میزان الحکمه با ترجمه فارسی جلد 11

ص :2

ص :3

ص :4

«هُوَ اللّهُ الَّذِی لاَ إِلهَ اِلاّ هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلاَمُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ سُبْحَانَ اللّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ» . (1)

أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا خَلَقْنَا لَهُمْ مِمَّا عَمِلَتْ أَیْدِینَا أَنْعَامَا فَهُمْ لَهَا مَالِکُونَ» . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :اِشتَدَّ غضَبُ اللّهِ علی مَن زَعَمَ أنّهُ مَلِکُ الأملاکِ ، لا مَلِکَ إلاّ اللّهُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :أغیَظُ رجُلٍ علَی اللّهِ یَومَ القِیامَةِ و أخبَثُهُ و أغیَظُهُ علَیهِ رجُلٌ کانَ یُسمَّی مَلِکَ الأملاکِ ، لا مَلِکَ إلاّ اللّهُ عَزَّ و جلَّ . (4)

صحیح مسلم :قالَ رسول اللّه صلی الله علیه و آله : إنّ أخنَعَ اسمٍ عندَ اللّهِ رجُلٌ تَسمَّی مَلِکَ الأملاکِ .

زادَ ابنُ أبی شیبةَ فی روایتِهِ: لا مالِکَ إلاّ اللّهُ عَزَّ و جلَّ ، قالَ الأشعَثیُّ : قالَ سُفیانُ : مِثلُ شاهان شاه . (5)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کلُّ مالِکٍ غَیرَهُ مَملوکٌ . (6)

عنه علیه السلام_ فی تفسیرِ : لا حَولَ و لا قوّةَ إلاّ باللّهِ _: إنّا لا نَملِکُ مَعَ اللّهِ شیئا ، و لا نَملِکُ إلاّ ما مَلَّکَنا ، فمَتی مَلَّکَنا ما هُو أملَکُ بهِ مِنّا کَلَّفَنا ، و مَتی أخَذهُ مِنّا وَضَعَ تَکلیفَهُ عنّا . (7)

«اوست خدایی که جز او معبودی نیست؛ همان پادشاه پاک عاری از هر عیب، ایمنی بخش، نگهبان، عزیز، جبّار [و ]بزرگوار [است]. پاک است خدا از آنچه [با او] شریک می گردانند».

«آیا ندیدند که ما برایشان از آنچه دستانمان ترتیب داده چهار پایانی را آفریده ایم، تا آنان مالک آنها باشند؟»

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خشم خدا سخت است بر کسی که خود را شاهنشاه خواند، در حالی که شاهی جز خدا نیست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در روز قیامت ، مغضوب ترین و پلیدترینِ فرد نزد خدا مردی است که شاه شاهان نامیده می شده، حال آنکه شاهی جز خداوند عزّ و جلّ نیست.

صحیح مسلم :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : ننگین ترین نام نزد خداوند [نام ]مردی است که شاهنشاه نامیده می شود.

ابن ابی شیبه در روایت خود افزوده است : حال آنکه مالک و پادشاهی جز خداوند عزّ و جلّ نیست. اشعثی گفته است : سفیان گفت : مثل شاهانْ شاه.

امام علی علیه السلام :هر مالکی غیر از او (خدا) مملوک است.

امام علی علیه السلام_ در تفسیر «لا حول و لا قوّة الاّ باللّه » _فرمود : با وجود خداوند، ما مالک چیزی نیستیم و جز آنچه او ما را مالکش گردانیده، چیزی نداریم. پس وقتی چیزی را به مالکیت ما درآورد که او نسبت به آن مالکتر از ماست، تکلیفی بر عهده ما نهاده است و وقتی آن را از ما بگیرد، تکلیف خویش را از دوش ما برداشته است.

ص :7

بیان :

قال العلاّمة الطباطبائیّ بعد تفسیر قوله تعالی : «و لاَ تأکُلوا أموالَکُمْ بَینَکُمْ بِالباطِلِ ......... » (1) فی أنّ المالکیّة من الاُصول الثابتة الاجتماعیّة ما نصّه :

بحث علمیّ اجتماعیّ :

کلّ ما بین أیدینا من الموجودات المکوَّنة ، و منها النّبات و الحیوان و الإنسان ، فإنّه یتصرّف فی الخارج عن دائرة وجوده ممّا یمکن أن ینتفع به فی إبقاء وجوده لحفظ وجوده و بقائه ، فلا خبر فی الوجود عن موجودٍ غیر فعّالٍ ، و لا خبر عن فعلٍ یفعله فاعله لا لنفعٍ یعود إلیه ؛ فهذه أنواع النّبات تفعل ما تفعل لتنتفع به لبقائها و نشوئها و تولید مثلها ، و کذلک أقسام الحیوان و الإنسان تفعل ما تفعل لتنتفع به بوجهٍ و لو انتفاعا خیالیّا أو عقلیّا ، فهذا ممّا لا شبهة فیه .

و هذه الفواعل التکوینیّة تدرک بالغریزة الطبیعیّة و الحیوان و الإنسان بالشعور الغریزیّ أنّ التصرّف فی المادّة لرفع الحاجة الطبیعیّة و الانتفاع فی حفظ الوجود و البقاء لا یتمّ للواحد منها إلاّ مع الاختصاص ، بمعنی أنّ الفعل الواحد لا یقوم بفاعلین ، فهذا حاصل الأمر و ملاکه ؛ و لذلک فالفاعل من الإنسان أو ما ندرک ملاک أفعاله فإنّه یمنع عن المداخلة فی أمره و التصرّف فیما یرید هو التصرّف فیه ، و هذا أصل الاختصاص الّذی لا یتوقّف فی اعتباره إنسان ، و هو معنی اللاّم الذی فی قولنا : لی هذا و لک ذلک ، و لی أن أفعل کذا و لک أن تفعل کذا .

و یشهد به ما نشاهده من تنازع الحیوان فیما حازه من عشّ أو کنّ أو وکر أو ما اصطاده أو وجده ممّا یتغذّی به أو ما ألفه من زوج و نحو ذلک ، و ما نشاهده من تشاجر الأطفال فیما حازوه من غذاء و نحوه ، حتَّی الرّضیع یشاجر الرّضیع علی الثّدی . ثمّ إنّ ورود الإنسان فی ساحة الاجتماع بحکم فطرته و قضاء غریزته لا یستحکم به إلاّ ما أدرکه بأصل الفطرة إجمالاً ، و لا یوجب إلاّ إصلاح ما کان وضعه أوّلاً و ترتیبه و تعظیمه فی صورة النّوامیس الاجتماعیّة الدّائرة ، و عند ذلک یتنوّع الاختصاص الإجمالیّ المذکور أنواعا متفرّقة ذوات أسامٍ مختلفة ؛ فیسمَّی الاختصاص المالیّ بالملک و غیره بالحقّ و غیر ذلک .

وهم و إن أمکن أن یختلفوا فی تحقّق الملک من جهة أسبابه کالوراثة و البیع و الشّراء و الغصب بقوّة السلطان و غیر ذلک ، أو من جهة الموضوع الّذی هو المالک کالإنسان الذی هو بالغ أو صغیر أو عاقل أو سفیه أو فرد أو جماعة إلی غیر ذلک من الجهات ، فیزیدوا فی بعض و ینقصوا من بعض ، و یُثبتوا لبعض و ینفوا عن بعض ، لکنّ أصل الملک فی الجملة ممّا لا مناص لهم عن اعتباره ، و لذلک نری أنّ المخالفین للملک یسلبونه عن الفرد و ینقلونه إلَی المجتمع أو الدّولة الحاکمة علیهم ، وهم مع ذلک غیر قادرین علی سلبه عن الفرد من أصله و لن یقدروا علی ذلک ، فالحکم فطریّ ، و فی بطلان الفطرة فناء الإنسان .

و سنبحث فیما یتعلّق بهذا الأصل الثّابت من حیث أسبابه کالتّجارة و الرّبح و الإرث و الغنیمة و الحیازة ، و من حیث الموضوع کالبالغ و الصّغیر و غیرهما فی موارد یناسب ذلک إن شاء اللّه العزیز . (2)

و قال بعد تفسیر قوله تعالی : «قُلِ اللّهُمّ مالِکَ المُلْکِ ......... » (3) فی معنَی الملک و اعتباره ، ما نصّه :

توضیح :

مرحوم علاّمه طباطبایی، بعد از تفسیر آیه «لا تأکلوا اموالکم بینکم بالباطل ......... »، در این باره که مالکیت از اصول ثابت اجتماعی است، چنین می گوید :

بحثی علمی _ اجتماعی:

تمام موجوداتی که پیرامون ما هستند، از جمله گیاهان و جانوران و انسان، در بیرون از دایره وجود خود دخل و تصرّفاتی می کنند و از این طریق موجبات حفظ و ادامه وجود و هستی خود را فراهم می آورند. در عالم هستی از موجود غیر فعّال خبری نیست و هیچ فاعلی فعلی را انجام نمی دهد، مگر برای سودی که عایدش شود. مثلاً انواع گوناگون گیاهان آنچه می کنند برای این می کنند که در راه بقا و نشو و نما و تولید مثل خود از آن سود برند. همچنین انواع حیوانات و انسان هر کاری می کنند برای این است که به نوعی از آن بهره مند شوند، خواه بهره مندی خیالی یا عقلی. این واقعیت تردید ناپذیر است.

این فاعل های طبیعی از طریق غریزه طبیعی خود، و حیوان و انسان با شعور غریزی تشخیص می دهند که تصرّف در مادّه برای رفع نیاز طبیعی و حفظ وجود و بقای خود، در صورتی برای هر یک از آنها امکان پذیر است که با اختصاص همراه باشد؛ به این معنا که یک فعل نمی تواند دو فاعل داشته باشد. این خلاصه و ملاک کار است. از همین رو، انسان یا هر فاعل دیگری که ملاک افعال او را درک می کنیم، از دخالت دیگری در کار خود و تصرّفش در آنچه که او می خواهد در آن تصرّف کند، جلوگیری می نماید. این همان اصل اختصاص است که هیچ انسانی در ارزش آن درنگ نمی کند. و این همان معنای واژه «برای» یا «مالِ» است که در صحبت های خود به کار می بریم و می گوییم : این برای من است و آن مالِ تو. انجام این کار مال من است و انجام آن کار مال تو [و اختصاص به تو دارد].

گواه این واقعیت، کشمکشی است که میان حیوانات بر سر لانه و آشیانه ای که تهیه می کنند یا شکار و یا طعمه ای که برای تغذیه به دست می آورند یا جفتی را که برای خود بر می گزینند و امثال این ها مشاهده می کنیم و نیز مشاجره ای که میان کودکان بر سر غذا و مانند آن که به دست آورده اند ملاحظه می کنیم. حتی کودکان شیرخوار بر سر پستان مادر با هم نزاع می کنند.

ورود انسان به صحنه اجتماع که به حکم فطرت و غریزه صورت می پذیرد، تنها باعث استحکام آن اموری می شود که با فطرت خود اجمالاً درک کرده و موجب اصلاح و سامان چیزهایی می شود که در آغاز آنها را وضع کرده و سبب تنظیم و بزرگداشت آنها در قالب قوانین جاری اجتماعی می گردد. در این هنگام است که اصل اختصاص، انواع گوناگون با نام های گوناگون پیدا می کند. مثلاً اختصاصِ مالی را مالکیت و اختصاصِ غیر مالی را حقّ می گویند و امثال این نام ها.

انسان ها گر چه ممکن است درباره عوامل مالکیت آور، مانند ارث و معامله و تصرّف عدوانی و امثال این ها، یا درباره اینکه: مالک باید بالغ باشد یا صغیر هم می تواند مالک باشد، باید عاقل باشد یا سفیه هم حق مالکیت دارد، مالک فرد است یا جامعه و جهات دیگری از این قبیل، اختلاف نظر داشته باشند و در بعضی موارد عاملی را کم یا زیاد و نفی یا اثبات کنند، اما از پذیرفتن اصل مالکیت به طور اجمال چاره ای ندارند. از همین روست که مخالفان مالکیت، آن را از فرد می گیرند و به جامعه یا دولت حاکم بر خود منتقل می کنند، ولی با وجود این نمی توانند مالکیت را از فرد بکلّی سلب کنند و هرگز هم نخواهند توانست این کار را بکنند؛ زیرا مسأله فطری است و بطلان فطرت، توأم با نابودی انسان است.

ما به خواست خدا درباره مسائل مربوط به این اصل ثابت، یعنی عوامل مالکیت آور مانند داد و ستد و سود و ارث و غنیمت و حیازت و نیز موضوع آن مانند بالغ و صغیر بودن و غیره در جای مناسب خود بحث خواهیم کرد.

علاّمه همچنین، بعد از تفسیر آیه «قل اللّهم مالک الملک ......... »، درباره معنای مُلک و اعتبار آن چنین می نویسد :

ص :8

ص :9

ص :10

بحث علمیّ :

قد تقدّم فی بعض ما مرّ من الأبحاث السّابقة : أنّ اعتبار أصل المِلْک _ بالکسر _ من الاعتبارات الضّروریّة الّتی لا غنی للبشر عنها فی حال سواء کان منفردا أو مجتمعا ، و أنّ أصله ینتهی إلی اعتبار الاختصاص ، فهذا حال المِلْک _ بالکسر _ .

و أمّا المُلک _ بالضَّمّ _ و هو السَّلطنة علَی الأفراد فهو أیضا من الاعتبارات الضروریّة الّتی لا غنی للإنسان عنها ، لکنّ الذی یحتاج إلیه ابتداءً هو الاجتماع من حیث تألُّفه من أجزاء کثیرةٍ مختلفة المقاصد متبائنة الإرادات دون الفرد من حیث إنّه فرد ؛ فإنّ الأفراد المجتمعین لتبائن إراداتهم و اختلاف مقاصدهم لا یلبثون دون أن یقع الاختلاف بینهم فیتغلّب کلّ علَی الآخرین فی أخذ ما بأیدیهم ، و التعدّی علی حومة حدودهم و هضم حقوقهم ، فیقع الهرج و المرج ، و یصیر الاجتماع الذی اتّخذوه وسیلة إلی سعادة الحیاة ذریعة إلَی الشّقاء و الهلاک ، و یعود الدواء داءا . و لا سبیل إلی رفع هذه الغائلة الطاریة إلاّ بجعل قوّة قاهرة علی سائر القوی مسیطرة علی جمیع الأفراد المجتمعین حتّی تعید القوَی الطاغیة المستعلیة إلی حاقّ الوسط ، و ترفع الدانیة المستهلکة إلیه أیضا ، فتتّحد جمیع القوی من حیث المستوی ، ثمّ تضع کلّ واحدة منها فی محلّها الخاصّ و تعطی کلّ ذی حقّ حقّه . و لمّا لم تکن الإنسانیّة فی حین من الأحیان خالیة الذّهن عن فکر الاستخدام _ کما مرّ بیانه سالفا _ لم یکن الاجتماعات فی الأعصار السالفة خالیة عن رجال متغلّبین علَی المُلک مستعلین علی سائر الأفراد المجتمعین ببسط الرقِّیّة و التملّک علَی النفوس و الأموال ، و کانت بعض فوائد الملک الّذی ذکرناه _ و هو وجود من یمنع عن طغیان بعض الأفراد علی بعض _ یترتّب علی وجود هذا الصّنف من المتغلّبین المستعلین المتظاهرین باسم الملک فی الجملة و إن کانوا هم أنفسهم و أعضادهم و جلاوزتهم قویً طاغیة من غیر حقّ مَرْضیّ ؛ و ذلک لکونهم مضطرّین إلی حفظ الأفراد فی حال الذلّة و الاضطهاد حتّی لا یتقوّی من یثب علی حقوق بعض الأفراد فیثب یوما علیهم أنفسهم ، کما أنّهم أنفسهم وثبوا علی ما فی أیدی غیرهم .

و بالجملة : بقاء جلّ الأفراد علی حال التّسالم خوفا من الملوک المسیطرین علیهم کان یصرف النّاس عن الفکر فی اعتبار الملک الاجتماعیّ ، و إنّما یشتغلون بحمد سیرة هؤلاء المتغلّبین إذا لم یبلغ تعدّیهم مبلغ جهدهم ، و یتظلّمون و یشتکون إذا بلغ بهم الجهد و حمل علیهم من التّعدّی ما یفوق طاقتهم .

نعم ، ربّما فقدوا بعض هؤلاء المتسمّین بالملوک و الرؤساء بهلاک أو قتل أو نحو ذلک ، و أحسّوا بالفتنة و الفساد ، و هدّدهم اختلال النَّظم و وقوع الهَرج ، فبادروا إلی تقدیم بعض اُولی الطَّول و القوّة منهم و ألقَوا إلیه زمام الملک ، فصار مَلِکا یملک أزمّة الاُمور ، ثمّ یعود الأمر علی ما کان علیه من التّعدّی و التّحمیل .

و لم تزل الاجتماعات علی هذه الحال برهة بعد برهة ، حتّی تضجّرت من سوء سیر هؤلاء المتسمّین بالملوک فی مظالمهم باستبدادهم فی الرأی و إطلاقهم فیما یشاؤون ، فوضعت قوانین تعیّن وظائف الحکومة الجاریة بین الاُمم و أجبرت الملوک باتّباعها و صار الملک ملکا مشروطا بعد ما کان مطلقا ، و اتّحد النّاس علَی التّحفّظ علی ذلک و کان الملک موروثا .

ثمّ أحسّت اجتماعات ببغی ملوکهم و سوء سیرهم ، و لا سبیل إلیهم بعد رکوب أریکة الملک و تثبیتهم کون الملک موهبة غیر متغیّرة موروثة ، فبدّلوا الملک برئاسة الجمهور ، فانقلب الملک المؤبّد المشروط إلی ملک مؤجّل مشروط ، و ربّما وجد فی الأقوام و الاُمم المختلفة أنواع من الملک دعاهم إلی وضعه الفرار عن المظالم الّتی شاهدوها ممّن بیده زمام أمرهم ، و ربّما حدث فی مستقبل الأیّام ما لم ینتقل أفهامنا إلیه إلی هذا الآن.

لکنّ الذی یتحصّل من جمیع هذه المساعی الّتی بذلتْها الاجتماعات فی سبیل إصلاح هذا الأمر _ أعنی إلقاء زمام الاُمّة إلی من یدبّر أمرها ، و یجمع شتات إراداتها المتضادّة و قواها المتنافیة _ أن لا غنی للمجتمع الإنسانیّ عن هذا المقام و هو مقام الملک و إن تغیّرت أسماؤه ، و تبدّلت شرائطه بحسب اختلاف الاُمم و مرور الأیّام ؛ فإنّ طروق الهرج و المرج و اختلال أمر الحیاة الاجتماعیّة علی جمیع التقادیر من لوازم عدم اجتماع أزمّة الإرادات و المقاصد فی إرادة واحدة لإنسان واحد أو مقام واحد .

و هذا هو الذی تقدّم فی أوّل الکلام : أنّ الملک من الاعتبارات الضروریّة فی الاجتماع الإنسانیّ.

و هو مثل سائر الموضوعات الاعتباریّة الّتی لم یزل الاجتماع بصدد تکمیلها و إصلاحها و رفع نواقصها و آثارها المضادّة لسعادة الإنسانیّة .

و للنّبوّة فی هذا الإصلاح السّهم الأوفی ؛ فإنّ من المسلّم فی علم الاجتماع أنّ انتشار قولٍ ما من الأقوال بین العامّة _ و خاصّة إذا کان ممّا یرتبط بالغریزة ، و یستحسنه القریحة ، و یطمئنّ إلیه النفوس المتوقّعة _ أقوی سبب لتوحید المیول المتفرّقة و جعل الجماعات المتشتّتة یدا واحدا تقبض و تبسط بإرادة واحدة لا یقوم لها شیء .

و من الضّروریّ أنّ النّبوّة منذ أقدم عهود ظهورها تدعو النّاس إلَی العدل ، و تمنعهم عن الظّلم ، و تندبهم إلی عبادة اللّه و التّسلیم له ، و تنهاهم عن اتّباع الفراعنة الطّاغین ، و النّماردة المستکبرین المتغلِّبین ، و لم تزل هذه الدّعوة بین الاُمم منذ قرون متراکمة جیلا بعد جیل و اُمّة بعد اُمّة، و إن اختلفت بحسب السّعة و الضّیق باختلاف الاُمم و الأزمنة . و من المحال أن یلبث مثل هذا العامل القویّ بین الاجتماعات الإنسانیّة قرونا متمادیة و هو منعزل عن الأثر خالٍ عن الفعل .

و قد حکَی القرآن الکریم فی ذلک شیئا کثیرا من الوحی المُنزَل علَی الأنبیاء علیهم السلام کما حکی عن نوح فیما یشکوه لربّه : «رَبِّ إنّهُم عَصَوْنی و اتَّبَعُوا مَن لَمْ یَزِدْهُ مالُهُ و وَلَدُهُ إلاّ خَسارا * و مَکَروا مَکْرا کُبّارا * و قالوا لا تَذَرُنَّ آلهَتَکُم» (1) ، و کذا ما وقع بینه و بین عظماء قومه من الجدال علی ما یحکیه القرآن قال تعالی : «قالوا أ نُؤمِنُ لَکَ و اتَّبَعَکَ الأرْذَلُونَ * قالَ وَ ما عِلْمی بِما کانُوا یَعمَلُونَ * إنْ حِسابُهُم إلاّ علی رَبِّی لَو تَشْعُرونَ» (2) ، و قول هود علیه السلام لقومه : «أ تَبْنُونَ بِکُلِّ رِیعٍ آیَةً تَعْبَثُونَ * و تَتَّخِذونَ مَصانِعَ لَعَلَّکُ_مْ تَخْلُ_دونَ * و إذا بَطَشْتُ_م بَطَشْتُ_م جَبّارینَ» (3) ، و قول صالح علیه السلام لقومه : «فاتَّقوا اللّهَ و أطیعونِ * و لا تُطیعوا أمْرَ المُسْرِفینَ * الّذینَ یُفْسِدونَ فی الأرْضِ و لا یُصْلِحونَ» (4) ......... و أمّا أنّ المُلک _ بالضم _ من ضروریّات المجتمع الإنسانیّ فیکفی فی بیانه أتمَّ بیان قوله تعالی بعد سرد قصّة طالوت : «و لَو لا دَفْعُ اللّهِ النّاسَ بَعضَهُم بِبَعضٍ لَفَسَدَتِ الأرضُ و لکِنَّ اللّهَ ذو فَضْلٍ علَی العالَمینَ» (5) ، و قد مرّ بیان کیفیّة دلالة الآیة بوجه عامّ .

و فی القرآن آیات کثیرة تتعرّض للملک و الولایة و افتراض الطّاعة و نحو ذلک ، و اُخری تعدّه نعمة و موهبة کقوله تعالی : «و آتَیْناهُم مُلْکا عَظیما» (6) ، و قوله تعالی : «و جَعَلَکُم مُلُوکا و آتاکُم ما لَم یُؤْتِ أحَدا مِنَ العالَمینَ» (7) ، و قوله تعالی : «و اللّهُ یُؤتی مُلْکَهُ مَن یَشاءُ» (8) ، إلی غیر ذلک من الآیات . غیر أنّ القرآن إنّما یعدّه کرامة إذا اجتمع مع التّقوی ؛ لحصره الکرامة علَی التّقوی من بین جمیع ما ربّما یُتخیَّل فیه شیء من الکرامة من مزایا الحیاة ، قال تعالی : «یا أیُّها النّاسُ إنّا خَلَقْناکُم مِن ذَکَرٍ و اُنْثی و جَعَلْناکُم شُعُوبا و قَبائلَ لِتَعارَفُوا إنّ أکْرَمَکُم عِندَ اللّهِ أتْقاکُم» . (9) و التّقوی حسابه علَی اللّه لیس لأحد أن یستعلی به علی أحد ، فلا فخر لأحد علی أحد بشیء ؛ لأنّه إن کان أمرا دنیویّا فلا مزیّة لأمر دنیویّ و لا قدر إلاّ للدِّین، و إن کان أمرا اُخرویّا فأمره إلَی اللّه سبحانه. و علَی الجملة : لا یبقی للإنسان المتلبّس بهذه النّعمة _ أعنی الملک _ فی نظر رجل مسلم إلاّ تحمّل الجهد و مشقّة التقلّد و الأعباء . نعم ، له عند ربّه عظیم الأجر و مزید الثّواب إن لازم صراط العدل و التّقوی . و هذا هو روح السّیرة الصّالحة الّتی لازمها أولیاء الدّین ، و سنشبع إن شاء اللّه العزیز هذا المعنی فی بحث مستقلّ فی سیرة رسول اللّه صلی الله علیه و آله و الطّاهرین من آله الثابتة بالآثار الصّحیحة ، و أنّهم لم ینالوا من ملکهم إلاّ أن یثوروا علی الجبابرة فی فسادهم فی الأرض ، و یعارضوهم فی طغیانهم و استکبارهم .

و لذلک لم یَدعُ القرآن النّاس إلَی الاجتماع علی تأسیس الملک و تشیید بنیان القیصریّة و الکسرویّة ، و إنّما تلقَّی الملک شأنا من الشّؤون اللازمة المراعاة فی المجتمع الإنسانیّ نظیر التّعلیم أو إعداد القوّة لإرهاب الکفّار .

بل إنّما دعا النّاس إلَی الاجتماع و الاتّحاد و الاتّفاق علَی الدّین ، و نهاهم عن التّفرّق و الشِّقاق فیه ، و جعله هو الأصل ، فقال تعالی : «و أنَّ هذا صِراطی مُسْتَقِیما فاتَّبِعُوهُ و لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فتَفَرَّقَ بِکُمْ عَن سَبیلِهِ» (10) ، و قال تعالی : «قُلْ یا أهلَ الکِتابِ تَعالَوا إلی کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا و بَیْنَکُم أنْ لا نَعْبُدَ إلاّ اللّهَ و لا نُشْرِکَ بهِ شَیئا و لاَ یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضا أرْبابا مِن دُونِ اللّهِ فإنْ تَولَّوا فَقُولوا اشْهَدوا بأنّا مُسلِمونَ» (11) ، فالقرآن _ کما تری _ لا یدعو النّاس إلاّ إلَی التسلیم للّه وحده ، و یعتبر من المجتمع المجتمع الدِّینیّ ، و یدحض ما دون ذلک من عبادة الأنداد ، و الخضوع لکلّ قصر مَشِید ، و منتدَی رفیع ، و ملک قیصریّ و کسرویّ ، و التفرّق بإفراز الحدود و تفریق الأوطان و غیر ذلک . (12)

أقول : و قال رضوان اللّه تعالی علیه فی استناد الملک و سائر الاُمور الاعتباریّة إلَی اللّه سبحانه :

بحثی علمی :

در یکی از مباحث گذشته گفتیم که اعتبار اصل مالکیت، از اعتبارات ضروری است که بشر در هیچ حالی، خواه در حال فردی به سر برد یا در اجتماع، از آنها بی نیاز نمی باشد و گفتیم که این اصل، ریشه در اعتبار اختصاص دارد. این درباره مِلک و مالکیت.

و امّا «مُلک» که عبارت است از سلطنت و فرمانروایی بر افراد، این هم از اعتبارات ضروری ای است که انسان از آنها بی نیاز نمی باشد. امّا این اصل پیش از هر چیز نیاز جامعه است، از آن جهت که از اجزا و اعضای فراوان با مقاصد گوناگون و خواست های متضادّ تشکیل شده است، نه نیاز فرد از آن جهت که فرد است؛ زیرا افراد انسانی که گرد هم جمع می شوند و اجتماعی را به وجود می آورند، به دلیل آنکه خواستهای متفاوت و مقاصد گوناگون دارند، خواه ناخواه میان آنها اختلاف و ناسازگاری پدید می آید و هر کس سعی می کند آنچه را دیگران دارند به زور بگیرد و به حدود آنها تجاوز کند و حقوقشان را پایمال سازد. در چنین وضعی است که هرج و مرج به وجود می آید و اجتماعی که به عنوان وسیله ای برای نیل به سعادت در زندگی تشکیل داده بودند، به عامل بدبختی و نابودی تبدیل می شود و دارو، خود عامل درد می گردد و برای بر طرف کردن این غائله راهی جز این نمی ماند که یک نیروی چیره بر سایر نیروها و مسلّط بر همه افراد جامعه، قرار داده شود تا نیروهای یاغی و سلطه جو و همچنین افراد زیر دستِ ستمدیده را به راه اصلی برگرداند و همه نیروها را در یک سطح متّحد کند و آن گاه هر نیرویی را در جایگاه خاص خودش قرار دهد و حق را به حقدار برساند.

از آنجا که ذهن بشر _ همان گونه که پیشتر گفتیم _ هیچ گاه از اندیشه «به خدمت گرفتن» خالی نبوده، لذا در قرون گذشته جوامع بشری از وجود افرادی که سعی کرده اند حکومت و پادشاهی را به دست بگیرند و با گستراندن بردگی و تسلّط بر جان و مال مردم، سلطه خود را بر سایر افراد جامعه تحمیل کنند، خالی نبوده است، گر چه خود این گروه چیره سلطه گر، که به نام پادشاه اظهار وجود می کردند و نیز دستیاران و دار و دسته شان، نیروهایی سرکش و باطل بودند، امّا پاره ای فواید و مزایای سلطنت و حکومت که نام بردیم _ یعنی وجود کسی که از طغیان و تعدّی افراد جامعه بر یکدیگر جلوگیری کند _ بر وجود آنها مترتّب بود؛ زیرا مجبور بودند افراد را در حالت ذلّت و تحت فشار نگه دارند، تا مبادا کسی با تعدّی به حقوق افراد، قدرتی به هم زند و روزی بر ضدّ خود آنها نیز سر به شورش بردارد.

کوته سخن، استمرار برخورد مسالمت آمیز اکثریت افراد جامعه با پادشاهان از ترس ایشان، مردم را از اندیشیدن درباره اعتباری بودن سلطنت و حکومت اجتماعی باز می داشت و تنها کاری که می کردند این بود که اگر ظلم و تعدّی این حکمرانان از حدّ تاب و توان آنها فراتر نمی رفت به مدح و ستایش روش آنان می پرداختند و اگر بیش از توانشان دست به ظلم و تعدّی می زدند، تظلّم و دادخواهی می کردند.

البته گاه پیش می آمد که یکی از این به اصطلاح شاهان و سرکردگان میُ مرد یا کُشته می شد و مردم حسّ می کردند که فتنه و آشوبی در راه است و بر هم خوردن نظم جامعه و وقوع هرج و مرج آنها را تهدید می کند. لذا بی درنگ یکی از همین زورمندان متنفّذ را پیش می انداختند و زمام سلطنت را به دست او می سپردند و بدین ترتیب او پادشاه و زمامدار امور می گردید. امّا بار دیگر آن تعدّیات و تحمیلات از سر گرفته می شد.

جوامع بشری روزگارانی دراز بر این منوال بودند، تا آنکه سرانجام از بد رفتاری های این به اصطلاح پادشاهان و ستمگری ها و خود کامگی های آنها به ستوه آمدند و قوانینی را وضع کردند که برای حکومت ها وظایفی را مشخص و معیّن می نمود و سلاطین را به پیروی از این قوانین مجبور ساختند و بدین ترتیب حکومتِ مطلقه به حکومت و سلطنتی مشروط تبدیل شد و مردم برای حفظ این نظام با هم متّحد و یکدست شدند. در عین حال پادشاهی موروثی ماند.

بعد از مدتی جوامع بشری احساس کردند که پادشاهانشان همچنان زور گو و بد رفتارند و بعد از آنکه بر اریکه سلطنت نشستند و پادشاهی خود را به عنوان یک موهبت خدادادی زوال نا پذیر موروثی تثبیت کردند، دیگر دسترسی به آنها ندارند و برای تغییر رفتار آنان کاری از دستشان بر نمی آید. این بود که سلطنت را به جمهوری تبدیل کردند و در نتیجه، سلطنت ابدی مشروط به صورت حکومتی موقّت و مشروط درآمد. ممکن است در میان اقوام و ملل گوناگون، حکومت هایی از نوع دیگر نیز باشد که برای فرار از ستمگری های زمام داران خود ، آن را به وجود آورده باشند و ممکن است که در روزگاران آینده نیز حکومتهایی از نوع جدید به وجود آید که تاکنون به ذهن ما نرسیده است.

لیکن نکته ای که از تمام این کوشش هایی که جوامع بشری در راه بهبود این کار _ یعنی سپردن زمام ملّت به دست هر که امور او را اداره کند و خواست های متضاد و نیروهای نا همساز آن را از پراکندگی درآورد _ صرف کرده اند به دست می آید، این است که جامعه بشری از داشتن این مقام یعنی مقام سلطنت و حکومت بی نیاز نیست، هر چند نامش تغییر کند و به مقتضای اختلاف ملتها و گذر ایّام، شرایط آن عوض شود؛ چه آنکه پیش آمدن هرج و مرج و مختل شدن کار و زندگی اجتماعی، در هر حال، از لوازم گرد نیامدن زمام خواست ها و اهداف گوناگون در اراده یک انسان یا یک مقام می باشد.

این همان مطلبی است که در آغاز سخن گفتیم که: سلطنت و حکومت از اعتبارات ضروری در اجتماع انسانی است. و همانند سایر موضوعات اعتباری ای است که جامعه پیوسته در صدد تکمیل و اصلاح آنها و زدودن کاستی ها و آثار مخالف با سعادت انسان است.

نبوّت در این اصلاح بزرگترین سهم را داشته است؛ زیرا چنان که در دانش جامعه شناسی مسلّم شده که انتشار و رواج یک سخن در میان عامه مردم _ بویژه اگر این سخن به سرشت بشر مربوط باشد و قریحه آدمی آن را بپسندد و دل های منتظر به آن آرام گیرد _ نیرومندترین عامل یکپارچه کردن تمایلات پراکنده و متّحد و یکدست کردن جمعیت های متشتّت است، به طوری که این اتّحاد و یکدستی با یک اراده ، باز و بسته می شود و هیچ نیرویی در برابر آن یارای ایستادگی ندارد.

بدیهی است که نبوّت از همان آغاز ظهور خود، مردم را به عدالت می خوانده و آنان را از ستم باز می داشته و به بندگی خدا و تسلیم در برابر او دعوتشان می کرده و از پیروی فرعونیانِ طغیانگر و نمرودیان مستکبر سلطه جو نهیشان می نموده است و این دعوت طی قرون متمادی در میان اقوام و ملل، نسل به نسل و امّت به امّت ادامه داشته است، گو اینکه بر حسب تفاوت ملت ها و زمان ها، دامنه این دعوت تنگ یا وسیع بوده است. بنا بر این، امکان ندارد که چنین عامل نیرومندی قرن های متمادی در میان اجتماعات بشری باشد و تأثیری نگذاشته باشد.

قرآن کریم در این باره مقدار زیادی از تعلیماتی را که بر پیامبران نازل شده، بازگو کرده است. مثلاً شکایت نوح به پروردگارش را چنین بازگو می کند : «پروردگارا! این قوم مرا نافرمانی کردند و کسی را پیروی نمودند که مال و فرزندش جز بر زیان وی نیفزود. و دست به نیرنگی بس بزرگ زدند. و گفتند : زنهار، خدایان خود را رها مکنید». همچنین بحث و جدالی را که میان آن حضرت و بزرگان قومش در گرفت چنین نقل می کند : «گفتند : آیا به تو ایمان آوریم در حالی که مردمان فرومایه از تو پیروی می کنند! نوح گفت : به [جزئیات ]آنچه می کرده اند چه آگاهی دارم؟! همانا حساب آنها _ اگر شعور داشته باشید _ با پروردگار من است» و هود علیه السلام نیز به قوم خود فرمود : «آیا بر هر تپّه ای بنایی می سازید که [در آن] دست به بیهوده کاری زنید؟ و کاخ های استوار می گیرید به امید آنکه جاودانه بمانید؟ و چون حمله ور می شوید [چون ]زور گویان حمله ور می شوید؟». حضرت صالح علیه السلام نیز به قوم خود فرمود : «از خدا بترسید و اطاعتم کنید. و از فرمان اسرافکاران اطاعت نکنید. همانان که در زمین فساد می کنند و اصلاح نمی کنند» .........

و امّا این مطلب که مُلک (سلطنت و حکومت) از ضروریات جامعه انسانی می باشد، برای بیان کامل آن، این آیه کافی است که بعد از نقل داستان طالوت می فرماید : «و اگر خداوند برخی از مردم را به وسیله برخی دیگر دفع نمی کرد، قطعاً زمین تباه می گردید. ولی خداوند نسبت به جهانیان تفضّل دارد». قبلاً نحوه دلالت این آیه را به طور عام، شرح دادیم.

در قرآن آیات فراوانی به موضوع حکومت و ولایت و لزوم اطاعت از ولیّ و مانند آن می پردازد. در آیاتی هم آن را یک نعمت و موهبت خدادادی بر می شمارد مانند آیه «ما به آنان (خاندان ابراهیم) سلطنتی بزرگ بخشیدیم» و آیه «و شما را پادشاهانی گردانید و آنچه را که به هیچ کس از جهانیان نداده بود، به شما داد» و آیه «و خداوند سلطنت خود را به هر که خواهد، می دهد» و آیات دیگری از این دست.

البته قرآن پادشاهی و حکومت را زمانی یک ارزش و کرامت می شمارد که با تقوا جمع شود؛ چرا که خداوند از میان تمامی مزایای زندگی که ممکن است خیال شود در آنها کرامت وجود دارد، کرامت را در تقوا منحصر می کند و می فرماید : «ای مردم! ما شما را از نر و ماده ای آفریدیم و شما را شاخه ها و قبایل [گوناگون ]قرار دادیم، تا یکدیگر را بشناسید. همانا گرامی ترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست» و تقوا و پرهیزگاری هم حسابش با خداست و هیچ کس حق ندارد با توسّل به آن بر دیگری برتری و سلطه جوید و هیچ چیز وسیله فخر فروشی و مباهات بر دیگری نیست؛ زیرا اگر آن چیز امری دنیوی باشد، باید دانست که هیچ امر دنیوی مزیتی ندارد و تنها دین است که ارزش دارد و اگر امری اخروی باشد، در آن صورت حساب کارش با خداوند سبحان است. به طور کلی از نظر یک انسان مسلمان، هر که این نعمت _ یعنی حکومت _ به او داده شود، جز تحمّل رنج و مشقّت به دوش کشیدن بار مسئولیت بهره ای ندارد. البته اگر در راه عدالت و تقوا قدم بردارد، نزد پروردگارش مزدی بزرگ و پاداشی فراوان خواهد داشت.

این همان روح سیره صالحی است که اولیای دین به آن پایبندی نشان داده اند و ما به خواست خدای عزیز این معنا را در بحثی مستقل پیرامون سیره رسول خدا و خاندان پاک او، با ارائه نمونه های درست، مفصّلاً شرح خواهیم داد و بیان خواهیم کرد که این بزرگواران به محض رسیدن به حکومت بر ضدّ تبهکاری های جبّاران می شوریدند و با طغیان و گردنکشی آنان می ستیزیدند.

به همین دلیل است که قرآن، مردم را به فراهم آمدن برای تشکیل سلطنت و بر پا ساختن نظام قیصری و کسرایی فرا نخوانده است. بلکه حکومت را نیز، همچون تعلیم و آموزش یا فراهم آوردن قدرت و تجهیزات نظامی به منظور ایجاد ترس در کفّار، امری تلقی کرده است که در جامعه انسانی باید رعایت شود.

قرآن در حقیقت مردم را به اجتماع و اتّحاد و اتفاق دینی، دعوت کرده و آنها را از پراکندگی و تفرقه در دین نهی فرموده و این مسأله را اصل قرار داده است. مثلاً خداوند متعال می فرماید : «و اینْ راهِ راستِ من است. پس از آن پیروی کنید و راه های دیگر را پیروی نکنید که شما را از راه او پراکنده می سازد» و نیز می فرماید : «بگو : ای اهل کتاب! بیایید تا از کلمه ای که میان ما و شما یکی است پیروی کنیم و آن اینکه جز خدا را نپرستیم و چیزی را شریک او قرار ندهیم و برخی از ما برخی دیگر را به جای خدا خدایگان نگیرند. پس اگر روی گردانیدند، بگویید : شاهد باشید که ما مسلمانیم [نه شما]». بنا بر این، همچنان که ملاحظه می کنید، قرآن مردم را به چیزی جز تسلیم در برابر خداوند یگانه فرا نمی خواند و از جامعه، تنها جامعه دینی را معتبر تلقی می کند و جز آن، یعنی پرستش خدایان دیگر و کرنش در برابر هر کاخ برافراشته و هر سلطنت با شکوه دنیوی و حکومت قیصر و کسرا و تفرقه و پراکندگی ناشی از مرزبندی های جغرافیایی و امثال این ها را، باطل و مردود می شمارد.

همچنین مرحوم علاّمه _ رضوان اللّه تعالی علیه _ درباره استناد حکومت و دیگر امور اعتباری به خداوند سبحان چنین می گوید :

ص :11

ص :12

ص :13

ص :14

ص :15

ص :16

ص :17

ص :18

ص :19

ص :20

بحث فلسفیّ :

لا ریب أنّ الواجب تعالی هو الّذی تنتهی إلیه سِلسلة العِلّیّة فی العالَم ، و أنّ الرابطة بینه و بین العالم جزءا و کلاًّ هی رابطة العِلّیّة ، و قد تبیّن فی أبحاث العلّة و المعلول أنّ العلّیّة إنّما هی فی الوجود ؛ بمعنی أنّ الوجود الحقیقیّ فی المعلول هو المترشِّح من وجود علّته ، و أمّا غیره کالماهیّة فهو بمعزل عن الترشّح و الصُّدور و الافتقار إلَی العلّة؛ و ینعکس بعکس النقیض إلی أنّ ما لا وجود حقیقیّ له فلیس بمعلول و لا مُنتَهٍ إلَی الواجب تعالی.

و یشکل الأمر فی استناد الاُمور الاعتباریّة المحضة إلیه تعالی ؛ إذ لا وجود حقیقیّ لها أصلاً ، و إنّما وجودها و ثبوتها ثبوت اعتباریّ لا یتعدّی ظرف الاعتبار و الوضع و حیطة الفرض ؛ و ما یشتمل علیه الشّریعة من الأمر و النّهی و الأحکام و الأوضاع کلّها اُمورٌ اعتباریّة، فیشکل نسبتها إلیه تعالی ، و کذا أمثال الملک و العزّ و الرزق و غیر ذلک.

و الّذی تحلّ به العقدة أنّها و إن کانت عاریة عن الوجود الحقیقیّ إلاّ أنّ لها آثارا هی الحافظة لأسمائها کما مرّ مرارا ، و هذه الآثار اُمورٌ حقیقیّة مقصودة بالاعتبار و لها نسبة إلیه تعالی ، فهذه النسبة هی المصحّحة لنسبتها ، فالملک الّذی بیننا أهل الاجتماع و إن کان أمرا اعتباریّا وضعیّا لا نصیب لمعناه من الوجود الحقیقیّ و إنّما هو معنیً مُتوهَّم لنا جعلناه وسیلة إلَی البلوغ إلی آثار خارجیّة لم یکن یمکننا البلوغ إلیها لو لا فرض هذا المعنی الموهوم و تقدیره ، و هی قهر المتغلِّبین و اُولی السّطوة و القوّة من أفراد الاجتماع الواثبین علی حقوق الضّعفاء و الخاملین ، و وضع کلّ من الأفراد فی مقامه الّذی له ، و إعطاء کلّ ذی حقّ حقّه ، و غیر ذلک . لکنْ لمّا کان حقیقة معنَی الملک و اسمه باقیا ما دامت هذه الآثار الخارجیّة باقیة مترتّبة علیه فاستناد هذه الآثار الخارجیّة إلی عللها الخارجیة هو عین استناد الملک إلیه ، و کذلک القول فی العزّة الاعتباریّة و آثارها الخارجیّة و استنادها إلی عللها الحقیقیّة ، و کذلک الأمر فی غیرها کالأمر و النهی و الحکم و الوضع و نحو ذلک.

و من هنا یتبیّن : أنّ لها جمیعا استنادا إلَی الواجب تعالی باستناد آثارها إلیه علی حسب ما یلیق بساحة قدسه و عزّه . (1)

بحثی فلسفی :

تردیدی نیست که زنجیره علّیت در عالم به خداوند واجب الوجود ختم می شود و رابطه میان او و جزء و کلّ جهان هستی، رابطه علیّت است. در مباحث علّت و معلول روشن شده که پدیده علیّت فقط در ناحیه وجود است، به این معنا که آنچه از وجودِ علّت به معلول سرایت می کند، وجود حقیقی در معلول است و غیر آن، یعنی ماهیّت، از صدور و نیاز به علّت بر کنار می باشد. عکس نقیض این قضیه این است که آنچه وجود حقیقی ندارد، نه معلول است و نه به واجب متعال منتهی می شود.

مشکل در استناد امورِ صرفاً اعتباری به خداوند متعال است؛ زیرا امور اعتباری اصولاً وجود حقیقی ندارند. بلکه وجود و ثبوت آنها یک ثبوت اعتباری است که از ظرف اعتبار و قرارداد و از حیطه فرض، فراتر نمی روند. اوامر و نواهی و احکام و قوانین شریعت و نیز اموری چون حکومت و عزّت و روزی و غیره، همگی اموری اعتباری هستند.

آنچه این گره را می گشاید، این است که درست است که این امور از وجود حقیقی عاری و بی بهره اند اما، همچنان که بارها گفته ایم، دارای آثاری هستند که نام های آنها را حفظ می کنند و این آثار اموری حقیقی هستند که مقصود از اعتبار این امور نیز همین آثار است و این آثار به خداوند متعال نسبت وجودی دارند و همین نسبت است که استناد این امور اعتباری را به خداوند، صحّت می بخشد. برای مثال، همین حکومتی که در میان ما افراد اجتماع وجود دارد، گر چه یک امر اعتباری و قراردادی است و معنای آن از وجود حقیقی نصیبی ندارد _ بلکه یک معنای موهوم برای ماست و ما آن را وسیله ای برای رسیدن به یک رشته آثار خارجی، مانند مهار کردن سلطه جویان و زورمندان جامعه و متجاوزانِ به حقوق افراد ضعیف و بی نام و نشان و قرار دادن هر فردی در جایگاه شایسته اش و رساندن حق به حقدار و غیره قرار داده ایم به طوری که اگر این معنای موهوم را فرض نمی گرفتیم نمی توانستیم به این آثار خارجی دست یابیم _ امّا چون تا زمانی که این آثار خارجی باقی و مترتّب بر حکومت باشد، حقیقت معنای حکومت و نام آن نیز باقی است پس استناد این آثار خارجی به علل خارجی آنها، عین استناد حکومت به اوست. این سخن درباره عزّت اعتباری و آثار خارجی آن و استنادش به علل حقیقی آن و همچنین درباره دیگر امور اعتباری، مانند امر و نهی و حکم و قرارداد و غیره، نیز صادق می باشد.

از این جا روشن می شود که تمام اعتبارات شرعی، به واسطه استناد آثار آنها به خداوند متعال، به نحوی که زیبنده ساحت قدس و عزّت او باشد، به واجب متعال استناد دارند.

ص :21

ص :22

(1)

ص :23

عنه علیه السلام_ و قد قیلَ فی مَجلِسِهِ : جاوِرْ مَلِکا أو بَحرا _: هذا مُحالٌ ، و الصَّوابُ أن لا یُجاوِرَ مَلِکا و لا بَحرا ؛ لأنّ المَلِکَ یُؤذیکَ ، و البَحرَ لا یُرویکَ . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام_ آنگاه که در حضور ایشان گفته شد : یا همسایه پادشاه باش یا همسایه دریا _فرمود: این درست نیست، درستش این است که : نه با پادشاه باید همسایه شد و نه با دریا؛ زیرا پادشاه تو را می آزارد و دریا سیرابت نمی کند.

عنه علیه السلام :أعقَلُ المُلوکِ مَن ساسَ نفسَهُ لِلرَّعیَّةِ بما یُسقِطُ عنهُ حُجَّتَها ، و ساسَ الرَّعیَّةَ بما تَثبُتُ بهِ حُجَّتُهُ علَیها . (1)

عنه علیه السلام :خَیرُ الاُمَراءِ مَن کانَ علی نفسِهِ أمیرا . (2)

عنه علیه السلام :خَیرُ المُلوکِ مَن أماتَ الجَورَ و أحیا العَدلَ . (3)

عنه علیه السلام :أفضَلُ المُلوکِ مَن حَسُنَ فِعلُهُ و نِیّتُهُ ، و عَدَلَ فی جُندِهِ و رَعیَّتِهِ . (4)

عنه علیه السلام :أحسَنُ المُلوکِ حالاً مَن حَسُنَ عَیشُ النّاسِ فی عَیشِهِ ، و عَمَّ رعِیَّتَهُ بعَدلِهِ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أفضَلُ المُلوکِ مَن اُعطِیَ ثلاثَ خِصالٍ : الرّأفةَ ، و الجُودَ ، و العَدلَ . (6)

امام علی علیه السلام :خردمندترین شاهان (زمام داران) کسی است که خود را در برابر رعیت چنان سیاست و اداره کند که حجّت (اعتراض) آنها را از خود دور سازد و رعیت را چنان سیاست و اداره کند که حجّت او بر آنها ثابت و تمام شود .

امام علی علیه السلام :بهترین امیران، کسی است که بر نفس خود امیر باشد.

امام علی علیه السلام :بهترین پادشاهان، آن است که بیداد را بمیراند و دادگری را زنده سازد.

امام علی علیه السلام :برترین پادشاهان کسی است که کردار و پندارش نیکو باشد و با ارتش و ملّتش به عدالت رفتار کند.

امام علی علیه السلام :نکو حال ترینِ شاهان، کسی است که مردم در روزگار او به نیکی زندگی کنند و عدالتش را در میان رعیت خود بگستراند.

امام صادق علیه السلام :برترین شهریاران کسی است که سه خصلت داشته باشد : مهربانی، بخشندگی و دادگری.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :حَقٌّ علَی المَلِکِ أن یَسوسَ نفسَهُ قَبلَ جُندِهِ . (1)

عنه علیه السلام :مَن جَعَلَ مُلکَهُ خادِما لدِینِهِ انقادَ لَهُ کلُّ سُلطانٍ ، مَن جَعَلَ دِینَهُ خادِما لمُلکِهِ طَمِعَ فیهِ کلُّ إنسانٍ . (2)

عنه علیه السلام :تاجُ المَلِکِ عَدلُهُ . (3)

عنه علیه السلام :إذا فَسَدَ الزَّمانُ سادَ اللِّئامُ . (4)

عنه علیه السلام :خَورُ السُّلطانِ أشَدُّ علَی الرَّعِیَّةِ مِن جَورِ السُّلطانِ . (5)

عنه علیه السلام :غَضَبُ المُلوکِ رَسولُ المَوتِ . (6)

عنه علیه السلام :مُلوکُ الدُّنیا و الآخِرَةِ الفُقَراءُ الرّاضونَ . (7)

عنه علیه السلام :مُلوکُ الجَنَّةِ الأتقیاءُ و المُخلِصونَ . (8)

عنه علیه السلام :آفةُ المُلوکِ سُوءُ السِّیرَةِ ، آفةُ الوُزَراءِ خُبثُ السَّریرَةِ . (9)

عنه علیه السلام :إنّما النّاسُ مَع المُلوکِ و الدُّنیا ، إلاّ مَن عَصَمَ اللّهُ . (10)

امام علی علیه السلام :بر پادشاه است که پیش از سپاهیانش، به سیاست و تربیت خودش بپردازد.

امام علی علیه السلام :هر کس حکومت خود را در خدمت دینش قرار دهد، هر سلطانی مطیع او شود؛ هر کس دینش را در خدمت حکومتش در آورد، هر انسانی در او طمع کند.

امام علی علیه السلام :تاج پادشاه، دادگری اوست.

امام علی علیه السلام :هرگاه روزگاران فاسد شود، فرومایگان حاکم می شوند.

امام علی علیه السلام :ضعف و ناتوانی پادشاه برای ملّت بدتر از ستم پادشاه است.

امام علی علیه السلام :خشم شاهان، پیک مرگ است.

امام علی علیه السلام :شهریاران دنیا و آخرت، فقیران خشنود [به قسمت خویش ]هستند.

امام علی علیه السلام :شهریاران بهشت، پرهیزگاران و مخلصانند.

امام علی علیه السلام :آفت شاهان، بدرفتاری است؛ آفت وزیران، بد سگالی.

امام علی علیه السلام :مردم، در حقیقت، با شاهان و دنیایند، مگر آن کس که خداوند او را حفظ کند.

ص :27

عنه علیه السلام :إذا بُنی المُلک علی قَواعِدِ العَدلِ و دَعَمَ بدعائمِ العَقلِ ، نَصَرَ اللّهُ مُوالِیَهُ و خَذَلَ مُعادِیَهُ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَلَکَ الأرضَ کُلَّها أربَعةٌ : مُؤمِنانِ و کافِرانِ : فأمّا المؤمِنانِ فسُلَیمانُ بنُ داودَ علیهم االسلام و ذُو القَرنَینِ ، و الکافِرانِ نَمرودُ و بُختُ نَصَّر . (2)

عنه علیه السلام :وَجَدنا بِطانَةَ السُّلطانِ ثلاثَ طَبَقاتٍ: طَبَقةٌ مُوافِقَةٌ للخَیرِ و هِیَ بَرَکةٌ علَیها و علَی السُّلطانِ و علَی الرَّعِیَّةِ، و طَبَقةٌ غایَتُها المحاماةُ (3) علی ما فی أیدیها فتِلکَ لا مَحمودَةٌ و لا مَذمومَةٌ ، بل هِی إلَی الذَّمِّ أقرَبُ ، و طَبَقةٌ مُوافِقَةٌ للشَّرِّ و هِیَ مَشؤومَةٌ مَذمومَةٌ علَیها و علَی السُّلطانِ . (4)

امام علی علیه السلام :هرگاه حکومت بر پایه های دادگری بنا شود و با ستون های خرد برپا گردد، خداوند دوستداران آن را یاری رساند و دشمنانش را تنها و بی یاور گذارد.

امام صادق علیه السلام :چهار نفر بر سراسر جهان پادشاهی کردند که دو نفرشان مؤمن بودند و دو نفر کافر : آن دو مؤمن، سلیمان بن داوود علیهما السلام و ذو القرنین بودند و آن دو کافر نمرود و بُخْتُ نَصر بودند.

امام صادق علیه السلام :اطرافیان سلطان سه دسته اند : یک دسته خیر اندیشانند که اینان مایه برکت خود و سلطان و رعیّت هستند. دسته ای دیگر هدفشان حفظ مقام خود است که اینان نه ستوده اند و نه نکوهیده، بلکه به نکوهش نزدیکترند و دسته ای هم شرور و بد خواهند. این طبقه شومند و مایه نکوهش خود و سلطان می باشند.

ص :28

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ خَلَقَ المَلائکةَ مِن النُّورِ . (1)

امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ، فرشتگان را از نور آفرید.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :و الّذی نَفسی بیَدِهِ ، لَملائکةُ اللّهِ فی السَّماواتِ أکثَرُ مِن عَدَدِ التُّرابِ فی الأرضِ ، و ما فی السَّماءِ مَوضِعُ قَدَمٍ إلاّ و فیها مَلکٌ یُسَبِّحُهُ و یُقَدِّسُهُ ، و لا فی الأرضِ شَجَرٌ و لا مَدَرٌ إلاّ و فیها مَلَکٌ مُوَکَّلٌ بِها . (1)

امام صادق علیه السلام :سوگند به آنکه جانم در دست اوست، فرشتگان خدا در آسمان ها بیشتر از شمار خاک در زمین هستند و در آسمان هیچ جای پایی نیست، مگر اینکه در آنجا فرشته ای مشغول تسبیح و تقدیس خداست، و در زمین هیچ درخت و کلوخی نیست مگر اینکه در آن فرشته ای است گماشته بر آن.

عنه علیه السلام_ أیضا _: ملائکةٌ خَلَقتَهُم و أسکَنتَهُم سَماواتِکَ ، فلَیس فیهِم فَترَةٌ ، و لا عِندَهُم غَفلَةٌ ، و لا فیهِم مَعصیَةٌ ، هُم أعلَمُ خَلقِکَ بکَ ، و أخوَفُ خَلقِکَ مِنکَ ، و أقرَبُ خَلقِکَ إلَیکَ ، و أعمَلُهُم بطاعَتِکَ، لا یَغشاهُم نَومُ العُیونِ، و لا سَهوُ العُقولِ ، و لا فَترَةُ الأبدانِ ، لم یَسکُنوا الأصْلابَ ، و لَم تَتَضَمّنْهُمُ (1) الأرْحامُ ، و لَم تَخلُقْهُم مِن ماءٍ مَهینٍ ، أنشأتَهُم إنشاءً فأسکَنتَهُم سَماواتِکَ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ الملائکةَ لا یأکُلونَ، و لا یَشرَبونَ ، و لا یَنکِحونَ ، و إنّما یَعیشونَ بِنَسیمِ العَرشِ. (3)

امام علی علیه السلام_ در وصف فرشتگان _فرمود: فرشتگانی که آنان را بیافریدی و در آسمان های خود جایشان دادی. در آنها نه سستی است و نه غفلتی و نه نافرمانی و نه معصیتی. آنان داناترین آفریدگانت نسبت به تو هستند و ترسانترین مخلوقاتت از تو و نزدیکترین آفریدگانت به تو و عمل کننده ترین آنها به طاعت تو. نه خوابِ چشم ها، آنان را فرا می گیرد و نه سهو و اشتباهِ خردها و نه سستیِ بدنها. در پشت ها[ی پدران ]نبوده اند و در زهدان ها جای نداشته اند. آنان را از آبی پست نیافریده ای، [بلکه ]یکباره پدیدشان آوردی و آن گاه در آسمان های خود جایشان دادی.

امام صادق علیه السلام :فرشتگان نه می خورند، نه می آشامند و نه ازدواج می کنند؛ بلکه با نسیم عرش زندگی می کنند.

«وَ الْمُرْسَلاَتِ عُرْفَا * فَالْعَاصِفَاتِ عَصْفَا * وَ النَّاشِرَاتِ نَشْرَا * فَالْفَارِقَاتِ فَرْقا * فَالْمُلْقِیَاتِ ذِکْرا * عُذْرا أَوْ نُذْرا» . (1)

«وَ النَّازِعَاتِ غَرْقا *وَ النَّاشِطَاتِ نَشْطا *وَ السَّابِحَاتِ سَبْحَا * فَالسَّابِقَاتِ سَبْقَا * فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْرَا» . (2)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ثُمّ فَتَقَ ما بینَ السَّماواتِ العُلا ، فمَلأهُنَّ أطوارا مِن مَلائکتِهِ : مِنهُم سُجودٌ لا یَرکَعونَ ، و رُکوعٌ لا یَنتَصِبونَ ، و صافُّونَ لا یَتَزایَلونَ ، و مُسَبِّحونَ لا یَسأمونَ ، لا یَغشاهُم نَومُ العُیونِ ، و لا سَهوُ العُقولِ ، و لا فَترَةُ الأبدانِ ، و لا غَفلَةُ النِّسیانِ .

و مِنهُم اُمَناءُ علی وَحیهِ و ألسِنَةٌ إلی رُسُلِهِ ، و مُختَلِفونَ (مُتَرَدِّدونَ) بِقَضائهِ و أمرِهِ .

و مِنهُمُ الحَفَظَةُ لعِبادِهِ ، و السَّدَنَةُ لأبوابِ جِنانِهِ .

و مِنهُمُ الثّابِتَةُ فی الأرَضِینَ السُّفلی أقدامُهُم ، و المارِقَةُ مِن السَّماءِ العُلیا أعناقُهُم ، و الخارِجَةُ مِن الأقطارِ أرکانُهُم، و المُناسِبَةُ لِقَوائمِ العَرشِ أکتافُهُم، ناکِسَةٌ دُونَهُ أبصارُهُم ، مُتَلفِّعونَ تَحتَهُ بأجنِحَتِهم ، مَضروبَةٌ بینَهُم و بینَ مَن دُونَهُم حُجُبُ العِزَّةِ و أستارُ القُدرَةِ ، لا یَتَوَهَّمونَ ربَّهُم بالتَّصویرِ ، و لا یُجْرونَ عَلیهِ صِفاتِ المَصنوعینَ (المَخلوقینَ) ، و لا یَحُدُّونَهُ بالأماکِنِ، و لا یُشیرونَ إلَیهِ بالنَّظائرِ . (3)

«سوگند به فرستادگان پی در پی. که سخت توفنده اند. و سوگند به افشانندگان افشانگر. که [میان حق و باطل ]جداگرند. و القا کننده وحی اند. تا عذری باشد یا هشداری ».

«سوگند به فرشتگانی که [از کافران] به سختی جان می ستانند. و به فرشتگانی که جان [مؤمنان] را به آرامی می گیرند. و به فرشتگانی که [در دریای بی مانند ]شنا کنان شناورند. پس در پیشی گرفتن [در فرمان خدا ]سبقت گیرنده اند. و کار [بندگان ]را تدبیر می کنند».

حدیث :

امام علی علیه السلام :سپس میان آسمان های برین را بشکافت و آن گاه آن شکاف ها را با فرشتگان گوناگون خود پر کرد. برخی از آنها کارشان سجده است و رکوع نمی کنند و برخی همواره در رکوعند و قامت راست نمی کنند. برخی صف کشیده اند و از جای نمی جنبند. برخی تسبیح گویانند و به ستوه نمی آیند. نه خوابِ دیدگان آنها را فرا می گیرد و نه سهو و اشتباهِ خردها و نه ضعف و سستیِ بدنها و نه غفلتِ برخاسته از فراموشی.

دسته ای از آنها امینانی بر وحی اویند و زبان هایی به سوی پیامبرانش و با حکم و فرمان او آمد و شد می کنند [یا برای ارسال فرمان و حکم حق در رفت و آمدند].

دسته ای دیگر از آنها نگهبانان بندگان اویند و دربانان درهای بهشتش. برخی از آنها پاهایشان در زمین های زیرین فرو رفته و استوار است و گردن هایشان از آسمان برین برگذشته است و اعضایشان از کرانه های جهان بیرون زده و شانه هایشان با پایه های عرش مناسب است و دیدگانشان در زیر عرش پایین افتاده و در بال های خود پیچیده اند و میان آنها و فروترانشان حجاب های عزّت و پرده های قدرت زده شده است. پروردگارشان را در وهم به صورتی در نیاورند و صفات آفریدگان را بر او روا ندارند و در جای ها محدودش نکنند و با نظیر و مانندها به او اشاره نکنند.

ص :34

عنه علیه السلام_ فی صفَةِ الملائکةِ _: و أنشَأهُم علی صُوَرٍ مُختَلِفاتٍ ، و أقدارٍ مُتَفاوِتاتٍ (مُؤتَلِفاتٍ)، اُولی أجنِحَةٍ ، تُسَبِّحُ جَلالَ عِزَّتِهِ ، لا یَنتَحِلونَ ما ظَهَرَ فی الخَلقِ مِن صُنعِهِ .........

و مِنهُم مَن هُو فی خَلقِ الغَمامِ الدُلَّحِ ، و فی عِظَمِ الجِبالِ الشُمَّخِ، و فی قَترَةِ الظّلامِ الأیهَمِ (أبهَم).

و مِنهُم مَن قد خَرَقَت أقدامُهُم تُخومَ الأرضِ السُّفلی ، فهِیَ کَرایاتٍ بِیضٍ قد نَفذَت فی مَخارِقِ الهَواءِ ، و تَحتَها ریحٌ هَفَّافَةٌ تَحبِسُها علی حیثُ انتَهَت من الحُدودِ المُتَناهِیَةِ ، قدِ استَفرَغَتهُم أشغالُ عِبادَتِهِ . (1)

امام علی علیه السلام_ در وصف فرشتگان _فرمود : آنان را به صورت های گوناگون و اندازه های متفاوت بیافرید. بالدارانی هستند که شکوه عزّت و قدرت او را می ستایند و آنچه از صُنع پروردگار در آفریدگان آشکار است به خود نمی بندند .........

دسته ای از آنها درون ابرهای انبوه و گرانبار، در کوههای بلند و در کمینگاه تاریکی های گمراه کننده به سر می برند و دسته ای از آنها پاهایشان لایه های زمین زیرین را شکافته و همچون پرچم هایی سفید است که در شکاف های فضا فرو رفته و در زیر آنها نسیمی خوش وزان است که آنها را در جای خود نگه می دارد، بندگی حق آنان را از هر کار دیگری باز داشته است.

ص :35

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ فی الصَّلاةِ علی حَمَلَةِ العَرشِ و کلِّ مَلَکٍ مُقَرَّبٍ _: اللّهُمّ و حَمَلَةُ عَرشِکَ الّذینَ لا یَفتُرونَ مِن تَسبیحِکَ ، و لا یَسأمونَ مِن تَقدیسِکَ ، و لا یَستَحسِرونَ مِن عِبادَتِکَ ، و لا یُؤثِرونَ التّقصیرَ علَی الجِدِّ فی أمرِکَ ، و لا یَغفُلونَ عنِ الوَلَهِ إلَیکَ ، و إسرافیلُ صاحِبُ الصُّورِ الشّاخِصُ الّذی یَنتَظِرُ مِنکَ الإذنَ و حُلولَ الأمرِ فیُنبِّهُ بالنَّفخَةِ صَرعی رَهائنِ القُبورِ، و مِیکائیلُ ذو الجاهِ عِندکَ و المَکانِ الرَّفیعِ مِن طاعَتِکَ ، و جِبریلُ الأمینُ علی وَحیکَ المُطاعُ فی أهلِ سَماواتِکَ المَکینُ لَدَیکَ المُقَرَّبُ عِندَکَ ، و الرُّوحُ الّذی هُو علی ملائکةِ الحُجُبِ و الرُّوحُ الّذی هُو مِن أمرِکَ .

فصَلِّ علَیهِم و علَی الملائکةِ الّذینَ مِن دُونِهم مِن سُکّانِ سَماواتِکَ و أهلِ الأمانَةِ علی رِسالاتِکَ، و الّذینَ لا تَدخُلُهُم سأمَةٌ مِن دُؤوبٍ ، و لا إعیاءٌ مِن لُغوبٍ ، و لا فُتورٌ ، و لا تَشغَلُهُم عن تَسبیحِکَ الشَّهَواتُ ، و لا یَقطَعُهُم عن تَعظیمِکَ سَهوُ الغَفَلاتِ، الخُشّعُ الأبصارِ فلا یَرومونَ النّظَرَ إلَیکَ ، النَّواکِسُ الأذقانِ الّذینَ قد طالَت رَغبَتُهُم فیما لَدَیکَ ، المُستَهتَرونَ بذِکرِ آلائکَ ، و المُتَواضِعونَ دُونَ عَظَمَتِکَ و جَلالِ کِبریائکَ ، و الّذینَ یَقولونَ إذا نَظَروا إلی جَهَنَّمَ تَزفِرُ علی أهلِ مَعصیَتِکَ : سُبحانَکَ ما عَبَدناکَ حَقَّ عِبادَتِکَ .

فصَلِّ علَیهِم ......... و علَی الرُّوحانیِّینَ مِن ملائکتِکَ، و أهلِ الزُّلفَةِ عِندکَ ، و حُمّالِ الغَیبِ إلی رُسُلِکَ ، و المُؤتَمَنینَ علی وَحیکَ ، و قَبائلِ الملائکةِ الّذینَ اختَصَصتَهُم لنفسِکَ ، و أغنَیتَهُم عنِ الطَّعامِ و الشَّرابِ بتَقدیسِکَ ، و أسکَنتَهُم بُطونَ أطباقِ سَماواتِکَ ، و الّذینَ علی أرجائها إذا نَزَلَ الأمرُ بتَمامِ وَعدِکَ .

و خُزّانِ المَطرِ ، و زَواجِرِ السَّحابِ ، و الّذی بصَوتِ زَجرِهِ یُسمَعُ زَجَلُ الرُّعودِ ، و إذا سَبَحَت بهِ حَفیفةُ السَّحابِ التَمَعَت صَواعِقُ البُروقِ، و مُشَیِّعی الثَّلجِ و البَرَدِ ، و الهابِطینَ مَع قَطْرِ المَطَرِ إذا نَزَلَ ، و القُوّامِ علی خَزائنِ الرِّیاحِ ، و المُوَکَّلینَ بالجِبالِ فلا تَزولُ ، و الّذینَ عَرَّفتَهُم مَثاقیلَ المِیاهِ و کَیلَ ما تَحویهِ لَواعِجُ الأمطارِ و عَوالِجُها ، و رُسُلِکَ مِن الملائکةِ إلی أهلِ الأرضِ بِمَکروهِ ما یَنزِلُ مِن البَلاءِ و مَحبوبِ الرَّخاءِ .

و السَّفَرَةِ الکِرامِ البَرَرَةِ ، و الحَفَظَةِ الکِرامِ الکاتِبینَ ، و مَلَکِ المَوتِ و أعوانهِ ، و مُنکَرٍ و نَکیرٍ ، و رُومانَ فَتّانِ القُبورِ ، و الطّائفینَ بالبَیتِ المَعمورِ ، و مالِکٍ و الخَزَنةِ ، و رِضوانٍ و سَدَنَةِ الجِنانِ ، و الّذینَ «لا یَعْصونَ اللّهَ ما أمَرَهُم و یَفْعَلونَ ما یُؤمَرونَ» (1) و الّذینَ یَقولونَ : «سَلامٌ علَیکُمْ بِما صَبَرْتُم فنِعْمَ عُقْبَی الدّارِ» (2) و الزَّبانیَةِ الّذینَ إذا قیلَ لَهُم : «خُذُوهُ فَغُلُّوهُ * ثُمَّ الجَحیمَ صَلُّوهُ» (3) ابتَدَروهُ سِراعا و لَم یُنظِروهُ . و مَن أوهَمْنا ذِکرَهُ و لَم نَعلَمْ مَکانَهُ مِنکَ و بأیِّ أمرٍ وَکَّلتَهُ ، و سُکّانِ الهَواءِ و الأرضِ و الماءِ ، و مَن مِنهُم علَی الخَلقِ . فصَلِّ علَیهِم یَومَ یأتی «کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائقٌ و شَهیدٌ» (4) ، و صَلِّ علَیهِم صَلاةً تَزیدُهُم کَرامَةً علی کرامَتِهِم و طهارَةً علی طهارَتِهِم . (5)

امام زین العابدین علیه السلام_ در درود فرستادن بر حاملان عرش و هر فرشته مقرّبی _فرمود: بار خدایا! و حاملان عرشَت که از تسبیح گویی تو سست نمی شوند و از تقدیست به ستوه نمی آیند و از عبادتت درمانده نمی شوند و کوتاهی را بر کوشایی در امر تو ترجیح نمی دهند و از شیفتگی به تو غافل نمی گردند. و اسرافیل، آن صاحب صور که چشم به راه و منتظر اجازه تو و فرا رسیدن فرمان توست، تا با دمیدن [در صور]، مردگانِ گروگان گورها را بیدار کند. و میکائیل که نزد تو دارای منزلت است و در طاعت تو جایگاهی بلند دارد. و جبرئیل که امین وحی توست و در میان اهل آسمان هایت مطاع است و در پیشگاهت ارجمند و در درگاهت مقرّب است. و روح که گماشته بر فرشتگانِ حجاب هاست. و روح (نام فرشته بسیار بزرگ) که از عالم امر توست. پس، بر این ها درود فرست و نیز بر فرشتگانی که فروتر از اینانند و ساکنان آسمان های تو و امینان پیغامهایت هستند و هم بر فرشتگانی که از هیچ کوششی خسته نمی شوند و از هیچ رنجی، ماندگی و سستی به آنها راه نمی یابد و شهوت ها و خواهش ها آنها را از تسبیح تو باز نمی دارد و فراموشیِ ناشی از غفلت ها مانعِ آنان از تعظیم تو نمی شود [زیرا فاقد این امور هستند]. دیدگانشان به کرنش فروهشته است و قصد (جسارت) نگاه کردن به تو را نمی کنند و چانه های خود را به زیر افکنده اند، فرشتگانی که به آنچه نزد توست بسی راغبند، شیفته یادْ کِرد نعمت های تو هستند و در برابر عظمت تو و شکوه کبریایی ات فروتنند و فرشتگانی که چون به دوزخ بنگرند که بر نافرمانان تو گُر می کشد، گویند : «پاک و منزّهی تو، ما تو را چنان که سزاوار بندگی توست بندگی نکردیم».

پس، درود فرست بر ایشان ......... و بر فرشتگان روحانی خود و آنان که نزد تو قرب و منزلت دارند و آنان که بَرندگان امور غیبی به نزد رسولانت هستند و آنان که امین وحی تو می باشند و بر آن دسته از فرشتگانی که به خود اختصاصشان داده ای و با تقدیس خود از خوراک و نوشیدنی بی نیازشان کرده ای و درون طبقات آسمان هایت جایشان داده ای و بر فرشتگانی که در اطراف و اکناف آسمان هایت ایستاده اند، تا آن گاه که فرمان به سر آمدن وعده ات در رسد.

و بر خزانه داران باران و به پیش رانندگان ابر و بر فرشته ای که از صدای راندنش، بانگ تندرها شنیده می شود و هرگاه با آواز راندن او ابر خروشان به شنا درآید، صاعقه های آذرخش ها می درخشد. و بر فرشتگانی که برف و تگرگ را همراهی می کنند و فرشتگانی که با فرود آمدن دانه های باران فرود می آیند و فرشتگانی که مسئولان خزانه های بادهایند و فرشتگانی که بر کوه ها گماشته شده اند، تا از جای نجنبند و فرشتگانی که وزن آب ها و پیمانه باران های سخت و رگبارها را به آنان شناسانده ای و بر فرشتگانی که به سوی زمینیان فرستاده ای تا بلایی ناخوشایند برایشان بیاورند یا گشایش و نعمتی خوشایند [بر اینان درود فرست].

و بر سفیران گرامی نیکوکار و فرشتگان بزرگواری که نگهبان و نویسنده اعمال بندگانند و بر فرشته مرگ و دستیارانش و بر منکر و نکیر و بر رُومان آزمایش کننده [اهل ]گورها و بر طواف کنندگان بیت المعمور و بر مالک و زمام داران دوزخ و بر رضوان و کلید داران بهشت و بر فرشتگانی که «از فرمان خدا سرپیچی نمی کنند و آنچه بدان ها دستور داده شود، به کار می بندند» و بر فرشتگانی که [به اهل بهشت ]می گویند : «درود بر شما به سبب شکیبایی که کردید و راستی چه نیکوست فرجام آن سرای» و بر دوزخبانان که چون به ایشان گفته شود : «او را بگیرید و در غُل کشید و به دوزخش اندازید» به سوی او بشتابند و امانش ندهند. و بر هر فرشته ای که نامش را نیاوردیم و نمی دانیم نزد تو چه پایگاهی دارد و او را به چه کاری گماشته ای و بر فرشتگانی که در هوا و زمین و آب جای دارند و بر آنانی که بر خلق گماشته شده اند.

پس، بر ایشان درود فرست، در آن روزی که «هر کس می آید و فرشته ای او را می راند و فرشته ای گواهی می دهد» و بر آنان درود فرست ، درودی که بر کرامت آنها و بر طهارت و پاکیشان بیفزاید.

ص :36

ص :37

ص :38

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :خَلَقَ اللّهُ الملائکةَ مُختَلِفَةً ، و قد رأی رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله جَبرئیلَ و لَهُ سِتُّمِائةُ جَناحٍ ، علی ساقِهِ الدُّرُّ مِثلُ القَطْرِ علَی البَقلِ ، قد مَلأ ما بینَ السَّماءِ و الأرضِ .

إذا أمَرَ اللّهُ مِیکائیلَ بالهُبوطِ إلَی الدُّنیا صارَت رِجلُهُ الیُمنی فی السَّماءِ السّابعَةِ و الاُخری فی الأرضِ السّابعَةِ . (1)

عنه علیه السلام :إنّ للّهِ ملائکةً رُکَّعا إلی یَومِ القِیامَةِ ، و إنّ للّهِ ملائکةً سُجَّدا إلی یَومِ القِیامَةِ . (2)

کلامٌ فی الملائکةِ :

تکرّر ذکر الملائکة فی القرآن الکریم، و لم یُذکر منهم بالتسمیة إلاّ جبریل و میکال ، و ما عداهما مذکور بالوصف کمَلَک الموت

و الکرام الکاتبین و السَّفَرة الکرام البررة و الرّقیب و العتید و غیر ذلک.

و الّذی ذکره اللّه سبحانه فی کلامه _ و تُشایعه الأحادیث السابقة _ من صفاتهم و أعمالهم هو أوّلاً : أنّهم موجودات مکرمون ، هم وسائط بینه تعالی و بین العالَم المشهود ، فما من حادثة أو واقعة صغیرة أو کبیرة إلاّ و للملائکة فیها شأن ، و علیها ملک موکّل أو ملائکة موکّلون بحسب ما فیها من الجهة أو الجهات ، و لیس لهم فی ذلک شأن إلاّ إجراء الأمر الإلهیّ فی مجراه أو تقریره فی مستقرّه ، کما قال تعالی : «لا یَسْبِقونَهُ بِالقَولِ وَ هُمْ بأمْرِهِ یَعْمَلونَ» . (3) و ثانیا : أنّهم لا یعصون اللّه فیما أمرهم به ، فلیست لهم نفسیّة مستقلّة ذات إرادة مستقلّة ترید شیئا غیر ما أراد اللّه سبحانه ، فلا یستقلّون بعمل و لا یغیّرون أمرا حمّلهم اللّه إیّاه بتحریف أو زیادة أو نقصان ، قال تعالی : «لا یَعْصُونَ اللّهَ ما أمَرَهُمْ و یَفعَلونَ ما یُؤمَرونَ» . (4)

و ثالثا : أنّ الملائکة علی کثرتهم علی مراتب مختلفة عُلوّا و دُنوّا ، فبعضهم فوق بعض و بعضهم دون بعض ، فمنهم آمِر مطاع و منهم مأمور مطیع لأمره ، و الآمِر منهم آمر بأمر اللّه حامل له إلی المأمور ، و المأمور مأمور بأمر اللّه مطیع له ، فلیس لهم من أنفسهم شیء البتّة ، قال تعالی : «و ما مِنّا إلاّ لَهُ مَقامٌ مَعْلومٌ» (5) و قال : «مُطاعٍ ثَمَّ أمینٍ» (6) ، و قال : «قالوا ما ذا قالَ ربُّکُمْ قالوا الحَقّ» . (7) و رابعا : أنّهم غیر مغلوبین ؛ لأنّهم إنّما یعملون بأمر اللّه و إرادته «وَ ما کانَ اللّهُ لِیُعْجِزَهُ مِن شَیْءٍ فی السَّماواتِ و لا فی الأرْضِ» (8) ، و قد قال اللّه : «و اللّهُ غالِبٌ علی أمْرِهِ» (9) ، و قال : «إنّ اللّهَ بالِغُ أمْرِهِ» . (10)

و من هنا یظهر أنّ الملائکة موجودات منزّهة فی وجودهم عن المادّة الجسمانیّة الّتی هی فی معرض الزّوال و الفساد و التّغیّر ، و من شأنها الاستکمال التّدریجیّ الّذی تتوجّه به إلی غایتها ، و ربّما صادفت الموانع و الآفات فحُرمت الغایة و بطلت دون البلوغ إلیها .

و من هنا یظهر أنّ ما ورد فی الرّوایات من صور الملائکة و أشکالهم و هیآتهم الجسمانیّة _ کما تقدّم نبذة منها فی البحث الروائیّ السّابق _ إنّما هو بیان تمثّلاتهم و ظهوراتهم للواصفین من الأنبیاء و الأئمّة علیهم السلام ، و لیس من التّصوّر و التّشکّل فی شیء ، ففرق بین التّمثّل و التّشکّل ؛ فتَمثُّل الملَک إنسانا هو ظهوره لمن یشاهده فی صورة الإنسان، فهو فی ظرف المشاهدة و الإدراک ذو صورة الإنسان و شکله ، و فی نفسه و الخارج من ظرف الإدراک ملک ذو صورة ملکیّة . و هذا بخلاف التّشکّل و التّصوّر ؛ فإنّه لو تشکّل بشکل الإنسان و تصوّر بصورته صار إنسانا فی نفسه من غیر فرق بین ظرف الإدراک و الخارج عنه ، فهو إنسان فی العین و الذّهن معا ، و قد تقدّم کلام فی معنَی التّمثّل فی تفسیر سورة مریم . و لقد صدّق اللّه سبحانه ما تقدّم من معنَی التّمثّل فی قوله فی قصّة المسیح و مریم: «فأرْسَلْنا إلَیها رُوحَنا فتمَثّلَ لَها بَشَرا سَوِیّا» (11) و قد تقدّم تفسیره.

و أمّا ما شاع فی الألسن أنّ الملک جسم لطیف یتشکّل بأشکال مختلفة إلاّ الکلب و الخنزیر ، و الجنّ جسم لطیف یتشکّل بأشکال مختلفة حتَّی الکلب و الخنزیر ، فممّا لا دلیل علیه من عقل و لا نقل من کتاب أو سنّة معتبرة .

و أمّا ما ادّعاه بعضهم من إجماع المسلمین علی ذلک _ فمضافا إلی منعه _ لا دلیل علی حجّیّته فی أمثال هذه المسائل الاعتقادیّة . (12)

امام صادق علیه السلام :خداوند فرشتگان را گونه گون آفریده است و رسول خدا صلی الله علیه و آله جبرئیل را دید که ششصد بال داشت و بر ساق پایش دُردانه هایی بود همچون قطرات باران بر روی برگ گیاهان و میان آسمان و زمین را پر کرده بود.

هرگاه خداوند به میکائیل فرمان دهد که به دنیا فرود آید، پای راستش در آسمان هفتم قرار می گیرد و پای دیگرش در زمین هفتم.

امام صادق علیه السلام :خداوند فرشتگانی دارد که تا روز قیامت در حال رکوعند و فرشتگانی دارد که تا روز قیامت در حال سجودند.

سخنی درباره فرشتگان :

در قرآن کریم بارها از فرشتگان یاد شده، امّا از میان آنها فقط از جبرئیل و میکائیل به اسم نام برده شده و از بقیه فرشتگان با اوصافشان یاد شده است، مانند «ملک الموت» و «کرام الکاتبین» و «السفرة الکرام البررة» و «رقیب» و «عتید» و امثال این ها.

از صفات و اعمالی که خداوند سبحان در کلام خود درباره فرشتگان آورده و احادیث پیش گفته هم در این باب آن را همراهی می کند، برمی آید که اولاً فرشتگان موجوداتی گرامی هستند که میان خداوند متعال و عالم مشهود واسطه اند؛ زیرا هیچ حادثه یا رخداد کوچک و بزرگی پیش نمی آید مگر اینکه فرشتگان در آن دستی دارند و یک یا چند فرشته _ بسته به این است که آن حادثه و رخداد یک یا چند جهت و بُعد داشته باشد _ بر آن گماشته اند و البته تنها نقش آنها در این زمینه به جریان انداختن فرمان الهی در بسترش، یا قرار دادن آن در جایگاهش می باشد. چنان که خداوند متعال می فرماید : «در سخن بر او پیشی نمی گیرند و به دستور او کار می کنند».

ثانیاً : از فرمان های خدایشان سرپیچی نمی کنند؛ چرا که فرشتگان از وجودی مستقل و اراده ای مستقل برخوردار نیستند که بر خلاف خواست خداوند سبحان چیزی را بخواهند و لذا هیچ کاری را دست کم نمی گیرند و هیچ یک از فرمان های خدا را که به عهده شان گذارد، با تحریف یا کم و زیاد کردن تغییر نمی دهند. خداوند متعال می فرماید : «خدا را در آنچه به آنها فرمان دهد، نافرمانی نمی کنند و هر چه به آنها دستور داده شود انجام می دهند».

ثالثاً : فرشتگان در عین آنکه شمارشان فراوان است، مراتب متفاوتی دارند. بعضی فرادست و بعضی فرو دستند؛ چه آنکه برخی از آنها دستور دهنده اند و دستوراتشان اطاعت می شود و برخی مأمورند و امرشان را اطاعت می کنند. آنکه دستور دهنده است، به فرمان خدا دستور می دهد و فرمان او را برای مأمور می برد و آنکه مأمور است، مأمور به امر خداست و او را اطاعت می کند. پس، فرشتگان از خود هیچ اختیاری ندارند و هیچ کاره اند. خداوند متعال [از زبان فرشتگان ]می فرماید : «و هیچ یک از ما (فرشتگان) نیست مگر اینکه برای او مرتبه ای معیّن است» و می فرماید : «در آنجا [هم] مطاع و [هم] امین است» و می فرماید : «می گویند : پروردگارتان چه فرمود؟ می گویند : حقیقت».

رابعاً : فرشتگان مغلوب و مقهور نمی شوند؛ زیرا آنان به فرمان و خواست خدا کار می کنند «و هیچ چیز، نه در آسمان ها و نه در زمین، خدا را درمانده نمی کند». خداوند می فرماید : «و خدا بر کار خویش چیره است» و می فرماید : «خدا فرمانش را به انجام رساننده است».

از این جا روشن می شود که فرشتگان موجوداتی هستند که وجودشان از مادّه جسمانی پیراسته می باشد؛ مادّه ای که در معرض زوال و فساد و تغییر است و خاصیتش این می باشد که در حرکت به سمت غایت خود تدریجاً به کمال می رسد و گاهی اوقات هم با موانع و آفاتی برخورد می کند و از هدف محروم می شود و پیش از رسیدن به آن از بین می رود.

نیز از این جا معلوم می شود که آنچه در روایات پیرامون صُوَر و اشکال فرشتگان و هیأت های جسمانی آنها وارد شده و ما مقداری از آنها را پیشتر، در بحث روایی آوردیم، در حقیقت بیان تمثّل و ظهور فرشتگان برای پیامبران و ائمه علیهم السلام است که آنها را وصف کرده اند و هیچ ربطی به تصوّر و تشکّل ندارد؛ زیرا فرق است میان تمثّل و تشکّل. تمثّل فرشته به انسان، عبارت است از ظهور فرشته به صورت انسان برای کسی که آن را مشاهده می کند. بنا بر این، فرشته در ظرف مشاهده و ادراک دارای شکل و صورت انسان است ولی به خودی خود و در بیرون از ظرف ادراک، فرشته ای است دارای صورت فرشته ای. و این درست خلاف تشکّل و تصوّر است؛ زیرا اگر فرشته به شکل و صورت انسان متشکّل و متصوّر شود به خودی خود نیز انسان می شود و فرقی میان ظرف ادراک و ظرف خارج از آن وجود ندارد؛ زیرا در این صورت هم در خارج انسان است و هم در ذهن و در تفسیر سوره مریم معنای تمثّل را توضیح دادیم.

خداوند سبحان آنچه را درباره معنای تمثّل گذشت، تصدیق کرده، در داستان مسیح و مریم می فرماید : «پس روح خود را به سوی او فرستادیم و به شکل بشری خوش اندام برای او تمثّل یافت». تفسیر این آیه قبلاً [در سوره مریم] گذشت.

اما آنچه بر سر زبان هاست که فرشته جسم لطیفی است که به هر شکلی، جز شکل سگ و خوک، در می آید و جنّ جسم لطیفی است که به شکل های گوناگون حتی به شکل سگ و خوک، در می آید، مطلبی است که نه دلیل عقلی برای آن وجود دارد و نه دلیل نقلی از کتاب یا سنّت معتبر. بعضی هم مدعی اجماع مسلمانان در این زمینه شده اند که در پاسخ باید گفت : اولاً این ادّعا صحّت ندارد و چنین اجماعی صورت نگرفته، ثانیاً [به فرض هم که اجماع شده باشد] دلیلی بر حجّیت اجماع در این گونه مسائل اعتقادی وجود ندارد.

ص :39

ص :40

ص :41

ص :42

کلام فی أنّ الملائکة وسائط فی التدبیر :

الملائکة وسائط بینه تعالی و بین الأشیاء بَدءاً و عَودا علی ما یعطیه القرآن الکریم ، بمعنی أنّهم أسباب للحوادث فوق الأسباب المادّیة فی العالم المشهود قبل حلول الموت و الانتقال إلی نشأة الآخرة و بعده .

أمّا فی العَود _ أعنی حال ظهور آیات الموت و قبض الروح و إجراء السؤال و ثواب القبر و عذابه و إماتة الکلّ بنفخ الصُّور و إحیائهم بذلک و الحشر و إعطاء الکتاب و وضع الموازین و الحساب و السَّوق إلَی الجنّة و النار _ فوساطتهم فیها غنیّ عن البیان ، و الآیات الدالّة علَی ذلک کثیرة لا حاجة إلی إیرادها ، و الأخبار المأثورة فیها عن النبیّ صلی الله علیه و آله و أئمّة أهل البیت علیهم السلام فوق حدّ الإحصاء.

و کذا وساطتهم فی مرحلة التشریع من النزول بالوحی و دفع الشیاطین عن المداخلة فیه و تسدید النبیّ و تأیید المؤمنین و تطهیرهم بالاستغفار .

و أمّا وساطتهم فی تدبیر الاُمور فی هذه النشأة فیدلّ علیها ما فی مفتتح هذه السورة من إطلاق قوله : «و النّازِعاتِ غَرْقا * و النّاشِطاتِ نَشْطا * و السّابِحاتِ سَبْحا * فالسَّابِقاتِ سَبْقا * فالمُدَبِّراتِ أمْرا» (1) بما تقدّم من البیان . و کذا قوله تعالی: «جاعِلِ المَلائکَةِ رُسُلاً اُولی أجْنِحَةٍ مَثْنی و ثُلاثَ و رُباع» (2) الظاهر بإطلاقه _ علی ما تقدّم من تفسیره _ فی أنّهم خُلقوا و شأنهم أن یتوسّطوا بینه تعالی و بین خلقه و یرسلوا لإنفاذ أمره الذی یستفاد من قوله تعالی فی صفتهم : «بَلْ عِبادٌ مُکْرَمونَ * لا یَسْبِقونَهُ بالقَولِ و هُمْ بأمْرِهِ یَعْمَلونَ» (3) ، و قوله : «یَخافُونَ ربَّهُم مِن فَوقِهِم و یَفعَلونَ ما یُؤمَرونَ» (4) و فی جعل الجناح لهم إشارة ذلک .

فلا شغل للملائکة إلاّ التوسّط بینه تعالی و بین خلقه بإنفاذ أمره فیهم ، و لیس ذلک علی سبیل الاتّفاق بأن یُجری اللّه سبحانه أمرا بأیدیهم ثمّ یُجری مثله لا بتوسیطهم فلا اختلاف و لا تخلّف فی سنّته تعالی: «إنّ ربّی علی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ» (5) ، و قال : «فلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللّهِ تَبدیلاً و لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللّهِ تَحویلاً» . (6) و من الوساطة : کون بعضهم فوق بعض مقاما و أمر العالی منهم السافل بشیءٍ من التدبیر ؛ فإنّه فی الحقیقة توسّط من المتبوع بینه تعالی و بین تابعه فی إیصال أمر اللّه تعالی، کتوسّط ملک الموت فی أمر بعض أعوانه بقبض روح من الأرواح، قال تعالی حاکیا عن الملائکة : «و ما مِنّا إلاّ لَهُ مَقامٌ مَعْلومٌ» (7) ، و قال : «مُطاعٍ ثَمَّ أمینٍ» (8) ، و قال : «حَتّی إذا فُزِّعَ عَن قُلوبِهِم قالوا ما ذا قالَ ربُّکُمْ قالوا الحَقّ» . (9)

و لا ینافی هذا الذی ذکر _ من توسّطهم بینه تعالی و بین الحوادث ؛ أعنی کونهم أسبابا تستند إلیها الحوادث _ استناد الحوادث إلی أسبابها القریبة المادّیة ؛ فإنّ السببیّة طولیّة لا عرضیّة ؛ أی إنّ السبب القریب سبب للحادث ، و السبب البعید سبب للسبب .

کما لا ینافی توسّطهم و استناد الحوادث إلیهم استناد الحوادث إلیه تعالی و کونه هو السبب الوحید لها جمیعا علی ما یقتضیه توحید الربوبیّة؛ فإنّ السببیّة طولیّة کما سمعت لا عرضیّة، و لا یزید استناد الحوادث إلَی الملائکة استنادها إلی أسبابها الطبیعیّة القریبة ، و قد صدَّق القرآن الکریم استناد الحوادث إلَی الحوادث الطبیعیّة کما صدَّق استنادها إلَی الملائکة .

و لیس لشیءٍ من الأسباب استقلال قباله تعالی حتّی ینقطع عنه فیمنع ذلک استناد ما استند إلیه إلَی اللّه سبحانه ، علی ما یقول به الوثنیّة من تفویضه تعالی تدبیر الأمر إلَی الملائکة المقرّبین ، فالتوحید القرآنیّ ینفی الاستقلال عن کلّ شیء من کلِّ جهة ، لا یملکون لأنفسهم نفعا و لا ضرّا و لا موتا و لا حیاةً و لا نشورا .

فمثل الأشیاء فی استنادها إلی أسبابها المترتّبة القریبة و البعیدة و انتهائها إلَی اللّه سبحانه بوجه بعید کمثل الکتابة یکتبها الإنسان بیده و بالقلم ، فللکتابة استناد إلَی القلم ، ثمّ إلَی الید الّتی توسّلت إلَی الکتابة بالقلم، و إلَی الإنسان الذی توسّل إلیها بالید و بالقلم ، و السبب بحقیقة معناه هو الإنسان المستقلّ بالسببیّة ؛ من غیر أن ینافی سببیّته استناد الکتابة بوجه إلَی الید و إلَی القلم .

و لا منافاة أیضا بین ما تقدّم أنّ شأن الملائکة هو التوسُّط فی التدبیر و بین ما یظهر من کلامه تعالی أنّ بعضهم أو جمیعهم مداومون علی عبادته تعالی و تسبیحه و السجود له ، کقوله : «و مَنْ عِنْدَهُ لا یَسْتَکبِرونَ عَن عِبادَتِهِ و لا یَسْتَحْسِرونَ * یُسَبِّحُونَ اللَّیلَ و النَّهارَ لا یفْترُونَ» (10) ، و قوله : «إنَّ الّذینَ عِنْدَ رَبِّکَ لا یَسْتَکبِرُون عَنْ عِبَادَتِهِ وَ یُسَبِّحُونَهُ و لَهُ یَسْجدُونَ» (11) ، و ذلک لجواز أن تکون عبادتهم و سجودهم و تسبیحهم عین عملهم فی التدبیر و امتثالهم الأمر الصادر عن ساحة العزّة بالتوسّط ، کما ربّما یومئ إلیه قوله تعالی : «وَ للّهِِ یَسْجدُ ما فی السَّماواتِ و مَا فی الأَرْضِ مِن دَابّةٍ و الملائِکَةُ و هُمْ لا یسْتَکْبِرُونَ» (12) . (13)

گفتاری درباره اینکه فرشتگان ، واسطه تدبیر جهان هستی اند

بر اساس آنچه قرآن کریم به دست می دهد، فرشتگان ، هم در این جهان و هم در آن جهان واسطه میان خدای متعال و موجودات هستند. به این معنا که پیش از فرا رسیدن مرگ و انتقال به عالم دیگر و پس از آن، فرشتگان اسبابی فراتر از اسباب مادی عالَم مشهود، برای حوادث هستند.

اما هنگام بازگشت، یعنی در زمان ظهور نشانه های مرگ و ستاندن جان و جاری ساختن سؤال و ثواب و عذاب قبر و میراندن و زنده گردانیدن همگان با دمیدن در صور و محشور کردن و دادن نامه اعمال به دست بندگان و بر پا داشتن ترازوها و رسیدگی به حساب بندگان و راندن آنها به سوی بهشت و دوزخ، واسطه بودن فرشتگان در این امور موضوعی است که نیاز به توضیح ندارد و آیات دلالت کننده بر این موضوع فراوان است و نیازی به ذکر آنها نمی باشد. اخباری که از پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمّه اهل بیت علیهم السلام نیز در این زمینه روایت شده از شمار بیرون است.

واسطه بودن آنها در مرحله تشریع، یعنی نزول وحی و جلوگیری از مداخله شیاطین در آن و تقویت پیامبر و تأیید مؤمنان و پاک کردن آنها به وسیله استغفار نیز کاملاً واضح است و نیازی به شرح و بیان ندارد.

و امّا اینکه فرشتگان در این جهان واسطه در تدبیر امور هستند، دلیلش اطلاق آیات آغازین همین سوره می باشد، آنجا که می فرماید : «سوگند به فرشتگانی که [از کافران] به سختی جان می ستانند. و به فرشتگانی که جان [مؤمنان] را به آرامی می گیرند. و به فرشتگانی که [در دریای بی مانند] شنا کنان شناورند. پس در پیشی گرفتن [در فرمان خدا] سبقت گیرنده اند. و کار [بندگان] را تدبیر می کنند». که بیان این آیات گذشت.

نیز دلیل آن این آیه است : «فرشتگان را فرستادگانی قرار داد دارای بال هایی دوگانه و سه گانه و چهارگانه» که اطلاق آن _ آن گونه که در تفسیرش گفتیم _ ظهور در این دارد که فرشتگان آفریده شده اند و کارشان این است که میان خدای متعال و آفریدگانش واسطه باشند و برای اجرای فرمان او فرستاده می شوند؛ چنان که از این آیات که در وصف فرشتگان است استفاده می شود : «بلکه بندگانی ارجمندند. که در سخن بر او پیشی نمی گیرند و به فرمان او کار می کنند» و آیه «و از پروردگارشان که حاکم بر آنهاست می ترسند و آنچه را مأمورند انجام می دهند». بال داشتن فرشتگان نیز اشاره به همین مطلب است.

بنا بر این، فرشتگان کاری جز واسطه شدن میان خداوند و آفریدگان او برای اجرای فرمان او درباره آنها ندارند و این واسطه گری اتفاقی نیست؛ به این معنا که خداوند سبحان فرمانی را به دست آنها اجرا کند و سپس نظیر آن فرمان را بدون وساطت آنها به اجرا در آورد؛ چه آنکه در سنّت خداوند اختلاف و تخلّف وجود ندارد : «همانا پروردگار من در راهی راست است» و می فرماید : «پس، هرگز در سنّت خدا جا به جایی نخواهی یافت و هرگز در سنّت خدا دگرگونی نخواهی یافت». بالاتر بودن مقام برخی از فرشتگان نسبت به برخی دیگر و امر کردن فرشته فراتر به فرشته فرو دست در تدبیر یک امر، نیز از زمره همین وساطت است؛ زیرا فرشته متبوع در حقیقت واسطه میان خدای متعال و فرشته تابع خود در رساندن فرمان خدای متعال می باشد؛ مانند واسطه شدن ملک الموت در فرمان دادن به یکی از دستیارانش برای ستاندن جان کسی. خداوند متعال از قول فرشتگان چنین بازگو می فرماید : «و هیچ یک از ما نیست مگر اینکه دارای جایگاهی معیّن است» و می فرماید : «در آنجا [هم] مطاع [و هم ]امین است» و نیز می فرماید : «تا چون هراس از دل هایشان برطرف شود، می گویند : پروردگارتان چه فرمود؟ می گویند : حقیقت».

آنچه گفته شد _ یعنی واسطه بودن فرشتگان میان خدای متعال و پدیده ها و اینکه فرشتگان اسباب و عواملی هستند که پدیده ها به آنها استناد داده می شود _ منافاتی با استناد پدیده ها به اسباب نزدیک مادّی ندارد؛ زیرا سببیّت، یک امر طولی است نه عرْضی، به این معنا که سببِ قریب، سبب پدیده است و سببِ بعید، سببِ سبب می باشد.

همچنین واسطه بودن فرشتگان و استناد پدیده ها به آنها با استناد پدیده ها به خداوند و اینکه او، به اقتضای توحید ربوبیّت، تنها سبب همه موجودات و پدیده ها می باشد، منافاتی ندارد؛ زیرا همچنان که گفته شد سببیّت، یک پدیده طولی است نه عرضی و استناد حوادث به فرشتگان با استناد آنها به اسباب طبیعی نزدیک آنها منافاتی ندارد. قرآن کریم استناد حوادث را به حوادث و اسباب طبیعی تأیید کرده همچنان که استناد آنها به فرشتگان را نیز قبول دارد.

هیچ یک از اسباب در برابر خدای متعال دارای استقلال نیست، به طوری که از خداوند منقطع باشد و آنچه به آن سبب استناد داده می شود به خدای سبحان استناد داده نشود. یعنی همان چیزی که بت پرست ها می گویند و معتقدند که خداوند تدبیر امور را به فرشتگان مقرّب وا گذار کرده [و خودش در این کار نقشی ندارد و آنها کاملاً مستقل هستند]؛ زیرا توحید قرآنی، استقلال کامل را از هر چیزی نفی می کند : «آنان برای خود مالک و اختیاردار هیچ سود و زیان و مرگ و زندگی و برانگیختنی نیستند».

استناد اشیاء به اسباب نزدیک و دور آنها و منتهی شدن این اسباب به خدای سبحان را می توان به وجه بعیدی، به نوشته ای تشبیه کرد که انسان با دست خود و قلم می نویسد؛ این نوشته را هم می توان به قلم نسبت داد، هم به دستی که به وسیله قلم می نویسد و هم به انسانی که به واسطه دست و قلم می نگارد. امّا سبب، به معنای حقیقی آن، همان انسان است که در سببیّت استقلال دارد، بی آنکه سببیّت او با استناد نوشته به دست و به قلم منافات داشته باشد.

همچنین میان این سخن که گفتیم کار فرشتگان واسطه گری در تدبیر است و میان آنچه از سخن خدای متعال پیداست که برخی از فرشتگان یا همه آنها پیوسته در حال عبادت و تسبیح و سجود خداوند هستند، مانند آیه «و کسانی که نزد اویند از پرستش وی تکبّر نمی ورزند و درمانده نمی شوند. شبانه روز بی آنکه سستی ورزند، نیایش می کنند» و آیه «کسانی که نزد پروردگار تو هستند از پرستش وی تکبّر نمی ورزند و او را تسبیح می گویند و برایش سجده می کنند»، منافاتی وجود ندارد؛ زیرا می تواند که عبادت و سجود و تسبیح فرشتگان عین کار آنها در تدبیر و امتثال امری باشد که به واسطه ، از ساحت عزّت خداوندی صادر می شود. چنان که ممکن است این آیه اشاره به همین مطلب داشته باشد : «آنچه در آسمان ها و در زمین است، از جنبنده و فرشتگان، برای خدا سجده می کنند و کبر نمی ورزند».

ص :43

ص :44

ص :45

ص :46

ص :47

ص :48

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لمّا سألهُ زِندیقٌ عن علّةِ الملائکةِ المُوَکَّلینَ و اللّهُ عالِمُ السِّرِّ و ما هو أخفی ! _: استَعبَدَهُم بذلکَ و جَعلَهُم شُهودا علی خَلقِهِ ، لیکونَ العِبادُ لمُلازَمتِهِم إیّاهُم أشَدَّ علی طاعَةِ اللّهِ مُواظَبَةً، و عن مَعصیَتِهِ أشَدَّ انقِباضا، و کَم مِن عَبدٍ یَهُمُّ بمَعصیَةٍ فذَکَرَ مَکانَهُما فارعَوی و کَفَّ، فیقولُ: ربِّی یَرانی و حَفَظَتی علَیَّ بذلکَ تَشهَدُ . و إنّ اللّهَ بِرأفَتِهِ و لُطفِهِ أیضا وَکَّلَهُم بعِبادِهِ یَذُبّونَ عنهُم مَرَدَةَ الشَّیطانِ و هَوامَّ الأرضِ و آفاتٍ کثیرَةً مِن حیثُ لا یَرَونَ بإذنِ اللّهِ ، إلی أن یَجیءَ أمرُ اللّهِ عَزَّ و جلَّ . (1)

الکافی عن عبد الأعلی مولی آل سام :قلتُ لأبی عبد اللّه علیه السلام : قولُ اللّهِ عَزَّ و جلَّ : «إنّما نَعُدُّ لَهُمْ عَدّا» (2) ، قالَ : ما هُو عِندَکَ ؟ قلتُ : عَدَدُ الأیّامِ ، قالَ : إنّ الآباءَ و الاُمَّهاتِ یُحصونَ ذلکَ ، لا و لکنّهُ عَدَدُ الأنفاسِ . (3)

تفسیرِ القمّیِّ : «و إنّ علَیکُم لَحافِظینَ» قالَ : المَلَکانِ المُوَکّلانِ بالإنسانِ، «کِراما کاتِبینَ» یَکتُبونَ الحَسَناتِ و السَّیِّئاتِ . (4) (5)

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به زندیقی که پرسید : چرا خداوند که خود دانای نهان و نهانترهاست فرشتگان را گماشته است؟ _فرمود : خداوند با این کار فرشتگان را به بندگی گرفته و آنان را گواه بر خلق خویش قرار داده است تا بندگان به خاطر همراه بودن فرشتگان با آنان نسبت به طاعت خدا مواظبت بیشتری نشان دهند و از نافرمانی او بیشتر خودداری و اجتناب کنند. ای بسا بنده ای که قصد گناه می کند، امّا به یاد آن دو فرشته موکّل بر خود می افتد و از گناه خودداری می ورزد و خویشتن را نگه می دارد و می گوید : پروردگارم مرا می بیند و فرشتگان مراقب من بر این گناه من گواهی می دهند و خداوند نیز از سر لطف و رأفت خود فرشتگان را بر بندگانش گماشته است تا شیطان های سرکش و حشرات موذیِ زمین و بسیاری از آسیب های دیگر را به اذن خدا، به طوری که خودشان هم متوجّه نشوند، از ایشان دفع کنند، تا آن گاه که فرمان خداوند عزّ و جلّ در رسد.

الکافی_ به نقل از عبد الأعلی ، وابسته آل سام _: از امام صادق علیه السلام درباره آیه «ما برای آنها شماره می کنیم» پرسیدم حضرت فرمود : نظر خود تو چیست؟ گفتم : شمار روزهاست. فرمود : پدرها و مادرها هم این را شماره می کنند. نه [مقصود این نیست ]بلکه [مقصود ]شمار نَفَس هاست.

تفسیر القمّی :«و انّ علیکم لحافظین»، فرمود : یعنی دو فرشته گماشته بر انسان، «کراماً کاتبین» که خوبی ها و بدی ها را می نویسند.

ص :50

ص :55

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :سُبحانَکَ ما أعظَمَ ما نَری مِن خَلقِکَ ! و ما أصغَرَ کُلَّ عَظیمَةٍ فی جَنبِ قُدرَتِکَ ! و ما أهوَلَ ما نَری مِن مَلَکوتِکَ! و ما أحقَرَ ذلکَ فیما غابَ عنّا مِن سُلطانِک ! (1)

عنه علیه السلام :الّذی ابتَدعَ الخَلقَ علی غیرِ مِثالٍ امتَثلَهُ ......... و أرانا مِن مَلَکوتِ قُدرَتِهِ، و عَجائبِ ما نَطقَت بهِ آثارُ حِکمَتِهِ ، و اعتِرافِ الحاجَةِ مِن الخَلقِ إلی أن یُقیمَها بمِساکِ قُوَّتِهِ، ما دَلَّنا باضطِرارِ قِیامِ الحُجَّةِ لَهُ علی مَعرِفَتِهِ ......... . (2)

عنه علیه السلام :هُو القادِرُ الّذی إذا ارتَمَتِ الأوهامُ لِتُدرِکَ مُنقَطَعَ قُدرَتِهِ ، و حاوَلَ الفِکرُ المُبَرَّأُ مِن خَطَراتِ الوَساوِسِ أن یَقعَ علَیهِ فی عَمیقاتِ غُیوبِ مَلَکوتِهِ ......... رَدَعَها و هِی تَجوبُ مَهاویَ سُدَفِ الغُیوبِ ......... . (3)

امام علی علیه السلام :پاک و منزّهی تو! چه پُر شکوه است آنچه از آفرینش تو می بینیم و چه خُرد است هر بزرگی در برابر قدرت تو! و چه هولناک است آنچه از ملکوت تو می بینیم! و چه حقیر است آن در برابر آنچه از قدرت و پادشاهی تو بر ما پوشیده است!

امام علی علیه السلام :آن خدایی که آفرینش را بدون نمونه برداری از نمونه ای ، ابداع کرد ......... و از ملکوت قدرت خویش و شگفتی هایی که نشانه های حکمتش گویای آنهاست و اعتراف آفریدگان به اینکه محتاج آنند که خداوند با قدرتِ نگهدارنده خود بر پایشان دارد، به ما آن نشان داد که لا جرم حجّت خداوندی را تمام می کند و ما را به شناخت او رهنمون می شود ......... .

امام علی علیه السلام :او توانایی است که اگر وَهْم ها تیرهای خود را برای رسیدن به منتهای قدرت او رها کنند و اندیشه پیراسته از خطورات وسوسه ها بکوشد تا در ژرفاهای پنهانی های ملکوتش به او دست یابد ......... آن وهم ها و اندیشه ها را که درّه ها و پرتگاه های ظلمت بار غیب ها را طی می کند، [نومید و ناکام ]برمی گرداند .........

ص :56

عنه علیه السلام :ثمّ خَلَقَ سبحانَهُ لإسکانِ سَماواتِهِ ، و عِمارَةِ الصَّفیحِ الأعلی من مَلَکوتِهِ ، خَلقا بَدیعا مِن ملائکتِهِ ......... . (1)

عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِ الّذی انحَسَرَتِ الأوصافُ عن کُنهِ مَعرِفَتِهِ ، و رَدَعَت عَظَمَتُهُ العُقولَ ، فلَم تَجِدْ مَساغا إلی بُلوغِ غایَةِ مَلَکوتِهِ ! (2)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی: «ثُمَّ دَنا فتَدَلّی * فکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أو أدْنی» (3) _: ذاکَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، دَنا مِن حُجُبِ النُّورِ فرأی مَلَکوتَ السَّماواتِ ، ثُمّ تَدَلّی صلی الله علیه و آله فنَظَرَ مِن تَحتِهِ إلی مَلَکوتِ الأرضِ ، حتّی ظَنَّ أنّهُ فی القُربِ مِن الأرضِ کَقابِ قَوسَینِ أو أدنی . (4)

امام علی علیه السلام :سپس خداوند برای مسکون نمودن آسمان هایش و آبادانی جهان برین ملکوتش، خلقی بدیع، یعنی فرشتگانِ خویش را بیافرید ......... .

امام علی علیه السلام :ستایش خدایی را که وصف ها از رسیدن به کُنْه شناخت او درمانده اند و عظمت او خردها را پس زده است و از این رو، برای رسیدن به غایت و کُنه ملکوت او راهی نیافتند!

امام زین العابدین علیه السلام_ درباره آیه «ثمّ دنی فتدلّی فکان قاب قوسین او ادنی» _فرمود : مقصود رسول خدا صلی الله علیه و آله است که به حجاب های نور نزدیک شد و ملکوت آسمان ها را دید. سپس بسیار نزدیک شد و از زیر پای خود به ملکوت زمین نگریست تا حدّی که گمان کرد با زمین به اندازه فاصله دو سر کمان یا کمتر فاصله دارد.

ص :57

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قولِه تعالی : «وَ کذلک نُری إبراهیمَ مَلَکوتُ السمواتِ وَ الأرض ......... » _: کُشِطَ لَهُ عَنِ الأرضِ حتّی رآها و مَن فیها ، و عَنِ السَّماءِ حتّی رآها و مَن فیها ، و المَلَکِ الّذی یَحمِلُها ، و العَرشِ و مَن علَیهِ ، و کذلکَ اُرِیَ صاحِبُکُم . (1)

عنه علیه السلام_ أیضا _: اُعطِیَ بَصَرُهُ مِن القُوَّةِ ما نَفَذَ السّماواتِ فرأی ما فیها ، و رأی العَرشَ و ما فَوقَهُ ، و رأی ما فی الأرضِ و ما تَحتَها . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ أیضا_: کُشِطَ لَهُ عَنِ الأرضِ و مَن علَیها ، و عَنِ السَّماءِ و مَن فیها ، و المَلَکِ الّذی یَحمِلُها ، و العَرشِ و مَن علَیهِ ، و فُعِلَ ذلکَ برَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله و أمیرِ المؤمنینَ علیه السلام . (3)

عنه علیه السلام_ أیضا _: کُشِطَ لإبراهیمَ علیه السلام السَّماواتُ السَّبعُ حتّی نَظَرَ إلی ما فَوقَ العَرشِ ، و کُشِطَ لَهُ الأرضُ حتّی رأی ما فی الهَواءِ، و فُعِلَ بمحمّدٍ صلی الله علیه و آله مِثلُ ذلکَ ، و إنّی لَأری صاحِبَکُم و الأئمّةَ مِن بَعدِهِ قَد فُعِلَ بِهِم مِثلُ ذلکَ . (4)

امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «و کذلک نری ابراهیم ملکوت السماوات و الارض ......... » _فرمود : زمین برای او مکشوف شد، تا اینکه زمین و هر که را در آن است دید و آسمان برایش مکشوف شد تا اینکه آن را و هر که در آن است و فرشته ای که آسمان را حمل می کند و عرش و هر که را بر روی عرش است، مشاهده کرد. و این چنین به یار شما (امام باقر) نیز نشان داده شده است.

امام باقر علیه السلام_ درباره همین آیه _فرمود : به چشم او چنان نیرویی داده شد که در آسمان ها نفوذ کرد و آنچه را در آنهاست مشاهده کرد و عرش و آنچه را بالای عرش است و زمین و آنچه را زیر زمین است، دید.

امام صادق علیه السلام_ درباره همین آیه _فرمود : زمین و هر که بر روی زمین است و آسمان و هر که در آن است و فرشته ای که آسمان را بر دوش می کشد و عرش و هر که را بر آن است، برای ابراهیم مکشوف کرد و برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیر المؤمنین علیه السلام نیز چنین کرد.

امام صادق علیه السلام_ درباره همین آیه _فرمود : هفت آسمان برای ابراهیم علیه السلام مکشوف شد تا جایی که آنچه را بالای عرش است نگریست و زمین نیز برایش مکشوف شد تا جایی که آنچه را در هواست مشاهده کرد. با محمّد صلی الله علیه و آله نیز چنین کاری صورت گرفت و می بینم که برای همراه شما ( ) و امامان بعد از او نیز چنین شده است.

ص :58

تفسیر العیّاشی عن أبی جعفرٍ و أبی عبدِ اللّهِ علیهما السلام فی قولِ اللّهِ : «و کذلکَ ......... » فقالَ أبو جعفرٍ علیه السلام : کُشِطَ لَهُ عنِ السَّماواتِ حتّی نَظَرَ إلَی العَرشِ و ما علَیهِ . قالَ : و السَّماواتُ و الأرضُ و العَرشُ و الکُرسِیُّ ! فقالَ أبو عبدِ اللّهِ علیه السلام : کُشِطَ لَهُ عنِ الأرضِ حتّی رآها ، و عنِ السَّماءِ و ما فیها ، و المَلَکِ الّذی یَحمِلُها ، و الکرسِیِّ و ما علَیهِ . (1)

التّفسیر :

قوله تعالی : «و کذلکَ نُری إبراهِیمَ مَلَکوتَ السَّماواتِ و الأرضِ ......... » إلخ ، ظاهر السیاق أن تکون الإشارة بقوله : «کذلک» إلی ما تضمّنته الآیة السابقة : «و إذْ قالَ إبراهیمُ لِأبیهِ آزَرَ أ تَتَّخِذُ أصْناما آلهَةَ إنّی أراکَ ......... » (2) إلخ ، أنّه علیه السلام اُری الحقّ فی ذلک ، فالمعنی : علی هذا المثال من الإراءة نُری إبراهیم مُلک السماوات و الأرض . و بمعونة هذه الإشارة و دلالة قوله فی الآیة التالیة : «فلَمّا جَنَّ علَیهِ اللّیلُ» الدالّة علَی ارتباط ما بعده بما قبله ، یظهر أنّ قوله : «نُری» لحکایة الحال الماضیة کقوله تعالی : «و نُریدُ أنْ نَمُنَّ علَی الّذینَ اسْتُضعِفوا فی الأرضِ» . (3)

فالمعنی : أنّا أرینا إبراهیم ملکوت السماوات و الأرض فبعثه ذلک أن حاجّ أباه و قومه فی أمر الأصنام و کشف له ضلالهم ، و کنّا نمدّه بهذه العنایة و الموهبة و هی إراءة الملکوت ، و کان علی هذه الحال حتّی جنّ علیه اللیل و رأی کوکبا.

و بذلک یظهر أنّ ما یتراءی من بعضهم : أنّ قوله : «و کذلکَ نُری ......... » إلخ، کالمعترضة لا یرتبط بما قبله و لا بما بعده ، و کذا قول بعضهم : إنّ إراءة الملکوت أوّل ما ظهر من أمرها فی إبراهیم علیه السلام أنّه لمّا جنّ علیه اللیل رأی کوکبا ......... إلخ ، فاسد لا ینبغی أن یُصار إلیه .

و أمّا ملکوت السماوات و الأرض، فالملکوت هو المُلک مصدر کالطاغوت و الجَبَروت ، و إن کان آکد من حیث المعنی بالنسبة إلَی الملک کالطاغوت و الجبروت بالنسبة إلَی الطغیان و الجبر أو الجبران .

و المعنَی الذی یستعمله فیه القرآن هو المعنَی اللُّغویّ بعینه من غیر تفاوت کسائر الألفاظ المستعملة فی کلامه تعالی ، غیر أنّ المصداق غیر المصداق ؛ و ذلک أنّ الملک و الملکوت و هو نوع من السلطنة إنّما هو فیما عندنا معنیً افتراضیّ اعتباریّ بعثنا إلَی اعتباره الحاجة الاجتماعیّة إلی نظم الأعمال و الأفراد نظما یؤدّی إلَی الأمن و العدل و القوّة الاجتماعیّات ، و هو فی نفسه یقبل النقل و الهبة و الغصب و التغلّب کما لا نزال نشاهد ذلک فی المجتمعات الإنسانیّة .

و هذا المعنی علی أنّه وضعیّ اعتباریّ و إن أمکن تصویره فی مورده تعالی من جهة أنّ الحکم الحقّ فی المجتمع البشریّ للّه سبحانه کما قال تعالی : «إنِ الحُکْمُ إلاّ للّهِ» (4) و قال : «لَهُ الحَمْدُ فی الاُولی و الآخِرَةِ و لَهُ الحُکْمُ» (5) لکن تحلیل معنی هذا الملک الوضعیّ یکشف عن ثبوت ذلک فی الحقائق ثبوتا غیر قابل للزوال و الانتقال ، کما أنّ الواحد منّا یملک نفسه بمعنی أنّه هو الحاکم المسلّط المتصرّف فی سمعه و بصره و سائر قواه و أفعاله ؛ بحیث إنّ سمعه إنّما یسمع و بصره إنّما یبصر بتبع إرادته و حکمه ، لا بتبع إرادة غیره من الأناسیّ و حکمه . و هذا معنیً حقیقیّ لا نشکّ فی تحقّقه فینا مثلاً تحقّقا لا یقبل الزوال و الانتقال کما عرفت . فالإنسان یملک قوی نفسه و أفعال نفسه و هی جمیعا تبعات وجوده قائمة به غیر مستقلّة عنه و لا مستغنیة عنه ، فالعین إنّما تبصر بإذن من الإنسان الذی یبصر بها ، و کذا السمع یسمع بإذن منه ، و لو لا الإنسان لم یکن بصر و لا إبصار و لا سمع و لا استماع ، کما أنّ الفرد من المجتمع إنّما یتصرّف فیما یتصرّف فیه بإذن من الملک أو ولیّ الأمر . و لو لم تکن هذه القوّة المدبّرة التی تتوحّد عندها أزمّة المجتمع لم یکن اجتماع ، و لو منع عن تصرّف من التصرّفات الفردیّة لم یکن له أن یتصرّف و لا نفذ منه ذلک . و لا شکّ أنّ هذا المعنی بعینه موجود للّه سبحانه الذی إلیه تکوین الأعیان و تدبیر النظام ، فلا غنی لمخلوق عن الخالق عزّ اسمه لا فی نفسه و لا فی توابع نفسه من قوی و أفعال ، و لا استقلال له لا منفردا و لا فی حال اجتماعه مع سائر أجزاء الکون و ارتباط قوی العالم و امتزاج بعضها ببعض امتزاجا یکوّن هذا النظام العامّ المشاهد . قال تعالی : «قُلِ اللّهُمَّ مالِکَ المُلْکِ» (6) ، و قال تعالی : «للّهِ مُلْکُ السَّماواتِ و الأرضِ» (7) و قال تعالی : «تَبارَکَ الّذی بِیَدِهِ المُلْکُ و هُوَ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ * الّذی خَلَقَ المَوتَ و الحَیاةَ _ إلی أن قال _ الّذی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقا» (8) و الآیات _ کما تری _ تُعلّل الملک بالخلق ، فکون وجود الأشیاء منه و انتساب الأشیاء بوجودها و واقعیّتها إلیه تعالی هو المِلاک فی تحقّق ملکه ، و هو بمعنی ملکه الذی لا یشارکه فیه غیره و لا یزول عنه إلی غیره ، و لا یقبل نقلاً و لا تفویضا یغنی عنه تعالی و ینصب غیره مقامه .

و هذا هو الذی یفسّر به معنی الملکوت فی قوله : «إنَّما أمْرُهُ إذا أرادَ شَیئا أنْ یَقولَ لَهُ کُنْ فیَکونُ * فسُبْحانَ الّذی بِیَدِهِ مَلَکوتُ کُلِّ شَیءٍ» (9) فالآیة الثانیة تبیّن أنّ ملکوت کلّ شیءٍ هو کلمة «کُن» الّذی یقوله الحقّ سبحانه له ، و قولُه فعلُه ، و هو إیجاده له .

فقد تبیّن أنّ الملکوت هو وجود الأشیاء من جهة انتسابها إلَی اللّه سبحانه و قیامها به ، و هذا أمر لا یقبل الشِّرکة و یختصّ به سبحانه وحده ، فالربوبیّة التی هی الملک و التدبیر لا تقبل تفویضا و لا تملیکا انتقالیّا .

و لذلک کان النظر فی ملکوت الأشیاء یهدی الإنسان إلَی التوحید هدایة قطعیّة ، کما قال تعالی : «أ وَ لَم یَنْظُروا فی مَلَکوتِ السَّماواتِ و الأرضِ وَ ما خَلَقَ اللّهُ مِنْ شَیءٍ و أنْ عَسی أنْ یَکونَ قدِ اقْتَرَبَ أجَلُهُمْ فبَأیِّ حَدیثٍ بَعْدَهُ یُؤمِنونَ» (10) و الآیة _ کما تری _ تحاذی أوّل سورة الملک المنقول آنفا . فقد بان أنّ المراد بإراءة إبراهیم ملکوت السماوات و الأرض _ علی ما یعطیه التدبّر فی سائر الآیات المربوطة بها _ هو توجیهه تعالی نفسه الشریفة إلی مشاهدة الأشیاء من جهة استناد وجودها إلیه ، و إذ کان استنادا لا یقبل الشِّرکة لم یلبث دون أن حکم علیها أن لیس لشیءٍ منها أن یربَّ غیره و یتولّی تدبیر النظام و أداء الاُمور ، فالأصنام تماثیل عملها الإنسان و سمّاها أسماء لم ینزِّل اللّه علیها من سلطان ، و ما هذا شأنه لا یربّ الإنسان و لا یملکه و قد عملته ید الإنسان . و الأجرام العلویّة کالکوکب و القمر و الشمس تتحوّل علیها الحال فتغیب عن الإنسان بعد حضورها ، و ما هذا شأنه لا یکون له الملک و تولِّی التدبیر تکوینا کما سیجیء بیانه . قوله تعالی : «و لِیَکونَ مِنَ المُوقِنینَ» اللام للتعلیل ، و الجملة معطوفة علی اُخری محذوفة ، و التقدیر : لیکون کذا و کذا و لیکون من الموقنین .

و الیقین هو العلم الذی لا یشوبه شکّ بوجه من الوجوه ، و لعلّ المراد به أن یکون علی یقین بآیات اللّه علی حدّ ما فی قوله : «و جَعَلْنا مِنْهُم أئِمَّةً یَهْدُونَ بأمْرِنا لَمَّا صَبَروا و کانُوا بآیاتِنا یُوقِنونَ» (11) و ینتج ذلک الیقین بأسماء اللّه الحسنی و صفاته العُلیا. و فی معنی ذلک ما أنزله فی خصوص النبیّ صلی الله علیه و آله ، قال : «سُبْحانَ الّذی أسری بِعَبْدِهِ لَیلاً مِن المَسْجِدِ الحَرامِ إلَی المَسْجِدِ الأقْصَی الَّذی بارَکْنا حَولَهُ لِنُریَهُ مِن آیاتِنا» (12) و قال : «ما زاغَ البَصَرُ و ما طَغی * لَقَدْ رأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الکُبْری» (13) و أمّا الیقین بذاته المتعالیة فالقرآن یجلّه تعالی أن یتعلّق به شکّ أو یحیط به علم ، و إنّما یسلّمه تسلیما .

و قد ذکر فی کلامه تعالی من خواصّ العلم الیقینیّ بآیاته تعالی انکشاف ما وراء ستر الحسّ من حقائق الکون علی ما یشاء اللّه تعالی ، کما فی قوله : «کلاّ لَو تَعْلَمُونَ عِلْمَ الیَقینِ * لَتَرَوُنَّ الجَحیمَ» (14) و قوله : «کلاّ إنّ کِتابَ الأبْرارِ لَفی عِلِّیّینَ * و ما أدراکَ ما عِلِّیّونَ * کِتابٌ مَرْقومٌ * یَشْهَدُهُ المُقَرَّبونَ» . (15)

تفسیر العیّاشی_ به نقل از حضرت باقر و حضرت صادق علیهما السلام درباره آیه «و کذلک نری ابراهیم ملکوت السماوات و الارض ......... » _: حضرت باقر علیه السلام فرمود : آسمان ها برای او (ابراهیم علیه السلام ) مکشوف شد تا جایی که عرش و آنچه را بر آن است مشاهده کرد. زراره گفت : حتی آسمان ها و زمین و عرش و کرسی؟ حضرت صادق علیه السلام فرمود : زمین برای او مکشوف شد تا جایی که آن را دید و نیز آسمان و آنچه در آن است و فرشته ای که آسمان را حمل می کند و کرسی و آنچه بر آن است، بر وی مکشوف گردید.

تفسیر:

در آیه «و کذلک نری ابراهیم ملکوت السماوات و الارض ......... » تا آخر آیه، ظاهر سیاق چنین می فهماند که کلمه «کذلک» اشاره به مطلبی دارد که آیه «و اذ قال ابراهیم لابیه آزر أ تتّخذ اصناماً آلهةً انّی اراک ......... » متضمن آن است، یعنی نشان دادن حقیقت به ابراهیم علیه السلام در این باره. پس معنای آیه چنین است : ما با این گونه نشان دادن، ملکوت آسمان ها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم.

به کمک این اشاره و آیه بعدی، یعنی «فلمّا جنّ علیه اللیل» که بر ارتباط آیه بعد آن با آیه قبلش دلالت دارد، معلوم می شود که کلمه «نُری» [با آنکه مضارع است ]برای حکایت از زمان گذشته است؛ نظیر کلمه «نرید» در آیه «و نرید أن نمنّ علی الذین استضعفوا فی الارض».

بنا بر این، معنای آیه چنین است : ما ملکوت آسمان ها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم و همین باعث شد که درباره بت ها با پدر و قوم خود احتجاج کند و گمراهی آنان را برایشان برملا کند و ما با این عنایت و موهبت، یعنی نشان دادن ملکوت، او را مدد می رساندیم و بر همین حال بود تا آنکه شب فرا رسید و چشمش به ستاره ای افتاد.

با توجه به این مطلب، سخن بعضی مفسران که گفته اند : جمله «و کذلک نری ......... » نظیر یک جمله معترضه است و به قبل و بعد خود ارتباطی ندارد و همچنین سخن برخی دیگر که گفته اند : مسأله نشان دادن ملکوت، نخستین بار هنگامی برای ابراهیم علیه السلام تحقق یافت که شب فرا رسید و او ستاره ای را دید ......... صحیح نیست و نباید به آن اعتنایی کرد.

و امّا معنای ملکوت آسمان ها و زمین؛ ملکوت همان مُلک است و مصدر می باشد؛ مانند کلمات طاغوت و جبروت. گو اینکه در مقایسه با مُلک، کلمه ملکوت معنا را با تأکید بیشتری می رساند، چنان که کلمات طاغوت و جبروت نیز نسبت به طغیان و جبر یا جبران تأکید بیشتری دارد.

قرآن نیز این واژه را درست به همان معنای لغوی آن به کار برده است، چنان که دیگر کلمات به کار رفته در کلام خدا نیز چنین است، منتها مصداق قرآنی آن با مصداق این کلمه در میان ما فرق می کند؛ زیرا ملک و ملکوت که نوعی سلطنت و فرمانروایی می باشد، در میان ما یک معنا و مفهوم فرضی و اعتباری است که آنچه باعث شده آن را اعتبار کنیم نیاز اجتماعی به وجود نظم در رفتارها و افراد انسانی است به طوری که به برقراری امنیّت و عدالت و توانمندی مسائل اجتماعی بینجامد و این معنا، همان گونه که پیوسته در جوامع انسانی مشاهده می کنیم، به خودی خود قابل انتقال و بخشیدن و غصب و تصرّف به قهر و غلبه می باشد.

این معنا، با آنکه قرار دادی و اعتباری است و اگر چه می توان درباره خدای متعال هم آن را از این جهت که حکومت حقیقی در جامعه بشری از آنِ خدای سبحان است، تصوّر کرد؛ چه آنکه خداوند می فرماید : «فرمان جز از آنِ خدا نیست» و نیز می فرماید : «در این [سرای ]نخستین و در آخرت، ستایش از آنِ اوست و فرمان، برای اوست»، امّا تحلیل معنای این ملک و فرمانروایی قراردادی و اعتباری روشن می کند که ریشه و ثبوتی در حقایق دارد که قابل زوال و انتقال نیست. همچنان که هر یک از ما مالک و اختیاردار خویش است. به این معنا که بر گوش و چشم و دیگر قوا و افعال خویش حاکم و مسلّط است و در آنها دخل و تصرّف می کند، به طوری که گوش و چشم او به تبع خواست و فرمان او می شنود و می بیند نه به تبع خواست و فرمان انسانی دیگر. و این معنا، حقیقتی است که شک نداریم که در وجود ما تحقّق دارد، تحققّی که غیر قابل زوال و انتقال می باشد؛ زیرا انسان مالک قوا و افعال خود است و این قوا و افعال، تماما، تابع وجود او و قائم به آن هستند و از وجود وی مستقل و بی نیاز نمی باشند. مثلاً چشم با اجازه انسانی می بیند که به وسیله آن نگاه می کند و گوش نیز با اجازه او می شنود و اگر انسان نبود، نه دیده ای در کار بود و نه دیدنی و نه گوشی و نه شنیدنی. در جامعه نیز فرد کاری که می کند در حقیقت با اجازه پادشاه یا زمامدار می کند و اگر این نیروی اداره کننده که زمام تمام امور جامعه در دست اوست نبود، جامعه و اجتماعی تشکیل نمی شد و اگر پادشاه یا زمامدار فردی را از عمل و تصرّفی باز دارد او نمی تواند سرپیچی کند. شکی نیست که این معنا عینا درباره خدای سبحان نیز که منشأ پیدایش موجودات و تدبیر نظام عالم می باشد، صادق است. هیچ مخلوقی نه در وجود خود از آفریدگارِ بلند مرتبه بی نیاز است و نه در توابع وجودش، یعنی قوا و افعال خویش، و هیچ گونه استقلالی از خود ندارد، چه در حال انفراد و چه در حال اجتماعش با سایر اجزای هستی. و ارتباط قوای جهان و آمیختگی این قوا با یکدیگر به نحوی است که این نظام عمومیِ مشهود را پدید می آورد.

خدای متعال می فرماید : «قل اللهم مالک الملک ؛ بگو، بار الها! تویی مالک ملک». نیز می فرماید : «للّه ملک السماوات و الأرض ؛ برای خداوند است مالکیت آسمان ها و زمین» و نیز می فرماید : «تبارک الذی بیده الملک و هو علی کلّ شی ء قدیر. الذی خلق الموت و الحیاة _ تا آنجا که می فرماید : _ الذی خلق سبع سماوات طباقا ؛ خجسته است آنکه فرمانروایی به دست اوست و او بر هر چیزی تواناست. همان که مرگ و حیات را آفرید ......... همان که هفت آسمان را طبقه طبقه بیافرید». این آیات _ همچنان که ملاحظه می کنید _ ملک و پادشاهی را به آفریدن تعلیل می کند. پس، بودنِ وجودِ موجودات از خداوند و انتساب وجود و واقعیت آنها به او ملاک تحقّق مُلک و پادشاهی خداست و این بدان معناست که دیگری در ملک خداوند شریک او نیست و از او به دیگری منتقل نمی شود و قابل انتقال و وا گذاری نیست، به طوری که خدا از آن صرف نظر کند و دیگری را جانشین خود گرداند.

این همان معنایی است که کلمه ملکوت در این آیه به آن تفسیر می شود : «انّما امره اذا أراد شیئا ان یقول له کن فیکون. فسبحان الذی بیده ملکوت کلّ شی ء ؛ چون به چیزی اراده فرماید، کارش این است که می گوید: باش، پس بی درنگ موجود می شود. پس شکوهمند است آنکه ملکوت هر چیزی به دست اوست» ؛ زیرا آیه دوم روشن می سازد که ملکوت هر چیز همان کلمه «کُنْ / باش» است که خداوند سبحان آن را به آن شیئ می گوید و سخن خدا هم عین فعل او و ایجاد اشیاء است.

پس، روشن شد که ملکوت، همان وجود اشیاء است، از جهت انتساب و قائم بودن آنها به خداوند سبحان و این چیزی است که شرکت پذیر نمی باشد و تنها به خدای یگانه اختصاص دارد. بنا بر این، ربوبیّت که عبارت است از پادشاهی و تدبیر، نه قابل تفویض است و نه ملکیت آن به دیگری منتقل می شود.

به همین دلیل، نگریستن به ملکوت اشیاء و موجودات، انسان را قطعا به توحید رهنمون می شود؛ چنان که خدای متعال می فرماید : «آیا در ملکوت آسمان ها و زمین و آنچه خدا آفریده است، ننگریستند و اینکه شاید اجلشان نزدیک شده باشد؟ پس به کدام سخن، بعد از قرآن، ایمان می آورند؟» مضمون این آیه _ همچنان که ملاحظه می شود _ با مضمون آیه سوم سوره ملک که قبلاً ذکر شد، یکی است.

بنا بر این، روشن شد که مراد از نشان دادن ملکوت آسمان ها و زمین _ آن گونه که از تدبّر در دیگر آیات مربوطه به دست می آید _ عبارت است از راهنمایی کردن جان گرامی حضرت ابراهیم علیه السلام به مشاهده اشیاء از این جهت که وجودشان مستند به اوست و از آنجا که این استناد شرکت پذیر نیست، دیری نپایید که ابراهیم به این نتیجه رسید که هیچ مخلوقی نمی تواند ربوبیّت دیگری و تدبیر نظام و اداره امور عالم را به عهده داشته باشد؛ چه آنکه بت ها، مجسّمه هایی هستند که انسان، خودْ آنها را ساخته و نامگذاری کرده است و خدا بر حقانیّت آنها برهانی فرو نفرستاده است و موجودی که چنین وضعی داشته باشد نمی تواند ربّ و مالک انسانی باشد که آنها را ساخته است. اجرام سماوی مانند ستاره و ماه و خورشید نیز دستخوش دگرگونی می شوند؛ زیرا گاه برای انسان ظاهر می شوند و گاه از نظرش ناپدید می گردند. این موجودات نیز با چنین حال و روزی _ همچنان که خواهیم گفت _ نمی توانند فرمانروا و مدبّر هستی باشند.

آیه : «و لیکون من الموقنین» : حرف لام در «لیکون» برای تعلیل است و مجموع این جمله، عطف بر جمله دیگری است که حذف شده و تقدیرش چنین می باشد : لیکون کذا و کذا و لیکون من الموقنین» (تا چنین و چنان باشد و تا از یقین کنندگان باشد).

یقین، عبارت از علمی است که به هیچ رو با شکّ و تردید آمیخته نباشد. شاید مراد از آن، یقین به آیات و نشانه های خدا باشد؛ چنان که در جای دیگر می فرماید : «و جعلنا منهم ائمّة یهدون بامرنا لمّا صبروا و کانوا بآیاتنا یوقنون». این یقین، نتیجه اش یقینِ به نام های نیکو و صفات برین خداوند است.

به همین معناست آیاتی که خداوند در خصوص پیامبر صلی الله علیه و آله نازل کرده و فرموده است : «منزّه است خدایی که بنده خود را شبانگاهی از مسجد الحرام به سوی مسجد الاقصی _ که پیرامون آن را برکت داده ایم _ سیر داد تا از نشانه های خود به او بنمایانیم» و «دیده اش منحرف نگشت و [از حدّ ]در نگذشت. به راستی که [برخی ]از بزرگ ترین آیات پروردگار خود را بدید». و امّا یقین به ذات متعالی پروردگار، قرآن کریم ساحت پروردگار را برتر از آن دانسته که شکّی به آن تعلق گیرد یا علمی بر آن احاطه یابد، بلکه در این جا پای تسلیم کامل در میان است.

قرآن کریم از جمله خواصّ و آثار علم یقینی به نشانه های خدای متعال را مکشوف شدن حقایق هستی در فراسوی پرده حسّ _ در حدّی که خداوند بخواهد _ ذکر کرده است. مثلاً در این آیه می فرماید : «هرگز چنین نیست، اگر علم الیقین داشتید. به یقین دوزخ را می دیدید» و نیز می فرماید : «نه چنین است، در حقیقت، کتاب نیکان در علّیین است. و تو چه دانی که علّیین چیست؟ کتابی است نوشته شده. مقرّبان آن را مشاهده می کنند».

ص :59

ص :60

ص :61

ص :62

ص :63

ص :64

ص :65

ص :66

ص :68

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ما ابتَلَی اللّهُ أحَدا بمِثلِ الإملاءِ لَهُ . (1)

عنه علیه السلام :و طالَ الأمَدُ بِهِم لیَستَکمِلوا الخِزیَ ، و یَستَوجِبوا الغِیرَ . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :أملَی اللّه عَزَّ و جلَّ لِفِرعَونَ ما بینَ الکَلِمَتَینِ : قَولِهِ : «أنا رَبُّکُمُ الأعلی» (3) و قَولِهِ : «ما عَلِمْتُ لَکُم مِن إلهٍ غَیری» (4) أربَعینَ سَنَةً ، ثُمّ أخَذَهُ اللّهُ نَکالَ الآخِرَةِ و الاُولی ، و کانَ بَینَ أن قالَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ لِموسی و هارونَ علیهما السلام: «قَدْ اُجِیبَتْ دَعْوَتُکُما» (5) و بَینَ أن عَرَّفَهُ اللّهُ تعالی الإجابَةَ أربَعینَ سَنةً . (6)

بحار الأنوار عن الحسین بن الحسن :قلتُ لأبی الحَسَنِ الرِّضا علیه السلام : إنّی تَرَکتُ ابنَ قِیاما (7) مِن أعدی خَلقِ اللّهِ لکَ، قالَ : ذلکَ شَرٌّ لَهُ . قلتُ : ما أعجَبَ ما أسمَعُ مِنکَ جُعِلتُ فِداکَ ! قالَ : أعجَبُ مِن ذلکَ إبلیسُ ، کانَ فی جِوارِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ فی القُربِ مِنهُ ، فأمَرَهُ فأبی و تَعَزّزَ و کانَ مِن الکافِرینَ ، فأملَی اللّهُ لَهُ . و اللّهِ ، ما عَذَّبَ اللّهُ بشیءٍ أشَدَّ مِن الإملاءِ . و اللّهِ یا حسینُ ما عذَّبَهُمُ اللّهُ بشیءٍ أشَدَّ من الإملاءِ . (8)

حدیث :

امام علی علیه السلام :خداوند هیچ کس را به چیزی همانند مهلت دادن به او، آزمایش نکرده است.

امام علی علیه السلام :و روزگارشان به درازا کشید تا خواری را به نهایت رسانند و خود را مستوجب دگرگونی ها (زوال نعمت ها) گردانند.

امام باقر علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ به فرعون،از این سخن او که گفت : «پروردگار بزرگتر شما منم» تا این سخنش : «من جز خویشتن برای شما خدایی نمی شناسم» چهل سال مهلت داد و آن گاه او را به کیفر دنیا و آخرت گرفتار ساخت و [نیز] از زمانی که خداوند عزّ و جلّ به موسی و هارون علیهما السلام فرمود : «هر آینه دعای شما را پذیرفتم» تا زمانی که خدای متعال [نتیجه ]اجابت را بر او معلوم ساخت، چهل سال طول کشید.

بحار الأنوار_ به نقل از حسین بن الحسن _: به امام رضا علیه السلام عرض کردم : من ابن قیاما (9) را در حالی ترک کردم که از جمله دشمن ترین خلق خدا با تو بود حضرت فرمود : این برای خود او بد است. عرض کردم : فدایت شوم، سخن عجیبی از شما می شنوم! حضرت فرمود : عجیب تر از این، ابلیس است. او در جوار قرب خداوند عزّ و جلّ بود و خداوند به وی فرمان داد، امّا از فرمان خدا سرباز زد و بزرگی فروخت و از کافران شد. پس، خداوند به او مهلت داد. به خدا قسم که خدا به چیزی سخت تر از مهلت دادن [کسی را ]عذاب نکرده است. ای حسین! به خدا سوگند که خدا آنها را به چیزی سخت تر از مهلت دادن عذاب نکرده است.

ص :71

الدرّ المنثور عن یزید بن مَیسَرةَ :أجِدُ فیما أنزَلَ اللّهُ علی موسی : أ یَفرَحُ عَبدی المؤمنُ أن أبسُطَ لَهُ الدُّنیا و هُو أبعَدُ لَهُ مِنّی ، أو یَجزَعُ عَبدی المؤمنُ أن أقبِضَ عَنهُ الدّنیا و هُو أقرَبُ لَهُ منّی ؟! ثُمّ تَلا : «أ یَحْسَبونَ أ نَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِن مالٍ و بَنینَ * نُسارِعُ لَهُمْ فی الخَیْراتِ بَلْ لا یَشْعُرونَ» (1) . (2)

التّفسیر :

قوله تعالی : «و لا یَحْسَبنَّ الّذینَ کَفَروا أَنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ ......... » (3) لمّا طیّب نفس نبیّه فی مسارعة الکفّار فی کفرهم _ أنّ ذلک فی الحقیقة تسخیر إلهیّ لهم لینساقوا إلی حیث لا یبقی لهم حظّ فی الآخرة _ عطف الکلام إلَی الکفّار أنفسهم ، فبیّن أنّه لا ینبغی لهم أن یفرحوا بما یجدونه من الإملاء و الإمهال الإلهیّ ؛ فإنّ ذلک سَوق لهم بالاستدراج إلی زیادة الإثم ، و وراء ذلک عذاب مهین لیس معه إلاّ الهوان ، کلّ ذلک بمقتضی سنّة التّکمیل . (4)

الدرّ المنثور_ به نقل از یزید بن میسره _: در میان مطالبی که خداوند بر موسی نازل کرده است، این جملات را دیده ام : آیا بنده مؤمنِ من از اینکه دنیا را به رویش بگشایم و این کار مایه دوری او از من شود شادمان می گردد؟ یا بنده مؤمنم از اینکه دنیا را از او بگیرم و بدین وسیله به من نزدیک شود بی تابی می کند؟ سپس این آیه را تلاوت کرد : «آیا می پندارند که آنچه از مال و پسران که بدیشان مدد می دهیم. [از آن روی است که ]می خواهیم به سودشان در خیرات شتاب ورزیم؟ [نه] بلکه نمی فهمند».

تفسیر

آیه «و لا یحسبنّ الذین کفروا انما نملی لهم خیرا لا نفسهم ......... »، پس از آنکه خداوند پیامبر خود را درباره شتاب کفّار در کفرشان دلداری داد که این کار در حقیقت تسخیری الهی نسبت به کفّار است تا بدان جا رسند که هیچ بهره ای در آخرت نداشته باشند، سخن را متوجه خود کفّار کرد و روشن ساخت که اگر خداوند به آنها مهلت و فرصتی می دهد، نباید خوشحال شوند؛ زیرا این مهلت ها آنها را به تدریج به سوی گناهان بیشتر سوق می دهد و در پس این مهلت دهی، عذابی خوار کننده است که جز خفت و سر افکندنی به همراه ندارد. این جریان به تمامی طبق قانون و سنّت تکامل است.

ص :72

ص :73

ص :74

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ أمیرَ المؤمنینَ علیه السلام اُتِیَ برَجُلٍ عَبَثَ بذَکَرِهِ ، فضَرَبَ یَدَهُ حتَّی احمَرّت ، ثُمّ زَوَّجَهُ مِن بَیتِ المالِ . (1)

امام صادق علیه السلام :مردی را که با آلت خود بازی کرده بود نزد امیر مؤمنان علیه السلام آوردند. حضرت به دست او [تازیانه ]زد تا جایی که سرخ شد. آن گاه از محل بیت المال برایش زن گرفت.

ص :77

ص :78

عنه صلی الله علیه و آله :مَن ماتَ علی شیءٍ بَعثَهُ اللّهُ علَیهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :یُبعَثُ کلُّ عَبدٍ علی ما ماتَ علَیهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :المُسلمُ إذا حَضَرَتهُ الوَفاةُ سَلَّمَتِ الأعضاءُ بَعضُها علی بَعضٍ ، تقولُ : علَیکَ السَّلامُ تُفارِقُنی و اُفارِقُکَ إلی یَومِ القِیامَةِ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لِکُلِّ حَیٍّ مَوتٌ . (4)

عنه علیه السلام :المَوتُ أوَّلُ عَدلِ الآخِرَةِ . (5)

عنه علیه السلام :بالمَوتِ تُختَمُ الدُّنیا . (6)

عنه علیه السلام :المَوتُ بابُ الآخِرَةِ . (7)

عنه علیه السلام :خَلَقَ الآجالَ فأطالَها و قَصَّرَها ، و قَدَّمَها و أخَّرَها ، و وَصَلَ بالمَوتِ أسبابَها ، و جَعَلَهُ خالِجا لأشطانِها (8) ، و قاطِعا لِمَرائرِ أقرانِها (9) . (10)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس با هر چیزی [از اعمال و صفات ]بمیرد، خداوند او را با همان برمی انگیزد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر بنده ای، با همان چیزی برانگیخته می شود که مرده است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مسلمان هر گاه مرگش فرا رسد، اعضای بدنش از یکدیگر خداحافظی می کنند و می گویند: بدرود، تا روز قیامت از هم جدا می شویم.

امام علی علیه السلام :هر زنده ای را مرگی است.

امام علی علیه السلام :مرگ، آغاز عدالتِ آخرت است.

امام علی علیه السلام :با مرگ، دنیا پایان می پذیرد.

امام علی علیه السلام :مرگ، دروازه آخرت است.

امام علی علیه السلام :مدّت عمرها را معیّن فرمود و آنها را دراز و کوتاه و دیر و زود قرار داد و طناب های آن را به مرگ وصل کرد و مرگ را کِشنده طناب های بلند عمرها و گسلنده رشته های ریسمان های آنها قرار داد.

ص :81

عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِ الّذی شَرَعَ الإسلامَ فسَهَّلَ شَرائعَهُ لِمَن وَرَدَهُ ......... التَّصدیقُ مِنهاجُهُ ، و الصّالِحاتُ مَنارُهُ ، و المَوتُ غایَتُهُ ، و الدُّنیا مِضمارُهُ ، و القِیامَةُ حَلبَتُهُ ، و الجَنَّةُ سُبقَتُهُ . (1)

عنه علیه السلام :إنّ المَوتَ هادِمُ لَذّاتِکُم ، و مُکَدِّرُ شَهَواتِکُم ، و مُباعِدُ طَیّاتِکُم ، زائرٌ غیرُ مَحبوبٍ ، و قَرنٌ غیرُ مَغلوبٍ ، و واتِرٌ غیرُ مَطلوبٍ ، قد أعلَقَتکُم حَبائلُهُ ......... فیُوشِکُ أن تَغشاکُم دَواجی ظُلَلِهِ ، و احتِدامُ عِلَلِهِ . (2)

عنه علیه السلام :إن للّهِ مَلَکا یُنادی فی کلِّ یَومٍ : لِدُوا لِلمَوتِ ، و اجمَعوا لِلفَناءِ ، و ابنُوا لِلخَرابِ . (3)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :أشَدُّ ساعاتِ ابنِ آدمَ ثلاثُ ساعاتٍ : السّاعَةُ التی یُعایِنُ فیها ملَکَ المَوتِ ، و السّاعَةُ الّتی یَقومُ فیها مِن قَبرِهِ ، و السّاعَةُ التی یَقِفُ فیها بینَ یَدَیِ اللّهِ تبارکَ و تعالی ، فإمّا إلَی الجَنّةِ ، و إمّا إلَی النّارِ ......... . (4)

امام علی علیه السلام :ستایش خدایی را که شریعت اسلام را بنا نهاد و آبشخورهای آن را برای کسی که بخواهد از آن آب بنوشد، آسان و هموار گردانید ......... شاهراه آن تصدیق است و مناره اش کارهای نیکو و پایانش مرگ و دنیا میدان مسابقه آن و قیامت محلّ گرد آمدن مسابقه دهندگانش و بهشت جایزه اش.

امام علی علیه السلام :مرگ برهم زننده خوشی های شماست و تیره کننده شهوت های شما و دور کننده شما از هدف هایتان. میهمانی نا خواستنی ، و هماوردی شکست نا پذیر و خونریزی بازخواست نشدنی است. شما را در دام های خود افکنده است ......... نزدیک است که تاریکی سایه های مرگ و شدّت دردهای آن شما را فراگیرد.

امام علی علیه السلام :خداوند فرشته ای دارد که هر روز ندا می دهد : بزایید برای مردن، و گرد آورید برای نابودی و بسازید برای ویرانی.

امام زین العابدین علیه السلام :سخت ترین لحظات آدمی سه لحظه است : لحظه ای که ملک الموت را می بیند، و لحظه ای که از گورش برمی خیزد ، و لحظه ای که در برابر پروردگار خود _ تبارک و تعالی _ می ایستد، پس یا سوی بهشت می رود یا سوی دوزخ .........

ص :82

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ قَوما أتَوا نَبیّا فقالُوا : اُدعُ لَنا ربَّکَ یَرفَعْ عنّا المَوتَ ، فدَعا لَهُم فَرفَعَ اللّهُ تبارکَ و تعالی عنهُمُ المَوتَ، و کَثُروا حتّی ضاقَت بهِمُ المَنازِلُ و کَثُرَ النَّسلُ ، و کانَ الرّجُلُ یُصبِحُ فیَحتاجُ أن یُطعِمَ أباهُ و اُمَّهُ و جَدَّهُ و جَدَّ جدِّهِ و یُرضِیَهُم (1) و یَتعاهَدَهُم ، فشُغِلوا عن طَلَبِ المَعاشِ ، فأتَوهُ فقالوا : سَلْ ربَّکَ أن یَرُدَّنا إلی آجالِنا الّتی کُنّا علَیها ، فسَألَ ربَّهُ عَزَّ و جلَّ فَرَدَّهُم إلی آجالِهِم . (2)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :إنّ أوحَشَ ما یکونُ هذا الخَلقُ فی ثلاثةِ مَواطِنَ : یَومَ یُولَدُ و یَخرُجُ مِن بَطنِ اُمّهِ فیَرَی الدُّنیا ، و یَومَ یَموتُ فیُعایِنُ الآخِرَةَ و أهلَها ، و یَومَ یُبعَثُ فیَری أحکاما لَم یَرَها فی دارِ الدُّنیا ......... . (3)

امام صادق علیه السلام :گروهی نزد پیغمبری آمدند و گفتند : دعا کن پروردگارت مرگ را از ما بردارد. آن پیامبر برایشان دعا کرد. پس خداوند تبارک و تعالی مرگ را از آن جماعت برداشت. جمعیتشان چندان زیاد شد که خانه ها بر آنان تنگ گشت و نسلشان افزایش یافت. [به طوری که ]صبح که می شد مرد [خانه] مجبور بود پدر و مادر و پدر بزرگ و پدر بزرگِ پدر بزرگش را غذا بدهد و آنها را راضی گرداند [یا به نظافت آنها برسد] و به ایشان رسیدگی نماید. لذا از کسب و کار باز ماندند. این بود که آمدند و گفتند : از پروردگارت بخواه ما را به عمرهایی که داشتیم برگرداند. آن پیغمبر از پروردگارش عزّ و جلّ، چنین تقاضا کرد و خداوند آنها را به مدّت های [معیّن شده ]عمرشان باز گرداند.

امام رضا علیه السلام :وحشتناک ترین زمان برای این موجود (انسان) سه جاست : روزی که زاده می شود و از شکم مادرش بیرون می آید و دنیا را می بیند، و روزی که می میرد و آخرت و اهل آن را مشاهده می کند، و روزی که برانگیخته می شود و احکامی را می بیند که در سرای دنیا ندیده است ......... .

ص :83

التّفسیر :

قوله تعالی : «الّذی خَلَقَ المَوتَ و الحَیاةَ لِیَبلُوَکُمْ أیُّکُمْ أحْسَنُ عَمَلاً و هُوَ العَزیزُ الغَفورُ» ، الحیاة کون الشّیء بحیث یشعر و یرید، و الموت عدم ذلک ، لکنّ الموت _ علی ما یظهر من تعلیم القرآن _ انتقال من نشأة من نشآت الحیاة إلی نشأة اُخری کما تقدّم استفادة ذلک من قوله تعالی : «نَحْنُ قَدَّرْنا بَیْنَکُمُ المَوتَ _ إلی قولهِ : _ فیما لا تَعلمونَ» (1) ، فلا مانع من تعلّق الخلق بالموت کالحیاة . علی أنّه لو اُخذ عدمیّا کما عند العرف فهو عدم ملکة الحیاة و له حظّ من الوجود یصحّح تعلّق الخلق به ، کالعمی من البصر و الظّلمة من النّور . و قوله : «لِیَبلُوَکُمْ أیُّکُمْ أحْسَنُ عَمَلاً» ، غایة خلقه تعالی الموت و الحیاة ، و البلاء الامتحان . و المراد أنّ خلقکم هذا النّوع من الخلق _ و هو أنّکم تحیَون ثمّ تموتون _ خلق مقدّمیّ امتحانیّ یمتاز به منکم من هو أحسن عملاً من غیره . و من المعلوم أنّ الامتحان و التّمییز لا یکون إلاّ لأمرٍ ما یستقبلکم بعد ذلک، و هو جزاء کلّ بحسب عمله .

و فی الکلام مع ذلک إشارة إلی أنّ المقصود بالذّات من الخلقة هو إیصال الخیر من الجزاء ، حیث ذکر حسن العمل و امتیاز من جاء بأحسنه ؛ فالمحسنون عملاً هم المقصودون بالخلقة، و غیرهم مقصودون لأجلهم .

و قد ذیّل الکلام بقوله : «و هُوَ العَزیزُ الغَفورُ» فهو العزیز لأنّ الملک و القدرة المطلقین له وحده فلا یغلبه غالب ، و ما أقدر أحدا علی مخالفته إلاّ بلاءً و امتحانا و سینتقم منهم . و هو الغفور لأنّه یعفو عن کثیرٍ من سیّئاتهم فی الدّنیا و سیغفر کثیرا منها فی الآخرة کما وعد .

و فی التّذییل بالاسمَین مع ذلک تخویف و تطمیع علی ما یدعو إلی ذلک سیاق الدعوة .

و اعلم أنّ مضمون الآیة لیس مجرّد دعویً خالیةٍ عن الحجّة یراد بهِ التّلقین کما ربّما یُتوهّم بل هی مقدّمة قریبة من الضّرورة _ أو هی ضروریّة _ تستدعی الحکم بضرورة البعث للجزاء ؛ فإنّ الإنسان المتلبّس بهذه الحیاة الدنیویّة الملحوقة للموت لا یخلو من أن یحصل له وصف حسن العمل أو خلافه ، و هو مجهّز بحسب الفطرة بما لولا عروض عارض السّوء لساقه إلی حسن العمل ، و قلّما یخلو إنسان من حصول أحد الوصفَین کالأطفال و من فی حکمهم .

و الوصف الحاصل المترتّب علی وجود الشیء الساری فی أغلب أفراده غایة فی وجوده مقصودة فی إیجاده ، فکما أنّ الحیاة النّباتیّة لشجرة کذا إذ کانت تؤدّی فی الغالب إلی إثمارها ثمرة کذا یعدّ ذلک غایة لوجودها مقصودة منها، کذلک حسن العمل و الصلاح غایة لخلق الإنسان . و من المعلوم أیضا أنّ الصّلاح و حسن العمل لو کان مطلوبا لکان مطلوبا لغیره لا لنفسه ، و المطلوب بالذّات الحیاة الطیّبة التی لا یشوبها نقص و لا یعرضها لغو و لا تأثیم ، فالآیة فی معنی قوله : «کلُّ نَفْسٍ ذائقَةُ المَوتِ و نَبْلوکُمْ بِالشّرِّ و الخَیرِ فِتْنَةً» (2) . (3)

تفسیر

آیه «الذی خلق الموت و الحیاة لیبلوکم ایّکم احسن عملاً و هو العزیز الغفور»، حیات یعنی اینکه موجود به گونه ای باشد که حسّ و اراده داشته باشد و موت و مرگ به معنای فقدان این دو خصیصه است. مرگ، آن گونه که از آموزش های قرآن بر می آید، عبارت است از انتقال از یک مرحله زندگی به مرحله ای دیگر و این مطلب، چنان که پیشتر گفتیم، از این آیه استفاده می شود : «ماییم که میان شما مرگ را مقدّر کرده ایم _ تا آنجا که می فرماید : _ و شما را [به صورت] آنچه نمی دانید پدیدار گردانیم». بنا بر این، مانعی ندارد که مرگ نیز همچون زندگی آفریده شود.

با این حال، اگر مرگ را، چنان که در عرف نیز چنین است، یک امر عدمی بگیریم، در این صورت مرگ، عدم ملکه زندگی است و بهره ای از وجود دارد که تعلّق گرفتن آفرینش را به آن صحّت می بخشد. مانند نسبت کوری به بینایی و تاریکی به روشنایی [که نسبت عدم ملکه است].

جمله «لیبلوکم ایّکم احسن عملاً» بیانگر هدف خداوند از آفریدن مرگ و زندگی است. و «بلاء» به معنای آزمایش و امتحان می باشد. مقصود این است که این نوع آفرینش شما _ یعنی اینکه زندگی می کنید و سپس می میرید _ یک آفرینش مقدّماتی آزمایشی است که معلوم می کند کدام یک از شما بهتر از دیگری عمل می نماید. پیداست که امتحان و تمیز دادن تنها برای چیزی است که بعداً با آن روبه رو می شوید و آن پاداش دادن به هر کس به فراخور عمل اوست.

به علاوه، در این جمله اشاره ای به این نکته است که مقصود اصلی از آفرینش، رساندن پاداش نیک است؛ چرا که از کار نیک و ممتاز شدن کسی که کار بهتر کند سخن به میان آورده است. بنا بر این، مقصود از خلقت همان نیکوکارانند و خلقت دیگران به خاطر آنها صورت گرفته است.

خداوند گفتار خود را با جمله «و اوست چیره نا پذیر آمرزنده» ختم کرده است و او عزیز و چیره ناشدنی است، چون پادشاهی و قدرت مطلق تنها از آنِ اوست و از این رو، هیچ نیرویی بر او چیره نمی آید و به هر کس توان مخالفت با خود را داده فقط برای آزمایش و امتحان است و به زودی از آنان انتقام خواهد گرفت. اوست آمرزنده؛ زیرا در دنیا بسیاری از گناهانِ آنان را می بخشد و در آخرت نیز، همچنان که وعده داده است، بسیاری از گناهان را خواهد آمرزید.

افزون بر این، آوردن دو نام «عزیز» و «غفور»، گونه ای بیم و امید دادن به آن چیزی است که آیه بدان فرا می خواند.

باید دانست که مضمون آیه، صرف یک ادّعای بدون دلیل، که هدف از آن تلقین باشد، نیست؛ چنان که ممکن است این گونه توهّم شود. بلکه یک مقدّمه تقریباً ضروری _ یا کاملاً ضروری _ است که مستلزم حکم به ضرورت رستاخیز برای پاداش و سزاست؛ چه، انسانی که جامه این حیات دنیویِ منجرِّ به مرگ بر قامت او پوشانده شده از دو حال خارج نیست : یا به وصف نیکوکار بودن متّصف می شود یا به وصف خلاف آن هرچند سرشت انسان طوری ساخته و مجهّز شده است که اگر مانعی پیش نیاید، به سمت کار نیک پیش می رود. همه انسان ها به استثنای کودکان و کسانی که در حکم آنها هستند، لا جرم یا نیکو کارند یا بدکار و از متّصف شدن به یکی از این دو وصف خالی نیستند.

وصف و حالتی که مترتّب بر وجود شی ء است و در اغلب افراد آن جاری و ساری است، غایت وجود او و مقصود از ایجاد وی می باشد. مثلاً همان گونه که حیات نباتیِ یک درخت اگر غالباً به میوه دادن آن منجر شود، این میوه غایت وجود آن درخت و مقصود از آن به شمار می آید، نیکوکاری و صلاح نیز غایت و هدف خلقت انسان است. و این نکته نیز معلوم است که پاکی و نیکوکاری اگر مطلوب باشد، در واقع مطلوب بالذات نیست. بلکه هدف از آن چیز دیگری است، و آنچه مطلوب بالذات می باشد آن حیات پاک و پاکیزه ای است که نه آمیخته به نقص و کاستی است و نه در معرض بیهودگی و گناهکاری قرار می گیرد. آیه مورد بحث با آیه «هر نَفْسی چشنده مرگ است و ما شما را از راه آزمایش با بد و نیک می آزماییم» هم معناست.

ص :84

ص :85

ص :86

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ مِن وَصایاهُ لابنِهِ الحسنِ علیه السلام _: اعلَمْ یا بُنَیَّ أنَّکَ إنّما خُلِقتَ للآخِرَةِ لا للدُّنیا ، و للفَناءِ لا للبَقاءِ ، و للمَوتِ لا للحَیاةِ ، و أنَّکَ فی قُلعَةٍ و دارِ بُلغَةٍ و طَریقٍ إلَی الآخِرَةِ ، و أنّکَ طَریدُ المَوتِ الّذی لا یَنجو مِنهُ هارِبُهُ ، و لا یَفوتُهُ طالِبُهُ ، و لا بُدَّ أنّهُ مُدرِکُهُ ، فکُن مِنهُ علی حَذَرٍ أن یُدرِکَکَ و أنتَ علی حالٍ سَیِّئةٍ ، قد کنتَ تُحَدِّثُ نفسَکَ مِنها بالتَّوبَةِ فیَحولُ بینَکَ و بینَ ذلکَ، فإذا أنتَ قد أهلَکتَ نفسَکَ . (1)

عنه علیه السلام :لو أنّ أحَدا یَجِدُ إلَی البَقاءِ سُلَّما أو لِدَفعِ المَوتِ سَبیلاً لَکانَ ذلکَ سُلَیمانَ بنَ داودَ علیه السلام ، الّذی سُخِّرَ لَهُ مُلکُ الجِنِّ و الإنسِ ، مَع النُّبُوَّةِ و عَظیمِ الزُّلفَةِ ، فلَمّا استَوفی طُعمَتَهُ و استَکمَلَ مُدَّتَهُ رَمَتهُ قِسِیُّ الفَناءِ بنِبالِ المَوتِ ، و أصبَحَتِ الدِّیارُ مِنهُ خالِیَةً ، و المَساکِنُ مُعَطَّلَةً ، و وَرِثَها قَومٌ آخَرونَ . (2)

امام علی علیه السلام_ در سفارش های خود به فرزند بزرگوارش حضرت حسن علیه السلام _نوشت : بدان ای فرزندم! که تو در حقیقت، برای آخرت آفریده شده ای نه برای دنیا، برای رفتن نه برای ماندن، برای مردن نه برای زیستن. تو در منزلگاهی کوچ کردنی و در سرایی ناپایدار و عاریتی و در راه آخرت هستی. تو فراری و تعقیب شده مرگ هستی؛ مرگی که نه گریزنده اش را از چنگ آن رهایی است و نه جوینده اش از دست او به در رود ، بلکه ناگزیر به او می رسد. پس، بترس از اینکه مرگ ، تو را به هنگامی در رسد که در حال گناهی باشی که خودت را به توبه از آن وعده می دادی و او نگذارد توبه کنی و آن گاه است که خود را به هلاکت در افکنده ای.

امام علی علیه السلام :اگر بنا بود کسی برای ماندن [در این دنیا ]نردبانی بیابد، یا برای دور کردن مرگ [از خود ]راهی پیدا کند، آن کس بی گمان سلیمان بن داوود علیه السلام بود که بر جنّ و انس پادشاهی می کرد و از مقام نبوّت و منزلت والایی برخوردار بود. امّا چون روزیِ خویش را به کمال و تمام دریافت کرد و مدّت عمرش به سر آمد، کمان های نیستی تیرهای مرگ را به سوی او نشانه رفتند و خانه ها از او خالی شد و مسکن ها بی صاحب ماند و مردمانی دیگر وارث آنها شدند.

ص :89

عنه علیه السلام :أنتُم طُرَداءُ المَوتِ ، إن أقَمتُم لَهُ أخَذَکُم ، و إن فَرَرتُم مِنهُ أدرَکَکُم ، و هُو ألزَمُ لَکُم مِن ظِلِّکُم ، المَوتُ مَعقودٌ بنَواصیکُم . (1)

عنه علیه السلام :إنّ المَوتَ لَمَعقودٌ بنَواصیکُم ، و الدُّنیا تُطوی مِن خَلفِکُم . (2)

عنه علیه السلام :المَوتُ ألزَمُ لَکُم مِن ظِلِّکُم ، و أملَکُ بِکُم مِن أنفُسِکُم . (3)

عنه علیه السلام :کُلُّ مَعدودٍ مُنقَضٍ ، و کُلُّ مُتَوَقَّعٍ آتٍ . (4)

عنه علیه السلام :لکُلِّ ذی رَمَقٍ قُوتٌ ، و لکُلِّ حَبَّةٍ آکِلٌ ، و أنتَ قُوتُ المَوتِ . (5)

عنه علیه السلام :أیُّها النّاسُ ، کلُّ امرئٍ لاقٍ فی فِرارِهِ ما مِنهُ یَفِرُّ ، و الأجَلُ مَساقُ النَّفسِ إلَیهِ ، و الهَرَبُ مِنهُ مُوافاتُهُ ! (6)

عنه علیه السلام :وَ وَأی علی نَفسهِ ألاّ یَضطَرِبَ شَبَحٌ مِمّا أولَجَ فیه الرُّوحَ ، إلاّ و جَعَلَ الحِمامَ مَوعِدَهُ ، و الفَناءَ غایَتَهُ . (7)

امام علی علیه السلام :شما فراریان و تعقیب شدگان مرگ هستید. اگر برایش بایستید، شما را می گیرد و اگر هم از آن بگریزید، به شما می رسد. او از سایه شما به شما پیوسته تر است. مرگ به ناصیه های شما گره خورده است.

امام علی علیه السلام :مرگ، به موهای جلوی پیشانی شما گره خورده است و دنیا از پشتِ سر شما [طومار وار ]درهم پیچیده می شود.

امام علی علیه السلام :مرگ از سایه تان به شما چسبیده تر است و بیشتر از خودتان اختیاردار شماست.

امام علی علیه السلام :هرچه شمردنی است به سر آید و هرچه انتظار کشیدنی (مقدّر) است، به برآید.

امام علی علیه السلام :برای هر جانداری، خوراکی است و برای هر دانه ای، خورنده ای و تو [نیز ]خوراک مرگ هستی.

امام علی علیه السلام :ای مردم! هر انسانی در گریز خود به همان چیزی می رسد که از آن می گریزد و اجل سوق دهنده نفْس به سوی خود است و گریز از اجل خود موجب رسیدن به آن می باشد.

امام علی علیه السلام :و خداوند مقرّر داشت جنبده ای که جان در آن دمیده است، نجنبد مگر اینکه مرگ را وعده گاه او قرار دهد و نیستی را پایان کارش.

ص :90

عنه علیه السلام :ما یَنجو من المَوتِ مَن خافَهُ ، و لا یُعطَی البَقاءَ مَن أحَبَّهُ . (1)

عنه علیه السلام :إنّ المَوتَ طالِبٌ حَثیثٌ لا یَفوتُهُ المُقیمُ ، و لا یُعجِزُهُ الهارِبُ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی: «قُلْ إنّ المَوتَ الّذی تَفِرّونَ مِنهُ فإنّهُ مُلاقِیکُم ......... » (3) _: تَعُدُّ السِّنینَ ، ثُمّ تَعُدُّ الشُّهورَ، ثُمّ تَعُدُّ الأیّامَ ، ثُمّ تَعُدُّ السّاعاتِ ، ثُمّ تَعُدُّ النّفَسَ «فإذا جاءَ أجَلُهُمْ لا یَسْتَأخِرونَ ساعَةً و لا یَسْتَقدِمونَ» (4) . (5)

امام علی علیه السلام :نه کسی که از مرگ بترسد از آن می رهد و نه کسی که ماندن را دوست داشته باشد، خواهد ماند.

امام علی علیه السلام :مرگ، جوینده ای شتابنده است که نه کسی که بایستد از دستش در می رود و نه آنکه بگریزد او را [از رسیدن به خود] درمانده می کند.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «بگو : آن مرگی که از آن می گریزید، قطعاً به سر وقت شما می آید ......... » _فرمود : سال ها را می شمری، بعد ماه ها را می شمری، بعد روزها را می شمری، سپس ساعت ها را می شمری و آن گاه نَفَس ها را می شمری «پس، چون اجلشان فرا رسد نه [می توانند ]ساعتی آن را پس اندازند و نه پیش».

عنه علیه السلام :مَن رأی المَوتَ بعَینِ یَقینهِ رآهُ قَریبا . (1)

عنه علیه السلام :الأمرُ قَریبٌ و الاصطِحابُ قَلیلٌ . (2)

عنه علیه السلام :الرَّحیلُ وَشِیکٌ . (3)

عنه علیه السلام :لا غائبَ أقرَبُ مِن المَوتِ . (4)

عنه علیه السلام :غائبُ المَوتِ أحَقُّ مُنتَظَرٍ ، و أقرَبُ قادِمٍ . (5)

عنه علیه السلام :إنّ غایةً تَنقُصُها اللّحظَةُ و تَهدِمُها السّاعَةُ لَجَدیرَةٌ بقِصَرِ المُدَّةِ ، و إنّ غائبا یَحدوهُ الجَدیدانِ لَحَرِیٌّ بِسُرعَةِ الأوبَةِ . (6)

عنه علیه السلام :أوقاتُ الدُّنیا و إن طالَت قَصیرَةٌ، و المُتعَةُ بها و إن کَثُرَت یَسیرَةٌ . (7)

عنه علیه السلام :کلُّ مُتَوقَّعٍ آتٍ ، کُلُّ آتٍ فکأنْ قَد کانَ . (8)

عنه علیه السلام :ما أقرَبَ الحَیاةَ مِن المَوتِ ! (9)

امام علی علیه السلام :هر که مرگ را با دیده یقین خویش بنگرد، آن را نزدیک می بیند.

امام علی علیه السلام :مرگ نزدیک است و همصحبتی [با دنیا ]اندک.

امام علی علیه السلام :زمانِ کوچیدن نزدیک است.

امام علی علیه السلام :هیچ غایبی نزدیکتر از مرگ نیست.

امام علی علیه السلام :مرگ نآمده، سزاوارترین مسافری است که چشم به راه آمدنش می باشی و نزدیکترین در آینده است.

امام علی علیه السلام :این عمر که لحظه ها کوتاهش می گرداند و سپری شدن ساعات نابودش می کند. سزاست که کوتاه باشد و غایبی (مرگ) که شب و روز آن را پیش می راند، شایسته است که زود بازگردد.

امام علی علیه السلام :اوقات دنیا، هرچند دراز باشد، کوتاه است و بهره بردن از آن هر چند بسیار باشد، اندک است.

امام علی علیه السلام :هر آنچه چشم به راهش باشند، آمدنی است و هر آنچه آمدنی است، گویی که از ابتدا بوده است.

امام علی علیه السلام :چه نزدیک است زندگی به مرگ!

ص :92

عنه علیه السلام :ما أقرَبَ الحَیَّ مِن المَیِّتِ لِلَحاقِهِ بهِ ، ما أبعَدَ المَیِّتَ مِن الحَیِّ لانقِطاعِهِ عَنهُ ! (1)

امام علی علیه السلام :چه نزدیک است زنده به مرده، چون به او می پیوندد. چه دور است مرده از زنده زیرا که از او جدا و بریده است!

عنه علیه السلام_ لمّا سُئلَ عنِ المَوتِ _: لِلمؤمنِ کنَزعِ ثِیابٍ وَسِخَةٍ قَمِلَةٍ ، و فَکِّ قُیودٍ و أغلالٍ ثَقیلَةٍ ، و الاستِبدالِ بأفخَرِ الثِّیابِ و أطیَبِها رَوائحَ ، و أوطَأَ المَراکِبِ ، و آنَسِ المَنازِلِ ؛ و للکافِرِ کخَلعِ ثِیابٍ فاخِرَةٍ ، و النَّقلِ عن مَنازِلَ أنیسَةٍ ، و الاستِبدالِ بأوسَخِ الثِّیابِ و أخشَنِها ، و أوحَشِ المَنازِلِ ، و أعظَمِ العَذابِ . (1)

عیون أخبار الرِّضا :قال الإمامُ الصّادقُ علیه السلام _ أیضا _ : للمؤمنِ کأطیَبِ رِیحٍ یَشمُّهُ فیَنعَسُ لِطیبِهِ و یَنقَطِعُ التَّعَبُ و الألَمُ کلُّهُ عنهُ ، و للکافِرِ کلَسعِ الأفاعی و لَدغِ العَقارِبِ و أشَدَّ !

قیلَ : فإنّ قَوما یقولونَ : إنّهُ أشَدُّ مِن نَشرٍ بالمَناشیرِ ، و قَرضٍ بالمَقاریضِ ، و رَضخٍ بالأحجارِ ، و تَدویرِ قُطبِ الأرحِیَةِ علَی الأحداقِ ! (2) قالَ : کذلکَ هُو علی بعضِ الکافِرینَ و الفاجِرینَ ......... . (3)

امام زین العابدین علیه السلام_ در پاسخ به این پرسش که مرگ چیست؟ _فرمود : برای مؤمن چون برکندن جامه هایی چرکین و شپشی از تن است و از هم گسستن کُند و زنجیرهای گرانبار و جایگزین کردن فاخرترین و خوش بوترین جامه ها و راهوارترین مرکب ها و امن ترین منزل ها. و برای کافر به منزله برکندن جامه هایی فاخر از تن و منتقل شدن از منزل هایی امن و جایگزین کردن آنها به کثیف ترین و خشن ترین جامه ها و وحشتناک ترین منزل ها و بزرگترین عذاب است.

عیون أخبار الرضا :امام صادق علیه السلام _ در پاسخ به همین پرسش _ فرمود : برای مؤمن مانند خوشترین بویی است که استشمام می کند و از بوی خوش آن خوابش می برد و رنج و درد بکلّی از او برطرف می شود و برای کافر همچون گزش مارها و نیش عقربهاست و [بلکه ]دردناکتر!

عرض شد: عدّه ای می گویند که مرگ دردناکتر از ارّه شدن و قیچی گشتن و خرد شدن با سنگها و به چرخش در آوردن ستونه آهنی آسیا بر تخم چشم است! حضرت فرمود : برای بعضی از کافران و گنهکاران همین گونه است ......... .

ص :94

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام_ لَمّا دَخَلَ علی رجُلٍ قد غَرِقَ فی سَکَراتِ المَوتِ _: المَوتُ هُو المَصْفاةُ یُصَفّی المؤمنینَ مِن ذُنوبِهِم فیکونُ آخِرُ ألَمٍ یُصیبُهُم کَفّارَةَ آخِرِ وِزرٍ بَقِیَ علَیهِم ، و یُصَفّی الکافِرینَ مِن حَسَناتِهِم فیکونُ آخِرَ لَذّةٍ أو راحَةٍ تَلحَقُهُم ، و هُو آخِرُ ثَوابِ حسَنَةٍ تکونُ لَهُم ......... . (1)

الإمامُ الجوادُ علیه السلام :مَرِضَ رجلٌ من أصحاب الرِّضا علیه السلام فَعادَهُ ، فقالَ : کیفَ تَجِدُکَ ؟ قالَ : لَقِیتُ المَوتَ بَعدَکَ ! _ یُریدُ ما لَقِیَهُ مِن شِدَّةِ مَرَضِهِ _ فقالَ : کیفَ لَقِیتَهُ ؟ فقالَ : ألیما شَدیدا ، فقالَ : ما لَقِیتَهُ ، إنّما لَقِیتَ ما یُنذِرُکَ بهِ و یُعرِّفُکَ بعضَ حالِهِ ......... . (2)

امام کاظم علیه السلام_ وقتی نزد مردی رفت که در سکرات مرگ فرو رفته بود _فرمود : مرگ صافی ای است که مؤمنان را از گناهانشان صاف می کند و آخرین دردی است که به عنوان کفّاره آخرین گناهی که در وجودشان می باشد به آنها می رسد و کافران را نیز از حسناتشان صاف می سازد و آخرین خوشی یا آسایشی است که به عنوان آخرین پاداش حسنه ای که دارند، به ایشان می رسد ......... .

امام جواد علیه السلام :یکی از اصحاب امام رضا علیه السلام بیمار شد حضرت از او عیادت نمود و فرمود : حالت چگونه است؟ عرض کرد : بعد از [رفتن ]شما، مرگ را دیدم! _ منظورش درد و رنجی بود که از شدّت بیماریش می کشید _ حضرت فرمود : آن را چگونه دیدی؟ عرض کرد : سخت و دردناک. فرمود : تو مرگ را ندیده ای، بلکه هشدار دهنده مرگ و چیزی را دیده ای که پاره ای احوال آن را به تو می شناساند ......... .

ص :95

عنه علیه السلام_ لمّا سُئل عن المَوتِ _: هُو النَّومُ الّذی یأتیکُم کُلَّ لیلَةٍ إلاّ أنّهُ طویلٌ مُدَّتُهُ لا یُنتَبَهُ مِنهُ إلاّ یَومَ القیامَةِ ، فمَن رأی فی نَومِهِ من أصنافِ الفَرَحِ ما لا یُقادِرُ قَدرَهُ ، و مِن أصنافِ الأهوالِ ما لا یُقادِرُ قَدرَهُ ، فکیفَ حالُ فَرِحٍ فی النَّومِ و وَجِلٍ فیهِ ؟ هذا هُو المَوتُ ، فاستَعِدُّوا لَهُ . (1)

الإمامُ الهادیُّ علیه السلام :قیلَ لمُحمّد بن عَلیِّ بن موسی علیهم السلام : ما بالُ هؤلاءِ المُسلمینَ یَکرَهونَ الموتَ؟ قالَ : لأنّهُم جَهِلوهُ فکَرِهوهُ ، و لو عَرَفوهُ و کانوا مِن أولیاءِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ لأحَبُّوهُ ، و لَعلِموا أنّ الآخِرَةَ خَیرٌ لَهُم مِن الدّنیا . ثُمّ قالَ علیه السلام : یا أبا عبدِ اللّهِ ، ما بالُ الصَّبیِّ و المَجنونِ یَمتَنِعُ مِن الدَّواءِ المُنَقّی لبَدَنِهِ و النّافی للألَمِ عنهُ ؟ قالَ : لجَهلِهِم بنَفعِ الدَّواءِ . قالَ : و الّذی بَعَثَ محمّدا بالحَقِّ نبیّا إنّ مَنِ استَعدَّ للمَوتِ حَقَّ الاستِعدادِ فهُو أنفَعُ لَهُ مِن هذا الدَّواءِ لهذا المُتعالِجِ ، أما إنّهُم لَو عَرَفوا ما یُؤدّی إلَیهِ المَوتُ من النّعیمِ لاستَدعَوهُ و أحَبُّوهُ أشَدَّ ما یَستَدعی العاقِلُ الحازِمُ الدَّواءَ لدَفعِ الآفاتِ و اجتِلابِ السَّلاماتِ . (2)

امام جواد علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از مرگ _فرمود : همان خوابی است که هر شب به سراغ شما می آید، جز اینکه مدتش طولانی است و انسان از این خواب بیدار نمی شود مگر در روز رستاخیز. پس ، مرده کسی است که در خواب خود انواع شادی های بی شمار و انواع ترس و وحشت هایی که قادر به شمارش آنها نیست می بیند. حال [بنگر ]چگونه است حال آنکه در خواب شاد است و آنکه در آن دچار ترس و هراس است؟ این است مرگ؛ پس خود را برای آن آماده سازید.

امام هادی علیه السلام :از امام جواد علیه السلام سؤال شد به نظر شما چرا مسلمانان مرگ را ناخوش دارند؟ حضرت فرمود : زیرا مردم مرگ را نمی شناسند و از این رو آن را ناخوش می دارند؛ در صورتی که اگر مرگ را می شناختند و از اولیای خداوند عزّ و جلّ بودند، بی گمان آن را دوست می داشتند و می فهمیدند که آخرت برای آنها بهتر از دنیاست. حضرت سپس فرمود : ای ابو عبد اللّه ! به چه دلیل کودک و دیوانه از خوردن دارو که بدنشان را سالم می کند و دردشان را برطرف می سازد خودداری می ورزند؟ عرض کرد : چون سودمندی دارو را نمی دانند. حضرت فرمود : سوگند به آنکه محمّد را به حق پیامبر کرد، هر کس خودش را برای مرگ چنان که باید و شاید آماده گرداند، سودمندی مرگ برای او بیشتر از سودمندی این دارو برای این شخص تحت درمان است. بدان که اگر مردم می دانستند مرگ به چه نعمتی می انجامد، بی گمان بیشتر از خردمند دوراندیشی که برای برطرف کردن بیماری ها و کسب سلامتی ها در پی داروست، مرگ را می طلبیدند و دوستش می داشتند.

ص :96

الإمامُ العسکریُّ علیه السلام :دَخَلَ علیُّ بن محمّدٍ علیهما السلام علی مَریضٍ من أصحابهِ و هو یَبکی و یَجزَعُ من المَوتِ ، فقالَ لَهُ : یا عبدَ اللّهِ، تَخافُ من المَوتِ لأنّکَ لا تَعرِفُهُ ، أ رأیتُکَ إذا اتَّسَختَ و تَقَذّرتَ و تَأذَّیتَ مِن کَثرَةِ القَذَرِ و الوَسَخِ علَیکَ و أصابَکَ قُروحٌ و جَرَبٌ و عَلِمتَ أنّ الغَسلَ فی حَمّامٍ یُزیلُ ذلکَ کلَّهُ أ ما تُریدُ أن تَدخُلَهُ فَتَغسِلَ ذلکَ عنکَ؟ أ وَ ما تَکرَهُ أن لا تَدخُلَهُ فیَبقی ذلکَ علَیکَ ؟ قالَ : بلی یَا بنَ رسولِ اللّهِ . قالَ : فذاکَ المَوتُ هو ذلکَ الحَمّامُ ، و هو آخِرُ ما بقِیَ علَیکَ مِن تَمحیصِ ذُنوبِکَ و تَنقِیَتِکَ مِن سَیّئاتِکَ ، فإذا أنتَ وَرَدتَ علَیهِ و جاوَزتَهُ فقد نَجَوتَ مِن کُلِّ غَمٍّ و هَمٍّ و أذیً ، و وصَلتَ إلی کُلِّ سُرورٍ و فَرَحٍ، فسَکنَ الرّجُلُ و استَسلَمَ و نَشِطَ و غَمَّضَ عینَ نَفسهِ و مضی لِسَبیلهِ . (1)

عنه علیه السلام_ لمّا سُئلَ عنِ المَوتِ _: هُو التَّصدیقُ بما لا یکونُ ، حَدَّثَنی أبی عن أبیهِ عن جَدِّهِ عنِ الصّادقِ علیه السلام قالَ : إنّ المؤمنَ إذا ماتَ لَم یَکُنْ مَیّتا؛ فإنّ المَیّتَ هُو الکافِرُ ......... . (2)

امام عسکری علیه السلام :علی بن محمّد (امام هادی) علیهما السلام نزد یکی از اصحاب خود که بیمار بود رفت. او می گریست و از مردن بیتابی می کرد. حضرت به او فرمود : ای بنده خدا! تو از مرگ می ترسی چون آن را نمی شناسی. اگر بدن تو چندان کثیف و چرکین شود که از شدّت چرک و کثافت ، آزرده شوی و بدنت پر از زخم شود و گال بگیری و بدانی که اگر در حمّامی خودت را بشویی همه آنها از بین می رود، آیا دوست نداری به آن حمّام بروی و چرک و کثافت ها را از خودت بشویی ؟ یا دوست داری حمّام نروی و به همان حال باقی بمانی؟ عرض کرد : چرا، یا بن رسول اللّه [دوست دارم حمّام بروم]. فرمود : این مرگ همان حمّام است و آخرین گناهان و بدی های وجود تو را پاک و تمیز می کند. پس، هرگاه وارد آن [حمّام روح ]شدی و از آن گذشتی از هر گونه غم و اندوه و رنجی رهایی می یابی و به همه گونه خوشی و شادمانی می رسی. در این هنگام، آن مرد آرام گرفت و تن به مرگ سپرد و حالش جا آمد و چشم خود را بست و جان داد.

امام عسکری علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از مرگ _فرمود : مرگ، تصدیق کردن چیزی است که وجود ندارد. پدرم از پدرش از جدّش از حضرت صادق علیه السلام برایم حدیث کرد که فرمود : مؤمن هرگاه بمیرد، مرده نیست، بلکه این کافر است که مرده می باشد ......... .

ص :97

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ مَلَکَ المَوتِ لَیَقِفُ مِن المؤمنِ عِندَ مَوتِهِ مَوقِفَ العَبدِ الذَّلیلِ مِن المَولی ، فَیَقومُ و أصحابَهُ لا یَدنُو(نَ) مِنهُ حتّی یَبدأَهُ بالتَّسلیمِ و یُبشِّرَهُ بالجَنّةِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ أشَدَّ شیعَتِنا لَنا حُبّا یکونُ خُروجُ نَفسهِ کشُربِ أحَدِکُم فی یَومِ الصَّیفِ الماءَ البارِدَ الّذی یَنتَقِعُ بهِ القلوبُ ، و إنّ سائرَهُم لَیَموتُ کما یُغبَطُ أحَدُکُم علی فِراشهِ کأقَرَّ ما کانَت عَینُهُ بمَوتهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :أوَّلُ ما یُبَشَّرُ بهِ المؤمنُ : رَوحٌ و رَیحانٌ و جَنّةُ نَعیمٍ ، و أوَّلُ ما یُبَشَّرُ بهِ المؤمنُ أن یُقالَ لَهُ : أبشِرْ وَلیَّ اللّهِ برِضاهُ و الجَنَّةِ ! قَدِمتَ خَیرَ مَقدَمٍ ، قَد غَفرَ اللّهُ لمَن شَیَّعَکَ ، و استَجابَ لِمَن استَغفَرَ لکَ ، و قَبِلَ مَن شَهِدَ لکَ . (3)

بحار الأنوار :فی حدیثِ المِعراجِ : و إذا کانَ العَبدُ فی حالَةِ المَوتِ یَقومُ علی رأسِهِ ملائکةٌ ، بِیَدِ کُلِّ ملَکٍ کأسٌ مِن ماءِ الکوثَرِ و کأسٌ مِن الخَمرِ یَسقُونَ رُوحَهُ حتّی تَذهَبَ سَکرَتُهُ و مَرارتُهُ ، و یُبَشِّرونَهُ بالبِشارَةِ العُظمی و یقولونَ لَهُ : طِبْتَ و طابَ مَثواکَ، إنّکَ تَقدِمُ علَی العزیزِ الحَکیمِ الحَبیبِ القَریبِ . (4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هنگام جان دادن مؤمن، ملک الموت در برابر او، مانند بنده ذلیل در برابر ارباب است. او با یارانش می ایستد و به وی نزدیک نمی شود، تا اینکه سلامش گوید و نوید بهشت به او دهد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :علاقه مندترین شیعیانمان به ما، جان کندنش مانند نوشیدن آب خنک روح بخشی است که یکی از شما در روز تابستانی بنوشد و بقیه آنها در بستر خود با حالتی می میرند که هر یک از شما به چنان مردنی غبطه می خورد ، مردنی که مایه روشنی چشمش باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نخستین چیزی که مؤمن به آن نوید داده می شود، آسایش و راحت و بهشت پر نعمت است. نخستین بشارتی که به مؤمن داده می شود این است که به او گفته می شود : مژده بادا تو را ای دوست خدا به خشنودی او و بهشت! بسیار خوش آمدی. خداوند تشییع کنندگان تو را آمرزید و دعای کسی را که برایت آمرزش خواست اجابت کرد و گواهی کسی را که به خوبی تو گواهی داد پذیرفت.

بحار الأنوار :در حدیث معراج آمده است : هرگاه بنده در حال مرگ قرار گیرد، فرشتگانی بالای سر او می ایستند و دست هر فرشته ای جامی از آب کوثر و جامی از شراب بهشتی است و به روح او می نوشانند تا سختی و تلخی مرگ از او برود و نوید بزرگ را به او می دهند و می گویند : خوش باش و جایگاهت نکو باد. تو نزد [پروردگار] عزیزِ حکیمِ حبیبِ قریب، می روی ......... .

ص :99

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أمّا المؤمنُ فما یُحِسُّ بخُروجِها ، و ذلکَ قَولُ اللّهِ سبحانَهُ و تعالی : «یا أیَّتُها النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِی إِلَی رَبِّکِ رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً ......... » .

ذلکَ لمَن کانَ وَرِعا مُواسِیا لإخوانِهِ وَصُولاً لَهُم . (1)

عنه علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «لَهُمُ البُشْری فی الحَیاةِ الدُّنیا» _: هُو أن یُبَشِّراهُ بالجَنّةِ عِند المَوتِ ، یَعنی محمّدا و علیّا علیهما السلام . (2)

(3)

امام صادق علیه السلام :مؤمن بیرون رفتن از دنیا را حس نمی کند و این سخن خداوند متعال است که می فرماید : «ای نفس آرام یافته! خرسند و مورد رضایت به جانب پروردگارت بازگرد ......... ». این [حالت] برای کسی است که پارسا باشد و با برادرانش همدردی و به آنها رسیدگی کند.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «برایشان بشارت است در زندگی دنیا» _فرمود : هنگام مردن، محمّد و علی علیهما السلام او را به بهشت بشارت می دهند.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أفضَلُ تُحفَةِ المؤمنِ المَوتُ . (1)

عنه علیه السلام :ما أنفَعَ المَوتَ لمَن أشعَرَ الإیمانَ و التَّقوی قلبَهُ . (2)

عنه علیه السلام :لا مُریحَ کالمَوتِ . (3)

عنه علیه السلام :فی المَوتِ راحَةُ السُّعَداءِ . (4)

امام علی علیه السلام :بهترین ارمغان برای مؤمن مرگ است.

امام علی علیه السلام :وه که چه سودمند است مرگ برای کسی که ایمان و تقوا را شعار دلش کرده است!

امام علی علیه السلام :هیچ آرام بخشی چون مرگ نیست.

امام علی علیه السلام :مرگ، مایه آسودگی نیکبختان است.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ فی المَوتِ لَراحَةً لِمَن کانَ عَبْدَ شَهوَتِه و أسیرَ أهوِیَتِهِ ؛ لأنّهُ کلّما طالَت حیاتُهُ کَثُرَت سیّئاتُهُ و عَظُمَت علی نَفسِهِ جِنایاتُهُ . (1)

(2)

امام علی علیه السلام :مرگ برای کسی که بنده شهوت و اسیر هوس هایش باشد، مایه راحتی است؛ زیرا هرچه زندگیش به درازا کشد، گناهانش فزونی گیرد و جنایاتش بر خودش بیشتر و بزرگتر شود.

قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ ثُمَّ إِلَی رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ» . (1)

(2)

الحدیث :

کنز العمّال :قال رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله _ و قد نَظَرَ إلی ملَکِ المَوتِ عندَ رأسِ رجُلٍ من الأنصارِ _ : یا مَلَکَ المَوتِ ، ارفُقْ بصاحِبی فإنّهُ مؤمنٌ ، فقالَ ملَکُ المَوتِ : طِبْ نَفسا و قُرَّ عَینا ، و اعلَمْ أنّی بکلِّ مؤمنٍ رَفیقٌ، و اعلَمْ یا محمّدُ أنّی لَأقبِضُ رُوحَ ابنِ آدمَ فإذا صَرَخَ صارِخٌ مِن أهلهِ قُمتُ فی الدّارِ و مَعی رُوحُهُ فقلتُ : ما هذا الصّارِخُ ؟! و اللّهِ ما ظَلَمناهُ ، و لا سَبَقنا أجَلَهُ ، و لا استَعجَلنا قَدرَهُ ، و ما لَنا فی قَبضِهِ مِن ذَنبٍ ، و إن تَرضَوا بما صَنَعَ اللّهُ تُؤجَروا ، و إن تَحزَنوا و تَسخَطوا تأثَموا و تُؤزَروا . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ للزِّندیقِ الّذی ادَّعی التّناقُضَ فی القرآنِ _: «اللّهُ یَتَوفّی الأنفُسَ حِینَ مَوتِها» و قولُهُ : «یَتَوفّاکُم مَلَکُ المَوتِ» و «تَوَفّتْهُ رُسُلُنا» و «تَتَوَفّاهُمُ المَلائکةُ طَیِّبینَ» و «الّذینَ تَتَوَفّاهُمُ المَلائکةُ ظالِمی أنفُسِهِم» فهُو تبارکَ و تعالی أجَلُّ و أعظَمُ مِن أن یَتَولّی ذلکَ بنَفسِهِ ، و فِعلُ رُسُلِهِ و ملائکتِهِ فِعلُهُ ، لأنّهُم بأمرِهِ یَعمَلونَ ......... فمَن کانَ مِن أهلِ الطّاعَةِ تَوَلَّت قَبضَ رُوحِهِ ملائکةُ الرّحمَةِ ، و مَن کانَ مِن أهلِ المَعصیَةِ تَولّی قَبضَ رُوحِهِ ملائکةُ النِّقمَةِ . و لِمَلَکِ المَوتِ أعوانٌ مِن ملائکةِ الرَّحمَةِ و النِّقمَةِ یَصدُرونَ عَن أمرِهِ ، و فِعلُهُم فِعلُهُ ، و کلُّ ما یَأتُونَهُ مَنسوبٌ إلَیهِ ، و إذا کانَ فِعلُهُم فِعلَ ملَکِ المَوتِ ، و فِعلُ ملَکِ المَوتِ فِعلَ اللّهِ، لأنّهُ یَتَوفَّی الأنفُسَ علی یَدِ مَن یَشاءُ . (4)

«بگو : فرشته مرگی که بر شما گمارده شده، جانتان را می ستاند، آن گاه به سوی پروردگارتان باز گردانده می شوید».

حدیث :

کنز العمّال :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ملک الموت را بر بالین مردی از انصار دید، فرمود : ای ملک الموت! با صحابی من مدارا کن که او مؤمن است. ملک الموت گفت : آسوده خاطر باش و غم به خود راه مده و بدان که من با هر مؤمنی مدارا می کنم. ای محمّد! بدان که من جان فرزند آدم را می گیرم و چون کسی از خانواده او فریاد ناله سر دهد، با روحی که گرفته ام در میان حیاط می ایستم و می گویم : این چه فریادی است؟ به خدا قسم که ما به او ستم نکردیم و [در گرفتن جانش] بر اجلش پیشی نگرفتیم و زودتر از تقدیرش به سراغش نیامدیم و در ستاندن جانش ما را گناهی نیست. اگر به آنچه خدا کرده راضی باشید اجر یابید و اگر اندوهگین و ناراضی باشید، گناهکار شوید.

امام علی علیه السلام_ در پاسخ به زندیقی که مدّعی تناقض در [این آیه های ]قرآن بود : «اللّه یتوفّی الانفس حین موتها ؛ به تمامی باز می ستاند روح مردم را هنگام مرگشان» و آیه «یتوفّاکم ملک الموت ؛ فرشته مرگ شما را می ستاند» و «توفّته رسلنا ؛ فرستادگان ما او را می میرانند» و «تتوَفّاهم الملائکة طیّبین ؛ فرشتگان جانشان را می ستانند در حالی که پاکند» و «الذین تتوّفاهم الملائکة ظالمی انفسهم ؛ و کسانی که فرشتگان جانشان را می ستانند، ستمگر به خودند» _فرمود : [شأنِ ]خداوند تبارک و تعالی برتر و بزرگتر از آن است که این کار [ستاندن جان ها] را خود به عهده گیرد و کار فرستادگان و فرشتگانش کار او به شمار می آید؛ چرا که اینان به فرمان او کار می کنند ......... پس،هرکه اهل طاعت و فرمانبری باشد، ستاندن جانش را فرشتگان رحمت به عهده می گیرند و هر که اهل معصیت و نافرمانی باشد، قبض روحش را فرشتگان عذاب به گردن می گیرند. ملک الموت دستیارانی از فرشتگان رحمت و عذاب دارد که فرمان او را اجرا می کنند و کار آنها [در واقع] کار او می باشد و هر چه آنها انجام می دهند، به ملک الموت نسبت داده می شود. بنا بر این، عمل آنها عمل ملک الموت است و عمل ملک الموت عمل خداست؛ زیرا که خداوند جان ها را به دست هرکه خود بخواهد، می ستاند.

ص :103

عنه علیه السلام_ أیضا _: إنّ اللّهَ تبارَکَ و تعالی یُدبِّرُ الاُمورَ کیفَ یَشاءُ ، و یُوَکِّلُ مِن خَلقهِ مَن یَشاءُ بما یَشاءُ ، أمّا ملَکُ المَوتِ فإنّ اللّهَ یُوَکِّلُهُ بخاصَّةِ مَن یَشاءُ مِن خَلقِهِ ، و یُوَکِّلُ رُسُلَهُ مِن الملائکةِ خاصّةً بمَن یَشاءُ مِن خَلقِهِ ، و الملائکةُ الّذینَ سَمّاهُمُ اللّهُ عَزَّ ذِکرُهُ وکَّلَهُم بخاصّةِ مَن یَشاءُ مِن خَلقِهِ ؛ إنّهُ تبارَکَ و تعالی یُدبِّرُ الاُمورَ کیفَ یَشاءُ ، و لیسَ کُلُّ العِلمِ یَستَطیعُ صاحِبُ العِلمِ أن یُفَسّرَهُ لکُلِّ النّاسِ ؛ لأنّ مِنهُمُ القَویَّ و الضَّعیفَ ، و لأنّ مِنهُ ما یُطاقُ حَملُهُ ، و مِنهُ ما لا یُطاقُ حَملُهُ إلاّ مَن یُسَهِّلُ اللّهُ لَهُ حَملَهُ و أعانَهُ علَیهِ مِن خاصّةِ أولیائهِ . و إنّما یَکفیکَ أن تَعلَمَ أنّ اللّهَ هُو المُحیی المُمِیتُ ، و أنّهُ یَتَوفَّی الأنفُسَ علی یَدَی مَن یَشاءُ مِن خَلقِهِ مِن ملائکتِهِ و غیرِهِم . (1)

امام علی علیه السلام_ در پاسخ به زندیق _فرمود : خدای تبارک و تعالی، کارها را هر گونه که بخواهد تدبیر می کند و از آفریدگان خود، هر که را بخواهد به هر کاری که بخواهد می گمارد. ملک الموت را در خصوص هر یک از آفریدگانش که بخواهد می گمارد و فرستادگانِ از فرشتگانش را مخصوص هر کس از آفریدگانش که بخواهد می گمارد و فرشتگانی را که خداوند عزّ و جلّ نامشان را برده است نیز مخصوص هر که از آفریدگانش که خود خواهد می گمارد. خدای تبارک و تعالی، امور را هر گونه که خواهد تدبیر می کند و دارنده هر علم و دانشی نمی تواند آن را برای همه مردم شرح دهد؛ زیرا بعضی از مردم [در درک مطالب ]قوی هستند و برخی ناتوان. همچنین دریافت و تحمّل برخی از علوم آسان است و برخی دیگر را کسی نمی تواند برتابد، مگر اولیای خاصّ خدا، که خداوند حمل آن را بر آنها آسان می کند و در راه فهم آن یاریشان می رساند. و امّا برای تو همین اندازه بس که بدانی این خداوند است که زنده کننده و میراننده است و جان ها را با دست هر یک از آفریدگان خود که بخواهد _ چه فرشتگانش و چه غیر آنان _ می ستاند.

ص :104

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی بیانِ الآیاتِ _: إنَّ اللّهَ تَبارَکَ و تعالی جَعلَ لمَلَکِ المَوتِ أعوانا مِن الملائکةِ یَقبِضونَ الأرواحَ ، بمَنزِلَةِ صاحِبِ الشّرطَةِ لَهُ أعوانٌ مِن الإنسِ یَبعَثُهُم فی حَوائجِهِ فتَتَوَفّاهُمُ الملائکةُ ، و یَتَوَفّاهُم مَلَکُ المَوتِ مِن الملائکةِ مَع ما یَقبِضُ هُو، و یَتَوَفّاها اللّهُ عَزَّ و جلَّ مِن ملَکِ المَوتِ . (1)

عنه علیه السلام :قیلَ لمَلَکِ المَوتِ علیه السلام : کیفَ تَقبِضُ الأرواحَ و بَعضُها فی المَغرِبِ و بَعضُها فی المَشرِقِ فی ساعَةٍ واحِدَةٍ ؟ فقالَ : أدعُوها فتُجیبُنی . قالَ: و قالَ ملَکُ المَوتِ علیه السلام : إنّ الدُّنیا بینَ یَدَیَّ کالقَصعَةِ بین یَدَی أحَدِکُم ، یَتَناوَلُ مِنها ما یَشاءُ ، و الدُّنیا عِندی کالدِّرهَمِ فی کَفِّ أحَدِکُم یُقلِّبُهُ کیفَ شاءَ. (2) (3)

امام صادق علیه السلام_ در توضیح آیات جان ستانان _فرمود : خدای تبارک و تعالی برای ملک الموت دستیارانی از فرشتگان قرار داده که جان ها را می گیرند؛ همچون رئیس پاسبانان که دستیارانی از انسان ها دارد و آنها را برای انجام کارهای خودش می فرستد. پس، فرشتگان جان مردم را می گیرند و ملک الموت، در کنار جان هایی که خودش گرفته، آن جان ها را نیز از فرشتگان تحویل می گیرد و خداوند عزّ و جلّ همه آن جان ها را از ملک الموت می ستاند.

امام صادق علیه السلام :به ملک الموت گفته شد : چگونه جان هایی را که یکی در مغرب است و دیگری در مشرق، همزمان می گیری؟ گفت : من آنها را فرا می خوانم و آنها هم اجابتم می کنند. حضرت فرمود : ملک الموت علیه السلام گفت : دنیا در برابر من مانند کاسه ای است در برابر یکی از شما که هرچه بخواهد از آن بر می دارد و دنیا در نزد من چون درهمی است در مشتِ یکی از شما، که هر گونه خواهد آن را می چرخاند.

ص :105

عنه علیه السلام :مَن ذَکَرَ المَوتَ رَضِیَ مِن الدُّنیا بالیَسیرِ . (1)

عنه علیه السلام :کیفَ تَنسی المَوتَ و آثارُهُ تُذَکِّرُکَ ؟ ! (2)

عنه علیه السلام :اُوصیکُم بذِکرِ المَوتِ و إقلالِ الغَفلَةِ عنهُ ، و کیفَ غَفلَتُکُم عمّا لَیس یُغفِلُکُم ، و طَمَعُکُم فیمَن لَیس یُمهِلُکُم ؟! فکفَی واعِظا بمَوتی عایَنتُموهُم . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ذِکرُ المَوتِ یُمیتُ الشَّهَواتِ فی النَّفسِ ، و یَقلَعُ مَنابِتَ الغَفلَةِ ، و یُقَوّی القلبَ بمَواعِدِ اللّهِ ، و یُرِقُّ الطَّبعَ ، و یَکسِرُ أعلامَ الهَوی و یُطفِئُ نارَ الحِرصِ ، و یُحَقِّرُ الدُّنیا . (4)

الإمامُ الهادیُّ علیه السلام :اُذکُرْ مَصرَعَکَ بینَ یَدَی أهلِکَ؛ و لا طَبیبَ یَمنَعُکَ، و لا حَبیبَ یَنفَعُکَ . (5)

بحار الأنوار :فی الزَّبورِ : مَن فَزَّعَ نفسَهُ بالمَوتِ هانَت علَیهِ الدُّنیا . (6)

(7)

امام علی علیه السلام :هرکه به یاد مرگ باشد، از دنیا به اندک خشنود شود.

امام علی علیه السلام :چگونه مرگ را فراموش می کنی در حالی که نشانه هایش به تو تذکّر می دهند؟!

امام علی علیه السلام :شما را سفارش می کنم که به یاد مرگ باشید و از آن کمتر غفلت ورزید. چگونه از چیزی غافلید که او از شما غافل نیست و چگونه به کسی چشم طمع دوخته اید که به شما مهلت نمی دهد! مردگانی که مشاهده کرده اید خود واعظانی هستند که شما را از هر واعظی بی نیاز می کنند.

امام صادق علیه السلام :یاد مرگ، خواهش های نفس را می میراند و رویشگاه های غفلت را ریشه کن می کند و دل را با وعده های خدا نیرو می بخشد و طبع را نازک می سازد و پرچم های هوس را درهم می شکند و آتش آزمندی را خاموش می سازد و دنیا را در نظر کوچک می کند.

امام هادی علیه السلام :به یادآور آن هنگامی را که پیش روی خانواده ات در بستر مرگ افتاده ای و نه طبیبی می تواند جلو مردنت را بگیرد و نه دوستی به کارت می آید.

بحار الأنوار :در زبور آمده است : هر که خود را از مرگ بترساند، دنیا در نظرش بی مقدار شود.

ص :108

الترغیب و الترهیب عن أنسٍ :إنّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله مَرَّ بمَجلِسٍ و هُم یَضحَکونَ فقالَ : أکثِروا ذِکرَ هادِمِ اللَّذّاتِ ، أحسَبُهُ قالَ : فإنّهُ ما ذَکَرَهُ أحَدٌ فی ضِیقٍ مِن العَیشِ إلاّ وسَّعَهُ ، و لا فی سَعَةٍ إلاّ ضَیّقَهُ علَیهِ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أکثِروا ذِکرَ المَوتِ ، و یَومَ خُروجِکُم مِن القُبورِ ، و قیامِکُم بَینَ یَدَیِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ ؛ تَهونُ علَیکُمُ المَصائبُ . (2)

عنه علیه السلام :أکثِروا ذِکرَ المَوتِ عندَ ما تُنازِعُکُم إلَیهِ أنفسُکُم مِن الشَّهَواتِ ، و کفی بالمَوتِ واعِظا. و کانَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله کثیرا ما یُوصی أصحابَهُ بذِکرِ المَوتِ فیقولُ : أکثِروا ذِکرَ المَوتِ ، فإنّهُ هادِمُ اللَّذّاتِ، حائلٌ بَینَکُم و بینَ الشَّهَواتِ . (3)

عنه علیه السلام_ لابنهِ الحسنِ علیه السلام _: یا بُنیَّ ، أکثِرْ مِن ذِکرِ المَوتِ ، و ذِکرِ ما تَهجُمُ علَیهِ و تُفضی بعدَ المَوتِ إلَیهِ ، حتّی یأتیَکَ (4) و قد أخَذتَ مِنهُ حِذرَکَ و شَدَدتَ لَه أزرَکَ ، و لا یَأتیَکَ بَغتَةً فیَبهَرَکَ . (5)

الترغیب و الترهیب_ به نقل از انس _: رسول خدا صلی الله علیه و آله بر جمعی که در حال خنده بودند، گذشت. پس فرمود : برهم زننده خوشی ها را فراوان یاد کنید. گمان می کنم فرمود : هیچ کس در تنگنای زندگی مرگ را یاد نکرد، مگر اینکه زندگی را بر او فراخ کرد و نیز در فراخی زندگی آن را یادآور نشد، مگر اینکه زندگی را بر او تنگ ساخت.

امام علی علیه السلام :مرگ و روز بیرون آمدنتان از گورها و ایستادنتان در پیشگاه خداوند عزّ و جلّ را فراوان یاد کنید، تا مصیبت ها بر شما آسان شود.

امام علی علیه السلام :در هنگامی که نفْس هایتان شما را به سوی خواهش ها و شهوات می کشانند، مرگ را فراوان یاد کنید که مرگ بهترین واعظ است. رسول خدا صلی الله علیه و آله اصحاب خود را به یادآوری مرگ بسیار سفارش می کرد و می فرمود : مرگ را فراوان یاد کنید؛ زیرا که آن برهم زننده خوشی ها و پرده میان شما و خواهش ها است.

امام علی علیه السلام_ به فرزند بزرگوارش حضرت حسن علیه السلام _نوشت : فرزندم! بسیار به یاد مرگ و به یاد آنچه در آن می افتی و پس از مرگ به سوی آن کشانده می شوی باش، تا آن گاه که بر تو درآید با تمام توان در برابرش آماده و برای آن کمر بسته باشی، نه آنکه ناگهان بر تو در آید و چشمانت را خیره گرداند.

ص :110

عنه علیه السلام :مَن أکثَرَ مِن ذِکرِ المَوتِ قَلَّت فی الدُّنیا رَغبَتُهُ . (1)

عنه علیه السلام :مَن أکثَرَ مِن ذِکرِ المَوتِ رَضِیَ مِن الدُّنیا بالکَفافِ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أکثِروا ذِکرَ المَوتِ ؛ فإنّهُ ما أکثَرَ ذِکرَ المَوتِ إنسانٌ إلاّ زَهِدَ فی الدُّنیا . (3)

(4)

امام علی علیه السلام :کسی که مرگ را بسیار یاد کند، رغبتش به دنیا کم می شود.

امام علی علیه السلام :کسی که مرگ را فراوان یاد کند، از دنیا به قدر کفاف خرسند شود.

امام صادق علیه السلام :مرگ را فراوان یاد کنید؛ زیرا هیچ انسانی مرگ را بسیار یاد نمی کند، مگر اینکه به دنیا بی رغبت می شود.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اِستَعِدّوا للمَوتِ فقد أظَلَّکُم ، و کُونوا قَوما صِیحَ بِهِم فانتَبَهوا ، و عَلِموا أنّ الدُّنیا لَیسَت لَهُم بدارٍ فاستَبدَلوا .........

و ما بینَ أحَدِکُم و بینَ الجَنَّةِ أوِ النّارِ إلاّ المَوتُ أن یَنزِلَ بهِ ......... نَسألُ اللّهَ سبحانَهُ أن یَجعَلَنا و إیّاکُم مِمَّن لا تُبطِرُهُ نِعمَةٌ ، و لا تُقَصِّرُ بهِ عن طاعَةِ ربِّهِ غایَةٌ ، و لا تَحِلُّ بهِ بعدَ المَوتِ نَدامَةٌ و لا کآبَةٌ . (1)

عنه علیه السلام :تَرَحَّلوا فقد جُدَّ بِکُم، و استَعِدّوا للمَوتِ فقد أظَلَّکُم . (2)

عنه علیه السلام :إنّ أمرا لا تَعلَمُ مَتی یَفجَؤُکَ یَنبَغی أنْ تَستَعِدَّ لَهُ قبلَ أن یَغشاکَ . (3)

عنه علیه السلام :أسمِعوا دَعوَةَ المَوتِ آذانَکُم قبلَ أن یُدعی بِکُم . (4)

عنه علیه السلام :إنّ العاقِلَ یَنبَغی أن یَحذَرَ المَوتَ فی هذهِ الدّارِ ، و یُحسِنَ لَهُ التأهُّبَ قبلَ أن یَصِلَ إلی دارٍ یَتَمنّی فیها المَوتَ فلا یَجِدُهُ . (5)

امام علی علیه السلام :برای مرگ آماده شوید؛ زیرا مرگ بر سر شما سایه افکنده است و همچون گروهی باشید که بر سر آنها فریاد زده شد و بیدار گشتند و دانستند که دنیا سرای آنها نیست و از این رو آن را [با جهان دیگر ]عوض کردند ......... .

و میان هر یک از شما و بهشت و دوزخ فاصله ای جز فرود آمدن مرگ بر او نیست ......... از خدای سبحان مسألت داریم که ما و شما را از کسانی قرار دهد که هیچ نعمتی سرمستشان نمی کند و هیچ هدفی آنان را از طاعت پروردگارشان باز نمی دارد و پس از مرگ پشیمانی و اندوهی گریبان گیرشان نمی شود.

امام علی علیه السلام :بار سفر بربندید، که در بردن شما شتاب می شود؛ و برای مرگ آماده شوید، که بر شما سایه افکنده است.

امام علی علیه السلام :چیزی که نمی دانی چه وقت غافلگیرت می کند، سزاست که پیش از آنکه تو را فرا گیرد، خویشتن را برایش آماده سازی.

امام علی علیه السلام :دعوت مرگ را به گوش های [جانِ] خود بنیوشانید، پیش از آنکه فرا خوانده شوید.

امام علی علیه السلام :خردمند را سزد که در این سرا، از مرگ به هوش باشد و پیش از رسیدن به سرایی که در آن مرگ را آرزو کند و نیابدش، خود را برای مرگ به خوبی آماده گرداند.

ص :112

عنه علیه السلام :إذا کانَ هُجومُ المَوتِ لا یُؤمَنُ؛ فمِنَ العَجزِ تَرکُ التّأهُّبِ لَهُ . (1)

عنه علیه السلام :تارِکُ التّأهُّبِ للمَوتِ و اغتِنامِ المَهَلِ غافِلٌ عن هُجومِ الأجَلِ ، تَرَحَّلوا فقد جُدَّ بِکُم ، و استَعِدّوا للمَوتِ فقد أظَلَّکُم . (2)

عنه علیه السلام :اِعلَمْ أنّ أمامَکَ عَقَبةً کَؤودا المُخِفُّ فیها أحسَنُ حالاً (أمراً) مِن المُثقِلِ ، و المُبطِئُ علَیها أقبَحُ حالاً من المُسرِعِ ......... فارتَدْ لنفسِکَ قَبلَ نُزولِکَ، و وَطِّئِ المَنزِلَ قبلَ حُلولِکَ . (3)

عنه علیه السلام :إنّ وَراءَکَ طالِبا حَثیثا مِن المَوتِ ، فلا تَغفُلْ . (4)

عنه علیه السلام :مَنِ استَعَدَّ لسَفَرِهِ قَرَّ عَینا بحَضَرِهِ . (5)

عنه علیه السلام :إنّ قادِما یَقدُمُ بالفَوزِ أو الشِّقوَةِ لَمُستَحِقٌّ لأفضَلِ العُدَّةِ . (6)

امام علی علیه السلام :وقتی از هجوم مرگ ایمنی نیست، آماده نشدن برای آن از ناتوانی است.

امام علی علیه السلام :کسی که خود را برای مرگ آماده نسازد و فرصت ها را غنیمت نشمرد، از هجوم اجل غافل است. بار سفر بربندید، که برای بردن شما شتاب است، برای مرگ آماده شوید، که بر شما سایه افکنده است.

امام علی علیه السلام :بدان که فراپیش تو گردنه ای است دشوار، که در عبور از آن، سبکبار ، نکو حال تر از گرانبار است و آنکه آهسته می رود از آنکه شتاب می ورزد بد حال تر بُوَد ......... پس، قبل از فرود آمدنت برای خود پیشروی روانه ساز و پیش از آنکه بار افکنی، منزلگاه را آماده ساز.

امام علی علیه السلام :مرگ، تو را شتابان تعقیب می کند، پس، غافل مباش.

امام علی علیه السلام :کسی که برای سفرش آماده باشد، در حَضَرش شادمان و آسوده خاطر است.

امام علی علیه السلام :وارد شونده ای که با خود رستگاری یا بدبختی می آورد، سزاوار بهترین آمادگی است.

ص :113

عنه علیه السلام :إیّاکَ أن یَنزِلَ بکَ المَوتُ و أنتَ آبِقٌ مِن ربِّکَ فی طَلَبِ الدُّنیا . (1)

عنه علیه السلام :اِزهَدْ فی الدُّنیا و اعزِفْ عَنها ، و إیّاکَ أن یَنزِلَ بکَ المَوتُ و أنتَ آبِقٌ مِن ربِّکَ فی طَلبِها فتَشقی. (2)

عنه علیه السلام :عَجِبتُ لمَن یَری أنّهُ یُنقَصُ کلَّ یَومٍ فی نفسِهِ و عُمرِهِ و هُو لا یَتَأهَّبُ للمَوتِ ! (3)

عنه علیه السلام :لا تَکُن مِمّن یَرجو الآخِرَةَ بغَیرِ العَمَلِ ......... یَخشَی المَوتَ ، و لا یُبادِرُ الفَوتَ . (4)

عنه علیه السلام :بادِروا المَوتَ و غَمَراتِهِ ، و امهَدوا لَهُ قبلَ حُلُولِهِ ، و أعِدُّوا لَهُ قبلَ نُزولِهِ . (5)

عنه علیه السلام :بادِروا المَوتَ الّذی إن هَرَبتُم مِنهُ أدرَکَکُم ، و إن أقَمتُم أخَذَکُم ، و إن نسِیتُموهُ ذَکَرَکُم . (6)

عنه علیه السلام :بادِروا أمرَ العامّةِ (7) و خاصّةَ أحَدِکُم و هُو المَوتُ ، فإنّ النّاسَ أمامَکُم ، و إنّ السّاعةَ تَحدُوکُم مِن خَلفِکُم ، تَخَفَّفوا تَلحَقوا ، فإنّما ینتَظَرُ بأوّلِکُم آخِرُکُم . (8)

امام علی علیه السلام :مبادا مرگ در حالی به سراغت آید که تو [چون بنده ای فراری] از خداوندگارت در طلب دنیا گریخته باشی.

امام علی علیه السلام :به دنیا بی اعتنا باش و از آن دوری کن و مبادا مرگ در حالی به سراغت آید که [چون بنده ای فراری ]از خداوندگارت در طلب دنیا گریخته باشی و در نتیجه، بدبخت شوی.

امام علی علیه السلام :در شگفتم از کسی که می بیند هر روز از جان و عمر او کاسته می شود و با این حال برای مرگ آماده نمی شود؟!

امام علی علیه السلام :چونان کسی مباش که بدون عمل ، به آخرت امید بسته است ......... از مرگ می ترسد، اما پیش از رفتن کاری نمی کند.

امام علی علیه السلام :پیش از مرگ و سختی های آن کاری بکنید و قبل از رسیدنش، مقدمات آن را فراهم آورید و پیش از فرود آمدنش، برای آن آماده شوید.

امام علی علیه السلام :پیش از مرگ کاری بکنید؛ مرگی که اگر از او بگریزید، به شما می رسد و اگر بایستید، گریبانتان را می گیرد و اگر فراموشش کنید، به یادتان می آورد.

امام علی علیه السلام :پیشدستی کنید بر چیزی که همگانی است و یکایک شما را فرا می گیرد و آن مرگ است؛ زیرا که مردم پیش از شما رفتند و ساعت [مرگ یا قیامت] از پشت سرتان شما را به پیش می راند. سبکبار بشوید تا [به رفتگان این کاروان ]بپیوندید؛ زیرا که جلو رفتگان شما چشم به راه بازماندگان شما هستند.

ص :114

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :هَولٌ لا تَدری مَتی یَغشاکَ،ما یَمنَعُکَ أن تَستَعِدَّ لَهُ قبلَ أن یَفجَأکَ ؟! (1)

بحار الأنوار :قال إبراهیمُ علیه السلام _ لمّا دَنَت وَفاتُهُ _ : هَلاّ أرسَلتَ إلَیَّ رَسولاً حتّی آخُذَ اُهبَةً ، قالَ لَهُ : أ وَ ما عَلِمتَ أنّ الشَّیبَ رَسولی ؟ ! (2)

امام صادق علیه السلام :هول و هراسی که نمی دانی چه وقت تو را فرا می گیرد، چرا پیش از آنکه ناگهان به سراغت آید، برایش آماده نمی شوی؟!

بحار الأنوار :ابراهیم علیه السلام به هنگام نزدیک شدن وفاتش [به خدا ]گفت : چرا پیکی سوی من نفرستادی تا [خودم را برای مرگ آماده سازم]. به او فرمود: مگر نمی دانی که موی سپید پیک من است؟!

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ما أنزَلَ المَوتَ حَقَّ مَنزِلَتِهِ مَن عَدَّ غَدا مِن أجَلِهِ . (1)

امام علی علیه السلام :کسی که فردا را از عمر خود به شمار آورد، مرگ را در جایگاه شایسته اش قرار نداده است.

عنه علیه السلام :أ لَستُم فی مَساکِنِ مَن کانَ قَبلَکُم أطولَ أعمارا ، و أبقی آثارا ......... تَعَبَّدوا للدُّنیا أیَّ تَعبُّدٍ ، و آثَرُوها أیَّ إیثارٍ ، ثُمّ ظَعَنوا عنها بغَیرِ زادٍ مُبَلِّغٍ و لا ظَهرٍ قاطِعٍ . (1)

عنه علیه السلام :إنّ الدُّنیا دارُ صِدقٍ لمَن صَدَقَها، و دارُ عافِیَةٍ لمَن فَهِمَ عنها ، و دارُ غِنیً لمَن تَزوَّدَ مِنها . (2)

عنه علیه السلام :إنّما الدُّنیا مُنتَهی بَصَرِ الأعمی، لا یُبصِرُ مِمّا وراءها شیئا ، و البَصیرُ یَنفُذُها بَصَرُهُ و یَعلَمُ أنّ الدّارَ وراءها،فالبَصیرُ مِنها شاخِصٌ ، و الأعمی إلَیها شاخِصٌ ، و البَصیرُ مِنها مُتَزوِّدٌ ، و الأعمی لَها مُتَزوِّدٌ . (3)

عنه علیه السلام :إنّ الدُّنیا لم تُخلَقْ لَکُم دارَ مُقامٍ ، بل خُلِقَت لَکُم مَجازا لِتَزَوَّدوا مِنها الأعمالَ إلی دارِ القرارِ. (4)

عنه علیه السلام :رَحِمَ اللّهُ امرَأً ......... اغتَنَمَ المَهَلَ ، و بادَرَ الأجَلَ ، و تَزوَّدَ مِن العَمَلِ . (5)

امام علی علیه السلام :آیا نه اینکه شما در خانه های کسانی هستید که پیش از شما بودند و عمرهایی درازتر و آثاری ماندنی تر داشتند ......... دنیا را پرستیدند چه پرستیدنی و آن را برگزیدند چه برگزیدنی! سپس بی هیچ توشه ای و بی هیچ مرکبی که آنها را به سر منزل مقصود برساند، از این دنیا کوچیدند.

امام علی علیه السلام :دنیا، سرای راستی است برای کسی که با آن از در راستی درآید و سرای عافیت و آسایش است برای کسی که از آن چیز بفهمد و سرای توانگری است برای کسی که از آن توشه برگیرد.

امام علی علیه السلام :دنیا چشم انداز نهایی شخص نابینا (بی بَصَر) است و در فرا سوی آن چیزی نمی بیند. امّا شخص بینا و با بصیرت، نگاهش از دنیا فراتر می رود و درمی یابد که سرای حقیقی، در آن سوی دنیاست. بنا بر این، شخص بینا از دنیا چشم بر می کند و نابینا به آن چشم می دوزد، بینا از دنیا توشه برمی دارد، و نابینا برای آن توشه برمی دارد.

امام علی علیه السلام :دنیا، سرای ماندن شما آفریده نشده است، بلکه چونان گذرگاهی برایتان خلق گشته است تا از آن برای سرای ماندگاری توشه اعمال فراهم آورید.

امام علی علیه السلام :رحمت خدا بر کسی که ......... فرصت ها را غنیمت شمرده و بر مرگ پیشدستی کند و توشه عمل فراهم آورد.

ص :117

عنه علیه السلام :إنّکَ لَن یُغنیَ عنکَ بعدَ المَوتِ إلاّ صالِحُ عَمَلٍ قَدَّمتَهُ ، فتَزوَّدْ مِن صالحِ العَمَلِ . (1)

عنه علیه السلام_ فی ذَمِّ الدُّنیا _: لا خَیرَ فی شیءٍ مِن أزوادِها إلاّ التَّقوی . (2)

عنه علیه السلام :اُوصیکُم عِبادَ اللّهِ بتَقوَی اللّهِ الّتی هیَ الزّادُ و بها المَعاذُ (المَعادُ) : زادٌ مُبلِغٌ ، و مَعاذٌ مُنجِحٌ . (3)

عنه علیه السلام_ إذا صلَّی العِشاءَ الآخِرَةَ یُنادی النّاسَ ثلاثَ مَرّاتٍ حتّی یَسمَعَ أهلُ المَسجِدِ _: أیّها الناسُ ، تَجَهَّزوا رَحِمَکُمُ اللّهُ ، فقد نُودِیَ فیکُم بالرَّحیلِ ، فما التَّعرُّجُ علَی الدُّنیا بعدَ نِداءٍ فیها بالرَّحیلِ ؟! تَجَهَّزوا رَحِمَکُمُ اللّهُ ، و انتَقِلوا بأفضَلِ ما بِحَضرَتِکُم مِن الزّادِ و هُو التّقوی . (4)

عنه علیه السلام_ و کانَ کثیرا ما یُنادی بهِ أصحابَهُ _: تَجَهَّزوا رَحِمَکُمُ اللّهُ ! فقد نُودِیَ فیکُم بالرَّحیلِ ، و أقِلّوا العُرْجَةَ علَی الدّنیا ، و انقَلِبوا بصالِحِ ما بحَضرَتِکُم مِن الزّادِ ؛ فإنّ أمامَکُم عَقَبَةً کَؤودا ، و مَنازِلَ مَخُوفَةً مَهُولَةً ، لا بُدَّ مِن الوُرودِ عَلَیها ، و الوُقوفِ عِندَها ......... فقَطِّعوا عَلائقَ الدُّنیا و استَظهِروا بزادِ التَّقوی . (5)

امام علی علیه السلام :پس از مرگ هرگز چیزی به کار تو نمی آید، مگر کردار نیکی که پیش فرستاده باشی. بنا بر این، از کار نیک توشه فراهم آر.

امام علی علیه السلام_ در نکوهش دنیا _فرمود: در هیچ یک از توشه های دنیا خیری نیست مگر در تقوا.

امام علی علیه السلام :شما را، ای بندگان خدا! به تقوای الهی سفارش می کنم؛ تقوایی که توشه است و پناهگاه. توشه ای رساننده [به سر منزل مقصود ]و پناهگاهی رهاننده [از آتش ] .

امام علی علیه السلام_ هرگاه نماز عشا را می خواند، با صدایی که همه نماز گزاران مسجد بشنوند، سه بار خطاب به مردم _می فرمود : ای مردم! خدایتان رحمت کناد! آماده و مجهز شوید، که بانگ رحیل در میان شما سر داده اند. با این بانگ رحیل، روی آوردن به دنیا دیگر چه معنا دارد؟ خدایتان رحمت کناد! آماده شوید و با بهترین توشه ای که در اختیار دارید رهسپار [آخرت] شوید و آن تقوا است.

امام علی علیه السلام_ یاران خویش را بسیار با این سخنان، مخاطب ساخته _می فرمود : آماده و مجهز شوید، خدایتان رحمت کناد! زیرا که بانگ رحیل در میان شما سر داده اند. از دل بستن به دنیا کم کنید و با توشه نیکی که در برابر شماست،رهسپار شوید؛زیرا گردنه ای دشوار و منزل هایی ترسناک و هراس انگیز پیش رو دارید که ناچار باید به آنها در آیید و آنجاها درنگ کنید ......... پس، علایق و پیوندهای به دنیا را ببُرید و از توشه تقوا کمک گیرید.

ص :118

عنه علیه السلام_ لمّا أشرَفَ علَی القُبورِ و هُو یَرجِعُ مِن صِفِّینَ _: یا أهلَ الدِّیارِ المُوحِشَةِ ، و المَحالِّ المُقفِرَةِ ، و القُبورِ المُظلِمَةِ ، یا أهلَ التُّربَةِ ، یا أهلَ الغُربَةِ ، یا أهلَ الوَحدَةِ ، یا أهلَ الوَحشَةِ ، أنتُم لَنا فَرَطٌ سابِقٌ ، و نحنُ لَکُم تَبَعٌ لاحِقٌ . أمّا الدُّورُ فقد سُکِنَت ، و أمّا الأزواجُ فقد نُکِحَت ، و أمّا الأموالُ فقد قُسِّمَت . هذا خَبَرُ ما عِندَنا ، فما خَبَرُ ما عِندَکُم ؟ ثُمّ التَفَتَ إلی أصحابِهِ فقالَ : أما لَو اُذِنَ لَهُم فی الکلامِ لأخبَروکُم أنّ خَیرَ الزَّادِ التَّقوی . (1)

عنه علیه السلام :آهِ ! مِن قِلَّةِ الزّادِ ، و طُولِ الطَّریقِ ، و بُعدِ السَّفَرِ ، و عَظیمِ المَورِدِ ! (2)

امام علی علیه السلام_ در بازگشت از صفین چون به گورستان رسید _فرمود : ای ساکنان خانه های تنهایی و جایگاه های خشک و خالی و گورهای ظلمانی! ای خاک نشینان! ای ساکنان دیار غربت! ای تنهایان! ای آنان که در تنهایی به سر می برید! شما پیشروان مایید و پیش از ما رفتید و ما دنباله رو شما هستیم و به شما خواهیم پیوست. [بدانید که ]خانه ها[یتان ]مسکن [دیگران] شده و زن ها[یتان] به شوهر رفته اند و اموال و دارایی ها[ی شما ]تقسیم گشته است. این خبری است که ما داریم. شما چه خبر دارید؟ حضرت سپس به طرف اصحاب خود برگشت و فرمود : بدانید که اگر اجازه سخن گفتن داشتند، بی گمان به شما خبر می دادند که :بهترین توشه تقواست.

امام علی علیه السلام :وای از کمبود توشه و درازی راه و دوری سفر و عظمت جایی که وارد می شویم!

عنه علیه السلام :إنّما الاستِعدادُ للمَوتِ تَجَنُّبُ الحَرامِ ، و بَذلُ النَّدی و الخَیرِ . (1)

بحار الأنوار :قیل لزین العابدینَ علیه السلام ما خَیرُ ما یَموتُ علیه العَبدُ؟ : قال : أن یکونَ قد فَرَغَ مِن أبنِیَتِهِ و دُورِهِ و قُصورِهِ . قیلَ : و کیفَ ذلکَ ؟ قالَ : أن یکونَ مِن ذُنوبهِ تائبا ، و علَی الخَیراتِ مُقیما ، یَرِدُ علَی اللّهِ حَبیبا کریما . (2)

امام علی علیه السلام :آماده شدن برای مرگ، در حقیقت، دوری کردن از حرام و گشودن دست احسان و نیکی است.

بحار الأنوار :از امام زین العابدین علیه السلام سؤال شد که بهترین مرگ چیست؟ حضرت فرمود : اینکه [آدمی] از ساختمان ها و خانه ها و کاخ هایش فارغ شده باشد. عرض شد : یعنی چه؟ فرمود : از گناهانش توبه کرده باشد و به کارهای نیک بپردازد و [با چنین حالی] بر خداوند حبیب و کریم وارد شود.

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا یَتَمنّی أحَدُکُم المَوتَ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَتَمنّی أحَدُکُمُ المَوتَ لِضُرٍّ نَزَلَ بهِ ، فإن کانَ و لا بُدَّ فاعِلاً فلْیَقُل : اللّهُمّ أحیِنی ما کانَتِ الحَیاةُ خَیرا لی ، و تَوَفَّنی إذا کانَتِ الوَفاةُ خَیرا لی . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَتَمَنّیَنَّ أحَدُکُم المَوتَ بِضُرٍّ نَزَلَ بهِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله_ لمّا دَخَلَ علَی العبّاسِ و هو یَشتَکی فیَتَمنَّی المَوتَ _: یا عَبّاسُ عَمَّ رسولِ اللّهِ ! لا تَتمَنَّ المَوتَ ؛ إن کُنتَ مُحسِنا تَزدادُ إحسانا إلی إحسانِکَ خَیرٌ لکَ ، و إن کُنتَ مُسیئا فإن تُؤخَّرْ تَستَعتِبْ مِن إساءتِکَ خَیرٌ لکَ ، لا تَتَمنَّ المَوتَ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :یا سَعدُ، أ عِندی تَمنَّی المَوتَ ؟! لَئن کُنتَ خُلِقتَ للنّارِ و خُلِقَت لکَ ما النّارُ شیءٌ یُستَعجَلُ إلَیها ، و لئن خُلِقتَ للجَنّةِ و خُلِقَت لکَ لَأن یَطولَ عُمرُکَ و یَحسُنَ عمَلُکَ خَیرٌ لکَ . (5)

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ یک از شما آرزوی مرگ نکند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ یک از شما به خاطر گزندی که به او می رسد ، مرگ را آرزو نکند؛ و اگر ناچار به این کار شد، بگوید : بار خدایا! تا زمانی که زندگی برای من بهتر است مرا زنده بدار و هرگاه مرگ برایم بهتر بود، مرا بمیران.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ یک از شما به سبب گزندی که به او می رسد، هرگز آرزوی مرگ نکند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ چون در بیماریِ عباس به عیادتش رفت و دید او می نالد و آرزوی مرگ می کند _فرمود : ای عباس! ای عموی رسول خدا! آرزوی مرگ مکن. اگر نیکوکار باشی، بر نیکی هایت می افزایی و این برای تو بهتر است و اگر بدکار باشی و مرگت به تأخیر افتد، از بدی هایت دست برمی داری و این برای تو بهتر است ؛ هیچگاه تمنّای مرگ نکن .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای سعد! آیا پیش من آرزوی مرگ می کنی؟ اگر تو برای آتش آفریده شده باشی و آتش برای تو، در این صورت آتش چیزی نیست که به سویش بشتابی و اگر تو برای بهشت آفریده شده باشی و بهشت برای تو، در این صورت، اگر عمرت طولانی شود و کار نیکو انجام دهی، این برایت بهتر است.

ص :121

عنه صلی الله علیه و آله :لا تَمنَّوا المَوتَ ؛ فإنّهُ یَقطَعُ العمَلَ ، و لا یُرَدُّ الرّجُلُ فیَستَعتِبُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :لا تَمنَّوا المَوتَ ؛ فإنّ هَولَ المُطَّلَعِ شَدیدٌ ، و إنّ مِن السَّعادَةِ أن یَطولَ عُمرُ العَبدِ ، و یَرزُقَهُ اللّهُ الإنابَةَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَتَمنَّیَنَّ أحَدُکُمُ المَوتَ ؛ فإنّهُ لا یَدری ما قَدَّمَ لنفسِهِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَتَمنّی أحَدُکُمُ المَوتَ إلاّ أن یَثِقَ بِعَملِهِ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لِلحارثِ الهَمْدانیِّ _: و أکثِرْ ذِکرَ المَوتِ و ما بعدَ المَوتِ ، و لا تَتَمَنَّ المَوتَ إلاّ بشَرطٍ وَثیقٍ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لرجُلٍ یَتَمنَّی المَوتَ _: تَمَنَّ الحَیاةَ لِتُطیعَ لا لِتَعصیَ، فلَأن تَعیشَ فتُطیعَ خَیرٌ لکَ مِن أن تَموتَ فلا تَعصیَ و لا تُطیعَ . (6)

کشف الغمّة_ الإمامُ الکاظمُ علیه السلام أیضا _: هل بینَکَ و بینَ اللّهِ قَرابَةٌ یُحابیکَ لَها ؟ قالَ : لا . قالَ : فهَل لکَ حَسَناتٌ قَدَّمتَها تَزیدُ علی سَیّئاتِکَ؟ قالَ : لا . قالَ : فأنتَ إذا تَتَمنّی هَلاکَ الأبَدِ ! (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تمنّای مرگ نکنید؛ چون با مرگ رشته عمل قطع می شود و انسان باز نمی گردد تا بدی هایش را جبران [و خدا را راضی] کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تمنّای مرگ نکنید؛ زیرا هول و هراس قیامت سخت است و این از خوشبختی است که عمر بنده طولانی شود و خداوند توبه روزیش فرماید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ گاه کسی از شما آرزوی مرگ نکند؛ چرا که نمی داند برای خود چه پیش فرستاده است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ یک از شما آرزوی مرگ نکند، مگر اینکه به عمل خود اطمینان داشته باشد.

امام علی علیه السلام_ به حارث همْدانی _فرمود : مرگ و پس از مرگ را فراوان یاد کن و هرگز آرزوی مرگ مکن، مگر با شرطی استوار.

امام صادق علیه السلام_ به مردی که آرزوی مرگ می کرد _فرمود : آرزوی زندگی کن، تا اینکه [خدای را ]اطاعت کنی و معصیتش نکنی؛ زیرا که اگر زنده باشی و اطاعت کنی، برایت بهتر از این است که بمیری و نه طاعت کنی و نه معصیت.

کشف الغمّة :امام کاظم علیه السلام به مردی که آرزوی مرگ می کرد فرمود: آیا میان تو و خداوند خویشاوندی ای است که به خاطر آن تو را کمک رساند؟ عرض کرد : خیر. فرمود : آیا خوبی هایی که بر بدی هایت فزونی داشته باشد پیش فرستاده ای؟ عرض کرد : خیر. فرمود : پس، در این صورت تو هلاکت ابدی را آرزو می کنی !

ص :122

الزهد للحسین بن سعید عن سلمان :لولا السُّجودُ للّهِ ، و مُجالَسَةُ قَومٍ یَتَلَفَّظونَ طیبَ الکلامِ کما یُتَلفَّظُ طیبُ التَّمرِ ، لَتمَنّیتُ المَوتَ . (1)

الزهد للحسین بن سعید_ به نقل از سلمان _: اگر مسأله سجده کردن برای خدا و همنشینی با عدّه ای که از دهانشان سخنان نیکویی چون خرمای ناب بیرون می ریزند در میان نبود، هر آینه تمنّای مرگ می کردم.

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :اِحضَروا مَوتاکُم و لَقِّنوهُم «لا إلهَ إلاَّ اللّهُ» و بَشِّروهُم بالجَنَّةِ ، فإنّ الحَلیمَ مِن الرِّجالِ و النِّساءِ یَتَحَیّرُ عندَ ذلکَ المَصرَعِ ، و إنّ الشّیطانَ أقرَبُ ما یکونُ مِن ابنِ آدمَ عندَ ذلکَ المَصرَعِ . و الّذی نَفسی بیَدِهِ ! لَمُعایَنةُ مَلَکِ المَوتِ أشَدُّ مِن ألفِ ضَربَةٍ بالسَّیفِ . و الّذی نَفسی بیَدِهِ ! لا تَخرُجُ نَفسُ عَبدٍ مِن الدّنیا حتّی یَتَألَّمَ کُلُّ عِرقٍ مِنهُ علی حِیالهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :أدنی جَبَذاتِ المَوتِ بمَنزلَةِ مِائةِ ضَربَةٍ بالسَّیفِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ أهوَنَ المَوتِ بمَنزلَةِ حَسَکَةٍ کانَت فی صُوفٍ، فهَل تَخرُجُ الحَسَکةُ مِن الصُّوفِ إلاّ و مَعَها صُوفٌ ؟ ! (3)

عنه صلی الله علیه و آله :لو أنّ البَهائمَ یَعلَمْنَ مِن المَوتِ ما تَعلَمونَ أنتُم ، ما أکَلتُم مِنها سَمینا ! (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی صِفَةِ المَأخوذِینَ علَی الغِرَّةِ _: اجتَمَعَت علَیهِم سَکرَةُ المَوتِ و حَسرَةُ الفَوتِ ، ففَتَرَت لها أطرافُهُم ، و تَغیَّرَت لها ألوانُهُم .

ثُمَّ ازدادَ المَوتُ فیهِم وُلوجا ، فحِیلَ بینَ أحَدِهِم و بینَ مَنطِقِهِ ، و إنّهُ لَبَینَ أهلِهِ یَنظُرُ ببَصَرِهِ و یَسمَعُ باُذُنهِ علی صِحَّةٍ مِن عَقلِهِ و بَقاءٍ من لُبِّهِ ، یُفَکِّرُ فیمَ أفنی عُمرَهُ ، و فیمَ أذهَبَ دَهرَهُ ! و یَتَذکَّرُ أموالاً جَمَعَها، أغمَضَ فی مطالِبِها، و أخَذَها مِن مُصَرَّحاتِها و مُشتَبِهاتِها، قد لَزِمَتهُ تَبِعاتُ جَمعِها، و أشرَفَ علی فِراقِها ، تَبقی لمَن وراءَهُ یَنعَمُونَ فیها، و یَتَمتَّعونَ بها ، فیکونُ المَهْنأُ لغَیرِهِ و العِب ءُ علی ظَهرِهِ ، و المَرءُ قد غَلِقَت (عَلِقَت) رُهُونُهُ بِها ، فهُو یَعَضُّ یدَهُ نَدامَةً علی ما أصحَرَ لَهُ عِندَ المَوتِ مِن أمرِهِ ، و یَزهَدُ فیما کانَ یَرغَبُ فیهِ أیّامَ عُمُرِهِ ، و یَتَمنّی أنَّ الّذی کانَ یَغبِطُهُ بها و یَحسُدُهُ علَیها قد حازَها دُونَهُ !

فلَم یَزَلِ المَوتُ یُبالِغُ فی جَسَدِهِ حتّی خالَطَ لِسانُهُ سَمعَهُ ، فصارَ بینَ أهلِهِ لا یَنطِقُ بلِسانِهِ ، و لا یَسمَعُ بسَمعِهِ ، یُرَدِّدُ طَرفَهُ بالنَّظَرِ فی وُجوهِهِم ، یَری حَرَکاتِ ألسِنَتِهِم ، و لا یَسمَعُ رَجعَ کلامِهِم .

ثُمَّ ازدادَ (زادَ) المَوتُ التِیاطا بهِ ، فقُبِضَ بَصَرُهُ کما قُبِضَ سَمعُهُ ، و خَرَجَتِ الرُّوحُ مِن جَسَدِهِ ، فصارَ جِیفَةً بینَ أهلِهِ ......... . (5)

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بر بالین مردگان خود حاضر شوید و به آنان «لا اله الا اللّه » تلقین کنید و نوید بهشتشان دهید؛ زیرا حتی مردان و زنان بردبار هم در این صحنه گیج و سرگشته می شوند و شیطان بیش از هر زمان دیگری در هنگام مرگ به آدمی نزدیک می گردد. سوگند به آنکه جانم در دست اوست، مشاهده ملک الموت سخت تر از هزار ضربه شمشیر است. سوگند به آنکه جانم در دست اوست، جان هیچ بنده ای از دنیا نرود مگر اینکه یکایک رگ های او درد کشند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کمترین کشش های مرگ، چونان صد ضربه شمشیر است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آسانترین مردن، به منزله خاری است که در میان پشم باشد. آیا خار از پشم بیرون می آید بدون آنکه مقداری پشم با آن باشد؟!

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر حیوانات از مرگ آن دانند که شما می دانید، هرگز حیوان فربهی نمی خوردید!

امام علی علیه السلام_ در وصف غافلگیر شدگان مرگ _فرمود : سکرات مرگ و حسرت از دست دادن همه چیز در وجود آنها جمع می شود و دست و پاهایشان به سستی می گراید و رنگ هایشان بر می گردد. سپس، مرگ به وجود آنان بیشتر نفوذ می کند و هر یک از آنان را از سخن می اندازد، او در میان اعضای خانواده اش با چشم خود می بیند و با گوشش می شنود و خردش صحیح و سالم است و عقلش به جاست و به این می اندیشد که عمرش را در چه راه صرف کرده و روزگارش را چگونه گذرانده است! و به یاد می آورد اموالی را که گرد آورده و در به دست آوردن آنها چشمش را بر هم نهاده [و به حلال و حرام توجّه نکرده] و از موارد آشکار و شبهه ناک بر گرفته است و تبعات و گناهانِ گردآوریِ آنها دامنگیرش شده و اینک در آستانه جدا شدن از آنهاست و این اموال برای بازماندگانش باقی می ماند که با آنها متنعّم می شوند و خوشگذرانی می کنند و بدین ترتیب، برای دیگران ثروتی باد آورده است و بار گناهش بر دوش او. و تار و پود وجودش به این اموال بسته شده است. پس، به سبب آنچه هنگام مرگ برایش آشکار شده، پشیمان گشته دست به دندان می گزد و به آنچه در ایّام زندگانیش رغبت داشته، بی میل می شود و آرزو می کند که ای کاش آن کس که حسرت او را می خورد و به سبب این اموال بر او حسادت می ورزید، آنها را گرد آورده بود، نه او!

پس، مرگ همچنان در پیکر او پیش رود تا اینکه گوش او نیز همچون زبانش از کار بیفتد و در میان اعضای خانواده خویش افتد در حالی که نه با زبانش سخنی گوید و نه با گوشش بشنود. [فقط] نگاهش را بر چهره های آنان می گرداند و حرکات زبان هایشان را می بیند، ولی سخن آنها را نمی شنود. آن گاه مرگ به او بیشتر می چسبد و چشمش نیز همانند گوشش گرفته می شود و روح از بدنش خارج می گردد و در میان افراد خانواده اش به مرداری تبدیل می شود ......... .

ص :124

ص :125

عنه علیه السلام :إنّ للمَوتِ لَغَمَراتٍ هِیَ أفظَعُ مِن أن تُستَغرَقَ بصِفَةٍ ، أو تَعتَدِلَ علی عُقولِ أهلِ الدّنیا . (1)

عنه علیه السلام :فإنّکُم لو قد عایَنتُم ما قد عایَنَ مَن ماتَ مِنکُم لجَزِعتُم و وَهِلتُم ، و سَمِعتُم و أطَعتُم ، و لکنْ مَحجوبٌ عنکُم ما قد عایَنوا، و قریبٌ ما یُطرَحُ الحِجابُ! (2)

امام علی علیه السلام :مرگ را سختی هایی است دشوارتر از آنکه در وصف گنجد یا با خردهای مردم جهان سنجیده شود.

امام علی علیه السلام :اگر آنچه را که مردگان شما دیده اند شما می دیدید، بی گمان بی تاب و هراسان می شدید و [سخن خدا را ]می شنیدید و اطاعت می کردید. لیکن آنچه را آنها دیده اند از شما در پرده است و زودا که این پرده برافتد!

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن أحَبَّ أن یُخَفِّفَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ عَنه سَکَراتِ المَوتِ ، فلْیَکُنْ لقَرابَتِهِ وَصُولاً و بوالِدَیهِ بارّا ، فإذا کانَ کذلکَ هَوَّنَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ علَیهِ سَکَراتِ المَوتِ و لَم یُصِبْهُ فی حیاتِهِ فَقرٌ أبَدا . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام :هرکه دوست دارد خداوند عزّ و جلّ سکرات مرگ را بر او سبک گرداند، باید به خویشانش رسیدگی و به پدر و مادرش نیکی کند. اگر چنین کند، خداوند عزّ و جلّ سختی های مرگ را بر او آسان گرداند و در زندگیش هرگز به ناداری نیفتد.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :جاءَ رجُلٌ إلی أبی ذرٍّ فقالَ : یا أبا ذرٍّ، ما لَنا نَکرَهُ المَوتَ ؟ فقالَ : لأنّکُم عَمَّرتُمُ الدُّنیا و أخرَبتُمُ الآخِرَةَ ، فَتَکرَهونَ أن تُنقَلوا مِن عُمرانٍ إلی خَرابٍ . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام :مردی نزد ابوذر آمد و گفت : ای ابوذر! از چه روست که ما مرگ را ناخوش می داریم؟ پاسخ داد : چون شما دنیا را آباد کرده اید و آخرت را ویران و از این رو، خوش ندارید که از آبادی به ویرانه منتقل شوید.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «فلَولا إذا بَلَغَتِ الحُلْقومَ ......... إنْ کُنتُمْ صادِقینَ» (1) _: إنّها إذا بَلَغَتِ الحُلقومَ ثُمّ اُرِیَ مَنزِلَهُ مِن الجَنَّةِ فیقولُ : رُدُّونی إلَی الدُّنیا حتّی اُخبِرَ أهلی بما أری ، فیُقالُ لَهُ : لَیس إلی ذلکَ سَبیلٌ . (2)

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «فلولا اذا بلغت الحلقوم ......... ان کنتم صادقین» _فرمود : زمانی که جان به گلوگاه رسد و جایگاهش در بهشت به او نشان داده شود، بگوید : مرا به دنیا باز گردانید تا آنچه را می بینم به خانواده ام خبر دهم. امّا به او گفته می شود : این امکان ندارد.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن أحَبَّنی وجَدَنی عندَ مَماتِهِ بحَیثُ یُحِبُّ ، و مَن أبغَضَنی وجَدَنی عندَ مَماتِهِ بحَیثُ یَکرَهُ . (1)

الدعوات عن الحارثِ الهَمْدانیِّ :أتَیتُ أمیرَ المؤمنینَ علیه السلام ذاتَ یَومٍ نِصفَ النّهارِ فقالَ : ما جاءَ بکَ ؟ قلتُ : حُبُّکَ و اللّهِ ، قالَ علیه السلام : إن کُنتَ صادِقا لَتَرانی فی ثلاثةِ مَواطِنَ : حَیثُ تَبلُغُ نَفسُکَ هذهِ _ و أومأَ بیَدِهِ إلی حَنجَرَتهِ _ و عندَ الصِّراطِ ، و عندَ الحَوضِ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لمّا سُئلَ : هل یُکرَهُ المؤمنُ علی قَبضِ رُوحِهِ ؟ _: لا و اللّهِ ، إنّهُ إذا أتاهُ ملَکُ المَوتِ لقَبضِ رُوحهِ جَزِعَ عِندَ ذلکَ ، فیَقولُ لَهُ ملَکُ المَوتِ : یا وَلیَّ اللّهِ لا تَجزَعْ ، فوالّذی بَعَثَ محمّدا صلی الله علیه و آله لَأنا أبَرُّ بِکَ و أشفَقُ علَیکَ من والِدٍ رَحیمٍ لو حَضَرَکَ ، افتَحْ عَینَکَ فانظُرْ . قالَ : و یُمَثَّلُ لَهُ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله و أمیرُ المؤمنینَ و فاطمةُ و الحسنُ و الحسینُ و الأئمةُ من ذُرِّیتِهِم علیهم السلام فیقالُ لَهُ : هذا رسولُ اللّهِ و ......... رُفَقاؤکَ ......... فما شیءٌ أحَبَّ إلَیهِ مِنِ استِلالِ رُوحِهِ و اللُّحوقِ بالمُنادی . (3)

امام علی علیه السلام :هر که مرا دوست داشته باشد، در هنگام مرگش مرا آن گونه که خوشایند اوست بیابد و هرکه مرا دشمن داشته باشد، به هنگام مرگش مرا بدان گونه که ناراحت شود بیابد.

الدعوات_ به نقل از حارث هَمْدانی _: نیمروزی نزد امیر مؤمنان علیه السلام رفتم. فرمود : چه چیز تو را بدین جا کشانده است؟ عرض کردم : به خدا قسم که محبّت به تو. فرمود : اگر راست بگویی، بی گمان در سه جا مرا خواهی دید : زمانی که جانت به این جا رسد _ و با دست خود به حنجره اش اشاره کرد _ و هنگام گذشتن از صراط و در کنار حوض [کوثر].

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به این پرسش که آیا مؤمن از جان کندن خود ناراحت می شود؟ _فرمود : نه، به خدا، زمانی که ملک الموت برای ستاندن جانش می آید، او بی تابی می کند. امّا ملک الموت به او می گوید : ای دوست خدا! بی تابی مکن؛ زیرا سوگند به آنکه محمّد صلی الله علیه و آله را برانگیخت، من از پدر مهربانی که به بالینت بیاید، با تو خوش رفتارتر و مهربانترم. چشمت را باز کن و بنگر. رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیر مؤمنان و فاطمه و حسن و حسین و امامان از نسل آنها، علیهم السلام ، در برابرش نمایان می شوند و به او گفته می شود : این رسول خدا و ......... رفیقان و همرهان تو هستند ......... در این هنگام، چیزی برای او خوشتر از این نیست که جانش ستانده شود و به منادی بپیوندد.

ص :130

عنه علیه السلام :ما مِن مؤمنٍ یَحضُرُهُ المَوتُ إلاّ رأی محمّدا و علیّا علیهما السلام حیثُ تَقَرُّ عَینُهُ ، و لا مُشرِکٌ یَموتُ إلاّ رآهُما حیثُ یَسوؤهُ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ما یَموتُ مُوالٍ لَنا مُبغِضٌ لأعدائنا إلاّ و یَحضُرُهُ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله و أمیرُ المؤمنینَ و الحسنُ و الحسینُ علیهم السلام فَیَسُرُّوهُ و یُبَشِّروهُ، و إن کانَ غیرَ مُوالٍ لَنا یَراهُم بحَیثُ یَسوؤهُ .

و الدّلیلُ علی ذلکَ قَولُ أمیرِ المؤمنینَ علیه السلام لحارثِ الهَمْدانیِّ :

یا حارَ هَمْدانَ مَن یَمُتْ یَرَنی

مِن مؤمنٍ أو مُنافِقٍ قُبُلا . (2)

(3)

امام صادق علیه السلام :هیچ مؤمنی نیست که مرگش در رسد، مگر اینکه محمّد و علی علیهما السلام را ببیند بدان گونه که شادمان شود و هیچ مشرکی نمیرد، مگر اینکه آن دو بزرگوار را بدان گونه که ناراحت شود مشاهده کند.

امام صادق علیه السلام :هیچ کس نیست که دوستدار ما و دشمن دشمنان ما باشد و بمیرد، مگر اینکه [در هنگام مرگش ]رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیر مؤمنان و حسن و حسین _ صلوات اللّه علیهم _ حاضر شوند و اگر دوستدار ما نباشد، آنان را به گونه ای که ناراحت شود، مشاهده کند. دلیل بر این مطلب، فرموده امیر مؤمنان علیه السلام به حارث همدانی است که :

ای حارث همدانی! هر کس بمیرد مرا

رو در رو می بیند، مؤمن باشد یا منافق.

ص :131

عنه علیه السلام :و آخَرُ قد تَسمّی عالِما و لیسَ بهِ ......... فالصُّورَةُ صُورَةُ إنسانٍ ، و القَلبُ قَلبُ حَیوانٍ، لا یَعرِفُ بابَ الهُدی فَیتَّبِعَهُ ، و لا بابَ العَمی فیَصُدَّ عَنهُ ، و ذلکَ مَیّتُ الأحیاءِ ! (1)

عنه علیه السلام :الکَذّابُ و المَیّتُ سَواءٌ ؛ فإنّ فَضیلَةَ الحَیِّ علَی المَیّتِ الثِّقَةُ بهِ ، فإذا لَم یُوثَقْ بکَلامِهِ بَطَلَت حَیاتُهُ . (2)

عنه علیه السلام_ فی صفةِ الزُّهّادِ _: یَرَونَ أهلَ الدُّنیا یُعَظِّمونَ مَوتَ أجسادِهِم ، و هُم أشَدُّ إعظاما لِمَوتِ قُلوبِ أحیائهِم . (3)

عنه علیه السلام_ فی ذِکرِ فتنَةِ بنی اُمیّةَ _: کانَ أهلُ ذلکَ الزَّمانِ ذِئابا ، و سَلاطینُهُ سِباعا ، و أوساطُهُ اُکّالاً ، و فُقَراؤهُ أمواتا . (4)

(5)

امام علی علیه السلام :و دیگری که عالمش خوانند، امّا عالم نیست ......... صورتش صورت انسان است و دلش دل حیوان. نه راه هدایت و رستگاری را می شناسد تا آن را بپیماید و نه راه ضلالت را تا از آن دوری گزیند. پس او مرده زندگان است.

امام علی علیه السلام :دروغگو و مرده یکسانند؛ زیرا برتری زنده بر مرده به اعتماد بر اوست. پس اگر به سخن او اعتمادی نشود، زنده نیست.

امام علی علیه السلام_ در وصف زهّاد _فرمود : دنیا پرستان را می بینند که به مردن پیکرهایشان اهمیت می دهند، امّا آنان به مرگِ دل هایِ زندگانشان بیشتر اهمیت می دهند.

امام علی علیه السلام_ در یاد کرد فتنه بنی امیّه _فرمود : مردم آن روزگار گرگ باشند، و زمام دارانش درنده، و میانْ مایگانش طعمه، و تهی دستانش [چون ]مرده.

ص :133

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ مَوتَ الفُجأةِ تَخفیفٌ عنِ المؤمنِ ، و أخذَةُ أسَفٍ عنِ الکافِرِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَوتُ الفُجأةِ تَخفیفٌ علَی المؤمنینَ ، و مَسخَطَةٌ علَی الکافِرینَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :ماتَ داوودُ النّبیُّ علیه السلام یومَ السَّبتِ مَفجوءا فأظَلَّتهُ الطَّیرُ بأجنِحَتِها ، و ماتَ موسی کَلیمُ اللّهِ علیه السلام فی التِّیهِ ، فصاحَ صائحٌ مِن السّماءِ: ماتَ موسی علیه السلام و أیُّ نَفسٍ لا تَموتُ ؟! (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مِن أشراطِ السّاعَةِ أن یَفشوَ الفالَجُ و مَوتُ الفُجأةِ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :و اللّهِ ما فَجَأنی مِن المَوتِ وارِدٌ کَرِهتُهُ ، و لا طالِعٌ أنکَرتُهُ ، و ما کنتُ إلاّ کقارِبٍ وَرَدَ ، و طالِبٍ وَجَدَ ، و ما عندَ اللّهِ خَیرٌ للأبرارِ . (5)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :مَن ماتَ دُونَ الأربَعینَ فَقدِ اختُرِمَ ، و مَن ماتَ دُونَ أربَعةَ عَشرَ یوما فمَوتُهُ مَوتُ فُجأةٍ . (6)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرگ ناگهانی، تخفیفی است برای مؤمن [از رنج مردن و سکرات موت] و [جان ]ستاندنی خشماگین از کافر.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرگ ناگهانی، تخفیفی است برای مؤمنان و خشمی است بر کافران.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :داوود نبی علیه السلام در روز شنبه به مرگ ناگهانی درگذشت. پس، پرندگان با بال های خود بر او سایه افکندند. موسی کلیم اللّه علیه السلام نیز در تیه (بیابان برهوت) مرد. پس آواز دهنده ای از آسمان جار زد : موسی علیه السلام مُرد و کیست که نمیرد؟!

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از نشانه های [فرا رسیدن ]قیامت، شیوع فلج و مرگ ناگهانی است.

امام علی علیه السلام :به خدا سوگند، که پیکی از مرگ ناگهان بر من نیاید که آن را خوش نداشته باشم و نه سرزننده ای که آن را نشناسم. بلکه من [نسبت به مرگ ]چون تشنه کامی هستم که به چشمه آبی رسد و جوینده ای که [گمشده اش را] بیابد و آنچه نزد خداست برای نیکوکاران بهتر است.

امام باقر علیه السلام :کسی که زیر چهل سالگی بمیرد، نابهنگام [و به عمر غیر طبیعی ]مرده است و کسی که کمتر از چهارده روز [بیماری بکشد و] بمیرد، مرگش مرگ ناگهانی است.

ص :135

عنه علیه السلام :مَن شَیَّعَ جَنازَةَ امرئٍ مُسلمٍ اُعطِیَ یَومَ القِیامَةِ أربَعَ شَفاعاتٍ ، و لَم یَقُلْ شیئا إلاّ قالَ المَلَکُ : و لَکَ مِثلُ ذلکَ . (1)

عنه علیه السلام_ لمّا سُئلَ عن إجابَةِ الدَّعوَةِ إلَی الجَنازَةِ أو الوَلیمَةِ _: یُجیبُ الجَنازَةَ ؛ فإنّ حُضورَ الجَنازَةِ یُذکِّرُ المَوتَ و الآخِرَةَ ، و حُضورَ الوَلائمِ یُلهی عن ذلکَ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أوّلُ ما یُتحَفُ بهِ المؤمنُ یُغفَرُ لِمَن تَبِعَ جَنازتَهُ . (3)

عنه علیه السلام :یَنبَغی لأولیاءِ المَیّتِ أن یُؤْذِنوا إخوانَ المَیّتِ بمَوتهِ ، فیَشهَدونَ جَنازَتَهُ و یُصَلُّونَ علَیهِ ، فیُکسِبُ لَهُمُ الأجرَ و یُکسِبُ لِمَیّتهِ الاستِغفارَ . (4)

(5)

امام باقر علیه السلام :هر که جنازه مسلمانی را تشییع کند، روز قیامت چهار شفاعت به او داده شود و چیزی نگوید، مگر اینکه فرشته گوید : مانند آن از آنِ تو باد.

امام باقر علیه السلام_ در پاسخ به این سؤال که انسان بهتر است دعوت به تشییع جنازه را بپذیرد یا ولیمه و سور را؟_فرمود : دعوت به تشییع جنازه را بپذیرد؛ زیرا حضور در تشییع جنازه، یادآور مرگ و آخرت است و حضور در ولیمه ها از این امور غافل می گرداند.

امام صادق علیه السلام :نخستین تحفه ای که به مؤمن داده می شود، آمرزش تشییع کنندگان جنازه اوست.

امام صادق علیه السلام :شایسته است که صاحبان عزا برادران دینی میّت را از مرگ او با خبر سازند، تا در تشییع جنازه حاضر شوند و بر او نماز خوانند و بدین ترتیب، هم برای آنان اجری حاصل شود و هم برای میّت استغفار به عمل آید.

عنه صلی الله علیه و آله_ لمّا مَرُّوا بجَنازَةٍ تُمخَضُ کما یُمخَضُ الزِّقُّ _: علَیکُم بالسَّکِینَةِ ، علَیکُم بالقَصدِ فی المَشیِ بجَنائزِکُم . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :یا أبا ذرٍّ ، إذا تَبِعتَ جَنازَةً فلْیَکُنْ عَقلُکَ فیها مَشغولاً بالتَّفکُّرِ و الخُشوعِ ، و اعلَمْ أنّکَ لاحِقٌ بهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :أفضَلُ أهلِ الجَنازَةِ أکثَرُهُم فیهِ ذِکرا و مَن لم یَجلِسْ حتّی تُوضَعَ ، و أوفاهُم مِکیالاً مَن حَثا علَیها ثلاثا . (3)

الدعوات :کانَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذا تَبِعَ جَنازَةً غَلَبَتهُ کآبَةٌ ، و أکثَرَ حَدیثَ النَّفسِ ، و أقَلَّ الکلامَ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لَمّا تَبِعَ جَنازَةً فسَمِعَ رجُلاً یَضحَکُ _: کأنّ المَوتَ فیها علی غَیرِنا کُتِبَ ، و کأنّ الحَقَّ فیها علی غَیرِنا وَجَبَ ، و کأنّ الّذی نَری من الأمواتِ سَفْرٌ عمّا قَلیلٍ إلَینا راجِعونَ ، نُبَوّئُهُم أجداثَهُم و نأکُلُ تُراثَهُم کأنّا مُخَلَّدونَ بَعدَهُم ، ثُمّ قد نَسِینا کُلَّ واعِظٍ و واعِظَةٍ ، و رُمِینا بکُلِّ فادِحٍ و جائحَةٍ ! (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ وقتی جنازه ای می بردند که مانند خیکی که تُلُم می زنند بالا و پایین می شد _فرمود : آرام باشید! با جنازه هایتان به آرامی حرکت کنید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای ابوذر! هرگاه در پی جنازه ای به راه افتادی ، باید عقلت با تفکّر و خشوع به آن مشغول شود و بدان که تو نیز به او می پیوندی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین تشییع کنندگانِ جنازه، کسی است که [خدا و مرگ و پس از مرگ را] بیشتر یاد کند و کسی که تا جنازه [در گور ]نهاده نشود او ننشیند و کاملترین پیمانه [ثواب] را کسی دارد، که سه مرتبه (سه مشت) خاک روی لحد بریزد.

الدعوات :رسول خدا صلی الله علیه و آله هرگاه در پی جنازه ای می رفت، اندوه او را فرا می گرفت، بیشتر حدیث نفس می کرد و کمتر سخن می گفت.

امام علی علیه السلام_ چون در تشییع جنازه ای صدای خنده مردی را شنید _فرمود : گویی که مرگ را در این جهان برای دیگران رقم زده اند و انگار که حق در این دنیا بر دیگران واجب گشته است و گویی مردگانی را که می بینیم، مسافرانی هستند که به زودی سوی ما باز می گردند! آنان را در گورهایشان می نهیم و میراثشان را می خوریم، آن گونه که پنداری پس از آنها جاودان خواهیم ماند. هر پند دهنده ای را به دست فراموشی سپرده ایم، حال آنکه هدف هر بلا و حادثه ای بنیان کن قرار داریم.

ص :138

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إذا کنتَ فی جَنازَةٍ فکُنْ کأنّکَ أنتَ المَحمولُ ، و کأنّکَ سَألتَ ربَّکَ الرَّجعَةَ إلَی الدُّنیا لِتَعمَلَ عَمَلَ مَن عاشَ ؛ فإنّ الدُّنیا عِندَ العُلَماءِ مِثلُ الظِّلِّ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إذا حَمَلتَ جَنازَةً فکُنْ کأنّکَ أنتَ المَحمولُ ، أو کأنّکَ سَألتَ ربَّکَ الرُّجوعَ إلَی الدُّنیا لِتَعمَلَ ، فانظُرْ ما ذا تَستَأنِفُ _ ثُمّ قالَ : _ عَجَبا لقَومٍ حُبِسَ أوّلُهُم علی آخِرِهِم ، ثُمّ نادی مُنادٍ فیهِم بالرَّحیلِ و هُم یَلعَبونَ ! (2)

عنه علیه السلام :شَیَّعَ أمیرُ المؤمنینَ علیه السلام جَنازَةً فلَمّا وُضِعَت فی لَحدِها عَجَّ أهلُها و بَکوا ، فقالَ : ما تَبکونَ؟! أما و اللّهِ لَو عایَنوا ما عایَنَ مَیّتُهُم لأذهَلَهُم ذلکَ عنِ البُکاءِ علَیهِ ، أما و اللّهِ إنّ لَهُ إلَیهِم لَعَودَةً ثُمّ عَودَةً ، حتّی لا یُبقی مِنهُم أحَدا . (3)

(4)

امام باقر علیه السلام :هرگاه جنازه ای را تشییع می کنی، چنان باش که انگار این تویی که بر دوش ها حمل می شوی و گویی از پروردگارت می خواهی تو را به دنیا باز گرداند، تا همچون کسی که زنده است کار کنی؛ زیرا که دنیا در نظر دانایان مانند سایه است.

امام صادق علیه السلام :هرگاه جنازه ای را بر دوش کشیدی، تصوّر کن این تو هستی که بر شانه ها حمل می شوی یا گویی از پروردگارت می خواهی به دنیا برگردی تا دست به عمل [نیک] زنی. پس، بنگر که چگونه [زندگی را ]از سر می گیری. حضرت سپس فرمود : شگفتا از مردمی که رستاخیز رفتگانشان به خاطر پیوستن بازماندگانشان به آنها به تأخیر افتاده و چاووشی در میان آنها بانگ رحیل سر داده، امّا آنان همچنان به بازی و تفریح سرگرمند.

امام صادق علیه السلام :امیر مؤمنان علیه السلام جنازه ای را تشییع کرد و چون در لحد نهاده شد، خانواده اش ضجّه کردند و گریستند. حضرت فرمود : چرا می گریید؟ هان! به خدا سوگند اگر اینان، آنچه را میّتشان دید می دیدند، بی گمان گریه کردن بر او را از یادشان می برد. هان! به خدا سوگند که مرگ به سوی اینان بارها بر می گردد چندان که احدی از ایشان را باقی نگذارد.

ص :139

عنه صلی الله علیه و آله :لا تَدفِنوا مَوتاکُم باللّیلِ إلاّ أن تَضطَرُّوا . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ أرحَمَ ما یَکونُ اللّهُ بالعَبدِ إذا وُضِعَ فی حُفرَتِهِ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أمَرَنا رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أن نَدفِنَ مَوتانا وَسطَ قَومٍ صالِحینَ ؛ فإنّ المَوتی یَتأذّونَ بجارِ السَّوءِ کما یَتأذّی بهِ الأحیاءُ . (3)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :إنّما اُمِرَ بدَفنِ المَیّتِ لِئلاّ یَظهَرَ النّاسُ علی فَسادِ جَسَدِهِ ، و قُبحِ مَنظَرِهِ ، و تَغَیُّرِ رائحَتِهِ،و لا یَتأذَّی الأحیاءُ برِیحِهِ و ما یَدخُلُ علَیهِ من الآفَةِ و الفَسادِ ، و لیکونَ مَستورا عنِ الأولیاءِ و الأعداءِ ، فلا یَشمَتُ عَدُوُّهُ و لا یَحزَنُ صَدیقُهُ . (4)

(5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مردگان خود را شب دفن نکنید، مگر اینکه ناچار باشید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بیشترین مهربانی خدا به بنده آن وقتی است که در گورش نهاده شود.

امام علی علیه السلام :رسول خدا صلی الله علیه و آله به ما دستور داد مردگانمان را میان مردمانی صالح به خاک بسپاریم؛ زیرا مردگان نیز همچون زندگان از همسایه بد رنج می برند.

امام رضا علیه السلام :علّت اینکه دستور داده شده است مرده را به خاک بسپارند، این است که مردم متلاشی شدن پیکر او و منظره زشت و تغییر بویش را مشاهده نکنند و زندگان از بوی او و آفت و فسادی که به پیکرش می رسد آزار نبینند و برای اینکه از چشم دوستان و دشمنان پنهان بماند و دشمنش شاد و دوستش اندوهگین نشود.

عنه علیه السلام :أشَدُّ مِن المَوتِ ما یُتَمَنَّی الخَلاصُ مِنهُ بالمَوتِ . (1)

الإمامُ العسکریُّ علیه السلام :خَیرٌ مِن الحَیاةِ ما إذا فَقَدتَهُ أبغَضتَ الحَیاةَ ، و شَرٌّ مِن المَوتِ ما إذا نَزَلَ بکَ أحبَبتَ المَوتَ . (2)

(3)

امام علی علیه السلام :سخت تر از مرگ، آن چیزی است که برای رهایی از آن آرزوی مرگ شود.

امام عسکری علیه السلام :بهتر از زندگی، آن چیزی است که هرگاه از دستش دهی از زندگی بیزار شوی و از مرگ بدتر، آن چیزی است که هرگاه گرفتارش شوی دوستدار مرگ شوی.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :سِتّةٌ یَلحَقنَ المؤمنَ بعدَ وَفاتِهِ : ولدٌ یَستَغفِرُ لَهُ ، و مصحَفٌ یُخَلِّفُهُ ، و غَرسٌ یَغرِسُهُ ، و صَدَقَةُ ماءٍ یُجریهِ، و قَلیبٌ یَحفِرُهُ ، و سُنّةٌ یُؤخَذُ بها مِن بَعدِهِ . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام :شش چیز است که [ثواب آنها] بعد از وفات مؤمن به او می رسد : فرزندی که برایش آمرزش طلبد، مصحفی که از خود بر جای گذارد، نهالی که بکارد، صدقه آبی [مانند نهر و قنات] که جاری سازد، چاهی که حفر کند و سنتی (کردار نیکی) که بعد از او به کار بسته شود.

ص :143

ص :144

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :المالُ مادَّةُ الشَّهَواتِ . (1)

عنه علیه السلام :المالُ نَهبُ الحَوادِثِ . (2)

عنه علیه السلام :المالُ یُقَوِّی الآمالَ . (3)

عنه علیه السلام :المالُ سَلوَةُ الوارِثِ . (4)

عنه علیه السلام :المالُ للفِتَنِ سَبَبٌ ، و للحَوادِثِ سَلَبٌ . (5)

عنه علیه السلام :المالُ داعِیَةُ التَّعَبِ ، و مَطِیَّةُ النَّصَبِ . (6)

عنه علیه السلام :المالُ یُکرِمُ صاحِبَهُ فی الدُّنیا ، و یُهینُهُ عندَ اللّهِ سبحانَهُ . (7)

عنه علیه السلام :المالُ یَرفَعُ صاحِبَهُ فی الدُّنیا ، و یَضَعُهُ فی الآخِرَةِ . (8)

عنه علیه السلام :المالُ وَبالٌ علی صاحِبِهِ إلاّ ما قَدَّمَ مِنهُ . (9)

عنه علیه السلام :المالُ فِتنَةُ النَّفسِ و نَهبُ الرَّزایا . (10)

عنه علیه السلام :أنا یَعسُوبُ المؤمنینَ ، و المالُ یَعسُوبُ الظَّلَمةَ ، و المالُ لا یَروسُ إنّما یُراسُ بهِ . (11)

امام علی علیه السلام :مال مایه شهوت هاست .

امام علی علیه السلام :دارایی، تاراج حادثه هاست.

امام علی علیه السلام :مال، آرزوها را تقویت می کند.

امام علی علیه السلام :دارایی، مایه آرامش و خوشیِ وارث است.

امام علی علیه السلام :مال، سبب فتنه هاست و تاراج حادثه هاست.

امام علی علیه السلام :دارایی، باعث مشقّت است و مَرْکب رنج.

امام علی علیه السلام :مال، صاحبش را در دنیا گرامی می سازد و نزد خدای سبحان او را خوار می کند.

امام علی علیه السلام :دارایی، صاحب خود را در دنیا بالا می برد و در آخرت پایینش می آورد.

امام علی علیه السلام :مال، برای صاحب خود وبال است، مگر آنچه که [برای آخرتش ]پیش فرستد.

امام علی علیه السلام :دارایی، [باعث] فتنه نفْس است و تاراج پیشامدهاست.

امام علی علیه السلام :من، سَرور مؤمنانم و مال، سرور ستمگران، مال، ریاست نمی کند بلکه به وسیله آن ریاست می شود.

ص :147

عنه علیه السلام :أنا یَعسُوبُ المؤمنینَ ، و المالُ یَعسُوبُ الفُجّارِ . (1)

عنه علیه السلام :إنّ مالَکَ لِحامِدِکَ فی حَیاتِکَ ، و لِذامِّکَ بعدَ وَفاتِکَ . (2)

عنه علیه السلام :صاحِبُ المالِ مَتعوبٌ . (3)

عنه علیه السلام :القُنیَةُ یَنبوعُ الأحزانِ . (4)

عنه علیه السلام :بقَدرِ القُنیَةِ یَتَضاعَفُ الحُزنُ و الغُمومُ . (5)

امام علی علیه السلام :من، سَرور مؤمنانم و دارایی، سرور نابکاران.

امام علی علیه السلام :داراییِ تو در زمان حیاتت ستاینده توست و پس از مرگت نکوهنده تو.

امام علی علیه السلام :مالدار، در رنج و تعب است.

امام علی علیه السلام :ثروت و دارایی، سرچشمه اندوههاست.

امام علی علیه السلام :به اندازه دارایی ، غم و اندوه ها دو چندان می شود.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ الشَّیطانَ یُدیرُ ابنَ آدمَ فی کلِّ شیءٍ ، فإذا أعیاهُ جَثَمَ لَهُ عِندَ المالِ فأخَذَ برَقَبَتهِ . (1)

عنه علیه السلام :یقولُ إبلیسُ لَعَنهُ اللّهُ : ما أعیانی فی ابنِ آدمَ فلَن یُعیِینی مِنهُ واحِدَةٌ مِن ثلاثٍ : أخذُ مالٍ مِن غیرِ حِلِّهِ ، أو مَنعُهُ مِن حَقِّهِ ، أو وَضعُهُ فی غیرِ وَجهِهِ . (2)

الأمالی للصدوق عن ابنِ عبّاسٍ :إنَّ أوّلَ دِرهَمٍ و دِینارٍ ضُرِبا فی الأرضِ نَظَرَ إلَیهِما إبلیسُ ، فلَمّا عایَنَهُما أخَذَهُما فوَضَعَهُما علی عَینَیهِ، ثُمّ ضَمَّهُما إلی صَدرِهِ ثُمّ صَرَخَ صَرخَةً ، ثُمّ ضَمَّهُما إلی صَدرِهِ ثُمّ قالَ : أنتُما قُرَّةُ عَینی و ثَمَرَةُ فُؤادی ، ما اُبالی مِن بَنی آدمَ إذا أحَبُّوکُما أن لا یَعبُدوا وَثَنا ، و حَسبی مِن بَنی آدمَ أن یُحِبُّوکُما . (3)

(4)

امام صادق علیه السلام :شیطان آدمی را همه جا می گرداند و چون خسته اش کرد، در بزنگاه دارایی برایش کمین می کند و گردنش را می گیرد.

امام صادق علیه السلام :ابلیس ، که خدایش لعنت کناد، می گوید : هر چیزی مرا در به دام انداختن فرزند آدم خسته و درمانده کند، یکی از سه چیز هرگز مرا درباره او به رنج نخواهد افکند : به دست آوردن مال از راه غیر حلال، یا نپرداختن حق و حقوق آن، یا مصرف نابجای آن.

الأمالی للصدوق_ به نقل از ابن عباس _: نخستین درهم و دیناری که در روی زمین ضرب شد، ابلیس به آن دو نگریست. چون آن دو سکّه را وارسی کرد، برداشت و بر دیده اش نهاد و سپس به سینه اش چسباند و آن گاه [از شادی ]فریادی زد و دوباره آن دو را به سینه اش چسباند و گفت : شما نور چشم و میوه دل من هستید. اگر فرزندان آدم شما را دوست داشته باشند، دیگر مرا باکی نیست که هیچ بتی نپرستند. همین مرا بس است که آدمیان شما را دوست داشته باشند.

ص :149

عنه علیه السلام :حُبُّ المالِ یُوهِنُ الدِّینَ ، و یُفسِدُ الیَقینَ . (1)

عنه علیه السلام_ فی صفَةِ عیسی علیه السلام _: و لَم تَکُنْ لَهُ زَوجَةٌ تَفتِنُهُ ، و لا وَلَدٌ یَحزُنُهُ (یَخزِنُهُ) ، و لا مالٌ یَلفِتُهُ . (2)

عنه علیه السلام :إذا أحَبَّ اللّهُ سبحانَهُ عَبدا بَغَّضَ إلَیهِ المالَ و قَصَّرَ مِنهُ الآمالَ ، إذا أرادَ اللّهُ بعَبدٍ شَرّا حَبَّبَ إلَیهِ المالَ و بَسَطَ مِنهُ الآمالَ . (3)

(4)

امام علی علیه السلام :مال دوستی، دین را سست و یقین را تباه می کند.

امام علی علیه السلام :در _ وصف عیسی علیه السلام _ فرمود : نه همسری داشت که مایه درد سر و گرفتاری او باشد و نه فرزندی که سبب غم و ناراحتی او گردد و نه مال و ثروتی که او را سرگرم خود سازد [و از خدا و آخرت غافل گرداند].

امام علی علیه السلام :هرگاه خداوند سبحان بنده ای را دوست بدارد، مال و ثروت را منفور او گرداند و آرزوهایش را کوتاه سازد. هرگاه خداوند بدِ بنده ای را بخواهد، مال و ثروت را محبوب او گرداند و آرزوهایش را بگستراند.

عنه صلی الله علیه و آله :نِعمَ المالُ الصّالِحُ للرّجُلِ الصّالِحِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :سِبابُ المؤمنِ فِسقٌ ، و قِتالُهُ کُفرٌ ، و أکلُ لَحمِهِ مِن مَعصیَةِ اللّهِ ، و حُرمَةُ مالِهِ کحُرمَةِ دَمِهِ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لَم یَکتَسِبْ مالاً مَن لَم یُصلِحْهُ . (3)

عنه علیه السلام :الغِنی یُسَوِّدُ غَیرَ السَّیِّدِ ، المالُ یُقَوِّی غَیرَ الأیِّدِ . (4)

عنه علیه السلام :الدَّولَةُ تَرُدُّ خَطأَ صاحِبِها صَوابا ، و صَوابَ ضِدِّهِ خَطاءا . (5)

عنه علیه السلام :الغِنی فی الغُربَةِ وَطَنٌ ، و الفَقرُ فی الوَطَنِ غُربَةٌ . (6)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :اِستِثمارُ المالِ تَمامُ المُرُوَّةِ . (7)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا خَیرَ فیمَن لا یُحِبُّ جَمعَ المالِ مِن الحَلالِ ؛ فیَکُفَّ بهِ وَجهَهُ و یَقضیَ بهِ دَینَهُ . (8)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چه نیکوست مال شایسته برای مردِ شایسته.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دشنام دادن به مؤمن گناه است و جنگیدن با او کفر و خوردن گوشتش (غیبت کردن از وی) نافرمانی خدا و حرمت مالش، چون حرمت خون اوست.

امام علی علیه السلام :کسی که مالش را بهبود نبخشد، مالی به دست نیاورده است.

امام علی علیه السلام :توانگری، نا آقا را آقا می کند. دارایی بی پشتیبان را نیرومند می سازد.

امام علی علیه السلام :ثروت، خطای صاحبش را درست می نمایاند و درستی (حقانیّت) دشمن او را نادرست جلوه می دهد.

امام علی علیه السلام :توانگری، در غربت وطن است و ناداری در وطن غربت.

امام زین العابدین علیه السلام :بهره برداری از مال (به کار انداختن سرمایه) کمال مردانگی است.

امام صادق علیه السلام :خیری نیست در کسی که دوست نداشته باشد از راه حلال مال به دست آورد، تا به وسیله آن آبرویش را حفظ کند و بدهکاریش را بپردازد.

ص :152

عنه علیه السلام :لا خَیرَ فیمَن لا یُحِبُّ جَمعَ المالِ مِن حَلالٍ ، یَکُفُّ بهِ وَجهَهُ و یَقضی بهِ دَینَهُ و یَصِلُ بهِ رَحِمَهُ . (1)

عنه علیه السلام :علَیکَ بإصلاحِ المالِ؛ فإنَّ فیهِ مَنبهَةً (2) لِلکریمِ و استِغناءً عنِ اللَّئیمِ . (3)

عنه علیه السلام :نِعمَ العَونُ الدُّنیا علَی الآخرَةِ . (4)

(5)

امام صادق علیه السلام :در کسی که دوست نداشته باشد از راه حلال مال به دست آورد، تا به وسیله آن آبرویش را نگه دارد و بدهکاریش را بپردازد و صله رحم به جا آورد خیری نیست.

امام صادق علیه السلام :به بهره برداری از مال بپرداز ؛ زیرا که این کار مایه سربلندی بزرگوار و سبب بی نیاز شدن از فرومایه است.

امام صادق علیه السلام :چه نیکو یاوری است دنیا برای آخرت.

(1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ما قَرُبَ عَبدٌ مِن سُلطانٍ إلاّ تَباعَدَ مِن اللّهِ تعالی ، و لا کَثُرَ مالُهُ إلاّ اشتَدَّ حِسابُهُ ، و لا کَثُرَ تَبَعُهُ إلاّ کَثُرَ شَیاطینُهُ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله_ لَمّا مَشی بالمدینةِ مع أبی ذَرٍّ فاستَقبَلَهُ اُحدٌ _: ما یَسُرُّنی أنّ عِندی مِثلَ اُحُدٍ هذا ذَهَبا تَمضی علَیهِ ثالثةٌ و عِندی منهُ دِینارٌ إلاّ شَیءٌ أرصُدُهُ لِدَینٍ ، إلاّ أن أقولَ فی عِبادِ اللّهِ : هکذا و هکذا و هکذا، عن یَمینِهِ و عن شِمالِهِ و عن خَلفِهِ . إنّ الأکثَرِینَ هُمُ الأقَلُّونَ یَومَ القِیامَةِ إلاّ مَن قالَ : هکذا و هکذا و هکذا ، عن یَمینِهِ و عن شِمالِهِ و من خَلفِهِ ، و قلیلٌ ما هُم . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :ما أخشی علَیکُمُ الفَقرَ ، و لکنّی أخشی علَیکُمُ التَّکاثُرَ . (4)

التوحید عن أبی ذرٍّ :خَرَجتُ لَیلةً من اللَّیالی فإذا رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَمشی وَحدَهُ و لَیس مَعهُ إنسانٌ ، فظَنَنتُ أنّهُ یَکرَهُ أن یَمشیَ مَعهُ أحَدٌ .

قالَ : فجَعَلتُ أمشی فی ظِلِّ القَمَرِ ، فالتَفَتَ فَرآنی فقالَ : مَن هذا ؟ قلتُ : أبو ذرٍّ، جَعَلَنی اللّهُ فِداکَ ، قالَ : یا أبا ذرٍّ ، تعالَ ، فمَشَیتُ مَعهُ ساعَةً ، فقالَ : إنّ المُکثِرینَ هُمُ الأقَلُّونَ یومَ القِیامَةِ ، إلاّ مَن أعطاهُ اللّهُ خَیرا فنَفَحَ مِنهُ بیَمینِهِ و شِمالِهِ و بَینَ یدَیهِ و وراءهُ و عمِلَ فیه خَیرا .

قالَ : فمَشَیتُ مَعهُ ساعَةً ، فقالَ لی : اجلِسْ هاهُنا ، و أجلَسَنی فی قاعٍ حَولَهُ حِجارَةٌ فقالَ لی : اجلِسْ حتّی أرجِعَ إلیکَ. قالَ : فانطَلَقَ فی الحَرَّةِ حتّی لم أرَهُ و تَواری عنّی . (5)

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ بنده ای به سلطانی نزدیک نشد مگر اینکه از خدای متعال دور گشت، و مال و ثروتش زیاد نشد مگر اینکه حسابش سخت گردید، و پیروانش بسیار نشدند مگر اینکه شیطان هایش زیاد شدند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ وقتی که با ابوذر در مدینه می رفتند و به کوه اُحُد رسیدند _فرمود : خوش ندارم که به اندازه این اُحد طلا داشته باشم و سه شب بگذرد و دیناری از آن نزد من باقی بماند، جز چیزی که برای پرداخت وامی نگه دارم، مگر اینکه از راست و چپ و پشت سر به بندگان خدا بذل و بخشش کنم. ثروتمندان در روز قیامت تهی دستند، مگر کسی که از راست و چپ و پشت سر خود بذل و بخشش کند و کارهای خیر انجام دهد و اینان اندکند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من از فقر بر شما نمی ترسم. بلکه از فزون خواهی و تفاخر به زیاد داشتن برای شما نگرانم.

التوحید_ به نقل از ابوذر _: شبی از شب ها بیرون آمدم. ناگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله را دیدم که تنها می رود و هیچ کس با او نیست . فکر کردم خوش ندارد کسی همراهش باشد.

ابوذر می گوید : من در نور ماه به راه افتادم. پیامبر برگشت و مرا دید. فرمود : کیستی؟ عرض کردم : ابوذرم، فدایت شوم. فرمود : ابوذر! بیا. من لحظاتی با حضرت راه رفتم؛ پس، فرمود : ثروتمندان در روز قیامت تهی دستند، مگر کسی که خداوند مالی به او دهد و او از راست و چپ و از پس و پیش آن را بخشش کند و با آن کار خیری انجام دهد.

ابوذر می گوید : باز هم چند لحظه ای با آن حضرت رفتم. آنگاه به من فرمود : همین جا بنشین و مرا در گودی ای که اطرافش سنگ بود نشانید و فرمود: بنشین تا برگردم.ابوذر می گوید : پیامبر در ریگزار به راه افتاد و رفت تا جایی که دیگر او را ندیدم و از نظرم ناپدید شد.

ص :154

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کَثرَةُ المالِ تُفسِدُ القُلوبَ و تُنشِئُ الذُّنوبَ . (1)

عنه علیه السلام :لَیس الخَیرُ أن یَکثُرَ مالُکَ و ولدُکَ ، و لکنَّ الخَیرَ أن یَکثُرَ عِلمُکَ ، و أن یَعظُمَ حِلمُکَ ، و أن تُباهیَ النّاسَ بعِبادَةِ ربِّکَ . (2)

امام علی علیه السلام :فراوانی مال و ثروت، دل ها را تباه می کند و گناهان را پدید می آورد.

امام علی علیه السلام :خیر (برکت) آن نیست که دارایی و فرزندانت زیاد شود، بلکه خیر آن است که دانشت افزون شود و بردباریت بسیار گردد و اینکه به عبادت پروردگارت بر مردم مباهات کنی . (3)

ص :155

عنه علیه السلام :تَکثُّرُکَ بما لا یَبقی لَکَ و لا تَبقی لَهُ مِن أعظَمِ الجَهلِ . (1)

عنه علیه السلام :فلا یَغُرَّنَّکَ سَوادُ النّاسِ مِن نَفسِکَ ، و قَد رأیتَ مَن کانَ قَبلَکَ مِمَّن جَمَعَ المالَ ، و حَذِرَ الإقلالَ ، و أمِنَ العَواقِبَ _ طُولَ أمَلٍ و استِبعادَ أجَلٍ _ کیفَ نَزَلَ بهِ المَوتُ فأزعَجَهُ عَن وَطنِهِ ......... أ ما رَأیتُمُ الّذینَ یأمُلُونَ بَعیدا ، و یَبنونَ مَشِیدا ، و یَجمَعونَ کثیرا؛ کیفَ أصبَحَت بُیوتُهُم قُبورا ، و ما جَمَعوا بُورا ، و صارَت أموالُهُم للوارِثینَ ، و أزواجُهُم لقَومٍ آخَرِینَ ؟ ! (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :أتی أبا ذرٍّ رجُلٌ فبَشّرَهُ بغَنَمٍ لَهُ قد وَلَدَت ، فقالَ : یا أبا ذرٍّ، أبشِرْ فقد وَلَدَت غَنَمُکَ و کَثُرَت ! فقالَ : ما یَسُرُّنی کَثرَتُها فما اُحِبُّ ذلکَ ! فما قَلَّ و کفی أحَبُّ إلَیَّ ممّا کَثُرَ و ألهی . (3)

عنه علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عنِ الدَّنانیرِ و الدَّراهِمِ و ما علَی النّاسِ فیها _: هِیَ خَواتِیمُ اللّهِ فی أرضِهِ ، جَعَلَها اللّهُ مَصلَحةً لِخَلقِهِ و بها تَستَقیمُ شُؤونُهُم و مَطالِبُهُم ، فمَن أکثَرَ لَهُ مِنها فقامَ بحَقِّ اللّهِ تعالی فیها و أدّی زکاتَها فذاکَ الّذی طابَت و خَلصَت لَهُ، و مَن أکثَرَ لَهُ مِنها فبَخِلَ بها و لَم یُؤدِّ حَقَّ اللّهِ فیها و اتَّخَذَ مِنها الآنیَةَ فذاکَ الّذی حَقَّ علَیهِ وَعیدُ اللّهِ عَزَّ و جلَّ فی کتابِهِ، قالَ اللّهُ : «یَومَ یُحْمی علَیها فی نارِ جَهَنّمَ فتُکْوی بِها جِباهُهُمْ و جُنُوبُهُمْ و ظُهُورُهُمْ هذا ما کَنَزْتُمْ لأنفُسِکُمْ فَذُوقُوا ما کُنتُمْ تَکْنِزونَ» (4) . (5)

امام علی علیه السلام :افزودن بر چیزی (تفاخر به زیاد داشتن چیزی) که نه آن برای تو می ماند و نه تو برایش می مانی، از بزرگترین نادانی است.

امام علی علیه السلام :انبوهیِ مردم تو را نفریبد و از خویشتن غافل نسازد، در حالی که دیده ای پیش از تو کسانی بودند که، بر اثر آرزوی دراز و دور دیدن مرگ، مال و ثروت گرد آوردند و از نا دارای پرهیز کردند و از عواقب [آن]خود را ایمن پنداشتند. چگونه مرگ بر آنان فرود آمد و ایشان را از وطنشان بیرون راند ......... آیا ندیدید کسانی را که آرزوی دراز داشتند و ساختمان های استواری ساختند و مال فراوان گرد آوردند، چگونه گورها، خانه های آنان شد و آنچه گرد آورده بودند تباه گردید و اموالشان نصیب میراث خواران شد و زنانشان از آنِ دیگران شدند!

امام باقر علیه السلام :مردی نزد ابوذر آمد و به او بشارت داد که گوسفندانش زاییده اند و گفت : ای ابوذر! مژده که گوسفندانت زاییدند و زیاد شدند! ابوذر گفت : زیاد بودن آنها مرا خوشحال نمی کند. چون آن را دوست ندارم! مالی را که کم باشد امّا بسنده، بیشتر دوست دارم از مالی که زیاد باشد امّا [از یاد خدا] غافل سازد.

امام باقر علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از درهم ها و دینارها و وظیفه مردم نسبت به آنها _فرمود : این ها خاتم های خدا در زمین اویند. خداوند آنها را برای مصلحت (تمشیت امور)آفریدگانش قرار داده است و با این درهم و دینارهاست که امور و کسب و کار آنها رو به راه می شود. پس، کسی که درهم و دینار زیادی داشته باشد و حقّ و حقوق خدای متعال را در آنها بگزارد و زکاتش را بپردازد، این درهم ها و دینارها برای او گوارا و پاکیزه است و هرکه درهم و دینار زیادی جمع کند و بخل ورزد و حقّ و حقوقی را که خداوند در آنها دارد نپردازد و از آنها ظرف و ظروف بسازد، آن تهدیدی که خداوند عزّ و جلّ در کتاب خود کرده سزاوار اوست. خداوند می فرماید : «روزی که آن [گنجینه]ها را در آتش دوزخ بگدازند و پیشانی و پهلو و پشت آنان را با آنها داغ کنند [و گویند :] این است آنچه برای خود اندوختید. پس، کیفر آنچه را می اندوختید بچشید».

ص :156

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ما أعطَی اللّهُ عَبدا ثلاثینَ ألفا و هُو یُریدُ بهِ خَیرا . ما جَمَعَ رجُلٌ قَطُّ عَشرَةَ آلافِ دِرهَمٍ مِن حِلٍّ ، و قد یَجمَعُها لأقوامٍ ، إذا اُعطِیَ القُوتَ و رُزِقَ العَملَ فَقد جَمعَ اللّهُ لَهُ الدُّنیا و الآخِرَةَ . (1)

عنه علیه السلام :ما کَثُرَ مالُ رجُلٍ قَطُّ إلاّ عَظُمَتِ الحُجّةُ للّهِ تعالی علَیهِ ، فإن قَدَرتُم أن تَدفَعوها عَن أنفُسِکُم فافعَلوا ، فقیلَ : بما ذا ؟ قالَ : بقَضاءِ حَوائجِ إخوانِکُم مِن أموالِکُم . (2)

عنه علیه السلام :فیما ناجَی اللّهُ عَزَّ و جلَّ بهِ موسی علیه السلام : ......... لا تَغبِطْ أحَدا بکَثرَةِ المالِ ؛ فإنَّ مَعَ کَثرَةِ المالِ تَکثُرُ الذُّنوبُ لِواجِبِ الحُقوقِ . (3)

امام صادق علیه السلام :خداوند به هیچ بنده ای سی هزار [درهم] نداد که برایش خیری بخواهد. هیچ مردی هرگز از راه حلال ده هزار درهم گرد نیاورد. گاه آن را برای عدّه ای فراهم می آورد. هرگاه کسی خوراک روزانه اش داده شود و عمل ، روزیش گردد، بی گمان خداوند دنیا و آخرت را برای او فراهم آورده است.

امام صادق علیه السلام :هیچ گاه ثروت مردی زیاد نشد، مگر اینکه حجّت خدای متعال بر او بزرگ شد. پس، اگر می توانید این حجّت را از خود دور کنید، این کار را بکنید. عرض شد : با چه چیز؟ فرمود : با برآوردن نیازهای برادران خود از اموالتان.

امام صادق علیه السلام :از نجواهای خداوند متعال با موسی علیه السلام این بود : به ثروت انبوهِ هیچ کس غبطه مخور؛ زیرا ثروت زیاد مایه گناهان زیاد می شود؛ زیرا حق و حقوقی بر آن واجب می گردد.

ص :157

عنه علیه السلام :طَلَبتُ فَراغَ القلبِ فوَجَدتُهُ فی قِلَّةِ المالِ . (1)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :لا یَجتَمِعُ المالُ إلاّ بخِصالٍ خَمسٍ : بِبُخلٍ شَدیدٍ ، و أمَلٍ طَویلٍ ، و حِرصٍ غالِبٍ ، و قَطیعَةِ الرَّحِمِ ، و إیثارِ الدُّنیا علَی الآخِرَةِ . (2)

کلام فی معنَی الکنز :

قال العلاّمة الطباطبائی :

«لا ریب أنّ المجتمع الذی أوجده الإنسان بحسب طبعه الأوّلیّ إنّما یقوم بمبادلة المال و العمل ، و لو لا ذلک لم یَعِش المجتمع الإنسانیّ و لا طرفة عین ، فإنّما یتزوّد الإنسان من مجتمعه بأن یحرز اُمورا من أوّلیات المادّة الأرضیّة و یعمل علیها ما یسعه من العمل ثمّ یقتنی من ذلک لنفسه ما یحتاج إلیه ، و یعوّض ما یزید علی حاجته من سائر ما یحتاج إلیه ممّا عند غیره من أفراد المجتمع ، کالخبّاز یأخذ لنفسه من الخبز ما یقتات به و یعوّض الزائد علیه من الثوب الذی نسجه النسّاج و هکذا ؛ فإنّما أعمال المجتمعین فی ظرف اجتماعهم بیع و شِری و مبادلة و معاوضة .

و الذی یتحصّل من الأبحاث الاقتصادیّة أنّ الإنسان الأوّلیّ کان یعوّض فی معاملاته العین بالعین من غیر أن یکونوا متنبّهین لأزید من ذلک ، غیر أنّ النسب بین الأعیان کانت تختلف عندهم باشتداد الحاجة و عدمه ، و بوفور الأعیان المحتاج إلیها و إعوازها ، فکلّما کانت العین أمسّ بحاجة الإنسان أو قلّ وجودها توفّرت الرغبات إلی تحصیلها ، و ارتفعت نسبتها إلی غیرها ، و کلّما بعدت عن مسیس الحاجة أو ابتذلت بالکثرة و الوفور انصرفت النفوس عنها و انخفضت نسبتها إلی غیرها ، و هذا هو أصل القیمة .

ثمّ إنّهم عمدوا إلی بعض الأعیان العزیزة الوجود عندهم فجعلوها أصلاً فی القیمة تقاس إلیه سائر الأعیان المالیّة بما لها من مختلف النسب کالحنطة و البیضة و الملح ، فصارت مدارا تدور علیها المبادلات السوقیّة ، و هذه السلیقة دائرة بینهم فی بعض المجتمعات الصغیرة فی القُری و بین القبائل البدویّة حتَّی الیوم .

و لم یزالوا علی ذلک حتّی ظفروا ببعض الفلزّات کالذهب و الفضّة و النحاس و نحوها ، فجعلوها أصلاً إلیه یعود نسب سائر الأعیان من جهة قیمها ، و مقیاسا واحدا یقاس إلیها غیرها ، فهی النقود القائمة بنفسها و غیرها یقوم بها .

ثمّ آل الأمر إلی أن یحوز الذهب المقام الأوّل و الفضّة تتلوه ، و یتلوها غیرهما ، و سکّت الجمیع بالسکک الملوکیّة أو الدولیّة ، فصارت دینارا و درهما و فلسا و غیر ذلک بما یطول شرحه علی خروجه من غرض البحث .

فلم یلبث النقدان حتّی عادا أصلاً فی القیمة بهما یقوّم کلّ شیء ، و إلیهما یقاس ما عند الإنسان من ال أو عمل ، و فیهما یرتکز ارتفاع کلّ حاجة حیویّة ، و هما ملاک الثروة و الوجد کالمتعلّق بهما روح المجتمع فی حیاته یختلّ أمره باختلال أمرهما ، إذا جریا فی سوق المعاملات جرت المعاملات بجریانهما ، و إذا وقفا وقفت .

و قد أوضحت ما علیهما من الوظیفة المحوّلة إلیهما فی المجتمعات الإنسانیّة _ من حفظ قیم الأمتعة و الأعمال ، و تشخیص نسب بعضها إلی بعض _ الأوراق الرسمیّة الدائرة الیوم فیما بین الناس کالبُوند و الدولار و غیرهما و الصکوک البنجیّة المنتشرة فإنّها تمثّل قیم الأشیاء من غیر أن تتضمّن عینیّة لها قیمة فی نفسها ، فهی قیم خالصة مجرّدة تقریبا .

فالتأمّل فی مکانة الذهب و الفضّة الاجتماعیّة _ بما هما نقدان حافظان للقیم ، و مقیاسان یقاس إلیهما الأمتعة و الأموال بما لها من النسب الدائرة بینها _ تنوّر أنّهما ممثّلان لنسب الأشیاء بعضها إلی بعض ، و إذ کانت بحسب الاعتبار ممثّلات للنسب _ و إن شئت فقل : نفس النسب _ تبطل النسب ببطلان اعتبارها ، و تحبس بحبسها و منع جریانها ، و تقف بوقوفها .

و قد شاهدنا فی الحربَین العالمیَین الأخیرَین ما ذا أوجده بطلان اعتبار نقود بعض الدول _ کالمنات فی الدولة التزاریّة و المارک فی الجرمن _ من البلوی و سقوط الثروة و اختلال أمر الناس فی حیاتهم ، و الحال فی کنزهما و منع جریانهما بین الناس هذا الحال .

و إلی ذلک یشیر قول أبی جعفر علیه السلام فی روایة الأمالی المتقدمة : جعَلَها اللّهُ مصلَحَةً لِخَلقِهِ ، و بها یَستَقیمُ شُؤونُهُم و مَطالِبُهُم .

و من هنا یظهر أنّ کنزهما إبطال لقیم الأشیاء و إماتة لما فی وسع المکنوز منهما من إحیاء المعاملات الدائرة و قیام السوق فی المجتمع علی ساقه ، و ببطلان المعاملات و تعطّل الأسواق تبطل حیاة المجتمع ، و بنسبة ما لها من الرکود و الوقوف تقف و تضعف . لست اُرید خزنهما فی مخازن تختصّ بهما ، فإنّ حفظ نفائس الأموال و کرائم الأمتعة من الضیعة من الواجبات التی تهدی إلیه الغریزة الإنسانیّة و یستحسنه العقل السلیم ، فکلّما جرت وجوه النقد فی سبیل المعاملات کیفما کان فهو ، و إذا رجعت فمن الواجب أن تختزن و تحفظ من الضیعة و ما یهدّدها من أیادی الغصب و السرقة و الغیلة و الخیانة .

و إنّما أعنی به کنزهما و جعلهما فی معزل عن الجریان فی المعاملات السُّوقیّة و الدَّوَران لإصلاح أیّ شأن من شؤون الحیاة و رفع الحوائج العاکفة علَی المجتمع کإشباع جائع و إرواء عطشان و کسوة عریان و ربح کاسب و انتفاع عامل و نماء مال و علاج مریض و فکّ أسیر و إنجاء غریم و الکشف عن مکروب و التفریج عن مهموم و إجابة مضطرّ و الدفع عن بیضة المجتمع الصالح و إصلاح ما فسد من الجوّ الاجتماعیّ ، و هی موارد لا تحصی واجبة أو مندوبة أو مباحة لا یتعدّی فیها حدّ الاعتدال إلی جانبَی الإفراط و التفریط و البخل و التبذیر ، و المندوب من الإنفاق و إن لم یکن فی ترکه مأثم و لا إجرام شرعا و لا عقلاً غیر أنّ التسبّب إلی إبطال المندوبات من رأس و الاحتیال لرفع موضوعها من أشدّ الجرم و المعصیة .

اعتبر ذلک فیما بین یدیک من الحیاة الیومیّة بما یتعلّق به من شؤون المسکن و المنکح و المأکل و المشرب و الملبس تجد أنّ ترک النفل المستحبّ من شؤون الحیاة و المعاش و الاقتصار دقیقا علَی الضروریّ منها _ الذی هو بمنزلة الواجب الشرعیّ _ یوجب اختلال أمر الحیاة اختلالاً لا یجبره جابر و لا یسدّ طریق الفساد فیه سادّ .

و بهذا البیان یظهر أنّ قوله تعالی : «و الّذینَ یَکنِزونَ الذّهَبَ و الفِضّةَ و لا یُنفِقونَها فی سَبیلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُمْ بعَذَابٍ ألِیمٍ» لیس من البعید أن یکون مطلقا یشمل الإنفاق المندوب بالعنایة التی مرّت ؛ فإنّ فی کنز الأموال رفعا لموضوع الإنفاق المندوب کالإنفاق الواجب ، لا مجرّد عدم الإنفاق مع صلاحیّة الموضوع لذلک .

و بذلک یتبیّن أیضا معنی ما خاطب به أبو ذرّ عثمانَ بنَ عفّان لمّا دخل علیه علی ما تقدّم فی روایة الطبریّ حیث قال له : لا تَرضوا مِن النّاسِ بکَفِّ الأذی حتّی یَبذِلوا المَعروفَ ، و قد یَنبغی لِمُؤدّی الزّکاةَ أن لا یَقتصِرَ علَیها حتّی یُحسِنَ إلَی الجیرانِ و الإخوانِ و یَصِلَ القَراباتِ .

فإنّ لفظه کالصریح أو هو صریح فی أنّه لا یری کلّ إنفاق فیما یفضل من المؤنة بعد الزکاة واجبا ، و أنّه یقسّم الإنفاق فی سبیل اللّه إلی ما یجب و ما ینبغی ، غیر أنّه یعترض بانقطاع سبل الإنفاق من غیر جهة الزکاة و انسداد باب الخیرات بالکلّیّة ، و فی ذلک إبطال غرض التشریع و إفساد المصلحة العامّة المشرّعة .

یقول : لیست هی حکومة استبدادیّة قیصرانیّة أو کسروانیّة ، لا وظیفة لها إلاّ بَسْط الأمن و کفّ الأذی بالمنع عن إیذاء بعض الناس بعضا ، ثمّ الناس أحرار فیما فعلوا غیر ممنوعین عمّا اشتهوا من عمل أفرطوا أو فرّطوا ، أصلحوا أو أفسدوا ، اهتدوا أو ضلّوا و تاهوا ، و المتقلّد لحکومتهم حرّ فیما عمل و لا یسأل عمّا یفعل .

و إنّما هی حکومة اجتماعیّة دینیّة لا ترضی عن الناس بمجرّد کفّ الأذی ، بل تسوق الناس فی جمیع شؤون معیشتهم إلی ما یصلح لهم و یهیّئ لکلٍّ من طبقات المجتمع _ من أمیرهم و مأمورهم و رئیسهم و مرؤوسهم و مخدومهم و خادمهم و غنیّهم و فقیرهم و قویّهم و ضعیفهم _ ما یسع له من سعادة حیاتهم ، فترفع حاجة الغنیّ بإمداد الفقیر و حاجة الفقیر بمال الغنیّ ، و تحفظ مکانة القویّ باحترام الضعیف و حیاة الضعیف برأفة القویّ و مراقبته ، و مصدریّة العالی بطاعة الدانی و طاعة الدانی بنصفة العالی و عدله ، و لا یتمّ هذا کلّه إلاّ بنشر المبرّات و فتح باب الخیرات ، و العمل بالواجبات علی ما یلیق بها و المندوبات علی ما یلیق بها . و أمّا القصر علَی القدر الواجب و ترک الإنفاق المندوب من رأس فإنّ فیه هدما لأساس الحیاة الدینیّة ، و إبطالاً لغرض الشارع ، و سیرا حثیثا إلی نظام مختلّ و هرج و مرج و فساد عریق لا یصلحه شیء ، کلّ ذلک عن المسامحة فی إحیاء غرض الدِّین ، و المداهنة مع الظالمین «إلاّ تَفْعَلُوهُ تَکُنْ فِتنَةٌ فی الأرضِ و فَسادٌ کَبیرٌ» . (3)

و کذلک قول أبی ذرّ لمعاویة فیما تقدّم من روایة الطبریّ : ما یَدعوکَ إلی أن تُسمّیَ مالَ المُسلمینَ مالَ اللّهِ ؟ قالَ : یَرحَمُکَ اللّهُ یا أبا ذرٍّ، أ لَسنا عِبادَ اللّهِ و المالُ مالُهُ و الخَلقُ خَلقُهُ و الأمرُ أمرُهُ ؟ قالَ : فلا تَقُلهُ .

فإنّ الکلمة التی کان یقولها معاویة و عمّاله و من بعده من خلفاء بنی اُمیّة و إن کانت کلمة حقّ و قد رویت عن النبیّ صلی الله علیه و آله و یدلّ علیها کتاب اللّه ، لکنّهم کانوا یستنتجون منه خلاف ما یریده اللّه سبحانه ، فإنّ المراد به أنّ المال لا یختصّ به أحد بعزّة أو قوّة أو سیطرة و إنّما هو للّه ینفق فی سبیله علی حسب ما عیّنه من موارد إنفاقه ، فإن کان ممّا اقتناه الفرد بکسب أو إرث أو نحوهما فله حکمه ، و إن کان ممّا حصّلته الحکومة الإسلامیّة من غنیمة أو جزیة أو خراج أو صدقات أو نحو ذلک فله أیضا موارد إنفاق معیّنة فی الدین ، و لیس فی شیء من ذلک لوالی الأمر أن یخصّ نفسه أو واحدا من أهل بیته بشیء یزید علی لازم مؤنته فضلاً أن یکنز الکنوز و یرفع به القصور و یتّخذ الحجّاب و یعیش عیشة قیصر و کسری .

و أمّا هؤلاء فإنّما کانوا یقولونه دفعا لاعتراض الناس علیهم _ فی صرف مال المسلمین فی سبیل شهواتهم و بذله فیما لا یرضَی اللّه ، و منعه أهلیه و مستحقّیه _ أنّ المال للمسلمین تصرفونه فی غیر سبیلهم ! فیقولون : إنّ المال مال اللّه و نحن اُمناؤه نعمل فیه بما نراه ، فیستبیحون بذلک اللعب بمال اللّه کیف شاؤوا ، و یستنتجون به صحّة عملهم فیه بما أرادوا ، و هو لا ینتج إلاّ خلافه ، و مال اللّه و مال المسلمین بمعنیً واحد ، و قد أخذوهما لمعنیین اثنین یدفع أحدهما الآخر .

و لو کان مراد معاویة بقوله : «المالُ مالُ اللّهِ» هو الصحیح من معناه لم یکن معنیً لخروج أبی ذرّ من عنده و ندائه فی الملأ من الناس : بَشِّرِ الکانِزینَ بکَیٍّ فی الجِباهِ و کَیٍّ فی الجُنوبِ و کیٍّ فی الظُّهورِ .

علی أنّ معاویة قد قال لأبی ذرّ : إنّه یری أنّ آیة الکنز خاصّة بأهل الکتاب ، و ربّما کان من أسباب سوء ظنّه بهم إصرارهم عند کتابة مصحف عثمان أن یحذفوا الواو من قوله : «و الّذینَ یکنِزونَ الذّهبَ ......... » إلخ حتّی هدّدهم اُبیّ بالقتال إن لم یلحقوا الواو فألحقوها ، و قد مرّت الروایة .

فالقصّة فی حدیث الطبریّ عن سیف عن شعیب و إن سیقت بحیث تقضی علی أبی ذرّ بأنّه کان مخطئا فیما اجتهد به _ کما اعترف به الطبریّ فی أوّل کلامه _ غیر أنّ أطراف القصّة تقضی بإصابته .

و بالجملة : فالآیة تدلّ علی حرمة کنز الذهب و الفضّة فیما کان هناک سبیل للّه یجب إنفاقه فیه ، و ضرورة داعیة إلیه لمستحقّی الزکاة مع الامتناع من تأدیتها ، و الدفاع الواجب مع عدم النفقة و انقطاع سبیل البرّ و الإحسان بین الناس .

و لا فرق فی تعلّق وجوب الإنفاق بین المال الظاهر الجاری فی الأسواق و بین الکنز المدفون فی الأرض ، غیر أنّ الکنز یختصّ بشیءٍ زائد و هو خیانة ولیّ الأمر فی ستر المال و غروره ، کما تقدّم ذکره فی البیان المتقدّم» . (4)

امام صادق علیه السلام :آسایش دل را جستجو کردم و آن را در کمی مال و ثروت یافتم.

امام رضا علیه السلام :مال و ثروت جمع نشود، مگر با داشتن پنج خصلت : بخل شدید، آرزوی دراز، آزمندی چیره [بر جان]، رسیدگی نکردن به خویشان و برگزیدن دنیا بر آخرت.

گفتاری در معنای کنز و مال اندوزی :

علامه طباطبایی در این باره می فرماید:

«شکی نیست که جامعه ای که انسان به مقتضای سرشت و طبیعت اوّلیه اش آن را پدید آورده، فقط با مبادله پول و کار می تواند روی پای خود بایستد و اگر این مسأله در کار نبود، جامعه انسانی چشم برهم زدنی زنده نمی ماند. بهره برداری انسان از جامعه خود بر این مبنا استوار است که چیزهایی از موادّ اوّلیه زمین می گیرد و در حد توان روی آنها کار می کند و آن گاه به اندازه نیاز خود از آن برای خودش بر می دارد و مازاد بر نیازش را با چیزهایی که دیگر افراد جامعه در اختیار دارند و مورد نیاز او می باشد معاوضه می کند. مثلاً نانوا به اندازه خوراک خود از نانی که تهیه کرده است بر می دارد و اضافه بر نیازش را با پارچه ای که نسّاج بافته است عوض می کند ......... و به همین ترتیب. پس، کارهای افراد جامعه در محیط اجتماعشان در حقیقت خرید و فروش و مبادله و معاوضه است.

آنچه از بررسی های اقتصادی به دست می آید، این است که نخستین انسان ها معاملات خود را به صورت مبادله پایاپای و کالا به کالا انجام می دادند و فکرشان به فرایندی فراتر از این نمی رسید. نکته ای که در این جا هست این است که نسبت میان کالاها، بر حسب شدّت و ضعف نیازشان به آنها و فراوانی و کمبود کالاهای مورد نیاز، در میان آنها فرق می کرد. هرچه کالا بیشتر مورد نیاز انسان و یا کمیاب تر بود تمایل به تحصیل آن بیشتر می شد و ارزش آن نسبت به سایر کالاها افزایش می یافت و بر عکس، هرچه کمتر مورد نیاز بود یا بر اثر فراوانی و وفور کسادتر می شد، رغبت مردم به آن کمتر می شد و ارزشش از سایر کالاها پایین تر می آمد. این موضوع در واقع ریشه ارزش و قیمت است.

پس از مدّت ها، انسان ها پاره ای کالاهای کمیاب و با ارزش؛ مانند گندم و تخم مرغ و نمک را پایه قیمت قرار دادند و سایر کالاهای مالی، با ارزش های متفاوت، را با آنها سنجیدند و این کالاها محور مبادلات بازار قرار گرفت. این روش هنوز هم در برخی جوامع کوچک روستایی و میان قبایل بدوی رایج است.

انسان ها همچنان این شیوه را به کار می بستند تا آنکه به برخی فلزات؛ مانند طلا و نقره و مس و امثال این ها دست یافتند و آنها را ملاکی برای قیمت دیگر کالاها و مقیاس واحدی برای سنجش آنها قرار دادند. بنا بر این، این فلزّات پول هایی متّکی به خود و بقیه کالاها متّکی به آنها بودند.

عاقبت، کار به آنجا رسید که طلا مقام اوّل را به دست آورد و نقره مقام دوم را و بقیّه در مقام های بعد قرار گرفتند و همگی به صورت سکّه های شاهی یا دولتی ضرب شدند و یکی دینار شد و یکی درهم و یکی فَلْس و غیره که شرح این داستانِ مفصّل از دایره و هدف بحث ما، خارج است.

چندی نگذشت که طلا و نقره پایه قیمت گذاری شدند و بهای هر چیزی با آنها تعیین می شد و مال یا کار انسان با آن دو سنجیده می شد و بالا رفتن هر نیاز حیاتی در این دو فلز متمرکز بود و ملاک ثروت و دارایی به شمار می آمدند و روح زندگی جامعه با آنها پیوند داشت، به طوری که با مختل شدن کار این دو فلز، روح جامعه نیز دچار اختلال می شد؛ اگر این دو فلز در بازار معاملات جریان می یافتند، معاملات نیز به جریان می افتاد و اگر متوقّف می شدند معاملات نیز متوقف می گردید.

بعدها وظیفه ای را که در جوامع انسانی به این دو فلزّ محوّل شده بود _ یعنی حفظ ارزش کالا و کار و تشخیص نسبت یکی از آنها به دیگری _ اوراق رسمی ای که امروزه میان مردم رایج است به عهده گرفت، مثل پوند و دلار و غیره و مانند چک های بانکی. این اوراق نمایانگر قیمت اشیاء می باشند بدون آنکه به خودی خود ارزشی داشته باشند، پس این ها ارزش هایی اعتباری هستند.

دقّت در جایگاه اجتماعی طلا و نقره _ از این جهت که دو پول نگهدارنده ارزش ها و قیمت ها و دو مقیاسی هستند که کالاها و دارایی ها،با نسبت های متفاوتی که میانشان هست، با آن دو سنجیده می شوند _ روشن می سازد که این دو فلزّ نمایانگر نسبت اشیاء با یکدیگر می باشند و از آنجا که بر حسب اعتبار نمایانگر نسبت ها _ و حتی می توان گفت خود نسبت ها _ هستند، لذا با بطلان آنها نسبت ها نیز باطل می شوند و با نگهداری آنها و جلوگیری از جریانشان، نسبت ها حبس و با توقّف آنها متوقّف می شوند.

در دو جنگ جهانی اخیر شاهد بودیم که از اعتبار افتادن پول های برخی کشورها، مانند منات دولت تزاری روسیه و مارک آلمان، چه آشوب و فرو پاشی ثروت و اختلالی در امور زندگی مردم پدید آمد. اندوختن طلا و نقره و جلوگیری از گردش آنها در میان مردم نیز همین وضع را پیش می آورد.

فرمایش امام باقر علیه السلام در روایت امالی که پیشتر نقل کردیم اشاره به همین نکته دارد : خداوند درهم ها و دینارها را برای مصلحت آفریدگانش قرار داده و امور زندگی و کسب و کار آنها با این ها رو به راه می شود.

از این جا روشن می شود که گنجینه کردن و اندوختن طلا و نقره، باعث از بین رفتن ارزش اشیاء و نابود شدن قدرت زر و سیم های اندوخته شده در زنده کردن داد و ستدهای جاری و رونق بازار در جامعه است و از بین رفتن معاملات و از کار افتادن بازارها، حیات جامعه را از بین می برد و به نسبتِ رکود و وقفه داد و ستدها و بازارها، حیات جامعه دچار وقفه و ضعف می گردد.

منظورم از اندوختن زر و سیم، انبار کردن آنها در گنجه های مخصوص نیست؛ چه، حفظ و نگهداری اموال نفیس و کالاهای ارزشمند از نابودی، وظیفه ای است که غریزه انسانی بدان حکم می کند و عقل سلیم آن را می پسندد. چنانچه نقدینه ها در راه داد و ستدها، به هر نحوی، به جریان افتد، افتاده است و چنانچه برگشت کرد، باید اندوخته شوند و از نابودی و خطر غصب و سرقت و تاراج و خیانت حفظ گردند.

منظورم اندوختن زر و سیم و دور قرار دادن آنها از جریان یافتن در داد و ستدهای بازار و گردش برای بهبود شؤون زندگی و رفع نیازهای جامعه است، مانند سیر کردن گرسنه ای و سیراب کردن تشنه ای و پوشاندنِ برهنه ای و سودِ کاسبی و بهره مند شدن کارگری و رشد و بهسازیِ مالی و درمانِ بیمار و آزاد ساختن اسیری و نجات دادن بدهکاری و زدودن رنجی و گشودن گره غمی و کمک به بیچاره و درمانده ای و دفاع از قلمرو و حریم جامعه پاک و سالم و اصلاح مفاسد اجتماعی و موارد بی شمار دیگری که هزینه کردن پول در آنها یا واجب و لازم است یا مستحب و یا مباح و در هر صورت باید حدّ اعتدال را نگه داشت و از افراط و تفریط و امساک و ولخرجی خودداری کرد. البته در مواردی که انفاق و هزینه کردن پول مستحب [یا مباح ]است، گو اینکه خودداری از آن نه شرعاً گناه و جرم است و نه عقلاً، امّا از بین بردن زمینه انفاقات مستحب با انباشتن پول، خود از بدترین جرم ها و گناهان است.

این مسأله را در زندگی روزمرّه خود در امور مربوط به مسکن و ازدواج و خورد و خوراک و پوشاک . در نظر بگیرید، خواهید دید که ترک انفاقهای مستحب در شؤون زندگی و معاش و اکتفا کردن دقیق به انفاقات ضروری که در حدّ واجب شرعی باشد، چه اختلالی در نظام زندگی به وجود می آورد؛ اختلالی که هیچ چیز آن را جبران نمی کند و راه سرایت فساد و تباهی به آن را هیچ عاملی نمی بندد.

با این توضیحات روشن می شود که آیه «و الذین یکنزون الذهب و الفضّة و لا ینفقونها فی سبیل اللّه فبشّرهم بعذاب الیم» بعید نیست مطلق باشد و انفاقات مستحب را هم، با عنایت به آنچه گذشت، شامل شود؛ زیرا اندوختن پول و دارایی ها موضوع انفاقات مستحب را نیز همانند انفاقات واجب، از بین می برد.

همچنین معنای سخن ابوذر روشن می شود که پیش از این به روایت طبری گفتیم که وقتی بر عثمان بن عفان وارد شد، به او گفت : از مردم به همین راضی نشوید که آزار ندهند، بلکه باید بذل احسان کنند و پردازنده زکات نباید به همین کار بسنده کند، بلکه باید به همسایگان و برادران نیز نیکی کند و به خویشاوندان برسد.

عبارت او تقریباً یا دقیقاً تصریح دارد به اینکه وی نیز انفاق آنچه را، بعد از اخراج زکات، از هزینه زندگی اضافه بیاید واجب نمی دانسته است، بلکه انفاق در راه خدا را به واجب و مستحبّ تقسیم می کند، منتها حرف او این بوده که راه های انفاقات غیر زکات را نباید بست و نباید باب خیرات را بکلی مسدود کرد؛ زیرا این کار مستلزم ابطال غرض تشریع و تباه کردن مصلحت عامی است که شارع در نظر گرفته است.

ابوذر می گوید : حکومت اسلام، حکومت خود کامانه قیصران روم یا پادشاهان ایران نیست که تنها وظیفه اش ایجاد امنیت و جلوگیری از تجاوز مردم به یکدیگر باشد و مردم آزاد باشند هر کاری که دلشان خواست انجام دهند، افراط کنند یا تفریط، اصلاح کنند یا افساد، راه درست را بپیمایند یا بیراهه روند. و حکومتیان هم آزاد باشند هر کاری خواستند بکنند و کسی از ایشان باز خواست نکند. بلکه، حکومت اسلام یک حکومت اجتماعی _ دینی است که صرفاً از مردم به این راضی نمی شود که به یکدیگر آزار نرسانند، بلکه مردم را در کلیه شؤون زندگیشان به سوی عواملی سوق می دهد که آنان را می سازد و برای تمام طبقات جامعه _ از امیر و مأمور و رئیس و مرئوس و خادم و مخدوم و توانگر و تهیدست و قدرتمند و ناتوان _ در حدّ توانش سعادت زندگی آنها را فراهم می آورد. مثلاً نیازِ ثروتمند را از طریق کمکِ فقیر به او برطرف می سازد و نیاز فقیر را از طریق مال ثروتمند. جایگاه و مقام قوی را از طریق احترام ضعیف به او حفظ می کند و حیات ضعیف را از طریق مهربانی قوی با او و مراقبت قوی از او صدارت فرادست را از طریق اطاعت فرو دست از او حفظ می کند و اطاعت فرو دست را از طریق انصاف و عدالت فرادست. و این همه، تنها با ترویج نیکو کاری ها و گشودن باب خیرات و به کار بستن واجبات و مستحبّات، به نحوی که در خور و شایسته آنها باشد، امکانپذیر است. امّا اکتفا نمودن به دادن زکات واجب و ترک یکسره انفاق های مستحب، بنیاد زندگی دینی را به هم می زند و غرض شارع را نقض می کند و مایه حرکت سریع به سمت یک نظام از هم گسیخته و هرج و مرج و فساد ریشه دار غیر قابل اصلاحی می شود. همه این ها، ناشی از سهل انگاری در زنده داشتن غرض دین و مسامحه با ستمگران است «اگر به آن عمل نکنید فتنه و فسادی بزرگ در زمین پدید خواهد آمد».

ابوذر _ در روایتی که قبلاً از طبری نقل کردیم _ به معاویه می گفت : چرا مال مسلمانان را مال اللّه می نامی؟ معاویه در جوابش می گفت : خدا رحمتت کند ای ابوذر! مگر نه این است که ما بندگان خدا هستیم و مال مال اوست و مردم آفریدگان او و فرمان، فرمان اوست؟ و ابوذر می گفت : با این همه، این سخن را مگو.

علّتش این بود که آنچه را معاویه و کارگزاران او و خلفای اموی بعد از او می گفتند، گو اینکه سخن حق و درستی بود و از پیامبر صلی الله علیه و آله نیز این سخن روایت شده و کتاب خدا هم بر آن دلالت دارد،نتیجه ای که آنها از این جمله می گرفتند، درست برخلاف آن چیزی بود که خدای سبحان در نظر دارد؛ زیرا مقصود از جمله «المال مال اللّه » این است که مال به سبب برخورداری کسی از قدرت و شوکت و سلطه، اختصاص به او پیدا نمی کند. بلکه اموال و دارایی ها از آنِ خداست و باید در همان مواردی که خود او تعیین و مشخص کرده است، هزینه شود. ثروتی را که فرد از طریق کسب و کار یا ارث و یا امثال این راه ها به دست می آورد حکم خود را دارد و اموالی را که حکومت اسلامی به دست می آورد؛ مانند غنیمت یا جزیه یا خراج یا صدقات و امثال این ها نیز موارد انفاقشان را دین مشخص کرده و زمامدار حق ندارد هیچ یک از این درآمدها را به مقدار بیشتر از آنچه برای مخارج زندگیش لازم است به خود یا یکی از بستگانش اختصاص دهد، چه رسد به اینکه اموال را کنز و مال اندوزی کند و با آنها کاخ ها برافرازد و حاجب و دربان استخدام کند و نحوه زندگی قیصر و کسرا را در پیش گیرد.

اما غرض معاویه و امثال او از اظهار این جمله آن بود که جلو اعتراض مردم به مصرف کردن مال مسلمانان در راه امیال و شهواتشان و بذل و بخشش آن در راه های غیر خدا پسندانه و نرساندن آن به مستحقانش را بگیرند و نگذارند که مسلمانان بگویند : مال مسلمانان را چرا در راهی غیر از راه آنان خرج می کنید؟ لذا می گفتند : مال از آن خداست و ما هم اُمنای او هستیم و طبق نظر خود در این اموال دخل و تصرّف می کنیم و با این منطق، بازی کردن دل خواهانه با مال اللّه را برای خود روا می شمردند و بر دخل و تصرّفات خود سرانه شان در آن، مهر صحّت و تأیید می زدند، در صورتی که جمله المال مال اللّه نتیجه ای خلاف این می دهد و مال خدا و مال مسلمانان به یک معناست. امّا معاویه و امثال او این دو جمله را به دو معنای جداگانه گرفتند که هر یک خلاف دیگری است.

اگر منظور معاویه از این جمله اش : «المال مال اللّه » همان معنای درست و واقعی آن بود، معنا نداشت که ابوذر از کاخ او بیرون آید و در میان مردم فریاد زند : بشارت باد گنج اندوزان را به داغ نهادن بر پیشانی ها و پهلوها و پشت هایشان.

البته معاویه به ابوذر گفته بود که به نظر او آیه کنز اختصاص به اهل کتاب دارد و شاید یکی از عوامل بدبینی او به آنها این بود که در هنگام نوشتن مصحف عثمان، آنان اصرار داشتند که حرف و او را از جمله «و الذین یکنزون الذهب ......... » حذف کنند تا جایی که اُبیّ تهدید کرد اگر این حرف را نیاورند خواهد جنگید و آنها هم ناچار و او را نوشتند. این روایت را قبلاً نقل کردیم.

این داستان در سخن طبری که از سیف و او از شعیب نقل کرده است، گر چه به گونه ای پرداخته شده که نشان دهد اجتهاد ابوذر در این زمینه نادرست بوده _ و طبری در آغاز گفتارش به این معنا تصریح هم کرده _ امّا سر و ته داستان دلالت بر درستی نظر او دارد.

باری، آیه شریفه کنز بر حرمت گنجینه کردن طلا و نقره در جایی که انفاقش واجب و ضروری است و ندادن آن به مستحقان زکات و خودداری از انفاق آنها در راه دفاع و همچنین حرمت قطع نمودن راه خیر و احسان در میان مردم دلالت دارد. و در تعلّق وجوب انفاق، فرقی نیست میان اموالی که در بازارها جاری و در گردش است و میان اموالی که در زمین دفن شده است، منتها گنجینه کردن اموال، این گناه اضافی را دارد که به سبب پوشاندن مال از نظر زمامدار مسلمانان، خیانت و فریب نسبت به او به شمار می آید».

ص :158

ص :159

ص :160

ص :161

ص :162

ص :163

ص :164

ص :165

ص :166

ص :167

ص :168

ص :169

الإمامُ الباقرُ أو الإمامُ الصّادقُ علیهما السلام_ أیضا _: الرّجُلُ یَکسِبُ مالاً فیُحرَمُ أن یَعمَلَ فیه خَیرا ، فیَموتُ فَیَرِثُهُ غیرُهُ فیَعمَلُ فیهِ عَملاً صالِحا، فیَرَی الرّجُلُ ما کَسَبَ حَسَناتٍ فی مِیزانِ غَیرِهِ . (1)

(2)

امام باقر یا امام صادق علیهما السلام_ درباره همین آیه پیشین _فرمودند : آدمی مالی را به دست می آورد، امّا از اینکه با آن کار خیری انجام دهد محروم می شود و می میرد و آن مال را برای دیگری به ارث می گذارد و او با آن کار نیکی انجام می دهد. پس، او آنچه را به دست آورده بود، به صورت کارهای نیکی در ترازوی دیگری می بیند.

عنه صلی الله علیه و آله :مَن لَم یُبالِ مِن أینَ اکتَسَبَ المالَ لَم یُبالِ اللّهُ مِن أینَ أدخَلَهُ النّارَ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَنِ اکتَسَبَ مالاً مِن غَیرِ حِلِّهِ کانَ رادَّهُ إلَی النّارِ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن یَکسِبْ مالاً مِن غَیرِ حَقِّهِ یَصرِفْهُ فی غَیرِ أجرِهِ . (3)

عنه علیه السلام :مَن یَکتَسِبْ مالاً مِن غَیرِ حِلِّهِ یَصرِفْهُ فی غَیرِ حَقِّهِ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن کَسَبَ مالاً مِن غَیرِ حِلِّهِ سُلِّطَ علَیهِ البِناءُ و الطِّینُ و الماءُ . (5)

عنه علیه السلام :إنّ للّهِ تبارکَ و تعالی بِقاعا تُسَمَّی المُنتَقِمَةَ ، فإذا أعطی اللّهُ عَبدا مالاً ثُمّ لَم یُخرِجْ حَقَّ اللّهِ عَزَّ و جلَّ مِنهُ سَلَّطَ اللّهُ علَیهِ بُقعَةً مِن تِلکَ البِقاعِ فأتلَفَ ذلکَ المالَ فیها ثُمّ ماتَ و تَرَکَها . (6)

عنه علیه السلام :مَن طَلَبَ المالَ بغَیرِ حَقٍّ حُرِمَ بَقاءهُ لَهُ بِحَقٍّ . (7)

عنه علیه السلام_ لمّا دخَلَ علَیهِ قَومٌ مِن أهلِ خُراسانَ فقالَ ابتِداءً _: مَن جَمَعَ مالاً مِن مَهاوِشَ أذهَبَهُ اللّهُ فی نَهابِرَ ، فقالوا : جُعِلنا فِداکَ ، لا نَفهَمُ هذا الکلامَ ، فقالَ علیه السلام : «از باد آید بدم بشود» . (8) (9)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس باکی نداشته باشد که از کجا کسب مال می کند، خداوند باکی ندارد که از کجا به دوزخش بَرَد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که مالی را از غیر حلال به دست آورد، آن مال او را به سوی آتش کشاند.

امام علی علیه السلام :هر کس مالی را به ناحق کسب کند، آن را در راهی خرج کند که اجری نداشته باشد.

امام علی علیه السلام :کسی که مالی را از راه نا روایش به دست آورد، آن را به ناروا خرج کند.

امام صادق علیه السلام :هر کس مالی را از راه غیر حلال به دست آورد، بنّایی و گل و آب بر او مسلّط شود.

امام صادق علیه السلام :خداوند تبارک و تعالی را سرزمین هایی است به نام «انتقام گیرنده»، که هرگاه خداوند به بنده ای ثروتی دهد و او حقّ خداوند عزّ و جلّ را از آن نپردازد، خداوند یکی از آن سرزمین ها را بر وی مسلّط گرداند و او آن مال را در آنجا بر باد دهد و آن گاه بمیرد و آن را از خود باقی گذارد.

امام صادق علیه السلام :هر کس مال و دارایی را به ناحق تحصیل کند، از ماندن آن برایش به حقّ محروم گردد.

امام صادق علیه السلام_ چون عدّه ای از مردم خراسان خدمت آن حضرت رسیدند، بی مقدمه _فرمود : هر کس مالی را از «مهاوش» به دست آورد، خداوند آن را در «نهابر» از بین ببرد. عرض کردند : فدایت شویم، این جمله را نمی فهمیم. حضرت [به فارسی ]فرمود : «از باد آید به دَم بشود» (یعنی ،باد آورده را باد ببرد).

ص :174

الکافی عن أبی الجارود :قالَ أبو جَعفرٍ علیه السلام : إذا حَدَّثتُکُم بشیءٍ فاسألونی عن کتابِ اللّهِ . ثُمّ قالَ فی حَدیثِهِ : إنّ اللّهَ نَهی عنِ القیلِ و القالِ ، و فَسادِ المالِ ، و کَثرَةِ السُّؤالِ . فقالوا : یا ابنَ رسولِ اللّهِ ، و أینَ هذا مِن کتابِ اللّهِ ؟ قالَ : إنّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ یَقولُ فی کتابِهِ : «لا خَیْرَ فی کَثیرٍ مِن نَجْواهُم ......... » (1) ، و قالَ: «لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أمْوالَکُمُ الّتی جَعَلَ اللّهُ لَکُمْ قِیاما» (2) ، و قالَ : «لا تَسْألوا عَن أشْیاءَ إنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُم» (3) . (4)

الکافی_ به نقل از أبو جارود _امام باقر علیه السلام فرمود : هرگاه برای شما سخن و حدیثی گفتم [درباره آن ]از کتاب خدا از من بپرسید. سپس در حدیث خود فرمود : همانا خداوند از قیل و قال و تباه کردن مال و بسیاریِ پرسش نهی فرموده است. عرض کردند : یا بن رسول اللّه ! این مطلب در کجای کتاب خداست؟ فرمود : خداوند عزّ و جلّ در کتاب خود می فرماید : «در بسیاری از راز گویی های ایشان خیری نیست ......... » و فرموده است : «و اموالتان را _ که خداوند آن را وسیله قوام [زندگی ]شما قرار داده _ به سفیهان مدهید» و فرموده است : «از چیزهایی مپرسید که اگر برای شما آشکار گردد شما را ناراحت می کند».

عنه علیه السلام :مَن جَمَعَ المالَ لِیَنفَعَ بهِ النّاسَ أطاعُوهُ ، و مَن جَمَعَ لنَفسِهِ أضاعُوهُ . (1)

عنه علیه السلام :المالُ یُکرِمُ صاحِبَهُ ما بَذَلَهُ ، و یُهینُهُ ما بَخِلَ بهِ . (2)

عنه علیه السلام :المالُ لا یَنفَعُکَ حتّی یُفارِقَکَ . (3)

عنه علیه السلام :إنّ إعطاءَ هذا المالِ قُنیَةٌ ، و إنّ إمساکَهُ فِتنَةٌ . (4)

عنه علیه السلام :المالُ وَبالٌ علی صاحِبهِ إلاّ ما قَدَّمَ مِنهُ . (5)

عنه علیه السلام :إنّ إنفاقَ هذا المالِ فی طاعَةِ اللّهِ أعظَمُ نِعمَةٍ ، و إنّ إنفاقَهُ فی مَعاصیهِ أعظَمُ مِحنَةٍ . (6)

عنه علیه السلام :إنّ العَبدَ إذا ماتَ قالَتِ الملائکةُ: ما قَدَّمَ ؟ و قالَ النّاسُ : ما أخَّرَ ؟ فقَدِّموا فَضلاً یَکُن لَکُم ، و لا تُؤخِّروا کَیلا یکونَ حَسرَةً علَیکُم ؛ فإنّ المَحرومَ مَن حُرِمَ خَیرَ مالِهِ ، و المَغبوطَ مَن ثَقَّلَ بالصَّدَقاتِ و الخَیراتِ مَوازینَهُ . (7)

امام علی علیه السلام :هر کس مال و ثروتی جمع کند تا به وسیله آن به مردم سود رساند، مردم از او فرمان برند و هر کس برای خودش جمع کند، مردم او را ضایع کنند (فرمانش را نبرند یا نابودش کنند).

امام علی علیه السلام :مال و ثروت، صاحب خود را تا زمانی که آن را بذل و بخشش کند، گرامی می گرداند و هرگاه بخل ورزد خوارش می سازد.

امام علی علیه السلام :دارایی ، تو را سود نرساند مگر آن گاه که از تو جدا شود.

امام علی علیه السلام :راستی که بخشیدن این مالْ پس انداز است و نگهداشتن آن فتنه (گرفتاری).

امام علی علیه السلام :مال و ثروت وبالی است برای صاحبش، مگر آنچه که [برای آخرتش ]پیش فرستد.

امام علی علیه السلام :خرج کردن این مال در راه طاعت خدا بزرگترین نعمت است، و مصرف کردنش در راه معاصی او بزرگترین محنت.

امام علی علیه السلام :هرگاه بنده بمیرد، فرشتگان گویند : چه پیش فرستاد؟ و مردم گویند : چه بر جای گذاشت؟ پس، زیادی مال خود را پیش فرستید، تا برای شما باشد و بر جای نگذارید تا مایه حسرت شما گردد؛ زیرا محروم کسی است که از خیر و منفعت مال خود محروم بماند و سعادتمند کسی است که ترازوهای اعمالش از صدقات و خیرات سنگین شود.

ص :177

عنه علیه السلام :أمسِکْ مِن المالِ بقَدرِ ضَرورَتِکَ، و قَدِّمِ الفَضلَ لِیَومِ حاجَتِکَ . (1)

امام علی علیه السلام :از مال و دارایی به اندازه ضرورت خود نگه دار و زیادی آن را برای روز نیازمندی خود پیش فرست.

عنه علیه السلام :إنّ خَیرَ المالِ ما أورَثَکَ ذُخرا و ذِکرا ، و أکسَبَکَ حَمدا و أجرا . (1)

عنه علیه السلام :خَیرُ أموالِکَ ما کَفاکَ . (2)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :خَیرُ مالِ المَرءِ ذَخائِرُ الصَّدَقَةِ . (3)

امام علی علیه السلام :بهترین دارایی آن است که اندوخته و نام برای تو بر جای گذارد و ستایش و اجر برایت به بار آورد.

امام علی علیه السلام :بهترین اموال تو، آن مالی است که بی نیازت کند.

امام رضا علیه السلام :بهترین دارایی انسان، اندوخته های صدقه است.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :المالُ مالُ اللّهِ عَزَّ و جلَّ، جَعَلَهُ وَدائِعَ عندَ خَلقِهِ ، و أمَرَهُم أن یأکُلوا مِنهُ قَصدا، و یَشرَبوا مِنهُ قَصدا ، و یَلبَسوا مِنهُ قَصدا ، وَ ینکِحوا مِنهُ قَصدا ، و یَرکَبوا مِنهُ قَصدا ، و یَعودوا بِما سِوی ذلکَ علی فُقَراءِ المؤمنینَ ، فمَن تَعَدّی ذلکَ کانَ ما أکلَهُ حَراما ، و ما شَرِبَ مِنهُ حَراما و ما لَبِسَهُ مِنهُ حَراما ، و ما نَکحَهُ مِنهُ حَراما ، و ما رَکِبَهُ مِنهُ حَراما . (1)

عنه علیه السلام :أ تَری اللّهَ أعطی مَن أعطی مِن کرامَتِهِ علَیهِ ، و مَنعَ مَن مَنعَ مِن هَوانٍ بهِ علَیهِ ؟! لا ، و لکنّ المالَ مالُ اللّهِ یَضَعُهُ عِندَ الرّجُلِ وَدائِعَ ، و جَوّزَ لَهُم أن یأکُلوا قَصدا ، و یَلبَسوا قَصدا ، و یَنکِحوا قَصدا ، و یَرکَبوا قَصدا، و یَعودوا بِما سِوی ذلکَ علی فُقَراءِ المؤمنینَ ، و یَلُمُّوا بهِ شَعثَهُم ، فمَن فَعَلَ ذلکَ کانَ ما یَأکُلُ حَلالاً ، وَ یشرَبُ حَلالاً ، و یَرکَبُ و یَنکِحُ حَلالاً ، و مَن عدا ذلکَ کانَ علَیهِ حَراما .

«لا تُسْرِفوا إنّهُ لا یُحِبُّ المُسْرِفینَ» (2) ، أ تَرَی اللّهَ ائتَمَنَ رجُلاً علی مالٍ ، لَهُ أن یَشتَریَ فَرَسا بعَشرَةِ آلافِ دِرهَمٍ و یُجزیهِ فَرَسٌ بعِشرینَ دِرهَما ؟ و یَشتَریَ جارِیَةً بألفِ دینارٍ و یُجزیهِ بعِشرینَ دینارا ؟ و قالَ : «لا تُسْرِفوا ......... » ! . (3)

امام صادق علیه السلام :اموال از آنِ خداست و آنها را نزد آفریدگان خویش امانت نهاده است و فرمانشان داده که از آن با میانه روی بخورند و با میانه روی بنوشند و با میانه روی بپوشند و با میانه روی ازدواج کنند و با میانه روی وسیله سواری بخرند و سوار شوند و بیش از آن را به مؤمنان نیازمند ببخشند. هر که از این حدّ [اعتدال و میانه روی] فراتر رود، آنچه از آن مال می خورد حرام است و آنچه می نوشد حرام و آنچه می پوشد حرام و آنچه به وسیله آن مال ازدواج می کند حرام و آنچه سوار می شود حرام است.

امام صادق علیه السلام :فکر می کنی خداوند که به کسی چیزی داده به خاطر این است که در پیشگاه او احترام دارد و به کسی که چیزی نداده برای این است که در نظر او خوار و بی مقدار است؟ نه، بلکه اموال از آنِ خداست که نزد انسان به امانت می گذارد و به ایشان اجازه می دهد که با رعایت میانه روی بخورند و بپوشند و ازدواج کنند و وسیله سواری بخرند و سوار شوند و مازاد بر آن را به مؤمنان نیازمند بدهند و بدین وسیله آنها را از پریشانی برهانند. پس هر که چنین کند، آنچه می خورد و می نوشد و سوار می شود و ازدواج می کند حلال است و هر که از این حد تجاوز کند، بر او حرام باشد.

«اسراف نکنید که خدا اسرافکاران را دوست ندارد»، آیا خیال می کنی خداوند که مالی را به امانت به مردی داده، او حق دارد اسبی را به ده هزار درهم بخرد، در حالی که اسب بیست درهمی هم برایش کافی است؟ یا کنیزی را به هزار دینار بخرد، در صورتی که کنیز بیست دیناری هم او را کفایت می کند؟ حال آنکه فرموده است : «اسراف نکنید ......... » !

ص :181

عنه علیه السلام :إنّما أعطاکُمُ اللّهُ هذهِ الفُضولَ مِن الأموالِ لتُوَجِّهوها حیثُ وَجَّهَها اللّهُ عَزَّ و جلَّ ، و لَم یُعطِکُموها لِتَکنِزوها . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام :در حقیقت، خداوند این مال های زیادی را به شما داده است تا آنها را در جهتی که خداوند عزّ و جلّ معلوم کرده است به کار اندازید. آنها را به شما نداده است که بیندوزید.

عنه علیه السلام_ مِن کِتابٍ لَهُ إلی مصقَلةَ بنِ هُبَیرةَ الشَّیبانیِّ ، و هو عامِلُهُ علی أردَشیرَ خُرَّة _: ألا و إنّ حَقَّ مَن قِبَلَکَ و قِبَلَنا مِن المُسلمینَ فی قِسمَةِ هذا الفَیءِ سَواءٌ ، یَرِدونَ عِندی علَیهِ و یَصدُرونَ عَنهُ . (1)

عنه علیه السلام_ لَمّا عُوتِبَ علَی التَّسوِیَةِ فی العَطاءِ _: أ تأمُرونِّی (أ تأمُرونَنی) أن أطلُبَ النَّصرَ بالجَورِ فیمَن وُلِّیتُ علَیهِ ؟! و اللّهِ، لا أطورُ بهِ ما سَمَرَ سَمیرٌ ، و ما أمَّ نَجمٌ فی السَّماءِ نَجما ! لو کانَ المالُ لی لَسَوَّیتُ بینَهُم ، فکیفَ و إنّما المالُ مالُ اللّهِ ؟! (2)

عنه علیه السلام_ لِعبدِ اللّهِ بنِ زمعةَ لَمّا طَلَبَ منهُ مالاً فی خِلافتِهِ _: إنّ هذا المالَ لیسَ لی و لا لکَ ، و إنّما هُو فَیءٌ للمُسلمینَ و جَلْبُ (حَلبُ) أسیافِهِم ، فإنْ شَرِکتَهُم فی حَربِهِم کانَ لکَ مِثلُ حَظِّهِم ، و إلاّ فَجَناةُ أیدیهِم لا تکونُ لغَیرِ أفواهِهِم . (3)

عنه علیه السلام_ فی کِتابٍ لَهُ إلی قُثَمَ بنِ العبّاسِ و هُو عامِلُهُ علی مکّةَ _: و انظُرْ إلی ما اجتَمعَ عِندَکَ مِن مالِ اللّهِ فاصرِفْهُ إلی مَن قِبَلَکَ مِن ذَوی العِیالِ و المَجاعَةِ ، مُصیبا بهِ مَواضِعَ الفاقَةِ و الخَلاّتِ ، و ما فَضَلَ عن ذلکَ فاحمِلْهُ إلَینا لنَقسِمَهُ فیمَن قِبَلَنا . (4)

امام علی علیه السلام_ در بخشی از نامه خود به مصقلة بن هبیره شیبانی، کارگزار آن حضرت در اردشیر خُرّه _نوشت : بدان که مسلمانانی که نزد تو و نزد ما به سر می برند سهمشان از این بیت المال یکسان است. برای دریافت سهم خود از آن، نزد من می آیند و می گیرند و باز می گردند.

امام علی علیه السلام_ هنگامی که به سبب رعایت برابری در تقسیم بیت المال از ایشان خرده گرفتند _فرمود : آیا به من می گویید که با ستم بر کسانی که زمام دارشان شده ام ، پیروزی را بجویم؟! به خدا سوگند که تا شب و روز می چرخند و در آسمان ستاره ای از پی ستاره ای بر می آید، هرگز گرد این کار نخواهم گشت. اگر این مال از آنِ خودم هم می بود، آن را به یکسان میانشان تقسیم می کردم چه رسد به اینکه مال، مال خداست!

امام علی علیه السلام_ خطاب به عبد اللّه بن زمعه که در زمان خلافتش از آن حضرت مالی طلبیده بود _فرمود : این مال نه از من است و نه از تو. بلکه غنیمت مسلمانان و حاصل شمشیرهای آنان است. اگر در جنگشان با آنان شرکت کرده ای، تو هم مانند آنها سهم داری و گرنه دسترنج آنها برای دهان های غیر آنها نیست.

امام علی علیه السلام_ در نامه ای به قثم بن عباس ، کارگزار ایشان در مکّه _نوشت : به آنچه از مال خدا که نزد تو جمع می شود بنگر و آن را میان عیالواران و گرسنگان منطقه پیرامونت پخش کن و با آن خلأ فقر را پر کن و مازادش را برای ما بفرست، تا آن را میان کسانی که نزد ما هستند تقسیم کنیم.

ص :183

عنه علیه السلام_ فیما رَدَّهُ علَی المُسلمینَ مِن قَطائعِ عُثمانَ بنِ عفّانٍ _: و اللّهِ، لَو وَجَدتُهُ قَد تُزُوِّجَ بهِ النِّساءُ و مُلِکَ (تُمُلِّکَ) بهِ الإماءُ لَرَدَدتُهُ ؛ فإنّ فی العَدلِ سَعَةً ، و مَن ضاقَ علَیهِ العَدلُ فالجَورُ علَیهِ أضیَقُ ! (1)

عنه علیه السلام_ فی عَهدِهِ إلَی الأشتَرِ _: و لکنَّنی آسی أن یَلِیَ أمرَ هذِهِ الاُمّةِ سُفَهاؤها و فُجّارُها ، فیَتَّخِذوا مالَ اللّهِ دُوَلاً ، و عِبادَهُ خَوَلاً . (2)

شرح نهج البلاغة عن أبی جعفرٍ الإسکافیّ : ......... صَعِدَ المِنبَرَ فی الیَومِ الثّانی مِن یَومِ البَیعَةِ ، و هُو یَومُ السَّبتِ لإحدی عَشرَةَ لَیلَةً بَقِینَ مِن ذی الحِجَّةِ فحَمِدَ اللّهَ و أثنی علَیهِ ......... ثُمَّ التَفَتَ علیه السلام یَمینا و شِمالاً ، فقالَ : ألا لا یَقولَنَّ رِجالٌ مِنکُم غَدا : قَد غَمَرَتهُمُ الدُّنیا فاتَّخَذوا العِقارَ ، و فَجَّروا الأنهارَ ، و رَکِبوا الخُیولَ الفارِهَةَ ، و اتَّخَذوا الوَصائفَ الرّوقَةَ ، فصارَ ذلکَ علَیهِم عارا و شَنارا ، إذا ما مَنَعتُهُم ما کانوا یَخوضونَ فیهِ ، و أصَرتُهُم إلی حُقوقِهِمُ الّتی یَعلَمونَ ، فیَنقِمونَ ذلکَ و یَستَنکِرونَ و یَقولونَ : حَرَمَنا ابنُ أبی طالبٍ حُقوقَنا ! ألا و أیُّما رجُلٍ مِن المُهاجِرینَ و الأنصارِ مِن أصحابِ رسولِ اللّهِ صلّی اللّهُ علَیهِ یَری أنّ الفَضلَ لَهُ علی مَن سِواهُ لِصُحبَتِهِ ، فإنّ الفَضلَ النَّیِّرَ غَدا عِندَ اللّهِ ، و ثوابَهُ و أجرَهُ علَی اللّهِ . و أیُّما رجُلٍ استَجابَ للّهِ و لِلرّسولِ، فصَدَّقَ مِلّتَنا، و دَخَلَ فی دِینِنا، و استَقبَلَ قِبلَتَنا ، فقدِ استَوجَبَ حُقوقَ الإسلامِ و حُدودَهُ.

فأنتُم عِبادُ اللّهِ ، و المالُ مالُ اللّهِ ، یُقسَّمُ بَینَکُم بالسَّوِیَّةِ لا فَضلَ فیهِ لأحَدٍ علی أحَدٍ ، و للمُتَّقینَ عِندَ اللّهِ غَدا أحسَنُ الجَزاءِ و أفضَلُ الثَّوابِ ، لَم یَجعَلِ اللّهُ الدُّنیا للمُتَّقینَ أجرا و لا ثَوابا و ما عِندَ اللّهِ خَیرٌ للأبرارِ . (3)

امام علی علیه السلام_ درباره زمین هایی که عثمان تیول بعضی کرده بود و حضرت آنها را به مسلمانان بازگرداند _فرمود : به خدا سوگند اگر ببینم که به کابین زنان یا بهای کنیزان رفته باشد، هر آینه آن را باز می گردانم؛ زیرا دامنه عدالت گسترده است و هر که عدالت بر او تنگ آید (با همه گستردگیش آن را تحمّل نکند) بی عدالتی بر او تنگتر آید!

امام علی علیه السلام_ در فرمانش به مالک اشتر _نوشت : امّا غم من این است که کار این امّت را نابخردان و نابکاران آنها به عهده گیرند و در نتیجه، مال خدا را میان خود دست به دست گردانند و بندگان او را به بردگی کشند.

شرح نهج البلاغه_ به نقل از ابو جعفر اسکافی _: (امام علی علیه السلام ) در روزِ دوم بیعت، که مصادف با روز شنبه یازده شب مانده از ماه ذی حجّه بود، منبر رفت و حمد و ثنای خدا گفت ......... سپس به راست و چپ نگاهی کرد و فرمود : هان! مبادا کسانی از شما که غرق دنیا شدند و ملک و املاک فراهم آوردند و نهرها جاری کردند و اسبان چابک سوار شدند و کنیزکان زیبا روی گرفتند، این همه مایه ننگ و رسوایی آنان شود آن گاه که ایشان را از ناز و نعمتی که در آن فرو رفته اند باز دارم و به سوی حقوقشان که می دانند برگردانمشان! پس، به خرده گیری و انکار برخیزند و فردا بگویند : پسر ابو طالب ما را از حقوقمان محروم کرد! بدانید که هر مردی از مهاجران و انصار که صحابی رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده است و خیال کند که به دلیل صحابی بودنش بر دیگری برتری دارد، باید بداند که برتری آشکار در فردای قیامت نزد خداوند است و ثواب و اجر او با خداست و هر مردی که دعوت خدا و رسولش را اجابت کرده و آیین ما را پذیرفته و به دین ما در آمده و رو به قبله ما می ایستد، هر آینه مستوجب حقوق و حدود اسلام است.

پس، شما بندگان خدا هستید و مالْ مال خداست و میانتان به یکسان تقسیم می شود و در این زمینه هیچ یک را بر دیگری برتری نیست و پرهیزگاران در فردای قیامت نزد پروردگار بهترین پاداش و برترین ثواب را دارند. خداوند دنیا را مزد و پاداش پرهیزگاران قرار نداده و آنچه نزد خداست، برای نیکان بهتر است.

ص :184

ص :185

بحار الأنوار :بَعَثَ اُسامَةُ بنُ زیدٍ إلی أمیرِ المؤمنینَ علیه السلام : أنِ ابعَثْ علَیَّ بِعَطائی ، فوَ اللّهِ لَتَعلَمُ أنّکَ لَو کُنتَ فی فَمِ أسَدٍ لدَخَلتُ مَعکَ ، فکتبَ علیه السلام إلَیهِ : إنّ هذا المالَ لِمَن جاهَدَ علَیهِ ، و لکنْ هذا مالی بالمَدینَةِ فأصِبْ مِنهُ ما شِئتَ . (1)

شرح نهج البلاغة عن أبی إسحاق الهَمْدانیَِّ :إنّ امرأتَینِ أتَتا علیّا علیه السلام ، إحداهُما مِن العَرَبِ ، و الاُخری مِن المَوالی ، فسَألَتاهُ فدَفَعَ إلَیهِما دَراهِمَ و طَعاما بالسَّواءِ ، فقالَت إحداهُما : إنّی امرأةٌ مِن العَرَبِ و هذهِ مِن العَجَمِ ! فقالَ : إنّی و اللّهِ، لا أجِدُ لبَنی إسماعیلَ فی هذا الفَیءِ فَضلاً علی بَنی إسحاقَ . (2)

الاختصاص عن ابنِ دأبٍ :وَلّی [أمیرُ المؤمنینَ علیه السلام ]بَیتَ مالِ المَدینةِ عمّارَ بنَ یاسرٍ و أبا الهَیثَمِ بنَ التَّیِّهانِ ، فکتَبَ : العَرَبیُّ و القُرَشیُّ و الأنصاریُّ و العَجَمیُّ و کلُّ مَن کانَ فی الإسلامِ مِن قَبائلِ العَرَبِ و أجناسِ العَجَمِ (سَواءٌ). فأتاهُ سَهلُ بنُ حُنَیفٍ بِمَولیً لَهُ أسوَدَ فقالَ : کَم تُعطی هذا ؟ فقالَ لَهُ أمیرُ المؤمنینَ علیه السلام : کَم أخَذتَ أنتَ ؟ قالَ : ثلاثةَ دنانِیرَ، و کذلکَ أخَذَ النّاسُ . قال : فأعطُوا مَولاهُ مِثلَ ما أخَذَ ثلاثةَ دنانِیرَ . (3)

بحار الأنوار :اُسامة بن زید به امیر مؤمنان علیه السلام پیغام فرستاد که عطای مرا برایم بفرست؛ زیرا به خدا قسم می دانی که اگر به کام شیر می رفتی، من هم با تو می آمدم. علی علیه السلام به او نوشت : این مال از آنِ کسی است که برای آن جهاد کرده است. امّا این تو و این مال من در مدینه، هرچه می خواهی از آن بردار.

شرح نهج البلاغه_ به نقل از ابو اسحاق همدانی _: دو زن، یکی عرب و دیگری از موالی، نزد علی علیه السلام آمدند و از آن حضرت چیزی [از بیت المال ]خواستند. امام به هر دوی آنها به یک اندازه پول و خوراک داد. یکی از آن دو گفت : من زنی عرب هستم و این زن عجم است! علی علیه السلام فرمود : به خدا قسم که من در این غنیمت برای فرزندان اسماعیل برتری ای بر فرزندان اسحاق نمی یابم.

الاختصاص_ به نقل از ابن دأب _: امیر مؤمنان علیه السلام مسئولیت بیت المال مدینه را به عمار بن یاسر و ابو الهیثم بن تیّهان سپرد و نوشت : عرب و قرشی و انصاری و عجم و کلیه عرب ها و عجم هایی که اسلام را پذیرفته اند [یکسانند]. پس، سهل بن حنیف با غلام سیاه خود آمد و عرض کرد : به این چقدر عطا می دهی؟ امیر المؤمنین علیه السلام به او فرمود : خودت چقدر گرفته ای؟ عرض کرد : سه دینار. بقیه مردم نیز همین اندازه گرفته اند. حضرت فرمود : به غلام او نیز مانند خودش سه دینار بدهید.

ص :186

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إذا قامَ قائمُنا اضمَحَلّتِ القَطائعُ فلا قَطائعَ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لمّا وَلی علیٌّ علیه السلام صَعِدَ المِنبرَ، فحَمِد اللّهُ و أثنی علیه، ثمّ قالَ :إنّی وَ اللّه لا أرْزؤکُم (2) مِن فَیئکُم دِرهَما ما قامَ لی عِذْقٌ بیَثرِبَ ، فلیَصدُقکُم (3) أنفسُکُم؛ أ فتَرَونی مانِعا نَفسی و مُعطیکُم؟! (4)

فقامَ إلَیهِ [ أخوهُ] عَقیلُ فقالَ لَه : و اللّهِ لتَجعَلُنی و أسوَدَ بالمدینَةِ سَواءً ! فقالَ : اجلِسْ، أ ما کانَ ههُنا أحَدٌ یَتَکلَّمُ غیرُکَ ؟ و ما فَضلُکَ علَیهِ إلاّ بِسابِقَةٍ أو تَقوی ! ! (5)

عنه علیه السلام_ لمّا سُئلَ عن قسمِ بَیتِ المالِ _: أهلُ الإسلامِ هُم أبناءُ الإسلامِ اُسَوِّی بَینَهُم فی العَطاءِ ، و فَضائلُهُم بَینَهُم و بینَ اللّهِ ، أجعَلُهُم کَبَنی رَجُلٍ واحِدٍ لا یُفضَّلُ أحَدٌ مِنهُم لفَضلِهِ و صَلاحِهِ فی المِیراثِ علی آخَرَ ضَعیفٍ مَنقوصٍ . (6)

امام باقر علیه السلام :زمانی که قائم ما قیام کند، زمین های پیشکشی [سلاطین] از هم پاشیده و ملغی می شود و هیچ تیولی نمی ماند.

امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام هنگامی که خلافت را به عهده گرفت بالای منبر رفت، بعد از حمد و ثنای خداوند فرمود: به خدا قسم تا وقتی حتی یک درخت خرما از من در یثرب سر پا باشد من از غنایم (خراج) شما درهمی برای خود بر نمی دارم. (اکنون) صادقانه بیندیشید. آیا فکر می کنید من که خودم را محروم می کنم به شما [بیشتر از حقّتان] عطا می کنم ؟!

در این هنگام عقیل برخاست و گفت : بخدا قسم مرا با سیاهی از سیاهان مدینه یکسان قرار می دهی؟ حضرت فرمود : بنشین، کس دیگری غیر تو در این جا نبود که سخن بگوید؟! تو را بر آنان برتری نیست مگر به سابقه ایمان یا تقوا!

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از تقسیم بیت المال _فرمود : مسلمانان، فرزندان اسلام هستند و من در عطا میان آنان برابری می نهم. فضایل و برتری هایشان میان خودشان و خداست. من آنها را مانند فرزندان یک مرد تلقی می کنم که در میراث، یکی از آنها به دلیل فضل و کمالش بر دیگری که ضعیف و ناقص است، برتری داده نمی شود.

ص :187

عنه علیه السلام :إنّ اللّهَ تبارکَ و تعالی أشرَکَ بینَ الأغنیاءِ و الفُقَراءِ فی الأموالِ ، فلَیسَ لَهُم أن یَصرِفوا إلی غَیرِ شُرَکائِهِم . (1)

امام صادق علیه السلام :خداوند تبارک و تعالی، توانگران و تهیدستان را در اموال شریک قرار داده است. پس، توانگران حق ندارند [سهم شریکان خود را] به غیر شرکای خود بدهند.

وسائل الشیعة :إنّ علیّا علیه السلام کانَ یَکنُسُ بَیتَ المالِ کلَّ یَومِ جُمُعةٍ ثُمّ یَنضَحُهُ بالماءِ ثُمّ یُصَلّی فیهِ رَکعتَینِ ، ثُمّ یقولُ : تَشهَدانِ لی یَومَ القِیامَةِ . (1)

وسائل الشیعة عن الضحّاکِ بنِ مُزاحم عن الإمامِ علیٍّ علیه السلام :کانَ خَلیلی رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله لا یَحبِسُ شیئا لغَدٍ ، و کانَ أبو بکرٍ یَفعَلُ ، و قد رأی عُمَرُ فی ذلکَ أن دَوَّنَ الدَّواوینَ، و أخَّرَ المالَ مِن سَنَةٍ إلی سَنةٍ ، و أمّا أنا فأصنَعُ کما صَنعَ خلیلی رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله .

قال : و کانَ علیٌّ یُعطیهِم مِن الجُمُعَةِ إلَی الجُمُعةِ و کانَ یقولُ :

هذا جَنایَ و خِیارُهُ فِیه

إذْ کُلُّ جانٍ یَدُهُ إلی فِیه (2)

شرح نهج البلاغة عن عبدِ الرَّحمنِ بن عَجلانَ :کانَ علیٌّ علیه السلام یَقسِمُ بینَ النّاسِ الأبزارَ و الحُرفَ (3) و الکَمُّونَ ، و کذا و کذا . (4)

وسائل الشیعة :امام علی علیه السلام هر روز جمعه بیت المال را جارو می کرد و آب می پاشید و سپس دو رکعت نماز در آن بجای می آورد و بعد می فرمود : شما دو [رکعت]، در روز قیامت برای من شهادت دهید.

وسائل الشیعه_ به نقل از ضحاک بن مزاحم _: امام علی علیه السلام فرمود : دوست من رسول خدا صلی الله علیه و آله چیزی [از بیت المال] را برای فردا نگه نمی داشت و ابو بکر نیز چنین می کرد.عمر به فکر افتاد که در این زمینه دفترهایی ترتیب دهد و اموال را از سالی تا سال دیگر ذخیره می کرد. لیکن من همان کاری را می کنم که دوستم رسول خدا صلی الله علیه و آله می کرد.

علی علیه السلام جمعه به جمعه عطا می داد و [این بیت را زمزمه ]می فرمود :

این میوه ای است که من چیده ام و خوب هایش هم در میان آنهاست،

آنگاه که هر میوه چینی دستش به سوی دهان خودش می رود [و آنچه می چیند خودش می خورد]. (5)

ص :189

شرح نهج البلاغة عن الشّعبی :دَخَلتُ الرَّحبَةَ بالکوفَةِ _ و أنا غُلامٌ _ فی غِلمانٍ ، فإذا أنا بعَلیٍّ علیه السلام قائما علی صُبرَتَینِ (1) مِن ذَهَبٍ و فِضَّةٍ ، و مَعهُ مِخفَقَةٌ ، و هُو یَطرُدُ النّاسَ بمِخفَقَتِهِ ثُمّ یَرجِعُ إلَی المالِ فیُقسِّمُهُ بینَ النّاسِ ، حتّی لَم یَبقَ مِنهُ شیءٌ .

ثُمّ انصَرَفَ و لَم یَحمِلْ إلی بَیتِهِ قلیلاً و لا کثیرا ، فرَجَعتُ إلی أبی فقُلتُ لَهُ : لَقد رأیتُ الیَومَ خَیرَ النّاسِ أو أحمَقَ النّاسِ! قالَ : مَن هُو یا بُنیَّ ؟ قلتُ: علیُّ بنُ أبی طالبٍ أمیرُ المؤمنینَ ، رأیتُهُ یَصنَعُ کذا ، فقَصَصتُ علَیهِ ، فبکی و قالَ : یا بُنیَّ ، بَل رأیتَ خَیرَ النّاسِ . (2)

الغارات عن زاذان :اِنطَلَقتُ مَعَ قَنبَرٍ إلی علیٍّ علیه السلام فقالَ: قُمْ یا أمیرَ المؤمنینَ فقد خَبَأتُ لکَ خَبیئةً . قالَ : فما هُو ؟ قالَ : قُم مَعی ، فقامَ و انطَلَقَ إلی بَیتِهِ فإذا باسِنَةٌ (3) مَملوءةٌ جاماتٍ مِن ذَهَبٍ و فِضَّةٍ ، فقالَ : یا أمیرَ المؤمنینَ، إنّکَ لا تَترُکُ شیئا إلاّ قَسَمتَهُ فادَّخَرتُ هذا لکَ ! قالَ علیٌّ علیه السلام : لَقد أحبَبتَ أن تُدخِلَ بَیتی نارا کثیرَةً ! فسَلَّ سَیفَهُ فضَرَبَها ، فانتَثَرَت مِن بَینِ إناءٍ مَقطوعٍ نِصفُهُ أو ثُلثُهُ ، ثُمّ قالَ : اقسِموهُ بالحِصَصِ ففَعلوا ، فجَعَلَ یَقولُ :

هذا جَنایَ و خِیارُهُ فِیه

إذْ کُلُّ جانٍ یَدُهُ إلی فِیه

یا بَیضاءُ غُرِّی غَیری و یا صَفراءُ غُرِّی غَیری . (4)

شرح نهج البلاغه_ به نقل از عبد الرحمان بن عجلان _: علی علیه السلام حتی حبوبات و خردل و زیره و مانند این ها هم را میان مردم تقسیم می کرد.

شرح نهج البلاغه_ به نقل از شعبی _: نوجوانی میان نوجوانان بودم که به رَحْبَه کوفه وارد شدم. ناگاه علی علیه السلام را دیدم که میان دو کُپه زر و سیم ایستاده و تازیانه ای به دست داشت و با آن مردم را دور می کرد و سپس به سمت آن مال ها بر می گشت و بین مردم تقسیم می کرد، تا جایی که از آن چیزی باقی نماند و خود دست خالی به طرف خانه اش برگشت. من نزد پدرم رفتم و گفتم : نمی دانم امروز بهترین مردم را دیدم یا کم هوش ترین آنها را. پدرم گفت : پسرم، چه کسی را دیدی؟ گفتم : علی بن ابی طالب، امیر مؤمنان، را دیدم که این کار را می کند. و داستان را برای پدرم شرح دادم. پدرم گریست و گفت : پسرم، تو بهترین مردم را دیده ای.

الغارات_ به نقل از زاذان _: با قنبر نزد علی علیه السلام رفتیم. قنبر گفت : برخیز ای امیر المؤمنین! که برای شما گنجینه ای نهفته ام. علی علیه السلام فرمود: چه گنجینه ای؟ گفتم : با من بیایید. علی علیه السلام برخاست و با او به خانه اش رفت. چشمش به جوالی پر از جام های زرّین و سیمین افتاد. قنبر گفت: یا امیر المؤمنین! شما هرچه هست تقسیم می کنی و از این رو من این ها را برای شما اندوخته ام! علی علیه السلام فرمود : مایل بودی آتشی فراوان به خانه من می افکندی! .........

سپس فرمود : این ها را به چند سهم تقسیم کنید. چنین کردند. پس علی علیه السلام به این بیت متمثل گشت :

این میوه ای است که من چیده ام و خوبهایش هم در میان آنهاست،

آنگاه که هر میوه چینی دستش به سوی دهان خودش می رود.

ای سپیدها! [دیگری را بفریبید] و ای زردها! دیگری را بفریبید.

ص :190

تاریخ دمشق عن أبی صالِحٍ السَّمّان :رأیتُ علیّا دَخَلَ بَیتَ المالِ فرأی فیهِ شیئا فقالَ : لا أری هذا هاهُنا و بالنّاسِ إلَیهِ حاجَةٌ ! فأمَرَ بهِ فقُسِّمَ و أمَرَ بالبَیتِ فکُنِسَ و نُضِحَ فصَلّی فیهِ، أو قالَ (1) فیهِ . (2)

بحار الأنوار :کانَ أمیرُ المؤمنینَ علیه السلام إذا أعطی ما فی بَیتِ المالِ أمَرَ فکُنِسَ ثُمّ صَلّی فیهِ ، ثُمّ یَدعو فیقولُ فی دُعائهِ : اللّهُمّ إنّی أعوذُ بکَ مِن ذَنبٍ یُحبِطُ العَمَلَ ، و أعوذُ بکَ مِن ذَنبٍ یُعَجِّلُ النِّقَمَ ، و أعوذُ بکَ مِن ذَنبٍ یَمنَعُ الدُّعاءَ ، و أعوذُ بکَ مِن ذَنبٍ یَهتِکُ العِصمَةَ ، و أعوذُ بکَ مِن ذَنبٍ یُورِثُ النَّدَمَ ، و أعوذُ بکَ مِن ذَنبٍ یَحبِسُ القِسَمَ . (3) (4)

تاریخ دمشق_ به نقل از ابو صالح سمّان _: علی علیه السلام را دیدم که وارد بیت المال شد و در آنجا چیزی دید. پس فرمود : نبینم که این در این جا باشد و مردم به آن نیاز داشته باشند! آن گاه دستور داد آن را تقسیم کردند و فرمان داد بیت المال را جارو و آب پاشی کردند و حضرت در آنجا نماز گزارد، یا قیلوله (5) کرد .

بحار الأنوار :امیر المؤمنین علیه السلام پس از تقسیم بیت المال، دستور می داد آن را جارو می کردند و سپس در آن مکان نماز می گزارد و آن گاه دعا می کرد و در دعای خود می گفت : بار خدایا! پناه می برم به تو از گناهی که عمل را بر باد می دهد. پناه می برم به تو از گناهی که خشم و عذاب تو را شتاب می بخشد. پناه می برم به تو، از گناهی که مانع اجابت دعا می شود. پناه می برم به تو از گناهی که پرده عصمت و پاکی را می درد. پناه می برم به تو از گناهی که پشیمانی می آورد و پناه می برم به تو از گناهی که جلوی نصیب و بهره ها را می گیرد.

ص :191

عنه علیه السلام :شَرُّ المالِ ما لَم یُنفَقْ فی سَبیلِ اللّهِ مِنهُ ، و لَم تُؤَدَّ زَکاتُهُ . (1)

عنه علیه السلام :شَرُّ الأموالِ ما لَم یُغنِ عَن صاحِبِهِ . (2)

عنه علیه السلام :شَرُّ الأموالِ ما أکسَبَ المَذامَّ . (3)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنَّ اللّهَ تبارکَ و تعالی یَبعَثُ یَومَ القِیامَةِ ناسا مِن قُبورِهِم مَشدودَةً أیدیهِم إلی أعناقِهِم ، لا یَستَطیعونَ أن یَتَناوَلوا بِها قِیسَ أنمُلَةٍ ، مَعهُم مَلائکةٌ یُعیِّرونَهُم تَعییرا شَدیدا ، یقولونَ : هؤلاءِ الّذین مَنَعوا خَیرا قلیلاً مِن خَیرٍ کثیرٍ ، هؤلاءِ الّذین أعطاهُمُ اللّهُ فمَنَعوا حَقَّ اللّهِ فی أموالِهِم ! (4)

(5)

امام علی علیه السلام :بدترین دارایی، آن است که از آن در راه خدا انفاق نشود و زکاتش پرداخت نگردد.

امام علی علیه السلام :بدترین دارایی ها، آن است که به درد صاحب خود نخورد.

امام علی علیه السلام :بدترین دارایی ها آن است که نکوهش به بار آورد.

امام باقر علیه السلام :خدای تبارک و تعالی، در روز قیامت عدّه ای را از گورهایشان بیرون می آورد در حالی که دست هایشان به گردن های آنان بسته شده است به طوری که نمی توانند با آنها به اندازه سر انگشتی چیزی بردارند. همراهشان فرشتگانی است که آنان را به شدّت سرزنش می کنند و می گویند : این ها کسانی هستند که خیر (مال) اندکی را از خیری بسیار دریغ کردند؛ اینان کسانی هستند که خداوند به آنان عطا فرمود و آنها حق خدا در اموال خود را نپرداختند!

ص :193

ص :194

25 _ عیسی علیه السلام

26 _ إرمیا علیه السلام

27 _ یونس علیه السلام

28 _ جرجیس علیه السلام

29 _ خالد بن سنان علیه السلام

30 _ محمّد رسول اللّه صلی الله علیه و آله

خصائص خاتم النبیّین (ویژگی های خاتم پیامبران)

النّجوم (اختر شناسی و منجّمی)

النّجوی (در گوشی سخن گفتن)

المناجاة (مناجات)

النّجاة (رهایی)

النّحو (علم نحو)

النّدم (پشیمانی)

النّذر (نَذر)

النّصیحة (نصیحت و خیرخواهی)

الإنصاف (انصاف)

النّظر (نگاه کردن)

المناظرة (مناظره)

النّظافة (پاکیزگی)

النّظم (نظم)

النّعمة (نعمت)

النّفس (نَفْس)

النّفاق (نفاق)

الإنفاق (انفاق)

الأنفال (انفال)

النّافلة (عبادت مستحبی)

النّمیمة (سخنی چینی)

المناهی (منهیّات)

النّور (نور)

النّاس (مردم)

النّوم (خواب)

النّیّة (نیّت)

ص :196

عنه علیه السلام :دُعیتُم إلَی الأمرِ الواضِحِ ، فلا یَصَمُّ عَن ذلکَ إلاّ أصَمُّ ، و لا یَعمی عَن ذلکَ إلاّ أعمی . (1)

عنه علیه السلام :اِعمَلوا رَحِمَکُمُ اللّهُ علی أعلامٍ بَیّنَةٍ ؛ فالطریقُ نَهْجٌ (2) ، یَدعو إلی دارِ السَّلامِ . (3)

عنه علیه السلام :و ناظِرُ قَلبِ اللّبیبِ بهِ یُبصِرُ أمَدَهُ ، و یَعرِفُ غَورَهُ و نَجدَهُ ، داعٍ دَعا ، و راعٍ رَعی ، فاستَجیبوا لِلدّاعی ، و اتَّبِعوا الرّاعیَ . (4)

عنه علیه السلام :ألا و إنّ هذهِ الدُّنیا الّتی أصبَحتُم تَتَمنَّونَها و تَرغَبونَ فیها ، و أصبَحَت تُغضِبُکُم و تُرضِیکُم ، لَیسَت بِدارِکُم، و لا مَنزِلِکُمُ الّذی خُلِقتُم لَهُ و لا الّذی دُعیتُم إلَیهِ ......... فدَعُوا غُرورَها لِتَحذیرِها ، و أطماعَها لِتَخویفِها ، و سابِقوا فیها إلَی الدّارِ الّتی دُعِیتُم إلَیها . (5)

امام علی علیه السلام :شما به موضوع روشن و آشکاری فرا خوانده شده اید. بنا بر این، تنها آن کس آن را نمی شنود که ناشنواست و تنها آن کس نمی بیندش که نابیناست.

امام علی علیه السلام :خدایتان رحمت کناد، بر طبق نشانه هایی آشکار عمل کنید؛ زیرا که راه روشن است و شما را به سرای سلامت فرا می خواند.

امام علی علیه السلام :و چشمِ دلِ شخص خردمند است که با آن پایان کار خویش را می بیند و نشیب و فراز آن را می شناسد. دعوت کننده ای است که فرا می خواند و سرپرستی است که سرپرستی می کند. پس، دعوتگر را اجابت نمایید و از سرپرست پیروی کنید.

امام علی علیه السلام :بدانید که این دنیایی که شما آرزومند و مشتاق آنید و آن شما را گاه ناخشنود و گاه خشنود می سازد، سرای شما و سرمنزلی نیست که برای آن آفریده یا به آن فرا خوانده شده باشید ......... پس،خوبی هایش را به خاطر برحذر داشتن هایش و طمع هایش را به خاطر ترساندن هایش رها کنید و در آن به سوی سرایی بشتابید که بدان فرا خوانده شده اید.

ص :199

عنه علیه السلام :اعلَموا أنَّکُم إنِ اتَّبَعتُمُ الدّاعیَ لَکُم ، سَلَکَ بِکُم مِنهاجَ الرّسولِ ، و کُفِیتُم مَؤونَةَ الاعتِسافِ ، و نَبَذتُمُ الثِّقلَ الفادِحَ عَنِ الأعناقِ . (1)

(2)

امام علی علیه السلام :بدانید که اگر از دعوتگر خود پیروی می کردید، شما را به راه روشن پیامبر می برد و از زحمت کجروی آسوده می شدید و بار سنگین را از گردن ها[یتان] فرو می انداختید.

الإمامُ الرِّضا علیه السلام_ فی عِلَّةِ وُجوبِ مَعرِفَةِ الرُّسُلِ و الإقرارِ بهِم و الإذعانِ لَهُم بالطّاعَةِ _: لأنّه لَمّا لَم یَکُنْ فی خَلقِهِم و قُواهُم ما یُکمِلوا (1) لِمَصالِحِهِم ، و کانَ الصّانِعُ مُتَعالِیا عَن أن یُری ، و کانَ ضَعفُهُم و عَجزُهُم عَن إدراکِهِ ظاهِرا ، لَم یَکُنْ بُدٌّ مِن رَسولٍ بَینَهُ و بَینَهُم مَعصومٍ یُؤدّی إلَیهِم أمرَهُ و نَهیَهُ و أدَبَهُ ، و یَقِفُهُم علی ما یَکونُ بهِ إحرازُ مَنافِعِهِم و دَفعُ مَضارِّهِم ، إذ لَم یَکُنْ فی خَلقِهِم ما یَعرِفونَ بهِ ما یَحتاجونَ إلَیهِ مَنافِعَهُم و مَضارَّهُم .

فلَو لَم یَجِبْ علَیهِم مَعرِفَتُهُ و طاعَتُهُ لَم یَکُن لَهُم فی مَجیءِ الرّسولِ مَنفَعَةٌ و لا سَدُّ حاجَةٍ، و لَکانَ یَکونُ إتیانُهُ عَبَثا لغَیرِ مَنفَعَةٍ و لا صَلاحٍ ، و لَیس هذا مِن صِفَةِ الحَکیمِ الّذی أتقَنَ کُلَ شیءٍ . (2)

امام رضا علیه السلام_ درباره علّت لزوم شناخت پیامبران و تصدیق آنها و اطاعت و پیروی از ایشان _فرمود : چون مردم خود از چنان طبیعت و توانی برخوردار نیستند که مصالحشان را کاملاً درک کنند و از طرفی، سازنده هستی نیز والاتر از آن است که دیده شود و ضعف و ناتوانی بندگان از ادراک او نیز کاملاً روشن است، پس ناچار باید میان خدا و مردم فرستاده ای معصوم باشد که اوامر و نواهی و آموزش های او را به آنان برساند و به آنچه منافعشان را تأمین و زیان هایشان را دفع می کند، آگاهشان سازد. چرا که در وجودشان وسیله ای که بتوانند با آن، آنچه را بدان نیاز دارند و سود و زیانشان را بشناسند وجود ندارد.

اگر شناخت پیامبر و اطاعت از او بر مردم واجب نبود، آمدن پیامبر برای آنان حاصلی نداشت و مشکلی را حلّ نمی کرد و فرستادن او کاری بیهوده و ناسودمند بود و این کار از موجود حکیمی که همه چیز را با حساب و کتاب و متقن آفریده، به دور است.

ص :202

2 _ إنقاذُ الإنسانِ مِن وَلایةِ الطّواغیتِ

الکتاب :

«وَ لَقَدْ بَعَثْنَا فِی کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَی اللّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ الضَّلاَلَةُ فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ» . (1)

«وَ الَّذِینَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ یَعْبُدُوهَا وَ أَنَابُوا إِلَی اللّهِ لَهُمُ الْبُشْرَی فَبَشِّرْ عِبَادِ» . (2)

(3)

2 _ رهانیدن انسان از سلطه طاغوت ها

قرآن :

«هر آینه در میان هر امّتی فرستاده ای برانگیختیم [تا بگوید : ]خدا را بپرستید و از طاغوت بپرهیزید. پس، از آن امت کسی است که خدا [او را ]هدایت کرده و از ایشان کسی است که گمراهی بر او سزاوار است. پس، در زمین بگردید و ببینید فرجام تکذیب کنندگان چگونه بوده است».

«و آنان که از پرستش طاغوت دوری کرده اند و به سوی خدا باز گشته اند، آنان را مژده باد. پس، بشارت ده بندگان مرا».

ص :203

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ مِن کتابهِ إلی أهالی نَجرانَ _: بِسمِ إلهِ إبراهیمَ و إسحاقَ و یَعقوبَ ، مِن محمّدٍ رسولِ اللّهِ إلی اُسقُفِ نَجرانَ و أهلِ نَجرانَ ، إن أسلَمتُم فإنّی أحمَدُ إلَیکُمُ اللّهَ إلهَ إبراهیمَ و إسحاقَ و یَعقوبَ ، أمّا بعدُ فإنّی أدعوکُم إلی عِبادَةِ اللّهِ مِن عِبادَةِ العِبادِ ، و أدعوکُم إلی وَلایَةِ اللّهِ مِن وَلایَةِ العِبادِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :بُعِثتُ لرَفعِ قَومٍ و وَضعِ آخَرینَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ بَعَثَنی أن أقتُلَ جَمیعَ مُلوکِ الدُّنیا ، و أجُرَّ المُلکَ إلَیکُم ، فأجِیبونی إلی ما أدعوکُم إلَیهِ تَملِکوا بها العَرَبَ ، و تَدینُ لَکُم بها العَجَمُ ، و تَکونوا مُلوکا فی الجَنّةِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله_ لَمّا جَمَعَ خاصَّةَ أهلِهِ فی ابتِداءِ الدَّعوَةِ و بَیَّنَ لَهُم آیةَ النُّبوَّةِ _: یا بَنی عبدِ المُطّلِبِ ، إنّ اللّهَ بَعَثَنی إلَی الخَلقِ کافَّةً و بَعَثَنی إلَیکُم خاصَّةً ، فقالَ عَزَّ و جلَّ : «و أنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الأقْرَبینَ» (4) ، و أنا أدعوکُم إلی کَلِمَتَینِ خَفیفَتَینِ علَی اللِّسانِ ، ثَقیلَتَینِ فی المِیزانِ ، تَملِکونَ بهما العَرَبَ و العَجَمَ ، و تَنقادُ لَکُم بهما الاُمَمُ ، و تَدخُلونَ بهِما الجَنّةَ ، و تَنجُونَ بهما مِن النّارِ : شهادةُ أن لا إلهَ إلاّ اللّهُ و أنّی رسولُ اللّهِ . (5)

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در نامه خود به مردم نجران _نوشت : به نام خدای ابراهیم و اسحاق و یعقوب، از محمّد فرستاده خدا به اسقف نجران و مردم نجران؛ اگر اسلام آورید همصدا با شما اللّه ، همان خدای ابراهیم و اسحاق و یعقوب را سپاس و ستایش می گویم. امّا بعد، من شما را از بندگی بندگان، به بندگی خدا فرا می خوانم و از ولایت بندگان به ولایت خدا، دعوتتان می کنم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من برای بالا بردن عدّه ای (مستکبران) و فرود آوردن عدّه ای دیگر (مستضعفان) برانگیخته شده ام.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند مرا برانگیخت تا با همه شاهان دنیا بجنگم و پادشاهی را به سوی شما بکشانم. پس، مرا در آنچه شما را به سوی آن فرا می خوانم، اجابت کنید تا بدان وسیله فرمانروای عرب شوید و غیر عرب فرمانبر شما شوند و شهریارانی در بهشت گردید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ هنگامی که در آغاز دعوت، خویشان نزدیک خود را جمع کرد و آیت نبوّت را برایشان بیان نمود _فرمود : ای پسران عبد المطّلب! خداوند مرا به سوی همه مردم عموماً، و به سوی شما خصوصاً فرستاده است؛ زیرا خداوند عزّ و جلّ فرموده : «و خویشان نزدیکت را بیم ده». من شما را به دو کلمه فرا می خوانم که گفتنش آسان است، امّا در ترازوی اعمال گران و ارزشمند. شما با این دو کلمه بر عرب و عجم حاکم می شوید و ملّت ها فرمانبردار شما می شوند و به واسطه این دو کلمه به بهشت می روید و از آتش می رهید. این دو کلمه عبارت است از شهادت دادن به اینکه هیچ خدایی جز اللّه نیست و اینکه من فرستاده خدا هستم.

ص :204

الطبقات الکبری :لمّا رَأت قریشٌ ظُهورَ الإسلامِ و جُلوسَ المُسلمینَ حَولَ الکعبَةِ سُقِطَ فی أیدیهِم ، فمَشَوا إلی أبی طالبٍ ......... قالوا : فأرسِلْ إلَیهِ فَلْنُعطِهِ النَّصَفَ ، فأرسَلَ إلَیهِ أبو طالبٍ ، فجاءَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فقالَ : یَا بنَ أخی، هؤلاءِ عُمومَتُکَ و أشرافُ قَومِکَ و قد أرادوا یُنصِفونَکَ ، فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : قولوا أسمَعْ .

قالوا : تَدَعُنا و آلهتَنا ، و نَدَعُکَ و إلهَکَ ، قالَ أبو طالبٍ : قد أنصَفَکَ القَومُ فاقبَلْ مِنهُم .

فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أ رأیتُم إن أعطیتُکُم هذهِ هَل أنتُم مُعطِیَّ کَلمَةً إن أنتُم تَکلَّمتُم بها مَلَکتُم بها العَرَبَ و دانَت لَکُم بها العَجَمُ ؟ فقالَ أبو جَهلٍ : إنّ هذهِ لَکلِمَةٌ مُربِحَةٌ ، نَعَم و أبیکَ لَنقولَنَّها و عَشرَ أمثالِها !

قالَ : قولوا : لا إلهَ إلاّ اللّهُ ، فاشمأزُّوا و نَفَروا مِنها و غَضِبوا و قامُوا . (1)

الطبقات الکبری :هنگامی که قریش مشاهده کردند اسلام جای خود را باز کرده و مسلمانان پیرامون کعبه می نشینند، گیج و درمانده شدند و از این رو نزد ابو طالب رفتند ......... گفتند : بفرست محمّد بیاید تا به او پیشنهاد منصفانه ای بدهیم. ابو طالب در پی پیامبر صلی الله علیه و آله فرستاد و رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد. ابو طالب گفت : ای برادر زاده من! این ها عموهای تو و بزرگان قومت هستند و می خواهند به تو پیشنهاد منصفانه ای بدهند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : بگویید می شنوم.

گفتند : ما را با خدایانمان بگذار و ما هم تو را با خدایت می گذاریم. ابو طالب گفت : پیشنهاد منصفانه ای است؛ از آنها بپذیر.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : اگر من این پیشنهاد شما را بپذیرم، آیا شما یک کلمه از من می پذیرید که اگر آن را بگویید بر عرب فرمانروا شوید و غیر عرب فرمانبر و تسلیم شما شوند؟ ابو جهل گفت : بی گمان این کلمه ای پر سود است. آری به روح پدرت سوگند که آن کلمه و ده تا مثل آن را هم می گوییم!

فرمود : بگویید : هیچ خدایی جز اللّه نیست. اما آن جماعت از این کلمه ناراحت و رمیده شدند و با عصبانیت برخاستند و رفتند.

ص :205

الطبقات الکبری :أقامَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بمکّةَ ثلاثَ سِنینَ مِن أوّلِ نُبُوّتهِ مُستَخفِیا ، ثُمّ أعلَنَ فی الرّابعَةِ، فدَعا النّاسَ إلَی الإسلامِ عَشرَ سِنینَ ......... حتّی إنّهُ لَیَسألُ عنِ القَبائلِ و مَنازِلِها قَبیلَةً قَبیلَةً و یقولُ : یا أیُّها النّاسُ، قُولوا : لا إلهَ إلاّ اللّهُ تُفلِحوا و تَملِکوا بها العَرَبَ و تَذِلُّ لَکُمُ العَجَمُ ، و إذا آمَنتُم کُنتُم مُلوکا فی الجَنّةِ. و أبو لَهَبٍ وراءَهُ یقولُ : لا تُطِیعوهُ؛ فإنّهُ صابئٌ کاذِبٌ ! (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :فبَعَثَ اللّهُ محمّدا صلی الله علیه و آله بالحَقِّ ، لیُخرِجَ عِبادَهُ مِن عِبادَةِ الأوثانِ إلی عِبادَتِهِ ، و مِن طاعَةِ الشَّیطانِ إلی طاعَتِهِ ، بقُرآنٍ قد بَیَّنَهُ و أحکَمَهُ ، لِیَعلَمَ العِبادُ رَبَّهُم إذ جَهِلوهُ ، و لیُقِرُّوا بهِ بعدَ إذ جَحَدوهُ ، و لیُثبِتوهُ بعدَ إذ أنکَروهُ . (2)

الطبقات الکبری :رسول خدا صلی الله علیه و آله در آغاز نبوّت خود سه سال در مکّه مخفیانه دعوت می کرد و در سال چهارم دعوتش را علنی ساخت و به مدّت ده سال مردم را به اسلام دعوت کرد ......... تا جایی که به سراغ تک تک قبایل و منزلگاه های عرب ها می رفت و می فرمود : ای مردم! بگویید هیچ خدایی جز اللّه نیست، تا رستگار شوید و به وسیله این کلمه بر عرب ها حاکم گردید و عجم ها در برابرتان تسلیم شوند. و اگر ایمان آورید شهریارانی در بهشت خواهید بود. امّا ابو لهب پشت سر آن حضرت حرکت می کرد و می گفت : به حرفش گوش نکنید، او فردی از دین برگشته و دروغگوست.

امام علی علیه السلام :خداوند، محمّد صلی الله علیه و آله را به حق برانگیخت تا بندگانش را از عبادت بت ها به سوی عبادت خود بیرون کشاند و از طاعت شیطان به طاعت خویش در آورد، با قرآنی که آن را آشکار و استوار نمود تا بندگان در آن هنگام که پروردگارشان را نمی شناختند، بشناسندش و به وجود او که انکارش می کردند، اعتراف کنند و هستی او را که باور نمی کردند، اثبات نمایند.

ص :206

عنه علیه السلام :إنّ اللّهَ تبارکَ و تعالی بَعَثَ محمّدا صلی الله علیه و آله بالحَقِّ لیُخرِجَ عِبادَهُ مِن عِبادَةِ عِبادِهِ إلی عِبادَتِهِ ، و مِن عُهودِ عِبادِهِ إلی عُهودِهِ ، و مِن طاعَةِ عِبادِهِ إلی طاعَتِهِ ، و مِن وَلایَةِ عِبادِهِ إلی وَلایَتِهِ . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی رِسالَتِهِ إلی بعضِ خُلَفاءِ بنی اُمَیّةَ _: و مِن ذلکَ ما ضُیِّعَ الجِهادُ الّذی فَضَّلَهُ اللّهُ عَزَّ و جلَّ علَی الأعمالِ ......... اشتَرَطَ علَیهِم فیهِ حِفظَ الحُدودِ ، و أوّلُ ذلکَ الدّعاءُ إلی طاعَةِ اللّهِ مِن طاعَةِ العِبادِ ، و إلی عِبادَةِ اللّهِ مِن عِبادَةِ العِبادِ ، و إلی وَلایَةِ اللّهِ مِن وَلایَةِ العِبادِ . (2)

(3)

3 _ تعلیمُ الکِتابِ و الحکمةِ

الکتاب :

«هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ» . (4)

«رَبَّنَا وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» . (5)

امام علی علیه السلام :خداوند تبارک و تعالی محمّد صلی الله علیه و آله را به حق برانگیخت، تا بندگان خود را از عبادت بندگانش به بندگی خویش ، از تعهدات بندگانش به تعهدات خود ، از طاعت بندگانش به طاعت خود و از ولایت بندگانش به ولایت خود بکشاند.

امام باقر علیه السلام_ در نامه خود به یکی از خلفای اموی _نوشت : و از آن جمله است فرو گذاشتن جهاد ، که خداوند عزّ و جلّ آن را بر اعمال [دیگر ]برتری داده است ......... در این باره با آنان شرط کرده که حدود را حفظ کنند و قدم اولِ آن، دعوت به طاعت خدا به جای طاعت بندگان است و به عبادت خدا به جای عبادت بندگان و به حاکمیت خدا به جای حاکمیت بندگان.

3 _ آموزش دادن کتاب و حکمت

قرآن :

«اوست آن که در میان بی سوادان فرستاده ای از خودشان برانگیخت تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت بدیشان بیاموزد. و [آنان ]قطعاً پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند».

«پروردگارا! در میان آنان فرستاده ای از خودشان برانگیز تا آیات تو را بر آنان بخواند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد و پاکیزه شان کند. همانا تو شکست نا پذیر حکیمی».

ص :207

(1)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :بَعَثَ إلَی الجِنِّ و الإنسِ رُسُلَهُ لیَکشِفوا لَهُم عَن غِطائها ، و لیُحَذِّروهُم مِن ضَرّائها، و لیَضرِبوا لَهُم أمثالَها، و لیُبَصِّروهُم عُیوبَها، و لیَهجُموا علَیهِم بمُعتَبَرٍ مِن تَصرُّفِ مَصاحِّها و أسقامِها، و حَلالِها و حَرامِها، و ما أعَدَّ اللّهُ للمُطیعینَ مِنهُم و العُصاةِ من جَنّةٍ و نارٍ ، و کَرامَةٍ و هَوانٍ . (2)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :ما بَعَثَ اللّهُ أنبیاءَهُ و رُسُلَهُ إلی عِبادِهِ إلاّ لیَعقِلوا عنِ اللّهِ ، فأحسَنُهُمُ استِجابةً أحسَنُهُم مَعرِفَةً للّهِ ، و أعلَمُهُم بأمرِ اللّهِ أحسَنُهُم عَقلاً ، و أعقَلُهُم أرفَعُهُم دَرَجَةً فی الدّنیا و الآخِرَةِ . (3)

(4)

4 _ تزکیةُ الأخلاقِ

الکتاب :

«هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ» . (5)

حدیث :

امام علی علیه السلام :رسولان خود را به سوی جنّ و انس فرستاد تا پرده این جهان را برای آنان کنار زنند و آنها را از بدی هایش برحذر دارند و برایشان از دنیا مَثَل ها بزنند و ایشان را به عیب های آن بینا گردانند و آنچه را که مایه عبرت است از دگرگونی احوال همچون تندرستی ها و بیماری های دنیا و حلال و حرام آن و آنچه که خداوند از بهشت و دوزخ و عزّت و خواری، برای فرمانبرداران و نافرمانان از خود فراهم آورده است، به گوش آنان بخوانند.

امام کاظم علیه السلام :خداوند، پیامبران و فرستادگان خود را به سوی بندگانش نفرستاد مگر برای اینکه بصیرت الهی دریافت کنند. پس آن بنده ای که بهتر [دعوت حق را] اجابت کند، معرفتش از خدا بهتر است و آنکه به امر خدا داناتر باشد، خردش نیکوتر است و خردمندترین بندگان، بلند پایه ترین آنان در دنیا و آخرت است.

4 _ تزکیه اخلاق

قرآن :

«اوست که در میان بی سوادان فرستاده ای از خودشان برانگیخت تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند».

ص :208

«یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :بُعِثتُ بمَکارِمِ الأخلاقِ و مَحاسِنِها . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :بُعِثتُ لاُتمِّمَ مَکارِمَ الأخلاقِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّما بُعِثتُ لاُتمِّمَ حُسنَ الأخلاقِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّما بُعِثتُ لاُتمِّمَ صالِحَ الأخلاقِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ تَعالی بَعَثَنی بتَمامِ مَکارِمِ الأخلاقِ ، و کَمالِ مَحاسِنِ الأعمالِ . (6)

(7)

5 _ إخراجُ النّاسِ مِن الظُّلُماتِ إلَی النّورِ

الکتاب :

«وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَی بِآیَاتِنَا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللّهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لاَیَاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ» . (8)

«و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد و پاکیزه شان کند. همانا تو شکست نا پذیر حکیمی».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من برای خوی های والا و نیکو برانگیخته شده ام.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من برانگیخته شده ام، تا صفات عالیه انسانی را کامل سازم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من در حقیقت برای این برانگیخته شده ام، تا خوی های نیکو را به کمال رسانم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من در حقیقت برای این مبعوث شده ام، تا خوی های شایسته را کامل گردانم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدای متعال مرا برای کامل کردن مکارم اخلاق و به کمال رساندن کارهای نیکو برانگیخته است.

5 _ در آوردن مردم از تاریکی ها به روشنایی

قرآن :

«هر آینه موسی را با آیات خود فرستادیم [و به او فرمودیم ]که قوم خود را از تاریکی ها به سوی روشنایی بیرون آور و روزهای خدا را به ایشان یادآوری کن که قطعاً در این [یادآوری ]برای هر شکیبای سپاسگزاری، عبرت هاست».

ص :209

«ألر کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُلُمَاتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلی صِرَاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ» . (1)

«یَهْدِی بِهِ اللّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلاَمِ وَ یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ یَهْدِیهِمْ إِلَی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ» . (2)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی صِفَةِ القرآنِ _: لا تُکشَفُ الظُّلُماتُ إلاّ بهِ . (3)

عنه علیه السلام :فبَعَثَ فیهِم رُسُلَهُ و واتَرَ إلَیهِم أنبیاءهُ ؛ لِیَستَأدُوهُم مِیثاقَ فِطرَتِهِ ، و یُذَکِّروهُم مَنسِیَّ نِعمَتِهِ ، و یَحتَجُّوا علَیهِم بالتَّبلیغِ ، و یُثیروا لَهُم دَفائنَ العُقولِ ، و یُرُوهُم آیاتِ المَقدِرَةِ . (4)

عنه علیه السلام_ فی صِفَةِ الإسلامِ _: فیهِ مَرابیعُ النِّعَمِ ، و مَصابیحُ الظُّلَمِ ، لا تُفتَحُ الخَیراتُ إلاّ بمَفاتیحِهِ ، و لا تُکشَفُ الظُّلُماتُ إلاّ بمَصابیحِهِ . (5)

عنه علیه السلام :و ما بَرِحَ للّهِ _ عَزّت آلاؤهُ _ فی البُرهَةِ بعدَ البُرهَةِ ، و فی أزمانِ الفَتَراتِ ، عِبادٌ ناجاهُم فی فِکرِهِم ، و کلَّمَهُم فی ذاتِ عُقولِهم ، فاستَصبَحوا بنُورِ یَقَظَةٍ فی الأبصارِ و الأسماعِ و الأفئدَةِ ، یُذَکِّرونَ بأیّامِ اللّهِ ، و یُخَوِّفونَ مَقامَهُ ، بمَنزِلَةِ الأدِلَّةِ فی الفَلَواتِ (القُلوبِ) ؛ مَن أخَذَ القَصدَ حَمِدوا إلَیهِ طریقَهُ ، و بَشَّروهُ بالنَّجاةِ ، و مَن أخَذَ یَمینا و شِمالاً ذَمُّوا إلَیهِ الطَّریقَ ، و حَذَّروهُ مِن الهَلَکةِ ، و کانوا کذلکَ مَصابیحَ تلکَ الظُّلُماتِ ، و أدِلَّةَ تلکَ الشُّبُهاتِ . (6)

«الف، لام، راء. کتابی است که آن را به سوی تو فرو فرستادیم، تا مردم را به اذن پروردگارشان از تاریکی ها به سوی روشنایی بیرون آوری؛ به سوی راه آن شکست نا پذیر ستوده».

«خدا هر که را از خشنودی او پیروی کند، به وسیله آن [کتاب ]به راه های سلامت رهنمون می شود و به توفیق خویش، آنان را از تاریکی ها به سوی روشنایی بیرون می برد و به راهی راست هدایتشان می کند».

حدیث :

امام علی علیه السلام_ در وصف قرآن _فرمود : تاریکی ها جز به وسیله قرآن برطرف نشود.

امام علی علیه السلام :پس [خداوند] رسولان خود را در میان آنان برانگیخت و پیامبرانش را پیاپی سوی ایشان فرستاد، تا از آنان بخواهند عهد الهی را که در فطرتشان نهاده است، بگزارند و نعمت فراموش شده او را به یادشان آورند و با رساندن پیام الهی حجّت را بر آنان تمام کنند و گنجینه های خردهایشان را بیرون آورند و نشانه های قدرت [خدا] را به آنها نشان دهند.

امام علی علیه السلام_ در وصف اسلام _فرمود : در آن بهاران نعمت هاست و چراغ های زداینده تاریکی ها. دَرِ خوبی ها جز با کلیدهای آن باز نشود، و تاریکی ها جز با چراغ های آن زدوده نگردد.

امام علی علیه السلام :همواره خداوند را _ که نعمت هایش عزیز و ارجمند باد _ در هر بُرهه ای و در هر فترتی (فاصله زمانی میان بعثت دو پیامبر) بندگانی بوده که در عمق اندیشه هایشان با آنان راز می گفته و در اندرون خردهایشان با ایشان سخن می رانده است و از این رو، از نور بیداری ای که در گوش ها و چشم ها و دل هایشان بود، جانشان روشنایی گرفت. اینان ایّام اللّه را به مردم یادآوری می کردند و از مقام پر عظمت او می ترساندند. چونان راهنمایان بیابان ها بودند که هر کس راه راست را در پیش گیرد راهش را می ستودند و نوید رهایی و نجات به او می دادند و هر که به راست و چپ می رفت راهش را نکوهش می کردند و او را از هلاکت و نابودی برحذر می داشتند. آری، بدینسان آنان چراغ هایی در آن ظلمات بودند و راهنمایانی در آن شبهات.

ص :210

عنه علیه السلام :إنّ مِن أحَبِّ عِبادِ اللّهِ إلَیهِ عَبدا أعانَهُ اللّهُ علی نَفسِهِ ......... فخَرَجَ مِن صِفَةِ العَمی و مُشارَکةِ أهلِ الهَوی ، و صارَ مِن مَفاتیحِ أبوابِ الهُدی ......... مِصباحُ ظُلُماتٍ ، کَشّافُ عَشَواتٍ (غَشَواتٍ) ، مِفتاحُ مُبهَماتٍ ، دَفّاعُ مُعضِلاتٍ ، دَلیلُ فَلَواتٍ . (1)

عنه علیه السلام_ فی صفةِ النّبیِّ صلی الله علیه و آله _: اِختارَهُ مِن شَجَرَةِ الأنبیاءِ ، و مِشکاةِ الضِّیاءِ ، و ذُؤابَةِ العَلیاءِ ، و سُرَّةِ البَطحاءِ ، و مَصابیحِ الظُّلمَةِ ، و یَنابیعِ الحِکمَةِ . (2)

(3)

امام علی علیه السلام :از محبوبترین بندگان خدا نزد او، بنده ای است که خداوند او را در برابر نفْسش یاری کرد ......... پس، از دنیای کوری و همرهی با هواپرستان بیرون آمد و یکی از کلیدهای درهای هدایت شد ......... چراغ تاریکی هاست و زداینده شبهات و کلید مبهمات و برطرف کننده مشکلات و راهنمای بیابان ها.

امام علی علیه السلام_ در وصف پیامبر صلی الله علیه و آله _فرمود : خداوند او را از شجره پیامبران و چراغدان (جایگاه) روشنایی و بلندای پیشانی (خاندانی بلند پایه و شریف) و ناف مکّه و چراغ های تاریکی و چشمه های حکمت، برگزید.

ص :211

6 _ قیامُ النّاسِ بالقِسطِ

الکتاب :

«لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَ أَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَ الْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَ لِیَعْلَمَ اللّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّ اللّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ» . (1)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی صِفَةِ اللّهِ سبحانَهُ _: الّذی صَدَقَ فی مِیعادِهِ ، و ارتَفَعَ عن ظُلمِ عِبادِهِ ، و قامَ بالقِسطِ فی خَلقِهِ، و عَدَلَ علَیهِم فی حُکمِهِ . (2)

عنه علیه السلام_ فی صِفَةِ أهلِ الذِّکرِ _: یأمُرونَ بالقِسطِ و یأتَمِرونَ بهِ ، و یَنهونَ عنِ المُنکَرِ و یَتَناهَونَ عَنهُ . (3)

(4)

7 _ وَضعُ الإصرِ و الأغلالِ

الکتاب :

«الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوبا عِنْدَهُمْ فِی التَّوْرَاةِ و الإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبَاتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبَائِثَ وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الأَغْلاَلَ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» . (5)

6 _ روی آوردن مردم به انصاف و دادگری

قرآن :

«براستی ما پیامبرانِ خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آنها کتاب و ترازو فرو فرستادیم تا مردم به انصاف برخیزند و آهن را که در آن نیرویی سخت و منافعی برای مردم است فرو فرستادیم تا خدا معلوم بدارد چه کسی او و پیامبرانش را در نهان یاری می دهد. آری، خدا نیرومند شکست نا پذیر است».

حدیث :

امام علی علیه السلام_ در وصف خداوند سبحان _فرمود : خدایی که در وعده اش راست گوست و از ستم بر بندگانش به دور و در میان آفریدگانش به داد و انصاف رفتار می کند و در حکم خود با ایشان عدالت می ورزد.

امام علی علیه السلام_ در وصف اهل ذکر _فرمود : به عدل و داد فرمان می دهند و خود به آن عمل می کنند و از زشت کاری باز می دارند و خود از آن باز می ایستند.

7 _ برداشتن قید و بندها:

قرآن :

«همانان که از این فرستاده، پیامبر درس نا خوانده _ که [نام ]او را نزد خود در تورات و انجیل نوشته می یابند _ پیروی می کنند. [همان پیامبری که ]آنان را به کار پسندیده فرمان می دهد و از کار ناپسند باز می دارد و چیزهای پاکیزه را برای آنان حلال و چیزهای ناپاک را برایشان حرام می گرداند و قید و بندهایی را که بر ایشان بوده است از [دوش] آنها برمی دارد. پس کسانی که به او ایمان آوردند و بزرگش داشتند و یاریش کردند و نوری را که بر او نازل شده است پیروی کردند، آنان همان رستگارانند».

ص :212

التّفسیر :

یقول العلاّمة الطباطبائیّ قدس سره فی قوله تعالی : «الّذینَ یَتَّبِعونَ الرَّسولَ النَّبِیَّ الاُمّیَّ ......... » : قال الرّاغب فی «المفردات» : الإصر : عقد الشّیء و حبسه بقهره ، یقال : أصَرته فهو مأصور ، و المأصَر و المأصِر _ بفتح الصّادِ و کسرها _ محبس السّفینة ، قال تعالی : «و یَضَعُ عَنهُمْ إصْرَهُم» أی الاُمور الّتی تثبّطهم و تقیّدهم عن الخیرات ، و عن الوصول إلَی الثّوابات ، و علی ذلک : «و لا تَحْمِلْ علَینا إصْرا» (1) و قیل : ثقلاً ، و تحقیقه ما ذکرت ؛ انتهی . و الأغلال جمع غلّ ، و هو ما یُقیَّد به ......... و ذکره صلی الله علیه و آله بهذه الأوصاف الثّلاث : الرّسول النّبیّ الاُمّیّ ، و لم یجتمع له فی موضع من کلامه تعالی إلاّ فی هذه الآیة و الآیة التّالیة ، مع قوله تعالی بعده : «الّذی یَجِدونَهُ مَکْتوبا عِنْدَهُم فی التَّوراةِ و الإنْجیلِ» تدلّ علی أنّه صلی الله علیه و آله کان مذکورا فیهما معرّفا بهذه الأوصاف الثّلاث .

و لو لا أنّ الغرض من توصیفه بهذه الثّلاث هو تعریفه بما کانوا یعرفونه به من النّعوت المذکورة له فی کتابَیهم لما کانت لذکر الثّلاث _ الرّسول النّبیّ الاُمّیّ _ و خاصّة الصّفة الثّالثة نکتة ظاهرة .

و کذلک ظاهر الآیة یدلّ أو یُشعر بأنّ قوله : «یأمُرُهُم بِالمَعْروفِ و یَنْهاهُمْ عَنِ المُنْکَرِ» إلی آخر الاُمور الخمسة الّتی وصفه صلی الله علیه و آله بها فی الآیة من علائمه المذکورة فی الکتابَین ، و هی مع ذلک من مختصّات النّبیّ صلی الله علیه و آله و ملّته البیضاء فإنّ الاُمم الصّالحة و إن کانوا یقومون بوظیفة الأمر بالمعروف و النّهی عن المنکر کما ذکره تعالی من أهل الکتاب فی قوله : «لَیسُوا سَواءً مِنْ أهْلِ الکِتابِ اُمَّةٌ قائمَةٌ _ إلی أن قال _ و یأمُرونَ بِالمَعْروفِ و یَنْهَونَ عَنِ المُنْکَرِ و یُسارِعونَ فی الخَیراتِ و اُولئکَ مِنَ الصّالِحینَ» . (2) و کذلک تحلیل الطّیّبات و تحریم الخبائث فی الجملة من جملة الفطریّات الّتی أجمع علیها الأدیان الإلهیّة ، و قد قال تعالی : «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّهِ الّتی أخْرَجَ لِعِبادِهِ و الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ» . (3)

و کذلک وضع الإصر و الأغلال و إن کان ممّا یوجد فی الجملة فی شریعة عیسی علیه السلام کما یدلّ علیه قوله فیما حکی اللّه عنه فی القرآن الکریم : «و مُصَدِّقا لِما بَینَ یَدیَّ مِن التَّوراةِ و لاُحِلَّ لَکُمْ بَعضَ الّذی حُرِّمَ علَیکُم» (4) و یشعر به قوله خطابا لبنی إسرائیل : «قَد جِئتُکُمْ بِالحِکمَةِ و لاُبیِّنَ لَکُمْ بَعضَ الّذی تَخْتَلِفونَ فیهِ» . (5)