ص :2

ص :3

ص :4

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لَأن اُهدِی لأخِی المُسلِمِ هَدِیَّةً تَنفَعُهُ أحَبُّ إلَیَّ مِن أن أتَصَدَّقَ بمِثلِها . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :تَهادَوا تَحابُّوا ؛ فإنّ الهَدِیَّةَ تَذهَبُ بِالضَّغائنِ . (2)

صحیح البخاری :استَعمَلَ النَّبیُّ صلی الله علیه و آله رجُلاً مِن بَنی أسَدٍ یُقال لَهُ ابنُ الاُتبِیّةِ علی صَدَقَةٍ، فلَمّا قَدِمَ قالَ: هذا لَکُم و هذا اُهدِیَ لِی، فقامَ النَّبیُّ صلی الله علیه و آله عَلَی المِنبَرِ ......... فحَمِدَ اللّهَ و أثنی علَیهِ ثُمّ قالَ: ما بالُ العامِلِ نَبعَثُهُ، فَیأتی فَیقولُ : هذا لَکَ و هذا لِی ؟! فهَلاّ جَلَسَ فی بَیتِ أبِیهِ و اُمِّهِ فیَنظُرَ أ یُهدی لَهُ أم لا ؟ وَ الّذی نَفسی بِیَدِهِ لا یَأتی بشیءٍ إلاّ جاءَ بهِ یَومَ القِیامَةِ یَحمِلُهُ علی رَقَبَتِهِ ، إن کانَ بَعیرا لَهُ رُغاءٌ أو بَقَرَةً لَها خُوارٌ أو شاةً تَیعَرُ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ و هُو یَتَبَرَّأُ مِنَ الظُّلمِ _: و أعجَبُ مِن ذلکَ طارِقٌ طَرَقَنا بمَلفوفَةٍ فی وِعائها ، و مَعجونَةٍ شَنِئتُها ، کأنَّما عُجِنَت بِرِیقِ حَیَّةٍ أو قَیئِها! فقلتُ : أ صِلَةٌ أم زَکاةٌ أم صَدَقَةٌ ؟ فذلکَ مُحَرَّمٌ عَلَینا أهلَ البَیتِ ! فقالَ : لا ذا و لا ذاکَ ، و لکِنَّها هَدِیَّةٌ ، فقلتُ : هَبِلَتکَ الهَبُولُ ! أ عَن دِینِ اللّهِ أتَیتَنی لِتَخدَعَنی ؟ أ مُختَبِطٌ أنتَ أم ذو جِنَّةٍ ، أم تَهجُرُ ؟! و اللّهِ لَو اُعطِیتُ الأقالِیمَ السَّبعَةَ بما تَحتَ أفلاکِها ، علی أن أعصِیَ اللّهَ فی نَملَةٍ أسلُبُها جُلبَ شَعیرَةٍ ما فَعَلتُهُ ......... . (2)

صحیح البخاری :پیامبر صلی الله علیه و آله مردی از بنی اسد به نام ابن اُتبیّه (3) را مأمور جمع آوری زکات کرد.چون اموال زکات را آورد، عرض کرد: این برای شماست و این هم به خود من هدیه شده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله بر منبر ایستاد ......... و پس از حمد و ثنای خداوند، فرمود: چه شده است که کارگزار را می فرستیم و وقتی می آید می گوید: این از آنِ توست و این از آنِ من؟! چرا در خانه پدر و مادرش نمی نشیند تا ببیند آیا باز هم برای او هدیه می آورند یا نه؟! سوگند به آنکه جان من در دست اوست [آن کارگزار ]هیچ چیز بر ندارد مگر اینکه روز قیامت آن را بر دوش خود همی کشد، اگر چه اشتری خروشان، یا گاوی نعره زن، یا گوسفندی بَعْ بَعْ کن باشد.

امام علی علیه السلام_ آنجا که از ستمْ بیزاری می جست _فرمود: و شگفت تر از این، قصّه آن شخصی است که شبانگاهی دَرِ خانه ما را کوبید و در دستش ظرف سر پوشیده [پر از حلوایی لذیذ ]بود، چنان از آن مشمئز شدم که گویی با آب دهان یا استفراغ ماری تهیه شده بود. به او گفتم: آیا این صله است، یا زکات، یا صدقه؟ زیرا که اینها بر ما خاندان حرام است! گفت: نه این است و نه آن، بلکه هدیه است. گفتم: زن فرزند مرده (مادرت) بر تو بگرید! آیا از طریق دین خدا وارد شده ای تا مرا بفریبی؟ ابله شده ای، یا دیوانه، و یا هذیان می گویی؟! سوگند به خدا که اگر هفت اقلیم را با آنچه در زیر افلاک آنهاست به من دهند تا با بیرون کشیدن یک پوست جو از دهان مورچه ای خدا را نافرمانی کنم، هرگز نخواهم کرد ......... .

ص :8

عنه علیه السلام :أیُّما والٍ احتَجَبَ عَن حَوائجِ النّاسِ احتَجَبَ اللّهُ یومَ القِیامَةِ عن حَوائجِهِ ، و إن أخَذَ هَدِیَّةً کانَ غُلولاً ، و إن أخَذَ رِشوَةً فهُو مُشرِکٌ . (1)

عنه علیه السلام_ فی قولِهِ تعالی : «أکَّالُونَ للسُّحتِ» (2) _: هُوَ الرّجُلُ یَقضی لأخِیهِ الحاجَةَ ثُمّ یَقبَلُ هَدِیَّتَهُ . (3)

شرح نهج البلاغة عن نصر بن مزاحم :جاء علیٌّ علیه السلام حَتّی مَرَّ بالأنبار فَاستَقبَلَهُ ......... دَهاقینها .. ثمّ جاؤوا یَشتدّونَ معه و بَینَ یَدَیهِ و مَعَهُم بَراذِینُ، فقال علیه السلام : ما هذهِ الدَّوابُّ الّتی مَعَکُم ؟! و ما أرَدتُم بهذا الّذی صَنَعتُم ؟!

قالوا : أمّا هذا الّذی صَنَعنا فهُو خُلقٌ مِنّا نُعَظِّمُ بهِ الاُمَراءَ ، و أمّا هذهِ البَراذِینُ فهَدِیَّةٌ لکَ ، و قَد صَنَعنا لِلمُسلِمینَ طَعاما وَ هیّأنا لِدَوابِّکُم عَلَفا کَثیرا .

فقالَ علیه السلام : أمّا هذا الّذی زَعَمتُم أنّهُ فِیکُم خُلقٌ تُعَظِّمونَ بهِ الاُمَراءَ ، فوَ اللّهِ ما یَنفَعُ ذلکَ الاُمَراءَ ، و إنَّکُم لَتَشُقُّونَ بهِ علی أنفُسِکُم و أبدانِکُم ، فلا تَعُودوا لَهُ .

و أمّا دَوابُّکُم هذهِ فإن أحبَبتُم أن آخُذَها مِنکُم ، و أحسِبَها لَکُم مِن خَراجِکُم ، أخَذناها مِنکُم .

و أمّا طَعامُکُمُ الّذی صَنَعتُم لَنا ، فإنّا نَکرَهُ أن نأکُلَ مِن أموالِکُم إلاّ بِثَمَنٍ .

قالوا : یا أمیرَ المؤمنینَ ، نَحنُ نُقَوِّمُهُ ثُمّ نَقبَلُ ثَمَنَهُ ؟ قالَ : إذاً لا تُقَوِّمونَهُ قِیمَتَهُ، نحنُ نَکتَفی بما هُو دُونَهُ .

قالوا : یا أمیرَ المؤمنینَ ، فإنّ لَنا مِن العَرَبِ مَوالیَ و مَعارِفَ ، أ تَمنَعُنا أن نُهدی لَهُم أو تَمنَعُهُم أن یَقبَلوا مِنّا ؟ !

فقالَ : کُلُّ العَرَبِ لَکُم مَوالٍ ، و لَیس یَنبَغی لأحَدٍ مِنَ المُسلِمینَ أن یَقبَلَ هَدِیَّتَکُم ، و إن غَصَبَکُم أحَدٌ فأعلِمونا.

قالوا : یا أمیرَ المؤمنینَ ، إنّا نُحِبُّ أن تَقبَلَ هَدِیَّتَنا و کَرامَتَنا ، قالَ : ویحَکُم! فنَحنُ أغنی مِنکُم . و تَرَکَهُم و سارَ . (4)

امام علی علیه السلام :هر حکمرانی که به مردم امکان و اجازه ندهد تا مشکلات و نیازهای خود را به گوش او برسانند، در روز قیامت خداوند نگذارد نیازهایش را به گوش او برساند و اگر[حکمرانی ]هدیه ای بپذیرد آن خیانت باشد و اگر رشوه بگیرد مشرک است.

امام علی علیه السلام_ درباره آیه «بسیار مال حرام می خورند» _فرمود : مقصود کسی است که مشکل برادر خود را برطرف کند و آنگاه هدیه او را بپذیرد.

شرح نهج البلاغة_ به نقل از نصر بن مزاحم _: امام علی علیه السلام هنگامی که در مسیر شام از انبار گذشت، زمین داران انبار به دیدار آن حضرت رفتند و در حالی که با خود تعدادی اسب تاتاری داشتند، در رکاب ایشان شروع به دویدن کردند . حضرت فرمود : این ستورانی که با خود دارید برای چیست؟ و مقصودتان از این کاری که کردید چه بود؟

عرض کردند: این کاری که کردیم ، رسمی است که امیران خود را با آن تعظیم و احترام می کنیم و این اسب ها را نیز برای شما هدیه آورده ایم و برای مسلمانان نیز غذا تهیه کرده ایم و برای چهار پایانتان هم علوفه فراوانی آماده ساخته ایم.

حضرت فرمود: امّا اینکه گفتید این رسم شماست که با آن امیران خود را تعظیم و احترام می کنید، [بدانید که] به خدا سوگند این رفتار به امیران شما سودی نمی رساند و شما نیز با این کار جسم و جان خویش را به رنج می اندازید. پس دیگر این کار را تکرار نکنید.

و اما این ستوران شما، اگر دوست دارید آنها را از شما بپذیرم و به حساب خراجتان بگذارم آنها را از شما می گیرم.

و اما غذایی که برای ما تهیّه کرده اید، ما خوش نداریم که از اموال شما چیزی بخوریم مگر در قبال پرداخت بهایش.

عرض کردند: ای امیر مؤمنان! ما آن را قیمت می گذاریم و سپس بهایش را می گیریم.

حضرت فرمود: در این صورت شما قیمت واقعی آن را نمی گویید، بنا بر این، ما به همان آذوقه ای که خود داریم بسنده می کنیم.

عرض کردند: ای امیر مؤمنان! ما در میان عرب ها دوستان و آشنایانی داریم؛ آیا ما را از اینکه به آنان هم هدیه دهیم یا آنان را از اینکه از ما هدیه بپذیرند منع می فرمایی؟!

حضرت فرمود : همه عرب ها دوستان شما هستند و هیچ مسلمانی نباید هدیه شما را بپذیرد و چنانچه کسی از شما به زور گرفت به ما اطلاع دهید.

عرض کردند: ای امیر مؤمنان! ما دوست داریم که شما هدیه و بخشش ما را بپذیرید.حضرت فرمود: وای بر شما! ما از شما بی نیازتریم. پس آنان را ترک کرد و به راه خود ادامه داد.

ص :9

ص :10

(1)

کنز العمّال عن حَکیم بن حِزامٍ :خَرَجتُ إلَی الیَمَنِ فابتَعتُ حِلَّةَ ذی یَزَنَ ، فأهدَیتُها إلَی النَّبیِّ صلی الله علیه و آله فی المُدَّةِ الّتی کانَت بَینَهُ و بَینَ قُرَیشٍ ، فقالَ : لا أقبَلُ هَدِیَّةَ مُشرِکٍ ، فرَدَّها ، فبِعتُها فاشتَراها فَلَبِسَها ......... . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله نَهی عَن زَبْدِ المُشرِکینَ ؛ یُریدُ هَدایا أهلِ الحَربِ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :کانَ عِیاضٌ رجُلاً عَظیمَ الخَطَرِ و کانَ قاضِیا لأهلِ عُکاظَ فی الجاهِلِیَّةِ ، فکانَ عِیاضٌ إذا دَخَلَ مَکّةَ ألقی عَنهُ ثِیابَ الذُّنُوبِ و الرَّجاسَةِ ، و أخَذَ ثِیابَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله لِطُهرِها ، فلَبِسَها و طافَ بِالبَیتِ ثُمّ یَرُدُّها علَیهِ إذا فَرَغَ مِن طَوافِهِ .

فلَمّا أن ظَهَرَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أتاهُ عِیاضٌ بهَدِیَّةٍ فأبی رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أن یَقبَلَها ، و قالَ : یا عِیاضُ ، لَو أسلَمتَ لَقَبِلتُ هَدِیَّتَکَ ؛ إنّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ أبی لِی زَبْدَ المُشرِکینَ . ثُمّ إنّ عِیاضا بَعدَ ذلکَ أسلَمَ و حَسُنَ إسلامُهُ فأهدی إلی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله هَدِیَّةً فقَبِلَها مِنهُ . (3)

کنز العمّال_ به نقل از حکیم بن حزام _: به یمن مسافرت کردم و جامه ای ذویَزَنی خریدم و آن را در زمانی که رابطه میان رسول خدا صلی الله علیه و آله و قریش تیره بود به ایشان هدیه کردم. پیامبر فرمود: من هدیه هیچ مشرکی را نمی پذیرم و ردّش کرد. من آن جامه را فروختم و پیامبر آن را خرید و پوشید ......... .

امام علی علیه السلام :رسول خدا صلی الله علیه و آله از پذیرفتن عطای مشرکان نهی فرمود؛ منظورش هدایای حربیان بود.

امام صادق علیه السلام :عیاض در زمان جاهلیت ، آدم مهم و پر منزلتی بود و برای اهل عُکاظ (بازار معروف و موسمی دوره جاهلیت) داوری می کرد. او هر وقت وارد مکّه می شد، جامه های گناه آلود و پلید خود را از تنش در می آورد و جامه های رسول خدا صلی الله علیه و آله را به خاطر اینکه پاک بود، می گرفت و آنها را می پوشید و کعبه را طواف می کرد و چون طوافش تمام می شد به پیامبر صلی الله علیه و آله بر می گرداند.

پس از آنکه رسول خدا صلی الله علیه و آله قدرت یافت، عیاض هدیه ای برای حضرت آورد. رسول خدا صلی الله علیه و آله از پذیرفتن آن سر باز زد و فرمود: ای عیاض! اگر مسلمان شوی هدیه ات را می پذیرم.خداوند عزّ و جلّ خوش ندارد که من عطای مشرکان را بپذیرم. بعدها عیاض اسلام آورد و مسلمانی نیک و راستین شد و هدیه ای به رسول خدا صلی الله علیه و آله تقدیم کرد و پیامبر آن را از او پذیرفت.

ص :12

الکافی عن إبراهیم الکَرخِیّ :سألتُ أبا عبدِ اللّهِ علیه السلام عَنِ الرّجُلِ تَکونُ لَهُ الضَّیعَةُ الکَبیرَةُ ، فإذا کانَ یَومُ المِهرَجانِ أو النَّیروزِ أهدَوا إلَیهِ الشَّیءَ لَیسَ هُو علَیهِم، یَتَقَرَّبونَ بذلکَ إلَیهِ ، فقالَ : أ لَیسَ هُم مُصَلِّینَ ؟ قلتُ : بلی ، قالَ : فلْیَقبَلْ هَدِیَّتَهُم و لْیُکافِهِم ؛ فإنَّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله قالَ : لَو اُهدِیَ إلَیَّ کُراعٌ لَقَبِلتُ و کانَ ذلکَ مِن الدِّینِ ، و لَو أنَّ کافِرا أو مُنافِقا أهدی إلَیَّ وَسْقا ما قَبِلتُ و کانَ ذلکَ مِن الدِّینِ ، أبَی اللّهُ عَزَّ و جلَّ لِی زَبْدَ المُشرِکینَ و المُنافِقینَ و طَعامَهُم . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مِن تَکرِمَةِ الرّجُلِ لأخیهِ المُسلمِ أن یَقبَلَ تُحفَتَهُ ، و یُتحِفَهُ بما عِندَهُ ، و لا یَتَکَلّفَ لَهُ شیئا . (1)

کنز العمّال :عن رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله _ لِعائشةَ لَمّا أهدَت إلَیها امرأةٌ مِسکینَةٌ هَدِیَّةً فلَم تَقبَلْها رَحمَةً لَها _ : أ لاَ قَبِلتیها مِنها و کافَیتیها مِنها؟! فلا تَری أنَّکِ حَقَّرتیها ! یا عائشةُ ، تَواضَعی فإنَّ اللّهَ یُحِبُّ المُتواضِعینَ و یُبغِضُ المُستَکبِرینَ . (2)

سنن أبی داوود :إنّ النَّبیَّ صلی الله علیه و آله کانَ یَقبَلُ الهَدِیَّةَ و یُثیبُ علَیها . (3)

(4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :نِعمَ الهَدِیَّةُ المَوعِظَةُ . (1)

(2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن تَصَدَّقَ بصَدَقَةٍ ثُمّ رُدَّت فلا یَبِعْها و لا یَأکُلْها ؛ لأنّهُ لا شَریکَ لَهُ فی شیءٍ مِمّا جَعَلَ لَهُ ، إنّما هِی بمَنزِلَةِ العَتاقَةِ لا یَصلُحُ لَهُ رَدُّها بَعدَ ما یُعتِقُ . (1)

عنه علیه السلام_ فی الرّجُلِ یَخرُجُ بِالصَّدَقَةِ لِیُعطِیَها السّائلَ فیَجِدَهُ قد ذَهَبَ _: فلْیُعطِها غَیرَهُ ، و لا یَرُدَّها فی مالِهِ . (2)

(3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لَو کانَ لِی وادِیانِ یَسیلانِ ذَهَبا و فِضَّةً ما أهدَیتُ إلَی الکَعبَةِ شَیئا ؛ لأنّهُ یَصیرُ إلَی الحَجَبَةِ دُونَ المَساکینِ . (1)

علل الشرائع عن یاسین :سَمِعتُ أبا جعفرٍ علیه السلام یقولُ : إنّ قَوما أقبَلوا مِن مِصرَ فماتَ رجُلٌ فأوصی إلی رجُلٍ بِالفِ دِرهَمٍ لِلکَعبَةِ ، فلَمّا قَدِمَ مَکّةَ سألَ عَن ذلکَ فدَلُّوهُ علی بَنی شَیبَةَ فأتاهُم فأخبَرَهُمُ الخَبرَ ، فقالوا : قَد بَرئتْ ذِمَّتُکَ ادفَعْها إلَینا ، فقامَ الرّجُلُ فسَألَ النّاسَ فدَلُّوهُ علی أبی جعفرٍ محمّدِ بنِ علیٍّ علیهما السلام ، قالَ أبو جعفرٍ محمّدُ بنُ علیٍّ علیهما السلام : فأتانی فسَألَنی فقُلتُ لَهُ : إنّ الکَعبَةَ غَنِیَّةٌ عَن هذا ، انظُرْ إلی مَن أمَّ هذا البَیتَ و قُطِعَ ، أو ذَهَبَت نَفَقَتُهُ ، أو ضَلَّت راحِلَتُهُ ، أو عَجَزَ أن یَرجِعَ إلی أهلِهِ ، فادفَعْها إلی هؤلاءِ الّذینَ سَمَّیتُ لَکَ .

قالَ : فأتَی الرّجُلُ بَنی شَیبَةَ فأخبَرَهُم بقَولِ أبی جعفرٍ علیه السلام ، فقالوا : هذا ضالٌّ مُبتَدِعٌ لَیس یُؤخَذُ عَنهُ و لا عِلمَ لَهُ ، و نَحنُ نَسألُکَ بحَقِّ هذا البَیتِ و بحَقِّ کذا و کذا لَما أبلَغتَهُ عَنّا هذا الکَلامَ !

قالَ : فأتَیتُ أبا جعفرٍ علیه السلام فقُلتُ لَهُ : لَقِیتُ بَنی شَیبَةَ فأخبَرتُهُم فزَعَموا أنّکَ کذا و کذا و أنّکَ لا عِلمَ لکَ ، ثُمّ سَألُونی باللّهِ العَظیمِ لَما اُبلِغُکَ ما قالوا . قالَ : و أنا أسألُکَ بما سَألُوکَ لَما أتَیتَهُم فقُلتَ لَهُم : إنّ مِن عِلمی لَو وُلِّیتُ شَیئا مِن اُمورِ المُسلمینَ لَقَطَعتُ أیدیهِم ثُمّ عَلَّقتُها فی أستارِ الکَعبَةِ ، ثُمّ أقَمتُهُم علَی المِصطَبَةِ ، ثُمّ أمَرتُ مُنادِیا یُنادی: ألا إنّ هؤلاءِ سُرّاقُ اللّهِ فاعرِفوهُم . (2)

امام علی علیه السلام :اگر حتّی دو رودخانه جاری از زر و سیم داشته باشم، کمترین چیزی به کعبه هدیه نمی کنم؛ چون نصیب حاجبان (پرده داران و متولیان کعبه) می شود نه مستمندان.

علل الشرائع_ به نقل از یاسین _: از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: گروهی از مصر آمدند و در این بین یکی از آنها درگذشت؛ اما پیش از آنکه بمیرد به مردی وصیت کرد از اموال او هزار درهم به کعبه تقدیم کند. چون آن مرد وارد مکّه شد، در این باره که آن مبلغ را به چه کسی باید بدهد پرس و جو کرد. بنی شیبه را به او معرفی کردند. آن مرد نزد بنی شیبه رفت و موضوع را به آنان گفت. بنی شیبه گفتند: تو وظیفه ات را انجام داده ای؛ درهم ها را به ما بده. امّا مرد برخاست و [دوباره ]از مردم جویا شد. [این بار، مردم ]او را به ابو جعفر محمّد بن علی علیهما السلام راهنمایی کردند. شنیدم حضرت باقر علیه السلام فرمود: آن مرد نزد من آمد و تکلیف آن درهم ها را از من پرسید. من به او گفتم: کعبه از این چیزها بی نیاز است. ببین چه کسی به زیارت این خانه آمده و در راه مانده است، یا خرجی اش تمام شده، یا شترش را گم کرده، یا چیزی ندارد که نزد خانواده اش برگردد، آن درهم ها را به اینهایی که برایت اسم بردم بده.

آن مرد نزد بنی شیبه برگشت و گفته ابو جعفر علیه السلام را به اطلاع ایشان رساند. بنی شیبه گفتند: او آدم گمراه و بدعتگذاری است و اطلاعی ندارد و نباید به حرف هایش گوش داد، و تو را به حقّ این خانه و به حقّ چه و چه سوگند می دهیم که این حرف ما را به اطلاع او برسانی.

آن مرد می گوید: نزد ابو جعفر علیه السلام برگشتم و گفتم: من به دیدار بنی شیبه رفتم و گفته شما را به اطلاع ایشان رساندم، اما آنها گفتند که شما چنین و چنان هستید و چیزی بلد نیستید و سپس مرا به خدای بزرگ سوگند دادند که آنچه را گفتند به شما برسانم. حضرت باقر علیه السلام فرمود: من نیز تو را به همان چیزی که آنان سوگند دادند سوگند می دهم که پیش آنها بروی و بگویی: من همین قدر می دانم که اگر زمام امری از امور مسلمانان را به دست گیرم دست های آنان (بنی شیبه) را قطع خواهم کرد و به پرده های کعبه خواهم آویخت و آنگاه خودشان را روی سکّو می ایستانم و سپس دستور می دهم جارچی جار زند که: هان! اینان دزدان [اموال ]خدایند، آنها را بشناسید.

ص :18

(1)

ص :19

ص :20

عنه علیه السلام_ فی صِفَةِ الجَنَّةِ _: دَرَجاتٌ مُتَفاضِلاتٌ ، و مَنازِلُ مُتَفاوِتاتٌ ، لا یَنقَطِعُ نَعیمُها ، و لا یَظعَنُ مُقیمُها ، و لا یَهرَمُ خالِدُها . (1)

عنه علیه السلام :الهَمُّ یُذِیبُ الجَسَدَ . (1)

عنه علیه السلام_ فی الخُطبَةِ الشِّقشِقیَّةِ _: و طَفِقتُ أرتَئی بَینَ أن أصُولَ بِیَدٍ جَذّاءَ ، أو أصبِرَ علی طِخیَةٍ عَمیاءَ ، یَهرَمُ فیها الکَبیرُ ، و یَشِیبُ فیها الصَّغیرُ ، وَ یکدَحُ فیها مُؤمنٌ حتّی یَلقی رَبَّهُ ! ......... . (2)

عنه علیه السلام :فبَعَثَ فیهِم رُسُلَهُ ، و واتَرَ إلَیهِم أنبیاءَهُ ، لِیَستأدُوهُم مِیثاقَ فِطرَتِهِ ......... و یُرُوهُم آیاتِ المَقدِرَةِ : مِن سَقفٍ فَوقَهُم مَرفوعٍ ، و مِهادٍ تَحتَهُم مَوضوعٍ ، و مَعایِشَ تُحیِیهِم ، و آجالٍ تُفنیهِم ، و أوصابٍ (3) تُهرِمُهُم . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أربَعَةٌ تُهرِمُ قَبلَ أوانِ الهَرَمِ: أکلُ القَدیدِ ، و القُعودُ علَی النَّداوَةِ ، و الصُّعودُ فی الدَّرَجِ ، و مُجامَعَةُ العَجوزِ . (5)

(6)

امام علی علیه السلام :اندوه، بدن را آب می کند.

امام علی علیه السلام_ در خطبه شقشقیه _فرمود: و با خود اندیشیدم که آیا با دستی بریده (بی یار و یاور) حمله کنم یا آنکه در برابر این تیرگی کور [و گمراه کننده پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله ] شکیبا بمانم؛ تیرگی ای که بزرگسال در آن پیر می شود و خرد سال مویش سپید می گردد و مؤمن در آن چندان رنج می برد تا به دیدار پروردگارش بشتابد!

امام علی علیه السلام :آنگاه فرستادگان خود را در میان آنان برانگیخت و پیامبرانش را پیاپی سوی ایشان فرستاد، تا از آنان بخواهند پیمان الهی را که در فطرتشان است به جای آورند، ......... و نشانه های قدرت خدا را به ایشان نشان دهند: از آسمانی که بر فراز سرشان بر افراشته شده است، تا زمینی که زیر پاهایشان نهاده شده و نعمت هایی که زنده نگاهشان می دارد و مرگ هایی که نابودشان می کند و گرفتاری ها و بیماری هایی که پیرشان می گرداند.

امام صادق علیه السلام :چهار چیز است که پیری زودرس می آورد: خوردن گوشت نمک سود، نشستن روی زمین نمناک، بالا رفتن از پلکان، و نزدیکی کردن با پیر زنان.

ص :24

(1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أمّا المُهلِکاتُ : فشُحٌّ مُطاعٌ ، و هَوَیً مُتَّبَعٌ ، و إعجابُ المَرءِ بنَفسِهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ الدِّینارَ و الدِّرهَمَ أهلَکا مَن کانَ قَبلَکُم ، و هُما مُهلِکاکُم . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :هَلاکُ اُمّتی فی ثَلاثٍ : فی العَصَبیَّةِ ، و القَدَریَّةِ ، و الرِّوایَةِ مِن غَیرِ ثَبتٍ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :أظُنُّکُم سَمِعتُم أنّ أبا عُبَیدةَ قَدِمَ بشَیءٍ مِن البَحرَینِ ، فأبشِروا و أمِّلُوا ما یَسُرُّکُم ، فوَ اللّهِ ما الفَقرَ أخشی علَیکُم ، و لکِن أخشی علَیکُم أن تُبسَطَ علَیکُمُ الدُّنیا کما بُسِطَت علی مَن کانَ قَبلَکُم ، فتُنافِسوها کما تَنافَسوها ، فتُهلِکَکُم کما أهلَکَتهُم . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ صَلاحَ أوَّلِ هذهِ الاُمَّةِ بِالزُّهدِ و الیَقینِ ، و هَلاکُ آخِرِها بِالشُّحِّ و الأمَلِ . (6)

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عوامل نابود کننده عبارتند از: فرمانبری از بخل، پیروی از هوس و خودپسندی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به راستی که درهم و دینار پیشینیان شما را نابود کرد و همین دو نابود کننده شماست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نابودی امّت من در سه چیز است: در عصبیّت (تعصبات قبیله ای و قومی) و مذهب قَدَری، و روایت های بی اساس و غیر معتبر.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گمان می کنم که شنیده اید ابو عبیده چیزی از بحرین آورده است. بشارت بر شما و به آینده خوشی که در انتظار شماست امیدوار باشید؛ زیرا به خدا سوگند که من از فقر بر شما نمی ترسم، بلکه ترس من برای شما از این است که دنیا همچنان که به روی پیشینیان شما باز شد به روی شما نیز باز شود و همچون آنان بر سر آن به رقابت برخیزید و در نتیجه، دنیا شما را نیز همانند آنان به نابودی افکند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :این امّت در آغاز به سبب زهد و یقین درست شد و در پایان به واسطه بخل و آرزو نابود می شود.

ص :27

عنه صلی الله علیه و آله :إذا سَمِعتُمُ الرّجُلَ یقولُ : هَلَکَ النّاسُ ! فهُو أهلَکُهُم . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ثَلاثٌ مُهلِکاتٌ : طاعَةُ النِّساءِ ، و طاعَةُ الغَضَبِ ، و طاعَةُ الشَّهوَةِ . (2)

عنه علیه السلام :إنّ المُبتَدَعاتِ المُشَبَّهاتِ هُنَّ المُهلِکاتُ إلاّ ما حَفِظَ اللّهُ مِنها . (3)

عنه علیه السلام :دَعِ الحَسَدَ و الکِذبَ و الحِقدَ ؛ فإنَّهُنَّ ثَلاثَةٌ تَشینُ الدِّینَ و تُهلِکُ الرّجُلَ . (4)

عنه علیه السلام :لا یَزالُ النّاسُ بخَیرٍ ما تَفاوَتُوا ، فإذا استَوَوا هَلَکُوا . (5)

عنه علیه السلام :خِدمَةُ الجَسَدِ إعطاؤه ما یَستَدعیهِ مِن المَلاذِّ و الشَّهَواتِ و المُقتَنَیاتِ، و فی ذلکَ هَلاکُ النَّفسِ . (6)

عنه علیه السلام :العَجزُ یُثمِرُ الهَلَکَةَ . (7)

عنه علیه السلام :إیّاکَ أن تُوجِفَ بکَ مَطایا الطَّمَعِ فَتُورِدَکَ مَناهِلَ الهَلَکَةِ . (8)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه شنیدید کسی می گوید: مردم همه در هلاکتند خودش از همه بیشتر در هلاکت است.

امام علی علیه السلام :سه چیز نابود کننده اند: فرمانبری از زنان، فرمانبری از خشم، و فرمانبری از شهوت.

امام علی علیه السلام :همانا بدعت های شبهه ناک نابود کننده اند، مگر اینکه خداوند [انسان را] از آنها حفظ کند.

امام علی علیه السلام :حسادت و دروغ و کینه را رها کن که این سه، دین [انسان] را لکّه دار می کنند و آدمی را به نابودی می کشانند.

امام علی علیه السلام :مردم تا زمانی که متفاوت باشند، همواره در خیر و خوبی هستند و همین که یکسان شدند نابود شوند.

امام علی علیه السلام :خدمت تن به این است که آنچه از خوشی ها و خواهش ها و مال و منال می خواهد به او بدهی و این مایه نابودی جان است.

امام علی علیه السلام :ناتوانی، نابودی به بار می نشاند.

امام علی علیه السلام :بپرهیز از آنکه مرکب های طمع تو را به شتاب برانند و در آبشخورهای هلاکت فرود آورند.

ص :28

عنه علیه السلام :إنّما هَلَکَ مَن کانَ قَبلَکُم بطُولِ آمالِهِم و تَغَیُّبِ آجالِهِم ......... . (1)

عنه علیه السلام :إنّما هَلَکَ مَن هَلَکَ مِمَّن کانَ قَبلَکُم بِرُکوبِهِمُ المَعاصی ، و لَم یَنهَهُم الرَّبّانِیّونَ و الأحبارُ ......... . (2)

عنه علیه السلام :إنّما أهلَکَ مَن کانَ قَبلَکُم أنَّهُم مَنَعوا النّاسَ الحَقَّ فاشتَرَوهُ ، و أخَذُوهُم بِالباطِلِ فاقتَدَوهُ . (3)

عنه علیه السلام :إنّهُ لا یَنبَغی أن یَکونَ الوالی علَی الفُروجِ و الدِّماءِ و المَغانِمِ و الأحکامِ و إمامَةِ المُسلمینَ البَخیلُ ......... و لا المُعَطِّلُ للسُّنَّةِ فیُهلِکَ الاُمَّةَ . (4)

عنه علیه السلام :اُنظُروا أهلَ بَیتِ نَبِیِّکُم فالْزَمُوا سَمتَهُم، و اتَّبِعوا أثَرَهُم، فلَن یُخرِجوکُم مِن هُدیً ، و لَن یُعِیدوکُم فی رَدیً، فإن لَبَدوا فالبَدوا، و إن نَهَضُوا فانهَضُوا، و لا تَسبِقوهُم فتَضِلُّوا ، و لا تَتَأخَّروا عَنهُم فتَهلِکُوا . (5)

عنه علیه السلام :ضَلالُ الدَّلیلِ هَلاکُ المُستَدِلِّ . (6)

امام علی علیه السلام :پیشینیان شما، در حقیقت، به سبب درازی آرزوها و از یاد بردن اجل هایشان به هلاکت در افتادند.

امام علی علیه السلام :پیشینیان شما که نابود شدند در حقیقت بدان سبب به هلاکت در افتادند که مرتکب گناهان می شدند و علما و احبار آنان را نهی نمی کردند ......... .

امام علی علیه السلام :گذشتگان شما را در حقیقت کسانی نابود کردند که مردم را از حقّ باز داشتند و آنان هم به ناچار آن را [با رشوه ]خریدند و مردم را به باطل کشاندند و آنان هم [لا جرم]از آن پیروی کردند.

امام علی علیه السلام :شایسته نیست کسی که حاکم بر ناموس و خون و غنائم و احکام مسلمانان و متصدّی رهبری مسلمانان است، بخیل باشد ......... و یا کسی باشد که به سنّت [پیامبر ]عمل نکند و در نتیجه امّت را به نابودی کشاند.

امام علی علیه السلام :به خانواده پیامبر خود بنگرید و راه آنان را در پیش گیرید و در پی ایشان حرکت کنید؛ زیرا هرگز شما را از راه راست به در نمی برند و هرگز به نابودیتان نکشانند. اگر آنان نشستند، شما نیز بنشینید و اگر برخاستند، شما هم برخیزید و از آنان پیشی نگیرید که گم خواهید شد و عقب هم نمانید که به نابودی خواهید افتاد.

امام علی علیه السلام :گمراهیِ راهنما، مایه نابودی راه جوست.

ص :29

عنه علیه السلام :أهلَکُ شَیءٍ استِدامَةُ الضَّلالِ . (1)

عنه علیه السلام :هَلَکَ مَن لَم یَعرِفْ قَدرَهُ . (2)

عنه علیه السلام :هَلَکَ امرؤٌ لَم یَعرِفْ قَدرَهُ . (3)

عنه علیه السلام :هَلَکَ مَن لَم یُحرِزْ أمرَهُ . (4)

عنه علیه السلام :هَلَکَ مَن أضَلَّهُ الهَوی ، و استَقادَهُ الشَّیطانُ إلی سَبیلِ العَمی . (5)

عنه علیه السلام :هَلَکَ مَن رَضِیَ عَن نَفسِهِ و وَثِقَ بما تَسُوِّلُهُ لَهُ . (6)

عنه علیه السلام :هَلَکَ مَن باعَ الیَقینَ بِالشَّکِّ ، و الحَقَّ بِالباطِلِ ، و الآجِلَ بِالعاجِلِ . (7)

عنه علیه السلام :هَلَکَ مَنِ استَنامَ (استَأمَنَ) إلَی الدُّنیا و (أ)مهَرَها دِینَهُ ، فهُو حَیثُما مالَت مالَ إلَیها ؛ قَدِ اتَّخَذَها هَمَّهُ و مَعبودَهُ . (8)

عنه علیه السلام :هَلَکَ مَنِ ادَّعی ، و خابَ مَنِ افتَری . (9)

عنه علیه السلام :هَلَکَ خُزّانُ الأموالِ و هُم أحیاءٌ ، و العُلَماءُ باقُون ما بَقِیَ الدَّهرُ . (10)

امام علی علیه السلام :ادامه یافتن گمراهی مُهلک ترین چیز است.

امام علی علیه السلام :نابود شد، کسی که قدر و اندازه خود را ندانست.

امام علی علیه السلام :انسانی که قدر و اندازه خود را نشناسد، نابود شود.

امام علی علیه السلام :نابود شد کسی که کار خود را سامان نداد.

امام علی علیه السلام :نابود شد کسی که هوس گمراهش کرد و شیطان او را به بیراهه کشاند.

امام علی علیه السلام :نابود شد کسی که از خود راضی گشت و به وسوسه های فریبنده نفْسِ خویش اعتماد کرد.

امام علی علیه السلام :نابود شد کسی که یقین را به شکّ فروخت و حق را به باطل و آخرت را به دنیا.

امام علی علیه السلام :نابود شد کسی که به دنیا آرام گرفت و دین خویش را مهریه آن کرد و در نتیجه، به هر طرف که دنیا برگشت، او نیز سوی آن برگشت؛ و دنیا را آرمان و معبود خود گرفت.

امام علی علیه السلام :نابود شد کسی که [به ناحقّ ]ادّعا کرد و ناکام شد کسی که دروغ بست.

امام علی علیه السلام :مال اندوزان با آنکه زنده اند، هلاک شده اند، و دانشمندان تا روزگار برجاست، برجایند.

ص :30

عنه علیه السلام :هَلَکَ فِیَّ رجُلانِ : مُحِبٌّ غالٍ ، و مُبغِضٌ قالٍ . (1)

عنه علیه السلام :مَن أبدی صَفحَتَهُ لِلحَقِّ هَلَکَ . (2)

عنه علیه السلام :مَنِ استَبَدَّ برَأیهِ هَلَکَ . (3)

عنه علیه السلام :مَنِ استَسلَمَ لهَلَکَةِ الدُّنیا و الآخِرَةِ هَلَکَ فیهِما . (4)

عنه علیه السلام :مَن طَلَبَ الخَراجَ بغَیرِ عِمارَةٍ أخرَبَ البِلادَ ، و أهلَکَ العِبادَ ، و لَم یَستَقِم أمرُهُ إلاّ قَلیلاً . (5)

عنه علیه السلام :مَن لَم یُنُجِهِ الصَّبرُ أهلَکَهُ الجَزَعُ . (6)

عنه علیه السلام :مَن شَغَلَ نَفسَهُ بغَیرِ نَفسِهِ تَحَیَّرَ فی الظُّلُماتِ ، و ارتَبَکَ فی الهَلَکاتِ ......... . (7)

عنه علیه السلام :لا تُقَدِّرْ عَظَمَةَ اللّهِ سبحانَهُ علی قَدرِ عَقلِکَ فتَکونَ مِن الهالِکینَ . (8)

عنه علیه السلام :إنّ اللّهَ بَعَثَ رَسولاً هادِیا بکِتابٍ ناطِقٍ ، و أمرٍ قائمٍ ، لا یَهلِکُ عَنهُ إلاّ هالِکٌ . (9)

امام علی علیه السلام :در [راه] من دو گروه هلاک شوند: دوست افراطی و دشمن کینه توز.

امام علی علیه السلام :هر که در برابر حق قد علم کند، نابود شود.

امام علی علیه السلام :هر که خود رأی باشد، نابود شود.

امام علی علیه السلام :هر که به هلاکت دنیا و آخرت تن در دهد، در هر دو جهان هلاک شود.

امام علی علیه السلام :هر که خراج را بدون آبادانی بطلبد، شهرها را ویران کند و بندگانِ [خدا ]را به نابودی کشد و حکومتش جز اندکی نپاید.

امام علی علیه السلام :هرکه شکیبایی او را نرهاند، بیتابی نابودش کند.

امام علی علیه السلام :هر که نفْس خویش را سرگرم غیر خود کند، در تاریکی ها سرگردان ماند و در هلاکت ها فرو رود ......... .

امام علی علیه السلام :عظمت خداوند پاک را با عقل خویش اندازه مگیر، که در زمره هلاک شدگان خواهی شد.

امام علی علیه السلام :خداوند پیامبری هدایتگر با کتابی گویا و فرمانی برپا فرستاد که به واسطه آن به هلاکت نیفتد، مگر کسی که [ذاتاً] هلاک شدنی است.

ص :31

عنه علیه السلام :لَقد حَمَلتُکُم علَی الطَّریقِ الواضِحِ الّتی لا یَهِلکُ علَیها إلاّ هالِکٌ . (1)

عنه علیه السلام_ فی ذِکرِ المَلاحِمِ _: و لا تَقتَحِموا ما استَقبَلتُم مِن فَورِ نارِ الفِتنَةِ ، و أمِیطُوا عَن سَنَنِها ، و خَلُّوا قَصدَ السَّبیلِ لَها ، فَقد _ لَعَمری _ یَهلِکُ فیلَهَبِها المُؤمنُ ، و یَسلَمُ فیها غَیرُ المُسلمِ . (2)

الإمامُ الحسَنُ علیه السلام :هَلاکُ النّاسِ فی ثَلاثٍ : الکِبرُ و الحِرصُ و الحَسَدُ ؛ فالکِبرُ هَلاکُ الدِّینِ و بهِ لُعِنَ إبلیسُ ، و الحِرصُ عَدُوُّ النَّفسِ و بهِ اُخرِجَ آدَمُ مِن الجَنَّةِ ، و الحَسَدُ رائدُ السُّوءِ و مِنهُ قَتَلَ قابِیلُ هابِیلَ . (3)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :هَلَکَ مَن لَیس لَهُ حَکیمٌ یُرشِدُهُ ، و ذَلَّ مَن لَیس لَهُ سَفیهٌ یَعضِدُهُ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :خَصلَتَینِ (5) مُهلِکَتَینِ : تُفتی النّاسَ برَأیِکَ ، أو تَدینُ بِما لا تَعلَمُ . (6)

امام علی علیه السلام :من شما را به راه روشنی کشاندم که در آن به هلاکت نیفتد، مگر کسی که [طبعاً] هلاک شدنی است.

امام علی علیه السلام_ در بیان پیشامدهای آینده _فرمود: خود را بی باکانه در میان شعله های فروزان آتش فتنه ای که با آن رو به رو می شوید، میندازید و از سر راهِ آن کنار روید و میان راه را برایش باز بگذارید؛ زیرا به جان خودم سوگند که در زبانه آتشِ آن فتنه، مؤمن نابود می شود و نامسلمان در آن به سلامت می ماند.

امام حسن علیه السلام :نابودی مردم در سه چیز است: تکبّر و حرص و حسادت؛ زیرا تکبّر ، باعث نابودی دین است و ابلیس به سبب همین خصلت لعنت شد، آزمندی دشمن جان است و به واسطه همین خویْ آدم از بهشت رانده شد، و حسادت، راهنمای به سوی بدی و نابکاری است و بر اثر همین حسادت بود که قابیل، هابیل را کشت.

امام زین العابدین علیه السلام :کسی که برای خود حکیمی نداشته باشد تا راهنمایی اش کند، به نابودی در افتد و کسی که نابخردی نداشته باشد تا از او پشتیبانی کند، به ضعف و خواری درافتد.

امام صادق علیه السلام :دو کار ، هلاکت بار است: به رأی خود برای مردم فتوا دهی، یا ندانسته از چیزی (عقیده ای) پیروی کنی.

ص :32

عنه علیه السلام_ لعبدِ الرّحمنِ بنِ الحَجّاجِ _: إیّاکَ و خَصلَتَینِ ففِیهِما هَلَکَ مَن هَلَکَ : إیّاکَ أن تُفتیَ النّاسَ برَأیِکَ ، أو تَدینَ بِما لا تَعلَمُ . (1)

عنه علیه السلام_ لِمُفضَّلِ بنِ مزیدٍ _: أنهاکَ عَن خَصلَتَینِ فیهِما هَلَکَ الرِّجالُ : أن تَدینَ اللّهَ بِالباطِلِ ، و تُفتیَ النّاسَ بما لا تَعلَمُ . (2)

عنه علیه السلام :یُهلِکُ اللّهُ سِتّا بِسِتٍّ : الاُمَراءَ بِالجَورِ ، و العَربَ بِالعَصَبیَّةِ ، و الدَّهاقِینَ بِالکِبرِ ، و التُّجّارَ بِالخِیانَةِ ، و أهلَ الرُّستاقِ بِالجَهلِ ، و الفُقَهاءَ بِالحَسَدِ . (3)

بحار الأنوار :الإمام الصّادق علیه السلام _ فی وصیَّتِهِ لعبدِ اللّهِ بنِ جُندَبٍ _ : یا بنَ جُندَبٍ، یَهلِکُ المُتَّکِلُ علی عَمَلِهِ ، و لا یَنجو المُجتَرئُ علَی الذُّنوبِ الواثِقُ برَحمَةِ اللّهِ .

قالَ : قلتُ : فمَن یَنجو ؟ قالَ : الّذینَ هُم بَینَ الرَّجاءِ و الخَوفِ ، کأنَّ قُلوبَهُم فی مِخلَبِ طائرٍ شَوقا إلَی الثَّواب و خَوفا مِن العَذابِ . (4)

امام صادق علیه السلام_ به عبد الرحمان بن حجّاج _فرمود: از دو کار بپرهیز که هر کس هلاک شده با این دو کار به هلاکت رسیده است: بپرهیز از اینکه با رأی خود برای مردم فتوا دهی یا ندانسته از چیزی پیروی کنی.

امام صادق علیه السلام_ به مفضّل بن مزید _فرمود : تو را از دو کار نهی می کنم که بر اثر آنها مردان به هلاکت در افتادند: اینکه خدا را به باطلْ اطاعت کنی، و ندانسته برای مردم فتوا دهی.

امام صادق علیه السلام :خداوند شش گروه را به سبب شش خصلت نابود می کند: فرمانروایان را به سبب ستمگری، عرب ها را به سبب تعصّب، ملاّکان را به سبب کبر، بازرگانان را به سبب خیانت، روستاییان را به سبب نادانی و فقیهان را به سبب حسادت.

بحار الأنوار :امام صادق علیه السلام در سفارش به عبد اللّه بن جندب فرمود: ای پسر جندب! آنکه به عمل [خوبِ]خویش تکیه کند، هلاک شود و آنکه در گناهان بی باک شود و به رحمت خدا امیدوار باشد، نجات نیابد.

عرض کردم: پس چه کسی نجات می یابد؟ فرمود: آنان که در بیم و امید به سر می برند، از شوق بهشت و ترس از عذاب ، گویی دل هایشان در چنگال پرنده ای است.

ص :33

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ما عَذَّبَ اللّهُ اُمّةً إلاّ عِندَ استِهانَتِهِم بِحُقوقِ فُقَراءِ إخوانِهِم . (1)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :مَن تَکلَّمَ فی اللّهِ هَلَکَ ، و مَن طَلَبَ الرِّئاسَةَ هَلَکَ، و مَن دَخَلَهُ العُجبُ هَلَکَ . (2)

عنه علیه السلام :ثَلاثٌ مُوبِقاتٌ : نَکثُ الصَّفقَةِ ، وَ ترکُ السُّنَّةِ ، و فِراقُ الجَماعَةِ . (3)

(4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لَو أنّ رجُلاً أنفَقَ ما فی یَدَیهِ فی سَبیلٍ مِن سَبیلِ اللّهِ ما کانَ أحسَنَ و لا وُفِّقَ ، أ لَیس یقولُ اللّهُ تعالی : «و لا تُلْقُوا بأیْدِیکُم إلَی التَّهْلُکَةِ و أحْسِنُوا إنّ اللّهَ یُحِبُّ المُحْسِنینَ» یَعنی المُقتَصِدینَ . (1)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام_ لِلمأمونِ لَمّا أجبَرَهُ علی قَبولِ ولایَةِ العَهدِ و قالَ لَهُ : إنّکَ تَتَلقّانی أبَدا بما أکرَهُهُ و قد أمِنتَ سَطوَتی ، فباللّهِ اُقسِمُ لَئن قَبِلتَ ولایَةَ العَهدِ و إلاّ أجبَرتُکَ علی ذلکَ ، فإن فَعَلتَ و إلاّ ضَرَبتُ عُنُقَکَ _: قد نَهانیَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ أن اُلقِیَ بِیَدی إلَی التَّهلُکَةِ ، فإن کانَ الأمرُ علی هذا فافعَلْ ما بَدا لکَ ، و أنا أقبَلُ ذلکَ علی أنّی لا اُوَلِّی أحَدا و لا أعزِلُ أحَدا ......... . (2)

عنه علیه السلام_ لِلرَّیّانِ بنِ الصَّلتِ و قد سَألَهُ عن قَبولِهِ ولایَةَ العَهدِ مَع إظهارِهِ الزُّهدَ فی الدُّنیا _: قَد عَلِمَ اللّهُ کَراهَتی لذلکَ ، فلَمّا خُیِّرتُ بَینَ قَبولِ ذلکَ و بَینَ القَتلِ ، اختَرتُ القَبولَ علَی القَتلِ ......... . (3)

امام صادق علیه السلام :اگر مردی دار و ندار خود را در راهی از راه های خدا انفاق کند، کار درست و به جایی نکرده است. مگر نه اینکه خداوند متعال می فرماید: «خویشتن را با دستان خود به نابودی نکشانید و نیکوکاری کنید که خدا نیکوکاران را دوست دارد» یعنی میانه روان را.

امام رضا علیه السلام_ در پاسخ به مأمون که حضرتش را به پذیرفتن ولایتعهدی مجبور کرد و به ایشان گفت: تو همواره با من برخوردهایی می کنی که من خوش ندارم و خودت را از خشم من ایمن می دانی. به خدا سوگند که اگر ولایتعهدی را نپذیری، تو را به پذیرفتن آن مجبور می کنم و اگر باز هم نپذیری، گردنت را می زنم _فرمود : خداوند عزّ و جلّ مرا نهی فرموده است از اینکه با دست خود خویشتن را نابود کنم. حال که چنین است هر کاری که به نظرت می رسد، بکن و من ولایتعهدی را می پذیرم، به شرط اینکه هیچ کس را عزل و نصب نکنم ......... .

امام رضا علیه السلام_ در پاسخ به ریّان فرزند صلت که پرسید: چرا با وجود آنکه اظهار بی رغبتی به دنیا می کنی ولایتعهدی را پذیرفتی؟ _فرمود: خدا می داند که من این کار را ناخوش داشتم، اما وقتی میان پذیرفتن ولایتعهدی و کشته شدن مخیّر شدم، پذیرفتن آن را بر کشته شدن ترجیح دادم ......... .

ص :35

عنه علیه السلام_ عِندَ ما قَبِلَ الولایَةَ _: اللّهُمّ إنّکَ قَد نَهَیتَنی عَن الإلقاءِ بِیَدی إلَی التَّهلُکَةِ ، و قد اُکرِهتُ و اضطُرِرتُ ، کما أشرَفتُ مِن قِبَلِ عبدِ اللّهِ المأمونِ علَی القَتلِ مِنّی مَتی لَم أقبَلْ ولایَةَ عَهدِهِ ، و قد اُکرِهتُ و اضطُرِرتُ کما اضطُرَّ یُوسفُ و دانیالُ علیهما السلام إذ قَبِلَ کُلُّ واحِدٍ مِنهُما الولایَةَ مِن طاغِیَةِ زمانِهِ . (1)

الدرّ المنثور عن أسلَم أبی عِمرانَ :کُنّا بِالقُسطَنطینیّةِ و علی أهلِ مِصرَ عُقبَةُ بنُ عامرٍ و علی أهلِ الشّامِ فضالَةُ ابنُ عُبیدٍ ، فخَرَجَ صَفٌّ عَظیمٌ مِن الرُّومِ فصَفَفنا لَهُم فحَمَلَ رجُلٌ مِن المُسلمینَ علی صَفِّ الرُّومِ حتّی دَخَلَ فیهِم ، فصاحَ النّاسُ و قالوا : سُبحانَ اللّهِ، یُلقِی بِیَدَیهِ إلَی التَّهلُکَةِ ! فقامَ أبو أیُّوبَ صاحِبُ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فقالَ : یا أیُّها النّاسُ، إنّکُم تَتَأوّلُونَ هذهِ الآیَةَ هذا التَّأویلَ ، و إنّما نَزَلَت هذهِ الآیَةُ فِینا مَعشَرَ الأنصارِ ؛ إنّا لَمّا أعَزَّ اللّهُ دِینَهُ و کَثُرَ ناصِروهُ قالَ بَعضُنا لبَعضٍ سِرّا دُونَ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله : إنّ أموالَنا قَد ضاعَت و إنّ اللّهَ قَد أعَزَّ الإسلامَ و کَثُرَ ناصِروهُ ، فلَو أقَمنا فی أموالِنا فأصلَحنا ما ضاعَ فیها ! فأنزَلَ اللّهُ علی نَبیِّهِ یَرُدُّ علَینا ما قُلنا : «و أنْفِقوا فی سَبیلِ اللّهِ و لا تُلْقُوا بأیْدِیکُم إلَی التَّهلُکَةِ» فکانَتِ التَّهلُکَةُ الإقامَةَ فی الأموالِ و إصلاحَها و تَرْکَنا الغَزوَ . (2)

امام رضا علیه السلام_ هنگامی که ولایتعهدی را پذیرفت _گفت : بار خدایا! تو مرا از اینکه با دست خود خویشتن را به نابودی اندازم نهی فرمودی، ولی مجبور و ناچار شدم، چه اینکه اگر ولایتعهدی او را نمی پذیرفتم از جانب عبد اللّه مأمون در آستانه کشته شدن قرار می گرفتم. من نیز همانند یوسف و دانیال علیهما السلام مجبور و ناچار شدم؛ زیرا هر یک از آن دو نیز [از روی اجبار] از جانب طاغوت زمان خود عهده دار ولایت شدند.

الدرّ المنثور_ به نقل از اسلم ابو عمران _: ما در قسطنطنیه بودیم و فرمانده سپاه مصر، عقبة بن عامر بود و سردار لشکر شام فضالة بن عبید. صف بزرگی از سپاه روم بیرون آمد و ما در برابر آنان صف آرایی کردیم. در این هنگام یکی از سربازان مسلمان بر سپاه روم تاخت و خود را به دل آنان زد. مسلمانان فریاد زدند و گفتند: سبحان اللّه ، به دست خود خویشتن را به نابودی می دهد! ابو ایّوب، صحابی رسول خدا صلی الله علیه و آله ، برخاست و گفت: ای مردم! شما این آیه را چنین تأویل می کنید، در حالی که این آیه درباره ما جماعت انصار نازل شد؛ زیرا هنگامی که خداوند دین خود را قدرت بخشید و یاورانش زیاد شدند، عدّه ای از ما پنهان از رسول خدا صلی الله علیه و آله به عدّه ای دیگر گفتند: اموال و دارایی های ما از بین رفت و حالا که خداوند ، اسلام را قدرت بخشیده و یاورانش فزونی گرفته اند، بهتر است به اموال و املاک خود بپردازیم و آنچه را از بین رفته است آباد و جبران کنیم. در این هنگام خداوند در پاسخ به آنچه ما گفته بودیم، این آیه را بر پیامبرش نازل فرمود: «و در راه خدا انفاق کنید و خویشتن را با دست های خود به نابودی نیفکنید». بنا بر این، مقصود از این نابودی همان پرداختن ما به اموال و به کار انداختن آنها و فرو گذاشتن جنگ و جهاد از سوی ما بوده است.

ص :36

ص :37

ص :38

عنه علیه السلام :تَوَسَّطْ فی الهِمَّةِ تَسلَمْ مِمَّن یَتَّبِعُ عَثَراتِکَ . (1)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ فی الدُّعاءِ _: و اجعَلنا مِن الّذینَ أسرَعَت أرواحُهُم فی العُلی ، و خَطَت هِمَمُهُم فی عِزِّ الوَری ، فلَم تَزَلْ قُلوبُهُم والِهَةً طائرَةً حتّی أناخُوا فی رِیاضِ النَّعیمِ ......... . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :لا شَرَفَ کبُعدِ الهِمَّةِ . (3)

عنه علیه السلام :بکی أبو ذرٍّ رَحِمَهُ اللّهُ مِن خَشیَةِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ حتّی اشتَکی بَصَرَهُ ، فقیلَ لَهُ : یا أبا ذرٍّ، لَو دَعَوتَ اللّهَ أن یَشفیَ بَصَرَکَ ! فقالَ : إنّی عَنهُ لَمَشغولٌ ، و ما هُو مِن أکبَرِ هَمِّی . قالوا : و ما یَشغَلُکَ عَنهُ ؟ قالَ : العَظیمَتانِ : الجَنَّةُ و النّارُ . (4)

عنه علیه السلام :مَن شَرُفَت هِمَّتُهُ عَظُمَت قِیمَتُهُ . (1)

عنه علیه السلام :ما رَفَعَ امرأً کَهِمَّتِهِ ، و لا وَضَعَهُ کَشَهوَتِهِ . (2)

عنه علیه السلام :اِجعَل هَمَّکَ و جِدَّکَ لآخِرَتِکَ . (1)

عنه علیه السلام :ما المَغرورُ الّذی ظَفِرَ مِن الدُّنیا بأعلی هِمَّتِهِ کالآخَرِ الّذی ظَفِرَ مِن الآخِرَةِ بِأدنی سُهمَتِهِ. (2)

عنه علیه السلام : ......... و لیَکُنْ هَمُّکَ لِما بَعدَ المَوتِ . (3)

عنه علیه السلام :مَن لَم یَکُنْ هَمُّهُ ما عِندَ اللّهِ سبحانَهُ لَم یُدرِکْ مُناهُ . (4)

(5)

عنه علیه السلام :مَن کانَتِ الآخِرَةُ هِمَّتَهُ بَلَغَ مِن الخَیرِ غایَةَ اُمنِیَّتِهِ . (1)

عنه علیه السلام_ أیضا _: یا مَن آنَسَ العارِفینَ بطُولِ (بطِیبِ) مُناجاتِهِ ، و ألبَسَ الخائفینَ ثَوبَ مُوالاتِهِ ، مَتی فَرِحَ مَن قَصَدَت سِواکَ هِمَّتُهُ ؟! و مَتی استَراحَ مَن أرادَت غَیرَکَ عَزیمَتُهُ ؟ ! (1)

عنه علیه السلام_ أیضا _: فَقد ساقَنی إلَیکَ أمَلی ، و علَیکَ یا واجِدی عَکَفَت هِمَّتی ، و فیما عِندَکَ انبَسَطَت رغبَتی . (2)

عنه علیه السلام :مِن شَرَفِ الهِمَّةِ لُزومُ القَناعَةِ . (1)

عنه علیه السلام :مِن شَرَفِ الهِمَّةِ بَذلُ الإحسانِ . (2)

عنه علیه السلام :بقَدرِ الهِمَمِ تَکونُ الهُمومُ . (3)

عنه علیه السلام :هُمومُ الرّجُلِ علی قَدرِ هِمَّتِهِ . (4)

عنه علیه السلام :علی قَدرِ الهِمَّةِ تَکونُ الحَمِیَّةُ . (5)

عنه علیه السلام :مَن کَبُرَت هِمَّتُهُ کَبُرَ اهتِمامُهُ . (6)

عنه علیه السلام :مَن کَبُرَت هِمَّتُهَ عَزَّ مَرامُهُ . (7)

عنه علیه السلام :شَجاعَةُ الرّجُلِ علی قَدرِ هِمَّتِهِ . (8)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :اِستَجلِبْ عِزَّ الیأسِ بِبُعدِ الهِمَّةِ . (9)

عنه علیه السلام :مَن صَحّت مَعرِفَتُهُ انصَرَفَت عَنِ العالَمِ الفانی نَفسُهُ و هِمَّتُهُ . (1)

عنه علیه السلام :إن سَمَت هِمَّتُکَ لإصلاحِ النّاسِ فابدأْ بنَفسِکَ ، فإنّ تَعاطِیَکَ صَلاحَ غَیرِکَ و أنتَ فاسِدٌ أکبَرُ العَیبِ . (2)

عنه علیه السلام :ما المَغبوطُ إلاّ مَن کانَت هِمَّتُهُ نَفسَهُ ، لا یُغِبُّها عَن مُحاسَبَتِها و مُطالَبَتِها و مُجاهَدَتِها . (3)

عنه علیه السلام :رَغبَةُ العاقِلِ فی الحِکمَةِ ، و هِمَّةُ الجاهِلِ فی الحَماقَةِ . (4)

عنه علیه السلام :اقصُرْ هِمَّتَکَ علی ما یَلزَمُکَ ، و لا تَخُضْ فیما لا یَعنیکَ . (5)

عنه علیه السلام :طُوبی لِمَن قَصَرَ هِمَّتَهُ علی ما یَعنیهِ . (6)

(7)

امام علی علیه السلام :هرکه معرفتش درست باشد، جان او و همّت او از این جهانِ فانی روی برتابد.

امام علی علیه السلام :اگر همّت والایِ اصلاح مردم را در سر داری، از خودت آغاز کن؛ زیرا پرداختن تو به اصلاح دیگران، در حالی که خود فاسد باشی بزرگترین عیب است.

امام علی علیه السلام :سعادتمند نباشد، مگر کسی که همّتش [اصلاح ]خودش باشد، پیوسته از آن حساب بکَشد و مطالبه کند و با آن بستیزد.

امام علی علیه السلام :رغبت خردمند، به حکمت است و همّتِ نادان اندر کار حماقت.

امام علی علیه السلام :همّت خویش را مصروف چیزی گردان که برایت لازم است و در آنچه به کارَت نمی آید فرو مرو.

امام علی علیه السلام :خوشا به حال کسی که همّت خود را منحصر به چیزی کرد که به کارش می آید.

ص :47

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کَم بَینَ مَسألَةِ الأعرابیِّ و عَجوزِ بَنی إسرائیلَ ! إنّ موسی لَمّا اُمِرَ أن یَقطَعَ البَحرَ فانتَهی إلَیهِ صُرِفَت وُجوهُ الدَّوابِّ فرَجَعَت ، فقالَ موسی : ما لِی یا ربِّ ؟! قالَ : إنّکَ عِندَ قَبرِ یُوسُفَ ، فاحمِلْ عِظامَهُ مَعکَ و قَدِ استَوی القَبرُ بالأرضِ . فجَعَلَ موسی لا یَدری أینَ هُو ، فسألَ موسی : هَل یَدری أحَدٌ مِنکُم أینَ هُو ؟ فقالوا : إن کانَ أحَدٌ یَعلَمُ أینَ هُو فعَجوزُ بَنی فُلانٍ تَعلَمُ أینَ هُو ، فأرسَلَ إلَیها الرّسولَ قالَت : ما لَکُم ؟ قالوا : انطَلِقی إلی موسی ، فلَمّا أتَتهُ قالَ لَها : تَعلَمینَ أینَ قَبرُ یُوسُفَ ؟ قالَت : نَعَم ، قالَ: فَدُلِّینا علَیهِ ، قالَت : لا و اللّهِ حتّی تُعطِیَنی ما أسألُکَ ! قالَ لَها : لکِ ذلکَ ، قالَت : فإنّی أسألُکَ أن أکونَ مَعکَ فی الدَّرَجَةِ الّتی تَکونُ فیها فی الجَنّةِ ، قالَ : سَلی الجَنّةَ ، قالَت : لا و اللّهِ لا أرضی إلاّ أن أکونَ مَعکَ ! فجَعلَ موسی یُرادُّها ، فأوحَی اللّهُ إلَیهِ أن أعطِها ذلکَ فإنّهُ لا یَنقُصُکَ شیئا ، فأعطاها وَ دَلَّتهُ علَی القَبرِ ، فأخرَجوا العِظامَ و جاوَزوا البَحرَ . (1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چقدر فاصله است میان خواسته این اعرابی و خواسته آن پیر زن بنی اسرائیل! زمانی که موسی مأمور شد از دریا عبور کند و به کنار دریا رسید، مرکب های آنان صورت خود را بر گرداندند و به عقب برگشتند. موسی گفت: خدایا! چه شده است؟ خداوند فرمود: تو در نزدیکی قبر یوسف هستی. پس استخوانهای او را با خودت ببر.اما چون قبر با خاک یکسان شده بود، موسی جای آن را پیدا نمی کرد. لذا پرسید: آیا کسی از شما جای قبر را می داند؟ عرض کردند: اگر کسی باشد که جای آن را بلد باشد، آن کس پیر زن بنی فلان است. او می داند کجاست. موسی دنبال او فرستاد. او به فرستادگان موسی علیه السلام گفت: چه می خواهید؟ گفتند: نزد موسی بیا. وقتی به حضور موسی آمد، به او فرمود: تو می دانی قبر یوسف کجاست؟ گفت: آری. فرمود: پس آن را به ما نشان بده. پیر زن گفت: نه به خدا، مگر اینکه آنچه را از تو بخواهم به من بدهی! موسی به او فرمود: می دهم. پیر زن گفت:از تو می خواهم که در بهشت با تو در همان درجه ای باشم که تو هستی. موسی فرمود: بهشت را بخواه [کافی است]. گفت: نه به خدا، راضی نمی شوم، مگر اینکه با تو باشم! موسی سعی کرد او را از خواسته اش منصرف کند، اما خداوند به موسی وحی فرمود که آنچه می خواهد به او بده؛ زیرا این از تو چیزی کم نمی کند. پس، موسی خواسته پیر زن را قبول کرد و پیر زن قبر را نشان موسی داد. پس استخوان ها را در آوردند و از دریا گذشتند.

ص :49

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن صَغُرَت هِمَّتُهُ بَطَلَت فَضیلَتُهُ . (1)

امام علی علیه السلام :هر که همّتش حقیر باشد، فضیلتش از بین برود.

ص :50

عنه علیه السلام :مَن دَنَت هِمَّتُهُ فلا تَصحَبْهُ . (1)

عنه علیه السلام :مِن صِغَرِ الهِمَّةِ حَسَدُ الصَّدیقِ علَی النِّعمَةِ . (2)

عنه علیه السلام :لا مُروَّةَ لِمَن لا هِمَّةَ لَهُ . (3)

عنه علیه السلام :لا هِمَّةَ لِمَهینٍ . (4)

عنه علیه السلام :الأمانِیُّ هِمَّةُ الرِّجالِ . (5)

عنه علیه السلام :نَعوذُ باللّهِ مِن المَطامِعِ الدَّنِیَّةِ ، و الهِمَمِ الغَیرِ المَرضِیَّةِ . (6)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ثَلاثٌ یَحجُزنَ المرءَ عَن طَلَبِ المَعالی : قِصَرُ الهِمَّةِ ، و قِلَّةُ الحِیلَةِ، و ضَعفُ الرّأیِ . (7)

(8)

عنه علیه السلام :أمقَتُ العِبادِ إلَی اللّهِ سبحانَهُ مَن کانَ هِمَّتُهُ بَطنَهُ و فَرجَهُ . (1)

عنه علیه السلام :ما أبعَدَ الخَیرَ مِمَّن هِمَّتُهُ بَطنُهُ و فَرجُهُ ! (2)

(3)

عنه علیه السلام :لَم یُفِدْ مَن کانَ هِمَّتُهُ الدُّنیا عِوَضا ، و لَم یَقضِ مُفتَرَضا . (1)

عنه علیه السلام :مَن لَم یَکُن هَمُّهُ ما عِندَ اللّهِ سبحانَهُ لَم یُدرِکْ مُناهُ . (2)

(3)

امام علی علیه السلام :کسی که همّتش دنیا باشد، عوضی به دست نیاورد و فریضه ای را ادا نکند.

امام علی علیه السلام :هر که همّتش آنچه نزد خدای سبحان است نباشد، به آرزوهایش نرسد.

ص :53

ص :54

عنه صلی الله علیه و آله :بِئسَ العَبدُ عَبدٌ لَهُ هَوًی یُضِلُّهُ، و نَفسٌ تُذِلُّهُ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الهَوی اُسُّ المِحَنِ . (2)

عنه علیه السلام :إنّ طاعَةَ النّفسِ و مُتابَعَةَ أهوِیَتِها اُسُّ کُلِّ مِحنَةٍ و رَأسُ کُلِّ غَوایَةٍ . (3)

عنه علیه السلام :الهَوی مَطِیَّةُ الفِتنَةِ . (4)

عنه علیه السلام :إنّما بَدءُ وُقوعِ الفِتَنِ أهواءٌ تُتَّبَعُ ، و أحکامٌ تُبتَدَعُ ......... . (5)

عنه علیه السلام :الهَوی هُوِیٌّ إلی أسفَلِ سافِلینَ . (6)

عنه علیه السلام :الهوی أعظَمُ العَدُوَّینِ . (7)

عنه علیه السلام_ لمّا سُئلَ عن أغلَبِ السَّلاطِینِ و أقواها قالَ _: الهَوی . (8)

عنه علیه السلام :الهَوی قَرینٌ مُهلِکٌ . (9)

عنه علیه السلام :الهَوی صَبوَةٌ . (10)

عنه علیه السلام :الهَوی یُردی . (11)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چه بد بنده ای است، آن بنده که او را هوسی گمراه کننده و نفسی خوار کننده باشد .

امام علی علیه السلام :هوس، شالوده محنت هاست.

امام علی علیه السلام :فرمانبری از نفْس و پیروی از هوس های آن، شالوده هر رنج و سرچشمه هر گمراهی است.

امام علی علیه السلام :هوس، مرکب فتنه است.

امام علی علیه السلام :در حقیقت نقطه آغاز فتنه ها هوس هایی است که پیروی می شود و احکامی است که بدعت نهاده می شود ......... .

امام علی علیه السلام :هوس، فرو افتادن در پست ترین پستی هاست.

امام علی علیه السلام :هوس، بزرگترینِ دو دشمن است.

امام علی علیه السلام_ در پاسخ به این سؤال که: چیره ترین و نیرومندترین سلاطین کیست؟ _فرمود: هوس.

امام علی علیه السلام :هوس، همدمی مُهلک است.

امام علی علیه السلام :هوس، جهالت جوانی است.

امام علی علیه السلام :هوس، به نابودی می افکند.

ص :57

عنه علیه السلام :آفَةُ العَقلِ الهَوی . (1)

عنه علیه السلام :أهلَکُ شَیءٍ الهَوی . (2)

عنه علیه السلام :اِهجُروا الشَّهَواتِ ؛ فإنَّها تَقودُکُم إلی رُکوبِ الذُّنوبِ و التَّهَجُّمِ علَی السَّیّئاتِ . (1)

عنه علیه السلام :الشَّهَواتُ آفاتٌ . (2)

عنه علیه السلام :مَن تَسَرَّعَ إلَی الشَّهَواتِ تَسَرَّعَت (3) إلَیهِ الآفاتُ . (4)

عنه علیه السلام :اِمنَعْ نَفسَکَ مِن الشَّهَوات تَسلَمْ مِن الآفاتِ . (5)

عنه علیه السلام :لا تُسرِفْ فی شَهوَتِکَ و غَضَبِکَ فیُزرِیا بِکَ . (6)

عنه علیه السلام :حَلاوَةُ الشَّهوَةِ یُنَغِّصُها عارُ الفَضیحَةِ . (7)

عنه علیه السلام :اِعلَموا أنّهُ ما مِن طاعَةِ اللّهِ شیءٌ إلاّ یَأتی فی کَرْهٍ ، و ما مِن مَعصیَةِ اللّهِ شیءٌ إلاّ یَأتی فی شَهوَةٍ . (8)

عنه علیه السلام :إنّ الجَنّةَ حُفَّت بِالمَکارِهِ ، و إنّ النّارَ حُفَّت (حُجِبَت) بِالشَّهَواتِ . (9)

امام علی علیه السلام :شهوت ها را ترک گویید؛ زیرا که شهوت ها شما را به سوی ارتکاب گناهان و هجوم آوردن به سوی بدی ها می کشانند.

امام علی علیه السلام :شهوت ها آفت اند.

امام علی علیه السلام :هر که به سوی شهوت ها بشتابد، آسیب ها به سویش بشتابند.

امام علی علیه السلام :نفْس خود را از شهوت ها باز دار تا از آسیب ها سالم مانی.

امام علی علیه السلام :در شهوت و خشم خود از حدّ تجاوز مکن، که تو را بد نام می کنند.

امام علی علیه السلام :شیرینی شهوت را، ننگ رسوایی تلخ می کند.

امام علی علیه السلام :بدانید که هیچ طاعتی از طاعت های خداوند نیست مگر اینکه به جا آوردنش ناخوشایند است و هیچ معصیتی از معاصی او نیست جز اینکه به جا آوردنش خوشایند و با شهوت همراه است.

امام علی علیه السلام :بهشت به امور ناخوشایند در پیچیده شده است و دوزخ به شهوت ها.

ص :59

عنه علیه السلام :الهَوی شَریکُ العَمی . (1)

عنه علیه السلام :إنّکَ إن أطَعتَ هواکَ أصَمَّکَ و أعماکَ ، و أفسَدَ مُنقَلَبَکَ و أرداکَ . (2)

عنه علیه السلام :إنّکُم إن أمَّرتُم علَیکُمُ الهَوی أصَمَّکُم و أعماکُم و أرداکُم . (3)

عنه علیه السلام :مَنِ اتَّبَعَ هَواهُ أعماهُ ، و أصَمَّهُ ، و أذَلَّهُ ، و أضَلَّهُ . (4)

عنه علیه السلام :عِبادَ اللّهِ، إنّ مِن أحَبِّ عِبادِ اللّهِ إلَیهِ عَبدا أعانَهُ اللّهُ علی نَفسِهِ ......... قد خَلَعَ سَرابِیلَ الشَّهَواتِ ، و تَخَلّی مِن الهُمومِ إلاّ هَمّا واحِدا انفَردَ بهِ ، فخَرَجَ مِن صِفَةِ العَمی و مُشارَکَةِ أهل الهَوی . (5)

(6)

عنه علیه السلام :أوَّلُ الشَّهوَةِ طَرَبٌ ، و آخِرُها عَطَبٌ . (1)

عنه علیه السلام :إیّاکُم و غَلَبَةَ الشَّهَواتِ علی قُلوبِکُم ؛ فإنَّ بِدایَتَها مَلَکَةٌ ، و نِهایَتَها هَلَکَةٌ . (2)

عنه علیه السلام :عَبدُ الشَّهوَةِ أذَلُّ مِن عَبدِ الرِّقِّ . (1)

عنه علیه السلام :أزری بنَفسِهِ مَن مَلَکَتهُ الشَّهوَةُ ، و استَعبَدَتهُ المَطامِعُ . (2)

عنه علیه السلام :عَبدُ الشَّهوَةِ أسیرٌ لا یَنفَکُّ أسرُهُ . (3)

عنه علیه السلام :کَم مِن عَقلٍ أسیرٍ تَحتَ هَوی أمیرٍ ! (4)

(5)

عنه علیه السلام :اِقمَعوا هذهِ النُّفوسَ ؛ فإنّها طُلَعَةٌ إن تُطِیعُوها تَزِغْ بِکُم إلی شَرِّ غایَةٍ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :اِحذَروا أهواءکُم کما تَحذَرونَ أعداءکُم ، فلَیسَ شَیءٌ أعدی لِلرِّجالِ مِن اتِّباعِ أهوائهِم ، و حَصائدِ ألسِنَتِهِم . (2)

الکافی عن عبد الرحمنِ بن الحجّاج :قالَ أبو الحَسَنِ علیه السلام اِتَّقِ المُرتَقَی السَّهلَ إذا کانَ مُنحَدَرُهُ وَعْرا .

قالَ : و کانَ أبو عبدِ اللّهِ علیه السلام یقولُ : لا تَدَعِ النَّفسَ و هَواها ؛ فإنّ هَواها (فی) رَداها ، و تَرکُ النَّفسِ و ما تَهوی أذاها ، و کَفُّ النَّفسِ عَمّا تَهوی دَواها . (3)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :إیّاکَ و المُرتَقَی الصَّعبَ إذا کانَ مُنحَدَرُهُ وَعْرا ، و إیّاکَ أن تُتبِعَ النّفسَ هَواها فإنّ فی هَواها رَداها . (4)

(5)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :طُوبی لِمَن تَرَکَ شَهوَةً حاضِرَةً لِمَوعُودٍ لَم یَرَهُ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مُخالَفَةُ الهَوی شِفاءُ العَقلِ . (2)

عنه علیه السلام :مَن خالَفَ هواهُ أطاعَ العِلمَ . (3)

عنه علیه السلام :حِفظُ العَقلِ بِمُخالَفَةِ الهَوی و العُزوفِ عَنِ الدُّنیا . (4)

عنه علیه السلام :رأسُ الدِّینِ مُخالَفَةُ الهَوی . (5)

عنه علیه السلام :مِلاکُ الدِّین مُخالَفَةُ الهَوی . (6)

عنه علیه السلام :رأسُ العَقلِ مُجاهَدَةُ الهَوی . (7)

عنه علیه السلام :خالِفِ الهَوی تَسلَمْ . (8)

عنه علیه السلام :خالِفْ نَفسَکَ تَستَقِمْ . (9)

عنه علیه السلام :اِستَرشِدِ العَقلَ و خالِفِ الهَوی تَنجَحْ . (10)

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوشا به حال کسی که شهوت نقد را به خاطر و عده ای (بهشتی) که آن را ندیده است رها کند.

امام علی علیه السلام :مخالفتِ با هوس، شفایِ خرد است.

امام علی علیه السلام :هر که با هوس خود مخالفت کند، از دانش فرمان بُرده است.

امام علی علیه السلام :نگهداری از خرد، در گرو مخالفت با هوس و روی برتافتن از دنیاست.

امام علی علیه السلام :مخالفت با هوس، رأس دین است.

امام علی علیه السلام :اساس دین، مخالفت با هوای نفْس است.

امام علی علیه السلام :مبارزه با هوس، رأس خرد است.

امام علی علیه السلام :با هوس مخالفت کن، تا به سلامت مانی.

امام علی علیه السلام :با نفْس خود مخالفت کن، تا در راه راست قرار گیری.

امام علی علیه السلام :از خرد راهنمایی بخواه و با هوس مخالفت کن تا کامیاب شوی.

ص :67

عنه علیه السلام :رَدْعُ النَّفسِ عَنِ الهوی الجِهادُ الأکبَرُ . (1)

عنه علیه السلام :رَحِمَ اللّهُ امرأً نَزَعَ عَن شَهوَتِهِ ، و قَمَعَ هَوی نَفسِهِ ؛ فإنّ هذهِ النَّفسَ أبعَدُ شیءٍ مَنزَعا ، و إنّها لا تَزالُ تَنزِعُ إلی مَعصِیَةٍ فی هَوی . (2)

عنه علیه السلام_ فی صِفَةِ أخٍ لَهُ فی اللّهِ _: ......... و کانَ إذا بَدَهَهُ أمرانِ یَنظُرُ أیُّهُما أقرَبُ إلَی الهَوی فیُخالِفُهُ . (3)

عنه علیه السلام :العاقِلُ مَن أماتَ شَهوَتَهُ . (4)

عنه علیه السلام_ فی صِفَةِ المُتَّقینَ _: ......... مَیِّتَةً شَهوَتُهُ . (5)

عنه علیه السلام :إنّ أفضَلَ النّاسِ عِندَ اللّهِ مَن أحیا عَقلَهُ ، و أماتَ شَهوَتَهُ ، و أتعَبَ نَفسَهُ لصَلاحِ آخِرَتِهِ . (6)

عنه علیه السلام_ فی وَصفِ السّالِکَ الطَّریقَ إلَی اللّهِ سبحانَهُ _: قد أحیا عَقلَهُ و أماتَ نَفسَهُ ، حتّی دَقَّ جَلیلُهُ و لَطُفَ غَلیظُهُ . (7)

امام علی علیه السلام :بازداشتن نفْس از هوس، جهاد اکبر است.

امام علی علیه السلام :خدا رحمت کند کسی را که از شهوت خود باز ایستد و هوای نفْسش را سرکوب کند؛ زیرا که این نفْس خیلی دیر [از شهوت و نافرمانی] باز می ایستد و همواره مشتاق نافرمانی و هوس است.

امام علی علیه السلام_ در وصف برادری دینی که داشت _فرمود : ......... و هرگاه ناگهان در برابر دو عمل قرار می گرفت، نگاه می کرد کدام یک به هوای نفْس نزدیکتر است، با همان مخالفت می کرد.

امام علی علیه السلام :خردمند کسی است که شهوت خود را بمیراند.

امام علی علیه السلام_ در وصف پرهیزگاران _فرمود: شهوت در وجود او مرده است.

امام علی علیه السلام :برترین مردم در پیشگاه خداوند، کسی است که خردش را زنده کند و شهوت خود را بمیراند و برای آباد کردن آخرتش نفْس خود را به رنج افکند.

امام علی علیه السلام_ در وصف رهرو راه خداوند سبحان _فرمود : خرد خویش را زنده کرده و نَفْسش را میرانده است، چندان که پیکر درشت و ستبر او زار و نزار گشته است.

ص :68

عنه علیه السلام :کَیفَ یَصِلُ إلی حَقیقَةِ الزُّهدِ مَن لَم یُمِتْ شَهوَتَهُ ؟! (1)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ فی الدُّعاءِ _: اللّهُمّ صَلِّ علی محمّدٍ و آلِ محمّدٍ ، و اجعَلْنا مِنَ الّذین غَلَّقوا بابَ الشَّهوَةِ مِن قُلوبِهِم ، و استَنْقَذوا مِن الغَفلَةِ أنفُسَهُم ، و استَعذَبوا مَرارَةَ العَیشِ ، و استَلانُوا البَسطَ ، و ظَفَروا بِحَبلِ النَّجاةِ و عُروَةِ السَّلامَةِ . (2)

عنه علیه السلام_ فی المُناجاةِ _: اللّهُمّ لکَ قَلبی و لِسانی ، و بِکَ نَجاتی و أمانی ، و أنتَ العالِمُ بِسِرِّی و إعلانی ، فأمِتْ قَلبی عَنِ البَغضاءِ ، و أصمِتْ لِسانی عَنِ الفَحشاءِ ، و أخلِصْ سَریرَتی عَن علائقِ الأهواءِ ، و اکفِنی بأمانِکَ عَن عَوائقِ الضَّرّاءِ ، و اجعَلْ سِرِّی مَعقودا علی مُراقَبَتِکَ ، و إعلانی مُوافِقا لطاعَتِکَ ، و هَبْ لی جِسما رُوحانیّا ، و قَلبا سَماویّا ، و هِمَّةً مُتَّصِلَةً بِکَ . (3)

تحف العقول :قیلَ لَه [ الإمامُ الصّادقُ] علیه السلام : أینَ طَریقُ الرّاحَةِ ؟ فقالَ علیه السلام : فی خِلافِ الهَوی . قیلَ : فمَتی یَجِدُ عَبدٌ الرّاحَةَ ؟ فقالَ علیه السلام : عِندَ أوَّلِ یَومٍ یَصیرُ فی الجَنَّةِ . (4)

امام علی علیه السلام :چگونه به حقیقت زهد رسد، کسی که شهوت خود را نمیرانده است؟!

امام زین العابدین علیه السلام_ در دعا _گفت : خدایا! بر محمّد و آل محمّد درود فرست و ما را از کسانی قرار ده که دَرِ شهوت را به روی دل هایشان بستند و خود را از غفلت رهانیدند و تلخی زندگی را به کام خود شیرین کردند و زمین را بستر نرم خود گرفتند و به ریسمان نجات و دستگیره سلامت دست یازیدند.

امام زین العابدین علیه السلام_ در مناجات _گفت : خدایا! دل و زبانم از آنِ توست و رهایی و امانم به دست توست و تویی دانا به نهان و آشکار من. پس دشمنی و کینه را در دلم بمیران و زبانم را از زشت گویی خاموش گردان و نهادم را از تعلّقات هوس ها بپیرای و مرا با امان خود از گزندها و ناملایمات نگه دار و درون مرا بر مراقبت از خودت بگمار و بیرونم را با فرمانبری از خودت سازگار نما و مرا پیکری روحانی و دلی آسمانی و همّتی پیوسته به خودت عطا فرما.

تحف العقول :به امام صادق علیه السلام گفته شد : راه آسایش در چیست؟ حضرت فرمود: در مخالفت با هوس. عرض شد: پس، آدمی کی به آسایش دست می یابد؟ فرمود: در نخستین روزی که به بهشت می رود.

ص :69

عنه علیه السلام :رَحِمَ اللّهُ امرأً غالَبَ الهَوی ، و أفلَتَ مِن حَبائلِ الدُّنیا . (1)

عنه علیه السلام :اِغلِبوا أهواءکُم و حارِبوها ؛ (2) فإنّها إن تُقَیِّدْکُم تُورِدْکُم مِن الهَلَکَةِ أبعَدَ غایَةٍ . (3)

عنه علیه السلام :غالِبِ الشَّهوَةَ قَبلَ قُوَّةِ ضَراوَتِها ؛ فإنّها إن قَوِیَت مَلَکَتْکَ و استَقادَتْکَ (4) و لَم تَقدِرْ علی مُقاوَمَتِها . (5)

(6)

عنه علیه السلام :مَن لَم یُعطِ نَفسَهُ شَهوَتَها أصابَ رُشدَهُ . (1)

عنه علیه السلام :الرُّشدُ فی خِلافِ الشَّهوَةِ . (2)

عنه علیه السلام :فی خِلافِ النَّفسِ رُشدُها . (3)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :إذا مَرَّ بکَ (4) أمرانِ لا تَدری أیُّهُما خَیرٌ و أصوَبُ ، فانظُرْ أیُّهُما أقرَبُ إلی هواکَ فخالِفْهُ ؛ فإنَّ کَثیرَ الصَّوابِ فی مُخالَفَةِ هَواکَ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :یقولُ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : وَ عِزَّتی و جَلالی ......... لا یُؤثِرُ عَبدٌ هَواهُ علی هَوایَ إلاّ شَتَّتُّ علَیهِ أمرَهُ ، و لَبَّستُ علَیهِ دُنیاهُ ، و شَغَلتُ قَلبَهُ بها ، و لَم اُؤْتِهِ مِنها إلاّ ما قَدَّرتُ لَهُ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن قَوِیَ هَواهُ ضَعُفَ عَزمُهُ . (2)

عنه علیه السلام :غَلَبَةُ الهَوی تُفسِدُ الدِّینَ و العَقلَ . (3)

عنه علیه السلام :سَبَبُ الشَّرِّ غَلَبَةُ الشَّهوَةِ . (4)

عنه علیه السلام :مَنِ استَقادَهُ (5) هَواهُ استَحوَذَ علَیهِ الشَّیطانُ . (6)

عنه علیه السلام :مَن غَلَبَت علَیهِ شَهوَتُهُ لَم تَسلَمْ نَفسُهُ . (7)

عنه علیه السلام :النّاجُونَ مِن النّارِ قَلیلٌ ؛ لِغَلَبةِ الهَوی و الضَّلالِ . (8)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عزّ و جلّ می فرماید: به عزّت و جلالم سوگند ......... هیچ بنده ای پسند خود را بر پسند من مقدّم ندارد، مگر اینکه کار او را پریشان سازم و دنیایش را بر وی نا بسامان کنم و دلش را به آن مشغول گردانم و از دنیا به او ندهم، مگر همانچه برایش مقدّر کرده ام.

امام علی علیه السلام :هر که هوای نفْسش نیرومند شود، اراده اش سست گردد.

امام علی علیه السلام :چیرگی هوس، دین و خرد را تباه می کند.

امام علی علیه السلام :علّت شرّ و بدی، چیرگی خواهش های نفسانی است.

امام علی علیه السلام :هر که زمام خود را به دست هوس سپارد، شیطان بر او مسلّط گردد.

امام علی علیه السلام :هر که شهوتش بر او چیره آید، نَفْسش سالم نماند.

امام علی علیه السلام :رستگانِ از آتش اندکند؛ چون هوس و گمراهی غلبه دارد.

ص :73

عنه علیه السلام :حَرامٌ علی کُلِّ عَقلٍ مَغلولٍ بِالشَّهوَةِ أن یَنتَفِعَ بِالحِکمَةِ . (1)

عنه علیه السلام :مَن غَلَبَ هَواهُ عَقلَهُ افتَضَحَ . (2)

عنه علیه السلام :ظَفِرَ الهَوی بِمَن انقادَ لِشَهوَتِهِ . (3)

عنه علیه السلام :غَلَبَةُ الشَّهوَةِ تُبطِلُ العِصمَةَ ، و تُورِدُ الهُلْکَ . (4)

عنه علیه السلام :ضِرامُ الشَّهوَةِ تَبعَثُ علی تَلَفِ المُهجَةِ . (5)

عنه علیه السلام :إیّاکُم و تَحَکُّمَ الشَّهَواتِ علَیکُم ؛ فإنّ عاجِلَها ذَمیمٌ و آجِلَها وَ خیمٌ . (6)

عنه علیه السلام :لا یُفِسدُ التّقوی إلاّ غَلَبَةُ الشَّهوَةِ . (7)

عنه علیه السلام :أشقَی النّاسِ مَن غَلَبَهُ هَواهُ ؛ فَمَلَکَتهُ دُنیاهُ و أفسَدَ اُخراهُ . (8)

عنه علیه السلام_ فی بِعثَةِ النَّبیِّ صلی الله علیه و آله _: بَعَثَهُ و النّاسُ ضُلاّلٌ فی حَیرَةٍ ، و حاطِبونَ (خابِطونَ) فی فِتنَةٍ ، قَدِ استَهوَتهُمُ (9) الأهواءُ . (10)

امام علی علیه السلام :بر هر خردی که بسته به زنجیر شهوت باشد، حرام است که از حکمت بهره مند شود.

امام علی علیه السلام :هر که هوس او بر خردش چیره آید، رسوا شود.

امام علی علیه السلام :هوس بر کسی که فرمانبر شهوت خویش باشد، پیروز شود.

امام علی علیه السلام :چیره آمدن شهوت، مصونیت از گناه را از بین می برد و به هلاکت می افکند.

امام علی علیه السلام :برافروخته شدن شهوت، باعث تلف شدن جان می شود.

امام علی علیه السلام :از حاکم شدن شهوت ها بر خودتان بپرهیزید؛ زیرا حال آنها در دنیا نکوهیده است و در آخرت وخیم.

امام علی علیه السلام :پرهیزگاری را چیزی جز چیره آمدن شهوت تباه نمی سازد.

امام علی علیه السلام :بد بخت ترین مردم کسی است که هوسش بر او چیره آید و در نتیجه دنیایش بر او مسلّط شود و آخرت خود را تباه سازد.

امام علی علیه السلام_ درباره بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله _فرمود : خداوند در روزگاری او را برانگیخت که مردم گمراه و سرگردان بودند و در فتنه و فساد دست و پا می زدند. هوس ها (فرقه ها و عقاید گونه گون) آنان را دلباخته خود کرده، از راه به درشان برده بود.

ص :74

(1)

عنه علیه السلام :عِبادَ اللّهِ، إنّ مِن أحَبِّ عِبادِ اللّهِ إلَیهِ عَبدا أعانَهُ اللّهُ علی نَفسِهِ ......... فهُو مِن مَعادِنِ دِینِهِ ، و أوتادِ أرضِهِ ، قَد ألزَمَ نَفسَهُ العَدلَ ، فکانَ أوَّلَ عَدلِهِ نَفیَ الهَوی عَن نَفسِهِ . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :تَوَقَّ مُجازَفَةَ الهَوی بدَلالَةِ العَقلِ ، وَ قِفْ عِندَ غَلَبَةِ الهَوی باستِرشادِ العِلمِ . (2)

(3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن قَوِیَ علی نَفسِهِ تَناهی فی القُوَّةِ . (1)

عنه علیه السلام :أغلَبُ النّاسِ مَن غَلَبَ هَواهُ بعِلمِهِ . (2)

سُلیمانُ علیه السلام :إنّ الغالِبَ لِهَواهُ أشَدُّ مِن الّذی یَفتَحُ المَدینَةَ وَحدَهُ . (3)

(4)

عنه علیه السلام :إذا کَمُلَ العَقلُ نَقَصَتِ الشَّهوَةُ . (1)

عنه علیه السلام :العِفَّةُ تُضعِفُ الشَّهوَةَ . (2)

عنه علیه السلام :مَن کَرُمَت علَیهِ نَفسُهُ هانَت علَیهِ شَهَواتُهُ . (3)

عنه علیه السلام :فاتَّقوا اللّهَ _ عِبادَ اللّهِ _ تَقِیَّةَ ذِی لُبٍّ ، شَغَلَ التَّفَکُّرُ قَلبَهُ ......... ، و ظَلَفَ الزُّهدُ شَهَواتِهِ (4) . (5)

عنه علیه السلام :مَن أحَبَّ الدّارَ الباقِیَةَ لَهِیَ عَنِ اللَّذّاتِ . (6)

عنه علیه السلام :مَنِ اشتاقَ إلَی الجَنَّةِ سَلا عَنِ الشَّهَواتِ . (7)

عنه علیه السلام :اُذکُرْ مَع کُلِّ لَذَّةٍ زَوالَها ، و معَ کُلِّ نِعمَةٍ انتِقالَها ، و مَع کُلِّ بَلِیَّةٍ کَشفَها ؛ فإنّ ذلکَ أبقی للنِّعمَةِ، و أنفی لِلشَّهوَةِ، و أذهَبُ لِلبَطَرِ، و أقرَبُ إلَی الفَرَجِ ، و أجدَرُ بکَشفِ الغُمَّةِ و دَرْکِ المَأمولِ . (8)

الکافی :إنّ موسی علیه السلام ناجاهُ اللّه تبارکَ و تعالی فقال له ......... : اُذکُرْ أنّکَ ساکِنُ القَبرِ ؛ فَلْیَمنَعکَ ذلکَ مِن الشَّهَواتِ . (9)

امام علی علیه السلام :هرگاه خرد کمال پذیرد، شهوت کاستی گیرد.

امام علی علیه السلام :خویشتنداری، شهوت را ناتوان می کند.

امام علی علیه السلام :هر که خویشتن را ارج نهد، شهوت هایش در نظر او بی ارج گردند.

امام علی علیه السلام :پس، از خدا پروا کنید، _ ای بندگان خدا _ همچون پروای خردمندی که اندیشیدن [درباره مبدأ و معاد] دل او را مشغول ساخته ......... ، و بی رغبتی به دنیا جلو شهوت هایش را گرفته است.

امام علی علیه السلام :هر کس به سرای ماندگار عشق ورزد ، لذّت ها را از یاد ببرد.

امام علی علیه السلام :هر که مشتاق بهشت باشد، از شهوت ها چشم پوشَد.

امام علی علیه السلام :با هر لذّتی به سر آمدن آن را به یاد آر و با هر نعمتی از کف رفتن آن را و با هر گرفتاری و بلایی برطرف شدن آن را؛ زیرا این یادآوری، در پایندگی نعمت و زدودن شهوت و از بین بردن گردنکشی مؤثّرتر است و به گشایش نزدیکتر و در برطرف ساختن غم و اندوه و رسیدن به آرزو سزاوارتر.

الکافی :خداوند متعال به موسی علیه السلام وحی فرمود : به خاطر بسپار که تو قبر نشین خواهی شد ، که این یادآوری تو را از شهوت ها باز می دارد.

ص :78

(1)

عنه علیه السلام :رأسُ التَّقوی تَرکُ الشَّهوَةِ . (1)

عنه علیه السلام :أفضَلُ الطّاعاتِ العُزوفُ عَنِ اللَّذّاتِ . (2)

عنه علیه السلام :تَرکُ الشَّهَواتِ أفضَلُ عِبادَةٍ ، و أجمَلُ عادَةٍ . (3)

عنه علیه السلام :طَهِّروا أنفُسَکُم مِن دَنَسِ الشَّهَواتِ ، تُدرِکوا رَفیعَ الدَّرَجاتِ . (4)

عنه علیه السلام :خَیرُ النّاسِ مَن طَهَّرَ مِن الشَّهَواتِ نَفسَهُ ، و قمَعَ غَضَبَهُ ، و أرضی رَبَّهُ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن مَلَکَ نَفسَهُ إذا غَضِبَ ، و إذا رَغِبَ ، و إذا رَهِبَ ، و إذا اشتَهی ، حَرَّمَ اللّهُ جَسَدَهُ علَی النّارِ . (6)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن غَلَبَ شَهوَتَهُ ظَهَرَ عَقلُهُ . (1)

عنه علیه السلام :اُنصُرِ العَقلَ علَی الهوی تَملِکِ النُّهی . (2)

عنه علیه السلام :مَن لَم یَملِکْ شَهوَتَهُ لَم یَملِکْ عَقلَهُ . (3)

عنه علیه السلام :اِغلِبِ الشَّهوَةَ تَکمُلْ لَکَ الحِکمَةُ . (4)

عنه علیه السلام :لا عَقلَ مَع شَهوَةٍ . (5)

عنه علیه السلام :لا تَسکُنُ الحِکمَةُ قَلبا مَع شَهوَةٍ . (6)

عنه علیه السلام :لا تَجتَمِعُ الشَّهوَةُ و الحِکمَةُ . (7)

(8)

عنه علیه السلام :غَلَبَةُ الشَّهوَةِ أعظَمُ هُلکٍ ، و مِلکُها أشرَفُ مِلکٍ . (1)

عنه علیه السلام :أعظَمُ مِلکٍ مِلکُ النَّفسِ . (2)

عنه علیه السلام :أجَلُّ الاُمَراءِ مَن لَم یَکُنِ الهَوی علَیهِ أمیرا . (3)

عنه علیه السلام :مَن مَلَکَ نَفسَهُ علا أمرُهُ ، مَن مَلَکَتهُ نَفسُهُ ذَلَّ قَدرُهُ . (4)

عنه علیه السلام :طُوبی لِمَن غَلَبَ نَفسَهُ و لَم تَغلِبْهُ ، و مَلَکَ هَواهُ و لَم یَملِکْهُ . (5)

عنه علیه السلام :بمِلکِ الشَّهوَةِ التَّنَزُّهُ عَن کُلِّ عابٍ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ اللّهَ تعالی یقولُ : و عِزَّتی و جَلالی و عُلُوِّی و بَهائی و جَمالی و ارتِفاعِ مَکانی ، لا یؤثِرُ عَبدٌ هَوایَ علی هوی نَفسِهِ إلاّ أثبَتُّ أجَلَهُ عِندَ بَصَرِهِ ، و ضَمَّنتُ السَّماءَ و الأرضَ رِزقَهُ ، و کُنتُ لَهُ مِن وَراءِ تِجارَةِ کُلِّ تاجِرٍ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ اللّهَ تعالی یقولُ : و عِزَّتی ......... لا یُؤثِرُ عَبدٌ هَوایَ علی هَواهُ إلاّ جَعَلتُ هَمَّهُ فی الآخِرَةِ و غِناهُ فی قَلبِهِ، و ضَمَّنتُ السَّماواتِ و الأرضَ رِزقَهُ ، و أتَتهُ الدُّنیا و هِیَ راغِمَةٌ . (2)

عنه علیه السلام :رَدُّ الشَّهوَةِ أقضی لَها ، و قَضاؤها أشَدُّ لَها . (3)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :قالَ اللّه عَزَّ و جلَّ : و عِزّتی و جَلالی و عَظَمَتی و بَهائی و عُلُوِّ ارتِفاعی ، لا یُؤثِرُ عَبدٌ مُؤمنٌ هَوایَ علی هَواهُ فی شیءٍ مِن أمرِ الدُّنیا إلاّ جَعَلتُ غِناهُ فی نَفسِهِ ، و هِمَّتَهُ فی آخِرَتِهِ ، و ضَمَّنتُ السَّماواتِ و الأرضَ رِزقَهُ ، و کُنتُ لَهُ مِن وَراءِ تِجارَةِ کُلِّ تاجِرٍ . (4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند متعال می فرماید : به عزّت و جلال و علوّ و شکوه و بلندی مقام خودم سوگند، که هیچ بنده ای خواستِ مرا بر خواستِ خودش ترجیح ندهد، مگر این که اجل او را در جلو چشمش نگه دارم و آسمان و زمین را ضامن روزیش کنم و از پس تجارت هر تاجری هوای او را داشته باشم .

امام علی علیه السلام :خداوند متعال می فرماید: سوگند به عزّتم ......... که هیچ بنده ای دلخواه مرا بر دلخواه خودش برنگزیند، مگر اینکه همّ و غم او را متوجّه آخرت کنم و دلش را توانگر گردانم و آسمان ها و زمین را ضامن روزی او سازم و دنیا به رغم میل خود [ذلیلانه] سوی او آید.

امام علی علیه السلام :بازداشتن شهوت، برای برآوردنش مناسب تر است و برآوردنش آن را نیرومندتر می کند.

امام باقر علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ می فرماید: به عزّت و جلال و عظمت و شکوه و بلندی جایگاهم سوگند که هیچ بنده مؤمنی در چیزی از امور دنیا خواست مرا بر خواست خودش مقدّم ندارد، مگر اینکه به او غنای نفْس بخشم و همّ و غمش را مصروف آخرت سازم و آسمان ها و زمین را ضامن روزی او قرار دهم و از پس تجارت هر تاجری هوای او را داشته باشم.

ص :83

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام_ مِن مَواعِظِهِ لِهشامِ بنِ الحَکَمِ _: یا هِشامُ، قالَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : و عِزّتی و جَلالی ......... لا یُؤثِرُ عَبدٌ هَوایَ علی هَواهُ إلاّ جَعَلتُ الغِنی فی نَفسِهِ ، و هَمَّهُ فی آخِرَتِهِ ، و کَفَفتُ (علَیهِ) ضَیعَتَهُ ، و ضَمَّنتُ السَّماواتِ و الأرضَ رِزقَهُ ، و کُنتُ لَهُ مِن وَراءِ تِجارَةِ کُلِّ تاجِرٍ . (1)

(2)

امام کاظم علیه السلام_ در پندهای خویش به هشام بن حکم _فرمود: ای هشام! خداوند عزّ و جلّ می فرماید: سوگند به عزّت و جلالم ......... که هیچ بنده ای خواست مرا بر خواست خود برنگزیند، مگر اینکه به او غنای نفْس بخشم و همّ و غمش را متوجّه آخرت گردانم و کار و زندگی او را رو به راه کنم و آسمان ها و زمین را ضامن روزیش قرار دهم و از پس تجارت هر تاجری هوای او را داشته باشم.

ص :84

حرف الواو

الإرث (ارث)

الوَرَع (پارسایی)

الوَزارة (و زارت)

المِیزان (ترازو)

الوَسوَسة (وسوسه)

الوصیة (سفارش)

الوصیّة لما بعد الموت (وصیّت برای پس از مرگ)

التَّواضُع (فروتنی)

الوُضوء (وضو)

الوَطَن (میهن)

الوَع_د (وعده)

المَوعظة (اندرز)

التَّوفیق (توفیق)

الوَف_اء (وفاداری)

الوَق_ار (وقار)

ص :85

الوَق_ف (وقف)

التَّقوی (تقوا)

التَّقیّة (تقیّه)

التَّوکُّل (توکّل)

الوالِد و الوَلد (پدر و فرزند)

الولایة علی النّاس (حکومت بر مردم)

أولیاء اللّه (دوستان خدا)

ص :86

علل الشرائع عن هِشام بن سالِمٍ :إنَّ ابنَ أبی العَوجاءِ قالَ للأحوَلِ : ما بالُ المَرأةِ الضَّعیفَةِ لَها سَهمٌ واحِدٌ و لِلرّجُلِ القَوِیِّ المُوسِرِ سَهمانِ ؟ قالَ : فذَکَرتُ ذلکَ لأبی عبدِ اللّهِ علیه السلام فقالَ أن لَیسَ لَها عاقِلَةٌ و لا نَفَقَةٌ و لا جِهادٌ _ و عَدَّ أشیاءَ غَیرَ هذا _ و هذا علَی الرِّجالِ ؛ فلِذلکَ جُعِلَ لَهُ سَهمانِ و لَها سَهمٌ . (1)

علل الشرائع_ به نقل از هشام بن سالم _: ابن ابی العوجاء به [محمّد بن نعمانِ] اَحول گفت: این زن ضعیف و بیچاره چه تقصیری کرده است که دارای یک سهم [از ارث ]باشد، اما مرد توانمند مالدار دو سهم داشته باشد؟ احول می گوید: من این سخن را برای حضرت صادق علیه السلام باز گفتم. امام فرمود: به خاطر اینکه زن نه موظّف به پرداخت دیه ای [در مورد عاقله ]است و نه نفقه ای بر او واجب است و نه جهادی _ حضرت چند مورد دیگر را برشمرد _ و این وظایف همه به عهده مرد است. به این دلیل برای مرد دو سهم و برای زن یک سهم در نظر گرفته شده است.

ص :89

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عن عِلَّةِ إعطاءِ الذَّکَرِ مِثلَ حَظِّ الاُنثَیَینِ _: إنّ المرأةَ لَیسَ علَیها جِهادٌ و لا نَفَقَةٌ و لا مَعقُلَةٌ (1) ، و إنّما ذلکَ علَی الرِّجالِ . (2)

عنه علیه السلام_ أیضا _: لِما جُعِلَ لَها مِن الصَّداقِ . (3)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام_ أیضا _: عِلَّةُ إعطاءِ النِّساءِ نِصفَ ما یُعطَی الرِّجالُ مِن المِیراثِ لأنَّ المرأةَ إذا تَزَوَّجَت أخَذَت و الرّجُلُ یُعطی ، فلِذلکَ وُفِّرَ علَی الرِّجالِ . و عِلَّةٌ اُخری فی إعطاءِ الذَّکَرِ مِثلَی ما یُعطَی الاُنثی ، لِأنَّ الاُنثی فی عِیالِ الذَّکَرِ إنِ احتاجَت ، و علَیهِ أن یَعُولَها و علَیهِ نَفَقَتُها ، و لَیسَ علَی المَرأةِ أن تَعُولَ الرَّجُلَ ، و لا یُؤخَذُ بنَفَقَتِهِ إنِ احتاجَ ، فوَفَّرَ اللّهُ تعالی علَی الرِّجالِ لِذلکَ ، و ذلکَ قَولُ اللّهِ عزّ و جلّ : «الرِّجالُ قَوّامُونَ علَی النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ علی بَعْضٍ و بِما أنفَقوا مِن أمْوالِهِم» (4) . (5)

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به این سؤال که چرا سهم الارث مرد دو برابر زن است _فرمود : چون بر زن نه جهادی واجب است نه نفقه ای [برای تأمین هزینه زندگی] و نه پرداخت دیه ای [در مورد عاقله] بلکه اینها به عهده مردان گذاشته شده است.

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به همین پرسش _فرمود : به خاطر مهریه ای که خداوند برای زن مقرّر فرموده است.

امام رضا علیه السلام_ در پاسخ به همین پرسش _فرمود : علت اینکه از میراث به زنان نصف سهم مردها داده می شود این است که زن چون ازدواج کند، می گیرد ولی مرد دهنده است. به همین جهت بر سهم مردها افزوده شده است و علت دیگر اینکه سهم مرد دو برابر سهم زن می باشد، این است که زن اگر احتیاج پیدا کند تحت کفالت مرد است و مرد مکلّف است امور معاش او را تأمین کند و نفقه اش را بپردازد، اما زن نه مکلّف است معاش مرد را تأمین کند و نه وظیفه دارد در صورتی که مرد محتاج شود نفقه او را بپردازد. به این دلایل است که خداوند متعال بر سهم مردها افزوده است و این سخن خداوند عزّ و جلّ است که می فرماید: «مردان قیّم زنان هستند، بدان سبب که خداوند بعضی از آنان (انسان ها) را بر برخی دیگر برتری داده و [نیز ]بدان سبب است که [مردان] از اموال خود هزینه می کنند».

ص :90

الإمام العسکریِّ علیه السلام_ أیضا _: إنّ المَرأةَ لَیس علَیها جِهادٌ و لا نَفَقَةٌ ، و لا علَیها مَعقُلَةٌ ، إنّما ذلکَ علَی الرِّجالِ .

فقلتُ فی نَفسی : قَد کانَ قیلَ لی : إنّ ابنَ أبی العَوجاءِ سألَ أبا عبدِ اللّهِ علیه السلام عَن هذهِ المَسألَةِ فأجابَهُ بهذا الجَوابِ ، فأقبَلَ أبو محمّدٍ علیه السلام علَیَّ فقالَ : نَعَم، هذهِ المَسألَةُ مَسألَةُ ابنِ أبی العَوجاءِ ! و الجَوابُ مِنّا واحِدٌ ! (1)

بحث علمیّ فی فصول:

1 _ ظهور الإرث:

کأنّ الإرث _ أعنی تملّک بعض الأحیاء المالَ الذی ترکه المیّت _ من أقدم السُّنن الدائرة فی المجتمع الإنسانیّ . و قد خرج عن وسع ما بأیدینا من تواریخ الاُمم و الملل الحصول علی مبدأ حصوله ، و من طبیعة الأمر أیضا ذلک ، فإنّا نعلم بِالتأمّل فی طبیعة الإنسان الاجتماعیّة أنّ المال _ و خاصّة لو کان ممّا لا ید علیه _ یحنّ إلیه الإنسان و یتوق إلیه نفسه لصرفه فی حوائجه و حیازته ، و خاصّة فیما لا مانع عنه من دؤوبه الأوّلیّة القدیمة . و الإنسان فی ما کوّنه من مجتمعه همجیّا أو مدنیّا لا یستغنی عن اعتبار القرب و الولایة (المنتجَین للأقربیّة و الأولویّة) بین أفراد المجتمع الاعتبار الذی علیه المدار فی تشکّل البیت و البطن و العشیرة و القبیلة و نحو ذلک ، فلا مناص فی المجتمع من کون بعض الأفراد أولی ببعض ، کالولد بوالدَیه ، و الرَّحم برحمه ، و الصدیق بصدیقه ، و المولی بعبده ، و أحد الزوجَین بالآخر ، و الرئیس بمرؤوسه حتَّی القویّ بِالضعیف ، و إن اختلفت المجتمعات فی تشخیص ذلک اختلافا شدیدا یکاد لا تناله ید الضبط .

و لازم هذَین الأمرَین کون الإرث دائرا بینهم من أقدم العهود الاجتماعیّة .

امام عسکری علیه السلام_ در پاسخ به همین سؤال _فرمود : چون زن نه جهادی بر عهده اوست، نه نفقه ای و نه دیه ای [در مورد عاقله ]بلکه این وظایف به عهده مردها گذاشته شده است.

[راوی می گوید:] در دلم گفتم: به من گفته شده بود که ابن ابی العوجاء همین سؤال را از حضرت صادق علیه السلام کرد و ایشان نیز همین جواب را به او داد. ابو محمّد علیه السلام رو به من کرد و فرمود: بله، این سؤال سؤال ابن ابی العوجاء است و پاسخ همه ما یکی است!

بحثی علمی در چند فصل:

1 _ پیدایش ارث:

به نظر می رسد که ارث _ یعنی قرار گرفتن ما ترک میّت در مالکیت برخی افراد زنده _ یکی از کهن ترین سنّت ها و قوانین متداول، در جامعه انسانی بوده است. البته تواریخ اقوام و مللی که در اختیار ما هستند ما را در دست یافتن به منشأ پیدایش آن یاری نمی رسانند. طبیعت امر و ماهیّت قضیه نیز اقتضای همین امر را دارد؛ زیرا با تأمّل و دقّت در طبیعت اجتماعی انسان، معلوم می شود که در وجود انسان شوق و علاقه خاصی به مال و ثروت، بویژه اگر مالی بدون صاحب و مالک باشد، برای صرف آنها در راه تأمین نیازهایش وجود دارد و تصرّف آن، مخصوصا اگر مانعی برایش وجود نداشته باشد، از عادات ابتدایی و باستانی بشر بوده است. از طرف دیگر، انسان در جامعه ای که تشکیل می دهد، وحشی یا متمدّن، هیچ گاه از وضع و اعتبار قرابت و انتساب میان افراد جامعه _ که خود به اولویت و تقدّم منجرّ می شود _ بی نیاز نیست؛ اعتباری که محور تشکّل خانواده، تیره، ایل، قبیله و امثال اینها را تشکیل می دهد. بنا بر این، در هر جامعه ای، ناگزیر برخی افراد نسبت به برخی دیگر اولویت و نزدیکی پیدا می کنند، مانند فرزند به پدر و مادر، خویشاوند به خویشاوندش، دوست به دوستش، خواجه به بنده اش، یکی از زوجین نسبت به دیگری، رئیس به مرئوس و حتی نیرومند به ناتوان. گو اینکه جوامع گوناگون بشری در تشخیص این رابطه ها و اولویّت ها با یکدیگر اختلاف نظر شدیدی دارند چندان که رسیدگی به همه موارد آنها از دسترس خارج است.

لازمه این دو امر آن است که ارث از کهن ترین دوران اجتماعی در میان بشر متداول بوده باشد.

ص :91

2 _ تحوّل الإرث تدریجیّا:

لم تزل هذه السنّة کسائر السُّنن الجاریة فی المجتمعات الإنسانیّة تتحوّل من حال إلی حال و تلعب به ید التطوّر و التکامل منذ أوّل ظهورها ، غیر أنّ الاُمم الهمجیّة لمّا لم تستقرّ علی حال منتظم تعسّر الحصول فی تواریخهم علی تحوّله المنتظم حصولاً یفید وثوقا به . و القدر المتیقّن من أمرهم أنّهم کانوا یحرمون النساء و الضعفاء الإرث و إنّما کان یختصّ بالأقویاء، و لیس إلاّ لأنّهم کانوا یعاملون مع النساء و الضعفاء من العبید و الصغار معاملة الحیوان المسخّر و السلع و الأمتعة التی لیس لها إلاّ أن ینتفع بها الإنسان ، دون أن تنتفع هی بالإنسان و ما فی یده ، أو تستفید من الحقوق الاجتماعیّة التی لا تتجاوز النوع الإنسانیّ .

و مع ذلک کان یختلف مصداق القویّ فی هذا الباب برهة بعد برهة ، فتارةً مصداقه رئیس الطائفة أو العشیرة ، و تارةً رئیس البیت ، و تارة اُخری أشجع القوم و أشدّهم بأسا ، و کان ذلک یوجب طبعا تغیّر سنّة الإرث تغیّرا جوهریّا .

و لکون هذه السنن الجاریة لا تضمن ما تقترحه الفطرة الإنسانیّة من السعادة المقترحة کان یسرع إلیها التغیّر و التبدّل ، حتّی إنّ الملل المتمدّنة التی کان یحکم بینهم القوانین أو ما یجری مجراها من السنن المعتادة المِلّیّة کان شأنهم ذلک کالروم و الیونان ، و ما عمّر قانون من قوانین الإرث الدائرة بین الاُمم حتَّی الیوم مثل ما عمّرت سنّة الإرث الإسلامیّة ؛ فقد حکمت فی الاُمم الإسلامیّة منذ أوّل ظهورها إلَی الیوم ما یقرب من أربعة عشر قرنا .

2 _ تحوّل تدریجی ارث :

این قانون نیز همانند دیگر قوانین و مقرّرات رایج در جوامع بشری، از همان آغاز پیدایش خود همواره دستخوش تحوّل و بازیچه دست تطوّر و تکامل بوده است، منتها از آنجا که اقوام و ملل نیمه وحشی از یک وضع ثابت و منظمی برخوردار نبوده اند، لذا دستیابی اطمینان بخش از طریق تواریخ آنها به تغییرات و تحولات منظم و سازمان یافته ای که در این مورد پیش آمده دشوار است. اما قدر مسلّم آن است که این جوامع، زنان و افراد ناتوان و بیچاره را از ارث محروم می کرده اند و ارث اختصاص به زورمندان آنها داشته است و علّت این امر فقط آن بوده است که این اقوام و ملل با زنان و افراد ناتوان جامعه از قبیل بردگان و کودکان معامله حیوان و کالا و متاع می کرده اند که فقط برای این به وجود آمده اند که انسان ها از آنها استفاده کنند، نه اینکه آنها از انسان و آنچه دارد بهره مند شوند، یا از حقوق اجتماعی مخصوص نوع انسان برخوردار گردند.

با این حال، مصداق قوی و زورمند در این زمینه در ادوار مختلف فرق می کرده است. گاهی مصداق آن رئیس طائفه یا ایل بوده است و گاهی رئیس خانواده و گاهی دیگری ، مثل شجاعترین و جنگاورترین فرد آنان. این تغییر مصداقی طبعا باعث می شده است که تغییرات ماهوی و اساسی در قانون ارث به وجود آید.

از آنجا که این قوانین متداول، خواسته فطری انسان، یعنی سعادت و خوشبختی او را تأمین نمی کردند، خیلی زود دستخوش تغییر و تبدیل می شدند. حتی اقوام و ملل متمدّنی چون رومی ها و یونانیان نیز که قوانین و سنن ملّی در میان آنان حکمفرما بوده، چنین وضعی داشتند. هیچ قانونی از قوانین ارثی رایج در میان ملّت ها حتی امروزه، به اندازه قانون ارث اسلامی عمر نکرده است؛ چرا که این قانون از آغاز پیدایش آن تاکنون نزدیک به چهارده قرن است که در میان ملل اسلامی حکمفرماست.

ص :92

ص :93

3 _ الوراثة بین الاُمم المتمدّنة:

من خواصّ الروم أنّهم کانوا یرَون للبیت فی نفسه استقلالاً مدنیّا یفصله عن المجتمع العامّ ، و یصونه عن نفوذ الحکومة العامّة فی جلّ ما یرتبط بأفراده من الحقوق الاجتماعیّة ، فکان یستقلّ فی الأمر و النهی و الجزاء و السیاسة و نحو ذلک .

و کان ربّ البیت هو معبودا لأهله من زوجة و أولاد و عبید ؛ و کان هو المالک من بینهم و لا یملک دونه أحد ما دام أحدَ أفراد البیت ؛ و کان هو الولیّ علیهم القیّم بأمرهم باختیاره المطلق النافذ فیهم ؛ و کان هو یعبد ربّ البیت السابق من أسلافه . و إذا کان هناک مال یرثه البیت _ کما إذا مات بعض الأبناء فیما ملکه بإذن ربّ البیت اکتسابا ، أو بعض البنات فیما ملکته بالازدواج صَداقا و أذِن لها ربّ البیت أو بعض الأقارب _ فإنّما کان یرثه ربّ البیت ؛ لأنّه مقتضی ربوبیّته و ملکه المطلق للبیت و أهله .

و إذا مات ربّ البیت فإنّما کان یرثه أحد أبنائه أو إخوانه ممّن فی وسعه ذلک و ورثه الأبناء ، فإن انفصلوا و أسّسوا بیوتا جدیدة کانوا أربابها ، و إن بقوا فی بیتهم القدیم کان نسبتهم إلَی الربّ الجدید (أخیهم مثلاً) هی النسبة السابقة إلی أبیهم ؛ من الورود تحت قیمومته و ولایته المطلقة.

و کذا کان یرثه الأدعیاء ؛ لأنّ الادّعاء و التبنّی کان دائرا عندهم کما بین العرب فی الجاهلیّة .

و أمّا النساء کالزوجة و البنت و الاُمّ فلم یکنّ یرثن؛ لئلاّ ینتقل مال البیت بانتقالهنّ إلی بیوت اُخری بالازدواج ، فإنّهم ما کانوا یرون جواز انتقال الثروة من بیت إلی آخر ، و هذا هو الذی ربّما ذکره بعضهم فقال : إنّهم کانوا یقولون بِالمِلکیّة الاشتراکیّة الاجتماعیّة دون الانفرادیّة الفردیّة . و أظنّ أنّ مأخذه شیء آخر غیر المِلک الاشتراکیّ ؛ فإنّ الأقوام الهمجیّة المتوحّشة أیضا من أقدم الأزمنة کانوا یمتنعون من مشارکة غیرهم من الطوائف البدویّة فیما حازوه من المراعی و الأراضی الخصبة و حمَوه لأنفسهم ، و کانوا یحاربون علیه و یدفعون عن محمیّاتهم . و هذا نوع من المِلک العامّ الاجتماعیّ الذی مالکه هیئة المجتمع الإنسانیّ دون أفراده ، و هو مع ذلک لا ینفی أن یملک کلّ فرد من المجتمع شیئا من هذا الملک العامّ اختصاصا .

و هذا ملک صحیح الاعتبار ، غیر أنّهم ما کانوا یحسنون تعدیل أمره و الاستدرار منه ، و قد احترمه الإسلام کما ذکرناه فیما تقدّم ، قال تعالی : «خَلَقَ لَکُمْ ما فی الأرْضِ جَمیعا» (1) ، فالمجتمع الإنسانیّ _ و هو المجتمع الإسلامیّ و من هو تحت ذمّته _ هو المالک لثروة الأرض بهذا المعنی ، ثمّ المجتمع الإسلامیّ هو المالک لما فی یده من الثروة ، و لذلک لا یرَی الإسلام إرث الکافر من المسلم . و لهذا النظر آثار و نماذج فی بعض الملل الحاضرة ؛ حیث لا یرون جواز تملّک الأجانب شیئا من الأراضی و الأموال غیر المنقولة من أوطانهم و نحو ذلک .

و لمّا کان البیت فی الروم القدیم ذا استقلال و تمام فی نفسه کان قد استقرّ فیه هذه العادة القدیمة المستقرّة فی الطوائف و الممالک المستقلّة .

و کان قد أنتج استقرار هذه العادّة أو السنّة فی بیوت الروم _ مع سنّتهم فی التزویج من منع الازدواج بِالمحارم _ أنّ القرابة انقسمت عندهم قسمَین ، أحدهما: القرابة الطبیعیّة ، و هی الاشتراک فی الدم ، و کان لازمها منع الازدواج فی المحارم و جوازه فی غیرهم . و الثانی : القرابة الرسمیّة ، و هی القانونیّة ، و لازمها الإرث و عدمه و النفقة و الولایة و غیر ذلک ، فکان الأبناء أقرباء ذوی قرابة طبیعیّة و رسمیّة معا بِالنسبة إلی ربّ البیت و رئیسه و فیما بینهم أنفسهم ، و کانت النساء جمیعا ذوات قرابة طبیعیّة لا رسمیّة ؛ فکانت المرأة لا ترث والدها و لا ولدها و لا أخاها و لا بعلها و لا غیرهم . هذه سنّة الروم القدیم .

و أمّا الیونان فکان وضعهم القدیم فی تشکّل البیوت قریبا من وضع الروم القدیم ، و کان المیراث فیهم یرثه أرشد الأولاد الذکور ، و یُحرم النساء جمیعا من زوجة و بنت و اُخت ، و یُحرم صغار الأولاد و غیرهم ، غیر أنّهم کالرومیّین ربّما کانوا یحتالون لإیراث الصغار من أبنائهم و من أحبّوها و أشفقوا علیها من زوجاتهم و بناتهم و أخواتهم بحیل متفرّقة تسهّل الطریق لإمتاعهنّ بشیء من المیراث قلیل أو کثیر بوصیّة أو نحوها ، و سیجیء الکلام فی أمر الوصیّة .

و أمّا الهند و مصر و الصین فکان أمر المیراث _ فی حرمان النساء منه مطلقا ، و حرمان ضعفاء الأولاد أو بقاؤهم تحت الولایة و القیمومة _ قریبا ممّا تقدّم من سنّة الروم و الیونان .

و أمّا الفارس فإنّهم کانوا یرون نکاح المحارم و تعدّد الزوجات ، کما تقدّم ، و یرون التبنّی . و کانت أحبّ النساء إلَی الزوج ربّما قامت مقام الابن بالادّعاء و ترث کما یرث الابن و الدعیّ بِالسویّة ، و کانت تحرم بقیّة الزوجات . و البنت المزوّجة لا ترث حذرا من انتقال المال إلی خارج البیت ، و التی لم تزوّج بعد ترث نصف سهم الابن ؛ فکانت الزوجات غیر الکبیرة و البنت المزوّجة محرومات ، و کانت الزوجة الکبیرة و الابن و الدعیّ و البنت غیر المزوّجة بعد مرزوقین .

و أمّا العرب فقد کانوا یحرمون النساء مطلقا و الصغار من البنین ، و یمتّعون أرشد الأولاد ممّن یرکب الفرس و یدفع عن الحرمة ، فإن لم یکن فالعصبة .

هذا حال الدنیا یوم نزلت آیات الإرث ، ذکرها و تعرّض لها کثیر من تواریخ آداب الملل و رسومهم و الرحلات و کتب الحقوق و أمثالها ، من أراد الاطّلاع علی تفاصیل القول أمکنه أن یراجعها .

و قد تلخّص من جمیع ما مرّ أنّ السنّة کانت قد استقرّت فی الدنیا یومئذ علی حرمان النساء بعنوان أنّهنّ زوجة أو اُمّ أو بنت أو اُخت إلاّ بعناوین اُخری مختلفة ، و علی حرمان الصغار و الأیتام إلاّ فی بعض الموارد تحت عنوان الولایة و القیمومة الدائمة غیر المنقطعة .

3 _ ارث در میان اقوام و ملل متمدّن :

یکی از ویژگی های رومی ها این بود که برای نهاد خانواده استقلال مدنی خاصی قائل بودند؛ استقلالی که آن را از جامعه عمومی جدا و متمایز می ساخت و از مداخله و اعمال نفوذ حکومت در بیشتر حقوق اجتماعی اعضای خانواده جلوگیری می کرد و خانواده در امر و نهی و کیفر و مدیریت و امثال اینها استقلال عمل داشت.

پدر خانه یا رئیس خانواده، مورد پرستش اعضای آن از قبیل زن و فرزندان و غلامان بود و تا زمانی که یکی از افراد خانواده به شمار می رفت تنها او بود که حق مالکیت داشت و نه دیگر اعضا. او با اختیارات مطلق و نفوذی که در میان اعضای خانواده داشت، قیّم و سرپرست آنها بود. او نیز به نوبه خود خدایگان خانه یا رئیس قبلی خانواده را که از اسلافش بودند، می پرستید.

اگر بنا بود مالی به خانواده به ارث رسد _ مثلاً هرگاه یکی از فرزندان می مرد تمام مالی را که با اجازه رئیس خانه کسب کرده بود، یا مثلاً آنچه را که دختر به عنوان مهریه با اجازه رئیس منزل یا یکی دیگر از نزدیکان مالک می شد _ همه اینها را رئیس خانه به ارث می برد؛ زیرا خدایگان بودن و مالکیّت مطلقش نسبت به خانه و اعضای آن، اقتضای چنین امری را داشت.

و هرگاه خود رئیس خانواده می مرد، یکی از پسران او یا برادرانش که در خور ریاست بود، وارث او می شد و فرزندان دیگر اگر به تشکیل خانه و خانواده دیگری دست می زدند و از خانواده پدری خود جدا می شدند، خود رئیس آن خانه می شدند و اگر در خانه قدیمی خویش باقی می ماندند همان نسبتی را که با پدر خود داشتند و تحت ریاست و قیمومت مطلق او بودند، با رئیس جدید خانواده [مثلاً برادرشان ]پیدا می کردند.

پسر خوانده ها نیز از او ارث می بردند؛ زیرا در میان رومیان نیز همانند عرب جاهلیت پسر خواندگی معمول بود.

اما زنان، مانند همسر و دختر و مادر ارث نمی بردند، تا مبادا با منتقل شدن آنها به خانواده ای دیگر اموال خانواده را نیز به آنجا منتقل کنند؛ چرا که رومیان انتقال اموال را از یک خانواده به خانواده دیگر مجاز نمی دانستند. شاید همین نکته باعث شده است که نویسنده ای بگوید: رومیان قدیم معتقد به مالکیت اشتراکی اجتماعی بوده اند و به مالکیت فردی شخصی اعتقاد نداشته اند، اما به گمان من مأخذ این گوینده چیز دیگری غیر از مالکیت اشتراکی بوده است؛ زیرا اقوام وحشی نیز از دیر باز از مشارکت دیگر طوایف بدوی در مراتع و اراضی حاصلخیزی که به تصرّف خود در می آوردند جلوگیری می کرده اند و آن را به قُرُق خود در می آورده اند و در این راه می جنگیدند و از قُرُقگاه های خویش دفاع می کردند و این خود یک نوع مالکیت اجتماعی است که مالک آن اجتماع انسانی است نه افراد آن، با این حال، این مالکیت دسته جمعی مانع از آن نمی شد که هر فردی از افراد جامعه مقداری از این ملک عمومی را به طور خصوصی مالک شود.

این مالکیت، مالکیت صحیحی است، منتها آنان از پس تعدیل و بهره برداری از آن به خوبی برنمی آمدند. اسلام نیز همچنان که قبلاً گفتیم، به این نوع مالکیت احترام گذاشته است. خداوند متعال می فرماید: «تمام آنچه را در زمین است برای شما آفرید». بنا بر این، جامعه بشری _ یعنی جامعه اسلامی و کسانی که تحت ذمّه و حمایت آن هستند _ به این معنا مالک ثروتهای زمین هستند و جامعه اسلامی مالک ثروتی است که در اختیار دارد. به همین دلیل است که از نظر اسلام کافر از مسلمان ارث نمی برد. نمونه ها و نشانه هایی از این دیدگاه در میان برخی ملّت های معاصر نیز به چشم می خورد؛ مثلاً برای بیگانگان حق مالکیت اراضی و اموال غیر منقول کشور خود را قائل نیستند. و نمونه های دیگری از این قبیل.

از آنجا که در روم باستان، نهاد خانواده از استقلال و تمامیّت برخوردار بود، این عادت دیرینه که در میان طوایف و ممالک مستقل وجود داشت، در میان خانواده رومی نیز جای خود را باز کرد.

استقرار این عادت یا سنّت در میان خانواده های رومی، به ضمیمه سنّت دیگر آنها، یعنی ممنوعیت ازدواج با محارم، به این نتیجه انجامید که خویشاوندی و قرابت در میان آنها به دو گونه تقسیم شد: یکی خویشاوندی طبیعی یعنی اشتراک در خون که لازمه اش جلوگیری از ازدواج با محارم و جواز ازدواج با غیر محارم بود. دوم خویشاوندی رسمی یا همان قانونی که ارث و نفقه و ولایت و سرپرستی به همراه داشت. پسران از هر دو نوع خویشاوندی برخوردار بودند. یعنی با خدایگان و رئیس خانه و نسبت به یکدیگر هم خویشاوندی طبیعی داشتند و هم خویشاوندی رسمی و قانونی، اما زنان دارای خویشاوندی طبیعی بودند نه قانونی. به این دلیل نه از پدر خود ارث می بردند نه از فرزند نه از برادر نه از شوهر و نه از جز اینها. این بود سنّت و قانون حاکم بر روم باستان.

در یونان باستان نیز وضع نهاد خانواده نزدیک به وضعیت نهاد خانواده در روم باستان بود. ارث را فقط پسر ارشد می برد و زنان به طور کلی _ چه همسر و چه دختر و چه خواهر _ و نیز فرزندان خرد سال از ارث محروم بودند، منتها گاهی اوقات، همچون رومی ها، برای ارث بردن فرزندان خرد سال یا همسران و دختران و خواهران خود که مورد علاقه و محبت آنها بودند دست به حیله های گوناگونی می زدند تا به وسیله وصیت یا امثال آن، راه را برای بهره مند ساختن کم و بیش ایشان از ارث هموار کنند. درباره موضوع وصیت بعدا سخن خواهیم گفت.

در کشورهای هند و مصر و چین نیز موضوع محرومیت زنان از ارث و نیز محروم ماندن فرزندان ناتوان از ارث یا باقی ماندنشان در تحت قیمومت و سرپرستی، نزدیک به وضعیت حاکم بر روم و یونان بوده است.

در میان ایرانیان، همچنان که سابقا گفتیم، ازدواج با محارم و چند همسری مجاز بوده و فرزند خواندگی متداول بوده است. گاهی اوقات سوگلی مرد، به عنوان فرزند خواندگی، جای پسر را می گرفت و درست مانند پسر و پسر خوانده ارث می برد و بقیه همسران آن مرد از ارث محروم می شدند. دختری هم که ازدواج کرده بود از ترس اینکه به وسیله او اموال خانه به بیرون از آن منتقل شود، از ارث محروم بود اما دختری که هنوز شوهر نکرده بود به اندازه نصف سهم پسر ارث می برد. بنا بر این، غیر از بانوی خانه، بقیه همسران مرد و نیز دختر شوهر کرده از ارث محروم بودند، اما بانوی خانه و پسر و پسر خوانده و دختری که هنوز ازدواج نکرده بود ارث می بردند.

عرب ها نیز زنان را به طور کلی و پسران خرد سال را از ارث محروم می کردند و پسر ارشد را که سوارکار بود و از حریم دفاع می کرد بهره مند می ساختند و چنانچه چنین پسری نداشتند، ارث به نزدیکان [مرد ]می رسید.

این بود وضعیت دنیا در زمانی که آیات ارث نازل شد؛ وضعیتی که بسیاری از تواریخ مربوط به آداب و رسوم ملل و سفرنامه ها و کتاب های حقوقی و امثال اینها، آن را بازگو کرده اند و کسانی که خواهان آگاهی یافتن از جزئیات این موضوع هستند می توانند به این کتب مراجعه کنند. از مجموع آنچه گذشت این نتیجه به دست می آید که قانون حاکم بر دنیای آن روزگار بر پایه محرومیت زنان _ به عنوان همسر یا مادر یا دختر و یا خواهر _ بوده است، مگر در مواردی که تحت عناوین متفاوت دیگری این محرومیت از بین می رفت؛ همچنین بر محور محرومیت کودکان و یتیمان می چرخیده است مگر در برخی موارد که تحت عنوان سرپرستی و قیمومت دائمی قرار می گرفتند.

ص :94

ص :95

ص :96

ص :97

ص :98

ص :99

4 _ ما ذا صنع الإسلام و الظرف هذا الظرف؟

قد تقدّم مرارا أنّ الإسلام یری أنّ الأساس الحقّ للأحکام و القوانین الإنسانیّة هو الفطرة التی فُطر الناس علیها و لا تبدیل لخلق اللّه ، و قد بُنی الإرث علی أساس الرَّحم التی هی من الفطرة و الخلقة الثابتة . و قد ألغی إرث الأدعیاء ، حیث یقول تعالی : «و ما جَعَلَ أدْعِیاءکُمْ أبْناءکُم ذلکُم قَوْلُکُم بِأفواهِکُمْ و اللّهُ یَقولُ الحَقَّ و هُوَ یَهْدِی السَّبیلَ * ادعُوهُمْ لاِبائهِمْ هُوَ أقْسَطُ عِنْدَ اللّهِ فإنْ لَمْ تَعْلَمُوا آباءهُمْ فإخْوانُکُمْ فِی الدِّینِ و مَوالِیکُم» . (1)

ثمّ أخرج الوصیّة من تحت عنوان الإرث و أفردها عنوانا مستقلاًّ یعطی به و یؤخذ ، و إن کانوا یسمّون التملّک من جهة الإیصاء إرثا . و لیس ذلک مجرّد اختلاف فی التسمیة ؛ فإنّ لکلّ من الوصیّة و الإرث مِلاکا آخر و أصلاً فطریّا مستقلاًّ ، فملاک الإرث هو الرَّحم و لا نفوذ لإرادة المتوفّی فیها أصلاً ، و مِلاک الوصیّة نفوذ إرادة المتوفّی بعد وفاته (و إن شئت قل : حینما یوصی) فیما یملکه فی حیاته و احترام مشیّته ، فلو اُدخلت الوصیّة فی الإرث لم یکن ذلک إلاّ مجرّد تسمیة .

و أمّا ما کان یسمّیها الناس کالروم القدیم مثلاً إرثا فلم یکن لاعتبارهم فی سنّة الإرث أحد الأمرَین : إمّا الرحم و إمّا احترام إرادة المیّت ، بل حقیقة الأمر أنّهم کانوا یبنون الإرث علَی احترام الإرادة و هی إرادة المیّت بقاءَ المال الموروث فی البیت الذی کان فیه تحت ید رئیس البیت و ربّه ، أو إرادته انتقاله بعد الموت إلی من یحبّه المیّت و یشفق علیه ، فکان الإرث علی أیّ حال یبتنی علَی احترام الإرادة .

و لو کان مبتنیا علی أصل الرحم و اشتراک الدم لَرُزق من المال کثیر من المحرومین منه ، و حُرم کثیر من المرزوقین .

ثمّ إنّه بعد ذلک عمد إلَی الإرث ، و عنده فی ذلک أصلان جوهریّان :

أصل الرَّحم ، و هو العنصر المشترک بین الإنسان و أقربائه لا یختلف فیه الذکور و الإناث و الکبار و الصغار حتَّی الأجنّة فی بطون اُمّهاتهم و إن کان مختلف الأثر فی التقدّم و التأخّر، و منع البعض للبعض من جهة قوّته و ضعفه بِالقرب من الإنسان و البعد منه و انتفاء الوسائط و تحقّقها قلیلاً أو کثیرا کالولد و الأخ و العمّ . و هذا الأصل یقضی باستحقاق أصل الإرث مع حفظ الطبقات المتقدّمة و المتأخّرة .

و أصل اختلاف الذکر و الاُنثی فی نحو وجود القرائح الناشئة عن الاختلاف فی تجهیزهما بِالتعقّل و الإحساسات ؛ فالرجل بحسب طبعه إنسان التعقّل ، کما أنّ المرأة مظهر العواطف و الإحساسات اللطیفة الرقیقة . و هذا الفرق مؤثّر فی حیاتیهما التأثیر البارز فی تدبیر المال المملوک و صرفه فی الحوائج . و هذا الأصل هو الموجب للاختلاف فی السهام فی الرجل و المرأة و إن وقعا فی طبقة واحدة کالابن و البنت ، و الأخ و الاُخت فی الجملة ، علی ما سنبیّنه .

و استنتج من الأصل الأوّل ترتّب الطبقات بحسب القرب و البعد من المیّت لفقدان الوسائط و قلّتها و کثرتها ؛ فالطبقة الاُولی هی التی تتقرّب من المیّت بلا واسطة ، و هی الابن و البنت و الأب و الاُمّ ، و الثانیة الأخ و الاُخت و الجدّ و الجدّة و هی تتقرّب من المیّت بواسطة و هی الأب أو الاُمّ أو هما معا ، و الثالثة العمّ و العمّة و الخال و الخالة ، و هی تتقرّب إلَی المیّت بواسطَتین و هما أب المیّت أو اُمّه و جدّه أو جدّته ، و علی هذا القیاس . و الأولاد فی کلّ طبقة یقومون مقام آبائهم و یمنعون الطبقة اللاحقة ، و روعی حال الزوجین لاختلاط دمائهما بِالزواج مع جمیع الطبقات ؛ فلا یمنعهما طبقة و لا یمنعان طبقة .

ثمّ استنتج من الأصل الثانی اختلاف الذکر و الاُنثی فی غیر الاُمّ و الکَلالة المتقرّبة بالاُمّ بأنّ للذکر مثل حظّ الاُنثیین .

و السِّهام الستّة المفروضة فی الإسلام (النصف و الثلثان و الثلث و الربع و السدس و الثمن) و إن اختلفت ، و کذا المال الذی ینتهی إلی أحد الورّاث و إن تخلّف عن فریضته غالبا بِالردّ أو النقص الوارد ، و کذا الأب و الاُمّ و کلالة الاُمّ و إن تخلّفت فرائضهم عن قاعدة «لِلذَّکَرِ مِثلُ حَظِّ الاُنثَیَینِ» _ و لذلک یعسر البحث الکلّیّ الجامع فی باب الإرث _ إلاّ أنّ الجمیع بحسب اعتبار النوع فی تخلیف السابق للاّحق یرجع إلَی استخلاف أحد الزوجین للآخر ، و استخلاف الطبقة المولّدة وهم الآباء و الاُمّهات للطبقة المتولّدة وهم الأولاد ، و الفریضة الإسلامیّة فی کلّ من القبیلَین _ أعنی الأزواج و الأولاد _ للذکر مثل حظّ الاُنثیین . و ینتج هذا النظر الکلّیّ أنّ الإسلام یرَی اقتسام الثروة الموجودة فی الدنیا بِالثلث و الثلثین ؛ فللاُنثی ثلث و للذکر ثلثان ، هذا من حیث التملّک ، لکنّه لا یری نظیر هذا الرأی فی الصرف للحاجة ؛ فإنّه یری نفقة الزوجة علَی الزوج و یأمر بِالعدل المقتضی للتساوی فی المصرف ، و یعطی للمرأة استقلال الإرادة و العمل فیما تملکه من المال لا مداخلة للرجل فیه . و هذه الجهات الثلاث تنتج أنّ للمرأة أن تتصرّف فی ثلثَی ثروة الدنیا (الثلث الذی تملکها و نصف الثلثین اللذین یملکهما الرجل) و لیس فی قبال تصرّف الرجل إلاّ الثلث .

4 _ در چنین شرایطی، اسلام چه کرد؟

پیش از این بارها گفته ایم که اسلام معتقد است شالوده حقیقی و درست احکام و قوانین انسانی، همان فطرتی است که خداوند مردم را بر آن سرشته و آفریده است و آفرینش خدا هم دستخوش تغییر و تبدیل نمی شود. ارث را نیز بر بنیاد خویشاوندی (رَحِم) قرار داده که این خود نیز یک امر فطری و تغییر نا پذیر می باشد. و بر همین مبنا، ارث بری فرزند خوانده ها را لغو فرموده است، آن جا که خداوند متعال می فرماید: «و پسر خواندگانتان را پسر [واقعی ]شما قرار نداده است. این، گفتار شما به زبان شماست، ولی خدا حقیقت را می گوید و او[ست که ]به راه درست راهنمایی می کند. آنان را به نام پدرانشان بخوانید که این نزد خدا عادلانه تر است و اگر پدرانشان را نمی شناسید، برادران دینی و موالی شمایند. اسلام وصیت را از زیر عنوان ارث خارج کرده و برای آن عنوان جداگانه ای باز کرده که به واسطه آن بده بستان می شود. گو اینکه مردم تملّک از طریق وصیت را نیز ارث می نامیدند و البته این تفاوت صرفا یک اختلاف در نامگذاری نیست؛ زیرا هر یک از وصیت و ارث برای خود ملاک و ریشه فطری مستقل و جداگانه ای دارند. ملاک ارث بردن خویشاوندی است و اراده و خواست متوفّی کمترین دخالتی در آن ندارد، اما ملاک وصیّت، نفوذ اراده و خواست متوفّی بعد از فوت او] یا هنگام وصیت [در چیزی است که در زندگی خود مالک آن است و احترام نهادن به خواست او می باشد. بنا بر این، اگر وصیت در ارث داخل شود این فقط یک نامگذاری است.

اما آنچه را که مردمانی چون رومیان قدیم، ارث می نامیدند، بر اساس خویشاوندی یا احترام نهادن به اراده میّت نبود، بلکه واقعیت آن است که آنان ارث را بر پایه احترام به اراده قرار می دادند؛ یا اراده میّت به باقی ماندن اموال موروث در خانه ای که تحت نفوذ و استیلای رئیس و پدر آن خانه بود، یا اراده او به انتقال اموال بعد از مرگ به کسی که او دوستش می داشت و مورد علاقه اش بود. در هر حال، ارث بر مبنای احترام به اراده ]میّت [بوده است و اگر بر پایه خویشاوندی و همخونی استوار بود، بی گمان بسیاری از محرومین از ارث، به ارث می رسیدند و خیلی از کسانی که ارث می بردند، از آن محروم می شدند.

برگردیم به موضوع ارث در اسلام. اسلام در این زمینه بر دو اصل اساسی و جوهری تکیه کرده است:

اوّل: اصل خویشاوندی و همخونی که عنصر مشترک میان انسان و خویشاوندان اوست و زن و مرد و بزرگ و کوچک نمی شناسد و حتی جنین داخل رحم نیز از این جهت با دیگران فرقی ندارد، گر چه در تقدّم و تأخّر با یکدیگر تفاوت داشته باشند و وجود بعضی به سبب نزدیکی به میّت مانع ارث بردن دیگری باشد، یا وجود وسایط یا عدم آنها دخالت بکند؛ مانند فرزند و برادر و عمو. این اصل می گوید که همه کس _ با حفظ تقدّم و تأخّر طبقه ای _ استحقاق ارث دارد.

دوم: اصل اختلاف مرد و زن در نحوه وجود قرایح و استعدادهایی که برخاسته از اختلاف در تجهیز هر یک به تعقّل و احساسات است؛ مرد به حسب طبیعت خود موجودی تعقّلی است و زن مظهر عواطف و احساسات لطیف می باشد و این تفاوت در زندگانی اجتماعی و اقتصادی و امور مالی آنها و صرف آن برای احتیاجات زندگی، تأثیر آشکاری دارد و همین اصل است که موجب می شود زن و مرد، گر چه در یک طبقه ارثی باشند _ مانند پسر و دختر یا خواهر و برادر _ سهم الارث متفاوت داشته باشند.

از اصل اوّل نتیجه گرفته می شود که طبقه بندی وارثان، بر حسب دوری و نزدیکی و نیز بودن یا نبودن واسطه و کم یا زیاد بودن این واسطه ها، می باشد؛ زیرا طبقه اول کسانی هستند که بدون واسطه با میّت نزدیکی و بستگی دارند و عبارتند از: پسر و دختر و پدر و مادر. طبقه دوم عبارتند از: برادر و خواهر و پدر بزرگ و مادر بزرگ که با یک واسطه، یعنی پدر یا مادر یا هر دو، با میّت خویشی دارند. طبقه سوم عبارتند از: عمو و عمّه و دایی و خاله، که اینان با دو واسطه یعنی پدر یا مادر میّت و پدر بزرگ یا مادر بزرگش، به میّت مربوط می شوند و به همین قیاس بقیه خویشاوندان میّت طبقه بندی می شوند. در هر طبقه ای فرزندان جای پدران خود را می گیرند و مانع طبقه بعد از ارث می شوند. در این میان، حال زن و شوهر مراعات بیشتری شده است ؛ چون به سبب ازدواج، با تمام طبقات آمیختگی خونی پیدا می کنند. بنا بر این، هیچ طبقه ای مانع ارث بری آنها نمی شود و بالعکس آنها نیز مانع طبقه ای نمی شوند. از اصل دوم نیز نتیجه گرفته می شود که بجز در مورد مادر و کلاله مادری، جنس زن و مرد اختلاف در سهام دارند و مرد دو برابر زن ارث می برد.

سه ام ششگانه ارث در اسلام (نصف، دو سوم، یک سوم، یک چهارم، یک ششم و یک هشتم) اگر چه با یکدیگر اختلاف دارند و نیز مالی که به یکی از وارثان می رسد هرچند از سهم معیّن او به سبب ردّ یا نقص، کم و زیاد می شود و همچنین پدر و مادر و کلاله مادری گر چه از قاعده «مرد به اندازه دو زن سهم می برد» مستثنا هستند _ و به همین دلیل بحث کلّی و جامع در باب ارث دشوار می باشد _ لیکن در همه اینها از لحاظ جانشین کردن به دو قسم برمی گردد: 1 _ جانشینی هر یک از همسران از یکدیگر. 2 _ جانشینی طبقه زاییده شده یعنی فرزندان به جای طبقه زاینده یعنی پدران و مادران. و سهم مفروض از نظر اسلام در هر یک از این دو نوع، یعنی همسران و فرزندان، همان قاعده «مرد به اندازه دو زن سهم دارد» می باشد. از این دید کلّی این نتیجه به دست می آید که اسلام معتقد است تقسیم ثروت موجود در جهان به نسبت یک سوم و دو سوم می باشد. زنان یک سوم دارند و مردها دو سوم. این به لحاظ تملّک است، اما به لحاظ هزینه کردن ثروت، چنین دیدگاهی را ندارد؛ زیرا اسلام هزینه و نفقه زن را به عهده شوهر گذاشته و او را مأمور به رعایت عدالت کرده است که این خود مستلزم رعایت تساوی و برابری در مصرف می باشد. از طرفی به زن نسبت به دارایی خود استقلال اراده و عمل داده است و مرد حق دخالت در اموال همسر خود را ندارد. نتیجه این جهات سه گانه این است که زن در دو سوم ثروت دنیا دخل و تصرّف داشته باشد (یک سومی که خودش مالک می شود و نصف دو سومی که مرد مالک می گردد) و مرد تنها در یک سوم آن تصرّف کند.

ص :100

ص :101

ص :102

ص :103

ص :104

5 _ عَلامَ استقرّ حال النساء و الیتامی فی الإسلام؟

أمّا الیتامی فهم یرثون کالرجال الأقویاء ، و یربّون و ینمّی أموالهم تحت ولایة الأولیاء کالأب و الجدّ أو عامّة المؤمنین أو الحکومة الإسلامیّة ، حتّی إذا بلغوا النکاح و اُونس منهم الرشد دُفعت إلیهم أموالهم و استوَوا علی مستوَی الحیاة المستقلّة ، و هذا أعدل السنن المتصوّرة فی حقّهم .

و أمّا النساء فإنّهنّ _ بحسب النظر العامّ _ یملکن ثلث ثروة الدنیا و یتصرّفن فی ثلثَیها بما تقدّم من البیان ، و هنّ حرّات مستقلاّت فیما یملکن لا یدخلن تحت قیمومة دائمة و لا موقّتة ، و لا جناح علَی الرجال فیما فعلن فی أنفسهنّ بِالمعروف.

5 _ وضع زنان و یتیمان در اسلام بر چه پایه ای است؟

یتیمان نیز همانند مردان نیرومند ارث می برند و خودشان و سهم الارث آنها تحت سرپرستی و نگهداری اولیایی، چون پدر و پدر بزرگ یا جامعه مؤمنین یا حکومت اسلامی رشد و نمو می کنند تا اینکه وقتی به سن ازدواج رسیدند و رشد عقلی لازم در آنان به وجود آمد، اموالشان به خودشان برگردانده می شود و برای خود زندگی مستقلّی تشکیل می دهند. این بهترین روش و قانونی است که در مورد یتیمان می توان تصوّر کرد.

زنان نیز طبق آن نظریّه عمومی که توضیح دادیم، مالک یک سوم ثروت جهان هستند و در دو سوم آن، به همان بیانی که توضیح دادیم، دخل و تصرّف می کنند. در آنچه از اموال و دارایی که دارند آزاد و مستقل هستند و تحت قیمومت دائم یا موقّت کسی هم در نمی آیند و به هر کار پسندیده ای که دست بزنند آزادند و شوهرانشان حق دخالت و جلوگیری ندارند.

ص :105

6 _ قوانین الإرث الحدیثة:

هذه القوانین و السنن و إن خالفت قانون الإرث الإسلامیّ کمّا و کیفا _ علی ما سیمرّ بک إجمالها _ غیر أنّها استظهرت فی ظهورها و استقرارها بِالسنّة الإسلامیّة فی الإرث ، فکم بین موقف الإسلام عند تشریع إرث النساء فی الدنیا و بین موقفهنّ من الفرق ؟!

فقد کان الإسلام یظهر أمرا ما کانت الدنیا تعرفه و لا قرعت أسماع الناس بمثله ، و لا ذکرته أخلاف عن أسلافهم الماضین و آبائهم الأوّلین ، و أمّا هذه القوانین فإنّها اُبدیت و کلّف بها اُمم حینما کانت استقرّت سنّة الإسلام فی الإرث بین الاُمم الإسلامیّة فی معظم المعمورة بین مئات الملایین من الناس ، توارثها الأخلاف من أسلافهم فی أکثر من عشرة قرون . و من البدیهیّات فی أبحاث النفس أنّ وقوع أمر من الاُمور فی الخارج ثمّ ثبوتها و استقرارها نِعم العون فی وقوع ما یشابهها . و کلّ سنّة سابقة من السنن الإجتماعیّة مادّة فکریّة للسنن اللاحقة المجانسة ، بل الاُولی هی المادّة المتحوّلة إلَی الثانیة ، فلیس لباحث اجتماعیّ أن ینکر استظهار القوانین الجدیدة فی الإرث بما تقدّمها من الإرث الإسلامیّ و تحوّله إلیها تحوّلاً عادلاً أو جائرا .

فمن أغرب الکلام ما ربّما یقال _ قاتل اللّه عصبیّة الجاهلیّة الاُولی _ : إنّ القوانین الحدیثة إنّما استفادت فی موادّها من قانون الروم القدیمة ! و أنت قد عرفت ما کانت علیه سنّة الروم القدیمة فی الإرث ، و ما قدّمته السنّة الإسلامیّة إلَی المجتمع البشریّ ، و أنّ السنّة الإسلامیّة متوسّطة فی الظهور و الجریان العملیّ بین القوانین الرومیّة القدیمة و بین القوانین الغربیّة الحدیثة ، و کانت متعرّفة متعمّقة فی مجتمع الملایین و مئات الملایین من النفوس الإنسانیّة قرونا متوالیة متطاولة ، و من المحال أن تبقی سدیً و علی جانب من التأثیر فی أفکار هؤلاء المقنّنین .

و أغرب منه أنّ هؤلاء القائلین یذکرون أنّ الإرث الإسلامی مأخوذ من الإرث الرومیّ القدیم!

و بِالجملة : فالقوانین الحدیثة الدائرة بین الملل الغربیّة و إن اختلفت فی بعض الخصوصیّات ، غیر أنّها کالمُطبِقة علی تساوی الرجال و النساء فی سهم الإرث ، فالبنات و البنون سواء ، و الاُمّهات و الآباء سواء فی السهام ......... و هکذا .

و قد رتّبت الطبقات فی قانون فرنسا علی هذا النحو : (1) البنون و البنات (2) الآباء و الاُمّهات و الإخوة و الأخوات (3) الأجداد و الجدّات (4) الأعمام و العمّات و الأخوال و الخالات . و قد أخرجوا علقة الزوجیّة من هذه الطبقات ، و بنَوها علی أساس المحبّة و العلقة القلبیّة . و لا یهمّنا التعرّض لتفاصیل ذلک و تفاصیل الحال فی سائر الطبقات ، من أرادها فلیرجع إلی محلّها .

و الذی یهمّنا هو التأمّل فی نتیجة هذه السنّة الجاریة ، و هی اشتراک المرأة مع الرجل فی ثروة الدنیا الموجودة بحسب النظر العامّ الذی تقدّم ، غیر أنّهم جعلوا الزوجة تحت قیمومة الزوج لا حقّ لها فی تصرّف مالیّ فی شیء من أموالها الموروثة إلاّ بإذن زوجها، و عاد بذلک المال منصّفا بین الرجل و المرأة ملکا ، و تحت ولایة الرجل تدبیرا و إدارةً ! و هناک جمعیّات منتهضة یبذلون مساعیهم لإعطاء النساء الاستقلال و إخراجهنّ من تحت قیمومة الرجال فی أموالهنّ ، و لو وفّقوا لما یریدون کانت الرجال و النساء متساویَین من حیث المِلک و من حیث ولایة التدبیر و التصرّف .

6 _ قوانین جدید ارث :

این قوانین و احکام اگر چه در کمّ و کیف با قانون ارث اسلامی متفاوتند _ که اجمالاً بدان اشاره خواهد شد _ لیکن پشتوانه پیدایش و استقرار آنها قانون ارث اسلامی است؛ زیرا از زمانی که اسلام قانون ارث زنان را در دنیا وضع کرد تا زمانی که این قوانین وضع شدند فاصله بسیار زیادی است.

اسلام زمانی این مسأله را مطرح کرد که جهان با آن آشنا نبود و نظیر آن به گوش مردم دنیا نخورده بود و مردمان از گذشتگان و نیاکان خویش چنین چیزهایی به یاد نداشتند. ولی قوانین امروزِ ملل موقعی پا به عرصه وجود گذاشت و مردم به رعایت آنها مکلّف شدند که بیش از ده قرن بود که قانون ارث اسلامی در میان صدها میلیون مردم مسلمان در بیشتر نقاط جهان استقرار یافته بود و نسل اندر نسل از یکدیگر آن را به ارث می بردند. در دانش روان شناسی این نکته از بدیهیّات است که وقوع یک پدیده در خارج و سپس استقرار و ثبوت آن بهترین کمک برای وقوع امثال آن است و هر سنّتی از سنّت های اجتماعی، پایه فکری برای آیین ها و سنّت های بعدی نظیر آن می باشد و بلکه سنّت امروز در واقع تکامل یافته سنّت دیروز است. بنا بر این، هیچ پژوهشگر اجتماعی نمی تواند انکار کند که قوانین ارث جهان امروز از قوانین ارث اسلامی مایه گرفته و صورت تحول یافته ای _ درست یا نادرست _ از آن قوانین می باشد.

یکی از عجیب ترین سخنان _ خدا بکشد این تعصب های جاهلیت اولی را _ این است که گاهی اوقات گفته می شود: قوانین جدید ]ارث [ماده خود را از قانون روم باستان گرفته است. در صورتی که ما قبلاً گفتیم قانون روم قدیم در زمینه ارث چه و چگونه بوده است و توضیح دادیم که اسلام در زمینه ارث چه قوانینی تقدیم جامعه بشری کرده است و این قوانین اسلامی به لحاظ زمان پیدایش و جریان علمی حدّ فاصل میان قوانین روم قدیم و قوانین جدید غرب بوده و در میان میلیون ها و صدها میلیون نفر از مردم جهان شناخته شده و ریشه دار بوده است و نسل به نسل در میان آنان می چرخیده و دست به دست می شده است. بنا بر این، محال است در افکار این قانون گذاران تأثیری نگذاشته باشد.

شگفت آورتر از این سخن، این گفته آنان است که می گویند قوانین ارث اسلامی از قوانین ارث روم باستان گرفته شده است!

باری، قوانین جدید ارث متداول میان ملل غرب _ اگر چه در پاره ای خصوصیات با هم متفاوتند _ تقریبا همگی قائل به برابری سهم الارث مردان و زنان هستند. دخترها با پسرها و مادرها با پدرها به طور یکسان از ارث سهم می برند ......... .

در قانون فرانسه طبقات ارث بدین شرح است: 1 _ پسران و دختران 2 _ پدران و مادران و برادران و خواهران 3 _ پدر بزرگ ها و مادر بزرگ ها 4 _ عموها و عمه ها و دایی ها و خاله ها. آنان رابطه همسری را از این طبقات خارج ساخته و آن را بر پایه محبّت و علاقه قلبی قرار داده اند. جزئیات این مطلب و جزئیات مربوط به سایر طبقات به بحث ما مربوط نمی شود و علاقه مندان می توانند به منابع مربوط مراجعه کنند.

آن چه به بحث ما مربوط می شود و برای ما اهمیّت دارد، تأمّل در نتیجه این قانون رایج می باشد، یعنی شرکت مرد و زن در ثروت موجود دنیا، بر اساس همان نظر کلّی ای که قبلاً توضیح دادیم، غربی ها زوجه را تحت قیمومت شوهر قرار داده اند که در اموالی که از طریق ارث به او می رسد جز با اجازه شوهر خود حقّ هیچ گونه دخل و تصرّفی را ندارد و بدین ترتیب، مال به لحاظ ملکیّت میان زن و شوهر نصف می شود، اما تدبیر و خرج آنها تماماً در اختیار مرد است! هم اکنون در غرب جمعیت هایی هستند که تلاش می کنند به زنان در زمینه اموالشان استقلال ببخشند و آنها را از تحت قیمومت مرد خارج سازند و چنانچه در رسیدن به خواسته های خود موفق شوند، آنگاه مردان و زنان در حقّ مالکیّت و تدبیر و تصرّف اموال متعلّق به خود، مساوی و برابر خواهند شد.

ص :106

ص :107

ص :108

7 _ مقایسة هذه السنن بعضها إلی بعض:

و نحن بعد ما قدّمنا خلاصة السنن الجاریة بین الاُمم الماضیة و قرونها الخالیة إلَی الباحث الناقد ، نُحیل إلیه قیاس بعضها إلَی البعض و القضاء علی کلٍّ منها بِالتمام و النقص و نفعه للمجتمع الإنسانیّ و ضرره من حیث وقوعه فی صراط السعادة ، ثمّ قیاس ما سنّه شارع الإسلام إلیها و القضاء بما یجب أن یقضی به .

و الفرق الجوهریّ بین السنّة الإسلامیّة و السنن غیرها فی الغایة و الغرض ، فغرض الإسلام أن تنال الدنیا صلاحها ، و غرض غیره أن تنال ما تشتهیها . و علی هذین الأصلین یتفرّع ما یتفرّع من الفروع ، قال تعالی : «وَ عَسی أن تَکْرَهُوا شَیْئا و هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ و عَسی أنْ تُحِبُّوا شَیْئا و هُوَ شَرٌّ لَکُمْ و اللّهُ یَعْلَمُ و أنْتُم لا تَعْلَمونَ» (1) ، و قال تعالی : «و عاشِروهُنَّ بالمَعْروفِ فإنْ کَرِهْتُمُوهُنَّ فعَسی أن تَکْرَهُوا شَیئا و یَجْعَلَ اللّهُ فیهِ خَیْرا کثیرا» . (2)

7 _ مقایسه ای میان این قوانین:

اینک که خلاصه ای از قوانین متداول در میان اقوام و ملل گذشته را تقدیم خوانندگان نکته سنج کردیم، کار مقایسه میان این قوانین و قضاوت درباره ناقص یا کامل بودن و سودمندی یا زیانمندی آنها به حال جامعه انسانی را و تأمین خوشبختی برای افراد جامعه را و نیز مقایسه میان آنها با قوانین شرع مقدّس اسلام را به خود او وا می گذاریم تا آن طور که باید و شاید قضاوت کند.

تفاوت اساسی میان قوانین اسلامی با سایر قوانین، تفاوت در هدف و غرض آنهاست. هدف اسلام آن است که دنیا به آنچه مصلحت آن است دست یابد و هدف غیر اسلام آن است که مردم به امیال و خواهش هایشان برسند و همه فروع و نتایج از این دو اصل سرچشمه می گیرد. خداوند متعال می فرماید: «و بسا چیزی را خوش نمی دارید در حالی که آن برای شما خوب است و بسا چیزی را دوست می دارید ولی آن برای شما بد است و خدا می داند و شما نمی دانید». و در جای دیگر می فرماید: «و با آنها (زنان خود) به شایستگی رفتار کنید و اگر از آنان خوشتان نیامد، پس چه بسا چیزی را خوش نمی دارید ولی خدا در آن مصلحت فراوان قرار داده است».

ص :109

8 _ الوصیّة:

قد تقدّم أنّ الإسلام أخرج الوصیّة من تحت الوراثة و أفردها عنوانا مستقلاًّ ؛ لما فیها من المِلاک المستقلّ و هو احترام إرادة المالک بِالنسبة إلی ما یملکه فی حیاته . و قد کانت الوصیّة بین الاُمم المتقدّمة من طرق الاحتیال لدفع الموصی مالَه أو بعض ماله إلی غیر من تحکم السنّة الجاریة بإرثه کالأب و رئیس البیت ؛ و لذلک کانوا لا یزالون یضعون من القوانین ما یحدّها و یسدّ بنحوٍ هذا الطریق المؤدّی إلی إبطال حکم الإرث ، و لا یزال یجری الأمر فی تحدیدها هذا المجری حتَّی الیوم .

و قد حدّها الإسلام بنفوذها إلی ثلث المال، فهی غیر نافذة فی الزائد علیه . و قد تبعته فی ذلک بعض القوانین الحدیثة کقانون فرنسا ، غیر أنّ النظرین مختلفان ، و لذلک کان الإسلام یحثّ علیها و القوانین تردع عنها أو هی ساکتة .

و الذی یفیده التدبّر فی آیات الوصیّة و الصدقات و الزکاة و الخمس و مطلق الإنفاق : أنّ فی هذه التشریعات تسهیل طریق أن یوضع ما یقرب من نصف رَقَبة الأموال و الثلثان من منافعها للخیرات و المبرّات و حوائج طبقة الفقراء و المساکین ؛ لتقرب بذلک الطبقات المختلفة فی المجتمع ، و یرتفع الفواصل البعیدة من بینهم ، و تقام به أصلاب المساکین ، مع ما فی القوانین الموضوعة بِالنسبة إلی کیفیّة تصرّف المُثرین فی ثروتهم من تقریب طبقتهم من طبقة المساکین ، و لتفصیل هذا البحث محلّ آخر سیمرّ بک إن شاء اللّه تعالی . (1)

8 _ وصیّت :

قبلاً گفتیم که اسلام وصیّت را از تحت عنوان وراثت خارج ساخته و _ به خاطر ملاک مستقلّی که در آن هست یعنی همان احترام نهادن به اراده و خواست مالک نسبت به آنچه در زندگی خود به تملّک در می آورد _ برای آن عنوان مستقل و جداگانه ای باز کرده است. در میان اقوام و ملل گذشته، وصیّت، از جمله حیله هایی بود که وصیّت کننده از طریق آن تمام یا قسمتی از مال خود را به کسی که طبق قوانین جاری و حاکم ارث نمی برد، منتقل می کرد. لذا برای محدود کردن امر وصیّت و جلوگیری از این روشِ ارث برانداز، پیوسته قوانینی وضع می کردند و تاکنون نیز در راه محدود ساختن آن قوانینی وضع می کنند.

اسلام وصیّت را به یک سوم اموال و دارایی ها محدود کرده است و از این رو در بیش از ثلث دارایی، وصیّت نافذ نیست. برخی از قوانین جدید، مانند قانون فرانسه، در این زمینه از اسلام تبعیت کرده اند، منتها دو دیدگاه با هم فرق می کند. به همین دلیل اسلام به وصیّت در اموال ترغیب می کرده ولی قوانین امروز یا در این باره ساکتند و یا از آن جلوگیری می کنند.

آنچه از تأمل و دقّت در آیات مربوط به وصیّت و صدقات و زکات و خمس و مطلق انفاق برمی آید، این است که این قوانین راه را برای خرج کردن تقریباً نیمی از عین اموال و دو سوم از منافع آنها در راه خیرات و مبرّات و رفع نیازهای طبقه فقیر و مستمند سهل و همواره می کند، تا از این طریق طبقات گوناگون جامعه به هم نزدیک شوند و فاصله ها و شکاف های عمیق طبقاتی از بین برود و مستمندان کمر راست کنند. وانگهی قوانینی که در رابطه با نحوه دخل و تصرّف ثروتمندان در ثروتشان وضع شده است نیز در نزدیک ساختن طبقات ثروتمند به طبقات فقیر و تهیدست مؤثّر می باشد. تفصیل این بحث جای دیگری دارد که به خواست خداوند متعال به زودی به آن خواهیم پرداخت.

ص :110

ص :111

عنه صلی الله علیه و آله :وَلَدُ زِنا لا یَرِثُ و لا یُوَرِّثُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن عاهَرَ بأمَةِ قَومٍ أو زَنی بامرأةٍ حُرَّةٍ فالوَلَدُ وَلَدُ زِنا ؛ لا یَرِثُ و لا یُوَرِّثُ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا یَتَوارَثُ رجُلانِ قَتَلَ أحَدُهُما صاحِبَهُ . (3)

عنه علیه السلام :المُسلِمُ یَحجُبُ الکافِرَ و یَرِثُهُ ، و الکافِرُ لا یَحجُبُ المُؤمنَ و لا یَرِثُهُ . (4)

(5)

عنه صلی الله علیه و آله :لا نُوَرِّثُ ، ما تَرَکنا صَدَقَةٌ . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :جاءَت فاطِمَةُ علیها السلام إلی أبی بکرٍ تَطلُبُ مِیراثَها ، و جاءَ العَبّاسُ بنُ عبدِ المُطَّلبِ یَطلُبُ مِیراثَهُ ، و جاءَ مَعَهُما علیٌّ علیه السلام .

فقالَ أبو بکرٍ : قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : لا نُوَرِّثُ ، ما تَرَکناهُ صَدَقَةٌ ، (و ما) کانَ النَّبیُّ یَعولُ ، فقالَ علیٌّ : «وَ وَرِثَ سُلَیمانُ داودَ» ، و قالَ زکریّا : «یَرِثُنی و یَرِثُ مِن آلِ یَعقوبَ» .

قالَ أبو بکرٍ : هُو هکذا ، و أنتَ و اللّهِ تَعلَمُ مِثلَ ما أعلَمُ .

فقالَ علیٌّ : هذا کِتابُ اللّهِ یَنطِقُ . فسَکَتُوا و انصَرَفوا . (2)

(3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ما ارث نمی گذاریم، آنچه [از خود] بر جای گذاریم صدقه است(!).

امام باقر علیه السلام :فاطمه علیها السلام و عباس بن عبد المطّلب برای مطالبه میراث خود نزد ابو بکر آمدند و علی علیه السلام نیز همراه آن دو رفت.

ابو بکر گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ما ارث نمی گذاریم؛ آنچه بر جای گذاریم صدقه است. [ابو بکر گفت:] و خرجی کسانی که نانخور پیامبر بوده اند به عهده من است. علی فرمود: «و سلیمان از داوود ارث برد». و زکریا گفت که : «از من ارث بَرَد و از خاندان یعقوب [نیز ]ارث بَرَد».

ابو بکر گفت: مطلب همین است و به خدا قسم که تو نیز آنچه را من می دانم می دانی.

علی فرمود: این کتاب خداست که [به صراحت در مورد ارث گذاشتن پیامبران ]سخن می گوید. آنان (علی و فاطمه و عباس) دیگر چیزی نگفتند و رفتند.

ص :114

عنه صلی الله علیه و آله :اِنتَهَی الإیمانُ إلَی الوَرعِ ، مَن قَنَعَ بما رَزَقَهُ اللّهُ دَخَلَ الجَنَّةَ ، و مَن أرادَ الجَنَّةَ لا شَکَّ فلا یَخافُ فی اللّهِ لَومَةَ لائمٍ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :وَرَعُ الرّجُلِ علی قَدرِ دِینِهِ . (2)

عنه علیه السلام :خَیرُ اُمورِ الدِّینِ الوَرَعُ . (3)

عنه علیه السلام :لا مَعقِلَ أحرَزُ مِن الوَرَعِ . (4)

عنه علیه السلام :لا مَعقِلَ أحسَنُ مِن الوَرَعِ . (5)

عنه علیه السلام :الوَرَعُ جُنَّةٌ . (6)

عنه علیه السلام :العَمَلَ العَمَلَ ، ثُمَّ النِّهایَةَ النِّهایَةَ ، و الاستِقامَةَ الاستِقامَةَ ، ثُمّ الصَّبرَ الصَّبرَ ، و الوَرَعَ الوَرَعَ ! (7)

عنه علیه السلام :علَیکَ بِالوَرَعِ ؛ فإنّهُ خَیرُ صِیانَةٍ . (8)

عنه علیه السلام :علَیکَ بِالوَرَعِ ؛ فإنّهُ عَونُ الدِّینِ و شِیمَةُ المُخلِصینَ . (9)

عنه علیه السلام :علَیکَ بِالوَرَعِ ، و إیّاکَ و غُرورَ الطَّمَعِ ؛ فإنّهُ وَخِیمُ المَرتَعِ . (10)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ایمان، به پارسایی ختم شده است؛ هر که به آنچه خداوند روزیش کرده است قانع باشد به بهشت رود و هر کس بهشت را که در آن شکّی نیست، بخواهد، در راه خدا از سرزنش هیچ سرزنشگری نهراسد.

امام علی علیه السلام :پارساییِ مرد به اندازه دین (دینداری) اوست.

امام علی علیه السلام :بهترین [امر از] امور دین، پارسایی است.

امام علی علیه السلام :هیچ دژی تسخیر نا پذیرتر از پارسایی نیست.

امام علی علیه السلام :هیچ سنگری بهتر از پارسایی نیست.

امام علی علیه السلام :پارسایی، یک حفاظ است.

امام علی علیه السلام :کارِ [نیکو] کنید کار ، و عاقبت را بنگرید عاقبت را، و پایداری ورزید پایداری ، و شکیبایی کنید شکیبایی ، و پارسایی در پیش گیرید پارسایی.

امام علی علیه السلام :پارسایی کن؛ زیرا که آن بهترین عامل مصونیّت [از گناه] است.

امام علی علیه السلام :پارسایی داشته باش؛ زیرا که آن یاور دین است و خصلت مخلصان.

امام علی علیه السلام :پارسایی کن و از فریب طمع بپرهیز؛ زیرا که چراگاه طمع، آلوده است.

ص :117

عنه علیه السلام :مَن أحَبَّنا فلْیَعمَلْ بعَمَلِنا و لْیَستَعِنْ بِالوَرَعِ؛ فإنّهُ أفضَلُ ما یُستَعانُ بهِ فی أمرِ الدُّنیا و الآخِرَةِ . (1)

عنه علیه السلام :الوَرَعُ خَیرُ قَرینٍ . (2)

عنه علیه السلام :الوَرَعُ أفضَلُ لِباسٍ . (3)

عنه علیه السلام :وَرَعٌ یُعِزُّ خَیرٌ مِن طَمَعٍ یُذِلُّ . (4)

عنه علیه السلام :آفَةُ الوَرَعِ قِلَّةُ القَناعَةِ . (5)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنّ أشَدَ العِبادَةِ الوَرَعُ . (6)

عنه علیه السلام_ لِخَیثمَةَ ، لَمّا دَخَلَ علَیهِ لِیُوَدِّعَهُ _: أبلِغْ مُوالِینا السَّلامَ عَنّا ، و أوصِهِم بتَقوَی اللّهِ العَظیمِ ، و أعلِمْهُم یا خَیثمَةُ أنّا لا نُغنی عَنهُم مِن اللّهِ شَیئا إلاّ بعَمَلٍ ، و لَن یَنالوا وَلایَتَنا إلاّ بوَرَعٍ . (7)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :علَیکُم بِالوَرَعِ ؛ فإنّهُ الدِّینُ الّذی نُلازِمُهُ ، و نَدینُ اللّهَ بِهِ ، و نُریدُهُ مِمَّن یُوالِینا . (8)

امام علی علیه السلام :هر که ما را دوست دارد باید به کردار ما رفتار کند و از پارسایی مدد گیرد؛ زیرا که پارسایی، بهترین مدد در کار دنیا و آخرت است.

امام علی علیه السلام :پارسایی، بهترین همدم است.

امام علی علیه السلام :پارسایی، بهترین جامه است.

امام علی علیه السلام :ورعی که عزّت آورد بهتر از طمعی است که خوار گرداند.

امام علی علیه السلام :آفت پارسایی، اندک بودن قناعت است.

امام باقر علیه السلام :سخت ترین عبادت، پارسایی است.

امام باقر علیه السلام_ به خیثمه که برای خداحافظی خدمت حضرت آمده بود _فرمود : از طرف ما به دوستانمان سلام برسان و آنان را به پروا داشتن از خدای بزرگ سفارش کن . ای خیثمه ! به آنان اعلام کن که ما در پیشگاه خداوند برای آنان هیچ کاری نمی توانیم انجام دهیم، مگر اینکه عمل کنند ، و به ولایت و دوستی ما نرسند، مگر با پارسایی.

امام صادق علیه السلام :بر شما باد پارسایی؛ زیرا پارسایی همان دینی است که ما از آن پیروی می کنیم و خدا را با آن بندگی و اطاعت می نماییم و [پایبندی به] آن را از دوستداران خود می خواهیم.

ص :118

عنه علیه السلام :علَیکُم بِالوَرَعِ ؛ فإنّهُ لا یُنالُ ما عِندَ اللّهِ إلاّ بِالوَرَعِ . (1)

عنه علیه السلام :لَیسَ مِنّا _ و لا کَرامَةَ _ مَن کانِ فِی مِصرٍ فیهِ مِائةُ ألفٍ أو یَزیدونَ ، و کانَ فی ذلکَ المِصرِ أحَدٌ أورَعَ مِنهُ . (2)

(3)

عنه علیه السلام :لا یَزکو العِلمُ بغَیرِ وَرَعٍ . (1)

عنه علیه السلام :سَبَبُ صَلاحِ الدِّینِ الوَرَعُ . (2)

عنه علیه السلام :سَبَبُ صَلاحِ النَّفسِ الوَرَعُ . (3)

عنه علیه السلام :الوَرَعُ مِصباحُ نَجاحٍ . (4)

عنه علیه السلام :مَن زادَ وَرَعُهُ نَقَصَ إثمُهُ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :اِتَّقُوا اللّهَ و صُونوا دِینَکُم بِالوَرَعِ . (6)

عنه علیه السلام :أفسَدَ دِینَهُ مَن تَعَرّی عَنِ الوَرَعِ . (1)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :الوَرَعُ نِظامُ العِبادَةِ ، فإذا انقَطَعَ ذَهَبَتِ الدِّیانَةُ ؛ کما إذا انقَطَعَ السِّلکُ أتبَعَهُ النِّظامُ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا یَنفَعُ اجتِهادٌ لا وَرَعَ فی_هِ . (3)

عنه علیه السلام_ فی وصیَّتِهِ لِعَمرِو بنِ سعیدٍ _: اُوصیکَ بتَقوَی اللّهِ و الوَرَعِ و الاجتِهادِ ، و اعلَم أنّهُ لا یَنفَعُ اجتِهادٌ لا وَرَعَ فیهِ . (4)

(5)

عنه صلی الله علیه و آله :الوَرِعُ الّذی یَقِفُ عِندَ الشُّبهَةِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :الآخِذُ بِالشُّبُهاتِ یَستَحِلُّ الخَمرَ بِالنَّبیذِ ، و السُّحتَ بِالهَدیَّةِ ، و البَخسَ (2) بِالزَّکاةِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :الحَلالُ بَیِّنٌ ، و الحَرامُ بَیِّنٌ ، و بَینَهُما اُمورٌ مُشتَبِهاتٌ ، لا یَعلَمُها کَثیرٌ مِن النّاسِ ، فمَنِ اتَّقَی الشُّبُهاتِ استَبرَأ لِعِرضِهِ و دِینِهِ ، و مَن وَقَعَ فی الشُّبُهاتِ وَقَعَ فی الحَرامِ ، کَراعٍ یَرعی حَولَ الحِمی یُوشِکُ أن یُواقِعَهُ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :اِجعَلوا بَینَکُم و بَینَ الحَرامِ سِترا مِن الحَلالِ ، مَن فَعلَ ذلکَ استَبرَأ لِعِرضِهِ و دِینِهِ ، و مَن أرتَعَ فیهِ کانَ کالمُرتِعِ إلی جَنبِ الحِمی یُوشِکُ أن یَقَعَ فیهِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :الحَلالُ بَیِّنٌ ، و الحَرامُ بَیِّنٌ ، فدَعْ ما یُریبُکَ إلی ما لا یُریبُکَ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :دَع ما یُریبُکَ إلی ما لا یُریبُکَ ؛ فإنّکَ لَن تَجِدَ فَقدَ شَیءٍ تَرَکتَهُ للّهِ . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پارسا کسی است که به هنگام پیش آمدن شبهه درنگ کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که به شبهات عمل می کند ، شراب را به نام نبیذ ، و رشوه را به نام هدیه و باج را به نام زکات، حلال می شمارد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حلال روشن است و حرام نیز روشن است و میان آن دو اموری هستند شبهه ناک که بسیاری از مردم [حُکم ]آنها را نمی دانند. پس هر که از شبهات بپرهیزد، آبرو و دین خود را حفظ کرده و هر که در شبهات وارد شود به حرام درافتد، مانند چوپانی که در اطراف قرقگاه می چراند و نزدیک است که وارد آن شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :میان خود و حرام پرده ای از حلال بکشید. هر که چنین کند، آبرو و دین خود را نگه دارد و هرکه در آن بچراند مانند کسی است که [دام های خود را ]در کنار قرقگاه بچراند و نزدیک است که وارد آن شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حلال روشن است و حرام نیز روشن. پس آنچه را که شک داری، رها کن و به آنچه شک نداری چنگ در زن.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آنچه را در آن شک داری رها کن و به آنچه شک نداری چنگ زن ؛ زیرا فقدان چیزی را که برای خداوند رهایش کرده ای هرگز احساس نخواهی کرد.

ص :122

عنه صلی الله علیه و آله_ لِأبی رِفاعَةَ _: إنّکَ لَن تَدَعَ شَیئا للّهِ إلاّ أبدَلَکَ اللّهُ خَیرا مِنهُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :دَعْ ما یُریبُکَ إلی ما لا یُریبُکَ ؛ فإنَّ الصِّدقَ طُمَأنِینَةٌ ، و إنَّ الکِذبَ رِیبَةٌ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :دَعْ ما یُریبُکَ إلی ما لا یُریبُکَ ؛ فإنَّ الخَیرَ طُمأنِینَةٌ ، و الشَّرَّ رِیبَةٌ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :البِرُّ ما سَکَنَت إلَیهِ النَّفسُ ، و اطمَأنَّ إلَیهِ القَلبُ ، و الإثمُ ما لَم تَسکُن إلَیهِ النَّفسُ ، و لَم یَطمَئنَّ إلَیهِ القَلبُ ، و إن أفتاکَ المُفتُونَ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ البِرَّ ما اسَتَقَرَّ فی الصَّدرِ ، و اطمَأنَّ إلَیهِ القَلبُ ، و الشَّکَّ ما لَم یَستَقِرَّ فی الصَّدرِ ، و لَم یَطمَئنَّ إلَیهِ القَلبُ ، فدَعْ ما یُرِیبُکَ إلی ما لا یُرِیبُکَ ، و إن أفتاکَ المُفتُونَ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :تُفتیکَ نَفسُکَ ، ضَعْ یَدَکَ علی صَدرِکَ، فإنّهُ یَسکُنُ لِلحَلالِ، و یَضطَرِبُ مِن الحَرامِ ، دَعْ ما یُریبُکَ إلی ما لا یُریبُکَ ، و إن أفتاکَ المُفتُونَ ، إنَ المؤمنَ یَذَرُ الصَّغیرَ مَخافَةَ أن یَقعَ فی الکَبیرِ . (6)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به ابو رفاعه _فرمود: هرگز چیزی را به خاطر خدا رها نکنی ، مگر اینکه خداوند بهتر از آن به تو عوض دهد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آنچه تو را به شک می اندازد، رها کن و به آنچه تو را به شک نمی اندازد چنگ زن؛ زیرا که راست مایه آرامشِ [روان ]است و دروغ باعث پریشانی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آنچه را که در آن شک داری، رها کن و به آنچه در آن شک نداری، چنگ درزن؛ زیرا خوبی مایه آرامش است و بدی باعث پریشانی و ناراحتی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :طاعت و نیکی آن است که جان بدان قرار گیرد و دل به آن آرام یابد و گناه آن چیزی است که جان بدان قرار نگیرد و دل به آن آرام نیابد، هر چند فتوا دهندگان [خلاف آن] به تو فتوا دهند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :طاعت، آن چیزی است که در سینه قرار گیرد و دل به آن آرام یابد و شک، آن چیزی است که در سینه قرار نگیرد و دل بدان آرام نیابد. پس آنچه را موجب شک (اضطراب و بی قراری) تو می شود به آنچه تو را به شک (اضطراب و ناآرامی) نمی اندازد، وا گذار، هرچند فتوا دهندگان [خلاف آن] به تو فتوا دهند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نفْس (وجدان) تو خود به تو فتوا می دهد، دستت را روی سینه ات بگذار، در برابر حلال آرام می گیرد و از حرام مضطرب و بی قرار می شود. آنچه تو را به شک (اضطراب) می اندازد، رها کن و به آنچه تو را به شک (اضطراب) نمی اندازد چنگ زن،هر چند فتوا دهندگان [خلاف آن را] به تو فتوا دهند. مؤمن از ترس آنکه به مشکل بزرگتری نیفتد [مشکل ]کوچک را رها می کند.

ص :123

عنه صلی الله علیه و آله :یا وابِصَةُ ، استَفتِ قَلبَکَ ، استَفتِ نَفسَکَ ، البِرُّ ما اطمَأنَّ إلَیهِ القَلبُ و اطمَأنَّت إلَیهِ النَّفسُ ، و الإثمُ ما حاکَ فی النَّفسِ و تَرَدَّدَ فی الصَّدرِ ، و إن أفتاکَ النّاسُ و أفتَوکَ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :الإثمُ حَوّازُ (2) القَلبِ ، و ما مِن نَظرَةٍ إلاّ و لِلشَّیطانِ فیها مَطمَعٌ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :ما أنکَرَ قَلبُکَ فَدَعْهُ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الوَرَعُ اجتِنابٌ . (5)

عنه علیه السلام :أصلُ الوَرَعِ تَجَنُّبُ الآثامِ ، و التَّنزُّهُ عنِ الحَرامِ . (6)

عنه علیه السلام :إنّما الوَرَعُ التَّحَرّی فی المَکاسِبِ ، و الکَفُّ عنِ المَطالِبِ . (7)

عنه علیه السلام :إنّما الوَرَعُ التَّطَهُّرُ عنِ المَعاصی . (8)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای وابصه! از دلت فتوا بخواه، از[وجدان ]خود فتوا بخواه. طاعت آن چیزی است که دل به آن آرام گیرد و جان بدان آرامش و قرار یابد و گناه آن چیزی است که در جان آرام نگیرد و در سینه بی تابی کند، هرچند مردم [جواز آن را] به تو حکم کنند و فتوا دهند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گناه دل را می آزارد و هیچ نگاهی نیست، مگر اینکه شیطان به آن چشم طمع می دوزد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آنچه را که دلت انکار کرد و نپسندید، رهایش کن.

امام علی علیه السلام :پارسایی [همان] دوری کردن است.

امام علی علیه السلام :ریشه پارسایی، دوری کردن از گناهان و پرهیز از حرام است.

امام علی علیه السلام :پارسایی، در حقیقت طلب درآمدهای حلال و خویشتنداری از دست دراز کردن و نیاز خواهی است.

امام علی علیه السلام :پارسایی، در حقیقت پاکی جستن از گناهان است.

ص :124

عنه علیه السلام :قُرِنَ الوَرَعُ بِالتُّقی . (1)

عنه علیه السلام :الوَرَعُ الوُقوفُ عِندَ الشُّبهَةِ . (2)

(3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الوَرِعُ مَن نَزُهَت نفسُهُ ، و شَرُفَت خِلالُهُ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عَن الوَرِعِ مِن النّاسِ _: الّذی یَتَوَرَّعُ عَن مَحارِمِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ . (2)

عنه علیه السلام_ أیضا _: الّذی یَتَوَرَّعُ عَن مَحارِمِ اللّهِ ، و یَجتَنِبُ هؤلاءِ ، و إذا لَم یَتَّقِ الشُّبُهاتِ وَقَعَ فی الحَرامِ و هُو لا یَعرِفُهُ . (3)

عنه علیه السلام :أورَعُ النّاسِ أنزَهُهُم عَنِ المَطالِبِ . (1)

عنه علیه السلام :أکیَسُکُم أورَعُکُم . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :قالَ اللّه عَزَّ و جلَّ : یا بنَ آدَمَ ، اِجتَنِبْ ما حَرَّمتُ علَیکَ تَکُنْ مِن أورَعِ النّاسِ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عَن أورَعِ النّاسِ _: الّذی یَتَورَّعُ عَن مَحارِمِ اللّهِ . (4)

عنه علیه السلام :لا وَرَعَ أنفَعُ مِن تَجَنُّبِ مَحارِمِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ و الکَفِّ عَن أذَی المُؤمنینَ و اغتِیابِهِم . (5)

عنه علیه السلام :أورَعُ النّاسِ مَن وَقَفَ عِندَ الشُّبهَةِ . (6)

امام علی علیه السلام :پارساترین مردم دورترین آنها از خواهش ها و نیاز خواهی است.

امام علی علیه السلام :زیرکترین شما، پارساترین شماست.

امام باقر علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ فرمود: ای فرزند آدم! از آنچه بر تو حرام کرده ام دوری کن، تا از پارساترین مردم باشی.

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از پارساترین مردم _فرمود: آنکه از حرام های خداوند دوری کند.

امام صادق علیه السلام :هیچ ورعی سودمندتر از دوری کردن از حرام های خداوند عزّ و جلّ و خویشتنداری از آزارِ مؤمنان و غیبت کردن از آنها نیست.

امام صادق علیه السلام :پارساترین مردم کسی است که به هنگام شبهه درنگ کند.

ص :127

ص :128

ص :131

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ لعلیٍّ علیه السلام _: إنّکَ تَسمَعُ ما أسمَعُ ، و تَری ما أری ، إلاّ أنّکَ لَستَ بنَبیٍّ ، و لکنَّکَ لَوَزیرٌ ، و إنّکَ لَعلی خَیرٍ (1) . (2)

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به علی علیه السلام _فرمود: آنچه من می شنوم تو نیز می شنوی و آنچه من می بینم تو هم می بینی، جز اینکه تو پیغمبر نیستی. بلکه وزیر هستی و تو در خیر و صلاح هستی.

ص :132

عنه صلی الله علیه و آله :ما مِن أحَدٍ مِن النّاسِ أعظَمَ أجرا مِن وَزیرٍ صالِحٍ مَعَ الإمامِ ، یأمُرُهُ بِذاتِ اللّهِ فیُطیعُهُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن وَلِیَ مِنکُم عَمَلاً فأرادَ اللّهُ بهِ خَیرا جَعَلَ لَهُ وَزیرا صالِحا ؛ إن نَسِیَ ذَکّرَهُ ، و إن ذَکرَ أعانَهُ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إذا أرادَ اللّهُ بالأمیرِ خَیرا جَعَلَ لَهُ وَزیرَ صِدقٍ ؛ إن نَسِیَ ذَکَّرَهُ ، و إن ذَکَرَ أعانَهُ . و إذا أرادَ (اللّهُ) بهِ غَیرَ ذلکَ جَعَلَ لَهُ وَزیرَ سَوءٍ ؛ إن نَسِیَ لَم یُذَکِّرْهُ ، و إن ذَکَرَ لَم یُعِنْهُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :ما بَعَثَ اللّهُ مِن نَبیٍّ و لا کانَ بَعدَهُ مِن خَلیفَةٍ إلاّ لَهُ بِطانَتانِ : بِطانَةٌ تأمُرُهُ بِالمَعروفِ و تَنهاهُ عنِ المُنکَرِ ، و بِطانَةٌ لا تَألُوهُ خَبالاً ، فمَن وُقِیَ شَرَّها فَقَد وُقِیَ . (4)

بحار الأنوار عن عبدِ اللّهِ بنِ عبّاس :سمعتُ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یقولُ : إنّ أوّلَ ما کَلَّمَنی بهِ [أی اللّهَ عَزَّ و جلَّ فی لَیلَةِ الإسراءِ] أن قالَ : یا محمّدُ ، انظُرْ تَحتَکَ ، فنَظَرتُ إلَی الحُجُبِ قدِ انخَرقَت ، و إلی أبوابِ السّماءِ قد فُتِحَت ، و نَظَرتُ إلی علیٍّ و هو رافِعٌ رأسَهُ إلَیَّ فکَلَّمَنی و کَلَّمتُهُ و کلَّمَنی ربّی عَزَّ و جلَّ . فقُلتُ : یا رَسولَ اللّهِ ، بِمَ کَلَّمَکَ ربُّکَ ؟ قالَ : قالَ لی : یا محمّدُ ، إنّی جَعَلتُ علِیّا وَصِیَّکَ و وَزیرَکَ و خَلیفَتَکَ مِن بَعدِکَ ، فأعلِمْهُ . (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اجر هیچ یک از مردم بزرگتر از اجر وزیری شایسته برای زمامدار نیست که او را درباره خداوند [و اطاعت از فرامین او ]سفارش کند و وی به توصیه هایش عمل نماید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر یک از شما که عهده دار کاری شود و خداوند خیر او را بخواهد، برایش وزیر پاک و شایسته ای قرار می دهد، که هرگاه فراموش کرد به او یادآوری کند و هرگاه یادش بود، کمکش رساند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه خداوند خوبی فرمانروایی را بخواهد، وزیری راستین و شایسته برای او قرار دهد، که هرگاه فراموش کرد به او یادآوری کند و هرگاه به یادش بود او را یاری رساند. ولی هرگاه خداوند غیر آن را برای او بخواهد، وزیر بدی نصیبش کند که هرگاه فراموش کرد به او یادآوری نکند و اگر هم به یادش بود یاریش نرساند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند هیچ پیامبری مبعوث نکرد و آن پیامبر پس از خود جانشینی نداشت، مگر اینکه اطرافیانش دو دسته بودند: دسته ای که او را به کارهای نیک توصیه می کردند و از بدی باز می داشتند و دسته ای که از هیچ نابکاری در حقّ او کوتاهی نمی کردند. پس، هرکه از شرّ این دسته حفظ شد براستی که محفوظ مانده است.

بحار الأنوار_ به نقل از عبد اللّه بن عباس _: شنیدم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می فرمود : نخستین چیزی که [خداوند عزّ و جلّ در شب معراج ]به من فرمود ، این بود که گفت: ای محمّد! پایین پای خود را نگاه کن. پس، پرده ها را دیدم که از هم دریده و درهای آسمان را دیدم که گشوده شدند و علی را دیدم که سر خود را به سوی من بالا گرفته است. پس با هم سخن گفتیم و پروردگارم عزّ و جلّ با من سخن گفت. عرض کردم: ای رسول خدا! پروردگارت به تو چه سخنی گفت؟ پیامبر فرمود: به من فرمود: ای محمّد! من علی را وصیّ و وزیر و جانشین تو پس از تو قرار دادم. این را به آگاهی او برسان.

ص :133

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :العِلمُ یَزیدُ العاقِلَ عَقلاً ، و یُورِثُ مُتَعلِّمَهُ صِفاتِ حَمدٍ ، فیَجعَلُ الحَلیمَ أمیرا ، و ذا المَشورَةِ وَزیرا . (1)

عنه علیه السلام :مَن خانَهُ وَزیرُهُ فَسَدَ تَدبیرُهُ . (2)

عنه علیه السلام :وُزَراءُ السَّوءِ أعوانُ الظَّلَمَةِ ، و إخوانُ الأثَمَةِ . (3)

عنه علیه السلام :اِحذَروا الدُّنیا إذا أماتَ النّاسُ الصَّلاةَ ......... و کانَ الحِلمُ ضَعفا ، و الظُّلم فَخرا ، و الاُمَراءُ فَجَرَةً ، و الوُزَراءُ کَذَبَةً . (4)

بحار الأنوار عن ابن إسحاق :کانَت خَدیجَةُ وَزیرَةَ صِدقٍ علَی الإسلامِ ، و کانَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَسکُنُ إلَیها . (5)

امام علی علیه السلام :دانش، خردمند را خرد می افزاید و به فراگیرنده خود صفاتی پسندیده می بخشد. پس خرد ورز را به امیری می رساند و صاحب اندیشه را به وزیری.

امام علی علیه السلام :هرکه وزیرش به او خیانت کند، تدبیرش تباه شود.

امام علی علیه السلام :وزیران نا باب، یاران ستمگرانند و برادران گنهکاران.

امام علی علیه السلام :هرگاه مردم نماز را بمیرانند ......... و بردباری، ناتوانی به شمار آید و ستم کردن، افتخار باشد و امیران نابکار گردند و وزیران دروغگو، [در چنین زمانی ]از دنیا حذر کنید.

بحار الأنوار_ به نقل از ابن اسحاق _: خدیجه دستیاری راستین برای اسلام بود و رسول خدا صلی الله علیه و آله به وجود او آرامش می یافت.

ص :134

عنه صلی الله علیه و آله :نِعمَ وَزیرُ العِلمِ الرّأیُ الحَسَنُ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ خَلَقَ العَقلَ و هُو أوَّلُ خَلقٍ مِن الرُّوحانِیّینَ ......... ثُمَّ جَعَلَ لِلعَقلِ خَمسَةً و سَبعینَ جُندا ......... فکانَ مِمّا أعطَی العَقلَ مِن الخَمسَةِ و السَّبعینَ الجُندِ : الخَیرُ وَ هُو وَزیرُ العَقلِ ، و جَعَلَ ضِدَّهُ الشَّرَّ و هُو وَزیرُ الجَهلِ ، و الإیمانُ و ضِدُّهُ الکُفرُ ، و التَّصدیقُ و ضِدُّهُ الجُحودُ ، و الرَّجاءُ و ضِدُّهُ القُنوطُ ......... . (2)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چه خوب وزیری است، رأی نیکو برای دانش .

امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ عقل را آفرید و آن نخستین مخلوق روحانی بود ......... سپس برای عقل هفتاد و پنج سرباز قرار داد ......... از میان آن هفتاد و پنج سربازی که برای عقل قرار داد، یکی خوبی است که وزیر عقل است و در مقابل آن بدی را قرار داد که آن وزیر جهل است و دیگر ایمان است که دشمن آن کفر می باشد و دیگری تصدیق است که در مقابلش انکار قرار دارد و دیگری امید است که در برابرش نومیدی می باشد ......... .

ص :136

ص :139

ص :140

ص :141

الحدیث:

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ فی وَصیَّتِهِ لابنِ مَسعودٍ _: یا بنَ مَسعودٍ ، اِحذَرْ یَوما تُنشَرُ فیهِ الصَّحائفُ و تَظهَرُ فیهِ الفَضائحُ؛فإنَ اللّهَ تعالی یقولُ : «و نَضَعُ المَوازینَ القِسْطَ لِیَوْمِ القِیامَةِ» . (1)

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در سفارش خود به ابن مسعود _فرمود : ای پسر مسعود! بترس از روزی که در آن نامه ها[ی اعمال ]گشوده می شود و رسوایی ها آشکار می گردد؛ زیرا که خداوند متعال می فرماید: «و روز قیامت ترازوهای عدل را می نهیم».

ص :142

عنه صلی الله علیه و آله_ فی قَولِ اللّهِ لآدمَ یومَ القِیامَةِ _: قُمْ عِندَ المِیزانِ فانظُرْ ما یُرفَعُ إلَیکَ مِن أعمالِهِم ، فمَن رَجَحَ مِنهُم خَیرُهُ علی شَرِّهِ مِثقالَ ذَرَّةٍ فلَهُ الجَنّةُ ؛ حتّی تَعلَمَ أنّی لا اُدخِلُ النارَ مِنهُم إلاّ ظالِما . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :یُجاءُ بِالعَبدِ یَومَ القِیامَةِ فتُوضَعُ حَسَناتُهُ فی کِفَّةٍ و سَیّئاتُهُ فی کِفَّةٍ فتَرجَحُ السَّیّئاتُ ، فتَجیءُ بِطاقَةٌ فتَقَعُ فی کِفَّةِ الحَسَناتِ فتَرجَحُ بِها ، فیَقولُ : یا ربِّ ، ما هذهِ البِطاقَةُ ؟ فما مِن عَمَلٍ عَمِلتُهُ فی لَیلی أو نَهاری إلاّ و قَدِ استُقبِلتُ بهِ ! قالَ : هذا ما قِیلَ فِیکَ و أنتَ مِنهُ بَریءٌ ، فَینجو بذلکَ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :نَشهَدُ أن لا إلهَ إلاّ اللّهُ وَحدَهُ لا شَریکَ لَهُ ، و أنّ محمّدا صلی الله علیه و آله عَبدُهُ و رَسولُهُ ، شَهادَتَینِ تُصعِدانِ القَولَ ، و تَرفَعانِ العَملَ ، لا یَخِفُّ مِیزانٌ تُوضَعانِ فیهِ ، و لا یَثقُلُ مِیزانٌ تُرفَعانِ عَنهُ . (3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در روز قیامت خداوند به آدم می فرماید: نزد ترازو بایست و به آنچه از اعمال آنها به سوی تو بالا می آید بنگر، پس هر یک از آنها خوبی هایش به وزن ذرّه ای بر بدی هایش بچربد، بهشت از آنِ او خواهد بود، تا بدانی که من هیچ کدام آنان را به ناحق و از روی ستم به دوزخ نمی برم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :روز قیامت بنده را می آورند و کارهای خوبش را در یک کفّه ترازو می نهند و گناهانش را در کفّه دیگر و در این هنگام کفّه گناهانش سنگینی می کند. پس برگه ای آورده و در کفّه حسنات او گذاشته می شود و در نتیجه، این کفّه سنگین تر می شود. عرض می کند: پروردگارا! این برگه چیست؟ من هیچ عملی در شب یا روز نکرده بودم مگر اینکه با آن مواجه شدم! می فرماید: این، چیزهایی است که درباره تو گفته شده است ولی تو از آنها مبرّا هستی. و بدین گونه، نجات پیدا می کند.

امام علی علیه السلام :و گواهی می دهیم که معبودی جز خدای یگانه و بی انباز نیست و گواهی می دهیم که محمّد صلی الله علیه و آله بنده و فرستاده اوست، دو گواهی ای که گفتار و کردار را [به پیشگاه حق ]بالا می برند و هیچ ترازویی که این دو شهادت در آن نهاده شود، سبک نمی گردد و هیچ ترازویی که این دو از آن برداشته شود، سنگین نمی شود.

ص :143

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنّ اللّهَ ثَقَّلَ الخَیرَ علی أهلِ الدُّنیا کثِقْلِهِ فی مَوازِینِهِم یَومَ القِیامَةِ ، و إنَّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ خَفَّفَ الشَّرَّ علی أهلِ الدُّنیا کخِفَّتِهِ فی مَوازِینِهِم یَومَ القِیامَةِ . (1)

عنه علیه السلام :إنّ الخَیرَ ثَقُلَ علی أهلِ الدُّنیا علی قَدرِ ثِقلِهِ فی مَوازینهِم یَومَ القِیامَةِ ، و إنّ الشَّرَّ خَفَّ علی أهلِ الدُّنیا علی قَدرِ خِفَّتِهِ فی مَوازینِهِم . (2)

الإمامُ الصادق علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عَن قَولِهِ تعالی : «وَ نَضَعُ المَوازینَ القِسْطَ ......... » _: هُمُ الأنبِیاءُ و الأوصِیاءُ علیهم السلام . (3)

الاحتجاج :من سؤالِ الزِّندیق الذی سألَ أبا عبدِ اللّهِ علیه السلام عن مسائلَ کثیرةٍ أن قالَ : ......... أ وَ لیسَ تُوزَنُ الأعمالُ؟ قالَ علیه السلام : لا ، إنّ الأعمالَ لَیسَت بأجسامٍ ، و إنّما هِی صِفَةُ ما عَمِلوا ، و إنّما یَحتاجُ إلی وَزنِ الشّیءِ مَن جَهِلَ عَدَدَ الأشیاءِ و لا یَعرِفُ ثِقلَها و خِفَّتَها ، و إنّ اللّهَ لا یَخفی علَیهِ شیءٌ .

قالَ : فما معنَی المِیزانِ ؟ قالَ علیه السلام : العَدلُ .

قالَ : فما مَعناهُ فی کِتابِهِ : «فَمَنْ ثَقُلَت مَوازِینُهُ» ؟ قالَ علیه السلام : فمَن رَجَحَ عَمَلُهُ . (4)

امام باقر علیه السلام :خداوند کار نیک را بر مردم دنیا سنگین ساخته است، چنان که در ترازوهای روز قیامت آنان سنگین است و خداوند عزّ و جلّ بدی را بر مردم دنیا سبک ساخته است، چنان که در ترازوهای روز قیامت ایشان سبک است.

امام باقر علیه السلام :انجامِ کار خوب بر مردم دنیا سنگین شده است ، به اندازه سنگینی آن در ترازوهای روز قیامت ایشان و انجامِ کار بد بر مردم دنیا سبک گردیده است، به اندازه سبکی آن در ترازوهایشان.

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از معنای آیه «و در روز قیامت ترازوهای عدل را می نهیم و هیچ کس [در] چیزی ستم نمی بیند» _فرمود: مقصود از این ترازوها پیامبران و اوصیا[ی آنها ]هستند (5) .

الاحتجاج:زندیقی از امام صادق علیه السلام سؤالهایی پرسید و از جمله اینکه آیا اعمال وزن نمی شوند؟ حضرت فرمود : نه، اعمال جسم نیستند، بلکه در حقیقت صفتِ کاری است که مردم انجام می دهند. وانگهی کسی محتاج وزن کردن چیزی است که شمار اشیا و سنگینی و سبکی آنها را نداند،ولی برای خداوند هیچ چیز پوشیده نیست.

زندیق گفت: پس معنای میزان چیست؟ حضرت فرمود: عدل.

زندیق گفت: پس، اینکه در کتاب خود گفته است: «و کسی که ترازوهایش سنگین باشد» به چه معناست؟ حضرت فرمود: یعنی کسی که عملش بچربد (6) .

ص :144

(1)

الحدیث :

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ بعد أن ذکَرَ قولَه تَعالی : «وَ نَضَعُ المَوازینَ القِسْطَ لِیَوْمِ القِیامَةِ فلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیئا» _: اعلَموا عِبادَ اللّهِ أنّ أهلَ الشِّرکِ لا تُنصَبُ لَهُمُ المَوازِینُ، و لا تُنشَرُ لَهُمُ الدَّواوِینُ ، و إنّما تُنشَرُ الدَّواوِینُ لأهلِ الإسلامِ . (1)

(2)

حدیث :

امام زین العابدین علیه السلام_ بعد از ذکر قول خداوند: «و روز قیامت ترازوهای عدل را می نهیم و هیچ کس در هیچ چیز، ستمی نمی بیند» _فرمود : بندگان خدا! بدانید که برای مشرکان ترازویی برپا نشود و کار نامه ای گشوده نگردد، بلکه نامه اعمال در حقیقت برای مسلمانان (خدا باوران) باز می شود.

ص :146

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی صِفَةِ المَلائکَةِ _: و لَم تَطمَعْ فیهِمُ الوَساوِسُ فَتقتَرِعَ بِرَینِها علی فِکرِهِم . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ و قد کَتبَ إلی رجُلٍ یَشکو إلَیهِ لَمَما یَخطِرُ علی بالِهِ _: إنَّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ إن شاءَ ثَبّتَکَ فلا یَجعَلُ لإبلیسَ علَیکَ طَریقا ، قد شَکا قَومٌ إلَی النَّبیِّ صلی الله علیه و آله لَمَما یَعرِضُ لَهُم لَأن تَهوی بِهِمُ الرِّیحُ (2) أو یُقَطَّعوا أحَبُّ إلَیهِم مِن أن یَتَکلَّموا بهِ ، فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أ تَجِدونَ ذلکَ ؟ قالوا : نَعَم ، فقالَ : و الّذی نَفسی بِیَدِهِ إنَّ ذلکَ لَصَریحُ الإیمانِ ، فإذا وَجَدتُموهُ فقُولوا : آمَنّا باللّهِ و رسولِهِ و لا حَولَ و لا قُوَّةَ إلاّ باللّهِ . (3)

امام علی علیه السلام_ در وصف فرشتگان _فرمود: و وسوسه ها در آنان طمع نکرده است تا در نتیجه، چرک ها و آلودگی هایش را بر اندیشه های آنان بکوبد.

امام باقر علیه السلام_ در پاسخ به مردی که به ایشان نامه نوشته و در آن از وسوسه هایی که به ذهنش خطور می کند شکایت کرده بود _نوشت : اگر خداوند عزّ و جلّ بخواهد، تو را ثبات [عقیده ]می بخشد و راه نفوذ شیطان را در تو می بندد. به پیامبر صلی الله علیه و آله نیز عدّه ای از وسوسه های ذهنی خود شکایت کردند، وسوسه هایی که دوست داشتند باد آنان را به جاهای دور دست پرتاب کند و یا قطعه قطعه شوند اما آنها را به زبان نیاورند. اما رسول خدا صلی الله علیه و آله به ایشان فرمود: سوگند به آنکه جانم در دست اوست، این همان ایمان ناب است. هرگاه با این وسوسه ها رو به رو شدید بگویید: آمنّا باللّه و رسوله و لا حول و لا قوّة الاّ باللّه .

ص :149

عنه علیه السلام :إنَّ رجُلاً أتی رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله فقالَ : یا رسولَ اللّهِ إنّنی نافِقتُ ، فقال : و اللّهِ، ما نافَقتَ و لو نافَقتَ ما أتَیتَنی تُعلِمُنی، ما الّذی رابَکَ ؟ أظُنُّ العَدُوَّ الحاضِرَ (1) أتاکَ فقالَ لَکَ : مَن خَلَقَکَ ؟ فقُلتَ : اللّهُ خَلَقَنی ، فقالَ لَکَ : مَن خَلَقَ اللّهَ؟ قالَ : إی و الّذی بَعَثَکَ بِالحَقِّ لَکانَ کَذا .

فقالَ : إنّ الشَّیطانَ أتاکُم مِن قِبَلِ الأعمالِ فلَم یَقوَ علَیکُم ، فأتاکُم مِن هذا الوَجهِ لِکَی یَستَزِلَّکُم ، فإذا کانَ کذلکَ فلْیَذکُرْ أحَدُکُم اللّهَ وَحدَهُ . (2)

الکافی عن ابن أبی عمیرٍ عن محمّد بن مسلم عن الإمامِ الصّادقِ علیه السلام :جاءَ رجُلٌ إلَی النَّبیِّ صلی الله علیه و آله فقالَ : یا رسولَ اللّهِ، هَلَکتُ ! فقالَ لَهُ صلی الله علیه و آله : أتاکَ الخَبیثُ فقالَ لَکَ : مَن خَلَقَکَ ؟ فقُلتَ : اللّهُ ، فقالَ لَکَ : اللّهُ مَن خَلَقَهُ ؟ فقالَ : إی و الّذی بَعَثَکَ بِالحَقِّ لَکانَ کَذا ، فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : ذاکَ و اللّهِ مَحضُ الإیمانِ .

قالَ ابنُ أبی عُمَیرٍ : فحَدَّثتُ بذلکَ عَبدَ الرّحمنِ بنَ الحَجّاجِ فقالَ : حَدَّثَنی أبی عن أبی عبدِ اللّهِ علیه السلام أنّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله إنّما عَنی بقولِهِ : «هذا و اللّهِ مَحضُ الإیمانِ» خَوفَهُ أن یَکونَ قَد هَلَکَ حَیثُ عَرَضَ لَهُ ذلکَ فی قَلبِهِ . (3)

امام باقر علیه السلام :مردی خدمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد : من دچار نفاق شده ام . حضرت فرمود : به خدا سوگند ، تو منافق نشده ای. اگر منافق بودی نزد من نمی آمدی، تا مرا از آن آگاه کنی. چه چیز تو را به تردید افکنده است؟ گمان می کنم آن دشمن حاضر [در همه جا، یعنی شیطان] به سراغت آمده و به تو گفته است: چه کسی تو را آفریده است؟ و تو گفته ای: خدا مرا خلق کرده است و او به تو گفته است: چه کسی خدا را آفریده است؟ مرد عرض کرد: آری، سوگند به آنکه تو را به حق برانگیخت، همین گونه است.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: شیطان از طریق اعمال و کردارهایتان نزد شما آمد و نتوانست بر شما چیره شود. حالا از این راه [یعنی راه عقاید ]به سراغتان آمده است تا شما را بلغزاند. هرگاه چنین چیزی برای یکی از شما پیش آمد، خدا را به یگانگی یاد کند.

الکافی_ به نقل از ابن ابی عمیر از محمّد بن مسلم _: امام صادق علیه السلام فرمود : مردی خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! هلاک شدم. پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: آن خبیث (شیطان) به سراغ تو آمد و گفت: چه کسی تو را آفریده است؟ و تو گفتی: خدا و او گفت: خدا را چه کسی آفریده است؟ مرد عرض کرد: آری، سوگند به آنکه تو را به حق برانگیخت، مطلب همین گونه است [که می فرمایید]. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به خدا سوگند که این ایمان محض است.

ابن ابی عمیر می گوید: من این حدیث را برای عبد الرحمان بن حجّاج گفتم. او گفت: پدرم از حضرت صادق علیه السلام برایم حدیث کرد که فرمود: مقصود رسول خدا صلی الله علیه و آله از اینکه فرمود: «به خدا سوگند که این ایمان محض است» همان ترس او از این است که نکند با خطور آن افکار در ذهنش، به هلاکت افتاده باشد.

ص :150

(1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ لِلوَسواسِ خَطما کخَطمِ الطّائرِ ، فإذا غَفَلَ ابنُ آدَمَ وَضَعَ ذلکَ المِنقارَ فی اُذُنِ القَلبِ یُوَسوِسُ ، فإنِ ابنُ آدمَ ذَکَرَ اللّهَ عَزَّ و جلَّ نَکَصَ و خَنَسَ ، فذلکَ سُمِّیَ الوَسواسَ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ إبلیسَ لَهُ خُرطُومٌ کخُرطُومِ الکَلبِ واضِعُهُ علی قَلبِ ابنِ آدمَ یُذَکِّرُهُ الشَّهَواتِ و اللَّذّاتِ ، و یأتِیهِ بِالأمانیّ ، و یَأتِیهِ بِالوَسوَسَةِ علی قَلبِهِ لیُشَکِّکَهُ فی ربِّهِ ، فإذا قالَ العَبدُ : «أعوذُ باللّهِ السَّمیعِ العَلیمِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیمِ و أعوذُ باللّهِ أن یَحضُرونِ إنّ اللّهَ هُوَ السَّمیعُ العَلیمُ» خَنَسَ الخُرطُومُ عَنِ القَلبِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن وَجَدَ مِن هذا الوَسواسِ فلْیَقُلْ : آمَنتُ باللّهِ و رَسولِهِ ثلاثا ، فإنّ ذلکَ یَذهَبُ عَنهُ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :صَومُ ثَلاثَةِ أیّامٍ مِن کُلِّ شَهرٍ _ أربَعاءُ بَینَ خَمیسَینِ _ و صَومُ شَعبانَ یَذهَبُ بوَسواسِ الصَّدرِ ، و بَلابِلِ القَلبِ . (4)

عنه علیه السلام :صِیامُ شَهرِ الصَّبرِ و ثَلاثَةِ أیّامٍ فی کُلِّ شَهرٍ یُذهِبنَ بِبَلابِلِ الصَّدرِ . (5)

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :وسواس، منقاری چون منقار پرنده دارد و هرگاه آدمی دچار غفلت شود، آن منقار را در گوش دل او می گذارد و وسوسه می کند. در این هنگام اگر آدمی خداوند عزّ و جلّ را یاد کند، وسواس منصرف می شود و کنار می رود. به همین دلیل شیطان را وسواس گفته اند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شیطان پوزه ای مانند پوزه سگ دارد که آن را بر روی دل آدمی می گذارد و شهوت ها و لذّت ها را به او یادآوری می کند و آرزوها را به سراغش می آورد و در دلش وسوسه می کند، تا او را درباره پروردگارش به شکّ اندازد، در این هنگام اگر آدمی بگوید: «اعوذ باللّه السمیع العلیم من الشیطان الرجیم و اعوذ باللّه اَن یحضرون ان اللّه هو السمیع العلیم» پوزه اش را از روی دل کنار می برد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس از این وسوسه چیزی در خود دید، سه مرتبه بگوید: «به خدا و پیامبرش ایمان آوردم»، وسوسه اش از بین می رود.

امام علی علیه السلام :روزه گرفتن در سه روز از هر ماه _ پنجشنبه اول و آخر ماه و چهار شنبه وسط آن و روزه ماه شعبان _ وسواس سینه و پریشانی های دل را از بین می برد.

امام علی علیه السلام :روزه داریِ ماه رمضان و سه روز از هر ماه، وسوسه های سینه را از بین می برد.

ص :153

عنه علیه السلام :ذِکرُنا أهلَ البَیتِ شِفاءٌ مِن الوَعکِ و الأسقامِ و وَسواسِ الرّیبِ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ و قد سُئلَ عَنِ الوَسوَسَةِ و إن کَثُرَت _: لا شیءَ فیها ، تقولُ : لا إلهَ إلاّ اللّهُ . (2)

عنه علیه السلام :أتی النبیَّ صلی الله علیه و آله رجلٌ فقالَ : لقد لَقیتُ مِن وسوَسَةِ صدری شِدَّةً و أنا رجلٌ مُعیلٌ مَدینٌ مَحُوجٌ فقالَ لهُ : کرِّرْ هذهِ الکلِماتِ «تَوَکّلتُ علَی الحَیِّ الذی لا یَموتُ ، و الحَمدُ للّهِ الّذی لَم یَتَّخِذْ صاحِبَةً و لا وَلَدا ، و لَم یَکُن لَهُ شَریکٌ فی المُلکِ ، و لَم یَکُن لَهُ وَلیٌّ مِن الذُّلِّ و کَبِّرْهُ تَکبیرا» فلَم یَلبَثِ الرّجُلُ أن عادَ إلَیهِ ، فقالَ : یا رسولَ اللّهِ، أذهَبَ اللّهُ عَنّی وَسوَسَةَ صَدری ، و قَضی دَینی و وَسَّعَ رِزقی . (3)

الکافی :عن ابنِ أبی عمیر عن جمیل بنِ درّاجٍ عن الإمام الصّادقِ علیه السلام : قلتُ لهُ : إنَّه یقَعُ فی قلبی أمرٌ عظیمٌ ، فقالَ : قلْ : لا إلهَ إلاّ اللّهُ . قالَ جَمیلٌ : فکُلَّما وَقَعَ فی قَلبی شَیءٌ قلتُ : لا إلهَ إلاّ اللّهُ فیَذهَبُ عَنّی . (4)

امام علی علیه السلام :یاد ما اهل بیت، شفابخش هر ناخوشی و بیماری و وسوسه تردید آور است.

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از وسوسه زیاد _فرمود: اشکالی ندارد. می گویی: «لا اله الاّ اللّه ».

امام صادق علیه السلام :مردی خدمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد : در دلم وسوسه شدیدی افتاده در حالی که من مردی عیالوار و بدهکار و نیازمند هستم. حضرت فرمود : این جملات را تکرار کن: «توکّلت علی الحیّ الذی لا یموت و الحمد للّه الذی لم یتّخذ صاحبة و لا ولداً و لم یکن له شریک فی الملک و لم یکن له ولیّ من الذلّ و کبّره تکبیراً ؛ توکّل می کنم بر زنده ای که نمی میرد و ستایش برای خداوندی است که همراهی و فرزندی اختیار نکرده است و در جهانداری انبازی ندارد و از سر ذلت یاری نگرفته است و او را بسیار بزرگ بشمار». دیری نگذشت که آن مرد نزد پیامبر صلی الله علیه و آله بازگشت و عرض کرد: ای رسول خدا! خداوند وسوسه سینه ام را از بین برد و بدهی مرا ادا کرد و روزیم را وسعت بخشید.

الکافی_ به نقل از ابن ابی عمیر از جمیل بن درّاج _: به امام صادق علیه السلام عرض کردم : در قلبم وسوسه افتاده است. حضرت به او فرمود : بگو: «لا اله الاّ اللّه ». جمیل می گوید: هر وقت در دلم چیزی [از وسوسه ها و تشکیکات ذهنی ]می افتاد، می گفتم: «لا اله الاّ اللّه ». آن چیز از دلم بیرون می رفت.

ص :154

(1)

(1)

ص :156

«وَ وَصَّیْنَا الإِنْسَانَ بِوَالِدَیْهِ إِحْسَانا» . (1)

قُلْ تَعَالَوا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلاَّ تُشْرِکُوا بِهِ شَیْ_ئا وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَ_انًا وَ لاَ تَقْتُلُوا أَوْلَ_ادَکُم مِّنْ إِمْلَ_اقٍ نَّحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیَّاهُمْ وَ لاَ تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ مَا بَطَنَ وَ لاَ تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ» . (2)

وَ لاَ تَقْرَبُوا مَالَ الْیَتِیمِ إِلاَّ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ حَتَّی یَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمِیزَانَ بِالْقِسْطِ لاَ نُکَلِّفُ نَفْسا إِلاَّ وُسْعَهَا وَ إِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ کَانَ ذَا قُرْبَی وَ بِعَهْدِ اللّهِ أَوْفُوا ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ» . (3)

وَ أَنَّ هَذَا صِرَاطِی مُسْتَقِیما فَاتَّبِعُوهُ وَ لاَ تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبِیلِهِ ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» . (4)

(5)

تحف العقول :فی مُناجاةِ اللّه عزّ و جلّ لِمُوسَی بْنِ عِمرانَ علیه السلام : یا مُوسی اجْعَلْ لِسانَکَ مِنْ وَراءِ قَلْبِکَ تَسْلَمْ، و أَکْثِرْ ذِکْرِی بِاللّیل وَ النَّهارِ تَغْنَمْ، و لا تَتَّبِع الخَطَایا فَتَنْدَم، فَإنّ الخَطَایا مَوْعِدُهَا النّارُ . (1)

(2)

(1)

ص :162

ص :163

الخضرُ علیه السلام_ لِموسی علیه السلام إذ قالَ لَهُ : أوصِنی _: اِلزَمْ ما لا یَضُرُّکَ مَعهُ شیءٌ کما لا یَنفَعُکَ مِن غَیرِهِ شَیءٌ ، و إیّاکَ و اللَّجاجَةَ و المَشیَ إلی غَیرِ حاجَةٍ ، و الضِّحکَ فی غَیرِ تَعَجُّبٍ . یا بنَ عِمرانَ ، لا تُعَیِّرَنَّ أحَدا بخَطیئَةٍ و ابکِ علی خَطیئتِکَ . (1)

عنه علیه السلام_ لموسی علیه السلام و هو آخِرُ وَصیَّتِهِ _: لا تُعَیِّرَنَّ أحَدا بذَنبٍ ، و إنَّ أحَبَّ الاُمُورِ إلَی اللّهِ عَزَّ و جلَّ ثَلاثَةٌ : القَصدُ فی الجِدَةِ (2) ، و العَفوُ فی المَقدِرَةِ ، و الرِّفقُ بعِبادِ اللّهِ ، و ما رَفَقَ أحَدٌ بأحَدٍ فی الدُّنیا إلاّ رَفَقَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ بهِ یَومَ القِیامَةِ ، و رأسُ الحِکمَةِ مَخافَةُ اللّهِ تبارکَ و تعالی . (3)

خضر علیه السلام_ آنگاه که موسی علیه السلام به او گفت: مرا سفارشی کن _فرمود: به چیزی چنگ در زن که با وجود آن، چیزی به تو زیان نزند و بی آن، هیچ چیز به تو سود نرساند. از خیره سری، و رفتن در پی چیزی که بدان نیاز نداری، و از خنده بی سبب دوری کن. ای پسر عمران! هیچ کس را به خاطر خطا سرزنش مکن و بر گناه خویش گریه کن .

خضر علیه السلام_ در آخرین سفارش خود به موسی علیه السلام _فرمود : زنهار، هیچ کس را به گناهی سرزنش مکن و [بدان که ]محبوبترین چیزها نزد خداوند عزّ و جلّ سه کار است: میانه روی به گاه رفاه و آسایش، گذشت در عین داشتن قدرت [بر انتقام] و مدارا با بندگان خدا. هیچ کس در دنیا با کسی مدارا نکرد، مگر اینکه خداوند عزّ و جلّ در روز قیامت با او مدارا کند. و ترس از خدای تبارک و تعالی رأس حکمت است.

ص :164

(1)

عنه صلی الله علیه و آله_ لِرجُلٍ قالَ لَهُ : أوصِنی و أوجِزْ _: علَیکَ بِالیَأسِ مِمّا فی أیدی النّاسِ ، و إیّاکَ و الطَّمَعَ فإنّهُ الفَقرُ الحاضِرُ ، و صَلِّ صَلاتَکَ و أنتَ مُوَدِّعٌ ، و إیّاکَ و ما یُعتَذَرُ مِنهُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله_ لاُِمّ أنسٍ _: اُهجُری المَعاصیَ فإنّها أفضَلُ الهِجرَةِ ، و حافِظی علَی الفَرائضِ فإنّها أفضَلُ الجِهادِ ، و أکثِری مِن ذِکرِ اللّهِ ، فإنّکِ لا تَأتِینَ اللّهَ عَزَّ و جلَّ بشیءٍ غَدا أحَبَّ إلَی اللّهِ مِن کَثرَةِ ذِکرِهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله_ لِرجُلٍ مِن أهلِ الیَمَنِ _: اُوصِیکَ أن لا تُشرِکَ باللّهِ شَیئا و إن قُطِّعتَ أو حُرِّقتَ بِالنّارِ ، و لا تَعُقَّنَّ والِدَیکَ ، و إن أرادَکَ أن تَخرُجَ مِن دُنیاکَ فاخرُجْ ، و لا تَسُبَّ النّاسَ ، و إذا لَقِیتَ أخاکَ فَالقَهُ بِبِشرٍ حَسَنٍ ، و صُبَّ لَهُ مِن فَضلِ دَلوِکَ . (3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به مردی که عرض کرد: مرا سفارشی مختصر فرما _فرمود: از آنچه مردم دارند چشم برکن و از طمع بپرهیز که آن فقر نقد است و نمازت را چنان بخوان که گویی آخرین نماز عمر توست و از کاری که باعث عذرخواهی تو شود دوری کن.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به مادر اَنس _فرمود: از گناهان دوری کن که این برترین هجرت است و فرایض را پاس دار که این برترین جهاد است و یاد خدا بسیار کن؛ زیرا فردای قیامت برای خدا چیزی نمی بری که نزد خدا محبوبتر از بسیاری یاد او باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به مردی از اهل یمن _فرمود: به تو سفارش می کنم که چیزی را شریک خدا نگردانی اگر چه قطعه قطعه ، یا به آتش سوزانده شوی و پدر و مادرت را نافرمانی و با آنان بدرفتاری مکن و [حتی] اگر از تو خواست که از دنیایت خارج شوی، بشو و مردم را دشنام مگو و هرگاه با برادرت رو به رو شدی با خوشرویی برخورد کن و از زیادی [آب ]دلو خود برای او بریز.

ص :166

تحف العقول :عنه صلی الله علیه و آله _ لَمّا قالَ لَهُ رَجُلٌ: أوصِنی _ : اِحفَظْ لِسانَکَ . ثُمّ قالَ لَهُ : یا رسولَ اللّهِ ، أوصِنی ! قالَ صلی الله علیه و آله : اِحفَظْ لِسانَکَ . ثُمّ قالَ : یا رسولَ اللّهِ، أوصِنی ! فقالَ : وَیحَکَ وَ هَل یَکُبُّ النّاسَ علی مَناخِرِهِم فی النّارِ إلاّ حَصائدُ ألسِنَتِهِم ؟! (1)

عنه صلی الله علیه و آله_ لسعید بن یزید _اُوصِیکَ أن تَستَحیِیَ مِن اللّهِ تعالی کما تَستَحیِی مِن الرّجُلِ الصّالِحِ مِن قَومِکَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله_ لِمُعاذٍ لَمّا استَوصاهُ _: اُعبُدِ اللّهَ کأنّکَ تَراهُ ، و اعدُدْ نَفسَکَ فی المَوتی ، و اذکُرِ اللّهَ عِندَ کُلِّ حَجَرٍ و عِندَ کُلِّ شَجَرٍ ، و إذا عَمِلتَ سَیّئةً فاعمَلْ بجَنبِها حَسَنةً ؛ السِّرّ بِالسِّرِّ ، و العَلانِیَة بِالعَلانِیَةِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله_ لِمُعاذٍ ، و قد أخَذَ بیَدِهِ فمَشی قَلیلاً _: یا مُعاذُ ، اُوصِیکَ بتَقوَی اللّهِ ، و صِدقِ الحَدیثِ ، و وَفاءِ العَهدِ ، و أداءِ الأمانَةِ ، و تَرکِ الخِیانَةِ ، و رَحمِ الیَتیمِ ، و حِفظِ الجِوارِ ، و کَظمِ الغَیظِ ، و لِینِ الکلامِ ، و بَذلِ السَّلامِ ، و لُزومِ الإمامِ . (4)

تحف العقول :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به مردی که عرض کرد: مرا سفارشی فرما فرمود: زبانت را نگه دار. آن مرد دوباره عرض کرد: ای رسول خدا! مرا سفارشی فرما. حضرت فرمود: زبانت را نگه دار. بار دیگر عرض کرد: ای رسول خدا! مرا سفارشی فرما. پیامبر فرمود: وای بر تو! مگر مردم را چیزی جز محصولات زبانشان در آتش سرنگون می کند؟!

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به سعید بن یزید _فرمود : به تو سفارش می کنم که از خداوند متعال شرم کنی،همچنان که از مرد پاک و شایسته قوم خود شرم می کنی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به معاذ که از آن حضرت تقاضای سفارشی کرد _فرمود: خدا را چنان عبادت کن که انگار او را می بینی و خودت را از مردگان بشمار و نزد هر سنگ و درختی خدا را یادآور شو و هرگاه گناهی کردی، در کنار آن کار نیکی انجام ده؛ [نیکی ]پنهانی در برابر [گناه ]پنهانی و [نیکی] آشکار در قبال [گناه] آشکار.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به معاذ وقتی که دست او را گرفت و اندکی رفت _فرمود: ای معاذ! تو را سفارش می کنم به پروا داشتن از خداوند و راستگویی و وفای به عهد و پیمان و برگرداندن امانت [به صاحبش] و ترک خیانت و مهربانی به یتیم و رعایت حقّ همسایگی و فرو خوردن خشم و با نرمی و ملایمت سخن گفتن و سلام کردن و پیروی از امام.

ص :167

عنه صلی الله علیه و آله_ لعلیٍّ علیه السلام _: یا علیُّ ، أنهاکَ عَن ثَلاثِ خِصالٍ عِظامٍ : الحَسَدِ و الحِرصِ و الکِذبِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله_ أیضا ، و أوَّلُها _: یا علیُّ ، ثَلاثٌ مَن لَقِیَ اللّهَ بهِنَّ فهُو مِن أفضَلِ النّاسِ ......... . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :_ أیضا و أوَّلُها _یا علیُّ اُوصِیکَ بوَصیَّةٍ فاحفَظْها، فلا تَزالُ بِخَیرٍ ما حَفِظتَ وَصیَّتی ......... . (3)

عنه صلی الله علیه و آله_ أیضا _: یا علیُّ ، إنّ مِنَ الیَقینِ أنْ لا تُرضیَ أحَدا بسَخَطِ اللّهِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله_ أیضا ، حِینَ بَعَثَهُ إلَی الیَمَنِ _: یا علیُّ ، اُوصِیکَ بِالدُّعاءِ فإنّهُ مَع الإجابَةِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله_ أیضا _: یا علیُّ ، إنّ لِلمُؤمنِ ثَلاثَ عَلاماتٍ : الصِّیامُ و الصَّلاةُ و الزَّکاةُ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :یا أبا ذرٍّ ، اُعبُدِ اللّهَ کأنَّکَ تَراهُ ، فإن کُنتَ لا تَراهُ فإنّهُ یَراکَ ، و اعلَمْ أنَّ أوَّلَ عِبادَةِ اللّهِ المَعرِفَةُ بهِ ، فهُوَ الأوَّلُ قَبلَ کلِّ شیءٍ فلا شیءَ قَبلَهُ ، و الفَردُ فلا ثانِیَ لَهُ ، و الباقِی لا إلی غایَةٍ ، فاطِرُ السَّماواتِ و الأرضِ و ما فیهِما و ما بَینَهُما مِن شیءٍ و هُو اللّهُ اللَّطیفُ الخَبیرُ و هُو علی کلِّ شیءٍ قَدیرٌ ، ثُمّ الإیمانُ بِی و الإقرارُ بأنَّ اللّهَ تعالی أرسَلَنی إلی کافَّةِ النّاسِ بَشیرا و نَذیرا و داعِیا إلَی اللّهِ بإذنِهِ ، و سِراجا مُنیرا ، ثُمّ حُبُّ أهلِ بَیتیَ الّذینَ أذهَبَ اللّهُ عَنهُمُ الرِّجسَ وَ طهَّرَهُم تَطهیرا .

و اعلَمْ _ یا أبا ذرٍّ _ إنّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ جَعَلَ أهلَ بَیتی فی اُمَّتی کَسَفینَةِ نُوحٍ مَن رَکِبَها نَجا و مَن رَغِبَ عنها غَرِقَ ، و مِثَلَ بابِ حِطَّةٍ (7) فی بَنی إسرائیلَ؛ مَن دَخَلَها کانَ آمِنا . (8)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به علی علیه السلام _فرمود: ای علی! تو را از سه خصلت نهی می کنم: حسادت و حرص و دروغ.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در سفارشی به علی علیه السلام که آغازش چنین است _فرمود : ای علی! سه چیز است که هر کس خدا را با آن سه دیدار کند، از برترین مردم است ......... .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در سفارشی به علی علیه السلام که آغازش چنین است _فرمود : ای علی! به تو سفارشی می کنم، آن را به گوش گیر؛ زیرا تا زمانی که سفارش مرا به گوش گیری در خیر و خوبی خواهی بود ......... .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به علی علیه السلام _فرمود : ای علی! از نشانه های یقین این است که هیچ کس را با به خشم آوردن خدا خشنود نکنی ......... .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به علی علیه السلام هنگامی که وی را به یمن فرستاد _فرمود: ای علی! تو را سفارش می کنم به دعا؛ زیرا که دعا با اجابت همراه است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به علی علیه السلام _فرمود: ای علی! مؤمن سه نشانه دارد: [پایبندی به ]روزه و نماز و زکات.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای ابوذر! خدا را چنان عبادت کن که گویی او را می بینی؛ زیرا اگر تو او را نمی بینی، قطعا او تو را می بیند و بدان که قدم اول عبادت خداوند، معرفت اوست. او اوّل و پیش از هر چیزی است، پس چیزی مقدّم بر او نیست. یکتا و یگانه است و دومی ندارد، باقی است بدون نهایت، آفریننده آسمان ها و زمین است و آنچه در آنها و آنچه در میان آنهاست و اوست خداوند لطیف و آگاه و او بر هر چیزی تواناست. پس از این [مرحله ]ایمان به من قرار دارد و اقرار به اینکه خداوند متعال مرا به سوی همه مردم فرستاده است تا به اذن او بشارت دهم و اعلام خطر کنم و به سوی خدا فرا خوانم و چراغی درخشان باشم. سپس، دوست داشتن اهل بیت من است؛ همانان که خداوند، پلیدی را از ایشان دور ساخته و کاملاً پاک و پاکیزه شان ساخته است. ای ابوذر! بدان که خداوند عزّ و جلّ اهل بیت مرا در میان امّتم چونان کشتی نوح قرار داده است که هر کس بر آن نشست، رهایی یافت و هر کس از سوار شدن آن سر باز زد، غرق شد و [نیز ]مانند باب [حطّه ] (9) در میان بنی اسرائیل که هر کس وارد آن شد در امن و امان قرار گرفت.

ص :168

عنه صلی الله علیه و آله :یا أبا ذرٍّ ، اِحفَظْ ما اُوصِیکَ بهِ تَکُن سَعیدا فی الدُّنیا و الآخِرَةِ . (1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای ابوذر! سفارش هایی که به تو می کنم به گوش گیر تا در دنیا و آخرت سعادتمند باشی.

ص :169

عنه صلی الله علیه و آله :یا أبا ذرٍّ ، نِعمَتانِ مَغبونٌ فیهِما کَثیرٌ مِن النّاسِ : الصِّحَّةُ و الفَراغُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :یا أبا ذرٍّ ، اِغتَنِمْ خَمسا قَبلَ خَمسٍ : شَبابَکَ قَبلَ هَرَمِکَ ، و صِحَّتَکَ قَبلَ سَقَمِکَ ، و غِناکَ قَبلَ فَقرِکَ، و فَراغَکَ قَبلَ شُغلِکَ، و حَیاتَکَ قَبلَ مَوتِکَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :یا أبا ذرٍّ ، إیّاکَ و التَّسویفَ بأمَلِکَ، فإنَّکَ بِیَومِکَ و لَستَ بما بَعدَهُ، فإن یَکُن غَدٌ لَکَ فکُن فی الغَدِ کما کُنتَ فی الیَومِ ، و إن لَم یَکُن غَدا لَم تَندَمْ علی ما فَرَّطتَ فی الیَومِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :یا أبا ذرٍّ ، کَم مِن مُستَقبِلٍ یَوما لا یَستَکمِلُهُ ، و مُنتَظِرٍ غَدا لا یَبلُغُهُ ! (4)

عنه صلی الله علیه و آله :یا أبا ذرٍّ ، لَو نَظَرتَ إلَی الأجَلِ و مَسیرِهِ لَأبغَضتَ الأملَ و غُرورَهُ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :یا أبا ذرٍّ ، کُن کأنّکَ فی الدُّنیا غَریبٌ ، أو کعابِرِ سَبیلٍ، و عُدَّ نَفسَکَ مِن أصحابِ القُبورِ . (6)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای ابوذر! دو نعمت است که بسیاری از مردم در آنها مغبون می شوند: تندرستی و فراغت.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای ابوذر! پنج چیز را پیش از پنج چیز غنیمت شمار: جوانیت را پیش از پیریت و تندرستیت را پیش از بیماریت و توانگریت را پیش از تهی دستیت و آسودگیت را پیش از گرفتاریت و زندگیت را پیش از مردنت.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای ابوذر! زنهار که به سبب آرزویت کار امروز را به فردا فکنی؛ زیرا تو با امروز خود به سر می بری نه با فردایت، اگر فردایی برایت بود در آن فردا نیز چنان باش که در امروز بوده ای و اگر فردایی در کار نبود پشیمان نشوی که در کار امروزت کوتاهی کرده ای.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای ابوذر! چه بسیار کسانی که روزی را آغاز می کنند و آن را به پایان نمی برند و منتظر فردایی هستند و به آن نمی رسند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای ابوذر! اگر به اجل و حرکت و مسیر آن بنگری، بی گمان آرزو و فریب آن را دشمن خواهی داشت.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای ابوذر! چنان باش که گویی در دنیا غریبی، یا رهگذری، و خود را از خفتگان در گورها به شمار آر.

ص :170

عنه صلی الله علیه و آله :یا أبا ذرٍّ ، إذا أصبَحتَ فلا تُحَدِّثْ نَفسَکَ بِالمَساءِ ، و إذا أمسَیتَ فلا تُحَدِّثْ نَفسَکَ بِالصَّباحِ ، و خُذ مِن صِحَّتِکَ قَبلَ سَقَمِکَ ، و مِن حَیاتِکَ قَبلَ مَوتِکَ فإنَّکَ لا تَدری ما اسمُکَ غَدا . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :یا أبا ذرٍّ ، إیّاکَ أن تُدرِکَکَ الصَّرعَةُ عِندَ العَثرَةِ ، فلا تُقالَ العَثرَةُ و لا تُمَکَّنَ مِنَ الرَّجعَةِ ، و لا یَحمَدَکَ مَن خَلَّفتَ بما تَرَکتَ ، و لا یَعذُرَکَ مَن تَقدِمُ علَیهِ بما اشتَغَلتَ بهِ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اللّهَ اللّهَ فی جِیرانِکُم ؛ فإنّهُم وَصِیَّةُ نَبیِّکُم، ما زالَ یُوصِی بهِم حَتّی ظَنَنّا أنّهُ سیُوَرِّثُهُم (3) . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ رَجُلاً أتَی النَّبیَّ صلی الله علیه و آله فَقالَ لَهُ: یا رَسولَ اللّهِ أوصِنی، فَقال لَهُ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : فَهل أنتَ مُستَوصٍ إن أنا أوصَیتُکَ ؟ _ حتّی قالَ لَهُ ذلکَ ثَلاثا ، و فی کُلِّها یَقولُ لَهُ الرّجُلُ : نَعَم یا رسولَ اللّهِ _ فقالَ لَهُ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : فإنّی اُوصِیکَ إذا أنتَ هَمَمتَ بأمرٍ فتَدَبَّرْ عاقِبَتَهُ ، فإن یَکُ رُشدا فأمضِهْ ، و إن یَکُ غَیّا فانْتَهِ عَنهُ . (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای ابوذر! چون صبح خود را آغاز کردی، به خویشتن وعده شب مده و هرگاه شبَت را آغازیدی، وعده صبح به خود مده و از دوران تندرستیت پیش از آنکه بیمار شوی بهره برگیر و از زندگیت پیش از آنکه بمیری؛ زیرا که تو نمی دانی فردا چه نامی خواهی داشت [مُرده یا زنده].

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای ابوذر! بپرهیز از آنکه هنگام لغزیدن به سر در آیی؛ زیرا که لغزش بخشوده نمی شود و امکان بازگشت برای تو نیست و بازماندگان تو برای آنچه باقی گذاشته ای تو را نمی ستایند و کسی که پیش او می روی [خداوند ]به بهانه گرفتاری هایت تو را معذور نمی دارد.

امام علی علیه السلام :از خدا بترسید و حقوق همسایگانتان را رعایت کنید؛ زیرا که این سفارش پیامبر شماست. آن حضرت درباره همسایگان پیوسته سفارش می فرمود، تا جایی که گمان کردیم بزودی همسایگان را میراث بر یکدیگر قرار خواهد داد.

امام صادق علیه السلام :مردی خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! مرا سفارش فرما. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر تو را سفارش کنم آیا به گوش می گیری؟ حضرت سه بار این جمله را به او فرمود و هر بار آن مرد عرض می کرد: آری ای رسول خدا. پس، رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: به تو سفارش می کنم که هرگاه خواستی کاری انجام دهی، به عاقبت آن بیندیشی، اگر رستگاری بود آن را انجام بده و اگر گمراهی بود رهایش کن.

ص :171

کنز العمّال عن أبی ذرٍّ:أوصانی خَلیلی صلی الله علیه و آله أن أنظُرَ إلی مَن هُو أسفَلُ مِنِّی و لا أنظُرَ إلی مَن هُو فَوقی ، و أن اُحِبَّ المَساکِینَ و أن أدنُوَ مِنهم ، و أن أصِلَ رَحِمی و إن قَطَعُونی و جَفَونی ، و أن أقولَ الحَقَّ و إن کان مُرّا ، و أن لا أخافَ فی اللّهِ لَومَةَ لائمٍ ، و أن لا أسألَ أحَدا شیئا ، و أن أستَکثِرَ مِن لا حَولَ و لا قُوّةَ إلاّ باللّهِ ، فإنّها مِن کَنزِ الجَنَّةِ . (1)

الخصال عن أبی ذرٍّ :أوصانی رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بسَبعٍ : أوصانی أن أنظُرَ إلی مَن هو دُونی و لا أنظُرَ إلی مَن هو فَوقی ، و أوصانی بِحُبِّ المَساکینِ و الدُّنُوِّ مِنهُم ، و أوصانی أن أقولَ الحَقَّ و إن کانَ مُرّا ، و أوصانی أن أصِلَ رَحِمی و إن أدبَرَتْ ، و أوصانی أن لا أخافَ فی اللّهِ لومَةَ لائمٍ ، و أوصانی أنْ أستَکثِرَ مِن قَولِ : لا حَولَ و لا قُوّةَ إلاّ باللّهِ (العلیِّ العظیمِ) ؛ فإنّها مِن کُنوزِ الجَنَّةِ . (2)

کنز العمّال_ به نقل از ابوذر _: محبوبم (رسول خدا) صلی الله علیه و آله به من سفارش فرمود که به پایین تر از خود بنگرم و به بالاتر از خویش منگرم و مستمندان را دوست بدارم و به آنان نزدیک شوم و صله ارحام به جای آورم، هرچند آنان از من بِبُرند و به من بی مهری ورزند (از من دوری کنند) و حق را بگویم گر چه تلخ باشد و در راه خدا از سرزنش هیچ سرزنشگری نهراسم و از هیچ کس چیزی نخواهم و لا حول و لا قوّة الاّ باللّه را زیاد بگویم؛ زیرا که آن از گنج های بهشت است.

الخصال_ به نقل از ابوذر _: رسول خدا صلی الله علیه و آله هفت سفارش به من فرمود: مرا سفارش کرد که به پایین تر از خودم بنگرم و به کسی که بالاتر از من است ننگرم، مرا به دوست داشتن مستمندان و نزدیک شدن به آنان سفارش فرمود، مرا سفارش فرمود که حقیقت را بگویم، اگر چه تلخ باشد،مرا سفارش فرمود که با خویشاوندانم پیوند برقرار کنم هرچند آنان پشت کنند،سفارشم فرمود که در راه خدا از سرزنش هیچ سرزنشگری نهراسم، مرا سفارش فرمود که ذکر لا حول و لا قوّة الاّ باللّه [العلیّ العظیم] را زیاد بگویم؛ زیرا که آن از گنجهای بهشت است.

ص :172

مکارم الأخلاق عن أبی ذرٍّ :دَخَلتُ ذاتَ یَومٍ فی صَدرِ نَهارِهِ علی رَسولِ اللّه صلی الله علیه و آله فی مَسجِدهِ ......... فقُلتُ : یا رسولَ اللّهِ _ بأبی أنتَ و اُمّی _ أوصِنی بِوَصِیَّةٍ یَنفَعُنی اللّهُ بها ، فقالَ : نَعَم و أکْرِمْ بِکَ یا أبا ذرٍّ ، إنّکَ مِنّا أهلَ البَیتِ ، و إنّی مُوصیکَ بوَصیَّةٍ فاحفَظْها فإنّها جامِعَةٌ لِطُرُقِ الخَیرِ و سُبُلِهِ ، فإنّکَ إن حَفِظتَها کانَ لکَ بها کِفلانِ ......... . (1)

الدعوات عن أسود بن أصرم :قلتُ : یا رسولَ اللّهِ أوصِنی ، فقالَ : أ تَملِکُ یَدَکَ ؟ [قال : ]قلتُ : نَعَم ، قالَ : فتَملِکُ لِسانَکَ ؟ قلتُ : نَعَم، قالَ صلی الله علیه و آله : فلا تَبسُطْ یَدَکَ إلاّ إلی خَیرٍ ، و لا تَقُلْ بلِسانِکَ إلاّ مَعروفا . (2)

کنز العمّال عن ضِرغامة بن عُلَیبَةَ بنِ حَرمَلَةَ :حدَّثَنی أبی عن أبیهِ قالَ : أتَیتُ النَّبیَّ صلی الله علیه و آله فی رَکبٍ من الحَیِّ ......... فلَمّا أرَدتُ الرُّجوعَ قلتُ : أوصِنی یا رسولَ اللّهِ ! قالَ : اِتَّقِ اللّهَ ، و إذا کُنتَ فی مَجلِسٍ فَقُمتَ عَنهُ فسَمِعتَهُم یَقولونَ ما یُعجِبُکَ فأْتِهِ ، و إذا سَمِعتَهُم یَقولونَ ما تَکرَهُ فلا تَأْتِهِ . (3)

مکارم الأخلاق_ به نقل از ابوذر _: روزی اول روز در مسجد خدمت رسول اللّه صلی الله علیه و آله رسیدم و گفتم: یا رسول اللّه ! پدر و مادرم به فدای شما مرا سفارشی کنید که خداوند بدان مرا نفع برساند . حضرت فرمود : باشد، با کمال میل ای ابوذر، تو از ما خاندان هستی. من تو را سفارش می کنم، پس تو نیز آن را به گوش گیر؛ زیرا که همه راه های خیر و خوبی را در بردارد، اگر آن را به گوش گیری به سبب آن دو بهره می بری.

الدعوات_ به نقل از اسود بن اصرم _: به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله عرض کردم : مرا سفارش نما، حضرت فرمود : آیا اختیار دست خود را داری؟ عرض کردم: آری. فرمود: آیا اختیار زبانت را هم داری؟ عرض کردم: آری. فرمود: پس، دست خود را جز به کار خیر مگشای و با زبانت جز خیر مگوی.

کنز العمّال_ به نقل از ضرغامة بن علیبة بن حرمله _: پدرم از پدرش نقل کرد که: همراه کاروانی از طایفه [خود ]خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رسیدم و چون خواستم برگردم عرض کردم: ای رسول خدا! به من سفارشی بفرمایید. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: از خدا بترس و هرگاه در جمعی نشسته بودی و از آن جا برخاستی و شنیدی که سخنان خوشایندی می گویند، دوباره به آن مجلس بیا و اگر شنیدی که سخنان ناخوشایند می گویند، دیگر به آنجا قدم مگذار.

ص :173

الترغیب و الترهیب عن مُعاذ_ أنّه قالَ _: یا رسولَ اللّه أوصنی، قال : اُعبُدِ اللّهَ کأنّکَ تَراهُ ، و اعدُدْ نَفسَکَ فی المَوتی ، و إن شِئتَ أنبأتُکَ بما هُو أملَکُ بِکَ مِن هذا کُلِّهِ ! _ قالَ: هذا، و أشارَ بیَدِهِ إلی لِسانِهِ _ . (1)

بحار الأنوار :روی أنّ رجلاً استوصی رسول اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فقال: لا تَغضَبْ قَطُّ ، فإنّ فیهِ مُنازَعَةَ ربِّکَ ، فقالَ : زِدْنی ، قالَ : إیّاکَ و ما یُعتَذَرُ مِنهُ فإنَّ فیهِ الشِّرکَ الخَفیَّ ، فقالَ : زِدْنی ، فقالَ : صَلِّ صَلاةَ مُوَدِّعٍ فإنّ فیها الوُصلَةَ و القُربی ، فقالَ : زِدْنی ، فقالَ علیه السلام : اِستَحیِ مِن اللّهِ استِحیاءکَ مِن صالِحی جِیرانِکَ فإنّ فیها زِیادَةَ الیَقینِ ، و قد أجمَعَ اللّهُ تعالی ما یَتَواصی بهِ المُتَواصُونَ مِن الأوَّلِینَ و الآخِرینَ فی خَصلَةٍ واحِدَةٍ و هی التَّقوی ، قالَ اللّهُ جلَّ و عَزَّ : «و لَقَدْ وَصَّیْنا الّذِینَ اُوتُوا الکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ و إیّاکُمْ أنِ اتَّقُوا اللّهَ» (2) و فیهِ جِماعُ کلِّ عِبادَةٍ صالِحَةٍ ، وَصَلَ مَن وَصَلَ إلَی الدَّرَجاتِ العُلی و الرُّتبَةِ القُصوی ، و بهِ عاشَ مَن عاشَ مَع اللّهِ بِالحَیاةِ الطَّیّبَةِ و الاُنسِ الدائمِ ، قالَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : «إنَّ المُتَّقینَ فی جَنّاتٍ و نَهَرٍ * فی مَقْعَدٍ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ» (3) . (4)

الترغیب و الترهیب_ به نقل از معاذ _: به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله عرض کردم : مرا سفارش و نصیحت کنید . حضرت فرمود : خدا را چنان عبادت کن که گویی او را می بینی و خودت را از زمره مردگان بشمار و اگر خواهی تو را از چیزی آگاه کنم که از همه اینها بیشتر تو را نگه می دارد. حضرت با دستش به زبان خود اشاره کرد و فرمود: این.

بحار الأنوار:مردی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله سفارشی خواست حضرت فرمود : هرگز خشم مگیر؛ زیرا که در خشم کشمکش با پروردگارت نهفته است. عرض کرد: سفارشی دیگر فرمایید. فرمود: هرگز کاری که از آن عذر بخواهی، مکن؛ زیرا که در آن شرکِ ناپیداست. عرض کرد: باز هم بفرمایید. فرمود: نمازت را مانند کسی بخوان که گویی آخرین نماز عمرش را می خواند؛ زیرا در این نوع نماز خواندن پیوند و نزدیکی [به خدا]است. عرض کرد: باز هم بفرمایید. فرمود: از خداوند چنان حیا کن که از همسایگان صالح خود حیا می کنی؛ زیرا که در این امر زیادت یقین است و خداوند متعال آنچه را اوّلین و آخرینِ سفارش کنندگان بدان سفارش می کنند در یک خصلت جمع کرده و آن تقواست.خداوند عزّ و جلّ می فرماید: «و هر آینه کسانی را که پیش از شما کتاب [آسمانی ]داده شده اند و شما را، سفارش کردیم که از خدا بترسید». تقوا مجمع هر عبادت شایسته ای است و هر که به درجات بالا و مرتبه بلند رسید به واسطه تقوا رسید و هر که با زندگی پاک و پاکیزه و انس همیشگی با خدا زیست به وسیله تقوا زیست. خداوند عزّ و جلّ فرموده است: «همانا تقوا پیشگان در میان باغ ها و نهرها، در قرارگاه صدق، نزد پادشاهی توانایند».

ص :174

مکارم الأخلاق عن أبی سعیدٍ :جاءَ رَجُلٌ إلی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فقالَ : یا رسولَ اللّهِ ، أوصِنی ! قالَ : علَیکَ بتَقوَی اللّهِ ؛ فإنَّها جِماعُ کلِّ خَیرٍ ، و علَیکَ بِالجِهادِ فی سبیلِ اللّهِ ؛ فإنّها رَهبانِیَّةُ المُسلِمینَ ، و علَیکَ بذِکرِ اللّهِ و تِلاوَتِ کِتابِهِ ؛ فإنَّهُ نُورٌ لَکَ فی الأرضِ و ذِکرٌ لَکَ فی السَّماءِ ، و اخزُنْ لِسانَکَ إلاّ مِن خَیرٍ ؛ فإنَّکَ بذلکَ تَغلِبُ الشَّیطانَ . (1)

(2)

(1)

ب _ وصایاهُ لابنهِ الحُسَینِ علیه السلام :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :یا بُنَیَّ اُوصِیکَ بتَقوَی اللّهِ فی الغِنی و الفَقرِ ، و کَلِمَةِ الحَقِّ فی الرِّضی و الغَضَبِ ، و القَصدِ فی الغِنی و الفَقرِ ، و بِالعَدلِ علَی الصَّدیقِ و العَدُوِّ ، و بِالعَمَلِ فی النَّشاطِ و الکَسَلِ ، و الرِّضی عَنِ اللّهِ فی الشِّدَّةِ و الرَّخاءِ . (2)

(3)

ب _ سفارشهای آن حضرت به فرزند بزرگوارش حسین علیه السلام

امام علی علیه السلام :فرزندم! تو را سفارش می کنم به تقوا داشتن از خدا در دارایی و ناداری و حق گویی در خشنودی و خشم و میانه روی در توانگری و تهیدستی و دادگری با دوست و دشمن و کار و عمل در سرزندگی و بی حوصلگی و خشنودی از خدا در سختی و آسایش.

ص :176

ج _ وصایاهُ للحَسَنِ و الحُسَینِ علیهما السلام:

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اُوصِیکُما بتَقوَی اللّهِ ، و ألاّ تَبغِیا الدُّنیا و إن بَغَتکُما ، و لا تَأسَفا علی شَیءٍ مِنها زُوِیَ عَنکُما ، و قُولا بِالحَقِّ ، و اعمَلا للأجْرِ (لِلآخِرَةِ) ، و کُونا لِلظّالِمِ خَصما و لِلمَظلومِ عَونا .

اُوصِیکُما ، و جَمیعَ وُلْدی و أهلی ، و مَن بَلَغَهُ کِتابی ، بتَقوَی اللّهِ و نَظمِ أمرِکُم . (1)

د _ وصایاهُ للمُسلمینَ:

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اُوصِیکُم بذِکرِ المَوتِ و إقلالِ الغَفلَةِ عَنهُ ، و کَیفَ غَفلَتُکُم عَمّا لَیسَ یُغفِلُکُم ؟ ! (2)

عنه علیه السلام :اُوصِیکُم بِالرَّفضِ لهذهِ الدُّنیا التّارِکَةِ لَکُم و إن لَم تُحِبُّوا تَرکَها . (3)

عنه علیه السلام_ إنّهُ کانَ إذا حَضَرَ الحَربَ یُوصِی المُسلِمینَ بکَلِماتٍ ، مِنها _: تَعاهَدُوا الصَّلاةَ ، و حافِظوا علَیها ، و استَکثِروا مِنها . (4)

عنه علیه السلام_ لِرجُلٍ استَوصاهُ _: لا تُحَدِّثْ نَفسَکَ بفَقرٍ ، و لا بِطُولِ عُمرٍ . (5)

ج _ سفارشهای آن حضرت به حسن و حسین علیهما السلام

امام علی علیه السلام :شما دو تن را به تقوای خدا سفارش می کنم و اینکه در پی دنیا نباشید، گر چه دنیا در پی شما باشد و برای چیزی از دنیا که از شما گرفته شود افسوس مخورید و همواره حقیقت را بگویید و برای پاداش (برای آخرت) کار کنید و دشمن ستم پیشه باشید و یار ستمدیده.

شما دو تن و همه فرزندانم و خانواده ام و هر کس را که این نامه من به او رسد، به پروا داری از خدا و داشتن نظم و انضباط در کارهایتان سفارش می کنم.

د _ سفارشهای آن حضرت به مسلمانان

امام علی علیه السلام :شما را به یاد مرگ بودن و کمتر غافل شدن از آن سفارش می کنم . چگونه از چیزی غفلت می کنید که از شما غافل نیست؟

امام علی علیه السلام :شما را به رها کردن این دنیا سفارش می کنم؛ دنیایی که شما را رها می کند، هرچند رها کردنش را دوست نداشته باشید.

امام علی علیه السلام_ هرگاه در جنگ حاضر می شد به مسلمانان سفارش هایی می کرد، از جمله _می فرمود: نماز را پاس دارید و بر آن مواظبت کنید و بسیار نماز بگزارید.

امام علی علیه السلام_ به مردی که از آن حضرت تقاضای نصیحتی کرد _فرمود: نه فقر را به خودت تلقین کن و نه عمر دراز را.

ص :177

عنه علیه السلام_ أیضا _: اُوصِیکَ أن لا یَکونَنَّ لِعَمَلِ الخَیرِ عِندَکَ غایَةٌ فی الکَثرَةِ ، و لا لِعَمَلِ الإثمِ عِندَکَ غایَةٌ فی القِلَّةِ . (1)

عنه علیه السلام_ کَتبَ إلی بعضِ أصحابِهِ _: اُوصِیکَ و نَفسی بتَقوی مَن لا تَحِلُّ مَعصِیَتُهُ ، و لا یُرجی غَیرُهُ ، و لا الغِنی إلاّ بهِ . (2)

(3)

عنه علیه السلام :اُوصِی المُؤمِنینَ بشَهادَةِ أن لا إلهَ إلاّ اللّهُ وَحدَهُ لا شَریکَ لَهُ ، و أنّ محمّدا عَبدُهُ و رَسولُهُ .........

ثُمّ إنّی اُوصِیکَ یا حسَنُ و جَمیعَ وُلْدی و أهلِ بَیتی و مَن بَلَغَهُ کِتابی مِن المُؤمِنینَ بِتَقوَی اللّهِ ربِّکُم و لا تَموتُنَّ إلاّ و أنتُم مُسلِمونَ ، و اعتَصِموا بحَبلِ اللّهِ جَمیعا و لا تَفَرَّقوا ؛ فإنّی سَمِعتُ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یقولُ : «صَلاحُ ذاتِ البَینِ أفضَلُ مِن عامَّةِ الصَّلاةِ و الصَّومِ ، و إنّ المُبِیرَةَ _ و هِیَ الحالِقَةُ لِلدِّینِ _ فَسادُ ذاتِ البَینِ» و لا قُوّةَ إلاّ باللّهِ . (1)

عنه علیه السلام_ فی وَصِیَّتِهِ لابنِهِ الحَسَنِ علیه السلام _: اُوصِیکَ بتَقوَی اللّهِ ، و إقامِ الصَّلاةِ ......... و اُوصِیکَ بمَغفِرَةِ الذَّنبِ ، و کَظمِ الغَیظِ ، و صِلَةِ الرَّحِمِ ، و الحِلمِ عِندَ الجاهِلِ ، و التَّفَقُّهِ فی الدِّینِ ، و التَّثَبُّتِ فی الأمرِ ، و التّعهُّدِ لِلقُرآنِ ، و حُسنِ الجِوارِ ، و الأمرِ بِالمَعروفِ ، و النَّهیِ عَنِ المُنکَرِ ، و اجتِنابِ الفَواحِشِ کُلِّها فی کُلِّ ما عُصِیَ اللّهُ فیهِ . (2)

امام علی علیه السلام :مؤمنان را به گواهی دادن به اینکه هیچ خدایی جز خداوند یگانه بی شریک نیست و محمّد بنده و فرستاده اوست، سفارش می کنم .........

و سپس، ای حسن! تو و همه فرزندانم و خاندانم و همه مؤمنانی را که این نامه من به آنها می رسد، سفارش می کنم به اینکه از پروردگارتان، خدا، پروا کنید و جز در حال مسلمانی نمیرید و همگی به ریسمان خداوند چنگ زنید و پراکنده نشوید؛ زیرا من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرماید: «با یکدیگر در صلح و آشتی به سر بردن، برتر از همه نماز و روزه هاست و عامل هلاکت و براندازی دین همانا اختلاف و دشمنی با یکدیگر است» و لا قوّة الاّ باللّه .

امام علی علیه السلام_ در سفارش به فرزند بزرگوارش حسن علیه السلام _فرمود: تو را سفارش می کنم به تقوای الهی و برپا داشتن نماز ......... تو را سفارش می کنم به گذشت از گناه و خطا[ی مردم ]و فرو خوردن خشم و صله رحم و بردباری در برابر نادان و آگاه شدن در دین و درنگ و تأمل در کارها و یاد کرد و مواظبت بر قرآن و حُسن همسایگی و امر به معروف و نهی از منکر و دوری کردن از همه زشتی ها در هر کاری که نافرمانی خدا باشد.

ص :179

(1)

ص :182

مستطرفات السرائر :عن حمران بنِ أعین : دخلتُ علی أبی جعفر علیه السلام فقُلتُ : أوصِنی . فقالَ : اُوصِیکَ بتَقوَی اللّهِ ، و إیّاکَ و المِزاحَ فإنّهُ یُذهِبُ هَیبَةَ الرّجُلِ و ماءَ وَجهِهِ، و علَیکَ بِالدُّعاءِ لإخوانِکَ بظَهرِ الغَیبِ فإنّهُ یَهیلُ الرِّزقَ _ یَقولُها ثَلاثا _ . (1)

عنه علیه السلام :أفضَلُ الوَصایا و ألزَمُها أن لا تَنسی ربَّکَ و أن تَذکُرَهُ دائما، و لا تَعصِیَهُ، و تَعبُدَهُ قاعِدا و قائما . (1)

کشف الغمّة :عن الإمام الصّادق علیه السلام _ لابنِهِ موسی علیه السلام _ : یا بُنَیَّ ، اقبَلْ وَصِیَّتی و احفَظْ مَقالَتی ؛ فإنّکَ إن حَفِظتَها تَعِشْ سَعیدا و تَمُتْ حَمیدا . یا بُنَیَّ ، مَن قَنَعَ بِما قُسِمَ لَهُ استَغنی ، و مَن مَدَّ عَینَیهِ إلی ما فی یَدِ غَیرِهِ ماتَ فَقیرا ، و مَن لَم یَرْضَ بِما قَسَمَ اللّهُ لَهُ اتَّهَمَ اللّهَ فی قَضائهِ ، و مَنِ اسْتَصغَرَ زَلَّةَ غَیرِهِ استَعظَمَ زَلَّةَ نَفسِهِ ، و مَنِ استَصغَرَ زَلَّةَ نَفسِهِ استَعظَمَ زَلَّةَ غَیرِهِ .

یا بُنَیَّ ، مَن کَشَفَ عن حِجابِ غَیرِهِ تَکَشَّفَت عَوراتُ بَیتِهِ ، و مَن سَلَّ سَیفَ البَغیِ قُتِلَ بهِ ، و مَنِ احتَفَرَ لأخیهِ بِئرا سَقَطَ فیها ، و مَن داخَلَ السُّفَهاءَ حُقِّرَ ، و مَن خالَطَ العُلَماءَ وُقِّرَ ، و مَن دَخلَ مَداخِلَ السَّوءِ اتُّهِمَ .

یا بُنَیّ ، إیّاکَ أن تَزری بِالرِّجالِ فیُزری بِکَ ، و إیّاکَ و الدُّخولَ فیما لا یَعنیکَ فتَزِلَّ (فَتُذَلَّ) . (2)

یا بُنَیَّ ، قُلِ الحَقَّ لَکَ و علَیکَ تُستَشارُ مِن بَینِ أقرانِکَ .

یا بُنَیَّ ، کُنْ لِکِتابِ اللّهِ تالِیا ، و للإسلامِ فاشِیا ، و بِالمَعروفِ آمِرا ، و عَنِ المُنکَرِ ناهِیا ، و لِمَن قَطَعَکَ واصِلاً ، و لِمَن سَکتَ عَنکَ مُبتَدِئا ، و لِمَن سَألَکَ مُعطِیا ، و إیّاکَ و النَّمیمَةَ فإنّها تَزرَعُ الشّحناءَ فی قُلوبِ الرِّجالِ ، و إیّاکَ و التَّعَرُّضَ لِعُیوبِ النّاسِ ، فمَنزِلَةُ المُتَعَرِّضِ لِعُیوبِ النّاسِ کمَنزِلَةِ الهَدَفِ .

یا بُنَیَّ ، إذا طَلَبتَ الجُودَ فعلَیکَ بمَعادِنِهِ ، فإنّ لِلجُودِ مَعادِنَ، و لِلمَعادِنِ اُصولاً، و لِلاُصولِ فُروعا، و للفُروعِ ثَمَرا ، و لا یَطیبُ ثَمَرٌ إلاّ بفَرعٍ ، و لا فَرعٌ إلاّ بأصلٍ ، و لا أصلٌ ثابتٌ إلاّ بمَعدِنٍ طَیِّبٍ .

یا بُنَیَّ ، إذا زُرتَ فَزُرِ الأخیارَ ، و لا تَزُرِ الفُجّارَ؛ فإنّهُم صَخرَةٌ لا یَتَفجَّرُ ماؤها ، و شَجَرَةٌ لا یَخضَرُّ وَرَقُها ، و أرضٌ لا تَظهَرُ عُشبُها . قالَ علیُّ بنُ موسی علیه السلام : فما تَرَکَ أبی هذهِ الوَصِیَّةَ إلی أن تُوفِّیَ . (3)

امام صادق علیه السلام :برترین و لازمترین سفارش ها این است که پروردگارت را فراموش نکنی و همواره به یادش باشی و نا فرمانیش ننمایی و نشسته و ایستاده [و در هر حال] او را بپرستی .

کشف الغمّة :امام صادق علیه السلام به فرزند خود حضرت کاظم علیه السلام _ فرمود : فرزندم! سفارش مرا بپذیر و سخنم را به گوش گیر؛ زیرا که اگر آن را به گوش گیری خوشبخت می زیی و خوش نام و نیک فرجام می میری. فرزندم! هر که به آنچه خداوند قسمت او کرده است خرسند باشد، بی نیاز گردد و هر که به آنچه در دست دیگری است چشم داشته باشد، نیازمند بمیرد و هر که به آنچه خداوند قسمتش کرده است راضی نباشد، خداوند را در قضای او متّهم کرده باشد و هرکه لغزش دیگری را کوچک بیند، لغزش خویش را بزرگ بیند و هر که لغزش خود را کوچک شمارد، لغزش دیگری را بزرگ بشمارد.

فرزندم! هر که پرده دیگری را کنار زند، زشتی های خانه خودش آشکار شود و هر که شمشیرِ ستم برکشد، خود به آن شمشیر کشته شود و هر که برای برادرش چاهی کند، خود در آن چاه افتد و هر که با نابخردان بنشیند، کوچک شود و هر که با دانایان آمیزش کند،احترام یابد و هر که به جاهای بد نام آمد و شد کند، متّهم گردد.

فرزندم! از تحقیر کردن مردم (بزرگان) بپرهیز که تحقیر می شوی و به کارهای بیهوده و نا مربوط مپرداز که می لغزی (خوار می شوی).

فرزندم! حقیقت را، به سود و زیان خود، بگو تا از میان همتایانت با تو مشورت شود.

فرزندم! پیرو (تلاوت کننده) کتاب خدا باش و مبلّغ اسلام و امر کننده به معروف و نهی کننده از منکر و پیوند زننده با کسی که از تو بریده است و آغازگرِ آشتی با کسی که از تو قهر کرده است و عطا کننده به کسی که از تو چیزی می خواهد. از سخن چینی بپرهیز که آن تخم کینه را در دل های مردان می افشاند و از پرداختن به عیوب مردم دوری کن؛ زیرا کسی که به عیب های مردم می پردازد، به منزله هدف است.

فرزندم! هرگاه جویای بخشش شدی به معادن آن مراجعه کن؛ زیرا که جود و بخشش را معدن هاست و معدن ها را ریشه هاست و ریشه ها را شاخه هاست و شاخه ها را میوه باشد و هیچ میوه ای نرسد، مگر با شاخه و هیچ شاخه ای نباشد، مگر با ریشه و هیچ ریشه استواری نباشد، مگر با معدنی پاک و پاکیزه.

فرزندم! هرگاه دیدار می کنی، با نیکان دیدار کن و به دیدن بدکاران مرو؛ زیرا اینان تخته سنگی هستند که چشمه ای از آن نمی جوشد و درختی هستند که برگ هایش سبز نمی شود و زمینی هستند که گیاهش نمی روید. علی بن موسی [الرضا] علیه السلام فرمود: پدرم تا زنده بود این سفارش را فرو نگذاشت.

ص :184

ص :185

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ و قد کَتَبَ بهذهِ الرِّسالَةِ إلی أصحابِهِ و أمَرَهُم بمُدارَسَتِها و النَّظَرِ فیها و تَعاهُدِها و العَمَلِ بها ، فکانُوا یَضَعُونَها فی مَساجِدِ بُیوتِهِم ، فإذا فَرَغوا مِن الصَّلاةِ نَظَروا فیها _: بسمِ اللّهِ الرّحمنِ الرّحیمِ ، أمّا بَعدُ فاسألوا ربَّکُمُ العافِیَةَ ، و علَیکُم بِالدَّعَةِ (1) و الوَقارِ و السَّکِینَةِ ، و علَیکُم بِالحَیاءِ و التَّنَزُّهِ عمّا تَنَزَّهَ عنهُ الصّالِحونَ قَبلَکُم ، و علَیکُم بمُجامَلَةِ (2) أهلِ الباطِلِ ، تَحَمَّلوا الضَّیمَ مِنهُم ، و إیّاکُم و مُماظَّتَهُم ، دِینوا فیما بَینَکُم و بَینَهُم _ إذا أنتُم جالَستُموهُم و خالَطتُموهُم و نازَعتُموهُم الکلامَ ، فإنّهُ لا بُدَّ لَکُم مِن مُجالَسَتِهِم و مُخالَطَتِهِم و مُنازَعَتِهِمُ الکلامَ _ بِالتَّقیَّةِ الّتی أمَرَکُمُ اللّه أن تأخُذوا بِها فیما بَینَکُم و بَینَهُم ، فإذا ابتُلِیتُم بذلکَ مِنهُم فإنَّهُم سَیُؤذُونَکُم و تَعرِفونَ فی وجوهِهِمُ المُنکَرَ ، و لَو لا أنَّ اللّهَ تعالی یَدفَعُهُم عَنکُم لَسَطَوا (3) بِکُم ، و ما فی صُدُورِهِم مِن العَداوَةِ و البَغضاءِ أکثَرُ مِمّا یُبدُونَ لَکُم . مَجالِسُکُم و مَجالِسُهُم واحِدَةٌ ، و أرواحُکُم و أرواحُهُم مُختَلِفَةٌ لا تَأتَلِفُ ، لا تُحِبُّونَهُم أبَدا و لا یُحِبُّونَکُم ، غَیرَ أنّ اللّهَ تعالی أکرَمَکُم بِالحَقِّ و بَصَّرَکُموهُ و لَم یَجعَلْهُم مِن أهلِهِ فتُجامِلونَهُم و تَصبِرونَ علَیهِم و لا مُجامَلَةَ لَهُم و لا صَبرَ لَهُم علی شیءٍ (4) ، و حِیَلُهُم وَسواسُ بَعضِهِم إلی بَعضٍ ؛ فإنَّ أعداءَ اللّهِ إنِ استَطاعُوا صَدُّوکُم عَنِ الحَقِّ ، فیَعصِمُکُم اللّهُ مِن ذلکَ ......... . (5)

امام صادق علیه السلام_ در نامه ای به اصحاب خود که به آنان دستور داد آن را همواره بخوانند و در آن دقّت کنند و مضامینش را به کار بندند و آنان نیز نامه را در بعد از نماز آن را مطالعه می کردند _نوشت : _ به نام خداوند بخشنده مهربان. امّا بعد، از پروردگارتان عافیت و سلامت بطلبید و سنگین و با وقار و آرام و با شرم و حیا باشید و از آنچه خوبان پیش از شما دوری می کردند، دوری کنید و با اهل باطل خوشرفتار باشید و ستم آنان را تحمّل کنید و از کشمکش زیاد با ایشان بپرهیزید و از آنجا که از همنشینی و معاشرت و بحث و منازعه با آنان چاره ای ندارید، پس هرگاه با ایشان همنشینی و آمیزش کردید و میانتان بحث و ستیز درگرفت، تقیّه را ، که خداوند شما را به رعایت آن فرمان داده است، مراعات کنید؛ زیرا اگر به[شرّ] آنان گرفتار شوید، شما را آزار خواهند داد و بدخواهی و کینه توزی را در چهره آنان خواهید دید و اگر نه این بود که خداوند شرّ آنها را از شما دور می کند، بی گمان بر شما سخت یورش می آوردند. دشمنی و کینه ای که از شما در سینه هایشان دارند بیش از آن مقداری است که نشان می دهند. محیط زندگی شما و آنها یکی است، اما جان های شما و آنان گونه گون است و با هم انس و الفت نمی گیرند، شما هرگز دوستدار آنان نخواهید شد و آنان نیز هرگز شما را دوست نخواهند داشت، جز اینکه خداوند متعال شما را با [پذیرش دین ]حق گرامی داشته و بدان بینایتان کرده است، لیکن آنان را از اهل حق قرار نداده است. به همین دلیل است که شما با ایشان خوشرفتاری می کنید و در برابر آنان صبورید، اما آنان از خوشرفتاری [با شما ]به دورند و در برابر هیچ چیز صبر و تحمّل ندارند،بلکه نقشه ها و حیله گری های خود را به یکدیگر القا می کنند ؛ زیرا که دشمنان خدا،چنانچه بتوانند، شما را از حقّ و حقیقت باز می دارند. پس خداوند شما را از این نقشه ها و گزندها حفظ می کند ......... .

ص :186

عنه علیه السلام :اُوصِیکَ بتَقوَی اللّهِ ؛ فإنَّ اللّهَ قد ضَمِنَ لمَنِ اتَّقاهُ أن یُحَوِّلَهُ عمّا یَکرَهُ إلی ما یُحِبُّ ، و یَرزُقَهُ مِن حَیثُ لا یَحتَسِبُ . (1)

امام صادق علیه السلام :تو را به تقوای خدا سفارش می کنم؛ زیرا خداوند ضمانت کرده است که هر کس از او پروا کند، وی را از وضعی که خوش ندارد به وضعی که خوش دارد درآورد و از جایی که گمان نمی برد روزیش دهد.

ص :187

الأمالی للطوسی :عن یَحیی بنِ العَلاءِ و إسحاق بن عمّارٍ عَن الإمامِ الصّادقِ علیه السلام : ما وَدَّعَنا قَطُّ إلاّ أوصانا بخَصلَتَینِ : علَیکُم بصِدقِ الحَدیثِ و أداءِ الأمانَةِ إلَی البَرِّ و الفاجِرِ ؛ فإنّهُما مِفتاحُ الرِّزقِ . (1)

تحف العقول :عن سُفیان الثَّوریِّ : دَخَلتُ علَی الصّادق علیه السلام فقُلتُ لَهُ : أوصِنی بوَصیَّةٍ أحفَظُها مِن بَعدِکَ ، قالَ علیه السلام : و تَحفَظُ یا سُفیانُ ؟ قلتُ : أجَلْ یا بنَ بِنتِ رسولِ اللّهِ . قالَ علیه السلام : یا سُفیانُ، لا مُرُوّةَ لِکَذوبٍ ، و لا راحَةَ لِحَسودٍ ، و لا إخاءَ لِمُلوکٍ ، و لا خُلَّةَ لِمُختالٍ ، و لا سُؤدَدَ (2) لِسَیِّئِ الخُلقِ .

ثُمّ أمسَکَ علیه السلام فقُلتُ : یا بنَ بِنتِ رسولِ اللّهِ ، زِدْنی ! فقالَ علیه السلام : یا سُفیانُ ، ثِقْ بِاللّهِ تَکُن عارِفا ، و ارْضَ بِما قَسَمَهُ لَکَ تَکُن غَنِیّا ، صاحِبْ بمِثلِ ما یُصاحِبونَکَ بهِ تَزدَدْ إیمانا ، و لا تُصاحِبِ الفاجِرَ فیُعَلِّمَکَ مِن فُجورِهِ ، و شاوِرْ فی أمرِکَ الّذینَ یَخشَونَ اللّهَ عَزَّ و جلَّ .

ثُمّ أمسَکَ علیه السلام فقُلتُ : یا بنَ بِنتِ رسولِ اللّهِ ، زِدْنی ! فقالَ علیه السلام : یا سُفیانُ ، من أرادَ عِزّا بِلا سُلطانٍ و کَثرَةً بِلا إخوانٍ و هَیبَةً بِلا مالٍ فلْیَنتَقِلْ مِن ذُلِّ مَعاصی اللّهِ إلی عِزِّ طاعَتِهِ .

ثُمّ أمسَکَ علیه السلام فقُلتُ : یا بنَ بِنتِ رسولِ اللّهِ ، زِدْنی ! فقالَ علیه السلام : یا سُفیانُ ، أدَّبَنی أبی علیه السلام بثَلاثٍ و نَهانی عَن ثَلاثٍ : فأمّا اللَّواتی أدَّبَنی بهِنَّ فإنّهُ قالَ لی : یا بُنَیَّ ، مَن یَصحَبْ صاحِبَ السَّوءِ لا یَسلَمْ ، و مَن لا یُقَیِّدْ ألفاظَهُ یَندَمْ ، و مَن یَدخُلْ مَداخِلَ السَّوءِ یُتَّهَمْ . قلتُ : یا بنَ بِنتِ رسولِ اللّهِ ، فما الثّلاثُ اللَّواتی نَهاکَ عَنهُنَّ ؟ قالَ علیه السلام : نَهانی أن اُصاحِبَ حاسِدَ نِعمَةٍ ، و شامِتا بمُصیبَةٍ ، أو حامِلَ نَمیمَةٍ . (3)

الأمالی للطوسی_ به نقل از یحیی بن علاء و اسحاق بن عمّار _: حضرت صادق علیه السلام هیچ گاه با ما خداحافظی نمی کرد مگر اینکه به دو کار سفارشمان می فرمود: بر شما باد راستگویی و بازگرداندن امانت به نکو کار و تبهکار؛ زیرا که این دو خصلت کلید روزی هستند.

تحف العقول_ به نقل از سفیان ثوری _: خدمت حضرت صادق علیه السلام رسیدم و عرض کردم: به من سفارشی (پندی) فرمایید تا بعد از شما آن را به کار بندم. حضرت فرمود: به گوش می گیری، ای سفیان! عرض کردم: آری، ای پسر دخت رسول خدا. فرمود: ای سفیان! دروغگو را مردانگی نیست و حسود را آسایش و شاهان را برادری و مغرور و متکبر را دوستی و بد اخلاق را سروری.

حضرت علیه السلام سپس دم فرو بست. من گفتم: ای پسر دخت رسول خدا! بیشتر بفرما . حضرت فرمود: ای سفیان! به خدا اعتماد کن، تا عارف باشی و به آنچه قسمت تو کرده است خرسند باش، تا توانگر باشی؛ چنان رفاقت کن که با تو رفاقت می کنند، تا بر ایمانت بیفزایی و با بدکار همنشینی مکن، که تو را بدکاری آموزد و در کارهایت با کسانی مشورت کن که از خداوند عزّ و جلّ می ترسند.

سپس دوباره دم فرو بست. گفتم: ای پسر دخت رسول خدا! بیشتر بفرما. فرمود: ای سفیان! هر که عزّت خواهد بی آنکه پادشاهی داشته باشد و قدرت خواهد بی آنکه برادرانی (دوستانی) داشته باشد و هیبت و شکوه خواهد بی آنکه مال و ثروت داشته باشد، باید از خواری معاصی خداوند به عزّت طاعت او درآید.

باز دم بر بست. عرض کردم: ای پسر دخت رسول خدا! باز هم بفرما. فرمود: ای سفیان! پدرم سه نکته ادب به من آموخت و از سه چیز مرا نهی فرمود . امّا آن سه نکته ادب که به من آموخت این بود که به من فرمود: فرزندم! هر که با یار بد نشیند، به سلامت نماند و هر که گفتارش را در بند نکشد، پشیمان گردد و هر که به جاهای بد نام آمد و شد کند، مورد بدگمانی و اتهام قرار گیرد. عرض کردم: ای پسر دخت رسول خدا! آن سه چیز که تو را از آنها نهی کرد چیست؟ فرمود: مرا از همنشینی با کسی که بر نعمت [دیگران] حسادت می ورزد و از گرفتاری و مصیبت [دیگران ]شاد می شود و یا کسی که سخن چین است نهی فرمود.

ص :188

تحف العقول :قَالَ الصّادِقُ علیه السلام _ لِلمُفَضَّلِ _ : اُوصِیکَ بسِتِّ خِصالٍ تُبلِّغُهُنَّ شِیعَتی . [قالَ المفضَّلُ : ]قلتُ : و ما هُنَّ یا سَیّدی ؟ قالَ علیه السلام : أداءُ الأمانَةِ إلی مَنِ ائتَمنَکَ ، و أنْ تَرضی لأخِیکَ ما تَرضی لنفسِکَ ، و اعلَمْ أنّ للاُمورِ أواخرَ فاحذَرِ العَواقِبَ ، و أنّ للاُمورِ بَغَتاتٍ فکُن علی حَذَرٍ ، و إیّاکَ و مُرتَقی جَبَلٍ سَهلٍ إذا کانَ المُنحَدَرُ وَعْرا ، و لا تَعِدَنَّ أخاکَ وَعْدا لَیسَ فی یَدِکَ وَفاؤهُ . (1)

تحف العقول:امام صادق علیه السلام به مفضّل فرمود : شش سفارش به تو می کنم که آنها را به شیعیانم برسانی. عرض کرد: آن سفارش ها چیست، سرورم؟ فرمود: برگرداندن امانت به کسی که به تو امانت سپرده است، و اینکه برای برادرت همان پسندی که برای خود می پسندی، و بدان که هر کاری را پایانی است، پس از فرجام کارها برحذر باش و هر کاری ممکن است ناگهانی پیش آید پس، همواره به هوش باش، و از بالا رفتن بر کوهی که صعود به آن آسان و پایین آمدن از آن دشوار است، بپرهیز، و هرگز به برادرت و عده ای نده که وفای به آن در اختیار تو نیست .

ص :189

(1)

أبو جعفر علیه السلام_ فیما کَتَبَ إلی سَعدِ الخَیرِ _: بسمِ اللّهِ الرّحمنِ الرّحیمِ ، أمّا بَعدُ ، فإنّی اُوصِیکَ بِتَقوَی اللّهِ ؛ فإنَّ فیها السَّلامَةَ مِن التَّلَفِ و الغَنیمَةَ فی المُنقَلَبِ . إنّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ یَقِی بِالتَّقوی عَنِ العَبدِ ما عَزُبَ عَنهُ عَقلُهُ (1) ، و یُجَلّی بِالتَّقوی عَنهُ عَماهُ و جَهلَهُ ، و بِالتَّقوی نَجا نُوحٌ و مَن مَعهُ فی السَّفینَةِ و صالِحٌ و مَن مَعهُ مِن الصّاعِقَةِ ، و بِالتَّقوی فازَ الصّابِرونَ و نَجَت تِلکَ العُصَبُ (2) مِن المَهالِکِ. و لَهُم إخوانٌ علی تِلکَ الطّریقَةِ یَلتَمِسون تِلکَ الفَضیلَةَ ، نَبَذوا طُغیانَهُم مِن الإیرادِ بِالشَّهَواتِ لِما بَلَغَهُم فی الکِتابِ مِن المَثُلاتِ ، حَمِدوا رَبَّهُم علی ما رَزَقَهُم و هُو أهلُ الحَمدِ ، و ذَمُّوا أنفُسَهُم علی ما فَرَّطوا و هُم أهلُ الذَّمِّ ، و عَلِموا أنّ اللّهَ تبارکَ و تعالی الحَلیمُ العَلیمُ ، إنّما غَضَبُهُ علی مَن لَم یَقبَلْ مِنهُ رِضاهُ ، و إنّما یَمنَعُ مَن لَم یَقبَلْ مِنهُ عَطاهُ ، و إنّما یُضِلُّ مَن لَم یَقبَلْ مِنهُ هُداهُ .

ثُمّ أمکَنَ أهلَ السَّیّئاتِ مِنَ التَّوبَةِ بِتَبدیلِ الحَسَناتِ ، دَعا عِبادَهُ فی الکِتابِ إلی ذلکَ بصَوتٍ رَفیعٍ لَم یَنقَطِعْ و لَم یَمنَعْ دُعاءَ عِبادِهِ ، فلَعَنَ اللّهُ الّذینَ یَکتُمونَ ما أنزَلَ اللّهُ .

و کَتَبَ علی نَفسِهِ الرَّحمَةَ فسَبَقَت قَبلَ الغَضَبِ فتَمَّتْ صِدقا و عَدلاً ، فلَیس یَبتَدئُ العِبادَ بِالغَضَبِ قَبلَ أن یُغضِبوهُ ؛ و ذلکَ مِن عِلمِ الیَقینِ و عِلمِ التَّقوی . و کُلُّ اُمَّةٍ قَد رَفَعَ اللّهُ عَنهُم عِلمَ الکِتابِ حِینَ نَبَذُوهُ و وَلاّهُم عَدُوَّهُم حِینَ تَوَلَّوهُ ، و کانَ مِن نَبذِهِمُ الکِتابَ أن أقامُوا حُروفَهُ و حَرَّفوا حُدودَهُ فهُم یَروونَهُ و لا یَرعَونَهُ ، و الجُهّالُ یُعجِبُهُم حِفظُهُم لِلرِّوایَةِ و العُلَماءُ یَحزُنُهُم تَرکُهُم للرِّعایَةِ . و کانَ مِن نَبذِهِمُ الکِتابَ أن وَلَّوهُ الّذینَ لا یَعلَمونَ (3) ، فأورَدُوهُمُ الهَوی و أصدَرُوهُم إلَی الرَّدی و غَیَّروا عُرَی الدِّینِ ، ثُمَّ وَرَّثوهُ فی السَّفَهِ و الصِّبا (4) ، فالاُمَّةُ یَصدُرونَ عَن أمرِ النّاسِ بَعدَ أمرِ اللّهِ تبارکَ و تعالی و علَیهِ یَرِدونَ ، فبِئسَ لِلظّالِمینَ بَدَلاً وَلایَةُ النّاسِ بَعدَ وَلایَةِ اللّهِ (5) ، و ثَوابُ النّاسِ بَعدَ ثَوابِ اللّهِ ، و رضا النّاسِ بَعدَ رِضا اللّهِ ، فأصبَحَتِ الاُمّةُ کذلکَ و فیهِمُ المُجتَهِدونَ فی العِبادَةِ علی تِلکَ الضّلالَةِ ، مُعجَبونَ مَفتونونَ ، فعِبادَتُهُم فِتنَةٌ لَهُم و لِمَنِ اقتَدی بهِم .

و قَد کانَ فی الرُّسلِ ذِکْری للعابِدینَ ؛ إنّ نَبیّا مِن الأنبیاءِ کانَ یَستَکمِلُ الطّاعَةَ (6) ، ثُمّ یَعصی اللّهَ تبارکَ و تعالی فی البابِ الواحِدِ فخَرَجَ بهِ مِن الجَنَّةِ (7) و یُنبَذُ بهِ فی بَطنِ الحُوتِ ، ثُمّ لا یُنجیهِ إلاّ الاعتِرافُ و التَّوبَةُ . فاعرِفْ أشباهَ الأحبارِ و الرُّهبانِ الّذینَ سارُوا بکِتمانِ الکِتابِ و تَحریفِهِ فما رَبِحَت تِجارَتُهُم و ما کانُوا مُهتَدینَ ، ثُمّ اعرِفْ أشباهَهُم مِن هذهِ الاُمَّةِ الّذینَ أقامُوا حُروفَ الکِتابِ و حَرَّفوا حُدودَهُ (8) فهُم مَعَ السّادَةِ و الکَبَرَةِ (9) ، فإذا تَفَرَّقَت قادَةُ الأهواءِ کانُوا مَعَ أکثَرِهِم دُنیا و ذلکَ مَبلَغُهُم مِن العِلمِ . (10) لا یَزالونَ کذلکَ فی طَبَعٍ و طَمَعٍ ، لا یَزالُ یُسمَعُ صَوتُ إبلیسَ علَی ألسِنَتِهِم بِباطِلٍ کَثیرٍ ، یَصبِرُ مِنهُم العُلَماءُ علَی الأذی و التَّعنیفِ ، و یَعِیبونَ علَی العُلَماءِ بِالتَّکلیفِ . (11) و العُلَماءُ فی أنفُسِهِم خانَةٌ إن کَتَموا النَّصیحَةَ ، إن رَأوا تائها ضالاًّ لا یَهدونَهُ أو مَیِّتا لا یُحیُونَهُ ، فبِئسَ ما یَصنَعونَ ! لأنَّ اللّهَ تبارکَ و تعالی أخَذَ علَیهِمُ المِیثاقَ فی الکِتابِ أن یَأمُروا بِالمَعروفِ و بما اُمِروا بهِ ، و أن یَنهَوا عَمّا نُهُوا عَنهُ ، و أن یَتَعاوَنوا علَی البِرِّ و التَّقوی و لا یَتَعاوَنوا علَی الإثمِ و العُدوانِ ، فالعُلَماءُ مِن الجُهّالِ فی جَهدٍ و جِهادٍ ؛ إن وَعَظَت قالوا : طَغَت ، و إنْ عَلِموا الحَقَّ (12) الّذی تَرَکوا قالوا : خالَفَت ، و إنِ اعْتَزَلوهُم قالوا : فارَقَت ، و إن قالوا : هاتُوا بُرهانَکُم علی ما تُحَدِّثونَ قالوا : نافَقَت ، و إن أطاعُوهُم قالوا : عَصَیتِ (13) اللّهَ عَزَّ و جلَّ ! فهَلَکَ جُهّالٌ فیما لا یَعلَمونَ ، اُمِّیُّونَ فیما یَتلُونَ ، یُصَدِّقونَ بِالکِتابِ عِندَ التَّعریفِ (14) و یُکَذِّبونَ بهِ عِندَ التَّحریفِ ، فلا یُنکَرونَ . اُولئکَ أشباهُ الأحبارِ و الرُّهبانِ : قادَةٌ فی الهَوی ، سادَةٌ فی الرَّدی .