ص :2

ص :3

ص :4

ص :6

سورۀ نحل

نشانه های خدا می اندازد که بزرگترین آیه ها آفرینش آسمانها و زمین و سپس آفریده شدن آدمی از نطفه است،و خلق کردن دامها و جانورانی است که آدمیزاد به آنها نیاز دارد...

پس از یاد کرد از مهمترین سودمندیهای انعام و جانوران،آیۀ(9)این مطلب را به یاد ما می آورد که راه استوار برای یک زندگی پاکیزه و در نتیجه بهره مند شدن از نعمتهای الاهی،همان راه است که خداوند متعال ما را به آن راهنمایی کرده است و دیگر راهها منحرف است و ما را به مقصد نمی رساند،و بدین گونه قرآن شریف میان نعمت وحی و دیگر نعمتها به این لحاظ که متمم اساسی آنها محسوب می شود،ارتباطی برقرار می سازد.

در آیات(10-18)پروردگار ما را از نعمتهای آب و کشاورزی و میوه ها،و این که چگونه خورشید و ماه را مسخر ما قرار داده،و دریا و راههای دریایی و ماهیان و دیگر نعمتها را که در آن آفریده و در اختیار ما گذاشته است آگاه می سازد،و از نعمت کوه ها و این که همچون لنگرهایی برای استحکام و تعادل زمین به وجود آورده است،و همچنین از مخازن آب و این که چگونه ستارگان را راهنمای ما در سفرها ساخته،با خبر می کند.

و به ما فرمان می دهد که به تفکر و تعقل و به یاد آوردن و شکر گزاردن بپردازیم،تا مگر به حقیقت یکتاپرستی راه یابیم،و بدانیم که خدایی که می آفریند همچون شرکای ساختگی مشرکان نیست که چیزی نمی آفرینند.

آیه های یادآور آفریدگار جهان(19-29)پیاپی از برابر چشمان ما در ضمن خواندن آیات قرآن می گذرد،و ما را به یاد خدا می اندازد که علم او بر ما احاطه دارد و از همه چیز ما آگاه است،و بر ما لازم است که از او بترسیم و به استکبار و خودبزرگ بینی نپردازیم،و از پرستش او سبحانه و تعالی خودداری نورزیم،چه از همۀ اینها آگاه است و مستکبران را دوست ندارد.ما را از این که منکر رسالت شویم بیم می دهد،و سرنوشت گردنکشان و مستکبران را به یاد ما می آورد تا بر ما معلوم شود که چگونه خداوند خانه ها و ساختمانهای ایشان را از ریشه کند و بر سرهاشان در دنیا فروریخت و نابودشان ساخت،و اما در سرای دیگر خواری و

ص :9

آتش بهرۀ آنان خواهد بود،و در آن هنگام که فرشتگان مرگ برایشان وارد می شوند حالت تسلیم نشان می دهند و اسلام می آورند،ولی آنان را به سبب تکبر و استکبارشان به دوزخ می افکنند.

/6 سیاق در آیات(38-44)به بحث دربارۀ حالت استکبار که شاید بزرگترین گردنه و مانع در راه ایمان آوردن به وحی است می پردازد،و این کار با یادآوری بعث و رستاخیز صورت می گیرد و هدف آن بیان واقعیتی است که در کذب و انکار کافران تجلّی پیدا می کند.

در آیه های(41-42)پروردگار ما را به پاداش و مزدی که مهاجران به آن دست می یابند یادآور می شود،و شاید این تذکر برای آن باشد که بتوانیم در برابر فریبندگی و گمراه کنندگی نعمتها،که در میان آنها و حق اختیار کامل داریم تا یکی از آن دو را برگزینیم،مقاومت نشان دهیم.

بار دیگر به وحی بازمی گردد و آن را یادآور ما می شود.و از آن سخن می گوید که رسالت و رسول چیز تازه ای نیست که در جهان پیدا شده باشد و رسولان آن را از پیش خود ساخته و پرداخته باشند.

نوبتی دیگر(45-55)خداوند سبحان این مطلب را یادآور ما می شود که کسانی که مکّاری و پرداختن به کارهای بد و زشت را پیشۀ خود ساخته اند،از مکر خدا در امان نیستند.و شاید این گونه سخن گفتن خدا برای آن باشد که غرور و فریبندگی استکبار در نفس آدمی درمان شود،و سپس به ما تذکر می دهد که هر چیز در طبیعت به خدا سجده می کند و فرشتگان از پرستش او سرباز نمی زنند،بلکه از خدای خویش در هراسند،و خدا از قایل شدن شریکی برای خودش نهی کرده و به ترسیدن از او و از این کار دوری جستن فرمان داده است.مگر نه این است که نعمتها همه از آن او است،و اگر چیزی از آنها از دست ما خارج شود به او پناه نمی آوریم؟با وجود این،پس از آن که خدا ضرر و زیان را از ایشان دور ساخت بار دیگر به او شرک می ورزند.

سیاق به بیان پوچی و سفیهانه بودن اندیشۀ شرک و این که نعمتها از کسی

ص :10

جز خدا است ادامه می دهد،و به همین گونه از نسبت دادن نمونه های بد به پروردگارمان سبحانه و تعالی نهی می کند،و از جملۀ اینها است آن که کسی داشتن دختر را دوست ندارد و از آن اکراه داشته باشد،ولی چنین پندارد که خدا را دختران است.

هرگز چنین نیست و برترین و عالیترین مثل و نمونه از آن خدا است و مثل و نمونۀ بد به مشرکان اختصاص دارد،و آتش جایگاه آنان است و شیطان سرور و سرپرست و دوست ایشان.

باشد که آیات اخیر ما را به ناگزیر بودن تسلیم به این که هر چه نعمت است از خدا است برانگیزد،و نعمتها و دارندگان نعمت ما را مات و مبهوت خود نسازند،یا آنچه از وسایل طبیعی که خاستگاه نعمت است ما را چنین نکند.از آن روی از مات و مبهوت شدن به آنها سخن گفتم که سبب فروافتادن به حضیض شرک است و چون چنین شود آدمی /6 برترین مثل و نمونه را که خداوند متعال است از یاد می برد.

همچنین آیات(64-74)در همان حال که ما را به یاد آن می آورند که روزی و وحی از خدا است،مجموعه ای از نعمتها را همچون آبی که خدا از آسمان فرومی ریزد و به آن زمین را زنده می کند،و نوشیدنی لذیذ و گوارای شیر خالص را نصیب ما می سازد که از میان سرگین و خون برخاسته است،و از میوه های درختان خرما و انگور شربت شیرینی به ما می چشاند،و نوشیدنی سومی را از زنبور عسل در اختیار ما قرار می دهد که شفای مردمان در آن است،از یاد نبریم و از این نعمتهای پاکیزۀ خداوند بزرگ غافل و جاهل نمانیم.

اینها نعمتهای خدا است،پس چرا باید سپاسگزار جز او باشیم و دیگری را به جای او بپرستیم؟و خدا آدمی را از زندگی به مرگ می رساند،و بعضی را عمر دراز می بخشد و در روزی رساندن سهم بیشتری نصیب آنان می سازد،پس آیا شایسته است که کسی جز او را بپرستیم و آیا کس دیگری هست که روزی ما در اختیار او بوده باشد؟

ص :11

و او است آن که برای مردمان از خودشان همسران و فرزندگان و نوادگانی قرار داده،و آنان را از همه گونه چیزهای پاکیزه بهره مند ساخته،پس آیا سزا است که به نعمت خدا ناسپاسی کنند و جز او کسانی را بپرستند که چیزی از روزی ایشان در اختیار آنان نیست،یا او را با بدی قرین سازند و برای او مثلهای بد بزنند؟ چنان می نماید که این آیات از بهت و گیجی ما نسبت به نعمتهای الاهی می کاهد تا چنان شود که پرستش خالص مخصوص پروردگارمان شود،و دوستی خویش را تنها به او اختصاص دهیم.

به همین گونه آیه های(75-83)به یاد مردمان می آورد که اختیار قضا و قدر تنها به خدا اختصاص دارد و شریکان پنداری و ساختگی همچون بندگان فرمانبری هستند که هیچ کاری از دست آنان برنمی آید.پس آیا چه کس برای پرستش شدن شایسته تر است؟و خدا مالک غیب و پنهان آسمانها و زمین است،به همان گونه که ساعت و زمان برخاستن قیامت در اختیار او و از آن او است.و او است آن که بر آدمی نعمت علم را ارزانی داشته،در صورتی که آن گاه که از شکم مادر بیرون آمد هیچ چیز نمی دانست!و این مرغانی که در فضای آسمان پرواز می کنند و بر زمین فرونمی افتند،تنها خدا است که بدین گونه ساخته و پرداخته و آنان را از چنین خطری حفظ می کند.

بنا بر این سروری و ولایت مخصوص خدا است،و همو است که به کار جهان و جهانیان می رسد و نیز به نعمت ساکن بودن دایمی در یک مکان یا سکونت انتقالی در خیمه ها و نعمت کالاها و وسایل زندگی و نعمت خانه ها و سایه بانها و لباسهای پوشیدنی در ایام /6 آرامش و جنگ،آیا این همه از نعمتهای خدا نیست که به ما ارزانی داشته است،پس چرا باید به این همه ناسپاس و کافر باشیم و نعمت خداداد را انکار کنیم؟ سیاق پیش می رود و در آیات(84-89)کافران و ستمگران و مشرکان را از آن بیم می دهد که پس از مرگ بار دیگر زنده می شوند و از گورها بیرون خواهند آمد و عذاب آنان تخفیف پیدا نمی کند و هیچ فرصتی برای جبران گذشته برایشان فراهم

ص :12

نمی شود.و از دست شریکان پنداری که برای خدای خود ساخته بودند کاری برای ایشان برنمی آید و همه ناگزیر به خدا تسلیم می شوند،و هر چه در دنیا مقام بزرگترین داشته باشند عذابشان در آخرت سخت تر خواهد بود.و سیاق قرآن در این باره تأکید می کند که شهادت و گواهی رسول خدا نیز در کار خواهد بود،و این که کتاب باید قرین با گواهی بر مردم باشد و چنین است و آن دو هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد.

قرآن در آیات(90-97)به آشکار کردن نعمتی از نعمتهای خدا می پردازد.و آن کتابی است که پروردگار از طریق وحی به بندۀ خویش فروفرستاده تا از این راه نعمت را بر بندگان خویش تمام و کامل کرده باشد،و راههای بهره برداری سالم از نعمتها را به آنان بنمایاند.و خلاصۀ گفتار در تنظیم زندگی به صورتی پاکیزه آن است که این زندگی با عدل و نیکوکاری و پرداختن حقوق صاحبان حق و خویشاوندان و دوری گزیدن از کارهای زشت و ناپسند و ستمگری، و همچنین وفادار ماندن به پیمان بسته شدۀ میان بنده و پروردگارش و ملتزم بودن به ایمان همراه بوده باشد که قرآن دربارۀ آن تأکید می کند و شاید این تأکید از آن جهت بوده باشد که ایمان مهمترین تنظیم کنندۀ علاقه ها و پیوستگیهای اجتماعی است.

همچنین رعایت کردن برابری در مقابل قانون،تا چنان نباشد که گروهی گروه دیگر را ضعیف و ناتوان سازد،حتی چنان نپندارد که امید رستگاری بیش از آنان دارد،و از بهره برداری بد و ناپسندیده از سوگند دوری جستن نیز چنین است.

سپس شکیبایی و صبر است،که شاید در برابر فریبندگیها و گمراهسازیهای شهوات صورت پذیر می شود.

سیاق مؤمنان را به پرداختن به کارهای نیک و شایسته از آن روی تشجیع می کند که کلید دست یافتن به یک زندگی پاکیزه است.و کتاب بدین گونه برنامه ای برای یک زندگی پاک و شایسته در اختیار ما قرار می دهد.

ولی آیا چگونه می توانیم از قرآن بهره مند شویم،در صورتی که شیطان

ص :13

پیوسته در صدد گمراه ساختن ما از آن است،یا ما را پیوسته از آن منحرف می سازد؟ پس خداوند متعال در آیه های(98-105)روش فهم قرآن را برای ما آشکار می سازد.

نخست:با پناه بردن به خدا از شر شیطان در هنگام قرائت قرآن.

/6 دوم:با تسلیم شدن به همۀ آیات آن که روح القدس آنها را به فرمان خدا بر پیامبرش فرود آورده،پس اختلاف و کمبودی در آن وجود ندارد و از شبهه انگیزی کافران کاری برنمی آید که می گفتند فردی غیر عرب رسول خدا را تعلیم می دهد و این قرآنی که در اوج بلاغت جای دارد بر ساختۀ او است! سوم:پرهیز کردن از«دروغ»بستن بر خدا.

راه رسیدن به ایمان تعالی و چیره شدن بر زندگی دنیا است،و برگزیدن آخرت بر آن.و بدین گونه است که نعمتهای دنیا برای کسی که مالک آنها است سودمند واقع می شود،ولی آن کس که نعمت بر او فرمانروایی و مالکیت پیدا می کند،و زندگی دنیا را بر آخرت برمی گزیند،خدا او را راهنمایی نخواهد کرد،از آن جهت که به خدا و رسالتهای او کفر ورزیده است.

بدین گونه آیات(106-113)ایستار سالم در برابر نعمتهای الاهی را برای ما بیان می کند،و بر ما آشکار می شود که دوستان زندگی دنیا که آن را بر نعمتهای خدا در سرای دیگر ترجیح می دهند،آن کسانند که سینه های گسترده برای کفر دارند و خداوند متعال افزارهای فهم را از ایشان دور می سازد و غافلان همین گروهند.

اما آن کس که نفس خویش را برتر از دنیا قرار داده،و پس از فتنه ها و بلاهایی که در راه خدا آنها را تحمل کرده به مهاجرت می پردازد و جهاد می کند و به عبادت می پردازد،باید بداند که خداوند آمرزنده و بخشنده است.

خود را برتر از دنیا نشان دادن در آن روز برای آدمی سودمند می افتد که هر کس به عذر آوردن دربارۀ آنچه کرده است در برابر خدای بزرگ می ایستد.

کفر ورزیدن به خدا نعمتهای دنیا را نیز از آدمی سلب می کند،چنان که

ص :14

خدا در قرآن از مردم شهری مثل زده که خداوند نعمت امن و روزی فراوان را نصیب ایشان ساخته بود،و چون کفر ورزیدند و کافر شدند،خدا لباس گرسنگی و هراس بر ایشان پوشاند و آنان را از آن چشاند.

چنین است کیفر آن کس که خداوند دنیا را به او ارزانی داشته ولی او به ندای رسول خدا پاسخ مثبت نداده است.در نتیجه چنین کسی نمی تواند از نعمت وحیی برخوردار شود که نگاهبان دیگر نعمتها است.

بنا بر این هرگز نمی توان از آیات خدا معنی ترک کردن نعمتهای خدا را دریافت،بلکه آنچه مقصود است این است که:

اولا:برای وابستگی به آنها برنامه ای تنظیم کنیم،به گونه ای که ما را به فراموشی خدا نکشاند.

/6 ثانیا:برنامه ای برای بهره برداری از آنها بدان گونه که خدا مقرر داشته است تنظیم کنیم.

و بدین گونه آیات(114-119)حدود و مرزهای خدا دربارۀ بهره برداری از نعمتهای خودش را برای ما تنظیم کرده است،و این خود بعدی از ابعاد آن تقوا و پرهیزگاری است که آیات آغاز سوره ما را به مراعات کردن آنها فرمان داده است.

بر ما است که چیزهای پاک و پاکیزه را بر خود حرام نسازیم،بلکه از آنها بخوریم یا به گونۀ دیگر بهره مند شویم و در مقابل سپاسگزار خدا بوده باشیم.

اما آنچه حرام است مردار است و خون و گوشت خوک و آنچه برای جز خدا قربانی شده است(جز در هنگام اضطرار و ناگزیری).

نیز آنچه حرام است دروغ بستن بر او است به این که فلان حرام است و فلان حلال.

و اما جهودان بر خود ستم روا داشتند و خداوند متعال به سبب همین ستمگری ایشان بعضی از چیزها را بر ایشان حرام کرد.

ولی رحمت خدا بر این امت گسترده است،از آن جهت که خدا قلم را از ثبت گناه کسانی بازداشته است که چون از روی نادانی کار بدی انجام دهند

ص :15

سپس آگاه شوند،توبه کنند و به اصلاح بپردازند.

قرآن کریم در آیات(120-123)،به عنوان مثالی از کسانی که ایمان آورده اند،از ابراهیم برای ما سخن می گوید،و از این که چگونه سپاسگزار نعمتهای الاهی بوده،و بر ما است که از ملت و دین او پیروی کنیم.

و اما داستان روز شنبه و حرام بودن شکار در آن مخصوص کسانی است که دربارۀ آن اختلاف پیدا کردند(124).

رسول فرودگاه وحی خدا است که با آن قوم خویش را با حکمت و اندرز نیکو به دین خود دعوت می کند.و او برترین نمونه برای دادگری و احسان و بردباری و ایستادگی و گشادگی سینه است.و سیره و روش رسول گواهی بر راستی رسالت او است،و بر این که خدا با کسانی است که پرهیزگارند و کارهای نیک انجام می دهند(125-128).

و بدین گونه سورۀ نحل علاقه و پیوستگی سالم با نعمتهای خدا را به صورتی برای ما بیان کرده است که ایمان مؤمن از آن راه به پروردگارش افزایش می یابد،و همچنین تسلیم شدن و گردن نهادنش به رسالتهای پروردگار،و به دور افکندن شریکان پنداری و استقامت و ایستادگی در برابر تبهکاران،و الحمد للّٰه رب العالمین.

ص :16

/6 سورۀ نحل

6[تریحون]

:از«أراح»به معنی بازگرداندن چهارپایان در هنگام شب به مراح یعنی استراحتگاه جانوران.

[تسرحون]

:یعنی آنها را در صبحگاه به جای چریدن و سرح می فرستید که مأخوذ از سروح است.

9[قصد]

:به معنی راست بودن(راه)است.

/6

رسالت پروردگار خویش برای مردم است فرود می آیند و آنان را به ضرورت یکتاپرستی و فرمان دادن به پرهیزگاری بیم می دهند.و هیچ کس نمی تواند از پاداش و کیفر بگریزد،بدان جهت که آفرینش آسمانها و زمین بر اساس حق استوار است،و هیچ الاهی نیست که بشر را از عذاب خدا که برتر و بالاتر از آن است که ایشان شریکی برای او قائل شوند،برهاند.

/6 کیست که بر خدا استکبار نشان دهد؟!او همین انسانی است که اصل آفرینش او از نطفه است،و همو است که با کمال بیشرمی به جدال کردن دربارۀ حقایق ادامه می دهد،و علی رغم آن که پیوسته نیازمند به نعمتهای خداوند متعال است چنین می کند؛پس این چار پایانی که خدا آنها را برای انسان آفریده و از آنها خود را گرم می کند،و سودمند می شود،و از بعضی از آنها می خورد و وسایل آرایش و رفتن به سرزمین دیگری را فراهم می کند که رفتن با پایش بدان جا سخت ناراحت کننده است،این همه نشانه هایی از رحمت و رأفت خدا به بشر است،و بدان گونه که پروردگار اسب و استر و خر را برای سوار شدن بر آنها و از آنها آرایشی برای خود فراهم آوردن است آفریده و آنها را از نعمتهای آشکار قرار داده،نعمتهای باطن و پنهانی نیز وجود دارد،و خدا است که نعمتها را فراهم ساخته و برنامه هایی مفصل برای سودمندی از آنها برقرار ساخته و به فضل خود راه مستقیم برای دست یافتن به آنها را برای ما بیان کرده،ولی هرگز ما را به آن مجبور نساخته است که به وسیلۀ آنها نقل و انتقال پیدا کنیم،و اگر خدا بخواهد همۀ مردمان را هدایت خواهد کرد.

چیزی را اراده کند،به آن می گوید باش،پس آن هستی پیدا می کند»،و چنان می نماید که میان امر و خلق تفاوتی وجود دارد،و خلق با واسطه و بر حسب سنتهایی که خدا آنها را روان کرده است صورت می گیرد،در صورتی که امر به معنی خلق و آفرینش مستقیمی است که در آن ایجاد و نوآوری مورد ملاحظه قرار گرفته است.و عذاب خدا برای امتهایی که انحراف پیدا کرده اند،همچون رسالت و پیام رسانی رسولان و فرستادگان خدا دو امر الاهی ابداعی محسوب می شوند که از آن سنتهای شناخته شدۀ برای ما فرمانبرداری نمی کنند.

در آن هنگام که رسولان با بیم دادن مردمان رسالت خود را آغاز کردند، کافران خواستار آن شدند که آنچه بدان بیم داده شده اند هر چه زودتر فرا رسد،و تأخیر در آن را دلیلی بر عدم وجود جزا و کیفر دانستند،و این آیه برای آن آمده است که ایشان را از نزدیک شدن ساعت مجازات و کیفر آگاه سازد...

أَتیٰ أَمْرُ اللّٰهِ فَلاٰ تَسْتَعْجِلُوهُ

-فرمان خدا رسید پس در رسیدن آن شتاب مورزید.» /6 حقیقت آن است که شرک ایشان به خدا،و گمان ایشان به این که خدایان دیگری در کارند که از آنها در برابر خدا دفاع می کنند،همان چیزی است که آنان را مطمئن ساخته و سبب آن شده است که بیم دادن را جدّی نگیرند،و خدا آنچه را که برای او شریک تصور کرده اند نفی کرده است.

سُبْحٰانَهُ وَ تَعٰالیٰ عَمّٰا یُشْرِکُونَ

-او منزه و برتر از چیزی است که شریک او قرار می دهند.»

تأیید می کند،و در شب قدر همراه با فرشتگان دیگر به زمین می آید،و قولی دیگر آن است که:«روح کلمۀ حیات و زندگی است که خداوند سبحانه و تعالی به چیزها القا می کند و خواست و مشیئت او را می پذیرند،و القاء و فرو فرستادن آن را به پیامبر خویش ایحاء یعنی وحی کردن شمرده و در این باره چنین گفته است که:

وَ کَذٰلِکَ أَوْحَیْنٰا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنٰا -و بدین گونه روحی از امر خودمان را به تو وحی کردیم»، (1) پس وحی به معنی کلام و سخن پوشیده است و فهماندن آن از راه ایماء و اشاره صورت می گیرد،و القاء و تلقین کلمۀ او تعالی-کلمۀ حیات-به قلب پیامبر(ص)وحیی از روح به سوی او است». (2)

و اگر روح فرستاده باشد،حرف«باء»در این جا به معنی استعانت است، یعنی کمک یافته و تأیید شدۀ به وسیلۀ روح،ولی در صورتی که روح جوهر رسالت ترکیب شدۀ از نور علم و هدایت بوده باشد که به گفتۀ خداوند سبحان بشر را زنده می کند: اِسْتَجِیبُوا لِلّٰهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذٰا دَعٰاکُمْ لِمٰا یُحْیِیکُمْ -چون خدا و فرستاده اش شما را به چیزی بخوانند که زنده تان می سازد،آن خواندن و دعوت را استجابت کنید و بپذیرید»،در این صورت روح به معنی نوری می شود که فرشتگان از آسمان به زمین می آورند،و این معنی نیز به این گفتۀ خدای تعالی نزدیک است که /6 : یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلیٰ مَنْ یَشٰاءُ مِنْ عِبٰادِهِ -روح امر خویش را بر هر کس از بندگانش که بخواهد القا می کند».

مِنْ أَمْرِهِ

-از فرمان خود را،» و فرشتگان به فرمان خدا روانه می شوند و بنا بر میل خود چنین نمی کنند،و به همین جهت بر بندگان برگزیدۀ خدا فرود می آیند.

عَلیٰ مَنْ یَشٰاءُ مِنْ عِبٰادِهِ

-بر هر کس از بندگانش که بخواهد.» پس رسولان بندگان خدایند نه نیم خدا،و اما محتوا و جوهر رسالت از این

ص :21

قرار است:

أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ أَنَا فَاتَّقُونِ

-که(مردمان)را بیم دهید و آگاه سازید که خدایی جز من وجود ندارد،پس از من بترسید و پرهیزگار شوید.» اخلاص در عبادت و پرستش خدا را در همۀ امور،که در تقوا تجسم پیدا می کند،مراعات کنید،و همین است که جوهر و خلاصۀ رسالتهای الاهی محسوب می شود.

[3]

در آن هنگام که پروردگارمان بندگان خود را از منحرف شدن از خط توحید بیم می دهد،این امر با اساس آفرینش سازگاری دارد،از آن روی که خداوند متعال آسمانها و زمین را به حق آفریده،و بدون شریک بر آنها تسلط و فرمانروایی دارد،پس افراد بشر اگر از سنت جهان انحراف حاصل کنند،هیچ کس نیست که بتواند آنان را از مجازات این انحراف رهایی بخشد،زیرا که خداوند از داشتن شریکانی که کفار برای او تصور می کنند برتر است پس هیچ کس نیست که آنان را از عذاب الاهی دور نگاه دارد.

خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ تَعٰالیٰ عَمّٰا یُشْرِکُونَ

-آسمانها و زمین را به حق آفرید و از این که برای او شریک قائل شوید برتر و به دور است.» [4]

انسانی که به مخالفت سنت جهانی برخاسته کیست؟!آیا از نطفه آفریده نشده است،که ناگهان او را به صورت جدال کننده ای می بینیم که حجت و برهانی پس از حجت و برهان دیگر اقامه می کند،و دنبال رأی و نظر خاص برگزیدۀ خویش می رود،و آراء دیگر را باطل می شمارد،و گاه چنان است که بدون شرمساری به ایستادگی در برابر حق می پردازد!! /6 خَلَقَ الْإِنْسٰانَ مِنْ نُطْفَةٍ فَإِذٰا هُوَ خَصِیمٌ مُبِینٌ -انسان را که خدا از نطفه آفرید ناگهان چنین می بینیم که آشکارا به مخاصمۀ در برابر خدا پرداخته است.» [5]

انسان به طبیعتی که در پیرامون او جای دارد نیازمند است،و با آن به کنش و واکنش می پردازد،و بنا بر این ناگزیر می بایستی خود را با سنتهای کلی که

ص :22

بر او فرمان می راند سازگار سازد،پس انعام و چارپایان همچون گوسفند و گاو و شتر را می بینیم که خدا آنها را برای آن آفریده است که بشر ابعاد گوناگون آنها را در معرض بهره برداری خود قرار دهد.

اولا:آنها با پشم و کرک خود آدمی را در سرما گرم نگاه می دارند.

وَ الْأَنْعٰامَ خَلَقَهٰا لَکُمْ فِیهٰا دِفْءٌ

-و چارپایان را برای شما آفرید که از گرمی نهفتۀ در آنها خود را گرم سازید.» ثانیا:انعام را(که شتر و گاو و گوسفند است)سودمندیهای دیگری است از آن روی که انسان را بر پشت خود حمل می کنند و به این جا و آن جا می برند.آیا شتر کشتی صحرا نیست،و آیا گاوها بهترین وسیلۀ کشاورزی تا این اواخر نبوده اند؟!زمین را آمادۀ برای کشتن دانه می سازند،و از شیر و مشتقات آن خانواده ها را سیراب می سازند،و نیز به سبب سرعت تناسل خود ثروتی عظیم برای آدمیزادگان محسوب می شوند.

وَ مَنٰافِعُ

-و سودها و بهره هایی برای شما دارند.» ثالثا:انسان از گوشت انعام زیرا که پاکیزه ترین منبع برای تغذیه است بهره مند می شود که بهترین خوراک را برای او فراهم می آورد،و از همۀ حیوانات بیشتر و سریعتر نسلهای فراوان از خود بر جای می گذارد.

وَ مِنْهٰا تَأْکُلُونَ

-و از آنها می خورید.» [6]

رابعا:و آن پاسخگوی نیازی نفسانی بشر است که همان نیاز مسلط شدن بر طبیعت،و آن را برای رسیدن به هدفهای خویش در خدمت گرفتن و با آن به کنش و واکنش پرداختن است.منظرۀ چارپایان در آن هنگام که مقارن با رسیدن شب از چراگاهها بازمی گردند تا صاحبانشان آنها را به خوابگاهها برای استراحت کردن روانه سازند،منظره ای است که چشم را از بهجت و شادی و قلب را از سرور آکنده می سازد،و همۀ ابعاد نفس بشری را که خواستار بازگشت به مادر طبیعت خویش است سیراب و خرسند می کند،به همان گونه که در هنگام بیرون آمدن آنها از خوابگاهها و روانه شدن به چراگاهها،مایۀ شادی و خوشی صاحبان خود را فراهم

ص :23

می آورند که برای جستجوی روزی از خانه ها بیرون می روند تا غرور مسئولیت را در جانهای خود سیراب سازند.

/6

وَ لَکُمْ فِیهٰا جَمٰالٌ حِینَ تُرِیحُونَ وَ حِینَ تَسْرَحُونَ

-و در آنها برای شما جمال و زیبایی دیدارشان در آن هنگام پیدا می شود که در شامگاهان آنها را به نزد خود باز می گردانید و در صبحگاهان برای چریدن به صحرا روانه شان می سازید.» آفرینندۀ انسان و ایجاد کنندۀ غریزه ها در جان او،همان آفرینندۀ انعام و چارپایانی است که این غریزه را سیراب می سازند،و این همان حقی است که خدا ساختمان آسمانها و زمین را بر روی آن استوار ساخته است.

[7]

خامسا:و آدمی در خشکی نیز همچون در دریا به مرکبهایی برای حرکت کردن به اطراف زمین نیازمند است،و در وجود انعام و مخصوصا در شتر این فایدۀ بزرگ به ودیعه نهاده شده است.

وَ تَحْمِلُ أَثْقٰالَکُمْ إِلیٰ بَلَدٍ لَمْ تَکُونُوا بٰالِغِیهِ إِلاّٰ بِشِقِّ الْأَنْفُسِ

-و بارهای سنگین شما را به سرزمینی انتقال می دهند که جز با سختی و جان کندن نمی توانید به آن برسید.» إِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ -و این همه بدان سبب است که پروردگار شما مهربان و بخشنده است.» از آن روی همۀ این نعمتها را برای شما فراهم آورده که صاحب رأفت و رحمت است،و شاید فرق میان رأفت و رحمت در آن باشد که در اولی نفع و سودمندی آنی منظور نظر است،در صورتی که در دومی نفع در زمان حاضر و در آینده هر دو وجود دارد.

[8]

در کنار انعام خدا برای انسان جانوران دیگری را برای سواری و بارکشی و نیز برای زینت آفریده است که در آنها-تقریبا-همان سودمندیها ولی به درجات متفاوت وجود دارد که بشر از آنها آگاهی ندارد.

وَ الْخَیْلَ وَ الْبِغٰالَ وَ الْحَمِیرَ لِتَرْکَبُوهٰا وَ زِینَةً وَ یَخْلُقُ مٰا لاٰ تَعْلَمُونَ

-و اسبها و استرها و خرها را برای آن آفرید که بر آنها سوار شوید و زینت و آرایشی

ص :24

برای شما باشد،و چیزهایی را می آفریند که از آنها خبری ندارید.» /6 [9]

و خدایی که همه این نعمتها را آفریده،به ما آموخته است که چگونه از آنها فایده برگیریم،و برنامه هایی قرار داده است تا از اسراف و تباهی کردن در آنها جلوگیری شود،یا در بهره مند شدن از آنها کارهای خلاف قاعده ای صورت نگیرد.

وَ عَلَی اللّٰهِ قَصْدُ السَّبِیلِ

-و بر خدا است که راه راست و درست را به شما بنمایاند،» ولی ما را به رفتن در آن مجبور نمی سازد،و در میان مردمان کسانی هستند که در راه کج و منحرف از حق پیش می روند.

وَ مِنْهٰا جٰائِرٌ وَ لَوْ شٰاءَ لَهَدٰاکُمْ أَجْمَعِینَ

-و بعضی از راهها کج و منحرف است و اگر او می خواست همۀ شما را به راه راست هدایت می کرد.» /6

/6

آیا چه کس در زمین بذر کشته شده را به مدد آب آسمانی رویاند،و درختان زیتون و خرما و /6 انگور و دیگر میوه ها و محصولات زمینی را رویاند؟ او خدا است،ولی اندیشمندان از میان مردم آن کسانند که به این آیات الاهی راهنمایی شده اند؛و خدا شب و روز را مسخر انسان ساخت،و خورشید و ماه را به همان گونه در خدمت انسان قرار داد که ستارگان را که هر یک از آنها در فلکی گردش می کند.از این آیات کسانی بهره مند می شوند که به عقل خود راه این بهره مندی را بیابند.و در زمین برای بشر گونه های سود و منفعت فراهم آورد،پس هر که در یاد خدا باشد،با این آیات و نشانه ها به خالق و مدبر آنها هدایت می شود.

خداوند متعال دریا را چنان ساخت که انسان بتواند از آن گوشتی تر و تازه به دست آورد،و در ژرفنای آن انواع زینت به ودیعه نهاد،و آن را برای کشتیهایی که در آن با سر و صدا به پیش می روند آماده ساخت،و این همه برای آن است که آدمی بکوشد و روزی خود را به دست آورد و سپس بر این توفیق خود سپاسگزار خدا باشد.

چون از دریا به خشکی بیرون آیی،کوه هایی را می بینی که برای کرۀ زمین نقش لنگرها را در کشتی ایفا می کنند و تعادل زمین را برقرار می سازند و از کج و راست شدن آن جلوگیری به عمل می آورند،و در آنها مخازن آبی را قرار داد که نهرها و رودخانه ها از آنها پدید می آید،و نیز در زمین راههایی را پدید آورد که آدمی به دانش خود به آنها راه می برد و باشد که از همین راه نیز به پروردگار خویش راه یابد.

خداوند سبحانه و تعالی در آسمان علاماتی قرار داد که افراد بشر با شناختن آنها راه خود را در جهتی که می خواهند حرکت کنند می یابند؛و در پشت سر هر آیه و نشانه حقیقتی نهفته است،و در آن سوی آیات جهانی حقیقت الوهیت قرار دارد؛ آیا ممکن است که آن کس که می آفریند همچون کسی باشد که از آفرینش عاجز است،پس چرا نباید از این همه نشانه ها پند بگیریم و در راه راست روانه شویم؟ همۀ این نعمتها،که اگر بخواهی آنها را بشماری هرگز نمی توانی به شمارۀ

ص :27

آنها دست یابی،گواه است بر آن که او نسبت به بندگانش آمرزنده و مهربان است.

گونه های دیگر میوه ها در اقلیمهای مختلف زمین به وجود می آید.

وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَرٰاتِ

-و از همۀ میوه های دیگر.» که خدا برای هر زمینی آنچه را که مناسب با آن است و می تواند نیازمندیهای مردم آن را تأمین کند،فراهم می آورد،پس از میوه و محصول هر سرزمین /6 موادی فراهم می آید که بیشتر مورد نیاز مردم آن است.

إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ

-در این آیت و اشاره و نشانه ای است برای آن کسان که بیندیشند و به تفکر بپردازند.»

آیت آفرینش از راه تفکر فراهم آمد،و پروردگار ما گفت: إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ چه به وسیله زیر و رو کردن دانسته ها و معلومات بر ما معلوم می شود که این آیتی از خدا است.

ب:مرحلۀ گنجینه ساختن حوادث و پیشامدها و بهره مند شدن از آنها برای فهم و دریافت پیشامدهای تازه،و چنان به نظر می رسد که این فرایند همان چیزی است که به نام«عقل»و«تعقل»نامیده می شود-بنا بر آنچه کلمه بر آن دلالت دارد-چه اصل کلمۀ عقل الهام گرفتۀ از عقال یعنی پایبند شتر است که با متوقف ساختن جانور او را از گرفتاری دور نگاه میدارد،و در حدیثی آمده است که:

«عقل محفوظ نگاه داشتن آزموده ها و تجربه ها است».

در این آیه از آن روی میان عقل و علم پیدا کردن به راز مسخر شدن طبیعت برای بشر ارتباطی به وجود آمده است که /6 دریافت و فهم این حقیقت دشوار است و به آزمایشهای گردآوری و ذخیره شدۀ بیشتر نیاز دارد.پروردگار ما می گوید:

وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهٰارَ

-و شب و روز را مسخر شما ساخت.» پس اختلاف پیدا کردن سنّتهای خدا در شب از لحاظ تاریکی و آرامش و میل طبیعت به راحتی و آسایش،و متفاوت بودن آن با روز و آن همه روشنی و سر و صدا و تلاش و کوشش،همه برای مصلحت بشر به وجود آمده است،به همان که مسخر شدن خورشید و ماه برای آدمی نیز به همین جهت صورت گرفته است.

وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومُ مُسَخَّرٰاتٌ بِأَمْرِهِ

-و خورشید و ماه و ستارگان به فرمان او مسخر آدمیزاد شده اند.» و مسخر بودن ستارگان برای بشر جز برای آن نیست که مردمان از آن سودمند شوند؛و دو آیت الاهی شب و روز وابستۀ به تسخیر خورشید و ماه است.

إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیٰاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ

-و در این آیت و نشانه ای است برای کسانی که عقل و خرد خویش را به کار اندازند.» پس از راه انباشتن و افزودن بر شمارۀ آزمایشها و سود بردن از آنها است که بشر به زودی به درجه ای از علم خواهد رسید که او را شایستۀ برای شناخت رازهای

ص :30

طبیعت قرار می دهد و بداند که هر چیز از آن به خاطر مصلحتی از بشر به وجود آمده است،و بر وی لازم است که در زندگی خویش از آن بهره مند شود،ولی هنوز در برابر ما مسافتی وجود دارد که می بایستی آن را بپیماییم تا به اوج علم و دانش برسیم.آیا این مسافت چیست؟آن تذکر است و پیوسته به یاد داشتن آزمایشها.

[13]

پس از عقل نوبت تذکر است و آن مرحلۀ پیشرفته در شاهراه معرفت است.

ج:و آن مرحله گردآوری آزمایشها برای عمل است،پس چگونه باید از طبیعت مسخر شدۀ برای خودمان بهره برداری کنیم؟آیا هر چیز موجود در آن،در هر زمان،و برای هر شخص صالح و شایسته است؟هرگز...چه حقیقت چیزها با یکدیگر متفاوت است،و هر چیزی برای زمانی و شخصی سودمند است،با وجود آن که همۀ آنها برای بشر آفریده شده است.

وَ مٰا ذَرَأَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ

-و آنچه برای شما و بهره مند شدنتان از آن در زمین به وجود آورد.» /6 آنچه خداوند در زمین آشکار ساخته و برای شما و به سود شما آفریده و خلق کرده است.

مُخْتَلِفاً أَلْوٰانُهُ إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَذَّکَّرُونَ

-با رنگهای گوناگون، در همۀ اینها آیت و نشانه ای برای کسانی که به تفکر بپردازند وجود دارد.» [14]

و خدا طبیعت را مسخر آدمی ساخت،ولی بر انسان لازم است که او نیز به نوبۀ خود برای صورت پذیرفتن این تسخیر در پاره ای از اوقات تلاش کند،چه نعمتها چنان نیست که همچون آب از آسمان پیوسته فروریزد،بلکه نیازمند عمل برای روان شدن این تسخیر در پاره ای از اوقات است،همچون صید کردن در دریا برای دست یافتن به منافع آن،و تحمل کردن مشقت و سختی سفر برای بهره مند شدن از منافع بازرگانی.

وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَهٰا

-و او است آن که دریا را مسخر شما ساخت تا از آن گوشت تر و

ص :31

تازه بخورید و زینتی برای پوشیدن به دست آورید.» پس دریا همچون مخزنی بزرگ برای بهترین انواع گوشتها است که با کمترین کوشش به دست می آید،و نیز زینتهایی که در لباسها جلوه گری پیدا می کند.

وَ تَرَی الْفُلْکَ مَوٰاخِرَ فِیهِ

-و کشتیها را می بینی که در آن با بانگ کردن پیش می روند.» «مخر»ریشۀ«مواخر»به معنی شکافتن آب است از چپ و راست که از آن بانگی همچون بانگ طوفان برمی خیزد،و در این جا قرآن مرحلۀ چهارم علم را به یاد ما می آورد که عبارت است از:

د:مرحلۀ استفادۀ عملی از علم که قرآن از آن به نام«اکتساب»یاد کرده است.

وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ

-و برای آن که خواستار فضل خدا شوید و باشد که سپاسگزاری کنید.» یعنی به تلاش در دریاها برای دست یافتن به روزی خویش که فضل و بخششی از خدا است دسترس پیدا کنید،و پس از آن مرحلۀ پنجم می آید که چنین است:

ه:مرحلۀ خرسندی نفس و جان است که نشانه ای از آن سپاسگزاری است،چه برآورده شدن نیازمندیهای تن /6 از راه نعمت کافی نیست،و تا زمانی که نفس ناراحت باشد پیوسته نگران است و حرص دست یافتن به چیزی گمشده را دارد،ولی در آن هنگام که آدمی به شکر گزاری پروردگار خویش قیام می کند،و این را می داند که نعمت حقی برای او نیست بلکه فضل و بخششی از خدا است،و به یاد ایامی بیفتد که به آنها نیازمند بوده ولی دسترسی به آنها نداشته،و بداند که چگونه با تلاش خویش یا با روزی قرار دادن خدا آن نعمت را برای او به آن دسترس پیدا کرده است،جان و نفس او را آرامش و آسایش فرامی گیرد و به شکرگزاری می پردازد.

ص :32

در برابر آدمی پله و درجه ای باقی می ماند که با پیمودن آن به اوج و قلۀ درجات عرفان و شناخت خدا صعود می کند،و آن درجۀ هدایت است که آیه بعدی آن را یادآور ما می شود.

[15]

به همان گونه که کشتی در دریا نیازمند لنگری است که با فرورفتن آن به عمق دریا از شر موجهای دیوانه در امان می ماند،به همان گونه هم زمینی که در فضا شناور است و بر گرد خورشید گردش می کند،نیازمند چیزی سنگین است که آن را از تکانهای شدید حفظ کند،و آن کوه هایی است که برای زمین حکم لنگر برای کشتی را دارند.

وَ أَلْقیٰ فِی الْأَرْضِ رَوٰاسِیَ

-و خدا در زمین لنگرهایی قرار داد.» یعنی بر روی زمین کوه های بلند را آفرید و نهاد.

أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ

-تا از سرگیجۀ شما در ضمن گردش زمین جلوگیری به عمل آورد.» کاری همچون کار لنگر در کشتی داشته باشد که از سرگیجۀ مسافران در برخورد با امواج شدید جلوگیری می کند.کوه ها از ریشه با یکدیگر پیوستگی دارند تا همچون دژ استواری برای زمین باشند و از جنبشها و تکانهایی که سبب زمین لرزه ها می شود و سبب آن گازهای درونی زمین است جلوگیری به عمل آورند.و همچنین کوه ها از بادهای تند و طوفانی نیز جلوگیری می کنند که پیوسته بر سطح زمین به آن سو و این سو در حرکت اند،و از قوت آنها می کاهند و،در عین حال،نیرویی اضافی به زمین می دهند که در برابر نیروی جاذبۀ ماه مقاومت ورزد؛و از میان کوه ها چشمه های آبی را فراهم آورد که به منابع عظیم آب در شکم کوه ها ارتباط دارد.

وَ أَنْهٰاراً

-و نهرها و رودها.» /6 این امکان وجود داشت که کوه ها مانع ارتباط پیدا کردن افراد بشر ساکن در زمینهای مختلف با یکدیگر شوند،و به همین سبب خداوند متعال در میان آنها راههایی پدید آورد و این از بزرگترین نعمتهای الاهی است که هرگز رشتۀ پیوسته ای از کوه ها را چنان نمی بینی که در درازا به یکدیگر پیوسته باشند و مانع ارتباط پیدا

ص :33

کردن مردمان ساکن دو دامنۀ آنها با یکدیگر شوند.

وَ سُبُلاً

-و راههایی،» به همان گونه که انسان به وسیلۀ این راههای زمینی به نیازمندیهای خویش دسترس پیدا می کند،به همان گونه لازم است که از آیات الاهی به حقایق راه یابد، چه آیات همچون راههایی است که ما را به حقایق می رساند.

لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ

-باشد که هدایت شوید و راه حق را پیدا کنید.» [16]

بشر از نشانه های راه به هدفهای خویش در دنیا دسترس پیدا می کند، و به همین گونه شایسته است که به میانجیگری آیات زمینی و آسمانی از حکمت و قدرت پروردگار خویش آگاه شود.

وَ عَلاٰمٰاتٍ

-و اینها نشانه هایی است.» همچون نشانه هایی که امروز بر کنار راهها مشاهده می کنیم و به وسیلۀ آنها از هر جا که حرکت کنیم بدون رنجی به مقصد خویش می رسیم.

وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ

-و آنان با راهنمایی ستارگان به مقصد خود هدایت می شوند.» چون چنان است که بشر به وسیلۀ ستاره راه خود را در زمین پیدا می کند،در صورتی که رابطۀ میان ستارگان آسمان و راههای زمین پوشیده است،چگونه ممکن است که نتواند به میانجیگری آیات الاهی به خداوند خویش هدایت نشود؟!و آیات خدا آشکارترین نشانه و گواه است و دلالتی آشکارتر دارد.و از آیات او در زمین پیامبرانند و پیروان ایشان که مؤمنان به نور آنان راه خود را می یابند.

همچون کسی است که نمی آفریند؟چرا این را به یاد نمی آورید و دربارۀ آن نمی اندیشید؟!» [18]

و به هر جا که نظر افکنیم آیه و نشانۀ بزرگی از آیات خدا را گواه بر یگانگی او مشاهده می کنیم،و به هر سو که رو کنیم نعمتهای بیشمار الاهی را فراوان در پیرامون خویش می بینیم،پس نادانی از چیست؟و کفر از چه؟! وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللّٰهِ لاٰ تُحْصُوهٰا إِنَّ اللّٰهَ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ -و اگر در صدد شمارش نعمتهای خدا باشید،از عهدۀ شمارش آنها برنمی آیید،و خدا آمرزندۀ مهربان است.» هر سنت الاهی خود نعمتی است،و هر موهبت و بخشش نیز نعمتی،و هر اندام و بلکه هر جزئی از یک اندام نعمت،بلکه هر یاخته نعمت است؛شمارۀ یاخته های مخ از بیلیونها بیشتر است،و از دست رفتن هر یاخته سبب پیدایش نقص و عجزی خواهد شد.

پروردگار ما آمرزنده و صاحب رحمت و بخشندگی است،و اگر آمرزش و چشمپوشی او نمی بود،به سبب غفلتی که پیوسته نشان می دهیم و از یاد او بودن و بر نعمتهایش سپاس گزاردن دور می مانیم،می بایستی بعضی از نعمتها را از دست بدهیم،و چنین است که او به رحمت نعمتهای بیشمار خویش را از ما دریغ نمی دارد.

/6

/6

/6

و بهانه آوردن چیزی از سنگینی آنها بکاهد،و همچنین چیزی از بار گناهان کسانی را که به میانجیگری آنان گمراه شده اند بر دوش دارند،و بار بسیار بدی را حمل می کنند.

مستکبران در آیات خدا مکر می ورزند،و با حیله گریهای گوناگون در صدد آن برمی آیند که از رسیدن مردم به آنها جلوگیری کنند،و این کاری است که پیش از ایشان کسان دیگری بر عهده داشتند،ولی خدا خانه های آنان را از بن ویران کرد و سقفها را بر سرشان فروریخت و عذاب از جایی که هیچ بر خاطرشان نمی گذشت آنان را در معرض هجوم خود قرار داد.

اما در روز قیامت ایشان را خوار می سازد و به شماتت از ایشان چنین پرسش می کند که:آنان که جز خدا می پرستیدید و عصای یکتاپرستی را برای آنها می شکستید،اکنون در کجایند؟!و آنان خاموش بر جای می مانند.و اما اهل علم خواری و بد کردن در حق مشرکان را به سبب کفرشان تثبیت می کنند.

کافران چه کسانی هستند؟ آن کسانی هستند که بر خود ستم روا می دارند،و در هنگام مرگ از کارهای خویش بیزاری نشان می دهند و آنها را منکر می شمارند و به این ادعا می پردازند که هیچ کار بدی را انجام نداده اند،ولی خدا با علم خویش از کارهای بدی که کرده بودند به آنان خبر می دهد و همۀ آنان را روانۀ آتش می سازد،از در گناهی که مرتکب شده بودند و جاودانه در آن باقی می مانند و به سبب تکبری که در زمین از خود نشان داده بودند گرفتار لعنت می شوند.

آشکار شود در پنهانی وقوع پیدا می کند.

وَ اللّٰهُ یَعْلَمُ مٰا تُسِرُّونَ وَ مٰا تُعْلِنُونَ

-و خدا به آنچه پنهان می کنید و آنچه آشکارا انجام می دهید علم دارد و آن را می داند.» [20]

آن کس که از ظاهر و باطن علم دارد،بیش از آن حق دعوت و به خود خواندن از کسی دارد که نه می آفریند و نه دانشی دارد!! /6 وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ لاٰ یَخْلُقُونَ شَیْئاً وَ هُمْ یُخْلَقُونَ -و کسانی که آنان،جز خدا،به خدایی می خوانند،چیزی را نمی آفرینند و خود آفریده شده اند.» و سؤالی که پیش می آید این است که آنان کیانند؟ گفتند که:آنها بتانند،و به نظر من چنان می رسد که آنان طاغیان و مستکبران اند که بتان اشارۀ به آنها است،و ما بنا بر همین نگرش به تفسیر آیات آینده می پردازیم.

[21]

نخستین صفات خدایان پنداری این است که آنها مرده اند،و نه دانشی دارند و نه قدرتی،مگر به آن اندازه که خدا از علم و قدرت خود به آنان بخشیده است.

أَمْوٰاتٌ غَیْرُ أَحْیٰاءٍ

-مردگانند و از زندگان نیستند.» شاید تأکید بر این که زنده نیستند از آن روی بوده باشد که مقصود از مردگان اشارۀ به مرگ حقیقی نبوده و به همین جهت تأکید لازم شده است.

وَ مٰا یَشْعُرُونَ أَیّٰانَ یُبْعَثُونَ

-و نمی دانند که چه وقت زنده و برانگیخته خواهند شد.» یعنی آنان چشم به راه رسیدن کیفر کفر خویشند بدون این که از زمان وقوع آن آگاه باشند،پس آنان در برابر خدا در معرض پرسش قرار خواهند گرفت.

طبرسی(ره)در ضمن تفسیر آیات گفته است:بتان مردگانند نه زندگان، و بیشتر مرده بودن آنان به اتکای به گفته خداوند متعال متکی است که گفته است:

«غیر أحیاء»تا به صورت مطلق زندگی را دربارۀ ایشان نفی کند،و معنی وَ مٰا

ص :39

یَشْعُرُونَ أَیّٰانَ یُبْعَثُونَ

آن است که:این بتان نمی دانند که چه وقت برای کیفر برانگیخته خواهند شد،و به گفته ای دیگر«هم أموات»یعنی این که کافران در حکم مردگانند،بدان جهت که از حق و دین رویگردان شده و نمی دانند که در چه زمان مبعوث و برانگیخته خواهند شد! (1)و اگر آیات را چنان تفسیر کنیم که مقصود از ارباب در آنها ارباب بشری باشد،هیچ نیازی به این تفسیرها و توجیهات دور از ظواهر آیات نیاز پیدا نمی کنیم.

/6

[22]

اما خدای بر حقی که پرستش باید به صورت خالص نسبت به او صورت پذیر شود،اللّٰه یعنی خدای یگانۀ بی شریک است،و ایمان نیاوردن بعضی از مردمان به او جز به سبب نقصی نیست که در آنان وجود دارد،از آن روی که دلهای زشت آنان هر حقی را که بر آنها وارد شود از خود دور می سازند.

إِلٰهُکُمْ إِلٰهٌ وٰاحِدٌ فَالَّذِینَ لاٰ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ قُلُوبُهُمْ مُنْکِرَةٌ

-معبود شما خدای یگانه است،پس کسانی که به آخرت ایمان نمی آورند دلهایی انکار کننده دارند،» و دلیل انکارشان فخر فروشی و استکبار ایشان است.

وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ

-و خود بزرگنما و متکبرند.» [23]

ولی سبب حقیقی انکار خویش را به سبب استکبار و خودپرستی پنهان نگاه می دارند،در صورتی که خدا از آشکار و نهان ایشان آگاه است،و از این حالت آنان اکراه و بیزاری دارد.

لاٰ جَرَمَ أَنَّ اللّٰهَ یَعْلَمُ مٰا یُسِرُّونَ وَ مٰا یُعْلِنُونَ إِنَّهُ لاٰ یُحِبُّ الْمُسْتَکْبِرِینَ

- بدون شک خدا به آنچه پنهان می دارند و آنچه آشکار می سازند عالم است،و او مستکبران را دوست نمی دارد.» کلمۀ«لا جرم»از کسب گرفته شده(بنا بر آنچه در مجمع البیان از ابو مسلم روایت شده است)،یعنی شناختن این امر نیازی به اکتساب و تحصیل علم

ص :40

ندارد،زیرا که آن را بدون زحمت و آشکارا فهم می کنیم،و بعضی گفته اند که «جرم»به معنی بریدن میوه از درخت است و چون«لا»بر آن افزوده شود بدان معنی است که چیزی که این امر را قطع کند،یا با آن مخالف باشد وجود ندارد.

[24]

برای آن که استکبار خویش را با پوشاندن غلافی پسندیدۀ در نظر مردم بر آنان مخفی نگاه دارند،آنان را چنان می یابیم که خود را از دوستان گذشته نمایش می دهند و اندیشه های صحیح را به زمانهای گذشته نسبت می دهند و تو گویی که گذشت زمان حق را پیر می کند و آن را فرسوده و کهنه جلوه گر می سازد.

وَ إِذٰا قِیلَ لَهُمْ مٰا ذٰا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ قٰالُوا أَسٰاطِیرُ الْأَوَّلِینَ

-و چون به ایشان گفته شود که پروردگارتان چه چیز فروفرستاده است،می گویند که اینها اسطوره ها و افسانه های گذشتگان است.» أساطیر جمع اسطورة است و آن چیزی است که مسطور و نوشته شده باشد، و بسا هست که این لفظ از آن حکایت می کند که آنچه نوشته شده باطل است.

/6

گمراه شده بوده اند،و چه بد باری را حمل کنند!» «أوزار»به معنی سنگینی گناهان است،از آن روی که گناه پایان نمی پذیرد،بلکه همچون باری سنگین بر جای می ماند که شخص گناهکار می بایستی کشیدن بار سنگین آن را تحمل کند،و گاه دو نفر در تحمل وزر گناهی شریک می شوند بدون آن که یکی از آنان سهمی سبکتر از دیگری داشته باشد،و در حدیث شریف نبوی آمده است:

«آن کس که سنتی نیکو را استوار سازد،پاداش آن و پاداش کسی که بدان سنت عمل کند،بدون آن که چیزی از آن کاسته شود به وی داده خواهد شد، و آن کس که سبب رواج سنتی زشت و بد شود،هم وزر آن را تحمل خواهد کرد و هم وزر کسانی را که به آن سنت عمل کنند».

آیه اشاره به آن دارد که هر کس به اجبار خود را بر دیگری مسلط سازد،اگر در این راه نبوده باشد که به آن فرد راه سلامت خودش را بیاموزد،این کار وی گناهی بزرگ است.

[26]

مستکبران تنها به تبلیغ بسنده نمی کنند،بلکه بر ضد حق و جبهۀ آن به انواع مختلف مکر و فریب می پردازند،و مکر و حیله گری آنان با مکر کسانی که پیش از ایشان بوده اند شبیه است،و از این آگاهیم که خدا چگونه آن مکاران گذشته را با فروریختن سقفها بر سرهای ایشان هلاک کرد.

قَدْ مَکَرَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَأَتَی اللّٰهُ بُنْیٰانَهُمْ مِنَ الْقَوٰاعِدِ فَخَرَّ عَلَیْهِمُ السَّقْفُ مِنْ فَوْقِهِمْ

-کسانی که پیش از ایشان بودند مکر ورزیدند،پس خداوند ساختمانهای آنان را از شالوده ویران کرد و سقف از بالا برایشان فروریخت.» /6 سقف به سبب متزلزل شدن شالوده هایی که بر روی آنها بنا شده بود و آنان در زیر آنها قرار داشتند فروریخت و آنان را هلاک کرد.

وَ أَتٰاهُمُ الْعَذٰابُ مِنْ حَیْثُ لاٰ یَشْعُرُونَ

-و عذاب از جایی به سراغ ایشان آمد که انتظار آن را نداشتند.»

ص :42

آنان سقف را می آراستند،و در محافظت آن کوشش می کردند،و ناگهان سقف به سب متزلزل شدن شالوده منهدم شد و فروریخت.

آیات سورۀ عنکبوت بهترین تفسیر برای این آیه است،چه کفاری که به آب اعتماد پیدا کرده و ساختمان خود را بر پایه های تمدن بنا کرده بودند،در دریا غرق شدند و همچون قوم فرعون متلاشی شدند،و به همین گونه کسانی که همچون قوم عاد متکی به استحکام و استواری خانه های خود بودند،به سبب باد و سنگهایی که بناهای خود را با آنها بنا کرده بودند،به هلاکت رسیدند،و هر قومی که جز خدا بر پایه های مادی اعتماد کند،خدا آن پایه ها را متزلزل می سازد و از همین راه هلاکشان می کند،در حالی که آنان خبر از این ندارند که خطای بزرگ ایشان همین اعتماد کردن آنان بر نیرویی زوالپذیر بوده است.

[27]

و این عذاب دنیایی آنان است نه عذابی که در آخرت خواهند دید،و استکبار ایشان هر چه زودتر به خواری و ننگ گرفتارشان خواهد ساخت.

ثُمَّ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ یُخْزِیهِمْ وَ یَقُولُ أَیْنَ شُرَکٰائِیَ الَّذِینَ کُنْتُمْ تُشَاقُّونَ فِیهِمْ

-سپس در روز قیامت خوارشان می سازد و به ایشان می گوید که:کجایند شرکایی که عصای وحدت را به خاطر آنان می شکستید،» یا به تعبیر دیگر خودتان را برای آنها و دفاع از ایشان به زحمت می انداختید و با جبهۀ حق به مبارزه و قتال مشغول می شدید،در صورتی که شایسته چنان بود که با ایشان به جنگ بپردازید،اکنون کجایند؟ قٰالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ إِنَّ الْخِزْیَ الْیَوْمَ وَ السُّوءَ عَلَی الْکٰافِرِینَ کسانی که علم به ایشان داده شده بود خواهند گفت که خواری و بدی در امروز بهرۀ کافران است.» پس یک عذاب نفسانی دارند که عار و ننگ است،و یک عذاب جسدی که آزارشان می رساند و ناراحتی و بد حالی برایشان فراهم می آورد،و این که ارزش علم و سودمندی آن را به ما الهام می کند،و بزرگترین سبب برای استکبار مستکبران و بهره کشی آنان از مردم وجود نداشتن علم در نزد مردمان است.

ص :43

/6

[28]

و آیا کافران کسانی هستند که با زبانهای خود حق را انکار می کنند، یا این که هر مستکبر نسبت به حق و ستمگر بر جان خویش با چنین عذابی رو به رو خواهد شد؟ اَلَّذِینَ تَتَوَفّٰاهُمُ الْمَلاٰئِکَةُ ظٰالِمِی أَنْفُسِهِمْ -آنان که فرشتگان در حالی جان را از ایشان باز می ستانند که بر خود ستم روا می دارند.» اما کسانی که پیش از رسیدن هنگام مرگ توبه کرده باشند وضعی دیگر دارند.

فَأَلْقَوُا السَّلَمَ مٰا کُنّٰا نَعْمَلُ مِنْ سُوءٍ

-خود را تسلیم می کنند(و می گویند که)ما کار بدی انجام نداده ایم.» در صورتی که پیش از این لحظه به استکبار می پرداختند و خود را برتر از حق و برتر از مسئولیت و قانون می پنداشتند و مردمان را مستضعف نگاه می داشتند، باید بدانند که:

بَلیٰ إِنَّ اللّٰهَ عَلِیمٌ بِمٰا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

-(نه چنین است و)خدا به آنچه می کردید دانا است.» استکبار با ستم کردن بر مردمان و خوار و حقیر شمردن ایشان آغاز می شود، و گاه یکی از مردمان پست در میان ایشان در برابر کسی که از او پستتر است چنین می کند،و در حدیثی مأثور از امام أمیر المؤمنین(علیه السلام)آمده است که:

«هر کس که بر این اعتقاد باشد که او بر دیگری برتری دارد،از مستکبران است».

پس من گفتم:حتی اگر چنان باشد که چون آن دیگری را در حال مرتکب شدن به گناهی ببیند و چنین بگوید باز هم چنین است؟و او گفت:

«هیهات هیهات،چه ممکن است که خدا گناه او را بخشیده باشد،و تو بایستی برای پس دادن حساب بر پای ایستی،آیا داستان جادوگران و موسی را نخوانده ای؟» [29]

در آن هنگام به سوی درهای جهنم رانده می شوند،و هر یک از آنان

ص :44

از دری وارد آن می شود که آن را در دنیا برای خود برگزیده بود،پس در میان ایشان کسی است که در طغیان بر بندگان را برای خود برگزیده بود،و کسی که در فرمانبرداری از گردنکشان،و کسی که در تباهی کردن در زمین و نظایر اینها را اختیار کرده بود.

/6

فَادْخُلُوا أَبْوٰابَ جَهَنَّمَ خٰالِدِینَ فِیهٰا فَلَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِینَ

- پس از درهای جهنم وارد آن شوید و جاودانه در آن بمانید،که جایگاه متکبران چه بد و نفرت انگیز است.» مقصود کسانی است که از حق خود را برتر شمردند و در زمین به استکبار پرداختند و دلهایی منکر حق و واقعیت داشتند.

چون آیات این درس را با آیه های درس گذشته مقایسه کنیم که در پیرامون علم جریان داشت،اینها را می بینیم که دربارۀ حالت خودبزرگ بینی و تکبر نسبت به حق سخن می گویند که از بزرگترین دشمنان علم است،و به تدریج از انکار به استکبار و تکبر پیش می رود،به همان گونه که در آیات پیشین این پیشروی تدریجی از تفکر به تعقل و سپس یادآوری و سپاسگزاری و سرانجام هدایت بود.

/6

می انجامد،و در آخرت پاداش کامل بهرۀ ایشان می شود و پرهیزگاران در آن با سلامت و خوشی استقرار پیدا می کنند.

آنجا جایی است که به بهشتها و باغهای جاودانی داخل می شوند،و در آنجاها نهرها را می بینند که از زیر درختان روان است و آرزوهای ایشان تحقق پیدا می کند،و چنین است پاداش پرهیزگاران که زندگیشان با خوشی پایان می یابد،و فرشتگانی که مأمور گرفتن جانهای ایشان در هنگام بیرون رفتن از این جهانند،به آنان مژدۀ درآمدن به بهشت در نتیجۀ پرداختن به کارهای نیک و شایسته می دهند.

کافران با عقلهای خویش هدایت نمی شوند،بلکه چشم به راه آنند که فرشتگان از آسمان فرود آیند تا با چشمهای خود آنان را رؤیت کنند،یا عذابی که به آن بیمشان داده بودند فرا رسد،ولی دنیا خانۀ آزمایش است،و چون حقایق آشکار شود ناگزیر گرفتار عذاب خواهند شد،و توبۀ ایشان،بدان جهت که خود بر خویشتن ستم روا داشتند و خدا ستمی بر ایشان روا نداشت،مورد قبول قرار نخواهد گرفت، و در آن هنگام است که بدیهای اعمال خویش را خواهند یافت،و آن عذابی که به استهزای آن می پرداختند آنان را فرا خواهد گرفت.

/6 گروهی از کفار انحراف فکری و رفتاری خویش را،از طریق ارتباط دادن آن با اندیشۀ«جبر»امری ناگزیری می دانند و می گویند:اگر خدا می خواست ما را از پرستش شرکای پنداری خودش و از پیروی قانون باطل بازمی داشت،و این بهانه ای قدیمی است و در برابر تبلیغ آشکار رسولان خدا کاری از آن برنمی آید،و دیگر این که آزادی و اختیار ایشان بر جای خود باقی است و برای انجام دادن کارهای زشت و بد و کفر ورزیدن هیچ جبر و عامل مجبور کننده ای در کار نیست، و خدا هرگز آنان را به پرستش طاغوت فرمان نداده،بلکه پیامبران را برای رهانیدن مردمان از طاغوت برانگیخته است،پس بعضی از آنان دعوت رسولان را پذیرفتند و هدایت شدند،و گروهی را که به این دعوت پاسخ مثبت ندادند،خداوند گمراه و بدبخت ساخت،و بنا بر این تکذیب کنندگان رسولان از آن روی به سخت ترین عذاب گرفتار خواهند شد که در قبول و رد و تصدیق و تکذیب خود کمال آزادی

ص :47

را داشته اند،پس به آثار گذشتگان نظر افکنید.

خدا هیچ کس را بر هدایت یافتن مجبور نمی سازد،ولی آن کس را نیز که گمراهی را برگزیده است به راه راست هدایت نمی کند و به یاری او برنمی خیزد و احدی نیز در حق او چنین نمی کند.

در آنجا صورت تحقق پیدا کند،و از وضعی که خواهند داشت کاملا راضی و خرسند خواهند بود،و این رضایت هرگز در دنیا ممکن نیست تحقق یابد،حتی گوینده ای از آنان گفته است:چنان نیست که هر کس هر چه را بخواهد به آن دسترس پیدا کند!و این مایۀ اختلاف و تفاوت بزرگی میان اهل بهشت و اهل دوزخ است.

کَذٰلِکَ یَجْزِی اللّٰهُ الْمُتَّقِینَ

-خدا پرهیزگاران را بدین گونه پاداش می دهد.» اما مؤمنانی جز ایشان چندان در آتش دوزخ باقی می مانند تا آثار گناهانی که مرتکب شده بودند از میان برود و آن گاه به بهشت درخواهند آمد.

[32]

و شخص متقی و پرهیزگار در خطری عظیم باقی می ماند تا آن گاه که یقین،یعنی مرگ،او را دریابد،چه همه بیم آن دارد که مبادا پیش از آن که به پایان زندگی برسد پایش بلغزد،پس چون بر هدایت تا لحظۀ مرگ استوار بماند پاکیزه است.

اَلَّذِینَ تَتَوَفّٰاهُمُ الْمَلاٰئِکَةُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلاٰمٌ عَلَیْکُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِمٰا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

-کسانی که فرشتگان پاکیزه جانهاشان را می ستانند و به ایشان می گویند:سلام بر شما،به سبب کارهایی که کرده بودید به بهشت درآیید.» با وجود آن که مسافت زمانی گسترده ای میان مرگ و داخل شدن در باغهای جاودانی بهشت وجود دارد،فرشتگان به متقیان در هنگام مرگشان مژده می دهند که حتما به آن درخواهند آمد،و علاوه بر این چنان کسان در این فاصلۀ پس از مرگ در باغها و بهشتهایی شبیه باغهای جاودانی در آرامشگاه راستینی در پناه فرمانروایی مقتدر به سر می برند.

[33]

اما غیر متقیان،بزرگترین خطایشان آن است که چشم به راه آن اند که خطر آنان را فرا گیرد تا به وجود آن اعتراف کنند،ولی در این هنگام دیگر ایمان آوردن برای ایشان سودی ندارد،زیرا که دنیا سرای آزمایش است و اندازۀ ایمان و

ص :49

تقوای فرد در آن اندازه گرفته و معلوم می شود که قوت اراده و عقل او در آن هنگام که به خطری او را بیم می دهند در حالی که هنوز آن را ندیده است چه مقداری دارد، اما پس از آن مردمان همه با یکدیگر برابرند،و هر کس از خطری که ببیند می گریزد، ولی تنها خردمندان و عاقلانند /6 که از خطر در وقت مناسب و در آن هنگام که بیم فرا رسیدن آن به ایشان داده می شود فرار کنند.

هَلْ یَنْظُرُونَ إِلاّٰ أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلاٰئِکَةُ

-آیا منتظر آن اند تا فرشتگان (مرگ)بر آنان وارد شوند.» أَوْ یَأْتِیَ أَمْرُ رَبِّکَ -یا فرمان(عذاب)پروردگارت برسد.» و آن گاه ایمان آورند،و چه سودی ممکن است ایمان آوردن پس از دیدن عذاب برای ایشان داشته باشد؟! کَذٰلِکَ فَعَلَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ -کسانی که پیش از ایشان بودند نیز چنین کردند.» و خدا به بدترین صورت هلاکشان کرد.

وَ مٰا ظَلَمَهُمُ اللّٰهُ وَ لٰکِنْ کٰانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ

-و خدا بر ایشان ستم نکرد بلکه خود بر خویشتن ستم کردند.» مثل این گونه کسان همچون مثل مردی است که با چشم خود چاهی را ببیند و به وجود آن اعتراف نکند مگر آن گاه که در آن فرو افتد و استخوانهایش بشکند،و آن گاه بگوید که به وجود چاه اعتراف می کنم!اگر چنین بودن درست باشد،پس چرا چشم به تو داده شده است؛آیا برای آن نبوده است که راه را در برابر خود ببینی و پیش از افتادن در چاه از افتادن در آن بپرهیزی؟! چرا به آدمی عقل بخشیده شده است؟آیا برای آن نیست که غیب را ببیند، چه دیدنی را حتّی جانور می بیند!و برای چه به او اراده داده شده؟آیا برای آن نیست که با آن به چالش و مقاومت در برابر شهوات بپردازد،و اما به دنبال شهوات به راه افتادن چیزی نیست!با این خطر چه وقت آدمی در فکر رفع آن برمی آید؟!در آن هنگام که نخستین نشانه های آن آشکار شود،اما در آن هنگام که او را فراگرفته

ص :50

است دیگر راه گریزی وجود ندارد! [34]

دنیا بدین گونه بر اساس سودمند شدن از عقل و اراده برای آدمی به وجود آمده است،و کافران فایده ای از آن به دست نمی آورند.

/6

فَأَصٰابَهُمْ سَیِّئٰاتُ مٰا عَمِلُوا وَ حٰاقَ بِهِمْ مٰا کٰانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ

-پس نتیجۀ بدیها و کارهای زشتی که انجام داده بودند به ایشان رسید،و آنچه که مورد ریشخند و استهزای ایشان بوده برایشان فرود آمد.» فکر و اندیشۀ حقی که در معرض ریشخند آنان قرار داشت از آنان انتقام گرفت،به همان گونه که کارهای زشت و بد ایشان به سختیها و دشواریهایی تحول پیدا کرد که زندگیشان را تباه کرد.

[35]

پس چشم به راه آن بودن که حق تبلیغ شدۀ به مردمان به واقعی قابل رؤیت تحول پیدا کند،خطایی بزرگ است که هلاک شدگان پیش از ما مرتکب آن شدند،و بر ما است که از آن دوری گزینیم؛و خطر دیگر قدری و جبری بودن است و اعتقاد به این که خدا ما را آزاد نیافریده است تا با عقل و اراده ای که به ما بخشیده نیک و بد را از هم بازشناسیم و بر راه درست زندگی کنیم،و این که در کارهایی که می کنیم آزادی کامل و در برابر آن مسئولیت تمام داریم،و اگر جز این می بود به اجبار و بدون اراده همۀ کارها را به انجام می رسانیدیم،ما را بر آن مجبور می کرد که پرستش طاغیان را ترک کنیم.

وَ قٰالَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ مٰا عَبَدْنٰا مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْءٍ

-کسانی که شرک ورزیدند گفتند:اگر خدا می خواست ما چیزی را جز او نمی پرستیدیم.» نه به پرستش مال تجسم یافتۀ در سرمایه داری می پرداختیم،و نه نیروی تجسم یافتۀ در طاغوت را می پرستیدیم،و نه به بندگی و اطاعت از میراث تحقق یافته در پدران و نیاکان خویش متمسک می شدیم.

نَحْنُ وَ لاٰ آبٰاؤُنٰا وَ لاٰ حَرَّمْنٰا مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْءٍ

-از خودمان و پدرانمان،و نه حرمت چیزی جز او را در نظر می گرفتیم.» تا بگوییم که این حلال است و آن حرام بر حسب هوای نفس خودمان،که

ص :51

جاهلیان چنین می کردند و گوشت شتر گوش بریده(بحیرة)و شتر به حال خود واگذاشته به سبب فراوانی نتاج(سائبة)و نظایر اینها را حرام می شمردند،و پیروان از جاهلیت امروز قوانینی را برای مقید کردن نیروها و تواناییهای مردمان وضع می کنند.و به تعبیر دیگر ما هرگز پیرو سروری دستگاه فاسدی نخواهیم شد و از قانونهای ساختۀ بشر اطاعت نمی کنیم.

کَذٰلِکَ فَعَلَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ

-کسانی که پیش از ایشان بودند نیز چنین کردند.» به بندگی طاغوت پرداختند و برای خود جعل قانون کردند،و مدعی آن شدند که خدا این امر را بر عهدۀ ایشان گذاشته است،ولی باید از آنان پرسید که:

پس خدا برای چه فرستادگان خود را به رسالت برگزید؟ فَهَلْ عَلَی الرُّسُلِ إِلاَّ الْبَلاٰغُ الْمُبِینُ -پس آیا بر عهدۀ رسولان کاری جز رساندن پیام آشکار بوده است؟» /6 پس نه خدا امر زندگی را به بشر تفویض کرده است،بدان سبب که فرستادگانی بر آنان مبعوث کرد،و نه این که چنان می خواهد که مردمان را به جبر و اکراه هدایت کند،پس چون مجبورشان نمی کند از آنان راضی است،زیرا که وظیفۀ رسولان پس از ابلاغ کردن پیام پایان می پذیرد،و در این هنگام است که مسئولیت خود انسان آغاز می شود.

کافی نیست،بلکه او یک پلیدی است که اجتناب و پرهیز کردن از او واجب است،و باید خود را در برابر او نیرومند سازند و از او پرهیز کنند و بر او بشورند و به فرمانهای او گردن ننهند،و اگر چنین نمی بود خداوند متعال کار بندگان را به خودشان واگذار نمی کرد که برای خود فرمانروایی برگزینند،یا اگر خواستند در برابر کسی که در صدد بهره کشی از آنان و گمراه ساختن ایشان برآمده است خاموش بمانند،هرگز...بلکه حجت را بر ایشان تمام کرده و برای هر گروهی از مردم فرستاده ای را مبعوث کرده است که او را مقتدای خود قرار دهند و با هم به همکاری برخیزند تا هیچ کس از ایشان نتواند بگوید که من چیزی نمی دانستم و بی خبر بودم.

فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَی اللّٰهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ الضَّلاٰلَةُ

پس بعضی از ایشان چنانند که خدا هدایتشان می کند،و بعضی دیگر چنانند که گرفتار گمراهی می شوند و خود سبب آن بوده اند.» آن کس که به هدایت می رسد،البته خدا راهنمای او است،ولی پس از آن که خود وی راه راست و هدایت را برگزیند و خواستار آن شود،و آن کس که گمراه می شود نیز خدا او را گمراه می کند ولی پس از آن که خود وی گمراهی را برگزیده است،و به همین سبب پروردگار ما گفت: حَقَّتْ عَلَیْهِ الضَّلاٰلَةُ یعنی پس از برگزیدن گمراهی گمراه شدن وی وجوب پیدا کرد،و هر کس باید مسئولیت خود را تحمل کند.

فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کٰانَ عٰاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ

-پس در زمین سیر کنید تا ببینید که پایان کار تکذیب کنندگان چگونه بوده است.» /6 اگر خدا کفر را برای بندگانش پسندیده است،دیگر چرا باید کافران را عذاب کند؟! [37]

و بار دیگر پروردگارمان تأکید می کند که هدایت اجباری از جانب خدا نیست،و به همین سبب هیچ کس نباید چشم به راه آن باشد که پیغمبری بیاید و او را مجبور به هدایت سازد،و نمی تواند بگوید که چون کسی برای مجبور کردن من به هدایت نیامده است پس من هیچ گناه و تقصیری مرتکب نشده ام.هرگز چنین

ص :53

نیست...و تو مسئولی و رسول مسئولیتی درباره تو ندارد.

إِنْ تَحْرِصْ عَلیٰ هُدٰاهُمْ فَإِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَهْدِی مَنْ یُضِلُّ وَ مٰا لَهُمْ مِنْ نٰاصِرِینَ

اگر اصرار بر هدایت یافتن ایشان داری،(این را بدان)که خدا آن کس را که به گمراهی رضا داده است هدایت نمی کند،و چنین کسان یار و یاوری ندارند.» پس خود را به این عذر و بهانه ها دلخوش ندارند،و منتظر کسی نباشند که برای هدایت ایشان مأمور شده باشد،هرگز چنین کسی برای راهنمایی ایشان نخواهد آمد،و تنها خدا یار و یاور است،و تو اگر به سوی او راهنمایی شوی به خوشبختی گمشده و مورد اشتیاق خویش دست خواهی یافت.

/6

/6

وحی پروردگار به ایشان وجود نداشت،پس از اهل علم و کسانی سؤال کنید که بینات و دلایل و کتابهای نازل شدۀ خدایی را در یاد دارند.و قرآن کتاب و ذکری است که به محمد(ص)بدین منظور نازل شده است که رسالتی را که بر آنان به تدریج نازل شده بود برای ایشان توضیح دهد،و عالیترین هدف برانگیختن عقلهای مردمان است و برانگیختن آنان به تأمل و تفکر و اندیشیدن.

می باید از آنها بگذریم و بر آنها پیروز شویم.

و بعضی از مردمان برای آن که از مسئولیت علم بگریزند،خود را به نادانی می زنند و سوگندهای غلیظ یاد می کنند که جاهلند.

/6 از سوی دیگر،علم به آخرت همچون سنگ شالوده برای علم است،زیرا که فهم و شناخت دنیا و آنچه در آن از مسئولیتها و ارزشها و حقایق وجود دارد،جز از طریق معترف بودن به آخرت به دست نمی آید،و اگر جز این باشد همه چیز در دنیا صورت لغز و معما و رازی بزرگ پیدا می کند.

به همین سبب منکر شدن آخرت همچون جهلی کلی به زندگی دنیا است که در یک لحظه پایان می پذیرد.

از جهت سوم:علم به آخرت ما را به آن مؤمن می سازد که حقی ثابت در این جهان وجود دارد،و ما به زودی آن را خواهیم شناخت و بر اساس آن در روزی به حسابمان رسیدگی خواهد شد،پس ناگزیر باید که به جستجوی آن برخیزیم و آن را محور اندیشیدن و به اندیشیده عمل کردن خویش قرار دهیم.

اگر محور بودن حق نباشد،بدان می ماند که اساس و شالودۀ ساختمان فروریخته باشد،که بر اثر آن همه چیز منهدم می شود،پس اگر حق و باطلی واقعی وجود نداشته باشد،و حسن و قبح عقلی-بنا به تعبیر فیلسوفان-در کار نیاید،پس چه نیازی به آن داریم که به جستجوی علم بپردازیم؟و مقیاس در مبارزه ها و گفتگوها چه خواهد بود؟آیا مقیاس«من»است،یا«نیرومندتر»،یا«چیزی دیگر»؟ چنان می نماید که دو آیه به توضیح این حقیقت می پردازد:

وَ أَقْسَمُوا بِاللّٰهِ جَهْدَ أَیْمٰانِهِمْ لاٰ یَبْعَثُ اللّٰهُ مَنْ یَمُوتُ

و سخت ترین سوگندها را به خدا در این خصوص یاد می کنند که خدا کسانی را که از دنیا می روند بار دیگر زنده از قبر برنمی انگیزد و زنده بیرون نمی آورد.» قسم یاد کردن دربارۀ چیزی که شخص نسبت به آن نادان است،دلیلی برای تأکید او به جهل خویش و فرار از علم به حق است،و اگر جز این باشد چه

ص :57

دلیل برای مؤکد کردن با قسم است که خدا مردگان را زنده نمی کند و برنمی انگیزد؟ بَلیٰ وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النّٰاسِ لاٰ یَعْلَمُونَ -آری،این وعدۀ راست خدا است،ولی بیشترین مردم نمی دانند.» وعدۀ خدا راست است،و وعده کرده است که هر کس بمیرد بار دیگر زنده خواهد شد،ولی بیشتر مردم این را نمی دانند.

علامۀ طباطبائی گفته است:(یعنی نمی دانند که این وعده ای است که تخلف پیدا نمی کند، /6 و قضایی است که به سبب اعراض و دوری گزیدن ایشان از آیات دلیل بر آن تغییر نخواهد یافت،و کاشف وعدۀ او دربارۀ آفرینش آسمانها و زمین،و عدل و احسان،و تکلیف فرود آمدۀ در شرایع الاهی است). (1)

بعضی گفته اند:معنی آن است که حکمت بعث را نمی دانند پس به آن ایمان نمی آورند. (2)

به نظر می رسد که قرآن علم بیشتر مردم را علم نمی شمارد،تا اکثریت مقیاسی در نظر گرفته نشود،بلکه مقیاس حقی است که در آخرت آشکار می شود،و آیه با بیان حقیقت علم و مقیاسهای آن پایان می پذیرد،و خدا دانا است.

-تا بر ایشان آشکار شود که در چه چیز با یکدیگر اختلاف داشته اند،و کافران بدانند که آنان دروغگو بوده اند.» پس هیچ کس نمی تواند حق را به باطل مبدل سازد،و خود را به آن بفریبد که باطل گاه حق می شود،زیرا که رأی اکثریت-چنان که اعتقاد بیشتر مردم بر آن است-مقیاس باز شناختن حق و باطل است،هرگز...پس از ما روزی خواهد آمد که در آن حق از باطل با وضوح کافی بازشناخته خواهد شد.

[40]

و کافران چنان می پندارند که بعث و نشور غیر ممکن است،و این را نمی دانند که چون خدا چیزی را بخواهد به آن می گوید:کن فیکون.

/6

إِنَّمٰا قَوْلُنٰا لِشَیْءٍ إِذٰا أَرَدْنٰاهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ

گفتۀ ما برای (دست یافتن به)چیزی که وجود آن را اراده کنیم،آن است که به آن می گوییم باش و آن می باشد و هستی پیدا می کند.» تکرار کلمۀ«قول»شاید که برای بیان این مطلب آمده است که اراده عبارت از نعمتی در قلب نیست،یا اندیشیدنی در نفس و جان،بدان گونه که برای ما بشر چنین است،بلکه آن همچون گفتن(فعلی است)که خداوند آن را ابلاغ می کند و پدید می آورد،و در حدیث شریف از ابو الحسن-علیه السلام-در پاسخ یکی از یارانش که دربارۀ اراده از او پرسیده بود که آیا از خدا است یا از خلق؟ گفت:

«اراده در افراد بشر در ضمیر است و فعلی که پس از آن پدید می آید،و اما از خدای تعالی ارادۀ او همان پدید آوردن او است و نه چیزی جز آن،زیرا که او تأمل و توجه و تفکر نمی کند،و این صفات در او وجود ندارد و صفات آفریدگان است،پس ارادۀ خدا همان دخل او است نه چیز دیگر که می گوید باش پس می باشد بدون لفظ و گفتن با زبان یا اهتمام دربارۀ چیزی داشتن و نه دربارۀ آن اندیشیدن و نه این که چگونه خواهد شد،به همان گونه که خود و کیف و چگونگی

ص :59

ندارد». (1)

اَلَّذِینَ صَبَرُوا وَ عَلیٰ رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ

-کسانی که شکیبایی نشان دادند و به پروردگارشان توکل داشتند.»

پیوند با دین در امور مربوط به زندگی مورد تقلید قرار گیرند،بل عالم دین کسی است که ادلّه را یادآور می شود و با محتویات آگاه است.

بِالْبَیِّنٰاتِ وَ الزُّبُرِ

-به گواهیها و نوشته ها.» بیّنات به معنی گواهیهای آشکار است،اما زبر عبارت از کتابهایی است که دربارۀ علوم الاهی فراهم شده است.و از آن روی که بینات در آیات دیگری از قرآن گاه در کنار کلمۀ هدی آمده،همچون این گفتۀ خدای تعالی: شَهْرُ رَمَضٰانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنّٰاسِ وَ بَیِّنٰاتٍ مِنَ الْهُدیٰ وَ الْفُرْقٰانِ ،پس معنی آن -چنان که به نظر من می رسد-تفصیلات آشکار کننده تعلیمات آسمانی است،در صورتی که هدی یا کتابهای حاوی آن،بینشها و اشارات محکماتی است که تنها بعضی از آنها به تفصیل بیان شده است.

و بنا بر این تفسیر کلمۀ بِالْبَیِّنٰاتِ وَ الزُّبُرِ متعلق به این گفتۀ خداوند متعال است: أَهْلَ الذِّکْرِ ،و بعضی دیگر آن را متعلق به این گفتۀ او دانسته اند که: وَ مٰا أَرْسَلْنٰا .علامۀ طباطبائی را نظر آن است که:(یعنی آنان را با بینات و زبر فرستادیم،و این اشاره است به آن که معنی در آیۀ پیشین آمده،و می خواهد بگوید که بشر بودن رسولان تنها بر حسب عادت است،و چنان است که تا یادی از آنان می شود در ذهن شنونده این سؤال پیش می آید که آنان با چه چیز فرستاده شده اند؟پس به این پرسش پاسخ می دهد که با بینات و زبر،اما بینات برای اثبات رسالتشان،و اما زبر برای محفوظ ماندن تعلیمات ایشان است). (1)

و من می گویم:به همان گونه که پروردگارمان فرستادۀ خود را با بینات و زبر فرستاد،به همین گونه هم اهل ذکر به آنها یادآوری می شوند،با علم به این که متعلق آن نزدیکترین لفظهای سابق است که در این جا ذکر است /6 مخصوصا با اضافه شدن به اهل،و مخصوصا بدان سبب که کلمه غامض و دشوار است و بیشتر از کلمۀ «أرسلنا»سبب سؤال انگیزی می شود،و سپس بنا بر رأی ایشان کلمۀ وحی

ص :62

شایسته تر است نه«أرسلنا»،پس نیک در این گفته بیندیش.

/6

حرکت سایۀ آنها از سمت راست به سمت چپ منتقل می شود!و همۀ این آفریدگان خاضعانه به خدا سجده می کنند،و حتی هر چه در آسمان و در زمین است،از زندگان و فرشتگان سجده می کنند بی آن که از خود استکبار نشان دهند،و آنان از پروردگار خویش بیمناکند که مبادا عذاب او بر سر ایشان فروریزد و به همین جهت از همۀ فرمانهای خدا اطاعت می کنند.

اما مردمان چنانند که بعضی از ایشان شرکایی برای خدا برمی گزینند،در صورتی که او به ایشان فرمان داده است /6 که دو خدا نپرستید،زیرا که خدایی جز اللّٰه یعنی خدای یگانه وجود ندارد که باید از او بیمناک باشند،و این که هر چه در آسمانها و زمین است از آن خدا است،و او را حاکمیت مطلق و واجب است،پس چرا از جزا بیمناک می شوند و او را می پرستند؟!در صورتی که نعمتها همه از او است،پس چون نیازمند نعمت شوند به او پناه می برند و خواستار رفع نیاز خود می شوند،ولی چون سختی و زیان از ایشان دور شد به پذیرفتن شریک برای خدا می پردازند،و نسبت به خیری که از جانب خدا به ایشان می رسد کفران نشان می دهند، پس آنان را به تنعم از نعمت واگذار تا فردا بیاید و از سرنوشت حتمی خویش آگاه شوند.

هدف چیزی بوده ولی آنان حیلۀ شیطانی خویش را برای دست یافتن به آن به کار انداخته اند،گناهی سنگین تر از گناه آن کسان دارند که به خطا یا بر حسب تصادف گناه می کنند،آیا چنین کسان از مکر خدا ایمنی دارند؟که مثلا:

أَنْ یَخْسِفَ اللّٰهُ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذٰابُ مِنْ حَیْثُ لاٰ یَشْعُرُونَ

-که خدا آنان را با زمین فروبرد،یا عذاب از جایی ایشان را فرا گیرد که هیچ چیزی دربارۀ آن نمی دانند.» از بالای سر یا از اطراف ایشان.

علامۀ طباطبائی می گوید:این آیه و دو آیۀ پس از آن بیم دادن و تهدیدی برای مشرکان است،و آنان کسانی هستند که دیگری جز خداوند متعال را پرستش می کنند،و برای خود مقرراتی در زندگی وضع کرده اند که در زندگی از آنها پیروی می کنند،پس آنچه می کنند همه خواستۀ خودشان است و از شرایع فرو فرستادۀ خدا روی می گردانند که /6 از راه پیامبری به ایشان رسیده است،و در این باره به برهانهای واهی تمسک می جویند که برای خود آفریده اند و همه سیئه و گناه است.و اضافه کرده است که:سیئات مفعول مکروا با متضمن بودن معنی عمل است:یعنی با مکاری و حیله گری به گناه و کارهای زشت می پردازند. (1)

و کلمۀ«الدین واصبا»در سیاق،بنا بر استنباط علامۀ طباطبائی بر معنی تشریع در شرک دلالت دارد.

[46]

و بشر نیازمند به کسب است،و اکتساب احاطه شدۀ با خطرها است،و خداوند سبحانه و تعالی انسان را در آن هنگام که برای دست یافتن به روزی تلاش می کند محفوظ می دارد،ولی چون به ساختن قوانین باطل برای سعی و کوشش بپردازد،خدا او را طعمۀ خطرها قرار می دهد.

أَوْ یَأْخُذَهُمْ فِی تَقَلُّبِهِمْ

یا آنان را در گشت و گذارشان گرفتار می سازد.»

ص :66

یعنی در ضمن گردش در برّ و بحر برای اکتشاف روزی.

فَمٰا هُمْ بِمُعْجِزِینَ

-پس از آنها کاری همچون معجزه برنمی آید.» و نمی توانند از رسیدن عذاب به خودشان بگریزند،و از دست عقوبت فرار کنند.

در واقع معنی اصلی تخوف همان تیقظ است که عبارت از بیدار ماندن بر ترس و انتظار کشیدن برای پیشامدی هراس انگیز است،چه انسان از آن می ترسد و تمام کوشش خویش را برای دوری جستن از آن به کار می اندازد،و به سبب دردی جسدی یا روانی که برایش فراهم می آید از این کار عاجز می ماند،و بسا هست که این گونه از عذاب از هر گونۀ دیگر دردناکتر است،و به همین سبب پروردگار ما به بندگان خود اطمینان داده است که او نسبت به بندگان خویش رؤوف و مهربان است.

فَإِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ

-پس(بدانید که)پروردگار شما رؤوف و مهربان است.» پس علی رغم شایسته بودن آنان به عذاب تدریجی،به رأفت و رحمت خویش پیاپی نعمت خویش را به ایشان می رساند.

/6

عَنِ الْیَمِینِ وَ الشَّمٰائِلِ

-از راست و از چپها.» شاید یمین در سیاق از آن جهت به لفظ مفرد یمین در مقابل لفظ جمع شمایل آمده است که گاه طرف راست مبدأ حرکت در نظر گرفته می شود که در این صورت طرف چپ عنوان پایان آن را پیدا می کند،و حرکت از یک مکان آغاز می شود ولی در جاهای مختلف پیش می رود.

سُجَّداً لِلّٰهِ وَ هُمْ دٰاخِرُونَ

-که سجده کنندگان به خدایند و نسبت به او خضوع و فروتنی نشان می دهند.» هر چیز به خدا سجده می کند و کوچکی و خضوع و خشوع خود را ابراز می دارد،در صورتی که آن را چنان می بینیم که گویی ایستاده است،از آن روی که تنها سایه های آن حرکت می کند،ولی در واقع به خدا سجده می کند و به تسبیح او می پردازد و نسبت به اوامر او فرمانبردار است، /6 و در سجود معنایی است که ما آن را از خضوع در نمی یابیم،و آن معنی فعل است.

[49]

و به همان که جماداتی که در پیرامون آنها سایه ها در حرکت است و خود ظاهرا بی حرکت به نظر می رسند،ولی آنها به خدا سجده می کنند،و چنینند نیز زندگان در زمین و فرشتگان در آسمان.

وَ لِلّٰهِ یَسْجُدُ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی الْأَرْضِ مِنْ دٰابَّةٍ وَ الْمَلاٰئِکَةُ وَ هُمْ لاٰ یَسْتَکْبِرُونَ

-و به خدا سجده می کند آنچه در آسمانها و زمین است از جنبندگان و فرشتگان،و آنان استکبار نمی کنند.» با وجود آن که از ما بشر که خود بزرگ بینیم و در مقابل ارادۀ خدا به چالش می پردازیم،بسیار بزرگترند.

[50]

و هر چیز از پروردگار خودش که می داند ما فوق او و قاهر نسبت به او است می ترسد.

یَخٰافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ

از پروردگار خویش بیم دارند از بالای خود.» عذاب از بالا فرود می آید،و نیز چنین است پاداش،و پروردگار ما گفته

ص :69

است: وَ فِی السَّمٰاءِ رِزْقُکُمْ وَ مٰا تُوعَدُونَ و در آسمان است روزی شما و آنچه به شما وعده داده شده است»و احساس فرد نیز در برابر پروردگار خویش که از لحاظ علم و قدرت بر او محیط است چنین است.

وَ یَفْعَلُونَ مٰا یُؤْمَرُونَ

-و آنچه را که به آن فرمان یافته اند انجام می دهند.» [51]

و در میان همۀ موجودات آفرینش تنها انسان باقی می ماند که نسبت به آنچه که در برابر خدا خاضع است خضوع می کند:به خورشید و ماه و ستارگان خضوع می کند،و به نورها و اشجار و احجار،و نیز در برابر ثروت و نیرومندی و تبلیغ خاضع است.

وَ قٰالَ اللّٰهُ لاٰ تَتَّخِذُوا إِلٰهَیْنِ اثْنَیْنِ إِنَّمٰا هُوَ إِلٰهٌ وٰاحِدٌ

-و خدا گفت که دو خدا نگیرید که او خدای یگانه است.» پس چرا باید از طبیعت بترسیم یا به پرستش آن برخیزیم،و چرا از طاغوت چندان در هراس باشیم که به او تسلیم شویم؟!پس بیایید تا تنها از پروردگار یگانۀ بزرگ و بی نظیر بترسیم.

فَإِیّٰایَ فَارْهَبُونِ

-پس تنها از من بترسید.» /6 «و آن کس که از پروردگار خویش بترسد،خداوند همه چیز را از او می ترساند،و آن کس که از پروردگار خویش نترسد،خدا او را از همه چیز می ترساند.» بیشتر آنچه از جانب بشر برای عبادت صورت می گیرد،پرستش چیزها است که به سبب هیبت و ترس انجام می گیرد،پس بیایید تا هیبت طبیعت را از خود دور کنیم و تنها از پروردگار و آفریدگار طبیعت بیمناک باشیم!!

می سازیم،و نسبت به فرمانروایی و سروری قانونی،و در نتیجه نسبت به دین واجب او خاضع می شویم.

وَ لَهُ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ

و هر چه در آسمانها و در زمین است از آن او است.» آن کس که تسلط بر طبیعت به او اختصاص دارد،سیادت و سروری قانونگذاری نیز به او تعلق دارد.

وَ لَهُ الدِّینُ وٰاصِباً

-و دین واجب مخصوص او است.» طبرسی گفته است:(وصب الشیء وصوبا)یعنی دوام و ادامه یافت،و (وصب الدین)یعنی واجب شد. (1)

أَ فَغَیْرَ اللّٰهِ تَتَّقُونَ

آیا از جز خدا می ترسید و پرهیز می کنید.» چرا باید از کسی که سیادت و سروری به او اختصاص ندارد هراس داشته باشیم؟ سیادت مخصوص خدا است،و تشریع و قانونگذاری که به این سیادت تجسم می بخشد از آن او،و مخالفت با تشریع او چیزی است که باید از آن حذر کنیم.

[53]

و عملا ما در هر کار کوچک و بزرگ به خدا نیاز داریم،چه هیچ نعمتی وجود ندارد که از خدا نباشد،و در هنگام نبودن آن به او پناه می بریم تا آن را به ما باز گرداند،پس آیا سیادت مخصوص او است یا کسی یا چیزی دیگر؟! /6 وَ مٰا بِکُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللّٰهِ ثُمَّ إِذٰا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فَإِلَیْهِ تَجْئَرُونَ -و هر نعمتی که در اختیار دارید از خدا است،و چون زیانی با شما برخورد پیدا کند به او پناه می برید و از او درخواست رفع صدمه را می کنید.» [54]

ولی به محض آن که رفع زیان شد،حجابهای شرک میان قلب آدمی و پروردگارش دوباره باز می گردد.

ص :71

ثُمَّ إِذٰا کَشَفَ الضُّرَّ عَنْکُمْ إِذٰا فَرِیقٌ مِنْکُمْ بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ

-و پس از آن که زیان از شما دور شد،ناگهان گروهی از شما به پروردگارشان مشرک می شوند.» شرک در این جا گاه به معنی خضوع در برابر قانونی جز قانون خدا است،و لحظات نیازمندی بزرگترین گواه به سفاهت شرک است،چه در آن هنگام با آشکاری تمام از عجز و ناتوانی شرکا آگاه می شویم،پس آیا طاغوت و استیلای سیاسی فاسدی که بعضی در برابر آن خضوع نشان می دهند،همان است که کشتی را در آن هنگام که امواج دریا نزدیک به این است که آن را ببلعد نجات می دهد و از غرق شدن آن جلوگیری می کند؟! یا این که ثروت و ثروتمندان می توانند کودک مشرف بر مرگ ما را در اطاق پرستاری و توجه شدید و دقیق از چنان مرگی نجات دهند؟!آن چه کس است که در چنین هنگام به او متوسل می شویم؟آیا خدا نیست،پس چرا بار دیگر از او دور می شویم و به خضوع در برابر قانون بشری باز می گردیم؟! [55]

این کفر ورزیدن به نعمتهایی است که خدا به ما ارزانی داشته است.

لِیَکْفُرُوا بِمٰا آتَیْنٰاهُمْ

-تا به آنچه به ایشان عطا کرده بودیم کافر شوند و کفران ورزند.» شکر آن چیز است که نعمتها را باقی نگاه می دارد،اما کفر به آنها کاری است که صاحب آن باید با انجام دادن آن چشم به راه رسیدن روزی سیاه باشد.

فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ

-پس بهره مند شوید که به زودی خواهید دانست.» و بهره مندی امروز پشیمانی بسیار درازی را در پی خواهد داشت.

ص :72

/6

/6

جنبنده ای باقی نمی ماند،ولی او-بنا بر حکمتی-آنان را تا موعدی معین به حال خود رها می کند،و چون اجلشان فرارسد نه یک ساعت پیش می افتد و نه یک ساعت تأخیر پیدا می کند،و آنان را می بینی که خدا را به چیزی توصیف می کنند که خود از چنان بودن اکراه دارند،و خیال می کنند که عاقبت نیک خواهند داشت در صورتی که چیزی جز آتش نصیب ایشان نخواهد شد،و آنها در آن گرد خواهند آمد،و این تنها مخصوص آنان نیست،چه خدا پیامبرانی را با همین رسالت بر مردمان مبعوث کرد،و شیطان کارهای زشت ایشان را در نظرشان آراست،و او در آن روز مجازات ولی آنان است و عذابی دردناک را می بایستی بچشند و تحمل کنند.

یعنی جزئی از نعمتهای خدا،و این به سبب نادانی ایشان از واقعیت بتان سنگی و بشری است /6 که نمی دانند از آنها کاری برای آنان ساخته نیست،و خدا به آن رضا نمی دهد که بشر از مقداری آزادی و کرامت و حقوق خویش چشم بپوشد، بدان سبب که آن روزی که به وی بخشیده است به او اختصاص دارد و نباید به دیگری داده شود.

تَاللّٰهِ لَتُسْئَلُنَّ عَمّٰا کُنْتُمْ تَفْتَرُونَ

-به خدای سوگند که از دروغهایی که(بر خدا)بسته بودید مورد پرسش و مؤاخذه قرار خواهید گرفت.» [57]

برای زندگی دو نمونه و دو خط است،اوّل:نمونۀ ارزشهای والا،و خط نیرو و علم و آزادی،و دوم:نمونۀ شهوتها و هواهای نفسانی،و خط ضعف و نادانی و بردگی.

مشرک نفس خویش را محور عقیدۀ خود قرار می دهد،و همۀ جهان را با آنچه خود دوست است و هوای آن را در سر می دارد مقایسه می کند،و معیارها در نزد او واژگون می شود،و نمونۀ عالی در نزد وی به صورت پست ترین نمونه در می آید،به همان گونه که خط مشی خط ضعف و جهل و بندگی می شود.

به درجه ای خودخواه و خودپسند می شود که هر خیر و نیکی را به خود نسبت می دهد و به پروردگار متعال خویش دروغ را،و با وجود این که خیر و شر در نزد او خیر و شر واقعی نیست،او هر چه را که بد ببیند به پروردگارش نسبت می دهد.او را می بینی که خدا را دارندۀ دختر تصور می کند،از آن روی که داشتن دختران را برای پدرانشان نقصی می پندارد،ولی در عین حال این را از خود طرد می کند که دخترانی داشته باشد،و پیوسته در جستجوی پسران است،پس اگر -مثلا-چنان فرض کنیم که پسران خیر و نیکی اند،پس چرا این خیر را به پروردگار خویش نسبت نمی دهد،بلکه تنها برای خود چنین می خواهد؟! وَ یَجْعَلُونَ لِلّٰهِ الْبَنٰاتِ سُبْحٰانَهُ وَ لَهُمْ مٰا یَشْتَهُونَ -و برای خدا دخترانی قرار می دهند و برای خودشان آنچه را که دوست می دارند.» از پسران.

ص :76

أَلاٰ سٰاءَ مٰا یَحْکُمُونَ

-آگاه باشید که بد داوری می کنند.» /6 پس از مدتی که زنان و دختران همچون کنیزان در خدمت فاتحان جنگ به سر بردند،میان دو طرف قرارداد صلح بسته شد و اسیران بازگشتند و برای پیوستن به کسان خویش آزادی پیدا کردند،ولی شماری از دختران از این بازگشتن امتناع ورزیدند و همین امر سبب خشمگین شدن مردان بنی تمیم شد و عزم بر آن جزم کردند که اگر پس از این صاحب نوزاد دختری شوند او را زنده به گور کنند،و سپس بعضی از قبایل دیگر نیز به پیروی از ایشان برخاستند و زنده به گور کردن دختران در میان ایشان شیوع پیدا کرد. (1)

این آیۀ کریمه گواه است بر چیزی که آیۀ دیگری در سورۀ(ص)به آن گواهی داده است: فَاحْکُمْ بَیْنَ النّٰاسِ بِالْحَقِّ وَ لاٰ تَتَّبِعِ الْهَویٰ فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ لَهُمْ عَذٰابٌ شَدِیدٌ بِمٰا نَسُوا یَوْمَ الْحِسٰابِ -پس میان مردمان به حق داوری کن،و پیرو هوای نفس مباش که تو را از راه خدا دور می کند،و کسانی که از راه خدا گمراه شوند،در روز حساب به سبب آنچه که فراموش کرده بودند،به عذابی سخت گرفتار خواهند شد». (1)

پس فراموش کردن حساب و روز آن سببی برای گمراه شدن است.

/6

وَ لِلّٰهِ الْمَثَلُ الْأَعْلیٰ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ

-و مثل و نمونۀ برتر از آن خدا است،و او توانایی حکیم است.» بالاترین مثل و نمونه ای که بشر چشم به تحقق یافتن آن دوخته است، رسیدن به نیرو و فضیلت است،تا فضیلت به وسیلۀ قوتی که همراه آن است تحقق پیدا کند،و خدا عزیز و حکیم است،و هر کس که از نمونۀ خدایی پیروی کند،به فرمان او به عزت و حکمت خواهد رسید.

قرآن با این کلمه هر یک از ما را که خواستار یافتن آنیم راهنمایی می کند، چه در آن جا دو خط است،یکی خط هدایت و عقل،و دیگری خط ستمگری و طغیان،و آن کسی که به آخرت ایمان داشته باشد،با ایمان داشتن به روز حساب به خطا بهتر راه خواهد یافت.

وَ لَوْ یُؤٰاخِذُ اللّٰهُ النّٰاسَ بِظُلْمِهِمْ مٰا تَرَکَ عَلَیْهٰا مِنْ دَابَّةٍ وَ لٰکِنْ یُؤَخِّرُهُمْ إِلیٰ أَجَلٍ مُسَمًّی فَإِذٰا جٰاءَ أَجَلُهُمْ لاٰ یَسْتَأْخِرُونَ سٰاعَةً وَ لاٰ یَسْتَقْدِمُونَ

و اگر خدا مردمان را به ستمگریشان بگیرد،بر روی آن(زمین) جنبنده ای باقی نمی ماند،بلکه رسیدگی به کار آنان را تا اجل و رسیدن مدّتی از پیش تعیین شده به تأخیر می اندازد،و چون اجل ایشان فرارسد نه به اندازۀ یک ساعت پس می افتد و نه به همین اندازه از وقت خود پیشی می گیرد.» هر جنبنده ای بر زمین در زمانی نسبت به چیزی ستم روا می دارد،و همین برای سبب عذاب خدا شدن آن کفایت می کند،و بدان جهت که خدا آن کس است که زنده ها را برای انسان آفریده و آنها را مسخر او قرار داده،پس اگر انسان ستمی روا دارد همین برای سبب شدن برای هلاک همۀ جنبندگان کفایت می کند،و چنین بود که خدا فرعون را همراه با بخشی از جنبندگان غرق کرد،و قوم عاد و قوم ثمود و واژگون شدگان(مؤتفکة)و قوم لوط را با دوابّ(جنبندگان)و مواشی ایشان به هلاکت رسانید.

[62]

و جاهلیان را از لحاظ گناهکاری تنها بستن دروغی بر خدا کفایت می کند،آیا ندیدی که چگونه برای خدا دخترانی قرار دادند که آنها را برای خود ناپسند می شمردند؟! /6 وَ یَجْعَلُونَ لِلّٰهِ مٰا یَکْرَهُونَ وَ تَصِفُ أَلْسِنَتُهُمُ الْکَذِبَ أَنَّ لَهُمُ الْحُسْنیٰ -و برای خدا چیزهایی قایل می شوند که آنها را برای خود ناپسند می دانند،و زبانهای ایشان به دروغ چنان توصیف می کند که(عاقبت)نیک از آن ایشان است.» و چنان می پندارند که داشتن فرزندان مذکر چیزی نیکو است،و این که برای آنان چنین است،هرگز چنین نیست،و به مراعات حقوق آنان وفا نکردن سبب آن می شود که در وسط آتش دوزخ قرار گیرند.

لاٰ جَرَمَ أَنَّ لَهُمُ النّٰارَ

-شکی در آن نیست که آتش از آن ایشان است.» و هیچ نیازی به تفکر ندارد.

ص :80

وَ أَنَّهُمْ مُفْرَطُونَ

-و این که آنان را به سوی آن می رانند.» یعنی شتابان روانۀ دوزخ می شوند،از آن روی که در رفتن به آن بر دیگران پیشی می گیرند،و افراط به معنی اسراف است و سرّ آن این است که صاحب آن بر دیگران پیشی می جوید،و بنا بر این تفسیر معنی آیه آن می شود که صاحبان این نظریه پیش از دیگران به آتش درمی آیند.

/6

/6

بخورند،و این خورده ها به فرمان خدا در درون شکم زنبور عسل سرچشمه شربتی به رنگهای گوناگون درمی آید که وسیله ای برای شفا یافتن مردمان است،و بدین گونه اندیشمندان در آن سوی این پدیده به آثار رحمت خدا می رسند.

دگرگونیهای زندگی بشری و این که چگونه خدا او را می آفریند و سپس جان را از او باز می ستاند،و بعضی از مردمان چنانند که عمر دراز پیدا می کنند.و در آن هنگام وضعی ناپسندیده پیدا می کنند و چنان می شود که پس از دانا شدن هیچ علم و دانشی برای ایشان باقی نمی ماند.

بدین گونه خداوند بعضی از مردم را بر بعضی و به سبب آنچه به حکمت خویش به ایشان عطا کرده است،فضیلت و برتری می بخشد،پس صاحبان فضل و برتری نمی توانند رزق خود را به کسانی بدهند که نصیب کمتر داشته اند و با هم برابر شوند،و با وجود این مشاهده می کنیم که آنان به نعمت خدا کفران و ناسپاسی نشان می دهند و رزق و روزی را وسیله ای برای استعلاء و تسلط یافتن بر دیگران قرار می دهند.

نیز خداوند برای مردمان همسرانی از خود ایشان آفریده است،و به آنان فرزندان و فرزندان فرزندان عطا می کند،و چیزهای پاکیزه را روزی آنان مقرر می دارد،و با وجود این نعمت خدا را ترک می گویند و به باطل تجسم یافتۀ در شریکان خدا ایمان می آورند که هیچ روزیی از آسمانها و زمین از آن ایشان نیست، و هیچ کاری از دست آنان بر نمی آید.

همۀ این آیات و جز آنها دلیل بر آن است که خدا مثل و نمونۀ برتر است،و بر ما روا نیست که پروردگار خویش را با آفریدۀ خودش مقایسه کنیم و به آوردن مثالهای باطل بپردازیم،چه خدا حق را می داند و ما این را نمی دانیم،و هرگز روا نیست که نادانی بر عالم سبحانه و تعالی حکم کند.

ص :84

وَ اللّٰهُ أَنْزَلَ مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً فَأَحْیٰا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهٰا إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ

-و خدا از آسمان آبی فرو فرستاد و به وسیلۀ آن زمین را پس از مرگ آن زنده کرد،و در این آیت و نشانه ای برای آن کسان وجود دارد که گوش فرامی دارند و می شنوند.» به زودی گوش به سه عبارت خواهیم داد که همچون شرطی لازم برای فرا گرفتن عبرت زندگی و فهم پیشینه های طبیعت در نظر گرفته شده،و آنها به ترتیب شنیدن است و عقل و تفکر،و این مراحل علمی است که خدا نور آن را به انسان بخشیده است،و چون به سالخوردگی پیشرفته برسد که مرحلۀ احساس مستقیم است،یا تجربۀ ساده ای که از راه گوش به دست می آید،و نزدیکترین احساس به امور عقلی است،و همچنین وسیله ای برای نقل تجربه های نسلهای متوالی /6 به یکدیگر،و نقل آزمایشهای معاصران به یکدیگر،و سپس مرحلۀ حفظ و انباشته شدن آزمایشها که عبارت از عقل است که در حدیث شریف بدین صورت از آن یاد شده:

«عقل از عقال و پایبند شتر است».

و«عقل حفظ تجربه ها است»و در پایان مرحلۀ تفکر پیش می آید که به واسطۀ آن بعضی از تجربه ها به بعضی دیگر ارتباط پیدا می کند که ما آن را تجزیه و تحلیل یا تعقل می نامیم؛و معلوم می شود که شناخت حق بدون گذشتن از همۀ این مرحله ها صورت پذیر نمی شود،ولی قرآن حکیم میان هر مرحله و آیتی الاهی،و حکمت بالغۀ خود،رابطه ای برقرار کرده است که جز از راه تدبر نمی توانیم آن را بفهمیم.

علم است و عمل.

وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعٰامِ لَعِبْرَةً

و برای شما در انعام و چارپایان عبرت و پندی است.» که از طریق نظر کردن در آنها و تدبر در کارهاشان،به هدف از پیدایش آنها آگاه می شویم،ولی چگونه؟ نُسْقِیکُمْ مِمّٰا فِی بُطُونِهِ مِنْ بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ -می نوشانیم به شما از آنچه در شکمهاشان،از میان سرگین و خون بیرون می آید.» فرث غذایی است که از معده به روده ها راه یافته است تا پس از جذب جوهر غذایی آن و انتقال آن به جگر داخل در جریان خون شود و به مصرف تغذیۀ همۀ یاخته های بدن برسد و باقیماندۀ آن در چارپایان به نام سرگین از بدنشان خارج شود.

لَبَناً خٰالِصاً

شیری خالص را.» /6 خالص و پاک از آلودگیها و جرثومه ها، سٰائِغاً لِلشّٰارِبِینَ -که گوارا است برای نوشندگان،» و در آن به سبب خالص بودنش فایده و لذت وجود دارد و به همین سبب برای طبع بشری گوارا است و آن را دوست می دارد.

[67]

و آیتی دیگر میوه های سودمند همچون خرما و انگور تازه است و آنچه از آنها از کشمش و خرما و مشتقات دیگر به دست می آید.

وَ مِنْ ثَمَرٰاتِ النَّخِیلِ وَ الْأَعْنٰابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَراً وَ رِزْقاً حَسَناً إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ

-و از میوه های درختان خرما و انگور شراب و سرکه و روزی نیکو به دست می آورید و در این برای کسانی که تعقل کنند آیتی است.» در این شک نیست که میوه های خرما و انگور از لحاظ خوشمزگی بهترین رزق و خوراک محسوب می شوند،و دربارۀ«سکر»میان علما اختلاف نظر وجود دارد و بهترین سخن در این باره مأثور از ابن عباس است که گفت:«سکر حاصلی

ص :87

از میوۀ آن است که خوردن آن حرام است،و رزق حسن میوۀ حلال آن». (1)

گاه معنی سکر چندان گسترش پیدا می کند که سرخوش و شادمان شدن را نیز شامل شود و در این شک نیست که انگور و خرما سبب این انتعاش و سرخوشی می شوند،ولی به درجه ای نیست که حتی اگر در خوردن آنها افراط هم بشود سبب فقدان عقل شود.

ترکیب،و گاه با اشاره و مانند آن صورت می گیرد.

علامۀ طباطبائی می گوید:و آنچه از موارد استعمال آن مفهوم می شود این است که به معنی القا و تلقین یک معنی و منظور به صورتی است که شخص دیگری جز آن کس که منظور فهماندن آن معنی به او است نتواند آن را بفهمد.

1-پس الهام با القا کردن یک معنی در فهم جانور از راه غریزه از وحی است: وَ أَوْحیٰ رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ .

2-همچنین ورود معنی در نفس است از طریق رؤیا: وَ أَوْحَیْنٰا إِلیٰ أُمِّ مُوسیٰ (سورۀ القصص7/).

3-یا ورود معنی در نفس از طریق وسوسه: إِنَّ الشَّیٰاطِینَ لَیُوحُونَ إِلیٰ أَوْلِیٰائِهِمْ (سورۀ الانعام121/).

4-و از گونۀ وحی است سخن گفتن خدا با پیامبران و رسولان خود: وَ مٰا کٰانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللّٰهُ إِلاّٰ وَحْیاً (سورۀ الشوری51/).

/6 و رسیدن وحی از جانب خدا به زنبور عسل با محیط کلی آیات سوره متناسب است که ما را به آیات و نشانه های خدا در زندگی راهنمایی می کند،تا نقش الهام در علم آشکار شود که از فرستادگان کتاب آغاز می شود،تا به علمی برسد که خدا آن را از کسی که در سالهای عمر بسیار پیش رفته باشد سلب می کند.

از آن جا که این آیه به نقش الهام مستقیم از جانب خدا در زندگی زنبور عسل اشاره می کند،بر ما معلوم می شود که انسان چگونه مشمول این عنایت الاهی می شود.و آن کس که اندیشۀ خویش را برتر از وحی فرو فرستادۀ از آسمان بداند،بر آشکارترین و ساده ترین حقایقی که آدمی در میان آنها زندگی می کند،تکبر و گردنفرازی کرده است،و آن نوری است که راههای زندگی را روشن نگاه می دارد،و امکان آن هست که نامیده شدن این سورۀ مبارکه به نام سورة النحل به همین مناسبت بوده باشد.

[69]

سپس خدا به زنبوران عسل فرمان داد که از گلهای میوه ها بخورند که خلاصه و جوهر مواد میوه ها پیش از آشکار شدن آنها است،و در راههای خدایی

ص :89

و نظامهایی که برای زندگی مقرر داشته است پیش رود،تا این گلها به نوشیدنی گوارایی مبدل شود.

ثُمَّ کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَرٰاتِ فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلاً

-سپس از همۀ میوه ها بخور و در راههای هموار پروردگارت پیش رو.» یعنی در راههای آماده شدۀ به توسط پروردگارت پرواز کن،چه خدا به همان گونه که در زمین راههایی قرار داده،در هوا نیز چنین کرده است،و سیر در این راههای هوایی آسانتر و دست اندازهای آنها کمتر است،و هواپیمایان به دشواری آنها را پیدا می کنند،در صورتی که خداوند از طریق وحی آنها را به زنبوران عسل و همۀ جانورانی که با بالهای خود حرکت می کنند نشان داده است.

یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِهٰا شَرٰابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوٰانُهُ

-از شکمهای آنها شربتی با رنگهای گوناگون بیرون می آید.» و عسل چیزی است که زنبور عسل آن را از راه دهان دریافت می کند،و پس از آن که در درون شکم آن تغییراتی پیدا کرد به عسل تبدیل می شود و به همین سبب خداوند گفته است که عسل از شکمهای زنبوران عسل بیرون می آید.

فِیهِ شِفٰاءٌ لِلنّٰاسِ

-در آن شفا برای مردمان است.» از بیماریهای گوناگون،و به بدن سر زندگی و مصونیت و ایمنی از بیماریها می بخشد.

/6

إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ

و در این آیتی برای آن کسان وجود دارد که می اندیشند و به تفکر می پردازند.» به این جانور خوار و کوچک در دنیا که زنبور عسل نام دارد،خداوند فرمان می دهد که هدف از آفرینش خود را تحقق بخشد،و وسایل این کار را به او می آموزد و این که چگونه خانۀ خود را بسازد،و چگونه فرمانروایی برای خود انتخاب کند و چگونه به تولید مثل بپردازد،و این همه از سنتهای الاهی است که اهتمام ما را به خود جلب می کند،و ما را بر آن می دارد که با کمال خشوع معترف به آن شویم که این جهان عظیم و مهیب را خدایی است که شؤون آن را اداره می کند؛و چنان

ص :90

می نماید که شناخت رازهای زنبور عسل نیازمند بحثی کامل و پیوسته است،و لذا خداوند متعال در دنبال آیه به این مطلب اشاره کرده است که زنبور عسل آیت و وسیله و نشانه ای برای متفکران است،در صورتی که آیت میوه ها محتاج چنین بحث و جستجوی فکری نیست و تنها به محفوظ نگاه داشتن تجربه های کشاورزی نیازمند است،و به همین سبب در آن جا سیاق به آن اشاره کرده بود که میوه ها آیتی برای آن کسان است که عقل دارند و آن را به کار می اندازند،و در مراقبت بار آنها تنها به شنیدن اشاره کرد و گفت: لَآیَةً لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ ،و بدین گونه اسرار زندگی گوناگون است و بعضی از آنها با کمترین مطالعه و کتاب خواندن فهمیده می شود، در صورتی که بعضی دیگر نیازمند تحصیل و مطالعۀ ژرف است و بعضی دیگر در میان این دو قرار دارد.

تعقل و تفکر افزایش پیدا می کند،در صورتی که علم خدا گسترده و دایمی است.

/6

و وجود تفاوتها در شایستگیهای طبیعی باشد،و سبب آن این است که شایستگی بالطبع سبب آن می شود که دارندۀ آن نسبت به کسی که درجۀ کمتری از آن را دارد هیمنه و سلطه پیدا کند،و دانش و نیرومندی نسبت به نادانی و ضعف برتری دارد و بر حسب اندازۀ آن نسبت به کسی که هیچ علم و نیرویی ندارد تغییر پیدا می کند.

/6 هیچ کس منکر آن نیست که مردمان در شایستگیهای طبیعی با یکدیگر اختلاف دارند،و این شایستگی را نمی توان از کسی که مالک آن است به کسی که در درجۀ پایینتری قرار گرفته است منتقل کرد تا چنان شود که همگان با یکدیگر یکسان و برابر باشند.

نظام جهان استوار بر همکاری میان اجزاء آن است،و سنت خدا در میان مردمان بر آن جریان دارد که به تعاون و یاری کردن به یکدیگر بپردازند،به همان گونه که همۀ اجزاء جهان هستی چنین می کنند،و برای برقرار شدن این همیاری و همکاری لازم است که بعضی از آنان به بعضی دیگر نیاز داشته باشند،و شایستگیهای ایشان با یکدیگر برابر نباشد،و اگر انسانها از یکدیگر بی نیاز باشند، همچون جانوران خواهند بود که تنها زندگی می کنند،و در طریق پیشرفت و رسیدن به درجات مختلف تمدن یک گام هم برنخواهند داشت.

أَ فَبِنِعْمَةِ اللّٰهِ یَجْحَدُونَ

-آیا نعمت خدا را منکر می شوند؟» نعمت تفاوت طبیعی موجود میان مردمان،که به همکاری و تعاون و پیشرفت می انجامد،نعمتی بزرگ است که باید از طریق رضا دادن مردم به آن و پذیرفتن آن همچون یک واقعیت،نسبت به آن سپاسگزار باشند،و سپس هر کس به سهم خود در راه خیر و فضیلت پیش رود.

می انجامد و آن نیازمندی هر انسانی از زن و مرد به داشتن همسری است.

وَ اللّٰهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوٰاجاً وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَزْوٰاجِکُمْ بَنِینَ وَ حَفَدَةً

-و خدا برای شما از خودتان همسرانی آفرید و از همسرانتان برای شما فرزندان و نوادگان پدید آورد.» پس اگر نیازمندی نفسانی و طبع شناختی(فیزیولوژیایی)و اجتماعی موجود میان زن و شوهر وجود نمی داشت،این تعاون و همکاری ژرف و گستردۀ میان دو همسر هرگز به وجود نمی آمد.

آن نعمتی بزرگ است که خداوند متعال به ما ارزانی داشته و همسران را چنان آفریده است که گویی /6 همچون پاره هایی جدا شدۀ از یکدیگر،و از هر پاره ای از مرد پاره ای از زن نشأت یافته است که پیوسته در جستجوی یکدیگرند تا آن گاه که مرد و زن با یکدیگر ملاقات کنند،و همۀ پاره های دو وجود بدنی و روانی و عقلانی هر دوشان به هم برسند.

از همسران فرزندان پسر و دختر و همسران دختران یعنی«حفدة»،یا پسران پسران چنان که در تفسیری دیگر آمده،یا پسران دختران چنان که در حدیث شریف آمده پدید آید،و اصل کلمه مشتق از لفظ حفد آمده است که به معنی تند به کار برخاستن است،و به همین سبب به یاران و اعوان به سبب سرعت در فرمانبرداریشان«حفدة»می گویند. (1)

چنان می نماید که حفید به معنی کسی است که به شخص خدمت می کند، خواه پسر پسرش باشد یا پسر دخترش یا همسر دخترش یا پسر دخترش.

وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّبٰاتِ

-و از چیزهای پاکیزه به شما روزی داد.» و هر چه نسل فرد افزایش پیدا کند،نعمتهای خدا بر او نیز افزون می شود،در صورتی که حساب بشری مقتضی آن است که کاهش یابد،مگر این دلیل بر آن نیست که خدا رزّاق و روزی دهنده است؟

ص :94

أَ فَبِالْبٰاطِلِ یُؤْمِنُونَ

-پس آیا به باطل ایمان می آورند.» و چنان می پندارند که روزی ده ایشان ثروتمندان یا دولت یا بتانند؟ وَ بِنِعْمَتِ اللّٰهِ هُمْ یَکْفُرُونَ -و به نعمت خدا کفران می ورزند.» یعنی آن کسان را که خدا نعمت به ایشان عطا کرده است،می بینی که به نعمت او کفران نشان می دهند و رو به سوی شرکای پنداری او می کنند.

/6

/6

بخشید تا به شکرگزاری او بپردازیم! خدا مصدر قدرت است،و او است که پرندگان را در جوّ آسمان مسخر کرد و هیچ کس جز خدا نمی تواند حافظ آنها باشد،و در این آیات و نشانه ها برای کسانی است که ایمان آورده اند.

خدا مصدر رحمت است،و برای مردمان آرامش و آسایشی در خانه هاشان فراهم آورده،به همان گونه که پوستهای /6 چارپایان را فراوان در اختیارشان قرار داده است،تا از آنها برای خود در سفر و حضر خانه هایی فراهم آورند،و از پشم و کرک و موی آنها کالاهای خانگی برای خود آماده می سازید،از بستر و فرش و پوشش،تا آن زمان که از دنیا به جهان باقی و جاودانی آخرت انتقال پیدا کنید.

او است آن که سایه ها و پوششهای زمان صلح و جنگ را فراوان در اختیار انسان قرار داده است تا او را از گزند طبیعت و از جرأت و جسارت دیگران محفوظ دارد،و از آن جهت نعمت خویش را بر آدمی تمام و کامل کرده است که روی خویش را متوجه به جانب خدا سازد،ولی او از این کار اعراض و دوری می کند،و برای رسول همین اندازه کافی است که رسالت خویش را به بندگان خدا ابلاغ کند،زیرا که دلایل کافی این مطلب را آشکار ساخته است که نعمتهای خدا را می شناسند ولی منکر آن می شوند،و بیشترین ایشان به پروردگار خود کافرند.

مملوکی که بر هیچ چیز قدرت ندارد.» ما می توانیم همین مثل را برای ملتهایی بزنیم که نیرومندان آنان را به بردگی و بندگی خویش مجبور ساخته اند،و چیزی برای آنان باقی نگذاشته اند تا آزادانه در آن تصرف کنند،آیا این گونه کسان می توانند با کسی برابر باشند که خدا ایمان را همچون نعمتی به او عطا کرده،و جان او را از غل و زنجیرهای شرک و بردگی صاحبان مال و قدرت و نیروی گمراهسازی رهایی بخشیده است؟! وَ مَنْ رَزَقْنٰاهُ مِنّٰا رِزْقاً حَسَناً فَهُوَ یُنْفِقُ مِنْهُ سِرًّا وَ جَهْراً هَلْ یَسْتَوُونَ -و کسی که رزقی نیکو بهرۀ او ساختیم که آن را در نهان و آشکارا به دیگران انفاق می کند،آیا این دو می توانند برابر با یکدیگر باشند؟!» هرگز چنین نخواهد بود.آن کس که خدا او را آزاد آفریده و به دوستی خیر او را آراسته است،هرگز به ریا انفاق نمی کند،و انفاق خویش را از ترس پوشیدۀ از مردمان نگاه نمی دارد،بلکه با ارادۀ آزاد خویش به انفاق می پردازد و هدفش جلب رضای خدا است،و /6 نه امید چیزی جز رضای او دارد و نه از خشم کسی می هراسد.

اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ

-سپاسگزاری مخصوص خدا است.» که برای انسان همۀ فرصتهای نیک بودن و نیکی کردن را فراهم ساخته،و آزادی کامل در اختیار او قرار داده،و او را به احساسات خیرخواهانه مجهز ساخته است.

بَلْ أَکْثَرُهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ

-ولی بیشتر ایشان نمی دانند.» جهل آفت و بلای آزادی است،و از آن جهت که در میان اقوام گمراه رواج پیدا می کند،پس به بردگی طاغیان و گردنکشان درآوردن مردمان در میان این اقوام بسیار آسان صورت پذیر می شود.

قرآن مثلی دیگر دربارۀ واقعیت شخصی می زند که جادوگر آزادی را از او سلب کرده و او را به صورت شخص گنگی درآورده بود که به همین صورت از شکم مادر بیرون آمده و گوشهای او هیچ چیزی را نمی شنیده است،پس نتوانست که زبان و لغت را فرا گیرد و با اجتماع متمدن همکاری داشته باشد،و آزمایشهای او به حدود ذات خود او محدود ماند،همچون انسانی که در جنگل زندگی کرده باشد،آیا چنین کسی می تواند برابر با کسی باشد که به او عدالت و استقامت بخشیده شده بود.

وَ ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلاً رَجُلَیْنِ أَحَدُهُمٰا أَبْکَمُ لاٰ یَقْدِرُ عَلیٰ شَیْءٍ وَ هُوَ کَلٌّ عَلیٰ مَوْلاٰهُ

-و خدا دو مرد را مثل زد که یکی از آنها گنگ بود و هیچ کاری از دست وی بر نمی آمد و برای ولیّ خود عنوان باری را داشت که می بایستی آن را تحمل کند.» یعنی همچون بار سنگین بر دوش کسی بود که باید به کار او برسد و مواظب او باشد.

أَیْنَمٰا یُوَجِّهْهُ لاٰ یَأْتِ بِخَیْرٍ

-به هر جا که روانه اش می کرد کار خیری از او به دست نمی آمد.» /6 هَلْ یَسْتَوِی هُوَ وَ مَنْ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ -آیا او می تواند با کسی برابر باشد که به عدل فرمان می دهد.» چه آن کس که به عدل فرمان می دهد زبانی فصیح دارد و قلبی قوی،در مقابل فشار خضوع پیدا نمی کند،و از تهدید نمی هراسد.

وَ هُوَ عَلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ

-و بر راه راست پیش می رود.» پس توانایی آن را دارد که به هدفهای خود از نزدیکترین راه تحقق بخشد.و این دو مثال بیان کنندۀ حال دو نفر است که یکی از آنان مشرک است و دیگری موحد،پس در آن صورت که مشرک بستۀ بر ذات خویش است،و به عالم پیرامون خود هیچ توجهی ندارد،بلکه آیات خدا را منکر می شود و به پرستش ذات خویش می پردازد،و نمی شنود و به دنبال آن به تعقل و تفکر نمی پردازد،و به همین سبب نه

ص :100

تنها قادر به طرح ریزی نقشۀ سالمی برای نفس خود نیست،بلکه اگر دیگران برای او طرح ریزی کنند قادر به عمل کردن آن نخواهد بود-و در صورتی که مشرک چنین است-مشاهده می کنیم که شخص یکتاپرست نه فقط نسبت به شخص خویش جانب عدالت را مراعات می کند،بلکه دیگران را نیز به دادگری می خواند.

و این دو مثل را می توان بر نادان و دانا نیز تطبیق کرد،بدان سبب که سیاق از علم نیز سخن می گوید.

[77]

و علم و قدرت نزد خدا،و علم کلید قدرت است.

وَ لِلّٰهِ غَیْبُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ

-غیب و پنهان آسمانها و زمین از آن خدا است.» و در اختیار علم او قرار دارد که بر همه چیز محیط است.

وَ مٰا أَمْرُ السّٰاعَةِ إِلاّٰ کَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ

-و فرمان دادن به ساعت(و بر پا شدن قیامت و بر پا شدن آن)همچون چشم بر هم زدنی یا کمتر از آن طول می کشد.» إِنَّ اللّٰهَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ -و خدا بر هر چیز قادر و توانا است.» /6 هر کس که خواستار علم و قدرت باشد،باید به خدا ایمان آورد و بر او توکل کند.

[78]

آیا علم ذاتی ما افراد بشر است؟که در این صورت باید از آغاز به دنیا آمدن عالم بوده باشیم.

هرگز چنین نیست.در آن هنگام که خدا ما را از زهدان مادرمان بیرون آورد،هیچ چیز نمی دانستیم،و سپس پروردگار وسایل ظاهری و باطنی را برای دست یافتن ما به علم و دانش فراهم آورد،پس به ما چشم و گوش بخشید،به همان گونه که به ما قلب عطا کرد.

وَ اللّٰهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهٰاتِکُمْ لاٰ تَعْلَمُونَ شَیْئاً وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصٰارَ

-و خدا شما را از شکمهای مادرانتان بیرون آورد در حالی که چیزی نمی دانستید و برای شما گوش و چشم آفرید.»

ص :101

«سمع»احساسی است که ذکر آن در قرآن بر بصر که وسیلۀ دیدن است از آن روی تقدیم پیدا کرده که نخستین وسیله برای انتقال آزمایشهای نسلهای پیاپی از طریق زبان به یکدیگر است،و آن که مفاهیم عمومی را که از ظواهر جزئی تجاوز می کند نیز انتقال می دهد،پس فایدۀ آن مهمتر است و تعبیر از آن بدان سبب به صیغۀ مفرد آمده(و نگفته است اسماع)که مفاهیم کلی به مجردات کلی نزدیکترند،و در آن عمومیتی ملاحظه می شود که به توسط افراد تجلی پیدا می کند،در صورتی که در جزئیات شناخته شدۀ از طریق بصر و دیدن،تنوع و گوناگونی مورد ملاحظه است و به همین جهت به جمع نزدیکتر است.

وَ الْأَفْئِدَةَ

-و قلبها.» این دلها(قلوب)است که افکار را گردآوری می کند و به تحلیل و تجزیۀ معلومات می پردازد،و اگر قلب نبود،حواس به اندازه ای برای انسان مفید بود که برای جانوران چنین است،یا کمتر از آن.

چگونه امکان آن پیدا می شد که دست یافتن به علم برای ما میسر شود؟ [79]

شریفترین علم معرفت خداست،و معرفت بدون ایمان کامل نمی شود،چه شهوات و صفت شرک همچون سدهایی بلند از نفوذ کردن جریان معرفت به قلب جلوگیری به عمل می آورند.

منکر ایمان در پرندگانی که در فضا پرواز می کنند،چیزی جز آن را نمی بیند که دوربین عکاسی در عکسهای گرفته شدۀ از پرواز آنها دیده می شود،در صورتی که بینش و بصیرت مؤمن به معرفت خدایی راه می یابد که پرندگان را در جوّ آسمان نگاه می دارد.

أَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ مُسَخَّرٰاتٍ فِی جَوِّ السَّمٰاءِ مٰا یُمْسِکُهُنَّ إِلاَّ اللّٰهُ إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیٰاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ

-آیا به پرندگان مسخر و تحت فرمان در فضای جو نگاه نمی کنید و نمی دانید که آنها را جز خدا در آن حال نگاه نمی دارد،و در این برای کسانی که ایمان آورده باشند آیات و نشانه ها است.» یعنی در هوای محیط بر زمین،و اگر هوا نمی بود پرندگان قادر بر باقی ماندن در جو نمی بودند،و اگر قوۀ جاذبۀ زمین وجود نمی داشت،پرندگان به محض صعود در جو در کره ای دیگر پرتاب می شدند یا به فضای نامتناهی بالا می رفتند.

[80]

به همین گونه قلب مؤمنی که خود را به خدا تسلیم کرده است، عبرتها و هدفهایی را که در ما ورای نعمتهای خدا وجود دارد می شناسد و از آنها آگاهی ندارد.

وَ اللّٰهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ بُیُوتِکُمْ سَکَناً

-و خدا برای شما از خانه هاتان جایگاه آسایش و آرامشی فراهم آورد که در آن ساکن می شوید.» /6 وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ جُلُودِ الْأَنْعٰامِ بُیُوتاً تَسْتَخِفُّونَهٰا یَوْمَ ظَعْنِکُمْ وَ یَوْمَ إِقٰامَتِکُمْ -و برای شما از پوستهای انعام و چار پایان خانه هایی فراهم آورد که در سفر و حضر و هنگام جا به جا کردن آنها را سبک می یابید.» یعنی چادرهای پوستی که برای حمل و نقل در مسافرت و جز آن به سبب سبکی آسان جا به جا می شوند.

ص :103

وَ مِنْ أَصْوٰافِهٰا وَ أَوْبٰارِهٰا وَ أَشْعٰارِهٰا

-و از پشمها و کرکها و موهای آنها.» یعنی پشمهای گوسفند و کرکهای شتر و موهای بز.

أَثٰاثاً

-وسایل مورد نیاز خانه.» همچون فراش و فرش و چیزهای پوشیدنی که انسان از آنها بهره برداری می کند.

وَ مَتٰاعاً إِلیٰ حِینٍ

-و کالاهایی که به مقتضای فصل از آنها استفاده می کنید.» [81]

اینها بود نعمت مسکن و کالاهای انسان که بشر را از تغییر یافتن سرما و گرما حفظ می کرد،و سایه های درختان در گرمای نیمروز عابران از صحرا را از گرمای وسط روز محفوظ می دارد،و غارها وسیله ای برای حمایت کردن از انسان در برابر سرما و گرما است و او را از وحوش و درندگان دور نگاه می دارد.

وَ اللّٰهُ جَعَلَ لَکُمْ مِمّٰا خَلَقَ ظِلاٰلاً

-و خدا برای شما از آنچه آفریده است سایه ها پدید آورد.» همچون درختانی که خدا آنها را در زمین کاشته است تا مردمان در سایۀ آنها به آسایش برسند.

وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْجِبٰالِ أَکْنٰاناً

-و خدا برای شما در کوه ها خانه هایی پدید آورد.» یعنی جاهایی که خود را در آنها پوشیده و پنهان نگاه دارید.

وَ جَعَلَ لَکُمْ سَرٰابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ وَ سَرٰابِیلَ تَقِیکُمْ بَأْسَکُمْ

-و برای شما پدید آورده است لباسهایی را که سبب نگاهداری شما از گرما است،و لباسهایی که شما را از گزند و شدت ضربه هایی که به یکدیگر وارد می آورید حفظ می کند.» /6 کَذٰلِکَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْلِمُونَ -بدین گونه نعمت خود را بر شما تمام می کند تا مگر تسلیم شوید و اسلام آورید.» خدا با رحمت گستردۀ خویش بدین گونه انسان ضعیف را احاطه می کند،

ص :104

تا از حاجتی که به پروردگار خویش دارد آگاه شود،پس تنها رو به او کند و بر او تجبّر نشان ندهد.

بنا بر این هدف اعلی برای نعمتهای مسکن و آنچه بشر را از شرور و بدیهای طبیعت حفظ می کند،آن است که:او را به پروردگارش تسلیم کند تا بدین گونه نفس خویش را از خشم خدا دور نگاه دارد.

/6

اطاعت و پیروی می کردند،و آنان همان شرکای پنداری ساختگی خودشانند که،به نوبۀ خود،از آنان تبری و دوری می جویند،و همگان خاموش می مانند و به خدا تسلیم می شوند،و افکار تبریری و بهانه جویانه ای که خود به دروغ به خدا نسبت می دادند ناگهان از میان می رود.

ولی برای آن کافران که بر کفر خویش جریمۀ گمراه کردن مردم،و بریدن راه را بر کسی که خواستار پرداختن به کارهای موجب رضای خدا می شد افزوده بودند،به سبب تباهی کردن در زمین و گمراه کردن دیگران سهم بیشتری از عذاب خواهد بود.

/6

صادق(ع)گفت:«برای هر زمان و امت امامی است و هر امت با امام خود برانگیخته خواهد شد». (1)

ثُمَّ لاٰ یُؤْذَنُ لِلَّذِینَ کَفَرُوا وَ لاٰ هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ

و سپس به کسانی که کفر ورزیده بودند اجازۀ(عذرخواهی)داده نمی شود و عذرهای آنان پذیرفته نخواهد شد.» یعنی آنان نمی توانند به عذرها و بهانه ها متمسک شوند،و هیچ کس در صدد خرسند کردن یا اصلاح کردن آنان،چنان که در دنیا مرسوم است،برنمی آید تا سبب اصلاح آنان شود یا به سخن گواهان گوش فرا دارند.

[85]

و در روز قیامت ستمکارانی که حقوق دیگران را غصب کرده و /6 نسبت به احکام خدا تجاوز روا داشته بودند،بر آتش عرضه می شوند و هیچ تخفیفی در عذاب ایشان یا مهلت دادنی برای جبران گناه داده نخواهد شد.

وَ إِذٰا رَأَی الَّذِینَ ظَلَمُوا الْعَذٰابَ فَلاٰ یُخَفَّفُ عَنْهُمْ وَ لاٰ هُمْ یُنْظَرُونَ

و هنگامی که ستمگران عذاب را دیدند تخفیفی در آن و مهلتی برای تأخیر اجرای آن به ایشان داده نمی شود.» اما پیش از آن در دنیا می توانند با توبه کردن عذاب خویش را سبکتر سازند،و با دعا زمان رسیدن آن را به تأخیر اندازند.

-و هنگامی که مشرکان شرکای پنداری خویش را دیدند گفتند:پروردگارا اینانند شریکانی که ما جز تو می خواندیم.» از خدا می خواهند که عذاب خویش را بر ایشان نازل کند و از مشرکان چشم پوشد،بدان سبب که آنان-به پندار خویش-مجبور بوده اند و در برابر طاغوتان کاری از دستشان برنمی آمده است،فرزندان قبیله ای بودند که نیروی تمرد کردن نسبت به رئیس قبیله را نداشتند،گروهی مردم پستی بودند که علمی نداشتند تا با آن از عالمان دینی بد و از وسایل تبلیغ گمراه کننده انتقاد و خرده گیری کنند،و بنا بر این بر پیشوایان واجب است که به جای ایشان تحمل عذاب کنند،ولی شرکا یعنی طاغیان سیاست و اجتماع نیز به نوبۀ خود از ایشان تبری و بیزاری نشان دادند.

فَأَلْقَوْا إِلَیْهِمُ الْقَوْلَ إِنَّکُمْ لَکٰاذِبُونَ

-پس گفتۀ ایشان را رد می کنند و می گویند که شما از دروغگویانید.» پس این سخن را بیفکنید.

[87]

و همگان،شریکان و مشرکان به ایشان،به پروردگار جهانیان خاضع می شوند.

/6

وَ أَلْقَوْا إِلَی اللّٰهِ یَوْمَئِذٍ السَّلَمَ

-در آن روز مشرکان به خدا تسلیم می شوند.» و خود را خاضع و خاشع نشان می دهند.

وَ ضَلَّ عَنْهُمْ مٰا کٰانُوا یَفْتَرُونَ

-و خدایانی که به دروغ ساخته و پرداخته بودند از میان می روند.» پس نخوت و غرور جاهلیت از ایشان دور می شود،و افکار باطلی که با آنها شرک خود را آراسته بودند،و نامهای درخشان و عناوین و شعارها و همۀ آنچه به وسیلۀ آنها تسلّط خویش را استقرار بخشیده بودند و دروغی که به خدا نسبت داده بودند،همگی از میان می رود.

ص :109

خویش هدایت می شود،و عالیترین زندگی برای او فراهم می آید،و از یک زندگی برتر از آن در آخرت آگاه می شود و بشارت آن را به او می دهند.

وَ یَوْمَ نَبْعَثُ فِی کُلِّ أُمَّةٍ شَهِیداً عَلَیْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ جِئْنٰا بِکَ شَهِیداً عَلیٰ هٰؤُلاٰءِ وَ نَزَّلْنٰا عَلَیْکَ الْکِتٰابَ تِبْیٰاناً لِکُلِّ شَیْءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً وَ بُشْریٰ لِلْمُسْلِمِینَ

-و روزی(خواهد آمد)که در هر قوم و امتی گواهی از خودشان(برای گواهی دادن بر ایشان)برمی انگیزیم،و تو را گواه بر اینان آوردیم،و کتاب را بر تو فروفرستادیم که شرح و بیان هر چیز در آن آمده و راهنما و رحمت و مژده دهنده برای مسلمانان است.» /6

/6

این که همگان پیمانها و سوگندهایی را که خدا را بر آن گواه گرفته اند محترم شمارند،و سوگندهایی را که در میان خود به تأکید اجرا کرده اند نشکنند،و همچون آن زن نباشند که در پایان روز همۀ ریسمانهایی را که در آن روز با دوک خود ریسیده بود وامی ریسید و از ریسمانی بیرون می آورد،پس سوگند را وسیلۀ فریب دادن برای دسترس پیدا کردن به بهرۀ بیشتری از مال و دیگر چیزهای دنیا قرار مدهید،و نه برای آن که بعضی بر بعضی دیگر تسلط و تعالی پیدا کنید،چه خدا شما را با اختلافات طبیعی که با یکدیگر دارید در معرض آزمایش قرار می دهد،و فردا بر شما آشکار می سازد که کدام یک بر حق بوده و کدام یک چنین نبوده اید،و اگر خدا بخواهد در همین جا این امر را آشکار می سازد و صاحب /6 حق را با غیب آشکار شده پیروز می گرداند،ولی او چنان خواسته است که شما را آزاد بگذارد تا سپس دربارۀ اعمالتان از شما سؤال کند،تا بنا بر حکمت خود هر که را که خواهد گمراه سازد و هر که را که خواهد هدایت کند.

پس دین را وسیلۀ دست یافتن به هدفهای مادی قرار مدهید،و سوگند به مکر و دروغ یاد مکنید تا از این راه قدمی که استوار در راه ایمان پیش رفت نلغزد و متزلزل نشود،و به پاداش بدی بر اثر فروریختن اعتماد میان خودتان گرفتار نشوید، و شما را از راه خدای تحقق یافتۀ در وفاداری به عهد و پیمان باز ندارد،به همان گونه که عذابی عظیم را برای شما ثبت خواهد کرد.

پیمان خدا که به آن خیانت روا دارید،شأنی برتر و بزرگتر از یک مصلحت مادی دارد که برای همین به فروختن و از دست دادن آن یک می پردازید،پس آنچه در نزد خدا برای کسی وجود دارد که بر عهد و پیمان خویش ثابت می ماند،بهتر از مصلحتی دنیایی است که از بین می رود و تنها آنچه در نزد خدا است باقی می ماند، و خدا صبرکنندگان را به بهترین کارهایی که کرده اند پاداش می دهد.

این بهترین پاداش فراهم آمدن زندگی پاکیزه ای برای ایشان در دنیا است، و پاداشی نیکو در جهانی دیگر.

ص :113

فرا می گیرد و افزایش می یابد...پس می گوید:

وَ الْإِحْسٰانِ

-و بخشندگی و نیکویی کردن.» اسلام دربارۀ احسان نسبت به خویشاوندان تأکید می کند تا نخستین یاخته در کیان و هستی اجتماعی ساخته شود.

وَ إِیتٰاءِ ذِی الْقُرْبیٰ

-و بخشنده دستی به خویشاوندان.» در بعضی از نصوص اسلامی آمده است که تفسیر«ذی القربی»اهل بیت رسول علیهم افضل الصلاة و السلام است،و«إیتاء»به معنی دادن خمس به ایشان که در آیۀ(41)از سورۀ انفال آمد،و ما این را از سیاق گفتار دربارۀ گواه بودن رسول بر امت در درس سابق استنباط می کنیم.

وَ یَنْهیٰ عَنِ الْفَحْشٰاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ

-و از پرداختن به کارهای زشت و منکر و ستمگری نهی می کند.» /6 «الفحشاء»چنان که در کتاب«المفردات»آمده:افعال بسیار زشت و قبیح است،و از ریشۀ کلمه چنان برمی آید که در گذشتن از حد است و با اسراف و تبذیر مناسبت دارد،و آشکار است که اسراف اصل و ریشۀ هر خطا و گناه و هر پستی و رذیلت است.

اما منکر گناهانی است که مردمان آنها را انکار می کنند.

ظاهرا معنی آن هر فحشایی است که در نزد مردم قبیح و زشت باشد،و آن از دیگر انواع فحشاء سخت تر است،در صورتی که بغی تعدی و تجاوز کردن به حقوق مردم به صورتی آشکار است،یا از طریق حیله و خدعه و فریب و...و...

یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ

-به شما پند می دهد تا شاید پند گیرید.» اینها حقایقی است که قلب آدمی فطرتا از آنها آگاه است،و تنها نیاز به کسی دارد که آنها را به یاد او آورد و به آنها پندش دهد.

تکیه گاهی که در هنگام ضرورت به آن باز گردد،می تواند به آسانی با جامعۀ اسلامی قائم بر اساس ملتزم بودن به عهد و سوگندی که تأکید شدۀ با نام خدا است، روابط متبادل برقرار کند.

وَ أَوْفُوا بِعَهْدِ اللّٰهِ إِذٰا عٰاهَدْتُمْ وَ لاٰ تَنْقُضُوا الْأَیْمٰانَ بَعْدَ تَوْکِیدِهٰا وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللّٰهَ عَلَیْکُمْ کَفِیلاً

-و به پیمان خدا که بسته اید وفا کنید،و سوگندها را پس از تأکید کردن آنها که خدا را بر آنها ضامن خود قرار داده اید،نقض و باطل مکنید.» پس چون فرزندان یک جامعه به ارزش توحید متمسک و به آن معتقدند،و بدان سبب که سوگندهای خویش را برای دست یافتن به خواسته های این زندگی دنیوی فدا نمی کنند،به یکدیگر در کارهای اقتصادی و حتی در امور سیاسی اعتماد دارند.

اعتماد دو طرفی بزرگترین سرمایه و اعتباری است که جامعۀ اسلامی در رفتار افرادش با یکدیگر مالک آن است، /6 زیرا که شرف توحید و یکتاپرستی آنان را از آن باز می دارد که با ایمان داشتن به رعایت و نظر خدا بر خودشان،با یکدیگر غدر و مکر روا دارند و به فریبکاری بپردازند.

إِنَّ اللّٰهَ یَعْلَمُ مٰا تَفْعَلُونَ

-خدا می داند که شما چه می کنید.» [92]

در داستانهای عرب آمده است که زنی از قبیلۀ قریش را عادت بر آن بود که همراه با کنیزانش در سراسر روز به ریسیدن ریسمان با دوک می پرداخت،و چون شب فرا می رسید تابیده ها را وامی ریسید و آنها را به حال اولشان بازمی گرداند که پشم نتابیده بود و دیگر حالت ریسمانی را نداشت،پس قرآن ما مردمان را از آن نهی کرد که همچون او باشیم که خود را در کار دین به رنج اندازیم تا آن را محکم کنیم،و چون دین خویش را محکم کردیم با پیمانشکنی و نقض سوگند به نقض آن بپردازیم.

وَ لاٰ تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَهٰا مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ

-و همچون آن زن مباشید که رشته خود را پس از استوار و نیرومند شدن وامی ریسید.»

ص :116

أَنْکٰاثاً

-و پاره پاره می کرد.» در مجمع البیان آمده است که:هر چیز که پس از به هم تابیده شدن پاره های آن و به صورت ریسمان درآمدن نقض شود انکاث است،خواه ریسمان باشد یا شبیه آن.

تَتَّخِذُونَ أَیْمٰانَکُمْ دَخَلاً بَیْنَکُمْ

-سوگندهایتان را وسیله ای برای خدعه و مکر ورزیدن در میان خود برمی گزینید.» یعنی سوگند را وسیله ای برای فریب دادن یکدیگر به کار می برید،و «دخل»در اصل هر چیز است که داخل در چیزی شود و از آن نباشد و بدین طریق از خدعه و خیانت شمرده شدن مصون بماند.

أَنْ تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبیٰ مِنْ أُمَّةٍ

-تا چنان شود که امتی برتر از امت دیگر شود،» و بر آن تسلط یابد و این برتری را با خدعه نگاه دارد، /6 و سوگند یاد کردن و پیمان بستن و انگیزه های دست یافتن به برتری و سلطه چیزی جز ابتلا و آزمایش الاهی نیست.

إِنَّمٰا یَبْلُوکُمُ اللّٰهُ بِهِ

-و خدا شما را با آن می آزماید.» حق با گمراه کردن مردم باطل نمی شود،و چیز بد با خوب شمردن آن در نزد نفس و دیگران شایسته و صالح نخواهد شد،چه روزی در پیش است که در آن خدا حق را بر همۀ مردمان مکشوف و آشکار خواهد ساخت.

وَ لَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ مٰا کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ

-و در روز قیامت آنچه را که دربارۀ آن اختلاف داشتید برای شما بیان می کند و آشکار می سازد.» [93]

ولی چرا خدا در این دنیا واقعیت فریبندگان و مکارانی را آشکار نمی سازد که بر گردن مردمان تسلط دارند؟این را دو حکمت است:

نخست:برای آن که نعمت هدایت نصیب و بهرۀ بعضی،و نور عقل از دیگران بنا به اختیار خودشان سلب شود،نه بر حسب علم او سبحانه و تعالی.

دوم:برای آن که صاحب کار نیک،و کنندۀ کار بد به سبب عملی که با

ص :117

آزادی و اختیار انجام داده بوده اند،پاداش و کیفر خود را دریافت دارند.

وَ لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً وٰاحِدَةً وَ لٰکِنْ یُضِلُّ مَنْ یَشٰاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشٰاءُ وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمّٰا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

-و اگر خدا می خواست شما را امتی یگانه قرار می داد،ولی هر کس را که خواهد گمراه می سازد،و هر کس را که خواهد راه یافته،و شما دربارۀ آنچه کرده بودید مورد پرسش و مؤاخذه قرار خواهید گرفت.»

وَ تَذُوقُوا السُّوءَ بِمٰا صَدَدْتُمْ عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ

-و مزۀ بد دور شدن از راه خدا را که انجام دادید بچشید،» راه خدا همه خیر است و پیشرفت و آبادانی و آسایش مردم،و بازداشتن مردم از راه خدا گاه سبب بسته شدن درهای تعاون می شود که سوگند از برترین آنها است،چه هیچ چیز از قوانین و وثیقه ها و ضمانتها و رهینه ها به سهولت سوگند در دسترس قرار نمی گیرد و در ترویج اعتماد و تعاون به اندازۀ آن تأثیر ندارد.

وَ لَکُمْ عَذٰابٌ عَظِیمٌ

-و به عذابی بزرگ خواهید رسید.» [95]

و به همان گونه که سوگند پیمانی است که آن را بعضی از مردم به بهای اندکی می خرند،و اگر ارزش قیمتی که فرد در مقابل فروش شرف و پیمان و ایمان خود می گیرد اندک باشد،از آن روی اندک است که هیبت عهد و پیمان را ساقط می کند و در نتیجه باب رحمت بسته می شود.

وَ لاٰ تَشْتَرُوا بِعَهْدِ اللّٰهِ ثَمَناً قَلِیلاً إِنَّمٰا عِنْدَ اللّٰهِ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ

-و پیمان خدا را به بهای اندک مفروشید،و آنچه در نزد خدا است، اگر بدانید،همان برای شما خوب است.» /6 پس آن چه کس است که رحمت خدا را با چند درهمی که از پیمانشکنی یا دست یافتن به سلطه ای از بین رونده مبادله کند؟!

آفریده،و به همین سبب حرکت جهان در خدمت سلطه و استیلای حق است،در صورتی که باطل در جهت عکس حرکت طبیعی و تاریخ جریان دارد.

فطرت انسان حق است،بدان جهت که قوانین روانی و جسمی و اجتماعی فرمانروای بر ابعاد زندگی بشر از زمان آفرینش آدم تغییر نکرده و تا ابد چنین خواهد بود،پس اگر فطرت انسان بر اساس وفا کردن به عهد استوار باشد،مجتمع استقرار یافتۀ بر اساس شرف پیمان ماندنی تر خواهد بود،و خیر خدا بیشتر از چیزی است که بعضی از افراد به میانجیگری مکر و حیله به چنگ می آورند.

چیزی که هست حق به زمانی برای ظاهرشدن نیاز دارد،و به همین سبب ما نیز به صبر نیازمندیم تا زمان به خدمتمان درآید.

وَ لَنَجْزِیَنَّ الَّذِینَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ

-و پاداش کسانی را که بردباری نشان داده اند در برابر بهترین کارهایی که انجام داده اند به ایشان خواهیم داد.» پس اعمال پاکیزه در ژرفنای زمان نمود پیدا می کند،در صورتی که عمل بد به همان گونه نابود که خس و خاک روان بر روی سیل،علی رغم ظهور و پدیدار بودن آنها،و در حدیث آمده است که:«باطل را سطوت و صولتی است،و حق را دولتی و جریانی».

/6

پاداش این گونه کسان را به بهترین کارهایی که انجام داده اند به آنان می دهیم.» بدین گونه خدا برای کسی که عمل صالح انجام داده باشد،کارهای بدش را مشمول آمرزش خود قرار می دهد،و اعمال صالح او را محفوظ می دارد تا به آنها جزای خیرش دهد.

در حدیثی مأثور آمده است که«حیات پاکیزه رضا به قسمت داشتن است»و در این شک نیست که گنجی از گنجهای خدا است که پایان نمی پذیرد، و هر گاه نفس بشری در ایستارهای خود در برابر آن پاکیزه باشد زندگی پاکیزه می شود،پس رضا و خرسندی از پاکیزه ترین همۀ طیبات و پاکیزه ها است.

سخن انجامین این که:پیمان تنها اساس معاملات مالی در جامعه نیست، بلکه پیش از آن اساس تعاون سیاسی است،و چون شرف پیمان در امتی معدوم شود،هر چه زودتر به گروه بندی سیاسی می پردازد،و از قدیم گفته اند که:«ملک و فرمانروایی وفا ندارد و ملک سترون و عقیم است».

به همین سبب قرآن در این درس به حرام بودن پیمان شکنی برای استیلا پیدا کردن قومی بر قوم دیگر،و این که قومی برتر از قوم دیگر باشد،تأکید کرده است.

/6

/6

آن جهت چنین می کنند که بیشتر ایشان نسبت به حکم آیات جاهلند.قرآن کتاب خدا است که روح القدس آنها را به حق از جانب او به رسولش نازل کرده است تا وسیله ای برای تثبیت ایمان مؤمنان و راهنمایی آنان و مژده دهندۀ به یک زندگی بهتر به ایشان بوده باشد،و می گویند که:رسول از بعضی از مسیحیان تازه مسلمان شده تعلیم می گیرد،بدون این که از تفاوت میان زبان تکلم ایشان با زبان پیغمبر آگاهی داشته باشند،پس در آن حال که زبان آنان أعجمی یعنی غیر عربی است، قرآن /6 با زبان عربی صریح و آشکار با ما سخن می گوید،و جدل دربارۀ قرآن جز به سبب انکار و بی ایمانی ایشان نیست،و خدا قلب جاحد و منکر بی دلیل را هدایت نمی کند،بلکه به او عذابی دردناک می چشاند.

چگونه امکان دارد که شخصی مخلص به پروردگار خویش و نیکخواه مردمان همچون محمّد(ص)که می داند دروغگویی دورترین خصلت از مؤمنان است،به دروغ چیزی را به کسی نسبت دهد،و این افترا و دروغ بستن بر خدا را کسی جز کسانی که به آیات او ایمان ندارند مرتکب نمی شود،و این گونه کسان واقعا دروغ می گویند؟!

طرد می کنند.

پناه بردن به خدا،و بی واسطه از او خواستار آن شدن که آدمی را از خطر قوای طرد کنندۀ حق حفظ کند،درمان مستقیم برای مشکل ترس از حقیقت،و ایستادگی در برابر تسلط شیطان بر قلب است.

فَإِذٰا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّٰهِ مِنَ الشَّیْطٰانِ الرَّجِیمِ

-پس چون به خواندن قرآن می پردازی،از شیطان رانده شده به خدا پناه بر.» برای رسیدن به اوج حقیقت تحقق یافتۀ در قرآن،ناگزیر باید از حوزۀ جاذبۀ زمین تجاوز کنیم،و قوه ای که با آن می توانیم در برابر این جاذبۀ تجسم یافتۀ در شهوات ایستادگی کنیم،همان قوۀ توکل بر خدا است، /6 و استعاذه و پناه بردن به خدا نوعی از توکل به او است،و تنها تفاوتی که با آن دارد در این است که استعاذه درخواستی عاجزانه از خدا است به این که انسان را از شرّ محیط بر او رهایی بخشد، و کدام شر خطرناکتر از شرّ معتقد بودن به اعتقادی باطل است،یا شر نادانی نسبت به حقیقت که وسوسه های شیطان سبب پیدا شدن آن در قلب می شود؟! در تمام مدت تلاوت قرآن ناگزیر می بایستی بشر از پروردگار خویش استعانت جوید.

[100]

آن کس که شیطان را دوست و سرور و پیشوای فرماندۀ خویش انتخاب می کند،پس به خدا شرک می ورزد و شیطان را شریکی پنداری قرار می دهد،و گاه خدا را می پرستد و گاه شیطان را معبود و مطاع خویش قرار می دهد، اسیر و شکار شیطانی می شود که جز با پناه بردن به خدا رهایی از چنگال او امکان پذیر نیست.

إِنَّمٰا سُلْطٰانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ

-او بر کسانی مسلط می شود که او را دوست می دارند،و بر کسانی که به دست او مشرک شده اند.» معلوم می شود که شیطان بر دو گروه سلطه پیدا می کند،خواه شیطان ایشان انسی و بشری باشد و خواه جنّی،و آشکار باشد همچون طاغیان و مستکبران یا باطنی همچون عقاید باطل و عقده های نفسانی.

گروه اول:آن کسانند که شیطان را ولی و مولای خود قرار می دهند،و در وابستگی به او اخلاص نشان می دهند،همچون /6 پیشوایان کفر،و اطرافیان فرعونها،و کسان و خویشاوندان پیرامون طاغیان و گردنکشان.

گروه دوم:آن کسان که از ترس و طمع به اطاعت از شیطان درآمده اند،و خواه از این دسته باشند یا از آن دسته،همه به صورت بندگان شیطان درمی آیند،و آزادی و استقلال خویش را از دست می دهند و ثروتهاشان به تصرف شیطان درمی آید.

نیروهای استکباری در زمین که در«آمریکا»و زمانی در«شوروی»و ماهواره های تبهکار آنها تجسم پیدا کرده است،از جانب خدای حکیم سبحانه و تعالی سیطره و استیلای بر ملتهای ضعیف و مستضعف به ایشان تفویض نشده،بلکه این خود مستضعفانند که نسبت به اندیشه ورزی(ایدئولوژی)آنان خضوع و تمایل نشان داده اند و خاضع مصالح ایشان شده اند،یا این خضوع برای ثروت و قوت ایشان به ترس یا از روی میل و رغبت بوده،و سبب آن شده است که عنان ثروت و قوت در اختیار آنان قرار گیرد و دیگران را به بردگی و اطاعت خود وادارند.

ص :125

اینک برای رهایی چه باید کرد؟ ناگزیر باید مستضعفان نخست خویش را از شر اندیشه ورزی استعمار آزاد کنند،و از تابعیت مطلق نسبت به مال و صاحبان مال،و سپس به خدا باز گردند،و از شر شیطان به او پناه برند،از آن روی که طبیعت آسایش و بی طرفی را دوست ندارد،و قلب بشری یا فرمانبردار سلطۀ خدا می شود و یا سلطۀ طاغوت،پس چون ولایت و سروری خدا را کنار گذاریم،شیطان ما را به بندگی خود درمی آورد،و بی طرف ماندن میان حق و باطل ممکن نیست،به همان گونه که میان کفر ورزیدن به خدا و طرد حاکمیت او بر انسان و میان ایمان آوردن به طاغوت و نسبت به تسلط و بهره کشی او از آدمی فاصله ای وجود ندارد.

سیاق قرآنی به این معادله در آنجا اشاره کرده که پروردگارمان به ما فرمان پناه بردن به خدا و توکل کردن بر او داده است،و سپس آشکار می شود که شیطان از استیلای بر متوکلان به خدا عاجز است.

این سؤال برای ما پیدا می شود که:آیا معنی استعاذه تنها توجه قلبی به خدا است،یا این که باید راهنماییهای آسمان را در وحدت و شکیبایی و ایستادگی و تلاش و رهبری درست به کار بندیم که همۀ اینها نمایندۀ بعضی از معانی پناه بردن به خدا است،و بنا بر آن از راههای مقاومت و ایستادگی در برابر بندگی نسبت به شیطان انسی /6 و جنی؟؟

از همین روی شبهه هایی خطرناک پدید می آید،و نیز به همین سبب حتی مؤمنان از وسوسه های شیطان خلاص نمی شوند،پس خدا به این امت در معرض رحمت قرار گرفته آنچه را که از وسوسه های شیطان پدید می آید،اگر مؤمن به آنها معتقد نباشد،می بخشد و می آمرزد.

از جملۀ شبهه ها است آنچه شیاطین در پیرامون تغییر پیدا کردن احکام شرعی بر وفق متغیرهای اوضاع و احوال برانگیختن و گفتند:اگر رسول صادق و راستگو بود،هر روز قانون تازه ای مخالف با قانون سابق نمی آورد!بلکه گفتند:

اگر رسالتهای آسمانی راست بود،در آن صورت شرایع آن تغییر نمی کرد.

ولی خدا نیک می داند که چه چیز نازل کند،و آنان جاهلند و نمی دانند که زندگی در حال تغییر است،و هر قانون و شریعت با وضعی معین تناسب دارد،پس اگر دربارۀ آن نازل شود حکیمانه است،و اگر از آن تجاوز کند سفیهانه.

وَ إِذٰا بَدَّلْنٰا آیَةً مَکٰانَ آیَةٍ وَ اللّٰهُ أَعْلَمُ بِمٰا یُنَزِّلُ

-و چون آیه ای به جای آیۀ دیگر قرار دادیم،با آن که خدا نیک می داند که چه نازل کرده است.» از حکم نسخ و تغییر آگاه است.

/6

قٰالُوا إِنَّمٰا أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ

-گفتند(به پیغمبر)که تو به دروغ آن را به خدا نسبت می دهی،و اکثر آنان جاهلند و چیزی نمی دانند.» چون این شبهه در قلب رسوخ پیدا کند،از بین بردن آن آسان نیست،و به همین سبب بر ما لازم است که همیشه در هنگام خواندن قرآن،و حتی در تدریس هر قضیۀ علمی به خدا پناه بریم تا حق و باطل در ذهن ما با یکدیگر آمیخته و اشتباه نشود.

[102]

کسانی که دروغ می گویند و رأی خود را هر روز تغییر می دهند،و حتی در فاصلۀ یک ساعت چنین می کنند،در واقع از هوای نفس خویش فرمان می برند،در صورتی که قرآن را خدا به وسیلۀ روح القدس که از لغزش به دور و از پیروی از هوای نفس منزه است فروفرستاده،و حکمت این روح که با رسول همراه است برای آن است که مؤمنان ثبات و استواری پیدا کنند،و از گمراهی شیطان و

ص :127

شبهه انگیزی او در امان و معصوم بمانند.

قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ

-بگو که آن را روح القدس از جانب پروردگارت به حق فرود آورده است.» پس حق تجسم یافتۀ در سنتهای خدا،در آفاق و انفس،همان باطن آیات است،که هر آیه ای مظهر سنتی الاهی رسوخ یافتۀ در ضمیر آفریدگان به شمار می رود.و سنتها یگانه نیست و آیات نیز چنینند.و اختلاف میان آفریدگان وجود دارد،و دلیل بر وحدت و یگانگی آفرینندۀ آنان است،و به همین گونه اختلاف در آیات خدا نیز کاشف سنتهای موجود است و علم خدا سبحانه و تعالی را آشکار می سازد.

لِیُثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُوا

-برای آن که کسانی که ایمان آورده اند ثابت و استوار باقی بمانند.» پس کسانی که ایمان آورده اند،به روح القدس متمسک می شوند،و روح القدس آنان را در سایۀ نور خود قرار می دهد.

وَ هُدیً وَ بُشْریٰ لِلْمُسْلِمِینَ

-و راهنمایی و بشارتی برای مسلمانان باشد.» هر که روی خود را به جانب خدا بگرداند و به او تسلیم شود،خدا او را هدایت می کند و او را به یک زندگی پاکیزه مژده می دهد،و چون تکامل یابد هر چه زودتر به ایمان دست می یابد،و مؤمن مالک نیرویی الاهی است که او را از کید شیطان و از شبهات او محفوظ می دارد،و همین به نام عدالت خوانده می شود،و به خطا می گویند که آن ملکه ای در نفس است؟؟ /6

زبان آن که چنین نسبتی را به او می دهند اعجمی(یعنی غیر عربی)است.» پس گفتند که:مردی به نام ابو فکیهه از وابستگان طایفۀ بنی الخضرمی که زبانش غیر عربی بود و به پیغمبر خدا ایمان آورده بود،و از اهل کتاب بود، رسول خدا را تعلیم می دهد!! بعضی از تفسیرها آن کس را غیر از این شخص دانسته اند،و به هر صورت او زبان غیر عربی داشت در صورتی که قرآن به زبان عربی آشکار و واضح نازل شده است.

وَ هٰذٰا لِسٰانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ

-و این آشکارا زبانی عربی است.»

[105]

و مؤمن به خدا بر خدا به افترا دروغ نمی بندد،مخصوصا با توجه به این امر که رسول اللّٰه آشکارا دربارۀ وسعت دامنۀ گناه افترا بستن بر خدا تأکید کرده است،پس چگونه امکان آن هست که اگر مؤمن باشد خود مرتکب چنین جرم و گناهی شود؟! إِنَّمٰا یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذِینَ لاٰ یُؤْمِنُونَ بِآیٰاتِ اللّٰهِ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْکٰاذِبُونَ -کسانی به خدا دروغ می بندند که به آیات خدا ایمان ندارند،و آنان دروغگویان اند.» آن کس که به آیات خدا ایمان دارد،که شخص رسول اللّٰه بدون شک آشکارترین مصداق برای چنین کس بود،از دروغ گفتن می ترسد،و او به اندازه ای نیرومند است که نیازی به دروغ گفتن ندارد،و چندان عالم است که هرگز در گودال دروغ سقوط نمی کند.

به همین سبب در حدیث نبوی:از عبد اللّٰه بن جراد آمده است که از پیامبر(ص)پرسید که«آیا مؤمن زنا می کند؟گفت:امکان دارد!گفت:آیا مؤمن دزدی می کند؟گفت:گاه چنین می شود!گفت:آیا مؤمن دروغ می گوید؟ گفت:نه»و در پی آن پیامبر خدا(ص)این آیه را تلاوت کرد: إِنَّمٰا یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذِینَ لاٰ یُؤْمِنُونَ .

/6

/6

/6

دربارۀ شهری که ایمن و مطمئن بود و روزی مردم آن به صورتی گسترده و پاکیزه از هر جا می رسید،ولی آن مردم به نعمتهای خدا کفران ورزیدند و گرفتار گرسنگی و هراس بر اثر کارهایشان شدند،و هر چه رسول ایشان در آن کوشید که آنان را هدایت کند به سخن او گوش ندادند،بلکه به تکذیب او پرداختند و به خود ستم روا داشتند.

رسول اللّٰه(ص)بدگویی کرد،و در این باره آیۀ کریمه نازل شد که بد گویی به رسول خدا از ترس از ایشان بوده است،و رسول به او فرمان داد که اگر بار دیگر گرفتاری مشابهی برایش پیش آید /6 باز به همین گونه عمل کند.

مَنْ کَفَرَ بِاللّٰهِ مِنْ بَعْدِ إِیمٰانِهِ

-هر کس که به خدا پس از ایمان آوردنش به او کافر شود.» آیا ممکن است کسی پس از ایمان آوردن کافر شود؟مگر نه این است که ایمان معرفت و علم است؟و چگونه شخص میان لحظه ای و لحظۀ دیگر می تواند از عارف بودن به جاهل بودن تحول پیدا کند؟!.

آری...ایمان علم است،ولی علم تنها کافی نیست،بلکه ایمان عنصر دیگری دارد که یقین است و اعتقاد قلبی و ثبات و تحمل فشارها ایمان است و وابستگی و کوشش و فداکاری.

در حدیث شریف از ابو عبد اللّٰه الصادق(ع)آمده است که گفت:«و اما آنچه از ایمان بر قلب واجب شده،اقرار و معرفت و عهد بستن و رضا و تسلیم به آن است که خدایی جز اللّٰه(خدای یگانه)بی شریک وجود ندارد که همسر و فرزندی اختیار نمی کند،و این که محمد بنده و فرستادۀ او است،و اعتراف کردن به آنچه از جانب خدا آمده است از پیغمبر یا کتاب،پس این است آنچه خدا بر قلب از اقرار و معرفت واجب کرده است و آن عمل او است،و گفتۀ خدای عز و جل چنین است:

إِلاّٰ مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمٰانِ وَ لٰکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً

». (1)

بعضی از مردم چنان اند که به محض قرار گرفتن در معرض فشار،از ایستار خود پایین می آیند،و پس از ایمان کافر می شوند،و بعضی دیگر بر عکس استقامت و ثبات بر ایمان نشان می دهند،و بعضی چنانند که با در خدمت گرفتن تقیّه جان خود را خلاص می کنند،و ایمان خود را همچون عمار نجات می دهند که پروردگار ما دربارۀ او و همانندان او گفته است:

ص :134

إِلاّٰ مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمٰانِ

-مگر آن کس که به زور مجبور شود و قلب او به ایمان مطمئن باشد.» حدیث مأثور دربارۀ عمار می گوید:هنگامی که رسول اللّٰه ارادۀ مهاجرت به مدینه کرد،به اصحاب خویش گفت:از پیرامون من پراکنده شوید،پس آن کس که قوتی داشته باشد تا آخر شب باقی بماند،و اگر چنین نیرویی نداشته باشد /6 در اول شب برود،پس چون شنیدید که در زمین استقرار پیدا کردم به من ملحق شوید.

پس بلال مؤذن و خباب و عمار و کنیزی از قریشیان که ایمان آورده بود(و بنا بر حدیث او سمیة مادر عمّار بود،و همچنین نام یاسر پدر عمار هم روایت شده است)تا صبح در مکه باقی ماندند،و مشرکان و ابو جهل آنان را دستگیر کردند، پس به بلال دستور دادند که کفر ورزد و او امتناع کرد،پس زرهی آهنین را در مقابل آفتاب قرار دادند و آن را بر او پوشاندند،پس چون چنین کردند بلال پیوسته می گفت:أحد،أحد...و اما خباب را در میان خاربنها به این سو و آن سو می کشیدند.

و اما عمار کلمه ای به ایشان گفت که آنان را از تقیه و پرهیز او خوش آمد، و برای کنیز ابو جهل میخهایی حاضر آورد و آنها را وارد قلب او می کرد تا کشته شد، (1) و سپس بلال و خباب و عمار را رها کردند.

پس در آن هنگام که به رسول اللّٰه(ص)ملحق شدند و او را از آنچه بر ایشان گذشته بود آگاه ساختند،و عمار در بیان حال خود ناراحت شد،رسول اللّٰه به او گفت:در آن هنگام که آن کلمات را می گفتی،قلبت چگونه بود؟آیا به آنچه گفتی راضی بود یا نه؟گفت:نه...پس از جانب خدا این آیه نازل شد: إِلاّٰ مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمٰانِ .

عمار بدین گونه ایستادگی کرد و به فشارهای قریش تسلیم نشد،بلکه با

ص :135

تقیه به چالش با ایشان برخاست،و بر ایستار ثابت خود باقی ماند.

دیگران از پا درآمدند و با آسودگی قلب کفر را پذیرفتند و در معرض خشم خدا سبحانه و تعالی قرار گرفتند.

وَ لٰکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللّٰهِ وَ لَهُمْ عَذٰابٌ /6 عَظِیمٌ

-ولی آن کسان که سینه ای گشاده برای پذیرفتن کفر دارند،در معرض خشم خدا قرار می گیرند و به عذابی بزرگ گرفتار خواهند شد.» چه آنان خواستار آن شدند که طاغیان را راضی کنند،پس خدا بر ایشان خشم گرفت،و لفظ«فعلیهم»خبر لفظ«من کفر باللّه»است.

پس از آمادگی برای فتنه هجرت کند(و آیا این را می دانید که ریشۀ کلمۀ فتنه داخل کردن طلا در آتش است تا اندازۀ خلوص آن آشکار شود؟!).

هجرت،پایان راه نیست،بلکه ناگزیر باید برای بازگشتن به وطن از دست رفته و آزاد کردن آن از طغیان تبهکاران جهاد کند،و در مقابل دشواریهای این جهاد شکیبایی نشان دهد.

در این صورت است که خداوند متعال گناهان پیشین آنان را می آمرزد، همچون خاموش ماندن پیشین ایشان در برابر ظلم،بلکه خضوع آنان در برابر ستمگر که از گناهان بزرگ است،خود شرک محسوب می شود،به همان گونه که خداوند لغزشهای بعد از آن ایشان را نیز می بخشد و می آمرزد.

/6

[111]

و آمرزش خدا نعمتی بزرگ است که مجاهدان صابر آن را برای روز قیامت خویش ذخیره می کنند که هر کس تنها حاضر می شود و هیچ کس جز عمل خودش نمی تواند به او یاری دهد یا سودی برای او داشته باشد.

یَوْمَ تَأْتِی کُلُّ نَفْسٍ تُجٰادِلُ عَنْ نَفْسِهٰا

-روزی که هر کس خود به تنهایی دربارۀ خود سخن می گوید و به دفاع می پردازد.» وَ تُوَفّٰی کُلُّ نَفْسٍ مٰا عَمِلَتْ وَ هُمْ لاٰ یُظْلَمُونَ -و جزای عمل هر کس تمام به او داده می شود و به هیچ کس ظلم و ستم نمی رسد.»

از آیه آشکار می شود که امن و ایمنی،و همچنین رفاه و آسایش اجتماعی را درجاتی است،و این که آن شهر در امن آشکار و امن قلبی می زیست که بالاترین درجات صلح و سلم است،به همان گونه که با روزی و رزق خود و شهرها و روستاهای پیرامون زندگی می کرد که از بالاترین درجات رفاه و آسایش است.

فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللّٰهِ فَأَذٰاقَهَا اللّٰهُ لِبٰاسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِمٰا کٰانُوا یَصْنَعُونَ

-پس به نعمتهای خدا کافر شد و کفران ورزید،پس خدا لباس گرسنگی و ترس را به سبب کارهایی که می کردند بر آن پوشاند.» /6 و خدا از وضع آنان پس از کفر به این صورت یاد کرده است که مردم شهر خود را در شهری ملاحظه می کردند که گرسنگی و ترس آن را فراگرفته و پوشانده است.

این تنها شهر در تاریخ نیست که با چنین حادثه ای رو به رو شده باشد و هزارها شهر و روستا در تاریخ جهان مزۀ گرسنگی و هراس را به سبب کفران نعمت خدا و کفر ورزیدن به او چشیده اند،و در حدیثی مأثور دربارۀ یکی از این شهرها چنین آمده است:«این آیه دربارۀ قومی نازل شده است که سرزمین حاصلخیزی داشته و نهری به نام«ثرثار»از آن عبور می کرد،و از کثرت فراوانی و پرحاصلی به جایی رسیده بود که برای پاک کردن محل خروج فضولات غذایی از بدن،به جای آب یا سنگ،از خمیر نان استفاده می کردند و می گفتند که این نرمتر است،پس به نعمتهای خدا کافر شدند و آنها را ناچیز گرفتند،و خدا ثرثار را از آبرسانی به آنان بازداشت و چندان گرفتار شدند که به خوردن آنچه با آن استنجا می کردند پرداختند و آن را میان خود قسمت می کردند». (1)

شکرگزاری نسبت به خدا خواند،ولی دعوت او را نپذیرفتند و خدا آنان را به عذابی سخت گرفتار کرد.

وَ لَقَدْ جٰاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْهُمْ فَکَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمُ الْعَذٰابُ وَ هُمْ ظٰالِمُونَ

- پس رسولی از خود ایشان بر آنان مبعوث شد که او را تکذیب کردند،و سپس گرفتار عذاب خدا شدند در حالی که ستمگر بودند.» در پایان این درس قرآن کریم شایسته است که چند نکتۀ مهم را مطرح سازیم:

الف:داستان این شهر یا روستا که معمولا در هر دوره از زمان تکرار پیدا می کند،به ما چنین الهام می کند که مؤمن باید در مقابل فشاری که گاه شدیدتر از فشار بیم دادن است ایستادگی کند،و آن فشار تحریک و اغراء است،چه با آسایش و امنیت آزمندی نفس و شهوت آن افزایش پیدا می کند،و در نتیجه احتمال غافل ماندن از خدا و از حقوق ایمان آوردن به او نیز بیشتر می شود.

/6 در آن حال که عمار در معرض تهدید قریش قرار گرفت و بیشتر اصحاب پیامبر(ص)با او بودند و با ایمان خویش در برابر بیم دادن بزرگ ایستادگی نشان دادند،بعضی از اصحاب پیغمبر را دنیا پس از پیروزی آنان در اسلام،فریب داد،و چنان در اموال مسلمانان فرورفتند که-به گفتۀ امام علی(علیه السلام)-همچون «فرورفتن شتران در گیاهان بهاری»می نمود.

به همین سبب در آیات(112 و 113)دربارۀ ضرورت رو به رو شدن با فشار فریفته شدن و به دنیا پرداختن تأکید شده است،و این پس از آن است که در آیات(106-111)در همین درس دربارۀ مسئولیت مواجهۀ با ارهاب و بیم دادن جاهلی تأکید شده بود.

ب:پروردگار مهربان ما پیامبران را در مراحل ضعف و فروافتادن تمدنها به رسالت مبعوث می کند،تا از انحطاط مجتمع جلوگیری به عمل آید،ولی اغلب جوامع پیش از آن همراه با عوامل دیگر این فروافتادن اجتماعی تا پایان دردناک آن پیش می روند،و به همین گونه رسول این قریه مبعوث شد و چون او را تکذیب کردند

ص :140

گرفتار عذابی دردناک شدند.

ج:در آغازهای این سورۀ کریمه اشاره کردیم که سیاق آن الهامبخش روشهای بحث و راه یافتن به معرفت سخن می گوید،و در این درس خدا معنی ایمان را که از بالاترین درجات علم است به یاد ما می آورد،به همان گونه که آیۀ کریمه ای از آن-نخستین آیه-به مسئولیتی اشاره کرده است که در پی ایمان می آید و بلکه جوهر آن است،و همچنین به استثناهایی که در مسئولیت پیش می آید.

و یک حدیث نبوی شریف به این آیه در این زمینه اشاره کرده و گفته است:«خدا از امت من چهار خصلت را نادیده گرفته:خطا،نسیان،اجبار،و آنچه بدان توانایی ندارند و این در کتاب خدا نیز آمده است: إِلاّٰ مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمٰانِ . (1)

/6

نخوریم،اما اگر این خوردن ناگزیری باشد و در آن تجاوز از حد نیاز و اسراف صورت نگیرد،خدا آن را می آمرزد،و نباید زبانهای ما به حلال بودن و حرام بودن از ناحیۀ خودمان به حرکت درآید که این دروغ بر خدا بستن و افتراء است،و آن کس که چنین کند رستگار نخواهد شد،از آن جهت که جز متاعی اندک به دست نخواهد آورد و عذابی دردناک را باید تحمل کند.

خدا چیزهای دیگری را به سبب ستمگری مردمان حرام کرده،به همان گونه که در آیات دیگری اشاره به آن کرده است که /6 چیزهایی را بر بنی اسراییل به سبب ستمگری آنان حرام کرده بوده است.

گاه انسان عملی ناپسند را به سبب نادانی انجام می دهد و سپس توبه می کند و آنچه را که با عمل خود تباه کرده بود به ترمیم آن می پردازد،و خدا آمرزنده و مهربان است.

حشرات-و پلیدیهای چیزهای زیانبخش و گندیده-روا نیست.

ج:این که حق نعمت را ادا کنیم،به این که بدانیم از جانب خدا است، و سپس ناکامان را فراموش نکنیم،و چون با مصرف کردن نعمت نیرومند شدیم، پس از سپاسگزاری از خدا به عمل خیر بپردازیم.

حَلاٰلاً طَیِّباً وَ اشْکُرُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ إِنْ کُنْتُمْ إِیّٰاهُ تَعْبُدُونَ

-که حلال و پاکیزه باشد و اگر خدا را می پرستید سپاسگزار نعمت او باشید.» [115]

و روا نیست که شخص چیزهای پاکیزه را به نام دین بر خود حرام سازد،و چیزهای حرام /6 معین و شناخته شده است.

إِنَّمٰا حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِیرِ وَ مٰا أُهِلَّ لِغَیْرِ اللّٰهِ بِهِ

-بر شما حرام کرد مردار و خون و گوشت خوک و هر چه را که در هنگام ذبح به نام جز خدا ذبح شده باشد.» یعنی به نام بتان که جاهلیان در برابر بتانشان به ذبح می پرداختند.

فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ بٰاغٍ وَ لاٰ عٰادٍ فَإِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ

-پس هر کس که ناگزیر از آن باشد که از حرام شده ها،بدون این که خود طالب آن باشد یا از حد نیازمندی تجاوز کند،بهره مند شود(بداند)که خدا آمرزنده و مهربان است.»

نخواهند شد.» پس آنچه مایۀ سعادت و خوشبختی انسان می شود دین حق است،و از هوا و هوسهایی که سبب افترا و دروغ بستن می شود و به آن نام دین می بندند هیچ خوشبختی و سعادتی به دست نمی آید!!

بر ایشان چیزهای پاکیزه ای را که حلال بود حرام ساختیم»(سورة النساء/آیۀ 160).

/6

برگزیدۀ خود قرار داد و به راه مستقیم هدایتش کرد،و در دنیا او را مشمول دریافت حسنات خود قرار داد،در آخرت به گروه صالحانش پیوست،و سپس رسول را فرمان داد که از برنامۀ توحیدی دور از شرک او پیروی کند.

اما جامعه کافر و ناسپاس به نعمتهای خدا،مثلش همچون مثل بنی اسراییل است که دربارۀ روز سبت(شنبه)اختلاف پیدا کردند،پس خدا آن را برایشان به تأخیر انداخت و شکار ماهی را در این روز بر آنان حرام ساخت و پروردگارمان در روز قیامت فرمان خویش را دربارۀ آنان صادر خواهد کرد.

در پایان سوره خداوند متعال برنامه های وحی را در سه کلمه خلاصه می کند از این قرار:

1-خواندن مردمان به راه خدا از روی حکمت،بدون آن که دعوت کننده عهده دار مسئولیت مردمان /6 از ایمان یا گمراهی آنان بوده باشد،بلکه ولایت و سروری این کار با خدای یگانه است.

2-در هنگام قیامت کیفر به اندازۀ گناه است،و انتقام به اندازۀ جرم،و چشمپوشی از حق شخصی در راه خدا شایسته تر.

3-با شکیبایی در برابر آزار مردمان ایستادگی کردن،بدون آن که مبلّغ و خوانندۀ به خدا بر سرنوشت آنان اندوهناک شود یا از مکرشان در هراس افتد،بدان جهت که خدا با اهل تقوا و پرهیزگاری و احسان است و از آنان حمایت می کند.

اگر در عهد ابراهیم فرد مسلم و تسلیم شدۀ دیگری به فرمان خدا وجود می داشت،خداوند متعال از او یاد می کرد،ولی تنها او بود که در برابر مجتمع فساد ایستاد و با آن چالش کرد...

قٰانِتاً لِلّٰهِ

-در برابر خدا خضوع و فرمانبری داشت،» و این خضوع وی برخاستۀ از صمیم قلب بود.

حَنِیفاً

-و یکتاپرست بود،» و از راه گمراهی دوری جست و به راه خدای توانای دانا روی آورد.

/6

وَ لَمْ یَکُ مِنَ الْمُشْرِکِینَ

-و از مشرکان نبود.» که پیرامون وی آکندۀ از آنان بود.

در حدیثی مأثور از امام صادق(علیه السلام)آمده است که:«دنیا بود و در آن جز یک نفر نبود که خدا را می پرستید،و اگر دیگری جز او(در این پرستش)با او بود،از او با ابراهیم یاد می کرد،چه گفته است إِنَّ إِبْرٰاهِیمَ کٰانَ أُمَّةً قٰانِتاً لِلّٰهِ حَنِیفاً وَ لَمْ یَکُ مِنَ الْمُشْرِکِینَ پس او تا آن حد که خدا خواست در مقابل آن مشرکان بردباری نشان داد،و سپس خداوند تبارک و تعالی اسماعیل و اسحاق را به او بخشید و شمارۀ آنان به سه رسید».

[121]

آشکارترین صفتی از ابراهیم که با سیاق قرآنی در این جا مناسبت دارد،صفت شکر است که به سبب همین صفت خدا او را از میان میلیونها افراد بشر همزمان با وی برگزید و به راه راست او را رهبری کرد...

شٰاکِراً لِأَنْعُمِهِ اجْتَبٰاهُ وَ هَدٰاهُ إِلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ

-که سپاسگزار نعمتهای او بود و خدا او را برگزید و به راه راست هدایتش کرد.» به همین گونه هر کس که سپاسگزار نعمتهای خدا باشد،خداوند متعال او را به راه راست هدایت خواهد کرد.

[122]

و ابراهیم تنها نماند،بلکه خداوند فرزندان و ذریۀ پاکیزه ای نصیب او کرد که دنیا را پر کردند،و او در آخرت در شمار صالحان محشور خواهد شد.

وَ آتَیْنٰاهُ فِی الدُّنْیٰا حَسَنَةً وَ إِنَّهُ فِی الْآخِرَةِ لَمِنَ الصّٰالِحِینَ

-در دنیا

ص :149

به او نیکی عنایت کردیم و در آخرت از صالحان است.» [123]

و خدا او را پیشوای پیامبران و امام مردمان قرار داد،حتی این که پروردگارمان پیامبر بزرگ خود را فرمان داد که از دین و طریقۀ ابراهیم پیروی کند، بدان جهت که او مستقیم و از لغزشها پاک بود.

ثُمَّ أَوْحَیْنٰا إِلَیْکَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرٰاهِیمَ حَنِیفاً وَ مٰا کٰانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ

-و سپس به تو وحی کردیم که از ملت ابراهیم پیروی کن که یکتاپرست بود و از مشرکان نبود.» و خدا به هیچ وجه به پیروی از مشرک فرمان نمی دهد.

/6

گروه دیگر در پرداختن به کسب به همچشمی و مسابقه پرداختند و همین سبب حیرت و سرگردانی آنان شد،و به همین جهت خدا شنبه را آن روز قرار داد تا اختلافات از بین برود،و این حکم امتحان و آزمایشی را برای ایشان داشت.

این گفته با سیاق مناسبتر است که دلالت بر آن دارد که بعضی از احکام شرعی بدان سبب وضع می شود که با اوضاع و احوال خاصی متناسب باشد،و پس از تغییر اوضاع و احوال آن حکم نیز از بین می رود،و این امری است که در بنی اسراییل فراوان صورت می گرفته است.

وَ إِنَّ رَبَّکَ لَیَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ فِیمٰا کٰانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ

-و پروردگارت در روز قیامت دربارۀ آنچه با یکدیگر اختلاف پیدا کرده بودند داوری خواهد کرد.» /6

و این حکمت در سخن پاکیزه ای متجلی می شود که نه سستی در آن باشد و نه خشونت و درشتی،و آن حزمی است همراه با نرمی،و بلاغتی در وضوح،و زیبایی و جمالی در اتقان...

وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ

-و اندرز دادنی نیکو.» در هنگام بحث و جدال شایسته آن است که خشم خوانندۀ به خدا برانگیخته نشود و احکامی زیانبخش و مخرب صادر نکند،و در برابر حریف از خود سستی نشان ندهد و از بعضی حقایق به طمع تسلیم شدن او به حقیقت چشم نپوشد...

وَ جٰادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ

-و با آنچه نیکوتر است به مجادلۀ با ایشان برخیز.» و در حدیث شریف آمده است که جدال به احسن قرآن است و در این شک نیست /6 که تفصیلهای سلوک نیکو در قرآن موجود است.

إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ

-و پروردگارت از هر کس داناتر است که چه کس از راه او گمراه شده،و راهیافتگان کیان اند.» پس متهم کردن مردمان به کفر و زندقه و ایستار سلبی و منفی نسبت به آنان اختیار کردن روا نیست،بلکه خدا به حساب آنان می رسد،و بر دعوت کننده و مبلّغ واجب است که دعوت آنان به سوی خدا را انجام دهد.

در حدیثی دراز معنی جدال به احسن چنین آمده است:به آن است که در همۀ مراحل سخن گفتن از حق پیروی کند،و حقی را منکر نشود به این گمان که طرف مقابل حقی بزرگتر از آن را نفی کرده است،و باطلی را نپذیرد از آن جهت که -به پندار خود-حقی بزرگتر از آن را اثبات می کند،هرگز...شایسته چنان است که به وسیلۀ خود حق به هدف حق برسیم.

آخرین سخن آن که:این آیه دلیل بر آن است که در اسلوب دعوت به سوی خدا باید حکومت و داوری عقل را مراعات کنیم.

ص :152

خودش را به دو شرط تأیید می کند:

اول این که:از خدا بترسند.

دوم:به نیکوکاری و فرمانبرداری بپردازند.

إِنَّ اللّٰهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ

-خدا با کسانی است که پرهیزگارند و از او می ترسند،و با کسانی که نیکوکاری می کنند.» امید آن داریم که خود از خوانندگان به خدا و از رهبران در راه او باشیم...

که او عزیز حکیم است.

ص :154

/6

ص :156

/6 سورۀ اسراء

مسئولیتهای شخص در برابر اجتماع سخن می گوید که از والدین آغاز می شود و به دیگر مردمان پایان می پذیرد.

در سوره مسئله شرک آوردن به خدا به تفصیل مورد بحث قرار می گیرد،مگر چنان نیست که شرک ریشۀ فساد و سبب شانه تهی کردن از مسئولیتهای انسان است؟ نیز در آن به تفصیل از نقشه های شیطان برای اغوا و برانگیختن بشر به کارهای زشت سخن به میان می آید،و قرآن مثالهای تاریخی متعدد در این خصوص می زند.

سوره با داستان فرزندان اسراییل همچون مثلی برای یک مجتمع آغاز می شود که گاه تلاش می کند و زمانی دیگر شجاعت خود را از دست می دهد،و به آن پایان می پذیرد.

این خلاصۀ گفتار در چارچوب سوره است،و اما تفصیل آن بدین صورت است که زندگی بشر وسیله ای برای تجسم پیدا کردن سعی و کوشش او است،و این خلاصه ای از گفته ها در تمامی سورۀ اسراء است،و نیز خلاصه ای از رسالتهای خدا را در اختیار ما قرار می دهد که در واقع همۀ آنها یک حقیقت را جلوه گر می سازند.

/6 پس از آن که قرآن به واقعۀ اسراء و معراج اشاره کرد،بر ما معلوم می شود که معراج این امر را یادآوری می کند که خدا شنوای بینا است،و بنا بر این علم او بر بندگانش احاطه دارد و همین الهامبخش ما به ضرورت پرهیزگار بودن ما و ترسیدن از او می شود آیۀ(1).

و خلاصۀ کتابی که خدا بر بنی اسراییل فرو فرستاد این است که جز خدا وکیل برای خود انتخاب نکنند(2)چه شرک آوردن به خدا ریشۀ هر تباهی و گمراهی است.

مگر آنان از ذریۀ کسانی نبودند که پروردگارشان آنان را همراه با نوح در کشتی از جایگاهشان خارج ساخت تا از طوفان نجاتشان دهد.و نوح بندۀ

ص :158

سپاسگزار خدا بود(3).

آری،ولی آنان فساد کردند(یا فساد می کنند)دو بار در زمین،و کیفر خود را دریافت خواهند کرد(5)،چه خدا پس از آن که وقت کیفر دادن به ایشان می رسد،در بار اول بندگان نیرومندی را بر ایشان مسلط می سازد که تخت فرمانروایی آنان را واژگون سازند(6).و پس از آن که بار دیگر قدرت خود را بازیافتند،میعاد بار دوم فرا رسید و خدا آنان را گرفتار هلاکت ساخت.برای چه؟ برای آن که خدا در پاداش احسان و نیکی به ایشان احسان و نیکی کند،و در برابر بدی کیفری موافق با آن(6-7)،و سنت خدا در تاریخ چنین است و جزای هر مجموعه را در برابر خلاصۀ کارهای آنان به ایشان می دهد،و در آخرت جهنم را زندان کافران می سازد(8).

هدایت از خدا است که به میانجیگری قرآن به ما می رسد.اما ایمان و عمل صالح کاری است که بشر برای خود می کند،و در برابر آن پاداش بزرگ نصیب او می شود،در صورتی که کفر برای صاحب آن عذابی دردناک آماده می سازد (9-10).

جزاء تأخیر پیدا می کند.و انسان عجول است و به همان گونه که خواستار خیر است و برای رسیدن به آن دعا می کند،برای نرسیدن شر به دعا کردن می پردازد.ولی جزا می رسد(11).

نگاهی به آیات بیفکن،آیا چه می بینی؟ آیت شب را می بینی که خدا به حکمت خویش آن را محو می کند،و آیت روز را می بینی که خدا آن را با حسن تدبیر خویش وسیلۀ دیدن و بصیرت قرار می دهد /6 تا برای دست یافتن به معاش خود در آن تلاش کنی و سالها را بشماری و از حساب و محاسبه آگاه شوی.

پس هر چیز نظم و سامانی دارد،و با تقدیر و تدبیر فراهم آمده،و آن کس که مدبّر کارهای روز و شب و تنظیم کنندۀ آنها است،در این باره به تفصیل برای ما سخن گفته است.

ص :159

پس آیا روا است که بشر از این نظام و سازمان خارج شود؟هرگز.بلکه او نیز محکوم است که خود تلاش کند،و آنچه می کند در صحیفۀ عملی که به گردنش آویخته است ثبت می شود،تا این کتاب را در روز قیامت گسترده ببیند و بخواند.

به او گفته می شود که کتابت را بخوان و به حساب خودت برس،تا اگر خطاکار بوده باشی خودت خویشتن را محکوم کنی(12-13).

هدایت یافتن بستۀ به کوشش خودت و گمراه شدن برخاستۀ از خود تو است،و هیچ کس بار گناه کسی دیگر را بر دوش نمی گیرد،و پروردگارت تا به رسول خویش مردمان را از کارهای زشت بیم نداده باشد،آنان را در برابر گمراهی عذاب نمی کند،و به همین گونه در آن هنگام که زمان هلاک شدن و برافتادن سرزمینی فرارسد،رسولی را می فرستد تا در مرکز آن مترفان و پیشوایان انحرافشان را از عذابی که خواهد آمد بیم دهد،ولی آنان از فسق و نافرمانی خدا بازنمی ایستند.

چون چنین شود حجت تمام شده است و آن دیار و مردم آن را به هلاکت می رساند.

بدین گونه خدا بسیاری از مردمان را،پس از طوفان نوح،برانداخته و به هلاکت رسانیده است.و هلاک فراگیر بهرۀ مفسدان و تبهکاران خواهد شد و خدا آگاه و بینای به گناهان بندگان خویش است و به وقت خود عذاب را برایشان نازل خواهد کرد،پس نباید کسی چنین گمان کند که خدا از او غافل است (14-17).

تلاش و کوشش واقعا نتیجه بخش است،ولی به نیت افراد بشر بستگی دارد.پس آن کس که خواستار دنیا باشد خدا به اندازه ای که سنتها و حکمت او مقتضی آن است به او می بخشد.ولی جزای او در آخرت جهنم است که نکوهیده و طرد شده به آتش آن خواهد رسید.

اما آن کس که خواستار آخرت باشد و برای دست یافتن به پاداش آن تلاش کند،خدا پاداش کوشش و تلاش را به اندازۀ لازم به او خواهد داد.

/6 خدا به اوّلی در دنیای او مدد می رساند و به دومی در آخرتش.و عطای

ص :160

پروردگار دور از دسترس همگان نیست،و بدین گونه زندگی بشر را مولود اراده و کوشش خود او قرار داده است.

به همان گونه که رزق و روزی مردمان در دنیا-به سبب تفاوت داشتن تلاش آنان با یکدیگر-متفاوت است،به همین گونه پاداش در آخرت نیز متفاوت خواهد بود(18-21)و سپس پروردگارمان ما را از شرک ورزیدن به خودش بر حذر می دارد(و چنان می نماید که مراد از آن در این جا پیروی از سنتها و روشهای اجتماع است که به ملامت دیدن و ناکامی و خذلان می انجامد)(22).

او به ما فرمان می دهد که جز او را پرستش نکنیم(و به عبادت پدران نپردازیم و فرمانبردار فشارهای جامعه نشویم)ولی بر ما لازم است که با مردمان پیوستگیهای مثبت برقرار سازیم(در چارچوب یکتاپرستی)که مهمترین آنها احسان نسبت به پدر و مادر است و مخصوصا در هنگام رشد و رسیدن به سالهای پیشرفته تر عمر،و نسبت به آنان بخشنده دست بودن و طلب آمرزش برای ایشان(23-25).

پس از والدین فرد مؤمن ملتزم به مراعات حقوق خویشاوندان و مسکینان و در راه ماندگان است،و باید از تبذیر و ولخرجی خودداری کند،چه تبذیر او را در صف شیاطین(و گردنکشان و طاغیان)و کافران به خدا قرار می دهد که شکر نعمتهای خدا را نمی گزارند،و در هنگام اعراض و جدایی(مادّی)از آنان ناگزیر باید احسان(معنوی)را با گفتار شایسته از آنان دریغ ندارد(24-28).

پروردگار به ما امر می کند که در انفاق میانه روی را اختیار کنیم،نه بخلی داشته باشیم که مایۀ بسته شدن دستها می شود،و نه اسرافی که به ملامت دیدن و تنگی می انجامد،مگر خدا به بندگان خویش رزق را به اندازه مقدر نمی کند،پس چرا به بخل یا اسراف بپردازیم(پس بر ما لازم است که از اصول حکمت در مصرف همچون پروردگار خودمان سبحانه و تعالی پیروی کنیم)و چرا باید به سبب ترس از فقر،با وجود پروردگار رزّاق و روزی دهنده،به کشتن فرزندان خودمان بپردازیم(29-31).

همان گونه که خدا از کشتن فرزندان در چارچوب مسئولیت خانوادگی

ص :161

(که افکندن جنین را نیز شامل می شود)نهی می کند،از زنا به عنوان گناهی بزرگ و رفتاری بد نیز ما را بر حذر می دارد.

در چارچوب مسئولیتهای اجتماعی آدمکشی را،جز به حق،حرام کرده است.و برای ولیّ کسی که کشته شده حق قصاص کردن را مقرر داشته است.و از زیاده روی در قتل نهی می کند و به او مژده می دهد که پیروزی با او است /6 (32-33).

اینها از مسئولیتهای انسان در برابر مردم است،و در سه کلمه خلاصه می شود:توحید(و فرمانبردار نشدن نسبت به رسوم و آداب و فشارها)و احسان و پاسداری از حقوق دیگران و محترم شمردن آن.

در درس هفتم نزدیک شدن محض به مال یتیم را حرام دانسته است(مگر آن که این نزدیک شدن نیکوتر از دوری جستن باشد)و به وفاداری به پیمان و به درست پیمودن پیمانه و وزن در معاملات فرمان می دهد.

شاید این مسئولیتهای اجتماعی و آنچه پس از این می آید سبب آن باشد که گذرگاههایی که از آنها ستمگری به کیان و هستی مجتمع راه می یابد جلوگیری شود،چه برپاداشتن عدل امکان ندارد مگر این که همۀ درهای ظلم و مدخلهای طبیعی برای شیوع یافتن آن در اجتماع بسته شده باشد.و نیز پروردگار به لزوم پیروی از علم،و ترک بدگمانی و خودداری از تکبر و استکبار در زمین فرمان می دهد.و این را از حکمتی می داند که پروردگار پیروی از آن را به بندگان سفارش کرده و یگانه شمردن خدا سبحانه و تعالی همۀ آنها را شامل می شود (36-39).

آری،ساختن جامعه با فضیلت استوار شدۀ بر شالوده ای دور از تهمتها و برابر بودن همگان در برابر قانون است.

و خدا از شرک نهی می کند،مگر نه چنان است که شرک اساس هر جریمه و گناه است،و بهانۀ رایجی برای هر فساد و از مسئولیت شانه تهی کردن؟ آیا این درست است که خدا برای آنان پسران را برگزید و از فرشتگان برای

ص :162

خودش دختران،و این بهتانی بزرگ است.و قرآن برای ایشان از هر گونه مثل زده است ولی آنان بر بیزاری و نفرت خویش افزوده اند(40-41).

اگر آن خدایان،چنان که می پندارند وجود می داشتند،به چالش با سلطه و قدرت پروردگار صاحب عرش برمی خاستند،هرگز.خداوند منزه و برتر از آن چیزی است که می گویند.وجود آسمانهای هفتگانه و زمین گواه بر /6 قدسیت مقام او است و تسبیح او می کند،و هر چیز به حمد او در تسبیح است،ولی بشر از فهمیدن تسبیح و تنزیه آنها عاجز است.و خدا نسبت به نافرمانان و گنهکاران بردبار است و برای مؤمنان آمرزنده و مهربان.

اما درس هشتم از خطرهای کافر شدن به زندگی دیگر در آخرت سخن می گوید،و از این که خداوند میان رسول و کسی که به آخرت ایمان نمی آورد، حجابی پوشیده قرار می دهد که بر قلبهای کافران پوششی به جود می آورد و به همین جهت است که قرآن را نمی فهمند و خدا در گوشهای ایشان سنگینی و ناشنوایی پدید می آورد که هر گاه رسول در قرآن از یکتایی پروردگار خویش یاد می کند پشت می کنند و گریز و بیزاری خویش را آشکار می سازند.

تراکم یافتن نادانی و گمراهی و تعصب بی جا آنان را چنان کرده است که از پشت شبهه های باطل به سخنان رسول گوش می دهند،پس می گویند که او مردی گرفتار جادو شده است و به همین سبب گمراه شدند و به راه رسانندۀ به حقایق هدایت نمی شوند.و آنان را می بینی که رستاخیز را انکار می کنند و می گویند:مگر ممکن است پس از آن که آدمی از دنیا رفت و استخوانهای او به صورت پاره هایی از خاک درآمد،بار دیگر خدا او را بیافریند؟!(45-49).

بدین گونه شبهه ها به صورت پردۀ پوشیده ای میان آنان و قرآن و فهم حقایق آن درمی آید.

خدا آنان را سخت رد می کند و به یادشان می آورد که اگر از سنگ یا آهن یا از هر چیز دیگر که در نظر ایشان بزرگ است می بودند،خدایی که نخستین بار آنان را آفرید قادر بر آن است که بار دیگر آنان را به زندگی بازگرداند.سپس

ص :163

می گویند:چه وقت؟و خدا می گوید که ممکن است آن زمان نزدیک بوده باشد.و آن روزی است که خدا آنان را می خواند پس به ستایش او دعوت را اجابت می کنند و چنان گمان دارند که در دنیا یا در عالم برزخ چند روزی بیشتر نبوده اند(52).

از آن جا که شیطان دشمنی آشکار است،بر بندگان خدا لازم است که کلمات خود را چنان برگزینند که شیطان نتواند فساد کند و آنان را به جان یکدیگر بیندازد.

این که تعصب را برای قوم خود یا پاکیزه نشان دادن خویش ترک کنند، چه خدا به آنان داناتر است و هر که را خواهد می آمرزد و هر که را خواهد عذاب می دهد(53-55).

درس نهم بعضی از مسئولیتهای اجتماعی را که مؤمنان نسبت به یکدیگر دارند بیان می کند.

/6 شاید مبارزات داخلی برخاستۀ از بازمانده ها و رسوبهای شرک بوده باشد.

پس بیان بار دیگر به ابطال شرکای پنداری خدا بازمی گردد و می گوید که از آنان هیچ کاری برای یاری کردن به ایشان برنمی آید(56).

بلکه آنان نیز به نوبۀ خود در صدد یافتن راهی به سوی خدای پروردگارشانند و به او امید دارند و از او بیمناکند.

و همۀ شهرها و مردم آنها پیش از روز قیامت در معرض هلاک قرار خواهند گرفت،که یا با عذاب صورت پذیر می شود و یا به مرگ.و پیشینیان آیات خدا را تکذیب کردند و مستحق عذاب شدند.و چون خدا خواستار هلاک آنان نبود،این عذاب را بر ایشان نازل نکرد،چه اگر به ایشان می رسید و پس از آن کافر می شدند سبب هلاک آنان را فراهم می آورد.و چون خدا به قوم ثمود که خواستار آیتی از او بودند شتر ماده را که آیتی مایۀ بصیرت بود بخشید،به آن کفران ورزیدند و به همین جهت هلاکشان کرد.و حکمت آیات بیم دادن است تا لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ -شاید هدایت شوند»(57-59).

به همین سبب خدا در عالم رؤیا چیزی را به رسول خویش نشان داد تا آن

ص :164

را مایۀ آزمایش آنان قرار دهد،به همان گونه که آنان را از درخت لعنت شده آگاه ساخت و بیمشان داد و سپس بر طغیان خویش افزودند(60).

بدین گونه آیات تنها برای بیم دادن ایشان بود،و نه برای فرود آمدن عذاب بر ایشان.

یک پرسش مهم باقی می ماند:شرک اساسا برای چیست،و چرا مردمان اطاعت و فرمانبرداری را تنها مخصوص به خدا قرار نمی دهند،یا مخصوص کسی که خدا فرمانبرداری از او را وظیفۀ ایشان قرار داده است،و چرا در زمینۀ یک مجتمع مسلمان درختی ملعون همچون بنی امیه رشد می یابد و سروری و سیادت خویش را بر مردم تحمیل می کند؟در آیات درس دهم پاسخ این پرسش را به دست می آوریم که از آن داستان آفرینش و این که چگونه شیطان دشمن فرزندان آدم شد و نقشه های حیله گرانۀ او از چه قرار است بر ما آشکار می شود.

داستان در آن هنگام آغاز شد که عصبیت ذاتی شیطان را فراگرفت و مدعی آن شد که خمیرمایۀ او برتر و بالاتر از خمیرمایۀ آدم است،و از سجده کردن به آدم ابو البشر که همۀ فرشتگان به او سجده کرده بودند امتناع ورزید.

خدا او را تا روز قیامت مهلت داد،و در استیلای بر فرزندان آدم با خدا به چالش برخاست و خدا او را از این امر آگاه کرد که:

/6 اولا:او سرانجام همراه با پیروان خود زیان خواهد دید.

ثانیا:این که با همۀ وسایل مکر و حیله ای که در اختیار دارد،هیچ تسلطی بر بندگان خدا پیدا نخواهد کرد،زیرا که آنان بر خدا توکل دارند،و خدا برای وکالت بسنده است.

اما نقشه های شیطان چهار است:گمراه کردن از راه تبلیغ،ترساندن،و تباه کردن نظام اقتصادی و تربیتی،و غرور(65).

ولی خدا کسی است که کشتی را در دنیا به پیش می راند و زیان را از آدمی دور می کند.و او کسی است که چون بخواهد سرزمینی را با مردم آن در دل زمین فروبرد،یا باد سخت ویرانگری فروفرستد،هیچ کس نمی تواند در مقابل او

ص :165

ایستادگی کند و آنان را نجات دهد.

او است که به فرزندان آدم کرامت عنایت کرده است،و آنان را در خشکی و دریا به حرکت درمی آورد،و بر بسیاری از آفریده های خود فضیلت و برتری بخشیده است(70).

بدین گونه کید و مکر شیطان سست است،بدان جهت که ولایت مخصوص خدا است و دین برای او و امر به دست او،و او است که کرامت انسان را می خواهد در صورتی که دیگران خواستار گمراه کردن اویند.

و ریسمان رهایی از امواج کید و مکر شیطان قرآن است.

چگونه باید در برابر مکر شیطان مقاومت کنیم؟و مبارزۀ میان فرزندان آدم و ابلیس به کجا پایان می یابد؟و چه عبرتهایی از تاریخ در این زمینه می توان گرفت؟ چنان می نماید که درس یازدهم در پیرامون این پرسشها گردش می کند.

با گفتار دربارۀ پیشوایی آغاز می شود که حدود خطر بشر را محدود می کند.

پس در روز بعث خدا هر گروه را به نام پیشوای ایشان فرامی خواند،و اختلاف مردمان در آن است که بعضی با نامۀ اعمال در دست راستشان پیش می آیند و آن را می خوانند،و بعضی کور به محشر می آیند /6 ،و پیشوای راهنما وسیله رهایی از مکر شیطان است.

قرآن پس از آن بیان می کند که چگونه رسول در معرض فشار تبلیغاتی قرار گرفت تا او را از آنچه به وی وحی می شود دور سازند و به چالش با او بپردازند.و رسول خدا برای ما نمونه و سرمشقی نیکو است،و به ما می آموزد که چگونه در برابر فتنه با توکل بر خدا ایستادگی کنیم که رسول(ص)چنین کرد و خدا او را ثابت و استوار نگاه داشت.و این مثلی برای امر گمراه کردن است،و قرآن مثلی برای مسئلۀ ترساندن می زند که نزدیک بود پیامبر را از روی زمین بردارند و اگر چنین می کردند پس از آن جز اندکی برجای نمی ماندند.و این سنت خدا است(77).

برای رو به رو شدن با اغوا و فریب ابلیس بر ما واجب کرده است که

ص :166

نمازهای پنجگانه را برپا داریم و ما را به نماز مستحبّ شب فرمان می دهد که به توسط آن به پیامبر خویش مقامی ستوده و پسندیده بخشید.

برای آن که محافظ نظام اقتصادی و اجتماعی و تربیتی سالم باشیم و از تباهی کردن ابلیس در آن جلوگیری کنیم،بر ما لازم است که از خدا خواهان آن شویم که در ورود و خروج در کارها خواستار آن باشیم که خدا ما را موفق بدارد،و از جانب خود سلطه ای به ما عنایت کند که یاور ما باشد،و این که اطمینان داشته باشیم که حق پیروز است و باطل از میان خواهد رفت(81).

برای ایمنی از مکر و تلبیس ابلیس بر ما است که به دو امر برخیزیم:

1-به ریسمان قیادت و پیشوایی الاهی تجسم یافتۀ در شخص رسول اللّٰه(ص)و خلفای او از پیشوایان و فقیهان پس از وی متمسک باشیم و بر روش او رفتار کنیم.و آیات این درس از صفات رسول در ایستادگی و شکیبایی و توکل و اطمینان داشتن به خدا سخن گفته است و گویی آنها برترین صفات برای آن پیشوا است که ما را از مکر شیطان در امان نگاه می دارد.

2-تمسک جستن و عمل کردن به قرآن و آن را ریسمان محکم خدا دانستن.و در آیات درس دوازدهم آمده است که قرآن برای مؤمنین شفا دهنده و رحمت است،در صورتی که ستمگران را جز زیانکاری و خسران چیزی نمی افزاید، و امکان آن هست که از آیات این درس چگونگی استفادۀ از قرآن و متمسک شدن به آن را استفاده کنیم،با این بیان که انسان به نعمتهایی که به او می رسد مغرور شود، که چون بیاید اعراض کند و از آنها دور شود،و چون از دست برود /6 یأس او را در زیر فشار قرار دهد.

مردمان با یکدیگر اختلاف دارند و هر کس بنا بر روش خود عمل می کند،و خدا می داند که راه برگزیدۀ کدام یک از آنان بهتر به هدایت می انجامد.

اما قرآن از جانب خدا است و معجز است که اگر جن و انس به مدد یکدیگر برخیزند نمی توانند به چالش با آن برخیزند،و در آن از هر چیزی مثلی آمده است،و آنان خواستار آیات مادی اند بدون آن که به این امر توجه داشته باشند که

ص :167

رسول بشر است و قرآن از خدا است،و بر او تنها وظیفه ابلاغ کردن آن به مردمان است.

شاید در این درس مهمترین محورهای این سوره قرار گرفته باشد،و آن اختصاص به مسائلی دارد که در پیرامون رسالت دوران می کند.و آن کس از آن بهره مند تواند شد که مؤمن به آن بوده باشد،و اما ستمگری که از نعمتهای خدا اعراض می کند و به آنها پشت می کند،و کسانی که با مقیاسهای مادی عمل می کنند،از وحی سودی عایدشان نمی شود.

چرا مردمان به هدایتی که برای ایشان آمده است ایمان نمی آورند؟و مهمترین عقبه ها و دشواریها در راه ایمان آوردن آنان به رسالتهای خدا چیست؟ اولا:این پندار ایشان است که رسول می بایستی فرشته بوده باشد.

ثانیا:شکی است که به بعث و نشور در روز بازپسین دارند.

بدین گونه آیات درس سیزدهم موانع و گردنه های دشوارگذری را که شیطان در راه ایمان آورده به رسالت پدید آورده است،از سر راه برمی دارد (94-99)و توضیح می دهد که فرستاده می بایستی از جنس کسانی باشد که بر ایشان مبعوث شده است،و اگر ساکنان زمین از فرشتگان می بودند،فرشته ای به عنوان رسول برای هدایت آنان مبعوث می شد.

پس از بیان این امر که خداوند سبحانه و تعالی گواه بر صدق و درستی رسالت پیغمبر است،و این که هدایت به دست خود او است،و هر کس را که او گمراه کند هیچ هادی و ولی و سروری نمی تواند برای خود پیدا کند،و کور و کر و گنگ در محشر حضور پیدا خواهد کرد،و عاقبت او جهنمی است که آتش و گرمی آن به پاداش عملی که انجام داده است پیوسته باقی می ماند(98).

/6 سپس و جدان آنان را در معرض سؤال قرار می دهد و می گوید:آیا این خدا که آسمانها و زمین را آفریده است،نمی تواند همانند آنها را بیافریند،و از آن روی آنان را گرفتار عذاب نمی کند که برای ایشان اجلی قرار داده که شکی در آن نیست،ولی آنان از فرصتی که در دست دارند بهره ای برنمی گیرند.

ص :168

از آن روی که انسان بنا بر طبع خود ناسپاس و کافر نعمت است و بخیل و خسیس،پس به مربّی و راهنمایی نیاز دارد و او رسولی است که قرآن شفا دهندۀ قلبها و سینه ها را برای او آورده است.

پیامبر ما محمد-صلّی اللّٰه علیه و آله-چیز تازه ای در میان رسولان نبود،و این همان رسالت خدا است که بر موسی علیه السلام نازل شد و خداوند متعال نه آیۀ آشکار برای او قرار داد و فرعون او را با گفتن این که جادوزده است متهم کرد،و موسی بصیرتهایی الاهی را برای او آورد و نشان داد که فرعون دیگر فرزند و جانشینی نخواهد داشت.

آنچه برای محمد رسول خدا پیش آمد برای موسی رسول اللّٰه صلوات اللّٰه علیهما نیز پیش آمده بود،چه فرعون در صدد برآمد که موسی را از روی زمین براندازد،پس خدا او و همۀ کسانی را که با او بودند غرق کرد و سرزمین او را تا مدتی پس از آن همچون میراثی در اختیار بنی اسراییل قرار داد.

این مثلی است برای گواهی خدا به راست بودن رسالتهایش،و نیز مثلی برای مکر و کید شیطان و مثلی برای رسیدن یاری خدا به بندگان مؤمنش،و این که حق پیروز است و باطل نابود خواهد شد.

و قرآن به حق نازل شد،و رسول کاری جز ابلاغ کردن آن نداشت،و از آن جهت به تدریج نازل شد که قلب رسولش به آن ثبات و استواری پیدا کند.

آیات آخرین درس چهاردهم بدین گونه آغاز شد(105-111).

در آن از سد راه و عقبۀ دیگری در راه ایمان سخن به میان آمده است.و آن پاره پاره نزول پیدا کردن قرآن در سالهای بعثت است.و در آن تأکید می شود که قرآن را یارانی است که به آن ایمان آورده اند و چون آیات آن بر ایشان تلاوت شود به سجده می افتند،و ایمانشان به خدا افزایش پیدا می کند و قرآن بر خضوع و خشوع ایشان نسبت به پروردگارشان می افزاید.

/6 این از صفات مؤمنان به قرآن است،و آنان گروهی از بندگان خدایند که ابلیس را سلطه و قدرتی بر ایشان نیست.

ص :169

یکی از صفات ایشان آن است که خدا را-چنان که فرمانشان داده-به نامهای نیکش می خوانند،و به ریا بانگ خود را در نماز بلند نمی کنند و از ترس چندان آرام خدا را نمی خوانند که چیزی از آنان شنیده نشود،بلکه راه میانه ای را برمی گزینند...از آن روی که به نرمی راه می روند و سیرت ایشان میانه روی است و امت ایشان امتی وسط و میانه.

سورة الاسراء با سپاسگزاری و ستایش خدایی آغاز می شود که فرزند و شریک ندارد و نه ولی و سروری که او را از ذلت برهاند،به همان گونه که در ابتدا نیز با حمد خدا و تسبیح او آغاز شده بود(111).

ص :170

/6 سورة الإسراء

سوره با تسبیح آغاز می شود،و تسبیح دلالت بر تنزیه و تقدیس دارد،و مادۀ آن از(سبّح)یعنی پاک و پاکیزه است و هدف آن است که خدا را از هر کاستی و ناتوانی و محدود بودن دور بدانیم.

عقل بشری نمی تواند جز امور نزدیک به ذهن او یا متعارفی در طبیعت را ادراک کند،ولی از دریافت آنچه بیرون از آن است عاجز است،و اگر انسان بخواهد خدا را در حدود مفاهیم و معارف خویش تصور کند،چنان که بعضی گفته اند که:خدا سُبْحٰانَهُ وَ تَعٰالیٰ عَمّٰا /6 یَصِفُونَ -برتر از هر چیز است که بدان توصیفش کنند»به صورت انسانی است که بالای آن میانتهی و پایین آن پر،و همچون نور درخشانی است و تلألؤ دارد و دارای حواس پنجگانه است،جز این گونه سخن گفتن که هیچ معنی معتبری ندارد کاری از او برنمی آید. (1)

تاریخ حکایت از آن دارد که بعضی از امتهای کافر و مشرک خدا را در حدود معرفت و دانش خود تصور می کرده اند،و امتی که نیازمند به کشاورزی و دامداری بوده آب یا گاو یا هر دو تای آنها را به اعتبار خدا بودن تقدیس می کرد.

امتی که به ستارگان و اوضاع آنها در آسمان نیازمند بود تا از آنها راه سفر خود را در بیابانها پیدا کند،خدا را ستاره ای یا ماهی یا خورشیدی تصور می کرد،و اما امتی که در قبیله می زیست و از سنتها و تقلیدهای موروثی پیروی می کرد، نیای بزرگ آن قبیله را تقدیس می کرد،و در نتیجه خدا را به صورت پیر مردی با اندام درشت و دارای ریش و سبیلی سفید در نظر می گرفت.

در یکی از کتابهای جدید که از غرور علمی نوشته شده بود،سخنان فراوانی آمده که خلاصۀ آنها چنین است:

(از آن روی که خدا در هر جا وجود دارد و صوت و صورتی ندارد، بنا بر این قوۀ جاذبه است).

بعضی گفته اند که خدا همان وجود و هستی است.

ص :172

از امام صادق(ع)روایت شده است که گفت:

«اگر مورچه ای بخواهد خدا را تصور کند،برای او دو شاخک در نظر می گیرد». (1)

اگر انسان بخواهد ورود در این میدان تصور را بر خود قطع کند،بر او واجب است که بگوید /6 سبحان اللّٰه-خدا منزه است از این که تعریف و توصیف شود»و در حدیثی از امام باقر(ع)آمده است که ابن ابی نجران از او دربارۀ توحید پرسش کرد و گفت که آیا می توانم او را به صورت چیزی توهم کنم؟در جواب او گفت:

«آری،از تصور عقل بیرون است و به حدی محدود نیست،پس آنچه وهم تو به آن برسد،بر خلاف آن است،نه چیزی به او شباهت دارد و نه اوهام به دریافت او توانا است،چگونه می تواند خیال و وهم به دریافت او راه یابد که او بر خلاف چیزی است که تعقل شود و آنچه به خیال و وهم تصور شود،تنها به چیزی غیر معقول و غیر محدود توهم می شود». (2)

و در نتیجه آنچه قابل تصور ما باشد آفریدۀ ما است و به ما بازمی گردد،و تنها چیزی که از پروردگارمان می توانیم بگوییم آن است که بگوییم او«سبحان اللّٰه»است،و چون چنین بگوییم:اندازۀ یک گام به خدا نزدیک می شویم.

در حدیثی از امام باقر(ع)آمده است که در جواب کسی که از او در این باره پرسش کرده بود که آیا خدا را می توانیم بگوییم که یک چیز است؟گفت:

«آری،بدین گونه او را از دو حد بیرون می کنی:حد تعطیل،و حد تشبیه». (3)

و معنی اعتراف به خدا همین است،و به همین جهت قرآن بیان خود را با تسبیح آغاز کرده و گفته است:

ص :173

[1]

سُبْحٰانَ الَّذِی أَسْریٰ بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی الَّذِی بٰارَکْنٰا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیٰاتِنٰا إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ - منزه است آن که شبانه برد بندۀ خویش را از مسجد حرام به مسجد اقصی که پیرامون آن را مبارک ساخته بودیم تا از آیات خود به او نشان دهیم،و او است آن که بسیار شنوا و بسیار بینا است.» آیا رابطۀ میان تقدیس و تنزیه خدا با آن حادثۀ تاریخی اسراء و معراج که برای رسول خدا(ص)پیش آمد چگونه بوده است؟ بعضی از مفسران گفته اند که تسبیح در این جا به معنی تعجب است،یعنی شگفتا،چگونه خدا شبانه /6 بندۀ خویش را از مکه به بیت المقدس و از آنجا به آسمان عروج داد و بالا برد که این درست است،ولی این پرسش باقی می ماند که تسبیح با تعجب چه ارتباطی دارد؟در واقع هنگامی که ما از چیزی و امری تعجب می کنیم، شیطان و نفس فرماندهنده به بدی ما را به این وسوسه می اندازد که آن چیز یا امر تا حد الوهیت بزرگ است،و برای آن که از شر چنین شرکی خلاص شویم بر ما لازم است که به تسبیح و تنزیه خدا بپردازیم و به یاد خود بیاوریم که او از هر چیز عجیبی که ما را به بهت و حیرت می اندازد بزرگتر است.

به همین سبب است که در آن هنگام که خدا پیامبر(ص)را از مسجد حرام به مسجد اقصی سیر داد و سپس او را به آسمان بالا برد،امکان آن وجود دارد که بعضی چنان معتقد شوند که پیغمبر خدا است و برای رفع همین شبهه است که داستان با«سبحان اللّٰه»آغاز شده است.

و مفردات زبان عربی را معانی دقیقی است،مثلا:در آن هنگام که کسی صبح زود به جایی رود،دربارۀ او می گویند(بکّر)و چون اندکی پس از آن چنین کند می گویند(صبّح)و پس از مدتی دیگر(غدی)و سپس(أضحی)و اگر رفتن در روز صورت بگیرد می گویند(سرب)ولی رفتن شبانه(سری)گفته می شود.

قرآن در این آیه می گوید سُبْحٰانَ الَّذِی أَسْریٰ بِعَبْدِهِ یعنی شبانه او

ص :174

را حرکت داد،پس چرا بعد از آن می گوید«لیلا»یعنی این حادثه شب هنگام اتفاق افتاد در صورتی که شب بودن زمان حرکت در«أسری»وجود داشته است؟ ممکن است دلیل آن چنین بوده باشد:

اولا:درست است که أسری بعبده از رفتن در شب حکایت می کند،ولی آیا این مطلب را نیز برای ما روشن می کند که بازگشت نیز در شب صورت گرفته است،پس کلمۀ«لیلا»در این جا بدان جهت آمده است که تأکیدی بر آن باشد که رفتن و بازگشتن هر دو در هنگام شب صورت گرفته است و تأکیدی برای معجزۀ إسراء باشد.

ثانیا:امکان آن هست که این شکل از بیان تأکیدی برای آن است که این حادثۀ عجیب در شب اتفاق افتاده که هنگام سکون و آرامش است،و کمتر رفت و آمد در آن اتفاق می افتد،و سپس این که عروج ایمانی بیشتر در شب صورت می گیرد تا در روز،و پروردگار ما گفته است: إِنَّ نٰاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً /6 وَ أَقْوَمُ قِیلاً -در آغاز شب قدرت عمل کردن بیشتر و به استواری سخن گفتن بیشتر است».

اما دربارۀ محل شروع این حرکت میان روایات اختلاف است،و بعضی گفته اند که آن مسجد الحرام بوده،و بعضی آن را خانۀ ام هانی دختر ابو طالب دانسته اند،ولی می توان این دو را با یکدیگر جمع کرد و چنین گفت که:

رسول(ص)در خانۀ ام هانی بود و از آنجا به مسجد الحرام رفته و سفر از آنجا به مسجد الاقصی یعنی مسجد دورتر از مسجد الحرام آغاز شده است.

و اما عروج به آسمان از مسجد الاقصی آغاز شد که پیامبر در آن آیات بزرگ پروردگار خویش را مشاهده کرد،چه خداوند متعال می گوید: لِنُرِیَهُ مِنْ آیٰاتِنٰا تا آیات خود را به او بنماییم»و در آیه ای دیگر چنین آمده است: لَقَدْ رَأیٰ مِنْ آیٰاتِ رَبِّهِ الْکُبْریٰ -آیات بزرگ پروردگار خویش را دید»، (1) ولی آن آیات بزرگ چیست و در کجا قرار دارد؟

ص :175

قرآن چیزی دربارۀ این آیات به ما نمی گوید،ولی در احادیث چیزهایی دربارۀ آنها گفته شده است که به ذکر آنها خواهیم پرداخت.

اما چگونه دیدن این آیات و حوادث در یک شب صورت گرفت در صورتی که مشاهدۀ آنها به زمانی دراز نیازمند است؟این همه پرسشهایی را برای علما سبب شده،پس بعضی گفته اند که:زمان در فضای بالا با زمان در کرۀ زمین ما متفاوت است،و در این خصوص بحثهایی دراز و مفصل صورت گرفته که مجالی برای یاد کردن از آنها در این جا وجود ندارد،و به صورت کلی پرسشهایی فراوان در چگونگی حدوث اسراء برای شخص رسول پیش آمده که خلاصۀ آن چنین است:

1-چگونه رسول خدا فاصلۀ دراز میان دو مسجد را در یک شب پیمود،در صورتی که پیمودن آن به هفته ها زمان نیازمند است؟ 2-و سپس چگونه با وجود نیروی جاذبۀ زمین بالا رفتن به فضا برای او امکان پذیر شد،در صورتی که هم امروز /6 چنین حرکتی جز با آماده بودن سفینه های پر طول و تفصیل فضایی میسر نمی شود،و با وجود این حرکت در حدودی بسیار محدود صورت می گیرد که به هیچ وجه با آنچه دربارۀ معراج رسول اکرم گفته شده قابل مقایسه نیست؟ 3-اگر همۀ آسمانها عرصۀ سفر رسول(ص)بود،چنان لازم می آید که سرعت حرکت چند میلیون برابر سرعت حرکت نور بوده باشد،چه بنا بر آنچه در روایات آمده،پیمودن این همه مسافت فقط در چند ساعت صورت گرفته بوده است.

پرسشهای دیگری سبب شده است که بعضی از علما خود دربارۀ معراج دچار شک و تردید شوند،تا آن جا که بعضی را عقیده آن بوده است که معراج به شکل روانی صورت گرفته و حرکت رسول(ص)به تن و روان انجام نشده است.

ولی اجماع علمای آل البیت علیهم السلام بر آن است که معراج با جسم و روح هر دو بود،و شیخ الطائفه طوسی(قدس اللّٰه سره)و شیخ طبرسی(ره)و علامۀ

ص :176

مجلسی و دیگران چنین نظری داشته اند. (1)

نیز بیشتر محققان از دانشمندان مسلمان چنین نظر داشته اند و برای آن روایات مشهور کتابهای صحاح گواهی می دهد،که رازی مفسّر معروف از آن خبر داده است. (2)

و دلیل بر این است:

نخست:آیه بر آن صراحت دارد که عروج«بعبده»چنان صورت گرفته است که در این آیه آمده و آیات سورة النجم بر آن تأکید می کند: وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْریٰ* عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهیٰ* عِنْدَهٰا جَنَّةُ الْمَأْویٰ* إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ مٰا یَغْشیٰ* مٰا زٰاغَ الْبَصَرُ وَ مٰا طَغیٰ* لَقَدْ رَأیٰ مِنْ آیٰاتِ رَبِّهِ الْکُبْریٰ ». (3)

/6 این تعبیر بر آن صراحت دارد که عروج با تن و روان صورت گرفته و نه تنها با روح رسول(ص).

دوم:رسول(ص)داستان معراج را برای مردم مکه بیان کرد که بیشتر ایشان به آن کافر بودند و او را تکذیب کردند،و به آنان از چیزهایی خبر داد که آنها را در راه دیده بود و راستی آن سپس بر ایشان آشکار شد،و اگر عروج با روح او همچون در خواب صورت گرفته بود،مسئله چندان با اهمیت تلقی نمی شد و این همه سؤالها را پدید نمی آورد.

به صورت کلی باید بر این باور باشیم که عروج رسول همچون بالا رفتن سفینه های فضایی نبوده،بلکه معجزه ای همچون صعود عیسی و ادریس(ع)و همانند کارهایی بوده است که خدا برای پیامبران خویش(علیهم السلام)از طوفان نوح و خاموش شدن آتشی که ابراهیم را در آن افکنده بودند و بلعیده شدن مارهای جادوگران فرعون به توسط عصای موسی(ع)و زنده شدن مردگان به دست عیسی بن مریم(ع)صورت گرفته بوده است.

ص :177

همان گونه که قرآن خود اعجازی است که به چالش همۀ علما و بلغا برخاست و هیچ کس نتوانست مانند آن را بیاورد،سفر شبانه و معراج رسول(ص) نیز معجزه ای الاهی است.

اما فهم این که معجزۀ معراج چگونه صورت گرفت،نیازمند پیشرفت علم است،و باید راه درازی را بپیماید تا بتواند اسرار این سفر جسمانی و روحانی شگفت انگیز را کشف کند.

آری،علم چندان پیش رفته است که اکنون می توانیم بفهمیم که چگونه پیمودن فاصلۀ میان دو مسجد در یک شب امکان پذیر می شود،و سپس چندان پیش رفته است که امر دیگر صعود به فضا به صورت اجمالی ممکن است،در صورتی که همین دو امر برای پیشینیان در آن هنگام که سفر اسراء و معراج صورت گرفت امکان نداشت،و پس از این نیز علم چندان پیش خواهد رفت که بعضی دیگر از اسرار این سفر معجزه را کشف کند.

سرانجام برای آن که بدانیم عروج رسول سفری روحانی نیز بوده است و تنها جنبۀ مادی و جسمانی نداشته،توجه به این امر لازم است که او فرشتگان و پیامبران پیشین و بهشت و دوزخ و کسانی را که در آنها به سر می برند در این سفر ملاقات کرده بوده است.

بعد از او نیز هیچ کس همانند او بر تو سوار نخواهد شد،پس براق به پرواز درآمد و رسول(ص)را رو به آسمان به ارتفاعی نه چندان زیاد بالا برد در حالی که جبرییل همراه با وی آیات آسمانی و زمینی را به او نشان می داد،و در آن حال که من به سیر خود ادامه می دادم،کسی از طرف راست من بانگ برآورد که یا محمد!و من توجهی به او نکردم و پاسخی ندادم،سپس کسی از طرف چپ من بانگ برآورد که:یا محمد!و به او نیز توجهی نکردم و پاسخی ندادم،آن گاه زنی از پیش رو با دو بازوی برهنه که با آرایشی از هر گونه زینت دنیایی آراسته بود بانگ برآورد و گفت:ای محمد!به من نگاه کن تا با تو سخن گویم و به او اعتنایی نکردم و پیش رفتم،و سپس بانگی شنیدم که مرا به وحشت انداخت و از آن نیز در گذشتم، پس جبرییل فرود آمد و گفت نماز بگزار و من چنان کردم،پس او گفت که:آیا می دانی در کجا نماز گزاردی؟و من گفتم:نه،پس گفت:در طور سیناء نماز گزاردی،در همان جا که خدا با موسی سخن گفت،و سپس سوار شدم و بدان گونه که خدا می خواست پیش رفتم،و آن گاه گفت که:فرود آی و نماز بگزار،پس فرود آمدم و نماز گزاردم،پس گفت:آیا می دانی که در کجا نماز گزاردی؟و من گفتم نه،و او گفت:در بیت لحم(جایگاه به دنیا آمدن عیسی بن مریم)،سپس سوار شدم و چندان پیش رفتیم که به بیت المقدس رسیدیم،و من دهانۀ براق را به حلقه ای بستم که پیامبران دهانۀ مرکب خود را به آن می بستند،و به مسجد درآمدم در حالی که جبرییل در کنار من بود،و با ابراهیم و موسی و عیسی و چند نفر دیگر از پیامبران خدا(ع)رو به رو شدم که به سوی من پیش می آمدند و در کنار من جمع شدند و نماز اقامه شد و چون جبرییل در پیشاپیش ما راهنمایی می کرد-و بدون تردید جبرییل بود که ما را ره می نمود-پس چون همگان گرد هم جمع آمدیم، جبرییل بازوی مرا گرفت و مرا پیش از دیگران جای داد و همگان با امامت من نماز گزاردند و به این کار افتخار نمی کنم،سپس گنجور سه ظرف پیش آورد که در یکی از آنها شیر بود و در دیگری عسل و در سومی شراب،و بانگ کسی را شنیدم که می گفت:اگر آب را بگیرد غرق خواهد شد و امتش همراه با او،و اگر شراب را

ص :179

برگزیند گمراه می شود و امتش همراه با او،و اگر شیر را اختیار کند هم خودش هدایت می شود و هم امتش،و گفت:پس شیر را گرفتم و از آن نوشیدم،و آن گاه جبرییل گفت:هدایت شدی و امتت نیز هدایت شد.سپس گفت که در مسیر خود چه چیز دیدی؟و من گفتم که گوینده ای از طرف راستم بانگ برآورد،پس گفت:

آیا پاسخ او را دادی؟و من گفتم نه،و توجهی به او نکردم، /6 پس گفت که:او دعوت کننده و مبلغ قوم یهود بود که اگر دعوت او را اجابت می کردی امتت بعد از تو به مذهب قوم یهود درمی آمد،سپس گفت:چه چیز دیدی؟و من گفتم که گوینده ای از طرف چپ مرا خواند و من به او توجهی نکردم،پس گفت:او مبلغ نصرانیان بود و اگر دعوت او را پاسخ می گفتی،پس از تو امتت نصرانی می شدند،و سپس گفت:از پیش رو با چه چیز مواجه شدی؟و من گفتم که:با زنی با بازوان برهنه رو به رو شدم که آراستۀ به زینت دنیا بود و به من گفت:ای محمد!به من بنگر تا با تو سخن گویم،پس گفت که:آیا با او سخن گفتی؟پس گفتم که:با او سخن نگفتم،و به او توجهی نکردم،پس گفت که:آن زن دنیا بود و اگر با او سخن می گفتی امتت دنیا را بر آخرت برمی گزید،سپس بانگی را شنیدم که مرا به وحشت انداخت،پس جبرییل به من گفت:ای محمد!آیا شنیدی که چه گفت، گفتم:آری،گفت:این پاره سنگی است که هفتاد سال پیش از این از جهنم پرتاب شده است،و گفته اند که چون آن سنگ بر روی زمین قرار گرفت، پیغمبر(ص)تا آن وقت که از دنیا رفت هرگز دهان به خنده نگشود».

/6

را به گردش کردن در افقهایی دور مشغول می سازد و آیۀ قرآنی لِنُرِیَهُ مِنْ آیٰاتِنٰا به همین امر اشاره دارد.

در زمانی که مردمان بر این اعتقاد بودند که زمین مرکز گردش جهان است، و آسمان سقف آن و ستارگان همچون میخهایی کوفتۀ در این سقف تا آسمان بر زمین فرو نیفتد و زینتی برای آن باشد،و گروهی از آنان چنان تصور می کردند که آسمانها عقلهای مجرد است که فساد به آنها راه ندارد،حادثۀ معراج اتفاق افتاد،و احادیث آن را نقل کردند.

ناگزیر باید این را بدانیم که قصۀ آسمانها،مثلا،با موضوع جسمی در بدن انسان همچون جگر تفاوت دارد،چه جگر عضوی پنهان در بدن انسان است که هر کس توجهی به آن ندارد،ولی آسمان چنان است که هر کس چنان تصور می کند که دربارۀ آن چیزهای فراوان می داند،و این نتیجۀ پیوند محکم او به آن است،چه هر روز خورشید و ماه و ستارگان را می بیند و تغییرات صورتهای فلکی را هر شب در آسمان مشاهده می کند،و به همین جهت ناگزیر تصور معینی از /6 آسمان در ذهن او رسوخ پیدا می کند که غالبا نادرست است،و بسیار اتفاق افتاده است که اسطوره های وابستۀ به علم هیئت قدیم به صورت افکاری مقدس درآمده و مثلا، کلیسای مسیحی مدافع علم هیئت و نجوم بطلمیوسی شده و به سوزاندن یا کشتن کسانی برخاسته است که به مخالفت و چالش با آن پرداخته بودند،و همین حادثه ای است که گالیله،در آن هنگام که گفت:این زمین است که بر گرد خورشید گردش می کند و نه عکس آن،گرفتار آن شد.

با وجود این اشاراتی آشکار در بعضی از احادیث دربارۀ ماهیت آسمان مشاهده می شود که امام علی(ع)در حدیثی دربارۀ آن گفت:

«در آن سوی جهان شما چهل جهان دیگر وجود دارد».

چهل،عددی است که در زبان عربی دلالت بر فزونی و پرشماری دارد.

امام علی(ع)در مسجد کوفه می ایستاد و با کمال قدرت و اعتقاد می گفت:

«از من دربارۀ راههای آسمان پرسش کنید که آگاهی من دربارۀ آنها بیش

ص :181

از آگاهی دربارۀ راههای زمین است».

امام رضا(ع)در حدیثی مفصّل فرموده است:

«هر زمینی را آسمانی است که گرداگرد آن را فرا گرفته است».

زشت داشت و خشمناک می نمود،و او نیز همچون دیگران در حق من دعا کرد، ولی نمی خندید و آن شادمانی را که دیگران داشتند نداشت،پس گفتم:ای جبرییل!این کیست که مرا از دیدار او ترس فرا گرفت،و او گفت:ترسیدن از او روا است،و ما همه از او بیمناکیم.او مالک نگاهبان دوزخ است،هرگز نمی خندد،و از آن گاه که مأمور نگاهبانی از دوزخ شده،هر روز از روز پیش خشم و غیظ او بر دشمنان خدا و نافرمانان نسبت به او افزایش پیدا می کند و انتقام خدا را از ایشان می گیرد،و اگر به کسی پیش از تو نخندیده،به هیچ کس پس از تو نیز نخواهد خندید،پس به او سلام کردم و او نیز به من سلام کرد،و مرا به بهشت مژده داد،پس به جبرییل گفتم:آیا به او فرمان نمی دهی که آتش را به من بنمایاند،و جبرییل به او گفت:ای مالک:آتش دوزخ را به محمد بنما،پس پرده از روی آن برکشید،و دری از آن را گشود،پس شعله ای درخشان در آسمان بالا رفت و چندان امتداد یافت که گمان کردم به زودی مرا فرا خواهد گرفت،پس گفتم:ای جبرییل به او بگو که پوشش را بر آن فروافکند،و به او فرمان داد و او گفت:باز گرد و آن در به جایگاه نخستین خود بازگشت. (1)

/6 سپس پیش رفتم و مردی درشت هیکل و گندمگون را دیدم و گفتم:

ای جبرییل!این کیست؟و او گفت که:این پدرت آدم است،و او نزدیک شد و گفت:روحی پاکیزه و بویی پاکیزه از تنی پاکیزه،و سپس رسول خدا(ص)سورة المطففین را از آیۀ هفدهم به بعد خواند: کَلاّٰ إِنَّ کِتٰابَ الْأَبْرٰارِ لَفِی عِلِّیِّینَ* وَ مٰا أَدْرٰاکَ مٰا عِلِّیُّونَ* کِتٰابٌ مَرْقُومٌ* یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ (تا پایان آیات)،گفت:پس بر پدرم آدم سلام کردم،و او به من سلام کرد،و برای او طلب آمرزش کردم و او برای

ص :183

من خواستار آمرزش شد،و گفت:مرحبا به پسر صالح و پیامبر صالح،مبعوث شدۀ در زمانی صالح و شایسته.

گفت:سپس بر فرشته ای گذشتم که بر نشستنگاهی نشسته بود و همۀ دنیا میان دو زانوی او قرار داشت،و به دست او لوحی از نور بود و به نوشته ای بر روی آن می نگریست،و به چپ و راست توجه نمی کرد،و اندوهناک بود،پس از جبرییل پرسیدم که این کیست؟گفت:این فرشتۀ مرگ است و مأمور گرفتن روحها،و به جبرییل گفتم تا مرا به او نزدیک کند تا با او سخن بگویم،پس چنین کرد و چون نزدیک شدم به او سلام کردم،و جبرییل به او گفت که:این محمد پیامبر رحمت است که خدا بر بندگان خویش مبعوث کرده است،پس به من خوشامد گفت و با سلام بر من درود فرستاد.گفت:ای محمد!شادمان باش که هر چه خیر است در امت تو می بینم،و من گفتم:سپاس خدای منّان را است که نعمتهای خویش را بر بندگانش ارزانی داشته،و این از فضل پروردگارم و رحمت او بر من است،پس جبرییل گفت:او سخت کارتر از همۀ فرشتگان دیگر است،پس گفتم:آیا همۀ کسانی را که از دنیا رفته اند یا پس از این خواهند رفت او قبض روح می کند؟و او گفت:آری،و من به او گفتم که:آیا همۀ آنان را در هر جا که باشند می بینی و خود مشاهده می کنی؟گفت:آری،و سپس ملک الموت گفت:همۀ دنیا که خدا مرا بر آن تسلط بخشیده همچون یک درهم است که در دست کسی قرار دارد و هر گونه که خواهد آن را زیر و زبر می کند،و هیچ خانه ای نیست مگر آن که در هر روز پنج بار از آن دیدن می کنم،و چون خویشاوندان مرده بر او می گریند،می گویم که:بر او گریه مکنید که من آن اندازه می روم و بازمی گردم که هیچ یک از شما زنده باقی نماند،پس رسول اللّٰه گفت:مرگ برای همگان بلا و مصیبتی بزرگ است،و جبرییل گفت:پس از مرگ بلاها و مصیبتهایی بزرگتر از مرگ در پیش خواهد بود.

گفت:پس پیش رفتم و با گروهی رو به رو شدم که در برابر آنان سفره هایی مشتمل بر گوشت پاکیزه و گوشت پلید گسترده بود،ولی آنان گوشت

ص :184

پلید را می خوردند و گوشت پاکیزه را بر جای باقی می گذاشتند،پس گفتم:ای جبرییل!اینان چه کسانند؟و او گفت:آن کسانند /6 که مال حرام را می خورند و از مال حلال چشمپوشی می کنند،و اینان از امت تواند،پس رسول خدا(ص)گفت:

سپس فرشته ای را دیدم که شکلی شگفت انگیز داشت.نیمی از بدن او از برف بود و نیمی دیگر از آتش،پس نه آتش سبب گداختن برف می شد و نه برف آتش را خاموش می کرد،و او با آواز بلند می گفت:منزه است خدایی که گرمی این آتش را از گداختن برف جلو گرفت و به همین سبب برف آب نمی شود،و با سردی این برف از به کار افتادن گرمی این آتش گرفت و آن را از کار انداخت.خداوندا!به همان گونه که میان این آتش و برف سازگاری به وجود آوردی،میان قلبهای بندگان مؤمنت نیز الفت و سازگاری برقرار ساز.پس از جبرییل پرسیدم که:ای جبرییل! این کیست؟و او گفت:این فرشته ای است که خداوند او را به اطراف آسمان و اطراف زمینها مأمور کرده است،و او اندرزگوترین فرشتگان خدا برای بندگان مؤمن خدا بر روی زمین است و آنچه را که می شنوی از آغاز آفرینش تا کنون به اندرز برای مؤمنان تکرار می کند،و دو فرشته را دیدم که پیوسته دعا می کردند،یکی از آنان می گفت:خدایا!به هر بخشنده و انفاق کننده جانشینی و خلفی عطا کن،و دیگری می گفت:خدایا!به هر که از بخشش و انفاق خودداری می کند،تلفی عنایت فرما.

سپس پیش رفتم و گروه هایی را دیدم با دهانهایی همچون دهان شتر،که گوشتها را از پهلوهای خود می بریدند و به دهانهای خود می انداختند،پس گفتم:

ای جبرییل!اینان چه کسانند؟و او گفت:اینان غیبت کنندگان و سخن چینان اند.

سپس پیش رفتم و ناگهان به گروهی برخوردم که سرهای آنان با سنگ کوفته شده بود،پس گفتم:ای جبرییل!اینان کیانند،و او گفت که:آنان آن کسانند که نماز عشا نخوانده به خواب رفته بوده اند،و سپس به کسانی رسیدم که آتش به دهانهای ایشان فرومی ریخت و از پشت آنان خارج می شد،و چون از جبرییل پرسیدم که اینان چه کسانند؟گفت:اینان اَلَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوٰالَ الْیَتٰامیٰ

ص :185

ظُلْماً.إِنَّمٰا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نٰاراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً -آن کسانند که اموال یتیمان را به ستم خورده اند و اکنون در شکمهای خود آتش می خورند و به زودی وارد در آتش افروخته خواهند شد»،و سپس پیش رفتم و به کسانی رسیدم که چون یکی از ایشان می خواست برخیزد،به سبب بزرگی شکمش از عهدۀ این کار برنمی آمد،پس گفتم که:«ای جبرییل!اینان چه کسانند؟او در پاسخم گفت:اینان ربا می خورند و لاٰ یَقُومُونَ إِلاّٰ کَمٰا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطٰانُ مِنَ الْمَسِّ -برپا نمی توانند بایستند مگر همچون کسی که ربا خوار است و در روز قیامت همچون کسی برمی خیزد که شیطان با تماس خود با ایشان آنان را آلوده و پلید کرده است»و به همین جهت آنان را در صبح و شام همچون آل فرعون بر آتش عرضه می دارند...و می گویند:

پروردگارا،ساعت چه وقت فرامی رسد؟؛گفت که سپس به پیش رفتم و زنانی را دیدم که آنان را با پستانهایشان آویخته بودند و من به جبرییل گفتم که آنان چه کسانند؟و او در پاسخم گفت که آنان زنانی هستند که اموال شوهرانشان را به میراث برای /6 فرزندان کسان دیگر باقی گذاشتند. (1) سپس رسول خدا(ص)گفت:

خشم خدا بر زنی افزون می شود که نسب کسی را که از مردمی نیست وارد قومی می کند که از ایشان نیست و بر آنان برتری پیدا می کند و گنجینه های ایشان را می خورد.

سپس گفت:به فرشتگانی از فرشتگان خدای عز و جل گذشتیم که:خدا آنان را به گونه ای که می خواست ساخته بود،و چهره هاشان را به هر گونه که می خواست قرار داده بود،و هیچ بخش از بدنهای آنان نبود که تسبیح و حمد خدا نگوید و بانگ آن از هر ناحیه با صداهای مختلف به گوش نرسد،پس چون از جبرییل دربارۀ آنان پرسش کردم گفت:آنان چنان که می بینی آفریده شده اند،و یکی از ایشان که در کنار مصاحبش قرار گرفته هرگز به کلمه ای با او سخن نمی گوید،و سرش را به طرف بالا بلند نمی کند و به طرف پایین فرود نمی آورد،و

ص :186

این همه به سبب هراس ایشان از خدا و خاضع بودن نسبت به او است؛پس چون به ایشان سلام کردم با اشاره کردن به توسط سر از خشوعی که داشتند پاسخم دادند، پس جبرییل به ایشان گفت:این محمد پیغمبر رحمت است که خدا او را به عنوان نبی و رسول بر بندگان خود مبعوث کرده است،و او خاتم پیامبران و سید و سرور ایشان است،آیا نمی خواهید با او سخن گویید؟آن گاه گفت که:چون این سخن را شنیدند،با سلام به من روی آوردند و به بزرگداشتم پرداختند و مرا به رسیدن خیر به خودم و امتم مژده دادند.

و ناگهان با مردی رو به رو شدم و گفتم ای جبرییل!این کیست؟و او گفت:او ادریس است که خدا او را به مکانی رفیع بالا آورده است،پس بر او سلام گفتم،و او به من سلام گفت،و برای او طلب آمرزش کردم،و او برای من طلب آمرزش کرد،و در آنجا نیز همچون در آسمانهای دیگر با فرشتگانی با خشوع نسبت به خدا مواجه شدم که مرا و امتم را مژدۀ خیر دادند،سپس فرشته ای را نشستۀ بر تختی مشاهده کردم که هفتاد هزار فرشته در زیر فرمان او بودند و هر یک از آنان بر هفتاد هزار فرشته فرمانروا بود،سپس بر جان پیغمبر چنان گذشت که او هموست، پس جبرییل بر او بانگ برداشت و گفت:بایست،و او تا روز قیامت برپا ایستاده خواهد بود.

سپس به آسمان پنجم بالا رفتم که در آن با مرد پیری با چشمان بزرگ رو به رو شدم که هرگز پیری بزرگتر از او ندیده بودم،و در پیرامون وی گروهی از قوم او را مشاهده کردم و از فزونی شمار ایشان در شگفت شدم و گفتم:ای جبرییل! اینان چه کسانند؟پس گفت آ:این هارون پسر عمران است که محبوب قوم خویش است،پس به او سلام کردم و او به من سلام کرد،و برایش طلب مغفرت کردم و او نیز برای من طلب مغفرت کرد،و در آن جا همچون در آسمانهای دیگر فرشتگان خاشع فراوان دیدم.

سپس به آسمان ششم بالا رفتیم و در آن جا مردی گندمگون و بلند قامت را دیدم که گویی از مردم شنوءة (1) است،و اگر دو پیراهن می داشت موهای تنش از آنها سر بیرون می آورد،و شنیدم که می گوید:بنی اسراییل چنان می پندارند که من در نزد خدا گرامیترین فرد از فرزندان آدمم،و این مرد در نزد خدا از این مرد گرامیتر است(و اشاره به رسول اللّٰه می کرد)،پس از جبرییل پرسیدم که این مرد کیست؟و او در پاسخم گفت که:او برادرت موسی بن عمران است،پس بر او سلام کردم و او بر من سلام کرد،و برای او طلب آمرزش کردم و او نیز برای من چنین کرد،و در

ص :188

آن جا نیز همچون در آسمانهای دیگر فرشتگان خاشع بودند. (1)

/6 سپس به آسمان هفتم بالا رفتیم و بر فرشته ای از فرشتگان نگذشتم مگر این که گفت:ای محمد!حجامت کن (2) و به امتت فرمان ده که چنین کنند،و در میان آنان مردی با موهای تر و ریش جو گندمی بر تختی نشسته بود که چون از جبرییل دربارۀ او پرسش کردم که او کیست که در آسمان هفتم بر کنار در بیت المعمور در جوار خدا نشسته است گفت:ای محمد!این پدرت ابراهیم است،و این جا جایگاه تو و پرهیزگاران امت تو است،و آن گاه رسول این آیه را برخواند: إِنَّ أَوْلَی النّٰاسِ بِإِبْرٰاهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هٰذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اللّٰهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ (آل عمران68/)پس بر او سلام کردم و او بر من سلام کرد و گفت:مرحبا به پیامبر شایسته،و پسر شایسته،و مبعوث شدۀ در زمانی شایسته،و در آن آسمان همچون در آسمانهای دیگر فرشتگانی خاشع بودند که مرا به خیر برای خودم و امتم بشارت دادند. (3)

رسول اللّٰه(ص)گفت:و در آسمان هفتم دریاهایی از نور را مشاهده کردم که درخشندگی آنها چشم را از دیدن بازمی داشت،و دریاهایی از تاریکی و ظلمت،و دریاهایی از برف لرزان،و هر وقت که هراسان می شدم از جبرییل پرسش می کردم،و او می گفت:یا محمد!شاد باش،و از بزرگواری و بخشندگی پروردگارت سپاسگزار،و از آنچه برای تو کرده است به شکرگزاری از او بپرداز؛و گفت:پس خدا به قوت و یاری خود چندان استوار داشت که پرسشم از جبرییل و

ص :189

شگفت زدگیم فزونی یافت،پس جبرییل گفت:ای محمد!آیا آنچه می بینی در نظرت عظیم است؟!اینها آفریده هایی از آفرینش پروردگار تواند،پس خالقی که اینها را آفریده است در بزرگی چگونه است،و آنچه نمی بینی از این هم بزرگتر است!! میان خدا و آفریدگانش هفتاد هزار پرده است،و من و اسرافیل نزدیکترین آفریدگان اوییم و میان ما و او تنها چهار پرده و حجاب وجود دارد:حجابی از نور و حجابی از ظلمت و حجابی از ابر و حجابی از آب.

و گفت:و از جمله عجایب آفریدۀ خدا و تسخیر شدۀ برای انجام کاری که او خواسته است،خروسی را دیدم که پاهایش تا /6 اعماق زمین رفته بود و سرش در نزدیکی عرش خدا قرار داشت،و او فرشته ای از فرشتگان خداوند متعال بود که خدا او را به آن سان که می خواست آفریده بود،و سپس رو به بالا چندان صعود می کرد که از هوا در آسمان هفتم سر برمی آورد و می گفت:تسبیح خدا می گویم در هر جا که بوده باشم...از بزرگی مقام پروردگارت تو نمی دانی که او در کجا است؛و آن خروس را دو بال بود که چون آنها را می گشود از مشرق و مغرب فراتر می رفت،و چون هنگام سحر فرامی رسید بالها را می گسترد و آنها را تکان می داد و بانگ به تسبیح برمی داشت و می گفت:سبحان اللّٰه الملک القدوس،سبحان اللّٰه الکبیر المتعال،لا اله الا اللّٰه الحی القیوم،و چون چنین می کرد همۀ خروسهای زمین به تسبیح خداوند متعال بانگ برمی داشتند،و در آن هنگام که این خروس آسمانی خاموش می شد،همۀ خروسهای زمینی نیز خاموش می شدند،و آن خروس را پرهای خردی به رنگ سبز و پرهای درشت با رنگی سخت سفید بود...و من هرگز مثل او ندیده ام،و در زیر پرهای سفید او پرهای سبزی دیده می شد با چنان سبزی که به مثل آن هرگز برنخورده ام.

گفت:سپس با جبرییل به پیشروی ادامه دادم و به بیت المعمور درآمدم، و در آن دو رکعت نماز گزاردم در حالی که گروهی از اصحابم با من نماز می گزاردند که جامه های تازه و نو بر تن داشتند،و گروهی دیگر لباسهای کهنه بر تن

ص :190

داشتند،پس دارندگان جامه های نو داخل شدند و دارندگان لباس کهنه نشستند، (1)سپس بیرون آمدم و با دو نهر رو به رو شدم که یکی نهر کوثر نام داشت و دیگری نهر رحمت،پس از کوثر نوشیدم و با آب رحمت غسل کردم،سپس همگان به سوی من آمدند تا داخل بهشت شدیم و در دو طرف آن خانه های من و کسان من بود،و از خاکش بوی مشک برمی خواست،و کنیزکی را دیدم که در نهرهای بهشت،شنا می کرد و چون از او پرسیدم که تو به چه کس تعلق داری،گفت:به زید بن حارثة.

/6 انار بهشت همچون دلوهای بزرگ از درختهای انار آویخته بود،و با درختی رو به رو شدم که اگر مرغی می خواست بر گرد آن بچرخد،هفتاد سال طول می کشید،و هیچ خانه ای در بهشت وجود نداشت که شاخه ای از این درخت در آن آویخته نباشد،پس گفتم:ای جبرییل!این چه درختی است،گفت:این درخت طوبی است،و خداوند متعال گفته است: طُوبیٰ لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ -طوبی از آن ایشان است و بازگشتگاهی نیکو»و رسول اللّٰه گفت که:چون به بهشت درآمدم،به خود بازگشتم و از جبرییل پرسیدم که این دریاها و هول و هراس و عجایب آنها چیست؟پس گفت:اینها خیمه های پوشنده ای است که خدای تبارک و تعالی به آنها پوشیده می ماند،و اگر آنها نبودند،نور عرش همه چیز را در آن پاره پاره می کرد.

و عاقبت به درخت سدر پایانی بهشت رسیدم که برگی از آن امتی را می پوشاند،و به آن چنان نزدیک بودم که خدای تعالی دربارۀ آن گفته است:

قٰابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنیٰ -به فاصلۀ دو کمان یا نزدیکتر از آن»،پس خداوند سبحانه و تعالی ندا کرد که: وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللّٰهِ وَ مَلاٰئِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لاٰ نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قٰالُوا سَمِعْنٰا وَ أَطَعْنٰا غُفْرٰانَکَ رَبَّنٰا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ -و همۀ مؤمنان به خدا و فرشتگان و کتابها و رسولان او ایمان آوردند و ما میان احدی از رسولان او با دیگران

ص :191

فرق نمی گذاریم و گفتند که:شنیدیم و پروردگارا!برای رسیدن به آمرزش تو اطاعت کردیم و سرنوشت به دست تو و بازگشت به سوی تو است»پس خدای تعالی گفت: لاٰ یُکَلِّفُ اللّٰهُ نَفْساً إِلاّٰ وُسْعَهٰا لَهٰا مٰا کَسَبَتْ وَ عَلَیْهٰا مَا اکْتَسَبَتْ -خدا هیچ کس را به چیزی بیش از توانایی او مکلف نمی سازد،و آنچه کسب می کند یا به سود او است و یا به زیان او»پس گفتم: رَبَّنٰا وَ لاٰ تَحْمِلْ عَلَیْنٰا إِصْراً کَمٰا حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنٰا -پروردگارا بر ما کشیدن باری را تحمیل مکن همچون آن که بر کسان پیش از ما تحمیل کردی»،و خدا گفت:«لاحملنّک».

پس گفتم: رَبَّنٰا وَ لاٰ تُحَمِّلْنٰا مٰا لاٰ طٰاقَةَ لَنٰا بِهِ وَ اعْفُ عَنّٰا وَ اغْفِرْ لَنٰا وَ ارْحَمْنٰا أَنْتَ مَوْلاٰنٰا فَانْصُرْنٰا عَلَی الْقَوْمِ الْکٰافِرِینَ -پروردگارا!باری را که طاقت کشیدن آن را نداریم بر ما تحمیل مکن و ما را ببخش و بیامرز و مشمول رحمت خویش ساز تو سرور و مولای مایی پس ما را بر کافران نصرت ده».

پس خداوند تبارک و تعالی گفت که:«این را به تو و امتت بخشیدم».

و امام صادق علیه السلام گفت:

«بر خدای تعالی هیچ کس گرامیتر از رسول اللّٰه وارد نشد تا خواستار این خصال برای امت خویش شود.» (1)/6 پس رسول خدا گفت:«پروردگارا!به پیامبرانت فضیلتهایی بخشیدی، پس به من نیز از آنها ببخش،و خدا گفت:در میان آنچه به تو بخشیدم دو کلمه از زیر عرش من است:«حول و قوتی جز به خدا نیست،و نجات از تو جز به تو بازگشتن وجود ندارد»گفت:فرشتگان به من گفته ای را آموختند که در صبح و شام آن را می گویم:«خدایا!ستم من به عفو تو پناه برده است،و گناهم به مغفرتت،و خواریم به عزتت،و فقرم به بی نیازیت،و وجه و ارزش فناپذیرم به وجه باقی و فناناپذیر تو».

ص :192

سپس بانگ اذان را شنیدم که گویندۀ آن فرشته ای بود که پیش از این در آسمان با او روبرو نشده بودم.

پس گفت:اللّٰه اکبر...اللّٰه اکبر.

و خدا گفت:«بنده ام راست گفت،من از هر چیز بزرگترم».

پس گفت:اشهد ان لا اله الا اللّٰه،اشهد ان لا اله الا اللّٰه.

و خدا گفت:«بنده ام راست گفت،من خدایم و معبود و خدایی جز او ندارم».

پس گفت:اشهد ان محمدا رسول اللّٰه،اشهد ان محمدا رسول اللّٰه.

و خدا سپس گفت:«بنده ام راست گفت،محمد بنده و فرستادۀ من است،من او را مبعوث کردم و برگزیدم».

پس گفت:حیّ علی الصلاة،حی علی الصلاة.

خدا گفت:«بنده ام راست گفت که بنده را به گزاردن نماز واجب فراخواند،پس هر کس با میل رو کردن به خدا به سوی او روانه شود،همین کفارۀ گناهان گذشتۀ او خواهد بود».

پس گفت:حی علی الفلاح،حی علی الفلاح.

/6 آن گاه خدا گفت:«به صلاح و نجاح و فلاح برخیزید و روانه شوید».

سپس پیامبر(ص)به امامت فرشتگان به همان گونه برخاست که در بیت المقدس به امامت پیامبران به نماز ایستاده بود.

حدیث را دنباله ای است که در آن رسول خدا(ص)مکلف به گذاشتن پنجاه نماز شد،و هنگامی که با موسی رو به رو شد و از این امر او را آگاه ساخت، موسی(ع)به او گفت که:امتت طاقت این کار را ندارند،پس نزد پروردگارت بازگرد و از او بخواه که از شمار آن بکاهد،پس رسول خدا(ص)چنین کرد و خدا شمار نمازهای شبانه روزی را به پنج نماز تقلیل داد،و بار دیگر موسی به او گفت که از خدایت بخواه که شمار نمازها را کمتر کند که امت تو طاقت آن را ندارند، ولی رسول اللّٰه(ص)از آن شرم داشت که چنین استدعایی را به خدا عرضه دارد و

ص :193

گفت:بر آن خود و امتم شکیبا می شویم،و خدا گفت:«اگر این پنج نماز را تو و امتت بگزارید،هر یک نماز را برای شما ده نماز حساب می کنم».

احادیث دیگری نیز در این باره وجود دارد که با مراجعۀ به آنها در کتابهای نصوص اسلامی می توانید آنها را جستجو کنید.

/6

فرزندان اسراییل که خدا آنان را از نسل نجات یافتگان از واقعۀ طوفان آفرید و با کشتی نوح(ع)آنها را نجات بخشید که از بندگان سپاسگزار پروردگار خویش بودند،بار دیگر خداوند متعال آنان را با کتاب و رسول آورندۀ آن موسی(ع)از نعمت خویش بهره مند ساخت.

پروردگار در کتاب به بنی اسراییل به صورت مؤکد خبر داد که دو بار در زمین به فساد و تباهی می پردازند و طغیان می کنند و پس از بار اول بر ایشان بندگانی از خود را مبعوث می کند،ولی آنان /6 -به فضل خدا-نیرومند می شوند و خدا به ایشان اموال و فرزندان بیشتر می بخشد.و بنا بر نیرومندی یا ضعف ایشان،و نیکوکاری یا بد کاری ایشان،آن بندگان همچون پیشتر نیرومند می شوند،و به مسجد اقصی بازمی گردند،و این سنت خدا است که بر اساس جزا جریان پیدا می کند،و به دنیای تنها اختصاص ندارد،بلکه در آخرت نیز چنین است که پروردگار ما جهنم را به صورت زندانی برای کافران درمی آورد.

أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهٰا

-اگر نیکوکاری و احسان کنید به خود احسان کرده اید و اگر به بد کاری بپردازید باز هم به خود کرده اید»،بر ما الهام می شود،چه توکل کردن بر خدا و نه بر مردم رمز پیشرفت است،و عکس آن به پسرفت و عقب ماندگی می انجامد.

[3]

ذُرِّیَّةَ مَنْ حَمَلْنٰا مَعَ نُوحٍ إِنَّهُ کٰانَ عَبْداً شَکُوراً -از ذریّه و نسل آن کسانند که ما آنان را با نوح(در کشتی)حمل کردیم و او بنده ای سپاسگزار بود.» میان کسی که وارد کتابخانۀ خود می شود و در آن کتابها را متراکم بر روی یکدیگر می بیند،و کسی که کتابها را می خواند و می فهمد و به نگاهداری آنها می پردازد،و درست و نادرست آنها را از یکدیگر بازمی شناسد،تفاوت فراوان است، پس چنان نیست که هر کس مالک کتابخانه ای باشد عالم و دانشمند است،به همان گونه که میان کسی که علمی را فراگرفته و فهمیده،و کسی که به این علم عمل می کند نیز تفاوت وجود دارد، /6 پس هر عالمی عمل کنندۀ و عامل به آن نیست، و به همین گونه میان کسی که از حقایق روانی و نفسانی آگاه است و آن کس که نفس خویش را به هدایت آن حقایق تربیت می کند،تفاوت موجود است،و اغلب مردمان عالمان غیر عمل کنندۀ به علم خویشند،ولی چون اراده کنی که این حقیقت را به رفتار خود تبدیل کنی،از سپاسگزاران محسوب می شوی،ولی این کار آسانی نیست،و مسافت میان این دو حالت به اندازۀ اراده وابسته است.

یک انسان شده است،و سپس خدا به او اندامها و نعمتها را ارزانی داشته،و این گونه چیزها ملک ذاتی او نیست،بلکه خدا برای آزمایش وی آنها را به او بخشیده است،پس اگر بر این موهبتهای خدا داد سپاسگزاری کند،بر آنها افزوده می شود،و اگر کفران نعمت کند گرفتار عذابی شدید خواهد شد،و از گفته های خداوند متعال است: وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذٰابِی لَشَدِیدٌ (سورۀ ابراهیم7/).

بنا بر این هر نعمتی شایستۀ ادا کردن شکری جزیل و ستایشی جمیل است، پس با چشم چیزها را می بینی،و با گوش می شنوی،و قلب با نظم معین به حرکت خود ادامه می دهد تا زندگی تو به فرمان خدا ادامه پیدا کند،و بر انسان است که از آنچه خدا برای او مقدر کرده است برخوردار شود،و جز به کار صالح و شایسته نپردازد،و به آنچه خدا حرام کرده است نگاه نکند،و جز کلام پاکیزه نشنود.و معنی شکر همین است.

بیشتر مردمان چنان اند که به جای آن که نعمتها عاملی برای ایشان باشد که صفت شکر را در ایشان مورد تأکید قرار دهد،و نسبت به آن که این نعمتها را به او ارزانی داشته یعنی خدا متواضع باشند،به تکبر و خودبزرگ بینی می پردازند و چنان می پندارند که خود به خود کمال یافته اند و به تقدیس خویش می پردازند /6 و بر آنند که این همه برخاستۀ از خود ایشان است به همان گونه که قارون دربارۀ خزینه های مالی که در اختیار داشت چنین گمان می کرد،اما مؤمنان هر چه بر مال و دانش و خصوصیات اخلاقی خویش می نگرند همۀ آنها را از مواهب خدای متعال دانند و بر ایمان و سپاسگزاری خویش می افزایند.

در حدیثی از عایشه آمده است که رسول خدا(ص)از بستر خود خارج می شد و رو به گورستان بقیع به راه می افتاد و می گریست و به تضرع و زاری می پرداخت،پس عایشه به او می گفت که:ای فرستادۀ خدا،مگر پروردگارت همۀ گناهان گذشته و آیندۀ تو را نبخشیده است؟و در جواب می شنید که:چرا، می دانم،پس به او می گفت که:پس چرا خود را به رنج می افکنی؟و رسول خدا

ص :198

می گفت:

«مگر نباید بندۀ سپاسگزار او باشم؟» نوح بندۀ سپاسگزار خدا بود،و خداوند متعال به فرزندان اسراییل که پدرانشان را خدا همراه نوح از طوفان بزرگ نجات بخشیده بود،فرمان داد که شکرگزار پروردگارشان بوده باشند،و سپس برایشان منت گذاشت و کتاب را به توسط پیامبری بزرگ یعنی موسی(علیه السلام)برای ایشان فرستاد و موسی به خواست خدا آنان را از یک پیروزی به پیروزی دیگر رهبری می کرد.

پس اگر آنان شکرگزار نعمت خدا می شدند،و از فرمانهای او پیروی می کردند،به خود نیکی کرده بودند،و این مطلب در کتاب خدا نوشته شده و آیه ای که پس از این می آید بیان کنندۀ آن است.

یعنی هنگام فساد و تبهکاری نخستین فرا رسید.

بَعَثْنٰا عَلَیْکُمْ عِبٰاداً لَنٰا أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ

-بندگانی از خود را که سخت نیرومند بودند بر ضد شما برانگیختیم.» کلمۀ«بأس»به معنی شدت و غلظت است و معمولا در هنگام سخن گفتن از جنگ به کار می رود.

آیا آن بندگان چه کسانی بوده اند؟ممکن است آنان را بخت نصّر پادشاه بابل در سرزمین عراق بدانیم که با لشکریان خود بر سرزمین فلسطین حمله برد و تمدن یهود را پایان داد،و هفتاد هزار تن از مردم آن را به قتل رسانید،و هزاران کس از آنان را به اسارت به بابل برد؛پس جنگی میان بابل و سرزمین ایران درگیر شد که کورش اول پادشاه هخامنشی بر آن فرمان می راند،و با شکست خوردن بابلیان اسیران بنی اسراییل را به فلسطین بازگردانید،و معبد ویران شدۀ آنان را بازسازی کرد،و چون بنی اسراییل چنین دیدند،بار دیگر به برتری جویی در زمین و فساد کردن دوبارۀ در آن باز گشتند.

اگر مسئله از این قرار بود،آیا این امکان وجود دارد که قرآن مردمان خونریز و سفاکی همچون بخت نصر و سپاهیان او را عِبٰاداً لَنٰا -بندگانی از خودمان» بنامد؟ آری این امکان وجود دارد از آن جهت که صالح و فاسد هر دو از بندگان خدایند،و گاه چنان است که فرد ستمگری وسیلۀ انتقام گرفتن پروردگار از گردنکشان می شود،و در یک حدیث قدسی آمده است که«ظالم شمشیر من است که به وسیلۀ او انتقام می گیرم و از او انتقام می گیرم».

فَجٰاسُوا خِلاٰلَ الدِّیٰارِ

-پس به تجسس و جاسوسی در دیار پرداختند.» و از همه چیز آن آگاه شدند.

/6

وَ کٰانَ وَعْداً مَفْعُولاً

-و پیشگویی و وعده عملی شد و فعلیت پیدا کرد.» هنگامی که بلا نازل می شود،دیگر دعا نمی تواند آن را دفع کند،و نه امر به معروف و نهی از منکر،و هنگامی که ولایت و سروری بر مردم،به سبب عمل

ص :200

نکردن آنان به فرمان خدا و ترک کردن وظیفۀ امر به معروف و نهی از منکر به دست اشرار ایشان می افتد،دیگر دعاهاشان مستجاب نمی شود.برای چه؟برای آن که گناه بر دو گونه است،و در آن هنگام که گناهی مرتکب می شوی و سپس دست به دعا برمی داری و با توبه به سوی او بازمی گردی،خداوند گناه تو را می آمرزد،ولی در آن صورت که جامعه فاسد شود،دیگر از دعای فرد واحد فایده ای نصیب آن نمی شود،بلکه می بایستی که همۀ افراد مجتمع به توبه و بازگشت به سوی خدا بپردازند و تبهکاری خویش را اصلاح کنند.

[6]

ثُمَّ رَدَدْنٰا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ -سپس زبردستی در جنگ را به شما بازگرداندیم.» یعنی بنی اسراییل بار دیگر بر مردم بابل و فرمانروایان بر ایشان پیروز شدند.

وَ أَمْدَدْنٰاکُمْ بِأَمْوٰالٍ وَ بَنِینَ وَ جَعَلْنٰاکُمْ أَکْثَرَ نَفِیراً

-و با زیاد کردن مال و فرزندان شما و افزون شدن جمعیت به شما مدد رساندیم.» و«نفیر»جمع نفر و معنی آن شمارۀ جنگندگان است.

/6 هنگامی که صهیونیان سرزمینهای دیگران را غصب کردند،و آنان را از خانه های خود بیرون راندند و به ستمگری و کشتن و سخت گرفتن بر دیگران پرداختند،خدا آنان را به حال خود وا نخواهد گذاشت،بلکه بندگانی را با نیرومندی شدید بر ایشان مسلط خواهد کرد که در نتیجۀ تباهکاریهاشان گرفتار عواقبی شوند که در دو مرتبۀ پیش از آن نیز گرفتار آنها شدند.

فَإِذٰا جٰاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ

-و چون زمان وعدۀ بازپسین فرارسید.» یعنی هنگام تبهکاری دوم،خدا اسپیانوس پادشاه روم را بر آنان مسلط ساخت که فرمانده سپاهیان خویش(طرطوز)را به فلسطین روانه کرد،و او به بیت المقدس درآمد،و مردم آن را کشت یا به اسیری گرفت و به کارهای بد و زشتی نسبت به بنی اسراییل پرداخت که خداوند متعال دربارۀ آن گفته است:

لِیَسُوؤُا وُجُوهَکُمْ وَ لِیَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ کَمٰا دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ

-تا اسباب روسیاهی شما را فراهم آورند و همچون در نخستین بار،به مسجد(اقصی) داخل شوند.» البته بخت نصر غیر از اسپیانوس است،ولی قرآن خواسته است که این امر را به یاد ما آورد که طاغیان و گردنکشان،خواه از شمال برخیزند یا از جنوب، همچون یکدیگرند،و روش یگانه و هدفی مشترک دارند.

آنچه پیش از این گفتیم یکی از تفسیرهای معروف دربارۀ این آیات است، و تفسیرهای دیگری نیز برای آنها وجود دارد،مثلا:

1-این که قدس(بیت المقدس)یک بار در زمان داوود و سلیمان (علیهما السلام)بنا شد که بخت نصر آن را ویران کرد،و بار دیگر در روزگار پادشاهان سلسلۀ هخامنشی ایران،که فرمانده سپاهیانی به نام طیطوس آن را خراب کرد و خرابه باقی مانده بود تا آن زمان که به دست مسلمانان در زمان خلافت خلیفۀ دوم.

2-گفته اند که:تبهکاری نخستین بنی اسراییل در آغاز اسلام بود که پس از آن بندگان مسلمان خدا به مقهور کردن آنان پرداختند.اما فساد دوم آنان هم

ص :202

امروز است،و آن نیز به مدد خداوند متعال به دست بندگان مسلمان خدا سرکوب خواهد شد،و امیدوارم که،به خواست خدا،این سرکوبی نزدیک بوده باشد.

وَ لِیُتَبِّرُوا مٰا عَلَوْا تَتْبِیراً

-و آنچه را که بر آن دست یافته اند،سخت ویران سازند.» /6 با بریدن درختان و برانداختن آبادیها و از بین بردن روییدنیها و نسلها.

[8]

عَسیٰ رَبُّکُمْ أَنْ یَرْحَمَکُمْ وَ إِنْ عُدْتُمْ عُدْنٰا -باشد که پروردگار شما بر شما رحم کند،و اگر بازگردید ما نیز بازخواهیم گشت.» وَ جَعَلْنٰا جَهَنَّمَ لِلْکٰافِرِینَ حَصِیراً -و ما جهنم را زندان کافران قرار داده ایم.» بنی اسراییل از این حکمت بالغۀ الاهی بهره برنگرفتند،و ستمگرانه با وابستگی به نیروهای تبهکار و ویرانگر به فلسطین آمدند و به کشتن و در به در کردن و ترساندن مسلمانان پرداختند،و به نام دست یافتن به سرزمین موعود هراس انگیزترین جرمها را در حق فلسطینیانی که ایمن می زیستند مرتکب شدند،و به حق که اگر دین ایشان ستمگری و تجاوز را برای آنان تجویز کرده باشد،چنین دینی دین خدا نخواهد بود،و با و جدان بشری سازگاری نخواهد داشت،بلکه این همه از عقده های نفسانی فراهم آمده که در سراسر تاریخ متراکم شده و امروز منفجر شده است،و اگر پروردگار عزیز و توانا به ایشان مهلت داده باشد،هر چه زودتر همچون عزیز مقتدری گرفتارشان خواهد کرد.

این دربارۀ ایشان بود،و اما خودمان نیز آیه را در پس پشت خودمان قرار داده ایم،و نیز از حکمت نهفتۀ در آن برخوردار نشدیم،پس به کسالت و تنبلی و غافل ماندن و اختلاف در میان خودمان ادامه دادیم،و از خشوع و تضرع نسبت به خدا خودداری کردیم و در هنگام احاطه شدن با بلا به اصلاح خود نپرداختیم،و بنی اسراییل هم امروز نسبت به ما به همان گونه عمل می کنند که بخت نصر نسبت به ایشان ستمگرانه عمل می کرد،و خدا به وسیلۀ آنان از ما انتقام می گیرد،و هر چه زودتر به توسط هر کسی که بخواهد از ایشان انتقام خواهد گرفت،ان شاء اللّٰه.

ص :203

/6

مسئولیتی که انسان در آن روز نسبت به اعمال خویش دارد بحث می کند.

/6

[11]

وَ یَدْعُ الْإِنْسٰانُ بِالشَّرِّ دُعٰاءَهُ بِالْخَیْرِ -و انسان به همان گونه خواهان شر است که خواهان خیر.» خطای بزرگی که انسان مرتکب آن می شود،این است که پیوسته شرّ و بدی را خیر و نیک تصور می کند،و پرسشی که پیش می آید این است که:مگر عقل خیر و شر را از یکدیگر تمیز نمی دهد؟آری،او را عقل هست ولی چون حجابی از هواهای نفسانی /6 و مصلحتها او را احاطه کرده است،در رسیدن به آنچه می خواهد شتاب می ورزد،و به انجام دادن گناهان بزرگ به این گمان می پردازد که بعضی از لذتهای آنی را در دسترس او قرار می دهد،و از آن جهت در مقابل سلطان ظالم و ستمگر شورش نمی کند که ترس از نابودی مصالح عاجل خود دارد.

وَ کٰانَ الْإِنْسٰانُ عَجُولاً

-و آدمی عجول و شتابزده است.» همین طبیعت است که انسان را به این توهم می اندازد که گنجشکی در دست بهتر از داشتن ده گنجشک درآینده است،پس به سبب همین شتابزدگی است که به دنیا نزدیک می شود که زود به دست می آید،و از این امر غافل است که چه بسا که یک خوراک مانع دست یافتن به چند خوراک است،و از آخرت می گذرد و از راه آن منحرف می شود.

این گفتۀ خدای تعالی که: وَ کٰانَ الْإِنْسٰانُ عَجُولاً بیان کنندۀ علت این گفتۀ دیگر او است که: وَ یَدْعُ الْإِنْسٰانُ بِالشَّرِّ دُعٰاءَهُ بِالْخَیْرِ ،چه رسیدن به خیر نیازمند صبر کردن است.و احساس مسئولیت در قلب شتابزده رشد نمی کند، بلکه در قلب مطمئن و بردبار چنین می شود،و شاید آیۀ کریمه ما را به آن یادآور می کند که تأخیر پیدا کردن پاداش از وقت عمل انسان غافل را به ارتکاب گناه برمی انگیزد،بدان جهت که انسان عجول و شتابزده است.

عجله از ذات انسان است که از بی خبری و نادانی نسبت به آینده و محجوب بودن از غیب زمان سرچشمه می گیرد،در صورتی که صبر زادۀ عقل است و علم به نتایج آینده،و معلوم است که ذات انسان از جهل است،و علم از آن خدا است،و بدین گونه بر روش آیاتی که ما را به مسئولیت تذکر می دهد تنظیم شده

ص :207

است.

تمایزی از یکدیگر قرار داده ایم.» پس روزها برای خود حسابی دارند،و امروز با فردا تفاوت دارد،و این ماه از ماه دیگر،هر چند همۀ آنها از آن خدا است،و خدا حقیقت زمان را به تفصیل برای ما بیان کرده است،تا به یاد داشته باشیم و واقعیت نفس خویش را بازشناسیم،و خدایی که امور شب و روز و خورشید و ماه را تنظیم بخشیده،و اندازۀ آنها را با نگاهداری حساب سالها میسر ساخته،چنان نیست که از عملی که شخص به انجام دادن آن برمی خیزد یا گامی که برمی دارد،یا اندیشه ای که در ضمیر او می گذرد غافل بماند و آن را در کتاب او به ثبت نرساند،و در روز قیامت به حساب آن نرسد.

[13]

وَ کُلَّ إِنسٰانٍ أَلْزَمْنٰاهُ طٰائِرَهُ فِی عُنُقِهِ -و برای هر انسان پرندۀ (نامۀ عمل)او را در گردن وی ملازم او ساخته ایم.» /6 این آیه نیز دعوتی ضمنی برای تحمل مسئولیت است،بدان سبب که انسان را به مسئولیتش در برابر اعمال خود تذکر می دهد و به این که پاداش آن را در این دنیا یا در آن دنیا به دست خواهد آورد.

وَ نُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ کِتٰاباً یَلْقٰاهُ مَنْشُوراً

-و برای او در روز قیامت آن را در نامه و کتابی گسترده بیرون می آوریم.» پس هر انسان در نزد خدا کتابی دارد که در آن اعمال وی در دنیا به تفصیل آمده است و آن را برای خواندن او در روز قیامت بازمی کنند.

[14]

اِقْرَأْ کِتٰابَکَ کَفیٰ بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسِیباً -نامۀ عملت را بخوان که خود برای رسیدگی به حساب بسنده و کافی هستی.» انسان به اعمال خود اعتراف می کند،و خود دربارۀ خویش حکم می دهد،و به محکمه ای برای صادر کردن حکم برای او نیازی نیست،در صورتی که محکمه و گواهان نیز حضور دارند.

سپس پروردگارمان برای ما از بعد دیگری از ابعاد مسئولیت توضیح می دهد و آن مسئولیت انسان در برابر راهیابیها و گمراهیها است،همچون مسئولیت نسبت به

ص :209

کوشش و عملش،چه خدای تعالی می گوید:

[15]

مَنِ اهْتَدیٰ فَإِنَّمٰا یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّمٰا یَضِلُّ عَلَیْهٰا -هر کس که راه یابد به سود نفس خودش راه یافته است،و هر کس که گمراه شود به زیان آن گمراه شده است.» بسیار دیده می شود که مردمان گمراه شده ملامت این گناه را به گردن دیگران می اندازند،همچون این که می گویند:کسی در آنجا نبود که مرا هدایت کند،یا این که دولت و حکومت مرا گمراه ساختند،یا این که محیط فرهنگی و تربیتی مساعد با هدایت کردن من نبود.هرگز...خدا به هر کس قدرت کشف حقیقت و راهیابی را عنایت کرده است،و فرصت این هدایت را برای او فراهم آورده است،و او بدان جهت از هوای نفس خویش پیروی می کند که آن را راهی آسانتر و نزدیکتر به طبیعت جاهلی و شتابزدۀ خویش می یابد.

به همان گونه که او مسئول گمراهی خویش است،مسئول از اعمال خویش نیز هست،و ملامت را مخصوص دیگران دانستن وی کاری حرام است.

/6

وَ لاٰ تَزِرُ وٰازِرَةٌ وِزْرَ أُخْریٰ

-و برندۀ باری برندۀ بار دیگری نخواهد شد.» پس هیچ کس نمی تواند دیگری را هدایت و راهنمایی کند مگر این که این شخص دیگر خواستار آن باشد که به وسیلۀ او هدایت شود،به همان گونه که هیچ کس نیز توانایی گمراه کردن دیگری را ندارد مگر در آن هنگام که این دیگری خواستار به گمراه شدن خویش به وسیلۀ گمراهی او باشد.و قرآن می گوید که:عمل هر کس برای خود او است،و هیچ کس نمی تواند حمال وزر و گناه عمل تو باشد.

آیه در این جا لفظ«وازرة»را آورده که اسم فاعل برای مؤنث است که اشاره به نفس بشری دارد،و از این جا ارتباط میان نفس و مسئولیت عملی برای انسان آشکار می شود.

وَ مٰا کُنّٰا مُعَذِّبِینَ حَتّٰی نَبْعَثَ رَسُولاً

-و ما کسی را عذاب نمی دهیم مگر آن گاه که فرستادۀ خود را برای راهنمایی او برگزیده باشیم.» تاریخ به ما می گوید که عذاب بر هیچ امتی نازل نمی شود مگر پس از آن

ص :210

که خدا هادی و راهنمایی برای آنان فرستاده باشد تا رسالتهای پروردگارشان را به ایشان برساند.

کلمۀ«الرسول»کلمۀ عامی است که شامل هر کس می شود که مستقیما حامل رسالت توحید باشد،همچون رسول اللّٰه(ص)،یا به صورت غیر مستقیم همچون امامان معصوم(ع)یا فقیهان مجتهد یا رسالیان و مجاهدان.

می شود،و به سبب ترک آن هلاکشان می سازد،و شاید در آیه اشاره ای به یک حقیقت مهم تاریخی وجود داشته باشد و آن این که:خداوند متعال معمولا رسولان خویش را به شهرهایی روانه می سازد که فساد در آنها انتشار پیدا کرده است.و از آن روی مترفان بر آنها تسلط پیدا کرده اند که از گمراهی باز گردند و در سیر به طرف فنا و نابودی تا آخرین مرحله پیش نروند که معمولا چنین نمی شود و آنان توبه نمی کنند و مستحق چشیدن عذاب می شوند،و امکان آن هست که در آیه همچنین اشاره ای به دوره های مختلف تمدن در تاریخ وجود داشته باشد.

[17]

وَ کَمْ أَهْلَکْنٰا مِنَ الْقُرُونِ مِنْ بَعْدِ نُوحٍ وَ کَفیٰ بِرَبِّکَ بِذُنُوبِ عِبٰادِهِ خَبِیراً بَصِیراً -و چه بسیار ملتها که پس از زمان نوح آنان را برانداختیم و هلاکشان کردیم،و برای این هلاکت تنها آن کفایت می کند که خدا از گناهان بندگانش آگاه است و در آن باره بصیرت دارد.» پس اگر بگوییم که ما از قوم نوح یا قوم عاد یا قوم ثمود نیستیم،خداوند برای ما تأکید می کند که او به گناهان ما بیش از خودمان علم دارد،و مسئله منحصر به گروهی خاص نیست،بلکه سنت خدا در آفریدگانش چنین است.

[18]

در آیۀ(12)از این سورۀ مبارکه: وَ یَدْعُ الْإِنْسٰانُ بِالشَّرِّ دُعٰاءَهُ بِالْخَیْرِ وَ کٰانَ الْإِنْسٰانُ عَجُولاً و این آیه با ما تکلم می کند و می گوید:

مَنْ کٰانَ یُرِیدُ الْعٰاجِلَةَ عَجَّلْنٰا لَهُ فِیهٰا مٰا نَشٰاءُ لِمَنْ نُرِیدُ

-آن که خواستار عذاب عاجل باشد،آن را برای هر کس که بخواهیم به شتاب به او می رسانیم.» /6 پس اگر انسان خواستار دنیا باشد،خدا به اندازه ای که حکمتش اقتضا کند و بنا بر سنت خود به او می دهد.

ثُمَّ جَعَلْنٰا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلاٰهٰا مَذْمُوماً مَدْحُوراً

-و سپس جهنم را بهرۀ او قرار می دهیم که نکوهیده و رانده شده به آن در خواهد آمد.» پس به نکوهش نفس خویش می پردازد و دیگران نیز در حق او چنین می کنند،یعنی او را از خود دور می سازند،و خدا نیز چنین می کند.

ص :212

[19]

وَ مَنْ أَرٰادَ الْآخِرَةَ وَ سَعیٰ لَهٰا سَعْیَهٰا وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولٰئِکَ کٰانَ سَعْیُهُمْ مَشْکُوراً -و هر کس خواستار جزای آخرت باشد و در این باره سعی و کوشش خود را به کاربرد و مؤمن باشد،از کسانی است که از سعی ایشان سپاسگزاری می شود.» در آیه اشاره به آن است که کوشش آدمی در دنیا سودمند است،پس اگر خواستار دنیا باشد،خداوند سبحانه و تعالی از دنیا به اندازه به او می بخشد،و آن کس که آخرت را بخواهد و برای آن تلاش کند خداوند از سعی و کوشش او سپاسگزاری می کند.

برای دست یافتن به رضا و خرسندی خدا و به بهشت درآمدن،تنها این کافی نیست که خواب آن را ببیند بلکه لازم است در این باره سعی و کوشش خود را به کار اندازد،و به عمل خویش ایمان داشته باشد،و با خلوص نیت به عمل مشغول باشد.

[20]

کُلاًّ نُمِدُّ هٰؤُلاٰءِ وَ هَؤُلاٰءِ مِنْ عَطٰاءِ رَبِّکَ وَ مٰا کٰانَ عَطٰاءُ رَبِّکَ مَحْظُوراً -به هر یک از آنان و اینان از بخشش پروردگارت مدد می رسانیم و بخشش پروردگارت از هیچ کس بازداشته نمی شود.» گاه این پرسش برای شخص پیش می آید که:نیروی انسانی که به توسط آن راه خویش را برمی گزیند و در آن می کوشد،از کجا می آید؟ حقیقت آن است که نیروی اختیار و گزینش و نیروی کوشش و تلاش همه از جانب خدا می رسد،حتی گناهکاران و نافرمایان نیز قوت خویش را از خدا مدد می گیرند،پس بخشش خدا از هیچ کس ممنوع و بازداشته نیست،و این منتهای آزادی بخشیده شدۀ به انسان است.

[21]

اُنْظُرْ کَیْفَ فَضَّلْنٰا بَعْضَهُمْ عَلیٰ بَعْضٍ وَ لَلْآخِرَةُ أَکْبَرُ /6 دَرَجٰاتٍ وَ أَکْبَرُ تَفْضِیلاً -بنگر که چگونه بعضی از آنان را بر بعضی دیگر برتری بخشیدیم،و درجات آخرت بیشتر و برتریهایی بزرگتر است.» پس اگر فرق میان انسانی با انسان دیگر در دنیا به داشتن اموال بیشتر و

ص :213

آسایش گسترده تر است،چنین فاصله ها و تفاوتها در آخرت بسیار زیادتر است،و فاصلۀ میان آنها بیشتر،پس انسان مؤمنی را در آخرت می بینی که از گور خویش در روز قیامت خارج می شود و به سرعت از پل صراط می گذرد و وارد بهشت می شود،و مؤمن دیگری هست که مدت پنجاه هزار سال در صحرای قیامت باید منتظر بماند تا نوبت به رسیدگی به حساب او برسد،در صورتی که همسایۀ منافق یا کافر او ملامت دیده و طرد شده به آتش جهنم افکنده می شود.

/6

/6

خواه اجتماعی بوده باشد یا نفسانی،پس شرک جنبۀ نظری آن است،در صورتی که جنبۀ عملی آن را دروغگویی و مکر و خیانت و به وعده وفا نکردن و جز اینها تشکیل می دهد،و به همین گونه است ایمان به خدا و یکتا شناختن او از یک سو،و نماز گزاردن و روزه داشتن و به حج رفتن و جز آن از مظاهر پرستش خدا از جهتی دیگر نیز دو جنبۀ یک قضیه را تشکیل می دهند.

و در این جا امری است که اشاره کردن به آن سودمند است،و آن این که خداوند متعال در آیۀ(39)از سورۀ النحل می گوید: إِنَّ اللّٰهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسٰانِ وَ إِیتٰاءِ ذِی الْقُرْبیٰ وَ یَنْهیٰ عَنِ الْفَحْشٰاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ ،و در آیاتی از سورة الاسراء که پس از این می آید،به تأکید این معانی می پردازد،بدان جهت که عدل عبارت از آن است که:شخص در راه راست حرکت کند،نه به افراط بپردازد و نه به تفریط،و حقوق دیگران را بدهد،اما احسان بدان معنی است که:به دیگران در معامله نیکی کند،و احسان از بالاترین درجات پرداختن حقوق دیگران است،و بغی:کشتن است،و فحشاء:زنا کردن،و منکر:دروغگویی،و به همین گونه است دیگر معانی،و آن کس که بخواهد دربارۀ تطابق این آیات با آن آیات تأکید کند،می بایستی به تفسیر ما دربارۀ سورۀ النحل باز گردد و به این گفته توجه پیدا کند که:«عدالت،دادن کل حقوق است و احسان،دادن بیش از حقوق می باشد».

دیگر،و چون چنین کند،پشیمان می شود /6 و عقل به نکوهش او می پردازد و به همان گونه که صاحبان عقل نیز به نکوهش او می پردازند،و از نصرت خدا دور می شود.

چنان فرود آورد که پرنده ای با جوجه های خود چنین می کند،و این به معنی خضوع عقل و اراده نیست بلکه خضوع رحمت و شفقت است،پس بر تو فرزند واجب است که دو دست را به دعا بلند کنی:

/6

وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمٰا کَمٰا رَبَّیٰانِی صَغِیراً

-و بگویی:پروردگارا آنان را بیامرز و مورد رحمت خویش قرار ده که از کوچکی به تربیت و پرورش من پرداختند.» پدر و مادر چه بسیار برای بزرگ کردن فرزند خویش رنج می برند،و مادر در شبهای تاریک از خواب خوش خویش برمی خیزد،و بستر آسایش را به خاطر شیر دادن به کودک خویش ترک می کند،به همان گونه که پدر برای فراهم آوردن خوراک فرزندش با چه گرفتاریها و خطرها رو به رو می شود،و برای تأمین آسایش او بیدار می ماند،پس بر فرزند واجب است که برای پدر و مادر خویش از خداوند متعال طلب رحمت و آمرزش کند.و آیه دلیلی است بر این که:دعا کردن برای دیگران به همان گونه برای آنان سودمند است که شفاعت-که آن نیز دعا است- در حق گناهکاران سودمند است.

[25]

رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمٰا فِی نُفُوسِکُمْ إِنْ تَکُونُوا صٰالِحِینَ فَإِنَّهُ کٰانَ لِلْأَوّٰابِینَ غَفُوراً -خدا به آنچه در جانهای شما می گذرد داناتر است،پس اگر از صالحان بوده باشید،او برای بازگروندگان به سویش و توبه کنندگان آمرزنده است.» پس او می داند که در جانهای فرزندان از آرزوها و خواسته ها چه می گذرد، پس گاه می بینی که چون آنان بیمار شوند،فرزند به والدین خود دشنام می دهد،ولی خداوند ما را به آن می خواند که شیطان و وسوسه های او را از خود دور کنیم،و از آنچه گذشته است برای ایشان طلب رحمت و آمرزش کنیم،و همین است که تنظیم کنندۀ علاقه فرزندان را به پدر و مادر در این مجموعۀ آیات تنظیم می کند،و از طریق آن مسئله مبارزۀ میان نسلهای متوالی را از میان می برد،چه هر نسلی به صورتی در زندگی پیش می رود که با شکل پیش رفتن نسل پیش از خودش متفاوت

ص :219

است،و در نتیجه به انتقاد از آن می پردازد،به همان گونه که معمولا در برابر انتقادهای سختی از آن نیز قرار می گیرد،و راه برای حل این مسئلۀ دشوار:

نخست:با احسان است که در نتیجۀ آن نسل فرزندان در حال رشد واجب است که بخشی از نیروهای خویش را به مدد کردن به نسلی اختصاص دهد که نیروهای آن در شرف تلاشی و از بین رفتن است و از این راه ناراحتی از دست دادن بعضی از مصالح خویش برای او بهتر قابل تحمل شود.

دوم:با اخلاق نیکو،همچون مشورت کردن و احترام گذاشتن و فروتنی کردن از روی مهربانی و نه از روی کوچکی.

سوم:با چشمپوشی از بدیهای آنان و طلب آمرزش کردن برای ایشان،پس آیا آنان خطاکار بوده اند /6 که باید از خدا برای ایشان آمرزشخواهی شود؟آری،و شاید آیۀ اخیر اشاره به آن دارد که معلوم نیست چه کس گناهکار است،بلکه این را خدا می داند،پس دیگران را بی جهت خطاکار تصور نکنید.

کفران نعمت می کرد.» شیاطین از میان مردم طاغیان و آن کسانند که در مال خود به اسراف و تبذیر می پردازند و به همین سبب ناگزیر از جستجوی مال از راههای غیر مشروع برمی خیزند،و آن را جز از طریق همکاری با طاغیان به دست نمی آورند.

[28]

وَ إِمّٰا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغٰاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّکَ تَرْجُوهٰا فَقُلْ لَهُمْ قَوْلاً مَیْسُوراً -و اگر خواستار آنی که برای رحمتی از پروردگارت که امید داری به آن برسی،پس این اندیشه دوری جستن را با زبانی نرم و ملایم با آن در میان گذار.» اگر از ایشان اعراض می کنی،پس با خنده رویی و پاسخ دادن لطیف با ایشان رو به رو شو،و این کمترین حقی است که بر تو در برابر پیوستگان رحمی و خویشاوندان مراعات آن واجب است.

بر عکس بخیلان،کسانی دیگر هستند که در بخشندگی چندان گشاده دستی می کنند که همه چیز خود را از دست می دهند،پس به حسرت آنچه از دست داده اند آه می کشند،و در نتیجه مردمان نیز بر این کارشان به نکوهش و ملامت آنان برمی خیزند.

این گونه کسان بدان جهت توازن و اعتدال خویش را از دست می دهند که بی اندازه مسکینان و درویشان را دوست می دارند،و دربارۀ آنان خداوند تبارک و تعالی می گوید:

[30]

إِنَّ رَبَّکَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشٰاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّهُ کٰانَ بِعِبٰادِهِ خَبِیراً بَصِیراً -پروردگارت برای هر کس که بخواهد روزی او را گسترش می دهد،یا اندازه برای او نگاه می دارد،و او نسبت به بندگانش خبیر و آگاه است.» پس خدا روزی را به حکمت گسترش می دهد،یا به اندازه و تنگ می بخشد.پس کسی از آن نرسد که در اندیشۀ بخشنده تر از خدا بودن برای بندگانش باشد.و شاید در آیۀ گذشته رفتار بشر را به کلی از لحاظ ارتباط با مال تنظیم بخشد،و بر آدمی لازم است که در مصرف مال راه میانه را برگزیند و به اندازه انفاق کند،نه به افراط و تبذیر بپردازد و نه بخل ورزد.

[32]

وَ لاٰ تَقْرَبُوا الزِّنیٰ إِنَّهُ کٰانَ فٰاحِشَةً وَ سٰاءَ سَبِیلاً -و به زنا کردن نزدیک نشوید که کاری بسیار زشت و پیمودن راهی بد است.» زنا بدترین راهی است که انسان برای سیر کردن احساسی غریزی در خود روانۀ آن می شود،زیرا که زنا ستم کردن به خویشتن و تجاوز کردن نسبت به قانون است،و به همان گونه که کشتن یک نفر که خدا آن را حرام فرموده،در حکم ظلم و ستمگری است،به همان گونه نیز خدا بازی کردن با سرنوشت نسلهای جوان را به خاطر اسراف در شهوتها حرام کرده است و از آن جهت چنین است که زنا بنای خانواده را فرومی ریزاند و در نتیجه شالودۀ بنای اجتماعی استوار بر اصول تربیت و تکامل و تعاون را متزلزل می سازد،و به همین سبب است که در جوامع جاهلی که خانواده در آنها از بین رفته،بیشتر ارزشهای انسانی نیز نابود شده است.

[33]

وَ لاٰ تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللّٰهُ إِلاّٰ بِالْحَقِّ وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنٰا لِوَلِیِّهِ سُلْطٰاناً فَلاٰ یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّهُ کٰانَ مَنْصُوراً -کسی را که خدا کشتن او را حرام کرده،جز به حق مکشید،و برای ولیّ کسی که به ستم و ناحق کشته شده سلطه و قدرتی(برای انتقام و قصاص)قرار داده ایم،پس نباید در کشتن بدان سبب که پیروز شده است اسراف کند.» برای ولیّ آن کس که به ناحق کشته شده حق قصاص کردن از قاتل مقرر شده است،ولی این ولی نباید از حدودی که برای آن معین شده تجاوز کند،و خشم خود را بر قاتل افزایش دهد،چه او به هر صورت از جانب خدا منصور و پیروز شناخته شده است.و این یکی از سنتهای خدا در زندگی است.

/6

/6

/6

شمردن،و برتر از اراده ای که خدا به انسان عنایت کرده است.

2-اندیشۀ فداء و قربانی کردن که بشر بنا بر آن چنین می پندارد که اگر انجام دادن فرمانهای دشوار و تحمل ناپذیر باشد،چه بهتر از این که پروردگارهای دیگری جز پروردگار اعلی تبارک و تعالی تصور کنیم و به آنها پناه بریم تا ما را از دشواری مسئولیتی که پروردگار اعلی تحمل آن را بر ما واجب کرده است، برهانند.

همین فکر فدا است که به مذهب نصاری نفوذ یافته است.

خواه پرداختن به شهوات از راه اول حتمیات بوده باشد یا از راه دوم فدا، ایمان به خدای بی همتای یگانه آن را نفی می کند و بشر را بدین گونه با مسئولیتهای بزرگی که دارد رویاروی قرار می دهد.

آن کس که به خدا ایمان دارد و میان خود و عقلش پرده و حجابی به وجود نیاورده است،در ژرفنای ذات و هستی خویش این را می داند که خدا او را در آنچه می کند آزاد گذاشته است تا هر گونه که می خواهد عمل کند.پس چون به این حقیقت برسد مسئولیتهای خودش را می پذیرد و تحمل می کند و به این امر اعتقاد دارد که متغیرهای زندگی او،همچون تندرستی و بیماری،و برده داری یا عبودیت،و ثروتمندی یا فقر،و نظایر اینها نیز همه برخاستۀ از خود او است،و انسان سادۀ بدون عقده و دور از شهوتها پیوسته بر این حقیقت واقف است و همین احساس او را به قبول مسئولیت رهبری می کشد،زیرا که چون به واقعیت خود معترف باشد،برای خود نقشه ای حکیمانه ترسیم می کند تا از راه آن به هدفهای خود دست یابد.

در مقابل چنین انسانی،انسان دیگری را می یابیم که به تصور خود چنان می پندارد که برتر از عقل او چیزهای دیگری نیز وجود دارد-همچون امور حتمی تاریخ و اجتماع و اقتصاد و روانشناسی و آموزش و پرورش-پس یکی از چنین انسانها چنان می پندارد که این حتمیات است که انسان را می سازد،و وظیفۀ انسان آن نیست که /6 قراری برخاستۀ از فکر و ارادۀ خودش را بسازد،بدان جهت که عقل در نظر او چیزی جز صورتی از مادۀ تغییر شکل یافته نیست.

ص :226

در قدیم پزشکان مردمان را بر حسب ساختمان مزاجی آنان تقسیم می کردند،و می گفتند که مزاج این یک صفراوی است،و از آن یک بلغمی و دیگری سوداوی و نظایر اینها،و به همین گونه چنان می پنداشتند که ارادۀ انسان تابع مزاج او است،ولی یکی از فیلسوفان معاصر می گوید که:منشأ ارادۀ انسان از غدۀ سپری(درقیه)است،پس اگر یکی از آنان پزشک شود و دیگری به صورت یک کارگر ساده باقی بماند،این امر به مقدار و نوع ترشحات غدۀ درقیۀ موجود در خون او بستگی دارد،و از همین راه این غده در قرارها و تصمیمات او مؤثر می شود.

فیلسوف معروف انگلیسی،برتراند راسل،گفته است که:طبیعتی که پیدا می کنی وابستۀ به چیزهایی است که می خوری،زیرا که عناصر شیمیایی موجود در انواع خوراکیها در مغز انسان و تصمیمات او مؤثر واقع می شود،و به همین گونه این نظریات شرکی قدرت اتخاذ تصمیم را از او سلب می کند،و در صورتی که انسان نتواند برای خودش تصمیمی بگیرد،به منزلۀ پری است که در گذرگاه باد قرار گرفته و بنا بر این نمی تواند به تحمل مسئولیت بپردازد،و بنا بر این نمی تواند از چیزی مسئول باشد.

اما فکر یونانی قدیم به متعدد بودن خدایان معتقد بود،خدایی برای جنگ، خدایی برای صلح،و خدایانی برای باران و تاریکی و روشنایی و نظایر اینها...و یونانیان بتهایی برای خود می ساختند که هر یک از آنها نماد قوایی بود که برای آنها تأثیری حتمی بر کارها و روحیّات خودشان قایل می شدند،و بدین گونه خود را از مسئولیت کارهای خویش برهنه می کردند و آنها را به خدایان نسبت می دادند،و بدین گونه آیات این درس ارتباطی میان مسئولیت و توحید برقرار می سازد،پس به آن آغاز می کند که از خوردن مال یتیم نهی کند(اشاره به حرمت مال)و به وفاداری به پیمان فرمان دهد(برای یادآوری از احترام پیمان)،و برای آبرو و جستجوی حقایق امور احترام قایل شود،سپس از شرک به خدا نهی کند و به تسبیح او بپردازد،و شاید محرّمات این درس راههای ستمگری را ببندد،و قوانینی اجتماعی گذاشته شود که از حقوق مردمان پاسداری کند،و این از حفظ حقوق یتیمان که حلقۀ ضعیفی در

ص :227

اجتماع به شمار می آید آغاز می شود و سپس به پاسداری از حرمت وزن و پیمانه و احترام گذاشتن به آبروی مردم و لزوم وفادار به پیمان بودن و چیزهایی از همین گونه پایان می پذیرد.

/6

حقوق مردمان است،چه داخل در ضمن محترم شمردن قوانین کشور است و هرگز نباید برای مصلحت شخصی از آنها انحراف حاصل کنیم.

ذٰلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلاً

-که این نیکو است و نتیجه ای بهتر و زیباتر دارد.» این امری است که از لحاظ فطری و اجتماعی نیکو است،و پایان و عاقبتی نیکوتر دارد،بدان سبب که اگر غش و تزویر بر مجتمعی حاکم شود،بلایی بر سر آن می آید که رهایی از آن امکان ندارد،و سپس اگر تو به حقوق دیگران تجاوز کنی،آیا /6 از آن بیم نداری که حقوق خودت نیز سلب شود.

[36]

وَ لاٰ تَقْفُ مٰا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ -به دنبال چیزی که به آن علم نداری مرو و از آن پیروی مکن.» از امری پیروی مکن که از آغاز و انجام آن خبر و آگاهی نداری.

إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤٰادَ کُلُّ أُولٰئِکَ کٰانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً

-در برابر شنیدن گوش و دیدن چشم و آنچه بر قلب می گذرد از تو سؤال می شود و باید دربارۀ آن پاسخ دهی.» چنان است که این آیه دربارۀ مسئولیت اندامها و جوارح آدمی که می بایستی بنا بر مقیاسی صحیح تحرک داشته باشند،و این که قلب انسان نسبت به افکار و اندیشه ها و پندارها و حسد و کینه و جوارح آدمی در آنچه می کنند و غیبت و سخن چینی و غیره از او صادر می شود مسئولیت دارد.

این بزرگترین مسئولیت اجتماعی است،و اگر آدم مؤمن به تراز استوار نگاه داشتن قلب و گوش و چشم خویش در برابر آنچه با دیگر مؤمنان ارتباط پیدا می کند برسد،شایستۀ آن است که وارد بهشت شود.

[37]

وَ لاٰ تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً -و در زمین خرامان و از روی تکبر بر دیگران راه مرو.» إِنَّکَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجِبٰالَ طُولاً -هرگز نمی توانی زمین را بشکافی و به دو پاره تقسیم کنی و نه این که در بزرگی به حدّ بزرگی کوه ها

ص :229

برسی.» [38]

کُلُّ ذٰلِکَ کٰانَ سَیِّئُهُ عِنْدَ رَبِّکَ مَکْرُوهاً -همۀ اینها در نزد پروردگارت بد و زشت و ناپسندیده است.» چنان به نظر می رسد که بنا بر تفسیر این آیه،شایسته است که گاه انسان به تکبر بپردازد،و این در آن هنگام است که با شخص ستمگر و ظالمی رو به رو شود، تا در برابر او این احساس بر وی دست ندهد که ضعیف و ناتوان است،و به همین جهت قرآن تأکید می کند که«سیّئه»مکروه و ناپسند است-پس آنچه جز سیئه است غیر مکروه خواهد بود-و بنا بر این تکبر نشان دادن به متکبر مکروه و ناپسندیده نیست، /6 بلکه مستحبّ و دوستداشتنی است،چنان که در حدیث آمده است که:

«تکبر نشان دادن به متکبر عبادت است».

[39]

ذٰلِکَ مِمّٰا أَوْحیٰ إِلَیْکَ رَبُّکَ مِنَ الْحِکْمَةِ -و این را پروردگارت بر حکمت بر تو وحی کرده است.» حکمت جنبۀ عملی علم است،و در این جا حکمت به معنی رفتار نیکو است.

وَ لاٰ تَجْعَلْ مَعَ اللّٰهِ إِلٰهاً آخَرَ فَتُلْقیٰ فِی جَهَنَّمَ مَلُوماً مَدْحُوراً

-و با خدا به پرستش معبود و اله(إله)دیگری مپرداز که نکوهیده و طرد شده به جهنم افکنده خواهی شد.» چه اگر چنین کنی تو را به دوزخ خواهند افکند،و مردمان به ملامت و نکوهش تو برمی خیزند و از الاهان پنداریت کاری برای تو ساخته نیست،و این آیه به آن اشاره دارد که آدمی کسی است که از بت اله می سازد،و همچنین از طاغوت و گردنکش و جبار و شیطان،و در آن هنگام که انسان بتهای فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی را می شکند و آنها را از بین می برد،می فهمد که به استقلال و آزادی خویش رسیده است و به همین سبب با عزمی راسخ به کشیدن بار مسئولیتهای خویش گردن می نهد.

[40]

أَ فَأَصْفٰاکُمْ رَبُّکُمْ بِالْبَنِینَ وَ اتَّخَذَ مِنَ الْمَلاٰئِکَةِ إِنٰاثاً -پس آیا

ص :230

خدا شما را به پسری خود برگزیده،و فرشتگان را به دختری؟» گویی کافران می خواهند به خداوند سبحان خدشه ای وارد کنند،زیرا فرشتگان را ضعیف می دانند،چه،تأنیث را سمبل ضعف به شمار می آوردند و انوثیت را به فرشتگان نسبت می دادند،ولی خداوند سخن آنان را چنین رد می کند:

إِنَّکُمْ لَتَقُولُونَ قَوْلاً عَظِیماً

که در این صورت به گفتن چیزی سخت زشت و ناپسند پرداخته اید.» [41]

وَ لَقَدْ صَرَّفْنٰا فِی هٰذَا الْقُرْآنِ لِیَذَّکَّرُوا وَ مٰا یَزِیدُهُمْ إِلاّٰ نُفُوراً و در این قرآن به صورتهای مختلف سخن را گرداندیم تا مگر حقایق را بفهمند و از آن پند گیرند،ولی این کار جز دوری از حق و ترس از آن حاصلی برای ایشان نداشت.» خداوند در قرآن نمونه هایی را می آورد تا آیاتش را برای ما روشن کند و بدین ترتیب حقایق ایمان را بازشناسیم ولی بر عکس می بینیم که این یادآوری تنها بر حق گریزی کافران می افزاید.

/6

[42]

قُلْ لَوْ کٰانَ مَعَهُ آلِهَةٌ کَمٰا یَقُولُونَ إِذاً لاَبْتَغَوْا إِلیٰ ذِی الْعَرْشِ سَبِیلاً -بگو که:اگر،چنان که می گویند،جز خدای یگانه خدایان دیگری وجود می داشت،در آن صورت راهی به صاحب عرش پیدا می کردند.» پس اگر آلهة و خدایان پنداری متعدد می بودند،در راه آسمان پیش می رفتند و چنان که اینان ادعا می کنند در برابر بزرگترین خدا مقاومت می کردند و از زیر فرمان او خارج می شدند و او را شکست می دادند و سهم خود را از خدایی بازپس می گرفتند و پروردگار سبحانه و تعالی را مقهور خود می ساختند،و چون چنین نشده است چگونه مشرکان به خود اجازه می دهند که برای خود خدایان دیگری اختیار کنند.

[43]

سُبْحٰانَهُ وَ تَعٰالیٰ عَمّٰا یَقُولُونَ عُلُوًّا کَبِیراً -خداوند متعال منزّه و برتر از چیزهایی است که دربارۀ او می گویند.» از این خرافات ناچیز به دور است،و او کسی است که:

[44]

تُسَبِّحُ لَهُ السَّمٰاوٰاتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَّ هفت آسمان و

ص :231

زمین و کسانی که در آنهایند تسبیح او می گویند.» چه آسمانها با عظمتی که دارند و خورشیدها و ستارگان و منظومه هایی که در آنها است،و زمین با آنچه از سنگ و خاک و جز اینها که در آن است،همگی تسبیح گوی خدای یگانه اند و به یگانگی او گواهی می دهند،و آشکار است که همۀ چیزها،هر یک به نسبت خود،از مقداری شعور برخوردارند.

وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلاّٰ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لٰکِنْ لاٰ تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنَّهُ کٰانَ حَلِیماً غَفُوراً

-و هیچ چیز نیست مگر این که به ستایش او تسبیح می گوید،ولی شما تسبیح آنها را فهم نمی کنید،و او بردبار و آمرزنده است.» پس همه چیز تسبیح خدا می کند ولی ما نمی توانیم الفاظ و تسبیحات آنها را دریابیم و ادراک کنیم،بدان جهت که هر چیزی برای خود لغت تسبیح گفتن مخصوص دارد.

/6

/6

برهنه از ایستارهای سبقت یافتۀ بر آنها نظر کند؟ پاسخ چنین است:نیروی عقل در نزد آدمی محدود است،پس چون شهوتها بر قلب او متراکم شود،و ابر نادانی و گمراهی بر آن غلظت پیدا کند،به عملی دشوار و خواستار تلاش فراوان نیاز دارد که از این رسوبهای تراکم یافته پاک شود،و به همین گونه به جنبش و تکان سختی نیازمند است که بنای فکری فاسد را فرو ریزد و سپس بر جای آن ساختمان استواری بنا شود،و این کار آسانی نیست.و می پرسیم که:اراده چگونه سختی و استواری پیدا می کند،و عقل چگونه نمو می کند،و چگونه تکان سخت /6 بنای اندیشه های فاسد را منهدم می سازد که بعضی از آنها بر روی بعضی دیگر در قلب آدمی تراکم پیدا کرده اند؟ و پاسخ چنین است:

به وسیلۀ ایمان آوردن به آخرت،که آن نیروی تعادل و افزون شدن آرامش در انسان است،چه هر کس که به آخرت ایمان داشته باشد و از فرمانبرداری شهوتها دوری جوید،و فشارها را تحمل کند،و عقده های نفسانی را از خود بزداید،همۀ اینها پاسدار قلب او از آن خواهند بود که گرفتار اندیشه هایی شود که او را به طرف شهوات و فشارها و عقده ها و...و...متمایل می سازد.

اما کسی که به آخرت ایمان نداشته باشد،خداوند تبارک و تعالی میان او و قرآن حجابی قرار می دهد که وی آن را نمی بیند و بنا بر این نمی تواند آن را بدرد و از شر آن خلاص شود؛چگونه چنین می شود؟از آن جهت که قلب او نمی تواند حقایق را فهم کند،و گوش او برای شنیدن آنها سنگین است،و در نتیجه از حقیقت یکتاپرستی می گریزد،و به جستجوی خدایان دروغین می پردازد،و لذا-در حالی که با یکدیگر نجوا می کنند-دیگر نمی توانند بشنوند و حال آن که پیامبر را جن زده و دیوانه می خوانند و لذا راه را گم می کنند و دیگر از طریق حق به دور می افتند.

ریشۀ گرفتاری و مشکل آنان این است که به آخرت کافرند و می گویند:

چگونه ممکن است که ما پس از مردن و به صورت استخوانها و تن به خاک شده درآمده به زندگی بازگردیم؟اگر از سنگ و آهن ساخته شده بودند یا از هر چیزی

ص :234

که در نظر آنان از اینها هم سخت تر است،آن کس که ایشان را نخستین بار آفریده، بار دیگر به زندگی بازشان می گرداند،اما این که چه وقت این کار صورت می گیرد بستۀ به ارادۀ خدا است و تنها او می داند که زمان آن چه وقت است،و امکان آن هست که نزدیک باشد و پس از خوانده شدن ایشان به بازگشت به توسط خدا، دعوت را بپذیرند و با ستایش پروردگار خویش بازگردند و چنان گمان کنند که جز اندک مدتی در گور درنگ نکرده بوده اند.

پوششهایی قرار دادیم،تا نتوانند آن را بفهمند.» برای آن که قرآن را نتوانند بفهمند،خدا بر دلهای ایشان«أکنّة»قرار داد.

و این لفظ شکل صیغۀ جمع لفظ کنان به معنی پوشش است،و همین پوشش آن حجاب مستوری است که خدا در میان قرآن و دلهای کسانی که به آخرت کافرند، به عنوان مجازات آنان که بعث و رستاخیز را تکذیب کرده و منکر قدرت خدا برای بازگرداندن مردگان شده و به پیروی از شهوتها و عصبیتهای خود پرداختند،پدید آورده بود.

از خود می پرسیم که آیا این حجاب همان سنت الاهی نیست که در آفریدگان او جریان یافته و حاکی از آن است که هر کس که در پذیرفتن اندیشۀ فاسدی تعصب ورزد هرگز حقیقت را مشاهده نخواهد کرد،یا این که یک فعل الاهی تازه است که خدا به توسط آن بر گمراهی و کفر کافران می افزاید،و آنان را در گمراهی حیرت زده نگاه می دارد؟ آری،آن فعلی تازه است،و حجابی که خدا میان قرآن و کافران قرار می دهد.و این مجازات و عقاب بزرگی است که خدا خواستار گمراهی بشر پس از کفر ورزیدن او به هدایت می شود،و بر ما واجب است که پیوسته از گرفتار شدن به این عقاب بزرگ بر حذر بمانیم،و همیشه خواستار راهنمایی و هدایت الاهی،و این که ما را پس از راه یافتن به هدایت گمراه نکند بوده باشیم،که او پذیرنده و اجابت کنندۀ این خواهش و دعا است.

/6

وَ فِی آذٰانِهِمْ وَقْراً

-و در گوشهای آنان سنگینی.» که در این حالت گوش سنگین قدرت آن را ندارد که به صورت درست وظیفۀ خود را انجام دهد،به همان گونه که اگر عقل ضعف و سستی پیدا کند، نمی تواند آنچه را که گوش یا دیگر اندامها به آن انتقال می دهند بفهمد.

وَ إِذٰا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلیٰ أَدْبٰارِهِمْ نُفُوراً

-و هنگامی که تنها از خدای یگانه در قرآن یاد می کنی،با نفرت پشت می کنند و دور می شوند.»

ص :236

از آن جا که کافران به یگانگی خدا اعتقاد ندارند،خواستار شنیدن قرآن نیستند،بدان جهت که اندیشه های قرآن با ایشان مخالف است و فرار ایشان به سبب ترسی است که از بیدار شدن ضمیر خود دارند.

[47]

اندامهای بشر همچون دریچه هایی برای قلب او نسبت به جهان خارج از وی محسوب می شوند،و اگر بر قلب شهوتها و تعصب و اندیشه های باطل غلبه کرده باشد،این اندامها از کار می افتند یا بر خلاف آنچه مطلوب است عمل می کنند،زیرا که قلب بیمارگاه حقایقی را که بر آن وارد می شود به صورتی باطل تفسیر می کند که متناسب با بیماریهای غلبه یافتۀ بر آن باشد،چنان که اگر کسی بر چشم خود عینک رنگین گذاشته باشد،همه چیز را بدان رنگ مشاهده می کند،و به همین گونه اگر کسی بر قلب خود گوشی و آلت گیرندۀ گمراه کننده ای قرار داده باشد،همه چیز را از راه آن می شنود و همۀ صداها را به میانجیگری آن به صورتی نادرست می شنود؛چنین کسی برای نفس خود قالبهای آهنگی معینی ساخته است که همه معلومات و دریافتهای تازه را در آنها قرار می دهد و بنا بر این از حقایق چیزی جز گمراهی بهرۀ او نمی شود؛و پروردگار ما می گوید:

نَحْنُ أَعْلَمُ بِمٰا یَسْتَمِعُونَ بِهِ

-ما بهتر به آن علم داریم که به وسیله چه چیز می شنوند.» شاید(باء بما)در اینجا برای بیان مدد گرفتن است و از احکام از پیش صادر شده و قالبهای فکری فراهم آمده ای حکایت دارد که به توسط آن به حقایق گوش می دهند و آنها را بر حسب هواهای نفس خود تفسیر می کنند،و آیات آینده دربارۀ این قالبها به ما توضیح می دهد.

إِذْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ وَ إِذْ هُمْ نَجْویٰ إِذْ یَقُولُ الظّٰالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلاّٰ /6 رَجُلاً مَسْحُوراً

-در آن هنگام که به تو گوش می دهند و در آن هنگام که ستمگران به نجوی و بیخ گوش با یکدیگر گویند که جز از مرد جادوزده ای پیروی نمی کنید.» ایستارهای خود را نسبت به رسول خدا با دلایلی واهی پسندیده تصور می کردند و می گفتند که او جادوگر نیست بلکه اسیر جادو شده است،در صورتی که

ص :237

مدعی آن بودند که رسول خدا(ص)راستگو و امین است،و به همین جهت چاره ای جز آن نداشته که بگویند او گرفتار مکر و خدعۀ جادوگران شده و مسحور است.

قرآن این تهمت را سفیهانه می خواند و می گوید:

[48]

اُنْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثٰالَ فَضَلُّوا فَلاٰ یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلاً - بنگر که چگونه برای تو مثلی می زنند و با چه کسان تو را مقایسه می کنند،پس از راه گم شده اند و توانایی یافتن راه راست را ندارند.» به همین سبب بود که آنان رسول خدا(ص)را متهم به تهمتهای واهی می کردند و بر اثر آن توانایی فهم قرآن از آنان سلب شد و نمی توانستند مقصود از گفتارهای آن را چنان که باید و شاید دریابند و راهی به سوی حق پیدا کنند.

چنان که پیش از این گفتیم:ایمان به آخرت ضامنی برای اندیشیدن سالم در زندگی است،و کافران به آن بسنده نکردند که منکر آخرت شوند،بلکه در آن می کوشیدند که اعتقادات خود را با افکاری سخیف و شبهه هایی واهی توجیه کنند که آنچه پس از این می آید شبهۀ سوم است:

[49]

وَ قٰالُوا أَ إِذٰا کُنّٰا عِظٰاماً وَ رُفٰاتاً أَ إِنّٰا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقاً جَدِیداً -و گفتند:پس از آن که مردیم و به صورت استخوانها و چیزهای پوک و خاک شده درآمدیم،آیا می توانیم به صورت آفریده ای تازه از گور برخیزیم؟» اگر انسان در روزی مبعوث شود و از خاک برخیزد،پس برای چه به صورت خاک متلاشی شده درآمده است؟ این پرسشی بود که کفار با تعجب و استنکار طرح می کردند،پس خدا به ایشان چنین پاسخ داد:

[50-51]

قُلْ کُونُوا حِجٰارَةً أَوْ حَدِیداً* أَوْ خَلْقاً مِمّٰا یَکْبُرُ فِی صُدُورِکُمْ -بگو که:اگر سنگ یا آهن باشید*یا آفریده ای که به نظر شما بزرگ می نماید.» خواه سنگ می بودید یا آهن یا هر چیز دیگری که در ذهن خود آن را بزرگ می شمارید، /6 همچون کوه ها و دریاها و صحراها و نظایر اینها.

ص :238

فَسَیَقُولُونَ مَنْ یُعِیدُنٰا قُلِ الَّذِی فَطَرَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ

-باز هم می گفتند که چه کس ما را(به زندگی بازمی گرداند)؟بگو:آن کس که نخستین بار شما را به وجود آورد و آفرید.» آشکار است که آفرینش بار دوم آسانتر از آفرینش نخستین است.و شاید کافران چنان می پنداشتند که در سنگ و آهن،به مناسبت سفت و سخت بودن آنها نمی توان تصرفی کرد،و همچون گوشت و استخوان نیستند،یا چنین گمان می کردند که آنها به جهت جامد بودن بر خلاف آدمیزادند که از مواد زنده ساخته شده است.

قرآن در پاسخ شبهۀ ایشان می گوید که سخن ایشان با مقیاسهای آفریدگان سازگار است،ولی خداوند آفریننده بر هر چیز توانا است.

فَسَیُنْغِضُونَ إِلَیْکَ رُؤُسَهُمْ وَ یَقُولُونَ مَتیٰ هُوَ

-پس سرهای خود را تکان می دهند و می گویند که:این در چه وقت خواهد بود؟» یعنی سرهای خود را تکان می دهند و آن را همچون انسان شگفت زده ای به جلو می آورند و می پرسند وعدۀ ما کی خواهد بود اگر وعده ای داشته باشیم؟ این عادت انسان است که اگر دربارۀ امری دو احتمال ممکن بوده باشد، او احتمال وقوع آن یک از آن دو را می پذیرد که آسانتر باشد،و وقوع احتمال دوم را بعید می شمارد،ولی خداوند متعال دربارۀ این احتمال دوم تأکید می کند و می گوید:

قُلْ عَسیٰ أَنْ یَکُونَ قَرِیباً

-بگو ممکن است که نزدیک باشد.» چه اعتقاد آدمی به این که در هر لحظه ممکن است دنیا را ترک کند و قیامت در هر لحظه که خدا بخواهد صورت پذیر شود،او را در کارهای خرد و کلانش متقی و پرهیزگار خواهد ساخت.

[52]

یَوْمَ یَدْعُوکُمْ فَتَسْتَجِیبُونَ بِحَمْدِهِ وَ تَظُنُّونَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلاّٰ قَلِیلاً -روزی که خدا شما را می خواند و با ستایش او دعوتش را اجابت می کنید و چنان می پندارید که جز مدتی کوتاه(به حال مرده در گور)درنگ نکرده بوده اید.» /6 پس دنیا در برابر آخرت چیزی جز اندک نیست،چه میانگین عمر آدمی در دنیا هفتاد سال یا اندکی بیش از آن است،و این سالها در برابر جاودانگی بقای در

ص :239

آخرت-خواه در دوزخ و خواه در بهشت-چیزی جز اندک نیست.

/6

بازمانده های شرک بوده باشد،و به همین جهت است که سیاق بار دیگر به قضیه شرک می پردازد،و این که خدایان پنداری باطل نمی توانند زیان و ضرر را از آنان دور کنند یا به آن تغییر شکل دهند.

بلکه کسانی که ایشان آنان را به خدایی می خوانند،به نوبۀ خود در صدد آنند که وسیله ای برای نزدیکی با خدا پیدا کنند،و امیدوار به رحمت اویند و از عذاب او می هراسند.

به رغم وجود خدایان باطل،خداوند همۀ نیروها را تا پیش از روز رستاخیز می میراند تا روشن شود که آنها نمی توانند از مردم خود زیانی را دور کنند.

نخستینیان آیات خداوندی را ردّ کردند.ثمود که انکار کردند و به شتر ستم ورزیدند که این خود نشانه و آیه ای روشنی بخش است و آیات الهی نیست مگر برای ترساندن.

هدف از این ترساندن ما آزمون بشر است در حالی که قدرت و علم خداوند بر مردم احاطه دارد.خداوند آنها را با خوابی به رسولش الهام کرد مورد آزمون قرار داد،چنان که شجرۀ ملعونه در قرآن را موجب فتنه دانسته است.(درخت زقوم که در دنیا تبهکارانی چون بنی امیه مظهر آن به شمار می آیند)،ولی آیات ترساننده تنها بر خود کامگی آنها می افزاید.

/6 همین ترتیب عمل خواهد کرد در خطاهایی که دعوتگران در تبلیغات خود مرتکب شده اند،مثل این که به زبانی کند یا تندروی به کار بندند.

وَ قُلْ لِعِبٰادِی یَقُولُوا الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ

-و به بندگان من بگو تا سخنی را بگویند که نیکوتر است.» ظاهرا مراد بندگان در این جا بندگان صالح و شایستۀ او هستند.

إِنَّ الشَّیْطٰانَ یَنْزَغُ بَیْنَهُمْ

-و شیطان میان مردم شر و فساد ایجاد می کند.» پس شیطان در میان مردمان به دشمنی آمد و شد می کند،و روح دشمنی را می پراکند،و از کلمات فتنه انگیز و حتی از لغزشها و خطاهایی که مردمان معمولا نسبت به آنها چشمپوشی می کنند،برای ایجاد روحیۀ دشمنی در میان مؤمنان استفاده می کند.

إِنَّ الشَّیْطٰانَ کٰانَ لِلْإِنْسٰانِ عَدُوًّا مُبِیناً

-شیطان برای انسان دشمنی آشکار بوده است.» پس عداوت او تازه و پوشیده نیست،و بر انسان عاقل لازم است که از دشمن سرسخت مجاهده گر با دشمنی خود دور و بر حذر باشد.

پس چرا پیرو گامهای شیطان باشیم،و به او فرصت راه یافتن میان صفوف خودمان و کاشتن تخم جدایی را در میان خودمان بدهیم؟

/6 انسانی که مردمان را به خدا دعوت می کند،و حامل رسالت او بر دیگران است،نزدیکترین مردم به این لغزش شیطانی است که به قلب او راه می یابد و او را به این می خواند که بر تکفیر دیگران بپردازد و نام او را از فهرست مؤمنان حذف کند.

قرآن گرفتاری تکفیر را با این گفته علاج می کند که:در حق مردم به باطل حکم صادر نکنید،چه ممکن است که در حق کسی به منحرف بودن از راه راست حکم کنید و او سپس توبه کند و خداوند متعال از او درگذرد،در صورتی که حکم صادر شدۀ علیه او بر جای مانده است و در نتیجه شخص صادر کنندۀ آن حکم در گرو خطایی باقی می ماند که ممکن است از آن استغفار نکند،و برای آن به توبه نپردازد،و گاه ممکن است استغفار کند ولی خدا توبۀ او را نپذیرد،برای این که آن شخص از گناه او درنگذشته است،و این گناهی است که در آخرت از آن رها نمی شود.

در حدیث آمده است که:«بدانید که ظلم بر سه گونه است:گونه ای که آمرزیده نمی شود،و گونه ای که ترک و رها نمی شود،و گونه ای که آمرزیده می شود؛و اما آن ظلمی که آمرزیده نمی شود شرک ورزیدن به خداوند متعال است،و خدا می گوید: إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ -خدا گناه کسی را که برای او شریک قایل شده است نمی آمرزد»،و اما آن که آمرزیده می شود ستم راندن بر نفس خویش بر اثر مرتکب شدن بعضی از گناهان کوچک است،و اما ظلمی که آدمی را ترک نمی کند ستمگری بعضی از مردم بر بعضی دیگر است که در آخرت سبب رسیدن قصاص سختی به شخص مرتکب آن ستمگری می شود،و آن مجروح کردن با چاقو یا ضربه وارد آوردن با شلاق نیست،بلکه چیزی است که اینها در برابر آن کوچک می نمایند».

بنا بر این گاه کسی وارد بهشت می شود که ما به منحرف و فاسق بودن او معتقدیم،در صورتی که خود به آتش افکنده می شویم.و خداوند سبحانه و تعالی در توصیف اهل جهنم گفته است: وَ قٰالُوا مٰا لَنٰا لاٰ نَریٰ رِجٰالاً کُنّٰا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرٰارِ

ص :244

أَتَّخَذْنٰاهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زٰاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصٰارُ* إِنَّ ذٰلِکَ لَحَقٌّ تَخٰاصُمُ أَهْلِ النّٰارِ -و گفتند که ما را چه شده است که مردمانی را نمی بینیم که آنان را از جملۀ اشرار می شمردیم*و به مسخره کردن ایشان می پرداختیم،چرا از دیدار ما دور مانده اند؟»،پس برای مردم حکمهای فوری صادر نکنید بلکه لازم است که مقیاس ما در حکم و اظهار نظر وابستۀ به مقدار ملتزم بودن ایشان به ارزشها بوده باشد.

بنا بر این به کارهای نیکی که انجام دادی مغرور مباش،و کارهای بد مردمان را بر ایشان عیب مگیر،و خود را برتر از دیگران مشمار.و باشد که شخصی عملی را در صورتی بر برادر دینی خود عیب شمارد که خود مرتکب کاری زشت تر از آن می شود،و شاید /6 آن شخص به عذری ناگزیر از انجام دادن آن کار زشت بوده،و بر اثر فشارهای تربیتی یا اقتصادی یا اجتماعی مرتکب آن عمل شده است،در صورتی که شخص عیب جوی وی بدون فشار همان عمل را انجام می دهد،و در این صورت است که خدا گناه برادر او را می بخشد ولی خود او را از آمرزش محروم می سازد.

حدیث را که به روایت أبو ذر نشنیده ای که:رسول خدا(ص)گفت:«مردی گفت به خدای سوگند که او فلانی را نخواهد آمرزید،پس خدا گفت:چه کس با سوگند یاد کردن گفت که من نخواهم آمرزید؟پس بدانی که من او را آمرزیدم،و عمل آن دیگری را با گفتن این که خدا فلانی را نخواهد آمرزید باطل کردم».

[55]

وَ رَبُّکَ أَعْلَمُ بِمَنْ فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ -و پروردگارت دربارۀ آن کسان که در آسمانها و زمین جای دارند داناتر است،» و می داند که چه می کنند.(من)موصوله را که برای عاقل می آید ملاحظه کن، پس می توانیم بگوییم که:پروردگارت به آنچه در آسمانها و زمین از جنس عاقل زندگی می کند آگاهی دارد،خواه از جنس بشر باشد و خواه از جنس فرشتگان.

وَ لَقَدْ فَضَّلْنٰا بَعْضَ النَّبِیِّینَ عَلیٰ بَعْضٍ

-و ما بعضی از پیامبران را بر بعضی دیگر برتری بخشیدیم.» پیامبران نیز همچون دیگر افراد بشر درجات فروتر و برتر دارند،و برترین پیامبران رسولانند،و برترین رسولان /6 پنج رسولند که به نام اولوا العزم خوانده می شوند که برترین آنان رسول اللّٰه(ص)است،و رسول اللّٰه(ص)در حدیثی گفته است:

«به شش چیز از دیگر پیامبران برتری یافتم:جامعترین کلمات به من بخشیده شد،و با ترس دشمنان از من از فاصله ای برابر با یک ماه راهپیمایی نصرت شدم،و غنایم جنگی بر من حلال شد،و زمین محل سجود پاکیزۀ من قرار گرفت،و به همۀ آفریدگان مبعوث شدم،و پیامبری به من پایان یافت».

وَ آتَیْنٰا دٰاوُدَ زَبُوراً

-و به داود زبور دادیم.» چنان می نماید که زبور داوود کتاب دعا و مناجات داوود با خداوند سبحانه و تعالی بوده است،و چنان که معلوم شده،شمارۀ کتابهای خدا صد و بیست و چهار است که هر یک از آنها به مقتضای اوضاع و احوال زمانی معین نازل شده است،و شاید تنها ذکر شدن کتاب داود به سببهای زیر می بوده باشد:

1-خدا در آن از آمدن پیامبر محمّد(ص)بشارت داده و گفته است که به زودی زمین را میراث بندگان صالح خویش قرار خواهد داد.

ص :246

2-این که جهودان چنان می پنداشتند که خدا پس از موسی پیامبری مبعوث نخواهد کرد و او و پیامبر پس از او،به اعتراف خود ایشان پیامبر مرسل بود.

3-برتری پیامبران بر یکدیگر به سبب مال و سلطه نبود بلکه به سبب رسالتها بود،و علی رغم آن که داوود پادشاه بود،در این جا از پادشاهی او سخنی به میان نیامده بلکه از زبور نازل شدۀ به او سخن رفته،و تمایز آن با دیگر کتابها در آن است که کتاب دعا است،و این بزرگترین امتیاز آن در میان دیگر کتابها به شمار می رود.

آن کسانی که به گمان ایشان خدایانند،خود در صدد آنند که به پروردگارشان نزدیکی پیدا کنند،نیازمند رحمت اویند،و هر کس به فطرت خود،و بسا هست که به ایمان خویش خواستار نزدیکی به او می شود؛و دربارۀ این آیه و آیات مشابه آن،گروهی از مفسران گرفتار حیرت شده و پرسیده اند که آن کسان که می خوانند کیانند و چگونه می خواهند وسیلۀ نزدیکی به پروردگارشان را به دست آورند؟ بعضی چنان گمان کرده اند که آنها بتان اند،در صورتی که بعضی دیگر بر آنند که منظور فرشتگان و بندگان صالح خدا هستند که پیروان ایشان آنان را به جای خدا ارباب(جمع رب)خود تصور می کرده اند.

و حقیقت این است که هر یک از این دو نظر پاره ای از معنی آیه است،در صورتی که معنی شاملتر این است که هر چیز یا هر شخصی است که جز خدا از او فرمانبرداری شود،بدان سبب که اغلب فرزندان آدم به جای خدا به پرستش صاحبان نیرو و مال و جاه همچون پادشاهان و رهبران سیاسی و مترفان و صاحبان نعمت و خوشگذرانان و کشیشان و حاخامان می پردازند.

پس آیات،چنان که می نماید،شامل همۀ آنان می شود،بلکه متمرکز بر آن است و در آن می کوشد که بشر را از یوغ پرستش آنها خلاص کند،و شاید قراءت سریع آیات شرک این الهام را به ما ببخشد که خدایان پنداری مورد پرستش جز خدا معمولا از افراد بشرند،و پروردگار ما می گوید: وَ إِذٰا رَأَی الَّذِینَ أَشْرَکُوا شُرَکٰاءَهُمْ قٰالُوا رَبَّنٰا هٰؤُلاٰءِ شُرَکٰاؤُنَا الَّذِینَ کُنّٰا نَدْعُوا مِنْ دُونِکَ -و هنگامی که مشرکان شرکای پنداری خویش را دیدند گفتند:پروردگارا!اینانند شریکانی که ما جز تو می خواندیم»(النحل86/).

و گفت: قُلْ یٰا أَهْلَ الْکِتٰابِ تَعٰالَوْا إِلیٰ کَلِمَةٍ سَوٰاءٍ بَیْنَنٰا وَ بَیْنَکُمْ أَلاّٰ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّٰهَ /6 وَ لاٰ نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَ لاٰ یَتَّخِذَ بَعْضُنٰا بَعْضاً أَرْبٰاباً مِنْ دُونِ اللّٰهِ -بگو:ای اهل کتاب! بیایید تا به کلمه ای یکسان میان ما و شما بازگردیم و جز خدا را نپرستیم و چیزی را شریک او ندانیم،و بعضی از ما بعضی دیگر را ربها(ارباب)ی خویش نگیریم»

ص :248

(آل عمران64/).

و گفت: اِتَّخَذُوا أَحْبٰارَهُمْ وَ رُهْبٰانَهُمْ أَرْبٰاباً مِنْ دُونِ اللّٰهِ -خاخامان و راهبان خود را به جای خدا ارباب و پروردگاران خویش گرفتند»،و گفت: أَ أَرْبٰابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ أَمِ اللّٰهُ الْوٰاحِدُ الْقَهّٰارُ -آیا ربهای پراکنده بهترند یا خدای یگانۀ قهار؟» (/39یوسف)،و گفت: وَ مِنَ النّٰاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللّٰهِ أَنْدٰاداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللّٰهِ -و بعضی از مردم آن کسانند که به جای خدا کسانی را همانند او و به اندازۀ خدا دوست می دارند»(/165البقرة)،و گفت: اَلَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ عِبٰادٌ أَمْثٰالُکُمْ -کسانی که جز خدا می خوانید،بندگانی همچون خودتانند»(/194 الأعراف).

بدین گونه از این آیات چنان الهام می گیریم که ارباب(جمع رب)و انداد (جمع ندّ همانند)و شرکاء(جمع شریک)بندگانی از بشرند.

وَ یَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَ یَخٰافُونَ عَذٰابَهُ إِنَّ عَذٰابَ رَبِّکَ کٰانَ مَحْذُوراً

-و امیدوار به رحمت اویند و از عذاب او می هراسند،چه عذاب پروردگارت پرهیز کردنی و ترسناک است.» و رجا و امیدواری به درجۀ ترس نیست،بدان سبب که ترس از عذاب آدمی را بیش از امیدواری اصلاح می کند؛و در حدیثی از امیر مؤمنان(ع)آمده است که:

«پس هر کس که مشتاق وارد شدن به بهشت باشد،شهوات را از یاد می برد،و آن که از آتش بترسد از محرمات دوری می جوید».

ترس از آتش آدمی را از چیزهای حرام دور نگاه می دارد،در صورتی که امید راه یافتن به بهشت سبب دوری او از شهوات می شود.

نسازیم و این در کتاب نوشته شده است.» بعضی گفته اند که:هنگامی که خداوند متعال در قرآن از شهر پاک و پاکیزه ای سخن می گوید،از آن با لفظ بلد و مصر نام می برد،و هر وقت که دربارۀ بلدی ناپاک بحث می کند آن را قریه می نامد،هر اندازه هم که بزرگ بوده باشد.

آیه اشاره به قضیه ای بسیار مهم در زندگی قریه ها دارد که از فرمانبرداری پروردگارشان سرپیچی کرده بودند،و از آغاز انحراف مردمان آن قریه ها عذاب بر ایشان نوشته شد،ولی جریان نیافت و متوقف ماند،و چه بسا می شود که عذاب در این لحظه فرستاده شود،ولی سالهای دراز مردمان به آن معذب می شوند،و از این آیه چنین نتیجه می گیریم که:خدا به انسان مهلت می دهد،و اگر از راه خود انحراف کند،بر او است که حکم خداوند را دربارۀ خودش تحمل کند،و نیز آیه به آن اشاره می کند که طبع بشر به انحراف تمایل دارد و همین تمایل عذاب پروردگار را به سوی او جلب می کند.

[59]

وَ مٰا مَنَعَنٰا أَنْ نُرْسِلَ بِالْآیٰاتِ إِلاّٰ أَنْ کَذَّبَ بِهَا الْأَوَّلُونَ -و ما را از فرستادن آیات و نشانه های عذاب چیزی جز آن باز نداشت که پیشینیان آن را تکذیب کرده بودند.» مشکل افراد بشر اندک بودن آیات نیست،بلکه آن است که مردمان آیات را چنان که شایسته است نمی فهمند و به آن توجه نمی کنند و از ارزش آن آگاه نیستند،و در نتیجه آنها را تکذیب می کنند،و آشکارترین نمونه قوم ثمود است.

وَ آتَیْنٰا ثَمُودَ النّٰاقَةَ مُبْصِرَةً فَظَلَمُوا بِهٰا

-و به قوم ثمود ماده شتر را که مایۀ بصیرت بود بخشیدیم،پس به آن ستم کردند.» این ناقه نشانه ای کوهستانی و آشکار بود که از کوه بسته بیرون آمد تا آنان از شیر آن بدوشند و مصرف کنند،ولی با کمال تأسف همین ماده شتر،به سبب ستمی که آنان بر خود به میانجیگری آن روا داشتند،وسیلۀ گرفتار شدن آنان به مصیبتی بزرگ شد.

سیاق قرآنی ما را از آن بر حذر می دارد که بدون آماده بودن خودمان برای

ص :250

پذیرفتن آیتی خواستار آن نشویم،چه اگر آیات نازل شود و ما پس از آن به آنها کافر شویم،مستوجب عذاب سخت خدا خواهیم شد،از آن جهت که بر خودمان به سبب آیه ستم روا داشته ایم،چنان که قوم ثمود چنین کردند.

/6 در تفسیر این آیه کریمه آمده است:بنا بر حدیثی مأثور از امام باقر علیه السلام آمده است که:از محمّد(ص)قوم او خواستار رسیدن آیتی برای خود شدند، پس جبرییل فرود آمد و این آیه را بر او از جانب خدا فروخواند: وَ مٰا مَنَعَنٰا أَنْ نُرْسِلَ بِالْآیٰاتِ إِلاّٰ أَنْ کَذَّبَ بِهَا الْأَوَّلُونَ و کنا اذا ارسلنا الی قریة آیة فلم یؤمنوا بها اهلکناهم فلذلک أخرنا عن قومک الآیات. (1)

وَ مٰا نُرْسِلُ بِالْآیٰاتِ إِلاّٰ تَخْوِیفاً

-و آیات را جز برای بیم دادن فرونمی فرستیم.» یعنی دو گونه از آیات وجود دارد،یکی«مبصرة»همچون ناقۀ صالح که قوم وی به آن کافر شدند،و دیگری آیتی برای«تخویف»و بیم دادن به عذاب آخرت همچون جنگ و گرفتاریهای زیانبخش دیگر.

و چون خداوند متعال فرستادن پیامبران را با فرستادن محمد(ص)پایان داد،پس آیاتی فرستاد تا مؤمنان را از عذاب قیامت بترساند،و برای آن نبود که اگر به آن کافر شدند عذاب بر ایشان نازل شود.

تنها چیزهایی را احساس می کند که با چشم می بیند و در زندگی روزانه گرفتار آنها می شود،در صورتی که در خوابها که حسهای دیگر از کار می افتد این حس ششم فعال باقی می ماند و به وسیلۀ آن شخص اموری را مشاهده می کند،و بسیار اتفاق می افتد که خداوند متعال انسان را از آینده و امور متعددی در حالت خواب بیم می دهد و بر حذر می دارد،چیزی که هست بیشتر افراد بشر،به سبب گرفتار شدن به فریب دنیا و نعمتهای خدا در آن،از رؤیای خود بهره ای به دست نمی آورند،و نه از خطری که آنان را در میان گرفته است،و شاید در آیه اشاره ای به این نعمت کرده باشد.

/6

وَ إِذْ قُلْنٰا لَکَ إِنَّ رَبَّکَ أَحٰاطَ بِالنّٰاسِ

-و در آن هنگام که به تو گفتیم که پروردگارت بر مردمان احاطه دارد.» از لحاظ علم و قدرت.

وَ مٰا جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْنٰاکَ إِلاّٰ فِتْنَةً لِلنّٰاسِ

-و رؤیایی را که به تو نشان دادیم جز برای فتنه و آزمایش مردمان قرار ندادیم.» وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ -و درخت لعنت شدۀ در قرآن.» یعنی این آیه را اشاره ای به شجرۀ ملعونه قرار دادیم:

وَ نُخَوِّفُهُمْ فَمٰا یَزِیدُهُمْ إِلاّٰ طُغْیٰاناً کَبِیراً

-و آنان را بیم می دهیم و چیزی جز یک گردنکشی بزرگ بر ایشان نمی افزاید.» خدای تعالی در آیه ای که پس از آن آمده است می گوید: وَ إِذْ قُلْنٰا لِلْمَلاٰئِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّٰ إِبْلِیسَ قٰالَ أَ أَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِیناً -و چون به فرشتگان گفتیم که به آدم سجده کنید چنین کردند مگر ابلیس که گفت:آیا من به کسی سجده کنم که او را از گل آفریده ای؟!».

حالت غرور و برتری جویی و تکبر بر مؤمن و بر آیات بیم دهندۀ خدا،این همه برخاستۀ از یک خطای قدیمی است که پدر ما آدم(ع)مرتکب آن شد،و ابلیسی که به فرمان خدا سجده نکرده بود او را بر این خطا برانگیخت،و همین تا کنون بر غرور و کبر انسان می افزاید.

ص :252

رسول خدا(ص)در خواب دیده بود که میمونهایی بر روی منبر او بالا و پایین می روند و بر روی هم می جهند،و این سخن را به مردمان گفت،ولی کیست که آن را تعقل کند؟؟ صاحبان هوش و ذکاء،و اهل تحقیق ایمانی فقط آن کسانند که منبر رسول (ص)را مرکز پیشوایی و رهبری می دانند،و گروه هایی از امت وجود دارند که در آن می کوشیدند تا این مرکز را بدون حق به تصرف خود درآورند،و آنان بنی امیه بودند، و دیگران گفتند که خواب رسول همچون خواب خود ایشان بی اثر است،ولی حقیقت امر آن است که این دو خواب با یکدیگر بسیار تفاوت دارد،و ابراهیم پیامبر خدا می خواست فرزند خود را به سبب رؤیا قربانی کند.به فرزندش اسماعیل گفت: یٰا بُنَیَّ إِنِّی أَریٰ فِی الْمَنٰامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ -در خواب دیدم که تو را ذبح می کنم»پس فرزند او اسماعیل پیامبر خدا به او گفت: یٰا أَبَتِ افْعَلْ مٰا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شٰاءَ اللّٰهُ مِنَ الصّٰابِرِینَ -ای پدرم،مأموریتی را که بر عهده داری به انجام رسان که به خواست خدا مرا از صابران خواهی یافت»،و بدین گونه رؤیای پیامبران در حکم وحی بوده است.

به همین سبب در حدیث آمده است که آن رؤیایی بود که در خواب دید بوزینگان بر منبر او بالا و پایین می روند،پس رسول خدا(ص)از آن ناراحت و اندوهگین شد.

/6 سهل بن سعد از پدرش روایت کرد که:(پیامبر(ص)چون آن رؤیا را دید و تا زمانی که از دنیا درگذشت او را خندان ندیدند).

سعید بن یسار به روایت از ابو جعفر و ابو عبد اللّٰه گفته است(و بر این تأویل شجرۀ ملعونه در قرآن بنی امیه اند که خدا پیغمبرش را به مسلط شدن آنان بر منبر او و کشتن ذریۀ او آگاه کرده بود).

و از المنهال ابن عمر روایت است که گفت:بر علی ابن الحسین علیهما السلام داخل شدم و به او گفتم:ای پسر رسول خدا(ص)چگونه صبح کردی؟ گفت:(به خدای سوگند که چنان صبح کردم همچون بنی اسراییل در

ص :254

مقابل آل فرعون،پسرانشان را می کشتند و زنانشان را زنده بر جای می گذاردند،و پیغمبر خیر البریه(نیکوترین آفریدگان)را پس از رسول اللّٰه(ص)بر منبرها لعن می کردند،و هر کس که ما را دوست داشته باشد،به سبب این دوستی،از حقی که می بایستی به او داده شود می کاستند).

به حسن بصری گفته شد که:ای ابو سعید،حسین ابن علی کشته شد.

پس چنان گریست که دو شانۀ او به حرکت درآمد و سپس گفت:وای بر امتی که پسر دعیّ(متهم در نسب)آن پسر دختر پیامبر آن امت را بکشد.

/6

پروردگارش سرپیچی کرد و گفت:(من از آتشم و چگونه می توانم به کسی که تو او را از گل آفریده ای سجده کنم)به یاد می آوریم که در نتیجه گرفتار لعنت خدا شد، و آن گاه به خدا گفت که:به زودی خواهی دید که فرزندان این آفریده ات را که بر من برتری بخشیده ای،چگونه گمراه خواهم کرد،به شرط این که مرا تا روز قیامت نگاه داری،و پروردگار ما عز و جل او و پیروانش را به آن بیم داد که کیفر این کار جهنم است که به آن خواهید رسید.

و علی رغم این تهدید،شیطان هر چه زودتر با تحریکات خود آنان را گمراه کرد.

و با سپاهیان خود به نبرد با ایشان پرداخت و در اموال و اولاد شریک ایشان شد،و /6 با وعیدهای دروغین آنان را در معرض تهدید خود قرار داد،و بندگان راستین خدا هر چه زودتر به چالش و مبارزۀ با او با توکل بر خدا پرداختند،و خدا برای وکیل بودن بسنده است.و او همه چیز را در اختیار دارد،و هر کس که او را بشناسد و بر او توکل کند دیگر برای مبارزۀ با شیطان به چیزی نیاز نخواهد داشت.

پس او است که کشتیها را بر روی دریاها به مصلحت بشر به پیش می راند تا بر آنان رحمت کرده باشد،و چون در دریا گرفتار رنج شوند و خدایان پنداری که می پرستیدند از نظرشان دور شود،دست خدا آنان را،علی رغم دوری و اعراض کردن ایشان از او،از گرفتاری نجات می دهد و با ایمنی به کرانۀ دریا می رسند و با رحمت خدا روبرو می شوند، بدون این که به یاد بیاورند که خدا قدرت بر آن دارد که در خشکی آنان را به زمین فروبرد،یا به وسیلۀ باد سختی که ریگ و شن بر سر و رویشان می پاشد هلاکشان سازد،پس چون وکیلی را نمی یابند که از آنان دفاع کند،یا ترس بازگشتن به دریا آنان را فراگیرد،بادهای سختی سبب غرق شدن آنان را در میان می گیرد و به کفرشان در حالی غرق می کند که هیچ کس خواهان پول خون آنان وجود ندارد.

خدا فرزندان آدم را کرامت بخشید،و فرشتگان را به سجده کردن برایشان برانگیخت و آنان را در دریا و خشکی پیش برد،و چیزهای پاکیزه را روزی آنان قرار داد و بر بسیاری از آفریدگانش فضیلت و برتری بخشید و به آنان وعده داد که

ص :257

در نبرد با شیطانی که در کمین ایشان است پیروزشان خواهد ساخت.

دادی!! لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلیٰ یَوْمِ الْقِیٰامَةِ -اگر به من تا روز قیامت مهلت دهی،» تا ببینی که چه بر سر او خواهم آورد!! لَأَحْتَنِکَنَّ ذُرِّیَّتَهُ إِلاّٰ قَلِیلاً -ذریۀ او را،جز اندکی،از پای درخواهم آورد و گمراه خواهم کرد.» هدف ابلیس چیست؟ هدف ابلیس احتناک فرزندان آدم است،و احتناک بنا بر آنچه مفسران گفته اند،مشتمل بر دو معنی است:

نخست:گرفتن با گردن است،یعنی پسران آدم را همچون بهائم می رانم.

دوم:ریشه کن ساختن،یعنی به صورت کامل بر آنان مسلط خواهم شد و (احتنک فلان ما عند فلان من مال)یعنی فلانی آنچه از مال در نزد فلانی یافت از او گرفت،و(احتنک الجراد الزرع)یعنی ملخ آنچه را که کاشته بودند به تمامی خورد،و«إلاّ قلیلا»یعنی مگر اندکی از آنان که نسبت به من تمرد کنند و به پیروی عقل خود بپردازند و این گفتۀ شیطان است،و از این گفتگو چنان برمی آید که ابلیس می گوید:من از آدم تواناترم،تو او را بر من بزرگی و کرامت و برتری بخشیده ای و من او را به آتش در خواهم آورد.

/6

[63]

قٰالَ اذْهَبْ -(خدا به شیطان)گفت:برو.» که به تو فرصت و مهلت دادم.

فَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزٰاؤُکُمْ جَزٰاءً مَوْفُوراً

-پس تو و همۀ کسانی که از تو پیروی کنند،پاداشتان جهنم است که پاداشی گسترده و شایسته (برای گناهان)شما است.» خداوند متعال جن و انس را آفرید تا به پرستش او بپردازند،و فرزندان آدم را مکرم داشت و شایسته پرستش خویش ساخت،ولی چون فرزند آدم از حد خود خارج شود و در خط شیطان بیفتد،در آن صورت خدا کرامت خویش را از او بازپس می گیرد و او را به آتش جهنم داخل می کند،هم او را و هم سپاهیان ابلیس

ص :259

را.و بدین گونه ابلیس از سخت ترین و خطرناکترین دشمنان برای فرزندان آدم است.و ترجمۀ دعایی چنین است:(خدایا!شکایت می کنم از دشمنی که مرا گمراه می کند،و شیطانی که به اغوا و فریب دادن من می پردازد؛سینۀ مرا از وسواس آکنده،و اندیشه های او قلب مرا در میان گرفته است،هوای نفس را به یاری من برانگیخته و دوستی دنیا را برای من آراسته و میان من و طاعت و بندگی و نزدیکی به تو همچون مانعی قرار گرفته است)،ولی خداوند سبحانه و تعالی به آدمی عقل و اراده بخشیده و مزایای فراوانی بهرۀ او ساخته است،چگونه؟بیایید تا به این گفتگو گوش فرا داریم.

چون خداوند متعال به ابلیس قوت و نیرویی بخشید،آدم گفت:

(پروردگارا!ابلیس را بر فرزندان من مسلط ساختی،و او را در جانهای آنان چنان روان کردی که خون در رگها روان است،و به او بخشیدی آنچه را که بخشیدی، پس من و فرزندانم چه کنیم؟).

گفت:(برای تو و فرزندانت هر یک سیئه و گناه را یکی به حساب می آورم،و هر حسنه و کار خوب را ده برابر آن).

گفت:پروردگارا!بیفزای.

گفت:تا آن زمان که نفس برای بند آمدن به گلو برسد،راه توبه باز است.

گفت:پروردگارا!بیفزای.

گفت:می آمرزم و بر آمرزش می افزایم.

برمی خیزد و سرانجام،پس از گذشتن از راهها و سدهای شیطانی در آنها به بهشت راه می یابد،و سیاق قرآنی به پنج تا از چنین دشواریهای شیطانی متعدد اشاره کرده است:

گمراه کردن تبلیغاتی و ویران کردن اقتصاد و تباه ساختن تربیت و ایجاد ترس و هراس.

بتاز.» ارهاب و به هراس انداختن وسیله ای شیطانی است که دستیاران شیطان، هر وقت که مردمان برای پاسداری از دین خود به خویشتن حرکتی می دهند،یا به آن آغاز می کنند که دربارۀ دست یافتن به حقوق خویش بیندیشند یا عقلهای خود را به کار اندازند،از آن استفاده می کنند.

جز برای فریب دادن وعده نمی دهد.» /6 این آخرین نقطه ای است که شیطان و دستیاران وی بر آن اعتماد و تکیه می کنند،و آن اسلوب ترغیب و تشویق است،و به سبب خطرناک بودن این نقطه، خداوند سبحانه و تعالی آن را تسفیه کرده،بدان جهت که صدای دنیا و همانندهای آن آدمی را چندان فریفته می سازد که چشمش کور می شود و حق آشکار را نمی بیند.

غرور به معنی فریفتن است،و راغب در کتاب مفردات خویش آورده است که:غرور هر چیزی است که انسان را بفریبد،از جاه و شهوت و شیطان،و از آن جهت به شیطان تفسیر شده که او پلیدترین فریبنده است.

روزه و دیگر عبادتها وسیله ای برای اندیشیدن سالم و ایستادگی در برابر عوامل انحراف و کجراهی فکری محسوب می شود.و این آیه گفتۀ خداوند متعال را در سورة النحل تفسیر می کند:

فَإِذٰا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّٰهِ مِنَ الشَّیْطٰانِ الرَّجِیمِ، إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطٰانٌ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلیٰ رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ* إِنَّمٰا سُلْطٰانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ - پس چون به خواندن قرآن می پردازی،از شیطان رانده شده به خدا پناه بر*چه شیطان را سلطه و استیلایی بر /6 آن کسان نیست که ایمان آورده اند و بر خدای خویش توکل دارند*او بر کسانی مسلط می شود که او را دوست می دارند،و بر کسانی که به دست او مشرک شده اند»(النحل98/-100).

و(السلطان)به معنی قدرت است.

وَ کَفیٰ بِرَبِّکَ وَکِیلاً

-و پروردگارت برای وکیل بودن کافی و بسنده است.» این امر سخت طبیعی است که ارادۀ شیطان نمی تواند در برابر خواست خدا ایستادگی کند.بدان سبب که وعدۀ خدا حق است،و شیطان جز به فریب وعده نمی دهد،و خداوند متعال به بندگان خویش وعده داده است که او برای دور کردن شیطان از آنان وکیل ایشان است و دامهای او را می برد و حیله های او را از اثر می اندازد.

مقاومت ورزیدن در برابر اسباب انحراف در نفس،با جریان کلی آفرینش و فطرت که مجسم کنندۀ آن سنتهای خدا و قوانین طبیعت است،پهلو به پهلو پیش می رود،و انحراف بر ضد این جریان است،و به همین جهت انحراف در درون خود عوامل تلاشی و برافتادن را حمل می کند،حتی اگر به روشهای پیچیدۀ ترساندن و فریفتن توسل جوید.

[66]

رَبُّکُمُ الَّذِی یُزْجِی لَکُمُ الْفُلْکَ فِی الْبَحْرِ -پروردگار شما کسی است که کشتی را در دریا برای شما به پیش می راند.» این مقایسه ای میان فریب شیطان و نعمتهای خدا است،پس اگر هدف

ص :264

شیطان دست یافتن به این مقاصدی باشد که خدا از آنها یاد کرد،خداوند تبارک و تعالی انسان را از چنگال شیطان خلاص می کند و به او در تسخیر طبیعت مدد می رساند،به همان گونه که کشتیها را به خاطر مصالح بشر در دریا به حرکت می اندازد.

إزجاء به معنی راندن و به حرکت واداشتن است،و جز با آفریده شدن عوامل مؤثری که مساعد و مناسب با این ازجاء باشد،خواه بادی که آبها را به حرکت درمی آورد و تولید امواج می کند،یا به سبب ماهی که عامل ایجاد کشند (جزر و مد)است،یا با آفریدن عواملی که به حرکت درآوردن کشتیها بر روی سطح آب کمک می کند.

لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ کٰانَ بِکُمْ رَحِیماً

-تا خواستار فضل و بخشش او شوید،که او نسبت به شما رحیم و مهربان است.» /6 پیوسته کشتیها بهترین وسیله برای بازرگانی بوده است،و نقل و انتقال فضل و بخشش خدای تجسم یافتۀ در کالاهای گوناگون از سرزمینی به سرزمین دیگر است،و با وجود پیشرفت وسایل نقل در خشکی همچون هواپیماها و اوتوموبیلها و قطارها،هنوز هم انتقال این کالاها به توسط کشتی بر نسبتی است که با نقل به وسیلۀ دیگر آلات نقاله قابل مقایسه نیست،و علاوه بر این دریاها پیوسته برترین و بزرگترین منبع خوراک پاکیزۀ بشر بوده است.

روش قرآن حکیم متکی بر رساندن حقیقت به ژرفنای اندیشه است، و عمق قلب،تا حجابهایی را که میان آن و آنها قرار گرفته است بردارد و شخص به ذات خود حقایقی را مشاهده کند.و علم حق است که عبارت از کشف و شهود و برقرار شدن پیوستگی مستقیمی میان قلب و حقیقت(از روی پل معرفت و شناخت) است.و در این جا پروردگارمان سبحانه و تعالی به ما یادآوری می کند که او خود، به ذات خویش روشی وجدانی بر رفع حجابها و شهود و نگرش واقعی اعتماد می کند.و شاید حدیث سطر بعد همین روش را در نظر ما مجسم سازد:

مردی نزد امام صادق(ع)آمد و به او گفت:ای پسر رسول خدا!مرا به خدا

ص :265

راهنمایی کن و بگو که او چیست؟چه من گرفتار مجادله کنندگانی در این خصوص شده و حیران مانده ام.

پس به او گفت:ای بندۀ خدا!هرگز بر کشتی سوار شده ای؟گفت:

آری،گفت:آیا اتفاق افتاده است که کشتی سواری تو در جایی بشکند که نه کشتی دیگری سبب نجات تو شود،و نه با شنا کردن بتوانی خود را از مهلکه خارج کنی؟گفت:آری.

گفت:آیا هیچ بر دل تو گذشت که چیزی از چیزها می تواند تو را از گرفتاری نجات بخشد؟گفت:آری،و آن گاه امام صادق(ع)گفت:این چیز همان خدای توانا است که در آن جا که هیچ راه نجاتی وجود ندارد،قادر بر نجات دادن تو است،و در آن جا که یار و مدد کاری وجود ندارد یار و مددکاری برساند. (1)

[67]

وَ إِذٰا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فِی الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلاّٰ إِیّٰاهُ -و در آن هنگام که در دریا با یک بدبختی و گرفتاری رو به رو می شوید،همۀ کسانی که آنان را به یاری می طلبیدید گم می شوند،و تنها او باقی می ماند.» در لحظه های خطر بنده به یاد پروردگار خویش می افتد و قلب انسان به خدا آویخته می شود و نه به ذات خودش که آن را می پرستد یا به طاغوتی که نسبت به او خضوع می کند.

/6 خدا بدین گونه بر ذات خود استدلال می کند،و هیچ کس از ما نیست که زمانی گرفتار لحظاتی از سختی و گرفتاری نشده باشد،در آن هنگام که خطرها ما را در میان خود فرامی گیرند و بنا به فطرت خود می دانیم که از آن خدایان پنداری که جز خدا پرستیده می شوند هیچ کاری برنمی آید،پس قلبها به رب الارباب یا پروردگار پروردگاران پنداری اتصال پیدا می کند،و به مناجات گرمی آغاز می کند،و پروردگار در برابر ما درهای رحمت خودش را می گشاید،و مژده های فضل و بخشش او به ما می رسد و با خواندن او و پناه جستن به او ما را نجات می دهد.

ص :266

فَلَمّٰا نَجّٰاکُمْ إِلَی الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ وَ کٰانَ الْإِنْسٰانُ کَفُوراً

-و چون شما را از خطر برهاند و به خشکی برساند،از او دوری و اعراض می کنید،و انسان کافر نعمت و حق ناشناس است.» پس به جای آن که شکرش افزون شود طغیان و کفرش به نعمتهای خدا افزایش پیدا می کند،و«کفورا»صیغه ای است که بر دوام یافتن و استمرار دلالت دارد.

[68]

أَ فَأَمِنْتُمْ أَنْ یَخْسِفَ بِکُمْ جٰانِبَ الْبَرِّ -آیا به آن اطمینان دارید که گوشه ای از خشکی شما را در خود فرو نخواهد برد؟» از قدرت خدا به کجا می گریزید؟!درست است که او شما را از دریای خشمگین رهانید،ولی چه کس به شما تأمین داده است که در خشکی فرونخواهید رفت،یا گرفتار انفجار آتشفشانی نخواهید شد؟و این آیه اشاره به امکان حدوث تغییرات زمین شناختی در هر لحظه دارد.

أَوْ یُرْسِلَ عَلَیْکُمْ حٰاصِباً

-یا گرفتار باد حامل ریگ و شن نخواهید شد؟» در هنگامی که کاروانهای اعراب در صحراهایی به حرکت درمی آمد که بادها ریگهای تپه های شنی را از جای می کند و همراه خود به پیش می برد و کاروانها را با هر چه از وسایل بارکشی و سواری و کالا که داشتند،همراه با خودشان در ریگ و شن مدفون می کرد،و شاید این گونه بادها را حاصب می نامیده اند.

طبیعت آدمی چنین است که نخست به جای سپاسگزاری در برابر نعمتهای خدا،و ثانیا رهایی از بلا به کفر و کفران می پردازد.

ثُمَّ لاٰ تَجِدُوا لَکُمْ وَکِیلاً

-و سپس هیچ حامی و وکیلی برای خود نخواهید یافت.» /6 پیش از این در همین سوره خداوند متعال به ما یادآوری کرد که او در دفع شیطان وکیل مؤمنان است،ولی آیا وکیل کافران برای دور کردن مرگ و زیان از

ص :267

ایشان کیست؟این آیه به ضرورت رجوع کردن به خدا اشاره می کند بدان سبب که او قوی است و هیچ قوه و نیرویی برتر از نیروی او نیست.

در آن هنگام که خدا از روشهای عمل شیطان به ما یادآوری می کرد،او را کوچک شمرد و گفت که بندگان خدا به فضل او از ابلیس نیرومندترند،پس اگر شیطان می تواند پیروان خودش را بفریبد و اغوا کند،خداوند می تواند آنان را مستقیما هلاک سازد بدون آن که در آب دریا غرقشان کند،یا در خشکی به ژرفنای فروشان برد،یا گرفتار بادهایشان سازد که هیچ چیز را بر جای نمی گذارد و آنها را می روبد و با خود می برد.

گناهانی بوده است که مرتکب آنها شده بودند،و به همان گونه که درد نشانۀ بیماری است،بلا نیز نشانه گناهکاری است،پس اگر کافر شوند و به گمراهی خود ادامه دهند و گرفتار بلا شوند،این بلا نشانۀ آن است که خدا آنان را به سبب گناهکار بودن بیم می دهد،و آنان را از این بلا رهایی نمی بخشد مگر آن که خلوص نیت پیدا کنند، /6 و خلاصه آن است که:خداوند سبحانه و تعالی از آن جهت انسان را مبتلای به بلا می سازد که روح ایمان را در او ژرفتر سازد،ولی او گاه پس از رهایی از بلا کافر می شود،و گاه بلا به عذاب تحول پیدا می کند.

خداوند سبحانه و تعالی به عیسی(ع)گفت:«ای عیسی!مبادا نافرمان به من تو را به تمرد نسبت به من و نافرمانی برانگیزد،که روزی مرا می خورد و دیگری را می پرستد،و سپس در هنگام ناراحتی و بدبختی تو را می خواند و من دعوت او را اجابت می کنم،سپس بار دیگر به آنچه بر آن بود بازمی گردد،پس به تمرد نسبت به من برمی خیزد،یا در معرض خشم من قرار می گیرد،پس سوگند به خودم که او را چنان می گیرم و گرفتار می سازم که هیچ پناهگاهی برای او وجود ندارد،و جز من پناهگاهی نیست».

پس بلا میزان و ترازویی برای بنده است که گاه از آن هدایت می گیرد و خدا او را مشمول رحمت خویش می سازد،و گاه طغیان می کند و خدا بلا را به عذاب مبدل می سازد؛خدا کوه طور را به بالای سر بنی اسراییل بالا برد و آنان را به آن تهدید کرد که کوه را بر روی آنان فروخواهد افکند،ولی آنان نیت خود را خالص کردند پس خدا به ایشان بازگشت و توبۀ آنان را پذیرفت،و چون بار دیگر به گمراهی خویش بازگشتند،خدا عذاب را بر ایشان بازگردانید،و بنا بر این بر ما لازم است که همیشه این را بدانیم که بلا زنگ و آژیر بیم دادن است،پس از شنیدن آن به اصلاح انحراف خویش بپردازیم و رو به سوی خدا کنیم،پیش از آن که به صورت عذابی فراگیر درآمده باشد.

[70]

وَ لَقَدْ کَرَّمْنٰا بَنِی آدَمَ -و به فرزندان آدم کرامت و عزت و حرمت بخشیدیم.»

ص :269

با عقل و اراده و تعادل خلقت،و قدرت بدن برای راست حرکت کردن و وجود دستگاههای دقیقی در بدنش که به او در تحکم و فرمانروایی داشتن بر طبیعت مدد می رساند.و همین گونه با هدایت کردن آنان و با این که پیامبران و صدّیقان در آن هنگام که رسالتهای او نازل می شد سبب راهنمایی آنان می شدند.و نیز با مسخر ساختن طبیعت و آماده آشکار شدن چیزها برای ایشان کرامت نصیب آنان ساخت.

وَ حَمَلْنٰاهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ

-و در دریا و در خشکی وسایل حمل و نقل آنان را فراهم آوردیم.» حمل کردن آنان در خشکی به این بود که زمین را سخت قرار داد که بر آن می توانستند جا به جا شوند و برای این کار اسب و استر و خر را مسخر ایشان ساخت تا بر آنها سوار شوند.و همچنین وسایل انتقال دیگری را در اختیار ایشان قرار داد تا به فضل او از جایی به جای دیگر منتقل شوند،به همان گونه که حمل کردن آنان را در دریا با سوار شدن بر کشتیهایی که در دریاها پیش می رفتند فراهم ساختیم.

/6

وَ رَزَقْنٰاهُمْ مِنَ الطَّیِّبٰاتِ وَ فَضَّلْنٰاهُمْ عَلیٰ کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنٰا تَفْضِیلاً

-و از خوراکیهای پاکیزه و خوشمزه روزی آنان ساختیم و آنان را بر بسیاری از آفریدگان خود برتری بخشیدیم.» /6

/6

آنچه را که به او وحی شده است تغییر دهد تا او را دوست خود بگیرند،و خدا با بخشیدن عصمت و خودداری از گناه بشر را از شر ابلیس حفظ می کند،و پیغمبر،به فرمان خدا،معصوم از آن بود که به آنان تمایلی نشان دهد،و اگر اندکی به خواستۀ ایشان روی خوش و تمایل نشان می داد،در آن صورت عذابی دو برابر در دنیا و دو برابر پس از مرگ می چشید،و خدا به هیچ وجه به او یاری نمی کرد.

مؤمنان بدین گونه در برابر مکر ابلیس و شیاطین که هدفشان گمراه ساختن ایشان به نیرومندی خود و نیز ترساندن پیغمبر از آن بود تکیه کردند و می خواستند او را از سرزمین خویش دور سازند استقامت ورزیدند،ولی اگر چنین کاری را انجام می دادند گرفتار عذاب می شدند،و این سنت خدا در گذشتگان بوده است و سنت خدا تغییر ناپذیر است.

برای آن که در برابر فشارهای شیاطین ایستادگی کنیم،بر ما واجب است که نماز را در ظهر و عصر اقامه کنیم،تا به اوقات ادای نمازهای مغرب و عشا برسیم،و نماز صبح و خواندن قرآن را در هنگام فجر فراموش نکنیم که فرشتگان ناظر و گواهی دهندۀ بر آنند،و این که شب هنگام برای گزاردن نماز نافله (مستحبّ)از خواب برخیزیم،که این وسیله ای برای نزدیک شدن به پروردگار و رسیدن به مقامی پسندیده است،و این که از خداوند متعال بخواهیم که در آمدن ما به هر کار و بیرون آمدنمان را از آن مقارن با صدق و درستی سازد،و از جنب خود برای ما وسیلۀ پیروزی فراهم آورد،و ما را به زنده نگاه داشتن حق و کشتن باطل موفق و کامیاب سازد.

برنامه های رسالت برای مبارزه و چالش با نقشه های ابلیس چنین بود،که آنها را می توانیم به پنج دسته تقسیم کنیم:برپا داشتن واجبات،بیداری در شب، داشتن صدق در همۀ ایستارها،توکل بر خدا،و سرانجام متکی بودن بر نصرت و یاری او.و این است محتوی رسالت خدا که آن را بر بنده اش محمد بن عبد اللّٰه صلی اللّٰه علیه و آله وحی کرد.

از آن روی که سورۀ إسراء حقایق وحی الاهی را برای ما بیان می کند،از

ص :273

وحی در بیشتر دروس آن با ما سخن می گوید،و نیز در ضمن بیان حقایقی دیگر که با وحی تناسب دارد،همچنین قضیۀ مکر ابلیس که می خواست و می خواهد تا فرزندان آدم را اغوا و گمراه کند،و به همین سبب خداوند برای آنان ریسمانهای رهایی از مکر شیطان را از طریق وحی و رسالت در دسترس ایشان قرار داد.

/6

فَمَنْ أُوتِیَ کِتٰابَهُ بِیَمِینِهِ فَأُولٰئِکَ یَقْرَؤُنَ کِتٰابَهُمْ وَ لاٰ یُظْلَمُونَ فَتِیلاً

-پس آن کس که کتابش را به دست راست او داده باشند،از جملۀ کسانی است که کتاب خود را می خوانند و به اندازۀ لیف شکاف هستۀ خرمایی(سر سوزنی)به ایشان ستم نمی رسد.» آن کسان که پیروی قرآن کرده اند،به نام قرآن خوانده می شوند،و آن امامی که به نام قرآن به پیروی از او برخاستند و از جملۀ قرآنیان شدند:و چون قرآنی شده اند،خداوند متعال حق آنان را تمام و کمال می دهد،بی آن که به اندازۀ فتیلی در این باره به ایشان ستم شود؛و فتیل رشتۀ باریکی است که در شکاف هستۀ خرما قرار گرفته است،و شاید پایان آیه دلالت بر آن توهمی داشته باشد که شیطان آن را در روح پیروان خودش پراکنده می سازد به این که عمل خیر پاداشی ندارد باطل است.

/6 معنی این آیه آن نیست که خدا به هر کس که نامۀ عملش در روز حساب قیامت به دست راستش نباشد ستم می کند،بلکه خدا عادل است و اگر از بندگانش به عدل خود مؤاخذه کند،هیچ یک از افراد بشر نجات پیدا نخواهد کرد،بلکه خداوند متعال جز به فضل و بخشندگی خویش به رسیدگی به عمل بندگانش نمی پردازد،و در دعایی آمده است که«خدایا به فضلت با ما عمل کن و جزای ما را بده،و به عدلت ما را مگیر،چه ما را طاقت رو به رو شدن با عدل تو نیست،و هیچ راه نجاتی جز از طریق عدلت به دست نمی آید».و خداوند سبحانه و تعالی به مردمان ستم نمی کند،بلکه این مردمانند که بر خود ستم روا می دارند،پس اگر در سرای دیگر خدا آنان را معاقب سازد،این معامله ای است که در برابر ستم کردن بر نفس خودشان بهرۀ ایشان می شود.

[72]

وَ مَنْ کٰانَ فِی هٰذِهِ أَعْمیٰ فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمیٰ وَ أَضَلُّ سَبِیلاً -و هر کس که در این(دنیا)کور باشد،در آخرت نیز کور است و گمراهتر.» خداوند متعال خط سیر کلامش را تغییر داده،و به جای آن که،مثلا،

ص :275

بگوید:«و آن کس که کتابش را به دست چپش داده اند»،گفته است:«و آن که در این جا کور باشد...»و اگر جز این می بود،صفت اساسی آنان آشکار نمی شد،و به هر صورت صفت ممیزه ای وجود دارد که بنا بر آن بعضی از مردم از «اصحاب الیمین»می شوند و بعضی دیگر از«اصحاب الشمال»،و ذکر این صفت در یکی از آنان به معنی وجود عکس آن در دستۀ دیگر است،پس صفت اصحاب شمال کوری است،و بنا بر این صفت اصحاب یمین بینایی خواهد بود،و شاید «عمی»و کوری در قرآن مرادف با نافهمی و بی خردی بوده باشد.

داشتن عقل و فهم در دنیا ضامن سلامت در آخرت است،بدان سبب که انسان فهیم و عاقل جز بنا بر تقدیر و حکمت عمل نمی کند،و بنا بر این نسبت گناهان و خطاهای او کاهش پیدا می کند،و آن کس که در زندگی دنیا از روی عقل و فهم عمل نمی کند و این عقل و فهم او را از ارتکاب گناهان و معصیتها بازنمی دارد،در آخرت برای نظر کردن به رحمت خدا کور است،و کلمۀ«أضلّ» اسم تفضیل بر وزن أفعل است یعنی گمراهی شدیدتر دارد.

خداوند برای انسان فرصت فراوانی قرار داده است تا به هدایت راه یابد، پس اگر هدایت را نپذیرد،و به خدا کافر شود،و از انگیزه های هدایت در جان خود غفلت ورزد،در آخرت کوری کمتری از آن کوری که در دنیا بنا بر آن حرکت می کرد نخواهد داشت بلکه«أضلّ سبیلا»یعنی گمراهتر است،زیرا که پاداش از گونۀ عمل است،پس هر کس که شعلۀ /6 هدایت را در جان خویش خاموش کند،و به راه راست راه نبرد،عاقبت او نیز چنین خواهد بود،و بنا بر این واجب است که آدمی در دنیا به طرف هدایت گام بردارد تا در آخرت کور محشور نشود؛و از آیه چنان برمی آید که شیطان در آن می کوشد که حجابی در برابر بینایی و بصیرت او فراهم آورد،و این از طریق گمراه کردن بشر است که در آیات پیشین به صورت « وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ »تعبیر شده و بر انسان واجب است که به مبارزۀ با آن برخیزد و سر در برابر فریب شیطان فرونیاورد،و برای دسترس پیدا کردن به اسباب هدایت تلاش کند،و از گردنه ها و موانعی که ابلیس بر سر راه او

ص :276

قرار داده است بگذرد،تا بصر و بصیرت او بر جای بماند،و در آخرت کور محشور نشود،و به هیچ کس اجازۀ آن را ندهد که سبب کوری او شود.

چون بر رسالت خود دروغ ببندی و دروغ در آن داخل کنی،این رسالت به صورتی بد شکل و گرفتار دستبرد شده فهمیده می شود،و در نتیجه از دین خودت دور می شوی،و این همان کاری است که امروزه استعمار انجام می دهد و اسلام را به هر صورت که بخواهد نمایش می دهد،و آن را از خط سیر خودش دور می سازد،و آن را دین رسوم و آداب و صورت سازیهای محض جلوه گر می سازد،و این پس از آن است که جوهر آن را از آن بیرون می کشد و برای این کار مدعیان دین را در اختیار خود قرار می دهد.

وَ إِذاً لاَتَّخَذُوکَ خَلِیلاً

-و در آن هنگام تو را دوست خود قرار می دهند.» پس از آن که رسالت را به صورت خاطر خواه آنان درآوردی و خلوص به ایشان نشان دادی،پاداش تو بلندی مرتبه و جایگاه در نزد آنان خواهد بود،و به همین سبب بر مبلّغ دین واجب است که در هر اوضاع و احوال از اصول و مبادی خویش چشم نپوشد و به خاطر رسالتهای پروردگارش فداکاری کند.

[74]

وَ لَوْ لاٰ أَنْ ثَبَّتْنٰاکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلاً -و اگر بخشیدن ثبات و استواری به تو نبود،نزدیک بود که اندکی به ایشان تمایل نشان دهی.» اگر اتصال و پیوستگی رسول(ص)به سرچشمۀ قوت و نیرو نبود،فشارها او را به آن مجبور می ساخت که از رسالت خود بازایستد،و محال است که رسول از اصول و مبادی خود جدایی گزیند؛و راویان گفته اند که سبب نزول آیه آن است که مشرکان به نزد رسول(ص)آمدند و به او گفتند:(از دشنام دادن به خدایان ما،و سفیهانه شمردن اندیشه ها و رؤیاهای ما چشمپوشی کن و این بردگان و ناچیزان را که بوی گند زیر بغل آنان مایۀ ناراحتی است رها کن،تا ما به نشست و برخاست با تو بپردازیم و به سخنانت گوش فرا داریم)،پس رسول به طمع مسلمان شدن آنان افتاد،و این آیه نازل شد؛و در حدیث عیاش از صادق(علیه السلام)آمده است که چون از او دربارۀ این آیه پرسش کرد،گفت:چون روز فتح فرارسید،رسول خدا بتانی را از مسجد الحرام خارج می کرد،و یکی از این بتان /6 بر کوه مروه قرار داشت،

ص :278

قریش از او خواستند که آن بت را بر جای خود باقی گذارد،ولی او چنین نکرد و فرمان به شکستن آن داد،پس این آیه نازل شد. (1)

و شاید آیه الهامبخش آن باشد که مبلّغ و خوانندۀ به دین گاه به این اندیشه می افتد که بعضی از اعمال رسالت خویش را به امید آن که مخالفان به دین گردن نهند تغییر دهد،و این نیز به نوبۀ خود خطا است،و دو روایت گواهی بر این تفسیر است.

علی رغم آن که عصمت رسول که آیۀ(74)به صراحت دلالت بر آن دارد که رسول خدا هرگز در این اندیشه نیفتاد که به خواستۀ مشرکان تن دردهد،و شاید چنین اندیشه ای بر ذهن او همچون یکی از روشهای اصلاح مطرح شده گذشت،وی به شتاب آن را بنا بر عصمتی که خدا به او عنایت کرده بود طرد کرد؛و از او روایت شده این قول پس از نزول آیه:اللهم لا تکلنی إلی نفسی طرفة عین ابدا-خدایا! هرگز به اندازۀ یک چشم به هم زدن مرا به خودم وامگذاری». (2)

[75]

إِذاً لَأَذَقْنٰاکَ ضِعْفَ الْحَیٰاةِ وَ ضِعْفَ الْمَمٰاتِ -در آن صورت (عذاب خود را)دو بار در زندگی و دو بار در مرگ بر تو می چشاندیم.» و نظر به بلندی مقام رسول و بزرگی مسئولیتهای وی،او نیز به اندازۀ این مسئولیتها در معرض حساب قرار می گیرد،و هر چه مسئولیت انسان بیشتر شود، بیشتر در معرض حساب پس دادن قرار می گیرد،و بر عکس کسانی که حامل مسئولیت بزرگی نیستند،بدان جهت که انحراف رهبری به منزلۀ انحراف بخش بزرگی از امت است.

ثُمَّ لاٰ تَجِدُ لَکَ عَلَیْنٰا نَصِیراً

-سپس برای خود یار و یاوری بر ضد ما نخواهی یافت.» و این آیه پاسخی به آیۀ پیشین:

ص :279

وَ إِنْ کٰادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنٰا إِلَیْکَ لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنٰا غَیْرَهُ،وَ إِذاً لاَتَّخَذُوکَ خَلِیلاً

است،یعنی اگر انحراف پیدا کنی کسانی را خواهی یافت که به یاریت در دنیا بپردازند،ولی آیا چه کس در برابر عذاب خدا به یاری تو برمی خیزد و از آنت می رهاند؟ /6 [76]

وَ إِنْ کٰادُوا لَیَسْتَفِزُّونَکَ مِنَ الْأَرْضِ لِیُخْرِجُوکَ مِنْهٰا -و چیزی به آن نمانده بود که(مشرکان)تو را در اندیشۀ ترک کردن از این سرزمین بیندازند و از آن بیرونت کنند.» انسانی که حامل رسالت است،ناگزیر باید این نکته را در نظر داشته باشد که هر چه زودتر در معرض فشارهای اجتماعی و مادّی قرار خواهد گرفت،که از جملۀ آنها است بیرون رانده شدن از سرزمین و به مهاجرت مجبور شدن و قطع رابطۀ اجتماعی و در معرض آزار قرار گرفتن،و آن کس که خوانده باشد که چه آزارهایی بر رسول اللّٰه(ص)وارد شده بود،اشک از چشمانش روان خواهد شد،مخصوصا در آن هنگام که عمو و همسر خویش را در عام الأحزان یعنی سال غم و اندوه از دست داد،و هیچ کس را نیافت که مشرکان را از آزردن او بازدارد،پس آزار آنان فزونی یافت،و ابو لهب سروری قریش را به دست آورد،و آنچه بیشتر او را رنج می داد این بود که ابو لهب عموی او و از همۀ مردم به او نزدیکتر بود،و در صورتی که ابو لهب به مخالفت او برخاسته بود،آیا مشرکان دیگر نسبت به او چگونه نظر می کردند؟! پس از آن که زمین،با همۀ گستردگی بر او تنگ شد،به طائف هجرت کرد،و در آنجا همچون در مکه گرفتار سختی و مشقت بود،و پسر بچگان آن شهر با پرتاب سنگ خون از پای او روان می کردند،و چون وضع میان رسول و مردم مکه بحرانی تر شد،و در صدد کشتن او برآمدند،به مدینه هجرت کرد تا از این راه صفحۀ تازه ای در تاریخ با نور امیدواری گشوده شد.

«یستفزونک»یعنی تو را بیرون کنند،و این دومین نقشۀ ابلیس و شیاطین او بود که در تغییر رسالت و درآوردن آن به صورتی مطابق مصلحت خود شکست خورده بودند،و نتوانستند رسول را به آن بفریبند که هر چه زودتر به دین او خواهند پیوست،به ترساندن او متوسل شدند،و در صدد بیرون راندن صاحب رسالت

ص :280

از سرزمین خود برآمدند.

و ملاحظه می کنیم که قرآن به این دو نقشۀ شیطان در آیۀ(64)اشاره کرده و گفته است: وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ .

چنان است که گویی قرآن در این جا به شکست ابلیس از پیامبر ما اشاره کرده،و بر ما واجب است که نگذاریم در فریب دادن ما پیروز شود،مگر نه این است که ما از پیروان آن رسولیم؟! وَ إِذاً لاٰ یَلْبَثُونَ خِلاٰفَکَ إِلاّٰ قَلِیلاً -و بنا بر این در ایستادگی در برابر تو چندان درنگ نکردند.» /6 یعنی نتوانستند پس از بیرون راندن تو از مکه با تو رو به رو شوند.و شاید در آیه اشاره ای به این سنت الاهی شده است که خداوند متعال آن را برای بندگانش مقرر داشته است:و آن این که فرستادگان خدا،و کسانی که به روش او پیش می روند،میخهای زمین اند و اگر آنان نباشند زمین مردمان قرار گرفتۀ بر پشت خود را فروخواهد برد،و به وسیلۀ آنها است که خدا نافرمانان نسبت به خود را از هلاکت به بدترین صورت حفظ می کند،پس چون مردمان سر به طغیان بردارند و این فرستادگان و پیروان ایشان را از سرزمین خود بیرون رانند،عذاب دردناک بر سر آنان فرود خواهد آمد.و اگر پیامبر ما(ص)هجرت به سوی مدینه را برنمی گزید، مردم مکه گرفتار عذابی سخت می شدند،بلکه می بینیم که آنان،به سبب تلاشی که برای بیرون راندن از سرزمین خود کردند،در معرض کشته و اسیر شدن قرار گرفتند و سرزمینشان سرانجام به دست رسول(ص)و پیروان او فتح شد.

[77]

سُنَّةَ مَنْ قَدْ أَرْسَلْنٰا قَبْلَکَ مِنْ رُسُلِنٰا وَ لاٰ تَجِدُ لِسُنَّتِنٰا تَحْوِیلاً - و این سنت فرستادگانی است که پیش از تو فرستادیم،و برای سنت ما دگرگونی و تحویلی نخواهی یافت.» سنت خدا تا روز قیامت تغییر نمی پذیرد،پس این از امور حتمی الاهی است،و تحویل به معنی بازگرداندن آن به صورتی دیگر است،و سنّت خدا که در پیروزی فرستادگانش تحقق پیدا می کند،سنتی ابدی و حتمی است،و اوضاع و

ص :281

احوال طبیعی این حتمی بودن را برای آن فراهم می آورد،بدان سبب که کفر بر خلاف جریان کلی طبیعت سیر می کند،در صورتی که رسالتهای خدا پیروز می شوند و پیش می روند،از آن روی که در مسیر طبیعی زندگی پیش می روند،به همان گونه که با فطرت نیز توافق و هماهنگی دارند.

خواندن نماز در سپیده دم از آن جهت که قرآن خواندن در فجر مشهود و گواهی شده است.» قرآن فجر نماز صبح است،و نماز صبح را فرشتگان شب و فرشتگان روز مشاهده می کنند و بر آن شاهد و گواهند،و به همین سبب مستحبّ مؤکد است که نماز صبح در آغاز زمان انجام دادن آن در فجر یعنی هنگام دمیدن سپیدۀ صبح گزارده شود.

چنان که می بینیم خداوند سبحانه و تعالی اوقات نماز را به جای آن که پنج باشد،سه معین کرده است،به دلیل نزدیک بودن دو وقت نماز گزاری ظهر و عصر، و مغرب و عشا به یکدیگر.

[79]

وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نٰافِلَةً لَکَ -و در هنگام شب،برای گزاردن نمازهای مستحبّ بیدار بمان.» نماز نافلۀ شب نانوشته و غیر واجب و مستحبّ است،و اگر جز نمازهای پنجگانه بر مؤمنان نوشته شده و واجب می بود،به نام نماز شب خوانده می شد برای پاداشی که داشت،و خدا در برابر فرشتگان خویش به داشتن چنین بندگانی مباهات می کند.

تهجد به معنی بیدار ماندن شب است برای خواندن نماز شب،و از هجود گرفته شده که به معنی خواب است،و متهجد کسی است که بر خواب شبش پیروز شود و بیدار بماند.

عَسیٰ أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقٰاماً مَحْمُوداً

-باشد که خدا تو را به مقامی پسندیده مبعوث کند.» /6 این فایدۀ نماز شب است،و مقام محمود رسول شفاعت،و برای مؤمنان سبب رسیدن به درجات کمال می شود،بدان گونه که در احادیث آمده و دربارۀ نماز شب تأکید می شود،و فواید آن را بیان می کند،از جمله این که:بر روزی می افزاید، سالهای عمر را افزایش می دهد،و عذاب قبر را برمی دارد،و به صورت نوری در قبر و نوری در روز قیامت درمی آید،و نام انسان را بالا می برد،و بر روشنی چهره اش

ص :283

افزایش می دهد،و ترس از خدا را در دل وی کشت می کند،و او را محبوب دوستان و برادرانش قرار می دهد و دهها فواید بزرگ دیگر.

گوی،و بخواه تا به تو عطا شود،و شفاعت کن تا مورد قبول افتد،پس سر برمی دارد و با پروردگارش رو به رو می شود،و بار دیگر به سجده فرومی افتد،و سخنان دوباره از جانب خدا تکرار می شود،پس سر برمی دارد و چندان شفاعت می کند که نوبت به سوخته شدگان در آتش می رسد،و هیچ کس از مردم در روز قیامت در همۀ امتها نیست که مقامی بالاتر /6 از محمد داشته باشد،و این همان گفتۀ خدای تعالی است که: عَسیٰ أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقٰاماً مَحْمُوداً .

علی رغم آن که آیات پیغمبر(صلی اللّٰه علیه و آله)را مخاطب قرار می دهد، و مقصود از مقام محمود را بیشتر مفسران در نصوص روایت شده از عموم علمای مسلمانان شفاعتی دانسته اند که خداوند متعال اختصاص به دوستش محمد(صلی اللّٰه علیه و آله)قرار داده-با وجود این قرآن به زبانی نازل شده که بر حسب نصوص رسیده لغت:«مقصودم تویی ولی ای همسایه تو گوش فرا ده»است.

و بدین گونه درمی یابیم که نافلۀ شب معراج مؤمن است به سوی کمال،و قلب را از عقده ها و کینه ها و توجه به کارهای کوچک پاک می سازد،و سینه را برای پذیرش مسئولیتهای بزرگ آماده می سازد،و عزیمت را برای درگیر شدن با موانع جزم می کند،و ارادۀ فرد خفته را بیدار و هشیار می سازد،و به نفس نیروی دفع ذاتی می دهد،و این همه به فضل نزدیک شدن به پروردگار است،شاید کلمۀ«عسی بسا که»در این آیه،همچون لفظ«لعل شاید»در آیات دیگر این امر را به یاد ما می آورد که این حقایق همچون حقایق فیزیکی نیست که به حتمی بودن نتایج پس از اسباب حکم می کند،بلکه حقایقی برتر از مادی است که پیرو مشیت خدا است، و خداوند تعالی عمل را جز به تقوا و اخلاص نمی پذیرد،و پیش از آن که به مظهر و صورت خارجی آن نگاه کند به روح آن متوجه می شود،پس بر انسان است که پیوسته کوشش کند،و امیدوار به رحمت خدا باشد،چه بسا هست که خدا او را به نتایج می رساند،و به همین سبب قرآن مؤمنان را به آن تشویق می کند که بر عمل و تضرع نسبت به خدا بیفزایند تا به فضل او به مقام محمود و پسندیده دست یابند.

ص :285

دشمنان است بی نیاز خواهد ساخت،و برای آنان استقلال اقتصادی و فرهنگی و سیاسی فراهم خواهد آورد؛چگونه؟ خداوند در انسان معادنی فناناپذیر و نامحدود به ودیعه نهاده،و با دانش و نیرومندی و اراده ای که به او بخشیده است،طبیعت را مسخّر و در اختیار او قرار داده است.و از بزرگترین مواهب و عطایای پروردگار به آفریدگانش بلند پروازی است، و هر کس چشم به آن دارد که به عظمت و بزرگی برسد و کمال را دوست می دارد، و همین خواستن همچون بالی برای پرواز او در فضای پیشرفت است.ولی شیطان او را اغوا می کند و بلند پروازی او را در راه خطا می اندازد،و فرمان اوتوموبیل خود را از جادۀ آسفالت شده ای که کوشش صادقانه فراهم آورده است،در راهی سنگلاخ می اندازد،و در گوش او نجوی می کند که راه مجد و بزرگی،دروغ است و تزویر و فریب و دزدی و چاپیدن اموال دیگران و بهره کشی از ایشان یا گدایی کردن یاری از ایشان،و بدین گونه یک بار در آن هنگام که عزیمت را از او سلب می کند او را می فریبد؛و بار دیگر در آن هنگام که چنان می پندارد که دیگران به او سود می رسانند.

/6 اما مؤمن این را می داند که قوت بازو و نافذ بودن بینش و بصیرت و کارگر بودن عزیمت او همه از وسایل پیشرفت او محسوب می شود،و این که روزی او در طبیعت موجود است،در زمینی که آن را کشت می کند،و در کانیهایی که به استخراج آنها می پردازد و مسخر خویش می سازد،و در نتیجه در معاملۀ دو طرفی شریف با مردمان است.

بدین گونه بنای خویش را بر صدق و راستی و درستی می نهد،و اگر در کاری یا برنامه ای یا حرکتی یا در شرکتی داخل شود،به نیت درست وارد شده است نه برای آن که تلاش و کوشش دیگران را در معرض استثمار و بهره کشی خود قرار دهد،و به جای تلاش و کوشش به استراحت و آرامش نمی پردازد،و سپس بیرون نمی رود مگر به صدق و بدین گونه سیر خود را تا پایان کامل می کند،و اگر در آن مواجه با دشواری شد،عمل خویش را به نیکوترین وجه و بدون آن که شیطان او را

ص :287

فریب دهد و به ترک عملش وادارد،به پایان می رساند.

شاید راستی و درستی و صدق عمل در درآمدن(مدخل)و بیرون شدن (مخرج)چالش مناسب در برابر نقشۀ ابلیس در گمراه ساختن بشر است که خدا گفت: وَ شٰارِکْهُمْ فِی الْأَمْوٰالِ وَ الْأَوْلاٰدِ وَ عِدْهُمْ وَ مٰا یَعِدُهُمُ الشَّیْطٰانُ إِلاّٰ غُرُوراً -و در اموال و اولاد شریک ایشان شو،و به آنان وعده بده،و شیطان جز برای فریفتن به آنان وعده نمی دهد».

چه صدق مؤمن هیچ مجالی برای مشارکت ابلیس باقی نمی گذارد که هدفش تباه کردن اقتصاد و تربیت است،و چگونه می تواند اقتصاد قومی را به فساد بکشد که مال حرام نمی خورند و نتیجه تلاش یکدیگر را نمی دزدند،و به معاملۀ همراه با مکر و تزویر یا کم فروشی یا فریب یا دروغ نمی پردازند! از پیوستگی آغاز آیه و خاتمۀ آن چنین الهام می گیریم که صدق در دخول و خروج وسیله ای برای نازل شدن یاری خدا است،و رسیدن به قوت(سلطان)و عزت (پیروزی).

صدق در آغاز خلوص عمل است،در صورتی که دعا در پایان توکل است، و این هر دو،یعنی عمل صادق و توکل بر خدا،کامل کنندۀ یکدیگر است،چه بدون عمل توکل وجود ندارد،و از عمل بدون توکل هیچ سودی به دست نمی آید.

[81]

وَ قُلْ جٰاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْبٰاطِلُ إِنَّ الْبٰاطِلَ کٰانَ زَهُوقاً -و بگو:

حق آمد و باطل نابود شد،از آن جهت که باطل نابود شونده است.» /6 سبب برتری یافتن باطل کاسته شدن از نور حق و در خود فرورفتن آن است،و هر وقت که حق پیدا شود باطل غایب خواهد شد.

این آیه اعتماد کردن به آینده را به ما می بخشد،و شاید فریب شیطان را که به آن اشاره شده و پروردگارمان دربارۀ آن گفته است: وَ عِدْهُمْ وَ مٰا یَعِدُهُمُ الشَّیْطٰانُ إِلاّٰ غُرُوراً از ما دور کند،چه در آن صورت که شیطان آدمی را می فریبد،و به دروغ وعده ای در آینده به او می دهد،خداوند متعال به راستی با او سخن می گوید،و به او مژده می دهد که عاقبت نیکو از آن متقیان است،و این که حق پیروز است و

ص :288

باطل نابود می شود.

بدین گونه است که مؤمن در برابر هر مکر شیطانی با نقشه ای درست و عملی و مبارک مقاومت نشان می دهد:

1-با بصیرتهای وحی به چالش با صورت گمراه کنندۀ او می پردازد.

2-و سپس با سواران و پیادگان او،با نماز و شب زنده داری.

3-4-با مشارکت او در اموال و اولاد به راستی و توکل.

5-و بازگشت او و غرورش که حاصلی از اعتماد به وعدۀ خدا و آرزومندی به آینده است.

و پناه می بریم به خدا از شر شیطان و کید و مکر او.

/6

/6

هر گاه آیه ای از قرآن نازل می شد،برای شفای یک بیماری بود،و رحمت و بخشایشی نسبت به مؤمنان،در صورتی که ظالمان را جز خسارت چیزی از آن عاید نمی شد.چرا؟ بدان سبب که انسان متکی بر نعمتها است،و به آنها مغرور و فریفته می شود،پس چون خدا نعمتی به او انعام کند،از پروردگارش دوری می جوید و به استکبار می پردازد،و چون نعمت از دسترس او خارج شود،یأس او را فرامی گیرد،و شاید این بزرگترین جحود و کفر ورزیدن نسبت به قرآن بوده باشد،چنان که از پایان این درس آشکار می شود.

هر انسان بر حسب آنچه شخصیت وی بر روی آن بنا شده است عمل می کند،و خدا می داند که چه کس بر راه راست تر می رود،و شاید همین امر دومین سببی باشد که کافران را از نعمت قرآن محروم می سازد،و /6 سود بردن و درمان شدن و رحمتی از آن نصیب آنان نمی شود.

وحی نعمتی از خدا است و از خود رسول نیست،و اگر خدا می خواست آن را متوقف می ساخت بدون این که کسی قدرت مطالبۀ آن داشته باشد،و آن رحمتی از خدا است،و فضلی بزرگ،و گمان آنان به این که وحی از خود رسول است سبب سوم کفر آنان بوده باشد،و از آن روی معجزه است که اگر انس و جن با هم گرد آیند و بخواهند همانند آن را بیاورند،بر آن توانایی ندارند،حتی اگر بعضی از آنان به کمک بعضی دیگر برخیزند.

و آن مشتمل بر مثالهایی از زندگی است که اگر بر آن روش عمل کنند هدایت و راهنمایی خواهند شد،ولی بیشتر مردمان نسبت به این نعمت کافرند،و آنان را می بینیم که از رسول خواستار آن می شوند که چشمه ای از زمین روان سازد تا به او ایمان آورند یا باغی از درختان خرما و انگور که نهرها در آن بجوشد و در پای درختان روان شود،و گاه مطالبۀ عذاب می کنند به این که پاره هایی از آسمان بر ایشان فروریزد،یا خدا و فرشتگانش در برابر آنان آشکار شوند،یا خواستار آن می شوند که تو خانه ای زرین داشته باشی،یا به آسمان بالا روی و با خود کتابی

ص :291

بیاوری که آن را بخوانند و به آن ایمان آورند،و آنان از حقیقتی مهم غافلند که رسول بشری همانند ایشان است که بر او وحی نازل می شود،و این قرآن ساختۀ او نیست بلکه از خدا سبحانه و تعالی است.

رهایی یافتن انسان از این حجابها جز به برانگیختن گنجینه های عقل و تکان دادن ضمیر او میسر نمی شود،و این نقشی است که ایفای آن تنها از عهدۀ قرآن برمی آید، چه همچون یک صاعقۀ برقی است که ضمیر آدمی را به حرکت و تکان خوردن وا می دارد،و عقل از درون با این حرکت پرده های نادانی و گمراهی را می درد،و غرور بزرگترین حاجز و مانع میان انسان و حقیقت است،و به همین جهت این آیات گدازه های بیم دادن و انذار را از خلال مصور ساختن منظره های روز قیامت،و هلاک شدن گذشتگان فرومی ریزد تا آدمی از ادامه دادن به غفلت و رؤیاهای در بیداری خود را خلاص کند،و در این راه مقررات مفصلی برای رشد دادن موهبتهای نیکو در قلب پس از پاک کردن آن از بیماریهای خودبزرگ بینی و رشک و کینه توزی و عجب و غرور و...و...وضع می کند.

بنا بر این قرآن به معالجۀ طرز تفکر او از آن جهت می پردازد که گرفتار خطاهای رایج در فهم حقایق نشود،و این از راه نشان دادن روش و برنامۀ صحیح صورت پذیر می شود.

دوم:قرآن وسیله شفا یافتن بیماریهای اجتماعی است،از آن روی که برنامه هایی در اقتصاد و سیاست و تربیت و خانواده در اختیار ما می گذارد که به وسیلۀ آنها همۀ دشواریها را از پیش پای خود دور کنیم،و هیچ امری را بدون حکمی آشکار دربارۀ آن بر جای نمی گذارد.

/6 سوم:قرآن برای حفظ بدن و تندرستی اندرزهایی به ما می دهد،و دربارۀ ضرورت پاکیزگی و نظافت،و ضرورت عمل و رفع کسالت و سستی تأکید می کند،و زندگی اجتماعی و اقتصادی و جز آن را برای او منظم و مرتب می سازد،تا وی را از بیماریهای روانی و تنی هر دو دور نگاه دارد.

ما در هنگام مبتلا شدن به بیماریهای گوناگون نیازمند مسلح شدن به اراده و سرزندگی هستیم،و چون نیّت را خالص متوجه خدا کنی،بر تو به شفایت از راهی که می دانی یا نمی دانی منت می گذارد.

در حدیثی مأثور از امام جعفر صادق(علیه السلام)آمده است که:«شفا

ص :293

در علم قرآن است»بدان جهت که خدا گفت: وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مٰا هُوَ شِفٰاءٌ وَ رَحْمَةٌ ،برای اهل آن بدون شک و تردید،و اهل آن امامان راهنمایند که خدا دربارۀ آنان گفته است: ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتٰابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنٰا مِنْ عِبٰادِنٰا -سپس کتاب را به میراث به کسانی دادیم که آنان را برگزیدیم». (1)

در حدیثی دیگر مأثور از امام باقر(ع)آمده است:

«هرگز احدی از مؤمنان شکایت و گله نمی کند،و گفت:با خلوص نیت به جای بیماری دست بمالد و بگوید: وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مٰا هُوَ شِفٰاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لاٰ یَزِیدُ الظّٰالِمِینَ إِلاّٰ خَسٰاراً -از آن بیماری نجات می یابد،هر گونه که بوده باشد،و مصداق در آیه ای است که می گوید: شِفٰاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ . (2)

می دهند،قرآن برای ایشان شقاء و بدبختی در دنیا،و زیان و خسارت در آخرت است،و در آن از هیچ فرصتی برای نکوهش از ستمگران حق فروش و بندگان شیطان و هوای نفس غفلت نشده است و پرسش این است که:چرا در آیه به صورت خاص از ستمگران یاد شده،و پاسخ چنین است:

نخست:ستم و ظلم مایۀ تاریکی قلب و فرورفتن آن در حجاب و تاریکی قیامت است.

دوم:بدان سبب که ظالم از حدود خدا تجاوز می کند،و به پرستش خواسته ها و شهوات خود می پردازد،و آیات قرآن را به هوای نفس خود تفسیر می کند و به جای این که آیات قرآن راهنمای وی برای رسیدن به راه بهشت باشد،او را به سوی جهنم راهنمایی می کند،بدان جهت که او کسی است که آنها را تحریف می کند،و معانی آنها را تغییر می دهد،و مثل او همچون مثل کسی است که علامات و نشانه های کنار راه را تغییر دهد،و از راه راست منحرف شود،و اگر از هوای نفس خود پیروی نمی کرد به راه راست هدایت می شد.

[83]

چگونه ستمگران چیزی جز زیان عایدشان نمی شود؟ چنان می نماید که خدا به این پرسش در دو آیه بعدی پاسخ می دهد،چه در اولی از طبیعت انسان سخن می گوید که حکم به استقبال نعمتها رفتن و از آنها سود بردن می دهد،اما آیۀ دوم از تأثیر عادت در رفتار بشر سخن می گوید،و چون آنچه ستمگران،یعنی باقی مردم جز مؤمنان به آن خو کرده اند و به سبب آن پذیرای قرآن نشده اند،آن است که هنگام رسیدن نعمت اعراض می کنند و آنچه را که پیشتر بر آن بوده اند /6 ترک نمی کنند و آسان به قرآن بازنمی گردند و به مؤمنان نمی پیوندند،آری تنها مؤمنانند که از این حد تجاوز می کنند و به تراز ایمان بالا می روند.

وَ إِذٰا أَنْعَمْنٰا عَلَی الْإِنْسٰانِ أَعْرَضَ وَ نَأیٰ بِجٰانِبِهِ

-و چون به انسان نعمت بخشیدیم،از ما دوری گزید و خود را کنار کشید.» گفتند که:معنی آیه آن است که در هنگام رسیدن نعمت به آدمی از یاد کردن پروردگارش اعراض کند و نعمت را در جز راه شایستۀ با آن مصرف کند،این

ص :295

آیه نظیر این گفتۀ خدای تعالی است که: إِنَّ الْإِنْسٰانَ خُلِقَ هَلُوعاً إِذٰا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً وَ إِذٰا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً آدمی حریص و ناشکیبا آفریده شده و چون گرفتار شری شود به جزع می پردازد و چون خیری به او رسد مانع رسیدن آن به دیگران می شود.» شاید نزدیکتر به سیاق آن باشد که بگوییم:این آیه صفت دیگری از انسان را نیز بیان می کند،و آن خوار شمردن نعمتها و استفاده نکردن از آنها و قدر آنها را ندانستن است،و اعراض در این جا رویگردان شدن از خود نعمتها است نه از خداوند متعال،آری اعراض از خدا و از نعمتهای او از صفتی واحد سرچشمه می گیرد،بدان سبب که هر کس از پروردگار خویش اعراض کند و شکر نعمت او نگزارد،و چنان پندارد که نعمت بر اثر علم و کوشش خودش به او رسیده،و بلکه نعمت را جزئی از ذات خود شمارد،و این که طبیعتی متمایز از دیگران دارد،و از همین روی است که نعمت به او رسیده و به دیگران نرسیده،و بنا بر این عنصر او با دیگران متفاوت است،چنین کسی نعمتها را خوار می شمرد و از آنها اعراض می کند،و بنا بر این هر دو صفت به طبیعتی واحد بازگشت پیدا می کند.

چون انسان از نعمت اعراض کند،و خود را برتر از آن شمارد و به آن پشت کند،از قرآن حکیم سود نمی برد،و قرآن نسبت به او شفا نیست،و این بزرگترین ستم بر خویشتن است که کسی سود بردن از بزرگترین نعمت را به سبب خوار شمردن آن ترک کند.

ولی مؤمن در آن تلاش می کند که از نعمت وحی بهره مند شود،بدان سبب که نسبت به آن متواضع است و می شنود و اطاعت می کند و با خاضع بودن به کتاب خدا نسبت به او فروتنی نشان می دهد،پس کتاب برای چنین کسی شفا است،و همچنین دیگر نعمتهای خدا در زندگی.

/6 مگر علم نعمت نیست،ولی چه کسی از آن سود می برد،آن کس که آن را خوار می شمارد و خود را برتر از آن می داند،یا آن کس که به آن احترام می گذارد و جایگاه آن را محترم می شمارد؟! وَ إِذٰا مَسَّهُ الشَّرُّ کٰانَ یَؤُساً -و چون شری به او رسد نومید می شود.»

ص :296

بدان سبب که نعمتها را از ذات خود می داند و استمرار و پیوسته بودن آنها را می بیند،و بر آنها متکی می شود،و چون از میان برود،دچار صدمه و آسیب می شود و فرومی ریزد،بدان جهت که متکا و مورد اعتماد خود را از کف داده است،و به همین جهت نومیدی او را فرامی گیرد.

اما در مؤمنان خداوند متعال این نقص را که از طبیعت آدمی برمی خیزد،با قرآن که مکمل این نقص است شفا می دهد،و او را متکی بر خدای می سازد،و بردباری و امید را به او الهام می کند.

و نیت ایشان است،و بر ما است که از طریق همین اعمال نیات ایشان را بازشناسیم و بدانیم که برای چه به عمل مورد نظر پرداخته بوده اند.

به همین سبب در حدیثی مأثور از امام صادق(ع)آمده است:

«نیت بر عمل فضیلت دارد،و آگاه باشید که نیت همان عمل است».

و سپس این آیه را تلاوت کرد: قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلیٰ شٰاکِلَتِهِ .

گاه اعمال متشابه با یکدیگر به نظر می رسد،ولی نیتها با یکدیگر اختلاف دارد،و شخصیتهای عمل کنندگان و هدفهای عمل آنها را متناقض می سازد،پس چون شخص با اخلاص به ادای نماز و روزه و حج بپردازد،عمل او همچون معراج و جهاد اکبر و وسیلۀ رفتن به بهشت است،و چون ریاکاری به همین اعمال بپردازد، برای او چیزی جز وبال و زیان نخواهد داشت.

خداوند متعال داوری است که بر حسب سالم بودن یا مغشوش و خیانت آمیز بودن عمل داوری می کند.

فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدیٰ سَبِیلاً

-پس پروردگارتان خوب می داند که آن کس که بر راه راست می رود کیست.» اگر عملی را دوست می داری،یا به روشی متمایلی،یا بر رفتار و روشی خو گرفته ای،بدان معنی نیست که آن خوب و مطلوب و حق است،بلکه مقیاس حق و باطل خدا است که کتاب را برای آن فرستاده است تا فرقان و وسیله تمیز دادن حق از باطل باشد،و ما را به راههای درست و سالم هدایت کند،پس به تزکیۀ نفس و خود را پاک و پاکیزه شمردن مپرداز و آن را مقیاس حق و باطل مدان.

قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی

[85]

چه کس قرآن را از نزد خدا بر قلب رسول نازل کرد؟و کیست که پیامبران را استوار می سازد و به فرمان خدا به تأیید آنان می پردازد؟ /6 آیا همان«روح»نیست که پروردگارمان سبحانه و تعالی دربارۀ او گفته است:

ص :298

نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلیٰ قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ -آن(قرآن)را روح الامین بر قلب تو فرود آورد تا از بیم دهندگان بوده باشی».(/193الشعراء).

پس روح کیست و از کجا می آید و چه کس او را روانه می سازد؟ وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی -و از تو دربارۀ روح پرسش می کنند،بگو:روح آفریدۀ به فرمان پروردگار من است.» این روح،فرشته ای از فرشتگان خدا و آفریدۀ او است،و همو است که در شب قدر فرود می آید و پروردگارمان می گوید: تَنَزَّلُ الْمَلاٰئِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیهٰا - فرشتگان و روح در آن(شب)فرود می آیند»و همو است که خدا به وسیله او پیامبران را به راهشان هدایت می کند و از جبرییل و میکاییل بزرگتر است،و بدین گونه در احادیث از او سخن رفته و بعضی از آنها چنین افزوده اند:

«هفتاد هزار چهره دارد،هر چهره هفتاد هزار زبان که با همۀ آنها به تسبیح خدا می پردازد». (1)

بعضی از مفسران بر آنند که مقصود از روح در این جا روح آدمی و موجودات زنده است،ولی سیاق نشان می دهد که منظور از آن همان روح القدس است،مگر نه آن است که سخن پیوسته دربارۀ قرآن است و آن را روح الامین نازل کرده بوده است،آری نمی توانیم مقصود از روح را روان انسان و همۀ زندگانی بدانیم،چه حتی ارواح فرشتگان نیز زندگی را از آن روح اقتباس می کنند،و روح واسطه ای میان انسان و زندگی است،و عقل سایه ای از سایه های روح است،و روح واسطه ای میان آدمی و زندگی و علم بشری جزئی از علم روح یعنی این فرشتۀ بزرگ است،و بدین گونه حدیثهای روایت شدۀ از مصادر وحی در معنی روح متفاوت شده،و در آن صورت که بعضی از آنها را می بینیم که در فرشتۀ بزرگ بودن آن تأکید می کنند،بعضی دیگر آن را روح انسان می شمارند،و واقع امر آن است که این هر دو معنی از منبع نور واحدی سرچشمه می گیرند، پس بیایید تا با هم به خواندن بعضی از این نصوص بپردازیم:

ص :299

/6 1-عمران از ابو جعفر(ع)و ابو عبد اللّٰه(الصادق)(علیهما السلام)روایت کرده است که پس از پرسش از آنان دربارۀ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ ،گفتند:

«خداوند تبارک و تعالی احد(یگانه)و صمد است،و صمد به چیزی گفته می شود که جوف ندارد،پس روح آفریده ای از آفریدگان او است که بصیرت و نیرو و تأیید دارد و آن را در قلبهای مؤمنان و فرستادگان قرار می دهد».

2-و ابو بصیر از یکی از دو امام باقر یا صادق(ع)پرسید که مقصود از روح در: وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی چیست؟ گفت:«آنچه در جنبندگان و مردمان است»،گفتم که:آن چیست؟ گفت که:«آن از ملکوت و از قدرت است».

3-ابو بصیر نیز نقل می کند:از امام جعفر صادق(ع)پیرامون این آیه سؤال کردم که: یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی .فرمود:«آفریده ای است بزرگتر از جبرییل و میکاییل که با رسول اللّٰه بوده و او با ائمه و او از ملکوت است». (1)

بدین گونه می فهمیم که روح از ملکوت(مملکت و سلطنت آسمانی) است،خواه آن باشد که رسول را تأیید می کند،یا آن که به وسیلۀ آن خدا انسان و زندگان را زنده نگاه می دارد،و خدا آن را به هر اندازه که بخواهد و به هر کس که بخواهد عطا می کند،و او از حقیقت آن آگاه است و به همین سبب گفته است:

وَ مٰا أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاّٰ قَلِیلاً

-و جز اندکی علم به شما داده نشده است.» [86]

وَ لَئِنْ شِئْنٰا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَیْنٰا إِلَیْکَ ثُمَّ لاٰ تَجِدُ لَکَ بِهِ عَلَیْنٰا وَکِیلاً -و اگر بخواهیم،آنچه را که به تو وحی کردیم از تو باز پس گیریم،و سپس کسی را نخواهی یافت که به وکالت از تو به نزد ما بیاید.» قرآن ساختۀ رسول خدا نیست و نه بشری،بلکه به تو به میانجیگری روح

ص :300

وحی شده است، /6 و دلیل بر آن این که:خداوند سبحانه و تعالی می تواند این وحی را از پیامبرش باز پس گیرد،و در مقابل آن از آن پیغمبر هیچ کاری برنمی آید،و این دلیل بر قدرت خدا است.

[87]

إِلاّٰ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ إِنَّ فَضْلَهُ کٰانَ عَلَیْکَ کَبِیراً -مگر رحمتی از پروردگارت که فضل و بخشندگی او به تو بزرگ است.» از رحمت و مهربانی خدا است که وحی را به میانجیگری روح بر فرستادۀ خود فرو فرستاد،و این از بزرگترین نعمتهای رسیدۀ به امت رسول است که از برنامۀ او پیروی می کنند و از پرتوهای نور هدایت او کسب روشنی می کنند،و عقل و علم سایه هایی از آن روح است،و چنین روحی مقهور و مغلوب نمی شود،و چنین قرآنی شکست نمی خورد.

مردمان در این قرآن از هر گونه مثل(برای عبرت گرفتن آنان)پراکنده ساخته ایم.» یکی از معجزات قرآن این است که دربارۀ همه چیز با ما سخن می گوید،و برای ما در هر مورد مثل می زند،و به همین جهت قرآن راهنما و قانونگذاری واقعی و برنامه ای درست است که واضع آن دانندۀ غیبها است و هیچ چیز در آسمانها و زمین بر او پوشیده نیست.

/6

فَأَبیٰ أَکْثَرُ النّٰاسِ إِلاّٰ کُفُوراً

-پس بیشتر مردمان از پذیرفتن آن خودداری ورزیدند و به عملی جز کفر ورزیدن به آن نپرداختند.» پس به جای شکرگزاری نسبت به این نعمت به آن کافر شدند.برای چه؟ بدان سبب که مبنا و مقیاس مردم برای ارزیابی قرآن مقیاسی مادی خالص است،و چنان می پندارند که قرآن می بایستی با مقداری طلا و پیمانه هایی نقره،و پهنه هایی از ملک و زمین توزین شود،و روش اندیشیدن ایشان منحرف است.

در این جا آشکارا مادّی بودن روش تفکر کفار تجلی پیدا می کند که به عنوان گواهی بر راست بودن رسالت،خواستار آب و نخلستان و باغها و نهرها شده اند،و سؤالی که در این جا طرح می شود این است که:روان کردن آب در نهر چه نسبتی با رسالت دارد؟و میان مبدأ رسالت و بر حق بودن آن با این خواسته های مادّی چه ارتباطی موجود است؟و آیا این گونه چیزها شایستگی آن را دارد که گواه صدقی بر عصمت و عظمت رسالت شود؟ [92]

أَوْ تُسْقِطَ السَّمٰاءَ کَمٰا زَعَمْتَ عَلَیْنٰا کِسَفاً أَوْ تَأْتِیَ بِاللّٰهِ /6 وَ الْمَلاٰئِکَةِ قَبِیلاً -یا از آسمان را،چنان که می پنداری پاره هایی را بر ما فروافکنی یا خدا و فرشتگانش را در برابر ما حاضر کنی!» سفاهت فکری و ناچیزی فرهنگی برخاستۀ از ریشه های مادّی جوامع کفرآلود ادامه پیدا می کند،پس آنان گاه خواستار چشمه های آب می شوند،و گاه مطالبۀ باغها و نهرها می کنند،و این سفاهت آنان را به جایی کشیده بود که خواستار حضور خدا و فرشتگانش در نزد خود شدند تا از راستی رسالت اطمینان پیدا کنند(!!)؛ آنان از آن کسانند که جز به محسوس ایمان نمی آورند،و به هر چه جز آن باشد کفر می ورزند،و قرآن از آنان می خواهد که عقلهای خویش را به کار برانگیزند،و از این مقیاسهای سخیف در ارزشیابی اندیشه ها و ابعاد زندگی دست بردارند.

[93]

أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ أَوْ تَرْقیٰ فِی السَّمٰاءِ وَ لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ حَتّٰی تُنَزِّلَ عَلَیْنٰا کِتٰاباً نَقْرَؤُهُ -یا سرایی آراسته به زیورهای زرین داشته باشی،یا به آسمان بالا روی،و به بالا رفتنت ایمان نخواهیم آورد مگر آن گاه که از آنجا برای ما کتابی فرود آوری که آن را بخوانیم.» از نشانه های رسالت و رسول در نزد این گونه کسان:مالک بودن وسایل زندگی همچون سرایی زیبا،و داشتن مقام بلند اجتماعی،و سخن نافذ،و بنا بر نظر مادی کوتاه آنان برتر از بشر است،و خواهان آنند که به طرف آسمان بالا رود و رسالتنامۀ نوشته شدۀ بر روی کاغذ بگیرد و پس از پایین آمدن به آنان نشان دهد.

هر رسالتی که مهر شدۀ به مهر واقعیت نباشد،یا نشانی از حق الاهی بر آن

ص :303

دیده نشود،بی چون و چرا باطل است،و همین معیار حق و درست برای ارزیابی رسالتها است و نه آن خواسته های سست و ضعیف ایشان.

قُلْ سُبْحٰانَ رَبِّی هَلْ کُنْتُ إِلاّٰ بَشَراً رَسُولاً

-بگو:منزه است پروردگار من،آیا من چیزی جز بشری به رسالت مبعوث شده بوده ام؟» مسئلۀ دشوار مردم توقف کردن در نزدیک نقطۀ بشر بودن رسول است، و آمیخته شدن مقدمات با نتایج به صورتی نادرست در ضمن ارزیابی رسالت،و همین امر است که به پیدایش معیارها و مقیاسهایی نادرست انجامید،پس مصدر و منبع رسالت خدا است و بازگشتگاه و مصیر به او است،و رسول چیزی جز مژده دهنده و بیم دهنده ای نیست /6 که رسالتهای خدا را و اوامر و نواهی او را ابلاغ می کند و به مردمان می رساند،و برگزیده شدن او به مقام فرستادگی از میان مجتمعی که در آن زندگی می کند ذاتا بنا بر اعتباراتی ذاتی و واقعی و نفسی و اجتماعی و جز آن است که جز بر علم گستردۀ خدا کسی را به یافتن این خصوصیات راه نیست.

/6

/6

/6

چگونه مواجه با فرعون شد که به او گفت:ای موسی!گمان می کنم که تو جادوزده شده باشی،و او به وی پاسخ داد که وحی سبب رسیدن به بصیرت و بینش است و به فرعون گفت که: إِنِّی لَأَظُنُّکَ یٰا فِرْعَوْنُ مَثْبُوراً -ای فرعون!گمان می کنم که در معرض هلاکت قرار گرفته ای»؛و این داستان بسیاری از حقایق سورۀ اسراء را خلاصه می کند،چه فرعون می خواست موسی و قومش را تحریک کند و مایۀ ناراحتی آنان را فراهم آورد،پس خدا او و کسانی را که با او بودند همه را غرق کرد،و سرزمین آنان تا مدتی محدود به میراث در اختیار بنی اسراییل قرار گرفت.

و روان شده است که فرستادگان خویش را از جنس کسانی برگزیند که رسول به سوی آنان روانه شده است،و اگر ساکنان کرۀ زمین فرشته می بودند،در آن صورت /6 فرستادۀ بر آنان نیز یک فرشته می شد.

[94]

وَ مٰا مَنَعَ النّٰاسَ أَنْ یُؤْمِنُوا إِذْ جٰاءَهُمُ الْهُدیٰ إِلاّٰ أَنْ قٰالُوا أَ بَعَثَ اللّٰهُ بَشَراً رَسُولاً -و مردمان را هیچ چیز از ایمان آوردن به هدایت رسیدۀ به ایشان بازنداشت مگر این که گفتند:مگر می شود که خدا بشری را به رسالت مبعوث کند؟!» حجابی که مانع ایمان آوردن مردمان به رسالتهای خدا شد،تصدیق نکردن آنان به این حقیقت بود که:خدا بشری را به رسالت بفرستد،و تو گویی رسالت مرتبه ای عالی است که امکان رسیدن بشری به این مرتبه وجود ندارد و اتصال غیب و شهود یا آشکار و پنهان محال و غیر ممکن است.

[95]

قُلْ لَوْ کٰانَ فِی الْأَرْضِ مَلاٰئِکَةٌ یَمْشُونَ مُطْمَئِنِّینَ لَنَزَّلْنٰا عَلَیْهِمْ مِنَ السَّمٰاءِ مَلَکاً رَسُولاً -بگو که اگر در زمین فرشتگانی می بودند که با ثبات و اطمینان بر روی آن راه می رفتند،برایشان فرشته ای از آسمان به رسالت فرومی فرستادیم.» اگر ساکنان کرۀ زمین از فرشتگان بودند،رسولی را از جنس خود ایشان و از خودشان به رسالت مبعوث می کردیم،و بنا بر این هر رسول باید از خود قومی باشد که بر ایشان فرمان رسالت یافته است،و خداوند سبحانه و تعالی گفته است:

رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ

بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ

وَ إِلیٰ عٰادٍ أَخٰاهُمْ هُوداً

کَذَّبَتْ ثَمُودُ الْمُرْسَلِینَ إِذْ قٰالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ صٰالِحٌ أَ لاٰ تَتَّقُونَ .

تفسیر دیگری برای این آیه نیز وجود دارد که می گوید:«پروردگار ما سبحانه و تعالی به ما یادآور می شود که از طبیعت انسان نیازمندی او به تذکر شنیدن و به اندرز گوش دادن است،بدان جهت که مادۀ خاکی وی او را به طرف شهوات می کشاند،به همان گونه که در او برق و درخششی روحی مشاهده می شود که او را به طرف ارزشها بالا می برد،و بنا بر این محتاج به عاملی خارجی است که فهم و

ص :308

شعور او را نسبت به درخشش روحانی تقویت کند تا سبب علو و برتری یافتن او شود،و از همین جا نیازمندی وی به رسالت پیدا شده است:و اگر خدا فرشتگان را،همچون افراد بشر،از خاک آفریده بود،آنها نیز گرفتار فساد و تباهی می شدند که فرشتگان گفتند: أَ تَجْعَلُ فِیهٰا مَنْ یُفْسِدُ فِیهٰا -آیا در زمین کسانی را می آفرینی که در آن فساد کنند؟»در آن صورت خدا فرشته ای را به رسالت آنان مبعوث می کرد،و این تفسیر از علامۀ طباطبائی رحمة اللّٰه علیه است که با اشارۀ به کلمۀ «یمشون مطمئنین»می گوید که این اطمینان دلیلی بر وجود جاذبۀ زمین نسبت به انسانی است که در حرکت کردن بر روی آن اطمینان و توازن پیدا کرده است،و اگر جز این می بود در هوا بالا می رفت،یا راه رفتن وی بر روی زمین همراه با اضطراب می بود.

/6

«برای هر حقی حقیقتی است،و بر کار پسندیده و صوابی نوری».

یک بار مردی به نزد رسول اللّٰه(ص)آمد و گفت:یا رسول اللّٰه!من در بیابان زندگی می کنم و کسی را ندارم که مرا هدایت کند و استطاعت آن را ندارم که پیوسته به نزد تو آیم،پس مرا پندی ده،پس از او خواست که به نزدیک وی آید، و چون در برابر رسول اللّٰه رسید پیامبر بزرگوار دست خویش بر روی قلب او نهاد و گفت:«هر چه را که این به تو فرمان دهد انجام ده،و آنچه را که از آن بازت می دارد ترک کن»و این گواهی است بر این که:اگر از فشارها و هواهای نفسانی و عادات و افکار پیشین خود را برهنه سازیم،آشکارا منطبق بودن آموزشهای قرآن را با آموزشهای جای گزیدۀ در عقل و فطرت مشاهده خواهیم کرد.

دوم:علی رغم همۀ دشواریهایی که دشمنان رسالت ایجاد کردند و هنوز هم چنین می کنند،مشاهده می کنیم که اسلام سراسر زمین را فراگرفته،و اگر تأیید خدا برای مسلمانان در جنگهای بدر و حنین و احزاب و جز آن نمی بود،اسلام و مسلمانان از همان آغاز مطرود و دور افتاده می شدند،و /6 اگر نصرت خدا برای بندگانش در حطّین و عین جالوت وجود نمی داشت،چراغ اسلام خاموش می شد،و اگر تأیید او از مؤمنان در مقابل شاه در کار نبود آرزوی تحقق یافتن وعدۀ خدا هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدیٰ وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ -و او است آن که رسولش را با هدایت و دین حق به رسالت فرستاد تا این دین را بر همۀ دینها پیروز کند،هر چند مایۀ ناراحتی مشرکان شود»و پیوستگی تأیید غیبی بر دینش دلیلی بر راستگویی نبی و صدق رسالت او است،و چه بسیار شواهد غیبی و الطاف پنهان و آشکاری را خداوند متعال نصیب بندگان مؤمن خویش در جهاد ایشان بر ضد کفر و بی ایمانی کرده است.

سوم:درجۀ رسول خدا(ص)و پایگاه خاص او در نزد خدا بالا رفت و افزایش یافت،پس بعضی از اصحاب او آزمودند که چگونه برای تحقق یافتن خواهشهای آنان در نزد خدا شفاعت می کند،و خدا درخواست آنان را پذیرفت،بلکه شفاعت تا زمان ما نیز در جریان است،و خدا خواهش هر مؤمن را که با اشارۀ به

ص :310

جاه و مقام رسول(ص)به او متوسل شود برآورده می سازد.و در کتاب(فیض القدیر)به روایت طبرانی در کتاب(الاوسط)خود از علی(ع)به صورت موقوف آورده است که گفت:

«هر دعا پنهان و در حجاب است تا آن گاه که دعا کننده بر محمد و آل محمد درود فرستد».

شواهد فراوانی وجود دارد که خداوند متعال آنها را خلاصه کرده و چنین گفته است: کَفیٰ بِاللّٰهِ شَهِیداً -خدا برای گواه بودن بسنده است».

بعضی در تفسیر خود بر این آیه قُلْ کَفیٰ بِاللّٰهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ چنین نظر داده اند که این آیه برای آن نازل شد که جدال و مبارزۀ میان رسول(ص)و قومش را در آن هنگام که بر آنان خشم گرفت و گفت: کَفیٰ بِاللّٰهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ قطع کند،و این تفسیری دور است،بلکه این آیه خود گواهی خدا بر صدق رسالت است،چنان که خدا برای پیامبران پیشین خود نیز چنین کرده بود،در آن هنگام که آتش نمرود را برای ابراهیم سرد و سلامت ساخت،و حجتی برای راستی ابراهیم شد،غرق کردن فرعون و پیروز گردانیدن موسی(علیه السلام)بر او،و زنده کردن مردگان به دست عیسی(ع)و بسیاری از حجتها و براهینی که قرآن از آنها با ما سخن گفته،به همین گونه معجزه هایی عاجل یا آجل حاکی /6 از صدق رسالات است.

[97]

وَ مَنْ یَهْدِ اللّٰهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَ مَنْ یُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ أَوْلِیٰاءَ مِنْ دُونِهِ -و هر کس که خدا او را هدایت کند،راهیافته است،و هر که خدا او را گمراه سازد از کسانی است که جز او برای ایشان ولی و دوست و سرور نخواهی یافت.» سپس قرآن بیان می کند که او راهنمایی است که بندگان را به پیروی از رسالت و ایمان آوردن به آن راهنمایی می کند،و پیش از این توضیح دادیم که هدایت شدن مرحلۀ پیشین تکامل بشری است،بدان سبب که انسان به مرحلۀ هدایت نمی رسد مگر پس از عبور از مرحله ای دشوار،و گمراهی که پردۀ گناهان او

ص :311

را از دیدن حق محروم نگاه داشته،به آن نمی رسد و اینان کسانی هستند که از دوستان و سروران خود هیچ سودی عاید ایشان نمی شود.

وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ عَلیٰ وُجُوهِهِمْ عُمْیاً وَ بُکْماً وَ صُمًّا

-و آنان را در روز قیامت بر خاک افتاده و کور و لال و کر محشور خواهیم کرد.» بدان سبب که آنان از نعمتهای حواس و عقل بهره ای نگرفتند،خداوند متعال در روز قیامت این نعمتها را از ایشان دور می کند،و این جزای کسی است که وظیفۀ دو چشم و دو گوش و زبان خویش را باطل و عاطل سازد.

مَأْوٰاهُمْ جَهَنَّمُ کُلَّمٰا خَبَتْ زِدْنٰاهُمْ سَعِیراً

-جایگاه آنان جهنم است که هر چه شعلۀ آن فرونشیند بر گرمی آن می افزاییم.» هر اندازه آتش جهنم به جهت مادی بودن آن فرونشیند،خداوند تبارک و تعالی به سوخت آن می افزاید تا حرارت آن افزایش پیدا کند-و پناه می بریم به خدا-پس عذاب دایمی است و آتش تجدید می شود،و راه گریزی برای ما جز داشتن اخلاص در ایمان و فرمانبرداری محض وجود ندارد،و باید در عمر خود پیوسته چشم به راه فرصت باشیم تا چنین کنیم و لحظات عمر را به پرستش خدا بگذرانیم و در سر پیچ راه ما فرصتی برای عبادت خدا وجود دارد.پس ماه رمضان بهار مؤمنان است،و حج معراج صالحان،پس بر ما واجب است که این فرصتها را از دست ندهیم،و حدیث شریف می گوید:

«آن کس که در ماه رمضان آمرزیده نشود،آمرزیده نخواهد شد مگر این که به عرفات برسد».

پس بیایید تا خویشتن را از آتش جهنمی که ناگزیر باید در آن وارد شد، چنان که پروردگارمان گفت: وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلاّٰ وٰارِدُهٰا کٰانَ عَلیٰ رَبِّکَ حَتْماً مَقْضِیًّا -و هیچ یک از شما نیست مگر این که وارد آن شود و این کار بر پروردگار حتمی است و قطعا صورت خواهد گرفت»،پس آن کس که بتواند خود را نجات دهد و لباس تقوای ضد جهنم برای بدن خود فراهم آورد، /6 رستگار شده است.

ص :312

[98]

ذٰلِکَ جَزٰاؤُهُمْ بِأَنَّهُمْ کَفَرُوا بِآیٰاتِنٰا -و از آن جهت چنین کیفری بهرۀ ایشان شده که به آیات ما کافر بوده اند.» پس عذاب دایمی جهنم جزای کسی است که به آیات خدا کافر شده باشد،و مهربانی و لطفی برایشان نخواهد رسید بدان جهت که کفر ورزیدند،و حجابهای عصبیت و خودخواهی و پیروی از شهوتها قلبهای آنان را پوشاند و بیم دادن نتوانست قلبهاشان را بیدار کند،و برای عقل و اراده امکان آن فراهم نیامد که آن پرده های متراکم شده را از هم بدرد،و چه بیم دادنی اثری ژرفتر از ترساندن آنان به عذاب جهنم می توانست داشته باشد؟!کتاب خدا بدین گونه بیماریهای قلب را درمان می کند،و بهترین فرصت را برای رهایی یافتن از حجابهای آن فراهم می آورد.

آفرینش آدمی را بار دیگر تجدید کند؟! وَ جَعَلَ لَهُمْ أَجَلاً لاٰ رَیْبَ فِیهِ -و برای آنان اجل و لحظه پایان عمری قرار دارد که هیچ شکی در آن نیست.» /6 اجل حتمی و همۀ امور انسان از زیستن و مردن و بار دیگر به زندگی بازگشتن به دست خدا است،و اگر خداوند متعال زمان عذاب دادن ایشان را به تأخیر می اندازد،برای رحمت او نسبت به ایشان است،و این که اجل از پیش تعیین شدۀ برای آنان اجرا شود،و شاید آنان از کارهای زشت و کفر خویش بازگردند،ولی ایشان به جای آن که از این نعمت خداداد سپاسگزاری کنند و از آخرین فرصت بهره مند شوند،به خدا کفر می ورزند و کفران نعمت اجل می کنند، بلکه پس افتادن زمان اجل را دلیلی برای نبودن عقاب و عذاب می شمرند،آیا این منتها درجۀ کفران نعمت نیست؟!آری هست،و سؤالی که پیش می آید آن است که:این کفران برای چیست؟و پاسخ این:زیرا که بر خود و بر مردم ستم کردند، و به حقوق خدا و حقوق مردمان به تجاوز پرداختند.

فَأَبَی الظّٰالِمُونَ إِلاّٰ کُفُوراً

-پس ستمگران از انجام هر کار دیگر جز کفران نعمت خودداری کردند.» هر اندازه گناه و جرم افزایش یابد،قلبها از ایمان پوشیده تر می شود و مردمان به کفر و کفران نعمت رو می کنند،و این اندیشه ای است که بیان آن بارها در قرآن کریم تکرار شده است،و در این باره تجربه ای شخصی وجود دارد که هر کس می تواند آن را در نفس خود ملاحظه کند،و آن این که شیطان آدمی را به ارتکاب معصیتی وامی دارد،و او قلب خویش را در حال اعراض و دوری گزیدن از ذکر خدا می یابد،و در نماز خاطر خویش را به چیزهای دیگری جز یاد خدا مشغول می بیند، ولی در آن هنگام پاک و پاکیزه باشد،قلب را متصل به نور خدا مشاهده می کنی، حتی در غیر نماز.

[100]

قُلْ لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِکُونَ خَزٰائِنَ رَحْمَةِ رَبِّی إِذاً لَأَمْسَکْتُمْ خَشْیَةَ

ص :314

الْإِنْفٰاقِ وَ کٰانَ الْإِنْسٰانُ قَتُوراً

-بگو که:اگر مالک مخازنی از رحمت پروردگار من باشید،بازهم آنها را سخت نگاهداری می کنید و از انفاق کردن آنها(به بهانۀ فقیر شدن پس از انفاق)خودداری می ورزید،و انسان حریص و بخیل است.» مانع دیگری که بازدارندۀ آدمی از ایمان می شود،بخل است،و هر اندازه دارا یا ندار باشد خصلت بخیل بودن را از خود آشکار می سازد،پس اگر مالک خزینه های خدا باشد که خزائن رحمت او بسیار گسترده است،باز هم مشت خود را برای انفاق نکردن گره می کند.

در سورۀ مبارکۀ إسراء آیاتی همچون این که ما را به طبیعت انسان آگاه می سازد،تکرار شده است،و همچون این گفته او سبحانه و تعالی: وَ کٰانَ الْإِنْسٰانُ عَجُولاً (11)و این گفته اش وَ کٰانَ الْإِنْسٰانُ /6 کَفُوراً (17)و این گفته وَ إِذٰا أَنْعَمْنٰا عَلَی الْإِنْسٰانِ أَعْرَضَ وَ نَأیٰ بِجٰانِبِهِ وَ إِذٰا مَسَّهُ الشَّرُّ کٰانَ یَؤُساً (83) و شاید سبب این تکرار آن باشد که در این سوره از فواید وحی سخن رفته،و از بزرگترین فواید آن این است که:بشر را از صفات و طبایع سست و منحرف او دور می سازد،و به همین جهت سوره به ذکر بعضی از این طبیعتها پرداخته است.

[101]

وَ لَقَدْ آتَیْنٰا مُوسیٰ تِسْعَ آیٰاتٍ بَیِّنٰاتٍ فَسْئَلْ بَنِی إِسْرٰائِیلَ إِذْ جٰاءَهُمْ -و به موسی نه آیۀ آشکار دادیم،پس از بنی اسراییل بپرس که در آن وقت که نزد ایشان آمد.» او را تکذیب کردند،بدان سبب که به او چنان نگاه می کردند که شما به پیغمبر خودتان نگاه می کنید،زیرا که چوپانی بود که لباسهای ساده بر تن داشت،و هنگامی که گفت:من فرستادۀ پروردگار جهانیان به سوی شمایم،فرعون او را متهم به دیوانگی کرد.

فَقٰالَ لَهُ فِرْعَوْنُ إِنِّی لَأَظُنُّکَ یٰا مُوسیٰ مَسْحُوراً

-فرعون به او گفت که:گمان می کنم که تو جادوزده شده باشی.» از آن جهت که سحر و جادو در جامعه او شایع بود،و عواقب این دعوت به

ص :315

زیان موسی بود و آدم عاقل اقدام به چنین کاری نمی کرد.

فرعون جبار و کافر به جبار آسمانها و زمین چنین می پنداشت.

واقع آن است که چالش پیامبران خدا در برابر سلطه های زمینی زمان خود فساد جامعه بزرگ و فراگیر و ریشه دار بود،به درجه ای که آنان را متهم به دیوانگی می کردند،در صورتی که همۀ گفتار و کردار آنان سرشار از حکمت و معرفت بود، پس اگر به غیب اتصال نداشته،و به یاری خدا نسبت به خودشان متکی نبودند و در امر رسالت و پیامبری خویش مخلصانه عمل نمی کرد،آیا چالش ایشان می توانست چیزی جز دیوانگی باشد؟و قرآن از آن روی تهمتهای طاغیان را نسبت به پیامبران و دیوانه شمردن آنان را برای ما نقل می کند که از این حقیقت آگاهی حاصل کنیم.

موسی جادوزده نبود بلکه رسول خدا بود،و علامت رسالت وی چالش او در برابر سلطۀ فرعون است و ترساندن وی از گمراهیش که گفت:

/6

[102]

قٰالَ لَقَدْ عَلِمْتَ مٰا أَنْزَلَ هٰؤُلاٰءِ إِلاّٰ رَبُّ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ بَصٰائِرَ وَ إِنِّی لَأَظُنُّکَ یٰا فِرْعَوْنُ مَثْبُوراً -(موسی)گفت:تو خوب می دانی که این آیات را کسی جز پروردگار آسمانها و زمین نازل نکرده است،و ای فرعون!به گمان من تو در معرض هلاکت قرار گرفته ای.» تو از آن روی در معرض هلاک شدنی که می دانی حق با من است،و فرعون از پیامبری موسی علم ایمانی نداشت،و علم حجتی داشت،بدان جهت که پیامبری او را حجت و برهانی بر وی ثابت کرد،ولی ایمان نیاورد.و از آنها آیات نه گانۀ بزرگ بر دست انسانی که پیامبر خدا نباشد کاری برنمی آید،و به همین سبب پروردگار ما گفت که ای فرعون لَقَدْ عَلِمْتَ -تو دانستی و دریافتی»که این آیات نه گانه،یعنی:ید بیضا و عصا و قحطی و کاهش یافتن میوه ها و ثمرات و طوفان و ملخ و شپش و قورباغه ها و خون همه از جانب خدا بوده و به دست انسان عادی پدید نیامده است،و به صورت وَ لَقَدْ عَلِمَتِ با ضمّ تا نیز خوانده شده یعنی موسی کسی است که می دانسته است و آن را حدیثی از امام علی(ع)تأیید می کند که سخنی گفت که چنین معنی می داد:

ص :316

«هرگز فرعون نمی دانست که خدا موسی را به این رسالت مبعوث کرده است،بلکه خود موسی بود که می دانست و به همین جهت نسبت به کار خود اعتماد کامل داشت».

قرآن کتابهای آسمانی را وسیلۀ دست یافتن به بصیرتی که به دیدن حقایق کمک می کند قرار داده است،و چون فرعون همۀ آن حقایق را تکذیب کرد،موسی او را در پایان سخن خود آگاه ساخت و گفت: وَ إِنِّی لَأَظُنُّکَ یٰا فِرْعَوْنُ مَثْبُوراً .

[103]

و چون فرعون این سخن را شنید در صدد انتقام گرفتن بر آمد.

فَأَرٰادَ أَنْ یَسْتَفِزَّهُمْ مِنَ الْأَرْضِ

-اراده کرد که آنان(موسی و بنی اسراییل)را از سرزمین خود بیرون راند.» ولی خداوند تبارک و تعالی در کمین گاه ایستاده بود.

/6

فَأَغْرَقْنٰاهُ وَ مَنْ مَعَهُ جَمِیعاً

-پس او و کسانی را که با او بودند غرق کردیم.» [104]

و این یکی از معانی گواه بودن خدا بر راستی رسالتهای پیامبران است،و خداوند متعال فرعون و کسانش را گرفت و در دریا افکند و آب آنان را همچون سنگریزه بلعید و در خود فروبرد.

وَ قُلْنٰا مِنْ بَعْدِهِ لِبَنِی إِسْرٰائِیلَ اسْکُنُوا الْأَرْضَ فَإِذٰا جٰاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ جِئْنٰا بِکُمْ لَفِیفاً

-و پس از آن به بنی اسراییل گفتیم که در این سرزمین(مصر) ساکن شوید،و چون موعد زندگی دیگر در آخرت فرا رسد،همه را با هم جمع خواهیم کرد.» گفته اند که لفیف به معنی به هم چسبیده و پیچیدۀ به صورتی است که تشخیص آنان از یکدیگر امکان پذیر نیست.

بدین گونه فرعون رفت و از او عبرتی برای جهانیان بر جای ماند.

ص :317

/6

باشد،بدان سبب که فهم و دریافت آن برای مردمان آسانتر می شود.و گروهی از مردم چنان به قرآن ایمان دارند که چون آیات آن بر ایشان خوانده شود،به رو و بر چانه و ریش سجده می کنند،و به تسبیح خدا می پردازند و به وعدۀ او اعتماد دارند و می گریند و قرآن بر خضوع و خشوع آنان می افزاید.

کسانی که پروردۀ وحیند،مثالی زنده برای قرآن و گواهی آشکار بر صدق آنان اند،و بدان سبب که قرآن از خدا است،آیا مردمان مؤمن را به پروردگارش نمی خواند و به آنان فرمان نمی دهد که خدا را به نامهای نیکویش(اسمائه الحسنی) بخوانند،و نیز فرمان می دهد که نماز را با صدای بسیار بلند نگزارند،و خداوند متعال سورۀ مبارکۀ اسراء را به ستایش و حمد خدا به پایان می رساند،به همان گونه که به تسبیح او آغاز کرده بود،خدای یکتا و یگانه ای که برای خود کسی را به فرزندی نگرفت و شریکی در فرمانروایی بر جهان ندارد،و ولی و سروری برای او نیست.

/6 تسبیح و تکبیر و حمد مخصوص صفات خدا است،و بنده از همین راه با او سبحانه و تعالی اتصال و پیوستگی پیدا می کند.

درون مایۀ خود برانگیزد،حقی است که هیچ شکی در آن نیست.

وَ بِالْحَقِّ أَنْزَلْنٰاهُ وَ بِالْحَقِّ نَزَلَ

-و آن را به حق فروفرستادیم و به حق نازل شد.» خدا مقدر کرده بود که آن را به حق نازل کند وَ بِالْحَقِّ أَنْزَلْنٰاهُ و این تقدیر تحقق یافت وَ بِالْحَقِّ نَزَلَ و محتوای آن حق است وَ بِالْحَقِّ أَنْزَلْنٰاهُ و ثمرات آن حق است وَ بِالْحَقِّ نَزَلَ و حقی که خدا با آن فروفرستاده وَ بِالْحَقِّ أَنْزَلْنٰاهُ استمرار پیدا خواهد کرد وَ بِالْحَقِّ نَزَلَ .مگر پروردگار ما نگفته است:

إِنّٰا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّٰا لَهُ لَحٰافِظُونَ -ما ذکر(قرآن)را فروفرستادیم و ما پاسدار آنیم»پس کسی به تغییر دادن آن توفیق نیافته و هرگز پس از این نیز کسی به تغییر آن موفق نخواهد شد؛این دو کلمه را باید بدین گونه فهم کنیم.

بعضی از مفسران گفته اند که:نزول قرآن مصاحب و همراه با حق بوده،به همان گونه که حق مصاحب قرآن بوده است،و می پرسیم که معنی باء در گفتۀ او بالحق چیست؟ /6 باء حرف جرّ است برای خواستار یاری شدن،پس اگر بگویی:(اکتب بالقلم با قلم بنویس)،یعنی برای نوشتن از قلم بهره مند شو،و همین معنی در آیه صحت دارد،زیرا که حق محتوای قرآن و جوهر آن است و بلکه هر آیه از آن دلیلی بر حق است،از آن روی که برای احقاق حق و همۀ حق نازل شده است.

خداوند متعال گفت: وَ یُرِیدُ اللّٰهُ أَنْ یُحِقَّ الْحَقَّ بِکَلِمٰاتِهِ وَ یَقْطَعَ دٰابِرَ الْکٰافِرِینَ -و خدا می خواهد که حق را به وسیلۀ کلماتش تحقق بخشد،و نسل کافران را براندازد»(/7الانفال).

وَ مٰا أَرْسَلْنٰاکَ إِلاّٰ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً

-و ما تو را جز همچون مژده دهنده و بیم دهنده به رسالت نفرستادیم.» رسول نسبت به کسانی که به رسالت بر ایشان مبعوث شده،کاری جز آن ندارد که:اگر ایمان آوردند به آنان بشارت و مژدۀ خیر دهد،و اگر کافر شوند از عذاب خدا آنان را بترساند،و رسول کفیل یا وکیل ایشان نیست و صلاحیت تغییر

ص :320

قرآن به او داده نشده،و خدا او را از این که در قرآن تغییر دهد،دور و معصوم نگاه داشته است.

[106]

وَ قُرْآناً فَرَقْنٰاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النّٰاسِ عَلیٰ مُکْثٍ -و از آن جهت قرآن را به تدریج فروفرستادیم که آن را بر مردمان با درنگ و بدون شتاب بخوانی.» قرآن را چندین نام است،و گاهی گفته می شود که آن را از آن روی که نوشته می شود«کتاب»می خوانند،و گاه گفته می شود که آن«فرقان»و وسیلۀ جدایی است از آن جهت که حق و باطل را از یکدیگر جدا می کند،و گاه گفته می شود که آن ذکر است از آن روی که به یاد ما می آورد،و به همین گونه آن را بدان سبب قرآن می خوانند که قرائت و خوانده می شود،و بدین گونه نامها تغییر پیدا می کند،ولی آنچه نامیده شده یکی است،و شاید از آن جهت چنین شده باشد که آدمی چنین اعتقاد نداشته باشد که اهمیت قرآن در کتابت یا قراءت آن است،بلکه این اهمیت در جوهر او وجود دارد،و این نامها چیزی جز خلاصه ای از هدفها اشاره ای به آنها نیست.

(فرقناه)یعنی بخشهای آن را جدا جدا و(علی مکث)به تأنّی و در زمانهای متفاوت فرستادیم تا مردمان آن را بهتر فهم کنند و در ذهنهاشان جایگزین شود.

وَ نَزَّلْنٰاهُ تَنْزِیلاً

-و آن را فروفرستادیم و نازل کردیم.» در دو آیۀ گذشته خداوند متعال کلمۀ واحدی را،با اختلافی جزئی،به دو صورت بیان کرد و یک بار گفت:«أنزلناه» /6 و بار دیگر«نزّلناه»،پس فرق میان این دو کلمه در چیست؟ تفاوت در آن است که کلمۀ«أنزلناه»یعنی تمام آن را یکباره فروفرستادیم،و«نزّلناه»از آن حکایت می کند که این فرو فرستادن تدریجی بوده است،و این تأکیدی بر این گفته است:قرآن دو بار بر قلب رسول(ص)نازل شد، یک بار در شب قدر،و بار دیگر به تدریج در ظرف مدت بیست و سه سال آخر زندگی پیغمبر(ص)بر حسب مناسبتها و اوضاع و احوال،تا آیات و تعلیمات آن در

ص :321

ضمایر و ذهنهای مؤمنان رسوخ پیدا کند و در واقعیت زندگی اجتماعی ایشان وارد شود.

[107-108]

نفس بهره مند از علم نمی تواند در برابر نور درخشندۀ برخاستۀ از قرآن شکیبا بماند،و در برابر صاحب آن به سجده می افتد.

ولی آیا علم به چه کسانی عطا می شود؟ کسانی که به علم دست یافته اند از افراد یکی از این دو گروه اند:

1-یا کسانی از اهل کتاب بودند که خدا علم را از رسالتهای الهی گذشته به آنان عطا کرده بود،و چون آیات قرآن را می شنیدند آنها را می فهمیدند و درمی یافتند که این آیات تصدیق کنندۀ کتابهای دینی ایشان و بلکه بزرگتر از آنها است،و بنا بر این در مقابل حق به سجده می افتادند و به آن خضوع نشان می دادند.

2-یا کسانی از اعراب بودند که جانهای آنان را نور دانش فراگرفته بود و جز از آن اعراب جاهل بودند که دربارۀ امور ناچیز بحث می کردند و چون صوت حق را می شنیدند،چون به بانگ حق گوش فرامی دادند،و نور درخشان آن را مشاهده می کردند،ایمان می آوردند و به ندای حق پاسخ مثبت می دادند.

اویس قرنی در بادیه(بیابان)چنان می زیست که با عزت و شرف همراه بود،و چون از رسول و قرآن او آگاه شد،به او و قرآنش ایمان آورد،بی آن که رسول خدا(ص)را دیده باشد،و به همین سبب از مقربان رسول اللّٰه شد،و اسلام آورد و اسلام خود را به صورتی نیکو برگذار می کرد:روزش به روزه می گذشت و شبش به عبادت،و ابو ذر و مقداد و بسیار کسان دیگر همچون اویس بودند.

/6

قُلْ آمِنُوا بِهِ أَوْ لاٰ تُؤْمِنُوا

-بگو که اگر ایمان بیاورید یا ایمان نیاورید.» برای ما تفاوتی ندارد،چه نیازمند به ایمان شما در آن صورت نیستیم که خواست خدا گمراه ماندن شما باشد،و در آن جا کسانی وجود دارند که به صورتی به قرآن مؤمن اند،و آنان اهل علم و معرفتند.

إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ

-کسانی که پیش از این علم به آنان عطا شده است.»

ص :322

یعنی پیش از فرود آمدن قرآن به علم دست یافته بوده اند.

إِذٰا یُتْلیٰ عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقٰانِ سُجَّداً

-چون قرآن بر ایشان تلاوت شود،بر چانه و ریش بر زمین به سجده می افتند.» خرور به معنی وقوع سریع است،یعنی هر چه زودتر به سجده کردن می پردازند،و شاید خودشان را در برابر قرآن فراموش می کنند و بر چانه ها و ریش و نه بر پیشانیهاشان خاضعانه سجده می کنند،از آن جهت که این سجده کردن بسیار سریع صورت می گیرد.

وَ یَقُولُونَ سُبْحٰانَ رَبِّنٰا إِنْ کٰانَ وَعْدُ رَبِّنٰا لَمَفْعُولاً

-و می گویند منزه است پروردگار ما که وعدۀ او عملی شد.» از این آیه چنان برمی آید که آنان توقع چیزی را داشته اند که در قرآن تحقق پیدا کرده بود یا آنان چنین تعبیر می کردند،و این از منتهای ایمان و منتهای یقین ایشان بود که خدا را از خلف وعد تنزیه کردند،و به تأکید گفتند که وعدۀ او در کتاب به پیروزی مؤمنان دنیا،و پاداش نیک آنان در آخرت حق است و تحقق خواهد یافت.و این یکی از معانی حقی است که در آیۀ پیشین وَ بِالْحَقِّ أَنْزَلْنٰاهُ وَ بِالْحَقِّ نَزَلَ آمده بود.

إن مخففه به معنی کٰانَ وَعْدُ رَبِّنٰا لَمَفْعُولاً است.

[109]

وَ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقٰانِ یَبْکُونَ وَ یَزِیدُهُمْ خُشُوعاً -بر چهره ها و چانه ها برای سجده فرومی افتند و می گریند و خشوع و فروتنی آنان افزایش می یابد.» /6 چنان معلوم می شود که بر انسان در برابر حالات غریب و شگفت انگیزی که پیش می آید،یکی از دو حالت رخ می دهد:

اوّل:حالت بیهوشی و حیرت و سرگشتگی.

دوم:حیرت آگاهانه.

شاید آیۀ بعد به این دو حالت اشاره کرده و گفته است: اَللّٰهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتٰاباً مُتَشٰابِهاً مَثٰانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِینُ جُلُودُهُمْ

ص :323

وَ قُلُوبُهُمْ إِلیٰ ذِکْرِ اللّٰهِ ذٰلِکَ هُدَی اللّٰهِ یَهْدِی بِهِ مَنْ یَشٰاءُ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللّٰهُ فَمٰا لَهُ مِنْ هٰادٍ (/23الزمر).

در آغاز آدمی به لرزه درمی آید و سخت مرتعش و همچون صاعقه زده می شود،و سپس از این حالت بیرون می آید و بر آن پیروز می شود،و مؤمنان نیز چنانند که نخست بر اثر شدت نور به سجده فرومی افتند،و چیزی نمی گذرد که بر قوت نور پیروز می شوند و برای خشوع نسبت به خدا بار دیگر سجده می کنند.

رحمت هر دو به یک ذات اشاره می کند،و به همین گونه جبار و کریم و رؤوف و...،و این نامها نشانه های محضی است که اشاره به او سبحانه و تعالی دارد،و هنگامی که می گوییم سمیع بصیر،پس او شنونده و بیننده است بدون آلت شنیدن و آلت دیدن،و شاعر گفته است:

عباراتنا شتّی و حسنک واحد

و کل الی ذلک الجمال یشیر

عبارتهای ما مختلف و زیبایی تو یگانه است*و همه به این جمال و زیبایی اشاره می کنند کفار قریش یک بار دربارۀ رسول(ص)گفتند:به این صائبی نگاه کنید که به ما فرمان می دهد تا خدای یگانه را بپرستیم،و او دو خدا را می پرستد؛ می گوید:اللّٰه،الرحمن،پس این آیه نازل شد تا بگوید که خواه اللّٰه بگویی یا الرحمن یا الرحیم یا الواحد،یا القهار،همۀ اینها بر شیء واحدی دلالت دارد،و این که اسماء الحسنی همه برای خدا است و اینها از او دور نیست-و همه صفات او و جز ذات او است.

در حدیثی آمده است که هشام بن الحکم از امام صادق(ع)از اشتقاق کلمۀ(اللّٰه)پرسش کرد،پس به او گفت:«ای هشام!«اللّٰه»مشتق از«إله» (معبود)است،و وجود«إله»مقتضی وجود مألوه(عابد)است،و اسم(نام)غیر از مسمّی(نامبردار)است،پس هر که اسم را بدون معنی بپرستد کافر است و چیزی را نپرستیده است،و آن که نام و معنی را بپرستد کافر است از آن روی که دو معبود را پرستیده است،و آن کس که معنی را بدون نام بپرستد،به توحید پرداخته و یکتاپرست است،آیا دریافتی ای هشام!»گفت:پس به او گفتم:بازهم بگو و او گفت:«خداوند تبارک و تعالی را نود و نه نام است،پس اگر اسم همان مسمی باشد،هر اسمی یک اللّٰه است،ولی اللّٰه معنایی است که این نامها دلالت کنندۀ ما به سوی او است،و همۀ آنها جز او است،ای هشام!نان اسم یک خوردنی است، و آب نام یک نوشیدنی،و جامه نام یک پوشیدنی،و آتش نام چیزی سوخته شده، آیا چنان فهمیدی که با دشمنان ما که جز او دیگری را معبود خود گرفته اند مبارزه کنی و از خود به دفاع بپردازی؟»گفتم:آری /6 و او گفت:«خدا از آن به تو سود

ص :325

رساند و استوارت سازد»،پس هشام گفت:«به خدا سوگند که هیچ کس در علم توحید بر من غالب نشد،تا به مقامی که اکنون دارم رسیدم». (1)

وَ لاٰ تَجْهَرْ بِصَلاٰتِکَ وَ لاٰ تُخٰافِتْ بِهٰا وَ ابْتَغِ بَیْنَ ذٰلِکَ سَبِیلاً

-و نمازت را با صدای بسیار بلند نخوان و نه بانگت را چندان فرود آر که خودت آن را نشنوی و راه میان دو راه را برگزین.» در حدیثی مأثور از امام صادق(ع)آمده است:

«جهر به معنی بلند کردن صدا است،و تخافت آن است که صوت را چندان پایین میاور که خود آن را نشنوی،و میان این دو بخوان». (2)

شاید در آیه اشاره به این اندیشۀ مهم شده باشد که شایسته نیست در نماز بانگ خود را بیش از اندازه بلند کنیم،چه بانگ بلند از آداب دعا نیست،و به همین گونه جایز نیست که آهسته خواندن به درجۀ بسیار پایین برسد،و این درست است که خدا با علوّ و جلال خویش از تو دور است،ولی به لطف و علم خویش به تو نزدیک است و بانگ تو را می شنود،و چنان که در دعا آمده است(آن که دور است نمی بیند،و چون نزدیک شود نجوی را مشاهده می کند)و لذا نمازهای روز را باید با پایین آوردن صدایمان بخوانیم و نمازهای شب را با صدای به اندازه بلند.

محیط شود در صورتی که بر نفس خود نیز محیط نشده است.بلکه در احاطه یافتن بر کنه طبیعت پیرامون خود نیز چنین است،ولی خداوند متعال انسان را در زندگی این جهانی او متحیر و سرگردان نکرده است،بلکه نفس خویش را به او شناسانده و دو بار بر او متجلی شده است:یک بار در آفاق جهان و بار دیگر در نفس خودش از طریق قرآن حکیم.و آیات ذکر(قرآن)ما را به آیات طبیعت متذکر می سازد. /6 بنا بر این ما بسیار بیش از آنچه تصور شود،برای شناختن پروردگارمان و شناختن اسمای حسنای او،به قرآن نیازمندیم.و شناخت خدا سبحانه و تعالی بزرگترین سودی است که انسان از خواندن قرآن به دست می آورد،در صورتی آن را بدون این که حجابی میان او و خواندن قرآن کشیده شده باشد بخواند،و بنا بر این قرآن بزرگترین گواه بر صدق رسالتهای پروردگار است.

در حدیث مأثور آمده است که:

«خدا در کتابش بر بندگان خویش متجلی شده،ولی مردمان نمی بینند».

خدا در این قرآن چیزهایی نازل کرده است که اگر بر کوه ها نازل می شد آنها را از هم می پاشید،چنان که گفت: لَوْ أَنْزَلْنٰا هٰذَا الْقُرْآنَ عَلیٰ جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خٰاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللّٰهِ*وَ تِلْکَ الْأَمْثٰالُ نَضْرِبُهٰا لِلنّٰاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ -اگر این قرآن را بر کوهی نازل می کردیم،آن را می دیدی که از ترس خدا می شکافد و فرومی ریزد*و این مثالها را از آن جهت برای مردمان می زنیم تا مگر اندیشه کنند و به تفکر بپردازند»(/22الحشر).

حال کوه سخت و صلب از عبرتها و درسهای قرآن چنین است،پس حال انسان چگونه است؟! وَ قُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً -و بگو سپاس خدای را که فرزندی اختیار نکرد.» شاید یکی از معانی این آیه آن باشد که او سبحانه و تعالی،عنصری را بر عنصر دیگر و جوهری را بر جوهر دیگر برتری نبخشید مگر به تقوا که به همه فرصت بالا رفتن به سوی او را فراهم می آورد تا به فضل او به کمال دست یابند.و آیه اعتقاد

ص :327

بت پرستان را رسوا می کند که فرشتگان را فرزندان خدا می دانند.

در حدیث آمده است:

«سپاس خدای را که فرزندی نیاورد که میراث خوار او باشد،و زاییده نشد تا شریکی داشته باشد».

و چون نفی ولد کرد،این خود نفی شرک نیز هست،بدان سبب که آن که فرزند نمی آورد و میان پر است،پس چگونه می تواند مولود باشد،و آن که مولود نباشد به چیزی شباهت ندارد،پس همتا و شریک یا /6 ولی ندارد که به او یاری کند،بدان جهت که به ذات خود بی نیاز است پس چگونه از غیر خود مدد بگیرد؟! وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ -و نه شریکی در ملک و فرمانروایی دارد و ولی و سروری که او را از ذلت و خواری نجات دهد.» گفته اند که این آیه در پاسخ به جهودان و نصرانیان آمده است که گفتند:

خدای برای خود فرزندی برگزید،و به مشرکان عرب که گفتند:لبیک شریکی برای تو نیست مگر شریکی که او برای تو است،و به صابئین و مجوس که گفتند:

اگر اولیای خدا نمی بودند،خدا خوار می شد. (1)

در دعای مأثور آمده است:(سپاس و ستایش خدای را که فرزندی نگرفت که موروث باشد،و شریکی در ملک نداشت تا در آنچه می کند علیه او به عمل برخیزد،و سروری نداشت که او را از خواری نجات دهد تا شریکی در آنچه می کند و می سازد نداشته باشد). (2)

خدا شریکی ندارد تا به ضدیت با او برخیزد یا به مساعدت او،چه اگر شریکی می داشت به ضدیت با او برمی خاست و نظام جهان متزلزل می شد،و اگر شریکی می داشت که به او کمک می کرد و اولی قوی و دیگری ضعیف بود،دیگر چه نیازی به ضعیف وجود می داشت.

ص :328

در حدیث مأثور از هشام بن حکم موجود در حدیث زندیقی که نزد ابو عبد اللّٰه(ع)آمد،از قول ابو عبد اللّٰه(ع)گفته است:«گفتۀ تو نمی تواند حکایت از آن داشته باشد که:آن دو نفر یا هر دو قدیم و قوی بودند،یا هر دو ضعیف،یا یکی قوی و دیگری ضعیف.اگر هر دو قوی بوده باشند،چرا یکی از آنان دیگری را دفع نکرده تا تدبیر را تنها خود به دست بگیرد،و اگر چنان می پنداری یکی از آنها قوی و دیگری ضعیف است،معلوم می شود که خدا یکی است،چون چنان که می گویی عجز و ناتوانی در دومی آشکار است،و اگر بگویی که هر دو ضعیف اند،یا از هر جهت با یکدیگر اتفاق نظر دارند یا اختلاف نظر،پس چون مشاهده می کنیم که آفرینش و خلق انتظام دارد،و کشتی در دریا پیش می رود و تدبیر یگانه است و روز و شب و خورشید و ماه منظم در سیر خود پیش می روند،این همه دلیل بر صحت امر و تدبیر است و انتظام بر این که دلیل است که مدبر یگانه است». (1)

/6 آنچه متوهمان توهم می کنند و به وهم می پندارند،آفریدۀ آنان است و به خودشان بازمی گردد،چه به مثال زدن و شبیه ساختن توصیف نمی شود،پس به جای آن که در ذات خدا بیندیشند،می بایستی در آفرینش و آفریدگان او نظر کنند تا از این راه به او برسند.

وَ کَبِّرْهُ تَکْبِیراً

-و او را بزرگ شمار و به تکبیر او بپرداز.» این درست نیست که بگویی خدا از هر چیز بزرگتر است،مگر چیزی وجود دارد که احتمال بزرگتر بودن از خدا دربارۀ او صدق کند؟!و هنگامی که این چیز از آن چیز بزرگتر است به خاطر وجود تقارنی میان آنها است،ولی درست تر این است که خدا بزرگتر از آن است که توصیف شود،نه این که بگویی خدا بزرگتر از خورشید است،چه میان آنها مقارنه ای وجود ندارد،و چگونه می توانی مخلوق کوچکی را طرف مقایسۀ با خالقی بزرگ قرار دهی؟!ولی می توانی بگویی که:

خورشید از ماه بزرگتر است.

ص :329

در حدیثی از ابو عبد اللّٰه(ص)آمده است که به جمیع بن عمیر گفت:

«چه چیز از خدا بزرگتر است»؟ پس من گفتم:خدا از هر چیز بزرگتر است،پس گفت:«آیا در آغاز چیزی بود تا بزرگتر از خدا بوده باشد»؟و من گفتم:پس او چیست؟گفت:

«بزرگتر از آن است که توصیف شود». (1) و در حدیثی دیگر آمده است از ابو عبد اللّٰه(ع)که:مردی در نزد او گفت اللّٰه اکبر،پس او گفت:بزرگتر از چه چیز؟ و او گفت که از همه چیز،و امام گفت که:او را محدود کردی،و او گفت:پس چه بگویم؟و امام گفت که بگو:خدا از هر چه توصیف شود بزرگتر است. (2)

ص :330

/6

ص :332

/6 سورۀ کهف

/6

روشن،و رنگها آشکار،در صورتی که وضوح چیزها و روشن بودن آنها به دیدن مدد می رساند ولی خود رؤیت و دیدن نیست.

یَحْزَنُونَ .

2- وَ نَزَّلْنٰا عَلَیْکَ الْکِتٰابَ تِبْیٰاناً لِکُلِّ شَیْءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً وَ بُشْریٰ لِلْمُسْلِمِینَ .

و چون اندکی در این صفات تدبر کنیم،آنها را به معنی حقیقتی خواهیم دید که عقل را بر تفکر،و قلب را بر تدبر یاری می کند،و نه این که چیزی باشد که جایگزین آن شود.

بر ظاهر معانی و حوادث است،بلکه تلاش و کوششی برای شناختن چیزی است که در پس آنها قرار دارد.

طبرسی(قدس سره)گفته است که تدبر به معنی نظر کردن در عواقب امور است.

مجمع البیان،ج 3،ص 81 سرانجام:چیزی است که امر به آن بازمی گردد یعنی تأویل آن است.

و خداوند سبحانه و تعالی گفته است: هَلْ یَنْظُرُونَ إِلاّٰ تَأْوِیلَهُ یَوْمَ یَأْتِی تَأْوِیلُهُ یَقُولُ الَّذِینَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جٰاءَتْ رُسُلُ رَبِّنٰا بِالْحَقِّ -آیا انتظار چیزی جز تأویل آن را دارند،آن روز که تأویل آن بیاید،کسانی که آن را از پیش فراموش کرده بودند خواهند گفت که:فرستادگان پروردگار ما به حق بر ما مبعوث شدند»(/53 الاعراف).

در داستان یوسف گفت: قٰالَ لاٰ یَأْتِیکُمٰا طَعٰامٌ تُرْزَقٰانِهِ إِلاّٰ نَبَّأْتُکُمٰا بِتَأْوِیلِهِ - خوراکی برای خوردن نزد شما نخواهد آمد مگر این که شما را تأویل آن خواب آگاه کرده باشم»(/37یوسف).

/6 پس تأویل یک بیم دادن تحقق یافتن چیزی است که بیم به آن داده شده بود،و تأویل خواب تحول یافتن آن به یک حقیقت وقوع پیدا کرده است،و چنان به نظر می رسد که تدبر به معنی جستجوی تأویل است.

این کلمه را چند بعد است:

عملا راه خود را طی می کند قرار دهیم و یا آن که چندان پیش رویم تا به نتیجۀ نهایی برسیم.

در آن هنگام که قرآن از قوم عاد برای ما سخن می گوید و این که چگونه همچون جبّاران شدت و نیرو به خرج دادند،و در نتیجه هلاک نصیب ایشان شد،بر ما واجب است که چون این داستان را خواندیم خود را بی نیاز از اندیشیدن دربارۀ آن ندانیم،بلکه آن را همچون چراغ درخشانی در دست گیریم،و سپس به بحث دربارۀ تمدن مادی بپردازیم،و به مدد این چراغ از سرنوشت آن در آینده آگاهی پیدا کنیم و بفهمیم که به چه پایانی خواهد انجامید.

به آن که در آیات دیگر از قرآن حکیم آمده است،و همچنین تفسیر کردن آیات به وسیله روایتها و حدیثهای شریف و استفاده بردن از علم حدیث.

ما پس از تدبر و تأویل،و پایان یافتن عمل تفسیر،و دست یافتن به شناختی ذاتی از آیه،آیۀ قرآن را به واقعیت خارجی می بریم و در این می کوشیم که آن را بر مردمان و چیزها و پیشامدهای متغیر منطبق سازیم.

پس چون در قرآن کلماتی همچون: اَلَّذِینَ آمَنُوا -کسانی که ایمان آوردند»، وَ الَّذِینَ کَفَرُوا ،المنافقون،المستکبرون،المستضعفون...

آمده باشد،بر ما لازم است که آنها را به صورت واقعی تعریف کنیم و تشخیص دهیم،و تنها به شناختن معانی این کلمات و مدلولهای لغوی آنها اکتفاء نکنیم.

و هنگامی که از جوامعی همچون:عاد،ثمود،قوم لوط،اصحاب الایکة، اصحاب موسی(ع)و اصحاب محمد(ص)چیزی می خوانیم،باید در صدد یافتن چیزهایی در واقعیت کنونی برآییم که می تواند تجسمی از آنها بوده باشد،پس آن که از علی و حسین(علیهما السلام)در زمان حاضر پیروی می کند کیست؟و کیست که نقش معاویه و یزید را بازی می کند؟و همچنین.

پس تدبر عبارت است از جستجو برای یافتن کس یا چیزی است که در واقع خارجی نقش داستانها و آیات قرآنی را ایفا می کند،و در نتیجه عبارت از شناختن عملی معانی چیزها و تلاش برای دریافتن و نزدیک شدن به آن است.

تدبر نیازمند به تلاشی فکری و تلاش دیگر جسدی است،پس ما نمی توانیم /6 با بستن درها بر روی خود و جدا شدن از واقعیتها به تدبر بپردازیم،و چون خواستار تدبر باشیم بر ما واجب است که در زندگی جامعه داخل شویم و از خصوصیات آن آگاهی حاصل کنیم،و طبیعت و ماهیت آن را مورد مطالعه قرار دهیم،و سپس به قرآن بازگردیم و از آن بپرسیم که:جامعه ای که تمایزات و خصوصیات آن چنین،و امور مثبت و منفی آن چنان است،به چه نام باید نامیده شود؟آیا جامعه لوط است یا شعیب یا ثمود یا جز ایشان؟و آنچه از انسان در مطالعه اش از قرآن مطلوب است،تفسیر است و سپس تدبر و تأویل به آن معانی که پیش از این ذکر آن

ص :339

گذشت.

نخست:دربارۀ زینت و آرایش زندگی دنیا،و ایستار و نظر اسلام نسبت به آن.

دوم:قضایایی که به راهیابی و علم و معرفت پیوسته است.

در آن شک نیست که میان این دو رشته علاقه ها و پیوستگیهای مهمی وجود دارد،چه انسانی که به سلاح هدایت و علم مسلح باشد،ایستاری مثبت و برتر از زینت زندگی دنیا برای خود اختیار می کند،ولی آن کس که فاقد چنین سلاحی باشد،ایستار و نظر او نسبت به آرایش زندگی دنیا و متاع نابود شوندۀ آن ایستار پیروی مطلق و تسلیم کامل است.

در واقع این یکی از مظاهر اعجاز قرآن است،و رسیدن بلاغت آن به آخرین درجه،از آن جهت که آیات کریمۀ آن در چندین خط متوازی و متناسب با یکدیگر پیش می رود که برای توجه دادن قلب آدمی به یک قضیۀ جوهری و اساسی به کمک یکدیگر حرکت می کنند،ولی سلسلۀ نخستین،چنان که آشکار است،در آیات این سوره محور اصلی است،چه سورۀ کهف از نگاه اسلامی به زینت زندگی با ما سخن می گوید،و این که آدمی چگونه باید خود را از فشارهای زینت زندگی و دوستی دنیا خلاص کند،و به زندگی نظری موضوعی و عینی پیدا کند که بر شناخت عاقبت زندگی،و پیوند محکم میان زینت زندگی دنیا و بهره مند شدن از آن و عمل انسان متکی باشد.

پس در این سوره با داستان اصحاب کهف و رقیم مواجه می شویم که خود را از دوستی جاه و مقامی که داشتند آزاد کردند،و ارادۀ والای آنان توانست ایشان را از پهنۀ زندگی مادی بر کند و به آسمان حقیقت و ارزشها بالا برد،و در همین سوره عکس آن را نیز مشاهده می کنیم،و آن داستان شخص صاحب باغی است که به آن داخل شد و چنان پنداشت که جاودانه در آن باقی خواهد ماند،و هر چه اندرز دهندۀ امینی به او نصیحت کرد و گفت که:این باغ به اذن خدا در این جا است،پس چرا هنگامی که داخل در باغت می شوی نمی گویی«ما شاء اللّٰه»آنچه خدا بخواهد»، /6 و ممکن است روزی برای تو هیچ سودی نداشته باشد،به این اندرز

ص :341

گوش نداد،و با ستم کردن بر نفس خویش به باغ درآمد و گفت:چنان نمی پندارم که این هرگز نابود شود،تا این که زندگی او پایان یافت،و همۀ باغ او رو به تباهی و نابودی روانه شد،و در آن مثلی از واقعیت ذو القرنین برای کسانی زده است که به جاه و مقام عظیم و فرمانروایی بزرگ دست یافتند،ولی هرگز راضی به آن نشدند که در مقابل فشارهای مقام و زینت فرمانروایی خاضع باشند.

سورۀ کریمه در چارچوب کلی خود نگرشی فراگیر دربارۀ ایستار اسلام نسبت به زینت زندگی دنیا را بیان می کند،و بخش اول آن نظری به موضوعهای سوره بنا بر عادت قرآن در اوایل سوره هایی می اندازد که حاکی از نیکی آغاز شدن سوره است و نوری بر چارچوب سوره و خلاصه ای از موضوعاتی که پس از آن خواهد آمد می افکند.

چنان که آیات(1-8)این درس یادآور ما می شود که قرآن کتاب هدایت است،و هدایت راه مستقیم انسان به سوی نعمتهای خدا.

نیز از انگیزه هایی سخن می گوید که انسان را به ملتزم و پایبند بودن به هدایت خدا وامی دارد و از آن جمله است بیم دادن و مژده دادن.

به خطرهای شرک از راه نسبت دادن فرزندی به خداوند متعال اشاره می کند،و پس از آن می گوید که بر رسول یا پیشوایی که در جای او می ایستد،بیان حقایق واجب است،و او را نمی رسد که اگر مردمان هدایت خدا را نپذیرفتند،خود را با غم و اندوه هلاک کند.

در پایان از دید اسلامی نسبت به زینت زندگی دنیا و متاع و کالای آن بحث می کند و می گوید که اینها همه آزمودن الاهی نسبت به انسان است،و در نتیجه نابود خواهند شد،چه زمین سرانجام به صورتی درمی آید که پهنه ای بی حاصل است و گیاهی در آن نمی روید.

سپس آیات(9-16)از لزوم توجه داشتن انسان به سنتهای خدا در جهان سخن می گوید که،بنا بر آن،می بایستی به حکم خدا گردن نهد،و هر اندازه هم که حوادث مشاهده یا شنیده شده در نظر /6 او عجیب و تازه جلوه گر شود بازهم چنین

ص :342

باشد؛و انقلاب و شوریدن بر ضد ستم یکی از سنتهای خدا در زندگی است،زیرا که خدا به عدل و داد فرمان می دهد و او قائم به قسط است.و به همین گونه آیات روش شورش را بیان می کند و آن چنین است که:آدمی به الهام فطرت خود پاسخ مثبت دهد،و با آغاز کردن از خودش،به شورش بر ضد اشکال مختلف ظلم و ستم بپردازد،و از جامعه شرک و جاهلیت خود را دور سازد،و سپس خدا او را با وسایل مادی و معنوی تأیید خواهد کرد تا به پیروزی دست یابد.

بعد از آن آیات(17-20)از الطاف الاهی و بخششهای ربّانی سخن می گوید که اشخاص برخاستۀ به نام خدا و برای خدا در معرض آن قرار می گیرند،تا آن حد که خداوند متعال برای او بعضی از سنتهای طبیعی را متوقف می سازد یا به آنها تغییر شکل می دهد،و سپس اشاره به سلاح مهمی می کند که خدا آن را به اولیاء خود بخشیده،و آن سلاح ایجاد ترس است؛و آیات به ذکر بعضی از صفات اخلاقی شورشی پرداخته است.و به این نکته اشاره کرده است که نخستین مرحله از مراحل علم برای انسان اعتراف کردن به جهل و نادانی است،و پس از آن دست یافتن به علم و گرفتن آن از منبع راستین علم که خداوند علیم و حکیم است.

سپس آیات(21-26)از نقش حادثۀ اهل کهف همچون یکی از ظواهری که وعدۀ خدا را برای مردمان آشکار ساخت،و هر شک را دربارۀ قضیۀ ساعت و بعث در روز قیامت از دلهای آنان زدود سخن می گوید،و آن گاه به صورتی الهامی به نظر قرآن دربارۀ زیارت قبور اولیا و صالحان اشاره می کند،و پس از آن بیان می کند که اسلام روش علمی متکی بر حقایق را تأیید می کند که متکی بر حقایق است نه متکی بر حدس و پیشگویی غیب و مجادله های عمیق،و این که قرآن ما را به نرمی و انعطاف پذیری و سازگار شدن سالم با زندگی دعوت می کند و از پیروی برنامه های جامد و افکار سنگ شده بازمی دارد.

در آیات(27-31)از تضمینهای محافظتی برای انسان در برابر فشارهای زینت زندگی با ما سخن می گوید،و آن تلاوت قرآن است و اتصال دایمی با خدا، و وابسته بودن به مجتمعی ایمانی که بر اساس مبادی و اصول رسالی،و نه بر

ص :343

اعتبارها و نظرهای مادی،به وجود آمده است،و در پایان مجهز شدن به روح چالش و مبارزطلبی و آماده بودن برای آن است،و آن گاه مقیاسی را که می بایستی آدمی از آن برای شناختن رهبری شایسته پیروی کند،عرضه می دارد،و به عرضه کردن صورتهای تجسیم یافته ای از بهشت و دوزخ می پردازد تا عبرت گیرندگان از آن عبرت گیرند.

/6 و در آیات(32-44)ایستار آدمی را که باید در برابر نعمت و نعمت دهنده برگزیند،بیان می کند،و از مکر خدا در برابر منکرانش آن است که به ایشان مهلت می دهد و نعمت خویش را بر آنان گسترده می سازد،و همین وسیله ای برای فریفته شدن آنان به نعمت می شود تا سپس مجازاتی جان گزا بهرۀ آنان شود؛و سپس از مراحل مختلف فروافتادگی اعتقادی و رفتاری در نزد انسان نمک ناشناس و کافر نعمت سخن به میان می آید که متکی بر یک معادلۀ نادرست است،و آن این که در معرض عطا و بخشش خدا قرار گرفتن در دنیا دلیلی بر رضایت خدا از شخص است،در صورتی که این بخشش تنها برای آزمایش کسی است که بخشش خدا نصیب او شده است،و آن در واقع آزمایشی از بندگان است،به همان گونه که در جای دیگر خدا بیان کرد که خضوع در مقابل ثروت و ثروتمندان همچون شرک ورزیدن به خدا است،و این که ولایت حقیقی بر بندگان اختصاص به خداوند صمد دارد،نه غیر او از آفریدگانی که در معرض تغییر و زوال قرار می گیرند.

آیات(45-49)زندگی را از لحاظ واقعیت داستان طبیعت برای ما تصویر کرده و ما را به کوشش و تلاش برای دست یافتن به زینت آخرت که باقیات صالحات است دعوت کرده است،و سپس از نقش عمل نیک و صالح در ساختن تمدن برای ما سخن گفته و به شمول نگرش توجه داشتن به آینده و امتداد آن تا بعد از این زندگی فناپذیر دعوت کرده است.

سپس منظره ای از مناظر روز قیامت را بر ما عرضه می کنند که بنا بر آن معلوم می شود که هر چیز در این زندگی در حال حرکت است و بر یک حال باقی نمی ماند،و حتی کوه های ثابت و استوار نیز چنین است،و بنا بر این هیچ مجوزی

ص :344

برای اعتماد کردن به زینت دنیا وجود ندارد،زیرا که آن نیز حرکت می کند و نابود می شود،و انسان ناگزیر باید بار مسئولیت کامل در برابر اعمالش را در برابر پروردگار خویش تحمل کند،اعمالی که آنها را به صورت ثبت شده و تجسم یافته در برابر خویش خواهد دید،اگر خوب بوده باشد خوب،و اگر بد بوده باشد بد.

سپس آیات(50-56)ایستار انسانی از اصحاب زینت را که مستکبران در زمین اند،از طریق صورتهای تاریخی و آینده ای بیان می کند،و قرآن آدمی را بر آن برمی انگیزد که فاصله ای موجود میان مؤمنان و اصحاب زینت برقرار سازد،تا از آنان پیروی نکنند و از ایشان یاری نجویند،از آن روی که،اولا،از دشمنانند و، ثانیا نادان و گمراه کننده.

سپس از نقش تصور ذهنی در شناخت حقیقت عینی سخن می گوید،و این مطلب را بیان می کند که جدل /6 انسان حدی ندارد،و هر اندازه شمارۀ حقایق قرآنی در برابر او فراوان باشد،بازهم چنین است،سپس بر آن تأکید می کند که انسان برای هدایت شدن در زیر فشار قرار نگرفته،و این که استهزا و ریشخند کردن خطرناکترین پرده و حجاب در میان عقل آدمی و دست یافتن به هدایت است.و آن کس که سخت ترین ستمگر نسبت به نفس خویش و مردمان و حقایق است که خدا فطرت ایمان را در قلب او به ودیعه نهاده و سپس آن را از طریق رسالتهایش به یاد آیات او انداخته،پس از آن دوری جسته و گناهان خودش را فراموش کرده،پس خداوند متعال بر روی قلب او پوششی قرار داده و فهم را از او دور ساخته و در گوش او سنگینی پدید آورده است که بنا بر این هرگز به هدایت دست نخواهد یافت.

بدان سبب که خدا آمرزنده و رحمان و رحیم است،با شتاب به عذاب مردمان کافر نمی پردازد،ولی عذاب را اجلی است که از آن منحرف نمی شود،و شاهد بر آن است شهرهایی که در موعد معین برای هلاک مردم آن هلاک شدند (57-59).

سیاق قرآنی در آیات(60-64)ادامه پیدا می کند و از داستان موسی با شخص عالم،و از طریق آن از صفات عالم و متعلم،و اهمیت تعلیم با ما سخن

ص :345

می گوید،و همچنین به نتایج مهمی که از تقدیرهای الاهی و احکام شرعی به دست می آید اشاره می کند.

موسی عزم بر آن جزم کرد که به محل تلاقی دو دریا(مجمع البحرین)سفر کند،و به ملازم جوان خود گفت که هر چند مدت از زمان طول بکشد از این عزم خویش بازنخواهد گشت،و چون به مجمع البحرین رسیدند،ماهی صید شدۀ خویش را فراموش کردند که به دریا پرید،و چون آنجا را ترک کردند از مصاحب خود خواستار خوراک شد،و او داستان ماهی را که فراموش کرده بود به یادش آورد و گفت:شیطان آن را از یاد من برد،و چون موسی از داستان ماهی آگاه شد، دانست که جایی نزدیک ماهی در دریا همان جایی است که میعادگاه او با عالم است،پس بازگشتند یا به او رجوع کردند.

در همان جا موسی فرد عالم و دانشمندی را یافت که پروردگارش به او رحمت و علم عنایت کرده بود،و چون موسی از او پرسید که آیا آمادگی آن را دارد که چیزی از علم خود را به او بیاموزد،گفت که:تو استطاعت همراهی با من را نداری و چگونه می توانی بر آنچه از آن آگاهی نداری صبر کنی،و چون موسی اصرار کرد،گفت بدان شرط می توانی با من همراه شوی که دربارۀ هیچ چیز از من نپرسی مگر خود تو را از آن با خبر کنم.

/6 موسی پیامبری بود که از احکام ظاهری رسالت آگاه بود،و از راه فراگرفتن زمینه ای احکام با استنکار از جای برمی جست،بدان جهت که از حکم شریعت علم و آگاهی نداشت.

پس چون عالم کشتی را سوراخ کرد،این امر در نظر موسی بزرگ جلوه گر شد،ولی در آن هنگام که پسری را کشت،سخت آن را زشت شمرد،و همچنین در آن هنگام که برای قومی که شایستگی آن را نداشتند دیواری ساخت و از آنان مطالبۀ مزد نکرد.

آن عالم در هر یک از این حوادث موسی را به یاد وعدۀ پرسش نکردن می انداخت و موسی عذرخواهی می کرد،تا سرانجام از یکدیگر جدا شدند،آیات

ص :346

(65-78).

عالم به او خبر داد و گفت که کشتی متعلق به مردمانی فقیر بود،و چون پادشاه به مصادره کردن کشتیهای درست و بی عیب فرمان داده بود،پس آن را به خاطر مصالح صاحبان آن عیبناک کردم.

اما غلام پدر و مادری مؤمن داشت و بیم آن می رفت که فرزندشان آنان را آلودۀ به کفر سازد،پس خدا خواست که او را با فرد پاکیزه تر و دوستدارتری از صلۀ رحم مبادله کند.

اما دیوار در زیر خود گنجی برای دو یتیم پنهان داشت،پس خداوند متعال چنان خواست که آن دو یتیم به آن گنج دسترس پیدا کنند،از آن جهت که پدری صالح و شایسته داشتند،آیات(79-82).

در چارچوب سخن گفتن از زینت زندگی دنیا در سورۀ کهف،سیاق از مهمترین زینت آن که سلطه و استیلا پیدا کردن بر دیگران است یاد کرد،و از واقعیت زندگی ذو القرنین برای ما مثل زد،که چگونه او را خدا در زمین به قدرت و ثروت رسانید و خدا از هر چیز به او سبب و وسیله ای بخشید،ولی او به میانجیگری این سببها و وسیله ها به سوی هدفهای پاکیزۀ خود پیش رفت تا به جای برآمدن خورشید رسید،و در آنجا با مردمانی رو به رو شد که زندگی ابتدایی و ساده ای داشتند،و حتی چیزی نداشتند که با آن خود را در مقابل او بپوشانند،و باز در راه خود پیش رفت تا به منطقه ای کوهستانی رسید که مردم آن به آن نیاز داشتند که سدی برای آنان ساخته شود که سبب محفوظ ماندن ایشان از چپاولهای یأجوج و مأجوج مایۀ فساد بوده باشد،پس بدون خواستار مزد شدن آن را برای ایشان ساخت، بلکه از پروردگار خویش به سبب سلطه ای که به او عنایت کرده بود به سپاسگزاری پرداخت.

/6 از نیروهای بشری آنان و وسایلی که برای ساختمان داشتند بهره برداری کرد،پس پاره های آهن را بر روی یکدیگر نهاد و به آنان دستور داد که شعلۀ آتشی را در زیر آهنها افروخته سازند،و چون پاره های آهن گداخته شد و به یکدیگر پیوست،پوششی

ص :347

مصنوعی از مس گداخته بر روی آن فروریخت تا به صورت سدی محکم و بلند درآمد،و دیگر کسی نمی توانست از آن بگذرد یا آن را بشکافد.

ذو القرنین به سپاسگزاری پروردگارش به سبب تسلطی که به او عطا کرده بود پرداخت،و چنان نبود که به جای این کار مردمان را مجبور به سپاسگزاری از خود سازد،که پادشاهان معمولا چنین می کنند.

به آنان خبر داد که سد در مقابل فرمان خدا مقاومت نشان نمی دهد،و چون وعدۀ موعود فرارسد،خدا آن را به صورت زمینی هموار درمی آورد و مردمان همچون موج در یکدیگر داخل می شوند،و در صور دمیده می شود و خدا همۀ مردمان را بر پهنه صاف و همواری در کنار یکدیگر جمع می کند.

تا به کورانی که آیات خدا را نمی دیدند،و به نصیحت مصلحان گوش فرانمی دادند جهنم را به سبب کفرشان به خدا عرضه کند.

بدین گونه خدا برای ما مثلی از یک مؤمن می زند که بر سلطه شورید و آن را به چنگ آورد و مالک آن شد ولی مملوک آن نشد،و از آن برای رسیدن به هدفهای خود بهره گرفت،آیات(83-101).

در درس آخر از این سوره با مهمترین عبرتهای قرآن رو به رو می شویم که در آن و در داستانهای شگفت انگیز آن پراکنده شده است،و از آشکارترین آنها ضرورت یکتاشناسی و پرستش خدا است،و این که بندگان نباید ولی و سروری جز او برای خود برگزینند.و قرآن برای ما بیان می کند که زیانکارترین مردم در اعمال خود آن کسان اند که کوشش ایشان در زندگی دنیا در طریق گمراهی بود و خود چنان می پندارند که کارهای نیکو انجام داده بوده اند،آری آنان کافران به آیات خدایند،که علی رغم مظاهر قوت و زینتی که در دنیا داشتند،خدا در قیامت هیچ اعتنایی به آنان نمی کند،از آن روی که آیات و رسالتهای او را خوار می شمردند،در صورتی که صاحبان اعمال صالح جایگاهی در بهشت دارند، جاودانه در آن می مانند و هیچ اندیشۀ تبدیل کردن آن را پیدا نمی کنند.

/6 این سوره از کلمات خدا و کلمات خدا فراوان است،و حتی اگر آب دریا

ص :348

مرکبی برای نوشتن آنها بوده باشد،پیش از آن که کلمات خدا به پایان رسیده باشد، آبهای دریا نابود می شود.

خلاصۀ کلمات خدا توحید خدا است،و اعتقاد به این که رسول بشری است که وحی به او می رسد،و این که هر کس آرزومند ملاقات با خدا باشد،بر او واجب است که به عمل صالح بپردازد و آن را خالصانه برای خدا انجام دهد،و هیچ کس را شریک پروردگار خویش قرار ندهد.

ص :349

/6 سورة کهف

6[باخع]

:کشند و هلاک کننده.

8[صعیدا]

:روی زمین یا راهی است که گیاهی در آن وجود ندارد.

[جرزا]

:زمینی است که گیاهی در آن نمی روید و تو گویی که کاشته شدۀ در خود را می خورد.

/6

چیز را بر روی زمین نعمت قرار داده،ولی دوامی ندارد،و بعد از این پهنۀ زمین را صاف و بی حاصل خواهد ساخت.

بدین گونه آیات این درس همۀ درسهای قرآن در سورۀ کهف را خلاصه می کند، /6 و ضرورت تسلیم شدن به کتاب خدا را آشکار می سازد که نعمتهای خدا با آن تکمیل می شود،و این از طریق یکتاپرستی و یگانه دانستن خدا و گرفتار نشدن به زینت زندگی دنیا صورت پذیر می شود.

می دهند،به دریافت پاداشی نیکو مژده دهد.» کتاب خدا کتابی تکامل یافته و حکیم است که کارها را در جاهای خود قرار می دهد،و دربارۀ هر چیز حق آن را ادا می کند،متناسب با نیازی که به آن دارد،نه بیشتر و نه کمتر.

شاید کلمۀ«قیّما»به این امر اشاره داشته باشد که هر اظهار نظر و هر حکم شرعی و در نتیجه هر سفارش و اندرز در آن به اندازه آمده است و متناسب با واقعیت خارجی و به صورت دقیق.

مثلا،در آن جا که قرآن می گوید همسر مرد نیمی از دارایی او را پس از مرگش،در صورتی که فرزندی از او بر جای نمانده باشد مالک می شود،این گفته جز بدان معنی نیست که این سهم با حکمت زندگی و با واقعیات اقتصاد خانوادگی و با نیازمندی همسر و طبیعت علاقۀ شوهر به زن تطابق دارد، /6 یعنی این حکم با همۀ اوضاع و احوال محیط بر او بدون کم و زیاد موافق است.

و تفسیر دیگری برای کلمۀ قیم وجود دارد،و آن این که قرآن نه فقط در ذات خود راهنما و تکامل یافته و حکیم است،بلکه نیز به زندگی تکامل و حکمت می بخشد،و آن را به شالوده ای منظم و متین و بدون شکاف و سوراخ استوار می سازد،چنان که خداوند متعال گفته است: فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ الْقَیِّمِ -پس به دین راست و درست روی آور».و قیمومت کتاب و دین الاهی از قیمومت پروردگار سبحانه و تعالی سرچشمه می گیرد،چنان که خداوند متعال گفت: اَللّٰهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ -خدا که معبودی جز او وجود ندارد زنده و قیوم است»،پس هر چیز در عالم تکوین به پروردگارش برپا و ایستاده است.و هر چیز در جهان تشریع و قانونگذاری به وسیلۀ کتاب او شایستگی و صلاحیت پیدا می کند.

چون کتاب قیم است پس همۀ رسالتهای خدا را حفظ می کند،بدان جهت که بر همۀ آنها برتری دارد،و خدا آن را از دستبرد و تحریف دور نگاه می دارد،و به توسط آن از امت اسلامی پاسداری می کند.

ص :354

احساس و آن ترس برای آن استفاده می کند که انسان را به پذیرفتن هدایت الاهی متوجه سازد که برای او درنگ کردن همیشگی در نعمتهای خدا را تضمین می کند.

لِیُنْذِرَ بَأْساً شَدِیداً مِنْ لَدُنْهُ

-که مردمان را از جانب او با عذابی سخت بترساند.» در این جا میان«البأس»و«الضّر»تفاوتی وجود دارد،چه ضرّ و زیان از جانب طبیعت به آدمی می رسد،یا به سبب بیماری و چیزهای شبیه به آن نصیب او می شود،ولی بأس از سویی عاقل به او می رسد،و قرآن ما را به بأس و عذاب و زیانی تهدید می کند که از جانب خدا بر انسان نازل می شود،یعنی خدا است که عذاب را برای آدمی مقدّر و مقرر می سازد و این از موعظه کردن و پند دادن مؤثرتر است،زیرا که خطر رسیدۀ از طبیعت را بسا هست که آدمی به طریقی می تواند از خود دور کند،ولی پیکان عذابی که پروردگارت به سوی تو پرتاب می کند،هرگز خطا نمی کند،چرا؟برای آن که ارادۀ علیم و قدیری که جهان و تو و هر چیز دیگر را آفریده،حتما نافذ است،و گریزگاهی برای پناه بردن به آن و از عذاب خدا رستن وجود ندارد،و چنان که در دعا آمده است:«و لا یمکن الفرار من حکومتک امکان گریختن از حکومت تو وجود ندارد».

برای انجام دادن عمل شایسته که تعبیر از آن با یَعْمَلُونَ الصّٰالِحٰاتِ دلیلی بر پیوستگی و استمرار آن است،از خداوند متعال اطاعت کند.

معنی این جملۀ قرآن آن است که آنان پیوسته و ادامه دار به انجام دادن کارهای نیک می پردازند،و همین استمرار حایز اهمیت است،چه کار نیکی در فلان وقت انجام دادن بهره ای نصیب انسان نمی کند،بلکه شایسته است که نیت عمل صحیح و درست باشد،و رفتار فرد سالم،تا بتوان گفت که اعمال او صالح و شایسته است.

[3]

مٰاکِثِینَ فِیهِ أَبَداً -که همیشه در آن باقی و برقرار خواهند ماند.» آیا آدمی در کجا به چنین پاداشی دسترس پیدا می کند؟در دنیا یا در آخرت؟در عالم برزخ یا در روز قیامتی که پنجاه هزار سال طول می کشد یا در بهشت؟ قرآن آن را محدود نمی کند،و این بیان کنندۀ مطلق بودن آن است،یعنی که این پاداش پاداشی دایمی است که از دنیا آغاز می شود و در همه آن مراحلی که ذکر آن گذشت ادامه می یابد،تا آدمی به در بهشت برسد و در آن گام نهد.

در این گفته اطمینان و مژده ای برای مؤمنان وجود دارد که اگر به اعمال صالحه ادامه دهند،هیچ سببی برای آن وجود ندارد که از مرگ بهراسند،بلکه تمایل ایشان به جهاد در راه خدا و بالا بردن کلمۀ او چنان است که مرگ نسبت به آنان عنوان خسارت و زیان ندارد،و تنها انتقال از مرحله ای با نعمتهای محدود،به مراحل دیگری است که نعمتهای با دوامتر و بزرگتر دارد.

شریک قایل شود،همچون این که فرد نادانی چنان پندارد که خداوند سبحانه و تعالی فرزندی دارد،و او منزه و پاک از هر نقص است،و به آن نیازی ندارد که فرزند یا چیز دیگری داشته باشد.

نسبت دادن فرزندی به خداوند متعال صورت رمزی غیر آشکار پیدا می کند، و آن این که انسان در حکم خدا و سلطنت و ملکوت او دیگری را شریک قرار دهد، خواه یک فرد باشد یا یک دستگاه،و آن را امتدادی از سلطه و حاکمیت خدا قرار دهد.

مایۀ تأسف است که این اندیشۀ خطا در میان گروه کثیری از مسلمانان انتشار پیدا کند،ولی به صورتی پنهان و بدون این که توجهی به آن داشته باشند،از آن روی که از علمای بد و ناشایسته پیروی می کنند،و به تقلید از کسانی می پردازند که مدعی فقه و اجتهاد و دانش شناخت اسلامند در صورتی که چنین نیستند،پس این گونه عالمان بد کسانی را که از آنان پیروی می کنند گمراه خواهند کرد،و در نتیجه آنان را از خط توحید منحرف می سازند و به لغزشگاه شرکشان می اندازند.

به همین سبب مسلمانی که می خواهد در امور دینی خود از دیگری تقلید کند،واجب است که از این امر کاملا آگاه شود که شخص مرجع تقلید او مردمان را به خدا می خواند و به اذن و اجازۀ خدا چنین می کند،تا اعمال وی خالصانه برای خدا باشد،و به حق بتوان گفت که او مسلمان موحد و یکتاپرست است.

[5]

مٰا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ وَ لاٰ لِآبٰائِهِمْ کَبُرَتْ کَلِمَةً تَخْرُجُ مِنْ أَفْوٰاهِهِمْ إِنْ یَقُولُونَ إِلاّٰ کَذِباً -نه آنان علمی در این باره دارند و نه پدرانشان؛سخنی که از دهانهای ایشان بیرون می آید دروغ است و چیزی جز دروغ نمی گویند.» آن کسان که برای خدا پسران و شریکانی قایل می شوند،خواه آشکارا چنین گویند یا به صورت ضمنی،خطا و گناه بزرگی را مرتکب می شوند،و آنان در سرّ ضمیر خود می دانند و یقین دارند که آنچه می گویند و مدعی آنند عین دروغ است،ولی با آوردن بهانه های مختلف گفتن این گفته ها را جایز می شمارند،ولی هدف آن تأمین منافع و مصالح سریع این جهانی بنا بر تصور و تصدیق خود ایشان

ص :358

است.

نیکوترند.» تا بدین وسیله کسانی را که به انجام دادن کارهای صالح و شایسته می پردازند،از کسانی که مرتکب سیئات و کارهای زشت و ناپسندیده می شوند بیازماییم(و از یکدیگر جدا کنیم).

[8]

ولی مبادا زینت و آرایش دنیا تو را فریب دهد که آن دوامی ندارد،و چند روز و چند سالی بیش دوام نمی کند و به پایان می رسد.

وَ إِنّٰا لَجٰاعِلُونَ مٰا عَلَیْهٰا صَعِیداً جُرُزاً

-و آنچه را که بر روی زمین است به صورت پهنه ای بی حاصل و زینتهای آن را به صورت گرد و غبار درخواهیم آورد.» /6 شهر زیبایی را در نظر بیاورید که مردمانی در آن زندگی می کنند و با خیابانهای پر درخت و راههای آمد و شد خوب و خانه های گرانبها و کاخها و باغها و دیگر ضروریات زندگی آراسته شده باشد و همه گونه نعمتهای خدا در آن از خوردنی و پوشیدنی و مرکوب و جز آن در دسترس آن مردم باشد،و ناگهان صاعقه ای سوزان یا زمین لرزه ای هراس انگیز یا جنگی خانمانسوز آن شهر را به صورت زمینی صاف و غیر حاصلخیز درآورد،چنان که در فاصلۀ کوچک 16/1 ثانیه شهر هیروشیما و سپس ناکازاکی با همۀ کارخانه ها و عمارتها و چیزهای دیگر به صورت چیزی شبیه به خاکستر درآمد.

بر آدمی است که از این گونه حوادث عبرت بگیرد،ممکن است که فریفتۀ و مجذوب زینت زندگی باشد،ولی این فریفتگی به صورت مطلق و چنان نیست که با آن ارزشها و روش زندگی خویش را از دست بدهد،بلکه جذب شدن او به زندگی دنیا به اندازۀ نیازمندی وی به آن است،و در حدود توجه او به نگاه داشتن قدرت و سلطنت بر نفس خودش و بر زندگی،که در این صورت او مالک زندگی است نه مالک کالا و زینت آن،و نباید این حدیث شریف را که از امام علی(ع) روایت شده است فراموش کنیم که گفت:

«زهد آن نیست که چیزی نداشته باشی،بلکه در آن است که چیزی مالک

ص :360

تو نشود».

/6

[شططا]

:از اندازه بیرون شدن با مبالغه کردن در آن و ریشۀ معنی آن تجاوز از حد است.

16[مرفقا]

:آسانی و لطف.

/6

افراد بشر بودند که در این معادلۀ جهانی حکیمانه زندگی می کردند،بنا بر این تعجبی در آن نیست که دست غیبی بیرون آمده و آنان را از سیلگاهی بیرون آورده و از قید غل و زنجیر رهانیده باشد.

أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحٰابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ کٰانُوا مِنْ آیٰاتِنٰا عَجَباً

-آیا چنان گمان می کنی که آنچه بر اصحاب کهف و رقیم از آیات ما گذشت شگفت انگیز بود؟» مورخان گفته اند که:چون یزید بن معاویه نوادۀ پیامبر(ص)،حسین بن علی(ع)را کشت،سر او را بر بالای نیزه گذاشت و فرمان داد تا برای عبرت مردم آن را در شهرها بگردانند،و آن سر در این مسیر پیوسته همین آیۀ مبارکه را قراءت می کرد.آیا می دانی که چرا مخصوصا به تلاوت این آیۀ مبارکه ادامه می داد؟ شاید برای این معادلۀ جهانی بود،و برای آن که مردمان از این دچار شگفتی نشوند که آن سر شریف قرآن می خواند.

بدین گونه آن سر مبارک به این امر اشاره می کند که جهان در ضمن معادله ای حکیمانه جریان می کند که یکی از جمله های آن حمایت کردن خداوند متعال از مظلومان و ستمدیدگان است،بدان جهت که یاری دادن به ستمدیدگان جزئی از آن معادله به شمار می رود که پروردگار ما سبحانه و تعالی در همۀ ابعاد جهان به جریان انداخته بوده است.

معنی این آیه آن است که:ای انسان!آیا چنان گمان می کنی که آنچه بر آنان گذشت چیزی عجیب و غریب است؟هرگز چنین نیست.

آیات و حقایقی است که ما به دیدن آنها خوگر شده ایم،و حقایقی که آنها را ندیده ایم،چنان که اگر تازه به شهری درآمده باشی،از زبان و عادات مردم آن دچار شگفتی می شوی،و نیز از شکل ساختمانها و پلها و نظام جاده ها و پیش رفتن در آنها...و...،ولی چون مدت یک سال در آن شهر بمانی،همه چیز برای تو عادی می شود.

پاره ای از جامعه به همکاری و هم احساسی و هم اندیشی و همیاری با

ص :363

پاره ای دیگر از آن برمی خیزد،و این امر برای ما همچون امری عادی و طبیعی به نظر می رسد،برای آن که نتیجه ای از پیروی کردن از سنتهای زندگی است،چه خدا بعضی از مردمان را نیازمند بعضی دیگر آفریده، /6 و این یک سنت الاهی بزرگ و شگفت انگیز است،ولی چون مدت درازی است که به آن انس گرفته ایم،آن را امری عادی می بینیم و در ما شگفتی ایجاد نمی کند.

خورشید هر روز از طرف خاور طلوع و از طرف باختر غروب می کند و با دقت و نظامی ثابت در آسمان پیش می رود،و این سنتی عجیب است ولی ما به آن چندان عادت کرده ایم که توجهی به آن نشان نمی دهیم،اما اگر یک خورشید گرفتگی(کسوف)کلی،مثلا،بر خورشید عارض شود،مردمان اهتمام و توجه تمام به این پیشامد مبذول می دارند،و دانشمندان علم نجوم به رصدخانه های خود می روند و با دستگاههای علمی خویش به مطالعه و تحقیق درباره این نمود و پدیده مبذول می دارند.

اگر نظام طاغوتی در سرزمینی حاکم باشد و مردمان نسبت به آن خاشع و از این واقعیت منحرف خرسند باشند،این امری است که به سبب زیاد بودن این گونه حکومتها و انتشار آن چنین حادثه ای را همچون امری طبیعی در نظر می گیریم،ولی اگر یک انقلاب الاهی صورت پذیرد و شورش کنندگان به برانداختن آن نظام تباه شده برخیزند تا نظام حق و عدل و آزادی را به جای آن جانشین سازند،این شورش و انقلاب امری شگفت انگیز به نظر می رسد،و مردمان به آن همچون یک معجزه نگاه می کنند،در صورتی که آن در واقع سنتی الاهی همچون سنتهای دیگری است که به آنها انس گرفته و عادت کرده ایم.

شاید این آیه به آن اشاره داشته باشد که هنگامی که انسان پیشامدها و وقایع تازه را می بیند یا برای نخستین بار می شنود،حق ندارد منکر آنها شود و به تکذیب آنها بپردازد،تنها برای آن که با آنها الفتی نداشته و انس نگرفته است،و علم نداشتن به چیزی بدان معنی نیست که آن چیز وجود ندارد،و بر انسان لازم است که در سنتهای جاری خدا در میان آفریدگانش تأمل کند،و به بزرگی و حکمت و قدرت او

ص :364

بنگرد،و به آنچه از خدای عز و جل از گفته و کرده صادر شده است ایمان آورد.

قرآن این نکته را به ما یادآوری می کند که:در آن هنگام که فرشتگان هلاک قوم لوط را به ابراهیم مژده دادند،همسرش در کنار او ایستاده بود و خندید و فرشتگان به او بشارت دادند که از او اسحاق و پس از اسحاق یعقوب به دنیا خواهند آمد،و او گفت:آیا ممکن است از من پیر زن و این پیر مرد شوهرم فرزندی به دنیا آید؟چه این چیزی عجیب است.آن گاه فرشتگان گفتند:آیا از فرمان خدا دچار شگفتی می شوید؟ آن تعجب که قرآن آن را نهی می کند،آن است که به استنکار و تصدیق نکردن بینجامد /6 ،اما حیران شدن در برابر بزرگی و نیرومندی خدا که در آفریده های بدیع او تجسم پیدا می کند،و به افزایش ایمان و کمال تصدیق به او می انجامد،امری نیکو است،از آن روی که همۀ آفریده های خدا پس از تأمل و تدبر کردن دربارۀ پیدایش آنها انگیزنده تعجب و شگفتی است.

أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحٰابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ کٰانُوا مِنْ آیٰاتِنٰا عَجَباً

.

کهف به معنی غاری است که در درون صخره های کوه ها پدید می آید،و رقیم به معنی کتاب و نویسندگی است-بنا بر بیشتر تفسیرها-و تفاسیر در این باره که اصحاب کهف و اصحاب رقیم یکی می بوده باشند،با یکدیگر اختلاف نظر دارند،و گروهی به دو قوم بودن آنان اعتقاد داشته اند.

حدیثی به آن اشاره دارد که اصحاب رقیم طایفۀ دیگری بوده اند،ولی بعضی از مفسران یادآور می شوند که کلمۀ رقیم دلالت بر نقش و نوشته ای دارد که قوم یاران غار در کنار در غار حک کرده بودند و به همین سبب به نام یاران رقیم خوانده شده اند.

فاسد است که بدون رسالت یا رسولی صورت پذیرفته بوده است.پس ما می دانیم که خدا رسولی را بر قومی مبعوث می کند تا به آنان موعظه کند و اندرزشان دهد،و آن گاه گروهی به او ایمان می آورند و دیگران کافر می شوند.ولی این که ضمیری پاکیزه را در گروهی از جوانان مبعوث کند که در میان توده ای از خرافات و در سایۀ اوضاع و احوالی فاسد زندگی می کنند،و آنان سر به شورش بردارند و خود را آزاد کنند،قضیه ای است که عجیب می نماید و مایۀ شگفتی می شود،ولی پس از تأمل دقیق آشکار می شود که فطرت انسان آمادۀ تمیز دادن و بازشناختن انحراف از استقامت است،و این که قدرت و نصرت خدا انسانی را که به ندای فطرت خود پاسخ مثبت داده است یاری می کند.

پس به همان گونه که خدا رسولی را به رسالت برمی گزیند،و با روح خود به او مدد می رساند،به همان گونه هم ای انسان!اگر به ندای فطرتت پاسخ مثبت بدهی،و پس از شناختن حقیقت از آن پیروی کنی،خدا بر هدایت تو می افزاید و دستت را می گیرد،و چنان که می نماید،حکمت بیان داستان یاران غار همین است، /6 پس مگو که تو رسول نیستی و وحی و کتابی بر تو نازل نشده است،و بدان که فطرت الاهی در تو وجود دارد که اگر از آن پیروی کنی خدا تو را برای رو به رو شدن با اوضاع و احوال یاری خواهد کرد.

[10]

إِذْ أَوَی الْفِتْیَةُ إِلَی الْکَهْفِ فَقٰالُوا رَبَّنٰا آتِنٰا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً وَ هَیِّئْ لَنٰا مِنْ أَمْرِنٰا رَشَداً -در آن هنگام که جوانان به غار پناه بردند و گفتند:

پروردگارا!به ما از جانب خود رحمتی عطا کن،و به فرمان خود ما را آمادۀ رفتن بر راه راست ساز.» چون بر روی زمین پناهگاهی نجستند،به غاری پناه بردند،چه در آن جا کسی نبود که به سخنان ایشان گوش فرا دارد،یا به دعوت آنان پاسخ مثبت دهد و به یاری آنان برخیزد،پس ناگزیر این وسیله را که در برابر ایشان وسیلۀ دیگری وجود نداشت برگزیدند.

در آن هنگام که آدمی را اوضاع و احوال ناگزیر از آن می سازد که به غاری

ص :366

در درون کوهی پناه برد،معلوم می شود که دست او از همۀ وسایل و اسباب نیرومندی و امنیت داشتن کوتاه است و یار و یاوری ندارد،و همین امر برای آن کسان اتفاق افتاد که می خواستند خود را از غل و زنجیرها آزاد کنند،و بر اوضاع منحرف شدۀ از حق بشورند.

چون جوانان غار هیچ کس را در زمین نیافتند که به یاری ایشان برخیزد،به پروردگار آسمان سبحانه و تعالی پناه بردند،و از خدا خواستند که دو چیز به ایشان عنایت کند:

اول:رحمت یعنی خیر و پیشرفت،و آنچه در زندگی وسیلۀ خوشبختی و رستگاری است.

دوم:این که آنان را به راه راست هدایت کند؛درست است که فطرت ایشان برای آنان توضیح داد که راه قومشان راهی نادرست است،ولی این را نمی دانستند که به جای آن چه راهی را باید انتخاب کنند و این گفتۀ خداوند متعال: وَ هَیِّئْ لَنٰا مِنْ أَمْرِنٰا رَشَداً دلیلی بر آن است.

حکومت پایان پذیرفت،و بنا بر این ظاهری همچون مردگان داشتند،و به همین سبب قرآن می گوید:

[12]

ثُمَّ بَعَثْنٰاهُمْ لِنَعْلَمَ أَیُّ الْحِزْبَیْنِ أَحْصیٰ لِمٰا لَبِثُوا أَمَداً -سپس آنان را مبعوث و برانگیخته کردیم تا معلوم شود که کدام یک از آنان بهتر می تواند مدت به خواب رفتن ایشان را حدس بزند.» قرآن بیدار شدن آنان را به بعث مردگان تشبیه کرده است،و سبب آن طول مدت در خواب ماندن ایشان است،ولی چرا خداوند متعال آنان را از خواب مبعوث و بیدار کرد؟ برای آن که مردمان بدانند که او نیرومند و توانا است،و این که حزب خدا غالب است،چه در میدان زندگی،هر اندازه عنوانها و نامها مختلف باشد،تنها دو حزب و گروه وجود دارد،یکی حزب مستکبران و خودبزرگ بینان که از فرمانروایی ظلم و جور راضیند،و دیگر حزب اللّٰه انقلاب کنندۀ علیه ظلم و جور.

افراد حزب خدا در آغاز چیزی جز خودشان را مالک نیستند،حتی ناگزیر از آن اند که به غار پناه برند،یا در زمان ما به کار کردن مخفیانه یا به سرزمینهای دیگر هجرت کردن بپردازند،و این خود دلیل محروم بودن آنان از وسایل مادی است.

هنگامی که اصحاب کهف را با حکومت طاغوتی زمان ایشان مقایسه می کنیم،که در آن پادشاه و یاران او همۀ وسایل مادی را در اختیار داشتند،و نیرو و سلطه مخصوص آنان بود،به این نتیجه می رسیم که کفۀ اصحاب حق در ترازوی مقایسه پایینتر است،با وجود این چون طاغوتها بر راه نادرست پیش می رفتند و نمی توانستند از آنچه در تملک خویش دارند حمایت کنند،آن کسان که مالک چیزی جز نفس و ارادۀ خویش نبودند،آن را با پناه بردن به غار حفظ کردند،و سپس /6 قادر بر مبارزطلبی در میدان مبارزه شدند.

و اما تفسیر ظاهر احصاء در آیه شمردن و شناختن سالهایی است که در زندان درنگ کرده بودند،و بنا بر این تفسیر مراد از دو حزب دو گروهی است که در

ص :368

شمارۀ آن سالها که به خواب رفته بودند با یکدیگر اختلاف نظر داشتند،و حدیثهای آینده به آنها اشاره می کند.

این خلاصه داستان یاران غار بود،و تفصیل آن در آیات بعد خواهد آمد.

[13]

نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ -ما خبر آنان را به حق برای تو حکایت می کنیم.» قرآن خبرها را به حق روایت می کند،و بنا بر این اولا:خبرهای درست را در دسترس ما قرار می دهد،و ثانیا:در پی آن هدفهای سالمی وجود دارد،یعنی در آن هنگام که آیات قرآنی داستان و قصه ای را نقل می کند،هدفی که در ما ورای نقل داستان وجود دارد،ایجاد حکمتی صحیح در ذهن انسان است،و برپا داشتن حکم و سلطۀ حق در جهان،و ثالثا:این که جریانات قصه با سنتهای حق در زندگی تطابق داشته باشد،و این بعدهای سه گانه در هر قصه از قصه های قرآن وجود دارد.

إِنَّهُمْ فِتْیَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْنٰاهُمْ هُدیً

-آنان جوانانی بودند که به پروردگارشان ایمان آوردند و ما بر هدایت و راهیافتگی آنان افزودیم.» آن جوانان از افراد بشر بودند و رسول نبودند،ولی با ایمان آوردن به پروردگارشان از فشار جاهلیت رهایی یافتند و خدا آنان را تأیید کرد،و به همین گونه هر انسان در جهان ارادۀ آزاد شدن دارد و چون آن را به کار بیندازد هدایت خدا به او می رسد و به تأیید او می پردازد.

بنا بر احادیث همۀ آنان جوان نبودند،ولی قرآن آنان را جوان(فتیة)خوانده است،بدان جهت که جوان بر تغییر دادن و به شورش برخاستن تواناتر است،و بهتر می تواند راه و برنامۀ خود را تغییر دهد،و قرآن از این شورش و انقلاب در آیۀ بعد سخن می گوید،و کلمۀ جوان(فتی)اشاره به شخصی دارد که فتوت و جوانمردی و شجاعت و قهرمانی دارد.و ابو عبد اللّٰه الصادق(علیه السلام)از مردی پرسید که فتی /6 در نزد شما چه معنی دارد،و او گفت:کسی که شاب(جوان در سن)است،پس به او گفت:نه چنین است و فتی به معنی مؤمن است و اصحاب کهف پیرانی

ص :369

بوده اند که خداوند متعال آنان را بنا بر ایمانی که داشتند فتی خوانده است. (1)

[14]

وَ رَبَطْنٰا عَلیٰ قُلُوبِهِمْ إِذْ قٰامُوا -و در آن هنگام که برپا خاستند ما دلهای آنان را تقویت کردیم.» یعنی به شورش قیام کردند،ولی چرا گفته است وَ رَبَطْنٰا عَلیٰ قُلُوبِهِمْ ؟ زیرا که انسانی که می خواهد خود را از اطاعت طاغوت آزاد کند،در ابتدا این کار را مسئلۀ غامض و پیچیده ای تصور می کند،سپس رفته رفته پیش می رود و نشانه های راه در برابر او آشکار می شود،ولی آن اندازه قدرت و نیرو ندارد که مقاومت کند،و در این هنگام است که خدا بر اراده و خواست او می افزاید و به او نیرومندی و شکیبایی می بخشد،و به شورش خود به صورتی ادامه می دهد که از ترس رهایی یافته و آزاد شده است.

آغاز قیام آن زمان است که خود را آزاد سازی،ولی پس از آن حلقه های نهضت و بیداری و انقلاب به صورتی پیوسته و یکی پس از دیگری با تأیید الاهی پیش می رود،یعنی خداوند سبحانه و تعالی کار را در دست می گیرد و بر وضوح دید و رؤیت شورش کنندگان می افزاید،و معنویات آنان را تقویت می کند،و برای انقلاب اسباب پیشروی و پیروزی و رستگاری را به صورت عادی یا غیر عادی فراهم می آورد.

فَقٰالُوا رَبُّنٰا رَبُّ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ

-پس گفتند:پروردگار ما پروردگار آسمانها و زمین است.» این کلمات انقلابی شدید و کوبنده و شکننده همچون رعد معمولا جز از رسول صادر نمی شود،ولی از آنان،به تأیید خدا،یعنی پس از نیرو بخشیدن به قلبهاشان صادر شد.

سپس اعلان کردند که قصد آن دارند که با شورش پیش روند و به هیچ

ص :370

بازگشتی نخواهد پرداخت.

لَنْ نَدْعُوَا مِنْ دُونِهِ إِلٰهاً

-و جز او از اله دیگری یاری نمی خواهیم.» /6 و کلمۀ«لن هرگز»دلالت بر ابدیت دارد،یعنی محال است که ما به واقعیت فاسد خویش بازگردیم،سپس به بیان سبب آن می پردازند:

لَقَدْ قُلْنٰا إِذاً شَطَطاً

-که در آن صورت از حق دور شده ایم.» یعنی بازگشت ما به اندیشه ها و گفته های گذشته مان گمراهی و انحراف خواهد بود.

[15]

هر گونه علاقه و ارتباط خود را با گذشته قطع کردند و آن را سفیهانه شمردند،و به این هم بس نکردند بلکه دیگران را نیز سفیه می شمردند.

هٰؤُلاٰءِ قَوْمُنَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً

-قوم ما جز خدای واحد برای خود خدایانی قرار دادند.» /6 منکر و مخالف ایستار آنان شدند که سلاطین و رؤسا را معبودان و خدایانی برای خود تصور می کردند.

لَوْ لاٰ یَأْتُونَ عَلَیْهِمْ بِسُلْطٰانٍ بَیِّنٍ

-پس چرا هیچ دلیل آشکاری برای این کار خود ارائه نمی کنند؟» اگر انسان خواستار آن شود که راه خالصی را برای خود برگزیند یا به فرمان پیشوایی گردن نهد،مختار است،ولی برای آن باید دلیلی قاطع و قوی اقامه کند،و اصحاب کهف روش کافران را در اختیار اله و معبود از راهی غیر عقلانی روشی غیر عقلانی شمردند،و نه تنها نتیجه را خطا شمردند،بلکه از سببی آغاز کردند که ریشۀ انحراف بود،و این از قویترین و ژرفترین شورشهای فرهنگی و سیاسی در عالم به شمار می رود،که تنها به نتایج آشکار و فساد موجود نگاه نمی کند،بلکه به جستجوی راهی می پردازد که مردمان از آن رفتند و بر اثر آن به این فساد رسیدند،یا روش تفکری که آنان را به این نتیجه کشانید.

حتی هیتلری که دمار و هلاک را نصیب عالم کرد،خود را نجات دهنده ای در نظر می گرفت که خدا او را برای نجات بشریت فرستاده است،و چلیپای شکسته اشاره ای به آن بود که وی خدا را در زمین تجسم می بخشد،و در این آیه اصحاب کهف می گویند:قوم ایشان به خدا دروغ بستند و گفتند:خدا ما را به آن فرمان داده است که این آلهه را بپرستیم،و خدا از آنچه ادعا می کردند بیزار است.

است،ولی از کافران کناره گیری کنید و به غار پناه برید و منتظر رحمت خدا باشید که بدون شک به شما خواهد رسید،و برای شما راههای مناسب مادی و معنوی آماده خواهد کرد.

بدین گونه از آیۀ کریمه برای پرداختن به یک انقلاب راهی به ما الهام می شود و آن:دوری جستن شخص یا گروهی از اشخاص از طاغیان است و پیروی نکردن از آنان،و چشم به راه رسیدن رحمت خدا بودن،و بر ما است که شکیبا بمانیم و منتظر رسیدن فرج باشیم.و انقلابهای الهی معمولا بدین گونه آغاز می شده است که:شخص یا اشخاصی خود را کنار می کشیدند،سپس کسان دیگری به آنان ملحق می شدند،و پول و سلاح و مردان کار از جایی که به حساب نمی آوردند به ایشان می رسید،و در عین حال حکومت طاغوتی با مرور زمان ضعیف می شد و سوراخها و شکافهایی در آن پدید می آمد و اوضاع و احوال مساعد آن می شد که انقلاب منفجر شود و سپس به پیروزی برسد.

/6

خداوند سبحانه و تعالی پناهندۀ به غار شدند،خداوند متعال غار را برای آنان وسعت بخشید،و خورشید را از ایشان دور کرد تا پرتوهای آن ایشان را ناراحت نکند و به همین سبب از طرف راست آنان طلوع می کرد و از طرف چپ غروب،و چنان بود که از آن پرتوها آن اندازه که برای زندگی لازم بود،بدون رسیدن آزاری به آنان بهرۀ ایشان می شد.

/6 از سوی دیگر،خدا به گونه ای آنان را در حال خواب نگاه می داشت که به سبب سبکی خوابشان به این سو و آن سو خود را می گرداندند،و این نیز به نوبۀ خود رحمتی از خدا بود که به ایشان می رسید،بدان سبب که باقی ماندن آنان بر یک حال به بدنهای ایشان آسیب می رساند و سبب پاره شدن لباسشان نیز می شد.

اما سگ آنان در برابر در غار دو بازوی خود را به سوی پیش دراز کرده بود،بدان گونه که سگ برای پاسداری و مراقبت چنان می کند،و آن کس که بر آنان می گذشت،چنان گمان می کرد که گروهی از مردانند که برای خواب قیلوله بدین جا آمده اند و پس از بیدار شدن به دنبال کار خویش روانه خواهند شد،زیرا که خوابشان سبک است،و سگ از آنان پاسداری می کند،و آنان،علی رغم مستولی شدن خواب،به چپ و راست خود را می غلطانند.

پس خداوند سبحانه و تعالی آنان را به سبب رعب و ترس از آسیب دشمنان محفوظ نگاه داشت،چه جانوران از سگ می ترسیدند،و اما مردمان را از آن جهت هراس فرامی گرفت که چون به غار می رسیدند و آنان را خفته در آن مشاهده می کردند،در نظر آنان همچون پهلوانانی جلوه گر می شدند که به آنجا پرده اند و به همین سبب به گریز از آنان دور می شدند،و ترس آنان را فرامی گرفت.

آنان را خداوند بزرگ نسلها و قرنها بر این حال نگاه داشت و به جایی رسیدند که همچون مردگان به نظر می رسیدند،زیرا خدا در آن هنگام که ایشان را از خواب بیدار ساخت،این عمل خود را با لفظ«بعث»بیان کرد.

آنان از خواب برخاستند و نشستند و پس از سؤال کردن از یکدیگر که چه مدت خفته بوده اند،و بلندترین زمانی که به آن رسیدند یک روز یا پاره ای از یک

ص :376

روز بود،احساس گرسنگی کردند،و یکی از آنان با خود پولی همراه داشت که عبارت از سکه هایی نقره ای بود که وزیر سلطان بدو داده بود،پس لباس چوپانی بر تن کرد و با آن سکه ها به سوی شهر روانه شد و ناگهان حیرت او را فراگرفت،چه شهر را تغییر یافته و اوضاع و احوال را تبدیل یافته دید.

همچنین سکه هایی که با خود داشت حقیقت او و حقیقت گروه همراه او را آشکار ساخت،زیرا که اطرافیان شاه در آن هنگام که آنان را گمشده یافتند، چون بعضی از آنان عنوان وزارت یا ریاست اداری داشتند،در هر جا به جستجوی آنان برخاستند و خبری به دست نیاوردند،پس این خبر در زمان خود منتشر شد و عنوان حادثه ای مهم پیدا کرد و در کتاب تاریخ آنان به ثبت رسید، /6 و نسلهای متوالی این داستان را در خاطر داشتند و برای یکدیگر نقل می کردند،تا آن وزیر لباس چوپانی پوشیده همراه با آن سکه ها که به روی آنها تصویر پادشاه آن زمان نقش شده بود در میان آنان ظاهر شد،و مردمان دریافتند که آنان همان کسانند که داستان گم شدن ایشان در تاریخ مدوّن موجود در نزد آنان به ثبت رسیده است.

آدمی به صورت مستقیم در معرض گرمی آن قرار گیرد،از آن متأثر می شود،و چون از آن دور شود ممکن است ناراحتی پیدا کند،و اگر در وضعی معین قرار گیرد از آن استفاده می کند،و بدین گونه قرار گرفتن در برابر خورشید به صورتی معتدل سبب بهره مند شدن از آن می شود.

بعد سوم:هماهنگی با سنتهای جهانی بدون هدایت کردن خداوند متعال صورت پذیر نخواهد شد،بدان جهت که او بر این سنتها احاطه دارد و انسان را با آنها آشنا می سازد.

از طریق تدبر کردن در آیه اندازۀ لطف علاقۀ موجود میان کلمات آن بر ما آشکار می شود،و قرآن می گوید: وَ تَرَی الشَّمْسَ إِذٰا طَلَعَتْ تَزٰاوَرُ عَنْ کَهْفِهِمْ ذٰاتَ الْیَمِینِ ،یعنی در هنگامی که آفتاب طلوع می کند از آنان دور می شود».

/6 «تزاور»به معنی دور و منحرف شدن است.و بعضی گفته اند که مادۀ حکمت از زیارت مشتق شده و متناسب با طلوع کردن خورشید است،و تو گویی که خورشید عاقل و صاحب اراده است و چنین نیست،ولی آن کس که حرکت خورشید را برای آن مقدر کرده حکیم و قادر است و او خداوند سبحانه و تعالی است.

وَ إِذٰا غَرَبَتْ تَقْرِضُهُمْ ذٰاتَ الشِّمٰالِ

-و چون غروب می کرد از روی آنان می گذشت و به طرف چپ آنان می رفت.» و کلمۀ تقرضهم با غروب کردن خورشید مناسبت دارد.

وَ هُمْ فِی فَجْوَةٍ مِنْهُ

-و آنان در مکان گسترده ای از آن غار قرار داشتند.» یعنی جای بزرگ و گسترده ای در اختیار ایشان بود و با آسایش کامل در آن به سر می بردند،و گفته شده است که در غار رو به شمال بود و خورشید از طرف راست آن طلوع و از جانب چپ آن غروب می کرد،و این از خصوصیات خوابگاهی بهداشتی است که گسترده باشد و خورشید مستقیما بر آن نتابد،ولی نزدیک باشد،

ص :378

به طرف راست یا به طرف چپ.

ذٰلِکَ مِنْ آیٰاتِ اللّٰهِ

-این از آیات خدا است.» در این جا داستان هدایت با داستان خورشید و حرکت آن ارتباط پیدا می کند و از جملۀ آن آیات خدا است که اشاره به حکمت و قدرت گستردۀ او دارد.و همچنین باقی ماندن آن گروه در طول آن سالها از آیات خدا است.

مَنْ یَهْدِ اللّٰهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ

-پس هر کس که خدا او را هدایت کند هدایت شده و راهیافته است.» از آنجا که این از آیات خدا و حکمت او است،و بر آن دلالت دارد که او امور را با سنتهایی ثابت قرار داده است،پس بر ما لازم است که به هدایت خدا هدایت پذیریم و راه حرکت خود را بیابیم،و از او سبحانه و تعالی خواستار معرفت شویم.

وَ مَنْ یُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ وَلِیًّا مُرْشِداً

-و برای کسی که او گمراه سازد،ولی و راهنمایی نخواهی یافت.» /6 یعنی او را به سوی طریق حق ارشاد کند،چه خدا ولیّ انسان است که او را ارشاد و هدایت می کند،و روشهای صحیح زندگی را به او نشان می دهد،و او هدایت یافته می شود،و آن کس که از این دوری کند،خدای دیگری وجود ندارد که به هدایت او بپردازد.

[18]

وَ تَحْسَبُهُمْ أَیْقٰاظاً وَ هُمْ رُقُودٌ -و آنان را بیدار تصور می کنی در صورتی که آنان خفته اند.» این دلیل بر آن است که خواب آنان سبک بوده و بر همۀ حواس و اندامهای ایشان استیلا نیافته بوده است،بدان سان که بیننده در اولین نظر نمی توانست کشف کند که آنان در خوابند،و شاید این امر نتیجه آن بوده است که چشمهای ایشان باز بود و گاه به این سو و آن سو می غلطیدند.

وَ نُقَلِّبُهُمْ ذٰاتَ الْیَمِینِ وَ ذٰاتَ الشِّمٰالِ

-و غلط خوردن آنان به طرف راست و چپ خود.»

ص :379

و این غلطیدن سبب راحتی بدن آنان می شد،و نیز از شکافتن و پاره شدن لباسهای آنان جلوگیری می کرد.

وَ کَلْبُهُمْ بٰاسِطٌ ذِرٰاعَیْهِ بِالْوَصِیدِ

-و سگ آنان با پنجه های دو دست کشیدۀ خود کنار دهانه غار قرار گرفته بود.» چنان می نمود که بر در غار در کمین هر انسان یا جانور وحشی قرار گرفته بود که بخواهد داخل غار شود و به اصحاب آن آسیب برساند.

لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَیْهِمْ لَوَلَّیْتَ مِنْهُمْ فِرٰاراً

-اگر بی خبر با آنان رو به رو می شدی،به ایشان پشت می کردی و پا به فرار می گذاشتی.» از سوی دیگر ظاهر ایشان از نیرومندی و پهلوانی آنان خبر می داد،و بینندگان را به این وهم می انداخت که ایشان بیدارند و به خواب نرفته اند،و همین سبب ترس برای بینندگان می شد و از آنجا می گریختند.

وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً

-و از ترس و هراس از ایشان آکنده می شدی.» این حکایت از آن دارد که ظاهر ایشان ترس بینندگان را برمی انگیخت، چه هر کس آنان را می دید گرفتار ترس می شد و در آن هنگام که با ترس دور می شد،قلب وی آکندۀ از رعب و هراس بود و به همین سبب در اندیشۀ بازگشتن نمی افتاد، /6 و این حمایتی الهی از ایشان در مقابل خطر دشمنان بود،چه در حال عادی گاه امکان آن هست که شخص از چیزی بترسد و فرار کند،و پس از آن که آرام شد و اندیشید و مجوزی برای ترسیدن نیافت،امکان آن پیدا می کند که بار دیگر برای دیدن به آنجا بازگردد.و اما نسبت به اصحاب کهف چنان بود که ترس از آنان پس از ترک ایشان در جان بینندگان باقی می ماند.

[19]

در تمام آن دورۀ زمانی دراز آنان در خواب بودند،ولی پس از آن از جانب خدای تعالی از خواب برانگیخته و مبعوث شدند و به پرسش از یکدیگر پرداختند.

وَ کَذٰلِکَ بَعَثْنٰاهُمْ لِیَتَسٰاءَلُوا بَیْنَهُمْ

-و بدین گونه آنان را از خواب برانگیختیم تا به پرسش از یکدیگر بپردازند.»

ص :380

در این جا اندکی توقف می کنیم تا این سؤال را مطرح سازیم:چه رابطه ای میان بعث و بیدار کردن آنان از خواب و میان پرسش کردن آنان از یکدیگر وجود دارد؟ شاید رابطۀ میان بعث و پرسش کردن ایشان از یکدیگر این باشد که انسان در آن هنگام که در خواب است،از آنچه در پیرامون وی می گذرد غافل است،و چون بیدار شود می فهمد و می داند و فکر او نشاط و فعالیت پیدا می کند،و نخستین چیزی که پس از خواب به انسان بازمی گردد عقل او است که حتی پیش از شنیدن گوشش یا دیدن چشمش یا حرکت دادن دستش به او بازمی گردد،پس عقل به حرکت درمی آید،و چون چنین شد به جستجوی معلوم و دانستۀ تازه ای برمی خیزد.

این حالت برای انسان در آن هنگام که در روز قیامت با بعث دوباره زنده می شود،پیش می آید،و مردمان از یکدیگر می پرسند که چه مدت در گورهای خود درنگ کرده بوده اند.

بعضی در جواب می گویند:یک روز،و بعضی دیگر:آن را ساعتی از روز می دانند،ولی آنچه مهم است خود طرح این سؤال است و گفتگو کردن دربارۀ آن،و رابطۀ محکمی میان داستان اصحاب کهف و عبرت گرفتن از آن،و داستان انسان در سفر دراز او از زندگی به مرگ،و از مرگ به زندگی دوباره وجود دارد که ان شاء اللّٰه در آینده از آن یاد خواهیم کرد.

/6

قٰالَ قٰائِلٌ مِنْهُمْ کَمْ لَبِثْتُمْ قٰالُوا لَبِثْنٰا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ

-گوینده ای از آنان گفت:چه مدت درنگ کردید؟و در پاسخش گفتند:روزی یا پاره ای از روز.» در آغاز گفتند یک روز و چنان معتقد بودند که یک روز تمام را در خواب گذرانیده بوده اند،و سپس چون مسیر خورشید را پیدا کردند و خوب به اندیشه کردن پرداختند،به این نتیجه رسیدند که آن اندازه در خواب نبوده اند،و بنا بر این گفتۀ پیشین خود را اصلاح کردند و گفتند:بخشی از روز.

قٰالُوا رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمٰا لَبِثْتُمْ

-گفتند پروردگار شما داناتر است از این

ص :381

که چه اندازه وقت را در خواب گذرانیده اید.» سپس به تفکر بیشتر پرداختند و در برابر ایشان پرسشهایی حضور پیدا کرد...بسا هست که در برابر غار درختی بوده است که آن را اکنون نمی بینند،یا پاره سنگی را اکنون می بینند که پیش از خواب آن را ندیده بودند،و شک نیست که بعضی از تغییرات و تطورات در خصوصیات پیرامون کهف صورت گرفته است،و به همین سبب از گفتۀ خود بازگشتند و دانستند که در آن جا حقیقتی مجهول وجود دارد که هنوز برای آنان غامض و پیچیده به نظر می رسد،و آن درازی مدت خواب ایشان است،و لذا از بحث کردن دربارۀ این امر خودداری کردند و گفتند:

پروردگار شما می داند که چه اندازه درنگ کردید؟و چگونه چنین کردید؟

در این فاصله شما را احاطه کرده بود چگونه است.

فَابْعَثُوا أَحَدَکُمْ بِوَرِقِکُمْ هٰذِهِ إِلَی الْمَدِینَةِ

-یکی از خودتان را با این پول روانۀ شهر سازید.» برای دست یافتن به علم بر انسان لازم است که خود را از واقعیات کنار نکشد و به تحصیل علمی بپردازد که برای وی سودمند است و به مسائل جدلی روم شرقی نپردازد و قرآن می گوید که آنان نشستند و نقشه کشیدند و اندیشیدند و گفتند:

بسیار خوب،چه اندازه بر حال خود باقی ماندیم؟و چگونه باقی ماندیم؟این قضیه ای حاشیه ای است،اما قضیۀ اصلی قضیۀ گرسنگی است،پس باید از جای خود حرکت کنیم و در صدد یافتن چیزی برآییم که به کار ما بخورد و دربارۀ چیزی بیندیشیم که برای ما سودمند باشد.

اشارۀ الهامی از آن نهی می کند و می گوید وَ لْیَتَلَطَّفْ و این از آداب /6 معامله است.

وَ لاٰ یُشْعِرَنَّ بِکُمْ أَحَداً

-و نباید کسی از شما خبر و اطلاعی به دست آورد.» تا دشمنان از حال آنان آگاهی حاصل نکنند،و این اشاره به آن دارد که اگر کسی کاری را به صورت سرّی انجام می دهد،باید آن را مکتوم و پوشیده نگاه دارد،و چنان هوشمندانه آن را انجام دهد که هیچ کس متوجه به آن نشود که در حال انجام دادن عملی سرّی است،و نه تنها باید نوع عمل خود را پوشیده نگاه دارد، بلکه نسبت به شخص خودش نیز باید چنین باشد تا کسی از اسرار کار او سر در نیاورد،و این کاملترین نوع سری بودن و کتمان مطلوب در عمل انقلابی قرین با رستگاری است.

[20]

إِنَّهُمْ إِنْ یَظْهَرُوا عَلَیْکُمْ یَرْجُمُوکُمْ أَوْ یُعِیدُوکُمْ فِی مِلَّتِهِمْ وَ لَنْ تُفْلِحُوا إِذاً أَبَداً -چه اگر آنان بر شما دست یابند،سنگسارتان می کنند یا شما را به ملت و دین خودشان بازمی گردانند،و بنا بر این هرگز رستگار نخواهید شد.» این بدان معنی است که انسان نباید خود را با ارادۀ خویش در معرض این گونه فشارهایی قرار دهد که از آنها بر جان خویش بیمناک است،و بگوید که زندان و دیدن عذاب برای من مهم نیست،چه من مرد مقاوم و استوارم،و هر اندازه چنین باشی،چون در زندانهای تاریک طاغوتان در زیر فشار و شکنجه قرار گیری، این مقاومت و استواری را ناگزیر از دست خواهی داد،و فروخواهی ریخت،و با فروریختن تو دینت نیز چنین می شود،و به همین سبب بود که یاران غار شروط تقیه و هوشیاری و پرهیز و سری بودن را مراعات کردند تا در معرض فشار دشمنان قرار نگیرند و به آن مجبور نشوند که از دین خود به دین پادشاه درآیند،و در نتیجه از رسیدن به سعادت و رستگاری محروم شوند.و در واقع آنان در مدتی دراز به صورت سری خدا را می پرستیدند.و خدا نیکوترین پاداش را به ایشان داد،چنان که در حدیث شریف مأثور از ابو عبد اللّٰه الصادق(علیه السلام)آمده است که:«اصحاب

ص :384

کهف ایمان خود را پنهان و سری نگاه داشتند و ظاهرا خود را همچون دیگران کافر نشان می دادند،و بر آشکار کردن کفر پاداش ایشان بزرگتر از پاداشی بود که از پنهان کردن ایمانشان به آنان می رسید». (1)

/6

اصحاب کهف عبرت گیریم،و آن حقیقت بعث و دوباره زنده شدن از گور و نشور است که حدیث به صورت خلاصه آن را چنین بیان می کند:کما تنامون تموتون و کما تستیقظون تبعثون-به همان گونه که به خواب می روید می میرید،و به همان گونه که بیدار می شوید از گورهای خود زنده می شوید و بیرون می آیید»،و چون آدمی در این باره بیندیشد که قادر بر مقاومت در برابر مرگ است،باید در اندیشۀ /6 مقاومت در برابر به خواب رفتن برخیزد،و اگر خواستار دانستن این مطلب باشد که چگونه پس از مرگ بعث پیدا می کند و بار دیگر زنده می شود،باید در این اندیشه بیفتد که چگونه پس از به خواب رفتن بیدار می شود،و اگر انسان خواهان دست یافتن به آیت و نشانه ای باشد که بر این دلیل و راهنمای او شود،لازم است که به سراسر زندگی نظر کند،چه سراسر زندگی مرگ است و بعث و برخاستن از مرگ.

بعث در زندگی چیز تازه ای نیست،چه هر چیز در زندگی برای خود بعثی دارد،و در خود انسان نیز دلیلی بر بعث مشاهده می شود،و آن این که او نطفه ای در صلب پدرش بود،و سپس به رحم مادرش انتقال یافت،و پس از مدتی به صورت کودکی شیرخوار از زهدان مادر بیرون آمد،و رفته رفته بزرگ شد تا مردی بزرگ جثه و نیرومند شد،آیا این بعث نیست؟ زمین را می بینیم که خداوند سبحانه و تعالی بر آن آبی از آسمان فرومی ریزد،و ناگهان به جنبش درمی آید و زمین با سر برآوردن گیاهان سبز می شود، و سپس طولی نمی کشد که این سبز شدن و سبزه ها می میرد و سبزه ها به صورت علفهای خشکی درمی آیند که باد آنها را با خود می برد.این داستان سراسر زندگی است.آیا بر آفریدگار این زندگانی دشوار است که مردمان را پس از مرگشان بار دیگر زنده کند؟! با وجود دانستن این مطلب که عقلهای قاصر ما به آن معتقد است که زنده کردن پس از مرگ در نزد خدا آسانتر از زنده کردن پس از عدم است،باید بدانیم که این معادله نسبت به قدرت خدای عزّ و جل نادرست است،بدان جهت که قدرت او نامتناهی است،و او هرگز با تلاش و تعبی رو به رو نیست که انجام دادن کاری

ص :387

برایش آسانتر از انجام دادن کاری دیگر باشد،ولی بر حسب مفاهیم و آگاهیهای حیاتی بازگرداندن ساخت چیزی آسانتر از آغاز کردن به ساختن و اختراع کردن آن است،پس چگونه می توانیم به این ایمان آوریم که زندگی نبود و سپس بود،ولی به آن ایمان نیاوریم که پس از برافتادن بار دیگر بازخواهد گشت؟! بنا بر این بر ما است که،از داستان اصحاب کهف،این عبرت را بهره مند شویم.

وَ کَذٰلِکَ أَعْثَرْنٰا عَلَیْهِمْ لِیَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ وَ أَنَّ السّٰاعَةَ لاٰ رَیْبَ فِیهٰا

-و بدین گونه آنان را از این سر آگاه کردیم تا بدانند که وعدۀ خدا راست است و درآمدن ساعت قیامت هیچ شکی وجود ندارد.» از این می توانیم به سه امر پی ببریم:

اول:راست بودن وعدۀ خدا به بندگان مؤمن خودش که پیروزی نصیب ایشان خواهد شد،چه اصحاب /6 کهف را با دور نگاه داشتن آنان از خشم و غضب طاغیان و کافران به پیروزی رسانید،و پیروزی آنان با برافتادن آن طاغیان و جریان یافتن فرمان صالحان در بلاد و آنان را خلیفه و پیشوا قرار دادن به اثبات رسید.

دوم:خداوند متعال اراده کرد که انسان را از آن آگاه کند که همۀ کارها به دست او است،و توانایی آن را دارد که کارهایی را انجام دهد که آدمی صورت پذیرفتن آنها را محال می شمارد،و این نیز در مورد قدرت محدود آفریدگان چنین است،و اما در برابر قدرت مطلق خداوند سبحانه و تعالی آسان و میسر است، همچون قضیۀ بعث و زنده کردن مردگان.

سوم:علم و جهل،و هدایت و ضلالت،همه از جانب خداوند متعال است،و در زمان درازی که مردمان در جستجوی یافتن اثری از اصحاب کهف بودند که در منطقه ای بسیار نزدیک به ایشان جای داشتند،و تنها در آن هنگام آگاهی پیدا کردند که آن مرد برای فراهم آوردن خوراک یاران به شهر آمد،ولی آنان هیچ اثری نیافتند،و در آن هنگام که خدا می خواست ایشان را از این امر آگاه سازد،راه را برای آنان هموار کرد،پس علم و اسباب دست یافتن به علم هم از خدای سبحانه

ص :388

و تعالی است.

سؤالی که اینک پیش می آید چنین است:چه رابطه ای میان این امر که وعدۀ خدا حق است،و این که در فرارسیدن ساعت شک نیست وجود دارد؟ پاسخ:ساعت از جملۀ وعده های خدا است،که رسیدن آن را به صالحان وعده و مجرمان را از آن بیم داده است،و ما می توانیم این را از طریق جریان امور در زندگی،و به وسیلۀ تدبر و اندیشیدن خودمان در پیشامدهای تاریخی بفهمیم و نسبت به آن بصیرت پیدا کنیم؛و در آن هنگام که خدا وعده می دهد،به وعدۀ خود در دنیا وفا می کند،و چون به صالحان وعدۀ پیروزی می دهد،این پیروزی به ایشان خواهد رسید،و در آن هنگام که وعدۀ جانشین کردن مستضعفان به جای مستکبران را می دهد،این وعده صورت عمل پیدا خواهد کرد،وعدۀ مدد رساندن به متوکلان بر خودش را عملی می سازد،و خدا سبحانه و تعالی هرگز وعدۀ دروغ نمی دهد،و چون چنین است در روز قیامت نیز به وعده های خود وفا می کند.

که در این جدال غلبه پیدا کردند،گفتند که بر روی آنان مسجدی بنا می کنیم.» در این جا اندکی درنگ می کنیم تا به گفتگوی با بعضی از مفسران بپردازیم،چه واجب است که ذکر و یاد مؤمن پیوسته در نفوس زنده بماند،از آن رو که او نمونه و پیشوای نیکی است،و قرآن حکیم پیوسته از داستانهای پیامبران با ما سخن می گوید و به ستایش آنان می پردازد تا آنان را به صورت نمونه های نیک پیشوایی برای نسلهای متوالی درآورد،و یکی از آثار مؤمن قبر او است،و به همین سبب شرعا مستحبّ است که مؤمن به دیدار و زیارت مقابر برود.

بالاترین عملی که به آن در گورستان مؤمنان می پردازیم،آن است که در آنجا به عبادت خداوند سبحانه و تعالی بپردازیم،و قرآن بخوانیم و به یاد مرگ بیفتیم،و به یکدیگر اندرز دهیم،و یاد مردگان را زنده نگاه داریم،و به بیان رسالتی که آنان بر عهده داشتند و به خاطر آن جان خود را فدا کردند بیفتیم و برای خدا نماز گزاریم،و آیا بهتر آن نیست که رکعتهایی نماز بخوانیم و پاداش آن را به روان آنان تقدیم کنیم؟ در آن هنگام که می خواهیم میان خودمان و مردگان مؤمن و شهید شده رابطه ای برقرار سازیم،آیا عمل خیر انجام دادن و نماز گزاردن و دعا کردن و تلاوت قرآن و نظایر اینها بهترین وسیلۀ ارتباط نیست؟!البته که هست و خدا در این آیه:

اَلَّذِینَ غَلَبُوا عَلیٰ أَمْرِهِمْ

(که ظاهرا آنان از مؤمنان بوده اند)گفتند:بر روی آنان مسجدی بنا کنیم که در آن به عبادت خدا بپردازیم،و به یاد قیامت بیفتیم،و با یکدیگر درباره سیرت و روش زندگی آنان سخن گوییم،و قرآن چنان به ما الهام می بخشد که این کار کاری مشروع است،بدان سبب که از آن یاد کرده /6 و آن را منکر و زشت نشمرده و از آن نهی نکرده است...چگونه چنین است؟ قرآن را بخوانید و در آن تدبر کنید،تا بدانید که این کتاب که پروردگار حکیم آن را فرستاده است جز به میزانی دقیق سخن نمی گوید،و هیچ داستان تاریخی یا عملی را که پیشینیان انجام داده بودند،جز برای یکی از دو امر برای ما نقل نمی کند:یکی این که از آن نهی کند،و دیگری آن که پرداختن به نظیر آن را

ص :390

به ما فرمان دهد،پس اگر از امری نهی نکرده باشد،دلیلی بر آن است که به انجام دادن آن فرمان داده است.

این ردّی قاطع بر بعضی از کسان است که چنین فتوی داده اند که زیارت قبور پیامبران و امامان معصوم(ع)و صالحان،و نمازگزاردن و به عبادت پرداختن در آرامگاههای آنان را بدعت و ضلالت و حرام شمرده اند،و ما می پرسیم که:چه کس گفته که چنین است؟ قرآن در این آیه مخصوصا برای ما بیان می کند که این عمل خوب و مشروع است،و قرآن برای آن آمده است که مورد عمل قرار گیرد،و نه برای این که در آیات آن بر حسب میل و هوس خویش به مناقشه بپردازیم،یا به اتکای بر احادیثی که صحت و مورد اعتماد بودن آنها شناخته نیست،چنین کنیم،و حدیثی که با قرآن اختلاف دارد،ناگزیر باید به دیوار پرتاب شود و مورد توجه قرار نگیرد!

قُلْ رَبِّی أَعْلَمُ بِعِدَّتِهِمْ مٰا یَعْلَمُهُمْ إِلاّٰ قَلِیلٌ فَلاٰ تُمٰارِ فِیهِمْ إِلاّٰ مِرٰاءً ظٰاهِراً

-بگو که:خدا از این که شمارۀ آن چند بوده آگاهتر است و این شماره را جز اندکی از مردم کسی نمی داند،پس جز به صورت ظاهری دربارۀ آن به مشاجره و نزاع مپرداز.» در این جا آیات از گفتگو دربارۀ بعث و از وعدۀ خدا سبحانه و تعالی به گفتار دربارۀ قضیۀ دیگری انتقال پیدا می کند که قضیۀ علم است،و این که بر آدمی گفتن چه چیز و معتقد بودن به آن واجب است.

بر او لازم است که به حدس و گمان سخن نگوید،و به دانسته های خود مغرور نشود،از آن روی که هر اندازه علم داشته باشد باز هم کم است،و آن کس که علم دارد نباید از آن برای مراء و جدال استفاده کند،بلکه از مسائل جدلی عقیم و بی حاصل هر چه زودتر بگذرد،یعنی به حقیقت ایمان آورد و حجت آن را بیان کند و سپس پی کار خود رود،چه جدال علم را فاسد می کند،و فکر انسان را متوجه وسایل برتری جویی نسبت به دیگران می اندازد،نه به طرف حقیقت،و در نتیجه اندیشه ای مستکبر می شود که در بند فهم حقایق نیست،در صورتی که علم پسر تواضع است و معرفت دختر فکر بخشنده و با گذشت و صاحب سماحت،به همان گونه که استعلاء و خواستار شدن برتری بر دیگران حجاب علم می شود و معرفت را از بین می برد.

وَ لاٰ تَسْتَفْتِ فِیهِمْ مِنْهُمْ أَحَداً

-و در این باره از آنان رأی و نظر مخواه و طالب فتوی مشو.» اگر جاهلی بخواهد استفتا و نظر خواهی کند،آیا به دنبال هر نادان مغرور می رود که توده ای از خرافات را بر پشت دوش خود حمل می کند و از او فتوی می طلبد؟هرگز...

شاید آیه بر چیزی دلالت داشته باشد که پیشتر از آن یاد کردیم،و آن این که قرآن به حدیث نسخ نمی شود و بر ما است که نظر خویش را دربارۀ قرآن با حجابهای تاریخ در تاریکی قرار ندهیم،و آن را همچون دوربینی قرار دهیم که با آن

ص :392

به قرآن بدان صورت نگاه کنیم که گویی در همین لحظه بر ما نازل شده است،و آیات قرآن را مدفون در زوایای تاریخ در 1400 سال پیش از این قرار ندهیم،و تو گویی این آیه در حق فلان کس نازل شده است،و فلان آیه برای فلان کسی دیگر و...و این که فلان حادثه /6 در غزوۀ بدر یا أحد یا جز آن نازل شده است،بلکه باید چنان در نظر داشته باشیم که خدا قرآن را برای هر زمان و مکان و انسان آفرید و بر ما لازم است که آن را با داشتن همین نظر بخوانیم،و ممکن است که آیه نیز به همین حقیقت اشاره کرده باشد،و تا زمانی که قرآن در میان ما پابرجا و قائم است، به تورات و انجیل بازنگردیم،و همچنین به افکار موجود در کتابهای منحرف و اسطوره های پراکندۀ میان مردمان،و دربارۀ آن از کسی پرسش کنیم که آن را می شناسد و حامل آن است.

قرآن کریم در آیۀ نخستین به ما این را می گوید،اما در آیۀ دوم توجه ما را به موضوعی دقیق جلب می کند و می گوید که:انسان باید برای خود برنامه ای بلند مدت وضع کند بدون این که حساب عوامل تحوّل پذیر زمان را در برنامۀ خود منظور نظر قرار دهد،چه خداوند به چیزی جامد فرمان نمی دهد،بلکه به پیروی از ارزشهایی فرمان می دهد که در هر زمین به صورتی معین قابل انطباق است.

نباید بگویی که فردا فلان کار را انجام خواهم داد،بدان جهت که گاه فردا می آید و /6 پیشامدها در آن تغییر پیدا می کند،و بر تو انجام عمل دیگری جز آن که بر آن عزم جزم کرده بودی لازم می شود،پس بر تو لازم است که میان آن با خدا و رسالتی که بر تو نازل شده و آن را می فهمی ارتباطی مستقیم و محکم برقرار سازی، نه با نقشه ای معین و تاریخی معین،یا با افکار پیشین،یا با کتابهای نوشته شده،یا با برنامه های جامد،و این منتهای(پیشرفتگی)در قرآن است،اگر چنین تعبیری صحیح باشد.

اما ارتباط آن با مشیت دو معنی دارد.

اول:معنای آشکار و معروف،و آن این که موهبتها و امکانات من همچون یک انسان،و امکانات طبیعت و فرصتهای عمل،همه پیوستۀ به ارادۀ خداوند سبحانه و تعالی است،پس کار او است که مرا در عمل فردایم توفیق دهد یا چنین نباشد،و این استثنا کردن به مشیت و ان شاء اللّٰه گفتن معنی مألوف است.

از همین جا است که امام علی(ع)گفته است:«خدا را به فسخ شدن عزیمتها و نقض شدن همتها شناختم»یعنی من عزم انجام دادن کاری کردم و قضای الهی آمد و عزیمت مرا نسخ کرد،و همت بر انجام امری متوجه ساختم و قدر آمد و همت را باطل کرد.

دوم:این که در آن هنگام که خدا به من فرمان دهد که فلان کار انجام ده،آن را انجام می دهم،و چون مرا از انجام دادن آن نهی کند،آن را ترک می کنم، پس انجام دادن و انجام ندادن من مربوط به امری است که فردا به من می کند و نه امروز،و بسا هست که برترین عمل امروز نمازگزاردن و عبادت و مسجد بوده باشد،

ص :394

ولی فردا شریک شدن در تظاهرات فضیلت بیشتر داشته باشد،و پس فردا عمل مسلحانه،و پسین فردا نشستن بر تخت فرمانروایی و اداره کردن امور مردم،پس بر من لازم است که نقشه های خود را چنان که خدا فرمان داده است ترسیم کنم و نه بر حسب خواست و میل خودم،و باید همیشه هوا و خواست خودم را موافق چیزی قرار دهم که خداوند متعال آن را می خواهد.

مردی نزد امام صادق(ع)آمد و امام به او گفت:«چگونه صبح کردی و او گفت:در حالی صبح کردم که بیماری برایم بهتر از تندرستی است،و فقر نیکوتر از بی نیازی،خواری بهتر از عزت و ارجمندی...الخ.پس امام به او گفت:اما ما چنین نیستیم،و آن مرد پرسید:پس شما چگونه اید؟و امام گفت: /6 ما چنانیم که اگر خدا خواهان بیمار شدن ما باشد،بیماری را بیش از تندرستی دوست می داریم، و اگر چنان دوست دارد که تندرستی را روزی ما کند،صحت و تندرستی را دوست تر می داریم،پس فقر با رضای خدا دوست تر و بی نیازی با رضای خدا را نیز دوست تر می داریم،و اگر خواری در راه خدا محبوب باشد،یا عزت در راه خدا محبوب باشد همان برای ما محبوب است».