ص :2

ص :3

ص :4

ص :5

ص :6

ص :7

ص :8

ص :9

ص :10

ص :11

ص :12

ص :13

ص :14

مدعی آن نیستم که در این جا معانی سخن خدا را به صورت کامل بیان خواهم کرد،بلکه در آن می کوشم که تنها بینشها و بصیرتهایی را که شخصا در ضمن تدبّر در قرآن بدانها دست یافته ام،بر روی کاغذ بیاورم.

و نقشی را که برادران حاضر در درس تفسیر من در تبلور اندیشه ها و افکارم داشته اند،هرگز فراموش نخواهم کرد.و اللّٰه الموفق و علیه التوکل.

این چیزی بود که بیش از شش سال پیش آن را قلمی کرده بودم،ولی اکنون تدبّر در تمام قرآن را به پایان رسانیده و خلاصۀ افکاری را که از تدبر در این تفسیر الهام گرفته بودم به ثبت رسانیده ام،و این کار در دو مرحله صورتپذیر شده است:

الف:از آغاز قرآن تا سورۀ النحل تفسیر را به دست خود می نوشتم، بدین گونه که به مسجد یا جایگاه آرامبخشی پناه می بردم،و همراه با خودم قرآن و قلم و کاغذ،و چه بسا غمهای فراوان مخصوص به امت را نیز می داشتم،و همچون شاگردی در برابر کتاب پروردگارم می نشستم و به تلاوت دسته ای از آیات وابستۀ به یکدیگر و تدبر کردن در معانی و مفاهیم آنها می پرداختم.و در آن هنگام که هوش و درایت من برای فهم ابعاد آیۀ کریمه ای کافی نمی نمود،از خداوند سبحان درخواست مدد می کردم،و سپس نخست خلاصۀ افکار آشکار شده را ثبت می کردم، و بعد از آن به تدبر در آیه آیه می پرداختم و تأمّلات خویش را با تفصیلی بیشتر به نگارش درمی آوردم.

و گاه چنان بود که افکار گوناگون با یکدیگر تزاحم پیدا می کرد و خود را از ثبت کردن آنها ناتوان می یافتم،و به همین جهت بعضی از آنها را که متناسب با روش موجز نویسی برگزیدۀ برای این تفسیر بود انتخاب می کردم،و از بازماندۀ آنها در گفتارهای عمومی خویش و در نوشته های دیگرم بهره می گرفتم.و هر روز تنها به نوشتن یک درس اکتفاء می کردم:

نخست:بدان جهت که کارهایم بیش از این فرصت برایم باقی نمی گذاشت.

ص :16

دوم:بیم آن داشتم که تأملات و تفکراتم سست شود.

ب:و پس از سه سال احساس کردم که باید در کار پایان دادن به این تفسیر تسریع کنم،و بیم آن داشتم که خدای ناخواسته توفیق اتمام آن را پیدا نکنم.

به همین جهت روش تدریس درسهایی در تفسیر را پیش گرفتم که بر نوار ثبت می شد و سپس به صورت نوشته درمی آمد و گاه تغییراتی در آن صورت می گرفت که با روش تألیف سازگارتر شود.و بدین گونه با تأیید خداوند سبحانه و تعالی این فرصت فراهم شد که تفسیر از سورۀ النحل تا آخر قرآن با همین روش به پیش برود.

و فایدۀ این کار،علاوه بر ایجاد سرعت در کار،به وجود آمدن کتابخانه ای صوتی در تفسیر قرآن بود،و بیش از پانصد نوار کاست در تفسیر خلاصه ای برای همۀ آیات قرآن مجید فراهم آمد و به فضل خدا در کشورهای اسلامی انتشار یافت.

شاید خواننده تفاوتهایی میان دو نیمۀ تفسیر مشاهده کند،چه در نیمۀ اول اعتماد بر فشردگی کلمات و ایجاز بوده،و در نیمۀ دوم شرح و تفصیل بیشتر مورد توجه قرار داشته است.

باید بگویم که یک بار یکی از برادران که با خود صورت نوشتۀ تفسیر سورۀ الرعد را همراه داشت،آن را در یک تاکسی بر جای گذاشت و من بار دیگر ناچار شدم از نو به تفسیر این سوره بپردازم،ولی این بار فراهم آوردن تفسیر از راه سخنرانی صورت گرفت که شاید این خود برای من بهتر بود.

و اکنون چهار مجلد از این تفسیر برای چاپ آماده شد که محتوی سوره های الحمد و البقرة و آل عمران(یک جزء)و دو سورۀ النساء و المائدة(یک جزء)و دو سورۀ الانعام و الاعراف(یک جزء)و سوره های الانفال و التوبة و یونس و هود و یوسف و الرعد و ابراهیم و الحجر و النحل(جزء چهارم)است.

در پایان ملاحظات آینده را به آگاهی خواننده می رسانم:

1-آیات قرآن حکیم را ابعاد متفاوت است که بر حسب تعبیر مترجمان وحی و ائمۀ هدی علیهم السلام آنها را تخوم(ظواهر)و بطون می خوانند و شمارۀ آنها به هفتاد می رسد،و شخصی همچون من نمی تواند به یکی از آنها برسد تا چه رسد به

ص :17

همۀ آنها؟!و به همین جهت،هنگامی که معنی آیه ای را می نویسم،مدعی آن نمی شوم که همۀ معانی و ابعاد آن است،و بلکه مدعی نزدیکترین معنی بودن آن نیز نمی شوم،و تنها آنچه را که خود از آیات دریافته ام به ثبت می رسانم،و به قصور فهم خویش معترفم.در حقیقت همۀ تفسیرهای قرآنی چیزی جز بیان بعضی از موضوعاتی که آیات بر آنها صدق می کند نیست،و باید گفت که قرآن پیوسته در بالای تفاسیر قرار دارد و جز خدا،یا کسانی که خدا آنان را برگزیند،کسی بر حقیقت معانی قرآن آگاهی ندارد.

2-روش من در تفسیر تدبر در آیات پیش از رجوع به تفاسیر بوده است که بندرت به آنها رجوع می کنم،و سبب انتخاب این روش آن بوده است که می ترسم از این طریق میان خودم و قرآن حجابی از کلام بشر کشیده شود.

3-پس از اتمام تفسیر،به بعضی از برادران پیشنهاد کردم که معانی مفردات قرآن را از تفسیر علامۀ طبرسی،که آنها را در میان تفسیرهای معتبر کاملترین آنها می دانم،استخراج کنند و چنین کردند و مایۀ سپاسگزاری من شد،و این معانی را در حاشیه صفحاتی که قرآن به صورت منظم در آنها پیش از تفسیر شدن نقل شده آورده ام تا فایدۀ آن کاملتر شود.

4-برای آماده شدن تفسیر به جهت چاپ،خود را مدیون برادران فاضلم در مؤسسۀ دار الهدی،و برادران دفتر خودم،و برادران دار البصائر می دانم و از خداوند مسئلت دارم که از قرآن حکیم نیکوترین پاداش را بهرۀ آنان فرماید.

5-از خوانندگان محترم امید آن دارم که مرا بر عیبهای کتابم آگاه فرمایند و از این کار خرسندی خدای متعال را خواستار باشند،چه از این راه سهمی در نزدیکتر کردن مردمان به این کتاب مقدس پیدا می کنند.

6-در نوشتن قرآن بر مصحف شناخته شده در جهان اسلامی و مخصوصا در کشورهای عربی اعتماد کرده ایم که مورد قبول وزارتخانه های اوقاف و دستگاههای فتوی در این کشورها است.

و از خدا سبحانه و تعالی مسئلت دارم که این کوشش ناچیز را همچون

ص :18

وسیله ای برای نزدیکی به خودش قرار دهد و آن را از من قبول کند و در روز بزرگ پاداش،که از مال و فرزند سودی به دست نمی آید،آن را مایۀ سود بردن من قرار دهد،و امت اسلامی ما و بالخاصه مجاهدان در راه خدا را از آن بهره مند سازد،بحق محمد سید النبیین و آله الهداة المیامین.

و صلی اللّٰه علیه و علیهم و سلم تسلیما کثیرا محمد تقی مدرسی 1405/12/13 هجری 1985/8/30 میلادی

ص :19

ص :20

سپس از کیفیت پیوستگی و ارتباط قرآن با واقعیّت و این که چگونه می توان قرآن را مورد تطبیق بر واقعیتها قرار داد،و سرانجام به صورت خلاصه از روش تدبّر سخن خواهم گفت.

ص :22

/1

ص :24

/1

برابر ما می گشاید،که چون به پژوهش در آنها بپردازیم،می توانیم بیشتر از خصایص قرآن و صفات عالی و کمالی آن آگاه شویم.

و این به معنی ناتوانی ما از فهم هر چیز در قرآن نیست،بلکه ما را به ضرورت پیشروی در آفاق معرفت قرآنی برمی انگیزد،بی اینکه حدی برای این پیشرفت قایل باشیم یا از تلاشی که در این راه می کنیم رنج و تعبی به ما دست دهد.

قرآن یگانه کتابی است که خوانندۀ آن خسته نمی شود،و هر چه تلاوت آن فزونی پیدا کند،شوق و شور برای این تلاوت افزونتر می شود.

این بدان جهت است که در هر قرائت تازه قرآن را تازه و نو می یابیم،و به دانش و شناختن تازه از آن دسترس پیدا می کنیم.آری،گاه آدمی از تفحص برای به دست آوردن معارفی بیشتر از قرآن خسته می شود،ولی قرآن از بخشیدن این گونه شناختها،و بخشیدن به وفور و فراوانی،هرگز خسته نمی شود،و همچون ابر بخشنده ای است که زمین را از برکات پیوستۀ خود پر می کند و هرگز از بخشندگی باز نمی ایستد.

بنا بر این بر ما واجب است که بر دریای گستردۀ قرآن،که کرانه ها در برابر امواج آن متلاشی می شود،به بحرپیمایی بپردازیم.

و اگر پرسیده شود که در فهم کتاب بزرگوار خدا باید از چه چیز مدد بگیریم؟پاسخ این پرسش خود قرآن است،چه هیچ بعدی از معرفت نیست که راهنمایی و بینه ای از آن در این کتاب آسمانی نباشد،و از آشکارترین آنها بعد ویژۀ معرفت خود قرآن است.

پس قرآن چیست و خود قرآن چگونه آن را توصیف کرده است؟ در بیش از یکصد آیه از خصوصیات قرآن سخن رفته است.و چون بر آن دهها آیه را بیفزاییم که از شؤون مختلف قرآن حکیم سخن رفته،گنجینۀ ثروتمندی از دانش فراهم می آید که از /1 تدبر در آن آشنایی و معرفتی گسترده به قرآن حاصل می شود.و چون ما این گونه آیات را در ضمن تفسیر فراگیر قرآن خود مورد تفسیر قرار

ص :26

داده ایم،تنها کاری که در مباحث تمهیدی تفسیر به نظرمان شایسته می نماید، یادآوری از مجموعه ای از این آیات و پس از آن ذکری از بعضی از احادیث شریف است که حقا شرحی از آیات قرآن به شمار می آید که الهامبخش نور و بصیرت است،تا چه رسد به وصف خود قرآن.

قرآن نور است،قرآن،کتاب مبین است،قرآن،سلام است،قرآن، صراط مستقیم است؛این همه صفاتی است که در آیۀ ذیل آمده است:

«قَدْ جٰاءَکُمْ مِنَ اللّٰهِ نُورٌ وَ کِتٰابٌ مُبِینٌ یَهْدِی بِهِ اللّٰهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوٰانَهُ سُبُلَ السَّلاٰمِ وَ یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمٰاتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ یَهْدِیهِمْ إِلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ» (المائدة15/-16) و در قرآن راهنمایی و هدایتی است که جهت پیشروی سالم را در زندگی آشکار می سازد.

در قرآن رحمت و بخشندگی و رستگاری برای کسی است که ایمان آورد و پیرو هدایت آن باشد.که در آیه ذیل بدین صورت بیان شده است:

«هٰذٰا بَصٰائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ» (الاعراف203/) و ناگزیر مردمان باید در قرآن به تفکر بپردازند تا از خلال امثال قرآن به معرفت دسترس پیدا کنند؛قرآن چنین می گوید:

«لَوْ أَنْزَلْنٰا هٰذَا الْقُرْآنَ عَلیٰ جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خٰاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللّٰهِ وَ تِلْکَ الْأَمْثٰالُ نَضْرِبُهٰا لِلنّٰاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ» (الحشر21/)اگر این قرآن را بر کوهی فرو می فرستادیم،آن را از ترس خدا خاشع و از هم شکافته می دیدی؛و این /1 مثلها را برای مردمان می آوریم تا مگر به تفکر بپردازند.

همۀ گفتارهایی که در آنها برای تفسیر صورت ظاهر قرآن کوشش به عمل آمده،از بیان حقیقت ناتوان مانده است،جز این که بگوییم وحیی از خداست و گفتۀ شاعری نیست که در سختی و فشردگی رؤیاهای خود شناور است،و نیز گفتۀ کاهنی نیست که دروغ پردازی می کند و سخنی را به صورت مجمل بر زبان می راند که از آن چیزی دستگیر نمی شود.قرآن چنین می گوید:

«فَلاٰ أُقْسِمُ بِمٰا تُبْصِرُونَ وَ مٰا لاٰ تُبْصِرُونَ إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ وَ مٰا هُوَ بِقَوْلِ شٰاعِرٍ

ص :27

قَلِیلاً مٰا تُؤْمِنُونَ وَ لاٰ بِقَوْلِ کٰاهِنٍ قَلِیلاً مٰا تَذَکَّرُونَ» (الحاقة38/-42) قرآن برای آن آمده است که مردمان در آن تدبّر کنند،بدان شرط که قفل دلهای خود را بگشایند تا مستقیما به مشاهدۀ حقیقت توفیق یابند:

«أَ فَلاٰ یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلیٰ قُلُوبٍ أَقْفٰالُهٰا» (محمد24/) و هر که در قرآن تدبر کند،خواهد دانست که از خداست،بدان جهت که اختلافی در آن نیست:

«أَ فَلاٰ یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کٰانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللّٰهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلاٰفاً کَثِیراً» (النساء82/) قرآن پندی است که ژرفای ضمیر را تکان می دهد،و داروی شفا دهنده ای است که سینه ها را از کینه و رشک و بستگی پاک می کند:

«یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ قَدْ جٰاءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ شِفٰاءٌ لِمٰا فِی الصُّدُورِ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ» (یونس57/) و قرآن کتاب خداست و آفریدگان از آوردن مانند آن ناتوان مانده اند:

«قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلیٰ أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هٰذَا الْقُرْآنِ لاٰ یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کٰانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً» (الاسراء88/) /1 و در قرآن از هر مثلی عبرتی،و از هر راهی چراغ راهنمایی،و از هر دانشی درسی،و از هر نیکی پیشوایی،و از نیکویی وسیله ای به دست می آید.برای هر پیشامد نمونه ای از گذشته ها به دست می دهد،و برای هر نمود قانونی کلّی بیان می کند،و برای هر دشواری تازه راه حلی واقعی و کهن در اختیار ما می گذارد:

«وَ لَقَدْ صَرَّفْنٰا لِلنّٰاسِ فِی هٰذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ فَأَبیٰ أَکْثَرُ النّٰاسِ إِلاّٰ کُفُوراً» (الاسراء89/).

قرآن آیات و نشانه های آشکار کننده است،و مثلی از واقعیت تاریخی گذشته برای زمان حاضر «وَ لَقَدْ أَنْزَلْنٰا إِلَیْکُمْ آیٰاتٍ مُبَیِّنٰاتٍ وَ مَثَلاً مِنَ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِینَ» (النور34/) اگر قرآن بر کوه ها فرود می آمد،خاضع و خاشع می شدند،بدان جهت که

ص :28

قرآن آدمی را به یاد خدایی می اندازد که همه چیز از او بیم دارد «لَوْ أَنْزَلْنٰا هٰذَا الْقُرْآنَ عَلیٰ جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خٰاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللّٰهِ» .

ص :29

/1

شما در زمان آتش بس به سر می برید،و بر پشت سفر قرار گرفته اید و بسرعت پیش می روید.دیدید که شب و روز و خورشید /1 و ماه هر چیز نو را کهنه می کنند،و هر دور را نزدیک،و هر آنچه را که وعده شده پیش می آورند،پس برای پایان سفر خود را آماده سازید».

مقداد از جای برخاست و گفت:«یا رسول اللّٰه!زمان آتش بس «دار الهدنة»چیست،و پیامبر(ص)گفت:«سرزمین بلاد آزمایش و از همه جا بیخبری»و سپس چنین افزود که:«پس چون فتنه ها امر را بر ما مشکل و مشتبه سازد و به صورت پاره های شب تاریک درآورد،به قرآن پناه برید که شفاعت کننده ای شفاعت پذیرفته است و برای هر کس از آن دوری گزیند و خبر رسانی است که چون از کار بد بنده ای به خدا خبر رساند آن را می پذیرد و تصدیق می کند».

سپس پیامبر(ص)چنین افزود:«هر کس آن را پیشوای خود قرار دهد،او را به بهشت رهنمون می شود،و هر کس آن را پس پشت خویش اندازد،او را به آتش می رساند.راهنمایی است که آدمی را به بهترین راه هدایت می کند؛کتاب تفصیل است و بیان تحصیل؛جدا کنندۀ[حق از باطل]

است و هزل و شوخی نیست؛ ظاهری دارد و باطنی:ظاهر آن حکمت و فرزانگی است و باطن آن علم و دانایی؛ ظاهر آن نیکو و شگفت انگیز است،و باطن آن ژرف؛مرزها و ظواهری دارد که هر یک را مرزهایی است؛عجایب آن از شماره بیرون است،و شگفتیهای آن کهنه نمی شود.در آن چراغ راهنمایی و منزلگاههای فرزانگی و دلالت بر نیکی برای کسی است که آن را بشناسد».

مردی نزد امام صادق(ع)آمد و پرسید:«چرا قرآن هر چه بیشتر خوانده و پراکنده شود بر شادابی و زیبایی آن افزوده می شود»؟و امام ابو عبد اللّٰه(ع)در پاسخ او گفت:«بدان جهت که خدا آن را برای زمانی جز زمانهای دیگر و برای مردمی جز مردمان دیگر قرار نداده است،و از همین رو در هر زمان تازه است و برای هر گروهی تا روز قیامت شاداب و نشاط افزا است».

ص :31

و پیامبر(ص)گفت:«برتری قرآن بر سخنان دیگر همچون برتری خدا بر بندگان او است»،و گفت:«قرآن ثروتی است که جز آن ثروتی نیست»،و گفت:

«قرآن خوان مهمانی خدا است،پس تا آنجا که می توانید آن را فراگیرید».

و پیامبر(ص)گفت:«اگر خواهان زندگی سعادتمندان و مرگ شهیدان و رهایی از روز حسرت و سایه در گرمای سوزان قیامت و رسیدن به راه در گمراهی هستید،به خواندن و مطالعۀ قرآن بپردازید که کلام /1 رحمان است و وسیلۀ اجتناب از شیطان و برتری یافتن کفۀ حسنات در میزان».

و امام علی(ع)یک بار در توصیف قرآن چنین گفت:«بر شما باد توجه به کتاب خدا،که ریسمان محکم است و روشنایی آشکار و درمان سودمند و دستور نافع و مایۀ دوری از گناه برای کسی که به آن متمسک شود و وسیلۀ رستگاری برای آنکه به آن چنگ زند؛نه کج می شود تا آن را راست کنند،و نه به باطل می گراید تا آن را بازگردانند.با گذشت زمان،و از خواندن و شنیدن بسیار آن کهنه نمی شود.

هر کس به آن سخن گوید راست گفته است،و هر که به آن عمل کند پیش می افتد».

و امیر المؤمنین(ع)گفت:«کتاب خدا چیزی است که به آن می بینید،و به آن می شنوید،و پاره ای از آن به پاره ای دیگر سخن می گوید،و پاره ای از آن گواه پاره ای دیگر است».

و حارث الاعور از اصحاب امام علی(ع)گفت:«بر او درآمدم و گفتم:یا امیر المؤمنین،در آن هنگام که نزد تو هستیم چیزهایی می شنویم که به آن شاد می شویم،و چون از نزد تو بیرون می رویم،چیزهای مختلف و پوشیده می شنویم که نمی دانیم چیست.پس آن حضرت گفت:یا این که آنها را انجام داده اند؛گفتم:

آری،و او گفت:از رسول اللّٰه شنیدم که گفت:جبرئیل نزد من آمد و گفت:ای محمد!در میان امت تو فتنه ای خواهد بود.گفتم:چگونه باید از آن خود را بیرون کشیم؟گفت:به وسیلۀ کتاب خدا که در آن خبر آنچه پیش از شما بود یا پس از شما خواهد بود آمده است،و میان شما حکم می کند،و کلام قاطع است و شوخی و

ص :32

هزل نیست.هر کس که ستمگری بر او فرمان راند و بجز آن عمل کند،خدا او را هلاک خواهد کرد،و هر کس راه راست و هدایت را از جز آن خواستار شود،خدا او را گمراه می کند،و آن ریسمان محکم خدا و ذکر حکیم و صراط مستقیم است، هواهای نفسانی در آن کجی پدید نمی آورد،و زبانها مایۀ اشتباه کردن آن نمی شود و از تکرار کهنه نمی شود و شگفتیهای آن پایان نمی پذیرد».

احادیث شریف روایت شدۀ از پیامبر(ص)و از امامان راهنما بدین گونه قرآن را توصیف می کند.

از خدا مسئلت داریم که ما را موفق به رسیدگی به همۀ این منابع شریف و پرداختن به همۀ جوانب قرآن سازد که تمام توفیق به دست او است،و صلی اللّٰه علی محمد و آله الطاهرین.

ص :33

/1

افزون طلبیهای بزرگ او نیست،و بعضی دیگر از آنها در ضمن جستجوی شخص از حق و خیر و کوشش پیگیر او برای تحقق بخشیدن به آنها در دسترس قرار می گیرد.

انسان خواستار استقرار بخشیدن به ارکان حق است،به همان گونه که خواستار دست یافتن به خواسته ها و مصالح مشروع خویش است.

و مهمترین چیزی که آدمی برای رسیدن به آن تلاش می کند،برقرار کردن توافقی میان این دو هدف است که یکی تحقق بخشیدن به حق و حقیقت است و دیگری رسیدن به آنچه موافق با مصلحت شخصی او است.

قرآن همین حقی است که بشر خواستار آن است و برای شناختن و روان گردانیدن آن تلاش می کند،که علاوه بر این به انسان برای ایجاد توافقی میان آن و مصالح خاص او مدد می رساند.

اکنون به عقب بازمی گردیم و می پرسیم که:کدام یک از ما است که نخواهد انسان پاکیزه ای باشد و از گناه و زشتکاری دوری جوید و پیوسته ملتزم راه راست و روش پاکیزه باشد،ولی آیا چه شماره ای از ما مردم می تواند چنین کند؟ البته عدۀ کمی می توانند چنین باشند،و می پرسیم که:چرا چنین است؟ سبب آن است که ناگزیریهای زندگی فرصت کافی برای آن باقی نمی گذارد که شخص دربارۀ خیر و حق یا نیکی و راستی به تفکّر بپردازد،ولی قرآن این فرصت را فراهم می آورد،بدان سبب که آدمی را به راههای درست مصالح وی که منافی با خیر و حق نباشد و با آنها تکامل یابد رهبری می کند.

3-در زندگی با مشکلات و دشواریهایی برخورد می کنیم:دوستانی ناگهان نسبت به ما قلب ماهیت پیدا می کنند،و خویشاوندانی از بیگانگان برای ما بیگانه تر می شوند،زیانهای ناگهانی و رسیدن دشواریها چنان است که گاه خودداری را از اختیار ما خارج می سازد.و در نتیجه در سراشیبی نومیدی و تباهی و خود گم کردگی قرار می گیریم.

/1 ولی قرآن حکیم راه حلهایی قطعی در مقابل همۀ مشکلات در اختیار ما قرار می دهد و بلکه آنچه بیش از این می کند،به وجود آوردن انسانی است که بتواند

ص :35

راه حلهای مناسب را در وقت مقتضی برای مقابلۀ با دشواریها پیدا کند.

و این در پیرامون پاسخ گفتن به پرسش آینده است:

چرا اساسا مردمان را به قرآن حکیم دعوت می کنیم؟ ولی دعوت کردن به قرآن چیزی است،و سود بردن از آن چیزی دیگر،و ما علاوه بر دعوت به قرآن،دعوت به تدبّر و اندیشیدن در قرآن می کنیم.برای چه؟برای آنکه تدبر در قرآن راه مستقیم عمل کردن به آن است،و آن کس می تواند به قرآن عمل کند که در آیات کریم آن بیندیشد و از محتوای آنها آگاه شود.

تدبر در قرآن فرصتی برای انسان فراهم می آورد که در این فرصت محتوای قرآن حکیم را بفهمد،بدان جهت که خداوند سبحانه و تعالی در کتاب کریم خود نوری به ودیعت نهاده است که بشر را به پروردگار بزرگش راهنمایی می کند و به همین جهت به او ایمان می آورد و سپس به عملی کردن مقررات و احکام شریعت و دین او برمی خیزد.

بنا بر این تنها کاری که آدمی باید بکند،داشتن دل و جانی است که بر قرآن گشوده و آمادۀ فهمیدن آن باشد،و این کار از طریق تدبر در قرآن صورتپذیر می شود.

خداوند سبحانه و تعالی می گوید:

« قَدْ جٰاءَکُمْ مِنَ اللّٰهِ نُورٌ وَ کِتٰابٌ مُبِینٌ، یَهْدِی بِهِ اللّٰهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوٰانَهُ سُبُلَ السَّلاٰمِ،وَ یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمٰاتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ یَهْدِیهِمْ إِلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ -از خدا روشنی و کتاب روشن و آشکاری به شما رسید که خدا به توسط آن هر کس را که پیرو خرسندی او باشد به راههای سالم و مایۀ سلامتی رهبری می کند،و ایشان را،به فرمان خود،از تاریکیها به روشنی بیرون می آورد،و به راه راست هدایتشان می کند».

قرآن خود نور است،و کار ما در برابر نور چیزی جز آن نیست که چشمان خود را باز کنیم و امواج نور را بپذیریم و به وسیلۀ این نور روشنی همۀ چیزها را ببینیم.

ص :36

کافران و فاسقان برای خود کوری را برگزیدند و چشمان خود را برای پذیرفتن روشنی باز نکردند، /1 و برای جلوگیری از نفوذ نور درخشان به قلبهای خود از ترس این که مبادا از آن متأثر شوند و از پرتو آن نورانیت پیدا کنند به کارهای محال و دور از تصور متمسک شدند.

کافران به آنچه پس از این از قرآن کریم نقل می شود،یکدیگر را سفارش می کردند:

« وَ قٰالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لاٰ تَسْمَعُوا لِهٰذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فِیهِ -و کسانی که کافر شدند گفتند:به این قرآن گوش ندهید و در آن هرزه درایی کنید».

از نور پرهیز می کردند و از آن می گریختند،و چون یکی از ایشان به نزد پیامبر اسلام(ص)آمد و از او دربارۀ قرآن پرسش کرد،و آن حضرت به تلاوت بعضی از آیات قرآن پرداخت،آن مرد سست شد و دست بر دهان رسول اللّٰه(ص)نهاد و گفت:تو را به خدا و خویشاوندی سوگند می دهم که از تلاوت بازایستی.

سپس به نزد قوم خویش بازگشت و گفت:جادویی پر تأثیر است.

آن شخص نمی توانست جریان نوری را تحمل کند که قلب او را فراگرفته بود لذا پیامبر اسلام را خاموش کرد و گریخت.

آنچه از انسان خواسته شد باز بودن دل او برای پذیرفتن قرآن و شنیدن آیات آن با تدبر و تجرد از چیزهای دیگر جز آن است.

بنا بر این،آدمی بزودی خواهد فهمید که معجزه چگونه صورتپذیر می شود.

مرد گناهکاری در آن می کوشید تا از دیواری بالا رود تا مالی را در پشت آن بدزدد و زنانی را به زور در تصرف خود گیرد،و در این ضمن بانگی را از داخل خانه شنید که از این آیۀ کریمه حکایت می کرد:

« أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللّٰهِ -آیا هنگام آن نرسیده است که دلهای کسانی که ایمان آورده اند در مقابل ذکر خدا خاشع شود؟».

چند ثانیه ای به آیه گوش فرا داد و آن گاه به گریستن پرداخت و گفت:

چرا،وقت آن رسیده است که دل سنگ و سخت من در مقابل یاد خدا و کلام حقی

ص :37

که نازل شده خاشع شود؛پس از دیوار فرود آمد و رو به مسجد کرد و پیوسته در آن معتکف شد.تدبر آن مرد در یک آیه او را از گناهکار /1 و جانی به صورت کسی درآورد که تمام عمر ماندگار در محراب عبادت شد؛پس چه شود که انسانی در تمام قرآن تدبر کند؟آیا از صورت یک انسان به صورت یک فرشته و بلکه بالاتر از فرشته در نخواهد آمد؟ از خدا مسئلت داریم که ما را از جملۀ کسانی قرار دهد که در قرآن و آیات کریمۀ آن به تفکر و تدبر می پردازند،و از این راه به نور مبین دسترس پیدا می کنند، که هر توفیق و کامیابی از آن است.

ص :38

/1

ص :40

/1

بلکه تسلیم شدن به علوم قرآنی و تأمّل در معانی آیات آن و نگریستن به زندگی به میانجیگری آنها و کوشش برای فهم حقایق طبیعی و آفاق درونی جان به وسیلۀ آنها است.

و در این جا تفاوت میان تفسیر و تأویل قرآن به رأی شخصی که دین سخت آن را نهی کرده و میان تدبر در قرآن که دین شدیدا به تأکید دربارۀ آن پرداخته، نهفته است.

بر بعضی از کسان این دو امر با یکدیگر مشتبه شد،و به همین جهت نور قرآن را به گمان این که برتر از سطح فهم و ادراک ایشان است از خود پوشیده نگاه داشته اند.

البتّه آدمی نمی تواند به بلندی سطح قرآن ارتقا پیدا کند،ولی شعاع آن همچون خورشید پیوسته به چشمهای بینا می تابد.پس هر کس به پیروی هوای نفس یا تفسیر به رأی و نظر شخصی خود را از این شعاع محروم سازد،گمراه است،و هر کس به آن تسلیم شود و دل خود را از هر اندیشۀ پیشین در هنگام تلاوت قرآن تهی کند،خدا او را به راه راست هدایت خواهد کرد.

علامۀ طبرسی در تفاوت میان تفسیر به رأی و تدبّر در قرآن چنین می گوید:

و بدان که در خبر صحیح از پیغمبر(ص)و امامان قائم مقام او(ع)آمده است که:تفسیر قرآن جز با اثر و حدیث صحیح و نصّ واضح و آشکار جایز نیست، و علمای اهل سنت نیز از پیغمبر(ص)روایت کرده اند که گفت:هر کس قرآن را به رأی خود تفسیر کند و به حق برسد،خطا کرده است.و گفته اند که گروهی از تابعان گفتار به رأی را دربارۀ قرآن مکروه دانسته اند،همچون سعید بن مسیّب و عبیدة السلمانی و نافع و سالم بن عبد اللّٰه و جز ایشان.گفتار در این باره آن است که خداوند سبحانه و تعالی مردمان را به استنباط آیات تشویق کرد و راه آن را نشان داد و کسانی را که به این کار پرداخته بودند ستود و گفت:کسانی که آن را استنباط کنند آن را می دانند،و بعضی دیگر را برای ترک تدبّر در قرآن و خودداری از تفکر در آن نکوهش کرد و گفت:« أَ فَلاٰ یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلیٰ قُلُوبٍ أَقْفٰالُهٰا -آیا در

ص :42

قرآن تدبّر نمی کنند،یا این است که بر دلهایشان قفل زده شده است»و به یاد آورد که قرآن به زبان عربی نازل شده و گفت:« إِنّٰا جَعَلْنٰاهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا -آن را قرآنی عربی قرار دادیم». /1 و پیغمبر(ص)گفت:«اگر حدیثی از من به شما رسید،آن را بر کتاب خدا عرضه کنید و اگر با آن موافق بود آن را بپذیرید و اگر مخالف بود آن را به دیوار بکوبید»و بدین ترتیب آشکار شد که کتاب خدا حجت است و باید همه چیز به آن عرضه شود،و چگونه ممکن است که با نامفهوم بودن معنی چنین عرضه ای بتواند صورت بگیرد؟این گفته و نظایر آن دلیل این است که خبر مورد نظر را نباید به ظاهر آن ترجمه کرد،و معنی آن چنین است:اگر این مطلب صحیح باشد که آن کس که قرآن را حمل بر رأی خود کند و به گواهیهای الفاظ آن عمل نکند به حق رسیده است،استدلال غلط بوده است.و از پیغمبر(ص)روایت شده است که گفت:قرآن هموار و رام و مشتمل بر وجوه مختلف است،پس آن را بر بهترین وجه حمل کنید.و از عبد اللّٰه بن عباس روایت شده است که وی گونه های مختلف تفسیر را چهار دانسته است:تفسیری که هیچ کس عذری برای ندانستن آن ندارد،و تفسیری که عرب از راه کلام خود می داند،و تفسیری که علما آن را می دانند،و آخری آنکه جز خدا کسی آن را نداند.امّا آنکه عذر هیچ کس برای ندانستن آن پذیرفته نیست،چیزی است که از همۀ شرایع قرآن و مجموع دلایل توحید به دست می آید؛و آنچه اعراب به سبب زبان خود می دانند حقایق لغت و موضوع سخن ایشان است؛و آنچه علما از آن آگاهند،تأویل متشابه و فروع احکام است؛ و اما آنچه جز خدا کسی نمی داند چیزی است که به معارف غیبی و قیام ساعت قیامت مربوط می شود! (1)

ص :43

/1

تدبر در کلام خدا روا نیست؟ ممکن نیست گفته شود که روایات از تدبری که خدا به آن فرمان داده است نهی کرده اند.بلکه گفتار منطقیتر آن است که بگوییم روایات چیزی را نهی کرده اند و آیۀ قرآن به چیز دیگری فرمان داده است.یا این که روایات حدودی از تدبر را بیان کرده اند که تجاوز از آن جایز نیست.

پس آیا روایات چه چیز را نهی کرده اند؟ واقع امر آن است که انسان می بایستی از حقی که از آن آگاهی دارد پیروی کند،و آنچه را که بر آن علم ندارد فروگذارد.خداوند سبحانه و تعالی می گوید:

« وَ لاٰ تَقْفُ مٰا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ*إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤٰادَ کُلُّ أُولٰئِکَ کٰانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً -از آنچه به آن علم نداری پیروی مکن،که گوش و چشم و قلب همه مورد پرسش و مؤاخذه قرار می گیرند».(17/36) به همین گونه بر انسان،در شریعت اسلام،روا نیست که چیزی بگوید که به آن علم ندارد.خداوند متعال می گوید:

«وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَی اللّٰهِ مٰا لاٰ تَعْلَمُونَ» (2/169).

و قرآن گفتن چیزی را که شخص به آن علم ندارد،گناهی می داند که خدا آن را بزرگ می شمارد و مردمان آن را کوچک می شمارند:

« وَ تَقُولُونَ بِأَفْوٰاهِکُمْ مٰا لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ تَحْسَبُونَهُ هَیِّناً وَ هُوَ عِنْدَ اللّٰهِ عَظِیمٌ -با دهنهاتان چیزهایی می گویید که به آنها علم ندارید و آن را آسان و روا می شمارید، در صورتی که در نزد خدا بزرگ است»(24/15).

و بنا بر این جایز نیست که اندیشه یا کاری را به کسی نسبت دهیم مگر این که یقین داشته باشیم که /1 از او است.و به همین گونه تفسیر کردن سخن کسی به گونۀ خاصی که قصد وی آن نبوده است،تا در این باره یقین قطعی نداشته باشیم، روا نیست،و اگر چنین کنیم سخن او را تحریف کرده و به او نسبت نادرست داده ایم.

ص :45

و عظمت این نهی در آنچه به خدای بزرگ نسبت داده شود بیشتر آشکار است،و بنا بر این هر گفتاری را که به خدا نسبت می دهیم،با علم یقینی باید بدانیم که گفتۀ خدا است،و چون جز این شود،دروغی را بر خدا بسته،و به او نسبت داده ایم.

« إِنَّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللّٰهِ الْکَذِبَ لاٰ یُفْلِحُونَ -کسانی که دروغی را بر خدا ببندند،رستگار نخواهند شد».(16/116) به همین گونه هر تفسیر کلام خدا که از مطابقت آن با حقیقت واقع یقین نداشته باشیم،نوعی از دروغ بستن به خدا محسوب می شود.

در میان مسلمانان کسانی بوده اند-و هنوز هم هستند-که از دین برای مصالح شخصی خویش بهره برداری می کردند-یا از آن برای اثبات هواهای نفس زیانبخش خویش مدد می گرفتند-و بدین ترتیب به تفسیر آیات قرآنی بر حسب آراء شخصی خود می پرداختند.این گونه کسان می خواهند کتاب خدا را پیرو افکار خویش قرار دهند و بر آن چیزهایی تحمیل می کنند که نمی تواند آنها را تحمل کند.

آنچه مقصود اسلام بوده آراء این گروه است،و در قرآن چنین آمده است:

« هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتٰابَ مِنْهُ آیٰاتٌ مُحْکَمٰاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتٰابِ وَ أُخَرُ مُتَشٰابِهٰاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مٰا تَشٰابَهَ مِنْهُ ابْتِغٰاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغٰاءَ تَأْوِیلِهِ.وَ مٰا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّٰهُ وَ الرّٰاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ.یَقُولُونَ آمَنّٰا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنٰا وَ مٰا یَذَّکَّرُ إِلاّٰ أُولُوا الْأَلْبٰابِ -او است آنکه به تو کتاب فرو فرستاد:آیه هایی از آن محکم است و آیه هایی دیگر متشابه،پس کسانی که در دلهای ایشان شک است،پیروی از آیات متشابه آن می کنند تا از این راه فتنه برانگیزند و به تأویل قرآن بپردازند.و تأویل آن را کسی جز خدا و استواران در علم کسی نمی داند.اینان می گویند که ما به آن ایمان داریم و همۀ آن از جانب پروردگار ما رسیده و جز خردمندان کسی پند نمی گیرد».(3/7) (1)و قرآن بدین گونه مقاصد این گروه فاسد را آشکار ساخته و-به صورتی

ص :46

قاطع-از تأویل قرآن برای رسیدن به هدفهای نادرست نهی کرده است.

/1 روایاتی در دست است که در آنها نیز آنچه در قرآن نهی شده به همان گونه نهی شده است.ولی این نهی به تعبیر دیگر نهی از تفسیر به رأی است که به معنی پیروی از هوای نفس و میل شخصی است،که در مقابل تفسیر بر وفق حقیقت و واقعیت است.و با وجود آنکه تفسیر هر سخن منسوب به کسی به رأی حرام است، این حرمت در مورد کلام خدا شدیدتر است،و از همین رو در روایات این مطلب به صورتی خاص بیان شده و از قواعد عمومی خارج نیست.

و اینک بعضی از این گونه روایات:

از امام صادق(ع)است که گفت:«هر کس قرآن را به رأی خود تفسیر کند،اگر به حق برسد پاداشی به او داده نمی شود،و اگر خطا کند سقوط کرده و از آسمان دور شده است». (1)

و از پیغمبر(ص)روایت شده است که گفت:«هر کس قرآن را به رأی خود تفسیر کند و به حق برسد،خطا کرده است». (2)

و نیز از او است که گفت:«هر کس قرآن را به رأی خود تفسیر کند،جای نشستن او در آتش است».

پس حقیقتی که در آن شکی نیست این است که گفتار به رأی شخصی -مخصوصا در تفسیر قرآن حکیم-حرام است و حرمتی شدید دارد.

ولی این مطلب ربطی به تدبّر در قرآن ندارد،چه تدبر به معنی اندیشیدن تمرکز یافتۀ در آیه به منظور دست یافتن به شناخت حقیقت بیان شده در آن آیه است.

پس تدبّر برای به دست آوردن علم به قرآن است،تا چنان شود که آدمی در تفسیر قرآن از روی رأی و هوای نفس تفسیر نکند،بلکه این کار از روی علم و دانش صورتپذیر شود.

ص :47

/1

تزکیه عبارت از پرورش انسان در حال تکاملی است که نیروهای عقلی و بدنی او همگی در حال شکفتگی /1 برای رسیدن به خیر و نیکی و حق و راستی است.

و کلمۀ«تزکیه»مشتق از کلمه زکات یعنی طهارت و پاک بودن است.و اساس و شالودۀ تزکیه تقویت ارادۀ آدمی و محکم کردن حس آزاد شدن از قید هواها و شهوتهای نفسانی و محکم کردن روش زندگی و خلق و خوی آدمی است.و هدف تزکیه چیزی بیش از پاک و پاکیزه کردن بشر نیست.

در صورتی که هدف تعلیم افزودن«شناختها»ی تازه به انسان است تا چرخ حرکت او به پیش آدمی سرعت بیشتر پیدا کند،و متکی بر نیروی عقلی است که در جان آدمی نهفته است.

پس ارتباط میان تزکیه و تعلیم،تا حدی به ارتباط میان پاک کردن موتور یک ماشین و ریختن سوخت در آن است.چه،با پاک کردن مواد زیانبخش از ماشین دور می شود،و سوخت وسیلۀ افزوده شدن موادی تازه بر آن است.

پس سوخت بشری در پیشرفت تمدن علم و دانش است.ولی این سوخت بدون تنظیف و پاکیزه کردن ماشین آدمی از اخلاق فاسد و اندیشه های باطل سودی ندارد.

و بنا بر این عمل تزکیه مکمل و تمام کنندۀ عمل تعلیم است،و یکی از آن دو متمم دیگری به شمار می رود.

2-اما این که قرآن چگونه تزکیه و تعلیم را با یکدیگر جمع می کند،امری است که از چند لحاظ به بحث دربارۀ آن خواهیم پرداخت.

الف:قرآن حکیم،به میانجیگری خود حق،مردمان را به حق متوجه می سازد،و باطل را وسیلۀ دعوت کردن انسان به حق قرار نمی دهد،چنان که بعضی از کتابهای تربیتی کمتر به وسیله ای که با آن می خواهند به هدف تربیتی تحقق بخشند توجه می کنند؛و به همین جهت قرآن حکیم سنّتهای جهانی و قوانین فطری را که بر زندگی فرمان می راند بیان می کند و مردمان را به شناختن آنها متوجه

ص :49

می سازد تا از این راه بتوانند خود را پاک و پاکیزه کنند.

/1 و از راهنمایی قرآن به این سنّتها و هدفها دو امر مورد نظر است:

اول:راهنمایی کردن مردم به راه اصلاح خودشان که عبارت است از ایجاد هماهنگی میان زندگی خودشان و آنچه سنتهای کلّی و عمومی خواستار آن است.

دوم:آموختن این سنتها به مردم.و طبیعی است که هدف دوم از ظاهر قرآن پنهان بماند،چه سیاق و راهنمایی کتاب آسمانی که در جهت تزکیه است از آن خبر می دهد که این تزکیه هدف یگانه ای است که قرآن خواستار آن است،ولی،با وجود این،با دیدی جستجوگرانه،بیانات عالمانه ای که آیات قرآن از آنها حکایت می کند،بر ما آشکار می شود؛مثلا در سورۀ الرعد چنین می خوانیم:

«إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یُغَیِّرُ مٰا بِقَوْمٍ حَتّٰی یُغَیِّرُوا مٰا بِأَنْفُسِهِمْ» (13/11)-خدا وضع و حال یک قوم را تغییر نمی دهد مگر آنکه خودشان آنچه را که با خود دارند تغییر دهند.

و این حقیقتی تربیتی است که کتاب آسمانی ما برای تثبیت مسئولیت شخصی افراد جامعه به آن اشاره می کند.

و پیش از این آیه و پس از آن یادآوریهایی به این حقیقت آمده است.

ولی نظری جستجوگرانه ما را به وجود چیزی فراگیر و با دلالت بیشتر در این آیه رهبری می کند.و آن عبارت از قانونی اجتماعی است که تمدّن و تطوّر و تکامل صفات نفسانی را به یکدیگر ارتباط می دهد.می گوید هر اندازه سازندگی قومی بر ویرانگری آن فزونی داشته باشد،تمدن ایشان پیشرفته تر است،و در تراز واقعیت،افزونی آبادی بر ویرانی جز پس از آن حاصل نمی شود که شایستگی نفسانی مناسبی در تراز ذات و نفس فراهم آمده باشد.

این قانون علمی در این آیه به صورت وسیله ای برای تزکیۀ انسان و تحمیل مسئولیت کامل بر عهدۀ وی دربارۀ تطورهای خارجی درآمده است.

/1 و وجود نقطۀ عطفی را در سیاق بعضی از آیات مشاهده می کنیم که هدف آن بیان حقیقتی علمی است که ارتباط با واقعیت تزکیه ای دارد که ظاهر آیه به آن اشاره می کند.

ص :50

مثلا خداوند متعال می گوید:

«وَ یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ*وَ الْکٰافِرُونَ لَهُمْ عَذٰابٌ شَدِیدٌ* وَ لَوْ بَسَطَ اللّٰهُ الرِّزْقَ لِعِبٰادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ*وَ لٰکِنْ یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مٰا یَشٰاءُ إِنَّهُ بِعِبٰادِهِ خَبِیرٌ بَصِیرٌ وَ هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ الْغَیْثَ مِنْ بَعْدِ مٰا قَنَطُوا وَ یَنْشُرُ رَحْمَتَهُ وَ هُوَ الْوَلِیُّ الْحَمِیدُ» (الشوری26/-28)-و اجابت می کند آنان را که ایمان آوردند و به کارهای شایسته برخاستند،و فضل خود را بر ایشان افزون می کند*و برای کافران عذابی سخت آماده است*و اگر خدا روزی را برای بندگان خود فراخ کرده بود،هرآینه در زمین ستم می کردند*و به همین سبب به اندازه ای که بخواهد فرومی فرستد و او از بندگان خود آگاه و نسبت به آنان بصیر است.و او است آنکه پس از نومید شدن ایشان باران می فرستد و رحمت خود را گسترش می دهد و او سرور ستوده است.

در سیاق نقطۀ عطفی آشکار در این گفته خداوند متعال مشاهده می کنیم:

«وَ لَوْ بَسَطَ اللّٰهُ الرِّزْقَ لِعِبٰادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ» که ظاهرا ارتباط با گفتۀ پیش از آن خدای تعالی یعنی:

«وَ یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ» و نیز گفتۀ بعدی او ندارد:

«وَ هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ الْغَیْثَ مِنْ بَعْدِ مٰا قَنَطُوا» و قرار دادن این نقطۀ عطف برای بیان سنتی فطری در بندگان است که عبارت است از به هم خوردن تعادل در صورت سنگینی کردن نعمتها بر ایشان، بدان جهت که نعمت نیازمند مقداری تحمل و خودداری است که به اندازۀ مقدار تحمل لازم برای سختی و بدبختی و شاید بیش از آن است.

به وجود آوردن این نقطۀ عطف در سیاق آیه که بدون آن مستقیم می نماید، برای بیان حقیقت علمی در ضمن توجیه نفسی،نه فقط برای قرار دادن آن در خدمت /1 تزکیه است،بلکه نیز به منظور بیان کردن آن برای همۀ مردم است.

ب:و اسلوب تربیتی و پرورشی که قرآن از آن در تزکیۀ نفس پیروی می کند،به خودی خود روش و اسلوبی علمی است،و مشتمل بر مراحلی است که با

ص :51

مراحل تزکیه و آنچه به آن مربوط می شود،از انگیختن عاطفه و توجیه فکری و مقدار حرکت ایمانی ارتباط دارد که با حکمت بالغه ای اندیشۀ موظف کننده را با هدف مورد نظر به یکدیگر پیوند می دهد.

در یک کلمه باید گفت که:بشریت قرنها است که در صدد وضع روشها و برنامه هایی علمی برای آموزش و پرورش تلاش می کند،و قرآن در استخدام همۀ این روشها و جز آنها که بیان آنها به تفصیل می انجامد،بر بشریت پیشی داشته است.

و این مطلب ما را به دو حقیقت رهبری می کند:

1-می توانیم از راه پیگیری روشهای آیه به آیه و موضوع به موضوع قرآنی،به شایسته ترین روشها و برنامه های علمی دسترس پیدا کنیم.

2-می توانیم با شروع حرکت از یک نقطه در مطالعۀ این روشها به قاعده ای فراگیر پس از ملاحظۀ تمامی قرآن حکیم دسترس پیدا کنیم،به همان گونه که یک مهندس شایسته از نگریستن به یک بنا می تواند قاعده ای را پیدا کند که بر وفق آن قاعده بنای مورد نظر ساخته شده بوده است.و نیز همچون تشخیص پزشکی است که با حذاقت خود می تواند از روی یک نسخۀ پزشکی آن قاعدۀ علمی را که به استناد آن این نسخه نوشته شده،بازشناسد-و نظایر اینها.

پس شناخت روشها و برنامه ها ما را به آن سنتهای فطری هدایت می کند که در هنگام وضع این روشها و برنامه ها مراعات شد و در نتیجه می توانیم به فهم آن سنتها دسترس پیدا کنیم.

ص :52

/1

صورت آن سنتها صورت علم و معرفتی از تاریخ و اجتماع و مانند اینها پیدا می کند.

در حدیث دیگر آمده است که مردی گفت:از امام دربارۀ معنی این جمله که قرآن ظهری و بطنی دارد پرسش کردم و او گفت:«ظهر آن تنزیل آن است و بطن آن تاویل آن؛بعضی از آن گذشته و بعضی هنوز به جریان نیفتاده است، همچون گردش خورشید و ماه،که هر چه از آن آمد صورت وقوع پیدا کرده است».

این حدیث تأکیدی برای معنی حدیث اول است،و روی هم رفته از آن حکایت می کنند که تنزیل قرآن همان ظاهر است که دلالت بر لفظ می کند،در حالی که تأویل که آن نیز بطن قرآن است،عبارت از آن واقعیت علمی است که ظاهر به آن راهنمایی می کند و منطبق بر همۀ کسانی می شود که با اشخاص مورد نظر مربوط به ظاهر آیه مشارکت دارند.

در بعضی از احادیث از علوم قرآن به نام«بطن»یاد شده،بدان جهت که بر عامۀ مردم پوشیده است،و سپس از طریق تدبر آشکار می شود،و بر حسب اختلاف مردمان با یکدیگر،درجات پنهان بودن از لحاظ عقلی و علمی مختلف می شود.

حتی یک واقعیت واحد،نسبت به گروهی عنوان ظهر دارد،و برای گروهی دیگر عنوان بطن،و از همین روست که به شمارۀ تعدّد درجات مردم در عقل و علم، بطنها و ظهرها نیز تعدّد پیدا کرده است.در حدیث آمده است که مردی گفت از ابو جعفر(ع)در خصوص امری مربوط به تفسیر قرآن پرسش کردم،و او پاسخ مرا داد.

سپس بار دیگر همان پرسش را تکرار کردم و این بار پاسخ دیگری به من داد.پس گفتم:فدایت شوم،پیش از این به همین پرسش پاسخی دیگر داده بودی؟و او گفت:«ای جابر:قرآن را بطن است و بطن را بطنی،و ظهری و ظهر را ظهری».

و بدین گونه امام(ع)یک آیه را بر حسب درجات دانش پرسنده چندگونه تفسیر می کرده است،چه ممکن است در آن حال که کسی از تفسیری آگاه است که ظاهر قرآن را شرح می کند،از لحاظ علمی آمادگی معرفت تفسیری را داشته باشد که بطن قرآن را شرح می دهد.

بدین گونه معنی عده ای از احادیث مأثور که می گوید قرآن هفت بطن یا

ص :54

هفتاد بطن دارد،بر ما آشکار می شود.و نیز از همین راه ارزش تدبر به اعتبار این که بطون قرآن را کشف می کند و هر چه تدبر افزونتر شود علم نیز افزایش پیدا می کند،بر ما معلوم خواهد شد.

ص :55

/1

باشد،عنوان متشابه پیدا می کند.

و به همین سبب است که در حدیث،در تفسیر متشابه آمده که«چیزی است که بر شخص نادان نسبت به آن سبب ایجاد اشتباه می شود»،و بنا بر این بر کسی که فهم قرآن بهرۀ او نشده،دو کار ضرورت دارد:

1-این که در کنار چنین آیه توقف کند،و گرفتار غرور نشود و چنان تصور نکند که بر فهم آن توانا است و به تفسیر آن نپردازد و دیگران را گمراه نسازد.

2-این که از شخصی با درجۀ فهم بالاتر بخواهد که معنی آیه را به او بیاموزد،و اگر حتی با این آموزش هم نفهمد،لازم است که دانا شدن بر آن را به اهلش واگذارد.

به همین حقایق در آیه ذیل اشاره شده است:

«هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتٰابَ مِنْهُ آیٰاتٌ مُحْکَمٰاتٌ-هُنَّ أُمُّ الْکِتٰابِ-وَ أُخَرُ مُتَشٰابِهٰاتٌ،فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مٰا تَشٰابَهَ مِنْهُ ابْتِغٰاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغٰاءَ تَأْوِیلِهِ» (3/7)-او است آنکه بر تو کتاب فرو فرستاد:آیاتی از آن محکم است که مادر و اساس کتاب است،و آیات دیگری متشابه،اما کسانی که در دلهاشان شک است،برای فتنه جویی و تأویل کردن آن به پیروی از متشابه ها می پردازند.

و در حدیث از امام صادق(ع)چنین آمده است:«در قرآن محکم و متشابه است؛به محکم ایمان داریم و به آن عمل می کنیم،و اما به متشابه ایمان داریم ولی به آن عمل نمی کنیم» (1).

ص :57

/1

تشویق کسانی که کار نیکو می کنند و به آنان وعدۀ بهشت و رستگاری می دهد،و تهدید و ترساندن کسانی که به کارهای بد می پردازند و به ایشان وعید آتش دوزخ و شقاوت و بدبختی می دهد.و این همه برای آن است که یک نیروی اجرایی از خود آیۀ قرآن سرچشمه بگیرد.

آنچه باقی می ماند،جدل است که برای کتابی که نشان از اعتقاد دارد ضروری است،چه در دلهای مردمان ساده دل شبهه هایی وجود دارد که می بایستی پیش از تزکیۀ نفس به پالودن آنها بپردازند،و راه تصفیه و پالودن جدل و مناقشه است.

و قرآن نشانۀ مهمی دارد که همۀ جوانب آن را فرامی گیرد،و آن نشانۀ حیویت و زنده بودنی است که هر اندیشه را به صورت واقعیتی درمی آورد که در برابر چشم مردمان حرکت می کند،و این نشانه و خصوصیت با یکی از دو چیز تحقق پیدا می کند:یا قصه های تاریخی است که حقیقت داشته و پیش از این به وقوع پیوسته است،و یا امثالی است که حقیقت خارجی ندارد و تنها به عنوان مثل آورده شده است.

و این تقسیمبندی در قرآن کریم فرصتی برای فهم کتاب خدا در اختیار ما قرار می دهد،چه خود تقسیم یک نص-هر چه می خواهد باشد-به شخص قدرتی فراوان برای اکتشاف پوشیدگیهای آن عطا می کند.

ص :59

/1

هنگام که یک عرب کلمۀ«قرب»را در میدان مخصوص«اقترب»به کار می برد، یا حتی کلمۀ«سار»را به جای«سارب»مورد استفاده قرار می دهد،سایه های دو کلمه با یکدیگر آمیخته می شود و الهامبخشیهای خاص آن از میان می رود.

-ثانیا:چنان در اذهان ما جایگزین شده است که الفاظ عربی معانی جامد و محدود شده دارند،و احساس ما نسبت به محور شعاع کلمه از میان رفته است.هنگامی که کلمۀ«جنّ»را به کار می بریم،آفریدۀ عجیب و غریبی در ذهن ما جلوه گر می شود،بدون آنکه لحظه ای به این اندیشه بیفتیم که میان این آفریده و کلمۀ«ج ن ن»چه ارتباطی وجود دارد.کلمۀ«جنین»را به کار می بریم،بدون این که بدانیم در این نامگذاری ارتباطی با معنی موجود بودن فرزند در شکم مادرش وجود دارد:«جنین»و«جنّ»هر دو از چشم مردمان پوشیده اند.

و به همین گونه لفظ«خمر»را برای شراب مستی آور،و لفظ«خمار»را برای روپوش زنان به کار می بریم،بی آنکه توجه داشته باشیم که وجه مشترک در این هر دو لفظ کیفیت«پوشاندن»است که یکی از آنها عقل را می پوشاند و دیگری چهره را.

و بدین گونه الهامبخشیهای لفظ عربی تداخل پیدا می کند و از این راه فهم مهمترین خصوصیت از خصوصیات لغت عربی از دست می رود که اگر از دست نرفته بود فهم قرآن برای ما بسیار آسان می شد.

بنا بر این بر ما واجب است که از فهم تقلیدی الفاظ عربی خود را کنار بکشیم و به افق برتری برسیم که معنی الهامی کلی از آن استشمام می شود.

و این کنارکشیدن و بیرون آمدن برای فهم قرآن کریم ضروری است،چه در قلۀ بلاغتی قرار دارد که به صورت رعایت تناسب فراگیر میان موضوع و لفظ و میان واقعیت و تعبیر از آن خلاصه می شود.و بنا بر این کشف منحنیهای تعبیری و الهامبخشیهای لفظی،در فهم قرآن بیش از هر کتاب دیگر،حایز اهمیت خاص است،چه در این کتاب اساسی همین امر به صورتی خاص و توصیف ناپذیر مورد نظر بوده است.

ص :61

/1 آنچه باقی می ماند پرسش از کیفیت بیرون آمدن است.

و پاسخ آن چنین است:بر فرد لازم است که:

1-خود را از زیر نفوذ بودن آن محیط فکری که برای لفظ معتقد به داشتن معنی جامد است خارج کند.

2-و سپس به آن مادۀ درسی رجوع کنید که همۀ تغییر شکلهای حاصل از صرف شدن کلمه را جمع می کند،و در اندیشۀ یافتن معنایی مناسب برای ارتباط دادن این مجموعه با لفظ مورد نظر بیفتد.مثلا،معانی یعرشون،عرشا،را جمع آوری کند،و به تصریفات لفظ دیگر،عریش و عرش و نظایر اینها بازگردد و از همه آنها معنی بنا و ساختمان فوقانی را استخراج کند که همۀ معانی تخت سلطنت و بنا و رفیع و داربست درخت مو و خیمۀ چوبی عرب یعنی همۀ معانی را که اعراب برای این الفاظ دارند فرامی گیرد.

3-مقایسه کردن موارد استعمال الفاظ با یکدیگر،تا از این راه معنی مشترکی که می تواند همچون معنی جامد میان موارد مختلف تصور شود،به دست آید.و طبیعی است که در استعمال باید آن چیز معتبر شمرده شود که اشخاص متوجه به بلاغت در نظر دارند.

ادیبان امروز،برای پیدا کردن سایه روشنها و الهامبخشیهای کلمات،بیش از آنکه از مراجعه به کتابهای لغت مدد گیرند،از موارد استعمال کلمه در گفتار بلغا بهره برداری می کنند،و این بدان جهت است که آنچه در کتابهای لغت آمده،چیزی پیش از ثبت مرده ای از موارد استعمال نیست،یا استنباط معنای مشترکی از آنها که مؤلفان کتب به آن پرداخته اند،و بنا بر این اگر خود شخص به یافتن این موارد استعمال و استنباط معنی مشترک و جامع از آنها برخیزد،شایسته تر از آن است که از کتابهای لغت تقلید کند.

و هر کس با تمرین برای یافتن موارد استعمال به یک حس ادبی عالی می رسد که به وسیلۀ آن می تواند به صورتی دقیق تمایز میان دو کلمۀ مترادف را باز شناسد،هر چند نتواند که این تشخیص را /1 به صورت دقیق بیان کند.و اگر مقایسه

ص :62

کردن موارد استعمال با یکدیگر بهترین راه برای شناختن معنی حقیقی یک لفظ باشد،باید بگوییم که بهترین مقایسه از این گونه سنجیدن موارد استعمال در خود قرآن با یکدیگر است،چه این کتاب،بدون شک،در اوج بلاغت عربی جای دارد که بلیغترین فصحای عرب از معارضۀ با آن عاجز مانده اند.

بنا بر این،برای کسی که قصد تدبّر در خود قرآن دارد،شایسته است که به جستجوی معنی تحدید شده برای کلمه در خود قرآن برخیزد تا بتواند،از سنجیدن و مقایسۀ موارد استعمال کلمه با یکدیگر،به معنای دقیقی که قرآن از آن در نظر داشته است دسترس پیدا کند.

اگر بخواهیم معنی کلمۀ«قصد»را در آیۀ ذیل کشف کنیم:

/1

«وَ عَلَی اللّٰهِ قَصْدُ السَّبِیلِ وَ مِنْهٰا جٰائِرٌ وَ لَوْ شٰاءَ لَهَدٰاکُمْ أَجْمَعِینَ» (النحل9/) از مقارنۀ میان«قصد»و«جائر»و«هدایة»به معنی قصد می رسیم،چه در مقابل جائر که به معنی مایل و کج آمده،و بنا بر این قصد به معنی مستقیم است،و چون جائر به معنی ستمگر است،پس قصد به معنی دادگر خواهد بود.

یا اگر بخواهیم معنی«نفش»را در این آیه بدانیم:

«وَ دٰاوُدَ وَ سُلَیْمٰانَ إِذْ یَحْکُمٰانِ فِی الْحَرْثِ إِذْ نَفَشَتْ فِیهِ غَنَمُ الْقَوْمِ،وَ کُنّٰا لِحُکْمِهِمْ شٰاهِدِینَ» (النساء78/) کاری جز آن نداریم که کلمۀ«نفشت»را با«حرث»و«غنم»و «حکم»مقایسه کنیم و معنی تلف کردن کشت و مزرعه را از آن به دست آوریم.

مردی به دیدار یکی از اصحاب پیغمبر(ص)رفت و از معنی کلمۀ«أبّ» در آیۀ کریمه ای از قرآن پرسش کرد و آن صحابی آن را ندانست.علی علیه السلام از در درآمد و گفت:معنی این لفظ در خود آیه موجود است که خداوند متعال گفته است:

«وَ فٰاکِهَةً وَ أَبًّا مَتٰاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعٰامِکُمْ» (عبس31/-32) که فاکهة یعنی میوه برای خود شما است و ابّ یعنی علوفه برای چارپایان شما.

تا از آن راه به فهم معنی عامی برسیم که،از یک سو،مشکل اختلاف را حل می کند و،از سوی دیگر تطبیقهای فراگیرتری برای آیه فراهم می آورد.و از همین رو نباید در نصّهای وارد شده در تفسیر آیات جمود داشته باشیم و آنها را معانی یگانه ای که آیه می تواند تحمل کند بدانیم،بلکه می بایستی آنها را وسیله ای برای معنی فراگیرتر آیه قرار دهیم.و باید در این باره به تحقیق بپردازیم که چگونه و چرا آیه در حالت خاصی مورد تطبیق قرار گرفته که در تفسیر مورد نظر آمده است،تا از این جا بر ما معلوم شود که آیا تطبیق آیه بر مورد متشابهی امکان دارد یا نه.

مثلا در بعضی از نصّهای تفسیری آمده است که آیۀ:

«إِلاّٰ مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمٰانِ» (66/106) دربارۀ عمّار بن یاسر نازل شده؛بسیار خوب،آیا ممکن است آیه را در عمار ببندیم و به او منحصر سازیم؟هرگز.بلکه لازم است در این اندیشه بیفتیم که چگونه آیه در حالت عمار مورد تطبیق قرار گرفت.آیا از آن جهت نبوده است که او مجبور به شرک شد و لذا به زبان خود چیزی را به ایشان داد که خواستار آن بودند؛و آیا چنان نیست که اگر نظیر این حادثه برای شخص دیگری تکرار شود و او کاری همچون عمار کند بر او نیز قابل تطبیق است؟ این روش اندیشیدن در قرآن،این کتاب را در اذهان ما زنده نگاه می دارد.

و دین به آن فرمان داده چنان که در حدیث آمده است:«اگر چنان بود که قرآن با مرگ کسانی که دربارۀ آنان نازل شده بود از میان برود،همۀ آن را می بایستی از میان رفته بدانیم،ولی مثل آن همچون خورشید است که هر روز تازه است».

از این جا ضرورت بهره گیری از تفسیر صحیح با فهم فراگیر برای دسترس پیدا کردن به مرزهای تطبیق تفسیر برای همۀ آیه آشکار می شود.

ص :65

ص :66

/1

ص :68

/1

مراقب پیمان خویش باشد».

گاه قرآن در نصهای خود روی سخن با رسول اللّٰه(ص)دارد،ولی تنها او منظور نظر نیست،بلکه با او هر شخص دیگری که پس از وی می آید طرف خطاب است.در حدیثی مأثور از امام صادق علیه السلام آمده است که قرآن بر لغت و مفهوم «مقصودم تویی،ولی ای همسایه تو نیز گوش فرا دار»نازل شده است،یعنی طرف خطاب پیغمبر صلی اللّٰه علیه و آله و سلم است ولی من و تو و همۀ پیروان او را شامل می شود.

هنگامی که قرآن می گوید:

«فَاعْلَمْ أَنَّهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاَّ اللّٰهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ» (47/19)-پس بدان که معبودی جز خدای یگانه نیست و از گناهت آمرزش خواه.

لازم است به استغفار و طلب آمرزش بپردازم،چه خدا مرا شخصا طرف خطاب قرار داده است.

و هنگامی که خدا می گوید:

« یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا -ای کسانی که ایمان آورده اید.» واجب است که آمادۀ اجرای فرمان او باشم و بگویم:لبیک-اللهم-لبیک؛ ما ذا تأمرنی-به چشم،خدایا،به چشم،به من چه فرمان می دهی.

و در آن جا که می گوید:

«یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ» -ای مردمان!می گویم:بلی،چه باید بکنم؟و به همین گونه در سایر موارد.

اولیای عارف و دانای خدا قرآن را بدین گونه می خواندند:هنگام تلاوت یک آیه،پوستهای بدنشان به لرزه درمی آمد و دلهاشان مضطرب و پریشان می شد، و گاه بر اثر شدت کارگر شدن آیه در وجودشان گرفتار بیهوشی می شدند.

/1 امام صادق علیه السلام آیه ای را در نماز تلاوت و آن را چندبار تکرار کرد.

سپس بانگی برآورد و بیهوش بر زمین افتاد.و چون به هوش آمد و دربارۀ حادثه از او پرسش کردند،گفت:«چندین بار آن را تکرار کردم و سرانجام چنان به نظرم رسید

ص :70

که آن را از گوینده اش می شنوم و دیگر نتوانستم خود را به سبب معاینۀ قدرت او سر پا نگاه دارم» (1).

2-از صفت ایمان داشتن به قرآن صفت بزرگوارانۀ دیگری نشأت می گیرد که عبارت از آمادگی برای مورد عمل و تطبیق قرار دادن آیات آن است.این صفت شرطی مهم برای فهم آیات خدا است،چه تسلیم پیش از جستجوی حق سبب آماده شدن نفس برای بحث مجرد است،به همان گونه که استکبار و تردید داشتن در قبول نتایج بحث علمی از ارزش این بحث در نزد انسان می کاهد و در نتیجه او را از این بحث منصرف می کند.

از این رو بر انسان لازم است که قرآن را پیشوای خود قرار دهد و زمام کار خود را به آن تسلیم کند،و این کار را پیش از تلاوت آیات انجام دهد.و امام علی علیه السلام در وصف انسان مؤمن چنین می گوید:«کتاب زمام او را به دست گرفته و راهبر و پیشوای او است؛آن جا که سنگینی او از میان برود،فرود می آید،و هر جا که منزل او است پایین می آید».

و گروهی از مردم قرآن می خوانند و آن را به مقتضای هوای نفس خویش چنان تأویل می کنند که از عمل کردن به آن خود را دور نگاه دارند؛بدانید که اینان به فهم قرآن هرگز دست نیافته اند،بلکه تلاوت قرآن بر وزر و وبال آنان افزوده است.

کسی به علم قرآن دسترس پیدا می کند که نسبت به حق فروتنی کند و در برابر خدا تسلیم شود و در صدد جستن واقعیت باشد،در حالی که پیش از آن آمادۀ پیروی حقیقت و در صدد یافتن آن بوده است.

ص :71

/1

و امام جعفر صادق علیه السلام در تفسیر آیۀ:

«وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً» گفت:«یعنی در آن جا که سخن از وعده و وعید است بایست و در امثال و مواعظ آن به تفکر بپرداز» (1).

2-شجاعت صفت دوم عقلی است که هر کس خواستار علم است باید به آن آراسته باشد،چه بی اعتمادی به نفس سبب تردید پیدا کردن شخص به نتایج پژوهشها و بحثهای او خواهد شد،و از این جا اهمیت شجاعت نفسانی در قبول نتایج آشکار می شود.

حق برای بسیاری از مردم ظاهر می شود.ولی گروهی اندک از مردم آن را می بینند.چرا؟بدان جهت که اکثر ایشان از دیدن آن بیم دارند،و می ترسند که با پذیرفته های فکری و رسوبات تقلیدی و سنّتی آنان تعارض پیدا کند،و با افکار اجتماع و محیط زندگی ایشان متناقض درآید،و به همین سبب به آن نزدیک نمی شوند،بلکه اگر حق به ایشان نزدیک شود،چشم فرومی بندند.بنا بر این اگر بخواهیم در عرصه تدبّر جولان کنیم،لازم است به شجاعت فهم آراسته باشیم،و حق را برتر از همه چیز قرار دهیم.پس اگر معارض با اندیشه های سابق یا متناقض با افکار مردم باشد،ناگزیر باید به خود بگوییم که حتما از آن پیروی خواهیم کرد، چه تنها با این روح شجاعت است که می توانیم به اکتشاف حقایق برسیم.

آراء مفسران در اطراف آیه نباید مانع تدبر تازۀ ما در معنای آن شود،هر اندازه هم که به آن آراء احترام بگذاریم باز چنین است،چه ممکن است آنان نسبت به معنای آن نادان بوده باشند،و یا در مورد پاره ای از معانی آن چنین بوده باشند،و من بتوانم به کشف آن معانی توفیق حاصل کنم.

ص :73

/1

هیچ فرستاده ای را نفرستادیم مگر این که به او وحی کردیم که معبودی جز من وجود ندارد،پس مرا بپرستید.

پس ارتباط میان بندگی خدا و معتقد بودن به یگانگی او،از این رو امری واقعی است که بنده مسئولیت بندگی خدا را بر عهده دارد،و بدین گونه است ارتباط میان آیات در این گفتۀ خدای تعالی:

«وَ مِنَ النّٰاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا*وَ یُشْهِدُ اللّٰهَ عَلیٰ مٰا فِی قَلْبِهِ* وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصٰامِ* وَ إِذٰا تَوَلّٰی سَعیٰ فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیهٰا وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللّٰهُ لاٰ یُحِبُّ الْفَسٰادَ» (البقره205/)-و بعضی از مردم چنانند که گفتۀ ایشان دربارۀ زندگی دنیا تو را به شگفتی می اندازد*و خدا را بر آنچه در قلب خود دارد گواه می گیرد*در صورتی که او از سختترین دشمنان است*و چون پشت کند و برود به تلاش کردن برای تباهی در زمین می پردازد و کشت و نسل را هلاک می کند،و خدا فساد را دوست ندارد.

که در آن ارتباط آیۀ اول به آیۀ دوم برخاستۀ از ارتباط میان صفات منافقان است،و ایشان از یک سو کلام خود را به ظاهری جذاب و گیرنده آرایش می دهند، و از سوی دیگر به فساد و تباهی می پردازند.

قرآن از نمونه ای از مردم برای ما سخن می گوید،و به همین سبب به ذکر همۀ صفات آنان می پردازد،و هیچ صفتی در ایشان بدون صفتی دیگر رشد پیدا نمی کند.

این ارتباط را در پایان آیاتی می یابیم که غالبا به یاد از یک یا دو صفت خدا پایان می پذیرد.ارتباطی با گونۀ مضمون یاد شدۀ در آیه دارد،و مثلا در این آیات کریمه دامنۀ ارتباط آخر آیه را به مضمون آنکه ارتباطی واقعی است می یابیم:

«وَ هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ الْغَیْثَ مِنْ بَعْدِ مٰا قَنَطُوا وَ یَنْشُرُ رَحْمَتَهُ وَ هُوَ الْوَلِیُّ الْحَمِیدُ» (الشوری28/)-و او است آنکه پس از نومید شدن ایشان باران را فرومی فرستد و رحمت خود را بر همه می گستراند و او سرور ستوده است.

ص :75

ولی و سروری که بندگان خود را دوست می دارد،باران را بر ایشان فرو می ریزد،و حمید و ستوده رحمت خود را بر آنان می گستراند، /1 و بدین ترتیب ارتباط محکمی میان ولایت و سروری و فرو فرستادن باران و گستردن بخشایش و رحمت وجود دارد.

و اعراب از وجود این ارتباط آگاه بودند و از آن بسیار چیزها می آموختند.

عربی صدای مردی را شنید که این آیه را تلاوت می کرد:

«وَ السّٰارِقُ وَ السّٰارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَیْدِیَهُمٰا جَزٰاءً بِمٰا کَسَبٰا نَکٰالاً مِنَ اللّٰهِ و اللّٰه غفور رحیم»-و دستهای مرد دزد و زن دزد را در مقابل آنچه کسب کرده اند همچون کیفری از جانب خدا قطع کنید،و خدا آمرزنده و مهربان است.

و به او گفت:خطا کردی!و آن مرد گفت:چگونه؟گفت:مغفرت و رحمت مناسبتی با بریدن دست دزد ندارد!و سپس آن مرد توجه پیدا کرد و پایان آیه را بار دیگر چنین خواند:

« وَ اللّٰهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ -و خدا توانای حکیم است».

و آن مرد عرب گفت:آری،به عزت خود آن را گرفت و به حکمتش قطع کرد.

و خوانندۀ قرآن دانست که چگونه لازم است پایان آیه،از لحاظ ارتباط واقعی متناسب با آغاز آن بوده باشد.

و از مطالعۀ در ارتباط آیات پرورشی به یکدیگر،بهره ای از آگاهی نسبت به آنچه در جانها نهفته و شناختی از آن قوانین تربیتی که حاکم بر آنها است، نصیب ما می شود، /1 و همچون مثالی از این علاقه این گفتۀ خداوند متعال را یادآور می شویم:

«وَ أَنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللّٰهِ وَ لاٰ تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللّٰهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» (البقرة195/)-و در راه خدا انفاق کنید،و خود را به دست خویش به هلاکت میندازید و نیکویی کنید که خدا نیکوکاران را دوست می دارد.

شمارۀ جمله های این آیه سه است:نخست در انفاق؛دوم در نهی از انداختن خویش به هلاکت؛و سوم در نیکوکاری.پس علاقۀ میان آنها با یکدیگر چگونه است؟ نخست که خدا به انفاق فرمان داد،جانها به آن توجه پیدا کرد و بیم از کوتاهی کردن در انفاق در آنها به وجود آمد.سپس جملۀ دوم می آید که در آن از هلاک کردن خود نهی می شود،و این هلاکت نتیجۀ آن است که انفاق را ترک کنند.و چون نفوس بشری به صورت فطری با بخل تقارن دارد،ناگزیر باید به صورتی کفۀ انفاق مورد ترجیح قرار گیرد و جلوگیر از بخل طبیعی شود،و به همین جهت جملۀ سوم «وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللّٰهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» در جایگاه شایستۀ خود قرار می گیرد.

و شاید از سیاق آیۀ مبارکه چنین استنباط شود:انفاق دو درجه دارد،یکی انفاقی است که چون صورت نگیرد آدمی هلاک می شود و همچون انفاق و هزینه کردن برای درمان که بخش اول آیه به آن فرمان داده است،و دیگری انفاق اضافی است که نیکوکاران به آن می پردازند و بخش دوم آیه به آن فرمان داده است.

ص :77

/1

«وَ قٰالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لاٰ نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وٰاحِدَةً کَذٰلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤٰادَکَ وَ رَتَّلْنٰاهُ تَرْتِیلاً» (الفرقان32/)- /1 و کسانی که کافر شدند گفتند:چرا قرآن یکباره بر او نازل نشد؟از آن رو چنین کردیم و خرد خرد آن را فرستادیم که قلب تو به آن آرام و قرار پیدا کند.

پس اگر بخواهیم به فهم کتاب برسیم،ناگزیر باید حوادث روزانه را بر آن عرضه کنیم،تا از این راه حقایق نهفتۀ آنها بر ما مکشوف شود.در حدیثی از امام علی(ع)آمده است که گفت:«از رسول اللّٰه(ص)شنیدم که گفت جبرئیل نزد من آمد و گفت:یا محمد،در امت تو فتنه ای بروز خواهد کرد،و من گفتم که راه رهایی از آن چیست؟گفت:کتاب خدا است که در آن گزارش روزگار پیش از شما و گزارش روزگار پس از شما و حکم دربارۀ آنچه میان شما می گذرد آمده است،و آن قاطع است و هزل و شوخی نیست» (1).

در این حدیث:خدا فرمان داده است که فتنه و پیشامد را بر قرآن به منظور شناختن فرمان خدا عرضه کنند،و این گونه ای از تطبیق قرآن بر زندگی واقعی است.

و در حدیثی دیگر رسول اللّٰه(ص)گفت:«پس چون فتنه ها همچون پاره های شب تاریک بر شما مایۀ اشتباه شود،بر شما باد به قرآن که شفاعت کنندۀ مورد قبول و هلاک کننده راستین کسی است که از آن دوری جوید».

ص :79

/1

که هر مثل را می تواند با تجسم بخشیدن به منظور آن بر خود تطبیق کند.و این که به هر پاداشی،در صورتی که به انجام دادن کار نیک بپردازد،می تواند برسد،و اگر گناهی مرتکب شود گرفتار عقوبت آن خواهد شد،و بدین گونه چنان می شود که /1 آیات کتاب خدا بر گرد جان او گردش می کند و از این راه تربیت ذات و تزکیۀ نفس او امکانپذیر می شود.

به همین رو در حدیث از امام صادق علیه السلام دربارۀ اصحاب پیغمبر(ص)آمده است که«یکی از ایشان در مدت یک ماه یا کمتر یک بار خواندن قرآن را به پایان می رسانید؛قرآن نباید به شتاب خوانده شود،بلکه لازم است به آهستگی و با توجه خوانده شود،و چون به آیه ای برسی که از بهشت در آن سخن رفته،در آنجا توقف کن و از خدای تعالی خواستار بهشت شو،و چون به آیه ای برسی که در آن از آتش یاد شده،توقّف کن و از آتش به خدا پناه بر» (1).

این در مورد پاداش و کیفر بود،و اما در مورد داستانهای تاریخی،چگونه ممکن است در پرتو آنها تزکیۀ نفس عملی شود؟ امام صادق(ع)می گوید:«بر شما باد توجه به قرآن:آنچه را در آن بیابید که سبب نجات کسی پیش از شما بوده،بپذیرید،و از آنچه سبب هلاک کسان پیش از شما شده دوری گزینید» (2).

از این راه می توانیم کجرویهایی را که دلخواه جانهای ما است کشف کنیم،و آمادۀ اصلاح کردن آنها با قرآن شویم.و نیز می توانیم آیات را به شکلی فراگیرتر و ژرفتر بفهمیم،از آن رو که همسر شدن با قانون(موجود در قرآن)از طریق تحقّق بخشیدن آن بر نفس(به اعتبار آن همچون موضوع خارجی قانون) عالیترین وسیله برای فهم آن هر دو با هم است.

ص :81

/1

نام متشابه خوانده می شود)باید برای زمانی باقی گذارد که بتواند آن را فهم کند.

5-برای معرفت ظاهر قرآن لازم است،به دو شرط،به لغت و کتاب لغت رجوع شود:اول،پالودن آن از رسوبات محیط تنگ و تمرکز پیدا کردن بر معنای عربی پاک آن؛دوم،اندیشیدن در آن مادۀ اساسی که دیگر معانی خاص از آن سرچشمه می گیرد،و بدین گونه امکان به دست آوردن موارد استعمال لفظ برای دسترس پیدا کردن به معنی واحد مشترک آنها که باید به آن متمسک شویم،فراهم می آید.

6-موارد استعمال لفظ را در قرآن جمع آوری و آنها را با یکدیگر مقایسه کن تا بر حسب آنچه سیاق هر یک از آنها به آن رهبری می کند،معنی مشترک میان آنها را پیدا کنی.

7-در آن هنگام که در آیه ای تدبّر می کنی،این پرسش را از خودت طرح کن:چرا قرآن این کلمه را برگزیده و وجه تمایز آن با کلمات مترادف آن چیست؟و در چارچوب مواد 5 و 6 به یافتن پاسخ این پرسش بپرداز.

8-به جستجو در یک کتاب تفسیر صحیح بپرداز،و از آن بپرهیز که جنبۀ عمومیت قرآن را به مورد نزول خاص آن،یا به تطبیق تاریخی واحد محدود کنی، بلکه پس از یافتن مورد خاص آن را در مورد امثال آن در معرض تطبیق قرار ده.از خلال اینها صفاتی را خواهی شناخت که سبب لزوم نزول آیه یا تطبیق آن بر آنها بوده است.

9-ظاهر قرآن را به هفت قسمت تقسیم کن:امر و تشویق و نهی و ترساندن و داستانهای تاریخی و مثلهای بیانی و مجادلۀ با دشمنان.و در صدد یافتن پاسخ این پرسش برآی که در آیۀ مورد نظر چند تا از آنها وجود دارد.

/1 10-و در باطن آیه به یافتن ارتباط هر جمله به جملۀ دیگر و هر آیه به آیۀ پس از آن و ارتباط مجموعه ای از آیات به مجموعه ای دیگر برخیز،و به جستجوی دو نوع رابطه میان آنها توجه داشته باش:

الف:رابطۀ علمی بدان سان که یکی از آنها سبب دیگری یا هر دو سبب

ص :83

جمله یا آیه دیگر شده باشد.

ب:رابطۀ تربیتی بدان سان که یکی مستلزم دیگری باشد،تا مجموع به صورت روش و برنامۀ تکامل یافته ای برای تربیت فرد و تزکیۀ نفس او شود.

11-بر تو واجب است که به صفات نفسی و عقلی متصف شوی تا امکان اکتشاف حقایق قرآنی برایت فراهم آید،و اینها عبارت است از:

الف:ایمان داشتن به وحی،و این که وحی وثیقه ای میان تو و پروردگار و خطاب مستقیمی از جانب آفریدگار تو است.

ب:و آماده بودن برای به کار بستن تعلیمات او،و تسلیم شدن به افکار او حتّی در آن صورت که مخالف با مصالح تو باشد یا با آداب و عادات گذشتۀ تو و افکار اجتماعت مخالف باشد.

ج:متمرکز ساختن جستجوی حقیقت در کانونی یگانه که به نام تمرکز فکر یا تروّی خوانده می شود.و این تمرکز ژرفای تدبّر دور دامنه است و اگر جز این باشد،مواد دیگر در این برنامه چیزی جز پوستهای بدون مغز نخواهد بود.

د:شجاعت توسّل به حق و اعتماد به عقل یا به واقعیتی که عقل به سوی آن رهنماست.

12-در صدد یافتن تطابقی خارجی و زنده برای موضوعات قرآن حکیم،و یافتن اشخاصی باش که قرآن آنان را توصیف می کند،و از اوضاعی که قرآن بیان کنندۀ آنها است،و نتایجی که قرآن از آنها سخن می گوید.

/1 13-آیات قرآن را بر خودت در معرض تطبیق قرار ده،تا در آن هر چه را که قرآن شرح داده است بیابی،و از آنچه ممکن است به تو برسد بیمناک شوی.

ص :84

/1

ص :86

سورۀ حمد /1

«إِنِّی أُلْقِیَ إِلَیَّ کِتٰابٌ کَرِیمٌ، إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمٰانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ» .آگاه باش که هر کس آن را،با معتقد بودن به دوستی محمد و آلش،و مطیع بودن به فرمانش،و ایمان داشتن به ظاهر و باطن آن تلاوت کند،خداوند در برابر هر حرف آن یک حسنه به او عطا می کند،که فضیلت هر یک از آنها از دنیا و هر چه از گونه های مختلف مالها و نیکیها که در آن است بیشتر است.و هر کس به قاری قرآنی که این سوره را می خواند گوش فرادهد،به اندازۀ یک سوم پاداشی که به خواننده می رسد بهره خواهد داشت.پس بر شما باد که هر چه بیشتر از این نیکیهای عرضه شدۀ برای شما بهره گیرید،و مگذارید که این غنیمت از دست شما برود و در دلهای شما حسرت از دست رفتن آن بماند.

(مجمع البیان،ج 1،ص 17-18)

ص :88

/1

/1

اختصاص دارد. /1 و اما در دنیا رحمت خدا به همۀ بندگانش از مؤمن و کافر می رسد، و می بایستی که در هر کار بزرگ و کوچک بندگی را به او اختصاص دهیم و تنها از او مدد خواهیم.

آنها تربیت آدمی /1 و آزمودن او است.و به همین جهت است که به نیکی و بدی پاداش می دهد.خدا،علاوه بر رحمت گسترده و دایمی خود،حکیم و فرزانه ای است که زود به حساب می رسد و سخت کیفر می دهد و ناگزیر باید از او بترسیم و از رسیدن عذابش بیمناک باشیم و سخت در طلب رضای او بکوشیم،بدان جهت که او:

« مٰالِکِ یَوْمِ الدِّینِ -مالک روز جزاست.» و خدا که مالک یوم الدین است،مالک بهشت و دوزخ و ترازوی سنجش اعمال بندگان و فرمان دادن به بهشت یا دوزخ برای هر یک از بندگان خویش است.و این تعبیر شایسته تر از تعبیر«ملک یوم الدّین»به نظر می رسد،بدان جهت که ملک( پادشاه)در دولت خود تنها یک چیز را در تصرف دارد که حکم و سلطه است،در صورتی که خدا مالک سلطه و همۀ چیزها و حتی اشخاصی است که بر آنان فرمان می راند.

[5]

و از آن جا که خدا پروردگار جهان و جهانیان،و بخشنده و مهربان و صاحب و مالک روز دین و جز است،ناگزیر باید پرستش را تنها مخصوص او کنیم و در هر امر کوچک و بزرگ چشم به او داشته باشیم و از او مدد خواهیم، « إِیّٰاکَ نَعْبُدُ وَ إِیّٰاکَ نَسْتَعِینُ -تنها تو را می پرستیم و تنها از تو مدد می جوییم.» و این اندیشه دارای دو جنبۀ مثبت و منفی است:

اوّل:ما به خدا متوسّل می شویم و پیوندهای خود را با او محکم می کنیم که آشکارترین آنها راه یافتن به روان کردن اوامر است،و این چیزی است که به ما در تحمل هر سختی و رنج و دست یافتن به خواسته ها مدد می رساند.

دوم:ما جز به خدا متوسل نمی شویم،تا چنان نشود که اتّکالی باشیم و دنباله رو دیگران شویم و سرانجام ما را به بندگی خود درآورند.

هنگامی که اندکی در معنی این آیه بیندیشیم،خواهیم دید که در آن فلسفۀ

ص :92

آزادی انسان به صورتی مستحکم خلاصه شده است.

/1 از آنجا که خدا را نامهای نیکو است و حرّیت آدمی به وسیلۀ آنها تضمین می شود،باید پرستیدن بتهایی را که جز خدا می پرستیم کنار بگذاریم،چه متّصف به هیچ یک از صفاتی که برای خدا ذکر کردیم نیستند،و نه پروردگارند و نه رحمان و نه مالک روز پاداش.

[6]

هنگامی که بتهای خاموش(همچون سنگ)یا ناطق(همچون کسانی که جز خدا پرستش می شوند)را کنار می گذاریم،بر راه راست و مستقیم قرار گرفته ایم.

ولی تحقّق یافتن استقامت راه چندان آسان نیست،بدان سبب که رهایی یافتن از چنگ اصنام و بتان بسیار دشوار است.و بر انسان است که در برابر خود هدف دشواری همچون استقامت را قرار دهد و به آن در زندگی صورت تحقق بخشد، که این تحقق یافتن دشوار پس از عبور از سه مرحله صورتپذیر خواهد شد:

مرحلۀ نخستین:تصمیم گرفتن بر استقامت است.و این تصمیم گرفتن زمانی به درستی می تواند عملی شود که آدمی بداند که در زندگی راههای گوناگونی وجود دارد که از آنها نمی تواند به هدفهای مورد آرزوی خود برسد،و این که تنها یک راه است که او را به هدفش می رساند.باید بداند که شناسایی این راه و پیش رفتن در آن از اموری است که برای دست یافتن به آن لازم است هر چه می تواند بکوشد،و از نعمتهای ارزانی داشتۀ به توسط خدا بر او نیست،و مثلا همچون نعمت چشم داشتن نیست که نوزاد با آن به دنیا می آید،لذا دعا می کنیم و از خدا می خواهیم که ما را به راه راست و استقامت برساند:

« اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِیمَ -ما را به راه راست هدایت کن.» و این دعا دلیل بر آن است که خدا استقامت را به کسی می بخشد که آن را از او بخواهد.

[7]

و گاه استقامت جنبۀ دایمی بودن ندارد،از آن روی که طوفانهای شهوات و امواج فشارهای اجتماعی و موانع نفسانی وسوسه های شیطانی همان گونه

ص :93

با قلب آدمی بازی می کند که بادهای تند با پر مرغی بازی می کند.بنا بر این بر انسان واجب است که چشم به راه نعمت خدا باشد تا استقامت /1 دایمی شود،و به همین سبب خدا گفته است:

« صِرٰاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ -راه کسانی که به ایشان نعمت دادی.» و این نعمت نعمت هدایت است که طبیعة مایۀ بهره مندی از دیگر نعمتهای خدا خواهد بود.

و تا زمانی که استقامت نعمتی است که همچون موهبتی بهرۀ آدمی می شود،و گاه چنین بهره مندی فراهم نمی آید،بر او است که بیدار و هوشیار بماند، و هر وقت عوامل انحراف او را از راه راست به بیراهه کشانید،از برکت همین هشیاری و اعتماد به خدا و به تصمیم خود برای بازگشتن به استقامت در زندگی برای دست یافتن به یقین،دوباره به آن بازگردد.

بر ما واجب است که بدانیم خدا راه راست را به صورت راه زندگی اشخاص تجسّم می بخشد،چه،ناگزیر باید برای ایمان یک صورت تجسّم یافتۀ واقعی وجود داشته باشد تا به شکل اندیشه های مجرّد و انتزاعی در نیاید که قابل تطبیق و به کار بستن نیست،و این همان «صِرٰاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ» است از:پیامبران و صدّیقان و شهیدان و صالحان و نظایر ایشان.

امّا مرحلۀ دوم بازشناختن وسایل منحرف شدن از راه راست است که بر انسان در جهت انحراف و کج شدن از راه فشار وارد می آورد و چنان می کند که شخصی از روی علم و به عمد راه منحرف را برای پیش رفتن خود برگزیند.

همچون دوست داشتن شهوتها از زنان و فرزندان و چیزهای تجمّلی و فخر فروشی و حبّ جاه و خواستاری تسلّط و سروری بر دیگران.

بیشتر مردم از طریق هواهای نفسانی و شهوات خود از استقامت منحرف می شوند،بدان جهت که خود را تسلیم به فشارهای این شهوتها می کنند.این گونه کسان در معرض خشم خدا قرار دارند که نور فطرت و درخشندگی عقل و خرد را از

ص :94

ایشان سلب می کند،و ناگهان خود را در تاریکیهایی می یابند که هیچ چیز را نمی بینند؛و از همین روی است که مؤمنان به دعا از خدای بزرگ می خواهند که نعمت هدایت را برای ایشان دایمی کند و مستقیم باقی بماند.

« غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ -کسانی که در معرض خشم(خدا)قرار گرفته اند.» /1 و چون به عمد از راه راست منحرف شده اند،خداوند نعمت هدایت را از ایشان سلب کرده و پیوسته منحرف باقی خواهند ماند.

مرحلۀ سوم:رهایی از عوامل جبری انحراف است که انسان را نادانسته و بدون تصمیم گرفتن خودش به راه کج می کشاند،همچون نادانی و غفلت و فراموشی،که اینها نیز از عوامل گمراهی است و باید شخص از شرّ آنها نیز خلاص شود تا استقامت به حدّ کمال رسد.

و بسیاری از مردم،به سبب نادانی ایشان نسبت به دین و خوشبختی و خیری که با آن همراه است،انحراف حاصل می کنند.مانند بیشتر نوجوانانی که از ارزشهای خدا دور شده و به چپ و راست رفته اند،و به خاطر دست یافتن به اصول و مبادی باطل اصول و مبادی راست و حقیقی را فدا کرده اند؛اینان نادانند،بدان جهت که اگر از دین درست آگاهی می داشتند،از فداکاری برای حفظ اصول و مبادی حقیقی و درست خودداری نمی کردند،و چنین است که مؤمنان در اوضاع و احوال خاص به گناه کشیده می شوند و هر چه زودتر توبه می کنند؛رهبر اینان غفلت و فراموشی است.به همین جهت است که مؤمنان راستین به وی از خدا می خواهند که آنان را به راه راست هدایت کند و از«گمراهان»قرارشان ندهد:

« وَ لاَ الضّٰالِّینَ -و نه گمراهان.» رهایی از گمراهی نادانسته تنها پس از رهایی از کجراهی و انحراف دانسته است،چه نور خدا وارد قلب متکبّر معاند نمی شود که تصمیم بر کجراهی گرفته است،و به همین جهت است که قرآن نخست به خلاص شدن از خشم خدا فرمان می دهد،و سپس به رهایی از گمراهی.

ص :95

و آخرین سخن...این که سورۀ الحمد با آیات هفتگانۀ آن خلاصه ای از دیدگاهها و بصیرتهای اسلام دربارۀ زندگی است که تفصیل آن را در سراسر قرآن می یابیم.

ص :96

/1

ص :98

سورۀ بقره /1

تعبیرهای واحد گرما و واحد نور یا هر کمیت دیگر،با واحد فکری تعبیر کنیم.

و این لفظ بهتر از تعبیر کردن با(فصل...بخش...مبحث...و...و) است،بدان سبب که لفظ سوره دلالت بر جدا کردن بخشی از قرآن از بخشی دیگر و تقسیم کردن آن به چند قسمت نیست که ممکن است شخصی را به اندیشه هایی دور از حقیقت قرآن بکشاند،بلکه دلالت بر دانۀ همکاری میان افکار آن مجموعۀ قرآنی دارد که یک سوره را می سازد،و چنان است که می توانیم آن را در ضمن یک قالب و چارچوب بگنجانیم و یک واحد فکری مستقل بدانیم.

ب:البقرة...در این سوره در ضمن داستانی جالب و عبرت انگیز.(آیات 74-67)از فرمانبرداری و اعتماد کردن به رهبری در حل دشواریها سخن رفته است که با خط کلّی سوره هماهنگی دارد.

/1

خط کلی در این سوره بدانیم و آن کلمۀ«صبغة»به معنی رنگ و علامت و مهر در این گفتۀ خدای تعالی «صِبْغَةَ اللّٰهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّٰهِ صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عٰابِدُونَ» است و بنا بر این سورۀ حاضر تعیین کنندۀ صبغۀ ایمانی در همۀ فعالیتهای مؤمن محسوب می شود.

و علی رغم آنکه سوره های دیگر قرآن نیز از صبغة اللّٰه سخن گفته اند،در آن سوره ها سخن متمرکز در اطراف و جوانب این صبغه است،در صورتی که در این سوره از آن به صورت کلی و به شکلی بحث می شود که با جلوه های این صبغه ارتباط دارد و بدین گونه صورت کاملی از آن در برابر ما آشکار می شود.

ص :101

/1

/1

/1

/1

/1

ص :103

غامض بودن معلوم یا دشوار بودن آن برای ناظر حاصل می شود.

5[أولئک]

:اسم مبهمی است که برای هر حاضر قابل اشاره کردن به آن شایسته است،و در معنی جمع به کار می رود.

[المفلحون]

:رستگاران،و فلاح به معنی رستگاری و نیز به معنی بقاء و ظفر هم می آید.

6[الکفر]

:پوشاندن و پنهان کردن نعمت؛و شکر آشکار کردن و اظهار داشتن آن است.

[سواء]

:مصدری است که به جای فاعل مستو به کار رفته و به معنی یکسان است.

[انذار]

:خبر دادن همراه با ترساندن است،پس هر بیم دهنده و منذر خبر دهنده است،ولی هر خبر دهنده بیم دهنده نیست.

7[ختم]

:یعنی مهر نهاد.

[غشاوة]

:پوشش.

[عذاب]

:پیوستگی و استمرار درد.

8[الیوم الآخر]

:روز آخر،و از آن روی چنین خوانده که پس از آن دیگر روزی نیست.

9[یخدعون]

:می فریبند،و اصل خدع به معنی پوشاندن و ابهام است.

10[مرض]

:علتی در بدن است و نقیض آن«صحة»است.

[الیم]

:دردناک.

14[لقوا]

:از لقاء به معنی جمع شدن با چیزی از طریق مقارنه است.ملاقات کردن.

ص :105

[خلوا]

:خلوت کردند،و خلوت معه به معنی او را ریشخند کردم.

15[یمدّهم]

:آنان را مهلت می دهد.اصل مدّ به معنی زیاد شدن چیزی است؛و به معنی جذب نیز هست از آن روی که مایۀ زیاد شدن طول است.

[طغیان]

:تجاوز از حد است.

[یعمهون]

:متحیّر می مانند.

16[اشتروا]

:مبادله کردند.و اعراب در مورد آنکه کسی به چیزی متمسّک شود و جز آن را رها کند،می گویند اشتراه که نه بیعی در میان است و نه شرایی.

[ربح]

:افزایش بر سرمایه یعنی سود و ربح است.

[التجارة]

:در بند رسیدن به ربح در فروش است،و اعراب از آن روی ربح را به تجارت اضافه می کنند که ربح در تجارت و بازرگانی است.

17[مثل]

:همچون شبیه است و در یک معنی رایج می آید که در آن از دو چیز همانند یکدیگر سخن می رود.

[استوقد]

:خواستار وقود یعنی هیزم شد.

[ترک]

:دست کشیدن از چیزی است.

[ظلمات]

:جمع ظلمت است و به معنی تاریکیها.

[ابصر]

:از إبصار است به معنی دریافت چیزی با حسن بینایی.و ابصار و دیدن با قلب،مجازی از ابصار با چشم است.

ص :106

/1

بی دلیل حکمی را عرضه می کنند بر آنند که این امر در نزد عقل ناروا است که خداوند سبحانه و تعالی آیه ای را فروفرستد که از معنی آن آگاهی نداریم،و در این باره احتجاج می کنند که قرآن کتاب راهنما و زبان آن زبان عربی آشکار است و خدا به تدبّر در آن فرمان داده است،در عین حال مشاهده می کنیم که دربارۀ این حروف اوایل سوره ها با یکدیگر اختلاف دارند و در این خصوص بیست و یک رأی عرضه داشته اند.

گفته اند:این«أحرف»یا حرفها نامهای سوره ای است که در آن آمده اند.

و گفته اند:آنها وسیلۀ آگاه کردنی است که شنوندگان را برای ادامه دادن به هشیاری و تفکّر در آنها و در هر چه پس از آنها می آید ترغیب می کند.

و گفته اند:اینها دلالت بر قطع شدن دنبالۀ یک معنی و پرداختن به سخنی تازه است.

و گفته اند:خدا به وسیلۀ آنها به ستایش خود پرداخته،و اینها اشارۀ به نامهای نیک(الاسماء الحسنی)او است،و حتی در دعا یا مناجات کردن با پروردگار به آنها بدین صورت آمده است:(یا کهیعص)،(یا حم عسق).

و گفته اند:چالش و مبارز طلبی نسبت به اعراب است که اگر می توانند کتابی فراهم آمدۀ از این حروف بیاورند و نتوانستند مثل قرآن را بیاورند.

و گفته اند:آنها سوگند است بدان سبب که مبانی کتب خدا و وسایل سخن گفتن میان بندگان است؛آیا پروردگار ما نگفته است: «ن وَ الْقَلَمِ وَ مٰا یَسْطُرُونَ» ؟ و گفته اند:اینها معجزۀ بلاغت است،چه اعراب پیش از آمدن قرآن این گونه استفاده از حروف نکرده بودند.و چیزهای دیگری جز اینها گفته اند که به صورت جزئی به بعضی از آنچه گفتیم مربوط می شود، /1 و ما می گوییم آری،ولی اثبات یک نظر به معنی نفی جز آن نیست.

بنا بر این امکان آن هست که این حروف نامهای سوره ها باشد و در عین حال از پایان یافتن یک سوره و آغاز سورۀ دیگر خبر دهد،و نیز یادآوری و تنبّهی برای انگیختن فکر و به کار انداختن عقل و بیدار کردن ضمیر باشد.یا این که اشاراتی به نامهای خدا بوده باشد،چه آشکارترین چیز در آسمانها و زمین نامهای خدا است،و حروف پیش از هر چیز اشارۀ به آنها است.مثلا،اشارۀ الف به لفظ «اللّٰه»آشکارتر از اشارۀ آن به لفظ«اسد»است.و اگر اشاره به اسماء حسنی بوده باشد،سوگند یاد کردن به آنها بسیار مناسب است.و با این همه اعجازی قرآنی

ص :109

است،و با اینها اعراب به چیزی تازه رسیدند که پیشتر نمونه ای نداشت.

از این همه گذشته،در آنها رازهایی است که بعضی از آنها را انسان با پیشرفت علم و معرفت پس از این کشف خواهد کرد.

بدین گونه این حروف اشاراتی میان پروردگار و کسانی است که آنان را برای خبر یافتن از غیب خود شایسته می دانسته است،و در خبر آمده است:

1-در تفسیر امام این که معنی الم آن است که:«این کتابی که آن را فروفرستاده ام حروف جدا از همی است که از جملۀ آنها الف لام میم است،و آن به زبان و حروف هجای شما است،و اگر راست می گویید مانند آن را بیاورید». (1)

2-قمی به نقل از امام باقر(ع):«آن حرفی از نام اعظم خدا است که از آن جدا شده،و اگر آن را پیغمبر و امامان علیهم السلام ترکیب کنند آن اسم بزرگ خدا به دست می آید که چون خدا را به آن بخوانند اجابت می کند». (2)

/1 3-و از امام علی(ع)روایت شده است که گفت:«هر کتاب را گزیده ای است و گزیدۀ این کتاب حروف تهجی است». (3)

4-و در حدیث شریف از امام ابو جعفر الباقر(ع)آمده است که گفت:

«ای أبا لبید،مرا در حروف مقطعۀ قرآن دانش فراوان است». (4)

روی که غیر متناقض است،هم در خودش و هم بالنسبه به انسان و هم بالنسبه به راهنمایی عقل.

ج:راهنمای پرهیزگاران است.هر کس را که دوستار راهیابی باشد و به آن کار کند،راهنما است،چه تقوی و پرهیزگاری که پرهیز قلبی است در واقع عمل است،و بدون بیم دادن و خود را بر حذر داشتن(که عامل نفسانی انگیزندۀ به سوی ارادۀ هدایت است)،و بدون عمل کردن برای هدایت،هدایتی وجود پیدا نخواهد کرد.

« ذٰلِکَ الْکِتٰابُ لاٰ رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ -این کتاب بدون شک راهنمای پرهیزگاران است.» سپس قرآن از سه گونه ایستار و موضع گرفتن مردمان در برابر این کتاب جدید آسمانی سخن می گوید:پرهیزگاری،کفر،و نفاق.

/1

[3]

پرهیزگاران کیانند؟و صفات برجستۀ آنان کدام است؟ مهمترین این صفات،مؤمن بودن به غیب است و آنچه در ما ورای حقایقی قرار دارد که انسان می تواند آنها را مستقیما مشاهده کند،برای رسیدن به آنچه مشاهدۀ مستقیم آنها امکانپذیر نیست.این توانایی که ما افراد بشر را صاحب تمایز علم پیدا کردن به آینده(غیب)از راه شناخت و معرفت حاضر(شهود)و شناخت گذشته(غیب)از راه مشاهدۀ آثار آن بر حقایق حاضر(شهود)می سازد.

این صفت در پرهیزگاران چندان ژرف می شود که به درجۀ ایمان می رسد و آنان نسبت به مستقبل و آینده مؤمن می شوند و چنان نیست که تنها به آن علم داشته باشند،و به ماضی و گذشته مؤمن می شوند و تنها آن نیست که به آن علم داشته باشند،و میان علم و ایمان تفاوت بسیار است.ایمان تسلیم نفسی و عقلی به علم است و به کار بستن عملی آن در زندگی.

بزرگترین و آشکارترین غیب ایمان به خدایی است که آیات و نشانه های او بر هر افق و در هر چیز پراکنده است،و ایمان به او اصل ایمان است.

ایمان به غیب به میانجیگری نماز که خط روحانی مستقیمی میان انسان و

ص :111

خدا می گشاید،ژرف پیدا می کند و همچون پل میان حضور و غیب می شود.و این پیوستگی در بخشندگی کامل تجسّم پیدا می کند.پس ایمان و ارتباطی بدون گواهی دادن بخشش و انفاقی بر آن وجود پیدا نخواهد کرد.

ولی بخشندگی با چه چیز صورت می گیرد؟آیا از خود چیزی برای خدا می دهیم؟هرگز!تنها جزء کوچکی را از آنچه خدا به ما عطا کرده است می بریم و آن را انفاق می کنیم و در راه خدا می دهیم.و هر چیزی را بخششی متناسب با آن است:بخشش مال به خرج کردن آن،و جاه به بخشیدن،و علم و دانش به پراکندن آن و همچنین.

و از این جا است که:

« اَلَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاٰةَ وَ مِمّٰا رَزَقْنٰاهُمْ یُنْفِقُونَ - کسانی که به غیب ایمان دارند و نماز را برپا می دارند و از آنچه روزیشان کرده ایم انفاق می کنند.» /1 [4]

و ایمانی که پرهیزگاران به آن آراسته می شوند،ایمان کاملی است که تنها منحصر به پاره ای از حقایق نیست.بلکه اینان به کتابی که به رسول اللّٰه(ص) نازل شده،و به آنچه بر فرستادگان پیش از رسول اللّٰه محمد(ص)نازل شده ایمان دارند و تمایزی میان آنان قائل نمی شوند.و ایمان ایشان به سرای دیگر ایمان استواری است که به سطح یقین می رسد،و به همین سبب از داشتن هر شکی دربارۀ روز پاداش پاکند.بدین گونه عقاید پرهیزگاران تکامل پیدا می کند و عبارت می شود از ایمان به خدا(غیب)و آنچه تقویت کنندۀ این ایمان است از نماز و زکات،و ایمان به رسالتها،و سپس ایمان به روز قیامت.

و طبیعة ایمان به رسالتها ما را به ایمان به خلفای ایشان و امتدادهای ایشان دعوت می کند،همان گونه که ایمان به روز بازگشت نتیجه ای از ایمان به دادگری خدا است،و اینها اصول اساسی دین است که جوهر شخصیت هر مؤمن را می سازد.

« وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمٰا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ مٰا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ -و کسانی که به آنچه بر تو و پیش از تو نازل شده مؤمنند و به آخرت یقین

ص :112

دارند.» [5]

و آنچه پرهیزگاران به عنوان نتیجه به دست می آورند،راهیابی و رستگاری است.راهیابی به آنچه در آن استقامت عقل و روح است،و رستگاری به سبب رسیدن به خوشبختی در دنیا و آخرت.

« أُولٰئِکَ عَلیٰ هُدیً مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ -اینان بر راه راستی از پروردگار خویشند و اینان رستگارانند.» [6]

کفّار چه کسانند؟ گروه دوم از طبقه بندی قرآنی کسانی هستند که بازگشت آنان به حق غیر ممکن است،از آن روی که به عناد و مخالفت با حق برخاستند و گوشها و چشمهای خود را در مقابل دعوت به آن بستند.

« إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَوٰاءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لاٰ یُؤْمِنُونَ - برای کسانی که کافر شدند،یکسان است که ایشان را بترسانی یا نترسانی،ایمان نخواهند آورد.» [7]

کفر-همچون ایمان-با انتخاب آزاد انسان آغاز می شود،ولی به خدا پایان می پذیرد. /1 او است که این یا آن را مدد می رساند.بر ایمان مؤمن می افزاید و گمراهی کافر را اضافه می کند و نور ایمان را از او سلب می کند و چنان می شود که:

« خَتَمَ اللّٰهُ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ وَ عَلیٰ سَمْعِهِمْ -خدا بر دلها و گوشهای ایشان مهر نهاده است.» چرا؟بدان سبب که آنان از دلها و عقلها و گوش خود که به قلب راه می برد بهره برداری نکردند،و نه خود دربارۀ خویشتن به تفکر پرداختند و نه به سخنان متفکران گوش فرا دادند.پس عقلهاشان از کار افتاد،و دعوت کنندگان به حق آنان را ترک کردند و از اندرز دادن به ایشان بازایستادند.

« وَ عَلیٰ أَبْصٰارِهِمْ غِشٰاوَةٌ -و بر چشمهاشان پوششی است.» بنا بر این دیدن آیات به توسط آنها و رسیدن به حقایق از طریق آنها محال

ص :113

است،زیرا قلب از عمل افتاده بود،چشمها به صورت دوربینهای عکّاسی درآمد که از چیزها تصویر برمی دارد بدون اینکه چیزی از آنها بفهمد.

اینان از خدا چه انتظار دارند؟کسی که چشمان خود را بسته و در تاریکی راه می رود،انتظار دیدن چه چیز را دارد؟آیا می توان توقع داشت که او سالم به خانۀ خود برسد؟یا به گورستان یا بیمارستان؟ « وَ لَهُمْ عَذٰابٌ عَظِیمٌ -و آنان را عذابی بزرگ(در پیش)است.» [8]

منافقان کیانند؟ آنان را صفاتی چند است که آشکارترین آنها این است که می گویند ایمان آوردیم در حالی که مؤمن نیستند:

« وَ مِنَ النّٰاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنّٰا بِاللّٰهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ مٰا هُمْ بِمُؤْمِنِینَ -و بعضی از مردم کسانیند که می گویند به خدا و به روز دیگر ایمان آورده ایم در صورتی که مؤمن نیستند.» [9]

و بدان جهت که منافقان در زیر پوشش ایمان نفاق می ورزند،در آن می کوشند که در عبادتها مبالغه کنند(زیاد خواندن ریایی نماز)و می خواهند خدا و مؤمنان را فریب دهند،در صورتی که /1 حقیقة خود را می فریبند،زیرا تصور می کنند که می توانند دین حقیقی را با از دست ندادن دنیا و شهوات آن برای خود نگاه دارند،و به این گمان آغاز کرده اند که اعمال(ظاهری و قشری)ایشان دین است،و بدین گونه،دین را از معانی آن تهی می کنند و برای آن معنی تازه ای می سازند و خود را از فایده های بزرگی که از دین حقیقی در صورت ملتزم بودن به آن به دست می آید، محروم می کنند.به همین جهت خدا می گوید:

« یُخٰادِعُونَ اللّٰهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ مٰا یَخْدَعُونَ إِلاّٰ أَنْفُسَهُمْ وَ مٰا یَشْعُرُونَ - خدا و کسانی را که ایمان آورده اند می فریبند،و جز خودشان را نمی فریبند ولی نمی فهمند!» سپس خداوند به تفصیل دربارۀ خود فریبی این منافقان بدون این که خود از آن آگاهی داشته باشند بحث می کند و می گوید:

ص :114

[10]

اولا:اینان با عمل نفاق خویش دچار ترس و شکست خوردگی و بی ارادگی می شوند.هر فرزند آدمی در قلب خود به این بیماریها مبتلا است،ولی منافق بر تعداد آن چندان می افزاید که همۀ زندگی وی بر روی آن بنا می شود.او با دو شخصیّت درونی و بیرونی زندگی می کند،و در میان این دو اراده و توانایی را برای تحقق بخشیدن به خواسته ها و مبتکر بودن از دست می دهد،تا چه رسد به این که زندگی وی سراسر از دروغ رنگ پذیرفته است.

« فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ -در دلهای ایشان بیماری است.» بیماری برخاستۀ از ترس و تسلیم نفاق شدن و...

« فَزٰادَهُمُ اللّٰهُ مَرَضاً -پس خدا بیماری ایشان را افزود.» و دیگر این اشخاص نمی توانند آسوده خاطر زندگی کنند،چه با ترس و اضطراب و بیم رسوایی زندگی می کنند،و این خود سبب پیدایش عذابی دردناک برای ایشان می شود که از دروغی که همۀ زندگی آن را فراگرفته رنگ پذیرفته است.

ممکن است یکی از ما دروغی بگوید،و از ترس آشکار شدن دروغش در اضطراب دایمی به سر برد /1 و پیوسته در اندیشۀ پوشاندن آن دروغ باشد.

« وَ لَهُمْ عَذٰابٌ أَلِیمٌ بِمٰا کٰانُوا یَکْذِبُونَ -و ایشان را عذابی دردناک است به سبب دروغی که می گفته اند.» [11]

ثانیا:مقیاسهای عقلی در نزد آنان(به سبب نرسیدن هدایت خدا به ایشان و به سبب تنش شخصیّتی که پیدا کرده اند)در هم آمیختگی پیدا می کند و لذا در فساد غوطه ور می شوند در صورتی که فساد را صلاح تصور می کنند،و چون از لحاظ نفسانی دور از اجتماعی که درآنند زندگی می کنند،از بهره برداری از نصایح دیگران محروم می مانند،و افکار ایشان از طریق همکاری با افکار دیگران تکامل پیدا نمی کند.به همین جهت خدا گفته است:

« وَ إِذٰا قِیلَ لَهُمْ لاٰ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ قٰالُوا إِنَّمٰا نَحْنُ مُصْلِحُونَ -و چون به ایشان گفته شود که در زمین تباهی مکنید،می گویند:هرآینه ما

ص :115

شایسته کاران و نیکوکارانیم.» [12]

در صورتی که حقیقت جز این است.اینان اندامهای فاسدی از اجتماع شده اند،ولی مقیاسی را از دست داده اند که با آن شخص می تواند فساد و تباهی را از جز آن تمیز دهد،و نمی فهمند.

« أَلاٰ إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لٰکِنْ لاٰ یَشْعُرُونَ -آگاه باشید که آنان تبهکارانند ولی این را نمی دانند و نمی فهمند.» قرآن«شعور»را به کار می برد نه«عقل»را،و نگفته«لکی لا یعقلون»تا ما تصوّر نکنیم مسائل ساده ای که به اندیشه و تأمّل نیازمند نیست(همچون تشخیص میان تباهی و سامان یافتگی)خارج از درک منافق است چه رسد به مسائل پیچیده.

شرط نخست آگاهی به هر حقیقتی اعتماد به نفس و ملاکهای عقلی است که انسان در اختیار دارد،و نفاق این اعتماد را از صاحبش می ستاند و لذا دیگر بر چیزی آگاهی نمی یابد.

[13]

سوم:آنها بر محور کارهای خود در گردش اند و آن را حق می دانند و جز آن را /1 گمراهی و باطل می دانند و لذا مردم را بی خرد می خوانند و فرصت بهره گیری از نظریات و تجارب مردم را از خود می گیرند.

« وَ إِذٰا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا کَمٰا آمَنَ النّٰاسُ قٰالُوا أَ نُؤْمِنُ کَمٰا آمَنَ السُّفَهٰاءُ - هنگامی که به آنها گفته می شود ایمان آورید چنان که مردم ایمان آوردند گویند:

آیا چنان ایمان آوریم که بی خردان ایمان آوردند.» ولی بی خرد حقیقی کیست؟آیا کسی نیست که فرصت ایمان و فرصت بهره وری از تجربیات دیگران را از خود می گیرد؟ « أَلاٰ إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهٰاءُ وَ لٰکِنْ لاٰ یَعْلَمُونَ -آگاه باشید که هم ایشان دیوانگانند ولی نمی دانند.» [14]

و به سبب جدایی گرفتن نفسی از اجتماع و آگاهیها و عقل آن، کارهای اجتماع را استهزا می کنند و نسبت به آن تصور معکوس دارند و به همین سبب عملا از اجتماع کنار می مانند و در فعالیتهای آنکه نه تنها به نفع اجتماع

ص :116

بلکه به نفع خود ایشان نیز هست شرکت نمی کنند.

« وَ إِذٰا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قٰالُوا آمَنّٰا وَ إِذٰا خَلَوْا إِلیٰ شَیٰاطِینِهِمْ قٰالُوا إِنّٰا مَعَکُمْ إِنَّمٰا نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ -و چون با کسانی رو به رو می شوند که ایمان آورده اند،می گویند:ایمان آوردیم،و چون با شیاطین خودشان خلوت می کنند، می گویند:ما با شما هستیم،و آنان را ریشخند می کنیم.» [15]

و این روحیّۀ پیچیده فرصت هدایت و راهیابی را برای همیشه از دسترس ایشان خارج می کند،چه هر وقت سخنی را می شنوند به تفسیر منفی آن می پردازند و آن را مورد تمسخر قرار می دهند،پس چگونه می توانند هدایت شوند؟ به همین سبب است که خدای تعالی می گوید:

« اَللّٰهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیٰانِهِمْ یَعْمَهُونَ -خدا ایشان را استهزا می کند و آنان را وا می گذارد که در سرکشی و طغیان خود حیران و کور بمانند.» یعنی از دیدن حقیقت عاجز باشند و همچون کسی که کور است نتوانند آن را ببینند(عمه به معنی نداشتن چشم است از بدو تولّد).

/1 قرآن در این جا نفاق را طغیان نامیده است،زیرا که جز به سبب فقدان بندگی نسبت به خدا و تسلیم شدن به شهوات نفسانی و فشارهای اجتماعی به وجود نمی آید.و بنا بر این منافق به سبب فریب خوردگی ذاتی با چهار بحران رو به رو است:

اولا:افزایش بیماری نفسانی که او را به جانب عذاب دردناک سوق می دهد.

ثانیا:فرورفتن وی در فساد.

ثالثا:جدایی وی از بصیرتهای اجتماعی و جدا ماندن وی در درون غلاف ذات خودش.

رابعا:از دست رفتن ابدی فرصت راهیابی،و کوری نفسانی.

[16]

و خدا برای ما مثلهایی می زند تا از حقیقت نفاق و منافقی آگاه

ص :117

شویم و از آن پرهیز کنیم.می گوید:نفاق بدان می ماند که کسی چیزی بخرد و پول آن را بدهد،ولی فروشنده کالا را به او تسلیم نکند،که در این صورت مالش را از دست داده و به کالاهای مورد نظر خود دسترس پیدا نکرده است.به همین گونه است که منافق دنیا را با از دست دادن آخرت می خرد،و حق و هدایت را می دهد تا سعادت در دنیا را تحصیل کند،پس به این یک نمی رسد و آن را از دست می دهد.

« أُولٰئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلاٰلَةَ بِالْهُدیٰ فَمٰا رَبِحَتْ تِجٰارَتُهُمْ وَ مٰا کٰانُوا مُهْتَدِینَ -آنان کسانیند که گمراهی را با از دست دادن هدایت خریدند، پس تجارتشان سودی نداشت و رهیافته نبودند.» [17]

و قرآن برای آنکه طرف دیگری از نفاق را بر ما مکشوف کند،مثل دیگری می زند:

« مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ نٰاراً فَلَمّٰا أَضٰاءَتْ مٰا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللّٰهُ بِنُورِهِمْ -مثل ایشان همچون مثل کسی است که آتشی افروخت و چون اطراف خود را روشن کرد،خدا روشنی را نابود کرد.» و چیزی در برابر او جز دود و خاکستر باقی نماند.

« وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُمٰاتٍ لاٰ یُبْصِرُونَ -و آنان را در تاریکیهایی گذاشت که چیزی در آن نمی دیدند.» هدایت،نوری است که خدا برای انسان می افروزد،و منافق،نزدیک نور بود و ظاهرا /1 به آن ایمان آورد،و بسا که در لحظۀ پاکیزه ای از لحظه های عمر خود به آن حقیقة مؤمن بود،ولی سرانجام بر اثر فشار شهوتها و تسلیم شدن به ارادۀ طاغوتهای اجتماع فاسد به آن کفر ورزید،و خدا نور هدایت را از او گرفت و چیزی جز تاریکی و نابینایی برای او باقی نماند.

[18]

« صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لاٰ یَرْجِعُونَ -کر و گنگ و کورند،پس بازنمی گردند.» منافقان همۀ مشاعر و تواناییهای خود را از کف می دهند.قدرت بر شنیدن و بر سخن گفتن و بر دیدن را از دست می دهند،و در نتیجه قدرت بر زندگی از اختیار

ص :118

ایشان خارج می شود،چه،مشاعر و قدرتهای خود را از دست داده اند.پس چگونه زندگی می کنند؟در بیابانی خالی تا ابد سرگردان می مانند.

[19]

و مثل سومی که خدا دربارۀ واقعیّت منافق می زند،چنین تصویر می شود.فرض کنید که اکنون در بیابانی قرار گرفته ایم و شب و ابری متراکم ما را احاطه کرده است.تاریکی ما را می پوشاند،و تندر با ترس و اضطراب ما را به لرزه درمی آورد...خواستار نوری هستیم که به هدایت آن راه خود را بیابیم.چشم به زدن برقی در آسمان داریم که زمین را برای ما روشن کند و در پرتو آن به پیش گام برداریم،ولی این برق هم که بزند چند لحظه ای بیشتر درنگ نمی کند و خاموش می شود.بعضی از ما از راهنماییهای برق در همین لحظات کوتاه مدد می گیرند و در صدد یافتن راه برمی آیند و پس از خاموشی برق هم در همان راه یافته پیش می روند؛ ولی بعضی دیگر چنین نیستند و پس از خاموشی برق بر جای خود باقی می مانند.

مثل مؤمن و منافق چنین است:مؤمن از راهنمایی وحی که به زدن برق آسمان شباهت دارد،بهره مند می شود،ولی منافق با آن سر و کاری ندارد و در تاریکی حیران و سرگردان می ماند.

« أَوْ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّمٰاءِ فِیهِ ظُلُمٰاتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ یَجْعَلُونَ أَصٰابِعَهُمْ فِی آذٰانِهِمْ مِنَ الصَّوٰاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَ اللّٰهُ مُحِیطٌ بِالْکٰافِرِینَ -یا همچون بارانی است از آسمان که در آن تاریکی و رعد و برق است،و انگشتان خود را در صاعقه ها،از ترس مرگ،در گوشها می کنند،و خدا بر کافران احاطه دارد.» [20]

« یَکٰادُ الْبَرْقُ یَخْطَفُ أَبْصٰارَهُمْ کُلَّمٰا أَضٰاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ وَ إِذٰا أَظْلَمَ عَلَیْهِمْ قٰامُوا وَ لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصٰارِهِمْ إِنَّ اللّٰهَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ -نزدیک است که برق چشمهای ایشان را برباید:هر گاه روشنی برای ایشان بیاورد،در آن راه می روند،و چون تاریک شود بر جای خود می ایستند،و اگر خدا بخواهد چشمها و گوشهای ایشان را از میان می برد /1 و خدا بر هر چیز توانا است.» زندگی همچون بیابانی است،و شهوتهای ما همان ابر ستبری است که

ص :119

تاریکیها و رعد و برق را در خود دارد،و ما در آن به نوری آسمانی نیازمندیم که بر ما،همچون آبی که از آسمان فرومی بارد،فروریزد،ولی باید به این نور چنگ زنیم تا در رنج و زحمت زندگی به خود واگذاشته نشویم و در تاریکی حیران نمانیم.

و گاه پروردگار بر ما خشم می گیرد و چشم و گوش را از ما بازمی ستاند،و به اندازۀ یک انگشت جا به جا شدن در امور زندگی برای ما توانایی باقی نمی ماند، چرا که خدا بر ما محیط است و هر چه بخواهد می کند،و روا نیست که به آنچه در زندگی از مظاهر نیرومندی و توانایی است فریفته شویم،و خود را به جای خداوند سبحانه و تعالی صاحب قدرت بدانیم،چه او بر ما محیط است و می تواند سخت ما را بر این فریفتگی و اشتباه بگیرد.

/1

برساند.و گفته اند که سوره قطعه ای از قرآن است که از باقی قرآن جدا نگاه داشته شده است.

25[بشر]

:بشارت به معنی رساندن خبری است که سبب شادی شنونده آن شود و بر هر خبر دیگر سبقت داشته باشد.

/1

« یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ -ای مردم،پروردگارتان را بپرستید که شما و کسانی را که پیش از شما بودند آفرید،باشد که پرهیزگار شوید.» [22]

و پرسش دیگر این است که چرا باید خدا را بپرستیم و نسبت به او خاضع باشیم و زندگی را که با ما پیوستگی مستقیم دارد و به ما روزی و زیبایی و نیرو می بخشد نپرستیم؟ پاسخ:زیرا که آن او است.

« اَلَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ فِرٰاشاً وَ السَّمٰاءَ بِنٰاءً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرٰاتِ رِزْقاً لَکُمْ -آنکه زمین را برای شما گسترد و آسمان را برافراشت و از آسمان آب فروریخت و از هر گونه میوه روزی شما کرد.» اوست که در آغاز،زندگی را به صورتی آفرید که بتوانیم از آن بهره مند شویم.اگر زمین همه از آهن می بود،چگونه می توانستیم بر آن زندگی کنیم،و چگونه می توانستیم بر آن خانه بسازیم و کشاورزی کنیم و راه بسازیم و...و...و اگر آسمان چنان می بود که شهابهای فراوان آن بر سر ما فرومی ریخت،چگونه می توانستیم بر روی زمین زندگی کنیم؟سپس چنان کرد که آب از آسمان بر زمین فروریزد،و زمین را چنان ساخت که گونه ای مختلف رستنیهای آن روزی ما باشد.

آیا روا است پس از این همه به پرستش چیزی جز خدا بپردازیم؟هرگز! « فَلاٰ تَجْعَلُوا لِلّٰهِ أَنْدٰاداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ -پس برای خدا مانندهایی قرار ندهید،و شما(این را که خدا شریک ندارد)می دانید.» [23]

چگونه خدا را می پرستیم؟ به پیروی از فرستادگانش،و مخصوصا آخرین فرستاده اش که با معجزۀ قرآن آمده،و از ما پرسیده است که:آیا می توانید چیزی مانند این قرآن بیاورید؟ پس پیروی از او واجب است و پیروی او تجسّم یافتن عبادت و پرستش خدا است.

« وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمّٰا نَزَّلْنٰا عَلیٰ عَبْدِنٰا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَدٰاءَکُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ -و اگر دربارۀ آنچه بر بندۀ خود

ص :123

فروفرستادیم شک دارید،پس سوره ای همانند آن بیاورید /1 و یاران و گواهان خود جز خدا را به یاری بخوانید،اگر راست می گویید.» و طبعا این همه حتی شهدای دور از خدا بر این گواهی خواهند داد که قرآن بر همۀ آنچه پیش از آن فروفرستاده شده برتری دارد،و در این صورت شک را کنار بگذارید و به فرستادۀ خدا بگروید.

این رسالت دومین عقیده از عقاید اسلامی و حلقه ای است که به حلقۀ توحید یعنی نخستین عقیدۀ اسلامی پیوسته است.

[24]

« فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النّٰارَ الَّتِی وَقُودُهَا النّٰاسُ وَ الْحِجٰارَةُ أُعِدَّتْ لِلْکٰافِرِینَ -و اگر چنین نکنید و نتوانید،که هرگز نخواهید توانست،پس از آتشی بترسید که فروزانۀ آن مردمانند و سنگها و برای کافران آماده شده است.» این نخستین کیفر است که کافران را به این آتش بزرگ مجازات می کنند که آدمی و سنگ در آن با هم می سوزند.

[25]

و اما مؤمنان به خدا و رسالتهای او در باغهایی قرار خواهند گرفت که همۀ نعمتهای زندگی و افزون بر آن در اختیارشان است.

« وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنّٰاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ -و به کسانی که ایمان آوردند و کارهای نیکو کردند،مژده ده که آنان را باغهایی است که از زیر(درختان)آنها جویها روان است.» پس جایگاه ایشان منطقۀ مزروعی است که در آن شکوه درختان و زیبایی نهرها و نعمتهای زندگی همه در کنار یکدیگر دیده می شوند.

« کُلَّمٰا رُزِقُوا مِنْهٰا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قٰالُوا هٰذَا الَّذِی رُزِقْنٰا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشٰابِهاً -و هر زمان که از آنها میوه ای روزی ایشان شود،گویند:این چیزی است که از پیش به آن روزی داده شدیم و همانند آن را آورده بودند.» که این از جهتی همان روزی است که در دنیا بهرۀ آنان شده بود،و از جهت دیگر تا حدّ زیادی شباهت دارد به آنچه در آخرت نصیب ایشان می شود،بدان

ص :124

سبب که همۀ آنها بهره ور از لذّتی فراوان و بزرگ است و نمی توانند تفاوت این روزی و آن روزی را کشف کنند.

/1 و آنان در آنجا از لحاظ نفسانی و روانی نیز در نعمت اند.

« وَ لَهُمْ فِیهٰا أَزْوٰاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ -و در آن جا همسرانی پاکیزه دارند و در آن جاودان باقی می مانند.» و از نیستی بیم ندارند و از لذت دوستی بقا بهره مند می شوند،و این عقیدۀ سوم پس از ایمان به خدا و رسول است.

/1

و نقیض آن قحة(وقاحت)است.

[یضرب]

:ضرب،یعنی زدن بر همۀ کارها جز اندکی اطلاق می شود،همچون ضرب فی الارض و ضرب فی سبیل اللّٰه،و ضرب فلان علی ید فلان وقتی گفته می شود که کار او را خراب کند،و ضرب الامثال یعنی مثل زدن برای روان کردن آن در سرزمینها.

[البعوض]

:پشه های خرد است و واحد آن بعوضة است.

[الفاسقین]

:فسق و فسوق به معنی ترک کردن فرمان خدا و به گفته ای بیرون رفتن از طاعت است،و عرب می گوید«فسقت الرطبة»یعنی خرما از پوست آن بیرون آمد.

[ینقضون]

:نقض به معنی شکستن و عکس آن ابرام است.

[عهد]

:عهد به معنی پیمان و پیمان بستن است.

[میثاقه]

:میثاق،چیزی است که اعتماد کردن به وسیلۀ آن فراهم می آید.

[یقطعون]

:قطع به معنی بریدن پیوند میان دو چیز است، و اصل آن برای اجسام است،و در هدفها و اغراض نیز گفته می شود و چنان که می گویند«قطع الحبل»یعنی بریدن ریسمان،بریدن سخن را با«قطع الکلام»بیان می کنند.

[یوصل]

:وصل و پیوستن نقیض فصل یعنی جدا کردن است،و آن عبارت است از جمع کردن میان دو چیز بی آنکه حاجزی میان آنها باشد.

[الخاسرون]

:خسران به معنی نقصان است،و خسار به

ص :126

معنی هلاک،و خاسرون به معنی هلاک شوندگان و اصل معنی خسران زیان و از دست رفتن سرمایه است.

29[الخلق]

:اصل معنی خلق تقدیر و اندازه کردن است.

[جمیعا]

:جمع به معنی پیوستن و افزودن است و نقیض آن فرق به معنی کاستن.

[استوی]

استواء به معنی اعتدال و استقامت و راستی است و ضد آن اعوجاج است به معنی کجی.

/1

/1 ثانیا:از آفرینش زندگی و جهان به ید خداوند متعال یاد می کند.و از مجهز کردن انسان به علم و بارکردن مسئولیت اختیار بر دوش آدمی پس از تجهیز وی به اراده.سپس داستان نخستین گناه آدمی خواهد آمد که در این جا همراه با عوامل مسبّب آن به اختصار بیان شده است.

ثالثا:از این که انسان امروزی نیز از زاد و توشۀ علم و اراده برخوردار است و باید مسئولیت کارهای خود را بپذیرد.

و در خلال عرضه کردن این مراحل،قرآن حقایق بزرگ دیگری را بر ما مکشوف می سازد.

پاسخ آن است که سبب گمراهی فسق و نافرمانی است،و آن فاسق که حقوق دیگران را مراعات نمی کند، /1 بلکه در آن می کوشد که خودپرست باشد و تنها در پیرامون مصالح خویش بچرخد و به آنچه اینها فرمان می دهند عمل کند.و این فاسق تنها کسی است که گردنفرازی و استکبار را پیشۀ خود ساخته است؛بدان سبب که نمی تواند دیگران را ببیند،تنها خود را می بیند و تو گویی که تنها او در این جهان زندگی می کند.پس چگونه می تواند از تجربه های اشخاصی دیگر،که اساسا معتقد به وجود داشتن ایشان نیست،بهره گیری کند؟ و بدین گونه روش قرآن در علم میان اصولی از اخلاق و علم تشکیل می شود که در آیۀ ذیل آن را شرح خواهیم داد:

« إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلاً مٰا بَعُوضَةً فَمٰا فَوْقَهٰا -خدا از آن شرم ندارد که از پشه ای تا بالاتر از آن مثل زند.» در آن صورت که خداوند قادر متعال از آن شرم و پرهیز ندارد که به پشه ای، از آن روی که نمایانگر گوشه ای از حق است مثل بزند،ما آدمیان را چه شده است که برای بهره مند شدن از پشه و بالاتر از آن استکبار ورزیم؟ « فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ -پس کسانی که ایمان آورده اند می دانند که آن حق و از پروردگار ایشان است.» چرا که ایمان آورده اند،و حق را،در هر جا که یافت شود،حتی در یک پشۀ کوچک تقدیس می کنند.

« وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَیَقُولُونَ مٰا ذٰا أَرٰادَ اللّٰهُ بِهٰذٰا مَثَلاً -و اما کسانی که کافر شده اند،می گویند که:خدا از آوردن این مثل چه منظوری داشته است» و در واقع بدان می ماند که پشه را مورد استهزا قرار می دهند و از ارزش آن می کاهند.و خدا می گوید:چنین نیست،و پشه ممکن است مایۀ گرفتاری شود و یک خط جدایی میان دو طایفۀ بزرگ از مردم به وجود آورد که:

« یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً وَ یَهْدِی بِهِ کَثِیراً -گروه فراوانی به آن گمراه و گروه فراوانی به آن رهیافته می شوند.»

ص :129

/1 یعنی کسانی که ایمان آورده اند از پشه،به سبب ارزش نهادن به حق و تقدیس آن،بهره مند می شوند،ولی کافران،به سبب استکبار،گمراه می شوند و در کفر باقی می مانند.

« وَ مٰا یُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفٰاسِقِینَ -و به آن جز فاسقان گمراه نمی شوند.» آیا فاسقان کیانند؟پاسخ این پرسش را آیۀ بعد می دهد.

[27]

فاسقان یک صفت نفسانی مشترک دارند که عبارت از خودپرستی است و مظاهر عملی فراوان دارد که برجسته ترین آنها سه است:

الف:عهدشکنی:

« اَلَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّٰهِ مِنْ بَعْدِ مِیثٰاقِهِ -آن کسانند که پیمان خدا را پس از بستن آن می شکنند.» یعنی پیمان خدا را محترم نمی شمارند و خود را برتر از پیمان مقدس می دانند.

ب:« وَ یَقْطَعُونَ مٰا أَمَرَ اللّٰهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ -و آنچه را که خدا به پیوستن آن فرمان داده است می گسلند و می برند.» و بنا بر این حقوق مردمان را از خویشاوندان و یتیمان و درویشان و جز ایشان به آنان نمی دهند،و حرمتهایی را که باید مراعات شود پاس نمی دارند،بلکه برای تأمین مصالح و بر آوردن شهوات خود آن را پایمال می کنند.

ج:« وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ -و در زمین فساد می کنند.» برای زندگی هیچ حرمتی قایل نیستند.مزرعه ای را آتش می زنند تا یک لحظه آتشی را که سبب نابود شدن روزی میلیونها نفر است تماشا کنند و از آن،به خیال خام خود،لذت ببرند.افراد این گروه احترامی برای خدا و انسان و طبیعت قایل نیستند.کسانی هستند که خدا ایشان را،به سبب آنکه خود را در نفس خویش زندانی کرده اند و جز مصالح آن را نمی بینند،گمراه کرده است.پس چگونه ممکن است معنی حیات را فهم کنند؛مگر /1 می توانند از این راه برای خود خدمتی انجام دهند؟

ص :130

« أُولٰئِکَ هُمُ الْخٰاسِرُونَ -اینان زیانکارانند.» به زودی به لعنت خدا و بندگان خدا گرفتار خواهند شد و طبیعت آنان را طرد خواهد کرد.

[28]

پرستش خویشتن خطا است،چه به سادگی نتیجۀ آن نادانی و زیانکاری است،در صورتی که بر انسان واجب است که برای ارزشیابی زندگی و برای حمل کردن خود در آن از نقطۀ دیگری آغاز کند که ایمان به خدا است.چه در واقع خدا است که نفس آدمی و زندگی را آفریده و پروردگار بلند مرتبۀ آنها است:

« کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللّٰهِ وَ کُنْتُمْ أَمْوٰاتاً فَأَحْیٰاکُمْ -چگونه به خدا کافر می شوید،در صورتی که شما مردگانی بوده و خدا زنده تان کرد؟» این که چه وقت و چگونه و برای چه خدا ما را زنده کرد،برای ما مهم نیست،بلکه آنچه اهمیّت دارد این است که ما در خاک که مرده و در آب و در هوا بودیم و اکنون زنده ایم.

« ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ -سپس شما را می میراند و بار دیگر زنده می کند.که این زنده شدن دوباره در روز رستاخیز است.» « ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ -سپس به سوی او بازمی گردید.» تا به حساب شما برسد.

[29]

و خدا پس از زندگی بخشیدن به ما به حال خود رهایمان نکرده است،بلکه رحمت او همۀ جوانب زندگی ما را شامل می شود.

« هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ مٰا فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً -او است که همۀ آنچه را که در زمین است برای شما آفرید.» آنها و ما را به صورتی آفرید که بتوانیم آنها را به خدمت خود بگیریم.موادّ کانی را در کوه ها آفرید و قدرت استخراج آنها و بدل کردن آنها را به آلات و ادواتی برای راحت تر کردن زندگی به ما بخشید.منابع آب و /1 نفت و زغال سنگ،و معادن طلا و مس را در باطن زمین آفرید و به ما توانایی به خدمت گرفتن آنها را عطا

ص :131

کرد.پس چگونه می توانیم خود را بپرستیم و از پرستیدن خدا چشم بپوشیم؟بهتر است از خود بیرون آییم و با آنچه خدا در زمین برای ما آفریده است زندگی کنیم.

« ثُمَّ اسْتَویٰ إِلَی السَّمٰاءِ -سپس به آسمان پرداخت.» و به قدرتهای واسعۀ خود به آن توجّه کرد.

« فَسَوّٰاهُنَّ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ -پس آنها را به صورت هفت آسمان درآورد.» آسمانهای فراوانی که جز اندکی از آنها را نمی شناسیم.

« وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ -و او به هر چیز توانا است.» پس او دانا و تواناست و ما ناتوان و نادانیم،و چه نیکوتر از آنکه به پرستش او بپردازیم و از این راه به قدرت و علم برسیم که دو مایۀ تمایز اساسی انسان است.

و این امر چگونه صورت خواهد پذیرفت؟ این داستان در آیات آینده پاسخ سؤال بالا را خواهد داد.

/1

/1

بوده است و امام و پیشوا به معنی کسی است که حق تقدیم دارد و باید به او اقتدا شود و اطاعت او واجب است.

[السفک]

:دوست داشتن خون و خونریزی است.

[نسبح]

:تسبیح به معنی پاک دانستن خدا است از آنچه شایستۀ او نیست.

[نقدس]

:تقدیس پاک و پاکیزه کردن،و نقیض آن تنجیس یعنی نجس و پلید کردن است.

36[ازلّهما]

:زلّة و خطیئة و معصیة و سیئة به معنی واحد است،و ضد خطیئة اصابة(به معنی مصاب و بر حق بودن)است.می گویند«زلّت قدمه»یعنی«قدمش لغزید»و«زلّ فی مقالته»در گفتار خود دچار لغزش شد.

و زلّة زوال از حق است و«أزلّه الشیطان»یعنی شیطان او را از حق لغزاند و دور کرد.

[اهبطوا]

:هبوط و نزول و وقوع(افتادن)در معنی همانند یکدیگرند،و آن،حرکت کردن از بالا به پایین است.گاه هبوط به معنی درآمدن در جایی و فرود آمدن در آن به کار می رود؛و خدای تعالی گفت:«اهبطوا مصرا»وارد مصر شوید.

[مستقر]

:قرار به معنی ثبات است،و مستقر ممکن است به معنی استقرار و قرار گرفتن باشد یا به معنی مکانی که در آن استقرار صورت می گیرد.

[متاع]

:متاع و تمتع و متعة و تلذّذ معانی نزدیک به یکدیگر دارند،و هر چه را که مایۀ تمتع و بهره مندی باشد، متاع می خوانند.

ص :134

/1

این مطلب را از قیاس کردن با ساکنان پیش از آن زمین دریافته بودند؟یا بدان سبب که پس از آن این مطلب را از روی طبیعت مجهز شدۀ انسان با عقل و شهوتها دریافتند؟پاسخ را درست نمی دانیم،ولی مهم آن است که فرشتگان بر خدا اعتراض کردند،چه آنان چنان می پنداشتند که خدا آفریدگان را جز برای آن نمی آفریند که ستایش و تسبیح و تقدیس او کنند.پس خدا به ایشان گفت:هرگز، « قٰالَ إِنِّی أَعْلَمُ مٰا لاٰ تَعْلَمُونَ -گفت:من چیزی می دانم که شما نمی دانید.» [31]

« وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمٰاءَ کُلَّهٰا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَی الْمَلاٰئِکَةِ فَقٰالَ أَنْبِئُونِی بِأَسْمٰاءِ هٰؤُلاٰءِ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ -و خدا به آدم همۀ نامها را آموخت و سپس آنها(چیزها)را بر فرشتگان عرضه داشت و گفت:اگر راست می گویید،مرا از نامهای اینها خبر دهید.» [32]

« قٰالُوا سُبْحٰانَکَ لاٰ عِلْمَ لَنٰا إِلاّٰ مٰا عَلَّمْتَنٰا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ -گفتند:تو را تنزیه می کنیم،ما را دانشی جز بر آنچه به ما آموخته ای نیست،و تو بسیار دانا و فرزانه ای.» [33]

« قٰالَ یٰا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمٰائِهِمْ فَلَمّٰا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمٰائِهِمْ قٰالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُ مٰا تُبْدُونَ وَ مٰا کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ -(خدا)گفت:ای آدم،به آنان از نامهای چیزها خبر ده،و چون(آدم) آنان را از نامها آگاه ساخت،(خدا)گفت:مگر به شما نگفتم که من چیزهایی می دانم که شما نمی دانید و آنچه را که آشکار می سازید و پنهان می دارید.» خدا آدم را آفرید و علمی به او ارزانی داشت،پس ملائکه دریافتند که حکمت آفرینش در این مورد تنها عبادت نیست،بلکه عبادتی برخاسته از فهم است و از همین روی اعتراض خود را پس گرفتند.

ولی آیا آن نامها که خدا به آدم آموخت چه بود؟آیا نامهای مجموعه ای از مردمان است یا مجموعه ای از چیزها؟شاید مقصود از اسماء در تعبیر قرآن علوم بوده باشد،چرا که علم به حقیقت چیزها نمی رسد،بلکه فقط به خصوصیات و علایم

ص :136

(نامها)دسترس پیدا می کند و به همین جهت قرآن از علوم با اسماء یاد کرده است.

ولی چرا خدا گفت«نامهای اینها»و نگفت«نامهای آنها»یا«نامهای این»برای اشاره به طبیعت چنان که در بعضی نصوص آمده است؟و در بعضی از نصوص آمده است /1 که«هؤلاء»اشاره است به محمد(ص)و آل او علیه و علیهم صلوات اللّٰه و سلامه،بدان سبب که پیامبر اسلام(ص)و جانشینان وی برگزیدگان از فرزندان آدم(ع)اند و در نتیجه تجلّیگاه حکمت خدای متعال در آفرینش به شمار می روند.و در این باره رأی دیگر آن است که آیه به خود فرشتگان اشاره می کند-که فرشتگان نیز به نوبۀ خود بر قوای طبیعت تسلّط دارند-و معرفت نامهای ملائکه به معنی علم داشتن به خصایص چیزها و نشانه های قوای طبیعی است.

و در آن هنگام که فرشتگان گفتند«سبحانک»،این لفظ را برای بیان اندازۀ تقدیس خود از خدا و این که تنها او کامل است و آنان ناتوانند و علمی ندارند به کار بردند.

و شاید آیۀ اخیر دلالتی بر آن کند که فرشتگان از اعتراض خود چیز دیگری را در نظر داشتند.شاید نوعی رشک و حسد بر جانشان اثر می گذاشت که سپس در ابلیس که از سجده کردن به آدم سر پیچید تجسم پیدا کرد.و از همین رو خداوند سبحان گفت:

«وَ أَعْلَمُ مٰا تُبْدُونَ وَ مٰا کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ»

.

در تمامی این داستان نماد دیگری است که باید به تفصیل از آن سخن گوییم.

فرشتگان مخلوقاتی موکّل بر حیاتند،و در میان آنان گروه هایی به نام ملائکه بخشش و ملائکۀ خشم و ملائکۀ باران و دریا و ابر وجود دارد.و سجده کردن آنان به آدم علیه السلام رمز مسخر بودن طبیعت در برابر او است.

و احادیثی حاکی از وجود ملائکۀ موکل بر طبیعت وجود دارد که در این جا از بعضی از آنها یاد می کنیم:

1-در کتاب مناقب و تفسیر قمی،به نقل صاحب تفسیر صافی از آنها،

ص :137

در ضمن تفسیر آیۀ «لَهُ مُعَقِّبٰاتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللّٰهِ» آمده است که: /1 در چاهی فرومی افتد یا دیواری بر او فرومی ریزد،یا اتفاقی برای او می افتد تا زمانی که قدر برسد که میان آن دو را به حال خود می گذارند و او را به مقادیر می سپارند که دو فرشتۀ محافظ وی در هنگام شب و دو فرشتۀ دیگر محافظ در اوقات روزند. (1)

2-در این گفتۀ قرآن: «وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ» (/13الرعد)از پیغمبر(ص)روایت شده است که چون از او دربارۀ رعد پرسش کردند،گفت:

«فرشته ای موکّل بر ابر است». (2)

3-قمی به نقل از امام صادق(ع):«از امیر المؤمنین(ع)دربارۀ «وَ الذّٰارِیٰاتِ ذَرْواً» پرسیدند،و او گفت:«باد»،و دربارۀ «فَالْحٰامِلاٰتِ وِقْراً» گفت:«ابر»،و دربارۀ «فَالْجٰارِیٰاتِ یُسْراً» گفت که مقصود از آن کشتیها است،و پرسش در «فَالْمُقَسِّمٰاتِ أَمْراً» را با«فرشتگان»پاسخ داد». (3)

4-و امام رضا(ع)در گفتۀ «فَالْمُقَسِّمٰاتِ أَمْراً» از قرآن گفت:

«فرشتگانی هستند که میان سپیده دم تا بر آمدن خورشید روزیهای مردمان را میان آنان تقسیم می کنند،پس هر که در این فاصله بخوابد از روزی خود به سبب این خواب محروم می شود». (4)

5-امیر المؤمنین(ع)در حدیثی دراز ملائکه را توصیف می کند و از حجابها سخن می گوید:«هر حجاب از آن هفتاد هزار فرشته است،و نیرومندی هر فرشته همچون نیرومندی ثقلین است؛از آن جمله است تاریکی و روشنایی و آتش و دود و ابر و برق و باران و رعد و ریگ و کوه و غبار و آب و جویها». (5)

ص :138

و در احادیث فراوان از نگاهبانان و فرشتگان شب و روز و فرشتۀ مرگ /1 و فرستادگانی که برای یاری رساندن به مؤمنان گسیل و سبب آرامش خاطر آنان می شوند،سخن رفته است.و این همه دلالت بر آن دارد که بر طبیعت فرشتگانی گماشته اند.و بدین گونه خدا طبیعت را مسخر بشر کرده و این پس از آن بود که خدا آدمی را با علم مجهز کرد و به سبب آن فرشتگان را به سجده کردن بر او بر انگیخت.

[34]

« وَ إِذْ قُلْنٰا لِلْمَلاٰئِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ -و در آن هنگام که به فرشتگان گفتیم که به آدم سجده کنید.» سجود در این جا رمز خضوع و فرمانبرداری است،به همان گونه که ملائکه موکّل به قوای طبیعی در زندگی بودند.و خدا به طبیعت فرمان داد تا مسخّر انسان باشد که همۀ آن،جز اندکی،پاسخ مثبت داد.دربارۀ این اندک خداوند سبحانه و تعالی چنین می گوید:

« فَسَجَدُوا إِلاّٰ إِبْلِیسَ أَبیٰ وَ اسْتَکْبَرَ وَ کٰانَ مِنَ الْکٰافِرِینَ -پس همگان سجده کردند جز ابلیس که خودداری کرد و گردنفرازی نمود و از کافران بود.» ابلیس کیست؟و چرا سجده نکرد و استکبار ورزید؟در آیات بعدی پاسخ این پرسش خواهد آمد،ولی ما در این جا از پیش می گوییم که:بر هر طرفی از نیروهای طبیعت فرشته ای موکل است،و فرشتگان همه به آدم سجده کردند،و به میانجیگری ایشان همۀ نیروهای طبیعت مسخر انسان شد(به علم)،ولی در آنجا فرشته ای موکل به یک نیروی طبیعی بود که به انسان سجده نکرد و بر انسان است که او را به زانو درآورد و سجدۀ او را برای خود تضمین کند؛آیا او کدام فرشته است و چه قسمتی از طبیعت را مجسم می سازد؟ او ابلیس موکّل به طبیعت خود آدمی و نفس امّارۀ(فرمان دهندۀ)به سوء (بدی)او است.

پس اگر انسان،طبیعت خود را که ابلیس بر آن گمارده است تحت فرمان درآورد،در آن هنگام توانسته است همۀ زندگی را مسخر خود سازد.

ص :139

چیزی که هست بیشترین مردم از این حقیقت غافلند،و طبیعت ایشان آنان را در مبارزه ای که میانشان درگیر می شود بر زمین می کوبد،و طبیعة یکی از آنان پدر ما آدم در داستان نخستین گناه بود.حال ببینیم طبیعت آدم چگونه او را بر زمین کوفت و ابلیس دل او را فریفت.

[35]

« وَ قُلْنٰا یٰا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ وَ کُلاٰ مِنْهٰا رَغَداً حَیْثُ شِئْتُمٰا وَ لاٰ تَقْرَبٰا هٰذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونٰا مِنَ الظّٰالِمِینَ -و گفتیم:ای آدم، تو با همسرت در بهشت ساکن شوید و هر چه می خواهید به فراوانی از آن بخورید، /1 و به این درخت نزدیک مشوید که اگر چنین کنید از ستمکاران خواهید بود.» [36]

« فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطٰانُ عَنْهٰا فَأَخْرَجَهُمٰا مِمّٰا کٰانٰا فِیهِ -پس شیطان آنان را از آنجا لغزاند و از آنچه در آن بودند بیرونشان راند.» ابلیس پدر ما آدم و همسرش را لغزاند،و این لغزش به میانجیگری طبیعت موجود در نزد آن دو بود.پس از بهشت بیرون آمدند و از طبیعت مسخر شدۀ برای ایشان دور شدند.و به همین گونه است که ابلیس فرزندان آدم را می لغزاند و از رسیدن به بهشت در آخرت دورشان می کند،و نیز از آنچه خدا برای انسان از نعمتهای زندگی مسخر کرده است،در صورت اطاعت کردن از خودش محرومشان می سازد.

آیا آن درختی که آدم از نزدیک شدن به آن ممنوع شد چه بود؟آیا درخت سیب بود یا درخت انگور یا گندم،یا چیز دیگر؟آنچه مهم است تشخیص یکی از این نامها نیست،بلکه مهم عبرت گرفتن از آن است و آن این که:در طبیعت چیزهایی است که به آدمی زیان می رساند و خدا او را از توجه کردن به آنها نهی کرده است،و بر انسان است که به فرمان خدا از آنها دوری جوید تا بتواند تسخیر زندگی را ادامه دهد،ولی ابلیس نفس امّاره را به بدی و بدکاری برمی انگیزد،و انسان را رها نمی کند مگر آنکه او را به جانب چیزهای زیانبخش نهی شده نزدیک کند،و در این جا پرسشی بدین گونه طرح می شود:

چگونه انسان از بهشت پر نعمت در آن حین که مرتکب گناه می شود و از

ص :140

شیطان و از نفس اماره پیروی می کند،بیرون رانده می شود؟ در پاسخ باید گفت که چندین راه برای اتفاق افتادن این حادثه وجود دارد، ولی برجسته ترین آنها فروافتادن(هبوط)انسان است به باتلاق خلافهای بشری که از ستم راندن بعضی از آنان بر بعضی دیگر آغاز می شود.

« وَ قُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتٰاعٌ إِلیٰ حِینٍ -و گفتیم که فرود آیید و پاره ای دشمن پارۀ دیگر باشید،و شما را در زمین جایگاه و بهره ای است تا آن گاه که وقت برسد.» [37]

و در رو به رو شدن افراد بشر با یکدیگر در مبارزۀ زندگی،و در مواجهۀ با طبیعت بدکار خوانده شدۀ به نام ابلیس در داخل نفس بشری،آدمی گرفتار سستی /1 و نادانی می شود.در این هنگام رسالتهای الهی به هدایت او مدد می رساند،پس هر کس به این هدایت چنگ زند نجات می یابد،و هر کس چنین نکند آشکارا گمراه خواهد شد.

اما پدر ما آدم علیه السلام سخت به آن چنگ زد و متمسک شد،و این خود مژده ای است بر پیروزی انسان بر طبیعت شریر به فضل هدایت پروردگار متعال.

« فَتَلَقّٰی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِمٰاتٍ فَتٰابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوّٰابُ الرَّحِیمُ -پس آدم کلماتی از پروردگار خویش دریافت،و خدا توبۀ او را پذیرفت و خداوند توبه پذیر و مهربان است.» آیا آن کلمات چه بود؟شاید ابلاغ رسالت از جانب خدا به آدم بر حسب نیازمندیهای وی و نیازمندیهای مجتمع تازه ساختۀ او بوده است؛و در نصوص مأثوره آمده است که آنها نامهای محمد(ص)و آل او بود که آدم به آنان خدا را خواند و دعایش مستجاب شد.

[38]

و این سنت خدای تعالی شد که رسولان خود را به بندگانش بفرستد تا آنان را از طبیعت شریرشان و از مبارزۀ با یکدیگر رهایی بخشد.

« قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهٰا جَمِیعاً فَإِمّٰا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدیً -گفتیم:همه از آن فرود آیید؛رهنمایی من به شما خواهد رسید.»

ص :141

و همگان باید از این هدایت و راهنمایی پیروی کنند:

« فَمَنْ تَبِعَ هُدٰایَ فَلاٰ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ -پس کسانی که از هدایت من پیروی کنند بیم ندارند.» و از آنچه پس از این خواهد آمد اندیشه ای به دل راه نمی دهند.

« وَ لاٰ هُمْ یَحْزَنُونَ -و اندوهگین نخواهند بود از آنچه در گذشته بوده است.» [39]

« وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیٰاتِنٰا أُولٰئِکَ أَصْحٰابُ النّٰارِ هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ -و کسانی که کافر شدند و نشانه های ما را بر دروغ دارند،یاران آتشند و پیوسته در آن خواهند ماند.» /1 و این است عبرتی که از همۀ داستان حاصل می شود.خدا همه چیز را که در زمین است با علم مسخّر آدمی ساخت،و سپس ابلیس را بر آدمی چیره کرد و آنچه مایۀ رهایی از تلبیس ابلیس است هدایت الهی است،که هر کس از آن پیروی کند نجات می یابد،و هر کس کفر ورزد و آن را تکذیب کند سرنوشت او آتش دوزخ است که جاودانه در آن خواهد ماند،مگر این که پیش از پایان یافتن فرصت زندگی توبه کند.

/1

/1

کردن آن از پیروی هواهای نفسانی است.و از آن صبر بر مصیبت که صبر کننده را از جزع و فزع کردن بازمی دارد.

و در حدیث است که ماه رمضان را ماه صبر می خوانند از آن روی که روزه دار باید در این ماه از آنچه روزه را باطل می کند خودداری ورزد و نفس را از رسیدن به آنها بازدارد.

[الخاشعین]

:خشوع و خضوع و اخبات و تذلّل در معنی نظیر یکدیگرند،و ضد خشوع یعنی فروتنی،استکبار است.

/1

برای به خدمت گرفتن زندگی و مسخّر ساختن نیروهای آن در خدمت وی.انسان، روزگار درازی بر زمین زیسته ولی عملا بدان گونه که اکنون پیشرفت دارد پیشرفتی نکرده بوده است.چرا؟چرا که پیشتر از عقل و اراده و قدرت خود چنان که شایسته است بهره برداری نکرده بوده است.

/1 ولی این پرسش باقی می ماند که چرا چنین نکرده بوده است؟و پاسخ این است که گمراه بوده و عمر خود را به چیزهای بیحاصل و جدالهای میانتهی و پوچ گذرانیده بوده است.

ولی نمی داند که دور شدن از هدایت او را به دشواریها و سختیهای بزرگتر از آنها که مایۀ ترس او بوده است می رساند،و به همین جهت قرآن یادآور می شود که:

« وَ إِیّٰایَ فَارْهَبُونِ -و تنها از من بترسید.» از طبیعت یا از مردمان و شهوات بیم نداشته باشید،بلکه فقط از من بترسید؛و هنگامی که ترس از مردم از بین رفت و آدمی از ترس رهایی یافت،آن مانع اساسی که سد راه ایمان است از بین خواهد رفت، /1 ولی مانع عادتی که آن نیز باید از سر راه برداشته شود هنوز باقی است.

[41]

دشوارترین آزمایشی که مؤمنان در معرض آن قرار می گیرند،مقاومت کردن در برابر عادت است.مؤمن با روش خاصی از رفتار،بنا بر نصهای دینی که به مرحلۀ خاصّی از زندگی وابسته است،خویگر شده است،ولی این مرحله تغییر پیدا می کند و بنا بر آن نصهای دینی نیز چنین می شود،ولی فرد گاه اسیر و زندانی عادات سابق خود باقی می ماند،و بر او است که تلاش بیشتری به خرج دهد تا از اسارت عادات پیشین خود بیرون آید و خود را ملتزم به فرمانبرداری از خدا سازد.

از همین رو خدا از همۀ پیامبران پیمان و عهد قاطع گرفته است که پیامبری را که پس از ایشان خواهد آمد تصدیق کنند و کسانی که بر دین ایشان بوده اند به پیروی از او بپردازند،و از این لحاظ گرفتار گردنکشی و پیروی از عادت نشوند.

و در آیۀ زیر خدا این معنی را به بنی اسراییل یادآور می شود و می گوید:

« وَ آمِنُوا بِمٰا أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِمٰا مَعَکُمْ -و به آنچه فرستاده ام و تصدیق کنندۀ چیزی است که با شما است،ایمان آورید.» چه تا زمانی که رسالت و پیامبری یگانه است و هدف از آن تحقق یافتن مصالح شخصی نیست،بلکه برای تأمین رسیدن به آرزوهای بلند انسانی کلّی است،ناگزیر می بایستی کسانی که به پیامبریهای سابق مؤمن اند،هر چه زودتر ایمان آوردن به رسالت تازه را بپذیرند،و اگر چنین نباشد،چشم و همچشمی آنان را به آن برمی انگیزد که نخستین کافر نسبت به این پیامبری شوند تا به راه متدیّنان

ص :146

دست نیابند،و از ترس از دست دادن پایگاه ایمانی خود خلاص نشوند.و خداوند متعال بنی اسراییل را چنین بر حذر داشته است:

« وَ لاٰ تَکُونُوا أَوَّلَ کٰافِرٍ بِهِ -و نخستین کافر به آن مباشید.» و بیان کرده است که سبب کفر سریع به رسالت ممکن است مصالح شخصی بوده باشد.

« وَ لاٰ تَشْتَرُوا بِآیٰاتِی ثَمَناً قَلِیلاً -و آیات مرا به بهای اندک مخرید.» گاه سبب ترسیدن از بعضی از کسان خود ایشان است که عقلهای تحجّر یافته دارند و به همین جهت /1 خدا گفته است:

« وَ إِیّٰایَ فَاتَّقُونِ -و تنها از من بترسید و تقوی داشته باشید.» یعنی تقوی و ترس شما می بایستی از من و عذابم باشد.

[42]

و پس از کفر سلسله ای از کارهای تزویری و تحریضی آغاز می شود که نخستین آنها آمیختن حق به باطل،و پوشاندن طرفی از حق و آشکار کردن طرفی دیگر از آن است،به گونه ای که برهان اهل باطل به اثبات برسد.

صاحب رسالت نباید مردمان را فریب دهد،و تنها چیزهایی را عرضه کند که گواه بر صحت رفتارهای او است،و چیزهایی را که بر عکس این عمل می کند پوشیده و مکتوم نگاه دارد.و این کیفیتی است که به زودی هر کس که در پیروی از حق شتاب نمی کند گرفتار آن می شود و قرآن نسبت به آن هشدار داده است:

« وَ لاٰ تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْبٰاطِلِ وَ تَکْتُمُوا الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ -حق را با باطل میامیزید و با آنکه حقیقت را می دانید کتمانش مکنید.» [43]

و برای آنکه صاحب رسالت این خطایا را مرتکب نشود باید به خدا توکّل کند و از راه نماز و انفاق از خدا مدد جوید.این بدان سبب است که عقب نشینی از منافع شخصی و تسلیم مطلق در برابر حق که در رسالت جدید نمایان است هرگز امری پیش پا افتاده نیست بلکه نیازمند عوامل حمایت کننده ای همچون برپا داشتن نماز و پرداختن زکات است،و لذا پروردگار می فرماید:

« وَ أَقِیمُوا الصَّلاٰةَ وَ آتُوا الزَّکٰاةَ وَ ارْکَعُوا مَعَ الرّٰاکِعِینَ -نماز به پا دارید و

ص :147

زکات بپردازید و با نیایشگران به نیایش روی آورید.» اگر نماز برای خدا است،چرا باید نمازی با نماز دیگر و پرستشگاهی با پرستشگاه دیگر اختلاف داشته باشد،و همگان در یک صف نایستند و در مقابل خدای یگانه به رکوع و سجود نپردازند و از رسالت خدا همۀ مظاهر مادّی دشمنی با دین را دور نکنند؟ [44]

اگر شخصی مؤمن به پیامبریهای گذشته هر چه سریعتر به پیامبری تازه ای از خدا رو نکند، /1 ناگزیر باید به ریا و نفاق بپردازد،و در ظاهر خود را متدین و ناسک نشان دهد،ولی در باطن به هوای نفس خود عمل کند،چه کفر ورزیدن به پیامبری و رسالت تازه او را از دینداری حقیقی دور می کند و ناگزیر متمسک به بعضی از ظواهر دین می شود و حقایق آن را کنار می گذارد.به همین سبب خدا بنی اسراییل را بیم داده و گفته است:

« أَ تَأْمُرُونَ النّٰاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ -آیا مردمان را به دین فرمان می دهید و خود را فراموش می کنید؟» در صورتی که بر این صاحبان رسالت واجب آن بوده است که بیش از دیگران ملتزم به رسالت باشند،از آن روی که رسالت را خوب می شناسند.

« وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتٰابَ -در صورتی که شما کتاب(خدا)می خوانید.» آیا تنها خواندن کتاب کفایت می کند...؟البته که نه،آنچه که واجب است تفکر و اندیشیدن در کتاب است تا به جوهر آن دست یابند و آن عقلی است که رسیدن به آن ضروری و شایسته است.

« أَ فَلاٰ تَعْقِلُونَ -پس چرا عقل خود را به کار نمی اندازید؟» [45]

چگونه باید با نفاق و دورنگی بجنگیم؟و چگونه به آنچه می گوییم عمل کنیم و آنچه را که به آن عمل می کنیم بگوییم و در نتیجه از مسافت میان ادعا و واقعیت بگذریم؟پاسخ:با ارادۀ قوی؛ولی راه تقویت اراده کدام است؟اراده برای نیرومند شدن به تمرین نیاز دارد،و آن مانند هر چیز دیگر در انسان با بهره کشی هر چه بیشتر شخص از آن افزایش پیدا می کند؛ماهیچه ها با ورزش

ص :148

نیرومندتر می شود،و اعصاب،با رو به رو شدن با مشکلات تقویت پیدا می کنند،و فکر با به خدمت گرفتن پرورده می شود،و اراده نیز چنین است و هر چه بیشتر از آن استفاده شود بهتر و بیشتر نمو می کند؛این را بیازمای و بر اقدام کردن به کاری دشوار تصمیم بگیر،که البتّه در آغاز کار با مشکل رو به رو می شوی،ولی هر چه بیشتر تمرین کنی دشواری آن کمتر خواهد شد.

و نماز خواندن بهترین وسیلۀ بهره برداری از اراده و در نتیجه نیکوترین وسیله برای رشد و نمو آن است؛هنگامی که در برابر خدا نماز می گزاری،با خودپرستی درون خود مقاومت می کنی و با زندانی بودن در داخل زندان مصالح شخصی و به تعبیر مختصرتر با شیطان و سپاهیان او به جنگ می پردازی.

/1 و در ضمن نماز خواندن وساوس شیطانی بر تو هجوم می آورد تا از اتصال با خدا محرومت سازد،و در آن هنگام که در اندیشۀ تمرکز نظر خویش در خدا هستی، شیطان تو را به چیزی جز خدا منصرف می کند،همچون به درس و بحث و بازرگانی و امور خانه و زندگی و بسیاری چیزهای دیگر،و چنین است تا به پایان نماز برسی، و به همین جهت است که جایگاه نماز خواندن«محراب»یعنی محل جنگ یا میدان کارزار خوانده شده است.

و بدین گونه نماز تجربه ای برای اراده و تمرینی برای آن است،و علاوه بر آن تو را به خدا که پروردگار همه چیز است نزدیک می کند،و همین خود به تو نیرویی می بخشد که در مقابل سببهای ضعف و سستی از ترس و میل و نظایر اینها مقاومت نشان دهی.

بردباری و یکی از مظاهر آن یعنی روزه نیز تجربه ای برای اراده است،و آدمی را در اندیشۀ آینده می اندازد که تنها به وضع حاضر خود نمی پردازد،و صبر به سبب همین توجه به آینده که با اعتماد به خدا همراه است،نیروی بزرگی است که باید از آن بهره برداری شود.

« وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاٰةِ -و از صبر و نماز مدد گیرید.» و از آن برای مقاومت کردن در برابر ضعف داخلی استفاده کنید،ولی مدد

ص :149

گرفتن از صبر و صلاة نیز خود دشوار است؛پس چگونه صبر پیشه کنیم و نماز گزاریم؟پاسخ:بر ما است که خاشع باشیم و غرور و بزرگی طلبی دروغین نفسهای خود را با تفکر دایم دربارۀ آخرت چنان بشکنیم که گویی خود را در برابر خدا در محکمۀ بزرگ او ایستاده می بینیم،و آن هم«در روزی که از مال و فرزند کاری ساخته نیست،و کارساز واقعی رو به رو شدن با خدا با قلبی پاک و سالم است».خشوع ما را به صبر و صلات رهبری می کند و به همین جهت خداوند گفته است:

« وَ إِنَّهٰا لَکَبِیرَةٌ إِلاّٰ عَلَی الْخٰاشِعِینَ -و این کار دشوار است مگر برای خاشعان و فروتنان.» [46]

و خشوع به نوبۀ خود از(تصور)معاد حاصل می شود:

« اَلَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاٰقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَیْهِ رٰاجِعُونَ -کسانی که گمان دارند با پروردگار خود رو به رو می شوند و به او بازمی گردند.» /1 [47]

به همین سبب خدا بنی اسراییل را به یاد این روز هراس انگیز و به هدایتی که نصیب ایشان کرده است می اندازد،که می بایستی بنا بر آن برتر از همۀ مردمان دیگر بوده باشند،می گوید:

« یٰا بَنِی إِسْرٰائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَی الْعٰالَمِینَ -ای پسران اسراییل،نعمتی را به یاد آورید که بر شما ارزانی داشتم و این را که شما را بر جهانیان برتری دادم.» [48]

« وَ اتَّقُوا یَوْماً لاٰ تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لاٰ یُقْبَلُ مِنْهٰا شَفٰاعَةٌ وَ لاٰ یُؤْخَذُ مِنْهٰا عَدْلٌ وَ لاٰ هُمْ یُنْصَرُونَ -و از روزی بترسید که از دست کسی برای کس دیگر چیزی ساخته نیست،و از او میانجیگری پذیرفته نمی شود،و کسی جانشین و بلا گردان دیگری نتواند شد،و کسی به یاری کسی برنمی خیزد.» پس اگر زندگی دنیا هدف انسان بوده باشد،بر وی به خاطر سپردن این مطلب لازم است که آن را جز به میانجیگری و تمسّک به رهبری رسالت نمی تواند به دست آورد.اگر زندگی در سرای دیگر هدف عالی بوده باشد،ناگزیر باید از

ص :150

روزی بترسیم که ترازوهای دادگری به کار می افتد،و هر کس سزای خود را می گیرد،و هیچ کس از آن نمی تواند برهد و کسی(جز به اذن خدا)شفیع دیگری نمی شود و جانشینی پیدا نمی کند،و ممکن نیست که کافران در آن روز پیروز شوند.

/1

/1

/1

پادشاه ترکان و تبّع نام پادشاه یمن بوده است که در واقع یک صفت محسوب می شوند.

[یسومونکم]

:اصل سوم،رفتن در جستجوی چیزی است، و آن عبارت از فرستادن شتران به چراگاه است،و در این جا باید گفت که فرعون آنان را به جایی برای چشیدن عذاب بد و شدیدی می فرستاده است به همان گونه که شتران را به چرا می فرستند.

[یستحیون]

:یعنی باقی و زنده نگاه می دارند.

[البلاء]

:آزمایش و خبر گرفتن.

50[فرقنا]

:فرق به معنی جدا کردن دو چیز از یکدیگر است که میان آنها فرجه و شکافی باشد؛و فرق،به معنی طایفه است.

55[لن نؤمن لک]

:یعنی تو را تصدیق نمی کنیم.

[جهرة]

:جهر و علامة و معاینة نظیر یکدیگرند؛و«جهر بکلامه و بقراءته جهرا»به معنی آشکار کردن کلام و قرائت است،و حقیقت جهر،آشکار بودن چیز و قابل دیدن بودن آن است.

[الصاعقة]

:بر سه وجه است:

1-آتشی که از آسمان فروافتد،همچون در این گفتۀ خدا: «وَ یُرْسِلُ الصَّوٰاعِقَ فَیُصِیبُ بِهٰا مَنْ یَشٰاءُ» .

2-مرگ در این گفتۀ خدا: «فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ» .

3-عذاب در این گفتۀ خدا: «أَنْذَرْتُکُمْ صٰاعِقَةً مِثْلَ صٰاعِقَةِ عٰادٍ وَ ثَمُودَ» .

56[بعثناکم]

:بعث به معنی بلند کردن چیزی از جای آن

ص :153

است،همچون«بعث راحلته»که به معنی بلند کردن شتر از جایی است که در آنجا قرار گرفته؛و لذا به روز قیامت«یوم البعث»گفته می شود،چه مردمان را از گورهاشان برمی انگیزند و به محل رسیدگی به حساب می برند.و اصل بعث به معنی فرستادن و ارسال رسول است.

57[ظللنا]

:ظلة و سترة و غمامة نظیر یکدیگرند.و به سیاهی شب از آن روی ظل می گویند که چیزها را می پوشاند.

[الغمام]

:به معنی ابر است و پاره ای از آن غمامة نامیده می شود؛و به آن سبب چنین خوانده شده که آسمان را می پوشاند و غمّ به معنی پوشاندن است.

61[ادعوا]

:دعاء به معنی بانگ بر آوردن و ندا کردن است و هر کس خدای خود را به دعا بخواند او را طرف خطاب قرار داده است.

[تنبت]

:انبات،رویاندن و بیرون آوردن نبات است و اصل معنی آن آشکار شدن است.

[بقلها]

:بقل،هر گیاه بدون ساقه است،و آن است که بهار سبب روییدن آن می شود.

[فومها]

:فوم گندم است و بعضی گفته اند که آن ثوم است.

[ادنی]

:یعنی نزدیکتر،و ممکن است از دناءت یعنی پستی بوده باشد.

[ضربت]

:یعنی واجب کرد و بر ایشان پرداختن آن را واجب ساخت.

[الذّلّة]

:مشقّت و خواری است.

ص :154

[المسکنة]

:مسکینی که در این جا«مسکنة الفاقة و الحاجة»است،یعنی ذلّت و خواری فقر و نیازمندی.

[باءوا]

:یعنی منصرف شدند و بازگشتند؛و این کلمه معمولا وصل با یکی از دو کلمۀ«به خیر»یا«به شر»به کار می رود،و بیشتر در شر می آید همچون«باء بذنبه».

/1

اشاره خواهیم کرد.

یا چیزی را قطع می کردند که برای کرامت و حیثیّت انسان زیان بزرگتر داشت. /1 « وَ فِی ذٰلِکُمْ بَلاٰءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ -و در این آزمایشی بزرگ از پروردگار شما بود.» شری بزرگ بود ولی،با وجود این،عنوان آزمایشی داشت که ممکن است آن را مقدمه ای برای پیدایش یک ارادۀ نیرومند برای پایداری و مبارزه و در نتیجه آزاد شدن حقیقی محسوب داشت.

[50]

ولی بنی اسراییل نمی توانستند از این مصیبت جز به فضل رسالتی الاهی خلاص شوند که چون فرارسید آنان را از ستم طاغوتیان خلاص کرد:

« وَ إِذْ فَرَقْنٰا بِکُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَیْنٰاکُمْ وَ أَغْرَقْنٰا آلَ فِرْعَوْنَ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ -و در آن هنگام که دریا را برای شما شکافتیم و شما را نجات دادیم و آل فرعون را غرق کردیم در حالی که شما به آنان نگاه می کردید.» و چه زیبا است که محرومی به جلاد خود در حالی نگاه کند که امواج دریا،به کیفر گناهان آن جلاد،او را در مقابل چشم آزار دیدگان از او غرق کند.

[51]

طاغوت از بین رفت،ولی آثار تسلط او بر جانها باقی بود،و در حالت تسلیم و شکست نفسانی و خویگر شدن بر خضوع ستمدیدگان مشاهده می شد.

فرمانده و نجات دهندۀ بنی اسراییل آنان را چند روز ترک کرد،و چون به نزد ایشان بازگشت آنان را در حال سجده کردن به گوساله یافت.چه هنوز در جان خود، علی رغم آزاد شدن ظاهری،برده و خدمتگزار بودند.آنان به انقلابی فرهنگی نیاز داشتند که جانهاشان را از چنگال ذلّت و سر فرود آوردن خلاص کند،و به همان گونه نیازمند انقلابی اجتماعی بودند که از بردگی سرمایه داری گندیده ای که به نظام طاغوتی فرعون وابسته بود برهاند.و همچنین به انقلابی علمی نیاز داشتند که آنان را از حضیض مادیات بیرون آورد و به عالم یکتاپرستی ناب برساند.و همچنین به انقلابی عمرانی محتاج بودند که راهنمای ایشان در ساختن شهرها و کشاورزی در زمین بوده باشد.

در آنچه پس از این می آید خواهیم دید که چگونه رسالت الاهی این

ص :157

انقلابها را در حیات واقعی بنی اسراییل عملی ساخت تا توانستند امتی با شکوه را بنا کنند.

الف:موسی به کوه طور سیناء رفت تا وحی الاهی را دریافت کند،و چون بازگشت قوم خود را در حال بازگشت به دوران جاهلیت یافت:

/1 « وَ إِذْ وٰاعَدْنٰا مُوسیٰ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظٰالِمُونَ -و در آن هنگام که با موسی وعدۀ چهل شب گذاشتیم،و سپس شما بعد از او گوساله پرست شدید و ستمگر بودید.» و این مشکلی اعتقادی بود که موسی آن را به اذن و فرمان خدا حل کرد و خدا گفت:

[52]

« ثُمَّ عَفَوْنٰا عَنْکُمْ مِنْ بَعْدِ ذٰلِکَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ -بعد از آن از شما در گذشتیم تا مگر سپاسگزار شوید.» [53]

« وَ إِذْ آتَیْنٰا مُوسَی الْکِتٰابَ وَ الْفُرْقٰانَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ -و آن هنگام که به موسی کتاب و فرقان دادیم تا مگر راه یابید.» موسی(ع)چه کرد؟به فرمان خدا از گناه ایشان چشم پوشید و کتاب را بر ایشان فروخواند(که مشتمل بر دیدهای عقایدی عمومی بود)و نیز فرقان را(که در آن آموزشهای تفصیلی برای زندگی آمده بود)و از این راه رؤیاهای ایشان را اصلاح کرد و به ایشان آموخت که چگونه از نفوس خود ریشه های استعباد را برکنند و بار دیگر به بردگی مال(گوساله)بازنگردند؛و این انقلاب فرهنگی بود.

[54]

ب:ولی پایان یافتن پرستش مال،در میان بیشتر مردم،دلیلی بر پایان یافتن نقش ثروت در تهدید آزادی اجتماع امت نیست.چه،در آن جا طبقه ای وجود دارد که دلهای ایشان به دوستی گوساله پرورش یافته است،و امت نیازمند عمل تطهیری بود تا عناصر پلید و خبیث را از آن تصفیه کند.

« وَ إِذْ قٰالَ مُوسیٰ لِقَوْمِهِ یٰا قَوْمِ إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَکُمْ بِاتِّخٰاذِکُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلیٰ بٰارِئِکُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ ذٰلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ عِنْدَ بٰارِئِکُمْ فَتٰابَ عَلَیْکُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوّٰابُ الرَّحِیمُ -(و به یاد آورید)آن زمان را که موسی به

ص :158

قوم خود گفت:ای مردم،شما با پرستیدن گوساله بر خود ستم کرده اید،پس به آفریدگار خود بازگردید و یکدیگر را بکشید که این در پیشگاه خدا برای شما بهتر است،(و چون چنین کنید)توبۀ شما را می پذیرد،که او توبه پذیر و مهربان است.» [55]

ج:آنچه باقی می ماند مشکل سوم است که آن را مشکل اصول عقایدی می نامیم که برای حل آن ناگزیر باید یک انقلاب علمی توحیدی صورت بگیرد که،بر اثر آن،امت از رسوبات و پس مانده های جاهلیّت مادی خلاص شود، و در نتیجه دیگر خدا را همچون یک چیز مادی تصور نکند،و پرستش و تقدیس چیزها با از بین رفتن پوشش الاهی آنها از میان برود،و امت تا زمانی که از تقدیس هر شخص یا شیء جز خداوند متعال آزاد نشود،به آزادی کامل نرسیده است،و هنوز در معرض استعباد و بردگی قرار دارد. /1 امتی که بتان را بپرستد،ناگزیر بتان یا کاهنان آنها آن را به بردگی خود می کشند.و امتی که عیسی(ع)را بپرستد ناچار به بندگی کاهنان کلیسا در خواهد آمد.و امتی که اولیا را به این بهانه تقدیس می کند که روح خدا در جان ایشان درآمده،البتّه در معرض استعباد منسوبان به این اولیا قرار خواهد گرفت.

از این جاست که رسالت الاهی سخت در بند رهانیدن بشریّت از جاهلیت شرک است تا آدمی چنان شود که جز خدا را تقدیس نکند و سر اطاعت در برابر کسی که خدا به اطاعت او فرمان نداده است فرود نیاورد.

« وَ إِذْ قُلْتُمْ یٰا مُوسیٰ لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتّٰی نَرَی اللّٰهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْکُمُ الصّٰاعِقَةُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ -و(به یاد آورید)آن زمان را که گفتید:ای موسی،ما هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد مگر آنکه خدا را آشکارا ببینیم،پس صاعقه شما را گرفت در حالی که می نگریستید.» موسی از قوم خود هفتاد نفر را برگزید تا همراه او به کوه طور بروند،ولی آنان هر چه زودتر گرفتار نادانی و جاهلیت نخستین خود شدند و گفتند:خدا را به ما بنما،و گرنه کافر خواهیم شد.ناگهان صاعقه ای آسمانی،به پاداش این کفر آشکار،بر آنان فرود آمد و همه را سوزاند.

ص :159

[56]

« ثُمَّ بَعَثْنٰاکُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ -سپس شما را پس از مرگتان زنده کردیم تا مگر سپاسگزار شوید.» و آن تکان سخت مرگ و زندگی دوباره برای پالایش جانهای ایشان از پس مانده های شرک و گویا شدن زبانشان به تسبیح انحصاری خدای یگانه کافی بود.

[57]

د:و پس از آنکه خدا فرزندان اسراییل را با رسالت خویش از دشواریهای ایشان(استعباد فرعون،گوساله پرستی،سروری طبقۀ گوساله داران، پس مانده های شرک)رهانید،آنان را مشمول نعمتهای گوناگون خویش ساخت و گفت:

« وَ ظَلَّلْنٰا عَلَیْکُمُ الْغَمٰامَ وَ أَنْزَلْنٰا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْویٰ -و بر سر شما با ابر سایه افکندیم و برای شما من و سلوی فرستادیم.» که از جملۀ آنها نعمت مسکن بود و نعمت خوراک؛و من یکی از شیرینیهای همچون گزانگبین بود و سلوی پرنده ای لذیذ به نام فارسی بلدرچین.

« کُلُوا مِنْ طَیِّبٰاتِ مٰا رَزَقْنٰاکُمْ -از پاکیزه های آنچه روزی شما کرده ایم بخورید.» /1 ولی آنان سپس به نعمتهای خدا کفران کردند...چنان که خدا پس از آن می گوید:

« وَ مٰا ظَلَمُونٰا وَ لٰکِنْ کٰانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ -و به ما ستم نکردند بلکه بر خود ستم روا داشتند.» خواستار آن بودند که وارد شهر شوند،و این مصیبتی برای ایشان بود،چه مستقر شدن در شهر آنان را از بسیاری از مزایا محروم می ساخت و از جمله از آزادی و قدرت رو به رو شدن ایشان با دشمنان می کاست.ولی از زندگی بیابانگردی خسته شده بودند.پس خدا به ایشان گفت که به شهر درآیید:

[58]

« وَ إِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هٰذِهِ الْقَرْیَةَ فَکُلُوا مِنْهٰا حَیْثُ شِئْتُمْ رَغَداً -و (به یاد آورید)هنگامی را که گفتیم به این قریه درآیید و در آن هر چه می خواهید

ص :160

فراوان بخورید و برخوردار شوید.» و برای آنکه خدا استقرار در شهر را برای شما تضمین کند،لازم است که فرمان او را ببرید و تضرّع کنید و رفتار نیکو داشته باشید.

« وَ ادْخُلُوا الْبٰابَ سُجَّداً -و از دروازه سجده کنان(برای خدا)وارد شهر شوید.» « وَ قُولُوا حِطَّةٌ -و بگویید که خدایا از گناهان ما درگذر.» یعنی به خدا توبه کنید تا، « نَغْفِرْ لَکُمْ خَطٰایٰاکُمْ وَ سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ -تا گناهان شما را بیامرزیم،و ما به نیکوکاران فزونتر می بخشیم.» [59]

ولی،چنان می نماید که آنان به دستورهای خدا عمل نکردند،و به تکبّر و زیاده روی پرداختند و می گفتند«حنطة»(-گندم)برای ما بهتر از«حطّة» (-گناه ما را ببخش)است.

« فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا قَوْلاً غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنٰا عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا رِجْزاً مِنَ السَّمٰاءِ بِمٰا کٰانُوا یَفْسُقُونَ -پس کسانی که ستمگر شدند، گفتاری را که به ایشان گفته بودیم دیگر کردند،و ما بدان سبب که فاسق شدند و فرمان نبردند،عذابی آسمانی بر آنان فرود آوردیم.» /1 که این تجسّم یافته به صورت کاهش در ثمرات بوده و پیدا شدن اختلاف در تقسیم درآمدهای شهری،که قرآن در آیۀ بعد به آن اشاره می کند.و سبب این عذاب فسق ورزیدن و دور شدن ایشان از فرمانها و آموزشهای خدا بود.

[60]

نعمت مستقر شدن در شهری که خدا به ایشان عنایت کرد،چنین بود،ولی آنان نسبت به آن کفران کردند.دربارۀ نعمت آب که برای آبادانی ناگزیری است و خدا آن را بهرۀ ایشان ساخت،قرآن چنین می فرماید:

« وَ إِذِ اسْتَسْقیٰ مُوسیٰ لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصٰاکَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتٰا عَشْرَةَ عَیْناً قَدْ عَلِمَ کُلُّ أُنٰاسٍ مَشْرَبَهُمْ -و در آن هنگام که موسی برای قوم خود طلب آب کرد،گفتیم:عصای خود را بر سنگ زن،پس از

ص :161

آن دوازده چشمه جوشیدن گرفت،و هر کس آبشخور خود را دانست.» چرا که آنان دوازده قبیلۀ مختلف بودند،و به سبب وجود حسّاسیّتهای قدیمی نمی بایستی زندگی آنها با هم تداخل پیدا کند.

« کُلُوا وَ اشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللّٰهِ -از روزی خدا بخورید و بیاشامید.» ولی با وفور نعمت در نزد آدمی حالت طغیان و سرکشی رشد می کند و به تجاوز کردن نسبت به حقوق دیگران یا زیاده روی در مصرف کردن مواد می پردازد.

از همین روی خدا به آنان هشدار داد و گفت:

« وَ لاٰ تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ -و در زمین فساد برپا مکنید.» [61]

بنی اسراییل قومی صحرانشین بودند و سپس شهر نشین شدند.ولی نمی توانستند در مقابل امور منفی شهرنشینی مقاومت نشان دهند و به همین جهت حالت بندگی و بردگی در ایشان ریشه دوانید و ضعیف و ترسو و مختلف با یکدیگر بار آمدند که نمی توانستند به هم اعتماد کنند.سپس پیامبرشان موسی(ع)ایشان را به سرزمین سیناء کوچ داد،و اینان بعضی از ویژگیهای بادیه نشینی نخستین خود را بازیافتند،ولی بسیاری از آثار مرحلۀ بردگی و چاکری هنوز در جانهاشان باقی بود.

و هنگامی که از پیامبرشان خواستار آن شدند که به ایشان اجازۀ بازگشت به فلسطین و مستقر شدن در شهرها دهد،این درخواست به صلاح ایشان نبود،چه آثار عبودیت و از جمله /1 اختلافات ریشه دار در نفوس ایشان،آنان را بار دیگر به آن تهدید می کرد که بار دیگر منحرف شوند و تمدن ایشان فروریزد.

ولی آنان در این باره اصرار می ورزیدند و چون(به شهر بازگشتند) خصوصیات منفی شهر نشینی بار دیگر به ایشان بازگشت که قرآن از آن چنین حکایت می کند:

« وَ إِذْ قُلْتُمْ یٰا مُوسیٰ لَنْ نَصْبِرَ عَلیٰ طَعٰامٍ وٰاحِدٍ فَادْعُ لَنٰا رَبَّکَ یُخْرِجْ لَنٰا مِمّٰا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِهٰا وَ قِثّٰائِهٰا وَ فُومِهٰا وَ عَدَسِهٰا وَ بَصَلِهٰا قٰالَ أَ تَسْتَبْدِلُونَ الَّذِی هُوَ أَدْنیٰ بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ اهْبِطُوا مِصْراً فَإِنَّ لَکُمْ مٰا سَأَلْتُمْ -و آن گاه که گفتید:ای موسی ما بر یک خوراک شکیبایی نتوانیم،از

ص :162

خدایت بخواه که برای ما آنچه را زمین از سبزی و خیار و گندم و عدس و پیاز می رویاند بیرون آورد.(موسی)گفت:آیا بر آنید که چیز پست تر را جانشین چیز بهتر کنید.به شهر فرود آیید که در آنجا هر چه خواستید برای شما هست.» پس به شهر درآمدند و در جانهای ایشان صفات ترس و بی اعتمادی و فردیگری شایع شد،و روح سپاهیگری را که در صحرا پیدا کرده بودند از دست دادند و در نتیجه:

« وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ -برای آنان خواری و ذلت لازم آمد.» و با بندگی سیاسی بندگی اقتصادی نصیب ایشان شد،چه گردنکشان مردمان را جز برای آن مورد بردگی قرار نمی دهند که از نیروهای ایشان بهره کشی کنند،و از خیرات ایشان برخوردار شوند.پس گرفتار مسکنت نیز شدند:

« وَ الْمَسْکَنَةُ وَ بٰاؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللّٰهِ -و درویشی؛و گرفتار خشم خدا شدند.» و حتی نزدیک به آن رسید که روزی روزانۀ خود را در اختیار نداشته باشند؟برای چه؟برای آنکه به برنامه و روش خدا در زندگی کافر شدند و گرد آمدن در پیرامون رسالتشان را ترک کردند،و به جای پیوستن به آن به پیوستن به مادیّات نفرت انگیز پرداختند،و اهتمام به دستورات دینی را دربارۀ کار نیکو کردن و در آن به یاری دیگران برخاستن،و جهاد کردن در راه دین را کنار گذاشتند.

و چون سستی و حالت تسلیم ایشان افزایش یافت،سختگیری خود را متوجه داخل اجتماع خویش ساختند و به تصفیۀ عناصر نیکوکار خود پرداختند و انبیا را بدان جهت که خواستار بازگشت ایشان به رسالت بودند می کشتند.

/1 اگر از آغاز،در روان کردن اوامر خدا عصیان نمی ورزیدند،هرگز به کشتن پیامبران و کافر شدن به آیات خدا نمی پرداختند.چه عصیان ناگزیر به کفر پایان می پذیرد،و دشمنیهای سادۀ آنان با یکدیگر چندان بزرگ شد که به اعتدا و تجاوز به مصلحان بزرگ اجتماع که همان پیامبران علیهم السلام بودند انجامید.خداوند متعال می گوید:

ص :163

« ذٰلِکَ بِأَنَّهُمْ کٰانُوا یَکْفُرُونَ بِآیٰاتِ اللّٰهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ الْحَقِّ ذٰلِکَ بِمٰا عَصَوْا وَ کٰانُوا یَعْتَدُونَ -این بدان سبب بود که به آیات خدایی کافر شده بودند و پیامبران را بدون سبب می کشتند؛این از آن سبب بود که نافرمان شدند و تعدّی روا می داشتند.» هر قوم و امتی که کارش به رواج روح عصیان و تجاوز در آن بینجامد،این روحیۀ پلید چندان رشد می کند که ارزشهای امت و گزیدگان صالح را از میان می برد؛و پس از آنکه ارزشها و مردمان صالح یک قوم از آن نابود شد،دیگر چه چیز باقی خواهد ماند؟

تکیه کردن بر بعضی از نصوص اجمالی و تفسیر کردن آن به صورتی سازگار با نژاد و قومپرستی پرداخت.

قرآن برای آن آمد که بیخ و بن نژادپرستی و در نتیجۀ آن تعدّی و تجاوز نسبت به دیگران را برکند؛و به همین سبب گفت:

« إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هٰادُوا وَ النَّصٰاریٰ وَ الصّٰابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صٰالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لاٰ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاٰ هُمْ یَحْزَنُونَ -(از)کسانی که ایمان آوردند،و کسانی که یهودی شدند،و عیسویان و صائبان،هر کس به خدا و روز دیگر ایمان داشته باشد و کار نیکو کند، پاداش وی نزد پروردگار او است،و آنان بیم نخواهند داشت و اندوهناک نخواهند شد.» خدا خواستار ایمان و عمل صالح است نه چیز دیگر،پس بهتر آن است که دربارۀ این دو ارزش با یکدیگر به رقابت و همچشمی بپردازیم نه دربارۀ چیزی دیگر،و خدا در روز قیامت با حکم عادلانۀ خود داوری خواهد کرد.

/1

سوگند یا به وثیقه های دیگر.

[الطّور]

:طور نام کوهی است که موسی بن عمران(ع) در آن به مناجات و سخن گفتن با خدا پرداخت.

[بقوّة]

:قوّة به معنی قدرت است و آن عرضی است که موجود زنده به آن توانا می شود.

64[تولیتم]

:یعنی اعراض و دوری کردید،و تولّی به معنی پشت کردن و کسی را پشت سر خود قرار دادن است و سپس در مورد هر کس به کار می رود که از اطاعت امری خودداری ورزد و روی از آن بتابد.

65[علمتم]

:یعنی دانستید و شناختید،و از آن است «لاٰ تَعْلَمُونَهُمُ اللّٰهُ یَعْلَمُهُمْ» :آنان را نمی شناسید،خدا آنان را می شناسد.

[اعتدوا]

:یعنی ستم کردند و از حدّ خود فراتر رفتند.

[السبت]

:روز شنبه است.و گفته اند بدان سبب این روز،بدین نام خوانده شده که هر چیز در آن آفریده و قطع و از آن فراغت حاصل شد.و گفته اند چون در آن روز جهودان کارهای خود را قطع می کنند چنین نامیده شده است،و مأخوذ از راحت و آرامش است همچون گفتۀ خدا: «وَ جَعَلْنٰا نَوْمَکُمْ سُبٰاتاً» .

[خاسئین]

:خاسئ به معنی دور شده و طرد شده است.

66[نکالا]

:نکال ترساندن دیگری و اصل معنی آن منع است بدان روی که از نکل گرفته شده و آن به معنی قید است،و عقوبت بدان سبب نکال نامیده شده که شخص را از ارتکاب چیزی که سبب نکال می شود بازمی دارد.

[موعظة]

:از وعظ به معنی ترساندن است.

ص :166

/1

[63]

پیش از ظهر روزی بنی اسراییل پارۀ کلانی از کوه را بر بالای سرهای خود مشاهده کردند که نزدیک بود فروافتد؛پس شتابان به نزد پیامبر خود رفتند،و او به ایشان گفت:این عذابی است که می خواهد بر شما فرود آید؛آیا به خدا ایمان دارید و به دستورهای او عمل خواهید کرد؟گفتند:آری؛پس عذاب از ایشان دور شد،ولی آنان بار دیگر به اهمالکاری در روان کردن دستورهای دینی بازگشتند.

« وَ إِذْ أَخَذْنٰا مِیثٰاقَکُمْ وَ رَفَعْنٰا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذُوا مٰا آتَیْنٰاکُمْ بِقُوَّةٍ وَ اذْکُرُوا مٰا فِیهِ -(و به یاد آورید)آن زمان را که از شما پیمان گرفتیم و طور را بالای شما برداشتیم،به این که آنچه را به شما دادیم و فرستادیم سخت نگاه دارید و آنچه را که در آن است به خاطر بسپارید.» و در قبول دستورها و به کار بستن آنها سست و شل نباشید.

« لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ -تا مگر پرهیزگار شوید.» [64]

ولی بنی اسراییل همچون بیشتر امتها بودند،یعنی در آن هنگام که در معرض عذاب خدا قرار داشتند،به او پناه می بردند و به ارزشها و دستورهای دینی خود بازمی گشتند،و به محض آنکه عذاب مرتفع می شد به عادات پیشین خویش بازمی گشتند.

« ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذٰلِکَ فَلَوْ لاٰ فَضْلُ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَکُنْتُمْ مِنَ الْخٰاسِرِینَ -پس از آن پشت کردید،و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود،از زیانکاران می شدید.» ولی خدا همیشه از انسان چشمپوشی نمی کند و گاه در حین غفلت وی او را به سختی می گیرد و مورد مؤاخذه قرار می دهد.

[65]

و یکی دیگر از قصه های بنی اسراییل در سستی و بیمبالاتی در اجرای اوامر و دستورها،داستان /1 شکستن احترام روز سبت است که در آن صید بر ایشان حرام شده بود و آنان با تجاوز به این دستور بر خود ستم روا داشتند و سخت مورد مؤاخذه خدا قرار گرفتند و به شدت مجازات شدند:

ص :168

« وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِینَ اعْتَدَوْا مِنْکُمْ فِی السَّبْتِ فَقُلْنٰا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خٰاسِئِینَ -و شما کسانی را شناختید که حرمت روز شنبه را نگاه نداشتند،و ما به ایشان گفتیم:بوزینگان به دور افکنده باشید.و خوار و ذلیل شوید.» [66]

و این سنّت خدا در زندگی است که مکرر در مکرر آدمی را مهلت می دهد و اگر توبه نکند به سختی او را مجازات می کند تا برای دیگران عبرت باشد.

« فَجَعَلْنٰاهٰا نَکٰالاً لِمٰا بَیْنَ یَدَیْهٰا وَ مٰا خَلْفَهٰا -پس آنان را عبرت کسانی که نزدیک ایشان بودند و کسانی که پس از آنان آمدند ساختیم.» بدان سان که عذابی برای پیشینیان بودند و سپس برای کسانی که به ایشان پیوستند.

هر عذاب الاهی نسبت به کسانی که مستقیما بر آنان فرود آمده شدید است،و آثار آن برای آینده باقی خواهد ماند.و عذاب الاهی تعبیری راستین از عمل خود انسان و ترجمۀ واقعیت آن است نه چیزی بیشتر.

و هر عملی که انسان به آن قیام می کند،آثار منفی خود را بر مجتمع حاضر او،و نیز بر نسلهای آینده،بر جای می گذارد،و بنا بر این بر آدمی واجب است که دو بار پیش از هر عمل بیندیشد و مطمئن شود که عمل او اثری منفی بر دیگران نخواهد داشت.همان گونه که بر مردمان دانستن این امر لازم است که هر کاری که گروهی از ایشان به آن بپردازند،به زودی آثار آن بر همۀ آنان انعکاس پیدا می کند،و با شدت و به جدّ از جریان یافتن کارهای بد جلوگیری کنند.

اما پرهیزگاران تنها بهره مندان از عذاب این گروهند،چرا که از آن عبرت می گیرند و آن را به جزء شایسته ای از رفتار و طرز تفکر خویش مبدل می سازند،نه این که بار دیگر آن را تکرار کنند:

« وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِینَ -و موعظه و بیم دادنی برای پرهیزگاران است.»

ص :169

/1

[تثیر]

:إثارة،آشکار کردن چیزی است و انکشاف آن، أثار الارض یعنی زمین را کشت کرد.

[الحرث]

:هر زمین است که آن را برای کشت آماده کنند،و حرث پاشیدن دانه بر زمین برای کشت است.

[مسلمة]

:عاری از عیوب.

[شیة]

:شیه در رنگ،لکه ای است که با رنگ کلی زمینه تفاوت دارد.

72[ادّارأتم]

:به معنی اختلاف پیدا کردید و اصل آن تدارأتم است.و اصل معنی درأ دفع کردن همچون در «یَدْرَؤُا عَنْهَا الْعَذٰابَ» .

/1

رنگ گاو و طبیعت و مقدار عمر و دیگر ویژگیهای آن پرسش می کردند،در صورتی که اصل مسئله یعنی ذبح کردن گاو را کنار گذاشته بودند.و چنین است حال امت اسلامی در بعضی از مراحل اخیر آنکه بیشتر توجه معطوف به جزئیات و تفاصیل می شود و روح تعالیم و هدفهای مورد نظر کنار می ماند.

/1

نه پیر باشد.» « وَ لاٰ بِکْرٌ -و نه جوان.» /1 بلکه میان این دو باشد:

« عَوٰانٌ بَیْنَ ذٰلِکَ -میان این دو.» و سپس به ایشان تندی کرد و خواست که دستور را اجرا کنند و گفت:

« فَافْعَلُوا مٰا تُؤْمَرُونَ -پس آنچه را که به شما فرمان داده شد انجام دهید.» [69]

ولی آنان،از چسبیدگی به پوست و رها کردن مغز دین،به پرسش بازگشتند:

« قٰالُوا ادْعُ لَنٰا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنٰا مٰا لَوْنُهٰا قٰالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّهٰا بَقَرَةٌ صَفْرٰاءُ فٰاقِعٌ لَوْنُهٰا تَسُرُّ النّٰاظِرِینَ -از پروردگارت بخواه تا برای ما رنگ آن را بیان کند؛ گفت:او می گوید که آن گاوی است به رنگ زرد سیر که دیدن رنگ آن خاطر نگرندگان به آن را شاد کند.» [70]

بار دیگر به پرسش دربارۀ گاو پرداختند و:

« قٰالُوا ادْعُ لَنٰا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنٰا مٰا هِیَ إِنَّ الْبَقَرَ تَشٰابَهَ عَلَیْنٰا -گفتند:

پروردگارت را بخوان تا برای ما آشکار کند که این چیست؛این گاو بر ما مشتبه شده است.» چون به این جا رسیدند که پرسشهای ایشان به نظر موسی(ع)بدان معنی بود که نمی خواهند فرمان خدا را اجرا کنند،که علی رغم ادعای ایشان که چنین نیست در واقع چنین بوده است.پس گفتند:

« وَ إِنّٰا إِنْ شٰاءَ اللّٰهُ لَمُهْتَدُونَ -و ما،اگر خدا بخواهد،راه خواهیم برد.» [71]

« قٰالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّهٰا بَقَرَةٌ لاٰ ذَلُولٌ تُثِیرُ الْأَرْضَ وَ لاٰ تَسْقِی الْحَرْثَ مُسَلَّمَةٌ -گفت:او می گوید که آن گاوی است که با شیار کردن زمین و آبکشی برای زراعت خسته و مانده نشده،و» /1 « لاٰ شِیَةَ فِیهٰا -رنگش یک دست و بدون لکه باشد.»

ص :173

و چون چنین نشد:

« قٰالُوا الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ فَذَبَحُوهٰا وَ مٰا کٰادُوا یَفْعَلُونَ -اکنون حق را بیان کردی،پس آن گاو را ذبح کردند و نزدیک بود که چنین نکنند.» و سبب این همه آن بود که ایشان از مجتمع ایمانی که برخاسته از اعتماد واقعی به فرماندهی و اجرا کردن دستورهای او بود،به مجتمع جدل و تلاش برای فهم علل و اسباب احکام و روش اجرا کردن آنها خود را منتقل کرده بودند.

[72]

و پس از این که گاو را ذبح کردند،خدا راز مسئله را برای ایشان آشکار کرد،و معلوم شد که پرسشهای همه بیجا بوده و این که قضیه به کشته ای ارتباط داشته که قاتل آن ناشناس مانده بود و پروردگار ما دربارۀ آن چنین گفته است:

« وَ إِذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً فَادّٰارَأْتُمْ فِیهٰا وَ اللّٰهُ مُخْرِجٌ مٰا کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ -و در آن هنگام که کسی را کشتید و در آن میان شما اختلاف افتاد،و خداوند می خواست آنچه را که شما پنهان کردید آشکار سازد.» اجتماع ایشان به فساد گراییده بود،و چنان در اجرای جرمها مهارت پیدا کرده بودند که هیچ اثری از آن باقی نمی گذاشتند که از روی آن معلوم شود فاعل جنایت چه کس بوده است.و چنان از مسئولیت عمومی حفظ امنیّت دور شده بودند که خبرهای شهر را از مقامات مسئول پنهان نگاه می داشتند،ولی خدا آشکارا به ایشان می گوید:

«وَ اللّٰهُ مُخْرِجٌ مٰا کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ»

[73]

« فَقُلْنٰا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهٰا کَذٰلِکَ یُحْیِ اللّٰهُ الْمَوْتیٰ وَ یُرِیکُمْ آیٰاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ -پس گفتیم:پاره ای از آن(قربانی)را به او(کشته)بزنید.

خداوند مردگان را چنین زنده می کند و آیات خود را به شما می نماید،باشد که بیندیشید و دریابید.» پس چون یکی از اندامهای شخص کشته شده را به پاره ای از گوشت گاو زدند،خدا آن کشته را زنده کرد و او گفت که چه کسی او را کشته بود و مسئله

ص :174

بدین گونه حل شد.

/1

/1

«استفتحه»یعنی از او پیروزی بخواه.

[یحاجوکم]

:محاجة و مجادلة و مناظرة نظایر یکدیگرند، و محاجه عبارت از آن است که هر یک از دو طرف یک مخاصمه به آوردن دلیل و اثبات نظر خود بپردازد.

78[امّیون]

:امّی کسی است که نویسندگی را نمی داند یا خوب نمی داند.به یکی از سه دلیل امی چنین نامیده شد:

1-امت به معنی خلقت است و امی یعنی آنکه بر آنچه آفریده شده باقی مانده است.

2-این که مأخوذ از امت به معنی جماعت است و اصل در جماعت نانویسنده بودن است.

3-این که مأخوذ از امّ به معنی مادر یعنی به صورتی است که از مادر به دنیا آمده بوده است.

[أمانی]

:تمنی( آرزومندی)اندازه گیری نادرستی در نفس است که تصور کردن آن از راه تخمین و گمان صورت می گیرد.و بیشتر تمنی تصور چیزی است که حقیقت ندارد و امنیة،صورت حاصلۀ در نفس از آرزو کردن چیزی است.

[یظنون]

:ظن یعنی گمان ترجیح دادن یکی از دو چیز بر دیگری است به میانجیگری نشانه ای صحیح؛و بعضی آن را اعتقاد یا تصور دانسته اند.

79[فویل]

:ویل،در لغت کلمه ای است که هر کس در مهلکه ای گرفتار شده باشد به کار می برد،و اصل آن عذاب و هلاک است؛و به قولی به معنی تقبیح و سرزنش کردن است همچون«و لکم الویل مما تصفون».

ص :177

و به قولی معنی آن اندوه یا خواری و ذلّت است.

[یکسبون]

:کسب،کاری است که سبب به دست آوردن سودی یا از خود دور کردن زیانی باشد.

/1

داشتند که با حماقت تمام،کتاب خدا را تحریف کنند و قرآن این نکته را مورد تأکید قرار می دهد که این جماعت عامل اصلی گمراهی توده های بیسواد بوده اند.

بیاورند و حال آنکه گروهی از ایشان کلام خدا را می شنیدند و با آنکه حقیقت آن را درمی یافتند تحریفش می کردند و از کار خویش آگاه بودند.» همۀ شرایط آگاهی در ایشان فراهم بود.گوش فرا دادن به علمی که در وحی جلوه گر بود و قدرت تعقّل و سپس علم و آگاهی،ولی با این حال سخن خدا را تحریف می کردند تا مگر به مشتی ره آوردهای مادّی دست یابند.

[76]

خطرناکتر از این نفاق آنها بود که در عملکردشان نسبت به مؤمنان صادق رخ می نمود،چه،آنها ایمان را در واقعیت ردّ می کردند ولی ظاهرا ادّعای ایمان داشتند.

« وَ إِذٰا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قٰالُوا آمَنّٰا -و هر گاه مؤمنان را ملاقات می کردند می گفتند که ایمان آورده ایم،» و دلیل آن هم به دست آوردن غنایم از پیروان مؤمن موسی(ع)بود که بیشتر اوقات انسانهایی ساده لوح بودند،کسانی که احبار و رهبان به نام دین مالیاتهای فراوانی را به آنها تحمیل می کردند.

شگفت این که این جماعت هنگامی که با یکدیگر خلوت می کردند مهر از زبان می گشودند و اعتراف می کردند که کلام خدا را با علم به این که کلام خداست /1 تحریف می کنند،ولی می کوشیدند این حقیقت به مردم نرسد تا موجب اعتراض آنها گردد و رسوایی آنها را موجب گردد ولی قرآن آنها را رسوا می کند،و می فرماید:

« وَ إِذٰا خَلاٰ بَعْضُهُمْ إِلیٰ بَعْضٍ قٰالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِمٰا فَتَحَ اللّٰهُ عَلَیْکُمْ -و چون با یکدیگر خلوت کنند گویند:آیا با آنان از دانشی که خدا به شما ارزانی داشته سخن می گویید.» و سپس می فرماید:

« لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ أَ فَلاٰ تَعْقِلُونَ -تا به یاری آن نزد پروردگارتان بر شما حجّت آرند؟آیا به عقل درنمی یابید؟» [77]

« أَ وَ لاٰ یَعْلَمُونَ أَنَّ اللّٰهَ یَعْلَمُ مٰا یُسِرُّونَ وَ مٰا یُعْلِنُونَ -آیا نمی دانند که هر چه را که پنهان می دارند و هر چه را که آشکار می سازند خدا می داند؟»

ص :180

و این که خداوند دیر یا زود تشت رسوایی آنها را از بام خواهد افکند.

این حالت گروهی از کسانی است که توجیه دینی بنی اسراییل بر عهدۀ ایشان بوده است،و چندان به حضیض پستی فروافتاده اند که بر جاهل نگاه داشتن مردم یک سخن شده اند تا از این راه بر ایشان تسلط پیدا کنند و با بهره گرفتن از سادگی آنان مالشان را بربایند.و این خطرناکترین ورطه ای است که سطح تعقل و تفکر و ایمان یک امت رسالتی همچون بنی اسراییل می تواند به آن سقوط کند،و در آن مراکز هدایت و توجیه به کانونهای نادانی و گمراهی مبدل شود.

و از آیۀ کریمه و آیات قرآنی دیگر چنان برمی آید که:تحریف کتاب خدا در نزد جهودان به صورتی منظم و دانسته و با برنامه ای فراگیر صورت گرفته است.و تاریخ در این باره به ما می گوید که علمای دینی بنی اسراییل در آن هنگام که-از یک سو-مردمان توجهی به دین ایشان نمی کردند،و-از سوی دیگر- مقامات صاحب قدرت آنان را در زیر فشار قرار می دادند،دین را چنان تحریف کردند که با خرافات پراکنده شدۀ در میان مردم متناسب و سازگار باشد.و از آن قسمتهایی را که معارض با سلطۀ ارباب قدرت بود حذف کردند،و اندیشه های تسلیمی را همچون«مال خدا را به خدا بدهید،و مال قیصر را به قیصر»بر آن افزودند.و منظورشان از این کار افزودن بر شمارۀ یاران و پیروان خود و کاستن از ستمی که بر ایشان می رفت بود.

/1 و اکنون می بینیم که علمای دینی یهود و نصاری تا امروز به کار تحریف دین اشتغال دارند تا آن را با فرهنگهای زمانه و جهت گیریهای سیاسی هماهنگ سازند.و حتی در گزارشهای اخیر آمده است که کلیسای کاتولیک مبلّغان دینی خود را به افریقا گسیل داشته است تا به آمیختن دین مسیحی با فرهنگهای بت پرستانۀ افریقا بپردازند،و از این راه توجه کردن ملتهای افریقا را به کلیساهای خود تضمین کنند.

[78]

اما بقیۀ مردم امّیّونند که کتاب در واقع برای آنان به آرزوهایی همراه تقلید از احبار و رهبان و نظر آنان نسبت به این آرزوها و گمانها تحول پیدا

ص :181

می کند.

صورت عاملی برای برانگیختن رؤیاها درآوردند.به همین جهت قرآن،بی درنگ پس از پایان یافتن سخن دربارۀ امیّون،از اینان بدین صورت سخن می گوید:

« فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتٰابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هٰذٰا مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً -پس وای بر کسانی که کتاب را با دستهای خود می نویسند و سپس می گویند که این از نزد خدا است تا با آن بهایی اندک به چنگ آرند.

پس اینان همان تحریف کنندگانی هستند که پیشتر از ایشان سخن رفت،و قرآن از این جهت سخن از ایشان را مکرر می کند که مسئولیت گمراه کردن بیسوادان (امیّون)را به گردن ایشان بیندازد،و بگوید که هدف از تحریف به دست آوردن فواید مادّی ناچیز است.درآمدهایی مادی که برای ایشان گوارا نیست،و حرفه ای که به زودی به یک بلا و کیفر مبدل خواهد شد.

« فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمّٰا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمّٰا یَکْسِبُونَ -پس وای بر ایشان از آنچه دستهاشان نوشته و وای بر ایشان از آنچه کسب کرده اند.» چه کسب مبارکی است این حرفه که به منحرف و گمراه شدن میلیونها از مردم می انجامد و آنان را در معرض بهره برداری دیگران و بردگی قرار می دهد؟! گردنکشان پیوسته خواستار آنند که تعیین سرنوشت ناتوانان در اختیار ایشان بوده باشد.و تنها راه برای حمایت از ناتوانان در برابر زورمندان،مسلّح کردن ایشان به فکری انقلابی است که به آنان بیاموزد که چگونه واجب است کرامت انسانی و حیثیت خود را حفظ کنند،و آزادی خود را بازستانند.و دین همین اندیشۀ انقلابی، و علمای دین کارگزاران خدا برای عملی کردن این اندیشه اند.پس اگر اینان نسبت به انجام مسئولیت خود مرتکب خیانت شوند،گناه بزرگی مرتکب شده اند که میلیونها مردم ناتوان را خلع سلاح کرده و دست طاغوتان را برای بهره کشی از آنان باز گذاشته اند.بلکه این علما خود در این بهره کشی با تفسیر تحریفی دین شریک جرم محسوب می شوند.

ص :183

/1

کرده است که یکی از معانی امنیه تلاوت و خواندن است،همچون در این بیت:

تمنی کتاب اللّٰه اول لیلة

و آخره لا قی حمام المقادر

در آغاز شب کتاب خدا را تلاوت می کرد*و در پایان آن مرگش فرارسید /1 و چون پاره ای از قرآن پارۀ دیگر آن را تفسیر می کند،سیاق قرآنی آینده واضحترین بیان برای این کلمه است.خداوند سبحانه و تعالی می گوید:

« وَ قٰالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النّٰارُ إِلاّٰ أَیّٰاماً مَعْدُودَةً قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللّٰهِ عَهْداً فَلَنْ یُخْلِفَ اللّٰهُ عَهْدَهُ أَمْ تَقُولُونَ عَلَی اللّٰهِ مٰا لاٰ تَعْلَمُونَ -و گفتند:آتش جز چند روزی به ما نخواهد رسید؛بگو:آیا از خدا پیمانی گرفته اید که(بنا بر آن)خدا از آن پیمان تخلف نخواهد کرد،یا این که از قول خدا چیزی می گویید که به آن علم ندارید؟ تفسیر کتاب بدان گونه که آرزو می کنند،یا به تعبیر دیگر:حمل کردن آیات کتاب بر آراء موافق با هواهای نفسانی خودشان،و بر آنچه مربوط به مشروع نشان دادن فساد ایشان و فریب دادن خودشان است به این که عذاب به آنها نخواهد رسید،از آن جهت که فرزندان خدا و دوستان اویند،یا از آن جهت که اولاد پیامبران مکرمند،یا چیزی شبیه به این،و در واقع این آشکارترین معنی أمنیّة است.

و از این جا به بلاغت تعبیر قرآنی در این گفتۀ خداوند متعال پی می بریم که گفت: «لاٰ یَعْلَمُونَ الْکِتٰابَ إِلاّٰ أَمٰانِیَّ» و تو گویی تنها امانی کتاب را می دانند،یا بدین گونه بر حسب آرزوهای خود آن را تفسیر می کنند.و در این معنی آیات دیگری نیز در قرآن آمده است،همچون:

«وَ قٰالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلاّٰ مَنْ کٰانَ هُوداً أَوْ نَصٰاریٰ تِلْکَ أَمٰانِیُّهُمْ» (/111البقرة).

«لَیْسَ بِأَمٰانِیِّکُمْ وَ لاٰ أَمٰانِیِّ أَهْلِ الْکِتٰابِ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ» (/123النساء).

و آن امانی که آنان به وسیلۀ آنها خود را فریب می دهند،همان است که سیاق قرآنی در آیات آینده آنها را برملا می سازد.

ص :185

یَفْعَلُونَ» (/36یونس).

در صورتی که هنگام سخن گفتن از آخرت به ستایش از آن می پردازد:

«الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاٰقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَیْهِ رٰاجِعُونَ» (/46البقرة) پس چگونه است که گمان را گاه مدح می کند و گاه به ذم آن می پردازد؟ در حدیث شریف آمده است:

«الظن ظنان:ظن شک و ظن یقین؛فما کان من امر المعاد فهو ظن یقین، و ما کان من امر الدنیا فهو علی شک گمان بر دوگونه است:گمان شک و گمان یقین؛آنچه دربارۀ امر معاد باشد گمان یقین است، /1 و آنچه دربارۀ امر دنیا باشد بر شک مبتنی است».

و شاید تفسیر این حدیث آن باشد که...ظن و گمان به معنی تصور است، پس اگر تصور و تخیل مبتنی بر اساس آرزوها و هواهای نفسانی باشد،ظن شک است،حتی در آن صورت که نسبت اعتماد به آن درجۀ بالا داشته باشد،و اگر تصور بر اساس تفکر مبتنی بر روش و برنامه باشد،همچون کسی که به بهشت یقین دارد و سپس به تصور نعمتهای آن می پردازد،یا به آتش دوزخ یقین دارد و به تخیل عذاب آن می پردازد،این تصور تصور یقین است،بدان جهت که بر اساسی قرار گرفته است.

و اهل لغت می گویند:ظن به معنی احتمال دارای رجحان است،و چون نزدیک به وهم باشد،با أن مخفف به کار می رود،همچون این گفته خدای تعالی:

«فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ» ،و چون نزدیک به علم باشد با أنّ مشدد به کار می رود، همچون این گفتۀ خداوند سبحانه و تعالی: «وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ مٰانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ» .

/1

/1

/1

لمس احساسی است و اصل آن چسبیدن به چیزی است که دو چیز را در نهایت نزدیکی با یکدیگر گرد می آورد.

[یخلف]

:اخلاف یعنی شکستن عهدی که عملا در پیش بسته شده.

83[المسکین]

:مسکین فردی است ذلیل و درمانده و نیازمند که از سکون و بی حرکتی گرفته شده و گویی که فقر او را بی حرکت ساخته است.

84[تسفکون]

:سفک به معنای ریختن است،چنان که گوییم«خون ریخت».

[انفسکم]

:نفس گرفته شده از نفاست است که به معنای جلالت است و نفس انسان گرانبهاترین چیزی است که در اوست.

[اقررتم]

:اقرار،همان اعتراف است.

[تشهدون]

:شهادت از مشاهده گرفته شده و آن خبر دادن از چیزی است که در قوّت آگاهی گویی مشاهده شده است.

85[تظاهرون]

:همیاری می کنید و«ظهیر»به معنای یاور است.

[الاثم]

:کار زشت.

[العدوان]

:زیاده روی در ستم.

[اساری]

:اسر به معنای گرفتن به زور است و اصل آن گرفتن و بستن و حبس است،و گفته شده است اساری کسانی هستند که در بندند و اسری به کسانی گفته می شوند که به دست گرفته شده اند.

ص :189

86[یخفّف]

:خفّف ضد ثقل است و ثقل به معنای سنگینی است.

/1

است،با این تصور باطل که آنان از کیفر به دورند،بدان سبب که برتر و بالاتر از دیگرانند،و سپس به تعیین ارزش زندگی بنا بر این تصور نادرست آغاز می کنند.و قرآن این اندیشه را تکذیب می کند و مثالهای زنده ای برای آن می آورد.سپس به بیان نادرست بودن طرز تفکر نژادی می پردازد و در ضمن آنان را به فطرتشان حواله می دهد.آنان مسئولیت گناهان اختصاصی خود را که مستقیما به زندگی ایشان وابسته است،به گردن دیگران می اندازند،پس چرا با مسئولیت همان جرم در صورتی که بر دیگری وارد می شود به همین گونه عمل نمی کنند.آیا جریمه با جریمه،و انسان با انسان تفاوت دارد؟

و طبیعی است که چنین پیمان خدایی وجود نداشته،و از خودپرستی و دوستی ذات چنین تصوری بر ایشان پیدا شده است.

/1

[81]

سپس قرآن حکیم تأکید می کند که هر انسان در برابر کارهای خود، چه بخواهد و چه نخواهد،پیش خدا مسئول است.و عهد و پیمان خدا تنها همین است،و این سنتی از او است که تغییر و تبدیل نمی پذیرد:

« بَلیٰ -آری.» آری،پیمانی هست،ولی از گونه ای دیگر است.

« مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحٰاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولٰئِکَ أَصْحٰابُ النّٰارِ هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ -هر کس بدی پیشه کند،و گناه آن وی را فراگیرد،از اصحاب آتش است که جاودانه در آن خواهد ماند.» شاید تعبیر (وَ أَحٰاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ) حاکی از آن است که انسان گاهی گناه می کند و سپس از خدا آمرزش می خواهد و خدا توبۀ او را می پذیرد،ولی اگر گناهکاری فراوان شود و توبه ای آنها را نشوید،در این صورت گناهان از هر طرف او را احاطه می کنند و دیگر مجالی برای توبه و بازگشت به خدا باقی نمی ماند،و این آیه در حق کافران و کسانی که در حکم کافرانند صدق می کند،از آن روی که گناهان همه شان را فراگرفته است،و این سخن دلیل آن است که نژادپرستان هر چه زودتر،به تصور این که از مسئولیت به دورند،در گناهان خود غوطه ور می شوند،و گناهان ایشان را می گیرد و به آتش می اندازد که جاودانه در آن باقی بمانند.

[82]

و به همان گونه که در مسئولیت میان نژاد و نژادی دیگر تفاوتی وجود ندارد،به همان گونه هم در پاداش خوب میان اقوام تفاوتی وجود نخواهد داشت.

« وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ أُولٰئِکَ أَصْحٰابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ -و کسانی که ایمان آوردند و کارهای نیکو کردند،از اصحاب بهشتند و جاودانه در آن خواهند ماند.»

ص :192

این که پدرانش /1 از پیامبران یا از مقرّبان درگاه خدا بوده اند،جایز نیست.

اینها نصوص پیمان است،و اگر بنی اسراییل به آن عمل می کردند،در این صورت نسبت به دیگران برتری می داشتند،ولی چنین نکردند و بنا بر این سزاوار پاداش و کرامتی از جانب خدا نیستند.

« ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلاّٰ قَلِیلاً مِنْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ -پس از آن همۀ شما جز عدۀ کمی روی برتافتید و روگردان شدید.» [84]

پنجم:پاسداری کامل از حرمت خون و حرمت انسان.

« وَ إِذْ أَخَذْنٰا مِیثٰاقَکُمْ لاٰ تَسْفِکُونَ دِمٰاءَکُمْ وَ لاٰ تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیٰارِکُمْ -و(به یاد آورید)آن زمان را که از شما پیمان گرفتیم که خون یکدیگر را مریزید،و یکدیگر را از خانه هاتان بیرون مرانید.» اینها بعضی از پیمانهایی است که پروردگار ما بر آنها سختی نشان داده و از آنان به آن اعتراف گرفته است:

« ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ -و شما به این اعتراف کردید و گواه بودید.» یعنی به آن،پس از علم پیدا کردن و تصمیم گرفتن،از روی عقل و فهم اعتراف کردید.

[85]

ولی به بندهای پیمان عمل نکردید،بلکه آن را کاملا معکوس ساختید،و بنا بر این هیچ حقی به چیزی ندارید که خدا به شما بدهد و شما را برتر از دیگران بشناسد.

« ثُمَّ أَنْتُمْ هٰؤُلاٰءِ -سپس اینک کسانی هستید که،» کسی غیر از شما واحدی سوای شما نبوده است و تنها شما بوده اید که مخالف بندهای پیمان عمل کرده اید.

« تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَرِیقاً مِنْکُمْ مِنْ دِیٰارِهِمْ تَظٰاهَرُونَ عَلَیْهِمْ -یکدیگر را می کشید و گروهی از خودتان را از خانه هاشان بیرون می رانید، و علیه ایشان با یکدیگر همپشتی می کنید.»

ص :194

و این تعاون با یکدیگر علیه دیگران.

« بِالْإِثْمِ -به گناهکاری،» که عمل بد مخصوص به خود شخص است، /1 « وَ الْعُدْوٰانِ -و دست درازی.» که کاری مایۀ زیان رساندن به دیگران است می انجامد،یعنی اعمال شما هم به خودتان زیان می رساند و هم به دیگران.

ولی این ستمها و تجاوزها به حق و شایسته بر آنها وارد نمی شود،بلکه برخاستۀ از تعصب قبیله ای یا از اختلافات داخلی باطل است،و این بدان سبب است که آنان در صورتی که اینان در معرض یک دشمن خارجی قرار می گرفتند، آمادۀ یاری کردن به ایشان بودند.پس اگر واقعا مجرم و گناهکار بودند،به چه دلیل از آنان دفاع می کنند؟ قرآن،این اندیشۀ نژادی و قبیله ای را محکوم می کند که می گوید:من و برادرم علیه پسر عمویم،و من و برادر و پسر عمویم علیه دشمنم.و می گوید:

« وَ إِنْ یَأْتُوکُمْ أُسٰاریٰ تُفٰادُوهُمْ وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَیْکُمْ إِخْرٰاجُهُمْ -و اگر کسانی از شما اسیر شوند،فدیه دهید و آنان را بازگیرید،و بیرون راندن ایشان بر شما حرام است.» و سپس بیان می کند که این نوع تفکّر نه متکی بر ارزشها بلکه متکی بر هواهای نفسانی است.

« أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتٰابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ -آیا به پاره ای از کتاب ایمان آورده اید و به پاره ای دیگر کافر شده اید؟» سپس از نتایج طبیعی این گونه تفکر نژادی گزینشی با ما سخن می گوید که از دین تنها چیزی را برمی گزینید که سازگار با هوای نفس باشد و می گوید:

« فَمٰا جَزٰاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذٰلِکَ مِنْکُمْ إِلاّٰ خِزْیٌ فِی الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا وَ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ یُرَدُّونَ إِلیٰ أَشَدِّ الْعَذٰابِ وَ مَا اللّٰهُ بِغٰافِلٍ عَمّٰا تَعْمَلُونَ -آیا پاداش کسی از شما که چنین کند،جز خواری در دنیا چیست؟و روز قیامت به

ص :195

سخت ترین شکنجه ها بازخواهند گشت،و خدا از آنچه می کنید غافل نیست.» [86]

امّا عذاب دنیا به صورت دور شدن از هدایت الاهی،و پیشرفت و رستگاری حاصل از این هدایت است بنا بر آنچه در آیات آینده از آنها یاد می کند.

امّا عذاب آخرت را قرآن از آن روی در این جا یادآور می شود که سخت تر و ماندنیتر است، /1 و از پیش برای ما بیان می کند که این تبعیض روا داشتن در قبول احکام دین،نتیجۀ فروختن آخرت به دنیا است و چنین می گوید:

« أُولٰئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْحَیٰاةَ الدُّنْیٰا بِالْآخِرَةِ فَلاٰ یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذٰابُ وَ لاٰ هُمْ یُنْصَرُونَ -اینان کسانی هستند که زندگی دنیا را در مقابل(از دست دادن زندگی)آخرت خریدند،پس عذاب ایشان سبک نخواهد شد و کسی به یاریشان برنخواهدخاست.» پس آنکه در آسمان است به ایشان رحم نمی کند،و اهل زمین برای ایشان سودی ندارند.

/1

/1

باغی خواستار دست درازی است.

[مهین]

:خوار و زبون کننده.

91[ما وراءه]

:یعنی پس از آن،و گفته اند که وراء به معنی جز و سوای چیزی است.

93[و اسمعوا]

:یعنی بپذیرید،و از آن است گفتۀ«سمع اللّٰه لمن حمده»،یعنی خدا ستایش کسی را که ستایش او کرد پذیرفت.

[أشربوا]

:اصل آن از شرب است به معنی آشامیدن.

گفته می شود شرّب و أشرب غیره در صورتی که او را به آشامیدن برانگیزد،و اشرب قلبه حب کذا یعنی دل او از دوستی فلان مالامال شد.

/1

مریم متوجه می سازد که این ایستار نه از طرز تفکری منطقی بلکه از هواهای نفس گمراه کننده و از مصالح خصوصی برمی خاست.

سپس ایستار ایشان در برابر رسالت پیغمبر اسلام بود که از پیش اظهار آمادگی برای پذیرفتن آن می کردند،و پس از آنکه دریافتند این رسالت در قوم دیگر جز خودشان نازل شده،به مخالفت با آن برخاستند.و قرآن برای ما بیان می کند که /1 ایمان نیاوردن آنان به رسالت تازه از نژادپرستی تنگ نظرانۀ ایشان برخاسته،و سپس قرآن از ریشۀ نژادپرستی پرده برمی گیرد و می گوید که این ریشۀ گوساله پرستی(رمز مال و جاه)است.

« وَ أَیَّدْنٰاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ -و او را با روح قدس تقویت کردیم.» یعنی همان عاملی که پیش از آن مؤید و تقویت کنندۀ موسی بود،ولی شما،ای بنی اسراییل،چون عیسی به رسالت نزد شما آمد به او ایمان نیاوردید! « أَ فَکُلَّمٰا جٰاءَکُمْ رَسُولٌ بِمٰا لاٰ تَهْویٰ أَنْفُسُکُمُ اسْتَکْبَرْتُمْ -هر گاه پیامبری چیزی برای شما آورد که نفسهاتان آن را دوست نمی داشت،گردن افراختید.» /1 و خود را برتر از او شمردید،بدان سبب که خویشتن را ملت برگزیدۀ خدا تصور می کردید که خدا بر شما منت نهاده و ارزشها و افکار و عاداتی به شما بخشیده که همانند آن در سراسر جهان یافت نمی شود،و از همین روی در پیامبری تازه چیز جدیدی یافت نمی شود که بتوان آن را بر رسالت شما افزود.شما در عمل کردن با فرستادگان خدا به تعدی و تجاوز پرداختید.

« فَفَرِیقاً کَذَّبْتُمْ وَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ -پس گروهی را دروغزن خواندید و گروهی را کشتید.» و خواه تکذیب کرده یا کشته باشید،در هر حال تنها زیانکار خود شما هستید.

اندرزها و آموزشهای تازه به آن راه ندارد.هرگز چنین نیست،خدا بعضی از دلها را دربسته و سربسته و بعضی را باز و گشاده نیافریده است،بلکه این مردمانند که با کفر یا ایمان خود در برابر راهنماییهای تازه بستگی و بازی قلب پیدا می کنند.

« بَلْ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ بِکُفْرِهِمْ -بلکه خداوند آنان را به سبب کفرشان از رحمت خویش دور کرد.» پس آنچه سبب بستگی دلهاشان شده کفر آنان بوده است.

« فَقَلِیلاً مٰا یُؤْمِنُونَ -و نادر است که ایمان بیاورند.» /1 چه ایمان نسبت به ایشان به صورت کاری دشوار درآمده،و نژادپرستانی که کفر را بر ایمان برگزیده اند،کمتر به ایمان گردن می نهند.

[89]

سپس مثل دیگری از واقعیت نژادی و قومی ایشان می آورد؛با وجود این که چشم به راه رسالت تازه ای بودند،چون این رسالت بر محمد(ص)پیامبر خدا قرار گرفت که از بنی اسراییل نبود،از ایمان آوردن به او شانه تهی کردند.

« وَ لَمّٰا جٰاءَهُمْ کِتٰابٌ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ مُصَدِّقٌ لِمٰا مَعَهُمْ وَ کٰانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا -و چون کتابی از جانب خدا بر ایشان آمد که بر آنچه در نزد ایشان بود گواهی می داد.و پیش از آن(با رسیدن این کتاب)طلب پیروزی بر کافران می کردند،» و انتظار آمدن آن را می کشیدند تا با تکیۀ بر آن به محاربۀ با کفّار جزیرة العرب بپردازند.

« فَلَمّٰا جٰاءَهُمْ مٰا عَرَفُوا -پس آنچه از آن آگاه بودند بر ایشان آمد،» و می دانستند که از خدا است و رسالت تازه ای است که جهان و از جمله محیط عقب ماندۀ آن از مردم جاهلیت به آن نیازمند است.

« کَفَرُوا بِهِ -به آن کافر شدند،» و آیا برای کسی که به چنین رسالتی کافر شود که همۀ مردم به آن نیاز دارند،و به آن معترف باشد که خود نیازمند آن است،می توان چشمداشتی جز دور شدن از خوشبختی و رستگاری داشت؟

ص :201

« فَلَعْنَةُ اللّٰهِ عَلَی الْکٰافِرِینَ -پس لعنت خدا بر کافران باد.» [90]

نژادپرستی به چه سبب و چگونه پیدا می شود؟ نژادپرستی اصولا از دنیا دوستی و به کار برخاستن برای تأمین منافع /1 مشترک گروهی از افراد بشری سرچشمه می گیرد و این سودپرستی چندان قوی می شود که به صورت نژادپرستی درمی آید،و اکنون پرسش ما آن است که اگر نژادپرستی سبب جلب شر برای طرفداران شود،آیا باز هم باید پیوسته به آن متشبث شوند؟ قرآن حکیم،به یاد این گونه کسان می آورد که چه زیان فراوانی از این طرز تفکر سفیهانه به ایشان در دنیا می رسد،و به زبان فطری ساده می گوید:

« بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ -خود را به بد چیزی فروختند.» یعنی آن خودخواهی و نژادپرستی که در آن آدمی همه چیز را در زندگی می فروشد و در مقابل آن خودش را می خرد،بد چیزی است،و به تعبیر دیگر:این که انسان همه چیز را در راه مصالح شخصی خویش فدا کند،کار بدی است،چه مایۀ هلاک و دمار می شود،بدان سبب که به آنجا می انجامد که:

« أَنْ یَکْفُرُوا بِمٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ بَغْیاً -به آنچه خدا فروفرستاده است،به انگیزۀ این رشک،کافر شوند،» و بهانه شان آن باشد:

« أَنْ یُنَزِّلَ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلیٰ مَنْ یَشٰاءُ مِنْ عِبٰادِهِ -که خداوند فضل خود را به هر کس از بندگانش که خواسته فرستاده است.» پس به سبب آنکه خدا برای رسالت خود فرودگاه دیگری جز بنی اسراییل برگزید،به رسالت پیامبر اسلام کافر شدند،در این صورت آیا چه کس جز ایشان زیانکار است؟آیا درست است که اگر دولت زمینهایی را میان مردم تقسیم کرد، یکی از ایشان از گرفتن زمین به این بهانه که تقسیم کنندۀ زمین پسر عموی او نیست خودداری کند؟در صورتی که زمین را بگیرد و به هدف خود برسد،چه زیانی به او خواهد رسید؟پس این گونه کسان به خود زیان می رسانند.

ص :202

« فَبٰاؤُ بِغَضَبٍ عَلیٰ غَضَبٍ -پس شایستۀ خشمی روی خشم دیگر شدند.» /1 چه عقب مانده بودند،و به سبب پیشی گرفتن دیگران بر ایشان، عقب ماندگی ایشان فزونی پیدا کرد،چه مردمان دیگر به رسالت ایمان آوردند و اینان کافر شدند،و کافر بودند و بر کفر خود افزودند.

« وَ لِلْکٰافِرِینَ عَذٰابٌ مُهِینٌ -و کافران را عذابی خوارکننده است.» آنان به هدف خود از گردنکشی در برابر ایمان به رسالت نخواهند رسید، هدف ایشان عزت و برتری بوده است،در صورتی که کافر شدن به رسالت سبب عقب ماندگی و جمود فکری و مشکلات گوناگون دیگر خواهد شد و به سبب آن گرفتار ذلت و عذابی خوار کننده می شوند.

[91]

سپس قرآن جنبه ای دیگر از نژادپرستی را آشکار می سازد،و آن عبارت از این است که نژادپرستی خود نتیجه است نه سبب،و سبب نژادپرستی و دوستی مال است که رمز آن در پرستش گوساله تجسم پیدا کرده بود.

اینان کورانه مال را دوست می دارند،و چنان می پندارند که با آن می توانند به هر چه می خواهند دست یابند،و در میان مردم صاحب قدرت و عزت و سعادت خواهند شد.بدان سبب به پیامبری جدید گردن نمی نهند که می ترسند با ایمان آوردن به آن بعضی از امتیازات مخصوص به خود را از کف بدهند،ولی به صراحت این مطلب را اظهار نمی دارند،بلکه می گویند که آن اندازه از کتاب و حکمت که در نزد ما است برای ما بسنده است.

« وَ إِذٰا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا بِمٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ قٰالُوا نُؤْمِنُ بِمٰا أُنْزِلَ عَلَیْنٰا وَ یَکْفُرُونَ بِمٰا وَرٰاءَهُ -و چون به آنان گفتند که به آنچه خدا فرستاده ایمان آورید،گفتند:ما به آنچه خدا برایمان فرستاده ایمان داریم،و به جز آن کفر می ورزند.» ولی آنان در این ادعا دروغ می گویند،و دلیل دروغ ایشان همین کتاب خدا است که با کتاب خدایی که بر ایشان نازل شده اختلافی ندارد.

« وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِمٰا مَعَهُمْ -و حال آنکه گواه است بر آنچه در

ص :203

دست ایشان است.» کفر ورزیدن به رسالت تازه برای آن است که پیشوایی و سودهای حاصل از آن را از دست ندهند،و دلیل بر /1 این امر آن است که ایشان پیامبرانی را که به سوی ایشان فرستاده شده بودند به همین سبب کشتند.

« قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیٰاءَ اللّٰهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ -بگو:پس اگر مؤمن بودید چگونه پیش از این پیغمبران خدا را کشتید.» [92]

حتی به موسی که ادعای پیروی از او می کنید،با آن همه آیات بیّنات که برای شما آورد،کافر شدید.

« وَ لَقَدْ جٰاءَکُمْ مُوسیٰ بِالْبَیِّنٰاتِ -و موسی برای شما نشانه های روشن آورد.» سپس به او کافر شدید،و بنا بر این استناد به این که چون رسالت محمّد(ص)بر غیر ما نازل شد و بنا بر این به آن ایمان نمی آوریم،استنادی نادرست است،و سبب راستین خود مصالح شخصی است که در ضمیر ناخودآگاه و حتی در ضمیر خودآگاه شما وجود دارد.

اما داستان گوساله پرستی در ضمیر ناخودآگاه،در آن هنگام که پیوسته ریشه های مال پرستی در جانهای شما وجود داشت،در زمان موسی هم با شما بود که نخستین بار به صورت ظاهری به او ایمان آوردید.

« ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظٰالِمُونَ -و پس از آن،گوساله پرستیدید،و ستمگر بودید.» در آن هنگام که سامری،پس از رفتن موسی به وعده گاه پروردگارش،شما را فریب داد،و احساس سابق شما به قداست گوساله شما را به پیروی از او برانگیخت.

[93]

امّا داستان پرستش گوساله از سوی شما به گونه ای واضح پس از زمانی بوده که خدا از شما پیمان گرفت.

« وَ إِذْ أَخَذْنٰا مِیثٰاقَکُمْ وَ رَفَعْنٰا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذُوا مٰا آتَیْنٰاکُمْ بِقُوَّةٍ

ص :204

وَ اسْمَعُوا قٰالُوا سَمِعْنٰا وَ عَصَیْنٰا

-و آن گاه که از شما پیمان گرفتیم،و کوه طور را بر بالای سر شما نگاه داشتیم،تا آنچه را به شما داده ایم به نیرو نگاه دارید و گوش دارید؛گفتید:شنیدیم و نافرمانی کردیم.» بعد از شنیدن دیگر عصیان و سرکشی برای چه صورت گرفت؟برای آنکه در حقیقت هنوز مال و نماینده و نماد آن یعنی گوساله را می پرستیدند.

/1 « وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ -و دلهاشان با(دوستی)گوساله سیراب شد.» و حتی این دوستی گوساله در دلهای ایشان به صورت آبی درآمد که زمینی خشک بنوشد و این آب با هر ذره از ذرات خاک آمیخته بود که دیگر امکان جدا کردن آب از زمین وجود نخواهد داشت.به امری محال شبیه است،ولی محال نیست،چرا که ایمان می تواند قلب را از کفر آمیختۀ به آن،در صورت صادق بودن آن ایمان،پاک کند.و قلبهای آنان جز:

« بِکُفْرِهِمْ -به کفر خود.» که حقیقی بود،و به ایمان کاذب خود،دوستی گوساله را ننوشیده بود،چه هیچ ایمانی وجود ندارد که بتواند با کفر همزیستی کند، « قُلْ بِئْسَمٰا یَأْمُرُکُمْ بِهِ إِیمٰانُکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ -بگو:اگر به راستی ایمان دارید،ایمانتان به شما بد فرمان می دهد.» ایمان راستین دارندۀ آن را به فداکاری و تصدیق حق در هر جا که باشد و به تسلیم کلی امر به خدا فرمان می دهد،و آنچه نزد شما است اصلا ایمانی نیست، کفری است که لباس ایمان پوشیده است.

/1

/1

[بینات]

:بینة دلالت آشکار جدا کنندۀ میان قضیۀ راست و قضیۀ دروغ است،که از ابانة به معنی آشکار کردن گرفته شده.

100[نبذه]

:نبذ،انداختن و پرتاب کردن چیزی به پیش یا پس و به قولی ترک کردن آن است.

/1

مدعی حمایت از کلیسا بود و در زیر نام خدا به این گونه کارها می پرداخت،و سفیدپوستان افریقا می گویند که آنان پیشقراولان تمدن و فرهنگ غربی هستند،و پیش از ایشان استعمار مدعی آن بود که کارش رساندن آبادی و تمدن به همه جای عالم است،ولی این حیله و نیرنگ هر چه زودتر در آتش حقیقتی که قرآن به یاد ما می آورد گداخته و نابود می شود،در صورتی که آنان مدعی قبول مرگ برای رسیدن به هدفهای خویشند.آیا مستعد پذیرفتن این مرگ هستند؟هرگز.

« قُلْ إِنْ کٰانَتْ لَکُمُ الدّٰارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللّٰهِ خٰالِصَةً مِنْ دُونِ النّٰاسِ - بگو:اگر جهان دیگر از میان همۀ مردم تنها مخصوص شما است.» و شما از ارزشهای خدا در زمین دفاع می کنید، « فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ -پس اگر راست می گویید آرزوی مرگ کنید.» [95]

ولی آیا چنین کاری می کنند؟هرگز.

« وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَداً -و هرگز آن را آرزو نخواهند کرد.» چه از اندازۀ جنایتهایی که در زندگی خود مرتکب شده اند آگاهند،و می دانند که کیفر عادلانه انتظار ایشان را می کشد.

« بِمٰا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ بِالظّٰالِمِینَ -به سبب آنچه پیشتر کرده اند؛و خداوند بر ستمگران آگاه است.» [96]

و اینان تنها آن نیست که آرزوی مرگ نمی کنند،بلکه سخت به زندگی چسبیده اند:

« وَ لَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النّٰاسِ عَلیٰ حَیٰاةٍ -و آنان را آزمندترین مردم برای زندگی خواهی یافت.» حریصترین مردم بر زندگی اینانند،آن هم هر گونه زندگی که بوده باشد،به ذلت یا به عزت،و به فقر یا بی نیازی،همراه با ارزشها یا /1 بدون آنها،بلکه از کافرانی که اصلا ارزشی برای خود ندارند حریصترند.

« وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ -و در میان

ص :208

مشرکان کسی است که دوست دارد هزار سال عمر کند.» ولی اگر به فرض هزار سال زنده بماند،آیا از عذاب رهایی خواهد یافت؟...هرگز.

« وَ مٰا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذٰابِ أَنْ یُعَمَّرَ وَ اللّٰهُ بَصِیرٌ بِمٰا یَعْمَلُونَ -و آن عمر دراز او را از عذاب دور نخواهد کرد،و خداوند به آنچه می کنید بینا است،» و مجازات جرمها و جنایتهای خود را دیر یا زود خواهید چشید.

[97]

دشمنی اینان با رسالت تازه،در واقع برخاستۀ از دشمنی ایشان با حق است،و آنان در حالت تناقض میان حق و مصالح خصوصی خودشان زندگی می کنند،و نمایندۀ حق جبرییل فرشتۀ وحی و فرشتۀ قضاوت است.

« قُلْ مَنْ کٰانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ -بگو هر کس دشمن جبرییل باشد،» بداند که جبرییل فرشتۀ وحی است و کتاب را از آسمان فرود می آورد.

« فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلیٰ قَلْبِکَ -(باید بداند)که او قرآن را بر قلب تو نازل کرد.» « بِإِذْنِ اللّٰهِ -به فرمان خدا.» و دلیل بر فرود آمدن آن از جانب خدا این است که:

« مُصَدِّقاً لِمٰا بَیْنَ یَدَیْهِ -تصدیق کنندۀ کتابهای پیش از خود است.» /1 « وَ هُدیً وَ بُشْریٰ لِلْمُؤْمِنِینَ -و راهنما و مژده بخش مؤمنان است.» [98]

بنا بر این دشمنی با حق به دشمنی با جبرییل و سپس با خدا بالا می رود،و آیا آدمیزاد می تواند با پروردگار خود دشمنی کند؟ « مَنْ کٰانَ عَدُوًّا لِلّٰهِ وَ مَلاٰئِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِیلَ وَ مِیکٰالَ فَإِنَّ اللّٰهَ عَدُوٌّ لِلْکٰافِرِینَ -هر کس دشمن خدا و فرشتگانش و پیامبرانش و جبرییل و میکال باشد، پس(بداند که)خدا دشمن کافران است.» و خدا به زودی این گونه کسان را کیفر خواهد داد،چه جدایی انداختن میان خدا و فرشتگان یا فرستادگان او و میان پیامبران او امکان پذیر نیست.

[99]

و قضا و قدر(سنتهای ثابت و در حال تحول زندگی)اکنون در

ص :209

رسالت محمد(ص)عرضه شده است:

« وَ لَقَدْ أَنْزَلْنٰا إِلَیْکَ آیٰاتٍ بَیِّنٰاتٍ -و ما به تو نشانه های آشکاری فروفرستادیم.» و کسانی که مخالف با آنند و به پیامبری کافرند،نمی توانند به چیزی ایمان آورند.

« وَ مٰا یَکْفُرُ بِهٰا إِلاَّ الْفٰاسِقُونَ -و جز فاسقان کسی به آنها فاسق نمی شود.» و آنان کسانی هستند که با پیمان خدا مخالفت می کنند.

[100]

ولی تا کی انسان با پیمان خود با خدا مخالفت می کند.

« أَ وَ کُلَّمٰا عٰاهَدُوا عَهْداً نَبَذَهُ فَرِیقٌ مِنْهُمْ -هر گاه پیمانی ببندند، گروهی از ایشان آن را می گسلند،» و این گروه آن کسانند که پیمان خدا را مخالف مصالح خود می دانند،و این خود دلیل بر آن است که از دین پیروی نمی کنند، /1 بلکه،در واقع،از هواهای نفسانی خویش پیروی می کنند.

« بَلْ أَکْثَرُهُمْ لاٰ یُؤْمِنُونَ -بلکه بیشتر ایشان ایمان ندارند،» که این بی ایمانی نتیجه ای از فرمانبرداری ایشان از منافع شخصی و شهوات و هواهای نفسانی است.

/1

/1

/1

مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتٰابَ کِتٰابَ اللّٰهِ وَرٰاءَ ظُهُورِهِمْ کَأَنَّهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ

-و چون بر ایشان کتابی از جانب خدا آمد که گواه بر آنچه با ایشان است بود،گروهی از کسانی که کتاب بر ایشان آمده بود،کتاب خدا را به پشت سرهای خود انداختند، چنان که گویی چیزی نمی دانند.» [102]

و به سبب همین توجه نکردن به کتاب تازۀ خدا،یک خلأ فرهنگی در زندگی ایشان پیدا شد،و لذا به جادو و حقه بازی باطل پرداختند و آن را جز در نزد شیاطین نیافتند.

« وَ اتَّبَعُوا مٰا تَتْلُوا الشَّیٰاطِینُ عَلیٰ مُلْکِ سُلَیْمٰانَ -و از چیزهایی پیروی کردند که شیاطین در کشور سلیمان پیرو آنها بودند(یا فرومی خواندند).» از سحر و نظایر آن،چرا که سلیمان پیامبری از بنی اسراییل بود که بر پیامبری وی پادشاهی نیز ضمیمه شده بود،و شیاطین خدمتگزاران او بودند،و در پایان سروری او مجموعه ای از اندیشه های باطل رواج یافته بود.

اینان(یعنی جهودان معاصر با زمان نزول قرآن؛)کتاب فرستاده شدۀ از جانب خدا را(بر پیامبر اسلام)که بر حق بود و آنچه را که در کتاب ایشان آمده بود تصدیق می کرد،ترک کردند،و به پیروی از افکار شیاطین پرداختند.و این پایان قومپرستی(و به گفتۀ اعراب امروز:القومیّة)و نژادپرستی است که میان شیاطین کشور را،در صورتی که از قوم و نژاد خودشان باشند،و میان افکار درستی که پیامبر مرسلی را از جانب خدا می آورد،تشخیص نمی دهد.

و مشکل و مسئله آن بود که می گفتند:چون این اندیشه ها از فکر شیاطینی سرچشمه گرفته که در پیرامون سلیمان بودند،و چون سلیمان پیغمبر خدا بود،پس این افکار از جانب خدا است،در صورتی که خدا به شدت این طرز استدلال غلط را رد کرده و گفته است:

« وَ مٰا کَفَرَ سُلَیْمٰانُ وَ لٰکِنَّ الشَّیٰاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النّٰاسَ السِّحْرَ -و سلیمان کافر نشد،بلکه شیاطین کافر شدند،که به مردم جادو می آموختند.» و جادوگری کفر است،بدان جهت که زندگی را به نیروهای غیبی جز

ص :213

خداوند متعال نسبت می دهد.

« وَ مٰا أُنْزِلَ -و نازل نشده است،» /1 هرگز سحر و جادو بدان گونه که این نژادپرستان مدعی آنند، « عَلَی الْمَلَکَیْنِ بِبٰابِلَ هٰارُوتَ وَ مٰارُوتَ -بر دو فرشته،هاروت و ماروت،در شهر بابل،» که هاروت و ماروت دو فرشته نبودند و بنا بر این ممکن نیست مأمور رساندن پیامی خدایی بوده باشند.

« وَ مٰا یُعَلِّمٰانِ مِنْ أَحَدٍ حَتّٰی یَقُولاٰ إِنَّمٰا نَحْنُ فِتْنَةٌ -و چیزی به کسی نمی آموختند مگر پس از آنکه بگویند:ما وسیلۀ آزمایشیم،» و آیا ممکن است خدا پیغامبرانی را بفرستد که مردمان را بفریبند؟! « فَلاٰ تَکْفُرْ -پس کافر مشو،» چه نسبت دادن جادو به خدا خود کفر است،و جادوگری ممکن نیست از جانب خدا باشد،چرا که مخالف جریان رسالتهای او است و با آنها تناقض کلی دارد،بدان سبب که رسالتهای الاهی دعوت به قایل شدن ارتباط میان مقدمات و نتایج و سود بردن از آن است،در صورتی که اینان از سحر و جادو پشت کردن به این ارتباط و زیان بردن از این پشت کردن را می آموزند.

« فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمٰا مٰا یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ -پس از آن چیزهایی می آموزند که با آن میان مرد و همسرش جدایی می افکنند.» ولی این جدایی و تفرقه حتمی نیست،بدان سبب که جادو تأثیر اکید در زندگی ندارد،بلکه خدا و سنت او و ارادۀ انسان چیزی است که در زندگی مؤثر است.

« وَ مٰا هُمْ بِضٰارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلاّٰ بِإِذْنِ اللّٰهِ -و به هیچ کس نمی توانند آسیبی رسانند،مگر آنکه خدا بخواهد.» یعنی آنها نمی توانند با جادو به کسی آسیب برسانند مگر این که جادو به میانجیگری قوانین خدا صورت بگیرد،و خدا و رسالتهای او برای پیروی کردن

ص :214

شایسته تر است؛و عموما جادو زیان می رساند و از آن سودی به دست نمی آید،در صورتی که رسالتهای خدا سودمند است و از آنها زیانی حاصل نمی شود.

« وَ یَتَعَلَّمُونَ مٰا یَضُرُّهُمْ وَ لاٰ یَنْفَعُهُمْ -و چیزهایی می آموختند که برای ایشان زیان داشت و سودمند نبود.» /1 و رسالتهای خدا در آخرت به انسان سود می رساند،در صورتی که جادو در آن جا هیچ سودی ندارند.

« وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَرٰاهُ مٰا لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاٰقٍ -و می دانستند که هر کس آن را بخرد،در جهان دیگر هیچ بهره ای نخواهد داشت.» « وَ لَبِئْسَ مٰا شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ کٰانُوا یَعْلَمُونَ -و اگر می دانستند (درمی یافتند)که خود را به بد چیزی فروخته اند،» که سبب تفرقه و زیان در این دنیا و خسران و زیانکاری در آن دنیا است.

[103]

« وَ لَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا -و اگر ایمان می آوردند(به رسالتهای خدا)» « وَ اتَّقَوْا -پرهیزگار می شدند،» و آن ایمان را به صورت سالم دربارۀ خود به موقع اجرا می گذاشتند،برای ایشان نیکوتر بود:

« لَمَثُوبَةٌ -هرآینه پاداش نیکی،» « مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ خَیْرٌ لَوْ کٰانُوا یَعْلَمُونَ -از جانب خدا برای ایشان نیکوتر می بود،به شرط آنکه این را می دانستند.» ولی نژادپرستان تنها راهنمایی رسالتی را از کف نمی دهند،بلکه علم و دانش را نیز از دست می دهند،و دوری علم از جادو همچون دوری زمین از آسمان است.

این است پایان سیر بنی اسراییل،که در مراحل گوناگون زندگی ایشان مایه های عبرت گرفتن فراوان برای ما و همۀ امتها وجود دارد.

/1 و خلاصۀ درس چنین است:

مخالفت کردن با رسالتهای آسمانی و نتیجۀ آن یعنی سستی کردن در

ص :215

کاربست اوامر خدا،آدمی را به نژادپرستی و خودپرستی و قومپرستی و سپس به از دست دادن همه چیز می کشاند،و آخرین چیزی که به همین سبب از دست می دهد علم و دانش و دانایی است.

/1

/1

می دهیم:شیخ طبرسی(ره)می گوید:مراعات و محافظت و مراقبت همه در معنی نظایر یکدیگرند.و عکس مراعات«اغفال»است،و«رعی اللّٰه فلانا»یعنی خدا او را حفظ کرد و«رعیت له حقا فیمن خلف»یعنی حق و عهد او را در مورد چیزی که با من خلاف عهد کرده بود مراعات کردم،و«ارعیته سمعی»یعنی به سخنان او گوش فرا دادم.و جمع راعی«رعاء»است و«رعاة»و«رعیان».و هر کس ولی و سرپرست قومی باشد«راعی»ایشان است و آنان«رعیّت او»،و «المرعی»از مردم کسی است که فرمان می برد و«الرّاعی»سائس و مدیر است و «استرعاه اللّٰه»یعنی خدا او را به جانشینی رسالت بر مردم رسانید.و«الارعاء»به معنی حرمت کسی را نگاه داشتن است؛و اسم آن الرعوی و الرعیاء است،و «راعنی سمعک»یعنی به من گوش فرا دار. (1)

من می گویم:از کاربردهای کلمه معلوم می شود که در آن اهتمام از «حفظ»شدیدتر است،و تا حدی از«مراقبت»کمتر؛راعی یعنی چراننده گوسفند یا چوپان تنها آن را حفظ نمی کند بلکه به آنچه مربوط به آن می شود اهتمام می ورزد،و به همین گونه رئیس و سائس یک سرزمین کمال اهتمام را در حق رعیّت خود مبذول می دارد.و در آن صورت که«حفظ»جلوگیری از خطر دربارۀ شخص یا چیز محفوظ شده است،«رعایت»به معنی جلب منفعت نیز هست،بلکه لفظ«مراعات»و«رعایت»چون در ارتباط میان امیر و مأمور یا حاکم و محکوم به کار بود،به معنی سبک کردن قانون و آسان کردن آن است.اما کلمۀ«انظرنا»:

شیخ طبرسی دربارۀ آن گفته است:«و نظرت الرجل أنظره نظرة»به معنی انتظار او را کشیدم و چشم به راه او بودم است. (2)

فخر رازی گفته است:و اما در«و انظرنا»چند وجه است:یکی از آنها:

این که از«نظره» /1 یعنی«انتظره»آمده است؛و خدای تعالی گفته است:

ص :219

«انْظُرُونٰا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ» مقصود آن است که خدای تعالی آنان را به این گمان انداخت که از او مهلت خواهند و انتقال پیدا کنند و نیازمند استفاده نباشند،و گفته است که دومی از آنها چنین است:«انظرنا»به معنی«انظر الینا»یعنی«به ما نگاه کن»است ولی حرف«الی»را حذف کرده است؛و سوم:أبیّ بن کعب «انظرنا»را با همزۀ قطع از نظره و به معنی ما را مهلت ده خوانده است. (1)

دوم:آراء مفسران در معنی این آیه فراوان با یکدیگر اختلاف دارد که اکنون یاد می کنیم:

1-این کلمه در نزد یهودیان به کار می رفت،و خدا مسلمانان را از استعمال آن نهی کرده است.و خواه معنی دشنامی داشته باشد و قصد آنان از به کار بردن این کلمه اشارۀ به«رعونت»یعنی حماقت یا گوسفند چرانی بوده باشد یا رایج بودن محض آن در نزد ایشان،منع کردن قرآن از به کار بردن آن تنها به سبب جهودان بوده است.در حدیثی مأثور از امام محمد باقر علیه السلام آمده است که این کلمه به زبان عبرانی دشنام است. (2)

در روایت است که سعد بن معاذ آن را از ایشان شنید و گفت:ای دشمنان خدا،لعنت خدا بر شما باد،سوگند به آنکه جانم به دست اوست،اگر بشنوم که یکی از شما آن را به رسول اللّٰه بگوید،گردنش را خواهم زد.پس گفتند:آیا خودتان آن را نمی گویید؟پس این آیه نازل شد. (3)

در حدیثی مأثور از امام موسی بن جعفر علیه السلام چنین آمده است:

در «یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاٰ تَقُولُوا رٰاعِنٰا» لفظ«راعنا»لفظی است که دشمنان یهودی شما با آن به رسول اللّٰه دشنام می دهند و به شما بدگویی می کنند، «وَ قُولُوا انْظُرْنٰا» و به جای آن لفظ«انظرنا»بگویید /1 که آنچه در«راعنا»است در

ص :220

آن نیست،و به وسیلۀ آن نمی توانند به شما سخن زشت بگویند و دشنامتان دهند.

پس «وَ اسْمَعُوا» یعنی به قول رسول اللّٰه که به شما می گوید گوش دهید و از آن فرمان برید، «وَ لِلْکٰافِرِینَ» یعنی برای جهودان دشنام دهند رسول اللّٰه «عَذٰابٌ أَلِیمٌ» عذابی دردناک در صورت بازگشت به این کلمه و به کار بردن آن وجود دارد و در آخرت جاودانه در آتش خواهند بود. (1)

و چنان که از این تفسیر برمی آید،نهی از به کار بردن کلمات متشابه و مایۀ اشتباه،شاید به منظور ایجاد استقلال فرهنگی در آنان بوده در عین حال که بهانه ای برای آنان برای اسائۀ ادب نسبت به رسول اللّٰه صلی اللّٰه علیه و آله نیز به کار می رفته است.

2-این کلمه نزد قبیلۀ قریش برای استهزاء یا دست کم برابر قرار دادن دو طرف گفتگو به کار می رفت،و لذا از به کار بردن آن در مورد رسول اللّٰه(ص)نهی شد،چنان که در قرآن آمده است:

« لاٰ تَجْعَلُوا دُعٰاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعٰاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً -خواندن و خطاب کردن به پیغمبر را همچون خواندن یکدیگر قرار ندهید.» 3-با وجود قابل قبول بودن این تفسیرها،احتمال دیگر آن است که مقصود از مراعات سبکتر کردن احکام بوده،در صورتی که«انظرنا»معنی مهلت دادن داشته است.

بنا بر این،آنچه از آن نهی شده،سخن گفتن از تخفیف احکام شرعی و به جای آن خواستن مهلت بوده که میان آنها تفاوت بسیار است به این دلیل:که اختلاف پیدا می شود...

[104]

تفاوت و اختلاف اجتماعات نیرومند با اجتماعات ضعیف در آن است که اولی بلند پرواز است و مردمان آن در بند دست یافتن به پیشرفتهای بیشترند،و چون نیروهای محدود دارند،برای خود برنامه ریزی می کنند /1 و آنچه را که

ص :221

خود خواه آنند به تدریج و یکی پس از دیگری به دست می آورند،در صورتی که اجتماعات ضعیف می خواهند کارهای واجب خود را به اندازۀ امکان و بدون برنامه به انجام برسانند،به سبب آنکه بلندپروازی و نظر کردن به چشم اندازهای دور ندارند،و چنان می نماید که جهودان در پایان زندگی خود به عنوان یک امت قرار داشتند،و خواستار سبک شدن واجبات خود بودند و این کلمۀ راعنا را فراوان به کار می بردند.و می گفتند در نماز و زکات و جهاد و...و در هر چه پیامبرانشان به ایشان فرمان می دادند این کلمه را به کار می بردند و در واقع معنی این کلمه آن بوده است که مرا از انجام دادن این کار معاف کن.

و شاید خدای متعال از ما خواسته است که سست اراده نباشیم و لذا از ما می خواهد که برای انجام دادن واجبات خواستار کار تدریجی شویم نه معاف شدن از انجام وظیفه،و برای ما کلمۀ انظرنا(به معنی ما را مهلت ده)را به جای راعنا برگزیده تا آنچه را که بر ما واجب است به انجام برسانیم،و خدای تعالی گفته است:

« یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاٰ تَقُولُوا رٰاعِنٰا وَ قُولُوا انْظُرْنٰا -ای کسانی که ایمان آورده اید،مگویید:«راعنا»،بلکه بگویید:«انظرنا».» و سپس به ما فرمان داده است که گوش فرا داریم و ایمان آوریم،بدان جهت که خدا برای کافران عذابی خوار کننده آماده کرده است:

« وَ اسْمَعُوا وَ لِلْکٰافِرِینَ عَذٰابٌ أَلِیمٌ -و بشنوید و برای کافران عذابی دردناک است.» [105]

امت مسلمان پیوستگی مستقیم با خدا دارد،و بر آن است که ارزشها و فرهنگ خود را از سرچشمۀ رسالت الاهی که به محمد(ص)وحی شده اقتباس کند،و مشرکان و اهل کتاب از لحاظ فرهنگ برتری بر امت اسلامی ندارند،و این سبب دوری آنان از فرهنگ اسلامی نیست،بلکه سبب آن نژادپرست و جاهل بودن ایشان بوده که آنان را از اسلام،به این بهانه که بر ایشان نازل نشده، دور نگاه داشته است،و به خیال خودشان اگر در خانه های ایشان نازل شده بود آن

ص :222

را می پذیرفتند.

« مٰا یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتٰابِ وَ لاَ الْمُشْرِکِینَ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْکُمْ مِنْ خَیْرٍ مِنْ رَبِّکُمْ -کسانی از اهل کتاب که کافر شدند،و نیز مشرکان، دوست ندارند که خیری از پروردگارتان بر شما فرود آید،» /1 و آنان رسالت را خیری در نظر می گیرند که کسان دیگری با آن بر ایشان برتری یافته اند،و لذا آتش خشم در جانشان زبانه می کشد؛و خدا به سادگی به ایشان می گوید:خدا می داند که رسالت خود را کجا قرار دهد:

« وَ اللّٰهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشٰاءُ -و خدا هر که را بخواهد به رحمت خویش مخصوص می گرداند.» رسالت،همچون هر رحمت خدا،چیزی است که خدا آن را بر حسب آنچه بخواهد نه بنا بر آنچه مردمان بخواهند نازل می کند.

« وَ اللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ -و خدا صاحب فضل بزرگ است.» می تواند همۀ مردم را مشمول فضل خود سازد،و این در صورتی است که حسد را کنار گذارند و عمل خود را برای خدا خالص سازند؛یهودی و مشرک این امکان را دارند که مسلمان راستین شوند و بر بسیاری از مؤمنان قدیم تقدم و برتری پیدا کنند،و مجال پیشرفت و ایمان آوردن و رسیدن به رحمت فراگیر برای همه موجود است.

می سپاریم،بهتر از آن یا همانند آن را می آوریم؛آیا نمی دانی که خدا بر همه چیز تواناست؟» نسخ،عبارت از تغییر شکل دادن اسلوب حکم است به صورتی متناسب با تطور و تکامل زندگی،با وجود بقای خود حکم،همچون حکم نماز که در شریعتهای پیشین رو به مسجد اقصی گزارده می شد و سپس قبله به کعبه تحول پیدا کرد.پس نماز همان نماز است ولی قبلۀ آن تغییر پیدا کرد.و گاه نسخ عبارت از الغای مستقیم خود حکم است،همچون چیزهایی که خوردن آنها بر بنی اسراییل حرام بوده /1 و در اسلام این حکم حرمت لغو شد.

و خدا هنگامی که شریعتی را نسخ می کند،رهبری آن شریعت را نیز فسخ می کند،یا آن شخصی را که مجسم کنندۀ آن شریعت است نیز چنین می کند.شرایع موسی و عیسی(علیهما السلام)نسخ شد و دوران رهبری آنها برای مردم به پایان رسید،و آیه به این معنی انسان پیشوا را نیز شامل می شود که به صورت عملی آیات خدا را مجسم می سازد.بنا بر این کلام خدا دلیل بر آن است که برای هر زمان پیشوایانی وجود دارد که از دین احکام پیوستۀ به اوضاع و احوال زمان خود را بیرون می آورند،و خدا قادر بر ابداع آیات تازه و برانگیختن پیشوایان تازه است.و در بعضی از نصوص این آیه به وفات امامی دادگر و قیام امامی دیگر به جای او تفسیر شده است.

نمایندگان اندیشه های نسخ شدۀ در نتیجۀ تطور و تکامل زندگی به شمار می روند، بلکه لازم است از خدای متعال بترسد،چه او مالک آسمانها و زمین است و سرپرست و یاور و تنها سرور و ولی همۀ جهانیان است.

« أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللّٰهَ لَهُ مُلْکُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مٰا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لاٰ نَصِیرٍ -آیا نمی دانی که ملک و پادشاهی آسمانها و زمین مخصوص او است،و سوای خدا سرور و یاوری ندارید؟» این آیات و آنچه پیش از آن گذشت،به امت مسلمان فرمان می دهد که به جدّ دربارۀ پیشرفت مستمر بیندیشند و از هر چه تازه است،به این بهانه که گاه بهتر

ص :224

از آنچه پیش از آن بوده نیست بیم نداشته باشند،و از کسانی که به چیزهای کهنه و قدیمی دلبستگی دارند نهراسند،بلکه تنها از خدا بترسند.

این دو آیه در محیط محافظه کار و راکد جزیرة العرب تأثیری همچون تأثیر صاعقه داشت که در آن جا پیامبر اسلام(ص)توانست اوضاع قدیمی را از پایه متزلزل کند،و به جای آن بنیانی تازه بنا کند،و بلکه اجتماعی در حال پیشرفت بسازد که از ابداع و ایجاد تطور و تکامل بحث کند،تا آن جا که چنین مجتمعی نیازمند قواعدی بازدارنده همچون آن شد که رسول اللّٰه(ص)گفت:«کل بدعة ضلالة»یعنی هر بدعتی گمراهی است.

[108]

و قرآن مثلی دربارۀ ماهیت فرهنگ قدیم می آورد که چگونه فرهنگی /1 آمیختۀ به شرک بود،و می گوید که:پیروی یا حتی گوش دادن به این فرهنگ ممکن است شما را از حق دور کند.

« أَمْ تُرِیدُونَ أَنْ تَسْئَلُوا رَسُولَکُمْ کَمٰا سُئِلَ مُوسیٰ مِنْ قَبْلُ -یا این که می خواهید از پیغمبر خود چنان پرسش کنید که از موسی پیش از این چنان پرسیده شد.» این پرسش در آن هنگام بود که به او گفتند«أرنا اللّٰه جهرة»،خدا را آشکارا به ما بنما،آیا می خواهید که پس از ایمان آوردن کافر،و پس از پاکدین بودن مشرک شوید؟ « وَ مَنْ یَتَبَدَّلِ الْکُفْرَ بِالْإِیمٰانِ فَقَدْ ضَلَّ سَوٰاءَ السَّبِیلِ -و هر کس ایمان را با کفر مبادله کند،از راه راست گم شده است.» [109]

و توجه کافران به شما بدان سبب نیست که شما را به جهتی بهتر هدایت کنند،بلکه برای ربودن هدایت و خیری است که در اختیار دارید،و در نتیجه می خواهند شما را ضعیف کنند و تزلزل در وجود شما پدید آورند،و این همه برای آن است که با شما دشمنند و بر ایمانی که دارید حسد می برند،و می دانند که نیرومندی شما نهفتۀ در دین تازۀ شما است و لذا می خواهند به هر وسیله شده آن را از میان ببرند.

ص :225

« وَدَّ کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتٰابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إِیمٰانِکُمْ کُفّٰاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ -بسیاری از کافران،از رشکی که در جانشان است،دوست دارند که پس از ایمان آوردن دوباره شما را به کافری بازگردانند.» و آنان کسانی هستند که دوست ندارند خیری به کسی برسد.

« مِنْ بَعْدِ مٰا تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ -و این پس از آشکار شدن حق برای ایشان است.» و این که دانستند حق به جانب شما است؛و اینک یک ایستار در برابر شما وجود دارد،و آن گذشتن از حسد ایشان و بی اعتنایی کردن به آن و نیندیشیدن دربارۀ آن است که جدل است.

« فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا -پس ببخشید و درگذرید،» بدان سبب که جدل فکری با این گونه مردم سودی برای شما ندارد،پس از /1 مجادله کردن با ایشان چشم بپوشید.

« حَتّٰی یَأْتِیَ اللّٰهُ بِأَمْرِهِ -تا خدا فرمان خود را صادر کند،» و شما را بر ایشان پیروز گرداند.

إِنَّ اللّٰهَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ

-که خدا بر هر چیز توانا است.» [110]

و در فاصلۀ میان زمان حاضر تا روزی که پیروزی نصیب شما شود، بر شما واجب است که از نظام درست خود مدد گیرید که بهترین تضمین برای آینده است:

« وَ أَقِیمُوا الصَّلاٰةَ وَ آتُوا الزَّکٰاةَ -و نماز را برپا دارید و زکات دهید.» و به کارهای نیکو فراوان بپردازید.

« وَ مٰا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّٰهِ إِنَّ اللّٰهَ بِمٰا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ -و هر نیکی که برای خود از پیش فرستید،آن را نزد خدا خواهید یافت؛و خدا به هر چه می کنید بینا است.» لازم است در برخورد ما با فرهنگهای شرقی و غربی امروز،و تلاش هواداران آنها برای گمراه کردن ما از دینمان بنا بر رشکی که از نیرومندی ما در

ص :226

صورت متمسک شدن به دین خود بر جان دارند،پیوسته این درس را وجهۀ نظر خود قرار دهیم.

/1

113[القیامة]

:مصدر است ولی همچون نام خاصی برای یک وقت معین شده است که در آن رستخیز آفریدگان صورت می گیرد و مردمان از گورهای خود برمی خیزند و به سوی محشر می روند.

114[منع]

:جلوگیری کردن.

[خرابها]

:خراب به معنی ویران کردن و نقض کردن است.

115[المشرق]

:و شرق دو نام است برای محل بر آمدن خورشید و ماه.

[المغرب]

:و المغیب هر دو به معنی محل غروب کردن و غایب شدن خورشید یا جرم فلکی دیگر است.

[واسع]

:به معنی غنی و بی نیاز است به سبب وسعت و گستردگی تواناییهای او.و آن را به معنی پر رحمت نیز گفته اند.

117[قانتون]

:ریشۀ در قنوت،دوام است و به معنی فرمانبرداری و به معنی دعا نیز آمده است،از جمله قنوت در نماز.

118[یوقنون]

:یعنی می دانند.

119[الجحیم]

:آتش افروخته است و نامی برای دوزخ شده است.

120[ملتهم]

:ملة و نحلة و دیانة نظیر یکدیگر است،و ملت رسول اللّٰه(ص)امری است که آن را آشکار ساخته است.

ص :229

/1

شایسته است آن را بخواند،و کسانی که کتابهای خود را برای تحریف کردن آنها می خوانند زیانکارند.

در پایان درس قرآن دو آیه ای که سخن از بنی اسراییل با آنها آغاز شده بود تکرار می کند که مشتمل بر تشویق و تهدید است و خلاصه ای از برتر شمردن بنی اسراییل بر جهانیان در زمانهای گذشته آمده است.

می شود.

« قُلْ هٰاتُوا بُرْهٰانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ -بگو:اگر راستگویید برهان خود را بیاورید.» [112]

آیا می خواهید دین راستین را بشناسید؟ « بَلیٰ مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلّٰهِ -آری!هر که خالص رو به خدا کند،» و در قلب خود و در عمل خود کسی جز خدا را نپرستد،که این شرط اول است،و شرط دوم آنکه کار شایسته کند، « وَ هُوَ مُحْسِنٌ -و نیکوکار و بخشنده باشد،» چنین انسانی به دین درست چنگ زده است.

« فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ لاٰ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاٰ هُمْ یَحْزَنُونَ -پس پاداش وی نزد پروردگار او است،و چنین کسان بیم ندارند و اندوهگین نمی شوند.» امّا آن کس که متمسک به امانی و آرزوها باشد،بر او است که از آینده بترسد،و به زودی بر روزهایی که در دنیا بی کار و بی عمل و متکی بر این آرزوها و هوسهای باطل گذرانده،اندوهناک و متأسف خواهد شد.

[113]

و مثل این گونه کسان مثل یهود و نصارایی است که دین را همان آرزوها گرفتند و آن را با رؤیاهای خود تطبیق کردند،و از این راه بر ستارۀ تناقضات مرتکب شدۀ خود افزودند.

« وَ قٰالَتِ الْیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصٰاریٰ عَلیٰ شَیْءٍ وَ قٰالَتِ النَّصٰاریٰ لَیْسَتِ الْیَهُودُ عَلیٰ شَیْءٍ -و جهودان گفتند که نصرانیان به جایی بند نیستند،و نصرانیان گفتند که جهودان به جایی بند نیستند.» در صورتی که هر یک از ایشان همان کتاب را می خواند و به همان دستورها عمل می کند:

« وَ هُمْ یَتْلُونَ الْکِتٰابَ -و حال آنکه کتاب واحد را می خوانند.» /1 این کتاب می بایستی سبب یکی شدن ایشان شود؛آیا کتاب خدا میان ایشان جدایی افکنده،یا این که خود ایشان معانی کتاب را تحریف کرده و آن را

ص :232

بنا بر هواهای نفسانی خود تفسیر کرده اند؟و این بدان معنی است که از کتاب خود بهره ای نبرده اند،چه کسانی نیز که کتاب آسمانی ندارند با یکدیگر اختلاف پیدا می کنند.

« کَذٰلِکَ قٰالَ الَّذِینَ لاٰ یَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللّٰهُ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ فِیمٰا کٰانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ -آنان که چیزی نمی دانستند،نیز گفتاری مانند گفتار آنان(یهود و نصاری)گفتند،پس خدا میان ایشان در آنچه با یکدیگر اختلاف دارند،داوری خواهد کرد.» [114]

چه،اختلاف اینان با یکدیگر بر سر دین است که دوستان خود را از درآمدن به معابد دشمنان خود بازمی دارند،و جنگی دعایی علیه آن به راه می اندازند،ولی سؤالی که در مقابل آنان طرح می شود چنین است:شما در بعضی از قضایای مادّی با یکدیگر اختلاف دارید،پس چرا این اختلاف را به دین و پرستش خدا می کشانید؟! « وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسٰاجِدَ اللّٰهِ أَنْ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ وَ سَعیٰ فِی خَرٰابِهٰا -و کیست ستمگرتر از کسی که نگذارد در مسجدها نام خدا برده شود و در ویرانی آنها بکوشد؟» و از این راه پیرامون مساجد جوّی از بیم و هراس و شک به پا می کنند چه هر گروهی به متهم کردن گروه دیگر می پردازد،و بدین طریق مساجد محل اتهام و خلاف می شود،و از همین رو:

« أُولٰئِکَ مٰا کٰانَ لَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوهٰا إِلاّٰ خٰائِفِینَ لَهُمْ فِی الدُّنْیٰا خِزْیٌ وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ عَذٰابٌ عَظِیمٌ -چنین کسان در آنها داخل نخواهند شد مگر به حال ترس؛در دنیا زبونند و در آخرت برای ایشان عذابی دردناک است.» زبونی در دنیا به سبب طغیان کردن نسبت به یکدیگر،و عذاب در آخرت به سبب آنکه دین را تغییر دادند و اصول وحدت و فداکاری آن را تحریف کردند.

ص :233

پس چیزی یا کسی ممکن نیست به اعتبار فرزند خدا بودن تعالی پیدا کند، بلکه هر چیز و همه کس خاضع او است بدان جهت که خدایش آفریده و روزیش می دهد و بازگشت هر چیز به سوی او است.

[117]

و هنگامی که خدا چیزها را آفرید،بدان صورت نبود که چیزها از وی به همان صورت جدا شود که نوزاد از مادرش جدا می شود،بلکه خدا آفریدگی را به چیزهایی ارزانی داشت و آنها را آفرید،پس او:

/1 « بَدِیعُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِذٰا قَضیٰ أَمْراً فَإِنَّمٰا یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ - سازندۀ آسمانها و زمین است،و چون(خواهد)کاری کند،به آن می گوید:باش، پس می باشد(و هستی پیدا می کند).» بنا بر این او برای خود فرزند نمی گیرد،نه پس از آنکه چیزها را آفرید،و نه در هنگام آفریدن آنها.

[118]

و کافران می گفتند که اگر عیسی پسر خدا نبود،و اگر موسی و هارون و عزیر پسران خدا نبودند،پس چرا خدا ایشان را به پیامبری برگزید و ما را برای این کار انتخاب نکرد؟ « وَ قٰالَ الَّذِینَ لاٰ یَعْلَمُونَ لَوْ لاٰ یُکَلِّمُنَا اللّٰهُ أَوْ تَأْتِینٰا آیَةٌ کَذٰلِکَ قٰالَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِثْلَ قَوْلِهِمْ -و کسانی که نمی دانستند گفتند:چه خوب بود که خدا با ما سخن می گفت،یا آیتی و نشانه ای برای ما می آمد؛کسانی که پیش از ایشان بودند نیز چنین گفتند.» یعنی این که همۀ کفار،در امتداد تاریخ،از این استدلال بنا بر تصور خود شرکایی برای خدا قائل می شدند،و چون بعضی از چیزها را نیرومندتر از بعضی دیگر و بعضی از اشخاص را مهمتر از بعضی دیگر می دیدند،با خود می گفتند:اگر این چیزها نیمه خدا و این اشخاص خدا نبودند،پس چرا برتر از دیگران شده بودند؟ « تَشٰابَهَتْ قُلُوبُهُمْ -دلهاشان مانند یکدیگر است،» و طرز تفکر یکسان دارند.و حقیقت آن است که مسیحیت یا یهودیت تنها از فرهنگ یونانی تأثر نپذیرفته بود که در آن برای جهان ارباب انواعی جز خدا تصور

ص :235

می شد،بلکه از اندیشه های موجود در نزد این گونه کسان تأثیر پذیرفته بود،اینان حکمت برتری آفریده ها را بر یکدیگر نمی فهمیدند،و چنان می پنداشتند که برتری یک سنگ گرانبها بر سنگ معمولی بدان سبب است که جنبه ای از الوهیت در آن تجسم پیدا کرده است،و لذا چنان تصور می کردند که پادشاهان از آن روی به سلطنت و نیرومندی می رسند که رگی خدایی(سبحانه و تعالی)در خود دارند،و اینان نیز حکمت برتری را در نیافتند و گفتند:اگر عیسی خدا نبود،پس چرا بر ما برتری یافت،و خدا با او سخن گفت یا به او آیات بینات داد و با ما چنین نکرد.خدا می گوید:

/1 « قَدْ بَیَّنَّا الْآیٰاتِ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ -ما آیات(و معجزات)را برای قومی که یقین دارند آشکار ساخته ایم.» یعنی دلایل فراوانی برای نفی این طرز تفکر وجود دارد،ولی نیازمند عقلهای باز و فرهیخته و از سطح بالا است.

[119]

و ای محمد،همان گونه که انبیایی پیش از تو را خدا،بی آنکه از فرزندان خدا باشند فرستاد،تو را نیز به رسالت فرستاد.

« إِنّٰا أَرْسَلْنٰاکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً -ما تو را بر حق فرستادیم که مژده دهی و بیم دهی.» ولی پس از آنکه پیام ما را ابلاغ کردی دیگر مسئولیتی نداری:

« وَ لاٰ تُسْئَلُ عَنْ أَصْحٰابِ الْجَحِیمِ -و مسئولیتی دربارۀ اصحاب دوزخ نداری.» پس نقش تو نقشی محدود است و ذره ای از خدایی در آن نیست.

بعضی از اندیشه های ایشان باشی از تو خرسند خواهند شد؛هرگز چنین نخواهد شد.

« وَ لَنْ تَرْضیٰ عَنْکَ الْیَهُودُ وَ لاَ النَّصٰاریٰ حَتّٰی تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ قُلْ إِنَّ هُدَی اللّٰهِ هُوَ الْهُدیٰ -و یهود و نصاری به تو خرسندی ننمایند جز آنکه پیرو ایشان شوی.بگو:تنها هدایت الاهی هدایت است.» « وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوٰاءَهُمْ بَعْدَ الَّذِی جٰاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ مٰا لَکَ مِنَ اللّٰهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لاٰ نَصِیرٍ -و اگر،پس از آنکه علم به تو رسید،پیروی هواهای ایشان کنی،در برابر خدا سرور و یاوری نخواهی داشت.» /1 آنان چیزی جز هواهای نفسانی ندارند،و تو صاحب علمی،و هر کس علم را فروگذارد و در پی هوا رود،آینده را از کف خواهد داد،و خدا او را یاری نخواهد کرد.

[121]

جهودان و ترسایان دین خود را تحریف کردند و برای نصوص کتاب مقدس تفسیر باطل فراهم آوردند،ولی:

« اَلَّذِینَ آتَیْنٰاهُمُ الْکِتٰابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاٰوَتِهِ أُولٰئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ - کسانی که به آنان کتاب دادیم،چنان که باید آن را می خوانند؛اینان به آن ایمان آورده اند.» ایمانی صادق دارند،بدان جهت که کتاب را برای فهمیدن می خوانند،و سپس به آن عمل می کنند،و از آن روی کتاب را نمی خوانند که افکار باطل خود را بر آن سوار کنند.اما کسانی که کتاب را برای آن می خوانند که در آن آیه ای در تأیید اندیشه های خود پیدا کنند،و سپس آن را می گیرند و همچون شعاری برای حق جلوه دادن تصرفات باطل و ناروای خود به کار می برند،و آیات دیگر را کنار می گذارند،در واقع به صورت کامل نسبت به کتاب خدا کافرند.

« وَ مَنْ یَکْفُرْ بِهِ فَأُولٰئِکَ هُمُ الْخٰاسِرُونَ -و کسانی که به آن ایمان نیاورند،زیانکارانند.» چه،از هدایت و راهنمایی کتاب و آموزشهای زندگی بخش و درست آن بهره ای نصیب آنان نمی شود.

ص :237

[122]

بنی اسراییل کتاب را بدان صورت که شایستۀ خواندن بود می خواندند،و از همین روی خدای متعال آنان را بر جهانیان برتری بخشید؛سپس آن را کنار گذاشته.و پایان کارشان به خواری و مسکنت انجامید.

اکنون بر ایشان لازم است که واقعیت پیشین خود را به یاد آورند و به آنچه سبب پیشرفت و برتری ایشان بود بازگردند.

« یٰا بَنِی إِسْرٰائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ -ای پسران اسراییل،به یاد آورید نعمتی را که بر شما ارزانی داشتم.» از کتاب و پیامبری که برتری شما به سبب آنان بود، « وَ أَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَی الْعٰالَمِینَ -و این که شما را بر جهانیان برتری بخشیدیم.» /1 در پرتو این دو عامل اساسی پیشرفت:قرآن و پیامبر.

[123]

« وَ اتَّقُوا یَوْماً لاٰ تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لاٰ یُقْبَلُ مِنْهٰا عَدْلٌ وَ لاٰ تَنْفَعُهٰا شَفٰاعَةٌ وَ لاٰ هُمْ یُنْصَرُونَ -و از روزی بترسید که از دست کسی برای کس دیگر چیزی ساخته نیست،و بلا گردان و جانشین پذیرفته نمی شود،و شفاعت و میانجیگری سودی ندارد،و کسی به یاری دیگری برنمی خیزد.» و اگر بنی اسراییل نعمت خدا یعنی رسالت را به یاد می آوردند،و از روز کیفر می ترسیدند،به ریشه های سه گانۀ دین یعنی توحید و نبوت و معاد توجه می کردند و به مقتضای آنها به عمل برمی خاستند.

و این دیدی کلی است که قرآن کریم در پایان گفتار خود از فرزندان اسراییل آن را عرضه می دارد تا بیان کند که جوهر دین و جوهر تقدم و برتری امتها در ایمان به خدا و فرستادگان او و به روز بازگشت به او خلاصه می شود.

/1

/1

/1

/1

/1

ص :239

عقله»یعنی عقل از دست رفتۀ او به وی بازگشت.

[للطائفین]

:طائف و جائل و دائر هر سه به معنی چرخنده و طواف کننده است.

[العاکفین]

:عاکف به کسی گویند که ملازم چیزی یا کاری است،و نیز عاکف به کسی گویند که معتکف و مقیم در مسجد باشد.

129[أضطره]

:اضطرار یعنی کسی را به حالتی درآوردن که جدا شدن از آن برایش امکان پذیر نباشد.

[یرفع]

:رفع و اعلاء و اصعاد همه به معنی برآوردن و بالا آوردن است و نقیض رفع و وضع است یعنی فرود آوردن.

[القواعد]

:جمع قاعده است و اصل آن ثبوت و پا بر جا بودن است،و از همین گونه است قاعده در کوه که ریشه و پایۀ آن است؛و قاعدۀ ساختمان شالوده ای است که بنا بر روی آن ساخته می شود.

128[مسلمة]

:اسلام به معنی تسلیم شدن و سر فرود آوردن در برابر فرمان خداست و اعتراف کردن به همۀ آنچه خدا بر آدمی واجب کرده،و این همان ایمان است.

[مناسکنا]

:مناسک به معنی عبادتها است،و نسک در لغت به معنی عبادت است،و به معنی ذبیحه و قربانی،و منسک جایی است که قربانیها در آن جا ذبح می شوند، یعنی قربانگاه.

129[العزیز]

:قادر توانایی که هیچ کس نمی تواند بر او غالب شود،و به قولی:توانایی است که هر چه را اراده کند به انجام می رساند.

[الحکیم]

:مدبّری که آنچه می سازد با حکمت و

ص :241

فرزانگی است و تدبیر نیکو دارد،و بنا بر این از صفات فعل است،و به معنی بسیار دانا نیز هست که در این صورت از صفات ذات است.

130[یرغب]

:رغبت به معنی دوست داشتن چیزی است که در آن منفعتی برای نفس باشد؛و«رغبت فیه»یعنی به آن مایل شدم،ضد«رغبت عنه»است به معنای از آن بیزار شدم.

[اصطفیناه]

:اصطفاء و اجتباه و اختیار همانند هم و به معنی برگزیدن است.و صفو نقیض کدر است.و صفوۀ هر چیز خالص آن می باشد.و«صفی الانسان اخوه الذی یصافیه»به معنی مودّت و دوستی است.

132[وصّی]

:وصّی و أوصی و أمر و عهد به یک معنی سفارش کردن و دستور دادن است.

133[شهداء]

:جمع شهید است و شاهد و حاضر در معنی مثل هم هستند.

134[امة]

:امّت به هر جماعتی گفته می شود که کاری، خواه دین واحد یا زمان واحد یا مکان واحد،آنان را در کنار یکدیگر جمع کرده باشد،خواه آن امر مایۀ اجتماع اضطراری و تسخیری باشد و خواه اختیاری،و جمع آن امم است.پس امت به اهل ملت واحد گویند که جمع کنندۀ آن،امام است.

136[الاسباط]

:واحد آن سبط است و آنان فرزندان اسراییل یعنی یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم بودند؛شمارۀ اسباط دوازده بود از دوازده پسر یعقوب،و گفته اند حسن و حسین دو سبط رسول اللّٰه(ص)یعنی دو پسر او بودند.و اسباط در

ص :242

بنی اسراییل به منزلۀ قبائل در فرزندان اسماعیل است.و به قولی سبط به جماعتی گفته می شود که اصلشان به یک پدر بازمی گردد.

137[شقاق]

:شقاق به معنی مخالفت است و بودن توست در شق و جدایی از دوستت.

[فسیکفیکهم]

:کفایت به معنی رسیدن به هدف است، و یکفی و یجزی و یغنی به یک معنی است.و کفی یکفی کفایة به معنی برخاستن به کاری و انجام دادن آن،می باشد،و کفایت به معنی بس بودن است.

/1

/1 بدین ترتیب همه چیز دربارۀ ابراهیم گفته خواهد شد که او که بود و چگونه پیامبر و رسول و امام برای امتها شد..؟و دربارۀ این که چه کس پس از وی شایستۀ پیشوایی و امامت است..و آیا هر منسوب به ابراهیم چنین است؟ کعبه ای که مسلمانان رو به آن برای نماز می ایستند،ساختۀ اعراب نیست تا اسراییلیان با قبله شدن آن مخالف شوند،بلکه خانۀ خدایی است که ابراهیم نیای عرب و بنی اسراییل هر دو آن را بنا کرده است.

ولی این کعبه نه جای آویختن بتان بلکه مقامی برای پرستش خدای یگانه است.

بدان سبب که ابراهیم آن را بنا کرد،و پیوسته کلمۀ توحید را بر زبان می راند،و از خدا می خواست که وی را بر این یگانه پرستی استوار دارد،و ابراهیم از خدا درخواست کرد که از میان فرزندان او فرستادگانی را مبعوث کند،و محمد پیامبر ما صلی اللّٰه علیه و آله با استجابت این دعا به پیامبری رسید.

پروردگار ابراهیم او را با کلماتی آزمود.» که در آن دستورهای قاطع و دشوار بود.

/1 « فَأَتَمَّهُنَّ قٰالَ إِنِّی جٰاعِلُکَ لِلنّٰاسِ إِمٰاماً -پس چون آنها را به پایان رسانید،(خداوند)گفت:من تو را پیشوا و امام مردم قرار خواهم داد.» پس ابراهیم رایگان و بی بها،یا بدان جهت که از نژادی برتر بوده باشد،یا خونی پاکتر از دیگران داشته باشد که به میراث به فرزندانش برسد،به رسالت برگزیده نشد،بلکه خداوند متعال پس از آزمودن وی با آزمایشی دشوار او را به پیامبری برگزید.و سپس چون ابراهیم از خدا خواستار پیامبری برای فرزندان خود شد،این خواستۀ وی رد شد.

« قٰالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قٰالَ لاٰ یَنٰالُ عَهْدِی الظّٰالِمِینَ -گفت:و از فرزندانم؟گفت:پیمان من به ستمکاران نمی رسد.» در فرزندان و ذرّیّه تو کسانی وجود دارند که ستمگرند و در گزینش ردّ می شوند،و پیشوایی پیمانی خدایی است و این پیمان به ستمگران نخواهد رسید.

[125]

در این جا دو حجت و برهان است که اهل مکه برای اثبات نزدیکتر بودن خود به خدا از دیگران و بنا بر این حق سروری بر اعراب به آنها متمسک می شدند.

نخست این که:آنان فرزندان ابراهیم و وارثان او بر نگاهداری از خانۀ خدایند که خدا این دلیل را رد کرد.

دوم این که:خدا بر سرزمین ایشان منت نهاد و ثروت و خیر بهرۀ مردم آن جا کرد،و آنان مانند همۀ ثروتمندان زمین چنان می پنداشتند که ثروتمند شدن ایشان به سبب نزدیکی به خدا بوده است،و خداوند متعال این حجت نادرست ایشان را در دو آیه که پس از این می آید مردود دانست:

« وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثٰابَةً لِلنّٰاسِ -و در آن هنگام که خانه را جای بازگشت و پناهگاه مردم قرار دادیم،» یعنی مرکزی در جزیرة العرب برای مردم که پس از بیرون رفتن از آن به آن

ص :245

بازمی گردند، « وَ أَمْناً -و جایگاهی امن،» که خدا صلح و سلم را که در جاهای دیگر جزیره وجود ندارد در آن به حد وفور فراهم آورد... /1 ولی خدا چگونه سلام را در مکه به وفور مهیا ساخت؟بدان روی که آن را مقام و جایگاه ابراهیم قرار داد..و ابراهیم نیای اعلای بیشتر اعراب بود و لذا رمز وحدت میان مردم به شمار می رفت..و به همین سبب فرمان الاهی به تقدیس مقام ابراهیم صادر شد(و آن تنها سنگی است که خدا،پس از حجر الاسود، برای آن ارزش قایل شد)و گفت:

« وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقٰامِ إِبْرٰاهِیمَ مُصَلًّی -و مقام ابراهیم را نمازگاه خود قرار دهید،» یعنی در کنار مقام ابراهیم نماز بگزارید،به شرط آنکه نماز گزاردن برای خدا باشد..ولی با به یاد داشتن برتری ابراهیم بر شما که اسباب رسیدن شما را به هدایت خدا فراهم آورد.

اسلام به تقدیس چیزی جز خدا نمی پردازد،ولی برای بسیاری از چیزها و اشخاص ارزش میانجیگری میان بندگان و فضل خدا قایل است،که مثلا ثروتی که در راه خدا خرج شود،واسطه ای برای رسیدن نعمت خدا یعنی مال به فقیر است و واجب است که شخص فقیر پیش از هر کس به شکر گزاری از پروردگار خود بپردازد،و آن کس که به نیکی فرمان دهد و مردمان را به خدا بخواند،میانجی در هدایت مردم است،و پیامبران وسایلی هستند که خدا به میانجیگری ایشان بندگان خود را به راه راست رهبری می کند،و هنگامی که از ایشان سپاسگزاری یا قدرشناسی می کنیم،این سپاسگزاری و تقدیر الاهی نیست،بلکه شکری است که گزاردن شکر خدا و تقدیس او بر آن تقدم دارد.

و مقام ابراهیم از این گونه است،بدان جهت که ما آن را تقدیس نمی کنیم، بلکه در آن جا برای خدا نماز می گزاریم و از مقام ابراهیم و به میانجیگری آن از ابراهیم قدردانی می کنیم.

ص :246

قرآن حکیم این حقیقت را به ما یادآور می شود می گوید که ابراهیم مأمور به آن بود که خانۀ خدا را از بتان پاک کند،پس چگونه ممکن است که مقام او بتی شود که به جای خدا آن را بپرستند.

« وَ عَهِدْنٰا إِلیٰ إِبْرٰاهِیمَ وَ إِسْمٰاعِیلَ أَنْ طَهِّرٰا بَیْتِیَ -و بر عهدۀ ابراهیم و اسماعیل گذاشتیم که خانۀ مرا پاک کنند،از هر ناپاکی آشکار یا پنهان و آن را آماده سازند.» /1 « لِلطّٰائِفِینَ وَ الْعٰاکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ -برای طواف کنندگان و مانندگان در آن و رکوع و سجود کنندگان.» بنا بر این وسایل امنیت و راحتی که در خانۀ خدا می یابیم،برای تحقق یافتن هدف خانه است از طواف و اعتکاف و رکوع و سجود،و نه به خاطر چشم فرزندان اشراف از ذریۀ ابراهیم.

[126]

و دلیل بر این است آنکه ابراهیم از خدای متعال خواست که نعمتهای خود را مخصوص صالحان و نیکوکاران گرداند،زیرا چنان تصور می کرد که نعمتهای دنیایی خدا نشانه ای از دوستی خدا نسبت به صاحبان آن نعمتها است، ولی خدا این دعای او را رد کرد:

« وَ إِذْ قٰالَ إِبْرٰاهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هٰذٰا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرٰاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ قٰالَ وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِیلاً ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلیٰ عَذٰابِ النّٰارِ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ -و آن گاه که ابراهیم گفت:پروردگارا،این جا را شهری آمن گردان و از مردم آن،هر کس که به خدا و روز دیگر ایمان دارد،از میوه ها و بهره ها روزی گردان،(خدا)گفت:و هر کس را که کافر باشد نیز کمی بهره مند می سازم و سپس او را به عذاب آتش ناچار می کنم که بد سرنوشتی است.» بنا بر این آتش دوزخ،علی رغم ثروت و امنیت و سروری که فرزندان ابراهیم(ع)از آن اکنون بهره مند می شوند،منتظر ایشان است،بدان سبب که همۀ این نعمتها آزمونهایی است که در برابر آنها قرار گرفته اند تا معلوم شود چه اندازه می توانند در برابر فشار انحرافات تحریفی ایستادگی کنند.

ص :247

[127]

خانه موجود بود و ابراهیم مأمور به این بود که بر آن بنایی بسازد،و این ساختمان با روح یکتاپرستی و فرمانبرداری از خدای متعال ساخته شد،و بنایی برای فخر فروشی و ریاست یا دست یافتن به شهوات«که ذرّیّۀ ابراهیم و پرده داران خانۀ کعبه از قریش چنان تصور می کردند»نبود.

« وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْرٰاهِیمُ الْقَوٰاعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْمٰاعِیلُ -و در آن هنگام که ابراهیم با اسماعیل پایه های خانه را بالا می بردند،» و با اخلاص چنین دعا می کردند:

« رَبَّنٰا تَقَبَّلْ مِنّٰا -پروردگارا از ما بپذیر.» /1 ما کار خود را کردیم،ولی اگر عمل با نیت بد آمیخته شده باشد یا هدفهای آن متعدد شود و در آن واحد هدف آن رضای خدا همراه با رضای مردم باشد.ممکن است مورد پذیرش خدا واقع نشود،چنان که در آیۀ کریمه آمده است که: «إِنَّمٰا یَتَقَبَّلُ اللّٰهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ» ،یعنی خدا تنها از پرهیزگاران می پذیرد،و در آن هنگام که ابراهیم و پسرش دعا می کردند که خدا عملشان را قبول کند،عمل خود را خالص برای خدا انجام می دادند.

« إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ -که تو شنوایی،» و دعاهای بندگان را می شنوی.

« اَلْعَلِیمُ -(و)دانایی.» می دانی که مردم برای تحقق بخشیدن به چه هدفهایی به انجام دادن کارهای خود برمی خیزند؛آیا هدفها پاکیزه و خالص برای خداست یا چنین نیست.

روی ابراهیم و پسرش در ضمن ساختن خانه به این هدف توجه داشته و می گفتند:

« رَبَّنٰا وَ اجْعَلْنٰا مُسْلِمَیْنِ لَکَ -پروردگارا،ما دو نفر را چنان کن که به تو تسلیم شویم و اسلام آوریم.» و عمل صالح همچنین تأثیری در صالح بودن ذریه و نسل فرد دارد،و ابراهیم و اسماعیل هدفشان از ساختن خانه آن بود که این خانه دلیلی عینی برای اسلام آوردن ایشان باشد و مرکز دینی توحیدی فرزندانشان شود،و گفتند:

/1 « وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنٰا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَکَ وَ أَرِنٰا مَنٰاسِکَنٰا وَ تُبْ عَلَیْنٰا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوّٰابُ الرَّحِیمُ -و از ذریۀ ما امتی قرار ده که به تو تسلیم باشند و اسلام آورند،و جا و راه و روش عبادتها را به ما بنما،و بر ما ببخش که تو توبه پذیر و مهربانی.» عمل صالح بر راهیابی و دانایی نسبت به روش عمل در آیندۀ صاحب آن می افزاید،و در آیه ای از قرآن آمده است که: «وَ الَّذِینَ جٰاهَدُوا فِینٰا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنٰا» یعنی کسانی که در راه ما بکوشند راههای خود را به ایشان نشان خواهیم داد.و بدین گونه هدف ابراهیم و اسماعیل از بنای خانه دسترس پیدا کردن به هدایت بیشتر و شناختن آداب عبادت بود،و بنا بر این چشم آن داشتند که با ساختن خانه خدا توبۀ ایشان را بپذیرد،و این آخرین هدفی است که امکان تحقق آن از هر عمل صالح می رود،و خدا بدین گونه تقصیرها و گناهان گذشتۀ صاحب آن عمل را ببخشد.

[129]

مؤمن راستین از ارزش ایمان و اندازۀ اهمیت آن در زندگی انسان آگاه است،و لذا درصدد آن برمی آید که همگان را به ایمان دعوت کند تا به داشتن آن سعادتمند شوند،و ابراهیم و اسماعیل خدا را به همین منظور می خواندند و می گفتند:

« رَبَّنٰا وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ -پروردگارا،و در میان ایشان پیامبری برانگیز،» از میان خود ایشان که برایشان بیگانه نباشد و(فرزندان ابراهیم)نخستین مؤمنان به رسالت او شوند،و هدف این رسالت نخست آن باشد که:

ص :249

« یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیٰاتِکَ -آیات تو را بر ایشان فروخواند،» تا از این راه مردمان به تو ای پروردگار ما هدایت شوند،چه آغاز دین شناخت خدا است،آن هم شناختی که نظر کردن در آیات خدا بر هدایت آن می افزاید:

و هدف دوم آن این که:

« وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتٰابَ -به ایشان کتاب را بیاموزد،» که نظام زندگی ایشان و بیان کنندۀ آداب و مراسم و اعمال دینی ایشان است.

/1 و هدف سوم آنکه:

« وَ الْحِکْمَةَ -و نیز حکمت و فرزانگی را(به ایشان بیاموزد)،» و آنچه را که به زندگی عملی از دستورهای اخلاقی و آداب اجتماعی ارتباط پیدا می کند.

و هدف چهارم:

« وَ یُزَکِّیهِمْ -و پاکیزه شان سازد،» یعنی روح ایمان و اراده را در ایشان پرورش دهد،و آنان را با خلق و خوی نیکو بارآورد،و همچون نیرویی سهمگین در خدمت آبادانی زندگی و گسترش صلح و سلام و آسایش در همه جای زمین قرار دهد.

« إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ -که تو عزیز و توانا و حکیمی.» و به عزت و قدرت خود می توانی دعای ما را بپذیری،و با حکمت خود این منظور را برای ما تحقق بخشی،از آن روی که با هدف کلی آفرینش متناسب است.

ابراهیم پیروی کنیم و هر کس مخالف این ملت باشد سفیه است،چرا که از خیر دنیا و آخرت دور خواهد شد.

و فرزندان ابراهیم یکتاپرست بودند و از یهود و نصاری نبودند،و آنچه از ما مطلوب است بازگشتن به توحید ابراهیم است تا اختلافات ما با یهود و نصاری از میان برود و در عین حال به همۀ رسالتهای آسمانی مؤمن شویم،بدان سبب که همه از جانب خدا فرستاده شده بوده اند؛خط توحید همین است و هر کس از آن منحرف شود متمرد است.

/1 خدا مقیاس در تصرفات ما است و ما مدعی آن نیستیم که مسئولیت شما بر عهدۀ ما است،ولی این را می گوییم که همه در برابر خدا با یکدیگر برابریم،و هر کس متناسب با عمل خود از خدا جزا و پاداش می گیرد.

خط خدا که همان خط ابراهیم است شرک نبود،همان گونه که یهودیت و نصرانیت نیز در صورتی که بر این خط باشد چنین است.

این بود خلاصه ای از آیاتی که در آنها یک آیه(134/141)تکرار شده و در آن آمده است که برای هر زمان برنامه ای و شریعتی است که برای آن زمان درست است ولی برای زمان دیگر و مردمان دیگر درست نیست،و این اشاره است به بعضی از تفاصیل دین یهود و دین نصاری شایستۀ مرحلۀ تازه ای نیست که با رسالت محمد(ص)آغاز شده است.

شود؟» و از روش او که در یکتاپرستی تجلی پیدا کرده است، « إِلاّٰ مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ -جز آنکه خود را تباه کند؟» و خواستار زیان خود باشد؟ « وَ لَقَدِ اصْطَفَیْنٰاهُ فِی الدُّنْیٰا وَ إِنَّهُ فِی الْآخِرَةِ لَمِنَ الصّٰالِحِینَ -و ما او را در دنیا برگزیدیم و او در جهان دیگر از نیکان و صالحان است.» /1 [131]

چگونه خدا ابراهیم را برگزیده برای چه؟به سادگی بدان جهت که خود را به کلی تسلیم خدا کرد و اسلام آورد.

« إِذْ قٰالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ -در آن هنگام که پروردگارش به او گفت:اسلام آور،» یک لحظه هم تردید نکرد و با قانع شدن کامل اجابت کرد:

« قٰالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعٰالَمِینَ -گفت:به پروردگار جهانیان اسلام آوردم.» [132]

اسلام ابراهیم به صورت یک خط سیر یکتاپرستانه در تاریخ درآمد، به همان گونه که شخص ابراهیم عنوان امت مسلمان پیدا کرد،و این نشانه ای از رسیدن فضل خدا به ابراهیم و هر کس دیگری است که با اخلاص رو به خدا کند.

« وَ وَصّٰی بِهٰا -و به آن سفارش کرد،» یعنی به این طریقت و ملت، « إِبْرٰاهِیمُ بَنِیهِ -ابراهیم فرزندانش را.» و در میان ذریۀ ابراهیم،یعقوب که جد اعلای یهودیان بود نیز چنین سفارش به فرزندان خود کرد:

« وَ یَعْقُوبُ یٰا بَنِیَّ إِنَّ اللّٰهَ اصْطَفیٰ لَکُمُ الدِّینَ -و یعقوب سفارش کرد که:ای فرزندان من،خداوند دین را برای شما برگزید،» و این دین را اسلام و تسلیم شدن به خدا و خالص کردن پرستش برای خود قرار داد.

ص :252

« فَلاٰ تَمُوتُنَّ إِلاّٰ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ -پس نمیرید مگر آنکه مسلمان باشید.» چه گاه انسان در مدتی از زمان مسلمان می شود،ولی در مقابل چکشهای شرک و کفر فرومی ریزد و هنگامی که مرگ به او می رسد کافر است و کافر از دنیا می رود نه مسلمان؛اسلام سست او نه در دنیا برایش حاصلی دارد و نه در آخرت.بر انسان واجب است که در همۀ مراحل زندگی خود مسلمان بماند تا اگر مرگ ناگهان به سراغ او بیاید، /1 آمادۀ دیدار پروردگار خویش باشد و یکباره به عذاب الیم گرفتار نشود.

[133]

و در خود یعقوب این سفارش و وصیّت تحقق پیدا کرد،چه، علی رغم دشواریهای فراوان زندگی در هنگام مرگ فرزندان خود را به یکتاپرستی سفارش کرد:

« أَمْ کُنْتُمْ شُهَدٰاءَ إِذْ حَضَرَ یَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قٰالَ لِبَنِیهِ مٰا تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِی قٰالُوا نَعْبُدُ إِلٰهَکَ وَ إِلٰهَ آبٰائِکَ إِبْرٰاهِیمَ وَ إِسْمٰاعِیلَ وَ إِسْحٰاقَ إِلٰهاً وٰاحِداً وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ -شما در آن زمان حاضر نبودید که یعقوب را مرگ فرارسید،و به فرزندان خود گفت:پس از من چه خواهید پرستید؟گفتند:خدای تو و خدای پدرانت ابراهیم و اسماعیل و اسحاق را که خدای یگانه است(می پرستیم) و خود را به او می سپاریم و تسلیم می کنیم.» و چه شادمان بود یعقوب که در هنگام بدرود گفتن با زندگی ثمرۀ تربیت فرزندان خود را بر یکتاپرستی در برابر چشمان خویش یافت و از زبان ایشان شنید که پیوسته بر خط توحید باقی خواهند ماند.

[134]

ولی آیا از اسلام ابراهیم و ذریۀ صالح او برای ما کاری ساخته است که(ما اعراب و یهود)تنها به انتساب جدی با آنان بسنده کنیم؟هرگز! چه آنان با کارهای نیک و صالح خود از دنیا رفتند و بر ما نیز لازم است که برای خودمان به عمل صالح بپردازیم و با آن از دنیا برویم.

« تِلْکَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهٰا مٰا کَسَبَتْ وَ لَکُمْ مٰا کَسَبْتُمْ وَ لاٰ تُسْئَلُونَ

ص :253

عَمّٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ

-این امتی بود که گذشت و رفت؛آنچه کسب کرد برای خود کرد،و آنچه شما کسب کنید از آن شما است،و برای آنچه آنان کرده اند، از شما پرسش نخواهد شد.» نه جریمۀ بد کاری تبهکاران و بدکاران گذشته را شما خواهید پرداخت و نه پاداش حسنات صالحان و نیکوکاران به شما خواهد رسید.

[135]

و این پرسش باقی می ماند که:ملت ابراهیم چیست؟آیا یهودیت است یا نصرانیت یا شرکی که در میان اعراب تجسّم یافته بود؟این هر سه فرقه خود را منسوب به ابراهیم می دانند؛کدام یک از آنان راست می گویند؟ قرآن همه را دروغگو می داند.

« وَ قٰالُوا کُونُوا هُوداً أَوْ نَصٰاریٰ تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرٰاهِیمَ حَنِیفاً -و گفتند:یهودی یا نصرانی باشید تا راه یابید،بگو:ما پیرو ملت ابراهیم رهیافته و حقپرستیم،» که معاصران خود را کافر و مشرک می شمرد و رد می کرد، /1 « وَ مٰا کٰانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ -و مشرک نبود.» که اعراب مدعی آن بودند که وی همۀ انواع شرک را طرد می کرد،جز آنچه در نزد یهودیان و مسیحیان یا در نزد اعراب موجود بود.

[136]

هنگامی که از بازگشت به ملت ابراهیم سخن می گوییم،به معنی حذف کردن نقش پیامبران بزرگی نیست که پس از او آمدند،بلکه مقصود ما تزکیۀ این نقش و گذشتن از موانع قشری است که در سر راه آن گذاشته شده و سبب آن بوده است که هر مجموعه ای از مردم منحصرا متوجه به یک پیغمبر شود و از رسالت دیگران به انگیزۀ نژادپرستی یا تعصّب کور فایده ای نبرد.

پس به جوهر رسالت الاهی بازگردید که تجسّم یافتۀ در یکتاپرستی ابراهیم است که همۀ انواع شرک را طرد می کرد و به همۀ پیامبران ایمان داشت.

« قُولُوا آمَنّٰا بِاللّٰهِ وَ مٰا أُنْزِلَ إِلَیْنٰا وَ مٰا أُنْزِلَ إِلیٰ إِبْرٰاهِیمَ وَ إِسْمٰاعِیلَ وَ إِسْحٰاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْبٰاطِ -بگویید:ایمان آوردیم به خدا،و به آنچه بر ما فرود آمد،و

ص :254

به آنچه بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط فرود آمد،» که این اسباط از فرزندان یعقوب بودند و رسالت یکتاپرستی بر آنان نیز نازل می شد.

« وَ مٰا أُوتِیَ مُوسیٰ وَ عِیسیٰ وَ مٰا أُوتِیَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ -و به آنچه به موسی و عیسی دادند،و به آنچه به انبیا از جانب پروردگارشان داده شد،» از تفاصیل اجتماعی شرایع و آموزشهای اخلاقی و...و...و بگویید:

« لاٰ نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ -میان هیچ یک از آنان به تفاوتی قایل نیستیم و به او خود را تسلیم کرده ایم.» به خدای واحد تسلیم شده ایم،و به هر کس که پروردگار ما فرستاده،خواه عبری باشد و خواه عربی،و خواه از خانوادۀ ما باشد یا نباشد،خاضعیم.

[137]

رسالت حقیقی خدا این است،و جز این سخن یاوه است و گردنکشی و انحراف،بدان سبب که /1 خدا برای مردم پیامبری نژادی فراهم نمی آورد،و به عصبیّت جاهلانه فرمان نمی دهد،و میان پیامبران و رسالتهای خود تفاوت و جدایی قایل نمی شود.

« فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ مٰا آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اهْتَدَوْا -پس اگر همانند آنچه شما به آن ایمان دارید ایمان آورند،راه یافته اند،» و حال ایشان همچون حال مؤمنان پیشین است و تفاوتی با آنان ندارند.

« وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمٰا هُمْ فِی شِقٰاقٍ -و اگر رو گردانند،در اختلافند،» پس از خط کلی مستقیم منحرف شده اند،و مثل شما نیستند...و انحراف نه به زیادی و کمی شمارۀ افراد بلکه با مقیاس دیگری اندازه گیری می شود که عبارت از اندازۀ ملتزم بودن به خط فطرت و حق و صراط مستقیم الاهی است،و از همین روی کمی شماره نباید ما را دچار تردید کند،و زیادی گردآمدن مردمان در پیرامون باطل ما را به وحشت بیندازد،و باید پیوسته آنان را با صفت متمردان جدایی طلب و اهل شقاق توصیف کنیم و به مبارزه بخوانیم،و در این هنگام:

« فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللّٰهُ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ -خدا تو را از گزند آنان نگاه

ص :255

خواهد داشت،و او شنوا و بینا است،» و دعای هر کس را که از او مدد خواهد می شنود و از ضمیر کسانی که سخنی بر زبان نمی آورند آگاه است.

« قُلْ أَ تُحَاجُّونَنٰا فِی اللّٰهِ وَ هُوَ رَبُّنٰا وَ رَبُّکُمْ -بگو:آیا دربارۀ خدا با ما جدال می کنید،و حال آنکه او پروردگار ما و پروردگار شما است؟» به شما نمی گوییم که از ما پیروی کنید،بلکه شما و خودمان را به سوی خدای یگانه می خوانیم،بی آنکه به تمایز نژادی میان خودمان و شما اشاره کنیم.

« وَ لَنٰا أَعْمٰالُنٰا وَ لَکُمْ أَعْمٰالُکُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ -و کردار ما برای خود ما است،و کردار شما برای خود شما،و ما نسبت به او پاک و مخلصیم.» به همین گونه از شما می خواهیم که نسبت به او مخلص باشید،چه،این دعوت همچون دعوتهای پیشین آلودۀ به شرک و گمراهی یا نژادپرستی یا بالیدن به سرزمین و جز اینها نیست...دعوتی خاص برای خدای پروردگار همۀ مردم است.

[140]

و این دعوت درست همان دعوت پیامبران است،چه،غیر ممکن است که دعوت آسمانی متوجه به مردمی غیر از مردمان دیگر باشد،از آن روی که خدا پروردگار همۀ مردمان است،و همه آنان را از زن و مرد او آفریده و بعضی از آنان را فرزندان خود نگرفته است،پس چگونه ممکن است میان آنان تفاوت قایل شود،بلکه آنچه در رسالتهای آسمانی از نژادپرستی و مصلحت جویی و جز اینها می بینیم،همه از چیزهایی است که /1 مردمان از پیش خود به دروغ و ستم بر دین افزوده اند و باز به دروغ گفته اند که پیامبران اینها را از جانب خدا آورده اند.

« أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْرٰاهِیمَ وَ إِسْمٰاعِیلَ وَ إِسْحٰاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْبٰاطَ کٰانُوا هُوداً أَوْ نَصٰاریٰ قُلْ أَ أَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللّٰهُ -یا این است که می گویند:ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و فرزندانش یهودی یا نصرانی بودند؛بگو:آیا شما داناترید یا خدا؟» خدا می گوید که آنان جز پیامبران خدا نبودند،و شما می گویید که چنین و چنان بودند.حتی در آن هنگام که می دانستند نژادپرستی و جز آن از اضافات خودشان است که به افترا آنها را به خدا نسبت داده بودند و کذب محض است،باز چنین می کردند و بدین گونه به تحریف دین خدا می پرداختند.

« وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَتَمَ شَهٰادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللّٰهِ وَ مَا اللّٰهُ بِغٰافِلٍ عَمّٰا

ص :257

تَعْمَلُونَ

-و کیست ستمکارتر از کسی که شهادتی خدایی نزد وی باشد و آن را کتمان کند؟و خدا از آنچه می کنید غافل نیست.» آنان حامل رسالتهای الاهی و بر آن امین بودند،ولی در امانت خیانت کردند،و فردا باید در برابر خدای عزیز حکیم به محاکمه شدن بایستند.

/1

/1

غالی گرفته شده،و گفته اند که وسط از هر چیز،اعدل و افضل آن است.و در صفت پیغمبر(ص)آمده است که از اوسط قوم خود یعنی از خیار(نیکان)ایشان بود.

[عقبیه]

:عقب به معنی پاشنۀ پا است؛و عقب آدمی نسل او است؛و تعقیب،بازگشت به کاری است که خواهان آنی،و از آن است لم یعقّب.

144[الرؤیة]

:دیدن است و نظیر آن ابصار است،و به معنی علم،استعمال می شود.

[التقلب]

:همچون تصرف و تحول است و آن،حرکت کردن در جهات است.

[شطره]

:یعنی به طرف آن.

147[الممترین]

:امتراء به معنی استخراج است و به قولی استدرار،و مریة به معنی شک است و امتراء و تماری و مماراة از آن مشتق شده،و مراء به معنی جدال است،و اصل باب استدرار است به معنی شیر دوشیدن و گویند:

«بالشکر تمتری النعم»ای تستدر،یعنی با شکر گزاری نعمت را به دست می آوری.

/1

ایشان را آشکار ساخت.پس از آن بنی اسراییل به صورت امتی مؤمن مورد بحث قرار گرفت،و داستانهایی از ایشان نقل شد و عبرتهایی که باید از آنها بهره مند شویم.و آخرین درسی که قرآن در این خصوص به ما داد،لزوم تمسّک به هدایت قرآن و تأثیر نپذیرفتن از بنی اسراییل است،و این از آن روست که آنان امتی منحرف شده اند و نیز امتی از میان رفته،که «لَهٰا مٰا کَسَبَتْ وَ لَکُمْ مٰا کَسَبْتُمْ» :هر چه به دست آورده از آن خودش است،و هر چه شما کسب کنید از آن خودتان خواهد بود.

و بدین گونه قرآن حکیم برای امت اسلامی شخصیت فرهنگی و استقلال آن را از امتهای پیشین تضمین کرد.و اکنون رمز این استقلال آشکار را برای ما بیان می کند که تجسّم یافته در قبله ای است که سبب یگانگی افراد امت اسلامی است و به آنان شخصیت محکمی می بخشد،و از دیگر سوی مایۀ تمایز آن از امتهای دیگر است.

قرآن،این درس را با تکرار آیه ای آغاز می کند که پیشتر گذشت و واضح شد که:تطور و تکامل زمان /1 گاه در اختلاف شریعتها تأثیر می گذارد،و بر امت است که به صورت مستقل به تفکر بپردازد،و بی آنکه از جنبه های منفی امتهای پیشین(که هر چه بوده رفته اند)تأثیر پذیرد.

سپس برای ما توضیح می دهد که قبله به خودی خود چیزی مقدس نیست، بل بدان سبب که خدا به تکریم آن امر کرده چنین است.و هنگامی که خدا قبله را تغییر داد،قداست قبلۀ نخستین از میان رفت،و خدا در قبله حلول نمی کند که از این روی شایستۀ تقدیسی دایمی باشد.

میان دامنۀ ارتباط و علاقۀ بین قبله و شخصیت امتی که برتر از امتهای دیگر و گواه بر آنها است،دامنۀ تطبیق آن بر ارزشهای زندگی نظارت می کند.

اما قبلۀ پیشین برای هدفی محدود معین شده بود،و آن آزمودن مشرکان قریش برای شناختن اندازۀ راستگویی آنان در پذیرفتن رسالت خدایی بود که از ایشان می خواهد تا از قبلۀ دشمنان یهودی خود پیروی کنند.

قبله ای که برای امت تشریع شد،مسجد الحرام بود که دارای شرافت و

ص :261

کرامتی است که اهل کتاب از آن با خبرند ولی حق را کتمان می کنند،و این کتمان برخاستۀ از هواپرستی و طرز تفکر نژادپرستانۀ آنان است.

ولی شایسته تر برای آنان این بود که کتاب را بر خود مورد تطبیق قرار دهند، نه این که آن را بر حسب هوای نفس تحریف کنند.و علی رغم آنکه قبلۀ تو حق است و شکی در آن نیست،این بدان معنی نیست که امت وارد نژادپرستی شود،و چنان گمان کند که به مجرد رو به قبلۀ حق ایستادن در نزد خدا شریفتر از جز آن خواهد شد.

هرگز!اینها چیزی بیش از آداب و شعائر ظاهری نیست،و مقیاس بزرگواری شتافتن به کارهای نیک است،و هر که بیشتر به جانب این نیکوکاری رو کند در نزد خدا مکرمتر است،و پس از آنکه قرآن دربارۀ رو کردن به مسجد الحرام تأکید می کند،امت را از سستی نشان دادن در برابر دشمنان یا ترسیدن از ایشان، بر حذر می دارد،از آن روی که هر کس از حق بترسد از هیچ کس بیم نخواهد داشت.

/1

که دیگران چه کرده اند؛اگر خیری کرده اند برای خود کرده اند،و بر ما است که کار نیک برای خودمان و بر وفق نیازمندیهای زمان خود،انجام دهیم؛و اگر کار بدی کرده اند برای خود کرده اند،و بر ما است که چنان نکنیم و دلیلمان این باشد که آنان نیز چنان کرده اند؛چه ممکن است آنچه ایشان در زمان خود کرده اند به خیر ایشان بوده باشد و برای ما نسبت به واقعیت حاضر شر محسوب شود.به همین جهت خدا به صراحت می گوید:

« تِلْکَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهٰا مٰا کَسَبَتْ -آن امتی بود که گذشت و رفت؛ آنچه کسب کرده برای خود کرده».

و خیر و شر او به خودش می رسد، « وَ لَکُمْ مٰا کَسَبْتُمْ وَ لاٰ تُسْئَلُونَ عَمّٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ -و آنچه شما کسب کنید از آن خود شما است،و برای آنچه آنان کرده اند کسی از شما چیزی نخواهد پرسید(و مسئولیتی ندارید).» بلکه شما را دربارۀ آنچه خود کرده اید مورد سؤال قرار می دهند،و به همین جهت لازم است در طرز تفکر خود و در اعمالتان مستقل باشید،که در این باره پاداش یا کیفر به خود شما می رسد نه به کسی دیگر.

[142]

و تنها ابلهان چنان می پندارند که حقیقت واقع،به دلیل آنکه حق است،حتما باقی و برقرار خواهد ماند.هرگز چنین نیست،چه امکان آن هست که واقعیتی نسبت به یک زمان حق باشد و در عصر دیگر چنین نباشد،و قداست قبله به آن سبب نیست که خدا در مکان قبله موجود است،بل بدان سبب که خداوند متعال به آن فرمان داده گفته است:

/1 « سَیَقُولُ السُّفَهٰاءُ مِنَ النّٰاسِ مٰا وَلاّٰهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِی کٰانُوا عَلَیْهٰا - مردمان سفیه به زودی خواهند گفت:چه شد که از قبله ای که بر آن بودند روگردان شدند؟» چنان می پنداشتند که واقعیت سابق برای امت مسلمان که رو به قبله ای معین برای نماز می ایستاد،واجب است که پیوسته ادامه پیدا کند.هرگز چنین

ص :263

نیست.

« قُلْ لِلّٰهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ یَهْدِی مَنْ یَشٰاءُ إِلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ - بگو:خاور و باختر از آن خدا است؛هر که را بخواهد به راه راست رهبری می کند،» و راه راست در عمل راه رو به خداوند سبحانه و تعالی است،نه رو کردن به مشرق یا مغرب.

[143]

و رو کردن به جانب کعبه در اسلام برای آن عنوان حکم شرعی پیدا کرد که خدا می خواست مسلمانان را امتی متمایز از دیگر امتها قرار دهد،و این امت را به صورت رقیبی برای اندازۀ به کار برده شدن دستورهای خدا در میان دیگر امتها،برای حق و آزادی و عدالت اجتماعی درآورد.و اگر امت مسلمان رو به قبلۀ اهل کتاب می ایستاد،نمی توانست مشرکان عرب را که به کعبه معتقد بودند در جهت رو کردن به اسلام توجیه کند،به همان گونه که نمی توانست یهود و نصارایی را توجیه کند که خود را صاحبان قبله تصور می کردند و بر این اعتقاد بودند که مسلمانان پیروانی از ایشانند،و از همین رو خدای تعالی گفت:

« وَ کَذٰلِکَ جَعَلْنٰاکُمْ أُمَّةً وَسَطاً -و بدین گونه شما را امتی بر راه میانه قرار دادیم.» خدا شما را به راه راست هدایت کرد،و آن راه میانه در بین انحراف به راست و چپ،یعنی تمایل یهودیان به ماده پرستی و تمایل مسیحیان به رهبانیّت،و میان آزادی بی بند و بار و استبداد خفه کننده،و میان ستمگری فرد نسبت به اجتماع و ستمگری اجتماع نسبت به فرد است،و هدف امت مسلمان آن است که گواهی بر خط سیر امتهای دیگر باشد.

« لِتَکُونُوا شُهَدٰاءَ عَلَی النّٰاسِ -تا بر مردم گواه باشید.» گواه بر مردم بودن یعنی چه؟ /1 شاید مقصود آن باشد که شما تعیین کنندۀ جهت برای ایشان به طرف اصول رسالت شوید،به همان گونه که پیغمبر خدا گواه بر شما است.

« وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً -و پیغمبر بر شما گواه باشد.»

ص :264

همان مسئولیتی را که پیغمبر در برابر شما تحمل می کند،بر شما است که در برابر امتهای دیگر آن را تحمل کنید؛و در مناسبتهای دیگر قرآن از مسئولیتهای رسول اللّٰه(ص)در برابر امت خود سخن گفته است که باید به آنها مراجعه کنیم تا از مسئولیتهای خود در برابر امتهای دیگر آگاه شویم.

اما قبلۀ پیشین قبله ای موقتی و محدود به هدف معین آزمودن مشرکان تازه ایمان آوردۀ عرب بود،تا معلوم شود که آیا حسّاسیتهای سادۀ خود را در برابر رسالتهای الاهی پیشین و در برابر قبلۀ آنان یعنی بیت المقدس از دست داده اند یا نه.

« وَ مٰا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْهٰا -و ما آن قبله را که بر آن بودی (یعنی رو کردن به بیت المقدس)جز بدان جهت معین نکردیم،» « إِلاّٰ لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلیٰ عَقِبَیْهِ -که بدانیم چه کس از پیامبر پیروی می کند،و چه کسی بر پاشنه های خود می چرخد(و به عقب بازمی گردد).» و به حساسیتهای تعصب آمیز خود بازمی گردد که مشترک بودن پیامبر را در قبله با یهود یعنی دشمنان پیشین عرب،در هر یک از مظاهر اجتماعی یا آداب دینی عیبی برای او تصور می کرد.

و خلاص شدن از حساسیت برخاستۀ از تعصب کار آسانی نیست.

« وَ إِنْ کٰانَتْ لَکَبِیرَةً إِلاّٰ عَلَی الَّذِینَ هَدَی اللّٰهُ -هر چند این کار دشوار و سنگین است،مگر بر کسانی که خدا آنان را هدایت کرده است.» کسانی که برای فرمانبرداری از خدا سنتهای کهنه را کنار گذاشته اند،اما پاداش نمازهایی که رو به بیت /1 المقدس گزارده اید،در نزد خدا محفوظ است.

« وَ مٰا کٰانَ اللّٰهُ لِیُضِیعَ إِیمٰانَکُمْ إِنَّ اللّٰهَ بِالنّٰاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ -و خدا ایمان شما را تباه نمی کند،و خداوند نسبت به مردم رؤوف و مهربان است.» [144]

پیغمبر اسلام(ص)می دانست که کعبه قبلۀ مسلمانان است،و این که بیت المقدس قبله ای موقتی است،و به همین سبب چشم به راه رسیدن فرمان

ص :265

خدا برای رو کردن به کعبه در نماز بود،ولی آشکارا این را از خدا طلب نمی کرد، چه وی رسول بود و می بایستی رسانندۀ پیامهای الاهی باشد و از خود چیزی بر آنها نیفزاید؛پس خدا آنچه را که پیغمبرش دوست می داشت تحقق بخشید و گفت:

« قَدْ نَریٰ تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّمٰاءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضٰاهٰا فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ وَ حَیْثُ مٰا کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ -ما رو گرداندن تو را در آسمان می بینیم،پس تو را به قبله ای متوجه می سازیم که از آن خشنود شوی؛روی خود را به سوی مسجد حرام بگردان،و هر کجا باشید روهای خود را به آن سو کنید.» یعنی نماز را به سوی مسجد الحرام و در نتیجه خانه کعبه بگزار؛و اما در بند اهل کتاب مباش،چه آنها حق را می دانند و با آن مخالفت می کنند.

« وَ إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتٰابَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ -و کسانی که کتاب به ایشان داده شده،می دانند که این حق و از جانب پروردگارشان است،» ولی با علم خود مخالفت می کنند،ولی خدا به زودی آنان را کیفر خواهد داد:

« وَ مَا اللّٰهُ بِغٰافِلٍ عَمّٰا یَعْمَلُونَ -و خدا از آنچه می کنند غافل نیست.»

بدان سبب که رسالتهای آسمانی را به میل و مصلحت خود تحریف می کنند،و-ای رسول خدا-بر تو است که در پیروی از حق سخت ایستادگی کنی و در برابر فشارهای اهل کتاب تسلیم نشوی،از آن روی که دانایی و حق با تو است.

« وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوٰاءَهُمْ مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّکَ إِذاً لَمِنَ الظّٰالِمِینَ -و اگر پس از علمی که به تو رسید پیروی هوای نفس ایشان کنی، آن گاه از ستمکاران خواهی بود.» و چه کسی نسبت به مردمان و نسبت به خودش ستمکارتر از پیشوایی است که علم خود را فروگذارد و به پیروی از هوای نفس بپردازد؟ [146]

و آن کسان که کتاب خدا را تحریف و آن را بر خلاف حقیقت تفسیر می کنند،بدان سبب به این کار نمی پردازند که علم ندارند،بلکه آنچه کم دارند ایمان کافی نسبت به آن کتاب است و شجاعت ایستادگی در برابر هوسهای نفسانی.

« اَلَّذِینَ آتَیْنٰاهُمُ الْکِتٰابَ یَعْرِفُونَهُ کَمٰا یَعْرِفُونَ أَبْنٰاءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ -کسانی که به آنان کتاب داده ایم،به همان گونه که فرزندان خود را می شناسند و می دانند،آن را نیز می شناسند و می دانند؛و گروهی از ایشان،با آنکه حق را می دانند،آن را پوشیده نگاه می دارند.» [147]

به همین سبب بر ما واجب است که این منحرفان را پیشوایان خود قرار ندهیم،یا به خاطر رهایی از بی ایمانی ایشان،در حق شک نکنیم از آن روی که آنان بر خلاف علم خود عمل می کنند؛لازم است از عقلهای خودمان پیروی کنیم و به حق راستینی که خدا وحی کرده است معرفت پیدا کنیم.

« اَلْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلاٰ تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ -آنچه از پروردگار تو رسیده حق است،پس مبادا که از شک کنندگان(در حق)باشی.» آن کس که مدعی مرد دین بودن است،بشری است که گاه شهوتها او را

ص :267

می فریبد و دین را با وجود علم داشتن به آن تحریف می کند،و بنا بر این واجب است که پیروی ما از مرد دین به صورت مطلق نباشد،بلکه در حدود راهنمایی /1 عقلهایمان و معرفتی باشد که به ارزشهای رسالت الاهی داریم.

مرد عادی نمی تواند دریچه های علم را بر روی جان و روان خود ببندد،و کاملا متکی و متّکل بر اصحاب علم شود،چه این ممکن است سبب فروافتادن وی در مهلکه ها شود،بلکه لازم است به عقل و فطرت خود تشخیص دهد که از چگونه مردی پیروی می کند؛کسانی که در دنیا زاهدند،و حدودی برای شهوات خود قائلند،و به مخالفت با هواهای نفسانی خویش می پردازند،و نسبت به اوامر خدا اطاعت کامل دارند،تنها کسانی هستند که می توان به ایشان اعتماد کرد و به پیروی ایشان برخاست.

« أَیْنَ مٰا تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللّٰهُ جَمِیعاً إِنَّ اللّٰهَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ -هر جا باشید،خدا همۀ شما را یک جا جمع می کند،خدا بر هر چیز توانا است.» در دیوان داوری خدا،خدا به مقدار جدلیات در ترازوی اعمال شما نگاه نمی کند،بلکه به اندازۀ اعمال صالح شما نگاه می کند.

/1

[149]

ولی این اندیشه نباید ما را به سست کردن حدود بکشاند،و مثلا بگوییم که مؤمن به هر جهت که بخواهد می تواند نماز بگزارد.هرگز چنین نیست!بر وی لازم است که حدود و مرزهای شریعت را کاملا مراعات کند،ولی تنها به آنها بسنده نکند،و لذا می بینیم که قرآن بازمی گردد و به رو کردن به سوی مسجد الحرام فرمان می دهد و می گوید:

« وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ وَ إِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ وَ مَا اللّٰهُ بِغٰافِلٍ عَمّٰا تَعْمَلُونَ -و از هر کجا بیرون آمدی روی خود را به سوی مسجد الحرام کن،و این حق است و از جانب پروردگار تو است،و خدا از آنچه می کنید غافل نیست.» علی رغم مقاومت پیشوایان گمراهی،آن حق است،و تا زمانی که شخص بر حق است،ناگزیر نباید به معارضۀ مردمان اعتماد کند،هر اندازه آنان خود را بزرگ بدانند و در دین سابقۀ دراز داشته باشند.

[150]

سپس قرآن دربارۀ ضرورت استقلال فکری و نترسیدن از مردم در بیان آنچه حق است تأکید می کند و می گوید:

« وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ وَ حَیْثُ مٰا کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ لِئَلاّٰ یَکُونَ لِلنّٰاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ إِلاَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ -و از هر جا بیرون آمدی روی خود را به سوی مسجد الحرام کن،و هر جا باشید رو به سوی آن کنید،تا مردم را بر شما حجتی نباشد،مگر کسانی از ایشان که ستمکار شدند.» این ستمکاران،خواه شما پیرو حق باشید و خواه پیرو گمراهی،به زودی به احتجاج و مجادلۀ با شما خواهند پرداخت،پس بایستی آنان را از حساب حذف کنید و

ص :269

دربارۀ ایشان فکر نکنید؛همانند مردمان می مانند و به اندازۀ اهمیت مسجد الحرام آگاه می شوند،و خواهند پرسید که چرا شما هنوز بر رو کردن به بیت المقدس باقی مانده اید،در صورتی که اهمیت درجۀ دوم دارد؛اکنون به مسجد الحرام بازگردید تا این مردم را حجتی علیه شما نباشد،مخصوصا از این روی که آنان غالبا از کسانی هستند که مسجد الحرام را احترام می گذارند،و تا زمانی که انسان بر حق است و می تواند بیشتر مردمان را از طریق برنامۀ سالم و عمل صالح به حق جلب کند،نباید از گروهی بترسد که از طبقۀ /1 تحریف کنندگان دین به شمار می روند:

« فَلاٰ تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِی وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِی عَلَیْکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ -پس از ایشان مترسید و از من بترسید،و برای آنکه نعمت خودم را بر شما تمام کنم،و باشد که راه یابید.» خلاص شدن از ظلم ستمکاران،و استقلال فکری و اجتماعی(با جدا بودن قبله)نعمت است،و در عین حال راهیابی به قبله ای برتر،یعنی خانۀ کعبه و مسجد الحرام.

/1

/1

گیریم،و در راه خدا برای خود قیمتی قایل نشویم و آمادۀ زندگی زاهدانه و سخت باشیم.تنها در این هنگام است که برکات خدا شامل حال ما می شود و رحمت خود را بر ما فرومی فرستد و بر ناتوانی و شکست خوردگی پیروز می شویم.

قبلۀ تازه جزء متمم نعمت رسالت بود،چه رسالت سبب آن شد که امت اسلامی در ردیف امتهای دارای رسالت الاهی قرار گرفت،ولی اشتراک با آنها در قبله از استقلال فرهنگی و اجتماعی و سیاسی آن می کاست،که با جدا شدن قبله صورت اتمام پذیرفت،و به همین سبب خداوند متعال گفت: «وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِی عَلَیْکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ» که مقصود از آن این است که مسلمانان این استقلال را به یاد داشته باشند و هر چه بیشتر در پیرامون رسالت خدایی گرد آیند،چه هر چه بیشتر در پیرامون آن جمع شوند،استقلال ایشان استوارتر و صفوف آن منظمتر و آراسته تر خواهد شد.

هر امت به رسالتی نیاز دارد،و هر چه این رسالت به حقیقت نزدیکتر باشد، آن امت برای برپاخاستن نیرومندتر و شایسته تر خواهد شد؛و در رسالت اسلامی تلاوت آیات خدا به منظور آگاه ساختن آدمی برای توجه به خدا است،و پرورش روح در او به عنوان شالوده ای برای بنا کردن ماهیت و طبیعت امت توحیدی محسوب می شود.

و پس از یکتاپرستی از راه متوجه کردن انسان به آیات خدا،مرحلۀ تربیت رسالتی برای پاک کردن نفس از متعلقات منفی آن(و یزکیکم)از فردیت و نادانی و شتاب و ترس و سستی اراده و سستی همت و...و...می آید.

امتی که نتواند بر جنبه های اخلاقی منفی خود پیروز شود،نمی تواند از شریعتها و از نظم بهره مند شود،و برتری ارادی پیدا کند،و گردن نهادن ارادی آن به پیروی از قوانین دینی شرط اساسی برای هر نظام یا قانون است.

و در مرحلۀ سوم امت نیازمند دو نوع نظام است.یکی نوع ثابت که قرآن آن را به نام«کتاب»می خواند،و دیگری آنکه با گذشت زمان تطوّر پیدا می کند،و به نظر من همان است که قرآن آن را به نام«حکمت»خوانده است.

اینها شرایط ثابت برای بنا کردن و ایجاد هر امت است،و رسالت الاهی همۀ این شرایط و افزونتر بر آن را جایز است،بدان سان که در برابر امت افقهای تازه ای از علم می گشاید.

« وَ یُعَلِّمُکُمْ مٰا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ و بر ما است که پیوسته این رسالت را به یاد داشته باشیم،و نیازمندی خودمان را به آن و سودمندی آن را برای خود از یاد نبریم.

[152]

و بنا بر این بر ما واجب است که شکرگزار خدا برای ارزانی داشتن نعمت رسالت باشیم تا خدا ما را از آن بهره مند سازد،و خدا را بر آن سپاسگزار باشیم تا بر روشنی ما در آن بیفزاید،و به این نعمت که بهرۀ ما ساخته است کفران نورزیم که نعمت ناسپاس مانده از میان می رود.

/1 « فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لِی وَ لاٰ تَکْفُرُونِ -پس به یاد من باشید

ص :274

تا از شما یاد کنم،و از من سپاسگزاری کنید و ناسپاسی و کفران نعمت مکنید.»

آن زمین خشک به صورت مزرعه ای بارور درمی آید،پس اگر تلاش و انتظار او نبود،آیا این امکان وجود داشت که به نتیجه ای برسد؟هرگز!همچنین امت باید که صبر کند،و برای آیندۀ دور به تلاش و کوشش خود ادامه دهد، /1 و در آنچه پس از این خواهد آمد،قرآن مثلهایی از صبر برای ما می زند.

می خورد،و باقی فرزندان امت با اوضاع و احوال دشواری روزگار می گذرانند که آبستن حیاتی شرافت آمیز است،و بر امت لازم است که آمادۀ فداکاری باشد تا بتواند به پیش برود و منابع نیروی آن منفجر شود و پیوستگی و سختی و ژرفی آن را افزایش دهد.

« وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوٰالِ وَ الْأَنْفُسِ /1 وَ الثَّمَرٰاتِ -و ما شما را با ترس و گرسنگی و کم شدن مالها و جانها و میوه ها می آزماییم.» زندگی سازنده ای است که لازم است امت،پیش از شروع کردن به سیر صعودی آن را بگذراند،و دورۀ گردآوری سرمایه برای کسی که خواستار تجارت است یا دورۀ تحصیل و درس خواندن برای کسی است که می خواهد بصیرت پیدا کند یا عالم شود،و بنا بر این دورۀ بخشندگی است و در این برهۀ از زمان واجب است که امت به زیور صبر و شکیبایی آراسته باشد.

« وَ بَشِّرِ الصّٰابِرِینَ -و شکیبایان را مژده ده.» [156]

« اَلَّذِینَ إِذٰا أَصٰابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قٰالُوا إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَیْهِ رٰاجِعُونَ - (یعنی)کسانی که چون مصیبتی به ایشان رسد،گویند ما برای خداییم و همه به او بازمی گردیم.» اینان به خود مصیبت نگاه نمی کنند،بلکه به آن در ضمن چارچوبی کلّی می نگرند که در آن قرارشان داده اند،پس-در خلال رسیدن مصیبت-چنان تصور می کنند که در راه خدا مجهز و آمادۀ برای نبرد شده اند،و جانهای خودشان را در مقابل به دست آوردن خرسندی خدا فروخته اند،و کسی را که کالایی را فروخته نرسد که آن را مطالبه کند،و مسلمان راستین در اندیشۀ تن یا مال خود نیست،از این رو که آن را پیش فروش کرده است،و در پایان همۀ این چیزها،عاقبت سعادتمندانه ای را پیش خود مصور می سازند که،اگر در راه خدا صبر پیشه کنند، انتظار آنان را می کشد.

هر ضرر و زیانی در راه خدا،می بایستی در چارچوب آن نگرش تاریخی

ص :277

کلی قرار داده شود که بنا بر آن خسارت در برابر دستاوردهای بزرگی که چشم به راه امت در آینده است،بسیار کوچک جلوه گر می شود.سپس مگر نه آن است که آدمی را خدا از نیستی آفرید،و سپس او را به صورت چیزی قابل ذکر درآورد؛مگر نه این است که این آدمی،دیر یا زود،به خدا بازمی گردد؟پس جزع و فزع کردن بر مصیبتهایی که ناگزیر باید به صورتی یا به صورت دیگر به او برسد،برای چیست؟ [157]

پاداش شکیبایان چیست؟ صلوات و برکاتی از پروردگارشان است؛خدا به ایشان نزدیک است و آنان را دوست می دارد و برکات خود را به ایشان می فرستد و آنان را مشمول آمرزش خود قرار می دهد و از دشواریهای آیندۀ ایشان می کاهد.

/1 نخستین پاداشی که شخص بردبار از پروردگار خود دریافت می کند،تأیید این شکیبایی در نزد پروردگار او و کاسته شدن مصیبت حاصل از این صبر برای او و تقویت معنویات وی و سپس عوضی است که از جانب خدا در برابر خسارت به او می رسد و فضل بیشتری که نصیب او می شود:

« أُولٰئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَوٰاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ - درود و برکات و رحمت پروردگار به ایشان می رسد و اینان راهیافتگانند.» اما کسانی که بر مصیبت شکیبایی نشان نمی دهند،راهی به حق پیدا نمی کنند،چرا که خودخواهی ایشان سبب پوشیده ماندن حقایق بر آنان است،و جز به جوانب آسان رسالت خدا به چیز دیگری نگاه نمی کنند،و در نتیجه از این رسالت بی بهره می مانند،و خدا دینی را برنمی انگیزد که بدین گونه همه اش راحتی و خواب و مصلحتهای شخصی بوده باشد!! این مهمترین نقص امت اسلامی امروز است،که به رسالت خدا کفر می ورزد،و روزه و نماز را کنار گذاشته،و از شهادت در راه خدا بیمناک است،و به زیور صبر آراسته نیست،و لذا عقب افتاده و خوار بر جای مانده،و بدبختیها و مصیبتها پیاپی بر سرش فرومی ریزد،و اگر خواستار رستگاری باشیم،می بایستی با احتیاط و نیرومندی به این تعالیم بازگردیم.

ص :278

/1

/1

یعنی به او مایل شد.

[یطوّف]

:طواف به معنی چرخیدن پیرامون چیزی است و طایف از آن است.و در عرف شرع گشتن بر گرد خانۀ کعبه است.

[تطوّع]

:به دلخواه و میل،چیزی بخشیدن و کاری انجام دادن.

160[تابوا]

:توبه به معنی پشیمانی از انجام کاری است،و آن حسرت خوردن بر وقوع آن کار و عزم برای ترک بازگشت به آن است.

[اصلحوا]

:صلاح در عمل،پاک بودن آن است از چیزی که با آن آمیخته سبب زشتی و بدی آن شود.

162[ینظرون]

:انظار به معنی مهلت دادن به امید این که در خلاص نظر شود،و اصل نظر به معنی طلب است،و نظر به چشم به معنی طلب با چشم است.

164[اختلاف]

:نقیض اتفاق است.و اختلاف شب و روز به معنی در خلف و پشت سر یکدیگر آمدن است،و به قولی در اختلاف جنس،همچون اختلاف سفیدی و سیاهی.

[الفلک]

:به معنی کشتی است و به مفرد و جمع گفته می شود.و فلک فلک آسمانی است و هر مدوری فلک است و به قولی اسم برای دوران است.

[بث]

:به معنی از هم جدا کردن و پراکندن است.

[دابة]

:از دبیب به معنی جنبیدن است،و دابّة یعنی مخلوق جنبنده.

[تصریف]

:به معنی گرداندن و«صرف الدهر»تقلب

ص :281

آن است و جمع آن صروف می باشد.

165[انداد]

:به معنی شبیه ها و نظیرها،و گفته اند که به معنی اضداد هم است.

[حب]

:به معنی دوستی و خلاف بغض است،و محبت به معنی اراده است و اگر بگویی«احب زیدا»مقصود این است که خواهان منافع اویم یا او را مدح می کنم.و «احب اللّٰه زیدا»یعنی خدا ثواب و بزرگداشت او را می خواهد.و«احب اللّٰه»یعنی خواستار فرمانبرداری از اوامر اویم.

166[تبرأ]

:تبرؤ در لغت پشت کردن و دور شدن بر اثر دشمنی است و«تبرأ اللّٰه من المشرکین»یعنی خدا به سبب دشمنی با مشرکان آنان را دور کرد و اصل آن جدایی است همچون«برأ من مرضه».

[اتبعوا]

:اتباع،طلب اتفاق است.در«اتبعه لیلحقه» مقصود،آن است که با هم به جای مورد نظر برسند.

[تقطعت]

:تقطع دور شدن بعد از اتصال و پیوستگی است.

[الاسباب]

:سبب رسیدن به چیز دور از دسترس به وسیلۀ چیزی است که آن را ممکن سازد،و ریسمان را از آن روی سبب می گویند که با آن آب دور از دسترس را از ته چاه بالا می کشند.

167[کرة]

:بازگشت.

[حسرات]

:حسرت به معنی پشیمانی شدید است.

ص :282

/1

خدا سخن می گوید نسنجیده پیروی نکنیم،بلکه باید با خود بیندیشیم که از چه کسی تبعیت می کنیم و چگونه باید به این کار بپردازیم.

این درس مکمل درس گذشته است که به شرایط نهضت امت ارتباط داشت،چه از آشکارترین این شرایط وحدت توجیه فرهنگی برای امت است.

می گوید:هر نشانه ای برای عبادت اعم از دعا یا نماز یا جز آن،مشعری است برای این عبادت الهی.

« فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِمٰا -پس هر که حج خانه کند،یا عمره گزارد،باکی بر او نیست که بر آنها طواف کند،» /1 و میان آن دو به گونه ای دویدن بپردازد.

« وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً -و هر که از روی میل کار نیکی کند،» که هاجر چنین کرد و به سعی میان صفا و مروه پرداخت، « فَإِنَّ اللّٰهَ شٰاکِرٌ عَلِیمٌ -(بداند)که خدا سپاسگزار و دانا است.»

/1 « أُولٰئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللّٰهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اللاّٰعِنُونَ -کسانی هستند که خدا و لعنت کنندگان آنان را لعنت می کنند.» [160]

و علمای سوء(بد)در برابر خود فرصتی برای بازگشت به رحمت خدا و بخشش مردم دارند،و آن پرداختن ایشان به سه کار است:

نخست:توبه است و اقرار کردن به خطاهای گذشته و آماده شدن برای جبران آنها.

دوم:اقدام عملی برای تصحیح آن خطاها و ترمیم و اصلاح آنها.

سوم:بیان همۀ حقایق،حتی آنها که مخالف با مصالح خودشان و قومشان است.

« إِلاَّ الَّذِینَ تٰابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَیَّنُوا فَأُولٰئِکَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ أَنَا التَّوّٰابُ الرَّحِیمُ -جز آنان که بازگشتند و نیک شدند و این کار را آشکار کردند،پس توبۀ آنان را می پذیرم،و من توبه پذیر مهربانم.» زیان عالم سوء در اجتماع بسیار است،چه،گاه سبب منحرف شدن گروه پرشماری از مردم می شود،و لذا پذیرفته شدن توبۀ او دلیل بر آن است که خدا بسیار توبه پذیر و رحیم است،و گرنه توبۀ چنین مردی که سلاح علم را علیه مردم به کار انداخته است،آسان نیست.

[162]

« خٰالِدِینَ فِیهٰا لاٰ یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذٰابُ وَ لاٰ هُمْ یُنْظَرُونَ - جاودانه در آن می مانند و شکنجۀ آنان سبک نمی شود و مهلتی به ایشان داده نخواهد شد.» هرگز به اینان اعتنایی نمی شود،بلکه به شدیدترین صورت خواری و اهانت می بینند،و هرگز کسی به آنان نظر نمی کند، /1 بدان سبب که دین را در دنیا برای دستیابی به مقام و ریاست و جاه و جلال در میان مردم تحریف کردند و خداوند با خواری و ذلّت به آنان کیفر خواهد داد.

در حق ما روا داشته است؟ [164]

« إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ -در آفرینش آسمانها و زمین،» با این عظمت و شکوه و دقت، « وَ اخْتِلاٰفِ اللَّیْلِ وَ النَّهٰارِ -و در پیاپی هم آمدن شب و روز،» و آیت رحمت و حکمت و قدرتی که در آن است، /1 « وَ الْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِمٰا یَنْفَعُ النّٰاسَ -و در کشتی که دریا را می پیماید و به مردم سود می رساند،» از جابه جا کردن مردم و انتقال دادن کالاهای ایشان به همه جای زمین، « وَ مٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ مِنَ السَّمٰاءِ مِنْ مٰاءٍ فَأَحْیٰا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهٰا -و در آبی که خدا از آسمان فروفرستاده و زمین را،پس از مرگ آن،با این آب زنده کرده،» و این که چگونه زندگی و جریان دنیا را به صورتی تنظیم کرده است که آب در آن بخار می شود و به صورت ابرهایی درمی آید که باد آنها را به هر جا که نیاز به آن است می برد،و آب گوارایی از آن برای نوشیدن جانوران و مردمان و زمین فرومی ریزد و به گونه های مختلف به مردمان سود می رساند، « وَ بَثَّ فِیهٰا مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ -و در آن هر گونه جنبنده را پراکنده ساخت،» که جان در تن دارد،از مورچۀ کوچک و کوچکتر از آن گرفته،تا فیل و بزرگتر از آن،و پرندگان و درندگان و ماهیان،و هر یک را به صورتی خاص روزی می رساند و از سودی برخوردار می دارد،که همۀ آنها برای هدفی معین آفریده شده اند،و اسباب زندگی تا زمانی محدود بر ایشان آماده است، « وَ تَصْرِیفِ الرِّیٰاحِ وَ السَّحٰابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّمٰاءِ وَ الْأَرْضِ لَآیٰاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ -و در گرداندن و جابه جا کردن بادها،و در ابری که میان آسمان و زمین مسخّر است،آیاتی است که برای گروهی که خرد خود را به کار اندازند.» اینان کسانی هستند که از نیروی خردی که خدا به ایشان ارزانی داشته است به صورت درست بهره برداری می کنند،و به میانجیگری این آیات به رحمت

ص :288

گسترده و دایمی خدا می نگرند،و می دانند که تنها خدا شایستۀ دوست داشتن او و فرمانبرداری از فرمانهای او و سر به سجده نهادن در برابر او است،و تنها او و نه شریکان مجعول و ساختگی او است که باید همچون دوست و ولی و سرور پذیرفته شود.

[165]

کسانی که خرد خود را به کار نمی اندازند،با وجود داشتن آن،از وجود این خرد و عقل بهره ای عایدشان نمی شود؛اینان پروردگار خود را نمی شناسند،بدان سبب که با نظری جامد و متحجّر به جهان هستی می نگرند که از حدود ظواهر آن فراتر نمی رود،و هیچ ژرف نگری در دلالتهای این ظواهر ندارند.و لذا اینان یا اصلا ایمان ندارند و یا اگر ایمانی به خدا دارند بسیار سطحی است.

/1 « وَ مِنَ النّٰاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللّٰهِ أَنْدٰاداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللّٰهِ -و پاره ای از مردم جز خدا کسان یا چیزهایی را به خدایی برمی گزینند و آنها را همچون خدا دوست می دارند.» برای نگرش جامدی که دارند،مثلا،به جای آنکه به پرستش و نیایش خدا برخیزند که خورشید را آفریده و به سیر آن نظم و ترتیب بخشیده،به نیایش و پرستش خود خورشید می پردازند.برای چه؟ برای آنکه تنها به ظاهر خورشید می نگرند بی آنکه از وجود آن به وجود خدا استدلال کنند؛و به همین گونه به اصحاب مال و مقام و علم نگاه می کنند بی آنکه در این اندیشه بیفتند که همۀ آنان بندگان خدایند،و آنکه این نعمتها را به آنان ارزانی داشته خدا است،و برای ایشان شایسته تر آن است که مستقیما با خدا ارتباط برقرار کنند و نه این که به جانهای خودشان اجازه دهند که به پرستش این میانجیهای نعمت الاهی بپردازند.

« وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلّٰهِ -و کسانی که ایمان آورده اند،دوستی ایشان نسبت به خدا شدیدتر است.» و علی رغم پیدا شدن علاقه ای میان ایشان و صاحبان مال و جاه و علم،به خود اجازۀ آن نمی دهند که بندۀ این کسان باشند،بلکه پیوسته مرتبط با خدا با

ص :289

سختترین پیوستگی و ارتباط باقی می مانند.

« وَ لَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُوا -و اگر ستمکاران(روزی)را در برابر دیده آرند،» یعنی اگر کسانی که با پیروی از شرکای ساختگی خدا و برتر شمردن آنها از خدا به سبب مخالفت با اوامر خدا برای به دست آوردن خرسندی شریکان او از صاحبان شهوت و سلطه و دانش،حقیقت را ببینند،از گمراهی خود بازخواهند گشت، « إِذْ یَرَوْنَ الْعَذٰابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلّٰهِ جَمِیعاً وَ أَنَّ اللّٰهَ شَدِیدُ الْعَذٰابِ - (درخواهند یافت)که همۀ نیرومندی از آن خدا است،و عذاب خدا سخت و شدید است.» [166]

این کسان که به جای خدا از آنان پیروی و اطاعت می شود،و با خدا همچون شرکایی در نظر گرفته می شوند، /1 این ناتوانان و خائنان،بی هیچ پروایی از یک محافظ درونی،حتی در برابر پیروان خود،از پیروان خود از آنان بیزاری نشان می دهند.

« إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا -در آن هنگام کسانی که از آنها پیروی می شد،از کسانی که پیرو آنان بودند،بیزاری نمودند،» و هم پیروان و هم کسانی که این پیروان از آنان پیروی می کردند، « وَ رَأَوُا الْعَذٰابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبٰابُ -عذاب را دیدند و هر سبب و پیوندی در میان ایشان بریده شد.» دیگر ریسمانی که به آن درآویزند و پناهگاهی که به آن پناه برند وجود نداشت.

[167]

« وَ قٰالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنٰا کَرَّةً -در آن هنگام کسانی که پیرو بودند گفتند:اگر بازگشت به دست ما بود،» یعنی اگر می توانستیم به زندگی دنیا بازگردیم، « فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَمٰا تَبَرَّؤُا مِنّٰا -از آنان به همان گونه که از ما بیزاری

ص :290

جستند،بیزاری می جستیم.» این است پایان کار کسی که جز خدا شریکانی برای او می گیرد و آنان را همچون خدا دوست می دارد،و به جای فرمان خدا از ایشان فرمان می برد.عاقبت این کار پشیمانی است،و گفتن این که کاش به دنیا بازمی گشتیم و پیروی از آنها را طرد می کردم،ولی هیهات که بازگشتن وجود ندارد.

« کَذٰلِکَ یُرِیهِمُ اللّٰهُ أَعْمٰالَهُمْ حَسَرٰاتٍ عَلَیْهِمْ -و چنین است که خدا کارهای ایشان را همچون حسرتهایی به ایشان می نماید و جلوه گر می سازد.» « وَ مٰا هُمْ بِخٰارِجِینَ مِنَ النّٰارِ -و آنان از آتش بیرون نتوانند آمد.» در امت اسلامی ناگزیر باید مراکز نیرو(انداد و شریکان خدا)از میان برود،و در یک خط /1 راست توجه به خدا صورتپذیر شود،و جز به فرمان خدا از کسی پیروی نکنند،و دوستی خدا برای هر کس پیش از دوستی دیگران،خواه نیرومند خواه ضعیف،بوده باشد.چنین اجتماعی اجتماع آزاد به کاملترین معنی کلمه است،و در درسهای آینده تفصیل این معنی خواهد آمد.

/1

/1

خطوات الشیطان یعنی آثار و جاهای پای او.

169[السوء]

:هر فعل زشت در نظر عقل یا شرع،و قبیح و زشت را بدان سبب سوء گویند که عاقبت بد دارد.

[الفحشاء]

:فاحشة و قبیحة و سیئة همچون یکدیگرند؛و هر چه از حد بگذرد فاحش است،و هر چه موافق حق نباشد فاحشه است.

170[الفینا]

:یعنی به آن برخوردیم و آن را یافتیم.

171[ینعق]

:بانگ زدن و درماندن.

173[أهلّ]

:اهلال در ذبح کردن به معنی بلند گفتن بسم اللّٰه الرحمن الرحیم است؛مشرکان در این مورد نام بتان را به زبان می آوردند و مسلمانان نام خدا را.

[اضطر]

:اضطرار،هر کاری است که بر هر کس وارد شود،نمی تواند از آن جلوگیری کند،همچون گرسنه شدن در آدمی.

177[البر]

:مهربانی و احسان و صدق و ایمان و تقوی،و ریشۀ آن،گستردگی است و برّ به معنی بیابان از آن است.

[المسکین]

:آن کس که مالی ندارد؛درویش.

[الفقیر]

:آنکه مال به اندازۀ کافی ندارد.

[ابن السبیل]

:آنکه در سفر محتاج شده و به او می توان از زکات سهمی داد.و به قولی به معنی مهمان است.

[الرقاب]

:جمع رقبه به معنی ریشۀ گردن است و از همۀ بدن با این کلمه تعبیر می کنند،همچون«فتحریر رقبة» یعنی آزاد کردن یک بنده.

[البأساء]

:بؤس به معنی فقر است.

ص :293

[الضراء]

:در درون خوشی است.

/1

خود به سبب آداب و عادات کهنه و طرز تصورهای نادرست در تفسیر دین پیدا شده است.امت ما باید پیش برود تا از نعمتهای خدا بهره مند شود،و موانع برخاسته از آداب و رسومی را که به نام دین خوانده می شود و بیش از آنچه تصور شود از دین به دور است،از سر راه خود در این پیشرفت بردارد.

پیروی می کنید؟کسانی که از کشت زمین به این دلیل که متعلّق به فلانی است جلوگیری می کنند،و کسانی که بازرگانی را از رونق می اندازند و موانعی بر سر راه خدا قرار می دهند،دشمنان انسانند،و آن کسان که مانع آبادانی زمین می شوند دشمن انسانند،و بر انسان لازم است که از دشمنان خود تبعیت نکند.

/1 و«سوء بد»به«فحشاء ناحق»تحوّل پیدا می کند،بدان سبب که سلطه و قدرت و ثروت را در دست گروهی از مردم متمرکز می سازد که از آن برای ستم کردن بر مردم بهره گیری می کنند.

و فحشاء لباس دین بر تن می کند،و این کار به دستیاری سودپرستان (استثمارگران)با بعضی از کسانی که به نام(مردان دین)کلام خدا را تحریف می کنند و کتاب خدا پنهان مانده و نافهمیده باقی می گذارند صورت می گیرد.

« إِنَّمٰا یَأْمُرُکُمْ بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشٰاءِ وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَی اللّٰهِ مٰا لاٰ تَعْلَمُونَ - (شیطان)به شما فرمان می دهد که بد باشید و کار زشت کنید،و دربارۀ خدا چیزهایی گویید که به آنها آگاهی ندارید.» یکی از مظاهر«سوء»نظامهای باطل است،و همچون آشکارترین مظهر «فحشاء»یعنی ظلم و ستمگری اجتماعی،نتیجه ای از این نظامها و مقررات همراه با تأیید دینی آنها حاصل می شود.

[171]

و مثل اینان مثل طوطی است که هر چه را دیگری بگوید،بی آن که چیزی از آن بفهمد،تکرار می کند.اینان قدرت اندیشیدن و استقلال فکری و فرهنگی را از دست داده اند:

/1 « وَ مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِمٰا لاٰ یَسْمَعُ إِلاّٰ دُعٰاءً وَ نِدٰاءً -و مثل کسانی که کافر شدند همچون مثل کسی است که بانگ بر کسی می زند که جز آواز و صدایی مبهم چیزی نمی شنود.» و این گونه کسان در واقع، « صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لاٰ یَعْقِلُونَ -کر و گنگ و کورند و چیزی نمی فهمند.» زیرا فایدۀ گوش و زبان و چشم،شناخت است و اگر شناختی نباشد احساسی نخواهد بود.

این یک مثل بود از مردمی که از استقلال بهره ای ندارند،و از پرستش کسانی جز خدای یگانه هنوز آزاد نشده اند،و در نتیجه از موهبت عقلی که خدا به ایشان ارزانی داشته بهره ای نمی برند.

[172]

و مثل دیگری که قرآن می زند،از واقعیت پیروی از مردان دین تحریف کنندۀ کلام خدا است،و آنان نیز صورت دیگری از واپسماندگی اجتماعی محسوب می شوند که نظامهای فاسد را تأیید می کنند؛و پیش از آنکه قرآن این مثل را بزند،بازمی گردد و ما را به بهره مندی از نعمتهای خدا فرمان می دهد:

« یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُلُوا مِنْ طَیِّبٰاتِ مٰا رَزَقْنٰاکُمْ -ای کسانی که ایمان آورده اید،از پاکیزه هایی که روزی شما کرده ایم بخورید.» و باشد که خطاب این مرتبه تنها متوجّه مؤمنان است،در صورتی که در آیۀ پیشین جنبۀ عام داشت، /1 و ممکن است هدف کوبیدن و طرد این طرز تفکر بوده باشد که دین عقب ماندگی و ارتجاع و دوری گزیدن از چیزهای پاکیزه است،که عمل مردان و متولیان دین تحریف کننده چنین بوده است،و می خواسته است عکس آن را به اثبات برساند و بگوید که دین به پیشرفت و تکامل و بهره مند شدن از

ص :298

طیبات فرمان می دهد.

« وَ اشْکُرُوا لِلّٰهِ -و سپاسگزار خدا باشید،» بر این نعمتها،و این شکرگزاری را با بزرگداشت این نعمتها و احترام گذاشتن به آنها نشان دهید، « إِنْ کُنْتُمْ إِیّٰاهُ تَعْبُدُونَ -اگر او را می پرستید.» [173]

و برای هر نعمت که خدا به شما ارزانی داشته،بدون علم،نگویید که آن حرام است.

« إِنَّمٰا حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِیرِ وَ مٰا أُهِلَّ بِهِ لِغَیْرِ اللّٰهِ -مردار و خون و گوشت خوک و آنچه را که به نام جز خدا ذبح شده،بر شما حرام کرده است.» و با وجود حرام بودن اینها،گاه در اوضاع و احوال خاص حلال می شود:

« فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ بٰاغٍ وَ لاٰ عٰادٍ فَلاٰ إِثْمَ عَلَیْهِ إِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ -ولی آن که ناچار باشد و ستم نکند و اندازه نگاه دارد،(از اینها بخورد که)گناهی بر او نیست،و خدا آمرزندۀ مهربان است.» هر کس که با امتناع از خوردن این خوراکیهای حرام دچار زیان فراوان شود، در این صورت با خوردن آنها گناهی مرتکب نشده است،به شرط این که:در جان خود معتقد به حرام بودن آنها باشد و خوردن آن را دوست ندارد،به شرط آنکه:

خوردن از حدود اضطرار و ناچاری تجاوز نکند و تنها آن اندازه بخورد که گرفتار زیان بزرگ نشود.

أُولٰئِکَ مٰا /1 یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ إِلاَّ النّٰارَ

-کسانی که آنچه را خدا در کتاب فرستاده پنهان می کنند و آن را به بهایی اندک می فروشند،در شکم خود جز آتش چیزی نمی خورند.» چه به زودی فردا(پس از مرگ یا حتی پیش از آن)بر ایشان مکشوف خواهد شد که لقمه های اندکی که خورده اند به صورت آتشی افروخته درآمده،و این بدان سبب است که کارهای بد پس از مرگ حالت تجسّم پیدا می کند.

« وَ لاٰ یُکَلِّمُهُمُ اللّٰهُ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ -و خداوند روز قیامت با ایشان سخن نگوید،» که این مایۀ تحقیر و خوار شدن ایشان است،و آنان کسانی بودند که خوردن چیزهای پاکیزه را برای تأیید صاحبان قدرت حرام کردند تا به جاه و مقامی برسند،و اکنون هرگز جاه و مقامی در نزد خدا ندارند.

« وَ لاٰ یُزَکِّیهِمْ -و پاکشان نمی کند.» علی رغم آنکه خود را از مردان خدا گمان می کردند،و چندان تزکیۀ نفس می کردند که مردم آنان را نزدیکترین مردم به خدا در نظر می گرفتند،در برابر خدا هیچ مقامی ندارند، « وَ لَهُمْ عَذٰابٌ أَلِیمٌ -و برای ایشان عذابی دردناک است.» هم در دنیا هم در آخرت؛آیا این عذاب برای چیست؟ [175]

این همه عقوبتها کیفر اعمالشان و سبب آن آشکار است:

« أُولٰئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلاٰلَةَ بِالْهُدیٰ -اینان آن کسانند که هدایت را دادند و در برابر آن گمراهی خریدند.» هدایت و راهیابی را در مقابل بعضی از بهره های مادی از دست دادند،و همین سبب گمراهی ایشان از حق و گرفتار شدنشان به مهلکه ها شد.

/1 « وَ الْعَذٰابَ بِالْمَغْفِرَةِ فَمٰا أَصْبَرَهُمْ عَلَی النّٰارِ -و آمرزش را دادند و عذاب را خریدند؛چه بسیار بر آتش شکیبایند!» که آن را پس از عالم شدن به دین برای جانهای خود خریدند.

ص :300

فروگذاشتن واجبات اساسی و پرداختن کامل به قضایای دست دوم و قشری.خدای تعالی می گوید:

« لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ -نیکی آن نیست که روهای خود را به سوی خاور و باختر بگردانید،» تا حدی که دربارۀ قبله با یکدیگر اختلاف پیدا کنید و این اختلاف بسیار بزرگ شود، « وَ لٰکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلاٰئِکَةِ وَ الْکِتٰابِ وَ النَّبِیِّینَ وَ آتَی الْمٰالَ عَلیٰ حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبیٰ وَ الْیَتٰامیٰ وَ الْمَسٰاکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السّٰائِلِینَ وَ فِی الرِّقٰابِ -بلکه نیکی کسی را است که به خدا و روز دیگر و فرشتگان و کتاب و پیامبران ایمان آرد،و مال خود را-به دوستی او-به خویشاوندان و یتیمان و درویشان و در راه ماندگان و سائلان و برای آزاد کردن گرفتاران و بردگان بخشد.» این محرومان کسانی هستند که می بایستی رسالت آسمانی و حاملان رسالت به آنها توجه کنند،نه تنها سلاطین و بزرگان و صاحبدولتان.

« وَ أَقٰامَ الصَّلاٰةَ وَ آتَی الزَّکٰاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذٰا عٰاهَدُوا وَ الصّٰابِرِینَ فِی الْبَأْسٰاءِ وَ الضَّرّٰاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ -و نماز را برپا دارد،و زکات دهد،و چون پیمانی بندد بر آن بایستد؛و شکیبایان در سختی فقر و سختی بیماری و در /1 هنگام کارزار.» « أُولٰئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ -اینان آن کسانند که راست می گویند و اینان پرهیزگارانند.» /1

/1

در این جا به معنی ترک قصاص به سبب گرفتن دیه از برادر او است.

[اداء]

:رساندن آنچه مورد نظر است،همچون در ادای دین و ادای امانت.

179[الالباب]

:عقلها،مفرد آن لبّ،مأخوذ از لبّ النخلة به معنی مغز و بهترین قسمت آن است.

180[بالمعروف]

:معروف به معنی عدل و دادگری است که انکار آن جایز نیست و ستمی در آن نمی رود.

[حضر]

:حضور به معنی وجود یافتن چیزی به صورتی است که قابل ادراک باشد.

[حقّا]

:حق،عبارت از فعلی است که انکار آن روا نیست؛و گفته اند چیزی است که صحت آن به قول یا فعل یا اعتقاد شناخته شده باشد.

182[جنفا]

:جنف به معنی جور و ستم است که انحراف از حق است،و گفته اند که آن به معنی میل و انحراف در کلام و در همۀ امور است،و جنف همچون حیف به معنی ظلم است،جز این که حیف مخصوص حکم است و جنف جنبۀ عام دارد.

/1

آیاتی که پس از آن خواهد آمد،از مجموعه ای از واجبات امت و آداب دینی آن بحث می کند.و سخن از قصاص آغاز می شود که یک واجب اجتماعی است و به پاسداری از حرمت جان آدمی بستگی دارد.سپس از وصیت همچون واجبی اجتماعی سخن می گوید که به حرمت و احترام مال وابسته است.چه مال چیزی جز تلاش انباشتۀ انسان نیست،و آن کس که به مال تجاوز می کند،حتی اگر این کار پس از مرگ صاحب مال هم صورت بگیرد،زندگی و تلاشهای صاحب آن را از میان برده است.

سپس قرآن از روزه و جهاد و حج به عنوان واجبات دینی اجتماعی سخن می گوید،ولی این سؤال باقی می ماند که:سبب قرار دادن قصاص و وصیت در ردیف روزه و جهاد و حج چه بوده است.

پاسخ:قصاص و وصیت از واجباتی اجتماعی است که همۀ افراد امت به انجام دادن آن مکلفند، /1 و از این لحاظ به روزه و جهاد و حج شباهت دارند.و از سوی دیگر،یکی از هدفهای جامعۀ اسلامی در وضع شعائر و واجبات پاسداری از زندگی و اموال مردم است،پس لازم بوده است که قرآن پیشاپیش از آنها سخن بگوید.

بِإِحْسٰانٍ

-پس هر که چیزی از خون برادرش را به او ببخشند،باید(صاحب خون)از راه نیک پیروی کند و(دیه دهنده)به نیکی و خوشی بپردازد.» خدای متعال در پیرامون مقررات شرعی خود اثری از احساس و عاطفه بر جای می گذارد تا روش عمل چنان سخت نباشد که با اوضاع و احوالی خاص سازگاری پیدا نکند.در این جا به صاحب خون حق می دهد که از قصاص چشم بپوشد تا صاحب خون و شخص قاتل به صورت برادران یکدیگر درآیند.و بر قاتل است که این برادری تازه را به نیکی و احسان مراعات کند،یعنی واجب است که جنایت به صورت عامل اصلاحی در زندگی شخص جانی درآید،و بدین صورت وی صاحب معروف می شود و باید دیه را بنا بر آنچه متعارف است بپردازد،و نیز صاحب احسانی شود که برای خوشحال کردن کسان شخص مقتول به هر وسیلۀ ممکن متمسک شود.

« ذٰلِکَ تَخْفِیفٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ رَحْمَةٌ -این سبک کردن(رنجی)از جانب پروردگار شما و بخششی از او است.» اسلام،دین قانون و در عین حال دین رحمت است.قانون معین دارد،ولی همراه با پشتوانه ای از رحمت است که در اوضاع و احوال خاص از سختی قانون می کاهد.این رحمت بدان سبب وضع شده است که شخص جانی بر اثر آن به انسان صالحی در اجتماع مبدل شود،ولی اگر این رحمت نسبت /1 به او چنان باشد که وی را بر دنبال کردن کارهای جنایی خویش تشویق کند،البته لازم است اجتماع با او به صورت قاطع عمل کند.

« فَمَنِ اعْتَدیٰ بَعْدَ ذٰلِکَ فَلَهُ عَذٰابٌ أَلِیمٌ -و هر کس پس از این تجاوز و تعدی کند،برای او عذابی دردناک است.» [179]

قصاص برای چیست؟برای چه به زندگی کسی خاتمه می دهیم که به زندگی شخص دیگری پایان داده است؟آیا این زندگی دوم مثل زندگی اول محترم نیست؟ البتّه محترم است،ولی ما به این یا آن زندگی به آن اندازه توجه نداریم که

ص :306

به زندگی جامعه به صورت کلی آن و ضرورت پاسداری از همۀ آن توجه داریم،و با این گونه نظر داشتن ضرورت حیاتی قصاص آشکار می شود.

« وَ لَکُمْ فِی الْقِصٰاصِ حَیٰاةٌ یٰا أُولِی الْأَلْبٰابِ -و برای شما،ای خردمندان،در قصاص زندگی است.» چه دیوار بلندی بر گرد همۀ زندگی اجتماعی می کشد و نطفۀ جریمه را در گهوارۀ آن می کشد و نمی گذارد چندان نمو کند که بتواند کار زشت خود را انجام دهد،از آن رو که کیفر شدید و قطعی است،و اگر اصل قصاص لغو شد،ممکن است کارهای قتل دفاعی در میان امت توسعه پیدا کند،چه هر فرد چنان احساس می کند که در معرض کشته شدن پیش از دشمنان خود قرار دارد و بنا بر این به کشتن آنان مبادرت می کند،و بدین گونه جریمه بدون وجود دلیلی جز یک ترس باطل شایع می شود.به همین سبب قرآن در فلسفۀ قصاص و هدف از تشریع آن می گوید:

« لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ -باشد که بترسید و پرهیزگار شوید.» یعنی هدف از آن ایجاد بازدارنده ای از جریمه در اجتماع است که به سبب آن مردم از مرتکب شدن آن پرهیز می کنند.

است.» این وصیت حقی ثابت بر پرهیزگاران است تا حق پدر و مادر و خویشاوندان خود را ضایع نکنند،و قرآن از آن روی پیرامون وصیت برای فرزندان سخنی نگفته است که آنان نسل بالا رونده و وارث طبیعی پدرانند،ولی شایسته است که پدر برای پسر نیازمند به محبتی زاید بر دیگران نیز وصیت کند،و این گونه وصیتها از ثلث اموال شخص مرده پرداخته می شود و در حدیث شریف چنین آمده است بنا بر آنچه در مجمع البیان(ج 1،ص 267)آمده که اصحاب ما از ابو جعفر علیه السلام پرسیدند که آیا برای وارث هم می شود وصیت کرد و او گفت آری و همین آیه را تلاوت کرد.

[181]

وصیت حق است بر پرهیزگاران،ولی اجرا کردن وصیت حقی بر گردن مردم است،و انسان نباید از ترس روان نشدن وصیت از وصیت کردن خودداری کند،چه اجرا کردن وصیت نخست وظیفۀ وصی و سپس وظیفۀ اجتماع است،و شخص وصیت کننده مسئولیتی در قبال آن ندارد.

« فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ مٰا سَمِعَهُ فَإِنَّمٰا إِثْمُهُ عَلَی الَّذِینَ یُبَدِّلُونَهُ -پس اگر بعد از شنیدن وصیت آن را تغییر دهند،گناه آن به گردن کسانی است که آن را تبدیل می کنند.» یعنی کسی که وصیت را عوض می کند و شرکای او که به این تبدیل رضایت می دهند و از آن جلوگیری نمی کنند.

« إِنَّ اللّٰهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ -و خدا شنوا و دانا است،» و از وصیت و کسی که آن را عوض کرده آگاه است.

[182]

« فَمَنْ خٰافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفاً أَوْ إِثْماً -پس اگر کسی بیم آن داشته باشد که وصیت کننده(در حق وارثان)ستمگری یا گناه کند،» چه این ستم عمدی یا غیر عمدی باشد-بنا بر آنچه در مجمع البیان(ج 1، /1 ص 269)آمده،جنف جور و انحراف از حق است و سپس چنین نوشته است:اثم بدان معنی است که انحراف از حق به صورت عمدی بوده باشد،و جنف در صورتی

ص :308

است که این انحراف غیر عمدی و نادانسته صورت گرفته باشد،و این معنی گفتۀ ابن عباس و حسن است،و این از ابو جعفر(ع)است.و نیز گفت:جنف عبارت از این است که برای غیر خویشاوندان وصیت کند،و بیشتر مفسران بر آن افزوده اند که این از ابو جعفر و ابو عبد اللّٰه علیهما السلام روایت شده است.

« فَأَصْلَحَ بَیْنَهُمْ فَلاٰ إِثْمَ عَلَیْهِ إِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ -و میان آنان آشتی برقرار کند،گناهی بر وی نیست،و خداوند آمرزنده و مهربان است.» این بدان سبب است که خداوند متعال کسی را که،همچون وصیت کننده،به اشتباه خطایی کرده باشد،چون از خطای خود بازگردد خواهد بخشید.

این مسئولیت اجتماع در مسئلۀ وصیت است که مراقب شخص وصیت کننده باشد و نگذارد در حق فرزندان خود ظلم کند یا زیانی به آنان برساند، همچون آنکه با داشتن فرزندان ناتوان تنها خانه ای را که دارد برای مرد بیگانه ای وصیت کند که به فروختن خانه و بدبختی فرزندانش می انجامد،و در چنین مورد است که اجتماع برای اصلاح وصیت دخالت می کند.

در حدیث شریف مأثور از امام محمد باقر علیه السلام در معنی این آیۀ کریمه چنین آمده است:

«من عدل فی وصیته کان کمن تصدق بها فی خیانة،و من جار فی وصیته لقی اللّٰه-عز و جل-یوم القیامة و هو عنه معرض» (1) هر که در وصیت خود منحرف شود همچون کسی است که آن را در راه خیانتی مصرف کرده است،و هر که در وصیت خود ستم کند،خدا را در قیامت به حالتی ملاقات می کند که از او اعراض می کند.

ص :309

/1

زبان عربی زن«لباس»و«إزار»نامیده می شود.

[تختانون]

:از اختیان به معنی خیانت کردن است.و «خائنة الأعین»دزدیده نظر کردن به چیزی است که حلال نباشد.و اصل معنی ممانعت از حق است.

[باشروهن]

:مباشره چسباندن بشره به بشره است یعنی پوست به پوست،و بنا بر این به معنی انجام عمل جنسی است.

[الخیط الأبیض]

:سپیدۀ صبح است و الخیط الاسود تاریکی شب.

/1

هنگام روزه داری بازمی گردد.

در قرآن پیش و پس از سخن گفتن از حرمت مال از روزه سخن به میان آمده است(آیات 183-188)،و چنان می نماید که گویی یکی از هدفهای روزه تحقق یافتن نهی کننده ای درونی است /1 که از حرمتهای اجتماعی و آشکارترین آنها مال پاسداری می کند.

روزه رفتار فرد را در برابر اجتماع تعدیل می کند،تا نسبت به آن تعدّی و تجاوز روا ندارد،و به همین مناسبت قرآن از حرمت و احترام مسکن سخن می گوید و بر مردم بالا رفتن از دیوارها و از پشت وارد خانه ها شدن را حرام می شمارد.

ترسیدن و پرهیز کردن از شرّی معین و در نتیجه قرار دادن عمل همچون وسیله ای برای پرهیز از مهلکه.

پس تقوی التزام و تعهد دانسته و فرض شدۀ انسان است برای جلوگیری از زیانهایی که اگر ترک تعهد کند به او خواهد رسید،و آفریده شدن این حالت در جان و نفس،جز پس از انجام گرفتن رشته ای از آداب و شعایر صورت اتمام پیدا نخواهد کرد که روزه یکی از آنها است،بدان سبب که انسان را برای دوری گزیدن از شوتهایش با مراقبتی درونی تمرین می دهد، /1 و از این راه موهبت عزم و اراده در او رشد می کند،چه اراده همچون هر نعمت دیگر،هر چه بیشتر مورد تمرین و بهره برداری قرار گیرد،رشد و تکامل زیادتر پیدا می کند.روزه دار ارادۀ خود را،هر وقت نیاز باشد به کار می اندازد،و اگر نیازمندی به خوراک یا ارتباط جنسی او را در جایی که نباید اجابت شود بخواند،با این نیروی اراده آن را طرد می کند.

بسیاری از مردم چنان دوست دارند که صالح و مؤمن متعهد باشند و شاید به زبان هم اشاره ای به این میل درونی خود نکنند،ولی گروه اندکی از ایشان در رسیدن به مقصود خود موفق می شوند،و اینان کسانی هستند که ارادۀ قوی دارند،و بر انسان لازم است که ارادۀ خود را تمرین دهد و تقویت کند تا بتواند به وسیلۀ آن بر فشارهای شهوات پیروز شود،و روزه یکی از وسایل تربیت و تمرین اراده است.

[184]

روزه گرفتن امر واجب مخصوص ماه رمضان است که گاه آدمی آن را طولانی تصور می کند،ولی پس از تمرین و ممارست و تصمیم گرفتن بر التزام آن را کوتاه خواهد یافت:و چنین است هر عمل دیگری که انسان آن را در آغاز دشوار و بزرگ تصور می کند،ولی چون برای انجام دادن آن عزم جزم کند،آسان و سبک جلوه گر می شود،و لذا از بهترین وسایل پیروزی بر زندگی سبک شمردن آن و آسان گرفتن دشواریهای آن است،و قرآن روزه داری را بدین گونه در نظر ما مجسم می سازد.

« أَیّٰاماً مَعْدُودٰاتٍ -چند روزی معدود،» و در گزاردن واجب روزه تسهیلات دیگری از قبیل تغییر زمان روزه گرفتن

ص :314

برای مسافر و بیمار وجود دارد.

« فَمَنْ کٰانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ عَلیٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیّٰامٍ أُخَرَ -و هر کس از شما بیمار یا در سفر باشد،در روزهای دیگر(روزه را قضا خواهد کرد)،» که در این روزها به جای روزهای افطار کردۀ از ما رمضان به سبب بیماری یا سفر،روزه خواهد گرفت.و دیگر از تسهیلات معاف شدن از روزه داری برای کسی است که نمی تواند روزه بگیرد،همچون اشخاص ضعیف البنیه و پیران سالخورده.در این صورت می تواند روزه بگیرد /1 یا هر روز که از روزه گرفتن بازمی ماند در مقابل آن یک مسکین را خوراک دهد.

« وَ عَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعٰامُ مِسْکِینٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً -و بر کسانی که طاقت آن را دارند،فدیۀ خوردن روزه خوراک دادن به مسکین است،و هر کس به میل خود روزه بگیرد،» یعنی با وجود سختی روزه داشتن روزه بگیرد، « فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ -پس این برایش بهتر است،» بدان شرط که روزه داشتن سبب زیان بزرگ نشود.

« وَ أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ -و این که روزه بگیرید برای شما بهتر است،اگر می دانستید.» بدان سبب که جانهای شما را پاک و ارادۀ شما را تربیت می کند،و برای شما در نزد خدا پاداشی نیکو آماده می سازد.

/1 وَ الْفُرْقٰانِ

-ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن فروفرستاده شده و راهنمای مردمان است.و بیناتی از راهنمایی و تمیز حق از باطل.» « فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ -پس هر کس از شما در خانه و شهر خود باشد،باید در این ماه روزه بدارد.» « وَ مَنْ کٰانَ مَرِیضاً أَوْ عَلیٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیّٰامٍ أُخَرَ -و هر کس بیمار یا در سفر باشد،روزهای دیگر چنین کند.» از آن روی روزه داری در حالت بیماری و در سفر روا نیست که خدا:

« یُرِیدُ اللّٰهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لاٰ یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ -خدا برای شما راحتی و آسانی می خواهد و سختی و دشواری برای شما نمی خواهد،» و بر آدمی لازم است که فرمان خدا را اطاعت کند و خود را گرفتار کارهای دشوار نسازد که از جملۀ آنها روزه داشتن در سفر و در حالت بیماری است.

« وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ -تا عدۀ(روزهای ماه)را کامل کنید،» و هر روز که از روزۀ شما فوت شد عوض آن را در روزهای دیگر بگیرید.

« وَ لِتُکَبِّرُوا اللّٰهَ عَلیٰ مٰا هَدٰاکُمْ -و از این که خدا راه را به شما نموده از بزرگی او یاد کنید؛» و تعظیم و بزرگداشت خدا را به صورتی نیرومندتر از بزرگداشت هر کس یا چیز دیگر سازید.

« وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ -و باشد که شکرگزار او باشید.» و شکر نعمتهایی را که در ماه روزه نصیب شما کرده بود بگزارید.

ب /1 ه ریاضت واداشتن نفس به رشد و نمو ایمان به خدا مدد می رساند،بدان سبب که شهوتهای دنیا بزرگترین مانع میان خرد آدمی و شناخت خدا است،و از راه روزه این مانع(هر چند به صورت موقّت)از میان می رود و در این هنگام نور ایمان در قلب درخشیدن آغاز می کند،و بنده به تکبیر پروردگار خویش می پردازد و می داند که همۀ این نعمتهای عظیم از او است و سپاسگزار او می شود.

به همین گونه منع موقتی بعضی از لذات جسمانی،مزه ای تازه دارد که

ص :316

شخص را به شکرگزاری برمی انگیزد،و بنا بر این شخص روزه دار از دو شادی برخوردار است:

یکی شادی هنگام افطار،و دیگری شادی هنگام ملاقات ملک جبّار.

خوراک و نپرداختن به عمل جنسی در روز است،و اما در شب اسلام به صورت مطلق عمل جنسی و خوردن جز در زمانهای معین روا نمی داشت،ولی این حکم پس از آن سبکتر شد،همچون بسیاری از احکام سخت آغاز رسالت که پس از آن تخفیف پیدا کرد،و شاید به سببی بوده باشد که امتها در آغاز پیدایش خود التزام و تعهد بیشتر داشته اند.

« أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیٰامِ الرَّفَثُ إِلیٰ نِسٰائِکُمْ -در شبهای روزه برای شما نزدیکی کردن به زنانتان روا است.» ارتباط جنسی داشتن با زنان همسر همچون دژی است که شما را از گرفتار شدن به لغزشگاههای جنسی حفظ می کند،همان گونه که شما نیز برای همسران خود حکم چنین دژی را دارید؛بسیاری بزهکاریها از جنس و روابط جنسی برمی خیزد،و لذا خداوند متعال دربارۀ زنان گفته است:

« هُنَّ لِبٰاسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِبٰاسٌ لَهُنَّ -آنان لباس شمایند و شما لباس ایشانید.» و پرداختن به روابط جنسی در شبهای روزه،نخست حرام بود،ولی مردم آن را راست اجرا نمی کردند و به همین سبب حکم تحریم تخفیف پیدا کرد.

« عَلِمَ اللّٰهُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتٰانُونَ أَنْفُسَکُمْ -خدا دانست که نسبت به خود خیانت می کنید.» و به سبب شهوت جنسی به آن ستم روا می دارید.

« فَتٰابَ عَلَیْکُمْ وَ عَفٰا عَنْکُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ -پس توبۀ شما را پذیرفت و از شما درگذشت؛اینک با زنان خود نزدیکی کنید،» /1 و این کار را به هدف حکیمانۀ این که خدا فرزندانی بهره تان کند انجام دهید،چه عمل جنسی خود به خود هدف نیست،بلکه وسیلۀ رسیدن به هدف عالی فرزند پیدا کردن است.

« وَ ابْتَغُوا مٰا کَتَبَ اللّٰهُ لَکُمْ -و چشم به راه چیزی باشید که خدا برای شما مقدر کرده است.»

ص :318

« وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتّٰی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ -و بخورید و بیاشامید تا برای شما در سپیده دم رشتۀ سپید (سپیده)از رشتۀ سیاه(تاریکی شب)بازشناخته شود.» که در آن صبح از راه خط سفیدی در افق که دلیل بر پیدایش سپیدۀ صبح است آشکار شود،که از این لحظه وقت روزه آغاز می شود و عمل جنسی و خوردن و آشامیدن حرمت پیدا می کند.

« ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیٰامَ إِلَی اللَّیْلِ -سپس روزه را تا شب تمام کنید،» که در آن خورشید غروب می کند و دنبالۀ روشنی از آسمان بیرون می رود.

و به همان گونه که عمل جنسی در هنگام روز روزه داری حرام است،در آن هنگام نیز که مؤمن از مردم عزلت می گزیند و به مسجدی پناه می برد و به سوی خدا انزوا پیدا می کند،نیز چنین است:

« وَ لاٰ تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عٰاکِفُونَ فِی الْمَسٰاجِدِ -و در آن هنگام که در مساجد اعتکاف ورزیده اید،با همسران خود نزدیکی مکنید.» اسلام عزلت و انزوای کامل از مردم را روا نداشته است،چه این کار مسئولیت انسان را در زندگی و نقشی که باید در اصلاح آن داشته باشد،از میان می برد،ولی عزلت جستن موقتی را برای آنکه شخص مسلمان عزیمت و آرزو پیدا کند و نیرومندتر از پیش به زندگی بازگردد،جایز دانسته است.

و اعتکاف که همین عمل عزلت گزینی موقتی است،یکی از همین روشها است که در آن شخص مؤمن سه روز در مسجد می ماند و روزه می گیرد و جز برای امری ضروری از آن خارج نمی شود:در این حال شب و روز نزدیکی با زنان بر او حرام است.

/1 « تِلْکَ حُدُودُ اللّٰهِ فَلاٰ تَقْرَبُوهٰا کَذٰلِکَ یُبَیِّنُ اللّٰهُ آیٰاتِهِ لِلنّٰاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ -این است حدود خدا،پس به آنها نزدیک مشوید؛خدا آیات خود را برای مردم بدین گونه آشکار می کند تا مگر بترسند و پرهیزگار شوند.» [188]

هدف روزه پاکیزه کردن جانها است تا از حرامهای خدا پرهیز

ص :319

کنند و از ستمگری بر بندگان خدا دوری گزینند.و اگر روزه به تقوی و پرهیزگاری نیانجامد،چه سودی می تواند داشته باشد،به همان گونه که اگر نماز از کار زشت و بد جلوگیری نکند سودی ندارد.و به همین سبب قرآن پس از روزه به حرمت مال پرداخته و گفته است:

« وَ لاٰ تَأْکُلُوا أَمْوٰالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبٰاطِلِ -و مالهای خودتان را در میان خود به باطل مخورید.» در آن هنگام که مال برادرت را به غصب صاحب شده ای،یا به خدعه و فریب؛یا از طریق تقلب در معامله که باطل است؛و در آن صورت که مال او را به قمار یا تجارت زیانبخش مالک شده ای که آن نیز باطل است،و کسانی که مالهای مردم را به باطل می خورند،به احکام نیرومندان استناد می کنند،و در این کار با ایشان شریکند.لذا خداوند می فرماید:

« وَ تُدْلُوا بِهٰا إِلَی الْحُکّٰامِ لِتَأْکُلُوا فَرِیقاً مِنْ أَمْوٰالِ النّٰاسِ بِالْإِثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ -و آن را نزد دادرسان و قضات نیندازید تا این که مقداری از مالهای مردم را بر خلاف حق و به گناه بخورید،و حال این که شما می دانید.» [189]

و خانه نیز همچون مال حرمت دارد،بدان سان که جایز نیست از دیوار خانۀ کسی بالا روند و وارد خانۀ او شوند.و به مناسبت ماه رمضان و ارتباط آن با دیدن هلال،قرآن در آغاز بحث از روزه حکم آن را بیان کرد،و سپس هشدار داد که تنها این برای معتقد بودن به دینداری شخص کافی نیست،و گفت:

هرگز...ملتزم بودن به واجبات اجتماعی مهمتر از ملتزم بودن به ظواهر دین است.

« یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَوٰاقِیتُ لِلنّٰاسِ وَ الْحَجِّ -از تو دربارۀ هلالهای ماه می پرسند،بگو:اینها برای اندازه گیری وقت جهت مردم و برای شناختن زمان حج است.» « وَ لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِهٰا -نیکی آن نیست که از پشت بام به خانه ها درآیید،» /1 و این،کار گروهی از جاهلیان بود که به پندار ایشان این کار نشانه ای از

ص :320

دلاوری است،و چنان می پنداشتند که آن کس که برای حج محرم شده روا نیست که از در مسجد الحرام وارد آن شود،بلکه کار را از راه سوراخی انجام می دادند که در دیوار فراهم آورده بودند.

« وَ لٰکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقیٰ -بلکه نیکی آن است که شخص پرهیزگار باشد،» که مقصود پرهیزگاری از چیزهای حرام است و مراعات حدود شرعی،و بنا بر این شجاعترین مردم کسی است که بر هوای نفس خود غلبه کند.

« وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوٰابِهٰا وَ اتَّقُوا اللّٰهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ -و به خانه ها از درهای آنها درآیید و از خدا بترسید،باشد که رستگار شوید.» /1

ملتزم به آن باشد.و جنگ و قتال نیازمند خرج کردن پول و انفاق آن از طرف افراد امت است و به همین سبب بر امت واجب است که پیش از گرفتار شدن به خطرها به این انفاق مبادرت کرده باشد.

/1

بیرون راندند آنان را بیرون رانید،و فتنه از کشتن سخت تر است.» آنان جنگ را علیه شما آغاز کردند،و لذا نبرد کردن و کشتن خودشان را بر شما حلال ساختند.

« وَ لاٰ تُقٰاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ حَتّٰی یُقٰاتِلُوکُمْ فِیهِ فَإِنْ قٰاتَلُوکُمْ فَاقْتُلُوهُمْ کَذٰلِکَ جَزٰاءُ الْکٰافِرِینَ -و در مسجد الحرام با آنان نجنگید،تا آن گاه که آنان به جنگ آغاز کنند،پس اگر آغاز کردند آنان را بکشید.» از آن روی که آنان هر چه زودتر نعمت امنیت را از مسجد الحرام،در صورتی که این کار به مصلحت ایشان باشد،سلب خواهند کرد.

[192]

چیزی که هست پرداختن امت به جنگ،نباید افراد آن را از چارچوب انضباط برخاستۀ از تعالیم خدا خارج کند،پس هر وقت که شعلۀ جنگ افروخته شود،باید مسلمانان آمادۀ جنگ باشند،ولی اگر جنگ متوقف شد نباید مسلمانان،تنها برای دوستی کارزار،به تعدی و تجاوز بپردازند،خصوصا در کنار مسجد الحرام که خدا از قدیم آنجا را منطقۀ صلح و سلم قرار داده است.

« فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ -پس اگر دست بازداشتند،خداوند آمرزندۀ مهربان است.»

/1 و بار دیگر قرآن یادآوری می کند که هدف جنگ خود جنگ نیست،بلکه فقط یک وسیلۀ مرحله ای است:

« فَإِنِ انْتَهَوْا فَلاٰ عُدْوٰانَ إِلاّٰ عَلَی الظّٰالِمِینَ -پس اگر پایان دادند(پایان دهید و بدانید که)جنگ و تعدی تنها در برابر ستمکاران واجب است.»

/1 « وَ اتَّقُوا اللّٰهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ -و از خدا بترسید و بدانید که خدا با کسانی است که از او می ترسند و پرهیزگارند.» بر امت اسلامی و فرد مسلمان واجب است که حدود الاهی را مراعات کنند و از آن تجاوز روا ندارند،و این از مهمترین مسئولیتهای امت است.

بازگشت ما به تعالیم دین در انفاق و دادن مال در راه خدا و مصالح مسلمانان،ضامن اکید بازگشت عزت و شوکت از دست رفتۀ ما و بر جای ماندن آن مقدار از مصالح و کرامت ما است که بر جای مانده است.

/1

«افاض الناس فی الحدیث»به معنی روی آوردن به گفت و شنید است.و افاضه در لغت،چیزی جز تفوق و کثرت نیست.

/1

/1 از گوسفند گرفته تا شتر.

« وَ لاٰ تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتّٰی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ -و تا آن زمان که قربانی به قربانگاه نرسیده،موی سر را نتراشید،» خواه در نزدیکی مسجد الحرام و خواه در منی...

« فَمَنْ کٰانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ بِهِ أَذیً مِنْ رَأْسِهِ -پس هر کس از شما بیمار باشد یا از(نتراشیدن)سر به او گزندی رسد،» واجب است که سر خود را بتراشد،خواه بدان جهت که داشتن مو،همچون در صداع دایم که جز تراشیدن موی سر آن را از میان نمی برد،یا مایۀ زحمت شدن دایمی موی سر،مایۀ ناراحتی شدید شود.

« فَفِدْیَةٌ مِنْ صِیٰامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ -و عوض آن روزه بدارد یا صدقه دهد یا قربانی کند.» چون ترس از دشمن یا از بیماری از میان برود،بر کسی که به حج تمتع آمده که عمره و حج را از یکدیگر با دورۀ استراحت جدا می کند که در آن بدون احرام می ماند،واجب است که هدی تقدیم کند.

« فَإِذٰا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ -پس چون ایمنی یافتید، آن کس که به قصد عمره تمتّعی(از غیر محرم بودن)تا زمان حج پیدا کرده،» یعنی از طریقی محرم شدن برای عمره توانسته است مدتی از زمان از حالت بدون احرامی متمتع شود تا موعد حج برسد، « فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیٰامُ ثَلاٰثَةِ أَیّٰامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذٰا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَةٌ کٰامِلَةٌ ذٰلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حٰاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ -و هر چه ممکن باشد قربانی کنید؛و هر که قربانی نیافت، سه روز در حج و هفت روز پس از بازگشتن از حج روزه بدارد تا ده روز تمام شود، و این برای کسانی است که ساکن مسجد الحرام نباشند.» اما برای مردم مکّه که در مسجد الحرام حضور دارند،جایز است که برای حج غیر تمتع بیایند و قربانی تقدیم نکنند.

ص :331

« وَ اتَّقُوا اللّٰهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ شَدِیدُ الْعِقٰابِ -و از خدا بترسید و بدانید که خدا سخت کیفر است.

/1 و هدف درازمدّت حج:عبارت از آن است که در واجبات دینی خود سستی نکند،و ملتزم نگاهداری حدود آنها باشد و به اندازۀ ضخامت یک موهم از آنها تجاوز نکند،بدان سبب که خدا سخت کیفر می دهد.

و در این آیه یکی از مهمترین واجبات حج را می یابیم که عبارت از احرام است،و قرآن از سه لحاظ از آن بحث می کند:نیت،و نتراشیدن موی سر و پایان یافتن آن به ذبح هدی؛و احرام آشکارترین عمل حج است و به همین جهت قرآن با آن آغاز کرده است.

خدا فرمان داد که محور بحث در این شب ایمان به خدا و فراموش کردن قومیتها و نژادها بوده باشد.

« وَ اذْکُرُوهُ کَمٰا هَدٰاکُمْ وَ إِنْ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضّٰالِّینَ -و خدا را از این که شما را هدایت کرد یا کنید،در صورتی که پیش از آن از گمراهان بودید.» مقایسۀ حالت عقب ماندگی قدیمی امت و فساد جاهلی با حالت پیشرفتۀ کنونی /1 در سایۀ رسالت تازۀ اسلام،سبب تقویت ایمان به رسالت می شود و آن را با کمال نیرو به پاسداری از آن برمی انگیزد.

قرآن به ما فرمان می دهد که رسالت خدایی را که بر اثر آن هدایت یافتیم به یاد داشته باشیم،تا در عملی کردن ارزشهای آن سستی نورزیم،و واقعا به نعمت یگانگی و امنیت و اطمینان و نشاط توجه داشته باشیم،و در نتیجه متوجه نعمتهای دیگر می شویم که برخاستۀ از این رسالت است،و اگر سخت به آن متمسک نشویم ممکن است استمرار پیدا نکند،بلکه لازم است به پاسداری از آن بپردازیم،و متوجه باشیم که اگر در محافظت آن کوشش نکنیم به زودی از میان خواهد رفت.

راه می افتاد،یا از خود مشعر افاضه را آغاز می کرد.و آیۀ قرآن صریحا این امتیاز را لغو کرده و گفته است که آنان نیز با دیگران حرکت کنند:

« ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفٰاضَ النّٰاسُ -و سپس از آنجا به راه افتید که دیگران به راه می افتند،» از همان نقطه ای که افاضۀ دیگران از آنجا آغاز می شود.

« وَ اسْتَغْفِرُوا اللّٰهَ -و از خدا آمرزش خواهید.» /1 تا هر کس متوجه این امر باشد که هر انسانی در برابر پروردگارش گناهکار است و بر او روا نیست که به تزکیۀ خود بپردازد و خویشتن را برتر از دیگران بداند؛ ما همه بندگان خداییم و امکان آن هست که آن کس که در نظر ما ناچیز می نماید در نزد خدا شریف باشد و شریفتر از آن کس که خود را شریف می پندارد.

« إِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ -هرآینه خدا آمرزندۀ مهربان است.»

چونان که از پدرانتان یاد می کردید یا با ذکری شدیدتر.» تا وابستگی نخستین شما به خدا باشد،و ایمان به او سبب یگانگی و وحدت شما شود؛و سرزمین منی جایگاه آشنا شدن با یکدیگر و همکاری و آرزو باشد،ولی این هدف با آنکه با چه اندیشه هایی به راه افتاده اید ارتباط دارد.

« فَمِنَ النّٰاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنٰا آتِنٰا فِی الدُّنْیٰا وَ مٰا لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاٰقٍ - پس بعضی از مردم چنانند که می گویند:پروردگارا،در دنیا به ما بده،و در آخرت بهره ای ندارند.» هیچ سهمی در آخرت ندارد،زیرا که می خواهد همۀ تلاشهای او در دنیا به ثمر برسد؛اینان در آخرت نصیبی ندارند.

/1

[201]

« وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنٰا آتِنٰا فِی الدُّنْیٰا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنٰا عَذٰابَ النّٰارِ -و بعضی گویند:پروردگارا در دنیا و آخرت به ما نعمت ارزانی دار،و ما را از عذاب آتش نگاه دار.» [202]

« أُولٰئِکَ لَهُمْ نَصِیبٌ مِمّٰا کَسَبُوا وَ اللّٰهُ سَرِیعُ الْحِسٰابِ -اینان از آنچه کسب کرده اند بهره ای دارند،و حساب(و پاداش)خدا سریع است.» اینان زود باشد که به آنچه در دنیا و آخرت می خواهند برسند،چه تا زمانی که عمل برای دنیا است و از این خبر نداریم که فردا زنده ایم یا مرده،بهتر آن است که نصیب خود را از دنیا بخوریم و بدین گونه نیرو و کارمایه های خود را اکنون به مصرف می رسانند بی آنکه نگاهی به آینده داشته باشند،و تا زمانی که فرد برای دنیا کار می کند،و برای خود و نزدیکانش به تلاش برمی خیزد،و این چیزی است که ریشۀ تمدن او را می برد،چه هیچ امتی نیست که خودخواهی و کوتاه نظری در آن انتشار پیدا کند،بتواند دوام داشته باشد،در صورتی که آن کس که برای آخرت کوشش می کند،در برابر افق دوری قرار دارد که برای دست یافتن به آن تلاش می کند؛چنین کسی در اندیشۀ رحمت گستردۀ خدا است،بهره های فوری را نمی خواهد،و سپس برای همه به کار برمی خیزد بدان سبب که همین راه او به سوی خدا است،و بدین گونه کار کردن برای آخرت راهی برای بقای تمدن امت است.

ص :337

پس از پایان یافتن آداب و مناسک منی،حاجیان متوجه خانۀ خدا می شوند تا در آن جا از او یاد کنند و با هدایت او مربوط شوند و علاقۀ به انتساب توحیدی تقویت شود،و کار برای دنیا و آخرت هر دو صورت گیرد.

[203]

« وَ اذْکُرُوا اللّٰهَ فِی أَیّٰامٍ مَعْدُودٰاتٍ -و در چند روز معین از خدا یاد کنید.» سه روز از یازدهم تا سیزدهم ماه ذو الحجة.

« فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلاٰ إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلاٰ إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقیٰ وَ اتَّقُوا اللّٰهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ -پس هر که شتاب کند در دو روز،بر او گناهی نیست،و آن کس که درنگ کند،هم بر او گناه نیست،در صورتی که از خدا بترسد؛و از خدا بترسید /1 و بدانید که به سوی او گرد خواهید شد.» هدف دور در همۀ این مناسک تقوا است،و سبب آن اندیشیدن مستمر در این که هر اندازه عمر آدمی دراز شود،بالآخره به سوی خدا حشر پیدا می کند،و از آنچه کرده است مورد پرسش قرار خواهد گرفت،پس بر او لازم است که خود را بر اعمال خویش ناظر قرار دهد و از بدیهای خود جلوگیری کند و رانندۀ خویش به کارهای نیک باشد و نگران یک حسابگر اجتماعی یا واعظ دینی نباشد.

/1

/1

چیزی که دیدن یا داشتن آن وی را خوش آمده است؛و از آن است عجب داشتن به خود و از خویشتن خوش آمدن شخص.

[ألدّ]

:الد کسی را گویند که سخت،دشمن است و لدّه یعنی در مخاصمه بر او پیروز شد.

210[ینظرون]

:نظر،در این جا به معنی انتظار است.و اصل معنی نظر طلب و خواستار شدن فهم یک چیز است.و از آن روی به معنی انتظار به کار می رود که شخص منتظر، خواستار دریافت چیزی مورد توقع است.و اگر معنی اندیشیدن در قلب باشد،بدان سبب است که شخص متفکر از این راه خواستار معرفت است؛و چون با چشم باشد معنی خواستار دیدن شدن دارد.

[ظلل]

:جمع ظلة به معنی سایه بان از خورشید و چتر است؛و ابر را به همین جهت ظلة می نامند.

[الغمام]

:ابر نازک سفید است بدان سبب که یغمّ یعنی می پوشاند.

212[زین]

:زینت حقیقی چیزی است که مایۀ زشتی در دنیا و آخرت نباشد؛و آنچه او را در یک حالت زینت می دهد نه در حالت دیگر از ظاهر چیز.

ص :340

/1

با این آیه قرآن زمینه را برای بحث کردن دربارۀ موضوع آینده هموار می سازد و آن:این که تنها خلاف مشروع آن خلاف اصولی است که میان اهل دنیای تجسم یافتۀ در کفّار و اهل حق وجود دارد.

تقوا ضمانت مؤکدی برای ایستادگی در برابر حالت نفاق است.در آنجا که آدمی در درون خود به صورت یک شخص زندگی می کند،و در خارج تظاهر به بودن شخصی دیگر می کند،و کارهای نیک را تنها به قصد ریا انجام می دهد،و این همه برای آن است که از داشتن روح تقوای درونی بهره ای ندارد.

خود لباس راست بپوشاند،فراوان به خدا سوگند یاد می کند،و این صفت از آن جا ناشی می شود که وی پیوسته در این تصور است که مردمان سخنان او را درست نمی دانند و تصدیقش نمی کنند.

سوم:اگر در سخن کسی با او معارضه کند سخت بر افروخته می شود و برای اثبات کلام خود تلاش می کند،و این کار را از راه جدل انجام می دهد که تنها در آن استاد است نه در جز آن.

چهارم:عمل او فساد است نه صلاح،او هیچ کس را دوست ندارد،و دوست ندارد که کسی چیزی داشته باشد،و لذا آرزوی قلبی او آن است که هیچ کس زنده و هیچ چیز سالم نماند؛او را می بینی که با غیبت کردن فساد برمی انگیزد،و نیز با خبر چینی و تهمت زدن،و به اموال مردم از راه خراب کردن و شکستن و بی مبالاتی کردن و...و...آسیب می رساند،و چون به قوتی دست یابد آن را در برانداختن زندگی و زراعت و تولید و همۀ مردم به کار می برد.

[206]

اینها صفات ظاهری منافق است،و اما صفت واقعی او بی تقوایی است.

« وَ إِذٰا قِیلَ لَهُ اتَّقِ اللّٰهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ -و چون به او گویند:از خدا بترس،تکبر گناه او را فراگیرد.» او خود را برتر از حق و بالاتر از ارزشهای خدا در زمین تصور می کند،و بنا بر این لزومی برای خضوع کردن نسبت به حق نمی بیند،بلکه گرفتار خود بزرگبینی و گردنفرازی است،و به کارهای بدی که انجام داده افتخار می کند،و تنها به این سبب که از او صادر شده آنها را خوب تصور می کند،و بدین گونه به جای آنکه به حق افتخار کند به گناه افتخار می کند.

این صفت ریشه ای شخص منافق و عبارت است از:خود را محور همه چیز قرار دادن،و آن را مقیاس /1 حق در نظر گرفتن،که اینها صفات مخالف کامل تقوی است که عبارت از مقیاس و محور قرار دادن همیشگی حق است و این که انسان باید بر گرد این محور دوران کند نه بر گرد محور نفس خودش.

ص :343

آیا چه عذاب دردناکی باید کیفر این گناهکار لجوج باشد؟ هیچ چیز جز آتش.

« فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهٰادُ -پس دوزخ او را بس است و بد آرامگاهی است.» [207]

عکس تمام عیار منافق شخص پرهیزگار و متقی است که نه تنها بر گرد محور خویش چنبر نمی زند،بلکه ذات خود را نیز برای خدا می فروشد.

« وَ مِنَ النّٰاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغٰاءَ مَرْضٰاتِ اللّٰهِ وَ اللّٰهُ رَؤُفٌ بِالْعِبٰادِ -و بعضی از مردم چنانند که خود را برای کسب خشنودی خدا می فروشند، و خدا به بندگان مهربان است.» و هنگامی که نفس خود را می فروشد،آن را چنان قرار می دهد که بر مدار حق دوران کند،و به هر جا رو کند خود به آن طرف رو می کند،خواه در نزد دوستش باشد یا خویشاوندش یا رئیسش،یا در نزد دشمن دور از خودش یابنده اش یا زیر دستانش.خث را می شناسد و هیچ ارزش دیگری را،خواه ذاتی باشد یا طاغوتی اجتماعی،حق را می شناسد.

پس از فروختن نفس خود برای رضای خدا،در این اندیشه برنمی آید که برای کسی ثابت کند که چنین کاری کرده است،یا این که مخلص است،یا خدا را بر آنچه در قلبش می گذرد گواه گیرد؛هرگز چنین نمی کند،چه می داند که خدا او را می بیند و مخلصانه در برابر پروردگار دانای به حال خودش باقی می ماند،و همین او را از همگان بی نیاز می کند؛او را در برابر خدا خاشع و تسلیم به او و راضی به سرنوشت و شادمان در جستجوی آنچه مورد پسند خدا و سخت و متصلب دربارۀ ذات خدا و انقلابی در برابر او می یابی،که از نیروهای دشمن نمی هراسد و هیچ سرزنشی از سرزنش کنندگان او را از راه حق بازنمی گرداند.

این است شخصیت پرهیزگار؛آیا آن را در نفس خود می بینی؟

ص :344

غالب است و هیچ کس نمی تواند از او بگریزد،و هیچ کس بر او چیره نمی تواند شد،و این که حکیم است و مردمان را به تناسب با کردارهاشان و نه بنا بر هواهای نفسانی و آرزوها و ادعاهای ایشان پاداش می دهد.

خود استفاده کنند،و با وجود این بعضی از ایشان فایده ای نمی بردند،بلکه در آن بینات تبدیل و تحریف می کردند و بر کسی جز خود ستم روا نمی داشتند.

« سَلْ بَنِی إِسْرٰائِیلَ کَمْ آتَیْنٰاهُمْ مِنْ آیَةٍ بَیِّنَةٍ -از بنی اسراییل بپرس که:چه اندازه آیۀ روشن به ایشان دادیم؟» ولی بعضی از ایشان آن آیه را تغییر دادند:

« وَ مَنْ یُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللّٰهِ مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَتْهُ فَإِنَّ اللّٰهَ شَدِیدُ الْعِقٰابِ -و هر کس نعمتی را که خدا به او داده است تغییر دهد،پس(بداند که)خداوند سخت کیفر می دهد.» و گاه عقاب و کیفر به صورت رواج یافتن هرج و مرج در میان ایشان و زد و خورد با یکدیگر است و در نتیجۀ رها کردن رسالت خدا و پرداختن به اختلافهای داخلی.

پیروزمندان حقیقی هم اینانند:

« وَ الَّذِینَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ -و کسانی که پرهیزگاری پیشه کردند،در روز رستاخیز در بالای ایشان قرار دارند.» و هر کس که خواستار دنیای برتر باشد،به آن نمی رسد،بلکه راههایی باید پیموده شود تا شخص به دنیای آبرومند و دارای نعمتهای تکامل یافته برسد،و این راه در آیات خدا و پیشاپیش آنها در قانون وحدت(دخول کامل در صلح و سلم)وجود دارد و از این دروازه می توان به روزی خدا دست یافت.

« وَ اللّٰهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشٰاءُ بِغَیْرِ حِسٰابٍ -و خدا به هر کس بخواهد بی حساب روزی می دهد.» [213]

و همچون مثالی از آن باید قصۀ نخستین رسالت را بخوانیم که همۀ افراد بشر بر گمراهی بودند،و آن گاه رسالت خدا فرارسید.یکی از هدفهای آن یگانه کردن مردم سر زمینۀ حق بود و رفع اختلاف کردن از میان ایشان در این زمینه؛ولی بعضی از کسانی که رسالت برای ایشان آمده بود اختلاف پیدا کردند؛برای چه؟ آیا مالک چیزی نبودند که از ایشان رفع اختلاف کند؟ هرگز چنین نبود،بلکه سبب اختلاف وجود گروهی از آنان بود که به ستم کردن و تجاوز کردن نسبت به مردم برخاسته بودند،و چون رسالت با ستم و تعدی مخالف بود،با مصالح موقتی ایشان معارضه داشت و از همین روی سخت در برابر احکام رسالت مقاومت نشان می دادند،چه ریشۀ اختلافات ستمگری بود و چون مردم از آن خلاص شدند،به راحتی رسیدند.

/1 « کٰانَ النّٰاسُ أُمَّةً وٰاحِدَةً فَبَعَثَ اللّٰهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ -مردم امتی یگانه بودند،پس خداوند پیامبران را برای مژده دادن و بیم دادن برانگیخت.» و این کار وسیلۀ ایشان برای راهنمایی مردم بود،نه مال و نیرو،بلکه بشارت دادن به یک زندگی برتر و بیم دادن از عذاب.

« وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتٰابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النّٰاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ وَ مَا اخْتَلَفَ فِیهِ إِلاَّ الَّذِینَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَتْهُمُ الْبَیِّنٰاتُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ -و با

ص :348

ایشان کتاب را به حق فرو فرستاد تا این کتاب در آنچه مردم با یکدیگر اختلاف دارند داوری کند؛و در این حق اختلاف نکردند جز کسانی که کتاب بر ایشان آمده و دلایل آشکار به ایشان رسیده بود،و از روی رشک و ستم چنین کردند.» بعضی از آنان می خواستند بر بعضی دیگر ستم کنند،و به همین سبب اختلاف پیدا شد،و در این میان گروندگان به رسالت سود بردند،در صورتی که کافران زیان کردند،و مؤمنان از آن سبب به راه راست رسیدند که به مقیاس بودن حق در میان ایشان رضایت دادند.

« فَهَدَی اللّٰهُ الَّذِینَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَ اللّٰهُ یَهْدِی مَنْ یَشٰاءُ إِلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ -پس خداوند به خواست و علم خویش کسانی را که ایمان آوردند،در آنچه اختلاف پیدا کردند،به راه راست هدایت کرد.» مؤمنان هدایت و رسالت الاهی را وسیله ای برای یگانه کردن صفهای خود قرار دادند و اختلافات خود را از این راه حل کردند،در صورتی که کافران چنین نکردند،از آن رو که خواستار ستم کردن بودند که حق نبود.

/1

/1

کراهت ندارد بر او سخت و گران می آید.

217[صدّ]

:صدّ و منع و صرف نظایر یکدیگرند.وقتی کسی از چیزی اعراض و عدول کند،می گویند«صدّ عن الشیء»،و اگر مانع کسی برای دست یافتن چیزی شود می گویند«صدّ غیره».و اصل باب،عدول است.

[حبطت]

:حبط به معنی فسادی است که اگر چارپایی گونه ای علف به نام حباط را بخورد گرفتار آن می شود و می گویند«حبطت الإبل»،و سپس هلاک شدن و از بین رفتن را حبط گفته اند.

218[هاجروا]

:هجر ضد وصل است،و هجرت به معنی بریدن پیوستگی و جدایی است،و مهاجران را به سبب بریدن از قوم و سرزمین خود به این نام می خواند.

[جاهدوا]

:مجاهدة و جهاد عبارت است از مجبور کردن نفس برای قبول سختی و مشقت در کشتن دشمنی یا از میان بردن چیزی که مایۀ ناراحتی است.

/1

رسالت و سستی نکردن در آن با وجود همۀ مشکلاتی که ممکن است بر سر راه آن وجود داشته باشد.

در آیۀ نخستین می بینیم که چگونه خدا به امت از روزهای سختی که در پیش دارد به عنوان یک مژده خبر می دهد،و بیم می دهد که اگر امت بر حق استقامت نداشته باشد چه خواهد شد،و بهشت بر آن حرام می شود.سپس از انفاق به اعتبار این که امر واجبی مقارن با روزهای سختی است سخن می گوید.آن گاه برای ما بیان می کند که شما جنگ را ناخوش دارید،ولی ناگزیر باید به آن بپردازند،و این که هدف دشمن از جنگ ربودن دین شما و بازگرداندن شما به زنجیرهای کفر است.و بر شما است که بر ضد این دشمن استوار بایستید و به کسانی که در برابر فشارها چنین باشند مژده هر گونه خیر را می دهد.

/1 امکان آن هست که آیۀ نخستین از درس بعدی وابسته به سخن دربارۀ استقامت و سختی و استواری بوده باشد،چه در آن از حرام بودن شراب و قمار سخن رفته،و این هر دو وسیله ای برای سست کردن امت است و افراد را از جدیت رسالتی دور می کند.

آمد،» بی آنکه بهایی برای آن پرداخته باشید،و بدون آنکه از آن بهشتیانی باشید که از آزمونهای دشوار گذشته و رو سفید از آنها بیرون آمده اند،در صورتی که:

« وَ لَمّٰا یَأْتِکُمْ -به شما نرسیده است.» یعنی بدون آنکه مواجه شده باشید با چیزهایی:

« مَثَلُ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْسٰاءُ وَ الضَّرّٰاءُ -بر گونۀ کسانی که پیش از شما بودند و گرفتار سختی و ناخوشی شدند.» بأساء دشواریهایی است که منشأ آن دشمن است،و ضراء دشواریهای مادی همچون فقر و بیماری است. (1)

/1 « وَ زُلْزِلُوا حَتّٰی یَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ مَتیٰ نَصْرُ اللّٰهِ -و چندان متزلزل شدند که پیغمبر و کسانی که با او ایمان آورده بودند گفتند:پس یاری خدا چه وقت خواهد رسید؟» از شدت دشواریها و زیانها،خواستار شتاب پیدا کردن یاری خدا بودند،و در آن هنگام که کار سخت می شود،واجب است که امید به رسیدن فرج داشته باشید.

« أَلاٰ إِنَّ نَصْرَ اللّٰهِ قَرِیبٌ -آگاه باشید که یاری خدا نزدیک است،» این آیه بدان معنی است که کسانی که خواب بهشت رایگان و بدون پرداخت بهایی بر آن می بینند،بدانند که خوابی باطل است و خود را در آتش خواهند یافت.

بهشت مرغدانی یا جایگاه دامداری نیست،بلکه جایگاه سخت کوشان و قهرمانان است،و پیمانهای تخلف ورزیدن و دور شدن از سختی و خشونت رسالت مسئول این نگرش غیر مسئولانه به بهشت است،و برای این گونه مردم است که امام

ص :353

علی(ع)گفته است:«هیهات،هیهات،که بهشت خدا با فریب بهرۀ کسی شود».

آن کراهت دارد.

« کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتٰالُ وَ هُوَ کُرْهٌ لَکُمْ وَ عَسیٰ أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسیٰ أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللّٰهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لاٰ تَعْلَمُونَ - جنگ بر شما نوشته و واجب شد؛و گاهی از چیزی بدتان می آید که خیر شما در آن است،و گاهی چیزی را دوست می دارید که شرّ شما در آن است،و خدا می داند و شما نمی دانید.» حق محور انسانی رسالتی و امت مؤمن است،نه دوست داشتن و دوست نداشتن تنها،و بدان سبب چنین است که حق برای انسان سودمند است و باطل زیانبخش،علی رغم آنکه نفس تمایل به باطل دارد و چنان می پندارد که آن برای او شایسته تر است.و خدا حق را تعیین می کند،ولی مردم همیشه آن را نمی دانند،چرا که هواها و شهواتی که باطل را در نظر ایشان می آراید و آن را برای ایشان به صورت حق جلوه می دهد،همیشه از این حق آگاهی ندارند.

عبارت است از چیزی که /1 در این آیه فتنه به آن اشاره می کند؛و هدف از قتل و قتال پاک کردن زمین از عناصر فتنه است،و علی رغم این که کشتن اساسا کار شاذ و ناراحت کننده ای است،دین اسلام برای از بین بردن چیزی که از آن هم زیانبارتر است به آن متوسّل می شود.

بنا بر این جنگ به خاطر دست یافتن به آزادی و حقوق جنگی مشروع است، بدان سبب که مبارزه ای برای حفظ مبادی رسالتی است و هدف آن از بین بردن عناصر فساد یعنی کسانی است که سازش و نرمش با ایشان بی فایده است،زیرا در ایجاد فساد و تباهی حدی برای خود نمی شناسند.

« وَ لاٰ یَزٰالُونَ یُقٰاتِلُونَکُمْ حَتّٰی یَرُدُّوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ إِنِ اسْتَطٰاعُوا -و پیوسته با شما نبرد می کنند تا این که،اگر بتوانند،شما را از دینتان بازگردانند.» پس ایشان با اصول رسالتی و کسانی که به آنها معتقدند می جنگند،و بر ما واجب است که برای دفاع از اصول خود به مبارزۀ با ایشان برخیزیم،و در مقابل هواهای نفسانی ایشان که خواستار ربودن ارزشهای ما از دست ما است سر فرود نیاوریم.

« وَ مَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَیَمُتْ وَ هُوَ کٰافِرٌ فَأُولٰئِکَ حَبِطَتْ أَعْمٰالُهُمْ فِی الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولٰئِکَ أَصْحٰابُ النّٰارِ هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ -و هر کس از شما که از دین خود بازگردد و در حال کفر بمیرد،از کسانی است که اعمالشان در دنیا و آخرت باطل و ناچیز شده،و اینان اصحاب آتشند و جاودانه در آن می مانند.» از آن رو که ارزش انسان به رسالتی است که نسبت به آن متعهد است و از آن تا پای مرگ دفاع می کند،پس اگر کسی از رسالت خود چشم بپوشد،مستقیما از ارزش خود چشم پوشیده ناگزیر خوار می شود،و از حقوق خود محروم می ماند،و در معرض آن قرار می گیرد که تلاشها و اعمال و دستاوردها از دست برود،و از بام تا شام برای آن بکوشد که خواجگان و اربابان او بر کرسیهای سروری قرار بگیرند و به حساب او برسند،و اما در آخرت خدا او را به سوی آتش دوزخ می راند،و حتی

ص :356

عبادتهای سادۀ وی(نماز و روزه و جز آن)به زودی باطل می شود،بدان سبب که در حفظ آزادی خود نکوشیده،و سر به اطاعت از طاغوت در مهمترین بخشهای زندگی خود فرود آورده،و فرمانبرداری از خدا را تنها محدود به بعضی از جزئیات کرده است،به زودی این زندگی را در آتش خواهد گذراند.

[218]

این سرنوشت کسانی است که در برابر فشارهای طاغوت سر تسلیم فرود آورده اند، /1 و در برابر دشمن از دین و آزادی و کوششهای خود چشم پوشیده اند، اما کسانی که برای به دست آوردن نیرو مهاجرت می کنند،چنین نیستند:

« إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هٰاجَرُوا وَ جٰاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللّٰهِ أُولٰئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللّٰهِ وَ اللّٰهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ -کسانی که ایمان آوردند و هجرت کردند و در راه خدا به جهاد پرداختند،امیدوار به رحمت خدایند و خدا آمرزنده و مهربان است.» آرزو این گونه کسان را به سوی پیروزی بر دشمن در دنیا می راند،و در آخرت بهرۀ ایشان بهشت است،و این آرزو به فضل خدا به زودی برای ایشان صورت تحقق پیدا می کند.

/1

/1

است که با قرعه کشی و جز آن بهرۀ تو شود،و قمارباز را یاسر گویند.

221[تنکحوا]

:نکاح نامی است که بر عقد ازدواج و بر عمل جنسی اطلاق می شود،و گفته اند که اصل معنی آن، عمل جنسی بوده و سپس عقد زناشویی را نیز به آن خوانده اند.

[أمة]

:به معنی کنیز زرخرید است.

[المحیض]

:به معنی قاعده شدن ماهانۀ زنان است.

[فاعتزلوا]

:اعتزال به معنی دوری جستن از چیزی است، و عزل دور کردن چیزی یا کسی از محلی است همچون در«عزل الوالی».

[یطهرن]

:طهر،پاکیزگی و خلاف دنس است.و یطهرن به معنی غسل کردن و به قولی وضو گرفتن می باشد.

/1

پرهیزگاری به نظر خواننده می رسد.

قرآن از شراب و قمار آغاز می کند که معمولا در امتهای بی بندوبار و بی توجه به واقعیت خودشان رواج دارد،و بر مسلمانان لازم است که امتی جدی و مسئول باشند و به خاطر مصالح حق با همۀ طاغوتهای زمین بجنگند،و بنا بر این طبیعی چنان بوده است که ذکر شراب و قمار بلا فاصله پس از آیات جنگ بیاید،و سپس ما را به تقوای در مال و حقوق مردم،و در پرداختن به عمل جنسی همچون یکی از مهمترین حقوق اجتماعی توجه می دهد،به مناسبت بحث از حقوق مردم،ما را از نقش سوگند /1 در این حقوق و دفاع از آنها و نه در حیف و میل کردن آنها و با سوگندهای باطل خوردن مکارانه حقوق مردم را تباه کردن،متوجه می سازد.

« یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمٰا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَ مَنٰافِعُ لِلنّٰاسِ - از تو دربارۀ شراب و قمار می پرسند؛بگو:در آنها گناهی بزرگ است و سودهایی برای مردمان است،» از قبیل گذراندن فرصتهای بیکاری و سرخوشی موقّت.

« وَ إِثْمُهُمٰا أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمٰا -و زیان آنها از سودشان بیشتر است،» بدان سبب که سبب پراکندگی جامعه و کناره گیری آن از واجبات مبارزه ای می شود.

بزرگترین هدف از حرمت شراب و قمار محافظت یگانگی امت و جلوگیری از پیدایش حساسیتها در آن است(چنان که از آیۀ دیگری از قرآن آشکار می شود)،و از همین روی قرآن در این جا از عفو سخن می گوید که وسیلۀ دیگری برای رسیدن به همین هدف است،و اگر فرض شد حساسیتی /1 در میان اجتماع رشد کند،بر ما لازم است که با عفو کردن آن را از میان ببریم،و در بعضی از روایتها آمده که مقصود از عفو در این جا میانه روی در انفاق است(!).

« وَ یَسْئَلُونَکَ مٰا ذٰا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ -و از تو می پرسند که چه چیز را انفاق کنند و در راه خدا بدهند،بگو فزونی را.» هنگامی که حساسیتی میان افراد یک جامعه پیدا می شود،آنان را از پرداختن به مشکلات اساسی زندگی و به جدّ با آنها رو به رو شدن بازمی دارد،و از همین رو قرآن در این جا به بیان اهمیت تفکر می پردازد که تنها به امور آخرت اختصاص ندارد و کارهای دنیا را نیز شامل می شود،و می گوید:

« کَذٰلِکَ یُبَیِّنُ اللّٰهُ لَکُمُ الْآیٰاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ -خدا بدین گونه آیات را برای شما آشکار می سازد،تا مگر به تفکر بپردازید:» [220]

« فِی الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَةِ -هم دربارۀ دنیا و هم دربارۀ آخرت.»

می شود،که آنان ضعیفترین گروه در اجتماعند و نمی توانند از خود در برابر حرص و طمع آزمندان نسبت به داراییهای خود دفاع کنند،و به همین سبب قرآن از واقعیت آنان مثالی برای حرمت گذاشتن به حقوق در موارد متعددی از قرآن می زند.در این جا می گوید:

« وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْیَتٰامیٰ -و از تو دربارۀ یتیمان می پرسند،» که آیا باید آنان را تنها گذارند یا با ایشان آمیزش پیدا کنند،و در نتیجه آیا واجب است که ولی امر ایشان اموالشان را جدا کند و به بهبود بخشیدن و بهره گیری از آن بپردازد،یا این که آنها را همراه با داراییهای خود مورد بهره برداری قرار دهد.

« قُلْ إِصْلاٰحٌ لَهُمْ خَیْرٌ وَ إِنْ تُخٰالِطُوهُمْ فَإِخْوٰانُکُمْ -بگو پرداختن به اصلاح برای آنان بهتر است،و اگر با آنان آمیخته شوید،بدانید که برادران شمایند.» اگر چیزی از شما یا ایشان در این شرکت کاسته شود،زیان نیست،از آن رو که آنچه حرام است تعدی و تجاوز به اموال دیگران است، /1 ولی اگر نیت خالص و آن که مراقب اموال است در تصرف خود در اموال در برابر یتیم نیکوکار و درستکار باشد،خداوند متعال او را بر خطایش در معرض محاسبه قرار نمی دهد، چنان که از جملۀ «مٰا عَلَی الْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیلٍ» (سورۀ توبه،آیۀ 91)معلوم می شود.و در بعضی از نصوص آمده است که چون آیۀ «وَ لاٰ تَقْرَبُوا مٰالَ الْیَتِیمِ» نازل شد،مردم در معامله کردن با یتیمان گرفتاری پیدا کردند،و این امر یتیمان را در تنگنا قرار داد،و آیۀ پیشین برای بیرون آمدن آن از همین تنگنا نازل شد تا یتیمان از اجتماع جدا نشوند.

« وَ اللّٰهُ یَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ وَ لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ لَأَعْنَتَکُمْ -خدا تبهکار را از نیکوکار تمیز می دهد،و اگر خدا می خواست شما را دچار رنج و سختی می کرد.» اگر به حقوق یتیمان تجاوز کنید،خدا قادر است که بعضی از نعمتهای خود را از شما بازگیرد تا به همان گونه که یتیمان از محرومیت رنج می برند شما نیز

ص :362

به رنج و مشقت گرفتار شوید.و شاید آیه دلالت بر آن داشته باشد که خدا در حکم خود بعد از سختی تخفیفی داده و به شما فرمان نداده است که با جدا کردن اموال یتیمان باز هم به سرپرستی و گرداندن امور ایشان اشتغال داشته باشید.

« إِنَّ اللّٰهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ -هرآینه خدا غالب و توانا و حکیم است.» و می تواند با عزت و قدرتمندی خود و حقوق یتیمان را از شما بگیرد،ولی این کار را با حکمت خود انجام می دهد.

سبب آن چنین است:مهمترین هدف از زناشویی به وجود آوردن خانواده ای است که در ساختن اجتماع و پرورش نسل آینده شرکت جوید،و بر ما واجب است که زن و شوهر را بر وفق این هدف و بنا بر شایستگی ایمانی برگزینیم تا بتواند این هدف را نیکوتر به انجام برساند،و زن مشرک نمی تواند عضو صالح و شایسته ای در اجتماع خانواده باشد،و نیز چنین است مرد مشرک،که سبب تباه کردن طرف دیگر و نیز خانواده می شود:

« أُولٰئِکَ یَدْعُونَ إِلَی النّٰارِ وَ اللّٰهُ یَدْعُوا إِلَی الْجَنَّةِ وَ الْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَ یُبَیِّنُ آیٰاتِهِ لِلنّٰاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ -اینان به آتش دعوت می کنند و خدا به بهشت و آمرزش به اذن خود،و آیات خود را برای مردم آشکار می سازد،تا مگر پند گیرند.» چه،شناختی فلسفۀ حکم به چیزی بیش از توجه و تذکر و پندگیری نیاز ندارد،که اگر از این توجه منصرف شود،ازدواج او به تشکیل خانواده ای تشکیل یافتۀ از مشرک و مسلم می انجامد که نزاعها و بدبختیها و شکافهایی را در داخل جامعۀ اسلامی سبب می شود.

جوانان امروز که همسر خود را تنها به خاطر خوش آمدن از شرق یا غرب برمی گزینند،اغلب اوقات پس از بازگشت به سرزمین خویش مواجه با مشکلات فراوان می شوند.چه،جدایی ارزشها و آداب و سنتها و تربیت و دین،ازدواج را به صورت جهنمی درمی آورد و در اغلب موارد به طلاق می انجامد،و در غالب اوقات این همسری را به آن سبب می پذیرند که زن مدعی ایمان آوردن به دین شوهر شده است.ولی این چه ایمانی است که تنها سبب خواندن صیغۀ مزاوجت می شود،و هیچ عمل و تمرین ایمانی و نه حتی /1 قانع شدن به این ایمان وجود ندارد،بلکه تنها گفتن شهادتین است با الفاظی تهی از معنی.

زنان در ایام قاعدگی است بدان سبب که سبب انحراف سلامتی زن و پیدا شدن نابسامانیهایی در جهازهای درونی وی و اختلال در گردش خون می شود...و نزدیکی در این دوران تنها ایجاد ناراحتی برای زن نیست،بلکه برای فرزندان،در صورت داشتن فرزند در آینده خواهد شد،و چنان که گفته اند این عمل به سترونی زن و شوهر و انتشار بیماریهایی در دستگاههای تناسلی آنان می شود.به همین سبب اسلام نزدیکی با زنان را در ایام حیض حرام کرده و این حرمت را حدی برای شهوت جنسی و پرهیزگاری نسبت به خدا در آن قرار داده است.تا نفس به تمرین در دیگر شؤون خود بپردازد و با ارادۀ برخاستۀ از ایمان حرمت این کلمه را پاس دارد.

« وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْمَحِیضِ قُلْ هُوَ أَذیً فَاعْتَزِلُوا النِّسٰاءَ فِی الْمَحِیضِ وَ لاٰ تَقْرَبُوهُنَّ حَتّٰی یَطْهُرْنَ -و از تو دربارۀ حیض می پرسند؛بگو که:

آن آزادی است،پس در حیض از زنان دوری جویید و تا پاک نشوند به ایشان نزدیکی مکنید.» تا زمانی که آمدن خون قطع شود،و پس از آن لازم است منتظر بمانند تا زن غسل مخصوص حیض را انجام دهد.

« فَإِذٰا تَطَهَّرْنَ -پس چون پاک شدند،» از خون و شاید با غسل کردن نیز « فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللّٰهُ إِنَّ اللّٰهَ یُحِبُّ التَّوّٰابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ -و چون پاک شدند،از آن جا که خدا به شما فرمان داده،نزد ایشان درآیید،و خدا توبه کنندگان و پاکی جویان را دوست می دارد.» تعبیر به «مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللّٰهُ» دلالت بر ضرورت نزدیکی از راه فطری زهدان است که امید پیدا شدن فرزند از آن جا می رود،نه از راهی دیگر،که نامتعارف است و سبب بیماری و محرومیت زن از لذت جنسی می شود.

و خدا توبه کنندگان را که از حدود خدا تجاوز کرده و در ایام حیض یا /1 از جز راه فطری با زنان خود همخوابگی کرده اند،و هر چه زودتر از این کار زشت خود توبه می کنند دوست می دارد.و نیز طهارت پسندان را که کاملا مراعات حدود الاهی

ص :365

می کنند و از این راه ارزشهای پاکیزگی روحی و جسمی را با غسل کردن رشد می دهند دوست می دارد.

[223]

آیا عمل جنسی تنها برای کامیابی است؟هرگز!بلکه خواستار شدن فضل الاهی به میانجیگری فرزندان صالح است.وجود هدفی عالی برای غریزه های آدمی در نزد فرد مسلمان،او را بر آن می دارد که غریزۀ خویش را در مرزهای تحقق یافتن هدف به کار اندازد،و با این غریزه چندان پیش نمی رود که تن خود را رنجور و خسته و شکسته و روح خویش را آلوده کند.

« نِسٰاؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ -زنان شما کشتزار شمایند.» و هدف از آنان آوردن فرزندان است.

« فَأْتُوا حَرْثَکُمْ أَنّٰی شِئْتُمْ -پس به کشتزار خود،در هر جا و هر وقت که خواستید درآیید،» بی آنکه شهوت جنسی بر شما مسلط شود،بلکه همیشه به یاد آخرت و آنچه در آن است باشید:

« وَ قَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ -و از پیش برای خود بفرستید.» پس،اموال و اوقات و نیروهای خود را،میان شهوات دنیا و در مقدمۀ آنها شهوت نزدیکی با زن و خواسته های دیگر،تقسیم کنید که این تضمینی است برای ملتزم بودن شما به حدود و مرزهای خدا در پرداختن به شهوات.

« وَ اتَّقُوا اللّٰهَ -و از خدا بترسید.» و دستورهای او را در بهره مند شدن از لذتهای زندگی ملتزم باشید.

« وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ مُلاٰقُوهُ -و بدانید که با او ملاقات خواهید کرد.» /1 « وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ -و به مؤمنان مژده و بشارت ده.» که این مژده دادن مخصوص پرهیزگاران و ملتزمان به حدود و مرزهای خدایی است.

[224]

و لازم است تقوی همچون سدی داخلی میان انسان و خودپرستی و خودمحوری او بوده باشد،خصوصا در زد و خوردهای اجتماعی،و بویژه در آنچه به

ص :366

اختلافات خانوادگی ارتباط پیدا می کند.و آنچه به تقوی تجسّم می بخشد،به کار بردن سوگند برای ثابت کردن ادعاهای باطل است.و اگر مردمان ملتزم به آن باشند که تنها به راستی سوگند یاد کنند،که در مؤمنان فرض چنین است،هر چه زودتر در میان خود حاکم و داور دادگری خواهند یافت،چه به محض آنکه یکی از دو طرف از دیگری خواستار یاد کردن سوگند شود،دعوی خاتمه پیدا می کند،و صاحب ادعای باطل از قسم خوردن بازمی ایستد و به خطای خود اعتراف می کند.

به همین سبب قرآن دربارۀ سوگند سختی نشان می دهد و می گوید:

« وَ لاٰ تَجْعَلُوا اللّٰهَ عُرْضَةً لِأَیْمٰانِکُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَ تَتَّقُوا وَ تُصْلِحُوا بَیْنَ النّٰاسِ وَ اللّٰهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ -و خدا را دستاویز سوگندهای خود مکنید،حتّی اگر برای نیکی کردن و پرهیزگاری کردن و اصلاح کردن میان مردم باشد،و خداوند شنوا و دانا است.» [225]

قرآن حکیم به ما مژده می دهد که خدا از قسمی که به لغو و نادانسته و بدون قصد بر زبان جاری شده،چشمپوشی می کند،و آدمی را بر سوگندی مورد مؤاخذه قرار می دهد که از ته قلب آن را ادا کرده،و فهمیده به آن متوسّل شده است.

و این گونه سوگند نوعی از تعهد است و لذا آن را چنین دانسته اند.

« لاٰ یُؤٰاخِذُکُمُ اللّٰهُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمٰانِکُمْ وَ لٰکِنْ یُؤٰاخِذُکُمْ بِمٰا کَسَبَتْ قُلُوبُکُمْ وَ اللّٰهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ -خدا شما را به سوگند بیهوده نمی گیرد،بلکه به آنچه دلهای شما کسب کرده می گیرد،و خداوند آمرزنده و بردبار است.» /1 /1 /1

ص :368

232[تعضلوهن]

:العضل به معنی حبس است و گفته اند مأخوذ از منع است و به قولی مأخوذ از تنگی و سختی و امر معضل یعنی کار دشوار.و«عضلتها الناقة»یعنی بچه در شکم ماده شتر محبوس ماند؛و«عضل المرأة»یعنی مانع شوهر کردن زن شد،و دردی را که پزشکان از درمان آن عاجز بمانند درد عضال می نامند.

/1

جا به مناسبت بحث از سوگندهای باطل از آن نیز یاد شده است،از آن روی که ایلاء مثالی از بهره کشی از سوگند برای زیان رساندن به دیگران است.

/1 سپس احکام طلاق را عرضه می دارد که در آن بر زن واجب است عدّه نگاه دارد تا اگر باری از شوهر در شکم او هست آشکار شود.و در ایام عده شوهر می تواند به زن خود رجوع کند،و روا نیست که عمل طلاق و سپس بازگشت(رجوع)بیش از دو بار صورت بگیرد،و در بار سوم ناگزیر باید تصمیم نهایی را بگیرند،پس اگر قدرت ملتزم بودن به واجبات زناشویی را دارند،بر این علاقه باقی بمانند،و گرنه به خوشی از یکدیگر جدا شوند.

و اگر زن بار سوم طلاق داده شد،دیگر بر شوهر سابق خود حلال نخواهد شد مگر پس از آنکه این زن شوهر دیگری اختیار کند و از او طلاق بگیرد،و بعد از عدّه نمی شود زن طلاق گرفته را نگاه داشت،بدان سبب که آزاد است،و نیز شوهر نمی تواند او را از درآمدن به همسری مردی دیگر مانع شود.

به مناسبت سخن دربارۀ طلاق،از شیر دادن از دیدگاه تفاهم میان زن و شوهر بحث می کند،و سپس به گفتگو از حقوق شوهر از دنیا رفته نسبت به همسرش می پردازد که باید این همسر چهار ماه و ده روز پس از مرگ سوگوار بماند.

سپس قرآن بحث دربارۀ زنان طلاق گرفته را ادامه می دهد،و آنان را از آن منع می کند که همچون وسیله ای برای بهره برداری و کامرانی پیروان شیطان باشند،و می گوید راه یگانه برای آنان به همسری مردان دیگر درآمدن است.

نیز از حقوق زنان طلاق گرفته مهر است که باید همۀ آن،علی رغم طلاق، پرداخته شود،مگر در یک حالت که طلاق پیش از نزدیکی است که تنها نصف کابین پرداخته می شود.

و از طلاق،قرآن به ملتزم بودن به نماز می پردازد،خصوصا نماز میانه،تا خدای خودمان را از یاد نبریم.او است که این پیوندها را مبارک می سازد و دشواریها را حل می کند،و به ما ایمانی می بخشد که با آن در برابر فریبندگیهای شیطانی و منفی بافیهای خودمان ایستادگی می کنیم.

ص :371

و پس از یادآوری از بعضی حقوق مستحبّ برای زنان،همچون سفارش کردن بر بقای ایشان در خانه پس از فوت شوهر،یا نیکی کردن در حق ایشان پس از طلاق،درس به پایان می رسد.

/1 روش عرضه کردن حقوق زن از سوی قرآن در این جا با روش آن در سوره های دیگر تفاوت دارد.چه،در این جا سخن از ضرورت ملتزم بودن کامل به حدود الاهی و در اوقات دشواری به میان می آید که نزدیک است شیطان بر ارادۀ انسان غلبه پیدا کند؛و به همین سبب قرآن در این جا ما را بارها به یاد تقوی می اندازد،و از ما می خواهد که خدا را در خاطر داشته باشیم و بدانیم که او نسبت به بندگان خود دانا است و او بینا و آگاه است.و بر ما است که سخت از او بر حذر باشیم،و این همه برای آن است که روح تقوی بر جانهای ما مستولی شود،یعنی همان روحی که یکی از مهمترین نشانه های بازشناختن شخصیت مؤمن است.

شوهر ارتباط جنسی برقرار نشده باشد،و آن زن خاموش و راضی نباشد،آزاد است و می تواند شکایت کند،و در این صورت به آن مرد خواهند گفت:یا باید به نزد زنت بازگردی و با او نزدیکی کنی،و یا او را طلاق دهی،و با عزم طلاق باید از همسر خود کناره گیرد. (1)

« لِلَّذِینَ یُؤْلُونَ مِنْ نِسٰائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فٰاؤُ فَإِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ -و برای کسانی که سوگند یاد می کنند که به زنان خود نزدیکی نکنند،چهار ماه مهلت و انتظار است،پس اگر بازگشتند خداوند آمرزنده و مهربان است،» علی رغم آنکه شکستن سوگند حرام است،ولی چون این سوگند با حقوق مردم ارتباط دارد، /1 خداوند متعال شکستن آن را به سبب نیت پاکیزه ای که همراه با این شکستن است می بخشد.

[227]

« وَ إِنْ عَزَمُوا الطَّلاٰقَ -و اگر آهنگ طلاق کردند،باید حقوق زن و تقوی مراعات شود.» فَإِنَّ اللّٰهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ -و خداوند شنوا و دانا است.» [228]

پس از طلاق که به سببی یا سبب دیگر صورت می گیرد،بر زن واجب است که عدّه نگاه دارد و در ایام عده که عبارت از سه خون است،شوهر اختیار نکند.و سؤال این است که سه خون یعنی چه؟در بعضی از کتابهای لغت آمده است که میان(القرء)با فتح قاف که مخصوص حیض است با(القرء)به ضم قاف که مقصود طهر و پاک شدن از حیض است،تفاوتی وجود دارد،و این که جمع اوّلی أقراء است و جمع دومی قروء.و بدین گونه آیه دلالت بر آن دارد که دو مرتبه قاعده شدن و سه بار پاک بودن کفایت می کند،پس چون وارد قاعدگی یا حیض سوم شود آن زن جدا شد.و فتوای مشهور بنا بر آنچه در حدیث شریف از زرارة از ابو جعفر علیه السلام روایت شد چنین است:«علی(ع)می گفت:قرء به معنی طهر است که در آن خون قرار می گیرد و جمع می شود،پس چون حیض بیاید،خون

ص :373

بیرون ریخته می شود؛گفتم مردی بدون جماع زنش را به گواهی دو مرد عادل طلاق داد،گفت چون داخل حیض سوم شود عدۀ آن زن پایان پذیرفته است و می تواند شوهر کند؛گفتم مردم عراق روایت می کنند که علی(ع)می گفت:شوهر زن حق رجوع تا زمانی که از حیض سوم غسل نکرده است دارد،پس گفت:دروغ گفته اند». (1)

بنا بر این اگر زن طلاق گرفته سه بار حیض و سپس پاک شد،از عده بیرون رفته است و اگر حیض نشود باید سه ماه صبر کند که پس از آن از عده بیرون خواهد آمد و برای تصرف در نفس خود آزاد است.

/1 عدّه حقّی از حقوق مرد بر زن او است بنا بر حکمی از احکام خدا.و این برای آن است که در این فاصله شوهر با خود می اندیشد و ممکن است به نزد همسر خویش بازگردد،و نیز از آن روی حکم خدا است که از آمیخته شدن نطفۀ مرد به نطفه ای دیگر جلوگیری می کند و بنا بر این نسب افراد سالم می ماند و از پیدایش گروهی در اجتماع که نسب مشکوک دارند جلوگیری به عمل می آید.

« وَ الْمُطَلَّقٰاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاٰثَةَ قُرُوءٍ -و زنان طلاق گرفته مدت سه حیض صبر می کنند.» فاصلۀ سه بار عادت ماهانۀ خود را انتظار می کشند و اگر در این فاصله نشانه هایی از بارداری در خود مشاهده کردند،بر ایشان واجب است که آن را اظهار کنند.

« وَ لاٰ یَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ یَکْتُمْنَ مٰا خَلَقَ اللّٰهُ فِی أَرْحٰامِهِنَّ إِنْ کُنَّ یُؤْمِنَّ بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ بُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِی ذٰلِکَ إِنْ أَرٰادُوا إِصْلاٰحاً -و بر ایشان روا نیست که آنچه را خدا در زهدانهای آنان آفریده است پوشیده دارند، اگر به خدا و روز دیگر ایمان دارند.و اگر خواستند که اصلاح کنند،شوهران ایشان شایسته ترند که ایشان را به نزد خود بازگردانند.»

ص :374

پس در این وقت،یعنی زمان عده،شوهر حق رجوع دارد،بدان شرط که بازگشت او به نزد زنش پس از تصمیم گرفتن برداشتن زندگی زناشویی عادلانه باشد.

« وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ -و زنان را بر مردان حقّی است همانند حقّی که مردان دارند به خوبی.» این درست نیست که کارهای واجبی بر زن تحمیل شود بی آنکه برای او حقوقی معین کنند،مثلا،در آن هنگام که واجب تربّص و انتظار کشیدن تحمیل می شود،حق نفقه در خلال این مدت باید به او داده شود و در واقع:این یک قانون انسانی کلی است که در هر قانونگذاری بایستی ارتباطی میان حقوق و مسئولیتها برقرار شود.

« وَ لِلرِّجٰالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَةٌ -و مردان را بر زنان برتری و پایه ای است،» بدان سبب که مرد در محیط خانواده حاکم است،و طلاق به دست او است،و نفقه را او باید بپردازد.

/1 « وَ اللّٰهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ -و خدا توانا و حکیم است.» عزیز است در قدرت خود بر مردان و زنان،و حکیم است در تعیین واجبات و ملزم کردن مردم به مراعات آنها.

[229]

طلاق بینهایت قابل تکرار نیست،چه اگر چنین می بود مرد حکم حاکم مطلق را پیدا می کرد که هیچ چیز سبب محدود شدن اقدامات او نبود.تنها می تواند سه بار زن خود را طلاق دهد،و پس از طلاق سوم زن او وقتی برای او حلال می شود که پیش از آن شوهر دیگری انتخاب کرده و از او طلاق گرفته باشد.

« اَلطَّلاٰقُ مَرَّتٰانِ -طلاق دو بار است،» و پس از آنها شوهر باید یکی از دو کار را انتخاب کند:

« فَإِمْسٰاکٌ بِمَعْرُوفٍ -پس از آن یا به خوبی نگاه دارد،» و زناشویی شایسته و آمیزش خوبی فراهم آید؛ « أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسٰانٍ -یا به نیکی رها کند،»

ص :375

یعنی رابطۀ زناشویی را با زن پایان دهد،و آنچه را که باید همراه با اضافه کردن احساس و بخششی بر حقوق به او تسلیم کند.

و در هنگام طلاق،مهر برای زن باقی می ماند و حق ندارد آن را از وی پس بگیرد،جز در یک حالت:و آن چشمپوشی زن است از مهر خود در مقابل این که شوهر به طلاق گرفتن او رضایت دهد،و طبعا در چنین حالتی لازم است مردمان دخالت کنند و معلوم دارند که آیا خواستار طلاق شدن از طرف زن در نتیجۀ تضییع حقوق همسری و مراعات نکردن حدود /1 الاهی یا برخاستۀ از یک خشم یا شهوت زودگذر نبوده باشد.

« وَ لاٰ یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمّٰا آتَیْتُمُوهُنَّ شَیْئاً -و بر شما روا نیست که چیزی را(از مهر)که به زنان خود داده اید،بازستانید،» « إِلاّٰ أَنْ یَخٰافٰا أَلاّٰ یُقِیمٰا حُدُودَ اللّٰهِ -مگر آنکه بترسید که نتوانند حدود خدایی را نگاه دارند،» که رابطۀ زناشویی به مرحلۀ دوری از حساسیت رسیده است که در آن نگاهداری حقوق متقابل امکان پذیر نیست.

« فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاّٰ یُقِیمٰا حُدُودَ اللّٰهِ فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْهِمٰا فِیمَا افْتَدَتْ بِهِ - پس اگر ترس آن است که نتوانند حدود خدایی را نگاه دارند(و زندگی زناشویی را به نحو شایسته ادامه دهند)گناهی بر ایشان نیست که زن قسمتی از آن را فدیه دهد،» و از مهر خود مقداری را در برابر گرفتن طلاق خود ببخشد.

« تِلْکَ حُدُودُ اللّٰهِ فَلاٰ تَعْتَدُوهٰا وَ مَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللّٰهِ فَأُولٰئِکَ هُمُ الظّٰالِمُونَ -این است حدود خدایی،پس از آنها در نگذرید،و کسانی که از حدود الاهی تجاوز کنند ستمکارند.» این گونه کسان به خود و به اجتماع پیرامون خویش ستم می کنند،و این حدود برای تضمین عدالت اجتماعی و رعایت حقوق همگان وضع شده و هر کس نسبت به آنها تعدی و تجاوز کند ظالم و گناهکار است.

ص :376

[230]

و پس از سومین طلاق،زن بر شوهر سابق خود حرام می شود،مگر آنکه پیش از آن به همسری دایمی مردی دیگر درآمده و با او عمل جنسی انجام داده باشد،در این صورت پس از طلاق گرفتن از این مرد،شوهر سابق وی می تواند بار دیگر او را به همسری خود برگزیند.

« فَإِنْ طَلَّقَهٰا فَلاٰ تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتّٰی تَنْکِحَ زَوْجاً غَیْرَهُ فَإِنْ طَلَّقَهٰا فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْهِمٰا أَنْ یَتَرٰاجَعٰا إِنْ ظَنّٰا أَنْ یُقِیمٰا حُدُودَ اللّٰهِ وَ تِلْکَ حُدُودُ اللّٰهِ یُبَیِّنُهٰا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ -پس اگر زن را طلاق دهد،دیگر بر او حلال نخواهد بود مگر آنکه زن به مردی دیگر شوهر کند.پس اگر این مرد آن زن را طلاق دهد، گناهی در آن نیست که زن و شوی نخستین،در صورتی که قدرت نگاهداری از حدود الاهی را در خود می بینند،به یکدیگر بازگردند.و این است حدود خدا که آن را برای گروهی که می دانند آشکار می سازد.» /1 یعنی برای علمای دین که حقایق را می فهمند و از اندازۀ اهمیت پیوند زناشویی و نیازمندی آن به نگاهداری حدود و حقوق آگاهند؛بدان سبب که فشار شهوت جنسی از یک سو،و اختلافات حاصل از نزاعهای خانوادگی و توجه به امور منفی از سوی دیگر،این پیوند را متزلزل و بنیان خانواده را مشرف به زوال می سازند، و به همین خدای متعال حدود و مرزهایی قطعی برای این علاقه و پیوند قرار داده است تا هم شهوت جنسی مستقیم و محکم بماند و به انحرافات ناشایسته نیانجامد، و هم از نیرومندی تأثیر عوامل منفی و نزاعهای خانوادگی کاسته شود.

اجتماع امروز از عدم استقرار رابطۀ جنسی رنج می برد،و در نتیجه از امور منفی برخاستۀ از نابودی خانواده که نابود شدن تکامل اخلاقی و فزونی عقده ها و شیوع بیماریهای هولناک است زیان می بیند.

[231]

پس از عده زن آزاد می شود،و بر مرد است که خوب بیندیشد و ببیند که آیا خواهان زن سابق خود و رجوع کردن به او هست یا نه،و تا فرصت باقی است تصمیم خود را بگیرد،و گرنه حقی در بازداشتن او از درآمدن به ازدواج مردی دیگر و جلوگیری از آزادی او ندارد.

ص :377

« وَ إِذٰا طَلَّقْتُمُ النِّسٰاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَ لاٰ تُمْسِکُوهُنَّ ضِرٰاراً لِتَعْتَدُوا -و چون زنان را طلاق گفتید و به پایان مدت خود رسیدند،یا آنان را به نیکی نگاه دارید،یا به نیکی رها کنید، و آنان را برای زیان رساندن و تعدی کردن به ایشان نگاه ندارید،» برای این که به آنان زیان برسانید،و از بستن پیمان زناشویی با مرد دیگری مانع شوید،که دشمنی و ستمی بزرگ است.

« وَ مَنْ یَفْعَلْ ذٰلِکَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ -و هر کس چنین کند،بر خود ستم کرده است.» از آن روی که حدود خدا برای پاسداری از حقوق مردم موافق با مصلحت همه است؛پس اگر شخص از آنها تجاوز کند و حقوق دیگران را در معرض تعدّی قرار دهد،شخص دیگری خواهد آمد و حقوق خود را در معرض تجاوز قرار خواهد داد،و بدین گونه هرج و مرج رواج پیدا خواهد کرد.بنا بر این،پیش از آنکه کسی در اندیشه ستم کردن بر مردم بیفتد،ناگزیر باید این ستم را در چارچوب اجتماعی کلی قرار دهد و موقعیت را تحلیل کند.آیا خواهان آن است که ظلم و نابسامانی و...و...به اجتماع بازگردد یا نه. /1 اگر خواهان این ظلم است اقدام کند و منتظر نتایج آن باشد.از این جا است که قرآن این ستمکاران را به یاد نعمت رسالت می اندازد و می گوید:

« وَ لاٰ تَتَّخِذُوا آیٰاتِ اللّٰهِ هُزُواً وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ وَ مٰا أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ الْکِتٰابِ وَ الْحِکْمَةِ یَعِظُکُمْ بِهِ -و آیات خدا را به ریشخند مگیرید،و نعمتی را که خدا به شما داده و کتاب و حکمتی را که بر شما فرستاده و با آن به شما پند می دهد،به یاد آورید.» آیا دوست دارید که به زندگی دوران جاهلیت بازگردید که در آن نه کتابی بود و نه دستوری برای زندگی شما،و نه حکمتی که جزئیات رفتار شما را بیان کند؟ « وَ اتَّقُوا اللّٰهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ -و از خدا بترسید و

ص :378

بدانید که خدا به هر چیز دانا است.» این اندیشه،در واقع تضمینی برای روان شدن حدود خدایی بیان شدۀ در آیات پیشین است،و جوهر این آیات به شمار می رود که در آنها با ما از تقوی و پرهیزگاری در مظاهر گوناگون سخن گفته است.

[232]

آیا زن می تواند پس از پایان پذیرفتن ایام عده به شوهر اول خود بازگردد؟طبعا اگر این را خود برگزیند و بدون اجباری باشد که از طرف شوهر بر او تحمیل شده،البتّه جایز است.چیزی که هست بعضی از نزدیکان او،همچون پدر و برادران و خواهران و دیگران هستند که ممکن است او را از این کار منع کنند،و اینان ستمکارند.

« وَ إِذٰا طَلَّقْتُمُ النِّسٰاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلاٰ تَعْضُلُوهُنَّ -و چون زنان را طلاق دادید و مدّت خود را به پایان رسانیدند،از این بازشان مدارید،و آزارشان مدهید.» « أَنْ یَنْکِحْنَ أَزْوٰاجَهُنَّ إِذٰا تَرٰاضَوْا بَیْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ -که اگر با شوهران خود به نیکی رضایت دو طرفه پیدا کردند،دوباره عقد زناشویی ببندند.» /1 « ذٰلِکَ یُوعَظُ بِهِ مَنْ کٰانَ مِنْکُمْ یُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ ذٰلِکُمْ أَزْکیٰ لَکُمْ وَ أَطْهَرُ -این پندی است برای کسانی از شما که به خدا و روز دیگر ایمان دارند،و این برای شما پاکتر و پاکیزه تر است.» « وَ اللّٰهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لاٰ تَعْلَمُونَ -و خدا می داند و شما نمی دانید.» از زیانهای خودداری جنسی آگاهی ندارید که به انفجاری هولناک خاتمه پیدا می کند.

/1

/1

/1

ص :380

که به معنی کنار و گوشه ای از آن است.

[خطبة]

:خطبه کلامی است که با آن گره زناشویی بسته می شود.از خطاب به معنی ایراد سخن گرفته؛و آن به معنی موعظه نیز هست.

[أکننتم]

:إکنان به معنی پوشاندن و کنّ نیز همین معنی را دارد،و تفاوت آنها در این است که اکنان پنهان کردن در نفس است و گفته نمی شود«کننته فی نفسی»و کنّ به معنی صون و نگاهداری است و در قرآن است: «بَیْضٌ مَکْنُونٌ» .

238[حافظوا]

:حفظ به معنی نگاهداری چیزی در نفس است و شبیه به آن است ضبط کردن آن چیز و جلوگیری از رفتن آن.و حفظ بر خلاف نسیان(فراموشی)است؛و حفیظه به معنی حمیت است و حفاظ به معنی محافظت.

[قانتین]

:اصل قنوت دوام دادن به امر واحد است،و به قولی اصل آن طاعت است،و گفته اند که اصل آن دعا کردن در حال قیام است.

239[رجالا]

:جمع راجل است که به معنی کسی است که بر سر پا ایستاده است،خواه ساکن باشد خواه در حال راه رفتن.

[رکبانا]

:جمع راکب به معنی سوار است،و هر چیز که بر بالای چیز دیگر باشد بر آن رکوب یافته است.

ص :382

/1

شیر است و از لحاظ علمی ثابت شده است که بیشتر ناتوانیها و بیماریها در فرزندان نتیجۀ محروم ماندن از شیر مادر است.

« وَ عَلَی الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ -و بر پدر است که خوراک و پوشاک مادر را به خوبی و خوشی بدهد.» بر پدری که مادر کودک نوزاد خود را از او دارد و برای او به دنیا آورده، واجب است که در پرداختن هزینۀ زندگی زن و فرزند به صورتی درخور و خوب و بنا بر سطح زندگی اجتماعی آنان کوتاهی نکند:

« لاٰ تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلاّٰ وُسْعَهٰا لاٰ تُضَارَّ وٰالِدَةٌ بِوَلَدِهٰا وَ لاٰ مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ -به هیچ تکلیفی بیش از وسع و توانایی او نمی شود؛هیچ مادری،نباید به سبب فرزند خود زیان ببیند،و هیچ پدری نباید برای فرزند خود زیان ببیند.» روا نیست که عاطفۀ پدر و مادر بهانه ای برای زیان رساندن به ایشان از طریق فرزند شود،همچون ابن که از دیدار دیگر منع شوند،یا این که یکی از دو همسر دیگری را برای رعایت حق فرزند از لذت جنسی محروم سازد.در حدیثی مأثور از امام صادق(ع)،در تفسیر این گفتۀ خدای تعالی: «لاٰ تُضَارَّ وٰالِدَةٌ» آمده است که گفت:«زن،در آن هنگام که مرد می خواست با او نزدیکی کند،دست خود را به جانب شوهر بلند می کرد و می گفت نمی گذارم،بیم آن دارم که از تو حامله شوم و مرد به زن می گفت:با تو نزدیکی نمی کنم چه ترس آن دارم که از من حامله شوی و فرزند خودم را بکشم،و خدا چنین دستور داد:«این که مرد مایۀ زیان زن،یا زن مایۀ زیان مرد شود». (1)

که از نص دوم چنان برمی آید که معنی آنچه در آیه آمده جایز نبودن منع پدر از دیدار فرزندش است،یا عکس آن در صورتی که فرزند نزد شوهر بوده باشد.

/1 و حدیثی مأثور از امام صادق(ع)چنین است:«نیز بر وارث روا نیست که سبب زیان زن شود و بگوید:نمی گذارم فرزندش نزد او بیاید،و نیز اگر چیزی از

ص :384

مال فرزندان زن نزد او است به آنان زیان برساند،و بر ایشان سخت بگیرد». (1)

« وَ عَلَی الْوٰارِثِ مِثْلُ ذٰلِکَ -و بر وارث نیز چنین است،» و باید هزینۀ زندگی خانواده را بدهد.

« فَإِنْ أَرٰادٰا فِصٰالاً -پس اگر خواستند(فرزند خود را)از شیر بگیرند،» لا بد با این کار،همچون دیگر کارهای خانواده، « عَنْ تَرٰاضٍ مِنْهُمٰا وَ تَشٰاوُرٍ -با رضایت و مشاورۀ دو طرف صورت بگیرد،» ولی بدان شرط که سبب تضییع حقوق مادر که فرزند خود را شیر داده است نشود،بلکه بر پدر لازم است به اندازه ای که مادر شیر داده است حق او را بدهد و سپس فرزند را به دایه بسپارد.

« فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْهِمٰا وَ إِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلاٰدَکُمْ فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْکُمْ إِذٰا سَلَّمْتُمْ مٰا آتَیْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ اتَّقُوا اللّٰهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ بِمٰا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ -پس گناهی بر ایشان نیست؛و اگر بخواهید که برای فرزندان خود دایه بگیرید،گناهی بر شما نیست،بدان شرط که آنچه را که باید بدهید به خوشی بدهید؛و از خدا بترسید،و بدانید که خدا به آنچه می کنید بینا است.» تقوی و ملتزم بودن به حدود الاهی در قضایای اجتماعی انسان،آدمی را از هرج و مرج و بی مسئولیتی می رهد.

می کشاند.

« وَ الَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَ یَذَرُونَ أَزْوٰاجاً یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً فَإِذٰا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ -و کسانی از شما که بمیرند و زنانی از خود بر جای گذارند،(این زنان)چهار ماه و ده روز انتظار می کشند،و چون این مدت به پایان برسد،» « فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْکُمْ فِیمٰا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ -پس گناهی بر شما نیست در آنچه زنان در حق خود به نیکی انجام دهند،» و آنان آزادند که در نفس خود هر گونه بخواهند تصرف کنند،و بدون دخالت دیگران به همسری هر کس که خواسته باشند درآیند.مگر این که دخالت از راه امر به معروف و نهی از منکر جاری میان همۀ مسلمانان باشد،و به همین سبب است که در این آیه و آیات گذشته کلمۀ«بالمعروف»تکرار شده است تا معلوم شود که آنان خود مسئول تصرفات خویش در چارچوب ارزشهای عمومی اجتماعند،و این همان چیزی است که در لغت قرآن با لفظ«معروف»بیان شده است،یعنی ارزشهای رسالتی مورد اعتراف اجتماع،و اگر به جای معروف منکر بگذاریم،باید گفت که همگان دربارۀ عمل آن زنان مسئولند و باید ایشان را از کارهای ناپسند و منکر بازدارند.

« وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ -و خدا به آنچه می کنید آگاهی دارد.» تعدی شما را نسبت به حقوق آنان می بیند،به همان گونه که از راهنمایی شما را آنچه خوب است در حق ایشان آگاه است،و بنا بر این مبادا تصرفات نامشروع خودتان را با پوشش امر به معروف و نهی از منکر بپوشانید.

و دو طرف را به کار زشت دعوت می کند،و بر مسلمان است که بردبار باشد و در این گیرودار از خدای خود بترسد،و از حدود شریعت خارج نشود،بلکه دیدار خود را همچون مقدمه ای برای همسر شدن با زن و بنا کردن یک خانواده پاک قرار دهد.

مناسبت خواستگاری در این جا،بحثی است که پیشتر از زنان طلاق گرفته گذشت و این که آنان از راهی شجاعانه تر از دختران بکر به جستجوی شوهر می پردازند،در صورتی که اینان شهوت جنسی خویش را در غلافی محفوظ می دارند.

« وَ لاٰ جُنٰاحَ عَلَیْکُمْ فِیمٰا عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسٰاءِ -و گناهی بر شما در آن نیست که به کنایه خواستگاری از زنان را آشکار کنید،» همچون این که مثلا بگویید که خانۀ من وسعت دارد،یا به همسری نیازمندم،یا این که می خواهم به خانه و زندگیم سر و صورتی بدهم و غیر اینها.

« أَوْ أَکْنَنْتُمْ فِی أَنْفُسِکُمْ -یا آن را در جان خود پنهان دارید،» و زناشویی را همچون نقشه ای تصور کنید که در عملی کردن آن می اندیشید.

« عَلِمَ اللّٰهُ أَنَّکُمْ سَتَذْکُرُونَهُنَّ وَ لٰکِنْ لاٰ تُوٰاعِدُوهُنَّ سِرًّا -خدا می داند که شما به یاد زنان هستید،ولی پنهانی به آنان وعده مدهید،» چه در آن هنگام که زن و مردی با یکدیگر خلوت می کنند،شیطان دخالت می کند.

« إِلاّٰ أَنْ تَقُولُوا قَوْلاً مَعْرُوفاً -مگر این که چیز خوبی بگویید.» و این گفتار نیک تفکر در خود زناشویی است نه چیزهایی دیگر.

« وَ لاٰ تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّکٰاحِ حَتّٰی یَبْلُغَ الْکِتٰابُ أَجَلَهُ -و عزم به بستن پیمان زناشویی جزم نکنید تا آن گاه که کتاب به پایان خود برسد،» و موعد عدّه پایان پذیرد.

« وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ یَعْلَمُ مٰا فِی أَنْفُسِکُمْ فَاحْذَرُوهُ -و بدانید که خدا آنچه را که در خاطر شما است می داند،پس از او بر حذر باشید،» /1 و نسبت به حدود الاهی در خواستگاری از زنان تجاوز مکنید،و در برقرار

ص :387

کردن رابطۀ جنسی شتابزده نباشید،و سپس دربارۀ پیوند زناشویی بیندیشید؛ولی اگر کاری از این گونه از شما سر بزند،از رحمت خدا نومید نباشید و به راه راست بازگردید و توبه کنید.

« وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ -و بدانید که خدا آمرزنده و بردبار است.» [236]

و چون عقد زناشویی با یکی از زنان طلاق قرار گرفته یا جز آن بستید،ولی پیش از نزدیکی کردن با او به سببی تغییر عقیده پیدا کردید،امکان خودداری از تکمیل زناشویی پس از پرداخت قسمتی از مهر وجود دارد،و اگر مهر از پیش معین نشده باشد،بر شما لازم است که به قدر وسع خود مقداری از مال به او بپردازید:

« لاٰ جُنٰاحَ عَلَیْکُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسٰاءَ مٰا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِیضَةً وَ مَتِّعُوهُنَّ -گناهی بر شما نیست که پیش از آنکه با زنان تماس برقرار ساخته و یا برای آنان مهری معین کرده باشید،آنان را طلاق گویید،ولی آنان را (از مقداری مال)برخوردار کنید،» مقداری که بستگی به اندازه دارایی و نداری خودتان دارد:

« عَلَی الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَی الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتٰاعاً بِالْمَعْرُوفِ -بر توانگر به اندازۀ خویش و بر تنگدست به فراخور حالش،برخوردار کردنی به نیکی،» و نباید این برخوردار کردن برای هدفی غیر شریف و مقدمه ای برای منکر باشد.

« حَقًّا عَلَی الْمُحْسِنِینَ -حقی است بر نیکوکاران.» این تمتّع در واقع گونه ای از احسان واجب است،بدان سبب که شوهر در مقابل آن چیزی دریافت نمی کند،ولی برای زن در واقع نوعی تسلی خاطر از آزاری است که با اقدام مرد به طلب زناشویی و سپس چشم پوشیدن از آن به او رسیده است.

معین کردن اندازۀ مهر در این حالت به عرف عام بنا بر اوضاع و احوال هر

ص :388

منطقه بازمی گردد.در حدیثی از امام جعفر صادق(ع)در این باره چنین آمده است:

/1 «اگر مهر معین شده،مرد باید نصف آن را بپردازد،و اگر چنین نباشد،باید بنا بر آنچه مرسوم است عمل کند». (1)

[237]

آنچه گذشت در مورد معین نشدن مهر بود،ولی اگر معین شده باشد و شوهر پیش از مباشرت همسر خود را طلاق گوید،بر او لازم است که نیمی از آن را بپردازد.

« وَ إِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَ قَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِیضَةً -و اگر آنان را پیش از نزدیکی کردن طلاق گویید،و برای آنان مهری معین کرده باشید،» « فَنِصْفُ مٰا فَرَضْتُمْ إِلاّٰ أَنْ یَعْفُونَ -پس نیمی از آن را باید بپردازند، مگر این که زنان از آن چشم بپوشند،» « أَوْ یَعْفُوَا الَّذِی بِیَدِهِ عُقْدَةُ النِّکٰاحِ -یا کسی که ولی او و بستن عقد نکاح به دست او است از گرفتن آن صرف نظر کند.» « وَ أَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْویٰ -و اگر(از گرفتن نیمۀ مهر)صرف نظر کنید، به پرهیزگاری نزدیکتر است.» « وَ لاٰ تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ إِنَّ اللّٰهَ بِمٰا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ -و میان خود فضل و احسان را فراموش مکنید که خدا به آنچه می کنید بینا است.» یعنی فراموش مکنید که میان شما علاقه و پیوندی وجود دارد،و بر شما است که از آن محافظت کنید و نگذارید که به سبب بدرفتاری این رابطه بریده شود،و بدانید که امکان آن هست که هر دو طرف درآینده از این پیوند بهره برداری کنید.

/1 جامعۀ اسلامی باید چندان مستحکم باشد که مسائل منفی اتفاقی نتواند در آن تأثیر کند،و حتی اختلافات باید به صورتی تسویه شود که به دنبال آن امکان

ص :389

برقرار شدن توافقهای بهتر در زمینه های دیگر وجود داشته باشد.

مسلمان باید به برادران خود احسان و تفضل داشته باشد،و منتظر احسان و تفضل ایشان نباشد.

[238]

علاقه میان مسلمان و مسلمان را خدا باید مبارک کند،از آن روی که مسلمان از دیدگاه الاهی برادر مسلمان است،و هر چه این علاقه به سبب اختلافات پیش آمده سست شود،لازم است از طریق حرکت ایمانی تازه ای که مایۀ تقویت برادری ایمانی است،جبران و تقویت شود.

از همین روی خدا در این جا و در گیر و دار اختلافات خانوادگی به نماز،به این اعتبار که وسیلۀ نزدیکی به خدا است،سفارش می کند و می گوید:

وَ قُومُوا لِلّٰهِ قٰانِتِینَ

« حٰافِظُوا عَلَی الصَّلَوٰاتِ وَ الصَّلاٰةِ الْوُسْطیٰ وَ قُومُوا لِلّٰهِ قٰانِتِینَ -از نمازها و نماز میانه پاسداری کنید،و در برابر خدا به دعا بایستید.» چنان می نماید که نماز میانه نماز ظهر است که آدمی فرورفتۀ در امور دنیا است،و مواظبت داشتن نسبت به نماز در این زمان،برای فرد مسلمان ایمنی و مقاومتی در برابر تأثیر پذیرفتن از امور و مسائل منفی دنیا به وجود می آورد.

[239]

و پاسداری و محافظت از نمازها اختصاص به ایام صلح و صفا ندارد،بلکه در جنگ نیز چنین است و باید دربارۀ نماز اهتمام شود،چه به ما روح تازه ای می بخشد که در جنگ و پیروزی به ما مدد می رساند:

« فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجٰالاً أَوْ رُکْبٰاناً -پس اگر(از دشمن)بیم دارید،به حال پیاده یا سواره(نماز گزارید)،» /1 یعنی به هر صورت ممکن نماز را اقامه کنید،ولی هنگامی که از کسی بیمی ندارید،نماز را با تمام شرایط آن به انجام برسانید:

« فَإِذٰا أَمِنْتُمْ فَاذْکُرُوا اللّٰهَ کَمٰا عَلَّمَکُمْ مٰا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ -پس چون ایمن شدید خدا را بدان گونه یاد کنید که به شما آموخت و پیش از آن

ص :390

نمی دانستید.» به یاد خدا باشید و به یاد این که شما را به دین تازه هدایت کرد،و شما را از گمراهی رهانید،و سخت به دین خود متمسک باشید.

[240]

پس از آنکه قرآن به ما فرمان داد که محافظ نماز در حال و مخصوصا در حال شدت خوف باشیم تا بر تقوای ما در راه دشوار زندگی بیفزاید،به آن بازمی گردد که بعضی از احکام مستحبّ ازدواج را به ما بیاموزد،که از میان آنها دو تا از همه برجسته تر است:یکی این که مرد وصیت کند که پس از وفات وی همسرش مدت یک سال در خانۀ او بماند بی آنکه ورثه او را به ترک آن خانه بتوانند مجبور کنند؛و دوم این که شوهر پیوند انسانیت خود را با زن مطلقه اش نگاه دارد،و پس از پایان یافتن پیمان زناشویی احسان نسبت به او را فراموش نکند:

« وَ الَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَ یَذَرُونَ أَزْوٰاجاً وَصِیَّةً لِأَزْوٰاجِهِمْ مَتٰاعاً إِلَی الْحَوْلِ غَیْرَ إِخْرٰاجٍ -و کسانی از شما که فوت می کنند و همسرانی را بر جای می گذارند،باید وصیّت کنند برای همسرانشان بهره مندی از خوراک و پوشاک را تا یک سال بدون بیرون راندن ایشان از خانه.» یعنی مرد باید وصیت کند که همسرش نفقه و حق سکونت در خانه را تا یک سال داشته باشد.و این وصیت سبب آن نیست که زن مجبور به ماندن در خانه است،بلکه این تنها حقی برای او است و می تواند از آن چشم بپوشد و آزادانه هر کار که می خواهد بکند.

« فَإِنْ خَرَجْنَ فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْکُمْ فِی مٰا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ -پس اگر بیرون رفتند،در آنچه به میل خود با انجام دادن کار نیک کرده اند،گناهی بر شما نیست.» چه،او آزاد است.پس از پایان یافتن ایّام عدۀ وفات،می تواند شوهر کند یا به مسافرت برود یا به عمل مشروع دیگری بپردازد.

/1 « وَ اللّٰهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ -و خدا عزیز و غالب و حکیم است.» و خدا بر اعمال بندگان خود ناظر و مسلط است و به حکمت خود پاداش هر

ص :391

عمل را می دهد،و این زن شوهر مرده نمی تواند از زیر نفوذ قدرت و حکمت خدا خارج شود،و اگر از خانۀ شوهر خود بیرون رفت و به انجام دادن کار زشت و نامشروعی پرداخت،کیفر آن را خواهد دید و بنا بر این:زندانی کردن وی در خانه روا نیست، برای این که خدا برای نگاهبانی از او کافی است،و او عزیز و حکیم است.

[241]

و دربارۀ موضوع ادامه یافتن علاقۀ انسانی میان طلاق گرفته ها علی رغم پایان یافتن پیوندهای زناشویی،پروردگار ما می گوید:

« وَ لِلْمُطَلَّقٰاتِ مَتٰاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَی الْمُتَّقِینَ -و زنان طلاق گرفته را بهره ای است به نیکی که حقی برای پرهیزگاران است.» و این برای دوران پس از عدّه است.اما در خلال آن همچون همسر است و استحقاق انفاق کامل دارد.

[242]

و با پایان یافتن بیان قرآن دربارۀ حدود پیوند زناشویی که ملتزم بودن به آن و مراعات پرهیزگاری در آن کردن واجب است،فصلی از فصول تربیت اسلامی برای شخصیت زن مسلمان و بیان سازنده های عمدۀ آن خاتمه پیدا می کند.

در پایان قرآن به یاد ما می آورد که تقوی خود نتیجه ای از نمود رشد عقل در فرد مسلمان است،چه آیات قرآنی انگیزندۀ عقل است،و کار مایۀ تفکر را در انسان مسلمان به عمل وا می دارد،و شخص متوجه پروردگار خویش می دهد،و از او می ترسد،و بنا بر این در تمام جوانب زندگی متعهّد به حدود شریعت می شود.و لذا خدا می گوید:

« کَذٰلِکَ یُبَیِّنُ اللّٰهُ لَکُمْ آیٰاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ -بدین گونه خدا آیات خود را برای شما بیان می کند،باشد که خرد خود را به کار بیندازید و بفهمید.» /1 /1 /1 /1

ص :393

[اصطفاه]

:یعنی او را برگزید.

[بسطة]

:فضیلت در جسم و مال است.

245[التابوت]

:تابوت صندوقی است که مرده را در آن می گذارند.

[سکینه]

:گرفته شدۀ از سکون است؛و سکینه و سکن یکی و به معنی از میان رفتن ترس است.

[فصل]

:به معنی جدا کردن،و«فصل بالجنود»یعنی آنان را به راه انداخت و از جای خود دور کرد.و«فصل الصبیّ»یعنی او را از شیر گرفت.

[یطعمه]

:در آب هم برای نوشیدن و چشیدن آن لفظ «طعم»به کار می رود همچون خوراک و طعام.

[جاوزه]

:مأخوذ از جواز است که به معنی گذشتن از چیزی است.

[فئة]

:معنی گروهی از مردم است.

/1

مجرد را مورد بحث قرار نمی دهد،بلکه آن را در ضمن تحملهای واقعی و توجیهات تربیتی وارد بحث می کند.دیدیم که آیات پیشین چگونه تقوی را به میانجیگری بحث کردن در مجموعه ای از قضایا در جنگ و صلح و در مبارزۀ با دشمن خارجی و مبارزۀ داخلی و مخصوصا در خانواده مورد گفتگو قرار داد.

و در این جا مسئله مورد بحث قرآن در موضوع ایمان داشتن به این امر است که خدا در زندگی به حکم خود فرمان می دهد و همۀ کارها مستقیما به دست او است و،بر خلاف تصور یهودیان،خدا از به کار انداختن مستقیم سلطۀ خدایی خود دور نیست.

این حقیقت،در مرگ و زندگی،و در توانگری و درویشی،و در /1 فرمانروایی که خدا آن را به هر کس بخواهد می دهد،و در پیروزی که آن را به هر کس بخواهد می بخشد،و در رسالت و پیغمبری که هر که را بخواهد برای آن برمی گزیند،تجسم واقعی پیدا می کند.

این حقیقت،توجیهاتی تربیتی دارد که در کار زار در راه خدا بدون بیم داشتن از مرگ(چرا که زندگی به دست خدا است)،و در بخشیدن مال و انفاق بدون ترس از ناداری،و فرمانبرداری از کسی که به فرمان خدا به فرمانداری رسیده و ملتزم توجیهات او بودن،و ایمان داشتن به همۀ فرستادگان خدا و در انفاق در راه خدا متجلّی می شود.

و قرآن این تجسمهای واقعی و این توجیهات را در ضمن حکایتهای تاریخی عبرت انگیز بیان کرده و راهنماییهای تربیتی را در آنها مندرج ساخته است.

ولی یک سؤال مطرح می شود:آیا بهتر نبود که قرآن به صورتی تجریدی و انتزاعی محض از حقایق واقعی سخن می گفت که،مثلا،فلاسفه یا علم کلام اسلامی چنین می کنند؟ و جواب این است که:نه...چرا که قرآن کتاب زندگی و کتاب پاکیزه سازی است،و از آن روی که کتاب زندگی است،ما را به ظلمات تجریدات ذهنی که چیزی جز خودش را مجسم نمی سازد،و چیزی جز خیالات

ص :396

میانتهی که شبیه ترین چیز به اشکال هندسی و محاسبات ریاضی است رهبری نمی کند،بلکه با ما از ظواهر و نمودهای حیات ما سخن می گوید که بعضی از آنها پایان نمی پذیرد و تکرار پیدا می کند،همچون نمود تاریخی،و بعضی از آنها ممتد و پیوسته است همچون نمود طبیعی،و بعضی را خود می سازیم همچون نمود جنگ و صلح.و این همه برای آن است که افکار ما را هر چه بیشتر با واقعیت خارجی پیوند دهد،و سپس دیدی برخاستۀ از حقیقت کلی دربارۀ این نمود به ما بدهد که دیدی تاریخی و طبیعی در افعال انسان است.و با این کار ما را از واقعیت دور نمی کند، بلکه دوربین بزرگ کننده و سالمی در اختیار ما قرار می دهد که از طریق آن به زندگی می نگریم،و این دوربین خود رؤیت و دیدار و حقیقت کلی است(مثلا حقیقت کلی و استیلای خدا بر زندگی).

و از سوی دیگر:قرآن نمی خواهد دلهای ما را به دوستی خدا سیراب یا افکار ما را به اعتقاد به خدا اشباع کند،بدون آنکه این دوستی و این ایمان بازتابی عملی برای /1 زندگی ما داشته باشد،و به همین سبب است که هر وقت با ما از یک نمود تاریخی سخن می گوید،و دیداری حقیقی از آن برای ما فراهم می آورد،بر آنها یک عبرت تربیتی می افزاید،و به کاری که لازم است به انجام دادن آن قیام کنیم فرمان می دهد،و باشد که این روش و برنامه را در آیات آینده مشاهده کنید.

حال کسانی که هزار هزار از بیم مرگ از خانه های خود بیرون رفتند،پس خدا به ایشان گفت:بمیرید،و پس از آن زنده شان کرد.و خداوند نسبت به مردم بخشنده است،» و در آن زندگی به ایشان بخشیده تجسد پیدا کند، « وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النّٰاسِ لاٰ یَشْکُرُونَ -ولی بیشتر مردم سپاسگزاری نمی کنند،» از خدایشان که نعمت حیات را به ایشان ارزانی داشته و خود مرگ نیز فضلی از خدا است.

[244]

در صورتی که بر ایشان واجب است که:بخشندۀ زندگی را بشناسند،و سپس در تقدیم کردن زندگی خود به او شتاب کنند،چرا که از او است و به او بازمی گردند.

« وَ قٰاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّٰهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ -و در راه خدا کارزار کنید و بدانید که خدا شنوا و دانا است.» اصوات ظاهری را می شنود و از نیتهای باطنی آگاه است،پس با کارزار خود کینه و ریایی نیامیزید،بلکه این کار را محض برای خدا و در راه او انجام دهید.

کارزار در راه خدا این حقیقت را مجسم می سازد که خدا بخشندۀ زندگی است، /1 و آنچه از مؤمن پسندیده است این است که ایمان وی به این حقیقت به این درجه برسد تا درستی ایمان داشتن وی به خدا ثابت شود.

[245]

و خدا به همان گونه که بخشندۀ زندگی است،بخشندۀ همۀ نعمتهای زندگی نیز هست،و به هر کس بخواهد فراخی زندگی می بخشد،و بر هر کس بخواهد زندگی را تنگ می کند،ولی این کار به عبث صورت پذیر نمی شود، بلکه به اندازۀ بخشندگی فرد در راه خدا است،و تجارت با خدا همان تجارتی است که خدا در کتاب خود مردم را به آن خوانده و در این جا چنین گفته است:

« مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللّٰهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضٰاعِفَهُ لَهُ أَضْعٰافاً کَثِیرَةً - کیست که از روی نیکی به خداوند وام دهد تا خداوند آن را چند برابر کند؟»

ص :398

آیا در جهان بانکی هست که،در مقابل صد،سیصد و بیشتر بدهد؟ولی خدا این کار را می کند و از ما می خواهد تا در راه او انفاق کند و بر نسبتی بزرگ چند برابر آن را به ما عوض دهد.

« وَ اللّٰهُ یَقْبِضُ وَ یَبْصُطُ -و خدا تنگ می گیرد و فراخی می دهد،» فقر و ناداری به دست اوست که از فقیر دست بخشندگی خود را جمع می کند،و توانگری و دارایی نیز به دست او است،در آن هنگام که دست رحمت خود را بر ثروتمند می گشاید.و این در دنیا است.

« وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ -و به او بازگردانده می شوید،» و بخشندگان در سرای دیگر در برابر آنچه داده اند پاداشی بزرگ دریافت خواهند کرد.

این آیه مشتمل است بر تجسم زنده ای از مراقبت خدا بر زندگی،به همان گونه که مشتمل است بر توجیهی نسبت به انسان پس از آگاهی از این حقیقت که بخشندگی در راه خدا با هیچ بیمی از فقر و فاقه همراه نیست.

گفت:

« أَ لَمْ تَرَ إِلَی الْمَلَإِ مِنْ بَنِی إِسْرٰائِیلَ مِنْ بَعْدِ مُوسیٰ -آیا از خبر آن گروه بنی اسراییل پس از موسی آگاه نشدی؟» که وی فرمانروای مطاع ایشان بود از ظلم و ستم فرعون آنان را رهانید.

« إِذْ قٰالُوا لِنَبِیٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنٰا مَلِکاً نُقٰاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ -در آن هنگام که به پیغمبر خود گفتند:پادشاهی برای ما برگزین تا(به فرمان او)در راه خدا به جنگ بپردازیم.» ولی پیغمبر از سطح فروافتادۀ ایمان ایشان آگاه بود و از همین روی:

« قٰالَ هَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتٰالُ أَلاّٰ تُقٰاتِلُوا قٰالُوا وَ مٰا لَنٰا أَلاّٰ نُقٰاتِلَ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ وَ قَدْ أُخْرِجْنٰا مِنْ دِیٰارِنٰا وَ أَبْنٰائِنٰا -گفت:آیا ممکن است که اگر کارزار بر شما نوشته شود به جنگ برنخیزید؟گفتند:چگونه می شود که ما در راه خدا کارزار نکنیم،و حال آنکه ما و فرزندانمان را از سرزمینمان بیرون رانده اند؟!» چگونه می شود که نجنگیم،آیا این معقول است؟ « فَلَمّٰا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتٰالُ تَوَلَّوْا إِلاّٰ قَلِیلاً مِنْهُمْ وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ بِالظّٰالِمِینَ -پس چون جنگ بر ایشان نوشته شد،جز اندکی از ایشان دیگران پشت کردند،و خدا بر ستمگران دانا است.» آنان را پیش از واجب کردن جنگ می شناخت و می دانست که رویگردان خواهند شد،ولی آنان را آزمود تا خود را بشناسند،و حجت را بر ایشان تمام کند،و باشد که مردمان از سرگذشت ایشان عبرت گیرند.

این گروه نمایندۀ دسته ای از مردمند که ایمانی سطحی و ظاهری به خدا دارند،و چون در معرض آزمایش قرار گیرند به او کافر می شوند،چه-از ابتدا-بر این گمان بوده اند که پرستش خدا منحصر به نماز و بعضی از دعاها و تضرعها و بنا بر این تنها بعضی از تعلیمات اخلاقی است،اما خدایی /1 که به جنگ فرمان دهد، و به گردن نهادن به فرمان کسانی که به گمان ایشان شایستۀ رهبری ندارند،خدایی

ص :400

است که به او کفر می ورزند.

[247]

و در نتیجه قصۀ اینان قصۀ مؤمنی است که خود را در بوتۀ ایمان نگداخته و نفس خود را به خدا تسلیم نکرده است،و هنوز رسوبات جاهلیت و ارزشهای آن بر او فرمان می راند،و به همین سبب باید به این قصه گوش فرا داریم و از آن عبرت گیریم:

« وَ قٰالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ اللّٰهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طٰالُوتَ مَلِکاً و پیامبرشان به ایشان گفت که:خدا طالوت را به پادشاهی شما برانگیخت،» که ناگهان دیوانگیشان آشکار شد و گفتند:چرا طالوت و نه فلان کس یا فلان کس؟ « قٰالُوا أَنّٰی یَکُونُ لَهُ الْمُلْکُ عَلَیْنٰا وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ -گفتند:

چگونه او بر ما شاه باشد،و حال آنکه ما برای شاهی از او شایسته تریم؟» چه،ثروتمندی ما از او بیشتر است،و شاه باید ثروتمند باشد و طالوت چنین نیست:

« وَ لَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمٰالِ -و مال فراوان ندارد!» پس پیامبرشان در پاسخ گفت:فرماندهی جنگ مستلزم مالدار بودن نیست،بلکه به شایستگی دیگری نیاز دارد که در طالوت هست و به همین جهت او را برگزیده است: