که «چرتکه» کامل شد از جنبه نظری مقرر داشت که کلیه متون ریاضی یونانی و هندی به زبان عربی گردانده شود. از مترجمان نامی آن زمان یکی یعقوب بن طارق است که گذشته از ترجمه همه کتابهای ریاضی از زبان هندی، خود نیز درباره تقویم و محاسبات نجومی آثاری بجا گذاشته است. دیگری ابو یحیی البطریق که بیشتر آثار بطلمیوس را به عربی ترجمه کرده است و محمد ابراهیم فزاری، که باید در مبحث نجوم از او بیشتر صحبت بداریم. این مردان و مردان دیگری که نامشان در ترجمه های احوال دیده می شود مانند القفطی و ابن ابی اصیبعه، پی هایی ریختند که کاخ

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 282

علوم ریاضی نسلهای بعدی بر آنها برپا گردید. از آغاز، باید توجه داشت که ایرانیان از راهی به ریاضیات نزدیک شدند که با راه یونانیان تفاوت داشت. یونانیان فلسفه محض و ریاضیات کاملا نظری را با دیده تحسین می نگریستند و هدفشان در زندگی، فکر به وسیله تحقیق نظری و تصور بود- خلفای اسلامی بعکس همواره خواهان نتایج عملی بودند. از ایرانیانی که در دربار مأمون بودند، همیشه خواسته می شد که نتیجه مطالعات نظری خود را در نجوم و نقشه برداری و معماری و فن کشتیرانی به کار بندند، حتی از آنان انتظار می رفت که به نکات کوچکتری توجه و عنایت داشته باشند، مانند کامل کردن تقویم و تعیین استوا و قبله و دقت در اندازه گیری وقت برای جلوگیری از قضا شدن نماز.

به این ترتیب دیده می شود که محرک ایرانیان در تتبعات ریاضی، عطش وصول به علم دقیق نبود بلکه به کار بستن «دقیق علم» بود. در طب

نیز چنین شکافی بین طرز فکر ایرانی و یونانی وجود دارد ... بزرگترین ریاضی دان دربار مأمون محمد بن موسی الخوارزمی بوده است. زادگاه وی «خیوه» بود، از این روی می توان وی را ایرانی شمرد ...

احتمال می رود که کلمه «جبر» از وی به یادگار مانده و از عنوان کتاب (الجبر و المقابله) او که معنی آن علم صرف و تحول آن است، گرفته شده باشد ... خوارزمی دانشهای یونانی و هندی را باهم تلفیق کرده است. تأثیر او در افکار ریاضی دانان از هریک از دانشمندان دیگر قرون وسطا بیشتر بود. خدمت اصلی وی به کاربردن اعداد هندی در حل عددی معادلات بود، کمک دیگری هم که به حل معادلات درجه اول کرد عبارت بود از پذیرفتن اصول موضوع مربوط به نقل جمله ها از یکطرف معادله به طرف دیگر و تبدیل کسرهای غیر صریح به کسرهای صریح، راه حلهای او برای معادله درجه دوم هردو مبتنی بر روشهای یونانی است. هم او امتحان با عدد 9 را تبیین کرد و بعدها، ابن سینا آن را تعمیم داد، اما خوارزمی به وجود ریشه منفی، واقف نبود و نویسندگان بعد از وی نیز چنان بودند و درحقیقت اینگونه ریشه تا سده هفدهم مجهول بود، هرچند قرائن دال بر آن است که خوارزمی به اصطلاح «توان سوم» یا مکعّب، کاملا آشنا بود. وی به حلّ معادله درجه سوم توجهی نداشته است ...»[1]

خوارزمی به سال 236 هجری (850 میلادی) درگذشت. وی را نباید با هموطنش ابو عبد الله محمد خوارزمی که در حدود سال 366 هجری (976 میلادی) کتابی به نام مفاتیح العلوم تألیف کرده بود، اشتباه کرد. این خوارزمی به تبعیت از

کتب طبی انتزاعی

(فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 283

علاقه مخصوص ایرانیان به جدول بندی، علم را به «عربی» و «غیرعربی» تقسیم کرد و علم غیرعربی را به علوم طبیعی و ریاضی تقسیم نمود و در زمره علوم ریاضی به بحث و فحص درباره هندسه و حساب و اصول جبر و جراثقال با فصلی درباره تعادل مایعات پرداخت. هم عصر با این کتاب، کتاب دیگری منتسب به یک جمعیت سری معروف به «اخوان الصفا» منتشر شد. این جمعیت در حدود پنجاه کتاب علمی درباره موضوعات مختلف ریاضی و نجوم و شیمی منتشر ساخته و نیز به مطالعه پدیده های طبیعی مانند جزر و مد و زلزله و خسوف و کسوف پرداخته و به مسائلی از نوع «چرا صداهایی که یک زمان در هوا یا آب منتشر می شوند با یکدیگر مختلط و مشتبه نمی گردند؟» توجه داشته است. تصور می رود، که اکثر اعضای جمعیت اخوان الصفا ایرانی بوده اند. «... ابو ریحان بیرونی ... در موضوعهای گوناگون به مطالعه و تحقیق پرداخت، طولها و عرضهای جغرافیایی را به دقت اندازه گرفت و درباره اینکه زمین حول محور خود دوران می کند یا نمی کند بحث کرد. وزن مخصوص صحیح 18 سنگ گرانبها را به دست آورد و طرز کار چشمه های طبیعی و چاههای آبفشان «آرتزین» را توضیح نمود و حتی به بحث درباره وضع دره سند پیش از تاریخ و در مورد عجایب خلقت آدمیان مطالعاتی کرد.»[2]

جزءجزء مسائل طبی را در این کتاب مطالعه می کنند و شرح و تفصیل مطالب را در کتابهای مشروح تر مورد بررسی قرار می دهند، در کتاب نبض، دانشجویان به اقسام نبض پی می برند و به سببهای تغییر نبض اعمّ از سببهای طبیعی و غیرطبیعی آشنا می شوند. این کتاب به زبان سریانی و عربی ترجمه شده است.

جالینوس در کتابی که خطاب به اغلوقن نوشته، نخست از مشخصات بیماریها سخن گفته، دلایل تبها و مداوای آنها را توصیف کرده و تبهای خالی از عوارض، و تبهایی که همراه با عوارض غریبه اند بیان کرده است. به نظر جالینوس، پزشک قبل از شناختن

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 284

بیماری، پی به درمان آن نخواهد برد. این کتاب به زبان عربی ترجمه شده است.[3]

در کتاب «فی العظام» مربوط به استخوانها، جالینوس به تشریح حال هریک از استخوانها می پردازد و در کتاب عضله ها، جالینوس در تشریح عصب و «عروق ضوارب و غیرضوارب» و وضع جمیع اعصابی که در هریک از اعضاست به تفصیل مطالبی می نویسد و نشان می دهد که از کجا آغاز می شود و کار هریک چیست. این کتاب به همت محمد بن موسی به زبان عربی ترجمه شده است.

در کتاب «فی العصب» جالینوس بیان می کند که چند جفت عصب از دماغ و نخاع می روید و آنها چه نوع و چگونه هستند، هریک از آنها چه تقسیماتی دارند و عمل آنها چیست.

در کتاب عروق (رگها) وضع رگهای زننده و رگهای غیر زننده مشخص شده. غرض او در این کتاب این است که چند رگ از کبد می روید و تقسیمات آنها چیست و چند شریان از قلب می روید و آنها چه نوع

و چگونه اند.

در کتاب «اسطقسات علی رای بقراط» از ترکیب بدنهای حیوان و انسان و نبات و اجسامی که از دل زمین زاده می شوند سخن به میان آمده و از چهار رکن خاک و آب و هوا و آتش و از اخلاط چهارگانه یعنی خون و بلغم و صفرا و سودا مطالبی گفته شده است.

همچنین جالینوس در زمینه بیماریها و عارضه ها و در شناسایی بیماریهای اعضای پنهانی و در روزهای بحران مرض و در چاره و راه بهبود و در تشریح حیوان مرده و تشریح حیوان زنده مطالبی می نویسد و در پیرامون علم بقراط به تشریح می گوید: «... بقراط حاذق به علم تشریح بود. و برای اثبات این مدعا از همه کتابهای او شاهد آورده است.»[4]

غیر از آنچه گفتیم کتابهایی در تشریح رحم و تشریح چشم، و حرکت سینه و ریه و عامل تنفس و اعضایی که به پیدایش «صوت» کمک می کنند نوشته شده است، علاوه بر این در ادویه مسهله و ادویه مفره و در «امتلاء» و ورمها و آماسها و رعشه و تشنّج و منی و اثبات اینکه تولّد همه اعضای بدن از «منی» است و در زمینه «نیروی غذاها» و ترکیب داروها و تریاک و در «رعایت بهداشت» و راه جلوگیری از بیماری و انواع ورزش و محاسن چوگان بازی و گزارشی از انواع زخمها و کتابی در پیرامون اپیدمی(Epidemy) و کتابی در پیرامون هوا، آب و مسکن، و کتابی در طبیعت جنین و کتاب دیگری در طبیعت انسان، و

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 285

کتابی در اینکه «نیروهای نفس» تابع مزاج بدن است»[5] به رشته تحریر درآورده است. این بود فهرست

مختصری از کتابهای گرانقدر جالینوس که به همّت حنین بن اسحق ترجمه شده است و در اختیار فرهنگ اسلامی قرار گرفته است.

بعضی از صاحب نظران قرون وسطا معتقد بودند که العلم علمان: علم الادیان و علم الابدان و با این بیان علوم مربوط به مسائل مذهبی و دانشهای طبی و پزشکی را، اساس و سرچشمه فرهنگ و دانش بشری بشمار می آوردند، ولی با گذشت زمان و سیر تکاملی علوم و افکار، بطلان این اندیشه به ثبوت رسید. و از قرن شانزدهم و هفدهم میلادی به بعد روزبه روز رشته های مختلف علوم وسعت و اهمیّت بیشتری کسب کرد.

کیفیّت، چهار طبع را به وجود می آوردند: صفرا (حاصل از کبد) سودا (حاصل از طحال) بلغم و دم. بقراط کاملا بر این عقیده بود که:

چهار طبع مخالف سرکش چند روزی شوند باهم خوش

چون یکی زین چهار شد غالب جان شیرین برآید از قالب

لابد میل دارید بدانید چگونه طبیب می توانست از غلبه یکی از این طبایع، بر طبایع دیگر جلوگیری کند: به وسیله پرهیز در خوردن غذا، امساک، حجامت، تجویز مواد مهوّع و فصد یعنی همان علم طبی که قرنها بعد حتی در دوره «مولیر» نیز رایج بوده است، پیداست که خود ابقراط به این وسایل معالجه ایمان کامل نداشته است و توصیه می کند:

«گاهی اوقات بهتر است مریض را به حال خود بگذارید و هیچ کاری انجام ندهید به این طریق، اگر بیماری او را درمان نکرده باشید، لااقل تجویز بدی هم نکرده اید.»

... تنها قسمتی از آثار ابقراط که تقریبا جنبه علمی دارد روش حدس و احتمال او از روی آثار و قراین است. وی که هیچگونه اطلاعات تشریحی نداشت و از شیمی و فیزیولوژی بی بهره بود، نه میزان الحراره در دست داشت و نه دستگاه گوشی اطبّا، و بالاخره از ملاحظات مربوط به تنفس نیز بی اطلاع بود و «تب» را اصولا مرض جداگانه یی می دانست مجبور بود که مریض را با دقت خارق العاده یی معاینه کند و صورت، چشمها، زبان، دستها، حالت عمومی، اخلاط و مدفوعات را به دقت وارسی نماید. خود او چنین می نویسد:

«باید هرچه را که می توان دید، شنید و احساس کرد، مورد مطالعه و دقت قرار داد. قضاوت طبیب به وسیله چشم و گوش و دست و بینی به عمل می آید، باید نگاه کرد، گوش کرد،

لمس کرد، بو کشید و چشید» و همه این مسائل، موضوع کتابیست که درباره

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 287

درمان مرض از روی آثار و قراین نوشته است. در کتابی به نام «آبها، هواها، مکانها» از تأثیر هریک از این عوامل در کیفیت مزاج انسان با استادی تمام گفتگو می کند. بالاخره در کتابی به نام «مرض مقدس» از حمله صرع گفتگو می کند که در آن زمان مبادی ماوراء الطبیعه برای آن قایل بودند. ابقراط علیه این عقیده قیام می کند و می گوید به نظر من در این مرض هیچ عامل مقدسی بیش از امراض دیگر دخالت ندارد، این مرض نیز مانند سایر امراض، علل طبیعی دارد. در اینجا نمی توان از ایمان این استاد به کار خود و روش منطقی و استدلالی و علت و معلولی که پیش گرفته بود تمجید و ستایش نکرد.»[7]

«... بعد از مرگ ابقراط درباره افتخارات او راه اغراق پیمودند. مکتب طبی آتن که در سال 380 قبل از میلاد دایر گردید از مریدان او تشکیل شد ... که به روش عملی و تجربی او توجه چندانی نداشتند، اما این افتخار برای شخص «دیوکس»، که یکی از شاگردان اوست، محفوظ است که هیچ وقت کورکورانه از تعالیم استاد پیروی نمی کرد و تتبّعات شخصی داشت و کتابی درباره نباتات طبی نوشته است و به این ترتیب اولین کسی است که تحقیقات مربوط به نبات شناسی را معمول کرد.»[8] اکنون برگردیم به سیر پزشکی در جهان اسلامی.

گفته ناصر خسرو:

عرب بر ره شُهره دارد سواری پزشکی گزیدند مردان یونان

ره هندوان سوی نیرنگ و افسون ره رومیان زی حسابست و الحان

مصوّر نگار است مر چینیان راچو بغدادیان را صناعاتِ الوان

دانشمندان اسلامی سیر علوم یونانی را از یونان به اسکندریه و از اسکندریّه به ایران و انطاکیه و حران و سپس به بغداد، به تفصیل یاد کرده اند. در اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم، علم طب به اوج ترقی خود رسید و ترجمه های یونانی و سریانی از کتب طبی تبدیل به کتابهای مستقل و منقّح گردید. ایجاد بیمارستانهای متعدّد در مراکز بلاد اسلامی مانند ری و بغداد، علم را به عمل، و قیاس را به تجربه نزدیک ساخت. ابو بکر محمد بن زکریّای رازی طبیب و فیلسوف معروف ایرانی نمونه کامل و برجسته ای از

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 288

پرورش یافتگان آن دوره بودند، که علوم یونانی با تمدّن اسلامی، که ملّتهای مختلف در تشکیل آن شرکت داشتند، آمیخته شده و با سعی و کوشش دانشمندان اسلامی مراحل ترقی و تکامل خود را پیموده بود. رازی در بیمارستان بغداد، روش خاص خود را در معالجه و مداوای بیماران به کار می برد و با پزشکان و علمای طب دار الخلافه به بحث و تبادل نظر می پرداخت وی پس از چندی به زادگاه اصلی خود یعنی «ری» مراجعت کرد و کتاب «الطب المنصوری» خود را تألیف کرد.»[9] درهمین ایّام یعنی در سال 290 هجری گفتگوهایی بین صاحب نظران درگرفت در اینکه نخستین طبیب که بوده است و آغاز طب از کجاست و پایه آن بر قیاس است یا بر «تجربه»، قاسم بن عبد اللّه

وزیر، از اسحق بن حنین می خواهد که کتاب مختصر و موجزی در این باب تألیف کند. اسحق، این مسئوول را اجابت کرد. از میان طبیبانی که نامشان در کتاب اسحق آمده بقراط و جالینوس بیش از دیگران شهرت و اعتبار دارند و در کتب اسلامی از آن دو، به عنوان نمونه طبیب کامل نام برده می شود ...

قسمت اعظم طب اسلامی مأخوذ از منابع یونانی است که به همت مردانی چون حنین بن اسحق بختیشوع، جورجیس، سرجس و حبیش و ایّوب به زبان سریانی یا عربی ترجمه شده و در دسترس دانشجویان و پژوهندگان رشته طب قرار گرفته است «از میان آثار حنین، یکی رساله یی است که به علی بن یحیی نوشته و در آن، آثار جالینوس را که به زبان سریانی و عربی ترجمه شده یاد کرده است.»[10]

روحانیان پرستار با صاحبان میدانهای ورزشی، این شد که در علم معالجه بدن ترقی بسیار حاصل گردید ... کمتر اتفاق می افتاد، که این اطبای اوّلیه از خدایان کمک بگیرند، بلکه به تدریج آنها را بکلی فراموش کردند، به طوری که در آغاز قرن ششم قبل از میلاد یعنی زمان «طالس» خدایان بکلی اعتبار و اثر خود را در طب اولیه یونانی از دست داده بودند و می دانیم که در این موقع فیزیولوگها در مطالعات نظری خود نیز، توجه به خدایان نداشتند»[11] در یکی از مدارس این دوران شخص شجاعی به نام الکمنون 12] تدریس می کرد که فقط به مشاهده وضع خارجی حیوانات راضی نشد و درصدد برآمد از ساختمان داخلی آنها نیز مطلع گردد و بنابراین به کار «تشریح» پرداخت و عصب چشم و مجرای مابین گوش وسطا و قسمت پایین گلو را کاملا وصف کرد. بعد از او ابقراط، چنانکه گفتیم، به تحقیقات و مطالعات وسیعی دست زد.

کتاب داشت و زبان عربی زبان علمی جهان شده بود.

در این هنگام، اشاعه علم از نو شروع شد، زکریای رازی (923- 850) مرض آبله و همکار او ابو القاسم خلف بن عباس زهراوی (1003- 913) سلعه (سرشکستگی) و امراض ستون فقرات را کاملا توصیف کرد. ابن سینا (1037- 980) سرآمد عالمان، دانش طب را در دنیای اسلام، چنان رونق داد که یکی از پادشاهان کاستیل که آب آورده بود، برای معالجه، به شهر قرطبه نزد دشمنان خود رفت. ابن سینا و ابن رشد اندلسی (1198- 1120) در قرون وسطا شهرت فراوان داشتند، (زیرا اقوام اروپایی خود را در اطلاع بر آثار ارسطو، مدیون آنان می دانستند). زکریّای رازی و بخصوص جابر بن حیّان،

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 290

که از احوال وی اصلا اطلاعی در دست نداریم ... در کیمیاگری کوشش کردند و خواب و خیال مصریان را که تهیه طلا بود، تعقیب نمودند و اگر موفق نشدند که آن را به دست آورند درعوض خواص حلّال اسید سولفوریک را کشف کردند و آلیاژها و ملقمه های مختلف به وجود آوردند و توانستند الکل بسازند.

مسلمانان که جانشین آخرین دانشمندان یونان و اسکندریه بودند افکار و تخیلات آنان را نیز به میراث بردند و همراه با کیمیاگری به تنجیم نیز اهمیت فراوان دادند. خلفا برای اطلاع از سرنوشت و تقدیر خاص خود، رصدخانه های بزرگ بنا نهادند. در این رصدخانه ها اندازه تمایل منطقه البروج را بر سطح استوا 23 درجه و 35 دقیقه معین کردند، و طول سال را به دست آوردند و ابعاد کره زمین را طبق روش اراتوستن حساب کردند. آثار احمد بن قصیر فرغانی (وفات

در 833) جز خلاصه یی از مجسطی نیست، در عوض تألیفات محمد بن جابر بن سنان البتانی (وفات 929 م) موجب افتخار کشور اوست. البتانی مردی بزرگ و از جمله اشراف بود و به بطلمیوس ارادت می ورزید، خود او از لحاظ دقت در مطالعه تقویم اعتدالین، از بطلمیوس نیز پیشتر رفت و اوّل کسی بود، که در علم مثلثات سینوس (جیب) را جانشین «وتر» ساخت و از این تغییر، تمام مثلثات جدید نتیجه شد. ثابت بن قره حمرابی (900- 835) تغییرات تمایل منطقه البروج را ثابت کرد. ابو الوفا (998، 939)، که یکی از خلفای حامی علم، او را به ریاست رصدخانه بغداد معین کرد، جداول مثلثاتی ذیقیمتی به دست داد، و علاوه بر حرکتی که بطلمیوس کشف کرده بود، توانست یک حرکت کوچک دیگر ماه را نیز معلوم نماید، و بعدها «تیکو براهه» در آن تدقیق بیشتری کرد ... در همین ایام بود که بزرگترین فیزیک دان عرب حسن بن هیثم (1039- 965)، زندگی می کرد و کتاب او درباره نور، برای اولین بار توصیف صحیحی از ساختمان چشم انسان به دست می دهد و قسمتهای مختلف آن، از قبیل مخاط خارجی و قرنیّه و شبکیّه و عنبیّه و علاوه بر این اصول اطاق تاریک را شرح می دهد. این شخص هنگام مطالعه در انعکاس نور بدون آنکه مستقیما به مسأله انکسار توجهی کند چنین اظهار می دارد که مابین زاویه تابش و زاویه انکسار نسبت ثابتی وجود دارد ...»[13]

در فاصله بین بقراط و جالینوس، طبیبان بزرگ اسکندریه به طب عملی و تشریحی

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 291

خدمت شایانی کردند. بیمارستانهای بزرگی در شهر اسکندریّه ساخته شد و چون

نعش مردگان زیاد بود پزشکانی که تشنه کشف حقیقت بودند «... شروع به تشریح آنها کردند. خوشبختانه دیگر خرافات، مانع این کار نمی شد. مشهور است که طبیب نامداری به نام هروفیل(Herophile) حتی تشریح زنده ها را نیز (البته در مورد اشخاص جانی و واجب القتل) شروع کرده بود.

هروفیل که در حدود سال 300 ق. م متولد شد اول کسی بود که تشریح عمومی را معمول کرد. وی اعلام داشت که مغز مرکز هوش است و شریانها را که دارای ضربان هستند و وریدها را که ضربات خفیفی دارند مشخص و معلوم ساخت و تعداد ضربات نبض را با کمک ساعت شنی معیّن کرد ... او زندگی را محصول چهار نیروی اساسی می دانست: نیروی غذایی، نیروی حرارتی، نیروی متفکره و نیروی احساساتی که محل آنها به ترتیب عبارت بود از کبد و دستگاه هضم، قلب و مغز و اعصاب ...

همکار او «اراسیسترات»(Erasistrate) نیز به وظایف الاعضا اهمیّت فراوان می داد و اوّل کسی است که گردش خون را بیان کرده است. وی گمان می کرد که خون منشاء حیات است و هوا بعد از تنفس وارد در شریانها شده و نیرو و انرژی را نیز با خود همراه می برد. مکتب او با مکتب هروفیل شروع به رقابت نمود و این رقابت به توسعه و پیدایش شعب مختلف، در علم طب کمک کرد. در این دوره، علم امراض زنانه، مداوای بیماریهای چشم، داروشناسی و دیگر رشته ها، کمابیش مورد مطالعه پزشکان اسکندریّه قرار گرفت.

جالینوس در سال 130 میلادی متولد شد و با تحقیقات و تتبّعات خود مکتب دوم اسکندریّه را به مقامی رفیع رسانید ... آثار جالینوس نیز همچون آثار بطلمیوس و

ارسطو مورد پشتیبانی و حمایت روحانیان مسیحی قرون وسطا قرار گرفت و مدت هزار سال مبنای عقاید، و مرجع اتکای طبیعی دانان بود، تا آنکه کوششهای کسانی از قبیل «وزال» و «سروه» و «فالوپ» زنجیر سنگین استبدادی که طب قدیم جالینوسی به وجود آورده بود پاره کرد. قطع نظر از افکار ایدآلیستی او، می توان «جالینوس را یکی از بنیانگذاران علم فیزیولوژی دانست. وی خوک و گوسفند و گاو و فیل را تشریح کرد و متوجه شباهت مابین ساختمان بدن انسان و میمون شد و استخوانها و استخوان بندی را توصیف کرد و عمل اعصاب را در بدن انسان تشخیص داد و حتی با قطع کردن عصب، موفق شد که فلج مصنوعی ایجاد کند و ثابت کرد که رگها پر از خون هستند نه «باد» و تفاوت بین خون وریدی و خون شریانی را شرح داد.

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 292

متأسفانه او نیز از جمله کسانی است که این عقیده غلط را رواج داد که هوا مستقیما وارد قلب می شود و مابین قلب و ریه ارتباط مستقیمی وجود دارد.»[14] این بود مختصری از سیر تکاملی طب در یونان باستان، اکنون؛ سیر دانش طب را در جهان اسلامی مورد بررسی قرار می دهیم.

گفت حکیم ابو منصور موفق بن علی الهروی مرا، که کتابهای حکیمان پیشین و عالمان و طبیبان مجرّب همه بجستم و هرچ گفته بودند به تأمل نگه کردم اندر ادویه و اغذیه مفرد و غیرش نیز، و کردار هر دارویی ...

و منفعتها و مضرّتهاشان و طبعهای ایشان اندر چهار درجه ...» سپس می نویسد: «...

حکیمان روم همی گویند که بعضی دارو یا غذا، گرم است اندر درجه اول و خشک است اندر درجه دوم و اندرین، ایشان به غلط افتاده اند و حکیمان هند بر صوابند و من راه حکیمان هند گرفته ام از آن جهت که دارو آنجا بیشتر است و عقاقیر آنجا تیزتر و خوشتر ...»[15]

شیوع یافت، خواستند کوتاهی و قصوری که در قرن سوم در امر تأسیس بیمارستانها شده جبران شود ... مسلما رازی در مدتی که در بیمارستان ریاست داشته در یکی از دو بیمارستان اخیر به امر معالجه و مداوای بیماران اشتغال داشته و اطبّای بسیاری تحت نظر او نکات پزشکی را می آموخته اند. در این زمان علم پزشکی چنان ترقی کرد، که چند سال پس از مرگ رازی، مقتدر به علت تشخیص نادرستی که یکی از اطبّا داده بود دستور داد که محتسبان، پزشکانی را که امتحان به «سنان» نداده اند از معالجه بیماران منع کنند، امتحان انجام شد، و تعداد امتحان دهندگان افزون از 860 نفر بود، با اینکه پزشکان خلیفه و اطبای مشهور، از این امر مستثنی بودند ...»[16] (اخبار الحکما، ص 131).

(تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 294

که در نوع خود یک اقدام ابتکاری محسوب می گردید. کارهای عام المنفعه او بسیار است، یکی از اقدامات او ساختن محلی برای نگهداری بچه های سرراهی است که موقوفات کافی برای تأمین مخارج آن در نظر گرفته بود. در گرگان نیز بیمارستان خوبی توسط بهاء الدوله بنا شد که ریاست آن مدتی با جرجانی بود، و در همین سمت بود که او در یادداشتهای خود نوشت: «بعد از تصدی من به این مقام، تعداد مراجعین به بیمارستان آن قدر زیاد شد که دیگر وقتی برای اتمام تألیفاتم باقی نماند ...»[19] ناگفته نماند که لغت «بیمارستان» که در سراسر مناطق عربی حتی

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 295

کشورهایی نظیر مصر و سایر ممالک آفریقای شمالی به کار برده می شود یک لغت فارسی، و یادگار عهد ساسانیان است.

تأسیس یتیم خانه کرد) واگذار شد، و او با دوراندیشی و کفایت تام، کلیه وسایل و تجهیزات، دارو، چادر و اطبای مورد نیاز و وسایل حمل و نقل لازم را فراهم ساخت.[20]

نکته بسیار مهمی که مستوفی عزیز الدین در مقررات بیمارستان گنجانید و آن را به موقع اجرا گذاشت این بود که اسرا و سربازان زخمی دشمن نیز می توانستند متساویا از تسهیلات آن استفاده کنند ...»[21] «بعضی از بیمارستانها برای نگهداری بیماران مرد و برخی دیگر برای پذیرایی از بیماران زن تجهیز و آماده شده بود. هر بیمار دارای رختخوابی بود و همه روزه به وسیله پزشک معاینه می شد. پرستاران همه روزه چندبار از بیماران عیادت می کردند و دوا و غذای لازم در اختیار بیمار قرار می دادند در بیماریهای روانی و فکری نیز جای زنان از مردان جدا بود ...» 3

همین سمت را در بیمارستان خوارزم داشت.

رئیس بیمارستان، دو معاون داشت که آنها را مشیر و قوام می نامیدند. وظیفه آنها تنظیم امور مالی و اداری بیمارستان بود.

دانشجویان رشته طب ناگزیر بودند برای آمادگی علمی «کتاب فصول بقراط، مرشد، رازی، و مسائل حنین و تفسیر ابو سهل بن عبد العزیز نیشابوری ملقب به نیلی را که در تشریح و توضیح کتاب سابق الذکر نوشته است بخوانند و پس از فراگرفتن این اطلاعات در سال دوم، کتاب ذخیره ثابت بن قره و کتاب المنصوری رازی و ذخیره سید اسمعیل جرجانی را می خواندند، به این کتب باید کتاب هدایه ابو بکر جوینی و کفایه احمد بن خرج را نیز اضافه کرد.

غیر از اینها آنان که طالب کسب اطلاعات بیشتری بودند کتابهایی چون سته عشر جالینوس، حاوی رازی، الملکی علی بن عباس اهوازی، صد باب ابو سهل، قانون ابن سینا و بالاخره ذخیره خوارزمشاهی سید اسمعیل جرجانی را نیز مورد بررسی و مطالعه قرار می دادند؛ چون کتابهایی که نام بردیم عموما خطی و کمیاب بود محصّلین برای دست رسی و مطالعه آنها، رنج فراوانی متحمل می شدند.

اکنون به خوبی نمی دانیم که داوطلبان رشته طب و دیگر رشته های علوم، قبل از شرکت در مدارس و محافل علمی و تلمّذ در محضر اساتید، امتحانی می دادند یا خیر و پس از پایان دوره تحصیل، مورد آزمایش و امتحان قرار می گرفتند یا نه، درهرحال مدارکی در دست است که بعضی از مدعیان طبابت پایه و مایه علمی و تجربی کافی نداشتند و گاه با داروها و معالجات خود، مردم بی گناه را به دیار نیستی می فرستادند.

غیر از پزشکان، عده یی به نام رگ زن و فصّاد، پزشکی و اصلاح

سر و صورت (سلمانی) را باهم انجام می دادند. محل کار و دکّه آنها غالبا نزدیک دکان عطارها

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 297

یا دوافروشان بود. این گروه قبل از اشتغال به این کار، اطلاعاتی در زمینه عضلات و انواع رگها کسب می کردند و نزد محتسب سوگند می خوردند که جز با اجازه پزشک از حجامت اطفال و افراد مسن و مبتلایان به کم خونی و اشخاص علیل، خودداری کنند. حجامت و رگ زنی در ملاء عام صورت نمی گرفت. محتسب موظف بود که وسایل کار او را مورد بازرسی قرار دهد، معمولا وسایل کار فصاد عبارت بود از نیشتر رگ زنی، شریان بند برای بستن دور بازو و جهت متورّم ساختن رگ غالیه و بخور برای بجا آوردن حال بیمار. یک کلاف ابریشم برای بستن روی محلّی که از آن خون گرفته شده و خون آن بند نمی آید.

علاوه براین از یک قیچی و تیغ برای این کار استفاده می کردند و گاه داروهایی تجویز می کردند و به جرّاحیهای کوچک، نظیر بیرون آوردن تیغ ماهی، یا استخوان از گلو مبادرت می کردند ...»[22] گاه متصدّیان دکان سلمانی غیر از کارهای سابق الذکر به کشیدن دندان نیز اقدام می کردند و این کار تا نیم قرن پیش در ایران متداول بود. علاوه براین عده ای به نام زالوانداز از دیرباز در شهرها و دهات گردش می کردند و کالای خود «زالو» را به نیازمندان عرضه می کردند.

دیگر از کسانی که غیرمستقیم در کار پزشکان مداخله می کردند عبارت بودند از عناصر شیادی که به کار جن گیری و دعانویسی، جادوجنبل و غیره متوسل می شدند و مردم بیچاره و بی خبر را با این اقدامات فریب می دادند و گمراه می کردند. زکریای

رازی در مورد فعالیت وسیع شیادان پزشک نما در بغداد در عهد خود شرح مفصلی نوشته است از جمله می گوید:

«شیادان پزشک نما، به قدری عملیات گوناگون و هنرنماییهای جورواجور می کنند که اگر من تمام یک رساله را هم به آن کارها اختصاص دهم کافی نخواهد بود ...» سپس یکایک کارهای مزوّرانه آنها را بیان می کند و نشان می دهد که چطور مردم ساده لوح و بی اطلاع فریب این دغلکاران را می خوردند.

برای آنکه خوانندگان به حد و دانش طب در آن ایام بیشتر آشنا شوند توصیفی را که سنان بن ثابت از دست قطع شده «مقله» کرده است در اینجا نقل می کنیم:

«من او را در وضعی فوق العاده وخیم یافتم. دست قطع شده او را در پارچه یی خشن و زبر پیچیده و روی آن را با طنابی که از الیاف شاهدانه بافته شده بود بسته بودند، وقتی طناب را باز کردم و پارچه را برداشتم محل بریده شده را زیر پوششی از

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 298

پهن اسب دیدم که آن را نیز برداشتم، بالای محل قطع شده را با رسنی از شاهدانه، آنچنان محکم بسته بودند که طناب در گوشت فرورفته بود و بخش زیرین آن کبود شده بود.

من به او گفتم که این طناب را نباید باز کرد، ولی به جای پهن اسب باید از مرهم کافور استفاده شود و لازم است که هر روز آن را با گلاب و کافور بشوید و روغن صندل به آن بمالد، آن گاه خود، بدون اینکه رسنی را که به دستش بسته شده بود، باز کنم با مرهمی از گلاب و کافور و روغن صندل آن را بستم و این کار

درد او را اندکی تسکین داد ...»[23]

آزردگی و ورم و در کتاب هشتم از پاکیزگی و آراستگی ظاهر تن و در کتاب نهم از زهرها و پادزهرها سخن رفته است.[26]

(تحفه) خود را بگیرد و اگر بمیرد اولیای وی نزد حکیم شهر آید و نسخه هایی را که طبیب نوشته است بر وی عرضه کنند. اگر با علم حکمت و طب مطابق باشد و طبیب

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 300

کوتاهی نکرده باشد، گوید: اجل فرارسیده بود، و اگر بخلاف این باشد گوید: دیه این میّت را از طبیب بگیرند زیرا وی با نادانی و کوتاهی خود وی را کشته است ...

سپس می نویسد مستحب است که محتسب از پزشکان تعهدی را که ابقراط از اطبا می گرفت بگیرد. (برای آشنایی با سوگند ابقراط به جلد اول تاریخ اجتماعی ایران، ذیل ص 320 مراجعه فرمایند).

... شاید پیشینیان در عمل سنگ، تخصص داشته و گاهی توانسته باشند سنگ را از کلیه خارج کنند. برای بهاء الدّوله (اوایل قرن دهم هجری) باید این مرتبت را قایل بود که مدتها پیش از فاولر(Fawler) و پوتن(Potin) دریافته و نوشته بود که پس از عمل جراحی شکم، باید مریض را به حال نشسته نگاه داشت و مراقبت نمود- برای معالجه ورم صفاق نیز طرح اسبابی را ریخت که بدون باز کردن شکم بتوان لوله مخصوصی در آن داخل کرد که در یک انتهای آن یک نوک خیلی ظریف و در انتهای دیگرش کیسه محکمی که هوا از آن نگذرد تعبیه شده باشد و با مکیدن از سوراخی که در وسط لوله باشد چرک را از پرده صفاق بیرون کشید ...[34]

و اعتبار ابن سیناست ...

عماد الّدین از آن در معالجه کوفت (سیفلیس) استفاده کرد. همچنین رازی دانه های سفیدآب سرب را برای درمان چشم، به کاربرد ... کتابی هم در شیمی نگاشت که راه را برای مفهوم جدید اجسام شیمیایی هموار کرد. تا زمان او اجسام به جامد و نامی و حیوانی تقسیم می شدند اما او طبقه بندی «حیوانی، گیاهی و معدنی» را در علم وارد ساخت، سپس مواد معدنی را به جوهر و جامد و سنگ و زاج و بوره و نمک (ملح) تقسیم کرد و بین مواد جامد فرّار و غیرفرّار فرق گذاشت.

(تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 306

در کتاب «الابنیه عن حقایق الادویه» تألیف ابو منصور موفق بن علی الهروی که بین سالهای 350 تا 360 ه. ق نوشته شده است چنین می خوانیم: آنچه در عالم است از چهار قسم بیرون نیست یا غذا هست، یا دارو یا زهر یا هم غذاست و هم دارو. بعد از خواص طبی سیر، مرداسنگ و دیگر ادویه یاد می کند. به نظر نویسنده این کتاب، طب هندی بر طب رومی رجحان دارد. در جای دیگر مؤلف این کتاب بخوبی نشان می دهد که پزشکان عهد باستان و قرون وسطا برای اغذیه و ادویه مفرده خواص و نتایجی قایل بودند و برای اشخاص و داروها و اغذیه مختلف چهار طبع یا چهار خاصیت ذکر می کردند، چنانکه در مقدمه کتاب سابق الذکر می خوانیم: «چنین گفت حکیم ابو منصور موفق بن علی الهروی کی مرا کتابهای حکیمان پیشین و عالمان و طبیبان مجرّب همه بجستم و هرچ گفته بودند به تأمل نگه کردم اندر ادویه و اغذیه مفرد و غیرش نیز، و کردار هر دارویی ... و منفعتها و مضرّتهاشان و طبعهای ایشان اندر چهار درجه ...» سپس می نویسد: «... حکیمان روم همی گویند که بعضی دارو یا غذا گرم است اندر درجه اوّل و خشک است اندر درجه دوم و اندرین، ایشان به غلط افتاده اند و حکیمان هند بر صوابند و من راه حکیمان هند گرفته ام از آنجهت که دارو آنجا بیشتر است و عقاقیر آنجا تیزتر و خوشتر ...»[37]

است. از عارضه قولنج و از داروهایی که برای درمان درد خود به کار برده است سخن می گوید، از جمله می نویسد: «... علاجها را هم اثر مضمحل شده بود و داروها را خاصیت باطل گشته ...»

با اینکه اکثر تعلیمات طبی مندرج در این کتاب، فاقد ارزش علمی است، برای تفریح خاطر خوانندگان و آشنایی با اندیشه های خرافی آن دوره به ذکر چند مورد اکتفا می کنیم:

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 308

گویند آب پشت بیافزاید، اما انار ترش سرد است و لطیف و شکم ببندد و صفرا بنشاند و تپش دل و معده و حرارت جگر را زایل کند.»

10. «هرکه پیاز خام بسیار خورد او را درد شقیقه پیدا آید.»

11. «اگر روغن چراغ به جامه رسد و به آرد باقلای پخته بشویند پاک گردد.»

12. «اگر نعناع با نان بسیار بخورند بلغم ببرد و بادها بنشاند.»

13. «طبع کاهو سرد و ترست خواب آرد و دردسر بنشاند، سرفه ببرد و نزله و زکام ببرد و برای درد شکم و درد گوش و درد چشم که از گرمی بود نیک است چون شب از او بخورند آب پشت ببندد و چشم تاریک شود ...»[43]

خاقانی شاعر نامدار قرن ششم هجری از پزشکان بیمایه و بی اطلاع و داروهای بی اثر آنان شکایت می کند:

... ای طبیبان غلطگوی چه گویم که شمانامبارک دَم و ناساز دوایید همه

... ای کرامات فروشان، دمِ افسونِ شماعلت 44] افزود که معلول ریایید همه

... بس جوانم، به دعا جان مرا دریابیدکه چو عیسی ز بر بامِ دعایید همه

آه، کامروز تَبَم تیز[45] و زبان کند شدست تب ببندید و زبانم بگشایید همه

بوی دارو شنوم روی بگردانم از اوهر زمان شربت نو در مفزایید همه

تنم از آتش تب سوخته چون عود و نی است چون نی و عود سرانگشت بخایید همه

سرکنگبین، شربت سکنگبین اناری، شربت آلو، شربت آلبالو، شربت میبه معطّر ... شربت پوست ریشه کاسنی، شربت انار شیرین، شربت شاه تره، شربت صندل سفید، شربت تمر هندی، شربت بارهنگ، شربت زرشک، شربت عنّاب، شربت خشخاش، شربت مورد، شربت مارچوبه، شربت گشنیز، شربت راوند یا شربت ریواس، شربت کافور پرورده، شربت نعناع، شربت سرکه، شربت نارنج، شربت قطام، شربت

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 309

فسنتین، شربت شیرخشت، شربت توت، شربت پیاز، شربت گاوزبان و جز اینها. «...

معجون ها نیز نام های بسیار دارند و همچنین است قرصها، و ربها و داروهای مکیدنی و جوارشیات (معرّب گوارش) معجونی است مفرح و مقوی و محلّل ریاح و مصلح اغذیه 46] جوب ابارجات (برای لینت مزاج، مفید است ... محتسب باید در تهیه مواد گیاهی، قرصها، معجونها و سفوفات (داروهای خشک کوبیده) نظیر زیره سیاه، تخم گشنیز، گز علفی و ترنجبین و جز آن) دقّت و مراقبت کند و کسی را که در این زمینه ها مطلع است، برای نظارت برگزیند ...» حسبت و مراقبت در کار عطاران مخصوصا مورد نظر ابن اخوه قرار گرفته زیرا بعضی از عطاران و داروسازان (طباشیر را با استخوان سوخته می آمیزند ...

و برخی از عطاران کندر را با صمغ و قلفونیه (یعنی صمغ صنوبر) می آمیزند ... و تمرهندی را به تقلّب با موم و نمک و سرکه می آمیزند و به نام عجبین البلاد می فروشند ...»[47]

مسیحانفس به معالجه این غریب بی کس پرداخته به سلوک طریق پرهیز که در نظر بصیرت بسیار دشوار نمود، ارشاد نمودند، چنانکه قرار دادند که هرروز به دو سیر گوشت که نان اصلا بدان منضم نشود و دو سیر شوربا و یک انار در آخر روز قناعت باید نمود و اگر تشنگی غلبه کند مقداری عرق کاسنی به جای آب باید آشامید و چون نقد حیات تحفه ای عزیز و میوه نایاب است کمینه از اشارت آن جماعت تجاوز جایز ندانست و باوجود این ضعف قوا و احتیاط که در اکل و شرب فرموده بودند از کتابت منع نکردند و مخلص حقیقی، این معنی را فوزی عظیم دانسته به کار خود مشغول شد ...»[48]

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 311

قرن شانزدهم دوام یافت. در دوره رنسانس مخصوصا در آغاز قرن شانزدهم دو واقعه مهم یعنی رنسانس و اصلاح دینی روی داد که هردو در فرهنگ و ادبیات و اندیشه های فلسفی و اجتماعی مردم، آثاری عمیق باقی گذاشت.

نهضت رنسانس: این نهضت ادبیات فرانسه را به جانب ادبیات ایتالیائی و کلاسیک متوجه کرد، تأثیر این ادبیّات در اشعار «مارو» و در آثار «رابله» که یکی از نوابغ عالم ادب بشمار می رود مشهود است.

نفوذ ادبیات ایتالیائی عکس العمل ایجاد کرد، که آثار «رونار» و گروه «پلنیاد و مالرب» گواه بر آن است، از نویسندگان معروف عصر رنسانس میتوان «مونتنی» را

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 312

نام برد، یکی از آثار عمده اصلاح دینی در ادبیات فرانسه این بود که متون مربوط به علوم الهی از زبان لاتینی به زبان فرانسه ترجمه شد.

در دوران فرمانروائی با ثبات و مرفّه خاندان بوربون، پاریس مرکز درخشان فرهنگ و تمدن مغرب زمین شد.

قرن هفدهم میلادی دوره ادبیات کلاسیک فرانسه است، کسانی چون کرنی، راسین و مولیر در رشته نمایشنامه نویسی- لافونتن و بوالو، در شعر غنائی و طنزآمیز- پاسکال، مادام دوسوینیه، بوسوئه، و مادام دلافایت و چند تن دیگر در نثر، متعلق به این قرنند. فنلون و سن سیمون به این قرن و قرن هیجدهم تعلق دارند.

نویسندگان قرن هفدهم، از جهاتی با یکدیگر تفاوت دارند، اما جملگی در سبک روشن و منقّح و در توجّه خاص به ریزه کاریهای رفتار آدمی، مشترکند.

در قرن هیجدهم دوره روشنفکری فرارسید، یکی از مشخصات ادبیّات قرن هیجدهم این است که ناظر به احوال آدمی به عنوان عضو یک جامعه سیاسی است، و دارای جنبه ای فعّال و

مبارز است، اگرچه از جنبه ادبی صرف، از ادبیّات قرن قبل پائین تر است.- شعر در ادب این عصر نقش فرعی دارد و نثر وسیله یی برای تبلیغ آراء و عقاید و نظریّات گوناگون اجتماعی است.

بعضی از سودمندترین و محکم ترین آثار فلسفی و سیاسی مغرب زمین، در طی این دوره در فرانسه و دیگر کشورهای غربی بوجود آمده است، در این زمینه بالاخص باید از آثار ولتر، ژان ژاک روسو و منتسکیو نام برد.

اصحاب دایره المعارف، به رهبری دیدرو و دالامبر چنانکه قبلا اشاره کردیم در حیات فکری فرانسه و کشورهای دیگر تأثیری عظیم داشتند.

آثار لوساژ، پروود اگزیل و «برناردن دوسن پیر» به زبان فرانسوی مقبولیّت بخشیدند، و ولتر، ماریوو، و بومارشه با نمایشنامه های خود، صورتی تازه در «درام» پدید آوردند.

انقلاب فرانسه سبب شکوفائی سیاسی و بیداری دیگر کشورهای اروپا و آسیا، و ظهور خطیبانی چون میرابو و دانتون شد.

قرن نوزدهم میلادی: این قرن را از لحاظ تاریخ تفکر و ادبیات فرانسه میتوان به سه دوره تقسیم کرد:

1- از 1800 تا 1850 که دوره رمانتیسم است، از 1850 تا 1880 که دوره

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 313

ناتورالیسم است، و از 1880 تا 1900 که دوره عکس العمل برضد ناتورالیسم است.

بعضی از نویسندگانی که در دوره انقلاب فرانسه به خارجه مهاجرت کرده بودند، بعد از 1800 به فرانسه بازگشتند، و به سبب آشنائی با ادبیات خارجی، افق ادبیات را توسعه دادند. از این جمله بالاخص باید مادام دوستال و شاتوبریان را نام برد. چیزی از این قرن نمی گذرد که رمانتیسم غالب می شود.

افکار شاعرانه (1820) از لامارتین، آغاز واقعی شعر رمانتیک است. در ادبیات فرانسه، سرآمد

و عالم نظری رمانتیسم «ویکتور هوگو» می باشد.

از شعرای رمانتیک مشهور دیگر، ویینی، موسه، و گوتیه را میتوان نام برد.

در تئاتر، ویکتور هوگو و دوما (پدر)- تئاتر رمانتیک را آغاز کردند. در زمینه رمان نویسی «رمانتیسم» سبب پیشرفت و تنوّع رمان شد. از رمان نویسهای معروف ساند، دوما (پدر) ستندال و مریمه را میتوان نام برد.

اگرچه «بالزاک» از تأثیر رمانتیسم خالی نبوده است، در درجه اول، مؤسس مکتب واقع پردازی جدید محسوب می شود. رمانتیسم، تحقیقات تاریخی را نیز احیاء کرد، از نویسندگان معروف در این زمینه می توان ا. تیری، میشله، گنرو وتیر را نام برد.

سنت بوو یکی از بزرگترین نقادان ادبی بشمار می آید. بالاخره در زمینه های مذهبی، لامنه و «لاکوردر» از رمانتیسم متأثرند.

در دوره 1850- 1880 تحولات تازه ای در ادبیات روی داد. شکست سیاسی انقلاب 1848 (انقلاب فوریه) عکس العمل برضد رمانتیسم را- که در ردیف لیبرالیسم بشمار می آید- تشویق کرد.

رنان و «ا آ. تن» ارباب فکر نسل جدید گردیدند. گروه «پارناسیان» پیدایش یافت، «لوکونت دولیل» رهبر این گروه بود و سولی و پرودوم بدان تعلق داشت- بودلر شعر غنائی را احیا کرد و پس از وی «رمبو» و ورلن، نهضت آزادی بخشی به الهام شعری دادند و تکنیک شعر را تعقیب و عصر شعر نو را آغاز کردند.

در رمان، واقع پردازی بالزاک به شاهکارهای «فلوبو» منجر شد. برادران گونکور راه را برای ناتورالیسم مهیّا ساختند. بالاخره از مشخصات نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی توسعه مطبوعات و مداخله مردم، و تأثیر افکار عمومی در امور و مسائل سیاسی است.

در دهه آخر قرن نوزدهم میلادی با دو جریان متقابل مواجه می شویم: ناتورالیسم، که سودای اعمال دقت علمی را در ادبیات دارد، و

عکس العمل ناشی از تأثیر برگسون به گرایش به معنویات در آن مشهود است. مؤسس مکتب ناتورالیسم ا. زولا است. از ادبای

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 314

معروف کمابیش ناتورالیسم، موپاسان و «دوده» و بعضی از نویسندگان دیگر مانند ب.

بورژه، لوتی، و. م بارس- از آغاز، با ناتورالیسم مخالف بودند.

آناتول فرانس، موقعیتی خاص دارد، و یادآور ظرافت و شکّاکیّت ولتر است. در شعر، (دوکادانها) در آغاز، راه «ورلن» را در آزادی بخشی به شعر، اختیار کردند. سپس، مکتب سمبولیسم در جستجوی زبان شعری تازه ای برآمد، سرآمد این مکتب «مالارمه» بود، و از پیروان آن می توان و. مورآس، ه. دورنیه، ف. ژام، و ب. فور را نام برد.

در تئاتر همان گرایشهای ادبی دیده می شود.

ه. بک ناتورالیسم، را وارد تئاتر کرد و مترلینگ تئاتر سمبولیسم فرانسه را ابداع کرد، اما آنچه مخصوصا مقبولیّت عام یافت، نمایشنامه های ساردو و دوستان بود.

قرن بیستم، این قرن را میتوان به دو دوره 1900- 1918 و از 1918 به بعد تقسیم کرد. تا پیش از جنگ جهانی اول، شخصیتهائی چون بارس لوتی، بورژ، و آناتول فرانس نفوذ خود را حفظ کردند، اما بعدا جریانهای ادبی، بی حساب تنوع یافت، و هر نویسنده ای مدعی بود، که با حفظ علائق خود با گذشته، پیرو هیچ مکتبی نیست، «کلودل» که طبع شعرش هم زمان با گرویدن وی در سال (1886) به آئین کاتولیک بیدار شد، در اشعار غنائی خود از این آئین الهام می گیرد. شارل پگی که در آغاز مخالف کشیشان و هواخواه «دریفوس» بود یک شکل خاص از آئین کاتولیک را برگزید، و مقالات و اشعار خود را، وسیله بیان عقاید اجتماعی و مذهبی

خویش قرار داد. آپولینز، شعر را از آخرین قیود عروض و قافیه رها ساخت، و تأثیر وی در این زمینه روزافزون بوده است.

ر. رولان به انقلاب فرانسه با تحسین فراوان می نگریست و عشق عمیقی به حیات و نوع بشر داشت جنگ جهانی اول در ادبیات فرانسه تأثیری فراوان داشت.

در شعر پ والری، سنّت «مالارمه» را ادامه داد، اما عکس العمل هائی در مقابل جنگ پدید آمد که از آن جمله دادائیسم، کوبیسم، فوتوریسم و سوررئالیسم بود، هرنوع فکر و هنری که مبیّن عدم ثبات در جهان بود و راه حلی برای آن عرضه می کرد، یا به معنائی برای تحرک عالم قائل می شد و از آن قواعدی برای رفتار آدمی نتیجه می گرفت، خواستار و طرفدار فراوان داشت.

قسمت مهمی از ادبیّات پس از جنگ جهانی اول از افکار دو تن متفکر بزرگ معاصر- فروید و بروکسون، متأثر بوده است.

از نویسندگان بزرگ این دوره م. پروست، آ. ژید، ژ. رومن، ژ. دوآمل، ژ. برنانوس، ف. موریاک، کولت، و آموروا بوده اند.

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 315

تئاتر در فاصله بین دو جنگ جهانی تحوّلی عمیق یافت، اگرچه امروز تئاتر به کاری تجارتی در جامعه مبدل شده است، کسانی بوده اند که برای احیای هنر دراماتیک سخت کوشیده اند.

در دوره بین دو جنگ، چهار درام نویس سرآمد دیگران بودند: ژیرودو، سالاکرو (1889) کوکتو و آنوئی (1910)

پس از جنگ جهانی دوم نیز ادبیات فرانسه درخشندگی خود را حفظ کرد، از لحاظ اهمیت و نفوذ فکری سارتر، از نمایندگان برجسته فلسفه اگزیستانسیالیسم (اصالت وجود انسان)- در درجه اول قرار دارد، که تئاتر و رمان را برای تبلیغ این فلسفه به کار گرفت.

و نیز باید از

«آ. کامو» یاد کرد که او را وجدان نسل جوانتر فرانسه لقب داده اند.»[49]

مطالعه دقیق طبیعت، به آن قوانین می توان دست یافت و روابط علت و معلول را نشان داد، مطالعه و تجربه را اساس مباحث طبی شمرد و نظر و استدلال و منطق را راهبر و معلول مطالعه، تحقیق و تجربه قرار داد، این دو، یعنی تجربه و نظر را با هم توام ساخت. به عقیده ابقراط انسان جزیی از طبیعت است با همان قوانین، هر موجود ذیحیاتی به طبیعت مرتبط است ... البته معلومات و اطلاعات ابقراط در طب محدود بود، زیرا دست زدن به بدن انسان، معمول نبود، از علم تشریح اطلاعات کمی داشت، فیزیولوژی نواقص بسیار داشت ... با این حال ابقراط روش علمی متینی طرح کرد، طب را از دیانت منفک و جدا ساخت، مطالعات بر بالین بیمار را اساس کار خود قرار داد. ابقراط مجموعه طبی بسیار مهّمی که قدیمترین و گرانبهاترین میراث معلومات طبی قدماست به نام «مجموعه ابقراطی» باقی گذاشته که در آن از تمام قسمتهای نظری و علمی طب، بحث و تحقیق کرده است و همین مجموعه است که بزرگترین منبع طب اسلامی شمرده می شود ...»[50]

بر ایتالیا گردید، درنتیجه، علم و هنر از پیشرفت و سیر تکاملی خود بازماند و بار دیگر عزایم و خرافات جای دارو و درمان را گرفت.

شیوع دین مسیح و رسمی شدن آن در روم شرقی نیز مشّوق اهل علم نبود، برعکس، سران دین، فلسفه و علم را خلاف شرع می دانستند و پیروان علم و فلسفه را

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 317

کفر می شمردند، مثلا در قرن پنجم میلادی کنیسه مسیحی، مدرسه شهر «ادس» را که مسلمانان، «رها» می گفته اند، و در محل فعلی شهر «اورفه» قرار داشت، بستند، و از فعالیت فرهنگی آن جلوگیری کردند، و نسطوریان را از آن مدرسه بیرون کردند و جماعتی از همین نسطوریان رانده شده، به ایران پناهنده شدند، و بعضی از آنها به ترقی مدرسه، جندی شاپور همت گماشتند و خدمات شایان دیگری انجام دادند.

... در اوایل قرن هفتم میلادی دیانت اسلام ظاهر شد ... قرن اول هجری به فتح ممالک و تشکیل حکومت وسیع عرب گذشت، مسلمین بر ممالکی که مهد تمدن بود، دست یافتند، شهرهای بزرگی که مراکز علوم و فنون شمرده می شد از قبیل دمشق، قیصریه و اسکندریه مسخر گردید، در طی این فتوحات، مسلمین به تدریج به این نکته برخوردند که برای بقای حکومت و فرمانروایی خود باید تمدن و فرهنگ ملل مقهور را فراگیرند. این نهضت، مخصوصا با ظهور خلفای عباسی و نفوذ ایرانیان در اداره امور ممالک اسلامی، پیشرفت و ترقی کرد، بطوری که در جوار هر مسجدی مدرسه ای بنا شد، کتابخانه ها به وجود آمد، بیمارستانها تأسیس شد، در مدارس مسلمانان، همه علوم تدریس می شد مخصوصا علوم دینی و طب و فلسفه.

بطوری که گفته شد،

نسطوریها و حکمای اسکندری که به مشرق هجرت کرده بودند و یهودیان و قبطیان و سوریان، از دو قرن قبل از این نهضت، زمینه را بخوبی فراهم کرده بودند ... اشخاصی که در بین مسلمین در راه علوم از جمله طب کار کرده اند ممکن است به دو گروه قسمت کرد. مترجمین و مولفین:

است که امروز در جهان متمدن معمول است.

امتحان می شدند.

«محتسب» با راهنمایی اطبا و متخصّصین دواشناسی، در کار دوافروشان و اطبا نظارت کامل داشته است.[52] به نظر ادوارد براون، پژوهنده انگلیسی، زکریای رازی بدون شک بزرگترین پزشک بالینی و مشاهده یی اسلام است. او و ابن سینا در پیشرفت پزشکی در خاور و باختر بی نهایت تأثیر داشته اند ... مهارت رازی در تجزیه و تحلیل علایم بیماری و روش درمان و معالجه او بی شباهت به پزشکان روزگار ما نیست؛ وی وضع عمومی یکی از بیماران خود را چنین توصیف می کنند:

چرکی از میان رفت و پس از آن به معالجه وی با گل مختوم و کندر و خون سیاوشان پرداختم، از بیماری خلاص شد و در مدت دو ماه به سرعت شفای کامل یافت ...»[54]

برای اینکه پول مردم عاقل را می گیری و صرف ما دیوانه ها

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 322

می کنی!»[56]

بدانکه یک روز سخت تر آید و درنگش کمتر باشد و یک روز آهسته تر آید و درنگش درازتر بود ... چون طبیب حاذق باشد و بداند که کدام تب است و مادّت آن چیست، مرکب است یا مفرد، زود به معالجت مشغول شود ...»[58]

مولوی، در جلد چهارم مثنوی معنوی، به پاره ای معالجات و تلاشهای پزشکی مردم کوچه و بازار، برای نجات بیماران اشاره می کند، برای آنکه خوانندگان به حدود اطلاعات طبی توده مردم و خانواده ها در هفت قرن پیش، کم وبیش آشنا شوند بیتی چند از کتاب مثنوی مولانا جلال الدین رومی را نقل می کنیم:

آن یکی دَبّاغ در بازار شدتا خَرَد آنچه ورا، در کار بُد

چونکه در بازار عطّاران رسیدناگهان افتاد بیهوش و خمید

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 323

جمع آمد خلق بر وی آن زمان جملگان لا هول گو، دَرمان کنان

آن یکی کَف بر دلِ او می براندوز گلاب، آن دیگری بر وی فشاند

آن یکی دستش همی مالید و سَروان دِگَر کَهگل 59] همی آورد تر

و آن بخور و عود و شکر زد بهم وان دگر از پوشِشَش می کرد کَم

و آن دگر نبضَش، که تا چون می جهدوان دگر «بو» از دهانش می سِتَد

تا که مِی خورده است یا بَنگ و حشیش خلق درماندند اندر بی هوشیش

... یک برادر، داشت آن دّباغ زفت کُربز[60] و دانا بیامد زود تفت 61]

گفت من رنجش همی دانم ز چیست چون سبب دانی دوا کردن جلی 62] است

... هم از آن سرگِین سگ داروی اوست که بدان او را همی معتاد و خواست

در جانورشناسی و صید نیز کتابهای زیادی به وسیله دانشمندان جهان اسلام به رشته تحریر درآمده است از جمله عجایب المخلوقات قزوینی، اوصاف الحیوان و منافعها تألیف ابن بختیشوع و منافع الحیوان ابن الدریهم و حیاه الحیوان دمیری، همه متنهای بزرگ جانورشناسی است.

برّی و آن پنج است:

«وجه اول در ذکر حیوانات اهلی، از ایشان ده صنف، بر سبیل حروف یاد کنیم: ابل:

شتر را به عربی بعیر ... خوانند جانوری عجیب خلقت و بزرگ هیکل، کم خورش، بارکش و فرمانبردار است ... به همه مذاهب ماکول اللّحم است و گوشتش گرم و خشک به درجه اول، غذای سوداوی غلیظ دهد و شتر را زیرکی است که چون رنجور شود برگ بلوط خورد تا صحت یابد و چون آن را مار زهر زند، خرچنگ خورد زهرمار در او مؤثر نشود. جگرش دفع نزول ماء العین (آب چشم) کند، و روشنی بصر دهد شحمش 63] هرجا بنهند مار، از او بگریزد و بواسیر را مفید شود. مویش بر ران چپ بندند سلس البول باز دارد. و شتر چند نوع است لوک، بیسراک و بختی و بهترین به شکل و قیمت بختی و به بارکشی بیسراک و به تحمل تشنگی لوک بود ...»

و ضمن بحث در خواص حمار می نویسد: کژدم گزیده، چون با شگونه بر او سوار شود و خر روان گردد، الم تسکین یابد مغزش با روغن زیت آمیخته، موی دراز کند، دندانش زیر بالین نهند خواب آرد، جگرش تب ربع و صرع زایل کند و به ناشتا بهتر بود، سپرزنش 64] شیر افزاید، سمش صرع و برص ببرد و چون با زیت بیامیزند خنازیر و ناسور ببرد. اکل گوشتش دفع زهر و جذام کند، پیهش گداخته جراحات و قروح به اصلاح آورد آب سرگین تازه اش در بینی چکانند رعاف «خون ریزی» بینی بنشاند. بولش بر کشتی مالند ماهیان بر آن جمع شوند، خونش بواسیر ببرد و کودک بدخوی را خوش خوی

گرداند. شیرش به غرغره کردن درد دندان بنشاند و به خوردن، سرفه کهن ببرد ...»[65]

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 325

اجسام طبیعی مشترک است، 2. بحث در اجسام بسیط و عناصر اجسام مرکب، 3. بحث در پیدا شدن و نابود شدن (کون و فساد)، 4. بحث در اعراض و انفعالات عناصر، 5.

بحث در اجسام ترکیب یافته از عناصر، 6. بحث در معادن، علم گیاهان، علم جانوران.

5. علم الاهی یا مابعد الطّبیعه را نیز به سه بخش تقسیم می کند شامل: 1. بحث در موجودات از لحاظ وجود، 2. بحث در اصول و مبادی براهین، 3. بحث در موجوداتی که جسم نیستند.

6. علوم مدنی و فقه و کلام که شامل سیاست مدن و علوم مدنی و علم فقه و علم کلام بود.

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 326

پس از نخستین کوششها، طبقه بندی علوم، توسط ابن سینا و جمعیّت اخوان الصفا و فخر رازی دنبال شد و سرانجام دقیقترین تقسیم بندی به همّت ابن خلدون صورت گرفت.

به نظر او علومی که در جهان اسلام تحصیل و تدریس می شود به قرار زیر است:

1. علوم عقلی: شامل منطق و علوم طبیعی (طب و فلاحت).

2. الهیات: شامل ساحری، طلسمات، علم اسرار حروف و علم کیمیا.

3. علم مقادیر: شامل علم هندسه، حساب، موسیقی، علم نجوم.

4. علوم نقلی: شامل علم قرآن و تفسیر، علم حدیث، علم کلام، علم فقه، علم تصوف، علم زبان عربی، مشتمل بر لغت نحو بیان و ادب.

البته علومی که در بالا برشمردیم در همه مؤسسات فرهنگی قرون وسطا بطور منظم تدریس نمی شد، بلکه هریک از این رشته ها در سازمانهای رسمی یا خصوصی به اشخاص ذیعلاقه تدریس و از نسلی به نسل دیگر منتقل می شده است. به همین جهت باید هریک از آنها را جزئی، از حیات عقلی در جهان

اسلامی بدانیم ...»

غیر از هیأت و نجوم که دانشمندان اسلامی در راه آن تلاش کرده اند، جغرافیا نیز موضوع تألیفات و تحقیقات متعددی از طرف صاحب نظران بوده است

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 401

مرضی، پرهیز و امساک را لازم می دانند. این کار، گاه مفید و در مواردی زیان بخش است. سپس می گوید که در ایران، بیمارستان خوب وجود ندارد. اگر کسی نتواند پزشک را به منزل خود بیاورد، ناچار او را سوار الاغی می کنند و دستمال و یا شالی دور گردنش می پیچند و او را نزد پزشک می برند. طبیب، نبض او را می گیرید و زبانش را معاینه می کند و بعد روی کاغذ کوچکی مسهل و منضجی برای او تجویز می کند ...»[66]

در حدود قرن دهم هجری، مراقبت و نظارت در شغل طبابت برعهده یکی از دیوانیان، یعنی حکیم باشی، محول بود. نظارت عمومی بر شاغلین امر طبابت، از هر مقامی که بودند و بر سایر کارهای وابسته به طب از قبیل داروفروشی و نیشترسازی و نظایر آنها، به وسیله یک مرد غیرطبیب ملقّب به محتسب یا «بازرس کل» اعمال می شد.[67]

دون ژوئن، یک جهانگرد خارجی می نویسد: «در مورد معالجه بیماران، ایرانیان نیز مانند دیگر ملل بیگانه از تجویز گیاهان و دستور پرهیز، استفاده می کنند. در مورد بیماریهای دشوار همچون گلودرد و سرماخوردگی شدید و امثال آن فصد می کنند، مردم بسیار خرافاتی هستند و به تفأل، سخت معتقدند و تصور می کنند که با دعا در مساجد می توانند تا حد بسیاری، نتایج و عوارض بیماری را تغییر بدهند ...»[68]

در دوره قاجاریّه حاجی محمد کریمخان کرمانی، بابی از کتاب خود «مجمع الرسایل فارسی» را به فصد و کم کردن خون، اختصاص می دهد و می نویسد که این کار به پنج صورت امکان پذیرست: رگ زدن، حجامت کردن، زالو انداختن، گوش تیغ زدن و دیگری خون از بینی جاری کردن- در فصل اول می گوید: «بدانکه خون، قوام بدن و

مرکب روح است و کم کردن آن، روا نیست مگر در وقت حاجت که طبیب حاذق بگوید، بعد 28 شرط برای گرفتن یا کم کردن خون ذکر می کند که چند مورد آن را ذکر می کنیم: 1. خون بسیار باشد، 2. زمستان نباشد، 3. اگر زن خون می گیرد آبستن نباشد، 4. قولنج نداشته باشد، 5. زیاد لاغر یا چاق نباشد، 6. پیر و فرسوده نباشد، 7. امتلای معده نداشته باشد، 8. تا 12 ساعت بعد از جماع، خون نگیرد، 9. بعد از ماندن بسیار در حمّام حجامت نکند، 10. پس از ناخوشی و لاغری نباشد، 11. در فصل بهار باشد، 12. در مناطق

کتب طبی انتزاعی (فارسی) (تاریخ اجتماعی ایران)، ج 7، ص: 403

بسیار گرم یا بسیار سرد نباشد، 13. خون را یک مرتبه نگیرد بلکه کم کم بگیرد تا ضعف شدید یا غش عارض نشود، 14. کمتر از 14 سال را فصد نکند ...»[69] در صفحات بعد به تفصیل از راه و رسم رگ زدن و طرز استفاده از نیشتر بحث می کند. و در مورد حجامت تأکید می کند که: «اول موضع را چرب کند و شاخ حجامت بگذارد و آرام آرام بمکد و خرده خرده شدیدتر بمکد و تیغ نزند تا عضو خوب قرمز شود ... بعد از حجامت، غذای شور نخورد. پیش از حجامت و بعد از آن از خوردن تخم مرغ اجتناب کند و حرکت و غضب و جماع، در آن روز نکند»[70] نویسنده «زالو» را نیز بسیار مفید می داند و معتقد است در بعضی موارد انداختن زالو بر حجامت رجحان دارد.

از انداختن کلبتین به بیمار بگوید که قدری موم بر روی آن دندان بچسباند که اشتباها دندان دیگری را نکند ... سر علیل را میان دو پای خود گرفته دندان را بکند و اگر دندان سخت باشد، با چاقوی نازکی لثه را از استخوان جدا کند و کلبتین را تا می تواند به بن دندان اندازد ... سعی کند صدمه به سایر دندانها نزند و لب و زبان در میان کلبتین نیفتد ...»[71]

اطلاعی ندارند.»[73]

محقق، از ص 368 به بعد( به اختصار).

[4] ( 2). همان، ص 385.

[5] ( 1). همان کتاب، از ص 412 به بعد.

[6] ( 2). لغت نامه دهخدا، ابو سعد- اثبات، ص 753.

[7] ( 1). پیر روسو، تاریخ علوم، ترجمه حسن صفاری، از ص 52 به بعد.

[8] ( 2). همان کتاب، از ص 52 تا 54.

[9] ( 1). دکتر مهدی محقق، بیست گفتار در مباحث علمی و فلسفی ...، از ص 159 به بعد.

[10] ( 2). دکتر مهدی محقق، بیست گفتار در مباحث علمی و فلسفی و کلامی و فرق اسلامی، رساله حنین بن اسحق درباره آثار جالینوس، ص 367.

[11] ( 1). پیر روسو، تاریخ علوم، ترجمه حسن صفاری، ص 49 به بعد.

[12] ( 2).Alcmean

[13] ( 1). تاریخ علوم، پیر روسو، ترجمه حسن صفاری، ص 118 به بعد.

[14] ( 1). تاریخ علوم، پیشین، ص 90 و 113.

[15] ( 2). نگاه کنید به کتاب الابنیه هروی، به تصحیح بهمنیار و کوشش اردکانی، از ص 1 به بعد.

[16] ( 1). به نقل از مقدمه سیره الفلسفیّه، به قلم دکتر مهدی محقق، ص 9 به بعد.

[17] ( 2). تاریخ پزشکی ایران، اثر الگود، تلخیص از ص 237.

[18] ( 1). همان کتاب، از ص 248 به بعد.

[19] ( 2). همان کتاب، ص 249.

[20] ( 1). همان کتاب، ص 253.

[21] ( 2). دکتر مظاهری، زندگی مسلمانان در قرون وسطا، از ص 256 به بعد.

[22] ( 1). تلخیص از کتاب تاریخ پزشکی در ایران، اثر الگود، ترجمه جاویدان، ص 348 به بعد.

[23] ( 1). تاریخ پزشکی ایران، تألیف الگود، ترجمه جاویدان، ص 216.

[24] ( 2). تف کردن، آب دهان.

[25] ( 3). اماله- تزریق.

[26]

( 1). ذخیره خوارزمشاهی، تألیف اسماعیل بن حسن الحسینی الجرجانی، جلد اول، به کوشش محمد تقی دانش پژوه و ایرج افشار، از صفحه 4 به بعد.

[27] ( 2). آیین شهرداری، ص 170 به بعد.

[28] ( 1). تلخیص از تاریخ پزشکی ایران، اثر الگود، ترجمه جاویدان، ص 455 به بعد.

[29] ( 1). تلخیص از کتاب آیین شهرداری یا( معالم القربه)، ص 155 به بعد.

[30] ( 2). همان کتاب، از ص 171 به بعد.

[31] ( 1). شایسته است.

[32] ( 2). آیین شهرداری، از ص 166 به بعد.

[33] ( 3). چابک.

[34] ( 1). میراث ایران- علم ایرانی، سیریل الگود، ترجمه احمد بیرشک، از ص 473 به بعد.

[35] ( 1). میراث ایران- علم ایرانی، ص 467 به بعد.

[36] ( 1). میراث ایران- علم ایرانی، پیشین، ص 477 به بعد.

[37] ( 1). نگاه کنید به کتاب الابنیه هروی، به تصحیح بهمنیار و کوشش اردکانی، از ص 1 به بعد.

[38] ( 1). مجله یادگار، سال پنجم، شماره 6 و 7، توجه ایرانیان به طب، نوشته تقی زاده، ص 17.

[39] ( 2) تا( 5). فرخنامه جمالی، به اهتمام ایرج افشار، صفحات 12، 15، 18، 26، 103، 125، 151، 169، 163، 158.

[40] ( 2) تا( 5). فرخنامه جمالی، به اهتمام ایرج افشار، صفحات 12، 15، 18، 26، 103، 125، 151، 169، 163، 158.

[41] ( 2) تا( 5). فرخنامه جمالی، به اهتمام ایرج افشار، صفحات 12، 15، 18، 26، 103، 125، 151، 169، 163، 158.

[42] ( 2) تا( 5). فرخنامه جمالی، به اهتمام ایرج افشار، صفحات 12، 15، 18، 26، 103، 125، 151، 169، 163، 158.

[43] ( 1). همان کتاب، ص 158.

[44] ( 2). بیماری

[45] (

3). شدید

[46] ( 1). مأخوذ از فرهنگ فارسی معین

[47] ( 2). آیین شهرداری یا( معالم القربه)، پیشین، از ص 109 به بعد.

[48] ( 3). روضه الصفا، ج اول، ص م و ن، مقدمه.

[49] ( 1). دایره المعارف فارسی جلد دوم، پیشین، ص 1860- 1861

[50] ( 1). تاریخ مختصر علم طب، دکتر قاسم غنی، به نقل از مجله یادگار، سال اول، شماره ط، ص 11 به بعد.

[51] ( 1). تاریخ مختصر علم طب، دکتر قاسم غنی، به نقل از مجله یادگار، سال اول شماره 4، ص 11 به بعد.

[52] ( 1). نقل و تلخیص از تتبعات دکتر قاسم غنی در مجله یادگار،( به مدیریت عباس اقبال آشتیانی)، سال اول، شماره 9، از ص 22 به بعد.

[53] ( 2). یک روز در میان، یک روز در میان آمدن تب، تب نوبه ای که یک روز در میان عارض شود.( فرهنگ معین).

[54] ( 1). ادوارد براون، به نقل از حاوی رازی، ص 52 به بعد.

[55] ( 2). در پیرامون تاریخ بیهقی، به اهتمام سعید نفیسی، ج اول، ص 231.

[56] ( 1). مقاله دکتر باستانی پاریزی، راجع به شاهنشاهی عضد الدوله، به نقل از راهنمای کتاب، سال سیزدهم، شماره 3 و 4، ص 282.

[57] ( 2). پیشاب. بول

[58] ( 3). نظامی عروضی، چهار مقاله تصحیح محمد معین، ص 106 به بعد.

[59] ( 1). کاه و گل

[60] ( 2). حیله گر و دانا

[61] ( 3). باعجله و شتاب

[62] ( 4). معلوم و روشن

[63] ( 1). پیه و گوشت.

[64] ( 2). غده یی است گلبول ساز.

[65] ( 3). همان کتاب، ص 122 به بعد.

[66] ( 1). تاورنیه، سفرنامه، ص 934.

[67] ( 2). میراث ایران. علم ایرانی، ص

427 به بعد.

[68] ( 3). دون ژوئن ایرانی، ص 75.

[69] ( 1). مجمع الرسایل فارسی، چاپخانه سعادت کرمان، ص 172.

[70] ( 2). همان کتاب، ص 190.

[71] ( 3). همان کتاب، ص 195.

[72] ( 1). ماساریقا: روده بند( فرهنگ معین).

[73] ( 2). تاریخ علوم، پیشین، ص 303.

[74] جمعی از نویسندگان، کتب طبی انتزاعی (فارسی)، 8جلد، چاپ: اول.