناگهان نشانه ای را از دور می بیند که او را به سمتی که باید از آن سمت برود راهنمایی می کند.تفاوت بین این دو سطح(میان دانشمند و رهیاب)آن است که دانشمند نقشه ای مفصّل و با جزئیّات دارد که می تواند در رهنوردی خود به سوی خدا بدان اعتماد کند،و از این رو نیازی به نشانه ندارد،امّا رهیاب مانند کسی است که نوری را که راه او را روشن می سازد دنبال می کند.

ج:کتاب روشنی بخش،اگر انسان نه دانشمند باشد و نه رهیاب ناگزیر در دنبال و به رهنمایی دانشمندی روان می شود،چنان که گروهی از مردم در بیابانی پشت سر راهنمایی راه می پیمایند،و راهنما همان دانشمند است،و این راهنما می تواند کتاب باشد که به هر سو برود و نشان دهد،رهنوردان به دنبالش راه می پیمایند.

ص :26

[9]

« ثٰانِیَ عِطْفِهِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ -گردن را(با تکبّر)به یک سو می پیماند تا مردم را از راه خدا گمراه کند...» یعنی مایل میان سرشانه و گردنش،که تعبیری از تکبّر و روی گرداندن در برابر حقّی است که با آن روبرو شده،و او همواره از آن رویگردان بوده،و می کوشد مردم را از راه خدا منحرف کند،و راه خدا همان ایمان بدو و کردار نیک ناب به خاطر اوست.

« لَهُ فِی الدُّنْیٰا خِزْیٌ -نصیب او در دنیا خواری است...» شاید بتوانیم از این آیه دریابیم:کسی که دربارۀ خدا مجادله می کند در دنیا گرفتار خواری و خفّتی می شود که خدا برای او فراهم ساخته و او نمی تواند از آن بگریزد،یا شکستی فوری،یا مرگی بد،یا رسواییی نزد مردم،یا لعنتی جاودانی.

مگر نه این که او خود با پیروی از شیطان و فرمانبرداری از گردنکشان و تسلیم و فروتنی نسبت به ثروتمندان ذلّت و خواری را برای خویش خریده است؟ « وَ نُذِیقُهُ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ عَذٰابَ الْحَرِیقِ -و در روز قیامت عذاب آتش را به او می چشانیم.» دستاورد و حاصل او در آخرت بهتر از دنیا نیست،بلکه بسی سخت و بدتر است،هر بار /8 پوستشان پخته و سوخته شود به پوستی دیگر تبدیل می شود تا عذاب سوختن را بچشند.

[10]

« ذٰلِکَ بِمٰا قَدَّمَتْ یَدٰاکَ -این کیفر کارهایی است که پیش از این از دو دستت بر آمده...» دو دست در اینجا تعبیری است از تمام اندامها.پس این حکمت خداست که انسان را در دنیا رها می گذارد تا هر چه می خواهد بکند و هر جرمی می خواهد مرتکب شود،ولی در کمین او ایستاده و هر گاه بخواهد گریبانش را می گیرد.» « وَ أَنَّ اللّٰهَ لَیْسَ بِظَلاّٰمٍ لِلْعَبِیدِ -و خدا به بندگانش ستم نمی کند.» زیرا خدای سبحان به تو عقل عطا کرده،و پیامبران را به نزدت فرستاد،و راهت را روشن ساخته،و برای تو معلوم کرده که چه بکنی،و چگونه در دنیا برای

ص :27

خود عزّت و در آخرت نعمت فراهم سازی،خدا هنگامی که به مردم فرمان داد او را عبادت و بندگی کنند و بندگی نسبت به آفریدگان را رها کنند عزّت آنان را می خواست،امّا آنان خود به خویشتن ستم کردند و از این رو برای آنچه خود کرده اند باز خواست و مجازات نمود.

شاید از این آیه چنین استنباط شود که خداوند بندگانش را برای بدیهایی که نیّت انجام دادنش را داشته اند مؤاخذه نمی کند بلکه برای آنچه در عمل بدان پرداخته اند مجازات می کند و از این رو تعبیر«آنچه پیش از این از دستهایت بر آمده» به کار رفته است.

است که بدو رسیده،پس او تا وقتی آن خیر به وی می رسد از رهبری پیامبر پیروی می کند.

« وَ إِنْ أَصٰابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلیٰ وَجْهِهِ -و اگر آزمایشی پیش آید و گرفتار فتنه ای شود رخ برتابد...» شاید«انقلب علی وجهه»تعبیر از دگرگونی کلّی و به صورتی ناگهانی باشد که رابطۀ خود را به کلی با مؤمنان می گسلد و کاملا در صف کافران قرار می گیرد.

خداوند از اینان چنین سخن می گوید:

« خَسِرَ الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَةَ -در دنیا و آخرت زیان بیند...» زیرا انسانی که با شک رفتار می کند در دنیا کالایی به دست نمی آورد و در آخرت نیز به مزدی دست نمی یابد،چون در دنیا همراه مؤمنان بوده و ایشان عادتا گرفتار سختیها هستند و در شرایطی دشوار از بینوایی و محرومیّت و در بدری زندگی می کنند،امّا در آخرت هنگامی که خدا پاداش مؤمنان را می دهد وی در شمار ایشان محسوب نمی شود،زیرا دلش وابسته به کافران بوده و از این رو همان چیزی را به دست می آورد که به کافران می رسد.

قرآن به شدّت بر عذاب اینان تأکید می کند،زیرا بیشتر مردم ادّعای ایمان می کنند امّا براستی از این گروهند،آنها در شرایط آرامش و صلح و امنیّت نماز می گزارند امّا اگر کار سخت شد و نماز جرمی محسوب گردید که مجازات قانونی در پی دارد،آنها دیگر آمادۀ نماز گزاری نیستند،آنها همراه دگرگونیهای سیاست یا اقتصاد یا اجتماع،چون پری در معرض باد،حرکت می کنند.

کلمۀ«حرف»در احادیث به«شکّ»تفسیر شده و بارزترین مظاهر حرفی بودن(یعنی شک و تردید داشتن)در /8 زندگی اینان پیوستن آنها به رهبریهای رسالتی مطابق قانون حرفی بودن(و شک و تردید داشتن)است.وقتی رهبری را در حال پیروزی ببینند با آن همراهند و هر گاه عکس این را ملاحظه کنند از آن روی

ص :29

می گردانند.از این رو در احادیث بسیار و منقول از پیامبر(ص)آمده است که:

«حرفی ها»همان کسانی هستند که در رهبریهای الهی شک می کنند،در حالی که فرمانبرداری مطلق از پیامبر و امامان توصیه شدۀ او و پس از ایشان از فقیهان، همانا آشکارترین مظاهر ایمان است.از این رو می بینیم که روند قرآنی در آیات آینده دربارۀ مسألۀ ولاء(و پیروی)با ما سخن می گوید.

[12]

مقیاس ایمان راستین پیوستن به رهبری الهی است و ثابت قدم بودن همراه آن و فرمانبرداری از آن در شرایط دشوار با وجود مخالفت آن با خواهشهای نفسانی و مصالح شخصی.

و بارزترین مظاهر«حرفی بودن»(و تردید)در ایمان شک در رهبری ربّانی است هنگامی فرمان به کاری دشوار می دهد،یا تصمیم رهبری با خواهش نفس آدمی مخالفت دارد،یا هنگامی که رهبری در معرض نگونساری یا شکست قرار می گیرد.سرنوشت«حرفی ها»پرورش در دامان رهبریهای جاهلیّت همچون سلطه های طاغوتی،یا احزاب الحادی،یا دسته های گمراه است.و این همه در منطق قرآن شرکی آشکارا و در عین حال گمراهی بی پایان است.

« یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ -سوای خدا کسی را می خواند...» یعنی سوای خدا و رهبرییی که خدا به پیروی از آن فرمان داده است،از پیامبری مرسل یا امامی معصوم،یا رهبری گماشته شده از جانب او.

« مٰا لاٰ یَضُرُّهُ وَ مٰا لاٰ یَنْفَعُهُ ذٰلِکَ هُوَ الضَّلاٰلُ الْبَعِیدُ -که نه زیانی به او (به انسان)می رساند و نه سودی،و این گمراهی و ضلالتی است بی پایان.» گاه انسان از رهبرییی پیروی می کند که بدو سودی نمی رساند ولی او گمان می کند که آن رهبری بدو سودی می رساند در حالی که این خود اوست که با پیروی از آن رهبری بدان سود می رساند.آیا این گمراهی نیست که انسان نیروهای خود را برای هیچ و پوچ نه برای کسب سود و دفع زیان،صرف کند؟ /8 و بی پایان تر از این گمراهی آن است که بشر به رهبرییی بپیوندد که زیان می رساند و سودی نمی بخشد.

ص :30

[13]

« یَدْعُوا لَمَنْ ضَرُّهُ أَقْرَبُ مِنْ نَفْعِهِ -کسی را می خواند که زیانش نزدیکتر از سود اوست...» آنجا که به نظر می رسد رهبریهای جاهلیّت مقداری عزّت و ثروت فراهم می سازند،در حالی که سرانجام همان فقر و بندگی است.

«و لبئس المولی-چه بد دوستداری است...» آن رهبر.

«و لبئس العشیر-و چه بد مصاحبی است.» این مصاحب و پیرو.

شاید از این آیه بتوانیم استنباط کنیم که جایز نیست آدمی وقتی در خود کفایت و شایستگی نمی بیند از دیگران بخواهد که از او پیروی کنند و برای او جایز نیست که بدین گفته عذر آورد که:براستی این مردمند که مرا به پیشوایی و فرماندهی خود گماشته اند،بلکه بر او واجب است که خود از این مقام کناره گیرد، و اگر کناره نگیرد از کسانی است که خدا دربارۀ آنها می گوید«لبئس المولی، چه بد دوستدار و سروری».

[14]

« إِنَّ اللّٰهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ جَنّٰاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ -خدا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند به بهشتهایی که در آن نهرها جاری است وارد می کند...» و ایشان همان کسانند که به نحوی راسخ به خدا ایمان آوردند و ایمان خود را با تداوم کارهای عملی و رفتار شایسته نشان دادند و بیان کردند.

« إِنَّ اللّٰهَ یَفْعَلُ مٰا یُرِیدُ -همانا خدا هر چه خواهد همان کند.» زیرا او قادر اراده کننده ای است با قدرت و ارادۀ مطلق،هر چه خود خواهد می کند،نه هر چه دیگری بخواهد و از /8 مظاهر ارادۀ حکیمانۀ او حسن پاداش اوست به مؤمنان نیکو کردار شایسته،و پاداش بد اوست به مجادله کنندگان و مردّدان دربارۀ پیامبران و اولیاء او.

آیا برای ما سزاوارتر آن نیست که به سوی بهشت پروردگارمان بشتابیم که

ص :31

آنها را در صورتی که مؤمنانی راستین باشیم به ما وعده داده است؟چه بهشتهایی است که خدا از غیب و بدون دیدار ما آنها را به بشر وعده داده است؟بگذارید پاسخ را از امامان اهل بیت علیهم السّلام بشنویم که در تفسیر قرآن گفته اند،و ما را به پهنۀ آن بهشتها که در قرآن به بشر مژده داده شده است منتقل می کنند.

إِنَّ اللّٰهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ

...خدا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند...تا آنجا که خدای تعالی فرماید:

لباسهم فیها حریر.در آنجا لباسشان از حریر است. (1) پدرم از ابن ابی عمیر از ابی بصیر برایم حدیث کرد و گفت:به ابی عبد اللّٰه(امام صادق)(ع)عرض کردم:

فدایت شوم،مرا به شوق آور،گفت:«ای ابو محمّد،کمترین نعمتهای بهشت آن است که بویش از فاصلۀ هزار سال راه پیمایی از مسافت دنیا به مشام می رسد،و کمترین منزل و جایگاه اهل بهشت منزلی است که اگر تمام جن و انس در آن منزل کنند خوراک و نوشابۀ آنان به قدر کافی به آنان می رسد و چیزی از آنچه در آن سرای است کم نمی شود،و کم منزلت ترین مقام کسی که به بهشت در می آید آن است که به محض ورود سه باغ را بر سر او بر می آورند،چون به نزدیکترین آنها وارد شود در آن جفتها و خادمان و جویبارها و میوه ها بیند چندان که خدا بخواهد که چشمش سیر شود و آرام گیرد و دلش شادمان شود،اگر خدا را سپاس گزارد و او را بستاید بدو گویند:بالای سر خود به باغ دوّم بنگر،و در آن چیزهاست که در باغ نخستین نبود.آن گاه گوید:پروردگارا این باغ را به من عطا فرما،خدای تعالی فرماید:اگر این را به تو دهم جز آن را نیز خواهی خواست و پروردگار گوید:اینک از تو.چون بدان درآید خدا را شکر گزارد و بستاید گویند:در بهشت را بر او بگشایید و بدو گویند:سرت را بالا کن،آن گاه دری از سرای جاوید بر او بگشایند که چندین برابر آنچه پیشتر دیده بود در آن بیند و هنگامی که از این فزونیها سخت شادمان شد گوید:پروردگارا حمد و ستایشی بی قیاس از آن تو باد که با دادن

ص :32

باغهای بهشت بر من منّت نهادی و مرا از دوزخ رهانیدی.ابو بصیر گفت:آن گاه من گریستم و عرض کردم فدایت شوم،در این باره بیشتر بفرمای!امام(ع)گفت:

ای ابو محمد در بهشت نهری است که بر کناره های آن کنیزانی روینده رسته اند، چون مؤمن بر کنیزی بگذرد و از او خوشش آید او را بر کند و بر گیرد و خدای عزّ و جلّ به جای او دیگری را برویاند.عرض کردم:فدایت شوم،بیش از این برایم بفرمای!فرمود:ای ابو محمد مؤمن در آنجا با هشتصد دوشیزه و چهار هزار بیوه و دو زن حوری همسری می کند.عرض کردم:فدایت شوم،هشتصد دوشیزه؟فرمود:

آری با هر یک از آنان هم آغوشی کند /8 او را بدین صفت(دوشیزه)یابد.عرض کردم:فدایت شوم حور عین از چه چیز آفریده شده اند؟فرمود از خاک پاک نورانی بهشت،و از فرط لطافت چنانند که مغز استخوانشان از پشت هفتاد دست جامۀ حریر پیداست.جگر آن حوری آیینۀ این مؤمن و جگر این مؤمن آیینۀ آن حوری است.

عرض کردم:فدایت شوم،آیا حوران زبانی دارند که در بهشت بدان سخن گویند؟ فرمود:آری سخنی لطیف که آفریدگان دلپذیرتر از آن نشنیده اند.عرض کردم:آن زبان چیست؟فرمود:با صداهایی نازک و موزون می گویند:ما جاودانگانیم و نمی میریم،ما لطیفانیم و خشن نمی شویم،ما درست اندامان جوانیم و پیر نمی شویم،ما خوشنودانیم و خشمگین نمی شویم،خوشا آن که برای ما آفریده شد، و خوشا آن که ما برای او آفریده شدیم و بدو اختصاص یافتیم.ما زنانی هستیم که چون کسی با ما هم آغوش شود چنان در جوّ فضا به پرواز در آید که نورش چشمها را بزند و خیره کند». (1)

یگانه شدن مردم است.

آن گاه قرآن تأکید می کند که آنچه در آسمانها و زمین است نسبت به خدا فروتن و سر سپرده و سجده گزار اوست،همچون خورشید و ماه و ستارگان و درخت و جنبندگان.ولی گروهی از افراد بشر باقی می مانند که از این سنّت و روش معیّن فترت مستثنی و از نوادرند.برای انسان ممکن نیست که نخورد یا نیاشامد یا نخوابد، و همچنین نمی تواند خود را از حوزۀ زمین بیرون برد،یا از قوانین و سنّتهای زندگی سر پیچد،آری،در امکان او هست که روزه نگیرد یا نماز نگزارد،تنها در این زمینۀ محدود به او آزادی داده اند که ارادۀ خود را بیازماید،امّا در دیگر زمینه ها،ناچار است خواه و ناخواه تسلیم شود و سر بسپارد.

اینک ما دام که نمی توانی از ولایت خدا بیرون روی،پس چرا بر ضدّ او سرپیچی می کنی و جز او را به عنوانی ولیّ و سرپرست خود می گیری؟ این در دنیا،امّا در آخرت،گناهکاران را به سختی به سوی جهنم می رانند و جامه هایی آتشین برای آنها می برند،و آب جوشان بر سرشان فرو می ریزند چنان که آنچه در شکمها و درون خویش دارند می گدازد و گرزها(و پتکها)ی آهنین افروخته ای برای آنها آماده است،و هر چه بخواهند از دوزخ و آتش بگریزند آنها را که مقهور و مغلوبند بدانجا باز می گردانند.

بنا بر این انسان و سرانجام او هر دو به تدبیر خدا معیّن و محدود شده اند،زیرا آدمی نمی تواند از قلمرو حکمروایی و چیرگی و سلطنت خدا بیرون رود.پس بر انسان می شاید و می سزد که غیر از خدا ولیّ و فرماندهی برای خود نگیرد.

(هاء)در کلمۀ(ینصره)به دو معنی باز می گردد:یا به پیامبر ما محمد(ص) یا به«من کسی»جملۀ( مَنْ کٰانَ یَظُنُّ أَنْ لَنْ یَنْصُرَهُ اللّٰهُ -کسی که می پندارد خدا یاریش نخواهد کرد).

در حالت اوّل معنی چنین می شود:همانا آن کسی که بر محمد(ص)و آنچه به رسالت خدا آورده است کینه می ورزد و در پیامبری،او شک می کند،و اعتقاد ندارد که خدا یاری دهندۀ به او در دنیا و آخرت است،هر چه می تواند بکوشد و برای مقصود خود هر حیله ای را بیازماید حتی اگر این کار مستلزم آن باشد که ریسمانی از بالا بیاویزد و خود را با آن به دار زند،سپس بنگرد که آیا می تواند با جلوگیری از پیامبر خدا یا جلوگیری از رسالت او در برابر ارادۀ خدا بستیزد و بدین گونه کینه و گمان بد خود را شفا بخشد؟ امّا در حالت دوم معنی آیه این است که خدای سبحان به انسان یاری می کند و او را نگه می دارد و در دنیا و آخرت بدو کمک می کند.هر کس جز این می پندارد،و هر چه می خواهد می کند حتّی اگر خواسته باشد خود را خفه کند(با کشاندن ریسمانی به آسمان و سپس بریدن آن)،بیگمان نمی تواند که در برابر قدرت خدا بستیزد،و اقدام و کینۀ او را بر خدا دسترسی نیست.

شاید این آیه متضمّن ستیزۀ ناتوانمندانۀ بشر باشد،زیرا وقتی بعضی در قدرت خدا شک کنند بایستی از قلمرو حکمروایی و ملکوت خدا و از سنّتها و قوانین ثابت او که هر چیزی بدان تسلیم است و آنان از تسلیم بدان اکراه دارند نیز بیرون روند،و آن گاه-پس از آن که تمام امکانات و دانشهای خود را بدین منظور بکار گرفتند-بنگرند که آیا توانسته اند از حکمروایی خدا بیرون روند،یا از قوانین مادّی و معنوی زندگی رسته اند،بدین گونه است که خشم برخاسته از نادانی آنها نسبت به ارادۀ خدا و سنّتهای او که برای مصلحت آنها وضع شده فرو می نشیند،سنّتهایی که بر آنان واجب است به موجب آنها عمل کنند و خدا را بر آن سنّتها شکر گزارند زیرا مهمترین مظاهر رحمت خدا نسبت به بندگان اویند.پس معنی آیه چنین می شود: /8 با ریسمانی خود را به آسمان برکشند،آیا بر این کار توانایند؟خدا

ص :37

داناست.

هنگامی که پیش آهنگ فضانورد،آرمسترانگ به ماه رفت،آیا توانست از ارادۀ خدا بیرون رود؟هرگز،او نتوانست چنین شود،حتی او مشکلات خانوادگی خود را با همسر خویش نیز فراموش نکرد،و پس از فرود آمدن به زمین خود این امر را تصریح کرد و گفت:در حالی که بر سطح ماه بودم به اختلافاتم با همسرم می اندیشیدم...و این که آیا او از کاری که من بدان پرداخته ام خرسند است یا نه؟ بدین سان انسان محکوم به پیروی از نظامها و نیروهای طبیعی پیرامون خویش،خواه مادّی یا معنوی است،چه آن را بخواهد و چه نخواهد،همچنین در صورتی که حال چنین است نمی تواند فرمان مولا و سرور خود را اطاعت نکند و بدان گردن ننهد،و اگر تکبّر و خویشتن بزرگی کند و استنکاف ورزد جز به خود زیان نزده است.

و بالأخره اگر انسان بیندیشد:کیست که بدو روزی می رساند و نعمتها را بر او فرو می بارد،و کیست که در برابر خطرهایی که لابلای آنها مرگ و نابودی نهفته است،از او نگهداری و دفاع می کند،بیگمان در می یابد که او خدای روزی رسان صاحب قدرت استوار است و آنچه جز اوست همه ابزارها و سببهایی است آفریده شده.

خرد و سرشت بهره دارند؟هرگز چنین نیست...همانا خداست که هر کس را بخواهد راهنمایی می کند،و تا وقتی راهنمایی و هدایت از جانب خداست ما باید او را ولیّ خود بگیریم و جز او را نپرستیم و بندگی نکنیم.

[17]

« إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هٰادُوا وَ الصّٰابِئِینَ وَ النَّصٰاریٰ وَ الْمَجُوسَ وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا إِنَّ اللّٰهَ یَفْصِلُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ -خدا میان آنان که هدایت یافته اند و آنان که کیش یهود یا صابئان یا نصاری یا مجوس برگزیده اند و کسانی که شرک ورزیده اند،در روز قیامت حکم می کند...» آن گاه براستی اختلاف میان بشر دلیل روشنی است بر این که آدمی نیازمند آن است /8 که خدا او را به راه راست و استوار رهنمایی کند،و به یقین خداست که به حق داوری می کند و در میان پیروان مذاهب گوناگون حکم خواهد کرد.

« إِنَّ اللّٰهَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ -زیرا او بر هر چیزی(و کاری)ناظر است.» در واقع داوری خدا میان مذاهب و آراء گوناگون،و در نتیجه میان حق و باطل و هر قضیّه ای کوچک یا بزرگ همان تجلّی و نمودار نظارت فراگیر او بر هر چیزی است،و براستی او چیرۀ توانایی است که در آسمانها و زمین هیچ بر او پنهان نیست.

از آنجا که او بر هر چیز ناظر و شاهد است،ناگزیر باید به حضور فرخندۀ همیشگی او احترام نهاد و مراقبت مستقیم و اشراف همیشگی او را احترام نهاد.و هر انسانی هنگامی که به کار یا گفتار مهمّی می پردازد،یا اندیشۀ آن به ذهنش خطور می کند و بر خاطرش می گذرد و می خواهد تصمیمی بگیرد یا رأیی صادر کند، باید از خود بپرسد:آیا خدا از این خرسند است،زیرا خدا فردا همان امر را بر او به حسابرسی می گیرد.در واقع این احساس است که نور هدایت را در درون و ضمیر بشر بر می انگیزد و کمر خرد را بر ضد خواهش و هوی استوار می بندد و به برنامه نگری اندیشیدن بدون اضطراب مساعدت می کند و رفتار فرد را بدون چپ و راست روی

ص :39

استوار می دارد و از شخص او برای خود او واعظ و ارشاد کننده ای قرار می دهد.

در خبر آمده است که:وقتی زلیخا از یوسف(ع)خواستار کار ناپسند شد و درها را بست در کنار اتاق بتی را دید،برخاست و روی آن بت را پوشاند،یوسف از او پرسید:چرا چنین کردی؟زلیخا گفت:برای آن که ما را نبیند،یوسف گفت:

تو از این بت خود شرم می کنی در حالی که نه می شنود و نه می بیند،آن گاه من از پروردگار خود که سمیع و بصیر است شرم نکنم؟ [18]

قرآن حکمت آموز سپس نظر انسان را به آسمان و زمین جلب می کند...به نشانه هایی که همه گواه بر تسلّط مطلق خدا و سرسپردگی و فروتنی همه چیز در عالم هستی نسبت به ذات سبحان و منزّه اوست.

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّٰهَ یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبٰالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ وَ کَثِیرٌ مِنَ النّٰاسِ

-آیا ندیده ای که هر کس در آسمانها و هر کس که در زمین است و خورشید و ماه و ستارگان و کوه ها و درخت و جنبندگان و بسیاری از مردم خدا را سجده می کنند؟...» در واقع همۀ این چیزها به خدا سر سپرده اند و بدو فروتنی می کنند.

« وَ کَثِیرٌ حَقَّ عَلَیْهِ الْعَذٰابُ -و بر بسیاری عذاب محقّق شده...» امّا بسیاری از مردم به خدا سجده نمی گزارند و این دسته در واقع جز نسبتی اندک را تشکیل نمی دهند که چون با مجموعۀ حیرت انگیز آفریدگان و شمارهای افزونی که کامپیوترها نیز از شمردن و آمار گرفتن آنها ناتوانند،مقایسه شوند،چیزی به حساب نمی آیند.

راستی را،کرامت انسان اقتضا و ایجاب می کند به خدایی که آسمانها و زمین و آنچه در آنهاست از آن اوست سجده گزارد،آن خدایی که هر چه بخواهد می کند،امّا سجده گزاری به بتی که نه زیانی می رساند و نه سودی یا زیان می زند و سودی ندارد،یا به بشری حقیر و خرد چون شاهان مغرور،یا ثروتمندان فسادگر، بیگمان موجب اهانت و ذلّت و خواری و کوچکی است.

ص :40

خدای سبحان هنگامی که بشر را هدایت نمی کند او را به عبادت و بندگی بتهای خاموش یا گویا دچار می سازد و بدین خوار و خفیفش می کند،و کسی که خدا او را خوار سازد هرگز گرامی کننده ای برای خود نمی یابد.

هیچ کس نمی تواند در برابر ارادۀ خدا عرض اندام کند و با آن بستیزد،و از محدودۀ اهانت حاصل از شرک به عزّت توحید و یکتا پرستی راه یابد،زیرا خدا هر چه بخواهد می کند و هیچ کس جز ذات سبحان او نیست که هر چه بخواهد بکند.

« وَ مَنْ یُهِنِ اللّٰهُ فَمٰا لَهُ مِنْ مُکْرِمٍ إِنَّ اللّٰهَ یَفْعَلُ مٰا یَشٰاءُ -و هر که را خدا خوار سازد،هیچ کس گرمیش نمی دارد،زیرا خدا هر چه بخواهد همان می کند.» از خوار شدن اینان،یا گرامی شدن آنان که به خدا سجده می گزارند،از اینجا بر ماست که بدو پناه جوییم تا ما را به سوی خود راهنمایی فرماید،و ما را از جملۀ کسانی قرار دهد که به سبب سجده گزاریشان به درگاه خویش گرامیشان داشته و اکرامشان فرموده است.

[19]

« هٰذٰانِ خَصْمٰانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ -این دو گروه دربارۀ پروردگارشان به خصومت برخاسته اند...» /8 گروه ره یافتگان و گروهی که گمراهی بر آنها محقّق شده و سزاوار آن بوده اند.

« فَالَّذِینَ کَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیٰابٌ مِنْ نٰارٍ -برای آنان که کافرند جامه هایی از آتش بریده اند...» برای کسانی که کافرند جامه هایی آتشین به اندازۀ تنشان بریده و آماده کرده اند تا آتش بیشتر و نزدیکتر به تمام اجزاء بدنشان برسد و این بدان جهت است که عذاب سخت را بچشند.

« یُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الْحَمِیمُ -از بالا بر سرشان آب جوشان می ریزند.» وقتی جامۀ آتشین بدن را می پوشاند برخی اندامها مانند سر عریان و آشکار می ماند،پس بر آنها نیز آب جوشان می ریزند تا عذاب تمام بدن آنان را فرا گیرد.

ص :41

[20]

« یُصْهَرُ بِهِ مٰا فِی بُطُونِهِمْ وَ الْجُلُودُ -بدان آب جوشان هر چه در درون شکم دارند و نیز پوستهایشان گداخته می شود.» «حمیم»که از شدّت حرارت جوشان است(و همانست که دربارۀ آن گفته اند سرب ذوب شده باشد)آنچه را در درون جسم خود دارند از قبیل قلب و جگر سیاه و امعاء و احشاء می گدازد.

[21]

« وَ لَهُمْ مَقٰامِعُ مِنْ حَدِیدٍ -و برای آنهاست گرزهایی آهنین.» «المقمعة»:ابزاری است که برای کوفتن به کار می رود،فرشتگان آن را بر می دارند تا بر سر گناهکاران بکوبند.

[22]

« کُلَّمٰا أَرٰادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْهٰا مِنْ غَمٍّ أُعِیدُوا فِیهٰا وَ ذُوقُوا عَذٰابَ الْحَرِیقِ -هر چه خواهند از آن عذاب،از آن اندوه بیرون آیند،بار دیگر آنان را بدان باز گردانند که:بچشید عذاب آتش سوزنده را.» با وجود آن که کافران در دوزخ می دانند که امیدی به نجاتشان از آن نیست،از شدت عذاب می کوشند که به سبب اندوه و تیرگی آن از آن بیرون آیند،و در هر نوبت که چنین کوششی می کنند ناکام می شوند،و این به نوبۀ خود عذابی روانی برای آنهاست.

بدین سان دامنۀ خطای اندیشۀ تفویض گرانه(وانهادگی)آشکار می شود که بر آنند که خدا در /8 دنیا و آخرت به بنده یاری نمی کند و این امر هیچ ربطی به تقدیر و تدبیر ندارد،هرگز...براستی خداست که نعمت می دهد و رهنمایی می کند و گرامی می دارد و پاداش می دهد،پس به پناهگاه پناهنده شویم و از خشم او به دامان رحمتش بگریزیم و از عذاب او بدو پناه جوییم.

نماز و رکوع و سجود).خداوند به ابراهیم(ع)فرموده است که خانۀ او را از بتهایی که در روزگار جاهلی به جای او پرستیده می شدند و بتهای بشری که امروز در آنجا و به نام او مورد پرستش قرار گرفته اند،پاک و زدوده سازد.

آیات این درس-چنان که به نظر من می رسد-همان قلّه و اوج این سوره است،زیرا از وسیلۀ به کرسی نشاندن و استقرار تقوا گفت و گو می کند،و حج برترین وسیلۀ این کار است،و ما پیش از این شناخته ایم که تقوا والاترین درجات احساس مسئولیّت است.

نعمتهای معنوی را نیز بدانها می افزاید، /8 آنجا که گوید:

« وَ هُدُوا إِلَی الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَ هُدُوا إِلیٰ صِرٰاطِ الْحَمِیدِ -آنان به آن سخن پاک و به راه خداوند ستودنی راهنمایی شده اند.» «الطّیّب من القول»همان«السّلام علیکم و رحمة اللّٰه و برکاته-درود و رحمت و برکتهای خدا بر شما باد»است.در یکی از حدیثها آمده است،که «سخن پاک»کلمۀ توحید«لا اله الاّ اللّٰه»باشد،و در یکی از نصوص آمده است:

همانا خداوند هر دم برای بهشتیان هدیه ای می فرستد که از نوع«سخن پاک» است،و این همان معنایی است که مفسّران پذیرفته و بر آن رفته اند،و چنان می نماید که هدایت و راهنمایی در بهشت تمام می شود.امّا معنی این آیه چنان که به نظر می رسد این است که:خدا مؤمنان را در دنیا به سخن پاک رهنمایی کرده که همان کلمۀ توحید و اخلاص و راه ستوده باشد که راه پیامبران و امامان هدایت است که بر همۀ ایشان درود باد و صلوات.

است که دلالت بر زمان حال و آینده می کند.پس کفر آوردن قراری است واحد که یک بار روی می دهد،امّا بازداشتن از راه خدا کاری است مکرّر و پی در پی و بر دوام.

باز داشتن از راه خدا،آن است که میان انسان و اقدام او به کردار شایسته -هر نوع کرداری که باشد از امر به معروف یا نهی از منکر یا ساختن مساجد برای خدا و انجام دادن فریضه های او-مانع و رادع ایجاد می کند، /8 زیرا«الصدّ- بازداشتن»بر عکس تمام این کردارهاست همچون مشکل تراشیهایی که مانع انجام فرایض و واجبات حاجیان گردد،یا منع مقامات قدرتمند و صاحب سلطه از آبادانی زمین،و محدود ساختن آزادی کار و بازرگانی،و به طور کلّی کفر به عنوان سنگی لغزنده در راه انسان قرار می گیرد تا به قلّۀ پیشرفت و تکامل مادّی و معنوی نرسد.

« وَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ -و مسجد الحرام،خانۀ خدا...» بازداشتن از مسجد الحرام دو گونه است:

گونۀ نخست:دست و پا بستن مردم با قوانین ستمگرانۀ اداری،و اساسا جلوگیری از سفر به حجّ است.

گونۀ دوم:آن است که می گذارند حاجیان به مسجد الحرام برسند،امّا نمی گذارند شعائر دینی خود را،چنان که خدا بر ایشان واجب کرده،با آزادی کامل انجام دهند،و وسیلۀ این بازداشتن همان تسلّط و فشار سلطه های ستمگر حکمفرما بر اماکن مقدّس است.

از حجّ باشند در حالی که تیغ بیداد بر آنان مسلّط و برکشیده شده است؟و چگونه در شؤون امت بیندیشند در حالی که دستگاههای سرکوب کنندۀ حکمفرما و چیره شده آنان را تعقیب می کنند؟و چگونۀ چرکین جامۀ شرک را از تن بیرون کنند و از بیم ستمگران رها شوند تا تنها و تنها خدای یگانه را بپرستند و بستایند در حالی که شیطانهای سلطه پیرامون ایشان را گرفته اند؟ /8 بدین سان در می یابیم که هر انحرافی که به ستم انجامد مشمول این آیه است حتی اگر از جانب دولت نباشد و از طرف صاحبان تسلّط کوچک همچون شوهر و مالک و مدیر و...و...معمول گردد.در حدیثی منقول از امام صادق-علیه السّلام-آمده است:

«هر ستمگری که در مکّه به خود ستم کند یا به دیگری،از دزدی و تجاوز و هر گونه ستم دیگر من آن کردار را الحاد می دانم،و از این رو سکونت در حرم خانۀ خدا نهی شده است». (1)

یعنی اقامت دائم در مکّه از لحاظ شرعی مکروه است،زیرا آدمی به هر حال از ظلم به خویشتن با انجام یکی از این امور حرام شده منزّه و عاری نیست و اگر در خانۀ خدا(و مکّه)سکونت دائم گزیند این گونه معصیتها و نافرمانیهای او همه الحاد شمرده می شود و خدا مجازات آن را دو چندان کرده است.

« اَلَّذِی جَعَلْنٰاهُ لِلنّٰاسِ -که آن را برای مردم قرار دادیم...» پس مسجد الحرام ملک یک تن یا خانواده ای معیّن یا دولتی خاصّ نیست، بلکه متعلّق به تمام مردم،و خدا آن را چنین قرار داده است.

« سَوٰاءً الْعٰاکِفُ فِیهِ وَ الْبٰادِ -چه برای مردم مقیم و چه صحرا نشین غریب...» یعنی شخص مقیم دائم در مکه با آن کس که از بادیه و صحرا بدان شهر می آید یکسانند،آن گاه خداوند این حقیقت را دیگر بار تأکید می کند و گوید:

ص :48

« وَ مَنْ یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحٰادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذٰابٍ أَلِیمٍ -و نیز هر که را در آنجا قصد کجروی یا ستمگری داشته باشد،عذاب درد آور می چشانیم.» در واقع صاحبان سلطۀ ظالمانه ای مسجد الحرام و نیاز مردم را بدان وسیلۀ منحرف ساختن مردم و گمراه کردنشان قرار می دهند،یا آن که راه و روشی معیّن را در اندیشیدن بر آنان واجب می شمرند و تحمیل می کنند...به زودی عذابی دردناک خواهند چشید.معنی«بإلحاد»به انحراف یعنی«به کجروی»است.

جاهلیان را می بینی برای آن که ستم و تسلّط و فساد انگیزی خود را در حرم کعبه ادامه دهند کلمات را از مفاهیم واقعی خود تحریف می کنند و این مشکل اساسی انسان است.چه صاحبان سلطه می توانند راه و روشهایی را که برای نجات حرم از گزند آنها وضع شده تحریف کنند به گونه ای که مفید واقع نشوند یا وسیله ای برای تسلّط جدید آنها بر حرم باشند.و پیداست که این آیه در اینجا از چنین حالتی بر حذر می دارد تا مسجد الحرام تبدیل به مکانی برای ستم و انحراف به نامی تازه نشود! [26]

« وَ إِذْ بَوَّأْنٰا لِإِبْرٰاهِیمَ مَکٰانَ الْبَیْتِ أَنْ لاٰ تُشْرِکْ بِی شَیْئاً -و مکان خانه را برای ابراهیم آشکار کردیم و گفتیم:هیچ چیز را شریک من مساز...» خداوند سبحانه و تعالی جای بیت الحرام را برای ابراهیم-علیه السلام- معیّن کرده است تا پایه های آن را بلند برآورد و این برای هدفی معیّن بوده است که اوّلا:این خانه پایه ای اساسی برای درهم شکستن اندیشۀ کفر باشد و ثانیا:راه و روشی برای توحید درست بر پای شود.واقع این است که کعبۀ شریف پیش از ابراهیم(ع)نیز وجود داشته ولی با گذشت زمان آثار آن کهنه شده و خطّی باقی نمانده بود که از آن نشانی دهد،و ابراهیم(ع)حدود آن خانه را نمی دانست و همچنین در اختیار شخص او نبود که بر حسب نظر خاصّ خود خانه ای برگزیند، زیرا این امر به آفرینندۀ عظیم،جلّ شأنه که امر و آفرینش از آن اوست اختصاص داشت.از این رو خداوند جای آن را معیّن کرد و سپس به او فرمان داد:

وَ طَهِّرْ بَیْتِیَ لِلطّٰائِفِینَ وَ الْقٰائِمِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ

-و خانۀ مرا برای

ص :49

طواف کنندگان و به نماز ایستادگان و رکوع گزاران و سجده گزاران پاکیزه بدار.» یعنی خانۀ مرا از پلیدیهای مادی و چرکهای بت پرستی پاک کن.این آیه حالات چهار گانۀ عبادت را در مسجد الحرام یاد آور شده است:طواف و قیام...

(ایستادن یا دعا و ذکر)و رکوع(خم شدن تمام)و سجود(پیشانی بر زمین نهادن) که نمادی از نماز و تعبیری از کثرت و تکرار است و این عبادتها نشانه و رمز توجّه ناب به خداوند و فروتنی نسبت به او و تسلیم و سر سپردن مطلق به فرمان او و پذیرفتن شریعت او به عنوان محور زندگی است.

« یَأْتُوکَ رِجٰالاً وَ عَلیٰ کُلِّ ضٰامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ -تا پیاده یا سوار بر شتران تکیده از هر راه دور نزد تو بیایند.» رجالا:یعنی پای پیاده،و ضامر:چارپایی که بر اثر کثرت تمرین یا درازی مسافت لاغر و تکیده شده است.این آیه نشانۀ آن است که حاجیان با سوز و گداز شوق پیاده یا سوار بر چارپایان لاغر شدۀ خود به حج می شتابند.

[28]

« لِیَشْهَدُوا مَنٰافِعَ لَهُمْ -تا سودهایی را که از آن آنهاست ببینند...» سودهای مادّی و معنوی گوناگون که صلاح معاش و استوار کردن زندگی آنان در آن است.

« وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللّٰهِ فِی أَیّٰامٍ مَعْلُومٰاتٍ -و نام خدا را در روزهای معیّن یاد کنند...» /8 یعنی در روزهای حج از ماه ذی الحجه.

« عَلیٰ مٰا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعٰامِ -به هنگام(ذبح)چارپایانی که خدا رزق آنها ساخته...» قربانیهایی که در منی به روز دهم ذی الحجّه کشته می شوند.

« فَکُلُوا مِنْهٰا وَ أَطْعِمُوا الْبٰائِسَ الْفَقِیرَ -پس از آنها بخورید و به بینوای نیازمند نیز بخورانید.» یعنی شما خود و نزدیکانتان بخورید و به نیازمندی که به سختی دراست و گرسنه شده است بخورانید.این دعوتی است روشن از توانگران تا از حدود به خویشتن اندیشی و آزمندی بیرون آیند و نیازمندیهای ناداران نیازمند را برآورند.

[29]

« ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ -سپس چرک را از خود دور کنند...» چون موهایشان از کثرت رهسپاری و سفر ژولیده و چرک و غبارآلود شده،و ناخنهایشان نیز بلند گشته است،در پایان موسم حج موهای خود را کوتاه می کنند و ناخن می گیرند.و بدنهایشان را از چرکها پاک می کنند.تفث در لغت یعنی چرک.

« وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ وَ لْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ -و نذرهای خویش را ادا

ص :51

کنند و بر آن خانۀ آزاد شده طواف کنند.» این آیه به ضرورت ادای نذرها اشاره می کند و نذر-عادتا-چیزهایی است که فرد خود را ملزم و متعهد می کند که اگر سالم به مکّه برسد،یا حاجتهایش برآورده شود آن نذر را ادا کند.شاید از این آیه تأکید بر پاکسازی قلب و سبک ساختن آن را با پرداختن نذرها به صورتی که حاجی با صفحه ای جدید از زندگی به خانۀ خود بازگردد،استنباط کنیم.امّا دربارۀ طواف و گشتن در پیرامون خانۀ آزاد شده(از قید هر ملکیّت فردی)،در احادیث آمده است که مراد آخرین طواف است که به نام طواف زن نامیده شده برای آن که زنان حاجیان بر شوهران خود حلال نمی شوند مگر پس از آن طواف،و بعضی آن را طواف وداع و بدرود نامیده اند زیرا آخرین طواف در پیرامون خانۀ خداست که پروردگار آن را در اینجا«بیت العتیق» نامیده،چه از آن که به ملکیّت افراد درآید و زیر سلطۀ جابران و زورگویان قرار گیرد آزاد است و مرکزی است برای آزادی مردم.و این /8 نخستین خانه ای است که برای مردم(تمام مردم)بنا شده و خداوند آن را از گزند غرقه شدن به هنگام طوفان بزرگ در روزگار نوح پیامبر-علیه السّلام-رها و آزاد گذاشته است.

تفقّه و آگاهی از دین و انتقال اخبار فرماندهی و رهبری به اقطار عالم قرار می دهد.

در حدیث مروی پشت در پشت از امام رضا-علیه السّلام-که علل حج را بیان می کند آمده است که گفت:به علّت روانه شدن به نمایندگی دسته جمعی به سوی خدای تعالی،و درخواست افزونی(علم و توفیق طاعت)و افزود:و نقل اخبار امامان-علیهم السّلام-به هر سرزمین و ناحیه ای،چنان که خدای عزّ و جلّ گفته است:« ...فَلَوْ لاٰ نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طٰائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذٰا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ (1) ...لیشهدوا منافع لهم... (2) -چرا از هر گروهی دسته ای به سفر نروند تا دانش دین خویش را بیاموزند و چون بازگشتند مردم خود را هشدار دهند،باشد که از زشتکاری حذر کنند*تا سودهایی را که از آن آنهاست ببینند...» (3) .

حق گرای و مسلمان گردد،از آنچه دیگران برای او می خواهند و می کوشند بدو تحمیل کنند روی بگرداند.کسی که شرک می ورزد مانند کسی است که از آسمان به فرو می افتد،یا شیطان او را در فضا می رباید و توانمندیها و نیروهایش را می بلعد،همانسان که پرندگان شکاری شکار خود را از آسمان می ربایند،یا او را رها می گذارد تا به جایی ژرف فرو افتد.

درجۀ والای تقوا همان بزرگداشت شعائر خداست با بزرگداشت آنچه به خدای تبارک و تعالی پیوستگی دارد به احترام ذات متعال او.

قرآن دیگر بار باز می گردد و پاره ای مناسک و مراسم حج را که از شعائر خداست بیان می کند،مانند شتری که آن را به حج می کشند تا در آنجا بکشند.و تأکید می کند که:تنها کردار انسان است که تقوا را در دل او می پروراند و رشد می بخشد.

« فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثٰانِ -پس از بتهای پلید اجتناب ورزید...» این بخش از آیه ابعاد معنوی تقوا را بیان می کند،و انسان را از لزوم اجتناب از خوردن گوشتهای حرام شده به اجتناب و دوری گزیدن از پستیهای اخلاقی که به بزرگواری و کرامت آدمی،و بلکه به اجتماع زیان می رساند و تمام بدیهایش را متوجّه شخص او می سازد،می کشاند.

می پرسیم پلیدی(الرّجس)چیست؟ /8 مفسّران بر سر این کلمه درنگ بسیار کرده اند که«رجس»چیست.برخی از ایشان گفته اند:«همان قمار و نرد و شطرنج است،و برخی از ایشان گویند:

بتهایی است که به جای خدا،آنها را می پرستند.از آنجا که حج در روزگار جاهلی به پرستش بتها آلوده بود،خدای سبحان فرمان داده است که حج را از پرستش بتها بزدایند.دیگری از مفسّران گفته است:«رجس»و پلیدی همان مجرّد پذیرفتن وجود بت در خانۀ خداست.و دیگری از ایشان گوید:در واقع آن قربانیهایی که برای غیر خدا سر بریده می شوند با توجه به این که خدای تبارک و تعالی پیشتر گفته است:

« وَ أُحِلَّتْ لَکُمُ الْأَنْعٰامُ إِلاّٰ مٰا یُتْلیٰ عَلَیْکُمْ... و چارپایان بر شما حلالند مگر آنهایی که برایتان خوانده شده»و در جایهایی چند از قرآن خدا تأکید می کند که آنچه برای غیر خدا ذبح شود حرام است و به راستی همان پلیدی است.

همۀ اینها درست و پسندیده،ولی به نظر می رسد در اینجا فکری ژرفتر وجود دارد و آن این است که انسان یا خدای یگانۀ بی شریک را می پرستد و خود را به ارزشهایی که خدای سبحان بدانها امر کرده ملتزم و متعهّد می سازد،یا آن که به چیزی،هر چه باشد،سر می سپارد و تسلیم می شود.به عبارتی دیگر:مردم دو دسته اند یا انسان ارزشی که ارزشها را مقدّس می شمارد و به غیب ایمان دارد،یا انسانی شیء که جز به مشهودات ایمان ندارد،و چیزهای پست،انحراف،ستم و امثال آنها را مقدّس می شمارد.تمام اینها ناشی از شیئیت و چیزستایی(فیتیشیسم) انسان و مقدّس ناشمردن ارزشها از جانب اوست،و گاه ملاحظه می شود که در نظر او حتی ارزشها نیز تبدیل به چیزها و اشیاء شده اند.مثلا می بینی کسی که به سفر

ص :56

حج می رود اما نه بدین هدف که از خلال حج به خدا برسد،بلکه به مناسک حج به دیدۀ چیزستایی می نگرد و دلش متوجّه این«چیزها»می شود،بی آن که آنها را راه و نمودی به سوی ارزشهایی که در پس آنها نهفته است قرار دهد.کعبه باید در نظر ما رمز و نماد یکتا پرستی و یگانگی باشد،و قربانی باید رمز و نماد فدا کردن همه چیز در راه خدا محسوب گردد،و پرتاب سنگریزه ها باید به منزلۀ مقاومت و پایداری در برابر شیطان به شمار آید...الخ.

کسی که منحرف می شود و«چیز»می پرستد بی شک به انحرافات دیگر نیز کشانده می شود،از جمله شطرنج که تا حدّی شبیه عادات بیهودۀ جاهلیّت است که با قرعه کشی نزد بتها صورت می گرفت و سپس به حکم قرعه ای که بیرون می آمد رفتار می کردند.

از این رو در خبر مأثور از حضرت ابی عبد اللّه صادق-علیه السّلام-آمده است که دربارۀ گفتۀ خدای عزّ و جلّ که فرمود /8 فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثٰانِ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ گفت:«رجس من الاوثان شطرنج است و قول الزّور ساز و آواز باشد». (1)

و در حدیثی دیگر از امام صادق-علیه السّلام-نیز آمده است:قول الزّور-سخن باطل،«سخن مردی است که به کسی که آواز می خواند می گوید:

احسنت،آفرین» (2) .

و در روایت ایمن بن خزیم از پیامبر خدا-صلّی اللّٰه علیه و آله-آمده است که حضرتش ما را مخاطب قرار داد و گفت:

«ای مردم گواهی باطل با شرک نسبت به خدا برابر است«سپس خواند» فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثٰانِ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ -پس از پلیدی بتها و سخن

ص :57

باطل اجتناب کنید» (1) .

از مجموع این احادیث در می یابیم که«قول الزّور»یعنی هر گفتۀ باطل.

« وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ -و از سخن باطل اجتناب کنید.» درست است که کلمۀ(قول الزّور-سخن باطل)به ساز و آواز و طرب و لهو تفسیر شده ولی مهمتر و بزرگتر از این،قول الزّور و سخن باطل آن است که انسان خود سخنی بگوید و آن را به خدای تعالی نسبت دهد و بدان وسیله آنچه را خدا ناروا خوانده و حرام کرده حلال و روا شمارد و آنچه را خدای سبحان روا دانسته و حلال فرموده حرام و ناروا انگارد.

در واقع،حنیفی بودن همان فطرت و سرشت پاک و پاکیزۀ انسان است که مؤمنان بدان آراسته اند،از اینجاست که در حدیث پشت در پشت منقول از ابی جعفر باقر علیه السّلام آمده است که وقتی زراره از حضرتش دربارۀ این گفتۀ خدای عزّ و جلّ:« حُنَفٰاءَ لِلّٰهِ غَیْرَ مُشْرِکِینَ بِهِ »و دربارۀ حنیفی بودن پرسید،گفت:

«همان فطرت و سرشتی است که مردم را بر آن سرشته اند،و هیچ تبدیلی در آفرینش خدا نیست و گفت آنان را بر اساس معرفت و شناخت خدا آفریده است». (1)

« وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللّٰهِ فَکَأَنَّمٰا خَرَّ مِنَ السَّمٰاءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّیْرُ أَوْ تَهْوِی بِهِ الرِّیحُ فِی مَکٰانٍ سَحِیقٍ -و هر کس که به خدا شرک آورد،چونان کسی است که از آسمان فرو افتد و مرغ او را برباید یا بادش به مکانی دور اندازد.» /8 با عمل جاذبیّت چیز از آسمان فرو می افتد،اگر این چیز شکاری باشد پرندگان برای شکار کردنش می شتابند،و اگر شکار نشود هم چنان به فرو افتادن ادامه می دهد تا به گودالی در افتد.همچنین است انسانی که به خدا شرک می آورد، یا دستخوش طاغوتهایی می شود که او را به مصلحت خود بدین سو و آن سو می کشانند و از نیروهایش بهره می برند،و یا به درّه ای دور و فرو کوفته،به گودال دوزخ در می افتد.

به خدا رهنمون شود.بزرگداشت تکّه پارچه ای که بر کنار میله ای افراشته شده بزرگداشت خود آن پارچه نیست،بلکه بزرگداشت میهنی است که این درفش نشانه و رمز آن است.همچنین بزرگداشت مسجد و عالم و قرآن در واقع همانا بزرگداشت خداست.پس خدای سبحان حق و حقیقت اصل است و دیگر حرمت نهاده ها و شعائر وسیله هایی به سوی او هستند،و هر چیز یا شخص محترم مقرّبی به خاطر خدا تقدیر و ستوده می شود نه به خاطر شخص و عین خود.

شعائر:جمع شعیره است به معنی نشانه ای که بر چیزی دلالت می کند.و شعائر خدا همان فرایض و واجب شده های دینی است که بر بزرگی و عظمت پروردگار گواه است مانند مناسک و آداب حج و نماز جمعه و جماعت و دیگر مظاهر و نمادهای توحید و یکتا پرستی.«شعیره»یا نشانه ای که این آیه در روند آن آمده همان چارپایانی است که آنها را از جایگاه خود به سفر حج می کشانند و نشانه ای بر آنها نهاده است که آنها قربانیهایی هستند که به کعبه می رسند.

[33]

« لَکُمْ فِیهٰا مَنٰافِعُ إِلیٰ أَجَلٍ مُسَمًّی -از آن چارپایان قربانی تا زمانی معیّن برایتان سودهاست...» می توانید از چارپایانی که نیّت کرده اید به خداوند تقدیم کنید بهره جویید، از شیر /8 و پشم و کرک آنها،تا به مکه برسید،همان گونه که احادیث متعدّد این معنا را تأکید کرده است. (1)

« ثُمَّ مَحِلُّهٰا -سپس جای قربانیشان...» یعنی آخرین منزل آنها.

« إِلَی الْبَیْتِ الْعَتِیقِ -در آن خانۀ آزاد شده است.» العتق(ضدّ رقّ)همان آزاد شدن بعد از بردگی است،خدا بیت الحرام را از ملکیّت افراد،هر که باشند،رها و آزاد کرده و آن را برای همۀ مردم به نحو یکسان قرار داده است،و در عین حال این خانۀ مقدّس خود جایگاه آزاد شدن و رهایی

ص :60

است،یعنی انسان می تواند که وجود خود را از بند گناهانش آزاد کند و از چنگ هر یک از شیطانهای جنّ و انس که او را به بندگی و بردگی می گیرند رها سازد.

[34]

« وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنٰا مَنْسَکاً لِیَذْکُرُوا اسْمَ اللّٰهِ عَلیٰ مٰا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعٰامِ -برای هر امّتی رسم قربانی کردنی نهادیم تا بدان سبب که خدا از چارپایان روزیشان داده است نام او را بر زبان رانند...» هر امّتی را شعایری است که برای نام بردن و یاد کردن از خدا وضع شده است.پس مقدّس شمردن این شعائر بخاطر و برای خود آنها نوعی از پلیدی و بت پرستی است،بر ماست که این مناسک و مراسم را صرفا بخاطر خود آنها مقدّس نشماریم بلکه این مناسک و آداب و نشانه ها را برای آن مقدّس بداریم که ما را به خواندن نام و یاد کردن از خدا فرا می خوانند.پیش از این گفتیم که مناسک یاد شده در این سوره هدفشان-که بدان هدف وضع شده اند-بیان حقایقی است که در فراسوی آنها قرار دارد،نه آن که خود آن مناسک تقدیس شوند و ارزشها و هدفهایی که فراسوی آنها قرار گرفته به عهده اهمال و بی اعتنایی واگذار گردد.هدف از چارپایانی که برای خدا کشته می شود تقدیم گوشت آنها به ذات سبحان خدا نیست،زیرا ذات متعال او نه گوشت آنها را می خورد و نه پیه و دنبۀ آنها را،بلکه این امر موجب تقوی و یاد خدا می شود.پس هدف اصلی از تمام مناسک همان یاد و نام خداست،از این رو فرموده است:« لِیَذْکُرُوا اسْمَ اللّٰهِ عَلیٰ مٰا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعٰامِ -تا بدان سبب که خدا از چارپایان روزیشان داده است نام او را بر زبان رانند»و نام بردن و ذکر خدا آن ذکر زبانی نیست بلکه نیّت قلب،و ناب و سره سازیِ کردار است و از این رو خدای متعال گوید:« وَ لٰکِنْ یَنٰالُهُ التَّقْویٰ مِنْکُمْ (1) -ولی آنچه به او می رسد پرهیزگاری شماست».

منسک به نظر راغب،عبادت و به موجب نوشتۀ طبری و رازی آن است که گفته می شود:منسک و مراد ذبیحه و قربانی است (2) .

ص :61

« فَإِلٰهُکُمْ إِلٰهٌ وٰاحِدٌ -پس خدای شما خدای یکتاست...» خدای شما چارپایانی نیست که قربانی می کنید،و خدای شما زینت و زیوری نیست که در روز عید خود را با آنها می آرایید،و خدای شما اجتماع شما نیست.هرگز...همانا خدای شما خدای یکتاست و تمام این نعمتها از خداست و به فرمان خدا احترام گذاشته می شود.

« فَلَهُ أَسْلِمُوا وَ بَشِّرِ الْمُخْبِتِینَ -پس در برابر او تسلیم شوید،و تسلیم شدگان را بشارت ده.» المخبتین:آنان که به اوامر او تسلیم شدند و به یکتایی او تسلیم گشتند و سر فرود آوردند.

[35]

تسلیم شدگان به چند صفت متمایزند که عبارت است از:

1-اندیشناکیِ دل به ذکر و یاد خدا.و این تعبیر و نشانه ای از نیروی روح،و ژرفی ایمان است که تقوای الهی به وجود و نفوسشان راه یافته تا آنجا که به مجرّد ذکر خدا اشکشان جاری می شود،و خدا در نفوس آنان آشکارترین و بزرگترین حقیقت است،چنان که در دعای منقول از سرورشان امام حسین-علیه السّلام- آمده است:«بار الها چگونه بر تو دلیل شود آن که تمام وجود و هستیش نیازمند به توست،آیا غیر از تو را بروز و ظهوری هست که تو را نیست تا او دلیل بر هستی تو شود؟کی غایب و پنهان بوده ای تا نیازی به دلیلی بر وجود تو باشد و کی دور بوده ای تا آثار و آفریده ها ما را به تو برسانند،کور باد چشمی که تو را ناظر و حاضر و مراقب خود نبیند».

2-صبر و پایداری بر رسالت،و بر ستم مردم،و نیز صبر و پایداری بر ریشه کن کردن هواها و شهوتها.

3-بر پای داشتن نماز که نشانه و رمز دیگر عبادتهاست.

4-حرص و نگهبانی آنها بر بنای اساس اجتماع با انفاق.

چنین است که پروردگار ما در توصیف مخبتین(تسلیم شدگان به حق) گوید:

ص :62

« اَلَّذِینَ إِذٰا ذُکِرَ اللّٰهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ الصّٰابِرِینَ عَلیٰ مٰا أَصٰابَهُمْ وَ الْمُقِیمِی الصَّلاٰةِ وَ مِمّٰا رَزَقْنٰاهُمْ یُنْفِقُونَ -آنان که چون نام خدا برده شود در دل اندیشناک شوند و بدان هنگام که به آنها مصیبتی رسد شکیبایانند و نماز گزارانند و از آنچه روزیشان داده ایم انفاق می کنند.» /8

خود و برای آن که گفته اند:پروردگار ما خداست،بیرون رانده اند؟آری،حرمت مقدّسات با دفاع مؤمنان از آنها بر جای می ماند.و گرنه عبادتگاهها نابود می شود.

خدا به کسی که به دین او کمک کند کمک و یاری می کند و او توانمند مسلّط و چیره است.

هدف مؤمنان از جنگ و مبارزۀ خود یافتن امکان در زمین و بر پا داشتن حکم خدا در آن است.

برای توست،به نام خدا و به خدا،و خدا بزرگتر از همۀ هستی است(اللّٰه اکبر)، بار الها از من بپذیر» (1) .

فایدۀ این شعائر آن است که کمالات روحی و معنوی را می افزاید.

« فَإِذٰا وَجَبَتْ جُنُوبُهٰا -و چون پهلوهایشان بر زمین رسید...» یعنی چون پس از نحر شدن بر زمین در غلتیدند به گونه ای که پهلویشان کاملا بر خاک قرار گرفت،کنایه از پایان جنبش و نشان بیحرکتی کامل.

« فَکُلُوا مِنْهٰا وَ أَطْعِمُوا الْقٰانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ -از آنها بخورید و فقیران قانع و گدایان را بخورانید...» دو کلمۀ«القانع و المعترّ»دلالت بر دو معنی دارند که عبارت است از فقیر و مسکین.فقیر آن است که قوت و آذوقۀ یک سال خود را ندارد،امّا مسکین آن است که فقر و ناداری او را خانه نشین کرده و فقر و نیازمندی او از آن یک سخت تر است.

اصل کلمۀ قانع همان فقیری است که بدانچه بدو دهی قانع و خرسند است،پس او چنان که پروردگار سبحان در آیه ای دیگر گفته است:(تحسبهم اغنیاء من التعفّف) (2) آنان را از آن روی که خویشتن دارند توانگران پنداری.در حالی که اصل کلمۀ معترّ کسی است که از گدایی خودداری نمی ورزد.این کلمه مشتق است از«عرّ»که مرض جربی است که به پوست شتر می رسد،و معترّ گویی چنان است که این بیماری به صورتش زده و پوست چهره اش را افکنده،که کنایه از رفتن آبرو و عدم شرم نزد اوست.و در روایتی آمده که معترّ کسی است که از تو چیزی می طلبد...و سؤال نمی کند.و در حدیثی دیگر از ابی عبد اللّٰه الصّادق-علیه السّلام-آمده است:

«قانع کسی است که بدانچه بدو دهی خرسند می شود و خشم نمی گیرد و

ص :66

سخنی نمی گوید و از غضب لب بر هم نمی فشارد،و معترّ آن است که بر تو می گذرد تا بدو بخورانی» (1) .

« کَذٰلِکَ سَخَّرْنٰاهٰا لَکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ -اینها را برای شما رام کردیم.باشد که سپاسگزاری کنید.» هدف از رام ساختن چارپایان برای بشر همانا سپاسگزاری او نسبت به خدای سبحان است،و به طور کلّی /8 هدف از نعمتهای مادّی همان تکامل معنوی است.

از این آیه در می یابیم که نعمتهای مادّی در زندگی دنیا وسیله ای است برای تکامل معنوی،پس بر انسان گرسنه ای که سر پناهی ندارد تا در آن پناه جوید که او را از گرمای تابستان و سرمای زمستان حفظ کند،دشوار است که برای بنای کیان و موجودیّت معنوی خود بکوشد،و دانش و ایمان و پرهیزگاری خود را رشد دهد،امّا کسی که توانست ضرورتهای زندگی خود را بگذراند،توانایی آن را دارد که به دیگر اموری که برای آنها آماده شده است بپردازد.

ضرورتهای زندگی مانند سوخت اتومبیل است،وقتی مخزن اتومبیل از سوخت پر شد آن گاه آمادۀ به راه افتادن می شود،پس حرکت اتومبیل هدف است در حالی که سوخت ضرورت آن هدف می باشد.اتومبیل برای آن ساخته نشده که سوخت را ببلعد،بلکه آن را ساخته اند که حرکت کند.همچنین است انسان،برای آن به دنیا و زندگی نیامده است که بخورد و بیاشامد و بخوابد و...و...بلکه به عالم زندگی آمده و این سنّتها و قوانین بر او واجب شده تا با روح خود فرا رود و در مدارج کمال عروج کند و بلندا گیرد.این اندیشه را از دو آیۀ اوّل و دوم این درس استنباط می کنیم.

[37]

وانگهی تقوی همچون درختی است که در دل می روید و نیاز به رشد و بالیدن دارد و قربانیها درخت تقوی را در دل رشد می دهد و بر می آورد.

ص :67

« لَنْ یَنٰالَ اللّٰهَ لُحُومُهٰا وَ لاٰ دِمٰاؤُهٰا -گوشت و خون آنها به خدا نمی رسد...» آن گاه خدای سبحان بیان می کند که پروردگار آنها را نصیبی از گوشتها و خونهای شتران قربانی نیست،بلکه نصیب به قربانی کننده می رسد که بدین سان تقوی و ایمانش افزون می شود.

« وَ لٰکِنْ یَنٰالُهُ التَّقْویٰ مِنْکُمْ -ولی آنچه به او می رسد پرهیزگاری شماست.» در حدیث شریف نبوی چنین آمده است:علّت قربانی کردنها چیست؟ گفت:

«به محض آن که نخستین قطرۀ خون قربانی به زمین می رسد صاحب قربانی آمرزیده می شود و خدای عزّ و جلّ می داند که چه کسی او را از نهان پرهیزگار است.و افزود:بنگر که چگونه خدا قربانی هابیل را پذیرفت و قربانی قابیل را رد کرد».

« کَذٰلِکَ سَخَّرَهٰا لَکُمْ لِتُکَبِّرُوا اللّٰهَ عَلیٰ مٰا هَدٰاکُمْ -همچنین آنها را رام شما ساخت تا خدا را به شکرانۀ آن که هدایتتان کرده است به بزرگی یاد کنید...» نحر کردن چارپایان یا سر بریدن آنها به هدف سپاسگزاری از خداست.در آیۀ پیشین،خداوند یاد کرد که هدف این شعائر همان پرهیزگاری دلهاست،امّا هدف رام ساختن چارپایان به بزرگی یاد کردن خداست،اینها همه چنین می رساند که هدف عالیتر از نعمتهای مادّی تکامل معنوی است.و بزرگ یاد کردن خدا بیرون ساختن اوست از حد تعطیل و تشبیه،چنان که در حدیث آمده است،و بزرگ یاد کردن خدا بر هدایتش ستودن عظمت اوست بر این که ما را به ایمان هدایت کرد و به راه درست روشن رهنمون گشت.این آیه اشاره دارد به تکبیر و بزرگ یاد کردن خدا در ایّام تشریق در نمازهایی که در منی در تعقیب پانزده رکعت نماز

ص :68

می خوانند،و در شهرها پس از ده نماز. (1)

« وَ بَشِّرِ الْمُحْسِنِینَ -و نیکوکاران را بشارت ده.» چگونه برای انسان ممکن است که در مجال و فرصت تکامل معنوی و روحی از نعمتها استفاده کند؟ قرآن بدین پرسش پاسخ می دهد و می گوید:« وَ بَشِّرِ الْمُحْسِنِینَ - نیکوکاران را مژده ده»پس با احسان و نیکوکاری از خود خواهی به فضای خیر بیرون می آید،پس عطا و بخشش کلید رزق و روزی و طریق ایمان است.

امنیّت و اطمینان-آهنگ خانۀ خدا کنند و شعائر خود را از دورترین نقاط زمین همراه برند،از آن روست که مجاهدان از سرزمینهای اسلام از هر طرف دفاع و حمایت می کنند و اگر نیروهای کافر و منافق و نازپرورده حرمتهای مردم را در درون این سرزمینها هتک نمی کنند از آن روست که مجاهدان در کمین آنان ایستاده اند، و هر گاه مراکز طاعت مقدّس در کران تا کران زمین اعتلاء می یابد از آن روست که شیران جهاد سخت کوشند و مانند شیری که از کنام خود دفاع کند از آنها حمایت می کنند.

و در نتیجه مساجد و معابد و کلیساها همه بر پایۀ دفاع مؤمنان از آنها بر پا مانده اند،و اگر دفاع مؤمنان از مراکز عبادت و پرستشگاههای خود و محلّ بر پا داشتن شعایر و مراسمشان نمی بود در آن صورت بیگمان این مساجد و معابد و کلیساها همه به دست دشمنان خدا و دشمنان دین او از بین رفته بود.

پس کعبه،مثلا به سبب دفاع مؤمنان از وجود آن و آزادی عبادت در درون آن بر پای است و اگر مؤمنان دفاع از آن را ترک گویند بی یقین حرمت و قداست آن از میان می رود.

همانا پیوستگی مقدّسات به عمل و اقدام و جهاد مؤمنان مهمترین و برجسته ترین اندیشۀ متمدّنانه ای است که مسلمانان امروز بدان نیازمندند،بعضی از مسلمانان گمان می کنند که وجود رسم قرآن در میان آنان /8 آنها را عزیز و چیره می گرداند،هرگز...بلکه ایمان آنها به قرآن و دفاعشان از آن است که قرآن را در میانشان عزیز و در سر تا سر جهان گرامی و محترم می دارد.

پس وجود کعبه نیست که به طور یک جانبه مؤمنان را عزیز و مسلّط می سازد بلکه وجود مؤمنان در پیرامون آن نیز کعبه را عزیز و مکرّم می سازد،و بدون این عزّتی که مؤمنان به مقدّسات خود می بخشد،آن مقدّسات باقی نمی مانند.ما در اینجا به نقش غیبی که سایه های تأیید و رعایت و نگهداری را بر سر مؤمنان می افکند ایمان داریم،بدین معنی که نبرد میان حق و باطل از تسلّط و هیمنۀ غیب دور نیست،مگر نه اینکه خدا از مؤمنان دفاع می کند؟آری،ولی او به دست خودشان از آنها دفاع

ص :70

می کند،به عبارتی دیگر:آغاز هر حرکت و جنبشی از ناحیۀ مردم است،آن گاه تأیید و پیروزی از جانب خدا فرا می رسد. (1)

« إِنَّ اللّٰهَ یُدٰافِعُ عَنِ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یُحِبُّ کُلَّ خَوّٰانٍ کَفُورٍ -خدا از کسانی که ایمان آورده اند دفاع می کند،و خدا خیانتکاران ناسپاس را دوست ندارد.» این آیه نهال آرزو و اعتماد و اطمینان را در دلهای ما می کارد،زیرا خدا از ما دفاع می کند،و پیداست که امید و آرزو همان سوخت و نیروی محرّک انقلاب است و اعتماد سوخت و عامل کار و فعالیّت و اطمینان پایه و اساس کوشش.

[39]

همانا شیطانهای جن و انس از اطراف دل آدمی را محاصره می کنند و آن را از نومیدی و بیم انباشته می سازند،اما ذکر خدا-بر عکس این-هشیاری و آگاهی را در ما رشد می دهد و ما را برای گرفتن حق خود آماده می سازد،هم چنان که در دل دشمنان دین و دزدان آزادی که پیوسته در امانت خدا و مردم خیانت می کنند و نعمتهای خدا سپاس نمی گزارند،بیم و نگرانی ایجاد می کند.

« أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقٰاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللّٰهَ عَلیٰ نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ -به کسانی که به جنگ بر سرشان تاخت آورده اند و مورد ستم قرار گرفته اند رخصت داده شد و خدا بر پیروز گردانیدشان تواناست.» انسان مؤمن در جست و جوی شرعیّت جهاد است و اجازۀ شرعی است،و خداوند در اینجا آن شرعیّت را با گفتۀ خود بدو می دهد که«رخصت داده شد».

پس خدا به مظلومانی که به ایشان ستم و تعدّی شده اجازه داده است که درفش مبارزه و نبرد را برای رفع ستم از خود برافرازند،و این برای آن است که هر چه ظلم و استضعاف(ضعیف و ناتوان خواهی)بر سرت درآید،روا نیست که از پیروزی ناامید شوی،بلکه باید عزم خود را تجدید و تازه کنی،زیرا خدا بر پیروز کردن تو تواناست.پس تا وقتی که اجازه و مشروعیّت جهاد را داری /8 و در درون سینۀ خویش

ص :71

آرزو و امید را می پروری،و کسی هم وجود دارد که از تو دفاع و حمایت می کند، دیگر منتظر چه هستی؟هر دژ و لانه ای را درهم شکن و با هر طاغی و سرکشی بستیز و جهاد کن،زیرا نیرو و تسلّط خدا در بازوهای مؤمنان جلوه گر و نمودار می شود و خدا به وسیلۀ آنان دشمنان خود و دین خویش،و دشمنان بشر را دور می راند.

[40]

« اَلَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیٰارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلاّٰ أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللّٰهُ - آنهایی که به ناحق از دیارشان رانده شده اند جز آن بود که می گفتند:پروردگار ما خدای یکتاست؟» این نمودارترین صورت ستم است که خدای سبحان دربارۀ آن گوید«مورد ستم قرار گرفتند».

و این از آن روست که کسانی که براستی و صدق گفتند پروردگار ما خدای یکتاست تسلّط گردنکشان را رد کردند و در برابر هیمنه و چیرگی جبّاران و زورگویان مقاومت و ایستادگی نمودند،در برابر کسانی که خواستند قوانین و فرهنگ خود را بر مردم تحمیل کنند.پس ایشان نسبت به آنها کفر ورزیدند و به خدای یکتا ایمان آوردند.آن گاه استقامت کردند و از خانه های خود اخراج گشتند زیرا استقلال رأی خود را نگهداشتند.شاید گردنکشان بیرون رفتن را بر آنها فرض و واجب نکردند اما آنان خود از بیم فشار و عذاب جبّاران مهاجرت کردند و خود را برای نبرد تا مرحلۀ آزاد ساختن زمین از سلطۀ آنها آماده ساختند،چنان که مسلمانان هنگامی که خدا و پیامبرش به هجرت به مدینه فرمان دادند،چنان کردند.تا آنجا که این آیه دربارۀ ایشان نازل شد و شامل دیگران نیز گشت.

در حدیث مروی در کتاب کافی از امام ابو جعفر باقر-علیه السّلام-آمده است که گفت:

«این آیه دربارۀ پیامبر خدا و علیّ و حمزه و جعفر نازل شد و در مورد حسین

ص :72

-علیه السّلام-جملگی جاری گشت» (1) .

کلمۀ«پروردگار ما خدای یکتاست»همان هدف هجرت و جهاد است و در عین حال همان وسیلۀ پیروزی و سبب فتح است،زیرا مهمترین شروط پیروزی روی آوردن کلّی به سوی خدا و محافظت و مداومت در مستقلّ بودن کردار و اقدام در راه اوست،و این که نپنداریم پیروزی از طریق پایتختهای /8 بلوک شرق یا غرب به دست می آید زیرا آنها ناتوانتر از آنند که عهده دار پیروزی ما شوند،و عاجزتر از آن که پیروزی خود را تأمین کنند،بلکه خدا به ما فرمان ایستادگی در برابر آنها داده است زیرا هم آنها منشأ و مصدر بلای ما هستند و آنها مسئول حقیقی مصائبی هستند که بر ما می گذرد.

پس اینان که از خانه های خود اخراج شده اند همان ستمدیدگانی هستند که خدا عهده دار پیروزی و پشتیبانی از آنها شده است،به شرط آن که فقط به ذات سبحان او روی آورند.

« وَ لَوْ لاٰ دَفْعُ اللّٰهِ النّٰاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوٰامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَوٰاتٌ وَ مَسٰاجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللّٰهِ کَثِیراً -و اگر خدا بعضی را به وسیلۀ بعضی دیگر دفع نکرده بود،دیرها و کلیساها و کنشتها و مسجدهایی که نام خدا به فراوانی در آن برده می شود ویران می گردید.» صوامع،صومعه ها:پرستشگاههایی که برخی در مناطق دور بنا می کنند و در آنها به عبادت می پردازند.امّا بیع:همان کنیسه های یهود باشد،و صلوات:

پرستشگاهها و کلیساها و نمازخانه های مسیحیان است،و مساجد،محرابهای مؤمنان باشد،و هدف تمام این مراکز ذکر خداست،و ذکر خدا کامل نمی شود مگر با بسیج اجتماعی و آماده سازی ایمانی مردم از خلال آن،و اگر این مراکز از بین برود سببی از اسباب گردآوری مردم بر اساس ایمان از بین رفته و به زودی فرو خواهد ریخت،پس مسجد و کلیسا و دیر همان نشانه و رمز مؤمنان است و درهم

ص :73

شکستن این رمز یعنی نابودی سبب وحدت مؤمنان و گرد آمدنشان پیرامون مبدءهای خود،از این رو مؤمنان مأمورند که از این مقدّسات خود مراقبت و محافظت نمایند.

« وَ لَیَنْصُرَنَّ اللّٰهُ مَنْ یَنْصُرُهُ إِنَّ اللّٰهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ -و خدا هر کس را که یاریش کند،یاری می کند،و خدا توانا و پیروزمند است.» خدا و ارزشها را یاری کنید،مقدّسات و کرامت آنها را پاس دارید،از آزادی انسان دفاع کنید،در واقع وقتی این کارها را انجام می دهید خدا شما را یاری می کند،و وقتی او شما را یاری کند هیچ پیروز شونده و غلبه کننده ای بر شما نیست، زیرا خدا نیرومند است و ابزارهای قدرت و نیرومندی را مالک است.اوست که:

« تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشٰاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشٰاءُ -ملک را به هر کس خواهد دهد و از هر کس خواهد باز گیرد» (1) و اوست پیروزمندی که« تُعِزُّ مَنْ تَشٰاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشٰاءُ -هر که را خواهد چیره و مسلّط سازد و هر که را خواهد خوار و ذلیل کند». (2) پس او،اگر یاریش کنید شما را مسلّط و چیره می سازد و گرنه خوار و ذلیلتان می کند،و اگر براستی او را یاری کنید دشمنان شما را خوار و ذلیل می کند.

عبادتهاست و از طرف دیگر برگزاری نماز یعنی حاصل کردن شروطی که برای بر پایی آن وضع شده،مانند ساختن مسجد و سلامت روحی و...

2-دادن زکات:که شامل تمام ابعاد انفاق واجب و مستحبّ می شود و در اجرای عدالت اجتماعی و بلکه افزون ساختن آسایش در اجتماع اسلامی سهمی بسزا دارد.

3-امر به معروف:اقدام بدانچه شارع مقدّس امر کرده از قبیل تشویق و تشجیع نیکوکار بر کردار نیک.

4-نهی از منکر:از بین بردن تمام مفاسد اجتماعی و اقتصادی و سیاسی،و...و...

« وَ لِلّٰهِ عٰاقِبَةُ الْأُمُورِ -و سرانجام همۀ کارها با خداست.» کسی که عمل و حرکت خود را متوجّه خدا می سازد،به زودی زمام امور را به دست می گیرد و در نتیجه از خداوند عاقبت نیکی نصیب او می شود.

این آیات گرامی هدفهای حرکت اسلامی را و شروط مجاهدان در راه خدا را بیان کرد که به ایشان اجازۀ جنگ داده شده،و آنان کسانی هستند که تعلیمات اسلامی را بر خود به مرحلۀ اجرا در می آورند، /8 آن گاه برای گسترش آنها در میان مردم اقدام فعّالانه می کنند.در حدیث مفصّل زیر بیانی رسا دربارۀ اهمیّت هدفهای حرکت اسلامی و شروط پردازندگان بدان آمده است که ما این درس را با آن حدیث تمام می کنیم:

در کتاب کافی با اسناد از ابی عمرو زبیری از ابی عبد اللّٰه(ع)آمده است که گفت:به حضرتش عرض کردم:مرا از دعوت به سوی خدا و جهاد در راه او آگاه کن.آیا این امور اختصاص به گروهی خاص دارد و جز برایشان بر دیگری روا نیست و کسی جز اینان نمی تواند بدان اقدام کند؟یا برای هر کس که خدای عزّ و جلّ را به یکتایی و بی همتایی می پرستد و به پیامبر او(ص)ایمان دارد آزاد و رواست؟آیا کسی که چنین باشد حق دارد مردم را به خدای عزّ و جلّ و به فرمانبرداری از او دعوت کند و خود در راه خدا جهاد کند؟فرمود:این کار را

ص :75

گروهی است معیّن که جز برای آنها حلال نیست و هیچ کس جز یکا یک ایشان بدین کار نمی پردازد.عرض کردم:ایشان چه کسانند؟گفت:کسی که به شرایط خدای تعالی که در جنگ و جهاد بر مجاهدان مقرّر است رفتار کند او اجازه دارد که مردم را به خدای تعالی فرا خواند،و هر کس واجد شرایط خدا در جهاد که بر مجاهدان مقرر است نمی باشد اجازۀ جهاد و نیز اجازۀ دعوت به سوی خدا را ندارد تا آن که شرایط جهاد را که خدا بر او مقرر داشته در وجود خود فراهم و استوار سازد.

عرض کردم،خدایت رحمت کناد بیشتر برایم روشن ساز و توضیح بفرمای! گفت:همانا خدای تعالی در کتاب خود دعوت به سوی خود و داعیان و فرا خوانندگان به سوی خویش را توصیف کرده و برای آنان درجاتی قرار داده است که بعضی دیگری را می شناسانند و از بعضی به بعض دیگر راه برده می شود.تا آنجا که حضرتش-علیه السلام-گفت:آن گاه خدای تبارک و تعالی خبر داده است که جز صاحبان این شروط را به جنگ امر نکرده است،خدای سبحانه و تعالی گوید:« أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقٰاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللّٰهَ عَلیٰ نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ* الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیٰارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلاّٰ أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللّٰهُ -به کسانی که به جنگ بر سرشان تاخت آورده اند و مورد ستم قرار گرفته اند،رخصت داده شد و خدا بر پیروز ساختنشان تواناست*آنهایی که به ناحق از دیارشان رانده شده اند،جز آن بود که می گفتند:پروردگار ما خدای یکتاست؟»و این از آن روست که تمام آنچه میان زمین و آسمان است از آن خدای عزّ و جلّ و پیامبر او و مؤمنان پیرو آنهاست که اهل این صفت بوده باشند،پس آنچه اکنون از دنیا در دست مشرکان و کافران و ستمگران و فاجران و مخالفان با پیامبر خدا(ص)و روی گردانندگان از پیروی آنهاست قرار دارد از نخست در دست آنها نبود بلکه در این باره بر مؤمنانی که دارای آن صفات بودند ستم کردند و آنچه را خدا به پیامبر خود داده بود (1) به قهر و غلبه از مؤمنان گرفتند در حالی که این همه حق مؤمنان است و خداوند به آنان بخشیده بود

ص :76

و دیگر بار نیز به آنان باز خواهد گرداند (1) .

آن گاه حضرتش-علیه السّلام-گفت:به مؤمنانی که به شرایط ایمانی که وصفش کردیم عمل کرده اند اجازه و رخصت دادند و این از آن روست که اجازۀ جنگ به کسی داده نمی شود مگر این که مظلوم و ستمدیده باشد و کس مظلوم شناخته نمی شود مگر آن که مؤمن باشد،و مؤمن محسوب نمی گردد مگر آن که به شرایط ایمانی که خدای تعالی بر مؤمنان و مجاهدان شرط کرده است عمل کند، پس چون شرایط خدای تعالی در او کامل گشت مؤمن است و اگر مؤمن بود مظلوم است،و اگر مظلوم واقع شد اجازۀ جهاد دارد،به دلیل گفتۀ خدای عزّ و جلّ که:

« أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقٰاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللّٰهَ عَلیٰ نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ -به کسانی که به جنگ بر سرشان تاخت آورده اند و مورد ستم قرار گرفته اند،رخصت داده شد و خدا بر پیروز ساختنشان تواناست»و اگر شرایط ایمان را کامل نکرده باشد ظالم و بغی کننده و سرکش است و واجب است با او جنگید تا توبه کند و خود اجازه ندارد به جهاد بپردازد یا مردم را به خدای عزّ و جلّ فرا خواند زیرا در شمار مؤمنان مظلوم که قرآن به ایشان اجازۀ جهاد داده محسوب نمی شود.چون این آیه:« أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقٰاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا... -به کسانی که بر سرشان تاخت آورند و مورد ستم قرار گرفته اند رخصت داده شد...»در حق مهاجرین که اهل مکّه آنان را از خانه ها و اموالشان رانده و دور ساخته بودند،نازل شد.به سبب ظلمی که بر ایشان رفته بود جهاد برای آنان حلال گشت و رخصت جنگ به ایشان داده شد.

عرض کردم:این آیه دربارۀ مهاجران که مورد ظلم مشرکان مکّه قرار گرفته بودند صادر شد،پس سبب جنگ با خسرو و قیصر و جز آنان،مشرکان قبایل عرب چه بود؟فرمود:اگر فقط به ایشان اجازه داده می شد که با اهل مکّه که به ایشان ستم کرده بودند بجنگند آن گاه مجوّزی برای جنگ با گروه های خسرو و قیصر و

ص :77

قبایل عرب غیر اهل مکّه وجود نمی داشت.زیرا کسانی که به اینان ظلم کرده بودند غیر از آنها بودند،و اگر تنها بدین سبب که اهل مکّه بنا حق مهاجران را از خانه و اموال خود بیرون کرده و دور رانده اند به مهاجران اجازۀ جنگ با این ظالمان داده می شد آن گاه این آیه فرضش نسبت به کسانی که بعد از ایشان می آمدند منتفی می شد زیرا از آن ظالمان و مظلومان مشمول آیه کسی در جهان باقی نمانده بود و فرضش از مردم نسلهای بعد که حتی یک تن از آن ظالمان و مظلومان نخستین در میانشان نبود برداشته می شد.پس نه چنان است که تو پنداشتی و نه بدان گونه که یاد کردی بلکه مهاجران از دو جهت ستم کشیدند یکی ظلم اهل مکه به ایشان با اخراج آنان از خانه ها و اموالشان که اینان به نوبۀ خود با اجازۀ خدا با آنها جنگیدند،و دیگری ظلم خسرو و قیصر و جز آنها از قبایل عرب و غیر عرب بر اموالی که در دست اینان بود /8 و مؤمنان به داشتن آن اموال سزاوارتر از آن غاصبان بودند، بنا بر این با اجازۀ خدای تعالی در این مورد نیز با آنها جنگیدند (1) .

به دلیل این آیه مؤمنان هر زمان می جنگند و در واقع خدا به مؤمنانی که بدانچه ذات متعالش توصیف کرده از شرایطی که خدا در ایمان و جهاد بر مؤمنان شرط نموده اجازه داده است و هر کس بدان شرایط آراسته باشد و قیام و اقدام کند مؤمن است،و همو مظلوم است و بدین معنی مجاز و مأذون به جهاد است،و هر که بر خلاف این باشد ظالم است و از مظلومان نیست و اجازۀ جنگ و نهی از منکر و امر به معروف ندارد زیرا شایستۀ این امور نیست و همچنین اجازه ندارد مردم را به خدای تعالی فرا خواند زیرا مثل آن دیگری جهاد نمی کند که بدو امر شده مردم را به خدا فرا خواند و نیز مجاهدی نیست از آن گونه که خدا به مؤمنان امر به جهاد در راه خود داده است،بلکه جهاد بر ضدّ او و جلوگیری او را از آن فرمان داده.و نیز از

ص :78

دعوت کنندگان به سوی خدای-تعالی-نیست که به مثل او فرمان فرا خواندن به توبه و حق و امر به معروف و نهی از منکر داده اند،پس نه امر به معروف می کند بدان سان که به شایستگان فرمان داده اند و نه نهی از منکر.پس کسی که تمام شرایط خدای-تعالی-که خود اهل آن را از اصحاب پیامبر(صلی اللّٰه علیه و آله) توصیف کرده است،حائز باشد که مظلوم نیز هست اجازۀ جهاد دارد،همان گونه که به آنان اجازۀ جهاد داده شده است،زیرا حکم خدای-تعالی-دربارۀ پیشینیان و آیندگان است و فرائض او بر آنان یکسان است مگر علّت و رویدادی متفاوت پیش آید،امّا پیشینیان و آیندگان در جلوگیری از این حوادث شریکند و فرائض بر آنان یکسان است از آیندگان دربارۀ فرائض همان پرسشی را می کنند و همان قدر مسئولند که پیشینیان و همان طور به حساب اینان می رسند که از آنان حساب می کشند.

هر کس از مؤمنان که به صفت آن کس که خدا بدو اجازۀ جهاد داده موصوف نباشد،شایستۀ جهاد نیست و مأذون بدان نیست مگر آن که بدانچه خدای -تعالی-بر او شرط کرده برسد و واجد آن شود.پس هر گاه شرایط خدای تعالی که بر مؤمنان و مجاهدان مقرّر است در او کامل شد آن گاه او نیز از کسانی است که به ایشان اذن و اجازۀ /8 جهاد داده شده است.پس بنده باید خدای-تعالی-را پرهیزگاری کند و خود را به آرزوهایی که خدای-تعالی-از آنها نهی فرموده نفریبد و گول نزند،از قبیل این داستانهای دروغی که بر خدا می بندند،که قرآن آنها را تکذیب کرده و از آنها و حاملان و ناقلان آنها بیزاری جسته است و چیزی باشتباه به خداوند تقدیم نکند که عذری نداشته باشد.فراسوی مقام کسی است جان خود را در معرض قتل و کشته شدن قرار می دهد مقام و منزلتی نیست که خداوند آن را ارزانی داشته باشد،و چنین جانبازی و ایثاری از لحاظ عظمت مقدار و مرتبت غایت اعمال و نهایت کردارهاست.امّا مرد باید خود داوری کند،و به کتاب خدای-تعالی-بنگرد و توجّه کند و مسئله را بر آن کتاب الهی عرضه کند،زیرا هیچ کس آگاه تر از خود انسان نسبت به خویش نیست.اگر دید واجد

ص :79

شرایطی است که خدا در مورد جهاد فرض و واجب کرده است،بدان اقدام کند در حالی که از هر پلیدیی که میان نفس او و جهاد حایل و مانع می شود پاک و پاکیزه شده باشد.ما به کسانی که می خواهند جهاد کنند،ولی بر خلاف شرایط خدای عزّ و جلّ بر مؤمنان و مجاهدانند که توصیف کردیم،نمی گوییم جهاد نکنید،بلکه می گوییم:ما شما را از شرایط خدای-تعالی-بر شایستگان جهاد-که وجود خود و اموالشان را با بهشت داد و ستد کرده اند-آگاه کرده ایم.پس اگر مردی در آن شرایط در وجود خود نقصانی می بیند آن را اصلاح کند و نقص را برطرف سازد، وقتی دید کاملا در داشتن شرایطی که خدای-تعالی-اذن جهاد داده کامل شده آن گاه شایستگی لازم را به دست آورده است.امّا اگر از این مقدّمات سرپیچی کند مجاهد نخواهد بود،به سبب اصراری که بر معاصی و کارهای حرام و اقدام به جهاد بر اساس خبط و کوردلی دارد و از سر نادانی روایات دروغین بر خدای -عزّ و جلّ-می بندد.به جان خودم سوگند که در خبر پشت در پشت دربارۀ کسی که چنین کاری کند آمده است که خدای-تعالی-این دین را به وسیلۀ اقوامی که آنان را در آخرت بهره ای از نیکی نباشد،نصرت می دهد.پس انسان باید خدا را پرهیزگاری کند و بپرهیزد از این که جزو چنان اقوامی باشد.اینک برای شما بیان و معلوم و آشکار شد،و پس از این بیان عذری در نادانستن ندارید،و نیرویی نیست جز به خدا و خدا ما را بس که بدو توکّل می کنیم و سرانجام و سرنوشت به سوی اوست. (1)

از آنجا که افق دید بشر تنگ و محدود است حساب آیندۀ خود را چنان که باید نمی کند،از این رو می بینی که از پیامبر شتاب در عذاب را می طلبد(و می گوید پس آن عذابی که مرا از آن می ترساندی چه شد؟و کجاست؟)و نمی داند که صبر خدا و مهلت دادنش بسیار بزرگ و زیاد است،هر یک روز در آنجا برابر هزار سال است که بشر در اینجا می شمارد،ولی تهدید خدا عقب نمی افتد،هم اینک قریه ها و آبادیهایی که خدا به مردمش مهلت داده بود و با وجود آن که مردمش ستمگر بودند به آنان مجال بخشیده و سپس ناگهان گرفتارشان ساخته بود،در برابر ما قرار دارد.

این رسالت خداست که مردم را به نظیر چنان عذابی بیم می دهد و آن تهدیدها و بیمها را به بیانی روشن و آشکار به آنان می رساند.

پس مؤمنانی که کارهای نیک کرده اند پاداششان آمرزش گناهانی است که مرتکب شده اند و رزقی کرامند برای انجام کارهای شایسته ای که کرده اند.امّا کسانی که عاجزانه کوشیده اند با نشانه های خدا بستیزند،و مسیر آنها را به تأخیر اندازند و پنداشته اند که بر پروردگار پیشی می گیرند و او را عاجز می سازند،اهل دوزخند،جهنّم را به دست می آورند و دوزخ نیز آنها را در بر می گیرد.

فرصت و مجال این گروه را فریفته و مغرور کرده بود،امّا خدا ناگهان آنها را گرفتار ساخت،خدایی مسلّط و قدرتمند،و در پایان این درس تأکید است بر دو وظیفۀ مهمّ مژده دادن و بیم دادن در رسالتهای الهی(امر به معروف و نهی از منکر).بیم دادن معمولا پیش از مژده دادن است زیرا هدف بیم دادن ایجاد زمینه ای در نفس انسان است،پس خوف انسان دربارۀ از دست دادن چیزی که در دست خود دارد بیش از ترس اوست نسبت به فقدان آنچه دیگری در دست دارد.پس بیم دادن اشاره به خطری است نزد کافران زیرا بیم زوال آنان و زوال نعمتهایشان را می دهد و بنا بر این از ترس به سوی ایمان رانده می شوند و سپس مژده می آید تا این خوف را از میان بردارد و نوید بهشت دهد.

ص :83

«املیت»یعنی مدّتی از وقت را که به درازا کشید یا کوتاه بود به آنان مهلت دادم،«ثمّ أخذتهم-سپس آنها را فرو گرفتم»و آن گاه عذاب ویرانگر من آنها را در بر گرفت.

« فَکَیْفَ کٰانَ نَکِیرِ -پس انکار من چگونه بود.» خداوند عذاب خود را بر آنها مسلّط ساخت،و آنها را کاملا درهم کوبید و گرد از مغز استخوانشان برآورد و بر تکذیب و انکارشان حدّی نهاد و به کارشان پایان داد،و خدا این چنین تکذیب مردم را به نحو عملی انکار و منتفی می کند.آیا دیدید که انکار خدا چگونه است؟ [45]

خدای سبحان در تاریخ حتمیّتی نهاده است که از آن گزیر نیست و آن حتمی بودن انتقام از دشمنان خداست،از آنجا که سنّتها و قوانین خدا در طبیعت در تمام نقاط با حق التقا دارد و تجاوز از حق تعدی و تجاوز به آن سنّتها و قوانین محسوب می شود،ناگزیر باید به ارادۀ ذات سبحان خداوند،به هر شکلی باشد،انتقام گرفته شود،خواه به شکل صاعقه ای که فرود می آید،یا آتشفشانی که منفجر می شود،یا جنگی که ویران می کند،یا قحطی فراگیر،یا طاعونی مرگبار.بر انسان است که از مکر خدا غافل نماند و انتقام او را فراموش نکند،و نپندارد که نعمتهای خدا و فضل و داده های او تنها چیزی است که در زندگی وجود دارد، هرگز،بلکه زندگی را چهره ای دیگر است که در انتقام سخت نمایان می شود.

آری،برای آدمی دشوار است که باور کند آن خدای مهربان بخشنده ای که آفریدگانش را به صورتهای گوناگون آفریده،و در هر حرکتی همراه آفریدۀ خویش است و رحمت و فضل او در همه چیز جلوه گر است،چنان ذات متعالی با او مکر نیز می ورزد و سخت ترین انتقام را از او می گیرد،از این رو می بینیم که رفته رفته آدمی را در نعمتها غرقه می سازد،و آرزوها او را می فریبد،تا آن که گناهش کاملا او را در بر می گیرد.آن گاه که انسان گرفتار حسابرسی می شود می گوید:پروردگارا مرا باز گردانید شاید کرداری شایسته انجام دهم(در حالی که دیگر بازگشتی در کار نیست).پس برای آن که چنان نشود بر انسان است که رنجهایی را که به

ص :85

دیگران رسیده و آنچه را بر آنها گذشته به خود یادآور شود،و در زمین در جست و جوی تمدّنهایی که سروری و سیادت کرده اند،بگردد و از خود بپرسد که آنها به کجا رانده شدند.گردیدن در زمین،و دیدار از موزه ها و بقایای شهرهای بزرگ،و بررسی تاریخ،بویژه تاریخ تمدّنهای از میان رفته،همۀ اینها ما را بدین حقیقت تلخ که میل نداریم بشنویم و نمی خواهیم بشناسیمش رهنمون می شود که اگر انسان ظلم و گردنکشی کند خدا نیز با او مکر می ورزد،و با سخت ترین عذاب از او انتقام می گیرد.

آیات این درس بر این فکر تأکید می کند،و نیز به سرنوشت کسانی اشاره می کند که این حقیقت آشکار را تکذیب کردند و نهی از منکری که پیامبران خدا(ع)و پیروان رفتار آنان بدان پرداختند،آنها را سودی نداد.

« فَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْنٰاهٰا وَ هِیَ ظٰالِمَةٌ فَهِیَ خٰاوِیَةٌ عَلیٰ عُرُوشِهٰا وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ -چه بسیار قریه هایی ستم پیشه را هلاک کردیم و با سلامت ارکان از ساکنان تهی شده و چه بسیار چاه بیکار مانده و کاخ بلند گچکاری شده.» تمدّن گاه به صورت طبیعی از میان می رود مانند انسان که پس از پیر شدن و ضعف نیروی جسمانی می میرد و شمع زندگیش اندک اندک به خاموشی می گراید.گاه نیز تمدنهایی به صورت ناگهانی و به عذاب الهی نابود می شود و این به مرگ جوانی می ماند که بر اثر سکته در گذرد،در حالی که تمام اندامهای او سالم به نظر می رسد،و فقط روح از پیکر او جدا شده است،همچنین است حال تمدّنها، وقتی از هدفهایی که برای آنها معیّن شده منحرف گردند،خداوند ضربتی کاری به صورت زلزله ای ویرانگر یا صاعقه ای از آسمان وارد می سازد که آن تمدّن بشری را از بین می برد،با وجود آن که مظاهر مادّی چنین تمدّنهایی سالم به نظر می رسند و گمان می رود که نسلها و نسلها باقی خواهد ماند.

شاید از این گفته خدای سبحان که گوید«و هی ظالمة-و آن قریه ها ستمگر بودند»دریابیم که دلالت بر آن دارد که هلاک در حالی بر سر مردم آن

ص :86

قریه ها در آمد که مشغول ستم بودند.

خدای سبحان طبیعت را چنان آفریده است که با انحراف و جرم سازگاری ندارد،از این رو زمانی صبر می کند و سپس-هنگامی که خدا بخواهد-از خشم و غضب منفجر می شود تا امور به حدّ متعارف و نصاب خود باز گردانده شود.

« فَهِیَ خٰاوِیَةٌ عَلیٰ عُرُوشِهٰا »یعنی با وجود سلامت بناها و آبادیش از ساکنان خود خالی است.«و بئر معطّلة»چاهی است که هم چنان آب دارد ولی بی استفاده و بی تجدید آب مانده است.امّا«و قصر مشید-کاخ بلند»نشان از بناهای شاهان و حکمرانان بیدادگر دارد که خود رفتند و کاخهایشان در نزد خدا سودی به حالشان نکرد.

آن قوم هلاک شده اند و خانه ها را در آن آبادی وانهادند و از ساکنان خالی شده،و سقفهایش فرو ریخته،و چاهی که محور تمدّن در صحرا بود و صاحبش سرور مردم محسوب می شد،پس از آن که مرکز جذب اشخاص و موجب زد و خوردها بود عاطل و باطل مانده،در حالی که کاخهای بلند که افراشته و گچکاری شده بودند به نشانۀ فنا و نابودی اهل و ساکنان خود تهی مانده اند.

در احادیث آمده است که عالم خاموش،همان چاه متروک است و عالم گویا همان کاخ بلند، (1) و شاید مناسبت میان این تأویل و آن تفسیر تنها مجرّد تشبیه نباشد،بلکه نیز برای آن است که هلاک ستمگران به تعطیل علم است و این امر با استفاده نکردن از عالم خاموش«بئر المعطّلة»و عالم گویا«القصر المشید» صورت می گیرد.

می بینی قرآن چگونه این حقایق را به صورتی بدیع مصوّر می کند بدان سان که اگر قلم مویی برگیری و آن را بکشی کاملترین سایه و روشنهای بیانگر این اندیشه و رساترین تعبیر از زیر دستت بیرون می آید.هم اکنون قلم مویی بردار و بکوش که روستایی تهی را با بناها و خیابانهایش بکشی،آن گاه چاهی را بکش

ص :87

که دلوش را به درونش انداخته اند و چرخ چاه بر سر آن است و هیچ کس پیرامونش نیست،سپس کاخی بزرگ و متروک را بکش،آن گاه بنگر تا چه چیز را می بینی، لوحه ای را می بینی که از مرگی هراس آور سخن می گوید و به کسانی که فریب خورده اند خبر از دگرگونی زندگی و عبرتی رنجبار می دهد.

باشند.» وقتی در انسان فکر وجود ندارد و نور دلش خاموش گشته و از عبرتها پند نمی گیرد،چشم چه سودی دارد،و گوش چه معنی می دهد؟! تعبیر« اَلَّتِی فِی الصُّدُورِ -که در سینه ها جای دارد»به فسادی اشاره می کند که به ظاهر انسان برنخورده ولی-در حقیقت-درون انسان،و شخصیّت و روح و وجود او را تباه کرده است.در حدیث شریف از ابی عبد اللّٰه صادق-علیه السّلام-آمده است که در حالی که به کوری دل و چگونگی نگهداری آن از کوردلی یاد می کرد گفت:«آن که جهل ورزد کوردل شود و آن که بصیرت و خرد ورزد هدایت شود و ره یابد:همانا خدای عزّ و جلّ گوید:« فَإِنَّهٰا لاٰ تَعْمَی الْأَبْصٰارُ وَ لٰکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ -زیرا چشمها نیستند که کور می شوند،بلکه دلهایی که در سینه ها جای دارند کور باشند.» و چگونه کسی که بصیرت نمی ورزد هدایت شود؟و چگونه کسی که می بیند تدبیر و اندیشه نمی ورزد؟از پیامبر خدا و اهل بیت او پیروی کنید،بدانچه از نزد خدا نازل شده اقرار کنید و آثار هدایت را پی گیرید /8 که اینها نشانه های امانت و تقواست» (1) .

اساس منکر مجازات می شود.

خدا بطور حتم و قطع وعدۀ عذاب داده است،اما به انسان نیز مهلت و فرصت کافی داده تا شاید خطای خود را کشف کند و گر چه پس از ارتکاب آن باشد و در نتیجه به درگاه خدا به نحو حقیقی توبه کند،پس اگر در دلش جایی برای اعتراف و آمرزش طلبی نباشد و مهلتش سرآید و اجلش برسد یک ساعت پیش و پس نخواهد شد.

در دعا آمده است:«سبحانک،منزّها،چه شگفت است که من بر خویشتن گواه آمدم و کار پنهان خود را دریافتم،و شگفت تر از آن این که مرا واگذاشتی و درمانم را به عهدۀ تأخیر نهادی و این از گرامی بودن من در نزد تو نیست،بلکه تأنّی و درنگی است از تو برای من و تفضّلی است از جانب تو تا من از سرپیچی خشم انگیز نسبت به تو باز گردم و از تباهکاریها و بدیهای خود دست بکشم،زیرا بخشایش تو بر من نزد تو محبوبتر از مجازات و عقوبت من است...» « وَ إِنَّ یَوْماً عِنْدَ رَبِّکَ کَأَلْفِ سَنَةٍ مِمّٰا تَعُدُّونَ -و یک روز از روزهای پروردگارت برابر با هزار سال است از آن سان که می شمارید.» اگر زمان را نزد خدا ارزشی می بود در آن صورت بیگمان ما در نخستین گناه هلاک شده بودیم،ولی خدایی که هیچ کس نمی تواند از حکمرانی او بگریزد،و هیچ چیز در آسمانها و زمین از دست تسلّط او بیرون نمی رود شتابان مبادرت به مجازات نمی کند و یک روز نزد او برابر هزار سال است.

ذات سبحان او مانند ما نیست،ما به زمان و مکان محدودیم،و دانشها و تواناییهای ما نیز محدود است،در حالی که خدا بر هر چیزی تواناست،و اوست که بر آفریدن آن تسلّط داشته و قادر است که تکذیب کنندگان را هر وقت بخواهد گرفتار کند،پس شتاب برای چیست؟زیرا کسی شتاب می ورزد که می ترسد چیزی از دست او برود،خداوند منزّه از این قیاسهاست.

[48]

در واقع تأخیر عذاب،و ناچیز بودن قانون زمان نزد خدا،بدین معنی نیست که عذاب نخواهد آمد.چه بسا امّتی که با آن که ستمگر بوده است خدایش

ص :90

مهلت داده و آن گاه هنگامی که حجّت بر آنها تمام شده آنان را گرفتار ساخته است؟ « وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أَمْلَیْتُ لَهٰا وَ هِیَ ظٰالِمَةٌ ثُمَّ أَخَذْتُهٰا وَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ -چه بسیار قریه هایی را که ستم پیشه بودند و من مهلتشان دادم،آن گاه آنها را فرو گرفتم.و بازگشت همه نزد من است.» آنها کجا رفتند؟مگر نه به سوی خدا؟آری،ذات سبحان او از فوت وقت پروایی ندارد،و کسی که از فوت وقت بیمی ندارد به انتقام گیری نمی شتابد.

[49]

وظیفۀ پیامبر همانا رساندن رسالت و پیام به مردم است،تا تهدید کننده ای برای آنان باشد در برابر عذاب سخت و در صورتی که بر نافرمانی اصرار ورزند.با آن که پیامبر مژده رسان نیز می باشد روند آیه در اینجا بر جنبۀ بیم دهندگی تکیه می کند زیرا چارچوب کلّی گفت و گو در اینجا موضوع تکذیب و عذاب آن است.

« قُلْ یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ إِنَّمٰا أَنَا لَکُمْ نَذِیرٌ مُبِینٌ -بگو ای مردم!من برای شما هشدار دهنده ای آشکارم.» [50]

« فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ -پس آنان را که ایمان آورده اند و کارهای شایسته کرده اند،آمرزش و رزقی کرامند است.» کسی که در کنار رسالت بایستد و بدان و به پیامبر ایمان بیاورد و به موجب آن رسالت کار نیک کند،بیگمان به دو جایزه نایل می شود:اول آمرزش و افکندن بار گناهان،و دوم رزق کرامند،یعنی رزقی که کرامت انسان را می افزاید،زیرا نوعی رزق نیز وجود دارد که کرامت را می برد و سبب خواری می شود.

در این آیه تنها آنچه بر آخرت دلالت می کند نیامده بلکه شامل دنیا نیز می شود.بدین معنی که آمرزش و پوشاندن گناهان و پاکسازی واقعیّت فردی و اجتماعی از آثار انحراف و فساد و تزکیۀ نفس از پلیدی رشک و کینه ها،همۀ اینها نعمتهایی بزرگ است که خدا در دنیا نیز بر مؤمنان فرو می بارد.

ص :91

همچنین رزق کرامندی که خدا به وفور به بندگان مؤمن خود می رساند، بندگانی که فروتنی نسبت به صاحبان زور و زر را رد کردند و از سطح ذلّت و خواری بسی فراتر قرار گرفتند.مگر پروردگار ما سبحانه و تعالی نگفته است:« وَ مَنْ یَتَّقِ اللّٰهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً* وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاٰ یَحْتَسِبُ -هر که خدا را پرهیزگاری کند برای او راهی برای بیرون شدن قرار خواهد داد*و از جایی که گمانش را ندارد روزیش می دهد» (1) .

[51]

« وَ الَّذِینَ سَعَوْا فِی آیٰاتِنٰا مُعٰاجِزِینَ أُولٰئِکَ أَصْحٰابُ الْجَحِیمِ - و آنان که در ردّ آیات ما می کوشند و می خواهند با ما معاجزه کنند،اهل دوزخند.» آنان که نهایت سعی و کوشش خود را در راه عاجز و بی اثر ساختن آیات خدا،بر حسب پندار خودشان،بکار می برند،یعنی در مسیر آنها مشکل می تراشند یا اجرای آنها را به تأخیر می اندازند و با آنها می ستیزند یا آنها را تکذیب یا تأویل می کنند،براستی که اهل دوزخند.

این گروه می کوشند که عجز و ناتوانی را از طریق ستیزه و رویارو شدن با آیات به آنها بچسبانند،بر خلاف مؤمنان که نسبت به آیات تسلیمند و می گویند:

هر چه از نزد پروردگار ما آمده جای مناقشه و مجادله ندارد.

دسته هایی در شمار آن گروه در می آیند و عبارتند از:

آنان که مستقیما آیات را تکذیب می کنند و دروغ می انگارند.

آنان که آیات را تأویل می کنند و از مواضع خود تحریف و جابجا می کنند،مانند عالمان بد که خدمتگزاران پادشاهانند.

آنان که اجرای احکام آیات را به عهدۀ تأخیر می افکنند همچون حکّام بیدادگر.

و بالأخره آنان که آیات را در حدودی تنگ محبوس و محدود می سازند.

کلمۀ«معاجزین»از معاجزة بر وزن مفاعلة می آید یعنی گرداندن

ص :92

چیزی از صورت خود.

و انسانی که نمی خواهد فرمانهای خدا و شریعت او را اجرا کند،آغاز می کند به تأویل آیاتی از قرآن که حاوی احکام و شرایع است و آنها را از مقاصد خود دور می سازد،و این همان معاجزه است.

مثلا قرآن بر مبارزه و جنگ با طاغوت تأکید می کند،اما معاجز (تحریف کنندۀ معنی)می گوید:درست است که قرآن بر مبارزه و جنگ با طاغوت تأکید کرده است ولی طاغوت مورد نظر و قصد قرآن همان فرعون و نمرود...بوده اند نه این گروه گردنکش و طاغوتان امروزی.یا قرآن ربا را حرام می داند امّا معاجز می گوید:ما ربا نمی گیریم بلکه بهره می ستانیم.

آیات قرآن چنان وضوحی دارند که راهی برای تحریف مدلولهای خود نمی گذارند،طاغوت همان طاغوت است و راهی برای پوشاندن مدلول آن پس از این که آیات قرآنی پرتوهای آشکار کننده را بر آن افکند،وجود ندارد،پس فرعون گفت:من پروردگار والای شما هستم،و فلان...حاکم نیز مانند او را با کردار و رفتارش گفت و از خود نشان داد.این دو برابرند،هم چنان که هیچ فرقی بین بهره و ربا وجود ندارد.

براستی،در قرآن حکمت آموز درمان موفقیّت آمیز بیماریهای انسان وجود دارد.قرآن تنها به درمان اشاره نمی کند بلکه مستقیما به درمان انسان نیز می پردازد به شرط آن که بیمار نیز با آیات قرآن هماهنگی کند و به تحریف معنی آنها نپردازد که دردی بر درد بیفزاید.

خطای تمنّا و آرزوجویی را بیان می کند،و این که حتی انبیا و پیامبران نیز اگر دستخوش تمنّا شوند شیطان مطالبی در همان آرزوهای ایشان می افکند با وجود آن که پروردگار ما ایشان را با آیات حکمت آموزی که افکنده های شیطان را نسخ و ابطال می کند حفظ می فرماید و معصوم نگه می دارد.آن افکنده های شیطان دستمایۀ فریبی است که صاحبان دلهای بیمار و مردم دل سخت به دنبال آن می روند و این به سبب ستم آنهاست که آنها را از راه راست به مسافات بسیار بسیار دور گمراه می سازد.

اما مؤمنان،براستی که هدایت خدا دلهایشان را نورانی می کند و از آرزوهای شیطان پاک می سازد،پس می دانند که بیگمان حق از پروردگارشان است و بدان ایمان می آورند،و دلهایشان به حق متواضع می شود و خود به فرمان خدا سر می نهند و تسلیم می شوند،و خدا نیز آنان را به وسیلۀ ایمانشان به راه مستقیم هدایت می کند،در حالی کافران نعمت یقین را گم می کنند و آنها را می بینی که همواره با وجود نشانه های صدق و صحت،همواره دربارۀ آن در شکّ و تردیدند،تا با مرگ قیامت ناگهان فرا می رسد،یا پروردگار آنها را به عذاب روز بی نظیر بزرگ گرفتار می سازد.

و روز قیامت،ملکوت و فرمانروایی بی چون و چرای خداوندی که میان آنها داوری می کند جلوه گر می شود،کسانی را که ایمان آورده و کردار شایسته کرده اند گرامی می دارد و به بهشتهای پر نعمت می فرستد،و کافران را که آیات خدا را دروغ انگاشته اند به عذابی دردناک گرفتار می سازد.

ج:موضع تسلیم.

دو نوع موضعگیری اوّل هر دو خطاست و افراطی،یکی به راست و دیگری به چپ،امّا جادۀ روشن درست و سالم همانا موضعگیری سوّمی است.

بر انسان واجب است که خود را بتمامی تسلیم حق کند و به شیرین و تلخ و ثواب و عقاب و آسان و دشوار آن ایمان داشته باشد و-در نتیجه-هر گونه باشد خود را با آن تطبیق دهد و هماهنگ سازد.

از مردم کسانی هستند که با حق می جنگند و با آیات خدا معاجزه می کنند و از طریق تحریف معنی آیات با آنها می ستیزند و مقابله می کنند،و برخی تمنّا و آرزوجویی دارند و حقایق را با خواب و خیال و رؤیا می آمیزند،میان آنچه حق و واقع است و آنچه آرزو می کنند و خیالشان بدان پر می کشد.

شاید رابطه میان معاجزه و تمنّا آن است که این هر دو از تسلیم نشدن به حقّ،چنان که هست،سرچشمه می گیرند ولی از راههای متفاوت،اهل معاجزه با حق مقابله و ستیزه می کنند و آن را می پوشانند و نادیده می انگارند ولی اهل تمنّا و آرزوجویان روش تحقّق و تجسّم حق را که /8 کوشش و اجتهاد و جنگ است و سپس پذیرفتن نتایج را رد می کنند.

شایسته نیست که مؤمن رفته رفته پا به پای آرزوهایش پیش رود و همراه بادهای خیال و آرزوجویی به هر سویی برود،حتی انبیاء بزرگ و پیامبران گرامی اگر به طبیعت بشری خویش دستخوش تمنّا و آرزوجویی شوند چنینند،مثلا آرزو کنند که تمام مردم هدایت شوند،یا ستمگران بی درنگ هلاک گردند،یا مردم بدون کوشش و سختی به وفور از تمام نعمتها بهره مند و نیکبخت شوند،یا صالحان و نیکوکاران عمر جاودان یابند و مصیبت مرگ بر آنها فرود نیاید یا امثال این از رؤیاهایی از کثرت مهربانی و دلسوزی به مردم و ارزشهای رسالتی سرچشمه می گیرد ولی شیطان خواسته های خود را در میان این آرزوهایشان می افکند،مگر آن که خدا ایشان بر کنار و معصوم بدارد و آیات خود را در واقع وجودشان استوار سازد.

بر مؤمنان است که این آرزوجوییها را بر حقّی که در آیات خدا نازل شده

ص :96

عرضه کنند و خود را ملزم به حقایق موجود در قرآن سازند و بدانند که خدا دنیا را به عنوان خانۀ امتحان آفریده نه خانۀ پاداش تا عذاب کافران را به شتاب و ثواب مؤمنان را به سرعت برساند! و دیگر آن که هدایت اکراهی بر مردم نیست و براستی خدا جنگ را بر مؤمنان به حکمتی فرض و واجب ساخته است گرچه بعضی از آنان آن را خوش ندارند.

همچنین در احادیث آمده است اضافۀ حکمت و نه محدّث که شاید دلالت بر این باشد که عالمان ربّانی نیز به نوبۀ خود از تلقینات شیطان به دورند و به روح ایمان تأیید می شوند.

« وَ مٰا أَرْسَلْنٰا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لاٰ نَبِیٍّ إِلاّٰ إِذٰا تَمَنّٰی أَلْقَی الشَّیْطٰانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ -ما پیش از تو هیچ پیامبر یا نبیّی را نفرستادیم مگر آن که چون به خواندن آیات مشغول شد شیطان در آرزوی او چیزی افکند...» به نظر معنی این آیه چنین است که نبیّ و پیامبر و امام سخنگوی تقریبا به تمنّا و آرزومندی نزدیک می شوند ولی تمنّا نمی کنند،بنا به گفتۀ خدای سبحان که:

« فَیَنْسَخُ اللّٰهُ مٰا یُلْقِی الشَّیْطٰانُ -و خدا آنچه را که شیطان افکنده بود نسخ کرد...» /8 در دل پیامبر از جهت مقام ضعیف بشری او در صورتی که تأیید و یاری خداوند نباشد.

« ثُمَّ یُحْکِمُ اللّٰهُ آیٰاتِهِ -سپس خدا آیات خود را استواری بخشید...» با عصمت و عامل باز دارنده ای که پیامبر را چنان می سازد که از روی هوا و میل خود سخن نگوید بلکه مطلبی است که به او وحی می شود.

« وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ -و خدا دانا و حکیم است.» پس او از لحاظ آگاهی بر قلب بشری،و افکنده های شیطان در آن احاطه و آگاهی کامل دارد و خود آنها را از ضمیر و ذهن تأیید شدگانی چون نبیّ و رسول و

ص :97

(امام)سخنگوی به حکمت خویش نسخ می کند و می زداید.این آیه بزرگترین گواه بر عصمت و بر کنار بودن انبیاء و ائمّۀ هدی از لغزش و گناه است.از این رو که خدا نمی گذارد شیطان آنان را در دل وسوسه کند،بلکه عزم و آرزو و افکارشان را از تلقینات شیطان بر کنار و معصوم نگه می دارد.این آیه به دیگر آیات قرآن حکمت آموز در این زمینه شبیه است،مانند گفتۀ خدای سبحان:

« وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِهٰا لَوْ لاٰ أَنْ رَأیٰ بُرْهٰانَ رَبِّهِ (1) -آن زن آهنگ وی کرد.و اگر نه برهان پروردگارش را دیده بود،او نیز آهنگ آن زن می کرد...» که دلالت بر این دارد که یوسف-علیه السلام-در معرض نازک کاریهای شیطان قرار گرفت ولی خدا مستقیما خود او را بر کنار و پاکدامن نگاهداشت،و گفتۀ خدای تعالی است که:

« وَ لَوْ لاٰ أَنْ ثَبَّتْنٰاکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلاً -و اگر نه آن بود که پایداریت داده بودیم،نزدیک بود که اندکی به آنان میل کنی».

آنجا که خداوند نگذاشت فشارهای جاهلیّت بر مسیر مستقیم پیامبر اثر گذارد.

از نکات غریب این که تلفیقات و آمیختگیهایی از القائات شیطان پیرامون این آیه می یابیم.

آنجا که در یکی از روایات آمده است که:پیامبر خدا(ص)در یکی از باشگاههای مکه نشست و سورۀ النّجم را بر مشرکین خواند تا بدین گفتۀ خدای تعالی رسید:« أَ فَرَأَیْتُمُ اللاّٰتَ وَ الْعُزّٰی* وَ مَنٰاةَ الثّٰالِثَةَ الْأُخْریٰ -آیا لات و عزّا را دیده اید؟*و منات آن بت سوّمی دیگر را؟»و بدان افزود:«و إنهن الغرانیق العلا و إن شفاعتهن لهی التی ترتجی-و آنان بتهای والایند و شفاعتشان چیزی است که انتظار می رود»و به خواندن سوره ادامه داد تا به سجدۀ پایان آن رسید،و خود سجده کرده و مشرکان نیز با او سجده کردند و هیچ کس از او جا نماند،آن گاه

ص :98

قریش خرسندی خود را اظهار کردند...!!! و در یکی از روایات آمده است که پیامبر خدا-صلّی اللّٰه علیه و آله-سورۀ نجم را در نماز می خواند،در حین خواندن او یکی از پشت سر ایشان آیات«غرانیق» را خواند و پیامبر(ص)ناآگاهانه آنها را تکرار کرد،پس این آیه فرود آمد.

در این روایت و امثال آن احتمال درست بودن نمی رود،زیرا سورۀ جنّ در مکه نازل شد و سورۀ حجّ در مدینه،بویژه آن که پیامبر به علم یقین نیک می دانست که سورۀ النّجم که حاوی سجدۀ واجب است در ضمن نماز خوانده نمی شود.

مهم این است که این آیه آمد تا تأکید کند که امید شفاعت این بتها نمی رود،و این داستان نیز جز خیالاتی بیش نیست که شیطان القا می کند تا خدا بندگان مؤمن خود را بدانها بیازماید.و سر تا سر آن جز داستانی نیست نه بیشتر و نه کمتر.زیرا پیامبر بسی فراتر از آن است که در مهمترین اصل و پایه از ریشه های رسالت خود به سطح نادانی تنزّل کند.اصلی که نخستین سنگ بنایی است که تمامی دین بر آن استوار شده و آن اصل یکتاشناسی و توحید است.حتی اگر از این نکته نیز چشم پوشی کنیم که پیامبران خدا از گناه و خطا و سهو و فراموشی معصوم و بر کنارند و به طبع رسول اللّٰه،محمد،خاتم پیامبران-صلّی اللّٰه علیه و آله-که خدای سبحان دربارۀ او می گوید:« وَ مٰا یَنْطِقُ عَنِ الْهَویٰ* إِنْ هُوَ إِلاّٰ وَحْیٌ یُوحیٰ (1) -سخن از هوای نمی گوید*نیست این سخن جز آنچه بدو وحی می شود».وانگهی با توجه به همین آیه که آن را در همان سورۀ النّجم می خوانیم که آن داستان را در پیرامونش پرداخته اند،آیا ممکن است تصوّر کنیم که خدا پیامبری را برای رسالتش که توحید و یکتاپرستی است می فرستد و او این حقیقت را از یاد می برد و آن را به خرافۀ شرک تبدیل می کند؟ این حدیث را که ابو بکر الزّار از پیامبر نقل می کند هیچ نمی دانیم که به اسناد پیوسته ای که یاد کردن آن جایز باشد از پیامبر روایت کرده باشند،بلکه جاهلیان

ص :99

کین توز به پیامبر(ص)بسته اند،و جاهلانی که نه پیامبر خدا را می شناسند و نه رسالتهای الهی را می فهمند آن را باز گو می کنند.

اگر از باب جدل،صحّت این روایت را فرض کنیم باید این سخن از /8 القائات شیطان در دلهای مشرکین باشد که بدان آیات در افزودند و میان مردم پخش کردند تا برای مردم شبهه ایجاد کنند،ولی خداوند سبحان-که وعده داده است قرآن را از بیهوده گویی بیهوده گویان و تحریف باطل کنندگان حفظ کند-آیات خود را استوار ساخت و تلقینات شیطان را آشکار نمود،و بسیاری از مفسّران همین احتمال را در مورد این روایت تاریخی ذکر کرده اند.

[53]

دلهای مردم بر سه نوع است:سالم،بیمار و سخت.دل سالم را خدا از آنچه شیطان از آرزوهای خود بدان می افکند بر کنار و معصوم می دارد،در حالی که دلهای بیمار و سخت آنچه را شیطان تلقین می کند می پذیرند و این القائات نسبت بدان دو گروه آزمونی می شود،و بر این دو گونه دل دشوار است که از قید وسوسه ها و القائات شیطان رهایی یابند.

« لِیَجْعَلَ مٰا یُلْقِی الشَّیْطٰانُ فِتْنَةً لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقٰاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ -چنین شود،تا آنچه شیطان در سخن او افکنده برای کسانی که در قلبهایشان بیمارییی است و نیز سخت دلان آزمایشی باشد...» دل بیمار و سخت کدام است؟ شاید بیماریهای دل همان عقده های روانی باشد که در صفات پست همچون حسد و کین توزی و خویشتن بزرگی و نومیدی و ریاست دوستی و جدل بناحق دربارۀ خدا ظاهر می شود.

امّا سختی دل همان است که از تراکم آثار گناهان بر دل حاصل می شود، و بر اثر آن حق را نمی پذیرد و از تهدیدها و هشدارها نمی لرزد و از سرنوشت تبهکاران عبرت نمی گیرد و از نشانه های خدا در آفاق سودی نمی جوید.

چگونه تلقینات و القائات شیطان برای صاحبان این دو گونه دل آزمون و فتنه ای است؟

ص :100

زیرا دل بیمار یا سخت همواره در جست و جوی چیزی است که با آن موافق باشد،از این رو با سرعت به وسوسه های شیطان پاسخ می دهد و آنها را می پذیرد، همچون جسم بیماری که میکربها در آن فزونی یافته و دفاع ذاتی آن ضعیف شده و هر گاه میکربهایی تازه بدان هجوم آورند به آسانی در آن راه می یابند. /8 مقاومت چنین جسمی در برابر بیماری ضعیف و خطر بیماری بر آن بسیار شدید است.دل بیمار یا سخت نیز چنین است،برای آن دشوار است که در برابر تلقینات و شایعه های شیطانی که همواره پراکنده می شود و با خواهش نفس حسن قبول می یابد،مقاومت کند.

مثلا،می بینی که دل جاهلیان به دوستداری«غرانیق العلا-بتهای والا!»بیمار و مبتلاست،دلهایی که آثار پرستش بتها در آنها متراکم و انبوه شده و به دوران پیشین بر می گردد که خود را در برابر بتهای آرایش شده بر زمین می افکندند و از بانگ سرودها و طبلها مسحور می گشتند و در جشنهای لهو و لعب به انتظار میزهای خوراک و مشروب و مسکرات و همراهی با زیبا رویان مادینه و نرینۀ کوی و برزن بودند.

آن گاه می بینی که امروز در مکّه این شایعه را می پراکنند که پیامبر این بتها را ستوده و بالاتر از این،در برابر آنها بر زمین افتاده و جبین بر خاک سوده است و از نو مشروعیتی بدانها فزوده است.این شایعۀ رسوا با شور و شوقی عظیم دهان به دهان می گردد و در نتیجه مادّۀ اعلامیه ای می شود برای کسانی که می خواهند بر مقام سیّد البشر و مشعل هدایت و پیشوای صالحان محمد بن عبد اللّه پاک پاکیزۀ پاک شده که خداوند او را از هر گناهی بر کنار و معصوم داشته،-صلّی اللّٰه علیه و علی آله المعصومین-،فایق آیند.

بازگویی این بهتان تا امروز نیز ادامه می یابد و قلمهای مستشرقان مغرض آن را فرا می گیرد و در پیرامونش خانه های عنکبوت و تارهای اوهام و دروغ می تنند.

هر کس به سخنان این قبیل مستشرقان و محورهای تأکید آنها مراجعه کند می بیند که بیشتر پیرامون این شایعات دروغ می گردد که بر دهان کین توزان نسبت به

ص :101

پیامبر(ص)گذشته و سپس،یا به سهو یا از طریق صاحبان دلهای بیمار که تظاهر به اسلام می کردند و می خواستند بر اسلام غلبه یابند،مانند بنی امیّه و احزابشان،وارد کتابهای تاریخ شده است.

با کمال تأسف قلمهای بعضی مفسّران نیز این بافته های دروغین را به نگارش در آورده تا آنجا که از پیامبر شخصیّتی محدود ساخته و به این حدیث مورد اتّفاق و پشت در پشت /8 از پیامبر-صلّی اللّٰه علیه و آله-توجه نکرده اند که فرمود:

«پس از من سخنان بر بافتۀ بسیار در آورند»و نیز به بر حذر داشتن اصحاب پیامبر، پس از او از پذیرفتن احادیث توجّه نکرده اند مگر آن که دست کم دو شاهد بر آنها گواهی صحّت دهند و توجّه نکرده اند که بعضی راویان را طرد و رد کرد و با درّه زده اند زیرا آنها احادیث درست و نادرست را با هم نقل می کرده اند.

امامان اهل بیت با این پدیدۀ خطیر با حزم و احتیاط برخورد کرده اند و اصرار بر آن داشتند که سخن پیامبر و سخنان خود ایشان نیز بر کتاب عرضه و با آن سنجیده شود و محک بخورد.اگر با کتاب خدا سازگار آمد پذیرفته شود و گرنه آنچه را مخالف کتاب است به سینۀ دیوار بکوبند،و بدین سان توانستند بسیاری از شایعات گمراه کننده را با این مقیاس و محک ارزشمند از میان ببرند.

« وَ إِنَّ الظّٰالِمِینَ لَفِی شِقٰاقٍ بَعِیدٍ -و ستمکاران در اختلافی بزرگ گرفتارند.» کسانی که با ارتکاب نافرمانیها به خویشتن ستم کردند تا دلهایشان بیمار و سخت شد و فتنۀ شیطان را پذیرا آمد و پاسخ قبول داد بسی از حق به دورند.

از این آیۀ ارجمند در می یابیم که:سختی دل مرحلۀ دوّم و بعدی بیماری آنست،و آنچه سبب بیماری دل می شود همان ظلم است که چون فزونی یابد و آشکارا گردد،دل سخت می شود.

[54]

« وَ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَیُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ -و تا دانش یافتگان بدانند که قرآن براستی از جانب پروردگار توست و بدان ایمان بیاورند و دلهایشان بدان آرام گیرد...»

ص :102

کسانی که دانش به ایشان داده شده است بدین صفت از دیگران متمایزند که موضعشان پی گیری تکامل است از علم به ایمان و از ایمان به آرام گرفتن دلها و اطمینان قلبی،زیرا دانش همان اکتشاف حقیقت است و ایمان اعتراف و شناخت یافتن بدان و«اخبات»یا آرام گرفتن دل آن است که با تمام وجود خود بی دغدغه ای آن حقیقت را پیروی کنی.

این تکامل از طریق صراط مستقیم و شاهراهی راست صورت می پذیرد که هر چه انسان در آن پیش رود نشانه های حق بر او بیشتر آشکار می شود،و خداست که مؤمنان را به چنین شاهراهی هدایت می کند،و هیچ کس جز او قادر به راهنمایی بدین شاهراه نیست.

« وَ إِنَّ اللّٰهَ لَهٰادِ الَّذِینَ آمَنُوا إِلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ -و خدا کسانی را که ایمان آورده اند حتما به راه راست هدایت می کند.» [55]

امّا کسانی که کفر ورزیدند در بند اسارت شکّ خود که ناشی از نادانی آنهاست باقی می مانند،و نمی توانند به سبب کفر خویش از این شک رها شوند و به یقین دست یابند.

« وَ لاٰ یَزٰالُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ حَتّٰی تَأْتِیَهُمُ السّٰاعَةُ بَغْتَةً أَوْ یَأْتِیَهُمْ عَذٰابُ یَوْمٍ عَقِیمٍ -همواره کافران در آن شک می کنند تا آن گاه که قیامت ناگهان بر سرشان فرا رسد یا به عذاب روز بی نظیر بزرگ گرفتار آیند.» «السّاعة»همان روز قیامت است،اما عذاب عقیم،عذاب و مجازات در دنیاست.

[56]

آنجا،هنگام قیام قیامت ملکوت و حکمروایی مطلق خدا و داوری فیصله دهنده و پاداش عادلانۀ او جلوه گر می شود،و او فرمانروا و داور و تدبیر کننده و گردانندۀ همه چیز است.

« اَلْمُلْکُ یَوْمَئِذٍ لِلّٰهِ -فرمانروایی در آن روز از آن خداست...» پس سلطنت و فرمانروایی مطلق آشکارا از آن اوست،به طوری که سلطه های جایر و ستمگر را که شیطان گسترش بخشیده،و خداوند به حکمت خود

ص :103

تا مدّتی معین به آنها مهلت داده است،درهم می نوردد.

« یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ -میانشان حکم می کند...» و هیچ کس نمی تواند حکم او را رد کند و یا به دروغ چنان که امروز در دنیا مرسوم است،مدّعی شود که حق با او است.

« فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ فِی جَنّٰاتِ النَّعِیمِ -پس کسانی که ایمان آورده اند و کارهای شایسته کرده اند در بهشتهای پر نعمتند.» [57]

چنین است سرنوشت مؤمنان که برای امور باقی ماندنی شایسته کار کرده اند،اما سرنوشت کافران همانا عذاب خوار کننده است.

« وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیٰاتِنٰا فَأُولٰئِکَ لَهُمْ عَذٰابٌ مُهِینٌ -و کسانی که کفر ورزیده اند و آیات ما را دروغ شمرده اند،بر ایشان عذابی است خوار کننده و اهانت بار.» کلمۀ«مهین-اهانت بار و خوار کننده»،این معنی را می رساند که مهمترین عاملی که انسان را به شک و آرزوجویی فرا می خواند همانا تکبّر و بزرگ خویشتنی است،و اهانت و خوار کردن همان عذاب نفسانی و روانییی است که نصیب متکبّران می شود،و شاید از عذاب مادّی دردناکتر باشد.

سخن می گوید.

به مناسبت گفت و گو از هجرت قرآن حکمت آموز از قدرت خدا با ما سخن می گوید که مهمترین و بارزترین نمادهای این قدرت حرکت شب و روز و درون شدن هر یک از آنها به دیگری است.پس هم چنان که خدای سبحان شب و روز را به یکدیگر تبدیل می کند ظلمات خوف و وحشت و کفر و جاهلیّت را به نور عدالت و اسلام و آزادی تبدیل می کند.

آن قدرت چیره و مسلّط بر عالم هستی همان قدرت چیره بر اجتماع نیز می باشد،زیرا رهبری این جهان هستی و ولایت و سرپرستی آن خواه در آسمان یا زمین تنها و تنها از آن خدای حقّ است.

این برای کسی است که مهاجرت کرده و مرگ خود را به گونه ای دریافته است،امّا آن کس را که زنده می ماند خداوند چنان که باید و شاید یاری می دهد و بر آنان که سبب مهاجرت و دربدری او شده اند پیروزی می بخشد.از آنجا که هجرت از خانۀ کفر به سرای ایمان از ناخرسندی و خشم بر اوضاع فاسد سیاسی یا اقتصادی یا اجتماعی بر می خیزد،هجرت در عرف گردنکشان لبۀ حربه را تشکیل می دهد از این رو می کوشند برای فرونشاندن این جنبش مهاجران را بکشند یا در فشار قرار دهند چنان که موافقتهایی با دولتهای دیگر به عمل می آورند که مهاجران را تسلیم کنند یا ایشان را در فشار و مضیقه قرار دهند به طوری که پیروزی ایشان غیر ممکن شود و خود پس از سالیان دراز مبارزه و در بدری بمیرند.

« وَ الَّذِینَ هٰاجَرُوا فِی سَبِیلِ اللّٰهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ مٰاتُوا لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللّٰهُ /8 رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللّٰهَ لَهُوَ خَیْرُ الرّٰازِقِینَ -و کسانی را که در راه خدا مهاجرت کردند، سپس کشته شدند یا خود مردند،خدا به رزقی نیکو روزی می دهد.زیرا خدا بهترین روزی دهندگان است.» قرآن از آیۀ 58 تا 65 ما را یادآور پانزده نام از نامهای نیک خدا می شود که عبارت است از:خیر الرّازقین-بهترین روزی دهندگان،العلیم-دانا،الحکیم- شکیبا،العفو-عفو کننده،الغفور-آمرزنده،السمیع-شنوا،البصیر-بینا،العلیّ- والا،الکبیر-بزرگ،اللّطیف-باریک بین،الخبیر-آگاه،الغنیّ-بی نیاز، الحمید-ستوده،الرؤوف-نرم دل،الرّحیم-مهربان.

از روش قرآن در ذکر نامهای پروردگارمان در اینجا و در دیگر سوره ها در می یابیم که خداوند می خواهد خود را در ابعاد مختلف زندگی تشریعی و اجتماعی یا مادّی و تکوینی به ما بشناساند،و مسافتی میان ایمان(باور قلبی)و معرفت(شناخت آگاهانه)وجود دارد هم چنان که مسافتی میان اسلام و ایمان موجود است.پس هر مسلمانی مؤمن نیست و هر مؤمنی عارف و دل آگاه نمی باشد و عرفان و شناخت را درجات و مراتبی است.

همانا خدای سبحان در آیه های قرآن بر بندگان خود جلوه گر می شود،

ص :107

هم چنان که در آیات و نشانه های زندگی متجلّی می شود تا خود را به ما بشناساند، پس چگونه خدا را بشناسیم؟ ما می توانیم خدای سبحان را از طریق صفات و نامهای نیکویش که در آیات قرآنی و آیات و نشانه های عالم هستی وجود پراکنده است بشناسیم.پس هر چیز و هر آیه همان تجلّی آشکار و روشن نامهای خدا و صفات اوست.

زیبایی بهار،و طراوتش،و سرسبزی گلهایش ما را به زیبایی خدا رهنمون می شود،و عظمت شب و روز و گردش فلک عظیم با خورشیدها و ماههایش ما را به عظمت خدا و بدین حقیقت هدایت می کند که او والا و بزرگ است.

قطره های بارانی که از آسمان فرو می ریزد،سپس در زهدان زمین جای می گیرد و با دانه های خاک به فعل و انفعال می پردازد و آن گاه آن دانه بذر کوچک به سوی آسمان سر می کشد،و درختی کلان می شود،همۀ اینها ما را به باریک بینی و نازک کاری خدا در آفرینش راهنمایی می کند.

امّا اگر به نهفته های کوه ها نظر افکنیم و به ثروتهای کانی و حیوانی موجود در دریاها،و بدانچه از گنجها و کانها که در دل زمین سپرده اند بنگریم،آن وقت در می یابیم که پروردگار ما بی نیاز و ستوده است و بر هر کاری قادر و بسیار تواناست.

وقتی دریافتیم که پروردگار سبحان ما آسمانها و زمین را به عنوان نظامها و قوانینی قرار داده که با آنها وجود ما را حفظ کند،می فهمیم که اگر اینها نبود بیگمان زندگی بر روی زمین پایان می یافت یا در بهترین شرایط به دوزخی توانفرسا تبدیل می گشت.

نظام لایۀ جوّی(ازن)همچون برجسته ترین مثال دقّت است،تا آنجا که اگر ضخامتش اندکی کمتر می بود تیرهای شهاب آن را از هم می گسیخت و زمین را می سوزاند،و اگر اندکی ستبرتر می بود زمین نمی توانست مقدار کافی از پرتوهای خورشید را جذب کند و در نتیجه می فسرد و یخ می زد.همچنین است نیروی جاذبه و ضخامت زمین...،می گویم وقتی تمام اینها را شناختیم خدا ما را بدین حقیقت

ص :108

رهنمون می شود که ذات بی چون او منزّه و رئوف و مهربان است.

همچنین دگرگونیهای زندگی ما از مرگ تا زندگی و از زندگی تا مرگ ما را دلالت بر این می کند که تدبیر این امور به دست دیگری است نه به دست خود ما، و این که خدای بخشنده بر عرش و مرکز ادارۀ کلّ هستی مستقرّ است.همچنین در این آیات روش قرآنی بزرگی را می یابیم،که نخست ما را یاد آور نشانه ای از نشانه ها و آیات آفرینش می شود،آن گاه به صفتی از صفتهای آفریدگار،و نامی از نامهای او،و این اسلوبی است مناسب برای معرفت و شناخت نسبت به خدا و به عبارت دیگر تحوّل از درجۀ ایمان به درجۀ معرفت.

آن است که حق غصب شدۀ خود را بطلبی و آن را به تو ندهند و حتی با سرکوب و ترور مواجه شوی زیرا غاصبان حق تو راهی برای خاموش کردنت جز از بین بردن تو نمی یابند.

« ذٰلِکَ وَ مَنْ عٰاقَبَ بِمِثْلِ مٰا عُوقِبَ بِهِ -هر کس عقوبت کند هم چنان که او را عقوبت کرده اند»یعنی مقابله کردن اعدام به اعدام،مثلی به مثلی،«ثمّ بغی علیه-آن گاه بر او ستم کنند»یعنی ستم کردن پس از آن که حق مشروع خود را گرفت.«لینصرنّه اللّٰه-حتما خدا یاریش خواهد کرد»در این کلمه دو تأکید برای محقق ساختن یاری خدا و پیروزی وجود دارد،لام تأکید بر نخستین و نون تأکید بر دوّمین قطعیّت و حتمیّت پیروزی دلالت دارد.

« إِنَّ اللّٰهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ -زیرا خدا عفو کننده و آمرزنده است.» عفو کننده و آمرزنده است در مورد آنچه شما تجاوز کرده اید،و دلیل عفو و آمرزندگی او همان یاری او به شماست.

یکی از مفسّران از این آیه اندیشه ای مهمّ را استنباط کرده و آن این است که مبارزه و نبرد در اسلام قاعده ای کلی نظیر آنچه در مارکسیسم آمده نیست.بلکه حالتی است اضطراری و ناگزیرانه.اسلام تو را دعوت می کند که کسانی را که ستمی به تو کرده اند یا بعضی از حقوق ساده ات را سلب نموده اند ببخشی و مورد عفو قرار دهی.امّا وقتی که آنها از حدّ سلب حقوق و ستمگری تجاوز کردند و کارد را به استخوانت رساندند،آن گاه بر تو واجب است که فریاد خود بر آوری و رو در روی آنها بایستی،پس مبارزه و نبرد تو برای خود نبرد و مبارزه نیست بلکه برای عدالت است و هر وقت حقّت را به تو باز گرداندند در آن حدّ تو نیز از مبارزه باز می ایستی.و مثل این آیه است گفتۀ خدای تعالی که: /8 « وَ لاٰ تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللّٰهُ إِلاّٰ بِالْحَقِّ وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنٰا لِوَلِیِّهِ سُلْطٰاناً فَلاٰ یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّهُ کٰانَ مَنْصُوراً -کسی را که خدا کشتنش را حرام کرده است مکشید مگر به حق.و هر کس که به ستم کشته شود،به طلب کنندۀ خون او قدرتی داده ایم.ولی در انتقام

ص :110

از حد نگذرد،که او پیروزمند است». (1)

در این صورت،و پیش از هر چیز واجب است که این مبارزه و نبرد در راه خدا و برای خدا باشد،هر گاه او ما را بر انگیخت برخیزیم و چون توفانی دمنده بتوفیم و هر وقت فرمان ایستادن داد باز ایستیم.

مظاهر نزدیکی او شنیدن و دیدن اوست و احاطۀ او به هر چیز از کوچک و بزرگ.

دلالت بر آن دارد که خدا صاحب لطف و آگاه است.

گیاه شناسان می دانند که قوانینی که رشد و نموّ گیاهان را اداره می کند چه قدر دقیق و عظیم است.چیزی که ما بنا بر عادت بی توجّه و عبرت گیری بر آن می گذریم.پس از آن که میلیونها دلار در آزمایشگاههای گیاهی هزینه کرده اند هنوز راز«فتوسنتز»یا تمثیل نوری را در نیافته اند که چگونه پرتو خورشید مثلا به میوه ای چون سیب تبدیل می شود که بیشتر مواد آن را از نور آفتاب می شمارند.

[64]

« لَهُ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی الْأَرْضِ وَ إِنَّ اللّٰهَ لَهُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ -از آن اوست آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است.اوست بی نیاز و ستوده.» همانا خدای،سبحانه و تعالی مالک همۀ چیزهاست،و قوانین آنها را به حرکت در می آورد،و با وجود آن که مالک همۀ چیز و قوانین آنهاست از آنها بی نیاز است و بدانها حاجتی ندارد،پس این چیزها بدو قوّت و نیرو نبخشیده است و او از این روی از آنها غنی و بی نیاز است و از سوی دیگر چون ذات او،تبارک و تعالی بدانها هستی و حرکت می بخشد شایستۀ حمد و ستوده است.

[65]

« أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّٰهَ سَخَّرَ لَکُمْ مٰا فِی الْأَرْضِ وَ الْفُلْکَ تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ -آیا ندیده ای که خدا هر چه را در روی زمین است مسخّر شما کرده است و کشتیها را که در دریا به فرمان او می روند؟...» هر چه در زمین است رام و تسخیر شده برای ماست،از هر دو گونۀ خود زمینی و دریایی،بخش زمینی شامل کانها و گنجها،و درختان و جانوران است و بخش دریایی نیز جانوران آبزی و کانها است،و شاید مهمترین فایده ای که ما از دریا می بریم همان حمل و نقل آبی باشد که به فرمان خدا کشتیهایمان در آبها در حرکتند و به فرمان خداست که بادها کشتیها را می رانند و به جلو می کشانند. (1)

ص :113

کَسَبَتْ أَیْدِی النّٰاسِ -به سبب اعمال مردم،فساد در خشکی و دریا آشکار شد» (1) .

شاید از این آیات دریابیم که خداوند به زمین اجازه ویرانی و تباهی نمی دهد مگر به سبب فساد مردم.

« إِنَّ اللّٰهَ بِالنّٰاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ -زیرا خدا را بر مردم رأفت و مهربانی است.» نشانۀ رأفت و مهربانی او آن است که آنچه را در خشکی و دریاست برای ما رام و مسخّر ساخته،و آسمان را نگهداشته تا جز به فرمان او بر زمین نیفتد و گرنه او قادر است که تمام اینها را بر ما دوزخی سازد،پس در این جا احتمالاتی هولناک در عالم هستی وجود دارد که باور کردنش ممکن نیست،و برجسته ترین مثال بر آن وجود بسیاری از ستارگان دنباله دار و شهابها است که به شماره ها فراوان بر زمین می افتند ولی بی درنگ چون به غلاف و پوشش جوّی زمین بر می خورند متلاشی می شوند،و چنین است که در دعا می خوانیم:«سبحان من لا یأخذ أهل الأرض بألوان العذاب،سبحان الرؤوف الرحیم-منزه است آن که اهل زمین را به گونه گون عذاب گرفتار نمی سازد،منزّه است آن صاحب رأفت مهربان».

[66]

« وَ هُوَ الَّذِی أَحْیٰاکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ إِنَّ الْإِنْسٰانَ لَکَفُورٌ -اوست که شما را زندگی بخشید و سپس بمیراند و باز زنده می سازد،و آدمی ناسپاس است.» آن گاه پس از عرضه کردن نشانه های خدا،و پس از بیان علم و رأفت عظیم او به ما نشان می دهد که نسبت به نعمتهای خدا ناسپاسی می کنیم.براستی مشکل انسان این است که نظرش تنگ و دیدش محدود است،اگر به نشانه های خدا که در پیرامون اوست بنگرد،آری اگر به آفرینش خود بنگرد...و به تمام دگرگونیهای آن از زندگی به مرگ بی گمان ایمان می آورد،ولی انسان نسبت به

ص :115

نعمتهای پروردگارش و به عطای او ناسپاس است،و شاید این ناسپاسی او همان علّت کفر او مستقیما نسبت به خدا باشد.

مسئولیّت پیامبر همان دعوت به سوی خدا از طریق صراط مستقیم و مسئولیّت او از این حدّ در نمی گذرد،امّا حساب مردم با پروردگار او و پروردگار خود است.

بی یقین،علم خدا بر آنچه در آسمانها و زمین است احاطه دارد،و براستی همه چیز نزد او در کتابی نوشته شده است که پروردگار مرا نه گمراه می کند و نه به فراموشی می افکند،و این کار بر خدا آسان است.زیرا ثبت و مسجّل کردن رویدادهای جهان و متغیّرات و دگرگونیهای آن و درج آنها در کتابی کاری است ساده.پس چون ساعت حساب برسد،دست تو خود کتابی است،و پوستت کتابی، و چشمت کتابی و آنچه در وجود توست کتابی گواه بر تو،آنچه می کنی چون ذرّات غبار از میان نمی رود،و با تمام این احوال،مردمی را می یابی که به جای خدا مردم ناتوانی دیگر از همانندان خود را می پرستند و به بتهای بشری یا حجری سر می سپارند.

برای انسان سزاوار است که از یکی از این دو امر پیروی کند:یا از شریعت خدا پیروی کند و به فرمانها و بازداشتنهای او گردن نهد،و یا از دانش پیروی کند(که مآلا به همان وجه اوّل بر می گردد-م.).پس کسی که از هیچ یک از این دو امر پیروی نکند به خود ستم کرده است،و کسی که به خود ستم کند،آیا می پندارد که آن گاه بتهای بشری و حجری شفیع و واسطۀ نجات او خواهند شد؟! در واقع آن بتها از هر نوع که باشند بر ضدّ او خواهند بود و در دوزخ با او محشور خواهند بود،چنان که خدای تعالی گفته است:

« إِنَّکُمْ وَ مٰا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَهٰا وٰارِدُونَ -شما و آن چیزهایی که سوای اللّٰه می پرستیدید هیزمهای جهنّمید.شما به جهنّم خواهید رفت.» و تو خود دامنۀ تعصّب و جانبداری از باطل را نزد بندگان طاغوت می بینی، چنان که اثر انکار در چهره هایشان آشکار است...آن گاه که هر بار آیات بسیار روشن و واضح خدا بر آنها خوانده شود،چهره هایشان تیره می گردد و درهم می رود،

ص :118

حتی اعصابشان بر انگیخته می شود گویی برای درگیری و جنگ آماده می شوند و نزدیک باشد که دست خود را بر روی آنان که این آیات را بر آنها می خوانند بلند کنند،بی آن که به محتوا و مفهوم آیات توجّهی کنند و بدانند که تلاوت کنندگان آیات جز مبلّغان و رسانندگان پیام نیستند و اگر سخن حق تلخ باشد از آن روست که تهدید و هشداری به مجازات واقعی است،و خود آن مجازات و عذاب،یعنی آتشی که خدا آن را به کافران وعده داده است بسی سوزانتر و بدانجامتر است.

به مناسبت گفت و گو از بتهایی که بجای خدا پرستیده می شوند،خدا به نبرد با بتهای بشری می پردازد و رشتۀ سخن متوجّه آنها می شود که در توان و امکانشان نیست یک مگس را بیافرینند،حتی اگر تمام نیروهای عظیم امروز مثلا امریکا و روسیّه و اروپا و ژاپن و وابستگانشان گرد آیند، /8 راهی بر این کار نمی یابند.

آنها از آفریدن حشره ای کوچک چون مگس عاجزند،و اگر همین مگس کوچک چیزی از آنها برباید خود عاجزتر از آنند که آن را از مگس با وجود ضعف و ناتوانی آن حشرۀ کوچک بازستانند.«طالب و مطلوب هر دو ضعیفند و ناتوان»در این صورت گردنکشی و طاغوت بازی برای چه؟و پرستش این چنین ضعیفان عاجز و ناتوان از بهر چیست؟

گاه این شریعت را با شریعت موسی نسخ کرد،سپس آن را با شریعت عیسی و سپس آن را با شریعت محمّد(ص)نسخ فرمود.

این تفسیر درست است،امّا کافی نیست،زیرا در این شریعتها با وجود وحدت رسالت و وحدت نبوّت احکام مختلف است و نیز واجبات و تکالیف فردی نسبت به فرد دیگر بر حسب اوضاع و احوال و شرایط مکانی و زمانی و اقتصادی و دیگر چیزها تفاوت می کند.از باب اولی اگر این مسأله بر ملّتها و امّتها تسرّی داده شود در حالی که ملاک و مقیاس سنجش این شرایط یکی و همان وحی خدای سبحان است،و بر انسان تکلیفی نیست مگر اطاعت و سر سپردن به کسی که آفرینش و امر از آن اوست و ما دام که خدا همان پروردگار و واضع تمام شریعتهاست،در این صورت اختلاف برای چیست؟!پس در این حال باید توجّهمان را به اصلاح میان خود معطوف داریم تا صلح و امنیّت تمام معمورۀ جهان را فرا گیرد.

شاید این آیه همین مطلب را می رساند که بحث دربارۀ جزئیّات مناسک و مراسم عبادی سودی ندارد،بلکه /8 باید در پیرامون اصل درستی رسالت گفت و گو شود،آن گاه وقتی آدمی یقین کرد که پیامبر از راهی راست و مستقیم مردم را به سوی خدا می خواند،مجادله در فروع و جزئیات روا نیست.

و نیز این که:چرا نماز به سوی کعبه باشد و به سوی مسجد الاقصی نباشد؟و چرا روزه در ماه رمضان باشد و در روزهای عید فطر نباشد؟و چرا اسلام چیزهایی را که شریعت موسی نهی کرده حرام نشمرده است و امثال این«چرا»ها که کافران در آنها مجادله می کنند و آنها را وسیلۀ انکارهای خود قرار می دهند،و مطالبی که هم چنان بعضی گروه های تحصیل کرده آنها را مادّۀ جدل بی ثمر خود قرار می دهند،و بدین ترتیب فسق و کفر خود را نسبت به دین توجیه و تعلیل می کنند.

اساسا هر چه عصبیّت و دسته و گروه گرایی بشر را از روش سالم باز دارد و دلایل او در ردّ اصول توفیق نیابد و کار آمد نباشد،شروع به مناقشه در جزئیات و فروعی می کند که نه خود بدانها علمی دارد و نه کسی می تواند دیگری را در آن

ص :120

موارد جزئی اقناع کند.

و شاید از این آیه دریابیم که:امّت یکی است گر چه راهها و رهروان متفاوتند،زیرا امّت بر پایۀ آیینی یگانه قرار دارد،و آیین همان رمز و نشانۀ مبدئی بودن و وحدت و یگانگی امّت است،پس مسلمانان در هر چیزی با هم اختلاف دارند مگر در نمازگزاری به سوی کعبه و حجّ بدان و روزه و...و...و مسیحیان نیز در هر چیز با یکدیگر اختلاف دارند مگر در مورد بیت المقدس و مثلا مجموعۀ مناسکی که در آنها با یکدیگر متّفقند.

« فَلاٰ یُنٰازِعُنَّکَ فِی الْأَمْرِ -پس در این کار با تو مجادله نکنند...» ای رسول تو را جز بر رساندن پیام دستی نیست و اینان حق ندارند دربارۀ آنچه خدا به تو فرمان داده است با تو مجادله کنند،بویژه درباره مناسک و آیینها،و در خصوص فرو رفتن در ژرفای چنین مناقشه و جدلی نهی حتمی و قطعی است.

« وَ ادْعُ إِلیٰ رَبِّکَ إِنَّکَ لَعَلیٰ هُدیً مُسْتَقِیمٍ -و مردم را به پروردگار خود دعوت کن،زیرا تو به راستی بر راه راست گام می نهی.» تو بر راه راست می روی،هدف و همچنین راه مستقیم به آن را می شناسی پس به /8 جدل و جدال آنها اعتنایی مکن،و در راه خویش با استواری و دقّت به پیش رو و مردم را به خدای سبحان دعوت کن.

[68]

« وَ إِنْ جٰادَلُوکَ فَقُلِ اللّٰهُ أَعْلَمُ بِمٰا تَعْمَلُونَ -و اگر با تو مجادله کردند،بگو:خدا به هر کاری که می کنید آگاه تر است.» کوشش مکن که خود را با آنها در جدالی بی نتیجه وارد سازی،بلکه آنها را به پروردگارشان واگذار کن که در برابر او مسئولند،و در برابر تو جز به اندازۀ دعوت و ابلاغ پیام مسئولیّتی ندارند.

[69]

« اَللّٰهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ فِیمٰا کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ -در آنچه مورد اختلاف شماست،خدا در روز قیامت داوری خواهد کرد.» اگر انسان خدا را مقیاس و مرجع سنجش خود قرار دهد و بداند که او مراقب آدمی است،اختلافات به زودی حلّ می شود و به پایان می رسد،و شاید این

ص :121

آیه همچنین برساند که ضرورتا اختلافات نباید موجب جنگ و نبرد شود،بلکه این انسان است که بر این اختلافات رنگ دشمنی و خصومت می زند.

[70]

« أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللّٰهَ یَعْلَمُ مٰا فِی السَّمٰاءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّ ذٰلِکَ فِی کِتٰابٍ -آیا ندانسته ای که خدا هر چه را که در آسمانها و زمین است می داند؟و این در کتابی نوشته است...» خداوند آنچه را در آسمان و زمین می گذرد می داند،و همه چیز نزد او در لوح محفوظ که در اینجا آن را قرآن می نامد نوشته شده است،و این دو مطلب است:علم و آگاهی خدا،و ضبط رویدادها نزد او.و این دو اندرزی است رسا برای انسان در صورتی که نیک بدان دو بنگرد و دریابد که تمام گفتارها و کردارهای او،و معتقدات و باورهایش همه و همه مورد مراقبت و نظارت قرار دارد،در نتیجه برای اصلاح همه چیز خود اقدام می کند و از هر انحرافی که فطرت و سرشت الهی او را جریحه دار کند دوری می جوید.

« إِنَّ ذٰلِکَ عَلَی اللّٰهِ یَسِیرٌ -و این کاری است بر خدا آسان.» با وجود آن که حساب کردن دقیق آنچه در لوح محفوظ قرار دارد فوق تصوّرات بشر است،با اینهمه این کار بر خدا بسیار آسان است.

در واقع کردارها آثاری به ثبت می رسانند که در صفحه های گوناگون محو نمی شود و جز اصحاب /8 علم و دانش نمی توانند آنها را بخوانند...هر چه علم پیشرفت ژرف نگری و پرداختن دقیق به شناخت آثاری که این ظواهر و عوارض را بر جای می گذارد بیشتر می شود.برجسته ترین مثال این امر بیماری است که آثاری بر تمام اندامها می گذارد،بر جریان گردش خون انسان،و شبکۀ غدّه های او،و ترشّحات یاخته هایش،و نسجهای گوناگون پیکر او...با این تفاوت که علمای پزشکی از دوره ای تا دورۀ دیگر در قدرت تشخیص بیماری از خلال این آثار مختلفند،برخی به وسیلۀ نبض و ضربه های قلب یا رنگ پوست و چهره یا خطوط کف دست بیماری را تشخیص می دهند و برخی به وسیلۀ موجهای الکتریکی برخاسته از حرکت قلب یا مغز یا تجزیه و تحلیل خون و ترشّحات.همچنین می بینی که این تأثیرات بر لوح

ص :122

طبیعت نگاشته شده،و تفاوت در توانایی بر خواندن و تشخیص آنهاست.

به همین گونه اعمال ما بر دهها لوح نوشته شده و روز قیامت در برابرمان جلوه گر می شود و زبانمان از انکار آنها بند می آید.هان،پس برای آن روز هولناک که نهفته های درون سینه ها آشکار می شود از هم اکنون آماده شو!

شدید پدیدار می شود تا آنجا که ناظر گمان می برد که می خواهند از خشم به آن کسی که این آیات را بر آنها می خواند حمله ور شوند،گویی اگر این آیات بر آن گروه خوانده نشود از قیام به مسئولیتهای مندرج در آن آیات بر کنار می مانند.

« قُلْ أَ فَأُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذٰلِکُمُ النّٰارُ وَعَدَهَا اللّٰهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ -بگو:آیا شما را به چیزی بدتر از این آگاه کنم؟آتش.خدا آن را به کسانی که کفر ورزیده اند وعده داده است و آتش بد سرانجامی است.» یعنی انحراف شما به آتش منتهی می شود،و اگر تنها هشدار و تهدید آنها به آتش خوشایندشان نیست و نمی توانند آن تهدید را تحمّل کنند،آیا می پنداری که خود آتش برای آنها خوشایند است و می توانند حرارتش را تاب بیاورند؟.

[73]

« یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُبٰاباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَ إِنْ یَسْلُبْهُمُ الذُّبٰابُ شَیْئاً لاٰ یَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطّٰالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ -ای مردم،مثلی زده شد.بدان گوش دهید.

کسانی که آنها را به جای اللّٰه به خدایی می خوانید،اگر همه گرد آیند هرگز مگسی را نخواهند آفرید؛و اگر مگسی چیزی از آنها بر باید بازش نتوانند ستاند.طالب و مطلوب هر دو ناتوانند.» چنان که از نظر علمی ثابت شده است هر گاه مگس چیزی را بخورد بی درنگ از طریق تعدادی فعل و انفعالهای شیمیایی آن چیز به موادّی دیگر تبدیل می شود که این حشره از آنها استفاده می کند و در این صورت بازگرداندن آنها به حال اوّل محال است.بدین سان ناتوانی بشر هویدا می شود که نمی توانند چیزی را که مگس از آنان ربوده برگردانند،علاوه بر این حجم مگس آن قدر کم و کوچک است که دقیقترین دستگاهها نمی تواند موادّی را که در درون شکمش جای دارد تجزیه و آزاد سازد،با دانستن این نکته که موادّ قندی و کربوهیدراتی و پروتئینی از دو عنصر اصلی تشکیل می شوند:اکسیژن و کربن،پس چون این /8 مواد در شکم مگس به عناصر اولیّۀ خود تحلیل شود بر بشر محال است که آن عناصر اولیّه را به صورت مادّۀ پیشین درآورد.

ص :124

و بالأخره قرآن-یک بار پس از دیگر بار-تأکید می کند که طاغوت را اصلا نیرویی جز بر نفوس بیمار نیست،و فقط پیروان او وی را چندان یاد کرده و ستبر انگاشته اند که نزد آنان تبدیل به پروردگار والاشان شده و آن قدر او را حقیر می کنند که حقیرتر از مگس می گردد.

شریعت و رسالت و پیام خدا را به مردم برسانند و منتقل کنند،و در میان مردم به امر او در وقتی که از لحاظ شنیدن و دیدن بر آنها احاطه دارد به پیام رسانی بپردازند،بی آن که بتوانند سخنی را به او،سبحانه و تعالی،ببندند.اگر ما خدا را با شناختی حقیقی بشناسیم تمام جوارح و اندامهایمان بانگ عبادت او را برای نزدیکی بدو بر می آورند،زیرا هر که خدای سبحان را بشناسد به نور او می پیوندد،و هر که به نور او بپیوندد آن نور بر تمام وجود او پرتو می افکند و او را خود به خود به جانب خشنودی خدا سوق می دهد.

پس بنا بر این جوهر عبادت شناخت است،و هر گاه شناخت به کمال حاصل شود روح انسان به نور خدا می پیوندد و اندامهای او خود به خود در جهت فرمانبرداری از خدا حرکت می کند،از این روست که خدا به ما فرمان رکوع و سجود و کار خیر می دهد و سپس فرمانمان می دهد که رسالت آسمان را به زندگی ببریم.

انسانی که شیرینی ایمان را در دل خود بیابد و حقیقت و فواید شکوهمند آن را دریابد سزاوار است که برای متوجّه ساختن دیگران به سوی ایمان،و بیان فواید و سودهای آن برای ایشان پیش رود.و از اینجاست که خدای سبحان به ما امر می کند که چنان که باید و شاید در راه او جهاد کنیم.همانا جهاد و فداکاری تو در راه خدا به اندازۀ شناخت تو نسبت به اوست،زیرا هر چه در راه او فداکاری کنی و نسبت به او صاحب شناخت باشی،احساس می کنی که فداکاریهایت کمتر و کوچکتر از مقام پروردگار توست.

آن گاه پروردگار سبحان ما،پس از آن نعمتهای خود را بر ما می شمارد، همچون اجتماع و می گوید:ای مسلمانان شما اجتماعی با فضیلت هستید،خدا شما را برگزیده است تا رسالت و پیام او را به تمام مردم برسانید و واجب است که چنین باشید که«براستی این دین آسان است،نه دشوار»،و«در این دین برای شما هیچ تنگنایی پدید نیاورد»، (1) و پس از آن،شما اجتماعی هستید رهبر و پیشوای

ص :127

دیگر اجتماعات همان گونه که پیامبر رهبر و پیشوای شما بود،و بالأخره اجتماع شما از زمان ابراهیم(ع)قبل از پنج هزار سال پیش یا بیشتر از آن گاه که روش توحیدی جدید در جهان آغاز شد،تجربۀ جهادی دارد،پس بر شماست که نماز را بپای دارید و زکات را بپردازید و به خدا بپیوندید و به ریسمان استوار او چنگ در زنید(به کتاب خدا و پیامبر او و جانشینانش به عنوان آخرین شریعت خدا و امام تأیید شده از جانب این شریعت)و آن گاه است که عبادت خود را خالصانه برای خدا،مولا و یاورتان انجام داده اید که( فَنِعْمَ الْمَوْلیٰ وَ نِعْمَ النَّصِیرُ -بهترین سرور و بهترین یاور)است.

برابری نمودن از مجازات او برهد،و به طور کلّی قوّت و عزّت ضرورت تقوا را می رسانند زیرا خدا کسی را که او را چنان که می سزد نشناخته و اندازه نگرفته باشد تعقیب و مجازات می کند.

اجتماع اسلامی گوید:« وَ جٰاهِدُوا فِی اللّٰهِ حَقَّ جِهٰادِهِ هُوَ اجْتَبٰاکُمْ وَ مٰا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ -در راه خداوند چنان که باید جهاد کنید.او شما را برگزید.و برایتان در دین هیچ تنگنایی پدید نیاورد...»و آیه ای دیگر که خدای سبحان در آن می گوید:« وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ ثُمَّ لاٰ یَکُونُوا أَمْثٰالَکُمْ -و اگر روی برتابید،به جای شما مردمی دیگر آورد که هرگز همسان شما نباشند». (1) پس خدای سبحان از دیگر بندگانش کسی را انتخاب می کند که دارای شایستگی علمی و عملی و رهبری باشد و مسئولیّت نقل رسالت و پیام را بدو می دهد.

[76]

خدای سبحان از لحاظ علم و آگاهی هر لحظه بر رسولانی که برگزیده است احاطه دارد و از این رو قادر بر مخالفت و نافرمانی نسبت به او و نقل گفته ای به مردم که او خشنود نباشد نیستند و چنان گفته ای براستی گمراهی آشکاریست،در صورتی که نسبت پروردگار خود را با رسولانی که برگزیده است قیاس کنیم می بینیم که:

« یَعْلَمُ مٰا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ مٰا خَلْفَهُمْ -آنچه را که در پیش رویشان است و آنچه را که پشت سرشان است می داند...» همانا علم خدا شامل رسولانش نیز می شود،پس او همواره با ایشان است و آنچه را پیش رویشان و پشت سرشان است می داند.

« وَ إِلَی اللّٰهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ -و همۀ کارها بدو باز می گردد.» امور پیامبران و امور مردم،و در ضمن آن حق نیکوکار را از تبهکار می گیرد و نیکوکار را به نکوکاریش و تبهکار را به تبهکاریش پاداش می دهد.

[77]

« یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ارْکَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّکُمْ وَ افْعَلُوا /8 الْخَیْرَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ -ای کسانی که ایمان آورده اید،رکوع کنید و سجده کنید و پروردگارتان را بپرستید و کار نیک به جای آورید،باشد که رستگار گردید.»

ص :130

از این آیه و آنچه پس از آن آمده است،خداوند این سوره را به اجمال خلاصه می کند،هم چنان که خلاصه ای را که ارادۀ طرح آن را دارد یادآور می شود.

این آیه مراحل ایمان را بیان می کند که عبارت است از:

1-خضوع و سرسپردگی،که دلیل و نشانۀ آن رکوع(دو تا شدن)برای خداست.

2-خشوع و فروتنی،و احساس کوچکی و ناچیزی در برابر خدا که دلیل و نشانه ای سجود(پیشانی بر خاک سودن)است.

3-استمرار این سرسپردگی و فروتنی و پایداری بر آن دو که این معنا و مفهوم عبادت و بندگی خداست.

4-عطای مستمرّ،خواه با انفاق یا روابط نیکو یا...و یا...که این معنی گفته اوست که:«و افعلوا الخیر-و کار نیک کنید».

و نتیجۀ این سلسله از فرمانها همان نیکبختی و سعادت انسان و رسیدن او به پایانه های مراد و مقصود و فرا رفتن او به قرب رحمت حق است،و این معنی گفته اوست که فرمود:«لعلّکم تفلحون-باشد که رستگار شوید».

و این چنین است که در حدیث پشت در پشت منقول از امام امیر مؤمنان در سفارش خویش به پسرش،محمّد بن حنفیه-که خدا از او خشنود باد-آمده است که:

«ای پسرک من آنچه را نمی دانی مگوی،و بلکه تمام آنچه را می دانی نیز مگوی،زیرا خدای تبارک و تعالی بر تمام اندامهای تو فرایض و تکالیفی نهاده است»و بعد از ذکر این آیه مبارک افزود:«پس این فریضه این است جامع و واجب بر اندامها». (1)

دربارۀ خیری در پایان این آیه به ما امر شده،در حدیث نبوی آمده است:

«سر آمد عقل پس از ایمان دوستی ورزیدن نسبت به مردم است و رساندن

ص :131

خیر به هر نیکوکار یا تبهکار» (1)

« وَ مٰا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ -و برایتان در این دین هیچ تنگنایی پدید نیاورد...» احکام اسلامی احکامی آسان است،آنان که نماز نمی خوانند تصوّر می کنند که نماز دشوار است،ولی آنان که نماز را با خشوع و فروتنی به خدا می گزارند نه تنها آن را آسان می یابند بلکه در آن لذّتی نیز می یابند.اسلام همۀ عبادتها را آسان کرده است،و از نماز انتظار حرکاتی دشوار چون صعود بر کوه را ندارد بلکه آن حرکات را سبک ساخته است،و همچنین روزه را اقدام به گرسنگی کشیدنی رنجبار نخواسته بلکه شامل ساعتی چند شکیبایی است و سپس به خوردن و آشامیدن عادی می پردازیم.این از یک سو و از سوی دیگر اسلام بعضی احکام را در حالت تنگنا و معذوریّت که انسان نمی تواند آنها را کاملا به جای آورد سبک ساخته است.

مردی نزد امام صادق(ع)آمد و گفت:انگشتم زخم شد و بر آن زهره نهادم تا دملی چرکین شد،حال چگونه وضو بگیرم؟امام(ع)گفت:این و امثال این از قرآن دانسته می شود،زیرا خدای سبحانه و تعالی می گوید:« وَ مٰا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ -و برایتان در این دین هیچ تنگنایی پدید نیاورد»،بر آن مسح بکش.

است که از شما رهبرانی برای نسلها و گواهانی بر اجرای رسالت بسازد.این مقطع آیه هدفهای والایی را که واجب است ما برای رسیدن بدانها بکوشیم مجسّم می سازد،پس هدف خود را این قرار مده که فردی مانند دیگر /8 مردم باشی بلکه هدفت را این قرار بده که رهبر و بر مردم گواه و ناظر باشی.

در اسلام رهبر را امام می خوانند،زیرا او نخستین و پیشگامترین کسی است که اجرای دین بر او واجب است و دیگر مردم مأموم و پشت سر اویند،اما سبب نامگذاری رهبر و فرمانده به شهید(به معنی گواه)آن است که در اجرای رسالت به وسیلۀ مردم گواه و ناظر آنهاست.

« فَأَقِیمُوا الصَّلاٰةَ وَ آتُوا الزَّکٰاةَ وَ اعْتَصِمُوا بِاللّٰهِ -پس نماز بگزارید و زکات بدهید و به خدا توسّل جویید...» در واقع مهمترین صفات رهبری عبارت است از:

1-بر پای داشتن نماز.

2-دادن زکات.

3-توسّل به خدا و چنگ در زدن به ریسمان او.

این کلمات سه گانه همان احکام اجتماعی است،حتی نماز با وجود آن که در واقع رابطۀ میان فرد و پروردگار اوست،با این همه نماز و بویژه نماز جمعه و نماز جماعت روح اجتماعی را تقویت می کند،و به طور کلّی مهمترین شرطی که رهبری بدان ملتزم است همانا تقویت ارتباط خود با خداست از طریق بر پا داشتن فرایض او.امّا زکات،اثر اجتماعیش روشن است که عبارت است از جلوگیری از فقر نیازمندان و احساس رنجها و دردهای ایشان و...و...،و توسّل به خدا یعنی چنگ در زدن به ریسمان استوار او که برای آفریدگانش امتداد داده و همان امامان هدی و رهبران اهل تقوا هستند.با تلخیصی بسیار کوتاه باید گفت صفات انسان رهبری کننده عبارت است از:پیوند روحی به خدا،رابطۀ خوب او با مردم و خط سالم.

« هُوَ مَوْلاٰکُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلیٰ وَ نِعْمَ النَّصِیرُ -اوست مولای شما چه نیکو

ص :134

مولایی و چه نیکو یاوری.» /8 براستی،خدا مولا و سرور ماست که با کمال افتخار اوامر او را دریافت می کنیم،پس چه نیکو مولایی است خدا که بیش از تواناییهایمان به ما تکلیف نمی کند و ما را بدون راهنمایی نمی گذارد،و چه نیکو یاوری است که ما را بر دشمنان خود و دشمنان ما یاری می کند و پیروز می سازد.

ص :135

ص :136

ص :138

سورۀ مؤمنون

است،یا صفات این گروه متمایز بشر که همان مؤمنان باشند.

آری،ولی پرسشی دربارۀ رابطۀ موضوعات این سوره با این چهارچوب کلّی باقی می ماند.بگذارید نخست خلاصه ای از آن موضوعات را یاد کنیم.

1-مراحل آفرینش انسان.(آیات 12-16) 2-این که حرکت خورشید و ماه و وجود باران و کشت و میوه ها و چارپایان،همۀ اینها به زندگی بشر خدمت می کند.(آیات 17-22) 3-تکذیب قوم نوح نسبت به پیامبران،و همچنین بسیاری از مردم قرنهای بعد از آنان که خدا /8 به سبب استکبارشان آنها را هلاک کرد.چنان که فرعون و همراهانش را هنگامی که پیامبر خود،موسی بن عمران را تکذیب کردند به هلاکت رساند.(آیات 23-48) 4-پروردگار مریم صدیقه و پسر گرامی او را پناه داد،و به پیامبران امر کرد چیزهای پاکیزه را بخورند و به کارهای شایسته اقدام کنند.(آیات 49-52).

5-کافران به نعمتهای الهی فریفته شدند و سرانجامشان دوزخ بود.

(آیات 53-56) 6-صفات نمونۀ مؤمنان.(آیات 57-62) 7-پاداش کافران در دنیا.(آیات 63-91) 8-موقعیّت پیامبر نسبت بدین پاداش.(آیات 92-98) 9-عذاب کافران در آخرت.(آیات 99-115) 10-مناظری از روز قیامت،و پاداش مؤمنان در آن روز.(آیات 116-118) و شاید پاسخ زیر را بر این پرسش نیز بیابیم که تنها رابط میان این موضوعات و چهار چوب کلّی آن نیست بلکه همچنین رابط میان موضوعات سایر سوره های کریم قرآن و چهارچوبهای کلی آن است و آن پاسخ این است:قرآن فقط دعوت به اصلاح نیست،بلکه خود همان اصلاح است،و تنها تشخیص پزشک نیست،بلکه داروی بیمار،و شفای فوری است،و براستی پرتو و نور هدایت است.

ص :140

مگر نه این که حقایق ایمان آشکار است و بروز و ظهوری شدید دارد،و مگر نه این که آفریدگار آسمانها و زمین گواهیش بزرگتر از هر چیز است؟ /8 پس چرا-در این صورت-بیشتر مردم با وجود علاقۀ شدید صاحبان رسالت به هدایتشان بدان ایمان نمی آورند؟ زیرا دلها بیمار است،و چشمها آسیب دیده،و گوشها سنگین،و پوزه بند عقده ها و پرده های غفلت و ابرهای کبر و بزرگ خویشتنی و غرور و سخریّه نمی گذارد نور حق دلها را در بر گیرد.

مؤمنان تمام این بیماریها را با قرآن درمان می کنند،و موضوعات این سوره همچون جویبارهایی به این مجری سرازیر می شود و می ریزد...چگونه؟پس از آن که قرآن خصوصیات اجتماع مؤمن را مشخص نمود و نشان داد که براستی آنان رستگارانند،خود از خلال آیاتش دربارۀ آفرینش انسان ما را یاد آور می شود که:

مگر نه پایۀ ایمان شناخت پروردگار است؟!آن گاه نعمتهای او را بر ما می شمارد و این که چگونه آن نعمتها انسان را در بر گرفته و ما را بدان تدبیر خردمندانه ای هدایت می کند که در آفرینش به کار رفته است،و امّا مگر نه چنین است که این نشانه ها آشکار است و از خلال وحدت تدبیر بر یکتایی پروردگار دلالت دارد؟چرا.در این صورت از چه رو بیشتر مردم نسبت به پروردگارشان کفر می ورزند؟زیرا مستکبرانند.چگونه استکبار را درمان کنیم؟بیگمان با شناختن سرانجام کسانی که پیش از این استکبار کردند و بزرگی فروختند،و قوم نوح برجسته ترین شاهد این امرند که خدا با آن طوفان عظیم غرقشان کرد،و تنها مؤمنان را در یک کشتی انباشته حمل کرد،و همچنین عاد و ثمود،و مردم قرنهای پیاپی که پروردگار آنها را یکی بعد از دیگر از میان برد و آنها را به داستانها و گفته هایی عبرت آموز تبدیل کرد.

و همچنین گروهی از قوم فرعون که آن گاه که موسی-علیه السّلام-آنها را یاد آور پروردگارشان شد استکبار کردند و بزرگی فروختند،پس خدا آنها را در نیل غرقه ساخت،و بنی اسراییل را از غرق نجات داد و بر موسی کتاب تمیز دهندۀ

ص :141

حق از باطل و روشنایی را فرو فرستاد.

بیگمان نجات مؤمنان دلیل رحمتی است الهی که به آنان اختصاص یافته، در حالی که شیطان می خواهد ما را با وسوسه های خود،از جمله این که ایمان به بشر زیان می زند،بفریبد.هرگز...اینک این مریم و پسر گرامی اوست که پروردگار ایشان را در سرزمین امن و آسوده مأوی داد،و به انبیاء فرمود که از میوه های پاکیزه بخورند و کارهای نیک کنند،و پروردگار یکتای خود را بپرستند و به دسته های متعدد منشعب و پراکنده نشوند،جز این که موضع گیری کافران نسبت به نعمتها /8 و بلکه نسبت به رسالتهای الهی بر خطا بود،آنجا که دین خود را میان خویش قطعه قطعه کردند.چرا؟زیرا به نعمتها مغرور و از آنها شادمان شدند و پنداشتند که این دلیل سلامت و درستی خط و مسیر آنهاست در حالی که درک نمی کردند.

و از برجسته ترین صفات مؤمنان این است که:آنان از نعمتها مغرور نمی شوند و نه از صدقاتی که به ایشان می رسد.پس جزای آن گروه پیشین چیست؟ جز عذابی خوار کننده که بر سر شاد خوارانشان فرود آید،پس آنها از پای در آمدند و این پاداش استکبار و بزرگی فروشی آنها بود.

قرآن حکمت آموز در همین سیاق(آیات 51-77)یک سلسله بیماریهایی را که به سبب پی در پی بودن نعمتها به قلب صدمه می زند درمان می کند،و بینشهایی به دست می دهد که مؤمنان از خلال آنها به زندگی و به نعمتهای خدا در آن می نگرند و بدین وسیله جز به ایمان و تسلیم خود نمی افزایند.

سپس باز می گردد و ما را یاد آور نعمتهای خدا در حق ما می شود(آیات 78-80)و سیاق مطلب اختصاص به بعدی مهم از درسهای آخر سوره دربارۀ ایمان به آخرت می یابد زیرا آن نیز به خودی خود جزئی از ایمان است و در عین حال کامل کنندۀ ایمان به خدا و شرط ایمان به رسالتها است.

پس خداست که زنده می کند و می میراند،و تدبیر زندگی می کند،و در نتیجه او قادر است انسان را پس از آن که خاک و استخوان پوسیده شده است

ص :142

باز گرداند.

قرآن کریم به ما کمک می کند تا از گردنه هایی دشوار که در طریق ایمان وجود دارد،همچون جهل و غفلت و فسق و تأثیر پذیری از گمراهیهای گمراهان به سلامت بگذریم.(آیات 84-90) یکی از این گردنه ها این پندار است که خدای سبحانه و تعالی شریکی دارد،و قرآن ما را یادآور بی پایگی و سخافت این پندار می شود.(آیات 91-92) برای آن که مؤمنان از کافران متمایز باشند خدا به پیامبر فرمان می دهد که از عذابی که بر کافران وارد می شود به خدا پناه جوید،و به او امر می کند که رفتار نیکو در پیش گیرد،و از وسوسه های شیطانها و حتی از تنها حضورشان به خدا پناهنده شود.(آیات 93-98) /8 شاید تمام اینها به حالت تمیز مطلوب میان مؤمن،و گمراهانی که مردم را مسخره می کنند نمی گذارند به پروردگار کریم خود ایمان بیاورند،خدمت کند و مفید واقع شود.

ما ناچاریم از سرانجام کسانی بر حذر باشیم که هنگام فرا رسیدن مرگشان پشیمان می شوند و می خواهند به زندگی باز گردند تا رفتار خود را تصحیح کنند،و پاسخشان می آید که:هرگز...بلکه در عالم برزخ خواهند ماند تا در صور دمیده شود،و آن وقت نه نسبی در میان آنهاست و نه دربارۀ آن پرسشی از آنها شود،و شاید تکیه بر انساب در این مورد از آن جهت است که نسبها و تبارها گردنه ای است در راه ایمان.(آیات 99-100) پروردگار دربارۀ سنجش حساب قیامت ما را هشدار می دهد و بر حذر می دارد،آنجا که کسانی که وزنه ثوابشان سبک باشد زیان می بینند،در حالی که مؤمنان که کفۀ ترازوی ثوابشان سنگین است رستگار می شوند.و پیداست که این توجّه بزرگترین وسیلۀ تربیت نفس است،زیرا مؤمن برای رهایی از آتش می کوشد که نصیب کسانی است که آیات خدا را تکذیب کردند و سپس به بدبختی خود اعتراف نمودند و خواستند به دنیا بازگردند،ولی درخواستشان رد شد و خود خاموش

ص :143

گشتند.مگر آنان نبودند که بندگان خدا را که آنها را به خدا می خواندند به باد مسخره گرفتند-و با آن سخریه-یاد خدا را فراموش کردند؟!پس آن مؤمنان به سبب شکیبایی و صبرشان برندگانند.(آیات 102-111) پیداست که روند سوره-پس از این-حالت به تأخیر افکندن کردار شایسته و اصلاح را در نفس که آخرین گردنه در راه ایمان است درمان می کند.

پس اگر پرسنده ای از چنان مردمی بپرسد:چه قدر در دنیا درنگ کردید؟ حساب زمان درنگ خود را نمی دانند،ولی آن را یک روز یا بخشی از یک روز می شمارند.آری،(در قیاس با زمان آخرت)اندکی در دنیا درنگ کرده اند،امّا خود این را نمی دانند و گرنه چرا زندگی آخرت خود را خوار و بی مقدار انگاشتند.

(آیات 112-114) همچنین قرآن بیهوده انگاری و پوچ شمردنی را که پیروانش می پندارند زندگی بی هدف است درمان می کند و به آنان یادآور می شود که به زودی برای حسابرسی به نزد پروردگارشان باز می گردند،و ذات متعال پروردگار است که حکمروای بر حق است،پس بیهودگی و پوچی و سرگرمی و بازی در آفرینش وجود ندارد.

پروردگار ما را یاد آور توحید می شود،و این که حساب مشرکان نزد پروردگارشان دشوار است و آنان رستگار نمی شوند.این سوره با گشودن در توبه و دعا به درگاه خدا که مهربانترین مهربانان است پایان می یابد.

ص :144

سورة المؤمنون /8

بهشت می رساند.

نماز خود را با خشوع(تسلیم مطلق به حق)می گزارند.چه خشوع در نماز بیش از هر چیز و هر وقت دیگر جلوه گر می شود،و از این رو امام حسن(ع)هر گاه برای نماز وضو می ساخت رنگش زرد می شد،و خطوط چهره اش چنان دگرگون می گشت که کسی که او را می شناخت در آن حال تشخیصش نمی داد که هموست.دین به خشوع قلبی امر کرده نه به خشوع ظاهری در نماز،و در خبر منقول پشت در پشت از پیامبر خدا(ص)آمده است که گفت:

«آنچه خشوع جسم افزون بر خشوع دل باشد همان فزونی نزد ما نفاق و دورویی است».

دین از سرگرم شدن به چیزی در ضمن نماز نهی کرده است زیرا این حالت با خشوع دل منافات دارد.امیر مؤمنان(ع)گوید:

«مرد باید در نماز خود خشوع کند،زیرا کسی که دلش نسبت به خدای عزّ و جلّ خشوع ورزد،دیگر اندامهایش نیز خشوع می کنند،پس به چیزی دیگر سرگرم نمی شود» (1) .

می کنند آیا همراه آنها به بازی خواهد ایستاد؟هرگز...همچنین است حال مؤمن، زیرا دل او سخت مشغول اندیشیدن به هدفها و مسئولیتهای خویش در زندگی است، چندان که او را از مسائل کوچک و کم ارزش زندگی باز می دارد.حتی اگر چیز بیهوده ای نیز پیش آید و بخواهد او را سرگرم دارد وی اهتمامی بدان نمی ورزد،قرآن دربارۀ ایشان نمی گوید:آنان خود به جستجوی بیهودگی نمی پردازند بلکه می گوید:

« عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ -یعنی اگر کسی بکوشد و بخواهد بر آنان تأثیر گزارد،آنان تحت تأثیر او و بیهودۀ او قرار نمی گیرند و از آن روی بر می گردانند.

«لغو»در سخنان امامان اهل بیت(ع)تفسیر شده است به گوش فرا دادن بدانچه گوش دادن به آن حلال و روا نیست،که شامل فحش،و غیبت،و کندوکاو در آیات خدا می شود.

در حدیث پشت در پشت از ابی عبد اللّه صادق(ع)در تفسیر این آیه آمده است:

«اگر کسی به باطل سخنی بر تو بست یا نسبتی به تو داد که در تو نیست، برای خدا از او روی گردان».

و در حدیثی دیگر«لغو»تفسیر شده است به آوازه خوانی،و سرگرمیهای بیهوده،و در حدیثی دیگر به شنودن سخن قصّاص و داستان پردازان خیالباف.امّا امام امیر مؤمنان(ع)گوید:

«هر سخنی که در آن یادی از خدا نباشد لغو است.» (1)

می پردازد،بلکه زکات کامل است، /8 و زکات هر چیز بر حسب همان چیز و مناسب با آن است.پس زکات دانش انتشار و پراکندن آن و زکات مقام بذل و بخشش آن، و زکات مال انفاق و پخش کردن آن،و زکات تندرستی فعالیّت است.

در واقع نگرش مؤمنان به زندگی از خشوع و تسلیم آنان است به حق که در رسالتهای پروردگارشان تجسّم و تبلور پذیرفته است.پس برای آن که نسبت به خدا خاشع و تسلیم محض هستند به شرایع و قوانین او عمل می کنند،و پروردگارشان را به وسیلۀ انفاق بر نعمتهایی که داده است سپاس می گزارند زیرا هر نعمتی را از او می دانند،و کلمۀ«فاعلون»از«معطون عطا کنندگان»فرق دارد،زیرا استمرار و دوام انفاق پیاپی را می رساند و رفتار است نه حالتی زودگذر،یعنی کردار و کارشان همان زکات است.حقیقت این است که زکات در قرآن همواره قرینۀ صلات (نماز)آمده،و نماز جز با زکات پذیرفته نمی شود و اسلام بر آن تأکید کرده است.

در حدیثی از امام صادق(ع)آمده است:

«کسی که یک قیراط از زکات خودداری کند،نه مؤمن است نه مسلمان و نه کرامتی دارد» (1) .

آن،و جهت دادن به غریزه بر طبق آن.نگهداری و حفاظ بر شرمگاه از ناحیه بهداشتی نیز هست،و آن از طریق عدم زیاده روی در شهوت و پایبند بودن به راههای شرعی آن است.

[6]

« إِلاّٰ عَلیٰ أَزْوٰاجِهِمْ أَوْ مٰا مَلَکَتْ أَیْمٰانُهُمْ -جز بر همسران یا آنچه به ملکیّت خود در آورده اند...» /8 از کنیزان.

« فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ -که(در نزدیکی با آنان)مورد سرزنش قرار نمی گیرند.» یعنی نزد خدا از این بابت مؤاخذه نمی شوند،زیرا شهوتهایشان را در محل مناسب خود به کار برده اند.و شاید در این آیه اشاره به خطا بودن دوری جستن کلّی از شهوتهاست،و این که وسوسه های شیطان است که در دل کسانی که به اندازۀ متعارف خود به ممارست شهوتها می پردازند،بذر سرزنش می کارد،و بر مؤمن است که بدان اعتنایی نکند.

[7]

« فَمَنِ ابْتَغیٰ وَرٰاءَ ذٰلِکَ فَأُولٰئِکَ هُمُ العٰادُونَ -و کسانی که غیر از این دو بجویند از حدّ خویش تجاوز کرده اند.» کسانی که در خور مجازات در دنیا با حدود شرعی هستند و در آخرت با عذاب خوار کننده.«العادی»یا«المعتدی»:کسی است که از حدود تجاوز کند.

در این آیه فساد هر گونه بهره گیری از شهوت در غیر مورد خود بیان شده است،چون بر انگیختن شهوت با نگریستن به زن بیگانه،و عکس عریان،و فیلمهای جنسی(سکسی)،یا با شنیدن داستانهای عشقی.

امّا نوادر جنسی،و عادت پنهانی(استمناء)،و سپوختن چارپایان،این آیه به صراحت از حرام بودن آنها سخن می گوید.

و در حدیث از امیر مؤمنان-علیه السّلام-آمده است:

«بنده از خداوند بسیار دور است اگر همّت او صرف شرمگاه و شکمش

ص :151

باشد».

هم از آن حضرت است:

«شرمگاهها به سه گونه حلال است:هم آغوشی به میراث(نکاح دائم)،و هم آغوشی بدون میراث(نکاح موقّت یا متعه،در اصطلاح عامّه-صیغه)،و هم آغوشی به مالکیّت یمین(نکاح کنیز)» (1) .

دقیق تر از کلمۀ«رد کنندگان باز گردانندگان»است،چه علاقۀ شدید مؤمنان را بر حفظ اموال دیگران بیان می کند،پس فکر و همّتشان تنها بر این نیست که امانت را به هر صورت باشد بر گردانند بلکه همواره آن را«مراعات»و نگاهداری می کنند و بر آن مراقبت و محافظت دارند شاید بیشتر از دارائیهای شخصی خود،تا آن را به صاحبش بازگردانند،(البته مؤمنان چنین هستند)در حالی که بیشتر مردم را می بینیم نگهداریشان از دارائیهای شخصی خود به مراتب بیشتر از دارایی دیگران است که نزد آنهاست.

همچنین پیمان را با پایداری بر آن،و تأکید پایبندی بدان مراعات می کنند، و از بزرگترین پیمانهایی که مؤمنان چنان که باید آن را مراعات می کنند،پیمان ولایت است که آن را به شایستگانش ادا می کنند.در احادیث اهل بیت،-علیهم السّلام-تفسیر پیمان به ولایت آمده است.

حق رسیده اند،و چون به حق رسیده و بدان پیوسته اند تکالیف شرعی از گردن آنان ساقط است. (1) زیرا خدا می گوید وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتّٰی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ (2) -و پروردگارت بپرست تا آن یقین به تو برسد» (3) و-به پندار آنان-«یقین»به ایشان رسیده است.

هرگز...مؤمنان راستین حدود نماز را نگه می دارند ولی تنها به حدود و ظواهر نماز بدون جوهر آن و دیگر عبادتها نیز پایبند نیستند،پس آنان از یک سو در نماز خود خاشعان و تسلیم شدگانند،برای جوهر آن و از سویی دیگر بر نماز خود محافظت و مراقبت دارند و حدود و آداب آن را مراعات می کنند(برای اطاعت امر و بر روش پیامبر اکرم).

« وَ الَّذِینَ هُمْ عَلیٰ صَلَوٰاتِهِمْ یُحٰافِظُونَ -و آنان که بر نمازهای خود مواظبند.»

آسمانها و زمین است،و از این روی است که پس از ذکر آن صفتهای مؤمن سخن از بهشت به میان می آید.

« أُولٰئِکَ هُمُ الْوٰارِثُونَ -اینان همان میراث برانند.» این آیه را دو معنی است:

اوّل:آنچه در احادیث آمده که هر انسانی را دو خانه است.یکی در بهشت و دیگری در دوزخ.پس هر کس دوزخی شد،پرهیزگاران وارث خانۀ او در بهشت می شوند.از پیامبر(ص)روایت کرده اند:

«هیچ یک از شما نیست که او را دو منزل نباشد،منزلی در بهشت،و منزلی در دوزخ،پس چون بمیرد و به دوزخ رود،بهشتیان وارث منزل بهشتی او شوند». (1)

دوّم:مؤمنان فردوس را به میراث می برند که بالاترین مراتب بهشت است بدون کاری که گفتنی باشد،جز انتسابشان به بهشت،مانند کسی که بدون کار و کوششی که خود کرده باشد دارایی پدرش را فقط به سبب انتساب و وابستگی بدو به ارث می برد.

و خدای سبحانه و تعالی از انسان می خواهد که به سببی به بهشت برسد،تا وقتی مرد وارث آن شود.

« اَلَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ -آنان که فردوس را که همواره در آن جاویدانند،به میراث می برند.» /8

وادی مرگ می شود،و نگرشی ژرف به هستی و آنچه از آیات و نشانه های خدا در آن هست،ما /8 را به شناخت خدا راهنمایی می کند،و این شناخت-به نوبۀ خود- ما را به هشیاری نسبت به حقیقت زندگی رهنمون می شود.امّا وقتی شناخت خدا را از شناخت چیزها جدا کنیم،همه چیز تبدیل به معماهایی حیرت انگیز می گردد.

اگر به نیاز جسم به اندازه ای از مواد توجه کنیم و سپس آنها را در روغن زیتون آماده بیابیم،آیا همین امر ما را بدین حقیقت دلالت نمی کند که این جهان هستی را مدیر و مدبّری است؟ جز این که نادانی و تکبّر و عقب ماندگی بشر حجاب او در شناخت آفریدگار شود،مانند قوم نوح که وقتی پیامبرشان آنان را به پرستش خدای یگانه فرا خواند،تکبر مانع شناخت و عبادتشان شد.آنجا که گفتند:« مٰا هٰذٰا إِلاّٰ بَشَرٌ مِثْلُکُمْ،یُرِیدُ أَنْ یَتَفَضَّلَ عَلَیْکُمْ (1) -این مرد انسانی است همانند شما، می خواهد بر شما برتری جوید»،سپس او را متّهم کردند و گفتند:« إِنْ هُوَ إِلاّٰ رَجُلٌ بِهِ جِنَّةٌ (2) -او مرد دیوانه ای بیش نیست»،ولی او به پروردگار خود توکّل کرد،و بر تکذیب آنها از او یاری طلبید.

راه شناخت خدا عبارت است از:

می زیست.در همسایگی کهکشان ما کهکشانی دیگر وجود داشت،و در یکی از مجموعه های شمسی آن،در یکی از ستارگانش،و در یکی از اقلیمهایش رودی بود که ماهیی داشت.آن گاه تصادفا این مرد قلاّب ماهیگیری خود را پرتاب کرد،آن قلاّب از سیّارۀ ما پرید و مجموعۀ شمسی را در نوردید و از کهکشان ما گذشت و داخل کهکشان دوّم و سپس مجموعۀ شمسی معیّنی از آن کهکشان و همان ستاره و همان اقلیم و همان رودخانه شد و سر آن ماهی بدان قلاّب بند شد)! [14]

« ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً آن گاه از آن نطفه،لخته خونی آفریدیم...» /8 یعنی آن نطفه تبدیل به دو نطفۀ پدر و مادر شد،و به یکدیگر پیوستند و لخته خونی شدند.

« فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً -پس از آن لخته خون،پاره گوشتی آفریدیم...» «المضغة»مقداری گوشت است که به اندازۀ جویدن باشد.

« فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظٰاماً فَکَسَوْنَا الْعِظٰامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْنٰاهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبٰارَکَ اللّٰهُ أَحْسَنُ الْخٰالِقِینَ -و از آن پاره گوشت استخوانها آفریدیم و استخوانها را به گوشت پوشاندیم؛بار دیگر بدو آفرینشی دیگر دادیم.در خور تعظیم است خداوند،آن بهترین آفرینندگان.» ملاحظه می شود که در آیات(12-14)هفت فعل آمده است که نقش ارادۀ الهی را در تحوّلاتی که انسان از حالت گل تا تبدیل به بشری درست اندام می پیماید،بیان می کند.این هفت فعل عبارت است از:آفریدیم،قرار دادیم، آفریدیم،آفریدیم،پوشاندیم و دادیم،و این برای آن است که انسان تصوّر نکند این قانون طبیعی است که می آفریند،هرگز...بلکه خداست که مسلّط و مدبّر فراتر از قانون است« وَ مٰا کُنّٰا عَنِ الْخَلْقِ غٰافِلِینَ (1) -و حال آن که از این مخلوق غافل

ص :160

نبوده ایم.» و از اینجاست که می گوییم امور انسان به دست خداست،پس انسان از لحاظ تکوینی تسلیم تدبیر اوست،چرا از لحاظ تشریعی و رفتاری سر سپردۀ او نیست؟!در اینجا ملاحظه ای مهمّ وجود دارد و آن این است که خداوند در تمام مراحل نگفته است«تبارک اللّٰه-در خور تعظیم است خدا»مگر در مرحلۀ آخرین که در آن عقل را به انسان داده است،و اینجاست که باید صاحب این فضل را تجلیل کنیم و بگوییم« فَتَبٰارَکَ اللّٰهُ أَحْسَنُ الْخٰالِقِینَ -در خور تعظیم است خداوند،آن بهترین آفرینندگان».

[15-16]

« ثُمَّ إِنَّکُمْ بَعْدَ ذٰلِکَ لَمَیِّتُونَ* ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ تُبْعَثُونَ -و بعد از این همۀ شما خواهید مرد*باز در روز قیامت زنده می گردید.» قرآن بدین گونه ما را از شناخت خود و دگرگونیهای آفرینش به قدرت خدا که هیچ چیز آن را ناتوان نمی سازد،می کشاند،و از قدرت خدا به زنده شدن بعد از مرگ و در نتیجه به مسئولیت،و همچنین می بینیم که روش قرآن همان یاد آوری حقایق علمی است برای غنی ساختن هشیاری انسان /8 با حقایق تا نقش و وظیفۀ خود را در این عالم هستی احساس کند.

شناخته و یا خواهد شناخت در آینده جزء یک عالم از آن عالمها قرار خواهد گرفت، و جز خدا و کسی که او بخواهد از رازش آگاه شود،نمی داند که در عالمهای دیگر چه وجود دارد؟ مهمّ این است که دقّت آفرینش خدا را همان گونه در یک نطفه می بینی که در آسمانها می یابی،و هماهنگی آفرینش میان نطفه و آسمانها دلیلی است فطری بر وحدت اندازه سنجی و تدبیر-سبحان اللّٰه-! « وَ مٰا کُنّٰا عَنِ الْخَلْقِ غٰافِلِینَ -حال آن که از این مخلوق غافل نبوده ایم.» پس خدا آسمانها را آفرید،و اوست که آنها را به تدبیر خود می گرداند،و بر آنها تسلّط مطلق دارد،و روش و سنّت او در تمام آفرینش نیز چنین است،نه چنان که یهود ادّعا می کنند که:او هستی را آفرید و سپس آن را هم چنان رها کرد.پس او -سبحانه و تعالی-گر چه برای زندگی قوانینی قرار داده،امّا هموست که آنها را چنان که می خواهد و هر گونه می خواهد جاری می سازد.

[18]

سلطۀ او بر قوانین و سنتهای جاری،در حکمت رسای او تجلّی می کند،پس باران به طور تصادفی و بی حساب نمی بارد،بلکه برای مصلحت و زنده کردن زمین از آسمان می بارد.

« وَ أَنْزَلْنٰا مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً بِقَدَرٍ فَأَسْکَنّٰاهُ فِی الْأَرْضِ -و از آسمان به اندازۀ نیاز آب فرستادیم و آن را در زمین جای دادیم...» /8 بارانی که از آسمان می بارد به اندازۀ نیاز حال و آیندۀ زمین است،پس اگر تمام دریاها بخار شود و به ابرها و سپس به باران تبدیل گردد سیلها به وجود می آورد و کشاورزی و دامداری را نابود می کند،چنان که طوفان نوح(ع)کرد،و بر عکس این اگر بارانها کم شود و برای مردم کافی نباشد بی یقین از تشنگی می میرند،ولی آن که نیازهای انسان را آفرید در کنارش چیزهایی را به اندازۀ خود آفرید،پس در زمین مخزنهایی نهاد که آبهای زمستانی را برای تابستان نگه می دارند.

ص :162

کسی که مخزنهای زیر کوه ها(چون غار جعیتا در لبنان) (1) را دیده باشد می داند که خدا چگونه در زهدان این کوه ها مخزنهایی تعبیه کرده که باران زمستان را پذیرا می شوند تا در طول تابستان به صورت نهری جاری شود.

امّا آیا این حقیقت علمی بدین معنی است که باران از ارادۀ خدا به دور است؟هرگز.

« وَ إِنّٰا عَلیٰ ذَهٰابٍ بِهِ لَقٰادِرُونَ -و ما بر نابود کردنش توانا هستیم.» نمونه ای از فقدان بارندگی به ارادۀ خدا،مطلبی است که دربارۀ صحرای بزرگ افریقا می گویند،که روزی به سبب فرو ریختن بارانها بر آن دارای کشت و زرع و آباد بوده،اما اکنون به ندرت آسمان آن رنگ ابر به خود می بیند و دانه های شن،اگر بارانی بیاید،آن را به سرعت فرو می برند.

[19]

پس از آن که خداوند یاد کرد که باران به ارادۀ اوست و آن را فرو می بارد و هر وقت خواست آن را می برد،اکنون روند سوره دیگر بار بر می گردد و برخی منافع آب را توضیح می دهد که مهمترین و بزرگترین آنها تأثیرش در کشاورزی است،و این یاد آوری برای آن است که انسان فریب نخورد و دستخوش غرور نشود که چون خیرات و برکات را دید تکبّر ورزد و از ستایش خدا باز ایستد.

« فَأَنْشَأْنٰا لَکُمْ بِهِ جَنّٰاتٍ مِنْ نَخِیلٍ وَ أَعْنٰابٍ لَکُمْ فِیهٰا فَوٰاکِهُ کَثِیرَةٌ وَ مِنْهٰا تَأْکُلُونَ -با آن آب برایتان بوستانهایی از خرما و انگور پدید آوردیم.شما را در آن باغها میوه هایی بسیار است که از آنها می خورید.» افزون بر خوردن که انسان از باغها و بوستانها بهره می جوید، /8 نعمتهای دیگر در درختان وجود دارد.مگر نه این که جنگلها و مزارع باعث بارش آسمان می شوند و موجب افزایش ذخیره سازی آب زمین به سبب ایجاد حوضه های زیرزمینی آب و افزون شدن گوشت پرندگان و خوراک چارپایان می گردند،و از فرسودگی خاک و حرکت خزندۀ شنهای روان صحرایی که برای شهرها خطرناک است جلوگیری

ص :163

می کنند؟هم چنان که در برابر بادهای سوزان مقاومت می ورزند و هوا را در تابستان و زمستان لطیف می سازند،-و افزون بر همۀ اینها-مواد اولیّۀ صنایع گوناگون محسوب می شوند،و انسان در ساختن منازل و تهیۀ لباس،و جاده سازی و پل سازی و امثال اینها بدان تکیه دارد.

و بر سر تمام اینها،فضاهای سبز و خرم را تشکیل می دهند که برای خرد و کلان دلپذیر و فرح افزاست.

این آفرینش خداست،پس ما را بنگر که او را چگونه شکر می گزاریم؟! [20]

« وَ شَجَرَةً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَیْنٰاءَ تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ وَ صِبْغٍ لِلْآکِلِینَ - و درختی است که در طور سینا می روید.روغن می دهد و آن روغن برای خورندگان،نان خورشی است.» این درخت همان زیتون است و«طور»کوه کوچک باشد و«سینا»نام کوهی است که در آن مزارع زیتون وجود دارد،و هر جایی که در آن زیتون درختکاری شود در زبان عربی«سیناء»نامیده می شود.درخت زیتون درختی است مفید،و از فواید آن این که روغن می دهد و غذایی خوب«صبغ للآکلین» برای خورندگان تشکیل می دهد.

در این آیات خداوند از سه میوه نام می برد:خرما و انگور و زیتون که در واقع سود بخش ترین میوه ها برای انسان است و آدمی بدانها نیازهایی گوناگون دارد.

[21]

همانند میوه ها،می بینیم که جاندارانی گوناگون به صورتی آفریده شده اند که ما می توانیم آنها را رام کنیم و از آنها بهره جوییم.

« وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعٰامِ لَعِبْرَةً -و شما را در چارپایان عبرتی است...» «العبرة»کلمه ای است که از عبور گرفته شده،یعنی در حدود خود چیزها نایستیم،بلکه /8 از آنها به دلالتهایشان تحوّل یابیم و پی ببریم،پس چون شتر را دیدیم که مدّتی طولانی گرسنگی و تشنگی را تحمّل می کند و این مقاومت او به ما کمک می کند که بیابانهای پهناور را در نوردیم،و بسیاری منافع دیگر،نباید در این حدّ بمانیم و شتر را بزرگ داریم یا بپرستیم،بلکه بر ماست که آفرینندۀ او را بزرگ

ص :164

بدانیم و تجلیل کنیم.

« نُسْقِیکُمْ مِمّٰا فِی بُطُونِهٰا -از آنچه در شکمشان است شما را سیراب می کنیم...» از شیر و فراورده های آن.

« وَ لَکُمْ فِیهٰا مَنٰافِعُ کَثِیرَةٌ -و از آنها شما را سودهای بسیار است...» از کرک و پشم و پوست آنها و...و...

« وَ مِنْهٰا تَأْکُلُونَ -و از آنها می خورید.» گوشت و چربی آنها.

[22]

و بعضی از چارپایان چون شتران و خران و استران و اسبان بدین کار می آیند که وسیلۀ خوبی برای حمل و نقل باشند.

« وَ عَلَیْهٰا وَ عَلَی الْفُلْکِ تُحْمَلُونَ -و بر آنها و بر کشتیها سوار می شوید.» و بدین سان می بینیم که زندگی سرشار از نعمتهای خداست،چارپایان در خشکی به ما سواری می دهند تا به دریا برسیم و آنجا کشتی را می یابیم که ما را به پهنۀ دریا جابجا می کند.

دارد،و جانداران را دیده که برای او رام و تسخیر شده اند.آیا اینها او را بر آن نمی دارد که به پروردگار جهانیان فروتنی ورزد و تسلیم او باشد؟ /8

هم چنان بشری است عادی،پس ممکن نیست که به گفته او سرسپارند و در زمین خود را برتر و فراتر انگاشتند،آیا سرانجامشان چه بود؟ خدا به نوح فرمود که کشتیی بسازد و چون ساختن کشتی پایان یافت طوفانی همه جا را فراگرفت،آن گاه خدا آنچه را در آن کشتی بود نجات داد و دیگران غرق کرد و قدرت و علم خدا در زمین به دست نوح ظهور و تجلّی کرد.

بنا بر این موجبی برای استکبار و بزرگی فروختن بر کسی که نمایندۀ این ولایت است وجود ندارد،و ما هیچگاه معتقد نیستیم که اگر او را رد کنیم این ردّ ما چیزی از واقعیّت را تغییر دهد.زیرا او هم چنان ولیّ می ماند خواه ما بپذیریم یا نپذیریم،و اگر ولایت تشریعی او را /8 به رغبت و دلخواه خود نپذیریم از لحاظ تکوینی بناچار و ناخواست خواهیم پذیرفت،و ما را در گذشتگان عبرت و پندی است.

در واقع ولایت نوح خود به خود و از جانب او نبود بلکه ولایتی بود به فرمان و به قدرت خدا،از این رو از پروردگار خود درخواست که او را در منزلی مبارک که در آن خیر و امنیّت باشد فرود آورد.

داستان قوم نوح با دیگر اقوام بعد از آن-که از سرانجام پیشینیان خود پند نگرفتند-تکرار شد.و این سنّت و قانون کلّی الهی است.خدا آنها را نابود کرده است زیرا پیامبر را تکذیب کردند و بر رسالت بزرگی فروختند و سببهای آن چنین بود:

1-آنها به پیامبر به نظر مادّی می نگریستند چه کسی را می خواستند که صاحب مال و مقام باشد،امّا اگر پیامبر نظیر آنها بود،می پنداشتند که اگر از او اطاعت کنند زیان خواهند دید،و فراموش کرده بودند که ارزش حقیقی انسان به داشتن ارزشهای معنوی و کردار و رفتار شایسته و در نتیجه به اذن خداست.

2-گردنۀ استکبار بود که دوّمین گردنه و مانع در راه ایمان به رسالتهاست:شک در رستاخیز،از این رو گفتند:او شما را به رستاخیز پس از مرگ و بعد از آن که خاک و استخوان شدید وعده می دهد.براستی که این وعده ای

ص :168

است بعید،سپس گفتند:بلکه وعده ای دروغ و رستاخیز همین زندگی دنیاست که در آن می میریم و زنده می شویم.

آنها بدین گمراهی خود ادامه دادند و نوح را تکذیب کردند که بر خدا دروغ می بندد و تصمیم گرفتند که هرگز بدو ایمان نیاورند و سخنش را باور نکنند.

این تکذیب بر دل نوح(ع)آن بندۀ صالح که شناخت پروردگار سراسر قلب تسلیم شدۀ او را فرا گرفته بود،و خود از خویشتن قدرتی سراغ نداشت،سخت گران آمد،و به درگاه پروردگار خود دعا کرد و گفت:« رَبِّ انْصُرْنِی بِمٰا کَذَّبُونِ - پروردگارا،اکنون که تکذیبم می کنند،یاریم کن».

فرشتگانی را می فرستاد...» اگر انسان حق را ملاک و میزان قرار می داد نه خود را،پروایی نداشت که به چه کسی تسلیم می شود،وقتی آن کس نمایندۀ رسالت و رفتار الهی بود.

دوّم:تقلید از پدران.

« مٰا سَمِعْنٰا بِهٰذٰا فِی آبٰائِنَا الْأَوَّلِینَ -ما هرگز چنین چیزی در روزگار نیاکانمان نشنیده ایم.» [25]

این دو سبب بود که آنها را وادارد پیامبر خدا،نوح(ع)را متّهم به جنون کنند.

« إِنْ هُوَ إِلاّٰ رَجُلٌ بِهِ جِنَّةٌ فَتَرَبَّصُوا بِهِ حَتّٰی حِینٍ -او مرد دیوانه ای بیش نیست.یک چند بر او صبر کنید.» شناخت و معرفت به انسان نزدیک است و دسترسی بدان برای او آسان، ولی آدمی به کبریا تقلید یا کوردلی گرفتار می شود،و بدین سان تا می تواند از ایمان و معرفت دوری می گزیند.ما برای آن که ایمان را در نفوس خود بیافرینیم باید با کبر و بزرگی فروشی بستیزیم و قسمتی از عادات و تقلیدهای منفی خود را که پیشینیان بر آن می رفته اند تغییر دهیم /8 و بلکه حتی عادات نیکویشان را نیز که به علّت تغییر شرایط مناسب نیستند و شایسته تر است که عاداتی دیگر جایگزین آنها شود،ترک گوئیم.

نکته ای باقی است که ناگزیر باید از خلال داستان نوح و قومش گفته شود و آن این است که:آنها هنگامی که می خواستند رهبری الهی را انکار کنند اصلا خدا را انکار کردند،و برای آن که ایمان کامل شود التزام به رهبری الهی ناگزیر است و از این روست که پیامبر خدا(ص)گفت:

«کسی که بمیرد و امام زمان خود را نشناخته باشد مرگش مرگ جاهلیّت است».

و امام علی(ع)راست و درست گفت وقتی که فرمود:

«کسی که حکیمی او را ارشاد و راهنمایی نکند هلاک می شود».

ص :170

کسانی که رهبری الهی را انکار می کنند منحرفند،و بر آنهاست که در ایمانشان شک و تردید کنند،زیرا اگر واقعا مؤمن بودند نسبت به کسی که خدا بر آنها گماشته تسلیم می شدند و رهبری او را می پذیرفتند و زندگی خود را بر حسب فرمان خدا برنامه ریزی می کردند نه بر حسب پایبندی به گذشته،البته اصالت (اصول گرایی)نیکوست امّا نه به حساب بدعت گذاری در حدود موضوعی واقعی.

[26]

« قٰالَ رَبِّ انْصُرْنِی بِمٰا کَذَّبُونِ -گفت:پروردگارا،اکنون که مرا تکذیب می کنند یاریم کن.» در واقع اطمینان آن پیامبر به حتمی بودن پیروزیش،و تأییدش از جانب خدا بود که او را واداشت چنین دعایی کند،و اگر این بر چیزی دلالت داشته باشد همان دلالت بر وجود ایمان مطلق به خدا نزد پیامبران و انبیاء و اولیاء است.

[27]

وقتی نوح از قوم خود کفر و انکار را احساس کرد از خدا یاری خواست تا به آنها نشان دهد و برایشان روشن سازد که در عمل نماینده و مظهر ولایت الهی است،پس یاری بدو رسید،و این دلالت بر آن دارد که هر چه فشارها بر مأمور رسالت بیشتر شود و او به وظیفۀ خود در اصلاح ادامه دهد همان قدر پیروزی و /8 یاری خدا نزدیکتر می شود،و پیروزی خدا به کسی که عوامل ذاتی و مادّی بدو کمکی نمی کند،به شرط آن که نهایت کوشش خود را به کار برد،بدو نزدیک است.

یاری خدا همواره به صورت غرّشها و زلزله ها نمی آید،بلکه بخشی از آنها بر دست مؤمنان جاری می شود.مگر نه پروردگاری که فرمان داد آسمان و زمین طوفانی هولناک پدید آورند می توانست برای نوح کشتیی بیافریند،و سپس بدو فرمان دهد که بر آن سوار شود؟ولی او اراده کرد که نوح نیز خود در نجات خویش و کسانی که با او ایمان آورده اند مشارکت و همکاری کند.

در احادیث آمده است که پس از آن که نوح به درگاه پروردگارش دعا کرد جبرئیل برای او دانه هایی خرما آورد و بدو گفت:نجات تو در این است،آنها را بکار.وی آنها را کاشت تا درخت خرما شد و پس از سی سال بدو فرمان داد که

ص :171

میوه را بخورد و دانه اش را بکارد،و همچنین بار دیگر،سپس به او فرمان داد که ساقه های خرما را بکند و از آنها کشتی بسازد،و هنگامی که آغاز به ساختن آن کرد،خداوند با علم و قدرت خود او را در رعایت خود داشت،و قومش چون بر او می گذشتند ریشخندش می کردند زیرا در سرزمینی کشتی می ساخت که اصلا دریایی نداشت.

« فَأَوْحَیْنٰا إِلَیْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنٰا وَ وَحْیِنٰا -به او وحی کردیم که کشتی را زیر نظر ما و به وحی ما بساز.» ما به تو نزدیکیم،به تو می نگریم و به تو مساعدت می کنیم.

گوییم:زیر نظر خدا یعنی زیر رعایت و سایۀ او،و وحی،اشاره به علم و معرفتی است که خدا به نوح(ع)داد.

« فَإِذٰا جٰاءَ أَمْرُنٰا وَ فٰارَ التَّنُّورُ -و چون فرمان ما در رسید و آب از تنور بیرون زد...» در نور الثّقلین (1) آمده است«به نوح گفتند:چون دیدی آب از تنور بیرون می زند،تو و همراهانت در کشتی سوار شوید،از این رو چون آب از تنور فوران کرد همسرش او را آگاه ساخت و او سوار شد».

شاید آن تنور در جایی مرتفع نهاده شده بوده،و چون آب از آن فوران کرده دلیل بر حدوث امری است خارق قوانین طبیعی که واقع شده است و از این روست که آن را برای نوح(ع)علامتی برای آغاز طوفان قرار داده اند.

« فَاسْلُکْ فِیهٰا مِنْ کُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ وَ أَهْلَکَ إِلاّٰ مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ /8 الْقَوْلُ مِنْهُمْ -و از هر جنسی دو تا و نیز کسان خود را به آن ببر.مگر آنان که پیش از این دربارۀ آنها سخن رفته است...» زیرا آنها غرق خواهند شد.

« وَ لاٰ تُخٰاطِبْنِی فِی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ -و دربارۀ ستمکاران با

ص :172

من سخن مگوی که آنها همه غرقه شدگانند.» این اشاره است به محبّت نوح به قوم خود،و این که چگونه امید هدایت آنها را داشت،ولی خدا او را از این که دربارۀ ستمکاران با او گفت و گویی کند منع کرد.

[28]

« فَإِذَا اسْتَوَیْتَ أَنْتَ وَ مَنْ مَعَکَ عَلَی الْفُلْکِ -چون خود و همراهانت به کشتی نشستید.» یعنی بدان سفینه(کشتی اقیانوس پیما).

« فَقُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِی نَجّٰانٰا مِنَ الْقَوْمِ الظّٰالِمِینَ -بگو:سپاس خدایی را که ما را از مردم ستمکاره رهایی بخشید.» هنگامی که یاری خدا می رسد واجب است که او را سپاس گزاریم،و به یاد آوریم که پیروزی از خود ما نیست،و این برای آن است که دستخوش غرور نشویم،و خدا به نوح فرمود که او را سپاس گزارد تا قومش نپندارند که وی خداست و اوست که آنان را نجات داده است.

[29]

« وَ قُلْ رَبِّ أَنْزِلْنِی مُنْزَلاً مُبٰارَکاً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ -و بگو:ای پروردگار من،مرا فرود آور در جایگاهی مبارک که تو بهترین راهبرانی.» پس نپندار که نیازت به خدا تمام شده است،بلکه تو در هر لحظه بدو نیازمندی،پس آن کشتی در منطقه ای بی کشت و دام بر زمین نشست،و کلمۀ برکت(مبارکا)دلالت بر همان چیزی دارد که دو کلمۀ تکامل و رشد به علاوه مفاهیم و اندیشه های دیگر بر آنها دلالت دارد.و هنگامی که از خدا درخواست می کنیم در چیزی به ما برکت مرحمت فرماید و زندگی ما را بدان کامل کند از او درخواست می کنیم که در ابعاد زندگی تکامل به ما مرحمت کند.

و درخواست نوح از پروردگارش جایگاه مبارک را درخواست و دعایی است بر این که نزول او را بر زمینی که دورۀ پایان نعمتهای خدا بر آن رسیده قرار ندهد، بلکه آغاز رشد و نمو و تکامل آن باشد.و در عمل هنگامی که بر زمین نشستند به بنای تمدّن آغاز کنند، /8 و به حساب گذشتگان نخورند و زندگی نکنند.مؤمنان نیز

ص :173

وقتی پیروز می شوند و طاغوت را سرنگون می کنند می دانند که نقطۀ آغاز کار است و از آن زمان مسئولیّت دشوارتر آنان در دنیای تکامل و تمدّن آغاز می شود.

[30]

« إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیٰاتٍ وَ إِنْ کُنّٰا لَمُبْتَلِینَ -در این داستان عبرتها و پندهاست،و ما همانا آزمایندگانی بودیم.» دنیا همه وقت بر یک شکل و هموار نیست،پس انباشته از دشواریها و مشکلات است،و مسئولیّت ما آمادگی برای زندگی در چنین دنیایی است،نه این که عزم و ارادۀ خود را از دست بدهیم یا ارادۀ ما در برابر دشواریها سست شود.

و در گفتۀ خدا«و إن کنّا لمبتلین»تأکیداتی بر بلا و آزمایش وجود دارد.

[31]

« ثُمَّ أَنْشَأْنٰا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْناً آخَرِینَ -و بعد از آنها مردمی دیگر بیافریدیم.» «قرن»در تعبیر قرآنی همان نسل یا امّت است.زیرا با یکدیگر هم قرن و معاصرند.ما نمی دانیم که آن نسل کدام بودند،شاید قوم ثمود بودند که با بانگ و خروشی بلند هلاک شدند،یا قوم عاد که از لحاظ تاریخی به قوم نوح نزدیکتر بودند.

شاید پنهان داشتن نام آنها بدین هدف است که آنها را به زمان ما نزدیکتر قرار دهد،و این که عذاب دروغگویان سنّت و قانونی است الهی که تنها به یک قوم بدون قومی دیگر یا عصری بدون عصر دیگر اختصاص ندارد.از این رو امیر مؤمنان-علیه السّلام-در حالی که قوم خود را اندرز می دهد،گوید:

«ای مردم،خداوند است خواسته است که بر شما جوری نرود و نخواسته است که شما را گرفتار بلا و آزمون کند،شکوهمند است گوینده ای که گفت( إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیٰاتٍ وَ إِنْ کُنّٰا لَمُبْتَلِینَ -در این عبرتها و پندهاست،و ما همانا آزمایندگانی بودیم) (1) ».

خدا به ما جور و ستم نمی کند،بلکه ما را می آزماید،و بر ماست که همواره

ص :174

از آن پروا داشته باشیم،چه ابتلا و آزمون به قومی بدون قوم دیگر اختصاص ندارد و همه در معرض آزمون قرار می گیرند.

[32]

« فَأَرْسَلْنٰا فِیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ أَنِ اعْبُدُوا اللّٰهَ مٰا لَکُمْ مِنْ إِلٰهٍ غَیْرُهُ أَ فَلاٰ تَتَّقُونَ -و از خودشان به میانشان پیامبری فرستادیم که:خدای یکتا را بپرستید،شما را خدایی جز او نیست.آیا پروا نمی کنید؟» بار دیگر تأکید می کنیم:دعوت انبیا مجرّد یا ناقص نبوده است،بلکه دعوتی دارای دو جهت و صورت بوده:اول:ساقط کردن گردنکشان و طاغوتها،و دوم:بر پا داشتن حکم خدا،زیرا ولایت اولیاء او،و جواب قوم آنها دلیل بر همین است...

[33]

« وَ قٰالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِهِ -گروهی از مهمتران قومش گفتند...» اشرافی که سلطه و چیرگیشان بر مردم مورد تهدید قرار گرفته بود،آنهایی که قرآن آنها را«الملأ-مهتران»می نامد،آنها بودند که پیش از دیگران به مخالفت با پیامبران پرداختند،و چرا به مخالفت می پرداختند؟قرآن می گوید:

« اَلَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِلِقٰاءِ الْآخِرَةِ وَ أَتْرَفْنٰاهُمْ فِی الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا - آنان که کفر ورزیدند و دیدار آخرت را دروغ شمردند و در این دنیا به ایشان عیش و نعمت داده بودیم...» پس سببها سه چیز است:

1-کفر آنان،و پرده افکندشان میان خویشتن و حقیقت.

2-تکذیبشان نسبت به آخرت.

3-شاد خواری و عیش و عشرتشان در زندگی دنیا،و سرمستی و غرورشان از نعمتها.آنجا که شادخواریشان بدین دعوت مورد تهدید قرار گرفت،زیرا بر پایه ظلم و ربودن مال دیگران و بهره کشی بنا شده بودند و رسالتها با تمام این امور مبارزه می کنند.

(گفتند)« مٰا هٰذٰا إِلاّٰ بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یَأْکُلُ مِمّٰا تَأْکُلُونَ مِنْهُ وَ یَشْرَبُ مِمّٰا تَشْرَبُونَ -این مرد انسانی است همانند شما،از آنچه می خورید می خورد و از آنچه

ص :175

می آشامید می آشامد.» /8 یعنی این از طبقه و طبیعت شماست،پس او را اطاعت نکنید،و هر گاه بدانیم که بیشتر گردنکشان و طاغوتان مردم ساده را بدین سان گمراه می سازند که عنصر و نژاد آنان از نژاد دیگر مردم برتر است و آنان از نظر ذاتی و ارثی از دیگران متمایزند و نیرومندتر و توانگرتر از دیگرانند،آن گاه بعدی از ابعاد این آیه را در می یابیم،باری این بزرگ مآبان!به مردم می گویند:ما از انبیاء سزاوارتریم به طاعت و باید از ما فرمانبرداری کنید،زیرا انبیاء خود از طبقۀ محرومانند،مثل شما می خورند و مانند شما می نوشند پس شایستگی رهبری ندارند،در حالی که ما -یعنی طاغوتان گردنکشان-در خورد و خوراک از دیگر مردم متمایز و برتریم.

[34]

« وَ لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَکُمْ إِنَّکُمْ إِذاً لَخٰاسِرُونَ -و اگر از انسانی همانند خود اطاعت کنید زیان کرده اید.» وقتی زندگی انبیاء را مورد بررسی قرار می دهیم می پنداریم ایشان مردانی تنومند و بلند بالا بوده اند و ایشان را درون هاله ای از ارزشها و اعتبارهای مادّی به تخیّل در می آوریم،اما اگر تصوّر کنیم که ایشان مردمی بوده اند چوپان،با جامه های درشت و ژنده و با این همه یکی از همانان نزد فرعونی می آید که در کاخ با شکوه خویش بر اریکۀ قدرت و شوکت نشسته و لشکریانش پیرامونش صف کشیده اند،و شهرت و آوازه اش آفاق را در نوردیده و آن گاه این چوپان عادی از آن سلطان والا جاه می خواهد که از او اطاعت کند و فرماندهی را بدو سپارد،آن گاه میزان دشواری ایمان آوردن به ایشان را در می یابیم.

[35]

« أَ یَعِدُکُمْ أَنَّکُمْ إِذٰا مِتُّمْ وَ کُنْتُمْ تُرٰاباً وَ عِظٰاماً أَنَّکُمْ مُخْرَجُونَ - آیا به شما وعده می دهد که چون مردید و خاک و استخوان شدید،شما را از گور بیرون می آورند؟» آیا ممکن است خاکهای پوسیده دیگر بار باز گردد و استخوانهای پوک و پوسیده بشری شود؟! [36]

« هَیْهٰاتَ هَیْهٰاتَ لِمٰا تُوعَدُونَ -این وعده ای که به شما داده شده

ص :176

است بعید است،بعید.» یعنی بعید است آنچه رسولان وعده داده اند تحقّق پذیرد،و انسان دیگر بار پس از مرگ زنده شود.در این مورد احتمالی دیگر برای این کلمه وجود دارد و آن این که کفّار امور را به عقب افکنده می انگاشتند و به آیندۀ دور موکول می پنداشتند تا آنجا که می گفتند اگر رستاخیزی هم حقیقة وجود داشته باشد موکول به زمانی بس بعید و بسیار دور از روزگار ماست،همچنین گناهکاران نیز جزای اعمال را موکول به آینده ای بسیار دور می انگارند.و در دعا آمده است:«مرا بر گریستن بر خویشتن کمک فرمای چه عمر خود را به آرزوجویی و به آینده افکندن تباه کردم»و در حدیث آمده است که بیشتر چیزی که دوزخیان از آن شکایت می کنند همان«به آینده افکندنها،و خواهم کردنها»است.

[37]

« إِنْ هِیَ إِلاّٰ حَیٰاتُنَا الدُّنْیٰا نَمُوتُ وَ نَحْیٰا وَ مٰا نَحْنُ بِمَبْعُوثِینَ -جز همین زندگی دنیوی ما هیچ نیست،به دنیا می آئیم و می میریم و دیگر بار زنده نمی شویم.» /8 منبع و سرچشمۀ این اندیشه کفر نسبت به خدا و شک کردن در قدرت ذات متعال اوست.

[38]

آن گاه تهمت را متوجّه شخص پیامبر و رسول کردند،اوّل گفتند او مردی است همانند شما،سپس ادّعا کردند که افکار او خطاست و اکنون بدو نسبت افترا بر خدا می دهند.

« إِنْ هُوَ إِلاّٰ رَجُلٌ افْتَریٰ عَلَی اللّٰهِ کَذِباً وَ مٰا نَحْنُ لَهُ بِمُؤْمِنِینَ -این مردی است که به خدای یکتا دروغ می بندد و ما به او ایمان نمی آوریم.» ایمان حق است،و روز آخرت حق است،ولی تمام اینها وقتی در کردار شایسته نمودار نشود و در نظام اجتماعی در زندگی دنیا مجسّم و متبلور نگردد،چه سودی دارد؟ این گروه با پلیدی و مکرشان همانند تمام گمراه کنندگان و راهزنان جریان تاریخند که کوشیدند دین را از دنیا جدا سازند،میان ایمان به خدا از یک سو و تطبیق

ص :177

نظام دینی موجود بر زمین از سویی دیگر،از این رو گفتند:خدا حق است،ولی این مرد(رسول)نمایندۀ او در زمین نیست و ولایتی از جانب او ندارد.

[39]

سرانجام وقتی پیامبرشان از آنها مأیوس شد به درگاه پروردگار خویش دعا کرد:

« قٰالَ رَبِّ انْصُرْنِی بِمٰا کَذَّبُونِ -ای پروردگار من!اکنون که تکذیبم می کنند،یاریم کن.» این است آن کلمه ای که نوح(ع)گفت و چنان آثاری بر جای نهاد که در طول زمان آیت و نشانه و عبرتی برای مردمان شد،و خداوند بدین سان به کسی که ارزشها را بر خویشتن تطبیق می دهد یاری می رساند.

به داستانهای اندوهبار و قصه هایی عبرت آموز شد و هیچ اثری از وجودشان باقی نماند جز آن که در حافظۀ تاریخ عبرتها و مثالها و نیز نعمتهای الهی از آنها به یادگار ماند و از آنجا که ایمان نیاوردند از رحمت خدا دور و محروم ماندند.

به نظر می رسد زندگی این اقوام تقریبا شبیه یکدیگر بوده است،ولی در مورد فرعون و همراهانش وضع تفاوت داشته و از این رو نام او جداگانه آمده است،بدین معنی که موسی و هارون را پروردگارشان نزد آنها فرستاد و آنها گردنکشی و استکبار کردند و به طغیان و گردنکشی در زمین پرداختند و گفتند:شگفتا!چگونه است که این دو به ما فرمان می دهند به ایشان ایمان بیاوریم و از آنها اطاعت کنیم در حالی که قومشان همۀ ما را عبادت می کنند و می پرستند؟!و این تکبّر و گردنکشی آنها را خوار و ذلیل ساخت و به تکذیب آن دو فرستادۀ الهی پرداختند،و از این رو سنّت جاری الهی در خصوص هلاک کردن تکذیب کنندگان در حق آنها نیز جاری و ساری گردید.

امّا خداوند ارادۀ هلاک آنان را نفرموده بود بلکه می خواست آنها را هدایت کند و از همین رو بود که پیامبری همراه با کتابی رهنما نزد آنان فرستاد.

[41]

« فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ بِالْحَقِّ -پس به حق بانگی سخت آنان را فرو گرفت...» در قرآن کلمۀ«به حقّ»بسیار تکرار شده،خدای تعالی گوید:

«إنا ارسلنا رسلنا بالحق-ما رسولان خود را به حقّ فرستادیم.» « إِنّٰا أَرْسَلْنٰاکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً -ما تو را به حق مژده رسان و بیم دهنده فرستادیم.» و امثال این.کلمۀ«بالحقّ»چند اندیشه را می رساند:

1-زندگی بر پایۀ سنّتها و قوانینی نهاده شده که هیچ کس نمی تواند از آنها تجاوز کند و بر ماست که خود را با آن سنّتها و قوانین سازگار سازیم،و گرنه ارادۀ خدا اقتضا می کند که خود را با آنها تطبیق دهیم،مانند کافری که به خدا سجده نمی کند ولی علی رغم او سایه اش به درگاه حق سجده می گذارد و بر خاک کشیده می شود.

2-این قوانین و نظامها عبث و بیهوده و بدون حکمت نیست و تساهل بر نمی دارد،و اگر انسان با آنها مخالفت ورزد خود هلاک و نابود می شود.

3-براستی قدرت و تدبیر خداوند محدودیّتی ندارد ولی با وجود این -ذات متعال او-چیزی را بدون همین قوانین و سنّتهایی که خود وضع کرده انجام نمی دهد مگر در حالات و مواردی خاصّ زیرا او خود فوق این قوانین است.

پس از لحاظ نظری قدرت خدا فوق هر قدرتی است،امّا ذات متعال او خود ابا دارد که عدالت را در عالم هستی جز به رحمت و حکمت مجری سازد،پس هر گاه اراده کند انسانی را گرفتار عذاب سازد آن عذاب را به اندازۀ گناه او و به روشی متناسب با آن فرو می فرستد.

پس کسی را که آب را می پرستد در نیل غرق می کند و آن را که به نیروی خود می بالد به وسیلۀ تند باد بر می اندازد،و بر سر متکبّر بانگی از بالا می فرستد،و این بانگ که در این درس از آن سخن می رود بانگی است حق و برای آن برخاسته است که حق را به مرحلۀ تطبیق و اجرا درآورد.

ص :181

« فَجَعَلْنٰاهُمْ غُثٰاءً -پس مانند زباله خشکشان کردیم...» الغثاء همان زباله و زوایدی است که هنگام سیل گرد می آید یا در پشت بندهای رودها جمع می شود،آلودگیها و زوایدی که برای انسان سودی ندارد،و پایان متکبّران نیز چنین است و هلاک آنها عاطفۀ هیچ کسی را بر نمی انگیزد،زیرا مردمی ستمکارند و از این رو لعنت شبانه روزی بدرقۀ راهشان می شود.

« فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظّٰالِمِینَ -ای نصیب مردم ستمکاره دوری از رحمت خدا باد.» [42]

هنگامی که خدا آنان را هلاک می کند هیچ توجّهی به آنان ندارد زیرا وجودشان هیچ چیزی به ملک او نمی افزاید و از عدم و هلاکشان هیچ کاستی و خسرانی حاصل نمی شود،از آنجا که« أَمْرُهُ إِذٰا أَرٰادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ - (1) چون بخواهد چیزی را بیافریند،فرمانش این است که می گوید:موجود شو؛پس موجود می شود.» /8 از این رو قومی دیگر را جز آنها بیافرید.

« ثُمَّ أَنْشَأْنٰا مِنْ بَعْدِهِمْ قُرُوناً آخَرِینَ -و بعد از آنها مردمی دیگر بیافریدیم.» [43]

و هر یک از امّتهای این نسلها را اجل و مهلتی محدود بود.

« مٰا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَهٰا وَ مٰا یَسْتَأْخِرُونَ -هیچ ملّتی از اجل خود نه پیش می افتد و نه تأخیر می کند.» یقین آدمی بدین حقیقت که فرصت دنیا محدود است و چون اجلش فرا رسد نمی تواند آن را به تأخیر اندازد او را بر آن می دارد که از پروردگار خود پروا داشته باشد و پرهیزگاری کند زیرا می داند که پایانش مهلتی است که بر شخص او معلوم نیست و هر لحظه ای ممکن است عذاب او را در بر گیرد.

آیات قرآنی عادتا به جماعت و گروه(امّت،ملّتها یا طائفه،...)اشاره

ص :182

می کند زیرا انسان طبعا مدنی و اجتماعی است و خواه و ناخواه در برابر دیگران مسئولیّت دارد.

[44]

سنّت خداوند در زندگی بر این جاری است که برای هر امّتی راهنما و پیامبری می فرستد.

« ثُمَّ أَرْسَلْنٰا رُسُلَنٰا تَتْرٰا -سپس پی در پی پیامبران خود را فرستادیم...» که یکدیگر را در خصوص همان برنامه و همان هدف تأیید می کردند.

« کُلَّ مٰا جٰاءَ أُمَّةً رَسُولُهٰا کَذَّبُوهُ فَأَتْبَعْنٰا بَعْضَهُمْ بَعْضاً -هر بار که پیامبری بر ملّتی آمد تکذیبش کردند و ما نیز آنها را از پس یکدیگر به هلاکت رسانیدیم...» هم چنان که خدا پیامبران را یکی پس از دیگری می فرستاد،آن امّتهای تکذیب کننده را نیز یکی پس از دیگری به هلاکت می رساند.

« وَ جَعَلْنٰاهُمْ أَحٰادِیثَ -و آنها را به داستانهای اندوهبار تبدیل کردیم...» کلمۀ«احادیث»در اینجا جمع احدوثه است نه جمع حدیث،و أحدوثه به معنی حادثۀ ناگواری است که دهان به دهان نقل می شود و موجب عبرت می گردد.

« فَبُعْداً لِقَوْمٍ لاٰ یُؤْمِنُونَ -ای نصیب مردمی که ایمان نمی آورند دوری از رحمت خدا باد.» یعنی محرومیّت و دوری از رحمت و حق نصیب آنان باد.

[45]

یکی از امّتهایی که خداوند برای آنها پیامبرانی فرستاد و آنها ایشان را تکذیب کردند امّت فرعون بود.

« ثُمَّ أَرْسَلْنٰا مُوسیٰ وَ أَخٰاهُ هٰارُونَ بِآیٰاتِنٰا وَ سُلْطٰانٍ مُبِینٍ -آن گاه موسی و برادرش هارون را با آیات خود و دلایل روشن فرستادیم.» مراد از آیات همان تورات است،امّا«سلطان اللّٰه»یا قدرت خدا همان اژدها و دیگر نشانه ها و معجزات بود.

[46]

« إِلیٰ فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ -نزد فرعون و مهتران قومش...»

ص :183

در اینجا مقابله و رویارویی است.در یک سو موسی و هارون قرار دارند و در سوی دیگر فرعون و مهتران قوم او،و بدین سان تمام پیامبران به نزد طاغوتان زمان خود و اطرافیان جیره خوار و صاحبان منافع و مصالح پیرامون آنها اعزام شده اند.

هر کس در داستان موسی و فرعون نیک بیندیشد در می یابد که این قضیّه موضوعی بسیار عظیم بوده است.چه خداوند دو تن(موسی و هارون)را به رسالت می فرستد و این امر نشان از عظمت مسئولیّت دارد.مسئولیّت انتقال تمدّن از مردابی عفن که فرعون و گروه او در آن دست و پا می زدند به قلّۀ رفیع و شامخ یکتاپرستی و ایمان،و موسی از بزرگترین پیامبران خداست،و داستانهای موسی شبیه و نزدیک به واقعیّت وضع امّت اسلامی است،زیرا بشریّت هم چنان در شرایطی شبیه به همان دورانی که قوم موسی می زیستند به سر می برد،هنوز مستکبران،قوم فرعونهای زمین دیگر مردم را به استضعاف می کشند،و آنان را گروه گروه و متفرّق می سازند،و خود بناحق در زمین بزرگی می فروشند.از این رو ما نیازمندیم که بدین داستان نیک بیندیشیم تا هشیاری و عزم و جهادمان افزون شود تا خداوند اذن پیروزی و نصرت را به ما مرحمت فرماید.و از همین روست که قرآن نزدیک به هفتاد بار این داستانها را یادآور شده و به عبارات گوناگون باز گفته است.

امّا آیا فرعون و مهتران قوم او سخن پیامبر خدا،موسی و برادرش هارون(ع) را پذیرفتند؟هرگز...

« فَاسْتَکْبَرُوا وَ کٰانُوا قَوْماً عٰالِینَ -پس گردنکشی کردند که مردمی برتری جوی بودند.» گاه ممکن است انسان استکبار ورزد و بزرگی بفروشد ولی از دستمایه های استکبار چیزی نداشته باشد از این رو او را خوار و حقیر و فقیر می بینی...ولی گاه انسان استکبار می ورزد و دستمایه های ظاهری این بزرگی فروشی را نیز فراهم آورده،مانند فرعون که در زیر قصر او نهرها روان بود و بر ملّت مصر تسلّط داشت و زمام زندگی آنان را در قبضۀ قدرت ظاهری خود گرفته بود.

[47]

از این رو چون موسی و برادرش به رسالت نزد آنان آمدند،آنها آن دو

ص :184

را تکذیب کردند.

« فَقٰالُوا أَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَیْنِ مِثْلِنٰا وَ قَوْمُهُمٰا لَنٰا عٰابِدُونَ -و گفتند:آیا به دو انسان که همانند ما هستند و قومشان بندگان ما بودند،ایمان بیاوریم؟» و چرا نگفتند که آن دو بندگان مایند و ما را می پرستند؟ برای این که در واقع آن دو فرعون را نمی پرستیدند و به طاغوت تسلیم نشده بودند،بلکه قوم آن دو(یعنی بنی اسراییل)بودند که به فرعون و اطرافیانش تسلیم شده و سر سپرده بودند.

[48]

« فَکَذَّبُوهُمٰا فَکٰانُوا مِنَ الْمُهْلَکِینَ -آن دو را تکذیب کردند و خویشتن را به هلاکت افکندند.» به وسیلۀ غرق شدن.

[49]

« وَ لَقَدْ آتَیْنٰا مُوسَی الْکِتٰابَ لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ -هر آینه ما به موسی کتابی دادیم،باشد که هدایت شوند.» کتابی که خداوند به وسیلۀ موسی برای آنان فرستاد بدین هدف بود که آنها را به راه راست هدایت کند،ولی آنان از آن کتاب بهره ای نبردند.

براستی خداوند مردم را برای این نمی آفریند که گروهی هلاکشان سازد، بلکه برای آن که با رستگاری به آنان رحمت کند و در دنیا رهنماییشان کند و در آخرت بهشت را نصیبشان سازد،اما این خود مردمند که این همه را رد می کنند و چنین سعادتی را نمی پذیرند.

تمام این آیات از ما دعوت می کند که بدانها بیندیشیم و آنها را بر خویشتن و اجتماع خود تطبیق دهیم،پس ما می توانیم که یا موسی شویم و یا فرعون،و این در صورتی است که در زندگی حامل رسالت موسی باشیم /8 یا رهسپار وادی گمراهی فرعون.در حدیث آمده است:

«خوشا بر آن کس که از هواپرستی فرعون سر بتافت،و به پرهیزگاری موسی گردن نهاد»و هر چند راهها و گونه های عذاب متفاوت و مختلف است، انتقام الهی در حقیقت یکی و یکسان است و بر ماست که اگر از راه هدایت خدایی

ص :185

انحراف جستیم هرگز عذاب را از خود دور نشماریم و نپنداریم که بی مجازات خواهیم ماند.

ندارند و هم چنان /8 بیمناکند زیرا ایمان دارند که به سوی پروردگار خود باز می گردند و باید جوابگوی اعمال خود باشند.از این رو در انجام دادن کارهای نیک شتاب می ورزند و در این کار بر یکدیگر پیشی می جویند.

البته این سخن بدین معنی نیست که خداوند آنان را سر تا سر در مسئولیّتها غرقه ساخته،بلکه پروردگار مهربان ما هیچ کس را جز به اندازۀ طاقت و توانش مکلّف نکرده و خداوند تمام اعمال ایشان را به سود آنان می نویسد و ثبت و ضبط می کند و در این مورد به ایشان ظلم و ستمی نمی شود.

این است راه هدایت و رستگاری مؤمنان.بگذارید ما نیز بدین راه رهسپار شویم.

در آیات این درس مقیاسهایی دقیق برای ایمان می یابیم که اندک خللی در آنها نیست.

« وَ الَّذِی خَبُثَ لاٰ یَخْرُجُ إِلاّٰ نَکِداً (1) -و زمین بد،جز اندک گیاهی از آن برنیاید»؟! « وَ جَعَلْنَا ابْنَ مَرْیَمَ وَ أُمَّهُ آیَةً -و پسر مریم و مادرش را آیتی ساختیم...» مریم بی آن که همسری داشته باشد عیسی را بزاد و عیسی نیز در حالی که کودکی در گهواره بود با مردم سخن گفت(و این هر دو از نشانه ها و آیات الهی است).

« وَ آوَیْنٰاهُمٰا إِلیٰ رَبْوَةٍ ذٰاتِ قَرٰارٍ وَ مَعِینٍ -و آن دو را بر بلند جایی که قرارگاهی و آب روان داشت جای دادیم.» /8 پس از آن که آن دو به مسکن نیاز داشتند،خداوند آن مأوی را که زمینی مرتفع بود و امتیازاتی داشت برای آن دو فراهم کرد،امتیاز این قرارگاه آن بود که از حشرات و موجبات بیماریها به دور بود،و چنین است که وقتی پروردگارمان به ما امر می کند تیمّم کنید می گوید:« فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً (2) -بر خاکی بلند و پاکیزه تیمّم کنید».

یکی از معانی«صعید»بخشی مرتفع از زمین است،و در علم زمین شناسی آمده است که زمینهای مرتفعی که دارای آب نیز باشند از لحاظ ایمنی و کشاورزی و بهداشتی بهترین جایها هستند.

مفسّران از خود می پرسند:این قرارگاه مرتفع کجا بوده است؟آیا شهر ناصره در فلسطین بوده،که مریم-علیها السّلام-از بیم جان پسر خود،عیسی -علیه السّلام-از گزند یهودیان بدانجا پناه جسته است؟ یا منطقه ای مخصوص در مصر بوده که مریم و پسرش مدّتی چند در آن زیسته اند؟

ص :189

آیا در دمشق یا در شهر رمله بوده که آن دو چندی در آنجا زیسته اند؟ و یا جز همان محلّی نبوده است که مریم در پیرامون خود بیت المقدّس وضع حمل کرده است (1) .

در روایتی پشت در پشت از امامان باقر و صادق-علیهما السّلام-آمده است که:

«الربوة-(جای مرتفع)،حیرۀ کوفه و اطراف آن است و القرار (قرارگاه)،مسجد کوفه،و المعین(آب گوارا)فرات است». (2)

به هر صورت،در این آیه درسی است دربارۀ انتخاب و گزینش جایی مناسب برای سکونت،چنان که در آیۀ بعد ما را یاد آور ضرورت انتخاب چیزهای پاکیزه برای خوراک می شود.

[51]

این نعمتها برای آن است که جسم آدمی نیرو گیرد و بر پای بماند، ولی هدف دورتر از آنها این است که انسان جسم و پیکرش را برای خیر خود و مردم به وسیلۀ کردارهای نیک به کار گیرد.

این ندای خداوند به تمام پیامبران و پس از ایشان به مؤمنان بوده است که بخورند،امّا تنها نه برای آن که زندگانی کنند یا از این نعمتها لذّت برند،بلکه برای آن که کردارهای نیک و شایسته کنند.

« یٰا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّبٰاتِ وَ اعْمَلُوا صٰالِحاً إِنِّی بِمٰا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ -ای پیامبران،از چیزهای پاکیزه و خوش بخورید و کارهای شایسته کنید که من به کارهایی که می کنید آگاهم.» مسئلۀ مهمّ در کردار این است که خالصانه و فقط برای خدا انجام گیرد تا نتایج خود را-در دنیا و آخرت-به بار آورد.و آیا جز کسانی که همواره نظارت خدا را بر خویشتن و علم و آگاهی او را بر خود احساس می کنند،خالصانه و تنها

ص :190

برای خدا کار می کنند؟!بر مؤمنان واجب است که به موجب آنچه شرع و عقل به آنان فرمان می دهد و به ایشان دیکته می کند،بی آن که به خرسندی مردم چشم داشته باشند،عمل کنند.

پیداست که اسلام مردم را به عقل و خردشان ارجاع می دهد،خردی به دور از هوی و فشارها که خداوند همان را حجّت میان خود و بندگان قرار داده است.

پس چیزهای پاکیزه و خوشی که این آیه ما را به بهره گیری از آنها فرا می خواند، چیزهایی که عقل و خرد را استوار سازد،و همچنین است مراد از کردارهای شایسته.شرع عقل را به تکاپو می افکند و آن را متبلور می سازد و بدان شکل می بخشد.در حدیث آمده است:

«خرد سفیری است پنهان و سفیر خردی است آشکار».

[52]

مقیاسهایی که خداوند سبحان برای سنجش ایمان وضع کرده،چنان است که حقیقت بسیاری از کسانی را که ادّعای ایمان می کنند آشکار می سازد، زیرا مقیاس ایمان و حقیقت آن نه آن چیزی است که بشر ادّعا می کند یا بدان باور دارد،بلکه چیزی است که خداوند به عنوان قانون و سنّت الهی وضع کرده و خود از واقعیّت هر انسان و هر اجتماعی به خوبی آگاهی دارد.

دشواری قضیّه در این است که انسانی که در احساس ساده به ایمان راستین خویش غرق شده و چنین پنداری به سرش راه یافته خطای این ادّعای خود را جز بعد از فوت وقت در نمی یابد.یعنی هنگامی که مرگ او را از سرای آزمون و کار و کردار به سرای حساب و پاداش منتقل می کند و در آنجا نمی تواند هیچ چیزی را در مورد خویش تغییر دهد یا جبران کند.

بنا بر این ناگزیر باید مقیاسهای شخصی خود را به کناری بگذاریم و به جست و جوی مقیاسها و میزانهای حقیقی الهی بر آییم که حجّت میان ما و خداوند سبحان به هنگام حساب و پاداش است.نه برای آن که دیگران را قانع سازیم که مؤمن هستیم،زیرا آنان با دیدن انجام دادن شعائر ظاهری به وسیلۀ ما یا خودشان بدین امر قانع می شوند که انجام دهندۀ این شعائر و ظواهر مؤمن است،وانگهی آدمی

ص :191

از این گونه قانع شدن مردم نسبت به ایمان خویش چه سودی جز بعضی مصالح محدود و حقیر در این دنیا می برد؟و چه بسا که حقیقت امر او روزی بر مردم نیز آشکار شود.مهمّ این است که خداوند از ما خرسند باشد.

قرآن حکمت آموز در این آیه مقیاسی اجتماعی برای باز شناختن منافق و دور و از مؤمن وضع کرده است و آن مقیاس وحدت ایمانی است.پس اگر گروهی ادّعا کنند که مؤمنند،آن گاه بر حسب خواهشها و مصالح شخصی خود به گروه ها و فرقه هایی چند تقسیم شوند،بیگمان آن ادّعای ایشان سخیف و باطل است،زیرا مؤمنان را کلمه ای یکتا و یگانه گرد هم جمع می کند که همان کلمۀ توحید و یکتا پرستی است،و در واقع پرهیزگاری محور فعالیّت و مظهر کردارها و زندگی ایشان است.

« وَ إِنَّ هٰذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وٰاحِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاتَّقُونِ -هر آینه این دین شما دینی است واحد،و من پروردگار شمایم،از من بترسید.» [53]

« فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ بَیْنَهُمْ زُبُراً -پس دین خود را فرقه فرقه کردند...» برای شناختن مؤمنان ناگزیریم که منافقان و دورویان را که با آنان در تناقض و تضادّند بشناسیم،در حالی که مؤمنان بر اساس ارزشها و رهبری رسالتی متوجّه وحدت و یگانگی هستند،و با شتاب برای نیل به وحدت به تمام معنی کلمه می کوشند،آن گروه دیگر در راه تفرقه و تقسیم رهسپارند.کلمۀ«فتقطّعوا»بیانگر مبالغه در تقطیع و گسیختگی و چندین دستگی است به گونه ای که هر جماعتی همواره و پی در پی مورد تقسیم و تفرقه قرار گیرد.

« کُلُّ حِزْبٍ بِمٰا لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ -و هر فرقه ای به روشی که برگزیده دلخوش بود.» اساس در این تفرقه و تقسیم شدن به اجزاء مختلف همانا فریفته شدن به نیرویی است که هر یک از فرقه ها از لحاظ افراد و مال و افکار نزد خود می انگارند، در حالی که می بینیم مؤمنان از بیم پروردگارشان بیمناکند،نه دلخوش،آن گونه

ص :192

شادمانی و دلخوشی همان نشانۀ غرور و فریفتگی است و پیداست که حالت خودپسندی را منعکس می سازد.

در واقع این دلخوشی همان سبب مستقیم چند دستگی و تحزّب است.زیرا فرد را کوته بینان نظر می کند و فراخنای سینۀ او را تنگ و دشوار می سازد،و هدفهایش را کوچک و بی مقدار و خودش را حقیر و خوار و توانمندیهایش را سست و بی اعتبار می کند.

چنین کسی خود خواه و خود پسند می شود و برای دیگران فضیلت و ارزشی قایل نیست و هدفهای بزرگی را که نیاز به وحدت و هماهنگی انبوه کوششها دارد نمی بیند و بدانها نمی نگرد و نمی اندیشد.

[54]

قرآن این گروه را که خود پسندی و دلخوشی بر آنها غلبه کرده به غریقی تشبیه می کند که آب از هر سو او را فرا گرفته است.

« فَذَرْهُمْ فِی غَمْرَتِهِمْ حَتّٰی حِینٍ -آنان را تا چندی در غوطه وری در گمراهیشان رها کن.» پس چیزی جز صاعقۀ عذاب که ناگهان بر سرشان فرود آید،بیدارشان نمی کند.

[55-56]

پرسش این است که دلخوشی و شادمانی این گروه برای چیست؟ برای آن که نهایت آمال و آرزوهایشان این است که صاحب مال و فرزندان شوند،و از فرط خود خواهی و خویشتن پسندی از مال و فرزندان که به آنها اختصاص دارد،می بینی که این دو را مقیاس و وسیلۀ سنجش خیر و صلاح قرار می دهند،و می پندارند که اگر افکارشان درست نمی بود و خداوند از آنان خشنود نبود این اموال و فرزندان را به دست نمی آوردند،و در نتیجه دستیابی آنان بر این دو مزیّت در دنیا دلیل صلاح آنان و دستیابیشان بر رستگاری در آخرت است،چنان که یکی از گویندگانشان گفته است:

«هر گاه نزد پروردگارم باز گردم بیگمان خیری بیش از آنچه اکنون دارم نزد او خواهم یافت».

ص :193

جهان مادّی امروز میزان پیشرفت را در درآمد ملّی می شمارد، کسی می پندارد که خدا با اوست زیرا از جهت قدرتمندی و ایجاد ترس و هراس در زمین از دیگران برتر است،و بر دلارهای خود می نویسد«با تکیه بر خدا»آن گاه با آن اموال با سرنوشت ملّتها بازی می کند-هرگز و هرگز خدا چنین نمی کند-او ستمگران را بر بشریّت مسلّط نمی سازد و از آنان خشنود نمی گردد.

« أَ یَحْسَبُونَ أَنَّمٰا نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مٰالٍ وَ بَنِینَ* نُسٰارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْرٰاتِ -آیا می پندارند که آن مال و فرزندان که ارزانیشان می داریم*برای آن است که می کوشیم خیرهایی به آنها برسانیم؟...» آیا آن گروه تصوّر می کنند که خیر و کمال در داشتن افراد و اموال است؟ و ما وقتی این چیزها را به آنان دادیم شیفتۀ آنان بودیم یا از آنان خرسند بودیم؟! « بَلْ لاٰ یَشْعُرُونَ -نه،که آنان در نمی یابند.» زیرا خیر حقیقی فقط همان چیزی است که قرآن می گوید،نه آن چیزی که آنها به دست آورده و مالک آن شده اند.و نیز خیر در وجود کسانی متبلور شده است که آیات بعدی از آنان سخن می گوید:

[57]

« إِنَّ الَّذِینَ هُمْ مِنْ خَشْیَةِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ -آنهایی که از خوف پروردگارشان لرزانند.» پس مؤمنان عمل می کنند،اما بدانچه تقدیم می کنند مغرور و فریفته نمی شوند،بلکه بر خویشتن بیمناکند،زیرا می دانند که این پیکرها طاقت تحمل شعلۀ آتش را ندارد،در نتیجه تمام کوشش و شغل شاغل آنان نجات دادن خود از دوزخ است،و این عبارت در دعا تکرار می شود که«ما را از عذاب دوزخ بازدار»و در آیه ای قرآنی آمده است:

« فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النّٰارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فٰازَ (1) -و هر کس را از آتش دور سازند و به بهشت در آورند به پیروزی رسیده است».

ص :194

این آیه و آیات بعد از آن بر تفاوتهای موجود میان اجتماع مؤمن و اجتماعی دیگر که بنا بر مصالح /8 شخصی بر اساس مال و افراد بنا شده تأکید می کند،و آن تفاوتها از این قرار است:

الف-بیم داشتن از کردار،بدین معنی که مؤمنان هیچگاه اعمال نیک خود را به چیزی محسوب نمی دارند و همواره احساس تقصیر خدمت و کوتاهی در عبادت آنان را بیمناک نگه می دارد زیرا احساس می کنند که به خشنودی خدا نرسیده اند،و این احساس عزیمت و پافشاری آنان را بر تقدیم چیزهایی افزونتر و به کار بردن اخلاصی ناب تر وا می دارد.امّا منافقان به اعمال خود دلخوش می شوند و آنها را بزرگ می شمارند و از آنجا که خود را در حد کمال و دوری از گناه می بینند انتقاد نسبت به خویشتن را نمی پذیرند،در حالی که آن گروه مؤمن انتقاد سازنده را با کمال میل استقبال می کنند و می پذیرند.تا آنجا که خود خویشتن را متّهم به قصور و کوتاهی در عمل می کنند که شاید اشتباهی کرده یا غفلتی ورزیده باشند.محور این مقایسه همان وجود بیم در دسته ای و فقدان آن در دستۀ دیگر است.پس مؤمنان هر چه انجام می دهند هم چنان ارادۀ انجام بقیّۀ آن را دارند و از تقصیر در عمل بیمناکند و گریبان خود را از چنگ دوزخ رها نمی شمارند.

در نهج البلاغه از امیر مؤمنان امام علی-علیه السّلام-در توصیف مؤمنان آمده است:«اگر خدا رخصت کبر ورزیدن را به یکی از بندگانش می داد،بیقین چنین منّتی را بر پیامبران گزیده و دوستانش می نهاد،لیکن خدای سبحان بزرگی فروشی را بر آنان ناپسند دید و فروتنیشان را پسندید.پس پیامبران(از روی فروتنی) گونه های خود را بر زمین چسبانیدند،و چهره های خود را به خاک مالیدند،و برابر مؤمنان فروتنی نمودند و خود مردمانی مستضعف بودند.خدایشان به گرسنگی آزمود و به سختی مبتلاشان فرمود،و با ترس و بیمها امتحانشان کرد و با زیر و زبر کردنشان در سختیها،ایمانشان را پدید آورد.پس مال و فرزندان را میزان خشم یا خشنودی خدا مینگارید و آزمایش و امتحان او را نشانۀ توانگری و توانایی

ص :195

مپندارید». (1)

و لقمان پسر خود را اندرز داد و بدو گفت:

«از خدای عزّ و جلّ بترس چنان که اگر نیکی جن و انس را تقدیم کنی باز هم تو را عذاب کند و چنان به خدا امیدوار باش که اگر گناهان جن و انس را مرتکب شوی بازهم بر تو رحم خواهد کرد». (2)

و ما در سیرت اولیاء خدا مطالبی می خوانیم که ما را در نظر خویشتن(در مقایسه با ایشان)بسی خوار و کوچک می سازد،ما نسبت به تکلیف خود در کجاییم و تا کی از سرنوشت خویش غفلت می ورزیم،و نمی دانیم که آیا ما را برای بهشت آفریده اند یا سرانجام به کام آتش دوزخ خواهیم رفت؟! سعید بن جبیر دربارۀ سیرت زید بن علی بن حسین-علیه السّلام- گوید:

به محمد بن خالد گفتم:زید بن علی در دلهای مردم عراق چه جایگاهی دارد؟گفت:من از مردم عراق با تو سخن نمی گویم،ولی از مردی که در مدینه به نازلی موسوم است با تو سخن می گویم،وی گفت:من میان مکه و مدینه با زید هم سفر بودم.او نماز واجبش را می گزارد و آن گاه میان این نماز و نماز دیگرش هم چنان نماز می گزارد،و سر تا سر شب را نماز می خواند و تسبیح می گفت و تکرار می کرد:« وَ جٰاءَتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذٰلِکَ مٰا کُنْتَ مِنْهُ تَحِیدُ (3) -براستی که بیهوشی مرگ فرا می رسد.این است آنچه از آن می گریختی».

وی شبی بر ما به امامت جماعت نماز گزارد،سپس خود این آیه را تا نزدیک نیمه شب تکرار کرد،من بیدار شدم و دیدم که او دستهایش را به سوی آسمان برداشته و می گوید:پروردگار من،عذاب دنیا برایم از عذاب آخرت آسانتر است،سپس به آواز بلند بگریست.من برخاستم و به خدمتش رفتم و گفتم:ای

ص :196

فرزند رسول خدا امشب زاری و گریه ای از تو دیدم که هرگز ندیده بودم و سبب آن را در نمی یابم.گفت:وای بر تو ای نازلی من امشب هنگامی که در حال سجود بودم دیدم دسته ای از مردم با جامه هایی که دیدگان نظیر آنها را ندیده است برخاستند تا پیرامون مرا که هم چنان در سجود بودم گرفتند.آن گاه بزرگ آنان که دیگران از او حرف شنوایی داشتند گفت:آیا او همین است؟گفتند:آری.گفت:ای زید مژده باد تو را که در راه خدا کشته می شوی و به دارت می آویزند و می سوزانندت،و از آن پس هرگز آتش دوزخ دامانت را نخواهد گرفت.من نالان و زاری کنان بیدار شدم.به خدا سوگند،ای نازلی من خوش دارم که بارها و بارها مرا بسوزانند و در عوض خداوند کار این امّت را اصلاح کند. (1)

ب-پذیرفتن حق،بدین معنی که مؤمنان اگر بر خطا بروند زود در می یابند و از راه خطا باز می گردند زیرا آنان حق را-و نه شخص خود را-محور زندگی خویش قرار داده اند،و از خشوع و سر سپردگی ناشی از ایمان آگاهند و می دانند که تسلیم شدن به حق در دنیا بهتر از تن سپردن به عذاب آتش دوزخ در آخرت است.

[58]

« وَ الَّذِینَ هُمْ بِآیٰاتِ رَبِّهِمْ یُؤْمِنُونَ -و آنهایی که به آیات پروردگارشان ایمان می آورند.» آنان در برابر حقایقی که در آیات خدا می بینند سینه ای باز و آغوشی گشاده دارند،و بر اثر گروه بندیها و تقلیدها و حزب سازیها،خود را از انجام دادن خیرات باز نمی دارند،بلکه در جست و جوی حق هستند،هر جا که باشد،حتّی اگر مخالف مصالح یا آداب و رسوم یا خود پسندی شخص آنان باشد.

[59]

« وَ الَّذِینَ هُمْ بِرَبِّهِمْ لاٰ یُشْرِکُونَ -و آنهایی که به پروردگارشان شرک نمی آورند.» ج-توحید و یکتا پرستی ایشان نسبت به خداوند در دیگر ابعاد و جوانب زندگی،از سیاسی و اجتماعی و...و...جلوه گر می شود.پس وقتی رهبریی را

ص :197

بر می گزینند آن را به انگیزه ایمانشان اختیار می کنند نه بر اثر خواهش دل یا بدین سبب که فلان کس همشهری اوست یا هم حزب اوست یا از طایفۀ اوست و بدین جهت رهبر اوست،هرگز...بی یقین تنها مقیاس آنان آن چیزی است که خدا می گوید و از آن خشنود می شود.

از آنها سبب نپذیرفتن آنها می شود.

پس ما نمی توانیم به تأکید مطمئن باشیم که رستگار شده ایم،پس بگذار در عطا و بخشش و انفاق خود در مرز و سطح معیّنی متوقّف نشویم و هم چنان ادامه دهیم و نیز دلخوش و شادمان نگردیم که این دلخوشی و شادمانی از سپاهیان شیطان است.

[61]

در واقع بیم اینان از تقصیر و کوتاهی آنان را وادار به کار خیر و بلکه شتافتن در آن می کند.

ه-« أُولٰئِکَ یُسٰارِعُونَ فِی الْخَیْرٰاتِ -اینان هستند که به کارهای نیک می شتابند...» مسابقه در میان اینان برای کسب شهرت نیست بلکه برای خود کار نیک است،و این صفتی است کاملا متعارض و متناقض با آنچه اجتماعی منافق در آن به سر می برد،پس در حالی که می بینی این گروه منافق سرگرم افزون طلبی بر یکدیگر در اموال و فرزندانند،آن گروه مؤمن در انجام دادن کارهای نیک با یکدیگر مسابقه گذاشته اند.

« وَ هُمْ لَهٰا سٰابِقُونَ -و در آن بر یکدیگر سبقت می گیرند.» در این آیه احتمال دو معنی می رود:

اوّل:ذات آنان با خیر و بخشش و کردار نیک سرشته شده و این صفات پسندیده زاییدۀ شرطی معیّن نیست،بلکه زاییدۀ ملکه ای راسخ در ذات ایشان است، مثلا در حالی که آنان اکنون صدقه می دهند،ذاتشان پیش از این حامل این معنی خیر(یعنی کمک به ناتوان)بوده است.

دوّم:شتافتن به خیر،بدین معنی که ایشان همواره در کار خیر بر دیگران پیشی می جویند و مجالها و وسیله هایی جدید برای کردار رسالتی کشف می کنند و می یابند،و این ویژگی نتیجۀ اهتمامی است که برای تحوّل و پویایی مسیر حرکت خود می ورزند /8 و این امر آنان را وامی دارد که مجالها و ابعادی تازه برای پیشرفت در مسیر کار نیک و شایسته یا رویارویی با گردنه ها و مشکلاتی که مانعشان می شود

ص :199

جست و جو کنند.

این گروه همواره برای کسب خشنودی خدا می کوشند و در اندیشۀ یافتن راه و روشهایی تازه برای کار نیک و انجام دادن آن هستند.

[62]

« وَ لاٰ نُکَلِّفُ نَفْساً إِلاّٰ وُسْعَهٰا -بر هیچ کس جز به اندازۀ توانش تکلیف نمی کنیم...» خداست که انسان را آفریده است،و او به قدرت و طاقت آدمی آگاهتر است،از این رو او را جز به اندازۀ توانش مکلّف نمی سازد،و بر انسان واجب است که به اندازه کمال سعی و کوشش و امکان خود در راه خیر بکوشد.پس اگر چنین کرد تکلیف از او ساقط می شود و گرنه به اندازۀ بقیّۀ توان خود که آن را بکار نبسته باشد مسئول است.

پس تا وقتی که انسان توانایی دارد باید عمل کند و به اندازۀ تواناییش ببخشد و به قدر توانش بکوشد،بنا بر این نباید یکی از ما بگوید:من کار نیک کردم و فلان وظیفه را کاملا انجام دادم و همان کافی است.در واقع وظیفه وقتی کاملا ادا می شود که پس از آن به وظیفه ای دیگر بپردازند،چنان که خدای تعالی گوید:

« فَإِذٰا فَرَغْتَ فَانْصَبْ (1) -چون از کار فارغ شوی،به عبادت(یا خدمتی دیگر)کوش».

پس چون کاری نیک را به پایان رساندی کمر به کار نیکی دیگر بند،و نباید یکی از ما بگوید که وظیفۀ واجب خود را تمام کرده است،چه خدای تعالی فرموده است:

« وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتّٰی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ (2) -و پروردگارت را بپرست،تا لحظۀ مرگت فرا رسد.» پس کردار نیک تا لحظۀ مرگ بر ما واجب است.

ص :200

از این آیۀ کریم چنین مستفاد می شود که مسئولیّت هر انسانی بر حسب توانایی و قدرت اوست،پس مسئولیّت قویّ و توانمند با مسئولیّت ضعیف و ناتوان،و دانا با نادان و مسئول با فرد عادی و...و...تفاوت می کند.شاید این آیه بدین نکته نیز اشاره می کند که در انجام کار به خویشتن ارفاق کنیم و یکی از ما خود را به مهلکه و نابودی نکشاند، /8 و افزون بر طاقت خود بر خویشتن بار ننهد.امیر مؤمنان به پسرش حسن-علیهما السّلام-که دید در عبادت سختکوشی می کند گفت:

«ای پسرک من!این دین استوار است،پس با مدارا و نرمی در آن کردار کن».

بعد دیگر این آیه واقع گرایی در هدفهای عالی رسالت است.بنا بر این هدفهای شخص مسلمان باید به اندازۀ توانمندیهای او باشد و خود را بدانچه پروردگارش مکلف ساخته مجبور و مکلّف نسازد.

« وَ لَدَیْنٰا کِتٰابٌ یَنْطِقُ بِالْحَقِّ -و نزد ما کتابی است که به حق سخن می گوید...» پس اگر شخصی ادّعا کند که براستی(از کردار شایسته و نیک)خسته شده است،خداوند بر او حجّت می آورد که قدرتی بدو بخشیده ولی او تمامی آن قدرت و توان را به کار نبسته است تا ادّعای خستگی کند،و نیز دیگران را که تواناییهایی همسان او دارند بر او حجّت می آورد که آنان هم چنان می بخشند و کار نیک می کنند و دمی واپس نمی نشینند و اظهار خستگی نمی کنند.البتّه در برابر این سخت گیری در مسئولیّت،مهربانی و رحمت الهی نیز وجود دارد که در عدل و فضل خدا تجسّم یافته و نمودار می شود.

« وَ هُمْ لاٰ یُظْلَمُونَ -و بر آنها ستمی نمی رود.» پس خدا انسان را برای هر کار خیری،خواه کوچک یا بزرگ پاداشی چند برابر می دهد،تا آنجا که پاداش یک کار نیک به ده برابر آن می رسد.

ص :201

ادامه می دهند تا خداوند ناز پروردگان آنها را(که همان رهبران فاسدشان هستند) گرفتار عذاب می سازد،آن گاه از هول آن عذاب به لابه و زاری می پردازند.امّا چه کسانی در دنیا عذاب می بینند؟همان ناز پروردگان که به آنان خطاب می رسد:

لابه و زاری مکنید،زیرا ناله و زاری به هنگام فرود آمدن عذاب سودی ندارد،و خدا به آنها کمکی نمی کند.مگر نه این که اینان وقتی آیات خدا بر ایشان خوانده می شد از آن می گریختند و نسبت بدان بزرگی می فروختند و استکبار می نمودند و در شب زنده داریهای خود سخنانی گمراهانه بر ضدّ آن آیات می گفتند؟! استکبار و بزرگی فروشی در برابر حق برای چیست؟و چرا در قرآن نمی اندیشند تا دریابند که قرآن آنان را به حقّی رهنمایی می کند که تمام پیامبران و صالحان(که بشر به فضل و فضیلت آنان اعتراف دارد)مردم را به سوی آن دعوت کرده اند.و این پیامبر را که همگان اخلاص و صداقت و امانت او را قبول دارند از چه رو انکار می کنند؟و آیا عقل باور می کند که /8 او دیوانه باشد؟!هرگز...بیگمان سبب انکار آنها نسبت بدو همان دعوت او به سوی حق است،و حق را بیشتر مردم (به سبب نادانی و پیروی خود از شهوتها)نمی پسندند و از آن اکراه دارند.

وانگهی عالم هستی بر وفق سنّتها و نظامهایی آفریده شده است که پاره ای از آنها را می شناسیم و به عنوان قوانین طبیعی از آنها نام می بریم،مانند:جاذبۀ زمین،و سرعت انتشار نور،و شکافتن بذر در خاکی مناسب،و پاره ای دیگر قوانینی است پنهان و غیبی همچون آمرزش خداوند نسبت به گناهکاران توبه کننده یا عذاب دادن مجرمان.

این قوانین،خواه از آن دسته باشد یا از این دسته به هر حال حق است،که خداوند بر وفق آنها آسمانها و زمین را آفریده است و چیزی است که اگر از بین برود و جای آن را هوی و باطل بگیرد،بی یقین عالم هستی در یک لحظه تباه می شود.

بر انسان واجب است که به حقی که آسمانها و زمین بر اساس آن استوار است پاسخ مثبت دهد و به عنوان دلیل بر این حکم کافی است که به زندگی انسان نظر افکنیم.آدمی ضمن شرایط و قوانینی زندگی می کند که نمی تواند خود را از آنها

ص :203

بر کنار دارد مانند:گرسنگی،و تشنگی،و خواب،جز یک سنّت و قانون در میان هزاران سنّت و قانون که خداوند پس از آن که ابعاد و حدود آن را برای او بیان کرده به وی اختیار و حق انتخاب داده است.با وجود این انسان خود را تباه کرده و با داشتن همین اختیار زمین را نیز فاسد و تباه می کند.

و تو،ای انسان از این حقیقت عبرت گیر،و بدان که اگر از حق روی گردانی و از باطل پیروی کنی بیگمان زندگیت تباه می شود و دیگران را نیز فاسد و تباه خواهی ساخت.

کسانی را که دلشان غرقه در گناه شده گرفتار نمی سازد بلکه ناز پروردگانشان را گرفتار عذاب می سازد.و آیاتی که بعد از این آیه می آیند آن را تفسیر می کنند،و این امر از ویژگیهای روند قرآنی است که آیات آن یکدیگر را تفسیر می کنند.

کلمۀ«یجئرون»از جأر است که نهایت حالت گریه و لابه و درخواست باصرار باشد.

[65]

ولی دعا و درخواست ناز پرورده آن گاه که عذاب او را در بر گرفته است سودی ندارد.

« لاٰ تَجْأَرُوا الْیَوْمَ إِنَّکُمْ مِنّٰا لاٰ تُنْصَرُونَ -امروز ناله سر می دهید که شما را از عذاب ما کس نرهاند.» [66]

و آیۀ بعد،پاسخ به پرسشی است که فرض می شود ناز پروردگان، هنگامی که خود را با عذاب رویاروی می بینند،به عمل می آورند،آن گاه که سبب ردّ پناهجویی و لابه و زاری خود را جویا می شوند،به آنان پاسخ داده می شود:

« قَدْ کٰانَتْ آیٰاتِی تُتْلیٰ عَلَیْکُمْ فَکُنْتُمْ عَلیٰ أَعْقٰابِکُمْ تَنْکِصُونَ - آیات من بر شما خوانده می شد و شما نمی پذیرفتید و واپس می رفتید.» براستی آیات قرآنی وسیله و سوخت موتور تحرّک و پیشرفت است و شرط این است که انسان را به سوی جلو براند،امّا اگر قلب طبعا به عقب افتادگی و انحراف عادت کرده باشد این وسیله و سوخت با چنان قلبی ابدا سازگار نیست و سودی نمی دهد بلکه به سرکشی و کفر آن می افزاید و واپس برگشتن کنایه از سیر قهقرایی و عقب گرد است.

[67]

از این رو قرآن می گوید:

« مُسْتَکْبِرِینَ بِهِ -به آن بزرگی و نخوت می فروختید...» یعنی به قرآن.

« سٰامِراً تَهْجُرُونَ -شب هنگام در افسانه سرایی ناسزا می گفتید.» تکبر انسان بر قرآن چیزی است،و تکبّر او به قرآن چیزی دیگر-و این بزرگتر است-زیرا این رسالت بزرگ الهی را تبدیل به وسیلۀ استکبار و بزرگی

ص :205

فروشی می کند،و این امر درست بر ضدّ و نقیض هدفهای قرآن در آزادسازی انسان از پرستش بت و طاغوت است.یکی از مفسّران کلمۀ«به-به آن»را در اینجا به کعبه تفسیر کرده است،که مشرکان آنجا را وسیلۀ بزرگی فروشی و استکبار خود در زمین قرار داده بودند،در حالی که دیگران آن را به«قرآن»تفسیر کرده اند که وجود کلمۀ«آیات»اشاره بدان دارد و کلمۀ«القول»نیز در همین روند دلالت بر «قرآن»می کند.

اعراب جاهلی،چون شب تیره می شد و تیرگی شب با نور ماه به هم می آمیخت و شرایط افسانه سرایی برایشان آماده می شد،پیرامون کعبه حلقه می زدند و به گفتارهایی لغو همچون هذیان بیماران می پرداختند که مرادشان از آنها هیچ معنایی حقیقی نبود.

این سخنان بیهوده نمایانگر میزان بی خبری و فرو رفتن آنها در گرداب لهو و هوی و بی هدفی بود که آنها را به پست ترین مراحل عذاب که از آن رهایی نداشتند کشانید.اینک به دو حالت ناله و زاری و ناسزا گویی و پریشان بافی آنان بیندیشید.

[68]

« أَ فَلَمْ یَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ -آیا در این سخن نمی اندیشند؟...» در برابر آن دسته مؤمنان را می بینیم که در معانی قرآن می اندیشند،و تدبّر از کلمۀ الدّبر آمده که به معنی نهایت است،پس مؤمن از قرآن آغاز می کند و با عقل و خرد خود حرکت می کند و در پرتو این آیه به حقایق دست می یابد،پس می بینی که این آیه چه می خواهد و واقعیّت خارجی و تطبیق زندۀ آن چیست.

در واقع قرآن بدعت و چیزی بی سابقه و نو پدید نیست بلکه ادامۀ رسالتهای الهی برای بنی نوع بشر در طول زمان است و /8 آنان که از اجرای آن سرمی پیچند یا بر آن بزرگی می فروشند و آن را از معانی خود عاری می سازند هیچ حجّت و دلیلی ندارند.

« أَمْ جٰاءَهُمْ مٰا لَمْ یَأْتِ آبٰاءَهُمُ الْأَوَّلِینَ -یا برای آنها چیزی نازل شده که برای نیاکانشان نازل نشده بود؟»

ص :206

بشر عادتا،پیشینیان صالح خود را تقدیر می کند و حافظۀ خود را از داستانهای پرهیزگاران و مصلحان و در پیشاپیش آنان پیامبران انباشته می سازد،ولی -در عین حال-نسبت به پیامبری که آیات الهی را آورده است کفر می ورزد،و صحّت رسالت او را به زیر پرسش می گیرد،در حالی که رسالت او همانا تکمیل رسالتهای پیشین است.

[69]

« أَمْ لَمْ یَعْرِفُوا رَسُولَهُمْ فَهُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ -یا آن که پیامبرشان را نشناخته اند که انکارش می کنند؟» هرگز...پس مردم پیامبر خدا را به راستگویی و امانت و اخلاص می شناختند،و می دانستند رسالتی که او برای ایشان آورده است همان چیزی است که عقل آنان نیز ایشان را بدان فرا می خواند،و خداوندی که قرآن را از آسمان فرو می فرستد عقلی در درون انسان آفریده است که آن را تصدیق کند و باور دارد، پس انسان می داند آنچه قرآن آورده است حق است،و همچنین هر کسی می تواند با اندکی تعقّل و خرد ورزی به پیامبر خدا راه ببرد،و دریابد آن کس که او را اندرز می دهد آیا پیامبر خداست یا مبلّغ شیطان؟ولی به شرط آن که از زندان شهوتهایی که او را در خود غرقه ساخته بیرون آید،و تنها در آن هنگام است که حقایق را به روشنی و وضوح خواهد دید.

[70]

« أَمْ یَقُولُونَ بِهِ جِنَّةٌ -یا می گویند که او دیوانه است؟...» آیا این سخن گفتۀ شخصی دیوانه است که حاوی سرچشمه های حکمت، و خزاین معرفت و شناخت،و برنامه های زندگی است تا آنجا که خردمندان از دریافت کنه آنها عاجز و ناتوانند؟ و آیا دیوانه می تواند کاری را که پیامبر اکرم در تنظیم زندگی و سپس رهبری اجتماع به بهترین صورت انجام داد،عملی سازد؟ « بَلْ جٰاءَهُمْ بِالْحَقِّ وَ أَکْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ کٰارِهُونَ -نه،پیامبرشان با دین حق بر آنها مبعوث شد،ولی بیشترشان حق را نمی پسندند.» هرگز...آنها حق را نمی پسندند و از این رو در آن مجادله می کنند و

ص :207

پیامبری را که دعوت کنندۀ به حق است منکر می شوند /8 و در گفتار و کتابی که محتوی حق است نمی اندیشند.چرا بیشتر آنان حق را نمی پسندند؟زیرا آنان در گردابی زندگی می کنند که شهوتهایشان آن را در برگرفته است،و این همان فرق میان مؤمنان و کافران است.

[71]

« وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْوٰاءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّمٰاوٰاتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَّ -اگر حق از پی هوسهایشان می رفت،آسمانها و زمین و هر که در آنهاست تباه می شد...» نه تنها از ناحیۀ غیبی الهی،بلکه از ناحیۀ واقعی نیز چنین می شد،زیرا حقّی که قرآن آورده است تعبیری است از حقایق انسان و زندگی،عدل است که زندگی را بر پا می دارد،در حالی که ظلم منجر به تباهی و نابودی می گردد،راستی است که به مردم سود می رساند،در حالی که دروغ آنان را زیاندیده می کند،و همچنین است دیگر ارزشهای منفی و مثبت.

« بَلْ أَتَیْنٰاهُمْ بِذِکْرِهِمْ فَهُمْ عَنْ ذِکْرِهِمْ مُعْرِضُونَ -ولی ما اندرزشان فرستادیم و آنها از اندرزشان روی گردان شدند.» برخی این آیه را چنین تفسیر می کنند که:قرآن برای مردم شرف را آورده است،ولی آنها از شرف خود روی گردان شده اند،و این درست است،امّا تفسیری دیگر نیز وجود دارد-که من آن را نزدیکتر به مفهوم این آیه می دانم-و آن این است که قرآن چیزی را که مردم از یاد برده اند فرا خاطر آنان آورد،ولی آنان از آن یاد آوری غفلت ورزیدند،قرآن آمده است تا آنان را روشن سازد پس چرا از آن روشنایی روی می گردانند؟.

این تفسیر تأکیدی است برای اندیشۀ پیشین که:خداوند رسالتی را به وسیلۀ پیامبری می فرستد،و در قلب انسان نیز رسالتی به ودیعه نهاده است،و انطباق این دو رسالت با یکدیگر دلیل بر صدق آن پیامبر است.

ص :208

وجود عذابی که خداوند آنها را بدان گرفتار ساخته می بینی که به پروردگار خود تسلیم نمی شوند و به درگاه او لابه و زاری نمی کنند،تا آن که عذابی سخت بر آنها فرود آید و آن گاه در ورطه و حیرت و درماندگی فرو می مانند.

پس از پاکسازی دل از این وسوسه ها،پروردگار ما را یاد آور نعمتهای بی شمار خود می شود.مگر نه این که او به ما گوش و چشم و دل داده است،آیا نباید او را سپاس گزاریم؟! اوست که بشر را به گونه ای قرار داده که در زمین به توالد و تناسل پردازد،و پس از مرگ از نو زنده و بر انگیخته شود،و زندگی و مرگ،و تدبیر شب و روز به دست اوست.آیا این حجّت کافی نیست که ما از خرد خود بهره جوییم و تعقّل ورزیم؟ هرگز...آنها-هم چنان که پدران گمراهشان می گفتند-می گویند:

چگونه خدا کسی را که مرده و استخوان پوسیده و خاک شده است دوباره زنده می کند و بر می انگیزد؟!این سخنان از افسانه های پیشینیان است.همان وعده ای است که به آنان داده شده بود و اینک به ما داده می شود! بدین سان انکار آنها نسبت به برانگیخته شدن مردگان سبب انکارشان نسبت به رسالتهای الهی شد و همچنین این انکار-به نوبۀ خود-از حالت جهل و نادانی و بعید شمردن زنده شدن انسان پس از مرگ سرچشمه گرفت.و آخرین سخن این که:می بینیم روند مطلب از گفت و گو دربارۀ گردنه ها و دشواریهای موجود در راه ایمان،و چگونگی غلبه یافتن بر آنها به گفت و گو از آیات و نشانه های خدا می پردازد که ما را به سوی ایمان راهنمایی می کند،و این همان روش قرآن در هدایت و راهنمایی انسان به سوی پروردگار خویش است،و با روشها و راههای بشری تفاوت دارد.طریقۀ قرآنی هدایت بر سرشتهای اساسی تکیه می کند که از میان آنها مهمترینشان اسلوب و روش وجدانی است.پس انسان بر سرشت و فطرت ایمان آفریده شده،و خداوند،بارزترین و آشکارترین حقیقت در این عالم وجود و هستی است،و سرشت انسان او را به سوی خدا می خواند.

ص :211

« فِطْرَتَ اللّٰهِ الَّتِی فَطَرَ النّٰاسَ عَلَیْهٰا لاٰ تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللّٰهِ ذٰلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ (1) -فطرتی است که خدا همه را بدان فطرت بیافریده است و در آفرینش خدا تغییری نیست.دین پاک و پایدار این است».

ولی چرا بشر ایمان نمی آورد؟ زیرا میان آنها و خدا حجابها و پرده هایی وجود دارد.همچون حجاب غفلت،و حجاب شهوت،و حجاب پیروی از آداب و رسوم پیشینیان،و حجاب بیم یا امید در امور دنیوی،و حجاب شک دربارۀ آخرت.و بر انسان واجب است که با این حجابها مبارزه کند و بستیزد،به ارادۀ خود،و با یادآوریهای خداوند-از طریق پیامبرانش-تا به معدن ایمان و نور درخشان الهی برسد و دست یابد.

این نظر و دیدگاه قرآنی را می بینیم که در جا به جای کتاب خدا پخش شده، و کسی که در قرآن بیندیشد این روش توجیه و راهنمایی انسان را به سوی خدا در آیات قرآن حکمت آموز به روشنی و وضوح می یابد،که من آن را روش وجدانی می نامم که با زدودن و تزکیۀ دل،و دور راندن پلیدیها و ناپاکیها از آن آغاز می شود و پرده ها را از میان بر می دارد تا دل مستقیما به نور شناخت و معرفت خدا بپیوندد،و آن گاه است که معنی این گفتۀ امام علی(ع)را در می یابیم که وقتی مردی از او پرسید و گفت:ای امیر مؤمنان!آیا پروردگارت را دیده ای؟گفت:«وای بر تو،چگونه پروردگاری را بپرستم که او را ندیده باشم؟!».پرسنده گفت:چگونه او را دیدی؟گفت:«دیدگان او را به نگریستن نبینند،بلکه دلها با حقیقت ایمان او را دریابند».

کرد،ولی نمی داند که ایمان اجتماع را به سوی قانونی متکامل به پیش می راند که همکاری و تعاون و عدالت و فعّالیت را گسترش می دهد و در چنین اجتماعی انسان می تواند داراییی بیشتر و سعادتی افزونتر به دست آورد،گر چه آنچه را در راه خدا می پردازد از قبیل خمس یا زکات یا فعّالیت و خدمات،خسارت و زیان محسوب دارد،زیرا او نمی داند که همین گردش و تقسیم دارایی به صورت عادلانه به فعالیّت اجتماع و در نتیجه به رشد اقتصادی کمک می کند.

نگرش انسان به زندگی از خلال شناخت او نسبت به خدا،بدو می فهماند که بخشش و انفاق او در راه خدا چیزی از وی نمی کاهد،بلکه دارایی و نیکبختی او را می افزاید،وانگهی از طریق همین شناخت بر او آشکار خواهد شد /8 که خداوند به دارایی و خدمات او نیازی ندارد،بلکه آنچه انفاق می کند برای خود و برای گردش دارایی و توزیع و تقسیم عادلانۀ آن و به خاطر پاکسازی دل خود از پلیدی بخل و زدودن آفت طبقاتی بودن اجتماع می کند.

« أَمْ تَسْأَلُهُمْ خَرْجاً -یا تو از آنها مزدی می طلبی؟...» «خرج»چیزی است که انفاق می کنند و گویی از اموال آنها بیرون می رود،و این کلمه در برابر«دخل»یا در آمد قرار دارد.

« فَخَرٰاجُ رَبِّکَ خَیْرٌ -مزد پروردگارت بهتر است...» چگونه پیامبری که مشمول برکت خداست از بشر ناتوان نیازمند چیزی طلب کند؟و نزد کسی که خورشید و ماه در برابر او ناچیزند دارایی جهان چه ارزش و بهایی تواند داشت؟ « وَ هُوَ خَیْرُ الرّٰازِقِینَ -و او بهترین روزی دهندگان است.» پس خدا روزی دهندۀ اصلی است که عطا و بخشش او حدّ و اندازه،و خوار کردنی همراه ندارد،و خود بی نیاز و ستوده است.

[73]

« وَ إِنَّکَ لَتَدْعُوهُمْ إِلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ -هر آینه تو به راه راستشان می خوانی.» تو،ای پیغمبر آنان را به پیروی از برنامه هایی درست برای زندگیشان

ص :213

می خوانی،که در راه راستی که آنان را در صورت پیروی و پیمودن آن به هدفهایشان می رساند.مشکل آدمی در بسیاری موارد این است که هدف خود را می شناسد،ولی نیازمند به دانستن راه و وسیله ای درست است که بدان هدف برسد،و رسالتهای الهی او را به درست ترین راه برای وصول به هدفهای برترش راهنمایی می کنند.

آشکارترین مصداقهای صراط مستقیم و بلکه میزان و وسیلۀ تشخیص صراط مستقیم رهبری خردمندانه و پیشوای عادل است که خداوند او را برای مردم شاخص قرار داده،و به وسیلۀ او حق را از باطل باز می شناسند و این پیشوا در وجود شخص پیامبر و پس از او امامان معصوم(ع)و عالمان الهی که پس از ایشان نسبت به حلال و حرامی که خدا مقرر داشته امینند تجسّم و تمثّل یافته است.در حدیثی پشت در پشت از پیامبر-صلّی اللّٰه علیه و آله-آمده است که به علی-علیه السّلام- گفت:

«آن کس که تو را به سبب دینت دوست دارد و راه تو را در پیش می گیرد، بیگمان از کسانی است که به صراط مستقیم هدایت شده است،و آن کس که از راهنمایی تو روی می گرداند و تو را دشمن می دارد و راهش را از تو جدا می کند،روز قیامت با خداوند روبرو می شود و او را از نیکی بهره ای نیست» (1) .

[74]

« وَ إِنَّ الَّذِینَ لاٰ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّرٰاطِ لَنٰاکِبُونَ -و کسانی که به آخرت ایمان ندارند از راه راست منحرفند.» این بیان از آن جهت است که ایمان به آخرت سنگ بنیاد وجود علمی انسان را تشکیل می دهد،مگر نه آن که شناخت پایان کار در شناختن حقایق زندگی سهمی بسزا دارد؟کسی که حقیقت دنیا را نشناسد می پندارد که دنیا سرای آسایش و پاداش است،و وقتی این دو را نباید تیره بختی و شقاوت او افزونتر می شود،و کسی که به آخرت ایمان نداشته باشد هدف زندگی را نمی شناسد و در جهان به دنبال هدفهایی می رود که بدو زیان می رساند و سودی برای او در بر ندارد،

ص :214

یا به ورطۀ نومیدی فرو می افتد و خود کشی می کند،زیرا در زندگی انگیزه و مزه ای نمی یابد،و کسی که به آخرت معتقد نباشد در لجّۀ شهوت پرستیها غرقه می شود و بدین سان از شناخت خدا دور و محروم می ماند،و به شریعتها و قانونهای الهی گردن نمی نهد و از رسالتهای الهی هدایت نمی یابد،چنین کسی در کجراهه ای دور گمراه شده است،و شاید بدین سبب است که پروردگار نگفت:إن الذین لا یؤمنون باللّٰه-کسانی که به خدا ایمان ندارند،بلکه گفت:« وَ إِنَّ الَّذِینَ لاٰ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ -و کسانی که به آخرت ایمان ندارند».

[75]

وقتی انسان از راه راست منحرف می شود خدا با او چه می کند؟ آیا بدو روزی و نعمت می دهد،که در این صورت وی به سرکشی و نافرمانی خود می افزاید؟ یا انتقام را بر او نازل می کند،و او از کجراهه باز نمی گردد و به درگاه خدا لابه و زاری نمی کند؟ « وَ لَوْ رَحِمْنٰاهُمْ وَ کَشَفْنٰا مٰا بِهِمْ مِنْ ضُرٍّ -اگر بر آنها رحمت می آوردیم و آزاری را که بدان گرفتارند از آنها دور می ساختیم...» آزار و گزندهایی چون فقر و بیماری و ترس.

« لَلَجُّوا فِی طُغْیٰانِهِمْ یَعْمَهُونَ -باز هم هم چنان در طغیان خویش سرگشته می ماندند.» /8 «لجّوا»یعنی وارد شدند و فرو رفتند،و خداوند در این آیه طغیان و سرکشی را به نقبی وحشتناک تشبیه کرده که هر چه خدا بدان گروه طاغی و سرکش رحم کند به جای آن که از مسیر خطای خود باز گردند بیش از پیش در باتلاق آن نقب فرو می روند و بینایی و بینش خود را از دست می دهند.

در واقع یکی از گردنه هایی که مانع راه ایمان است همان وضع و رفتار انسان نسبت به نعمتهاست که چون خداوند نعمتی را بدو ارزانی دارد گردنکشی می کند و می پندارد این گردنکشی سبب آن نعمت است،هم چنان که دولتهای سوسیالیست پیشرو گمان می کنند که نظام اقتصادی و ایدئولوژی انحرافی آنها سبب

ص :215

پیشرفتشان است،یا کشورهای سرمایه داری می پندارند که نظام آنها سبب پیشرفت و تمدنشان شده است و دنیا را از جار و جنجال خود پر کرده اند که اقتصاد آزاد سبب پیشرفت است.

در حالی که می بینیم وقتی بذر سرمایه داری را در جهان سوّم کاشتند، چیزی جز عقب ماندگی بیشتر به بار نیاورد،و همچنین سوسیالیسم را وقتی به جهان پیشرفته تزریق کردند جز نکبت و درماندگی حاصلی نداد،و بدین سان در می یابیم که نه سوسیالیسم و نه سرمایه داری هیچ یک سبب پیشرفت این یا آن دولت نبوده است.

«العمه»نابینایی مادر زادی است و چنان نابینایی نمی تواند هرگز چیزی را (با حسّ بینایی)تمیز و تشخیص دهد،ولی کسی که پس از مدّتی بینایی نابینا شده می تواند بعضی چیزها را با تکیه بر حافظه و دیگر حواس خود تشخیص دهد.

[76-77]

همچنین اگر خدا آنها را گرفتار انواع عذاب سازد،از انحراف خود باز نمی گردند،و به درگاه او لابه و زاری نمی کنند،بلکه می بینی به جای توسّل به خدا به این و آن تکیه می کنند،مثلا راه حلّ قحطی و گرسنگی در نظر آنها تکیه کردن به کمکهای نظامهای کافر است،به جای آن که چارۀ آن را در بازگشت به سوی خدا و دست برداشتن به سوی او،و تغییر دادن خویشتن،و کوشش،و تعاون و دانش و عدالت بدانند.

« وَ لَقَدْ أَخَذْنٰاهُمْ بِالْعَذٰابِ فَمَا اسْتَکٰانُوا لِرَبِّهِمْ وَ مٰا یَتَضَرَّعُونَ -به عذاب گرفتارشان کردیم پس در مقابل پروردگارشان نه فروتنی کردند و نه تضرّع.» /8 در روایتی از امام باقر-علیه السّلام-آمده است:

«الاستکانة،همان فروتنی است،و التضرّع،برداشتن دو دست به درگاه خدا و التماس و لابه کردن با هر دو دست باشد» (1) .

اصولا دو گونه عذاب وجود دارد:

ص :216

1-عذاب آزمون،که هدف آن دیگرگون ساختن انسان است« فَأَخَذْنٰاهُمْ بِالْبَأْسٰاءِ وَ الضَّرّٰاءِ لَعَلَّهُمْ یَتَضَرَّعُونَ (1) -آنان را به بلا و مصائب گرفتار ساختیم شاید لابه و زاری کنند»و عادتا بشر از این گونه عذاب سودی نمی برد که خود را مشمول رحمت خدا سازد.

2-عذاب انتقام:که چون فرود آید هیچ مانعی آن را بر نمی گرداند،مانند عذابی که بر سر فرعون و قوم او آمد،زیرا او بعد از وقت و بسیار دیر ایمان آورد که فایده ای نداشت.این گونه عذاب چنان انسان را به ژرفا می کشاند که دچار حیرت و گمگشتگی می شود،یعنی مشاعرش به هم می آمیزد و در سرگشتگی و حیرت می ماند و نمی داند چه کند.

« حَتّٰی إِذٰا فَتَحْنٰا عَلَیْهِمْ بٰاباً ذٰا عَذٰابٍ شَدِیدٍ إِذٰا هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ -تا آن گاه که دری از عذاب سخت بر رویشان گشودیم،چنان که حیران و از همه جا نومید گشتند.» [78]

پس از آن که قرآن گردنه های دشواری را که موانع راه ایمانند به ما یاد آوری می کند،اکنون ما را یاد آور خداوند و آیات او می شود.پس وقتی انسان گردنه های دشوار و پرده هایی را که مانع راه ایمان اویند شناخت و با نیرومندی و اراده و یاد خدا با آنها مبارزه کرد،بیگمان در آن صورت آمادۀ شنیدن یاد خدا و فهم قرآن می شود و بیشتر بدان ایمان می آورد.

« وَ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصٰارَ -و اوست آن که برایتان گوش و چشم آفرید...» که این دو اندام دو پنجرۀ خرد بر روی شناخت و معرفتند.

« ...وَ الْأَفْئِدَةَ -و دلها را(آفرید)...» /8 که مهمتر از گوش و چشم است،زیرا اگر دل آگاه نباشد آن دو اندام دیگر فایده ای ندارند.ولی ما بر این نعمتها خدا را بسیار اندک سپاس می گزاریم.

ص :217

« قَلِیلاً مٰا تَشْکُرُونَ -چه اندک سپاس می گزارید.» [79]

« وَ هُوَ الَّذِی ذَرَأَکُمْ فِی الْأَرْضِ وَ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ -اوست آن که شما را در روی زمین پدید آورد و همه نزد او گرد آورده می شوید.» ذرأ به معنی آفرید و پدید آورد است،و شاید کلمۀ«فی الأرض-در زمین»برای دلالت بر این حقیقت است که اصل آفرینش بشر خاک بوده است،و باز نیز به خاک بر می گردد و از خاک بر می خیزد و دیگر بار در رستاخیز گرد می آید.

[80]

« وَ هُوَ الَّذِی یُحْیِی وَ یُمِیتُ -و اوست که زنده می کند و می میراند...» تمام جهان با همۀ پیشرفتهای تکنولوژیک خود از این که یک لحظه به زندگی انسان بیفزاید عاجز و ناتوان است،زیرا این کار تنها به دست خداست،و نیز اوست که می میراند،و نه تنها انسان است که تسلیم ارادۀ خداست بلکه هیچ پدیده ای را در این جهان هستی نمی یابی که بدو منتهی نشود.

« وَ لَهُ اخْتِلاٰفُ اللَّیْلِ وَ النَّهٰارِ أَ فَلاٰ تَعْقِلُونَ -و آمد و شد شب و روز از آن اوست.چرا تعقّل نمی کنید؟» شب و روز از پی یکدیگر می آیند،نه تنها در تناوب زمانی یکسان بلکه در کوتاهی و بلندی مدّت نیز چنینند،و کسی که بهره ای از بصیرت برده باشد و به دیدۀ دل خود به استواری و درستی تدبیر خدا دربارۀ شب و روز بنگرد به معنی زندگی و مرگ و قدرت چیرۀ خداوند بر آنها نیز آگاه می شود.

[81]

انسان وقتی از این حقایق هدایت می یابد که از خرد خود بهره جوید، امّا وقتی عقل خود را به سببهای گوناگون،همچون تقلید از پیشینیان،از کار باز می دارد،از درک این حقایق روشن و نزدیک به خود دور می شود.

« بَلْ قٰالُوا مِثْلَ مٰا قٰالَ الْأَوَّلُونَ -نه،آنها همان سخن گفتند که پیشینیان می گفتند.» /8 [82]

پیشینیان چه می گفتند؟ قرآن در اینجا ما را به سبب اصلی و ریشه دار بی ایمانی آنها ارجاع می دهد

ص :218

که همانا کفر و ناباوری نسبت به آخرت است و سبب آن شک کردن یا کفر نسبت به قدرت خدا و ارادۀ نامحدود اوست.

« قٰالُوا أَ إِذٰا مِتْنٰا وَ کُنّٰا تُرٰاباً وَ عِظٰاماً أَ إِنّٰا لَمَبْعُوثُونَ -گفتند:اگر ما بمیریم و خاک و استخوان شویم باز هم زنده می شویم؟» تعجّب می کردند که چگونه استخوانهای پوسیده تبدیل به بشری درست اندام می شود؟ [83]

« لَقَدْ وُعِدْنٰا نَحْنُ وَ آبٰاؤُنٰا هٰذٰا مِنْ قَبْلُ إِنْ هٰذٰا إِلاّٰ أَسٰاطِیرُ الْأَوَّلِینَ -به ما و پدرانمان نیز پیش از این چنین وعده هایی داده شده بود.اینها جز افسانه های پیشینیان نیست.» آنها می پنداشتند که این حقیقت افکاری ارتجاعی و عقب مانده است و فراموش کردند که آغاز آنان خاک بوده است و همان کسی که ایشان را نخستین بار آفریده است می تواند دیگر بار آنان را از خاک بر انگیزد.

از خود پرسیهای فطری انسان را به پروردگار و آفرینندۀ خود هدایت می کند و به گونه ای استوار قبول خود را بر و جدان آدمی واجب می سازد،از این قبیل:کیست که آسمانها و زمین را آفریده است؟کیست که فرمانروایی بر این آسمان پهناور و هستییی را که حدود آن را نمی دانیم به دست دارد؟صاحب این قدرت عالی بر ما کیست که مردم هنگام سختیها بدو پناه می جویند؟ آیات این درس به روشنی بدین پرسشها پاسخ می دهند:بیگمان او«اللّٰه» قاهر و برتر از همه چیز است که هیچ چیز مانند او نیست،و دلهای مردم به فطرت و سرشتی که خدا آنان را بر آن فطرت آفریده است متوجّه او می شود،و چنان که امام رضا(ع)گفته است:

«حجّت او به فطرت ثابت می شود». (1)

در این صورت،چه چیز مانع و عایق یاد کردن از خدا می شود؟و آن گردنۀ دشوار و مانعی که در برابر راه تقوی قرار گرفته کدام است که گاه ما را بی خبر و گاه مسحور و حیران می سازد؟و ما در نتیجۀ فشارهای گوناگون داخلی و خارجی ارادۀ خود را از دست داده و به حضیض تکذیب و شرک فرو افتاده ایم.

انسان از خلال مراحلی چند بدین دور تسلسل باطل کشانده می شود که عبارت است از:

1-غفلت:وقتی انسان غافل شد نخستین سنگ بنای مانعی را که میان او و کنه حقیقت موجود فاصله می افکند بر زمین می نشاند،از این رو آشکارترین حقیقت این هستی پهناور را فراموش می کند،حقیقتی که خدای تبارک و تعالی دربارۀ آن می گوید:

« قٰالَتْ رُسُلُهُمْ أَ فِی اللّٰهِ شَکٌّ فٰاطِرِ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ؟ (2) - پیامبرانشان گفتند:آیا در خدا-آن آفرینندۀ آسمانها و زمین-شکّی هست؟».

ص :221

این شکّ است که برای هوی و شهوت زمینه فراهم می سازد تا پردۀ آن دو در برابر نور خرد و پرتو فطرت حجاب و مانع شود.

2-آنچه باعث می شود ما از عذاب و خشم خدا به وسیلۀ تقوی نپرهیزیم همانا حجابهای غفلت و شهوت است که انسان را در تیرگی جهل و لجاجت، بر خلاف فرمانهای خرد و احساسات درونی و فریادهای وجدانش،دچار خبط و اشتباه می سازد.

3-سحر:که مرحلۀ از دست دادن ارادۀ انسانی و هشیاری و بیداری بشری است،چنان که گمراهان می کوشند دیگران را نیز گمراه سازند،و با معتقدات فاسد خود که بر اثر آنها از راه خدا به گمراهه افتاده اند بر دسته ای از مردم تأثیر می گذارند،و آنها را به ورطۀ غفلت و شهوت می افکنند تا مشاعرشان را از آنان برباید،پس چشمان کور می شود و حقیقت را نمی بیند،گوشها کر می شود و وحی خدای سبحان و حقایق زندگی را نمی شنود،و زبانها لال می شود و سخن نمی گوید مگر در زمینۀ بیهودگی و لهو و اهتمامهای شخصی،و مشاعر خود پرستانه.آن گاه این همه آنان را به آخرین مرحلۀ پایین افتادگی و سقوط فرو می افکند.

4-تکذیب:از خود می پرسیم:چرا این حقیقت آشکار را دروغ می شماریم و کفر می ورزیم و این عقیدۀ راسخ در ژرفنای روان بشریّت را به مسخره می گیریم در حالی که خود با هشیاری و ادراک از این مسئله آگاهیم؟ امّا آفریدگار توانا این مسئله را به عوامل نخستین آن بر می گرداند و مسئولیّت انحراف را متوجّه خود انسان می کند و می گوید:

« قَدْ جٰاءَکُمْ بَصٰائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ عَمِیَ فَعَلَیْهٰا وَ مٰا أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ (1) -از سوی پروردگارتان برای شما نشانه های روشن آمد، هر که از روی بصیرت می نگرد به سود اوست و هر که چشم بصیرت بر هم نهد به زیان اوست.و من نگهدارندۀ شما نیستم.»

ص :222

5-در این مورد یک گردنۀ دشوار و صعب العبور دیگر نیز وجود دارد که گردنۀ تکیه کردن به خدایان دروغینی است که خواهشهای نفسانی و تیرگیهای جهل برای توجیه واقعیّت ارتزاق،آنها را آفریده است،و اعتقاد به این که خدا را فرزندی است،یا وسایلی دیگر-غیر از آنچه خدای سبحان برای آنان بیان کرده است-که آنها را بدو می رساند،و این که خدایانی کوچک سوای اللّٰه وجود دارند که نزد او از انسان شفاعت می کنند.خدای سبحان بدین گفتۀ خود بر آنان حجّت می آورد که:همانا او فرزندی نمی گیرد،و شما ای افراد بشر خود به فطرت خویش می دانید و خردهایتان شما را هدایت می کند که همانا خداست که مالک آسمانها و زمین،و صاحب عرش بزرگ،و عالم غیب و شهود و آشکار و نهان است.پس چگونه نمی دانید که او را فرزند یا شریکی نیست؟!بیگمان شما خود را می فریبید و برای خدا شریکان و فرزندانی می پندارید و می انگارید،تا خویشتن را خلاص کنید و از خشم خدا نجات دهید.

اینها بود حجابهای پنجگانه و درجه به درجه ای که مؤمن ناچار است با ارادۀ خود-پس از ذکر خدا-آنها را از هم بدرد.این مطلبی است که از روند این درس در می یابیم آنجا که پروردگار ما می گوید:« أَ فَلاٰ تَذَکَّرُونَ -آیا پند نمی گیرید؟» اشاره به حجاب غفلت و بی خبری است،و به حجاب شهوتها بدین گفتۀ خود اشاره می کند که« أَ فَلاٰ تَتَّقُونَ -آیا پروا نمی کنید؟»و به حجاب گمراهی و مسحور شدن بدین گفتۀ خود اشاره می کند که« فَأَنّٰی تُسْحَرُونَ -پس چرا سحر می شوید و فریب می خورید؟»و به حجاب /8 تکذیب بدین گفته خود که« وَ إِنَّهُمْ لَکٰاذِبُونَ -و آنان دروغ می گویند»و سرانجام به بزرگترین و خطرناکترین حجابها که همان شرک باشد،چنین اشاره می کند و ذات سبحانش می فرماید:« فَتَعٰالیٰ عَمّٰا یُشْرِکُونَ -از هر چه شریک او می سازند برتر است».

در واقع این وسوسه ها از همزات و حملات شدید شیطان است،«همزه» مفرد همزات و به معنی حملۀ شدید برای راندن کسی به سویی است،و شیطان انسان را به سوی کفر می راند،و شرک به خدا همان حملۀ شدید شیطان است پس بر

ص :223

انسان ناتوان غافل ستمکاره و بسیار ناسپاس واجب است که به نیرو و قدرت خدا متوسّل شود تا خود را از گزند این حمله ها نگهدارد،زیرا هیچ حرکت و نیرویی نیست مگر به خدای والای عظیم،و بدون توکّل به خدا و پشتگرمی و اعتماد بر او و پناه جستن به نیروی او و چنگ در زدن استوار به کلمۀ والای او،آدمی در برابر این حملات نفسانی شیطان نیست و نابود می شود.و راست گفته است خدای والای عظیم آنجا که فرمود:

« وَ قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزٰاتِ الشَّیٰاطِینِ* وَ أَعُوذُ بِکَ رَبِّ أَنْ یَحْضُرُونِ (1) -بگو:ای پروردگار من،از حمله های شیطانها به تو پناه می آورم*و به تو پناه می آورم،ای پروردگار من،اگر نزد من حاضر آیند».

شیطان در زندگی انسان دو نقش را بازی می کند.

اوّل:راندن او به سوی اعتقادات خطا و اقدام به کارهای انحرافی و گرچه به شکل تدریجی.

دوّم:حضور همیشگی در نفس بشری و نقش مراقبت و همراهی دائمی هر جا حرکت کند یا به فکری پردازد.و بر انسان واجب است که همواره از شیطان و وسوسۀ وسوسه گر نهانی به خدا پناه جوید و به دژ استوار او پناهنده شود و به ریسمان محکم او چنگ در زند.

اما انسان چگونه از شیطان به خدا پناه می جوید؟و چگونه از گردنۀ شرک و اعتقاد به این که در این عالم هستی نیرویی وجود دارد که افزون بر /8 نیروی خدای سبحان و متعال است،می گذرد؟ چارۀ نفسانی گذر از این گردنه همانا یاد آوری آخرت،و عذاب روح و برزخ است.

از گفتۀ امیر المؤمنین-علیه السّلام-به محمد بن ابی بکر(رض)دربارۀ مرگ و عذاب قبر است که:

ص :224

«ای بندگان خدا،عالم پس از مرگ-برای کسی که او را نیامرزند- سخت تر از مرگ و قبر است،پس از تنگی و فشار و تاریکی و غربت آن بپرهیزید، براستی قبر هر روز می گوید:منم خانۀ غربت و تنهایی،منم خانۀ خاک،منم خانۀ کرمها و حشرات.قبر می تواند باغی از باغهای بهشت یا گودالی از گودالهای دوزخ باشد».

در جایی دیگر گوید:

«ای بندگان خدا،براستی که نفسهای شما ضعیف است و پیکرهایتان نرم و نازک که به آسانی از این نیز ضعیفتر و ناتوانتر می شود،پس اگر می توانید بر پیکرها و نفسهای خود دلسوزی کنید از آنچه تاب تحمّل آن را ندارید،و بر آن شکیبایی نتوانید،و آنچه را خدا نمی پسندد ترک کنید».

قرآن مناظری بسیار از آخرت را برای ما ترسیم می کند،و هنگامی که فرشتگان برای قبض روح می آیند آدمی آن عالم را مصوّر می کند و از این رو فریاد می کشد و می گوید:

« رَبِّ ارْجِعُونِ* لَعَلِّی أَعْمَلُ صٰالِحاً فِیمٰا تَرَکْتُ (1) -پروردگارا مرا باز گردانید*شاید کارهای شایسته ای را که ترک کرده بودم به جای آورم».

پس او التماس می کند که چند روزی به دنیا باز گردد،و تمام تواناییها و داراییها و نیروهایش را در راه خدا صرف کند،اموال خود را به صدقه دهد و نیروی جسمانی خود را به کار شایسته بندد و چشمش را برای توجّه به آفریدگان خدا بگمارد،و بر گناهانی که مرتکب شده زار بگرید،اما جواب این درخواست و آرزو قاطع و برنده و صاعقه آساست که اگر بر کوه فرود آید آن را از هم فرو می پاشد که همانا کلمۀ«هرگز»...است،و این که فرصت به پایان رسیده و سالهای زندگی تو سپری شده و بازگشتی ندارد.

امّا آدمی چه قدر زندگی می کند؟و ساعت مرگ او کی فرا می رسد؟تنها

ص :225

خداست که از آن آگاه است و دیگری جز او از آن لحظه آگاه نیست،این حقیقت بر ما آشکار می سازد که واجب است این خدایهای دروغین و جعلی را که انسان معتقد است شریک اویند،و ادامۀ قدرت و نیروی خدای واحد محسوب می شوند از دیدگان خود بیفکنیم و در درون ضمیر خود آنها را بشکنیم،تا خالصانه خدا را بپرستیم که قیامت از آن اوست،گر چه مشرکان نپسندند.

بزرگ که مالک زمین و تمام کسانی است که در آنند دور می سازد؟ این سخن اختصاص به دیگران ندارد،بلکه شامل همۀ ما می شود،زیرا براستی،ما هم چنان همواره در سرزمین /8 غفلت و بی خبری به سر می بریم،و تنها وقتی که در فضای یاد آوری قرار داشته باشیم به یاد می آوریم و پند می گیریم،امّا وقتی که با شهوتی یا غضبی رویاروی شویم یاد خدا کجا می رود؟ در آن هنگام نفس بشری به آوردن بهانه ها و توجیهات متوسّل می شود تا مسئولیّت را از دوش خود بیفکند،و از این روست که پروردگار از لحاظ شرعی ذکر خود را مستحبّ قرار داده،و کسی را که او را یاد کند از مؤمنان محسوب داشته است،آنجا که گوید:

« اَلَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللّٰهَ قِیٰاماً وَ قُعُوداً وَ عَلیٰ جُنُوبِهِمْ (1) -آنان که خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو خفته،یاد می کنند...».

پس در تمام حالات مادّی و شرایط و اوضاع نفسانی و روانی،خداوند ذکر و یاد خود را ضروری ساخته است.

اکنون می پرسیم آن یاد آوری و ذکری که مراد این آیات است کدام است؟ در واقع یاد آوری و ذکر آن است که هنگامی که می خواهی به نافرمانی و معصیتی دست بزنی یا خطایی را مرتکب شوی خدا را به یاد آوری.وقتی می بینی از درون تو،وجدانت تو را نسبت به کاری که می کنی سرزنش می کنی ناگزیر باید خدا را به یاد آوری تا این یاد،تو را در مبارزه با نفس یاری کند و بتوانی آن را درهم شکنی،اما وقتی این ذکر و یاد آوری را از دست دادی وجدانت می میرد،و احساس و شعور از بین می رود و در نتیجه کفّۀ ترازو به سود ارادۀ شریر و تبهکار در نفس انسان سنگین می شود.

[86]

« قُلْ مَنْ رَبُّ السَّمٰاوٰاتِ السَّبْعِ وَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ -بگو:

کیست پروردگار آسمانهای هفتگانه و پروردگار عرش بزرگ؟»

ص :227

خدا پروردگار آسمانهای هفتگانه است،زیرا او آنها را آفریده،و آفرینش آنها را از گونه ای به گونه ای دیگر تکمیل کرده و این آفرینش را همچون کودکی که بزرگ می شود و رشد می کند عملی ساخته است.پس اوست که آسمانها را آفریده و اوست که بر آنها سیطره و چیرگی مطلق دارد،و سلطنت و قوانین و نظامهای خود را با قدرت کامل بر آنها حمل و در آنها اجرا می کند.و عرش یعنی سلطۀ عملی بر عالم هستی،و با این پرسش مسیر استدلال منطقی بر وجود خدا کامل می شود،پرسشی که مخاطب آن عقل بشری و فطرت و سرشت انسانی است.

[87]

« سَیَقُولُونَ لِلّٰهِ قُلْ أَ فَلاٰ تَتَّقُونَ -خواهند گفت:خدا،بگو:آیا پروا نمی کنید؟» انسان باید از کسی که این همه قدرت و چیرگی در دست اوست پروا کند، پس چرا پرده های ستیزه و لجاج و بزرگی فروشی را از برابر خود بر نمی داری؟! این بیم و پروا همان حدّ فاصل میان تقوی و انحراف،و ایمان و کفر است.

[88]

« قُلْ مَنْ بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْءٍ -بگو:(اگر می دانید)ملکوت همه چیزها به دست کیست؟...» «ملکوت»مبالغۀ در ملک است چنان که«جبروت»مبالغه در جبّاریّت، و«طاغوت»مبالغۀ در طغیان است.و ملک خدا شامل تمام چیزهای آشکار و نهان می شود نه همچون دیگر ملوک و سلطانها(شاهان و صاحبان سلطه)که تنها بر ظاهر مردم تسلّط دارند نه بر باطن آنان.

« وَ هُوَ یُجِیرُ وَ لاٰ یُجٰارُ عَلَیْهِ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ -کیست آن که به همه کس پناه می دهد و کسی را از او پناهی نیست؟اگر می دانید.» خدا می تواند دیگران را از(گزند زدن به)تو باز دارد،پس او تو را پناه می دهد،ولی هیچ کس نمی تواند تو را از عذاب خدا و انتقامگیری او از تو،در صورتی که ارادۀ عذاب و انتقام کند،مانع شود.در این خصوص اندیشه ای از افلاطون(حکیم الهی)نقل کرده اند که چنین است:اگر آسمان کمانی باشد،و بلا تیری،و تیرانداز خدا،دیگر گریزگاه کجاست؟این اندیشه را از پیامبر

ص :228

خدا(ص)نیز نقل کرده اند که بر اثر آن این آیه نازل شد که« فَفِرُّوا إِلَی اللّٰهِ (1) - پس به سوی خدا بگریزید»و تفاوت میان اندیشۀ نخستین که منفی است و دوّمی که مثبت است در این است که این یک ما را دعوت می کند که هنگام مشاهدۀ بلا دست بسته نایستیم،بلکه به سوی خدا بگریزیم و بدو پناه بریم،پس از دست تیرانداز هم بدو پناه می جوییم،و از خشمش به مهرش متوسّل می شویم.(همچون کودکی که وقتی از مادر خود پرخاشی بیند،هم به دامان او پناه می برد.-م.)در دعایی منقول پشت در پشت(از ائمۀ اطهار)می خوانیم:

«از کجا مرا خیری به دست آید که خیر جز نزد تو به دست نیاید؟و از کجا مرا نجات حاصل شود که نجات دادن جز به دست تو کس را نشاید؟نه آن کس که نکویی کند از کمک و رحمت تو بی نیاز شود،و نه آن کس که بدی کند و بر تو جسارت ورزد از حیطۀ قدرت تو بیرون رود».

[89]

هر چه از این مقولات از آنها بپرسی، « سَیَقُولُونَ لِلّٰهِ -خواهند گفت:از آن خداست...» /8 و این پاسخ را بنا بر فطرت و سرشت خود می دهند.

« قُلْ فَأَنّٰی تُسْحَرُونَ -بگو:پس چرا فریب می خورید؟» از جانب دیگران فریب می خورید و مشاعر و ارادۀ شما را می ربایند.

[90]

« بَلْ أَتَیْنٰاهُمْ بِالْحَقِّ وَ إِنَّهُمْ لَکٰاذِبُونَ -نه،ما بر آنان سخن راست فرستادیم و آنان دروغ می گویند.» دروغگویی مرحله ای خطرناک از کفر و انکار است،که در آن صورت بشر حق را نه از روی جهل و نادانی نسبت بدان بلکه با آگاهی و هشیاری بدین امر که به یقین حقّ است،مورد انکار قرار می دهد.

[91]

از بزرگترین دروغهای آنها این بود که ادّعا می کردند خدا را فرزندی و شریکی است.و قرآن سخن این دروغگویان را نفی می کند آنجا که می گوید:

ص :229

« مَا اتَّخَذَ اللّٰهُ مِنْ وَلَدٍ وَ مٰا کٰانَ مَعَهُ مِنْ إِلٰهٍ -خدا هیچ فرزندی ندارد و هیچ خدایی با او نیست...» کلمۀ«من»مفید معنی حصر است،و این آیه ردّی است بر کسانی که ادّعا می کنند و می پندارند خدا قدرت و تسلّط خود را به بعضی مردم سوای دیگر مردم داده است.و اگر فرض کنیم که با خدای یکتا خدایانی دیگر نیز وجود دارند:

« إِذاً لَذَهَبَ کُلُّ إِلٰهٍ بِمٰا خَلَقَ -آن گاه(اگر چنین می بود)،هر خدایی با آفریدگان خود به یک سو می کشید...» برای آفریدگان خود نظام و قوانینی خاصّ خود می نهاد،ولی ما می بینیم همان نظامی که بر یک ذرّه و اتم حکم می کند همان است که بر کهکشان نیز حکم می راند،و اگر آنچه آنها ادّعا می کنند و می پندارند درست می بود میان آن خدایان تناقض و اختلاف پدید می آمد.

« وَ لَعَلاٰ بَعْضُهُمْ عَلیٰ بَعْضٍ -و بر یکدیگر برتری می جستند...» ما دام که ما وحدت نظام و آفرینش را لمس می کنیم پس خدا یکی است و شریکی برای او نیست.اندیشۀ چند خدایی را در اساطیر یونان باستان زیاد می یابیم،و اندیشه ای ژرف که در این بخش از آیه آمده است این است که:اگر خدایانی غیر از اللّٰه(خدای یکتای بی همتا)وجود می داشتند هر خدایی قدرتی ذاتی و مخصوص به خود می داشت /8 و بیگمان می کوشید قدرت و چیرگی خود را برای تسلّط بر دیگری گسترش دهد،و در آن صورت به یقین زندگی دگرگون می گشت و این امر منجر به فساد و تباهی عالم هستی می شد.« لَوْ کٰانَ فِیهِمٰا آلِهَةٌ إِلاَّ اللّٰهُ لَفَسَدَتٰا (1) - اگر در آن دو(آسمان و زمین)خدایانی وجود داشتند،آن هر دو فاسد و تباه می شدند.» « سُبْحٰانَ اللّٰهِ عَمّٰا یَصِفُونَ -خدا از آن گونه که او را وصف می کنند منزّه است.»

ص :230

و او منزّه تر و مقدّس تر از آن چیزی است که آنها او را وصف می کنند.

[92]

« عٰالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهٰادَةِ فَتَعٰالیٰ عَمّٰا یُشْرِکُونَ -دانای نهان و آشکارا،از هر چه شریک او می سازند برتر است.» و اگر به فرض دسته ای خدایان دیگر جز او وجود می داشتند بی گمان او خود آگاهتر به وجود آنها می بود،زیرا او بدانچه نهان و آشکار است علم و آگاهی تمام دارد.

[93]

« قُلْ رَبِّ إِمّٰا تُرِیَنِّی مٰا یُوعَدُونَ -بگو:ای پروردگار من،کاش چیزی را که به آنان وعده داده شده به من می نمایاندی.» از آنجا که کافران و مشرکان را به شکست و نابودی وعده داده اند.

[94]

« رَبِّ فَلاٰ تَجْعَلْنِی فِی الْقَوْمِ الظّٰالِمِینَ -پس ای پروردگار من، مرا در زمرۀ ستمکاران قرار مده.» پس وقتی بلا نازل شود فراگیر و همه گیر است،و راهی برای رهایی از عذاب خدا که بر ستمکاران و مشرکان فرود آمده وجود ندارد مگر جدایی پیشاپیش از آنها،و ناپسند شمردن کارهای آنان،نه سکوت و خاموشی گزیدن در برابر آن، زیرا خداوند می گوید:

« وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لاٰ تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً (1) -و بترسید از فتنه ای که تنها ستمکارانتان را در بر نخواهد گرفت».

[95]

« وَ إِنّٰا عَلیٰ أَنْ نُرِیَکَ مٰا نَعِدُهُمْ -و ما(اگر بخواهیم که)آنچه را به آنان وعده داده ایم تو را بنمایانیم...» وعدۀ عذاب و انتقام.

لَقٰادِرُونَ

-به یقین می توانیم.» /8 [96]

برای آن که از آن عذاب برهی،و با ستمکاران شریک نشوی باید با کجروی آنها از طریق درست رفتاری و استقامت خود بر راه حق و گناهان و

ص :231

نافرمانیهایشان با فرمانبرداری و طاعت خدا رویارویی کنی.شاید بتوان این آیه را صورتی آشکار از مبارزه و ظلم ستیزی شمرد،و آیه ای است روشن و آشکار برای تسلّط و قدرت خدا،و چیرگی مؤمنان به او و قدرتشان در رویارویی با دشمنان دین.

« اِدْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمٰا یَصِفُونَ -سخن بد آنان را به هر چه نیکوترت آید پاسخ گوی،ما به سخن آنان آگاهتریم.» درست است که خدا می تواند دشمنی کافران را دفع کند و دور سازد،و درست است که هر گاه حکمت رسای او اقتضا کند چنین خواهد کرد،ولی این امر نباید موجب بد خلقی مؤمنان و زورگویی آنان در زمین شود،بلکه باید در رفتار با دیگران از اخلاقی والا برخوردار باشند و بر گزند و آزاری که از آنها می بینند صبر و شکیبایی ورزند و برای تبلیغ دعوت دشواریهای شخصی را تحمّل کنند.

[97]

« وَ قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزٰاتِ الشَّیٰاطِینِ -بگو:ای پروردگار من، از حمله های شیطانها به تو پناه می آورم.» «همزات»همان حملات عقب راننده است که شیطان برای گمراه ساختن و فریفتن انسان بدان مبادرت می کند،و ضرورتی ندارد که شیطان فقط همان موجود پنهانی باشد که او را تصوّر می کنیم،بلکه به صورت شهوت و میلی شدید که عارض آدمی می شود،یا انسانی منحرف که می کوشد بر آدمی تأثیری منفی بگذارد،مجسّم می گردد.

[98]

« وَ أَعُوذُ بِکَ رَبِّ أَنْ یَحْضُرُونِ -و به تو پناه می آورم،ای پروردگار من،اگر نزد من حاضر آیند.» بر مؤمن واجب است که از نشیمنگاههای شیاطین-انس و جنّ-همچون مجالس معصیت و غیبت گویی بر مردم بگریزد.

[99]

انسانی که در دنیا از شیطان به خدا پناه نبرد و از خدا پروا نکند هنگامی پشیمان می شود که دیگر پشیمانی سودی ندارد،از این رو خداوند پس از آن که انسان را از شیطان بر حذر می دارد به شرح حال انسان منحرفی می پردازد که لحظۀ مرگش فرا رسیده است و می فرماید:

ص :232

« حَتّٰی إِذٰا جٰاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قٰالَ رَبِّ ارْجِعُونِ -چون یکیشان را مرگ فرا رسد،گوید:ای پروردگار من،مرا باز گردانید.» «ارجعون»(از قول آن شخص پشیمان)به صیغۀ جمع آمده برای بزرگداشت و تعظیم نسبت به خدا تا شاید بار دیگر او را به دنیا برگرداند که با تمام توانمندیهایی که دارد آینده ای تازه برای خود بسازد.

[100]

« لَعَلِّی أَعْمَلُ صٰالِحاً فِیمٰا تَرَکْتُ -شاید کارهای شایسته ای را که ترک کرده بودم به جای آورم...» ولی وای از آن حسرت و پشیمانی وقتی بدو پاسخ می رسد:

« کَلاّٰ إِنَّهٰا کَلِمَةٌ هُوَ قٰائِلُهٰا -هرگز!این سخنی است که او می گوید...» و اگر هم باز گردانده شود تغییری نمی کند،پس برای او بهتر آن می بود که از رسالت الهی و نیز از فرصت دنیا بهره می جست تا خود را نجات می داد.

« وَ مِنْ وَرٰائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلیٰ یَوْمِ یُبْعَثُونَ -و پشت سرشان تا روز قیامت مانعی است(که بازگشت نتوانند).» /8

موضع گیریهاست که از حالت بی بند و باری و این پندار که آفرینش بیهوده و بی هدف است سرچشمه می گیرد.پیداست که این آخرین درس سورۀ المؤمنون این موضع گیری را چاره و درمان می کند،و بشر را یاد آور حسابرسی دقیق و سپس پاداش متناسبی که پس از مرگ منتظر اوست می شود.

روند مطلب چنین بیان می کند:

اوّلا:آن روابط خویشاوندی که سبب انکار و دور شدن از خدا شده است در روز قیامت(که خویشاوندییی وجود ندارد)پایان خواهد یافت.پس بر انسان واجب است که این گردنه که در راه ایمان قرار دارد او را از حرکت به سوی ایمان باز ندارد.

ثانیا:مقیاس و وسیلۀ سنجش حق برای ارزش گذاری انسان همانا خود اوست،انسان خود همانا ترازویی است که نمایانگر ارزشهای درستی است که خرد بر اساس آنها سرشته شده است،و بدان وسیله رسالتهای الهی را فرا خاطر می آورد،و همان است که ما از /8 طریق آن در می یابیم در حال انجام دادن خیریم یا شرّ،پس اگر کفّۀ ترازوی کارهای نیک انسان سنگین تر شود و نیکیهایش بیشتر از بدیهایش باشد از بهشتیان است،و گرنه از دوزخیان خواهد بود.آیاتی که حاوی این مضمون است(آیات 102-103)چنان که به نظر من می رسد از آیاتی در قرآن است که بیشترین حدّ بر حذر داشتن را در بر دارد،زیرا کیست که بتواند مطمئن شود -گر چه به طور نسبی-که نیکیهایش بیشتر از بدیهای اوست؟!از این رو مؤمنان هیچ لحظه و فرصتی را برای استفاده از آن به منظور انجام کار شایسته،از دست نمی دهند.

آن گاه قرآن مناظری از روز قیامت را برای ما توصیف می کند،روزی که آتش چهره های کافران و ستمکاران را چنان می سوزاند که لبهایشان به بیرون بر می گردد و تمام دندانهایشان نمایان می شود،و هنگامی که از خدا درخواست بازگشت می کنند تا کار را از سر گیرند پاسخ می شنوند:گم شوید،و این کلمه ای است که جز به سگ گفته نمی شود،شما بودید که بندگان مرا آن روز که شما را به

ص :235

پرستش من می خواندند،مسخره و ریشخند می کردید،اینک به آنان بهشت را پاداش دادم و شما در دوزخید.

سیاق آیات هم چنان به بیان خطاهای این گروه ادامه می دهد،که مهمترین آن خطاها اعتقادشان بدین امر است که پس از مرگ بازگشتی نیست،و در نتیجه مسئولیّتی وجود ندارد،و از این رو به گمراهی و انحراف خود ادامه می دهند،و فرصت دنیا را که برای کاشتن بذر کردار شایسته ای داده شده که در آخرت از آن سود برند،از دست می دهند،سود بردنی که هرگز بدون داشتن ایمان خالص به خدا ممکن نمی شود.

برای آن که این سختگیری سبب نومیدی مطلق نشود،خداوند در آخرین آیۀ این سوره دری برای امید می گشاید،آنجا که به ما یاد آور می شود که خود مهربانترین مهربانان است،و چه قدر این انسان نگون بخت است که درهای رحمت خدا را که شامل همه چیز و به فراخی بر او گشوده شده بر روی خود می بندد!

دیگران باز می دارد.

ائمۀ هدی-علیهم السّلام-با وجود پیوند خویشاوندی نزدیک با پیامبر خدا(ص)،خود در عبارت سختکوشی می کردند،و هر گاه کسی در این باره از ایشان می پرسید،همین آیه را بر او تلاوت می کردند.طاووس فقیه گوید:«او را -یعنی امام زین العابدین(ع)را-دیدم که از سر شب تا سحر طواف و عبادت می کرد،و چون کسی را پیرامون خود ندید چشم به سوی آسمان بر دوخت و گفت:

«الهی،ستارگان آسمانهایت فرو شدند،و دیدگان مردمانت فرو خفتند،و درهای اجابتت بر خواهشمندان گشوده شد،به درگاه تو آمده ام تا مرا بیامرزی و بر من رحمت آوری و چهرۀ جدّم محمّد(ص)را در عرصات قیامت به من بنمایانی»آن گاه بگریست و گفت:«سوگند به عزّت و شکوه تو که من با نافرمانی از تو آهنگ مخالفت با تو نداشتم و آن گاه که دست به نافرمانی از تو زدم عصیانگر نبودم و اینک هم شکایت به تو آرم،و از مجازات تو بی خبر نیستم و بر عقوبت تو اعتراضی ندارم،ولی نفسم مرا فریفت و چشم پوشی و پنهان داری تو مرا در آن کار کمک کرد،پس اکنون چه کسی مرا از عذاب تو نجات می دهد؟و اگر تو ریسمان خود را از من بگسلی به ریسمان کدام کس چنگ در زنم؟و فردا،آن گاه که به صاحبان کفّۀ سبک گناه گویند بگذرید و به سنگین کفّه ها گویند فرو افتید،در پیشگاه تو چه چاره کنم؟آیا با سبک کفّه ها می گذرم؟یا با سنگین کفّه ها فرو می افتم؟!وای بر من،که هر چه عمرم افزون شد خطاهایم نیز فزونی یافت و توبه نکردم،آیا وقت آن فرا نرسیده است که از پروردگارم شرم کنم؟!»آن گاه گریست و این شعر را بخواند:

«ای غایت آرزوها،آیا مرا به آتش می سوزانی*پس امید من کجاست،وانگهی محبّتم چه شده؟ من در زندگی کارهای زشت و ناشایست کردم*و در میان مردم هیچ کس جنایتی چون من نکرده است» آن گاه گریست و گفت:«منزهی تو که از تو نافرمانی می کنند چنان که

ص :237

گویی تو آن را نمی بینی،و حلم و شکیبایی می ورزی چنان که گویی از تو نافرمانی نکرده اند،چندان /8 به آفریدگانت با رفتار نیکو دوستی و محبّت می کنی که گویی تو به آنان نیازمندی،در حالی که ای سرور من تو از همۀ آنان بی نیازی»آن گاه به حال سجده بر زمین غلتید.(طاووس فقیه)گوید:من بدو نزدیک شدم و سرش را بلند کردم و بر زانوی خود نهادم و چندان گریستم که اشکهایم بر گونۀ او فرو ریخت،پس حضرتش برخاست و نشست و گفت:«کیست که مرا از ذکر پروردگارم باز می دارد؟»گفتم:منم،طاووس ای پسر پیامبر خدا،این گریه و زاری و بی تابی از چیست؟در حالی که بر ما که مردمی نافرمان و جنایتکاریم لازم است که چنین کنیم،پدر تو حسین بن علی و مادرت فاطمۀ زهرا،و جدّت پیامبر خداست(ص).گوید:حضرتش روی به من کرد و گفت:هیهات،هیهات ای طاووس،سخن گفتن از پدر و مادر و جدّم را فرو گذار،خدا بهشت را برای کسی آفرید که از او فرمان برد و نیکی کند و گر چه بنده ای حبشی باشد،و دوزخ را برای کسی آفرید که نافرمانی کند و گر چه فرزندی قرشی باشد،آیا این گفتۀ خدای تعالی را نشنیده ای که:« فَإِذٰا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلاٰ أَنْسٰابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَ لاٰ یَتَسٰاءَلُونَ (1) -چون در صور دمیده شود،هیچ خویشاوندییی آن روز میانشان نماند و هیچ از حال یکدیگر نپرسند»؟به خدا سوگند که فردا هیچ چیز به تو سودی نخواهد رساند مگر کار شایسته ای که پیشاپیش به تقدیم رسانده باشی». (2)

[102]

همه در برابر ترازو می ایستند و دست هر کس بر قلبش قرار دارد و منتظر نتیجه است،یا به بهشت و یا به دوزخ روانه می شود.شاید درست ترین ترازوها و وسایل سنجش همان حجّتهای خدا بر آفریدگان باشند که در دنیا ارزشهای رسالت را نمودار می سازند و ایشان پیامبران و امامانند.

« فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوٰازِینُهُ فَأُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ -آنان که ترازویشان

ص :238

سنگین باشد،خود،رستگارانند.» که به سوی نعمتهای بهشت می روند،و مهمتر از این به خشنودی خدا دست می یابند.

[103]

« وَ مَنْ خَفَّتْ مَوٰازِینُهُ فَأُولٰئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِی جَهَنَّمَ خٰالِدُونَ -و آنان که ترازویشان سبک باشد،به خود زیان رسانیده اند و در جهنّم جاوید ماندگانند.» و شاید معنی«به خود زیان رسانیده اند»این باشد که تنها فرصت خود را در دنیا از دست داده اند.

[104]

این گروه چگونه عذابی می بینند؟ /8 « تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النّٰارُ -آتش چهره هایشان را می سوزاند...» «اللّفح»به معنی ضربۀ سخت شمشیر است،پس در آخرت آتش چنان بر چهرۀ آنان می زند که گویی دم شمشیر است.

« وَ هُمْ فِیهٰا کٰالِحُونَ -و آنان در آتش لبانشان آماس کرده و برگشته است.» یعنی به سبب سوختن لبانشان و تابیدن آن به بیرون دندانهایشان نمایان شده.

[105]

و آن گاه که دوزخیان از آتش به زاری و التماس افتاده اند به آنان ندا می رسد:

« أَ لَمْ تَکُنْ آیٰاتِی تُتْلیٰ عَلَیْکُمْ فَکُنْتُمْ بِهٰا تُکَذِّبُونَ -آیا آیات من برایتان خوانده نمی شد و آنها را دروغ می انگاشتید؟» [106]

« قٰالُوا رَبَّنٰا غَلَبَتْ عَلَیْنٰا شِقْوَتُنٰا وَ کُنّٰا قَوْماً ضٰالِّینَ -گویند ای پروردگار ما،شوربختیمان بر ما غلبه کرد و ما مردمی گمراه بودیم.» آنها خود با کارهایشان خویش را شوربخت ساختند،و گرنه خدا کسی را به فطرت خود تیره بخت نمی آفریند.

[107]

و می افزایند:

ص :239

« رَبَّنٰا أَخْرِجْنٰا مِنْهٰا فَإِنْ عُدْنٰا فَإِنّٰا ظٰالِمُونَ -ای پروردگار ما،ما را از این آتش بیرون آور.اگر دیگر بار چنان کردیم،از ستمکاران باشیم.» فرصتی دیگر به ما بده،و ما را بار دیگر بیازمای،اگر همان کارهای ناشایست را تکرار کردیم بیگمان از ستمکاران باشیم.

[108]

« قٰالَ اخْسَؤُا فِیهٰا وَ لاٰ تُکَلِّمُونِ -گوید:در آتش گم شوید و با من سخن مگویید.» «اخسئوا»یعنی برگردید(و دور شوید)،و این کلمه ای است که صاحب سگ وقتی کسی را دنبال می کند تا بدو گزندی رساند و امثال آن می گوید،و خدا از باب اهانت و تحقیر این کلمه را به آنها می گوید،و در واقع همان تحقیری که آنها خود در دنیا بر خویشتن روا داشتند آنها را در آخرت خوار و حقیر می سازد، زیرا به سطح اجرای آیات خدا ارتقاء نیافتند و در حضیض پیروی از شیطان رانده شدۀ محروم گشته از رحمت خدا فرو افتادند.

[109]

« إِنَّهُ کٰانَ فَرِیقٌ مِنْ عِبٰادِی یَقُولُونَ رَبَّنٰا آمَنّٰا فَاغْفِرْ لَنٰا وَ ارْحَمْنٰا وَ أَنْتَ خَیْرُ الرّٰاحِمِینَ -آری،گروهی از بندگان من می گفتند:ای پروردگار ما، ایمان آوردیم،ما را بیامرز،و بر ما رحمت آور که تو بهترین رحمت آورندگانی.» آری گروهی از شما،و در میان شما بودند که پروردگار خود را می خواندند و به او ایمان می ورزیدند،آنان ایمان آورده و سپس به تقصیر اعتراف کرده بودند و در راه جلب خشنودی پروردگار می کوشیدند.

[110]

« فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِیًّا حَتّٰی أَنْسَوْکُمْ ذِکْرِی وَ کُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَکُونَ -و شما ریشخندشان می کردید،تا یاد مرا از خاطرتان بزدودند.و شما هم چنان به آنها می خندیدید.» استهزاء نسبت به مؤمنان در اصل مسخره کردن مبادئ و معتقدات ایشان است ولی این مبارزه بعدا به صورت مبارزه ای شخصی در می آید،تا آنجا که کافران با شخص مؤمنان دشمنی می ورزند و هیبت آنان را فرو می افکنند و تمام کارها و اقدامات ایشان را حقیر و ناچیز می شمارند و در نتیجه،این رفتار مانعی روانی،بدون

ص :240

اندیشیدن به مبادیی که آنان مردم را بدان فرا می خوانند،می گردد.شاید همین است که قرآن در اینجا بدین عبارت بدان اشاره می کند که:« حَتّٰی أَنْسَوْکُمْ ذِکْرِی - تا یاد مرا از خاطرتان بزدودند».

اما گفته او که فرماید:« وَ کُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَکُونَ -و شما هم چنان به آنها می خندیدید»جنبۀ رفتاری و عملی حالت روانی آنهاست که مؤمنان را ریشخند می کردند.

[111]

مؤمنان در دنیا در معرض انواع بلا و آزمون و مشکلات،از ریشخند و مسخره شدن و غیره قرار گرفته اند،ولی استقامت ورزیده و صبر و شکیبایی کرده اند و اکنون در آخرت پاداششان بهشت است.

« إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِمٰا صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفٰائِزُونَ -امروز آنها را به خاطر صبری که می کردند پاداش می دهم.آنها به مراد خود رسیده اند.» از این آیه پیداست که بزرگترین صبر همانا صبر بر جریحه دار شدن شخصیّت است و از این روست که می بینیم بارزترین صفات مؤمنان براستی این است که به سرزنش اعتنایی نمی کنند و از آن نمی ترسند.

[112]

آن گاه خداوند از آنها می پرسد:

« قٰالَ کَمْ لَبِثْتُمْ فِی الْأَرْضِ عَدَدَ سِنِینَ -گوید:به شمار سالها،چه مدت در زمین زیسته اید؟» تا ببینیم دنیایی که آخرت را بدان فروختید برای شما چگونه بوده است؟ [113]

پاسخشان این است که:

« قٰالُوا لَبِثْنٰا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ فَسْئَلِ الْعٰادِّینَ -گویند:یک روز یا قسمتی از یک روز،از آنها که می شمرند(فرشتگان حسابدار)بپرس.» از این اندازه سنجی مقدار تفاوت میان آخرت و دنیا از لحاظ زمان به دست می آید.

[114]

« قٰالَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلاّٰ قَلِیلاً لَوْ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ -گوید:اگر آگاهی می داشتید،می دانستید که جز اندکی نزیسته اید.»

ص :241

اگر می دانستید که زندگی حقیقی و جاودانی پس از دنیا آغاز می شود.

آگاهی داشتن از زمان و گسترش یافتن دیدگاه انسان به دورترین نقطۀ آینده همانا شرط اساسی تکامل است.و از آنجا که عالیترین مرحلۀ تکامل ایمان است مؤمن زمان درنگ در دنیا را با میزان جاودانی بودن در آخرت می سنجد،و از این رو به فضیلت صبر نایل می شود زیرا در این مسابقه درست اندازه گیری کرده و مسابقه را برده است.

پیداست که توجّه به زمان و مقدار آگاهی آدمی از آن پایۀ ایمان به آخرت را تشکیل می دهد،و قرآن حکمت آموز بدین ناحیۀ روانی بشر می پردازد و می گوید اگر آنها آگاهی می داشتند و می یافتند که تمام فرصتی که در دنیا می گذرانند در حساب آخرت و در مقام مقایسه با آن بسیار اندک است،پس چرا در برابر این فاصلۀ اندک آخرت جاودانی را از دست بدهند و زیان ببینند؟! [115]

« أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّمٰا خَلَقْنٰاکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنٰا لاٰ تُرْجَعُونَ - آیا پندارید که شما را بیهوده آفریده ایم و شما به نزد ما بازگردانده نمی شوید؟» آیا زندگی شما در دنیا بی هدف بوده است؟ و آیا این از حکمت و دانایی است که انسان تنها برای خوردن و آشامیدن آفریده شود و سپس بمیرد؟ /8 [116]

« فَتَعٰالَی اللّٰهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ -پس فراتر است خدای یکتا،آن فرمانروای راستین...» خدا منزّه تر از آن است که انسان را بی هدفی بیافریند.وانگهی وقتی هر یک از اندامهای انسان هدفی معیّن دارند،چشم می بیند،و گوش می شنود،و دیگر اندامها هر یک به وظایف معیّن خود می پردازند،و اندامهای داخلی کار خود را می کنند،و غدد و دستگاهها و هر یاخته ای کاری را انجام می دهد که به خاطر آن کار آفریده شده،و حتی زایده آپاندیس که علم پزشکی آن را چنین می خواند در دوران کودکی نقشی معیّن دارد،آیا معقول است که آفرینش خود انسان بیهوده و بدون هدفی معیّن بوده باشد؟!وقتی ما به پیرامون خود می نگریم می بینیم که از پرتو

ص :242

خورشید و نور ماه و حرکت زمین و جنبش موجودات زنده در آن گرفته تا نظامهای دیگر موجودات همه و همه برای آن آفریده شده اند که به وجود بشر خدمت کنند و هر یک برای کار و هدفی معیّن خلق شده اند،آیا در این صورت آفرینش خود انسان بدون هدف بوده است؟!منزّه است خدا!از اینجاست که شخصی از امام صادق(ع)پرسید:چرا خدا آفریدگان را آفرید؟و آن حضرت پاسخ داد:«خدای تبارک و تعالی آفریدگان خود را بیهوده نیافرید،و آنها را سر خود رها نکرد،بلکه آنها را آفرید تا قدرت خود را نشان دهد و آنان را مکلّف به طاعت خود کند».

« لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْکَرِیمِ -هیچ خدایی جز او نیست.

پروردگار عرش بزرگوار است.» پس خدا پروردگار سلطه و توانایی مطلق است،ولی توانایی مطلق او سلطه ای است بزرگوارانه و حکیمانه،و با بیهودگی نیست،تا ما را بدون هدفی آفریده باشد.

[117]

« وَ مَنْ یَدْعُ مَعَ اللّٰهِ إِلٰهاً آخَرَ لاٰ بُرْهٰانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّمٰا حِسٰابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ -آن کس که جز خدای یکتا خدایی دیگر را می خواند که به حقّانیّتش هیچ برهانی ندارد،جز این نیست که حسابش نزد پروردگارش خواهد بود...» حتی اگر دیگری را غیر از خدای یکتا بپرستد بدان وسیله از زیر سلطه و فرمانروانی مطلق خدا خارج نمی شود و حساب و جزای او نزد خدا خواهد بود.

« إِنَّهُ لاٰ یُفْلِحُ الْکٰافِرُونَ -همانا کافران رستگار نمی شوند.» /8 آن بخش از آیه از حسابرسی سخن می گفت،در حالی این مقطع پایانی از پاداش سخن می گوید،و اینجاست که معادله ای میان آغاز این سوره می یابیم که می گوید:« قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ -به تحقیق،رستگار شدند مؤمنان»و پایان آن که رستگاری را از کافران نفی می کند.

شرک،به ضرورت،این نیست که انسان وجود آفریننده ای جز خدا را تصوّر کند،بلکه به فرمانبرداری از اشخاص،از قبیل صاحبان مال و سلطه،بدون برهانی الهی نیز هست.

ص :243

[118]

انسان بنا بر طبیعت خاکی خود به جانب زمین شرک کشیده می شود و می اندیشد که آن که بدو روزی می دهد پدر و مادر اوست و آن که بر او فرمان می راند همان سلطۀ سیاسی و قدرت مسلّط بر کشور و سرزمین اوست و آن که او را هدایت می کند همان رادیو و تلویزیون است.ولی انسان با عقل و اراده و ایمان خود می تواند خود را از این طبیعت به نحو کامل برهاند و برکند و در آسمان توحید به پرواز درآید تا ببیند همۀ کارها و امور به دست خدایی است که وی بدو تسلیم شده و سر سپرده است.

از مشکلات انسان این است که این طبیعت حتی وقتی که وی ایمان آورده است با او همراه است،از این رو گاه بدان پاسخ مثبت می دهد و گاه با آن می ستیزد و بر آن غلبه می یابد،و شرکی که بشر بدان دچار می شود پنهان است و دل از شرک به کلّی تهی نمی شود و خالی نمی ماند،امّا خداوند به انسان مؤمن برنامه ای برای رویارویی با این مشکل و گرفتاری می دهد و می گوید:

« وَ قُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ أَنْتَ خَیْرُ الرّٰاحِمِینَ -و بگو:ای پروردگار من بیامرز و رحمت آور و تو بهترین رحمت آورندگانی.» نیرو بخش انسان همان آمرزش طلبی است،و همراه شدن آمرزش طلبی با رحمت-در این آیه-برای آن است که ما نومید نشویم تا هنگام گناه،خواه بزرگ یا کوچک،آمرزش طلبی و توبه را ترک کنیم.

ما به نوبۀ خود از درگاه او مسئلت داریم که بر ما رحمت آورد و ما را در زمرۀ مؤمنانی که به رستگاری نایل می شوند قرار دهد.

ص :244

ص :246

سورۀ نور

و نور خدا که از آسمان فرود می آید در خانه هایی قرار می گیرد که پروردگار آنها را با ذکر خود سربلند ساخته است.

موضوعات سورۀ مبارک نور پیرامون این محور دور می زند،ولی چگونه؟ در آغاز این سوره اشاره ای می خوانیم به سوره ای که پروردگار آن را واجب ساخته و در آن آیاتی روشن فرو فرستاده است،بدین هدف که مردم را متذکّر شود،و این سوره که پروردگار واجبش ساخته است با آیات خود با حزم و چاره جویی فطرت بشر را مصون و محفوظ می دارد،بدین سان:

اوّلا:با واجب ساختن مجازات حدّ در مورد زن و مرد زناکار،و تهدیدی ضمنی و نهفته که زن و مرد مؤمن مرتکب زنا نمی شوند.

ثانیا:با استوار کردن و حمایت خانه(و خانواده)از بیهوده گویی فاسقان،و واجب ساختن مجازات حدّ قذف بر کسی که زنی شوهر دار را بی آن که چهار شاهد بیاورد متّهم به زنا کند.

سوّم:با قانونگذاری حکم لعان میان زن و شوهری که زن خود را متّهم به زنا می کند و بر آن دو واجب است که چهار بار سوگند خورند و در مرحلۀ پنجم یکدیگر را لعن کنند.

قرآن بیماری شایعی که از لحاظ تاریخی پیرامون داستان افک دور می زند و در هر شایعه سازی باطل نیز جاری است درمان می کند.

و بدین گونه قرآن فضای جامعۀ اسلامی را از قذف(اتّهام زنا)و شایعۀ ناموسی(که همان قذف گروهی است)پاک و زدوده می سازد.

و به تطابق اجتماعی و سنخیّت میان زنان پلید با مردان پلید و همچنین زنان پاکدامن با مردان پاکیزه اشاره می کند.(آیۀ 26) پس از آن که درسهای نخستین این سوره فضای اجتماع را از پلیدی زنا و قذف(اتّهام به زنا کاری)و شایعه پراکنی می زداید و پاک می سازد،روند مطلب به مقرر داشتن«احترام خانه»و«آزادی انسان در درون خانۀ خود»می پردازد و از ورود به هر خانه ای بدون کسب اجازه و انس و الفت داشتن و سلام کردن بر اهل

ص :248

آن نهی می کند و می گوید در صورتی که اجازۀ ورود به خانه ای را ندهند باز گشتن و انصراف از ورود بدان پاکیزه تر است مگر خانه های عمومی و غیر مسکون.

در چار چوب صیانت و حفاظت خانواده،قرآن فرمان می دهد که راهها و مراکز عمومی از تیرهای شیطان پاک و زدوده شود،آنجا که به مردان امر می کند چشمان خود را فرو بندند،هم چنان که همین نکته و نیز حجاب را به زنان امر می کند.

(آیۀ 31) شرع حنیف وقتی درهای فساد را می بندد،در زناشویی را باز می کند و مردم را بدان تشویق می کند و به کسانی که راه و امکانی برای زناشویی ندارند فرمان پاکدامنی می دهد و به وضع غلامان و کنیزان(از این لحاظ)می پردازد،و نیز فرمان می دهد که درخواست باز خرید بندگانی را که خیری در آنها یافت شود بپذیرند و کنیزکان جوان را که می خواهند پرهیزگار باشند وادار به زنا نکنند.(آیۀ 33) /8 پایه های یک خانۀ پاک بر چه شالودۀ استواری بالا می رود؟مگر نه آن که بر شالودۀ وحیی که بر آن فرود می آید و ذکر خداوند که هر لحظه از آن خانه به آسمان فرا می رود؟آری.و از این روست که سورۀ قرآن همان سور و با روی خانواده است و نور آن خانه از پرتو وحی است،و خانواده چراغدانی است،که چراغی از پرتو وحی در آن قرار دارد و شیشه ای شفّاف از بینادلان-مردانی پرهیزگار که حافظان خانواده اند-پیرامون آن را فرا گرفته است،و نور آن از پرتو درخت معرفت و شناخت افروخته می شود.چنین خانه هایی بود که خداوند به آنها اجازه داد دژهایی استوار و بلند برای وحی در سطح عموم امّت باشند،هم چنان که خانه نیز دژی است برای حفظ ارزشها در سطح خانواده.(آیۀ 38) امتی که خاندان نبوّت را گرامی ندارد،و هم چنان خانواده ای که به ارزشها اهتمامی نورزد،دیوارهایش فرو می ریزد و ارزشهایش به تیرگی و تاریکی شدید می انجامد.(آیۀ 40) نور اجتماع از خاندان نبوّت است،و نور خانواده از پرتو ارزشها و این پرتو و آن نور هر دو از نور خدا روشنایی می یابند و جلوه می نمایند.

ص :249

آسمانها و زمین از نور پروردگار خود روشن می شوند،مگر نمی بینی که هر چه در آسمانها و زمین است خدا را تسبیح می گوید،و فرمانروایی از آن اوست،و اوست که ابر را به حرکت در می آورد و برق را بر می انگیزد،و شب و روز را جابجا می کند،و اوست که هر جانداری را از آب آفریده است؟آری.براستی پروردگار است که آیات روشنگر را فرو فرستاده و اوست که هر که را بخواهد به راه مستقیم هدایت می کند.(آیۀ 46) و بدین سان روند مطلب نواحی معنوی خانۀ و خانوادۀ والا را در بر می گیرد، سپس به موضوع طاعت و فرمانبرداری می پردازد که از مهمترین عوامل تربیت محسوب می شود و می گوید:ناگزیر باید به فرمانروایی خدا و پیامبر تسلیم شد،و به حق رضا داد خواه به سود آدمی باشد یا بر زیان او،و پس از آن که مؤمنان را با داشتن فضیلت طاعت توصیف می کند،برخی دیگر را ملامت می کند که مدّعی آن هستند و بر وجود طاعت در خود سوگند می خورند،اما چون موضوع طاعت را جدّی ببینند می هراسند و سر می پیچند.(آیۀ 53) قرآن مردم را به فرمانبرداری از خدا و پیامبر فرا می خواند،تا هدایت شوند.و یاد آور می شود که براستی خداوند به مؤمنانی که کارهای نیک و شایسته می کنند وعده داده است که آنها را جانشین دیگران در زمین قرار دهد،و به آنان امر می کند که نماز را به پا دارند و زکات بپردازند /8 و از پیامبر فرمان برند،و از روح خدا ناامید نشوند و گرنه کافرانی ناتوان در زمین محسوب خواهند شد.(آیۀ 57) آن گاه قرآن دیگر بار به موضوع احترام خانه و خانواده باز می گردد و به ما فرمان می دهد که در برابر کودکان و خدمتگزاران احتشام و بزرگواری را حفظ کنیم، و در اوقات آسایش به خانه های یکدیگر-که همان عورت و چیزی محفوظ داشتنی است-بدون کسب اجازه و سرزده وارد نشویم.(آیۀ 59) این سوره از پیر زنان که امید شوهر کردنشان نیست فریضۀ حجاب را بر می دارد،هم چنان که از نابینا و لنگ و بیمار(شاید برای آسان گیری نسبت به آنها)حرج و تکالیف دشوار را بر می دارد،و نیز حرج در مورد غذا خوردن در منزل

ص :250

خویشاوندان و دوستان را بر می دارد،و امر می کند که هنگام ورود به خانه ها سلام گویند.و پس از آن که برخی از آداب اجتماع و وارد نشدن به خانۀ دیگران را در هنگام گرد آوری نفرات برای جنگ یا آنچه بدان می ماند،مگر با اجازۀ رهبری، بیان می کند از این که پیامبر را بدان گونه که یکدیگر را صدا می زنند،صدا کنند نهی می کند و کسانی را که در صورت وجود فتنه یا عذابی دردناک پشت سر دیگران پنهان می شوند و آهسته آهسته بیرون می خزند بر حذر می دارد.آن گاه قرآن با یاد آوری این حقیقت که علم خدا بر مردم احاطه دارد و آنها را از آنچه می کنند آگاه می سازد، این سوره را به پایان می رساند.

ص :251

آنها را بگیرند و بپذیرند و بخشی دیگر را نپذیرند و رها کنند.خداوند سوره را این چنین فرض و واجب ساخته است.

همان گونه که خداوند سورۀ قرآنی را فرض و واجب ساخته،خانواده را نیز که به منزلۀ بارو و دژ انسان است که در زندگی اجتماعی بدان پناه می برد،فرض و واجب ساخته است و این چیزی است که این آیات از سورۀ نور آن را تأکید می کند.

از آنجا که واجب ساختن چیزی جز به وسیلۀ نیرو و قوّت صورت نمی پذیرد خداوند نیز حرمت خانواده را به نیروی مجازاتهایی استوار ساخته که دربارۀ هر کس که به نظام خانواده در جامعۀ اسلامی تجاوز کند معمول می گردد،و ما این شدّت مجازات را در مورد زن و مرد زنا کار می بینیم که بدون رحم و شفقتی به هر یک صد ضربه تازیانه می زنند.

اسلام همان گونه که مجازاتی سخت برای مرتکب عمل زنا مقرر داشته برای کسانی که به مردان و زنان پاکدامن تهمت زنا بزنند نیز مجازاتی سخت معیّن کرده است،زیرا چنان تهمتی نوعی از تجاوز به سلامت خانواده محسوب می شود که پیوندی استوار با آبروی پاک و حیثیّت اخلاقی مردم دارد و خانه و خانواده ای که در معرض گزند زبان بدگویان و تهمت زنندگان قرار گیرد جای امنی برای زندگی درست نیست.

قرآن حکمت آموز همان قدر که بر حرام بودن زنا تأکید دارد بر حرام بودن تهمت زنا نیز تأکید می کند،زیرا از متّهم می خواهد که دلایل اثبات کنندۀ کافی ارائه دهد،چون اتّهام زنا خود وسیلۀ انتشار گناه و فحشاء است،و جامعه ای که ارزش خانوادگی در آن سقوط کرده باشد به آسانی به گرداب مفاسد و فحشاء فرو می افتد.

قرآن با وجود شدّت عملی که ناگزیر برای مبارزه با انحرافات اخلاقی در /8 اجتماع به کار می برد،در برابر مردم دری فراخ برای توبه نیز می گشاید تا آنچه را فاسد و تباه کرده اند به درستی و صلاح باز آورند،زیرا خدای سبحانه و تعالی-که آفریدگار انسان است-خود نیک می داند که در نهاد این موجود چه بارهایی

ص :254

غریزی به ودیعه نهاده که لغزشها و سقوط او را توجیه می کند،پس اگر درهای توبه را برای او نمی گشودند هرگز نمی توانست پس از سقوط در منجلاب از جای برخیزد.

« اَلزّٰانِیَةُ وَ الزّٰانِی فَاجْلِدُوا کُلَّ وٰاحِدٍ مِنْهُمٰا مِائَةَ جَلْدَةٍ -زن و مرد زنا کار را هر یک صد ضربه تازیانه بزنید...» «الجلدة»ضربه ای است که پوست بدن انسان را لمس کند،و از آنجا که زنا کار از راه پوست خود که پوست جنس دیگر را لمس کرده لذّت برده است،پس باید مجازات این لذّت حرام را نیز از همان راه دریابد.درست است که نفس بشری از دیدن منظرۀ انسانی برهنه که یکصد تازیانه می خورد ناراحت و متألّم می شود،ولی نباید فراموش کنیم که آن محکوم حرمت دین را هتک کرده است.پس اگر بدو امکان دهیم که از چنگ مجازات بگریزد،بدان معنی است که تمام اجتماع را در معرض فساد و تباهی قرار داده باشیم،از این رو قرآن ما را از رأفت و مهربانی ورزیدن به زناکاران نهی می کند زیرا سختگیری نسبت به آنها از یک سو به صلاح خود آنهاست و از سوی دیگر مانعی است برای دیگران که به گودال این جنایت زشت فرو نیفتند.

« وَ لاٰ تَأْخُذْکُمْ بِهِمٰا رَأْفَةٌ فِی دِینِ اللّٰهِ -و مبادا که در حکم خدا نسبت به آن دو دستخوش ترحّم گردید...» و شاید برای جلوگیری از همین ترحّم بی جاست که قرآن حکمت آموز بدین گفتۀ خدای سبحان تأکید کرده است که:

« إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ -اگر به خدا و روز قیامت ایمان دارید...» حدود(و مجازاتهای)شرعی در جامعه ارزشی اساسی دارد،امّا بسیاری از مردم هنگامی که می بینند قاتلی در برابر چشم آنان اعدام می شود،یا زنا کاری را تازیانه می زنند،یا دست دزدی را می برند،بدون آن که نتیجه و پی آیند این عمل بزرگ را دریابند،دستخوش ترحّم و دلسوزی می شوند،در حالی که اعدام-مثلا- مانع قتل بسیاری از مردم می شود و در نتیجه به جامعه حیات و زندگی می بخشد،و همچنین تازیانه زدن به زنا کار خانواده را مصون و محفوظ می دارد،و بریدن دست دزد اموال مردم را در امان نگه می دارد.

ص :256

و همچنین اگر زنا در جامعه رواج یابد خانه ها و خانواده هایی ویران و نابود می شود،و کودکان بیگناه تباه و فاسد می گردند،یا با عقده های روانی فشرده ای پرورش خواهند یافت که خود به جنایاتی زشت و وحشتناکی تبدیل خواهد گشت.

مگر نه این که بیشتر کسانی که تمدّنها را ویران کرده اند از فرزندان خانواده های فاسدی بوده اند که شرف خانوادگی را نمی شناختند؟ /8 از آنجا که این دسته از مردم تمام حقایق را نمی دانند و در نمی یابند دستخوش ترحّمی منفی به زیان دین می شوند و از این رو اجرای حدود و مجازاتهای شرعی را تعطیل و ترک می کنند.امّا کسی که به خدا ایمان دارد،و می داند که خداوند نسبت به بندگانش از شخص او مهربانتر و دلسوزتر است،و هنگامی که فرمان می دهد به زناکار تازیانه زنند،این امر نه تنها متضمّن مصلحت تمام مردم بلکه متضمن مصلحت شخص زنا کار نیز هست،دستخوش چنین ترحّمی نمی شود.

پروردگار ما سپس می گوید:

« وَ لْیَشْهَدْ عَذٰابَهُمٰا طٰائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ -و باید که به هنگام شکنجه کردنشان گروهی از مؤمنان حاضر باشند.» تازیانه زدن باید در حضور مؤمنان صورت گیرد،زیرا ارزش مجازات تنها در اثر آن بر جنایتکار نهفته نیست بلکه باید بر جامعه نیز انعکاس یابد.در واقع حدّ و مجازات زنا بر یک گونه نیست،بلکه بر حسب شرایط و اوضاع و احوال گوناگون نوع و میزان حدّ تفاوت می کند.در حدیث شریفی که ذیلا می آید انواع حدود و مجازاتهای زنا جمع شده است:

در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است که:«شش نفر را که به جرم ارتکاب زنا گرفته بودند نزد عمر بن خطّاب آوردند،و او دستور داد که بر هر یک از آنان حدّ را اجرا کنند.امیر مؤمنان-صلوات اللّٰه علیه-نزد عمر نشسته بود،گفت:ای عمر این حکم ایشان نیست،عمر گفت:پس تو حدّ و مجازات آنها را اجرا کن.آن گاه یکی از آنها را پیش آوردند و حضرت گردنش را بزد،دومین را آوردند و حضرت او را سنگسار فرمود،سوّمین را آوردند و او را تازیانه زد،و چهارمین را نیمی از حدّ

ص :257

تازیانه زد و پنجمین را تعزیر کرد(یعنی کمتر از اندازۀ حدّ بزد و تنبیه کرد)و ششمین را رها فرمود.عمر در شگفت شد و مردم متحیّر گشتند.آن گاه عمر گفت:

ای ابو الحسن چه شد که شش نفر را به جرم ارتکاب یک قضیّه آوردند و تو پنج گونه مجازات بر آنها راندی و ششمین فرد را نیز رها ساختی و در این میان حکم هیچ یک از آنها نظیر دیگری نبود؟حضرتش فرمود:آری،اوّلی مردی بود ذمّی که با زنی مسلمان به زنا آمیخته بود و بدین سان از ذمّه(و تعهّد مسلمانان بر حفظ جانش) خارج شده بود،از این رو در مورد او فرمان به قتل با شمشیر دادم.امّا دوّمی مردی بود زن دار که زنا کرده بود،او را سنگسار کردیم.سوّمی مردی بود بی زن که وی را حدّ زدیم.امّا چهارمین بنده ای بود که زنا کرده بود،او را نصف حدّ زدیم.پنجمین این عمل را به شبهه صورت داده بود او را تعزیر و تنبیه کردیم.امّا ششمین مردی بود دیوانه که عقلش را از کف داده بود و تکلیف از او ساقط شده بود» (1) .

است،مگر نه این که زنا مبتنی بر پایۀ شهوت پرستی و هوی طلبی است؟ « وَ حُرِّمَ ذٰلِکَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ -و این بر مؤمنان حرام شده است.» در مورد این عبارت قرآنی روایتی پشت در پشت از امامان(ع)آمده است مبنی بر این که زناشویی با زن یا مرد زناکار حرام است،و از این رو بر مؤمنان واجب است که از مجموعه های زنا کاران دوری گزینند،بلی،اگر مرد یا زن زناکار توبه کرده باشند زناشویی با آنها جایز است.

محمد بن مسلم از امام ابی جعفر-علیه السلام-دربارۀ این گفتۀ خدای عزّ و جلّ روایت کرده است که گفت:آنها مردان و زنانی در زمان پیامبر خدا بودند که به زنا کاری شهرت داشتند،و خداوند زناشویی با آنها را نهی کرد،و مردم امروز بر همان منزلت هستند اگر کسی به چیزی از این قبیل شهرت یابد یا بدین سبب بر او حدّ اجرا کنند با او زناشویی نمی کنند.مگر آن که توبۀ او به رسمیّت شناخته شود و پذیرفته آید». (1)

شاید معنی سخن آن حضرت(ع)«مردم امروز بر همان منزلت هستند»این باشد که سیرت و روش پیامبر(ص)بر مردم امروز نیز جاری است.

در این مورد تنها به ذکر مجازات شرعی چنین اتهامی اکتفاء نشده بلکه مجازاتی قضایی را که همردیف و توأم با آن است ذکر می کند،بدین معنی که شخصی که مجازات قذف(تهمت زنا بستن به زنی شوهردار)در حق او اجرا شد.

اعتبارش نیز در اجتماع ساقط می شود زیرا با این اقدام خود عدالت خویش را از کف داده است از این رو پس از آن هیچ شهادتی از او پذیرفته نمی شود،نه تنها در قضیۀ زنا بلکه در دیگر قضایای اجتماعی چون عقود مالی،و اثبات هلال(ماه نو)و دیگر موضوعات شهادت او مسموع نیست.و این محرومیّت افزون بر تأدیب بدنی که همان تازیانه خوردن بوده،متضمّن تأدیبی معنوی است.

در قانونگذاریهای تشریعی اسلامی مجازاتی قاطع را بر زبان همچون مورد «قذف»(تهمت زنا زدن به زن شوهردار)نمی یابیم.پس اگر شخصی بگوید:

همانا فلان زن زنا کرده است،بر او واجب است که تعداد شرعی شاهدان عادل را یک جا حاضر آورد.هر گاه دو تن از آن گواهان گواهی زنا کاری دهند و سپس گویند دو تن دیگر که عین چیزی را که ما دیده ایم دیده اند،در راهند و از عقب می رسند، در حال هر یک از آن دو گواه را بی درنگ هشتاد ضربه تازیانه می زنند،زیرا چنان شهادتی ثابت نمی شود مگر آن که /8 هر چهار تن گواه یک جا نزد قاضی حاضر شوند و بر عمل زنا گواهی دهند.اسلام که مجازات تازیانه و سنگسار را بر مرتکب زنا واجب ساخته ضمنا پذیرفتن گواهی کمتر از چهار تن را نیز منع کرده است،و آیا عمل زنا چنان صورت می گیرد که چهار تن بتوانند ناظر عینی و گواه بر آن باشند؟ دیگر جنایتها از قبیل قتل و خانه دزدی و امثال آن ممکن است در برابر مردم روی دهد،امّا در مورد زنا باید در نظر داشت که شرمی که خدا در سرشت هر انسانی به ودیعه نهاده است مانع از آن می شود که این عمل را آشکارا در برابر دیدگان دیگران صورت دهد،پس چگونه ممکن است که چهار تن به وضوح تمام این عمل را هنگام ارتکاب ببینند؟چنین وضعی صورت نمی پذیرد مگر در حالاتی بسیار نادر و دلالت بر آن دارد که چنین مجازات سختی در واقع مخصوص کسانی خواهد شد که به حدود شرعی و آداب عرف عمومی جامعه تجاوز و تخطّی می کنند.

ص :260

بگذارید نصوصی را که احکام گواهی بر زنا را بیان می کنند بخوانیم:

از ابی بصیر،از حضرت ابی عبد اللّٰه صادق-علیه السّلام-منقول است که:

«مرد و زن را سنگسار نمی کنند مگر آن که چهار تن گواهی بر همخوابگی و وارد کردن و داخل کردن را همچون دخول میل در سرمه دان بدهند» (1) .

در خصوص حکمت مقرر داشتن گواهان چهارگانه،ابو حنیفه پیشوای مذهب حنفی از امام صادق-علیه السّلام-روایت می کند و می گوید:به او گفتم:آیا زنا شدیدتر است یا قتل؟گفت:قتل:(ابو حنیفه)گوید:گفتم:پس چگونه است که در مورد قتل گواهی دو شاهد جایز است و در مورد زنا جز گواهی چهار شاهد جایز نیست؟به من گفت:«ای ابو حنیفه،در این خصوص چه سندی در دست دارید؟»گفتم جز حدیثی از عمر در دست نداریم که گوید:خداوند در گواهی دو کلمه را بر بندگان مقرر داشته است.حضرتش گفت:«ای ابو حنیفه، چنین نیست،در زنا دو حد وجود دارد و جایز نیست که هر دو تن بر ضد یک تن گواهی دهند،زیرا بر هر دو طرف یعنی مرد و زن حدّ واقع می شود،در صورتی که در مورد قتل،حد بر قاتل اجرا می شود و از مقتول دفع می گردد» (2) .

اسلام از سختگیری در مسئلۀ شهادت بر زنا قصد دارد که زندگی خانوادگی را در جامعه از پراکندگی و نابودی حمایت و حراست کند،هم چنان که زنا از شدیدترین عوامل نابودی خانواده است اتّهام بدان نیز تقریبا به همان نتیجه منجر می شود،زیرا زنا از جرایمی است که بسیار زود و ممکن است مردم را بدان متّهم ساخت و این جرایم غریزه مردم بویژه صاحبان عقده های جنسی را بر می انگیزد و مانند جنایت قتل و جز آن نیست.از این رو اسلام از سویی بر مجازات آن سختگیری کرده و از سوی دیگر بر گواهی بر آن شدت عمل نشان داده

ص :261

است،و این هر دو امر هدفی واحد دارد که همانا حفظ و نگهبانی خانواده و پاسداری نسبت به پاکدامنی و شرف در زندگی اجتماعی است.

قرآن کسانی را که زنان شوهردار را،بدون آوردن چهار گواه،متّهم به زنا می کنند فاسق شمرده است زیرا آنها با این عمل خود بزرگترین ضربه را بر شرف جامعه،که ادیان آسمانی برای اصلاح و استوار ساختن بنای آن آمده اند،وارد می سازد.

[5]

« إِلاَّ الَّذِینَ تٰابُوا مِنْ بَعْدِ ذٰلِکَ وَ أَصْلَحُوا فَإِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ -مگر کسانی که بعد از آن توبه کنند و به صلاح آیند.زیرا خدا آمرزنده و مهربان است.» برای کسانی که قرآن را می خوانند تازگی ندارد که پیوستگی کلمۀ اصلاح را به توبه ملاحظه می کنند،چه این مطلب در جایهایی گوناگون از قرآن کریم تکرار شده است،و این از آن روست که شرط پذیرفته شدن توبه آن است که انسان آنچه را با گناهان خود تباه و فاسد ساخته با توبه درست و اصلاح کند،و خداوند به گروه توبه کاران تأکید می کند که آمرزش و رحمت او شامل حالشان خواهد شد مشروط بر این که پس از انحراف به جادّۀ حق باز گردند و با کوشش خالصانه و کردار سازنده آنچه را از کف داده اند تدارک و جبران کنند و آنچه را با گناهانشان تباه کرده اند اصلاح نمایند.پس اگر زنان شوهردار را به هرزگی متّهم کرده اند و شرف ایشان را بدین وسیله ساقط ساخته اند،بر آنها واجب است که دروغ بودن اتّهام خود را آشکارا اعلان کنند و برای اجرای مجازات حدّ بر خویشتن آماده شوند تا حیثیت اعتبار آن زنان را باز گردانند.سماعه گوید از حضرتش درباره گواهان به دروغ پرسیدم که جزای آنها چیست؟فرمود:«تازیانه ای می خورند که وقتی ندارد، و تعیین آن با امام است،و نیز آنها را دوره می گردانند تا مردم آنها را بشناسند»اما در مورد گفتۀ خدای عزّ و جلّ که:« وَ لاٰ تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهٰادَةً أَبَداً إِلاَّ الَّذِینَ تٰابُوا -و از آن پس هرگز شهادتشان را نپذیرند مگر کسانی که بعد از آن توبه کنند»(سماعه) گوید:«گفتم چگونه توبۀ او معلوم و شناخته می شود؟حضرتش فرمود:خود را در /8 برابر مردم دروغگو می خواند و گفتۀ پیشین خود را تکذیب می کند تا حد بر او می زنند و

ص :262

از پروردگارش آمرزش می طلبد،و اگر چنین کرد توبۀ او معلوم شده است». (1)

خداوند برای کسی که پس از زنا توبه کند موجبات و اسباب زناشویی را فراهم می سازد،هم چنان که به کسی که از دزدی توبه کند و حقوق مردم را باز پس دهد روزی حلالی می رساند،و همچنین برای کسی که پس از تسلیم شدن به فشارهای سلطه که در معرض آنها قرار داشته توبه کند،جایی امن فراهم می سازد که در آن پناه جوید و آن فشارها را از دوش او بر می دارد.

خداوند بدین سان بندگان خود را به توبه و بازگشت به سوی خویش تشجیع می کند که به آنان وعده می دهد اگر توبه کردند و خود را اصلاح نمودند مورد آمرزش و رحمت او قرار می گیرند.

می کنند،به منزلۀ عوضی از گواهان وضع و تشریع می کند.لعان آن است که از یک طرف شوهر چهار بار بر زنا کاری همسر خود گواهی می دهد،و هر بار گواهی او به منزلۀ یک شاهد محسوب می شود،آن گاه در مرتبۀ پنجم می گوید در صورتی که خود دروغ گفته باشد لعنت خدا نصیبش باد،و از طرف دیگر،زن چهار بار گواهی بر مبرّا بودن خود از آن تهمت می دهد،و در مرتبۀ پنجم می گوید که اگر شوهرش در اتّهام زنایی که بدو زده راست گفته باشد خشم و غضب خدا بر آن زن باد.

چرا ایراد تهمت زنا به زن خود با ایراد همان تهمت به زنی دیگر تفاوت دارد؟این تفاوت به سبب وجود رابطۀ مخصوص میان شوهر با زن خویش است.

شوهر چیزی دربارۀ زن خود کشف می کند که کشف آن به وسیلۀ دیگران ممکن نیست،و اگر /8 اسلام قانونی خاص برای این رابطه وضع نکرده بود،بیگمان خانواده ها به سبب فقدان چیزی که رابطۀ شوهر را با زنش در حالت تهمت زنا و قذف تنظیم کند،از بین می رفتند و نابود می شدند.

از این رو پس روند قرآنی متوجّه قضیّۀ مهمّی می شود که همان مسئلۀ «افک»است که مورد نزول آن در این مقطع قرآنی اختصاص به تهمت زنایی دارد که بعضی افراد به همسر پیامبر(ص)(ماریۀ قبطی)بنا بر یکی از اقوال،وارد ساختند.روند آیات بر ضرورت متوقّف ساختن امثال چنین تهمتی که در جامعه شیوع یافته و رویارویی در برابر کسی که آن را می آفریند یا رواجش می دهند، تأکید می کند.این آیات حقایق زیرین را به ذهن وحی و القاء می کنند:

اوّلا:ایراد تهمتها،عادة از جانب افرادی صورت می گیرد که گردهم جمع می شوند و قرآن آنها را«دار و دسته»می نامد.

متشکّل شدن این دارو دسته تجمّعی است طاغوتی،که در روابط خود بر ارزشهای اسلامی تکیه نمی کنند،زیرا آنها تهمتهایی باطل و بی اساس را می آفرینند و اخباری دروغین را به هم می بافند و افترا می زنند،و مانند افعی که زهر خود را به درون بدن قربانی خود می دمد،آن اکاذیب را در جامعه پخش و منتشر می کنند.

ثانیا:این که جامعۀ صالح آن اجتماعی است که بر ضدّ این تهمتها مصون

ص :265

و محفوظ شده و قادر است که دروغ بودن تهمت را کشف کند،و با سرعتی بسیار آن را به صاحبش برگرداند.امّا جامعۀ بیمار و نااستوار آن است که فرزندانش تهمتهای باطل را از یکدیگر می ربایند تا بدون آگاهی از هدف پلیدی که پشت سر آن تهمتهاست و سلامت جامعه را تهدید می کند،آنها را پخش کنند،چنین جامعه ای به شتاب هر چه بیشتر فرو می ریزد و از هم می پاشد زیرا آبرو و حیثیت و نوامیس فرزندان آن اجتماع در معرض تهدید و دستخوش ولنگاری متجاوزان است.

اجتماع با فضیلت و دارای رشد فکری،بدین سان خطرناک بودن تهمتهای باطل را از همان آغاز در می یابد و می شناسد و از این رو برای محفوظ داشتن سلامت هر یک از فرزندان خود برای ردّ آن تهمتها می کوشد.

ثالثا:قرآن حکمت آموز بر نفع این شایعات نسبت به جامعۀ مؤمن /8 تأکید می کند،زیرا همین سخنان طبیعت بعضی از افراد جامعه را آشکار می سازد،زیرا تهمت زنندگان و بر انگیزندگان آن را کشف می کند و میزان کم عمقی وابستگی آنها را به مجتمع ایمانی روشن می سازد،هم چنان که کسانی را که سخنان باطل آنها را به سرعت می شنوند و می پذیرند کشف و معرفی می کند و این امر به اشخاص موجّهی که قصد اصلاح آنها را دارند فرصتی بزرگ می دهد.

برای آسایش و خانه ای امن و آرام سازد،لعان را وضع و تشریع کرده است که رابطۀ میان زن و شوهر را به طور ابدی و همیشگی نهی می کند.راویان داستانی جالب توجّه دربارۀ نزول این آیه که بعضی از احکام لعان را بیان می کند،ذکر کرده اند که چگونگی چاره جویی اسلام را در مورد مشکلات اجتماعی منعکس می سازد.این روایت که مفسّر معروف علی بن ابراهیم آن را نقل می کند می گوید که این آیه دربارۀ لعان نازل شده،و سببش آن است که چون پیامبر(ص)از غزوۀ تبوک بازگشت،عویمر بن ساعدۀ عجلانی که از انصار بود نزد حضرتش آمد و گفت:ای پیامبر خدا شریک بن سمحا با زن من همبستر شده و وی از او باردار گشته است.

پیامبر(ص)از او روی بگردانید،امّا او سخن خود را تکرار کرد،دیگر بار پیامبر از او روی بگردانید تا چهار مرتبه چنان کرد،آن گاه پیامبر(ص)به خانۀ خود رفت،و آیۀ لعان بر او نازل شد،آن گاه عصر از خانۀ خود نزد مردم آمد و به عویمر گفت:

همسرت را بیاور که خدای عزّ و جلّ دربارۀ کار شما آیه ای فرستاده است.عویمر نزد زنش رفت و بدو گفت:پیامبر خدا تو را فرا خوانده است،آن زن در میان قوم خود مقام و شرفی داشت از این رو همراه گروهی بیامد و چون وارد مسجد شد پیامبر(ص)به عویمر گفت:نزدیک منبر بیایید و یکدیگر را لعان کنید.عرض کرد چگونه این کار را بکنم؟پیامبر(ص)فرمود پیش بیا و بگو:خدای را گواه می گیرم که در نسبتی که به زنم می دهم از راستگویان هستم. /8 وی پیش آمد و آن عبارت را بگفت.آن گاه پیامبر(ص)بدو گفت:این عبارت را تکرار کن،وی آن را تکرار کرد تا چهار مرتبه شد.سپس در نوبت پنجم بدو فرمود:لعنت خدا بر تو باد اگر در نسبتی که به زنت داده ای از دروغگویان بوده باشی.وی در نوبت پنجم گفت که هر آینه لعنت خدا بر«وی»باد اگر در نسبتی که به زن خود داده است از دروغگویان بوده باشد. (1) سپس پیامبر(ص):بیگمان اگر دروغ گفته باشی این لعنت شامل تو می گردد.

ص :267

آن گاه به وی فرمود:به کناری برو،سپس به زن او گفت:تو نیز همچون او گواهی بده و گرنه حدّ را بر تو اجرا می کنم،آن زن به روی افراد قوم خود نگریست و گفت:من این افراد را در این عصرگاه رو سیاه نمی کنم.آن گاه پیش آمد و گفت:خدا را گواه می گیرم که عویمر بن ساعده در نسبتی که به من داده از دروغگویان است.پیامبر خدا بدو فرمود:این عبارت را تکرار کن،و او آن را چهار بار تکرار کرد.سپس پیامبر(ص)به وی گفت:در مرتبۀ پنجم خود را لعنت کن که اگر در نسبتی که شوهرت به تو داده از راستگویان بوده باشد.آن زن در نوبت پنجم گفت:هر آینه خشم خدا بر«وی»باد اگر شوهرش در نسبتی که به وی داده از راستگویان بوده باشد.آن گاه پیامبر خدا(ص)به وی گفت وای بر تو که اگر دروغ گفته باشی مشمول این لعنتی.سپس پیامبر خدا(ص)به شوهر وی گفت:برو که از این پس این زن هرگز بر تو حلال نباشد.عرض کرد:ای پیامبر خدا مالی که بدو داده ام چه می شود؟پیامبر(ص)گفت:اگر دروغ گفته باشی دستت از آن مال بسی کوتاه است و اگر راست گفته باشی آن مال در عوض آن که وی شرمگاه خود را به تو واگذار و حلال کرده بوده از آن اوست.

و معنی آیه این است که اگر کسی زن خود را متّهم کند و نتواند چهار گواه شرعی در موردی این چنین بیاورد،باید چهار بار سوگند بخورد که در نسبت زنایی که به زنش می دهد راست می گوید.

« فَشَهٰادَةُ أَحَدِهِمْ أَرْبَعُ شَهٰادٰاتٍ بِاللّٰهِ إِنَّهُ لَمِنَ الصّٰادِقِینَ -هر یک از آنها را چهار بار شهادت است به نام خدا که هر آینه از راستگویان است.» [7]

« وَ الْخٰامِسَةُ أَنَّ لَعْنَتَ اللّٰهِ عَلَیْهِ إِنْ کٰانَ مِنَ الْکٰاذِبِینَ -و بار پنجم بگوید که خشم خدا بر او باد اگر از دروغگویان باشد.» هنگام لعان شخص می گوید:«لعنة اللّٰه علیّ-لعنت خدا بر من»اگر از دروغگویان باشم،ولی خدای /8 سبحانه و تعالی می گوید:«إنّ لعنة اللّٰه علیه- همانا لعنت خدا بر او»با ضمیر«او»تا چنان به نظر نرسد که این لعنت بر کسی است که این عبارت را در قرآن می خواند.

ص :268

[8]

« وَ یَدْرَؤُا عَنْهَا الْعَذٰابَ أَنْ تَشْهَدَ أَرْبَعَ شَهٰادٰاتٍ بِاللّٰهِ إِنَّهُ لَمِنَ الْکٰاذِبِینَ -و اگر آن زن چهار بار به خدا سوگند خورد که آن مرد دروغ می گوید، حدّ از آن زن برداشته می شود.» پس اگر زن چهار بار بر دروغگو بودن شوهر خود به خدا سوگند بخورد،حدّ از وی برداشته می شود،و تازیانه و سنگساری در کار نیست،و اگر چنین نکند(و سوگند نخورد)چنان است که گویی وی تهمت زنایی را که شوهرش بدو وارد کرده تصدیق کرده است.

[9]

« وَ الْخٰامِسَةَ أَنَّ غَضَبَ اللّٰهِ عَلَیْهٰا إِنْ کٰانَ مِنَ الصّٰادِقِینَ -و بار پنجم،زن بگوید که خشم خدا بر او باد اگر مرد از راستگویان باشد.» یعنی مرد در ادّعایی که در حق وی کرده و تهمتی که به وی زده است گفته باشد،و همچنین خود را لعنت می کند که اگر مرتکب زنا شده باشد،و در نتیجه اتّهامی که شوهرش بر وی وارد ساخته درست بوده باشد.

[10]

« وَ لَوْ لاٰ فَضْلُ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَ أَنَّ اللّٰهَ تَوّٰابٌ حَکِیمٌ -چه می شد اگر فضل و رحمتی که خدا بر شما ارزانی داشته است نمی بود؟و اگر نه این بود که خدا توبه پذیر و حکیم است؟» اگر فضل خدا و امکان توبه به درگاه او نمی بود،بیگمان کسانی که زنان خود را قذف می کردند و متّهم می ساختند گرفتار عذاب می شدند زیرا قذف نزد خدا تهمتی بزرگ شمرده می شود،و بر کسی جایز نیست که به صرف گمان یا انتقام طلبی دیگران را متّهم سازد.جواب«لولا-اگر نه این بود»از خلال روند عبارت معلوم است،و شاید آیۀ 14 نیز اشاره به همین معنی دارد،آنجا که پروردگار ما سبحانه و تعالی می گوید:« وَ لَوْ لاٰ فَضْلُ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ فِی الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَةِ لَمَسَّکُمْ فِیمٰا أَفَضْتُمْ فِیهِ عَذٰابٌ عَظِیمٌ -اگر فضل و رحمت خدا در دنیا و آخرت ارزانیتان نمی بود،به سزای آن سخنان که می گفتید شما را عذابی بزرگ در می رسید».

ص :269

پرداخت.چون از محضر قاضی بیرون آمد پسرش امام باقر(ع)از او پرسید:ای پدر چرا به خدا سوگند نخوردی؟مگر حق با تو نبود؟امام(ع)فرمود:چرا حق با من بود،ولی خدا بسی بزرگتر از آن است که من به خاطر چهارصد دینار به نام او سوگند بخورم.

ایشان بدین گونه پرهیز داشتند و سوگند خوردن را سخت و دشوار می دانستند و پایه های اجتماع اسلامی بر این اساس نهاده شده است.

هم چنان که انسان مسئول رفتار و حرکات خویش است،تهمت آفرینان بر ضدّ پیامبر(ص)نیز بار مسئولیّت سخن خود را در سرای دنیا با رسوا شدن و آشکار گشتن شایعات باطل خویش،و در آخرت با تحمل عذاب دردناک بر دوش می کشند.

« وَ الَّذِی تَوَلّٰی کِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذٰابٌ عَظِیمٌ -و از میان آنها آن که پیرتر است و بیشترین این بهتان را به عهده دارد به عذابی بزرگ گرفتار می آید.» پیداست که روند آیه به سر کردۀ این دارو دسته که بار سنگین این گناه را بر دوش دارد و متحمّل عذابی بزرگ می شود،اشاره می کند.عادت اقتضا می کند که این دار و دسته سرکرده و بزرگی داشته باشند که منبع و سرچشمه سرهم بندی کردن این تهمت بوده یا لا اقل بدان جهت و قانونمندی داده باشد.و به نظر می رسد که کهنسالان که روزگار زندگیشان سپری شده، /8 و احساس می کنند که آفتاب عمرشان بر لب بام است و نزدیک به غروب و افول است،هم آنانند که این تهمت را شایع و پخش کرده اند،زیرا آنها پیش از دیگران منفی باف و حسود بوده اند،و شاید مراد از کهنسالترین در اینجا همان پیر گروه منافقان در روزگار رسول اکرم(ص)بوده باشد.

تا اینجا مطلب مقصود بر«خود آن تهمت»بود،امّا گفتار آینده متوجّه جنبه ای دیگر از این قضیّه می شود،آنجا که خداوند مسئولیتی را که در برابر نظیر چنین امری بر دوش اجتماع می افتد معیّن می کند و می گوید:

[12]

« لَوْ لاٰ إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِنٰاتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَیْراً وَ قٰالُوا هٰذٰا إِفْکٌ مُبِینٌ -چرا هنگامی که آن بهتان را شنیدند،مردان و زنان مؤمن به خود گمان نیک نبردند و نگفتند که این تهمتی آشکار است؟» بر اجتماع با ایمان لازم است که پیش از هر موضعگیری ماجراهایی را که پشت صحنۀ بهتان و جعل آن دروغ بزرگ می گذشته دریابد و بشناسد،زیرا این موضوع منحصر تنها به شخص پیامبر نبوده بلکه شامل آنان نیز می شده و سلامت اجتماع آنان را تهدید می کرده،دارو دستۀ یاد شده نمی خواسته اند تنها از کرامت

ص :272

پیامبر بکاهند و حیثیت حضرتش را لکّه دار کنند بلکه می خواسته اند شرف امّت اسلام را نیز از طریق شایعه پراکنی باطل بر ضدّ رهبری آن بکاهند و لکّه دار کنند،و هنگامی که مؤمنان برای پذیرفتن شایعاتی که این دار و دسته می پراکندند و سم پاشی می کردند همصدایی نشان می دهند و به همسر پیامبر(ص)گمان بد می برند،آیا از آن پس شرفی سالم و درست برای امّت باقی می ماند که در معرض زخم زبان آن گروه منافق قرار نگیرد؟! بنا بر این بر کسانی که این تهمتها را می شنوند لازم است که در صدد شناختن طبیعت آن برآیند و عوامل و عناصری را که در وراء آن قرار دارد بشناسند،و بر اجتماع نیز واجب است که دارای فضیلت و رشد باشد و اندیشه ها و شخصیّتها را ارزیابی کند و بسنجد.

مبارزه ای جدّی که امروز میان استعمار و جنبشهای رسالتی-که هدفش درهم شکستن موجودیّت استعماری جاهلیّت و برقراری حکومت عادلانۀ اسلامی است-جریان دارد،صورتی است زنده از همان مبارزه ای که دیروز میان منافقانی که آن تهمتها را می ساختند با جامعۀ مؤمن به رهبری پیامبر در جریان بوده است.

اکنون که استعمار با تمام نیروهای شیطانی خود می کوشد کرامت امّت اسلامی را از طریق انتشار اتّهامات بر ضدّ جنبشهای رسالتی خدشه دار سازد، تکلیف واجب امّت اسلام امروزه دقیقا همان مسئولیّت و تکلیف مؤمنان آن روزگار است تا خود را در این پیکار طرف مقابل بدانند و عوامل و عناصر استعماری را که در ورای این اباطیل و تهمتهای گوناگون بر ضدّ فرزندان بیگناهشان قرار دارد کشف و رسوا سازند.

خداوند سبحانه و تعالی می گوید:هدف این اتّهامات قبل از هر چیز سلامت معنوی اجتماع است،و بر اجتماع واجب است که نسبت به خود خوش گمان باشد و به گونه ای جدّی با این اتّهامات برخورد کند« لَوْ لاٰ إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِنٰاتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَیْراً وَ قٰالُوا هٰذٰا إِفْکٌ مُبِینٌ -چرا هنگامی که آن بهتان را شنیدید مردان و زنان مؤمن به خود گمان نیک نبردند و

ص :273

نگفتند که این تهمتی آشکار است؟»و باید اجتماع از وارد کنندگان اتهام دلایلی قوی و کوبنده بخواهد.پس اگر کسی بدون دلیل دیگری را به جاسوسی متّهم کند،در واقع اتّهام زننده خود جاسوس است،زیرا جاسوس کسی است که به مصالح استعمار بر ضدّ جنبشهای آزادیبخش رسالتی خدمت می کند،و اسلام به ما فرمان می دهد که به عنوان یک امر واجب الاطاعه همچون تکلیفی شرعی و اسلامی با این اشخاص رویاروی شویم و برخوردی جدّی کنیم،آنجا که می گوید:

[13]

« لَوْ لاٰ جٰاؤُ عَلَیْهِ بِأَرْبَعَةِ شُهَدٰاءَ -چرا چهار شاهد بر ادّعای خود نیاوردند...» تا آنچه را بر ضدّ سلامت اجتماع و رهبری آن جعل کرده اند اثبات کنند.

« فَإِذْ لَمْ یَأْتُوا بِالشُّهَدٰاءِ فَأُولٰئِکَ عِنْدَ اللّٰهِ هُمُ الْکٰاذِبُونَ پس اگر شاهدانی نیاورده اند،در نزد خدا در زمرۀ دروغگویانند.» زیرا سخنشان در واقع عاری از هر دلیلی بود،و حتّی اگر راست هم می گفتند نیز دلیلی نداشتند،و براستی نشر فکری که دلیلی بر آن وجود ندارد،گر چه از روی سادگی و بی اطّلاعی باشد،خطایی بزرگ محسوب می شود.

«برای اثبات نادانی انسان کافی است که چیزی بگوید که نمی داند و از آن آگاهی ندارد،بلکه حتی اگر تمام چیزهایی را که می داند نیز(در زمان و مکان غیر مناسب)بگوید برای احراز نادانی او کافی است» (1) .

پس انتشار دادن تهمتی که دلیلی بر آن وجود ندارد به همان نتیجه ای منجر می شود که دروغ پرداز برای آن می کوشد.

امروزه عوامل و نظامهای استعماری بهتانهایی را به هم می بافند و آنها را در جامعه پخش می کنند تا زبان به زبان بگردد و همچون بیماری وبا منتشر شود،و براستی اجتماع با فضیلت آن اجتماع است که بهتان زنندگان را متّهم کند و حتّی اگر راستی بی دلیل هم گفته باشند معتقد باشد که آنها دروغگویانند،زیرا نشر

ص :274

قضیه ای مجمل و بی دلیل نیز کذب و دروغ محسوب می شود،زیرا کاستن و از بین بردن ارزش انسان با فضیلت-که خدا او را با کرامت و شرف آفریده،و خواسته است که با کرامت زندگی کند،و آبرویی نیک پشت سر خود باقی گذارد-عینا همان دروغ است.

ممکن است انسان در آنچه می گوید راستگو باشد،ولی وقتی در تعیین موقعیّت و مشخصات سخنی که می گوید خطا کند دروغگو می شود(یعنی سخنش مطابق با واقع نیست).و بر عکس این،در مضمون حدیثی پشت در پشت آمده است:

«دروغ به خاطر اصلاح در نزد خدا راست محسوب می شود» (1) .

کلمۀ«عند اللّٰه-در نزد خدا»در این آیه دلالت بر آن دارد که گر چه آنها به نظر خود راستگو باشند ولی در نزد خدا دروغگویانند و جزای دروغگو را دریافت می کنند،و شاید این امر از آن رو باشد که جوانب و شرایط محیط بر سخن خویش را مراعات نکرده اند.

[14]

قرآن بر ناهنجاری و درشتی این خطا تأکید می کند،بنا بر این سخنی ساده که بدون علم و آگاهی و اثباتی بر زبان بسیاری از مردم می گذرد خطرهای جدّی بزرگی در پشت سر خود دارد،و اگر خداوند بر مردم مهربان نبود بیگمان آنان را گرفتار عذابی بزرگ می کرد.

« وَ لَوْ لاٰ فَضْلُ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ فِی الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَةِ لَمَسَّکُمْ فِیمٰا أَفَضْتُمْ فِیهِ عَذٰابٌ عَظِیمٌ -اگر فضل و رحمت خدا در دنیا و آخرت ارزانیتان نمی بود،به سزای آن سخنان که می گفتید شما را عذابی بزرگ در می رسید.» به سبب سخنان بدی که در گرداب آن افتاده بودید.

[15]

« إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِکُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْوٰاهِکُمْ مٰا لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ /8 وَ تَحْسَبُونَهُ هَیِّناً وَ هُوَ عِنْدَ اللّٰهِ عَظِیمٌ -آن گاه که آن سخن را از دهان یکدیگر

ص :275

می گرفتید و چیزی بر زبان می راندید که دربارۀ آن هیچ نمی دانستید و می پنداشتید که کاری خرد است،و حال آن که نزد خدا کاری بزرگ بود.» زیرا انسان بدون آن که خود را دریابد خدمتگزار و بوق تبلیغات استعمار می شود.این آیۀ کریم چه قدر ما را متنبّه می سازد!چون بسیاری از ما آنچه را می شنود باز می گوید،و نمی داند که آن گفتار بر ضدّ شخص او و دین او یا اجتماع او هست یا نیست،پس واجب است که آدمی از روی علم و اثبات سخن بگوید نه آن که هر چه را دیگران می گویند نقل قول کند.

اگر مقیاس و وسیلۀ سنجش اجتماع ایمانی را رفتار و برخورد افرادش با تهمتها و بهتانها قرار دهیم،در می یابیم که بسیاری از اجتماعاتی که امروز وجود دارد از ضابطه و خصوصیّات اجتماع ایمانی خارج است زیرا در آن اجتماعات بهتانها را همچون کودکان که به سوی یکدیگر توپ پرتاب می کنند،به جانب یکدیگر می افکنند و آنها را همچون بیمار جذامی که میکرب پخش می کند،بین خود منتشر می سازند.

نسبت به شایعات داشته باشد.خداوند در وجود هر انسانی عقلی به ودیعه نهاده که به وسیلۀ آن می تواند از درستی /8 یا نادرستی افکاری که در اجتماع منتشر می شود آگاه گردد،زیرا هر موضوع درستی نور و پرتوی از حقیقت دارد،و از این رو هدفها و منشأ شایعه شناخته و درک می شود.

ثانیا:بر مؤمنان راستین واجب است که هر چه بیشتر در پیرامون رهبری رشید خود حلقه زنند تا روشهای درست و شایسته را برای مقاومت در برابر شایعات هنگامی که در اجتماع پراکنده می شود،بیاموزند.

ثالثا:بر فرزندان جامعۀ مؤمن واجب است که پای به جای پای شیطان نگذارند و از او پیروی نکنند زیرا نخستین گام آنان را به نهادن آخرین گام نیز وا می دارد تا اجتماع را بکلّی ویران و نابود سازد.

به عنوان مثالی بر این امر خاطرنشان می شویم که هنگامی که شخصی سخنی باطل را شنید و آن را منتشر کرد،در واقع به سبب فریفته شدن به گناه از آن دفاع و پشتیبانی می کند و این امر او را بر آن می دارد که به دارو دسته ای که آن سخن را شایع کرده اند بپیوندد و بدین سان در دام دشمن می افتد.و از اینجاست که اسلام تأکید می کند که بر انسان مؤمن واجب است که پای جای پای شیطان ننهد و از او پیروی نکند،بلکه هشیار و بیدار باشد و از نهادن نخستین گام خطا بپرهیزد تا کار به نهادن آخرین گام غلط نیانجامد.

رابعا:در منطق اسلام هدف وسیله را توجیه نمی کند،پس درست نیست که مؤمنان برای رسیدن به هدفهای خود راههای پیچ در پیچ و خطا را بپیمایند،زیرا آن راهها نه تنها به هدف نمی رسند،بلکه رهنورد خود را به فحشا و کارهای زشت و ناپسند می کشانند.

پس ممکن نیست که باطل راه رسیدن به حق باشد،هم چنان که ممکن نیست جنبش ایمانی از راه انتشار دروغ و کوشش برای تأثیر گزاری بر مردم با نیرنگ و گمراه سازی به پیروزی برسد،و اصولا چنین روشهایی از صفات جنبش رسالتی نیست زیرا ناشایست و دروغ جز ناشایست و دروغی همسان خود نزاید،و

ص :278

همانا فحشا زاییده و نتیجۀ مجموعۀ انحرافات ساده ای است که در نزد آدمی و در نهاد اجتماع انبوه و افزون می گردد.

خامسا:هدف نهفته در ورای افک(دروغ و بهتان بزرگ)و انتشار /8 شایعات دروغین همانا از بین بردن وحدت جامعۀ مؤمن است،از این رو بر افراد چنان اجتماعی واجب است که از شخصی که به انتشار شایعات گسترده و در نتیجه پراکندن اجتماع با بهتان و افترا می پردازد،با گذشت و احسان نگذرند.

واقع ما این کلمه را بر زبان نمی آوریم مگر آن گاه که چیزی بسیار حیرت انگیز را ببینیم،و از آنجا که بیم داریم،به چیزی غیر از خدا سر بسپاریم که فکر و استقلال و ارادۀ ما را از ما سلب کند،می گوییم:سبحان اللّٰه منزّه است خدا،برای آن که در برابر حالت حیرت زدگی و در شگفت شدنی که منجر به نوعی شرک پنهانی می شود،مقاومت کنیم.پس تنها خداست که منزّه است و بزرگ است و...نه آنچه می بینیم یا آن که بدو می نگریم و به دیدۀ ما بزرگ می نماید.تسبیح گویی در اینجا برای چیست؟ /8 حقیقت این است که این آیۀ کریم به ضرورت توجّه به خداوند در حالت گرفتاری به تعارض و تضادّ اشاره می کند،زیرا نفس آدمی مایل به تصدیق هر سخنی است که در اجتماع شایع می شود،بویژه آن که آن سخن از کهنسالان یا صاحبان مقامات اجتماعی صادر شده باشد،و بر ماست که با یاد خدا در برابر چنین گرایشی مقاومت کنیم،زیرا یاد خدا به مناعت و پایداری مؤمن می افزاید تا در مقابل تأثیر پذیری از فشارها و شگفت زدگی نسبت به دیگران،و سر سپردگی به گمراهی مقاومت کند،و در نتیجه عقل آدمی را بدو باز می گرداند،و به او فرصت می دهد که با روش درست بیندیشد و نیز به انسان استقلال و نیرو و اطمینان می بخشد،همچون لنگری که به کشتی امکان می دهد در میان امواج پایدار بماند.

[17]

« یَعِظُکُمُ اللّٰهُ أَنْ تَعُودُوا لِمِثْلِهِ أَبَداً إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ -خدا شما را اندرز می دهد که اگر از مؤمنان هستید،بار دیگر گرد چنان کاری مگردید.» یعنی اگر براستی مؤمن هستید دیگر بار از آن اظهارات دروغ تأثّر نپذیرید، گویی همگان را مخاطب قرار می دهد،گر چه کسانی که آن بهتان دروغ را زدند دار و دسته ای کوچک از ایشان بودند،و گفتۀ خدای تعالی خود دلالت بر اندک بودن آنها دارد که گوید:« إِنَّ الَّذِینَ جٰاؤُ بِالْإِفْکِ عُصْبَةٌ مِنْکُمْ -کسانی که آن دروغ بزرگ را ساخته اند گروهی از شمایند»و این برای آن است که تمام جامعه دریابد که مسئول است،زیرا بدان دارو دسته اجازه داد که دروغ خود را در میان اجتماع منتشر کنند و آنها را به جای خود ننشاند و آن اتّهام را به خود آنها برنگرداند.

ص :280

[18]

« وَ یُبَیِّنُ اللّٰهُ لَکُمُ الْآیٰاتِ وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ -خدا آیات را برای شما بیان می کند و خدا دانا و حکیم است.» او مصالح شما را می داند،و شما را با حکمت رسای خود بدانچه سعادتتان در آن است راهنمایی می کند.

[19]

سیاق مطلب جزای کسانی را که به شایعه پراکنی در اجتماع می پردازند و عادة از بیماران روانی هستند،بیان می کند.بررسیهای علمی جدید تأکید کرده است که مبتلایان به عقده های جنسی همان کسانی هستند که برای نشر شایعات مجعول و آفریدۀ بیماری روانی خود می کوشند،چون خود از نقایص جنسی رنج می برند می کوشند که آن شایعات را بپراکنند تا از اجتماع انتقام بگیرند، گویی سبب کاهش این غریزه در وجود آنها اجتماع بوده است یا دست کم با این سخنان خود را تسلّی می دهند تا عوض آنچه از دست داده و فاقد آنند و عقده های جنسی خود چیزی بیابند و به دست آورند.خدای تعالی گوید:

« إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفٰاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذٰابٌ أَلِیمٌ فِی الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَةِ -برای کسانی که دوست دارند دربارۀ مؤمنان تهمت زنا شایع شود،در دنیا و آخرت عذابی درد آور مهیّاست...» زنا کاری هیبت و هراسی دارد که از شرم و شرف بشری سرچشمه می گیرد و ضمیر و و جدان انسان بر آن شرم و حیا سرشته شده است.هنگامی که زنا در جامعه ای شایع شود هیبتش از دیدۀ مردم فرو می ریزد و در منجلاب آن غوطه ور می شوند و از ارتکاب پی در پی آن پروا و پرهیزی نمی کنند.

فحشاء به مجرد بازگو کردن سخنان پلیدی که آدمی شنیده است به دیگران شایع و منتشر می شود،و این چیزی است که دیوار شرف و شرف افراد اجتماع را فرو می ریزد،آن گاه فرد این جا نه انسانی را که قلبش تباه و بیمار است به کردار نیک و شایسته فرا می خواند،و نه مردم را نصیحت می کند که کاری کنند که خیرشان در آن باشد بلکه در جستجوی شایعه ای باطل بر می آید تا آن را منتشر کند و اندیشه ای خبیث و مرده تا آن را زنده کند و به هر سو پخش نماید،زیرا او خود اهل

ص :281

فحشا است و گر چه آن را به زبانش انکار کند یا به اکراه خود از آن تظاهر نماید، اگر به ژرفی بدو بنگری می بینی که وی با سخن خود واقعیت خویش را بیان می کند نه حقیقت دیگران را،و به نظر می رسد که تعبیر قرآنی« یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفٰاحِشَةُ -دوست دارند تهمت زنا شایع شود»دلالت بر گرایش روانی این گروه به اشاعه و انتشار فحشا دارد،که یا به سبب کراهیّت اجتماع نسبت بدان،یا کراهیّت گروه متّهم از آن و یا از آن رو که اینان خود عملا مرتکب فحشا می شوند، می خواهند آن را میان تمام مردم منتشر کنند تا خود از سرزنش مردم و عذاب و جدان آسوده شوند.

بر انسان واجب است که در برابر چنین تمایلی در نفس خود مقاومت کند و به انگیزۀ این گرایش شیطانی در نقل تهمتهایی چنان عامل دست نشود.

سپس قرآن گفتار راستین خود را بدین سان پایان می دهد که خدا به حقایق آگاه است.

« وَ اللّٰهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لاٰ تَعْلَمُونَ -خدا می داند و شما نمی دانید.» شما طبیعت مردم،و انگیزه هایی را که آنها را به جعل بهتانهایی بر ضد این و آن بر می انگیزد نمی شناسید،پس روا نیست که به هر کسی اعتماد کنید و سخنش را باور نمایید،بلکه بر شما واجب است که هر سخنی را در صورتی که از لوث علاقه به انتشار فحشا پاک و بری باشد،تحقیق کنید و مطلب بر شما ثابت شده باشد.

[20]

« وَ لَوْ لاٰ فَضْلُ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ -چه می شد اگر فضل و رحمتی که خدا به شما ارزانی داشته است نمی بود؟...» این که برای شما پیامبری فرستاده و فرصت هدایت را به نحوی فراوان به شما داده-اگر این فضل الهی نمی بود-هرگز یک تن از شما پاکیزه نمی ماند، یعنی از ورطۀ اتهام ناروا و بهتان زنی دیگران رهایی نمی داشت.

پیداست که مراد از«فضل»همان هدایت(قرآن و رسالت)است و مراد از «رحمت»نعمتهای مادی(امنیّت و سلامت و هر آن چیزی است که انسان را از

ص :282

افتادن به گرداب جنایات گوناگون باز می دارد).

« وَ أَنَّ اللّٰهَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ -و اگر نه این بود که خدا مهربان و بخشاینده است.» و پیداست که جواب«لولا-اگر نه آن بود»همان است که در گفتۀ خدای تعالی در آیات آینده بدان اشاره می شود که:« مٰا زَکیٰ مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً -هیچ یک از شما هرگز روی پاکی نمی دید».

[21]

شیطان اعمّ از نوع جنّی آن که از آدمیزاد موجودی خونریز می سازد یا نوع انسان گونۀ آن که بوقها و دامهای او زندگی امروز ما را انباشته است،یکباره ما را دعوت به کارهای زشت نمی کند،بلکه اندک اندک و گام به گام ما را بدان کجراهه می کشاند،و بر ما واجب است که از پیروی او در نخستین گامها پرهیز کنیم تا بیشتر و بیشتر در ما طمع نبندد.

« یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاٰ تَتَّبِعُوا خُطُوٰاتِ الشَّیْطٰانِ -ای کسانی که ایمان آورده اید،پای جای پای شیطان مگذارید...» وقتی که خدا فضل و رحمت خود را بفراوانی به انسان ارزانی داشته پیروی از شیطان برای چیست؟! /8 کسانی که از گامهای شیطان پیروی می کنند سعادت و هدایت مردم را محقّق نمی سازند.بسیارند کسانی که خود را برای رسیدن به حکمرانی و سپس اجرای عدالت و آزادی برای مستضعفان نامزد کرده اند ولی در گرداب جنایات ترور و کشتار و انتشار فحشا و منکر فرو غلتیده اند،و رستگار نشده بلکه فاسدتر از روزگار پیشین خود گشته اند.شیطان وابستگان حزب بعث را در عراق به همین شعارها فریفت ولی وقتی آنان به حکومت رسیدند عراق را ویران کردند و خود مورد لعن و نفرین ملّت قرار گرفتند.

براستی سلطه ای که بر اساس دروغ و بهتان پایه گذاری شده باشد،هرگز در راه خدا و خدمت به مستضعفان نبوده و نمی باشد.از این رو قرآن می گوید:

« وَ مَنْ یَتَّبِعْ خُطُوٰاتِ الشَّیْطٰانِ فَإِنَّهُ یَأْمُرُ بِالْفَحْشٰاءِ وَ الْمُنْکَرِ -و هر

ص :283

که پای به جای پای شیطان گذارد،بداند که او به فحشا و منکر فرمان می دهد...» انسان نباید گمان کند که شیطان روزی برای او دلسوزی و خیر اندیشی خواهد کرد،و شاید مقصود از« لاٰ تَتَّبِعُوا خُطُوٰاتِ الشَّیْطٰانِ -از گامهای شیطان پیروی مکنید»پیروی از وسایل و راههای اوست،پس هدف وسیله را توجیه نمی کند،بلکه هدف وسیلۀ مناسب برای رسیدن به مقصود را محدود و معیّن می سازد.

وَ لَوْ لاٰ فَضْلُ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ مٰا زَکیٰ مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً

-و اگر فضل و رحمتی که خدا بر شما ارزانی داشته است نمی بود،هیچ یک از شما هرگز روی پاکی نمی دید...» «لولا-اگر نه آن می بود»حرف امتناع برای امتناع و ادات شرط در این مقطع آیۀ کریم است«و فضل»مصدری است نایب از فعل شرط،امّا جواب شرط،گفتۀ خدای تعالی است که:«ما زکی-روی پاکی را نمی دید».

و شاید این جواب خود جواب«لولا»در آیۀ پیشین باشد که فرمود:

وَ لَوْ لاٰ فَضْلُ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَ أَنَّ اللّٰهَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ

-اگر فضل و رحمتی که خدا به شما ارزانی داشته است نمی بود؟و اگر نه این بود که خدا مهربان و بخشاینده است(چه می شد)؟»(جواب این است که«هیچ یک از شما هرگز روی پاکی نمی دید».-م).این آیه به میزان دشواری رهایی از دامهای شیطان اشاره می کند،و از این رو بر ماست که هرگز در سایۀ غرور نیارامیم و از خطر استدراج یعنی رفته رفته گرفتار شدن به دامهای شیطان و پلّه پلّه خزیدن به قعر گناهکاری غافل نمانیم،بلکه به خدا توکّل کنیم و همواره بر حذر و بسیار بیدار و هشیار باشیم.

« وَ لٰکِنَّ اللّٰهَ یُزَکِّی مَنْ یَشٰاءُ -ولی خدا هر کس را بخواهد پاکیزه می سازد...» /8 و این امر از طریق پیامبران و هدایت و توفیق صورت می گیرد،و با نعمتهایی که خدا به فراوانی به آنان ارزانی می دارد،آنان را از آرزوهای شیطان بدور و

ص :284

بی نیاز می سازد.

« وَ اللّٰهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ -و خدا شنوا و داناست.»

پیوند اجتماع می شود.

وظیفۀ امّت اسلامی پس از رویدادهایی همچون افک(تهمت زنی بزرگ) و آنچه باعث تفرقه و اختلاف می شود،کوشش به سوی وحدت برای بنا نهادن موجودیّت جدیدی است که بر پایۀ وحدت و یگانگی نهاده شده باشد.

« أَ لاٰ تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللّٰهُ لَکُمْ وَ اللّٰهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ -آیا نمی خواهید که خدا شما را بیامرزد؟و خداست آمرزندۀ مهربان.» چه بسا مؤمنان کسانی را که بر ضدّ ایشان تهمت زده اند مؤاخذه کنند،ولی آیا برائت و برکنار بودن کامل خود را از وارد کردن چنان اتّهامی به دیگران تضمین می کنند،در حالی که همگان در معرض مرتکب شدن خطا در حق دیگران قرار دارند؟ از این رو سزاوار است دیگران را عفو کنند تا خداوند نیز عفو کنندگان را مورد بخشایش قرار دهد.در عمل نیز به محض آن که این آیۀ کریم نازل شد مسلمانان،به امید بخشایش الهی،بی درنگ گفتند عفو کردیم و گذشتیم.

خانه های مسلمانان با ما سخن گفتند،آیات این درس از ضرورت نگهداری و حراست ظاهری آن خانه ها در برابر ورود بیگانگان با ما سخن می گویند،زیرا (چنان که پیامبر(ص)گوید):خانه ها حرم انسانند.پس نباید کسی که صاحب خانه نیست جز با کسب اجازه و به دست آوردن موافقت ساکنان خانه بدان وارد شود،و پیش از ورود ناگزیر باید نام خدا را که بدان انس و الفت دارند بر زبان آورد و به بانگ بلند بگوید تا اهل خانه صاحب صدا را بشناسند،و پس از آن به سلام آغاز کند،و اگر پاسخی از اهل خانه نشنید باید به همان جایی بازگردد که از آن آمده و به زور وارد خانه نشود و کبر و بزرگ نمایی و علاقۀ به گناهکاری او را وادار به ورود قهری نسازد زیرا چنان ورودی از جانب او نه تنها تجاوز به اهل آن خانه است بلکه تجاوز به تمام جامعه محسوب می شود.

به تمامی بدهد...» آن گاه که حقیقت برای آنها کشف شود،و بطلان چیزی که ادّعا می کردند روشن گردد،و بدانند که خداوند همه چیز حتی احساسات و مشاعر و نیّتهای قلبی آنان را بر آنها حساب می کرده،پاداش تمام اینها را جزء به جزء و ذرّه به ذرّه به تمامی به آنان می دهد.و دین انسان آن چیزی است که بدان ملتزم است،پس اگر به اسلام ملتزم بوده باشد خداوند همان را روز قیامت بدو باز می گرداند،و همچنین اگر به جرم و گناهکاری ملتزم بوده روز حساب همان گناهکاری پیشاپیش او می رود و بر همان مجازات می شود.

« وَ یَعْلَمُونَ أَنَّ اللّٰهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِینُ -و بدانند که خدا حقیقت آشکار است.» زیرا او تابناکترین و آشکارترین حقایق است،این حقیقت به آسانی و سهولت هر چه تمامتر بر سرشت سالم و فطرت آدمی جلوه گر می شود،بی آنکه نیازی به بحثهای فلسفی یا برهانهای پیچیده در میان باشد،ولی مردم با کارهای خطای خود،بر دلهای خویش پرده های غفلت می آویزند،و پروردگار خود و نامهای /8 نیکوی او را،از روی اراده و نه با جبر،از یاد می برند،و آن گاه که روز قیامت این پرده ها از آنان فرو افتد آن حقیقت بزرگتر«اللّٰه»بر آنان جلوه گر می شود،همچون کسانی که برای نخستین بار به حقیقتی هدایت شده اند.

[26]

« اَلْخَبِیثٰاتُ لِلْخَبِیثِینَ وَ الْخَبِیثُونَ لِلْخَبِیثٰاتِ وَ الطَّیِّبٰاتُ لِلطَّیِّبِینَ وَ الطَّیِّبُونَ لِلطَّیِّبٰاتِ أُولٰئِکَ مُبَرَّؤُنَ مِمّٰا یَقُولُونَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ -زنان ناپاک برای مردان ناپاک و مردان ناپاک برای زنان ناپاک و زنان پاک برای مردان پاک و مردان پاک برای زنان پاک.آنها از آنچه درباره شان می گویند منزّهند.

آمرزش و رزق نیکو برای آنهاست.» وجهۀ نظر مفسّران دربارۀ این آیه متعدّد و گوناگون است.گروهی گفته اند:این آیه اشاره دارد به این که گفتارها و کردارهای پلید برای پلیدان و بر عکس این در مورد گفتارها و کردارهای پاک،و برخی دیگر گفته اند:زنان

ص :290

ناپاک برای مردان ناپاک و بر عکس آن دربارۀ زنان پاک.

امّا پیداست که این آیه بر حقیقتی اجتماعی و اساسی تأکید می کند و آن این است که انسان نمی تواند نام خود را در سیاهۀ تبهکاران و بدان ثبت نماید و آن گاه با نیکان زندگانی کند،بلکه ناگزیر باید سرانجام در عمل با کسانی زندگانی کند که نامش را در سیاهۀ ایشان ثبت کرده است.(که گفته اند:کند همجنس با همجنس پرواز.-م.) امّا این در بخش دوّم خود تأکید بر توانایی اجتماع والا بر بنای موجودیّت مستقل،به دور از زبانهای بدگو و مفتری،و تهمتهای دروغین دارد،و این چیزی است که دستیابی بر آمرزش خدا و رزق نیکوی او را زمینه چینی می کند و فراهم می آورد.

استیناس از لفظ«انس»گرفته شده و ضرورت مراعات جوانب عاطفی را می رساند، نه کلمات خشن،یا بانگ بلند یا در کوفتن سخت را،بلکه بر نرمش و محبت و لطف ورزی و دوستداری دلالت می کند.در خبر آمده است که«استیناس(یعنی درخواست انس و الفت کردن)عبارت است از بیرون آوردن کفش و سلام گفتن (به اهل خانه)» (1) و از ابی ایوب انصاری نقل شده است که گفت:به پیامبر(ص) عرض کردیم:ای پیامبر خدا استیناس چیست؟گفت:این که مرد به تسبیح و ستایش و تکبیر سخن گوید و بر اهل خانه آوای سرفه بر آورد (2) و سپس سلام گوید تا حسن نیّت و سلامت قصد خود را اشعار کند.این ترتیب از طبیعت بشری نیز دور و نسبت بدان نادر و شگفت نیست بلکه با آن هماهنگ و همراه است.همچنین است دیگر احکام و آداب در اسلام که همه با سرشت و عقل بشر موافقت و مطابقت دارد،و این آن چیزی است که این آیه که انسان را به یاد آوری بر می انگیزد بدان اشاره می کند.باری،بسیاری از حقایق را مردم می شناسند و با آنها آشنایی دارند، ولی آنها را فراموش کرده اند و نیاز بدان دارند که بیندیشند تا آنها را به یاد آورند.

[28]

« فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فِیهٰا أَحَداً فَلاٰ تَدْخُلُوهٰا حَتّٰی یُؤْذَنَ لَکُمْ وَ إِنْ قِیلَ لَکُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْکیٰ لَکُمْ -و اگر در خانه کسی را نیافتید،داخل مشوید تا شما را رخصت دهند.و اگر گویند:باز گردید؛باز گردید.این برایتان پاکیزه تر است...» اگر کسی که صلاحیّت دادن اجازۀ ورود را دارد در خانه نبود،یا مالک خانه وجود داشت ولی اجازۀ ورود نداد باید مراجعه کننده بدان خانه باز گردد،و در این کار پاکیزه سازی جامعه نهفته است،یعنی اخلاقیّات و روابط پاکیزه را در جامعه رشد می دهد،متون اسلامی بر کسب اجازۀ ورود و آداب آن پیش از وارد شدن به خانه ها تأکید بسیار کرده اند.

ص :292

مردی از پیامبر خدا(ص)با در آوردن صدای سرفه و تنحنح اجازۀ ورود می خواست.پیامبر(ص)به زنی که روضه نام داشت فرمود:نزد این مرد برو و بدو بیاموز و به او بگوی:بگو سلام بر شما،آیا وارد بشوم؟آن مرد این سخن را شنید /8 و به وی هم چنان گفت،آن گاه(پیامبر،ص)بدو گفت:«وارد شو» (1) .

مردی از رسول اکرم پرسید آیا اجازۀ ورود خواستن از مادر ضرورتی دارد؟ و افزود که مادر مرا خدمتگزاری جز من نیست آیا هر بار که نزد او می روم باید از وی اجازۀ ورود بگیرم؟پیامبر(ص)فرمود:آیا دوست داری که مادرت را برهنه ببینی؟آن مرد گفت:نه،حضرتش فرمود:پس از وی هر بار اجازۀ ورود بگیر. (2)

روش پیامبر(ص)چنین بوده است.جابر بن عبد اللّٰه انصاری روایت کرد و گفت:«پیامبر خدا به قصد دیدار فاطمه-علیها السلام-بیرون آمد و من در خدمتش بودم چون به در خانۀ وی رسید،دست بر در نهاد و آن را به درون راند و سپس گفت:سلام بر شما.فاطمه-علیها سلام-گفت:سلام بر تو ای رسول خدا.پیامبر گفت:آیا وارد شوم؟فاطمه گفت:ای رسول اللّٰه،وارد شوید،پیامبر گفت:با کسی که همراه من است وارد شوم؟فاطمه گفت ای رسول اللّٰه من پوششی بر سر ندارم،پیامبر گفت:دستۀ ملحفه را بگیر و با آن سر خود را بپوشان وی چنان کرد.آن گاه پیامبر گفت:سلام بر شما،وی گفت:و سلام بر تو ای رسول اللّٰه.پیامبر گفت:آیا وارد شوم؟فاطمه گفت:آری،ای رسول اللّٰه.پیامبر گفت:من و آن کس که همراه من است(هر دو وارد شویم)؟فاطمه گفت:آری با آن کس که همراه دارید وارد شوید» (3) .

اسلام بدین ظرافت و دقّت و مهرورزی ما را ادب آموخته است.

شایسته است که به پایان این آیات هشیارانه توجّه کنیم،زیرا عادتا پایان آنها کلیدهای آنهاست،چنان که آیات اخیر این سوره کلیدهای آن است،و در

ص :293

اینجا خدای تعالی می گوید:

« وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ -و خدا به هر کاری که می کنید آگاه است.» پس از آن که مجموعه ای از قوانین و نظامها را طرح می کند،چرا چنین می گوید؟پاسخ این که:

شاید برای آن که انسان قدرتی عجیب در پیچاندن و بازی کردن با قانون دارد به گونه ای که آن را تبدیل به پوستی بی مغز و محتوی می سازد،و برای آن که خدای سبحان مردم را از پرسه زدن و سعی در پیماندن نظام اسلامی بر حذر دارد آنان را به ملزم شدن به دقّت و اخلاص بدان بر می انگیزد و تشویق می کند،و به آنان یاد آور می شود که حقیقت اعمال ایشان را می داند و آنان را گریزی از دلسوزی و خیر اندیشی در اجرای احکام نیست،ممکن است انسان اهل خانه ای را بفریبد و هنگام ورود بدان خانه صاحبانش را بدین پندار افکند که وی به دنبال هدفی شرافتمندانه است و در واقع بر خلاف آن بوده باشد،ولی نمی تواند خدا را بفریبد، زیرا او به هر چه مردم می کنند آگاه است.

ورودی این چنین،مانند آن است که بدون اجازه وارد شده باشد و با آن فرقی ندارد،زیرا اگر اهل آن خانه از قصد بد او آگاه می بودند،به او اجازۀ ورود نمی دادند.

بسیاری از موارد تبهکاران از حرفه ها و مشاغلی استفاده می کنند که برای ورود به خانه ها به آنها کمک می کند،بدین بهانه که می خواهند خدماتی معیّن را انجام دهند از قبیل درست کردن برق،یا تلفن،یا آویختن پرده و تعمیر اثاث خانه، و بدین وسیله فرصتی مناسب می یابند که از وضع درون منزل مردم و نوامیس آنان مطّلع شوند و بر مؤمنان جاسوسی کنند،و نمی دانند که با این حرکت مرتکب دو گناه می شوند:

نخست:گناه ورود به منزلی بدون اجازه،زیرا هدف آن ورود بدو تباه است.

دوم:گناه فساد کردن در زمین.

ص :294

و اگر اینان از گیر آگاهی اهل خانه یا مقامات قانونی و شرعی برهند و بگریزند از حیطۀ علم و آگاهی مطلق خدا هرگز نمی رهند و نمی گریزند.

[29]

« لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنٰاحٌ أَنْ تَدْخُلُوا بُیُوتاً غَیْرَ مَسْکُونَةٍ فِیهٰا مَتٰاعٌ لَکُمْ -بر شما گناهی نیست اگر به خانه های غیر مسکون که متاعی در آن دارید داخل شوید...» زیرا آن خانه ها(و اماکن عمومی)برای منفعت عامّه قرار داده شده،چون مهمانسراها،و گرمابه های عمومی،یا محلّهای بازرگانی،و دفاتر خدمات گوناگون،و امثال آنها،ولی ورود /8 بدون هدف معیّن به آنها نیز جایز نیست،گر چه ورود بدون اجازه به این اماکن مجاز شناخته شده است.

« وَ اللّٰهُ یَعْلَمُ مٰا تُبْدُونَ وَ مٰا تَکْتُمُونَ -هر چه را آشکار سازید یا پنهان دارید خدا به آن آگاه است.» از نیّتها و هدفها(هر چه را پنهان دارید،او می داند)و این دعوتی است برای رشد مانع و مراقب دینی در و جدان انسان،برانگیخته از احساس او به وجود مراقبتی الهی بر خویشتن.

پس کسانی که به محلهای بازرگانی وارد می شوند،مثلا نه برای آن که کالاهای عرضه شده در آنها را بخرند بلکه برای آن که از خستگی پیاده روی و ازدحام بازار بیاسایند یا از تهویۀ مطبوع آن محل در تابستانی گرم یا زمستانی سرد استفاده کنند،یا وارد اداره ای می شوند،نه برای آن که در آنجا کاری دارند،بلکه برای گفت و گو دربارۀ مسائل خصوصی با دوستان خود که کارمند آن اداره هستند...و چیزهایی دیگر از این قبیل.این اشخاص باید بدانند که اسلام چنین کارهایی را به آنان اجازه نمی دهد و روا نمی شمارد زیرا این کارها متضمّن زیانهایی اجتماعی است که اثر آن جز با گذشت زمان پدیدار نمی شود،هم چنان که این رفتارها با اخلاق والا،و خصلتهای عالی منافات و تناقض دارد،و اگر این اشخاص خود را به جای صاحبان آن اماکن و سراهای عمومی بگذارند هرگز راضی نمی شوند که دیگری چنین کارهای خلافی با خود آنها بکند.

ص :295

آنان»زنانی را که جایز است زن در برابر ایشان زیباییها و زینتهای خود را آشکار سازد محدود و معیّن کرده است.پس برای زن جایز نیست که در برابر زنان غیر مؤمن زیباییها و زینتهای خود را آشکار سازد،و این مطلبی که متون اسلامی بر آن نصّ صریح دارند.

اما در مورد مردانی که دارای احساسی خاصّ نیستند،چون نابالغان و دیوانگان،زن حق دارد که در برابر آنها حجاب را مراعات نکند،زیرا هدف از حجاب-چنان که پیش از این گذشت-محدود ساختن«انگیزش جنسی»در اجتماع است،و از آنجا که احساسات جنسی در این قبیل افراد تقریبا مرده است، مانعی ندارد که در برابر آنها زیباییهای و زینتهای خود را آشکار سازد،و همچنین است در مورد کودکانی که به مرحلۀ مردی نرسیده و هنوز تمیزی نمی دهند.

اسلام پس از آن که غریزۀ جنسی را محدود می سازد،به تشویق بر زناشویی می پردازد،اگر غریزۀ جنسی از نیرومندترین غرایز بر انگیزانندۀ انسان نمی بود،هیچ کسی مسئولیتهای زناشویی را متحمّل نمی شد.ما بسیاری را می بینیم که برای گریز از اقدام به مسئولیّت زناشویی سرکوبی و محرومیّت جنسی را تحمّل می کنند، و اگر در اجتماع راههایی دیگر برای ارضای این غریزه پیدا شود بسیاری از اشخاص تن به مسئولیّت زناشویی نمی دهند.

اسلام هنگامی که مردم را به زناشویی فرا می خواند مشکلات روانی را که مانع آن می شود نیز بررسی و درمان می کند،و مهمترین آنها ترس از مسئولیّتهایی است که بارزترین آنها مسئولیّت خرج کردن و تأمین زندگی برای خانواده است.از این رو خداوند به زناشویی کنندگان وعده می دهد که به آنان برکت بخشد و روزی آنها را به اندازۀ نیازشان برای آنها بفرستد،و این چیزی است که سنّت خدای سبحانه و تعالی آن را اقتضا می کند،زیرا انسان وقتی احساس نیاز نکند تنبلی و اهمال می ورزد،ولی هنگام نیاز نیروهایش شکفته می گردد،و خدای تعالی نیز بدو روزی می رساند.

ص :298

به نحو همیشگی مقدور نیست،آن گاه جوانی هیجان این غریزه در وجود او استمرار می یابد به شریک زندگی خود قناعت نمی ورزد،و هر چند جنس مخالف فتّان و دل انگیز باشد اقناع نمی شود،بلکه به گودال موارد نادر و غیر طبیعی سقوط می کند و سپس به دامان مخدّرات،این ژرفنای وخیمی که آیندۀ تمدّن بشری را تهدید می کند، فرو می غلتد.

بر انگیختن هیجانهای جنسی در همین حدّ مفاسد خود متوقّف نمی شود و بدان بسنده نمی کند،و در این خصوص آثاری خطرناکتر نیز وجود دارد...مگر نه آن که بر انگیختن غرایز جنسی بزرگترین تیشه ای است که شیطان به ریشه و اساس خانواده می زند و موجب شیوع اختلافات خانوادگی و رواج طلاق و زنا و افزون شدن فرزندان حرامزاده و در نتیجه تباه کردن نسل آینده می شود؟ /8 پس چه نعمت بزرگی است که اسلام با تحریم نگریستن به بیگانه و پاکسازی محیطهای عمومی از گزند تیرهای ابلیس به بشر ارزانی داشته است؟! « إِنَّ اللّٰهَ خَبِیرٌ بِمٰا یَصْنَعُونَ -زیرا خدا به کارهایی که می کنند آگاه است.» پس اگر کسی از چنگ قانون بگریزد،یا حکمران از پیگرد او عاجز باشد، در واقع نمی تواند از نظر خداوندی که از وضع آن که طبق قانون رفتار می کند یا با آن مخالفت می ورزد آگاه است،چه در ظاهر و چه در باطن پنهان بماند و بگریزد.

پس برای انسان بهتر آن است که و جدان خود را نگهبان و مراقب اعمال خویش سازد،تا خدا به خشم نیاورد که سزاوار عذاب گردد.

[31]

« وَ قُلْ لِلْمُؤْمِنٰاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصٰارِهِنَّ وَ یَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ - و به زنان مؤمن بگو که چشمان خویش فرو گیرند و شرمگاه خود نگهدارند...» زیرا مسئولیّت میان مرد و زن مشترک است.ولی ملاحظه می کنیم که خداوند وقتی حجاب را واجب می سازد آن را بر زن واجب می سازد،و هنگامی که به فرو گرفتن چشم امر می کند نخست به مرد فرمان می دهد،زیرا نگریستن مرد به زن بیشتر بر انگیزندۀ فتنه است تا نگریستن زن به مرد.و شاید دیدگان زن و نگاههای

ص :300

فتنه انگیز وی مردان را پیش از آن که زن را فاسد کند،فاسد می سازد،و این به چگونگی ترکیب فیزیولوژیک بر می گردد،و احتمال همسازی مرد با زن در صورتی که مرد به زن بنگرد بیشتر احتمال همسازی زن با مردی است که زن بدو نگریسته باشد.

در حدیثی پشت در پشت از امیر مؤمنان-علیه السّلام-آمده است:

«در بدن چیزی کم سپاس تر از چشم نیست،پس آنچه را چشم می خواهد بدو ندهید،زیرا شما را از یاد خدا غافل می سازد.آن گاه(پیامبر،ص)گفت:شما را حق یک نظر برای نخستین بار به زن هست،امّا آن نظر را با دوّمین نظر دنبال مکنید،و از فریفتگی و فتنه بپرهیزید.هر گاه یکی از شما زنی را دید و او را خوش آمد،باید نزد همسر خویش بیاید،زیرا نزد همسر او نیز نظیر آنچه در دیگری دیده است یافت می شود» (1) .

خداوند در این آیه کلمۀ« مِنْ أَبْصٰارِهِمْ -از دیدگان خویش»را در تعبیر قرآنی به کار برده است که دلالت بر بعضی از موارد دارد پس هر نظری حرام نیست، بلکه همانا نظر شبهه ناک و نظر بدانچه خدا حلال نکرده است حرام محسوب می شود.

کلمۀ«غضّ»در لغت به معنی فرو گرفتن و به پایین افکندن است،و مقصود آیه این است که چشمان خود را به پایین افکنند.انسان نمی تواند جهان را تغییر دهد،ولی می تواند خود را بر حسب حکم شرع تطبیق دهد،پس هر گاه منظری حرام را دید می تواند از دو راه از آن دوری ورزد:یا آن واقعیّت خارجی فاسد را از بین ببرد،و یا آن که چشم خود را از آن برگیرد،و خداوند نفرموده است که بکلّی چشم خود را ببندد زیرا در این کار احتمال خطر سقوط و سرنگون شدن به گودالی وجود دارد.

قرآن فرو گرفتن چشم و نگهداری شرمگاه را به یکدیگر مربوط می سازد،

ص :301

زیرا این هر دو امر در نگهداری مرد یا زن از زناکاری به هم کمک می کنند،مگر نه آن که آغاز زنا همانا یک نگاه دزدانه است؟!

-علیه السّلام-آمده است که سبب آمدن این آیه چنین بود:

جوانی از انصار در مدینه با زنی روبرو شد،زنان در آن هنگام مقنعه هایشان را به پشت گوشهایشان می افکندند،آن جوان به وی که از سمت مقابل می آمد نگریست و چون از کنار او گذشت هم چنان بدان زن نگریست و وارد کوچه ای تنگ شد که آن را نام برده است-یعنی فلان کوچه-و مرد هم چنان چشم در پشت آن زن داشت و در این هنگام صورتش به استخوان یا پاره شیشه ای که در دیوار قرار داشت برخورد و بشکافت،چون آن زن برفت مرد به خود نگریست و دید که خون بر جامه و سینه اش می ریزد.گفت:به خدا سوگند که باید نزد پیامبر بروم و او را از این رویداد آگاه کنم.راوی گوید:خدمت پیامبر آمد و چون پیامبر خدا او را دید بدو گفت:این چه وضعی است؟وی به حضرتش ماجرا را باز گفت،آن گاه جبرییل این آیه را فروآورد:« قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصٰارِهِمْ وَ یَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذٰلِکَ أَزْکیٰ لَهُمْ إِنَّ اللّٰهَ خَبِیرٌ بِمٰا یَصْنَعُونَ -به مردان مؤمن بگو که چشمان خویش فرو گیرند و شرمگاه خود نگه دارند.این برایشان پاکیزه تر است» (1) .

امّا زینت آشکار را واجب نیست بپوشانند،و در حدیث منقول از امام صادق(ع)آمده است که:«عبارت است از سورمه و انگشتری» (2) .

« وَ لاٰ یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلاّٰ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبٰائِهِنَّ أَوْ آبٰاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنٰائِهِنَّ أَوْ أَبْنٰاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوٰانِهِنَّ أَوْ بَنِی إِخْوٰانِهِنَّ أَوْ بَنِی أَخَوٰاتِهِنَّ أَوْ نِسٰائِهِنَّ -و زینتهای خود را آشکار نکنند،جز برای شوهر خود یا پدر خود یا پدر شوهر خود یا پسر خود یا پسر شوهر خود یا برادر خود یا پسر برادر خود،یا پسر خواهر خود یا زنان همکیش خود...» از این آیه در می یابیم که نشان دادن زیباییها و جذابیّتهای زن جز به زنان مؤمن جایز نیست، /8 و در حدیث از ابی عبد اللّٰه صادق-علیه السّلام-آمده است

ص :303

که:

«برای زن جایز نیست که خود را در برابر زنان یهودی و نصرانی برهنه کند زیرا آنان این را برای همسران خود توصیف می کنند» (1) .

« أَوْ مٰا مَلَکَتْ أَیْمٰانُهُنَّ أَوِ التّٰابِعِینَ غَیْرِ أُولِی الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجٰالِ -یا بندگان خود یا مردان خدمتگزار خود که رغبت به زن ندارند...» و آنان نابالغان و دیوانگان و کسانی هستند که غریزۀ جنسی در آنها مرده است همچون پیران کهنسال و جز ایشان از کسانی که شهوت جنسی را از دست داده اند،امّا آنچه بعضی ادّعا می کنند که برای زن جایز است که زینت خود را به خدمتگزار و نگهبان نشان دهد،خواه در خانه یا مدرسه یا اداره،خطایی است بزرگ که با آموزشهای قرآن مخالفت دارد.بنا بر این برای زن جایز نیست که زینت خود را جز برای کسانی که پیشتر در این آیه ذکر شده است،نشان دهد.

« أَوِ الطِّفْلِ الَّذِینَ لَمْ یَظْهَرُوا عَلیٰ عَوْرٰاتِ النِّسٰاءِ -یا کودکانی که از شرمگاه زنان بی خبرند...» پس چون کودک به مرحلۀ مردان برسد یا در این زمینه صاحب تمیز و تشخیص شود،بر زنان حرام است که زینت خود را در برابر او نمایان سازند.

« وَ لاٰ یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ مٰا یُخْفِینَ مِنْ زِینَتِهِنَّ -و نیز چنان پای خود را بر زمین نزنند تا آن زینت که پنهان کرده اند دانسته شود...» و شهوت جنسی مرد را بر انگیزد،از این رو برای زنان شایسته نیست با بوی عطری که پراکنده می شود و جلب می کند،به میان مردان بیگانه بیرون آید،و این امر دلالت بر آن دارد که اسلام نه به ظاهر و پوسته ها بلکه به مغز و جوهر امور توجّه و عنایت دارد زیرا داشتن حجاب باطنی را نیز بر زن فرض و واجب می سازد.

از همین جاست که بعضی فقیهان شنیدن صدای زن بیگانه را حرام شمرده اند،یا این که زن در گفتار خود چنان نرمشی به کار برد که مرد را بر انگیزد و

ص :304

تحریک کند،و شاید از مضامین این آیه آن است که زن کفش /8 یا نعلینی بپوشد که هنگام راه رفتن وی از آن صدایی برخیزد که مردم را متوجّه او کند،در حالی که اگر آن پایپوش نمی بود کسی هنگام عبور وی بدو توجّهی نمی کرد.

« وَ تُوبُوا إِلَی اللّٰهِ جَمِیعاً أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ -ای مؤمنان، همه به درگاه خدا توبه کنید،باشد که رستگار شوید.» انسان معصوم آفریده نشده است،در این صورت شگفت نیست اگر به لغزشهای نافرمانی در افتد،ولی شگفت این است که آن لغزشها را با توبه چاره و درمان نکند.پیامبر(ص)هر روز صد بار از پروردگار خود آمرزش می طلبید.

[32]

اسلام مردم را به زناشویی تشویق می کند تا کانالی پاکیزه برای نیرومندترین غریزه بشر باشد،از این رو خدای سبحان گوید:

« وَ أَنْکِحُوا الْأَیٰامیٰ مِنْکُمْ وَ الصّٰالِحِینَ مِنْ عِبٰادِکُمْ وَ إِمٰائِکُمْ - عزبهایتان را و غلامان و کنیزان خود را که شایسته باشند،همسر دهید.» زیرا آنان بشری هستند که همان غرایز و همان نیازمندیهای شما را دارند.

«أیّم»مفرد«أیامی»است و کلمه ای است که بر کسی اطلاق می شود که زناشویی نکرده،خواه زن یا مرد،امّا فراهم ساختن وسایل و تسهیلات لازم برای همسری مسئولیّتی است اجتماعی همانند دیگر مسئولیّتها.

این آیه جوان عزب و زناشویی ناکرده را شامل می شود خواه آزاد باشد یا بنده،که بر اجتماع واجب است تمام آنها را همسر دهد.

از آنجا که بزرگترین موانع روانی در برابر زناشویی بیم از مخارج عائله مندی است،پروردگار سبحان،این مانع را بدین گفتۀ خود بر طرف می سازد که:

« إِنْ یَکُونُوا فُقَرٰاءَ یُغْنِهِمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللّٰهُ وٰاسِعٌ عَلِیمٌ -اگر بینوا باشند خدا به کرم خود توانگرشان خواهد ساخت،که خدا گشایش دهنده و داناست.» پس قدرت او فراخ و فضل او گسترده است،و علم او بر هر چیزی احاطه

ص :305

دارد،و هیچ چیز او را ناتوان نمی سازد.اگر در این آیه و از خلال آن دربارۀ سنّتهای خدا در زندگی بیندیشیم،در می یابیم /8 که به گردونۀ زندگی بدون زناشویی،که برجسته ترین مظاهر تعاون میان جنس بشر است،نمی گردد.مگر نه آن که احتیاج مادر و باعث اختراع است،و مگر نه آن که احساس مسئولیّت انگیزه ای نیرومند است که در وجود انسان نهاده شده؟!همانا روزی خدا در زمین نهفته شده،و توانمندیهای انسان در وجود خود او نهفته است،وقتی این توانمندیها شکفته شود روزی خدا نیز با امید و نیازمندی و به وسیلۀ سعی و کوشش بیرون خواهد آمد.

و از اینجاست که در روایتی پشت در پشت از پیامبر-صلّی اللّٰه علیه و آله-آمده است:

«هر کس زناشویی را از بیم مخارج عائله مندی ترک کند به خدای عزّ و جلّ بدگمان شده است،همانا خدای عزّ و جلّ می گوید:اگر بینوا باشند خدا به کرم خود توانگرشان خواهد ساخت». (1)

آری،پیامبر به بینوایان سفارش می کرد که زناشویی کنند تا خداوند به ایشان فراخ معاشی دهد.

امام صادق(ع)روایت می کند که جوانی از انصار نزد پیامبر خدا آمد و از نیازمندی شکایت کرد.پیامبر بدو فرمود:«زناشویی کن»آن جوان گفت:من شرم دارم که دیگر بار نزد پیامبر خدا بروم،آن گاه مردی از انصار خود را بدو رسانید و گفت:مرا دختری است زیبا روی،و آن دختر به همسری او در آورد،(امام صادق) گوید:پس خدا بدو گشایش معاش داد،و آن جوان نزد پیامبر آمد و حضرتش را خبر داد.آن گاه پیامبر خدا گفت:ای گروه جوانان!بر شماست که زناشویی کنید. (2)

تشویق اسلام بر زناشویی تا بدانجاست که امام صادق-علیه السّلام-

ص :306

می گوید:

«دو رکعت نمازی که مرد زن دار بگزارد بهتر از هفتاد رکعتی است که مرد زن نگرفته بگزارد» (1) .

و از پیامبر خدا این سخن او را روایت کرده اند که گفت:

«هر که زناشویی کند نیمی از دین خود را احراز و مسلّم کرده است».

و گفت:

«بی مقدارترین مردگان شما آنانند که زناشویی نکرده باشند» (2) .

[33]

وقتی انسان موفق به زناشویی نمی شود یا در اقدام بدان توانایی ندارد باید پاکدامنی ورزد،و به ایمان پناهنده شود،نه آن که در زمین فساد کند یا سبب رواج فحشا در جامعه شود.

« وَ لْیَسْتَعْفِفِ الَّذِینَ لاٰ یَجِدُونَ نِکٰاحاً حَتّٰی یُغْنِیَهُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِهِ - آنان که استطاعت زناشویی ندارند،باید پاکدامنی پیشه کنند تا خدا از کرم خویش توانگرشان گرداند...» پیامبر(ص)گفت:

«هر کس از شما که می تواند زناشویی کند باید همسری گیرد،و هر کس توانایی ندارد باید روزه بگیرد،زیرا روزه برای او حفاظی است».

روند آیه به مناسبت گفت و گو از مسئولیّت زناشویی به چاره جویی مشکلی اجتماعی که در آن روزگار حادّ بوده است می پردازد،و آن مشکل بردگان است، که جنس ذکور آنان بدون زناشویی می ماندند و با رنج بی همسری می زیستند،و حفرۀ فسادی را تشکیل می دادند،از این رو خدا باز خرید آنان را فرمان داد تا از بردگی آزاد شوند،و مانند دیگران زناشویی کنند.

« وَ الَّذِینَ یَبْتَغُونَ الْکِتٰابَ مِمّٰا مَلَکَتْ أَیْمٰانُکُمْ فَکٰاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْراً

ص :307

و از بندگانتان آنان که خواهان باز خرید خویشند،اگر در آنها خیری یافتید،باز خریدشان را بپذیرید...» مکاتبه(-باز خرید)آن است که بنده نزد صاحب خود می آید تا با مبلغی که قسط بندی می شود خود را از او باز خرید کند، /8 و از هر کس که برده ای دارد سزاوار است که این برنامه را به بردۀ خود پیشنهاد کند،و اگر آن برده موافقت کرد و توانست خود را باز خرید کند آزاد می شود،و این عمل را مکاتبۀ مشروط نامیده اند، نوعی دیگر از باز خرید نیز وجود دارد که آن را مکاتبۀ مطلق گویند،بدین معنی که برده بر حسب توانایی خود مبلغی را که گردن او را از بند بردگی آزاد می کند، می پردازد.

« وَ آتُوهُمْ مِنْ مٰالِ اللّٰهِ الَّذِی آتٰاکُمْ -و از آن مال که خدا به شما ارزانی داشته است به آنان بدهید...» از سهم« وَ فِی الرِّقٰابِ -در خصوص بردگان»که یکی از مستحقّان زکات هستند و در احادیث آمده است که صاحب برده یک پنجم یا یک چهارم مبلغ را از عهدۀ آنان بر می دارد و کسر می کند.

امّا دربارۀ کنیزان،در جاهلیّت با جسم آنان سوداگری می کردند،که در این مورد در اسلام نهی صریح آمد:

« وَ لاٰ تُکْرِهُوا فَتَیٰاتِکُمْ عَلَی الْبِغٰاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً لِتَبْتَغُوا عَرَضَ الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا -و کنیزان خود را اگر خواهند که پرهیزگار باشند به خاطر ثروت دنیوی به زنا وادار مکنید...» این آیه دو تفسیر ظاهر و باطن دارد:تفسیر ظاهر آن که عبد اللّٰه بن ابی کنیزان خود را وادار به زنا می کرد تا از زنا کاری آنان مالی اندوزد،این کنیزان از کار او به پیامبر(ص)شکایت کردند و این آیۀ کریمه نازل شد که:«و لا تکرهوا...»و از این رو براستی جایز نیست که اجتماع راه را برای چنان اشخاصی باز گذارد که دست به پلیدترین سوداگری بزنند که همان سوداگری

ص :308

به وسیلۀ پیکر زنان است.

« وَ مَنْ یُکْرِهْهُنَّ فَإِنَّ اللّٰهَ مِنْ بَعْدِ إِکْرٰاهِهِنَّ غَفُورٌ رَحِیمٌ -هر کس که آنان را به زنا وادارد،خدا برای آن کنیزان که به اکراه بدان کار وادار گشته اند آمرزنده و مهربان است.» جامعۀ فاسد،و اقتصاد منحرف،و در نتیجه فقر گزنده،عواملی بودند که زنانی را که به فطرت شریف بودند وادار می کردند که به انحراف پناه جویند و زنا کاری را پیشۀ خود سازند،از این رو خداوند توبۀ آنها را در این خصوص می پذیرد.در حدیث در تفسیر این آیۀ کریم آمده است:

«اعراب و قریش کنیزان را می خریدند،و باجی سنگین بر آنها می نهادند /8 و می گفتند:بروید،و زنا کنید و مال فراهم کنید و بیاورید،از این رو خدای عزّ و جلّ آنان را از این کار نهی کرد» (1) .

شاید این آیه نیز اشاره می کند به ضرورت رفع موانع اجتماعی که دختران را به اکراه به زنا وامی دارد،مانند افزونی مهرها،و وضع شروط سنگینی برای زناشویی -که خداوند آنها را مقرر نکرده است-و اسلام با قدرت با این موانع رویارویی می کند.در سیرت(پیامبر اکرم)آمده است که:پیامبر خدا-صلّی اللّٰه علیه و آله- ضباعه دختر زبیر بن عبد المطلب را به مقداد بن اسود به زنی داد،تا هزینۀ زناشویی کاسته شود و مردم به پیامبر تأسّی کنند و بدانند که گرامیترین آنان نزد خدا پرهیزگارترین ایشان است» (2) .

اسلام بر مساعدت در کار زناشویی برای تسهیل صورت گرفتن این برنامۀ اساسی تمدّن تشویق و تشجیع کرده است.در حدیث منقول از امام باقر-علیه السّلام-آمده است:

«در روز قیامت،که هیچ سایه ای جز سایۀ عرش وجود ندارد،سه کس در

ص :309

پناه سایۀ عرش خدا قرار می گیرند:مردی که برادر مسلمان خود را زن داده،یا بدو خدمت کرده،یا رازش را پنهان داشته است». (1)

هرگز...بلکه به اراده ای است که به زمان نیاز ندارد،و رنجی متحمّل نمی شود،و همانا فقط لحظه ای ارادۀ آفریده شده و دمی رحمت بخشیده شده است.

اسلام چیزی جز حکمت استوار بر پایۀ این اندیشه نیست که:« وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّهٰا (1) -زمین به نور پروردگارش روشن شد»و شاید ما آن را به نام بینشهای نور بنامیم،که اینک مجال گفت و گو از ابعاد پهناور اسلامی آن نیست،و ما فقط برای آن این مطلب را بیان و عنوان کردیم تا جنبۀ دیگر آن را بشناسیم،و آن این است که نوری که در دل /8 و در جامعه وجود دارد همان نوری است که در زندگی تشریعی انسان وجود دارد،و همان است که در زندگی تکوینی او نیز موجود است.

و اگر خدای تعالی فیض نور خود را از آسمانها و زمین باز دارد در کمتر از یک لحظه هر دو نابود می شوند،همچنین اگر فیض نور رسالتش را از بشر در زندگی تشریعی و اجتماعیشان بازدارد بیگمان ظلم و تیرگی حکمفرما خواهد شد.

از این رو نور خدا در تشریع همچون چراغی است در چراغدانی(و مشکاة- چراغدان،محفظه ای است که در دیواری تعبیه کنند و درون آن را شیشه نصب کنند تا نور چراغی را که در آن نهاده اند بازتاباند و افزون کند)و وظیفۀ آن چراغدان بازتاباندن و متمرکز ساختن نور است.بهترین روغنی که در آن عهد برای ایجاد روشنایی به کار می رفت روغن زیتون بود که درختش را بر فراز کوه ها می کارند و هنگام بر آمدن آفتاب تا نیمروز سمت چپ کوه سایه نمی گیرد و از نیمروز تا غروب نیز سمت راستش سایه گیر نیست.پس درختی است نه شرقی و نه غربی،و هر چه آن روغن صافی تر بود نورش نیز پرفروغتر بود...و بنگرید که وقتی مایۀ روشنی چراغی روغن زیتون باشد و چراغ در چراغدانی در پشت شیشه قرار گیرد چه قدر نورش تابناک و درخشان خواهد شد؟! همچنین نور خداوند که به صورت وحی به پایین می تابد و در دل پیامبر پاک نهاد پاکیزه(ص)جای می گیرد،همچون چراغی است که پرتو خود را از روغن

ص :312

ناب می گیرد و می تاباند،و پیامبر این چراغ را با شیشۀ سنّت و رفتار شریف محاط می سازد تا تمام آن را در چارچوب اهل بیت پاکیزۀ خود-علیهم الصلاة و السّلام- قرار دهد که بیش از هر چیز به چراغدانی پاکیزه می مانند که هم نور را حفظ می کند و هم نوری بر نور می افزاید.

براستی خانه های ایشان که خداوند رخصت داده رفعت یابد،چراغدانی برای رسالت بود،زیرا همواره ذکر خدا را که از دلهای دوستداران خدا بر می خاست در برداشت،و از سوختی فرخنده که همان نماز و روزه و بیم و پروای الهی است افروخته بود،و چنین خانه ای نمونۀ والا و برتر آن خاندان خجسته و برکت یافته است که روند قرآنی در سورۀ نور صفات نمونه ای آن را بیان می کند.

همچنین از این آیه ضرورت قرار دادن نور ایمان را در چراغدان خانواده در می یابیم،و این امر برای تربیت جان بشری و پرورش عوامل خیر در آن است تا خیرات و /8 برکاتش دو چندان شود،همچون درخت زیتونی که نه شرقی است و نه غربی،پاکترین و پرورنده ترین پرتوهای خورشید رسالت را می گیرد و جذب می کند، همچنین از این آیات در می یابیم که خانوادۀ صاحب فضیلت و والا را دو دیوار استوار است:

دیواری مادّی که همان خانه ای است که بر بیگانه حرام است حریم آن را بشکند،و دیواری معنوی که با ارزشهای والا بالا می آید و رفعت می یابد،و خانه ای که خداوند رخصت داده است که ارجمندش دارند و رفعت یابد همانا خانه ای است که ذکر و تسبیح خدا آن را محصون و محفوظ می دارد،و فرزندان آن خانه به کسب معاش حلال خود می پردازند بی آن که تلاش معاش آنان را از یاد پروردگارشان باز دارد.بدین سان خانواده از وظیفۀ انسان پاسداری و نگهبانی می کند،انسانی که خداوند او را به عنوان چراغی برای زندگی آفریده است،از چهار جانب او-اعمّ از اراده و عقل و عواطف-نور می تابد و پرتو می افشاند،و اگر این نور را رها کند و بی حفاظ گذارد که بادهای شهوت بر آن بوزند بیگمان خاموشش می کنند یا دست کم از نورش می کاهند،ولی ضمنا مردمی را می یابی که از اساس نوری ندارند،آنها

ص :313

خود را در گورهای ظلمات کفر و انکار قرار می دهند،همچون شبی تیره که امواج شهوت آن را آگنده و ابرهای غفلت آن را پوشانده است،و هرگز راهی برای فهم حقیقت نمی یابند.

حکمت را مستقیما به زندگی خواننده می پیوندد و این اندرزی است برای کسی که اندرز پذیر باشد.

[35]

« اَللّٰهُ نُورُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکٰاةٍ فِیهٰا مِصْبٰاحٌ - خدا نور آسمانها و زمین است.مثل نور او چون چراغدانی است که در آن چراغی باشد...» آفرینشی از پس آفرینشی،و دم به دم به خواست بی چند و چون او از نورش بهره مند می شوند،و هم چنان که این کار را در عالم تکوین(طبیعت)انجام می دهد در عالم تشریع(احکام)نیز چنان می کند که فیض پیامبران و رسالتهای خویش را به ما ارزانی می دارد،و دم به دم به آدمی نور(عقل)می بخشد تا بدان وسیله رسالت را دریابد و بفهمد.

نور خدا همان گونه که در طبیعت متجلّی است در تشریع و قانونگذاری و احکام نیز جلوه گر است.و چه بسا که این آیه مثال دوّم را بیان کند.در یکی از تفسیرها آمده است که مقصود از چراغدان همانا قلب پیامبر(ص)است و چراغ همان رسالتهای الهی است که آن را بر دلهای پاک نازل ساخته است.

« اَلْمِصْبٰاحُ فِی زُجٰاجَةٍ -آن چراغ درون آبگینه ای است...» می توانیم آبگینه را در اینجا به عقل تأویل کنیم که نور رسالت را پذیرا می شود،مگر نه این که عقل رسول و مظهر درون و باطن است،و مگر نه آن که همان حجّت درون است و تصدیق آنچه خدا نازل کرده به وسیلۀ عقل انجام می پذیرد؟!همچنین ممکن است آن را به مردان صالح تأویل کنیم که رسالتهای الهی را حفظ می کنند،و این تأویل در حدیث نیز آمده است.

« اَلزُّجٰاجَةُ کَأَنَّهٰا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ -آن آبگینه چون ستاره ای است درخشنده...» در پاکیزگی و نابی و درخشندگی خود،پس هنگامی که این آبگینه کدر و آلوده می شود آن نور پوشیده و پنهان می گردد،و همچنین است امر /8 در مورد عقل که به خواهشها و هواها آلوده می گردد،و حقیقت را به چشم خود نمی بیند و به گوش خود

ص :315

نمی شنود،و از این رو چراغ وحی بدو سودی نمی رساند جز اندکی،ولی کسی که نفسش متذکّر و عقلش تابان باشد رسالت را تأیید می کند،و هیچ چیز او را از رسالتهای پروردگارش باز نمی دارد و منصرف نمی کند.

« یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبٰارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ -از روغن درخت پر برکت زیتون افروخته باشد...» زیرا آن چراغ نیاز به روغنی دارد که بر اثر آن بسوزد و روشن شود،و اگر بخواهیم آن درخت پر برکت را تأویل کنیم،گوییم براستی آن درخت،درخت دانش و پرهیزگاری است.زیرا شناخت و معرفت به چراغ وحی سوخت می رساند و درخشش و نور آن را در چراغدان قلب می افزاید،و در این خصوص نیز روایت پشت در پشت آمده است.

« لاٰ شَرْقِیَّةٍ وَ لاٰ غَرْبِیَّةٍ -نه خاوری است و نه باختری...» بلکه در جایی است که برکتهای آن به تمام جهان پخش می شود،بدون آن که به سرزمینی اختصاص داشته و به سرزمینی دیگر اختصاص نداشته باشد،و شاید این کلمه به استقامت در پرهیزگاری و تقوی اشاره می کند،زیرا فشارهای زندگی پرهیزگاران را به راست و چپ متمایل نمی کند،نصوصی که این آیۀ کریم را تفسیر کرده متعدّد است و ما در زیر مطلبی را که در تفسیر این آیه از امام علی بن حسین آمده ذکر می کنیم:

«دربارۀ گفتۀ خدای عزّ و جلّ« کَمِشْکٰاةٍ فِیهٰا مِصْبٰاحٌ -چون چراغدانی که در آن چراغی باشد»گفت:آن چراغدان نور دانش است در سینۀ پیامبر(ص).

« اَلْمِصْبٰاحُ فِی زُجٰاجَةٍ -آن چراغ درون آبگینه ای»:آبگینه سینۀ علی است،که علم پیامبر به سینۀ علی منتقل شد،پیامبر علی را تعلیم داد.

« اَلزُّجٰاجَةُ کَأَنَّهٰا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبٰارَکَةٍ -آن آبگینه چون ستاره ای درخشنده از روغن درخت پر برکت زیتون افروخته باشد»گفت:نور دانش است.

« لاٰ شَرْقِیَّةٍ وَ لاٰ غَرْبِیَّةٍ -نه خاوری است و نه باختری»گفت:نه

ص :316

یهودی است و نه نصرانی.

« یَکٰادُ زَیْتُهٰا یُضِیءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نٰارٌ -روغنش روشنی بخشد هر چند آتش بدان نرسیده باشد»گفت:دانایی که از آل محمد است /8 پیش از آن که دانشی را از او بپرسند،خود از آن سخن می گوید.

«نور علی نور-نوری افزون بر نور دیگر»:یعنی امامی مؤیّد به نور دانش و حکمت از پی امامی دیگر از آل محمد(ص)و این از روزگار آدم باشد تا قیام قیامت،پس ایشان سفارش شدگانی هستند که خدای عزّ و جلّ آنان را در زمین خود جانشینانی ساخته و حجّتهای خود بر آفریدگانش قرار داده است،و زمین در هیچ عصری از یکی از آنان تهی نمی شود». (1)

« یَکٰادُ زَیْتُهٰا یُضِیءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نٰارٌ -روغنش روشنی بخشد هر چند آتش بدان نرسیده باشد...» انسان درست و معتدل-دارای عقل پاکیزه-دارای علمی پاکیزه،به دور از هواها و خرافات است.پس نفس او بی آلایش و شفّاف است و به کوچکترین اشاره ای می نگرد تا حقایق را کسب کند،و این آیه-چنان که به نظر من می رسد-بدین اشاره می کند که تقوی-که همان روغن چراغ زلال و پاکیزۀ وحی است-همانا طریق هدایت و راه شناخت و معرفت،و مهد حکمت و استوار اندیشی است،پس روشنی حقایق را برای بشر می افزود،و گر چه آتش وحی و نورش بدان نرسیده باشد،از این رو پروردگار ما پس از آن گوید:

« نُورٌ عَلیٰ نُورٍ -نوری افزون بر نوری دیگر...» پس نور وحی از نور تقوی نیرو و سوخت می گیرد،و وحی به نور عقل فزونی می یابد،جز این که توفیق هدایت ناگزیر باید از جانب خدای سبحان برسد.

« یَهْدِی اللّٰهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشٰاءُ -خدا هر کس را که بخواهد بدان نور راه می نماید...»

ص :317

پس خداوند است که هر یک از بندگانش را که بخواهد به نوری که آن را می فرستد راهنمایی می کند،و آن نور پرتو وحی و نور محمّد(ص)و سنّت هدایت یافتۀ او،و نور اهل بیت طاهرین او-علیهم السلام-است.

« وَ یَضْرِبُ اللّٰهُ الْأَمْثٰالَ لِلنّٰاسِ وَ اللّٰهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ -و خدا برای مردم مثلها می آورد،زیرا بر هر چیزی آگاه است.» /8 پس با دانش خود نور رسالت را به نور عقل افزود،و برای هیچ کس ممکن نیست که بدون مشیّت و خواست او از این نور بهره جوید،و این امر میسّر نخواهد شد مگر آن که انسان عبودیّت و پرستش خود را خالصانه منحصر بدو کند.

و شاید این که خدای متعال گفت:«لنوره-به سوی نور خود»و نگفت:

«بنوره-به نور خود»برای این است که انسان را به وسیلۀ نور رسالت خود به سوی نور رحمت خویش رهبری می کند.

ارجمندش دارند...» این خانه ها،همان خانه های پیامبران و صدّیقان و صالحان است،و اگر خداوند رخصت نداده بود که ارجمند و والا شمرده شوند و مردانش بهترین مردان،و زنانش بهترین زنان،محسوب شوند و از جملۀ آنان امامان و اولیاء،و بانوی بانوان و رهبر زنان نیکوکار یعنی اهل بیت رسالت باشند،چنین شایستگی برای آن خانه و خاندان محقّق نمی شد.در واقع مردم بندگان خدایند،و اوست که امامان و سروران را برای آنان به گزین می کند،و مردم را نسزد که خود اختیار کار خویش را به دست داشته باشند،حتی فرمانبرداری مردم از پیامبران خدا چیزی است که جز با اذن و رخصت خداوند صورت نمی گیرد.پروردگار ما،عزّ و جلّ گفته است:« وَ مٰا أَرْسَلْنٰا مِنْ رَسُولٍ إِلاّٰ لِیُطٰاعَ بِإِذْنِ اللّٰهِ (1) -هیچ پیامبری را نفرستادیم جز آن که دیگران به امر خدا باید مطیع فرمان او شوند»و در حدیث پشت در پشت /8 از امام باقر(ع)در تفسیر«خانه ها»که در اینجا آمده،نقل شده است:

«همانا آن خانه ها،خانه های انبیاء و پیامبران و حکما و امامان هدایت است» (2) .

امّا چرا این خانه ها رفعت یافته و والا شمرده شده است؟بیگمان به وسیلۀ ذکر خدا.

« وَ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ -و نامش در آنجا یاد شود...» همانا ذکر خدا از دلهایی پاک بر می خیزد که همان چراغدان نور خداست.

« یُسَبِّحُ لَهُ فِیهٰا بِالْغُدُوِّ وَ الْآصٰالِ -او را در آنجا هر بامداد و شبانگاه تسبیح گویند.» پس چون به استقبال روز روند پروردگار خود را تسبیح می گویند،و بامداد خود را با تقدیس و ستایش او زنده می سازند تا دیگری جز او را نستایند و تقدیس

ص :319

نکنند،و چون خورشید روی به نهانگاه نهد و به استقبال سیاهی شب روند به تسبیح پروردگارشان می پردازند تا دلهایشان را از پلیدیهای زندگی بشویند و با دلهایی پاک به بستر خود روند و سر بر بالین گذارند.

[37]

براستی نور خدا در و جدان و ضمیر این تسبیح گویان جلوه گر می شود زیرا ایشان فراتر از عوامل سرگرم کنندۀ زندگی هستند،پس بیم خسارت در تجارت و تبادل مصالح و منافع در خرید و فروش که ممکن است این هر دو آنان را از ذکر خدا و ادای تکالیف واجبشان باز دارد،در کار نیست.

« رِجٰالٌ لاٰ تُلْهِیهِمْ تِجٰارَةٌ وَ لاٰ بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللّٰهِ -مردانی که هیچ تجارت و خرید و فروشی از یاد خدا بازشان ندارد.» و از این رو می بینی که آنان از دریچۀ وحی به زندگی می نگرند و شرایع و قوانین دین را در آن اجرا می کنند،و بنا بر این فشارهای معاش و زندگانی آنان را از اجرای احکام دین باز نمی دارد.

« وَ إِقٰامِ الصَّلاٰةِ وَ إِیتٰاءِ الزَّکٰاةِ -و از نمازگزاردن و زکات دادن(بازشان ندارد).» زیرا بیم معاد نزد ایشان از بیم خسارت در بازرگانی و خرید و فروش برتر است.

« یَخٰافُونَ یَوْماً تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصٰارُ -از روزی که دلها و دیدگان در آن روز دگرگون شوند هراسناکند.» پس آنان همواره بر حذرند زیرا می ترسند که مبادا در رستاخیز بر دینی غیر از دین خدا بر انگیخته شوند و کارهای نیکشان پذیرفته نیاید و کارهای بدشان آمرزیده نشود.

[38]

« لِیَجْزِیَهُمُ اللّٰهُ أَحْسَنَ مٰا عَمِلُوا وَ یَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللّٰهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشٰاءُ بِغَیْرِ حِسٰابٍ -تا خدا به نیکوتر از آنچه کرده اند جزایشان دهد،و از فضل خود بر آن بیفزاید،و خدا هر که را خواهد بی حساب روزی دهد.» پس خدا بدان بسنده نمی کند که برای بهترین کارهایشان به آنان پاداش

ص :320

دهد،بلکه از فضل و لطف خود بر آن می افزاید،زیرا او بی نیاز توانگری است که افزونی بخشش جز بر جود و کرم او نمی افزاید.

[39]

« وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَعْمٰالُهُمْ کَسَرٰابٍ بِقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مٰاءً حَتّٰی إِذٰا جٰاءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئاً وَ وَجَدَ اللّٰهَ عِنْدَهُ فَوَفّٰاهُ حِسٰابَهُ وَ اللّٰهُ سَرِیعُ الْحِسٰابِ -اعمال کافران چون سرابی است در بیابانی.تشنه،آبش پندارد و چون بدان نزدیک شود هیچ نیابد،و خدا را نزد خود یابد که جزای او را تمام بدهد.و خدا زود به حسابها می رسد.» آدمی قطع نظر از ایمان یا کفرش،و درست رفتاری یا انحراف خود،همواره می کوشد که کارهایش ثمر بخش باشد و او را به هدفها و آرزوهایش برساند،ولی تنها انسان مؤمنی که از آموزشهای آسمانی پیروی می کند به سرانجام سعادتمندانه می رسد و شخص کافر با وجود رنجی که به خود می دهد به هیچ یک از هدفهایش نمی رسد.

ای کاش قضیّه در همین حدّ متوقّف می شد،امّا وی افزون بر شکست در رسیدن به سعادت خود را در برابر پروردگاری می یابد که مراقب اعمال اوست و همه را حساب می کند و به سزای کفر او عذابی سخت برایش آماده کرده است.

آدمی نباید گمان کند که حسابرسی خدا تنها مخصوص به روز آخرت است بلکه نتیجۀ کردارش را در زندگی دنیوی خود نیز می بیند اگر خوب بوده باشد خیر می بیند و اگر بد بوده باشد بد می بیند،و خدا زود حساب می کند.

[40]

« أَوْ کَظُلُمٰاتٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشٰاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحٰابٌ ظُلُمٰاتٌ بَعْضُهٰا فَوْقَ بَعْضٍ إِذٰا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَرٰاهٰا /8 وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللّٰهُ لَهُ نُوراً فَمٰا لَهُ مِنْ نُورٍ -یا همانند تاریکیهایی است در دریای ژرف که موجش فرو پوشد و بر فراز آن موجی دیگر و بر فرازش ابری است تیره، تاریکیهایی بر فراز یکدیگر،آن سان که اگر دست خود را بیرون آرد آن را نتواند دید.و آن که خدا راهش را به هیچ نوری روشن نکرده باشد،هیچ نوری فرا راه خویش نیابد.»

ص :321

همچون کسی که در تاریکیهای اعمال منحرف خود فرو رفته،و در زندگی هیچ چیزی از راه خود را نمی بیند بلکه بدانجا رسیده که اگر دستش را به چشمش نزدیک کند آن را نمی بیند،و این به سبب نافرمانی و سرکشی اوست نسبت به پروردگارش که باعث شده است نور از عقل و چشم و گوشش سلب شود،پس در تیرگی دیجور ناپیدا کرانه گیج و گمراه شده است و این آیۀ کریم بیان می کند که اعمال کافر خود به خودی خود تیرگی و ظلمت است،و آیا کسی که خدا برای او نوری در زندگی قرار نداده راهی خواهد یافت؟! و آخرین سخن:در آیات این درس کمال جمال و غایت زیبایی را می یابیم،پس از آن که آیۀ نخست به ما یاد آور شد که قرآن آیاتی است روشنگر،و مثل و اندرز،آیۀ دوّم ما را به جلوه گریهای نور خدا در آسمانها و زمین آگاه و بینا ساخت...و به عنوان مثال آنجا که به صورت وحی در چراغدان قلب پیامبر تجلّی می کند و نور بر نور می افزاید،و پس از آن که آیۀ نور-که این سوره بدان عنوان نامگذاری شده-جزئیّات این نور را به ما یاد آور شد آنها را با مثل واقعی برای مجسّم ساختن این نور تفسیر کرد:

الف:این خانه های نبوّت است که بر اثر ذکر خدا والا و رفیع منزلت گشته،و همچون مثلی است برای چراغدانی که چراغ را پذیرا می شود«مثل نوره کمشکاة».

ب:یاد و نام خدا در آنها می تابد و می درخشد،همچون چراغی که در چراغدان می تابد«فیها مصباح».

ج:صالحان در این خانه ها همچون دیوارهایی نگهبان ذکر خدایند،مانند شیشه برای چراغ،و در عین حال دژهای دین و میخهای استوار دانش و فضیلتند «چراغ در شیشه».

از این رو صبح و شام پروردگار خود را تسبیح می گویند و تجارت و خرید و فروش آنان را سرگرم نمی سازد.

د:شعایر خدا،از بر پا داشتن و دادن زکات بر شانه های آنان بلندا می گیرد،

ص :322

و این شعایر سوخت و نیرو بخش راه توحید،و روغن بر افروختن نور وحی در سر تا سر آفاق جهان است« یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبٰارَکَةٍ ».

ه:آن گاه روند مطلب ما را از پاداش آنان آگاه می سازد که خداوند از فضل خود افزون بر عملشان به ایشان می بخشد«نور علی نور».

قرآن از سوی دیگر صفات کفر را بیان می کند تا میزان فاصلۀ میان این دو طرف را به ما نشان دهد:

الف:در حالی که در این جا چراغداران یا خانه های سرفراز را می بینیم،در آن طرف جز سرابی در بیابانی که حقیقتی ندارد،و فاقد دیوار و حدود و موانع طبیعی است نمی یابیم.

ب:در اینجا نور گسترش می یابد و منتشر می شود،امّا در آن جا تیرگیها بر فراز تیرگیها و موجهای دریا وجود دارد که ابرهای شب و تاریکی آنها را پوشانده است.

ج:در اینجا خانه هایی سرافراز و والا،که نور رسالت آنها را ارجمند و جلیل می سازد و ذکر و نام بر زبان مردان وارسته از دنیا بلندا می گیرد،و بر بندگان احترام بدین خانه ها و بزرگداشت اهل آنها،و فرمانبرداری از ایشان واجب است،امّا در آن سوی تیرگیها بر فراز تیرگیها انبوه شده،نه سر پناهی از شرّ و نه حمایتی در برابر خطر وجود دارد،آنان طاغیان و سرکشانند و فرمانروایانشان ستمگرانی هستند که بیزاری جستن از آنها واجب است.در تفسیر امامان هدایت آمده است که ظلمات «فتنه های بنی امیّه» (1) است و در مورد کسانی که روش جاهلی طاغیان و ستمگران اموی را تعقیب می کنند نیز همین حکم جاری است.

روند این درس پاسخ می دهد:با شنیدن تسبیح کردنهای آفریدگان« أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّٰهَ یُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ -آیا ندیده ای که هر چه در آسمانها و زمین است تسبیح گوی خدا هستند؟...» بیا و به پرندگان در حال پرواز بنگر که به آوازهای گوناگون پروردگار خود را تسبیح می گویند،و خدا نیایش و تسبیح آنها را می داند،و از آنچه می کنند آگاه است.

خداوند ملک و تسلّط خود را بر آسمانها و زمین گسترانیده،و هر گاه بخواهد آن دو را می گیرد،و سرانجام به سوی اوست.

اوست که ابرها را می راند،سپس آنها را انبوه و متمرکز می کند و متراکم می سازد،و آن گاه از خلال آنها باران می فرستد، /8 پروردگار با آن باران هر یک از بندگانش را بخواهد سیراب می کند،و آن را از هر که بخواهد باز می دارد،و چون دو پاره ابر به یکدیگر برسند آذرخشی پدید می آورند که برقش چشمها را خیره و کور می سازد.

و همچنین خدا شب و روز را می گرداند،و در این رفت و آمد شب و روز عبرتی است برای بینا دلان.

و بدین سان خدا با برهان رسای خویش تو را به ذات خود راهنمایی می کند:

پس اوّلا:حقیقتی را که در هر چیزی جلوه گر و بر زبان هر جانداری جاری است یعنی تسبیح و تقدیس خدا را به تو نشان می دهد.

ثانیا:ملک و تسلّط خود را به تو یاد آور می شود.

ثالثا:تو را از لطایف نظم و حسن تدبیر خود آگاه می سازد.

پس اگر از بینادلان باشی این عبرت برای هدایت تو کافی است.

مستمرّی که در آن مشاهده می کنیم جلوه گر می شود.هستی ثابت نیست بلکه همواره در حرکت و تبدیل است،شب از پس روز می آید،و روز را شب فرا می گیرد،و ابرها می آیند و می روند،و بارانها بین حالت بارندگی و انقطاع رفت و آمدی دارند.

این حرکت به خودی خود دلیل بر وجود کسی است که آن را به جنبش در آورده،و نظام آن دلیل حکمت و قدرت فراگیر و گستردۀ اوست،کیست که ابرها را بدین سوی و آن سوی می راند؟ /8 و چرا ابرها در ارتفاعاتی ثابت متراکم می شوند و به ژرفای فضا نمی روند؟و چرا به همان اقیانوسهایی که از آنها برخاسته اند باز نمی گردند و به جای آن که بر زمین خشک ببارند و آن را سیراب کنند بر آن اقیانوسها فرو نمی بارند؟و چرا در پیاپی آمدن شب و روز پریشانی و بی نظمی حاصل نمی شود؟و چرا...و چرا...؟الخ.

براستی این ظواهر طبیعت(و بسیاری چیزهای دیگر)دلیل حکمت رسای آفریدگار ابداع کنندۀ سبحان است،و شاید گفتۀ ذات متعال او:« یُقَلِّبُ اللّٰهُ اللَّیْلَ وَ النَّهٰارَ -خدا شب و روز را می گرداند»اشاره ای به ضرورت نگریستن به دگرگونیهای زندگی و تحوّلات آن باشد،پس لحظه دمیدن آفتاب،لحظه غروب، لحظه های فرارسیدن بهار و خزان،لحظه های باران...و امثال آنها انسان را به راز زندگی هدایت می کند.

و همچنین تحوّلات اجتماعی و سیاسی بزرگ،همچون پدید آمدن جنگها و سقوط دولتها و ایجاد دولتهایی دیگر سنّتهای خدا را در اجتماع منعکس می سازد و نشان می دهد،زیرا قوانین و ساختارهای زندگی در همین لحظات کشف می شود، آیا ناظران سیاسی از راهی دیگر جز از خلال پدیده ها و تحوّلات مهم قوانینی را که بر جهان سیاست حکمفرماست در می یابند؟ باران می بارد،و زمین خشک را سیراب می کند و آن زمین سبز و خرّم می شود،و طبیعت بر سفرۀ گستردۀ آن غنا می پذیرد و جانوران و پرندگان به فعالیّت در می آیند.براستی که این دگرگونیها معانی تازه ای را بر دلهای پاکیزه می افکند و از این رو به تسبیح و تکبیر پروردگار خود می پردازند.

ص :326

وقتی انسان بداند که زیورها و دلخوش کننده های زندگی همواره تغییر می کند،و هیچ ملکی و ثروتی و جاه و مقامی پایدار نمی ماند،در آن صورت بدانها دل نمی بندد و اطمینان نمی یابد بلکه به ذات زنده ای اطمینان می یابد که هرگز نمی میرد.پس اگر سلطان به زوال حکمرانی و توانگر به نابودی دارایی بیندیشد هرگز استبداد و بخل به خرج نمی دهد،و نفس او جز به پروردگار خود،حقّی که هرگز دیگرگون نمی شود،آرام و قرار نمی یابد.

و چنین است که پروردگار ما را از تسبیح آفریدگان یادآور می شود و می گوید:

« أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّٰهَ یُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الطَّیْرُ صَافّٰاتٍ - آیا ندیده ای که هر چه در آسمانها و زمین است و نیز مرغانی که در پروازند تسبیح گوی خدا هستند؟» به ستایش خدا تسبیح می گویند،و این آیه دلالت بر آن دارد که هر آفریده ای قادر بر تسبیح است،و این که خداوند غیر خردمندان را به صفت خردمندان وصف کرده است ما را دلالت بر آن می کند که هر جانداری شعوری دارد که به اندازۀ آن پروردگارش را تسبیح گوید.خدای تعالی فرماید:« وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلاّٰ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لٰکِنْ لاٰ تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ (1) -و هیچ موجودی نیست جز آن که او را به پاکی می ستاید ولی شما ذکر تسبیحشان را نمی فهمید».

شنوا بودن گوش جان بینادلان به آنان امکان می دهد که تسبیح هر جانداری را در آسمانها و زمین بشنوند،زیرا آنان از پوست به مغز و از برون به درون راه می برند،و از دلالتها و شواهد به سوی حقّ نهان عبور می کنند،پس برای آنان جنبش ماهیان در دریاها،و زد و خورد جانوران وحشی در جنگلها و آوای پرندگان در آسمان،تنها کوششی بیهوده برای باقی ماندن نیست،بلکه هم چنان متضمن محتوایی است ربّانی و ابعادی فراتر از مادّه،یعنی تسبیح و نیایش و کوششی به سوی بالاتر و فراتر

ص :327

از این عالم است.

چگونه آن دل پاکی که به هر جانداری متوجّه می شود تسبیح او را می شنود، و نماز و نیایش او را می بیند و می نگرد که اگر یکی از جانداران در معرض بلایی واقع شود می داند که سببش آن بوده که ذکر خدا را از یاد برده است،خود تسبیح نگوید؟ در روایتی از ابی عبد اللّٰه صادق-علیه السّلام-آمده است:

«هیچ پرنده ای نیست که در بیابان و دریا شکار شود و هیچ یک از وحوش نیست که صید گردد مگر آن که تسبیح را فروگذار کرده باشد» (1) .

« کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاٰتَهُ وَ تَسْبِیحَهُ وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ بِمٰا یَفْعَلُونَ -همه تسبیح و نماز او را می دانند.و خدا به هر کاری که می کنند آگاه است.» /8 هر کاری،از ذکر و تسبیح و تمام عبادتها و کارهای نیک و شایستۀ دیگر، و این همان است که انسان را وادار به اهتمام ورزیدن در عبادت و توجّه به پروردگار جهانیان می سازد.

همچنین از امام ابی جعفر باقر-علیه السّلام-در تفسیر این آیه آمده است:

«همانا خدای عزّ و جلّ را فرشته ای است به شکل خروسی سفید که سرش زیر عرش است و پاهایش در بن طبقۀ هفتم زمین،او را بالی است در خاور و بالی در باختر،و تا او بانگ برنیارد خروسها بانگ برنیاورند،و چون بانگ بر آورد دو بال خود را بر هم زند و سپس بگوید:سبحان اللّٰه،سبحان اللّٰه،منزّه است خدای بزرگی که هیچ چیز چون او نباشد،(حضرتش گفت):آن گاه خدای عزّ و جلّ بدو پاسخ می دهد و می گوید:هیچ کس که آنچه را تو می گویی بفهمد و دریابد هرگز سوگند دروغ به من نمی خورد». (2)

ص :328

این آیه ما را یادآور علم خدا بر همه چیز،حتّی بر زوایای پنهان نیّت پرندگان می شود.

[42]

« وَ لِلّٰهِ مُلْکُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَی اللّٰهِ الْمَصِیرُ -از آن خداست فرمانروایی آسمانها و زمین و بازگشت همگان نزد اوست.» هم چنان که آغاز از اوست پایان نیز به نزد اوست،و در این حقیقت-که تمام شواهد عقلی به اثبات آن بر می خیزد،و جلوه هایش در سرتاسر طبیعت نمودار می شود-بزرگترین اندرز برای شخص اندیشمندی وجود دارد که حجابهای غفلت یا شهوت چشم و بینادلی او را نپوشانده باشد،و بزرگترین انگیزنده برای توجّه دادن او به جانب ذات مسلّط و حکیم باری تعالی است،بدان سان که کردار خود را خالصانه به خاطر پروردگار کریم خود انجام دهد و از هیچ کس جز او پاداش و سپاسی نخواهد،و از کسی جز او نترسد و پروا نکند.

این آیه ما را به حکمفرمایی و سلطۀ مطلق خدا بر جوهر چیزها دلالت می کند و این که اوست که به قدرت خود زمام حقایق را به دست دارد که زایل و نابود نشوند.

[43]

« أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّٰهَ یُزْجِی سَحٰاباً -آیا ندیده ای که خدا ابرهایی را به آهستگی می راند؟» /8 پس جایی برای تصادف و وقوع خود به خودی،یعنی دروغی که منکران ساخته و پرداخته اند وجود ندارد،و ممکن نیست این نظام و ساختار بدون تدبیر کننده ای حکیم ایجاد شده باشد،و او همان خداست که ابرهایی را که میلیونها تن وزن دارد به کمال سبکی و نرمی در طبقات فراز آسمان به حرکت در می آورد و می راند.

« ثُمَّ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُ -سپس آنها را به هم می پیوندد...» اگر ابرها انبوه و فشرده نشوند باران نمی بارد،بعلاوه ابرها حاوی بارهای منفی و مثبت هستند و اگر چنین نباشند برای کشاورزی سودی ندارد،پس آذرخشی که موادّ ضروری برای پرورش گیاهان را فراهم می آورد مرکّب از امواج

ص :329

الکتریکی نیرومندی است که از برخورد میان آن امواج پدید می آید.

« ثُمَّ یَجْعَلُهُ رُکٰاماً -و ابری انبوه پدید می آورد...» برای آن که باران را فروبارد،پس بی آن که ابرها متراکم و انبوه شوند بارانی نمی بارد،و انبوه و متراکم شدن ابرها صورت نمی گیرد مگر از طریق قوانینی که خدای سبحان در خصوص آنها جاری کرده است.

« فَتَرَی الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلاٰلِهِ -و قطرات باران را بینی که از خلال آن بیرون آید...» «ودق»دانه های نم نم باران در حال تکوین و بیرون آمدن از میان ابرهاست.

« وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّمٰاءِ مِنْ جِبٰالٍ فِیهٰا مِنْ بَرَدٍ -و از آسمان،از آن کوه ها که در آنجاست تگرگ می فرستد.» ابرها در آسمان همچون کوه ها در زمین هستند،از لحاظ ستبری و تفاوت ارتفاعهای خود،و انسان هنگامی که با هواپیما از فراز ابرها می گذرد و از شهری به جایی سفر می کند،می تواند بر این حقیقت آگاه شود و آن را از بالا بنگرد.

و شاید در این آیه اشاره به حقیقتی است که دانشمندان آن را یاد می گویند که:طریقۀ تشکیل یافتن«تگرگ»این است که قطرۀ آب از ابرها فرو می چکد، سپس از طبقات بسیار سرد می گذرد و منجمد می شود،آن گاه بادهای سخت آن را از نو به بالا می برند،و میان کوه ها و ابرها بالا و پایان می رود،هر بار ابری بگذرد /8 مقداری بیشتر از آب را با خود می برند،و باز فرو می ریزد و-دیگر بار-ابرها آن را به بالا می برند تا آن که سنگین می شود و به زمین فرود می آید.گاه دانه های تگرگ به اندازۀ تخم مرغی فرو افتاده است.

« فَیُصِیبُ بِهِ مَنْ یَشٰاءُ وَ یَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ یَشٰاءُ -و هر که را خواهد با آن می زند و از هر که خواهد بازش می دارد...» از بندگانش،و تمام آفریدگانش،پس در این صورت این امر بر اثر تصادف و خود به خودی نیست.

ص :330

« یَکٰادُ سَنٰا بَرْقِهِ یَذْهَبُ بِالْأَبْصٰارِ -روشنایی برقش نزدیک باشد که دیدگان را کور سازد.» به سبب شدّت درخشش ربایندۀ حاصل از تهی کردن بارهای الکتریکی عظیم بین ابرها...

و بدین سان ما در این پدیدۀ طبیعی مژدۀ خیری به نزول رحمت خدا(یعنی باران)می یابیم و نیز هشداری سخت به عقوبت و مجازات الهی که اگر نازل شود هیچ چیز را باقی نمی گذارد و در نمی گذرد و زندگان را به کلّی نابود می کند.

را دعوت می کند تا میان ایشان داوری کند،و این فرمانبرداری نجات و رستگاری آنان را در بردارد زیرا آنان از خدا و پیامبرش اطاعت کرده و از خداوند پروا داشته و نسبت بدو پرهیزگاری کرده اند.

اکنون پرسش زیر باقی می ماند:

رابطۀ این آیات با محور اصلی سورۀ نور(که عبارت از خانواده و قضایای اجتماعی و پرورشی پیرامون آن است)چیست؟ برای پاسخگویی بدین پرسش می توان گفت:

اوّلا:قرآن تنها به بیان درمانهایی که بیماریها و انحرافات اجتماعی را بر طرف می سازد اکتفاء نمی کند بلکه خود همان درمان و شفای عوارضی است که در دلها وجود دارد و هدایت و رحمتی است برای مؤمنان.قرآن به دادن نسخه های سطحی و ساده اکتفاء نمی کند بلکه برای درمان انحرافات اساسی و بنیادی می کوشد، و از اینجاست که می بینیم یک آیۀ قرآنی حکمی شرعی را به ما باز می گوید و ضمنا مجازات یا پاداش الهی را در برابر آن حکم به ما یادآور می شود.

پس حکم بیان و نسخه ای است برای درمان،امّا تهدید به مجازات و تشویق به پاداش نیک خود،همان درمان است،زیرا هر یک از دو امر پرورش یا بیم دادن به نفس بشری نیرویی از نوع ارادۀ استوار می بخشد که در برابر انحراف مقاومت کند.

قرآن در این سوره با ما از خانوادۀ با فضیلت سخن می گوید که یکی از ویژگیهای آن خانواده ایمان به خداست،و خانه ای که این خانواده را در بر گرفته همان خانۀ ایمان است که نام و یاد خدا در آن بسیار است...و این درمان انحرافی است که خانواده در درون اجتماع به دام آن می افتد،و درمانش این است که:

واجب است ایمان به خدا همراه با ذکر و تسبیح انحرافات بشری را از میان ببرد.

افزون بر این،قرآن بدین حدّ نیز اکتفاء نمی کند،بلکه از طریق انتشار و گسترش روح ایمان در دل مردم به دادن خود دار و نیز اقدام می کند.از این روست که می بینیم به تفصیل از ایمان به خدا و یادآوری ارزشهای حقیقی و توجّه به

ص :334

پروردگار آسمانها و زمین...و جز آن با ما سخن می گوید.

ثانیا:در واقع هر انحرافی در بشر برخاسته از انحرافی دیگر است،و انحرافات یکی پس از دیگری به دنبال هم می آید تا به بزرگترین انحراف در زندگی انسان می رسد که همان کفر نسبت به خدا و دور شدن از هدایت اوست،و این همان گمراهی دور و با فاصلۀ بسیار از راه درست است.

قرآن در همان حال که به درمان این انحرافات فرعی می پردازد، خود گمراهی دور را(که همان کفر باشد)نیز درمان می کند.از این رو می بینیم که سوره ها و آیات و درسها و عبرتهای قرآن به ذکر خدا آغاز می شود و بدان پایان می یابد، زیرا ذکر خدا براستی،همان محوری حقیقی است که تمام قضایا پیرامونش دور می زند.

ثالثا:بیگمان مهمترین صفت انسان در خانوادۀ با فضیلت،و صفتی که واجب است خانواده برای تمرکز و پرورش آن در وجود فرزندان خود بکوشد،همان صفت فرمانبرداری مستقیم و درست از حق است.

افراد انسان از لحاظ فرمانبرداری حالات گوناگون دارند:

الف:برخی اصولا بر ضدّ نظام و هر سلطه ای هستند،و گرچه آن سلطه شرعی و قانونی باشد و حتی بر ضدّ هر گونه نصیحت و خیر اندیشی نیز رفتار می کنند و این امر آنها را به صورت موجودی وحشی و هیجان زده در می آورد.

ب:برخی خوار و ذلیل پرورش می یابند و به هر نوع رهبری گردن می نهند، و به هر کس و هر نظامی تسلیم می شوند،و به هر گونه فرمان و تعلیماتی گوش فرا می دهند،چنین اشخاصی شبیه به کالایی هستند که هر کس بخواهد آنها را می خرد.

ج:برخی بر اساس فرمانبرداری از خواهشها و شهوتها و در نتیجه پیروی از هر کس که امیال آنها را اقناع و ارضا کند بار می آیند،قطع نظر از این که وی بر راه درست باشد یا منحرف،عادل باشد یا ظالم، /8 و در واقع بیشتر مردم از این نمونه هستند و از کسی فرمان می برند که مال یا سلطه را در اختیار دارد.اینان نیز مانند آن

ص :335

دو گروه پیشین فاسدند.

د:گروه چهارم کسانی هستند که فرمان می برند،ولی نه به خاطر شهوتها و مصالح،و نه به سبب علاقه به اطاعت کورکورانه،بلکه از ارزشها اطاعت می کنند.

فرمانبرداری چنین اشخاصی از هر کس برانگیخته از حق دوستی و ایمان آنان به ارزشهای والاست.این است همان انسانی که واجب است خانوادۀ با فضیلت برای پرورش و بار آوردن مواهب و شکل دادن به شخصیّت او بکوشد.

قرآن حکمت آموز در نیمۀ این سوره از ضرورت فرمانبرداری با ما سخن می گوید،و این که واجب است اطاعت فقط محض خدا باشد نه به خاطر مصالح یا ترس از هر سلطۀ بشری.و این همان نقطۀ اساسی و محوری برای ساختن انسان والاست در خانوادۀ با فضیلت است.

وانگهی خانوادۀ با فضیلت از انسان مطیع خدا آغاز می شود و بدو نیز پایان می یابد.پس پدری که به شهوتهای زودگذر،و مصالح فریبنده و شریکان دروغین برای خدا همچون سلطان ستمگر،و صاحبان مال تسلیم نمی شود،می تواند فرزندانش را آزادگانی به بار آورد که در برابر انحراف خود و اجتماع مقاومت ورزند.

رابعا:اگر به ژرفی دربارۀ موجبات حقیقی انحرافهای بشری پژوهش کنیم، در می یابیم که از فرمان بردن انسان از شهوتها سرچشمه می گیرند،پس کسی که به دنبال شهوت خود نمی رود دست به دزدی نمی زند،زیرا آن که دزدی می کند برای آن می دزدد که توانگرتر از دیگری شود،آیا این شهوت نیست؟ همچنین انسان دروغ می گوید یا ستم می کند،یا از مردم می هراسد،در حالی که می داند تمام اینها راه سقوط و سرنگونی در پستی و رذالت است.

هنگامی که انسان این بیماری خود را درمان کند دیگر انحرافاتی که وی از آنها رنج می برد /8 نیز طبعا به سبب درمان شدن ریشۀ فساد درمان خواهد شد.

ص :336

مانند انسان.

« وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلیٰ أَرْبَعٍ -و بعضی بر چهار پا می روند...» مانند چهار پایان.

« یَخْلُقُ اللّٰهُ مٰا یَشٰاءُ إِنَّ اللّٰهَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ -خدا هر چه بخواهد می آفریند،زیرا خدا بر هر کاری تواناست.» مردی از امام صادق(ع)پرسید:چرا خداوند تمام این جانداران را آفرید؟ حضرتش(ع)بدو پاسخ داد:از آن رو خدای عزّ و جلّ انواع آفریدگان را آفرید که انسان نگوید که آیا خدا می توانست جانداری با فلان صفات بیافریند؟ پس آنچه از انواع جانداران را که ممکن است انسان تصوّر کند آفریده است،و اگر در عصر آدمی نباشد در دورانهای پیشین بوده و اگر در محیط او نباشد در محیطهای دیگر وجود دارد. (1)

پس پروردگار ماست که خواسته است و اراده و مشیّت او غالب و چیره است،و تو نیز به نوبۀ خود محکوم ارادۀ او هستی،در این صورت نافرمانی و سر پیچی برای چیست؟ [46]

در عین حال که خداوند این آیات را نازل کرده است که ما را یادآور نشانه های خود شود،بشر به فضل و رحمت خدا نیازمند هدایتی است مستقیم که ذات متعالش به هر کس از آدمیان که بخواهد اختصاص می دهد تا به راه درست هدایت شوند،و این هدایت نعمتی است بزرگ و هدفی والا که هر کس را بدان دسترس نیست.

« لَقَدْ أَنْزَلْنٰا آیٰاتٍ مُبَیِّنٰاتٍ وَ اللّٰهُ یَهْدِی مَنْ یَشٰاءُ إِلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ - به تحقیق آیاتی روشنگر نازل کردیم و خدا هر کس را که بخواهد به راه راست هدایت می کند.» بنا بر این بر تو واجب است که با فرمانبرداری از خدا و نزدیکی جستن بدو با

ص :338

کارهای شایسته برای به دست آوردن این هدایت بکوشی.

[47]

البتّه کسانی نیز وجود دارند که مدّعی ایمان هستند ولی واقعیّت آنها بر خلاف چیزی است که ادّعا می کنند.

« وَ یَقُولُونَ آمَنّٰا بِاللّٰهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ أَطَعْنٰا ثُمَّ یَتَوَلّٰی فَرِیقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذٰلِکَ وَ مٰا أُولٰئِکَ بِالْمُؤْمِنِینَ -و می گویند:به خدا و پیامبرش ایمان آورده ایم و اطاعت می کنیم.پس از آن،گروهی از آنان باز می گردند.و اینان ایمان نیاورده اند.» [48]

براستی درست ترین ترازوی ایمان همان فرمانبرداری به هنگام مرافعه است،اگر شخص به حق و لو آن که بر خلاف میل و مصلحتش باشد تسلیم شود و عدالت را که به سود طرفش باشد قبول کند و به رضای خود در صورتی که قاضی عادل بر ضدّ او حکم دهد،بگذرد ایمانش حقیقی است و گرنه ادّعای ایمان پذیرفته نیست.

« وَ إِذٰا دُعُوا إِلَی اللّٰهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ إِذٰا فَرِیقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ - چون آنها را به خدا و پیامبرش خوانند تا میانشان حکم کند،بینی که گروهی اعراض می کنند.» [49]

و از آنجا که فرمانبرداری آنها از خدا و پیامبر از مصالح مادّیشان سرچشمه گرفته اگر امر به مصلحتشان باشد اطاعت می کنند و مردم را به اطاعت دعوت می کنند،امّا اگر امر چنین نباشد آنها با حکم خدا مخالفت می ورزند و از شریعت او روی می تابند،و اگر یکی از آنها بداند که اگر نزد حاکم شرعی برود بیگمان بر ضدّ او حکم خواهد کرد،به نزد حاکم ستمگری می رود تا بتواند با دادن رشوه قوانین را به بازی گیرد.

امّا به دادگاههای اسلامی قاطع که به حق حکم می کنند نمی رود مگر آن که بداند در قضیۀ خود سود می برد و برنده می شود،و در چنین حالتی از همۀ مردم به جانب حکم و داوری اسلامی شتابنده تر است و بیش از همۀ مردم دعوت به پذیرفتن و حفظ آن می کند.

ص :339

« وَ إِنْ یَکُنْ لَهُمُ الْحَقُّ یَأْتُوا إِلَیْهِ مُذْعِنِینَ -و اگر حق با آنها باشد می آیند و به حکم گردن می نهند.» [50]

و این نوع رفتار گونه ای از فرمانبرداری مصلحتی و ایمان منفعتی است که در اسلام مردود است.امّا انگیزۀ چنین ایمانی چیست؟ /8 « أَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمِ ارْتٰابُوا أَمْ یَخٰافُونَ أَنْ یَحِیفَ اللّٰهُ عَلَیْهِمْ وَ رَسُولُهُ بَلْ أُولٰئِکَ هُمُ الظّٰالِمُونَ -آیا در دلهایشان مرضی است یا در تردید هستند یا بیم آن دارند که خدا و پیامبرش بر آنها ستم کنند؟نه،آنان خود ستم پیشگانند.» کسانی که از بازگشت به فرمانبرداری از خدا و حکم پیامبر می هراسند یکی از گروه هایی هستند که صفاتشان در زیر می آید:

واجب است که به ندای علمای اسلام هنگامی که آنان را به راه خدا در حکومت و سیاست و اقتصاد،و دیگر شؤون زندگی فرا می خوانند،پاسخ مثبت دهند،نه این که گاه به غرب و گاه به شرق روی آورند و به جست و جوی برنامه ها و راهها و احکام آنها پردازند.

« وَ مَنْ یُطِعِ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَخْشَ اللّٰهَ وَ یَتَّقْهِ فَأُولٰئِکَ هُمُ الْفٰائِزُونَ -و کسانی که از خدا و پیامبرش فرمان می برند و از خدا می ترسند و پرهیزگاری می کنند،رستگارانند.» زیرا کسانی که دارای این صفتهای سه گانه(فرمانبرداری،بیم و پرهیزگاری)هستند سببهای ایمان حقیقی را کامل کرده اند و از این رو به رستگاری از جانب خدا نایل می شوند.

آنان براستی از بیم مجازات خوار کننده و عذاب دردناک الهی از خدا و پیامبرش فرمان می برند،و از آنجا که بیم و پروا /8 شعور و احساسی است موقّت که با گذشت زمان در نفس بشری پنهان می شود،آنان آن را با پرهیزگاری محکم و استوار می کنند و این پرهیزگاری همان التزام و پایبند بودن دقیق به آموزشهای اسلامی از خرد و کلان آنها،و اهتمام کامل به اجرای تمام فرمانهای الهی است.

می گردد.بسیاری از این کسان تنها به ایمان تظاهر می کنند و به استوارترین و سخت ترین سوگندها قسم می خورند که هنگام سختی و دشواری از رهبری اطاعت کنند،امّا وقتی رهبری به آنان فرمان بیرون رفتن برای مبارزه را می دهد عهد شکنی می کنند،پس در این صورت ادّعای صرف آنها با سوگند پوششی است برای نفاق و دورویی آنها.

پروردگار ما سبحانه و تعالی بر ضرورت فرمانبرداری از فرماندهی شرعی، چون پیامبر(ص)و اولی الامر تأکید می کند،و این که واجب است پس از آن انسان نسبت به آینده نگران نباشد،زیرا خداوند آنجا که به مؤمنانی که کردار شایسته می کنند وعده پیروزی و پشتیبانی داده توفیق آنان را تضمین نموده و تأکید کرده است که پیامبر رسالت را آورده است و شما طاعت و فرمانبرداری را آورده اید.

در لحظۀ پیروزی انسان تمام لحظه های دشواری را که گذرانده است فراموش می کند،از این رو خدای سبحان به مسلمانان مؤمن تأکید کرده که آنها را، پس از هلاک کردن دشمنانشان،در زمین جانشین دیگران خواهد ساخت،هم چنان که این امر را در مورد کسانی که پیش از آنان ایمان آورده و کردار شایسته کرده بودند تحقّق بخشیده است.البته جانشینی به خودی خود هدفی را تشکیل نمی دهد، بلکه وسیله ای است برای هدفی والاتر که همان اجرای حکم خداست،و پس از آن پرستش خدا به تنهایی و فروافکندن و محور کردن سلطۀ خدایان باطل و دروغین.

قرآن در این درس سخن را به درهم کوفتن اندیشۀ کافرانی پایان می دهد که باورشان شده بر انجام هر چیزی قادرند،زیرا برای هیچ کس امکان ندارد که در برابر جنبش و موج ایمانی که رسالت الهی آن را فرماندهی و رهبری می کند،و مؤمنان راستین آن را صادر می کنند ایستادگی ورزد،پس کافران در زمین قدرت اعجاز ندارند و نمی توانند که حرکت تاریخ را از گام نهادن و پیشروی،ضمن قوانین خدا در طبیعت و اجتماع،باز دارند.

ص :344

« وَ عَلَیْکُمْ مٰا حُمِّلْتُمْ -و بر شماست آنچه به شما تکلیف کرده اند...» و عبارت است از پذیرفتن آنچه وی بدان فرمان می دهد.

خداوند هر کسی را جداگانه پاداش می دهد،بی آن که مسئولیّت مردم را بر دوش پیامبر(ص)نهد،هم چنان که پیامبر را نیز مکلّف نساخته است که فرمانبرداری را بر مردم فرض و تحمیل کند.

« وَ إِنْ تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا -و اگر از او اطاعت کنید هدایت یابید...» زیرا بدین وسیله به فهم حقیقی زندگی می رسید.

از این آیه به تأویل گفتۀ خدای سبحان در آیه ای که پیشتر گذشت پی می بریم که:« وَ اللّٰهُ یَهْدِی مَنْ یَشٰاءُ إِلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ -و خدا هر کس را که بخواهد به راه راست هدایت می کند»زیرا می فهمیم که فرمانبرداری از پیامبران و سفارش شدگان همان وسیلۀ هدایت و مخالفت با ایشان همانا راه گمگشتگی است.

« وَ مٰا عَلَی الرَّسُولِ إِلاَّ الْبَلاٰغُ الْمُبِینُ -و بر پیامبر جز تبلیغ آشکار هیچ نیست.» با وجود آن که ما به عنوان مسلمان به این اندیشه اعتقاد داریم،ولی وقتی می خواهیم آن را به مرحلۀ اجرا در آوریم /8 بر ما گران می آید،زیرا انسان به طبع خود می کوشد از مسئولیّت بگریزد و خطاها را بر دوش دیگران بیفکند،یا انجام ندادن تکالیف خویش را بر عهدۀ رهبری اندازد،هر چه باشد،پس پسر گناه را به گردن پدر می افکند،و شاگرد به گردن استاد،و مدرّس به گردن مدیریّت مدرسه و مدیریّت مدرسه به گردن وزارتخانۀ مربوط به خود،و همچنین...

هر یک از ما برای آن که از سنگینی بار مسئولیّتی که آسمانها و زمین و کوه ها از آن خودداری کردند،خلاص شود،از چپ و راست تهمت می زند و در این مورد حتی از رهبری نیز فروگذار نمی کند بلکه سهم بیشتر اتّهامات را نصیب رهبری می سازد،و این خود در عین حال اندیشه ای گمراهانه است.

ص :347

اجتماعی در پیش گیرد.

امّا پاسخ پرسش سوّم:

الف:گروهی از مفسّران گفته اند(استخلاف جانشین کردن)یعنی رفتن گروهی از مردم و در آمدن گروهی دیگر به جای آنها.

ب:بعضی دیگر گفته اند معنی استخلاف همانا گرامی داشتن مؤمنان به وسیلۀ خداست بدین سان که ایشان را پیشوایان و امامان مردم قرار می دهد،تا به اجرای شریعت بپردازند،هم چنان که پیامبران و سفارش شدگان و شایستگان«از» مؤمنان را پیش از ایشان جانشین ساخت.

واقع این است که جانشینی بدان معنی که در تفصیل(الف)آمده معنایی تنگ و محدود برای این کلمه است،چه همۀ مردم جانشین کسانی هستند که پیش از اینان بوده اند،حتّی کافران نیز چنین هستند،و موجبی برای تخصیص وجود ندارد،زیرا خداوند به مؤمنان وعدۀ خلافت عامّه داده است.

و به طور عموم جانشینی(و خلافت)در زمین همان رهبرییی است که خداوند به گروهی از مردم می بخشد،زیرا ایشان از ارزشهایی که بر آنان نازل شده پیروی می کنند.

در این صورت واقع جانشینی(و استخلاف)یعنی دو امر:

یکم:این که خداوند به مؤمنان سلطه و چیرگی می بخشد و آن را به استواری برایشان ممکن می سازد.

دوم:این سلطه جز به اذن خداوند نیست که آن را تحقق بخشیده و بدان شرعیّت داده است.

« وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضیٰ لَهُمْ -و دینشان را-که خود برایشان پسندیده است-استوار سازد...» پس سلطه آنان مانند هر سلطۀ دیگر مادّی نیست،بلکه سلطه ایست روحی که ارزشهای رسالت آن را فرماندهی و رهبری می کند.

« وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ -و وحشتشان را تبدیل کند...»

ص :349

وحشتی که در زیر سایه شوم سلطه های ستمگر داشتند و در برابر آن مقاومت می کنند تا دولت حق را بر پا سازند.

« أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لاٰ یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً -به ایمنی.مرا می پرستند و هیچ چیزی را با من شریک نمی کنند...» همانا هدف حقیقی از حکومتی که خدا به انسان می دهد تسلّط بر گردن مردم نیست،پس آن حکومت به خودی خود هدف نیست،بلکه قصد و حکمت آن همان پرستش خدا و شرک نیاوردن نسبت به اوست.

براستی فراهم شدن شرایط و امکانات رهایی از فشارهای شرک آمیز بدان نحو که انسان از دامهای بندگی گمراه کننده و بندهای مالی و سلطه ای برهد و آزاد شود،همان بزرگترین نعمتی است که خداوند به انسان می بخشد.

و معلوم است که شرک بدان اندازه که با پرستش طاغوت و سرسپردن به سلطۀ ستمگر یا به پرستیدن مال و زمین و نژاد و غیره...محقّق می شود،با پرستش بت تحقّق نمی یابد.

رد کردن شرک در واقع رد کردن ارزشهایی است که شرک از آنها تغذیه می کند و نیرو می گیرد،و شاید این همان چیزی است که ما در تعبیر قرآنی آن را ملاحظه می کنیم،که خدای تعالی نگفته است«لا یشرکون بی(شخصا)- شخصی را شریک من نمی سازند»بلکه عبارت به طور اطلاق ادا کرده و گفته است «شیئا چیزی را»که اعمّ از اشخاص و اشیاء است،و این از آن روست که کسی که به طاغوت سر می سپارد جسم او را نمی پرستد بلکه عصای زرّینی را که به دست اوست و قدرتی را که زیر سلطۀ اوست می پرستد،و همچنین است کسی که به توانگران سر می سپارد،در واقع به درهم و دینار و نقدینه سر می سپارد و تسلیم می شود.

« وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذٰلِکَ فَأُولٰئِکَ هُمُ الْفٰاسِقُونَ -و آنها که از این پس ناسپاسی کنند،نافرمانند.» پس هنگامی که سلطۀ سیاسی شرعی بر پا شد،هر کس که ناسپاسی کند

ص :350

و کفر ورزد فاسق و نافرمان است،زیرا /8 هیچ بهانه و توجیهی برای ناسپاسی و کفر خود ندارد.

در واقع برای تأویل و تفسیر حقیقی و شامل این آیه باید گفت مراد هنگامی است که وعدۀ خدا با جای گرفتن و استوار شدن دین برگزیده،در سراسر اقطار زمین،تحقّق یافته باشد.چنان که در احادیث پشت در پشت از پیامبر-صلّی اللّٰه علیه و آله-آمده است که گفت:

«زمین برای من درهم نوردیده شد،و من مشرقها و مغربهای آن را دیدم،و امّت من به تمام نقاطی که برای من درنوردیده شد خواهد رسید».

و نیز آن حضرت-صلّی اللّٰه علیه و آله-گفت:

«در زمین خانه ای از خشت و گل یا پشم و موی (1) باقی نمی ماند مگر آن که خدای تعالی با عزّت عزیز و ذلّت ذلیل کلمۀ اسلام را بدان وارد می کند،آنان را که خدا عزیز دارد از اهل آن کلمه می سازد،و آنان را که ذلیل دارد با خواری و سرافکندگی بدان کلمه تسلیم می شوند» (2) .

امّا چه وقت این امر تحقّق می یابد؟همانا هنگام قیام مهدی آل محمد(عج)چنان که در حدیثی که مورد اتّفاق تمام مسلمانان است آمده است:

«اگر از عمر دنیا بیش از یک روز باقی نمانده باشد،خدا آن روز را طولانی می کند تا از خاندان من مردی بیاید که همنام من است،و زمین را همان گونه که انباشته از ظلم و جور شده است از عدل و داد پر می کند».

[56]

« وَ أَقِیمُوا الصَّلاٰةَ وَ آتُوا الزَّکٰاةَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ - و نماز بگزارید و زکات بدهید و از پیامبر اطاعت کنید،باشد که بر شما رحمت آورند.» بر پا داشتن نماز و پرداختن زکات از قانونگذاریهای الهی است که در ضمن

ص :351

مجموعۀ فرمانبرداری از خدای سبحان در می آید،از این رو این دو اطاعت بدون فرمانبرداری از پیامبر کافی نیستند.شاید مراد از«رحمت» /8 در این آیه پیروزی بر دشمنان باشد.

ای کاش ما مسلمانان امروز این آیۀ کریم را شعار زندگی سیاسی و فعّالیتهای اجتماعی خود قرار دهیم و با بزرگترین مانع و گردنۀ دشوار در زندگی مسلمانان بستیزیم که باورشان گشته و معتقد شده اند کافران بر آنان برتری دارند،و می توانند آنان را از گرفتن حقّ خود،و رسیدن به هدف خویش بازدارند،در حالی که واقعیّت امر به کلّی بر عکس است.

خداوند این عقیدۀ باطل را با وعدۀ یاوری و پیروزی به مؤمنان،و بیان عجز و ناتوانی کافران نابود می کند.

ورود به خانه ها،غیر از اوقات سه گانۀ یاد شده،بدون اجازه وارد شوند،منع شده اند.

از آنجا که بزرگترین حکمت این امر محافظت از عفّت اجتماعی است روند مطلب بدین مناسبت از زنان بازنشسته سخن می گوید که زنانی هستند که به سبب کهولت سنّ کسی میل زناشویی با آنان نمی کند،و به آنان اجازه می دهند که مقنعه و چادر خود را کنار بگذارند به شرط آن که زینتهای خود را /8 که شهوت مردان را بر می انگیزد آشکار نسازند.

آن گاه روند مطلب حکم ورود به خانه و غذا خوردن از آن را در مورد خانواده های بزرگ بیان می کند،و از حکم صاحبان نقص عضو آغاز می کند که ورود تمام آنان به خانه ها(ی خویشاوندان)و خوردن خوراک در آنها بدون کسب اجازه جایز است.

الظَّهِیرَةِ وَ مِنْ بَعْدِ صَلاٰةِ الْعِشٰاءِ

-در سه هنگام:پیش از نماز صبح و هنگام ظهر که لباس از تن بیرون می کنید و بعد از نماز عشاء...» زیرا این اوقات هنگام استراحت است که مردم در خانه های خود می آسایند،پس از آن که در نماز جماعت در مساجد حضور یافته،یا کارهای مختلف و فعّالیتهای گوناگون خود را برای کسب روزی،و به دست آوردن معاش انجام داده اند.اسلام بدین سان وقت را با دقّت تنظیم می کند،بخشی برای گردهمایی مسلمانان در مساجد تا فریضه های خود را بگزارند و بین خود به تبادل افکار و اخبار بپردازند،و بخشی برای کار و کوشش،و بخشی برای آسایش و رفع خستگی،تا نیرو و نشاط بازیابند و /8 چرخۀ زندگی را تکمیل کنند.

« ثَلاٰثُ عَوْرٰاتٍ لَکُمْ -سه وقتی که وقت خلوت(و پوشیدنی) شماست...» اوقات و احوالی که واجب است بر دیگران آشکار نباشد،زیرا اوقات آسایش است.و چه قدر انسان احساس آسایش درونی می کند وقتی که مطمئن باشد کسی بر او وارد نمی شود و می تواند تکلّف را از خود دور کند.

« لَیْسَ عَلَیْکُمْ وَ لاٰ عَلَیْهِمْ جُنٰاحٌ بَعْدَهُنَّ -در غیر آن سه هنگام،شما و آنها مرتکب گناهی نشده اید...» امّا پس از آن اوقات یاد شده مؤاخذه ای بر شما و بر آنان یعنی کودکان و غلامان و کنیزان نیست اگر بدون کسب اجازه وارد شوند.

« طَوّٰافُونَ عَلَیْکُمْ بَعْضُکُمْ عَلیٰ بَعْضٍ -اگر بر یکدیگر بگذرید...» یعنی ورود و دید و بازدید و رفت و آمدها به خانۀ شما پس از آن منع و توقّف به جریان عادی بیفتد،طبعا این ورود بی اجازه مخصوص وابستگان و خویشاوندان شخص است نه بیگانگان.

« کَذٰلِکَ یُبَیِّنُ اللّٰهُ لَکُمُ الْآیٰاتِ وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ -خدا آیات را این چنین برای شما بیان می کند و خدا دانا و حکیم است.» پس او به مصالح شما دانا و حکیم است که این احکام پیشرفته و درست را

ص :356

برای شما وضع کرده است.در نصّ مروی از امام باقر(ع)در تفسیر این آیه آمده است:

«انسان بر مادر و یا خواهر خود و یا دختر خویش و جز ایشان وارد نشود،مگر با کسب اجازه،و به کسی اذن ندهند مگر پس از سلام گفتن،زیرا سلام گفتن طاعت خدای رحمان است» (1) .

فایدۀ این حکم چیست؟ پیش از آن که بدین پرسش پاسخ دهیم ملاحظه ای مهمّ را در اینجا می آوریم:انسان معمولا /8 به حدود و قیود تنظیم اجتماعی اهتمام دارد ولی به جوهر و محتوای آن کمتر می اندیشد،و گاه بر عکس به جوهر و هدف این تنظیم توجّه دارد ولی در مورد حدود آن که وسیلۀ تحقّق یافتن این هدف است تجاهل می ورزد و توجّهی نمی کند و معتقد است که این حدود و رسوم غیر مهمّ و سطحی است.

در حالی که اسلام از فرزندان خود می خواهد هم به جوهر این تنظیم و هم به حدود آن اهتمام ورزند،یعنی به هدف و وسایلی که این هدف را تحقّق می بخشد ملزم و پایبند باشند.

در واقع جوهر تنظیم اجتماعی همان فرمانبرداری خالصانه نسبت به خدای تعالی،و دور از خواهشها و مصالح آنی و تمام تعصّبات جاهلی است.و عالیترین مظاهر فرمانبرداری از خدا در فرمانبرداری از رهبری و فرماندهی رسالتی نمودار می شود که درجه به درجه پایین می آید تا به ولیّ امر که حاکم شرعی است می رسد و همچنین شامل ولیّ خانواده و سرپرستان تمام سازمانهای اجتماعی و سیاسی شرعی می شود.

خانوادۀ با فضیلت خانواده ایست که بر پایۀ تعاون و همکاری سازنده نهاده شده باشد،و این صورت نمی بندد مگر از طریق فرمانبرداری سالم از ارزشهای بر حق،به گونه ای که این فرمانبرداری از قانونی که آن را معیّن و مشخّص کند خالی

ص :357

نباشد،بلکه واجب است که در مجراهایی قانونی وارد شود.پس انسان منظّم به فرمانبرداری از فرماندهی یا ولیّ امر یا رئیس خانوادۀ خود اکتفاء نمی کند بلکه هم چنان به حدود قوانین اجتماعی واجب نیز ملتزم است و آنها را مراعات می کند، شاید این قوانین دارای اهمیّتی چندان به نظر نرسد،ولی وقتی در زندگی اجتماعی به مرحلۀ اجرا درآید دارای سودی بزرگ می گردد،مثلا وقتی اسلام فرد مسلمان را ملزم به وفای عهد و پایبندی به وعدۀ خود می کند،می دانی که این امر چه قدر زندگی اجتماع را منظم می سازد و چه قدر وقت را که به هدر می رود حفظ و مراعات می کند؟و تا چه اندازه روابط استوار و پاکیزۀ مردم را محافظت می کند؟ همچنین وقتی اسلام تنظیم وقت را لازم می شمارد از آن روست که این امر نیازی است اجتماعی و ضرورتی حیاتی زیرا در آن صورت انسان نمی تواند هر کاری را هر وقت خواست انجام دهد و هر لحظه میل داشت دست به خرید و فروش بزند و حتّی در خصوص خوابیدن هر جا و هر وقت خواست بخوابد،بلکه برای هر یک از فعالیّتها و امور زندگی اوقاتی معیّن وجود دارد، /8 و با وجود آن که تنظیم وقت به نظر بسیاری از مردم کاری ثانوی می آید بیشتر شبیه به قنات و مجرایی است که آب باران را از پراکندگی حفظ می کند،زیرا تعیین اوقات نیروهای انسان را از تشتّت و پراکندگی محفوظ می دارد و تمام نیروها را برای جریان یافتن در مجرایی واحد گرد می آورد.

از اینجاست که در این آیات تأکیدی بر ضرورت مراعات اوقات آسایش انسان می یابیم که بنا بر عادت معمولا پیش از نماز صبح و هنگام ظهر و همچنین پس از نماز عشاء است،و به عبارت دیگر تأکید بر ضرورت مراعات اوقات و برنامه های دیگران است.

و حتّی بر کودکان واجب است که در این فواصل اجازه بگیرند تا خانه ها به صورت محلّی امن باقی بمانند که انسان بتواند هر وقت خواست در آنها بیاساید.

ما باید اوقات آسایش را از اوقات کار جدا سازیم،تا وقتی برای آسایش وجود داشته باشد،هم چنان که وقتی به کوشش و فعالیّت برای به دست آوردن

ص :358

فضل و لطف خداوند اختصاص دارد،و کسی که وقتی کافی برای آسایش بیابد توانایی جدّیّت و نوآوری به هنگام کار را پیدا می کند.پس واجب است که اوقات آسایش-مانند خواب پیش از ظهر-انگیزه اش تحرّک دوباره برای کار و با روحی پر نشاط و زنده باشد.

این قانون مقداری بسیار از وقت منظّم را برای انسان فراهم می آورد که به معنی مقداری بیشتر از پیشرفت مدنی است.

سخن پایانی:

بیگمان حکمت این قانونگذاری مهمّ همانا دور داشتن کودکان از پاره ای مظاهر نامناسب و پوشاندنی در اتاقهای خواب است،که آنان را بر می انگیزد و بذر زنا دوستی را در درونشان می کارد،و حتّی موجب دشمنی ورزیدن نسبت به یکی از والدین می شود که سبب پدید آمدن عقده های جنسی و پیامدهای خطرناک منتج از آن است.

نصوص شرعی ما را از این امر بر حذر داشته و آن را نوعی از تشویق به زنا شمرده است،زیرا شرم را از میان می برد و آمیزش جنسی را عملی عادی در نظر آنان وانمود می سازد که با بروز /8 نخستین موجبات فیزیولوژیک بدان مبادرت خواهند کرد.

حتی در حدیث پشت در پشت از پیامبر(ص)آمده است:

«از هم آغوشی مرد با زن خود،در حالی که کودک در گهواره به آن دو بنگرد بپرهیزید» (1) .

امّا در مورد غیر از کودکان و بندگان،در هر حال کسب اجازه بر آنان واجب است که در آیات پیشین از آن سخن رفت،و بر کودکانی که به حدّ بلوغ رسیده اند واجب است که از ورود به اتاقها،بدون اجازه خودداری کنند.

[59]

« وَ إِذٰا بَلَغَ الْأَطْفٰالُ مِنْکُمُ الْحُلُمَ فَلْیَسْتَأْذِنُوا -و چون اطفال شما به حدّ بلوغ رسیدند باید رخصت طلبند...»

ص :359

در وارد شدن(به اتاقهای آسایش شما).

« کَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ -همانند کسانی که ذکرشان گذشت...» از آزادها(غیر بندگان).

« کَذٰلِکَ یُبَیِّنُ اللّٰهُ لَکُمْ آیٰاتِهِ وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ -خدا آیات را این چنین برای شما بیان می کند و خدا دانا و حکیم است.» این تکرار تأکیدی است بر اهمیّت این اوامر الهی که اثری ژرف در اجتماع دارد و اگر انسان نتوانسته باشد به سبب کمی دانش و ناتوانی عقل خود بر تمام ابعاد آن آگاهی عالمانه یافته باشد آنها را دست کم می گیرد و ناچیز می شمارد و کوشش لازم برای مراعات کامل و اجرای دقیق آنها به کار نمی برد.

از این رو واجب است که حکمت و علم خدا مقیاس قوانین جامعۀ بشری باشد،نه خواهشها و تخمین زدنهای انسان.

[60]

« وَ الْقَوٰاعِدُ مِنَ النِّسٰاءِ اللاّٰتِی لاٰ یَرْجُونَ نِکٰاحاً فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ /8 جُنٰاحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیٰابَهُنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجٰاتٍ بِزِینَةٍ -پیر زنان که دیگر امید شوهر کردنشان نیست،بی آن که زینتهای خود را آشکار کنند،اگر چادر خویش بنهند مرتکب گناهی نشده اند...» در اینجا شارع مقدس به زنان کهنسال،که کسی مایل به زناشویی با آنان نیست،اجازه می دهد که بخشی از جامه های خود مثل مقنعه و چادرهای ایشان را که سر آنان را می پوشاند بردارند،به شرط آن که با ارائۀ جایگاههای زینت خویش خودنمایی نکنند،ولی بهتر آن است که حالتی از پاکدامنی و احتشام بر سرتاسر جامعۀ اسلامی سایه گستر باشد.

« وَ أَنْ یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَهُنَّ -و خودداری کردن بر ایشان بهتر است...» پس زن گر چه کلان شده و به سنّ یائسگی رسیده باشد،حجاب احترام و هیبت او را بیشتر حفظ می کند،و بعلاوه حجاب او زنان جوان را نیز به حفظ حجاب تشویق می کند.

ص :360

« وَ اللّٰهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ -و خدا شنوا و داناست.» پس بر چنان زنی جایز نیست سخنانی بگوید که شهوت مردان را بر انگیزد یا نیّت اقدام به حرکت حرامی معیّن کند،زیرا خداوند گفتۀ آشکار را می شنود و از نیّت پنهان نیز آگاه است.

[61]

« لَیْسَ عَلَی الْأَعْمیٰ حَرَجٌ وَ لاٰ عَلَی الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لاٰ عَلَی الْمَرِیضِ حَرَجٌ -بر نابینا حرجی(و پروایی)نیست و بر لنگ حرجی نیست و بر بیمار حرجی نیست...» یکی از مفسّران گوید:برخی از مردم در دوران جاهلیّت از رفتار با این سه گروه پروا داشتند و بر این باور بودند که خداوند بر کسانی که بدین حالات گرفتار شده اند خشم گرفته است،و از این رو از آنان دور می شدند.این آیه نازل شد تا حقیقت را بیان کند که خداوند بر ایشان خشم نگرفته است،بلکه ضرورت دارد که با نیکی با آنان معاشرت شود.در روایت پشت در پشت منقول از امام باقر-علیه السّلام-آمده است:

«اهل مدینه قبل از آن که اسلام بیاورند کور و لنگ و بیمار را از غذا خوردن با خود کنار می نهادند-و با آنها غذا نمی خوردند-و انصاری که در میان آنها بودند از لحاظ مراعات و بزرگداشت می گفتند: /8 کور خوراک را نمی بیند،و لنگ نمی تواند به سبب انبوهی دیگران خود را به غذای سفره برساند،و بیمار نیز نمی تواند مانند تندرست غذا بخورد،از این رو غذای آنان را کناری نهادند و بر آن بودند که هم غذایی با ایشان متضمّن گناهی است،و کور و لنگ و بیمار نیز می گفتند:اگر ما با آنان غذا بخوریم شاید موجب آزارشان شویم،و بدین سبب خود را از هم غذا شدن با تندرستان کنار کشیدند.چون پیامبر بیامد در این باره از او پرسیدند، آن گاه خدای عزّ و جلّ این آیه را نازل کرد:« لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنٰاحٌ أَنْ تَأْکُلُوا جَمِیعاً أَوْ أَشْتٰاتاً (1) -گناهی مرتکب نشده اید اگر با هم بخورید یا جدا جدا».

ص :361

شاید از روند مطلب نیز چنین استنباط کنیم که نفی حرج و پروا در اینجا یعنی جایز بودن خوردن،پس مفهوم آیه چنین می شود که بر کور پروایی نیست،و بر لنگ پروایی نیست و بر بیمار پروایی نیست،اگر از خانه های مردم غذا بخورد،اما در مورد شما،بر شما پروایی نیست که از خانه های خود یا خانه های خویشاوندان خود غذا بخورید.

و حکمت آن این است که:این افراد عناصری ناتوانند که عادتا نمی توانند رزق خود را به دست آورند،پس بر تندرستان است که از آنها کفالت کنند و اجازه دهند که این افراد به خانه هایشان در آیند و از خوراک و نیکوکاری ایشان بهره برند.

« وَ لاٰ عَلیٰ أَنْفُسِکُمْ أَنْ تَأْکُلُوا مِنْ بُیُوتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ آبٰائِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أُمَّهٰاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ إِخْوٰانِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخَوٰاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَعْمٰامِکُمْ أَوْ بُیُوتِ عَمّٰاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخْوٰالِکُمْ أَوْ بُیُوتِ خٰالاٰتِکُمْ -و بر شما پروایی نیست اگر از خانۀ خود یا خانۀ پدرتان یا خانۀ مادرتان یا خانۀ برادرتان یا خانۀ خواهرتان یا خانۀ عمویتان یا خانۀ عمّه تان یا خانۀ داییتان یا خانۀ خاله تان چیزی بخورید...» این آیه به تفصیل خانه هایی را یاد کرده است که باکی نیست انسان وارد آنها شود و از آنها چیزی بخورد.

پیداست که تنها در مقام دادن اجازه نیست بلکه در مقام تشویق بدین امر نیز می باشد،پس چه بسا که انسان از وارد شدن به خانۀ خویشاوندان یا آشنایان و دوستان خود پروا و ملاحظاتی داشته باشد،امّا نصّ آیه این ملاحظات و پروا را بر می دارد،تا الفت و محبّت میان خانواده های گوناگون رشد یابد،و چنان که /8 حدیث شریف منقول از امامان(ع)می گوید:

«محبوبترین کسان از شما در نزد ما آنانند که در خانه های ما بیشتر بخورند».

زیرا نشستن بر سر سفرۀ غذا در خانه دلها را بر روی یکدیگر می گشاید و روابط را استوار می سازد،و در نتیجه راه تعاون و همکاری میان افراد اجتماع را باز می کند.

ص :362

چه بسا همکاریهایی که از مجلس خوراک آغاز شده،حتی انقلابهای رسالتی بیشتر از نظیر چنین مناسبتهایی شروع شده است،پس هنگامی که نفوس به یکدیگر نزدیک شود و پرده های میان انسان و برادرش،دور از چشم و گوش دیگر مردم،برداشته شود،آنجاست که انسان به گفت و گو از آنچه مورد نظر اوست می پردازد و غمها و مشکلات خود را با برادرش در میان می گذارد و در نتیجه فضاهای مناسب گفت و شنود و تبادل افکار برای گرد آوردن امکانات و توانمندیهای گوناگون و از میان بردن دشواریها به وجود می آورد.

در واقع گردهماییهای خانوادگی در اسلام همان خشتهای اوّل و اساسی در زمینۀ مقاومت و پایداری و فداکاری در جامعۀ اسلامی است.ممکن است انسان نتواند در برابر ستیزه گریهای روزگار و سرکشیهای گردنکشان ایستادگی کند و به تنهایی به پیروزی برسد،ولی هنگامی که با خویشاوندان و آشنایان خود بنشیند و با آنان همکاری کند می تواند چنین کند زیرا نیرویی در خود احساس می کند که او را با دلاوری به رویارویی با هر ستیزه و مبارزه ای بر می انگیزد.

از آنجا که نشستن بر سر سفره ها با یکدیگر متضمّن فواید اجتماعی بزرگ است،می بینیم که اسلام این امر را تشویق می کند،و اگر در کشورهایی که طاغوت بر آنها حکمرواست روابط اجتماعی استوار و فعّال باشد بیگمان شمشیر سرکشی و طاغوت منشی می شکند،زیرا در آن هنگام طاغوت افراد را جدا جدا نمی زند بلکه خانواده به خانواده می زند،و خانوادۀ نیرومند و بهم پیوستۀ فعّال صخره ایست سخت که از پای در نمی آید،و اگر سر تا سر جامعه از طریق فرماندهیهای خود به همکاری با یکدیگر پردازند،بیگمان طاغوت مسلّط بر گردن مردم سقوط می کند.

قرآن کریم سپس حکمی دیگر می دهد که به روابط اجتماعی حرارت و دلچسبی می بخشد و می گوید:

« أَوْ مٰا مَلَکْتُمْ مَفٰاتِحَهُ -یا خانه هایی که کلیدهای آنها نزد شماست...» پس وقتی مالک کلید خانۀ خود را به کسی می دهد،آن کس می تواند-به موجب فحوای عمل-که خبر از رضایت قلبی مالک می دهد،خوراکی را که در آن

ص :363

خانه وجود دارد بخورد.

در تاریخ آمده است که:

وقتی پیامبر خدا یکی از اصحاب خود را به غزوه یا گروهی تکاور می فرستاد،آن شخص کلید خانه اش را به برادر دینی خود(یعنی کسی که پیامبر میان آن دو عقد برادری بسته بود)می سپرد،و به او می گفت:هر چه و هر قدر خواستی بر گیر،ولی این امانتداران از استفاده از این اجازه خودداری می کردند تا آنجا که بسا خوراک در آن خانه فاسد می شد.پس خداوند این آیه را نازل کرد: (1)

و اسلام به دوست وفادار همان موقعیّتی را داد که خویشاوند دارد و گفت:

« أَوْ صَدِیقِکُمْ -یا خانۀ دوستتان...» و در حدیث از امام صادق(ع)آمده است:

«از عظمت احترام دوست این است که او را از لحاظ هم خویی و اعتماد و ساده بودن با هم،و ترک رودربایستی به منزلۀ خود شخص و پدر و برادر و پسر قرار داده اند» (2) .

« لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنٰاحٌ أَنْ تَأْکُلُوا جَمِیعاً أَوْ أَشْتٰاتاً -و گناهی مرتکب نشده اید اگر با هم بخورید یا جدا جدا...» /8 پس خانواده می توانند همگی بر سر یک سفرۀ غذا گرد آیند یا فقط افرادی بر سر سفره حاضر شوند چنان که برادر با برادر و دوست با دوست خود هم خوراک شوند.

« فَإِذٰا دَخَلْتُمْ بُیُوتاً فَسَلِّمُوا عَلیٰ أَنْفُسِکُمْ تَحِیَّةً مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ مُبٰارَکَةً طَیِّبَةً -چون به خانه ای داخل شوید بر خودتان سلام کنید.این تحیّتی است مبارک و پاکیزه از جانب خدا...» واجب است که دلها دوست و الفت گرفته،و به صف در آمده در یک سپاه

ص :364

باشد،و سلام مظهر و رمز هم خویی و پیوستگی دلهاست و هنگامی که مرد به برادر خود سلام می کند،خود را با او با رابطۀ محبّت و دوستی پیوند می دهد و تعهّد می کند که در حضور و غیاب او با او سر مسالمت و سازگاری داشته باشد.

از این رو قرآن تأکید می کند و می گوید:«فسلّموا علی أنفسکم-بر خودتان سلام کنید»یعنی این که شما یک تن را تشکیل می دهید،« تَحِیَّةً مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ -درودی از جانب خدا»پس وقتی انسان به برادرش می گوید السّلام علیکم درود بر شما،خدا نیز می گوید:سلام بر تو ای اجتماعی که افرادت با یکدیگر سازگارند و فرزندانت به یکدیگر سلام می کنند،من نیز به شما سلام تحیّت و درود خواهم بخشید«مبارکة طیّبة-مبارک و پاکیزه»و این سلام سبب برکت یعنی رشد اجتماعی و معنوی است،که با رشد مادّی فاسد نزد شاد خواران یا حکمروایان گردنکش تفاوت اساسی دارد،بلکه همان تکامل پاکیزه و آینده ای بزرگ و شکوهمند است.

« کَذٰلِکَ یُبَیِّنُ اللّٰهُ لَکُمُ الْآیٰاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ -خدا آیات را این چنین بیان می کند،باشد که تعقل کنید.» هر چه احکام قرآن حسّاس و ژرف باشد،به همان نسبت در پایان آنها مستقیما عباراتی از این گونه می یابیم:«شاید تعقّل کنید»«شاید بیندیشید»،زیرا این امر نیاز به تعقّل و تفکّر و خرد ورزی دارد تا مؤمنان اهمیّت آن را بدانند،و فهم آن ممکن نیست مگر این که انسان عقل خود را برانگیزد و آتش زنۀ افکارش را برافروزد.

اجازه دهد،در صورتی که بداند دیگران برای انجام آن کار همگانی کافی هستند، و با وجود این فرماندهی برای او طلب آمرزش می کند،زیرا اجازه خواستن آن شخص در چنان موقعیّتی نوعی گناه است،زیرا او از /8 مسئولیّت اجتماعی می گریزد.

پس از این،قرآن تأکید می کند بر ضرورت تفاوت و تمیز دادن پیامبر از دیگران به عنوان فرمانده و ابلاغ کنندۀ رسالت که او را شخصیّتی دارای تأثیری فعّال در صدور و واجب ساختن فرمانها و آموزشها می سازد و آنان را که از فرمانهای او سرپیچی کنند به شدّت از گرفتار شدن به فتنه بر حذر می دارد،که بارزترین نوع این فتنه ها همانا تسلّط گردنکشان یا عذاب درد آور در آخرت است.

آن گاه پروردگار ما را از ذات متعال خود پرهیز می دهد،مگر نه این که آنچه در آسمانها و زمین وجود دارد از آن اوست و او بدانچه ما بر آنیم از خیر یا شرّ آگاه است؟و هنگامی که نزد او باز گردیم تمام کارهای ما را به ما خبر می دهد،و بر هر چیزی داناست،پس بهانه و توجیه و دورویی و نیرنگ ذاتی برای چیست؟

دیگران پیوندی با آن ندارند.

و همچنین قرآن می خواهد احساس مسئولیّت را در نفوس مؤمنان رسوخ دهد، و از /8 این آیات پیداست که بعضی از مردم می خواستند از زیر بار مسئولیّتهایشان شانه خالی کنند.

بسیار پیش می آید که انسان وقتی سنگینی مسئولیّت یا خطر آن را برای مصالح خود حسّ می کند می خواهد از تحمّل آن بگریزد،و برای آن که این احساس را پنهان سازد قبایی از بهانه ها و توجیهات برای خود می سازد.اسلام برای درمان این گرفتاری بر انسان مؤمن واجب ساخته است که به دو صفت اساسی آراسته شود که عبارتند از:

1-فرمانبرداری و تسلیم.

2-اجرای جدّی تصمیمات فرماندهی.

هر گاه انسان مسلمان چگونگی اندیشۀ فرماندهی رسالتی و همچنین جهت دهی آن را بشناسد،بیگمان خود را کاملا و عمیقا بدان به گونه ای تسلیم می کند که به سبب آن به کلّی در خطّ فرماندهی محو و ذوب می شود،و تنها به پیروی تصمیمات ظاهری اکتفاء نمی کند،بلکه از روح تصمیم و هدفهای فرماندهی و رهبری پیروی خواهد کرد،حتی بدون آن که رهبری آن را عینا معین کرده باشد.در اینجا داستانی را که در ایران روی داده نقل می کنیم.

شخصی نزدیکی از رهبران انقلاب آمد و از او اجازه خواست که یکی از افراد ساواک را بکشد-ساواک سازمانی تجسسی و تروریستی وابسته به نظام به خاک سپردۀ شاهنشاهی بود-آن رهبر پاسخ منفی بدو داد،به طوری که شگفتی حاضران در آن مجلس را بر انگیخت،و همه از او پرسیدند چرا در حالی که وی برای کشتن جنایتکاری که مردم را کشته و در زمین فساد کرده و چنین و چنان نموده،با درخواست او موافقت نمی کنید؟به آنان پاسخ داد:برای این که چنین شخصی برای انجام این وظیفه مناسب نیست زیرا اگر در این زمینه کار آمد بود نمی آمد و از من نمی پرسید که او را بکشم یا نه!در حالی که خود عاقل است و احکام شرعی و

ص :368

توجّه عام را به گفته های مردمی من می داند.

و همچنین بنی اسراییل هنگامی که موسی(ع)به آنان گفت:خدا به شما امر می کند که گاوی را بکشید،او را به زیر رگباری از پرسشها گرفتند که:این گاو کدام است؟رنگش چیست،شکلش چیست؟و چه...و چه...الخ؟ « فَذَبَحُوهٰا وَ مٰا کٰادُوا یَفْعَلُونَ (1) -سرانجام آن را کشتند،هر چند که نزدیک بود از آن کار سرباز زنند»زیرا تسلیم روانی در میان آنها /8 به قدر کافی وجود نداشت،و می خواستند به هر وسیله ای که باشد از زیر بار مسئولیّت شانه خالی کنند.

ایمان شخص مؤمن کامل نمی شود مگر آن که شخصیّت خود را در شخصیّت امّت ذوب و محو سازد،و خود و توجّهات خود را در زندگی به فرماندهی رسالتی بفروشد،بدین سان که در گرو فرمانهای آن باشد،هم چنان که تنها به اجرای ظاهر آن فرمانها بسنده نکند،بلکه در اعماق آنها شناور شود تا ابعاد آنها را کشف کند،و به شکلی کاملتر و با سر سپردگی قلبی تمام به مرحلۀ اجرا در آورد.

قرآن مؤمنان را بدین صفت توصیف کرده است آنجا که گوید:« فَلاٰ وَ رَبِّکَ لاٰ یُؤْمِنُونَ حَتّٰی یُحَکِّمُوکَ فِیمٰا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لاٰ یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّٰا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً (2) -نه،سوگند به پروردگارت که ایمان نیاورند، مگر آن که در نزاعی که میان آنهاست تو را داور قرار دهند و از حکمی که تو می دهی هیچ ناخشنود نشوند و سراسر تسلیم آن گردند»و تسلیم همان سرسپردگی کامل روانی است.

« إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ -مؤمنان کسانی هستند که به خدا و پیامبرش ایمان آورده اند...» پس تنها ایمان به خدا تا وقتی که همراه با ایمان به پیامبر و آنچه بر آن مترتّب می شود از دریافت فرمانها و آموزشها و قانونگذاریهای الهی از پیامبر،ارزش

ص :369

حقیقی ندارد،و این چیزی است که مؤمن حقیقی را از مؤمن ظاهری متمایز می سازد.

« وَ إِذٰا کٰانُوا مَعَهُ عَلیٰ أَمْرٍ جٰامِعٍ لَمْ یَذْهَبُوا حَتّٰی یَسْتَأْذِنُوهُ -و چون با پیامبر در کاری همگانی باشند،تا از او رخصت نطلبیده اند نباید بروند...» یعنی بر حسب تمایلات شخصی خود از قرارگاه نمی روند،بلکه تصمیم گیری قطعی را به دست فرماندهی می سپارند.

« إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أُولٰئِکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ -آنان که از تو رخصت می طلبند،کسانی هستند که به خدا و پیامبرش ایمان آورده اند.پس هنگامی که از تو برای پاره ای کارهایشان رخصت خواستند،به هر یک از آنان که خواهی رخصت بده...» تو به وجود این شخص نیاز داشته ای،پس حق داری بدو اجازه دهی.

« وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللّٰهَ إِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ -و برایشان از خدا آمرزش بخواه،که خدا آمرزنده و مهربان است.» زیرا رفتن آنها از قرارگاه گرچه با اجازه و به فرمان پیامبر بوده است،نوعی گناه است،و از این رو پیامبر را سزاست /8 که برای آنان آمرزش بخواهد،تا از سویی خداوند آنها را بیامرزد و این امر اعلامی باشد برای دیگران که اجازه ای مشابه با آن نطلبند،و از سوی دیگر مردم اندک اندک نروند که پیامبر در میدان تنها بماند.

در تاریخ آمده است:«این آیه دربارۀ گروهی نازل شد که هنگامی که پیامبر خدا آنان را برای کاری گرد می آورد-به قصد اعزام به مأموریّتی با گروهی یا حضور در جنگی-بدون اجازۀ او پراکنده می شدند،پس خدای عزّ و جلّ آنان را از این کار نهی کرد» (1) .

در نصّی دیگر آمده است:«این آیه دربارۀ حنظلة بن ابی عیاش نازل شد،

ص :370

بدین معنی که او در شبی که بامدادش جنگ احد بود همسری گرفته بود،پس از پیامبر خدا اجازه طلبید،که آن شب را نزد خانواده اش به سر برد،آن گاه خدای عزّ و جلّ این آیه را فرستاد که« فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ -به هر یک از آنان که خواهی رخصت بده».پس وی نزد خانواده اش به سر برد و چون بامداد برخاست غسل بر او واجب بود(و او فرصتی نداشت)،پس در نبرد حضور یافت و به شهادت رسید،آن گاه پیامبر گفت:فرشتگان را دیدم که حنظله را در تشتهایی سیمین میان آسمان و زمین با آب باران ابر سپید غسل می دهند.و حضرتش آن را غسل دادن فرشتگان می نامید» (1) .

[63]

احترام رهبری و فرماندهی در تصمیماتش واجب است بر احترام او در ظاهر نیز منعکس شود،پس وقتی به نام پیامبر،یا به نام فرماندهی خود همان گونه بدون احترام سخن گفتی که به نام دیگران سخن می گویی،یا هر گاه نزد پیامبر می نشینی صدایت را در برابر او همان گونه بلند کنی که در برابر دیگر بلند می کنی، یا او را از پشت دیوار اتاقها به آواز بلند بخوانی همان گونه که دیگران را صدا می زنی،بیگمان تو پس از این رفتار آمادۀ پذیرفتن فرمانهای او و سپس اجرای آنها نیستی،بنا بر این ناگزیر باید پیشاپیش آمادگی روانی کاملی فراهم شود تا فرمانهای پیامبر یا فرماندهی و رهبری رسالتی که تجسّم آن در واقع است دریافت گردد، چنان که فرد پیش از رفتن به مجلس پیامبر وضو می سازد یا اگر غسل بر او واجب باشد غسل می کند،آن گاه در محضر مبارک او به عنوان مجلسی فیض بخش و بهره دهنده می نشیند تا با تمرکز فکر خود در سخن آن حضرت از دانش عظیم او پرتوهایی برگیرد و اقتباس انوار هدایت کند و خود را به تمامی صرف اجرای آموزشهای او می سازد...و همچنین /8 تا کار به اجرای فرمانهای فرماندهی و رهبری به صورتی بسیار دقیق بینجامد.

پس وقتی که به فرماندهی احترام گذاری فرمانها و جهت دهیهای آن را

ص :371

اجرا می کنی،و بر عکس اگر احترامش نگذاری،فرمانها و جهت دهیهای آن را به مسخره می گیری.

« لاٰ تَجْعَلُوا دُعٰاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعٰاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً -آن چنان که یکدیگر را صدا می زنید،پیامبر را صدا مزنید...» این مقطع آیه دو صورت دارد:یکی ظاهری و دیگری باطن.

امّا ظاهر این است که:انسان پیامبر خدا را به نام خاصّ او نخواند بلکه به کنیه اش بخواند و هنگامی که این آیه آمد بر مسلمانان حرام شد که پیامبر خدا را به نام بخوانند،و از آن هنگام شروع کردند که او را به نام مقام رهبری و فرماندهیش «یا رسول اللّٰه ای پیامبر خدا»بخوانند.

امّا صورت باطن:همان ضرورت آماده شدن روانی شخص مسلمان برای پذیرفتن رهبری و فرماندهی پیامبر(ص)و هر کسی است که در جایگاه او بنشیند و به نام او حکم کند.کسی نباید بگوید این انسان است و من هم انسانم،بلی بیگمان او بشر است،ولی دارای صفتی است اعتباری که تو آن صفت را نداری،و آن این است که وی در جایگاه پیامبر نشسته است.از این رو بسیاری از فقهای ما گفته اند:«هر گاه ولیّ امر مجتهد جامع الشرائط حکمی صادر کند بر مردم-خواه مقلّدان این مجتهد باشند یا جز آنان-پیروی حکمش واجب است،بلکه حتی بر مجتهدان دیگر است که در حکمش از او پیروی کنند»زیرا وی هنگامی که حکم می کند به نام مقام و منصب خود حکم می کند،و خوار شمردن حکم او خوار شمردن مرکز اوست و خوار شمردن مرکز او خوار شمردن دین او و در نتیجه بی ادبی به ساحت مقدّس پروردگار است سبحانه و تعالی،و چنان است که این حدیث در حق امامان گوید:

«ایراد کنندۀ بر ایشان مانند ایراد کنندۀ بر ماست و ایراد کنندۀ بر ما همچون ایراد کننده بر خداست».

« قَدْ یَعْلَمُ اللّٰهُ الَّذِینَ یَتَسَلَّلُونَ مِنْکُمْ لِوٰاذاً -خدا می داند چه کسانی از شما در پناه دیگری خود را پنهان می سازند و آهسته آهسته بیرون می خزند...»

ص :372

یعنی آهسته آهسته و بی آن که پیامبر رفتن آنها را احساس کند یا آنها را ببیند که از مجلسش خارج می شوند،آرام به بیرون می خزند.

« فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخٰالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ -آنان که از فرمان او سرپیچی می کنند باید بترسند...» مقصود از« اَلَّذِینَ یُخٰالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ -آنان که از فرمان او سرپیچی می کنند»تنها مخالفت و سرپیچی از فرمانهای ظاهر نیست بلکه مخالفت با روح فرماندهی نیز منظور است.

آنها می توانند در پناه دیگران به بیرون بخزند و آرام و بی صدا از جلسه بگریزند،ولی آیا چنان که می پندارند،در جایی امن و پناهگاهی قرار گرفتند؟ هرگز...بلکه آنها خود را در معرض فتنه و عذاب دردناک قرار می دهند، پس اگر پیامبر روزی آنها را فرا خواند،و فرمانهایی مستقیم دائر بر حمل سلاح،و روی نهادن به غزوه ای را مثلا به آنها بدهد،در آن حالت در برابر دو وضعیّت قرار می گیرند:یا سر سپردن به فرمانها،که این بر خلاف میل آنهاست،و یا رد کردن فرمان-که بدین وسیله از لحاظ ظاهر و باطن از اسلام خارج می شوند و خود را زیر بار دراز دامنی از مجازات شرعی در دنیا و آخرت قرار می دهند.

بر فرض که آنها امر اوّل را اختیار و انتخاب کردند،بیگمان دشواری فراوانی در اجرای آن فرمانها می یابند،زیرا کسی که خود را برای اجرای فرمانهای کوچک آماده نساخته و پرورش نداده است نمی تواند در قضایا و مسائل بزرگ به اجرای فرمان بپردازد،و کسی که امروز از گرما و سرما و بیدار ماندن شبانه و مشکلات تمرین می گریزد،چگونه فردا از جنگ و کشتار نمی گریزد؟! بنا بر این بر انسان واجب است که خود را بر اساس فرمانبرداری و انضباط و تحمل دشواریها پرورش دهد و بار آورد تا از نظر بدنی و روانی برای اجرای فرمانهای مهمّ کاملا آماده باشد.

« أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذٰابٌ أَلِیمٌ -که مبادا به آنها فتنه ای یا عذابی درد آور برسد.»

ص :373

در حدیث پشت در پشت منقول از امام صادق-علیه السّلام-آمده است:

«سلطانی ستمگر،یا عذابی دردناک در آخرت بر آنها چیره می شود» (1) .

و واقع این که:رابطه ای محکم میان چیرگی گردنکشان و مخالفت با فرمانهای فرماندهی و رهبری شرعی وجود دارد.

[64]

« أَلاٰ إِنَّ لِلّٰهِ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ قَدْ یَعْلَمُ مٰا أَنْتُمْ عَلَیْهِ -از آن خداست هر چه در آسمانها و زمین است.می داند که شما بر چه کارید...» یعنی براستی خداوند،و با تمام تأکید،هر چه را می کنید می داند،و قادر است از شما حساب بکشد و مجازاتتان کند،زیرا او مالک عالم هستی و وجود است.

« وَ یَوْمَ یُرْجَعُونَ إِلَیْهِ فَیُنَبِّئُهُمْ بِمٰا عَمِلُوا وَ اللّٰهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ -و آن روز که به او باز گردانده شوند.آنان را از کارهایی که کرده اند آگاه سازد.و خدا بر هر چیزی داناست.» و فردا شما را از هر چه کرده اید آگاه می کند،زیرا علم او بر انسان احاطه دارد،و معرفت انسان به این حقیقت او را مسئول گفتارها و کردارهای خود قرار می دهد،پس برای اصلاح و نیکو ساختن آنها می کوشد،تا پاداش نیک خدا را به دست آورد و از عذاب و عقوبت او دوری کند.

ص :374

ص :376

سورۀ فرقان

او فرشته ای را نفرستاد،و گنجی را به دامانش نیفکند،و سپس گفتند:او مردی است سحر شده.

و بدین گونه به سبب ضرب المثل زدنهاشان برای پیامبر از راه راست گم گشتند.

پس از آن که سیاق مطلب به افتراهای آنان بدین سان پاسخ می دهد که پروردگار قادر است به پیامبر باغها و کاخهایی دهد که چشم همه را بگیرد،ریشۀ کفر نسبت به رسالت را بیان می کند که عبارت است از:

اوّلا:دروغ شمردن روز قیامت،و قرآن به آنان هشدار می دهد که دوزخ با جوش و خروش خود آنها را از دور فرا می خواند،و چون دست بسته بدان درافتند فریادکنان مرگ خود را می خواهند،آن گاه این وضع را با باغهای بهشت که به پرهیزگاران وعده داده شده است مقایسه می کند.

ثانیا:اعتماد آنها به شریکانی که برای خدا تراشیده اند،آنجا که پروردگار به ما یادآور می شود که در آن روز که این افراد در برابر دادگاه قرار گیرند و از کسانی که آنها را می پرستیده اند اظهار نفرت و بیزاری کنند،آن شریکان بر ساخته هیچ سودی به آنان نمی رسانند.

ثالثا:همانا از سببهای کفر نسبت به رسالت فراموش کردن یاد خدا به سبب درازی عمر و استمرار نعمتهاست که همین فراموشی موجب هلاک آنهاست.

آن گاه قرآن به ردّ شبهه هایی که گذشت،یکی پس از دیگری می پردازد:

اوّلا:گفتند:چرا پیامبر ما خوراک می خورد و در بازارها می گردد؟ پروردگار گوید:همانا پیامبران پیشین نیز خوراک می خوردند و در بازارها می گشتند،و نیاز مردم به یکدیگر سنّتی است الهی که در میانشان نهاده تا آن کس که بردباری می کند شناخته شود،و او خود بر آنان بیناست(20).

ثانیا:گفتند:چرا فرشته ای بیم دهنده را همراه او نفرستاد،پروردگار ما گوید:این گفتار و توقّع بزرگی طلبی و گردن افرازی است. /8 مگر نمی دانند که اگر فرشته نازل می گشت و پرده از میان برداشته می شد،جزای آنها لازم می آمد،و آن

ص :379

روز برای آنها مژده ای نبود،کردارهایشان فاش می شد و سودی به آنها نمی رساند.

روند مطلب به بیان هول و هراسهای قیامت ادامه می دهد که شاید اینان که آن را تکذیب کرده اند،یادآوری شوند.

ثالثا:از سببهای کفر به وحی،دوستان بد هستند،آنجا که ستمگر-در آن هنگامه هنگام-دستهای خود را به دندان می گزد،و بر خود شیون می کند که چرا دوستانی بد گرفت که او را از یاد خدا باز داشتند.

رابعا:پیامبر روز قیامت از دست قومش که قرآن را مهجور و متروک نهاده اند به پروردگار شکایت می کند.

خامسا:و گفتند:چرا قرآن در یک لحظه و با هم فرود نیامد؟و روند آیات پاسخ می دهد که حکمت آن استوار ساختن دلها،و مقاومت در برابر مثالهای باطل آنها با حقّ آشکار کننده است.

روند آیات از مثالهای رسالت الهی بحث می کند،بدانگاه که خدا موسی را به رسولی نزد فرعون فرستاد،چنان که نوح را نزد قومش فرستاد،و پیامبرانی نزد قوم عاد و ثمود و اصحاب رسّ(احتمالا مردم پیرامون چاهی در انطاکیه یا رود ارس) فرستاد.سرانجام کسانی که آن رسالت را تکذیب کردند چه بود؟در واقع سرنوشت قریه ای که بر آن باران عذاب بارید مثلی است برای سرانجام این تکذیب کنندگان.آیا اینان از آنان عبرت نمی گیرند و دست از تکذیبشان نمی کشند؟! سادسا:پیامبر را به مسخره می گیرند،ولی خود از دامنۀ تأثیر او در میان خویش آگاهند،و واقعیّت این است که:هدایت از جانب خداست و پیامبر وکیل و ضامن آنان نیست،و در صورتی که آنها خواهشها و هواهای خود را به عنوان خدایان خویش بگیرند خداوند آنها را هدایت نمی کند،و قرآن بیان می کند که خداست آن که خورشید را دلیل سایه قرار داد،و سرزمینهای مرده و خشک را زنده و شاداب کرد،و امثالی بیاورد،و او راهنما و یادآوری کننده است،امّا بیشتر مردم ناسپاسند.

خدای سبحان مالک و مقتدر است،و به پیامبر فرمان داده است که با آنها

ص :380

جهادی بزرگ کند،و آیات قدرت رسای خود را آشکار ساخته است،آنجا که دو دریا را به هم آمیخته و میان آن دو مانعی قرار داده و بشر را از آب آفریده است.

شاید این آیات می رساند که کسی که به رسالت کفر ورزد به زودی در معرض دشمنی مؤمنان قرار می گیرد،و آن شریکان بر ساخته هیچ سودی بدو نمی رسانند،هم چنان که اگر با آنها مخالفت ورزد زیانی بدو نمی زنند.

و پیامبر در مقابل تبلیغ رسالت هیچ مزدی نمی طلبد،و جز بر خدا اعتماد نمی کند.

خداوند به پیامبر فرمان می دهد که بدان ذات زندۀ پایدار و استوار توکّل کند، و او را به نامهای نیکش به یاد آورد و بخواند،او آسمانها و زمین را در شش روز آفریده،و سپس بر عرش قدرت قرار گرفته است،رحمت خود را بر بندگانش می پراکند و با وجود این برخی با ناسپاسی خود از سجده بردن به درگاه ذات رحمان و بخشندۀ او روی می گردانند.

قرآن در آخرین درس این سوره ما را یادآور نام«تبارک»می شود که بدان نام در آسمان برجهایی قرار داد،و چراغی فروزان در آن نهاد،آن گاه مثالی از واقعیّت بندگان خدای رحمان می زند،که وحی آنان را در بر گرفته،و به آهستگی و سبکی بر زمین راه می روند،و اگر نادانان آنها را مورد خطاب قرار دهند گویند:

سلام،و برای پروردگارشان شب را در حال سجده و نماز به روز آورند،و از عذاب آخرت می پرهیزند،و در مصرف میانه روی می کنند،و همراه با خدا دیگری را به خدایی نمی خوانند،و نفسی را که خدا کشتنش را جز به حق حرام کرده، نمی کشند،و به درگاه خدا توبه می کنند،و گواهی دروغ نمی دهند و اگر ناپسند و ناگواری از کسان بینند بزرگوارانه می گذرند،و دلهایشان به نشانه های پروردگارشان هشیار و بیدار است و می کوشند تا پیشوای پرهیزگاران شوند،و خداوند به پاداش صبری که کردند غرفۀ بهشت را به آنان می دهد و در آنجا با درود و سلام روبرو می شوند.

در آخرین آیه روند مطلب نقش دعا را به ما یادآوری می کند،و شاید سبب

ص :381

آن در این نکته خلاصه می شود که دعا پاسخ درود از جانب بنده به رسالتهای پروردگار است.

ص :382

سورة الفرقان

و می گویند:همانا این کتاب گردآوردۀ اندیشه های پیشینیان است که بر او املا می شود و او آنها را هر صبح و شام می نویسد.

هرگز...نه چنین است،براستی این فرقان را آگاهی به راز آسمانها و زمین فرو فرستاده است.مگر نه این که خدا همان آمرزندۀ مهربانی است که از گناهان بندگانش در می گذرد و با فرو فرستادن وحی به سوی آنها به آنان ترحّم می کند؟

بدان عمل می کنند و از طریق آن شخصیّت بهشتیان ساخته و پرداخته می شود.

پس به وسیلۀ قرآن حق از باطل و خیر از شرّ شناخته می شود،و هر که بدان هدایت شود،بدو فرقان(یا ملکۀ تمیز بین حق و باطل)را می دهند،و از لحاظ قانونگذاری و تشریع به درجۀ ولایت بر مردم ارتقا می یابد،تا آنجا که خداوند او را در زمین خود جانشین می سازد،نه به خاطر ویژگی ذاتی،بلکه بدان سبب که او -بیشتر از دیگران-رسالت خدا را در رفتار و اقدامات خود مجسّم می کند و شکل می بخشد،هم چنان که به سطح ولایت تکوینی فرا می رود،زیرا اصول رسالت را بر خود تطبیق داده چندان که بدو قدرت می بخشد زمین و آنچه را در آن است رام و مسخّر کند.

وقتی آیات این سورۀ مبارک به کلمۀ«تبارک»که معنی تکامل در زندگی می دهد آغاز می شود،برای آن است که به حقیقتی بزرگ اشاره کند که برای انسان به عنوان مسئول زندگی و سرنوشت خویش حائز اهمیّت است،پس اگر روزی آرزوی تکامل داشت و خواست بدان برسد،باید این حقیقت را درک کند،و گرنه از رسیدن بدان هدف بزرگ ناتوان خواهد شد.

آن حقیقت این است که انسان خود قدرت ذاتی بر تکامل ندارد و راهی برای کسب آن نیست مگر با پیوستن به سرچشمه و منبع تکامل و برکت که همانا رحمت خداست-جلّ شأنه-از طریق چنگ زدن به ریسمان او که از آسمان به سوی زمین کشیده شده،و همان قرآن است که انسان را به سوی مدارج کمال بالا می برد،و نیروهای خیرآفرینی را که پروردگار ما در نهاد او ودیعه نهاده مکشوف و آزاد می سازد.

از این رو می بینیم که این کلمه سه بار یا بیشتر به عبارتهای گوناگون در این سوره آمده است،که روند آن در نخستین از انسان می خواهد درنگ کند تا معلوم دارد که هدف بنیادی از وحی همان بیم دادن و هشدار است،زیرا انسان برای دفع شر از خود نزدیکتر و راغبتر است تا جلب خیر،پس اگر بداند که دشمنی می خواهد حریم خانۀ او را بشکند می بینی که برای آماده شدن به قصد دفاع به تکاپو در می آید،

ص :386

بیش از آن که اگر آگاه می شد که در برابر او فرصتی برای کسب وجود دارد،و شاید همین سبب است که بیم دادن را مقدّم بر مژده دادن قرار می دهد.

به نظرم می رسید که مقصود از این تعبیر دو امر باشد که عبارت است از:

اوّلا:این که عظمت پیامبر(ص)ناشی از بندگی او نسبت به پروردگار خویش و اخلاص وی نسبت به ذات سبحان اوست.

ثانیا:این که قرآن از اندیشۀ پیامبر نیست،و تراوشی طبیعی از ذهن و کمال عقل او یا دلیلی بر تفاوت نژاد و عنصر او نمی باشد.

«فرقان»کلمه ای است مشتق از فرق یفرق مفارقة،و قرآن از این جهت فرقان نامیده شده /8 که به انسان قدرت تمیز و تشخیص می دهد،و مسئولیّت اختیار را بر عهدۀ او می نهد.

در نصّ منقول پشت در پشت از ابی عبد اللّٰه(ع)دربارۀ معنی فرقان آمده است که:دربارۀ گفتۀ خدای تعالی«نزّل الفرقان فرقان را فرو فرستاد»گفت:

«مراد آیات محکمات است،و تمام کتاب قرآن است که پیامبران پیش از آن تصدیقش کرده اند» (1) .

در صحیفۀ سجّادیّه از ابی محمد باقر زین العابدین-علیهما السّلام-آمده است:

«و فرقان را(فرستادی)که بدان میان حلال و حرام خود فرق نهادی،و قرآن را که قوانین احکام خود را بدان وسیله اعلام کردی» (2) .

[2]

وقتی انسان پروردگار خود را که فرقان را فرستاده بشناسد راستی و درستی این کتاب را می شناسد،و هر چه شناخت او به پروردگارش افزون شود تواناییش بر استفاده از کتاب او افزونتر می شود،و این کتاب نزد او به صورت مقیاس خیر و شر،و سود و زیان در می آید.و این از آن روست که هر کس که پروردگارش با نامها و ویژگیهای نیک او بشناسد و آن گاه آیات این کتاب را بر او بخوانند، جلوه گریهای پروردگارش را در آن می بیند،و در می یابد که ممکن نیست چنین

ص :388

کتابی جز از جانب خدای آگاه دانا آمده باشد،و دیگر هیچ شک و تردید دربارۀ درستی رسالت پروردگارش به دل او راه نمی یابد.

بدین سان سورۀ فرقان نخست به ما یادآور می شود که چه کسی این کتاب را فرستاده است.

« اَلَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ /8 شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِیراً -آن کس که از آن اوست فرمانروایی آسمانها و زمین،و فرزندی نگرفته است،و او را شریکی در فرمانروایی نیست،و هر چیز را بیافریده است،و آن را با اندازه(و نظام و قانون)آفریده است.» همانا پاره از مردم دیگران را می پرستند،بدین باور که آنها را-چنان که می پندارند-صاحب نیروی خدایی می دانند،یا مشروعیّت آنها را ناشی از ذات خدا می انگارند،مانند این باور که پادشاه سایه خداست در زمین،یا خداوند فرمان به پرستیدن خاک و بوم و تقدیس قوم و عشیره داده است.

وقتی خداوند این دو اندیشه را درهم می شکند،در واقع بدین وسیله قاعدۀ تمایز طبیعی میان نژادها یا ملیّتها و وطن گراییها یا هر چیزی دیگر از این قبیل را درهم می شکند.

پایان این آیۀ کریم-با هم آهنگی و تناسب-مکمّل کلمۀ«فرقان» است که در آیۀ پیشین یاد شد،و آن آیه از آنچه مراد از دو کلمۀ«فقدّره تقدیرا- پس آن را به اندازه و نظم و قانون مقدّر ساخت»که در پایان این آیه آمده،به دور نیست،زیرا فرقان آمده است تا انسان را با تقدیرها و برسنجیدنهای الهی و نظامهای ربّانی آشنا کند،و تقدیرها همان نظامها و قوانین هستند.

احادیث دربارۀ معنای تقدیر و حدود آن مطالبی افزوده اند که ما پاره ای از آنها را در اینجا یادآور می شویم:

از علی بن ابراهیم هاشمی روایت کرده اند که گفت:شنیدم ابو الحسن موسی بن جعفر-علیهما السّلام-می گوید:

«هیچ چیزی وجود ندارد مگر آن که خدا آن را خواسته و اراده کرده و تقدیر

ص :389

نموده و گذرانده است» (1) .

گفتم:معنی«شاء خواست»چیست؟گفت:«آغاز به کار کرد».

گفتم:معنی«قدّر اندازه گرفت»چیست؟گفت:«اندازه گیری چیزی از درازا و پهنای آن».

گفتم:معنای«قضی گذرانید»چیست؟گفت:«چون چیزی را بگذراند تنفیذ و اجرا می کند و این همان است که هیچ بازگشتی ندارد» (2) .

تقدیر الهی مدتی طولانی پیش از آفرینش بوده است.از ابو علی بن موسی الرضا از پدرانش،از علی-علیهم السّلام-با اسناد چنین روایت کرده اند که گفت:پیامبر خدا-صلّی اللّٰه علیه و آله-گفت:

«همانا خدای عزّ و جلّ دو هزار سال پیش از آن که آدم را بیافریند،مقادیر را تقدیر کرد،و تدابیر را تدبیر کرد» (3) .

و امام رضا-علیه السّلام-به یونس گفت:

«می دانی تقدیر چیست؟گفت:نه.گفت:نهادن حدود است از اجلها و روزیها و بقا و فنا» (4) .

آفریده و ساخته و پرداخته شده اند،و حتّی این انسان است که آنها را-چنان که آیات دیگر بدان اشاره می کند-خود ساخته است.اساطیری که می رساند که خدا نخستین بار این خدایان را از عدم به وجود آورد و بیافرید،آن گاه بشر به آنها منصب خدایی داد،نه خدایی که ردای یگانگی بر تن پوشید،و شلوار عزّت و یکتایی بر پا کرد،و نه از جانب خود آنها.

ما جا به جا هجوم قرآنی شدیدی ضد این اساطیر و افسانه های باستان و خرافات می یابیم که برای باطل ساختن آنها به عمل می آید و می خواهد پس از سرنگون کردن خدایان دروغین که در لجنزار پندارهای بشر ابتدایی و انسان صاحب ذهنیّت ساده و محدود روییده و خلق شده اند،دست انسان را بگیرد و به حقیقت رهنمون شود.

عقب ماندگی انسان همان مسئول اوّل و آخر گمراهی و تباهی اوست، خواه در سطح افراد /8 یا در سطح جامعه ها و امّتها،زیرا اگر نادانی و تنگی افق دید و جهت گیریهای انحرافی او در قالب شهوت و مصلحت نمی بود،این خدایان دروغین نیز وجود نمی داشتند.

و اگر جز این است،پس تفسیر پدیدۀ طغیان و سرکشی چیست؟آن گاه که فرد یا جامعه ای خود را برتر می انگارد و ابر قدرت می شود تا بر سرنوشت جوامع بزرگ بشری چنان حکمروایی کند که گویی خدایی است،مردم پیرامون او یا آن جامعه گرد می آیند و به درگاهش سر می سپارند و حقیقتی بزرگتر را در این عالم هستی از یاد می برند و از این واقعیّت کسانی که آنها را می پرستند غافل می مانند که آنها نیز مردمی چون ایشانند،از گلی چسبناک آفریده شده اند،و اکنون از گوشت و پیه و استخوان و خونند.بر آنها همان قوانین و نظامات جسمی و روانی حکومت می کند که بر دیگر مردم حاکم است،و تنها آنان با چنین هاله تقدیس میان تهی وضعی یافته اند که مردم از شرّ آنها می هراسند و به خیرشان امید بسته اند.

اگر اجتماعی بخواهد این حقیقت را مکشوف سازد،تکلیفی جز این ندارد که غبار عقب ماندگی را از خود بزداید و برای خدا ترس را از وجود خود بتکاند و از

ص :391

مصلحت و خواستۀ زودگذر در راه هدفی مقدّس که همان خشنودی خداست دست بکشد،آن زمان است که طاغوت دیگر نمی تواند حتی یک لحظه بر تخت قدرت باقی بماند،زیرا عوامل سرنگونی او در ضمیر انسان و جامعه و قوانین زندگی موجود است.

مراد از خدایان دروغین و بر ساخته تنها حکمرانان نیستند بلکه بیشتر مراد از این کلمه هر چیزی است که انسان آن را تا حدّ پرستش مقدّس می انگارد،خواه این امر در حکمرانی چون فرعون تجسّم یابد،یا در قبیله ای چون قریش،یا نژادی چون یهود،یا اقلیم یا حزب یا آنچه بدین می ماند.

شاید در نادانیهای گمراهی خیال انسان این تصوّر را برای او پدید آورد که وطن چیزی است قائم به ذات،یا درفش ساخته شده از پارچه است که سرزمین و انسان را حفظ و حمایت می کند،و بدین سان آدمی تصوّر می کند که تکّه پارچه ای که وجودش چیزی نیست جز رمز و نشانه ای از محبّتی که در دلها نسبت به وطن نهفته است،اصالت دارد.

پس هر گاه وطن دوستی دستمایۀ دشمنی و کینه نسبت به وطن دیگران شود،یا فداکاری برای آن مایۀ خشم و عداوت بدون حق بر ضد دیگران گردد،بدین ترتیب خدایی می شود که سوای خدای یگانه می پرستندش.

بشر به سرشت خود درک می کند که در عالم هستی خدایی به جز خدای یکتا وجود ندارد،و همو آفریننده وی است،و قوانین او را وضع و مقرّر می کند،و بر او تسلّط مطلق دارد،و براستی هموست که پیامبر خود را به رسالت فرستاده که آن قوانین را بیان و آشکار می کند،اما انسان به دعوتهای شیطان و نفس که پس از تبلور و تجسّم در عالم واقعیّت خارجی به صورت خدایانی تقدیس شده در آمده اند،پاسخ مثبت می دهد.

اگر انسان لحظه ای درنگ کند و پیش خود بیندیشد،و دعوتهای شیطان،و فشارهای نفس را بر پرتو سرشت و خرد عرضه کند،به یقین حتما تیرگی انحراف از دلش بر طرف می شود،و بیگمان در می یابد خدایانی که سوای خدای یکتا می پرستد

ص :392

مالک هیچ چیز نیستند،بلکه خدای یکتا مالک آنها و مالک کسی است که آنها را سوای ذات متعال او می پرستد.

روند آیات تا آنجا انعطاف می یابد که به انسان ندا می دهد و می گوید:

اکنون که این تو هستی که بدین خدایان برساخته مشروعیّت می دهی،چرا گاهی از ترس خشم آنها به عجز و لابه در می آیی،و گاهی به امید خیرشان به آنها پاسخ مثبت می دهی؟ولی کسی جز آن که خدا قلبش را برای ایمان هدایت کرده باشد به این ندای مقدّس پاسخ نمی دهد،و آن کس که در دریای انکار و کفر غرق شده و در گنداب گمراهی و هوی فرورفته،علاوه بر این که این ندا را رد می کند،قرآن را به دروغ بزرگ و پیامبر را به دروغ بستن و افترا متّهم می سازد.و انسانی که دروغگویی و تزویر را به خدا می بندد و افترا می زند این دروغ بزرگ را به خاطر لذّتی گذرا به هم می بافد،زیرا دروغگو بدون میل و مصلحتی دروغ نمی گوید.

امّا پیامبر،آن انسان بزرگ که از امیال و شخص خود جدایی گرفته،در هر چیزی از هدف و مصلحت شخصی دور شده و برای او ممکن نیست که چنین دروغ بزرگی را از خود بسازد،و چرا او که از مصلحت شخصی جدایی گرفته و رها شده دروغ بسازد؟! براستی از سخافت است که کسی پیامبر خدا را به جعل و دروغ متّهم کند،قرآن بدین تهمت آنان به پیامبر که او را دروغگو می خوانند اعتنایی چندان نمی کند بلکه بزرگوارانه از آن می گذرد. /8 واقعا برای او که زندگی و دارایی خود را به مردم بخشیده،چه مصلحتی شخصی وجود دارد؟! و همچنین اعتنایی چندان به آنان نمی کند که پیامبر را متّهم کردند قرآن را شبانه از گروهی از بندگان که در مکّه بودند اقتباس می کند،از جمله عبد بن طحیّ «مولای طحیّ»و رحب«مولای عبد شمس»و مردمی دیگر که به سبب تصور افکارشان از بهره دهی فکری که کمتر از بهره دهی انسانی عادی بود،هرّ را از برّ تمیز ندادند چه رسد به قرآنی عظیم که ضمیر و روح زندگی است،زیرا آن کس که زندگی را آفرید همو آن را با پیامبر خود محمد(ص)بفرستاد!

ص :393

همانا قرآن حقّی است که در آن شک و تردیدی نیست،و هر چه انسان بیشتر در ژرفای زندگی به اندیشه فرو رود و در آیات قرآن بیندیشد،رابطۀ استوار میان رازی را که از ژرف اندیشی در زندگی کشف می کند با رازی دیگر که از اندیشیدن در قرآن بدان پی می برد بیشتر در می یابد و کشف می کند.و هر چه خرد انسان افزون شود و دانش او بیفزاید،و شخصیّتش تکامل یابد به فهم قرآن و شناخت آیات کریم آن نزدیکتر می شود.

پس انسان خود مسئول چیره ساختن خدایان،و پوشاندن ردای قداست دروغین بر آنهاست،در حالی که بتها بیش از سنگی نیستند که به یک ضربه درهم می شکنند.

ابو ذر غفاری-رضوان اللّٰه علیه-هنگامی که دید دو روباه بر سر«ثعلب» بت قبیلۀ او زهراب می ریزند راست گفت که:

أ ربّ یبول الثّعلبان برأسه

لقد هان من بالت علیه الثّعالب

دیدم دو روباه بر سر او زهراب ریختند،آن که روباهان بر او زهراب ریزند خوار و ذلیل شده است.

« وَ لاٰ یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ ضَرًّا وَ لاٰ نَفْعاً -نه مالک زیان خود هستند و نه سود خود...» وقتی نمی توانند زیانی را از خود دور کنند،چگونه می توانند به دیگران زیانی برسانند؟! /8 آنها ناتوانتر از اینند،ولی فرهنگ جاهلیّت بود که بتها را هولناک می ساخت و بزرگ می شمرد،و همان بود که برای نیروهای اجتماعی حاکم رمزی محسوب می شد،تا آنجا که در تاریخ می خوانیم که:بعضی قبایل عرب به اسلام درآمده بودند امّا شکستن بتهایشان را به دست خود نمی پذیرفتند از بیم آن که اگر آن سنگها را که ساختۀ دست آنهاست به دست خود بشکنند عذاب بزرگ بر آنان فرود آید،و در تاریخ آمده است که پیامبر-صلّی اللّٰه علیه و آله-شرط قبیلۀ ثقیف را که با وی کردند پذیرفت که آنان خود عهده دار شکستن بتهایشان نشوند،و به بعضی از

ص :394

یاران خویش فرمود تا چنان کنند،ثقیفیان می پنداشتند اگر بدان سنگهای بی زبان توهین کنند خشکسالی و بلا بر سر آنان خواهد تاخت و این به سبب تبلیغات فشردۀ سلطه گرایانه ای بود که شادخوارانی که به نام آن بتها بر ساده دلان حکم می راندند، به راه انداخته بودند.

و امروز می بینیم که بعضی ملتها بتهایی بشری را تقدیس می کنند،و می پندارند که آنها مصدر آرامش و آسایشند،برخی می گویند:«خدا شاه را عزّت دهد»و برخی می گویند«خدا شیوخ را عزّت دهد»یا«خدا،شاه،میهن»به جای توجّه به خدا،و دعا برای مؤمنان،وانگهی شاه و رئیس و فرمانروا کیست که ما باور کنیم اوست که اساس هر خیر و برکتی است؟! آری،در واقع منفی گرایی مردم همان بیرون کشیدن خود از پهنۀ سیاست است،و همین است که محیطهای مناسب را برای رشد رژیمهای فاسد و باد افکندن طاغوت در پوست خود ساخته است.

« وَ لاٰ یَمْلِکُونَ مَوْتاً وَ لاٰ حَیٰاةً وَ لاٰ نُشُوراً -و مالک مرگ و زندگی و رستاخیز نیستند.» شاید مقصود از خدایانی که قرآن در گفتۀ خود یاد کرده« وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً -سوای او خدایانی گرفتند»رموز و مظاهر اجتماعی مورد پرستشی سوای خداست،نه بتهای سنگی،زیرا بت را مرگ و زندگی نیست و این دو امر از طبیعت انسان است.

نشور،همان رستاخیز پس از مرگ است،و چگونه کسی که اختیار این امر را برای خود ندارد مورد پرستش قرار می گیرد؟ [4]

« وَ قٰالَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هَذٰا إِلاّٰ إِفْکٌ افْتَرٰاهُ وَ أَعٰانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ /8 آخَرُونَ فَقَدْ جٰاؤُ ظُلْماً وَ زُوراً -و کافران گفتند که این جز دروغی که خود بافته است و گروهی دیگر او را بر آن یاری داده اند،هیچ نیست.حقّا آنچه می گویند ستم و باطل است.» از لحاظ لغوی افک به معنی دروغ است و افتراء ساختن دروغ بی پایه

ص :395

باشد.

چنان که عادت جاری است کافران این صفات پست را به پیامبر نسبت می دهند و بدین اندازه نیز بسنده نمی کنند بلکه ادّعا می کنند که گروهی از موالی مکّه در این کارها به پیامبر کمک می کنند،امّا قرآن در ردّ این نسبت درنگ نمی کند و به کافران مهلت نمی دهد،بلکه پاسخ می گوید:شما ستم و باطل آورده اید،و شاید این آیه اشاره بدان می کند که انحراف زاییدۀ ظلم عملی و باطل فکری است.

[5]

« وَ قٰالُوا أَسٰاطِیرُ الْأَوَّلِینَ اکْتَتَبَهٰا فَهِیَ تُمْلیٰ عَلَیْهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلاً -و گفتند این اساطیر پیشینیان است که هر صبح و شام بر او املا می شود و او می نویسدش.» پیامبر را متّهم کردند که قرآن را از گروهی دریافت می کند که در آغاز و پایان روز برای او می آورند،آن گاه بر مردم باز می خواند و آن را وحی نازل شده از جانب خدا می نامد.و این اتّهام چیزی نبود جز توجیه کفر و انکار به آیه های خداوند،زیرا اعترافشان به قرآن و پیامبر-که هر دو از جانب خدایند-برای آنها گران تمام می شد و بسیار مکلّفشان می ساخت.

[6]

« قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ کٰانَ غَفُوراً رَحِیماً -بگو:این کتاب را کسی نازل کرده است که نهان آسمانها و زمین را می داند و آمرزنده و مهربان است.» از آنجا که خدا دانای راز در آسمانها و زمین است و از آنجا که آمرزنده و مهربان است،می خواهد گناهان ما را بیامرزد و به ما مهربانی کند،از این رو و بدان سبب راز زندگی را بر ما آشکار ساخته،بی آن که ما را در جستجوی آن به رنج و زحمت افکند،و این از طریق پیامبر او محمد(ص)و اولیاء صالح او صورت گرفته که ایشان را نور و چراغ فروزان قرار داده تا مردم را از گمراهی و گمگشتگی نجات دهند.

پس چگونه ممکن است این بیانات قرآن از اساطیر پیشینیان باشد که نه رازی را می گشایند و نه پرتوی می افکنند و حقیقتی را آشکار می کنند؟

ص :396

ثانیا:براستی قرآن در عمل از نزد خدای بزرگواری آمده که خیرش بس بزرگ و فضلش بس عظیم است،و اگر می خواست و حکمتش اقتضا می کرد، بیگمان بسی بهتر از این برای پیامبرش فراهم می کرد،باغهایی که جویبارها در آن جاری باشد(در آخرت،یا حتّی در دنیا،در حالی که ثروتهای زمین به اقوامی می رسد که هرگز خواب آن را ندیده اند،و جاهلیان که نخستین بار به رسالت او کفر ورزیدند آن را به خیال در نتوانند آورد).

ثالثا:در واقع سبب انکار آنها،احساس ایمن ماندنشان از عذاب خداست، آنها رستاخیز را تکذیب کرده اند،و پروردگار آتش گداختۀ افروخته ای را به آنها وعده داده است که آنان را از دور به خود می خواند و با جوش و خروش از آنها استقبال می کند.

براستی که جایی سخت تنگ است،همچون جای میخی در دیوار،و دست آنها با شیطانهای خود به هم بسته است،و بانگ و شیون بر می آورند،و فرشتگان به آنها بانگ می زنند:هان بیشتر شیون و زاری کنید! ارزش گنج و بوستان،در برابر بهای رهایی از آتش دوزخ چیست؟و در برابر،ارزش بهشتی که به پرهیزگاران وعده داده اند که پاداش و سرنوشت ایشان است و در آن هر چه خواهند جاودانه وجود دارد چه قدر است؟ بدین سان قرآن نگرش مادّی بی مسؤولیّت را با یادآوری نفس بشریّت به عذاب قیامت و پاداش الهی در بهشت بررسی و درمان می کند.

و نیز بدین گونه گردنه ها و موانع را از راه ایمان به فرقان هموار و برطرف می کند.

یکتا می پرستند،و در نتیجه به مقیاسهای جاهلیّت در گزینش رهبری تطبیق و تسلیم شود،و از مهمترین مقیاسهایی که آنها در تشخیص رهبری بدان تکیه می کردند سه چیز بود:

1-نیروی انسانی(شمارۀ پیروان و یاران).

2-نیروی اقتصادی(مال و دارایی).

3-چیرگی سیاسی که بنا بر عادت تابع دو نیروی پیشین است.

و تا وقتی که پیامبر سپاههایی مجهّز ندارد که اینان بر اثر قلع و قمعی که می کند تسلیم شوند،و ثروتی ندارد که با آن طبقۀ سرمایه دار را به بندگی درآورد،و زمینهای پهناوری ندارد که او را چون فئودالهای بزرگ محترم شمارند،پس-در این حال-شایستگی رهبری و فرماندهی آنان را نیز ندارد.ولی نمی دانستند که در این خصوص فرقی بسیار در میان پیامبر و رهبران جاهلی آنان وجود دارد،و از این رو وقتی برای او داستانها زدند،راه را گم کردند و به بیراهه رفتند:

« وَ قٰالُوا مٰا لِهٰذَا الرَّسُولِ یَأْکُلُ الطَّعٰامَ وَ یَمْشِی فِی الْأَسْوٰاقِ لَوْ لاٰ أُنْزِلَ إِلَیْهِ مَلَکٌ فَیَکُونَ مَعَهُ نَذِیراً -و گفتند چیست این پیامبر را که غذا می خورد و در بازارها راه می رود؟چرا فرشته ای بر او فرود نمی آید تا با او بیم دهنده ای باشد؟» پس از یک طرف تعجّب می کنند،زیرا پیامبر(ص)در زندگی و معیشت با آنها همانند است،غذا می خورد،و روزی خود را در بازارها می جوید-گویی می خواستند که او در برجهای عاج منزل گیرد و میان خود و مردم دهها پرده آویزد، چنان که شاهان و سلاطین می کردند-و از طرف دیگر می پرسند چرا همراه او آفریده ای غیبی نیامد که هر کس را که با دعوت پیامبر معارضه می کند،بیم دهد و بترساند؟ شاید از این گفتۀ خدای تعالی که از زبان کافران گوید«نذیرا بیم دهنده یا هشدار دهنده ای»و نگفتند«بشیرا-مژده دهنده ای»دریابیم که آنها می خواستند پیامبر را نیرویی کوبنده باشد تا رسالت را با خم کردن گردنها استوار کند،و از رسالت نیرویی مادّی می خواستند که به چشم خود آن را ببینند،امّا نیروی غیبی

ص :400

الهی خود پشتیبان و تکیه گاه رسالت بود،و این چیزی بود که عقل آنان که از بند مفاهیم مادّی آزاد نشده بود،بدان نمی رسید.

[8]

« أَوْ یُلْقیٰ إِلَیْهِ کَنْزٌ أَوْ تَکُونُ لَهُ جَنَّةٌ یَأْکُلُ مِنْهٰا -چرا از آسمان گنجی برایش افکنده نشود؟چرا او را باغی نیست که از آن بخورد؟...» و اگر ثروتی به صورت گنج از آسمان در دامان او نمی افتد که او را از طبقۀ توانگران سازد،دست کم باید بوستانی داشته باشد که چنان درآمدی به او برساند که از تحصیل غذای خود بی نیازش سازد! اینان با چنین تصوّراتی از کرامت و بزرگواری انسان که فراتر از نیرو و دارایی و میوه های محصول زمین است غافل بودند.

« وَ قٰالَ الظّٰالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلاّٰ رَجُلاً مَسْحُوراً -و ستمکاران گفتند:شما جز از مردی جادو شده پیروی نمی کنید.» قرآن به آنان صفت ستمکار داده و به آوردن ضمیری که به اسم پیش گفته اکتفاء نکرده است زیرا سخن آنان دو جنبه دارد:

اوّل:خواستن حجّتی قاطع بر درستی رسالت،که برای جنبۀ موضوعی تصوّر کرده است.

دوّم:تهمت بستن آنها بر پیامبر که وی مردی است جادو شده.یعنی فاقد عقل و ارادۀ حقیقی و این اتّهام ستمی است در حق پیامبر،و کسی که باطلی را در برابر حق ادّعا کند از این که تنها منکری زبانی باشد به محاربی به تمام معنی کلمه تبدیل می شود.هنگامی که شخص دیگری را به اندیشه ای فرا می خواند یا طرف می پذیرد و یا رد می کند،امّا اگر بر ضدّ او اعلان جنگ دهد و او را به دیوانگی متّهم سازد،این عین ظلم و ستم است،زیرا قانع نشدن او به دعوت-اگر آن را فرض کنیم-بدو اجازه نمی دهد که دیگران را از پذیرفتن آن باز دارد.

[9]

هنگامی که کافران مقیاسها را تبدیل کردند،برای مقیاسهای غلط خود داستانها زدند،چون از پیامبر رهبرییی همچون رهبری دیگران خواستند تا بدو پاسخ مثبت دهند،پس درخواست کردند فرشته ای به عنوان نشانۀ رهبری صاحبان

ص :401

قدرت در میان آید،یا گنجی به عنوان نشانه و رمز رهبری مالداران در کار باشد،یا بوستانی به عنوان نشانه و رمز رهبری /8 زمینداران به آنان نموده شود،امّا نتیجۀ این خطای آشکار چه بود؟همانا گمراهی نه چیز دیگر.

« اُنْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثٰالَ فَضَلُّوا فَلاٰ یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلاً -بنگر که چگونه برایت داستانها آوردند،گمراه شده اند،و توان راه یافتنشان نیست.» وقتی رهبری پیامبر را با نیروهای مادّی سنجیدند خود را از فهم حقیقت محروم ساختند،و تا وقتی تنها و تنها افکار جاهلیّت بر عقل آنها حکمرواست راهی برای هدایتشان وجود ندارد.

[10]

« تَبٰارَکَ الَّذِی إِنْ شٰاءَ جَعَلَ لَکَ خَیْراً مِنْ ذٰلِکَ جَنّٰاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ وَ یَجْعَلْ لَکَ قُصُوراً -بزرگ و بزرگوار است آن کس که اگر خواهد بهتر از آن به تو ارزانی می دارد.باغهایی که در آن نهرها جاری باشد و برایت قصرها پدید آورد.» اگر خدا بخواهد باغها و کاخهایی به پیامبر ارزانی می دارد،ولی این همه را در کجا می دهد؟ یکی از مفسّران گفته است:مراد از آن-باغها و کاخها-در دنیاست و این احتمال دارد،ولی سخن بهتر این است که پروردگار ما آخرت را ذکر می کند،و دنیا از لحاظ انسان آخرین جولانگاه نیست.

از این رو پاسخ الهی چنین آمده است که پیامبر نزد خدا گرامی است و خدا او را دوست می دارد،امّا دنیا را به پاداش کردار او بدو نمی دهد،زیرا دنیا با تمام زر و زیورهایش در سطح و شأن او نیست،و خداوند همین رفتار را با مؤمنان نیز می کند.این نظر را گفتۀ خدای تعالی که بلافاصله پس از این آیه آمده تأیید می کند:

[11]

« بَلْ کَذَّبُوا بِالسّٰاعَةِ وَ أَعْتَدْنٰا لِمَنْ کَذَّبَ بِالسّٰاعَةِ سَعِیراً -بلکه اینان قیامت را دروغ انگارند.و ما برای کسانی که قیامت را دروغ انگارند آتش سوزان آماده کرده ایم.» پس آنها که برای دروغ انگاشتن آخرت در مقیاسها و سنجشهای خود بر

ص :402

دنیا اکتفاء کردند،پاداشی جز آتش سوزان ندارند.

آیات قرآن بیماریهای نفسانی را که دل را مبتلا می سازد و مانع از بصیرت و بینا دلی می شود،درمان می کند.آیا کسی را که در گرداب غرق و امواج بر او انبوه شده اند دیده ای؟آیا او می تواند خود را ثابت نگهدارد،یا بر خود تسلّطی داشته باشد؟همچنین است کسی که امواج شهوت او را بدین سوی و آن سوی پرتاب می کنند،تند بادهای /8 دشمنی و غیظ بر او می تازند.

پس برای آن که چنین دلی که در دست شهوت و خشم زیر و زبر می شود بتواند با تجرّد از هدفهای شخصی بیندیشد و از نور خردی که در نهادش به ودیعه نهاده اند پرتو گیرد و به سرشتی که بر آن آفریده شده باز گردد،ناگزیر باید موج شکن و لنگرگاهی داشته باشد که کشتی وجودش را از تلاطم امواج حفظ کند،و ناچار باید نیرویی داشته باشد که آن را از دگرگونیها و زیر و زبر شدنها نگاه دارد.

و ایمان به قیامت،درست همان لنگرگاه و عینا همان قوّه و نیروست.

براستی ایمان به قیامت به نفس موضع استقراری می بخشد که از آن پایگاه به سوی ارزیابی دیگر چیزها حرکت می کند و بیگمان بدو نیرویی می بخشد که از امواج شهوت و گروه گرایی فراتر رود.امّا چگونه؟ بگذارید مثالی بزنیم:کسی که جز یک دینار ندارد و از دزدیده شدن آن می ترسد،تمام اندیشه اش متوجّه آن دینار خود است،تا آنجا که به تمام دنیا از دریچۀ همان دینار می نگرد،اما کسی که یک میلیون دینار دیگر دارد از آن یک دینار غافل می ماند و اگر آن را از او بدزدند آن قدر دینار دارد که او را تسلّی بخشد.

همچنین است کسی که به بهشت ایمان دارد،از سرکوب خواهشهای دنیوی تسلّی می یابد،و از لحاظ روانی بر آنها غلبه می کند و در نتیجه بر مقاومت در برابر فشارهای آنها نیرو می یابد.

همچنین است کسی که از آتش دوزخ می هراسد،پس دل او مصیبتهای دنیوی را به بازی می گیرد.مگر نه این که این مصیبتها اگر با آتش سوزان دوزخ مقایسه شود بسیار ناچیز است؟

ص :403

همچنین دلش از دوستی و دشمنی و از شهوت و خشم و گروه گرایی و کین توزی فراتر می رود،و بر بیم و طمع چیره می آید،و حقایق را چنان که هست می بیند نه چنان که مصالح زود گذرش بدو تلقین می کنند.

همچنین کسانی که به رسالت کفر ورزیدند از آن رو که پیامبر گنجی یا بوستانی ندارد که از آن روزی بخورد،یا /8 فرشته ای بیم دهنده همراه او نیامده است.

بیگمان دلشان بیمار است و ناچارند شفا بخواهند،و شفای آنها در یادآوری قیامت است،آن گاه که با رسیدن آن تمام ثروت و مصیبتهای دنیا ناچیز و نابود می شود و بدان هنگام دلهایشان از بند خواهشها و امیال آزاد می گردد.

و از اینجاست که این آیه و آیۀ پس از آن را در خصوص بیان سبب کفر آنها و نیز شفای بیماری کفرشان می خوانیم.

سیاق مطلب به توصیف دوزخ ادامه می دهد تا جدا شدن و دور گشتن از فرو بستن دل را در خوانند بیفزاید و در نتیجه ایمان او را به قرآن افزون سازد.در واقع قرآن تنها با کافران بر سر رسالت مجادله نمی کند بلکه ایمان مؤمنان را به رسالت از طریق هشدار دادن به قیامت می افزاید،پس هر چه به حقیقت آن عذاب آگاهتر شوند با نور دلهایشان حقایق وحی را روشنتر و آشکارتر می بینند.

«براستی دوزخ دوزخیان را از مسافت یک سال راه فرا می خواند». (1)

« إِذٰا رَأَتْهُمْ مِنْ مَکٰانٍ بَعِیدٍ سَمِعُوا لَهٰا تَغَیُّظاً وَ زَفِیراً -که چون از راه دور بیندشان جوشش و خروشش را بشنوند.» افزون بر این،آنها به طور عادی وارد دوزخ نمی شوند،بلکه در آن فرو می افتند،زیرا دوزخ در محلّی گود قرار دارد.

[13]

« وَ إِذٰا أُلْقُوا مِنْهٰا مَکٰاناً ضَیِّقاً مُقَرَّنِینَ دَعَوْا هُنٰالِکَ ثُبُوراً -و چون دستها بر گردن بسته،در تنگنایی از آن افتند،به دعا مرگ خویش می خواهند.» «مقرّنین»یعنی فروبسته به غل و زنجیر،و«الثّبور»یعنی هلاک و مرگ.

اینجا این آیه کریم گونه هایی از عذاب دوزخ را برای ما تصویر می کند، پس افزون بر سوختن به آتش عذابهایی دیگر بدین شرح وجود دارد:

1-افکنده شدن از بلندی به زیر:ممکن است انسان بتواند سقوطی را گرچه تقریبی به خیال آورد و تصوّر کند که کسی که از طبقۀ دهم ساختمانی به زیر می افتد،پیکرش با برخورد به زمین پیاده و متلاشی و استخوانهایش خرد می شود،امّا عقل محدود انسان نمی تواند فرو افتادن در دوزخ را به روز قیامت تصوّر و تخیّل کند،زیرا از میان کسی که به درون دوزخ افکنده می شوند کسانی هستند که هزار سال سقوط می کنند تا به جایگاه مقدّر خود در آن برسند.

2-جایگاه تنگ:که در آن عذاب روحی شدیدی است چنان که فغان و شیون صاحبش را بلند می کند،و در حدیث آمده است:

«سوگند به آن که جانم به دست اوست:آنها چنان در آتش فشار می بینند که میخ در دیوار فشرده می شود» (2) .

3-بسته بودن به غلها و زنجیرها:که رنجهای کلان سرانجام شوم با

ص :405

سنگینی غلها و زنجیرها و فقدان نیروی حرکت به تمامی همراه می شود.

4-تکذیب کنندگان رسالت،در آنجا بانگ و شیون بر می آورند،از هول و هراس آنچه می بینند،آن گاه ندایی به آنها می رسد که دردی بر دردهایشان می افزاید.

[14]

« لاٰ تَدْعُوا الْیَوْمَ ثُبُوراً وٰاحِداً وَ ادْعُوا ثُبُوراً کَثِیراً -امروز نه یک بار مرگ خویش خواهید،مرگ خویش فراوان خواهید.» /8 این بانگ و شیون و هلاک و مرگ خواستن را تنها یک بار بر زبان مرانید، بلکه بارها و بارها آن را تکرار کنید،که البتّه این نیز برای شما هیچ سودی ندارد زیرا جاودانه در این عذاب گرفتارید.

[15]

« قُلْ أَ ذٰلِکَ خَیْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ کٰانَتْ لَهُمْ جَزٰاءً وَ مَصِیراً -بگو آیا این بهتر است یا آن بهشت جاویدان که به پرهیزگاران وعده شده است،که پاداش و سرانجام آنان خواهد بود؟» کدام یک بهتر است؟دنیا با آنچه دارد از میوه ها و گنجها که به دنبال آن دوزخ و آتش سوزان باشد،یا بهشت جاودانی که پیش از آن کردار نیک بوده،و آن گاه نعمتهای پایدار و عزّت همیشگی را همراه دارد؟ به طبع اگر انسان عقلش را در این مسئله داور سازد بیگمان پاسخ درست می دهد،ولی این به تنهایی برای ورود به بهشت کافی نیست مگر با کردار شایسته در راه خدا،زیرا بهشت از آن کسانی است که غذا می خورند،و در بازارها راه می روند،و بر مردم بزرگی نمی فروشند،و عزّت را جز از درگاه خدا نمی جویند.

[16]

« لَهُمْ فِیهٰا مٰا یَشٰاؤُنَ خٰالِدِینَ کٰانَ عَلیٰ رَبِّکَ وَعْداً مَسْؤُلاً -تا ابد هر چه بخواهند در آنجا هست.وعده ای است که انجام آن از پروردگارت خواسته آمده است.» هیچ کس منکر آنچه تمدن امروز بدان رسیده نیست،از تکنیک و برنامه داری و علمی بودن.ولی این تمدّن هم چنان در برابر بلند پروازیها و آرزوجوییهای بشر ناتوان است،و نتوانسته و هرگز نمی تواند تمام چیزهایی را که از

ص :406

آن انتظار می رود تحقّق بخشد،آن که از بخشیدن زندگی پس از مرگ به انسان عاجز است بیگمان در بخشیدن جاودانگی بدو عاجزتر است.

در واقع والاترین چیزی که انسان برای رسیدن بدان می اندیشد دو چیز است:

الف:بدانچه می خواهد برسد.

ب:جاودانگی که همان چیزی است که به نام غریزۀ دوستی بقا نامیده می شود.

تحقّق یافتن این آرزوهای بلند به سبب طبیعت دنیا در این جهان ممکن نیست،پس انسان ناگزیر است /8 به سرایی بیندیشد که این آرزوهای او در آن امکان یابد،و آن سرا جز سرای آخرت نیست،و این وعده ایست اکید از خدا برای پرهیزگاران« وَ مَنْ أَوْفیٰ بِعَهْدِهِ مِنَ اللّٰهِ (1) -و چه کسی به عهد خود وفادارتر از خدا است؟»و« وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللّٰهِ قِیلاً (2) -و چه کسی در گفتار راستگوتر از خداست؟».

آورده اند که فضل بن سهل وزیر مأمون عبّاسی خواست دختر خود«پوران» را به همسری مأمون درآورد،وی شخصی خوشگذران و شادخوار بود،و تمام اموال دولت اسلامی را برای جشن زفاف گرد آوردند،و همچنین هستند گردنکشان که میلیاردها دلار را برای جشنهای همسری خود خرج می کنند.

پس ساختند آنچه ساختند و تکلّف کردند،و از جملۀ آن تکلّفها بستری بود زربفت و گوهرنشان به مروارید و گوهرهای گوناگون.هنگامی که پدر دست دختر خود را گرفت که به دست داماد بسپارد-بدان سان که رسوم آن زمان اقتضا می کرد-به دخترش گفت:دخترکم آیا در حقّ تو کوتاهیی کرده ام؟و آیا از من چیزی دیگر می خواهی؟من هر چه را آرزو کنی برایت آماده کرده ام.

ص :407

دختر گفت:تو در حق من هیچ کوتاهی نکرده ای،ولی من یک چیز را می خواهم.

-آن چیز چیست؟ -میخ و چکّشی می خواهم که فلک را بدان میخکوب کنم که از حرکت بازماند،تا همۀ شبها مثل امشب باقی بماند.

-و من آن را از کجا بیاورم؟ عروس گفت:پس در این صورت یک شب چه سودی دارد؟ براستی،انسان هر چه از نعمتهای خدا در این دنیا بیابد هم چنان از رسیدن به آرزومندیهای دور و دراز خود وا می ماند،امّا اگر با خرد خود ژرف بنگرد در می یابد که بهشت هدف است نه دنیا.

ج:هر چه نعمتهای انسان در دنیا افزونتر شود،به همان اندازه نیز بیم او از نابودی آنها افزونتر می شود، /8 آیا نمی بینی که هر چه خیر بیشتر به انسان می رسد بخل آدمی افزونتر می شود؟و در حدیث آمده است:

«خدا بر انسان دری از دنیا را نگشود مگر آن که دری دو چندان از حرص بر او گشود».

زیرا براستی هر چه نعمت بر او افزون شود حرصش بر آن بیشتر می شود که مبادا از دستش برود،و در عمق نهادش می داند که آن نعمت ناچار زایل شدنی است.

از این رو ممکن نیست که انسان از نعمتها شادمان شود،و احساس ژرف بیم زوال هر لحظه او را پریشان می سازد.امّا بهشتیان همواره در آن جاودانند و بیم دگرگونی و انتقال از آن را ندارند.

23[هباء منثورا]

:الهباء غباری که در پرتو خورشید از روزن دیده می شود.

24[مقیلا]

:المقیل محلّ خواب قیلوله،خواب نیمروز.

آنان،ایشان را می بیند و مراقبی است دانا.

آن گاه گردنه ای دیگر را فرو می ریزد،آنجا که گفتند:چرا فرشته ای بر ما نازل نشده یا چرا پروردگار خود را نمی بینیم؟و می گوید این طغیانی است بزرگ.چگونه می خواهند فرشته را ببینند؟آن روز هیچ مژده ای برای مجرمان در کار نیست،در آن هنگام که سرانجام بی امانشان در قیامت فرا می رسد فرشتگان به آنان گویند:

محروم و ممنوع باشید-اشاره به خواری و تسلیم شدن با ذلت آنان-و خداوند اعمالشان را چون ذرّات غبار بر باد می دهد.در حالی که اهل بهشت در آن روز در بهترین جای استقرار دارند،روزی که آسمان با ابرها می شکافد،و فرشتگان به زمین فرود می آیند و ملکوت و حکمروایی خدا بر هر کسی آشکار می شود،و بر کافران روزی است بس دشوار.

و این برای آن است که پایه آن بهانه و توجیه همان تکیه بر ارزشهای مادّی بود،غافل از این که آن ارزشها متلاشی و نابود می شود و روزی که در آخرت کمال نیاز را بدان دارند،احتیاج مبرم آنها را بر طرف نمی کند،و حتی در دنیا نیز اگر پرده های فریفتگی از هم بدرد و از بین برود نیز آن اعتبارات بی ارزش می شود.

« وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ وَ مٰا یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ فَیَقُولُ أَ أَنْتُمْ أَضْلَلْتُمْ /8 عِبٰادِی هٰؤُلاٰءِ أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبِیلَ -روزی که آنان را با چیزهایی که سوای خدای یکتا می پرستیدند به محشر گرد آورد و سپس پرسد:آیا شما این بندگان مرا گمراه می کردید،آیا آنها خود راه را گم کرده بودند؟» این پرسش متوجّه تمام کسانی است که در گمراهی مردم شریکند،مانند روزنامه نگار مزدور،و سلطان ستمگر و عالمان درباری.و پیداست که وابستگی به رهبری جاهلیّت از عوامل کفر نسبت به پیامبر بوده که رهبر بر حق عرصۀ روزگار به جای رهبریهای گمراه کننده است،و از این رو قرآن ضرورت رهایی از آن رهبریهای فاسد و ولایتهای جاهلیّت را برای فراهم ساختن زمینۀ ایمان به وحی ضروری شمرده است.

[18]

« قٰالُوا سُبْحٰانَکَ -گفتند:منزّهی تو...» تویی تسبیح و تقدیس شده و منزّه از هر شریکی.

« مٰا کٰانَ یَنْبَغِی لَنٰا أَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِکَ مِنْ أَوْلِیٰاءَ -ما را سزاوار نبوده است که جز تو کسی را به یاری گیریم...» پس ما به نوبۀ خود نیز بندگان توییم،چگونه ممکن است که خدایانی بوده باشیم؟ آن گاه قرآن حکمت آموز عامل حقیقی شرک و وابستگیهای جاهلیّت را بیان می کند،و گوید:

« وَ لٰکِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَ آبٰاءَهُمْ حَتّٰی نَسُوا الذِّکْرَ -تو خود آنها و پدرانشان را برخوردار ساختی.چنان که یاد تو را فراموش کردند...» تویی که با نعمتهایت که آزمونی بود آنها را سرگرم کردی،چنان که یاد تو

ص :412

را از خاطر بردند.

« وَ کٰانُوا قَوْماً بُوراً -و مردمی شدند به هلاکت افتاده...» یعنی هلاک شدگان،و زمینهای بوار(بایر)زمینهایی که به کار هیچ زراعتی نمی خورد.

[19]

گردنکشانی که سوای خدای یکتا به خدایی گرفته شده اند،خود در می یابند که خدایان نیستند.

« فَقَدْ کَذَّبُوکُمْ بِمٰا تَقُولُونَ فَمٰا تَسْتَطِیعُونَ صَرْفاً -اینان آنچه را می گفتید دروغ می خواندند(و اکنون)نتوانید (1) عذابی را از خود دور سازید...» /8 اینان نمی توانند از عذاب خود یا عذاب آنان که می پرستیدند روی بگردانند و بگریزند.

« وَ لاٰ نَصْراً -و یا یاری دهید...» و سوای خدا آنها را یاری دهند.

« وَ مَنْ یَظْلِمْ مِنْکُمْ نُذِقْهُ عَذٰاباً کَبِیراً -و هر کس از شما که ستم کند عذابی بزرگش می چشانیم.» اگر انسان در تسخیر مردم برای پرستش خود شرکت نکرده باشد،بلکه آنان خود به سبب نادانیشان او را پرستیده باشند،گناهی بر او نیست،مانند پیامبر عیسی(ع)،که نصرانیان او را سوای خدا به خدایی گرفتند در حالی که او در روز قیامت نخستین برائت جویان و بیزاران از آنها خواهد بود.

[20]

سیاق مطلب به رسوا ساختن بهانه های کافران نسبت به رسالت،پس از آن که پیشتر اساس آن را درهم شکست،ادامه می دهد،وقتی که در اینجا گفتۀ آنها را ابطال می کند که می گفتند:چگونه از پیامبری پیروی کنیم که غذا می خورد، و در بازارها(همچون مردم عادی در طلب روزی)راه می رود؟

ص :413

اوّلا:به این گونه که این امر سنّت الهی است که در مورد پیامبران پیشین نیز جاری بوده و گذشته است،چه خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرده مگر آن که غذا می خورده و در بازارها راه می رفته است.

و ثانیا:به این که،این وسیله ای برای امتحان مردم است که آیا بر فرمانبرداری صبر و بردباری نشان می دهند یا نه.

« وَ مٰا أَرْسَلْنٰا قَبْلَکَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ إِلاّٰ إِنَّهُمْ لَیَأْکُلُونَ الطَّعٰامَ وَ یَمْشُونَ فِی الْأَسْوٰاقِ -پیش از تو پیامبرانی نفرستاده ایم جز آن که طعام می خوردند و در بازارها راه می رفتند...» پس پیامبر اسلام بدعتی نبود،بلکه آمده بود تا پایان بخش مسیر فرخندۀ ممتدّ رسالتها باشد.

و جاهلان به یکی از سببهای زیر این سنّت را در نمی یافتند:

الف:به سبب نادانیشان از واقعیّت بشر،و پندارشان دائر بر این که انسان نمی تواند فرستاده و پیامبر پروردگار جهانیان باشد،که البتّه هرگز این پندار درست نبود...انسان هر گاه پروردگار را بپرستد و از او فرمان برد نزد پروردگار با کرامت و گرامی است.

ب:پندارشان دائر بر این که سزاوار است پیامبر توانگر صاحب قدرت باشد،و قرآن این اندیشۀ مبتنی بر تقدیس ماده(و قدرت مادّی)را درهم شکسته و رد کرده است.

ج:به سبب جهلشان از حکمت آفرینش که پنداشتند:خدا حتما و به جبر خواستار هدایت آنهاست،در حالی که خداوند به حکمت رسای خود خواسته است آنها را به رغبت و میل خودشان هدایت کند،نه به صورت حتمی و جبری،و بدین سان آنها را با پیامبری از جنس خودشان آزموده و به آنها فرمان داده که از او پیروی کنند تا ببیند که آیا آنها صبر و تحمّل(اطاعت از همنوع خود را)دارند.

« وَ جَعَلْنٰا بَعْضَکُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَ تَصْبِرُونَ -و شما را وسیلۀ آزمایش یکدیگر قرار دادیم.آیا صبر توانید کرد؟...»

ص :414

روش قرآن کریم بیان حکمتها به هنگام بیان چیزی است که با آنها متناسب است،و از این رو آیات قرآن به فراسوی حدود روند مطلب گسترش می یابد.

بدین سان می بینیم که این حکمت رسا به مناسبت گفت و گو از پیامبر ذکر می شود تا برای ما بیان کند که براستی،فرمانبرداری از پیامبر،و مخالفت با هوای نفس نوعی آزمایش دربارۀ انسان است.ولی این آیه همچنین بینادلی نافذی به ما می بخشد که بسیاری از رازهای زندگی مکشوف می سازد.پس توانگر برای فقیری که به اندیشۀ دروغگویی و تقلّب و دزدی می افتد تا مانند او شود،آزمون است،و همچنین فقیر آزمونی است از توانگر،که در برابر خدا یا به بخل و ربا خواری یا به غرور و تکبّر آزمایش می شود.

مردی نیازمند روزی نزد پیامبر خدا(ص)آمد،و نزدیک مردی توانگر-که پیش از او به مجلس پیامبر آمده بود-نشست.آن توانگر با جابجا کردن دامان جامۀ خود به شکلی که تحقیر نسبت به فقیر را نشان می داد خود را کج کرد و از او کناره گرفت.پیامبر بدو نگریست و گفت:ترسیدی که توانگری تو به او یا نیازمندی او به تو منتقل شود؟آن توانگر برخاست و دانست کار بدی کرده است و گفت:ای پیامبر خدا،خطا کردم...خطا کردم،آن گاه روی بدان فقیر کرد و گفت:نیمی از مالم را به تو می بخشم،فقیر گفت:آیا می خواهی من نیز توانگر شوم و همان رفتاری که تو کردی بکنم؟و بر نیازمندان بزرگی بفروشم؟مالت را برای خود نگهدار که من آن توانگری را که نتیجه اش چنین باشد نمی خواهم.

حکمت تفاوت و برتری مردم این است.آزمودن آنها به وسیلۀ یکدیگر برای شناختن میزان پایداری و استواری آنان در برابر فریبندگیهای دنیا.

« وَ کٰانَ رَبُّکَ بَصِیراً -و پروردگار تو بیناست.» اقدامات مردم بر آنان حساب می کند،و رفتارشان را نسبت به یکدیگر رصد می کند و به دقّت می نگرد،و چرا چنین نباشد در حالی که خداوند چشمکی پنهانی و آنچه را در دلها نهفته است می داند؟

ص :415

[21]

تا اینجا سیاق قرآنی گردنۀ نخست در راه ایمان را چاره جویی کرد، که عبارت بود از نگرش غلط نسبت به پیامبر،از این رو اکنون به چاره جویی گردنۀ دوّم می پردازد که عبارت است از گردنۀ کفر به قیامت.

وقتی انسان به هر فکری ایمان می یابد در جستجوی هر چیزی برمی آید که آن ایمان را توجیه کند،تا آنجا که می توانیم از این رهگذر فکر انسان را به دو بخش تقسیم کنیم:

1-بخش اعتقاد:که همان ایمان به خود آن فکر است.

2-بخش توجیه:که برای باقی ماندن بر آن فکر است.

این تقسیم را نه تنها نزد کافران نسبت به حق بلکه نزد مؤمنان نیز می یابیم، زیرا هر یک از دو طرف ناگزیر است بکوشد تا موضع خود را توجیه و تعلیل کند، پس این توجیه اگر برای حق باشد حالت ایجابی و مثبت دارد،و اگر برای باطل به عمل آید رنگ سلبی و منفی دارد.

بخشی از مردم رد کردن رسالت را از جانب خود با بهانه هایی توجیه می کنند،پس می پرسند:اگر خدا پیامبری نزد ما فرستاده،چرا همراه او فرشته بر ما نازل نکرده تا درستی آن رسالت را به ما خبر بدهد؟یا دربارۀ خدا می پرسند:چرا ما آشکارا او را نمی بینیم؟ « وَ قٰالَ الَّذِینَ لاٰ یَرْجُونَ لِقٰاءَنٰا لَوْ لاٰ أُنْزِلَ عَلَیْنَا الْمَلاٰئِکَةُ أَوْ نَریٰ /8 رَبَّنٰا لَقَدِ اسْتَکْبَرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ وَ عَتَوْا عُتُوًّا کَبِیراً -کسانی که به دیدار ما امید ندارند،گفتند:چرا فرشتگان بر ما نازل نمی شوند؟یا،چرا پروردگار خود را نمی بینیم؟براستی که خود را بزرگ شمردند و طغیان کردند،طغیانی بزرگ.» هنگامی که خواستند هر یک از آنان را پیامبری باشد که فرشتگان بر او نازل شوند،خود را بزرگ شمردند(و پای از گلیم خود بسی بیرون گذاشتند)و هنگامی که خواستند خدای سبحانه و تعالی را(که منزّه و از هر چیز والاتر است) ببینند،طغیان و سرکشی کردند.

[22]

دنیا سرای امتحان و آزمون است،و این امتحان درست و تمام نیست

ص :416

مگر با آزادی قرار و تصمیم گیری،و هنگامی که فرشتگان آشکار شوند،بدان معنی است که مرحلۀ امتحان تمام شده و مرحلۀ پاداش فرا رسیده است،و در آن هنگام هیچ چیزی سودی به گناهکاران نمی رساند.

« یَوْمَ یَرَوْنَ الْمَلاٰئِکَةَ لاٰ بُشْریٰ یَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمِینَ وَ یَقُولُونَ حِجْراً مَحْجُوراً -روزی که فرشتگان را ببینند،در آن روز مجرمان را هیچ مژده ای ندهند و به آنها گویند:مژده بر شما حرام است.» فرشتگانی که این گروه خواستار آمدنشان هستند،آفریدگانی با جبروتند، صداهای بعضی از آنها همچون رعد و نگاههایشان همچون آذرخش است،هر یک از آنها می توانند زمین و هر که را در آن است،در صورتی که خدا بدو اجازه دهد،به یک دمیدن به کلّی ویران و نابود کند.

گناهکاران،هنگامی که شرط فرود آمدن فرشتگان را بر خود نهادند،دامنه حماقت خود را کشف خواهند کرد،و هنگامی که آن فرشتگان را ببینند در می یابند که عنادشان چه اندازه آنها را در مهلکۀ جهل افکنده است،و گفتارشان آن روز چنین است«حجرا محجورا-پناهی حمایت شده»یعنی ای کاش میان ما و آن فرشتگان هولناک دیوار و مانعی بود که آنها را از چشم ما می پوشانید و از هول و هراس این لحظه و موقع که طاقت آن را نداریم،خلاص می شدیم.این کلمه و تعبیر نزد عرب درخواست تسلیم و درخواست از دشمن بود که تسلیم شده را نزند و نکشد.

[23]

« وَ قَدِمْنٰا إِلیٰ مٰا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنٰاهُ هَبٰاءً مَنْثُوراً -و به اعمالی که کرده اند پردازیم و همه را چون ذرّات خاک بر باد دهیم.» پس تلاشی که در دنیا،برای به دست آوردن مال و مقام کردند،از دستشان بیرون خواهد رفت،و جز حسرت و پشیمانی نمی یابند.زیرا در افقی بسته و محدود زندگی می کردند و حساب آخرت را نکرده بودند.و شاید در این اشاره ایست به این که کارهای شایسته /8 بدون فرمانبرداری از پیامبر و رهبری شرعی سودی ندارد.

[24]

امّا آنچه را مؤمنان به رسالت الهی که پیامبر او را قبول دارند،تقدیم می کنند،خدای عزّ و جلّ برای ایشان حفظ خواهد کرد،و به صورت پاداش بزرگ و

ص :417

جزای کریمانه به آنان باز می گرداند،آنان را به بهشت در می آورد،و در آن آسوده بال و فارغ خیال خواهند بود،و احساس استقرار و آرامش می کنند و چنان راحت و آسوده می خوابند که انسان به هنگام خواب نیمروز می خوابد و هیچ دردی او را نمی آزارد و خطری تهدیدش نمی کند.

« أَصْحٰابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئِذٍ خَیْرٌ مُسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِیلاً -اهل بهشت در این روز در بهترین جایگاه و بهترین مکان برای آرامش هستند.» [25]

« وَ یَوْمَ تَشَقَّقُ السَّمٰاءُ بِالْغَمٰامِ -روزی که آسمان با ابرها می شکافد...» شاید تفسیر این قسمت از آیه چنین باشد که آسمان چنان از هم می شکافد که گویی ابر است،یا ابر از آسمان به کنار می رود،و چه قدر وحشتناک است هنگامی که این آسمان گسترده دامان در برابر دیدگان این انسان ناتوان که ساده ترین سختیها را تحمّل نمی کند،از هم می شکافد؟ از سوی دیگر:خداوند آسمان را سقفی محفوظ قرار داده،و منظرۀ آن را در روز روشن و در شب زیبا ساخته،و دل بشر را بدان مطمئن کرده است.انسان برای دفاع و حفاظت خود از دیوارهایی که پیرامون خویش می کشد بهره می جوید،امّا نمی تواند از خطرهایی که از آسمان بدو می رسد در امان ماند،از این رو شکافتن آسمان-این سقف محفوظ-بسیار هراس آور و سخت تر است.

این خطر به صورتی بی هدفگیری مانند آذرخش یا شهابهای ساقط شونده نیست،هرگز...بلکه فرشتگان سخت گیر و تندخو فرود می آیند و گنهکاران را می گیرند و آنها را در غل و زنجیر می کنند،و به سوی آتش دوزخ و سرانجامی بد می کشانند.

« وَ نُزِّلَ الْمَلاٰئِکَةُ تَنْزِیلاً -و فرشتگان بر زمین فرو فرستاده می شوند،چه فرو فرستادنی.» دسته به دسته و مرتبه ای پس از مرتبۀ دیگر.

ص :418

چاره جویی می کند که پیوندش در روز قیامت گسیخته می شود تا آن جا که ستمگر کافر می گوید:ای کاش فلان را دوست نگرفته بودم،و این پشیمانی در وجودش شدّت می یابد،به درجه ای که او را می بینی به گزیدن انگشت اشارۀ خود اکتفاء نمی کند بلکه دست خود را به دندان می گزد،و می گوید:« یٰا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلاً -ای کاش راهی را که پیامبر در پیش گرفته بود،در پیش گرفته بودم».

همانا دوست بد رفیق خود را گمراه می سازد،و او را از یاد خدا دور نگه می دارد،آن گاه او را به حال خود رها می کند،هم چنان که شیطان می کند و پیرو خود را در ساعت دشواری وامی گذارد.

پیامبر به عنوان گواه بر قوم خود می آید که قرآن را ترک کردند،و بدان ایمان نیاوردند،یا پس از آن که به ایمان بدان تظاهر نمودند،بدان عمل نکردند.

سیاق مطلب پس از آن که پایۀ نظم جاهلیّت را در اجتماع ویران می کند،بر منظرۀ هراسناک قیامت پرده می افکند.آنجا که می گوید دوستیهای جاهلیّت نه سودی می رساند و نه زیانی،و آنجا که می گوید دوستیهایی بد است که آدمی را گمراه می سازد.و این همه بدین بیان پایان می یابد که هر پیامبری را دشمنی است /8 از گردنکشان جاهلیّت و مجرمان جامعه.

سپس قرآن به ردّ شبهه های منکران رسالت ادامه می دهد که می گفتند:چرا قرآن به یکباره بر او فرود نیامده؟و این سخن را بدین سان ردّ می کند که:

فرو فرستادن تدریجی برای دل پیامبر استوارتر و ثابت تر و در بیان واضحتر و در رویارویی فرهنگ جاهلیّت با حقّ آشکار رساتر و بلیغتر است.

است که از او بیزاری می جوید.امّا شیطان کیست؟ شیطان دو صورت دارد:گاه در نیروهای پنهانی که ما را از حق گمراه می سازند مجسّم می شود،و گاه در نیروهای آشکار و به صورت گوناگون نمودار می گردد،و ممکن است به صورت دوستی باشد که آرزوها و خواهشها را در درون ما می دمد،یا اجتماع که آدمی را به سوی رسوم و عادات منحرف می راند،و چه بسا سلطان حاکم،یا تبلیغات گمراه کننده و...و غیره باشد.تمام اینها روز قیامت از انسان بیزاری می جویند.

« وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظّٰالِمُ عَلیٰ یَدَیْهِ یَقُولُ یٰا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلاً -روزی که ستمگر(کافر)دستهای خود را به دندان می گزد و گوید:ای کاش راهی را که رسول در پیش گرفته بود،در پیش گرفته بودم.» هنگامی که ستمگر می بیند که بهشت و دوزخ به دست خداست-سبحانه و تعالی-و فرمانبرداری یا نافرمانی نسبت به پیامبر نزد او مقیاس ورود هر کس بدان دو جاست،از آنچه نسبت به خدا و رسالت او از وی سرزده پشیمان می شود و آرزو می کند ای کاش از پیامبر و راه حقّ او پیروی کرده بود.

[28]

« یٰا وَیْلَتیٰ -وای بر من!...» با پشیمانی بسیار به خود می گوید.

« لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاٰناً خَلِیلاً -کاش فلان را دوست نمی گرفتم.» دوستی که او را گمراه کرد،خواه دوستی بد یا سلطانی جورپیشه یا جاذبه ای شیطانی،ولی این همه چه سودی برای او داشتند؟بدانچه این دغل دوستان برای او آراستند فریفته و گمراه شد،و رسالت خدای سبحان را رها کرد،در حالی که بر او واجب بود اگر می خواست از دوزخ برهد و در بهشت مأوی گیرد و بیاساید،از دوستداریهای شیطانی در دنیا خود را رها کند و دوستی خود را خالصانه برای خدا و کسی که خدا فرموده است قرار دهد.

[29]

« لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جٰاءَنِی -با آن که قرآن برای من نازل شده بود،مرا از پیرویش بازداشت...»

ص :422

بسیارند کسانی که از دوستانی بد پیروی می کنند که مردم را با دعوت به نافرمانیها از کتاب و ذکر خدا باز می دارند،و پیداست که مسئلۀ دوستان بد آن است که با قدری خوش خدمتی انسان را از یاد خدا مشغول و سرگرم می کنند،و از این رو سزاوار است که مؤمن از مجالس لهو و لغو و سرگرمی و بیهوده و جلسات وقت گذرانان دوری جوید و در باغهای بهشت مأوی گیرد که همانا مجالس دانشمندان و حلقه های قرآن و مدارس علم و جلسات کار و اقدام در راه خداست.

این شیطان که تو را به نافرمانی می خواند در ساعت سختی تو را تنها وا می نهد،و بدین عنوان که از خداوند پروردگار جهانیان می هراسد تو را وامی گذارد، و در حدیث آمده است که شیطان روز قیامت به روی پیروان خود آب دهان می افکند.

« وَ کٰانَ الشَّیْطٰانُ لِلْإِنْسٰانِ خَذُولاً -و این شیطان همواره آدمی را تنها می گذارد.»

که به بهترین راهها رهنمون است و کتابی است که در آن تفصیل و بیان و تحصیل وجود دارد». (1)

« وَ قٰالَ الرَّسُولُ یٰا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هٰذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً -پیامبر گفت:ای پروردگار من،قوم من این قرآن را ترک گفتند.» پیامبر روز قیامت امّتش را نزد خدا به داوری می کشاند،زیرا عمل به قرآن را ترک کردند.

این آیه چنین دلالت می کند،و سنّت شریف به همین نحو آمده است.امام باقر-علیه السّلام-از جدّش،پیامبر خدا-صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم-روایت کند که گفت:

«روز قیامت،من نخستین اعزام شونده به نزد خدای مسلّط و با جبروت هستم.و کتابش و اهل بیتم و سپس امّتم.آن گاه از ایشان می پرسم که با کتاب خدا و اهل بیت من چه کردید؟». (2)

بگذار امروز-و پیش از آن که فرصت از دست برود-از خود بپرسیم:آیا حقّی را که قرآن بر ما دارد ادا کرده ایم؟ وقتی روز قیامت پیامبر می آید که دربارۀ قوم خود گواهی دهد،آیا به سود ما گواهی می دهد یا به زیان و ضدّ ما؟ حقّا می ترسیم که بر ضدّ ما گواهی دهد.پس در این صورت معارف قرآن در فرهنگ ما کجاست؟! /8 و آموزشهای اخلاقی در رفتار ما کجاست؟!و احکام آن در سیاست و قضاوت و قوانین سرزمین ما کجاست؟و آیا ما مسلمانانی قرآنی هستیم،و فرق میان آن که به قرآن ایمان ندارد با آن که بدان ایمان دارد ولی آن را به کلّی کنار گذاشته چیست؟ براستی،قلب مؤمن چون به پیامبر و اهل بیت او-علیه و علیهم السّلام-

ص :424

که قرآن را بدو سفارش می کنند گوش بسپارد؟قلب او تقریبا از خود بیخود می شود -می گوییم قلب او تقریبا از خود بیخود می شود،از بیم آن که مبادا حقّ کتاب پروردگار خود را نپرداخته باشد.

پیامبر خدا(ص)می گوید:

«قرآن هدایت از گمراهی،و روشنگری از نابینایی،و بازگشت از لغزش، و نور از تیرگی،و پرتوهایی از نو پدیدها،و باز دارنده از هلاک و نابودی،و رهیابی از کجروی،و بیان آزمونها،و رسیدن از دنیا به آخرت است،و در آن کمال دینتان وجود دارد،و هیچ کس از قرآن روی نتابد مگر آن که به سوی دوزخ روان شود». (1)

و امام صادق-علیه السّلام-گوید:

«قرآن را،قرآن را بپایید!همانا روز قیامت آیۀ و سورۀ قرآن می آید تا هزار مرتبه و جایگاه را(در بهشت)به تصوّر آری،و می گوید:اگر مرا نگاه می داشتی تو را بدانجا می رساندم». (2)

پس آیا به قرآن برمی گردیم و در بهشت بدان درجات بلند،و رستگاری و سعادت در دنیا می رسیم؟امیدواریم خدا ما را بر آن توفیق دهد.

[31]

در آیات گذشته از رهبری مخالف با پیامبر در اجتماع سخن رفت که همان از سببهای دور کردن مردم از ارزشهای رسالتی است که در وحی الهی نمودار می شود،و اکنون این آیه بدان امر با تأکید تصریح می کند که این سنّت الهی که باید قلّه و اوج حق باشد همان رهبری مکتبی است و،در واقع باطل را نیز قلّه و اوجی است که همان رهبری باطل است،و انسان در میان این و آن راه خویش را خود بر می گزیند.

« وَ کَذٰلِکَ جَعَلْنٰا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا مِنَ الْمُجْرِمِینَ -این چنین هر پیامبری را از میان مجرمان دشمنی پدید آوردیم.»

ص :425

هم چنان که خدای را در آفرینش خود سنّتی است که پیامبرانی بفرستد که حامل مسئولیّت رهنمایی بشر باشند،یا در سر هر قرن و در هر منطقه ای مصلحانی را بفرستد،در مقابل آن سنّت اوست که در برابر هر رهبریِ حقّی رهبری باطلی نیز قرار دهد،و جنبه های منفی مردم آنها را ضدّ رهبری مکتبی در یک قطب گرد می آورد، و این همان چیزی است که مردم روز قیامت از آن بیزاری می جویند و می گویند:

« لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاٰناً خَلِیلاً -ای کاش ما فلان کس را دوست نمی گرفتیم».

پس اینجا نظامی است و آنجا نظامی،اینجا گرد آمدنی است و آنجا گرد آمدنی،اینجا وابستگی و پیوندی است و آنجا وابستگی و پیوندی،و بر ماست که هشیارانه خطّ خود را بر گزینیم.

همچنین همراه با ابراهیم نمرود است،و همراه با موسی فرعون،و همراه پیامبر گرامی ما گردنکشان قریش قرار دارند.

« وَ کَفیٰ بِرَبِّکَ هٰادِیاً وَ نَصِیراً -و پروردگار تو برای راهنمایی و یاری تو کافی است.» همانا در زندگی دو خطّ متناقض وجود دارد که همان خطّ حق و خطّ باطل است.برای آن که بشر به اشتباه دچار نشود و راه درست را گم نکند و بعد بگوید:

ای پروردگار ما،براستی ما رهبری حقّ را از رهبری باطل باز نشناختیم،پروردگار ما بر عهده گرفته که صفات هر یک از آن دو خط را بیان کند،و این کار از طریق وحی او صورت می گیرد که اگر از آن پیروی کنیم به سوی حق هدایت می شویم و به یاری خدای تعالی به یقین بر باطل پیروز می گردیم.

است،و اگر از جانب خدا می بود از این که آن را به یکباره فرستد عاجز نبود،و این سخنها برای آن بود که آنها از پیامدهای نوبت به نوبت فرستادن قرآن هیچ آگاهی نداشتند.پس چرا قرآن نوبت به نوبت نازل شد؟ 1-براستی،قرآن کتابی عادی مانند هر کتاب دیگر نیست،بلکه کتاب زندگی است،و سزاوار است که نسلی از پیوستگان به خود را بسازد و بپرورد،و این امر ممکن نیست مگر وقتی که افکار و آیات آن در نفسهای مردم رسوخ کند.اشاره به نسل قرآنی را در آیات پایانی این سوره،آنجا که صفات بندگان خدای مهربان یاد می شود،می یابیم.

فرود آمدن تدریجی همان است که نسل اوّل رسالتی را در دورۀ نخستین از مسلمانان پدید آورد،به هنگامی که مسلمانان زندگی خود را موافق و مطابق هر آیه ای که بر ایشان فرود می آمد پی ریزی می کردند تا آیۀ دوم که تکمیل کنندۀ آیۀ پیش از خود است بیاید،و تکاملی تازه به شخصیّت آنان بیفزاید.زیرا نمی توانستند تمام شخصیّت خود را یک باره موافق راه و برنامۀ قرآنی بریزند،و خدا نیز نمی خواست قرآن فقط میراثی فکری و علمی باشد،بلکه می خواست راه و روشی عملی برای زندگی مردم باشد.

این امر ما را بدین ضرورت هدایت می کند که هر اجتماع و فردی باید قرآن را به اندازه ای که می تواند و جا دارد بر خود به مرحلۀ اجرا گذارد،و این آیه کریم بدان اشاره می کند که می گوید« فَاتَّقُوا اللّٰهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ (1) -پس تا توانید خدا را پرهیزگاری کنید»که واجب می آید آنچه از آیات میسّر و آسان است اجرا شود تا زمینه ای برای اجرای آیات دیگر در آینده فراهم آید،و نیز گفتۀ خدای تعالی در آیه ای دیگر ما را بدین معنی می رساند که می گوید:« یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاٰ تَقُولُوا رٰاعِنٰا وَ قُولُوا انْظُرْنٰا (2) -ای کسانی که ایمان آورده اید،مگویید:(راعنا ما را

ص :427

مراعات کن)بگویید:(انظرنا به حال ما بنگر)».بر پایۀ تفسیری که گذشت، معنی نظر-در اینجا-انتظار برای وقت امکان است.

پیداست که این از بزرگترین پایه های پرورشی در اسلام است،و شک نیست که این امر /8 مربوط به تکالیف واجب دینی چون نماز و روزه نمی شود،بلکه مخصوص درجات معارف الهی یا مراتب والای طاعتهاست.

در این امور انسان از خلال قرآن،هنگامی که آن را بر خویشتن اندک اندک می خواند ثابت قدم می شود،همان طور که خدا نیز کتابش را بر پیامبر خود اندک اندک برخواند تا دل او آرام و استوار شود.

2-این خصوصیت بیانی است از عظمت قرآن و این که از جانب خدا آمده است،و با وجود آن که در طول بیست و سه سال و در شرایط گوناگون نازل شده،آنچه آیۀ اوّل ما را بدان هدایت می کند و خاستگاهی که دارد همان هدایت و خاستگاهی است که در تمام آیات دیگر نیز ملاحظه می شود،زیرا خداوندی که آن را فرستاده تمامش را به شیوه ای یکسان ساخته است و اختلاف و تناقضی در آن نیست.

با آن که مراحل دعوت در زندگی پیامبر(ص)متفاوت بوده و از مکّه به مدینه منتقل شده است که شرایط و اوضاع و احوال اجتماعی و مسائل در آن شهر تفاوت داشته هیچ اثری و لو ساده به روح و روش قرآن نگذاشته است.

بعضی از خاورشناسان که بدین وحی ایمان ندارند خواسته اند این آیات را با اوضاع اجتماعی که با آن زمان بر امّت ناظر بوده مربوط سازند،از این رو آیات را بر حسب زمان نزول خود ترتیب داده اند،به طوری که سورۀ علق را مقدّم بر سورۀ الحمد نهاده اند،و چون به شکلی نیکو مرتّب نشده دریافته اند که قرآن از جانب خداست.زیرا برخی آیات از بعضی سوره ها در مکه فرود آمده و برخی دیگر در مدینۀ منوّره و در حالی که فاصلۀ زمانی نه چندان اندکی در میان بوده و در لابلای آنها آیاتی از سوره هایی دیگر نازل شده است،تمام آنها را در غایت هم آهنگی و وحدت موضوعی می یابیم تا آنجا که اگر یک کلمۀ اضافی به سیاق آیات بیفزاییم

ص :428

یا کلمه ای را حذف کنیم سیاق مطلب اختلافی بزرگ می یابد،و حتی در صورتی که عین کلمات قرآن را نگه داریم و فقط آنها را پس و پیش کنیم نیز چنین خواهد بود.

هر چه بشر دربارۀ قرآن حکمت آموز بیندیشد،بیشتر یقین می یابد که از جانب خداست،زیرا محال است که انسان پیوندی استوار میان سخنی که اکنون می گوید /8 با سخنی که بیست سال پیش گفته بیابد،و این به سبب تغییر محتوی و رشد و پختگی افکار و حتی در ادب و ترکیب عبارات است.پروردگار ما تبارک و تعالی گفته است:« أَ فَلاٰ یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کٰانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللّٰهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلاٰفاً کَثِیراً (1) -آیا در قرآن نمی اندیشند؟هر گاه از سوی دیگر جز خدا می بود در آن از لحاظ لفظ و معنی،اختلافی بسیار می یافتند».

و این استنتاج در حالی است که ما روایات و احادیثی را که دربارۀ اسباب نزول آیات با ما سخن می گویند به کناری بگذاریم زیرا بیشتر آنها به درجۀ یقین علمی نرسیده اند.

3-برای استوار کردن رهبری پیامبر در اجتماع،که مردم به او مراجعه می کردند و هر بار که رویدادی برای آنان پیش می آمد از او رأی و راه حلی انتظار داشتند.

« کَذٰلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤٰادَکَ -برای آن است که دل تو را بدان استوار کنیم...» و تو را به گونه ای قرار دهیم که شخصیّت خود را مطابق با آیات آن بسازی و به وجود آوری.

« وَ رَتَّلْنٰاهُ تَرْتِیلاً -و آن را به آهستگی و ترتیب فروخوانیم.» آیه به آیه و مقطع به مقطع،که روشن باشد و به یکدیگر نیامیزد،تا در و جدان اجتماع وارد شود و نسل به نسل در طول تاریخ ادامه یابد.

ص :429

سزاوار است که وقتی ما قرآن را تلاوت می کنیم،آن را با اندیشیدن و به آهستگی و ترتیب تلاوت کنیم و از نور هدایتش در تیرگیهای زندگی خود بهره جوییم و پرتوهای روشنگر آن را بر هر گوشۀ تاریکی بیفکنیم.

حدیث شریف مروی از پیامبر(ص)گوید که حضرتش به ابن عبّاس گفت:

«ای ابن عبّاس هر گاه قرآن می خوانی آن را چنان که باید به ترتیل(به آهستگی و ترتیب)بخوان».

گفت:ترتیل چیست؟فرمود:

«آن را چنان که باید آشکارا بخوان،و مانند پراکندن ریگ پراکنده مکن، و مثل شعر با شتاب مخوان،چون به شگفتیهای آن برسید درنگ کنید، /8 و دلها را با آن به جنبش درآورید،و نباید تمام توجّه کسی مقصور به این باشد که سوره به پایان رسد» (1) .

ما می بینیم که قرآن دو بار نازل شده است:

یک مرتبه روح الامین(جبرئیل)آن را یکباره بر قلب پیامبر امّی(ص)در شب قدر فرود آورد که پروردگار ما سبحانه و تعالی گفت:« إِنّٰا أَنْزَلْنٰاهُ فِی لَیْلَةٍ مُبٰارَکَةٍ إِنّٰا کُنّٰا مُنْذِرِینَ (2) -ما آن را در مبارک شبی نازل کردیم،ما هشدار دهنده بودیم»و گفت:« إِنّٰا أَنْزَلْنٰاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ (3) -ما آن را در شب قدر نازل کردیم».بدین سان تمام قرآن بر حسب نیاز کلّی اجتماعی نازل شد و سپس بر حسب شرایط و مناسبات گوناگون جدا جدا نازل گردید،آنجا که خدای سبحان به پیامبر خود فرمان می دهد که هر آیه ای را در هر مناسبتی باز خوانی کند،و شاید این آیۀ کریم بر این معنی دلالت دارد که گوید:

ص :430

« لاٰ تُحَرِّکْ بِهِ لِسٰانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ، إِنَّ عَلَیْنٰا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ (1) -به تعجیل زبان به خواندن قرآن مجنبان.که گرد آوردن و خواندنش بر عهدۀ ماست».

[33]

پروردگار مهربان ما با قرآن بیماریهای جامعۀ بشری را که در فرهنگهای جاهلی نمودار است،درمان می کند.پس هر جا اندیشۀ پیچیدۀ جاهلیّتی طرح شده است وحی با حقیقتی روشنگر آمده است.

« وَ لاٰ یَأْتُونَکَ بِمَثَلٍ إِلاّٰ جِئْنٰاکَ بِالْحَقِّ وَ أَحْسَنَ تَفْسِیراً -هیچ مثلی برای تو نیاورند مگر آن که پاسخش را به راستی و در نیکوترین بیان برای تو بیاوریم.» مثل چیست؟ پیداست که از هر مجموعۀ فکری به مثل(یا بر حسب تعبیر امروز ما به شعار)تعبیر می شود،و مثلها نزد مردم انبوهی هماهنگ از افکار را جدا و مشخص می سازد و سلسلۀ فکری به هم بافته ای را تعبیر می کند.

برای توضیح این نکته بگذارید مثالی بزنیم:

الف:نظام عشایری یک روش اجتماعی و ارزشی فکری است که شعار آن چنین است:«به برادرت خواه ستمگر باشد /8 یا ستمدیده یاری کن»یا«من و برادرم بر ضدّ پسر عمویم هستیم،و من و برادر و پسر عمویم بر ضدّ دشمنم هستیم».

ولی قرآن می گوید:« کُونُوا قَوّٰامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدٰاءَ لِلّٰهِ وَ لَوْ عَلیٰ أَنْفُسِکُمْ أَوِ الْوٰالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ (2) -به عدالت فرمانروا باشید،و برای خدا شهادت دهید، هر چند به زیان خود یا(پدر و مادر یا)خویشاوندان شما باشد».این همان حق است که در برابر آن مثل رایج قرار دارد.

ب:ملیّت گرایی چارچوبی است سیاسی که از آن به مثل(یا شعار) تعبیر می شود،و قرآن با این گفتۀ خود آن را نفی می کند که گوید:

ص :431

« ءَ أَعْجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌّ (1) -آیا کتابی به زبان عجم و پیامبری عرب؟»و در برابر آن جهانی بودن اسلام را می آورد که پروردگار دربارۀ آن گوید:« إِنَّ هٰذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وٰاحِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ (2) -این شریعت شماست،شریعتی یگانه،و من پروردگار شمایم، مرا بپرستید».

ج:و همچنین پرستش بتها روشی بود سیاسی که قریش با شعار خویش در روز جنگ احد:«اعل هبل هبل والاست»آن را تعبیر می کردند و پیامبر به حق در برابر آن شعاری آورد و گفت«اللّٰه اعلی و اجلّ خدا والاتر و شکوهمندتر است».

و همچنین است در سایر زمینه ها که وحی اندک اندک و به ترتیب نیاز آمد تا با فرهنگهای جاهلیّت برابری کند،شعاری در برابر شعاری،و اندیشه ای باطل با اندیشه ای بر حق و روشن و دارای تفسیری نیکو و رسا.

تکذیب کنندگان،و آوردن ضرب المثلهایی از رویدادهایی صورت می گیرد که بر گذشتگان عارض شده است.قرآن در اینجا ما را یادآور می شود که واقعیّت انسانی که در دنیا به وحی متوسّل و متمسّک نمی شود شبیه واقعیّتی است که در آخرت برای او مجسّم می شود،او در حالی که چهره بر زمین دارد راه می رود ولی راه را نمی بیند،پس اگر بایستد ایستادنش در محلّ شرّ است و اگر راه بسپارد راهش گمراهه است.

قرآن تأکید می کند:کسی که به وحی ایمان ندارد و به رسالت دست در نمی زند نه تنها به آرزوهایش نمی رسد بلکه افزون بر آن از نعمتهای خدا بر خویشتن که خرد و دانش است نیز محروم می ماند.

همانا خداوند به بشر به اندازه ای خرد و دانش داده است که اگر آن را از طریق توسّل به وحی،که اندوخته های خرد را در دلش بر می انگیزد،به کار گیرد، بیگمان خرد و دانش او افزون می شود.ولی اگر رسالت را رد کند،براستی خرد را از دست می دهد،چنان که خداوند آنچه بدو داده از او باز می گیرد و در حالی راه می رود که با چهره بر خاک افتاده و چون افراد گیج و حیران خبط و خطا می کند،و مانند چارپایان و بلکه از آنها نیز گمراه تر است.

پس از این بیان قرآن کسانی را بیم و هشدار می دهد که این مطالب را می شنوند ولی از سرانجام گذشتگان،از قبیل قوم نوح و عاد و ثمود،و آل فرعون پند و عبرت نمی گیرند،وقتی آل فرعون موسی و برادرش را تکذیب کردند،خداوند آنها را نابود کرد زیرا به شرعی بودن ارزشها اعتراف نمی کردند،پس اگر ارزشها نبود افراد بشر با تمام نیروها و توانمندیها و نامها و شعارهایی که دارند نزد خدا وزن و اعتباری نداشتند،زیرا در پیشگاه او مهمتر همان ایمان و کردار شایسته و نیک است.و هر امّتی که این دو،ایمان و کردار نیک،را از دست بدهد علّت وجودی را از دست داده است،و نابود کردن اصحاب رسّ به وسیلۀ خداوند جز برای این نبوده که آنان امّتی بوده اند که نسبت به حقّ کفر ورزیده اند،و این سنّت الهی در زندگی است.

برخی از مردم هستند که به قلبشان دنیا دوستی نوشانده شده و ارزشهای

ص :434

علم و پرهیزگاری را به تجاهل می گیرند،و به پیامبر و فرستادۀ پروردگار خود از دیدگاه ارزشهای مادّی می نگرند،پس به رسالت کفر می ورزند و می گویند:آیا این است آن که خدا او را پیامبر فرستاده است؟!و می بیند که صبر او در برابر تأثیر رسالت فضیلتی است،و به یاد نمی آورد که کفر او نسبت بدان برایش گران تمام می شود،زیرا او را به درون گودال ژرف گمراهی فرو می افکند.

ولی خاستگاه این نظریۀ خطا نسبت به پیامبر(ص)و سپس به وحی از هوی پرستی سرچشمه می گیرد،پس پیامبر او را به حال خود وامی گذارد زیرا ضامن او نیست،و او خود نعمت دانش و خرد را از کف داده است و بنا بر این از چارپایان و جانوران گمراه تر است.

قرآن حقایقی را که با وحی مربوط می شود چنین بیان می کند:

اوّل:کسی به وحی کفر می ورزد به نور کفر می ورزد و بر روی چهرۀ خود راه می رود.

دوم:سرانجام او مانند کسانی است که پیش از این کافر شدند و خدا در دنیا نابودشان کرد و در آخرت وعدۀ عذابی به آنها داد.

سوم:هر کس پیامبر را مسخره کند بدین ترتیب نسبت به رسالت او کفر ورزیده و گمراهی را برگزیده است و در نتیجه چون چارپایان گشته و گمراه شده است.

یکی از مفسّران گفته است که آنها بر عکس دیگران راه می روند،پس سرهایشان به سمت زمین است و پاهایشان به سوی آسمان،و شاید تفسیر بهتر این آیه چنین باشد:آنها پیش روی خود را نمی بینند،و بر چهره هایشان به خاک افتاده و بدان بسیار می نگرند.

« أُوْلٰئِکَ شَرٌّ مَکٰاناً -آنان به جایگاه بدترند...» وقتی درنگ کنند و بایستند.

« وَ أَضَلُّ سَبِیلاً -و گمراه ترند.» چون به حرکت درآیند و به راه بیفتند،و پیداست که آیات بعدی شواهدی است تاریخی بر حقیقت آن گروه،و شاید این عبارت تنها مخصوص به آخرت نباشد بلکه شامل دنیا نیز بشود،زیرا کافران به وحی دنیا و آخرتشان شرّ و تباه است.

[35-36]

سپس آیات به داستان قوم فرعون می پردازد که موسی(ع)را تکذیب کردند،و این مطلب به عنوان مثالی است از سرانجام بد تکذیب کنندگان رسالت،و ملاحظه می شود که در این داستان اختصاری بسیار به کار رفته و این امر برای توجّه دادن به سرانجام و عاقبت کار است که هدف بیان این داستانها در اینجاست.

« وَ لَقَدْ آتَیْنٰا مُوسَی الْکِتٰابَ وَ جَعَلْنٰا مَعَهُ أَخٰاهُ هٰارُونَ وَزِیراً* فَقُلْنَا اذْهَبٰا إِلَی الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیٰاتِنٰا فَدَمَّرْنٰاهُمْ تَدْمِیراً -به موسی کتابی دادیم و برادرش هارون را مدد کارش ساختیم،و گفتیم:نزد مردمی که آیات ما را تکذیب کرده اند،بروید،و آن قوم را به سختی هلاک کردیم.» این تصویر قرآنی رسا فکری مهمّ را می رساند،و آن این که مقیاس نزد خدا همان /8 ایمان به آیات و نشانه های اوست،امّا سلطه و دارایی و جز این دو هیچ یک نزد خدای تعالی ارزشی ندارد.

[37]

آیات هم چنان به زدن مثالهایی از سرنوشت کسانی که به سبب کفرشان هلاک شدند برای ما می زند و می گوید چگونه به سبب تکذیبشان نسبت به

ص :436

پیامبران خدا و آیات او نابود شدند.مگر نه این که خدا آفریدگان را برای پرستش خود آفریده است؟پس وقتی وحی را که موجب و توجیه کنندۀ وجودشان است تکذیب کردند منعی ندارد که خدا نابودشان کند.

« وَ قَوْمَ نُوحٍ لَمّٰا کَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْنٰاهُمْ -و قوم نوح چون پیامبران را تکذیب کردند غرقه کردیم...» به وسیلۀ طوفان.

« وَ جَعَلْنٰاهُمْ لِلنّٰاسِ آیَةً -و آنها را برای مردم نشانه(و عبرتی) ساختیم...» نشانه و شاهدی بر سرانجام تکذیب کنندگان پیامبران خدا و رسالتهای الهی.

« وَ أَعْتَدْنٰا لِلظّٰالِمِینَ عَذٰاباً أَلِیماً -و برای ستمکاران عذابی درد آور آماده کرده ایم.» این قسمت از آیه روشن می کند که آن عذاب منحصر به گذشتگان نیست، بلکه نسبت به هر کس که به راه آنها می رود ادامه دارد،و این برای آن است که ما خود را برتر از قانونهای خدا یا قادر بر گریختن از آنها نپنداریم.

امّا چرا قرآن می گوید عذابی درد آور و مثلا نمی گوید عذابی بزرگ؟ شاید برای آن که کسی که آیات خدا را تکذیب می کند هدفش انواع بهره گیری از حرام دنیا است و کسی که چنین می کند باید از عذاب آخرت درد بکشد،و این اندیشه در جاهایی بسیار از قرآن جلوه گر می شود،و غالبا پس از آن که از لذّتی حرام سخن می رود بی درنگ از عذاب درد آور نیز یاد می شود تا بیان کند که براستی خداوند در برابر آن لذّت انسان را به درد خواهد آورد.

[38]

« وَ عٰاداً وَ ثَمُودَ وَ أَصْحٰابَ الرَّسِّ -و عاد را و ثمود را و اصحاب رسّ را...» «الرّس»:معنی چاه می دهد،و اصحاب الرّسّ قومی بودند که چاهی داشتند و بر سر آن چاه زندگی می کردند،پیامبرشان آنان را ترسانید و هشدار داد،اما

ص :437

آنها ایمان نیاوردند،پس خداوند چاهشان را ویران کرد و آنها و چارپایانشان را از میان برد.