میزان الحکمه با ترجمه فارسی جلد 11

مشخصات کتاب

سرشناسه : محمدی ری شهری، محمد، 1325 -

عنوان قراردادی : میزان الحکمه . فارسی - عربی

عنوان و نام پدیدآور : میزان الحکمه (با ترجمه فارسی)/ محمدی ری شهری ؛ ترجمه حمیدرضا شیخی ؛ مقابله و تصحیح علی حچیمی ... [و دیگران] ؛ ویراستار فارسی سعیدرضا علی عسکری، محمد باقری زاده اشعری، قاسم شیرجعفری ؛ ویراستار عربی کمال کاتب ... [و دیگران].

وضعیت ویراست : ویراست 2.

مشخصات نشر : قم: موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر، 1386-

مشخصات ظاهری : ج.

فروست : پژوهشکده علوم و معارف حدیث؛ 5.

شابک : دوره 978-964-493-200-7 : ؛ دوره، چاپ نهم 978-964-493-350-9 : ؛ 550000 ریال: ج. 1 978-964-493-201-4 : ؛ 850000 ریال: ج. 1، چاپ نهم 978-964-493-351-6 : ؛ 550000 ریال: ج.2 ٬ چاپ هفتم 978-964-493-202-1 : ؛ 850000 ریال: ج. 2، چاپ نهم 978-964-493-352-3 : ؛ 85000 ریال: ج. 3، چاپ نهم 978-964-493-353-0 : ؛ 550000 ریال: ج. 4 978-964-493-204-5 : ؛ 85000 ریال: ج. 4، چاپ نهم 978-964-493-354-7 : ؛ 55000 ریال (ج.5، چاپ هفتم) ؛ 850000 ریال: ج. 5، چاپ نهم 978-964-493-355-4 : ؛ 550000 ریال (ج.6 ٬ چاپ هفتم) ؛ 850000 ریال: ج. 6، چاپ نهم 978-964-493-356-1 : ؛ 85000 ریال: ج. 7، چاپ نهم 978-964-493-357-8 : ؛ 550000 ریال: ج. 8، چاپ هفتم 978-964-493-208-3 : ؛ 85000 ریال: ج. 8، چاپ نهم 978-964-493-358-5 : ؛ 85000 ریال: ج. 9، چاپ نهم 978-964-493-359-2 : ؛ 550000 ریال: ج. 10، چاپ هفتم 978-964-493-210-6 : ؛ 850000 ریال: ج. 10، چاپ نهم 978-964-493-360-8 : ؛ ج 10، چاپ دوازدهم 978-964-493-360-8 : ؛ 550000 ریال: ج.11، چاپ هفتم 978-964-493-200-7 : ؛ 700000 ریال: ج.11، چاپ هشتم 978-964-493-211-3 : ؛ 850000 ریال: ج. 11، چاپ نهم 978-964-493-361-5 : ؛ 550000 ریال: ج. 12، چاپ هفتم 978-964-493-212-0 : ؛ 850000 ریال: ج. 12، چاپ نهم 978-964-493-362-2 : ؛ 550000 ریال (ج. 13، چاپ هفتم) ؛ 700000 ریال: ج. 13، چاپ هشتم 978-964-493-200-7 : ؛ 85000 ریال: ج. 13، چاپ نهم 978-964-493-363-9 : ؛ 550000 ریال: ج. 14، چاپ هفتم 978-964-493-214-4 : ؛ 700000 ریال (ج.14 ٬ چاپ هشتم) ؛ 850000 ریال: ج.14، چاپ نهم 978-964-493-364-6 :

یادداشت : فارسی - عربی.

یادداشت : چاپ هفتم.

یادداشت : ج. 1 - 8 ، 9 و 10 - 14(چاپ نهم: 1387).

یادداشت : ج.2 ٬ 4، 5 ، 6، 8 10٬ - 14 (چاپ هفتم: 1386).

یادداشت : ج. 8 و 10(چاپ دوازدهم: 1390).

یادداشت : ج. 11، 13 ٬ 14 (چاپ هشتم: 1386).

یادداشت : کتابنامه.

یادداشت : نمایه.

مندرجات : ج. 1. آ - ب.- ج. 2. ب - ح.- ج. 3. ح - خ.- ج. 4. د - ر.- ج. 5. ز - ش.- ج.6. ش - ظ.- ج. 7. ع.- ج. 8. ع - غ.- ج.11. م - ن.- ج. 12. ن - ه.- ج. 13. ه - ی.- ج. 14. فهرست ها

موضوع : احادیث

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 14

موضوع : احادیث اهل سنت -- قرن 14

شناسه افزوده : شیخی، حمیدرضا، 1337 -، مترجم

شناسه افزوده : علی عسکری، سعیدرضا، 1344 -، ویراستار

شناسه افزوده : کاتب، کمال، ویراستار

شناسه افزوده : موسسه علمی - فرهنگی دارالحدیث. سازمان چاپ و نشر

رده بندی کنگره : BP116/5/م3م9041 1386

رده بندی دیویی : 297/21

شماره کتابشناسی ملی : 1201714

ص :1

اشاره

ص :2

ص :3

ص :4

حرف المیم

493 - المُلک

493 - فرمانروایی

اشاره

(1)

(2)

ص :5


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 75 / 335 باب 81 «أحوال الملوک و الاُمراء».
2- انظر: عنوان 499 «المال» ، 20 «الإمارة» ، 23 «الإمامة العامّة». 241 «السلطان» ، 538 «الوزارة» ، 556 «الولایة علی النّاس». الفساد : باب 3154 ، الفقر : باب 3186.

3644 - مالِکُ المُلکِ
3644 - خداوندِ پادشاهی

الکتاب :

«قُلِ اللّهُمَّ مَالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشَاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشَاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» . (1)

«للّهِِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ یَهَبُ لِمَنْ یَشَاءُ إِنَاثَا وَ یَهَبُ لِمَنْ یَشَاءُ الذُّکُورَ» . (2)

«وَ للّهِِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَی اللّهِ الْمَصِیرُ» . (3)

«وَ للّهِِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یَوْمَئِذٍ یَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ» . (4)

«وَ للّهِِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشَاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشَاءُ وَ کانَ اللّهُ غَفُورَا رَحِیمَا» . (5)

«فَتَعَالَی اللّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ وَ لاَ تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضَی إِلَیْکَ وَحْیُهُ وَ قُلْ رَبِّ زِدْنِی عِلْمَا» . (6)

«فَتَعَالَی اللّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْکَرِیمِ» . (7)

3644

خداوندِ پادشاهی

قرآن :

«بگو : ای خدای من ، خداوندِ پادشاهی! هر آن کس را که خواهی، پادشاهی بخشی و از هر که خواهی، پادشاهی بازستانی و هر که را خواهی، عزّت بخشی و هر که را خواهی، خوار گردانی. همه خوبی ها به دست توست و تو بر هر چیز توانایی».

«پادشاهی آسمان ها و زمین از آنِ خداست. هر چه بخواهد می آفریند. به هر کس بخواهد فرزند دختر و به هر کس بخواهد فرزند پسر می دهد».

«و پادشاهی آسمان ها و زمین از آنِ خداست و بازگشت [همه ]به سوی خداست».

«و پادشاهی آسمان ها و زمین از آنِ خداست و روزی که رستاخیز برپا شود، آن روز است که باطل اندیشان زیان خواهند دید».

«و پادشاهی آسمان ها و زمین از آنِ خداست. هر که را بخواهد می بخشاید و هر که را بخواهد عذاب می کند و خدا همواره آمرزنده و مهربان است».

«پس، بلند مرتبه است خدا؛ پادشاه برحق و در [خواندن ]قرآن پیش از آنکه وحی آن بر تو پایان یابد شتاب مکن و بگو : پروردگارا! بر دانشم بیفزای».

«پس، والاست خدا؛ پادشاهِ برحق، خدایی جز او نیست. اوست پروردگار عرش گرانمایه».

ص :6


1- آل عمران : 26 .
2- الشوری : 49 .
3- النور : 42 .
4- الجاثیة : 27 .
5- الفتح : 14 .
6- طه : 114 .
7- المؤمنون : 116 .

«هُوَ اللّهُ الَّذِی لاَ إِلهَ اِلاّ هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلاَمُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ سُبْحَانَ اللّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ» . (1)

أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا خَلَقْنَا لَهُمْ مِمَّا عَمِلَتْ أَیْدِینَا أَنْعَامَا فَهُمْ لَهَا مَالِکُونَ» . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :اِشتَدَّ غضَبُ اللّهِ علی مَن زَعَمَ أنّهُ مَلِکُ الأملاکِ ، لا مَلِکَ إلاّ اللّهُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :أغیَظُ رجُلٍ علَی اللّهِ یَومَ القِیامَةِ و أخبَثُهُ و أغیَظُهُ علَیهِ رجُلٌ کانَ یُسمَّی مَلِکَ الأملاکِ ، لا مَلِکَ إلاّ اللّهُ عَزَّ و جلَّ . (4)

صحیح مسلم :قالَ رسول اللّه صلی الله علیه و آله : إنّ أخنَعَ اسمٍ عندَ اللّهِ رجُلٌ تَسمَّی مَلِکَ الأملاکِ .

زادَ ابنُ أبی شیبةَ فی روایتِهِ: لا مالِکَ إلاّ اللّهُ عَزَّ و جلَّ ، قالَ الأشعَثیُّ : قالَ سُفیانُ : مِثلُ شاهان شاه . (5)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کلُّ مالِکٍ غَیرَهُ مَملوکٌ . (6)

عنه علیه السلام_ فی تفسیرِ : لا حَولَ و لا قوّةَ إلاّ باللّهِ _: إنّا لا نَملِکُ مَعَ اللّهِ شیئا ، و لا نَملِکُ إلاّ ما مَلَّکَنا ، فمَتی مَلَّکَنا ما هُو أملَکُ بهِ مِنّا کَلَّفَنا ، و مَتی أخَذهُ مِنّا وَضَعَ تَکلیفَهُ عنّا . (7)

«اوست خدایی که جز او معبودی نیست؛ همان پادشاه پاک عاری از هر عیب، ایمنی بخش، نگهبان، عزیز، جبّار [و ]بزرگوار [است]. پاک است خدا از آنچه [با او] شریک می گردانند».

«آیا ندیدند که ما برایشان از آنچه دستانمان ترتیب داده چهار پایانی را آفریده ایم، تا آنان مالک آنها باشند؟»

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خشم خدا سخت است بر کسی که خود را شاهنشاه خواند، در حالی که شاهی جز خدا نیست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در روز قیامت ، مغضوب ترین و پلیدترینِ فرد نزد خدا مردی است که شاه شاهان نامیده می شده، حال آنکه شاهی جز خداوند عزّ و جلّ نیست.

صحیح مسلم :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : ننگین ترین نام نزد خداوند [نام ]مردی است که شاهنشاه نامیده می شود.

ابن ابی شیبه در روایت خود افزوده است : حال آنکه مالک و پادشاهی جز خداوند عزّ و جلّ نیست. اشعثی گفته است : سفیان گفت : مثل شاهانْ شاه.

امام علی علیه السلام :هر مالکی غیر از او (خدا) مملوک است.

امام علی علیه السلام_ در تفسیر «لا حول و لا قوّة الاّ باللّه » _فرمود : با وجود خداوند، ما مالک چیزی نیستیم و جز آنچه او ما را مالکش گردانیده، چیزی نداریم. پس وقتی چیزی را به مالکیت ما درآورد که او نسبت به آن مالکتر از ماست، تکلیفی بر عهده ما نهاده است و وقتی آن را از ما بگیرد، تکلیف خویش را از دوش ما برداشته است.

ص :7


1- الحشر : 23 .
2- یس : 71 .
3- کنز العمّال : 45244 .
4- کنز العمّال : 45271 .
5- صحیح مسلم : 3/1688/20 .
6- نهج البلاغة : الخطبة 65 .
7- نهج البلاغة : الحکمة 404 .

بیان :

قال العلاّمة الطباطبائیّ بعد تفسیر قوله تعالی : «و لاَ تأکُلوا أموالَکُمْ بَینَکُمْ بِالباطِلِ ......... » (1) فی أنّ المالکیّة من الاُصول الثابتة الاجتماعیّة ما نصّه :

بحث علمیّ اجتماعیّ :

کلّ ما بین أیدینا من الموجودات المکوَّنة ، و منها النّبات و الحیوان و الإنسان ، فإنّه یتصرّف فی الخارج عن دائرة وجوده ممّا یمکن أن ینتفع به فی إبقاء وجوده لحفظ وجوده و بقائه ، فلا خبر فی الوجود عن موجودٍ غیر فعّالٍ ، و لا خبر عن فعلٍ یفعله فاعله لا لنفعٍ یعود إلیه ؛ فهذه أنواع النّبات تفعل ما تفعل لتنتفع به لبقائها و نشوئها و تولید مثلها ، و کذلک أقسام الحیوان و الإنسان تفعل ما تفعل لتنتفع به بوجهٍ و لو انتفاعا خیالیّا أو عقلیّا ، فهذا ممّا لا شبهة فیه .

و هذه الفواعل التکوینیّة تدرک بالغریزة الطبیعیّة و الحیوان و الإنسان بالشعور الغریزیّ أنّ التصرّف فی المادّة لرفع الحاجة الطبیعیّة و الانتفاع فی حفظ الوجود و البقاء لا یتمّ للواحد منها إلاّ مع الاختصاص ، بمعنی أنّ الفعل الواحد لا یقوم بفاعلین ، فهذا حاصل الأمر و ملاکه ؛ و لذلک فالفاعل من الإنسان أو ما ندرک ملاک أفعاله فإنّه یمنع عن المداخلة فی أمره و التصرّف فیما یرید هو التصرّف فیه ، و هذا أصل الاختصاص الّذی لا یتوقّف فی اعتباره إنسان ، و هو معنی اللاّم الذی فی قولنا : لی هذا و لک ذلک ، و لی أن أفعل کذا و لک أن تفعل کذا .

و یشهد به ما نشاهده من تنازع الحیوان فیما حازه من عشّ أو کنّ أو وکر أو ما اصطاده أو وجده ممّا یتغذّی به أو ما ألفه من زوج و نحو ذلک ، و ما نشاهده من تشاجر الأطفال فیما حازوه من غذاء و نحوه ، حتَّی الرّضیع یشاجر الرّضیع علی الثّدی . ثمّ إنّ ورود الإنسان فی ساحة الاجتماع بحکم فطرته و قضاء غریزته لا یستحکم به إلاّ ما أدرکه بأصل الفطرة إجمالاً ، و لا یوجب إلاّ إصلاح ما کان وضعه أوّلاً و ترتیبه و تعظیمه فی صورة النّوامیس الاجتماعیّة الدّائرة ، و عند ذلک یتنوّع الاختصاص الإجمالیّ المذکور أنواعا متفرّقة ذوات أسامٍ مختلفة ؛ فیسمَّی الاختصاص المالیّ بالملک و غیره بالحقّ و غیر ذلک .

وهم و إن أمکن أن یختلفوا فی تحقّق الملک من جهة أسبابه کالوراثة و البیع و الشّراء و الغصب بقوّة السلطان و غیر ذلک ، أو من جهة الموضوع الّذی هو المالک کالإنسان الذی هو بالغ أو صغیر أو عاقل أو سفیه أو فرد أو جماعة إلی غیر ذلک من الجهات ، فیزیدوا فی بعض و ینقصوا من بعض ، و یُثبتوا لبعض و ینفوا عن بعض ، لکنّ أصل الملک فی الجملة ممّا لا مناص لهم عن اعتباره ، و لذلک نری أنّ المخالفین للملک یسلبونه عن الفرد و ینقلونه إلَی المجتمع أو الدّولة الحاکمة علیهم ، وهم مع ذلک غیر قادرین علی سلبه عن الفرد من أصله و لن یقدروا علی ذلک ، فالحکم فطریّ ، و فی بطلان الفطرة فناء الإنسان .

و سنبحث فیما یتعلّق بهذا الأصل الثّابت من حیث أسبابه کالتّجارة و الرّبح و الإرث و الغنیمة و الحیازة ، و من حیث الموضوع کالبالغ و الصّغیر و غیرهما فی موارد یناسب ذلک إن شاء اللّه العزیز . (2)

و قال بعد تفسیر قوله تعالی : «قُلِ اللّهُمّ مالِکَ المُلْکِ ......... » (3) فی معنَی الملک و اعتباره ، ما نصّه :

توضیح :

مرحوم علاّمه طباطبایی، بعد از تفسیر آیه «لا تأکلوا اموالکم بینکم بالباطل ......... »، در این باره که مالکیت از اصول ثابت اجتماعی است، چنین می گوید :

بحثی علمی _ اجتماعی:

تمام موجوداتی که پیرامون ما هستند، از جمله گیاهان و جانوران و انسان، در بیرون از دایره وجود خود دخل و تصرّفاتی می کنند و از این طریق موجبات حفظ و ادامه وجود و هستی خود را فراهم می آورند. در عالم هستی از موجود غیر فعّال خبری نیست و هیچ فاعلی فعلی را انجام نمی دهد، مگر برای سودی که عایدش شود. مثلاً انواع گوناگون گیاهان آنچه می کنند برای این می کنند که در راه بقا و نشو و نما و تولید مثل خود از آن سود برند. همچنین انواع حیوانات و انسان هر کاری می کنند برای این است که به نوعی از آن بهره مند شوند، خواه بهره مندی خیالی یا عقلی. این واقعیت تردید ناپذیر است.

این فاعل های طبیعی از طریق غریزه طبیعی خود، و حیوان و انسان با شعور غریزی تشخیص می دهند که تصرّف در مادّه برای رفع نیاز طبیعی و حفظ وجود و بقای خود، در صورتی برای هر یک از آنها امکان پذیر است که با اختصاص همراه باشد؛ به این معنا که یک فعل نمی تواند دو فاعل داشته باشد. این خلاصه و ملاک کار است. از همین رو، انسان یا هر فاعل دیگری که ملاک افعال او را درک می کنیم، از دخالت دیگری در کار خود و تصرّفش در آنچه که او می خواهد در آن تصرّف کند، جلوگیری می نماید. این همان اصل اختصاص است که هیچ انسانی در ارزش آن درنگ نمی کند. و این همان معنای واژه «برای» یا «مالِ» است که در صحبت های خود به کار می بریم و می گوییم : این برای من است و آن مالِ تو. انجام این کار مال من است و انجام آن کار مال تو [و اختصاص به تو دارد].

گواه این واقعیت، کشمکشی است که میان حیوانات بر سر لانه و آشیانه ای که تهیه می کنند یا شکار و یا طعمه ای که برای تغذیه به دست می آورند یا جفتی را که برای خود بر می گزینند و امثال این ها مشاهده می کنیم و نیز مشاجره ای که میان کودکان بر سر غذا و مانند آن که به دست آورده اند ملاحظه می کنیم. حتی کودکان شیرخوار بر سر پستان مادر با هم نزاع می کنند.

ورود انسان به صحنه اجتماع که به حکم فطرت و غریزه صورت می پذیرد، تنها باعث استحکام آن اموری می شود که با فطرت خود اجمالاً درک کرده و موجب اصلاح و سامان چیزهایی می شود که در آغاز آنها را وضع کرده و سبب تنظیم و بزرگداشت آنها در قالب قوانین جاری اجتماعی می گردد. در این هنگام است که اصل اختصاص، انواع گوناگون با نام های گوناگون پیدا می کند. مثلاً اختصاصِ مالی را مالکیت و اختصاصِ غیر مالی را حقّ می گویند و امثال این نام ها.

انسان ها گر چه ممکن است درباره عوامل مالکیت آور، مانند ارث و معامله و تصرّف عدوانی و امثال این ها، یا درباره اینکه: مالک باید بالغ باشد یا صغیر هم می تواند مالک باشد، باید عاقل باشد یا سفیه هم حق مالکیت دارد، مالک فرد است یا جامعه و جهات دیگری از این قبیل، اختلاف نظر داشته باشند و در بعضی موارد عاملی را کم یا زیاد و نفی یا اثبات کنند، اما از پذیرفتن اصل مالکیت به طور اجمال چاره ای ندارند. از همین روست که مخالفان مالکیت، آن را از فرد می گیرند و به جامعه یا دولت حاکم بر خود منتقل می کنند، ولی با وجود این نمی توانند مالکیت را از فرد بکلّی سلب کنند و هرگز هم نخواهند توانست این کار را بکنند؛ زیرا مسأله فطری است و بطلان فطرت، توأم با نابودی انسان است.

ما به خواست خدا درباره مسائل مربوط به این اصل ثابت، یعنی عوامل مالکیت آور مانند داد و ستد و سود و ارث و غنیمت و حیازت و نیز موضوع آن مانند بالغ و صغیر بودن و غیره در جای مناسب خود بحث خواهیم کرد.

علاّمه همچنین، بعد از تفسیر آیه «قل اللّهم مالک الملک ......... »، درباره معنای مُلک و اعتبار آن چنین می نویسد :

ص :8


1- البقرة : 188 .
2- المیزان فی تفسیر القرآن : 2/53 .
3- آل عمران : 26 .

ص :9

ص :10

بحث علمیّ :

قد تقدّم فی بعض ما مرّ من الأبحاث السّابقة : أنّ اعتبار أصل المِلْک _ بالکسر _ من الاعتبارات الضّروریّة الّتی لا غنی للبشر عنها فی حال سواء کان منفردا أو مجتمعا ، و أنّ أصله ینتهی إلی اعتبار الاختصاص ، فهذا حال المِلْک _ بالکسر _ .

و أمّا المُلک _ بالضَّمّ _ و هو السَّلطنة علَی الأفراد فهو أیضا من الاعتبارات الضروریّة الّتی لا غنی للإنسان عنها ، لکنّ الذی یحتاج إلیه ابتداءً هو الاجتماع من حیث تألُّفه من أجزاء کثیرةٍ مختلفة المقاصد متبائنة الإرادات دون الفرد من حیث إنّه فرد ؛ فإنّ الأفراد المجتمعین لتبائن إراداتهم و اختلاف مقاصدهم لا یلبثون دون أن یقع الاختلاف بینهم فیتغلّب کلّ علَی الآخرین فی أخذ ما بأیدیهم ، و التعدّی علی حومة حدودهم و هضم حقوقهم ، فیقع الهرج و المرج ، و یصیر الاجتماع الذی اتّخذوه وسیلة إلی سعادة الحیاة ذریعة إلَی الشّقاء و الهلاک ، و یعود الدواء داءا . و لا سبیل إلی رفع هذه الغائلة الطاریة إلاّ بجعل قوّة قاهرة علی سائر القوی مسیطرة علی جمیع الأفراد المجتمعین حتّی تعید القوَی الطاغیة المستعلیة إلی حاقّ الوسط ، و ترفع الدانیة المستهلکة إلیه أیضا ، فتتّحد جمیع القوی من حیث المستوی ، ثمّ تضع کلّ واحدة منها فی محلّها الخاصّ و تعطی کلّ ذی حقّ حقّه . و لمّا لم تکن الإنسانیّة فی حین من الأحیان خالیة الذّهن عن فکر الاستخدام _ کما مرّ بیانه سالفا _ لم یکن الاجتماعات فی الأعصار السالفة خالیة عن رجال متغلّبین علَی المُلک مستعلین علی سائر الأفراد المجتمعین ببسط الرقِّیّة و التملّک علَی النفوس و الأموال ، و کانت بعض فوائد الملک الّذی ذکرناه _ و هو وجود من یمنع عن طغیان بعض الأفراد علی بعض _ یترتّب علی وجود هذا الصّنف من المتغلّبین المستعلین المتظاهرین باسم الملک فی الجملة و إن کانوا هم أنفسهم و أعضادهم و جلاوزتهم قویً طاغیة من غیر حقّ مَرْضیّ ؛ و ذلک لکونهم مضطرّین إلی حفظ الأفراد فی حال الذلّة و الاضطهاد حتّی لا یتقوّی من یثب علی حقوق بعض الأفراد فیثب یوما علیهم أنفسهم ، کما أنّهم أنفسهم وثبوا علی ما فی أیدی غیرهم .

و بالجملة : بقاء جلّ الأفراد علی حال التّسالم خوفا من الملوک المسیطرین علیهم کان یصرف النّاس عن الفکر فی اعتبار الملک الاجتماعیّ ، و إنّما یشتغلون بحمد سیرة هؤلاء المتغلّبین إذا لم یبلغ تعدّیهم مبلغ جهدهم ، و یتظلّمون و یشتکون إذا بلغ بهم الجهد و حمل علیهم من التّعدّی ما یفوق طاقتهم .

نعم ، ربّما فقدوا بعض هؤلاء المتسمّین بالملوک و الرؤساء بهلاک أو قتل أو نحو ذلک ، و أحسّوا بالفتنة و الفساد ، و هدّدهم اختلال النَّظم و وقوع الهَرج ، فبادروا إلی تقدیم بعض اُولی الطَّول و القوّة منهم و ألقَوا إلیه زمام الملک ، فصار مَلِکا یملک أزمّة الاُمور ، ثمّ یعود الأمر علی ما کان علیه من التّعدّی و التّحمیل .

و لم تزل الاجتماعات علی هذه الحال برهة بعد برهة ، حتّی تضجّرت من سوء سیر هؤلاء المتسمّین بالملوک فی مظالمهم باستبدادهم فی الرأی و إطلاقهم فیما یشاؤون ، فوضعت قوانین تعیّن وظائف الحکومة الجاریة بین الاُمم و أجبرت الملوک باتّباعها و صار الملک ملکا مشروطا بعد ما کان مطلقا ، و اتّحد النّاس علَی التّحفّظ علی ذلک و کان الملک موروثا .

ثمّ أحسّت اجتماعات ببغی ملوکهم و سوء سیرهم ، و لا سبیل إلیهم بعد رکوب أریکة الملک و تثبیتهم کون الملک موهبة غیر متغیّرة موروثة ، فبدّلوا الملک برئاسة الجمهور ، فانقلب الملک المؤبّد المشروط إلی ملک مؤجّل مشروط ، و ربّما وجد فی الأقوام و الاُمم المختلفة أنواع من الملک دعاهم إلی وضعه الفرار عن المظالم الّتی شاهدوها ممّن بیده زمام أمرهم ، و ربّما حدث فی مستقبل الأیّام ما لم ینتقل أفهامنا إلیه إلی هذا الآن.

لکنّ الذی یتحصّل من جمیع هذه المساعی الّتی بذلتْها الاجتماعات فی سبیل إصلاح هذا الأمر _ أعنی إلقاء زمام الاُمّة إلی من یدبّر أمرها ، و یجمع شتات إراداتها المتضادّة و قواها المتنافیة _ أن لا غنی للمجتمع الإنسانیّ عن هذا المقام و هو مقام الملک و إن تغیّرت أسماؤه ، و تبدّلت شرائطه بحسب اختلاف الاُمم و مرور الأیّام ؛ فإنّ طروق الهرج و المرج و اختلال أمر الحیاة الاجتماعیّة علی جمیع التقادیر من لوازم عدم اجتماع أزمّة الإرادات و المقاصد فی إرادة واحدة لإنسان واحد أو مقام واحد .

و هذا هو الذی تقدّم فی أوّل الکلام : أنّ الملک من الاعتبارات الضروریّة فی الاجتماع الإنسانیّ.

و هو مثل سائر الموضوعات الاعتباریّة الّتی لم یزل الاجتماع بصدد تکمیلها و إصلاحها و رفع نواقصها و آثارها المضادّة لسعادة الإنسانیّة .

و للنّبوّة فی هذا الإصلاح السّهم الأوفی ؛ فإنّ من المسلّم فی علم الاجتماع أنّ انتشار قولٍ ما من الأقوال بین العامّة _ و خاصّة إذا کان ممّا یرتبط بالغریزة ، و یستحسنه القریحة ، و یطمئنّ إلیه النفوس المتوقّعة _ أقوی سبب لتوحید المیول المتفرّقة و جعل الجماعات المتشتّتة یدا واحدا تقبض و تبسط بإرادة واحدة لا یقوم لها شیء .

و من الضّروریّ أنّ النّبوّة منذ أقدم عهود ظهورها تدعو النّاس إلَی العدل ، و تمنعهم عن الظّلم ، و تندبهم إلی عبادة اللّه و التّسلیم له ، و تنهاهم عن اتّباع الفراعنة الطّاغین ، و النّماردة المستکبرین المتغلِّبین ، و لم تزل هذه الدّعوة بین الاُمم منذ قرون متراکمة جیلا بعد جیل و اُمّة بعد اُمّة، و إن اختلفت بحسب السّعة و الضّیق باختلاف الاُمم و الأزمنة . و من المحال أن یلبث مثل هذا العامل القویّ بین الاجتماعات الإنسانیّة قرونا متمادیة و هو منعزل عن الأثر خالٍ عن الفعل .

و قد حکَی القرآن الکریم فی ذلک شیئا کثیرا من الوحی المُنزَل علَی الأنبیاء علیهم السلام کما حکی عن نوح فیما یشکوه لربّه : «رَبِّ إنّهُم عَصَوْنی و اتَّبَعُوا مَن لَمْ یَزِدْهُ مالُهُ و وَلَدُهُ إلاّ خَسارا * و مَکَروا مَکْرا کُبّارا * و قالوا لا تَذَرُنَّ آلهَتَکُم» (1) ، و کذا ما وقع بینه و بین عظماء قومه من الجدال علی ما یحکیه القرآن قال تعالی : «قالوا أ نُؤمِنُ لَکَ و اتَّبَعَکَ الأرْذَلُونَ * قالَ وَ ما عِلْمی بِما کانُوا یَعمَلُونَ * إنْ حِسابُهُم إلاّ علی رَبِّی لَو تَشْعُرونَ» (2) ، و قول هود علیه السلام لقومه : «أ تَبْنُونَ بِکُلِّ رِیعٍ آیَةً تَعْبَثُونَ * و تَتَّخِذونَ مَصانِعَ لَعَلَّکُ_مْ تَخْلُ_دونَ * و إذا بَطَشْتُ_م بَطَشْتُ_م جَبّارینَ» (3) ، و قول صالح علیه السلام لقومه : «فاتَّقوا اللّهَ و أطیعونِ * و لا تُطیعوا أمْرَ المُسْرِفینَ * الّذینَ یُفْسِدونَ فی الأرْضِ و لا یُصْلِحونَ» (4) ......... و أمّا أنّ المُلک _ بالضم _ من ضروریّات المجتمع الإنسانیّ فیکفی فی بیانه أتمَّ بیان قوله تعالی بعد سرد قصّة طالوت : «و لَو لا دَفْعُ اللّهِ النّاسَ بَعضَهُم بِبَعضٍ لَفَسَدَتِ الأرضُ و لکِنَّ اللّهَ ذو فَضْلٍ علَی العالَمینَ» (5) ، و قد مرّ بیان کیفیّة دلالة الآیة بوجه عامّ .

و فی القرآن آیات کثیرة تتعرّض للملک و الولایة و افتراض الطّاعة و نحو ذلک ، و اُخری تعدّه نعمة و موهبة کقوله تعالی : «و آتَیْناهُم مُلْکا عَظیما» (6) ، و قوله تعالی : «و جَعَلَکُم مُلُوکا و آتاکُم ما لَم یُؤْتِ أحَدا مِنَ العالَمینَ» (7) ، و قوله تعالی : «و اللّهُ یُؤتی مُلْکَهُ مَن یَشاءُ» (8) ، إلی غیر ذلک من الآیات . غیر أنّ القرآن إنّما یعدّه کرامة إذا اجتمع مع التّقوی ؛ لحصره الکرامة علَی التّقوی من بین جمیع ما ربّما یُتخیَّل فیه شیء من الکرامة من مزایا الحیاة ، قال تعالی : «یا أیُّها النّاسُ إنّا خَلَقْناکُم مِن ذَکَرٍ و اُنْثی و جَعَلْناکُم شُعُوبا و قَبائلَ لِتَعارَفُوا إنّ أکْرَمَکُم عِندَ اللّهِ أتْقاکُم» . (9) و التّقوی حسابه علَی اللّه لیس لأحد أن یستعلی به علی أحد ، فلا فخر لأحد علی أحد بشیء ؛ لأنّه إن کان أمرا دنیویّا فلا مزیّة لأمر دنیویّ و لا قدر إلاّ للدِّین، و إن کان أمرا اُخرویّا فأمره إلَی اللّه سبحانه. و علَی الجملة : لا یبقی للإنسان المتلبّس بهذه النّعمة _ أعنی الملک _ فی نظر رجل مسلم إلاّ تحمّل الجهد و مشقّة التقلّد و الأعباء . نعم ، له عند ربّه عظیم الأجر و مزید الثّواب إن لازم صراط العدل و التّقوی . و هذا هو روح السّیرة الصّالحة الّتی لازمها أولیاء الدّین ، و سنشبع إن شاء اللّه العزیز هذا المعنی فی بحث مستقلّ فی سیرة رسول اللّه صلی الله علیه و آله و الطّاهرین من آله الثابتة بالآثار الصّحیحة ، و أنّهم لم ینالوا من ملکهم إلاّ أن یثوروا علی الجبابرة فی فسادهم فی الأرض ، و یعارضوهم فی طغیانهم و استکبارهم .

و لذلک لم یَدعُ القرآن النّاس إلَی الاجتماع علی تأسیس الملک و تشیید بنیان القیصریّة و الکسرویّة ، و إنّما تلقَّی الملک شأنا من الشّؤون اللازمة المراعاة فی المجتمع الإنسانیّ نظیر التّعلیم أو إعداد القوّة لإرهاب الکفّار .

بل إنّما دعا النّاس إلَی الاجتماع و الاتّحاد و الاتّفاق علَی الدّین ، و نهاهم عن التّفرّق و الشِّقاق فیه ، و جعله هو الأصل ، فقال تعالی : «و أنَّ هذا صِراطی مُسْتَقِیما فاتَّبِعُوهُ و لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فتَفَرَّقَ بِکُمْ عَن سَبیلِهِ» (10) ، و قال تعالی : «قُلْ یا أهلَ الکِتابِ تَعالَوا إلی کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا و بَیْنَکُم أنْ لا نَعْبُدَ إلاّ اللّهَ و لا نُشْرِکَ بهِ شَیئا و لاَ یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضا أرْبابا مِن دُونِ اللّهِ فإنْ تَولَّوا فَقُولوا اشْهَدوا بأنّا مُسلِمونَ» (11) ، فالقرآن _ کما تری _ لا یدعو النّاس إلاّ إلَی التسلیم للّه وحده ، و یعتبر من المجتمع المجتمع الدِّینیّ ، و یدحض ما دون ذلک من عبادة الأنداد ، و الخضوع لکلّ قصر مَشِید ، و منتدَی رفیع ، و ملک قیصریّ و کسرویّ ، و التفرّق بإفراز الحدود و تفریق الأوطان و غیر ذلک . (12)

أقول : و قال رضوان اللّه تعالی علیه فی استناد الملک و سائر الاُمور الاعتباریّة إلَی اللّه سبحانه :

بحثی علمی :

در یکی از مباحث گذشته گفتیم که اعتبار اصل مالکیت، از اعتبارات ضروری است که بشر در هیچ حالی، خواه در حال فردی به سر برد یا در اجتماع، از آنها بی نیاز نمی باشد و گفتیم که این اصل، ریشه در اعتبار اختصاص دارد. این درباره مِلک و مالکیت.

و امّا «مُلک» که عبارت است از سلطنت و فرمانروایی بر افراد، این هم از اعتبارات ضروری ای است که انسان از آنها بی نیاز نمی باشد. امّا این اصل پیش از هر چیز نیاز جامعه است، از آن جهت که از اجزا و اعضای فراوان با مقاصد گوناگون و خواست های متضادّ تشکیل شده است، نه نیاز فرد از آن جهت که فرد است؛ زیرا افراد انسانی که گرد هم جمع می شوند و اجتماعی را به وجود می آورند، به دلیل آنکه خواستهای متفاوت و مقاصد گوناگون دارند، خواه ناخواه میان آنها اختلاف و ناسازگاری پدید می آید و هر کس سعی می کند آنچه را دیگران دارند به زور بگیرد و به حدود آنها تجاوز کند و حقوقشان را پایمال سازد. در چنین وضعی است که هرج و مرج به وجود می آید و اجتماعی که به عنوان وسیله ای برای نیل به سعادت در زندگی تشکیل داده بودند، به عامل بدبختی و نابودی تبدیل می شود و دارو، خود عامل درد می گردد و برای بر طرف کردن این غائله راهی جز این نمی ماند که یک نیروی چیره بر سایر نیروها و مسلّط بر همه افراد جامعه، قرار داده شود تا نیروهای یاغی و سلطه جو و همچنین افراد زیر دستِ ستمدیده را به راه اصلی برگرداند و همه نیروها را در یک سطح متّحد کند و آن گاه هر نیرویی را در جایگاه خاص خودش قرار دهد و حق را به حقدار برساند.

از آنجا که ذهن بشر _ همان گونه که پیشتر گفتیم _ هیچ گاه از اندیشه «به خدمت گرفتن» خالی نبوده، لذا در قرون گذشته جوامع بشری از وجود افرادی که سعی کرده اند حکومت و پادشاهی را به دست بگیرند و با گستراندن بردگی و تسلّط بر جان و مال مردم، سلطه خود را بر سایر افراد جامعه تحمیل کنند، خالی نبوده است، گر چه خود این گروه چیره سلطه گر، که به نام پادشاه اظهار وجود می کردند و نیز دستیاران و دار و دسته شان، نیروهایی سرکش و باطل بودند، امّا پاره ای فواید و مزایای سلطنت و حکومت که نام بردیم _ یعنی وجود کسی که از طغیان و تعدّی افراد جامعه بر یکدیگر جلوگیری کند _ بر وجود آنها مترتّب بود؛ زیرا مجبور بودند افراد را در حالت ذلّت و تحت فشار نگه دارند، تا مبادا کسی با تعدّی به حقوق افراد، قدرتی به هم زند و روزی بر ضدّ خود آنها نیز سر به شورش بردارد.

کوته سخن، استمرار برخورد مسالمت آمیز اکثریت افراد جامعه با پادشاهان از ترس ایشان، مردم را از اندیشیدن درباره اعتباری بودن سلطنت و حکومت اجتماعی باز می داشت و تنها کاری که می کردند این بود که اگر ظلم و تعدّی این حکمرانان از حدّ تاب و توان آنها فراتر نمی رفت به مدح و ستایش روش آنان می پرداختند و اگر بیش از توانشان دست به ظلم و تعدّی می زدند، تظلّم و دادخواهی می کردند.

البته گاه پیش می آمد که یکی از این به اصطلاح شاهان و سرکردگان میُ مرد یا کُشته می شد و مردم حسّ می کردند که فتنه و آشوبی در راه است و بر هم خوردن نظم جامعه و وقوع هرج و مرج آنها را تهدید می کند. لذا بی درنگ یکی از همین زورمندان متنفّذ را پیش می انداختند و زمام سلطنت را به دست او می سپردند و بدین ترتیب او پادشاه و زمامدار امور می گردید. امّا بار دیگر آن تعدّیات و تحمیلات از سر گرفته می شد.

جوامع بشری روزگارانی دراز بر این منوال بودند، تا آنکه سرانجام از بد رفتاری های این به اصطلاح پادشاهان و ستمگری ها و خود کامگی های آنها به ستوه آمدند و قوانینی را وضع کردند که برای حکومت ها وظایفی را مشخص و معیّن می نمود و سلاطین را به پیروی از این قوانین مجبور ساختند و بدین ترتیب حکومتِ مطلقه به حکومت و سلطنتی مشروط تبدیل شد و مردم برای حفظ این نظام با هم متّحد و یکدست شدند. در عین حال پادشاهی موروثی ماند.

بعد از مدتی جوامع بشری احساس کردند که پادشاهانشان همچنان زور گو و بد رفتارند و بعد از آنکه بر اریکه سلطنت نشستند و پادشاهی خود را به عنوان یک موهبت خدادادی زوال نا پذیر موروثی تثبیت کردند، دیگر دسترسی به آنها ندارند و برای تغییر رفتار آنان کاری از دستشان بر نمی آید. این بود که سلطنت را به جمهوری تبدیل کردند و در نتیجه، سلطنت ابدی مشروط به صورت حکومتی موقّت و مشروط درآمد. ممکن است در میان اقوام و ملل گوناگون، حکومت هایی از نوع دیگر نیز باشد که برای فرار از ستمگری های زمام داران خود ، آن را به وجود آورده باشند و ممکن است که در روزگاران آینده نیز حکومتهایی از نوع جدید به وجود آید که تاکنون به ذهن ما نرسیده است.

لیکن نکته ای که از تمام این کوشش هایی که جوامع بشری در راه بهبود این کار _ یعنی سپردن زمام ملّت به دست هر که امور او را اداره کند و خواست های متضاد و نیروهای نا همساز آن را از پراکندگی درآورد _ صرف کرده اند به دست می آید، این است که جامعه بشری از داشتن این مقام یعنی مقام سلطنت و حکومت بی نیاز نیست، هر چند نامش تغییر کند و به مقتضای اختلاف ملتها و گذر ایّام، شرایط آن عوض شود؛ چه آنکه پیش آمدن هرج و مرج و مختل شدن کار و زندگی اجتماعی، در هر حال، از لوازم گرد نیامدن زمام خواست ها و اهداف گوناگون در اراده یک انسان یا یک مقام می باشد.

این همان مطلبی است که در آغاز سخن گفتیم که: سلطنت و حکومت از اعتبارات ضروری در اجتماع انسانی است. و همانند سایر موضوعات اعتباری ای است که جامعه پیوسته در صدد تکمیل و اصلاح آنها و زدودن کاستی ها و آثار مخالف با سعادت انسان است.

نبوّت در این اصلاح بزرگترین سهم را داشته است؛ زیرا چنان که در دانش جامعه شناسی مسلّم شده که انتشار و رواج یک سخن در میان عامه مردم _ بویژه اگر این سخن به سرشت بشر مربوط باشد و قریحه آدمی آن را بپسندد و دل های منتظر به آن آرام گیرد _ نیرومندترین عامل یکپارچه کردن تمایلات پراکنده و متّحد و یکدست کردن جمعیت های متشتّت است، به طوری که این اتّحاد و یکدستی با یک اراده ، باز و بسته می شود و هیچ نیرویی در برابر آن یارای ایستادگی ندارد.

بدیهی است که نبوّت از همان آغاز ظهور خود، مردم را به عدالت می خوانده و آنان را از ستم باز می داشته و به بندگی خدا و تسلیم در برابر او دعوتشان می کرده و از پیروی فرعونیانِ طغیانگر و نمرودیان مستکبر سلطه جو نهیشان می نموده است و این دعوت طی قرون متمادی در میان اقوام و ملل، نسل به نسل و امّت به امّت ادامه داشته است، گو اینکه بر حسب تفاوت ملت ها و زمان ها، دامنه این دعوت تنگ یا وسیع بوده است. بنا بر این، امکان ندارد که چنین عامل نیرومندی قرن های متمادی در میان اجتماعات بشری باشد و تأثیری نگذاشته باشد.

قرآن کریم در این باره مقدار زیادی از تعلیماتی را که بر پیامبران نازل شده، بازگو کرده است. مثلاً شکایت نوح به پروردگارش را چنین بازگو می کند : «پروردگارا! این قوم مرا نافرمانی کردند و کسی را پیروی نمودند که مال و فرزندش جز بر زیان وی نیفزود. و دست به نیرنگی بس بزرگ زدند. و گفتند : زنهار، خدایان خود را رها مکنید». همچنین بحث و جدالی را که میان آن حضرت و بزرگان قومش در گرفت چنین نقل می کند : «گفتند : آیا به تو ایمان آوریم در حالی که مردمان فرومایه از تو پیروی می کنند! نوح گفت : به [جزئیات ]آنچه می کرده اند چه آگاهی دارم؟! همانا حساب آنها _ اگر شعور داشته باشید _ با پروردگار من است» و هود علیه السلام نیز به قوم خود فرمود : «آیا بر هر تپّه ای بنایی می سازید که [در آن] دست به بیهوده کاری زنید؟ و کاخ های استوار می گیرید به امید آنکه جاودانه بمانید؟ و چون حمله ور می شوید [چون ]زور گویان حمله ور می شوید؟». حضرت صالح علیه السلام نیز به قوم خود فرمود : «از خدا بترسید و اطاعتم کنید. و از فرمان اسرافکاران اطاعت نکنید. همانان که در زمین فساد می کنند و اصلاح نمی کنند» .........

و امّا این مطلب که مُلک (سلطنت و حکومت) از ضروریات جامعه انسانی می باشد، برای بیان کامل آن، این آیه کافی است که بعد از نقل داستان طالوت می فرماید : «و اگر خداوند برخی از مردم را به وسیله برخی دیگر دفع نمی کرد، قطعاً زمین تباه می گردید. ولی خداوند نسبت به جهانیان تفضّل دارد». قبلاً نحوه دلالت این آیه را به طور عام، شرح دادیم.

در قرآن آیات فراوانی به موضوع حکومت و ولایت و لزوم اطاعت از ولیّ و مانند آن می پردازد. در آیاتی هم آن را یک نعمت و موهبت خدادادی بر می شمارد مانند آیه «ما به آنان (خاندان ابراهیم) سلطنتی بزرگ بخشیدیم» و آیه «و شما را پادشاهانی گردانید و آنچه را که به هیچ کس از جهانیان نداده بود، به شما داد» و آیه «و خداوند سلطنت خود را به هر که خواهد، می دهد» و آیات دیگری از این دست.

البته قرآن پادشاهی و حکومت را زمانی یک ارزش و کرامت می شمارد که با تقوا جمع شود؛ چرا که خداوند از میان تمامی مزایای زندگی که ممکن است خیال شود در آنها کرامت وجود دارد، کرامت را در تقوا منحصر می کند و می فرماید : «ای مردم! ما شما را از نر و ماده ای آفریدیم و شما را شاخه ها و قبایل [گوناگون ]قرار دادیم، تا یکدیگر را بشناسید. همانا گرامی ترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست» و تقوا و پرهیزگاری هم حسابش با خداست و هیچ کس حق ندارد با توسّل به آن بر دیگری برتری و سلطه جوید و هیچ چیز وسیله فخر فروشی و مباهات بر دیگری نیست؛ زیرا اگر آن چیز امری دنیوی باشد، باید دانست که هیچ امر دنیوی مزیتی ندارد و تنها دین است که ارزش دارد و اگر امری اخروی باشد، در آن صورت حساب کارش با خداوند سبحان است. به طور کلی از نظر یک انسان مسلمان، هر که این نعمت _ یعنی حکومت _ به او داده شود، جز تحمّل رنج و مشقّت به دوش کشیدن بار مسئولیت بهره ای ندارد. البته اگر در راه عدالت و تقوا قدم بردارد، نزد پروردگارش مزدی بزرگ و پاداشی فراوان خواهد داشت.

این همان روح سیره صالحی است که اولیای دین به آن پایبندی نشان داده اند و ما به خواست خدای عزیز این معنا را در بحثی مستقل پیرامون سیره رسول خدا و خاندان پاک او، با ارائه نمونه های درست، مفصّلاً شرح خواهیم داد و بیان خواهیم کرد که این بزرگواران به محض رسیدن به حکومت بر ضدّ تبهکاری های جبّاران می شوریدند و با طغیان و گردنکشی آنان می ستیزیدند.

به همین دلیل است که قرآن، مردم را به فراهم آمدن برای تشکیل سلطنت و بر پا ساختن نظام قیصری و کسرایی فرا نخوانده است. بلکه حکومت را نیز، همچون تعلیم و آموزش یا فراهم آوردن قدرت و تجهیزات نظامی به منظور ایجاد ترس در کفّار، امری تلقی کرده است که در جامعه انسانی باید رعایت شود.

قرآن در حقیقت مردم را به اجتماع و اتّحاد و اتفاق دینی، دعوت کرده و آنها را از پراکندگی و تفرقه در دین نهی فرموده و این مسأله را اصل قرار داده است. مثلاً خداوند متعال می فرماید : «و اینْ راهِ راستِ من است. پس از آن پیروی کنید و راه های دیگر را پیروی نکنید که شما را از راه او پراکنده می سازد» و نیز می فرماید : «بگو : ای اهل کتاب! بیایید تا از کلمه ای که میان ما و شما یکی است پیروی کنیم و آن اینکه جز خدا را نپرستیم و چیزی را شریک او قرار ندهیم و برخی از ما برخی دیگر را به جای خدا خدایگان نگیرند. پس اگر روی گردانیدند، بگویید : شاهد باشید که ما مسلمانیم [نه شما]». بنا بر این، همچنان که ملاحظه می کنید، قرآن مردم را به چیزی جز تسلیم در برابر خداوند یگانه فرا نمی خواند و از جامعه، تنها جامعه دینی را معتبر تلقی می کند و جز آن، یعنی پرستش خدایان دیگر و کرنش در برابر هر کاخ برافراشته و هر سلطنت با شکوه دنیوی و حکومت قیصر و کسرا و تفرقه و پراکندگی ناشی از مرزبندی های جغرافیایی و امثال این ها را، باطل و مردود می شمارد.

همچنین مرحوم علاّمه _ رضوان اللّه تعالی علیه _ درباره استناد حکومت و دیگر امور اعتباری به خداوند سبحان چنین می گوید :

ص :11


1- نوح : 21 _ 23 .
2- الشعراء : 111 و 113 .
3- الشعراء : 128 و 130 .
4- الشعراء : 150 و 152 .
5- البقرة : 251 .
6- النساء : 54 .
7- المائدة : 20 .
8- البقرة : 247 .
9- الحجرات : 13 .
10- الأنعام : 153 .
11- آل عمران : 64 .
12- المیزان فی تفسیر القرآن : 3/144 و 149 .

ص :12

ص :13

ص :14

ص :15

ص :16

ص :17

ص :18

ص :19

ص :20

بحث فلسفیّ :

لا ریب أنّ الواجب تعالی هو الّذی تنتهی إلیه سِلسلة العِلّیّة فی العالَم ، و أنّ الرابطة بینه و بین العالم جزءا و کلاًّ هی رابطة العِلّیّة ، و قد تبیّن فی أبحاث العلّة و المعلول أنّ العلّیّة إنّما هی فی الوجود ؛ بمعنی أنّ الوجود الحقیقیّ فی المعلول هو المترشِّح من وجود علّته ، و أمّا غیره کالماهیّة فهو بمعزل عن الترشّح و الصُّدور و الافتقار إلَی العلّة؛ و ینعکس بعکس النقیض إلی أنّ ما لا وجود حقیقیّ له فلیس بمعلول و لا مُنتَهٍ إلَی الواجب تعالی.

و یشکل الأمر فی استناد الاُمور الاعتباریّة المحضة إلیه تعالی ؛ إذ لا وجود حقیقیّ لها أصلاً ، و إنّما وجودها و ثبوتها ثبوت اعتباریّ لا یتعدّی ظرف الاعتبار و الوضع و حیطة الفرض ؛ و ما یشتمل علیه الشّریعة من الأمر و النّهی و الأحکام و الأوضاع کلّها اُمورٌ اعتباریّة، فیشکل نسبتها إلیه تعالی ، و کذا أمثال الملک و العزّ و الرزق و غیر ذلک.

و الّذی تحلّ به العقدة أنّها و إن کانت عاریة عن الوجود الحقیقیّ إلاّ أنّ لها آثارا هی الحافظة لأسمائها کما مرّ مرارا ، و هذه الآثار اُمورٌ حقیقیّة مقصودة بالاعتبار و لها نسبة إلیه تعالی ، فهذه النسبة هی المصحّحة لنسبتها ، فالملک الّذی بیننا أهل الاجتماع و إن کان أمرا اعتباریّا وضعیّا لا نصیب لمعناه من الوجود الحقیقیّ و إنّما هو معنیً مُتوهَّم لنا جعلناه وسیلة إلَی البلوغ إلی آثار خارجیّة لم یکن یمکننا البلوغ إلیها لو لا فرض هذا المعنی الموهوم و تقدیره ، و هی قهر المتغلِّبین و اُولی السّطوة و القوّة من أفراد الاجتماع الواثبین علی حقوق الضّعفاء و الخاملین ، و وضع کلّ من الأفراد فی مقامه الّذی له ، و إعطاء کلّ ذی حقّ حقّه ، و غیر ذلک . لکنْ لمّا کان حقیقة معنَی الملک و اسمه باقیا ما دامت هذه الآثار الخارجیّة باقیة مترتّبة علیه فاستناد هذه الآثار الخارجیّة إلی عللها الخارجیة هو عین استناد الملک إلیه ، و کذلک القول فی العزّة الاعتباریّة و آثارها الخارجیّة و استنادها إلی عللها الحقیقیّة ، و کذلک الأمر فی غیرها کالأمر و النهی و الحکم و الوضع و نحو ذلک.

و من هنا یتبیّن : أنّ لها جمیعا استنادا إلَی الواجب تعالی باستناد آثارها إلیه علی حسب ما یلیق بساحة قدسه و عزّه . (1)

بحثی فلسفی :

تردیدی نیست که زنجیره علّیت در عالم به خداوند واجب الوجود ختم می شود و رابطه میان او و جزء و کلّ جهان هستی، رابطه علیّت است. در مباحث علّت و معلول روشن شده که پدیده علیّت فقط در ناحیه وجود است، به این معنا که آنچه از وجودِ علّت به معلول سرایت می کند، وجود حقیقی در معلول است و غیر آن، یعنی ماهیّت، از صدور و نیاز به علّت بر کنار می باشد. عکس نقیض این قضیه این است که آنچه وجود حقیقی ندارد، نه معلول است و نه به واجب متعال منتهی می شود.

مشکل در استناد امورِ صرفاً اعتباری به خداوند متعال است؛ زیرا امور اعتباری اصولاً وجود حقیقی ندارند. بلکه وجود و ثبوت آنها یک ثبوت اعتباری است که از ظرف اعتبار و قرارداد و از حیطه فرض، فراتر نمی روند. اوامر و نواهی و احکام و قوانین شریعت و نیز اموری چون حکومت و عزّت و روزی و غیره، همگی اموری اعتباری هستند.

آنچه این گره را می گشاید، این است که درست است که این امور از وجود حقیقی عاری و بی بهره اند اما، همچنان که بارها گفته ایم، دارای آثاری هستند که نام های آنها را حفظ می کنند و این آثار اموری حقیقی هستند که مقصود از اعتبار این امور نیز همین آثار است و این آثار به خداوند متعال نسبت وجودی دارند و همین نسبت است که استناد این امور اعتباری را به خداوند، صحّت می بخشد. برای مثال، همین حکومتی که در میان ما افراد اجتماع وجود دارد، گر چه یک امر اعتباری و قراردادی است و معنای آن از وجود حقیقی نصیبی ندارد _ بلکه یک معنای موهوم برای ماست و ما آن را وسیله ای برای رسیدن به یک رشته آثار خارجی، مانند مهار کردن سلطه جویان و زورمندان جامعه و متجاوزانِ به حقوق افراد ضعیف و بی نام و نشان و قرار دادن هر فردی در جایگاه شایسته اش و رساندن حق به حقدار و غیره قرار داده ایم به طوری که اگر این معنای موهوم را فرض نمی گرفتیم نمی توانستیم به این آثار خارجی دست یابیم _ امّا چون تا زمانی که این آثار خارجی باقی و مترتّب بر حکومت باشد، حقیقت معنای حکومت و نام آن نیز باقی است پس استناد این آثار خارجی به علل خارجی آنها، عین استناد حکومت به اوست. این سخن درباره عزّت اعتباری و آثار خارجی آن و استنادش به علل حقیقی آن و همچنین درباره دیگر امور اعتباری، مانند امر و نهی و حکم و قرارداد و غیره، نیز صادق می باشد.

از این جا روشن می شود که تمام اعتبارات شرعی، به واسطه استناد آثار آنها به خداوند متعال، به نحوی که زیبنده ساحت قدس و عزّت او باشد، به واجب متعال استناد دارند.

ص :21


1- المیزان فی التفسیر القرآن : 3/149 و 150 .

ص :22

(1)

ص :23


1- (انظر) المال : باب 3706 .

3645 - خِلطَةُ المُلوکِ
3645 - آمیختن با شاهان

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أقَلُّ النّاسِ وفاءً المُلوکُ، و أقَلُّ النّاسِ صَدیقا المَلِکُ (1) ......... ، و أشقی النّاسِ المُلُوکُ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا تَرغَبْ فی خِلطَةِ المُلوکِ ؛ فإنّهُم یَستَکثِرونَ مِن الکلامِ رَدَّ السّلامِ ، و یَستَقِلُّونَ مِن العِقابِ ضَربَ الرِّقابِ . (3)

عنه علیه السلام :لا تُکثِرَنَّ الدُّخولَ علَی المُلوکِ؛ فإنّهُم إن صَحِبتَهُم مَلُّوکَ ، و إن نَصَحتَهُم غَشُّوکَ . (4)

عنه علیه السلام :المَکانَةُ مِن المُلوکِ مِفتاحُ المِحنَةِ و بَذرُ الفِتنَةِ . (5)

عنه علیه السلام :لا تَطمَعَنَّ فی مَوَدّةِ المُلوکِ ؛ فإنّهُم یُوحِشونَکَ آنَسَ ما تکونُ بِهِم ، و یَقطَعونَکَ أقرَبَ ما تکونُ إلَیهِم . (6)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لیسَ لِلبَحرِ جارٌ ، و لا للمَلِکِ صَدیقٌ ، و لا للعافِیَةِ ثَمَنٌ . (7)

3645

آمیختن با شاهان

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کم وفاترین مردمان شاهانند، و کم دوست ترین مردم پادشاه است، و بد بخت ترین انسان ها پادشاهان .

امام علی علیه السلام :خواهان آمیزش با شهریاران مباش؛ زیرا آنان جواب سلام را هم پُرگویی می دانند و گردن زدن را کمترین کیفر می شمارند.

امام علی علیه السلام :زنهار از مراوده بسیار با شاهان؛ زیرا این جماعت اگر با آنان مصاحبت کنی تو را ملول می کنند و اگر تو با آنان رو راست باشی آنان با تو نا راستی می کنند .

امام علی علیه السلام :منزلت داشتن نزد شاهان، کلید رنج و محنت است و تخم فتنه و گرفتاری.

امام علی علیه السلام :هرگز به دوستی شاهان طمع مبند؛ زیرا که آنان در اوج انس و الفتی که با ایشان داری، تو را تنها می گذارند و در اوج نزدیکیت به آنان از تو می بُرند.

امام صادق علیه السلام :دریا، همسایه نمی شناسد و برای پادشاه، دوستی نیست و عافیت، قیمت ندارد!

ص :24


1- فی بعض نسخ المصدر : «و أقلُّ النّاسِ صدقا المَملوک» .
2- الأمالی للصدوق:73/41.
3- غرر الحکم : 10323 .
4- غرر الحکم : 10321 .
5- غرر الحکم : 2184 .
6- غرر الحکم : 10431 .
7- الخصال : 223/51 .

عنه علیه السلام_ و قد قیلَ فی مَجلِسِهِ : جاوِرْ مَلِکا أو بَحرا _: هذا مُحالٌ ، و الصَّوابُ أن لا یُجاوِرَ مَلِکا و لا بَحرا ؛ لأنّ المَلِکَ یُؤذیکَ ، و البَحرَ لا یُرویکَ . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام_ آنگاه که در حضور ایشان گفته شد : یا همسایه پادشاه باش یا همسایه دریا _فرمود: این درست نیست، درستش این است که : نه با پادشاه باید همسایه شد و نه با دریا؛ زیرا پادشاه تو را می آزارد و دریا سیرابت نمی کند.

3646 - إذا مَلَکَ الأراذلُ
3646 - هرگاه فرومایگان، پادشاه شوند

الکتاب:

«قَالَتْ إِنَّ الْمُلُوکَ إِذَا دَخَلُوا قَرْیَةً أَفْسَدُوهَا وَ جَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِهَا أَذِلَّةً وَ کَذلِکَ یَفْعَلُونَ» . (3)

الحدیث:

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إذا مَلَکَ الأراذِلُ هَلَکَ الأفاضِلُ . (4)

عنه علیه السلام :إذا استَولَی اللِّئامُ اضطَهِدَ الکِرامُ . (5)

عنه علیه السلام :مَن مَلَکَ استَأثَرَ . (6)

3646

هرگاه فرومایگان، پادشاه شوند

قرآن :

«[ملکه سبا] گفت : پادشاهان چون به شهری درآیند؛ آن را تباه و ارجمندانش را خوار می گردانند و این گونه می کنند».

حدیث :

امام علی علیه السلام :هرگاه فرومایگان ، پادشاه (فرمانروا) شوند، گران مایگان هلاک می شوند.

امام علی علیه السلام :هرگاه لئیمان چیره شوند، کریمان مقهور می گردند.

امام علی علیه السلام :هرکه پادشاه (مالک) شود انحصار طلب می گردد.

3647 - خَیرُ المُلوکِ
3647 - بهترین پادشاهان

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أجَلُّ المُلوکِ مَن مَلَکَ نفسَهُ و بَسَطَ العَدلَ . (7)

3647

بهترین پادشاهان

امام علی علیه السلام :ارجمندترین پادشاهان کسی است که بر نَفْس خود پادشاهی کند و عدالت را بگستراند.

ص :25


1- الدرّة الباهرة : 32 .
2- (انظر) السلطان : باب 1839 .
3- النمل : 34 .
4- غرر الحکم : 4033 .
5- غرر الحکم : 4035 .
6- نهج البلاغة : الحکمة 160 .
7- غرر الحکم : 3206 ،

عنه علیه السلام :أعقَلُ المُلوکِ مَن ساسَ نفسَهُ لِلرَّعیَّةِ بما یُسقِطُ عنهُ حُجَّتَها ، و ساسَ الرَّعیَّةَ بما تَثبُتُ بهِ حُجَّتُهُ علَیها . (1)

عنه علیه السلام :خَیرُ الاُمَراءِ مَن کانَ علی نفسِهِ أمیرا . (2)

عنه علیه السلام :خَیرُ المُلوکِ مَن أماتَ الجَورَ و أحیا العَدلَ . (3)

عنه علیه السلام :أفضَلُ المُلوکِ مَن حَسُنَ فِعلُهُ و نِیّتُهُ ، و عَدَلَ فی جُندِهِ و رَعیَّتِهِ . (4)

عنه علیه السلام :أحسَنُ المُلوکِ حالاً مَن حَسُنَ عَیشُ النّاسِ فی عَیشِهِ ، و عَمَّ رعِیَّتَهُ بعَدلِهِ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أفضَلُ المُلوکِ مَن اُعطِیَ ثلاثَ خِصالٍ : الرّأفةَ ، و الجُودَ ، و العَدلَ . (6)

امام علی علیه السلام :خردمندترین شاهان (زمام داران) کسی است که خود را در برابر رعیت چنان سیاست و اداره کند که حجّت (اعتراض) آنها را از خود دور سازد و رعیت را چنان سیاست و اداره کند که حجّت او بر آنها ثابت و تمام شود .

امام علی علیه السلام :بهترین امیران، کسی است که بر نفس خود امیر باشد.

امام علی علیه السلام :بهترین پادشاهان، آن است که بیداد را بمیراند و دادگری را زنده سازد.

امام علی علیه السلام :برترین پادشاهان کسی است که کردار و پندارش نیکو باشد و با ارتش و ملّتش به عدالت رفتار کند.

امام علی علیه السلام :نکو حال ترینِ شاهان، کسی است که مردم در روزگار او به نیکی زندگی کنند و عدالتش را در میان رعیت خود بگستراند.

امام صادق علیه السلام :برترین شهریاران کسی است که سه خصلت داشته باشد : مهربانی، بخشندگی و دادگری.

3648 - النَّوادِرُ
3648 - گوناگون

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أشقَی النّاسِ المُلوکُ . (7)

3648

گوناگون

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بد بخت ترین مردمان، پادشاهانند.

ص :26


1- غرر الحکم : 3350 .
2- غرر الحکم : 4998 .
3- غرر الحکم : 5005 .
4- غرر الحکم : 3234 .
5- غرر الحکم : 3261 .
6- تحف العقول : 319 .
7- مشکاة الأنوار : 399/1319 .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :حَقٌّ علَی المَلِکِ أن یَسوسَ نفسَهُ قَبلَ جُندِهِ . (1)

عنه علیه السلام :مَن جَعَلَ مُلکَهُ خادِما لدِینِهِ انقادَ لَهُ کلُّ سُلطانٍ ، مَن جَعَلَ دِینَهُ خادِما لمُلکِهِ طَمِعَ فیهِ کلُّ إنسانٍ . (2)

عنه علیه السلام :تاجُ المَلِکِ عَدلُهُ . (3)

عنه علیه السلام :إذا فَسَدَ الزَّمانُ سادَ اللِّئامُ . (4)

عنه علیه السلام :خَورُ السُّلطانِ أشَدُّ علَی الرَّعِیَّةِ مِن جَورِ السُّلطانِ . (5)

عنه علیه السلام :غَضَبُ المُلوکِ رَسولُ المَوتِ . (6)

عنه علیه السلام :مُلوکُ الدُّنیا و الآخِرَةِ الفُقَراءُ الرّاضونَ . (7)

عنه علیه السلام :مُلوکُ الجَنَّةِ الأتقیاءُ و المُخلِصونَ . (8)

عنه علیه السلام :آفةُ المُلوکِ سُوءُ السِّیرَةِ ، آفةُ الوُزَراءِ خُبثُ السَّریرَةِ . (9)

عنه علیه السلام :إنّما النّاسُ مَع المُلوکِ و الدُّنیا ، إلاّ مَن عَصَمَ اللّهُ . (10)

امام علی علیه السلام :بر پادشاه است که پیش از سپاهیانش، به سیاست و تربیت خودش بپردازد.

امام علی علیه السلام :هر کس حکومت خود را در خدمت دینش قرار دهد، هر سلطانی مطیع او شود؛ هر کس دینش را در خدمت حکومتش در آورد، هر انسانی در او طمع کند.

امام علی علیه السلام :تاج پادشاه، دادگری اوست.

امام علی علیه السلام :هرگاه روزگاران فاسد شود، فرومایگان حاکم می شوند.

امام علی علیه السلام :ضعف و ناتوانی پادشاه برای ملّت بدتر از ستم پادشاه است.

امام علی علیه السلام :خشم شاهان، پیک مرگ است.

امام علی علیه السلام :شهریاران دنیا و آخرت، فقیران خشنود [به قسمت خویش ]هستند.

امام علی علیه السلام :شهریاران بهشت، پرهیزگاران و مخلصانند.

امام علی علیه السلام :آفت شاهان، بدرفتاری است؛ آفت وزیران، بد سگالی.

امام علی علیه السلام :مردم، در حقیقت، با شاهان و دنیایند، مگر آن کس که خداوند او را حفظ کند.

ص :27


1- غرر الحکم : 4940 .
2- غرر الحکم : 9016 و 9017 .
3- غرر الحکم : 4473 .
4- غرر الحکم : 4036 .
5- غرر الحکم : 5047 .
6- غرر الحکم : 6436 .
7- غرر الحکم : 9816 .
8- غرر الحکم : 9817 .
9- غرر الحکم : 3928 و 3929 .
10- نهج البلاغة : الخطبة 210 .

عنه علیه السلام :إذا بُنی المُلک علی قَواعِدِ العَدلِ و دَعَمَ بدعائمِ العَقلِ ، نَصَرَ اللّهُ مُوالِیَهُ و خَذَلَ مُعادِیَهُ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَلَکَ الأرضَ کُلَّها أربَعةٌ : مُؤمِنانِ و کافِرانِ : فأمّا المؤمِنانِ فسُلَیمانُ بنُ داودَ علیهم االسلام و ذُو القَرنَینِ ، و الکافِرانِ نَمرودُ و بُختُ نَصَّر . (2)

عنه علیه السلام :وَجَدنا بِطانَةَ السُّلطانِ ثلاثَ طَبَقاتٍ: طَبَقةٌ مُوافِقَةٌ للخَیرِ و هِیَ بَرَکةٌ علَیها و علَی السُّلطانِ و علَی الرَّعِیَّةِ، و طَبَقةٌ غایَتُها المحاماةُ (3) علی ما فی أیدیها فتِلکَ لا مَحمودَةٌ و لا مَذمومَةٌ ، بل هِی إلَی الذَّمِّ أقرَبُ ، و طَبَقةٌ مُوافِقَةٌ للشَّرِّ و هِیَ مَشؤومَةٌ مَذمومَةٌ علَیها و علَی السُّلطانِ . (4)

امام علی علیه السلام :هرگاه حکومت بر پایه های دادگری بنا شود و با ستون های خرد برپا گردد، خداوند دوستداران آن را یاری رساند و دشمنانش را تنها و بی یاور گذارد.

امام صادق علیه السلام :چهار نفر بر سراسر جهان پادشاهی کردند که دو نفرشان مؤمن بودند و دو نفر کافر : آن دو مؤمن، سلیمان بن داوود علیهما السلام و ذو القرنین بودند و آن دو کافر نمرود و بُخْتُ نَصر بودند.

امام صادق علیه السلام :اطرافیان سلطان سه دسته اند : یک دسته خیر اندیشانند که اینان مایه برکت خود و سلطان و رعیّت هستند. دسته ای دیگر هدفشان حفظ مقام خود است که اینان نه ستوده اند و نه نکوهیده، بلکه به نکوهش نزدیکترند و دسته ای هم شرور و بد خواهند. این طبقه شومند و مایه نکوهش خود و سلطان می باشند.

ص :28


1- غرر الحکم : 4118 .
2- الخصال : 255/130 .
3- فی المصدر «المخاماة» و هو تصحیف ، انظر : بحار الأنوار : 78/233/43.
4- تحف العقول : 320 .

494 - المَلائکة

494 - فرشتگان

اشاره

(1)

(2)

ص :29


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 59 / 144 باب 23 «حقیقة الملائکة و صفاتهم». کنز العمّال : 6 / 136 «خَلق الملائکة». شرح نهج البلاغة : 6 / 431 «أبحاث تتعلّق بالملائکة». بحار الأنوار : 5 / 319 باب 17 «الملائکة یکتبون الأعمال».
2- انظر: الحیاء : باب 997 ، العلم : باب 2805 ، الموت : باب 3669.

3649 - خِلقَةُ المَلائِکَةِ
3649 - آفرینش فرشتگان

الکتاب :

«الْحَمْدُ للّهِِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلائِکَةِ رُسُلاً أُوْلِی أَجْنِحَةٍ مَثْنَی وَ ثُلاثَ وَ رُبَاعَ یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ مَا یَشَاءُ إِنَّ اللّهَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» . (1)

«فَاسْتَفْتِهِمْ أَ لِرَبِّکَ الْبَنَاتُ وَ لَهُمُ الْبَنُونَ * أَمْ خَلَقْنَا الْمَلائِکَةَ إِنَاثا وَ هُمْ شَاهِدُونَ» . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :خُلِقَ المَلائکةُ مِن نورٍ ، و خُلِقَ الجانُّ مِن مارِجٍ مِن نارٍ ، و خُلِقَ آدمُ مِمّا وُصِفَ لَکُم . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :خَلَقَ اللّهُ الملائکةَ مِن نورٍ ، و إنّ مِنهُم لَملائکةً أصغَرَ مِن الذُّبابِ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ثُمّ خَلَقَ سُبحانَهُ لإسکانِ سَماواتهِ ، و عِمارَةِ الصَّفیحِ الأعلی مِن مَلَکوتِهِ ، خَلقا بَدیعا مِن مَلائکتهِ ، و مَلأ بِهِم فُروجَ فِجاجِها ، و حَشا بِهِم فُتوقَ أجوائها (أجْوابِها) . (5)

3649

آفرینش فرشتگان

قرآن :

«سپاس خدای را که پدید آورنده آسمان ها و زمین است [و ]فرشتگان را که دارای بالهای دوگانه و سه گانه و چهار گانه اند پیام آورنده قرار داده است. بر آفرینش ، هر چه بخواهد می افزاید. خدا بر هر چیزی تواناست».

«پس، از مشرکان جویا شو : آیا پروردگارت را دختران و آنان را پسران است؟ یا فرشتگان را مادینه آفریدیم و آنان شاهد بودند؟»

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فرشتگان از نوری آفریده شدند و جنّیان از شراره ای از آتشی و آدم از همان چیزی که [در قرآن ]برایتان وصف شده است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند فرشتگان را از نوری آفرید، و در میان آنان فرشتگانی هستند که از مگس کوچکترند.

امام علی علیه السلام :سپس، خداوند سبحان برای اسکان دادن در آسمان های خود و آباد ساختن آسمان بلند ملکوت خویش، مخلوقاتی بدیع، یعنی فرشتگانش را بیافرید و به وسیله آنها شکاف های راه های گشاده آسمان ها را پر کرد و فاصله های میان فضاهای آنها را با آنان بیاکَند.

ص :30


1- فاطر : 1 .
2- الصافّات : 149 ، 150 .
3- کنز العمّال : 15156 .
4- کنز العمّال : 15175 .
5- نهج البلاغة : الخطبة 91 .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ خَلَقَ المَلائکةَ مِن النُّورِ . (1)

امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ، فرشتگان را از نور آفرید.

3650 - کَثرَةُ المَلائِکَةِ
3650 - فراوانی فرشتگان

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ما مِن شیءٍ مِمّا خَلَقَ اللّهُ أکثَرَ مِن الملائکةِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله_ لَمّا قَرَأ «هَلْ أتی ......... » (3) حتّی خَتَمَها _: إنّی أری ما لا تَرَونَ ، و أسمَعُ ما لا تَسمَعونَ ، أطَّتِ (4) السَّماءُ و حُقَّ لَها أن تَئطَّ ، ما فیها مَوضِعُ قَدَمٍ إلاّ مَلَکٌ واضِعٌ جَبهَتَهُ ساجِدا للّهِ . (5)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لیسَ فی أطباقِ السَّماءِ مَوضِعُ إهابٍ إلاّ و علَیهِ مَلَکٌ ساجِدٌ ، أو ساعٍ حافِدٌ ، یَزدادونَ علی طُولِ الطّاعَةِ برَبِّهِم عِلما ، و تَزدادُ عِزّةُ ربِّهِم فی قُلوبِهِم عِظَما . (6)

3650

فراوانی فرشتگان

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از چیزهایی که خدا خلق کرده، چیزی فراوان تر از فرشتگان وجود ندارد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ وقتی سوره «هَلْ أتی ......... » را تا پایان آن قرائت کرد _فرمود: من چیزی را می بینم که شما نمی بینید و چیزی را می شنوم که شما نمی شنوید. آسمان [بر اثر سنگینی] به صدا درآمد و باید هم به صدا درآید. [زیرا] در آسمان جای پایی نیست مگر اینکه فرشته ای پیشانی خود را نهاده، خدای را سجده کنان است.

امام علی علیه السلام :در طبقات آسمان ها جایی به اندازه تخته پوستی وجود ندارد، مگر اینکه بر آن فرشته ای سجده کنان است، یا [در خدمت ]کوشا و چالاک. بر اثر طاعت دراز مدّت ، علم و معرفت آنها نسبت به پروردگارشان افزون می شود و عزّت و اقتدار پروردگارشان در دل های آنها پر شکوهتر می گردد.

ص :31


1- الاختصاص : 109 .
2- تفسیر القمّی : 2/206 .
3- الإنسان : 1 .
4- الأطیط : صوت الأقتاب، و أطیط الإبل أصواتها و حنینها، إی أنّ کثرة ما فیها من الملائکة قد أثقلها حتّی أطّت. (النهایة: 1/54).
5- الترغیب و الترهیب : 4/264/16 .
6- نهج البلاغة : الخطبة 91 .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :و الّذی نَفسی بیَدِهِ ، لَملائکةُ اللّهِ فی السَّماواتِ أکثَرُ مِن عَدَدِ التُّرابِ فی الأرضِ ، و ما فی السَّماءِ مَوضِعُ قَدَمٍ إلاّ و فیها مَلکٌ یُسَبِّحُهُ و یُقَدِّسُهُ ، و لا فی الأرضِ شَجَرٌ و لا مَدَرٌ إلاّ و فیها مَلَکٌ مُوَکَّلٌ بِها . (1)

امام صادق علیه السلام :سوگند به آنکه جانم در دست اوست، فرشتگان خدا در آسمان ها بیشتر از شمار خاک در زمین هستند و در آسمان هیچ جای پایی نیست، مگر اینکه در آنجا فرشته ای مشغول تسبیح و تقدیس خداست، و در زمین هیچ درخت و کلوخی نیست مگر اینکه در آن فرشته ای است گماشته بر آن.

3651 - صِفَةُ المَلائِکَةِ
3651 - وصف فرشتگان

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ فیما احتَجَّ بهِ علَی المُشرکینَ _: و المَلَکُ لا تُشاهِدُهُ حَواسُّکُم ؛ لأنّهُ مِن جِنسِ هذا الهَواءِ لا عِیانَ مِنهُ ، و لو شاهَدتُموهُ بأنْ یُزدادَ فی قوی أبصارِکُم لَقُلتُم : لَیس هذا مَلَکا ، بل هذا بَشَرٌ ! (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی صفَةِ الملائکةِ _: هُم أعلَمُ خَلقِکَ بکَ ، و أخوَفُهُم لکَ ، و أقرَبُهُم مِنکَ، لَم یَسکُنوا الأصلابَ ، و لَم یُضَمَّنوا الأرحامَ ، و لَم یُخلَقوا مِن ماءٍ مَهینٍ ، و لَم یَتشَعَّبْهُم رَیبُ المَنونِ ، و إنّهُم علی مَکانِهِم مِنکَ ، و مَنزِلَتِهِم عِندَکَ ، و استِجماعِ أهوائهِم فیکَ ، و کَثرَةِ طاعَتِهِم لکَ ، و قِلَّةِ غَفلَتِهِم عن أمرِکَ ، لَو عایَنوا کُنهَ ما خَفِیَ علَیهِم مِنکَ لَحَقَّروا أعمالَهُم . (3)

3651

وصف فرشتگان

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در احتجاج با مشرکان _فرمود : فرشته را حواسّ شما در نمی یابد؛ زیرا آن از جنس این هواست که دیده نمی شود. اگر [به فرض ]دیدگان شما چندان قوی و تیزبین شود که فرشته را ببینید، خواهید گفت : این فرشته نیست بلکه بشر است.

امام علی علیه السلام_ در وصف فرشتگان _فرمود : آنان داناترین آفریدگانت به تو هستند و ترسانترین آنها از تو و نزدیکترینشان به تو. در پشتها[ی نرینگان] نبوده و در زهدان ها جای نداشته اند. از آبی پست آفریده نشده اند و حوادث روزگار آنها را پریشان نساخته است. آنان با همه مقام و منزلتی که نزد تو دارند و با اینکه همه وجودشان عشق به توست و با وجود طاعت بسیارشان از تو و کمی غفلتشان از امر تو، اگر حقیقت و کنه آنچه را که از تو بر آنان پوشیده است مشاهده کنند، بی گمان اعمال خود را کوچک خواهند شمرد.

ص :32


1- بحار الأنوار:59/176/7.
2- . بحار الأنوار : 59/171/1.
3- نهج البلاغة : الخطبة 109 .

عنه علیه السلام_ أیضا _: ملائکةٌ خَلَقتَهُم و أسکَنتَهُم سَماواتِکَ ، فلَیس فیهِم فَترَةٌ ، و لا عِندَهُم غَفلَةٌ ، و لا فیهِم مَعصیَةٌ ، هُم أعلَمُ خَلقِکَ بکَ ، و أخوَفُ خَلقِکَ مِنکَ ، و أقرَبُ خَلقِکَ إلَیکَ ، و أعمَلُهُم بطاعَتِکَ، لا یَغشاهُم نَومُ العُیونِ، و لا سَهوُ العُقولِ ، و لا فَترَةُ الأبدانِ ، لم یَسکُنوا الأصْلابَ ، و لَم تَتَضَمّنْهُمُ (1) الأرْحامُ ، و لَم تَخلُقْهُم مِن ماءٍ مَهینٍ ، أنشأتَهُم إنشاءً فأسکَنتَهُم سَماواتِکَ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ الملائکةَ لا یأکُلونَ، و لا یَشرَبونَ ، و لا یَنکِحونَ ، و إنّما یَعیشونَ بِنَسیمِ العَرشِ. (3)

امام علی علیه السلام_ در وصف فرشتگان _فرمود: فرشتگانی که آنان را بیافریدی و در آسمان های خود جایشان دادی. در آنها نه سستی است و نه غفلتی و نه نافرمانی و نه معصیتی. آنان داناترین آفریدگانت نسبت به تو هستند و ترسانترین مخلوقاتت از تو و نزدیکترین آفریدگانت به تو و عمل کننده ترین آنها به طاعت تو. نه خوابِ چشم ها، آنان را فرا می گیرد و نه سهو و اشتباهِ خردها و نه سستیِ بدنها. در پشت ها[ی پدران ]نبوده اند و در زهدان ها جای نداشته اند. آنان را از آبی پست نیافریده ای، [بلکه ]یکباره پدیدشان آوردی و آن گاه در آسمان های خود جایشان دادی.

امام صادق علیه السلام :فرشتگان نه می خورند، نه می آشامند و نه ازدواج می کنند؛ بلکه با نسیم عرش زندگی می کنند.

3652 - أصنافُ المَلائِکَةِ
3652 - انواع فرشتگان

الکتاب :

«وَ الصَّافَّاتِ صَفَّا * فَالزَّاجِرَاتِ زَجْرا * فَالتَّالِیَاتِ ذِکْرا» . (4)

3652

انواع فرشتگان

قرآن :

«سوگند به صف بستگان که صفی [با شکوه ]بسته اند. و به بازدارندگانی که به سختی [از گناه] باز می دارند. و به تلاوت کنندگان [آیات الهی ]».

ص :33


1- فی بحار الأنوار : (59/175/6) «لم تضمّهم» .
2- تفسیر القمّی : 2/207 .
3- تفسیر القمّی : 2/206 .
4- الصافّات : 1 _ 3 .

«وَ الْمُرْسَلاَتِ عُرْفَا * فَالْعَاصِفَاتِ عَصْفَا * وَ النَّاشِرَاتِ نَشْرَا * فَالْفَارِقَاتِ فَرْقا * فَالْمُلْقِیَاتِ ذِکْرا * عُذْرا أَوْ نُذْرا» . (1)

«وَ النَّازِعَاتِ غَرْقا *وَ النَّاشِطَاتِ نَشْطا *وَ السَّابِحَاتِ سَبْحَا * فَالسَّابِقَاتِ سَبْقَا * فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْرَا» . (2)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ثُمّ فَتَقَ ما بینَ السَّماواتِ العُلا ، فمَلأهُنَّ أطوارا مِن مَلائکتِهِ : مِنهُم سُجودٌ لا یَرکَعونَ ، و رُکوعٌ لا یَنتَصِبونَ ، و صافُّونَ لا یَتَزایَلونَ ، و مُسَبِّحونَ لا یَسأمونَ ، لا یَغشاهُم نَومُ العُیونِ ، و لا سَهوُ العُقولِ ، و لا فَترَةُ الأبدانِ ، و لا غَفلَةُ النِّسیانِ .

و مِنهُم اُمَناءُ علی وَحیهِ و ألسِنَةٌ إلی رُسُلِهِ ، و مُختَلِفونَ (مُتَرَدِّدونَ) بِقَضائهِ و أمرِهِ .

و مِنهُمُ الحَفَظَةُ لعِبادِهِ ، و السَّدَنَةُ لأبوابِ جِنانِهِ .

و مِنهُمُ الثّابِتَةُ فی الأرَضِینَ السُّفلی أقدامُهُم ، و المارِقَةُ مِن السَّماءِ العُلیا أعناقُهُم ، و الخارِجَةُ مِن الأقطارِ أرکانُهُم، و المُناسِبَةُ لِقَوائمِ العَرشِ أکتافُهُم، ناکِسَةٌ دُونَهُ أبصارُهُم ، مُتَلفِّعونَ تَحتَهُ بأجنِحَتِهم ، مَضروبَةٌ بینَهُم و بینَ مَن دُونَهُم حُجُبُ العِزَّةِ و أستارُ القُدرَةِ ، لا یَتَوَهَّمونَ ربَّهُم بالتَّصویرِ ، و لا یُجْرونَ عَلیهِ صِفاتِ المَصنوعینَ (المَخلوقینَ) ، و لا یَحُدُّونَهُ بالأماکِنِ، و لا یُشیرونَ إلَیهِ بالنَّظائرِ . (3)

«سوگند به فرستادگان پی در پی. که سخت توفنده اند. و سوگند به افشانندگان افشانگر. که [میان حق و باطل ]جداگرند. و القا کننده وحی اند. تا عذری باشد یا هشداری ».

«سوگند به فرشتگانی که [از کافران] به سختی جان می ستانند. و به فرشتگانی که جان [مؤمنان] را به آرامی می گیرند. و به فرشتگانی که [در دریای بی مانند ]شنا کنان شناورند. پس در پیشی گرفتن [در فرمان خدا ]سبقت گیرنده اند. و کار [بندگان ]را تدبیر می کنند».

حدیث :

امام علی علیه السلام :سپس میان آسمان های برین را بشکافت و آن گاه آن شکاف ها را با فرشتگان گوناگون خود پر کرد. برخی از آنها کارشان سجده است و رکوع نمی کنند و برخی همواره در رکوعند و قامت راست نمی کنند. برخی صف کشیده اند و از جای نمی جنبند. برخی تسبیح گویانند و به ستوه نمی آیند. نه خوابِ دیدگان آنها را فرا می گیرد و نه سهو و اشتباهِ خردها و نه ضعف و سستیِ بدنها و نه غفلتِ برخاسته از فراموشی.

دسته ای از آنها امینانی بر وحی اویند و زبان هایی به سوی پیامبرانش و با حکم و فرمان او آمد و شد می کنند [یا برای ارسال فرمان و حکم حق در رفت و آمدند].

دسته ای دیگر از آنها نگهبانان بندگان اویند و دربانان درهای بهشتش. برخی از آنها پاهایشان در زمین های زیرین فرو رفته و استوار است و گردن هایشان از آسمان برین برگذشته است و اعضایشان از کرانه های جهان بیرون زده و شانه هایشان با پایه های عرش مناسب است و دیدگانشان در زیر عرش پایین افتاده و در بال های خود پیچیده اند و میان آنها و فروترانشان حجاب های عزّت و پرده های قدرت زده شده است. پروردگارشان را در وهم به صورتی در نیاورند و صفات آفریدگان را بر او روا ندارند و در جای ها محدودش نکنند و با نظیر و مانندها به او اشاره نکنند.

ص :34


1- المرسلات : 1 _ 6 .
2- النازعات : 1 _ 5 .
3- نهج البلاغة : الخطبة 1 .

عنه علیه السلام_ فی صفَةِ الملائکةِ _: و أنشَأهُم علی صُوَرٍ مُختَلِفاتٍ ، و أقدارٍ مُتَفاوِتاتٍ (مُؤتَلِفاتٍ)، اُولی أجنِحَةٍ ، تُسَبِّحُ جَلالَ عِزَّتِهِ ، لا یَنتَحِلونَ ما ظَهَرَ فی الخَلقِ مِن صُنعِهِ .........

و مِنهُم مَن هُو فی خَلقِ الغَمامِ الدُلَّحِ ، و فی عِظَمِ الجِبالِ الشُمَّخِ، و فی قَترَةِ الظّلامِ الأیهَمِ (أبهَم).

و مِنهُم مَن قد خَرَقَت أقدامُهُم تُخومَ الأرضِ السُّفلی ، فهِیَ کَرایاتٍ بِیضٍ قد نَفذَت فی مَخارِقِ الهَواءِ ، و تَحتَها ریحٌ هَفَّافَةٌ تَحبِسُها علی حیثُ انتَهَت من الحُدودِ المُتَناهِیَةِ ، قدِ استَفرَغَتهُم أشغالُ عِبادَتِهِ . (1)

امام علی علیه السلام_ در وصف فرشتگان _فرمود : آنان را به صورت های گوناگون و اندازه های متفاوت بیافرید. بالدارانی هستند که شکوه عزّت و قدرت او را می ستایند و آنچه از صُنع پروردگار در آفریدگان آشکار است به خود نمی بندند .........

دسته ای از آنها درون ابرهای انبوه و گرانبار، در کوههای بلند و در کمینگاه تاریکی های گمراه کننده به سر می برند و دسته ای از آنها پاهایشان لایه های زمین زیرین را شکافته و همچون پرچم هایی سفید است که در شکاف های فضا فرو رفته و در زیر آنها نسیمی خوش وزان است که آنها را در جای خود نگه می دارد، بندگی حق آنان را از هر کار دیگری باز داشته است.

ص :35


1- نهج البلاغة : الخطبة 91 .

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ فی الصَّلاةِ علی حَمَلَةِ العَرشِ و کلِّ مَلَکٍ مُقَرَّبٍ _: اللّهُمّ و حَمَلَةُ عَرشِکَ الّذینَ لا یَفتُرونَ مِن تَسبیحِکَ ، و لا یَسأمونَ مِن تَقدیسِکَ ، و لا یَستَحسِرونَ مِن عِبادَتِکَ ، و لا یُؤثِرونَ التّقصیرَ علَی الجِدِّ فی أمرِکَ ، و لا یَغفُلونَ عنِ الوَلَهِ إلَیکَ ، و إسرافیلُ صاحِبُ الصُّورِ الشّاخِصُ الّذی یَنتَظِرُ مِنکَ الإذنَ و حُلولَ الأمرِ فیُنبِّهُ بالنَّفخَةِ صَرعی رَهائنِ القُبورِ، و مِیکائیلُ ذو الجاهِ عِندکَ و المَکانِ الرَّفیعِ مِن طاعَتِکَ ، و جِبریلُ الأمینُ علی وَحیکَ المُطاعُ فی أهلِ سَماواتِکَ المَکینُ لَدَیکَ المُقَرَّبُ عِندَکَ ، و الرُّوحُ الّذی هُو علی ملائکةِ الحُجُبِ و الرُّوحُ الّذی هُو مِن أمرِکَ .

فصَلِّ علَیهِم و علَی الملائکةِ الّذینَ مِن دُونِهم مِن سُکّانِ سَماواتِکَ و أهلِ الأمانَةِ علی رِسالاتِکَ، و الّذینَ لا تَدخُلُهُم سأمَةٌ مِن دُؤوبٍ ، و لا إعیاءٌ مِن لُغوبٍ ، و لا فُتورٌ ، و لا تَشغَلُهُم عن تَسبیحِکَ الشَّهَواتُ ، و لا یَقطَعُهُم عن تَعظیمِکَ سَهوُ الغَفَلاتِ، الخُشّعُ الأبصارِ فلا یَرومونَ النّظَرَ إلَیکَ ، النَّواکِسُ الأذقانِ الّذینَ قد طالَت رَغبَتُهُم فیما لَدَیکَ ، المُستَهتَرونَ بذِکرِ آلائکَ ، و المُتَواضِعونَ دُونَ عَظَمَتِکَ و جَلالِ کِبریائکَ ، و الّذینَ یَقولونَ إذا نَظَروا إلی جَهَنَّمَ تَزفِرُ علی أهلِ مَعصیَتِکَ : سُبحانَکَ ما عَبَدناکَ حَقَّ عِبادَتِکَ .

فصَلِّ علَیهِم ......... و علَی الرُّوحانیِّینَ مِن ملائکتِکَ، و أهلِ الزُّلفَةِ عِندکَ ، و حُمّالِ الغَیبِ إلی رُسُلِکَ ، و المُؤتَمَنینَ علی وَحیکَ ، و قَبائلِ الملائکةِ الّذینَ اختَصَصتَهُم لنفسِکَ ، و أغنَیتَهُم عنِ الطَّعامِ و الشَّرابِ بتَقدیسِکَ ، و أسکَنتَهُم بُطونَ أطباقِ سَماواتِکَ ، و الّذینَ علی أرجائها إذا نَزَلَ الأمرُ بتَمامِ وَعدِکَ .

و خُزّانِ المَطرِ ، و زَواجِرِ السَّحابِ ، و الّذی بصَوتِ زَجرِهِ یُسمَعُ زَجَلُ الرُّعودِ ، و إذا سَبَحَت بهِ حَفیفةُ السَّحابِ التَمَعَت صَواعِقُ البُروقِ، و مُشَیِّعی الثَّلجِ و البَرَدِ ، و الهابِطینَ مَع قَطْرِ المَطَرِ إذا نَزَلَ ، و القُوّامِ علی خَزائنِ الرِّیاحِ ، و المُوَکَّلینَ بالجِبالِ فلا تَزولُ ، و الّذینَ عَرَّفتَهُم مَثاقیلَ المِیاهِ و کَیلَ ما تَحویهِ لَواعِجُ الأمطارِ و عَوالِجُها ، و رُسُلِکَ مِن الملائکةِ إلی أهلِ الأرضِ بِمَکروهِ ما یَنزِلُ مِن البَلاءِ و مَحبوبِ الرَّخاءِ .

و السَّفَرَةِ الکِرامِ البَرَرَةِ ، و الحَفَظَةِ الکِرامِ الکاتِبینَ ، و مَلَکِ المَوتِ و أعوانهِ ، و مُنکَرٍ و نَکیرٍ ، و رُومانَ فَتّانِ القُبورِ ، و الطّائفینَ بالبَیتِ المَعمورِ ، و مالِکٍ و الخَزَنةِ ، و رِضوانٍ و سَدَنَةِ الجِنانِ ، و الّذینَ «لا یَعْصونَ اللّهَ ما أمَرَهُم و یَفْعَلونَ ما یُؤمَرونَ» (1) و الّذینَ یَقولونَ : «سَلامٌ علَیکُمْ بِما صَبَرْتُم فنِعْمَ عُقْبَی الدّارِ» (2) و الزَّبانیَةِ الّذینَ إذا قیلَ لَهُم : «خُذُوهُ فَغُلُّوهُ * ثُمَّ الجَحیمَ صَلُّوهُ» (3) ابتَدَروهُ سِراعا و لَم یُنظِروهُ . و مَن أوهَمْنا ذِکرَهُ و لَم نَعلَمْ مَکانَهُ مِنکَ و بأیِّ أمرٍ وَکَّلتَهُ ، و سُکّانِ الهَواءِ و الأرضِ و الماءِ ، و مَن مِنهُم علَی الخَلقِ . فصَلِّ علَیهِم یَومَ یأتی «کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائقٌ و شَهیدٌ» (4) ، و صَلِّ علَیهِم صَلاةً تَزیدُهُم کَرامَةً علی کرامَتِهِم و طهارَةً علی طهارَتِهِم . (5)

امام زین العابدین علیه السلام_ در درود فرستادن بر حاملان عرش و هر فرشته مقرّبی _فرمود: بار خدایا! و حاملان عرشَت که از تسبیح گویی تو سست نمی شوند و از تقدیست به ستوه نمی آیند و از عبادتت درمانده نمی شوند و کوتاهی را بر کوشایی در امر تو ترجیح نمی دهند و از شیفتگی به تو غافل نمی گردند. و اسرافیل، آن صاحب صور که چشم به راه و منتظر اجازه تو و فرا رسیدن فرمان توست، تا با دمیدن [در صور]، مردگانِ گروگان گورها را بیدار کند. و میکائیل که نزد تو دارای منزلت است و در طاعت تو جایگاهی بلند دارد. و جبرئیل که امین وحی توست و در میان اهل آسمان هایت مطاع است و در پیشگاهت ارجمند و در درگاهت مقرّب است. و روح که گماشته بر فرشتگانِ حجاب هاست. و روح (نام فرشته بسیار بزرگ) که از عالم امر توست. پس، بر این ها درود فرست و نیز بر فرشتگانی که فروتر از اینانند و ساکنان آسمان های تو و امینان پیغامهایت هستند و هم بر فرشتگانی که از هیچ کوششی خسته نمی شوند و از هیچ رنجی، ماندگی و سستی به آنها راه نمی یابد و شهوت ها و خواهش ها آنها را از تسبیح تو باز نمی دارد و فراموشیِ ناشی از غفلت ها مانعِ آنان از تعظیم تو نمی شود [زیرا فاقد این امور هستند]. دیدگانشان به کرنش فروهشته است و قصد (جسارت) نگاه کردن به تو را نمی کنند و چانه های خود را به زیر افکنده اند، فرشتگانی که به آنچه نزد توست بسی راغبند، شیفته یادْ کِرد نعمت های تو هستند و در برابر عظمت تو و شکوه کبریایی ات فروتنند و فرشتگانی که چون به دوزخ بنگرند که بر نافرمانان تو گُر می کشد، گویند : «پاک و منزّهی تو، ما تو را چنان که سزاوار بندگی توست بندگی نکردیم».

پس، درود فرست بر ایشان ......... و بر فرشتگان روحانی خود و آنان که نزد تو قرب و منزلت دارند و آنان که بَرندگان امور غیبی به نزد رسولانت هستند و آنان که امین وحی تو می باشند و بر آن دسته از فرشتگانی که به خود اختصاصشان داده ای و با تقدیس خود از خوراک و نوشیدنی بی نیازشان کرده ای و درون طبقات آسمان هایت جایشان داده ای و بر فرشتگانی که در اطراف و اکناف آسمان هایت ایستاده اند، تا آن گاه که فرمان به سر آمدن وعده ات در رسد.

و بر خزانه داران باران و به پیش رانندگان ابر و بر فرشته ای که از صدای راندنش، بانگ تندرها شنیده می شود و هرگاه با آواز راندن او ابر خروشان به شنا درآید، صاعقه های آذرخش ها می درخشد. و بر فرشتگانی که برف و تگرگ را همراهی می کنند و فرشتگانی که با فرود آمدن دانه های باران فرود می آیند و فرشتگانی که مسئولان خزانه های بادهایند و فرشتگانی که بر کوه ها گماشته شده اند، تا از جای نجنبند و فرشتگانی که وزن آب ها و پیمانه باران های سخت و رگبارها را به آنان شناسانده ای و بر فرشتگانی که به سوی زمینیان فرستاده ای تا بلایی ناخوشایند برایشان بیاورند یا گشایش و نعمتی خوشایند [بر اینان درود فرست].

و بر سفیران گرامی نیکوکار و فرشتگان بزرگواری که نگهبان و نویسنده اعمال بندگانند و بر فرشته مرگ و دستیارانش و بر منکر و نکیر و بر رُومان آزمایش کننده [اهل ]گورها و بر طواف کنندگان بیت المعمور و بر مالک و زمام داران دوزخ و بر رضوان و کلید داران بهشت و بر فرشتگانی که «از فرمان خدا سرپیچی نمی کنند و آنچه بدان ها دستور داده شود، به کار می بندند» و بر فرشتگانی که [به اهل بهشت ]می گویند : «درود بر شما به سبب شکیبایی که کردید و راستی چه نیکوست فرجام آن سرای» و بر دوزخبانان که چون به ایشان گفته شود : «او را بگیرید و در غُل کشید و به دوزخش اندازید» به سوی او بشتابند و امانش ندهند. و بر هر فرشته ای که نامش را نیاوردیم و نمی دانیم نزد تو چه پایگاهی دارد و او را به چه کاری گماشته ای و بر فرشتگانی که در هوا و زمین و آب جای دارند و بر آنانی که بر خلق گماشته شده اند.

پس، بر ایشان درود فرست، در آن روزی که «هر کس می آید و فرشته ای او را می راند و فرشته ای گواهی می دهد» و بر آنان درود فرست ، درودی که بر کرامت آنها و بر طهارت و پاکیشان بیفزاید.

ص :36


1- التحریم : 6 .
2- الرعد : 24 .
3- الحاقّة : 30 و 31 .
4- ق : 21 .
5- الصحیفة السجّادیّة : الدعاء 3 .

ص :37

ص :38

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :خَلَقَ اللّهُ الملائکةَ مُختَلِفَةً ، و قد رأی رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله جَبرئیلَ و لَهُ سِتُّمِائةُ جَناحٍ ، علی ساقِهِ الدُّرُّ مِثلُ القَطْرِ علَی البَقلِ ، قد مَلأ ما بینَ السَّماءِ و الأرضِ .

إذا أمَرَ اللّهُ مِیکائیلَ بالهُبوطِ إلَی الدُّنیا صارَت رِجلُهُ الیُمنی فی السَّماءِ السّابعَةِ و الاُخری فی الأرضِ السّابعَةِ . (1)

عنه علیه السلام :إنّ للّهِ ملائکةً رُکَّعا إلی یَومِ القِیامَةِ ، و إنّ للّهِ ملائکةً سُجَّدا إلی یَومِ القِیامَةِ . (2)

کلامٌ فی الملائکةِ :

تکرّر ذکر الملائکة فی القرآن الکریم، و لم یُذکر منهم بالتسمیة إلاّ جبریل و میکال ، و ما عداهما مذکور بالوصف کمَلَک الموت

و الکرام الکاتبین و السَّفَرة الکرام البررة و الرّقیب و العتید و غیر ذلک.

و الّذی ذکره اللّه سبحانه فی کلامه _ و تُشایعه الأحادیث السابقة _ من صفاتهم و أعمالهم هو أوّلاً : أنّهم موجودات مکرمون ، هم وسائط بینه تعالی و بین العالَم المشهود ، فما من حادثة أو واقعة صغیرة أو کبیرة إلاّ و للملائکة فیها شأن ، و علیها ملک موکّل أو ملائکة موکّلون بحسب ما فیها من الجهة أو الجهات ، و لیس لهم فی ذلک شأن إلاّ إجراء الأمر الإلهیّ فی مجراه أو تقریره فی مستقرّه ، کما قال تعالی : «لا یَسْبِقونَهُ بِالقَولِ وَ هُمْ بأمْرِهِ یَعْمَلونَ» . (3) و ثانیا : أنّهم لا یعصون اللّه فیما أمرهم به ، فلیست لهم نفسیّة مستقلّة ذات إرادة مستقلّة ترید شیئا غیر ما أراد اللّه سبحانه ، فلا یستقلّون بعمل و لا یغیّرون أمرا حمّلهم اللّه إیّاه بتحریف أو زیادة أو نقصان ، قال تعالی : «لا یَعْصُونَ اللّهَ ما أمَرَهُمْ و یَفعَلونَ ما یُؤمَرونَ» . (4)

و ثالثا : أنّ الملائکة علی کثرتهم علی مراتب مختلفة عُلوّا و دُنوّا ، فبعضهم فوق بعض و بعضهم دون بعض ، فمنهم آمِر مطاع و منهم مأمور مطیع لأمره ، و الآمِر منهم آمر بأمر اللّه حامل له إلی المأمور ، و المأمور مأمور بأمر اللّه مطیع له ، فلیس لهم من أنفسهم شیء البتّة ، قال تعالی : «و ما مِنّا إلاّ لَهُ مَقامٌ مَعْلومٌ» (5) و قال : «مُطاعٍ ثَمَّ أمینٍ» (6) ، و قال : «قالوا ما ذا قالَ ربُّکُمْ قالوا الحَقّ» . (7) و رابعا : أنّهم غیر مغلوبین ؛ لأنّهم إنّما یعملون بأمر اللّه و إرادته «وَ ما کانَ اللّهُ لِیُعْجِزَهُ مِن شَیْءٍ فی السَّماواتِ و لا فی الأرْضِ» (8) ، و قد قال اللّه : «و اللّهُ غالِبٌ علی أمْرِهِ» (9) ، و قال : «إنّ اللّهَ بالِغُ أمْرِهِ» . (10)

و من هنا یظهر أنّ الملائکة موجودات منزّهة فی وجودهم عن المادّة الجسمانیّة الّتی هی فی معرض الزّوال و الفساد و التّغیّر ، و من شأنها الاستکمال التّدریجیّ الّذی تتوجّه به إلی غایتها ، و ربّما صادفت الموانع و الآفات فحُرمت الغایة و بطلت دون البلوغ إلیها .

و من هنا یظهر أنّ ما ورد فی الرّوایات من صور الملائکة و أشکالهم و هیآتهم الجسمانیّة _ کما تقدّم نبذة منها فی البحث الروائیّ السّابق _ إنّما هو بیان تمثّلاتهم و ظهوراتهم للواصفین من الأنبیاء و الأئمّة علیهم السلام ، و لیس من التّصوّر و التّشکّل فی شیء ، ففرق بین التّمثّل و التّشکّل ؛ فتَمثُّل الملَک إنسانا هو ظهوره لمن یشاهده فی صورة الإنسان، فهو فی ظرف المشاهدة و الإدراک ذو صورة الإنسان و شکله ، و فی نفسه و الخارج من ظرف الإدراک ملک ذو صورة ملکیّة . و هذا بخلاف التّشکّل و التّصوّر ؛ فإنّه لو تشکّل بشکل الإنسان و تصوّر بصورته صار إنسانا فی نفسه من غیر فرق بین ظرف الإدراک و الخارج عنه ، فهو إنسان فی العین و الذّهن معا ، و قد تقدّم کلام فی معنَی التّمثّل فی تفسیر سورة مریم . و لقد صدّق اللّه سبحانه ما تقدّم من معنَی التّمثّل فی قوله فی قصّة المسیح و مریم: «فأرْسَلْنا إلَیها رُوحَنا فتمَثّلَ لَها بَشَرا سَوِیّا» (11) و قد تقدّم تفسیره.

و أمّا ما شاع فی الألسن أنّ الملک جسم لطیف یتشکّل بأشکال مختلفة إلاّ الکلب و الخنزیر ، و الجنّ جسم لطیف یتشکّل بأشکال مختلفة حتَّی الکلب و الخنزیر ، فممّا لا دلیل علیه من عقل و لا نقل من کتاب أو سنّة معتبرة .

و أمّا ما ادّعاه بعضهم من إجماع المسلمین علی ذلک _ فمضافا إلی منعه _ لا دلیل علی حجّیّته فی أمثال هذه المسائل الاعتقادیّة . (12)

امام صادق علیه السلام :خداوند فرشتگان را گونه گون آفریده است و رسول خدا صلی الله علیه و آله جبرئیل را دید که ششصد بال داشت و بر ساق پایش دُردانه هایی بود همچون قطرات باران بر روی برگ گیاهان و میان آسمان و زمین را پر کرده بود.

هرگاه خداوند به میکائیل فرمان دهد که به دنیا فرود آید، پای راستش در آسمان هفتم قرار می گیرد و پای دیگرش در زمین هفتم.

امام صادق علیه السلام :خداوند فرشتگانی دارد که تا روز قیامت در حال رکوعند و فرشتگانی دارد که تا روز قیامت در حال سجودند.

سخنی درباره فرشتگان :

در قرآن کریم بارها از فرشتگان یاد شده، امّا از میان آنها فقط از جبرئیل و میکائیل به اسم نام برده شده و از بقیه فرشتگان با اوصافشان یاد شده است، مانند «ملک الموت» و «کرام الکاتبین» و «السفرة الکرام البررة» و «رقیب» و «عتید» و امثال این ها.

از صفات و اعمالی که خداوند سبحان در کلام خود درباره فرشتگان آورده و احادیث پیش گفته هم در این باب آن را همراهی می کند، برمی آید که اولاً فرشتگان موجوداتی گرامی هستند که میان خداوند متعال و عالم مشهود واسطه اند؛ زیرا هیچ حادثه یا رخداد کوچک و بزرگی پیش نمی آید مگر اینکه فرشتگان در آن دستی دارند و یک یا چند فرشته _ بسته به این است که آن حادثه و رخداد یک یا چند جهت و بُعد داشته باشد _ بر آن گماشته اند و البته تنها نقش آنها در این زمینه به جریان انداختن فرمان الهی در بسترش، یا قرار دادن آن در جایگاهش می باشد. چنان که خداوند متعال می فرماید : «در سخن بر او پیشی نمی گیرند و به دستور او کار می کنند».

ثانیاً : از فرمان های خدایشان سرپیچی نمی کنند؛ چرا که فرشتگان از وجودی مستقل و اراده ای مستقل برخوردار نیستند که بر خلاف خواست خداوند سبحان چیزی را بخواهند و لذا هیچ کاری را دست کم نمی گیرند و هیچ یک از فرمان های خدا را که به عهده شان گذارد، با تحریف یا کم و زیاد کردن تغییر نمی دهند. خداوند متعال می فرماید : «خدا را در آنچه به آنها فرمان دهد، نافرمانی نمی کنند و هر چه به آنها دستور داده شود انجام می دهند».

ثالثاً : فرشتگان در عین آنکه شمارشان فراوان است، مراتب متفاوتی دارند. بعضی فرادست و بعضی فرو دستند؛ چه آنکه برخی از آنها دستور دهنده اند و دستوراتشان اطاعت می شود و برخی مأمورند و امرشان را اطاعت می کنند. آنکه دستور دهنده است، به فرمان خدا دستور می دهد و فرمان او را برای مأمور می برد و آنکه مأمور است، مأمور به امر خداست و او را اطاعت می کند. پس، فرشتگان از خود هیچ اختیاری ندارند و هیچ کاره اند. خداوند متعال [از زبان فرشتگان ]می فرماید : «و هیچ یک از ما (فرشتگان) نیست مگر اینکه برای او مرتبه ای معیّن است» و می فرماید : «در آنجا [هم] مطاع و [هم] امین است» و می فرماید : «می گویند : پروردگارتان چه فرمود؟ می گویند : حقیقت».

رابعاً : فرشتگان مغلوب و مقهور نمی شوند؛ زیرا آنان به فرمان و خواست خدا کار می کنند «و هیچ چیز، نه در آسمان ها و نه در زمین، خدا را درمانده نمی کند». خداوند می فرماید : «و خدا بر کار خویش چیره است» و می فرماید : «خدا فرمانش را به انجام رساننده است».

از این جا روشن می شود که فرشتگان موجوداتی هستند که وجودشان از مادّه جسمانی پیراسته می باشد؛ مادّه ای که در معرض زوال و فساد و تغییر است و خاصیتش این می باشد که در حرکت به سمت غایت خود تدریجاً به کمال می رسد و گاهی اوقات هم با موانع و آفاتی برخورد می کند و از هدف محروم می شود و پیش از رسیدن به آن از بین می رود.

نیز از این جا معلوم می شود که آنچه در روایات پیرامون صُوَر و اشکال فرشتگان و هیأت های جسمانی آنها وارد شده و ما مقداری از آنها را پیشتر، در بحث روایی آوردیم، در حقیقت بیان تمثّل و ظهور فرشتگان برای پیامبران و ائمه علیهم السلام است که آنها را وصف کرده اند و هیچ ربطی به تصوّر و تشکّل ندارد؛ زیرا فرق است میان تمثّل و تشکّل. تمثّل فرشته به انسان، عبارت است از ظهور فرشته به صورت انسان برای کسی که آن را مشاهده می کند. بنا بر این، فرشته در ظرف مشاهده و ادراک دارای شکل و صورت انسان است ولی به خودی خود و در بیرون از ظرف ادراک، فرشته ای است دارای صورت فرشته ای. و این درست خلاف تشکّل و تصوّر است؛ زیرا اگر فرشته به شکل و صورت انسان متشکّل و متصوّر شود به خودی خود نیز انسان می شود و فرقی میان ظرف ادراک و ظرف خارج از آن وجود ندارد؛ زیرا در این صورت هم در خارج انسان است و هم در ذهن و در تفسیر سوره مریم معنای تمثّل را توضیح دادیم.

خداوند سبحان آنچه را درباره معنای تمثّل گذشت، تصدیق کرده، در داستان مسیح و مریم می فرماید : «پس روح خود را به سوی او فرستادیم و به شکل بشری خوش اندام برای او تمثّل یافت». تفسیر این آیه قبلاً [در سوره مریم] گذشت.

اما آنچه بر سر زبان هاست که فرشته جسم لطیفی است که به هر شکلی، جز شکل سگ و خوک، در می آید و جنّ جسم لطیفی است که به شکل های گوناگون حتی به شکل سگ و خوک، در می آید، مطلبی است که نه دلیل عقلی برای آن وجود دارد و نه دلیل نقلی از کتاب یا سنّت معتبر. بعضی هم مدعی اجماع مسلمانان در این زمینه شده اند که در پاسخ باید گفت : اولاً این ادّعا صحّت ندارد و چنین اجماعی صورت نگرفته، ثانیاً [به فرض هم که اجماع شده باشد] دلیلی بر حجّیت اجماع در این گونه مسائل اعتقادی وجود ندارد.

ص :39


1- تفسیر القمّی : 2/206 .
2- تفسیر القمّی : 2/206 .
3- الأنبیاء : 27 .
4- التحریم : 6 .
5- الصافّات : 164 .
6- التکویر : 21 .
7- سبأ : 23 .
8- فاطر : 44 .
9- یوسف : 21 .
10- الطلاق : 3 .
11- مریم : 17 .
12- المیزان فی تفسیر القرآن : 17/12 .

ص :40

ص :41

ص :42

کلام فی أنّ الملائکة وسائط فی التدبیر :

الملائکة وسائط بینه تعالی و بین الأشیاء بَدءاً و عَودا علی ما یعطیه القرآن الکریم ، بمعنی أنّهم أسباب للحوادث فوق الأسباب المادّیة فی العالم المشهود قبل حلول الموت و الانتقال إلی نشأة الآخرة و بعده .

أمّا فی العَود _ أعنی حال ظهور آیات الموت و قبض الروح و إجراء السؤال و ثواب القبر و عذابه و إماتة الکلّ بنفخ الصُّور و إحیائهم بذلک و الحشر و إعطاء الکتاب و وضع الموازین و الحساب و السَّوق إلَی الجنّة و النار _ فوساطتهم فیها غنیّ عن البیان ، و الآیات الدالّة علَی ذلک کثیرة لا حاجة إلی إیرادها ، و الأخبار المأثورة فیها عن النبیّ صلی الله علیه و آله و أئمّة أهل البیت علیهم السلام فوق حدّ الإحصاء.

و کذا وساطتهم فی مرحلة التشریع من النزول بالوحی و دفع الشیاطین عن المداخلة فیه و تسدید النبیّ و تأیید المؤمنین و تطهیرهم بالاستغفار .

و أمّا وساطتهم فی تدبیر الاُمور فی هذه النشأة فیدلّ علیها ما فی مفتتح هذه السورة من إطلاق قوله : «و النّازِعاتِ غَرْقا * و النّاشِطاتِ نَشْطا * و السّابِحاتِ سَبْحا * فالسَّابِقاتِ سَبْقا * فالمُدَبِّراتِ أمْرا» (1) بما تقدّم من البیان . و کذا قوله تعالی: «جاعِلِ المَلائکَةِ رُسُلاً اُولی أجْنِحَةٍ مَثْنی و ثُلاثَ و رُباع» (2) الظاهر بإطلاقه _ علی ما تقدّم من تفسیره _ فی أنّهم خُلقوا و شأنهم أن یتوسّطوا بینه تعالی و بین خلقه و یرسلوا لإنفاذ أمره الذی یستفاد من قوله تعالی فی صفتهم : «بَلْ عِبادٌ مُکْرَمونَ * لا یَسْبِقونَهُ بالقَولِ و هُمْ بأمْرِهِ یَعْمَلونَ» (3) ، و قوله : «یَخافُونَ ربَّهُم مِن فَوقِهِم و یَفعَلونَ ما یُؤمَرونَ» (4) و فی جعل الجناح لهم إشارة ذلک .

فلا شغل للملائکة إلاّ التوسّط بینه تعالی و بین خلقه بإنفاذ أمره فیهم ، و لیس ذلک علی سبیل الاتّفاق بأن یُجری اللّه سبحانه أمرا بأیدیهم ثمّ یُجری مثله لا بتوسیطهم فلا اختلاف و لا تخلّف فی سنّته تعالی: «إنّ ربّی علی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ» (5) ، و قال : «فلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللّهِ تَبدیلاً و لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللّهِ تَحویلاً» . (6) و من الوساطة : کون بعضهم فوق بعض مقاما و أمر العالی منهم السافل بشیءٍ من التدبیر ؛ فإنّه فی الحقیقة توسّط من المتبوع بینه تعالی و بین تابعه فی إیصال أمر اللّه تعالی، کتوسّط ملک الموت فی أمر بعض أعوانه بقبض روح من الأرواح، قال تعالی حاکیا عن الملائکة : «و ما مِنّا إلاّ لَهُ مَقامٌ مَعْلومٌ» (7) ، و قال : «مُطاعٍ ثَمَّ أمینٍ» (8) ، و قال : «حَتّی إذا فُزِّعَ عَن قُلوبِهِم قالوا ما ذا قالَ ربُّکُمْ قالوا الحَقّ» . (9)

و لا ینافی هذا الذی ذکر _ من توسّطهم بینه تعالی و بین الحوادث ؛ أعنی کونهم أسبابا تستند إلیها الحوادث _ استناد الحوادث إلی أسبابها القریبة المادّیة ؛ فإنّ السببیّة طولیّة لا عرضیّة ؛ أی إنّ السبب القریب سبب للحادث ، و السبب البعید سبب للسبب .

کما لا ینافی توسّطهم و استناد الحوادث إلیهم استناد الحوادث إلیه تعالی و کونه هو السبب الوحید لها جمیعا علی ما یقتضیه توحید الربوبیّة؛ فإنّ السببیّة طولیّة کما سمعت لا عرضیّة، و لا یزید استناد الحوادث إلَی الملائکة استنادها إلی أسبابها الطبیعیّة القریبة ، و قد صدَّق القرآن الکریم استناد الحوادث إلَی الحوادث الطبیعیّة کما صدَّق استنادها إلَی الملائکة .

و لیس لشیءٍ من الأسباب استقلال قباله تعالی حتّی ینقطع عنه فیمنع ذلک استناد ما استند إلیه إلَی اللّه سبحانه ، علی ما یقول به الوثنیّة من تفویضه تعالی تدبیر الأمر إلَی الملائکة المقرّبین ، فالتوحید القرآنیّ ینفی الاستقلال عن کلّ شیء من کلِّ جهة ، لا یملکون لأنفسهم نفعا و لا ضرّا و لا موتا و لا حیاةً و لا نشورا .

فمثل الأشیاء فی استنادها إلی أسبابها المترتّبة القریبة و البعیدة و انتهائها إلَی اللّه سبحانه بوجه بعید کمثل الکتابة یکتبها الإنسان بیده و بالقلم ، فللکتابة استناد إلَی القلم ، ثمّ إلَی الید الّتی توسّلت إلَی الکتابة بالقلم، و إلَی الإنسان الذی توسّل إلیها بالید و بالقلم ، و السبب بحقیقة معناه هو الإنسان المستقلّ بالسببیّة ؛ من غیر أن ینافی سببیّته استناد الکتابة بوجه إلَی الید و إلَی القلم .

و لا منافاة أیضا بین ما تقدّم أنّ شأن الملائکة هو التوسُّط فی التدبیر و بین ما یظهر من کلامه تعالی أنّ بعضهم أو جمیعهم مداومون علی عبادته تعالی و تسبیحه و السجود له ، کقوله : «و مَنْ عِنْدَهُ لا یَسْتَکبِرونَ عَن عِبادَتِهِ و لا یَسْتَحْسِرونَ * یُسَبِّحُونَ اللَّیلَ و النَّهارَ لا یفْترُونَ» (10) ، و قوله : «إنَّ الّذینَ عِنْدَ رَبِّکَ لا یَسْتَکبِرُون عَنْ عِبَادَتِهِ وَ یُسَبِّحُونَهُ و لَهُ یَسْجدُونَ» (11) ، و ذلک لجواز أن تکون عبادتهم و سجودهم و تسبیحهم عین عملهم فی التدبیر و امتثالهم الأمر الصادر عن ساحة العزّة بالتوسّط ، کما ربّما یومئ إلیه قوله تعالی : «وَ للّهِِ یَسْجدُ ما فی السَّماواتِ و مَا فی الأَرْضِ مِن دَابّةٍ و الملائِکَةُ و هُمْ لا یسْتَکْبِرُونَ» (12) . (13)

گفتاری درباره اینکه فرشتگان ، واسطه تدبیر جهان هستی اند

بر اساس آنچه قرآن کریم به دست می دهد، فرشتگان ، هم در این جهان و هم در آن جهان واسطه میان خدای متعال و موجودات هستند. به این معنا که پیش از فرا رسیدن مرگ و انتقال به عالم دیگر و پس از آن، فرشتگان اسبابی فراتر از اسباب مادی عالَم مشهود، برای حوادث هستند.

اما هنگام بازگشت، یعنی در زمان ظهور نشانه های مرگ و ستاندن جان و جاری ساختن سؤال و ثواب و عذاب قبر و میراندن و زنده گردانیدن همگان با دمیدن در صور و محشور کردن و دادن نامه اعمال به دست بندگان و بر پا داشتن ترازوها و رسیدگی به حساب بندگان و راندن آنها به سوی بهشت و دوزخ، واسطه بودن فرشتگان در این امور موضوعی است که نیاز به توضیح ندارد و آیات دلالت کننده بر این موضوع فراوان است و نیازی به ذکر آنها نمی باشد. اخباری که از پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمّه اهل بیت علیهم السلام نیز در این زمینه روایت شده از شمار بیرون است.

واسطه بودن آنها در مرحله تشریع، یعنی نزول وحی و جلوگیری از مداخله شیاطین در آن و تقویت پیامبر و تأیید مؤمنان و پاک کردن آنها به وسیله استغفار نیز کاملاً واضح است و نیازی به شرح و بیان ندارد.

و امّا اینکه فرشتگان در این جهان واسطه در تدبیر امور هستند، دلیلش اطلاق آیات آغازین همین سوره می باشد، آنجا که می فرماید : «سوگند به فرشتگانی که [از کافران] به سختی جان می ستانند. و به فرشتگانی که جان [مؤمنان] را به آرامی می گیرند. و به فرشتگانی که [در دریای بی مانند] شنا کنان شناورند. پس در پیشی گرفتن [در فرمان خدا] سبقت گیرنده اند. و کار [بندگان] را تدبیر می کنند». که بیان این آیات گذشت.

نیز دلیل آن این آیه است : «فرشتگان را فرستادگانی قرار داد دارای بال هایی دوگانه و سه گانه و چهارگانه» که اطلاق آن _ آن گونه که در تفسیرش گفتیم _ ظهور در این دارد که فرشتگان آفریده شده اند و کارشان این است که میان خدای متعال و آفریدگانش واسطه باشند و برای اجرای فرمان او فرستاده می شوند؛ چنان که از این آیات که در وصف فرشتگان است استفاده می شود : «بلکه بندگانی ارجمندند. که در سخن بر او پیشی نمی گیرند و به فرمان او کار می کنند» و آیه «و از پروردگارشان که حاکم بر آنهاست می ترسند و آنچه را مأمورند انجام می دهند». بال داشتن فرشتگان نیز اشاره به همین مطلب است.

بنا بر این، فرشتگان کاری جز واسطه شدن میان خداوند و آفریدگان او برای اجرای فرمان او درباره آنها ندارند و این واسطه گری اتفاقی نیست؛ به این معنا که خداوند سبحان فرمانی را به دست آنها اجرا کند و سپس نظیر آن فرمان را بدون وساطت آنها به اجرا در آورد؛ چه آنکه در سنّت خداوند اختلاف و تخلّف وجود ندارد : «همانا پروردگار من در راهی راست است» و می فرماید : «پس، هرگز در سنّت خدا جا به جایی نخواهی یافت و هرگز در سنّت خدا دگرگونی نخواهی یافت». بالاتر بودن مقام برخی از فرشتگان نسبت به برخی دیگر و امر کردن فرشته فراتر به فرشته فرو دست در تدبیر یک امر، نیز از زمره همین وساطت است؛ زیرا فرشته متبوع در حقیقت واسطه میان خدای متعال و فرشته تابع خود در رساندن فرمان خدای متعال می باشد؛ مانند واسطه شدن ملک الموت در فرمان دادن به یکی از دستیارانش برای ستاندن جان کسی. خداوند متعال از قول فرشتگان چنین بازگو می فرماید : «و هیچ یک از ما نیست مگر اینکه دارای جایگاهی معیّن است» و می فرماید : «در آنجا [هم] مطاع [و هم ]امین است» و نیز می فرماید : «تا چون هراس از دل هایشان برطرف شود، می گویند : پروردگارتان چه فرمود؟ می گویند : حقیقت».

آنچه گفته شد _ یعنی واسطه بودن فرشتگان میان خدای متعال و پدیده ها و اینکه فرشتگان اسباب و عواملی هستند که پدیده ها به آنها استناد داده می شود _ منافاتی با استناد پدیده ها به اسباب نزدیک مادّی ندارد؛ زیرا سببیّت، یک امر طولی است نه عرْضی، به این معنا که سببِ قریب، سبب پدیده است و سببِ بعید، سببِ سبب می باشد.

همچنین واسطه بودن فرشتگان و استناد پدیده ها به آنها با استناد پدیده ها به خداوند و اینکه او، به اقتضای توحید ربوبیّت، تنها سبب همه موجودات و پدیده ها می باشد، منافاتی ندارد؛ زیرا همچنان که گفته شد سببیّت، یک پدیده طولی است نه عرضی و استناد حوادث به فرشتگان با استناد آنها به اسباب طبیعی نزدیک آنها منافاتی ندارد. قرآن کریم استناد حوادث را به حوادث و اسباب طبیعی تأیید کرده همچنان که استناد آنها به فرشتگان را نیز قبول دارد.

هیچ یک از اسباب در برابر خدای متعال دارای استقلال نیست، به طوری که از خداوند منقطع باشد و آنچه به آن سبب استناد داده می شود به خدای سبحان استناد داده نشود. یعنی همان چیزی که بت پرست ها می گویند و معتقدند که خداوند تدبیر امور را به فرشتگان مقرّب وا گذار کرده [و خودش در این کار نقشی ندارد و آنها کاملاً مستقل هستند]؛ زیرا توحید قرآنی، استقلال کامل را از هر چیزی نفی می کند : «آنان برای خود مالک و اختیاردار هیچ سود و زیان و مرگ و زندگی و برانگیختنی نیستند».

استناد اشیاء به اسباب نزدیک و دور آنها و منتهی شدن این اسباب به خدای سبحان را می توان به وجه بعیدی، به نوشته ای تشبیه کرد که انسان با دست خود و قلم می نویسد؛ این نوشته را هم می توان به قلم نسبت داد، هم به دستی که به وسیله قلم می نویسد و هم به انسانی که به واسطه دست و قلم می نگارد. امّا سبب، به معنای حقیقی آن، همان انسان است که در سببیّت استقلال دارد، بی آنکه سببیّت او با استناد نوشته به دست و به قلم منافات داشته باشد.

همچنین میان این سخن که گفتیم کار فرشتگان واسطه گری در تدبیر است و میان آنچه از سخن خدای متعال پیداست که برخی از فرشتگان یا همه آنها پیوسته در حال عبادت و تسبیح و سجود خداوند هستند، مانند آیه «و کسانی که نزد اویند از پرستش وی تکبّر نمی ورزند و درمانده نمی شوند. شبانه روز بی آنکه سستی ورزند، نیایش می کنند» و آیه «کسانی که نزد پروردگار تو هستند از پرستش وی تکبّر نمی ورزند و او را تسبیح می گویند و برایش سجده می کنند»، منافاتی وجود ندارد؛ زیرا می تواند که عبادت و سجود و تسبیح فرشتگان عین کار آنها در تدبیر و امتثال امری باشد که به واسطه ، از ساحت عزّت خداوندی صادر می شود. چنان که ممکن است این آیه اشاره به همین مطلب داشته باشد : «آنچه در آسمان ها و در زمین است، از جنبنده و فرشتگان، برای خدا سجده می کنند و کبر نمی ورزند».

ص :43


1- النازعات : 1 _ 5 .
2- فاطر : 1 .
3- الأنبیاء : 26 و 27 .
4- النحل : 50 .
5- هود : 56 .
6- فاطر : 43 .
7- الصافّات : 164 .
8- التکویر : 21 .
9- سبأ : 23 .
10- الأنبیاء : 19 ، 20 .
11- الأعراف : 206 .
12- النحل : 49 .
13- المیزان فی تفسیر القرآن: 20/182 _ 184.

ص :44

ص :45

ص :46

ص :47

ص :48

3653 - المَلائِکَةُ الحَفَظَةُ
3653 - فرشتگان نگهبان

الکتاب :

«وَ هُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَ یُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَةً حَتَّی إِذَا جَاءَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا وَ هُمْ لاَ یُفَرِّطُونَ» . (1)

«لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَ إِذَا أَرَادَ اللّهُ بِقَوْمٍ سُوءَا فَلاَ مَرَدَّ لَهُ وَ مَا لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَالٍ» . (2)

«وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحَافِظِینَ * کِرَاما کَاتِبِینَ * یَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ» . (3)

الحدیث :

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «لَهُ مَعقِّباتٌ مِنْ بَینِ یَدَیهِ و مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظونَهُ مِنْ أمْرِ اللّهِ» _: بأمرِ اللّهِ مِن أن یَقعَ فی رَکِیٍّ ، أو یَقَعَ علَیهِ حائطٌ، أو یُصیبَهُ شیءٌ؛ حتّی إذا جاءَ القَدَرُ خَلّوا بینَهُ و بینَهُ یَدفَعونَهُ إلَی المَقادیرِ ، و هُما مَلَکانِ یَحفَظانِهِ باللَّیلِ ، و مَلَکانِ یَحفَظانِهِ بالنَّهارِ یَتَعاقَبانِ . (4)

3653

فرشتگان نگهبان

قرآن :

«و اوست که بر بندگانش قاهر (غالب) است و نگهبانانی بر شما می فرستد ، تا هنگامی که یکی از شما را مرگ فرارسد، فرشتگان ما جانش بستانند، در حالی که کوتاهی نمی کنند».

«برای او فرشتگانی است که پی در پی او را به فرمان خدا از پیش رو و از پشت سرش پاسداری می کنند. در حقیقت خدا حال قومی را تغییر نمی دهد تا آنان حال خود را تغییر دهند و چون خدا برای قومی آسیبی بخواهد، هیچ برگشتی برای آنان نیست و غیر از او حمایتگری برای آنان نخواهد بود».

«و قطعاً بر شما نگهبانانی [گماشته شده] اند. [فرشتگان ]بزرگواری که نویسندگان [اعمال شما ]هستند. آنچه را انجام می دهید، می دانند».

حدیث :

امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «له معقّبات من بین یدیه و من خلفه یحفظونه من امر اللّه » _فرمود : به فرمان خدا او را از اینکه در چاهی بیفتد یا دیواری بر سرش خراب شود یا آسیبی به او برسد، حفظ می کنند و همین که اجلش رسید او را با آن تنها می گذارند و به سوی مقدراتش می رانند.این معقّبات عبارتند از دو فرشته که در شب از او مراقبت می کنند و دو فرشته که در روز محافظتش می نمایند و این کار را به نوبت انجام می دهند.

ص :49


1- الأنعام : 61 .
2- الرعد : 11 .
3- الانفطار : 10 _ 12 .
4- بحار الأنوار : 59/179/16 .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لمّا سألهُ زِندیقٌ عن علّةِ الملائکةِ المُوَکَّلینَ و اللّهُ عالِمُ السِّرِّ و ما هو أخفی ! _: استَعبَدَهُم بذلکَ و جَعلَهُم شُهودا علی خَلقِهِ ، لیکونَ العِبادُ لمُلازَمتِهِم إیّاهُم أشَدَّ علی طاعَةِ اللّهِ مُواظَبَةً، و عن مَعصیَتِهِ أشَدَّ انقِباضا، و کَم مِن عَبدٍ یَهُمُّ بمَعصیَةٍ فذَکَرَ مَکانَهُما فارعَوی و کَفَّ، فیقولُ: ربِّی یَرانی و حَفَظَتی علَیَّ بذلکَ تَشهَدُ . و إنّ اللّهَ بِرأفَتِهِ و لُطفِهِ أیضا وَکَّلَهُم بعِبادِهِ یَذُبّونَ عنهُم مَرَدَةَ الشَّیطانِ و هَوامَّ الأرضِ و آفاتٍ کثیرَةً مِن حیثُ لا یَرَونَ بإذنِ اللّهِ ، إلی أن یَجیءَ أمرُ اللّهِ عَزَّ و جلَّ . (1)

الکافی عن عبد الأعلی مولی آل سام :قلتُ لأبی عبد اللّه علیه السلام : قولُ اللّهِ عَزَّ و جلَّ : «إنّما نَعُدُّ لَهُمْ عَدّا» (2) ، قالَ : ما هُو عِندَکَ ؟ قلتُ : عَدَدُ الأیّامِ ، قالَ : إنّ الآباءَ و الاُمَّهاتِ یُحصونَ ذلکَ ، لا و لکنّهُ عَدَدُ الأنفاسِ . (3)

تفسیرِ القمّیِّ : «و إنّ علَیکُم لَحافِظینَ» قالَ : المَلَکانِ المُوَکّلانِ بالإنسانِ، «کِراما کاتِبینَ» یَکتُبونَ الحَسَناتِ و السَّیِّئاتِ . (4) (5)

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به زندیقی که پرسید : چرا خداوند که خود دانای نهان و نهانترهاست فرشتگان را گماشته است؟ _فرمود : خداوند با این کار فرشتگان را به بندگی گرفته و آنان را گواه بر خلق خویش قرار داده است تا بندگان به خاطر همراه بودن فرشتگان با آنان نسبت به طاعت خدا مواظبت بیشتری نشان دهند و از نافرمانی او بیشتر خودداری و اجتناب کنند. ای بسا بنده ای که قصد گناه می کند، امّا به یاد آن دو فرشته موکّل بر خود می افتد و از گناه خودداری می ورزد و خویشتن را نگه می دارد و می گوید : پروردگارم مرا می بیند و فرشتگان مراقب من بر این گناه من گواهی می دهند و خداوند نیز از سر لطف و رأفت خود فرشتگان را بر بندگانش گماشته است تا شیطان های سرکش و حشرات موذیِ زمین و بسیاری از آسیب های دیگر را به اذن خدا، به طوری که خودشان هم متوجّه نشوند، از ایشان دفع کنند، تا آن گاه که فرمان خداوند عزّ و جلّ در رسد.

الکافی_ به نقل از عبد الأعلی ، وابسته آل سام _: از امام صادق علیه السلام درباره آیه «ما برای آنها شماره می کنیم» پرسیدم حضرت فرمود : نظر خود تو چیست؟ گفتم : شمار روزهاست. فرمود : پدرها و مادرها هم این را شماره می کنند. نه [مقصود این نیست ]بلکه [مقصود ]شمار نَفَس هاست.

تفسیر القمّی :«و انّ علیکم لحافظین»، فرمود : یعنی دو فرشته گماشته بر انسان، «کراماً کاتبین» که خوبی ها و بدی ها را می نویسند.

ص :50


1- الاحتجاج : 2/242/223 .
2- . مریم : 84 .
3- الکافی : 3/259/33 .
4- تفسیر القمّی : 2/409 .
5- (انظر) المُراقبة : باب 1539 . المعاد (صفة المحشر) : باب 2945 .

3654 - خَصائِصُ المَلائِکَةِ
3654 - ویژگی های فرشتگان

کمال الدین عن داوود بن فَرقَدِ العَطّارِ :قالَ لی بعضُ أصحابِنا : أخبِرْنی عنِ الملائکةِ ، أ یَنامُونَ ؟ قلتُ : لا أدری ، فقالَ : یقولُ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : «یُسَبِّحونَ اللّیلَ و النّهارَ لا یَفْتُرونَ» ثُمّ قالَ : أ لا اُطرِفُکَ عن أبی عبدِ اللّهِ علیه السلام فیهِ بشیءٍ ؟ (قالَ :) فقلتُ : بلی ، فقالَ : سُئلَ عن ذلکَ ، فقالَ : ما مِن حَیٍّ إلاّ و هُو یَنامُ ما خَلا اللّهَ وَحدَهُ عَزَّ و جلَّ، و الملائکةُ یَنامونَ، فقلتُ : یقولُ اللّه عَزَّ و جلَّ : «یُسَبِّحونَ اللّیلَ و النّهارَ لا یَفْتُرونَ» ؟ فقالَ : أنفاسُهُم تَسبیحٌ . (1)

بحار الأنوار :سُئلَ أبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام عنِ المَلائکَةِ یَأکُلونَ و یَشرَبونَ و یَنکحون؟ فقالَ : لا ، إنّهُم یَعیشونَ بنَسیمِ العَرشِ ، فقیلَ لَهُ : ما العِلّةُ فی نَومِهِم ؟ فقالَ : فَرقا بَینَهُم و بینَ اللّهِ عَزَّ و جلَّ ؛ لأنّ الّذی لا تأخُذُهُ سِنَةٌ و لا نَومٌ هُو اللّهُ . (2) (3)

3654

ویژگی های فرشتگان

کمال الدین_ به نقل از داوود بن فرقد عطار _: یکی از یارانمان به من گفت : آیا فرشتگان می خوابند؟ گفتم : نمی دانم. گفت : خداوند عزّ و جلّ می فرماید : «شبانه روز بی آنکه سستی ورزند، نیایش می کنند». سپس گفت : می خواهی در این باره از حضرت صادق علیه السلام برایت طُرفه سخنی بگویم؟ گفتم : آری. گفت : این سؤال از آن حضرت پرسیده شد. ایشان فرمودند : جز خداوند عزّ و جلّ، هر موجود زنده دیگری می خوابد و فرشتگان نیز می خوابند. من عرض کردم : خداوند عزّ و جلّ می فرماید : «شبانه روز بی آنکه سستی ورزند، نیایش می کنند؟» حضرت فرمود : نفس هایشان تسبیح است.

بحار الأنوار :از امام صادق علیه السلام سؤال شد که آیا فرشتگان خورد و خوراک و زناشویی دارند؟ حضرت فرمود : نه، آنان با نسیم عرش زنده اند. عرض شد : علّت خوابیدن آنها چیست؟ فرمود : تا میان آنها و خداوند عزّ و جلّ تفاوت باشد؛ زیرا تنها خداست که او را خواب و چُرت نمی گیرد.

ص :51


1- کمال الدین : 666/8 .
2- بحار الأنوار : 59/193/54 .
3- (انظر) باب 3651 حدیث 19102 .

3655 - البُیوتُ الَّتی لا تَدخُلُها المَلائِکَةُ
3655 - خانه هایی که فرشتگان وارد آنها نمی شوند

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ جَبرئیلَ أتانی فقالَ : إنّا مَعشرَ الملائکةِ لا نَدخُلُ بَیتا فیهِ کلبٌ ، و لا تِمثالُ جَسَدٍ ، و لا إناءٌ یُبالُ فیهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :أتانی جَبرئیلُ علیه السلام فقالَ: یا محمّدُ ، کیفَ نَنزِلُ علَیکُم و أنتُم لا تَستاکونَ و لا تَستَنجونَ بالماءِ و لا تَغسِلونَ بَراجِمَکُم (2) ؟ ! (3)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :قالَ جَبرئیلُ علیه السلام : یا رسولَ اللّهِ ، إنّا لا نَدخُلُ بَیتا فیهِ صُورَةُ إنسانٍ ، و لا بَیتا یُبالُ فیهِ ، و لا بَیتا فیهِ کلبٌ . (4)

3655

خانه هایی که فرشتگان وارد آنها نمی شوند

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جبرئیل علیه السلام نزد من آمد و گفت : ما جماعت فرشتگان به خانه ای که در آن سگی یا پیکره ای و یا ظرف ادراری باشد وارد نمی شویم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جبرئیل علیه السلام نزد من آمد و گفت : ای محمّد! چگونه فرشته نزد شما فرود آید در حالی که مسواک نمی زنید و با آب طهارت نمی گیرید و بند انگشتان خود را نمی شویید؟!

امام باقر علیه السلام :جبرئیل علیه السلام گفت : ای رسول خدا! ما به اتاقی که در آن تصویر انسانی باشد، یا اتاقی که در آن ادرار شود، یا اتاقی که در آن سگ باشد، وارد نمی شویم.

ص :52


1- بحار الأنوار: 59/177/11 .
2- البراجم : هی العقد التی فی ظهور الأصابع یجتمع فیها الوسخ ،الواحدة «بُرجُمة» بالضمّ (النهایة : 1/113) .
3- النوادر للراوندی : 192/349 .
4- الکافی : 3/393/26 .

495 - المَلَکوت

495 - مَلَکوت

اشاره

(1)

ص :53


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 12 / 56 باب 3 «إراءة إبراهیم علیه السلام ملکوتَ السماوات و الأرض».

3656 - المَلَکوتُ
3656 - ملکوت

الکتاب :

«أَ وَ لَمْ یَنْظُرُوا فِی مَلَکُوتِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا خَلَقَ اللّهُ مِنْ شَیْءٍ وَ أَنْ عَسَی أَنْ یَکُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ» . (1)

«وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّمَاوَاتِ و الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ» . (2)

«فَسُبْحَانَ الَّذِی بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْءٍ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ» . (3)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ إبراهیمَ الخلیلَ لمّا رُفِعَ فی المَلَکوتِ و ذلکَ قَولُ ربِّی : «وَ کذلکَ نُرِی إبراهیمَ مَلَکوتَ السَّماواتِ و الأرضِ وَ لِیَکونَ مِن المُوقِنینَ» قَوَّی اللّهُ بَصَرَهُ لمّا رَفَعَهُ دُونَ السَّماءِ حتّی أبصَرَ الأرضَ و مَن علَیها ظاهِرینَ و مُستَتِرینَ، فرأی رجُلاً و امرأةً علی فاحِشَةٍ فدَعا علَیهِما بالهَلاکِ فهَلَکا ، ثُمّ رأی آخَرَینِ فدَعا علَیهِما بالهَلاکِ فهَلَکا ، ثُمّ رأی آخَرَینِ فدَعا علَیهِما بالهَلاکِ فهَلَکا ، ثُمّ رأی آخَرَینِ فهَمَّ بالدُّعاءِ علَیهِما بالهَلاکِ فأوحَی اللّهُ إلَیهِ : یا إبراهیمُ ، اکفُفْ دَعوتَکَ عن عِبادِی و إمائی ؛ فإنّی أنا الغَفورُ الرَّحیمُ الجَبّارُ الحَلیمُ ، لا تَضُرُّنی ذُنوبُ عِبادی کما لا تَنفَعُنی طاعَتُهُم ، و لَستُ أسوسُهُم بشِفاءِ الغَیظِ کسِیاسَتِکَ ، فاکفُفْ دَعوتَکَ عن عِبادی فإنّما أنتَ عَبدٌ نذیرٌ ، لا شَریکٌ فی المَملَکةِ ، و لا مُهیمِنٌ علَیَّ (4) و لا علی عِبادی ، و عِبادی مَعی بینَ خِلالٍ (5) ثلاثٍ : إمّا تابوا إلَیَّ فتُبتُ علَیهِم و غَفَرتُ ذُنوبَهُم و سَتَرتُ عُیوبَهُم ، و إمّا کَفَفتُ عَنهُم عَذابی لعِلمی بأنّهُ سیَخرُجُ مِن أصلابِهم ذُرِّیّاتٌ مؤمِنونَ فأرفِقُ بالآباءِ الکافِرینَ ، و أتأنّی بالاُمَّهاتِ الکافِراتِ ، و أرفَعُ عَنهُم عَذابی لیَخرُجَ ذلکَ المؤمنُ (6) من أصلابِهِم ، فإذا تَزایَلوا حَقَّ بهِم عَذابی و حاقَ بهِم بَلائی ، و إن لَم یَکُن هذا و لا هذا فإنّ الّذی أعدَدتُهُ لَهُم مِن عَذابی أعظَمُ مِمّا تُریدُهُم بهِ ، فإنّ عَذابی لعِبادی علی حَسبِ جَلالی و کِبریائی . یا إبراهیمُ ، فخَلِّ بَینی و بینَ عِبادی فإنّی أرحَمُ بهِم مِنکَ ، و خَلِّ بَینی و بینَ عِبادی فإنّی أنا الجَبّارُ الحَلیمُ العَلاّمُ الحَکیمُ ، اُدَبِّرُهُم بعِلمی ، و اُنفِذُ فیهِم قَضائی و قَدَری . (7)

3656

ملکوت

قرآن :

«آیا در ملکوت آسمان ها و زمین و هر آنچه خدا آفریده است ننگریسته اند و اینکه شاید هنگام مرگشان نزدیک شده باشد؟ پس به کدام سخن، بعد از قرآن ایمان می آورند؟»

«و این چنین ملکوت آسمان ها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم تا از جمله یقین کنندگان باشد».

«پس، پاک است خدایی که ملکوت هر چیزی در دست اوست و به سوی او بازگردانده می شوید».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چون ابراهیم خلیل به سوی ملکوت بالا برده شد، و آن فرموده پروردگار من است : «و این گونه ملکوت آسمان ها و زمین را به ابراهیم نمایاندیم، تا از یقین کنندگان باشد»، خداوند دیده او را، آن گاه که به زیر آسمانش بالا برد، چنان نیرویی داد که زمین و موجودات آشکار و نهان آن را مشاهده کرد. پس، مَرد و زنی را در حال زنا دید، نفرینشان کرد و هر دو هلاک شدند. آنگاه آن دو نفر دیگر را [در این حال] دید، آنها را نیز نفرین کرد و هر دو هلاک شدند. باز دو نفر دیگر را دید و آنها را هم نفرین کرد و هر دو هلاک گشتند. سپس دو تای دیگر را دید و خواست نفرینشان کند که خداوند به او وحی فرمود : ای ابراهیم! از نفرین بندگان و کنیزان من دست نگه دار؛ زیرا که من آمرزنده و مهربان و جبّار و بردبارم. گناهان بندگانم به من زیانی نمی رساند همچنان که طاعتشان سودم نمی رساند. من مانند تو نیستم که برای خنک کردن دلم آنان را تنبیه کنم. پس، نفرین بندگان مرا بس کن؛ چرا که تو در حقیقت بنده ای بیم دهنده ای نه شریک در پادشاهی [من ]و نه مراقب بر من و بندگان من. بندگانم در ارتباط با من سه گونه اند : یا به درگاه من توبه می کنند و من توبه آنان را می پذیرم و گناهانشان را می آمرزم و عیب هایشان را می پوشانم و یا عذاب خود را از آنها باز می دارم؛ به این دلیل که می دانم به زودی از پشت های آنان نسل هایی مؤمن بیرون می آیند و از این رو با پدران کافر مدارا می کنم و با مادران کافر با درنگ و حوصله رفتار می نمایم و عذابم را از آنها بر می دارم تا آن مؤمن از صلب آنان بیرون آید و چون از هم جدا شدند، عذاب من درباره آنان تحقّق می یابد و بلایم در میانشان می گیرد و اگر نه آن بود و نه این (نه توبه کننده بودند و نه از آنان که فرزندانی مؤمن به دنیا می آورند) پس، عذابی که برایشان آماده کرده ام بزرگتر از کیفری است که تو برایشان می خواهی؛ زیرا عذاب من برای بندگانم بر حسب جلال و کبریای من است. پس، ای ابراهیم! مرا با بندگانم وا گذار؛ چرا که من از تو، به آنان مهربانترم و مرا با بندگانم وا گذار؛ زیرا که من جبّار و بردبار و دانا و حکیمم؛ با علم خود آنان را تدبیر می کنم و قضا و قدرم را در میان آنها به اجرا در می آورم.

ص :54


1- الأعراف : 185 .
2- الأنعام : 75 .
3- یس : 83 .
4- مُهَیمنا علیه : أی شاهدا علیه، و قیل : رقیبا و قیل : مؤتمَنا (مجمع البحرین : 3 / 1895) .
5- الخَلَّةُ : الخَصْلَة وزنا و معنیً ، و الجمع خِلال (المصباح المنیر : 180) .
6- فی نسخة : «لیخرج اُولئک المؤمنون» (کما فی هامش المصدر) .
7- بحار الأنوار : 12/60/5 .

ص :55

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :سُبحانَکَ ما أعظَمَ ما نَری مِن خَلقِکَ ! و ما أصغَرَ کُلَّ عَظیمَةٍ فی جَنبِ قُدرَتِکَ ! و ما أهوَلَ ما نَری مِن مَلَکوتِکَ! و ما أحقَرَ ذلکَ فیما غابَ عنّا مِن سُلطانِک ! (1)

عنه علیه السلام :الّذی ابتَدعَ الخَلقَ علی غیرِ مِثالٍ امتَثلَهُ ......... و أرانا مِن مَلَکوتِ قُدرَتِهِ، و عَجائبِ ما نَطقَت بهِ آثارُ حِکمَتِهِ ، و اعتِرافِ الحاجَةِ مِن الخَلقِ إلی أن یُقیمَها بمِساکِ قُوَّتِهِ، ما دَلَّنا باضطِرارِ قِیامِ الحُجَّةِ لَهُ علی مَعرِفَتِهِ ......... . (2)

عنه علیه السلام :هُو القادِرُ الّذی إذا ارتَمَتِ الأوهامُ لِتُدرِکَ مُنقَطَعَ قُدرَتِهِ ، و حاوَلَ الفِکرُ المُبَرَّأُ مِن خَطَراتِ الوَساوِسِ أن یَقعَ علَیهِ فی عَمیقاتِ غُیوبِ مَلَکوتِهِ ......... رَدَعَها و هِی تَجوبُ مَهاویَ سُدَفِ الغُیوبِ ......... . (3)

امام علی علیه السلام :پاک و منزّهی تو! چه پُر شکوه است آنچه از آفرینش تو می بینیم و چه خُرد است هر بزرگی در برابر قدرت تو! و چه هولناک است آنچه از ملکوت تو می بینیم! و چه حقیر است آن در برابر آنچه از قدرت و پادشاهی تو بر ما پوشیده است!

امام علی علیه السلام :آن خدایی که آفرینش را بدون نمونه برداری از نمونه ای ، ابداع کرد ......... و از ملکوت قدرت خویش و شگفتی هایی که نشانه های حکمتش گویای آنهاست و اعتراف آفریدگان به اینکه محتاج آنند که خداوند با قدرتِ نگهدارنده خود بر پایشان دارد، به ما آن نشان داد که لا جرم حجّت خداوندی را تمام می کند و ما را به شناخت او رهنمون می شود ......... .

امام علی علیه السلام :او توانایی است که اگر وَهْم ها تیرهای خود را برای رسیدن به منتهای قدرت او رها کنند و اندیشه پیراسته از خطورات وسوسه ها بکوشد تا در ژرفاهای پنهانی های ملکوتش به او دست یابد ......... آن وهم ها و اندیشه ها را که درّه ها و پرتگاه های ظلمت بار غیب ها را طی می کند، [نومید و ناکام ]برمی گرداند .........

ص :56


1- نهج البلاغة : الخطبة 109 .
2- نهج البلاغة: الخطبة 91 .
3- نهج البلاغة: الخطبة91.

عنه علیه السلام :ثمّ خَلَقَ سبحانَهُ لإسکانِ سَماواتِهِ ، و عِمارَةِ الصَّفیحِ الأعلی من مَلَکوتِهِ ، خَلقا بَدیعا مِن ملائکتِهِ ......... . (1)

عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِ الّذی انحَسَرَتِ الأوصافُ عن کُنهِ مَعرِفَتِهِ ، و رَدَعَت عَظَمَتُهُ العُقولَ ، فلَم تَجِدْ مَساغا إلی بُلوغِ غایَةِ مَلَکوتِهِ ! (2)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی: «ثُمَّ دَنا فتَدَلّی * فکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أو أدْنی» (3) _: ذاکَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، دَنا مِن حُجُبِ النُّورِ فرأی مَلَکوتَ السَّماواتِ ، ثُمّ تَدَلّی صلی الله علیه و آله فنَظَرَ مِن تَحتِهِ إلی مَلَکوتِ الأرضِ ، حتّی ظَنَّ أنّهُ فی القُربِ مِن الأرضِ کَقابِ قَوسَینِ أو أدنی . (4)

امام علی علیه السلام :سپس خداوند برای مسکون نمودن آسمان هایش و آبادانی جهان برین ملکوتش، خلقی بدیع، یعنی فرشتگانِ خویش را بیافرید ......... .

امام علی علیه السلام :ستایش خدایی را که وصف ها از رسیدن به کُنْه شناخت او درمانده اند و عظمت او خردها را پس زده است و از این رو، برای رسیدن به غایت و کُنه ملکوت او راهی نیافتند!

امام زین العابدین علیه السلام_ درباره آیه «ثمّ دنی فتدلّی فکان قاب قوسین او ادنی» _فرمود : مقصود رسول خدا صلی الله علیه و آله است که به حجاب های نور نزدیک شد و ملکوت آسمان ها را دید. سپس بسیار نزدیک شد و از زیر پای خود به ملکوت زمین نگریست تا حدّی که گمان کرد با زمین به اندازه فاصله دو سر کمان یا کمتر فاصله دارد.

ص :57


1- نهج البلاغة : الخطبة 91 .
2- نهج البلاغة: الخطبة155.
3- النجم : 8 و 9 .
4- علل الشرائع : 131/1 .

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قولِه تعالی : «وَ کذلک نُری إبراهیمَ مَلَکوتُ السمواتِ وَ الأرض ......... » _: کُشِطَ لَهُ عَنِ الأرضِ حتّی رآها و مَن فیها ، و عَنِ السَّماءِ حتّی رآها و مَن فیها ، و المَلَکِ الّذی یَحمِلُها ، و العَرشِ و مَن علَیهِ ، و کذلکَ اُرِیَ صاحِبُکُم . (1)

عنه علیه السلام_ أیضا _: اُعطِیَ بَصَرُهُ مِن القُوَّةِ ما نَفَذَ السّماواتِ فرأی ما فیها ، و رأی العَرشَ و ما فَوقَهُ ، و رأی ما فی الأرضِ و ما تَحتَها . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ أیضا_: کُشِطَ لَهُ عَنِ الأرضِ و مَن علَیها ، و عَنِ السَّماءِ و مَن فیها ، و المَلَکِ الّذی یَحمِلُها ، و العَرشِ و مَن علَیهِ ، و فُعِلَ ذلکَ برَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله و أمیرِ المؤمنینَ علیه السلام . (3)

عنه علیه السلام_ أیضا _: کُشِطَ لإبراهیمَ علیه السلام السَّماواتُ السَّبعُ حتّی نَظَرَ إلی ما فَوقَ العَرشِ ، و کُشِطَ لَهُ الأرضُ حتّی رأی ما فی الهَواءِ، و فُعِلَ بمحمّدٍ صلی الله علیه و آله مِثلُ ذلکَ ، و إنّی لَأری صاحِبَکُم و الأئمّةَ مِن بَعدِهِ قَد فُعِلَ بِهِم مِثلُ ذلکَ . (4)

امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «و کذلک نری ابراهیم ملکوت السماوات و الارض ......... » _فرمود : زمین برای او مکشوف شد، تا اینکه زمین و هر که را در آن است دید و آسمان برایش مکشوف شد تا اینکه آن را و هر که در آن است و فرشته ای که آسمان را حمل می کند و عرش و هر که را بر روی عرش است، مشاهده کرد. و این چنین به یار شما (امام باقر) نیز نشان داده شده است.

امام باقر علیه السلام_ درباره همین آیه _فرمود : به چشم او چنان نیرویی داده شد که در آسمان ها نفوذ کرد و آنچه را در آنهاست مشاهده کرد و عرش و آنچه را بالای عرش است و زمین و آنچه را زیر زمین است، دید.

امام صادق علیه السلام_ درباره همین آیه _فرمود : زمین و هر که بر روی زمین است و آسمان و هر که در آن است و فرشته ای که آسمان را بر دوش می کشد و عرش و هر که را بر آن است، برای ابراهیم مکشوف کرد و برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیر المؤمنین علیه السلام نیز چنین کرد.

امام صادق علیه السلام_ درباره همین آیه _فرمود : هفت آسمان برای ابراهیم علیه السلام مکشوف شد تا جایی که آنچه را بالای عرش است نگریست و زمین نیز برایش مکشوف شد تا جایی که آنچه را در هواست مشاهده کرد. با محمّد صلی الله علیه و آله نیز چنین کاری صورت گرفت و می بینم که برای همراه شما ( ) و امامان بعد از او نیز چنین شده است.

ص :58


1- بحار الأنوار: 12/72/15.
2- تفسیر العیّاشی : 1/364/36 .
3- تفسیر القمّی: 1/205 .
4- بحار الأنوار: 12/72/18.

تفسیر العیّاشی عن أبی جعفرٍ و أبی عبدِ اللّهِ علیهما السلام فی قولِ اللّهِ : «و کذلکَ ......... » فقالَ أبو جعفرٍ علیه السلام : کُشِطَ لَهُ عنِ السَّماواتِ حتّی نَظَرَ إلَی العَرشِ و ما علَیهِ . قالَ : و السَّماواتُ و الأرضُ و العَرشُ و الکُرسِیُّ ! فقالَ أبو عبدِ اللّهِ علیه السلام : کُشِطَ لَهُ عنِ الأرضِ حتّی رآها ، و عنِ السَّماءِ و ما فیها ، و المَلَکِ الّذی یَحمِلُها ، و الکرسِیِّ و ما علَیهِ . (1)

التّفسیر :

قوله تعالی : «و کذلکَ نُری إبراهِیمَ مَلَکوتَ السَّماواتِ و الأرضِ ......... » إلخ ، ظاهر السیاق أن تکون الإشارة بقوله : «کذلک» إلی ما تضمّنته الآیة السابقة : «و إذْ قالَ إبراهیمُ لِأبیهِ آزَرَ أ تَتَّخِذُ أصْناما آلهَةَ إنّی أراکَ ......... » (2) إلخ ، أنّه علیه السلام اُری الحقّ فی ذلک ، فالمعنی : علی هذا المثال من الإراءة نُری إبراهیم مُلک السماوات و الأرض . و بمعونة هذه الإشارة و دلالة قوله فی الآیة التالیة : «فلَمّا جَنَّ علَیهِ اللّیلُ» الدالّة علَی ارتباط ما بعده بما قبله ، یظهر أنّ قوله : «نُری» لحکایة الحال الماضیة کقوله تعالی : «و نُریدُ أنْ نَمُنَّ علَی الّذینَ اسْتُضعِفوا فی الأرضِ» . (3)

فالمعنی : أنّا أرینا إبراهیم ملکوت السماوات و الأرض فبعثه ذلک أن حاجّ أباه و قومه فی أمر الأصنام و کشف له ضلالهم ، و کنّا نمدّه بهذه العنایة و الموهبة و هی إراءة الملکوت ، و کان علی هذه الحال حتّی جنّ علیه اللیل و رأی کوکبا.

و بذلک یظهر أنّ ما یتراءی من بعضهم : أنّ قوله : «و کذلکَ نُری ......... » إلخ، کالمعترضة لا یرتبط بما قبله و لا بما بعده ، و کذا قول بعضهم : إنّ إراءة الملکوت أوّل ما ظهر من أمرها فی إبراهیم علیه السلام أنّه لمّا جنّ علیه اللیل رأی کوکبا ......... إلخ ، فاسد لا ینبغی أن یُصار إلیه .

و أمّا ملکوت السماوات و الأرض، فالملکوت هو المُلک مصدر کالطاغوت و الجَبَروت ، و إن کان آکد من حیث المعنی بالنسبة إلَی الملک کالطاغوت و الجبروت بالنسبة إلَی الطغیان و الجبر أو الجبران .

و المعنَی الذی یستعمله فیه القرآن هو المعنَی اللُّغویّ بعینه من غیر تفاوت کسائر الألفاظ المستعملة فی کلامه تعالی ، غیر أنّ المصداق غیر المصداق ؛ و ذلک أنّ الملک و الملکوت و هو نوع من السلطنة إنّما هو فیما عندنا معنیً افتراضیّ اعتباریّ بعثنا إلَی اعتباره الحاجة الاجتماعیّة إلی نظم الأعمال و الأفراد نظما یؤدّی إلَی الأمن و العدل و القوّة الاجتماعیّات ، و هو فی نفسه یقبل النقل و الهبة و الغصب و التغلّب کما لا نزال نشاهد ذلک فی المجتمعات الإنسانیّة .

و هذا المعنی علی أنّه وضعیّ اعتباریّ و إن أمکن تصویره فی مورده تعالی من جهة أنّ الحکم الحقّ فی المجتمع البشریّ للّه سبحانه کما قال تعالی : «إنِ الحُکْمُ إلاّ للّهِ» (4) و قال : «لَهُ الحَمْدُ فی الاُولی و الآخِرَةِ و لَهُ الحُکْمُ» (5) لکن تحلیل معنی هذا الملک الوضعیّ یکشف عن ثبوت ذلک فی الحقائق ثبوتا غیر قابل للزوال و الانتقال ، کما أنّ الواحد منّا یملک نفسه بمعنی أنّه هو الحاکم المسلّط المتصرّف فی سمعه و بصره و سائر قواه و أفعاله ؛ بحیث إنّ سمعه إنّما یسمع و بصره إنّما یبصر بتبع إرادته و حکمه ، لا بتبع إرادة غیره من الأناسیّ و حکمه . و هذا معنیً حقیقیّ لا نشکّ فی تحقّقه فینا مثلاً تحقّقا لا یقبل الزوال و الانتقال کما عرفت . فالإنسان یملک قوی نفسه و أفعال نفسه و هی جمیعا تبعات وجوده قائمة به غیر مستقلّة عنه و لا مستغنیة عنه ، فالعین إنّما تبصر بإذن من الإنسان الذی یبصر بها ، و کذا السمع یسمع بإذن منه ، و لو لا الإنسان لم یکن بصر و لا إبصار و لا سمع و لا استماع ، کما أنّ الفرد من المجتمع إنّما یتصرّف فیما یتصرّف فیه بإذن من الملک أو ولیّ الأمر . و لو لم تکن هذه القوّة المدبّرة التی تتوحّد عندها أزمّة المجتمع لم یکن اجتماع ، و لو منع عن تصرّف من التصرّفات الفردیّة لم یکن له أن یتصرّف و لا نفذ منه ذلک . و لا شکّ أنّ هذا المعنی بعینه موجود للّه سبحانه الذی إلیه تکوین الأعیان و تدبیر النظام ، فلا غنی لمخلوق عن الخالق عزّ اسمه لا فی نفسه و لا فی توابع نفسه من قوی و أفعال ، و لا استقلال له لا منفردا و لا فی حال اجتماعه مع سائر أجزاء الکون و ارتباط قوی العالم و امتزاج بعضها ببعض امتزاجا یکوّن هذا النظام العامّ المشاهد . قال تعالی : «قُلِ اللّهُمَّ مالِکَ المُلْکِ» (6) ، و قال تعالی : «للّهِ مُلْکُ السَّماواتِ و الأرضِ» (7) و قال تعالی : «تَبارَکَ الّذی بِیَدِهِ المُلْکُ و هُوَ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ * الّذی خَلَقَ المَوتَ و الحَیاةَ _ إلی أن قال _ الّذی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقا» (8) و الآیات _ کما تری _ تُعلّل الملک بالخلق ، فکون وجود الأشیاء منه و انتساب الأشیاء بوجودها و واقعیّتها إلیه تعالی هو المِلاک فی تحقّق ملکه ، و هو بمعنی ملکه الذی لا یشارکه فیه غیره و لا یزول عنه إلی غیره ، و لا یقبل نقلاً و لا تفویضا یغنی عنه تعالی و ینصب غیره مقامه .

و هذا هو الذی یفسّر به معنی الملکوت فی قوله : «إنَّما أمْرُهُ إذا أرادَ شَیئا أنْ یَقولَ لَهُ کُنْ فیَکونُ * فسُبْحانَ الّذی بِیَدِهِ مَلَکوتُ کُلِّ شَیءٍ» (9) فالآیة الثانیة تبیّن أنّ ملکوت کلّ شیءٍ هو کلمة «کُن» الّذی یقوله الحقّ سبحانه له ، و قولُه فعلُه ، و هو إیجاده له .

فقد تبیّن أنّ الملکوت هو وجود الأشیاء من جهة انتسابها إلَی اللّه سبحانه و قیامها به ، و هذا أمر لا یقبل الشِّرکة و یختصّ به سبحانه وحده ، فالربوبیّة التی هی الملک و التدبیر لا تقبل تفویضا و لا تملیکا انتقالیّا .

و لذلک کان النظر فی ملکوت الأشیاء یهدی الإنسان إلَی التوحید هدایة قطعیّة ، کما قال تعالی : «أ وَ لَم یَنْظُروا فی مَلَکوتِ السَّماواتِ و الأرضِ وَ ما خَلَقَ اللّهُ مِنْ شَیءٍ و أنْ عَسی أنْ یَکونَ قدِ اقْتَرَبَ أجَلُهُمْ فبَأیِّ حَدیثٍ بَعْدَهُ یُؤمِنونَ» (10) و الآیة _ کما تری _ تحاذی أوّل سورة الملک المنقول آنفا . فقد بان أنّ المراد بإراءة إبراهیم ملکوت السماوات و الأرض _ علی ما یعطیه التدبّر فی سائر الآیات المربوطة بها _ هو توجیهه تعالی نفسه الشریفة إلی مشاهدة الأشیاء من جهة استناد وجودها إلیه ، و إذ کان استنادا لا یقبل الشِّرکة لم یلبث دون أن حکم علیها أن لیس لشیءٍ منها أن یربَّ غیره و یتولّی تدبیر النظام و أداء الاُمور ، فالأصنام تماثیل عملها الإنسان و سمّاها أسماء لم ینزِّل اللّه علیها من سلطان ، و ما هذا شأنه لا یربّ الإنسان و لا یملکه و قد عملته ید الإنسان . و الأجرام العلویّة کالکوکب و القمر و الشمس تتحوّل علیها الحال فتغیب عن الإنسان بعد حضورها ، و ما هذا شأنه لا یکون له الملک و تولِّی التدبیر تکوینا کما سیجیء بیانه . قوله تعالی : «و لِیَکونَ مِنَ المُوقِنینَ» اللام للتعلیل ، و الجملة معطوفة علی اُخری محذوفة ، و التقدیر : لیکون کذا و کذا و لیکون من الموقنین .

و الیقین هو العلم الذی لا یشوبه شکّ بوجه من الوجوه ، و لعلّ المراد به أن یکون علی یقین بآیات اللّه علی حدّ ما فی قوله : «و جَعَلْنا مِنْهُم أئِمَّةً یَهْدُونَ بأمْرِنا لَمَّا صَبَروا و کانُوا بآیاتِنا یُوقِنونَ» (11) و ینتج ذلک الیقین بأسماء اللّه الحسنی و صفاته العُلیا. و فی معنی ذلک ما أنزله فی خصوص النبیّ صلی الله علیه و آله ، قال : «سُبْحانَ الّذی أسری بِعَبْدِهِ لَیلاً مِن المَسْجِدِ الحَرامِ إلَی المَسْجِدِ الأقْصَی الَّذی بارَکْنا حَولَهُ لِنُریَهُ مِن آیاتِنا» (12) و قال : «ما زاغَ البَصَرُ و ما طَغی * لَقَدْ رأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الکُبْری» (13) و أمّا الیقین بذاته المتعالیة فالقرآن یجلّه تعالی أن یتعلّق به شکّ أو یحیط به علم ، و إنّما یسلّمه تسلیما .

و قد ذکر فی کلامه تعالی من خواصّ العلم الیقینیّ بآیاته تعالی انکشاف ما وراء ستر الحسّ من حقائق الکون علی ما یشاء اللّه تعالی ، کما فی قوله : «کلاّ لَو تَعْلَمُونَ عِلْمَ الیَقینِ * لَتَرَوُنَّ الجَحیمَ» (14) و قوله : «کلاّ إنّ کِتابَ الأبْرارِ لَفی عِلِّیّینَ * و ما أدراکَ ما عِلِّیّونَ * کِتابٌ مَرْقومٌ * یَشْهَدُهُ المُقَرَّبونَ» . (15)

تفسیر العیّاشی_ به نقل از حضرت باقر و حضرت صادق علیهما السلام درباره آیه «و کذلک نری ابراهیم ملکوت السماوات و الارض ......... » _: حضرت باقر علیه السلام فرمود : آسمان ها برای او (ابراهیم علیه السلام ) مکشوف شد تا جایی که عرش و آنچه را بر آن است مشاهده کرد. زراره گفت : حتی آسمان ها و زمین و عرش و کرسی؟ حضرت صادق علیه السلام فرمود : زمین برای او مکشوف شد تا جایی که آن را دید و نیز آسمان و آنچه در آن است و فرشته ای که آسمان را حمل می کند و کرسی و آنچه بر آن است، بر وی مکشوف گردید.

تفسیر:

در آیه «و کذلک نری ابراهیم ملکوت السماوات و الارض ......... » تا آخر آیه، ظاهر سیاق چنین می فهماند که کلمه «کذلک» اشاره به مطلبی دارد که آیه «و اذ قال ابراهیم لابیه آزر أ تتّخذ اصناماً آلهةً انّی اراک ......... » متضمن آن است، یعنی نشان دادن حقیقت به ابراهیم علیه السلام در این باره. پس معنای آیه چنین است : ما با این گونه نشان دادن، ملکوت آسمان ها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم.

به کمک این اشاره و آیه بعدی، یعنی «فلمّا جنّ علیه اللیل» که بر ارتباط آیه بعد آن با آیه قبلش دلالت دارد، معلوم می شود که کلمه «نُری» [با آنکه مضارع است ]برای حکایت از زمان گذشته است؛ نظیر کلمه «نرید» در آیه «و نرید أن نمنّ علی الذین استضعفوا فی الارض».

بنا بر این، معنای آیه چنین است : ما ملکوت آسمان ها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم و همین باعث شد که درباره بت ها با پدر و قوم خود احتجاج کند و گمراهی آنان را برایشان برملا کند و ما با این عنایت و موهبت، یعنی نشان دادن ملکوت، او را مدد می رساندیم و بر همین حال بود تا آنکه شب فرا رسید و چشمش به ستاره ای افتاد.

با توجه به این مطلب، سخن بعضی مفسران که گفته اند : جمله «و کذلک نری ......... » نظیر یک جمله معترضه است و به قبل و بعد خود ارتباطی ندارد و همچنین سخن برخی دیگر که گفته اند : مسأله نشان دادن ملکوت، نخستین بار هنگامی برای ابراهیم علیه السلام تحقق یافت که شب فرا رسید و او ستاره ای را دید ......... صحیح نیست و نباید به آن اعتنایی کرد.

و امّا معنای ملکوت آسمان ها و زمین؛ ملکوت همان مُلک است و مصدر می باشد؛ مانند کلمات طاغوت و جبروت. گو اینکه در مقایسه با مُلک، کلمه ملکوت معنا را با تأکید بیشتری می رساند، چنان که کلمات طاغوت و جبروت نیز نسبت به طغیان و جبر یا جبران تأکید بیشتری دارد.

قرآن نیز این واژه را درست به همان معنای لغوی آن به کار برده است، چنان که دیگر کلمات به کار رفته در کلام خدا نیز چنین است، منتها مصداق قرآنی آن با مصداق این کلمه در میان ما فرق می کند؛ زیرا ملک و ملکوت که نوعی سلطنت و فرمانروایی می باشد، در میان ما یک معنا و مفهوم فرضی و اعتباری است که آنچه باعث شده آن را اعتبار کنیم نیاز اجتماعی به وجود نظم در رفتارها و افراد انسانی است به طوری که به برقراری امنیّت و عدالت و توانمندی مسائل اجتماعی بینجامد و این معنا، همان گونه که پیوسته در جوامع انسانی مشاهده می کنیم، به خودی خود قابل انتقال و بخشیدن و غصب و تصرّف به قهر و غلبه می باشد.

این معنا، با آنکه قرار دادی و اعتباری است و اگر چه می توان درباره خدای متعال هم آن را از این جهت که حکومت حقیقی در جامعه بشری از آنِ خدای سبحان است، تصوّر کرد؛ چه آنکه خداوند می فرماید : «فرمان جز از آنِ خدا نیست» و نیز می فرماید : «در این [سرای ]نخستین و در آخرت، ستایش از آنِ اوست و فرمان، برای اوست»، امّا تحلیل معنای این ملک و فرمانروایی قراردادی و اعتباری روشن می کند که ریشه و ثبوتی در حقایق دارد که قابل زوال و انتقال نیست. همچنان که هر یک از ما مالک و اختیاردار خویش است. به این معنا که بر گوش و چشم و دیگر قوا و افعال خویش حاکم و مسلّط است و در آنها دخل و تصرّف می کند، به طوری که گوش و چشم او به تبع خواست و فرمان او می شنود و می بیند نه به تبع خواست و فرمان انسانی دیگر. و این معنا، حقیقتی است که شک نداریم که در وجود ما تحقّق دارد، تحققّی که غیر قابل زوال و انتقال می باشد؛ زیرا انسان مالک قوا و افعال خود است و این قوا و افعال، تماما، تابع وجود او و قائم به آن هستند و از وجود وی مستقل و بی نیاز نمی باشند. مثلاً چشم با اجازه انسانی می بیند که به وسیله آن نگاه می کند و گوش نیز با اجازه او می شنود و اگر انسان نبود، نه دیده ای در کار بود و نه دیدنی و نه گوشی و نه شنیدنی. در جامعه نیز فرد کاری که می کند در حقیقت با اجازه پادشاه یا زمامدار می کند و اگر این نیروی اداره کننده که زمام تمام امور جامعه در دست اوست نبود، جامعه و اجتماعی تشکیل نمی شد و اگر پادشاه یا زمامدار فردی را از عمل و تصرّفی باز دارد او نمی تواند سرپیچی کند. شکی نیست که این معنا عینا درباره خدای سبحان نیز که منشأ پیدایش موجودات و تدبیر نظام عالم می باشد، صادق است. هیچ مخلوقی نه در وجود خود از آفریدگارِ بلند مرتبه بی نیاز است و نه در توابع وجودش، یعنی قوا و افعال خویش، و هیچ گونه استقلالی از خود ندارد، چه در حال انفراد و چه در حال اجتماعش با سایر اجزای هستی. و ارتباط قوای جهان و آمیختگی این قوا با یکدیگر به نحوی است که این نظام عمومیِ مشهود را پدید می آورد.

خدای متعال می فرماید : «قل اللهم مالک الملک ؛ بگو، بار الها! تویی مالک ملک». نیز می فرماید : «للّه ملک السماوات و الأرض ؛ برای خداوند است مالکیت آسمان ها و زمین» و نیز می فرماید : «تبارک الذی بیده الملک و هو علی کلّ شی ء قدیر. الذی خلق الموت و الحیاة _ تا آنجا که می فرماید : _ الذی خلق سبع سماوات طباقا ؛ خجسته است آنکه فرمانروایی به دست اوست و او بر هر چیزی تواناست. همان که مرگ و حیات را آفرید ......... همان که هفت آسمان را طبقه طبقه بیافرید». این آیات _ همچنان که ملاحظه می کنید _ ملک و پادشاهی را به آفریدن تعلیل می کند. پس، بودنِ وجودِ موجودات از خداوند و انتساب وجود و واقعیت آنها به او ملاک تحقّق مُلک و پادشاهی خداست و این بدان معناست که دیگری در ملک خداوند شریک او نیست و از او به دیگری منتقل نمی شود و قابل انتقال و وا گذاری نیست، به طوری که خدا از آن صرف نظر کند و دیگری را جانشین خود گرداند.

این همان معنایی است که کلمه ملکوت در این آیه به آن تفسیر می شود : «انّما امره اذا أراد شیئا ان یقول له کن فیکون. فسبحان الذی بیده ملکوت کلّ شی ء ؛ چون به چیزی اراده فرماید، کارش این است که می گوید: باش، پس بی درنگ موجود می شود. پس شکوهمند است آنکه ملکوت هر چیزی به دست اوست» ؛ زیرا آیه دوم روشن می سازد که ملکوت هر چیز همان کلمه «کُنْ / باش» است که خداوند سبحان آن را به آن شیئ می گوید و سخن خدا هم عین فعل او و ایجاد اشیاء است.

پس، روشن شد که ملکوت، همان وجود اشیاء است، از جهت انتساب و قائم بودن آنها به خداوند سبحان و این چیزی است که شرکت پذیر نمی باشد و تنها به خدای یگانه اختصاص دارد. بنا بر این، ربوبیّت که عبارت است از پادشاهی و تدبیر، نه قابل تفویض است و نه ملکیت آن به دیگری منتقل می شود.

به همین دلیل، نگریستن به ملکوت اشیاء و موجودات، انسان را قطعا به توحید رهنمون می شود؛ چنان که خدای متعال می فرماید : «آیا در ملکوت آسمان ها و زمین و آنچه خدا آفریده است، ننگریستند و اینکه شاید اجلشان نزدیک شده باشد؟ پس به کدام سخن، بعد از قرآن، ایمان می آورند؟» مضمون این آیه _ همچنان که ملاحظه می شود _ با مضمون آیه سوم سوره ملک که قبلاً ذکر شد، یکی است.

بنا بر این، روشن شد که مراد از نشان دادن ملکوت آسمان ها و زمین _ آن گونه که از تدبّر در دیگر آیات مربوطه به دست می آید _ عبارت است از راهنمایی کردن جان گرامی حضرت ابراهیم علیه السلام به مشاهده اشیاء از این جهت که وجودشان مستند به اوست و از آنجا که این استناد شرکت پذیر نیست، دیری نپایید که ابراهیم به این نتیجه رسید که هیچ مخلوقی نمی تواند ربوبیّت دیگری و تدبیر نظام و اداره امور عالم را به عهده داشته باشد؛ چه آنکه بت ها، مجسّمه هایی هستند که انسان، خودْ آنها را ساخته و نامگذاری کرده است و خدا بر حقانیّت آنها برهانی فرو نفرستاده است و موجودی که چنین وضعی داشته باشد نمی تواند ربّ و مالک انسانی باشد که آنها را ساخته است. اجرام سماوی مانند ستاره و ماه و خورشید نیز دستخوش دگرگونی می شوند؛ زیرا گاه برای انسان ظاهر می شوند و گاه از نظرش ناپدید می گردند. این موجودات نیز با چنین حال و روزی _ همچنان که خواهیم گفت _ نمی توانند فرمانروا و مدبّر هستی باشند.

آیه : «و لیکون من الموقنین» : حرف لام در «لیکون» برای تعلیل است و مجموع این جمله، عطف بر جمله دیگری است که حذف شده و تقدیرش چنین می باشد : لیکون کذا و کذا و لیکون من الموقنین» (تا چنین و چنان باشد و تا از یقین کنندگان باشد).

یقین، عبارت از علمی است که به هیچ رو با شکّ و تردید آمیخته نباشد. شاید مراد از آن، یقین به آیات و نشانه های خدا باشد؛ چنان که در جای دیگر می فرماید : «و جعلنا منهم ائمّة یهدون بامرنا لمّا صبروا و کانوا بآیاتنا یوقنون». این یقین، نتیجه اش یقینِ به نام های نیکو و صفات برین خداوند است.

به همین معناست آیاتی که خداوند در خصوص پیامبر صلی الله علیه و آله نازل کرده و فرموده است : «منزّه است خدایی که بنده خود را شبانگاهی از مسجد الحرام به سوی مسجد الاقصی _ که پیرامون آن را برکت داده ایم _ سیر داد تا از نشانه های خود به او بنمایانیم» و «دیده اش منحرف نگشت و [از حدّ ]در نگذشت. به راستی که [برخی ]از بزرگ ترین آیات پروردگار خود را بدید». و امّا یقین به ذات متعالی پروردگار، قرآن کریم ساحت پروردگار را برتر از آن دانسته که شکّی به آن تعلق گیرد یا علمی بر آن احاطه یابد، بلکه در این جا پای تسلیم کامل در میان است.

قرآن کریم از جمله خواصّ و آثار علم یقینی به نشانه های خدای متعال را مکشوف شدن حقایق هستی در فراسوی پرده حسّ _ در حدّی که خداوند بخواهد _ ذکر کرده است. مثلاً در این آیه می فرماید : «هرگز چنین نیست، اگر علم الیقین داشتید. به یقین دوزخ را می دیدید» و نیز می فرماید : «نه چنین است، در حقیقت، کتاب نیکان در علّیین است. و تو چه دانی که علّیین چیست؟ کتابی است نوشته شده. مقرّبان آن را مشاهده می کنند».

ص :59


1- تفسیر العیّاشی : 1/364/35 .
2- الأنعام : 74 .
3- القصص : 5 .
4- الأنعام : 57 .
5- القصص : 70 .
6- آل عمران : 26 .
7- المائدة : 120 .
8- الملک : 1 _ 3 .
9- یس : 82 ، 83 .
10- الأعراف : 185 .
11- السجدة : 24 .
12- الإسراء : 1.
13- النجم : 17 ، 18 .
14- التکاثر : 5 ، 6 .
15- المیزان فی تفسیر القرآن : 7/169، و الآیات من سورة المطفّفین : 18_21.

ص :60

ص :61

ص :62

ص :63

ص :64

ص :65

ص :66

3657 - حُجُبُ المَلَکوتِ
3657 - پرده های ملکوت

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ فی لَیلةِ الإسراءِ _: فلَمّا نَزَلتُ و انتَهَیتُ إلی سَماءِ الدُّنیا نَظَرتُ أسفَلَ مِنّی ، فإذا أنا برَهَجٍ و دُخانٍ و أصواتٍ ، فقلتُ : ما هذا یا جِبریلُ ؟ قالَ : و هذهِ الشَّیاطینُ یَحومونَ علی أعیُنِ بَنی آدمَ أن لا یَتَفکّروا فی مَلَکوتِ السَّماواتِ و الأرضِ، و لَو لا ذلکَ لَرأتِ العَجائبَ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :لولا أنَّ الشَّیاطینَ یَحُومونَ علی قُلوبِ بَنی آدمَ لَنَظَروا إلی مَلَکوتِ السَّماءِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :طُوبی لِلمَساکینِ بالصَّبرِ ، و هُمُ الّذینَ یَرَونَ مَلَکوتَ السَّماواتِ و الأرضِ . (3)

(4)

3657

پرده های ملکوت

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در شب معراج _فرمود : چون به پایین آمدم و به آسمان دنیا رسیدم ، به پایین تر از خود نگریستم، ناگاه با ابر و غبار و دود و هیاهویی مواجه شدم. گفتم : جبرئیل این ها چیست؟ گفت : این ها شیطان هایند که بر فراز چشمان آدمیان می چرخند تا که آنان در ملکوت آسمان ها و زمین نیندیشند و اگر چنین نبود شگفتی ها می دیدند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر نبود که شیطان ها بر گرد دل های آدمیان می چرخند، هر آینه آنان ملکوت آسمان ها را می دیدند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوشا مستمندان شکیبا! آنهایند که ملکوت آسمان ها و زمین را می بینند.

ص :67


1- کنز العمّال : 31861 .
2- المحجّة البیضاء : 2/125 ، و فی هامشه : أخرجه أحمد عن أبی هریرة باختلاف ، و قوله : «یحومون»: حامَ الطائرُ حولَ الشیء حوما إذا دار (مجمع البحرین : 1/477).
3- الکافی : 2/263/13 .
4- (انظر) القلب : باب 3335 ، 3344 .

ص :68

496 - الإملاء

496 - مهلت دهی خدا

اشاره

(1)

(2)

ص :69


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 73 / 377 باب 139 «الإملاء و الإمهال علَی الکفّار». بحار الأنوار : 73 / 387 باب 141 «وقت ما یُغلّظ علَی العبد فی المعاصی و استدراج اللّه تعالی».
2- انظر: عنوان 482 «الامتحان». البلاء : باب 411 ، النعمة : باب 3852 ، الظلم : باب 2422.

3658 - الإملاءُ
3658 - مهلت دادن

الکتاب :

«وَ لاَ یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدَادُوا إِثْما وَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ» . (1)

«وَ أَصْحَابُ مَدْیَنَ وَ کُذِّبَ مُوسَی فَأَمْلَیْتُ لِلْکَافِرینَ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ * فَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أهْلَکْنَاهَا وَ هِیَ ظَالِمَةٌ فَهِیَ خَاوِیَةٌ عَلَی عُرُوشِهَا وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ * أَ فَلَمْ یَسِیرُوُا فِی الأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ یَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لا تَعْمَی الْأَبْصَارُ وَ لکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ * وَ یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذَابِ وَ لَنْ یُخْلِفَ اللّهُ وَعْدَهُ و إِنَّ یَوْما عِنْدَ رَبِّکَ کَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ * وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أَمْلَیْتُ لَهَا وَ هِیَ ظَالِمَةٌ ثُمَّ أَخَذْتُهَا وَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ» . (2)

(3)

3658

مهلت دادن

قرآن :

«و البته نباید کسانی که کافر شده اند تصور کنند اینکه به ایشان مهلت می دهیم، برای آنان نیکوست. ما فقط به ایشان مهلت می دهیم تا بر گناه [خود ]بیفزایند و [آن گاه ]عذابی خفّت آور خواهند داشت».

«و [نیز] اهل مدین. و موسی تکذیب شد. پس کافران را مهلت دادم، سپس [گریبان ]آنها را گرفتم. بنگر، عذاب من چگونه بود؟ و چه بسیار شهرها را _ که ستمکار بودند _ هلاکشان کردیم و [اینک] آن شهرها سقف هایشان فرو ریخته است، و [چه بسیار ]چاه های متروک و کوشک های افراشته را. آیا در زمین گردش نکردند تا دل هایی داشته باشند که با آن خرد ورزند، یا گوش هایی که با آن بشنوند؟ در حقیقت، چشم ها کور نیست لیکن دل هایی که در سینه هاست کور است. و از تو با شتاب تقاضای عذاب می کنند، با آنکه هرگز خدا خلاف وعده اش نمی کند و در حقیقت، یک روز نزد پروردگار تو مانند هزار سال است از آنچه شما می شمرید. و چه بسا شهری که مهلتش دادم در حالی که ستمکار بود، سپس [گریبان] آن را گرفتم. و فرجام به سوی من است».

ص :70


1- آل عمران : 178 .
2- الحجّ : 44 _ 48 .
3- (انظر) آل عمران : 196 ، 197 ، المائدة : 71 ، الأنعام : 44 ، الأعراف : 94 ، 95 ، 182 ، 183 ، التوبة : 85، یونس : 11 ، هود : 48 ، الرعد : 32 ، الحِجر : 3 ، النحل : 61 ، الکهف : 58 ، مریم : 84 ، طه : 129 _ 131، لأنبیاء : 44، 111 ، المؤمنون : 54، 55 ، الفرقان: 18، الشعراء: 146، 205_207، العنکبوت: 53، لقمان : 24 ، فاطر : 45 ، یس : 43 ، 44 ، غافر : 4 ، 5، فصّلت : 45 ، الشوری : 21 ، الزخرف : 29، الذاریات : 43 ، 44 ، القلم : 45 ، المدّثّر : 11 _ 16، المرسلات : 46 ، الطارق : 15 _ 17 .

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ما ابتَلَی اللّهُ أحَدا بمِثلِ الإملاءِ لَهُ . (1)

عنه علیه السلام :و طالَ الأمَدُ بِهِم لیَستَکمِلوا الخِزیَ ، و یَستَوجِبوا الغِیرَ . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :أملَی اللّه عَزَّ و جلَّ لِفِرعَونَ ما بینَ الکَلِمَتَینِ : قَولِهِ : «أنا رَبُّکُمُ الأعلی» (3) و قَولِهِ : «ما عَلِمْتُ لَکُم مِن إلهٍ غَیری» (4) أربَعینَ سَنَةً ، ثُمّ أخَذَهُ اللّهُ نَکالَ الآخِرَةِ و الاُولی ، و کانَ بَینَ أن قالَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ لِموسی و هارونَ علیهما السلام: «قَدْ اُجِیبَتْ دَعْوَتُکُما» (5) و بَینَ أن عَرَّفَهُ اللّهُ تعالی الإجابَةَ أربَعینَ سَنةً . (6)

بحار الأنوار عن الحسین بن الحسن :قلتُ لأبی الحَسَنِ الرِّضا علیه السلام : إنّی تَرَکتُ ابنَ قِیاما (7) مِن أعدی خَلقِ اللّهِ لکَ، قالَ : ذلکَ شَرٌّ لَهُ . قلتُ : ما أعجَبَ ما أسمَعُ مِنکَ جُعِلتُ فِداکَ ! قالَ : أعجَبُ مِن ذلکَ إبلیسُ ، کانَ فی جِوارِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ فی القُربِ مِنهُ ، فأمَرَهُ فأبی و تَعَزّزَ و کانَ مِن الکافِرینَ ، فأملَی اللّهُ لَهُ . و اللّهِ ، ما عَذَّبَ اللّهُ بشیءٍ أشَدَّ مِن الإملاءِ . و اللّهِ یا حسینُ ما عذَّبَهُمُ اللّهُ بشیءٍ أشَدَّ من الإملاءِ . (8)

حدیث :

امام علی علیه السلام :خداوند هیچ کس را به چیزی همانند مهلت دادن به او، آزمایش نکرده است.

امام علی علیه السلام :و روزگارشان به درازا کشید تا خواری را به نهایت رسانند و خود را مستوجب دگرگونی ها (زوال نعمت ها) گردانند.

امام باقر علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ به فرعون،از این سخن او که گفت : «پروردگار بزرگتر شما منم» تا این سخنش : «من جز خویشتن برای شما خدایی نمی شناسم» چهل سال مهلت داد و آن گاه او را به کیفر دنیا و آخرت گرفتار ساخت و [نیز] از زمانی که خداوند عزّ و جلّ به موسی و هارون علیهما السلام فرمود : «هر آینه دعای شما را پذیرفتم» تا زمانی که خدای متعال [نتیجه ]اجابت را بر او معلوم ساخت، چهل سال طول کشید.

بحار الأنوار_ به نقل از حسین بن الحسن _: به امام رضا علیه السلام عرض کردم : من ابن قیاما (9) را در حالی ترک کردم که از جمله دشمن ترین خلق خدا با تو بود حضرت فرمود : این برای خود او بد است. عرض کردم : فدایت شوم، سخن عجیبی از شما می شنوم! حضرت فرمود : عجیب تر از این، ابلیس است. او در جوار قرب خداوند عزّ و جلّ بود و خداوند به وی فرمان داد، امّا از فرمان خدا سرباز زد و بزرگی فروخت و از کافران شد. پس، خداوند به او مهلت داد. به خدا قسم که خدا به چیزی سخت تر از مهلت دادن [کسی را ]عذاب نکرده است. ای حسین! به خدا سوگند که خدا آنها را به چیزی سخت تر از مهلت دادن عذاب نکرده است.

ص :71


1- نهج البلاغة : الحکمة 116 .
2- نهج البلاغة : الخطبة 150 .
3- . النازعات : 24 .
4- القصص : 38 .
5- . یونس : 89 .
6- الخصال : 539/11 .
7- هو الحسین بن قیاما الواقفیّ، کان یجحد أبا الحسن الرضا علیه السلام ، (کما فی هامش المصدر) .
8- بحار الأنوار : 5/216/3 .
9- منظور حسین بن قیامای واقفی است که امامت حضرت رضا علیه السلام را انکار می کرد، ر. ک: (حاشیه بحار الأنوار).

الدرّ المنثور عن یزید بن مَیسَرةَ :أجِدُ فیما أنزَلَ اللّهُ علی موسی : أ یَفرَحُ عَبدی المؤمنُ أن أبسُطَ لَهُ الدُّنیا و هُو أبعَدُ لَهُ مِنّی ، أو یَجزَعُ عَبدی المؤمنُ أن أقبِضَ عَنهُ الدّنیا و هُو أقرَبُ لَهُ منّی ؟! ثُمّ تَلا : «أ یَحْسَبونَ أ نَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِن مالٍ و بَنینَ * نُسارِعُ لَهُمْ فی الخَیْراتِ بَلْ لا یَشْعُرونَ» (1) . (2)

التّفسیر :

قوله تعالی : «و لا یَحْسَبنَّ الّذینَ کَفَروا أَنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ ......... » (3) لمّا طیّب نفس نبیّه فی مسارعة الکفّار فی کفرهم _ أنّ ذلک فی الحقیقة تسخیر إلهیّ لهم لینساقوا إلی حیث لا یبقی لهم حظّ فی الآخرة _ عطف الکلام إلَی الکفّار أنفسهم ، فبیّن أنّه لا ینبغی لهم أن یفرحوا بما یجدونه من الإملاء و الإمهال الإلهیّ ؛ فإنّ ذلک سَوق لهم بالاستدراج إلی زیادة الإثم ، و وراء ذلک عذاب مهین لیس معه إلاّ الهوان ، کلّ ذلک بمقتضی سنّة التّکمیل . (4)

الدرّ المنثور_ به نقل از یزید بن میسره _: در میان مطالبی که خداوند بر موسی نازل کرده است، این جملات را دیده ام : آیا بنده مؤمنِ من از اینکه دنیا را به رویش بگشایم و این کار مایه دوری او از من شود شادمان می گردد؟ یا بنده مؤمنم از اینکه دنیا را از او بگیرم و بدین وسیله به من نزدیک شود بی تابی می کند؟ سپس این آیه را تلاوت کرد : «آیا می پندارند که آنچه از مال و پسران که بدیشان مدد می دهیم. [از آن روی است که ]می خواهیم به سودشان در خیرات شتاب ورزیم؟ [نه] بلکه نمی فهمند».

تفسیر

آیه «و لا یحسبنّ الذین کفروا انما نملی لهم خیرا لا نفسهم ......... »، پس از آنکه خداوند پیامبر خود را درباره شتاب کفّار در کفرشان دلداری داد که این کار در حقیقت تسخیری الهی نسبت به کفّار است تا بدان جا رسند که هیچ بهره ای در آخرت نداشته باشند، سخن را متوجه خود کفّار کرد و روشن ساخت که اگر خداوند به آنها مهلت و فرصتی می دهد، نباید خوشحال شوند؛ زیرا این مهلت ها آنها را به تدریج به سوی گناهان بیشتر سوق می دهد و در پس این مهلت دهی، عذابی خوار کننده است که جز خفت و سر افکندنی به همراه ندارد. این جریان به تمامی طبق قانون و سنّت تکامل است.

ص :72


1- المؤمنون : 55 و 56 .
2- الدرّ المنثور : 6/104 .
3- آل عمران : 178 و الأنفال : 59 .
4- المیزان فی تفسیر القرآن : 4/79 .

ص :73

ص :74

497 - الاستِمناء

497 - خود ارضایی

اشاره

(1)

ص :75


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 79 / 95 باب 80 «الاستِمناء». بحار الأنوار : 104 / 30 باب 32 «الخَضْخَضة و الاستِمناء». وسائل الشیعة : 18 / 574 باب 3 «مَن استمنی فعلیه التعزیر».

3659 - الاستِمناءُ
3659 - خود ارضایی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ألاَ لَعنَةُ اللّهِ و الملائکةِ و النّاسِ أجمَعینَ علی مَنِ انتَقَصَ شیئا مِن حَقّی ......... و علی ناکِحِ البَهیمَةِ ، و علی ناکِحِ یَدِهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :ناکِحُ الکَفِّ مَلعونٌ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ثلاثةٌ لا یُکَلِّمُهُمُ اللّهُ یَومَ القِیامَةِ و لا یَنظُرُ إلَیهِم و لا یُزَکِّیهِم و لَهُم عَذابٌ ألیمٌ : النّاتِفُ شَیبَهُ ، و النّاکِحُ نفسَهُ ، و المَنکوحُ فی دُبُرِهِ . (3)

بحار الأنوار :قال الإمام الصادق علیه السلام _ لمّا سُئلَ عن الخَضخَضةِ _ : إثمٌ عَظیمٌ قد نَهَی اللّهُ تعالی عَنهُ فی کتابهِ ، و فاعِلُهُ کناکِحِ نفسِهِ ، و لو عَلِمتُ بمَن یَفعَلُهُ ما أکَلتُ مَعهُ . فقالَ السّائلُ : فَبیِّنْ لی یا بنَ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله مِن کتابِ اللّهِ نَهیَهُ . فقالَ : قولُ اللّهِ : «فمَنِ ابْتَغی وَراءَ ذلکَ فأُولئکَ هُمُ العادُونَ» (4) و هُو مِمّا وراءَ ذلکَ . (5)

3659

خود ارضایی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هان! لعنت خدا و فرشتگان و مردم، همگی، بر کسی باد که چیزی از حق مرا پایمال کند ......... و بر کسی که با حیوان نزدیکی کند و بر کسی که با دست خود ازدواج (خود ارضایی) کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نکاح کننده با دست خود، ملعون است.

امام صادق علیه السلام :سه کس اند که خداوند روز قیامت نه با آنها سخن می گوید، نه به آنان نگاه می کند و نه پاکشان می خواند و عذابی دردناک دارند : کسی که موی سپید خود را بکند، کسی که با خود ازدواج (خود ارضایی) کند و کسی که لواط دهد.

بحار الأنوار :امام صادق علیه السلام _ در پاسخ به سؤال از استمناء _ فرمود : گناه بزرگی است که خدای متعال در کتاب خود از آن نهی فرموده است و کننده این کار مانند کسی است که با خودش ازدواج کند. اگر بدانم کسی این کار را می کند هرگز با او غذا نمی خورم. سؤال کننده پرسید : یا بن رسول اللّه ، در کجای کتاب خدا از این عمل نهی شده است؟ حضرت فرمود : این سخن خداوند که می فرماید : «پس، هر که فراتر از این جوید، آنان از حدّ گذرندگانند» و این عمل از مصادیق «فراتر از این» است.

ص :76


1- کنز العمّال : 44057 .
2- عوالی اللآلی : 1/260/38 .
3- بحار الأنوار : 79/95/1 .
4- المؤمنون : 7 .
5- بحار الأنوار : 104/30/1 .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ أمیرَ المؤمنینَ علیه السلام اُتِیَ برَجُلٍ عَبَثَ بذَکَرِهِ ، فضَرَبَ یَدَهُ حتَّی احمَرّت ، ثُمّ زَوَّجَهُ مِن بَیتِ المالِ . (1)

امام صادق علیه السلام :مردی را که با آلت خود بازی کرده بود نزد امیر مؤمنان علیه السلام آوردند. حضرت به دست او [تازیانه ]زد تا جایی که سرخ شد. آن گاه از محل بیت المال برایش زن گرفت.

ص :77


1- الکافی : 7/265/25 .

ص :78

498 - الموت

498 - مرگ

اشاره

(1)

(2)

ص :79


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 6 / 116 باب 1 «حکمة الموت و حقیقته». کنز العمّال : 15 / 542 _ 762 «کتاب الموت و أحوال تقع بعده». وسائل الشیعة : 2 / 621 «أبواب الاحتضار». بحار الأنوار : 81 / 170 _ 397 ، 82 / 1 _ 186 «أبواب الجنائز».
2- انظر: عنوان 4 «الأجل» ، 37 «البرزخ» ، 427 «القبر» ، 374 «المعاد». 210 «زیارة القبور» ، 280 «الشهادة فی سبیل اللّه » ، 306 «المصیبة». الحجّ : باب 714 ، الذَّنْب : باب 1391 ، الزکاة : باب 1582. العلم : باب 2797 ، الفقر : باب 3172 ، الصدقة : باب 2194.

3660 - المَوتُ
3660 - مرگ

الکتاب :

«الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیَاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ» . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إذا ماتَ أحَدُکُم فَقَد قامَت قِیامَتُهُ، فاعبُدوا اللّهَ کأنَّکُم تَرَونَهُ، و استَغفِروهُ کلَّ ساعَةٍ. (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إذا ماتَ أحَدُکُم فَقد قامَت قِیامَتُهُ ، یَری ما لَهُ مِن خَیرٍ و شَرٍّ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :أنا النَّذیرُ ، و المَوتُ المُغِیرُ ، و السّاعَةُ المَوعِدُ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :المَوتَ المَوتَ ! ألا و لا بُدَّ مِن المَوتِ ، جاءَ المَوتُ بما فیهِ ، جاءَ بالرَّوحِ و الرّاحَةِ و الکَرَّةِ المُبارَکةِ إلی جَنَّةٍ عالِیَةٍ لأهلِ دارِ الخُلودِ ، الّذینَ کانَ لَها سَعیُهُم و فیها رغبَتُهُم . و جاءَ المَوتُ بما فیهِ بالشِّقوَةِ و النَّدامَةِ و بالکَرَّةِ الخاسِرَةِ إلی نارٍ حامیَةٍ لأهل دارِ الغُرورِ ، الّذینَ کانَ لَها سَعیُهُم و فیها رغبَتُهُم . (5)

3660

مرگ

قرآن :

«همان [خدایی] که مرگ و زندگی را بیافرید، تا شما را بیازماید که کدامتان نیکوکارترید و اوست ارجمند آمرزنده».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه یکی از شما بمیرد، قیامتش بر پا شود. پس خدا را چنان بپرستید که انگار او را می بینید و هر لحظه از او آمرزش بخواهید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه یکی از شما بمیرد، قیامتش برپا شده است، خوبی ها و بدی های خود را می بیند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من بیم دهنده هستم و مرگ شبیخونْ زننده و قیامت وعده گاه.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرگ [را در نظر آورید]، مرگ را! بدانید که از مرگ گریزی نیست. مرگ آنچه دارد با خود می آورد : خوشی و آسایش و رستاخیزی خجسته به سوی بهشتی برین را برای اهل سرای جاودانی می آورد؛ همانان که برای این سرای کار می کردند و بدان رغبت می ورزیدند و مرگ، بدبختی و پشیمانی و رستاخیزی زیانبار به سوی آتشی سوزان را برای طالبانِ سرایِ فریب می آورد؛ همانان که برای این سرای می کوشیدند و بدان رغبت می ورزیدند.

ص :80


1- الملک : 2 .
2- کنز العمّال : 42748 .
3- کنز العمّال : 42123 .
4- تنبیه الخواطر : 1/280 .
5- الکافی : 3/257/27 .

عنه صلی الله علیه و آله :مَن ماتَ علی شیءٍ بَعثَهُ اللّهُ علَیهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :یُبعَثُ کلُّ عَبدٍ علی ما ماتَ علَیهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :المُسلمُ إذا حَضَرَتهُ الوَفاةُ سَلَّمَتِ الأعضاءُ بَعضُها علی بَعضٍ ، تقولُ : علَیکَ السَّلامُ تُفارِقُنی و اُفارِقُکَ إلی یَومِ القِیامَةِ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لِکُلِّ حَیٍّ مَوتٌ . (4)

عنه علیه السلام :المَوتُ أوَّلُ عَدلِ الآخِرَةِ . (5)

عنه علیه السلام :بالمَوتِ تُختَمُ الدُّنیا . (6)

عنه علیه السلام :المَوتُ بابُ الآخِرَةِ . (7)

عنه علیه السلام :خَلَقَ الآجالَ فأطالَها و قَصَّرَها ، و قَدَّمَها و أخَّرَها ، و وَصَلَ بالمَوتِ أسبابَها ، و جَعَلَهُ خالِجا لأشطانِها (8) ، و قاطِعا لِمَرائرِ أقرانِها (9) . (10)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس با هر چیزی [از اعمال و صفات ]بمیرد، خداوند او را با همان برمی انگیزد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر بنده ای، با همان چیزی برانگیخته می شود که مرده است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مسلمان هر گاه مرگش فرا رسد، اعضای بدنش از یکدیگر خداحافظی می کنند و می گویند: بدرود، تا روز قیامت از هم جدا می شویم.

امام علی علیه السلام :هر زنده ای را مرگی است.

امام علی علیه السلام :مرگ، آغاز عدالتِ آخرت است.

امام علی علیه السلام :با مرگ، دنیا پایان می پذیرد.

امام علی علیه السلام :مرگ، دروازه آخرت است.

امام علی علیه السلام :مدّت عمرها را معیّن فرمود و آنها را دراز و کوتاه و دیر و زود قرار داد و طناب های آن را به مرگ وصل کرد و مرگ را کِشنده طناب های بلند عمرها و گسلنده رشته های ریسمان های آنها قرار داد.

ص :81


1- . کنز العمّال : 42721 .
2- کنز العمّال : 42722 .
3- . کنز العمّال : 42184 .
4- غرر الحکم : 7286 .
5- . غرر الحکم : 1435 .
6- نهج البلاغة: الخطبة156.
7- . غرر الحکم : 319 .
8- جعل الموت خالجا لأشطانها : أی مسرعا فی أخذ حبالها (النهایة : 2/59) .
9- المرائر : الحبال المفتولة علی أکثر من طاق، واحدها: مریر و مریرة، القِران : أی مشدودین أحدهما إلی الآخر بحبل ، و القَرَنُ : الحبل الذی یشّدان به (النهایة : 4/317 و ص 53) .
10- نهج البلاغة : الخطبة 91 .

عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِ الّذی شَرَعَ الإسلامَ فسَهَّلَ شَرائعَهُ لِمَن وَرَدَهُ ......... التَّصدیقُ مِنهاجُهُ ، و الصّالِحاتُ مَنارُهُ ، و المَوتُ غایَتُهُ ، و الدُّنیا مِضمارُهُ ، و القِیامَةُ حَلبَتُهُ ، و الجَنَّةُ سُبقَتُهُ . (1)

عنه علیه السلام :إنّ المَوتَ هادِمُ لَذّاتِکُم ، و مُکَدِّرُ شَهَواتِکُم ، و مُباعِدُ طَیّاتِکُم ، زائرٌ غیرُ مَحبوبٍ ، و قَرنٌ غیرُ مَغلوبٍ ، و واتِرٌ غیرُ مَطلوبٍ ، قد أعلَقَتکُم حَبائلُهُ ......... فیُوشِکُ أن تَغشاکُم دَواجی ظُلَلِهِ ، و احتِدامُ عِلَلِهِ . (2)

عنه علیه السلام :إن للّهِ مَلَکا یُنادی فی کلِّ یَومٍ : لِدُوا لِلمَوتِ ، و اجمَعوا لِلفَناءِ ، و ابنُوا لِلخَرابِ . (3)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :أشَدُّ ساعاتِ ابنِ آدمَ ثلاثُ ساعاتٍ : السّاعَةُ التی یُعایِنُ فیها ملَکَ المَوتِ ، و السّاعَةُ الّتی یَقومُ فیها مِن قَبرِهِ ، و السّاعَةُ التی یَقِفُ فیها بینَ یَدَیِ اللّهِ تبارکَ و تعالی ، فإمّا إلَی الجَنّةِ ، و إمّا إلَی النّارِ ......... . (4)

امام علی علیه السلام :ستایش خدایی را که شریعت اسلام را بنا نهاد و آبشخورهای آن را برای کسی که بخواهد از آن آب بنوشد، آسان و هموار گردانید ......... شاهراه آن تصدیق است و مناره اش کارهای نیکو و پایانش مرگ و دنیا میدان مسابقه آن و قیامت محلّ گرد آمدن مسابقه دهندگانش و بهشت جایزه اش.

امام علی علیه السلام :مرگ برهم زننده خوشی های شماست و تیره کننده شهوت های شما و دور کننده شما از هدف هایتان. میهمانی نا خواستنی ، و هماوردی شکست نا پذیر و خونریزی بازخواست نشدنی است. شما را در دام های خود افکنده است ......... نزدیک است که تاریکی سایه های مرگ و شدّت دردهای آن شما را فراگیرد.

امام علی علیه السلام :خداوند فرشته ای دارد که هر روز ندا می دهد : بزایید برای مردن، و گرد آورید برای نابودی و بسازید برای ویرانی.

امام زین العابدین علیه السلام :سخت ترین لحظات آدمی سه لحظه است : لحظه ای که ملک الموت را می بیند، و لحظه ای که از گورش برمی خیزد ، و لحظه ای که در برابر پروردگار خود _ تبارک و تعالی _ می ایستد، پس یا سوی بهشت می رود یا سوی دوزخ .........

ص :82


1- . نهج البلاغة : الخطبة 106.
2- نهج البلاغة : الخطبة 230 .
3- . نهج البلاغة : الحکمة 132.
4- الخصال : 119/108 .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ قَوما أتَوا نَبیّا فقالُوا : اُدعُ لَنا ربَّکَ یَرفَعْ عنّا المَوتَ ، فدَعا لَهُم فَرفَعَ اللّهُ تبارکَ و تعالی عنهُمُ المَوتَ، و کَثُروا حتّی ضاقَت بهِمُ المَنازِلُ و کَثُرَ النَّسلُ ، و کانَ الرّجُلُ یُصبِحُ فیَحتاجُ أن یُطعِمَ أباهُ و اُمَّهُ و جَدَّهُ و جَدَّ جدِّهِ و یُرضِیَهُم (1) و یَتعاهَدَهُم ، فشُغِلوا عن طَلَبِ المَعاشِ ، فأتَوهُ فقالوا : سَلْ ربَّکَ أن یَرُدَّنا إلی آجالِنا الّتی کُنّا علَیها ، فسَألَ ربَّهُ عَزَّ و جلَّ فَرَدَّهُم إلی آجالِهِم . (2)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :إنّ أوحَشَ ما یکونُ هذا الخَلقُ فی ثلاثةِ مَواطِنَ : یَومَ یُولَدُ و یَخرُجُ مِن بَطنِ اُمّهِ فیَرَی الدُّنیا ، و یَومَ یَموتُ فیُعایِنُ الآخِرَةَ و أهلَها ، و یَومَ یُبعَثُ فیَری أحکاما لَم یَرَها فی دارِ الدُّنیا ......... . (3)

امام صادق علیه السلام :گروهی نزد پیغمبری آمدند و گفتند : دعا کن پروردگارت مرگ را از ما بردارد. آن پیامبر برایشان دعا کرد. پس خداوند تبارک و تعالی مرگ را از آن جماعت برداشت. جمعیتشان چندان زیاد شد که خانه ها بر آنان تنگ گشت و نسلشان افزایش یافت. [به طوری که ]صبح که می شد مرد [خانه] مجبور بود پدر و مادر و پدر بزرگ و پدر بزرگِ پدر بزرگش را غذا بدهد و آنها را راضی گرداند [یا به نظافت آنها برسد] و به ایشان رسیدگی نماید. لذا از کسب و کار باز ماندند. این بود که آمدند و گفتند : از پروردگارت بخواه ما را به عمرهایی که داشتیم برگرداند. آن پیغمبر از پروردگارش عزّ و جلّ، چنین تقاضا کرد و خداوند آنها را به مدّت های [معیّن شده ]عمرشان باز گرداند.

امام رضا علیه السلام :وحشتناک ترین زمان برای این موجود (انسان) سه جاست : روزی که زاده می شود و از شکم مادرش بیرون می آید و دنیا را می بیند، و روزی که می میرد و آخرت و اهل آن را مشاهده می کند، و روزی که برانگیخته می شود و احکامی را می بیند که در سرای دنیا ندیده است ......... .

ص :83


1- فی نسخة «و یربّیهم» و فی نسخ اُخری «و یوضّیهم» . (کما فی هامش المصدر).
2- التوحید : 401/4 .
3- عیون أخبار الرِّضا : 1/257/11 .

التّفسیر :

قوله تعالی : «الّذی خَلَقَ المَوتَ و الحَیاةَ لِیَبلُوَکُمْ أیُّکُمْ أحْسَنُ عَمَلاً و هُوَ العَزیزُ الغَفورُ» ، الحیاة کون الشّیء بحیث یشعر و یرید، و الموت عدم ذلک ، لکنّ الموت _ علی ما یظهر من تعلیم القرآن _ انتقال من نشأة من نشآت الحیاة إلی نشأة اُخری کما تقدّم استفادة ذلک من قوله تعالی : «نَحْنُ قَدَّرْنا بَیْنَکُمُ المَوتَ _ إلی قولهِ : _ فیما لا تَعلمونَ» (1) ، فلا مانع من تعلّق الخلق بالموت کالحیاة . علی أنّه لو اُخذ عدمیّا کما عند العرف فهو عدم ملکة الحیاة و له حظّ من الوجود یصحّح تعلّق الخلق به ، کالعمی من البصر و الظّلمة من النّور . و قوله : «لِیَبلُوَکُمْ أیُّکُمْ أحْسَنُ عَمَلاً» ، غایة خلقه تعالی الموت و الحیاة ، و البلاء الامتحان . و المراد أنّ خلقکم هذا النّوع من الخلق _ و هو أنّکم تحیَون ثمّ تموتون _ خلق مقدّمیّ امتحانیّ یمتاز به منکم من هو أحسن عملاً من غیره . و من المعلوم أنّ الامتحان و التّمییز لا یکون إلاّ لأمرٍ ما یستقبلکم بعد ذلک، و هو جزاء کلّ بحسب عمله .

و فی الکلام مع ذلک إشارة إلی أنّ المقصود بالذّات من الخلقة هو إیصال الخیر من الجزاء ، حیث ذکر حسن العمل و امتیاز من جاء بأحسنه ؛ فالمحسنون عملاً هم المقصودون بالخلقة، و غیرهم مقصودون لأجلهم .

و قد ذیّل الکلام بقوله : «و هُوَ العَزیزُ الغَفورُ» فهو العزیز لأنّ الملک و القدرة المطلقین له وحده فلا یغلبه غالب ، و ما أقدر أحدا علی مخالفته إلاّ بلاءً و امتحانا و سینتقم منهم . و هو الغفور لأنّه یعفو عن کثیرٍ من سیّئاتهم فی الدّنیا و سیغفر کثیرا منها فی الآخرة کما وعد .

و فی التّذییل بالاسمَین مع ذلک تخویف و تطمیع علی ما یدعو إلی ذلک سیاق الدعوة .

و اعلم أنّ مضمون الآیة لیس مجرّد دعویً خالیةٍ عن الحجّة یراد بهِ التّلقین کما ربّما یُتوهّم بل هی مقدّمة قریبة من الضّرورة _ أو هی ضروریّة _ تستدعی الحکم بضرورة البعث للجزاء ؛ فإنّ الإنسان المتلبّس بهذه الحیاة الدنیویّة الملحوقة للموت لا یخلو من أن یحصل له وصف حسن العمل أو خلافه ، و هو مجهّز بحسب الفطرة بما لولا عروض عارض السّوء لساقه إلی حسن العمل ، و قلّما یخلو إنسان من حصول أحد الوصفَین کالأطفال و من فی حکمهم .

و الوصف الحاصل المترتّب علی وجود الشیء الساری فی أغلب أفراده غایة فی وجوده مقصودة فی إیجاده ، فکما أنّ الحیاة النّباتیّة لشجرة کذا إذ کانت تؤدّی فی الغالب إلی إثمارها ثمرة کذا یعدّ ذلک غایة لوجودها مقصودة منها، کذلک حسن العمل و الصلاح غایة لخلق الإنسان . و من المعلوم أیضا أنّ الصّلاح و حسن العمل لو کان مطلوبا لکان مطلوبا لغیره لا لنفسه ، و المطلوب بالذّات الحیاة الطیّبة التی لا یشوبها نقص و لا یعرضها لغو و لا تأثیم ، فالآیة فی معنی قوله : «کلُّ نَفْسٍ ذائقَةُ المَوتِ و نَبْلوکُمْ بِالشّرِّ و الخَیرِ فِتْنَةً» (2) . (3)

تفسیر

آیه «الذی خلق الموت و الحیاة لیبلوکم ایّکم احسن عملاً و هو العزیز الغفور»، حیات یعنی اینکه موجود به گونه ای باشد که حسّ و اراده داشته باشد و موت و مرگ به معنای فقدان این دو خصیصه است. مرگ، آن گونه که از آموزش های قرآن بر می آید، عبارت است از انتقال از یک مرحله زندگی به مرحله ای دیگر و این مطلب، چنان که پیشتر گفتیم، از این آیه استفاده می شود : «ماییم که میان شما مرگ را مقدّر کرده ایم _ تا آنجا که می فرماید : _ و شما را [به صورت] آنچه نمی دانید پدیدار گردانیم». بنا بر این، مانعی ندارد که مرگ نیز همچون زندگی آفریده شود.

با این حال، اگر مرگ را، چنان که در عرف نیز چنین است، یک امر عدمی بگیریم، در این صورت مرگ، عدم ملکه زندگی است و بهره ای از وجود دارد که تعلّق گرفتن آفرینش را به آن صحّت می بخشد. مانند نسبت کوری به بینایی و تاریکی به روشنایی [که نسبت عدم ملکه است].

جمله «لیبلوکم ایّکم احسن عملاً» بیانگر هدف خداوند از آفریدن مرگ و زندگی است. و «بلاء» به معنای آزمایش و امتحان می باشد. مقصود این است که این نوع آفرینش شما _ یعنی اینکه زندگی می کنید و سپس می میرید _ یک آفرینش مقدّماتی آزمایشی است که معلوم می کند کدام یک از شما بهتر از دیگری عمل می نماید. پیداست که امتحان و تمیز دادن تنها برای چیزی است که بعداً با آن روبه رو می شوید و آن پاداش دادن به هر کس به فراخور عمل اوست.

به علاوه، در این جمله اشاره ای به این نکته است که مقصود اصلی از آفرینش، رساندن پاداش نیک است؛ چرا که از کار نیک و ممتاز شدن کسی که کار بهتر کند سخن به میان آورده است. بنا بر این، مقصود از خلقت همان نیکوکارانند و خلقت دیگران به خاطر آنها صورت گرفته است.

خداوند گفتار خود را با جمله «و اوست چیره نا پذیر آمرزنده» ختم کرده است و او عزیز و چیره ناشدنی است، چون پادشاهی و قدرت مطلق تنها از آنِ اوست و از این رو، هیچ نیرویی بر او چیره نمی آید و به هر کس توان مخالفت با خود را داده فقط برای آزمایش و امتحان است و به زودی از آنان انتقام خواهد گرفت. اوست آمرزنده؛ زیرا در دنیا بسیاری از گناهانِ آنان را می بخشد و در آخرت نیز، همچنان که وعده داده است، بسیاری از گناهان را خواهد آمرزید.

افزون بر این، آوردن دو نام «عزیز» و «غفور»، گونه ای بیم و امید دادن به آن چیزی است که آیه بدان فرا می خواند.

باید دانست که مضمون آیه، صرف یک ادّعای بدون دلیل، که هدف از آن تلقین باشد، نیست؛ چنان که ممکن است این گونه توهّم شود. بلکه یک مقدّمه تقریباً ضروری _ یا کاملاً ضروری _ است که مستلزم حکم به ضرورت رستاخیز برای پاداش و سزاست؛ چه، انسانی که جامه این حیات دنیویِ منجرِّ به مرگ بر قامت او پوشانده شده از دو حال خارج نیست : یا به وصف نیکوکار بودن متّصف می شود یا به وصف خلاف آن هرچند سرشت انسان طوری ساخته و مجهّز شده است که اگر مانعی پیش نیاید، به سمت کار نیک پیش می رود. همه انسان ها به استثنای کودکان و کسانی که در حکم آنها هستند، لا جرم یا نیکو کارند یا بدکار و از متّصف شدن به یکی از این دو وصف خالی نیستند.

وصف و حالتی که مترتّب بر وجود شی ء است و در اغلب افراد آن جاری و ساری است، غایت وجود او و مقصود از ایجاد وی می باشد. مثلاً همان گونه که حیات نباتیِ یک درخت اگر غالباً به میوه دادن آن منجر شود، این میوه غایت وجود آن درخت و مقصود از آن به شمار می آید، نیکوکاری و صلاح نیز غایت و هدف خلقت انسان است. و این نکته نیز معلوم است که پاکی و نیکوکاری اگر مطلوب باشد، در واقع مطلوب بالذات نیست. بلکه هدف از آن چیز دیگری است، و آنچه مطلوب بالذات می باشد آن حیات پاک و پاکیزه ای است که نه آمیخته به نقص و کاستی است و نه در معرض بیهودگی و گناهکاری قرار می گیرد. آیه مورد بحث با آیه «هر نَفْسی چشنده مرگ است و ما شما را از راه آزمایش با بد و نیک می آزماییم» هم معناست.

ص :84


1- الواقعة : 60 و 61 .
2- الأنبیاء : 35 .
3- المیزان فی تفسیر القرآن : 19/349 .

ص :85

ص :86

3661 - الیَقینُ بِالمَوتِ
3661 - یقین به مرگ

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ما رَأیتُ إیمانا مَع یَقینٍ أشبَهَ مِنهُ بشَکٍّ علی هذا الإنسانِ ؛ إنّهُ کُلَّ یَومٍ یُوَدِّعُ إلَی القُبورِ و یُشَیِّعُ ، و إلی غُرورِ الدّنیا یَرجِعُ، و عنِ الشَّهوَةِ و الذُّنوبِ لا یُقلِعُ ، فلَو لَم یَکُن لابنِ آدمَ المِسکینِ ذَنبٌ یَتَوَکَّفُهُ و لا حِسابٌ یَقِفُ علَیهِ إلاّ مَوتٌ یُبَدِّدُ شَملَهُ و یُفَرِّقُ جَمعَهُ و یُوتِمُ وُلدَهُ ، لَکانَ یَنبَغی لَهُ أن یُحاذِرَ ما هُوَ فیهِ بأشَدِّ النَّصَبِ و التّعَبِ . (1)

عنه علیه السلام :عَجِبتُ لمَن نَسِیَ المَوتَ ، و هو یَرَی المَوتی ! (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ما خَلقَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ یَقینا لا شَکَّ فیهِ أشبَهَ بشَکٍّ لا یَقینَ فیهِ مِن المَوتِ . (3)

3661

یقین به مرگ

امام علی علیه السلام :هیچ ایمانِ توأم با یقینی ندیدم که برای این انسان به شک شبیه تر باشد؛ او هر روز مردگان را به سوی گورستان تودیع و تشییع می کند و با این حال باز به دنیای فریبنده روی می آورد و از شهوت و گناهان دست نمی کشد. اگر این بینوا فرزند آدم را نه گناهی بود که مرتکب شود و نه حساب و کتابی در کارش بود به جز همین مرگ که اجتماع او را پراکنده و جمعش را متفرّق و فرزندانش را یتیم می کند، بی گمان سزاوار بود که از این دنیای پُر رنج و خستگی حذر کند.

امام علی علیه السلام :در شگفتم از کسی که مردگان را می بیند و با این حال مرگ را از یاد می برد!

امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ هیچ چیزی مانند مرگ نیافریده است که در عین آنکه یقینی است و هیچ شکّی در آن نیست، چونان شکّی است که در آن [کمترین] یقینی نباشد.

ص :87


1- بحار الأنوار : 6/137/40 .
2- . نهج البلاغة : الحکمة 126 .
3- کتاب من لا یحضره الفقیه : 1/194/596 .

3662 - فی کُلِّ وَقتٍ مَوتٌ
3662 - در هر دمی، مردنی است

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :فی کُلِّ نَفَسٍ مَوتٌ . (1)

عنه علیه السلام :فی کُلِّ وَقتٍ فَوتٌ . (2)

عنه علیه السلام :فی کُلّ لَحظَةٍ أجَلٌ . (3)

عنه علیه السلام :نَفَسُ المَرءِ خُطاهُ إلی أجَلِهِ . (4)

(5)

3662

در هر دمی، مردنی است

امام علی علیه السلام :در هر نَفَسی، مرگی است.

امام علی علیه السلام :در هر زمانی، فوتی است.

امام علی علیه السلام :در هر لحظه ای، اجلی است.

امام علی علیه السلام :نَفَس انسان، گام برداشتن او به سوی اجلش است.

3663 - الإنسانُ طَریدُ المَوتِ
3663 - مرگ در تعقیب انسان است

الکتاب :

«کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَ إِنَّمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فَازَ وَ مَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلاَّ مَتَاعُ الْغُرُورِ» . (6)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَثَلُ الّذی یَفِرُّ من المَوتِ کالثَّعلَبِ تَطلُبُهُ الأرضُ بدَینٍ، فجَعَلَ یَسعی حتّی إذا أعیا و انبَهَرَ دَخَلَ جُحرَهُ ، فقالَت لَهُ الأرضُ عندَ سَبَلَتِهِ : دَینی دَینی یا ثَعلبُ ! فخَرَجَ لَهُ حُصاصُ ، فلَم یَزَلْ کذلکَ حتّی انقَطعَت عُنُقُهُ فماتَ . (7)

3663

مرگ در تعقیب انسان است

قرآن :

«هر جانداری، چشنده [طعم] مرگ است. و همانا روز رستاخیز پاداش هایتان به طور کامل به شما داده می شود. پس هر که را از آتش به دور دارند و در بهشت در آورند، قطعاً کامیاب شده است و زندگی دنیا جز مایه فریب نیست».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت کسی که از مرگ می گریزد، حکایت روباهی است که زمین از او طلبکار است و آن روباه از او می گریزد چندان که خسته می شود و از نفس می افتد و به لانه خود می رود و زمین در بیخ سبیل [گوش ]او مرتب می گوید : ای روباه! طلبم را بده، طلبم را بده! و در این هنگام با عجله از لانه خود خارج می شود و شروع به دویدن می کند تا آنکه گردنش قطع می شود و می میرد.

ص :88


1- غرر الحکم : 6455 .
2- غرر الحکم : 6456 .
3- غرر الحکم : 6457 .
4- نهج البلاغة : الحکمة 74 .
5- (انظر) العُمر : باب 2878 .
6- آل عمران : 185 .
7- کنز العمّال : 42145 .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ مِن وَصایاهُ لابنِهِ الحسنِ علیه السلام _: اعلَمْ یا بُنَیَّ أنَّکَ إنّما خُلِقتَ للآخِرَةِ لا للدُّنیا ، و للفَناءِ لا للبَقاءِ ، و للمَوتِ لا للحَیاةِ ، و أنَّکَ فی قُلعَةٍ و دارِ بُلغَةٍ و طَریقٍ إلَی الآخِرَةِ ، و أنّکَ طَریدُ المَوتِ الّذی لا یَنجو مِنهُ هارِبُهُ ، و لا یَفوتُهُ طالِبُهُ ، و لا بُدَّ أنّهُ مُدرِکُهُ ، فکُن مِنهُ علی حَذَرٍ أن یُدرِکَکَ و أنتَ علی حالٍ سَیِّئةٍ ، قد کنتَ تُحَدِّثُ نفسَکَ مِنها بالتَّوبَةِ فیَحولُ بینَکَ و بینَ ذلکَ، فإذا أنتَ قد أهلَکتَ نفسَکَ . (1)

عنه علیه السلام :لو أنّ أحَدا یَجِدُ إلَی البَقاءِ سُلَّما أو لِدَفعِ المَوتِ سَبیلاً لَکانَ ذلکَ سُلَیمانَ بنَ داودَ علیه السلام ، الّذی سُخِّرَ لَهُ مُلکُ الجِنِّ و الإنسِ ، مَع النُّبُوَّةِ و عَظیمِ الزُّلفَةِ ، فلَمّا استَوفی طُعمَتَهُ و استَکمَلَ مُدَّتَهُ رَمَتهُ قِسِیُّ الفَناءِ بنِبالِ المَوتِ ، و أصبَحَتِ الدِّیارُ مِنهُ خالِیَةً ، و المَساکِنُ مُعَطَّلَةً ، و وَرِثَها قَومٌ آخَرونَ . (2)

امام علی علیه السلام_ در سفارش های خود به فرزند بزرگوارش حضرت حسن علیه السلام _نوشت : بدان ای فرزندم! که تو در حقیقت، برای آخرت آفریده شده ای نه برای دنیا، برای رفتن نه برای ماندن، برای مردن نه برای زیستن. تو در منزلگاهی کوچ کردنی و در سرایی ناپایدار و عاریتی و در راه آخرت هستی. تو فراری و تعقیب شده مرگ هستی؛ مرگی که نه گریزنده اش را از چنگ آن رهایی است و نه جوینده اش از دست او به در رود ، بلکه ناگزیر به او می رسد. پس، بترس از اینکه مرگ ، تو را به هنگامی در رسد که در حال گناهی باشی که خودت را به توبه از آن وعده می دادی و او نگذارد توبه کنی و آن گاه است که خود را به هلاکت در افکنده ای.

امام علی علیه السلام :اگر بنا بود کسی برای ماندن [در این دنیا ]نردبانی بیابد، یا برای دور کردن مرگ [از خود ]راهی پیدا کند، آن کس بی گمان سلیمان بن داوود علیه السلام بود که بر جنّ و انس پادشاهی می کرد و از مقام نبوّت و منزلت والایی برخوردار بود. امّا چون روزیِ خویش را به کمال و تمام دریافت کرد و مدّت عمرش به سر آمد، کمان های نیستی تیرهای مرگ را به سوی او نشانه رفتند و خانه ها از او خالی شد و مسکن ها بی صاحب ماند و مردمانی دیگر وارث آنها شدند.

ص :89


1- نهج البلاغة : الکتاب 31 .
2- نهج البلاغة : الخطبة 182 .

عنه علیه السلام :أنتُم طُرَداءُ المَوتِ ، إن أقَمتُم لَهُ أخَذَکُم ، و إن فَرَرتُم مِنهُ أدرَکَکُم ، و هُو ألزَمُ لَکُم مِن ظِلِّکُم ، المَوتُ مَعقودٌ بنَواصیکُم . (1)

عنه علیه السلام :إنّ المَوتَ لَمَعقودٌ بنَواصیکُم ، و الدُّنیا تُطوی مِن خَلفِکُم . (2)

عنه علیه السلام :المَوتُ ألزَمُ لَکُم مِن ظِلِّکُم ، و أملَکُ بِکُم مِن أنفُسِکُم . (3)

عنه علیه السلام :کُلُّ مَعدودٍ مُنقَضٍ ، و کُلُّ مُتَوَقَّعٍ آتٍ . (4)

عنه علیه السلام :لکُلِّ ذی رَمَقٍ قُوتٌ ، و لکُلِّ حَبَّةٍ آکِلٌ ، و أنتَ قُوتُ المَوتِ . (5)

عنه علیه السلام :أیُّها النّاسُ ، کلُّ امرئٍ لاقٍ فی فِرارِهِ ما مِنهُ یَفِرُّ ، و الأجَلُ مَساقُ النَّفسِ إلَیهِ ، و الهَرَبُ مِنهُ مُوافاتُهُ ! (6)

عنه علیه السلام :وَ وَأی علی نَفسهِ ألاّ یَضطَرِبَ شَبَحٌ مِمّا أولَجَ فیه الرُّوحَ ، إلاّ و جَعَلَ الحِمامَ مَوعِدَهُ ، و الفَناءَ غایَتَهُ . (7)

امام علی علیه السلام :شما فراریان و تعقیب شدگان مرگ هستید. اگر برایش بایستید، شما را می گیرد و اگر هم از آن بگریزید، به شما می رسد. او از سایه شما به شما پیوسته تر است. مرگ به ناصیه های شما گره خورده است.

امام علی علیه السلام :مرگ، به موهای جلوی پیشانی شما گره خورده است و دنیا از پشتِ سر شما [طومار وار ]درهم پیچیده می شود.

امام علی علیه السلام :مرگ از سایه تان به شما چسبیده تر است و بیشتر از خودتان اختیاردار شماست.

امام علی علیه السلام :هرچه شمردنی است به سر آید و هرچه انتظار کشیدنی (مقدّر) است، به برآید.

امام علی علیه السلام :برای هر جانداری، خوراکی است و برای هر دانه ای، خورنده ای و تو [نیز ]خوراک مرگ هستی.

امام علی علیه السلام :ای مردم! هر انسانی در گریز خود به همان چیزی می رسد که از آن می گریزد و اجل سوق دهنده نفْس به سوی خود است و گریز از اجل خود موجب رسیدن به آن می باشد.

امام علی علیه السلام :و خداوند مقرّر داشت جنبده ای که جان در آن دمیده است، نجنبد مگر اینکه مرگ را وعده گاه او قرار دهد و نیستی را پایان کارش.

ص :90


1- نهج البلاغة: الکتاب27.
2- غرر الحکم : 3614 .
3- غرر الحکم : 1961 .
4- بحار الأنوار : 73/128/131 .
5- تحف العقول : 98 .
6- بحار الأنوار : 6/126/7 .
7- نهج البلاغة : الخطبة 165 .

عنه علیه السلام :ما یَنجو من المَوتِ مَن خافَهُ ، و لا یُعطَی البَقاءَ مَن أحَبَّهُ . (1)

عنه علیه السلام :إنّ المَوتَ طالِبٌ حَثیثٌ لا یَفوتُهُ المُقیمُ ، و لا یُعجِزُهُ الهارِبُ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی: «قُلْ إنّ المَوتَ الّذی تَفِرّونَ مِنهُ فإنّهُ مُلاقِیکُم ......... » (3) _: تَعُدُّ السِّنینَ ، ثُمّ تَعُدُّ الشُّهورَ، ثُمّ تَعُدُّ الأیّامَ ، ثُمّ تَعُدُّ السّاعاتِ ، ثُمّ تَعُدُّ النّفَسَ «فإذا جاءَ أجَلُهُمْ لا یَسْتَأخِرونَ ساعَةً و لا یَسْتَقدِمونَ» (4) . (5)

امام علی علیه السلام :نه کسی که از مرگ بترسد از آن می رهد و نه کسی که ماندن را دوست داشته باشد، خواهد ماند.

امام علی علیه السلام :مرگ، جوینده ای شتابنده است که نه کسی که بایستد از دستش در می رود و نه آنکه بگریزد او را [از رسیدن به خود] درمانده می کند.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «بگو : آن مرگی که از آن می گریزید، قطعاً به سر وقت شما می آید ......... » _فرمود : سال ها را می شمری، بعد ماه ها را می شمری، بعد روزها را می شمری، سپس ساعت ها را می شمری و آن گاه نَفَس ها را می شمری «پس، چون اجلشان فرا رسد نه [می توانند ]ساعتی آن را پس اندازند و نه پیش».

3664 - اقتِرابُ الرَّحیلِ
3664 - زمانِ کوچیدن نزدیک است

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اِحذَروا عِبادَ اللّهِ المَوتَ و قُربَهُ ، و أعِدُّوا لَهُ عُدَّتَهُ ، فإنّهُ یأتی بأمرٍ عَظیمٍ و خَطبٍ جَلیلٍ ، بخَیرٍ لا یکونُ مَعهُ شَرٌّ أبدا ، أو شَرٍّ لا یکونُ مَعهُ خَیرٌ أبدا ، فمَن أقرَبُ إلَی الجَنّةِ مِن عامِلها ؟ ! و مَن أقرَبُ إلَی النّارِ مِن عامِلها ؟ ! (6)

عنه علیه السلام :إذا کُنتَ فی إدبارٍ و المَوتُ فی إقبالٍ ، فما أسرَعَ المُلتَقی ! (7)

3664

زمانِ کوچیدن نزدیک است

امام علی علیه السلام :ای بندگان خدا! از مرگ و نزدیکی آن برحذر باشید و ساز و برگش را فراهم آورید؛ زیرا که مرگ، امری عظیم و حادثه ای بزرگ با خود می آورد، یا خیری می آورد که با آن هیچ شرّی نیست، یا شرّی می آورد که همراهش هیچ خیری نیست. پس، چه کسی به بهشت نزدیکتر از کسی است که برای آن کار می کند و چه کسی به دوزخ نزدیکتر از کسی است که برای آن می کوشد!

امام علی علیه السلام :هنگامی که تو عقب می روی و مرگ جلو می آید ، پس چه زود به یکدیگر بر می خورید.

ص :91


1- نهج البلاغة: الخطبة 38.
2- نهج البلاغة : الخطبة 123 .
3- الجمعة : 8 .
4- الأعراف : 34 .
5- الکافی : 3/262/44 .
6- نهج البلاغة : الکتاب 27 .
7- نهج البلاغة: الحکمة 29.

عنه علیه السلام :مَن رأی المَوتَ بعَینِ یَقینهِ رآهُ قَریبا . (1)

عنه علیه السلام :الأمرُ قَریبٌ و الاصطِحابُ قَلیلٌ . (2)

عنه علیه السلام :الرَّحیلُ وَشِیکٌ . (3)

عنه علیه السلام :لا غائبَ أقرَبُ مِن المَوتِ . (4)

عنه علیه السلام :غائبُ المَوتِ أحَقُّ مُنتَظَرٍ ، و أقرَبُ قادِمٍ . (5)

عنه علیه السلام :إنّ غایةً تَنقُصُها اللّحظَةُ و تَهدِمُها السّاعَةُ لَجَدیرَةٌ بقِصَرِ المُدَّةِ ، و إنّ غائبا یَحدوهُ الجَدیدانِ لَحَرِیٌّ بِسُرعَةِ الأوبَةِ . (6)

عنه علیه السلام :أوقاتُ الدُّنیا و إن طالَت قَصیرَةٌ، و المُتعَةُ بها و إن کَثُرَت یَسیرَةٌ . (7)

عنه علیه السلام :کلُّ مُتَوقَّعٍ آتٍ ، کُلُّ آتٍ فکأنْ قَد کانَ . (8)

عنه علیه السلام :ما أقرَبَ الحَیاةَ مِن المَوتِ ! (9)

امام علی علیه السلام :هر که مرگ را با دیده یقین خویش بنگرد، آن را نزدیک می بیند.

امام علی علیه السلام :مرگ نزدیک است و همصحبتی [با دنیا ]اندک.

امام علی علیه السلام :زمانِ کوچیدن نزدیک است.

امام علی علیه السلام :هیچ غایبی نزدیکتر از مرگ نیست.

امام علی علیه السلام :مرگ نآمده، سزاوارترین مسافری است که چشم به راه آمدنش می باشی و نزدیکترین در آینده است.

امام علی علیه السلام :این عمر که لحظه ها کوتاهش می گرداند و سپری شدن ساعات نابودش می کند. سزاست که کوتاه باشد و غایبی (مرگ) که شب و روز آن را پیش می راند، شایسته است که زود بازگردد.

امام علی علیه السلام :اوقات دنیا، هرچند دراز باشد، کوتاه است و بهره بردن از آن هر چند بسیار باشد، اندک است.

امام علی علیه السلام :هر آنچه چشم به راهش باشند، آمدنی است و هر آنچه آمدنی است، گویی که از ابتدا بوده است.

امام علی علیه السلام :چه نزدیک است زندگی به مرگ!

ص :92


1- . غرر الحکم : 8258 .
2- نهج البلاغة : الحکمة 168 .
3- نهج البلاغة : الحکمة 187 .
4- بحار الأنوار: 71/263/2.
5- . غرر الحکم : 6429 .
6- بحار الأنوار: 78/70/31.
7- . غرر الحکم : 2188 .
8- غرر الحکم : 6852 و 6861 .
9- غرر الحکم : 9487 .

عنه علیه السلام :ما أقرَبَ الحَیَّ مِن المَیِّتِ لِلَحاقِهِ بهِ ، ما أبعَدَ المَیِّتَ مِن الحَیِّ لانقِطاعِهِ عَنهُ ! (1)

امام علی علیه السلام :چه نزدیک است زنده به مرده، چون به او می پیوندد. چه دور است مرده از زنده زیرا که از او جدا و بریده است!

3665 - تَفسیرُ المَوتِ
3665 - تفسیر مرگ

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ و قد سُئلَ عن تفسیرِ المَوتِ _: علَی الخَبیرِ سَقَطتُم ، هُو أحَدُ ثلاثةِ اُمورٍ یَرِدُ علَیهِ : إمّا بِشارةٌ بنَعیمِ الأبَدِ ، و إمّا بِشارةٌ بعَذابِ الأبدِ ، و إمّا تَحزینٌ و تَهویلٌ و أمرٌ(ه) مُبهَمٌ ، لا یَدری مِن أیِّ الفِرَقِ هُو ......... . (2)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام_ أیضا _: أعظَمُ سُرورٍ یَرِدُ علَی المؤمنینَ إذ نُقِلوا عن دارِ النَّکَدِ إلی نَعیمِ الأبَدِ ، و أعظَمُ ثُبورٍ یَرِدُ علَی الکافِرینَ إذ نُقِلوا عَن جَنّتِهِم إلی نارٍ لا تَبیدُ و لا تَنفَدُ . (3)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :لَمّا اشتَدَّ الأمرُ بالحُسینِ بنِ علیِّ بنِ أبی طالبٍ علیهما السلام نَظَرَ إلَیهِ مَن کانَ مَعهُ فإذا هُو بخِلافِهِم ؛ لأنّهُم کُلّما اشتَدَّ الأمرُ تَغیَّرَت ألوانُهُم و ارتَعدَت فَرائصُهُم و وجَبَت قُلوبُهُم ؛ و کانَ الحُسینُ علیه السلام و بعضُ مَن مَعهُ مِن خَصائصهِ تُشرِقُ ألوانُهُم و تَهدَأُ جَوارِحُهُم و تَسکُنُ نُفوسُهُم . فقالَ بَعضُهم لبَعضٍ : اُنظُروا ، لا یُبالی بالمَوتِ ! فقالَ لَهُمُ الحُسینُ علیه السلام : صَبرا بَنی الکِرامِ! فما المَوتُ إلاّ قَنطَرَةٌ تَعبُرُ بِکُم عَنِ البُؤسِ و الضَّرّاءِ إلَی الجِنانِ الواسِعَةِ و النَّعیمِ الدّائمَةِ ، فأیُّکُم یَکرَهُ أن یَنتَقِلَ مِن سِجنٍ إلی قَصرٍ ؟ ! (4)

3665

تفسیر مرگ

امام علی علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از تفسیر مرگ _فرمود : نزد شخص آگاهی آمدید. مرگ یکی از سه امر است که بر انسان وارد می شود: یا بشارتی است به نعمت جاویدان، یا خبری است از عذاب همیشگی و یا مایه اندوه و هراس و کارش در بوته ابهام است؛ نمی داند که در زمره کدام دسته می باشد .........

امام حسن علیه السلام_ نیز در پاسخ به همین پرسش _فرمود : بزرگترین شادی ای است که به مؤمنان می رسد؛ زیرا از سرای رنج و بدبختی به نعمت جاویدان منتقل می شوند و بزرگترین هلاکتی است که بر کافران در می رسد؛ زیرا از بهشتشان [در دنیای پُر ناز و نعمت] به سوی آتشی برده می شوند که از میان نمی رود و به پایان نمی رسد.

امام زین العابدین علیه السلام :چون کار بر حسین بن علی بن ابی طالب علیهما السلام سخت شد، همراهیان حضرت به او نگریستند و دیدند حالتش برخلاف آنهاست؛ چه آنکه آنها هرگاه کار بالا می گرفت رنگشان بر می گشت و بدن هایشان می لرزید و دل هایشان به تپش می افتاد، امّا حسین علیه السلام و برخی از همراهان خاصّ او رنگهایشان برافروخته می شد و اندام هایشان آرام و جان هایشان آرامش می یافت. پس، آنان به یکدیگر می گفتند : نگاه کنید، از مرگ پروایی ندارد! حسین علیه السلام به ایشان فرمود : صبور باشید، ای بزرگ زادگان! زیرا مرگ جز پلی که شما را از رنج و بدبختی به سوی بهشت های پر گستره و نعمت جاویدان عبور می دهد، نیست. کدام یک از شما خوش ندارد که از زندانی به قصری برده شود؟!

ص :93


1- غرر الحکم : 9598 و 9599 .
2- معانی الأخبار : 288/2 .
3- معانی الأخبار : 288/3 .
4- معانی الأخبار : 288/3 .

عنه علیه السلام_ لمّا سُئلَ عنِ المَوتِ _: لِلمؤمنِ کنَزعِ ثِیابٍ وَسِخَةٍ قَمِلَةٍ ، و فَکِّ قُیودٍ و أغلالٍ ثَقیلَةٍ ، و الاستِبدالِ بأفخَرِ الثِّیابِ و أطیَبِها رَوائحَ ، و أوطَأَ المَراکِبِ ، و آنَسِ المَنازِلِ ؛ و للکافِرِ کخَلعِ ثِیابٍ فاخِرَةٍ ، و النَّقلِ عن مَنازِلَ أنیسَةٍ ، و الاستِبدالِ بأوسَخِ الثِّیابِ و أخشَنِها ، و أوحَشِ المَنازِلِ ، و أعظَمِ العَذابِ . (1)

عیون أخبار الرِّضا :قال الإمامُ الصّادقُ علیه السلام _ أیضا _ : للمؤمنِ کأطیَبِ رِیحٍ یَشمُّهُ فیَنعَسُ لِطیبِهِ و یَنقَطِعُ التَّعَبُ و الألَمُ کلُّهُ عنهُ ، و للکافِرِ کلَسعِ الأفاعی و لَدغِ العَقارِبِ و أشَدَّ !

قیلَ : فإنّ قَوما یقولونَ : إنّهُ أشَدُّ مِن نَشرٍ بالمَناشیرِ ، و قَرضٍ بالمَقاریضِ ، و رَضخٍ بالأحجارِ ، و تَدویرِ قُطبِ الأرحِیَةِ علَی الأحداقِ ! (2) قالَ : کذلکَ هُو علی بعضِ الکافِرینَ و الفاجِرینَ ......... . (3)

امام زین العابدین علیه السلام_ در پاسخ به این پرسش که مرگ چیست؟ _فرمود : برای مؤمن چون برکندن جامه هایی چرکین و شپشی از تن است و از هم گسستن کُند و زنجیرهای گرانبار و جایگزین کردن فاخرترین و خوش بوترین جامه ها و راهوارترین مرکب ها و امن ترین منزل ها. و برای کافر به منزله برکندن جامه هایی فاخر از تن و منتقل شدن از منزل هایی امن و جایگزین کردن آنها به کثیف ترین و خشن ترین جامه ها و وحشتناک ترین منزل ها و بزرگترین عذاب است.

عیون أخبار الرضا :امام صادق علیه السلام _ در پاسخ به همین پرسش _ فرمود : برای مؤمن مانند خوشترین بویی است که استشمام می کند و از بوی خوش آن خوابش می برد و رنج و درد بکلّی از او برطرف می شود و برای کافر همچون گزش مارها و نیش عقربهاست و [بلکه ]دردناکتر!

عرض شد: عدّه ای می گویند که مرگ دردناکتر از ارّه شدن و قیچی گشتن و خرد شدن با سنگها و به چرخش در آوردن ستونه آهنی آسیا بر تخم چشم است! حضرت فرمود : برای بعضی از کافران و گنهکاران همین گونه است ......... .

ص :94


1- معانی الأخبار : 289/4 .
2- فی معانی الأخبار : 287/1 «فی الأحداق» .
3- عیون أخبار الرِّضا : 1/274/9 .

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام_ لَمّا دَخَلَ علی رجُلٍ قد غَرِقَ فی سَکَراتِ المَوتِ _: المَوتُ هُو المَصْفاةُ یُصَفّی المؤمنینَ مِن ذُنوبِهِم فیکونُ آخِرُ ألَمٍ یُصیبُهُم کَفّارَةَ آخِرِ وِزرٍ بَقِیَ علَیهِم ، و یُصَفّی الکافِرینَ مِن حَسَناتِهِم فیکونُ آخِرَ لَذّةٍ أو راحَةٍ تَلحَقُهُم ، و هُو آخِرُ ثَوابِ حسَنَةٍ تکونُ لَهُم ......... . (1)

الإمامُ الجوادُ علیه السلام :مَرِضَ رجلٌ من أصحاب الرِّضا علیه السلام فَعادَهُ ، فقالَ : کیفَ تَجِدُکَ ؟ قالَ : لَقِیتُ المَوتَ بَعدَکَ ! _ یُریدُ ما لَقِیَهُ مِن شِدَّةِ مَرَضِهِ _ فقالَ : کیفَ لَقِیتَهُ ؟ فقالَ : ألیما شَدیدا ، فقالَ : ما لَقِیتَهُ ، إنّما لَقِیتَ ما یُنذِرُکَ بهِ و یُعرِّفُکَ بعضَ حالِهِ ......... . (2)

امام کاظم علیه السلام_ وقتی نزد مردی رفت که در سکرات مرگ فرو رفته بود _فرمود : مرگ صافی ای است که مؤمنان را از گناهانشان صاف می کند و آخرین دردی است که به عنوان کفّاره آخرین گناهی که در وجودشان می باشد به آنها می رسد و کافران را نیز از حسناتشان صاف می سازد و آخرین خوشی یا آسایشی است که به عنوان آخرین پاداش حسنه ای که دارند، به ایشان می رسد ......... .

امام جواد علیه السلام :یکی از اصحاب امام رضا علیه السلام بیمار شد حضرت از او عیادت نمود و فرمود : حالت چگونه است؟ عرض کرد : بعد از [رفتن ]شما، مرگ را دیدم! _ منظورش درد و رنجی بود که از شدّت بیماریش می کشید _ حضرت فرمود : آن را چگونه دیدی؟ عرض کرد : سخت و دردناک. فرمود : تو مرگ را ندیده ای، بلکه هشدار دهنده مرگ و چیزی را دیده ای که پاره ای احوال آن را به تو می شناساند ......... .

ص :95


1- معانی الأخبار : 289/6 .
2- معانی الأخبار : 289/7 .

عنه علیه السلام_ لمّا سُئل عن المَوتِ _: هُو النَّومُ الّذی یأتیکُم کُلَّ لیلَةٍ إلاّ أنّهُ طویلٌ مُدَّتُهُ لا یُنتَبَهُ مِنهُ إلاّ یَومَ القیامَةِ ، فمَن رأی فی نَومِهِ من أصنافِ الفَرَحِ ما لا یُقادِرُ قَدرَهُ ، و مِن أصنافِ الأهوالِ ما لا یُقادِرُ قَدرَهُ ، فکیفَ حالُ فَرِحٍ فی النَّومِ و وَجِلٍ فیهِ ؟ هذا هُو المَوتُ ، فاستَعِدُّوا لَهُ . (1)

الإمامُ الهادیُّ علیه السلام :قیلَ لمُحمّد بن عَلیِّ بن موسی علیهم السلام : ما بالُ هؤلاءِ المُسلمینَ یَکرَهونَ الموتَ؟ قالَ : لأنّهُم جَهِلوهُ فکَرِهوهُ ، و لو عَرَفوهُ و کانوا مِن أولیاءِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ لأحَبُّوهُ ، و لَعلِموا أنّ الآخِرَةَ خَیرٌ لَهُم مِن الدّنیا . ثُمّ قالَ علیه السلام : یا أبا عبدِ اللّهِ ، ما بالُ الصَّبیِّ و المَجنونِ یَمتَنِعُ مِن الدَّواءِ المُنَقّی لبَدَنِهِ و النّافی للألَمِ عنهُ ؟ قالَ : لجَهلِهِم بنَفعِ الدَّواءِ . قالَ : و الّذی بَعَثَ محمّدا بالحَقِّ نبیّا إنّ مَنِ استَعدَّ للمَوتِ حَقَّ الاستِعدادِ فهُو أنفَعُ لَهُ مِن هذا الدَّواءِ لهذا المُتعالِجِ ، أما إنّهُم لَو عَرَفوا ما یُؤدّی إلَیهِ المَوتُ من النّعیمِ لاستَدعَوهُ و أحَبُّوهُ أشَدَّ ما یَستَدعی العاقِلُ الحازِمُ الدَّواءَ لدَفعِ الآفاتِ و اجتِلابِ السَّلاماتِ . (2)

امام جواد علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از مرگ _فرمود : همان خوابی است که هر شب به سراغ شما می آید، جز اینکه مدتش طولانی است و انسان از این خواب بیدار نمی شود مگر در روز رستاخیز. پس ، مرده کسی است که در خواب خود انواع شادی های بی شمار و انواع ترس و وحشت هایی که قادر به شمارش آنها نیست می بیند. حال [بنگر ]چگونه است حال آنکه در خواب شاد است و آنکه در آن دچار ترس و هراس است؟ این است مرگ؛ پس خود را برای آن آماده سازید.

امام هادی علیه السلام :از امام جواد علیه السلام سؤال شد به نظر شما چرا مسلمانان مرگ را ناخوش دارند؟ حضرت فرمود : زیرا مردم مرگ را نمی شناسند و از این رو آن را ناخوش می دارند؛ در صورتی که اگر مرگ را می شناختند و از اولیای خداوند عزّ و جلّ بودند، بی گمان آن را دوست می داشتند و می فهمیدند که آخرت برای آنها بهتر از دنیاست. حضرت سپس فرمود : ای ابو عبد اللّه ! به چه دلیل کودک و دیوانه از خوردن دارو که بدنشان را سالم می کند و دردشان را برطرف می سازد خودداری می ورزند؟ عرض کرد : چون سودمندی دارو را نمی دانند. حضرت فرمود : سوگند به آنکه محمّد را به حق پیامبر کرد، هر کس خودش را برای مرگ چنان که باید و شاید آماده گرداند، سودمندی مرگ برای او بیشتر از سودمندی این دارو برای این شخص تحت درمان است. بدان که اگر مردم می دانستند مرگ به چه نعمتی می انجامد، بی گمان بیشتر از خردمند دوراندیشی که برای برطرف کردن بیماری ها و کسب سلامتی ها در پی داروست، مرگ را می طلبیدند و دوستش می داشتند.

ص :96


1- معانی الأخبار : 289/5 .
2- معانی الأخبار : 290/8 .

الإمامُ العسکریُّ علیه السلام :دَخَلَ علیُّ بن محمّدٍ علیهما السلام علی مَریضٍ من أصحابهِ و هو یَبکی و یَجزَعُ من المَوتِ ، فقالَ لَهُ : یا عبدَ اللّهِ، تَخافُ من المَوتِ لأنّکَ لا تَعرِفُهُ ، أ رأیتُکَ إذا اتَّسَختَ و تَقَذّرتَ و تَأذَّیتَ مِن کَثرَةِ القَذَرِ و الوَسَخِ علَیکَ و أصابَکَ قُروحٌ و جَرَبٌ و عَلِمتَ أنّ الغَسلَ فی حَمّامٍ یُزیلُ ذلکَ کلَّهُ أ ما تُریدُ أن تَدخُلَهُ فَتَغسِلَ ذلکَ عنکَ؟ أ وَ ما تَکرَهُ أن لا تَدخُلَهُ فیَبقی ذلکَ علَیکَ ؟ قالَ : بلی یَا بنَ رسولِ اللّهِ . قالَ : فذاکَ المَوتُ هو ذلکَ الحَمّامُ ، و هو آخِرُ ما بقِیَ علَیکَ مِن تَمحیصِ ذُنوبِکَ و تَنقِیَتِکَ مِن سَیّئاتِکَ ، فإذا أنتَ وَرَدتَ علَیهِ و جاوَزتَهُ فقد نَجَوتَ مِن کُلِّ غَمٍّ و هَمٍّ و أذیً ، و وصَلتَ إلی کُلِّ سُرورٍ و فَرَحٍ، فسَکنَ الرّجُلُ و استَسلَمَ و نَشِطَ و غَمَّضَ عینَ نَفسهِ و مضی لِسَبیلهِ . (1)

عنه علیه السلام_ لمّا سُئلَ عنِ المَوتِ _: هُو التَّصدیقُ بما لا یکونُ ، حَدَّثَنی أبی عن أبیهِ عن جَدِّهِ عنِ الصّادقِ علیه السلام قالَ : إنّ المؤمنَ إذا ماتَ لَم یَکُنْ مَیّتا؛ فإنّ المَیّتَ هُو الکافِرُ ......... . (2)

امام عسکری علیه السلام :علی بن محمّد (امام هادی) علیهما السلام نزد یکی از اصحاب خود که بیمار بود رفت. او می گریست و از مردن بیتابی می کرد. حضرت به او فرمود : ای بنده خدا! تو از مرگ می ترسی چون آن را نمی شناسی. اگر بدن تو چندان کثیف و چرکین شود که از شدّت چرک و کثافت ، آزرده شوی و بدنت پر از زخم شود و گال بگیری و بدانی که اگر در حمّامی خودت را بشویی همه آنها از بین می رود، آیا دوست نداری به آن حمّام بروی و چرک و کثافت ها را از خودت بشویی ؟ یا دوست داری حمّام نروی و به همان حال باقی بمانی؟ عرض کرد : چرا، یا بن رسول اللّه [دوست دارم حمّام بروم]. فرمود : این مرگ همان حمّام است و آخرین گناهان و بدی های وجود تو را پاک و تمیز می کند. پس، هرگاه وارد آن [حمّام روح ]شدی و از آن گذشتی از هر گونه غم و اندوه و رنجی رهایی می یابی و به همه گونه خوشی و شادمانی می رسی. در این هنگام، آن مرد آرام گرفت و تن به مرگ سپرد و حالش جا آمد و چشم خود را بست و جان داد.

امام عسکری علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از مرگ _فرمود : مرگ، تصدیق کردن چیزی است که وجود ندارد. پدرم از پدرش از جدّش از حضرت صادق علیه السلام برایم حدیث کرد که فرمود : مؤمن هرگاه بمیرد، مرده نیست، بلکه این کافر است که مرده می باشد ......... .

ص :97


1- معانی الأخبار : 290/9 .
2- معانی الأخبار: 290/10.

3666 - مَوتُ المُؤمِنِ
3666 - مرگ مؤمن

الکتاب :

«الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلاَئِکَةُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلاَمٌ عَلَیْکُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» . (1)

«یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِی إِلَی رَبِّکِ رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً * فَادْخُلِی فِی عِبَادِی * وَ ادْخُلِی جَنَّتِی» . (2)

«أَلاَ إِنَّ أَوْلِیَاءَ اللّهِ لاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاَ هُمْ یَحْزَنُونَ * الَّذِینَ آمَنُوا وَ کَانُوا یَتَّقُونَ * لَهُمُ الْبُشْرَی فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ فِی الاْخِرَةِ لاَ تَبْدِیلَ لِکَلِمَاتِ اللّهِ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ» . (3)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ما شَبَّهتُ خُروجَ المؤمنِ مِن الدُّنیا إلاّ مِثلَ خُروجِ الصَّبیِّ من بَطنِ اُمِّهِ ، مِن ذلکَ الغَمِّ و الظُّلمَةِ إلی رَوحِ الدُّنیا . (4)

3666

مرگ مؤمن

قرآن :

«همان کسانی که فرشتگان جانشان را _ در حالی که پاکند _ می ستانند [و به آنان ]می گویند : درود بر شما باد به [پاداش ]آنچه انجام می دادید، به بهشت در آیید».

«ای نفس آرام یافته! خشنود و خدا پسند به سوی پروردگارت بازگرد و در میان بندگان من درآی و در بهشت من داخل شو».

«آگاه باشید که بر دوستان خدا نه بیمی هست و نه آنان اندوهگین می شوند. همانان که ایمان آورده و پرهیزگاری ورزیده اند. در زندگی دنیا و در آخرت مژده برای آنان است. وعده های خدا را تبدیلی نیست. این همان کامیابی بزرگ است».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بیرون رفتن مؤمن از دنیا را مانند نکنم مگر به بیرون آمدن کودک از رنج و تاریکی شکم مادرش به خوشی (روشنایی) دنیا.

ص :98


1- . النحل : 32 .
2- الفجر : 27 _ 30 .
3- . یونس : 62 _ 64 .
4- کنز العمّال : 42212 .

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ مَلَکَ المَوتِ لَیَقِفُ مِن المؤمنِ عِندَ مَوتِهِ مَوقِفَ العَبدِ الذَّلیلِ مِن المَولی ، فَیَقومُ و أصحابَهُ لا یَدنُو(نَ) مِنهُ حتّی یَبدأَهُ بالتَّسلیمِ و یُبشِّرَهُ بالجَنّةِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ أشَدَّ شیعَتِنا لَنا حُبّا یکونُ خُروجُ نَفسهِ کشُربِ أحَدِکُم فی یَومِ الصَّیفِ الماءَ البارِدَ الّذی یَنتَقِعُ بهِ القلوبُ ، و إنّ سائرَهُم لَیَموتُ کما یُغبَطُ أحَدُکُم علی فِراشهِ کأقَرَّ ما کانَت عَینُهُ بمَوتهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :أوَّلُ ما یُبَشَّرُ بهِ المؤمنُ : رَوحٌ و رَیحانٌ و جَنّةُ نَعیمٍ ، و أوَّلُ ما یُبَشَّرُ بهِ المؤمنُ أن یُقالَ لَهُ : أبشِرْ وَلیَّ اللّهِ برِضاهُ و الجَنَّةِ ! قَدِمتَ خَیرَ مَقدَمٍ ، قَد غَفرَ اللّهُ لمَن شَیَّعَکَ ، و استَجابَ لِمَن استَغفَرَ لکَ ، و قَبِلَ مَن شَهِدَ لکَ . (3)

بحار الأنوار :فی حدیثِ المِعراجِ : و إذا کانَ العَبدُ فی حالَةِ المَوتِ یَقومُ علی رأسِهِ ملائکةٌ ، بِیَدِ کُلِّ ملَکٍ کأسٌ مِن ماءِ الکوثَرِ و کأسٌ مِن الخَمرِ یَسقُونَ رُوحَهُ حتّی تَذهَبَ سَکرَتُهُ و مَرارتُهُ ، و یُبَشِّرونَهُ بالبِشارَةِ العُظمی و یقولونَ لَهُ : طِبْتَ و طابَ مَثواکَ، إنّکَ تَقدِمُ علَی العزیزِ الحَکیمِ الحَبیبِ القَریبِ . (4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هنگام جان دادن مؤمن، ملک الموت در برابر او، مانند بنده ذلیل در برابر ارباب است. او با یارانش می ایستد و به وی نزدیک نمی شود، تا اینکه سلامش گوید و نوید بهشت به او دهد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :علاقه مندترین شیعیانمان به ما، جان کندنش مانند نوشیدن آب خنک روح بخشی است که یکی از شما در روز تابستانی بنوشد و بقیه آنها در بستر خود با حالتی می میرند که هر یک از شما به چنان مردنی غبطه می خورد ، مردنی که مایه روشنی چشمش باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نخستین چیزی که مؤمن به آن نوید داده می شود، آسایش و راحت و بهشت پر نعمت است. نخستین بشارتی که به مؤمن داده می شود این است که به او گفته می شود : مژده بادا تو را ای دوست خدا به خشنودی او و بهشت! بسیار خوش آمدی. خداوند تشییع کنندگان تو را آمرزید و دعای کسی را که برایت آمرزش خواست اجابت کرد و گواهی کسی را که به خوبی تو گواهی داد پذیرفت.

بحار الأنوار :در حدیث معراج آمده است : هرگاه بنده در حال مرگ قرار گیرد، فرشتگانی بالای سر او می ایستند و دست هر فرشته ای جامی از آب کوثر و جامی از شراب بهشتی است و به روح او می نوشانند تا سختی و تلخی مرگ از او برود و نوید بزرگ را به او می دهند و می گویند : خوش باش و جایگاهت نکو باد. تو نزد [پروردگار] عزیزِ حکیمِ حبیبِ قریب، می روی ......... .

ص :99


1- کتاب من لا یحضره الفقیه : 1/135/365 .
2- بحار الأنوار: 6/162/30.
3- . کنز العمّال : 42355 .
4- بحار الأنوار : 77/27/6 اُنظر تمام الحدیث .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أمّا المؤمنُ فما یُحِسُّ بخُروجِها ، و ذلکَ قَولُ اللّهِ سبحانَهُ و تعالی : «یا أیَّتُها النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِی إِلَی رَبِّکِ رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً ......... » .

ذلکَ لمَن کانَ وَرِعا مُواسِیا لإخوانِهِ وَصُولاً لَهُم . (1)

عنه علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «لَهُمُ البُشْری فی الحَیاةِ الدُّنیا» _: هُو أن یُبَشِّراهُ بالجَنّةِ عِند المَوتِ ، یَعنی محمّدا و علیّا علیهما السلام . (2)

(3)

امام صادق علیه السلام :مؤمن بیرون رفتن از دنیا را حس نمی کند و این سخن خداوند متعال است که می فرماید : «ای نفس آرام یافته! خرسند و مورد رضایت به جانب پروردگارت بازگرد ......... ». این [حالت] برای کسی است که پارسا باشد و با برادرانش همدردی و به آنها رسیدگی کند.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «برایشان بشارت است در زندگی دنیا» _فرمود : هنگام مردن، محمّد و علی علیهما السلام او را به بهشت بشارت می دهند.

3667 - المَوتُ رَیحانَةُ المُؤمِنِ
3667 - مرگ دسته گل خوشبوی مؤمن است

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :المَوتُ رَیحانَةُ المؤمنِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :تُحفَةُ المؤمنِ المَوتُ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :المَوتُ غَنیمَةٌ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :المَوتُ کَفّارَةٌ لکُلِّ مسلمٍ . (7)

3667

مرگ دسته گل خوشبوی مؤمن است

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرگ برای مؤمن، همانند یک دسته گل خوشبوی است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرگ برای مؤمن ارمغان است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرگ، یک غنیمت است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرگ، برای هر مسلمانی کفّاره است.

ص :100


1- المحاسن : 1/283/558 .
2- بحار الأنوار : 6/191/36 .
3- (انظر) باب 3669 حدیث 19240 .
4- کنز العمّال : 42136 .
5- کنز العمّال : 42110 .
6- کنز العمّال : 44144 .
7- کنز العمّال : 42122 .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أفضَلُ تُحفَةِ المؤمنِ المَوتُ . (1)

عنه علیه السلام :ما أنفَعَ المَوتَ لمَن أشعَرَ الإیمانَ و التَّقوی قلبَهُ . (2)

عنه علیه السلام :لا مُریحَ کالمَوتِ . (3)

عنه علیه السلام :فی المَوتِ راحَةُ السُّعَداءِ . (4)

امام علی علیه السلام :بهترین ارمغان برای مؤمن مرگ است.

امام علی علیه السلام :وه که چه سودمند است مرگ برای کسی که ایمان و تقوا را شعار دلش کرده است!

امام علی علیه السلام :هیچ آرام بخشی چون مرگ نیست.

امام علی علیه السلام :مرگ، مایه آسودگی نیکبختان است.

3668 - مَوتُ الکافِرِ
3668 - مرگ کافر

الکتاب :

«الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلاَئِکَةُ ظَالِمِی أَنْفُسِهِمْ فَأَلْقَوُا السَّلَمَ مَا کُنَّا نَعْمَلُ مِنْ سُوءٍ بَلَی إِنَّ اللّهَ عَلِیمٌ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» . (5)

«فَکَیْفَ إِذَا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلاَئِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ و أَدْبَارَهُمْ» . (6)

(7)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إن کانَ لأولیائنا مُعادِیا ، و لأعدائنا مُوالِیا ، و لأضدادِنا بألقابِنا مُلَقِّبا ، فإذا جاءهُ ملَکُ المَوتِ لِنَزعِ رُوحِه مَثَّلَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ لذلکَ الفاجِرِ سادَتَهُ الّذینَ اتَّخَذَهُم أربابا مِن دونِ اللّهِ ، علَیهِم مِن أنواعِ العَذابِ ما یَکادُ نَظَرُهُ إلَیهِم یُهلِکُهُ ، و لا یَزالُ یَصِلُ إلَیهِ مِن حَرِّ عَذابِهِم ما لا طاقَةَ لَهُ بهِ . فیقولُ لَهُ ملَکُ المَوتِ : یا أیُّها الفاجِرُ الکافِرُ ، تَرَکتَ أولیاءَ اللّهِ إلی أعدائهِ ؟! فالیَومَ لا یُغْنُونَ عنکَ شیئا ، و لا تَجِدُ إلی مَناصٍ سَبیلاً ، فیَرِدُ علَیهِ مِن العَذابِ ما لَو قُسِّمَ أدناهُ علی أهلِ الدُّنیا لأهلَکَهُم . (8)

3668

مرگ کافر

قرآن :

«همانان که فرشتگان جانشان را می گیرند در حالی که بر خود ستمکار بوده اند. پس، از در تسلیم در می آیند [و می گویند :] ما هیچ کار بدی نمی کردیم. آری خدا به آنچه می کردید داناست».

«پس، چگونه [تاب می آورند] وقتی که فرشتگان [عذاب ]جانشان را می ستانند و بر چهره و پشت آنان تازیانه می نوازند؟»

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر [کسی] با دوستان ما دشمن باشد و با دشمنان ما دوست و القاب مخالفان ما را بر خود نهد، پس آن گاه که ملک الموت برای ستاندن جانش بیاید، خداوند عزّ و جلّ اربابان آن نابکار را که به جای خداوند آنان را به خدایی گرفته بود، در حالی که به انواع عذاب مبتلایند در برابر او مجسّم گرداند، به طوری که همین که آنها را ببیند هلاک شود. و از گرمای عذاب آنها ، که تاب تحمّلش را ندارد، پیوسته به او رسد. پس ملک الموت به او گوید : ای نابکارِ کافر! دوستان خدا را به دشمنان او وا گذاشتی! امروز آنان کمترین کاری نمی توانند برایت انجام دهند و هیچ راه گریزی نداری. پس، چنان عذابی به او رسد که اگر کمترین آن در میان ساکنان دنیا تقسیم شود، همگی آنان را نابود می سازد.

ص :101


1- غرر الحکم : 3365 .
2- غرر الحکم : 9638 .
3- غرر الحکم : 10497 .
4- غرر الحکم : 6502 .
5- النحل : 28 .
6- محمّد : 27 .
7- (انظر) النساء : 97 ، الأنفال : 7 ، ق : 29 .
8- بحار الأنوار : 6/175/1 .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ فی المَوتِ لَراحَةً لِمَن کانَ عَبْدَ شَهوَتِه و أسیرَ أهوِیَتِهِ ؛ لأنّهُ کلّما طالَت حیاتُهُ کَثُرَت سیّئاتُهُ و عَظُمَت علی نَفسِهِ جِنایاتُهُ . (1)

(2)

امام علی علیه السلام :مرگ برای کسی که بنده شهوت و اسیر هوس هایش باشد، مایه راحتی است؛ زیرا هرچه زندگیش به درازا کشد، گناهانش فزونی گیرد و جنایاتش بر خودش بیشتر و بزرگتر شود.

3669 - مَلَکُ المَوتِ
3669 - فرشته مرگ

الکتاب :

«وَ هُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَ یُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَةً حَتَّی إِذَا جَاءَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا وَ هُمْ لاَ یُفَرِّطُونَ» . (3)

«اللّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِهَا وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنَامِهَا فَیُمْسِکُ الَّتِی قَضَی عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَ یُرْسِلُ الْأُخْرَی إِلَی أَجَلٍ مُسَمّیً إِنَّ فِی ذلِکَ لاَیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» . (4)

3669

فرشته مرگ

قرآن :

«و اوست که بر بندگانش قاهر (غالب) است و نگهبانانی بر شما می فرستد تا هنگامی که یکی از شما را مرگ فرا رسد، فرستادگان ما جانش بستانند در حالی که کوتاهی نمی کنند».

«خدا نفوس را، هنگام مرگشان، به تمامی باز می ستاند و نیز نفسی را که نمرده است، در خوابش [قبض می کند]؛ پس، آن [نفسی] را که مرگ را بر او واجب کرده نگاه می دارد و آن دیگر [نَفْس ها] را تا هنگامی معیّن [به سوی زندگی دنیا] باز پس می فرستد. قطعاً در این [امر ]برای مردمی که می اندیشند، نشانه هایی است».

ص :102


1- غرر الحکم : 3593 .
2- (انظر) الموت : باب 3665 ، 3678 .
3- الأنعام : 61 .
4- الزمر : 42 .

قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ ثُمَّ إِلَی رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ» . (1)

(2)

الحدیث :

کنز العمّال :قال رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله _ و قد نَظَرَ إلی ملَکِ المَوتِ عندَ رأسِ رجُلٍ من الأنصارِ _ : یا مَلَکَ المَوتِ ، ارفُقْ بصاحِبی فإنّهُ مؤمنٌ ، فقالَ ملَکُ المَوتِ : طِبْ نَفسا و قُرَّ عَینا ، و اعلَمْ أنّی بکلِّ مؤمنٍ رَفیقٌ، و اعلَمْ یا محمّدُ أنّی لَأقبِضُ رُوحَ ابنِ آدمَ فإذا صَرَخَ صارِخٌ مِن أهلهِ قُمتُ فی الدّارِ و مَعی رُوحُهُ فقلتُ : ما هذا الصّارِخُ ؟! و اللّهِ ما ظَلَمناهُ ، و لا سَبَقنا أجَلَهُ ، و لا استَعجَلنا قَدرَهُ ، و ما لَنا فی قَبضِهِ مِن ذَنبٍ ، و إن تَرضَوا بما صَنَعَ اللّهُ تُؤجَروا ، و إن تَحزَنوا و تَسخَطوا تأثَموا و تُؤزَروا . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ للزِّندیقِ الّذی ادَّعی التّناقُضَ فی القرآنِ _: «اللّهُ یَتَوفّی الأنفُسَ حِینَ مَوتِها» و قولُهُ : «یَتَوفّاکُم مَلَکُ المَوتِ» و «تَوَفّتْهُ رُسُلُنا» و «تَتَوَفّاهُمُ المَلائکةُ طَیِّبینَ» و «الّذینَ تَتَوَفّاهُمُ المَلائکةُ ظالِمی أنفُسِهِم» فهُو تبارکَ و تعالی أجَلُّ و أعظَمُ مِن أن یَتَولّی ذلکَ بنَفسِهِ ، و فِعلُ رُسُلِهِ و ملائکتِهِ فِعلُهُ ، لأنّهُم بأمرِهِ یَعمَلونَ ......... فمَن کانَ مِن أهلِ الطّاعَةِ تَوَلَّت قَبضَ رُوحِهِ ملائکةُ الرّحمَةِ ، و مَن کانَ مِن أهلِ المَعصیَةِ تَولّی قَبضَ رُوحِهِ ملائکةُ النِّقمَةِ . و لِمَلَکِ المَوتِ أعوانٌ مِن ملائکةِ الرَّحمَةِ و النِّقمَةِ یَصدُرونَ عَن أمرِهِ ، و فِعلُهُم فِعلُهُ ، و کلُّ ما یَأتُونَهُ مَنسوبٌ إلَیهِ ، و إذا کانَ فِعلُهُم فِعلَ ملَکِ المَوتِ ، و فِعلُ ملَکِ المَوتِ فِعلَ اللّهِ، لأنّهُ یَتَوفَّی الأنفُسَ علی یَدِ مَن یَشاءُ . (4)

«بگو : فرشته مرگی که بر شما گمارده شده، جانتان را می ستاند، آن گاه به سوی پروردگارتان باز گردانده می شوید».

حدیث :

کنز العمّال :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ملک الموت را بر بالین مردی از انصار دید، فرمود : ای ملک الموت! با صحابی من مدارا کن که او مؤمن است. ملک الموت گفت : آسوده خاطر باش و غم به خود راه مده و بدان که من با هر مؤمنی مدارا می کنم. ای محمّد! بدان که من جان فرزند آدم را می گیرم و چون کسی از خانواده او فریاد ناله سر دهد، با روحی که گرفته ام در میان حیاط می ایستم و می گویم : این چه فریادی است؟ به خدا قسم که ما به او ستم نکردیم و [در گرفتن جانش] بر اجلش پیشی نگرفتیم و زودتر از تقدیرش به سراغش نیامدیم و در ستاندن جانش ما را گناهی نیست. اگر به آنچه خدا کرده راضی باشید اجر یابید و اگر اندوهگین و ناراضی باشید، گناهکار شوید.

امام علی علیه السلام_ در پاسخ به زندیقی که مدّعی تناقض در [این آیه های ]قرآن بود : «اللّه یتوفّی الانفس حین موتها ؛ به تمامی باز می ستاند روح مردم را هنگام مرگشان» و آیه «یتوفّاکم ملک الموت ؛ فرشته مرگ شما را می ستاند» و «توفّته رسلنا ؛ فرستادگان ما او را می میرانند» و «تتوَفّاهم الملائکة طیّبین ؛ فرشتگان جانشان را می ستانند در حالی که پاکند» و «الذین تتوّفاهم الملائکة ظالمی انفسهم ؛ و کسانی که فرشتگان جانشان را می ستانند، ستمگر به خودند» _فرمود : [شأنِ ]خداوند تبارک و تعالی برتر و بزرگتر از آن است که این کار [ستاندن جان ها] را خود به عهده گیرد و کار فرستادگان و فرشتگانش کار او به شمار می آید؛ چرا که اینان به فرمان او کار می کنند ......... پس،هرکه اهل طاعت و فرمانبری باشد، ستاندن جانش را فرشتگان رحمت به عهده می گیرند و هر که اهل معصیت و نافرمانی باشد، قبض روحش را فرشتگان عذاب به گردن می گیرند. ملک الموت دستیارانی از فرشتگان رحمت و عذاب دارد که فرمان او را اجرا می کنند و کار آنها [در واقع] کار او می باشد و هر چه آنها انجام می دهند، به ملک الموت نسبت داده می شود. بنا بر این، عمل آنها عمل ملک الموت است و عمل ملک الموت عمل خداست؛ زیرا که خداوند جان ها را به دست هرکه خود بخواهد، می ستاند.

ص :103


1- السجدة : 11 .
2- (انظر) الأعراف : 37 ، یونس : 104 ، النحل : 28 ، 32 .
3- کنز العمّال : 42810 .
4- بحار الأنوار : 6/140/1 .

عنه علیه السلام_ أیضا _: إنّ اللّهَ تبارَکَ و تعالی یُدبِّرُ الاُمورَ کیفَ یَشاءُ ، و یُوَکِّلُ مِن خَلقهِ مَن یَشاءُ بما یَشاءُ ، أمّا ملَکُ المَوتِ فإنّ اللّهَ یُوَکِّلُهُ بخاصَّةِ مَن یَشاءُ مِن خَلقِهِ ، و یُوَکِّلُ رُسُلَهُ مِن الملائکةِ خاصّةً بمَن یَشاءُ مِن خَلقِهِ ، و الملائکةُ الّذینَ سَمّاهُمُ اللّهُ عَزَّ ذِکرُهُ وکَّلَهُم بخاصّةِ مَن یَشاءُ مِن خَلقِهِ ؛ إنّهُ تبارَکَ و تعالی یُدبِّرُ الاُمورَ کیفَ یَشاءُ ، و لیسَ کُلُّ العِلمِ یَستَطیعُ صاحِبُ العِلمِ أن یُفَسّرَهُ لکُلِّ النّاسِ ؛ لأنّ مِنهُمُ القَویَّ و الضَّعیفَ ، و لأنّ مِنهُ ما یُطاقُ حَملُهُ ، و مِنهُ ما لا یُطاقُ حَملُهُ إلاّ مَن یُسَهِّلُ اللّهُ لَهُ حَملَهُ و أعانَهُ علَیهِ مِن خاصّةِ أولیائهِ . و إنّما یَکفیکَ أن تَعلَمَ أنّ اللّهَ هُو المُحیی المُمِیتُ ، و أنّهُ یَتَوفَّی الأنفُسَ علی یَدَی مَن یَشاءُ مِن خَلقِهِ مِن ملائکتِهِ و غیرِهِم . (1)

امام علی علیه السلام_ در پاسخ به زندیق _فرمود : خدای تبارک و تعالی، کارها را هر گونه که بخواهد تدبیر می کند و از آفریدگان خود، هر که را بخواهد به هر کاری که بخواهد می گمارد. ملک الموت را در خصوص هر یک از آفریدگانش که بخواهد می گمارد و فرستادگانِ از فرشتگانش را مخصوص هر کس از آفریدگانش که بخواهد می گمارد و فرشتگانی را که خداوند عزّ و جلّ نامشان را برده است نیز مخصوص هر که از آفریدگانش که خود خواهد می گمارد. خدای تبارک و تعالی، امور را هر گونه که خواهد تدبیر می کند و دارنده هر علم و دانشی نمی تواند آن را برای همه مردم شرح دهد؛ زیرا بعضی از مردم [در درک مطالب ]قوی هستند و برخی ناتوان. همچنین دریافت و تحمّل برخی از علوم آسان است و برخی دیگر را کسی نمی تواند برتابد، مگر اولیای خاصّ خدا، که خداوند حمل آن را بر آنها آسان می کند و در راه فهم آن یاریشان می رساند. و امّا برای تو همین اندازه بس که بدانی این خداوند است که زنده کننده و میراننده است و جان ها را با دست هر یک از آفریدگان خود که بخواهد _ چه فرشتگانش و چه غیر آنان _ می ستاند.

ص :104


1- التوحید : 268/5.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی بیانِ الآیاتِ _: إنَّ اللّهَ تَبارَکَ و تعالی جَعلَ لمَلَکِ المَوتِ أعوانا مِن الملائکةِ یَقبِضونَ الأرواحَ ، بمَنزِلَةِ صاحِبِ الشّرطَةِ لَهُ أعوانٌ مِن الإنسِ یَبعَثُهُم فی حَوائجِهِ فتَتَوَفّاهُمُ الملائکةُ ، و یَتَوَفّاهُم مَلَکُ المَوتِ مِن الملائکةِ مَع ما یَقبِضُ هُو، و یَتَوَفّاها اللّهُ عَزَّ و جلَّ مِن ملَکِ المَوتِ . (1)

عنه علیه السلام :قیلَ لمَلَکِ المَوتِ علیه السلام : کیفَ تَقبِضُ الأرواحَ و بَعضُها فی المَغرِبِ و بَعضُها فی المَشرِقِ فی ساعَةٍ واحِدَةٍ ؟ فقالَ : أدعُوها فتُجیبُنی . قالَ: و قالَ ملَکُ المَوتِ علیه السلام : إنّ الدُّنیا بینَ یَدَیَّ کالقَصعَةِ بین یَدَی أحَدِکُم ، یَتَناوَلُ مِنها ما یَشاءُ ، و الدُّنیا عِندی کالدِّرهَمِ فی کَفِّ أحَدِکُم یُقلِّبُهُ کیفَ شاءَ. (2) (3)

امام صادق علیه السلام_ در توضیح آیات جان ستانان _فرمود : خدای تبارک و تعالی برای ملک الموت دستیارانی از فرشتگان قرار داده که جان ها را می گیرند؛ همچون رئیس پاسبانان که دستیارانی از انسان ها دارد و آنها را برای انجام کارهای خودش می فرستد. پس، فرشتگان جان مردم را می گیرند و ملک الموت، در کنار جان هایی که خودش گرفته، آن جان ها را نیز از فرشتگان تحویل می گیرد و خداوند عزّ و جلّ همه آن جان ها را از ملک الموت می ستاند.

امام صادق علیه السلام :به ملک الموت گفته شد : چگونه جان هایی را که یکی در مغرب است و دیگری در مشرق، همزمان می گیری؟ گفت : من آنها را فرا می خوانم و آنها هم اجابتم می کنند. حضرت فرمود : ملک الموت علیه السلام گفت : دنیا در برابر من مانند کاسه ای است در برابر یکی از شما که هرچه بخواهد از آن بر می دارد و دنیا در نزد من چون درهمی است در مشتِ یکی از شما، که هر گونه خواهد آن را می چرخاند.

ص :105


1- کتاب من لا یحضره الفقیه : 1/136/368 .
2- بحار الأنوار:6/144/13.
3- (انظر) بحار الأنوار : 6 / 139 باب 5 .

3670 - مَوتُ الأبرارِ ومَوتُ الفُجّارِ
3670 - مرگ نیکان و مرگ بدکاران

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مُستَریحٌ و مُستَراحٌ مِنهُ ، العَبدُ المؤمنُ یَستَریحُ مِن نَصَبِ الدُّنیا و أذاها إلی رحمَةِ اللّهِ تعالی ، و العَبدُ الفاجِرُ یَستَریحُ مِنهُ العِبادُ و البِلادُ و الشَّجَرُ و الدَّوابُّ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :النّاسُ اثنانِ : واحِدٌ أراحَ ، و آخَرُ استَراحَ ؛ فأمّا الّذی استَراحَ فالمؤمنُ إذا ماتَ استَراحَ من الدُّنیا و بَلائها ، و أمّا الّذی أراحَ فالکافِرُ إذا ماتَ أراحَ الشَّجَرَ و الدَّوابَّ و کثیرا مِن النّاسِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله_ عند ما قیلَ لَهُ : ماتَ فلانٌ فاستَراحَ _: إنّما استَراحَ مَن غُفِرَ لَهُ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَوتُ الأبرارِ راحَةٌ لأنفُسِهِم ، و مَوتُ الفُجّارِ راحَةٌ للعالَمِ . (4)

3670

مرگ نیکان و مرگ بدکاران

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :[آدمیزاده با مرگش] یا آسوده می شود یا از دستش آسوده می شوند: بنده مؤمن از رنج و مشقّت دنیا در جوار رحمت خدای متعال می آساید و بنده بدکار [با مرگش ]بندگان و شهرها و درختان و جنبندگان از دستش آسوده می شوند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مردم دو دسته اند : یکی آسوده می گرداند و دیگری آسوده می شود : آنکه آسوده می شود، مؤمن است که هر گاه بمیرد از دنیا و رنج و بلای آن راحت می شود و آنکه آسوده می گرداند، کافر است که هرگاه بمیرد درختان و جنبندگان و بسیاری از مردم را [از شرّ خود ]آسوده می سازد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ آنگاه که به ایشان عرض شد : فلانی مُرد و راحت شد _فرمود: کسی راحت می شود که آمرزیده شده باشد.

امام علی علیه السلام :مرگ نیکان، مایه راحت جان آنهاست و مرگ بدکاران، مایه آسودن جهان.

ص :106


1- . کنز العمّال : 42769 .
2- الخصال : 39/21 .
3- . کنز العمّال : 42771 .
4- بحار الأنوار : 82/181/28 .

3671 - ذِکرُ المَوتِ
3671 - یاد مرگ

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أفضَلُ الزُّهدِ فی الدّنیا ذِکرُ المَوتِ ، و أفضَلُ العِبادَةِ ذِکرُ المَوتِ ، و أفضَلُ التَّفکُّرِ ذِکرُ المَوتِ ، فمَن أثقَلَهُ ذِکرُ المَوتِ وَجَدَ قَبرَهُ رَوضَةً مِن رِیاضِ الجَنّةِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله_ حینما سُئلَ : هل یُحشَرُ مَع الشُّهَداءِ أحَدٌ ؟ _: نَعَم ، مَن یَذکُرُ المَوتَ فی الیَومِ و اللّیلَةِ عِشرینَ مَرّةً . (2)

عنه صلی الله علیه و آله_ و قد مَرَّ بمَجلِسٍ قدِ استَعلاهُ الضّحکُ _: شُوبُوا مَجلِسَکُم بذِکرِ مُکَدِّرِ اللَّذّاتِ . قالوا : و ما مُکَدِّرُ اللَّذّاتِ ؟ قالَ : المَوتُ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اُذکُروا هادِمَ اللَّذّاتِ ، و مُنَغِّصَ الشَّهَواتِ ، و داعیَ الشَّتاتِ ، اذکُروا مُفَرِّقَ الجَماعاتِ ، و مُباعِدَ الاُمنیاتِ ، و مُدنِیَ المَنِیّاتِ ، و المُؤْذِنَ بالبَینِ و الشَّتاتِ . (4)

3671

یاد مرگ

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برترین بی رغبتی به دنیا، یاد مرگ است. برترین عبادت، یاد مرگ است و برترین اندیشیدن، یاد مرگ است. پس، هر که یاد مرگ وجودش را پر کند، گور خود را باغی از باغ های بهشت بیابد .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ وقتی از ایشان سؤال شد : آیا کسی با شهدا محشور می شود؟ _فرمود : آری، کسی که شبانه روز بیست مرتبه مرگ را یاد کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ چون بر انجمنی گذشت که در آن صدای خنده بلند بود _فرمود: انجمن خود را با یاد مکدّر کننده خوشی ها بیامیزید. عرض کردند : مکدّر کننده خوشی ها چیست؟ فرمود : مرگ.

امام علی علیه السلام :به یاد آورید آن بر هم زننده خوشی ها و منغّص کننده عیش ها و دعوتگر پراکندگی را. یاد کنید آن از هم پاشنده انجمن ها و دور کننده آرزوها و نزدیک کننده مرگ ها و اعلام کننده جدایی و پراکندگی را.

ص :107


1- جامع الأخبار : 473/1334 .
2- تنبیه الخواطر : 1/268 .
3- تنبیه الخواطر : 1/268 .
4- غرر الحکم : 2575 ، 2576 .

عنه علیه السلام :مَن ذَکَرَ المَوتَ رَضِیَ مِن الدُّنیا بالیَسیرِ . (1)

عنه علیه السلام :کیفَ تَنسی المَوتَ و آثارُهُ تُذَکِّرُکَ ؟ ! (2)

عنه علیه السلام :اُوصیکُم بذِکرِ المَوتِ و إقلالِ الغَفلَةِ عنهُ ، و کیفَ غَفلَتُکُم عمّا لَیس یُغفِلُکُم ، و طَمَعُکُم فیمَن لَیس یُمهِلُکُم ؟! فکفَی واعِظا بمَوتی عایَنتُموهُم . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ذِکرُ المَوتِ یُمیتُ الشَّهَواتِ فی النَّفسِ ، و یَقلَعُ مَنابِتَ الغَفلَةِ ، و یُقَوّی القلبَ بمَواعِدِ اللّهِ ، و یُرِقُّ الطَّبعَ ، و یَکسِرُ أعلامَ الهَوی و یُطفِئُ نارَ الحِرصِ ، و یُحَقِّرُ الدُّنیا . (4)

الإمامُ الهادیُّ علیه السلام :اُذکُرْ مَصرَعَکَ بینَ یَدَی أهلِکَ؛ و لا طَبیبَ یَمنَعُکَ، و لا حَبیبَ یَنفَعُکَ . (5)

بحار الأنوار :فی الزَّبورِ : مَن فَزَّعَ نفسَهُ بالمَوتِ هانَت علَیهِ الدُّنیا . (6)

(7)

امام علی علیه السلام :هرکه به یاد مرگ باشد، از دنیا به اندک خشنود شود.

امام علی علیه السلام :چگونه مرگ را فراموش می کنی در حالی که نشانه هایش به تو تذکّر می دهند؟!

امام علی علیه السلام :شما را سفارش می کنم که به یاد مرگ باشید و از آن کمتر غفلت ورزید. چگونه از چیزی غافلید که او از شما غافل نیست و چگونه به کسی چشم طمع دوخته اید که به شما مهلت نمی دهد! مردگانی که مشاهده کرده اید خود واعظانی هستند که شما را از هر واعظی بی نیاز می کنند.

امام صادق علیه السلام :یاد مرگ، خواهش های نفس را می میراند و رویشگاه های غفلت را ریشه کن می کند و دل را با وعده های خدا نیرو می بخشد و طبع را نازک می سازد و پرچم های هوس را درهم می شکند و آتش آزمندی را خاموش می سازد و دنیا را در نظر کوچک می کند.

امام هادی علیه السلام :به یادآور آن هنگامی را که پیش روی خانواده ات در بستر مرگ افتاده ای و نه طبیبی می تواند جلو مردنت را بگیرد و نه دوستی به کارت می آید.

بحار الأنوار :در زبور آمده است : هر که خود را از مرگ بترساند، دنیا در نظرش بی مقدار شود.

ص :108


1- غرر الحکم : 8843 .
2- غرر الحکم : 6990 .
3- نهج البلاغة: الخطبة188.
4- بحار الأنوار : 6/133/32 .
5- بحار الأنوار: 78/370/4.
6- بحار الأنوار : 77/41/8 .
7- (انظر) الزهد : باب 1617 .

3672 - الحَثُّ عَلَی الإکثارِ مِن ذِکرِ المَوتِ
3672 - ترغیب به یاد کردن فراوان از مرگ

بحار الأنوار :قال رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أکثِروا مِن ذِکرِ هادِمِ اللَّذّاتِ ، فقیلَ : یا رسولَ اللّهِ، فما هادِمُ اللَّذّاتِ ؟ قالَ : المَوتُ ، فإنّ أکیَسَ المؤمنینَ أکثَرُهُم ذِکرا للمَوتِ ، و أشَدُّهُم لَهُ استِعدادا . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :أکثِروا ذِکرَ المَوتِ ؛ فإنّهُ یُمَحِّصُ الذُّنوبَ و یُزَهِّدُ فی الدُّنیا ، فإن ذَکَرتُموهُ عِندَ الغِنی هَدَمَهُ ، و إن ذَکَرتُموهُ عِندَ الفَقرِ أرضاکُم بعَیشِکُم . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :أکثِروا ذِکرَ المَوتِ ، فما مِن عَبدٍ أکثَرَ ذِکرَهُ إلاّ أحیا اللّهُ قلبَهُ و هَوَّنَ علَیهِ المَوتَ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :أکثِروا ذِکرَ هادِمِ اللّذّاتِ؛ فإنّهُ لا یکونُ فی کثیرٍ إلاّ قَلَّلَهُ، و لا فی قَلیلٍ إلاّ أجزاهُ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :أکثِرْ ذِکرَ المَوتِ یُسَلِّکَ عمّا سِواهُ . (5)

3672

ترغیب به یاد کردن فراوان از مرگ

بحار الأنوار :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : ویران کننده خوشی ها را فراوان یاد کنید. عرض شد : ای رسول خدا! ویران کننده خوشی ها چیست؟ فرمود : مرگ؛ زیرکترین مؤمنان کسی است که مرگ را بیشتر یاد کند و برای آن آماده تر باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرگ را فراوان یاد کنید؛ زیرا که یاد مرگ گناهان را می زداید و به دنیا بی رغبت می کند. اگر در هنگام توانگری به یاد مرگ باشید آن را بر هم می زند و اگر به هنگام ناداری به یادش باشید، شما را به زندگیتان خشنود می سازد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرگ را فراوان یاد کنید؛ زیرا هیچ بنده ای آن را بسیار یاد نکرد، مگر اینکه خداوند دلش را زنده گردانید و مردن را بر او آسان ساخت.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برهم زننده خوشی ها را فراوان یاد کنید؛ زیرا در هیچ فراوانی از مرگ یاد نشد، مگر اینکه آن را کاست و در هیچ اندکی یاد آن نشد، مگر اینکه آن را مُکفی ساخت.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرگ را فراوان یاد کن، که یاد هر چیز دیگری را از ذهن تو می برد.

ص :109


1- بحار الأنوار: 82/167/3.
2- . کنز العمّال : 42098 .
3- کنز العمّال : 42105 .
4- . کنز العمّال : 42096 .
5- کنز العمّال : 42094 .

الترغیب و الترهیب عن أنسٍ :إنّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله مَرَّ بمَجلِسٍ و هُم یَضحَکونَ فقالَ : أکثِروا ذِکرَ هادِمِ اللَّذّاتِ ، أحسَبُهُ قالَ : فإنّهُ ما ذَکَرَهُ أحَدٌ فی ضِیقٍ مِن العَیشِ إلاّ وسَّعَهُ ، و لا فی سَعَةٍ إلاّ ضَیّقَهُ علَیهِ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أکثِروا ذِکرَ المَوتِ ، و یَومَ خُروجِکُم مِن القُبورِ ، و قیامِکُم بَینَ یَدَیِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ ؛ تَهونُ علَیکُمُ المَصائبُ . (2)

عنه علیه السلام :أکثِروا ذِکرَ المَوتِ عندَ ما تُنازِعُکُم إلَیهِ أنفسُکُم مِن الشَّهَواتِ ، و کفی بالمَوتِ واعِظا. و کانَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله کثیرا ما یُوصی أصحابَهُ بذِکرِ المَوتِ فیقولُ : أکثِروا ذِکرَ المَوتِ ، فإنّهُ هادِمُ اللَّذّاتِ، حائلٌ بَینَکُم و بینَ الشَّهَواتِ . (3)

عنه علیه السلام_ لابنهِ الحسنِ علیه السلام _: یا بُنیَّ ، أکثِرْ مِن ذِکرِ المَوتِ ، و ذِکرِ ما تَهجُمُ علَیهِ و تُفضی بعدَ المَوتِ إلَیهِ ، حتّی یأتیَکَ (4) و قد أخَذتَ مِنهُ حِذرَکَ و شَدَدتَ لَه أزرَکَ ، و لا یَأتیَکَ بَغتَةً فیَبهَرَکَ . (5)

الترغیب و الترهیب_ به نقل از انس _: رسول خدا صلی الله علیه و آله بر جمعی که در حال خنده بودند، گذشت. پس فرمود : برهم زننده خوشی ها را فراوان یاد کنید. گمان می کنم فرمود : هیچ کس در تنگنای زندگی مرگ را یاد نکرد، مگر اینکه زندگی را بر او فراخ کرد و نیز در فراخی زندگی آن را یادآور نشد، مگر اینکه زندگی را بر او تنگ ساخت.

امام علی علیه السلام :مرگ و روز بیرون آمدنتان از گورها و ایستادنتان در پیشگاه خداوند عزّ و جلّ را فراوان یاد کنید، تا مصیبت ها بر شما آسان شود.

امام علی علیه السلام :در هنگامی که نفْس هایتان شما را به سوی خواهش ها و شهوات می کشانند، مرگ را فراوان یاد کنید که مرگ بهترین واعظ است. رسول خدا صلی الله علیه و آله اصحاب خود را به یادآوری مرگ بسیار سفارش می کرد و می فرمود : مرگ را فراوان یاد کنید؛ زیرا که آن برهم زننده خوشی ها و پرده میان شما و خواهش ها است.

امام علی علیه السلام_ به فرزند بزرگوارش حضرت حسن علیه السلام _نوشت : فرزندم! بسیار به یاد مرگ و به یاد آنچه در آن می افتی و پس از مرگ به سوی آن کشانده می شوی باش، تا آن گاه که بر تو درآید با تمام توان در برابرش آماده و برای آن کمر بسته باشی، نه آنکه ناگهان بر تو در آید و چشمانت را خیره گرداند.

ص :110


1- الترغیب و الترهیب : 4/236/3 .
2- الخصال : 616/10 .
3- الأمالی للطوسی : 28/31 .
4- فی بحار الأنوار : (77/205) «و اجعله أمامک حیث (تراه حتّی) یأتیک و قد أخذت منه حذرک».
5- نهج البلاغة : الکتاب 31 .

عنه علیه السلام :مَن أکثَرَ مِن ذِکرِ المَوتِ قَلَّت فی الدُّنیا رَغبَتُهُ . (1)

عنه علیه السلام :مَن أکثَرَ مِن ذِکرِ المَوتِ رَضِیَ مِن الدُّنیا بالکَفافِ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أکثِروا ذِکرَ المَوتِ ؛ فإنّهُ ما أکثَرَ ذِکرَ المَوتِ إنسانٌ إلاّ زَهِدَ فی الدُّنیا . (3)

(4)

امام علی علیه السلام :کسی که مرگ را بسیار یاد کند، رغبتش به دنیا کم می شود.

امام علی علیه السلام :کسی که مرگ را فراوان یاد کند، از دنیا به قدر کفاف خرسند شود.

امام صادق علیه السلام :مرگ را فراوان یاد کنید؛ زیرا هیچ انسانی مرگ را بسیار یاد نمی کند، مگر اینکه به دنیا بی رغبت می شود.

3673 - الاستِعدادُ لِلمَوتِ
3673 - آماده شدن برای مرگ

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ لطارِقِ بنِ عبدِ اللّهِ المُحارِبیِّ _: یا طارِقُ، استَعِدَّ للمَوتِ قَبلَ نُزولِ المَوتِ. (5)

کنز العمّال :قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : إنّ النُّورَ إذا دَخَلَ الصَّدرَ انفَسَحَ . قیلَ : هَل لذلکَ مِن عَلَمٍ یُعرَفُ بهِ ؟ قالَ : نَعَم ، التّجافی عن دارِ الغُرورِ ، و الإنابَةُ إلی دارِ الخُلودِ ، و الاستِعدادُ للمَوتِ قَبلَ نُزولِهِ . (6)

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَنِ ارتَقَبَ المَوتَ سارَعَ فی الخَیراتِ . (7)

3673

آماده شدن برای مرگ

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به طارق بن عبد اللّه محاربی _فرمود : ای طارق! پیش از فرا رسیدن مرگ خود را برای آن آماده کن.

کنز العمّال :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : هرگاه روشنایی به سینه در آید، سینه فراخ گردد. عرض شد : آیا برای شناسایی این امر نشانه ای هست؟ فرمود : آری، دوری گزیدن از سرای فریب و روی آوردن به سرای جاودانی و آماده شدن برای مرگ پیش از فرا رسیدن آن.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که چشم به راه مرگ باشد، در کارهای نیک بکوشد.

ص :111


1- غرر الحکم : 8766 .
2- غرر الحکم : 8662 .
3- بحار الأنوار : 82/168/3 .
4- (انظر) القلب : باب 3355 .
5- کنز العمّال : 42140 .
6- کنز العمّال : 302 .
7- بحار الأنوار: 77/171/7.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اِستَعِدّوا للمَوتِ فقد أظَلَّکُم ، و کُونوا قَوما صِیحَ بِهِم فانتَبَهوا ، و عَلِموا أنّ الدُّنیا لَیسَت لَهُم بدارٍ فاستَبدَلوا .........

و ما بینَ أحَدِکُم و بینَ الجَنَّةِ أوِ النّارِ إلاّ المَوتُ أن یَنزِلَ بهِ ......... نَسألُ اللّهَ سبحانَهُ أن یَجعَلَنا و إیّاکُم مِمَّن لا تُبطِرُهُ نِعمَةٌ ، و لا تُقَصِّرُ بهِ عن طاعَةِ ربِّهِ غایَةٌ ، و لا تَحِلُّ بهِ بعدَ المَوتِ نَدامَةٌ و لا کآبَةٌ . (1)

عنه علیه السلام :تَرَحَّلوا فقد جُدَّ بِکُم، و استَعِدّوا للمَوتِ فقد أظَلَّکُم . (2)

عنه علیه السلام :إنّ أمرا لا تَعلَمُ مَتی یَفجَؤُکَ یَنبَغی أنْ تَستَعِدَّ لَهُ قبلَ أن یَغشاکَ . (3)

عنه علیه السلام :أسمِعوا دَعوَةَ المَوتِ آذانَکُم قبلَ أن یُدعی بِکُم . (4)

عنه علیه السلام :إنّ العاقِلَ یَنبَغی أن یَحذَرَ المَوتَ فی هذهِ الدّارِ ، و یُحسِنَ لَهُ التأهُّبَ قبلَ أن یَصِلَ إلی دارٍ یَتَمنّی فیها المَوتَ فلا یَجِدُهُ . (5)

امام علی علیه السلام :برای مرگ آماده شوید؛ زیرا مرگ بر سر شما سایه افکنده است و همچون گروهی باشید که بر سر آنها فریاد زده شد و بیدار گشتند و دانستند که دنیا سرای آنها نیست و از این رو آن را [با جهان دیگر ]عوض کردند ......... .

و میان هر یک از شما و بهشت و دوزخ فاصله ای جز فرود آمدن مرگ بر او نیست ......... از خدای سبحان مسألت داریم که ما و شما را از کسانی قرار دهد که هیچ نعمتی سرمستشان نمی کند و هیچ هدفی آنان را از طاعت پروردگارشان باز نمی دارد و پس از مرگ پشیمانی و اندوهی گریبان گیرشان نمی شود.

امام علی علیه السلام :بار سفر بربندید، که در بردن شما شتاب می شود؛ و برای مرگ آماده شوید، که بر شما سایه افکنده است.

امام علی علیه السلام :چیزی که نمی دانی چه وقت غافلگیرت می کند، سزاست که پیش از آنکه تو را فرا گیرد، خویشتن را برایش آماده سازی.

امام علی علیه السلام :دعوت مرگ را به گوش های [جانِ] خود بنیوشانید، پیش از آنکه فرا خوانده شوید.

امام علی علیه السلام :خردمند را سزد که در این سرا، از مرگ به هوش باشد و پیش از رسیدن به سرایی که در آن مرگ را آرزو کند و نیابدش، خود را برای مرگ به خوبی آماده گرداند.

ص :112


1- . نهج البلاغة : الخطبة 64 .
2- غرر الحکم : 4514 .
3- . غرر الحکم : 3468 .
4- غرر الحکم : 2492 .
5- غرر الحکم : 3611 .

عنه علیه السلام :إذا کانَ هُجومُ المَوتِ لا یُؤمَنُ؛ فمِنَ العَجزِ تَرکُ التّأهُّبِ لَهُ . (1)

عنه علیه السلام :تارِکُ التّأهُّبِ للمَوتِ و اغتِنامِ المَهَلِ غافِلٌ عن هُجومِ الأجَلِ ، تَرَحَّلوا فقد جُدَّ بِکُم ، و استَعِدّوا للمَوتِ فقد أظَلَّکُم . (2)

عنه علیه السلام :اِعلَمْ أنّ أمامَکَ عَقَبةً کَؤودا المُخِفُّ فیها أحسَنُ حالاً (أمراً) مِن المُثقِلِ ، و المُبطِئُ علَیها أقبَحُ حالاً من المُسرِعِ ......... فارتَدْ لنفسِکَ قَبلَ نُزولِکَ، و وَطِّئِ المَنزِلَ قبلَ حُلولِکَ . (3)

عنه علیه السلام :إنّ وَراءَکَ طالِبا حَثیثا مِن المَوتِ ، فلا تَغفُلْ . (4)

عنه علیه السلام :مَنِ استَعَدَّ لسَفَرِهِ قَرَّ عَینا بحَضَرِهِ . (5)

عنه علیه السلام :إنّ قادِما یَقدُمُ بالفَوزِ أو الشِّقوَةِ لَمُستَحِقٌّ لأفضَلِ العُدَّةِ . (6)

امام علی علیه السلام :وقتی از هجوم مرگ ایمنی نیست، آماده نشدن برای آن از ناتوانی است.

امام علی علیه السلام :کسی که خود را برای مرگ آماده نسازد و فرصت ها را غنیمت نشمرد، از هجوم اجل غافل است. بار سفر بربندید، که برای بردن شما شتاب است، برای مرگ آماده شوید، که بر شما سایه افکنده است.

امام علی علیه السلام :بدان که فراپیش تو گردنه ای است دشوار، که در عبور از آن، سبکبار ، نکو حال تر از گرانبار است و آنکه آهسته می رود از آنکه شتاب می ورزد بد حال تر بُوَد ......... پس، قبل از فرود آمدنت برای خود پیشروی روانه ساز و پیش از آنکه بار افکنی، منزلگاه را آماده ساز.

امام علی علیه السلام :مرگ، تو را شتابان تعقیب می کند، پس، غافل مباش.

امام علی علیه السلام :کسی که برای سفرش آماده باشد، در حَضَرش شادمان و آسوده خاطر است.

امام علی علیه السلام :وارد شونده ای که با خود رستگاری یا بدبختی می آورد، سزاوار بهترین آمادگی است.

ص :113


1- غرر الحکم : 4093 .
2- غرر الحکم : 4513 و 4514 .
3- نهج البلاغة : الکتاب 31 .
4- غرر الحکم : 3814 .
5- غرر الحکم : 9211 .
6- نهج البلاغة : الخطبة 64 .

عنه علیه السلام :إیّاکَ أن یَنزِلَ بکَ المَوتُ و أنتَ آبِقٌ مِن ربِّکَ فی طَلَبِ الدُّنیا . (1)

عنه علیه السلام :اِزهَدْ فی الدُّنیا و اعزِفْ عَنها ، و إیّاکَ أن یَنزِلَ بکَ المَوتُ و أنتَ آبِقٌ مِن ربِّکَ فی طَلبِها فتَشقی. (2)

عنه علیه السلام :عَجِبتُ لمَن یَری أنّهُ یُنقَصُ کلَّ یَومٍ فی نفسِهِ و عُمرِهِ و هُو لا یَتَأهَّبُ للمَوتِ ! (3)

عنه علیه السلام :لا تَکُن مِمّن یَرجو الآخِرَةَ بغَیرِ العَمَلِ ......... یَخشَی المَوتَ ، و لا یُبادِرُ الفَوتَ . (4)

عنه علیه السلام :بادِروا المَوتَ و غَمَراتِهِ ، و امهَدوا لَهُ قبلَ حُلُولِهِ ، و أعِدُّوا لَهُ قبلَ نُزولِهِ . (5)

عنه علیه السلام :بادِروا المَوتَ الّذی إن هَرَبتُم مِنهُ أدرَکَکُم ، و إن أقَمتُم أخَذَکُم ، و إن نسِیتُموهُ ذَکَرَکُم . (6)

عنه علیه السلام :بادِروا أمرَ العامّةِ (7) و خاصّةَ أحَدِکُم و هُو المَوتُ ، فإنّ النّاسَ أمامَکُم ، و إنّ السّاعةَ تَحدُوکُم مِن خَلفِکُم ، تَخَفَّفوا تَلحَقوا ، فإنّما ینتَظَرُ بأوّلِکُم آخِرُکُم . (8)

امام علی علیه السلام :مبادا مرگ در حالی به سراغت آید که تو [چون بنده ای فراری] از خداوندگارت در طلب دنیا گریخته باشی.

امام علی علیه السلام :به دنیا بی اعتنا باش و از آن دوری کن و مبادا مرگ در حالی به سراغت آید که [چون بنده ای فراری ]از خداوندگارت در طلب دنیا گریخته باشی و در نتیجه، بدبخت شوی.

امام علی علیه السلام :در شگفتم از کسی که می بیند هر روز از جان و عمر او کاسته می شود و با این حال برای مرگ آماده نمی شود؟!

امام علی علیه السلام :چونان کسی مباش که بدون عمل ، به آخرت امید بسته است ......... از مرگ می ترسد، اما پیش از رفتن کاری نمی کند.

امام علی علیه السلام :پیش از مرگ و سختی های آن کاری بکنید و قبل از رسیدنش، مقدمات آن را فراهم آورید و پیش از فرود آمدنش، برای آن آماده شوید.

امام علی علیه السلام :پیش از مرگ کاری بکنید؛ مرگی که اگر از او بگریزید، به شما می رسد و اگر بایستید، گریبانتان را می گیرد و اگر فراموشش کنید، به یادتان می آورد.

امام علی علیه السلام :پیشدستی کنید بر چیزی که همگانی است و یکایک شما را فرا می گیرد و آن مرگ است؛ زیرا که مردم پیش از شما رفتند و ساعت [مرگ یا قیامت] از پشت سرتان شما را به پیش می راند. سبکبار بشوید تا [به رفتگان این کاروان ]بپیوندید؛ زیرا که جلو رفتگان شما چشم به راه بازماندگان شما هستند.

ص :114


1- نهج البلاغة : الکتاب 69 .
2- غرر الحکم : 2398 .
3- . غرر الحکم : 6253 .
4- نهج البلاغة : الحکمة 150 .
5- نهج البلاغة : الخطبة 190 .
6- . نهج البلاغة: الحکمة 203.
7- قال ابن أبی الحدید : ثمّ أمر بمبادرة الموت ، و سمّاه الواقعة العامّة لأنّه یعمّ الحیوان کلّه ، ثمّ سمّاه خاصة أحدکم لأنّه و إن کان عامّا إلاّ أنّ له مع کلّ إنسان بعینه خصوصیّة زائدة علی ذلک العموم . قوله : «فإنّ الناس أمامکم» أی قد سبقوکم . و الساعة تسوقکم من خلفکم . (شرح نهج البلاغة: 9/289).
8- نهج البلاغة : الخطبة 167 .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :هَولٌ لا تَدری مَتی یَغشاکَ،ما یَمنَعُکَ أن تَستَعِدَّ لَهُ قبلَ أن یَفجَأکَ ؟! (1)

بحار الأنوار :قال إبراهیمُ علیه السلام _ لمّا دَنَت وَفاتُهُ _ : هَلاّ أرسَلتَ إلَیَّ رَسولاً حتّی آخُذَ اُهبَةً ، قالَ لَهُ : أ وَ ما عَلِمتَ أنّ الشَّیبَ رَسولی ؟ ! (2)

امام صادق علیه السلام :هول و هراسی که نمی دانی چه وقت تو را فرا می گیرد، چرا پیش از آنکه ناگهان به سراغت آید، برایش آماده نمی شوی؟!

بحار الأنوار :ابراهیم علیه السلام به هنگام نزدیک شدن وفاتش [به خدا ]گفت : چرا پیکی سوی من نفرستادی تا [خودم را برای مرگ آماده سازم]. به او فرمود: مگر نمی دانی که موی سپید پیک من است؟!

3674 - مَن عَدَّ غَداً مِن أجَلِهِ
3674 - کسی که فردا را از عمر خود شمارَد

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أصلِحوا الدُّنیا، و اعمَلوا لآخِرَتِکُم کأنَّکُم تَموتونَ غَدا . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن عَدَّ غَدا مِن أجَلِهِ فقد أساءَ صُحبَةَ المَوتِ . (4)

3674

کسی که فردا را از عمر خود شمارَد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دنیا را بسازید، و برای آخرتتان [نیز ]چنان کار کنید که گویی همین فردا می میرید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که فردا را از عمر خود به شمار آورد ، با مرگ ، بد مصاحبت کرده است.

ص :115


1- . بحار الأنوار : 82/ 171/6 .
2- بحار الأنوار : 82/172 .
3- . کنز العمّال : 42111 .
4- بحار الأنوار : 77/153/120 .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ما أنزَلَ المَوتَ حَقَّ مَنزِلَتِهِ مَن عَدَّ غَدا مِن أجَلِهِ . (1)

امام علی علیه السلام :کسی که فردا را از عمر خود به شمار آورد، مرگ را در جایگاه شایسته اش قرار نداده است.

3675 - التَّزَوُّدُ لِلآخِرَةِ
3675 - توشه برداشتن برای آخرت

الکتاب :

«الحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلاَ رَفَثَ وَ لاَ فُسُوقَ وَ لاَ جِدالَ فِی الْحَجِّ وَ مَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللّهُ وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَی وَ اتَّقُونِ یا أُولِی الْأَلْبَابِ» . (2)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :تَزَوَّدوا فی الدُّنیا مِن الدُّنیا ما تُحرِزونَ (تَحُوزونَ) بهِ أنفُسَکُم غَدا . (3)

عنه علیه السلام :تَزَوَّدوا فی أیّامِ الفَناءِ لأیّامِ البَقاءِ ، قد دُلِلتُم علَی الزّادِ، و اُمِرتُم بالظَّعنِ، و حُثِثتُم علَی المَسیرِ. (4)

عنه علیه السلام :علَیکُم بالجِدِّ و الاجتِهادِ ، و التّأهُّبِ و الاستِعدادِ ، و التَّزَوُّدِ فی مَنزلِ الزّادِ . (5)

عنه علیه السلام :فلْیَعمَلِ العامِلُ مِنکُم فی أیّامِ مَهَلِهِ قبلَ إرهاقِ أجَلِهِ ......... و لْیَتَزوَّدْ مِن دارِ ظَعنِهِ لدارِ إقامَتِهِ . (6)

3675

توشه برداشتن برای آخرت

قرآن :

«حج در ماه های معیّنی است. پس، هر کس در این ماه ها حج را [بر خود] واجب گرداند [بداند که ]در اثنای حج، همبستری و جدال و گناه [روا ]نیست. و هر کار نیکی انجام می دهید، خدا آن را می داند. و برای خود توشه برگیرید؛ زیرا بهترین توشه پرهیزگاری است. و ای خردمندان! از من پروا کنید».

حدیث :

امام علی علیه السلام :در دنیا از دنیا توشه ای برگیرید که فردا[ی قیامت] به کمک آن خود را نگه می دارید.

امام علی علیه السلام :از این ایّام فانی برای ایّام باقی توشه بردارید؛ توشه را به شما نمایانده اند و فرمان کوچتان داده اند و برای رفتن به شتاب وادارتان کرده اند.

امام علی علیه السلام :سعی و کوشش کنید و حاضر و آماده شوید و در سرای توشه [گرفتن]، توشه برگیرید.

امام علی علیه السلام :پس، باید که عمل کننده شما در زمانی که مهلت و فرصت دارد، پیش از شتافتن اجلش، کار کند ......... و از کوچگاهش برای اقامتگاهش توشه برگیرد.

ص :116


1- الکافی : 3/259/30 .
2- البقرة : 197 .
3- نهج البلاغة: الخطبة 28 .
4- نهج البلاغة : الخطبة 157 .
5- نهج البلاغة : الخطبة 230 .
6- نهج البلاغة:الخطبة86 .

عنه علیه السلام :أ لَستُم فی مَساکِنِ مَن کانَ قَبلَکُم أطولَ أعمارا ، و أبقی آثارا ......... تَعَبَّدوا للدُّنیا أیَّ تَعبُّدٍ ، و آثَرُوها أیَّ إیثارٍ ، ثُمّ ظَعَنوا عنها بغَیرِ زادٍ مُبَلِّغٍ و لا ظَهرٍ قاطِعٍ . (1)

عنه علیه السلام :إنّ الدُّنیا دارُ صِدقٍ لمَن صَدَقَها، و دارُ عافِیَةٍ لمَن فَهِمَ عنها ، و دارُ غِنیً لمَن تَزوَّدَ مِنها . (2)

عنه علیه السلام :إنّما الدُّنیا مُنتَهی بَصَرِ الأعمی، لا یُبصِرُ مِمّا وراءها شیئا ، و البَصیرُ یَنفُذُها بَصَرُهُ و یَعلَمُ أنّ الدّارَ وراءها،فالبَصیرُ مِنها شاخِصٌ ، و الأعمی إلَیها شاخِصٌ ، و البَصیرُ مِنها مُتَزوِّدٌ ، و الأعمی لَها مُتَزوِّدٌ . (3)

عنه علیه السلام :إنّ الدُّنیا لم تُخلَقْ لَکُم دارَ مُقامٍ ، بل خُلِقَت لَکُم مَجازا لِتَزَوَّدوا مِنها الأعمالَ إلی دارِ القرارِ. (4)

عنه علیه السلام :رَحِمَ اللّهُ امرَأً ......... اغتَنَمَ المَهَلَ ، و بادَرَ الأجَلَ ، و تَزوَّدَ مِن العَمَلِ . (5)

امام علی علیه السلام :آیا نه اینکه شما در خانه های کسانی هستید که پیش از شما بودند و عمرهایی درازتر و آثاری ماندنی تر داشتند ......... دنیا را پرستیدند چه پرستیدنی و آن را برگزیدند چه برگزیدنی! سپس بی هیچ توشه ای و بی هیچ مرکبی که آنها را به سر منزل مقصود برساند، از این دنیا کوچیدند.

امام علی علیه السلام :دنیا، سرای راستی است برای کسی که با آن از در راستی درآید و سرای عافیت و آسایش است برای کسی که از آن چیز بفهمد و سرای توانگری است برای کسی که از آن توشه برگیرد.

امام علی علیه السلام :دنیا چشم انداز نهایی شخص نابینا (بی بَصَر) است و در فرا سوی آن چیزی نمی بیند. امّا شخص بینا و با بصیرت، نگاهش از دنیا فراتر می رود و درمی یابد که سرای حقیقی، در آن سوی دنیاست. بنا بر این، شخص بینا از دنیا چشم بر می کند و نابینا به آن چشم می دوزد، بینا از دنیا توشه برمی دارد، و نابینا برای آن توشه برمی دارد.

امام علی علیه السلام :دنیا، سرای ماندن شما آفریده نشده است، بلکه چونان گذرگاهی برایتان خلق گشته است تا از آن برای سرای ماندگاری توشه اعمال فراهم آورید.

امام علی علیه السلام :رحمت خدا بر کسی که ......... فرصت ها را غنیمت شمرده و بر مرگ پیشدستی کند و توشه عمل فراهم آورد.

ص :117


1- . نهج البلاغة : الخطبة 111 .
2- نهج البلاغة : الحکمة 131 .
3- نهج البلاغة:الخطبة133.
4- . نهج البلاغة: الخطبة132.
5- نهج البلاغة : الخطبة 76 .

عنه علیه السلام :إنّکَ لَن یُغنیَ عنکَ بعدَ المَوتِ إلاّ صالِحُ عَمَلٍ قَدَّمتَهُ ، فتَزوَّدْ مِن صالحِ العَمَلِ . (1)

عنه علیه السلام_ فی ذَمِّ الدُّنیا _: لا خَیرَ فی شیءٍ مِن أزوادِها إلاّ التَّقوی . (2)

عنه علیه السلام :اُوصیکُم عِبادَ اللّهِ بتَقوَی اللّهِ الّتی هیَ الزّادُ و بها المَعاذُ (المَعادُ) : زادٌ مُبلِغٌ ، و مَعاذٌ مُنجِحٌ . (3)

عنه علیه السلام_ إذا صلَّی العِشاءَ الآخِرَةَ یُنادی النّاسَ ثلاثَ مَرّاتٍ حتّی یَسمَعَ أهلُ المَسجِدِ _: أیّها الناسُ ، تَجَهَّزوا رَحِمَکُمُ اللّهُ ، فقد نُودِیَ فیکُم بالرَّحیلِ ، فما التَّعرُّجُ علَی الدُّنیا بعدَ نِداءٍ فیها بالرَّحیلِ ؟! تَجَهَّزوا رَحِمَکُمُ اللّهُ ، و انتَقِلوا بأفضَلِ ما بِحَضرَتِکُم مِن الزّادِ و هُو التّقوی . (4)

عنه علیه السلام_ و کانَ کثیرا ما یُنادی بهِ أصحابَهُ _: تَجَهَّزوا رَحِمَکُمُ اللّهُ ! فقد نُودِیَ فیکُم بالرَّحیلِ ، و أقِلّوا العُرْجَةَ علَی الدّنیا ، و انقَلِبوا بصالِحِ ما بحَضرَتِکُم مِن الزّادِ ؛ فإنّ أمامَکُم عَقَبَةً کَؤودا ، و مَنازِلَ مَخُوفَةً مَهُولَةً ، لا بُدَّ مِن الوُرودِ عَلَیها ، و الوُقوفِ عِندَها ......... فقَطِّعوا عَلائقَ الدُّنیا و استَظهِروا بزادِ التَّقوی . (5)

امام علی علیه السلام :پس از مرگ هرگز چیزی به کار تو نمی آید، مگر کردار نیکی که پیش فرستاده باشی. بنا بر این، از کار نیک توشه فراهم آر.

امام علی علیه السلام_ در نکوهش دنیا _فرمود: در هیچ یک از توشه های دنیا خیری نیست مگر در تقوا.

امام علی علیه السلام :شما را، ای بندگان خدا! به تقوای الهی سفارش می کنم؛ تقوایی که توشه است و پناهگاه. توشه ای رساننده [به سر منزل مقصود ]و پناهگاهی رهاننده [از آتش ] .

امام علی علیه السلام_ هرگاه نماز عشا را می خواند، با صدایی که همه نماز گزاران مسجد بشنوند، سه بار خطاب به مردم _می فرمود : ای مردم! خدایتان رحمت کناد! آماده و مجهز شوید، که بانگ رحیل در میان شما سر داده اند. با این بانگ رحیل، روی آوردن به دنیا دیگر چه معنا دارد؟ خدایتان رحمت کناد! آماده شوید و با بهترین توشه ای که در اختیار دارید رهسپار [آخرت] شوید و آن تقوا است.

امام علی علیه السلام_ یاران خویش را بسیار با این سخنان، مخاطب ساخته _می فرمود : آماده و مجهز شوید، خدایتان رحمت کناد! زیرا که بانگ رحیل در میان شما سر داده اند. از دل بستن به دنیا کم کنید و با توشه نیکی که در برابر شماست،رهسپار شوید؛زیرا گردنه ای دشوار و منزل هایی ترسناک و هراس انگیز پیش رو دارید که ناچار باید به آنها در آیید و آنجاها درنگ کنید ......... پس، علایق و پیوندهای به دنیا را ببُرید و از توشه تقوا کمک گیرید.

ص :118


1- غرر الحکم : 3815 .
2- نهج البلاغة : الخطبة 111 .
3- نهج البلاغة : الخطبة 114 .
4- بحار الأنوار : 77/391/12 .
5- نهج البلاغة : الخطبة 204 .

عنه علیه السلام_ لمّا أشرَفَ علَی القُبورِ و هُو یَرجِعُ مِن صِفِّینَ _: یا أهلَ الدِّیارِ المُوحِشَةِ ، و المَحالِّ المُقفِرَةِ ، و القُبورِ المُظلِمَةِ ، یا أهلَ التُّربَةِ ، یا أهلَ الغُربَةِ ، یا أهلَ الوَحدَةِ ، یا أهلَ الوَحشَةِ ، أنتُم لَنا فَرَطٌ سابِقٌ ، و نحنُ لَکُم تَبَعٌ لاحِقٌ . أمّا الدُّورُ فقد سُکِنَت ، و أمّا الأزواجُ فقد نُکِحَت ، و أمّا الأموالُ فقد قُسِّمَت . هذا خَبَرُ ما عِندَنا ، فما خَبَرُ ما عِندَکُم ؟ ثُمّ التَفَتَ إلی أصحابِهِ فقالَ : أما لَو اُذِنَ لَهُم فی الکلامِ لأخبَروکُم أنّ خَیرَ الزَّادِ التَّقوی . (1)

عنه علیه السلام :آهِ ! مِن قِلَّةِ الزّادِ ، و طُولِ الطَّریقِ ، و بُعدِ السَّفَرِ ، و عَظیمِ المَورِدِ ! (2)

امام علی علیه السلام_ در بازگشت از صفین چون به گورستان رسید _فرمود : ای ساکنان خانه های تنهایی و جایگاه های خشک و خالی و گورهای ظلمانی! ای خاک نشینان! ای ساکنان دیار غربت! ای تنهایان! ای آنان که در تنهایی به سر می برید! شما پیشروان مایید و پیش از ما رفتید و ما دنباله رو شما هستیم و به شما خواهیم پیوست. [بدانید که ]خانه ها[یتان ]مسکن [دیگران] شده و زن ها[یتان] به شوهر رفته اند و اموال و دارایی ها[ی شما ]تقسیم گشته است. این خبری است که ما داریم. شما چه خبر دارید؟ حضرت سپس به طرف اصحاب خود برگشت و فرمود : بدانید که اگر اجازه سخن گفتن داشتند، بی گمان به شما خبر می دادند که :بهترین توشه تقواست.

امام علی علیه السلام :وای از کمبود توشه و درازی راه و دوری سفر و عظمت جایی که وارد می شویم!

3676 - تَفسیرُ الاستِعدادِ لِلمَوتِ
3676 - معنای آماده شدن برای مرگ

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لمّا سُئلَ عنِ الاستِعدادِ للمَوتِ _: أداءُ الفَرائضِ ، و اجتِنابُ المَحارِمِ ، و الاشتِمالُ علَی المَکارِمِ ، ثُمّ لا یُبالی أ وَقَعَ علَی المَوتِ أم وَقَعَ المَوتُ علَیهِ . و اللّهِ، ما یُبالی ابنُ أبی طالبٍ أ وَقَعَ علَی المَوتِ أم وَقَعَ المَوتُ علَیهِ . (3)

3676

معنای آماده شدن برای مرگ

امام علی علیه السلام_ در پاسخ به این سؤال که آماده شدن برای مرگ به چیست؟ _فرمود : به جای آوردن واجبات و دوری کردن از حرام ها و داشتن خوی های نیک. با رعایت این امور، دیگر آدمی را چه باک که او به سراغ مرگ رود یا مرگ به سراغش آید. سوگند به خدا، که پسر ابی طالب را باکی نیست که خود به سراغ مرگ رود یا مرگ به سراغ او آید.

ص :119


1- نهج البلاغة : الحکمة 130 .
2- نهج البلاغة : الحکمة 77 .
3- الأمالی للصدوق : 172/173 .

عنه علیه السلام :إنّما الاستِعدادُ للمَوتِ تَجَنُّبُ الحَرامِ ، و بَذلُ النَّدی و الخَیرِ . (1)

بحار الأنوار :قیل لزین العابدینَ علیه السلام ما خَیرُ ما یَموتُ علیه العَبدُ؟ : قال : أن یکونَ قد فَرَغَ مِن أبنِیَتِهِ و دُورِهِ و قُصورِهِ . قیلَ : و کیفَ ذلکَ ؟ قالَ : أن یکونَ مِن ذُنوبهِ تائبا ، و علَی الخَیراتِ مُقیما ، یَرِدُ علَی اللّهِ حَبیبا کریما . (2)

امام علی علیه السلام :آماده شدن برای مرگ، در حقیقت، دوری کردن از حرام و گشودن دست احسان و نیکی است.

بحار الأنوار :از امام زین العابدین علیه السلام سؤال شد که بهترین مرگ چیست؟ حضرت فرمود : اینکه [آدمی] از ساختمان ها و خانه ها و کاخ هایش فارغ شده باشد. عرض شد : یعنی چه؟ فرمود : از گناهانش توبه کرده باشد و به کارهای نیک بپردازد و [با چنین حالی] بر خداوند حبیب و کریم وارد شود.

3677 - تَمَنِّی المَوتِ
3677 - آرزوی مرگ

الکتاب :

«قُلْ إِنْ کَانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الاْخِرَةُ عِنْدَ اللّهِ خَالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ * وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَدا بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَ اللّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ» . (3)

(4)

3677

آرزوی مرگ

قرآن :

«بگو : اگر نزد خدا، سرای بازپسین یکسره به شما اختصاص دارد، نه دیگر مردم، پس، اگر راست می گویید آرزوی مرگ کنید. ولی به سبب کارهایی که از پیش کرده اند، هرگز آن را آرزو نخواهند کرد و خدا به حال ستمگران داناست».

ص :120


1- علل الشرائع : 231/5 .
2- بحار الأنوار : 71/267/17 .
3- البقرة : 94 ، 95 .
4- (انظر) الجمعة: 6 ، 7 ، آل عمران: 143 .

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا یَتَمنّی أحَدُکُم المَوتَ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَتَمنّی أحَدُکُمُ المَوتَ لِضُرٍّ نَزَلَ بهِ ، فإن کانَ و لا بُدَّ فاعِلاً فلْیَقُل : اللّهُمّ أحیِنی ما کانَتِ الحَیاةُ خَیرا لی ، و تَوَفَّنی إذا کانَتِ الوَفاةُ خَیرا لی . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَتَمَنّیَنَّ أحَدُکُم المَوتَ بِضُرٍّ نَزَلَ بهِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله_ لمّا دَخَلَ علَی العبّاسِ و هو یَشتَکی فیَتَمنَّی المَوتَ _: یا عَبّاسُ عَمَّ رسولِ اللّهِ ! لا تَتمَنَّ المَوتَ ؛ إن کُنتَ مُحسِنا تَزدادُ إحسانا إلی إحسانِکَ خَیرٌ لکَ ، و إن کُنتَ مُسیئا فإن تُؤخَّرْ تَستَعتِبْ مِن إساءتِکَ خَیرٌ لکَ ، لا تَتَمنَّ المَوتَ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :یا سَعدُ، أ عِندی تَمنَّی المَوتَ ؟! لَئن کُنتَ خُلِقتَ للنّارِ و خُلِقَت لکَ ما النّارُ شیءٌ یُستَعجَلُ إلَیها ، و لئن خُلِقتَ للجَنّةِ و خُلِقَت لکَ لَأن یَطولَ عُمرُکَ و یَحسُنَ عمَلُکَ خَیرٌ لکَ . (5)

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ یک از شما آرزوی مرگ نکند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ یک از شما به خاطر گزندی که به او می رسد ، مرگ را آرزو نکند؛ و اگر ناچار به این کار شد، بگوید : بار خدایا! تا زمانی که زندگی برای من بهتر است مرا زنده بدار و هرگاه مرگ برایم بهتر بود، مرا بمیران.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ یک از شما به سبب گزندی که به او می رسد، هرگز آرزوی مرگ نکند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ چون در بیماریِ عباس به عیادتش رفت و دید او می نالد و آرزوی مرگ می کند _فرمود : ای عباس! ای عموی رسول خدا! آرزوی مرگ مکن. اگر نیکوکار باشی، بر نیکی هایت می افزایی و این برای تو بهتر است و اگر بدکار باشی و مرگت به تأخیر افتد، از بدی هایت دست برمی داری و این برای تو بهتر است ؛ هیچگاه تمنّای مرگ نکن .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای سعد! آیا پیش من آرزوی مرگ می کنی؟ اگر تو برای آتش آفریده شده باشی و آتش برای تو، در این صورت آتش چیزی نیست که به سویش بشتابی و اگر تو برای بهشت آفریده شده باشی و بهشت برای تو، در این صورت، اگر عمرت طولانی شود و کار نیکو انجام دهی، این برایت بهتر است.

ص :121


1- کنز العمّال : 42152 .
2- الترغیب و الترهیب : 4/257/54 .
3- الدعوات : 122/296 .
4- الترغیب و الترهیب : 4/256/50 .
5- کنز العمّال : 42155 .

عنه صلی الله علیه و آله :لا تَمنَّوا المَوتَ ؛ فإنّهُ یَقطَعُ العمَلَ ، و لا یُرَدُّ الرّجُلُ فیَستَعتِبُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :لا تَمنَّوا المَوتَ ؛ فإنّ هَولَ المُطَّلَعِ شَدیدٌ ، و إنّ مِن السَّعادَةِ أن یَطولَ عُمرُ العَبدِ ، و یَرزُقَهُ اللّهُ الإنابَةَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَتَمنَّیَنَّ أحَدُکُمُ المَوتَ ؛ فإنّهُ لا یَدری ما قَدَّمَ لنفسِهِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَتَمنّی أحَدُکُمُ المَوتَ إلاّ أن یَثِقَ بِعَملِهِ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لِلحارثِ الهَمْدانیِّ _: و أکثِرْ ذِکرَ المَوتِ و ما بعدَ المَوتِ ، و لا تَتَمَنَّ المَوتَ إلاّ بشَرطٍ وَثیقٍ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لرجُلٍ یَتَمنَّی المَوتَ _: تَمَنَّ الحَیاةَ لِتُطیعَ لا لِتَعصیَ، فلَأن تَعیشَ فتُطیعَ خَیرٌ لکَ مِن أن تَموتَ فلا تَعصیَ و لا تُطیعَ . (6)

کشف الغمّة_ الإمامُ الکاظمُ علیه السلام أیضا _: هل بینَکَ و بینَ اللّهِ قَرابَةٌ یُحابیکَ لَها ؟ قالَ : لا . قالَ : فهَل لکَ حَسَناتٌ قَدَّمتَها تَزیدُ علی سَیّئاتِکَ؟ قالَ : لا . قالَ : فأنتَ إذا تَتَمنّی هَلاکَ الأبَدِ ! (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تمنّای مرگ نکنید؛ چون با مرگ رشته عمل قطع می شود و انسان باز نمی گردد تا بدی هایش را جبران [و خدا را راضی] کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تمنّای مرگ نکنید؛ زیرا هول و هراس قیامت سخت است و این از خوشبختی است که عمر بنده طولانی شود و خداوند توبه روزیش فرماید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ گاه کسی از شما آرزوی مرگ نکند؛ چرا که نمی داند برای خود چه پیش فرستاده است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ یک از شما آرزوی مرگ نکند، مگر اینکه به عمل خود اطمینان داشته باشد.

امام علی علیه السلام_ به حارث همْدانی _فرمود : مرگ و پس از مرگ را فراوان یاد کن و هرگز آرزوی مرگ مکن، مگر با شرطی استوار.

امام صادق علیه السلام_ به مردی که آرزوی مرگ می کرد _فرمود : آرزوی زندگی کن، تا اینکه [خدای را ]اطاعت کنی و معصیتش نکنی؛ زیرا که اگر زنده باشی و اطاعت کنی، برایت بهتر از این است که بمیری و نه طاعت کنی و نه معصیت.

کشف الغمّة :امام کاظم علیه السلام به مردی که آرزوی مرگ می کرد فرمود: آیا میان تو و خداوند خویشاوندی ای است که به خاطر آن تو را کمک رساند؟ عرض کرد : خیر. فرمود : آیا خوبی هایی که بر بدی هایت فزونی داشته باشد پیش فرستاده ای؟ عرض کرد : خیر. فرمود : پس، در این صورت تو هلاکت ابدی را آرزو می کنی !

ص :122


1- کنز العمّال: 42147 .
2- کنز العمّال : 42149 .
3- کنز العمّال : 42154 .
4- کنز العمّال : 42153 .
5- نهج البلاغة : الکتاب 69 .
6- عیون أخبار الرِّضا : 2/3/3 .
7- کشف الغمّة : 3/42 .

الزهد للحسین بن سعید عن سلمان :لولا السُّجودُ للّهِ ، و مُجالَسَةُ قَومٍ یَتَلَفَّظونَ طیبَ الکلامِ کما یُتَلفَّظُ طیبُ التَّمرِ ، لَتمَنّیتُ المَوتَ . (1)

الزهد للحسین بن سعید_ به نقل از سلمان _: اگر مسأله سجده کردن برای خدا و همنشینی با عدّه ای که از دهانشان سخنان نیکویی چون خرمای ناب بیرون می ریزند در میان نبود، هر آینه تمنّای مرگ می کردم.

3678 - سَکرَةُ المَوتِ
3678 - سکرات مرگ

الکتاب :

«وَ جاءَتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذَلِکَ مَا کُنْتَ مِنْهُ تَحِیدُ» . (2)

«وَ لَوْ تَرَی إِذْ یَتَوَفَّی الَّذِینَ کَفَرُوا الْمَلائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبَارَهُمْ وَ ذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِیقِ» . (3)

«کَلاَّ إِذَا بَلَغَتِ التَّرَاقِیَ * وَ قِیلَ مَنْ رَاقٍ * وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ * وَ الْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ * إِلَی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمَسَاقُ» . (4)

(5)

3678

سکرات مرگ

قرآن :

«و سَکَرات مرگ، به راستی در رسید؛ این همان است که از آن می گریختی».

«و اگر بینی آن گاه که فرشتگان جان کافران را می ستانند، بر چهره و پشت آنان می زنند و [گویند : ]عذاب سوزان را بچشید».

«چنین نیست [که انسان می پندارد. او ایمان نمی آورد ]تا موقعی که جان به ترقوه ها رسد و گفته شود : آیا کسی هست که نجات دهد؟ و به جدایی از دنیا یقین پیدا کند. و ساق پاها [از سختی جان دادن] به هم درپیچد. در آن روز، مسیر همه به سوی پروردگارت خواهد بود».

ص :123


1- الزهد للحسین بن سعید : 79/212 .
2- ق : 19 .
3- الأنفال : 50 .
4- القیامة : 26 _ 30 .
5- (انظر) النساء : 97 ، محمّد : 27 ، الواقعة : 83 _ 94 .

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :اِحضَروا مَوتاکُم و لَقِّنوهُم «لا إلهَ إلاَّ اللّهُ» و بَشِّروهُم بالجَنَّةِ ، فإنّ الحَلیمَ مِن الرِّجالِ و النِّساءِ یَتَحَیّرُ عندَ ذلکَ المَصرَعِ ، و إنّ الشّیطانَ أقرَبُ ما یکونُ مِن ابنِ آدمَ عندَ ذلکَ المَصرَعِ . و الّذی نَفسی بیَدِهِ ! لَمُعایَنةُ مَلَکِ المَوتِ أشَدُّ مِن ألفِ ضَربَةٍ بالسَّیفِ . و الّذی نَفسی بیَدِهِ ! لا تَخرُجُ نَفسُ عَبدٍ مِن الدّنیا حتّی یَتَألَّمَ کُلُّ عِرقٍ مِنهُ علی حِیالهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :أدنی جَبَذاتِ المَوتِ بمَنزلَةِ مِائةِ ضَربَةٍ بالسَّیفِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ أهوَنَ المَوتِ بمَنزلَةِ حَسَکَةٍ کانَت فی صُوفٍ، فهَل تَخرُجُ الحَسَکةُ مِن الصُّوفِ إلاّ و مَعَها صُوفٌ ؟ ! (3)

عنه صلی الله علیه و آله :لو أنّ البَهائمَ یَعلَمْنَ مِن المَوتِ ما تَعلَمونَ أنتُم ، ما أکَلتُم مِنها سَمینا ! (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی صِفَةِ المَأخوذِینَ علَی الغِرَّةِ _: اجتَمَعَت علَیهِم سَکرَةُ المَوتِ و حَسرَةُ الفَوتِ ، ففَتَرَت لها أطرافُهُم ، و تَغیَّرَت لها ألوانُهُم .

ثُمَّ ازدادَ المَوتُ فیهِم وُلوجا ، فحِیلَ بینَ أحَدِهِم و بینَ مَنطِقِهِ ، و إنّهُ لَبَینَ أهلِهِ یَنظُرُ ببَصَرِهِ و یَسمَعُ باُذُنهِ علی صِحَّةٍ مِن عَقلِهِ و بَقاءٍ من لُبِّهِ ، یُفَکِّرُ فیمَ أفنی عُمرَهُ ، و فیمَ أذهَبَ دَهرَهُ ! و یَتَذکَّرُ أموالاً جَمَعَها، أغمَضَ فی مطالِبِها، و أخَذَها مِن مُصَرَّحاتِها و مُشتَبِهاتِها، قد لَزِمَتهُ تَبِعاتُ جَمعِها، و أشرَفَ علی فِراقِها ، تَبقی لمَن وراءَهُ یَنعَمُونَ فیها، و یَتَمتَّعونَ بها ، فیکونُ المَهْنأُ لغَیرِهِ و العِب ءُ علی ظَهرِهِ ، و المَرءُ قد غَلِقَت (عَلِقَت) رُهُونُهُ بِها ، فهُو یَعَضُّ یدَهُ نَدامَةً علی ما أصحَرَ لَهُ عِندَ المَوتِ مِن أمرِهِ ، و یَزهَدُ فیما کانَ یَرغَبُ فیهِ أیّامَ عُمُرِهِ ، و یَتَمنّی أنَّ الّذی کانَ یَغبِطُهُ بها و یَحسُدُهُ علَیها قد حازَها دُونَهُ !

فلَم یَزَلِ المَوتُ یُبالِغُ فی جَسَدِهِ حتّی خالَطَ لِسانُهُ سَمعَهُ ، فصارَ بینَ أهلِهِ لا یَنطِقُ بلِسانِهِ ، و لا یَسمَعُ بسَمعِهِ ، یُرَدِّدُ طَرفَهُ بالنَّظَرِ فی وُجوهِهِم ، یَری حَرَکاتِ ألسِنَتِهِم ، و لا یَسمَعُ رَجعَ کلامِهِم .

ثُمَّ ازدادَ (زادَ) المَوتُ التِیاطا بهِ ، فقُبِضَ بَصَرُهُ کما قُبِضَ سَمعُهُ ، و خَرَجَتِ الرُّوحُ مِن جَسَدِهِ ، فصارَ جِیفَةً بینَ أهلِهِ ......... . (5)

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بر بالین مردگان خود حاضر شوید و به آنان «لا اله الا اللّه » تلقین کنید و نوید بهشتشان دهید؛ زیرا حتی مردان و زنان بردبار هم در این صحنه گیج و سرگشته می شوند و شیطان بیش از هر زمان دیگری در هنگام مرگ به آدمی نزدیک می گردد. سوگند به آنکه جانم در دست اوست، مشاهده ملک الموت سخت تر از هزار ضربه شمشیر است. سوگند به آنکه جانم در دست اوست، جان هیچ بنده ای از دنیا نرود مگر اینکه یکایک رگ های او درد کشند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کمترین کشش های مرگ، چونان صد ضربه شمشیر است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آسانترین مردن، به منزله خاری است که در میان پشم باشد. آیا خار از پشم بیرون می آید بدون آنکه مقداری پشم با آن باشد؟!

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر حیوانات از مرگ آن دانند که شما می دانید، هرگز حیوان فربهی نمی خوردید!

امام علی علیه السلام_ در وصف غافلگیر شدگان مرگ _فرمود : سکرات مرگ و حسرت از دست دادن همه چیز در وجود آنها جمع می شود و دست و پاهایشان به سستی می گراید و رنگ هایشان بر می گردد. سپس، مرگ به وجود آنان بیشتر نفوذ می کند و هر یک از آنان را از سخن می اندازد، او در میان اعضای خانواده اش با چشم خود می بیند و با گوشش می شنود و خردش صحیح و سالم است و عقلش به جاست و به این می اندیشد که عمرش را در چه راه صرف کرده و روزگارش را چگونه گذرانده است! و به یاد می آورد اموالی را که گرد آورده و در به دست آوردن آنها چشمش را بر هم نهاده [و به حلال و حرام توجّه نکرده] و از موارد آشکار و شبهه ناک بر گرفته است و تبعات و گناهانِ گردآوریِ آنها دامنگیرش شده و اینک در آستانه جدا شدن از آنهاست و این اموال برای بازماندگانش باقی می ماند که با آنها متنعّم می شوند و خوشگذرانی می کنند و بدین ترتیب، برای دیگران ثروتی باد آورده است و بار گناهش بر دوش او. و تار و پود وجودش به این اموال بسته شده است. پس، به سبب آنچه هنگام مرگ برایش آشکار شده، پشیمان گشته دست به دندان می گزد و به آنچه در ایّام زندگانیش رغبت داشته، بی میل می شود و آرزو می کند که ای کاش آن کس که حسرت او را می خورد و به سبب این اموال بر او حسادت می ورزید، آنها را گرد آورده بود، نه او!

پس، مرگ همچنان در پیکر او پیش رود تا اینکه گوش او نیز همچون زبانش از کار بیفتد و در میان اعضای خانواده خویش افتد در حالی که نه با زبانش سخنی گوید و نه با گوشش بشنود. [فقط] نگاهش را بر چهره های آنان می گرداند و حرکات زبان هایشان را می بیند، ولی سخن آنها را نمی شنود. آن گاه مرگ به او بیشتر می چسبد و چشمش نیز همانند گوشش گرفته می شود و روح از بدنش خارج می گردد و در میان افراد خانواده اش به مرداری تبدیل می شود ......... .

ص :124


1- کنز العمّال : 42158 .
2- کنز العمّال : 42208 .
3- کنز العمّال : 42174 .
4- الأمالی للطوسی : 453/1011 .
5- نهج البلاغة : الخطبة 109 .

ص :125

عنه علیه السلام :إنّ للمَوتِ لَغَمَراتٍ هِیَ أفظَعُ مِن أن تُستَغرَقَ بصِفَةٍ ، أو تَعتَدِلَ علی عُقولِ أهلِ الدّنیا . (1)

عنه علیه السلام :فإنّکُم لو قد عایَنتُم ما قد عایَنَ مَن ماتَ مِنکُم لجَزِعتُم و وَهِلتُم ، و سَمِعتُم و أطَعتُم ، و لکنْ مَحجوبٌ عنکُم ما قد عایَنوا، و قریبٌ ما یُطرَحُ الحِجابُ! (2)

امام علی علیه السلام :مرگ را سختی هایی است دشوارتر از آنکه در وصف گنجد یا با خردهای مردم جهان سنجیده شود.

امام علی علیه السلام :اگر آنچه را که مردگان شما دیده اند شما می دیدید، بی گمان بی تاب و هراسان می شدید و [سخن خدا را ]می شنیدید و اطاعت می کردید. لیکن آنچه را آنها دیده اند از شما در پرده است و زودا که این پرده برافتد!

3679 - ما یُهوِّنُ المَوتَ وسَکَراتِهِ
3679 - آنچه مرگ و سَکَرات آن را آسان می کند

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :قَدِّمْ مالَکَ أمامَکَ یَسُرَّکَ اللَّحاقُ بهِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله_ لرجُلٍ و هُو یُوصیهِ _: أقلِلْ مِن الشّهَواتِ یَسهُلْ علَیکَ الفَقرُ ، و أقلِلْ مِن الذُّنوبِ یَسهُلْ علَیکَ المَوتُ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :شَوِّقوا أنفُسَکُم إلی نَعیمِ الجَنّةِ تُحِبّوا المَوتَ و تَمقُتوا الحَیاةَ . (5)

3679

آنچه مرگ و سَکَرات آن را آسان می کند

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دارایی خود را پیش از خود بفرست تا پیوستن به آن، شادمانت کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در سفارش به مردی _فرمود : از خواهش ها کم کن، تا [تحمّل ]ناداری بر تو آسان شود و از گناهان بکاه، تا مرگ بر تو آسان گردد.

امام علی علیه السلام :جان هایتان را مشتاق نعمت بهشت گردانید، تا اینکه مرگ را دوست داشته باشید و زنده ماندن را دشمن.

ص :126


1- نهج البلاغة : الخطبة 221 .
2- نهج البلاغة : الخطبة 20 .
3- أعلام الدین : 344/37 .
4- أعلام الدین : 344/37 .
5- غرر الحکم : 5779 .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن أحَبَّ أن یُخَفِّفَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ عَنه سَکَراتِ المَوتِ ، فلْیَکُنْ لقَرابَتِهِ وَصُولاً و بوالِدَیهِ بارّا ، فإذا کانَ کذلکَ هَوَّنَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ علَیهِ سَکَراتِ المَوتِ و لَم یُصِبْهُ فی حیاتِهِ فَقرٌ أبَدا . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام :هرکه دوست دارد خداوند عزّ و جلّ سکرات مرگ را بر او سبک گرداند، باید به خویشانش رسیدگی و به پدر و مادرش نیکی کند. اگر چنین کند، خداوند عزّ و جلّ سختی های مرگ را بر او آسان گرداند و در زندگیش هرگز به ناداری نیفتد.

3680 - عِلَّةُ کَراهَةِ المَوتِ
3680 - علّت ناخوش داشتن مرگ

کنز العمّال :قالَ رَجُلٌ یا رَسولَ اللّهِ، ما لی لا اُحِبُّ المَوتَ؟ قالَ : هَل لکَ مالٌ ؟ فقَدِّمْ مالَکَ بینَ یدَیکَ ؛ فإنّ المَرءَ مَع مالهِ ، إن قَدّمَهُ أحَبَّ أن یَلحَقَهُ ، و إن خَلّفَهُ أحَبَّ أن یَتخَلّفَ مَعهُ . (3)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام_ لَمّا قالَ لَهُ رجُلٌ : ما بالُنا نکرَهُ الموتَ و لا نُحبُّهُ؟ _: لِأنّکُم أخرَبتُم آخِرَتَکُم ، و عَمّرتُم دُنیاکُم ، و أنتُم تَکرَهونَ النُّقلَةَ مِن العُمرانِ إلَی الخَرابِ . (4)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :أتی النَّبیَّ صلی الله علیه و آله رَجُلٌ فقالَ : مالیَ لا اُحِبُّ المَوتَ؟ فقالَ لهُ : أ لکَ مالٌ؟ قالَ : نَعَم . قالَ : فقَدَّمتَهُ ؟ قالَ: لا، قالَ : فمِن ثَمّ لا تُحِبُّ المَوتَ . (5)

3680

علّت ناخوش داشتن مرگ

کنز العمّال :مردی به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله عرض کرد : چرا مرگ را دوست ندارم ؟ حضرت فرمود : آیا مال و ثروتی داری؟ پس، ثروتت را پیشاپیش خود بفرست؛ زیرا که آدمی وابسته به دارایی خویش است. اگر آن را پیش فرستد، دوست دارد که به آن برسد و اگر از خود بر جای گذارد دوست دارد که با آن بماند.

امام حسن علیه السلام_ در جواب مردی که به او عرض کرد : چرا مرگ را ناخوش داریم و آن را دوست نداریم؟ _فرمود : زیرا شما آخرت خود را ویران و دنیایتان را آباد کرده اید و دوست ندارید از آبادانی به ویرانه منتقل شوید.

امام باقر علیه السلام :مردی خدمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله رسید و پرسید : علّت ناخوش داشتن مرگ چیست؟ حضرت فرمود : آیا ثروتی داری؟ عرض کرد : آری. فرمود : آیا آن را [برای آخرتت] پیش فرستاده ای؟ عرض کرد : خیر. فرمود : از این جاست که مرگ را دوست نداری.

ص :127


1- الأمالی للطوسی : 432/967 .
2- (انظر) بحار الأنوار : 6 / 145 باب 6 .
3- کنز العمّال : 42139 .
4- معانی الأخبار : 390/29 .
5- الخصال : 13/47 .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :جاءَ رجُلٌ إلی أبی ذرٍّ فقالَ : یا أبا ذرٍّ، ما لَنا نَکرَهُ المَوتَ ؟ فقالَ : لأنّکُم عَمَّرتُمُ الدُّنیا و أخرَبتُمُ الآخِرَةَ ، فَتَکرَهونَ أن تُنقَلوا مِن عُمرانٍ إلی خَرابٍ . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام :مردی نزد ابوذر آمد و گفت : ای ابوذر! از چه روست که ما مرگ را ناخوش می داریم؟ پاسخ داد : چون شما دنیا را آباد کرده اید و آخرت را ویران و از این رو، خوش ندارید که از آبادی به ویرانه منتقل شوید.

3681 - رُؤیَةُ المُحتَضِرِ لِما اُعِدَّ لَهُ فِی الآخِرَةِ
3681 - محتضر ، آنچه را در آخرت برایش آماده شده می بیند

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لمحمّدِ بنِ أبی بکرٍ لَمّا ولاّهُ مصرَ _: اِحذَروا یا عِبادَ اللّهِ المَوتَ و سَکرَتَهُ ، و أعِدُّوا لَهُ عُدَّتَهُ ؛ فإنّهُ یَفجَؤکُم بأمرٍ عَظیمٍ ، بخَیرٍ لا یکونُ مَعهُ شَرٌّ أبدا ، أو بِشَرٍّ لا یکونُ مَعهُ خَیرٌ أبدا ......... إنّه لیسَ أحَدٌ مِن النّاسِ تُفارِقُ روحُهُ جَسَدَهُ حتّی یَعلَمَ أیَّ المَنزِلتَینِ یَصِلُ، إلَی الجَنّةِ أم إلَی النّارِ ، أ عَدُوٌّ هُو للّهِ أم وَلیٌّ (لَهُ) ؛ فإن کانَ وَلیّا للّهِ فُتِحَت لَهُ أبوابُ الجَنّةِ و شُرِعَت لَهُ طُرُقُها و رأی ما أعَدَّ اللّهُ لَهُ فیها ، ففَرَغَ مِن کُلِّ شُغلٍ و وُضِعَ عَنهُ کُلُّ ثِقلٍ ، و إن کانَ عَدُوّا للّهِ فُتِحت لَهُ أبوابُ النّارِ و شُرِعَت لَهُ طُرُقُها و نَظَرَ إلی ما أعَدَّ اللّهُ لَهُ فیها ، فاستَقبَلَ کُلَّ مَکروهٍ و تَرَکَ کُلَّ سُرورٍ .

کلُّ هذا یکونُ عندَ المَوتِ ، و عندَهُ یکونُ الیَقینُ ، قالَ اللّهُ عَزَّ اسمُهُ : «الّذِینَ تَتَوَفّاهُمُ المَلائکةُ طَیِّبینَ یَقولونَ سَلامٌ علَیکُمُ ادْخُلوا الجَنّةَ بِما کُنتُم تَعْمَلونَ» (3) و یقولُ : «الّذِینَ تَتَوَفّاهُمُ المَلائکةُ ظالِمِی أنفُسِهِم فألْقَوا السَّلَمَ ما کُنّا نَعْمَلُ مِن سُوءٍ ......... » (4) ......... . (5)

3681

محتضر ، آنچه را در آخرت برایش آماده شده می بیند

امام علی علیه السلام_ هنگامی که محمّد بن ابی بکر را به استانداری مصر فرستاد _فرمود : ای بندگان خدا! از مرگ و سکرات آن بترسید و ساز و برگ را فراهم آرید، که مرگ با یکی از دو چیز بزرگ، ناگهان به سراغ شما می آید : یا با خیری که ابداً شرّی با آن نیست، یا با شرّی که هرگز خیری به همراه ندارد ......... احدی از مردم نیست که جانش از پیکرش جدا شود، جز اینکه می داند به کدام یک از دو منزل می رسد : به بهشت یا به دوزخ. پس، اگر دوست خدا باشد درهای بهشت به رویش گشوده شود و راه های آن برایش باز گردد و آنچه را خدا برایش آماده ساخته است ببیند و از هر کاری آسوده گردد و هر بار سنگینی از دوش او برداشته شود . و چنانچه دشمن خدا باشد درهای آتش به رویش گشوده شود و راه های آن برایش باز گردد و آنچه را خدا برایش مهیّا ساخته است مشاهده کند و با هر ناخوشایندی رو به رو گردد و هر شادی و سروری را رها سازد. همه این ها به هنگام مرگ اتفاق افتد و در همان وقت یقین [به یکی از دو راه ]پیدا شود. خداوند _ عزّ اسمه _ می فرماید : «آن کسانی که پاکیزه زیسته اند وقتی که فرشتگان جانشان را می ستانند، به آنان می گویند : درود بر شما! به سبب کارهایی که می کردید به بهشت در آیید» نیز می فرماید : «آنان که به خود ستم روا داشته اند وقتی که فرشتگان جانشان را می گیرند، از در تسلیم درآیند و گویند : ما هیچ کار زشتی نکردیم ......... ».

ص :128


1- الکافی : 2/458/20 .
2- (انظر) الموت : باب 3665 حدیث 19201 ، 19202 .
3- النحل : 32 .
4- النحل : 28 .
5- الأمالی للمفید : 263/3 .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «فلَولا إذا بَلَغَتِ الحُلْقومَ ......... إنْ کُنتُمْ صادِقینَ» (1) _: إنّها إذا بَلَغَتِ الحُلقومَ ثُمّ اُرِیَ مَنزِلَهُ مِن الجَنَّةِ فیقولُ : رُدُّونی إلَی الدُّنیا حتّی اُخبِرَ أهلی بما أری ، فیُقالُ لَهُ : لَیس إلی ذلکَ سَبیلٌ . (2)

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «فلولا اذا بلغت الحلقوم ......... ان کنتم صادقین» _فرمود : زمانی که جان به گلوگاه رسد و جایگاهش در بهشت به او نشان داده شود، بگوید : مرا به دنیا باز گردانید تا آنچه را می بینم به خانواده ام خبر دهم. امّا به او گفته می شود : این امکان ندارد.

3682 - تَمثُّلُ النَّبِیِ صلی الله علیه وآله وَالأئِمَّةِعلیهم السلام لِلمُحتَضِرِ
3682 -نمایان شدن پیامبرصلی الله علیه وآله و ائمّه علیهم السلام برای محتضر

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :اُنظُروا مَن تُحادِثونَ ؟ فإنّهُ لیسَ مِن أحَدٍ یَنزِلُ بهِ المَوتُ إلاّ مُثِّلَ لَهُ أصحابُهُ إلَی اللّهِ إن کانوا خِیارا فخِیارا و إن کانوا شِرارا فشِرارا ، و لیسَ أحَدٌ یَموتُ إلاّ تَمَثَّلتُ لَهُ عندَ مَوتِهِ . (3)

3682

نمایان شدن پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمّه علیهم السلام برای محتضر

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بنگرید، که با چه کسی همسخن می شوید؛ زیرا هیچ کس نیست که مرگش در رسد، مگر اینکه یارانش که به سوی خدا رهسپارند در برابرش مجسّم شوند. اگر خوب باشند به صورتی نیک و خوشایند مجسّم شوند و اگر بد باشند به گونه ای بد و ناخوشایند و هیچ کس نیست که بمیرد، جز اینکه من به هنگام مرگش در برابر او نمایان شوم.

ص :129


1- الواقعة : 83 _ 87 .
2- الکافی : 3/135/15 .
3- الکافی : 2/638/3 .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن أحَبَّنی وجَدَنی عندَ مَماتِهِ بحَیثُ یُحِبُّ ، و مَن أبغَضَنی وجَدَنی عندَ مَماتِهِ بحَیثُ یَکرَهُ . (1)

الدعوات عن الحارثِ الهَمْدانیِّ :أتَیتُ أمیرَ المؤمنینَ علیه السلام ذاتَ یَومٍ نِصفَ النّهارِ فقالَ : ما جاءَ بکَ ؟ قلتُ : حُبُّکَ و اللّهِ ، قالَ علیه السلام : إن کُنتَ صادِقا لَتَرانی فی ثلاثةِ مَواطِنَ : حَیثُ تَبلُغُ نَفسُکَ هذهِ _ و أومأَ بیَدِهِ إلی حَنجَرَتهِ _ و عندَ الصِّراطِ ، و عندَ الحَوضِ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لمّا سُئلَ : هل یُکرَهُ المؤمنُ علی قَبضِ رُوحِهِ ؟ _: لا و اللّهِ ، إنّهُ إذا أتاهُ ملَکُ المَوتِ لقَبضِ رُوحهِ جَزِعَ عِندَ ذلکَ ، فیَقولُ لَهُ ملَکُ المَوتِ : یا وَلیَّ اللّهِ لا تَجزَعْ ، فوالّذی بَعَثَ محمّدا صلی الله علیه و آله لَأنا أبَرُّ بِکَ و أشفَقُ علَیکَ من والِدٍ رَحیمٍ لو حَضَرَکَ ، افتَحْ عَینَکَ فانظُرْ . قالَ : و یُمَثَّلُ لَهُ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله و أمیرُ المؤمنینَ و فاطمةُ و الحسنُ و الحسینُ و الأئمةُ من ذُرِّیتِهِم علیهم السلام فیقالُ لَهُ : هذا رسولُ اللّهِ و ......... رُفَقاؤکَ ......... فما شیءٌ أحَبَّ إلَیهِ مِنِ استِلالِ رُوحِهِ و اللُّحوقِ بالمُنادی . (3)

امام علی علیه السلام :هر که مرا دوست داشته باشد، در هنگام مرگش مرا آن گونه که خوشایند اوست بیابد و هرکه مرا دشمن داشته باشد، به هنگام مرگش مرا بدان گونه که ناراحت شود بیابد.

الدعوات_ به نقل از حارث هَمْدانی _: نیمروزی نزد امیر مؤمنان علیه السلام رفتم. فرمود : چه چیز تو را بدین جا کشانده است؟ عرض کردم : به خدا قسم که محبّت به تو. فرمود : اگر راست بگویی، بی گمان در سه جا مرا خواهی دید : زمانی که جانت به این جا رسد _ و با دست خود به حنجره اش اشاره کرد _ و هنگام گذشتن از صراط و در کنار حوض [کوثر].

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به این پرسش که آیا مؤمن از جان کندن خود ناراحت می شود؟ _فرمود : نه، به خدا، زمانی که ملک الموت برای ستاندن جانش می آید، او بی تابی می کند. امّا ملک الموت به او می گوید : ای دوست خدا! بی تابی مکن؛ زیرا سوگند به آنکه محمّد صلی الله علیه و آله را برانگیخت، من از پدر مهربانی که به بالینت بیاید، با تو خوش رفتارتر و مهربانترم. چشمت را باز کن و بنگر. رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیر مؤمنان و فاطمه و حسن و حسین و امامان از نسل آنها، علیهم السلام ، در برابرش نمایان می شوند و به او گفته می شود : این رسول خدا و ......... رفیقان و همرهان تو هستند ......... در این هنگام، چیزی برای او خوشتر از این نیست که جانش ستانده شود و به منادی بپیوندد.

ص :130


1- صحیفة الإمام الرِّضا : 86/203 .
2- الدعوات : 249/699 .
3- الکافی : 3/127/2 .

عنه علیه السلام :ما مِن مؤمنٍ یَحضُرُهُ المَوتُ إلاّ رأی محمّدا و علیّا علیهما السلام حیثُ تَقَرُّ عَینُهُ ، و لا مُشرِکٌ یَموتُ إلاّ رآهُما حیثُ یَسوؤهُ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ما یَموتُ مُوالٍ لَنا مُبغِضٌ لأعدائنا إلاّ و یَحضُرُهُ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله و أمیرُ المؤمنینَ و الحسنُ و الحسینُ علیهم السلام فَیَسُرُّوهُ و یُبَشِّروهُ، و إن کانَ غیرَ مُوالٍ لَنا یَراهُم بحَیثُ یَسوؤهُ .

و الدّلیلُ علی ذلکَ قَولُ أمیرِ المؤمنینَ علیه السلام لحارثِ الهَمْدانیِّ :

یا حارَ هَمْدانَ مَن یَمُتْ یَرَنی

مِن مؤمنٍ أو مُنافِقٍ قُبُلا . (2)

(3)

امام صادق علیه السلام :هیچ مؤمنی نیست که مرگش در رسد، مگر اینکه محمّد و علی علیهما السلام را ببیند بدان گونه که شادمان شود و هیچ مشرکی نمیرد، مگر اینکه آن دو بزرگوار را بدان گونه که ناراحت شود مشاهده کند.

امام صادق علیه السلام :هیچ کس نیست که دوستدار ما و دشمن دشمنان ما باشد و بمیرد، مگر اینکه [در هنگام مرگش ]رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیر مؤمنان و حسن و حسین _ صلوات اللّه علیهم _ حاضر شوند و اگر دوستدار ما نباشد، آنان را به گونه ای که ناراحت شود، مشاهده کند. دلیل بر این مطلب، فرموده امیر مؤمنان علیه السلام به حارث همدانی است که :

ای حارث همدانی! هر کس بمیرد مرا

رو در رو می بیند، مؤمن باشد یا منافق.

ص :131


1- بحار الأنوار : 82/174/8 .
2- تفسیر القمّی : 2/265 .
3- (انظر) القلب : باب 3335 . شرح نهج البلاغة : 1 / 299. بحار الأنوار : 6 / 173 باب 7 .

3683 - ما بَعدَ المَوتِ
3683 - پس از مرگ

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ما المَوتُ فیما بَعدَهُ إلاّ کنَطحَةِ عَنزٍ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :لَم یَلقَ ابنُ آدمَ شیئا قَطُّ مُنذُ خَلقَهُ اللّهُ أشَدَّ علَیهِ مِن المَوتِ ، ثُمّ إنّ المَوتَ لَأهوَنُ مِمّا بَعدَهُ. (2)

عنه صلی الله علیه و آله :کفی بالمَوتِ طامّةً یا جَبرئیلُ ! فقالَ جَبرئیلُ : إنّ ما بَعدَ المَوتِ أطَمُّ و أطَمُّ مِن المَوتِ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :یا عِبادَ اللّهِ، ما بعدَ المَوتِ لِمَن لَم یُغفَرْ لَهُ أشَدُّ مِن المَوتِ: القَبرُ ؛ فاحذَروا ضِیقَهُ و ضَنکَهُ و ظُلمَتَهُ و غُربتَهُ ......... . (4)

3683

پس از مرگ

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرگ در قیاس با وضعیت پس از آن، مانند شاخ زدن بزی بیش نیست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آدمیزاد از زمانی که خداوند او را آفریده است، هرگز با چیزی سخت تر از مرگ رو به رو نشده است. با این همه، مرگ در قیاس با بعد از آن، به مراتب آسانتر است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بس مصیبت بزرگی است مرگ، ای جبرئیل! جبرئیل گفت : آنچه پس از مرگ است، مصیبتی به مراتب بزرگتر از مرگ می باشد.

امام علی علیه السلام :ای بندگان خدا! عالم پس از مرگ برای کسی که آمرزیده نشده باشد، سخت تر از خود مرگ است. وای از قبر، بترسید از تنگی و فشار و تاریکی و تنهایی آن ......... .

3684 - مَیِّتُ الأحیاءِ
3684 - مرده ای در میان زندگان

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لیس مَن ماتَ فاستَراحَ بِمَیِّتٍ ، إنّما المَیِّتُ مَیِّتُ الأحیاءِ . (5)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الجاهِلُ مَیِّتٌ بینَ الأحیاءِ . (6)

3684

مرده ای در میان زندگان

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که مُرد و آسوده شد مُرده نیست، بلکه مرده [حقیقی] مرده [میان] زندگان است.

امام علی علیه السلام :نادان، مرده ای است میان زندگان.

ص :132


1- کنز العمّال : 42214 .
2- کنز العمّال : 42209 .
3- تفسیر القمّی : 2/6 .
4- الأمالی للطوسی : 28/31 .
5- الأمالی للطوسی : 310/625 .
6- غرر الحکم : 2118 .

عنه علیه السلام :و آخَرُ قد تَسمّی عالِما و لیسَ بهِ ......... فالصُّورَةُ صُورَةُ إنسانٍ ، و القَلبُ قَلبُ حَیوانٍ، لا یَعرِفُ بابَ الهُدی فَیتَّبِعَهُ ، و لا بابَ العَمی فیَصُدَّ عَنهُ ، و ذلکَ مَیّتُ الأحیاءِ ! (1)

عنه علیه السلام :الکَذّابُ و المَیّتُ سَواءٌ ؛ فإنّ فَضیلَةَ الحَیِّ علَی المَیّتِ الثِّقَةُ بهِ ، فإذا لَم یُوثَقْ بکَلامِهِ بَطَلَت حَیاتُهُ . (2)

عنه علیه السلام_ فی صفةِ الزُّهّادِ _: یَرَونَ أهلَ الدُّنیا یُعَظِّمونَ مَوتَ أجسادِهِم ، و هُم أشَدُّ إعظاما لِمَوتِ قُلوبِ أحیائهِم . (3)

عنه علیه السلام_ فی ذِکرِ فتنَةِ بنی اُمیّةَ _: کانَ أهلُ ذلکَ الزَّمانِ ذِئابا ، و سَلاطینُهُ سِباعا ، و أوساطُهُ اُکّالاً ، و فُقَراؤهُ أمواتا . (4)

(5)

امام علی علیه السلام :و دیگری که عالمش خوانند، امّا عالم نیست ......... صورتش صورت انسان است و دلش دل حیوان. نه راه هدایت و رستگاری را می شناسد تا آن را بپیماید و نه راه ضلالت را تا از آن دوری گزیند. پس او مرده زندگان است.

امام علی علیه السلام :دروغگو و مرده یکسانند؛ زیرا برتری زنده بر مرده به اعتماد بر اوست. پس اگر به سخن او اعتمادی نشود، زنده نیست.

امام علی علیه السلام_ در وصف زهّاد _فرمود : دنیا پرستان را می بینند که به مردن پیکرهایشان اهمیت می دهند، امّا آنان به مرگِ دل هایِ زندگانشان بیشتر اهمیت می دهند.

امام علی علیه السلام_ در یاد کرد فتنه بنی امیّه _فرمود : مردم آن روزگار گرگ باشند، و زمام دارانش درنده، و میانْ مایگانش طعمه، و تهی دستانش [چون ]مرده.

ص :133


1- نهج البلاغة : الخطبة 87 .
2- غرر الحکم : 2104.
3- نهج البلاغة: الخطبة 230 .
4- نهج البلاغة : الخطبة 108 .
5- (انظر) الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر : باب 2655 . العدل : باب 2506 . المجالسة : باب 534 . الفقر : باب 3172 . القلب : باب 3351 .

3685 - حَیُّ الأمواتِ
3685 - زنده در میان مردگان

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لَم یَمُتْ مَن تَرَکَ أفعالاً یُقْتَدی بها مِن الخَیرِ . مَن نَشَرَ حِکمَةً ذُکِرَ بها . (1)

الإمامُ الحسینُ علیه السلام_ فی مَسیرِهِ إلی کربلاءَ _: إنّی لا أری المَوتَ إلاّ سَعادَةً ، و لا الحَیاةَ معَ الظالِمینَ إلاّ بَرَما . (2)

(3)

3685

زنده در میان مردگان

امام علی علیه السلام :کسی که کارهای خوبی از خود به یادگار گذارد که سرمشق دیگران باشد، نمرده است. کسی که حکمتی را نشر دهد، نامش بدان برده شود.

امام حسین علیه السلام_ در مسیر خود به کربلا _فرمود : راستی که من مرگ را جز سعادت نمی دانم و زندگی در میان ستمگران را جز رنج و دلتنگی.

3686 - مَوتُ الفُجأةِ
3686 - مرگ ناگهانی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَوتُ الفُجأةِ أخذَةُ أسَفٍ (4) . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :مَوتُ الفُجأةِ راحَةٌ للمؤمنِ ، و أخذَةُ أسَفٍ للفاجِرِ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :مَوتُ الفُجأةِ راحَةٌ للمؤمنِ و حَسرَةٌ للکافِرِ . (7)

3686

مرگ ناگهانی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرگ ناگهانی، [جان ]گرفتنی خشماگین است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرگ ناگهانی برای مؤمن، مایه آسوده شدن است و برای گنهکار [جان ]گرفتنی خشماگین.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرگ ناگهانی برای مؤمن مایه آسوده شدن است و برای کافر مایه دریغ و حسرت.

ص :134


1- کنز الفوائد : 1/349 .
2- تحف العقول : 245 .
3- (انظر) الموت : باب : 3691 . الشهادة فی سبیل اللّه : باب 2090 . العلم : باب 2793 . الحیاة : باب 978 _ 980 .
4- أخذَةُ أسَفٍ : أی أخذةُ غَضَبٍ أو غضبان . (النهایة : 1/48) .
5- کنز العمّال : 42702 .
6- کنز العمّال : 42703 .
7- مکارم الأخلاق : 2/327/2656 .

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ مَوتَ الفُجأةِ تَخفیفٌ عنِ المؤمنِ ، و أخذَةُ أسَفٍ عنِ الکافِرِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَوتُ الفُجأةِ تَخفیفٌ علَی المؤمنینَ ، و مَسخَطَةٌ علَی الکافِرینَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :ماتَ داوودُ النّبیُّ علیه السلام یومَ السَّبتِ مَفجوءا فأظَلَّتهُ الطَّیرُ بأجنِحَتِها ، و ماتَ موسی کَلیمُ اللّهِ علیه السلام فی التِّیهِ ، فصاحَ صائحٌ مِن السّماءِ: ماتَ موسی علیه السلام و أیُّ نَفسٍ لا تَموتُ ؟! (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مِن أشراطِ السّاعَةِ أن یَفشوَ الفالَجُ و مَوتُ الفُجأةِ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :و اللّهِ ما فَجَأنی مِن المَوتِ وارِدٌ کَرِهتُهُ ، و لا طالِعٌ أنکَرتُهُ ، و ما کنتُ إلاّ کقارِبٍ وَرَدَ ، و طالِبٍ وَجَدَ ، و ما عندَ اللّهِ خَیرٌ للأبرارِ . (5)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :مَن ماتَ دُونَ الأربَعینَ فَقدِ اختُرِمَ ، و مَن ماتَ دُونَ أربَعةَ عَشرَ یوما فمَوتُهُ مَوتُ فُجأةٍ . (6)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرگ ناگهانی، تخفیفی است برای مؤمن [از رنج مردن و سکرات موت] و [جان ]ستاندنی خشماگین از کافر.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرگ ناگهانی، تخفیفی است برای مؤمنان و خشمی است بر کافران.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :داوود نبی علیه السلام در روز شنبه به مرگ ناگهانی درگذشت. پس، پرندگان با بال های خود بر او سایه افکندند. موسی کلیم اللّه علیه السلام نیز در تیه (بیابان برهوت) مرد. پس آواز دهنده ای از آسمان جار زد : موسی علیه السلام مُرد و کیست که نمیرد؟!

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از نشانه های [فرا رسیدن ]قیامت، شیوع فلج و مرگ ناگهانی است.

امام علی علیه السلام :به خدا سوگند، که پیکی از مرگ ناگهان بر من نیاید که آن را خوش نداشته باشم و نه سرزننده ای که آن را نشناسم. بلکه من [نسبت به مرگ ]چون تشنه کامی هستم که به چشمه آبی رسد و جوینده ای که [گمشده اش را] بیابد و آنچه نزد خداست برای نیکوکاران بهتر است.

امام باقر علیه السلام :کسی که زیر چهل سالگی بمیرد، نابهنگام [و به عمر غیر طبیعی ]مرده است و کسی که کمتر از چهارده روز [بیماری بکشد و] بمیرد، مرگش مرگ ناگهانی است.

ص :135


1- الکافی : 3/112/5 .
2- کنز العمّال : 42775 .
3- الکافی : 3/111/4 .
4- الکافی : 3/261/39 .
5- نهج البلاغة : الکتاب 23 .
6- الکافی : 3/119/1 .

3687 - تَشییعُ الجَنازَةِ
3687 - تشییع جنازه

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ أوّلَ ما یُجازی بهِ المؤمنُ بعدَ مَوتهِ أن یُغفَرَ لجَمیعِ مَن تَبِعَ جَنازَتَهُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :سِرْ سَنتَینِ بِرَّ والِدَیکَ ، سِرْ سَنةً صِلْ رَحِمَکَ ، سِرْ مِیلاً عُدْ مَریضا ، سِرْ مِیلَینِ شَیِّعْ جَنازَةً . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :ما مِن مَیّتٍ یُوضَعُ علی سَریرِهِ فَیُخطا بهِ ثلاثَ خُطاً إلاّ نادی بصَوتٍ یَسمَعُهُ مَن یَشاءُ اللّهُ : یا إخوَتاهُ ! و یا حَمَلةَ نَعشاهُ ! لا تَغُرَّنَّکُمُ الدُّنیا کما غَرَّتنی ! و لا یَلعَبَنَّ بکُمُ الزَّمانُ کما لَعِبَ بِی ! أترُکُ ما تَرَکتُ لذُرِّیَّتی و لا یَحمِلونَ عنّی خَطیئتی ، و أنتُم تُشَیِّعونی ثُمّ تَترُکونی و الجَبّارُ یُخاصِمُنی (3) . (4)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إذا اُدخِلَ المؤمنُ قَبرَهُ نُودیَ : ألا إنّ أوّلَ حِبائکَ الجَنَّةُ ، و حِباءَ مَن تَبِعَکَ المَغفِرَةُ . (5)

3687

تشییع جنازه

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نخستین پاداشی که بعد از مرگ مؤمن به او داده می شود، این است که همه تشییع کنندگان جنازه اش آمرزیده می شوند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برای نیکی به پدر و مادرت، مسافت دو ساله بپیما. برای به جا آوردن صله رحم، مسافت یک ساله بپیما. برای عیادت بیمار، یک میل راه بپیما و برای شرکت در تشییع جنازه ای، دو میل راه بپیما.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ مرده ای نیست که در تابوتش نهاده و سه گام برده شود، مگر اینکه با صدایی، که هر کس که خدا بخواهد آن را می شنود، صدا می زند : ای برادران! ای تابوت کشان! زنهار که دنیا شما را چون من نفریبد! و روزگار شما را نیز چون من بازی ندهد! برای بازماندگانم مال و منال بر جای گذاشتم، در حالی که آنان بار گناهی از مرا به دوش خود نمی کشند و شما نیز مرا تشییع می کنید و سپس تنهایم می گذارید و خداوند جبّار از من حساب می کشد.

امام باقر علیه السلام :چون مؤمن در گور خود نهاده شود، او را ندا آید : هان! نخستین هدیه به تو بهشت است و هدیه کسانی که تشییعت کرده اند، آمرزش.

ص :136


1- کنز العمّال : 42310 .
2- النوادر للراوندی : 92/29 .
3- کنز العمّال : 42357 .
4- (انظر) بحار الأنوار : 6 / 258 / 94 و ص 259 / 96 .
5- الکافی : 3/172/1 .

عنه علیه السلام :مَن شَیَّعَ جَنازَةَ امرئٍ مُسلمٍ اُعطِیَ یَومَ القِیامَةِ أربَعَ شَفاعاتٍ ، و لَم یَقُلْ شیئا إلاّ قالَ المَلَکُ : و لَکَ مِثلُ ذلکَ . (1)

عنه علیه السلام_ لمّا سُئلَ عن إجابَةِ الدَّعوَةِ إلَی الجَنازَةِ أو الوَلیمَةِ _: یُجیبُ الجَنازَةَ ؛ فإنّ حُضورَ الجَنازَةِ یُذکِّرُ المَوتَ و الآخِرَةَ ، و حُضورَ الوَلائمِ یُلهی عن ذلکَ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أوّلُ ما یُتحَفُ بهِ المؤمنُ یُغفَرُ لِمَن تَبِعَ جَنازتَهُ . (3)

عنه علیه السلام :یَنبَغی لأولیاءِ المَیّتِ أن یُؤْذِنوا إخوانَ المَیّتِ بمَوتهِ ، فیَشهَدونَ جَنازَتَهُ و یُصَلُّونَ علَیهِ ، فیُکسِبُ لَهُمُ الأجرَ و یُکسِبُ لِمَیّتهِ الاستِغفارَ . (4)

(5)

امام باقر علیه السلام :هر که جنازه مسلمانی را تشییع کند، روز قیامت چهار شفاعت به او داده شود و چیزی نگوید، مگر اینکه فرشته گوید : مانند آن از آنِ تو باد.

امام باقر علیه السلام_ در پاسخ به این سؤال که انسان بهتر است دعوت به تشییع جنازه را بپذیرد یا ولیمه و سور را؟_فرمود : دعوت به تشییع جنازه را بپذیرد؛ زیرا حضور در تشییع جنازه، یادآور مرگ و آخرت است و حضور در ولیمه ها از این امور غافل می گرداند.

امام صادق علیه السلام :نخستین تحفه ای که به مؤمن داده می شود، آمرزش تشییع کنندگان جنازه اوست.

امام صادق علیه السلام :شایسته است که صاحبان عزا برادران دینی میّت را از مرگ او با خبر سازند، تا در تشییع جنازه حاضر شوند و بر او نماز خوانند و بدین ترتیب، هم برای آنان اجری حاصل شود و هم برای میّت استغفار به عمل آید.

3688 - أدَبُ التَّشییعِ
3688 - آداب تشییع جنازه

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :علَیکُم بالسَّکِینَةِ ، علَیکُم بالقَصدِ فی المَشیِ بجَنائزِکُم . (6)

3688

آداب تشییع جنازه

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بر شما باد حفظ آرامش و وقار . بر شما باد آرام راه رفتن با جنازه هایتان.

ص :137


1- الأمالی للصدوق : 287/319 .
2- بحار الأنوار : 81/284/40 .
3- الکافی : 3/173/3 .
4- علل الشرائع : 301/1 .
5- (انظر) الزواج : باب 1664 . کنز العمّال : 15 / 588 . وسائل الشیعة : 2 / 820 باب 2 .
6- الأمالی للطوسی : 383/827 .

عنه صلی الله علیه و آله_ لمّا مَرُّوا بجَنازَةٍ تُمخَضُ کما یُمخَضُ الزِّقُّ _: علَیکُم بالسَّکِینَةِ ، علَیکُم بالقَصدِ فی المَشیِ بجَنائزِکُم . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :یا أبا ذرٍّ ، إذا تَبِعتَ جَنازَةً فلْیَکُنْ عَقلُکَ فیها مَشغولاً بالتَّفکُّرِ و الخُشوعِ ، و اعلَمْ أنّکَ لاحِقٌ بهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :أفضَلُ أهلِ الجَنازَةِ أکثَرُهُم فیهِ ذِکرا و مَن لم یَجلِسْ حتّی تُوضَعَ ، و أوفاهُم مِکیالاً مَن حَثا علَیها ثلاثا . (3)

الدعوات :کانَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذا تَبِعَ جَنازَةً غَلَبَتهُ کآبَةٌ ، و أکثَرَ حَدیثَ النَّفسِ ، و أقَلَّ الکلامَ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لَمّا تَبِعَ جَنازَةً فسَمِعَ رجُلاً یَضحَکُ _: کأنّ المَوتَ فیها علی غَیرِنا کُتِبَ ، و کأنّ الحَقَّ فیها علی غَیرِنا وَجَبَ ، و کأنّ الّذی نَری من الأمواتِ سَفْرٌ عمّا قَلیلٍ إلَینا راجِعونَ ، نُبَوّئُهُم أجداثَهُم و نأکُلُ تُراثَهُم کأنّا مُخَلَّدونَ بَعدَهُم ، ثُمّ قد نَسِینا کُلَّ واعِظٍ و واعِظَةٍ ، و رُمِینا بکُلِّ فادِحٍ و جائحَةٍ ! (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ وقتی جنازه ای می بردند که مانند خیکی که تُلُم می زنند بالا و پایین می شد _فرمود : آرام باشید! با جنازه هایتان به آرامی حرکت کنید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای ابوذر! هرگاه در پی جنازه ای به راه افتادی ، باید عقلت با تفکّر و خشوع به آن مشغول شود و بدان که تو نیز به او می پیوندی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین تشییع کنندگانِ جنازه، کسی است که [خدا و مرگ و پس از مرگ را] بیشتر یاد کند و کسی که تا جنازه [در گور ]نهاده نشود او ننشیند و کاملترین پیمانه [ثواب] را کسی دارد، که سه مرتبه (سه مشت) خاک روی لحد بریزد.

الدعوات :رسول خدا صلی الله علیه و آله هرگاه در پی جنازه ای می رفت، اندوه او را فرا می گرفت، بیشتر حدیث نفس می کرد و کمتر سخن می گفت.

امام علی علیه السلام_ چون در تشییع جنازه ای صدای خنده مردی را شنید _فرمود : گویی که مرگ را در این جهان برای دیگران رقم زده اند و انگار که حق در این دنیا بر دیگران واجب گشته است و گویی مردگانی را که می بینیم، مسافرانی هستند که به زودی سوی ما باز می گردند! آنان را در گورهایشان می نهیم و میراثشان را می خوریم، آن گونه که پنداری پس از آنها جاودان خواهیم ماند. هر پند دهنده ای را به دست فراموشی سپرده ایم، حال آنکه هدف هر بلا و حادثه ای بنیان کن قرار داریم.

ص :138


1- کنز العمّال : 42885 .
2- مکارم الأخلاق : 2/371/2661 .
3- کنز العمّال : 42349 .
4- الدعوات : 259/736 .
5- نهج البلاغة : الحکمة 122 .

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إذا کنتَ فی جَنازَةٍ فکُنْ کأنّکَ أنتَ المَحمولُ ، و کأنّکَ سَألتَ ربَّکَ الرَّجعَةَ إلَی الدُّنیا لِتَعمَلَ عَمَلَ مَن عاشَ ؛ فإنّ الدُّنیا عِندَ العُلَماءِ مِثلُ الظِّلِّ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إذا حَمَلتَ جَنازَةً فکُنْ کأنّکَ أنتَ المَحمولُ ، أو کأنّکَ سَألتَ ربَّکَ الرُّجوعَ إلَی الدُّنیا لِتَعمَلَ ، فانظُرْ ما ذا تَستَأنِفُ _ ثُمّ قالَ : _ عَجَبا لقَومٍ حُبِسَ أوّلُهُم علی آخِرِهِم ، ثُمّ نادی مُنادٍ فیهِم بالرَّحیلِ و هُم یَلعَبونَ ! (2)

عنه علیه السلام :شَیَّعَ أمیرُ المؤمنینَ علیه السلام جَنازَةً فلَمّا وُضِعَت فی لَحدِها عَجَّ أهلُها و بَکوا ، فقالَ : ما تَبکونَ؟! أما و اللّهِ لَو عایَنوا ما عایَنَ مَیّتُهُم لأذهَلَهُم ذلکَ عنِ البُکاءِ علَیهِ ، أما و اللّهِ إنّ لَهُ إلَیهِم لَعَودَةً ثُمّ عَودَةً ، حتّی لا یُبقی مِنهُم أحَدا . (3)

(4)

امام باقر علیه السلام :هرگاه جنازه ای را تشییع می کنی، چنان باش که انگار این تویی که بر دوش ها حمل می شوی و گویی از پروردگارت می خواهی تو را به دنیا باز گرداند، تا همچون کسی که زنده است کار کنی؛ زیرا که دنیا در نظر دانایان مانند سایه است.

امام صادق علیه السلام :هرگاه جنازه ای را بر دوش کشیدی، تصوّر کن این تو هستی که بر شانه ها حمل می شوی یا گویی از پروردگارت می خواهی به دنیا برگردی تا دست به عمل [نیک] زنی. پس، بنگر که چگونه [زندگی را ]از سر می گیری. حضرت سپس فرمود : شگفتا از مردمی که رستاخیز رفتگانشان به خاطر پیوستن بازماندگانشان به آنها به تأخیر افتاده و چاووشی در میان آنها بانگ رحیل سر داده، امّا آنان همچنان به بازی و تفریح سرگرمند.

امام صادق علیه السلام :امیر مؤمنان علیه السلام جنازه ای را تشییع کرد و چون در لحد نهاده شد، خانواده اش ضجّه کردند و گریستند. حضرت فرمود : چرا می گریید؟ هان! به خدا سوگند اگر اینان، آنچه را میّتشان دید می دیدند، بی گمان گریه کردن بر او را از یادشان می برد. هان! به خدا سوگند که مرگ به سوی اینان بارها بر می گردد چندان که احدی از ایشان را باقی نگذارد.

ص :139


1- الزهد للحسین بن سعید : 50/133 .
2- الزهد للحسین بن سعید : 77/208 .
3- بحار الأنوار : 78/65/2 .
4- (انظر) وسائل الشیعة : 2 / 822 _ 832 باب 3 _ 10 .

3689 - الدَّفنُ
3689 - خاکسپاری

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :اِدفِنوا مَوتاکُم وَسطَ قَومٍ صالِحینَ ؛ فإنّ المَیّتَ یَتأذّی بجارِ السَّوءِ کما یَتأذَّی الحَیُّ بجارِ السَّوءِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ المؤمنَ إذا ماتَ تَجَمَّلَتِ المَقابِرُ لِمَوتِهِ ، فلَیس مِنها بُقعَةٌ إلاّ و هِیَ تَتَمنّی أن یُدفَنَ فیها ، و إنّ الکافِرَ إذا ماتَ أظلَمَتِ المَقابِرُ لِمَوتِهِ ، و لَیس مِنها بُقعَةٌ إلاّ و هِیَ تَستَجیرُ باللّهِ أن لا یُدفَنَ فیها . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إذا ماتَ المَیِّتُ فی الغَداةِ فلا یَقیلَنَّ إلاّ فی قَبرِهِ ، و إذا ماتَ بالعَشیِّ فلا یَبیتَنَّ إلاّ فی قَبرِهِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إذا ماتَ أحَدُکُم فلا تَحبِسوهُ و أسرِعوا بِهِ إلی قَبرِهِ ، و لْیُقرَأْ عندَ رأسِهِ بفاتِحَةِ البَقَرةِ ، و عندَ رِجلَیهِ بخاتِمَةِ البَقَرةِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :إذا ماتَ المَیِّتُ أوّلَ النَّهارِ فلا یَقیلُ إلاّ فی قَبرِهِ . (5)

3689

خاکسپاری

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مردگان خود را در میان مردمان نیک به خاک بسپارید؛ زیرا مرده نیز همچون زنده از همسایه بد رنج می برد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چون مؤمن بمیرد، گورها از مرگ او زیبا و روشن می شوند و هیچ قطعه ای از خاک گورستان نیست، مگر اینکه آرزو می کند او در آنجا دفن شود و هرگاه کافر بمیرد گورها از مرگ او تاریک می شوند و هیچ قطعه ای از خاک گورستان نیست، مگر اینکه از تدفین او در خود به خدا پناه می برد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه کسی پیش از ظهر بمیرد، نیمروز را جز در گورش نباید بخوابد و هرگاه کسی بعد از ظهر بمیرد، شب را جز در گورش نباید به سر برد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه کسی از شما مرد او را نگه ندارید و زود به خاکش بسپارید و بالای سرش، آغازِ سوره بقره خوانده شود و پایین پایش پایانِ سوره بقره.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه کسی در آغاز روز بمیرد، نیمروز را جز در گورش نباید بگذراند.

ص :140


1- کنز العمّال : 42371 .
2- کنز العمّال : 42375 .
3- کنز العمّال : 42389 .
4- کنز العمّال : 42390 .
5- الکافی : 3/138/2 .

عنه صلی الله علیه و آله :لا تَدفِنوا مَوتاکُم باللّیلِ إلاّ أن تَضطَرُّوا . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ أرحَمَ ما یَکونُ اللّهُ بالعَبدِ إذا وُضِعَ فی حُفرَتِهِ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أمَرَنا رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أن نَدفِنَ مَوتانا وَسطَ قَومٍ صالِحینَ ؛ فإنّ المَوتی یَتأذّونَ بجارِ السَّوءِ کما یَتأذّی بهِ الأحیاءُ . (3)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :إنّما اُمِرَ بدَفنِ المَیّتِ لِئلاّ یَظهَرَ النّاسُ علی فَسادِ جَسَدِهِ ، و قُبحِ مَنظَرِهِ ، و تَغَیُّرِ رائحَتِهِ،و لا یَتأذَّی الأحیاءُ برِیحِهِ و ما یَدخُلُ علَیهِ من الآفَةِ و الفَسادِ ، و لیکونَ مَستورا عنِ الأولیاءِ و الأعداءِ ، فلا یَشمَتُ عَدُوُّهُ و لا یَحزَنُ صَدیقُهُ . (4)

(5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مردگان خود را شب دفن نکنید، مگر اینکه ناچار باشید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بیشترین مهربانی خدا به بنده آن وقتی است که در گورش نهاده شود.

امام علی علیه السلام :رسول خدا صلی الله علیه و آله به ما دستور داد مردگانمان را میان مردمانی صالح به خاک بسپاریم؛ زیرا مردگان نیز همچون زندگان از همسایه بد رنج می برند.

امام رضا علیه السلام :علّت اینکه دستور داده شده است مرده را به خاک بسپارند، این است که مردم متلاشی شدن پیکر او و منظره زشت و تغییر بویش را مشاهده نکنند و زندگان از بوی او و آفت و فسادی که به پیکرش می رسد آزار نبینند و برای اینکه از چشم دوستان و دشمنان پنهان بماند و دشمنش شاد و دوستش اندوهگین نشود.

3690 - أشَدُّ مِنَ المَوتِ
3690 - سخت تر از مرگ

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أشَدُّ مِن المَوتِ طَلَبُ الحاجَةِ مِن غیرِ أهلِها . (6)

3690

سخت تر از مرگ

امام علی علیه السلام :سخت تر از مرگ، نیاز خواهی از نااهل است.

ص :141


1- کنز العمّال : 42385.
2- کنز العمّال : 42386 .
3- کنز العمّال : 42916 .
4- وسائل الشیعة : 2/819/1 .
5- (انظر) وسائل الشیعة : 2 / 819 باب 1 .
6- غرر الحکم : 3213 .

عنه علیه السلام :أشَدُّ مِن المَوتِ ما یُتَمَنَّی الخَلاصُ مِنهُ بالمَوتِ . (1)

الإمامُ العسکریُّ علیه السلام :خَیرٌ مِن الحَیاةِ ما إذا فَقَدتَهُ أبغَضتَ الحَیاةَ ، و شَرٌّ مِن المَوتِ ما إذا نَزَلَ بکَ أحبَبتَ المَوتَ . (2)

(3)

امام علی علیه السلام :سخت تر از مرگ، آن چیزی است که برای رهایی از آن آرزوی مرگ شود.

امام عسکری علیه السلام :بهتر از زندگی، آن چیزی است که هرگاه از دستش دهی از زندگی بیزار شوی و از مرگ بدتر، آن چیزی است که هرگاه گرفتارش شوی دوستدار مرگ شوی.

3691 - ما یَتبَعُ الإنسانَ بَعدَ المَوتِ
3691 - آنچه پس از مردن دنبال انسان می آید

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :یَتبَعُ المَیّتَ ثلاثةٌ : أهلُهُ و مالُهُ و عمَلُهُ ، فیَرجِعُ اثنانِ و یَبقی واحِدٌ ؛ یَرجِعُ أهلُهُ و مالُهُ ، و یَبقی عَمَلُهُ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ مِمّا یَلحَقُ المؤمنَ مِن عَمَلِهِ و حَسناتِهِ بعدَ مَوتهِ عِلما علّمَهُ و نَشَرَهُ ، و وَلَدا صالِحا تَرَکَهُ ، أو مصحَفا وَرَّثَهُ ، أو مَسجِدا بَناهُ ، أو بَیتا لاِبنِ السَّبیلِ بَناهُ ، أو نَهرا أجراهُ ، أو صَدَقَةً أخرَجَها مِن مالِهِ فی صِحَّتِهِ و حیاتِهِ تَلحَقُهُ مِن بعدِ مَوتِهِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :أربَعةٌ تَجری علَیهِم اُجورُهُم بعدَ المَوتِ : رجُلٌ ماتَ مُرابِطا (6) فی سبیلِ اللّهِ ، و رجُلٌ عَلَّمَ عِلما فأجرُهُ یَجری علَیهِ ما عُمِلَ بهِ ، و رجُلٌ أجری صَدَقَةً فأجرُها لَهُ ما جَرَت ، و رجُلٌ تَرَکَ ولَدا صالِحا یَدعو لَهُ . (7)

3691

آنچه پس از مردن دنبال انسان می آید

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه چیز از پی مرده می رود : خانواده اش، مالش و کردارش؛دو تای آنها بر می گردند و یکی می ماند : خانواده و مالش بر می گردند و کردارش می ماند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از اعمال و حسنات مؤمن آنچه پس از مرگش [ثوابش] به او می رسد، دانشی است که تعلیم دهد و منتشر کند، یا فرزند صالحی که از خود بر جای گذارد، یا مصحفی که به ارث گذارد، یا مسجدی که بسازد، یا خانه ای که برای مسافران بسازد، یا نهری که حفر کند، یا صدقه ای که در زمان تندرستی و حیات از دارایی خود برقرار سازد [ثواب این ها ]بعد از مرگش به او می رسد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چهار کس اند که بعد از مردن نیز همچنان اجر کارشان به آنها می رسد : مردی که در حال مرز داری (جهاد) در راه خدا بمیرد، و مردی که دانشی را آموزش دهد تا زمانی که به آن دانش عمل شود اجرش به او می رسد، و مردی که صدقه ای برقرار سازد، تا زمانی که آن صدقه برجا و مستمرّ است اجرش به او می رسد، و مردی که فرزند صالحی به یادگار گذارد و آن فرزند برایش دعا کند.

ص :142


1- غرر الحکم : 3366 .
2- تحف العقول : 489 .
3- (انظر) الموت : باب 3683 .
4- کنز العمّال : 42761 .
5- الترغیب و الترهیب : 1/99/24 .
6- المُرابِطَة : الجماعة من الناس و الخیل تلزم الثغر ممّا یلی العدوّ (المعجم الوسیط : 1/323) .
7- الترغیب و الترهیب : 1/119/7 .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :سِتّةٌ یَلحَقنَ المؤمنَ بعدَ وَفاتِهِ : ولدٌ یَستَغفِرُ لَهُ ، و مصحَفٌ یُخَلِّفُهُ ، و غَرسٌ یَغرِسُهُ ، و صَدَقَةُ ماءٍ یُجریهِ، و قَلیبٌ یَحفِرُهُ ، و سُنّةٌ یُؤخَذُ بها مِن بَعدِهِ . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام :شش چیز است که [ثواب آنها] بعد از وفات مؤمن به او می رسد : فرزندی که برایش آمرزش طلبد، مصحفی که از خود بر جای گذارد، نهالی که بکارد، صدقه آبی [مانند نهر و قنات] که جاری سازد، چاهی که حفر کند و سنتی (کردار نیکی) که بعد از او به کار بسته شود.

ص :143


1- کتاب من لا یحضره الفقیه : 1/185/555 .
2- (انظر) عنوان 551 «الوقف» . الصّدیق : باب 2189 . العمل : باب 2892 . کتاب الأعمال : باب 2916 . القبر : باب 3214 . السُّنّة : باب 1896 ، 1897 .

ص :144

499 - المال

499 - دارایی

اشاره

(1)

(2)

ص :145


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 73 / 135 باب 123 «حُبّ المال».
2- انظر: عنوان 31 «البُخل» ، 106 «الحرص» ، 154 «الخُمس» ، 186 «الرزق» ، 293 «الصدقة» ، 422 «الفقر». 397 «الغنی» ، 519 «الإنفاق» ، 203 «الزکاة» ، 449 «القناعة» ، 404 «الفتنة». العلم : باب 2788 ، 2802 ، معرفة اللّه : باب 2613 ، الغنی : باب 3072 ، العزّة : باب 2662 ، الشرکة : باب 1980. الحلال : باب 938 ، الزواج : باب 1641 ، الموت : باب 3691 ، الإمام المهدی علیه السلام : باب 262.

3692 - المالُ مادَّةُ الشَّهَواتِ
3692 - دارایی، خاستگاه خواهش هاست

الکتاب :

«الْمَالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا و البَاقِیَاتُ الصَّالِحَاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَوابا وَ خَیْرٌ أَمَلاً» . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لکُلّ اُمَّةٍ عِجلٌ یَعبُدونَهُ ، و عِجلُ اُمَّتی الدَّنانیرُ و الدَّراهِمُ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ الدِّینارَ و الدِّرهَمَ أهلَکا مَن کانَ قَبلَکُم ، و هُما مُهلِکاکُم . (3)

الترغیب و الترهیب عن ابنِ مسعودٍ_ أنّه کانَ یُعطی النّاسَ عَطاءَهُم، فَجاءَهُ رجُلٌ فأعطاهُ ألفَ دِرهَمٍ، ثُمّ قالَ _: خُذْها ؛ فإنّی سَمِعتُ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یقولُ : إنّما أهلَکَ مَن کانَ قَبلَکُمُ الدِّینارُ و الدِّرهَمُ ، و هُما مُهلِکاکُم . (4)

3692

دارایی، خاستگاه خواهش هاست

قرآن :

«دارایی و فرزندان زیور زندگی دنیایند و نیکی های ماندگار، نزد پروردگارت بهتر و مایه امیدواری بیشتری است».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر امّتی گوساله ای [چون گوساله سامری ]دارد که آن را می پرستند و گوساله این امّت دینارها و درهم ها هستند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دینار و درهم، کسانی را که پیش از شما بودند نابود کرد و این دو نابود کننده شماست.

الترغیب و الترهیب :وقتی ابن مسعود در حال پرداخت عطای مردم بود مردی آمد و او هزار درهم به آن مرد بخشید. سپس گفت : بگیرش ؛ زیرا از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود : جز این نیست که پیشینیان شما را درهم و دینار هلاک کرد و این دو هلاک کننده شماست.

ص :146


1- الکهف : 46 .
2- الفردوس : 3/338/5019 .
3- الکافی : 2/316/6 .
4- الترغیب و الترهیب : 4/182/69 .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :المالُ مادَّةُ الشَّهَواتِ . (1)

عنه علیه السلام :المالُ نَهبُ الحَوادِثِ . (2)

عنه علیه السلام :المالُ یُقَوِّی الآمالَ . (3)

عنه علیه السلام :المالُ سَلوَةُ الوارِثِ . (4)

عنه علیه السلام :المالُ للفِتَنِ سَبَبٌ ، و للحَوادِثِ سَلَبٌ . (5)

عنه علیه السلام :المالُ داعِیَةُ التَّعَبِ ، و مَطِیَّةُ النَّصَبِ . (6)

عنه علیه السلام :المالُ یُکرِمُ صاحِبَهُ فی الدُّنیا ، و یُهینُهُ عندَ اللّهِ سبحانَهُ . (7)

عنه علیه السلام :المالُ یَرفَعُ صاحِبَهُ فی الدُّنیا ، و یَضَعُهُ فی الآخِرَةِ . (8)

عنه علیه السلام :المالُ وَبالٌ علی صاحِبِهِ إلاّ ما قَدَّمَ مِنهُ . (9)

عنه علیه السلام :المالُ فِتنَةُ النَّفسِ و نَهبُ الرَّزایا . (10)

عنه علیه السلام :أنا یَعسُوبُ المؤمنینَ ، و المالُ یَعسُوبُ الظَّلَمةَ ، و المالُ لا یَروسُ إنّما یُراسُ بهِ . (11)

امام علی علیه السلام :مال مایه شهوت هاست .

امام علی علیه السلام :دارایی، تاراج حادثه هاست.

امام علی علیه السلام :مال، آرزوها را تقویت می کند.

امام علی علیه السلام :دارایی، مایه آرامش و خوشیِ وارث است.

امام علی علیه السلام :مال، سبب فتنه هاست و تاراج حادثه هاست.

امام علی علیه السلام :دارایی، باعث مشقّت است و مَرْکب رنج.

امام علی علیه السلام :مال، صاحبش را در دنیا گرامی می سازد و نزد خدای سبحان او را خوار می کند.

امام علی علیه السلام :دارایی، صاحب خود را در دنیا بالا می برد و در آخرت پایینش می آورد.

امام علی علیه السلام :مال، برای صاحب خود وبال است، مگر آنچه که [برای آخرتش ]پیش فرستد.

امام علی علیه السلام :دارایی، [باعث] فتنه نفْس است و تاراج پیشامدهاست.

امام علی علیه السلام :من، سَرور مؤمنانم و مال، سرور ستمگران، مال، ریاست نمی کند بلکه به وسیله آن ریاست می شود.

ص :147


1- نهج البلاغة: الحکمة 58.
2- غرر الحکم : 377 .
3- غرر الحکم : 577 .
4- غرر الحکم : 378 .
5- غرر الحکم : 1448 .
6- غرر الحکم : 1449 .
7- غرر الحکم : 1836 .
8- غرر الحکم : 1885 .
9- غرر الحکم : 1957 .
10- غرر الحکم : 1988 .
11- معانی الأخبار : 314/1 .

عنه علیه السلام :أنا یَعسُوبُ المؤمنینَ ، و المالُ یَعسُوبُ الفُجّارِ . (1)

عنه علیه السلام :إنّ مالَکَ لِحامِدِکَ فی حَیاتِکَ ، و لِذامِّکَ بعدَ وَفاتِکَ . (2)

عنه علیه السلام :صاحِبُ المالِ مَتعوبٌ . (3)

عنه علیه السلام :القُنیَةُ یَنبوعُ الأحزانِ . (4)

عنه علیه السلام :بقَدرِ القُنیَةِ یَتَضاعَفُ الحُزنُ و الغُمومُ . (5)

امام علی علیه السلام :من، سَرور مؤمنانم و دارایی، سرور نابکاران.

امام علی علیه السلام :داراییِ تو در زمان حیاتت ستاینده توست و پس از مرگت نکوهنده تو.

امام علی علیه السلام :مالدار، در رنج و تعب است.

امام علی علیه السلام :ثروت و دارایی، سرچشمه اندوههاست.

امام علی علیه السلام :به اندازه دارایی ، غم و اندوه ها دو چندان می شود.

3693 - المالُ مَصیَدَةُ إبلیسَ
3693 - مال ، دام ابلیس است

الکتاب :

«وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ وَ شَارِکْهُمْ فِی الأَمْوَالِ وَ الْأَوْلاَدِ وَ عِدْهُمْ وَ مَا یَعِدُهُمُ الشَّیْطَانُ إِلاَّ غُرُورا» . (6)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :قالَ الشّیطانُ لَعَنهُ اللّهُ : لَن یَسلَمَ مِنّی صاحِبُ المالِ من إحدی ثلاثٍ أغدو علَیهِ بهِنَّ و أرُوحُ : أخذُهُ مِن غیرِ حِلِّهِ ، و إنفاقُهُ فی غیرِ حَقِّهِ ، و اُحَبِّبُهُ إلَیهِ فیَمنَعُهُ مِن حَقِّهِ . (7)

3693

مال ، دام ابلیس است

قرآن :

«و از ایشان هر که را توانستی با آوای خود برانگیزان و با سواران و پیادگانت بر ایشان بتاز و با آنان در اموال و اولاد شرکت کن و به ایشان وعده بده. و شیطان جز فریب به آنها وعده نمی دهد».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شیطان، که خدایش لعنت کناد، گفت : شخص دارا در یکی از سه مورد از چنگ من نخواهد رَست و صبح و شب با این سه پیش او می روم : به دست آوردن مال از راه غیر حلال، خرج کردن نابجای آن، و این که مال را محبوب او می گردانم و در نتیجه، حق و حقوق آن را نمی پردازد.

ص :148


1- نهج البلاغة : الحکمة 316 .
2- غرر الحکم : 3465 .
3- غرر الحکم : 5830 .
4- غرر الحکم : 395 .
5- غرر الحکم : 4278 .
6- الإسراء : 64 .
7- الترغیب و الترهیب : 4/182/68 .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ الشَّیطانَ یُدیرُ ابنَ آدمَ فی کلِّ شیءٍ ، فإذا أعیاهُ جَثَمَ لَهُ عِندَ المالِ فأخَذَ برَقَبَتهِ . (1)

عنه علیه السلام :یقولُ إبلیسُ لَعَنهُ اللّهُ : ما أعیانی فی ابنِ آدمَ فلَن یُعیِینی مِنهُ واحِدَةٌ مِن ثلاثٍ : أخذُ مالٍ مِن غیرِ حِلِّهِ ، أو مَنعُهُ مِن حَقِّهِ ، أو وَضعُهُ فی غیرِ وَجهِهِ . (2)

الأمالی للصدوق عن ابنِ عبّاسٍ :إنَّ أوّلَ دِرهَمٍ و دِینارٍ ضُرِبا فی الأرضِ نَظَرَ إلَیهِما إبلیسُ ، فلَمّا عایَنَهُما أخَذَهُما فوَضَعَهُما علی عَینَیهِ، ثُمّ ضَمَّهُما إلی صَدرِهِ ثُمّ صَرَخَ صَرخَةً ، ثُمّ ضَمَّهُما إلی صَدرِهِ ثُمّ قالَ : أنتُما قُرَّةُ عَینی و ثَمَرَةُ فُؤادی ، ما اُبالی مِن بَنی آدمَ إذا أحَبُّوکُما أن لا یَعبُدوا وَثَنا ، و حَسبی مِن بَنی آدمَ أن یُحِبُّوکُما . (3)

(4)

امام صادق علیه السلام :شیطان آدمی را همه جا می گرداند و چون خسته اش کرد، در بزنگاه دارایی برایش کمین می کند و گردنش را می گیرد.

امام صادق علیه السلام :ابلیس ، که خدایش لعنت کناد، می گوید : هر چیزی مرا در به دام انداختن فرزند آدم خسته و درمانده کند، یکی از سه چیز هرگز مرا درباره او به رنج نخواهد افکند : به دست آوردن مال از راه غیر حلال، یا نپرداختن حق و حقوق آن، یا مصرف نابجای آن.

الأمالی للصدوق_ به نقل از ابن عباس _: نخستین درهم و دیناری که در روی زمین ضرب شد، ابلیس به آن دو نگریست. چون آن دو سکّه را وارسی کرد، برداشت و بر دیده اش نهاد و سپس به سینه اش چسباند و آن گاه [از شادی ]فریادی زد و دوباره آن دو را به سینه اش چسباند و گفت : شما نور چشم و میوه دل من هستید. اگر فرزندان آدم شما را دوست داشته باشند، دیگر مرا باکی نیست که هیچ بتی نپرستند. همین مرا بس است که آدمیان شما را دوست داشته باشند.

ص :149


1- الکافی : 2/315/4 .
2- الخصال : 132/141 .
3- الأمالی للصدوق : 269/296 .
4- (انظر) عنوان 268 «الشیطان» .

3694 - آثارُ حُبِّ المالِ
3694 - پیامدهای مال دوستی

الکتاب :

«وَ تُحِبُّونَ الْمَالَ حُبّا جَمّا» . (1)

الحدیث :

عیسی علیه السلام :لا تَنظُروا إلی أموالِ أهلِ الدُّنیا ؛ فإنّ بَرِیقَ أموالِهِم یَذهَبُ بنُورِ إیمانِکُم . (2)

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ بَینَما هُو جالِسٌ إذ قامَ أعرابیٌّ فیهِ جَفاءٌ فقالَ : أکَلَتنا الضَّبعُ ! _: غیرُ ذلکَ أخوَفُ علَیکُم حینَ تُصَبُّ علَیکُمُ الدُّنیا صبابا . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :حُبُّ المالِ سَبَبُ الفِتَنِ . (4)

عنه علیه السلام :حُبُّ المالِ یُفسِدُ المآلَ . (5)

عنه علیه السلام :المالُ یُفسِدُ المآلَ ، و یُوَسِّعُ الآمالَ . (6)

عنه علیه السلام :حُبُّ المالِ یُقَوِّی الآمالَ ، و یُفسِدُ الأعمالَ . (7)

3694

پیامدهای مال دوستی

قرآن :

«و مال را دوست می دارید، دوست داشتنی بسیار».

حدیث :

عیسی علیه السلام :به دارایی های دنیا پرستان منگرید؛ زیرا درخشش اموال آنان نور ایمان شما را می برد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ زمانی که نشسته بود و بیابان نشین نا فرهیخته ای برخاست و گفت : قحطی ما را نابود کرد! _فرمود : از خطر دیگری بر شما می ترسم و آن هنگامی است که دنیا به طرف شما سرازیر شود !

امام علی علیه السلام :مال دوستی، سبب فتنه هاست.

امام علی علیه السلام :مال دوستی، آینده را تباه می کند.

امام علی علیه السلام :مال، آینده را تباه می کند و آرزوها را گسترش می دهد.

امام علی علیه السلام :مال دوستی، آرزوها را تقویت می کند و اعمال را تباه می سازد.

ص :150


1- الفجر : 20 .
2- المحجّة البیضاء : 7/328 .
3- الترغیب و الترهیب : 4/183/73 .
4- غرر الحکم : 4871 .
5- غرر الحکم : 4874 .
6- غرر الحکم : 1427 .
7- غرر الحکم : 4875 .

عنه علیه السلام :حُبُّ المالِ یُوهِنُ الدِّینَ ، و یُفسِدُ الیَقینَ . (1)

عنه علیه السلام_ فی صفَةِ عیسی علیه السلام _: و لَم تَکُنْ لَهُ زَوجَةٌ تَفتِنُهُ ، و لا وَلَدٌ یَحزُنُهُ (یَخزِنُهُ) ، و لا مالٌ یَلفِتُهُ . (2)

عنه علیه السلام :إذا أحَبَّ اللّهُ سبحانَهُ عَبدا بَغَّضَ إلَیهِ المالَ و قَصَّرَ مِنهُ الآمالَ ، إذا أرادَ اللّهُ بعَبدٍ شَرّا حَبَّبَ إلَیهِ المالَ و بَسَطَ مِنهُ الآمالَ . (3)

(4)

امام علی علیه السلام :مال دوستی، دین را سست و یقین را تباه می کند.

امام علی علیه السلام :در _ وصف عیسی علیه السلام _ فرمود : نه همسری داشت که مایه درد سر و گرفتاری او باشد و نه فرزندی که سبب غم و ناراحتی او گردد و نه مال و ثروتی که او را سرگرم خود سازد [و از خدا و آخرت غافل گرداند].

امام علی علیه السلام :هرگاه خداوند سبحان بنده ای را دوست بدارد، مال و ثروت را منفور او گرداند و آرزوهایش را کوتاه سازد. هرگاه خداوند بدِ بنده ای را بخواهد، مال و ثروت را محبوب او گرداند و آرزوهایش را بگستراند.

3695 - حُبُّ المالِ مِنَ الحَلالِ
3695 - دوست داشتن مال حلال

الکتاب :

«کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَکَ خَیْرا الْوَصِیَّةُ لِلْوَالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ بِالْمَعْرُوفِ حَقّا عَلَی الْمُتَّقِینَ» . (5)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مِن المُروءَةِ استِصلاحُ المالِ . (6)

3695

دوست داشتن مال حلال

قرآن :

«بر شما مقررّ شده است که چون یکی از شما را مرگ فرا رسد، اگر مالی بر جای گذارد، برای پدر و مادر و خویشاوندان [خود] به طور پسندیده وصیت کند. [این کار ]حقّی است بر پرهیزگاران».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از مردانگی است، بهسازی و رشد دادن مال.

ص :151


1- غرر الحکم : 4876 .
2- نهج البلاغة : الخطبة 160
3- غرر الحکم : 4110 و 4111 .
4- (انظر) السُّکر : باب 1829 .
5- البقرة : 180 .
6- کتاب من لا یحضره الفقیه : 3/166/3616 .

عنه صلی الله علیه و آله :نِعمَ المالُ الصّالِحُ للرّجُلِ الصّالِحِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :سِبابُ المؤمنِ فِسقٌ ، و قِتالُهُ کُفرٌ ، و أکلُ لَحمِهِ مِن مَعصیَةِ اللّهِ ، و حُرمَةُ مالِهِ کحُرمَةِ دَمِهِ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لَم یَکتَسِبْ مالاً مَن لَم یُصلِحْهُ . (3)

عنه علیه السلام :الغِنی یُسَوِّدُ غَیرَ السَّیِّدِ ، المالُ یُقَوِّی غَیرَ الأیِّدِ . (4)

عنه علیه السلام :الدَّولَةُ تَرُدُّ خَطأَ صاحِبِها صَوابا ، و صَوابَ ضِدِّهِ خَطاءا . (5)

عنه علیه السلام :الغِنی فی الغُربَةِ وَطَنٌ ، و الفَقرُ فی الوَطَنِ غُربَةٌ . (6)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :اِستِثمارُ المالِ تَمامُ المُرُوَّةِ . (7)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا خَیرَ فیمَن لا یُحِبُّ جَمعَ المالِ مِن الحَلالِ ؛ فیَکُفَّ بهِ وَجهَهُ و یَقضیَ بهِ دَینَهُ . (8)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چه نیکوست مال شایسته برای مردِ شایسته.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دشنام دادن به مؤمن گناه است و جنگیدن با او کفر و خوردن گوشتش (غیبت کردن از وی) نافرمانی خدا و حرمت مالش، چون حرمت خون اوست.

امام علی علیه السلام :کسی که مالش را بهبود نبخشد، مالی به دست نیاورده است.

امام علی علیه السلام :توانگری، نا آقا را آقا می کند. دارایی بی پشتیبان را نیرومند می سازد.

امام علی علیه السلام :ثروت، خطای صاحبش را درست می نمایاند و درستی (حقانیّت) دشمن او را نادرست جلوه می دهد.

امام علی علیه السلام :توانگری، در غربت وطن است و ناداری در وطن غربت.

امام زین العابدین علیه السلام :بهره برداری از مال (به کار انداختن سرمایه) کمال مردانگی است.

امام صادق علیه السلام :خیری نیست در کسی که دوست نداشته باشد از راه حلال مال به دست آورد، تا به وسیله آن آبرویش را حفظ کند و بدهکاریش را بپردازد.

ص :152


1- تنبیه الخواطر : 1/158 .
2- کتاب من لا یحضره الفقیه : 3/569/4946 .
3- غرر الحکم : 7543 .
4- غرر الحکم : 460 و 461 .
5- غرر الحکم : 1806 .
6- نهج البلاغة : الحکمة 56 .
7- الکافی : 1/20/12 .
8- ثواب الأعمال : 215/1 .

عنه علیه السلام :لا خَیرَ فیمَن لا یُحِبُّ جَمعَ المالِ مِن حَلالٍ ، یَکُفُّ بهِ وَجهَهُ و یَقضی بهِ دَینَهُ و یَصِلُ بهِ رَحِمَهُ . (1)

عنه علیه السلام :علَیکَ بإصلاحِ المالِ؛ فإنَّ فیهِ مَنبهَةً (2) لِلکریمِ و استِغناءً عنِ اللَّئیمِ . (3)

عنه علیه السلام :نِعمَ العَونُ الدُّنیا علَی الآخرَةِ . (4)

(5)

امام صادق علیه السلام :در کسی که دوست نداشته باشد از راه حلال مال به دست آورد، تا به وسیله آن آبرویش را نگه دارد و بدهکاریش را بپردازد و صله رحم به جا آورد خیری نیست.

امام صادق علیه السلام :به بهره برداری از مال بپرداز ؛ زیرا که این کار مایه سربلندی بزرگوار و سبب بی نیاز شدن از فرومایه است.

امام صادق علیه السلام :چه نیکو یاوری است دنیا برای آخرت.

3696 - کَثرَةُ المالِ
3696 - ثروت زیاد

الکتاب :

«أَلْهَاکُمُ التَّکَاثُرُ * حَتَّی زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ» . (6)

«وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ * الَّذِی جَمَعَ مَالاً وَ عَدَّدَهُ * یَحْسَبُ أَنَّ مَالَهُ أَخْلَدَهُ» . (7)

«ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیدا * وَ جَعَلْتُ لَهُ مَالاً مَمْدُودا * وَ بَنِینَ شُهُودا» . (8)

«وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ» . (9)

3696

ثروت زیاد

قرآن :

«تفاخر به بیشتر داشتن، شما را غافل داشت. تا کارتان (پایتان) به گورستان رسید».

«وای بر هر بد گوی عیبجویی. که مالی گرد آورْد و بر شمردش. پندارد که مالش او را جاوید کرده».

«مرا با آنکه [او را] تنها آفریدم وا گذار. و دارایی بسیار به او بخشیدم. و پسرانی آماده [به خدمت دادم].

«و کسانی که زر و سیم را گنجینه می کنند و آن را در راه خدا هزینه نمی کنند، ایشان را از عذابی دردناک خبر ده».

ص :153


1- الکافی : 5/72/5 .
2- منبهة : أی مشرفة و مَعلاة ، من النباهة یقال : نَبُه یَنْبُه إذا صار نبیها شریفا . (النهایة : 5/11) .
3- الکافی : 5/88/6 .
4- الکافی : 5/72/8 .
5- (انظر) الشهادة فی سبیل اللّه : باب 2097 .
6- التکاثر : 1 و 2 .
7- الهمزة : 1 _ 3 .
8- المدّثر : 11 _ 13 .
9- التوبة : 34 .

(1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ما قَرُبَ عَبدٌ مِن سُلطانٍ إلاّ تَباعَدَ مِن اللّهِ تعالی ، و لا کَثُرَ مالُهُ إلاّ اشتَدَّ حِسابُهُ ، و لا کَثُرَ تَبَعُهُ إلاّ کَثُرَ شَیاطینُهُ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله_ لَمّا مَشی بالمدینةِ مع أبی ذَرٍّ فاستَقبَلَهُ اُحدٌ _: ما یَسُرُّنی أنّ عِندی مِثلَ اُحُدٍ هذا ذَهَبا تَمضی علَیهِ ثالثةٌ و عِندی منهُ دِینارٌ إلاّ شَیءٌ أرصُدُهُ لِدَینٍ ، إلاّ أن أقولَ فی عِبادِ اللّهِ : هکذا و هکذا و هکذا، عن یَمینِهِ و عن شِمالِهِ و عن خَلفِهِ . إنّ الأکثَرِینَ هُمُ الأقَلُّونَ یَومَ القِیامَةِ إلاّ مَن قالَ : هکذا و هکذا و هکذا ، عن یَمینِهِ و عن شِمالِهِ و من خَلفِهِ ، و قلیلٌ ما هُم . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :ما أخشی علَیکُمُ الفَقرَ ، و لکنّی أخشی علَیکُمُ التَّکاثُرَ . (4)

التوحید عن أبی ذرٍّ :خَرَجتُ لَیلةً من اللَّیالی فإذا رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَمشی وَحدَهُ و لَیس مَعهُ إنسانٌ ، فظَنَنتُ أنّهُ یَکرَهُ أن یَمشیَ مَعهُ أحَدٌ .

قالَ : فجَعَلتُ أمشی فی ظِلِّ القَمَرِ ، فالتَفَتَ فَرآنی فقالَ : مَن هذا ؟ قلتُ : أبو ذرٍّ، جَعَلَنی اللّهُ فِداکَ ، قالَ : یا أبا ذرٍّ ، تعالَ ، فمَشَیتُ مَعهُ ساعَةً ، فقالَ : إنّ المُکثِرینَ هُمُ الأقَلُّونَ یومَ القِیامَةِ ، إلاّ مَن أعطاهُ اللّهُ خَیرا فنَفَحَ مِنهُ بیَمینِهِ و شِمالِهِ و بَینَ یدَیهِ و وراءهُ و عمِلَ فیه خَیرا .

قالَ : فمَشَیتُ مَعهُ ساعَةً ، فقالَ لی : اجلِسْ هاهُنا ، و أجلَسَنی فی قاعٍ حَولَهُ حِجارَةٌ فقالَ لی : اجلِسْ حتّی أرجِعَ إلیکَ. قالَ : فانطَلَقَ فی الحَرَّةِ حتّی لم أرَهُ و تَواری عنّی . (5)

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ بنده ای به سلطانی نزدیک نشد مگر اینکه از خدای متعال دور گشت، و مال و ثروتش زیاد نشد مگر اینکه حسابش سخت گردید، و پیروانش بسیار نشدند مگر اینکه شیطان هایش زیاد شدند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ وقتی که با ابوذر در مدینه می رفتند و به کوه اُحُد رسیدند _فرمود : خوش ندارم که به اندازه این اُحد طلا داشته باشم و سه شب بگذرد و دیناری از آن نزد من باقی بماند، جز چیزی که برای پرداخت وامی نگه دارم، مگر اینکه از راست و چپ و پشت سر به بندگان خدا بذل و بخشش کنم. ثروتمندان در روز قیامت تهی دستند، مگر کسی که از راست و چپ و پشت سر خود بذل و بخشش کند و کارهای خیر انجام دهد و اینان اندکند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من از فقر بر شما نمی ترسم. بلکه از فزون خواهی و تفاخر به زیاد داشتن برای شما نگرانم.

التوحید_ به نقل از ابوذر _: شبی از شب ها بیرون آمدم. ناگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله را دیدم که تنها می رود و هیچ کس با او نیست . فکر کردم خوش ندارد کسی همراهش باشد.

ابوذر می گوید : من در نور ماه به راه افتادم. پیامبر برگشت و مرا دید. فرمود : کیستی؟ عرض کردم : ابوذرم، فدایت شوم. فرمود : ابوذر! بیا. من لحظاتی با حضرت راه رفتم؛ پس، فرمود : ثروتمندان در روز قیامت تهی دستند، مگر کسی که خداوند مالی به او دهد و او از راست و چپ و از پس و پیش آن را بخشش کند و با آن کار خیری انجام دهد.

ابوذر می گوید : باز هم چند لحظه ای با آن حضرت رفتم. آنگاه به من فرمود : همین جا بنشین و مرا در گودی ای که اطرافش سنگ بود نشانید و فرمود: بنشین تا برگردم.ابوذر می گوید : پیامبر در ریگزار به راه افتاد و رفت تا جایی که دیگر او را ندیدم و از نظرم ناپدید شد.

ص :154


1- (انظر) القصص : 76 ، 82 ، المعارج : 18 ، الکهف : 34 ، الحدید : 20 ، التوبة : 69، یونس : 88 ، سبأ : 35 .
2- النوادر للراوندی : 89/20 .
3- الترغیب و الترهیب : 4/184/75 .
4- کنز العمّال : 6139 .
5- التوحید : 409/9 .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کَثرَةُ المالِ تُفسِدُ القُلوبَ و تُنشِئُ الذُّنوبَ . (1)

عنه علیه السلام :لَیس الخَیرُ أن یَکثُرَ مالُکَ و ولدُکَ ، و لکنَّ الخَیرَ أن یَکثُرَ عِلمُکَ ، و أن یَعظُمَ حِلمُکَ ، و أن تُباهیَ النّاسَ بعِبادَةِ ربِّکَ . (2)

امام علی علیه السلام :فراوانی مال و ثروت، دل ها را تباه می کند و گناهان را پدید می آورد.

امام علی علیه السلام :خیر (برکت) آن نیست که دارایی و فرزندانت زیاد شود، بلکه خیر آن است که دانشت افزون شود و بردباریت بسیار گردد و اینکه به عبادت پروردگارت بر مردم مباهات کنی . (3)

ص :155


1- غرر الحکم : 7109 .
2- نهج البلاغة : الحکمة 94 .
3- مباهات، نبرد کردن کسی را در حسن و خوبی (لغت نامه دهخدا).

عنه علیه السلام :تَکثُّرُکَ بما لا یَبقی لَکَ و لا تَبقی لَهُ مِن أعظَمِ الجَهلِ . (1)

عنه علیه السلام :فلا یَغُرَّنَّکَ سَوادُ النّاسِ مِن نَفسِکَ ، و قَد رأیتَ مَن کانَ قَبلَکَ مِمَّن جَمَعَ المالَ ، و حَذِرَ الإقلالَ ، و أمِنَ العَواقِبَ _ طُولَ أمَلٍ و استِبعادَ أجَلٍ _ کیفَ نَزَلَ بهِ المَوتُ فأزعَجَهُ عَن وَطنِهِ ......... أ ما رَأیتُمُ الّذینَ یأمُلُونَ بَعیدا ، و یَبنونَ مَشِیدا ، و یَجمَعونَ کثیرا؛ کیفَ أصبَحَت بُیوتُهُم قُبورا ، و ما جَمَعوا بُورا ، و صارَت أموالُهُم للوارِثینَ ، و أزواجُهُم لقَومٍ آخَرِینَ ؟ ! (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :أتی أبا ذرٍّ رجُلٌ فبَشّرَهُ بغَنَمٍ لَهُ قد وَلَدَت ، فقالَ : یا أبا ذرٍّ، أبشِرْ فقد وَلَدَت غَنَمُکَ و کَثُرَت ! فقالَ : ما یَسُرُّنی کَثرَتُها فما اُحِبُّ ذلکَ ! فما قَلَّ و کفی أحَبُّ إلَیَّ ممّا کَثُرَ و ألهی . (3)

عنه علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عنِ الدَّنانیرِ و الدَّراهِمِ و ما علَی النّاسِ فیها _: هِیَ خَواتِیمُ اللّهِ فی أرضِهِ ، جَعَلَها اللّهُ مَصلَحةً لِخَلقِهِ و بها تَستَقیمُ شُؤونُهُم و مَطالِبُهُم ، فمَن أکثَرَ لَهُ مِنها فقامَ بحَقِّ اللّهِ تعالی فیها و أدّی زکاتَها فذاکَ الّذی طابَت و خَلصَت لَهُ، و مَن أکثَرَ لَهُ مِنها فبَخِلَ بها و لَم یُؤدِّ حَقَّ اللّهِ فیها و اتَّخَذَ مِنها الآنیَةَ فذاکَ الّذی حَقَّ علَیهِ وَعیدُ اللّهِ عَزَّ و جلَّ فی کتابِهِ، قالَ اللّهُ : «یَومَ یُحْمی علَیها فی نارِ جَهَنّمَ فتُکْوی بِها جِباهُهُمْ و جُنُوبُهُمْ و ظُهُورُهُمْ هذا ما کَنَزْتُمْ لأنفُسِکُمْ فَذُوقُوا ما کُنتُمْ تَکْنِزونَ» (4) . (5)

امام علی علیه السلام :افزودن بر چیزی (تفاخر به زیاد داشتن چیزی) که نه آن برای تو می ماند و نه تو برایش می مانی، از بزرگترین نادانی است.

امام علی علیه السلام :انبوهیِ مردم تو را نفریبد و از خویشتن غافل نسازد، در حالی که دیده ای پیش از تو کسانی بودند که، بر اثر آرزوی دراز و دور دیدن مرگ، مال و ثروت گرد آوردند و از نا دارای پرهیز کردند و از عواقب [آن]خود را ایمن پنداشتند. چگونه مرگ بر آنان فرود آمد و ایشان را از وطنشان بیرون راند ......... آیا ندیدید کسانی را که آرزوی دراز داشتند و ساختمان های استواری ساختند و مال فراوان گرد آوردند، چگونه گورها، خانه های آنان شد و آنچه گرد آورده بودند تباه گردید و اموالشان نصیب میراث خواران شد و زنانشان از آنِ دیگران شدند!

امام باقر علیه السلام :مردی نزد ابوذر آمد و به او بشارت داد که گوسفندانش زاییده اند و گفت : ای ابوذر! مژده که گوسفندانت زاییدند و زیاد شدند! ابوذر گفت : زیاد بودن آنها مرا خوشحال نمی کند. چون آن را دوست ندارم! مالی را که کم باشد امّا بسنده، بیشتر دوست دارم از مالی که زیاد باشد امّا [از یاد خدا] غافل سازد.

امام باقر علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از درهم ها و دینارها و وظیفه مردم نسبت به آنها _فرمود : این ها خاتم های خدا در زمین اویند. خداوند آنها را برای مصلحت (تمشیت امور)آفریدگانش قرار داده است و با این درهم و دینارهاست که امور و کسب و کار آنها رو به راه می شود. پس، کسی که درهم و دینار زیادی داشته باشد و حقّ و حقوق خدای متعال را در آنها بگزارد و زکاتش را بپردازد، این درهم ها و دینارها برای او گوارا و پاکیزه است و هرکه درهم و دینار زیادی جمع کند و بخل ورزد و حقّ و حقوقی را که خداوند در آنها دارد نپردازد و از آنها ظرف و ظروف بسازد، آن تهدیدی که خداوند عزّ و جلّ در کتاب خود کرده سزاوار اوست. خداوند می فرماید : «روزی که آن [گنجینه]ها را در آتش دوزخ بگدازند و پیشانی و پهلو و پشت آنان را با آنها داغ کنند [و گویند :] این است آنچه برای خود اندوختید. پس، کیفر آنچه را می اندوختید بچشید».

ص :156


1- غرر الحکم : 4576 .
2- نهج البلاغة : الخطبة 132 .
3- بحار الأنوار : 74/102/57 .
4- التوبة : 35 .
5- الأمالی للطوسی : 520/1144 .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ما أعطَی اللّهُ عَبدا ثلاثینَ ألفا و هُو یُریدُ بهِ خَیرا . ما جَمَعَ رجُلٌ قَطُّ عَشرَةَ آلافِ دِرهَمٍ مِن حِلٍّ ، و قد یَجمَعُها لأقوامٍ ، إذا اُعطِیَ القُوتَ و رُزِقَ العَملَ فَقد جَمعَ اللّهُ لَهُ الدُّنیا و الآخِرَةَ . (1)

عنه علیه السلام :ما کَثُرَ مالُ رجُلٍ قَطُّ إلاّ عَظُمَتِ الحُجّةُ للّهِ تعالی علَیهِ ، فإن قَدَرتُم أن تَدفَعوها عَن أنفُسِکُم فافعَلوا ، فقیلَ : بما ذا ؟ قالَ : بقَضاءِ حَوائجِ إخوانِکُم مِن أموالِکُم . (2)

عنه علیه السلام :فیما ناجَی اللّهُ عَزَّ و جلَّ بهِ موسی علیه السلام : ......... لا تَغبِطْ أحَدا بکَثرَةِ المالِ ؛ فإنَّ مَعَ کَثرَةِ المالِ تَکثُرُ الذُّنوبُ لِواجِبِ الحُقوقِ . (3)

امام صادق علیه السلام :خداوند به هیچ بنده ای سی هزار [درهم] نداد که برایش خیری بخواهد. هیچ مردی هرگز از راه حلال ده هزار درهم گرد نیاورد. گاه آن را برای عدّه ای فراهم می آورد. هرگاه کسی خوراک روزانه اش داده شود و عمل ، روزیش گردد، بی گمان خداوند دنیا و آخرت را برای او فراهم آورده است.

امام صادق علیه السلام :هیچ گاه ثروت مردی زیاد نشد، مگر اینکه حجّت خدای متعال بر او بزرگ شد. پس، اگر می توانید این حجّت را از خود دور کنید، این کار را بکنید. عرض شد : با چه چیز؟ فرمود : با برآوردن نیازهای برادران خود از اموالتان.

امام صادق علیه السلام :از نجواهای خداوند متعال با موسی علیه السلام این بود : به ثروت انبوهِ هیچ کس غبطه مخور؛ زیرا ثروت زیاد مایه گناهان زیاد می شود؛ زیرا حق و حقوقی بر آن واجب می گردد.

ص :157


1- تهذیب الأحکام : 6/328/907 .
2- الأمالی للطوسی : 302/600 .
3- الکافی : 2/135/21 .

عنه علیه السلام :طَلَبتُ فَراغَ القلبِ فوَجَدتُهُ فی قِلَّةِ المالِ . (1)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :لا یَجتَمِعُ المالُ إلاّ بخِصالٍ خَمسٍ : بِبُخلٍ شَدیدٍ ، و أمَلٍ طَویلٍ ، و حِرصٍ غالِبٍ ، و قَطیعَةِ الرَّحِمِ ، و إیثارِ الدُّنیا علَی الآخِرَةِ . (2)

کلام فی معنَی الکنز :

قال العلاّمة الطباطبائی :

«لا ریب أنّ المجتمع الذی أوجده الإنسان بحسب طبعه الأوّلیّ إنّما یقوم بمبادلة المال و العمل ، و لو لا ذلک لم یَعِش المجتمع الإنسانیّ و لا طرفة عین ، فإنّما یتزوّد الإنسان من مجتمعه بأن یحرز اُمورا من أوّلیات المادّة الأرضیّة و یعمل علیها ما یسعه من العمل ثمّ یقتنی من ذلک لنفسه ما یحتاج إلیه ، و یعوّض ما یزید علی حاجته من سائر ما یحتاج إلیه ممّا عند غیره من أفراد المجتمع ، کالخبّاز یأخذ لنفسه من الخبز ما یقتات به و یعوّض الزائد علیه من الثوب الذی نسجه النسّاج و هکذا ؛ فإنّما أعمال المجتمعین فی ظرف اجتماعهم بیع و شِری و مبادلة و معاوضة .

و الذی یتحصّل من الأبحاث الاقتصادیّة أنّ الإنسان الأوّلیّ کان یعوّض فی معاملاته العین بالعین من غیر أن یکونوا متنبّهین لأزید من ذلک ، غیر أنّ النسب بین الأعیان کانت تختلف عندهم باشتداد الحاجة و عدمه ، و بوفور الأعیان المحتاج إلیها و إعوازها ، فکلّما کانت العین أمسّ بحاجة الإنسان أو قلّ وجودها توفّرت الرغبات إلی تحصیلها ، و ارتفعت نسبتها إلی غیرها ، و کلّما بعدت عن مسیس الحاجة أو ابتذلت بالکثرة و الوفور انصرفت النفوس عنها و انخفضت نسبتها إلی غیرها ، و هذا هو أصل القیمة .

ثمّ إنّهم عمدوا إلی بعض الأعیان العزیزة الوجود عندهم فجعلوها أصلاً فی القیمة تقاس إلیه سائر الأعیان المالیّة بما لها من مختلف النسب کالحنطة و البیضة و الملح ، فصارت مدارا تدور علیها المبادلات السوقیّة ، و هذه السلیقة دائرة بینهم فی بعض المجتمعات الصغیرة فی القُری و بین القبائل البدویّة حتَّی الیوم .

و لم یزالوا علی ذلک حتّی ظفروا ببعض الفلزّات کالذهب و الفضّة و النحاس و نحوها ، فجعلوها أصلاً إلیه یعود نسب سائر الأعیان من جهة قیمها ، و مقیاسا واحدا یقاس إلیها غیرها ، فهی النقود القائمة بنفسها و غیرها یقوم بها .

ثمّ آل الأمر إلی أن یحوز الذهب المقام الأوّل و الفضّة تتلوه ، و یتلوها غیرهما ، و سکّت الجمیع بالسکک الملوکیّة أو الدولیّة ، فصارت دینارا و درهما و فلسا و غیر ذلک بما یطول شرحه علی خروجه من غرض البحث .

فلم یلبث النقدان حتّی عادا أصلاً فی القیمة بهما یقوّم کلّ شیء ، و إلیهما یقاس ما عند الإنسان من ال أو عمل ، و فیهما یرتکز ارتفاع کلّ حاجة حیویّة ، و هما ملاک الثروة و الوجد کالمتعلّق بهما روح المجتمع فی حیاته یختلّ أمره باختلال أمرهما ، إذا جریا فی سوق المعاملات جرت المعاملات بجریانهما ، و إذا وقفا وقفت .

و قد أوضحت ما علیهما من الوظیفة المحوّلة إلیهما فی المجتمعات الإنسانیّة _ من حفظ قیم الأمتعة و الأعمال ، و تشخیص نسب بعضها إلی بعض _ الأوراق الرسمیّة الدائرة الیوم فیما بین الناس کالبُوند و الدولار و غیرهما و الصکوک البنجیّة المنتشرة فإنّها تمثّل قیم الأشیاء من غیر أن تتضمّن عینیّة لها قیمة فی نفسها ، فهی قیم خالصة مجرّدة تقریبا .

فالتأمّل فی مکانة الذهب و الفضّة الاجتماعیّة _ بما هما نقدان حافظان للقیم ، و مقیاسان یقاس إلیهما الأمتعة و الأموال بما لها من النسب الدائرة بینها _ تنوّر أنّهما ممثّلان لنسب الأشیاء بعضها إلی بعض ، و إذ کانت بحسب الاعتبار ممثّلات للنسب _ و إن شئت فقل : نفس النسب _ تبطل النسب ببطلان اعتبارها ، و تحبس بحبسها و منع جریانها ، و تقف بوقوفها .

و قد شاهدنا فی الحربَین العالمیَین الأخیرَین ما ذا أوجده بطلان اعتبار نقود بعض الدول _ کالمنات فی الدولة التزاریّة و المارک فی الجرمن _ من البلوی و سقوط الثروة و اختلال أمر الناس فی حیاتهم ، و الحال فی کنزهما و منع جریانهما بین الناس هذا الحال .

و إلی ذلک یشیر قول أبی جعفر علیه السلام فی روایة الأمالی المتقدمة : جعَلَها اللّهُ مصلَحَةً لِخَلقِهِ ، و بها یَستَقیمُ شُؤونُهُم و مَطالِبُهُم .

و من هنا یظهر أنّ کنزهما إبطال لقیم الأشیاء و إماتة لما فی وسع المکنوز منهما من إحیاء المعاملات الدائرة و قیام السوق فی المجتمع علی ساقه ، و ببطلان المعاملات و تعطّل الأسواق تبطل حیاة المجتمع ، و بنسبة ما لها من الرکود و الوقوف تقف و تضعف . لست اُرید خزنهما فی مخازن تختصّ بهما ، فإنّ حفظ نفائس الأموال و کرائم الأمتعة من الضیعة من الواجبات التی تهدی إلیه الغریزة الإنسانیّة و یستحسنه العقل السلیم ، فکلّما جرت وجوه النقد فی سبیل المعاملات کیفما کان فهو ، و إذا رجعت فمن الواجب أن تختزن و تحفظ من الضیعة و ما یهدّدها من أیادی الغصب و السرقة و الغیلة و الخیانة .

و إنّما أعنی به کنزهما و جعلهما فی معزل عن الجریان فی المعاملات السُّوقیّة و الدَّوَران لإصلاح أیّ شأن من شؤون الحیاة و رفع الحوائج العاکفة علَی المجتمع کإشباع جائع و إرواء عطشان و کسوة عریان و ربح کاسب و انتفاع عامل و نماء مال و علاج مریض و فکّ أسیر و إنجاء غریم و الکشف عن مکروب و التفریج عن مهموم و إجابة مضطرّ و الدفع عن بیضة المجتمع الصالح و إصلاح ما فسد من الجوّ الاجتماعیّ ، و هی موارد لا تحصی واجبة أو مندوبة أو مباحة لا یتعدّی فیها حدّ الاعتدال إلی جانبَی الإفراط و التفریط و البخل و التبذیر ، و المندوب من الإنفاق و إن لم یکن فی ترکه مأثم و لا إجرام شرعا و لا عقلاً غیر أنّ التسبّب إلی إبطال المندوبات من رأس و الاحتیال لرفع موضوعها من أشدّ الجرم و المعصیة .

اعتبر ذلک فیما بین یدیک من الحیاة الیومیّة بما یتعلّق به من شؤون المسکن و المنکح و المأکل و المشرب و الملبس تجد أنّ ترک النفل المستحبّ من شؤون الحیاة و المعاش و الاقتصار دقیقا علَی الضروریّ منها _ الذی هو بمنزلة الواجب الشرعیّ _ یوجب اختلال أمر الحیاة اختلالاً لا یجبره جابر و لا یسدّ طریق الفساد فیه سادّ .

و بهذا البیان یظهر أنّ قوله تعالی : «و الّذینَ یَکنِزونَ الذّهَبَ و الفِضّةَ و لا یُنفِقونَها فی سَبیلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُمْ بعَذَابٍ ألِیمٍ» لیس من البعید أن یکون مطلقا یشمل الإنفاق المندوب بالعنایة التی مرّت ؛ فإنّ فی کنز الأموال رفعا لموضوع الإنفاق المندوب کالإنفاق الواجب ، لا مجرّد عدم الإنفاق مع صلاحیّة الموضوع لذلک .

و بذلک یتبیّن أیضا معنی ما خاطب به أبو ذرّ عثمانَ بنَ عفّان لمّا دخل علیه علی ما تقدّم فی روایة الطبریّ حیث قال له : لا تَرضوا مِن النّاسِ بکَفِّ الأذی حتّی یَبذِلوا المَعروفَ ، و قد یَنبغی لِمُؤدّی الزّکاةَ أن لا یَقتصِرَ علَیها حتّی یُحسِنَ إلَی الجیرانِ و الإخوانِ و یَصِلَ القَراباتِ .

فإنّ لفظه کالصریح أو هو صریح فی أنّه لا یری کلّ إنفاق فیما یفضل من المؤنة بعد الزکاة واجبا ، و أنّه یقسّم الإنفاق فی سبیل اللّه إلی ما یجب و ما ینبغی ، غیر أنّه یعترض بانقطاع سبل الإنفاق من غیر جهة الزکاة و انسداد باب الخیرات بالکلّیّة ، و فی ذلک إبطال غرض التشریع و إفساد المصلحة العامّة المشرّعة .

یقول : لیست هی حکومة استبدادیّة قیصرانیّة أو کسروانیّة ، لا وظیفة لها إلاّ بَسْط الأمن و کفّ الأذی بالمنع عن إیذاء بعض الناس بعضا ، ثمّ الناس أحرار فیما فعلوا غیر ممنوعین عمّا اشتهوا من عمل أفرطوا أو فرّطوا ، أصلحوا أو أفسدوا ، اهتدوا أو ضلّوا و تاهوا ، و المتقلّد لحکومتهم حرّ فیما عمل و لا یسأل عمّا یفعل .

و إنّما هی حکومة اجتماعیّة دینیّة لا ترضی عن الناس بمجرّد کفّ الأذی ، بل تسوق الناس فی جمیع شؤون معیشتهم إلی ما یصلح لهم و یهیّئ لکلٍّ من طبقات المجتمع _ من أمیرهم و مأمورهم و رئیسهم و مرؤوسهم و مخدومهم و خادمهم و غنیّهم و فقیرهم و قویّهم و ضعیفهم _ ما یسع له من سعادة حیاتهم ، فترفع حاجة الغنیّ بإمداد الفقیر و حاجة الفقیر بمال الغنیّ ، و تحفظ مکانة القویّ باحترام الضعیف و حیاة الضعیف برأفة القویّ و مراقبته ، و مصدریّة العالی بطاعة الدانی و طاعة الدانی بنصفة العالی و عدله ، و لا یتمّ هذا کلّه إلاّ بنشر المبرّات و فتح باب الخیرات ، و العمل بالواجبات علی ما یلیق بها و المندوبات علی ما یلیق بها . و أمّا القصر علَی القدر الواجب و ترک الإنفاق المندوب من رأس فإنّ فیه هدما لأساس الحیاة الدینیّة ، و إبطالاً لغرض الشارع ، و سیرا حثیثا إلی نظام مختلّ و هرج و مرج و فساد عریق لا یصلحه شیء ، کلّ ذلک عن المسامحة فی إحیاء غرض الدِّین ، و المداهنة مع الظالمین «إلاّ تَفْعَلُوهُ تَکُنْ فِتنَةٌ فی الأرضِ و فَسادٌ کَبیرٌ» . (3)

و کذلک قول أبی ذرّ لمعاویة فیما تقدّم من روایة الطبریّ : ما یَدعوکَ إلی أن تُسمّیَ مالَ المُسلمینَ مالَ اللّهِ ؟ قالَ : یَرحَمُکَ اللّهُ یا أبا ذرٍّ، أ لَسنا عِبادَ اللّهِ و المالُ مالُهُ و الخَلقُ خَلقُهُ و الأمرُ أمرُهُ ؟ قالَ : فلا تَقُلهُ .

فإنّ الکلمة التی کان یقولها معاویة و عمّاله و من بعده من خلفاء بنی اُمیّة و إن کانت کلمة حقّ و قد رویت عن النبیّ صلی الله علیه و آله و یدلّ علیها کتاب اللّه ، لکنّهم کانوا یستنتجون منه خلاف ما یریده اللّه سبحانه ، فإنّ المراد به أنّ المال لا یختصّ به أحد بعزّة أو قوّة أو سیطرة و إنّما هو للّه ینفق فی سبیله علی حسب ما عیّنه من موارد إنفاقه ، فإن کان ممّا اقتناه الفرد بکسب أو إرث أو نحوهما فله حکمه ، و إن کان ممّا حصّلته الحکومة الإسلامیّة من غنیمة أو جزیة أو خراج أو صدقات أو نحو ذلک فله أیضا موارد إنفاق معیّنة فی الدین ، و لیس فی شیء من ذلک لوالی الأمر أن یخصّ نفسه أو واحدا من أهل بیته بشیء یزید علی لازم مؤنته فضلاً أن یکنز الکنوز و یرفع به القصور و یتّخذ الحجّاب و یعیش عیشة قیصر و کسری .

و أمّا هؤلاء فإنّما کانوا یقولونه دفعا لاعتراض الناس علیهم _ فی صرف مال المسلمین فی سبیل شهواتهم و بذله فیما لا یرضَی اللّه ، و منعه أهلیه و مستحقّیه _ أنّ المال للمسلمین تصرفونه فی غیر سبیلهم ! فیقولون : إنّ المال مال اللّه و نحن اُمناؤه نعمل فیه بما نراه ، فیستبیحون بذلک اللعب بمال اللّه کیف شاؤوا ، و یستنتجون به صحّة عملهم فیه بما أرادوا ، و هو لا ینتج إلاّ خلافه ، و مال اللّه و مال المسلمین بمعنیً واحد ، و قد أخذوهما لمعنیین اثنین یدفع أحدهما الآخر .

و لو کان مراد معاویة بقوله : «المالُ مالُ اللّهِ» هو الصحیح من معناه لم یکن معنیً لخروج أبی ذرّ من عنده و ندائه فی الملأ من الناس : بَشِّرِ الکانِزینَ بکَیٍّ فی الجِباهِ و کَیٍّ فی الجُنوبِ و کیٍّ فی الظُّهورِ .

علی أنّ معاویة قد قال لأبی ذرّ : إنّه یری أنّ آیة الکنز خاصّة بأهل الکتاب ، و ربّما کان من أسباب سوء ظنّه بهم إصرارهم عند کتابة مصحف عثمان أن یحذفوا الواو من قوله : «و الّذینَ یکنِزونَ الذّهبَ ......... » إلخ حتّی هدّدهم اُبیّ بالقتال إن لم یلحقوا الواو فألحقوها ، و قد مرّت الروایة .

فالقصّة فی حدیث الطبریّ عن سیف عن شعیب و إن سیقت بحیث تقضی علی أبی ذرّ بأنّه کان مخطئا فیما اجتهد به _ کما اعترف به الطبریّ فی أوّل کلامه _ غیر أنّ أطراف القصّة تقضی بإصابته .

و بالجملة : فالآیة تدلّ علی حرمة کنز الذهب و الفضّة فیما کان هناک سبیل للّه یجب إنفاقه فیه ، و ضرورة داعیة إلیه لمستحقّی الزکاة مع الامتناع من تأدیتها ، و الدفاع الواجب مع عدم النفقة و انقطاع سبیل البرّ و الإحسان بین الناس .

و لا فرق فی تعلّق وجوب الإنفاق بین المال الظاهر الجاری فی الأسواق و بین الکنز المدفون فی الأرض ، غیر أنّ الکنز یختصّ بشیءٍ زائد و هو خیانة ولیّ الأمر فی ستر المال و غروره ، کما تقدّم ذکره فی البیان المتقدّم» . (4)

امام صادق علیه السلام :آسایش دل را جستجو کردم و آن را در کمی مال و ثروت یافتم.

امام رضا علیه السلام :مال و ثروت جمع نشود، مگر با داشتن پنج خصلت : بخل شدید، آرزوی دراز، آزمندی چیره [بر جان]، رسیدگی نکردن به خویشان و برگزیدن دنیا بر آخرت.

گفتاری در معنای کنز و مال اندوزی :

علامه طباطبایی در این باره می فرماید:

«شکی نیست که جامعه ای که انسان به مقتضای سرشت و طبیعت اوّلیه اش آن را پدید آورده، فقط با مبادله پول و کار می تواند روی پای خود بایستد و اگر این مسأله در کار نبود، جامعه انسانی چشم برهم زدنی زنده نمی ماند. بهره برداری انسان از جامعه خود بر این مبنا استوار است که چیزهایی از موادّ اوّلیه زمین می گیرد و در حد توان روی آنها کار می کند و آن گاه به اندازه نیاز خود از آن برای خودش بر می دارد و مازاد بر نیازش را با چیزهایی که دیگر افراد جامعه در اختیار دارند و مورد نیاز او می باشد معاوضه می کند. مثلاً نانوا به اندازه خوراک خود از نانی که تهیه کرده است بر می دارد و اضافه بر نیازش را با پارچه ای که نسّاج بافته است عوض می کند ......... و به همین ترتیب. پس، کارهای افراد جامعه در محیط اجتماعشان در حقیقت خرید و فروش و مبادله و معاوضه است.

آنچه از بررسی های اقتصادی به دست می آید، این است که نخستین انسان ها معاملات خود را به صورت مبادله پایاپای و کالا به کالا انجام می دادند و فکرشان به فرایندی فراتر از این نمی رسید. نکته ای که در این جا هست این است که نسبت میان کالاها، بر حسب شدّت و ضعف نیازشان به آنها و فراوانی و کمبود کالاهای مورد نیاز، در میان آنها فرق می کرد. هرچه کالا بیشتر مورد نیاز انسان و یا کمیاب تر بود تمایل به تحصیل آن بیشتر می شد و ارزش آن نسبت به سایر کالاها افزایش می یافت و بر عکس، هرچه کمتر مورد نیاز بود یا بر اثر فراوانی و وفور کسادتر می شد، رغبت مردم به آن کمتر می شد و ارزشش از سایر کالاها پایین تر می آمد. این موضوع در واقع ریشه ارزش و قیمت است.

پس از مدّت ها، انسان ها پاره ای کالاهای کمیاب و با ارزش؛ مانند گندم و تخم مرغ و نمک را پایه قیمت قرار دادند و سایر کالاهای مالی، با ارزش های متفاوت، را با آنها سنجیدند و این کالاها محور مبادلات بازار قرار گرفت. این روش هنوز هم در برخی جوامع کوچک روستایی و میان قبایل بدوی رایج است.

انسان ها همچنان این شیوه را به کار می بستند تا آنکه به برخی فلزات؛ مانند طلا و نقره و مس و امثال این ها دست یافتند و آنها را ملاکی برای قیمت دیگر کالاها و مقیاس واحدی برای سنجش آنها قرار دادند. بنا بر این، این فلزّات پول هایی متّکی به خود و بقیه کالاها متّکی به آنها بودند.

عاقبت، کار به آنجا رسید که طلا مقام اوّل را به دست آورد و نقره مقام دوم را و بقیّه در مقام های بعد قرار گرفتند و همگی به صورت سکّه های شاهی یا دولتی ضرب شدند و یکی دینار شد و یکی درهم و یکی فَلْس و غیره که شرح این داستانِ مفصّل از دایره و هدف بحث ما، خارج است.

چندی نگذشت که طلا و نقره پایه قیمت گذاری شدند و بهای هر چیزی با آنها تعیین می شد و مال یا کار انسان با آن دو سنجیده می شد و بالا رفتن هر نیاز حیاتی در این دو فلز متمرکز بود و ملاک ثروت و دارایی به شمار می آمدند و روح زندگی جامعه با آنها پیوند داشت، به طوری که با مختل شدن کار این دو فلز، روح جامعه نیز دچار اختلال می شد؛ اگر این دو فلز در بازار معاملات جریان می یافتند، معاملات نیز به جریان می افتاد و اگر متوقّف می شدند معاملات نیز متوقف می گردید.

بعدها وظیفه ای را که در جوامع انسانی به این دو فلزّ محوّل شده بود _ یعنی حفظ ارزش کالا و کار و تشخیص نسبت یکی از آنها به دیگری _ اوراق رسمی ای که امروزه میان مردم رایج است به عهده گرفت، مثل پوند و دلار و غیره و مانند چک های بانکی. این اوراق نمایانگر قیمت اشیاء می باشند بدون آنکه به خودی خود ارزشی داشته باشند، پس این ها ارزش هایی اعتباری هستند.

دقّت در جایگاه اجتماعی طلا و نقره _ از این جهت که دو پول نگهدارنده ارزش ها و قیمت ها و دو مقیاسی هستند که کالاها و دارایی ها،با نسبت های متفاوتی که میانشان هست، با آن دو سنجیده می شوند _ روشن می سازد که این دو فلزّ نمایانگر نسبت اشیاء با یکدیگر می باشند و از آنجا که بر حسب اعتبار نمایانگر نسبت ها _ و حتی می توان گفت خود نسبت ها _ هستند، لذا با بطلان آنها نسبت ها نیز باطل می شوند و با نگهداری آنها و جلوگیری از جریانشان، نسبت ها حبس و با توقّف آنها متوقّف می شوند.

در دو جنگ جهانی اخیر شاهد بودیم که از اعتبار افتادن پول های برخی کشورها، مانند منات دولت تزاری روسیه و مارک آلمان، چه آشوب و فرو پاشی ثروت و اختلالی در امور زندگی مردم پدید آمد. اندوختن طلا و نقره و جلوگیری از گردش آنها در میان مردم نیز همین وضع را پیش می آورد.

فرمایش امام باقر علیه السلام در روایت امالی که پیشتر نقل کردیم اشاره به همین نکته دارد : خداوند درهم ها و دینارها را برای مصلحت آفریدگانش قرار داده و امور زندگی و کسب و کار آنها با این ها رو به راه می شود.

از این جا روشن می شود که گنجینه کردن و اندوختن طلا و نقره، باعث از بین رفتن ارزش اشیاء و نابود شدن قدرت زر و سیم های اندوخته شده در زنده کردن داد و ستدهای جاری و رونق بازار در جامعه است و از بین رفتن معاملات و از کار افتادن بازارها، حیات جامعه را از بین می برد و به نسبتِ رکود و وقفه داد و ستدها و بازارها، حیات جامعه دچار وقفه و ضعف می گردد.

منظورم از اندوختن زر و سیم، انبار کردن آنها در گنجه های مخصوص نیست؛ چه، حفظ و نگهداری اموال نفیس و کالاهای ارزشمند از نابودی، وظیفه ای است که غریزه انسانی بدان حکم می کند و عقل سلیم آن را می پسندد. چنانچه نقدینه ها در راه داد و ستدها، به هر نحوی، به جریان افتد، افتاده است و چنانچه برگشت کرد، باید اندوخته شوند و از نابودی و خطر غصب و سرقت و تاراج و خیانت حفظ گردند.

منظورم اندوختن زر و سیم و دور قرار دادن آنها از جریان یافتن در داد و ستدهای بازار و گردش برای بهبود شؤون زندگی و رفع نیازهای جامعه است، مانند سیر کردن گرسنه ای و سیراب کردن تشنه ای و پوشاندنِ برهنه ای و سودِ کاسبی و بهره مند شدن کارگری و رشد و بهسازیِ مالی و درمانِ بیمار و آزاد ساختن اسیری و نجات دادن بدهکاری و زدودن رنجی و گشودن گره غمی و کمک به بیچاره و درمانده ای و دفاع از قلمرو و حریم جامعه پاک و سالم و اصلاح مفاسد اجتماعی و موارد بی شمار دیگری که هزینه کردن پول در آنها یا واجب و لازم است یا مستحب و یا مباح و در هر صورت باید حدّ اعتدال را نگه داشت و از افراط و تفریط و امساک و ولخرجی خودداری کرد. البته در مواردی که انفاق و هزینه کردن پول مستحب [یا مباح ]است، گو اینکه خودداری از آن نه شرعاً گناه و جرم است و نه عقلاً، امّا از بین بردن زمینه انفاقات مستحب با انباشتن پول، خود از بدترین جرم ها و گناهان است.

این مسأله را در زندگی روزمرّه خود در امور مربوط به مسکن و ازدواج و خورد و خوراک و پوشاک . در نظر بگیرید، خواهید دید که ترک انفاقهای مستحب در شؤون زندگی و معاش و اکتفا کردن دقیق به انفاقات ضروری که در حدّ واجب شرعی باشد، چه اختلالی در نظام زندگی به وجود می آورد؛ اختلالی که هیچ چیز آن را جبران نمی کند و راه سرایت فساد و تباهی به آن را هیچ عاملی نمی بندد.

با این توضیحات روشن می شود که آیه «و الذین یکنزون الذهب و الفضّة و لا ینفقونها فی سبیل اللّه فبشّرهم بعذاب الیم» بعید نیست مطلق باشد و انفاقات مستحب را هم، با عنایت به آنچه گذشت، شامل شود؛ زیرا اندوختن پول و دارایی ها موضوع انفاقات مستحب را نیز همانند انفاقات واجب، از بین می برد.

همچنین معنای سخن ابوذر روشن می شود که پیش از این به روایت طبری گفتیم که وقتی بر عثمان بن عفان وارد شد، به او گفت : از مردم به همین راضی نشوید که آزار ندهند، بلکه باید بذل احسان کنند و پردازنده زکات نباید به همین کار بسنده کند، بلکه باید به همسایگان و برادران نیز نیکی کند و به خویشاوندان برسد.

عبارت او تقریباً یا دقیقاً تصریح دارد به اینکه وی نیز انفاق آنچه را، بعد از اخراج زکات، از هزینه زندگی اضافه بیاید واجب نمی دانسته است، بلکه انفاق در راه خدا را به واجب و مستحبّ تقسیم می کند، منتها حرف او این بوده که راه های انفاقات غیر زکات را نباید بست و نباید باب خیرات را بکلی مسدود کرد؛ زیرا این کار مستلزم ابطال غرض تشریع و تباه کردن مصلحت عامی است که شارع در نظر گرفته است.

ابوذر می گوید : حکومت اسلام، حکومت خود کامانه قیصران روم یا پادشاهان ایران نیست که تنها وظیفه اش ایجاد امنیت و جلوگیری از تجاوز مردم به یکدیگر باشد و مردم آزاد باشند هر کاری که دلشان خواست انجام دهند، افراط کنند یا تفریط، اصلاح کنند یا افساد، راه درست را بپیمایند یا بیراهه روند. و حکومتیان هم آزاد باشند هر کاری خواستند بکنند و کسی از ایشان باز خواست نکند. بلکه، حکومت اسلام یک حکومت اجتماعی _ دینی است که صرفاً از مردم به این راضی نمی شود که به یکدیگر آزار نرسانند، بلکه مردم را در کلیه شؤون زندگیشان به سوی عواملی سوق می دهد که آنان را می سازد و برای تمام طبقات جامعه _ از امیر و مأمور و رئیس و مرئوس و خادم و مخدوم و توانگر و تهیدست و قدرتمند و ناتوان _ در حدّ توانش سعادت زندگی آنها را فراهم می آورد. مثلاً نیازِ ثروتمند را از طریق کمکِ فقیر به او برطرف می سازد و نیاز فقیر را از طریق مال ثروتمند. جایگاه و مقام قوی را از طریق احترام ضعیف به او حفظ می کند و حیات ضعیف را از طریق مهربانی قوی با او و مراقبت قوی از او صدارت فرادست را از طریق اطاعت فرو دست از او حفظ می کند و اطاعت فرو دست را از طریق انصاف و عدالت فرادست. و این همه، تنها با ترویج نیکو کاری ها و گشودن باب خیرات و به کار بستن واجبات و مستحبّات، به نحوی که در خور و شایسته آنها باشد، امکانپذیر است. امّا اکتفا نمودن به دادن زکات واجب و ترک یکسره انفاق های مستحب، بنیاد زندگی دینی را به هم می زند و غرض شارع را نقض می کند و مایه حرکت سریع به سمت یک نظام از هم گسیخته و هرج و مرج و فساد ریشه دار غیر قابل اصلاحی می شود. همه این ها، ناشی از سهل انگاری در زنده داشتن غرض دین و مسامحه با ستمگران است «اگر به آن عمل نکنید فتنه و فسادی بزرگ در زمین پدید خواهد آمد».

ابوذر _ در روایتی که قبلاً از طبری نقل کردیم _ به معاویه می گفت : چرا مال مسلمانان را مال اللّه می نامی؟ معاویه در جوابش می گفت : خدا رحمتت کند ای ابوذر! مگر نه این است که ما بندگان خدا هستیم و مال مال اوست و مردم آفریدگان او و فرمان، فرمان اوست؟ و ابوذر می گفت : با این همه، این سخن را مگو.

علّتش این بود که آنچه را معاویه و کارگزاران او و خلفای اموی بعد از او می گفتند، گو اینکه سخن حق و درستی بود و از پیامبر صلی الله علیه و آله نیز این سخن روایت شده و کتاب خدا هم بر آن دلالت دارد،نتیجه ای که آنها از این جمله می گرفتند، درست برخلاف آن چیزی بود که خدای سبحان در نظر دارد؛ زیرا مقصود از جمله «المال مال اللّه » این است که مال به سبب برخورداری کسی از قدرت و شوکت و سلطه، اختصاص به او پیدا نمی کند. بلکه اموال و دارایی ها از آنِ خداست و باید در همان مواردی که خود او تعیین و مشخص کرده است، هزینه شود. ثروتی را که فرد از طریق کسب و کار یا ارث و یا امثال این راه ها به دست می آورد حکم خود را دارد و اموالی را که حکومت اسلامی به دست می آورد؛ مانند غنیمت یا جزیه یا خراج یا صدقات و امثال این ها نیز موارد انفاقشان را دین مشخص کرده و زمامدار حق ندارد هیچ یک از این درآمدها را به مقدار بیشتر از آنچه برای مخارج زندگیش لازم است به خود یا یکی از بستگانش اختصاص دهد، چه رسد به اینکه اموال را کنز و مال اندوزی کند و با آنها کاخ ها برافرازد و حاجب و دربان استخدام کند و نحوه زندگی قیصر و کسرا را در پیش گیرد.

اما غرض معاویه و امثال او از اظهار این جمله آن بود که جلو اعتراض مردم به مصرف کردن مال مسلمانان در راه امیال و شهواتشان و بذل و بخشش آن در راه های غیر خدا پسندانه و نرساندن آن به مستحقانش را بگیرند و نگذارند که مسلمانان بگویند : مال مسلمانان را چرا در راهی غیر از راه آنان خرج می کنید؟ لذا می گفتند : مال از آن خداست و ما هم اُمنای او هستیم و طبق نظر خود در این اموال دخل و تصرّف می کنیم و با این منطق، بازی کردن دل خواهانه با مال اللّه را برای خود روا می شمردند و بر دخل و تصرّفات خود سرانه شان در آن، مهر صحّت و تأیید می زدند، در صورتی که جمله المال مال اللّه نتیجه ای خلاف این می دهد و مال خدا و مال مسلمانان به یک معناست. امّا معاویه و امثال او این دو جمله را به دو معنای جداگانه گرفتند که هر یک خلاف دیگری است.

اگر منظور معاویه از این جمله اش : «المال مال اللّه » همان معنای درست و واقعی آن بود، معنا نداشت که ابوذر از کاخ او بیرون آید و در میان مردم فریاد زند : بشارت باد گنج اندوزان را به داغ نهادن بر پیشانی ها و پهلوها و پشت هایشان.

البته معاویه به ابوذر گفته بود که به نظر او آیه کنز اختصاص به اهل کتاب دارد و شاید یکی از عوامل بدبینی او به آنها این بود که در هنگام نوشتن مصحف عثمان، آنان اصرار داشتند که حرف و او را از جمله «و الذین یکنزون الذهب ......... » حذف کنند تا جایی که اُبیّ تهدید کرد اگر این حرف را نیاورند خواهد جنگید و آنها هم ناچار و او را نوشتند. این روایت را قبلاً نقل کردیم.

این داستان در سخن طبری که از سیف و او از شعیب نقل کرده است، گر چه به گونه ای پرداخته شده که نشان دهد اجتهاد ابوذر در این زمینه نادرست بوده _ و طبری در آغاز گفتارش به این معنا تصریح هم کرده _ امّا سر و ته داستان دلالت بر درستی نظر او دارد.

باری، آیه شریفه کنز بر حرمت گنجینه کردن طلا و نقره در جایی که انفاقش واجب و ضروری است و ندادن آن به مستحقان زکات و خودداری از انفاق آنها در راه دفاع و همچنین حرمت قطع نمودن راه خیر و احسان در میان مردم دلالت دارد. و در تعلّق وجوب انفاق، فرقی نیست میان اموالی که در بازارها جاری و در گردش است و میان اموالی که در زمین دفن شده است، منتها گنجینه کردن اموال، این گناه اضافی را دارد که به سبب پوشاندن مال از نظر زمامدار مسلمانان، خیانت و فریب نسبت به او به شمار می آید».

ص :158


1- مستدرک الوسائل : 12/174/13810 .
2- الخصال : 282/29 .
3- الأنفال : 73 .
4- المیزان فی تفسیر القرآن : 9/261 _ 266 .

ص :159

ص :160

ص :161

ص :162

ص :163

ص :164

ص :165

ص :166

ص :167

ص :168

ص :169

3697 - النَّهیُ عَن عُبودِیَّةِ المالِ
3697 - نهی از مال پرستی

الإمامُ الحسینُ علیه السلام :مالُکَ إن لَم یَکُنْ لَکَ کُنتَ لَهُ ، فلا تُبقِ علَیهِ فإنّهُ لا یُبقی علَیکَ ، و کُلْهُ قَبلَ أن یَأکُلَکَ (1) ! (2)

3697

نهی از مال پرستی

امام حسین علیه السلام :دارایی تو اگر از آن تو نباشد، تو از آنِ او خواهی بود. پس به آن رحم نکن؛ زیرا که او به تو رحم نمی کند و پیش از آنکه او تو را بخورد تو آن را بخور! (3)

3698 - حَقُّ المالِ عَلی صاحِبِهِ
3698 - حقّ مال بر صاحبش

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :أمّا حَقُّ مالِکَ فأن لا تأخُذَهُ إلاّ مِن حِلِّهِ ، و لا تُنفِقَهُ إلاّ فی وَجهِهِ، و لا تُؤثِرَ علی نفسِکَ مَن لا یَحمَدُکَ ، فاعمَلْ فیهِ بطاعَةِ ربِّکَ ، و لا تَبخَلْ بهِ فتَبوءَ بالحَسرَةِ و النَّدامَةِ مَع التَّبِعَةِ . (4) (5)

3698

حقّ مال بر صاحبش

امام زین العابدین علیه السلام :امّا حقّ مال و دارایی تو این است که آن را جز از حلال به دست نیاوری و جز در راهش خرج نکنی و کسی که از تو قدردانی و تشکّر نمی کند [یعنی غیر خدا ]را بر خود ترجیح ندهی. پس، آن را در راه طاعت پروردگارت به کار بر و در آن بخل مورز، که در نتیجه، بار حسرت و ندامت را سر بار تبعات آن سازی.

ص :170


1- الدرّة الباهرة : 24 .
2- و لنعم ما قیل فی تفسیر الزّهد أنّه «لیس الزُّهدُ أن لا تَملِکَ شیئا ، بلِ الزُّهدُ أن لا یَملِکَکَ شیءٌ» .
3- چه خوب گفته اند در تفسیر زهد که : «زهد آن نیست که مالک چیزی نباشی، بلکه زهد آن است که چیزی مالک تو نباشد».
4- الأمالی للصدوق : 455/610 .
5- (انظر) المال: باب 3701 ، 3702 .

3699 - أصنافُ النّاسِ فی جَمعِ المالِ
3699 - طبقات مردم در گردآوری مال

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :تَکونُ اُمّتی فی الدُّنیا ثلاثةَ أطباقٍ : أمّا الطَّبَقُ الأوّلُ فلا یُحِبّونَ جَمعَ المالِ و ادِّخارَهُ ، و لا یَسعَونَ فی اقتِنائهِ و احتِکارِهِ ، و إنّما رِضاهُم مِن الدُّنیا سَدُّ جَوعَةٍ و سَترُ عَورَةٍ ، و غِناهُم فیها ما بَلَغَ بهِمُ الآخِرَةَ ، فاُولئکَ الآمِنونَ الّذینَ لا خَوفٌ علَیهِم و لا هُم یَحزَنونَ .

و أمّا الطَّبَقُ الثّانی فإنّهُم یُحِبُّونَ جَمعَ المالِ مِن أطیَبِ وُجوهِهِ و أحسَنِ سُبُلِهِ ، یَصِلونَ بهِ أرحامَهُم ، و یَبِرُّونَ بهِ إخوانَهُم و یُواسُونَ بهِ فُقَراءهُم ، و لَعَضُّ أحَدِهِم علَی الرَّضْفِ أیسَرُ علَیهِ مِن أن یَکتَسِبَ دِرهَما مِن غَیرِ حِلِّهِ ، أو یَمنَعَهُ مِن حَقِّهِ أن یکونَ لَهُ خازِنا إلی حِینِ مَوتِهِ ، فاُولئکَ الّذینَ إن نُوقِشوا عُذِّبوا و إن عُفِیَ عنهُم سَلِموا . و أمّا الطَّبَقُ الثّالِثُ فإنّهُم یُحِبُّونَ جَمعَ المالِ مِمّا حَلَّ و حَرُمَ ، و مَنعَهُ مِمّا افتُرِضَ و وَجَبَ ، إن أنفَقوهُ أنفَقوا إسرافا و بِدارا ، و إن أمسَکوهُ أمسَکوا بُخلاً و احتِکارا ، اُولئکَ الّذینَ مَلَکَتِ الدُّنیا زِمامَ قُلوبِهِم حتّی أورَدَتهُمُ النّارَ بذُنوبِهِم . (1)

3699

طبقات مردم در گردآوری مال

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امّت من در دنیا سه دسته اند : دسته اول، جمع آوری و اندوختن ثروت را دوست ندارند و در به دست آوردن و احتکار آن نمی کوشند، بلکه از دنیا به سدّ جوعی و ستر عورتی خرسندند و توانگریشان در دنیا همان مقداری است که آنها را به آخرت برساند. اینان همان ایمن شدگانی هستند که بیم و اندوهی به ایشان نمی رسد.

دسته دوم ، جمع کردن مال را از پاکیزه ترین و نیکوترین راه هایش دوست دارند، تا بدان وسیله به خویشاوندانشان رسیدگی کنند و به برادرانشان نیکی نمایند و تهی دستانشان را کمک رسانند. اگر یکی از اینان سنگ تفتیده ای را گاز زند برایش آسانتر از این است که درهمی از غیر حلال به دست آورد، یا آن را تا زمان مرگ خود بیندوزد و حقّ و حقوقش را نپردازد. این ها کسانی هستند که اگر [درباره مالشان] با دقّت حسابرسی شوند به عذاب گرفتار آیند و اگر بخشوده شوند [از عذاب ]جان سالم به در برند.

دسته سوم، دوست دارند مال را از راه حلال و حرام جمع کنند و حقوقی را که بر آنها واجب و فرض شده است نپردازند. اگر خرج کنند، اسراف و ولخرجی می کنند و اگر امساک ورزند، از روی بخل و احتکار است. اینان کسانی هستند که دنیا مهار دل هایشان را در اختیار گرفته تا آنکه به سبب گناهانشان ایشان را به آتش درآورد.

ص :171


1- أعلام الدین : 341/29 .

3700 - مَن یری مالَهُ فی میزانِ غَیرِهِ
3700 - کسی که مال خود را در ترازوی دیگری می بیند

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ أعظَمَ الحَسَراتِ یَومَ القِیامَةِ حَسرَةُ رجُلٍ کَسَبَ مالاً فی غیرِ طاعَةِ اللّهِ ، فوَرِثَهُ رجُلٌ فأنفَقَهُ فی طاعَةِ اللّهِ سبحانَهُ ، فدَخَلَ بهِ الجَنّةَ و دَخَلَ الأوّلُ بهِ النّارَ . (1)

عنه علیه السلام :یا ابنَ آدمَ ، کُنْ وَصِیَّ نَفسِکَ فی مالِکَ ، و اعمَلْ فیهِ ما تُؤثِرُ أن یُعمَلَ فیهِ مِن بَعدِکَ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «کذلکَ یُریهِمُ اللّهُ أعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیهِم» (3) _: هُو الرّجُلُ یَدَعُ المالَ لا یُنفِقُهُ فی طاعَةِ اللّهِ بُخلاً ، ثُمّ یَموتُ فیَدَعُهُ لمَن یَعمَلُ بهِ فی طاعَةِ اللّهِ أو فی مَعصیَتِهِ ، فإن عَمِلَ بهِ فی طاعَةِ اللّهِ رآهُ فی میزانِ غیرِهِ فزادَهُ حَسرَةً و قد کانَ المالُ لَهُ ، أو عَمِلَ بهِ فی مَعصیَةِ اللّهِ (فهو) قَوّاهُ بذلکَ المالِ حتّی عُمِلَ بهِ فی مَعاصی اللّهِ . (4)

3700

کسی که مال خود را در ترازوی دیگری می بیند

امام علی علیه السلام :بزرگترین حسرت ها در روز قیامت، حسرت مردی است که مالی را از راه ناروا به دست آورَد و آن را برای مردی به ارث گذارَد و او آن را در راه طاعت خدای سبحان خرج کند و به سبب آن به بهشت رود و آن اوّلی به واسطه آن به دوزخ رود.

امام علی علیه السلام :ای فرزند آدم! تو خود وصیّ خویش در اموالت باش و با آن همان کن که ترجیح می دهی بعد از تو با آن چنان شود.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «این چنین خدا کارهایشان را که برای آنان مایه حسرت هاست ، به ایشان می نمایاند» _فرمود : او مردی است که مال خود را از روی بخل در راه طاعت خدا خرج نمی کند و می میرد و آن را برای کسی باقی می گذارد که یا آن را در راه طاعت خدا به کار می برد یا در راه معصیت او. اگر در راه طاعت او به کار برد [صاحب اصلی مال ]مالی را که از آن او بوده است، در ترازوی دیگری می بیند و بر حسرتش افزوده می شود و اگر در راه معصیت خدا به کار بَرَد، او بوده که با [به ارث گذاشتن ]آن مال وی را تقویت کرده است تا آن را در راه نافرمانی خدا به کار برد [و این هم بر حسرت او می افزاید].

ص :172


1- نهج البلاغة : الحکمة 429 .
2- نهج البلاغة : الحکمة 254 .
3- البقرة : 167 .
4- بحار الأنوار : 73/142/20 .

الإمامُ الباقرُ أو الإمامُ الصّادقُ علیهما السلام_ أیضا _: الرّجُلُ یَکسِبُ مالاً فیُحرَمُ أن یَعمَلَ فیه خَیرا ، فیَموتُ فَیَرِثُهُ غیرُهُ فیَعمَلُ فیهِ عَملاً صالِحا، فیَرَی الرّجُلُ ما کَسَبَ حَسَناتٍ فی مِیزانِ غَیرِهِ . (1)

(2)

امام باقر یا امام صادق علیهما السلام_ درباره همین آیه پیشین _فرمودند : آدمی مالی را به دست می آورد، امّا از اینکه با آن کار خیری انجام دهد محروم می شود و می میرد و آن مال را برای دیگری به ارث می گذارد و او با آن کار نیکی انجام می دهد. پس، او آنچه را به دست آورده بود، به صورت کارهای نیکی در ترازوی دیگری می بیند.

3701 - مَن کَسَبَ مالاً مِن غَیرِ حِلِّهِ
3701 - کسی که مالی را از غیر حلال به دست آورد

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن کَسَبَ مالاً مِن غیرِ حِلِّهِ أفقَرَهُ اللّهُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :قالَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : مَن لَم یُبالِ مِن أیِّ بابٍ اکتَسَبَ الدِّینارَ و الدِّرهَمَ لَم اُبالِ یَومَ القِیامَةِ مِن أیِّ أبوابِ النّارِ أدخَلتُهُ . (4)

3701

کسی که مالی را از غیر حلال به دست آورد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس مالی را از غیر حلال کسب کند، خداوند او را فقیر گرداند .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عزّ و جلّ فرمود : هر کس پروایی نداشته باشد که از چه راهی درهم و دینار کسب می کند، روز قیامت باکی ندارم که از کدام درهای دوزخ واردش کنم.

ص :173


1- الأمالی للمفید : 205/35 .
2- (انظر) الحسرة : باب 859 .
3- . الأمالی للطوسی : 182/306 .
4- الاختصاص : 249 .

عنه صلی الله علیه و آله :مَن لَم یُبالِ مِن أینَ اکتَسَبَ المالَ لَم یُبالِ اللّهُ مِن أینَ أدخَلَهُ النّارَ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَنِ اکتَسَبَ مالاً مِن غَیرِ حِلِّهِ کانَ رادَّهُ إلَی النّارِ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن یَکسِبْ مالاً مِن غَیرِ حَقِّهِ یَصرِفْهُ فی غَیرِ أجرِهِ . (3)

عنه علیه السلام :مَن یَکتَسِبْ مالاً مِن غَیرِ حِلِّهِ یَصرِفْهُ فی غَیرِ حَقِّهِ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن کَسَبَ مالاً مِن غَیرِ حِلِّهِ سُلِّطَ علَیهِ البِناءُ و الطِّینُ و الماءُ . (5)

عنه علیه السلام :إنّ للّهِ تبارکَ و تعالی بِقاعا تُسَمَّی المُنتَقِمَةَ ، فإذا أعطی اللّهُ عَبدا مالاً ثُمّ لَم یُخرِجْ حَقَّ اللّهِ عَزَّ و جلَّ مِنهُ سَلَّطَ اللّهُ علَیهِ بُقعَةً مِن تِلکَ البِقاعِ فأتلَفَ ذلکَ المالَ فیها ثُمّ ماتَ و تَرَکَها . (6)

عنه علیه السلام :مَن طَلَبَ المالَ بغَیرِ حَقٍّ حُرِمَ بَقاءهُ لَهُ بِحَقٍّ . (7)

عنه علیه السلام_ لمّا دخَلَ علَیهِ قَومٌ مِن أهلِ خُراسانَ فقالَ ابتِداءً _: مَن جَمَعَ مالاً مِن مَهاوِشَ أذهَبَهُ اللّهُ فی نَهابِرَ ، فقالوا : جُعِلنا فِداکَ ، لا نَفهَمُ هذا الکلامَ ، فقالَ علیه السلام : «از باد آید بدم بشود» . (8) (9)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس باکی نداشته باشد که از کجا کسب مال می کند، خداوند باکی ندارد که از کجا به دوزخش بَرَد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که مالی را از غیر حلال به دست آورد، آن مال او را به سوی آتش کشاند.

امام علی علیه السلام :هر کس مالی را به ناحق کسب کند، آن را در راهی خرج کند که اجری نداشته باشد.

امام علی علیه السلام :کسی که مالی را از راه نا روایش به دست آورد، آن را به ناروا خرج کند.

امام صادق علیه السلام :هر کس مالی را از راه غیر حلال به دست آورد، بنّایی و گل و آب بر او مسلّط شود.

امام صادق علیه السلام :خداوند تبارک و تعالی را سرزمین هایی است به نام «انتقام گیرنده»، که هرگاه خداوند به بنده ای ثروتی دهد و او حقّ خداوند عزّ و جلّ را از آن نپردازد، خداوند یکی از آن سرزمین ها را بر وی مسلّط گرداند و او آن مال را در آنجا بر باد دهد و آن گاه بمیرد و آن را از خود باقی گذارد.

امام صادق علیه السلام :هر کس مال و دارایی را به ناحق تحصیل کند، از ماندن آن برایش به حقّ محروم گردد.

امام صادق علیه السلام_ چون عدّه ای از مردم خراسان خدمت آن حضرت رسیدند، بی مقدمه _فرمود : هر کس مالی را از «مهاوش» به دست آورد، خداوند آن را در «نهابر» از بین ببرد. عرض کردند : فدایت شویم، این جمله را نمی فهمیم. حضرت [به فارسی ]فرمود : «از باد آید به دَم بشود» (یعنی ،باد آورده را باد ببرد).

ص :174


1- بحار الأنوار : 103/13/63 .
2- الاختصاص : 249 .
3- تحف العقول : 94 .
4- غرر الحکم : 8883 .
5- المحاسن : 2/445/2528 .
6- تنبیه الخواطر : 2/10 .
7- تحف العقول : 321 .
8- بحار الأنوار : 47/84/77 .
9- (انظر) عنوان 127 «الحلال» . وسائل الشیعة : 6 / 20 باب 5 .

3702 - مَن وَضَعَ مالَهُ فی غَیرِ حَقِّهِ
3702 - هزینه کردن نابجای اموال

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ اللّهَ کَرِهَ لَکُم ثَلاثا : قیلَ و قالَ ، و إضاعَةَ المالِ ، و کَثرَةَ السُّؤالِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :لیسَ الزَّهادَةُ فی الدُّنیا بتَحریمِ الحَلالِ ، و لا فی إضاعَةِ المالِ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن کانَ لَهُ مالٌ فإیّاهُ و الفَسادَ؛ فإنّ إعطاءَکَ المالَ فی غَیرِ وَجهِهِ تَبذیرٌ (3) و إسرافٌ ، و هُو یَرفَعُ ذِکرَ صاحِبهِ فی النّاسِ ، و یَضَعُهُ عِندَ اللّهِ . و لَم یَضَعِ امرؤٌ مالَهُ فی غَیرِ حَقّهِ و عِندَ غَیرِ أهلِهِ إلاّ حَرَمَهُ شُکرَهُم و کانَ خَیرُهُ لغَیرِهِ ، فإن بَقِیَ مَعهُ مِنهُم مَن یُریهِ الوُدَّ و یُظهِرُ لَهُ الشُّکرَ فإنّما هُو مَلَقٌ و کذبٌ . (4)

3702

هزینه کردن نابجای اموال

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند سه کار را برای شما خوش ندارد : قیل و قال و برباد دادن مال و بسیاری سؤال.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زهدِ در دنیا، نه به حرام شمردن حلال [برخود] است و نه در تباه کردن مال.

امام علی علیه السلام :هرکه مالی دارد، مبادا تباه کند؛ زیرا بخشیدن بی جهت مال، ریخت و پاش و اسراف است و این کار نام صاحبش را در میان مردم بلند می گرداند و نزد خدا پست می سازد. هیچ انسانی مالش را بی جا خرج نکرد و به نا اهلش نداد، مگر اینکه از قدردانی آنان محروم گشت و خیر و نفعش به دیگری رسید و اگر هم در میان آنان کسی باشد که با وی اظهار دوستی و قدردانی کند آن در حقیقت چاپلوسی و دروغ است.

ص :175


1- صحیح البخاری : 6/537/1407 .
2- سنن ابن ماجة : 2/1373/4100 .
3- فی بعض النسخ «فی غیره» و فی الأمالی «غیر حقّه». (کما فی هامش المصدر) .
4- تحف العقول : 185 .

الکافی عن أبی الجارود :قالَ أبو جَعفرٍ علیه السلام : إذا حَدَّثتُکُم بشیءٍ فاسألونی عن کتابِ اللّهِ . ثُمّ قالَ فی حَدیثِهِ : إنّ اللّهَ نَهی عنِ القیلِ و القالِ ، و فَسادِ المالِ ، و کَثرَةِ السُّؤالِ . فقالوا : یا ابنَ رسولِ اللّهِ ، و أینَ هذا مِن کتابِ اللّهِ ؟ قالَ : إنّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ یَقولُ فی کتابِهِ : «لا خَیْرَ فی کَثیرٍ مِن نَجْواهُم ......... » (1) ، و قالَ: «لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أمْوالَکُمُ الّتی جَعَلَ اللّهُ لَکُمْ قِیاما» (2) ، و قالَ : «لا تَسْألوا عَن أشْیاءَ إنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُم» (3) . (4)

الکافی_ به نقل از أبو جارود _امام باقر علیه السلام فرمود : هرگاه برای شما سخن و حدیثی گفتم [درباره آن ]از کتاب خدا از من بپرسید. سپس در حدیث خود فرمود : همانا خداوند از قیل و قال و تباه کردن مال و بسیاریِ پرسش نهی فرموده است. عرض کردند : یا بن رسول اللّه ! این مطلب در کجای کتاب خداست؟ فرمود : خداوند عزّ و جلّ در کتاب خود می فرماید : «در بسیاری از راز گویی های ایشان خیری نیست ......... » و فرموده است : «و اموالتان را _ که خداوند آن را وسیله قوام [زندگی ]شما قرار داده _ به سفیهان مدهید» و فرموده است : «از چیزهایی مپرسید که اگر برای شما آشکار گردد شما را ناراحت می کند».

3703 - المالُ ما أفادَ الرِّجالَ
3703 - دارایی آن است که مردم را سود رساند

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ لکَ فی مالِکَ ثلاثا شُرَکاءَ : أنتَ، و التّلَفُ، و الوارِثُ، فإنِ استَطَعتَ أن لا تکونَ أعجَزَهُم فافعَلْ . (5)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :المالُ ما أفادَ الرِّجالَ . (6)

3703

دارایی آن است که مردم را سود رساند

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در دارایی تو سه نفر شریکند : خودت، تلف و نابودی، و وارث. پس، اگر می توانی کاری کن که نا توانترین این ها نباشی.

امام علی علیه السلام :دارایی آن است که مردم را سود رساند.

ص :176


1- النساء : 114 .
2- النساء : 5 .
3- المائدة : 101 .
4- الکافی : 5/300/2 .
5- کنز العمّال : 16147 .
6- غرر الحکم : 508 .

عنه علیه السلام :مَن جَمَعَ المالَ لِیَنفَعَ بهِ النّاسَ أطاعُوهُ ، و مَن جَمَعَ لنَفسِهِ أضاعُوهُ . (1)

عنه علیه السلام :المالُ یُکرِمُ صاحِبَهُ ما بَذَلَهُ ، و یُهینُهُ ما بَخِلَ بهِ . (2)

عنه علیه السلام :المالُ لا یَنفَعُکَ حتّی یُفارِقَکَ . (3)

عنه علیه السلام :إنّ إعطاءَ هذا المالِ قُنیَةٌ ، و إنّ إمساکَهُ فِتنَةٌ . (4)

عنه علیه السلام :المالُ وَبالٌ علی صاحِبهِ إلاّ ما قَدَّمَ مِنهُ . (5)

عنه علیه السلام :إنّ إنفاقَ هذا المالِ فی طاعَةِ اللّهِ أعظَمُ نِعمَةٍ ، و إنّ إنفاقَهُ فی مَعاصیهِ أعظَمُ مِحنَةٍ . (6)

عنه علیه السلام :إنّ العَبدَ إذا ماتَ قالَتِ الملائکةُ: ما قَدَّمَ ؟ و قالَ النّاسُ : ما أخَّرَ ؟ فقَدِّموا فَضلاً یَکُن لَکُم ، و لا تُؤخِّروا کَیلا یکونَ حَسرَةً علَیکُم ؛ فإنّ المَحرومَ مَن حُرِمَ خَیرَ مالِهِ ، و المَغبوطَ مَن ثَقَّلَ بالصَّدَقاتِ و الخَیراتِ مَوازینَهُ . (7)

امام علی علیه السلام :هر کس مال و ثروتی جمع کند تا به وسیله آن به مردم سود رساند، مردم از او فرمان برند و هر کس برای خودش جمع کند، مردم او را ضایع کنند (فرمانش را نبرند یا نابودش کنند).

امام علی علیه السلام :مال و ثروت، صاحب خود را تا زمانی که آن را بذل و بخشش کند، گرامی می گرداند و هرگاه بخل ورزد خوارش می سازد.

امام علی علیه السلام :دارایی ، تو را سود نرساند مگر آن گاه که از تو جدا شود.

امام علی علیه السلام :راستی که بخشیدن این مالْ پس انداز است و نگهداشتن آن فتنه (گرفتاری).

امام علی علیه السلام :مال و ثروت وبالی است برای صاحبش، مگر آنچه که [برای آخرتش ]پیش فرستد.

امام علی علیه السلام :خرج کردن این مال در راه طاعت خدا بزرگترین نعمت است، و مصرف کردنش در راه معاصی او بزرگترین محنت.

امام علی علیه السلام :هرگاه بنده بمیرد، فرشتگان گویند : چه پیش فرستاد؟ و مردم گویند : چه بر جای گذاشت؟ پس، زیادی مال خود را پیش فرستید، تا برای شما باشد و بر جای نگذارید تا مایه حسرت شما گردد؛ زیرا محروم کسی است که از خیر و منفعت مال خود محروم بماند و سعادتمند کسی است که ترازوهای اعمالش از صدقات و خیرات سنگین شود.

ص :177


1- غرر الحکم : 8576 .
2- غرر الحکم : 1838 .
3- غرر الحکم : 1452 .
4- غرر الحکم : 3391 .
5- غرر الحکم : 1957 .
6- غرر الحکم : 3392 .
7- عیون أخبار الرِّضا : 1/298/56 .

عنه علیه السلام :أمسِکْ مِن المالِ بقَدرِ ضَرورَتِکَ، و قَدِّمِ الفَضلَ لِیَومِ حاجَتِکَ . (1)

امام علی علیه السلام :از مال و دارایی به اندازه ضرورت خود نگه دار و زیادی آن را برای روز نیازمندی خود پیش فرست.

3704 - أفضَلُ المالِ
3704 - برترین دارایی

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أفضَلُ المالِ ما وُقِیَ بهِ العِرضُ ، و قُضِیَت بهِ الحُقوقُ . (2)

عنه علیه السلام :خَیرُ مالِکَ ما أعانَکَ علی حاجَتِکَ . (3)

عنه علیه السلام :أفضَلُ المالِ ما قُضِیَت بهِ الحُقوقُ . (4)

عنه علیه السلام :أفضَلُ المالِ ما استُرِقَّ بهِ الأحرارُ . (5)

عنه علیه السلام :أفضَلُ الأموالِ ما استُرِقَّ بهِ الرِّجالُ . (6)

عنه علیه السلام :أفضَلُ الأموالِ أحسَنُها أثَرا علَیکَ . (7)

عنه علیه السلام :إنّ خَیرَ المالِ ما کَسَبَ ثَناءً و شُکرا ، و أوجَبَ ثَوابا و أجرا . (8)

3704

برترین دارایی

امام علی علیه السلام :برترین دارایی آن است که با آن آبرو حفظ و حقوق [خدا و مردم ]پرداخته شود.

امام علی علیه السلام :بهترین دارایی تو، آن است که برای رفع نیازت به تو کمک کند.

امام علی علیه السلام :برترین دارایی، آن است که به وسیله آن حقوق [الهی و مردم] ادا شود.

امام علی علیه السلام :برترین دارایی، آن است که به وسیله [انفاقِ] آن آزادگان به بندگی کشیده شوند.

امام علی علیه السلام :برترین دارایی ها آن دارایی است که با آن مردان به بندگی کشیده شوند.

امام علی علیه السلام :برترین دارایی ها آن دارایی است که اثر نیکوتری بر تو داشته باشد.

امام علی علیه السلام :بهترین ثروت آن ثروتی است که ستایش و قدردانی به بار آورد و ثواب و اجری را [برای انسان ]واجب گردانند.

ص :178


1- نهج البلاغة : الکتاب 21 .
2- . بحار الأنوار: 78/7/60 .
3- بحار الأنوار : 78/12/70 .
4- . غرر الحکم : 3250 .
5- غرر الحکم : 2953 .
6- . غرر الحکم : 2955 .
7- غرر الحکم : 3145 .
8- . غرر الحکم : 3572 .

عنه علیه السلام :إنّ خَیرَ المالِ ما أورَثَکَ ذُخرا و ذِکرا ، و أکسَبَکَ حَمدا و أجرا . (1)

عنه علیه السلام :خَیرُ أموالِکَ ما کَفاکَ . (2)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :خَیرُ مالِ المَرءِ ذَخائِرُ الصَّدَقَةِ . (3)

امام علی علیه السلام :بهترین دارایی آن است که اندوخته و نام برای تو بر جای گذارد و ستایش و اجر برایت به بار آورد.

امام علی علیه السلام :بهترین اموال تو، آن مالی است که بی نیازت کند.

امام رضا علیه السلام :بهترین دارایی انسان، اندوخته های صدقه است.

3705 - أنفَعُ المالِ
3705 - سودمندترین دارایی

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا مالَ أعوَدُ مِن العَقلِ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا مالَ أنفَعُ مِن القُنوعِ بالیَسیرِ المُجزی . (5)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :سُئلَ أبو ذرٍّ: ما مالُکَ ؟ قالَ : عَمَلی . قیلَ لَهُ : إنّما نَسألُکَ عَنِ الذّهَبِ و الفِضَّةِ ؟ فقالَ : ما اُصبِحُ فلا اُمسی و ما اُمسِی فلا اُصبِحُ ، لَنا کُندُوجٌ نَرفَعُ فیهِ خَیرَ مَتاعِنا ، سَمِعتُ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یقولُ : کُندوجُ المؤمنِ قَبرُهُ . (6)

(7)

3705

سودمندترین دارایی

امام علی علیه السلام :هیچ مالی پر سودتر از خِرَد نیست.

امام صادق علیه السلام :هیچ مالی سودمندتر از قناعت کردن به [مال] اندکی که بسنده باشد، نیست.

امام کاظم علیه السلام :از ابوذر سؤال شد : دارایی تو چیست؟ پاسخ داد عملم. به او گفته شد : ما از تو درباره زر و سیم می پرسیم؟ گفت : من روز خود را که شروع می کنم به فکر شبم نیستم و شبم را که می آغازم در اندیشه روز بعد نیستم [که در نتیجه مال و ثروتی بیندوزم. ]ما کندویی داریم که بهترین کالای خود را در آن انبار می کنیم. از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرماید: کندوی مؤمن قبر اوست.

ص :179


1- غرر الحکم : 3600 .
2- غرر الحکم : 5034 .
3- تنبیه الخواطر : 2/182 .
4- بحار الأنوار : 1/94/24 .
5- بحار الأنوار : 69/400/93 .
6- الأمالی للطوسی : 702/1501 .
7- (انظر) الدنیا : باب 1244 حدیث 6142 .

3706 - المالُ مالُ اللَّهِ
3706 - مال از آنِ خداست

الکتاب :

«وَ آتُوهُمْ مِنْ مَالِ اللّهِ الَّذِی آتَاکُمْ» . (1)

«قُلِ اللَّهُمَّ مَالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشَاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشَاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ و هُو یَقرأُ «ألْهاکُمُ التَّکاثُرُ» (3) _: یقولُ ابنُ آدمَ : مالی مالی ! و هَل لکَ یا ابنَ آدمَ مِن مالِکَ إلاّ ما أکَلتَ فأفنَیتَ ، أو لَبِستَ فأبلَیتَ ، أو تَصدَّقتَ فأمضَیتَ ؟! (4)

عنه صلی الله علیه و آله :یقولُ العَبدُ : مالی مالی ! و إنّما لَهُ مِن مالهِ ثلاثٌ : ما أکَلَ فأفنی ، أو لَبِسَ فأبلی ، أو أعطی فاقتَنی ، ما سِوی ذلکَ فهُو ذاهِبٌ و تارِکُهُ للنّاسِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :یقولُ ابنُ آدمَ : مُلکی مُلکی ! و مالی مالی ! یا مِسکینُ ! أینَ کنتَ حیثُ کانَ المُلکُ و لَم تَکُن ، و هَل لکَ إلاّ ما أکَلتَ فأفنَیتَ ، أو لَبِستَ فأبلَیتَ ، أو تَصَدَّقتَ فأبقَیتَ ؟! إمّا مَرحومٌ بهِ و إمّا مُعاقَبٌ علَیهِ ، فاعقِلْ أن لا یکونَ مالُ غیرِکَ أحَبَّ إلَیکَ مِن مالِکَ . (6)

3706

مال از آنِ خداست.

قرآن :

«و از آن مالی که خدا به شما داده است به ایشان بدهید».

«بگو : بار خدایا! ای دارنده مُلک! مُلک را به هر که خواهی می دهی و از هر که خواهی مُلک را می گیری و هر که را خواهی عزّت می بخشی و هر که را خواهی خوار می گردانی، همه خوبی ها به دست توست، هر آینه تو بر هر چیزی توانایی».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ وقتی که سوره «ألهاکم التکاثر» را خواند _فرمود : آدمیزاد می گوید: مالِ من، مالِ من. ای پسر آدم! آیا تو را از اموالت چیزی جز همان مقداری است که می خوری و از میان می بری، یا می پوشی و کهنه می گردانی، یا صدقه می دهی و روانه می کنی؟

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بنده می گوید : مال من، مال من؛ حال آنکه از مال او تنها سه چیز از آنِ وی می باشد : آنچه می خورد و تمام می کند،یا می پوشد و کهنه می سازد، یا می بخشد و ذخیره می کند. به جز این ها، بقیه را می رود و برای مردم باقی می گذارد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آدمیزاد می گوید: مِلکِ من، ملک من، و مالِ من، مال من. ای بینوا! کجا بودی زمانی که ملک بود و تو نبودی؟ آیا مال تو جز همان مقداری است که می خوری و از میان می بری، یا می پوشی و کهنه می گردانی یا صدقه می دهی و [برای آخرتت] باقی می گذاری که به خاطر آن یا مشمول رحمت می شوی یا کیفر می بینی؟ پس، بیندیش که مال دیگری را بیشتر از مال خودت دوست نداشته باشی .

ص :180


1- النور : 33 .
2- آل عمران : 26 .
3- التکاثر : 1 .
4- الترغیب و الترهیب : 4/172/37 .
5- الترغیب و الترهیب : 4/172/36 .
6- بحار الأنوار : 71/356/17 .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :المالُ مالُ اللّهِ عَزَّ و جلَّ، جَعَلَهُ وَدائِعَ عندَ خَلقِهِ ، و أمَرَهُم أن یأکُلوا مِنهُ قَصدا، و یَشرَبوا مِنهُ قَصدا ، و یَلبَسوا مِنهُ قَصدا ، وَ ینکِحوا مِنهُ قَصدا ، و یَرکَبوا مِنهُ قَصدا ، و یَعودوا بِما سِوی ذلکَ علی فُقَراءِ المؤمنینَ ، فمَن تَعَدّی ذلکَ کانَ ما أکلَهُ حَراما ، و ما شَرِبَ مِنهُ حَراما و ما لَبِسَهُ مِنهُ حَراما ، و ما نَکحَهُ مِنهُ حَراما ، و ما رَکِبَهُ مِنهُ حَراما . (1)

عنه علیه السلام :أ تَری اللّهَ أعطی مَن أعطی مِن کرامَتِهِ علَیهِ ، و مَنعَ مَن مَنعَ مِن هَوانٍ بهِ علَیهِ ؟! لا ، و لکنّ المالَ مالُ اللّهِ یَضَعُهُ عِندَ الرّجُلِ وَدائِعَ ، و جَوّزَ لَهُم أن یأکُلوا قَصدا ، و یَلبَسوا قَصدا ، و یَنکِحوا قَصدا ، و یَرکَبوا قَصدا، و یَعودوا بِما سِوی ذلکَ علی فُقَراءِ المؤمنینَ ، و یَلُمُّوا بهِ شَعثَهُم ، فمَن فَعَلَ ذلکَ کانَ ما یَأکُلُ حَلالاً ، وَ یشرَبُ حَلالاً ، و یَرکَبُ و یَنکِحُ حَلالاً ، و مَن عدا ذلکَ کانَ علَیهِ حَراما .

«لا تُسْرِفوا إنّهُ لا یُحِبُّ المُسْرِفینَ» (2) ، أ تَرَی اللّهَ ائتَمَنَ رجُلاً علی مالٍ ، لَهُ أن یَشتَریَ فَرَسا بعَشرَةِ آلافِ دِرهَمٍ و یُجزیهِ فَرَسٌ بعِشرینَ دِرهَما ؟ و یَشتَریَ جارِیَةً بألفِ دینارٍ و یُجزیهِ بعِشرینَ دینارا ؟ و قالَ : «لا تُسْرِفوا ......... » ! . (3)

امام صادق علیه السلام :اموال از آنِ خداست و آنها را نزد آفریدگان خویش امانت نهاده است و فرمانشان داده که از آن با میانه روی بخورند و با میانه روی بنوشند و با میانه روی بپوشند و با میانه روی ازدواج کنند و با میانه روی وسیله سواری بخرند و سوار شوند و بیش از آن را به مؤمنان نیازمند ببخشند. هر که از این حدّ [اعتدال و میانه روی] فراتر رود، آنچه از آن مال می خورد حرام است و آنچه می نوشد حرام و آنچه می پوشد حرام و آنچه به وسیله آن مال ازدواج می کند حرام و آنچه سوار می شود حرام است.

امام صادق علیه السلام :فکر می کنی خداوند که به کسی چیزی داده به خاطر این است که در پیشگاه او احترام دارد و به کسی که چیزی نداده برای این است که در نظر او خوار و بی مقدار است؟ نه، بلکه اموال از آنِ خداست که نزد انسان به امانت می گذارد و به ایشان اجازه می دهد که با رعایت میانه روی بخورند و بپوشند و ازدواج کنند و وسیله سواری بخرند و سوار شوند و مازاد بر آن را به مؤمنان نیازمند بدهند و بدین وسیله آنها را از پریشانی برهانند. پس هر که چنین کند، آنچه می خورد و می نوشد و سوار می شود و ازدواج می کند حلال است و هر که از این حد تجاوز کند، بر او حرام باشد.

«اسراف نکنید که خدا اسرافکاران را دوست ندارد»، آیا خیال می کنی خداوند که مالی را به امانت به مردی داده، او حق دارد اسبی را به ده هزار درهم بخرد، در حالی که اسب بیست درهمی هم برایش کافی است؟ یا کنیزی را به هزار دینار بخرد، در صورتی که کنیز بیست دیناری هم او را کفایت می کند؟ حال آنکه فرموده است : «اسراف نکنید ......... » !

ص :181


1- بحار الأنوار : 103/16/74 .
2- الأنعام : 141 و الأعراف : 31 .
3- بحار الأنوار : 79/304/17 .

عنه علیه السلام :إنّما أعطاکُمُ اللّهُ هذهِ الفُضولَ مِن الأموالِ لتُوَجِّهوها حیثُ وَجَّهَها اللّهُ عَزَّ و جلَّ ، و لَم یُعطِکُموها لِتَکنِزوها . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام :در حقیقت، خداوند این مال های زیادی را به شما داده است تا آنها را در جهتی که خداوند عزّ و جلّ معلوم کرده است به کار اندازید. آنها را به شما نداده است که بیندوزید.

3707 - تَساوِی النّاس فی مالِ اللَّهِ
3707 - برابری مردم در مالِ خدا

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أمّا هذا الفَیءُ فلَیسَ لأحَدٍ علی أحَدٍ فیهِ أثَرَةٌ ، و قَد فَرَغَ اللّهُ مِن قِسمَتِهِ ؛فهُو مالُ اللّهِ و أنتُم عِبادُ اللّهِ المُسلمونَ . (3)

3707

برابری مردم در مالِ خدا

امام علی علیه السلام :در برخورداری از این بیت المال هیچ کس را بر دیگری مزیّتی نیست. خداوند خود آن را تقسیم کرده است؛ زیرا آن مال خداست و شما هم بندگان مسلمان خدایید.

ص :182


1- کتاب من لا یحضره الفقیه : 2/57/1693 .
2- (انظر) معرفة اللّه : باب 2613 . الملک : باب 3644 .
3- شرح نهج البلاغة : 7/40 .

عنه علیه السلام_ مِن کِتابٍ لَهُ إلی مصقَلةَ بنِ هُبَیرةَ الشَّیبانیِّ ، و هو عامِلُهُ علی أردَشیرَ خُرَّة _: ألا و إنّ حَقَّ مَن قِبَلَکَ و قِبَلَنا مِن المُسلمینَ فی قِسمَةِ هذا الفَیءِ سَواءٌ ، یَرِدونَ عِندی علَیهِ و یَصدُرونَ عَنهُ . (1)

عنه علیه السلام_ لَمّا عُوتِبَ علَی التَّسوِیَةِ فی العَطاءِ _: أ تأمُرونِّی (أ تأمُرونَنی) أن أطلُبَ النَّصرَ بالجَورِ فیمَن وُلِّیتُ علَیهِ ؟! و اللّهِ، لا أطورُ بهِ ما سَمَرَ سَمیرٌ ، و ما أمَّ نَجمٌ فی السَّماءِ نَجما ! لو کانَ المالُ لی لَسَوَّیتُ بینَهُم ، فکیفَ و إنّما المالُ مالُ اللّهِ ؟! (2)

عنه علیه السلام_ لِعبدِ اللّهِ بنِ زمعةَ لَمّا طَلَبَ منهُ مالاً فی خِلافتِهِ _: إنّ هذا المالَ لیسَ لی و لا لکَ ، و إنّما هُو فَیءٌ للمُسلمینَ و جَلْبُ (حَلبُ) أسیافِهِم ، فإنْ شَرِکتَهُم فی حَربِهِم کانَ لکَ مِثلُ حَظِّهِم ، و إلاّ فَجَناةُ أیدیهِم لا تکونُ لغَیرِ أفواهِهِم . (3)

عنه علیه السلام_ فی کِتابٍ لَهُ إلی قُثَمَ بنِ العبّاسِ و هُو عامِلُهُ علی مکّةَ _: و انظُرْ إلی ما اجتَمعَ عِندَکَ مِن مالِ اللّهِ فاصرِفْهُ إلی مَن قِبَلَکَ مِن ذَوی العِیالِ و المَجاعَةِ ، مُصیبا بهِ مَواضِعَ الفاقَةِ و الخَلاّتِ ، و ما فَضَلَ عن ذلکَ فاحمِلْهُ إلَینا لنَقسِمَهُ فیمَن قِبَلَنا . (4)

امام علی علیه السلام_ در بخشی از نامه خود به مصقلة بن هبیره شیبانی، کارگزار آن حضرت در اردشیر خُرّه _نوشت : بدان که مسلمانانی که نزد تو و نزد ما به سر می برند سهمشان از این بیت المال یکسان است. برای دریافت سهم خود از آن، نزد من می آیند و می گیرند و باز می گردند.

امام علی علیه السلام_ هنگامی که به سبب رعایت برابری در تقسیم بیت المال از ایشان خرده گرفتند _فرمود : آیا به من می گویید که با ستم بر کسانی که زمام دارشان شده ام ، پیروزی را بجویم؟! به خدا سوگند که تا شب و روز می چرخند و در آسمان ستاره ای از پی ستاره ای بر می آید، هرگز گرد این کار نخواهم گشت. اگر این مال از آنِ خودم هم می بود، آن را به یکسان میانشان تقسیم می کردم چه رسد به اینکه مال، مال خداست!

امام علی علیه السلام_ خطاب به عبد اللّه بن زمعه که در زمان خلافتش از آن حضرت مالی طلبیده بود _فرمود : این مال نه از من است و نه از تو. بلکه غنیمت مسلمانان و حاصل شمشیرهای آنان است. اگر در جنگشان با آنان شرکت کرده ای، تو هم مانند آنها سهم داری و گرنه دسترنج آنها برای دهان های غیر آنها نیست.

امام علی علیه السلام_ در نامه ای به قثم بن عباس ، کارگزار ایشان در مکّه _نوشت : به آنچه از مال خدا که نزد تو جمع می شود بنگر و آن را میان عیالواران و گرسنگان منطقه پیرامونت پخش کن و با آن خلأ فقر را پر کن و مازادش را برای ما بفرست، تا آن را میان کسانی که نزد ما هستند تقسیم کنیم.

ص :183


1- نهج البلاغة : الکتاب 43 .
2- نهج البلاغة : الخطبة 126 .
3- نهج البلاغة : الخطبة 232 .
4- نهج البلاغة : الکتاب 67 .

عنه علیه السلام_ فیما رَدَّهُ علَی المُسلمینَ مِن قَطائعِ عُثمانَ بنِ عفّانٍ _: و اللّهِ، لَو وَجَدتُهُ قَد تُزُوِّجَ بهِ النِّساءُ و مُلِکَ (تُمُلِّکَ) بهِ الإماءُ لَرَدَدتُهُ ؛ فإنّ فی العَدلِ سَعَةً ، و مَن ضاقَ علَیهِ العَدلُ فالجَورُ علَیهِ أضیَقُ ! (1)

عنه علیه السلام_ فی عَهدِهِ إلَی الأشتَرِ _: و لکنَّنی آسی أن یَلِیَ أمرَ هذِهِ الاُمّةِ سُفَهاؤها و فُجّارُها ، فیَتَّخِذوا مالَ اللّهِ دُوَلاً ، و عِبادَهُ خَوَلاً . (2)

شرح نهج البلاغة عن أبی جعفرٍ الإسکافیّ : ......... صَعِدَ المِنبَرَ فی الیَومِ الثّانی مِن یَومِ البَیعَةِ ، و هُو یَومُ السَّبتِ لإحدی عَشرَةَ لَیلَةً بَقِینَ مِن ذی الحِجَّةِ فحَمِدَ اللّهَ و أثنی علَیهِ ......... ثُمَّ التَفَتَ علیه السلام یَمینا و شِمالاً ، فقالَ : ألا لا یَقولَنَّ رِجالٌ مِنکُم غَدا : قَد غَمَرَتهُمُ الدُّنیا فاتَّخَذوا العِقارَ ، و فَجَّروا الأنهارَ ، و رَکِبوا الخُیولَ الفارِهَةَ ، و اتَّخَذوا الوَصائفَ الرّوقَةَ ، فصارَ ذلکَ علَیهِم عارا و شَنارا ، إذا ما مَنَعتُهُم ما کانوا یَخوضونَ فیهِ ، و أصَرتُهُم إلی حُقوقِهِمُ الّتی یَعلَمونَ ، فیَنقِمونَ ذلکَ و یَستَنکِرونَ و یَقولونَ : حَرَمَنا ابنُ أبی طالبٍ حُقوقَنا ! ألا و أیُّما رجُلٍ مِن المُهاجِرینَ و الأنصارِ مِن أصحابِ رسولِ اللّهِ صلّی اللّهُ علَیهِ یَری أنّ الفَضلَ لَهُ علی مَن سِواهُ لِصُحبَتِهِ ، فإنّ الفَضلَ النَّیِّرَ غَدا عِندَ اللّهِ ، و ثوابَهُ و أجرَهُ علَی اللّهِ . و أیُّما رجُلٍ استَجابَ للّهِ و لِلرّسولِ، فصَدَّقَ مِلّتَنا، و دَخَلَ فی دِینِنا، و استَقبَلَ قِبلَتَنا ، فقدِ استَوجَبَ حُقوقَ الإسلامِ و حُدودَهُ.

فأنتُم عِبادُ اللّهِ ، و المالُ مالُ اللّهِ ، یُقسَّمُ بَینَکُم بالسَّوِیَّةِ لا فَضلَ فیهِ لأحَدٍ علی أحَدٍ ، و للمُتَّقینَ عِندَ اللّهِ غَدا أحسَنُ الجَزاءِ و أفضَلُ الثَّوابِ ، لَم یَجعَلِ اللّهُ الدُّنیا للمُتَّقینَ أجرا و لا ثَوابا و ما عِندَ اللّهِ خَیرٌ للأبرارِ . (3)

امام علی علیه السلام_ درباره زمین هایی که عثمان تیول بعضی کرده بود و حضرت آنها را به مسلمانان بازگرداند _فرمود : به خدا سوگند اگر ببینم که به کابین زنان یا بهای کنیزان رفته باشد، هر آینه آن را باز می گردانم؛ زیرا دامنه عدالت گسترده است و هر که عدالت بر او تنگ آید (با همه گستردگیش آن را تحمّل نکند) بی عدالتی بر او تنگتر آید!

امام علی علیه السلام_ در فرمانش به مالک اشتر _نوشت : امّا غم من این است که کار این امّت را نابخردان و نابکاران آنها به عهده گیرند و در نتیجه، مال خدا را میان خود دست به دست گردانند و بندگان او را به بردگی کشند.

شرح نهج البلاغه_ به نقل از ابو جعفر اسکافی _: (امام علی علیه السلام ) در روزِ دوم بیعت، که مصادف با روز شنبه یازده شب مانده از ماه ذی حجّه بود، منبر رفت و حمد و ثنای خدا گفت ......... سپس به راست و چپ نگاهی کرد و فرمود : هان! مبادا کسانی از شما که غرق دنیا شدند و ملک و املاک فراهم آوردند و نهرها جاری کردند و اسبان چابک سوار شدند و کنیزکان زیبا روی گرفتند، این همه مایه ننگ و رسوایی آنان شود آن گاه که ایشان را از ناز و نعمتی که در آن فرو رفته اند باز دارم و به سوی حقوقشان که می دانند برگردانمشان! پس، به خرده گیری و انکار برخیزند و فردا بگویند : پسر ابو طالب ما را از حقوقمان محروم کرد! بدانید که هر مردی از مهاجران و انصار که صحابی رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده است و خیال کند که به دلیل صحابی بودنش بر دیگری برتری دارد، باید بداند که برتری آشکار در فردای قیامت نزد خداوند است و ثواب و اجر او با خداست و هر مردی که دعوت خدا و رسولش را اجابت کرده و آیین ما را پذیرفته و به دین ما در آمده و رو به قبله ما می ایستد، هر آینه مستوجب حقوق و حدود اسلام است.

پس، شما بندگان خدا هستید و مالْ مال خداست و میانتان به یکسان تقسیم می شود و در این زمینه هیچ یک را بر دیگری برتری نیست و پرهیزگاران در فردای قیامت نزد پروردگار بهترین پاداش و برترین ثواب را دارند. خداوند دنیا را مزد و پاداش پرهیزگاران قرار نداده و آنچه نزد خداست، برای نیکان بهتر است.

ص :184


1- . نهج البلاغة : الخطبة 15 .
2- نهج البلاغة : الکتاب 62 .
3- شرح نهج البلاغة : 7/36 و 37 .

ص :185

بحار الأنوار :بَعَثَ اُسامَةُ بنُ زیدٍ إلی أمیرِ المؤمنینَ علیه السلام : أنِ ابعَثْ علَیَّ بِعَطائی ، فوَ اللّهِ لَتَعلَمُ أنّکَ لَو کُنتَ فی فَمِ أسَدٍ لدَخَلتُ مَعکَ ، فکتبَ علیه السلام إلَیهِ : إنّ هذا المالَ لِمَن جاهَدَ علَیهِ ، و لکنْ هذا مالی بالمَدینَةِ فأصِبْ مِنهُ ما شِئتَ . (1)

شرح نهج البلاغة عن أبی إسحاق الهَمْدانیَِّ :إنّ امرأتَینِ أتَتا علیّا علیه السلام ، إحداهُما مِن العَرَبِ ، و الاُخری مِن المَوالی ، فسَألَتاهُ فدَفَعَ إلَیهِما دَراهِمَ و طَعاما بالسَّواءِ ، فقالَت إحداهُما : إنّی امرأةٌ مِن العَرَبِ و هذهِ مِن العَجَمِ ! فقالَ : إنّی و اللّهِ، لا أجِدُ لبَنی إسماعیلَ فی هذا الفَیءِ فَضلاً علی بَنی إسحاقَ . (2)

الاختصاص عن ابنِ دأبٍ :وَلّی [أمیرُ المؤمنینَ علیه السلام ]بَیتَ مالِ المَدینةِ عمّارَ بنَ یاسرٍ و أبا الهَیثَمِ بنَ التَّیِّهانِ ، فکتَبَ : العَرَبیُّ و القُرَشیُّ و الأنصاریُّ و العَجَمیُّ و کلُّ مَن کانَ فی الإسلامِ مِن قَبائلِ العَرَبِ و أجناسِ العَجَمِ (سَواءٌ). فأتاهُ سَهلُ بنُ حُنَیفٍ بِمَولیً لَهُ أسوَدَ فقالَ : کَم تُعطی هذا ؟ فقالَ لَهُ أمیرُ المؤمنینَ علیه السلام : کَم أخَذتَ أنتَ ؟ قالَ : ثلاثةَ دنانِیرَ، و کذلکَ أخَذَ النّاسُ . قال : فأعطُوا مَولاهُ مِثلَ ما أخَذَ ثلاثةَ دنانِیرَ . (3)

بحار الأنوار :اُسامة بن زید به امیر مؤمنان علیه السلام پیغام فرستاد که عطای مرا برایم بفرست؛ زیرا به خدا قسم می دانی که اگر به کام شیر می رفتی، من هم با تو می آمدم. علی علیه السلام به او نوشت : این مال از آنِ کسی است که برای آن جهاد کرده است. امّا این تو و این مال من در مدینه، هرچه می خواهی از آن بردار.

شرح نهج البلاغه_ به نقل از ابو اسحاق همدانی _: دو زن، یکی عرب و دیگری از موالی، نزد علی علیه السلام آمدند و از آن حضرت چیزی [از بیت المال ]خواستند. امام به هر دوی آنها به یک اندازه پول و خوراک داد. یکی از آن دو گفت : من زنی عرب هستم و این زن عجم است! علی علیه السلام فرمود : به خدا قسم که من در این غنیمت برای فرزندان اسماعیل برتری ای بر فرزندان اسحاق نمی یابم.

الاختصاص_ به نقل از ابن دأب _: امیر مؤمنان علیه السلام مسئولیت بیت المال مدینه را به عمار بن یاسر و ابو الهیثم بن تیّهان سپرد و نوشت : عرب و قرشی و انصاری و عجم و کلیه عرب ها و عجم هایی که اسلام را پذیرفته اند [یکسانند]. پس، سهل بن حنیف با غلام سیاه خود آمد و عرض کرد : به این چقدر عطا می دهی؟ امیر المؤمنین علیه السلام به او فرمود : خودت چقدر گرفته ای؟ عرض کرد : سه دینار. بقیه مردم نیز همین اندازه گرفته اند. حضرت فرمود : به غلام او نیز مانند خودش سه دینار بدهید.

ص :186


1- بحار الأنوار : 100/58/3 .
2- . شرح نهج البلاغة : 2/200 .
3- الاختصاص : 152 .

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إذا قامَ قائمُنا اضمَحَلّتِ القَطائعُ فلا قَطائعَ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لمّا وَلی علیٌّ علیه السلام صَعِدَ المِنبرَ، فحَمِد اللّهُ و أثنی علیه، ثمّ قالَ :إنّی وَ اللّه لا أرْزؤکُم (2) مِن فَیئکُم دِرهَما ما قامَ لی عِذْقٌ بیَثرِبَ ، فلیَصدُقکُم (3) أنفسُکُم؛ أ فتَرَونی مانِعا نَفسی و مُعطیکُم؟! (4)

فقامَ إلَیهِ [ أخوهُ] عَقیلُ فقالَ لَه : و اللّهِ لتَجعَلُنی و أسوَدَ بالمدینَةِ سَواءً ! فقالَ : اجلِسْ، أ ما کانَ ههُنا أحَدٌ یَتَکلَّمُ غیرُکَ ؟ و ما فَضلُکَ علَیهِ إلاّ بِسابِقَةٍ أو تَقوی ! ! (5)

عنه علیه السلام_ لمّا سُئلَ عن قسمِ بَیتِ المالِ _: أهلُ الإسلامِ هُم أبناءُ الإسلامِ اُسَوِّی بَینَهُم فی العَطاءِ ، و فَضائلُهُم بَینَهُم و بینَ اللّهِ ، أجعَلُهُم کَبَنی رَجُلٍ واحِدٍ لا یُفضَّلُ أحَدٌ مِنهُم لفَضلِهِ و صَلاحِهِ فی المِیراثِ علی آخَرَ ضَعیفٍ مَنقوصٍ . (6)

امام باقر علیه السلام :زمانی که قائم ما قیام کند، زمین های پیشکشی [سلاطین] از هم پاشیده و ملغی می شود و هیچ تیولی نمی ماند.

امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام هنگامی که خلافت را به عهده گرفت بالای منبر رفت، بعد از حمد و ثنای خداوند فرمود: به خدا قسم تا وقتی حتی یک درخت خرما از من در یثرب سر پا باشد من از غنایم (خراج) شما درهمی برای خود بر نمی دارم. (اکنون) صادقانه بیندیشید. آیا فکر می کنید من که خودم را محروم می کنم به شما [بیشتر از حقّتان] عطا می کنم ؟!

در این هنگام عقیل برخاست و گفت : بخدا قسم مرا با سیاهی از سیاهان مدینه یکسان قرار می دهی؟ حضرت فرمود : بنشین، کس دیگری غیر تو در این جا نبود که سخن بگوید؟! تو را بر آنان برتری نیست مگر به سابقه ایمان یا تقوا!

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از تقسیم بیت المال _فرمود : مسلمانان، فرزندان اسلام هستند و من در عطا میان آنان برابری می نهم. فضایل و برتری هایشان میان خودشان و خداست. من آنها را مانند فرزندان یک مرد تلقی می کنم که در میراث، یکی از آنها به دلیل فضل و کمالش بر دیگری که ضعیف و ناقص است، برتری داده نمی شود.

ص :187


1- قرب الإسناد : 80/260 .
2- یقال : ما رزَأتُه مالَه ؛ أی : ما نقَصتُه (الصحاح : 1/52) .
3- أی ارجعوا إلی أنفسِکم و أنصفوا، و لتقُل أنفسُکم لکم صدقا فی ذلک (مرآة العقول : 26/72) .
4- و فی نهج السعادة :1/212 «أ فترونی مانعا نفسی و وُلدی و مُعطیکم؟! و لاَُسَوِّیَنَّ بین الأسودِ و الأحمر ......... ».
5- الکافی : 8/182/204 .
6- وسائل الشیعة : 11/81/3 .

عنه علیه السلام :إنّ اللّهَ تبارکَ و تعالی أشرَکَ بینَ الأغنیاءِ و الفُقَراءِ فی الأموالِ ، فلَیسَ لَهُم أن یَصرِفوا إلی غَیرِ شُرَکائِهِم . (1)

امام صادق علیه السلام :خداوند تبارک و تعالی، توانگران و تهیدستان را در اموال شریک قرار داده است. پس، توانگران حق ندارند [سهم شریکان خود را] به غیر شرکای خود بدهند.

3708 - الإمامُ عَلِیٌّ علیه السلام وبَیتُ المالِ
3708 - امام علی علیه السلام و بیت المال

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنّ علیّا اُتِیَ بالمالِ فأقعَدَ بینَ یَدَیهِ الوُزّانَ و النُّقّادَ ، فکَوَّمَ کُومَةً مِن ذَهَبٍ و کُومةً من فِضَّةٍ، فقالَ : یا حَمراءُ و یا بَیضاءُ ، احمَرِّی و ابیَضِّی و غُرِّی غَیری .

هذا جَنایَ و خیارُهُ فیه

و کلُّ جانٍ یَدُهُ إلی فیه (2)

شرح نهج البلاغة عن مجمع التیمیّ :کانَ علیٌّ علیه السلام یَکنُسُ بَیتَ المالِ کُلَّ جُمُعَةٍ ، و یُصَلّی فیهِ رَکعتَینِ ، و یقولُ : لِیَشهَدَ لی یَومَ القِیامَةِ . (3)

کنز العمّال :إنّ علیّا کانَ یَکنُسُ بَیتَ المالِ ثُمّ یُصَلّی فیهِ ؛ رَجاءَ أن یَشهَدَ لَهُ یَومَ القِیامَةِ أنّه لَم یَحبِسْ فیهِ المالَ عنِ المُسلمینَ . (4)

3708

امام علی علیه السلام و بیت المال

امام باقر علیه السلام :اموال علی علیه السلام آورده شد ، حضرت ترازوداران و زر سنجان را در برابر خود نشانید و کُپه ای از زر و کُپه ای از سیم درست کرد و فرمود :

ای سرخ ها! و ای سفیدها! سرخ شوید و سفید شوید و غیر مرا بفریبید!

این میوه ای است که من چیده ام و خوب هایش هم در میان آنهاست،

در حالی که هر میوه چینی دستش به سوی دهان خودش می رود.

شرح نهج البلاغة_ به نقل از مجمع التیمی _: امام علی علیه السلام هر جمعه بیت المال را جارو می کرد و دو رکعت نماز در آنجا می گزارد و می فرمود : تا اینکه [بیت المال] روز قیامت در حق من شهادت دهد.

کنز العمّال :امام علی علیه السلام بیت المال را جارو می کرد و سپس در آن نماز می گزارد، به این امید که روز قیامت در حق او شهادت دهد که در آن مالی را از مسلمانان نگه نداشت.

ص :188


1- . الکافی : 3/545/3 .
2- کنز العمّال : 36545 .
3- . شرح نهج البلاغة : 2/199 .
4- کنز العمّال : 36546 .

وسائل الشیعة :إنّ علیّا علیه السلام کانَ یَکنُسُ بَیتَ المالِ کلَّ یَومِ جُمُعةٍ ثُمّ یَنضَحُهُ بالماءِ ثُمّ یُصَلّی فیهِ رَکعتَینِ ، ثُمّ یقولُ : تَشهَدانِ لی یَومَ القِیامَةِ . (1)

وسائل الشیعة عن الضحّاکِ بنِ مُزاحم عن الإمامِ علیٍّ علیه السلام :کانَ خَلیلی رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله لا یَحبِسُ شیئا لغَدٍ ، و کانَ أبو بکرٍ یَفعَلُ ، و قد رأی عُمَرُ فی ذلکَ أن دَوَّنَ الدَّواوینَ، و أخَّرَ المالَ مِن سَنَةٍ إلی سَنةٍ ، و أمّا أنا فأصنَعُ کما صَنعَ خلیلی رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله .

قال : و کانَ علیٌّ یُعطیهِم مِن الجُمُعَةِ إلَی الجُمُعةِ و کانَ یقولُ :

هذا جَنایَ و خِیارُهُ فِیه

إذْ کُلُّ جانٍ یَدُهُ إلی فِیه (2)

شرح نهج البلاغة عن عبدِ الرَّحمنِ بن عَجلانَ :کانَ علیٌّ علیه السلام یَقسِمُ بینَ النّاسِ الأبزارَ و الحُرفَ (3) و الکَمُّونَ ، و کذا و کذا . (4)

وسائل الشیعة :امام علی علیه السلام هر روز جمعه بیت المال را جارو می کرد و آب می پاشید و سپس دو رکعت نماز در آن بجای می آورد و بعد می فرمود : شما دو [رکعت]، در روز قیامت برای من شهادت دهید.

وسائل الشیعه_ به نقل از ضحاک بن مزاحم _: امام علی علیه السلام فرمود : دوست من رسول خدا صلی الله علیه و آله چیزی [از بیت المال] را برای فردا نگه نمی داشت و ابو بکر نیز چنین می کرد.عمر به فکر افتاد که در این زمینه دفترهایی ترتیب دهد و اموال را از سالی تا سال دیگر ذخیره می کرد. لیکن من همان کاری را می کنم که دوستم رسول خدا صلی الله علیه و آله می کرد.

علی علیه السلام جمعه به جمعه عطا می داد و [این بیت را زمزمه ]می فرمود :

این میوه ای است که من چیده ام و خوب هایش هم در میان آنهاست،

آنگاه که هر میوه چینی دستش به سوی دهان خودش می رود [و آنچه می چیند خودش می خورد]. (5)

ص :189


1- وسائل الشیعة : 11/83/2 .
2- وسائل الشیعة : 11/83/3 .
3- الحُرف بالضمّ : حَبٌّ کالخردل . (المصباح المنیر : 130) .
4- شرح نهج البلاغة : 2/199 .
5- این بیت درباره کسی مثل زده می شود که بهترین آنچه را دارد به دوستش دهد و او را بر خود مقدّم دارد. ابن کلبی می گوید : این مثل از عمرو بن عَدیّ لخمی، خواهرزاده جَذیمه، است و او نخستین گوینده آن است. جذیمه در منزلی اتراق کرد و به افراد دستور داد برایش قارچ بچینند. بعضی از آنها بهترین قارچ هایی را که می چیدند خودشان می خوردند ولی عمرو بهترین قارچی را که می یافت برای دایی خود می آورد و خود هیچ نمی خورد و چون قارچ ها را نزد دایی خود آورد، این بیت را گفت (لسان العرب، ماده جنی) _ م.

شرح نهج البلاغة عن الشّعبی :دَخَلتُ الرَّحبَةَ بالکوفَةِ _ و أنا غُلامٌ _ فی غِلمانٍ ، فإذا أنا بعَلیٍّ علیه السلام قائما علی صُبرَتَینِ (1) مِن ذَهَبٍ و فِضَّةٍ ، و مَعهُ مِخفَقَةٌ ، و هُو یَطرُدُ النّاسَ بمِخفَقَتِهِ ثُمّ یَرجِعُ إلَی المالِ فیُقسِّمُهُ بینَ النّاسِ ، حتّی لَم یَبقَ مِنهُ شیءٌ .

ثُمّ انصَرَفَ و لَم یَحمِلْ إلی بَیتِهِ قلیلاً و لا کثیرا ، فرَجَعتُ إلی أبی فقُلتُ لَهُ : لَقد رأیتُ الیَومَ خَیرَ النّاسِ أو أحمَقَ النّاسِ! قالَ : مَن هُو یا بُنیَّ ؟ قلتُ: علیُّ بنُ أبی طالبٍ أمیرُ المؤمنینَ ، رأیتُهُ یَصنَعُ کذا ، فقَصَصتُ علَیهِ ، فبکی و قالَ : یا بُنیَّ ، بَل رأیتَ خَیرَ النّاسِ . (2)

الغارات عن زاذان :اِنطَلَقتُ مَعَ قَنبَرٍ إلی علیٍّ علیه السلام فقالَ: قُمْ یا أمیرَ المؤمنینَ فقد خَبَأتُ لکَ خَبیئةً . قالَ : فما هُو ؟ قالَ : قُم مَعی ، فقامَ و انطَلَقَ إلی بَیتِهِ فإذا باسِنَةٌ (3) مَملوءةٌ جاماتٍ مِن ذَهَبٍ و فِضَّةٍ ، فقالَ : یا أمیرَ المؤمنینَ، إنّکَ لا تَترُکُ شیئا إلاّ قَسَمتَهُ فادَّخَرتُ هذا لکَ ! قالَ علیٌّ علیه السلام : لَقد أحبَبتَ أن تُدخِلَ بَیتی نارا کثیرَةً ! فسَلَّ سَیفَهُ فضَرَبَها ، فانتَثَرَت مِن بَینِ إناءٍ مَقطوعٍ نِصفُهُ أو ثُلثُهُ ، ثُمّ قالَ : اقسِموهُ بالحِصَصِ ففَعلوا ، فجَعَلَ یَقولُ :

هذا جَنایَ و خِیارُهُ فِیه

إذْ کُلُّ جانٍ یَدُهُ إلی فِیه

یا بَیضاءُ غُرِّی غَیری و یا صَفراءُ غُرِّی غَیری . (4)

شرح نهج البلاغه_ به نقل از عبد الرحمان بن عجلان _: علی علیه السلام حتی حبوبات و خردل و زیره و مانند این ها هم را میان مردم تقسیم می کرد.

شرح نهج البلاغه_ به نقل از شعبی _: نوجوانی میان نوجوانان بودم که به رَحْبَه کوفه وارد شدم. ناگاه علی علیه السلام را دیدم که میان دو کُپه زر و سیم ایستاده و تازیانه ای به دست داشت و با آن مردم را دور می کرد و سپس به سمت آن مال ها بر می گشت و بین مردم تقسیم می کرد، تا جایی که از آن چیزی باقی نماند و خود دست خالی به طرف خانه اش برگشت. من نزد پدرم رفتم و گفتم : نمی دانم امروز بهترین مردم را دیدم یا کم هوش ترین آنها را. پدرم گفت : پسرم، چه کسی را دیدی؟ گفتم : علی بن ابی طالب، امیر مؤمنان، را دیدم که این کار را می کند. و داستان را برای پدرم شرح دادم. پدرم گریست و گفت : پسرم، تو بهترین مردم را دیده ای.

الغارات_ به نقل از زاذان _: با قنبر نزد علی علیه السلام رفتیم. قنبر گفت : برخیز ای امیر المؤمنین! که برای شما گنجینه ای نهفته ام. علی علیه السلام فرمود: چه گنجینه ای؟ گفتم : با من بیایید. علی علیه السلام برخاست و با او به خانه اش رفت. چشمش به جوالی پر از جام های زرّین و سیمین افتاد. قنبر گفت: یا امیر المؤمنین! شما هرچه هست تقسیم می کنی و از این رو من این ها را برای شما اندوخته ام! علی علیه السلام فرمود : مایل بودی آتشی فراوان به خانه من می افکندی! .........

سپس فرمود : این ها را به چند سهم تقسیم کنید. چنین کردند. پس علی علیه السلام به این بیت متمثل گشت :

این میوه ای است که من چیده ام و خوبهایش هم در میان آنهاست،

آنگاه که هر میوه چینی دستش به سوی دهان خودش می رود.

ای سپیدها! [دیگری را بفریبید] و ای زردها! دیگری را بفریبید.

ص :190


1- الصُبرةُ من الطعام : المجتمع کالکومة، و اشتریت الشیء صُبرة : أی بلا وزن و لا کیل (مجمع البحرین : 2/1006) .
2- شرح نهج البلاغة : 2/198 .
3- الباسِنَة : جوالق غلیظ من مشاقة الکتّان، و سَلّة من خوص بلا عروة (المعجم الوسیط : 1/57) .
4- الغارات : 1/55 .

تاریخ دمشق عن أبی صالِحٍ السَّمّان :رأیتُ علیّا دَخَلَ بَیتَ المالِ فرأی فیهِ شیئا فقالَ : لا أری هذا هاهُنا و بالنّاسِ إلَیهِ حاجَةٌ ! فأمَرَ بهِ فقُسِّمَ و أمَرَ بالبَیتِ فکُنِسَ و نُضِحَ فصَلّی فیهِ، أو قالَ (1) فیهِ . (2)

بحار الأنوار :کانَ أمیرُ المؤمنینَ علیه السلام إذا أعطی ما فی بَیتِ المالِ أمَرَ فکُنِسَ ثُمّ صَلّی فیهِ ، ثُمّ یَدعو فیقولُ فی دُعائهِ : اللّهُمّ إنّی أعوذُ بکَ مِن ذَنبٍ یُحبِطُ العَمَلَ ، و أعوذُ بکَ مِن ذَنبٍ یُعَجِّلُ النِّقَمَ ، و أعوذُ بکَ مِن ذَنبٍ یَمنَعُ الدُّعاءَ ، و أعوذُ بکَ مِن ذَنبٍ یَهتِکُ العِصمَةَ ، و أعوذُ بکَ مِن ذَنبٍ یُورِثُ النَّدَمَ ، و أعوذُ بکَ مِن ذَنبٍ یَحبِسُ القِسَمَ . (3) (4)

تاریخ دمشق_ به نقل از ابو صالح سمّان _: علی علیه السلام را دیدم که وارد بیت المال شد و در آنجا چیزی دید. پس فرمود : نبینم که این در این جا باشد و مردم به آن نیاز داشته باشند! آن گاه دستور داد آن را تقسیم کردند و فرمان داد بیت المال را جارو و آب پاشی کردند و حضرت در آنجا نماز گزارد، یا قیلوله (5) کرد .

بحار الأنوار :امیر المؤمنین علیه السلام پس از تقسیم بیت المال، دستور می داد آن را جارو می کردند و سپس در آن مکان نماز می گزارد و آن گاه دعا می کرد و در دعای خود می گفت : بار خدایا! پناه می برم به تو از گناهی که عمل را بر باد می دهد. پناه می برم به تو از گناهی که خشم و عذاب تو را شتاب می بخشد. پناه می برم به تو، از گناهی که مانع اجابت دعا می شود. پناه می برم به تو از گناهی که پرده عصمت و پاکی را می درد. پناه می برم به تو از گناهی که پشیمانی می آورد و پناه می برم به تو از گناهی که جلوی نصیب و بهره ها را می گیرد.

ص :191


1- القیلولة : الاستراحة نصف النهار ، یقال : قال ، یقیل ، قیلولة . (النهایة : 4/133) .
2- تاریخ دمشق : 42/476 .
3- بحار الأنوار : 94/93/9 .
4- (انظر) السؤال (طلب الحاجة) : باب 1716 .
5- استراحت نیم روز.

3709 - ما یَنبَغی لِعُمّالِ الدَّولَةِ لِلمُحافَظَةِ عَلی بَیتِ المالِ
3709 - آنچه کارگزاران دولت برای حفظ بیت المال شایسته است رعایت کنند

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فیما کَتَبَ إلی عُمّالِهِ _: أدِقُّوا أقلامَکُم ، و قارِبوا بینَ سُطورِکُم ، و احذِفوا عنّی فُضولَکُم ، و اقصِدوا قَصدَ المَعانی ، و إیّاکُم و الإکثارَ ؛ فإنّ أموالَ المُسلمینَ لا تَحتَمِلُ الإضرارَ . (1)

3709

آنچه کارگزاران دولت برای حفظ بیت المال شایسته است رعایت کنند

امام علی علیه السلام_ در نامه ای به کارگزاران خود _نوشت : نوک قلم هایتان را باریک کنید و سطرهایتان را نزدیک به هم بنویسید و از نوشتن مطالب اضافی برای من خودداری ورزید و جان کلام و لُبّ مطلب را بنویسید و از زیاده گویی بپرهیزید؛ زیرا اموال مسلمانان ضرر و زیان را بر نمی تابد.

3710 - شَرُّ الأموالِ
3710 - بدترین دارایی ها

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :شَرُّ الأموالِ ما لَم یُخرَجْ مِنهُ حَقُّ اللّهِ سبحانَهُ . (2)

3710

بدترین دارایی ها

امام علی علیه السلام :بدترین دارایی ها، آن است که حق خدای سبحان از آن پرداخته نشود.

ص :192


1- الخصال : 310/85 .
2- غرر الحکم : 5710 .

عنه علیه السلام :شَرُّ المالِ ما لَم یُنفَقْ فی سَبیلِ اللّهِ مِنهُ ، و لَم تُؤَدَّ زَکاتُهُ . (1)

عنه علیه السلام :شَرُّ الأموالِ ما لَم یُغنِ عَن صاحِبِهِ . (2)

عنه علیه السلام :شَرُّ الأموالِ ما أکسَبَ المَذامَّ . (3)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنَّ اللّهَ تبارکَ و تعالی یَبعَثُ یَومَ القِیامَةِ ناسا مِن قُبورِهِم مَشدودَةً أیدیهِم إلی أعناقِهِم ، لا یَستَطیعونَ أن یَتَناوَلوا بِها قِیسَ أنمُلَةٍ ، مَعهُم مَلائکةٌ یُعیِّرونَهُم تَعییرا شَدیدا ، یقولونَ : هؤلاءِ الّذین مَنَعوا خَیرا قلیلاً مِن خَیرٍ کثیرٍ ، هؤلاءِ الّذین أعطاهُمُ اللّهُ فمَنَعوا حَقَّ اللّهِ فی أموالِهِم ! (4)

(5)

امام علی علیه السلام :بدترین دارایی، آن است که از آن در راه خدا انفاق نشود و زکاتش پرداخت نگردد.

امام علی علیه السلام :بدترین دارایی ها، آن است که به درد صاحب خود نخورد.

امام علی علیه السلام :بدترین دارایی ها آن است که نکوهش به بار آورد.

امام باقر علیه السلام :خدای تبارک و تعالی، در روز قیامت عدّه ای را از گورهایشان بیرون می آورد در حالی که دست هایشان به گردن های آنان بسته شده است به طوری که نمی توانند با آنها به اندازه سر انگشتی چیزی بردارند. همراهشان فرشتگانی است که آنان را به شدّت سرزنش می کنند و می گویند : این ها کسانی هستند که خیر (مال) اندکی را از خیری بسیار دریغ کردند؛ اینان کسانی هستند که خداوند به آنان عطا فرمود و آنها حق خدا در اموال خود را نپرداختند!

ص :193


1- غرر الحکم : 5683 .
2- غرر الحکم : 5682 .
3- غرر الحکم : 5673 .
4- بحار الأنوار : 7/197/67 .
5- (انظر) الزکاة : باب 1582 ، 1583 . وسائل الشیعة : 6 / 25 باب 6 .

ص :194

حرف النون

اشاره

النبوّة العامّة (نبوّت عامّه)

النبوّة الخاصّة (نبوّت خاصّه)

1 _ آدم علیه السلام

2 _ إدریس علیه السلام

3 _ نوح علیه السلام

4 _ هود علیه السلام

5 _ صالح علیه السلام

6 _ إبراهیم علیه السلام

7 _ لوط علیه السلام

8 _ ذو القرنین علیه السلام

9 _ یعقوب و یوسف علیهما السلام

10 _ أیّوب علیه السلام

11 _ شعیب علیه السلام

12 _ موسی و هارون علیهما السلام

13 _ موسی و خضر علیهما السلام

14 _ إسماعیل علیه السلام

15 _ إلیاس علیه السلام

16 _ الیسع علیه السلام

17 _ ذو الکفل علیه السلام

18 _ إشمویل علیه السلام

19 _ داوود علیه السلام

20 _ سلیمان علیه السلام

21 _ حنظلة علیه السلام

22 _ شعیا و حیقوق علیهما السلام

23 _ زکریّا علیه السلام

24 _ یحیی علیه السلام

ص :195

25 _ عیسی علیه السلام

26 _ إرمیا علیه السلام

27 _ یونس علیه السلام

28 _ جرجیس علیه السلام

29 _ خالد بن سنان علیه السلام

30 _ محمّد رسول اللّه صلی الله علیه و آله

خصائص خاتم النبیّین (ویژگی های خاتم پیامبران)

النّجوم (اختر شناسی و منجّمی)

النّجوی (در گوشی سخن گفتن)

المناجاة (مناجات)

النّجاة (رهایی)

النّحو (علم نحو)

النّدم (پشیمانی)

النّذر (نَذر)

النّصیحة (نصیحت و خیرخواهی)

الإنصاف (انصاف)

النّظر (نگاه کردن)

المناظرة (مناظره)

النّظافة (پاکیزگی)

النّظم (نظم)

النّعمة (نعمت)

النّفس (نَفْس)

النّفاق (نفاق)

الإنفاق (انفاق)

الأنفال (انفال)

النّافلة (عبادت مستحبی)

النّمیمة (سخنی چینی)

المناهی (منهیّات)

النّور (نور)

النّاس (مردم)

النّوم (خواب)

النّیّة (نیّت)

ص :196

500 - النبوّة العامّة

500 - نبوّت عامّه

اشاره

(1)

(2)

ص :197


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 11 / 1 باب 1 «معنَی النُّبوّة و علّة بعثة الأنبیاء ......... ». کنز العمّال : 11 / 480 «فی فضائل الأنبیاء». کنز العمّال : 11 / 474 «بعض خصائص الأنبیاء».
2- انظر: عنوان 49 «التبلیغ» ، 188 «الرسول» ، 336 «المعجزة». العلم : باب 2790 ، 2791 ، 2804 ، الکتاب : باب 3393. الأمثال : باب 3584 ، الرؤیا : باب 1402 ، 1403.

3711 - الدَّعوَةُ إلَی اللَّهِ
3711 - دعوت به خدا

الکتاب :

«یَا قَوْمَنَا أَجِیبُوا دَاعِیَ اللّهِ وَ آمِنُوا بِهِ یَغْفِرْ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَ یُجِرْکُمْ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ» . (1)

«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا للّهِِ وَ لِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاکُمْ لِمَا یُحْیِیکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ وَ أَنَّهُ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ» . (2)

«اسْتَجِیبُوا لِرَبِّکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لاَ مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللّهِ مَا لَکُمْ مِنْ مَلْجَأٍ یَوْمَئِذٍ وَ مَا لَکُمْ مِنْ نَکِیرٍ» . (3)

«وَ اللّهُ یَدْعُو إِلَی دَارِ السَّلاَمِ وَ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ إِلی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ» . (4)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ فی وَجهِ تَسمیَتهِ بالدّاعی _: و أمّا الدّاعی ، فإنّی أدعو النّاسَ إلی دِینِ ربِّی عَزَّ و جلَّ . (5)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :رَحِمَ اللّهُ امرأً سَمِعَ حُکما فوَعی ، و دُعِیَ إلی رَشادٍ فدَنا ، و أخَذَ بِحُجزَةِ هادٍ فنَجا . (6)

3711

دعوت به خدا

قرآن :

«ای قوم ما! دعوت کننده خدا را پاسخ [مثبت ]دهید و به او ایمان آورید تا [خدا] گناهان شما را ببخشد و از عذابی دردآور امانتان دهد».

«ای کسانی که ایمان آورده اید! چون خدا و پیامبرْ شما را به چیزی فرا خواندند که به شما حیات می بخشد، آنان را اجابت کنید و بدانید که خدا میان انسان و دل او حایل می گردد و هم به سوی او محشور خواهید شد».

«پیش از آنکه روزی فرا رسد که آن را از جانب خدا برگشتی نباشد، پروردگارتان را اجابت کنید. آن روز نه برای شما پناهی و نه برایتان [مجال ]انکاری است».

«و خدا [شما را] به سرای سلامت فرا می خواند و هر که را بخواهد به راه راست هدایت می کند».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در بیان علّت نامیده شدن او به داعی (دعوتگر) _فرمود : و امّا داعی، بدان سبب است که من مردم را به دین پروردگارم عزّ و جلّ دعوت می کنم.

امام علی علیه السلام :خدا رحمت کند انسانی را که حُکم (فرمان حکیمانه ای) را شنید و پذیرا شد و به راه راست فرا خوانده شد و [بدان ]نزدیک گشت و کمربند راهنمایی را گرفت و رهایی یافت.

ص :198


1- الأحقاف : 31 .
2- الأنفال : 24 .
3- الشوری : 47 .
4- یونس : 25 .
5- بحار الأنوار : 16/94/28 .
6- نهج البلاغة : الخطبة 76 .

عنه علیه السلام :دُعیتُم إلَی الأمرِ الواضِحِ ، فلا یَصَمُّ عَن ذلکَ إلاّ أصَمُّ ، و لا یَعمی عَن ذلکَ إلاّ أعمی . (1)

عنه علیه السلام :اِعمَلوا رَحِمَکُمُ اللّهُ علی أعلامٍ بَیّنَةٍ ؛ فالطریقُ نَهْجٌ (2) ، یَدعو إلی دارِ السَّلامِ . (3)

عنه علیه السلام :و ناظِرُ قَلبِ اللّبیبِ بهِ یُبصِرُ أمَدَهُ ، و یَعرِفُ غَورَهُ و نَجدَهُ ، داعٍ دَعا ، و راعٍ رَعی ، فاستَجیبوا لِلدّاعی ، و اتَّبِعوا الرّاعیَ . (4)

عنه علیه السلام :ألا و إنّ هذهِ الدُّنیا الّتی أصبَحتُم تَتَمنَّونَها و تَرغَبونَ فیها ، و أصبَحَت تُغضِبُکُم و تُرضِیکُم ، لَیسَت بِدارِکُم، و لا مَنزِلِکُمُ الّذی خُلِقتُم لَهُ و لا الّذی دُعیتُم إلَیهِ ......... فدَعُوا غُرورَها لِتَحذیرِها ، و أطماعَها لِتَخویفِها ، و سابِقوا فیها إلَی الدّارِ الّتی دُعِیتُم إلَیها . (5)

امام علی علیه السلام :شما به موضوع روشن و آشکاری فرا خوانده شده اید. بنا بر این، تنها آن کس آن را نمی شنود که ناشنواست و تنها آن کس نمی بیندش که نابیناست.

امام علی علیه السلام :خدایتان رحمت کناد، بر طبق نشانه هایی آشکار عمل کنید؛ زیرا که راه روشن است و شما را به سرای سلامت فرا می خواند.

امام علی علیه السلام :و چشمِ دلِ شخص خردمند است که با آن پایان کار خویش را می بیند و نشیب و فراز آن را می شناسد. دعوت کننده ای است که فرا می خواند و سرپرستی است که سرپرستی می کند. پس، دعوتگر را اجابت نمایید و از سرپرست پیروی کنید.

امام علی علیه السلام :بدانید که این دنیایی که شما آرزومند و مشتاق آنید و آن شما را گاه ناخشنود و گاه خشنود می سازد، سرای شما و سرمنزلی نیست که برای آن آفریده یا به آن فرا خوانده شده باشید ......... پس،خوبی هایش را به خاطر برحذر داشتن هایش و طمع هایش را به خاطر ترساندن هایش رها کنید و در آن به سوی سرایی بشتابید که بدان فرا خوانده شده اید.

ص :199


1- نهج البلاغة : الخطبة 176 .
2- النهج : الطریق المستقیم . (النهایة : 5/134) .
3- نهج البلاغة : الخطبة 94 .
4- نهج البلاغة : الخطبة 154 .
5- نهج البلاغة : الخطبة 173 .

عنه علیه السلام :اعلَموا أنَّکُم إنِ اتَّبَعتُمُ الدّاعیَ لَکُم ، سَلَکَ بِکُم مِنهاجَ الرّسولِ ، و کُفِیتُم مَؤونَةَ الاعتِسافِ ، و نَبَذتُمُ الثِّقلَ الفادِحَ عَنِ الأعناقِ . (1)

(2)

امام علی علیه السلام :بدانید که اگر از دعوتگر خود پیروی می کردید، شما را به راه روشن پیامبر می برد و از زحمت کجروی آسوده می شدید و بار سنگین را از گردن ها[یتان] فرو می انداختید.

3712 - إنَّما یَستَجیبُ الَّذین یَسمَعونَ
3712 - در حقیقت، کسانی پاسخ می دهند که می شنوند

الکتاب :

«إِنَّمَا یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ وَ الْمَوْتَی یَبْعَثُهُمُ اللّهُ ثُمَّ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ» . (3)

«فَإِنْ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَکَ فَاعْلَمْ أَنَّمَا یَتَّبِعُونَ أَهْوَاءَهُمْ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللّهِ إِنَّ اللّهَ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» . (4)

«فَإِنْ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَکُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّمَا أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللّهِ وَ أَنْ لاَ إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ» . (5)

«وَ مَنْ لاَ یُجِبْ دَاعِیَ اللّهِ فَلَیْسَ بِمُعْجِزٍ فِی الْأَرْضِ وَ لَیْسَ لَهُ مِنْ دُونِهِ أَوْلِیَاءُ أُولئِکَ فِی ضَلاَلٍ مُبِینٍ» . (6)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :سبحانَکَ خالِقا و مَعبودا ! بِحُسنِ بَلائکَ عِندَ خَلقِکَ خَلَقتَ دارا ، و جَعَلتَ فیها مأدُبَةً : مَشرَبا و مَطعَما و أزواجا و خَدَما و قُصورا و أنهارا و زُروعا و ثِمارا . ثُمّ أرسَلتَ داعِیا یَدعو إلَیها ، فلا الدّاعِیَ أجابُوا ، و لا فیما رَغَّبتَ رَغِبوا ، و لا إلی ما شَوَّقتَ إلَیهِ اشتاقُوا ! أقبَلوا علی جِیفَةٍ قدِ افتَضَحوا بأکلِها ، و اصطَلَحوا علی حُبِّها . (7) (8)

3712

در حقیقت، کسانی پاسخ می دهند که می شنوند

قرآن :

«تنها کسانی [دعوت تو را] اجابت می کنند که گوش شنوا دارند و [اما] مردگان را خداوند [در قیامت ]برخواهد انگیخت. سپس به سوی او باز گردانیده می شوند».

«پس اگر تو را اجابت نکردند، بدان که فقط هوس های خود را پیروی می کنند و کیست گمراهتر از آنکه بی راهنمایی خدا از هوسش پیروی کند؟ همانا خداوند مردم ستمگر را هدایت نمی کند».

«پس، اگر شما را اجابت نکردند، بدانید که آنچه نازل شده به علم خداست و اینکه معبودی جز او نیست. پس آیا شما گردن می نهید؟»

«و کسی که دعوت کننده خدا را اجابت نکند، در زمین درمانده کننده [خدا] نیست و او را جز خدا هیچ یاوری نیست. آنان در گمراهی آشکاری هستند».

حدیث :

امام علی علیه السلام :منزّهی تو، ای که آفریدگار و معبودی! تو برای آنکه آفریدگانت از آزمایش تو سربلند به درآیند، سرایی [به نام آخرت ]آفریدی و در آن خوان گسترده ای از آشامیدنی و خوردنی و همسران و خدمتکاران و کاخ ها و نهرها و کشتزارها و میوه ها قرار دادی، آن گاه دعوت کننده ای فرستادی که به سوی این سرای فرا خواند. اما مردم نه دعوت کننده را اجابت کردند و نه به آنچه آنان را ترغیب کردی رغبت ورزیدند و نه به آنچه تشویقشان کردی، اشتیاق نشان دادند! بلکه به لاشه ای روی آوردند که با خوردن آن رسوا گشتند و در دوست داشتن آن همداستان شدند.

ص :200


1- نهج البلاغة : الخطبة 166 .
2- (انظر) الأمثال : باب 3543 ، 3544 .
3- . الأنعام : 36 .
4- القصص : 50 .
5- . هود : 14 .
6- الأحقاف : 32 .
7- نهج البلاغة : الخطبة 109 .
8- (انظر) القلب : باب 3340 _ 3351 .

3713 - فَلسَفَةُ النُّبُوَّةِ
3713 - فلسفه نبوّت

1 _ التّکاملُ

الکتاب :

«وَ مَا قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قَالُوا مَا أَنْزَلَ اللّهُ عَلَی بَشَرٍ مِنْ شَیْءٍ قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْکِتَابَ الَّذِی جَاءَ بِهِ مُوسَی نُورا وَ هُدیً لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَرَاطِیسَ تُبْدُونَهَا وَ تُخْفُونَ کَثِیرا وَ عُلِّمْتُمْ مَا لَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَ لاَ آبَاؤُکُمْ قُلِ اللّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِهِمْ یَلْعَبُونَ» . (1)

الحدیث :

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ للزِّندیقِ الّذی سألَهُ: مِن أینَ أثبَتَّ الأنبیاءَ ؟ _: إنّا لَمّا أثبَتنا أنّ لَنا خالِقا صانِعا مُتَعالِیا عنّا و عن جَمیعِ ما خَلَقَ ، و کانَ ذلکَ الصّانِعُ حَکیما مُتَعالِیا لَم یَجُزْ أن یُشاهِدَهُ خَلقُهُ ، و لا یُلامِسوهُ ، فیُباشِرَهُم و یُباشِروهُ ، و یُحاجَّهُم و یُحاجُّوهُ ، ثَبَتَ أنَّ لَهُ سُفَراءَ فی خَلقِهِ یُعَبِّرونَ عَنهُ إلی خَلقِهِ و عِبادِهِ ، و یَدُلُّونَهُم علی مصالِحِهِم و مَنافِعِهِم ، و ما بهِ بَقاؤهُم و فی تَرکِهِ فَناؤهُم .

فثَبَتَ الآمِرونَ و النّاهونَ عن الحَکیمِ العَلیمِ فی خَلقِهِ و المُعَبِّرونَ عَنهُ جَلَّ و عَزَّ ، و هُمُ الأنبیاءُ علیهم السلام و صَفوَتُهُ مِن خَلقِهِ ؛ حُکَماءُ مُؤدَّبینَ بالحِکمَةِ ، مَبعوثینَ بها ، غیرَ مُشارِکینَ للنّاسِ _ علی مُشارکَتِهِم لَهُم فی الخَلقِ و التَّرکیبِ _ فی شیءٍ مِن أحوالِهِم ، مُؤیَّدینَ مِن عندِ الحَکیمِ العَلیمِ بالحِکمَةِ . (2)

3713

فلسفه نبوّت

1 _ تکامل

قرآن :

«و آن گاه که [یهود] گفتند : خدا بر هیچ بشری چیزی نازل نکرده است، بزرگی خدا را چنان که باید نشناختند. بگو : چه کسی آن کتابی را که موسی آورده است، نازل کرده؟ [همان کتابی که ]برای مردم روشنایی و رهنمود است [و شما] آن را به صورت طومارهایی در می آورید که آن را [آنچه می خواهید ]آشکار می کنید و بسیاری را پنهان می دارید. در صورتی که چیزی که نه شما می دانستید و نه پدرانتان [به وسیله آن] به شما آموخته شد. بگو : خدا [همه را فرستاده]؛ آن گاه بگذار تا در ژرفای [باطل] خود به بازی [سرگرم] شوند».

حدیث :

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به زندیقی که پرسید : پیامبران را از چه راهی ثابت می کنی؟ _فرمود : چون ثابت کردیم که ما را آفریدگار و سازنده ای است برتر از ما و از همه آنچه آفریده، و آن سازنده حکیم و متعال است به طوری که ممکن نیست آفریدگانش او را ببینند یا لمسش کنند و در نتیجه، بتوانند با یکدیگر ارتباط مستقیم و بی واسطه برقرار سازند و با هم بحث و محاجّه کنند، ثابت شد که در میان خلق خود سفیران و فرستادگانی دارد که سخنان او را برای آفریدگان و بندگانش بیان می کنند و آنان را به مصالح و منافعشان و عوامل ماندگاری و نابودیشان رهنمون می شوند. بنا بر این، ثابت می شود که در میان آفریدگان کسانی هستند که از جانب خدای حکیم دانا امر و نهی می کنند و سخنگوی او، عزّ و جلّ، می باشند. و اینان همان پیامبران علیهم السلام و برگزیده های از میان خلق او هستند؛ حکیمانی که به حکمت تربیت شده و به حکمت مبعوث گشته اند و با آنکه در خلقت و ساختمان بدنی مانند دیگر مردمند، احوالشان به کلّی با آنان متفاوت است و از جانب خدای حکیم دانا با حکمت تأیید شده اند.

ص :201


1- . الأنعام : 91 .
2- الکافی : 1/168/1 .

الإمامُ الرِّضا علیه السلام_ فی عِلَّةِ وُجوبِ مَعرِفَةِ الرُّسُلِ و الإقرارِ بهِم و الإذعانِ لَهُم بالطّاعَةِ _: لأنّه لَمّا لَم یَکُنْ فی خَلقِهِم و قُواهُم ما یُکمِلوا (1) لِمَصالِحِهِم ، و کانَ الصّانِعُ مُتَعالِیا عَن أن یُری ، و کانَ ضَعفُهُم و عَجزُهُم عَن إدراکِهِ ظاهِرا ، لَم یَکُنْ بُدٌّ مِن رَسولٍ بَینَهُ و بَینَهُم مَعصومٍ یُؤدّی إلَیهِم أمرَهُ و نَهیَهُ و أدَبَهُ ، و یَقِفُهُم علی ما یَکونُ بهِ إحرازُ مَنافِعِهِم و دَفعُ مَضارِّهِم ، إذ لَم یَکُنْ فی خَلقِهِم ما یَعرِفونَ بهِ ما یَحتاجونَ إلَیهِ مَنافِعَهُم و مَضارَّهُم .

فلَو لَم یَجِبْ علَیهِم مَعرِفَتُهُ و طاعَتُهُ لَم یَکُن لَهُم فی مَجیءِ الرّسولِ مَنفَعَةٌ و لا سَدُّ حاجَةٍ، و لَکانَ یَکونُ إتیانُهُ عَبَثا لغَیرِ مَنفَعَةٍ و لا صَلاحٍ ، و لَیس هذا مِن صِفَةِ الحَکیمِ الّذی أتقَنَ کُلَ شیءٍ . (2)

امام رضا علیه السلام_ درباره علّت لزوم شناخت پیامبران و تصدیق آنها و اطاعت و پیروی از ایشان _فرمود : چون مردم خود از چنان طبیعت و توانی برخوردار نیستند که مصالحشان را کاملاً درک کنند و از طرفی، سازنده هستی نیز والاتر از آن است که دیده شود و ضعف و ناتوانی بندگان از ادراک او نیز کاملاً روشن است، پس ناچار باید میان خدا و مردم فرستاده ای معصوم باشد که اوامر و نواهی و آموزش های او را به آنان برساند و به آنچه منافعشان را تأمین و زیان هایشان را دفع می کند، آگاهشان سازد. چرا که در وجودشان وسیله ای که بتوانند با آن، آنچه را بدان نیاز دارند و سود و زیانشان را بشناسند وجود ندارد.

اگر شناخت پیامبر و اطاعت از او بر مردم واجب نبود، آمدن پیامبر برای آنان حاصلی نداشت و مشکلی را حلّ نمی کرد و فرستادن او کاری بیهوده و ناسودمند بود و این کار از موجود حکیمی که همه چیز را با حساب و کتاب و متقن آفریده، به دور است.

ص :202


1- فی العلل : لمّا لم یکتف فی خلقهم و قواهم ما یثبتون به لمباشره الصانع عزّ و جلّ حتّی یکلّمهم و یشافههم، و کان الصانع ......... إلخ . و فی الخصال : ما یکملون به مصالحهم. (کما فی هامش المصدر).
2- بحار الأنوار : 11/40/40 .

2 _ إنقاذُ الإنسانِ مِن وَلایةِ الطّواغیتِ

الکتاب :

«وَ لَقَدْ بَعَثْنَا فِی کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَی اللّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ الضَّلاَلَةُ فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ» . (1)

«وَ الَّذِینَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ یَعْبُدُوهَا وَ أَنَابُوا إِلَی اللّهِ لَهُمُ الْبُشْرَی فَبَشِّرْ عِبَادِ» . (2)

(3)

2 _ رهانیدن انسان از سلطه طاغوت ها

قرآن :

«هر آینه در میان هر امّتی فرستاده ای برانگیختیم [تا بگوید : ]خدا را بپرستید و از طاغوت بپرهیزید. پس، از آن امت کسی است که خدا [او را ]هدایت کرده و از ایشان کسی است که گمراهی بر او سزاوار است. پس، در زمین بگردید و ببینید فرجام تکذیب کنندگان چگونه بوده است».

«و آنان که از پرستش طاغوت دوری کرده اند و به سوی خدا باز گشته اند، آنان را مژده باد. پس، بشارت ده بندگان مرا».

ص :203


1- . النحل : 36 .
2- الزمر : 17 .
3- (انظر) الأنبیاء : 25 .

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ مِن کتابهِ إلی أهالی نَجرانَ _: بِسمِ إلهِ إبراهیمَ و إسحاقَ و یَعقوبَ ، مِن محمّدٍ رسولِ اللّهِ إلی اُسقُفِ نَجرانَ و أهلِ نَجرانَ ، إن أسلَمتُم فإنّی أحمَدُ إلَیکُمُ اللّهَ إلهَ إبراهیمَ و إسحاقَ و یَعقوبَ ، أمّا بعدُ فإنّی أدعوکُم إلی عِبادَةِ اللّهِ مِن عِبادَةِ العِبادِ ، و أدعوکُم إلی وَلایَةِ اللّهِ مِن وَلایَةِ العِبادِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :بُعِثتُ لرَفعِ قَومٍ و وَضعِ آخَرینَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ بَعَثَنی أن أقتُلَ جَمیعَ مُلوکِ الدُّنیا ، و أجُرَّ المُلکَ إلَیکُم ، فأجِیبونی إلی ما أدعوکُم إلَیهِ تَملِکوا بها العَرَبَ ، و تَدینُ لَکُم بها العَجَمُ ، و تَکونوا مُلوکا فی الجَنّةِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله_ لَمّا جَمَعَ خاصَّةَ أهلِهِ فی ابتِداءِ الدَّعوَةِ و بَیَّنَ لَهُم آیةَ النُّبوَّةِ _: یا بَنی عبدِ المُطّلِبِ ، إنّ اللّهَ بَعَثَنی إلَی الخَلقِ کافَّةً و بَعَثَنی إلَیکُم خاصَّةً ، فقالَ عَزَّ و جلَّ : «و أنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الأقْرَبینَ» (4) ، و أنا أدعوکُم إلی کَلِمَتَینِ خَفیفَتَینِ علَی اللِّسانِ ، ثَقیلَتَینِ فی المِیزانِ ، تَملِکونَ بهما العَرَبَ و العَجَمَ ، و تَنقادُ لَکُم بهما الاُمَمُ ، و تَدخُلونَ بهِما الجَنّةَ ، و تَنجُونَ بهما مِن النّارِ : شهادةُ أن لا إلهَ إلاّ اللّهُ و أنّی رسولُ اللّهِ . (5)

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در نامه خود به مردم نجران _نوشت : به نام خدای ابراهیم و اسحاق و یعقوب، از محمّد فرستاده خدا به اسقف نجران و مردم نجران؛ اگر اسلام آورید همصدا با شما اللّه ، همان خدای ابراهیم و اسحاق و یعقوب را سپاس و ستایش می گویم. امّا بعد، من شما را از بندگی بندگان، به بندگی خدا فرا می خوانم و از ولایت بندگان به ولایت خدا، دعوتتان می کنم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من برای بالا بردن عدّه ای (مستکبران) و فرود آوردن عدّه ای دیگر (مستضعفان) برانگیخته شده ام.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند مرا برانگیخت تا با همه شاهان دنیا بجنگم و پادشاهی را به سوی شما بکشانم. پس، مرا در آنچه شما را به سوی آن فرا می خوانم، اجابت کنید تا بدان وسیله فرمانروای عرب شوید و غیر عرب فرمانبر شما شوند و شهریارانی در بهشت گردید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ هنگامی که در آغاز دعوت، خویشان نزدیک خود را جمع کرد و آیت نبوّت را برایشان بیان نمود _فرمود : ای پسران عبد المطّلب! خداوند مرا به سوی همه مردم عموماً، و به سوی شما خصوصاً فرستاده است؛ زیرا خداوند عزّ و جلّ فرموده : «و خویشان نزدیکت را بیم ده». من شما را به دو کلمه فرا می خوانم که گفتنش آسان است، امّا در ترازوی اعمال گران و ارزشمند. شما با این دو کلمه بر عرب و عجم حاکم می شوید و ملّت ها فرمانبردار شما می شوند و به واسطه این دو کلمه به بهشت می روید و از آتش می رهید. این دو کلمه عبارت است از شهادت دادن به اینکه هیچ خدایی جز اللّه نیست و اینکه من فرستاده خدا هستم.

ص :204


1- بحار الأنوار : 21/285 .
2- الطبقات الکبری : 1/192 .
3- بحار الأنوار : 18/234/77 .
4- الشعراء : 214 .
5- الإرشاد : 1/49 .

الطبقات الکبری :لمّا رَأت قریشٌ ظُهورَ الإسلامِ و جُلوسَ المُسلمینَ حَولَ الکعبَةِ سُقِطَ فی أیدیهِم ، فمَشَوا إلی أبی طالبٍ ......... قالوا : فأرسِلْ إلَیهِ فَلْنُعطِهِ النَّصَفَ ، فأرسَلَ إلَیهِ أبو طالبٍ ، فجاءَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فقالَ : یَا بنَ أخی، هؤلاءِ عُمومَتُکَ و أشرافُ قَومِکَ و قد أرادوا یُنصِفونَکَ ، فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : قولوا أسمَعْ .

قالوا : تَدَعُنا و آلهتَنا ، و نَدَعُکَ و إلهَکَ ، قالَ أبو طالبٍ : قد أنصَفَکَ القَومُ فاقبَلْ مِنهُم .

فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أ رأیتُم إن أعطیتُکُم هذهِ هَل أنتُم مُعطِیَّ کَلمَةً إن أنتُم تَکلَّمتُم بها مَلَکتُم بها العَرَبَ و دانَت لَکُم بها العَجَمُ ؟ فقالَ أبو جَهلٍ : إنّ هذهِ لَکلِمَةٌ مُربِحَةٌ ، نَعَم و أبیکَ لَنقولَنَّها و عَشرَ أمثالِها !

قالَ : قولوا : لا إلهَ إلاّ اللّهُ ، فاشمأزُّوا و نَفَروا مِنها و غَضِبوا و قامُوا . (1)

الطبقات الکبری :هنگامی که قریش مشاهده کردند اسلام جای خود را باز کرده و مسلمانان پیرامون کعبه می نشینند، گیج و درمانده شدند و از این رو نزد ابو طالب رفتند ......... گفتند : بفرست محمّد بیاید تا به او پیشنهاد منصفانه ای بدهیم. ابو طالب در پی پیامبر صلی الله علیه و آله فرستاد و رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد. ابو طالب گفت : ای برادر زاده من! این ها عموهای تو و بزرگان قومت هستند و می خواهند به تو پیشنهاد منصفانه ای بدهند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : بگویید می شنوم.

گفتند : ما را با خدایانمان بگذار و ما هم تو را با خدایت می گذاریم. ابو طالب گفت : پیشنهاد منصفانه ای است؛ از آنها بپذیر.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : اگر من این پیشنهاد شما را بپذیرم، آیا شما یک کلمه از من می پذیرید که اگر آن را بگویید بر عرب فرمانروا شوید و غیر عرب فرمانبر و تسلیم شما شوند؟ ابو جهل گفت : بی گمان این کلمه ای پر سود است. آری به روح پدرت سوگند که آن کلمه و ده تا مثل آن را هم می گوییم!

فرمود : بگویید : هیچ خدایی جز اللّه نیست. اما آن جماعت از این کلمه ناراحت و رمیده شدند و با عصبانیت برخاستند و رفتند.

ص :205


1- الطبقات الکبری : 1/202.

الطبقات الکبری :أقامَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بمکّةَ ثلاثَ سِنینَ مِن أوّلِ نُبُوّتهِ مُستَخفِیا ، ثُمّ أعلَنَ فی الرّابعَةِ، فدَعا النّاسَ إلَی الإسلامِ عَشرَ سِنینَ ......... حتّی إنّهُ لَیَسألُ عنِ القَبائلِ و مَنازِلِها قَبیلَةً قَبیلَةً و یقولُ : یا أیُّها النّاسُ، قُولوا : لا إلهَ إلاّ اللّهُ تُفلِحوا و تَملِکوا بها العَرَبَ و تَذِلُّ لَکُمُ العَجَمُ ، و إذا آمَنتُم کُنتُم مُلوکا فی الجَنّةِ. و أبو لَهَبٍ وراءَهُ یقولُ : لا تُطِیعوهُ؛ فإنّهُ صابئٌ کاذِبٌ ! (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :فبَعَثَ اللّهُ محمّدا صلی الله علیه و آله بالحَقِّ ، لیُخرِجَ عِبادَهُ مِن عِبادَةِ الأوثانِ إلی عِبادَتِهِ ، و مِن طاعَةِ الشَّیطانِ إلی طاعَتِهِ ، بقُرآنٍ قد بَیَّنَهُ و أحکَمَهُ ، لِیَعلَمَ العِبادُ رَبَّهُم إذ جَهِلوهُ ، و لیُقِرُّوا بهِ بعدَ إذ جَحَدوهُ ، و لیُثبِتوهُ بعدَ إذ أنکَروهُ . (2)

الطبقات الکبری :رسول خدا صلی الله علیه و آله در آغاز نبوّت خود سه سال در مکّه مخفیانه دعوت می کرد و در سال چهارم دعوتش را علنی ساخت و به مدّت ده سال مردم را به اسلام دعوت کرد ......... تا جایی که به سراغ تک تک قبایل و منزلگاه های عرب ها می رفت و می فرمود : ای مردم! بگویید هیچ خدایی جز اللّه نیست، تا رستگار شوید و به وسیله این کلمه بر عرب ها حاکم گردید و عجم ها در برابرتان تسلیم شوند. و اگر ایمان آورید شهریارانی در بهشت خواهید بود. امّا ابو لهب پشت سر آن حضرت حرکت می کرد و می گفت : به حرفش گوش نکنید، او فردی از دین برگشته و دروغگوست.

امام علی علیه السلام :خداوند، محمّد صلی الله علیه و آله را به حق برانگیخت تا بندگانش را از عبادت بت ها به سوی عبادت خود بیرون کشاند و از طاعت شیطان به طاعت خویش در آورد، با قرآنی که آن را آشکار و استوار نمود تا بندگان در آن هنگام که پروردگارشان را نمی شناختند، بشناسندش و به وجود او که انکارش می کردند، اعتراف کنند و هستی او را که باور نمی کردند، اثبات نمایند.

ص :206


1- . الطبقات الکبری : 1/216 .
2- نهج البلاغة : الخطبة 147 .

عنه علیه السلام :إنّ اللّهَ تبارکَ و تعالی بَعَثَ محمّدا صلی الله علیه و آله بالحَقِّ لیُخرِجَ عِبادَهُ مِن عِبادَةِ عِبادِهِ إلی عِبادَتِهِ ، و مِن عُهودِ عِبادِهِ إلی عُهودِهِ ، و مِن طاعَةِ عِبادِهِ إلی طاعَتِهِ ، و مِن وَلایَةِ عِبادِهِ إلی وَلایَتِهِ . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی رِسالَتِهِ إلی بعضِ خُلَفاءِ بنی اُمَیّةَ _: و مِن ذلکَ ما ضُیِّعَ الجِهادُ الّذی فَضَّلَهُ اللّهُ عَزَّ و جلَّ علَی الأعمالِ ......... اشتَرَطَ علَیهِم فیهِ حِفظَ الحُدودِ ، و أوّلُ ذلکَ الدّعاءُ إلی طاعَةِ اللّهِ مِن طاعَةِ العِبادِ ، و إلی عِبادَةِ اللّهِ مِن عِبادَةِ العِبادِ ، و إلی وَلایَةِ اللّهِ مِن وَلایَةِ العِبادِ . (2)

(3)

3 _ تعلیمُ الکِتابِ و الحکمةِ

الکتاب :

«هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ» . (4)

«رَبَّنَا وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» . (5)

امام علی علیه السلام :خداوند تبارک و تعالی محمّد صلی الله علیه و آله را به حق برانگیخت، تا بندگان خود را از عبادت بندگانش به بندگی خویش ، از تعهدات بندگانش به تعهدات خود ، از طاعت بندگانش به طاعت خود و از ولایت بندگانش به ولایت خود بکشاند.

امام باقر علیه السلام_ در نامه خود به یکی از خلفای اموی _نوشت : و از آن جمله است فرو گذاشتن جهاد ، که خداوند عزّ و جلّ آن را بر اعمال [دیگر ]برتری داده است ......... در این باره با آنان شرط کرده که حدود را حفظ کنند و قدم اولِ آن، دعوت به طاعت خدا به جای طاعت بندگان است و به عبادت خدا به جای عبادت بندگان و به حاکمیت خدا به جای حاکمیت بندگان.

3 _ آموزش دادن کتاب و حکمت

قرآن :

«اوست آن که در میان بی سوادان فرستاده ای از خودشان برانگیخت تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت بدیشان بیاموزد. و [آنان ]قطعاً پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند».

«پروردگارا! در میان آنان فرستاده ای از خودشان برانگیز تا آیات تو را بر آنان بخواند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد و پاکیزه شان کند. همانا تو شکست نا پذیر حکیمی».

ص :207


1- الکافی : 8/386/586 .
2- وسائل الشیعة : 11/6/8 .
3- (انظر) الطغیان : باب 2378 .
4- الجمعة : 2 .
5- البقرة : 129 .

(1)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :بَعَثَ إلَی الجِنِّ و الإنسِ رُسُلَهُ لیَکشِفوا لَهُم عَن غِطائها ، و لیُحَذِّروهُم مِن ضَرّائها، و لیَضرِبوا لَهُم أمثالَها، و لیُبَصِّروهُم عُیوبَها، و لیَهجُموا علَیهِم بمُعتَبَرٍ مِن تَصرُّفِ مَصاحِّها و أسقامِها، و حَلالِها و حَرامِها، و ما أعَدَّ اللّهُ للمُطیعینَ مِنهُم و العُصاةِ من جَنّةٍ و نارٍ ، و کَرامَةٍ و هَوانٍ . (2)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :ما بَعَثَ اللّهُ أنبیاءَهُ و رُسُلَهُ إلی عِبادِهِ إلاّ لیَعقِلوا عنِ اللّهِ ، فأحسَنُهُمُ استِجابةً أحسَنُهُم مَعرِفَةً للّهِ ، و أعلَمُهُم بأمرِ اللّهِ أحسَنُهُم عَقلاً ، و أعقَلُهُم أرفَعُهُم دَرَجَةً فی الدّنیا و الآخِرَةِ . (3)

(4)

4 _ تزکیةُ الأخلاقِ

الکتاب :

«هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ» . (5)

حدیث :

امام علی علیه السلام :رسولان خود را به سوی جنّ و انس فرستاد تا پرده این جهان را برای آنان کنار زنند و آنها را از بدی هایش برحذر دارند و برایشان از دنیا مَثَل ها بزنند و ایشان را به عیب های آن بینا گردانند و آنچه را که مایه عبرت است از دگرگونی احوال همچون تندرستی ها و بیماری های دنیا و حلال و حرام آن و آنچه که خداوند از بهشت و دوزخ و عزّت و خواری، برای فرمانبرداران و نافرمانان از خود فراهم آورده است، به گوش آنان بخوانند.

امام کاظم علیه السلام :خداوند، پیامبران و فرستادگان خود را به سوی بندگانش نفرستاد مگر برای اینکه بصیرت الهی دریافت کنند. پس آن بنده ای که بهتر [دعوت حق را] اجابت کند، معرفتش از خدا بهتر است و آنکه به امر خدا داناتر باشد، خردش نیکوتر است و خردمندترین بندگان، بلند پایه ترین آنان در دنیا و آخرت است.

4 _ تزکیه اخلاق

قرآن :

«اوست که در میان بی سوادان فرستاده ای از خودشان برانگیخت تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند».

ص :208


1- (انظر) البقرة : 151 ، آل عمران : 164 .
2- نهج البلاغة : الخطبة 183 .
3- بحار الأنوار : 1/136/30 .
4- (انظر) عنوان 124 «الحکمة» ، 365 «العقل» ، 367 «العلم» .
5- الجمعة : 2.

«یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :بُعِثتُ بمَکارِمِ الأخلاقِ و مَحاسِنِها . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :بُعِثتُ لاُتمِّمَ مَکارِمَ الأخلاقِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّما بُعِثتُ لاُتمِّمَ حُسنَ الأخلاقِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّما بُعِثتُ لاُتمِّمَ صالِحَ الأخلاقِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ تَعالی بَعَثَنی بتَمامِ مَکارِمِ الأخلاقِ ، و کَمالِ مَحاسِنِ الأعمالِ . (6)

(7)

5 _ إخراجُ النّاسِ مِن الظُّلُماتِ إلَی النّورِ

الکتاب :

«وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَی بِآیَاتِنَا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللّهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لاَیَاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ» . (8)

«و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد و پاکیزه شان کند. همانا تو شکست نا پذیر حکیمی».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من برای خوی های والا و نیکو برانگیخته شده ام.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من برانگیخته شده ام، تا صفات عالیه انسانی را کامل سازم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من در حقیقت برای این برانگیخته شده ام، تا خوی های نیکو را به کمال رسانم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من در حقیقت برای این مبعوث شده ام، تا خوی های شایسته را کامل گردانم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدای متعال مرا برای کامل کردن مکارم اخلاق و به کمال رساندن کارهای نیکو برانگیخته است.

5 _ در آوردن مردم از تاریکی ها به روشنایی

قرآن :

«هر آینه موسی را با آیات خود فرستادیم [و به او فرمودیم ]که قوم خود را از تاریکی ها به سوی روشنایی بیرون آور و روزهای خدا را به ایشان یادآوری کن که قطعاً در این [یادآوری ]برای هر شکیبای سپاسگزاری، عبرت هاست».

ص :209


1- البقرة : 129.
2- بحار الأنوار : 16/287/142 .
3- کنز العمّال : 31969 .
4- الطبقات الکبری : 1/193 .
5- کنز العمّال : 31996 .
6- کنز العمّال : 31947 .
7- (انظر) عنوان 152 «الخُلق» ، 204 «التزکیة» ، 517 «النَّفْس» .
8- إبراهیم : 5 .

«ألر کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُلُمَاتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلی صِرَاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ» . (1)

«یَهْدِی بِهِ اللّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلاَمِ وَ یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ یَهْدِیهِمْ إِلَی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ» . (2)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی صِفَةِ القرآنِ _: لا تُکشَفُ الظُّلُماتُ إلاّ بهِ . (3)

عنه علیه السلام :فبَعَثَ فیهِم رُسُلَهُ و واتَرَ إلَیهِم أنبیاءهُ ؛ لِیَستَأدُوهُم مِیثاقَ فِطرَتِهِ ، و یُذَکِّروهُم مَنسِیَّ نِعمَتِهِ ، و یَحتَجُّوا علَیهِم بالتَّبلیغِ ، و یُثیروا لَهُم دَفائنَ العُقولِ ، و یُرُوهُم آیاتِ المَقدِرَةِ . (4)

عنه علیه السلام_ فی صِفَةِ الإسلامِ _: فیهِ مَرابیعُ النِّعَمِ ، و مَصابیحُ الظُّلَمِ ، لا تُفتَحُ الخَیراتُ إلاّ بمَفاتیحِهِ ، و لا تُکشَفُ الظُّلُماتُ إلاّ بمَصابیحِهِ . (5)

عنه علیه السلام :و ما بَرِحَ للّهِ _ عَزّت آلاؤهُ _ فی البُرهَةِ بعدَ البُرهَةِ ، و فی أزمانِ الفَتَراتِ ، عِبادٌ ناجاهُم فی فِکرِهِم ، و کلَّمَهُم فی ذاتِ عُقولِهم ، فاستَصبَحوا بنُورِ یَقَظَةٍ فی الأبصارِ و الأسماعِ و الأفئدَةِ ، یُذَکِّرونَ بأیّامِ اللّهِ ، و یُخَوِّفونَ مَقامَهُ ، بمَنزِلَةِ الأدِلَّةِ فی الفَلَواتِ (القُلوبِ) ؛ مَن أخَذَ القَصدَ حَمِدوا إلَیهِ طریقَهُ ، و بَشَّروهُ بالنَّجاةِ ، و مَن أخَذَ یَمینا و شِمالاً ذَمُّوا إلَیهِ الطَّریقَ ، و حَذَّروهُ مِن الهَلَکةِ ، و کانوا کذلکَ مَصابیحَ تلکَ الظُّلُماتِ ، و أدِلَّةَ تلکَ الشُّبُهاتِ . (6)

«الف، لام، راء. کتابی است که آن را به سوی تو فرو فرستادیم، تا مردم را به اذن پروردگارشان از تاریکی ها به سوی روشنایی بیرون آوری؛ به سوی راه آن شکست نا پذیر ستوده».

«خدا هر که را از خشنودی او پیروی کند، به وسیله آن [کتاب ]به راه های سلامت رهنمون می شود و به توفیق خویش، آنان را از تاریکی ها به سوی روشنایی بیرون می برد و به راهی راست هدایتشان می کند».

حدیث :

امام علی علیه السلام_ در وصف قرآن _فرمود : تاریکی ها جز به وسیله قرآن برطرف نشود.

امام علی علیه السلام :پس [خداوند] رسولان خود را در میان آنان برانگیخت و پیامبرانش را پیاپی سوی ایشان فرستاد، تا از آنان بخواهند عهد الهی را که در فطرتشان نهاده است، بگزارند و نعمت فراموش شده او را به یادشان آورند و با رساندن پیام الهی حجّت را بر آنان تمام کنند و گنجینه های خردهایشان را بیرون آورند و نشانه های قدرت [خدا] را به آنها نشان دهند.

امام علی علیه السلام_ در وصف اسلام _فرمود : در آن بهاران نعمت هاست و چراغ های زداینده تاریکی ها. دَرِ خوبی ها جز با کلیدهای آن باز نشود، و تاریکی ها جز با چراغ های آن زدوده نگردد.

امام علی علیه السلام :همواره خداوند را _ که نعمت هایش عزیز و ارجمند باد _ در هر بُرهه ای و در هر فترتی (فاصله زمانی میان بعثت دو پیامبر) بندگانی بوده که در عمق اندیشه هایشان با آنان راز می گفته و در اندرون خردهایشان با ایشان سخن می رانده است و از این رو، از نور بیداری ای که در گوش ها و چشم ها و دل هایشان بود، جانشان روشنایی گرفت. اینان ایّام اللّه را به مردم یادآوری می کردند و از مقام پر عظمت او می ترساندند. چونان راهنمایان بیابان ها بودند که هر کس راه راست را در پیش گیرد راهش را می ستودند و نوید رهایی و نجات به او می دادند و هر که به راست و چپ می رفت راهش را نکوهش می کردند و او را از هلاکت و نابودی برحذر می داشتند. آری، بدینسان آنان چراغ هایی در آن ظلمات بودند و راهنمایانی در آن شبهات.

ص :210


1- إبراهیم : 1 .
2- المائدة : 16 .
3- نهج البلاغة : الخطبة 18 .
4- نهج البلاغة : الخطبة 1 .
5- نهج البلاغة : الخطبة 152.
6- نهج البلاغة : الخطبة 222 .

عنه علیه السلام :إنّ مِن أحَبِّ عِبادِ اللّهِ إلَیهِ عَبدا أعانَهُ اللّهُ علی نَفسِهِ ......... فخَرَجَ مِن صِفَةِ العَمی و مُشارَکةِ أهلِ الهَوی ، و صارَ مِن مَفاتیحِ أبوابِ الهُدی ......... مِصباحُ ظُلُماتٍ ، کَشّافُ عَشَواتٍ (غَشَواتٍ) ، مِفتاحُ مُبهَماتٍ ، دَفّاعُ مُعضِلاتٍ ، دَلیلُ فَلَواتٍ . (1)

عنه علیه السلام_ فی صفةِ النّبیِّ صلی الله علیه و آله _: اِختارَهُ مِن شَجَرَةِ الأنبیاءِ ، و مِشکاةِ الضِّیاءِ ، و ذُؤابَةِ العَلیاءِ ، و سُرَّةِ البَطحاءِ ، و مَصابیحِ الظُّلمَةِ ، و یَنابیعِ الحِکمَةِ . (2)

(3)

امام علی علیه السلام :از محبوبترین بندگان خدا نزد او، بنده ای است که خداوند او را در برابر نفْسش یاری کرد ......... پس، از دنیای کوری و همرهی با هواپرستان بیرون آمد و یکی از کلیدهای درهای هدایت شد ......... چراغ تاریکی هاست و زداینده شبهات و کلید مبهمات و برطرف کننده مشکلات و راهنمای بیابان ها.

امام علی علیه السلام_ در وصف پیامبر صلی الله علیه و آله _فرمود : خداوند او را از شجره پیامبران و چراغدان (جایگاه) روشنایی و بلندای پیشانی (خاندانی بلند پایه و شریف) و ناف مکّه و چراغ های تاریکی و چشمه های حکمت، برگزید.

ص :211


1- . نهج البلاغة : الخطبة87 .
2- نهج البلاغة : الخطبة 108 .
3- (انظر) عنوان 524 «النور» .

6 _ قیامُ النّاسِ بالقِسطِ

الکتاب :

«لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَ أَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَ الْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَ لِیَعْلَمَ اللّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّ اللّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ» . (1)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی صِفَةِ اللّهِ سبحانَهُ _: الّذی صَدَقَ فی مِیعادِهِ ، و ارتَفَعَ عن ظُلمِ عِبادِهِ ، و قامَ بالقِسطِ فی خَلقِهِ، و عَدَلَ علَیهِم فی حُکمِهِ . (2)

عنه علیه السلام_ فی صِفَةِ أهلِ الذِّکرِ _: یأمُرونَ بالقِسطِ و یأتَمِرونَ بهِ ، و یَنهونَ عنِ المُنکَرِ و یَتَناهَونَ عَنهُ . (3)

(4)

7 _ وَضعُ الإصرِ و الأغلالِ

الکتاب :

«الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوبا عِنْدَهُمْ فِی التَّوْرَاةِ و الإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبَاتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبَائِثَ وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الأَغْلاَلَ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» . (5)

6 _ روی آوردن مردم به انصاف و دادگری

قرآن :

«براستی ما پیامبرانِ خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آنها کتاب و ترازو فرو فرستادیم تا مردم به انصاف برخیزند و آهن را که در آن نیرویی سخت و منافعی برای مردم است فرو فرستادیم تا خدا معلوم بدارد چه کسی او و پیامبرانش را در نهان یاری می دهد. آری، خدا نیرومند شکست نا پذیر است».

حدیث :

امام علی علیه السلام_ در وصف خداوند سبحان _فرمود : خدایی که در وعده اش راست گوست و از ستم بر بندگانش به دور و در میان آفریدگانش به داد و انصاف رفتار می کند و در حکم خود با ایشان عدالت می ورزد.

امام علی علیه السلام_ در وصف اهل ذکر _فرمود : به عدل و داد فرمان می دهند و خود به آن عمل می کنند و از زشت کاری باز می دارند و خود از آن باز می ایستند.

7 _ برداشتن قید و بندها:

قرآن :

«همانان که از این فرستاده، پیامبر درس نا خوانده _ که [نام ]او را نزد خود در تورات و انجیل نوشته می یابند _ پیروی می کنند. [همان پیامبری که ]آنان را به کار پسندیده فرمان می دهد و از کار ناپسند باز می دارد و چیزهای پاکیزه را برای آنان حلال و چیزهای ناپاک را برایشان حرام می گرداند و قید و بندهایی را که بر ایشان بوده است از [دوش] آنها برمی دارد. پس کسانی که به او ایمان آوردند و بزرگش داشتند و یاریش کردند و نوری را که بر او نازل شده است پیروی کردند، آنان همان رستگارانند».

ص :212


1- الحدید : 25 .
2- نهج البلاغة : الخطبة 185 .
3- نهج البلاغة : الخطبة 222 .
4- (انظر) عنوان 121 «الحقّ» ، 338 «العدل» ، 329 «الظلم» .
5- الأعراف : 157 .

التّفسیر :

یقول العلاّمة الطباطبائیّ قدس سره فی قوله تعالی : «الّذینَ یَتَّبِعونَ الرَّسولَ النَّبِیَّ الاُمّیَّ ......... » : قال الرّاغب فی «المفردات» : الإصر : عقد الشّیء و حبسه بقهره ، یقال : أصَرته فهو مأصور ، و المأصَر و المأصِر _ بفتح الصّادِ و کسرها _ محبس السّفینة ، قال تعالی : «و یَضَعُ عَنهُمْ إصْرَهُم» أی الاُمور الّتی تثبّطهم و تقیّدهم عن الخیرات ، و عن الوصول إلَی الثّوابات ، و علی ذلک : «و لا تَحْمِلْ علَینا إصْرا» (1) و قیل : ثقلاً ، و تحقیقه ما ذکرت ؛ انتهی . و الأغلال جمع غلّ ، و هو ما یُقیَّد به ......... و ذکره صلی الله علیه و آله بهذه الأوصاف الثّلاث : الرّسول النّبیّ الاُمّیّ ، و لم یجتمع له فی موضع من کلامه تعالی إلاّ فی هذه الآیة و الآیة التّالیة ، مع قوله تعالی بعده : «الّذی یَجِدونَهُ مَکْتوبا عِنْدَهُم فی التَّوراةِ و الإنْجیلِ» تدلّ علی أنّه صلی الله علیه و آله کان مذکورا فیهما معرّفا بهذه الأوصاف الثّلاث .

و لو لا أنّ الغرض من توصیفه بهذه الثّلاث هو تعریفه بما کانوا یعرفونه به من النّعوت المذکورة له فی کتابَیهم لما کانت لذکر الثّلاث _ الرّسول النّبیّ الاُمّیّ _ و خاصّة الصّفة الثّالثة نکتة ظاهرة .

و کذلک ظاهر الآیة یدلّ أو یُشعر بأنّ قوله : «یأمُرُهُم بِالمَعْروفِ و یَنْهاهُمْ عَنِ المُنْکَرِ» إلی آخر الاُمور الخمسة الّتی وصفه صلی الله علیه و آله بها فی الآیة من علائمه المذکورة فی الکتابَین ، و هی مع ذلک من مختصّات النّبیّ صلی الله علیه و آله و ملّته البیضاء فإنّ الاُمم الصّالحة و إن کانوا یقومون بوظیفة الأمر بالمعروف و النّهی عن المنکر کما ذکره تعالی من أهل الکتاب فی قوله : «لَیسُوا سَواءً مِنْ أهْلِ الکِتابِ اُمَّةٌ قائمَةٌ _ إلی أن قال _ و یأمُرونَ بِالمَعْروفِ و یَنْهَونَ عَنِ المُنْکَرِ و یُسارِعونَ فی الخَیراتِ و اُولئکَ مِنَ الصّالِحینَ» . (2) و کذلک تحلیل الطّیّبات و تحریم الخبائث فی الجملة من جملة الفطریّات الّتی أجمع علیها الأدیان الإلهیّة ، و قد قال تعالی : «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّهِ الّتی أخْرَجَ لِعِبادِهِ و الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ» . (3)

و کذلک وضع الإصر و الأغلال و إن کان ممّا یوجد فی الجملة فی شریعة عیسی علیه السلام کما یدلّ علیه قوله فیما حکی اللّه عنه فی القرآن الکریم : «و مُصَدِّقا لِما بَینَ یَدیَّ مِن التَّوراةِ و لاُحِلَّ لَکُمْ بَعضَ الّذی حُرِّمَ علَیکُم» (4) و یشعر به قوله خطابا لبنی إسرائیل : «قَد جِئتُکُمْ بِالحِکمَةِ و لاُبیِّنَ لَکُمْ بَعضَ الّذی تَخْتَلِفونَ فیهِ» . (5)

إلاّ أنّه لا یرتاب ذو ریبٍ فی أنّ الدِّین الّذی جاء به محمّد صلی الله علیه و آله بکتاب من عند اللّه مصدّق لما بین یدیه من الکتب السّماویّة _ و هو دین الإسلام _ هو الّدین الوحید الّذی نفخ فی جثمان الأمر بالمعروف و النّهی عن المنکر کلّ ما یسعه من روح الحیاة، و بلغ به من حدّ الدّعوة الخالیة إلی درجة الجهاد فی سبیل اللّه بالأموال و النفوس ، و هو الدّین الوحید الّذی أحصی جمیع ما یتعلّق به حیاة الإنسان من الشّؤون و الأعمال ثمّ قسّمها إلی طیّبات فأحلّها ، و إلی خبائث فحرّمها ، و لا یعادله فی تفصیل القوانین المشرّعة أیّ شریعة دینیّة و قانون اجتماعیّ ، و هو الدّین الّذی نسخ جمیع الأحکام الشّاقّة الموضوعة علی أهل الکتاب و الیهود خاصّة ، و ما تکلّفها علماؤهم و ابتدعها أحبارهم و رهبانهم من الأحکام المبتدعة .

فقد اختصّ الإسلام بکمال هذه الاُمور الخمسة و إن کانت توجد فیغیره نماذج من ذلک .

علی أنّ کمال هذه الاُمور الخمسة فی هذه الملّة البیضاء أصدق شاهد و أبین بیّنة علی صدق النّاهض بدعوتها صلی الله علیه و آله ، و لو لم تکن تذکر أمارات له فی الکتابین فإنّ شریعته کمال شریعة الکلیم و المسیح علیه السلام . و هل یطلب من شریعة حقّة إلاّ عرفانها المعروف و إنکارها المنکر ، و تحلیلها الطیّبات ، و تحریمها الخبائث ، و إلغاؤها کلّ إصر و غلّ ؟ و هی تفاصیل الحقّ الّذی یدعو إلیه الشرائع الإلهیّة ، فلیعترف أهل التّوراة و الإنجیل أنّ الشّریعة الّتی تتضمّن کمال هذه الاُمور بتفاصیلها هی عین شریعتهم فی مرحلة کاملة .

و بهذا البیان یظهر أنّ قوله تعالی : «یأمُرُهُم بالمَعروفِ و یَنهاهُمْ عَنِ المُنْکَرِ» الآیة ، یفید بمجموعه معنی تصدیقه لما فی کتابیهم من شرائع اللّه تعالی، کأنّه قیل : مصدّقا لما بین یدیه کما فی قوله تعالی : «و لَمّا جاءَهُم رَسولٌ مِنْ عِندِ اللّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ نَبذَ فَریقٌ مِنَ الّذینَ اُوتوا الِکتابَ کِتابَ اللّهِ وَراءَ ظُهُورِهِمْ کأنّهُمْ لا یَعْلَمونَ» (6) و قوله : «و لَمّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِن عِندِ اللّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ و کانُوا مِنْ قَبلُ یَسْتَفْتِحونَ عَلَی الّذینَ کَفَروا فلَمّا جاءَهُمْ ما عَرَفوا کَفَروا بِهِ فَلَعْنَةُ اللّهِ عَلَی الکافِرینَ» (7) یرید مجیء النّبیّ صلی الله علیه و آله بکمال ما فی کتابهم من الشّریعة مصدّقا له ثمّ کفرهم به وهم یعلمون أنّه المذکور فی کتبهم المبشّر به بلسان أنبیائهم کما حکی سبحانه عن المسیح فی قوله : «یا بَنی إسْرائیلَ إنّی رَسولُ اللّهِ إلَیْکُم مُصَدِّقا لِما بَینَ یَدَیَّ مِن التَّوراةِ و مُبَشِّرا بِرَسُولٍ یَأتی مِنْ بَعْدی اسْمُهُ أحْمَدُ» (8) . (9)

تفسیر

علاّمه طباطبایی در تفسیر آیه «همانان که از این فرستاده، پیامبر درس نا خوانده پیروی می کنند ......... » می فرماید: راغب در مفردات می گوید : «اِصْر» [در ادامه آیه] به معنای بستن و نگهداشتن چیزی به زور است. گفته می شود : اصرته فهو مأصور و مأصَر و مأصِر _ به فتح و کسر صاد _ به معنای بازداشتگاه کشتی است. خدای متعال فرموده است : «و قید و بندهایی را که برایشان بوده است از آنها بر می دارد» یعنی اموری را که مردم را از کارهای نیک و رسیدن به ثواب ها و پاداش ها باز می دارد و دست و پا گیر آنهاست . و به همین معناست آیه «و لا تحمل علینا اِصراً». بعضی گفته اند به معنای بار گران است، اما حقیقت آن همان است که گفتم. پایان گفته راغب. «اَغلال» جمع «غُلّ» است به معنای آنچه با آن بسته شود (طوقی آهنین که برگردن یا دست بندند) ......... .

یاد کردن از پیامبر صلی الله علیه و آله با سه وصف «رسول»، «نبیّ» و «امّی» که در هیچ آیه دیگری جز همین آیه و آیه بعد با این سه صفت یک جا ذکر نشده، در کنار جمله بعد یعنی «[پیامبری ]که [نام ]او را نزد خود در تورات و انجیل نوشته می یابند» نشان می دهد که در تورات و انجیل از رسول خدا با این اوصاف سه گانه یاد شده بوده است.

اگر غرض از وصف پیامبر با این سه وصف، معرفی کردن آن حضرت به صفاتی نبود که در تورات و انجیل برای آن بزرگوار یاد شده و یهودیان و مسیحیان او را با این اوصاف می شناخته اند، بی گمان در آوردن این سه صفت _ رسول نبیّ اُمیّ _ بویژه صفت سوم، نکته روشنی نبود.

نیز ظاهر آیه شریفه دلالت یا اشعار بر این دارد که جمله «آنان را به کار پسندیده فرمان می دهد و از کار ناپسند باز می دارد» تا آخرِ امور پنجگانه ای که خداوند در این آیه پیامبر صلی الله علیه و آله را با آنها وصف کرده، از جمله نشانه های رسول خداست که در آن دو کتاب [تورات و انجیل ]ذکر شده اند. با این حال، این اوصاف از ویژگی های پیامبر صلی الله علیه و آله و آیین پر شکوه اوست؛ زیرا درست است که امّت های درستکار به وظیفه امر به معروف و نهی از منکر عمل می کرده اند و دلیل آن هم این سخن خدای متعال است درباره اهل کتاب که : «آنان یکسان و همسان نیستند از اهل کتاب گروهی درست کردارند _ تا آنجا که می فرماید : _ به نیکی فرمان می دهند و از ناشایستی باز می دارند و به نیکوکاری می شتابند و اینان از شایستگانند». همچنین روا شمردن پاکیزه ها و حرام کردن چیزهای ناپاک در مجموع از جمله فطریاتی است که همه ادیان الهی بر آن همداستانند و خدای متعال هم فرموده : «بگو چه کسی زینت الهی را _ که برای بندگانش پدید آورده _ و رزق پاکیزه او را حرام کرده است». نیز برداشتن قید و بندها گر چه از اموری است که اجمالاً در شریعت عیسی علیه السلام وجود داشته است و گواه آن نقل قولی است که خداوند در قرآن کریم از آن حضرت کرده و می فرماید : «همچنین گواهی دهنده بر [صدق ]تورات هستم که پیش روی من است [و برانگیخته شده ام ]که بعضی از آنچه بر شما حرام بوده است، حلال کنم» و این سخن عیسی علیه السلام خطاب به بنی اسرائیل نیز مشعر به همین نکته است : «به راستی برای شما حکمت آورده ام، و برای شما بعضی از اموری را که در آن اختلاف نظر دارید روشن می سازم»، آری با همه این احوال، هیچ شکّاکی شک ندارد که دینی که محمّد صلی الله علیه و آله با کتابی از جانب خدا آورد، که کتاب های آسمانی پیش از خود را تصدیق و تأیید می کند _ یعنی دین اسلام _ تنها دینی است که روح زندگی را به طور کامل در کالبد امر به معروف و نهی از منکر دمید و آن را از حدّ یک دعوت صرف و خالی به درجه جهاد مالی و جانی در راه خدا رساند و آن تنها دینی است که کلیه شؤون و اعمال مربوط به زندگی انسان را در نظر گرفت و سپس آنها را به پاک و ناپاک تقسیم کرد و پاک ها را حلال و نا پاک ها را حرام شمرد. هیچ شریعت آسمانی و قانون اجتماعیِ دیگری، به لحاظ تفصیل قوانین تشریعی، به پای این دین نمی رسد. اسلام تنها دینی است که کلّیه احکام دشواری را که برای اهل کتاب، بویژه یهود، وضع شده بود و تمام مقرّراتی را که دانشمندان آنها و احبار و رهبانشان از پیش خود به وجود آورده بودند، لغو و نسخ کرد.

اسلام، تنها دینی است که این امور پنجگانه را به کمال خود رساند، گر چه در ادیان دیگر نمونه هایی از این پنج امر یافت می شد.

کامل بودن این امور پنجگانه در این آیین پر شکوه، راست ترین گواه و روشنترین دلیل بر صداقت و حقانیّت کسی است که به دعوت به این امور برخاست؛ یعنی رسول خدا صلی الله علیه و آله . اگر هم نشانه هایی از ایشان در تورات و انجیل بازگو نمی شد، باز شریعت او مرحله کامل شریعت موسای کلیم و مسیح علیه السلام بود و آیا از یک شریعت حقّه انتظاری جز این می رود که نیکی ها را به رسمیت بشناسد و با زشتی ها بستیزد و چیزهای پاک و پاکیزه را روا شمارد و چیزهای ناپاک و پلید را حرام گرداند و هر گونه قید و بندی را از دست و پای انسان ها باز کند و بارهای گران را از دوششان بردارد؟

این ها جزئیات همان حق و حقیقتی است که قوانین و شرایع الهی به آنها فرا می خوانند. پس، باید پیروان تورات و انجیل اعتراف کنند که شریعتی که این امور را با همه جزئیاتش در بردارد درست همان شریعت آنهاست، در مرحله کمال آن.

با این توضیح روشن می شود که جمله «آنان را به کار پسندیده فرمان می دهد و از کار ناپسند باز می دارد» در مجموع مفید این معناست که آنچه را از شرایع و قوانین در کتاب های آسمانی تورات و انجیل آمده است، تأیید و تصدیق می کند و مثل این است که گفته شده : «گواهی دهنده بر [صدق ]تورات هستم»؛ چنان که در آیه شریفه آمده است : «و چون پیامبری از سوی خداوند به نزد ایشان آمد که گواهی دهنده بر ]حقانیت [کتابشان بود گروهی از اهل کتاب، کتاب الهی را به پشت سر افکندند، گویی ]حقیقت را [نمی دانند» نیز می فرماید : «و آنگاه که کتابی از سوی خداوند برای آنان آمد که همخوان با کتابشان بود _ با آنکه پیش از آن در برابر کافران ]از فرا رسیدن پیامبر اسلام و قرآن [یاری می جستند _ چون آنچه ]از پیش [می شناختند به نزدشان آمد، آن را انکار کردند، پس لعنتی الهی بر کافران است» . مقصود این است که پیامبر صلی الله علیه و آله شریعتی را که در کتاب آنها بود به صورتی کامل آورد، امّا آنان به آن کفر ورزیدند در حالی که می دانستند نام او در کتاب هایشان آمده و از زبان پیامبرانشان بشارت آمدن او داده شده است؛ چنان که خدای سبحان به نقل از مسیح می فرماید : «ای بنی اسرائیل! من پیامبر خداوند به سوی شما هستم، ]و[ استوار دارنده توراتی که پیشا روی من است و بشارتگر به پیامبری که پس از من می آید و نامش احمد است».

ص :213


1- البقرة : 286 .
2- آل عمران : 113 ، 114 .
3- الأعراف : 32 .
4- آل عمران : 50.
5- الزخرف : 63 .
6- البقرة : 101.
7- البقرة : 89 .
8- الصفّ : 6 .
9- المیزان فی تفسیر القرآن : 8/278 .

ص :214

ص :215

ص :216

ص :217

8 _ رفعُ الاختلافِ :

الکتاب :

«کَانَ النَّاسُ أَُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیما اخْتَلَفُوا فِیهِ وَ مَا اخْتَلَفَ فِیهِ إِلاَّ الَّذِینَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ البَیِّنَاتُ بَغْیَا بَیْنَهُمْ فَهَدَی اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ مِنَ الْحَقِّ بإِذْنِهِ وَ اللّهُ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ إِلی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ» . (1)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اُنظُروا إلی مَواقِعِ نِعَمِ اللّهِ علَیهِم حِینَ بَعَثَ إلَیهِم رَسولاً فعَقدَ بمِلَّتِهِ طاعَتَهُم ، و جَمعَ علی دَعوَتِهِ اُلفتَهُم : کیفَ نَشَرَتِ النِّعمَةُ علَیهِم جَناحَ کَرامَتِها ، و أسالَت لَهُم جَداوِلَ نَعیمِها ، و التَفّتِ المِلّةُ بِهِم فی عَوائدِ بَرَکَتِها ، فأصبَحوا فی نِعمَتِها غَرِقِینَ! (2)

8 _ از بین بردن اختلاف:

قرآن :

«(در آغاز) مردم امّتی یگانه بودند. پس خداوند پیامبران را نوید آور و بیم دهنده برانگیخت و با آنان کتاب ]خود [را به حقّ فرو فرستاد تا میان مردم در آنچه با هم اختلاف داشتند داوری کند. و جز کسانی که ]کتاب] به آنان داده شد _ پس از آنکه دلایل روشن برای آنان آمد _ به خاطر ستم (حسدی) که میانشان بود، [هیچ کس ]در آن اختلاف نکرد. پس خداوند آنان را که ایمان آورده بودند، به توفیق خویش، به حقیقت آنچه که در آن اختلاف داشتند، هدایت کرد. و خدا هرکه را بخواهد به راه راست هدایت می کند».

حدیث :

امام علی علیه السلام :بنگرید به نعمت هایی که خداوند عطایشان فرمود آنگاه که پیامبری سوی آنان فرستاد و فرمانبرداری ایشان را به آیین خود پیوند داد و ایشان را برگرد دعوت خویش همدل و همداستان ساخت؛ [بنگرید که] چگونه این نعمت ، بال کرامت خویش را بر سر آنان گسترد و نهرهای نعمت هایش را برایشان روان ساخت و این آیین ، با فواید و حاصل های برکت خویش، آنان را فرو گرفت و در نعمت آن غرق شدند!

ص :218


1- البقرة : 213 .
2- نهج البلاغة : الخطبة 192 ، انظر تمام الکلام .

التّفسیر :

قال العلاّمة الطباطبائیّ فی تفسیر قوله تعالی : «کانَ النّاسُ اُمَّةً واحِدَةً ......... » : الآیة تبیّن السبب فی تشریع أصل الدِّین و تکلیف النوع الإنسانیّ به ، و سبب وقوع الاختلاف فیه ببیان : أنّ الإنسان _ و هو نوع مفطور علَی الاجتماع و التعاون _ کان فی أوّل اجتماعه اُمّة واحدة ، ثمّ ظهر فیه بحسب الفطرة الاختلافُ فی اقتناء المزایا الحیویّة ، فاستدعی ذلک وضع قوانین ترفع الاختلافات الطارئة و المشاجرات فی لوازم الحیاة ، فاُلبست القوانین الموضوعة لباس الدین ، و شفعت بالتبشیر و الإنذار : بالثواب و العقاب ، و اُصلحت بالعبادات المندوبة إلیها ببعث النبیّین ، و إرسال المرسلین، ثمّ اختلفوا فی معارف الدین أو اُمور المبدأ و المعاد ، فاختلّ بذلک أمر الوحدة الدینیّة ، و ظهرت الشعوب و الأحزاب و تبع ذلک الاختلاف فی غیره ، و لم یکن هذا الاختلاف الثانی إلاّ بغیا من الذین اُوتوا الکتاب و ظلما و عتوّا منهم بعد ما تبیّن لهم اُصوله و معارفه ، و تمّت علیهم الحجّة ، فالاختلاف اختلافان : اختلاف فی أمر الدین مستند إلی بغی الباغین دون فطرتهم و غریزتهم ، و اختلاف فی أمر الدنیا و هو فطریّ و سبب لتشریع الدین ، ثمّ هدَی اللّه سبحانه المؤمنین إلَی الحقّ المختلف فیه بإذنه ، و اللّه یهدی من یشاء إلی صراط مستقیم .

فالدین الإلهیّ هو السبب الوحید لسعادة هذا النوع الإنسانیّ ، و المصلح لأمر حیاته ، یصلح الفطرة بالفطرة ، و یعدّل قواها المختلفة عند طغیانها ، و ینظّم للإنسان سلک حیاته الدنیویّة و الاُخرویّة ، و المادّیّة و المعنویّة ، فهذا إجمال تاریخ حیاة هذا النوع _ الحیاة الاجتماعیّة و الدینیّة _ علی ما تعطیه هذه الآیة الشریفة . و قد اکتفت فی تفصیل ذلک بما تفیده متفرّقات الآیات القرآنیّة النازلة فی شؤون مختلفة . (1)

تفسیر

مرحوم علاّمه طباطبایی رحمه الله در تفسیر آیه «کان الناس امّة واحدة ......... » می نویسد : این آیه علّت تشریع اصل دین و مکلّف ساختن انسان به آن و سبب پیدایش اختلاف در دین را توضیح می دهد. انسان که فطرتاً گرایش به اجتماع و همکاری دارد، در آغاز تشکیل اجتماع، به صورت یک اجتماع یکدست و یکپارچه بود. امّا بعداً، و این بار نیز به اقتضای فطرت، در این اجتماع اختلافاتی بر سر کسب مزایای زندگی به وجود آمد که برای رفع این اختلافات و درگیری ها بر سر نیازها و لوازم زندگی، لازم بود قوانینی وضع شود. این جا بود که با بعثت پیامبران و ارسال رُسُل، قوانینی در شکل دین، همراه با نوید و بیم به پاداش و کیفر، برای بشر فرستاده شد و این قوانین با یک سلسله عباداتِ مطلوب تکمیل و اصلاح گردید. باز هم مردم در معارف دین یا مسائل مربوط به مبدأ و معاد اختلاف کردند و بدین ترتیب یکپارچگی دین دستخوش اختلال شد و فرقه ها و احزاب و گروه ها به وجود آمدند و این اختلاف به جهات دیگر هم سرایت کرد. این اختلاف دوم تنها از تجاوزگری و زورگویی و سرکشی کسانی ناشی شد که دارای کتاب آسمانی بودند و اصول و معارف آن را می شناختند و حجّت خدا بر ایشان تمام شده بود. بنا بر این، اختلاف جامعه دو گونه بود : یک اختلاف در مسأله دین بود و ناشی از سرکشی و تجاوز سرکشان بود ، نه برخاسته از فطرت و نهاد آنان. دیگری، اختلاف در امر دنیا و مسائل دنیوی و زندگی بود که یک امر فطری است و علّت تشریع دین بود. وقتی این اختلافات پدید آمد خداوند سبحان مؤمنان را با اذن و توفیق خویش به حقیقتی که درباره اش اختلاف داشتند، راهنمایی کرد و البته خداوند هر که را بخواهد به راه راست هدایت می کند.

بنا بر این، دینِ الهی تنها عامل سعادت نوع انسان و سامان بخش امور زندگی اوست. فطرت را با فطرت اصلاح می کند و قوای گوناگون آن را هنگام طغیان و سرکشی به حال اعتدال باز می آورد و رشته زندگی دنیوی و اخروی، مادی و معنوی انسان را به نظم می کشد. این بود اجمالی از تاریخ حیات اجتماعی و دینی نوع انسان آن گونه که این آیه شریفه به دست می دهد و برای تفصیل این اجمال به آیات پراکنده قرآنی که درباره شؤون گوناگون انسان نازل شده، بسنده می کند.

ص :219


1- المیزان فی تفسیر القرآن : 2/111 ، انظر تمام الکلام .

ص :220

9 _ الهدایةُ إلی سُبلِ السّلامِ

الکتاب :

«یَهْدِی بِهِ اللّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلاَمِ وَ یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ بِإذْنِهِ وَ یَهْدِیهِمْ إِلَی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ» . (1)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ اللّهَ تعالی خَصَّکُم بالإسلامِ ، و استَخلَصَکُم لَهُ ؛ و ذلکَ لأنّه اسمُ سلامَةٍ و جِماعُ کرامَةٍ . (2)

عنه علیه السلام_ فی وَصفِ السّالِکِ الطَّریقَ إلَی اللّهِ سبحانَهُ _: و بَرَقَ لَهُ لامِعٌ کثیرُ البَرقِ ، فأبانَ لَهُ الطَّریقَ ، و سَلکَ بهِ السَّبیلَ ، و تَدافَعَتهُ الأبوابُ إلی بابِ السَّلامَةِ و دارِ الإقامَةِ . (3)

عنه علیه السلام :إنّ تَقوَی اللّهِ دَواءُ داءِ قُلوبِکُم ، و بَصَرُ عَمی أفئدتِکُم ، و شِفاءُ مَرَضِ أجسادِکُم . (4)

التّفسیر :

قال العلاّمة الطباطباییّ قدس سره فی قوله تعالی : «یَهْدی بهِ اللّهُ مَنِ اتّبعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ» : الباء فی قوله : «بِه» للآلة ، و الضمیر عائد إلَی الکتاب أو إلَی النور سواء اُرید به النبیّ صلی الله علیه و آله أو القرآن فمآل الجمیع واحد ، فإنّ النبیّ صلی الله علیه و آله أحد الأسباب الظاهریّة فی مرحلة الهدایة، و کذا القرآن و حقیقة الهدایة قائمة به ، قال تعالی : «إنّکَ لا تَهْدِی مَن أحْبَبْتَ و لکنَّ اللّهَ یَهدِی مَن یَشاءُ» (5) ، و قال : «و کَذلکَ أوْحَیْنا إلَیکَ رُوحا مِن أمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی ما الکِتابُ و لاَ الإیمانُ و لَکِنْ جَعَلْناهُ نُورا نَهْدِی بهِ مَن نَشاءُ مِن عِبادِنا و إنّکَ لَتَهدی إلی صِراطٍ مُستَقیمٍ * صِراطِ اللّهِالّذی لَهُ ما فی السَّماواتِ و ما فی الأرضِ ألا إلَی اللّهِ تَصیرُ الاُمورُ» (6) و الآیات کما تری تنسب الهدایة إلَی القرآن و إلَی الرّسول صلی الله علیه و آله فی عین أنّها ترجعها إلی اللّه سبحانه ، فهو الهادی حقیقةً و غیره سبب ظاهریّ مسخّر لإحیاء أمر الهدایة . و قد قیّد تعالی قوله : «یَهدِی بهِ اللّهُ» بقوله : «مَنِ اتَّبعَ رِضْوانَهُ» و یؤول إلَی اشتراط فعلیّة الهدایة الإلهیّة باتّباع رضوانه ، فالمراد بالهدایة هو الإیصال إلَی المطلوب ، و هو أن یورده اللّه تعالی سبیلاً من سبل السلام أو جمیع السبل أو أکثرها واحدا بعد آخر .

و قد أطلق تعالی السلامَ ، فهو السلامة و التخلّص من کلِّ شقاء یختلّ به أمر سعادة الحیاة فی دنیا أو آخرة ، فیوافق ما وصف القرآن الإسلام للّه و الإیمان و التقوی بالفلاح و الفوز و الأمن و نحو ذلک ، و قد تقدّم فی الکلام علی قوله تعالی : «اهْدِنا الصِّراطَ المُسْتَقیمَ» (7) فی الجزء الأوّل من الکتاب أنّ للّه سبحانه بحسب اختلاف حال السائرین من عباده سُبُلاً کثیرة تتّحد الجمیع فی طریق واحد منسوب إلیه تعالی یسمّیه فی کلامه بالصراط المستقیم ، قال تعالی : «و الّذینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا و إنَّ اللّهَ لَمَعَ المُحْسِنینَ» (8) ، و قال تعالی : «و أنّ هذا صِراطِی مُسْتَقیما فاتَّبِعُوهُ و لا تَتَّبِعوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُم عَن سَبیلهِ» . (9) فدلّ علی أنّ له سبلاً کثیرة ، لکنّ الجمیع تتّحد فی الإیصال إلی کرامته تعالی من غیر أن تفرّق سالکیها و یبین کلّ سبیل سالکیه عن سالکی غیره من السبل کما هو شأن غیر صراطه تعالی من السبل . فمعنَی الآیة _ و اللّه العالم _ : یهدی اللّه سبحانه و یورد بسبب کتابه أو بسبب نبیّه من اتّبع رضاه سبلاً من شأنها أنّه یسلَم من سار فیها من شقاء الحیاة الدنیا و الآخرة ، و کلّ ما تتکدّر به العیشة السعیدة . فأمر الهدایة إلَی السلام و السعادة یدور مدار اتّباع رضوان اللّه ، و قد قال تعالی : «و لاَ یَرْضی لِعِبَادِهِ الکُفْرَ» (10) «فَإِنَّ اللّهَ لا یَرْضی عَنِ القَومِ الفاسِقینَ» . (11) و یتوقّف بالأخرة علَی اجتناب سبیل الظلم و الانخراط فی سلک الظالمین، و قد نفَی اللّه سبحانه عنهم هدایته و آیسهم من نیل هذه الکرامة الإلهیّة بقوله : «و اللّهُ لاَ یَهْدِی القَومَ الظّالِمینَ» (12) فالآیة _ أعنی قوله : «یَهْدِی بِهِ اللّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ» _ تجری بوجه مجری قوله : «الّذِینَ آمَنُوا و لَم یَلْبِسوا إیمانَهُم بِظُلْمٍ اُولئکَ لَهُمُ الأمنُ و هُم مُهْتَدُونَ» (13) . (14)

9 _ رهنمون شدن به راه های سلامت

قرآن :

«خدا، هرکه را از خشنودی او پیروی کند، به وسیله آن به راه های سلامت رهنمون می شود و به توفیق خویش، آنان را از تاریکی ها به سوی روشنایی بیرون می برد و به راهی راست هدایتشان می کند».

حدیث :

امام علی علیه السلام :خداوند متعال، شما را به اسلام مفتخر گردانید و برای آن برگزیدتان و این از آن روست که اسلام نامی از سلامت و مجمع همه گونه کرامت است.

امام علی علیه السلام_ در وصف ره پوی راه خداوند سبحان _فرمود : و برقی پر نور برایش درخشید و راهش را روشن ساخت و او را در راه پیش برد و هر دروازه ای وی را به سمت دروازه دیگر پیش راند تا آنکه به دروازه سلامت و سرای اقامت رسید.

امام علی علیه السلام :تقوای خدا، داروی درد جان های شما و بینا کننده کوری دل های شما و شفابخش بیماری کالبدهای شماست.

تفسیر

علاّمه طباطبایی در تفسیر آیه «یهدی به اللّه من اتبع رضوانه سبل السلام» می فرماید : حرف باء در کلمه «بِهِ» به معنای وسیله است و ضمیر آن به کتاب یا به نور بر می گردد، خواه منظور از آن پیامبر صلی الله علیه و آله باشد یا قرآن، فرقی نمی کند ؛ چون همه به یک واقعیت برمی گردد؛ چرا که پیامبر صلی الله علیه و آله یکی از عوامل ظاهری در مرحله هدایت است و قرآن نیز همین سان و حقیقت هدایت قائم و متّکی به خداست. خدای متعال می فرماید : «تو هر که را دوست داشته باشی هدایت نمی کنی، بلکه خدا هر که را بخواهد هدایت می کند» و نیز می فرماید : «و همین گونه، روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم و تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است ]ولی آن را نوری گردانیدیم که هر کس از بندگان خود را بخواهیم به وسیله آن راه می نمایانیم و براستی که تو به راهی راست هدایت می کنی. راه همان خدایی که آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین است از آنِ اوست. هُشدار که [همه ]کارها به خدا باز می گردد». همچنان که ملاحظه می شود، این آیات هدایت را به قرآن و پیامبر صلی الله علیه و آله نسبت می دهد و در عین حال آن را به خدا ارجاع می دهد؛ چرا که هدایت کننده حقیقی اوست و دیگران اسبابی ظاهری هستند که برای زنده کردن امر هدایت به کار گرفته شده اند.

خداوند متعال جمله «یهدی به اللّه » را با جمله «من اتّبع رضوانه» مقیّد کرده و تحقّق هدایت الهی را مشروط به دنبال کردن رضایت و خشنودی می داند و مراد از هدایت، همان رساندن به مطلوب و مقصود است [نه نشان دادن راه رسیدن به آن] به این معنا که خداوند متعال شخص را به یکی از راه های سلامت یا به همه آنها و یا به بیشترشان، یکی پس از دیگری، وارد می کند.

خداوند کلمه «سلام» را مطلق آورده است. بنا بر این، به معنای سلامت و رها شدن از هر بدبختی و شقاوتی است که خوشبختی زندگی دنیا یا آخرت را مختل می سازد و این معنا با توصیفی که قرآن از تسلیم در برابر خدا و ایمان و تقوا کرده و آنها را رستگاری و پیروزی و امنیت و امثال آن شمرده است سازگاری دارد. در بحث از آیه «اهدنا الصراط المستقیم»، در جلد اول این کتاب، گفتیم که خداوند به حسب اختلاف حالات بندگان ره پوی خود، راه های فراوانی دارد که همگی در یک راهی که به او منسوب است و آن را «صراط مستقیم» می نامد متّحدند. خداوند متعال می فرماید : «و کسانی که در راه ما کوشیده اند، به یقین راه های خود را به آنان می نماییم و همانا خدا با نیکوکاران است» و نیز می فرماید : «این است راه راست من. پس، از آن پیروی کنید و از راه ها[ی دیگر ]که شما را از راه وی پراکنده می سازد پیروی مکنید». این ها می رسانند که راه ها[ی رسیدن به خداوند] زیاد است، امّا همه آنها در رساندن به کرامت خداوندی متّحدند، بدون آنکه ره پویان خود را از هم پراکنده سازند و هر راهی سالک خود را از ره پویان دیگر راه ها متمایز سازد. برخلاف راه های غیر خدا که چنین حالتی دارند.

بنا بر این، معنای آیه _ و خدا بهتر می داند _ این است که خداوند سبحان کسی را که دنبال خشنودی او باشد، به واسطه کتاب خود یا پیامبرش، به راه های هدایت وارد می کند که هر کس آنها را بپیماید، از شقاوت زندگی دنیا و آخرت و هر چیزی که حیات سعادتمندانه را تیره و مکدّر سازد، در امان و سالم می دارد.

پس، مسأله هدایت به سلامت و سعادت، بر مدار دنبال کردن خشنودی خدا می چرخد. خداوند متعال می فرماید : «و برای بندگان خود کفر را نمی پسندد» و نیز می فرماید : «خداوند از مردم فاسق راضی نیست» و سرانجام، امر هدایت به سلامت و سعادت، منوط به دوری کردن از راه ستم و درآمدن به سلک ستمگران است، خداوند سبحان هدایت خود را از این عده نفی فرموده و آنان را از رسیدن به این کرامت الهی محروم و مأیوس ساخته است آنجا که می فرماید : «و خدا گروه ستمگران را هدایت نمی کند».

بنا بر این، آیه «یهدی به اللّه من اتّبع رضوانه سبل السلام» از جهتی نظیر این آیه است :

«الذین آمنوا و لم یلبسوا ایمانهم بظلم اولئک لهم الأمن و هم مهتدون».

ص :221


1- المائدة : 16 .
2- نهج البلاغة : الخطبة : 152 .
3- نهج البلاغة : الخطبة : 220 .
4- نهج البلاغة : الخطبة : 198 .
5- القصص : 56 .
6- الشوری : 52 ، 53 .
7- الفاتحة : 6 .
8- العنکبوت : 69 .
9- الأنعام : 153 .
10- الزمر : 7 .
11- التوبة : 96 .
12- الجمعة : 5.
13- الأنعام : 82 .
14- المیزان فی تفسیر القرآن : 5/244 .

ص :222

ص :223

ص :224

10 _ إتمامُ الحُجّةِ

الکتاب :

«رُسُلاً مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَ کَانَ اللّهُ عَزِیزَا حَکِیمَا» . (1)

(2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :بَعَثَ إلَیهِمُ الرُّسُلَ لِتکونَ لَهُ الحُجّةُ البالِغَةُ علی خَلقِهِ ، و یکونَ رُسُلُهُ إلَیهِم شُهَداءَ علَیهِم ، و ابتَعَثَ فیهِمُ النَّبیّینَ مُبَشِّرینَ و مُنذِرینَ لیَهلِکَ مَن هَلَکَ عَن بَیّنَةٍ ، و یَحیی مَن حَیَّ عَن بَیّنَةٍ ، و لیَعقِلَ العِبادُ عن ربِّهِم ما جَهِلوهُ ، فیَعرِفوهُ برُبوبیَّتِهِ بعدَ ما أنکَروا ، و یُوحِّدوهُ بالإلهیّةِ بعد ما عَضَدوا . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :بَعَثَ اللّهُ رُسُلَهُ بما خَصَّهُم بهِ مِن وَحیهِ ، و جَعلَهُم حُجَّةً لَهُ علی خَلقِهِ ، لِئلاّ تَجِبَ الحُجّةُ لَهُم بتَرکِ الإعذارِ إلَیهِم ، فدَعاهُم بلِسانِ الصِّدقِ إلی سَبیلِ الحَقِّ . (4)

10 _ اتمام حجّت

قرآن :

«فرستادگانی که بشارتگر و بیم دهنده بودند تا برای مردم، پس از [فرستادن ]رسولان، در مقابل خدا [بهانه و] حجّتی نباشد و خدا توانا و حکیم است».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :[خداوند] رسولان را به سوی مردم فرستاد تا او را بر آفریدگانش حجّت رسا باشد و فرستادگانش به سوی آنان گواه بر ایشان باشند و پیامبرانِ بشارتگر و بیم دهنده را در میان مردم برانگیخت تا اگر هلاک می شوند از روی دلیل باشد و اگر به حیات (و سعادت) دست می یابند، آن هم از روی دلیل باشد، و برای اینکه بندگان آنچه را درباره پروردگارشان نمی دانستند، بدانند و ربوبیت او را که منکرش بودند بشناسند و الوهیتش را که برای آن شریک قائل بودند، یگانه دانند.

امام علی علیه السلام :خداوند رسولانش را با وحی خویش که به آنان اختصاص داد، فرستاد و ایشان را حجّت خویش بر خلق خود قرار داد، تا [مردم ]بهانه نیاورند که بیم داده نشده اند. پس مردمان را به وسیله زبان راست به راه حق فرا خواند.

ص :225


1- النساء : 165 .
2- (انظر) الأنعام : 130 ، الملک : 8 _ 10 .
3- التوحید : 45/4 .
4- نهج البلاغة : الخطبة 144 .

عنه علیه السلام :و أشهَدُ أنَّ محمّدا صلی الله علیه و آله عَبدُهُ و رَسولُهُ ، أرسَلَهُ لإنفاذِ أمرِهِ ، و إنهاءِ عُذرِهِ ، و تَقدیمِ نُذُرِهِ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عن فلسفةِ النُّبوَّة _: لِئلاّ یکونَ للنّاسِ علَی اللّهِ حُجّةٌ مِن بَعدِ الرُّسلِ ، و لئلاّ یقولوا : ما جاءَنا مِن بَشیرٍ و لا نَذیرٍ ، و لِتَکونَ حُجّةُ اللّهُ علَیهِم ، أ لاَ تَسمَعُ اللّهَ عَزَّ و جلَّ یقولُ حِکایَةً عن خَزَنَةِ جَهنَّمَ و احتِجاجِهِم علی أهلِ النّارِ بالأنبیاءِ و الرُّسُلِ : «أ لَمْ یأتِکُمْ نَذِیرٌ قَالُواْ بَلَی قَدْ جَآءَنَا نَذِیرٌ فَکَذَّبْنَا وَ قُلْنَا مَا نَزَّلَ اللَّهُ مِن شَیْ ءٍ ......... » (2) ؟ ! (3)

(4)

امام علی علیه السلام :و گواهی می دهم که محمّد صلی الله علیه و آله بنده خدا و فرستاده اوست که برای اجرای فرمان خویش و رساندن حجّت و دلیلش، و ابلاغ بیم و و عیدش او را فرستاده است.

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از فلسفه نبوّت _فرمود : برای اینکه بعد از پیامبران دیگر حجّت و بهانه ای برای مردم در برابر خدا باقی نماند و نگویند : کسی نیامد که ما را نوید و بیم دهد ؛ و برای اینکه خدا بر مردم حجّت داشته باشد. آیا نمی شنوی که خدای عزّ و جلّ به نقل از نگهبانان دوزخ و حجّت آوری آنان در برابر دوزخیان به وجود پیامبران و فرستادگان، می فرماید : «آیا برای شما بیم دهنده ای نیامد؟! گویند چرا بیم دهنده ای به سوی ما آمد و[لی ]تکذیب کردیم و گفتیم: خدا چیزی فرو نفرستاده است ......... ».

3714 - النُّبُوَّةُ وَالتّاریخُ
3714 - نبوّت و تاریخ

وجوبُ الاعتِقاد بجمیعِ الأنبیاءِ :

الکتاب :

«إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ بِالْحَقِّ بَشِیرَا وَ نَذِیرَا وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاَّ خَلاَ فِیهَا نَذِیرٌ» . (5)

«قُولُوا آمَنَّا بِاللّهِ وَ مَا أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ مَا أُنْزِلَ إِلَی إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْبَاطِ وَ مَا أُوتِیَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مَا أُوتِیَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لاَ نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ» . (6)

3714

نبوّت و تاریخ

لزوم اعتقاد به همه پیامبران:

قرآن :

«ما تو را به حق، بشارتگر و هشدار دهنده فرستادیم و هیچ امّتی نبوده مگر اینکه در آن هشدار دهنده ای گذشته است».

«بگویید : ما به خدا و به آنچه بر ما نازل شده و به آنچه بر ابراهیم و اسحاق و یعقوب و اسباط نازل آمده و به آنچه به موسی و عیسی داده شده و به آنچه به همه پیامبران از سوی پروردگارشان داده شده، ایمان آورده ایم. میان هیچ یک از ایشان فرق نمی گذاریم و در برابر او تسلیم هستیم».

ص :226


1- نهج البلاغة : الخطبة 83 .
2- . المُلک : 8 .
3- بحار الأنوار: 11/39/37.
4- (انظر) عنوان 99 «الحجّة» .
5- . فاطر : 24 .
6- البقرة : 136 .

«إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِاللّهِ وَ رُسُلِهِ وَ یُرِیدُونَ أَنْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ اللّهِ وَ رُسُلِهِ وَ یَقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَ نَکْفُرُ بِبَعْضٍ وَ یُرِیدُونَ أَنْ یَتَّخِذُوا بَیْنَ ذَلِکَ سَبِیلاً * أُولَئِکَ هُمُ الْکَافِرُونَ حَقّا وَ أَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ عَذابا مُهِینا» . (1)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لَم یُخْلِ اللّهُ سبحانَهُ خَلقَهُ مِن نَبیٍّ مُرسَلٍ ، أو کِتابٍ مُنزَلٍ ، أو حُجَّةٍ لازِمَةٍ ، أو مَحَجَّةٍ قائمةٍ ، رُسُلٌ لا تُقَصِّرُ بهِم قِلّةُ عَدَدِهِم ، و لا کَثرَةُ المُکَذِّبینَ لَهُم ؛ مِن سابِقٍ سُمِّیَ لَهُ مَن بَعدَهُ ، أو غابِرٍ عَرَّفَهُ مَن قَبلَهُ . (2)

عنه علیه السلام :و لَم یُخلِهِم بعدَ أن قَبضَهُ [یَعنی آدمَ علیه السلام ]مِمّا یُؤکِّدُ علَیهِم حُجّةَ رُبوبیَّتِهِ ، و یَصِلُ بَینَهُم و بینَ مَعرِفَتِهِ ، بل تَعاهَدَهُم بالحُجَجِ علی ألسُنِ الخِیَرَةِ من أنبیائهِ و مُتَحَمِّلی وَدائعِ رِسالاتِهِ قَرْنا فقَرْنا ، حتّی تَمَّت بنَبیِّنا محمّدٍ صلی الله علیه و آله حُجّتُهُ . (3)

«کسانی که به خدا و فرستادگان او کفر می ورزند و می خواهند میان خدا و فرستادگانش جدایی اندازند و می گویند : ما به بعضی ایمان داریم و بعضی را انکار می کنیم و می خواهند میان این [دو] راهی برای خود اختیار کنند، آنان در حقیقت کافرند. و ما برای کافران عذابی خوار کننده آماده کرده ایم».

حدیث :

امام علی علیه السلام :خداوند سبحان آفریدگان خویش را از [دسترسی به ]پیامبری مرسل، یا کتابی آسمانی، یا حجّت و دلیلی لازم، یا راهی روشن و استوار بی بهره نگذاشته است؛ فرستادگانی که نه اندک بودنِ شمارشان آنان را [از ادای رسالتشان ]سست کرد و نه فراوانی تکذیب کنندگانشان. برای پیامبر پیشین نام پیامبرِ پس از او برده می شد و پیامبر گذشته پیامبر آینده را می شناساند.

امام علی علیه السلام :خداوند پس از آنکه جان او _ آدم علیه السلام _ را ستاند، مردم را از حجّت و دلیلی که ربوبیّت او را برای آنان استوار گرداند و ایشان را به شناخت او رساند، بی بهره نگذاشت. بلکه در هر قرنی و نسلی با حجّت ها و براهینی که از طریقِ پیامبران برگزیده و امانتداران پیام های خود فرستاد، به مردم رسیدگی کرد، تا آنکه با پیامبر ما محمّد صلی الله علیه و آله ، حجّت او به کمال رسید.

ص :227


1- النساء : 150 و 151 .
2- نهج البلاغة : الخطبة 1 .
3- نهج البلاغة : الخطبة 91 .

عنه علیه السلام :کُلّما مَضی مِنهُم سَلَفٌ قامَ مِنهُم بدِینِ اللّهِ خَلَفٌ ، حتّی أفضَت کرامَةُ اللّهِ سبحانَهُ و تعالی إلی محمّدٍ صلی الله علیه و آله . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :اِعلَموا أنّه لَو أنکَرَ رجُلٌ عیسَی بنَ مَریمَ و أقَرَّ بمَن سِواهُ مِن الرُّسُلِ لَم یُؤمِنْ . (2)

امام علی علیه السلام :هر زمان که یکی از آنان [پیامبران] در می گذشت، دیگری برای برپایی دین خدا برمی خاست، تا اینکه کرامت خداوند، سبحانه و تعالی، به محمّد صلی الله علیه و آله رسید.

امام صادق علیه السلام :بدانید که اگر کسی عیسی بن مریم را انکار کند و به نبوّت دیگر پیامبران اعتراف نماید، ایمان نیاورده است.

3715 - أصنافُ الأنبِیاءِعلیهم السلام
3715 - انواع پیامبران علیهم السلام

الکتاب :

«وَ مَا کَانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللّهُ إِلاَّ وَحْیا أَوْ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولاً فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ مَا یَشَاءُ إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ» . (3)

الحدیث :

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :الأنبیاءُ علی خَمسَةِ أنواعٍ : مِنهُم مَن یَسمَعُ الصَّوتَ مِثلَ صَوتِ السِّلسِلَةِ فَیَعلَمُ ما عنی بهِ ، و مِنهُم مَن یُنَبّأُ فی مَنامِهِ مِثلُ یُوسُفَ و إبراهیمَ ، و مِنهُم مَن یُعایِنُ ، و مِنهُم من یُنکَتُ فی قَلبهِ و یُوقَرُ فی اُذُنهِ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الأنبیاءُ و المُرسَلونَ علی أربَعِ طَبَقاتٍ : فنَبیٌّ مُنَبّأٌ فی نَفسِهِ لا یَعدو غیرَها . و نَبیٌّ یَری فی النَّومِ و یَسمَعُ الصَّوتَ و لا یُعایِنُهُ فی الیَقَظَةِ ، و لَم یُبعَثْ إلی أحَدٍ و علَیهِ إمامٌ ، مِثل ما کانَ إبراهیمُ علی لُوطٍ علیهما السلام . و نَبیٌّ یَری فی مَنامِهِ و یَسمَعُ الصَّوتَ و یُعایِنُ المَلَکَ ، و قد اُرسِلَ إلی طائفةٍ قَلُّوا أو کَثُروا ، کیُونُسَ ، قالَ اللّهُ لیونُسَ : «و أرْسَلْناهُ إلی مِائةِ ألْفٍ أو یَزیدونَ» (5) _ قالَ : یَزیدونَ : ثلاثینَ ألفا _ و علیهِ إمامٌ . و الّذی یَری فی نَومِهِ و یَسمَعُ الصَّوتَ و یُعایِنُ فی الیَقَظَةِ و هُو إمامٌ مِثلُ اُولی العَزمِ . و قد کانَ إبراهیمُ علیه السلام نَبیّا و لیسَ بإمامٍ حتّی قالَ اللّهُ : «إنّی جاعِلُکَ للنّاسِ إماما ......... » (6) . (7) (8)

3715

انواع پیامبران علیهم السلام

قرآن :

«و هیچ بشری را نرسد که خدا با او سخن گوید، جز [از راه ]وحی یا از فراسوی حجابی یا فرستاده ای بفرستد و به اذن او هرچه بخواهد وحی نماید. آری اوست بلند مرتبه سنجیده کار».

حدیث :

امام باقر علیه السلام :پیامبران بر پنج گونه اند : برخی از آنان صدا را، مانند صدای زنجیر، می شنوند و به مقصود آن پی می برند. برخی در خواب به آنان خبر داده می شود، مانند یوسف و ابراهیم و برخی از ایشان می بینند و برخی به دلشان کوبیده و در گوششان طنین افکنده می شود.

امام صادق علیه السلام :پیامبران و رسولان چهار طبقه اند : پیامبری که تنها برای خودش پیغمبر است و به دیگری سرایت نمی کند، و پیامبری که در خواب می بیند و صدا[ی هاتف] را می شنود ولی خود او را در بیداری نمی بیند و بر هیچ کس مبعوث نیست و خود او امام و پیشوایی دارد _ چنان که ابراهیم بر لوط علیهما السلام امام بود _ و پیامبری که در خواب می بیند و صدا را می شنود و فرشته را می بیند و به سوی گروهی کم یا زیاد مبعوث است، مانند یونس که خدا درباره او فرموده : «ما او را به سوی صد هزار نفر یا بیشتر فرستادیم». مراد از آن «بیشتر» سی هزار است [یعنی یکصد و سی هزار نفر] و یونس نیز خود امام و پیشوایی داشت، و [سرانجام ]پیامبری که در عالم خواب می بیند و صدا را می شنود و در بیداری مشاهده می کند و امام هم می باشد، مانند پیامبران اولو العزم. ابراهیم علیه السلام [در ابتدا] فقط پیامبر بود و امام نبود تا آنکه خدا فرمود : «من تو را امام مردم قرار دادم ......... ».

ص :228


1- نهج البلاغة : الخطبة 94 .
2- الکافی : 1/182/6 .
3- الشوری : 51 .
4- تفسیر العیّاشی : 2/166/3 .
5- الصافّات : 147 .
6- البقرة : 124 .
7- الکافی : 1/174/1 .
8- (انظر) الکافی: 1/174 باب «طبقات الأنبیاء» و ص 176 باب «الفرق بین الرّسول و النّبیّ و المحدَّث» . بحار الأنوار : 18 / 244 باب 2 . المیزان فی تفسیر القرآن : 2 / 139 «کلام فی النّبوّة» .

3716 - عِدَّةُ الأنبِیاءِعلیهم السلام
3716 - شمار پیامبران علیهم السلام

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :خَلَقَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ مِائةَ ألفِ نَبیٍّ و أربَعةً و عِشرینَ ألفَ نَبیٍّ ، أنا أکرَمُهُم علَی اللّهِ و لا فَخرَ . و خَلَقَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ مِائةَ ألفِ وَصیٍّ و أربَعةً و عِشرینَ ألفِ وَصیٍّ ، فَعلِیٌّ أکرَمُهُم علَی اللّهِ و أفضَلُهُم . (1)

3716

شمار پیامبران علیهم السلام

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عزّ و جلّ یکصد و بیست و چهار هزار پیامبر آفرید که من گرامی ترین آنان نزد خداوند هستم و فخری نفروشم . و خداوند عزّ و جلّ یکصد و بیست و چهار هزار وصی آفرید که علی گرامیترین آنها نزد خدا و برترین ایشان است.

ص :229


1- الأمالی للصدوق : 307/352 .

عنه صلی الله علیه و آله :النَّبِیُّونَ مِائةُ ألفٍ و أربَعةٌ و عِشرونَ ألفَ نَبیٍّ ، و المُرسَلونَ ثلاثُمِائةٍ و ثَلاثةَ عَشَرَ ، و آدمُ نَبیٌّ مُکلَّمٌ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله_ لمّا سُئلَ عن عِدَّةِ الأنبیاءِ _: مِائةُ ألفٍ و أربَعةٌ و عِشرونَ ألفا ، الرُّسُلُ مِن ذلکَ ثلاثُمِائةٍ و خَمسَةَ عَشَرَ جَمّا غَفیرا . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :بُعِثتُ علی أثرِ ثَمانِیَةِ آلافٍ مِن الأنبیاءِ ، مِنهُم أربَعةُ آلافٍ مِن بَنی إسرائیلَ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّی خاتمُ ألفِ نَبیٍّ أو أکثَرَ . (4)

الخصال عن أبی ذرّ :دخلتُ علی رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله و هُو جالسٌ فی المسجدِ وحدَهُ ......... قلتُ : یا رسولَ اللّهِ ، کَم النَّبِیّون؟ قال : مِائةُ ألفٍ و أربَعةٌ و عِشرونَ ألفَ نَبیٍّ . قلتُ : کَمِ المُرسَلونَ مِنهُم ؟ قالَ : ثلاثُمِائةٍ و ثلاثةَ عَشَرَ جَمّاءَ غَفیراءَ . قلتُ : مَن کانَ أوّلَ الأنبیاءِ ؟ قالَ : آدمُ . (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبران یکصد و بیست و چهار هزار و انبیای مرسل سیصد و سیزده نفرند و آدم پیامبری بود که با او سخن گفته شد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به سؤال از شمار پیامبران _فرمود : یکصد و بیست و چهار هزار، که از آن تعداد، شمار زیادی، یعنی سیصد و پانزده نفر، رسول بودند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من در پی هشت هزار پیامبر برانگیخته شدم که چهار هزارشان از بنی اسرائیل بودند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من خاتم هزار پیامبر یا بیشتر هستم.

الخصال_ به نقل از ابوذر _: خدمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله رسیدم در حالی که حضرت در مسجد تنها نشسته بود. از تعداد پیامبران سؤال کردم، حضرت فرمود : یکصد و بیست و چهار هزار پیامبر. عرض کردم : از آنها چه تعداد مرسل بودند؟ پیامبر فرمود : خیلی زیاد، سیصد و سیزده نفر. عرض کردم : نخستین پیامبر که بود؟ فرمود : آدم.

ص :230


1- کنز العمّال : 32276 .
2- کنز العمّال : 32277 .
3- کنز العمّال : 32280 .
4- کنز العمّال : 32281 .
5- الخصال : 524/13 .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :بَعَثَ اللّهُ مِائةَ ألفِ نَبیٍّ و أربَعةً و أربَعینَ ألفَ نَبیٍّ . (1)

تبیینٌ :

قال العلاّمة الطباطبائیّ : «إنّ القرآن صریح فی أنّ الأنبیاء کثیرون و أنّ اللّه سبحانه لم یقصص الجمیع فی کتابه ، قال تعالی : «و لَقَدْ أرْسَلْنا رُسُلاً مِن قَبْلِکَ مِنْهُم مَن قَصَصنَا علَیکَ و مِنْهُم مَن لَم نَقْصُصْ علَیکَ» (2) إلی غیر ذلک . و الذین قصّهم اللّه تعالی فی کتابه بالاسم بضعة و عشرون نبیّا وهم : آدم ، و نوح ، و إدریس ، و هود ، و صالح ، و إبراهیم ، و لوط ، و إسماعیل ، و الیسع ، و ذو الکفل ، و إلیاس ، و یونس ، و إسحاق ، و یعقوب ، و یوسف ، و شعیب ، و موسی ، و هارون ، و داود ، و سلیمان ، و أیّوب ، و زکریّا ، و یحیی ، و إسماعیل صادق الوعد ، و عیسی ، و محمّد صلّی اللّه علیهم أجمعین . و هناک عدّة لم یذکروا بأسمائهم بل بالتّوصیف و الکنایة ، قال سبحانه : «أ لَم تَرَ إلَی المَلإ مِن بَنی إسْرائیلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَی إذ قَالُوا لِنَبیٍّ لَهُمُ ابعَثْ لَنا مَلِکا» (3) و قال تعالی : «أو کالّذِی مَرَّ عَلَی قَرْیَةٍ و هِیَ خاوِیَةٌ عَلَی عُروشِها» (4) ، و قال تعالی : «إذْ أرْسَلْنا إلَیهِمُ اثْنَینِ فکَذّبُوهُما فعَزَّزْنا بِثالِثٍ» (5) ، و قال تعالی : «فوَجَدا عَبْدا مِن عِبادِنا آتَیْناهُ رَحْمَةً مِن عِندِنا و عَلّمْناهُ مِن لَدُنّا عِلْما» (6) ، و قال تعالی : «و الأَسبَاطِ» . (7) و هناک من لم یتّضح کونه نبیّا کفتی موسی فی قوله تعالی : «و إذْ قالَ مُوسَی لِفَتاهُ» . (8) و مثل ذی القَرنین و عمران أبی مریم و عزیرٍ من المصرّح بأسمائهم .

و بالجملة : لم یذکر فی القرآن لهم عدد یقفون عنده ، و الّذی یشتمل من الرّوایات علی بیان عدّتهم آحاد مختلفة المتون، و أشهرها روایة أبی ذرّ عن النّبیّ صلی الله علیه و آله : أنّ الأنبیاء مائة و أربعة و عشرون ألف نبیّ ، و المرسلون منهم ثلاثمائة و ثلاثة عشر نبیّا» . (9) (10)

امام صادق علیه السلام :خداوند یکصد و بیست و چهار هزار پیامبر برانگیخت.

توضیح :

علاّمه طباطبایی می فرماید: «قرآن به این مطلب تصریح می کند که شمار انبیا فراوان بوده و خداوند سبحان در کتاب خود سرگذشت همه آنها را بازگو نکرده است. می فرماید : «ما پیش از تو رسولانی فرستادیم که [داستان ]برخی از آنان را بر تو حکایت کرده ایم و برخی از ایشان را بر تو حکایت نکرده ایم». و آیات دیگری از این قبیل. انبیایی که خدای متعال در کتاب خود داستانشان را به نام بازگو کرده، عبارتند از : آدم، نوح، ادریس، هود، صالح، ابراهیم، لوط، اسماعیل، یسع، ذو الکفل، الیاس، یونس، اسحاق، یعقوب، یوسف، شعیب، موسی، هارون، داوود، سلیمان، ایّوب، زکریّا، یحیی، اسماعیل صادق الوعد، عیسی و محمّد صلّی اللّه علیهم اجمعین. به جز این ها، عدّه ای هم هستند که نام آنها برده نشده، امّا با توصیف و کنایه از ایشان یاد شده است. مثلاً خداوند سبحان می فرماید : «آیا از [حال] سران بنی اسرائیلِ پس از موسی خبر نیافتی آن گاه که به پیامبری از خود گفتند : پادشاهی برای ما بگمار؟». نیز می فرماید : «یا چون آن کس که به شهری که بام هایش یکسره فرو ریخته بود عبور کرد». همچنین می فرماید : «آن گاه که دو تن سوی آنان فرستادیم ولی آن دو را دروغزن پنداشتند، تا با [فرستاده ]سوّمین [آنان را ]تأیید کردیم». نیز می فرماید : «تا بنده ای از بندگان ما را یافتند که از جانب خود به او رحمتی عطا کرده و از نزد خود بدو دانشی آموخته بودیم» و باز می فرماید : «و اسباط».

عدّه ای هم هستند که پیامبر بودن آنها روشن نیست، مانند جوان [همراه ]موسی در آیه «و آن گاه که موسی به جوانِ [همراه ]خود گفت» و مانند ذو القرنین و عمران پدر مریم و عزیر که به اسامی آنها در قرآن تصریح شده است.

باری، در قرآن برای پیامبران تعداد مشخصی تعیین نشده است. روایاتی هم که شمار پیامبران را مشخص می کند، روایاتی واحد و متون آنها گوناگون و متفاوت است. مشهورترین این روایات روایت ابوذر از پیامبر صلی الله علیه و آله است که : شمار پیامبران یکصد و بیست و چهار هزار است که از آن میان سیصد و سیزده نفر، مرسل می باشند».

ص :231


1- بحار الأنوار : 16/352/35 .
2- غافر : 78 .
3- البقرة : 246 .
4- البقرة : 259 .
5- یس : 14 .
6- الکهف : 65 .
7- البقرة : 136 .
8- الکهف : 60 .
9- المیزان فی تفسیر القرآن : 2/140 .
10- (انظر) الدرّ المنثور : 2 / 746 . بحار الأنوار : 11 / 13 و ص 41 / 43 ، و ص 43 / 48 و ص 58 / 61 .

ص :232

3717 - اُولو العَزمِ
3717 - پیامبران اولوالعزم

الکتاب :

«فَاصْبِرْ کَمَا صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لاَ تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَ مَا یُوعَدُونَ لَمْ یَلْبَثُوا إِلاَّ سَاعَةً مِنْ نَهَارٍ بَلاَغٌ فَهَلْ یُهْلَکُ إِلاَّ الْقَوْمُ الْفَاسِقُونَ» . (1)

الحدیث :

بحار الأنوار عن أبی حمزة عَن الإمامِ زین العابدینَ علیه السلام :من أحبّ أن یصافحَهُ مائةُ ألفِ نبیّ و أربعةٌ و عشرونَ ألف نبیّ، فلیزرْ قبر أبی عَبدِ اللّهِ الحُسینِ بن علیٍّ علیه السلام فی النّصفِ من شَعبانَ : ......... مِنهُم خَمسَةٌ اُولو العَزمِ مِن الرُّسُلِ . قُلنا : مَن هُم ؟ قالَ : نُوحٌ ، و ابراهیمُ ، و موسی، و عیسی ، و محمّدٌ صلَّی اللّهُ علَیهِم ، قُلنا لَهُ : ما معنی اُولو العَزمِ ؟ قالَ : بُعِثوا إلی شَرقِ الأرضِ و غَربِها ، جِنِّها و إنسِها . (2)

3717

پیامبران اولو العزم

قرآن :

«پس، همان گونه که رسولان اولو العزم صبر کردند، صبر کن و برای آنان شتابزدگی به خرج مده. روزی که آنچه را وعده داده می شوند، بنگرند گویی که آنان جز ساعتی از روز را [در دنیا ]نمانده اند. [این] ابلاغی است. پس آیا جز مردم نافرمان هلاک خواهند شد؟»

حدیث :

بحار الأنوار_ به نقل از ابو حمزه _: امام زین العابدین علیه السلام فرمود: کسی که دوست داشته باشد یکصد و بیست و چهار هزار پیامبر را ملاقات کند در نیمه شعبان قبر امام حسین علیه السلام را زیارت کند. از میان پیامبران، پنج تن پیامبر اولو العزم هستند. عرض کردیم : آنها کیستند؟ فرمود : نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمّد صلی اللّه علیهم. عرض کردیم : معنای اولو العزم چیست؟ فرمود : [یعنی ]به سوی مردم شرق و غرب زمین، از جنّ و انس، فرستاده شده اند.

ص :233


1- الأحقاف : 35 .
2- بحار الأنوار : 11/33/25 .

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :اُولو العَزمِ مِن الرُّسُلِ خَمسَةٌ : نُوحٌ ، و إبراهیمُ ، و موسی ، و عیسی ، و محمّدٌ صلواتُ اللّهِ علَیهِم أجمَعینَ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :سادَةُ النَّبیّینَ و المُرسَلینَ خَمسَةٌ ، و هُم اُولو العَزمِ مِن الرُّسُلِ و علَیهِم دارَتِ الرَّحی: نُوحٌ، و إبراهیمُ، و موسی، و عیسی، و محمّدٌ صلَّی اللّهُ علَیهِ و آلهِ و علی جَمیعِ الأنبیاءِ . (2)

الکافی عن سماعةِ بن مِهران :قلتُ لأبی عبد اللّهِ علیه السلام : قولُ اللّه عزّ و جلّ: «فاصْبِرْ کَما صَبَرَ اُولو العَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ» فقالَ : نُوحٌ ، و إبراهیمُ ؛ و موسی ، و عیسی ، و محمّدٌ صلَّی اللّه عَلیهِ و آلهِ و علَیهِم . قلتُ : کیفَ صارُوا اُولی العَزمِ ؟ قالَ : لأنَّ نُوحا بُعِثَ بکِتابٍ و شَریعَةٍ ، و کلُّ مَن جاءَ بعدَ نُوحٍ أخذَ بکِتابِ نُوحٍ و شَریعَتِهِ و مِنهاجِهِ ، حتّی جاءَ إبراهیمُ علیه السلام بالصُّحُفِ و بعَزیمَةِ تَرکِ کِتابِ نُوحٍ لا کُفرا بهِ ......... . (3)

امام باقر علیه السلام :پیامبران اولو العزم پنج نفرند : نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمّد صلوات اللّه علیهم اجمعین.

امام صادق علیه السلام :سرور پیامبران و فرستادگان پنج نفرند، و آنان رسولان اولو العزم هستند و سنگ آسیا[ی نبوّت ]بر محور آنها می چرخد : نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمّد، درود و صلوات خدا بر او و خاندان او و بر همه پیامبران باد.

الکافی_ به نقل از سماعة بن مهران _: از امام صادق علیه السلام درباره آیه «فاصبر کما صبر اولو العزم من الرسل» سؤال کردم، حضرت فرمود : [پیامبران اولو العزم عبارتند از : ]نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمّد صلی اللّه علیه و آله و علیهم. عرض کردم : این ها چرا اولو العزم شدند؟ فرمود : چون نوح با کتاب و شریعتی مبعوث شد و هر پیغمبری که بعد از نوح آمد همان کتاب و شریعت و راه نوح را دنبال کرد، تا آن گاه که ابراهیم علیه السلام با صُحُف و به عزم بر کنار گذاشتن کتاب نوح آمد البته نه از روی کفر ورزیدن به آن ......... .

ص :234


1- الخصال : 300/73 .
2- الکافی : 1/175/3 .
3- الکافی : 2/17/2 ، انظر تمام الحدیث .

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :إنّما سُمّیَ اُولو العَزمِ اُولی العَزمِ لأنّهُم کانوا أصحابَ الشَّرائعِ و العَزائمِ ؛ و ذلکَ أنَّ کُلَّ نَبیٍّ بعدَ نُوحٍ علیه السلام کانَ علی شَریعَتهِ و مِنهاجِهِ و تابِعا لکِتابِهِ إلی زَمَنِ إبراهیمَ الخلیلِ ، و کلَّ نَبیٍّ کانَ فی أیّامِ إبراهیمَ و بَعدَهُ کانَ علی شَریعَةِ إبراهیمَ و مِنهاجِهِ و تابِعا لکِتابِهِ إلی زَمنِ موسی ، و کلَّ نَبیٍّ کانَ فی زَمنِ موسی و بَعدَهُ کانَ علی شَریعَةِ موسی و مِنهاجِهِ و تابِعا لکِتابِهِ إلی أیّامِ عیسی علیه السلام ، و کلَّ نَبیٍّ کانَ فی أیّامِ عیسی علیه السلام و بَعدَهُ کانَ علی مِنهاجِ عیسی و شَریعَتهِ و تابِعا لکِتابهِ إلی زَمنِ نَبیِّنا محمّدٍ صلی الله علیه و آله ، فهؤلاءِ الخَمسَةُ اُولو العَزمِ ، فهُم أفضَلُ الأنبیاءِ و الرُّسُلِ علیهم السلام . (1)

امام رضا علیه السلام :پیامبران اولو العزم در حقیقت بدین سبب اولو العزم نامیده شده اند که دارای شریعت و آیین بودند. چون هر پیامبری بعد از نوح علیه السلام بر شریعت و روش او و تابع کتاب وی بود، تا زمان ابراهیم خلیل و هر پیامبری در روزگار ابراهیم و پس آن بر شریعت و راه ابراهیم و پیرو کتاب او بود، تا زمان موسی و هر پیامبری در زمان موسی و بعد از آن بر شریعت و طریقه موسی و تابع کتاب او بود، تا زمان عیسی علیه السلام و هر پیامبری در روزگار عیسی علیه السلام و بعد از آن بر روش و شریعت عیسی و پیرو کتاب او بود، تا زمان پیامبرِ ما محمّد صلی الله علیه و آله . این پنج تن اولو العزم هستند و آنان برترین پیامبران و رسولان علیهم السلام می باشند.

3718 - آباءُ الأنبِیاءِعلیهم السلام
3718 - پدران پیامبران علیهم السلام

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّما خَرَجتُ مِن نِکاحٍ و لَم أخرُجْ مِن سِفاحٍ ، مِن لَدُنْ آدمَ لَم یُصِبْنی مِن سِفاحِ أهلِ الجاهلیّةِ شیءٌ، لم أخرُجْ إلاّ مِن طُهرِهِ . (2)

3718

پدران پیامبران علیهم السلام

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من از راه ازدواج مشروع به وجود آمده ام و از راه نامشروع زاده نشده ام. از زمان آدم، هیچ گونه زنا و سنّت های نامشروع جاهلیت ، نسب مرا مخدوش نساخته است و جز از راه پاک به دنیا نیامده ام.

ص :235


1- عیون أخبار الرِّضا : 2/80/13 .
2- الطبقات الکبری : 1/60 .

عنه صلی الله علیه و آله :خَرَجتُ مِن لَدُنْ آدمَ مِن نِکاحٍ غیرِ سِفاحٍ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :نُقِلنا من الأصلابِ الطّاهِرَةِ إلَی الأرحامِ الزّکِیَّةِ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی وصفِ الأنبیاءِ علیهم السلام _: اِستَودَعَهُم فی أفضَلِ مُستَودَعٍ ، و أقَرَّهُم فی خَیرِ مُستَقَرٍّ ، تَناسَخَتهُم (تَناسَلَتهُم) کَرائمُ الأصلابِ إلی مُطَهَّراتِ الأرحامِ ، کُلّما مَضی مِنهُم سَلَفٌ ، قامَ مِنهُم بدِینِ اللّهِ خَلَفٌ ، حتّی أفْضَت کَرامَةُ اللّهِ سُبحانَهُ و تعالی إلی محمّدٍ صلی الله علیه و آله ، فأخرَجَهُ مِن أفضَلِ المَعادِنِ مَنبِتا ، و أعَزِّ الأرُوماتِ مَغرِسا ، مِن الشّجَرَةِ الّتی صَدَعَ مِنها أنبیاءَهُ ، و انتَجَبَ (انتَخَبَ) مِنها اُمَناءَهُ ، عِترَتُهُ خَیرُ العِتَرِ ، و اُسرَتُهُ خَیرُ الاُسَرِ ، و شَجَرَتُهُ خَیرُ الشَّجَرِ . (3)

عنه علیه السلام :و أشهَدُ أنَّ محمّدا عَبدُهُ و رَسولُهُ، و سَیّدُ عِبادِهِ ، کُلّما نَسَخَ اللّهُ الخَلقَ فِرقَتَینِ جَعلَهُ فی خَیرِهِما ، لَم یُسهِمْ فیهِ عاهِرٌ ، و لا ضَرَبَ فیهِ فاجِرٌ . (4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من از زمان آدم [پشت اندر پشت] به طریق ازدواج [مشروع] و بدون آلودگی به زنا متولّد شده ام.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ما از پشت های پاک به زهدان های پاکیزه و طاهر منتقل شده ایم.

امام علی علیه السلام_ در وصف پیامبران علیهم السلام _فرمود : خداوند پیامبران را در برترین امانتگاه به ودیعه سپرد و در بهترین قرارگاه جایشان داد و از صلب پدرانی بزرگوار به زهدان های مادرانی پاک و پاکیزه منتقل شدند. هر زمان که یکی از آنها می رفت جانشینی از آنان برای ترویج دین خدا برمی خاست، تا آنکه کرامت خداوند سبحانه و تعالی به محمّد صلی الله علیه و آله رسید. پس، او را از برترین رویشگاه ها و ارجمندترین کِشتگاه ها بیرون آورد، از درختی که پیامبرانش را از آن به وجود آورد و اُمنای [وحی] خویش را از آن برگزید خاندانش بهترین خاندان ها، و خانواده اش بهترین خانواده ها و تبارش بهترین تبارهاست.

امام علی علیه السلام :و گواهی می دهم که محمّد بنده خدا و فرستاده اوست و سرور بندگانش می باشد. هر زمان خداوند آفریدگان را به دو شاخه تقسیم کرد، او را در بهترین شاخه قرار داد، نه آلوده دامنی در وجود او سهیم شد و نه گنهکاری در وجودش شریک گشت.

ص :236


1- کنز العمّال : 31870 .
2- شرح نهج البلاغة : 7/63 .
3- نهج البلاغة : الخطبة 94 .
4- نهج البلاغة : الخطبة 214 .

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «الّذی یَ_راکَ حِ_ی_نَ تَ_قُ_ومُ * و تَ_قَ_لُّ_بَ_کَ ف_ی السّاجِدینَ» _: یَراکَ حینَ تَقومُ بأمرِهِ، و تَقَلُّبَکَ فی أصلابِ الأنبیاءِ نَبیٍّ بَعدَ نَبیٍّ . (1)

مجمع البیان_ فی تفسیرِ قولهِ تعالی : «و تَقَلُّبکَ فی السّاجِدینَ» (2) _: و قیلَ : معناهُ و تَقلُّبَکَ فی أصلابِ المُوحِّدینَ مِن نبیٍّ إلی نبیٍّ حتّی أخَرجَکَ نبیّا ، عن ابنِ عبّاسٍ فی روایةِ عطاء و عِکرِمَةَ ، و هُو المَرویُّ عن أبی جعفرٍ و أبی عبدِ اللّهِ صلواتُ اللّهِ علَیهِما ، قالا : فی أصلابِ النَّبیّینَ نَبیٍّ بَعدَ نَبیٍّ ؛ حتّی أخرَجَهُ مِن صُلبِ أبیهِ مِن نِکاحٍ غیرِ سِفاحٍ مِن لَدُنْ آدمَ علیه السلام . (3)

امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «الذی یراک حین تقوم. و تقلّبک فی الساجدین» _فرمود : تو را ، آن گاه که به فرمان او بر می خیزی و جا به جا شدنت در پشت های پیامبران را یکی پس از دیگری، می بیند.

مجمع البیان_ در تفسیر آیه «و تقلّبک فی الساجدین» _: ......... و به قولی معنایش این است که در صُلب های یکتا پرستان ، از پیامبری به پیامبر دیگر منتقل می شدی، تا اینکه خداوند تو را پیامبر به جهان آورد. این مطلب را عطا و عکرمه از ابن عباس نقل کرده اند. از امام باقر و امام صادق _ صلوات اللّه علیهما _ نیز روایت شده است که فرمودند : یعنی از صلب پیامبری به صلب پیامبری دیگر منتقل می شد، تا آنکه او را از صلب پدرش بیرون آورد که از زمان آدم همواره پشت اندر پشت به طریق ازدواج مشروع صورت می گرفته و آلوده به هیچ گونه زنا و ازدواج نا مشروعی نبوده است.

3719 - خَصائِصُ الأنبِیاءِعلیهم السلام
3719 - ویژگی های پیامبران علیهم السلام

الکتاب :

«أُبَلِّغُکُمْ رِسَالاَتِ رَبِّی وَ أَنَا لَکُمْ نَاصِحٌ أَمِینٌ» . (4)

«أَنْ أَدُّوا إِلَیَّ عِبَادَ اللّهِ إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ» . (5)

3719

ویژگی های پیامبران علیهم السلام

قرآن :

«پیام های پروردگارم را به شما می رسانم و من برای شما خیرخواهی امینم».

«که [به آنان گفت :] بندگان خدا را به من بسپارید؛ زیرا که من برای شما فرستاده ای امینم».

ص :237


1- بحار الأنوار : 16/ 374/84
2- الشعراء : 218 و 219 .
3- مجمع البیان : 7/323 .
4- الأعراف : 68 .
5- الدخان : 18 .

«إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ» . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّا مَعاشِرَ الأنبیاءِ اُمِرنا أن نُکلِّمَ النّاسَ علی قَدرِ عُقولِهِم . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :لم یَبعَثِ اللّهُ عَزَّ و جلَّ نَبیّا إلاّ بِلُغَةِ قَومِهِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :ما بَعَثَ اللّهُ نَبیّا إلاّ شابّا . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :الأنبیاءُ تَنامُ أعیُنُهُم و لا تَنامُ قُلوبُهُم . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّا مَعاشِرَ الأنبیاءِ تَنامُ أعیُنُنا و لا تَنامُ قُلوبُنا . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّا مَعاشِرَ الأنبیاءِ تَنامُ عُیونُنا و لا تَنامُ قُلوبُنا ، و نَری مِن خَلفِنا کما نَری مِن بَینِ أیدِینا . (7)

عنه صلی الله علیه و آله :تَنامُ عَینای و لا یَنامُ قَلبی . (8)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَنبَغی لِنَبیٍّ إذا أخَذَ آلاتِ الحَربِ فأذّنَ فی النّاسِ بالخُروجِ إلَی العَدُوِّ أن یَرجِعَ حتّی یُقاتِلَ . (9)

«من برای شما فرستاده ای امینم».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ما، جماعت پیامبران، فرمان داریم که با مردم به فراخور فهم و خردهایشان سخن بگوییم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عزّ و جلّ، هیچ پیامبری را جز به زبان قومش برنینگیخت.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرد، مگر اینکه جوان بود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبران، چشم هایشان می خوابد امّا دل هایشان نمی خوابد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ما جماعت پیامبران، چشم هایمان می خوابد امّا دل هایمان نمی خوابد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ما گروه پیامبران، چشمانمان می خوابد اما دل هایمان نمی خوابد و پشت سر خود را نیز همچون پیش رویمان، می بینیم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چشمانم می خوابد، امّا دلم نمی خوابد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ پیامبری را نسزد که چون جنگ افزار بردارد و در میان مردم اعلان حرکت به سوی دشمن دهد، [از تصمیم خود] برگردد تا اینکه بجنگد.

ص :238


1- الشعراء : 107 و 125 و 143 و 162 و 178 .
2- بحار الأنوار : 77/140/19 .
3- کنز العمّال : 32228 .
4- کنز العمّال : 32233 .
5- کنز العمّال : 32248 .
6- کنز العمّال : 31993 .
7- بحار الأنوار:16/172/7.
8- کنز العمّال : 32249 .
9- کنز العمّال : 32251 .

عنه صلی الله علیه و آله :ما یَنبَغی لِنَبیٍّ أن یَضَعَ أداتَهُ بعدَ أن لَبِسَها حتّی یَحکُمَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ بَینَهُ و بَینَ عَدُوِّهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّه لَیس لِنَبیٍّ إذا لَبِسَ لَأمَتَهُ أن یَضَعَها حتّی یُقاتِلَ (2) . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی صِفَةِ الأنبیاءِ : _: کانُوا قَوما مُستَضعَفِینَ ، قدِ اختَبرَهُمُ اللّهُ بالمَخمَصَةِ ، و ابتَلاهُم بالمَجهَدَةِ ، و امتَحَنَهُم بالمَخاوِفِ ، و مَخَضَهُم بالمَکارِهِ ......... و لَقد دَخَلَ موسَی بنُ عِمرانَ و مَعهُ أخُوهُ هارونُ علَیهِما السّلامُ علی فِرعَونَ و علَیهِما مَدارِعُ الصُّوفِ ، و بأیدیهِما العِصِیُّ ......... و لَو أرادَ اللّهُ سبحانَهُ لأنبیائهِ حَیثُ بَعَثَهُم أن یَفتَحَ لَهُم کُنوزَ الذِّهْبانِ ، و مَعادِنَ العِقْیانِ ، و مَغارِسَ الجِنانِ ......... لَفعَلَ ، و لَو فَعَلَ لَسَقَطَ البَلاءُ ، و بَطَلَ الجَزاءُ .........

و لکنَّ اللّهَ سبحانَهُ جَعَلَ رُسُلَهُ اُولی قُوَّةٍ فی عَزائمِهِم ، و ضَعَفةً فیما تَرَی الأعیُنُ مِن حالاتِهِم ، مَعَ قَناعَةٍ تَملَأُ القُلوبَ و العُیونَ غِنیً ، و خَصاصَةٍ تَملَأُ الأبصارَ و الأسماعَ أذیً . (4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه پیامبری لباس رزم پوشد، او را نسزد که جنگ افزار را بر زمین نهد تا اینکه خداوند عزّ و جلّ میان او و دشمنش داوری کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ پیامبری حق ندارد وقتی جامه رزم پوشید، آن را بر زمین نهد تا آنکه بجنگد. (5)

امام علی علیه السلام_ در وصف پیامبران علیهم السلام _فرمود : گروهی مستضعف بودند و خداوند آنها را با گرسنگی آزمود و به سختی ها مبتلایشان فرمود و با ترس و هراس ها امتحانشان نمود و در بوته ناملایمات زیر و روشان کرد ......... موسی بن عمران به همراه برادرش هارون، علیهما السلام در حالی نزد فرعون رفتند که لباس پشمین بر تن و عصای چوبین در دست داشتند .........

و اگر خداوند سبحان، آن گاه که پیامبرانش را برانگیخت، می خواست گنجینه های طلا و کان های زرِ ناب و باغ های پر درخت را به رویشان بگشاید ......... هر آینه این کار را می کرد و اگر چنین می کرد، آن گاه آزمایش از میان می رفت و پاداش منتفی می شد ......... .

اما خداوند سبحان فرستادگان خود را صاحب اراده هایی استوار قرار داد و از نظر حالات ظاهریشان فقیر گردانید، امّا توأم با قناعتی که دل ها و چشم ها را از بی نیازی می آکند، و نیازمندی و فقری که چشم ها و گوش ها را از ناراحتی لبریز می سازد.

ص :239


1- کنز العمّال : 32250 .
2- ذکر ابن هشام فی سیرته فی غزوة اُحد : ......... فلم یَزَل الناس برسول اللّه صلی الله علیه و آله ، الذین کان من أمرهم حبُّ لقاء القوم ، حتّی دخل رسول اللّه صلی الله علیه و آله بیته فلبس لأمَتَهُ ، و ذلک یوم الجمعة حین فرغ من الصلاة ......... ثمّ خرج علیهم ، و قد ندم الناس ، و قالوا :استکرهنا رسول اللّه صلی الله علیه و آله و لم یکن لنا ذلک . فلمّا خرج علیهم رسول اللّه صلی الله علیه و آله قالوا : یا رسول اللّه استکرَهناک و لم یکن ذلک لنا، فإن شئت فاقعد صلّی اللّه علیک، فقال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : «ما ینبغی لنبیّ إذا لبس لأمَتَهُ أن یضعها حتّی یقاتل، فخرج رسول اللّه صلی الله علیه و آله فی ألفٍ من أصحابه. (سیرة ابن هشام: 3/67 ، 68) .
3- کنز العمّال : 32232 .
4- نهج البلاغة : الخطبة 192 .
5- ابن هشام در سیره خود درباره جنگ اُحد می گوید : ......... کسانی که شیفته رویارویی با دشمن بودند، همچنان به رسول خدا صلی الله علیه و آله اصرار می ورزیدند، تا آنکه رسول خدا صلی الله علیه و آله بعد از نماز جمعه _ آن روز جمعه بود _ به خانه اش رفت و جامه رزم پوشیده و به میان مردم آمد. امّا مردم پشیمان شده بودند و می گفتند : ما رسول خدا صلی الله علیه و آله را مجبور کردیم و نباید این کار را می کردیم. پس، چون رسول خدا صلی الله علیه و آله به میان آنان آمد، عرض کردند : یا رسول اللّه ! ما شما را برخلاف میلتان به این کار وا داشتیم و نباید این کار را می کردیم. بنا بر این، درود خدا بر شما، اگر می خواهید به جنگ نروید اختیار با شماست. امّا رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : «هیچ پیامبری را نسزد که چون جامه رزم بپوشد آن را فرو گذارد مگر اینکه بجنگد»، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله با هزار تن از اصحاب و یاران خود رهسپار جنگ شد (سیرة ابن هشام : 3 / 67 و ص68) .

عنه علیه السلام :رُؤیا الأنبیاءِ وَحیٌ . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ لِرجُلٍ یَقولُ: اللّهُمّ إنّی أسألُکَ مِن رِزقِکَ الحَلالِ _: سألتَ قُوتَ النَّبیّینَ ! قُل : اللّهُمّ إنّی أسألُکَ رِزقا واسِعا طَیِّبا مِن رِزقِکَ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لرجُلٍ یقولُ : اللّهُمّ إنّی أسألُکَ رِزقا طَیِّبا _: هَیهاتَ هَیهاتَ ! هذا قُوتُ الأنبیاءِ ، و لکنْ سَلْ ربَّکَ رِزقا لا یُعَذِّبُکَ علَیهِ یَومَ القِیامَةِ ، هَیهاتَ إنّ اللّهَ یقولُ: «یا أیُّها الرُّسُلُ کُلوا مِن الطَّیِّباتِ و اعمَلوا صالِحا» (3) . (4)

امام علی علیه السلام :رؤیای پیامبران، وحی است.

امام باقر علیه السلام_ خطاب به مردی که می گفت : بار خدایا! از تو روزی حلال مسألت دارم _فرمود : خوراک پیامبران را مسألت کردی! بگو : بار خدایا! من رزقی بسیار و پاک از رزق تو را مسألت دارم.

امام صادق علیه السلام_ به مردی که می گفت : بار خدایا! از تو روزی پاکیزه ای را مسألت دارم _فرمود : هیهات، هیهات! این خوراک پیامبران است. [چنین مگو ]بلکه از پروردگارت رزقی بخواه که روز قیامت تو را برای آن عذاب نکند. هیهات، خداوند می فرماید : «هان ای رسولان! از [خوراکی های ]پاکیزه بخورید و کار شایسته کنید».

ص :240


1- بحار الأنوار : 11/64/4.
2- بحار الأنوار : 11/68/23 .
3- المؤمنون : 51 .
4- بحار الأنوار : 11/58/63 .

عنه علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عن قولهِ تعالی : «یا أیُّها الرُّسُلُ کُلوا مِن الطَّیِّباتِ» _: الرِّزقُ الحَلالُ . (1)

عنه علیه السلام :إنّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ لَم یَبعَثْ رُسُلَهُ حیثُ بَعَثَها و مَعَها ذَهَبٌ و لا فِضّةٌ ، و لکنْ بَعَثَها بالکَلامِ . (2)

عنه علیه السلام :ما کلّمَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله العِبادَ بکُنهِ عَقلِهِ قَطُّ ، قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : إنّا مَعاشِرَ الأنبیاءِ اُمِرنا أن نُکلِّمِ النّاسَ علی قدرِ عُقولِهِم . (3)

عنه علیه السلام :ما بَعَثَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ نَبیّا إلاّ حَسَنَ الصَّوتِ . (4)

عنه علیه السلام :إنّ أشَدَّ النّاسِ بَلاءً الأنبیاءُ صلَواتُ اللّهِ علَیهِم أجمَعینَ ، ثُمَّ الَّذینَ یَلُونَهُم ، ثُمَّ الأمثَلُ فالأمثَلُ . (5)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :ما بَعَثَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ نَبیّا و لا وَصِیّا إلاّ سَخِیّا . (6)

الطبقات الکبری عن قَتادَة :ما بَعَثَ اللّهُ نَبیّا قَطُّ إلاّ بَعَثَهُ حَسَنَ الوَجهِ ، حَسَنَ الصَّوتِ . (7) (8)

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از آیه «هان ای رسولان! از [خوراکی های ]پاکیزه بخورید» _فرمود : مقصود روزی حلال است.

امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ، آن گاه که رسولان خود را فرستاد، آنان را با زر و سیم نفرستاد، بلکه با [سرمایه ]کلام فرستاد.

امام صادق علیه السلام :رسول خدا صلی الله علیه و آله هیچ گاه به اندازه ژرفای خرد خود با بندگان سخن نگفت. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : ما، جماعت پیامبران، دستور داریم که با مردم به فراخور فهم و خردهایشان سخن بگوییم.

امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ هیچ پیامبری برنینگیخت مگر اینکه صوتی خوش داشت.

امام صادق علیه السلام :پر رنج و بلاترین مردم، پیامبران _ صلوات اللّه علیهم اجمعین _ هستند، سپس کسانی که بعد از آنها می باشند و آن گاه کسانی که در مرتبه بعد و بعدتر قرار دارند.

امام کاظم علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ هیچ نبیّ یا وصیّی نفرستاد مگر اینکه سخاوتمند بود.

ص :241


1- بحار الأنوار : 11/58/62 .
2- . الکافی : 8/148/128 .
3- الکافی : 8/268/394 .
4- . الکافی : 2/616/10 .
5- الأمالی للطوسی : 659/1363 .
6- الکافی : 4/39/4 .
7- الطبقات الکبری: 1/376.
8- (انظر) الرزق : باب 1504 . البلاء : باب 405 .

3720 - الأنبِیاءُعلیهم السلام ورَعیُ الغَنَمِ
3720 - پیامبران علیهم السلام و شبانی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ما مِن نَبیٍّ إلاّ و قد رَعَی الغَنَمَ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :بُعِثَ داوودُ و هو راعی غَنَمٍ ، و بُعِثَ موسی و هو راعی غَنَمٍ ، و بُعِثتُ أنا و أنا أرعی غَنَما لأهلی بجِیادٍ . (2)

کنز العمّال عن أبی هریرة عن رسولِ اللّه صلی الله علیه و آله :ما بَعَثَ اللّهُ نَبیّا إلاّ رَعَی الغَنَمَ . قالوا : و أنتَ یا رسولَ اللّهِ ؟ قالَ : و أنا کنتُ أرعاها لأهلِ مکّةَ بالقَرارِیطِ . (3)

قصص الأنبیاء عن عمّار :کنتُ أرعی غُنَیمَةَ أهلی ، و کانَ محمّدٌ صلی الله علیه و آله یَرعی أیضا ، فقلتُ : یا محمّدُ ، هَل لکَ فی فَخٍّ ؛ فإنّی تَرَکتُها رَوضَةَ بَرقٍ ؟ قالَ : نَعَم ، فجِئتُها مِن الغَدِ و قد سَبَقَنی محمّدٌ صلی الله علیه و آله و هُو قائمٌ یَذودُ غَنَمَهُ عنِ الرَّوضَةِ ، قالَ : إنّی کُنتُ واعَدتُکَ فکَرِهتُ أن أرعی قَبلَکَ . (4)

الطبقات الکبری_ به نقل از قتاده _: خداوند هرگز پیامبری نفرستاد، مگر اینکه او را خوش سیما و خوش آوا مبعوث کرد.

3720

پیامبران علیهم السلام و شبانی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ پیامبری نیست، مگر اینکه گوسفند چرانیده است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :داوود مبعوث شد، در حالی که گوسفند چران بود. موسی مبعوث شد، در حالی که گوسفند چران بود و من هم زمانی که مبعوث شدم، برای خانواده خود در «جیاد» گوسفند چرانی می کردم.

کنز العمّال_ به نقل از ابو هریره _: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرد، مگر اینکه گوسفند چرانده است.

عرض کردند : و شما ای رسول خدا؟ فرمود : من نیز، برای مردم مکّه در «قراریط» چوپانی کرده ام.

قصص الأنبیاء_ به نقل از عمّار _: من گوسفندان خانواده خودم را می چراندم و محمّد صلی الله علیه و آله نیز گوسفند می چراند. به او گفتم : ای محمّد! می آیی به فخ برویم؛ چون من در آنجا چراگاه پر علف و شادابی سراغ دارم؟ گفت : آری. فردا که به فخ رفتم، دیدم محمّد صلی الله علیه و آله از من زودتر رفته و ایستاده است و گوسفندانش را از چراگاه دور می کند. گفت : چون با تو وعده گذاشته بودم دوست نداشتم که پیش از تو بچرانم.

ص :242


1- کنز العمّال : 9242 .
2- کنز العمّال : 32326 .
3- کنز العمّال : 9243 .
4- قصص الأنبیاء : 285/378 .

بحار الأنوار عن جابرِ بنِ عبدِ اللّهِ :کُنّا مَعَ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله بمَرِّ الظَّهرانِ یَرعَی الغَنَمَ ، و إنّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله قالَ : علَیکُم بالأسوَدِ مِنهُ ؛ فإنّهُ أطیَبُهُ . قالوا : تَرعَی الغَنَمَ ؟ قالَ : نَعَم ، و هَل نَبیٌّ إلاّ رَعاها؟ ! (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ما بَعَثَ اللّهُ نَبیّا قَطُّ حتّی یَستَرعِیَهُ الغَنَمَ ، یُعَلِّمُهُ بذلکَ رِعْیَةَ النّاسِ . (2)

الدرّ المنثور عن ابنِ عبّاسٍ :کانَ آدمُ علیه السلام حَرّاثا ، و کانَ إدریسُ خَیّاطا ، و کانَ نُوحٌ نَجّارا ، و کانَ هُودٌ تاجِرا ، و کانَ إبراهیمُ راعِیا ، و کانَ داودُ زَرّادا ، و کانَ سُلیمانُ خَوّاصا ، و کانَ موسی أجیرا ، و کانَ عیسی سَیّاحا ، و کانَ محمّدٌ صلی الله علیه و آله شُجاعا جُعِلَ رِزقُهُ تحتَ رُمحِهِ . (3)

(4)

بحار الأنوار_ به نقل از جابر بن عبد اللّه _: ما در «مرّ الظهران» با رسول خدا صلی الله علیه و آله بودیم و آن حضرت مشغول چراندن تعدادی قوچ بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : سیاهِ آن را انتخاب کنید چون بهتر و خوش طعم تر است. اصحاب عرض کردند : شما هم گوسفند می چرانید؟ فرمود : آری، مگر پیامبری بوده که گوسفند نچرانده باشد؟

امام صادق علیه السلام :خداوند هرگز پیامبری را مبعوث نکرد، مگر اینکه قبلاً او را به شبانی گوسفندان گماشت تا از این طریق اداره مردم را به او تعلیم دهد.

الدرّ المنثور_ به نقل از ابن عباس _: آدم علیه السلام برزگر بود، ادریس خیّاط، نوح درودگر، هود بازرگان، ابراهیم شبان، داوود زره ساز، سلیمان زنبیل باف، موسی کارگر، عیسی سیّاح، و محمّد صلی الله علیه و آله دلاوری بود که روزیش زیر نیزه اش قرار داده شده بود .

3721 - مِن أخلاقِ الأنبِیاءِعلیهم السلام
3721 - از اخلاق پیامبران علیهم السلام

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مِن أخلاقِ النَّبیِّینَ و الصِّدِّیقینَ البَشاشَةُ إذا تَراءوا ، و المُصافَحَةُ إذا تَلاقوا . (5)

3721

از اخلاق پیامبران علیهم السلام

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از اخلاق پیامبران و صدّیقان، خوشرویی هنگام رو به رو شدن با هم و دست دادن به هنگام رسیدن به یکدیگر بود.

ص :243


1- بحار الأنوار : 16/223/24 .
2- علل الشرائع : 32/2 .
3- الدرّ المنثور : 1/139 .
4- (انظر) الزراعة : باب 1575 .
5- تنبیه الخواطر : 1/29 .

عنه صلی الله علیه و آله :حُبِّبَ إلَیَّ مِن الدُّنیا النِّساءُ و الطِّیبُ ، و جُعِلَت قُرَّةُ عَینی فی الصّلاةِ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أربَعةٌ مِن أخلاقِ الأنبیاءِ : : البِرُّ ، و السَّخاءُ ، و الصَّبرُ علَی النائبَةِ ، و القِیامُ بحَقِّ المؤمنِ . (2)

عنه علیه السلام :مِن أخلاقِ الأنبیاءِ صلَّی اللّهُ علَیهِم حُبُّ النِّساءِ . (3)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :مِن أخلاقِ الأنبیاءِ التَّنَظُّفُ . (4)

عنه علیه السلام :مِن أخلاقِ الأنبیاءِ علیهم السلام الطِّیبُ . (5)

عنه علیه السلام :الطِّیبُ مِن أخلاقِ الأنبیاءِ . (6)

(7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از دنیا، زنان و عطر نزد من محبوب هستند، و نور چشم من در نماز قرار داده شده است.

امام صادق علیه السلام :چهار خصلت از اخلاق پیامبران است : نیکی کردن، بخشندگی، شکیبایی در برابر سختی ها، و گزاردن حق مؤمن.

امام صادق علیه السلام :از اخلاق پیامبران _ صلی اللّه علیهم _ زن دوستی است.

امام رضا علیه السلام :یکی از خصلت های پیامبران پاکیزگی است.

امام رضا علیه السلام :از اخلاق پیامبران، به کار بردن بوی خوش است.

امام رضا علیه السلام :به کار بردن بوی خوش، از اخلاق پیامبران است.

3722 - أولَی النّاسِ بِالأنبِیاءِعلیهم السلام
3722 - نزدیکترین مردم به پیامبران علیهم السلام

الکتاب :

«إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْرَاهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هَذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اللّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ» . (8)

3722

نزدیکترین مردم به پیامبران علیهم السلام

قرآن :

«در حقیقت، نزدیکترین مردم به ابراهیم، همان کسانی هستند که از او پیروی کرده اند و [نیز ]این پیامبر و کسانی که [به آیین او ]ایمان آورده اند. و خدا سرور مؤمنان است».

ص :244


1- الطبقات الکبری : 1/398 .
2- تحف العقول : 375 .
3- الکافی : 5/320/1 .
4- تحف العقول : 442 .
5- مکارم الأخلاق : 1/102/200 .
6- الکافی : 6/510/1 .
7- (انظر) السخاء : باب 1767 .
8- آل عمران : 68 .

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أقرَبُ النّاسِ من دَرَجَةِ النُّبوّةِ أهلُ الجِهادِ و أهلُ العِلمِ ؛ لأنّ أهلَ الجِهادِ یُجاهِدونَ علی ما جاءت بهِ الرُّسلُ ، و أمّا أهلُ العِلمِ فدَلَّوا النّاسَ علی ما جاءت بهِ الأنبیاءُ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أقرَبُ النّاسِ مِن الأنبیاءِ أعمَلُهُم بما أمَروا بهِ . (2)

عنه علیه السلام :أشبَهُ النّاسِ بأنبیاءِ اللّهِ أقوَلُهُم لِلحَقِّ ، و أصبَرُهُم علَی العَمَلِ بهِ . (3)

نهج البلاغة :قال الإمام علیٌّ علیه السلام : إنّ أولَی النّاسِ بالأنبیاءِ أعلَمُهُم بما جاؤوا بهِ ، ثُمّ تَلا «إنّ أوْلَی النّاسِ بإبْراهیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ و هذا النَّبِیُّ و الّذِینَ آمَنوا ......... » الآیةُ ، ثُمّ قالَ : إنّ وَلِیَّ محمّدٍ مَن أطاعَ اللّهَ و إن بَعُدَت لُحْمَتُهُ ، و إنّ عَدُوَّ محمّدٍ مَن عَصَی اللّهَ و إن قَرُبَت قَرابَتُهُ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ما أعظَمَ فَوزَ مَنِ اقتَفی أثَرَ النَّبیِّینَ ! (5)

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نزدیکترین مردم به درجه نبوّت، مجاهدان و علما هستند؛ زیرا مجاهدان، در راه آنچه پیامبران آورده اند، جهاد می کنند و اهل علم، مردم را به آنچه پیامبران آورده اند، رهنمون می شوند.

امام علی علیه السلام :نزدیکترین مردم به پیامبران، کسی است که به آنچه آنان فرمان داده اند بیشتر عمل کند.

امام علی علیه السلام :شبیه ترین مردم به پیامبران خدا، حق گوترین آنها و شکیباترینشان در عمل به حق است.

نهج البلاغة :امام علی علیه السلام فرمود : نزدیکترین مردم به پیامبران، آگاهترین آنان به تعلیماتی است که پیامبران آورده اند. حضرت سپس این آیه را تلاوت کرد : «در حقیقت نزدیکترین مردم به ابراهیم، همان کسانی هستند که از او پیروی کرده اند و [نیز] این پیامبر و کسانی که ایمان آورده اند ......... ». آن گاه فرمود : همانا، دوست محمّد کسی است که از خدا اطاعت کند هر چند خویشاوند او نباشد و دشمن محمّد کسی است که خدا را نافرمانی کند، هر چند از خویشان نزدیک او باشد.

ص :245


1- کنز العمّال : 10647 .
2- غرر الحکم : 3057 .
3- غرر الحکم : 3172 .
4- نهج البلاغة : الحکمة 96 .
5- غرر الحکم : 9557 .

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «إنّ أوْلَی النّاسِ بإبْراهیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ ......... » _: هُمُ الأئمّةُ :و مَنِ اتَّبعَهُم . (1)

عنه علیه السلام :و اللّهِ، لَکأنّی أنظُرُ إلَی القائمِ علیه السلام و قد أسنَدَ ظَهرَهُ إلَی الحِجرِ ثُمّ یَنشِدُ اللّهَ حَقَّهُ ، ثُمّ یقولُ : یا أیُّها النّاسُ، مَن یُحاجَّنی فی اللّهِ فأنا أولی باللّهِ ، أیُّها النّاسُ مَن یُحاجَّنی فی آدَمَ فأنا أولی بآدَمَ ، أیُّها النّاسُ مَن یُحاجَّنی فی نوحٍ فأنا أولی بِنُوحٍ ، أیُّها النّاسُ مَن یُحاجَّنی فی إبراهیمَ فأنا أولی بإبراهیمَ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ القائمَ إذا خَرَجَ دَخَلَ المَسجِدَ الحَرامَ فیَستَقبِلُ الکَعبَةَ ، و یَجعَلُ ظَهرَهُ إلَی المَقامِ ثُمّ یُصَلّی رَکعتَینِ ثُمّ یَقومُ فیَقولُ : یا أیُّها النّاسُ ، أنا أولَی النّاسِ بآدَمَ ، یا أیُّها النّاسُ أنا أولَی النّاسِ بإبراهیمَ ، یا أیُّها النّاسُ أنا أولَی النّاسِ بإسماعیلَ ، یا أیُّها النّاسُ أنا أولَی النّاسِ بمحمّدٍ صلی الله علیه و آله . ثُمّ یَرفَعُ یَدَیهِ إلَی السَّماءِ فیَدعو و یَتَضَرَّعُ حتّی یَقَعَ علی وَجهِهِ ، و هُو قَولُهُ عَزَّ و جلَّ : «أمَّنْ یُجِیبُ المُضْطَرَّ إذا دَعاهُ و یکشف السوء ......... » (3) . (4)

امام علی علیه السلام :وه چه بزرگ است رستگاری کسی که دنباله رو پیامبران باشد!

امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «در حقیقت نزدیکترین مردم به ابراهیم کسانی هستند که از او پیروی کنند» _فرمود : مقصود ائمّه علیهم السلام و پیروان آنها هستند.

امام باقر علیه السلام :به خدا قسم، گویی قائم را می نگرم که پشتش را به حجر [الاسود ]تکیه داده و خدا را به حقّش سوگند می دهد و سپس می گوید : ای مردم! هر که درباره خدا با من احتجاج می ورزد بداند که من به [خلیفه بودنِ ]خدا سزاوارترم. ای مردم! هر که درباره آدم با من احتجاج می ورزد، بداند که من به [خلیفه بودن برای ]آدم سزاوارترم. ای مردم! هر که درباره نوح با من احتجاج می کند، بداند که من به [خلیفه بودن برای] نوح سزاوارترم. ای مردم! هرکه درباره ابراهیم با من احتجاج می ورزد، بداند که من به [خلیفه بودن برای ]ابراهیم سزاوارترم.

امام صادق علیه السلام :قائم هرگاه ظهور کند، وارد مسجد الحرام شود و رو به کعبه بایستد و پشت به مقام ابراهیم کند و دو رکعت نماز گزارد و بر خیزد و گوید : ای مردم! من شایسته ترین مردم به [خلیفه بودن برای ]آدم هستم. ای مردم! من شایسته ترین مردم به [خلیفه بودن برای] ابراهیم هستم. ای مردم! من شایسته ترین مردم به [خلیفه بودن برای ]اسماعیل هستم. ای مردم! من شایسته ترین مردم به [خلیفه بودن برای ]محمّد صلی الله علیه و آله هستم. سپس دو دست خود را به آسمان بر می دارد و چندان دعا و تضرّع می کند تا اینکه به رو در می افتد و این است [معنای ]سخن خداوند عزّ و جلّ که : «اَمّن یجیب المضطرّ اذا دعاه و یکشف السوء ......... ».

ص :246


1- الکافی : 1/416/20 .
2- تفسیر القمّی : 2/205 .
3- النمل : 62 .
4- بحار الأنوار : 51/59/56 .

ص :247

ص :248

501 - النبوّة الخاصّة (آدم علیه السلام)

501 - نبوّت خاصّه (آدم علیه السلام)

اشاره

1-آدم علیه السلام

(1)

ص :249


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 11 _ 14 «أبواب تاریخ الأنبیاء علیهم السلام ». بحار الأنوار : 11 / 97 «أبواب قصص آدم علیه السلام و حوّاء». کنز العمّال : 6 / 125 ، 162 «خَلق آدم علیه السلام ». بحار الأنوار : 11 / 218 باب 5 «تزویج آدم علیه السلام و حوّاء».

3723 - آدَمُ علیه السلام
3723 - آدم علیه السلام

الکتاب :

«یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِن نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَهَا وَ بَثَّ مِنْهُمَا رِجَالاً کَثِیرا وَ نِسَاءً وَ اتَّقُوا اللّهَ الَّذِی تَسَاءَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحَامَ إِنَّ اللّهَ کَانَ عَلَیْکُمْ رَقِیبا» . (1)

«وَ إِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلاَئِکَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قَالُوا أَ تَجْعَلُ فِیهَا مَنْ یُفْسِدُ فِیهَا وَ یَسْفِکُ الدِّمَاءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قَالَ إِنِّی أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ * وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ کُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَی الْمَلاَئِکَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِی بِأَسْمَاءِ هَؤُلاَءِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ * قَالُوا سُبْحَانَکَ لاَ عِلْمَ لَنَا إِلاَّ مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیمُ الحَکِیمُ * قَالَ یَا آدَمُ أَنْبِئْهُم بِأَسْمَائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُم بِأَسْمَائِهِمْ قَالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَ مَا کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ» . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :النّاسُ وُلدُ آدَمَ ، و آدَمُ مِن تُرابٍ . (3)

3723

آدم علیه السلام

قرآن :

«ای مردم! از پروردگارتان که شما را از نفس واحدی آفرید و جفتش را [نیز] از همان آفرید و از آن دو، مردان و زنان بسیاری پراکنده کرد، پروا بدارید و از خدایی که به [نامِ] او از همدیگر درخواست می کنید پروا نمایید و زنهار از خویشاوندان مَبُرید، که خدا همواره بر شما نگهبان است».

«و چون پروردگار تو به فرشتگان گفت : من در زمین جانشینی خواهم گماشت، فرشتگان گفتند : آیا در آن کسی را می گماری که در آن فساد انگیزد و خون ها بریزد و حال آنکه ما با ستایش تو [تو را] تنزیه می کنیم و به تقدیست می پردازیم؟ فرمود : من چیزی می دانم که شما نمی دانید. و خدا همه [معانی ]نام ها را به آدم آموخت. سپس آنها را بر فرشتگان عرضه نمود و فرمود : اگر راست می گویید، از اسامی این ها به من خبر دهید. گفتند : منزهی تو! ما را جز آنچه [خود] به ما آموخته ای، هیچ دانشی نیست؛ تویی دانای حکیم. فرمود : ای آدم! ایشان را از اسامی آنان خبر ده. و چون آدم ایشان را از اسماءشان خبر داد، فرمود : آیا به شما نگفتم که من نهفته آسمان ها و زمین را می دانم و آنچه را آشکار می کنید و آنچه را پنهان می داشتید می دانم؟»

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مردم [همه] فرزندان آدمند و آدم از خاک است.

ص :250


1- النساء : 1 .
2- البقرة : 30_33 .
3- کنز العمّال : 15134 .

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ خَلَقَ آدَمَ مِن قَبضَةٍ قَبَضَها مِن جَمیعِ الأرضِ ، فجاءَ بَنو آدمَ علی قَدرِ الأرضِ ؛ جاءَ مِنهُمُ الأحمَرُ و الأبیَضُ و الأسوَدُ و بینَ ذلکَ ، و السَّهلُ و الحَزنُ و الخَبیثُ و الطَّیبُ و بینَ ذلکَ . (1)

بحار الأنوار :قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله _ لمّا سَألَهُ ابنُ سَلامٍ عن آدَمَ لِمَ سُمّیَ آدمَ _ : لأنّه خُلِقَ مِن طِینِ الأرضِ و أدیمِها .

قالَ : فآدَمُ خُلِقَ مِن الطِّینِ کُلِّهِ أو طِینٍ واحِدٍ ؟ قالَ : بَل مِن الطِّینِ کُلِّهِ ، و لَو خُلِقَ مِن طینٍ واحِدٍ لَما عَرَفَ النّاسُ بَعضَهُم بَعضا ، و کانوا علی صُورَةٍ واحِدَةٍ .

قالَ : فلَهُم فی الدُّنیا مَثَلٌ ؟ قالَ : التُّرابُ فیه أبیَضُ ، و فیهِ أخضَرُ ، و فیهِ أشقَرُ ، و فیهِ أغبَرُ ، و فیهِ أحمَرُ ، و فیهِ أزرَقُ ، و فیهِ عَذبٌ ، و فیهِ مِلحٌ ، و فیه خَشِنٌ ، و فیه لَیِّنٌ ، و فیه أصهَبُ . (2) فلذلکَ صارَ النّاسُ فیهِم لَیِّنٌ ، و فیهِم خَشِنٌ ، و فیهِم أبیَضُ ، و فیهِم أصفَرُ و أحمَرُ و أصهَبُ و أسوَدُ علی ألوانِ التُّرابِ . (3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند آدم را از مشتی خاک که از همه زمین برداشت آفرید. پس، فرزندان آدم متناسب با خاک زمین آفریده شدند : برخی از آنها سرخ پوست شدند، برخی سفید، برخی سیاه و برخی حد وسط میان این رنگ ها و برخی نرم و برخی خشن و برخی پاک و برخی ناپاک و برخی حدّ وسط میان این ها.

بحار الأنوار :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله _ در پاسخ به سؤال ابن سلام که چرا آدم را آدم نامیده اند _ فرمود : چون از خاک و اَدیم زمین آفریده شد.

سؤال شد : در این صورت، آیا آدم از خاکِ سراسر زمین آفریده شد یا از یک [گونه ]خاک؟ فرمود : از همه خاک. اگر از یک [گونه ]خاک آفریده شده بود، در آن صورت مردم یکدیگر را نمی شناختند و همگی یک شکل بودند.

[پرسنده ای] پرسید : پس، آدمیان در دنیا همانند دارند؟ فرمود : [آری ]در خاک سفید هست، سبز هست، زرد هست، خاکی رنگ هست، آبی هست، شیرین هست، شور هست، درشت و سفت هست، نرم هست و بور هست. از این رو، در میان مردم نیز نرم و لطیف هست، خشن و درشت هست، سفید هست، زرد و سرخ و بور و سیاه، به رنگهای خاک، هست.

ص :251


1- کنز العمّال : 15126 .
2- الأشقر : الأحمر. الصَّهَب محرّکة: حُمرة أو شُقرة فی الشَّعر کالصُّهبة ،و الأصهب : بعیر لیس بشدید البیاض . (القاموس المحیط : 2 / 62 و ج 1/94) .
3- بحار الأنوار : 11/101/6 .

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ اللّهَ لَمّا أخرَجَ آدَمَ مِن الجَنّةِ زَوّدَهُ مِن ثِمارِ الجَنّةِ ، و عَلّمَهُ صَنعَةَ کُلِّ شَیءٍ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :لا تَلعَنوا الحاکَةَ ؛ فإنَّ أوّلَ مَن حاکَ أبوکُم آدَمُ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی صِفَةِ خَلقِ آدَمَ علیه السلام _: ثُمّ جَمَعَ سبحانَهُ مِن حَزْنِ الأرضِ و سَهْلِها ، و عَذْبِها و سَبَخِها ، تُربَةً سَنَّها (سَنّاها) بالماءِ حتّی خَلَصَت ، و لاطَها بالبَلَّةِ حتّی لَزِبَت ، فَجَبَلَ مِنها صُورَةً ذاتَ أحناءٍ و وُصولٍ ، و أعضاءٍ و فُصولٍ ، أجمَدَها حتَّی استَمسَکَت ، و أصلَدَها حتّی صَلْصَلَت ، لِوَقتٍ مَعدودٍ و أمَدٍ مَعلومٍ . ثُمّ نَفَخَ فیها مِن رُوحهِ فَمَثُلَت (فتَمثّلَت) إنسانا ذا أذهانٍ یُجیلُها و فِکَرٍ یَتَصَرّفُ بها ......... مَعجونا بطِینَةِ الألوانِ المُختَلِفَةِ ، و الأشباهِ المُؤتَلِفَةِ ، و الأضدادِ المُتَعادِیَةِ ، و الأخلاطِ المُتَبایِنَةِ ، مِن الحَرِّ و البَردِ ، و البَلَّةِ و الجُمودِ . (3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند هنگامی که آدم را از بهشت بیرون کرد، توشه او را از میوه های بهشت قرار داد و فن ساختن هر چیزی را به او آموخت.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بافندگان را لعنت نکنید؛ زیرا نخستین کسی که بافندگی کرد، پدرتان آدم بود.

امام علی علیه السلام_ در بیان آفرینش آدم علیه السلام _فرمود : سپس، خداوند سبحان از قسمت های سخت و نرم زمین و شیرین و شوره زار آن، خاکی برداشت و بر آن آب ریخت تا پاک و خالص شد و با رطوبت بیامیختش تا آنکه چسبناک گشت. آن گاه از آن هیکلی بیافرید، دارای اعضا و پیوندها و گسستگی ها؛مدتی مشخص و زمانی معلوم آن را بداشت تا اینکه خشکید و به هم پیوست و چون سفال سخت شد. آنگاه از روح خویش در آن دمید، تا به صورت انسانی گردید صاحب ذهن هایی که آنها را به حرکت در می آورد و اندیشه ای که با آن [در کارهایش ]دخل و تصرف می کند ......... آمیخته به طینتی با رنگ های گوناگون و چیزهایی همانند یکدیگر و حالاتی متضاد و آمیخته هایی نا همگون از قبیل گرمی و سردی و رطوبت و خشکی .

ص :252


1- . الدرّ المنثور : 1/137 .
2- کنز العمّال : 8190 .
3- نهج البلاغة : الخطبة 1 .

عنه علیه السلام :إنّ آدَمَ خُلِقَ مِن أدیمِ الأرضِ ؛ فیهِ الطَّیِّبُ و الصّالِحُ و الرَّدیُّ، و کلّ ذلکَ أنتَ راءٍ فی وُلدِهِ . (1)

عنه علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عن وَجهِ تَسمِیَةِ آدَمَ و حَوّاءَ _: إنّما سُمّیَ آدَمُ آدَمَ لأنّه خُلِقَ مِن أدیمِ الأرضِ ، و ذلکَ أنّ اللّهَ تبارکَ و تعالی بَعَثَ جَبرئیلَ علیه السلام و أمرَهُ أن یأتِیَهُ مِن أدیمِ الأرضِ بأربَعِ طِیناتٍ : طینَةٍ بَیضاءَ ، و طینَةٍ حَمراءَ ، و طینَةٍ غَبراءَ ، و طینَةٍ سَوداءَ ، و ذلکَ مِن سَهلِها و حَزنِها .ثُمَّ أمَرَهُ أن یأتیَهُ بأربَعِ مِیاهٍ : ماءٍ عَذبٍ ، و ماءٍ مِلحٍ ، و ماءٍ مُرٍّ ، و ماءٍ مُنتِنٍ . ثُمّ أمرَهُ أن یُفرِغَ الماءَ فی الطِّینِ ، و أدَمَهُ اللّهُ بیَدِهِ (2) فلَم یَفضُلْ شیءٌ مِن الطِّینِ یَحتاجُ إلَی الماءِ ، و لا مِن الماءِ شیءٌ یَحتاجُ إلَی الطِّینِ . فجَعَلَ الماءَ العَذبَ فی حَلقِهِ ، و جَعَلَ الماءَ المالِحَ فی عینَیهِ ، و جَعَلَ الماءَ المُرَّ فی اُذنَیهِ ، و جَعَلَ الماءَ المُنتِنَ فی أنفِهِ .

و إنّما سُمِّیَت حَوّاءُ حَوّاءَ لأنّها خُلِقَت مِن الحَیَوانِ . (3)

امام علی علیه السلام :آدم از اَدیم (پوسته) زمین که در آن [خاکِ] پاک و خوب و بد وجود دارد، آفریده شد و تو همه این صفات را در فرزندان آدم می بینی.

امام علی علیه السلام_ در پاسخ به پرسش از علّت نامگذاری آدم و حوّا به این نام ها _فرمود : آدم را آدم نامیده اند، چون از اَدیم زمین آفریده شد. بدین سان که خداوند تبارک و تعالی جبرئیل علیه السلام را فرستاد و به او فرمود از اَدیم (لایه بیرونی) زمین چهار قسمت خاک بیاورد : خاکی سفید، خاکی سرخ، خاکی قهوه ای و خاکی سیاه و آنها را از قسمتهای نرم و سخت زمین فراهم آورد. آن گاه به او دستور داد چهار قسمت آب بیاورد : آبی شیرین، آبی شور، آبی تلخ و آبی گندیده. سپس فرمود که آب را روی خاک بریزد. و خداوند با دست [قدرت ]خویش آنها را به هم آمیخت به طوری که نه خاکی اضافه آمد که به آب احتیاج داشته باشد و نه آبی که به خاک نیاز داشته باشد. پس، آب شیرین را در قسمت حلق آن قرار داد و آب شور را در چشمانش و آب تلخ را در گوش هایش و آب گندیده را در بینی اش.

حوّا نیز از آن رو حوّا نامیده شده که از حَیوَان (موجود زنده و جاندار) آفریده شده است.

ص :253


1- کنز العمّال : 15227 .
2- الأُدم : الاُلفة و الاتّفاق ، یقال : أَدم اللّه بینهما أی أصلح و ألّف ، و کذلک آدم اللّه بینهما ، فعل و أفعل بمعنًی (الصحاح : 5/1859)، و الید هنا بمعنی القدرة .
3- بحار الأنوار : 11/102/7 .

عنه علیه السلام : ......... فلَمّا مَهَدَ أرضَهُ ، و أنفَذَ أمرَهُ ، اختارَ آدَمَ علیه السلام خِیَرَةً مِن خَلقِهِ ، و جَعَلَهُ أوّلَ جِبِلَّتِهِ (1) . (2)

بحار الأنوار عن أبی المِقدامِ :سألتُ أبا جعفرٍ علیه السلام : مِن أیِّ شیءٍ خَلقَ اللّهُ حَوّاءَ _ : أیَّ شیءٍ یقولُ هذا الخَلقُ؟

قلتُ : یقولونَ : إنّ اللّهَ خَلَقَها من ضِلعٍ مِن أضلاعِ آدَمَ . فقالَ : کَذَبوا ، کانَ یُعجِزُهُ أن یَخلُقَها مِن غَیرِ ضِلعهِ ؟! فقلتُ : جُعِلتُ فِداکَ یا ابنَ رسولِ اللّهِ، مِن أیِّ شیءٍ خَلَقَها ؟ فقالَ : أخبَرَنی أبی عن آبائهِ : قالَ : قالَ رسولُ اللّهِ : إنّ اللّهَ تبارکَ و تعالی قَبَضَ قَبضَةً مِن طِینٍ فخَلَطَها بیَمینِهِ _ و کِلتا یَدَیهِ یَمینٌ _ فخَلَقَ مِنها آدَمَ ، و فَضلََت فَضلَةٌ مِن الطِّینِ فخَلَقَ مِنها حَوّاءَ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّما سُمِّیَ آدَمُ آدَمَ لأنّه خُلِقَ مِن أدیمِ الأرضِ . (4)

امام علی علیه السلام : ......... چون زمینش را آماده ساخت و فرمانش را روان ساخت، آدم علیه السلام را به عنوان مخلوق برتر خود برگزید و او را نخستین آفریده خود [از نوع انسان] قرار داد.

بحار الأنوار_ به نقل از ابو مقدام _: از امام باقر علیه السلام پرسیدم : خداوند حوّا را از چه آفرید؟ فرمود : این مردم چه می گویند؟ عرض کردم : می گویند : خداوند او را از یکی از دنده های آدم خلق کرده است. فرمود : نادرست می گویند. مگر عاجز بود از اینکه او را از غیر دنده آدم بیافریند؟ عرض کردم : فدایت شوم یا بن رسول اللّه ! او را از چه چیز آفرید؟ فرمود : پدرم از پدرانش علیهم السلام به من خبر داد که رسول خدا فرمود : خدای تبارک و تعالی مشتی گل برداشت و آن را با دست راست خود _ هر دو دست خدا راست است _ به هم آمیخت و از آن آدم را خلق کرد و مقداری از آن گل اضافه آمد که از آن حوّا را آفرید.

امام صادق علیه السلام :آدم را آدم نامیده اند، چون از اَدیم زمین آفریده شده است.

ص :254


1- . أی خلقته .
2- نهج البلاغة : الخطبة 91 .
3- . بحار الأنوار: 11/116/46.
4- علل الشرائع : 14/1 .

عنه علیه السلام :سُمِّیَت حَوّاءُ حَوّاءَ لأنَّها خُلِقَت مِن حَیٍّ ، قالَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : «خَلَقَکُم مِن نَفْسٍ واحِدَةٍ و خَلَقَ مِنْها زَوْجَها» . (1)

کلام فی أنّ النسل الحاضر ینتهی إلی آدم علیه السلام و زوجته :

یقول العلاّمة الطباطبائی قدس سره : «ربّما قیل : إنّ اختلاف الألوان فی أفراد الإنسان _ و عُمدتها البیاض کلون أهل النقاط المعتدلة من آسیا و اُوربا ، و السواد کلون أهل إفریقیا الجنوبیّة ، و الصُّفرة کلون أهل الصین و الیابان ، و الحمرة کلون الهنود الأمریکیّین _ یقضی بانتهاء النسل فی کلّ لون إلی غیر ما ینتهی إلیه نسل اللون الآخر ؛ لما فی اختلاف الألوان من اختلاف طبیعة الدماء ؛ و علی هذا فالمبادئ الاُوَل لمجموع الأفراد لا ینقصون من أربعة أزواج للألوان الأربعة .

و ربّما یستدلّ علیه بأنّ قارّة أمریکا انکشفت و لها أهل ، وهم منقطعون عن الإنسان القاطن فی نصف الکرة الشرقیّ بالبعد الشاسع الذی بینهما انقطاعا لا یرجی و لا یُحتمل معه أنّ النَّسلَین یتّصلان بانتهائهما إلی أب واحد و اُمّ واحدة . و الدلیلان _ کما تری _ مدخولان :

أمّا مسألة اختلاف الدماء باختلاف الألوان فلأنّ الأبحاث الطبیعیّة الیوم مبنیّة علی فرضیّة التطوّر فی الأنواع ، و مع هذا البناء کیف یطمأن بعدم استناد اختلاف الدماء فاختلاف الألوان إلی وقوع التطوّر فی هذا النوع . و قد جزموا بوقوع تطوّرات فی کثیر من الأنواع الحیوانیّة کالفَرَس و الغنم و الفیل و غیرها ، و قد ظفر البحث و الفحص بآثار أرضیّة کثیرة یکشف عن ذلک ؟ علی أنّ العلماء الیوم لا یعتنون بهذا الاختلاف ذاک الاعتناء .

و أمّا مسألة وجود الإنسان فیما وراء البحار فإنّ العهد الإنسانیّ علی ما یذکره علماء الطبیعة یزهو إلی ملایین من السنین ، و الذی یضبطه التاریخ النقلیّ لا یزید علی ستّة آلاف سنة ، و إذا کان کذلک فما المانع من حدوث حوادث فیما قبل التاریخ تجزی قارّة أمریکا عن سائر القارّات ، و هناک آثار أرضیّة کثیرة تدلّ علی تغییرات هامّة فی سطح الأرض بمرور الدهور من تبدّل بحر إلی برّ و بالعکس ، و سهل إلی جبل و بالعکس ، و ما هو أعظم من ذلک کتبدّل القطبَین و المنطقة علی ما یشرحه علوم طبقات الأرض و الهیئة و الجغرافیا ، فلا یبقی لهذا المستدلّ إلاّ الاستبعاد فقط . هذا .

و أمّا القرآن فظاهره القریب من النصّ أنّ هذا النسل الحاضر المشهود من الإنسان ینتهی بالارتقاء إلی ذَکَر و اُنثی هما الأب و الاُمّ لجمیع الأفراد . أمّا الأب فقد سمّاه اللّه تعالی فی کتابه بآدم ، و أمّا زوجته فلم یسمّها فی کتابه ، و لکنّ الروایات تسمّیها حوّاء کما فی التوراة الموجودة ، قال تعالی : «و بَدَأ خَلْقَ الإنْسانِ مِن طِینٍ * ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِن سُلالَةٍ مِن ماءٍ مَهینٍ» . (2) و قال تعالی : «إنَّ مَثَلَ عیسی عِندَ اللّهِ کمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِن تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فیَکونُ» (3) و قال تعالی : «و إذْ قالَ رَبُّکَ لِلمَلائکَةِ إنّی جاعِلٌ فی الأرضِ خَلیفَةً قالوا أ تَجعَلُ فیها مَن یُفسِدُ فیها و یَسْفِکُ الدِّماءَ و نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ و نُقَدِّسُ لَکَ قالَ إنّی أعْلَمُ ما لا تَعْلَمونَ * و عَلَّمَ آدَمَ الأسْماءَ کُلَّها ......... » الآیة (4) و قال تعالی : «إذْ قالَ رَبُّکَ لِلمَلائکَةِ إنّی خالِقٌ بَشَرا مِن طِینٍ * فإذا سَوَّیْتُهُ و نَفَخْتُ فیهِ من رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدینَ ......... » الآیات (5) ، فإنّ الآیات _ کما تری _ تشهد بأنّ سنّة اللّه فی بقاء هذا النسل أن یتسبّب إلیه بالنطفة ، لکنّه أظهره حینما أظهره بخلقه من تراب ، و أنّ آدم خلق من تراب و أنّ الناس بنوه ، فظهور الآیات فی انتهاء هذا النسل إلی آدم و زوجته ممّا لا ریب فیه و إن لم تمتنع من التأویل .

و ربّما قیل : إنّ المراد بآدم فی آیات الخلقة و السجدة آدم النوعیّ دون الشخصیّ ، کأنّ مطلق الإنسان _ من حیث انتهاء خلقه إلَی الأرض ، و من حیث قیامه بأمر النسل و الإیلاد _ سمّی بآدم ، و ربّما استظهر ذلک من قوله تعالی : «و لَقَدْ خَلَقْناکُم ثُمَّ صَوَّرْناکُم ثُمَّ قُلنا لِلمَلائکةِ اسْجُدوا لآدَمَ» (6) فإنّه لا یخلو عن إشعار بأنّ الملائکة إنّما اُمروا بالسجدة لمن هیّأه اللّه لها بالخلق و التصویر . و قد ذکرت الآیة أنّه جمیع الأفراد لا شخص إنسانیّ واحد معیّن ؛ حیث قال : «و لَقَدْ خَلَقناکُم ثُمَّ صَوَّرْناکُم» و هکذا قوله تعالی : «قالَ یا إبلیسُ ما مَنَعَکَ أنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقتُ بِیَدَیَّ _ إلی أن قال : _ قالَ أنا خَیرٌ مِنهُ خَلَقْتَنی مِن نارٍ و خَلَقْتَهُ مِن طِینٍ _ إلی أن قال : _ قالَ فبِعِزَّتِکَ لاَُغوِیَنّهُم أجْمَعینَ * إلاّ عِبادَکَ مِنهُمُ المُخْلَصینَ» (7) حیث أبدل ما ذکره مفردا أوّلاً من الجمع ثانیا . و یردّه _ مضافا إلی کونه علی خلاف ظاهر ما نقلناه من الآیات _ ظاهرُ قوله تعالی _ بعد سرد قصّة آدم و سجدة الملائکة و إباء إبلیس _ فی سورة الأعراف : «یا بَنی آدمَ لا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیطانُ کَما أخْرَجَ أبَوَیْکُم مِنَ الجَنّةِ یَنزِعُ عَنهُما لِباسَهُما لِیُریَهُما سَوْآتِهِما» (8) فظهور الآیة فی شخصیّة آدم ممّا لا ینبغی أن یُرتاب فیه .

و کذا قوله تعالی : «و إذ قُلنا لِلمَلائکةِ اسْجُدوا لآدَمَ فَسَجَدوا إلاّ إبلیسَ قالَ أ أسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِینا * قالَ أ رأیتَکَ هذا الّذی کَرَّمْتَ عَلَیَّ لَئِنْ أخَّرْتَنِ إلی یَومِ القِیامَةِ لأحْتَنِکَنَّ ذُرِّیَّتَهُ إلاّ قَلیلاً» (9) و کذا الآیة المبحوث عنها : «یا أیُّها النّاسُ اتَّقوا ربَّکُمُ الّذی خَلَقَکُم مِن نَفْسٍ واحِدَةٍ و خَلَقَ مِنها زَوْجَها و بَثَّ مِنهُما رِجالاً کثیرا و نِساءً ......... » الآیة بالتقریب الذی مرّ بیانه . فالآیات _ کما تری _ تأبی أن یسمَّی الإنسان آدم باعتبار و ابن آدم باعتبار آخر ، و کذا تأبی أن تنسب الخلقة إلَی التراب باعتبار و إلَی النطفة باعتبار آخر ، و خاصّة فی مثل قوله تعالی : «إنّ مَثَلَ عیسی عِندَ اللّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِن تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکونُ ......... » الآیة ؛ و إلاّ لم یستقم استدلال الآیة علی کون خلقة عیسی خلقة استثنائیّة ناقضة للعادة الجاریة . فالقول بآدم النوعیّ فی حدّ التفریط ، و الإفراط الذی یقابله قول بعضهم : إنّ القول بخلق أزید من آدم واحد کفر . ذهب إلیه زین العرب من علماء أهل السنّة . (10)

امام صادق علیه السلام :حوّا را حوّا نامیده اند چون از حیّ (موجود زنده) آفریده شده است. خداوند عزّ و جلّ می فرماید : «شما را از نَفْسی واحد آفرید و جفتش را نیز از همان آفرید».

گفتاری درباره اینکه نسل فعلی به آدم علیه السلام و همسر او می رسد

علاّمه طباطبایی می فرماید: «شاید گفته شود: اختلاف رنگ پوست در افراد بشر _ که به طور عمده چهار رنگ را تشکیل می دهند : سفید مانند رنگ اهالی مناطق معتدل آسیا و اروپا، سیاه مانند رنگ مردم افریقای جنوبی، زرد مانند اهالی چین و ژاپن و سرخ مانند رنگ سرخ پوستان امریکا _ حاکی از این است که منشأ نسل بشر در هر رنگی غیر از منشأ آن در رنگ دیگر است؛ چه آنکه اختلاف رنگ با اختلاف در طبیعت خون همراه است. بنا بر این، منشأ نخستینِ مجموع افراد بشر دست کم چهار جفت از چهار رنگ بوده است.

گاهی هم چنین استدلال شده که وقتی قاره امریکا کشف شد، ساکنانی داشت و فاصله و جدایی این افراد با انسان ساکن در نیم کره شرقی چندان زیاد است که امکان و احتمال اینکه این دو نسل به یک پدر و یک مادر منتهی شوند وجود ندارد. امّا _ همچنان که ملاحظه می شود _ این هر دو دلیل نارساست.

اما سست و نارسا بودن موضوعِ تفاوت خون به سبب تفاوت رنگ، از آن روست که تحقیقات طبیعی امروز بر اساس فرضیه تکامل انواع استوار است. روی این مبنا، چگونه می توان اطمینان یافت که مسأله اختلاف خون و رنگ ریشه در وقوع تحول و تکامل در این نوع نداشته باشد؛ مخصوصا که دانشمندان به پیدایش تحوّل در بسیاری از انواع حیوانی مانند اسب و گوسفند و فیل و غیره قطع پیدا کرده اند و کاوِش های زمین شناسی نشانه های فراوانی به دست داده که از این حقیقت پرده برمی دارد؟ وانگهی، اصولاً امروزه دانشمندان به این اختلاف اهمیت چندانی نمی دهند [و بسا بتوان رنگ پوست انسان را با خوراک و دارو تغییر داد].

و اما مسأله وجود انسان در فراسوی دریاها، باید دانست که بنا به گفته دانشمندان علوم طبیعی عمر انسان به میلیون ها سال می رسد، ولی آنچه را که تاریخ نقلی ضبط کرده از شش هزار سال فراتر نمی رود. اگر چنین باشد، چه مانعی دارد که، در دوران ما قبل تاریخ، بر اثر بروز حوادثی قاره آمریکا از قاره های دیگر جدا شده باشد. آثار و نشانه های زیادی در دست است که نشان می دهد در طیِ قرن ها، تغییرات مهمّی در سطح زمین، نظیر تبدیل دریا به خشکی و خشکی به دریا و تبدیل دشت به کوه و بالعکس، رخ داده است. از این مهمتر آنکه، بنا به توضیحات دانش چینه شناسی و هیئت و جغرافیا، تحوّلات و جا به جایی های قطبی و منطقه ای در سطح زمین رخ داده است. بنا بر این، تنها چیزی که برای استدلال کنندگان باقی می ماند استبعاد است و بس.

از دیدگاه قرآن، بر حسب ظاهر آن، تقریبا تصریح دارد به اینکه نسل فعلی بشر در سیر نهایی خود به یک مرد و یک زن که همان دو پدر و مادر همه افراد هستند، می رسد. پدر را خداوند متعال در کتاب خود به نام آدم اسم برده است، امّا از همسرش به نام یاد نکرده ولی روایات از او به نام حوّا یاد کرده اند. چنان که در تورات فعلی به این نام از او یاد شده است. خدای متعال می فرماید : «و آفرینش انسان را از گل آغاز کرد. سپس [تداوم] نسل او را از چکیده آبی پست مقرّر فرمود» و می فرماید : «مَثَل عیسی در نزد خدا همچون مَثَل [خلقت] آدم است [که] او را از خاک آفرید، سپس بدو گفت : باش، پس هستی یافت» و می فرماید : «و چون پروردگارت به فرشتگان گفت : من در زمین جانشینی خواهم گماشت. فرشتگان گفتند : آیا در آن کسی را می گماری که در آن فساد انگیزد و خون ها بریزد؟ در حالی که ما با ستایش تو [تو را ]تنزیه می کنیم و به تقدیست می پردازیم. فرمود : من چیزی می دانم که شما نمی دانید. و خدا همه [معانی] اسماء را به آدم آموخت ......... » و نیز می فرماید : «و آن گاه که پروردگار تو به فرشتگان گفت : من بشری از گِل خواهم آفرید، هنگامی که آن را پرداختم و از روح خود در او دمیدم همگی برایش به سجده افتید ......... ». این آیات _ چنان که ملاحظه می شود _ گواه بر این است که بنا به سنّت و قانون خداوند، بقای این نسل از طریق نطفه صورت می گیرد. امّا منشأ پیدایش آن را خاک معرفی می کند؛ زیرا آدم را از خاک آفریده و مردم فرزندان آدم هستند. بنا بر این، ظهور آیات در اینکه این نسل به آدم و همسر او می رسند مطلبی است که در آن هیچ تردیدی نیست، گر چه امکان تأویل این آیات نیز وجود دارد.

گاه گفته شده که مراد از آدم در آیات مربوط به آفرینش آدم و سجده فرشتگان بر او، آدم نوعی است نه شخصی و بنا بر این، مطلق انسان _ از آن جهت که آفرینشش سرانجام به خاک می رسد و بقایش هم بسته به زاد و ولد است _ به نام آدم نامیده شده است و شاید بتوان در تأیید این مطلب از این آیه استفاده کرد : «ما شما را آفریدیم. سپس به صورتگری شما پرداختیم، آن گاه به فرشتگان گفتیم : برای آدم سجده کنید»؛ زیرا این آیه خالی از اشعار به این نکته نیست که فرشتگان، مأمور سجده بر کسی شدند که خداوند با آفرینش و شکل بخشیدن به او، برای سجده مهیّایش کرد و آیه تمام افراد را مورد نظر قرار داده نه یک شخص و فرد معیّن از انسان را؛ چرا که می فرماید : «ما شما را آفریدیم. سپس به صورتگری شما پرداختیم» و همچنین است آیه «گفت : ای ابلیس! چه چیز مانع از سجده کردن تو در برابر آنچه با دستان خود آفریدم شد ......... شیطان گفت : من از او بهترم؛ مرا از آتشی آفریدی و او را از گِلی خلق کردی ......... گفت : به عزّتت سوگند، که همه آنها را گمراه می کنم مگر بندگان مخلَصت را». در این آیه آنچه را در ابتدا به صورت مفرد آورده بعدا به صورت جمع ذکر می کند.

جواب این است که این سخن، علاوه بر اینکه برخلاف ظاهر آیاتی است که نقل کردیم ، ظهور آیه سوره اعراف نیز آن را ردّ می کند. در این آیه پس از نقل داستان آدم و سجده فرشتگان و امتناع ابلیس از سجده، می فرماید : «ای فرزندان آدم! زنهار که شیطان فریبتان ندهد، همچنان که پدر و مادر شما را از بهشت بیرون کرد و لباسشان را از ایشان برکند تا عورت هایشان را بر آنان نمایان کند». ظهور این آیه در خصوص شخص آدم تردید نا پذیر است.

همچنین است آیه «و هنگامی که به فرشتگان گفتیم : بر آدم سجده کنید. پس همه سجده کردند، مگر ابلیس که گفت : بر کسی سجده کنم که از گِلی آفریده ای؟ [سپس ]گفت : به من بگو : این کسی را که بر من برتری دادی [برای چه بود]؟ اگر تا روز قیامت مهلتم دهی، قطعا فرزندانش را _ جز اندکی [از آنها ]_ ریشه کن خواهم کرد» و نیز آیه مورد بحث : «ای مردم! از پروردگارتان که شما را از یک نفْس آفرید و جفتش را [نیز ]از همان آفرید و از آن دو، مردان و زنان بسیاری پراکند، پروا دارید ......... ». این آیات نیز، به همان بیانی که گذشت ظهور در همین معنا دارند.

این آیات _ همچنان که ملاحظه می کنید _ نمی توانند انسان را به اعتباری آدم و به اعتباری دیگر، فرزند آدم بنامند. یا به اعتباری خلقت او را به خاک نسبت دهند و به اعتباری دیگر به نطفه، بویژه در آیه «انّ مثل عیسی عند الله کمثل آدم خلقه من تراب ثمّ قال له کن فیکون ......... »؛ در غیر این صورت، استدلال آیه به اینکه خلقت عیسی یک خلقت استثنایی و خارق العاده است استدلال درست و استواری نبود. بنا بر این، عقیده به اینکه مقصود از آدم در قرآن، آدم نوعی است، همان اندازه آمیخته به تفریط است که عقیده مقابل آن مبنی بر اینکه «اعتقاد داشتن به آفرینش بیش از یک آدم کفر است» افراط آمیز. عقیده اخیر را زین العرب، یکی از علمای اهل سنّت، ابراز داشته است.

ص :255


1- علل الشرائع : 16/1 .
2- السجدة : 7 ، 8 .
3- آل عمران : 59 .
4- البقرة : 30 ، 31 .
5- ص : 71 ، 72 .
6- الأعراف : 11 .
7- ص : 75 _ 83 .
8- الأعراف : 27 .
9- الإسراء : 61 ، 62 .
10- المیزان فی تفسیر القرآن : 4/141 .

ص :256

ص :257

ص :258

ص :259

ص :260

کلام فی أنّ الإنسان نوع مستقلّ غیر متحوّل من نوع آخر :

الآیات السابقة تکفی مؤونة هذا البحث ؛ فإنّها تنهی هذا النسل الجاری بالنطفة إلی آدم و زوجته و تبیّن أنّهما خلقا من تراب ، فالإنسانیّة تنتهی إلیهما و هما لا یتّصلان بآخر یماثلهما أو یجانسهما و إنّما حدثا حدوثا .

و الشائع الیوم عند الباحثین عن طبیعة الإنسان أنّ الإنسان الأوّل فرد تکامل إنسانا ، و هذه الفرضیّة بخصوصها و إن لم یتسلّمها الجمیع تسلّما یقطع الکلام ، و اعترضوا علیه باُمور کثیرة مذکورة فی الکتب ، لکنّ أصل الفرضیّة _ و هی أنّ الإنسان حیوان تحوّل إنسانا _ ممّا تسلّموه و بنَوا علیه البحث عن طبیعة الإنسان .

فإنّهم فرضوا أنّ الأرض _ و هی أحد الکواکب السیّارة _ قطعة من الشمس مشتقّة منها ، و قد کانت فی حال الاشتعال و الذوبان ثمّ أخذت فی التبرّد من تسلّط عوامل البرودة ، و کانت تنزل علیها أمطار غزیرة و تجری علیها السیول و تتکوّن فیها بحار الأنوار ، ثمّ حدثت تراکیب مائیّة و أرضیّة فحدثت النباتات المائیّة ، ثمّ حدثت بتکامل النبات و اشتمالها علی جراثیم الحیاة السمک و سائر الحیوان المائیّ ، ثمّ السمک الطائر ذو الحیاتین ، ثمّ الحیوان البرّیّ ، ثمّ الإنسان ، کلّ ذلک بتکامل عارض للترکیب الأرضیّ الموجود فی المرتبة السابقة یتحوّل به الترکیب فی صورته إلَی المرتبة اللاحقة ؛ فالنبات ثمّ الحیوان المائیّ ثمّ الحیوان ذو الحیاتین ثمّ الحیوان البرّیّ ثمّ الإنسان علَی الترتیب . هذا .

کلّ ذلک لما یشاهد من الکمال المنظّم فی بنیتها نظم المراتب الآخذة من النقص إلَی الکمال ، و لما یعطیه التجریب فی موارد جزئیّة التطوّر .

و هذه فرضیّة افترضت لتوجیه ما یلحق بهذه الأنواع من الخواصّ و الآثار من غیر قیام دلیل علیها بالخصوص و نفی ما عداها ، مع إمکان فرض هذه الأنواع متبائنة من غیر اتّصال بینها بالتطوّر و قصر التطوّر علی حالات هذه الأنواع دون ذواتها و هی التی جری فیها التجارب ؛ فإنّ التجارب لم یتناول فردا من أفراد هذه الأنواع تحوّل إلی فرد من نوع آخر کقردة إلی إنسان ، و إنّما یتناول بعض هذه الأنواع من حیث خواصّها و لوازمها و أعراضها .

و استقصاء هذا البحث یطلب من غیر هذا الموضع ، و إنّما المقصود الإشارة إلی أنّه فرض افترضوه لتوجیه ما یرتبط به من المسائل من غیر أن یقوم علیه دلیل قاطع ، فالحقیقة التی یشیر إلیها القرآن الکریم من کون الإنسان نوعا مفصولاً عن سائر الأنواع غیر معارضة بشیء علمیّ . (1)

سخنی درباره اینکه انسان یک نوع مستقل و نابرآمده از نوعی دیگر است:

آیات گذشته زحمت این بحث را کم می کند؛ زیرا این آیات نسل فعلی بشر را که از نطفه پدید می آید به آدم و همسر او می رساند و خلقت آن دو را نیز از خاک معرفی می کند. پس، نوع انسان به آدم و حوّا منتهی می شود، بدون آنکه خود آن دو به موجود دیگری همانند یا همجنس خود منتهی شوند، بلکه از خاک پدید آمده اند.

اما آنچه امروزه در میان علمای طبیعی و انسان شناس شایع می باشد، این است که انسانِ نخستین بر اثر تکامل، انسان شده است. این فرضیه، گر چه مورد قبول قطعی همگان نیست و اشکالات زیادی به آن وارد کرده اند که در کتاب های مربوط ذکر شده اند، ولی اصل فرضیه _ یعنی اینکه انسان حیوانی بوده که به صورت انسان تحوّل و تکامل یافته _ امری است که آن را پذیرفته اند و پایه بحث از طبیعت انسان قرارش داده اند.

فرضیه دانشمندان این است که سیاره زمین قطعه ای جدا شده از خورشید و این قطعه در ابتدا در حال اشتعال و میعان بوده و به تدریج در اثر تسلّط عوامل سرد کننده سرد شده است. باران های پیاپی و فراوان شروع به ریزش بر سطح آن کرد و سیل ها جاری شد و دریاها شکل گرفت و سپس ترکیبات آبی و خاکی به وجود آمد و در نتیجه، گیاهان آبی و دریایی پدیدار شدند و آن گاه بر اثر تکامل نبات و وجود عناصر حیات در آن، ماهی و دیگر جانوران دریایی پدید آمد و بعدها ماهی پرنده دو زیست و بعد حیوان خشکی و سرانجام انسان به وجود آمد. و تمام این مراتب در اثر تکاملی است که ترکیبات زمین به خود دیده و از صورتی به صورت دیگر تحوّل و تکامل یافته است : ابتدا نبات، سپس حیوان دریایی بعد حیوان دو زیست، آن گاه حیوان خشکی و سرانجام انسان.

این فرضیه از آنجا به وجود آمده که در ساختمان موجودات به طور منظّم کمالی دیده می شود که در یک سلسله مراتب معیّن، از نقص رو به کمال پیش رفته است و نیز تجربه هایی که در موارد جزئی تکامل به عمل آمده این فرضیه را به ذهن می آورد.

این فرضیه ای است که برای توجیه خواصّ و آثار انواع مختلف فرض شده است، بدون آنکه دلیل خاصی برای اثبات آن و ردّ غیر آن وجود داشته باشد. بلکه امکان این فرض وجود دارد که این انواع به کلی جدا و مستقل از یکدیگر بوده و هیچ گونه رابطه تکاملی میانشان وجود نداشته باشد و مسأله تکامل به حالات این انواع و نه ذات و ماهیتشان محدود شود و تجربه هایی هم که صورت گرفته در زمینه همین حالات بوده است؛ زیرا تجربه ها تحوّل فردی از یک نوع به نوع دیگر، مانند مثلاً تحوّل میمون به انسان را مشاهده نکرده، بلکه این تجربه ها شامل خواصّ و لوازم و اعراض بعضی از انواع بوده است.

بحث کامل از این موضوع جای دیگری را می طلبد و غرض فقط اشاره به این نکته بود که این فرضیه، فرضیه ای است که دانشمندان برای توجیه مسائل مربوط مطرح کرده اند، بدون آنکه دلیل قاطع و محکمی درباره آن وجود داشته باشد. بنا بر این، حقیقتی که قرآن کریم به آن اشاره می کند _ یعنی انسان نوعی جدا از سایر انواع است _ با هیچ مطلب علمی تعارض و منافات ندارد.

ص :261


1- المیزان فی تفسیر القرآن : 4/143 .

ص :262

ص :263

3724 - زَواجُ بَنی آدَمَ
3724 - ازدواج فرزندان آدم

الاحتجاج عن أبی حَمزَةِ الثّمالیِّ :سمِعتُ علیَّ بنَ الحُسین علیه السلام یحدِّثُ رجُلاً من قُرَیشٍ، قال : ......... وُلِدَ لآدمَ من حواءَ عِشرونَ ذکَرا و عِشرونَ اُنثی ......... فلمّا أدرَکوا خافَ عَلَیهِم آدمُ الفِتنةَ فَدَعاهُم إلیهِ فقالَ : اُریدُ أن اُنکِحَک یا هابیلُ لوزا ، و اُنکِحَکَ یا قابیلُ إقلیما ......... .

فقالَ لَهُ القُرَشیُّ : فأولَداهُما ؟! قالَ : نَعَم . فقالَ لَهُ القُرَشیُّ: فهذا فِعلُ المَجوسِ الیومَ! فقالَ علیُّ بنُ الحسینِ علیهما السلام: إنّ المَجوسَ إنّما فَعَلوا ذلکَ بعدَ التَّحریمِ مِن اللّهِ .

ثُمّ قالَ لَهُ علیُّ بنُ الحسینِ علیهما السلام : لا تُنکِرْ هذا إنّما هِیَ شَرایعُ جَرَت ، أ لَیسَ اللّهُ قد خَلقَ زَوجَةَ آدمَ مِنهُ ثُمّ أحَلَّها لَهُ ؟ ! فکانَ ذلکَ شَریعَةً مِن شَرایعِهِم ، ثُمّ أنَزَلَ اللّهُ التَّحریمَ بعدَ ذلکَ . (1)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام_ و قد سألَهُ البَزَنطیُّ عن کیفیَّةِ تَناسُلِ النّاسِ مِن آدمَ _: حَمَلَت حَوّاءُ هابِیلَ و اُختا لَهُ فی بَطنٍ ، ثمّ حَمَلَت فی البَطنِ الثّانی قابِیلَ و اُختا له فی بَطنٍ ، فزُوّجَ هابِیلُ الّتی معَ قابِیلَ ، و تَزوَّجَ قابِیلُ الّتی مَع هابِیلَ ، ثُمّ حَدَثَ التَّحریمُ بعدَ ذلکَ . (2)

3724

ازدواج فرزندان آدم

الاحتجاج_ به نقل از ابو حمزه ثمالی _: شنیدم امام زین العابدین علیه السلام به فردی از قریش فرمود: آدم علیه السلام از حواء بیست پسر و بیست دختر داشت. چون ترسید بین آنها فتنه ایجاد شود همه را جمع کرد و فرمود : قصد دارم هابیل را با لوزا (همزاد قابیل) و قابیل را با اقلیما (همزاد قابیل) تزویج نمایم . قرشی گفت : پس فرزندان آن دو با هم ازدواج کردند. حضرت فرمود : آری. قرشی گفت : این کاری است که امروزه مجوسی ها می کنند! فرمود : مجوس این کار را بعد از آن انجام دادند که خداوند تحریمش کرد.

سپس امام زین العابدین علیه السلام فرمود : منکر این مطلب مباش. این ها قوانین و شرایعی است که صورت گرفته است. مگر خداوند همسر آدم را از خود او نیافرید و آن گاه وی را بر او حلال گردانید؟ این یکی از شرایع و مقرّرات آنها بود. امّا بعداً خداوند آن را تحریم کرد.

امام رضا علیه السلام_ در پاسخ به سؤال بزنطی از چگونگی تکثیر نسل مردم از آدم _فرمود : حوّا، هابیل و خواهر او را در یک شکم حامله شد. سپس شکم دوم قابیل و خواهرش را توأما حامله گشت. پس، هابیل با خواهر همزاد قابیل ازدواج کرد و قابیل با خواهر همزاد هابیل. بعد از آن ازدواج خواهر و برادر با یکدیگر تحریم شد.

ص :264


1- الاحتجاج : 2/143/180 .
2- قرب الإسناد : 366/1311 .

کلام فی تناسل الطّبقة الثّانیة من الإنسان :

یقول العلاّمة الطباطبائیّ قدس سره : «الطبقة الاُولی من الإنسان و هی آدم و زوجته تناسلت بالازدواج ، فأولدت بنین و بنات إخوة و أخوات ، فهل نسل هؤلاء بالازدواج بینهم وهم إخوة و أخوات أو بطریق غیر ذلک ؟ ظاهر إطلاق قوله تعالی : «و بَثَّ مِنهُما رِجالاً کثیرا و نِساءً ......... » الآیة _ علی ما تقدّم من التقریب _ أنّ النسل الموجود من الإنسان إنّما ینتهی إلی آدم و زوجته من غیر أن یشارکهما فی ذلک غیرهما من ذکر أو اُنثی ، و لم یذکر القرآن لِلبَثِّ إلاّ إیّاهما. و لو کان لغیرهما شرکة فی ذلک لقال : و بثّ منهما و من غیرهما ، أو ذکر ذلک بما یناسبه من اللفظ . و من المعلوم أنّ انحصار مبدأ النسل فی آدم و زوجته یقضی بازدواج بنیهما من بناتهما .

و أمَّا الحکم بحرمته فی الإسلام و کذا فی الشرائع السابقة علیه علی ما یحکی فإنّما هو حکم تشریعیّ یتبع المصالح و المفاسد لا تکوینیّ غیر قابل للتغییر ، و زمامه بید اللّه سبحانه یفعل ما یشاء و یحکم ما یرید ، فمِن الجائز أن یبیحه یوما لاستدعاء الضرورة ذلک ، ثمّ یحرّمه بعد ذلک لارتفاع الحاجة و استیجابه انتشار الفحشاء فی المجتمع .

و القول بأنّه علی خلاف الفطرة و ما شرّعه اللّه لأنبیائه دین فطریّ _ قال تعالی : «فأقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنیفا فِطْرَةَ اللّهِ الّتی فَطَرَ النّاسَ عَلَیها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللّهِ ذلکَ الدِّینُ القَیِّمُ» (1) _ فاسد ؛ فإنّ الفطرة لا تنفیه و لا تدعو إلی خلافه من جهة تنفّرها عن هذا النوع من المباشرة _ مباشرة الأخ الاُخت _ و إنّما تبغضه و تنفیه من جهة تأدیته إلی شیوع الفحشاء و المنکر و بطلان غریزة العفّة بذلک

و ارتفاعها عن المجتمع الإنسانیّ ، و من المعلوم أنّ هذا النوع من التماسّ و المباشرة إنّما ینطبق علیه عنوان الفجور و الفحشاء فی المجتمع العالمیّ الیوم ، و أمّا المجتمع یوم لیس هناک بحسب ما خلق اللّه سبحانه إلاّ الإخوة و الأخوات _ و المشیّة الإلهیّة متعلّقة بتکثّرهم و انبثاثهم _ فلا ینطبق علیه هذا العنوان .

و الدلیل علی أنّ الفطرة لا تنفیه من جهة النُّفرة الغریزیّة : تداولُه بین المجوس أعصارا طویلة علی ما یقصّه التاریخ ، و شیوعه قانونیّا فی روسیا علی ما یُحکی و کذا شیوعه سِفاحا من غیر طریق الازدواج القانونیّ فی اُوربا . (2)

و ربّما یقال : إنّه مخالف للقوانین الطبیعیّة و هی التی تجری فی الإنسان قبل عقده المجتمع الصالح لإسعاده ؛ فإنّ الاختلاط و الاستیناس فی المجتمع المنزلیّ یبطل غریزة التعشّق و المیل

الغریزیّ بین الإخوة و الأخوات کما ذکره بعض علماء الحقوق . (3)

و فیه : أنّه ممنوع کما تقدّم أوّلاً ، و مقصور فی صورة عدم الحاجة الضروریّة ثانیا ، و مخصوص بما لا تکون القوانین الوضعیّة غیر الطبیعیّة حافظة للصلاح الواجب الحفظ فی المجتمع ، و متکفّلة لسعادة المجتمعین ، و إلاّ فمعظم القوانین المعمولة و الاُصول الدائرة فی الحیاة الیوم غیر طبیعیّة» . (4)

گفتاری درباره تناسل طبقه دوم انسان:

علاّمه طباطبایی می فرماید: «نخستین طبقه انسان، یعنی آدم و همسرش، از طریق ازدواج با هم زاد و ولد کردند و پسران و دخترانی به دنیا آوردند که خواهر و برادر بودند. حال سؤال این است که آیا نسل این خواهران و برادران از طریق ازدواج آنها با یکدیگر زیاد شد یا از طریق دیگر بوده است؟ ظاهر اطلاق آیه «و از آن دو مردان و زنان بسیاری پراکنده ساخت ......... » می فهماند که نسل فعلی انسان به آدم و همسر او می رسد و هیچ زن و مرد دیگری در این قضیه شرکت و دخالت نداشته اند و قرآن برای تکثیر و انتشار انسان ها منشأی جز آدم و همسرش ذکر نکرده است. اگر کسان دیگری جز آن دو در این موضوع شرکت و دخالت داشتند، قطعاً می فرمود، و از آن دو و غیر آن دو یا لفظ مناسب دیگری به کار می برد. پیداست که انحصار مبدأ نسل در آدم و همسرش، مستلزم ازدواج دختران و پسران آن دو با یکدیگر می باشد.

حکم به حرمت این نوع ازدواج در اسلام و نیز _ آن طور که نقل می شود _ در ادیان گذشته، در حقیقت یک حکم تشریعی و تابع مصالح و مفاسد است نه یک حکم تکوینی تغییر نا پذیر. حکم تشریعی نیز اختیارش در دست خدای سبحان است و او طبق خواست خود عمل می کند و حکم می دهد. بنا بر این، ممکن است که روزی بنا به ضرورت آن را حلال شمارد و بعد که ضرورت برطرف شد و به خاطر جلوگیری از رواج فحشا در جامعه، آن را تحریم کند.

این سخن هم که ازدواج خواهر و برادر برخلاف فطرت است و آنچه را خداوند برای پیامبران خود تشریع کرده بر اساس فطرت می باشد _ چون خداوند می فرماید : «رو به دین حنیف آور، با همان سرشتی که خدا مردم را بر آن سرشته است. آفرینش خدا تغییر پذیر نیست. این است همان دین پایدار» _ سخنی نادرست است؛ زیرا متمایل نبودن طبع و فطرت به این نوع ازدواج نه از این جهت است که از آن نفرت دارد، بلکه بدان سبب است که ازدواج خواهر و برادر را موجب اشاعه فحشا و اعمال زشت و از بین رفتن غریزه عفّت می داند. و معلوم است که این نوع تماس و ارتباط تنها در جامعه دنیای امروز عنوان گناه و فحشا بر آن انطباق می یابد، امّا در جامعه ای که فقط شامل چند خواهر و برادر می شده _ و مشیّت خدا هم بر تکثیر و انتشار آنها تعلّق داشته _ هرگز این عنوان منطبق نمی شده است.

دلیل آنکه مخالفت فطرت با این نوع ازدواج از جهت نفرت غریزی نیست، این است که، بنا بر آنچه تاریخ می گوید، ازدواج خواهر و برادر قرن ها در میان مجوس رایج بوده و نیز، به طوری که می گویند، در روسیه هم شیوع قانونی دارد و در اروپا نیز از طریق غیر رسمی و به صورت زنا شایع است (5) .

ممکن است گفته شود : ازدواج خواهر و برادر مخالف با قوانین طبیعی است و این قوانین، پیش از آنکه انسان برای تأمین سعادتِ خود جامعه صالحی تشکیل دهد، درباره او جاری است؛ چرا که آمیزش و انس و الفت یافتن در محیط خانوادگی، غریزه عشق ورزی و میل و گرایش غریزی میان برادران و خواهران را از بین می برد. این سخن را برخی از حقوقدانان گفته اند. (6)

در پاسخ به این اشکال باید گفت: اولاً به همان بیانی که قبلاً گفتیم، این نوع ازدواج مخالف با قوانین طبیعی نیست. ثانیاً : منحصر و محدود به جایی است که احتیاج ضروری ایجاب ننماید و اختصاص به موردی دارد که قوانین وضعی غیر طبیعی نتواند سعادت و صلاحی را که باید در محیط اجتماع حفظ شود تأمین کند و گرنه بیشتر قوانین معمول و اصولی که در زندگی کنونی دایر است، غیر طبیعی می باشد».

ص :265


1- الروم : 30 .
2- من العادات الرائجة فی هذه الأزمنة فی الملل المتمدّنة من اُوربا و أمریکا : أنّ الفتیات یُزِلْن بکارتهنّ قبل الزواج القانونیّ و البلوغ إلی سنّه ، و قد أنتج الإحصاء أنّ بعضها إنّما هو من ناحیه آبائهنّ أو إخوانهنّ . (کما فی هامش المصدر) .
3- مونتسکیو فی کتابه روح القوانین .
4- المیزان فی تفسیر القرآن : 4/144 .
5- از جمله عاداتی که امروزه در میان ملل متمدن اروپا و امریکا رایج می باشد، این است که دختران پیش از ازدواج قانونی و رسیدن به سنّ قانونی، بکارت خود را از دست می دهند و آمار نشان داده که حتّی بعضی از آنها توسط پدران و برادران خود ازاله بکارت می شوند _ به نقل از حاشیه کتاب .
6- مونتسکیو در کتاب «روح القوانین».

ص :266

ص :267

3725 - ما اُوحِیَ إلی آدَمَ علیه السلام
3725 - آنچه به آدم وحی شد

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لَمّا أهبَطَ اللّهُ آدمَ إلَی الأرضِ مَکَثَ فیها ما شاءَ اللّهُ أن یَمکُثَ ، ثُمّ قالَ لَهُ بَنُوهُ : یا أبانا تَکلَّمْ ، فقامَ خَطیبا فی أربَعینَ ألفا مِن وُلدِهِ و وُلدِ وُلدِهِ فقالَ : إنّ اللّهَ أمَرَنی فقالَ : یا آدَمُ، أقلِلْ کلامَکَ تَرجِعْ إلی جِواری . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أوحَی اللّه عَزَّ و جلَّ إلی آدَمَ علیه السلام : إنّی سأجمَعُ لکَ الکلامَ فی أربَعِ

کَلِماتٍ . قالَ : یا ربِّ ، و ما هُنَّ ؟ قالَ : واحِدَةٌ لی ، و واحِدَةٌ لکَ ، و واحِدَةٌ فیما بَینی و بَینَکَ ، و واحِدَةٌ فیما بَینَکَ و بینَ النّاسِ ، فقالَ : یا ربِّ، بَیِّنْهُنَّ لی حَتّی أعلَمَهُنَّ ، فقالَ : أمّا الّتی لی فتَعبُدُنی (و) لا تُشرِکُ بی شیئا ، و أمّا الّتی لکَ فأجزیکَ (2) بعَمَلِکَ أحوَجَ ما تکونُ إلَیهِ، و أمّا الّتی بَینی و بَینَکَ فعَلَیکَ الدُّعاءُ و علَیَّ الإجابَةُ ، و أمّا الّتی بَینَک و بَینَ النّاسِ فتَرضی للنّاسِ ما تَرضاهُ لنفسِکَ . (3)

3725

آنچه به آدم علیه السلام وحی شد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چون خداوند آدم را به زمین فرو فرستاد، او تا وقتی که خدا می خواست در زمین باقی ماند. سپس فرزندانش به او گفتند : ای پدر! سخن بگو. آدم در میان چهل هزار تن از فرزندان و نوادگان خود به خطبه ایستاد و فرمود : خداوند به من دستور داد و فرمود : ای آدم! سخن کم گوی تا به جوار من بازگردی.

امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ به آدم علیه السلام وحی فرمود : من همه سخن را در چهار کلمه برای تو گرد می آورم. عرض کرد : ای پروردگار من! آن چهار کلمه چیست؟ فرمود : یکی از من است، یکی از تو، یکی به رابطه من و تو مربوط می شود و یکی به رابطه میان تو و مردم. عرض کرد : پروردگارا! آنها را برایم بیان فرما تا بدانمشان. فرمود : آنکه اختصاص به من دارد، این است که مرا بندگی کنی و چیزی را شریکم نگردانی. آنکه اختصاص به خودت دارد، این است که در برابر عمل تو پاداشی دهمت به آنچه که بیش از هر چیز به آن محتاجی. آنکه به رابطه میان من و تو مربوط می شود، این است که تو دعا کنی و من اجابت کنم و آنکه به رابطه میان تو و مردم مربوط می شود، این است که برای مردم آن پسندی که برای خود می پسندی.

ص :268


1- الدرّ المنثور : 1/148 .
2- فی بعض النسخ : «فاُجازیک» .
3- الخصال : 243/98 .

سعد السعود_ یقول السیّدُ ابنُ طاووسٍ _: وجَدتُ فی صُحُفِ إدریسَ النَّبیِّ علیه السلام عندَ ذِکرِ أحوالِ آدَمَ علی نَبیِّنا و آلهِ و علیهِ السّلامُ ما هذا لَفظُهُ : حتّی إذا کانَ الثُّلُثُ الأخیرُ مِن اللّیلِ لَیلةَ الجُمُعةِ لِسَبعٍ و عِشرینَ خَلَت مِن شَهرِ رَمَضانِ أنزَلَ اللّهُ علَیهِ کِتابا بالسُّریانیَّةِ و قَطعَ الحُروفَ فی إحدی و عِشرینَ وَرَقَةً، و هُوَ أوّلُ کتابٍ أنزَلَهُ اللّهُ فی الدُّنیا، حَذا اللّهُ علَیهِ الألسُنَ کُلَّها ، فکانَ فیهِ ألفُ ألفِ لسانٍ لا یَفهَمُ فیهِ أهلُ لسانٍ عن أهلِ لسانٍ حَرفا واحِدَا

بغَیرِ تَعلیمٍ ، فیهِ دلائلُ اللّهِ و فُروضُهُ ، و أحکامُهُ و شَرائعُهُ ، و سُنَنُهُ و حُدودُهُ . (1)

سعد السعود_ سیّد بن طاووس گوید _: در صحف ادریس نبیّ علیه السلام ، آنجا که از احوال آدم _ علی نبیّنا و آله و علیه السلام _ سخن می گوید، این عبارت را یافتم : تا آنکه در ثلث آخر شب جمعه بیست و هفت روز گذشته از ماه رمضان کتابی به زبان سریانی و قطعات حروف در بیست و یک ورقه بر او نازل فرمود و آن نخستین کتابی است که خدا در دنیا نازل کرد. خداوند همه زبان ها را در این کتاب آورد و در آن هزار هزار زبان بود که حتی یک حرف از هر زبان را اهل زبان دیگر نمی فهمد مگر تعلیم گیرد. در این کتاب دلایل و فرایض خدا و احکام و شرایع او و سنن و حدودش وجود دارد.

ص :269


1- سعد السعود : 37 .

الدرّ المنثور عن سلمان :لَمّا خَلقَ اللّهُ آدمَ قالَ : یا آدَمُ، واحِدَةٌ لی ، و واحِدَةٌ لکَ ، و واحِدَةٌ بَینی و بَینَکَ ، فأمّا الّتی لی فتَعبُدُنی لا تُشرِکُ بی شیئا ، و أمّا الّتی لکَ فما عَمِلتَ مِن شَیءٍ جَزَیتُکَ بهِ و أن أغفِرَ فأنا غفورٌ رحیمٌ ، و أمّا الّتی بَینی و بَینَکَ فمِنکَ المَسألةُ و الدُّعاءُ و علَیَّ الإجابَةُ و العَطاءُ . (1)

الدرّ المنثور_ به نقل از سلمان _: چون خداوند آدم را آفرید، فرمود : ای آدم! یک مطلب اختصاص به من دارد و یکی اختصاص به خودت و یکی به رابطه من و تو مربوط می شود. امّا آنکه مخصوص من است این است که مرا بپرستی و چیزی را شریک من نگردانی. آنکه مخصوص توست، این است که هر کاری کنی به سبب آن تو را سزا دهم و اینکه تو را بیامرزم؛ زیرا من آمرزنده مهربانم و امّا آنچه به رابطه میان من و تو مربوط می شود، این است که خواهش و دعا از تو باشد و اجابت و عطا از من.

ص :270


1- الدرّ المنثور : 1/148 .

2 - ادریس علیه السلام

2 - ادریس علیه السلام

اشاره

(1)

ص :271


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 11 / 270 باب 9 «قصص إدریس علیه السلام ». کنز العمّال : 11 / 489 «إدریس علیه السلام ».

3726 - إدریسُ علیه السلام
3726 - ادریس علیه السلام

الکتاب :

«وَ اذْکُرْ فِی الْکِتَابِ إِدْرِیسَ إِنَّهُ کَانَ صِدِّیقا نَبِیَّا * وَ رَفَعْنَاهُ مَکَانا عَلِیَّا» . (1)

«وَ إِسْمَاعِیلَ وَ إِدْرِیسَ وَ ذَا الْکِفْلِ کُلٌّ مِنَ الصَّابِرِینَ * وَ أَدْخَلْنَاهُمْ فِی رَحْمَتِنَا إِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِحِینَ» . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أنزَلَ اللّهُ علی إدریسَ ثَلاثینَ صَحیفَةً (3) . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :أوّلُ مَن خَطَّ بالقَلمِ إدریسُ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :یا أبا ذرٍّ ، أربَعةٌ مِن الأنبیاءِ سُریانِیّونَ : آدمُ ، و شِیثُ ، و اُخْنوخُ _ و هُو إدریسُ علیهم السلام ، و هوُ أوّلُ مَن خَطَّ بالقَلمِ _ و نُوحٌ علیه السلام . (6)

3726

ادریس علیه السلام

قرآن :

«و در این کتاب از ادریس یاد کن که او راستگویی پیامبر بود. و ما او را به مقامی بلند ارتقاء دادیم».

«و اسماعیل و ادریس و ذو الکفل را [یاد کن] که همه از شکیبایان بودند. و آنان را در رحمت خود داخل نمودیم، چرا که ایشان از شایستگان بودند».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند بر ادریس سی صحیفه نازل کرد. (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نخستین کسی که با قلم نوشت، ادریس بود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای ابوذر! چهار تن از پیامبران سریانی هستند : آدم، شیث، اُخنوخ _ که همان ادریس علیه السلام است و نخستین کسی است که با قلم نوشت _ و نوح علیه السلام .

امام صادق علیه السلام :مسجد سهله جایگاه خانه ادریس پیامبر علیه السلام است که در آن خیاطی می کرد.

ص :272


1- مریم : 56 و 57 .
2- . الأنبیاء : 85 و 86 .
3- و فی خبر : ......... أنزل علی إدریس خمسین صحیفة ، و هو اُخنوخ ، و هو أوّل من خطّ بالقلم . (بحار الأنوار : 11/60/68) .
4- بحار الأنوار : 11/277/5 .
5- . کنز العمّال : 32269 .
6- الخصال : 524/13 .
7- در خبری آمده است : ......... پنجاه صحیفه بر ادریس نازل کرد، او همان اُخنوخ است و نخستین کسی است که خطّ نوشت . (بحار الأنوار : 11 / 60 / 68) .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَسجِدُ السَّهلَةِ مَوضِعُ بَیتِ إدریسَ النَّبیِّ علیه السلام الّذی کانَ یَخِیطُ فیهِ . (1)

عنه علیه السلام :إذا دَخَلتَ الکوفةَ فَأْتِ مَسجِدَ السّهلَةِ فصَلِّ فیهِ ، و اسألِ اللّهَ حاجَتَکَ لدِینِکَ و دُنیاکَ ؛ فإنّ مَسجِدَ السَّهلَةِ بَیتُ إدریسَ علیه السلام الّذی کانَ یَخیطُ فیهِ و یُصلّی فیهِ . (2)

عنه علیه السلام :سُمِّیَ إدریسَ لکَثرَةِ دِراسَتهِ الکُتُبَ . (3)

قصّة إدریس النبیّ علیه السلام :

«لم یُذکر علیه السلام فی القرآن إلاّ فی الآیتین من سورة مریم : «و اذْکُرْ فی الکِتابِ إدریسَ إنّهُ کانَ صِدِّیقا نَبیّا * و رَفَعناهُ مَکانا عَلِیّا» و فی قوله : «و إسْماعیلَ و إدْریسَ و ذا الکِفْلِ کُلٌّ مِنَ الصّابِرینَ * و أدْخَلْناهُم فی رَحْمَتِنا إنّهُم مِنَ الصّالِحینَ» .

و فی الآیات ثناءٌ منه تعالی علیه جمیل ؛ فقد عدّه نبیّا و صدّیقا و من الصابرین و من الصالحین و أخبر أنّه رفعه مکانا علیّا .........

و یسمّی علیه السلام ب «هرمس» ، قال القفطیّ فی کتاب إخبار العلماء بأخبار الحکماء فی ترجمة إدریس : اختلف الحکماء فی مولده و منشئه و عمّن أخذ العلم قبل النبوّة فقالت فرقة : ولد بمصر و سمّوه هِرمِس الهرامسة ، و مولده بمنف ، و قالوا : هو بالیونانیّة إرمیس و عُرِّب ب «هرمس» ، و معنی إرمیس : عطارد .

و قال آخرون : اسمه بالیونانیّة طرمیس ، و هو عند العَبرانیّین خَنوخ ، و عُرِّب : اُخنوخ ، و سمّاه اللّه عَزَّ و جلَّ فی کتابه العربیّ المبین : إدریس .

و قال هؤلاء : إنّ معلّمه اسمه الغوثاذیمون و قیل : أغثاذیمون المصریّ . و لم یذکروا من کان هذا الرجل ، إلاّ أ نّهم قالوا : إنّه أحد الأنبیاء الیونانیّین و المصریّین . و سمّوه أیضا اُورین الثانی ، و إدریس عندهم اُورین الثالث . و تفسیر غوثاذیمون السعید الجَدّ ؛ و قالوا : خرج هرمس من مصر و جاب الأرض کلّها ثمّ عاد إلیها و رفعه اللّه إلیه بها ، و ذلک بعد اثنین و ثمانین سنة من عمره .

و قالت فرقة اُخری : إنّ إدریس ولد ببابل و نشأ بها و أنّه أخذ فی أوّل عمره بعلم شیث بن آدم و هو جدّ جدّ أبیه ؛ لأنّ إدریس ابن یارد بن مهلائیل بن قینان بن أنوش بن شیث . قال الشهرستانیّ : إنّ أغثاذیمون هو شیث .

و لمّا کبر إدریس آتاه اللّه النبوّة ، فنهَی المفسدین من بنی آدم عن مخالفتهم شریعة آدم و شیث ، فأطاعه أقلّهم و خالفه جلّهم ، فنوَی الرِّحلة عنهم و أمر من أطاعه منهم بذلک ، فثقل علیهم الرحیل من أوطانهم فقالوا له : و أین نجد إذا رحلنا مثل بابل ؟ _ و بابل بالسُّریانیّة النهر ، و کأنّهم عنوا بذلک دجلة و الفرات _ فقال : إذا هاجرنا للّه رزقنا غیره .

فخرج و خرجوا و ساروا إلی أن وافوا هذا الإقلیم الذی سمّی بابلیون . فرأوا النیل و رأوا وادیا خالیا من ساکن ، فوقف إدریس علَی النیل و سبّح اللّه و قال لجماعته : بابلیون ، و اختلف فی تفسیره فقیل : نهر کبیر ، و قیل : نهر کنهرکم ، و قیل : نهر مبارک ، و قیل : إنّ «یون» فی السُّریانیّة مثل أفعل التی للمبالغة فی کلام العرب ، و کأنّ معناه نهر أکبر ، فسمّی الإقلیم عند جمیع الاُمم بابلیون ، و سائر فرق الاُمم علی ذلک إلاّ العرب؛ فإنّهم یسمّونه إقلیم مصر نسبةً إلی مصر بن حام النازل به بعد الطوفان ، و اللّه أعلم بکلّ ذلک .

و أقام إدریس و من معه بمصر یدعو الخلائق إلَی الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر و طاعة اللّه عَزَّ و جلَّ ، و تکلّم الناس فی أیّامه باثنین و سبعین لسانا ، و علّمه اللّه عَزَّ و جلَّ منطقهم لیعلّم کلّ فرقة منهم بلسانها ، و رسم لهم تمدین المدن ، و جمع له طالبی العلم بکلّ مدینة فعرّفهم السیاسة المدنیّة و قرّر لهم قواعدها ، فبنت کلّ فرقة من الاُمم مدنا فی أرضها ، و کانت عدّة المدن التی اُنشئت فی زمانه مائة مدینة و ثمانی و ثمانین مدینة أصغرها الرها ، و علّمهم العلوم. و هو أوّل من استخرج الحکمة و عِلم النجوم ؛ فإنّ اللّه عَزَّ و جلَّ أفهمه سرّ الفلک و ترکیبه و نقط اجتماع الکواکب فیه و أفهمه عدد السنین و الحساب، و لو لا ذلک لم تصل الخواطر باستقرائها إلی ذلک .

و أقام للاُمم سُننا فی کلّ إقلیم تلیق کلّ سنّة بأهلها ، و قسّم الأرض أربعة أرباع ، و جعل علی کلّ ربع ملکا یسوس أمر المعمور من ذلک الربع ، و تقدّم إلی کلّ ملک بأن یلزم أهل کلّ ربع بشریعة سأذکر بعضها . و أسماء الأربعة الملوک الذین ملکوا : الأوّل إیلاوس و تفسیره الرحیم ، و الثانی اوس ، و الثالث سقلبیوس ، و الرابع اوس آمون ، و قیل : إیلاوس آمون ، و قیل: یسیلوخس و هو آمون الملک . انتهی موضع الحاجة .

و هذه أحادیث و أنباء تنتهی إلی ما قبل التاریخ لا یعوّل علیها ذاک التعویل ، غیر أنّ بقاء ذکره الحیّ بین الفلاسفة و أهل العلم جیلاً بعد جیل و تعظیمهم له و احترامهم لساحته و إنهاءهم اُصول العلم إلیه ، یکشف عن أنّه من أقدم أئمّة العلم الذین ساقوا العالم الإنسانیّ إلی ساحة التفکّر الاستدلالیّ و الإمعان فی البحث عن المعارف الإلهیّة أو هو أوّلهم علیه السلام . (4)

امام صادق علیه السلام :هرگاه وارد کوفه شدی، به مسجد سهله برو و در آن نماز بگزار و حوائج دین و دنیایت را از خدا بخواه؛ زیرا مسجد سهله همان خانه ادریس علیه السلام است که در آنجا خیّاطی می کرد و نماز می گزارد.

امام صادق علیه السلام :ادریس را ادریس نامیدند؛ چون زیاد درس می خواند و مطالعه می کرد.

داستان ادریس علیه السلام

«از ادریس تنها در دو جای قرآن یاد شده است : یکی در سوره مریم آنجا که می فرماید : «و در این کتاب از ادریس یاد کن که او راستگویی پیامبر بود. و ما او را به مقامی بلند ارتقاء دادیم» و دیگری در سوره انبیاء آنجا که می فرماید : «و اسماعیل و ادریس و ذو الکفل را [یاد کن] که همه از شکیبایان بودند و آنان را در رحمت خود داخل نمودیم چرا که از شایستگان بودند».

خداوند در این آیات از ادریس به نیکی یاد می کند و او را می ستاید؛ زیرا او را یک پیامبر و راستگو و از شمار شکیبایان و شایستگان می شمارد و می فرماید که وی را به مقامی بلند ارتقا داد ......... .

از ادریس علیه السلام به نام هرمس نیز یاد می شود. قفطی در کتاب «اِخبار العلماء بأخبار الحکماء» ذیل شرح حال ادریس می نویسد : درباره زادگاه و منشأ ادریس و اینکه پیش از نبوّتش از چه کسانی علم آموخته است، میان حکما اختلاف نظر است. گروهی گفته اند : او در مصر به دنیا آمد و نام وی را هرمس الهرامسه گذاشتند و زادگاهش «منف» است و گفته اند : کلمه هرمس عربی شده نام یونانی ارمیس می باشد و اِرمیس به معنای عطارد است.

عدّه ای دیگر گفته اند : نام او به یونانی طرمیس است و به زبان عبری خنوخ که در عربی به صورت اخنوخ در آمده و خداوند عزّ و جلّ در کتاب عربی مبین خود او را ادریس نامیده است.

همین عدّه گفته اند : نام معلّم اوغوثاذیمون بوده و به قولی : اَغثاذیمون مصری است. ولی نگفته اند که این مرد که بوده است، فقط گفته اند : وی یکی از پیامبران یونانی _ مصری بوده است. همچنین نام این معلّم را اُورین دوم گفته اند و ادریس نزد آنان اُورین سوم بوده است. غوثاذیمون به معنای خوشبختِ کوشاست. و گفته اند : هرمس دیار مصر را ترک کرد و سراسر زمین را گشت و دوباره به مصر برگشت و خداوند او را، که در این هنگام هشتاد و دو سال داشت، به سوی خویش بالا برد. گروهی دیگر گفته اند : ادریس در بابِل به دنیا آمد و در همان جا نشو و نما یافت و در آغاز عمرش از شیث بن آدم که جدّ جدّ پدرش بود، علم آموخت. چون ادریس پسر یارد است و یارد پسر مهلائیل بن قینان بن انوش بن شیث. شهرستانی می گوید : اَغثاذیمون همان شیث است.

چون ادریس بزرگ شد، خداوند به او مقام نبوّت عطا کرد. لذا ادریس به کار نهی انسان های تبهکار از مخالفت با شریعت آدم و شیث پرداخت و تعداد اندکی از آنان اطاعتش کردند و اکثریتشان با او مخالفت ورزیدند. از این رو، تصمیم گرفت از میان آنان کوچ کند و به پیروانش نیز دستور کوچ داد، امّا ترک وطن برایشان گران آمد و به ادریس گفتند : اگر برویم، دیگر کجا مانند بابِل پیدا کنیم؟ _ بابِل، به زبان سریانی به معنای نهر است و گویا مقصودشان از این نهر، دجله و فرات بوده _ ادریس گفت : اگر برای خدا هجرت کنیم نهر دیگری روزیمان خواهد فرمود.

پس، ادریس با پیروان خود بابِل را ترک گفته رفتند و رفتند تا به این اقلیمی که بابلیون نام دارد رسیدند. رود نیل و درّه ای خالی از سکنه دیدند. ادریس در کنار نیل ایستاد و خدا را تقدیس نمود و به همراهان خود گفت: «بابلیون». در معنای این کلمه اختلاف نظر است. به قولی یعنی : رود بزرگی است . به قولی یعنی : رودی همچون رود خود شماست. به قولی یعنی : رودی پر برکت است. بعضی گفته اند : کلمه «یون» در زبان سریانی مانند کلمه «اَفعَل» در زبان عربی است که معنای مبالغه را می رساند. بنا بر این، «بابلیون» یعنی رودی بزرگتر. از آن پس، این منطقه در میان کلیه اقوام و ملل به نام بابلیون خوانده شد، به جز در میان عرب ها که آن را، از باب نسبت به مصر بن حام که بعد از توفان در آنجا فرود آمد، اقلیم مصر می نامند، و خداوند به حقیقت امر داناتر است.

ادریس و همراهانش در مصر رحل اقامت افکندند. او مردم را به خوبی ها فرمان می داد و از زشتی ها باز می داشت و به اطاعت از خداوند عزّ و جلّ فرا می خواند. در زمان او مردم به هفتاد و دو زبان سخن می گفتند و خداوند زبان همه آنان را به ادریس آموخت تا هر گروهی از آنان را به زبان خودشان آموزش دهد. او نحوه شهر سازی و آبادانی شهرها را به مردم آموزش داد و جویندگان علم را از هر شهری گرد خود جمع کرد و مدیریّت شهری را به ایشان شناساند و مبانی آن را برایشان مقرّر داشت. و هر گروهی از اقوام و ملل در سرزمین خود شهرهایی ساختند و تعداد شهرهایی که در زمان ادریس ساخته شد یکصد و هشتاد و هشت شهر بود که کوچکترین آنها را «رها» تشکیل می داد. او همچنین انواع علوم را به آنان آموزش داد. ادریس نخستین کسی است که حکمت و ستاره شناسی را ابداع کرد؛ زیرا خداوند عزّ و جلّ راز فلک و ترکیب آن و نقطه های اجتماع ستارگان را به او فهماند و نیز سال شماری و علم حساب را به وی تفهیم کرد و اگر چنین نبود هرگز ذهن بشر با فحص و تحقیق خود به این علوم دست نمی یافت.

ادریس علیه السلام در هر اقلیم و منطقه ای سنّت ها و قوانینی شایسته مردم آنجا مقرّر داشت و زمین را به چهار قسمت تقسیم کرد و برای هر قسمتی پادشاه و فرمانروایی قرار داد که به سیاست و اداره امور آنجا بپردازد و هر پادشاهی را مأمور کرد تا مردم منطقه خود را به شریعتی که بعداً نام برخی از آنها را می بریم، ملزم سازد. نام چهار پادشاهی که عهده دار زمامداری شدند عبارت است از : اوّل، ایلاوس، که به معنای مهربان است. دوم، اوس. سوم، سقلبیوس. چهارم، اوس آمون و به قولی : ایلاوس آمون و به قولی : یسیلوخس که همان آمون شاه است. این بود سخن قفطی که در حدّ نیاز آوردیم.

این ها روایات و خبرهایی هستند که به ما قبل تاریخ می رسند و اعتماد چندانی نمی شود به آنها کرد. منتها، همین که می بینیم نام او نسل اندر نسل در میان فلاسفه و دانشمندان زنده مانده و او را بزرگ می شمارند و به مقامش احترام می نهند و ریشه های علم را به او می رسانند، خود نشان می دهد که ادریس علیه السلام از قدیمی ترین پیشوایان علم است که جهان انسانی را به میدان اندیشه استدلالی و دقّت در بحث و کاوِش از معارف الهی کشاندند و شاید هم نخستین آنها باشد.

ص :273


1- بحار الأنوار : 11/284/12 .
2- قصص الأنبیاء : 80/64 .
3- تفسیر القمّی : 2/52 .
4- المیزان فی تفسیر القرآن : 14/65 و ص 71 .

ص :274

ص :275

ص :276

ص :277

(1)

ص :278


1- (انظر) المحبّة (حبّ اللّه ) : باب 673 حدیث 3292 .

3 - نوح علیه السلام

3 - نوح علیه السلام

اشاره

(1)

ص :279


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 11 / 285 باب 1 و ص 290 باب 2 و ص 294 باب 3 «قصص نوح علیه السلام ». کنز العمّال : 11 / 512 و ج 12 / 476 «نوح علیه السلام ».

3727 - نوحٌ علیه السلام
3727 - نوح علیه السلام

الکتاب :

«لَقَدْ أَرْسَلنَا نُوحَا إِلَی قَوْمِهِ فقَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ مَالَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ» . (1)

«وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ نُوحٍ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ یَا قَوْمِ إِنْ کَانَ کَبُرَ عَلَیْکُمْ مَقَامِی وَ تَذْکِیری بِآیَاتِ اللّهِ فَعَلَی اللّهِ تَوَکَّلْتُ فَأَجْمِعُواْ أَمْرَکُمْ وَ شُرَکَآءَکُمْ ثُمَّ لاَ یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُواْ إِلَیَّ وَ لاَ تُنظِرُونِ » . (2)

(3)

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أوّلُ نَبیٍّ اُرسِلَ نُوحٌ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :أوّلُ الأنبیاءِ آدَمُ، ثُمّ نُوحٌ ، و بَینَهُما عَشرَةُ آباءٍ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :بَعَثَ اللّهُ نُوحا لأربَعینَ سَنةً ، و لَبِثَ فی قَومهِ ألفَ سَنةٍ إلاّ خَمسینَ عاما یَدعُوهم ، و عاشَ بعدَ الطُّوفانِ سِتّینَ سَنةً حتّی کَثُرَ النّاسُ و فَشَوا . (6)

3727

نوح علیه السلام

قرآن :

«همانا نوح را به سوی قومش فرستادیم. پس گفت : ای قوم من! خدا را بپرستید که برای شما معبودی جز او نیست. من از عذاب روزی سترگ بر شما بیمناکم».

«و خبر نوح را بر آنان بخوان، آن گاه که به قوم خود گفت : ای قوم من! اگر ماندن من [در میان شما] و اندرز دادن من به آیات خدا بر شما گران آمده است [بدانید که من] بر خدا توکّل کرده ام».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نخستین پیامبرِ مرسَل نوح است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نخستین پیامبران، آدم است و سپس نوح و میان آن دو، ده پدر فاصله بود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند نوح را در چهل سالگی مبعوث کرد و او نهصد و پنجاه سال قوم خود را دعوت می کرد و بعد از توفان شصت سال زنده ماند تا آنکه تعداد مردم زیاد و فراوان شد.

ص :280


1- الأعراف : 59 .
2- یونس : 71 .
3- (انظر) هود : 25 _ 48 ، الأنبیاء : 76 ، 77 ، المؤمنون : 23 _ 30 ، الشعراء : 105 _ 122 ، العنکبوت : 14 ، 15 ، الصافّات : 75 _ 82 ، الذاریات : 46 ، القمر : 9 _ 17 ، التحریم : 10 ، نوح : 1 _ 28 .
4- کنز العمّال : 32391 .
5- کنز العمّال : 32274 .
6- المستدرک علی الصحیحین : 2/595/4005 .

الدرّ المنثور عن أبی اُمامَة الباهِلیّ :إنّ رجُلاً قالَ : یا رسولَ اللّهِ ، أ نَبیٌّ کانَ آدَمُ ؟ قالَ : نَعَم مُکلَّمٌ . قالَ : کَم بَینَهُ و بینَ نُوحٍ ؟ قالَ : عَشرَةُ قُرونٍ ، قالَ : کَم بینَ نُوحٍ و بینَ إبراهیمَ ؟ قالَ : عَشرَةُ قُرونٍ . قالَ : یا رسولَ اللّهِ ، کَمِ الأنبیاءُ ؟ قالَ : مِائةُ ألفٍ و أربعَةٌ و عِشرونَ ألفا . قالَ : یا رسولَ اللّهِ ، کَم کانتِ الرُّسُلُ مِن ذلکَ ؟ قالَ : ثلاثَمِائةٍ و خَمسَةَ عَشَرَ جَمّا غَفیرا . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :کانَت شَریعَةُ نُوحٍ علیه السلام أن یُعبَدَ اللّهُ بالتّوحیدِ و الإخلاصِ و خَلعِ الأندادِ و هِیَ الفِطرَةُ الّتی فَطَرَ النّاسَ علَیها، و أخَذَ مِیثاقَهُ علی نوحٍ علیه السلام و النَّبیّینَ أن یَعبُدوا اللّهَ و لا یُشرِکوا بهِ شیئا ، و أمَرَهُ بالصَّلاةِ و الأمرِ و النَّهیِ و الحَرامِ و الحَلالِ ، و لَم یَفرِضْ علَیهِ أحکامَ حُدودٍ و لا فَرْضَ مَوارِیثَ ؛ فهذهِ شَریعَتُهُ . (2)

عنه علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «و ما آمَنَ مَعَهُ إلاّ قَلیلٌ» (3) _: کانوا ثمانِیَةً . (4)

الدرّ المنثور_ به نقل از ابو اُمامه باهلی _: مردی عرض کرد : ای رسول خدا! آیا آدم پیامبر بود؟ فرمود : آری، پیامبری بود که خداوند با او سخن گفت : عرض کرد : میان او و نوح چقدر فاصله بوده است؟ فرمود : ده قرن یا نسل. عرض کرد : میان نوح و ابراهیم چقدر؟ فرمود : ده قرن یا نسل. عرض کرد : ای رسول خدا! پیامبران چه تعداد بودند؟ فرمود : یکصد و بیست و چهار هزار. عرض کرد : ای رسول خدا! از آن میان چند نفر مرسل بودند؟ فرمود : خیلی زیاد، سیصد و پانزده نفر.

امام باقر علیه السلام :شریعت (آیین) نوح این بود که خداوند به یگانگی و اخلاص و شریک نداشتن پرستش شود و این همان فطرتی است که مردم بر آن سرشته شده اند. و از نوح علیه السلام و پیامبران پیمان گرفت که خدا را بپرستند و چیزی شریک او نگردانند و او را به نماز و امر (به معروف) و نهی (از منکر) و حرام و حلال مکلّف و مأمور کرد و احکام حدود و ارث را بر او فرض نکرد. این شریعت نوح بود.

امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «و با او جز اندکی ایمان نیاوردند» _فرمود : آنها هشت نفر بودند.

ص :281


1- الدرّ المنثور : 1/126 .
2- بحار الأنوار : 11/331/53 .
3- هود : 40 .
4- بحار الأنوار : 11/336/64 .

عنه علیه السلام :کانَ بینَ آدَمَ و بینَ نُوحٍ علیهما السلام عَشرَةُ آباءٍ کلُّهُم أنبیاءُ اللّهِ . (1)

عنه علیه السلام :إنّ نُوحا علیه السلام لَمّا غَرَسَ النَّوی مَرَّ علَیهِ قَومُهُ فجَعلوا یَضحَکونَ و یَسخَرونَ و یقولونَ : قد قَعَدَ غَرّاسا ! حتّی إذا طالَ النَّخلُ و کانَ جَبّارا طُوالاً قَطَعَهُ ثُمّ نَحَتَهُ فقالوا : قد قَعَدَ نَجّارا ! ثُمّ ألّفَهُ فجَعَلَهُ سَفینَةً فمَرُّوا علَیهِ فجَعلوا یَضحَکونَ و یسخَرونَ و یقولونَ : قد قَعَدَ مَلاّحا فی فَلاةٍ من الأرضِ ! حتّی فَرَغَ مِنها . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :عاشَ نُوحٌ علیه السلام ألفَی سَنةٍ و خمسَمِائةِ سَنةٍ ، مِنها ثمانُمِائةٍ و خَمسونَ سَنةً قَبلَ أن یُبعَثَ ، و ألفُ سَنةٍ إلاّ خَمسینَ عاما و هُو فی قَومِهِ یَدعوهُم ، و مِائتا سَنةٍ فی عَمَلِ السَّفینَةِ ، و خَمسُمِائةِ عامٍ بَعدَ ما نَزَلَ منِ السَّفینَةِ و نَضَبَ الماءُ ، فمَصَّرَ الأمصارَ و أسکنَ وُلدَهُ البُلدانَ . ثُمّ إنّ مَلَکَ المَوتِ جاءهُ و هُو فی الشّمسِ فقالَ : السّلامُ علَیکَ ، فرَدَّ علَیهِ نُوحٌ و قالَ لَهُ : ما جاءَ بکَ یا ملَکَ المَوتِ؟ فقالَ : جِئتُ لأقبِضَ رُوحَکَ ، فقالَ لَهُ : تَدَعُنی أدخُلُ مِن الشّمسِ إلَی الظِّلِّ ؟ فقالَ لَهُ : نَعَم ، فتَحَوَّلَ نُوحٌ علیه السلام من الشمس إِلی الظلّ ، ثُمّ قالَ : یا مَلَکَ المَوتِ ، فکأنّ ما مَرَّ بِی فی الدُّنیا مِثلُ تَحَوُّلی مِن الشّمسِ إلَی الظِّلِّ ، فامضِ لِما اُمِرتَ بهِ ، فقَبَضَ رُوحَهُ علیه السلام . (3)

امام باقر علیه السلام :میان آدم و نوح علیهما السلام ده پدر فاصله بود که همگی پیامبر خدا بودند.

امام باقر علیه السلام :هنگامی که نوح علیه السلام هسته [خرما ]را می کاشت، قومش بر او گذشتند و شروع به خندیدن و تمسخر او کردند و می گفتند : کارش به درختکاری کشیده است! تا آنکه درخت بزرگ شد و به نخلی ستبر و بلند تبدیل گشت و نوح آن را برید و تراشید. قومش گفتند : کارش به نجّاری کشیده است! نوح الوارهای نخل را با هم ترکیب کرد و کشتی ای ساخت. باز قومش بر او گذشتند و شروع به خندیدن و تمسخر او کردند و می گفتند : کارش به کشتیرانی در یک دشت انجامیده است! تا آنکه نوح کار ساختن کشتی را به پایان برد.

امام صادق علیه السلام :نوح علیه السلام دو هزار و پانصد سال زندگی کرد که هشتصد و پنجاه سالش را پیش از مبعوث شدنِ به نبوّت سپری کرد و نُهصد و پنجاه سال را به دعوت قوم خود گذراند و دویست سال را به کار ساختن کشتی مشغول بود و پانصد سال را بعد از فرود آمدن از کشتی و فروکش کردن آب به سر آورد که در این مدّت به ساختن شهرها پرداخت و فرزندانش را در آنها جای داد. آن گاه ملک الموت نزد او که در آفتاب نشسته بود، آمد و گفت : سلام بر تو. نوح جواب سلام او را داد و گفت : برای چه آمده ای، ای ملک الموت؟ گفت : آمده ام جانت را بگیرم. نوح گفت : اجازه می دهی از آفتاب به سایه بروم؟ عزرائیل گفت : آری. نوح علیه السلام به سایه رفت و آن گاه گفت : ای ملک الموت! این عمری که در دنیا کردم انگار به اندازه همین رفتنم از آفتاب به سایه بود. حال مأموریت خود را انجام بده. پس، جان نوح صلی الله علیه و آله را گرفت.

ص :282


1- کمال الدین : 214/2 .
2- الکافی : 8/283/425 .
3- الأمالی للصدوق : 602/836 .

أبحاث حول قصّة نوح علیه السلام فی فصول، و هی أبحاث قرآنیّة و روائیّة و تاریخیّة :

الإشارة إلی قصّته :

قال العلاّمة الطباطبائی قدس سره : «ذُکر اسمه علیه السلام فی القرآن فی بضع و أربعین موضعا یشار فیها إلی شیء من قصّته إجمالاً أو تفصیلاً ، و لم تُستَوفَ قصّته علیه السلام فی شیء منها استیفاءً علی نهج الاقتصاص التاریخیّ بذکر نسبه و بیته و مولده و مسکنه و نشوئه و شغله و عمره و وفاته و مدفنه و سائر ما یتعلّق بحیاته الشخصیّة ؛ لِما أنّ القرآن لم ینزل کتاب تاریخ یقتصّ تواریخ الناس من بَرٍّ أو فاجر ، و إنّما هو کتاب هدایة یصف للناس ما فیه سعادتهم ، و یبیِّن لهم الحقّ الصریح لیأخذوا به فیفوزوا فی حیاتهم الدنیا و الآخرة . و ربّما أشار إلی طرف من قصص الأنبیاء و الاُمم لتظهر به سنّة اللّه فی عباده ، و یعتبر به من شملته العنایة و وفّق للکرامة، و تتمّ به الحجّة علَی الباقین.

و قد فُصّلت قصّة نوح علیه السلام فی ستّ من السور القرآنیّة و هی : سورة الأعراف ، و سورة هود ، و سورة المؤمنون ، و سورة الشعراء، و سورة القمر ، و سورة نوح ، و أکثرها تفصیلاً سورة هود التی ذکرت قصّته علیه السلام فیها فی خمس و عشرین آیة (25 _ 49) .

بحث هایی قرآنی، روایی و تاریخی پیرامون داستان نوح علیه السلام در چند فصل:

اشاره به داستان نوح علیه السلام :

علاّمه طباطبایی قدس سره می فرماید: «نام نوح علیه السلام در چهل و چند جای قرآن آمده که در آنها به داستان او به طور مجمل یا مفصّل اشاره شده است، امّا در هیچ مورد داستان و سرگذشت حضرت نوح علیه السلام را بدان گونه که شیوه داستان پردازی تاریخی است و به نسب و خاندان و تاریخ و محل تولد و محل سکونت و نشو و نما و شغل و عمر و درگذشت و سایر امور مربوط به زندگی شخصی می پردازد، نیاورده است؛ زیرا قرآن به عنوان یک کتاب تاریخ نازل نشده که تواریخ مردم را، از خوب و بد، بازگو کند. بلکه قرآن در حقیقت کتاب هدایت است و عوامل سعادت بخش مردم و حقایق روشن و صریح را برای آنان بیان می کند تا بدان ها عمل کنند و در زندگی دنیا و آخرتشان سعادتمند گردند و گاهی هم به گوشه ای از سرگذشت پیامبران و اقوام و ملل اشاره می کند تا سنّت و قانون خداوند در میان بندگانش را روشن سازد و کسانی که مشمول عنایت الهی شده و توفیق کرامت او را یافته اند از آن پند گیرند و برای دیگران نیز اتمام حجّت شود.

داستان نوح علیه السلام در شش سوره قرآن به تفصیل یاد شده که عبارتند از: سوره اعراف، سوره هود، سوره مؤمنون، سوره شعراء، سوره قمر و سوره نوح که از همه مفصّل تر سوره هود است و در بیست و پنج آیه آن (49 _ 25) این داستان بازگو شده است.

ص :283

قصّته علیه السلام فی القرآن :

بعثه و إرساله :

کان الناس بعد آدم علیه السلام یعیشون اُمةً واحدةً علی بساطة و سذاجة وهم علَی الفطرة الإنسانیّة ؛ حتّی فشا فیهم روح الاستکبار و آل إلَی استعلاء البعض علی البعض تدریجیّا و اتّخاذ بعضهم بعضا أربابا . و هذه هی النواة الأصلیّة التی لو نشأت و اخضرّت و أینعت لم تُثمر إلاّ دین الوثنیّة و الاختلاف الشدید بین الطبقات الاجتماعیّة باستخدام القویّ للضعیف ، و استرقاق العزیز و استدراره للذلیل ، و حدوث المنازعات و المشاجرات بین الناس .

فشاع فی زمن نوح علیه السلام الفساد فی الأرض ، و أعرض الناس عن دین التوحید و عن سنّة العدل الاجتماعیّ ، و أقبلوا علی عبادة الأصنام . و قد سمَّی اللّه سبحانه منها وَدّا و سُواعا و یَغوث و یَعوق و نَسرا (سورة نوح) .

و تباعدت الطبقات ؛ فصار الأقویاء بالأموال و الأولاد یضیّعون حقوق الضعفاء ، و الجبابرة یستضعفون مَن دونهم و یحکمون علیهم بما تهواه أنفسهم (الأعراف _ هود _ نوح) .

فبعث اللّه نوحا علیه السلام و أرسله إلیهم بالکتاب و الشریعة یدعوهم إلی توحید اللّه سبحانه و خلع الأنداد و المساواة فیما بینهم (البقرة : 213) بالتبشیر و الإنذار .

داستان نوح علیه السلام در قرآن:

مبعوث گردانیدن و فرستادن او:

پس از حضرت آدم علیه السلام مردم به صورت یک امت زندگی ای ساده و مبتنی بر فطرت انسانی را می گذراندند تا آنکه روحیه تکبر در میانشان شیوع یافت و اندک اندک کار به آنجا کشید که عدّه ای بر عدّه ای دیگر سلطه یافتند و برخی از آنها برخی دیگر را به خدایگانی گرفتند. و این هسته اولیه ای بود که رویید و سبز شد و میوه داد و میوه اش چیزی، جز آیین بت پرستی و اختلاف شدید طبقاتی و به خدمت گرفته شدن ضعفا از سوی قدرتمندان و بَرده گرفتن زرمندان و استثمار زیر دستان و پدید آمدن کشمکشها و مشاجرات در میان مردم نبود.

این بود که در زمان نوح علیه السلام فساد و تبهکاری در روی زمین شیوع یافت و مردم از کیش یکتا پرستی و از قانون عدالت اجتماعی روی گرداندند و به پرستش بت ها روی آوردند که از میان این بت ها خداوند سبحان، نام وَدّ و سُواع و یَغُوث و یَعُوق و نَسْر را (در سوره نوح ، آیه 23) نام برده است.

طبقات جامعه از یکدیگر دور شدند و قدرتمندانی که ثروت و فرزند ، مایه قدرت آنها شده بود، حقوق ضعفا را پایمال کردند و زور گویان ، زیر دستان خود را به ضعف کشاندند و به دلخواه بر آنان حکومت راندند (سوره اعراف ، هود ، نوح).

در این شرایط بود که خداوند نوح علیه السلام را برانگیخت و او را با کتاب و شریعت به سوی مردم فرستاد تا، با نوید و بیم، آنان را به توحید خدای سبحان و دور افکندن شریک ها و برقراری مساوات میان خود دعوت کند.

ص :284

ص :285

دینه و شریعته علیه السلام :

کان علیه السلام یدعوهم إلی توحید اللّه سبحانه و رفض الشرکاء (کما یظهر من جمیع قصصه القرآنیة) و الإسلام للّه (کما یظهر من سورتَی نوح و یونس و سورة آل عمران آیة 19) و الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر (کما یظهر من سورة هود آیة 27) و الصلاة (کما یظهر من آیة 103 من سورة النساء و آیة 8 من سورة الشوری) و المساواة و العدالة و أن لا یقربوا الفواحش و المنکرات و صدق الحدیث و الوفاء بالعهد (سورة الأنعام آیة 151 ، 152) و هو علیه السلام أوّل من حُکی عنه فی القرآن التسمیة باسم اللّه فی الاُمور الهامّة (سورة هود آیة 41 ) .

اجتهاده علیه السلام فی دعوته :

و کان علیه السلام یدعو قومه إلَی الإیمان باللّه و آیاته ، و یبذل فی ذلک غایة وسعه ؛ فیندبهم إلَی الحقّ لیلاً و نهارا و إعلانا و إسرارا ، فلا یجیبونه إلاّ بالعناد و الاستکبار ، و کلّما زاد فی دعائهم زادوا فی عتوّهم و کفرهم ، و لم یؤمن به غیر أهله و عدّة قلیلة من غیرهم ؛ حتّی أیس من إیمانهم و شکا ذلک إلی ربّه و طلب منه النصر (سورة نوح و القمر و المؤمنون) .

دین و شریعت نوح علیه السلام :

نوح علیه السلام مردم را به این امور دعوت می کرد : یگانه دانستن خدای سبحان و دور افکندن شریک برای خدا (چنان که از کلیه داستان های نوح در قرآن پیداست). تسلیم در برابر خدا (چنان که از سوره نوح و یونس و آیه 19 آل عمران پیداست). امر به معروف و نهی از منکر (چنان که از آیه 103 سوره نساء و آیه 8 سوره شوری معلوم است). برابری و عدالت و نزدیک نشدن به کارهای زشت و ناپسند. راستگویی و وفای به عهد (سوره انعام آیه 151 و 152). نوح، نخستین کسی است که خدا در قرآن از او حکایت می کند که امور مهم را به نام خدا آغاز کرده است (سوره هود، آیه 41).

سخت کوشی نوح علیه السلام در دعوتش:

نوح علیه السلام قوم خود را به ایمان آوردن به خدا و آیات او فرا می خواند و در این راه تمام توان خود را به کار می گرفت و شب و روز و آشکار و نهان آنان را به حق دعوت می کرد. امّا پاسخ مردم به او جز عناد و گردنکشی چیزی نبود. هرچه او بیشتر مردم را دعوت می کرد، مردم به کفر و سرکشی خود می افزودند و جز خانواده اش و تعداد اندکی از غیر خانواده اش کسی دیگر به او ایمان نیاورد، تا جایی که بالاخره از ایمان آوردن مردم خود نومید شد و به پروردگارش شکایت برد و از او کمک و یاری خواست (سوره نوح، قمر، مؤمنون).

ص :286

لبثه علیه السلام فی قومه :

لبث علیه السلام فی قومه ألف سنة إلاّ خمسین عاما یدعوهم إلَی اللّه سبحانه ، فلم یجیبوه إلاّ بالهزء و السخریة و رمیه بالجنون و أنّه یقصد به أن یتفضّل علیهم ، حتّی استنصر ربّه (سورة العنکبوت) فأوحی إلیه ربّه أنّه لن یؤمن من قومه إلاّ من قد آمن و عزّاه فیهم (سورة هود) ، فدعا علیهم بالتبار و الهلاک و أن یُطهِّر اللّه الأرض منهم عن آخرهم (سورة نوح) ، فأوحَی اللّه إلیه أن اصنع الفُلک بأعیننا و وحینا (سورة هود) .

صنعه علیه السلام الفلک :

أمره اللّه تعالی أن یصنع الفلک بتأییده سبحانه و تسدیده فأخذ فی صنعها ، و کان القوم یمرّون علیه طائفة بعد طائفة فیسخرون منه و هو یصنعها علی بسیط الأرض من غیر ماء ، و یقول علیه السلام : «إنْ تَسْخَروا مِنّا فإنّا نَسْخَرُ مِنکُم کَما تَسْخَرونَ * فَسَوْفَ تَعْلَمونَ مَن یَأتِیهِ عَذابٌ یُخْزیهِ و یَحِلُّ عَلَیهِ عَذابٌ مُقیمٌ» (1) (سورة هود) ، و قد نصب اللّه لنزول العذاب عَلَما و هو أن یفور الماء من التنّور (سورتا هود و المؤمنون) .

مدّت دعوت نوح علیه السلام :

نوح علیه السلام نُهصد و پنجاه سال مردم خود را به خدای سبحان دعوت کرد. امّا پاسخ آنها به او جز ریشخند و تمسخر و اتهام او به جنون و برتری طلبی چیز دیگری نبود، تا آنکه از پروردگارش کمک طلبید (سوره عنکبوت) و خدا به او وحی فرمود که از قوم تو جز همان هایی که ایمان آورده اند کسی دیگر ایمان نخواهد آورد و او را درباره آنان دلداری داد (سوره هود). پس، نوح مردم را نفرین کرد که خداوند نابود و هلاکشان سازد و زمین را از وجود آخرین نفرشان پاک گرداند (سوره نوح). خداوند به او وحی کرد که با نظارت و وحی ما کشتی را بساز (سوره هود).

ساختن کشتی:

خدای متعال به نوح علیه السلام وحی کرد که با کمک و یاری او کشتی را بسازد و نوح شروع به ساختن کشتی کرد. مردم دسته دسته از کنار نوح می گذشتند و او را که مشغول ساختن کشتی روی زمین بدون آب بود، مسخره می کردند ، ولی آن حضرت می فرمود : «اگر ما را مسخره می کنید ما نیز همان گونه که شما مسخره مان می کنید، مسخره تان خواهیم کرد و خواهید دانست که چه کسی عذابی خفّت آور خواهد دید و عذابی پایدار گریبان گیرش خواهد شد». خداوند برای نزول عذاب نشانه ای قرار داد و آن ، جوشیدنِ آب از تنور بود (سوره هود و مؤمنون).

ص :287


1- هود : 38 و 39 .

نزول العذاب و مجیء الطوفان :

حتّی إذا تمّت صنعة الفلک و جاء أمر اللّه و فار التنّور أوحَی اللّه تعالی إلیه أن یحمل فی السفینة من کلٍّ من الحیوان زوجَین اثنَین ، و أن یحمل أهله إلاّ من سبق علیه القول الإلهیّ بالغرق و هو امرأته الخائنة و ابنه الذی تخلّف عن رکوب السفینة ، و أن یحمل الذین آمنوا (سورتا هود و المؤمنون) ، فلمّا حملهم و رکبوا جمیعا فتح اللّه أبواب السماء بماء منهمر و فجّر الأرض عیونا فالتقَی الماء علی أمر قد قُدِر (سورة القمر) و علا الماءُ و ارتفعت السفینة علیه و هی تسیر فی موج کالجبال (سورة هود) فأخذ الناسَ الطوفان وهم ظالمون ، و قد أمره اللّه تعالی إذا استوی هو و من معه علَی الفلک أن یحمد اللّه علی ما نجّاه من القوم الظالمین ، و أن یسأله البرکة فی نزوله فیقول : الحمد للّه الذی نجّانا من القوم الظالمین ، و یقول : رَبِّ أنزِلنی مُنزَلاً مبارَکا و أنت خیر المُنزِلین .

نزول عذاب و آمدن طوفان:

وقتی کار ساختن کشتی تمام شد و فرمان خدا دررسید و تنور فوران کرد خدای متعال به نوح وحی فرمود که از هر حیوانی یک جفت [نر و ماده ]و نیز خانواده اش را _ مگر آن افرادی که قبلاً فرمان الهی راجع به غرق شدن آنها صادر شده، یعنی زن خائن و فرزند او که از سوار شدن به کشتی سرباز زدند _ و همچنین کسانی را که ایمان آورده اند سوار کشتی کند (سوره هود و مؤمنون). وقتی نوح آنها را بار کرد و همه سوار کشتی شدند، خداوند درهای آسمان را باز کرد و آب سرازیر شد و چشمه های زمین را نیز جوشان کرد و آب طبق فرمان مقدّر، به هم رسید (سوره قمر). آب بالا آمد و کشتی روی آب قرار گرفت و در میان امواجی کوه آسا به راه افتاد (سوره هود). بدین سان طوفان آن مردم ستمکار را فرو گرفت و خدا به نوح فرمان داد که وقتی او و همراهانش در کشتی قرار گرفتند، خدا را سپاس گوید که وی را از مردم ستمکار نجات داد و از او در فرود آمدن از کشتی برکت طلبد و بگوید : «ستایش خدا را که از مردم ستمکار نجاتمان داد» و بگوید : «پروردگارا! مرا در جایگاهی مبارک فرود آور که تو بهترین راهبرانی».

ص :288

قضاء الأمر و نزوله و من معه علیه السلام إلَی الأرض:

فلمّا عمّ الطوفان و أغرق الناس (کما یظهر من سورة الصافّات آیة 77) أمر اللّه الأرض أن تبلع ماءها و السماء أن تقلع و غِیضَ الماء و استوت السفینة علی جبل الجُودیّ و قیل : بُعدا للقوم الظالمین ، و اُوحی إلی نوح علیه السلام أن اهبط إلَی الأرض بسلام منّا و برکات علیک و علی اُمم ممّن معک فلا یأخذهم بعد هذا طوفان عام ، و منهم اُمم سیمتّعهم اللّه بأمتعة الحیاة ثمّ یمسّهم عذاب ألیم ، فخرج هو و من معه و نزلوا الأرض یعبدون اللّه بالتوحید و الإسلام ، و توارثت ذرّیّته علیه السلام الأرض و جعل اللّه ذرّیته هم الباقین (سورتا هود و الصافّات) .

به انجام رسیدن فرمان خدا و پیاده شدن نوح علیه السلام و همراهانش از کشتی:

چون طوفان همه گیر شد و مردم را غرق کرد (چنان که از سوره صافّات، آیه 77 پیداست) خداوند به زمین فرمان داد آب خود را فرو برد و به آسمان فرمود از بارش باز ایستد و آب فرو نشست و کشتی روی کوه جودی قرار گرفت و گفته شد : مرگ بر ستمکاران! و به نوح علیه السلام وحی شد که: با سلامت و برکاتی که از طرف ما بر تو و امّتهایی از همراهیان تو نازل خواهد شد، به زمین فرود آی که بعد از این دیگر طوفانی عمومی آنان را فرا نخواهد گرفت و از نسل آنها امّت هایی به وجود می آیند که خدا آنان را از متاع های زندگی بهره مند خواهد کرد و آن گاه عذابی دردآور به ایشان خواهد رسید. پس، نوح و همراهانش از کشتی بیرون آمدند و روی زمین پیاده شدند و به توحید خدا و تسلیم در برابر او پرداختند و دودمان او وارث زمین شدند و خداوند نسل وی را ماندگار قرار داد (سوره هود و صافّات).

ص :289

قصّة ابن نوح الغریق :

کان نوح علیه السلام عند ما رکب السفینة لم یرکبها واحد من أبنائه ، و کان لا یصدّق أباه فی أنّ من تخلّف عنها فهو غریق لا محالة ، فرآه أبوه و هو فی معزل فناداه : یا بنیّ ارکب معنا و لا تکن مع الکافرین ، فردّ علی أبیه قائلاً : سآوی الی جبل یعصمنی من الماء ، قال نوح علیه السلام : لا عاصم الیوم من اللّه إلاّ من رحم _ یرید أهل السفینة _ فلم یلتفت الابن إلی قوله و حال بینهما الموج فکان من المُغرَقین .

و لم یکن نوح علیه السلام یعلم منه إبطان الکفر کما کان یعلم ذلک من امرأته ، و لو کان علم ذلک لم یحزنه أمره و هو القائل فی دعائه : «رَبِّ لا تَذَرْ علَی الأرضِ مِن الکافِرینَ دَیّارا * إنّکَ إنْ تَذَرْهُم یُضِلّوا عِبادَکَ و لا یَلِدوا إلاّ فاجِرا کَفّارا» (1) الدعاء ، و هُو القائلُ : «فافْتَحْ بَیْنی و بَیْنَهُم فَتْحا و نَجِّنی وَ من مَعی مِنَ المُؤمِنینَ» (2) و قد سمع قوله تعالی فیما أوحی إلیه : «و لا تُخاطِبْنی فی الّذینَ ظَلَموا إنّهُمْ مُغْرَقونَ» . (3) فوجد نوح علیه السلام و حزن فنادی ربّه من وجده قائلاً : ربِّ إنّ ابنی من أهلی و إنّ وعدک الحقّ وعدتنی بإنجاء أهلی و أنت أحکم الحاکمین ، لا تجور فی حکمک ، و لا تجهل فی قضائک ، فما الذی جری علَی ابنی ؟ فأخذته العنایة الإلهیّة و حالت بینه و بین أن یصرّح بالسؤال فی نجاة ابنه _ و هو سؤال لما لیس له به علم _ و أوحَی اللّه إلیه : «یا نوح إنّه لیس من أهلک إنّه عمل غیر صالح» (4) ، فإیّاک أن تواجهنی فیه بسؤال النجاة فیکون سؤالاً فیما لیس لک به علم ، إنّی أعظک أن تکون من الجاهلین .

فانکشف الأمر لنوح علیه السلام و التجأ إلی ربّه تعالی قائلاً : ربّ إنّی أعوذ بک أن أسألک ما لیس لی به علم ، أسألک أن تشملنی بعنایتک و تستر علیَّ بمغفرتک ، و تعطف علیَّ برحمتک ، و لو لا ذلک لکنت من الخاسرین .

داستان پسر غرق شده نوح:

هنگامی که نوح بر کشتی نشست، یکی از فرزندان او سوار کشتی نشد و سخن پدرش را که می گفت هر کس سوار کشتی نشود حتماً غرق خواهد شد، باور نکرد. پدرش او را در گوشه ای دور از کشتی دید و صدا زد : پسر جان! با ما سوار شو و با کافران مباش. امّا او در جواب پدرش گفت : به کوهی پناه می برم که مرا از آب نگه دارد. نوح فرمود : امروز هیچ نگهدارنده ای از فرمان خدا نیست، مگر کسی را که خدا به او رحم کند _ منظورش کشتی نشینان بود _ امّا پسر به گفته او اعتنایی نکرد و ناگهان موج میان آن دو حائل گشت و پسرش مانند بقیّه غرق شد.

نوح از کفر پنهانی زنش خبر داشت ، امّا درباره فرزندش نمی دانست که باطناً کافر است و اگر این مطلب را می دانست ماجرای غرق شدن او ناراحتش نمی کرد؛ زیرا خود او در نفرینش گفته بود : «پروردگار من! احدی از کافران را بر روی زمین مگذار که اگر بگذاریشان، بندگانت را گمراه می کنند و جز فرزندانی فاجر و کافر نیاورند» و نیز همو گفته بود : «میان من و آنها گشایشی دار و من و مؤمنان همراه مرا از آنان برهان»، همچنین شنیده بود که خداوند در وحی خویش به او فرموده بود : «درباره این ستمکاران با من سخن مگوی که همه غرق خواهند شد».

این بود که نوح ناراحت و محزون شد و از روی اندوه پروردگارش را ندا داد و عرض کرد : پروردگار من! فرزند من جزء خانواده من بود و همانا وعده تو راست است و به من وعده دادی که خانواده ام را برهانی و تو بهترین حکم کنندگانی و در حکمی که صادر می کنی ستم روا نمی داری و ندانسته حکمی نمی دهی، پس، این چه بود که به سر فرزند من آمد؟ عنایت الهی شامل حال نوح شد و مانع از آن گشت که صریحاً نجات فرزندش را بخواهد _ زیرا این خواهشی ناآگاهانه بود _ و خدا به او وحی فرمود که : ای نوح! او از خانواده تو نیست. او عملی ناشایست است. پس، مبادا درباره او ندانسته از من درخواست نجات کنی. من به تو هشدار می دهم که مبادا از نادانان باشی.

در این هنگام حقیقت مطلب بر نوح آشکار شد و به پروردگار خود پناه برده گفت : پروردگار من! پناه می برم به تو که از سَرِ ناآگاهی چیزی از تو بخواهم. از تو می خواهم که مرا مشمول عنایت خود فرمایی و با آمرزشت بر من بپوشانی و به من رحم کنی و گرنه از زیانکاران خواهم بود.

ص :290


1- نوح : 26 ، 27 .
2- الشعراء : 118 .
3- هود : 37 .
4- هود : 46 .

ص :291

خصائص نوح علیه السلام :

هو علیه السلام أوّل اُولی العزم سادة الأنبیاء ، أرسله اللّه إلی عامّة البشر بکتاب و شریعة ، فکتابه أوّل الکتب السماویّة المشتملة علی شرائع اللّه ، و شریعته أوّل الشرائع الإلهیّة .

و هو علیه السلام الأب الثانی للنسل الحاضر من الإنسان ، إلیه ینتهی أنسابهم و الجمیع ذرّیّته لقوله تعالی : «و جَعَلْنا ذُرِّیَّتَهُ هُمُ الباقِینَ» (1) و هو علیه السلام أبو الأنبیاء المذکورین فی القرآن ما عدا آدم و إدریس علیهما السلام ، قال تعالی : «و تَرَکْنا عَلَیهِ فی الآخِرینَ» . (2) و هو علیه السلام أوّل من فتح باب التشریع و أتی بکتاب و شریعة ، و کلّم الناس بمنطق العقل و طریق الاحتجاج مضافا إلی طریق الوحی ، فهو الأصل الذی ینتهی إلیه دین التوحید فی العالم ، فله المنّة علی جمیع الموحّدین إلی یوم القیامة ، و لذلک خصّه اللّه تعالی بسلام عامّ لم یشارکه فیه أحد غیره ؛ فقال عزّ من قائل : «سَلامٌ علی نُوحٍ فی العالَمینَ» . (3)

و قد اصطفاه اللّه علَی العالمین (4) ، و عدّه من المحسنین (5) ، و سمّاه عبدا شکورا (6) ، و عدّه من عباده المؤمنین (7) ، و سمّاه عبدا صالحا . (8) و آخر ما نقل من دعائه قوله : «رَبِّ اغْفِرْ لی و لِوالِدَیَّ و لِمَنْ دَخَلَ بَیْتی مُؤمِنا و لِلمُؤمِنینَ و المُؤمِناتِ و لا تَزِدِ الظّالِمینَ إلاّ تَبارا» (9) . (10)

و ممّا یناسب هذا المقام ما نشره بعض جرائد (11) طهران فی هذه الأیّام و ملخّصه : أنّ جماعة من رجال العلم من أمریکا _ بهدایة من بعض رجال الجند الترکیّ _ عثروا فی بعض قلل جبل آراراط فی شرقی ترکیا ، فی مرتفع 1400 قدم ، علی قطعات أخشاب یعطی القیاس أنّها قطعات متلاشیة من سفینة قدیمة وقعت هناک ، تبلغ بعض هذه القطعات من القدمة 2500 قبل المیلاد .

و القیاس یعطی أنّها قطعات من سفینة یعادل حجمه ثُلثَی حجم مرکب «کوئین ماری» الإنجلیزیّة التی طولها 1019 قدما و عرضها 118 قدما ، و قد حملت الأخشاب الی سانفرانسیسکو لتحقیق أمرها و أنّها هل تقبل الانطباق علی ما تعتقده أرباب النحل من سفینة نوح علیه السلام ؟

ویژگیهای نوح علیه السلام :

نوح علیه السلام نخستین پیامبر اولو العزم و مهتر پیامبران است. خداوند او را با کتاب و شریعت به سوی تمام مردم فرستاد. بنا بر این، کتاب او نخستین کتب آسمانی مشتمل بر قوانین خدا و شریعتش نخستینِ شرایع الهی است.

او پدر دوم نسل فعلی بشر است و نسب انسان ها به او می رسد و همگان از نسل وی هستند؛ چرا که خداوند می فرماید : «و جعلنا ذُرّیته هم الباقین». نوح علیه السلام پدر همه پیامبرانی است که در قرآن از ایشان یاد شده است به استثنای آدم و ادریس علیهما السلام. خداوند می فرماید : «نام او را برای آیندگان باقی گذاشتیم».

او نخستین کسی است که باب تشریع را گشود و کتاب و شریعت آورد و با مردم، علاوه بر طریق وحی، با منطق عقل و شیوه احتجاج سخن گفت. پس، نوح منشأ دین توحید است و آیین یکتا پرستی در سراسر عالم به او منتهی می شود. از این رو، تا روز قیامت به گردن همه یکتا پرستان حق دارد، لذا خداوند متعال درود عام و همه جانبه را تنها به او اختصاص داده و احدی را در این امر شریک او قرار نداده، می فرماید : «سلام علی نوح فی العالمین».

نیز «خداوند او را بر جهانیان برگزید»، «او را از نیکوکاران شمرد»، «او را بنده ای سپاسگزار نامید»، «او را از بندگان مؤمنش به شمار آورد»، «او را بنده ای شایسته نامید». آخرین دعایی که از او نقل شده این است : «پروردگار من! من و پدر و مادرم و هر که با ایمان به خانه ام در آید و مردان و زنان مؤمن را بیامرز و ستمگران را جز تباهی میفزای».

در این جا مناسب است آنچه را که برخی نشریات تهران در این روزها منتشر کرده اند به طور خلاصه نقل کنیم : گروهی از دانشمندان امریکا با راهنمایی برخی نظامیان تُرک در یکی از قلّه های کوه آرارات، واقع در شرق ترکیه، در ارتفاع 1400 پایی به چند قطعه چوب دست یافتند که بررسی ها نشان می دهد قطعات متلاشی شده ای از یک کشتی قدیمی هستند که در آنجا افتاده است. قدمت برخی از این قطعات به 2500 سال قبل از میلاد می رسد.

بررسی ها همچنین نشان می دهد که این چوب ها قطعاتی از یک کشتی بوده اند که حجم آن به اندازه دو سوم حجم کشتی کوئین ماری انگلیسی بوده است. طول کشتی کوئین ماری 1019 پا و عرضش 118 پا بوده است. این چوب ها به سانفرانسیسکو برده شد، تا درباره آنها تحقیق شود که آیا با آنچه پیروان ادیان درباره کشتی نوح می گویند، انطباق دارد یا خیر؟

ص :292


1- الصافّات : 77 .
2- الصافّات: 78 .
3- الصافّات: 79 .
4- آل عمران : 33 .
5- الأنعام : 84 ، الصافّات : 80 .
6- الإسراء : 3 .
7- الصافّات : 81 .
8- التحریم : 10 .
9- نوح : 28 .
10- المیزان فی تفسیر القرآن : 10/247 .
11- جریدة کیهان المنتشرة أوّل سبتامبر 1962 المطابق لغرّة ربیع الأوّل1382 الهجریّة القمریّة، عن لندن. آسوشیتدپرس.

ص :293

عمره علیه السلام الطویل :

القرآن الکریم یدلّ علی أنّه علیه السلام عُمِّر طویلاً ، و أنّه دعا قومه ألف سنة إلاّ خمسین عاما یدعوهم إلَی اللّه سبحانه ، و قد استبعده بعض الباحثین لِما أنّ الأعمار الإنسانیّة لا تتجاوز فی الأغلب المائة أو المائة و العشرین سنة ، حتّی ذکر بعضهم أنّ القدماء کانوا یعدّون کلّ شهر من الشهور سنة ، فالألف سنة إلاّ خمسین عاما یعدل ثمانین سنة إلاّ عشرة شهور . و هو بعید غایته .

و ذکر بعضهم أنّ طول عمره علیه السلام کان کرامة له خارقة للعادة ، قال الثعلبیّ فی قصص الأنبیاء فی خصائصه علیه السلام : و کان أطول الأنبیاء عمرا و قیل له : أکبر الأنبیاء و شیخ المرسلین ، و جعل معجزته فی نفسه لأنّه عمّر ألف سنة و لم ینقص له سنّ و لم تنقص له قوّة . انتهی .

و الحقّ أنّه لم یقم حتَّی الآن دلیل علَی امتناع أن یُعمَّر الإنسان مثل هذه الأعمار ، بل الأقرب فی الاعتبار أن یعمَّر البشر الأوّلیّ بأزید من الأعمار الطبیعیّة الیوم بکثیر ؛ لِما کان لهم من بساطة العیش و قلّة الهموم و قلّة الأمراض المسلّطة علینا الیوم و غیر ذلک من الأسباب الهادمة للحیاة ، و نحن کلّما وجدنا معمَّرا عُمِّر مائة و عشرین إلی مائة و ستّین وجدناه بسیط العیش قلیل الهمّ ساذج الفهم ، فلیس من البعید أن یرتقی بعض الأعمار فی السابقین إلی مئات من السنین .

علی أنّ الاعتراض علی کتاب اللّه فی مثل عمر نوح علیه السلام _ و هو یذکر من معجزات الأنبیاء الخارقة للعادة شیئا کثیرا _ لعجیب . و قد تقدّم کلام فی المعجزة فی الجزء الأوّل من الکتاب .

عمر طولانی نوح علیه السلام :

قرآن کریم بر این دلالت دارد که نوح عمری دراز داشته و نُهصد و پنجاه سال قوم خود را به خدا دعوت کرده است. برخی از پژوهشگران این مطلب را بعید دانسته اند؛ زیرا عمر آدمی غالباً از صد و صد و بیست سال فراتر نمی رود و حتی برخی از آنها گفته اند که پیشینیان، هر ماه را یک سال حساب می کرده اند و بنا بر این نهصد و پنجاه سال برابر با هشتاد سال و ده ماه کم است لیکن این سخنی است بسیار بعید.

بعضی گفته اند که عمر طولانی نوح علیه السلام یک کرامت خارق العاده بوده است. ثعلبی در قصص الانبیاء، در بیان ویژگی های نوح علیه السلام ، می گوید : عمر وی از همه پیامبران طولانی تر بود و او را اکبر الانبیاء و شیخ المرسلین گفته اند. معجزه اش وجود خود او بود؛ زیرا هزار سال عمر کرد و نه دندانی از او ریخت و نه نیرویش کم شد. پایان سخن ثعلبی.

حقیقت آن است که تاکنون دلیلی بر ناممکن بودن چنین عمرهایی برای انسان ارائه نشده، بلکه از نظر عقلی نزدیکتر به واقع آن است که بشرِ نخستین عمری بسیار طولانی تر از عمرهای طبیعی امروز داشته است. چون زندگیش ساده بود و گرفتاری ها و بیماری هایی که امروزه دامنگیر ما شده و دیگر عوامل نابود کننده زندگی را نداشته است. امروزه نیز اگر کسی را پیدا کنیم که صد و بیست تا صد و شصت سال عمر کرده باشد، ملاحظه می کنیم که وی زندگی ای ساده، گرفتاری هایی اندک و فهمی ساده دارد. بنا بر این، بعید نیست که عمر برخی از پیشینیان به صدها سال رسیده باشد.

علاوه بر این، اعتراض به کتاب خدا درباره چیزی مانند عمر نوح عجیب است؛ زیرا قرآن معجزات خارق العاده زیادی درباره پیامبران نقل کرده است و ما در جلد اول کتاب پیرامون معجزه سخن گفتیم.

ص :294

ص :295

أین هو جبل الجُودیّ؟

ذکروا أنّه بدیار بکر من موصل فی جبال تتّصل بجبال أرمینیة ، و قد سمّاه فی التوراة أراراط .

قال فی القاموس : و الجودیّ جبل بالجزیرة استوت علیه سفینة نوح علیه السلام ، و یسمّی فی التوراة أراراط . انتهی .

و قال فی مراصد الاطّلاع: الجودیّ مشدّدة جبل مطلّ علی جزیرة ابن عمر فی شرقیّ دجلة من أعمال الموصل استوت علیه سفینة نوح لمّا نضب الماء .

ربّما قیل : هب أنّه اُغرق قوم نوح بذنبهم فما هو ذنب سائر الحیوان الذی علَی الأرض حیث هلکت بطاغیة المیاه ؟ و هذا مِن أسقط الاعتراض ، فما کلّ هلاک و لو کان عامّا عقوبة و انتقاما ، و الحوادث العامّة التی تهلک الاُلوف ثمّ الاُلوف مثل الزلازل و الطوفانات و الوباء و الطاعون کثیر الوقوع فی الدهر ، و للّه فیما یقضی حکم» . (1)

کوه جودی کجاست؟

گفته اند که این کوه در دیار بکر موصل و جزء رشته کوه هایی است که به کوه های ارمنستان می پیوندند. تورات آن را «آرارات» نامیده است. در قاموس می گوید : جودی کوهی است که در «جزیره» که کشتی نوح علیه السلام روی آن قرار گرفت و در تورات به نام آرارات از آن یاد شده است. پایان گفتار قاموس. در مراصد الاطلاع می گوید : جودیّ _ با تشدید یاء _ کوهی است مشرف بر جزیره ابن عمر که در شرق دجله واقع است و از توابع موصل می باشد. وقتی آب فروکش کرد، کشتی نوح بر روی این کوه قرار گرفت.

ممکن است گفته شود : فرض کن که قوم نوح به سبب گناهانشان هلاک شده باشند ، ولی گناه سایر حیواناتی که بر اثر طغیان آب از بین رفتند چه بود؟ این سخن سست ترین اعتراض است؛ زیرا هر نابودی و هلاکت، هرچند عمومی باشد، جنبه عقوبت و انتقام ندارد و حوادث عمومی ای مانند زمین لرزه ها و طوفان ها و و با و طاعون که هزاران هزار نفر را نابود می کند در عالم بسیار اتفاق افتاده است ،و خدا برای هر قضایی که می راند حکم و دلیلی دارد» [خداوند هرگز در حق بندگان ستمگر نیست].

ص :296


1- المیزان فی تفسیر القرآن : 10/270 ، انظر تمام الکلام فی قصّته علیه السلام .

4 - هودعلیه السلام

4 - هودعلیه السلام

اشاره

(1)

ص :297


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 11 / 343 باب 4 «قصّة هود علیه السلام و قومه». کنز العمّال : 11 / 513 ، 12 / 479 «هود علیه السلام ».

3728 - هودٌ علیه السلام
3728 - هودعلیه السلام

الکتاب :

«وَ إِلَی عَادٍ أَخَاهُمْ هُودا قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ مَالَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ أَ فَلاَ تَتَّقُونَ» . (1)

(2)

الحدیث :

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنّ نُوحا علیه السلام لَمّا انقَضَت نُبُوّتُهُ و استَکمَلَت أیّامُهُ أوحَی اللّهُ عَزَّ و جلَّ إلَیهِ أن : یا نُوحُ قد قَضَیتَ نُبُوّتَکَ و استَکمَلتَ أیّامَکَ، فاجعَلِ العِلمَ الّذی عِندَکَ و الإیمانَ و الاسمَ الأکبَرَ و مِیراثَ العِلمِ و آثارَ عِلمِ النُّبُوّةِ فی العَقِبِ مِن ذُرّیَّتِکَ .........

و بَشَّرَ نُوحٌ ساما بِهُودٍ علیه السلام ، و کانَ فیما بینَ نُوحٍ و هُودٍ مِن الأنبیاءِ : . و قالَ نُوحٌ : إنّ اللّهَ باعِثٌ نَبیّا یُقالُ لَهُ : هُودٌ ، و إنّهُ یَدعو قَومَهُ إلَی اللّهِ عَزَّ و جلَّ فیُکَذِّبونَهُ و اللّهُ عَزَّ و جلَّ مُهلِکُهُم بالرِّیحِ ، فمَن أدرَکَهُ مِنکُم فَلیُؤمِنْ بهِ و لیَتَّبِعْهُ فإنّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ یُنَجِّیهِ مِن عَذابِ الرِّیحِ . (3)

3728

هود علیه السلام

قرآن :

«و به سوی قوم عاد، برادرشان هود را فرستادیم [و او ]گفت : ای قوم من! خدا را بپرستید، شما را معبودی جز او نیست. چرا نمی پرهیزید؟»

حدیث :

امام باقر علیه السلام :چون نبوّت نوح به پایان رسید و دوره عمرش به سر آمد، خداوند عزّ و جلّ به او وحی فرمود که ای نوح! نبوّت تو به پایان رسیده و دوره عمرت به سر آمده است. پس، علمی را که نزد توست و ایمان و نام بزرگ و میراث دانش و آثار علم نبوّت را در میان بازماندگان از نسل خود قرار ده .........

نوح آمدن هود علیه السلام را به سام بشارت داد و در فاصله میان نوح تا هود انبیایی بودند.

نوح گفت : خداوند پیامبری به نام هود بر خواهد انگیخت و او قوم خود را به سوی خداوند عزّ و جلّ فرا می خواند. امّا قومش او را تکذیب می کنند و خداوند عزّ و جلّ آنان را به وسیله باد نابود خواهد کرد. پس، هر یک از شما او را درک کرد، به وی ایمان آورد و پیرویش کند تا خداوند عزّ و جلّ او را از عذاب باد نجات دهد.

ص :298


1- الأعراف : 65 .
2- (انظر) هود : 50 _ 60 ، المؤمنون : 31 _ 41 ، الشعراء : 123 _ 140 ، فصّلت : 13 _ 16 ، الأحقاف : 21 _ 26، الذاریات : 41 ، 42 ، القمر : 18 _22 ، الحاقّة : 4 _ 8 ،الفجر : 6 _ 8 .
3- الکافی : 8/115/92 .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لَمّا بَعثَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ هُودا علیه السلام أسلَمَ لَهُ العَقِبُ مِن وُلدِ سامٍ ، و أمّا الآخَرونَ فقالوا: مَن أشَدُّ مِنّا قُوّةً ؟! فاُهلِکوا بالرِّیحِ العَقیمِ ، و أوصاهُم هُودٌ و بَشَّرَهُم بصالِحٍ علیه السلام . (1)

کلام فی قصّة هود علیه السلام :

1 _ عادٌ قوم هود علیه السلام :

هؤلاء قومٌ من العرب من بشرِ ما قبل التاریخ کانوا یسکنون الجزیرة ، انقطعت أخبارهم و انمحت آثارهم لا یحفظ التاریخ من حیاتهم إلاّ أقاصیص لا یطمأنُّ إلیها ، و لیس فی التوراة الموجودة منهم ذکر .

و الذی یذکره القرآن الکریم من قصّتهم هو أنّ عادا _ و ربّما یسمّیهم عادا الاُولی (النجم : 50) و فیه إشارة إلی أنّ هناک عادا ثانیة _ کانوا قوما یسکنون الأحقاف (2) من شبه جزیرة العرب (الأحقاف : 21) بعد قوم نوح (الأعراف : 69) .

کانت لهم أجساد طویلة (القمر : 20 ، الحاقّة : 7) و کانوا ذوی بسطة فی الخَلق (الأعراف : 69) اُولی قوّة و بطش شدید (فصّلت: 15، الشعراء: 130) و کان لهم تقدّم و رُقیّ فی المدنیّة و الحضارة ، لهم بلاد عامرة و أراضٍ خصبة ذات جنّات و نخیل و زروع و مقام کریم (الشعراء و غیرها) ، و ناهیک فی رُقیّهم و عظیم مدنیّتهم قوله تعالی فی وصفهم : «أ لَم تَرَ کَیفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعادٍ * إرَمَ ذاتِ العِمادِ * الّتی لَم یُخلَقْ مِثْلُها فی البِلادِ» . (3) لم یزل القوم یتنعّمون بنعمة اللّه حتّی غیّروا ما بأنفسهم ، فتعرّقت فیهم الوثنیّة و بنَوا بکلّ رِیع آیةً یَعبثون ، و اتّخَذوا مصانع لعلّهم یخلدون ، و أطاعوا طغاتهم المستکبرین ، فبعث اللّه إلیهم أخاهم هودا یدعوهم إلَی الحقّ و یرشدهم إلی أن یعبدوا اللّه و یرفضوا الأوثان و یعملوا بالعدل و الرحمة (الشعراء : 130) فبالغ فی وعظهم و بثّ النصیحة فیهم ، و أنار الطریق و أوضح السبیل ، و قطع علیهم العذر ، فقابلوه بالإباء و الامتناع ، و واجهوه بالجحد و الإنکار ، و لم یؤمن به إلاّ شرذمة منهم قلیلون ، و أصرّ جمهورهم علَی البغی و العناد ، و رموه بالسفه و الجنون ، و ألحّوا علیه بأن ینزِّل علیهم العذاب الذی کان ینذرهم و یتوعّدهم به ، قال : «إنّما العِلْمُ عِندَ اللّهِ و اُبلّغُکُم ما اُرْسِلْتُ بهِ و لِکنّی أراکُمْ قَوْما تَجْهَلونَ» . (4)

فأنزل اللّه علیهم العذاب ، و أرسل إلیهم الریح العقیم ما تذر من شیء أتت علیه إلاّ جعلته کالرمیم (الذاریات : 42) ریحا صرصرا فی أیّام نَحِسات سبع لیالٍ و ثمانیة أیّام حُسوما فتَری القوم فیها صرعی کأنّهم أعجاز نخل خاویة (الحاقّة : 7) و کانت تنزِع الناس کأنّهم أعجاز نخل منقعر (القمر : 20) .

و کانوا بادئ ما رأوه عارضا مُستقبِلَ أودیتهم استبشروا و قالوا : عارِضٌ مُمطِرنا ! و قد أخطؤوا ، بل کان هو الذی استعجلوا به : ریح فیها عذاب ألیم تدمّر کلّ شیء بأمر ربِّها ، فأصبحوا لا یُری إلاّ مساکنهم (الأحقاف : 25) ، فأهلکهم اللّه عن آخرهم و أنجی هودا و الذین آمنوا معه برحمة منه (هود : 58) .

امام صادق علیه السلام :هنگامی که خداوند عزّ و جلّ هود را برانگیخت، بازماندگان از فرزندان سام در برابر او سر تسلیم فرود آوردند.بقیه گفتند : از ما قوی تر کیست؟! پس، به وسیله بادی سترون هلاک شدند و هود [نیز ]پیروان خود را سفارش کرد و به آمدن صالح علیه السلام بشارت داد.

سخنی درباره سرگذشت هود علیه السلام :

1 _ عاد، قوم هود علیه السلام :

عاد، قومی عرب و از انسان های ما قبل تاریخ بودند که در [شبه ]جزیره [عربستان ]سکنا داشتند و اخبار و آثارشان از میان رفته و تاریخ از زندگی آنها جز افسانه هایی غیر قابل اعتماد چیز دیگری ثبت نکرده است و در تورات موجود نیز ذکری از ایشان نیست.

آنچه قرآن از سرگذشت این قوم ذکر می کند، این است که عاد _ و گاهی هم از آنها به نام عاد نخستین یاد می کند (نجم / 50) که این خود نشان می دهد قوم دومی هم به نام عاد وجود داشته است _ قومی بوده اند که بعد از قوم نوح (اعراف / 69) در اَحقاف (5) واقع در شبه جزیره عربستان سکونت داشته اند (احقاف / 21).

این قوم مردمانی بلند قامت (قمر/ 20؛ الحاقّه / 7) و تنومند (اعراف / 69) و پر قدرت و پر سطوت بوده اند (فصّلت / 15؛ شعراء / 130) و تمدّن و فرهنگی پیشرفته و مترقی داشته اند و دارای شهرهایی آباد و زمین هایی سرسبز و حاصلخیز و باغستان ها و نخلستان ها و مزارع و مسکن های آبرومند بوده اند (شعراء و دیگر سوره ها).درباره پیشرفت و تمدن بزرگ آنها همین بس که خدای متعال در وصف ایشان می فرماید : «آیا ندیده ای که پروردگار تو با قوم عاد چه کرد؟ با اِرَم که ستون ها داشت؟ و همانند آن در هیچ شهری ساخته نشده بود».

قوم عاد همچنان از نعمت های خداوند برخوردار بودند، تا آنکه اخلاق و رفتارشان تغییر کرد و بت پرستی در میانشان ریشه دوانید و بر فراز هر بلندی به بیهودگی بُرجی بر آوردند و بدین پندار که جاویدان خواهند ماند، کوشک ها ساختند. پس خداوند نیز هم تبار ایشان هود را به سوی آنان فرستاد تا به سوی حق دعوتشان کند و به پرستش خدا و کنار گذاشتن بت پرستی و عمل به عدالت و مهربانی ارشادشان نماید (شعراء / 130). هود با تمام توان در راه پند و اندرز آنان کوشید و راه را برایشان روشن و آشکار ساخت و راه عذر و بهانه را بر آنان بست. امّا آنها در برابر او به سرپیچی و امتناع برخاستند و به جحد و انکار روی آوردند و جز شماری اندک کسی به او ایمان نیاورد و اکثریت ایشان بر سرکشی و عناد اصرار ورزیدند و هود را به نادانی و دیوانگی متهم ساختند و با اصرار از وی خواستند تا عذابی را که ایشان را از آن می ترساند و وعده می دهد نازل سازد. هود در جواب گفت : «علم، تنها نزد خداست و من پیامی را که برای آن فرستاده شده ام به شما ابلاغ می کنم ولی من شما را مردمی نادان می بینم».

آن گاه، خداوند بر ایشان عذاب نازل کرد و بادی خشک و عقیم فرستاد که بر هرچه می وزید، چون استخوان مرده اش می کرد (ذاریات / 42) بادی سخت در هفت شب و هشت روز که روزهای شومی بود. این باد چنان ریشه کنشان کرد که آن قوم را می دیدی که چون ریشه های نخلِ فرو افتاده در باد، می غلتیدند (حاقّه / 7). باد آنها را چنان از جا می کَند که گویی ریشه های برکنده نخلند (قمر/ 20).

قوم عاد، اولین بار که دیدند ابری پیدا شد و رو به دره هایشان آورد، خوشحال شدند و گفتند : این ابر بر ما باران خواهد باراند، ولی اشتباه کردند. بلکه آن همان چیزی بود که به شتاب خواهانش بودند. بادی بود که در خود عذابی دردآور داشت و همه چیز را به امر پروردگار خود نابود می کرد و چنانشان کرد که جز خانه های آنان چیزی به چشم نمی خورد (احقاف / 25). بدین ترتیب، خداوند تا آخرین نفرشان را هلاک کرد و هود و کسانی را که به او ایمان آورده بودند،با لطف و رحمت خود، نجات داد (هود / 58).

ص :299


1- کمال الدین : 136/5 .
2- الأحقاف : جمع حِقْف : من الرمل، و العرب تسمّی الرمل المعوّج حقافا ......... ، و الأحقاف المذکور فی الکتاب العزیز وادٍ بین عُمان و أرض مهرة ، قال ابن إسحاق : رمال فیما بین عُمان إلی حضرموت ، و قال قتادة الأحقاف : رمال مشرفة علَی البحر بالشحر من أرض الیمن . و قال الضحّاک : الأحقاف جبل بالشام . (معجم البلدان : 1/115) .
3- الفجر : 6 _ 8 .
4- الأحقاف : 23 .
5- اَحْقَاف : جمع «حقف» است به معنای شنزار پست و بلند. و احقاف که در قرآن ذکر شده وادی ای است میان عمان و سرزمین مهره. و به قولی : از عمان است تا حضرموت که ریگستانی است مشرف بر دریا در «شمر». ضحاک گفته است : احقاف کوهی است در شام (مراصد الاطلاع) _ نقل از پاورقی المیزان فی تفسیر القرآن.

ص :300

ص :301

2 _ شخصیّة هود علیه السلام المعنویّة:

و أمّا هود علیه السلام فهو من قوم عاد و ثانی الأنبیاء الذین انتهضوا للدفاع عن الحقّ و دحض الوثنیّة ممّن ذکر اللّه قصّته و ما قاساه من المحنة و الأذی فی جنب اللّه سبحانه ، و أثنی علیه بما أثنی علی رسله الکرام و أشرکه بهم فی جمیل الذکر علیه سلام اللّه . (1)

2 _ شخصیّت معنوی هود علیه السلام :

هود علیه السلام از قوم عاد و دومین پیامبری بود که برای دفاع از حق و درهم کوبیدن بت پرستی قیام کرد. وی از پیامبرانی است که خداوند داستان او و رنج و محنت هایی را که به خاطر خدای سبحان کشیده نقل کرده است و او را نیز همچون دیگر پیامبران گرامی خود ستوده و مِثل دیگران از وی به نیکی یاد کرده است. درود خدا بر او باد.

ص :302


1- المیزان فی تفسیر القرآن : 10/307 .

5 - صالح علیه السلام

5 - صالح علیه السلام

اشاره

(1)

ص :303


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 11 / 370 باب 6 «قصّة صالح علیه السلام ». کنز العمّال : 11 / 499 «صالح علیه السلام ».

3729 - صالِحٌ علیه السلام
3729 - صالح علیه السلام

الکتاب :

«وَ إِلَی ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحا قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ مَا لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ قَدْ جَاءَتْکُمْ بَیِّنَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ هَذِهِ نَاقَةُ اللّهِ لَکُمْ آیَةٌ» . (1)

(2)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أیُّها النّاسُ، إنّما یَجمَعُ النّاسَ الرِّضی و السُّخطُ ، و إنّما عَقَرَ ناقَةَ ثَمودَ رجُلٌ واحِدٌ فعَمَّهُمُ اللّهُ بالعَذابِ لَمّا عَمُّوهُ بالرِّضا ، فقالَ سبحانَهُ : «فعَقَرُوها فأصْبَحُوا نادِمینَ» (3) فما کانَ إلاّ أن خارَت أرضُهُم بالخَسفَةِ خُوارَ السِّکَّةِ المُحْماةِ فی الأرضِ الخَوَّارَةِ . (4)

3729

صالح علیه السلام

قرآن :

«و به سوی قوم ثمود، برادرشان صالح را فرستادیم [و او ]گفت : ای قوم من! خدا را بپرستید [که ]شما را معبودی جز او نیست. از جانب خدا برای شما نشانه ای آشکار آمد. این ماده شترِ خدا برای شما نشانه ای است».

حدیث :

امام علی علیه السلام :ای مردم! جز این نیست که راضی بودن و راضی نبودن [به یک عمل ]است که مردم را گرد هم می آورد. ناقه ثمود را فقط یک مرد پی کرد، امّا خداوند همه آنان را عذاب کرد؛ چون همه آنان به این کار او راضی بودند. خدای سبحان می فرماید : «آن را پی کردند، پس پشیمان گشتند». عذاب آنها این بود که سرزمینشان صدایی همچون صدای فرو رفتن میخ گداخته در زمین نرم و هموار، برآورد و فرو رفت.

ص :304


1- الأعراف : 73 .
2- (انظر) هود : 61 _ 68 ، الحِجْر : 80 _ 84 ، الشعراء : 141 _ 159 ، النمل : 45 _ 53 ، فصّلت : 17 ، 18 ، الذاریات : 43 _ 45 ، القمر : 23 _ 32 ، الحاقّة : 4 ، 5 ، الفجر : 9 ، الشمس : 11 _ 15 .
3- الشعراء : 157 .
4- نهج البلاغة : الخطبة : 201 .

بحار الأنوار عن أبی مَطَرٍ :لَمّا ضَرَبَ ابنُ مُلجَمٍ الفاسِقُ لَعَنهُ اللّهُ أمیرَ المؤمنینَ علیه السلام قالَ لَهُ الحسَنُ: أَقتُلُهُ ؟ قالَ : لا،و لکنِ احبِسْهُ؛ فإذا مُتُ فاقتُلوهُ، و إذا مُتُّ فادفِنونی فی هذا الظَّهرِ فی قَبرِ أخَوَیَّ : هُودٍ و صالِحٍ . (1)

کلام فی قصّة صالح علیه السلام ، فی فصول:

1 _ ثمود قوم صالح علیه السلام :

ثمود قوم من العرب العاربة کانوا یسکنون وادی القری بین المدینة و الشام ، وهم من بشرٍ ما قبل التاریخ لا یَضبط التاریخ إلاّ شیئا یسیرا من أخبارهم ، و لقد عفت الدهور آثارهم فلا اعتماد علی ما یذکر من جزئیّات قصصهم .

و الذی یقصّه کتاب اللّه من أخبارهم أ نّهم کانوا اُمّة من العرب علی ما یدلّ علیه اسم نبیّهم و قد کان منهم (هود : 61) ، نشؤوا بعد قوم عاد ، و لهم حضارة و مدنیّة یعمرون الأرض و یتّخذون من سهولها قصورا و ینحِتون من الجبال بیوتا آمنین (الأعراف : 74) ، و من شُغلهم الفلاحة بإجراء العیون و إنشاء الجنّات و النخیل و الحرث (الشعراء : 148) .

کانت ثمود تعیش علی سنّة الشعوب و القبائل ؛ یحکم فیهم سادتهم و شیوخهم . و قد کانت فی المدینة التی بعث فیها صالح تسعة رهط یفسدون فی الأرض و لا یصلحون (النمل : 48) فطغوا فی الأرض و عبدوا الأصنام و أفرطوا عتوّا و ظلما .

بحار الأنوار_ به نقل از ابو مطر _: چون ابن ملجم فاسق و ملعون بر امیر مؤمنان علیه السلام ضربت زد، حسن علیه السلام به حضرت عرض کرد : او را بکشم؟ فرمود: نه، زندانیش کن. اگر مُردم، او را بکشید و هرگاه مُردم مرا در این پشت؛ در جای قبر برادرانم هود و صالح، به خاک بسپارید.

سخنی درباره داستان صالح علیه السلام در چند فصل:

1 _ ثمود، قوم صالح علیه السلام :

ثمود قومی از عرب های اصیل بودند که در وادی القری، واقع در میان مدینه و شام، زندگی می کردند. این قوم از انسان های ما قبل تاریخ هستند و تاریخ از سرگذشت آنها جز اندکی نقل نکرده است. روزگار، آثار این قوم را از میان برده است. بنا بر این، به جزئیاتی که درباره داستان ها و سرگذشت ایشان نقل می شود نمی توان اعتماد کرد.

آنچه قرآن از اخبار این قوم نقل کرده این است که ثمود _ چنان که از نام پیامبرشان که یکی از همین مردم بوده است (هود / 61) بر می آید _ مردمی عرب بوده اند که بعد از قوم عاد می زیسته اند و از فرهنگ و تمدنی برخوردار بوده، زمین را آباد می کرده اند و در دشت ها کاخ ها می ساخته و در کوه ها خانه های امن می تراشیده اند (اعراف /74). و شغل کشاورزی داشته اند و چشمه های آب ، جاری می کرده اند و باغ ها و نخلستان ها و کشتزارها داشته اند (شعراء / 148).

قوم ثمود به شیوه طایفه ها و قبایل زندگی می کرده اند؛ یعنی بزرگان و پیرانشان بر آنها فرمان می رانده اند. در شهری که صالح مبعوث شد، نُه گروه بودند که در زمین تبهکاری می کردند و اهل صلاح و درستکاری نبودند (نمل / 48). این قوم در روی زمین سر به طغیان برداشتند و به بت پرستی پرداختند و سرکشی و ستمگری را از حدّ گذراندند.

ص :305


1- بحار الأنوار : 11/379/4 .

2 _ بعثة صالح علیه السلام :

لمّا نسیت ثمود ربّها و أسرفوا فی أمرهم أرسل اللّه إلیهم صالحا النبیّ علیه السلام ، و کان من بیت الشرف و الفَخار معروفا بالعقل و الکفایة (هود : 62 ، النمل : 49) فدعاهم إلی توحید اللّه سبحانه ، و أن یترکوا عبادة الأصنام ، و أن یسیروا فی مجتمعهم بالعدل و الإحسان ، و لا یعلوا فی الأرض و لا یسرفوا و لا یطغوا ، و أنذرهم بالعذاب (هود ، الشعراء ، الشمس و غیرها) .

فقام علیه السلام بالدعوة إلی دین اللّه بالحکمة و الموعظة الحسنة ، و صبر علی الأذی فی جنب اللّه ، فلم یؤمن به إلاّ جماعة قلیلة من ضعفائهم (الأعراف : 75) و أمّا الطغاة المستکبرون و عامّة من تَبِعهم فأصرّوا علی کفرهم ، و استذلّوا الذین آمنوا به ، و رمَوه بالسَّفاهة و السِّحر (الأعراف : 66 ، الشعراء : 153 ، النمل : 47) . و طلبوا منه البیّنة علی مقاله ، و سألوه آیة معجزة تدل علی صدقه فی دعوَی الرسالة ، و اقترحوا له أن یخرج لهم من صخر الجبل ناقة ، فأتاهم بناقة علی ما وصفوها به ، و قال لهم : إنّ اللّه یأمرکم أن تشربوا من عین مائکم یوما و تکفّوا عنها یوما فتشربها الناقة ، فلها شِرب یوم و لکم شِرب یوم معلوم ، و أن تذروها تأکل فی أرض اللّه کیف شاءت و لا تمسّوها بسوء فیأخذکم عذاب قریب (الأعراف : 72 ، هود : 64 ، الشعراء : 156) .

و کان الأمر علی ذلک حینا ، ثمّ إنّهم طغوا و مکروا ، و بعثوا أشقاهم لقتل الناقة فعقرها ، و قالوا لصالح : ائتنا بما تعدنا إن کنت من الصادقین ! قال صالح علیه السلام : تمتّعوا فی دارکم ثلاثة أیّام ، ذلک وعد غیر مکذوب (هود : 65) .

ثمّ مکرت شعوب المدینة و أرهاطها بصالح، و تقاسموا بینهم : لنُبیّتنّه و أهله ثمّ نقولنّ لولیّه : ما شهدنا مَهلِک أهله و إنّا لصادقون ، و مکروا مکرا و مکر اللّه مکرا و هم لا یشعرون (النمل:50) فأخذتهم الصاعقة وهم ینظرون (الذاریات : 44) و الرجفة و الصیحة فأصبحوا فی دارهم جاثمین ، فتولّی عنهم و قال : یا قومِ لقد أبلغتکم رسالة ربّی و نصحت لکم ، و لکن لا تحبّون الناصحین (الأعراف: 79 ، هود : 67) و أنجَی اللّه الذین آمنوا و کانوا یتّقون (فصّلت : 18) و نادی بعدهم المنادی الإلهیّ : ألا إنّ ثمود کفروا ربَّهم ألا بُعدا لثمود !

2 _ بعثت صالح علیه السلام :

چون قوم ثمود پروردگار خود را از یاد بردند و گمراهی و ستم را از حدّ گذراندند، خداوند صالح پیامبر را به سوی آنان فرستاد. او از خاندانی شریف و پر افتخار بود و به خردمندی و کاردانی شهرت داشت (هود/ 62 و نمل / 49). صالح قوم خود را به پرستش خدای یگانه و ترک بت پرستی دعوت کرد و از ایشان خواست که در جامعه خود به عدالت و احسان رفتار کنند و برتری طلبی را کنار بگذارند و زیاده روی نکنند و سرکشی نورزند و آنان را از عذاب برحذر داشت و اعلام خطر کرد (هود، شعراء، شمس و سوره های دیگر).

صالح علیه السلام با حکمت و اندرز نیکو، به دین خدا دعوت می کرد و برای خدا در برابر آزار و اذیت ها صبر کرد، امّا جز اندکی از مردم مستضعف، کسی دیگر به او ایمان نیاورد [اعراف / 75].

طغیانگران مستکبر و توده دنباله رو آنها بر کفرشان اصرار ورزیدند و افرادی را که به صالح علیه السلام ایمان آورده بودند خوار و حقیر شمردند و خودش را به نادانی و جادوگری متهم ساختند (اعراف / 66؛ شعراء / 153 و نمل / 47) و از وی خواستند تا برای سخن خود دلیلی بیاورد و برای اثبات درستی ادعای رسالتش معجزه ای ارائه دهد و به او پیشنهاد کردند از دل کوه برایشان ماده شتری بیرون آورد. حضرت صالح هم ناقه ای (ماده شتری) را با همان خصوصیاتی که آنان گفته بودند برای آنان آورد و بدیشان گفت : خداوند به شما فرمان می دهد که یک روز شما از چشمه آبی که دارید آب بردارید و یک روز هم دست نگه دارید تا ناقه از آن بنوشد به طوری که یک روز سهم آب از ناقه باشد و یک روز از شما و همچنین اجازه دهید ناقه به دلخواه خود روی زمین خدا بچرد و به او آزاری نرسانید که اگر گزندی به او رسانید، به زودی گرفتار عذاب می شوید (اعراف / 72؛ هود / 64 و شعراء / 156).

این موضوع تا مدتی رعایت شد امّا سپس قوم صالح به طغیان و مکر پرداختند و شقی ترین فرد خود را مأمور کشتن ناقه کردند و او ناقه را پی کرد و آنها به صالح گفتند :اگر راست می گویی آنچه را به ما وعده می دهی، عملی کن. صالح علیه السلام فرمود : سه روز در خانه هایتان برخوردار شوید. این و عده ای بی دروغ است (هود / 65).

سپس قبیله ها و گروه های شهر برای صالح دسیسه چینی کردند و با خود هم قسم شدند که به صالح و کسانش شبیخون می زنیم و آن گاه به ولیّ او می گوییم : ما در محل و هنگام قتل کسان او حاضر نبودیم و ما راست می گوییم. آنان دست به نیرنگ زدند و خدا نیز نیرنگ زد و آنها خبر نداشتند (نمل / 50) و در حالی که می نگریستند صاعقه(الذاریات / 44) و زمین لرزه و صیحه ایشان را فرو گرفت و در خانه هایشان از پا در آمدند. پس، صالح از آنان روی برتافت و گفت : ای قوم من! من پیام پروردگارم را به شما رساندم و خیر شما را خواستم ولی شما افراد ناصح و خیرخواه را دوست ندارید (اعراف / 79؛ هود / 67) و خدا کسانی را که ایمان آورده و پرهیزگار بودند نجات داد (فصّلت / 18) و بعد از هلاکت ثمود، منادی الهی ندا داد : هان، ثمودیان به پروردگارشان کافر شدند. هان، مرگ بر ثمود!

ص :306

ص :307

3 _ شخصیّة صالح علیه السلام :

لم یَرد لهذا النبیّ الصالح فی التوراة الحاضرة ذِکر ، کان علیه السلام من قوم ثمود ثالث الأنبیاء المذکورین فی القرآن بالقیام بأمر اللّه و النهضة للتوحید علَی الوثنیّة ، یذکره اللّه تعالی بعد نوح و هود ، و یحمده و یثنی علیه بما أثنی به علی أنبیائه و رسله ، و قد اختاره و فضّله کسائرهم علَی العالمین علیه و علیهم السلام . (1)

3 _ شخصیّت صالح علیه السلام :

در تورات فعلی از این پیامبر صالح [نام ]یادی نشده است. وی از قوم ثمود و سومین نفر از پیامبرانی است که قرآن می فرماید به امر خدا قیام کردند و در راه دعوت به توحید و مبارزه با بُت پرستی به پا خاستند. خداوند متعال از او بعد از نوح و هود یاد می کند و او را مانند بقیه پیامبران و رسولان خود می ستاید و نیز او را همانند دیگر پیامبرانش بر جهانیان برگزیده و برتری داده است. درود بر او و بر همه پیامبران باد.

ص :308


1- المیزان فی تفسیر القرآن : 10/317 .

ص :309

ص :310

6 - ابراهیم علیه السلام

6 - ابراهیم علیه السلام

اشاره

(1)

(2)

ص :311


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 12 / 1 _ 140 «أبواب قصص إبراهیم علیه السلام ». کنز العمّال : 11 / 483 ، 12 / 474 «إبراهیم علیه السلام ».
2- انظر: الشَّیب : باب 2120.

3730 - إبراهیمُ علیه السلام
3730 - ابراهیم علیه السلام

الکتاب :

«وَ مَنْ أَحْسَنُ دِینا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ للّهِِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ وَ اتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفا وَ اتَّخَذَ اللّهُ إِبْراهِیمَ خَلِیلاًَ» . (1)

«ثُمَّ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفا وَ مَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ» . (2)

«وَ إِذِ ابْتَلَی إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَاما قَالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قَالَ لا یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ» . (3)

(4)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أمّا إبراهیمُ فانظُروا إلی صاحِبِکُم . (5)

3730

ابراهیم علیه السلام

قرآن :

«و دین چه کسی بهتر از آن کس است که خود را تسلیم خدا کرده و نیکوکار است و از آیین ابراهیم حق گرا پیروی نموده است؟ و خدا ابراهیم را دوست گرفت».

«سپس به تو وحی کردیم که : از آیین ابراهیم حق گرای پیروی کن؛ [چرا که] او از مشرکان نبود».

«و چون ابراهیم را پروردگارش با کلماتی بیازمود و وی آن همه را به انجام رسانید [خدا به او ]فرمود : من تو را پیشوای مردم قرار دادم. [ابراهیم ]پرسید : از دودمانم [چطور]؟ فرمود : پیمان من به بیدادگران نمی رسد».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امّا [برای مشاهده حضرت ]ابراهیم، به همراه خود (پیامبر صلی الله علیه و آله ) بنگرید.

ص :312


1- النساء : 125 .
2- النحل : 123 .
3- البقرة : 124 .
4- (انظر) آل عمران : 65 _ 68 ، النحل : 120 _ 123 ، البقرة : 125 _ 132 ، 258 ، 260 ، الأنعام : 74 _ 84، التوبة : 114 ،مریم : 41 _ 48 ، الأنبیاء : 51 _ 73 ، الشعراء : 69 _ 87 ، العنکبوت : 16 _ 18 ، 24 ، 27 ، الصافّات : 83 _ 113 ، الزخرف : 26 _ 28 ، الممتحنة : 4 ، 5 ، النجم : 36 _ 38 ، الأعلی : 18 ، 19 ، هود : 69 _ 76 ، إبراهیم : 35 _ 41 ، الحجّ : 26 ، 27 .
5- کنز العمّال : 32289 .

عنه صلی الله علیه و آله :اُتیَ بإبراهیمَ یَومَ النّارِ إلَی النّارِ ، فلَمّا أبصَرَها قالَ : حَسبُنا اللّهُ و نِعمَ الوَکیلُ . (1)

التّفسیر المنسوب إلی الإمامِ العسکریِّ علیه السلام عن النبیِ صلی الله علیه و آله :قَولُنا : إنّ إبراهیمَ خَلیلُ اللّهِ فإنّما هُو مُشْتَقٌّ مِن الخَلَّةِ و الخُلَّةِ ، فأمّا الخَلّةُ فإنّما مَعناها الفَقرُ و الفاقَةُ ، فَقَد کانَ خَلیلاً إلی ربِّهِ فَقیرا و إلَیهِ مُنقَطِعا و عَن غَیرِهِ مُتَعَفِّفا مُعرِضا مُستَغنیا ، و ذلکَ لَمّا اُریدَ قَذفُهُ فی النّارِ فرُمِیَ بهِ فی المنجَنیقِ فبَعَثَ اللّهُ تعالی جَبرئیلَ علیه السلام و قالَ لَهُ : أدرِکْ عَبدی ، فجاءَهُ فلَقِیَهُ فی الهَواءِ ، فقالَ : کَلِّفْنی ما بَدا لکَ فَقَد بَعَثَنی اللّهُ لِنُصرَتِکَ ، فقالَ : بَل حَسبیَ اللّهُ و نِعمَ الوَکیلُ ، إنّی لا أسألُ غَیرَهُ و لا حاجَةَ لی إلاّ إلَیهِ ، فسَمّاهُ خَلیلَهُ ، أی فَقیرَهُ و مُحتاجَهُ و المُنقَطِعَ إلَیهِ عَمّن سِواهُ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :ما اتَّخَذَ اللّهُ إبراهیمَ خَلیلاً إلاّ لإطعامهِ الطَّعامَ ، و صَلاتِهِ باللَّیلِ و النّاسُ نِیامٌ . (3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :روزی که می خواستند ابراهیم را به آتش افکنند، او را به سوی آتش بردند. چون چشمش به آتش افتاد، فرمود : خداوند ما را کافی است و او نیکو حمایتگری است.

التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام_ به نقل از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله _: اینکه می گوییم : ابراهیم خلیل خداست، کلمه خلیل برگرفته از خَلَّة یا خُلَّة است. امّا خَلَّه به معنای فقر و نیازمندی است، چرا که او به پروردگار خود فقیر و نیازمند بود و از همه بُرید و به او روی آورد و از غیر او روی گرداند و اظهار بی نیازی کرد. و این در زمانی بود که خواستند او را در آتش افکنند و با منجنیق پرتابش کنند، خداوند جبرئیل علیه السلام را فرستاد و به او فرمود : بنده ام را دریاب. جبرئیل خود را به ابراهیم که در میان هوا بود رسانید و گفت : هر امری داری به من بگو؛ زیرا خداوند مرا برای یاری تو فرستاده است. ابراهیم علیه السلام فرمود : نه، خداوند مرا بسنده است و او نیکو حمایتگری است. من از غیر او چیزی نمی خواهم و به هیچ کس جز او نیازی ندارم. پس، خداوند او را خلیل خود نامید، یعنی فقیر و نیازمند به خود و کسی که از همه بریده و به او روی آورده است .........

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند، ابراهیم را به خلیلی نگرفت مگر برای آنکه اطعام می کرد و شب هنگام که مردم خواب بودند، نماز می گزارد.

ص :313


1- کنز العمّال : 32288 .
2- التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : 533/323 .
3- علل الشرائع : 35/4 .

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ تبارکَ و تعالی اختارَ مِن کلِّ شَیءٍ أربَعةً : ......... اختارَ مِن الأنبیاءِ أربَعةً للسَّیفِ: إبراهیمَ ، و داودَ ، و موسی ، و أنا . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :اتَّخَذَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ إبراهیمَ خَلیلاً لأنّه لَم یَرُدَّ أحَدا ، و لَم یَسألْ أحَدا غیرَ اللّهِ عَزَّ و جلَّ . (2)

عنه علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «إنَّ إبراهِیمَ لَأوّاهٌ حَلیمٌ» (3) _: الأوَّاهُ : الدَّعّاءُ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قَولِهِ تعالی : «إنَّ إبْراهیمَ لَحَلیمٌ أوَّاهٌ مُنیبٌ» (5) _: دَعّاءٌ . (6)

عنه علیه السلام :إنّ اللّهَ تبارکَ و تعالی اتَّخَذَ إبراهیمَ عَبدا قَبلَ أن یَتَّخِذَهُ نَبیّا ، و إنّ اللّهَ اتَّخَذَهُ نَبیّا قَبلَ أن یَتَّخِذَهُ رَسولاً ، و إنّ اللّهَ اتَّخَذَهُ رَسولاً قَبلَ أن یَتَّخِذَهُ خَلیلاً ، و إنّ اللّهَ اتَّخَذَهُ خَلیلاً قَبلَ أنْ یَجعَلَهُ إماما ، فلَمّا جَمَعَ لَهُ الأشیاءَ قالَ : «إنّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إماما» . (7)

الدرّ المنثور عن حَسّانِ بنِ عَطِیّةَ :أوّلُ مَن رَتَّبَ العَسکرَ فی الحَربِ مَیمَنَةً و مَیسَرَةً و قَلبا إبراهیمُ علیه السلام ، لَمّا سارَ لقِتالِ الّذینَ أسَرُوا لُوطا علیه السلام . (8)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند تبارک و تعالی، از هر چیزی چهار تا برگزید : ......... از میان انبیاء چهار نفر را برای شمشیر برگزید : ابراهیم و داوود و موسی و من.

امام باقر علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ، ابراهیم را خلیل [خود ]قرار داد، چون دست رد به سینه هیچ حاجت خواهی نزد و از هیچ کس هم جز خداوند عزّ و جلّ چیزی نخواست.

امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «انّ ابراهیم لاَوّاه حلیم» _فرمود : اوّاه، یعنی بسیار دعا کننده.

امام صادق علیه السلام_ نیز درباره آیه «انّ ابراهیم لحلیم اوّاه منیب» _فرمود : [اَوّاه یعنی ]بسیار دعا کننده.

امام صادق علیه السلام :خداوند تبارک و تعالی ابراهیم علیه السلام را پیش از آنکه به پیامبری برگزیند، به بندگی [خود ]گرفت و پیش از آنکه به رسولی برگزیندش به پیامبری برگزید و پیش از آنکه خلیلش گرداند او را به رسولی برگزید و پیش از آنکه امامش قرار دهد او را به خلیلی گرفت و چون همه این مقامات را برایش فراهم آورد، فرمود : «من تو را امام مردم قرار دادم».

الدرّ المنثور_ به نقل از حسان بن عطیّه _: نخستین کسی که در جنگ، لشکر را به جناح چپ و راست و قلب آرایش داد، ابراهیم علیه السلام بود و آن ، هنگامی بود که برای جنگ با اسیر کنندگان لوط علیه السلام رهسپار شد.

ص :314


1- . الخصال : 225/58 .
2- علل الشرائع : 34/2 .
3- . التوبة : 114 .
4- بحار الأنوار: 12/12/31.
5- . هود : 75 .
6- بحار الأنوار:12/12/32.
7- . الکافی : 1/175/2 .
8- الدرّ المنثور : 1/282 .

(1)

کلام فی قصّة إبراهیم علیه السلام و شخصیّته:

و فیه أبحاث مختلفة قرآنیّة و اُخری علمیّة و تاریخیّة و غیر ذلک :

قصّة إبراهیم علیه السلام فی القرآن :

«کان إبراهیم علیه السلام _ فی طفولیّته إلی أوائل تمییزه _ یعیش فی معزل من مجتمع قومه ، ثمّ خرج إلیهم و لحق بأبیه فوجده و قومه یعبدون الأصنام ، فلم یرتضِ منه و منهم ذلک ، و قد کانت فطرته طاهرة زاکیة مؤیّدة من اللّه سبحانه بالشهود الحقّ و إراءة ملکوت کلّ شیء ، و بالجملة : و بالقول الحقّ و العمل الصالح .

فأخذ یحاجّ أباه فی عبادته الأصنام و یدعوه إلی رفضها ، و توحید اللّه سبحانه و اتّباعه ، حتّی یهدیه إلی مستقیم الصراط ، و یبعده من ولایة الشیطان . و لم یزل یحاجّه و یلحّ علیه حتّی زبره و طرده عن نفسه ، و أوعده أن یرجمه إن لم ینتهِ عن ذکر آلهته بسوء و الرغبة عنها ، فتلطّف إبراهیم علیه السلام إرفاقا به و حنانا علیه _ و قد کان ذا خُلق کریم و قول مرضیّ _ فسلّم علیه و وعده أن یستغفر له و یعتزله و قومه و ما یعبدون من دون اللّه (مریم : 41 _ 48) .

و قد کان من جانب آخر یحاجّ القوم فی أمر الأصنام (الأنبیاء : 51 _ 56 ، الشعراء : 69 _ 77 ، الصافّات : 83 _ 87) و یحاجّ أقواما آخرین منهم یعبدون الشمس و القمر و الکوکب فی أمرها حتّی ألزمهم الحقّ ، و شاع خبره فی الانحراف عن الأصنام و الآلهة (الأنعام : 74 _ 82) حتّی خرج القوم ذات یوم إلی عبادةٍ جامعة خارجَ البلد و اعتلّ هو بالسقم فلم یخرج معهم و تخلّف عنهم، فدخل بیت الأصنام فراغ علی آلهتهم ضربا بالیمین فجعلهم جُذاذا إلاّ کبیرا لهم لعلّهم إلیه یرجعون ، فلمّا تراجعوا و علموا بما حدث بآلهتهم و فتّشوا عمّن ارتکب ذلک قالوا : سمعنا فتیً یذکرهم یقال له : إبراهیم .

فأحضروه إلی مجمعهم فأتوا به علی أعین الناس لعلّهم یشهدون ، فاستنطقوه فقالوا : أ أنت فعلت هذا بآلهتنا یا إبراهیم ؟ قال : بل فعله کبیرهم هذا فاسألوهم إن کانوا ینطقون ، و قد کان أبقی کبیرَ الأصنام و لم یجذّه و وضع الفأس علی عاتقه أو ما یقرب من ذلک ؛ لیشهد الحال علی أنّه هو الذی کسر سائر الأصنام .

و إنّما قال علیه السلام ذلک و هو یعلم أ نّهم لا یصدّقونه علی ذلک وهم یعلمون أنّه جماد لا یقدر علی ذلک ، لکنّه قال ما قال لیعقّبه بقوله : فاسألوهم إن کانوا ینطقون ، حتّی یعترفوا بصریح القول بأنّهم جمادات لا حیاة لهم و لا شعور . و لذلک لمّا سمعوا قوله رجعوا إلی أنفسهم ، فقالوا : إنّکم أنتم الظالمون ، ثمّ نُکِسوا علی رؤوسهم ، لقد علمتَ ما هؤلاء ینطقون ، قال : أ فتعبدون من دون اللّه مالا یضرّکم و لا ینفعکم ؟ ! اُفٍّ لکم و لما تعبدون من دون اللّه ، أ فلا تعقلون ؟ ! أ تعبدون ما تنحتون و اللّه خلقکم و ما تعملون ؟ !

قالوا : حَرِّقوه و انصروا آلهتکم ، فبنوا له بنیانا و أسعروا فیه جحیما من النار ، و قد تشارک فی أمره الناس جمیعا و ألقوه فی الجحیم ، فجعله اللّه بَردا علیه و سلاما و أبطل کیدهم (الأنبیاء : 57 _ 70 ، الصافّات : 88 _ 98) و قد اُدخل فی خلال هذه الأحوال علَی الملک ، و کان یعبده القوم و یتّخذونه ربّا ، فحاجّ إبراهیم فی ربّه ، فقال إبراهیم : ربّی الذی یحیی و یمیت ، فغالطه الملک و قال : أنا اُحیی و اُمیت کقتل الأسیر و إطلاقه ، فحاجّه إبراهیم بأصرح ما یقطع مغالطته فقال : إنّ اللّه یأتی بالشمس من المشرق فأْت بها من المغرب ، فبهت الذی کفر (البقرة : 258) .

ثمّ لمّا أنجاه اللّه من النار أخذ یدعو إلَی الدین الحنیف دین التوحید ، فآمن له شرذمة قلیلة ، و قد سمّی اللّه تعالی منهم لوطا و منهم زوجته التی هاجر بها ، و قد کان تزوّج بها قبل الخروج من الأرض إلَی الأرض المقدّسة . (2)

ثمّ تبرّأ هو علیه السلام و من معه من المؤمنین من قومهم ، و تبرّأ هو من آزر الذی کان یدعوه أبا و لم یکن بوالده الحقیقیّ (3) ، و هاجر و معه زوجته و لوط إلَی الأرض المقدّسة لیدعو اللّه سبحانه من غیر معارض یعارضه من قومه الجفاة الظالمین (الممتحنة : 4 ، الأنبیاء : 71). و بشّره اللّه سبحانه هناک بإسماعیل و بإسحاق و من وراء إسحاق یعقوب ، و قد شاخ و بلغه کبر السنّ فولد له إسماعیل ثمّ ولد له إسحاق ، و بارک اللّه سبحانه فیه و فی ولدَیه و أولادهما .

ثمّ إنّه علیه السلام بأمر من ربّه ذهب إلی أرض مکّة _ و هی وادٍ غیر ذی زرع _ فأسکن فیه ولده إسماعیل و هو صبیّ و رجع إلَی الأرض المقدّسة ، فنشأ إسماعیل هناک ، و اجتمع علیه قوم من العرب القاطنین هناک ، و بُنیت بذلک بلدة مکّة .

و کان علیه السلام ربّما یزور إسماعیل فی أرض مکّة ، قبل بناء مکّة و البیت و بعد ذلک (البقرة : 126 ، إبراهیم : 35 _ 41) . ثمّ بنی بها الکعبة البیت الحرام ، بمشارکة من إسماعیل . و هی أوّل بیت وُضع للناس من جانب اللّه مبارکا و هُدیً للعالمین، فیه آیات بیّنات مقام إبراهیم و من دخله کان آمنا (البقرة : 127 _ 129 ، آل عمران : 96، 97) و أذّنَ فی الناس بالحجّ ، و شرّع نسک الحجّ (الحجّ : 26 _ 30) .

ثمّ أمره اللّه بذبح ولده إسماعیل علیه السلام فخرج معه للنُّسک، فلمّا بلغ معه السعی قال : یا بُنیّ إنّی أری فی المنام أنّی أذبحک ، قال : یا أبتِ افعلْ ما تُؤمر ستجدنی إن شاء اللّه من الصابرین ، فلمّا أسلما و تَلَّه للجبین نودی أن : یا إبراهیم ، قد صدّقتَ الرؤیا ، و فداه اللّه سبحانه بذِبح عظیم (الصافّات : 101 _ 107) .

و آخِر ما قصّ القرآن الکریم من قصصه علیه السلام أدعیته فی بعض أیّام حضوره بمکّة ، المنقولة فی سورة إبراهیم (آیة 35 _ 41) و آخِر ما ذکر فیها قوله علیه السلام : «ربَّنا اغْفِرْ لِی و لِوالِدَیَّ و لِلمُؤمِنینَ یَومَ یَقُومُ الحِسابُ» .

سخنی درباره سرگذشت ابراهیم علیه السلام و شخصیت او:

این گفتار شامل مباحث گوناگون قرآنی، علمی، تاریخی و غیره می باشد.

داستان ابراهیم علیه السلام در قرآن:

«ابراهیم علیه السلام در دوران طفولیت خود تا روزگار رسیدن به سنّ تشخیص، در حالت عزلت و به دور از محیط قوم خود زندگی می کرد. سپس به میان آنان آمد و نزد پدرش رفت، امّا ملاحظه کرد که او و قومش بت می پرستند. ابراهیم که فطرتی پاک و سالم داشت و به سبب شهود حق و ارائه ملکوت اشیاء از جانب خداوند به او و به طور کلّی به واسطه سخن حق و کردار شایسته، مؤیّد به تأیید الهی شده بود، این کار پدر و قوم خود را نپسندید.

لذا، با پدر خود درباره بت پرستیش به بحث پرداخت و از او خواست بت ها را کنار گذارد و خدای یگانه را بپرستد و از او پیروی کند تا خداوند وی را به راه راست رهنمون شود و از حاکمیت شیطان دورش گرداند. او پیوسته با پدرش بحث و محاجّه می کرد و در راه ارشاد او اصرار می ورزید، تا جایی که پدرش بر او تَشَر زد و از خود راندش و تهدید کرد که اگر از بدگویی خدایانش و بی رغبتی به آنها دست برندارد سنگسارش خواهد کرد.ابراهیم علیه السلام که از خویی بزرگوارانه و گفتاری نرم و دلپسند برخوردار بود، با ملایمت و مهربانی و دلسوزی، به او درود گفت و قول داد که برایش آمرزش بطلبد و از او و مردمش و آنچه به جای خدا می پرستند کناره گیرد (مریم / 48 _ 41).

آن حضرت، از طرف دیگر، با مردم درباره بت ها بحث می کرد (انبیاء / 56 _ 51؛ شعراء / 77 _ 69 و صافّات / 87 _ 83) و با عدّه ای دیگر که خورشید و ماه و ستاره می پرستیدند درباره این پدیده ها احتجاج و استدلال می کرد تا جایی که بطلان عقاید آنها را اثبات کرد و شایع شد که او از بت ها و خدایان منحرف شده است. (انعام /82 _ 74.) یک روز که مردم برای انجام مراسم عبادی همگانی از شهر بیرون رفتند، ابراهیم به بهانه اینکه بیمار است، همراه آنان نرفت و در شهر ماند و به بتخانه رفت و همه بت ها را خُرد کرد مگر بت بزرگ را که شاید به سراغ آن بروند. وقتی مردم برگشتند و از بلایی که به سر خدایانشان آمده بود با خبر شدند و از عامل این کار جستجو و تحقیق کردند ، گفتند: شنیده ایم که جوانی به نام ابراهیم از بت ها به بدی یاد می کند.

لذا، ابراهیم علیه السلام را به انجمن خود احضار کردند و او را به حضور مردم آوردند، تا بلکه مردم شهادت دهند. آن حضرت را بازجویی کردند و گفتند : ای ابراهیم! آیا تو با خدایان ما چنین کرده ای؟ حضرت فرمود : آن بزرگترشان این کار را کرده است، اگر سخن می گویند، از آنها بپرسید. ابراهیم بت بزرگ را سالم نگه داشته و آن را نشکسته بود و تبر را بر شانه یا نزدیک شانه اش قرار داده بود، تا وانمود شود که این بت بزرگ بوده که بقیه بت ها را شکسته است.

ابراهیم وقتی فرمود بزرگ آنها این کار را کرده است، می دانست که مردم این حرفش را باور نمی کنند؛ زیرا می دانند که بت ها جمادند و قادر به این کار نیستند، امّا می خواست به دنبال آن، این جمله را بگوید : از خودشان بپرسید اگر براستی سخن می گویند، تا بدین وسیله صراحتا اعتراف کنند که بت ها جمادند و حیات و شعوری ندارند. به همین علّت، وقتی سخن ابراهیم علیه السلام را شنیدند، به وجدانشان مراجعه کردند و با خود گفتند : این شمایید که [منحرف و ]ستمکارید و با سرافکندگی گفتند : تو خود می دانی که این بت ها حرف نمی زنند. ابراهیم فرمود : پس آیا شما به جای خداوند، چیزهایی را می پرستید که سود و زیانی به شما نمی توانند برسانند. اُف بر شما و بر آنچه که به جای خدا می پرستید. آیا نمی اندیشید؟ آیا چیزی را می پرستید که خودتان می تراشید، در حالی که خداوند ، هم شما و هم آنچه را می سازید آفریده است؟!

مردم گفتند : او را بسوزانید و خدایانتان را یاری کنید. پس، آتشخانه ای ساختند و جهنّمی از آتش افروختند و در این کار همگان مشارکت کردند و آن گاه ابراهیم را در آتش افکندند. امّا خداوند آتش را برای او خنک و بی گزند گردانید و نقشه آنان را نقش بر آب کرد (انبیاء/ 70 _ 57؛ صافّات / 98 _ 88). ابراهیم در طی این مدّت به نزد پادشاه (نمرود) که مردم او را می پرستیدند و به خدایگانی گرفته بودند، برده شد. نمرود با ابراهیم درباره پروردگارش بحث و مناظره کرد. ابراهیم فرمود : پروردگار من کسی است که زنده می کند و می میراند. نمرود از در مغالطه وارد شد و گفت : من نیز زنده می کنم و می میرانم. مثلاً اسیری را می کشم یا آزاد می کنم. ابراهیم با بیان صریحتری که راه مغالطه را بر او ببندد، فرمود : خداوند خورشید را از مشرق در می آورد، تو آن را از مغرب در آور. این جا بود که نمرود کفر پیشه مبهوت و درمانده شد (بقره / 258).

باری، پس از آنکه خداوند ابراهیم را از آتش نجات داد، آن حضرت شروع به دعوت به آیین حنیف و حق گرای توحید کرد و شمار اندکی به آن حضرت ایمان آوردند که خداوند متعال از آن جمله لوط و همچنین همسر ابراهیم را که با وی هجرت کرد نام می برد. ابراهیم پیش از آنکه سرزمین خود را به سوی ارض مقدس ترک کند، با این زن ازدواج کرده بود. (4)

ابراهیم علیه السلام و کسانی که به او ایمان آورده بودند از قوم خود بیزاری جستند و ابراهیم خود نیز از آزر که پدر خطابش می کرد، امّا پدر حقیقی او نبود (5) ، بیزاری جست و با همسر خود و لوط به سرزمین مقدّس مهاجرت کرد تا در آنجا بدون مزاحمت قوم بی فرهنگ و منحرف خود، به عبادت خداوند بپردازد (ممتحنه / 4؛ انبیاء / 71). در این جا بود که خداوند سبحان به ابراهیم که پیر شده بود، به دنیا آمدن اسماعیل و اسحاق و همچنین یعقوب از صلب اسحاق را بشارت داد. پس از مدتی، ابتدا اسماعیل و بعد اسحاق به دنیا آمدند و خداوند وجود او و دو فرزندش و نوادگان او را پر برکت ساخت.

ابراهیم سپس، به فرمان پروردگارش راهی سرزمین مکه شد که وادی ای بی آب و علف بود و کودک خرد سالش، اسماعیل را در آنجا گذاشت و خودش به سرزمین مقدس بازگشت.

اسماعیل در سرزمین مکه نشو و نما یافت و گروهی از عرب های ساکن آنجا دورش جمع شدند و بدین ترتیب شهر مکه ساخته شد.

ابراهیم علیه السلام ، پیش از بنای مکّه و خانه کعبه و پس از آن، گاه گاهی به دیدن اسماعیل در سرزمین مکه می رفت (بقره/ 126؛ ابراهیم / 41 _ 35). او بعدا با کمک اسماعیل بیت اللّه الحرام را ساخت و آن نخستین خانه ای است که از جانب خداوند برای مردم ساخته شد و خانه ای است برکت زا و مایه هدایت جهانیان. در آن، آیاتی روشن و مقام ابراهیم هست و هر که واردش شود، در امان است (بقره / 129 _ 127 و آل عمران / 97 _ 96). ابراهیم بعد از ساختن کعبه دستور حج را صادر کرد و آیین ها و مراسم مربوط به آن را تشریع نمود (حجّ / 30 _ 26).

آن گاه خداوند به ابراهیم علیه السلام فرمان داد که فرزندش اسماعیل را ذبح کند. پس، ابراهیم برای انجام مراسم حج با اسماعیل بیرون رفت و چون به جایگاه سعی رسید، فرمود : پسرکم، خواب دیدم که تو را ذبح می کنم. اسماعیل گفت : ای پدر! آنچه را که به آن مأموری انجام بده که به خواست خدا مرا از شکیبایان خواهی یافت. پس از آنکه هر دو به فرمان الهی تن دادند و ابراهیم پسر را به پیشانی بر خاک افکند، ندا آمد که ای ابراهیم! رؤیای خود را حقیقت بخشیدی و خداوند قربانی بزرگی را جانفدای اسماعیل کرد. آخرین مطلبی که قرآن کریم از سرگذشت ابراهیم علیه السلام بازگو می کند، دعاهایی است که ابراهیم در برخی سفرهایش در مکّه کرده و در سوره ابراهیم (آیات 41 _ 35) نقل شده است و آخرین دعایش این است : «پروردگارا! مرا و پدر و مادرم و مؤمنان را در روزی که به حساب ها رسیدگی می شود، بیامرز».

ص :315


1- (انظر) الجهاد الأصغر : باب 581 .
2- الدلیل علی إیمان جمع من قومه به قوله تعالی : «قَدْ کانَتْ لَکُمْ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فی إبراهِیمَ و الَّذِینَ مَعَهُ إذْ قالُوا لِقَومِهِمْ إنّا بُرَآءُ مِنْکُم» (الممتحنة : 4) . و الدلیل علی تزوّجه قبل الخروج إلَی الأرض المقدّسة سؤاله الولدَ الصالح من ربّه فی قوله : «وَ قالَ إنّی ذاهِبٌ إلی رَبِّی سَیَهْدِینِ * رَبِّ هَبْ لِی مِنَ الصَّالِحینَ» (الصافّات : 99 ، 100). (کما فی هامش المصدر) .
3- و قد تقدّم استفادة ذلک من دعائه المنقول فی سورة إبراهیم.(کما فی هامش المصدر).
4- دلیل بر ایمان آوردن جمعی از قوم ابراهیم به او، این آیه شریفه است : «در وجود ابراهیم و کسانی که با او بودند سرمشق نیکویی برای شما بود؛ زیرا که به قوم خود گفتند : ما از شما بیزاریم» (ممتحنه / 4)؛ و دلیل بر اینکه ابراهیم پیش از رفتن به سرزمین مقدس با این زن ازدواج کرده بود، این است که از پروردگار خود می خواهد فرزند شایسته روزیش کند : «و گفت : من به سوی پروردگارم می روم، او مرا هدایت خواهد کرد. پروردگار من! مرا از شایستگان [فرزندی ]ارزانی دار» (صافّات / 100 _ 99).
5- این مطلب را از دعایی که در سوره ابراهیم از قول آن حضرت بیان شده است استفاده کردیم.

ص :316

ص :317

ص :318

ص :319

ص :320

منزلة إبراهیم علیه السلام عند اللّهِ سبحانه و موقفه العبودیّ :

أثنَی اللّه تعالی علی إبراهیم علیه السلام فی کلامه أجمل ثناء ، و حمد محنته فی جنبه أبلغ الحمد ، و کرّر ذکره باسمه فی نیف و ستّین موضعا من کتابه ، و ذکر من مواهبه و نعمه علیه شیئا کثیرا . و هاک جملاً من ذلک : آتاه اللّه رشده من قبل (الأنبیاء : 51) و اصطفاه فی الدنیا و إنّه فی الآخرة لمن الصالحین إذ قال له ربّه : أسلم قال : أسلمت لربّ العالمین (البقرة : 130 ، 131) و هو الذی وجّه وجهه إلی ربّه حنیفا و ما کان من المشرکین (الأنعام : 79) و هو الذی اطمأنّ قلبه باللّه و أیقن به بما أراه اللّه من ملکوت السماوات و الأرض (البقرة : 260 ، الأنعام : 75) .

و اتّخذه اللّه خلیلاً (النساء : 125) و جعل رحمته و برکاته علیه و علی أهل بیته و وصفه بالتَّوفیة (النجم : 37) و مدحه بأنّه حلیم أوّاه منیب (هود: 73 _ 75) و مدحه أنّه کان اُمّةً قانتا للّه حنیفا و لم یک من المشرکین شاکرا لأنعمه اجتباه و هداه إلی صراط مستقیم و آتاه فی الدنیا حسنة و إنّه فی الآخرة لمن الصالحین (النحل : 120 _ 122) .

و کان صدّیقا نبیّا (مریم : 41) و عدّه اللّه من عباده المؤمنین و من المحسنین و سلّم علیه (الصافّات : 83 _ 111) و هو من الذین وصفهم بأنّهم اُولو الأیدی و الأبصار و أنّه أخلصهم بخالصةٍ ذکری الدار (ص : 45 ، 46) و قد جعله اللّه للناس إماما (البقرة : 124) و جعله أحد الخمسة اُولی العزم الذین آتاهم الکتاب و الشریعة (الأحزاب : 7 ، الشوری : 13 ، الأعلی : 18 ، 19) و آتاه اللّه العلم و الحکمة و الکتاب و الملک و الهدایة و جعلها کلمة باقیة فی عقبه (النساء : 54 ، الأنعام : 74 _ 90 ، الزخرف : 28) و جعل فی ذرّیّته النبوّة و الکتاب (الحدید : 26) و جعل له لسان صدق فی الآخرین (الشعراء : 84 ، مریم : 50) .

فهذه جُمل ما منحه اللّه سبحانه من المناصب الإلهیّة و مقامات العبودیّة ، و لم یفصّل القرآن الکریم فی نعوت أحد من الأنبیاء و الرسل المکرمین و کراماتهم ما فصّل من نعوته و کراماته علیه السلام .

و لیراجع فی تفسیر کلّ من مقاماته المذکورة إلی ما شرحناه فی الموضع المختصّ به فیما تقدّم أو سنشرحه إن شاء اللّه تعالی ؛ فالاشتغال به هاهنا یخرجنا عن الغرض المعقود له هذه الأبحاث .

و قد حفظ اللّه سبحانه حیاته الکریمة و شخصیّته الدینیّة بما سمّی هذا الدِّین القویم بالإسلام کما سمّاه علیه السلام و نسبه إلیه ، قال تعالی : «مِلّةَ أبیکُمْ إبراهِیمَ هُوَ سَمّاکُمُ المُسْلِمینَ مِنْ قَبْلُ» (1) و قال : «قُل إنَّنِی هَدانِی رَبِّی إلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ دِینا قِیَما مِلَّةَ إبْراهِیمَ حَنِیفا و ما کانَ مِنَ المُشرِکینَ» . (2) و جعل الکعبة البیت الحرام الذی بناها قِبلةً للعالمین ، و شرّع مناسک الحجّ و هی فی حقیقة أعمال ممثّلة لقصّة إسکانه ابنَه و اُمّ ولده و تضحیة ابنه إسماعیل و ما سعی به إلی ربّه و التوجّه له و تحمّل الأذی و المحنة فی ذاته ، کما تقدّمت الإشارة إلیه فی تفسیر قوله تعالی : «و إذْ جَعَلْنا البَیْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ ......... » (3) الآیة فی الجزء الأوّل من الکتاب .

منزلت ابراهیم علیه السلام نزد خداوند سبحان، و مقام عبودیت او

خداوند متعال، در کتاب خود، زیباترین ستایش را از ابراهیم به عمل آورده و رنج و مشقّتی را که در راه خدا کشیده با رساییِ تمام ستوده است و در شصت و اندی جای کتاب خود از وی به اسم، نام برده و بسیاری از نعمت ها و موهبت هایی را که به او ارزانی داشته یاد کرده است که در این جا به چند مورد آنها اشاره می کنیم : خداوند قبلاً به او رشد و هدایت ارزانی داشت (انبیاء / 51). او را در دنیا برگزید و در آخرت نیز در شمار صالحان خواهد بود؛ چرا که وقتی خداوند به او فرمود : تسلیم شو. عرض کرد : تسلیم پروردگار جهانیان هستم (بقره / 131 _ 130). او کسی است که از روی اخلاص و پاکدلی رو به پروردگارش آورد و از مشرکان نبود (انعام / 79). او کسی است که به خدا اطمینان قلبی پیدا کرد و به سبب آنکه خداوند ملکوت آسمان ها و زمین را به وی نمایاند، به او یقین پیدا کرد (بقره / 260 ؛ انعام / 75). خداوند وی را به خلیلی گرفت (نساء / 125). رحمت و برکات خود را به او و خانواده اش ارزانی داشت و به وفاداری وصفش کرد (نجم / 37). او را به وصف حلیم و اوّاه و منیب ستود(هود / 75 _ 73). او را به اینکه پیشوایی مطیع خدا و حق گرا بود و از مشرکان نبود و شاکر نعمت های او بود و خداوند وی را برگزید و به راهی راست هدایتش کرد و در دنیا به او نیکویی و نعمت داد و در آخرت از شایستگان است، ستوده است (نحل / 122 _ 120). پیامبری صدّیق بود (مریم / 41). خداوند او را از بندگان مؤمن خود و از زمره نیکوکاران شمرده و بر او درود فرستاده است (صافّات / 111 _ 83). از کسانی است که خداوند آنان را به نیرومندی و دیده وری وصف کرده و آنان را با موهبت ویژه ای که یادآوری آن سرای است، خالص گردانیده (صاد / 46 _ 45). خداوند او را امام و پیشوای مردم قرار داده (بقره / 124). او را یکی از پنج پیامبر اولو العزم قرار داده که کتاب و شریعت عطایشان کرده است (احزاب / 7 ؛ شورا / 13 و اعلی / 19 _ 18). خداوند به او علم و حکمت و کتاب و ملک و هدایت بخشیده و آنها را در اعقاب او کلمه ای جاویدان قرار داد (نساء / 54 ؛ انعام / 90 _ 74 و زخرف / 28). نبوّت و کتاب را در نسل او قرار داد (حدید / 26). و نام نیکی در میان آیندگان برایش باقی گذاشت (شعراء / 84 و مریم / 50). این بود اجمالی از مناصب الهی و مقامات عبودیتی که خداوند سبحان به ابراهیم علیه السلام ارزانی داشت. قرآن کریم درباره اوصاف و کرامات هیچ یک از انبیاء و رسولان گرامی به این تفصیل سخن نگفته است.

برای تفسیر هر یک از مقامات یاد شده او به آیات مربوط که قبلاً شرح داده ایم یا به خواست خدا، در آینده شرح خواهیم داد، مراجعه کنید؛ زیرا پرداختن به این مقامات در این جا ما را از هدف مورد بحث خارج می سازد.

خداوند سبحان با نامگذاری این دین پایدار و استوار [ما ]به اسلام، چنان که ابراهیم علیه السلام آن را به همین نام نامید و نسبت دادن آن به او، زندگی پر برکت و شخصیت دینی او را حفظ کرده است.

خدای متعال می فرماید : «آیین پدرتان ابراهیم [نیز چنین بوده است]. او بود که قبلاً شما را مسلمان نامید» و می فرماید : «بگو : پروردگارم مرا به راه راست هدایت کرده است : دینی پایدار، آیین ابراهیم حق گرای و او از مشرکان نبود».

همچنین، کعبه این خانه محترم را که ابراهیم ساخت، قبله جهانیان قرار داد و مناسک حج و زیارت این خانه را تشریع نمود. این مناسک همچنان که در جلد اول کتاب حاضر در تفسیر آیه «و اذ جعلنا البیت مثابةً للناس ......... » اشاره شد، در حقیقت اعمالی است که داستان اسکان فرزند و همسرش را در آنجا و قربانی کردن فرزندش اسماعیل و کوشش او در راه خدا و توجّهش به او و تحمّل آزار و اذیت در راه خدا را به نمایش می گذارد.

ص :321


1- الحجّ : 78 .
2- الأنعام : 161 .
3- البقرة : 125 .

ص :322

ص :323

أثره المبارک فی المجتمع البشریّ :

و من مِننه علیه السلام السابغة أنّ دین التوحید ینتهی إلیه أینما کان و عند من کان ؛ فإنّ الدین المنعوت بالتوحید الیوم هو دین الیهود ، و ینتهی إلَی الکلیم موسَی بن عمران علیه السلام و ینتهی نسبه إلی إسرائیل یعقوب بن إسحاق بن إبراهیم علیه السلام ، و دین النصرانیّة و ینتهی إلَی المسیح عیسَی بن مریم علیهما السلام و هو من ذرّیّة إبراهیم علیه السلام ، و دین الإسلام و الصادع به هو محمّد رسول اللّه صلی الله علیه و آله و ینتهی نسبه إلی إسماعیل الذبیح ابن إبراهیم الخلیل علیهما السلام ؛ فدین التوحید فی الدنیا أثره الطیّب المبارک ، و یشاهد فی الإسلام من شرائعه الصلاة و الزکاة و الحجّ ، و إباحة لحوم الأنعام ، و التبرّی من أعداء اللّه ، و السلام ، و الطهارات العشر الحنیفیّة البیضاء ؛ خمس (1) منها فی الرأس و خمس منها فی البدن : أمّا التی فی الرأس فأخذ الشارب و إعفاء اللِّحی و طمّ الشعر و السِّواک و الخِلال ، و أمّا التی فی البدن فحَلْق الشَّعر من البدن و الخِتان و تقلیم الأظفار و الغُسل من الجنابة و الطَّهور بالماء .

و البحث المستوفی یؤیّد أنّ السنن الصالحة من الاعتقاد و العمل فی المجتمع البشریّ ، کائنة ما کانت ، من آثار النبوّة الحسنة ، کما تکرّرت الإشارة إلیه فی المباحث المتقدّمة ؛ فلإبراهیم علیه السلام الأیادی الجمیلة علی جمیع البشر الیوم علموا بذلک أو جهلوا» . (2)

تأثیر پر برکت ابراهیم علیه السلام در جامعه بشری

از جمله برکت های وجود ابراهیم علیه السلام ، دین توحید و آیین یکتا پرستی است که در هر نقطه ای از زمین و نزد هر کسی باشد منشأ آن به ابراهیم برمی گردد؛ مثلاً دین امروزی یهود که به توحید متّصف است به موسی بن عمران می رسد و موسی خود نسبش به اسرائیل یعنی یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم منتهی می شود. دین مسیحیت نیز به مسیح عیسی بن مریم علیه السلام می رسد و آن حضرت خود از نسل ابراهیم علیه السلام می باشد.

دین اسلام نیز به وسیله محمّد، رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده که نسبت آن حضرت نیز به اسماعیلِ ذبیح فرزند ابراهیم خلیل علیه السلام می رسد. بنا بر این، دین توحید و آیین یکتا پرستی در دنیا، اثر خجسته و پر برکت آن جناب می باشد. از جمله شرایع و احکام دین ابراهیم که در اسلام مشاهده می شود، نماز است و زکات و حج و مباح بودن گوشت چهارپایان و بیزاری جستن از دشمنان خدا و سلام گفتن و احکام ده گانه مربوط به طهارت و نظافت که پنج حکم آن به سر و پنج حکم دیگر به سایر اعضای بدن مربوط می شود. پنج حکم مربوط به سر عبارت است از : گرفتن آبخور سبیل، گذاشتن ریش، تراشیدن یا کوتاه کردن مو، مسواک زدن و خلال کردن دندانها. پنج حکم مربوط به سایر اعضای بدن نیز عبارت است از : ازاله موهای زائد از بدن، ختنه کردن، گرفتن ناخن، غسل جنابت و طهارت و شستشو با آب.

بررسی و جست و جوی کامل و همه جانبه تأیید می کند که هر سنّت و سیره پسندیده ای، اعمّ از اعتقادی و عملی، که در جامعه بشری وجود دارد، همه از آثار نیکوی نبوّت است و ما در مباحث گذشته هم بارها به این مطلب اشاره کرده ایم. بنا بر این، ابراهیم علیه السلام خدمات ارزنده و بزرگی به بشر کرده و حق بزرگی به گردن بشر امروز دارد؛ چه انسان ها به این خدمات توجّه داشته باشند یا از آنها بی خبر باشند».

ص :324


1- رواها فی مجمع البیان نقلاً عن تفسیر القمّی .(کما فی هامش المصدر).
2- المیزان فی تفسیر القرآن : 7/215 ، انظر تمام الکلام .

ص :325

ص :326

7 - لوط علیه السلام

7 - لوطعلیه السلام

اشاره

(1)

ص :327


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 12 / 140 باب 7 «قصص لوط علیه السلام ». کنز العمّال : 11 / 505 «لوط علیه السلام ».

3731 - لُوطٌ علیه السلام
3731 - لوطعلیه السلام

الکتاب :

«وَ لُوطا إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ أَ تَأْتُونَ الْفَاحِشَةَ مَا سَبَقَکُمْ بِهَا مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعَالَمِینَ» . (1)

(2)

الحدیث :

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :و أمّا القَریَةُ الّتی اُمطِرَت مَطرَ السَّوءِ فهِیَ سَدُومُ قَریَةُ قَومِ لُوطٍ ، أمطَرَ اللّهُ علَیهِم حِجارَةً مِن سِجِّیلٍ، یقولُ: مِن طِینٍ . (3)

علل الشرائع عن أبی بصیرٍ :قلتُ لأبی جَعفرٍ علیه السلام : کانَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یتعوَّذُ من البُخلِ؟ قالَ : نَعَم یا أبا محمّدٍ ، فی کلِّ صَباحٍ و مَساءٍ، و نَحنُ نَتَعوَّذُ باللّهِ مِن البُخلِ ، یقولُ اللّهُ : «و مَن یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَاُولئکَ هُمُ المُفْلِحونَ» (4) ، و ساُخبِرُکَ عن عاقِبَةِ البُخلِ :

إنّ قَومَ لُوطٍ کانوا أهلَ قَریَةٍ أشِحّاءَ علَی الطَّعامِ ، فأعقَبَهُم البُخلُ داءً لا دَواءَ لَهُ فی فُروجِهِم .

فقلتُ : و ما أعقَبَهُم ؟ فقالَ : إنّ قَریَةَ قَومِ لُوطٍ کانَتْ علی طریقِ السَّیّارَةِ إلَی الشّامِ و مِصرَ ، فکانَتِ السَّیّارَةُ تَنزِلُ بهِم فیُضَیِّفونَهُم ، فلَمّا کَثُرَ ذلکَ علَیهِم ضاقُوا بذلکَ ذَرعا بُخلاً و لُؤما ، فدَعاهُمُ البُخلُ إلی أن کانوا إذا نَزَلَ بِهِمُ الضَّیفُ فضَحوهُ مِن غَیرِ شَهوَةٍ بِهِم إلی ذلکَ ، و إنّما کانوا یَفعَلونَ ذلکَ بالضَّیفِ حتّی یَنکُلَ (5) النّازِلُ عَنهُم ، فشاعَ أمرُهُم فی القُری، و حَذِرَهُمُ النّازِلَةُ فأورَثَهُمُ البُخلُ بَلاءً لا یَستَطیعونَ دَفعَهُ عَن أنفُسِهِم مِن غَیرِ شَهوَةٍ لَهُم إلی ذلکَ ، حتّی صارُوا یَطلُبونَهُ مِن الرِّجالِ فی البِلادِ و یُعطونَهُم علَیهِ الجَعلَ .

ثُمّ قالَ : فأیُّ داءٍ أدْأی مِن البُخلِ و لا أضَرُّ عاقِبَةً و لا أفحَشُ عندَ اللّهِ تعالی ؟!

فقُلتُ لَهُ : جُعِلتُ فِداکَ، فهَل کانَ أهلُ قَریَةِ لُوطٍ کلُّهُم هکذا یَعمَلونَ ؟ فقالَ : نَعم إلاّ أهلَ بَیتٍ مِنهُم مِن المُسلِمینَ، أ ما تَسمَعُ لِقولِهِ تعالی: «فأخْرَجْنا مَن کانَ فِیها مِن المُؤمِنینَ * فَما وَجَدْنا فِیها غَیرَ بَیْتٍ مِنَ المُسْلِمینَ» (6) ؟! (7)

3731

لوط علیه السلام

قرآن :

«و لوط را [فرستادیم] هنگامی که به قوم خود گفت : آیا آن کار زشت را مرتکب می شوید که هیچ کس از جهانیان در آن بر شما پیشی نگرفته است؟!»

حدیث :

امام باقر علیه السلام :آن آبادی ای که باران عذاب برایشان بارید، سدوم، آبادی قوم لوط است که خداوند سنگ هایی از سجّیل، یعنی گِل، بر آنها باراند.

علل الشرائع_ به نقل از ابو بصیر _: به امام باقر علیه السلام عرض کردم رسول خدا صلی الله علیه و آله از بخل به خدا پناه می بُرد؟ حضرت فرمود : آری، ای ابا محمّد! او هر صبح و شام به خدا پناه می برد و ما نیز از بخل به خدا پناه می بریم. خداوند می فرماید : «و هر کس از بخل نفْس خود مصون بماند، ایشانند همان رستگاران». از فرجام بخل برایت بگویم.

قوم لوط اهل آبادی ای بودند که نسبت به خوراک بخل می ورزیدند و این بخل منجر به پدید آمدن درد بی درمانی در نیروی شهوت آنان شد.

عرض کردم : به چه منجر شد؟ فرمود : آبادی قوم لوط بر سر راه کاروان های شام و مصر قرار داشت و کاروانیان در شهر آنها فرود می آمدند و لوطیان از آنها پذیرایی می کردند. امّا چون کار فرود آمدن کاروانیان و پذیرایی از آنها بالا گرفت، بخل و خسّت ، آنان را در فشار قرار داد و این بخل کارشان را به آنجا کشاند که هرگاه مسافر در آبادی آنها فرود می آمد وی را بی سیرت می کردند، بدون آنکه این عملشان از روی شهوت باشد. بلکه بدان سبب چنین کاری با میهمان می کردند که از پیش آنها برود. بدین ترتیب، کار آنها در آبادی شایع شد و کاروانیان از آنها حذر می کردند و دیگر در آبادیشان فرود نمی آمدند و اینچنین، بخل و خسّت بلایی به سرشان آورد که نمی توانستند آن را از خود دور کنند، بدون آنکه میل و شهوتی به این عمل داشته باشند، تا اینکه کارشان به جایی رسید که به مردان شهرها مزد می دادند و از آنها تقاضای آن عمل را می کردند. حضرت سپس فرمود : پس، کدام درد بدتر و بد فرجامتر و نزد خداوند متعال زشت تر از بخل است؟

عرض کردم : فدایت شوم، آیا همه مردم آبادی لوط این کار را می کردند؟

فرمود : آری، به استثنای اعضای یک خانواده که مسلمان و تسلیم امر خدا بودند. آیا نشنیده ای سخن خدای متعال را که می فرماید : «پس، هر که را از مؤمنان در آن آبادی بود بیرون بردیم. ولی در آنجا جز یک خانه، از فرمانبران [خدا بیشتر ]نیافتیم».

ص :328


1- الأعراف : 80 .
2- (انظر) هود : 77 _ 83 ، الحِجر : 51 _ 77 ، الأنبیاء : 74 ، 75 ، الشعراء : 160 _ 175 ، النمل : 54 _ 58 ، العنکبوت : 28 _ 35 ، الصافّات : 133 _ 138 ، الذاریات: 31 _ 37 ، القمر: 33 _ 40 ، التحریم: 10 .
3- بحار الأنوار : 12/152/5 .
4- الحشر : 9 .
5- نکل عنه : نکص [ أی أحجم] (لسان العرب : 11/677) .
6- الذاریات : 35 و 36 .
7- علل الشرائع : 548/4 .

ص :329

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ما بَعَثَ اللّهُ نَبیّا بعدَ لُوطٍ إلاّ فی عِزٍّ مِن قَومِهِ (1) . (2)

کلام فی قصّة لوط علیه السلام و قومه فی فصول :

1 _ قصّته علیه السلام و قصة قومه فی القرآن :

«ک_ان لوط علیه السلام م_ن کلدان فی أرض بابل و من السابقین الأوّلین ممّن آمن بإبراهیم علیه السلام ، آمن به و قال : «إنّی مُهاجِرٌ إلی ربِّی» (3) ، فنجّاه اللّه مع إبراهیم إلَی الأرض المقدّسة أرضِ فلسطین (الأنبیاء : 71) فنزل فی بعض بلادها و هی مدینة سَدوم علی ما فی التواریخ و التوراة و بعض الروایات .

و کان أهل المدینة و ما والاها من المدائن _ و قد سمّاها اللّه فی کلامه ب «المُؤتَفِکات»(التوبة : 70) _ یعبدون الأصنام ، و یأتون بالفاحشة : اللواط ، وهم أوّل قوم شاع فیهم ذلک (الأعراف : 80) حتّی کانوا یأتون به فی نوادیهم من غیر إنکار ، و لم یَزَل تشیع الفاحشة فیهم حتّی عادت سُنّة قومیّة ابتلت به عامّتهم ، و ترکوا النساء و قطعوا السبیل (العنکبوت : 29).

فأرسل اللّه لوطا إلیهم (الشعراء : 162) فدعاهم إلی تقوَی اللّه و ترک الفحشاء و الرجوع إلی طریق الفطرة، و أنذرهم و خوّفهم ، فلم یَزِدهم إلاّ عُتوّا ، و لم یکن جوابهم إلاّ أن قالوا : ائتِنا بعذاب اللّه إن کنت من الصادقین ! و هدّدوه بالإخراج من بلدتهم ، و قالوا له : «لَئن لَم تَنْتَهِ یا لُوطُ لَتَکُونَنَّ مِنَ المُخْرَجینَ» (4) و «قالوا أخْرِجوا آلَ لُوطٍ مِنْ قَرْیَتِکُم إنّهُمْ اُناسٌ یَتَطَهَّرونَ» . (5)

امام صادق علیه السلام :خداوند بعد از لوط هیچ پیامبری نفرستاد مگر اینکه میان قومش عزّتی داشت.

گفتاری پیرامون داستان لوط علیه السلام و قوم او در چند فصل:

1 _ داستان لوط علیه السلام و قوم او در قرآن:

«لوط علیه السلام از کلدانیان سرزمین بابل و از شمار نخستین کسانی بود که به ابراهیم علیه السلام ایمان آوردند. او به حضرت ابراهیم ایمان آورد و گفت : «من به سوی پروردگار خود هجرت می کنم» و خداوند او را به همراه ابراهیم نجات داد و به سرزمین مقدس، خاک فلسطین، رفتند (انبیاء : 71) و لوط در یکی از شهرهای آن که بنا به تواریخ و تورات و برخی روایات، شهر سدوم بود، سکنا گزید.

مردم این شهر و شهرهای تابع آن _ که خداوند در قرآن آنها را مؤتفکات نامیده است _ (توبه : 70) بت می پرستیدند و عمل زشت لواط را مرتکب می شدند. اینان اولین قومی بودند که این عمل در میانشان شیوع یافت (اعراف : 80) به حدّی که در انجمن ها و محافل خود آن را انجام می دادند، بدون اینکه آن را بد بدانند (عنکبوت :29). این عمل زشت همچنان در میان این مردم شیوع داشت تا به صورت یک سنّت قومی در آمد و عموم مردم بدان مبتلا شدند و زن ها را وا گذاشتند و راه توالد و تناسل را بستند (عنکبوت : 29).

در چنین شرایطی بود که خداوند لوط را به سوی آنان فرستاد (شعراء : 162) و او مردم را به پرهیز از خدا و کنار گذاشتن فحشا و بازگشت به راه فطرت فرا خواند و به آنها اعلام خطر کرد و [از عاقبت ناگوار این امر و عذاب خدا ]ترساندشان، امّا جز بر عصیان و سرکشی آنها نیفزود و تنها جوابشان این بود که گفتند : اگر راست می گویی، عذاب خدا را بر ما فرود آر. همچنین آن حضرت را به اخراج از شهرشان تهدید کردند و گفتند : «ای لوط! اگر دست بر نداری بیرونت خواهیم کرد» و «گفتند : خاندان لوط را از آبادی خود بیرون کنید که آنان مردمی در پی پاکی اند».

ص :330


1- روی فی کنز العمّال : 32361 عن أبی هریرة : «ما بعث اللّه بعده نبیّا إلاّ فی ثروة من قومه» . و الصحیح ما فی المتن .
2- بحار الأنوار : 12/157/8 .
3- العنکبوت : 26 .
4- الشعراء : 167 .
5- النمل : 56 .

ص :331

2 _ عاقبة أمرهم :

لم یَزَل لوط علیه السلام یدعوهم إلی سبیل اللّه و ملازمة سنّة الفطرة و ترک الفحشاء وهم یصرّون علی عمل الخبائث ، حتَّی استقرّ بهم الطغیان و حقّت علیهم کلمة العذاب ، فبعث اللّه رسلاً من الملائکة المکرّمین لإهلاکهم ، فنزلوا أوّلاً علی إبراهیم علیه السلام و أخبروه بما أمرهم اللّه به من إهلاک قوم لوط ، فجادلهم إبراهیم علیه السلام لعلّه یردّ بذلک عنهم العذاب ، و ذکّرهم بأنّ فیهم لوطا ، فردّوا علیه بأنّهم أعلم بموقع لوط و أهله ، و أنّه قد جاء أمر اللّه و أنّ القوم آتیهم عذاب غیر مردود (العنکبوت : 32 ، هود : 76 ».

فمضَوا إلی لوط فی صُوَرِ غِلمان مُرد و دخلوا علیه ضیفا ، فشقّ ذلک علی لوط و ضاق بهم ذرعا؛ لِما کان یعلم من قومه أ نّهم سیتعرّضون لهم و أنّهم غیر تارکیهم البتّة ، فلم یلبث دون أن سمع القوم بذلک و أقبلوا یُهرَعون إلیه وهم یستبشرون ، و هجموا علی داره ، فخرج إلیهم و بالغ فیوعظهم و استثارة فُتوّتهم و رشدهم حتّی عرض علیهم بناته ، و قال : یا قوم ، إنّ هؤلاء بناتی هنّ أطهر لکم، فاتّقوا اللّه و لا تخزونی فی ضیفی . ثمّ استغاث و قال : أ لیس منکم رجل رشید ؟ ! فردّوا علیه أنّه لیس لهم فی بناته إربة ، و أنّهم غیر تارکی أضیافه البتّة ، حتّی أیس لوط و قال : «لَوْ أنّ لِی بِکُمْ قُوَّةً أو آوِی إلی رُکْنٍ شَدیدٍ» . (1)

قالت الملائکة عند ذلک : یا لوط إنّا رسل ربّک ، طِب نفسا إنّ القوم لن یصلوا إلیک . فطمسوا أعین القوم فعادوا عمیانا یتخبّطون و تفرّقوا ( القمر : 37) .

ثمّ أمروا لوطا علیه السلام أن یسری بأهله من لیلته بقطع من اللیل و یتّبع أدبارهم ، و لا یلتفت منهم أحد إلاّ امرأته ؛ فإنّه مصیبها ما أصابهم . و أخبروه أ نّهم سیُهلکون القوم مصبحین (هود: 81 ، الحِجْر: 66) . فأخذت الصیحةُ القوم مُشرِقین ، و أرسل اللّه علیهم حجارة من طین مُسوَّمة عند ربّک للمسرفین ، و قلبَ مدائنهم علیهم فجعل عالیَها سافلَها ، و أخرج من کان فیها من المؤمنین فلم یجد فیها غیر بیت من المسلمین و هو بیت لوط ، و ترک فیها آیة للذین یخافون العذاب الألیم (الذاریات : 37 و غیرها) .

و فی اختصاص الإیمان و الإسلام بیت لوط علیه السلام و شمول العذاب لمدائنهم دلالة ، أوّلاً: علی أنّ القوم کانوا کفّارا غیر مؤمنین ، و ثانیا : علی أنّ الفحشاء ما کانت شائعة فیما بین الرجال منهم فحسب ؛ إذ لو کان الأمر علی ذلک و النساء بریئات منها و کان لوط یدعو الناس إلَی الرجوع إلی سبیل الفطرة و سنّة الخلقة _ التی هی مواصلة الرجال و النساء _ لاتّبعته عدّة من النساء و اجتمعن حوله و آمنّ به طبعا ، و لم یذکر من ذلک شیء فی کلامه سبحانه . و فی ذلک تصدیق ما تقدّم فی الأخبار المأثورة أنّ الفحشاء شاعت بینهم ، و اکتفَی الرجال بالرجال باللواط ، و النساء بالنساء بالسحق .

2 _ فرجام کار قوم لوط:

لوط علیه السلام پیوسته مردم را به راه خدا و پیروی از قانون فطرت و کنار گذاشتن فحشا دعوت می کرد. اما آنان همچنان به کار کثیف خود ادامه می دادند، تا جایی که طغیان و نافرمانی در جانشان نشست و سزاوار عذاب شدند. در این هنگام، خداوند مأمورانی از فرشتگان گرامی خود را برای هلاک کردن آنها فرستاد. فرشتگان ابتدا نزد ابراهیم رفتند و مأموریت خود را برای نابود کردن قوم لوط به او خبر دادند. ابراهیم با آنان بحث و گفت و گو کرد تا شاید بدین وسیله عذاب را از آنان باز گرداند. او به فرشتگان گفت که لوط در میان آن مردم به سر می برد، امّا فرشتگان در پاسخ او گفتند که آنها موقعیت لوط و خاندانش را بهتر می دانند و فرمان خدا رسیده و عذابی برگشت نا پذیر به سراغ آن مردم خواهد آمد (عنکبوت : 32، هود : 76).

فرشتگان سپس به صورت پسرکانی نورسته پیش لوط رفتند و به عنوان میهمان بر او وارد شدند. این جریان بر لوط گران آمد و از کار آنان درمانده شد؛ چون می دانست که قومش به زودی متعرض آنان خواهند شد و هرگز از آنان دست بر نخواهند داشت. چندی نگذشت که مردم جریان را شنیدند و با شتاب و خوشحالی به سوی لوط آمدند و به خانه اش هجوم بردند. لوط علیه السلام از خانه اش بیرون آمد و تا جایی که توانست نصیحتشان کرد و سعی نمود غیرت و مردانگی آنها را برانگیزد و حتی دختران خود را به آنان پیشنهاد کرد و فرمود : ای قوم من! اینان دختران منند، آنان برای شما پاکیزه ترند. پس از خدا بترسید و مرا در باب میهمانانم رسوا مکنید. سپس فریاد کمک سر داد و فرمود : آیا در میان شما آدم فهمیده ای پیدا نمی شود؟ امّا مردم جواب دادند که به دختران او نیازی ندارند و به هیچ وجه دست از سر میهمانانش برنخواهند داشت. بالاخره لوط نومید شد و گفت : «کاش در برابر شما قدرتی داشتم یا به تکیه گاهی استوار پناه می جستم» .........

در این هنگام فرشتگان گفتند : ای لوط! ما فرستادگان پروردگار تو هستیم. خاطر آسوده دار که این قوم هرگز به تو دست نیابند. سپس نور چشم مردم را گرفتند و جماعت کورمال کورمال پراکنده شدند (قمر : 37).

آنگاه به لوط دستور دادند که همان شب، پاسی از شب گذشته، خانواده اش را حرکت دهد و خودش به دنبال آنان رود و هیچ کس پشت سرش را ننگرد جز زنش؛ زیرا به او نیز همان عذابی می رسد که به مردم خواهد رسید و به او خبر دادند که مردم صبحگاهان هلاک خواهند شد (هود : 81، حجر : 66).

هنگام طلوع آفتاب، صیحه قوم لوط را فرا گرفت و خداوند سنگ هایی از گل که نزد پروردگارت نشان دار بود، برایشان فرو باراند و شهرهایشان را بر سرشان واژگون ساخت و آنها را زیر و رو کرد و همه مؤمنانی را که در شهر بودند نجات داد و در آنجا جز یک خانه از مسلمانان یعنی همان خانه لوط را نیافت و در آن سرزمین برای کسانی که از عذاب دردناک می ترسند، نشانه ای بر جای گذاشت (ذاریات : 37 و آیاتی دیگر).

این مسأله که ایمان و اسلام اختصاص به خانه لوط داشته و عذاب همه شهرهای قوم لوط را در بر گرفته دلیل بر آن است که اولاً : همه قوم کافر و نا مؤمن بوده اند. ثانیا : فحشا تنها میان مردان آنان شایع نبوده؛ زیرا اگر چنین بود و زنان از فحشا پاک و مبرّا بودند و با توجه به اینکه لوط به راه فطرت و سنّت و قانون خلقت که همان پیوند زنان و مردان با یکدیگر است دعوت می کرد، طبعا باید عدّه ای از زن ها از لوط پیروی می کردند و دور او جمع می شدند و به وی ایمان می آوردند، حال آنکه در این باره چیزی در کتاب خدای سبحان نیامده است و این نکته خود مؤیّد مطلبی است که در اخبار پیش گفته آمده و می گوید فحشاء در میان آنان شیوع داشته است و مردها با مردها لواط می کرده اند و زن ها با زن ها مساحقه.

ص :332


1- هود : 80 .

ص :333

3 _ شخصیّة لوط علیه السلام المعنویّة :

کان علیه السلام رسولاً من اللّه إلی أهل المؤتفکات و هی مدینة سَدوم و ما والاها من المدائن ، و یقال : کانت أربع مدائن : سَدوم و عَمورة و صوغر و صبوییم ، و قد أشرکه فی جمیع المقامات الروحیّة التی وصف بها أنبیاءه الکرام .

و ممّا وصفه به خاصّة ما فی قوله : «و لُوطا آتَیْناهُ حُکْما و عِلْما و نَجَّیْناهُ مِن القَرْیَةِ الّتی کانَتْ تَعْمَلُ الخَبائِثَ إنّهُمْ کانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فاسِقینَ * و أدْخَلْناهُ فی رَحْمَتِنا إنّهُ مِنَ الصّالِحینَ» . (1)

3 _ شخصیت معنوی لوط علیه السلام :

لوط علیه السلام فرستاده خداوند به سوی مردم مؤتفکات، یعنی شهر سدوم و شهرهای تابعه آن، بود. گفته می شود که مؤتفکات عبارت بودند از : سدوم، عموره، صوغر و صبوییم. خداوند حضرت لوط را نیز در کلیه مقامات معنوی ای که در وصف پیامبران گرامیش ذکر کرده، شریک ساخته است. از وصف های مخصوص او این است که می فرماید : «لوط را حکمت و علم دادیم و او را از آبادی ای که کارهای پلید می کرد نجات دادیم که آنان مردمی بد و فاسق بودند. و او را در رحمت خود داخل ساختیم و او از شایستگان است».

ص :334


1- الأنبیاء : 74 ، 75 .

4 _ لوط علیه السلام و قومه فی التّوراة :

ذکرت التوراة (1) أنّ لوطا کان ابن أخی أبرام _ إبراهیم _ هاران بن تارخ ، و کان هو و أبرام فی بیت تارخ فی اُور الکلدانیّین ، ثمّ هاجر تارخ اُورا قاصدا أرض الکنعانیّین ، فأقام بلدة حاران و معه أبرام و لوط و مات هناک .

ثمّ إنّ أبرام بأمر من الربّ خرج من حاران و معه لوط ، و لهما مال کثیر و غلمان اکتسبا ذلک فی حاران ، فأتی أرض کنعان . و کان یرتحل أبرام ارتحالاً متوالیا نحو الجنوب ، ثمّ أتی مصر ، ثمّ صعد من هناک جنوبا نحو بیت إیل فأقام هناک .

و لوط السائر مع أبرام أیضا کان له غنم و بقر و خیام ، و لم یحتملهما الأرض أن یسکنا و وقعت مخاصمة بین رعاة مواشیهما فتفرّقا فأحذرا من وقوع النزاع و التشاجر؛ فاختار لوط دائرة الاُردنّ و سکن فی مدن الدائرة و نقل خیامه إلی سَدوم ، و کان أهل سدوم أشرارا و خُطاة لدی الربّ جدّا ، و نقل أبرام خیامه و أقام عند بلوطات ممرا التی فی حبرون .

ثمّ وقعت حرب بین ملوک سَدوم و عَمورة و إدمة و صبوییم و صوغر من جانب ، و أربعة من جیرانهم من جانب ، انهزم فیها ملک سدوم و من معه من الملوک ، و أخذ العدوُّ جمیع أملاک سدوم و عمورة و جمیع أطعمتهم ، و اُسِر لوط فیمن اُسر و سُبی جمیع أمواله . و انتهَی الخبر إلی أبرام ، فخرج فیمن معه من الغلمان _ و کانوا یزیدون علی ثلاث مائة _ فحاربهم و هزمهم ، و أنجی لوطا و جمیع أمواله من الأسر و السبی ، و ردّه إلی مکانه الذی کان مقیما فیه (ملخّص ما فی التوراة من صدر قصّة لوط) .

قالت التوراة (2) : و ظهر له _ لأبرام _ الربّ عند بلوطات ممرا و هو جالس فی باب الخیمة وقت حرّ النهار ، فرفع عینیه و نظر و إذا ثلاثة رجال واقفون لدیه . فلمّا نظر رکض لاستقبالهم من باب الخیمة و سجد إلی الارض . و قال : یا سیّد ، إن کنت قد وجدت نعمة فی عینیک فلا تتجاوز عبدک ، لیؤخذ قلیل ماء و اغسلوا أرجلکم و اتّکئوا تحت هذه الشجرة ، فآخذ کسرة خبز فتسندون قلوبکم ثمّ تجتازون لأنّکم قد مررتم علی عبدکم ، فقالوا : هکذا نفعل کما تکلّمت .

فأسرع إبراهیم إلَی الخیمة إلی سارة و قال : أسرِعی بثلاث کیلات دقیقا سمیدا اعجنی و اصنعی خبز ملّة . ثمّ رکض إبراهیم الَی البقر و أخذ عِجلاً رخصا و جیّدا و أعطاه للغلام فأسرع لیعمله ، ثمّ أخذ زُبدا و لَبنا و العجل الذی عمله و وضعها قدّامهم . و إذ کان هو واقفا لدیهم تحت الشجرة أکلوا . و قالوا له : أین سارة امرأتک ؟ فقال : ها هی فی الخیمة ، فقال : إنّی أرجع إلیک نحو زمان الحیاة و یکون لسارة امرأتک ابن . و کانت سارة سامعة فی باب الخیمة و هو وراءه . و کان إبراهیم و سارة شیخَین متقدّمین فی الأیّام . و قد انقطع أن یکون لسارة عادة کالنساء . فضحکت سارة فی باطنها قائلة : أ بعدَ فَنائی یکون لی تنعّم و سیّدی قد شاخ ؟! فقال الربّ لإبراهیم : لما ذا ضحکت سارة قائلة : أ فبِالحقیقة ألِد و أنا قد شختُ ؟! هل یستحیل علَی الربّ شیء ؟! فی المیعاد أرجع إلیک نحو زمان الحیاة و یکون لسارة ابن ، فأنکرت سارة قائلة : لم أضحک ! لأنّها خافت . فقال : لا ، بل ضحکتِ .

ثم قام الرجال من هناک و تطلّعوا نحو سَدوم ، و کان إبراهیم ماشیا معهم لیشیّعهم ، فقال الربّ : هل اُخفی عن إبراهیم ما أنا فاعله ؟ و إبراهیم یکون اُمّة کبیرة و قویّة و یتبارک به جمیع اُمم الأرض . لأنّی عرفته لکی یوصی بنیه و بیته من بعده أن یحفظوا طریق الربّ لیعملوا بِرّا و عدلاً ؛ لکی یأتی الربّ لإبراهیم بما تکلّم به .

فقال الربّ : إنّ صراخ سدوم و عمورة قد کثر و خطیئتهم قد عظمت جدّا ، أنزل و أری هل فعلوا بالتمام حسب صراخها الآتی إلیّ و إلاّ فأعلم . و انصرف الرجال من هناک و ذهبوا نحو سدوم .

و أمّا إبراهیم فکان لم یزل قائما أمام الربّ ، فتقدّم إبراهیم و قال : أ فتهلک البارّ مع الأثیم ؟ عسی أن یکون خمسون بَرّا فی المدینة ، أ فتهلک المکان و لا تصفح عنه من أجل الخمسین بارّا الذین فیه ؟! حاشا لک أن تفعل مثل هذا الأمر أن تمیت البارّ مع الأثیم فیکون البارّ کالأثیم ، حاشاک . أ دیّان کلّ الأرض لا یصنع عدلاً ؟! فقال الربّ : إن وجدت فی سدوم خمسین بارّا فی المدینة فإنّی أصفح عن المکان کلّه من أجلهم . فأجاب إبراهیم و قال : إنّی قد شرعت اُکلّم المولی و أنا تراب و رماد ، ربّما نقص الخمسون بارّا خمسة ، أ تهلک کلّ المدینة بالخمسة ؟ فقال الربّ : لا اُهلک إن وجدت هناک خمسة و أربعین . فعاد یکلّمه أیضا ، و قال : عسی أن یوجد هناک أربعون ، فقال : لا أفعل من أجل الأربعین . فقال : لا یسخط المولی فأتکلّم عسی أن یوجد هناک ثلاثون ، فقال : لا أفعل إن وجدت هناک ثلاثین ، فقال : إنّی قد شرعت اُکلّم المولی عسی أن یوجد هناک عشرون ، فقال : لا اُهلک من أجل العشرین .

فقال : لا یسخط المولی فأتکلّم هذه المرّة فقط عسی أن یوجد هناک عشرة ، فقال : لا اُهلک من أجل العشرة . و ذهب الربّ عند ما فرغ من الکلام مع إبراهیم ، و رجع إبراهیم إلی مکانه .

فجاء (3) المَلاکان الی سدوم مساءً و کان لوط جالسا فی باب سدوم ، فلمّا رآهما لوط قام لاستقبالهما و سجد بوجهه إلَی الأرض ، و قال : یا سیّدیّ مِیلا إلی بیت عبدکما و بِیتا و اغسلا أرجلکما ثمّ تبکران و تذهبان فی طریقکما ، فقالا : لا بل فی الساحة نبیت ، فألحّ علیهما جدّا ، فمالا إلیه و دخلا بیته ، فصنع لهما ضیافة و خبزا فطیرا فأکلا .

و قبل ما اضطجعا أحاط بالبیت رجال المدینة رجال سدوم من الحَدَث إلَی الشیخ کلّ الشعب من أقصاها ، فنادوا لوطا و قالوا له : أین الرجلان اللذان دخلا إلیک اللیلة ؟ أخرِجْهما إلینا لنعرفهما ، فخرج إلیهم لوط إلَی الباب و أغلق الباب وراءه ، و قال : لا تفعلوا شرّا یا إخوتی ، هوذا لی ابنتان لم یعرفا رجلاً اُخرجهما إلیکم فافعلوا بهما کما یحسن فی عیونکم ، و أمّا هذان الرجلان فلا تفعلوا بهما شیئا لأنّهما قد دخلا تحت ظلّ سقفی .

فقالوا : ابعُدْ إلی هناک . ثمّ قالوا : جاء هذا الإنسان لیتغرّب و هو یحکم حکما ، الآن نفعل بک شرّا أکثر منهما ، فألحّوا علَی الرجل لوط جدّا و تقدّموا لیکسروا الباب ، فمدّ الرجلان أیدیهما و أدخلا لوطا إلیهما إلَی البیت ، و أغلقا الباب . و أمّا الرجال الذین علی باب البیت فضرباهم بالعمی من الصغیر إلَی الکبیر ، فعجزوا عن أن یجدوا الباب .

و قال الرجلان للوط : من لک أیضا هاهنا أصهارک و بنیک و بناتک و کلّ من لک فی المدینة اُخرج من المکان ؛ لأنّنا مهلکان هذا المکان إذ قد عظم صراخهم أمام الربّ ، فأرسلَنا الربّ لنهلکهم . فخرج لوط و کلّم أصهاره الآخذین بناته و قال : قوموا اخرُجوا من هذا المکان ؛ لأنّ الربّ مهلک المدینة ، فکان کمازحٍ فی أعین أصهاره .

و لمّا طلع الفجر کان المَلاکان یعجّلان لوطا قائلین : قم خذ امرأتک و ابنَتیک الموجودَتین لئلاّ تهلک بإثم المدینة ، و لمّا توانی أمسک الرجلان بیده و بید امرأته و بید ابنَتیه لشفقة الربّ علیه و أخرجاه ، وضعاه خارج المدینة .

و کان لمّا أخرجاهم إلی خارج أنّه قال : اهربْ لحیاتک ، لا تنظرْ إلی ورائک و لا تقف فی کلّ الدائرة . اهرب إلَی الجبل لئلاّ تهلک . فقال لهما لوط : لا یا سیّد هو ذا عبدک قد وجد نعمة فی عینیک و عظّمت لطفک الذی صنعت إلیّ باستبقاء نفسی ، و أنا لا أقدر أن أهرب إلَی الجبل ، لعلّ الشرّ یدرکنی فأموت ، هو ذا المدینة هذه قریبة للهرب إلیها ، و هی صغیرة أهرب إلی هناک ، أ لیست هی صغیره فتحیا نفسی ؟ فقال له : إنّی قد رفعت وجهک فی هذا الأمر أیضا أن لا أقلب المدینة التی تکلّمت عنها ، أسرعْ اهربْ إلی هناک لأنّی لا أستطیع أن أفعل شیئا حتّی تجیء إلی هناک ؛ لذلک دعی اسم المدینة صوغر .

و إذا أشرقت الشمس علَی الأرض دخل لوط إلی صوغر ، فأمطر الربّ علی سدوم و عمورة کبریتا و نارا من عند الربّ من السماء ، و قلب تلک المدن و کلّ الدائرة و جمیع سکّان المدن و نبات الأرض ، و نظرت امرأته من ورائه فصارت عمود ملح . و بکّر إبراهیم فی الغد إلی المکان الذی وقف فیه أمام الربّ و تطلّع نحو سدوم و عمورة و نحو کلّ أرض الدائرة ، و نظر و إذا دخان الأرض یصعد کدخان الأتون . و حدث لما أخرب اللّه مدن الدائرة أنّ اللّه ذکر إبراهیم . و أرسل لوطا من وسط الانقلاب حین قلب المدن التی سکن فیها لوط .

و صعد لوط من صوغر و سکن فی الجبل و ابنتاه معه ؛ لأنّه خاف أن یسکن فی صوغر ، فسکن فی المغارة هو و ابنتاه . و قالت البکر للصغیرة : أبونا قد شاخ و لیس فی الأرض رجل لیدخل علینا کعادة کلّ الأرض ، هلمّ نسقی أبانا خمرا و نضطجع معه ، فنحیی من أبینا نسلاً ! فسَقَتا أباهما خمرا فی تلک اللیلة ، و دخلت البکر و اضطجعت مع أبیها و لم یعلم باضطجاعها و لا بقیامها . و حدث فی الغد أنّ البکر قالت للصغیرة : إنّی قد اضطجعت البارحة مع أبی ، نسقیه خمرا اللیلة أیضا فادخلی اضطجعی معه، فنحیی من أبینا نسلاً . فسَقَتا أباهما خمرا فی تلک اللیلة أیضا ، و قامت الصغیرة و اضطجعت معه . و لم یعلم باضطجاعها و لا بقیامها . فحبلت ابنتا لوط من أبیهما ، فولدت البکر ابنا و دعت اسمه موآب و هو أبو الموآبیّین إلَی الیوم ، و الصغیرة أیضا ولدت ابنا و دعت اسمه بن عمّی و هو أبو بنی عمّون الَی الیوم . انتهی .

هذا ما قصّته التوراة فی لوط و قومه نقلناه علی طوله لیتّضح به ما تخالف القرآن الکریم من وجه القصّة و من وجوه غیرها .

ففیها کون الملک المرسل للبشری و العذاب مَلکَین اثنین ، و قد عبّر القرآن بالرسل بلفظ الجمع و أقلّه ثلاثة .

و فیها أنّ أضیاف إبراهیم أکلوا ممّا صنعه و قدّمه إلیهم ، و القرآن ینفی ذلک و یقصّ أنّ إبراهیم خاف إذ رأی أنّ أیدیهم لا تصل إلیه .

و فیها إثبات بنتین للوط ، و القرآن یعبّر بلفظ البنات . و فیها کیفیّة إخراج الملائکة لوطا و کیفیّة تعذیب القوم و صیرورة المرأة عمودا من ملح و غیر ذلک .

و فیها نسبة التجسّم صریحة إلَی اللّه سبحانه ، و ما ذکرته من قصّة لوط مع بنتیه أخیرا ، و القرآن ینزّه ساحة الحقّ سبحانه عن التجسّم و یبرّئ أنبیاءه و رسله عن ارتکاب ما لا یلیق بساحة قدسهم» . (4)

4 _ لوط علیه السلام و قوم او در تورات:

تورات می گوید که لوط برادر زاده اَبرام _ ابراهیم _ هاران بن تارخ بود و با ابراهیم در خانه تارخ در شهر اور کلدانیان به سر می برد. پس از چندی تارخ به قصد سرزمین کنعانیان از اور مهاجرت کرد و به همراه ابرام و لوط در شهر حاران اقامت نمود و در همان جا درگذشت.

بعدا، ابرام به فرمان پروردگار با لوط و اموال و غلامان فراوان که در حاران بدست آورده بود، این شهر را ترک گفت و به سرزمین کنعان آمد. او پیاپی به سمت جنوب کوچ می کرد تا به مصر آمد و از آنجا به جنوب، به سمت بیت ایل، رهسپار شد و در آنجا رحل اقامت افکند.

لوط نیز که ابراهیم را همراهی می کرد، برای خود گوسفند و گاو و خیمه ها داشت و آن سرزمین گنجایش سکونت این دو نفر را نداشت و میان چوپانانِ رمه های آن دو نزاع در گرفت و ابراهیم و لوط برای پرهیز از وقوع مشاجره و درگیری، از هم جدا شدند. لوط وادی اردن را انتخاب کرد و در شهرهای این وادی سکنا گزید و چادرهایش را به سدوم منتقل کرد. سدومیان مردمی شرور و نزد پروردگار بسیار خطاکار و گنهکار بودند. ابرام چادرهای خود را منتقل کرد و در بلوطستان ممرا که در حبرون است، اقامت گزید.

سپس، میان شاهان سدوم و عموره و ادمه و صبوییم و صوغر از یک سو و چهار تن از پادشاهان همسایه از سوی دیگر جنگی در گرفت که در این جنگ پادشاه سدوم و پادشاهان متّحد او شکست خوردند و دشمن، کلیه املاک و خوراکی های سدوم و عموره را گرفت و لوط نیز با دیگران اسیر شد و تمامی دارایی هایش به تاراج رفت. خبر به ابرام رسید و او با کلیه غلامان خود _ که متجاوز از سیصد نفر بودند _ بیرون آمد و با آنان جنگید و شکستشان داد و لوط و تمام اموال او را از اسارت و یغما نجات داد و او را به مکانی که در آنجا اقامت داشت، برگرداند [خلاصه شده از آغاز داستان لوط در تورات].

تورات می گوید : «و خداوند در بلوطستان ممرا بر وی _ ابراهیم _ ظاهر شد و او در گرمای روز در خیمه نشسته بود. ناگاه چشمان خود را بلند کرده دید که سه مرد در مقابل او ایستاده اند و چون ایشان را دید از در خیمه به استقبال ایشان شتافت و رو بر زمین نهاد. و گفت ای مولا! اکنون اگر منظور نظر تو شدم از نزد بنده خود در مگذر. اندک آبی برگرفته و پای شسته در زیر درخت بیارامید و لقمه نانی بیاورم تا دل های خود را تقویت دهید و پس از آن روانه شوید ؛ زیرا بر بنده خود گذر کرده اید. پس گفتند : چنین کنیم که تو گفتی.

پس، ابراهیم به خیمه نزد ساره شتافت و گفت : سه کیل آردِ میده (سفید) به زودی حاضر کن و آن را خمیر کرده گرده ها بساز. سپس ابراهیم به سوی رمه [گاو ]شتافت و گوساله نازک و خوبی را گرفته، به غلام خود داد تا زود طبخ نماید. پس کره و شیر و گوساله را که ساخته بود گرفته، پیش روی ایشان گذاشت و خود در مقابل ایشان زیر درخت ایستاد تا خوردند و به وی گفتند : زوجه ات ساره کجاست؟ گفت : اینک در خیمه است. گفت : من در همین ایّام در سال آینده نزد تو خواهم برگشت و زوجه ات ساره را پسری خواهد شد و ساره بر در پشتی خیمه بود و شنید. و ابراهیم و ساره پیر و سالخورده بودند و عادت زنانه از ساره منقطع شده بود. پس ساره در دل خود بخندید و گفت آیا بعد از فرسودگی مرا شادابی خواهد بود! و آقایم نیز پیر شده است. خداوند به ابراهیم گفت : ساره چرا خندید و گفت: آیا واقعا خواهم زایید در حالی که پیر هستم؟ مگر امری نزد خداوند محال است؟ در وقت موعود در همین ایّام نزد تو خواهم برگشت و ساره را پسری خواهد شد. آنگاه ساره انکار کرده گفت : نخندیدم؛ چون که ترسید. گفت : نی، بلکه خندیدی .

پس، آن مردان از آنجا برخاسته متوجّه سدوم شدند و ابراهیم ایشان را مشایعت نمود. و خداوند گفت : آیا آنچه من می کنم از ابراهیم مخفی دارم؟ و حال آنکه از ابراهیم هر آینه امّتی بزرگ و زور آور پدید خواهد آمد و جمیع امّت های جهان از او برکت خواهند یافت؛ زیرا او را می شناسم که فرزندان و اهل خانه خود را بعد از خود فرمان خواهد داد، تا طریق خداوند را حفظ نمایند و عدالت و انصاف را به جا آورند تا خداوند آنچه به ابراهیم گفته است، به وی برساند.

پس خداوند گفت: چون که فریاد سدوم و عموره زیاد شده است و خطای ایشان بسیار گران، اکنون نازل می شوم تا ببینم این فریادی را که به من رسیده به انجام رسانده اند و الاّ خواهم دانست. آن گاه آن مردان از آنجا به سوی سدوم متوجّه شده برفتند و ابراهیم در حضور خداوند هنوز ایستاده بود.

پس، ابراهیم نزدیک آمد گفت : آیا عادل را با شریر هلاک خواهی کرد؟ شاید در شهر پنجاه عادل باشند، آیا آن را هلاک خواهی کرد و آن مکان را به خاطر پنجاه عادل که در آن باشند نجات نخواهی داد؟ حاشا از تو که مثل این کار بکنی که عادلان را با شریران هلاک سازی و عادل و شریر مساوی باشند، حاشا از تو! آیا داور تمام جهان انصاف نخواهد کرد؟ خداوند گفت : اگر پنجاه عادل در شهر سدوم یابم، هر آینه تمام آن مکان را به خاطر ایشان رهایی دهم.

ابراهیم در جواب گفت : اینک من خاک و خاکستر هستم، جرأت کردم که به خداوند سخن گویم. شاید از آن پنجاه عادل پنج کم باشد. آیا تمام شهر را به سبب پنج هلاک خواهی کرد؟ خداوند گفت : اگر چهل و پنج در آنجا یابم، آن را هلاک نکنم. بار دیگر بدو عرض کرده گفت : هر گاه در آنجا چهل یافت شوند؟ گفت : به خاطر چهل آن را نکنم. گفت : زنهار غضب خداوند افروخته نشود، تا سخن گویم. شاید در آنجا سی پیدا شوند. گفت : اگر در آنجا سی یابم، این کار را نخواهم کرد. گفت : اینک جرأت کردم که به خداوند عرض کنم اگر بیست در آنجا یافت شوند؟ گفت : به خاطر بیست آن را هلاک نکنم.

گفت : خشم خداوند افروخته نشود تا این دفعه را فقط عرض کنم، شاید ده در آنجا یافت شوند؟ گفت: به خاطر ده آن را هلاک نخواهم ساخت. پس، خداوند چون گفتگو را با ابراهیم به اتمام رسانید برفت و ابراهیم به مکان خویش مراجعت کرد.

و وقت عصر آن دو فرشته وارد سدوم شدند و لوط به دروازه سدوم نشسته بود و چون لوط ایشان را بدید به استقبال ایشان برخاسته رو بر زمین نهاد و گفت : اینک ای آقایان من! به خانه بنده خود بیایید و شب را به سر برید و پای های خود را بشویید و بامدادان برخاسته راه خود را پیش گیرید. گفتند : نی، بلکه شب را در کوچه به سر بریم. امّا چون ایشان را الحاح بسیار نمود با او آمده به خانه اش داخل شدند و برای ایشان ضیافتی نمود و نان فطیر پخت؛ پس تناول کردند.

و به خواب هنوز نرفته بودند که مردان شهر یعنی سدوم از جوان و پیر تمام قوم از هر جانب خانه وی را احاطه کردند. و به لوط ندا در داده گفتند : آن دو مرد که امشب به نزد تو در آمدند کجا هستند، آنها را نزد ما بیرون بیاور تا ایشان را بشناسیم. آن گاه لوط نزد ایشان به درگاه بیرون آمد و در را از عقب خود ببست و گفت ای برادران من ! زنهار، بدی نکنید.

اینک من دو دختر دارم که مرد را نشناخته اند. ایشان را الآن نزد شما بیرون آورم و آنچه در نظر شما پسند آید با ایشان بکنید، لکن کاری بدین دو مرد ندارید؛ زیرا که برای همین زیر سایه سقف من آمده اند.

گفتند : دور شو. سپس گفتند : این یکی آمد تا نزیل ما شود و پیوسته داوری می کند. الآن با تو از ایشان بدتر کنیم. پس بر آن مرد یعنی لوط بشدّت هجوم آورده نزدیک آمدند تا در را بشکنند. آن گاه آن دو مرد دست خود را پیش آورده لوط را نزد خود به خانه در آوردند و در را بستند. امّا آن اشخاصی را که به در خانه بودند از خُرد و بزرگ به کوری مبتلا کردند که از جستن در، خویشتن را خسته ساختند.

و آن دو مرد به لوط گفتند : آیا کسی دیگر در این جا داری؟ دامادان و پسران و دختران خود و هر که را در شهر داری از این مکان بیرون آور؛ زیرا که ما این مکان را هلاک خواهیم ساخت؛ چون که فریاد شدید ایشان به حضور خداوند رسیده و خداوند ما را فرستاده تا آن را هلاک کنیم. پس، لوط بیرون رفته با دامادان خود که دختران او را گرفتند مکالمه کرده ، گفت: برخیزید و از این مکان بیرون شوید؛ زیرا خداوند این شهر را هلاک می کند، امّا به نظر دامادان مسخره آمد.

و هنگام طلوع فجر آن دو فرشته لوط را شتابانیده گفتند برخیز و زن خود را با این دو دختر که حاضرند بردار، مبادا در گناه شهر هلاک شوی. و چون تأخیر می نمود آن مردان دست او و دست زنش و دست هر دو دخترش را گرفتند؛ چون که خداوند بر وی شفقت نمود و او را بیرون آورده در خارج شهر گذاشتند.

و چنین شد که چون ایشان را بیرون آوردند، یکی به وی گفت: جان خود را دریاب و از عقب خود منگر و در تمام وادی ما مایست بلکه به کوه بگریز مبادا هلاک شوی. لوط بدیشان گفت : ای آقا! چنین مباد. همانا بنده ات در نظرت التفات یافته است و احسانی عظیم به من کردی که جانم را رستگار ساختی و من قدرت آن را ندارم که به کوه فرار کنم، مبادا این بلا مرا فرو گیرد و بمیرم. اینک این شهر نزدیک است برای فرار کردن و نیز کوچک است تا بدان فرار کنم. آیا کوچک نیست تا جانم زنده بماند؟ بدو گفت : اینک در این امر نیز تو را اجابت فرمودم. تا شهری را که سفارش آن را نمودی واژگون نسازم. بدان جا به زودی فرار کن؛ زیرا تا تو بدان جا نرسی، هیچ نمی توانم کرد. از این سبب آن شهر مسمّی به صوغر شد.

و چون آفتاب بر زمین طلوع کرد لوط به صوغر داخل شد. آن گاه خداوند بر سدوم و عموره، گوگرد و آتش از آسمان بارانید. و آن شهر و تمام وادی و جمیع سکنه شهرها و نبات زمین را واژگون ساخت. امّا زن او از عقب نگریسته، ستونی از نمک گردید.

بامدادان ابراهیم برخاست و به سوی آن مکانی که در آن به حضور خداوند ایستاده بود رفت. و چون به سوی سدوم و عموره و تمام زمین وادی نظر انداخت، دید که دودِ آن سرزمین چون دود کوره بالا می رود. و هنگامی که خدا شهرهای وادی را هلاک کرد، ابراهیم را به یاد آورد و لوط را از آن انقلاب بیرون آورد چون آن شهرهایی را که لوط در آنها ساکن بود واژگون ساخت.

و لوط از صوغر برآمد و با دو دختر خود در کوه ساکن شد؛ زیرا ترسید که در صوغر بماند. پس با دو دختر خود در مغاره سکنا گرفت و دختر بزرگ به کوچک گفت : پدر ما پیر شده و مردی بر روی زمین نیست که بر حسب عادت کل جهان، به ما درآید. بیا تا پدر خود را شراب بنوشانیم و با او همبستر شویم تا نسلی از پدر خود نگاه داریم. پس در همان شب پدر خود را شراب نوشانیدند و دختر بزرگ آمده با پدر خویش همخواب شد و او از خوابیدن و برخاستن وی آگاه نشد. فردای آن روز چنین شد که دختر بزرگ به دختر کوچک گفت : دوش با پدر همخواب شدم. امشب نیز او را شراب بنوشانیم و تو بیا و با وی همخواب شو تا نسلی از پدر خود نگاه داریم. آن شب نیز پدر خود را شراب نوشانیدند و دختر کوچک همخواب وی شد و او از خوابیدن و از برخاستن وی آگاه نشد. پس، هر دو دختر لوط از پدر خود حامله شدند. و آن بزرگ پسری زاییده و او را موآب نام نهاد و او تا امروز پدر موآبیان است. و کوچک نیز پسری بزاد و او را بن عَمّی نام نهاد، وی تا به حال پدر بنی عمّون است.» پایان گفتار تورات.

این بود داستان لوط و قوم او در تورات که با وجود طولانی بودنش، آن را نقل کردیم تا اختلافی که از جهت خود داستان و از جهات دیگر با قرآن دارد، روشن شود.

در داستان تورات، فرشتگانی که برای بشارت و عذاب فرستاده شده بودند دو فرشته بوده اند امّا قرآن کریم با کلمه «رُسُل» یعنی به صورت جمع، تعبیر کرده و کمترین تعداد جمع سه نفر است.

تورات می گوید میهمانان ابراهیم از غذایی که وی درست کرد و در برابرشان نهاد، خوردند قرآن این موضوع را نفی می کند و می فرماید که ابراهیم وقتی دید دست های آنان به غذا نمی رسد، ترسید.

در داستان تورات، برای لوط دو دختر معرفی می کند، امّا قرآن با لفظ جمع «بنات» تعبیر کرده است.

در داستان تورات، نحوه بیرون آوردن لوط به وسیله فرشتگان و چگونگی عذاب کردن قوم و تبدیل همسر لوط به ستونی از نمک و مطالب دیگری نیز ذکر شده است.

در داستان تورات آشکارا به خداوند سبحان نسبت تجسّم می دهد و در پایان، داستان لوط با دو دخترش را بازگو می کند، در حالی که قرآن ساحت حق سبحانه و تعالی را از تجسّم منزه می داند و انبیا و رسولان را از ارتکاب اعمالی که شایسته مقام مقدّس آنها نیست پاک و مبرّا می شمارد».

ص :335


1- الإصحاح الحادی عشر و الثانی عشر من سفر التکوین . (کما فی هامش المصدر).
2- الإصحاح الثامن عشر من سفر التکوین . (کما فی هامش المصدر).
3- الإصحاح التاسع عشر من سفر التکوین . (کما فی هامش المصدر).
4- المیزان فی تفسیر القرآن : 10/352 .

ص :336

ص :337

ص :338

ص :339

ص :340

ص :341

ص :342

ص :343

ص :344

ص :345

ص :346

8 - ذو القرنین علیه السلام

8 - ذوالقرنین علیه السلام

اشاره

(1)

ص :347


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 12 / 172 باب 8 «قصص ذی القَرنین علیه السلام ».

3732 - ذُو القَرنَینِ علیه السلام
3732 - ذوالقرنین علیه السلام

الکتاب :

«وَ یَسْأَلُونَکَ عَنْ ذِی الْقَرْنَیْنِ قُلْ سَأَتْلُو عَلَیْکُمْ مِنْهُ ذِکْرا * إِنَّا مَکَّنَّا لَهُ فِی الْأَرْضِ وَ آتَیْنَاهُ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ سَبَبا» . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ ذا القَرنَینِ کانَ عَبدا صالِحا جَعَلَهُ اللّهُ عَزَّ و جلَّ حُجَّةً علی عِبادِهِ ، فدَعا قَومَهُ إلَی اللّهِ و أمَرَهُم بِتَقواهُ فضَرَبوهُ علی قَرنِهِ ، فغابَ عَنهُم زمانا حتّی قیلَ : ماتَ أو هَلَکَ بأیِّ وادٍ سَلَکَ ؟! ثُمّ ظَهَرَ و رَجَعَ إلی قَومِهِ فضَرَبوهُ علی قَرنِهِ الآخَرِ ، و فیکُم مَن هُو علی سُنَّتِهِ ، و إنّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ مَکَّنَ لِذی القَرنَینِ فی الأرضِ و جَعَلَ لَهُ مِن کلِّ شیءٍ سَبَبا ، و بلَغَ المَغرِبَ و المَشرِقَ ، و إنّ اللّهَ تبارکَ و تعالی سیُجری سُنَّتَهُ فی القائم مِن وُلدی ، فیُبَلِّغُهُ شَرقَ الأرضِ و غَربَها حتّی لا یُبقی مَنْهلاً و لا مَوضِعا مِن سَهلٍ و لا جَبَلٍ وَطِئهُ ذو القَرنَینِ إلاّ وَطِئهُ ، و یُظهِرُ اللّهُ عَزَّ و جلَّ لَهُ کُنوزَ الأرضِ و مَعادِنَها ، و یَنصُرُهُ بالرُّعبِ ، فیَملأُ الأرضَ بهِ عَدلاً و قِسطا کما مُلِئت جَورا و ظُلما . (2)

3732

ذو القرنین علیه السلام

قرآن :

«و از تو درباره ذو القرنین می پرسند. بگو : به زودی ذکری از او برای شما می خوانم. ما در زمین به او قدرت دادیم و از هر چیزی وسیله ای بدو بخشیدیم».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ذو القرنین، بنده ای شایسته بود که خداوند عزّ و جلّ او را حجّت بر بندگان خود قرار داد و او قوم خویش را به سوی خدا دعوت کرد و آنان را به پرهیزگاری فراخواند. امّا مردم بر شاخ (3) سر او کوفتند. ذو القرنین مدتی از میان آنان ناپدید گشت، به طوری که گفته شد : او در هر وادی ای بوده مرده یا به هلاکت رسیده است. اما وی سپس آشکار شد و به میان مردم خود برگشت و این بار نیز مردم بر گوشه دیگر جلو سر او ضربتی کوفتند. در میان شما نیز یک نفر هست که ماجرایی چون او دارد. خداوند عزّ و جلّ به ذو القرنین در جهان قدرت داد و از هر چیزی برای او وسیله ای قرار داد و او به مغرب و مشرق رسید. خداوند تبارک و تعالی به زودی سنّت و شیوه او را درباره قائم از فرزندان من نیز جاری خواهد ساخت و او را به شرق و غرب جهان می رساند، به طوری که هیچ منزلگاه و دشت و کوهی نیست که ذو القرنین زیر پا گذاشته باشد مگر اینکه قائم نیز آنها را زیر پا می گذارد و خداوند عزّ و جلّ گنج ها و معادن زمین را برایش آشکار می سازد و به وسیله رعب و وحشت او را پیروز می گرداند و به واسطه او زمین را، همان گونه که پر از جور و ستم شده است، پر از عدل و داد می کند.

ص :348


1- الکهف : 83 و 84 .
2- کمال الدین : 394/4 .
3- قَرْن : هر یک از دو گوشه جلو سر انسان، شاخ سر.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عن ذی القَرنَینِ أ نَبیّا کان أم مَلِکا _: لا نَبیّا و لا مَلِکا ، بَل عَبدا أحَبَّ اللّهَ فأحَبَّهُ اللّهُ ، و نَصحَ للّهِ فنَصَحَ لَهُ ، فبَعَثَهُ إلی قَومِهِ فضَربوهُ علی قَرنِهِ الأیمَنِ ، فغابَ عنهُم ما شاءَ اللّهُ أن یَغیبَ ، ثُمّ بَعَثَهُ الثّانیَةَ فضَرَبوهُ علی قَرنِهِ الأیسَرِ فغابَ عنهُم ما شاءَ اللّهُ أن یَغیبَ ، ثُمّ بَعَثَهُ اللّهُ الثّالثَةَ فَمکَّنَ اللّهُ لَهُ فی الأرضِ ، و فیکُم مِثلُهُ _ یَعنی نفسَهُ _ . (1)

الإمامُ الباقرُ و الإمامُ الصّادقُ علیهما السلام_ لَمّا سُئلا عن مَنزِلَتهِما و عَمَّن یُشبِهانِ مِمَّن مَضی _: صاحِبُ موسی و ذو القَرنَینِ ؛ کانا عالِمَینِ و لَم یکونا نَبیَّینِ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَلَکَ الأرضَ کُلَّها أربَعةٌ : مُؤمِنانِ و کافِرانِ : فأمّا المُؤمِنانِ فسُلَیمانُ ابنُ داودَ علیهما السلام و ذو القَرنَینِ ، و الکافِرانِ نَمرودُ و بُختُ نَصَّرُ. و اسمُ ذی القَرنَینِ عبدُ اللّهِ بنُ ضَحّاکِ بنِ مَعدٍ . (3)

امام علی علیه السلام_ در پاسخ به این سؤال که آیا ذو القرنین پیامبر بود یا فرشته _فرمود : نه پیامبر بود و نه فرشته، بلکه بنده ای بود که خدا را دوست می داشت و خدا هم او را دوست داشت و برای خدا خیرخواهی می کرد و خدا هم خیرخواه او شد. پس او را به سوی قومش فرستاد، امّا مردم بر شاخ راست سر او کوفتند. پس، ذو القرنین تا مدّت زمانی که خدا می خواست از میان مردم ناپدید شد. سپس بار دیگر او را فرستاد و این بار مردم بر شاخ چپ سر او کوفتند و او باز تا مدتی که خدا می خواست از میانشان ناپدید شد. سپس بار سوم خداوند مبعوثش کرد و در زمین به او قدرت داد. نمونه او در میان شما نیز هست _ مقصود خود آن حضرت است _ .

امام باقر و امام صادق علیهما السلام_ در پاسخ به سؤال از منزلت ایشان و اینکه از گذشتگان چه کسانی شبیه آن دو بزرگوار می باشند _فرمود : همسفر موسی [خضر علیه السلام ] و ذو القرنین. آنها هر دو عالم بودند و پیامبر نبودند.

امام صادق علیه السلام :چهار نفر بر سراسر جهان فرمانروایی کردند : دو تا مؤمن و دو تا کافر.آن دو مؤمن، یکی سلیمان بن داوود بود و دیگری ذو القرنین، و دو کافر، یکی نمرود بود و دیگری بُختُ نَصَّر. نام ذو القرنین، عبد اللّه بن ضحّاک بن مَعد بود.

ص :349


1- بحار الأنوار : 12/178/5 .
2- بحار الأنوار : 12/197/25 .
3- الخصال : 255/130 .

کلام حول قصّة ذی القَرنَین علیه السلام :

و هو بحث قرآنیّ و تاریخیّ فی فصول :

1 _ قصّة ذی القرنین علیه السلام فی القرآن :

«لم یتعرّض لاسمه و لا لتاریخ زمان ولادته و حیاته و لا لنسبه و سائر مشخّصاته علی ما هو دأبه فی ذکر قصص الماضین ، بل اکتفی علی ذکر ثلاث رحلات منه : فرحلة اُولی إلَی المغرب : حتّی إذا بلغ مغرب الشمس وجدها تغرب فی عین حمئة (أو حامیة) و وجد عندها قوما . و رحلة ثانیة إلَی المشرق : حتّی إذا بلغ مطلع الشمس وجدها تطلع علی قوم لم یجعل اللّه لهم من دونها سترا . و رحلة ثالثة : حتّی إذا بلغ بین السدّین وجد من دونهما قوما لا یکادون یفقهون قولاً ، فشکوا إلیه إفساد یأجوج و مأجوج فی الأرض ، و عرضوا علیه أن یجعلوا له خرجا علی أن یجعل بین القوم و بین یأجوج و مأجوج سدّا ، فأجابهم إلی بناء السدّ و وعدهم أن یبنی لهم فوق ما یأملون ، و أبی أن یقبل خرجهم و إنّما طلب منهم أن یعینوه بقوّة ، و قد اُشیر منها فی القصّة إلَی الرجال و زبر الحدید و المنافخ و القطر .

و الخصوصیّات و الجهات الجوهریّة التی تستفاد من القصّة هی أوّلاً : أنّ صاحب القصَّة کان یسمّی قبل نزول قصّته فی القرآن _ بل حتّی فی زمان حیاته _ بذی القَرنَین، کما یظهر فی سیاق القصّة من قوله : «یَسألونَکَ عن ذِی القَرْنَینِ» «قُلْنا یا ذا القَرنَینِ» (1) «و قالُوا یا ذا القَرنَینِ» . (2) و ثانیا : أنّه کان مؤمنا باللّه و الیوم الآخر و متدیّنا بدین الحقّ ، کما یظهر من قوله : «هذا رَحمَةٌ مِن رَبِّی فإذا جاءَ وَعْدُ ربِّی جَعَلَهُ دَکّاءَ و کانَ وَعْدُ رَبِّی حَقّا» (3) و قوله : «أمّا مَنْ ظَلَمَ فَسَوْفَ نُعذِّبُهُ ثُمَّ یُرَدُّ إلی رَبِّهِ فیُعَذِّبُهُ عَذابا نُکْرا * و أمّا مَنْ آمَنَ و عَمِلَ صالِحا ......... » (4) إلخ . و یزید فی کرامته الدینیّة أنّ قوله تعالی : «قُلْنا یا ذا القَرْنَینِ إمّا أنْ تُعَذِّبَ و إمّا أنْ تَتَّخِذَ فیهِم حُسْنا» (5) یدلّ علی تأییده بوحیٍ أو إلهامٍ أو نبیٍّ من أنبیاء اللّه کان عنده یسدّده بتبلیغ الوحی .

و ثالثا : أنّه کان ممّن جمع اللّه له خیر الدنیا و الآخرة ؛ أمّا خیر الدنیا فالمُلک العظیم الذی بلغ به مغرب الشمس و مطلعها فلم یقم له شیء، و قد ذلّت له الأسباب . و أمّا خیر الآخرة فبسط العدل ، و إقامة الحقّ ، و الصفح ، و العفو، و الرفق ، و کرامة النفس ، و بثّ الخیر ، و دفع الشرّ . و هذا کلّه ممّا یدلّ علیه قوله تعالی : «إنّا مَکَّنّا لَهُ فی الأرْضِ و آتَیْناهُ مِن کُلِّ شیءٍ سَبَبا» (6) مضافا إلی ما یستفاد من سیاق القصّة من سیطرته الجسمانیّة و الروحانیّة .

و رابعا : أنّه صادف قوما ظالمین بالمغرب فعذّبهم .

و خامسا : أنّ الردم الذی بناه هو فی غیر مغرب الشمس و مطلعها ؛ فإنّه بعد ما بلغ مطلع الشمس أتبع سببا حتّی إذا بلغ بین السدّین . و من مشخّصات ردمه _ مضافا إلی کونه واقعا فی غیر المغرب و المشرق _ أنّه واقع بین جبلَین کالحائطین ، و أنّه ساوی بین صدفیهما ، و أنّه استعمل فی بنائه زبر الحدید و القطر ، و لا محالة هو فی مضیق هو الرابط بین ناحیتَین من نواحی الأرض المسکونة .

گفتاری پیرامون داستان ذو القرنین علیه السلام :

بحثی قرآنی و تاریخی در چند فصل:

1 _ داستان ذو القرنین علیه السلام در قرآن:

«قرآن کریم، همچنان که شیوه آن در یاد کرد سرگذشت های پیشینیان است، به ذکر نام و تاریخ ولادت و زمان زندگی و نسبت و دیگر مشخّصات ذو القرنین نپرداخته،بلکه به یاد کردن از سه سفر او بسنده کرده است : سفر اول به مغرب است تا جایی که به محل غروب آفتاب می رسد و خورشید را می بیند که در چشمه ای گل آلود فرو می رود و در آن محل به قومی برخورد می کند. سفر دومش به مشرق است تا جایی که به محل طلوع خورشید می رسد و ملاحظه می کند که خورشید بر قومی طلوع می کند و خداوند میان آنان و آفتاب پرده و پوششی قرار نداده است و در سفر سوّمش به جایی میان دو مانع [کوه ]می رسد و در آنجا نیز مردمی را می یابد که تقریبا هیچ سخنی نمی فهمند. آنان از تبهکاری و شرارت های یأجوج و مأجوج در روی زمین به ذو القرنین شکایت کردند و پیشنهاد دادند که هزینه ای در اختیارش بگذارند تا او میان ایشان و یأجوج و مأجوج سدّ و مانعی بسازد. ذو القرنین خواهش آنان درباره ساختن سد را پذیرفت و وعده داد که برایشان سدّی مهمتر از آنچه فکرش را می کنند بنا کند. ولی از پذیرفتن هزینه خودداری ورزید و فقط از آنان خواست که با تأمین نیروی انسانی و مصالح ساختمانی او را کمک کنند. در این داستان به وجود مردان و قطعات آهن و دَم ها و کوره های آهنگری و مس یا روی گداخته اشاره شده است.

نکات و جهات اصلی ای که از این داستان استفاده می شود، یکی این است که قهرمان آن، قبل از نازل شدن داستان او در قرآن و بلکه حتی در زمان حیاتش به نام ذو القرنین شناخته می شده است. این نکته از سیاق داستان، یعنی از جمله «یسألونک عن ذی القرنین» و «قلنا یا ذا القرنین» و «و قالوا یا ذا القرنین» استفاده می شود.

نکته دوم این است که او به خدا و روز واپسین ایمان داشته و از دین حق پیروی می کرده است. دلیل این مطلب این دو آیه شریفه است : «هذا رحمة من ربّی فاذا جاء وعد ربّی جعله دکّاء و کان وعد ربّی حقّا ؛ این رحمتی است از جانب پروردگار من، و[لی ]چون وعده پروردگارم فرا رسد، آن [سد] را درهم کوبد و وعده پروردگارم حق است» و آیه «اما من ظلم فسوف نعذّبه ثمّ یردّ الی ربّه فیعذّبه عذابا نکرا. و امّا من آمن و عمل صالحا ......... ؛ هر کس ستم ورزد عذابش خواهیم کرد، سپس به سوی پروردگارش بازگردانیده می شود، آنگاه او را عذابی سخت خواهد کرد. و اما هر که ایمان آورد و کار شایسته کند ......... ». به علاوه آیه «قلنا یا ذا القرنین امّا اَن تعذّب و اما ان تتّخذ فیهم حسنا ؛ گفتیم: ای ذو القرنین [اختیار با توست] یا عذاب می کنی و یا در میانشان روش نیکویی پیش می گیری » خود بر کرامت دینی او می افزاید؛ زیرا نشان می دهد که وی با وحی یا الهام یا به وسیله پیامبری از پیامبران الهی که پیش او بوده و با تبلیغ وحی کمکش می کرده، تأیید می شده است.

نکته سوم این است که او از کسانی بوده که خداوند خیر دنیا و آخرت را به وی داده است.خیر دنیا، سلطنت عظیمی است که به واسطه آن توانست به مشرق و مغرب آفتاب برسد و هیچ چیز جلوگیر او نشد و همه اسباب و امکانات، مسخّر او بود و خیر آخرت، عدالت گستری او بود و اقامه حق و عفو و گذشت و مدارا و عزّت نفْس و گستردن خیر و خوبی و جلوگیری از شرّ و بدی. این ها نکاتی است که تماما از آیه «انّا مکّنا له فی الارض و آتیناه من کل شی ء سببا ؛ ما در زمین به او امکاناتی دادیم و از هر چیزی وسیله ای بدو بخشیدیم» استفاده می شود، به علاوه، از سیاق داستان نیز بر می آید که وی از سیطره و قدرت جسمی و روحی برخوردار بوده است.

نکته چهارم این است که وی در مغرب به عدّه ای ستمگر برخورده و آنها را کیفر داده است.

نکته پنجم این است که سدّی که وی ساخت در مغرب و مشرق آفتاب نبوده است؛ زیرا بعد از آنکه به محل طلوع خورشید رسید سبب و وسیله ای را دنبال کرد، تا به میانه دو کوه رسید. از مشخصات سدّ ذو القرنین _ علاوه بر اینکه در جایی غیر از مغرب و مشرق بوده _ این است که میان دو کوه دیوار مانند واقع بوده و فاصله میان آن دو کوه را می گرفته است. همچنین در ساختمان آن سد، قطعات آهن و مس یا روی گداخته به کار رفته بوده و این سد لا جرم در تنگه ای بوده که دو ناحیه مسکونی را به هم ارتباط می داده است.

ص :350


1- الکهف : 86 .
2- الکهف : 94 .
3- الکهف : 98 .
4- الکهف : 87 و 88 .
5- الکهف : 86 .
6- الکهف : 84 .

ص :351

ص :352

2 _ ذکری ذی القَرنَین علیه السلام و السدّ و یأجوج و مأجوج :

فی أخبار الماضین لم یذکر القدماء من المؤرّخین فی أخبارهم مَلِکا یسمّی فی عهده بذی القرنین أو ما یؤدّی معناه من غیر اللفظ العربیّ ، و لا یأجوج و مأجوج بهذین اللفظین ، و لا سدّا یُنسب إلیه باسمه . نعم ینسب إلی بعض ملوک حِمیَر من الیَمنیّین أشعار فی المباهاة یذکر فیها ذا القَرنین و أنّه من أسلافه التَّبابِعة ، و فیها ذکر سیره إلَی المغرب و المشرق و سدّ یأجوج و مأجوج ، و سیوافیک نبذة منها فی بعض الفصول الآتیة .

و ورد ذکر «مأجوج» و «جوج و مأجوج» فی مواضع من کتب العهد العتیق ؛ ففی الإصحاح (1) العاشر من سفر التکوین من التوراة : و هذه موالید بنی نوح : سام و حام و یافث ، و ولد لهم بنون بعد الطوفان : بنو یافِث جومر و مأجوج و مادی و باوان و نوبال و ماشک و نبراس .

و فی کتاب حزقیال (2) الإصحاح الثامن و الثلاثون : و کان إلی کلام الربّ قائلاً : یا بن آدم اجعل وجهک علی جوج أرض مأجوج رئیس روش ماشک و نوبال ، و تنبأ علیه و قل : هکذا قال السیّد الربّ : ها أنا ذا علیک یاجوج رئیس روش و ماشک و نوبال و اُرجعک و أضع شکائم فی فکّیک و اُخرجک أنت و کلّ جیشک خیلاً و فرسانا ، کلّهم لابسین أفخر لباس، جماعة عظیمة مع أتراس و مَجانّ کلّهم ممسکین السیوف ، فارس و کوش و فوط معهم کلّهم بمِجَنّ و خوذة ، و جومر و کلّ جیوشه ، و بیت نوجرمه من أقاصی الشمال مع کلّ جیشه شعوبا کثیرین معک .

قال : لذلک تنبّأ یا بن آدم و قل لجوج : هکذا قال السیّد الربّ فی ذلک الیوم عند سکنی شعب إسرائیل آمنین ، أ فلا تعلم و تأتی من موضعک من أقاصی الشمال ......... إلخ .

و قال فی الإصحاح التاسع و الثلاثین ماضیا فی الحدیث السابق : و أنت یا بن آدم تنبّأ علی جوج و قل : هکذا قال السیّد الربّ، ها أنا ذا علیک یاجوج رئیس روش ماشک و نوبال و أردک و أقودک و اُصعدک من أقاصی الشمال ، و آتی بک علی جبال إسرائیل ، و أضرب قوسک من یدک الیسری و اُسقط سهامک من یدک الیمنی ، فتسقط علی جبال إسرائیل أنت و کلّ جیشک و الشعوب الذین معک أبذلک مأکلاً للطیور الکاسرة من کلّ نوع و لوحوش الحفل ، علی وجه الحفل تسقط لأنّی تکلّمت بقول السیّد الربّ ، و أرسل نارا علی مأجوج و علَی الساکنین فی الجزائر آمنین، فیعلمون أنّی أنا الربّ ......... إلخ .

و فی رؤیا یوحنّا فی الإصحاح العشرین : و رأیت مَلاکا نازلاً من السماء معه مفتاح الهاویة و سلسلة عظیمة علی یده ، فقبض علَی التنِّین الحیّة القدیمة الذی هو إبلیس و الشیطان ، و قیّده ألف سنة ، و طرحه فی الهاویة و أغلق علیه و ختم علیه ؛ لکیلا یضلّ الاُمم فیما بعد حتّی تتمّ الألف سنة ، و بعد ذلک لا بدّ أن یحلّ زمانا یسیرا .

قال : ثمّ متی تمّت الألف سنة لن یحلّ الشیطان من سجنه و یخرج لیضلّ الاُمم الذین فی أربع زوایا الأرض جوج و مأجوج لیجمعهم للحرب الذین عددهم مثل رمل البحر ، فصعدوا علی عرض الأرض و أحاطوا بمعسکر القدّیسین و بالمدینة المحبوبة ، فنزلت نار من عند اللّه من السماء و أکلتهم ، و إبلیس الذی کان یضلّهم طُرح فی بحیرة النار و الکبریت حیث الوحش و النبیّ الکذّاب ، و سیعذّبون نهارا و لیلاً إلی أبد الآبدین .

و یستفاد منها أنّ «مأجوج» أو «جوج و مأجوج» اُمّة أو اُمم عظیمة کانت قاطنة فی أقاصی شمال آسیا من معمورة الأرض یومئذٍ ، و أنّهم کانوا اُمما حربیّة معروفة بالمغازی و الغارات .

و یقرب حینئذٍ أن یحدس أنّ ذا القرنین هذا هو أحد الملوک العظام الذین سدّوا الطریق علی هذه الاُمم المفسدة فی الأرض ، و أنّ السدّ المنسوب إلیه یجب أن یکون فاصلاً بین منطقة شمالیّة من قارّة آسیا و جنوبها کحائط الصین ، أو سدّ باب الأبواب ، أو سدّ «داریال» أو غیر هذه .

و قد تسلّمت تواریخ الاُمم الیوم من أنّ ناحیة الشمال الشرقیّ من آسیا و هی الأحداب و المرتفعات فی شمال الصین کانت موطنا لاُمّة کبیرة بدویّة همجیّة لم تزل تزداد عددا و تکثر سوادا فتکرّ علَی الاُمم المجاورة لها کالصین ، و ربّما نَسَلت من أحدابها و هبطت إلی بلاد آسیا الوسطی و الدنیا و بلغت إلی شمال اُوربّه ، فمنهم من قطن فی أراض أغار علیها کأغلب سکنة اُوربّه الشمالیّة فتمدیَن بها و اشتغل بالزراعة و الصناعة ، و منهم من رجع ثمّ عاد و عاد . (3)

و هذا أیضا ممّا یؤیّد ما استقربناه آنفا أنّ السدّ الذی نبحث عنه هو أحد الأسداد الموجودة فی شمال آسیا الفاصلة بین الشمال و جنوبه» . (4)

2 _ داستان ذو القرنین علیه السلام و سدّ و یأجوج و مأجوج از نظر تاریخ:

مورّخان گذشته در اخبار و تواریخ خود از پادشاهی که در عهد خویش به ذو القرنین یا هر نام غیر عربی که این معنا را برساند موسوم باشد، ذکری به میان نیاورده اند.همچنین از اقوامی به نام یأجوج و مأجوج و نیز از سدّی که منسوب به ذو القرنین باشد، نام نبرده اند.

البته، به یکی از ملوک یمنی حمیر اشعاری نسبت داده می شود که در آنها به اسلاف خود افتخار می کند و از جمله ذو القرنین را و اینکه او یکی از اسلاف تُبَّع اوست نام می برد و در این اشعار از سفر ذو القرنین به مغرب و مشرق و سدّ یأجوج و مأجوج یاد می کند. در فصل های آینده مقداری از این اشعار را ذکر خواهیم کرد.

نام «مأجوج» و «جوج و مأجوج» در جاهایی از کتب عهد عتیق نیز آمده است. مثلاً در اصحاح (5) دهم از سفر تکوین تورات آمده است : اینان هستند فرزندان نوح :سام و حام و یافث. بعد از طوفان برای هر یک از اینان فرزندانی شد. فرزندان یافث عبارت بودند از : جومر و مأجوج و مادی و باوان و نوبال و ماشک و نبراس.

همچنین در کتاب حزقیال (6) ، اصحاح سی و هشتم، آمده است : «خطاب کلام رب به من شد که می گفت : ای فرزند آدم! روی خود متوجّه جوج سرزمین مأجوج رئیس روش ماشک و نوبال کن و نبوّت خود اعلام بدار و بگو : آقا و سیّد و ربّ چنین گفته : ای جوج رئیس روش ماشک و نوبال! بر ضد تو برخاستم، تو را برمی گردانم و دهنه هایی بر دهانت می نهم و تو و همه لشکرت را، چه پیاده و سواره، بیرون می سازم، در حالی که همه آنان فاخرترین لباس را بر تن داشته باشند. و جماعتی عظیم و با سپر باشند و همه شان شمشیر به دست همراه فارس و کوش و فوط که آنان نیز با سپر و کلاه خود باشند و جومر و همه لشکرش و خانواده نوجرمه از اواخر شمال با همه لشکرش ، تیره های فراوانی با تو باشند.

گفت : به همین جهت ای پسر آدم باید ادعای پیغمبری کنی و به جوج بگویی : سیّد رب امروز در نزدیکی سکنای شعب اسرائیل در حالی که در امن هستند چنین گفته : آیا نمی دانی و از محلّت از بالای شمال می آیی ......... تا آخر.

در اصحاح سی و نهم در ادامه گفتار قبلی می گوید : و تو ای پسر آدم! برای جوج ادعای پیغمبری کن و بگو : سیّدِ ربّ چنین گفته : اینک من بر ضد توام ای جوج! ای رئیس روش ماشک و نوبال! تو را بازگردانم و پیش برم و تو را از بالاهای شمال بالا برم و به کوه های اسرائیل آورم و کمانت را از دست چپت و تیرهایت را از دست راستت بیندازم که بر کوه های اسرائیل بیفتی و همه لشگریان و شعوبی که با تو هستند بیفتد و شما را خوراک مرغان شکاری از هر نوع و وحشی های بیابان کنم و بر روی زمین بیفتی؛ چون من به کلام سیّد رب سخن گفتم و آتشی بر مأجوج و بر ساکنین ایمن در جزایر می فرستم، آن وقت است که می دانند منم ربّ ......... تا آخر.

در اصحاح بیستم از کتاب مکاشفه یوحنّا آمده است : و دیدم فرشته را که از آسمان نازل می شود و کلید هاویه (جهنّم) را دارد و زنجیری بزرگ در دست. و اژدها یعنی مار قدیم را که ابلیس و شیطان می باشد گرفتار کرده او را تا مدّت هزار سال در بند نهاد. و او را به هاویه انداخت و در را بر او بسته، مُهر کرد تا امت ها را برای هزار سال گمراه نکند و بعد از آن می باید اندکی خلاصی یابد.

گفت : و چون هزار سال به انجام رسد شیطان از زندان خود خلاصی خواهد یافت، تا بیرون رود و امّت هایی را که در چهار زاویه جهانند یعنی جوج و مأجوج را گمراه کند و ایشان را برای جنگ فراهم آورد که عدد ایشان چون ریگ دریاست. و بر عرصه جهان برآمده لشکرگاه مقدّسین و شهر محبوب را محاصره کردند، پس آتش از جانب خدا از آسمان فرو ریخته ایشان را بلعید.

و ابلیس که ایشان را گمراه می کند به دریاچه آتش و کبریت انداخته شد؛ جایی که حیوانات وحشی و پیامبر دروغگو هستند و ایشان تا ابد الآباد ، شبانه روز عذاب خواهند کشید.

از عباراتی که نقل کردیم، استفاده می شود که «مأجوج» یا «جوج و مأجوج» قوم یا اقوام بزرگی بوده اند که در منتهی الیه شمال آسیا، از معموره آن روز زمین، می زیسته اند و مردمانی جنگجو و به جنگ و غارتگری نامور بوده اند.

این جاست که این حدس به ذهن نزدیک می شود که ذو القرنین یکی از پادشاهان بزرگ و قدرتمندی بوده که راه را بر روی این اقوام تبهکار و شرور سد کرده و سدّ منسوب به او باید فاصل میان منطقه شمال و جنوب قاره آسیا باشد، مانند دیوار چین یا سدّ باب الابواب یا سدّ داریال و یا جز این ها.

امروزه تاریخ اقوام و ملل پذیرفته اند که ناحیه شمال شرقی آسیا، یعنی تپّه ها و مرتفعات شمال چین، موطن یک قوم بزرگ بدوی وحشی بوده که شمار جمعیت و شهرهای آنها پیوسته در حال افزایش بوده است و لذا به اقوام و ملت های مجاور خود مانند چین مرتبا می تاخته اند و چه بسا که از تپه ها و مرتفعات خود جدا شده به طرف شهرهای آسیای میانه و نزدیک سرازیر گشته و به شمال اروپا رسیده اند و عدّه ای از آنها در اراضی مورد حمله و هجوم خود ساکن شده اند که اغلب ساکنان اروپای شمالی از همین مهاجمانند و در آنجا تمدّنی به وجود آورده و به زراعت و صنعت پرداختند. عدّه ای هم برگشتند و به حملات و هجوم های خود همچنان ادامه دادند (7) . این مطلب حدس ما را که گفتیم سدّ مورد بحث [یعنی سدّ ذو القرنین] یکی از همان سدهایی است که در شمال آسیاست و شمال و جنوب این قاره را از هم جدا می سازد،تأیید و تقویت می کند».

ص :353


1- کتب العهدین ، مطبوعة بیروت سنة 1870 ، و منها نقل سائر ما نقل فی هذه الفصول . (کما فی هامش المصدر) .
2- و کان بین الیهود أیّام أسارتهم ببابل . (کما فی هامش المصدر) .
3- و ذکر بعضهم أنّ یأجوج و مأجوج هم الاُمم الذین کانوا یشغلون الجزء الشمالیّ من آسیا ، تمتدّ بلادهم من التبت و الصین إلی المحیط المنجمد الشمالیّ ، و تنتهی غربا بما یلی بلاد ترکستان . و نقل ذلک عن فاکهة الخلفاء و تهذیب الأخلاق لابن مسکویه و رسائل إخوان الصفا . (کما فی هامش المصدر) .
4- المیزان فی تفسیر القرآن : 13/378 ، انظر تمام الکلام .
5- کتاب عهدین، چاپ بیروت، سال 1870، آن چه در این چند فصل نقل کرده ایم بر اساس این چاپ می باشد.
6- این کتاب در روزگار اسارت یهود در بابل، میان آنان رواج داشته است.
7- بعضی از مورّخان گفته اند یأجوج و مأجوج همان اقوامی هستند که در قسمت شمالی آسیا، از تبّت و چین گرفته تا اقیانوس منجمد شمالی و از ناحیه غرب تا بلاد ترکستان، می زیسته اند. این قول را از کتاب فاکهة الخلفاء و تهذیب الاخلاق ابن مسکویه و رسائل اخوان الصفا نقل کرده اند.

ص :354

ص :355

ص :356

ص :357

ص :358

9 - یعقوب و یوسف علیهما السلام

9 - یعقوب و یوسف علیهما السلام

اشاره

(1)

ص :359


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 12 / 216 باب 9 «قصص یعقوب و یوسف علیهما السلام». کنز العمّال : 11 / 514 ، 12 / 478 «یوسف علیه السلام ».

3733 - یَعقوبُ ویوسُفُ علیهما السلام
3733 - یعقوب و یوسف علیهما السلام

الکتاب :

«وَ وَصَّی بِهَا إِبْرَاهِیمُ بَنِیهِ وَ یَعْقُوبُ یَا بَنِیَّ إِنَّ اللّهَ اصْطَفَی لَکُمُ الدِّینَ فَلاَ تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ * أَمْ کُنْتُمْ شُهَدَاءَ إِذْ حَضَرَ یَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِیهِ مَا تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِی قَالُوا نَعْبُدُ إِلهَکَ وَ إِلهَ آبَائِکَ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ إِسْحَاقَ إِلها واحِدا وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ» . (1)

(2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :اُعطِیَ یُوسُفُ شَطرَ الحُسنِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :الکریمُ ابنُ الکریمِ ابنِ الکریمِ ابنِ الکریمِ : یُوسفُ بنُ یَعقوبَ بنِ إسحاقَ بنِ إبراهیمَ . (4)

3733

یعقوب و یوسف علیهما السلام

قرآن :

«و ابراهیم و یعقوب، پسران خود را به همان [آیین ]سفارش کردند [و هر دو در وصیّتشان چنین گفتند : ]ای پسران من! خداوند این دین را برای شما برگزید. پس البته نباید جز مسلمان بمیرید. آیا وقتی که یعقوب را مرگ فرا رسید، حاضر بودید؟ هنگامی که به پسران خود گفت : پس از من چه را خواهید پرستید؟ گفتند : معبود تو و معبود پدرانت، ابراهیم و اسماعیل و اسحاق _ معبودی یگانه _ را می پرستیم و در برابر او تسلیم هستیم».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نصف زیبایی، به یوسف داده شد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بزرگوار، پور بزرگوار، پور بزرگوار، پور بزرگوار، یوسف پور یعقوب پور اسحاق پور ابراهیم است.

ص :360


1- البقرة : 132 ، 133 .
2- (انظر) یوسف : 3 _ 102 ، مریم : 49 .
3- کنز العمّال : 32400 .
4- کنز العمّال : 32404 .

عنه صلی الله علیه و آله :رَحِمَ اللّهُ أخی یُوسُفَ ، لَو أنا أتانی الرَّسولُ بعدَ طُولِ الحَبسِ لأسرَعتُ الإجابَةَ حِینَ قالَ : «إرجِعْ إلی رَبِّکَ فاسْألْهُ ما بالُ النِّسْوَةِ» . (1)

الأمالی للطوسی :لَمّا قَدِمَ یَعقوبُ علی یُوسفَ علیهما السلام خَرَجَ یُوسفُ علیه السلام فاستَقبَلَهُ فی مَوکِبِهِ ، فَمَرَّ بامرأةِ العَزیزِ و هِیَ تَعبُدُ فی غُرفَةٍ لَها ، فلَمّا رأتهُ عَرَفَتهُ فنادَتهُ بصَوتٍ حَزینٍ : أیُّها الرّاکِبُ طالَ ما أحزَنتَنی ، ما أحسَنَ التَّقوی کیفَ حَرَّرَتِ العَبیدَ ؟! و ما أقبَحَ الخَطیئةَ کیفَ عَبَّدَتِ الأحرارَ ؟! (2)

کلام فی قصّة یوسف علیه السلام :

ما أثنی اللّه علیه و منزلته المعنویّة :

«کان علیه السلام من المخلَصین و کان صِدّیقا و کان من المحسنین ، و قد آتاه اللّه حکما و علما و علّمه من تأویل الأحادیث ، و قد اجتباه اللّه و أتمّ نعمته علیه و ألحقه بالصالحین (سورة یوسف) و أثنی علیه بما أثنی علی آل نوح و إبراهیم علیهما السلام من الأنبیاء ، و قد ذکره فیهم (سورة الأنعام) .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدا رحمت کناد برادرم یوسف را. اگر بعد از آن مدّت دراز زندان، پیک نزد من می آمد من هم بی درنگ همان جوابی را می دادم که یوسف داد و گفت : «نزد اربابت برگرد و از او بپرس که چگونه است حال آن زنان؟».

الأمالی للطوسی :هنگامی که یعقوب به دیدن یوسف رفت، یوسف علیه السلام با موکب خود به استقبال او آمد. در راه بر همسر عزیز مصر گذشت که در غرفه خود مشغول عبادت بود، همسر عزیز با دیدن یوسف او را شناخت و با صدایی حزین به یوسف گفت : هان! ای سواره! مرا به اندوهی دراز گرفتار ساختی. چه نیکوست تقوا و پرهیزگاری، چگونه بردگان را آزاد کرد؟! و چه زشت است گناه، چگونه آزادها را برده ساخت؟!

گفتاری درباره داستان یوسف علیه السلام :

مدح و ثنای خداوند از یوسف علیه السلام و جایگاه معنوی او:

«یوسف علیه السلام انسانی مخلص، صدّیق و نیکوکار بود و خداوند به او حکمت و دانش ارزانی داشت و علم خوابگزاری به وی آموخت. خداوند او را برگزید و نعمتش را بر وی تمام کرد و در زمره شایستگان و صالحانش در آورد (سوره یوسف) و او را نیز همانند پیامبران از خاندان نوح و ابراهیم علیهما السلام ستوده و در میان ایشان از وی نام برده است (سوره انعام).

ص :361


1- کنز العمّال : 32402 .
2- الأمالی للطوسی : 457/1021 .

قصّته علیه السلام فی التوراة الحاضرة :

قالت التوراة (1) : و کان بنو یعقوب اثنَی عشر : بنو لیئة : رأُوبین بِکر یعقوب ، و شمعون ، و لاوِی ، و یَهودا ، و یساکر ، و زنولون . و ابنا راحِیل : یوسف ، و بنیامین . و ابنا بلهة جاریة راحیل: دان ، و نفتالی . و ابنا زلفة جاریة لیئة : جاد ، و أشیر . هؤلاء بنو یعقوب الذین ولدوا فی فدان أرام .

قالت (2) : یوسف إذ کان ابن سبع عشرة سنة کان یرعی مع إخوته الغنم ، و هو غلام عند بنی بلهة و بنی زلفة امرأتَی أبیه . و أتی یوسف بنمیمتهم الردیّة إلی أبیهم ، و أمّا إسرائیل فأحبّ یوسف أکثر من سائر بنیه، لأنّه ابن شیخوخته ، فصنع له قمیصا ملوّنا ، فلمّا رأی إخوته أنّ أباهم أحبّه أکثر من جمیع إخوته أبغضوه و لم یستطیعوا أن یکلّموه بسلام . و حلم یوسف حلما ، فأخبر إخوته ، فازدادوا أیضا بغضا له ، فقال لهم : اسمعوا هذا الحلم الذی حلمت : فها نحن حازمون حزما فی الحفل ، و إذا حزمتی قامت و انتصبت فاحتاطت حزمکم و سجدت لحزمتی . فقال له إخوته : أ لعلّک تملک علینا ملکا أم تتسلّط علینا تسلّطا ، و ازدادوا أیضا بغضا له من أجل أحلامه و من أجل کلامه .

ثم حلم أیضا حلما آخر و قصّه علی إخوته، فقال : إنّی قد حلمت حلما أیضا ، و إذا الشمس و القمر و أحد عشر کوکبا ساجدة لی . و قصّه علی أبیه و علی إخوته ، فانتهره أبوه و قال له : ما هذا الحلم الذی حلمت ؟! هل یأتی أنا و اُمّک و إخوتک لنسجد لک إلَی الأرض ؟! فحسده إخوته، و أمّا أبوه فحفظ الأمر .

و مضی إخوته لیرعوا غنم أبیهم عند شکیم ، فقال إسرائیل لیوسف : أ لیس إخوتک یرعون عند شکیم ؟ تعال فاُرسلک إلیهم ، فقال له : ها أنا ذا، فقال له : اذهب انظر سلامة إخوتک و سلامة الغنم و ردّ لی خبرا . فأرسله من وطاء حبرون ، فأتی إلی شکیم ، فوجده رجل و إذا هو ضالّ فی الحفل، فسأله الرجل قائلاً : ما ذا تطلب ؟ فقال : أنا طالب إخوتی ، أخبرنی أین یرعون ؟ فقال الرجل : قد ارتحلوا من هنا ؛ لأنّی سمعتهم یقولون : لنذهب إلی دوثان . فذهب یوسف وراء إخوته فوجدهم فی دوثان ، فلمّا أبصروه من بعید قبل ما اقترب إلیهم احتالوا له لیمیتوه ، فقال بعضهم لبعض : هو ذا هذا صاحب الأحلام قادم ! فالآن هلمّ نقتله و نطرحه فی إحدی هذه الآبار ، و نقول : وحش ردیّ أکله ، فنری ما ذا یکون أحلامه ؟ !

فسمع رأُوبین و أنقذه من أیدیهم ، و قال : لا نقتله ، و قال لهم رأُوبین : لا تسفکوا دما ، اطرحوه فی هذه البئر التی فی البرّیّة و لا تمدّوا إلیه یدا ، لکی ینقذه من أیدیهم لیردّه إلی أبیه . فکان لمّا جاء یوسف إلی إخوته أ نّهم خلعوا عن یوسف قمیصه القمیص الملوّن الذی علیه ، و أخذوه و طرحوه فی البئر ، و أمّا البئر فکانت فارغة لیس فیها ماء . ثمّ جلسوا لیأکلوا طعاما ، فرفعوا عیونهم و نظروا ، و إذا قافلة إسماعیلیّین مقبلة من جلعاد ، و جِمالهم حاملة کتیراء و بلسانا ولادنا ذاهبین لینزلوا بها إلی مصر ، فقال یهوذا لإخوته : ما الفائدة أن نقتل أخانا و نخفی دمه ؟! تعالوا فنبیعه للإسماعیلیّین و لا تکن أیدینا علیه لأنّه أخونا و لحمنا ، فسمع له إخوته .

و اجتاز رجال مدیانیّون تجّار فسحبوا یوسف و أصعدوه من البئر ، و باعوا یوسف للإسماعیلیّین بعشرین من الفضّة ، فأتوا بیوسف إلی مصر . و رجع رأُوبین إلَی البئر ، و إذا یوسف لیس فی البئر ، فمزّق ثیابه ثمّ رجع إلی إخوته و قال : الولد لیس موجودا ، و أنا إلی أین أذهب ؟!

فأخذوا قمیص یوسف و ذبحوا تیسا من المعزی و غمسوا القمیص فی الدم ، و أرسلوا القمیص الملوّن و أحضروه إلی أبیهم و قالوا : وجدنا هذا ، حقِّقْ أ قمیص ابنک هو أم لا ؟ فتحقّقه و قال : قمیص ابنی ؛ وحش ردیّ أکله ، افترس یوسف افتراسا . فمزّق یعقوب ثیابه و وضع مِسْحا علی حَقْوَیه و ناح علی ابنه أیّاما کثیرة ، فقام جمیع بنیه و جمیع بناته لیعزّوه فأبی أن یتعزّی و قال : إنّی أنزل إلی ابنی نائحا إلَی الهاویة، و بکی علیه أبوه .

قالت التوراة (3) : و أمّا یوسف فاُنزل إلی مصر، و اشتراه فوطیفار خصیّ فرعون رئیس الشرط، رجل مصریّ من ید الإسماعیلیّین الذین أنزلوه إلی هناک . و کان الربّ مع یوسف ، فکان رجلاً ناجحا ، و کان فی بیت سیّده المصریّ .

و رأی سیّده أنّ الربّ معه ، و أنّ کلّ ما یصنع کان الربّ ینجحه بیده ، فوجد یوسف نعمة فی عینیه و خدمه فوکله إلی بیته و دفع إلی یده کلّ ما کان له . و کان من حین وکله علی بیته و علی کلّ ما کان له أنّ الربّ بارک بیت المصریّ بسبب یوسف ، و کانت برکة الربّ علی کلّ ما کان له فی البیت و فی الحفل ، فترک کلّ ما کان له فی ید یوسف و لم یکن معه یعرف شیئا إلاّ الخبز الذی یأکل، و کان یوسف حسن الصورة و حسن المنظر .

و حدث بعد هذه الاُمور أنّ امرأة سیّده رفعت عینیها إلی یوسف ، و قالت : اضطجِعْ معی فأبی ، و قال لامرأة سیّده : هوذا سیّدی لا یعرف معی ما فی البیت ، و کلّ ماله قد دفعه إلی یدی لیس هو فی هذا البیت ، و لم یمسک عنّی شیئا غیرک لأنّک امرأته فکیف أصنع هذا الشرّ العظیم ، و اُخطئ إلَی اللّه ؟ ! و کان إذ کلّمت یوسف یوما فیوما أنّه لم یسمع لها أن یضطجع بجانبها لیکون معها .

ثمّ حدث نحو هذا الوقت أنّه دخل البیت لیعمل عمله _ و لم یکن إنسان من أهل البیت هناک فی البیت _ فأمسکته بثوبه قائلة : اضطجِعْ معی ، فترک ثوبه فی یدها ، و هرب و خرج إلی خارج . و کان لمّا رأت أنّه ترک ثوبه فی یدها و هرب إلی خارج أنّها نادت أهل بیتها و کلّمتهم قائلة : انظروا ! قد جاء إلینا برجل عبرانیّ لیداعبنا ، دخل إلیّ لیضطجع معی فصرختُ بصوت عظیم ، و کان لمّا سمع أنّی رفعت صوتی و صرخت أنّه ترک ثوبه بجانبی و هرب و خرج إلی خارج !

فوضعت ثوبه بجانبها حتّی جاء سیّده إلی بیته، فکلّمته بمثل هذا الکلام قائلة : دخل إلیّ العبد العبرانیّ الذی جئت به إلینا لیداعبنی ، و کان لمّا رفعت صوتی و صرخت أنّه ترک ثوبه بجانبی و هرب إلی خارج !

فکان لمّا سمع سیّده کلام امرأته الذی کلّمته به _ قائلة بحسب هذا الکلام صنع بی عبدک _ أنّ غضبه حَمِی ، فأخذ یوسفَ سیّده و وضعه فی بیت السجن ، المکان الذی کان أسرَی الملک محبوسین فیه ، و کان هناک فی بیت السجن .

و لکنّ الربّ کان مع یوسف ، و بسط إلیه لطفا و جعل نعمة له فی عینَی رئیس بیت السجن ، فدفع رئیس بیت السجن إلی ید یوسف جمیع الأسرَی الذین فی بیت السجن ، و کلّ ما کانوا یعملون هناک کان هو العامل ، و لم یکن رئیس بیت السجن ینظر شیئا البتّة ممّا فی یده ؛ لأنّ الربّ کان معه ، و مهما صنع کان الربّ ینجحه . ثمّ ساقت التوراة (4) قصّة صاحبَی السجن و رؤیاهما و رؤیا فرعون مصر ، و ملخّصه : أنّهما کانا رئیس سُقاة فرعون و رئیس الخبّازین أذنبا فحبسهما فرعون فی سجن رئیس الشرط عند یوسف ، فرأی رئیس السُّقاة فی منامه أنّه یعصر خمرا ، و الآخر أنّ الطیر تأکل من طعام حمله علی رأسه ، فاستفتَیا یوسف فعبّر رؤیا الأوّل برجوعه إلی سقی فرعون شغله السابق ، و الثانی بصلبه و أکل الطیر من لحمه ، و سأل الساقی أن یذکره عند فرعون لعلّه یخرج من السجن ، لکنّ الشیطان أنساه ذلک .

ثمّ بعد سنتین رأی فرعون فی منامه سبع بقرات سِمان حسنة المنظر خرجت من نهر ، و سبع بقرات مهزولة قبیحة المنظر وقفت علَی الشاطئ، فأکلت المَهازیل السِّمان ، فاستیقظ فرعون . ثمّ نام فرأی سبع سنابل خضر حسنة سمینة ، و سبع سنابل رقیقة ملفوحة بالریح الشرقیّة نابتة وراءها ، فأکلت الرقیقةُ السمینةَ ، فهال فرعونَ ذلک و جمع سحرة مصر و حکماءها و قصّ علیهم رؤیاه ، فعجزوا عن تعبیره .

و عند ذلک ادّکر رئیسُ السقاة یوسفَ ، فذکره لفرعون ، و ذکر ما شاهده من عجیب تعبیره للمنام، فأمر فرعون بإحضاره ، فلمّا اُدخل علیه کلّمه و استفتاه فیما رآه فی منامه مرّة بعد اُخری، فقال یوسف لفرعون : حلم فرعون واحد قد أخبر اللّه فرعون بما هو صانع : البقرات السبع الحسنة فی سبع سنین و سنابل سبع الحسنة فی سبع سنین هو حلم واحد ، و البقرات السبع الرقیقة القبیحة التی طلعت وراءها هی سبع سنین و السنابل السبع الفارغة الملفوحة بالریح الشرقیّة یکون سبع سنین جوعا .

هو الأمر الذی کلّمت به فرعون قد أظهر اللّه لفرعون ما هو صانع ، هو ذا سبع سنین قادمة شبعا عظیما فی کلّ أرض مصر ، ثمّ تقوم بعدها سبع سنین جوعا ، فینسی کلّ السبع فی أرض مصر و یتلف الجوع الأرض ، و لا یعرف السبع فی الأرض من أجل ذلک الجوع بعده ؛ لأنّه یکون شدیدا جدّا . و أمّا عن تکرار الحلم علی فرعون مرّتین فلأنّ الأمر مقرّر من عند اللّه ، و اللّه مسرع لصنعه .

فالآن لینظر فرعون رجلاً بصیرا و حکیما و یجعله علی أرض مصر یفعل فرعون فیوکّل نظّارا علَی الأرض ، و یأخذ خُمس غِلّة أرض مصر فی سبع سنی الشبع ، فیجمعون جمیع طعام هذه السنین الجیّدة القادمة ، و یخزنون قمحا تحت ید فرعون طعاما فی المدن و یحفظونه، فیکون الطعام ذخیرة للأرض لسبع سنی الجوع التی تکون فی أرض مصر ، فلا تنقرض الأرض بالجوع .

قالت التوراة ما ملخّصه : إنّ فرعون استحسن کلام یوسف و تعبیره و أکرمه و أعطاه إمارة المملکة فی جمیع شؤونها ، و خلع علیه بخاتمه ، و ألبسه ثیاب بوص ، و وضع طوق ذهب فی عنقه ، و أرکبه فی مرکبته الخاصّة و نودی أمامه : أن ارکعوا ، و أخذ یوسف یدبّر الاُمور فی سنی الخصب ثمّ فی سنی الجدب أحسن إدارة .

ثمّ قالت التوراة (5) ما ملخّصه : إنّه لمّا عمّت السنة أرض کنعان أمر یعقوب بنیه أن یهبطوا إلی مصر فیأخذوا طعاما ، فساروا و دخلوا علی یوسف فعرفهم و تنکّر لهم و کلّمهم بجفاء و سألهم : من أین جئتم ؟ قالوا : من أرض کنعان لنشتری طعاما . قال یوسف: بل جواسیس أنتم جئتم إلی أرضنا لتفسدوها ! قالوا : نحن جمیعا أبناء رجل واحد فی کنعان کنّا اثنَی عشر أخا فُقد منّا واحد و بقی أصغرنا ها هو الیوم عند أبینا ، و الباقون بحضرتک ، و نحن جمیعا اُمَنا لا نعرف الفساد و الشرّ .

قال یوسف : لا و حیاة فرعون نحن نراکم جواسیس ، و لا نخلّی سبیلکم حتّی تحضرونا أخاکم الصغیر حتّی نصدّقکم فیما تدّعون ، فأمر بهم فحُبِسوا ثلاثة أیّام ، ثمّ أحضرهم و أخذ من بینهم شمعون و قیّده أمام عیونهم ، و أذن لهم أن یرجعوا إلی کنعان و یجیؤوا بأخیهم الصغیر . ثمّ أمر أن یملأ أوعیتهم قمحا و تردّ فضّة کلّ واحد منهم إلی عِدله ففعل . فرجعوا إلی أبیهم و قصّوا علیه القصص ، فأبی یعقوب أن یرسل بنیامین معهم و قال : أعدمتمونی الأولاد : یوسف مفقود و شمعون مفقود و بنیامین تریدون أن تأخذوه ؟ ! لا یکون ذلک أبدا ! و قال : قد أسأتم فی قولکم للرجل : إنّ لکم أخا ترکتموه عندی ، قالوا : إنّه سأل عنّا و عن عشیرتنا قائلاً : هل أبوکم حیّ بعد ؟ و هل لکم أخ آخر ؟ فأخبرناه کما سألَنا ، و ما کنّا نعلم أنّه سیقول : جیؤوا إلیّ بأخیکم .

فلم یزل یعقوب یمتنع حتّی أعطاه یهوذا الموثّق أن یردّ إلیه بنیامین ، فأذن فی ذهابهم به معهم ، و أمرهم أن یأخذوا من أحسن متاع الأرض هدیّة إلی الرجل ، و أن یأخذوا معهم أصرّة الفضّة التی رُدّت إلیهم فی أوعیتهم ، ففعلوا .

و لمّا وردوا مصر لقوا وکیل یوسف علی اُموره، و أخبروه بحاجتهم و أنّ بضاعتهم رُدَّت إلیهم فی رحالهم و عرضوا له هدیّتهم ، فرحّب بهم و أکرمهم و أخبرهم أنّ فضّتهم لهم ، و أخرج إلیهم شمعون الرهین ، ثمّ أدخلهم علی یوسف ، فسجدوا له، و قدّموا إلیه هدیّتهم ، فرحّب بهم و استفسرهم عن حالهم و عن سلامة أبیهم ، و عرضوا علیه أخاهم الصغیر فأکرمه و دعا له . ثمّ أمر بتقدیم الطعام فقدّم له وحده ، و لهم وحدهم ، و لمن عنده من المصریّین وحدهم .

ثمّ أمر وکیله أن یملأ أوعیتهم طعاما و أن یدسّ فیها هدیّتهم و أن یضع طاسة فی عدل أخیهم الصغیر ففعل ، فلمّا أضاء الصبح من غدٍ شدُّوا الرحال علَی الحمیر و انصرفوا .

فلمّا خرجوا من المدینة و لمّا یبتعدوا قال لوکیله : أدرکِ القوم و قل لهم : بئس ما صنعتم! جازیتم الإحسان بالإساءة سرقتم طاس سیّدی الذی یشرب فیه و یتفأّل به! فتبهّتوا من استماع هذا القول ، و قالوا : حاشانا من ذلک ، هو ذا الفضّة التی وجدناها فی أفواه عدالنا جئنا بها إلیکم من کنعان ، فکیف نسرق من بیت سیّدک فضّة أو ذهبا ؟! من وجد الطاس فی رحله یقتل و نحن جمیعا عبید سیّدک ، فرضی بما ذکروا له من الجزاء فبادروا إلی عدولهم ، و أنزل کلّ واحد منهم عدله و فتحه ، فأخذ یفتّشها و ابتدأ من الکبیر حتَّی انتهی إلی الصغیر و أخرج الطاس من عدله .

فلمّا رأی ذلک إخوته مزّقوا ثیابهم و رجعوا إلَی المدینة و دخلوا علی یوسف و أعادوا علیه قولهم معتذرین معترفین بالذنب و علیهم سیماء الصَّغار و الهوان و الخجل ، فقال : حاشا أن نأخذ إلاّ من وُجِد متاعنا عنده ، و أمّا أنتم فارجعوا بسلام إلی أبیکم.

فتقدّم إلیه یهوذا و تضرّع إلیه و استرحمه و ذکر له قصّتهم مع أبیهم حین أمرهم یوسف بإحضار بنیامین ، فسألوا أباهم ذلک فأبی أشدّ الإباء حتّی آتاه یهوذا المیثاق علی أن یردّ بنیامین إلیه ، و ذکر أ نّهم لا یستطیعون أن یلاقوا أباهم و لیس معهم بنیامین ، و أنّ أباهم الشیخ لو سمع منهم ذلک لمات من وقته . ثمّ سأله أن یأخذه مکان بنیامین عبدا لنفسه و یطلق بنیامین ، لتقرّ بذلک عین أبیهم المستأنس به بعد فقد أخیه من اُمّه یوسف .

قالت التوراة : فلم یستطع یوسف أن یضبط نفسه لدی جمیع الواقفین عنده ، فصرخ : أخرجوا کلّ إنسان عنّی ! فلم یقف أحد عنده حین عرّف یوسف إخوته بنفسه ، فأطلق صوته بالبکاء ، فسمع المصریّون و سمع بیت فرعون ، و قال یوسف لإخوته : أنا یوسف أ حیٌّ أبی بعد ؟ فلمّا یستطع إخوته أن یجیبوه لأنّهم ارتاعوا منه .

و قال یوسف لإخوته : تقدّموا إلیّ ، فتقدّموا فقال : أنا یوسف أخوکم الذی بعتموه إلی مصر ، و الآن لا تتأسّفوا و لا تغتاظوا لأنّکم بعتمونی إلی هنا ؛ لأنّه لاستبقاء حیاة أرسلنی اللّه قدّامکم ؛ لأنّ للجوع فی الأرض الآن سنتین و خمس سنین أیضا لا یکون فیها فلاحة و لا حصاد ، فقد أرسلنی اللّه قدّامکم لیجعل لکم بقیّة فی الأرض و لیستبقی لکم نجاة عظیمة ، فالآن لیس أنتم أرسلتمونی إلی هنا بل اللّه ، و هو قد جعلنی أبا لفرعون و سیّدا لکلّ بیته و متسلّطا علی کلّ أرض مصر .

أسرِعوا و اصعدوا إلی أبی و قولوا له : هکذا یقول ابنک یوسف : انزِل إلیّ لا تقف فتسکن فی أرض جاسان و تکون قریبا منّی أنت و بنوک و بنو بیتک و غنمک و بقرک و کلّ مالک ، و أعولک هناک لأنّه یکون أیضا خمس سنین جوعا لئلاّ تفتقر أنت و بیتک و کلّ مالک ، و هو ذا عیونکم تری و عَینا أخی بنیامین أنّ فمی هو الذی یکلّمکم ، و تخبرون أنّی بکلّ مجدی فی مصر و بکلّ ما رأیتم ، و تستعجلون و تنزلون بأبی إلی هنا . ثمّ وقع علی عین بنیامین أخیه و بکی ، و بکی بنیامین علی عنقه ، و قبّل جمیع إخوته و بکی علیهم .

ثمّ قالت التوراة ما ملخّصه : إنّه جهّزهم أحسن التجهیز و سیّرهم إلی کنعان ، فجاؤوا أباهم و بشّروه بحیاة یوسف و قصّوا علیه القصص ، فسُرّ بذلک . و سار بأهله جمیعا إلی مصر وهم جمیعا سبعون نسمة ، و وردوا أرض جاسان من مصر . و رکب یوسف إلی هناک یستقبل أباه ، و لقیه قادما فتعانقا ، و بکی طویلاً ،ثمّ أنزله و بنیه و أقرّهم هناک. و أکرمهم فرعون إکراما بالغا و آمنهم، و أعطاهم ضیعة فی أفضل بقاع مصر ، و عالهم یوسف ما دامت السنون المجدبة ، و عاش یعقوب فی أرض مصر بعد لقاء یوسف سبع عشرة سنة .

هذا ما قصّته التوراة من قصّة یوسف فیما یحاذی القرآن ، أوردناها ملخّصة إلاّ فی بعض فقراتها لمسیس الحاجة» . (6)

داستان یوسف علیه السلام در تورات فعلی :

تورات می گوید (7) : و بنی یعقوب دوازده بودند : پسران لیئه : رَؤوبین زاده یعقوب و شمعون و لاوی و یهودا و یسّاکار و زنولون. و پسران راحیل : یوسف و بنیامین. و پسران بِلْهَه، کنیز راحیل : دان و نَفْتالی. و پسران زِلْفَه، کنیز لیئه : جاد و اشیر. اینانند پسران یعقوب که در فدّان آرام برای او متولد شدند.

نیز می گوید : چون یوسف هفده ساله بود، گله را با برادران خود چوپانی می کرد و آن جوان با پسران بِلْهَه و پسران زِلْفَه زنان پدرش می بود و یوسف از بد سلوکی ایشان پدر را خبر می داد. و اسرائیل [ = یعقوب ]یوسف را از سایر پسران خود بیشتر دوست داشتی ؛ زیرا که او پسر پیری او بود و یعقوب برایش پیراهنی [رنگارنگ ]ساخت. و چون برادرانش دیدند که پدرشان او را بیشتر از همه برادرانش دوست می دارد، از او کینه به دل گرفتند و نمی توانستند با وی به سلامتی سخن گویند. و یوسف خوابی دیده، آن را به برادران خود باز گفت. پس بر کینه شان افزود ؛ او بدیشان گفت : این خوابی را که دیده ام بشنوید : ما در مزرعه، بافه ها می بستیم که نا گاه بافه من بر پا شده بایستاد و بافه های شما گرد آمده به بافه من سجده کردند. برادرانش به وی گفتند : شاید حاکم ما می شوی یا بر ما مسلّط خواهی شد؟ و به سبب خواب ها و سخنانش بر دشمنی با او افزودند.

از آن پس خوابی دیگر دید و برادران خود را از آن خبر داده گفت : اینک باز خوابی دیده ام که ناگاه آفتاب و ماه و یازده ستاره مرا سجده کردند. و پدر و برادران خود را خبر داد و پدرش او را توبیخ کرده به وی گفت : این چه خوابی است که دیده ای؟ آیا من و مادرت و برادرانت می آییم و تو را بر زمین سجده می کنیم؟! و برادرانش بر او حَسَد بردند و امّا پدرش آن امر را در خاطره نگاه داشت.

و برادرانش برای چوپانی گلّه پدر خود به شکیم رفتند. و اسرائیل به یوسف گفت : آیا برادرانت در شکیم چوپانی نمی کنند؟ بیا تا تو را نزد ایشان بفرستم. یوسف پذیرفت. او را گفت : الآن برو و سلامتی برادران و سلامتی گله را ببین و نزد من خبر بیاور و او را از وادی حبرون فرستاد و به شکیم آمد. و شخصی به او برخورد و اینک او در صحرا آواره می بود. پس آن شخص از او پرسیده گفت : چه می طلبی؟ گفت : من برادران خود را می جویم، مرا خبر ده که کجا چوپانی می کنند؟ آن مرد گفت :از این جا روانه شدند؛ زیرا شنیدم که می گفتند : به دوتان می رویم. پس یوسف از عقب برادران خود رفته ایشان را در دوتان یافت. و او را از دور دیدند و قبل از آنکه نزدیک ایشان بیاید، با هم توطئه دیدند که او را بکشند. و به یکدیگر گفتند : اینک این صاحب خواب ها می آید. اکنون بیایید او را بکشیم و به یکی از این چاه ها بیندازیم و گوییم جانوری درنده او را خورد و ببینیم خواب هایش چه می شود؟

لیکن رَؤوبین چون این را شنید، او را از دست ایشان رهانیده گفت : او را نکشیم. پس رؤوبین بدیشان گفت : خون مریزید، او را در این چاه که در صحراست بیندازید و دست خود را بر او دراز مکنید. تا او را از دست ایشان رهانیده به پدر خود ردّ نماید. و به مجرّد رسیدن یوسف نزد برادران خود رختش را یعنی آن پیراهن رنگارنگ را که در بر داشت از او کندند. و او را گرفته در چاه انداختند، امّا چاه، خالی و بی آب بود.

پس، برای غذا خوردن نشستند و چشمان خود را باز کرده دیدند که ناگاه قافله اسماعیلیان از جِلْعاد می رسد و شتران ایشان کتیرا و بلسان و لادن بار دارند و می روند تا آنها را به مصر ببرند. آنگاه یهودا به برادران خود گفت : برادر خود را کشتن و خون او را مخفی داشتن چه سود دارد؟ بیایید او را به این اسماعیلیان بفروشیم و دست ما بروی نباشد؛ زیرا که او برادر و گوشت ماست. پس برادرانش بدین رضا دادند.

و چون تجّار مدْیانی درگذر بودند، یوسف را از چاه کشیده برآوردند و یوسف را به اسماعیلیان به بیست پاره نقره فروختند. پس یوسف را به مصر بردند. و رؤوبین چون به سر چاه برگشت و دید که یوسف در چاه نیست، جامه خود را چاک زد. و نزد برادران خود باز آمد و گفت : طفل نیست و من کجا بروم؟

پس پیراهن یوسف را گرفتند و بز نری را کشته ردا را در خونش فرو بردند و آن را فرستاده و به پدر خود رسانیده گفتند : این را یافته ایم؛ تشخیص کن که ردای پسرت است یا نه؟ پس آن را شناخته گفت : ردای پسر من است. جانوری درنده او را خورده است و یقینا یوسف دریده شده است. و یعقوب رخت خود را پاره کرده، پلاس در بر کرد و روزهای بسیار برای پسر خود ماتم گرفت. و همه پسران و همه دخترانش به تسلّی او برخاستند، امّا تسلّی نپذیرفت و گفت : سوگوار نزد پسر خود به گور فرود می روم. پس، پدرش برای وی همی گریست.

تورات همچنین می گوید : امّا یوسف را به مصر بردند و مردی مصری فوطیفار نام که خواجه و سردار افواج خاصّه فرعون بود وی را از دست اسماعیلیانی که او را بدانجا برده بودند خرید. و خداوند با یوسف می بود و او مردی کامیاب شد و در خانه آقای مصری خود ماند.

و آقایش دید که خداوند با وی می باشد و هر آنچه او می کند، خداوند در دستش راست می آورد. پس یوسف در نظر وی التفات یافت و او را خدمت می کرد و او را به خانه خود برگماشت و تمام ما یملک خویش را به دست وی سپرد. و واقع شد بعد از آنکه او را بر خانه و تمام ما یملک خود گماشته بود که خداوند، خانه آن مصری را به سبب یوسف برکت داد و برکت خداوند بر همه اموالش چه در خانه و چه در صحرا بود. و آنچه داشت به دست یوسف وا گذاشت و از آنچه با وی بود خبر نداشت، جز نانی که می خورد و یوسف خوش اندام و نیک منظر بود.

و بعد از این امور واقع شد که زن آقایش بر یوسف نظر انداخته گفت : با من همخواب شو. امّا او ابا نموده به زن آقای خود گفت : اینک آقایم از آنچه نزد من در خانه است خبر ندارد و آنچه دارد به دست من سپرده است. بزرگتری از من در این خانه نیست و چیزی از من دریغ نداشته، جز تو چون زوجه او می باشی. پس چگونه مرتکب این شرارت بزرگ بشوم؟ و به خدا خطا ورزم؟! و اگر چه هر روزه به یوسف سخن می گفت به وی گوش نمی گرفت که با او بخوابد یا نزد وی بماند.

و روزی واقع شد که به خانه در آمد تا به شغل خود پردازد و از اهل خانه کسی آنجا در خانه نبود. پس جامه او را گرفته گفت : با من بخواب. امّا او جامه خود را به دستش رها کرده گریخت و بیرون رفت. و چون او دید که رخت خود را به دست وی ترک کرد و از خانه گریخت، مردان خانه را صدا زد و بدیشان بیان کرده گفت : بنگرید مرد عبرانی را نزد ما آورد تا ما را مسخره کند (با ما عشق بازی کند) و نزد من آمد تا با من بخوابد و به آواز بلند فریاد کردم. و چون شنید که به آواز بلند فریاد برآوردم جامه خود را نزد من وا گذارده فرار کرد و بیرون رفت. پس، جامه او را نزد خود نگاه داشت، تا آقایش به خانه آمد. و به وی بدین مضمون ذکر کرده گفت : آن غلام عبرانی که برای ما آورده ای نزد من آمد تا مرا مسخره کند(با من عشق بازی کند). و چون به آواز بلند فریاد برآوردم جامه خود را پیش من رها کرده بیرون گریخت.

پس، چون آقایش سخن زن خود را شنید که به وی بیان کرده گفت غلامت به من چنین کرده است، خشم او افروخته شد. و آقای یوسف او را گرفته در زندانخانه ای که اسیران پادشاه بسته بودند انداخت و آنجا در زندان ماند.

اما خداوند با یوسف می بود و بر وی احسان می فرمود و او را در نظر داروغه زندان حرمت داد. و داروغه زندان همه زندانیان را که در زندان بودند به دست یوسف سپرد و آنچه در آنجا می کردند، او کننده آن بود و داروغه زندان بدانچه در دست وی بود نگاه نمی کرد؛ زیرا خداوند با او می بود و آنچه را که او می کرد خداوند راست می آورد.

تورات سپس داستان دو همزندانی یوسف و جریان رؤیای آنها و خواب فرعون را بازگو می کند که خلاصه اش از این قرار است : یکی از این دو، سردار ساقیان فرعون بود و دیگری سردار خبّازان او و هر دو نسبت به فرعون خطایی کردند و فرعون آن دو را در زندان رئیس افواج خاصّه که یوسف در آنجا محبوس بود، انداخت.سردار ساقیان در خواب دید که شراب می گیرد و دیگری خواب دید سبد نانی روی سر اوست و پرندگان از آن می خورند. از یوسف خواستند خوابشان را تعبیر کند. یوسف خواب اولی را چنین تعبیر کرد که وی به شغل قبلی خود یعنی ساقی گری شاه بر می گردد و خواب دومی را چنین تعبیر کرد که به دار آویخته می شود و پرندگان گوشت بدنش را می خورند. یوسف از ساقی خواهش کرد که نزد فرعون از وی یاد کند تا شاید از زندان آزادش کند، امّا شیطان آن را از یادش برد.

دو سال بعد فرعون خواب دید که هفت گاو چاق خوش قیافه از رودخانه ای بیرون آمدند و هفت گاو لاغر بد قیافه که در ساحل رودخانه بودند، آن گاوها را خوردند.فرعون از خواب بیدار شد دوباره خوابید و این بار خواب دید که هفت خوشه سبز چاق و نیکو روییده و هفت خوشه لاغر پژمرده از باد شرقی پشت سر آنها سبز شده و خوشه های لاغر آن خوشه های چاق را خوردند. فرعون وحشت زده از خواب بیدار شد و جادوگران و حکیمان مصر را فرا خواند و رؤیای خود را برای آنان بازگو کرد، امّا همگی از تعبیر آن عاجز ماندند. در این هنگام، سردار ساقیان به یاد یوسف افتاد و به فرعون گفت که چنین شخصی در زندان هست و خواب خود و تعبیری را که یوسف کرده بود برای او باز گفت.فرعون دستور داد یوسف را احضار کردند و چون یوسف آورده شد فرعون با وی سخن گفت و از او خواست تا دو خوابی را که پیاپی دیده است تعبیر کند. یوسف به فرعون گفت : هر دو خواب فرعون یک معنا دارد و خداوند از آنچه خواهد کرد به فرعون خبر داده است : هفت گاو نیکو نشانه هفت سال است و هفت خوشه نیکو نیز نشانه هفت سال و هفت گاو لاغر زشت که به دنبال آن هفت گاو چاق بیرون آمدند نشانه هفت سال است و هفت خوشه پوچ پژمرده از باد شرقی نیز نشانه هفت سال قحطی می باشد.

سخنی که به فرعون گفتم این است. آنچه خدا می کند به فرعون ظاهر ساخته است. همانا هفت سالِ فراوانی بسیار در تمامی زمین مصر می آید و بعد از آن هفت سالِ قحط پدید آید و تمامی فراوانی در زمین مصر فراموش شود و قحطْ زمین را تباه خواهد ساخت. و فراوانی در زمین معلوم نشود به سبب قحطی که بعد از آن آید؛ زیرا که به غایت سخت خواهد بود. و چون خواب فرعون دو مرتبه مکرّر شد این است که این حادثه از جانب خدا مقرّر شده و خدا آن را به زودی پدید خواهد آورد.

پس، اکنون فرعون می باید مردی بصیر و حکیم را پیدا نموده او را بر زمین مصر بگمارد. فرعون چنین بکند و ناظران بر زمین برگمارد و در هفت سال فراوانی، خُمس از زمین مصر بگیرد و همه مأکولات این سال های نیکو را که می آید جمع کنند و غلّه را زیر دست فرعون ذخیره نمایند و خوراک در شهرها نگاه دارند تا خوراک برای زمین به جهت هفت سال قحطی که در زمین مصر خواهد بود ذخیره شود مبادا زمین از قحط تباه گردد.

تورات سخن خود را ادامه می دهد که خلاصه اش چنین است : فرعون سخن یوسف و تعبیر خواب او را پسندید و وی را گرامی داشت و همه امور مملکت را به دست او سپرد و انگشتری خود را در دست یوسف کرد و جامه ای از کتان نازک بر وی پوشانید و طوقی زرّین به گردنش انداخت و او را بر عرّابه خاص خویش سوار کرد و پیش روی او جار می زدند که : زانو زنید. یوسف در سال های فراوانی و سپس در سال های قحطی و خشکسالی کارها را به بهترین وجه اداره کرد.

تورات این داستان را ادامه می دهد که خلاصه اش از این قرار است : چون قحطی سرزمین کنعان را فرا گرفت، یعقوب به فرزندان خود دستور داد، به مصر بروند و غلّه ای فراهم آورند. پسران یعقوب به طرف مصر حرکت کردند و به حضور یوسف رسیدند. یوسف آنها را شناخت امّا خود را به آنها معرفی نکرد. بلکه با ایشان به درشتی سخن گفت و پرسید از کجا آمده اید؟ گفتند : از سرزمین کنعان برای خرید خوراک آمده ایم. یوسف گفت : نه، شما جاسوس هستید و برای خرابکاری به سرزمین ما آمده اید. گفتند : ما همه فرزندان یک مرد هستیم که در کنعان به سر می برد. ما دوازده برادر بودیم که یکی از ما گم شد و برادر کوچکتر ما هم اینک نزد پدرمان مانده است و بقیه در محضر شما هستیم. ما همه مردمانی درستکاریم و با خرابکاری و شرارت میانه ای نداریم.

یوسف گفت : به جان فرعون قسم، که ما فکر می کنیم شما جاسوس باشید و آزادتان نمی کنیم مگر اینکه برادر کوچکتان را پیش ما بیاورید تا درستی ادعای شما را باور کنیم. پس، یوسف دستور داد آنان را سه روز زندانی کردند. سپس احضارشان کرد و از میان آنها شمعون را انتخاب نمود و در برابر چشم ایشان او را به بند کشید و به بقیه اجازه داد که به کنعان بروند و برادر کوچکتر خود را بیاورند.

یوسف دستور داد جوال های آنان را از گندم پر کنند و نقره های هر کدام را در عدل او گذارند. این کار را کردند و برادران یوسف نزد پدر خویش باز گشتند و ماجرا را برایش تعریف کردند. یعقوب از فرستادن بنیامین با آنها امتناع ورزید و گفت : شما مرا بی اولاد ساختید. یوسف گم شد و شمعون از دستم رفت و بنیامین را هم می خواهید از من بگیرید. این امکان ندارد. و گفت : بدکاری کردید که به آن مرد گفتید برادری دارید که پیش من گذاشته اید. گفتند : او از ما و از عشیره ما پرسید و گفت :آیا پدرتان هنوز زنده است؟ و آیا برادر دیگری هم دارید و ما به سؤالات او جواب دادیم و نمی دانستیم که خواهد گفت : برادرتان را نزد من بیاورید.

یعقوب همچنان امتناع می ورزید تا اینکه یهودا تضمین کرد بنیامین را به او برگرداند. در این وقت، یعقوب اجازه داد بنیامین با آنها برود و به ایشان دستور داد که از بهترین کالاهای زمین با خود بردارند و برای آن مرد پیشکش برند و همیان های نقره را که در جوال هایشان به آنان برگردانده، با خود ببرند. آنان چنین کردند.

چون وارد مصر شدند با پیشکار یوسف دیدار کردند و به او گفتند که برای چه کار آمده اند و نقره هایی را که بر گردانده است با خود آورده اند و پیشکش ها را به او دادند. پیشکار به ایشان خوشامد گفت و گرامیشان داشت و گفت نقره هایشان از خودشان باشد و شمعون گروگان را تحویل ایشان داد و آنگاه آنان را نزد یوسف برد. آنان در برابر یوسف به خاک افتادند و پیشکش هایشان را به او تقدیم کردند. یوسف به آنان خوشامد گفت و از حال آنان و پدرشان جویا شد. آنان برادر کوچک خود را به یوسف نشان دادند. یوسف او را گرامی داشت و برایش دعا کرد. سپس دستور داد غذا آوردند و برای هر یک از آنان و مصریانی که در آنجا حضور داشتند جداگانه غذا گذاشت.

سپس به پیشکارش دستور داد ظرف های آنان را از گندم پر کند و هدایایشان را در میان آن ظرف ها جا دهد و جامی را در عدل برادر کوچکشان بگذارد. او این کار را کرد. صبح فردا برادران یوسف بارهایشان را روی الاغها بستند و برگشتند.

چون از شهر خارج شدند، هنوز دور نشده بودند که یوسف به پیشکار خود گفت : خودت را به این عده برسان و بگو : چه بد کردید که خوبی را به بدی پاداش دادید و جام آقایم را که با آن آب می نوشد و به آن تفأّل می زند، دزدیدید. آنان از شنیدن این سخن مبهوت شدند و گفتند : حاشا از ما که مرتکب چنین کاری شویم! ما این نقره هایی را که در دهانه عدل هایمان یافتیم از کنعان با خود برای شما برگرداندیم؛ حالا چگونه ممکن است از خانه آقای تو نقره یا طلا بدزدیم. در بارِ هر یک از ما که جام پیدا شود خونش مباح باشد و ما همگی غلامان آقای تو شویم. پیشکار به مجازاتی که آنان پیشنهاد کردند رضایت داد و برادران یوسف هر یک به طرف عدل خود شتافت و آن را پایین آورد و باز کرد. پیشکار بارهای آنها را تفتیش کرد و این کار را از برادر بزرگترشان آغاز نمود تا آنکه به کوچکترشان رسید و جام را از عدل او بیرون آورد.

برادرانش چون چنین دیدند، رخت های خود را چاک زدند و به شهر برگشتند و نزد یوسف رفتند و قولی را که به پیشکار داده بودند به او نیز گفتند و به گناه خود اعتراف کردند و با خواری و شرمندگی عذرخواهی کردند. یوسف گفت : حاشا از ما که چنین کنیم. ما فقط کسی را که کالایمان نزد او پیدا شده است، نگه می داریم و بقیه شما به سلامت نزد پدرتان برگردید.

یهودا جلو رفت و التماس کرد و ترحّم خواست و به او گفت که وقتی یوسف دستور داد بنیامین را بیاورند و آنها این را از پدرشان خواستند، وی بشدت امتناع ورزید تا آنکه یهودا به او تضمین داد که بنیامین را به وی برگرداند. او گفت که نمی توانند بدون بنیامین با پدرشان رو به رو شوند و اگر پدر پیرشان این ماجرا را از آنان بشنود در دم جان می دهد. یهودا از یوسف خواهش کرد که وی را به جای بنیامین به غلامی و بندگی خود بگیرد و بنیامین را رها کند تا پدرشان که بعد از گم شدن برادر تنی او یوسف به وی انس و الفت گرفته است، خوشحال و شادمان شود.

تورات می گوید : و یوسف پیش جمعی که به حضورش ایستاده بودند نتوانست خودداری کند. پس ندا کرد که همه را از نزد من بیرون کنید و کسی نزد او نماند وقتی که یوسف خویشتن را به برادران خود شناسانید و به آواز بلند گریست و مصریان و اهل خانه فرعون شنیدند. و یوسف برادران خود را گفت : من یوسف هستم. آیا پدرم هنوز زنده است؟ و برادرانش جواب وی را نتوانستند داد؛ زیرا که به حضور وی مضطرب شدند. و یوسف به برادران خود گفت : نزدیک من بیایید. پس نزدیک آمدند و گفت : منم یوسف، برادر شما که به مصر فروختید. و حال رنجیده مشوید و متغیّر نگردید که مرا بدین جا فروختید؛ زیرا خدا مرا پیش روی شما فرستاد تا نفوس را زنده نگاه دارد؛ زیرا حال دو سال شده است که قحط در زمین هست و پنج سال دیگر نیز نه شیار خواهد بود نه درو. و خدا مرا پیش روی شما فرستاد تا برای شما بقیّتی در زمین نگاه دارد و شما را به نجاتی عظیم احیا کند. و الآن شما مرا این جا نفرستادید، بلکه خدا [فرستاد] و او مرا آقا بر فرعون و بر تمامی اهل خانه او و حاکم بر همه زمین مصر ساخت. بشتابید و نزد پدرم رفته بدو گویید : پسر تو یوسف چنین می گوید که نزد من بیا و تأخیر منما. و در زمین جُوشَن ساکن شو تا نزدیک من باشی، تو و پسرانت و پسران پسرانت و گله گوسفندانت و رمه گاوانت و هر چه داری. تا تو را در آنجا بپرورانم؛ زیرا که پنج سال قحط باقی است مبادا تو و اهل خانه ات و متعلّقانت بی نوا گردید.و اینک چشمان شما و چشمان برادرم بنیامین می بیند که زبان من است که با شما سخن می گوید. پس، پدرم را از همه حشمت من در مصر و از آنچه دیده اید خبر دهید و تعجیل نموده پدر مرا بدین جا آورید. پس به گردن برادر خود بنیامین آویخته بگریست و بنیامین برگردن وی گریست و همه برادران خود را بوسیده برایشان بگریست.

تورات به سخن خود ادامه می دهد که خلاصه اش چنین است : یوسف برادران خود را به نیکوترین وجه تجهیز کرد و آنان را روانه کنعان نمود. ایشان نزد پدر خویش رفتند و بشارتش دادند که یوسف زنده است و ماجرا را برایش بازگو کردند. یعقوب خوشحال شد و همه اعضای خانواده خود را که مجموعاً هفتاد نفر بودند، به سوی مصر حرکت داد و به جوشن مصر وارد شدند. یوسف برای استقبال پدرش به آنجا رفت و دید پدرش می آید. هر دو دست به گردن یکدیگر انداختند و بسیار گریستند. سپس پدر و فرزندانش را فرود آورد و در آنجا مستقرّشان ساخت و فرعون به آنان احترام بسیار نهاد و امانشان داد و در بهترین نقطه مصر ملکی در اختیارشان گذاشت و یوسف در طول سال های قحطی به ایشان رسیدگی می کرد و خرجشان را می داد. یعقوب بعد از دیدار یوسف، هفده سال در سرزمین مصر زندگی کرد.

این بود داستان یوسف در تورات در حدّی که با قرآن مشابهت دارد و ما خلاصه آن را آوردیم و فقط برخی فقراتش را که مورد نیاز بود به طور کامل نقل کردیم».

ص :362


1- الإصحاح 35 من سفر التکوین ، تذکر التوراة أنّ لیئة و راحیل امرأتَی یعقوب بنتا لابان الأرامیّ و أنّ راحیل اُمّ یوسف ماتت حین وضعت بنیامین . (کما فی هامش المصدر).
2- الإصحاح 37 من سفر التکوین . (کما فی هامش المصدر) .
3- الإصحاح 39 من سفر التکوین . (کما فی هامش المصدر).
4- الإصحاح 41 من سفر التکوین . (کما فی هامش المصدر).
5- الإصحاح 42 و 43 من سفر التکوین . (کما فی هامش المصدر) .
6- المیزان فی تفسیر القرآن : 11/260 .
7- به گفته تورات، لیئه و راحیل همسران یعقوب و دختران ابان آرامی بودند و راحیل مادر یوسف هنگام زادن بن یامین، درگذشت.

ص :363

ص :364

ص :365

ص :366

ص :367

ص :368

ص :369

ص :370

ص :371

ص :372

ص :373

ص :374

ص :375

ص :376

ص :377

ص :378

10 - ایّوب علیه السلام

10 - ایّوب علیه السلام

اشاره

(1)

ص :379


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 12 / 339 باب 10 «قصص أیّوب علیه السلام ». کنز العمّال : 11 / 491 «أیّوب علیه السلام ».

3734 - أیُّوبُ علیه السلام
3734 - ایّوب علیه السلام

الکتاب :

«وَ أَیُّوبَ إِذْ نَادَی رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ * فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَکَشَفْنَا مَا بِهِ مِنْ ضُرٍّ وَ آتَیْنَاهُ أََهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَ ذِکْرَی لِلْعَابِدِینَ» . (1)

(2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کانَ أیُّوبُ أحلَمَ النّاسِ ، و أصبَرَ النّاسِ ، و أکظَمَ النّاسِ لِغَیظٍ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :قالَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ لأیُّوبَ : أ تَدری ما کانَ جُرمُکَ إلَیَّ حتَّی ابتَلَیتُکَ ؟

قالَ: [لا] (4) یا ربِّ ! قالَ : لأنّکَ دَخَلتَ علی فِرعَونَ فادَّهَنتَ بکَلِمَتَینِ . (5)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :أخَذَ النّاسُ ثَلاثَةً مِن ثَلاثَةٍ : أخَذوا الصَّبرَ عن أیُّوبَ علیه السلام ، و الشُّکرَ عن نُوحٍ علیه السلام ، و الحَسَدَ مِن بَنی یَعقوبَ . (6)

3734

ایّوب علیه السلام

قرآن :

«و ایّوب را [یاد کن] هنگامی که پروردگارش را ندا داد که : به من آسیب رسیده است و تویی مهربانترین مهربانان. پس [دعای ]او را اجابت نمودیم و آسیب وارده بر او را برطرف کردیم و کسان او و نظیرشان را همراه با آنان [مجدّداً ]به وی عطا کردیم [تا ]رحمتی از جانب ما و عبرتی برای عبادت کنندگان باشد».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ایّوب، بردبارترین مردم و شکیباترین مردمان بود و بیش از همه مردم خشمش را فرو می خورد .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عزّ و جلّ به ایّوب فرمود : آیا می دانی جُرم تو در پیشگاه من چه بود که مبتلایت کردم؟

عرض کرد : پروردگار من! [نه]. فرمود : چون بر فرعون وارد شدی دو کلمه با مداهنه و مماشات سخن گفتی.

امام زین العابدین علیه السلام :مردم سه چیز را از سه کس فرا گرفتند : صبر را از ایّوب علیه السلام فرا گرفتند و شکرگزاری را از نوح علیه السلام و حسادت را از فرزندان یعقوب.

ص :380


1- الأنبیاء : 83 ، 84 .
2- (انظر) ص : 41 _ 44 .
3- کنز العمّال : 32316 .
4- ما بی_ن المعق_و فی_ن سق_ط م_ن المص_در و أضفناه من الفردوس : 3/174/4468.
5- کنز العمّال : 32318 .
6- عیون أخبار الرِّضا : 2/45/164 .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ أیُّوبَ ابتُلِیَ مِن غَیرِ ذَنبٍ . (1)

عنه علیه السلام :ابتُلِیَ أیُّوبُ سَبعَ سِنینَ بلا ذَنبٍ . (2)

عنه علیه السلام :إنّ اللّهَ تَبارکَ و تعالَی ابتَلی أیُّوبَ علیه السلام بلا ذَنبٍ ، فصَبَرَ حتّی عُیِّرَ، و إنّ الأنبیاءَ لا یَصبِرونَ علَی التَّعیِیرِ . (3)

عنه علیه السلام :ما سَألَ أیُّوبُ علیه السلام العافِیَةَ فی شَیءٍ مِن بَلائهِ . (4)

الدعوات عن ابن عبّاس :إنّ امرأةَ أیُّوبَ علیه السلام قالَت لَهُ یَوما : لَو دَعَوتَ اللّهَ أن یَشفیَکَ ! فقالَ : وَیحَکِ ! کُنّا فی النَّعماءِ سَبعینَ عاما فهَلُمَّ نَصبِرْ فی الضَّرّاءِ مِثلَها ! قالَ : فلَم یَمکُثْ بعدَ ذلکَ إلاّ یَسیرا حتّی عُوفِیَ . (5)

امام صادق علیه السلام :ایّوب بی هیچ گناهی به بلا گرفتار شد.

امام صادق علیه السلام :ایّوب بی هیچ گناهی، هفت سال مبتلا شد.

امام صادق علیه السلام :خداوند تبارک و تعالی ایّوب را، بی هیچ گناهی، گرفتار بلا کرد و او شکیبایی ورزید تا جایی که سرزنش شد و پیامبران سرزنش را تحمّل نمی کنند.

امام صادق علیه السلام :ایّوب علیه السلام در هیچ موردی از بلایش، عافیت (بهبودی) مسألت نکرد.

الدعوات_ به نقل از ابن عبّاس _: همسر ایّوب روزی به او گفت : کاش دعا می کردی خداوند تو را شفا بخشد! ایّوب فرمود : حیف از تو! ما هفتاد سال در نعمت بودیم، حالا بیا همین اندازه در سختی و گرفتاری نیز صبور باشیم! ابن عباس می گوید : بعد از آن اندک زمانی نگذشت که ایّوب بهبود یافت.

ص :381


1- علل الشرائع : 75/2 .
2- علل الشرائع : 75/3 .
3- علل الشرائع : 75/4 .
4- قصص الأنبیاء : 139/147 .
5- الدعوات : 165/456 .

کلام فی قصّة أیّوب علیه السلام ، فی فصول :

1 _ قصّته علیه السلام فی القرآن :

«لم یُذکر من قصّته فی القرآن إلاّ ابتلاؤه بالضرّ فی نفسه و أولاده ، ثمّ تفریجه تعالی بمعافاته و إیتائه أهله و مثلهم معهم رحمة منه و ذکری للعابدین (الأنبیاء : 83 ، 84 ، ص : 41 _ 44) .

2 _ جمیل ثنائه علیه السلام :

ذکره تعالی فی زمرة الأنبیاء من ذرّیّة إبراهیم علیهم السلام فی سورة الأنعام و أثنی علیهم بکلّ ثناء جمیل (الأنعام : 84 _ 90) و ذکره فی سورة ص فعدّه صابرا و نِعم العبد و أوّابا (ص : 44) .

3 _ قصّته علیه السلام فی الروایات :

فی تفسیرِ القمّیّ : حدّثَنی أبی عن ابن فضّالٍ عن عبد اللّهِ بنِ بَحرٍ عنِ ابنِ مسکانَ عن أبی بَصیرٍ عن أبی عبدِ اللّهِ علیه السلام قالَ : سَألتُهُ عن بَلِیَّةِ أیُّوبَ الّتی ابتُلِیَ بها فی الدّنیا: لأیِّ عِلّةٍ کانَت ؟ قالَ : لِنِعمَةٍ أنعَمَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ علَیهِ بِها فی الدّنیا و أدّی شُکرَها ، و کانَ فی ذلکَ الزّمانِ لا یُحجَبُ إبلیسُ دُونَ العَرشِ ، فلَمّا صَعِدَ و رأی شُکرَ نِعمَةِ أیُّوبَ حَسَدَهُ إبلیسُ ، فقالَ : یا ربِّ ، إنّ أیُّوبَ لم یُؤَدِّ إلیکَ شُکرَ هذهِ النِّعمَةِ إلاّ بما أعطَیتَهُ مِن الدّنیا ، و لو حَرَمتَهُ دُنیاهُ ما أدّی إلیکَ شُکرَ نِعمَةٍ أبَدا ، فَسَلّطْنی علی دُنیاهُ حتّی تَعلَمَ أنّه لَم یُؤَدِّ إلیکَ شُکرَ نِعمَةٍ أبَدا ، فقیلَ لَهُ : قد سَلَّطتُکَ علی مالِهِ و وُلدِهِ .

قالَ : فانحَدَرَ إبلیسُ فلَم یُبقِ لَهُ مالاً و لا وَلَدا إلاّ أعطَبَهُ ، فازْدادَ أیُّوبُ للّهِ شُکرا و حَمدا ، و قالَ : فسَلِّطْنی علی زَرعِهِ یا رَبِّ . قالَ : قد فَعَلتُ ، فجاءَ مَع شَیاطینهِ فنَفَخَ فیهِ فاحتَرَقَ ، فازدادَ أیُّوبُ للّهِ شُکرا و حَمدا ، فقالَ : یا ربِّ سَلِّطْنی علی غَنَمِهِ فأهلَکَها ، فازدادَ أیُّوبُ للّهِ شُکرا و حَمدا ، فقالَ : یا ربِّ سَلِّطْنی علی بَدَنهِ ، فَسلَّطَهُ علی بَدَنهِ ما خَلا عَقلَهُ و عَینَیهِ ، فنَفَخَ فیهِ إبلیسُ فصارَ قُرحَةً واحِدَةً مِن قَرنهِ إلی قَدَمهِ .

فبَقیَ فی ذلکَ دَهرا طویلاً یَحمَدُ اللّهَ و یَشکُرُهُ حتّی وَقَعَ فی بَدَنهِ الدُّودُ ، فکانَت تَخرُجُ مِن بَدَنهِ فیَرُدُّها فیقولُ لَها : ارجِعی إلی مَوضِعِکِ الّذی خَلَقَکِ اللّهُ مِنهُ ، و نَتنَ حتّی أخرَجَهُ أهلُ القَریَةِ مِن القَریَةِ و ألقَوهُ فی المَزبَلَةِ خارِجَ القَریَةِ .

و کانَتِ امرأتُهُ رَحمَةُ بِنتُ أفراییمَ بنِ یُوسفَ ابنِ یَعقوبَ بنِ إسحاقَ بنِ إبراهیمَ علیهم السلام ، و علَیها یُتَصَدَّقُ مِن الناسِ و تَأتیهِ بما تَجِدُهُ .

قالَ : فلَمّا طالَ علَیهِ البَلاءُ و رأی إبلیسُ صَبرَهُ أتی أصحابا لأیُّوبَ کانوا رُهبانا فی الجِبالِ ، و قالَ لَهُم : مُرُّوا بِنا إلی هذا العَبدِ المُبتلی فنَسألهُ عَن بَلیَّتهِ ، فَرَکِبوا بِغالاً شُهبا و جاؤوا ، فلَمّا دَنَوا مِنهُ نَفرَت بِغالُهُم مِن نَتنِ ریحِهِ ، فنَظَرَ بَعضُهُم إلی بَعضٍ ثُمّ مَشَوا إلیهِ _ و کانَ فیهِم شابٌّ حَدَثُ السِّنِّ _ فقَعَدوا إلَیهِ فقالوا : یا أیُّوبُ، لو أخبَرتَنا بذَنبِکَ لَعلَّ اللّهَ یُهلِکُنا إذا سَألناهُ ، و ما نَری ابتِلاءکَ بهذا البَلاءِ الّذی لَم یُبتَلَ بهِ أحَدٌ إلاّ مِن أمرٍ کُنتَ تَستُرُهُ .

فقالَ أیُّوبُ : و عِزَّةِ ربِّی إنّهُ لَیَعلَمُ أنّی ما أکَلتُ طَعاما إلاّ و یَتیمٌ أو ضَعیفٌ یأکُلُ مَعی ، و ما عَرَضَ لی أمرانِ کلاهُما طاعَةُ اللّهِ إلاّ أخَذتُ بأشَدِّهِما علی بَدَنی ، فقالَ الشّابُّ : سَوءَةً لَکُم ! عَیَّرتُم نَبیَّ اللّهِ حتّی أظهَرَ مِن عِبادَةِ ربِّهِ ما کانَ یَستُرُها !

فقالَ أیُّوبُ : یا رَبِّ، لو جَلَستُ مجلِسَ الحُکمِ مِنکَ لأدلَیتُ بحُجَّتی ، فَبَعثَ اللّهُ إلَیهِ غَمامَةً فقالَ : یا أیُّوبَ، أدلِ بحُجَّتِکَ فقد أقعَدتُکَ مَقعَدَ الحُکمِ ، و ها أنا ذا قَریبٌ و لَم أزَلْ .

فقالَ : یا ربِّ، إنّکَ لَتَعلَمُ أنّه لَم یَعرِضْ لی أمرانِ قَطُّ کِلاهُما لکَ طاعَةٌ إلاّ أخَذتُ بأشَدِّهِما علی نَفسی ، أ لَم أحمَدْکَ ؟! أ لَم أشکُرْکَ ؟ ! أ لَم اُسَبِّحْکَ ؟ !

قالَ : فنُودِیَ مِن الغَمامَةِ بعَشرَةِ آلافِ لِسانٍ : یا أیُّوبُ، مَن صَیَّرَکَ تَعبُدُ اللّهَ و النّاسُ عَنهُ غافِلونَ؟! و تَحمَدُهُ و تُسَبِّحُهُ و تُکَبِّرُهُ و النّاسُ عَنهُ غافِلونَ ؟! أ تَمُنُّ علَی اللّهِ بِما للّهِ فیهِ المِنّةُ علَیکَ ؟! قالَ : فأخَذَ التُّرابَ و وضَعَهُ فی فیهِ ، ثُمّ قالَ : لکَ العُتبی یا ربِّ ، أنتَ فَعَلتَ ذلکَ بِی .

فأنزَلَ اللّهَ علیهِ مَلَکا فَرَکضَ برِجلِهِ فخَرَجَ الماءُ فغَسَلَهُ بذلکَ الماءِ فعادَ أحسَنَ ما کانَ و أطرأَ ، و أنبَتَ اللّهُ علَیهِ رَوضَةً خَضراءَ ، و رَدَّ علَیهِ أهلَهُ و مالَهُ و ولدَهُ و زَرعَهُ ، و قَعَدَ مَعهُ المَلَکُ یُحَدِّثُهُ و یُؤنِسُهُ .

فأقبَلَتِ امرأتُهُ مَعها الکِسرَةُ (1) ، فلَمّا انتَهت إلَی المَوضِعِ إذا المَوضِعُ مُتَغیِّرٌ و إذا رجُلانِ جالِسانِ! فبَکَت و صاحَت و قالَت : یا أیُّوبُ، ما دَهاکَ ؟! فناداها أیُّوب، فأقبَلَتْ فلَمّا رأتهُ و قد رَدَّ اللّهُ علَیهِ بَدَنَهُ و نِعَمَهُ سَجَدَتْ للّهِ شُکرا ، فرأی ذُؤابَتَها مَقطوعَةً ، و ذلکَ أنّها سألَتْ قَوما أن یُعطوها ما تَحمِلُهُ إلی أیُّوبَ مِن الطَّعامِ _ و کانَت حسَنَةَ الذَّوائبِ _ فقالوا لها : تَبیعینا ذُؤابَتَکِ هذهِ حتّی نُعطیَکِ ؟ فقَطَعَتها و دفَعَتها إلَیهِم و أخَذَت مِنهُم طَعاما لأیُّوبَ ، فلَمّا رآها مَقطوعَةَ الشَّعرِ غَضِبَ و حَلَفَ علَیها أن یَضرِبَها مِائةً ، فأخبَرتهُ أنّه کانَ سَبَبُهُ کَیتَ و کَیتَ ، فاغتَمَّ أیّوبُ من ذلکَ فأوحَی اللّه عَزَّ و جلَّ إلیهِ : « خُذْ بِیَدِکَ ضِغْثا فاضْرِبْ بهِ و لا تَحْنَثْ» (2) ، فأخَذَ عِذقا مُشتَمِلاً علی مِائةِ شِمراخٍ فضَرَبَها ضَربَةً واحِدَةً فخَرَجَ مِن یَمینهِ .

أقول : و روی عن ابن عبّاس ما یقرب منه ، و عن وهب أنّ امرأته کانت بنت میشا بن یوسف . و الروایة _ کما تری _ تذکر ابتلاءه بما تتنفّر عنه الطّباع ، و هناک من الروایات ما یؤیّد ذلک ، لکنّ بعض الأخبار المرویّة عن أئمّة أهل البیت علیهم السلام ینفی ذلک و ینکره أشدّ الإنکار کما یأتی .

و عن «الخصال» : القطّانُ عن السُّکّریِّ عنِ الجَوهریِّ عن ابن عمارةَ عن أبیهِ عن جعفرِ بنِ محمّدٍ عن أبیهِ علیهم السلام قالَ : إنّ أیُّوبَ علیه السلام ابتُلِیَ سَبعَ سِنینَ مِن غَیرِ ذَنبٍ ، و إنّ الأنبیاءَ لا یُذنِبونَ لأنّهُم مَعصومونَ مُطَهَّرونَ لا یُذنِبونَ و لا یَزیغونَ و لا یَرتَکِبونَ ذَنبا صَغیرا و لا کبیرا .

و قالَ : إنّ أیُّوبَ مِن جمیعِ ما ابتُلِیَ بهِ لَم تُنتِنْ لَهُ رائحَةٌ ، و لا قَبُحَت لَهُ صُورَةٌ ، و لا خَرَجَت مِنهُ مُدَّةٌ من دَمٍ و لا قَیحٍ ، و لا استَقذَرَهُ أحَدٌ رآهُ ، و لا استَوحَشَ منهُ أحَدٌ شاهَدَهُ ، و لا تَدَوَّدَ شیءٌ مِن جَسَدِهِ ، و هکذا یَصنَعُ اللّهُ عَزَّ و جلَّ بجَمیعِ مَن یَبتَلیهِ مِن أنبیائهِ و أولیائهِ المُکرَمینَ علَیهِ .

و إنّما اجتَنَبَهُ النّاسُ لِفَقرِهِ و ضَعفِهِ فی ظاهِرِ أمرِهِ ؛ لِجَهلِهِم بما لَهُ عندَ ربِّهِ تعالی ذِکرُهُ من التأییدِ و الفَرَجِ ، و قد قالَ النّبیُّ صلی الله علیه و آله : أعظَمُ النّاسِ بَلاءً الأنبیاءُ ثُمّ الأمثَلُ فالأمثَلُ .

و إنّما ابتَلاهُ اللّهُ بالبَلاءِ العَظیمِ الّذی یَهونُ مَعهُ علی جَمیعِ النّاسِ لِئلاّ یَدَّعوا لَهُ الرُّبوبیّةَ إذا شاهَدوا ما أرادَ اللّهُ أن یُوصِلَهُ إلَیهِ مِن عَظائمِ نِعَمِهِ مَتی شاهَدوهُ ، و لیَستَدِلّوا بذلکَ علی أنّ الثَّوابَ مِن اللّهِ علی ضَربَینِ : استِحقاقٌ و اختِصاصٌ ، و لِئلاّ یَحتَقِروا ضَعیفا لضَعفِهِ و لا فَقیرا لفَقرِهِ و لا مَریضا لمَرَضهِ ، و لیَعلَموا أنّه یُسقِمُ مَن یَشاءُ و یَشفی مَن یَشاءُ مَتی شاءَ کیفَ شاءَ بأیِّ سَبَبٍ شاءَ ، و یَجعَلُ ذلکَ عِبرَةً لِمَن شاءَ و شَقاوَةً لِمَن شاءَ و سَعادَةً لِمَن شاءَ ، و هُو عَزَّ و جلَّ فی جَمیعِ ذلکَ عَدلٌ فی قَضائهِ ، و حَکیمٌ فی أفعالِهِ لا یَفعَلُ بعِبادِهِ إلاّ الأصلَحَ لَهُم و لا قُوّةَ لَهُم إلاّ بهِ . و فی «تفسیر القمّی» _ فی قوله تعالی : «وَ وَهَبْنا لَهُ أهْلَهُ و مِثْلَهُم مَعَهُم ......... » (3) الآیة _ قال : فرَدَّ اللّه علیه أهلَه الّذین ماتوا قبل البلاء ، و ردّ علیه أهلَه الّذین ماتوا بعد ما أصابهم البلاء ؛ کلّهم أحیاهم اللّه له فعاشوا معه .

و سُئِلَ أیّوب بعد ما عافاه اللّه : أیّ شیءٍ کان أشدّ علیک ممّا مرّ ؟ فقال : شماتة الأعداء .

و فی «مجمع البیان» _ فی قوله تعالی : «أنّی مَسَّنیَ الشَّیْطانُ ......... » (4) الآیة _ : قیل : إنّه اشتدّ مرضه حتّی تجنّبه النّاس ، فوسوس الشّیطان إلَی النّاس أن یستقذروه و یخرجوه من بینهم و لا یترکوا امرأته الّتی تخدمه أن تدخل علیهم ، فکان أیّوب یتأذّی بذلک و یتألّم به ، و لم یشکُ الألم الّذی کان من أمر اللّه سبحانه . قال قتادة : دام ذلک سبع سنین ، و روی ذلک عن أبی عبد اللّه علیه السلام » . (5)

گفتاری درباره داستان ایّوب علیه السلام در چند فصل:

1 _ داستان ایّوب علیه السلام در قرآن:

«در قرآن کریم از ماجرای ایّوب علیه السلام تنها همین مقدار آمده است که به آسیب و ناراحتی جسمی و داغ فرزندان مبتلا شد و سپس خدای متعال از روی مهر و رحمت بر او و تا اینکه سرگذشتش عبرتی برای بندگان عابد باشد، وی را شفا داد و فرزندانش و همانند آنها را به او برگرداند (انبیاء : 84 _ 83 و سوره ص : 44 _ 41).

2 _ مدح و ثنای جمیل خداوند از ایّوب علیه السلام :

خدای متعال در سوره انعام او را در زمره پیامبران از نسل ابراهیم شمرده و آنان را به انواع ستایش های زیبا ستوده است (انعام : 90 _ 84) و در سوره صاد از وی یاد کرده و او را شکیبا و بنده ای نیکو و توبه کار خوانده است (ص : 44).

3 _ داستان ایّوب علیه السلام در روایات:

در تفسیر قمی آمده است : پدرم از ابن فضال از عبد اللّه بن بحر از ابن مسکان از ابو بصیر از امام صادق علیه السلام برایم حدیث کرد که ابو بصیر گفت : از حضرت صادق پرسیدم : به چه علّت خداوند ایّوب را در دنیا به آن بلا و رنج گرفتار ساخت؟ فرمود : به خاطر نعمتی که خداوند عزّ و جلّ در دنیا به ایّوب ارزانی داشت و او پیوسته شکر آن را به جای می آورد. در آن زمان شیطان هنوز از دسترسی به عرش محروم نبود. پس بالا رفت و شکرگزاری ایّوب را در قبال نعمتی که به او داده شده بود مشاهده کرد، بر وی حسد ورزید و گفت : پروردگارا! ایّوب از آن رو شکر این نعمت را گزارده که دنیا را به او داده ای. اگر دنیایش را از او بگیری هرگز شکر نعمت های تو را به جا نمی آورد. پس، مرا بر دنیای او مسلّط گردان تا بدانی که هیچ گاه شکر نعمتی را نخواهد گذاشت. به او گفته شد : من تو را بر مال و فرزندان او سلطه بخشیدم.

امام فرمود : ابلیس از آسمان فرود آمد و هر چه ایّوب مال و فرزند داشت همه را نابود کرد. امّا بر سپاسگزاری و ستایش ایّوب از خداوند افزوده شد. ابلیس گفت :پروردگارا! مرا بر زراعتش مسلّط گردان. خداوند فرمود : مسلّط کردم. ابلیس با شیطان های زیر فرمان خود آمد و در زراعت ایّوب دمید و همه طعمه حریق شد. امّا باز ایّوب بر شکر و ستایش خود از خداوند افزود. ابلیس گفت : پروردگارا! مرا بر رَمه گوسفندانش مسلّط گردان، و آنها را نیز از بین برد، ولی بر شکر و ستایش ایّوب از خدا افزوده شد. ابلیس گفت : پروردگارا! مرا بر بدنش مسلّط ساز. خداوند او را بر بدن ایّوب، به استثنای عقل و چشمانش، سلطه بخشید. ابلیس در بدن ایّوب دمید و سراپای بدنش یکپارچه زخمی و چرکین شد.

ایّوب مدتی طولانی بدین حال بود و همچنان حمد و شکر خدا می گفت. سپس به بدنش کرم افتاد و اگر کرمی از بدنش بیرون می آمد آن را به جای خودش برمی گرداند و می گفت : به همان جایی برگرد که خداوند تو را از آنجا آفرید. پس از چندی بدن ایّوب علیه السلام متعفّن شد به طوری که مردم آبادی او را از آبادی بیرون بردند و در مزبله ای بیرون آبادی انداختند.

همسر او، رحمت، دختر افراییم بن یوسف بن یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم علیهم و علیها السلام، از مردم صدقه جمع می کرد و آنچه به دست می آورد برای او می برد.

امام صادق علیه السلام فرمود : چون مدّت بلا و گرفتاری بر ایّوب به درازا کشید و ابلیس صبر و شکیبایی او را دید، نزد عدّه ای از اصحاب ایّوب که در کوه ها به رهبانیت می گذراندند، رفت و به ایشان گفت : بیایید نزد این بنده بلا زده برویم و از بلا و گرفتاری او جویا بشویم. پس، بر استرانی خاکستری رنگ سوار شدند و آمدند و چون به او نزدیک شدند، قاطرهایشان از بوی تعفّن آن جناب رم کردند. اصحاب به یکدیگر نگاهی انداختند و سپس به طرف ایّوب علیه السلام رفتند. در میان آنان جوانی کم سال حضور داشت. آنان نزد ایّوب نشستند و عرض کردند : ای ایّوب! کاش به ما می گفتی که چه گناهی کرده ای، چون ممکن است که اگر از خداوند مسألت کنیم، ما را هلاک سازد. به نظر ما گرفتار شدن تو به این رنج و بلایی که احدی به آن مبتلا نشده، به خاطر چیزی است که آن را مخفی می داشته ای. ایّوب علیه السلام فرمود : به عزّت پروردگارم سوگند که او خود می داند من هیچ غذایی نخوردم مگر اینکه یتیمی یا بینوایی با من می خورد و هیچ گاه با دو امر که هر دو طاعت خدا بودند رو به رو نشدم، مگر اینکه آن کاری را که برای بدنم سخت تر و رنج آورتر بود برگزیدم. آن جوان گفت : بدا به حال شما، پیامبر خدا را سرزنش کردید به طوری که مجبور شد آنچه را از عبادت پروردگارش که تاکنون پوشیده می داشت بر ملا سازد.

ایّوب علیه السلام فرمود : پروردگارا! اگر روزی در مجلس داوری تو بنشینم آن گاه اقامه حجّت و دلیل خواهم کرد. در این هنگام خداوند ابری به سوی او فرستاد و فرمود : ای ایّوب! بیاور حجّت های خود را که اینک تو را در میز محاکمه نشانده ام و من نزدیک تو هستم و همیشه نزدیک بوده ام.

ایّوب عرض کرد : پروردگارا! تو می دانی که هیچ گاه دو کار که هر دو طاعت تو بود برایم پیش نیامد، مگر اینکه آن را که برایم سخت تر و دشوارتر بود برگزیدم؛ آیا تو را نستودم؟ آیا تو را شکر نکردم؟ آیا تسبیحت نکردم؟

امام فرمود : پس، با ده هزار زبان از ابر ندا آمد که : ای ایّوب! چه کسی تو را بدان جا رساند که خدا را عبادت و بندگی کنی، در حالی که مردمان از او غافلند؟ و او را حمد و تسبیح و تکبیر گویی، در حالی که مردمان از او غافلند؟ آیا برای چیزی بر خدا منّت می گذاری که خداوند را به سبب آنها بر تو منّت است؟ امام فرمود : ایّوب مشتی خاک برداشت و در دهان خود ریخت و سپس عرض کرد : پروردگارا! بخشش از توست؛ آری تو بودی که این کارها را با من کردی.

پس، خداوند فرشته ای بر او فرو فرستاد و آن فرشته با پای خود بر زمین کوفت و چشمه آبی جاری شد و ایّوب را با آن آب شست، و ایّوب بهتر و شادابتر از قبل شد و خداوند برای او باغی سرسبز و خرم رویانید و زن و مال و فرزندان و مزرعه اش را به وی بازگردانید و آن فرشته در کنار ایّوب نشست و همسخن و مونس او شد.

در این هنگام، همسر ایّوب با تکه نانی در دست از راه آمد و چون به محل همیشگی رسید، دید وضع آن محل تغییر کرده و دو نفر مرد آنجا نشسته اند. پس، گریست و فریاد زد و گفت : ای ایّوب! چه بر سرت آمده است؟ ایّوب او را صدا زد. همسرش جلو رفت و چون دید خداوند سلامتی و نعمت هایش را به او برگردانده، به سجده شکر افتاد. ایّوب ملاحظه کرد که گیسوان همسرش بریده است. علّتش این بود که او پیش عدّه ای رفت و از آنان خواهش کرد مقداری غذا بدهند تا برای ایّوب ببرد. آن عدّه به همسر ایّوب که گیسوانی زیبا داشت گفتند : این گیس هایت را به ما می فروشی تا به تو غذا بدهیم؟ همسر ایّوب گیس های خود را برید و به آنها داد و غذایی برای ایّوب گرفت. ایّوب چون دید گیسوان همسرش بریده است، عصبانی شد و سوگند خورد که او را صد تازیانه بزند. زن ایّوب علّت بریده شدن گیسوانش را برای آن حضرت شرح داد. ایّوب غمگین شد. پس خداوند عزّ و جلّ به او وحی فرمود که : «یک بسته ترکه به دستت برگیر و به او بزن و سوگند مشکن». ایّوب یک مشت شاخه که صد ترکه داشت برگرفت و یک ضربه بر همسرش زد و از زیر بار سوگندش بیرون شد.

مؤلف [المیزان فی تفسیر القرآن] : از ابن عباس هم قریب به این مضمون روایت شده است. از وهب روایت شده که همسر ایّوب دختر میشا فرزند یوسف بوده است.

این روایت، همچنان که ملاحظه می شود، ماجرای ابتلای ایّوب علیه السلام را به گونه ای یاد می کند که طبع انسان ها از آن گریزان است. روایات دیگری هم هست که این روایت را تأیید می کند. امّا برخی اخبارِ روایت شده از ائمّه اهل بیت علیهم السلام این مطلب را نفی و بشدّت آن را انکار می کند. این روایات بعداً خواهد آمد.

از خصال نقل شده که قطّان از سُکّری از جوهری از ابن عماره از پدرش از جعفر بن محمّد از پدرش علیهم السلام روایت کرده که فرمود : ایّوب علیه السلام بدون آنکه گناهی کرده باشد،هفت سال مبتلا شد. انبیا گناه نمی کنند ؛ چون معصوم و پاک هستند. آنان نه گناه می کنند و نه منحرف می شوند و هیچ گناهی، کوچک یا بزرگ، مرتکب نمی شوند.

و نیز فرمود : ایّوب در هیچ یک از ابتلاهایش نه بدنش متعفّن و گندیده شد، نه چهره اش زشت و زننده گردید، نه ذرّه ای خون یا چرک از بدنش بیرون آمد، نه کسی از دیدنش حالت تنفّر پیدا کرد، نه کسی از مشاهده اش وحشت کرد، و نه هیچ جای بدنش کرم افتاد. خداوند با همه انبیا و اولیای گرامیش که آنان را مبتلا می سازد، همین رفتار را می کند.

اگر مردم از او دوری کردند، در حقیقت به خاطر فقر و پریشان حالی ظاهری او بود؛ زیرا مردم نمی دانستند که او از جانب خدای متعال تأیید و کمک می شود و به زودی گشایش در کارش پدید می آورد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است : بلا کش ترین مردم پیامبرانند و سپس کسانی که در مرتبه بعد و بعدتر قرار دارند.

خداوند ایّوب را به آن بلای بزرگ که در نظر همه مردم خوار گردید، مبتلا ساخت تا هر گاه نعمت های بزرگی را که خداوند می خواست بعداً به او عطا کند مشاهده کردند،درباره وی ادعای ربوبیّت نکنند و به این وسیله پی ببرند که ثواب و پاداش خداوند دو گونه است : استحقاقی و اختصاصی و همچنین دریابند که هیچ ناتوان و نادار و بیماری را به خاطر ناتوانی و ناداری و ناتوانیش خُرد و حقیر نشمارند و بدانند که خداوند هر کس را بخواهد به بیماری مبتلا می سازد و هر کس را بخواهد، هر زمان و هر گونه و به هر وسیله ای که او بخواهد، شفا می بخشد و این مبتلا شدن ها و شفا بخشیدن ها را برای هر که بخواهد مایه عبرت قرار می دهد و برای هر که بخواهد موجب شقاوت یا سعادت می گرداند. خداوند عزّ و جلّ در کلیه این کارها به عدالت حکم می کند و کارهایش از روی حکمت است و آن کاری را برای بندگانش می کند که بیشتر به صلاح آنان باشد و هر نیرو و قوّتی که بندگان دارند از آن اوست.

در تفسیر القمی، در ذیل آیه «و وهبنا له اهله و مثلهم معهم ......... ؛ و کسانش را و نظایر آنها را همراه آنها به او بخشیدیم»، آمده است : خداوند از خانواده ایّوب کسانی را که پیش از ابتلای او مرده بودند و همچنین کسانی را که بعد از ابتلایش در گذشته بودند، به وی برگرداند. همه آنها را خداوند برای ایّوب زنده کرد و آنان با او به زندگی ادامه دادند.

بعد از آنکه خداوند ایّوب را بهبود بخشید، از او پرسیدند : از میان بلاهایی که به سر تو آمد کدام یک برایت سخت تر بود؟ فرمود : شماتت دشمنان.

در مجمع البیان، ذیل آیه «انّی مسّنی الشیطان ......... ؛ شیطان مرا مبتلا کرد»، آمده است : گفته می شود : بیماری ایّوب چندان سخت شد که مردم از او دوری کردند. در این هنگام شیطان مردم را وسوسه کرد که آن حضرت را نجس بدانند و او را از میان خود بیرون کنند و به همسرش که وی را خدمت و پرستاری می کرد اجازه ندهند در بینشان رفت و آمد کند.ایّوب از ابن بابت بشدّت آزرده و دردمند بود و از دردی که خداوند سبحان به او داده بود شکایت نمی کرد. قتاده می گوید : این وضع ایّوب هفت سال ادامه داشت. این مطلب از امام صادق علیه السلام نیز روایت شده است».

ص :382


1- الکسرة : القطعة من الخبز .
2- ص : 44 .
3- ص : 43 .
4- ص : 41 .
5- المیزان فی تفسیر القرآن : 17/212 .

ص :383

ص :384

ص :385

ص :386

ص :387

ص :388

ص :389

ص :390

11 - شعیب علیه السلام

11 - شعیب علیه السلام

اشاره

(1)

ص :391


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 12 / 373 باب 11 «قصص شُعیب علیه السلام ». کنز العمّال : 11 / 498 ، 12 / 480 «شُعیب علیه السلام ».

3735 - شُعَیبٌ علیه السلام
3735 - شعیب علیه السلام

الکتاب :

«وَ إِلَی مَدْیَنَ أَخَاهُمْ شُعَیْبا قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ مَالَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ قَدْ جَاءَتْکُمْ بَیِّنَةٌ مِن رَبِّکُمْ فَأَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمِیزَانَ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیَاءَهُمْ وَ لا تُفْسِدُوا فِی الأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ* ......... الَّذِینَ کَذَّبُوا شُعَیْبا کَأَنْ لَمْ یَغْنَوْا فِیهَا الَّذِینَ کَذَّبُوا شُعَیْبا کَانُوا هُمُ الخَاسِرِینَ» . (1)

(2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کانَ شُعَیبٌ خَطیبَ الأنبیاءِ . (3)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :أوحَی اللّهُ عَزَّ و جلَّ إلی شُعَیبٍ النّبیِّ علیه السلام : إنّی مُعَذِّبٌ مِن قَومِکَ مِائةَ ألفٍ ؛ أربَعینَ ألفا مِن شِرارِهِم ، و سِتِّینَ ألفا مِن خِیارِهِم ، فقالَ علیه السلام : یا رَبِّ؛ هؤلاءِ الأشرارُ ، فما بالُ الأخیارِ ؟ فأوحَی اللّهُ عَزَّ و جلَّ إلَیهِ : داهَنوا أهلَ المَعاصی و لم یَغضَبوا لِغَضَبی . (4)

3735

شعیب علیه السلام

قرآن :

«و به سوی [مردم] مَدْیَن، برادرشان شعیب را [فرستادیم]. گفت : ای قوم من! خدا را بپرستید که برای شما هیچ معبودی جز او نیست. در حقیقت، شما را از جانب پروردگارتان برهانی روشن آمده است. پس پیمانه و ترازو را تمام نهید و اموال مردم را کم مدهید و در زمین، پس از اصلاح آن فساد مکنید. این [رهنمودها ]اگر مؤمنید برای شما بهتر است ......... کسانی که شعیب را تکذیب کرده بودند، گویی خود در آن [دیار ]سکونت نداشتند. کسانی که شعیب را تکذیب کرده بودند، خود، همان زیانکاران بودند».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شعیب، خطیب پیامبران بود.

امام باقر علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ به شعیب نبی علیه السلام وحی فرمود که : من از قوم تو صد هزار نفر را عذاب خواهم کرد؛ چهل هزار نفر از بدان آنها را و شصت هزار از نیکانشان را. عرض کرد : پروردگارا! بَدان آری، امّا نیکان را چرا؟ خداوند عزّ و جلّ به او وحی فرمود : چون با گنهکاران مماشات کردند و برای خشم من به خشم نیامدند.

ص :392


1- الأعراف : 85 _ 92 .
2- (انظر) هود : 84 _ 95، الحِجر : 78 ، 79، الشعراء : 176 _ 190، القصص : 45 ، العنکبوت : 36 ، 37 ، ق: 14 .
3- مجمع البیان : 5/287 .
4- الکافی : 5/56/1 .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لَم یَبعَثِ اللّهُ عَزَّ و جلَّ مِنَ العَرَبِ إلاّ خمسَةَ أنبیاءَ : هُودا و صالِحا و إسماعیلَ و شُعَیبا و مُحمّدا خاتمَ النَّبیِّینَ صلواتُ اللّهِ علَیهِم ، و کانَ شُعَیبٌ بَکّاءً . (1)

بحار الأنوار عن صاحِبِ الکاملِ فی التواریخِ :قیلَ إنّ اسمَ شُعَیبٍ : یثرونُ بنُ صیفونَ بنِ عَنقا بنِ ثابتِ بنِ مَدینَ بنِ إبراهیمَ ، و قیلَ : هُو شُعَیبُ بنُ میکیلَ مِن وُلدِ مَدیَنَ ، و قیلَ : لَم یَکُن شُعَیبٌ مِن وُلدِ إبراهیمَ و إنّما هُو مِن وُلدِ بعضِ مَن آمَنَ بإبراهیمَ و هاجَرَ مَعُه إلَی الشّامِ و لکنّهُ ابنُ بِنتِ لوطٍ ، فجَدَّةُ شُعَیبٍ ابنَةُ لُوطٍ ،0 و کانَ ضَریرَ البَصَرِ ، و هُو مَعنی قولِهِ : «و إنّا لَنَراکَ فِینا ضَعیفا» (2) أی ضَریرَ البَصَرِ، و کانَ النّبیُّ صلی الله علیه و آله إذا ذکرَهُ قالَ : «ذاکَ خَطیبُ الأنبیاءِ» بِحُسنِ مُراجَعَتِهِ قَومَهُ . (3)

قصص الأنبیاء عن وَهَبِ بنِ مُنَبِّهِ الیَمانیّ :إنّ شُعَیبا و أیُّوبَ صلواتُ اللّهِ علَیهِما و بَلعَمَ بنَ باعُورا کانوا مِن وُلدِ رَهطٍ آمَنوا لإبراهیمَ یَومَ اُحرِقَ فنَجا ، و هاجَروا مَعهُ إلَی الشّامِ ، فَزَوَّجَهُم بَناتَ لُوطٍ ، فکلُّ نَبیٍّ کانَ قَبلَ بَنی إسرائیلَ و بعدَ إبراهیمَ صلَواتُ اللّهِ علَیهِ مِن نَسلِ اُولئکَ الرَّهطِ ، فبَعَثَ اللّهُ شُعَیبا إلی أهلِ مَدیَنَ و لَم یَکونوا فَصیلَةَ شُعَیبٍ و لا قَبیلَتَهُ الّتی کانَ مِنها ، و لکنَّهُم کانوا اُمّةً مِن الاُمَمِ بُعِثَ إلَیهِم شُعَیبٌ صلَواتُ اللّهِ علَیهِ ، و کانَ علَیهِم مَلِکٌ جَبّارٌ لا یُطیقُهُ أحَدٌ مِن مُلوکِ عَصرِهِ ، و کانوا یَنقُصونَ المِکیالَ و المِیزانَ ، و یَبخَسونَ النّاسَ أشیاءَهُم ، مَع کُفرِهِم باللّهِ و تَکذیبِهِم لنَبیِّهِ و عُتُوِّهِم ، و کانوا یَستَوفُونَ إذا اکتالُوا لأنفُسِهِم أو وَزَنوا لَها ، فکانوا فی سَعَةٍ مِن العَیشِ ، فأمَرَهُمُ المَلِکُ باحتِکارِ الطَّعامِ و نَقصِ مَکائیلِهِم و مَوازینِهِم ، و وَعَظَهُم شُعَیبٌ فأرسَلَ إلَیهِ المَلِکُ : ما تَقولُ فیما صَنَعتُ ؟ أ راضٍ أم أنتَ ساخِطٌ ؟ فقالَ شُعَیبٌ : أوحَی اللّهُ تعالی إلَیَّ أنَّ المَلِکَ إذا صَنَعَ مِثلَ ما صَنَعتَ یقالُ لَهُ : ملِکٌ فاجِرٌ ، فکذَّبَهُ المَلِکُ و أخرَجَهُ و قَومَهُ مِن مَدینَتِهِ ، قالَ اللّهُ تعالی حِکایَةً عنهُم : «لَنُخْرِجَنَّکَ یا شُعَیْبُ و الّذِینَ آمَنُوا مَعَکَ مِن قَرْیَتِنا» (4) فزادَهُم شُعَیبٌ فی الوَعظِ ، فقالوا : «یا شُعَیْبُ أ صَلاتُکَ تَأمُرُکَ أنْ نَتْرُکَ ما یَعْبُدُ آباؤنا أوْ أنْ نَفْعَلَ فی أمْوالِنا ما نَشاءُ» (5) ؟!، فآذَوهُ بالنَّفیِ مِن بلادِهِم ، فسَلَّطَ اللّهُ علَیهِمُ الحَرَّ و الغَیمَ حتّی أنضَجَهُم ، فلَبِثوا فیه تِسعَةَ أیّامٍ ، و صارَ ماؤهُم حَمیما لا یَستَطیعونَ شُربَهُ ،فانطَلَقوا إلی غَیضَةٍ (6) لَهُم و هُو قولُهُ تعالی : «و أصْحابُ الأیْکَةِ» (7) ، فَرَفَعَ اللّهُ لَهُم سَحابَةً سَوداءَ فاجتَمَعوا فی ظِلِّها ، فأرسَلَ اللّهُ علَیهِم نارا مِنها فأحرَقَتهُم فلَم یَنجُ مِنهُم أحَدٌ ، و ذلکَ قولهُ تعالی : «فأخَذَهُمْ عَذابُ یَوْمِ الظُّلَّةِ» . (8) و إنّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذا ذُکِرَ عِندَهُ شُعَیبٌ قالَ : ذلکَ خَطیبُ الأنبیاءِ یَومَ القِیامَةِ ، فلَمّا أصابَ قَومَهُ ما أصابَهُم لَحِقَ شُعَیبٌ و الّذینَ آمَنوا مَعهُ بمَکّةَ ، فلَم یَزالوا بها حتّی ماتُوا .

و الرّوایةُ الصّحیحَةُ أنّ شُعَیبا علیه السلام صارَ مِنها إلی مَدیَنَ فأقامَ بها ، و بها لَقِیَهُ موسَی بنُ عِمرانَ صلَواتُ اللّهِ علَیهِما . (9)

امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ از عرب جز پنج پیامبر مبعوث نکرد : هود و صالح و اسماعیل و شعیب و محمّد خاتم پیامبران صلوات اللّه علیهم؛ و شعیب بسیار پر گریه بود .

بحار الأنوار :نویسنده الکامل فی التاریخ آورده است : بعضی گفته اند نام شعیب : یثرون بن صیفون بن عنقا بن ثابت بن مدین بن ابراهیم است. بنا به قولی : او شعیب بن میکیل از فرزندان مدین است. به قولی : شعیب از فرزندان ابراهیم نیست، بلکه از فرزندان یکی از کسانی است که به ابراهیم ایمان آورد و همراه او به شام هجرت کرد. و او دختر زاده لوط بود. بنا بر این، مادر بزرگ شعیب دختر لوط بوده است. حضرت لوط نابینا بود و این است معنای جمله «و تو را در میان خود ضعیف می بینیم» یعنی نابینا. پیامبر صلی الله علیه و آله هرگاه از شعیب یاد می کرد، می فرمود : «همان خطیب پیامبران» چون در محاجّه و جواب گویی به قوم خود به خوبی از عهده آنان بر می آمد.

قصص الأنبیاء_ به نقل از وهب بن منبّه یمانی _: شعیب و ایّوب _ صلوات اللّه علیهما _ و بلعم بن باعورا، از فرزندان یک گروه بودند که در روزی که ابراهیم به آتش افکنده شد و نجات یافت، به او ایمان آوردند و همراه وی به شام مهاجرت کردند و ابراهیم دختران لوط را به همسری آنان در آورد. پس، کلیه پیامبران پیش از بنی اسرائیل و بعد از ابراهیم _ صلوات اللّه علیه _ از نسل این گروه هستند. خداوند شعیب را به سوی مردم مدین فرستاد و اهالی مدین از تیره و قبیله شعیب نبودند. بلکه امّتی از امّت ها بودند که خداوند شعیب _ صلوات اللّه علیه _ را به سوی آنان فرستاد. بر مردم مدین پادشاهی مقتدر حکومت می کرد که هیچ یک از پادشاهان عصرش یارای مقابله با او را نداشتند. مردم مدین کم فروش و گران فروش بودند و علاوه بر این به خداوند اعتقاد نداشتند و پیامبر او را تکذیب می کردند و مردمانی سرکش بودند و هرگاه برای خودشان چیزی را پیمانه یا وزن می کردند، آن را کامل پیمانه و وزن می کردند. زندگی مرفّهی داشتند. پادشاهشان آنان را به احتکار مواد خوراکی و کاستن از پیمان ها و ترازوهایشان فرمان داد. امّا حضرت شعیب مردم را نصیحت کرد که این کارها را نکنند. پادشاه به او پیغام فرستاد که درباره کارهایی که می کنم چه می گویی؟ آیا می پسندی یا نمی پسندی؟ شعیب فرمود : خدای متعال به من وحی فرمود که هرگاه پادشاه کارهایی را که تو می کنی انجام دهد به او گفته می شود : پادشاه نابکار. پادشاه شعیب را تکذیب کرد و او و قومش را از شهر خود بیرون راند. خدای متعال به نقل از مدْیَنیان می گوید : «ای شعیب! تو و کسانی را که با تو ایمان آورده اند از آبادیمان بیرون می کنیم».شعیب بر وعظ و اندرز خود به آنان افزود. آنان گفتند : «ای شعیب! آیا نماز تو به تو دستور می دهد که آنچه را پدران ما می پرستیده اند رها کنیم یا در اموال خود به میل خویش تصرّف نکنیم؟!» آنان با تبعید شعیب از سرزمین خود موجبات آزار او را فراهم آوردند. در این هنگام خداوند گرما و ابر را بر ایشان مسلّط ساخت، به طوری که از گرما پختند. نُه روز در این وضع به سر بردند و آب هایشان داغ شد به طوری که نمی توانستند از آن بنوشند. لذا به بیشه ای که داشتند رفتند و این است معنای سخن خدای متعال که : «و اصحاب اَیکه (10) ». در این هنگام خداوند ابری سیاه بر فراز سر آنان پدیدار نمود و مردم در سایه آن جمع شدند و خداوند از آن ابر آتشی بر ایشان فرستاد که همگان را سوزاند و احدی از آنان جان به در نبرد و این است معنای آیه شریفه «و اَخَذهم عذاب یوم الظلّة ؛ و عذاب روز ابر آن ها را فرا گرفت». هرگاه در حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله از شعیب علیه السلام یاد می شد، می فرمود : او در روز قیامت خطیب انبیاست. پس از آنکه قوم شعیب گرفتار عذاب شدند آن حضرت و کسانی که به او ایمان آورده بودند، به مکّه رفتند و تا زمانی که از دنیا رفتند در آنجا بودند. بنا به روایت صحیح، شعیب از مکّه به مدین رفت و در آنجا اقامت گزید و در همین جا بود که موسی بن عمران _ صلوات اللّه علیها _ او را دیدار کرد.

ص :393


1- قصص الأنبیاء : 145/157 .
2- هود : 91 .
3- بحار الأنوار : 12/387 .
4- الأعراف : 88 .
5- هود : 87 .
6- الغَیضة : الأجمة ؛ و هی مغیض ماء مجتمع فینبت فیه الشجر (مجمع البحرین : 2/1348) .
7- ق : 14 .
8- الشعراء : 189 .
9- قصص الأنبیاء : 146/159 .
10- ایکه : مفرد «اَیْک» است به معنای انبوهی از درختان اراک و کُنار. برخی نیز آن را هر گونه بیشه انبوه و پر درخت دانسته اند _ م.

ص :394

ص :395

قصص الأنبیاء عن ابنِ عبّاسٍ :إنّ اللّهَ تعالی بَعَثَ شُعَیبا إلی قَومِهِ و کانَ لَهُم مَلِکٌ فأصابَهُ مِنهُم بَلاءٌ ، فلَمّا رأی المَلِکُ أنَّ القَومَ قد خَصِبوا أرسَلَ إلی عُمّالِهِ فحَبَسوا علَی النّاسِ الطَّعامَ ، و أغلَوا أسعارَهُم ، و نَقَصوا مَکائیلَهُم و مَوازینَهُم ، و بَخَسوا النّاسَ أشیاءهُم ، و عَتَوا عَن أمرِ ربِّهِم ، فکانوا مُفسِدینَ فی الأرضِ . فلَمّا رأی ذلکَ شُعَیبٌ صلواتُ اللّهِ علَیهِ قالَ لَهُم : «لا تَنْقُصُوا المِکْیالَ و المِیزانَ إنّی أراکُمْ بِخَیْرٍ و إنّی أخافُ علَیْکُم عَذابَ یَومٍ مُحیطٍ» (1) ، فأرسَلَ المَلِکُ إلَیهِ بالإنکارِ ، فقالَ شُعَیب : إنّی مَنهِیٌّ فی کِتابِ اللّهِ تعالی و الوَحیِ الّذی أوحَی اللّهُ إلیَّ بهِ ، أنّ المَلِکَ إذا کانَ بمَنزِلَتِکَ الّتی نَزَلتَها یُنزِلُ اللّهُ بساحَتِهِ نِقمَتَهُ ، فلَمّا سَمِعَ المَلِکُ ذلکَ أخرَجَهُ مِن القَریَةِ ، فأرسَلَ اللّهُ إلَیهِم سَحابَةً فأظَلَّتهُم ، فأرسَلَ علَیهِم فی بُیوتِهِمُ السَّمومَ ، و فی طَریقهِمُ الشَّمسُ الحارّةُ و فی القَریَةِ ، فَجَعَلوا یَخرُجونَ مِن بُیوتِهِم و یَنظُرونَ إلَی السَّحابَةِ الّتی قد أظَلّتهُم مِن أسفَلِها ، فانطَلَقوا سَریعا کلُّهُم إلی أهلِ بَیتٍ کانوا یُوفُونَ المِکیالَ و المِیزانَ و لا یَبخَسونَ النّاسَ أشیاءهُم ، فنَصحَهُم اللّهُ و أخرَجَهُم من بَینِ العُصاةِ ، ثُمّ أرسَلَ علی أهلِ القَریَةِ مِن تلکَ السَّحابَةِ عَذابا و نارا فأهلَکَتهُم ، و عاشَ شُعَیبٌ صلواتُ اللّهِ علیهِ مِائتَینِ و اثنتَینِ و أربَعینَ سَنةً . (2)

قصص الأنبیاء_ به نقل از ابن عبّاس _: خداوند متعال شعیب را به سوی قومش فرستاد. آنان پادشاهی داشتند. شعیب از دست آن مردم رنج و محنت ها دید. هنگامی که پادشاه دید مردم در نعمت و رفاه قرار گرفته اند، به کارگزاران خود پیغام داد که خوراک مردم را احتکار کردند و نرخ هایشان را گران ساختند و پیمانه ها و ترازوهایشان را کاستند و از کالاهای مردم کم کردند و از فرمان پروردگارشان سرباز زدند و در زمین تباهی و فساد به راه انداختند. شعیب _ صلوات اللّه علیه _ چون این وضع را دید به آنان فرمود : «پیمانه و ترازو را کم نکنید. من شما را در وضع خوبی می بینم و برای شما از عذاب روزی فراگیر می ترسم».

پادشاه به او پیغام فرستاد که دست از انتقاد بردارد. امّا شعیب گفت : در کتاب خدای متعال و وحیی که خداوند به من کرده به من اعلام شده است که هرگاه پادشاه به جایی برسد که تو رسیده ای خداوند خشم و عذاب خود را بر او فرود آورد. پادشاه چون این سخن شنید، او را از آبادی بیرون کرد. پس، خداوند ابری به سوی آنان فرستاد و ابر بر فراز سرشان سایه افکند. پس خداوند در خانه هایشان بر آنان باد سوزان فرستاد و در راهشان و در آبادی آفتاب را بر سر آنان داغ کرد. آنان از خانه های خود بیرون می رفتند و به ابری که زیرش را سایه کرده بود می نگریستند. همگی شتابان به سوی اهل خانه ای رفتند که پیمانه و ترازو را کامل می کشیدند و جنس مردم را کم نمی دادند. خداوند اهل آن خانه را از میان گنهکاران بیرون کشید و آن گاه عذاب و آتشی از آن ابر بر اهل آبادی فرو فرستاد که همه آنان را هلاک کرد. شعیب _ صلوات اللّه علیه _ 242 سال عمر کرد.

ص :396


1- هود : 84 .
2- قصص الأنبیاء : 146/158 .

کنز العمّال عن شَدّادِ بنِ أوسٍ :بکی شُعَیبٌ النبیُّ مِن حُبِّ اللّهِ عَزَّ و جلَّ حتّی عَمِیَ ، فَردَّ اللّهُ إلَیهِ بَصَرَهُ و أوحَی اللّهُ إلَیهِ : یا شُعَیبُ ، ما هذا البُکاءُ ؟ أشَوقا إلَی الجَنّةِ أو فَرَقا مِن النّارِ ؟ قالَ : إلهی و سَیّدی ، أنتَ تَعلَمُ ما أبکی شَوقا إلی جَنّتِکَ و لا فَرَقا مِن النّارِ ، و لکنِ اعتَقَدتُ حُبَّکَ بقَلبی ، فإذا أنا نَظَرتُ إلَیکَ فما اُبالی ما الّذی صُنِعَ بی .

فأوحَی اللّهُ إلَیهِ : یا شُعَیبُ ، إنْ یَکُ ذلکَ حَقّا فَهَنیئا لکَ لِقائی یا شُعَیبُ ؛ و لذلکَ أخدَمتُکَ موسَی ابنَ عِمرانَ کَلِیمی . (1)

کنز العمّال_ به نقل از شدّاد بن اوس _: شعیبِ پیامبر از محبّت خداوند عزّ و جلّ چندان گریست که نابینا شد.خداوند بینایی را به وی باز گردانید و بدو وحی فرمود : ای شعیب! این گریه برای چیست؟آیا از شوق بهشت است یا از ترس آتش؟ عرض کرد : ای خدای من و ای صاحب اختیار من! تو خود می دانی که نه از شوق بهشت تو می گریم و نه از ترس آتش،بلکه محبّت تو را به دل خود گره زده ام و چون به تو توجّه دارم، مرا چه باک که با من چه می شود.

پس، خداوند به او وحی فرمود : ای شعیب ! اگر براستی چنین است، پس لقای من گوارایت باد ای شعیب! و از این رو، هم سخن خود، موسی بن عمران را خدمتگزار تو کردم.

ص :397


1- کنز العمّال : 35580 .

کلام فی قصّة شعیب علیه السلام و قومه فی القرآن، فی فصول :

«1 _ هو علیه السلام ثالثُ الرّسل من العرب الذین ذُکرت أسماؤهم فی القرآن وهم : هود و صالح و شعیب و محمّد علیهم السلام . ذکر اللّه تعالی طرَفا من قصصه فی سور الأعراف و هود و الشعراء و القصص و العنکبوت .

کان علیه السلام من أهل مَدیَن _ مدینة فی طریق الشام من الجزیرة _ و کان معاصرا لموسی علیه السلام ، و قد زوّجه إحدی ابنتیه علی أن یأجُره ثمانیَ حِجج و إن أتمّ عشرا فمن عنده (القصص : 27)، فخدمه موسی عشر سنین ، ثمّ ودّعه و سار بأهله إلی مصر .

و کان قومه من أهل مَدیَن یعبدون الأصنام ، و کانوا قوما مُنعَّمین بالأمن و الرفاهیة و الخصب و رخص الأسعار ، فشاع الفساد بینهم و التطفیف بنقص المکیال و المیزان (هود : 84 و غیرها)، فأرسل اللّه إلیهم شعیبا و أمره أن ینهاهم عن عبادة الأصنام و عن الفساد فی الأرض و نقص المکیال و المیزان ، فدعاهم إلی ما اُمر به ، و وعظهم بالإنذار و التبشیر ، و ذکّرهم ما أصاب قوم نوح و قوم هود و قوم صالح و قوم لوط .

و بالغ علیه السلام فی الاحتجاج علیهم وعظتهم فلم یزدهم إلاّ طغیانا و کفرا و فسوقا (الأعراف و هود و غیرهما من السور). و لم یؤمنوا به إلاّ عدّة قلیلة منهم ، فأخذوا فی إیذائهم و السخریة بهم و تهدیدهم عن اتّباع شعیب علیه السلام ، و کانوا یقعدون بکلّ صراط یوعدون و یصدّون عن سبیل اللّه من آمن به و یبغونها عِوَجا (الأعراف : 86) .

و أخذوا یرمونه علیه السلام بأنّه مسحور و أنّه کاذب (الشعراء : 185 ، 186) و أخافوه بالرجم ، و هدّدوه و الذین آمنوا به بالإخراج من قریتهم أو لیعودنّ فی ملّتهم (الأعراف : 88) . و لم یزالوا به حتّی أیأسوه من إیمانهم ، فترکهم و أنفسهم (هود : 93) . و دعا اللّه بالفتح قال : ربّنا افتح بیننا و بین قومنا بالحقّ و أنت خیر الفاتحین .

فأرسل اللّه إلیهم عذاب یوم الظُّلّة (الشعراء : 189) ، و قد کانوا یستهزؤون به أن أسقِطْ علینا کسفا من السماء إن کنت من الصادقین ، و أخذتهم الصیحة (هود : 94) و الرجفة (الأعراف : 91 ، العنکبوت : 37) فأصبحوا فی دیارهم جاثمین ، و نجّی شعیبا و من معه من المؤمنین (هود : 94) فتولّی عنهم و قال : یا قوم لقد أبلغتکم رسالات ربّی و نصحت لکم، فکیف آسی علی قوم کافرین ؟! (الأعراف : 93) .

گفتاری درباره سرگذشت شعیب علیه السلام و قوم او در قرآن در چند فصل:

«1 _ شعیب علیه السلام سومین پیغمبر عرب است که نام آنها در قرآن برده شده و آنان عبارتند از : هود و صالح و شعیب و محمّد علیهم السلام . خداوند متعال گوشه ای از ماجراهای او را در سوره های اعراف و هود و شعراء و قصص و عنکبوت ذکر کرده است.

آن حضرت از مردم مدین _ شهری بر سر راه شام و جزیره العرب _ و هم روزگار موسی علیه السلام بود و یکی از دو دختر خود را به ازدواج موسی علیه السلام در آورد به این شرط که هشت سال برای او کار کند و اگر هم بخواهد ده سال کار کند اختیار با اوست (قصص: 27). موسی ده سال شعیب را خدمت کرد و آن گاه با او خداحافظی نمود و با خانواده اش به مصر رفت.

قوم مدینی شعیب بت می پرستیدند. این قوم از نعمت امنیت و رفاه و فراوانی و ارزانی برخوردار بودند. امّا فساد و تباهی و کم فروشی و کاستن از پیمانه و ترازو در میان آنان شیوع یافت (هود: 84 و سوره های دیگر). لذا خداوند شعیب را به سوی ایشان فرستاد و به او دستور داد مردم را از بت پرستی و فساد انگیزی در جامعه و کم کردن پیمانه و ترازو نهی کند. حضرت شعیب قوم خود را به آنچه مأمور بود دعوت کرد و از طریق بیم و نوید دادن موعظه شان کرد و عذاب و بلایی را که به سر قوم نوح و هود و صالح و لوط آمده بود، به آنان گوشزد فرمود.

وی در ارشاد و نصیحت آنان کوشش فراوان به خرج داد. امّا جز بر طغیان و کفر و نافرمانی آنان نیفزود (اعراف و هود و دیگر سوره ها) و تنها شماری اندک به او ایمان آوردند. امّا مردم شروع به آزار رسانی و تمسخر آنان کردند و تهدیدشان می کردند تا دست از پیروی شعیب بردارند. آنان بر سر هر گذرگاهی می نشستند، تا کسانی را که به خدا ایمان آورده بودند بترسانند و از راه خدا بازشان دارند و به انحرافشان کشانند (اعراف: 86).

آنان شعیب علیه السلام را متهم می کردند که افسون شده و دروغگوست (شعراء: 186 _ 185) و او را از سنگسار شدن ترساندند و تهدید کردند که وی و کسانی را که به او ایمان آورده اند از شهرشان بیرون می کنند، مگر اینکه به آیین آنها بازگردند (اعراف: 88). آنها همچنان به مخالفت خود با شعیب ادامه دادند تا جایی که آن بزرگوار از ایمان آوردن ایشان نومید شد و آنها را به حال خودشان وا گذاشت (هود: 93) و از خداوند طلب فتح و گشایش کرد و گفت : «بار پروردگارا! میان ما و قوم ما به حق داوری کن که تو بهترین داورانی».

این جا بود که خداوند عذاب روز ابر آلود را بر آنان فرستاد (شعراء: 189) و در حالی که شعیب را مسخره می کردند که اگر راست می گویی تکّه ابری از آسمان بر ما فرو افکن، صیحه (هود: 94) و زمین لرزه (اعراف: 91؛ عنکبوت: 37) آنان را فرو گرفت و در خانه های خود از پا در آمدند و خداوند شعیب و کسانی را که به او ایمان آورده بودند، نجات داد (هود: 94) و آن حضرت از آنان روی گرداند و فرمود : ای قوم من! هر آینه من پیام های پروردگارم را به شما ابلاغ کردم و شما را نصیحت نمودم. پس چگونه بر مردمی کافر تأسف خورم؟ (اعراف: 93).

ص :398

ص :399

2 _ شخصیّته المعنویّة :

کان علیه السلام من زمرة الرسل المکرّمین ، و قد أشرکه اللّه تعالی فیما أثناهم به من الثناء الجمیل فی کتابه ، و قد حکی عنه فیما کلّم به قومه _ و خاصّةً فی سُور الأعراف و هود و الشعراء _ شیئا کثیرا من حقائق المعارف و العلوم الإلهیّة و الأدب البارع مع ربّه و مع الناس .

و قد سمّی نفسه الرسول الأمین (الشعراء : 178) و مصلحا (هود : 88) و أنّه من الصالحین (الشعراء : 27) فحکی اللّه ذلک عنه حکایة إمضاء ، و قد خدمه الکلیم موسَی بن عمران علیه السلام زهاء عشر سنین سلام اللّه علیه .

2 _ شخصیت معنوی شعیب علیه السلام :

آن حضرت در شمار فرستادگان ارجمند الهی است و خداوند در کتاب خود، از او نیز همانند آن پیامبران تعریف و تمجید کرده است و از سخنانی که با قومش گفته _ بویژه در سوره های اعراف و هود و شعراء _ معارف حقیقی و علوم الهی فراوانی حکایت کرده و یادآور شده که وی نسبت به خدا و با مردم فوق العاده مؤدّب بوده است.

آن بزرگوار خود را رسول امین (شعراء : 178) و مصلح (هود : 88) و از صالحان (شعراء : 27) می خواند و خداوند هم این ها را از قول او نقل و آنها را تأیید کرده است.موسی بن عمران کلیم اللّه علیه السلام مدّت ده سال وی را خدمت کرد.

ص :400

3 _ ذکره فی التوراة :

لم تقصّ التوراة قصّته مع قومه ، و إنّما أشارت إلیه فی ضمن ما ذکرت قصّة قتل موسَی القبطیَّ و فراره من مصر إلی مدیان (القصة) فسمّته (رعوئیل کاهن مدیان) » . (1)

(2)

3 _ یاد شعیب علیه السلام در تورات :

تورات ماجرای شعیب و قوم او را بازگو نکرده، بلکه تنها در ضمن داستان قتل قبطی به دست موسی و فرار او از مصر به مدیان (مدین) به او اشاره کرده و از وی به نام«رعوئیل، کاهن مدیان» نام برده است».

ص :401


1- المیزان فی تفسیر القرآن : 10/377 .
2- (انظر) المحبّة (حبّ اللّه ) باب 673 .

ص :402

12 - موسی و هارون علیهما السلام

12 - موسی و هارون علیهما السلام

اشاره

(1)

(2)

ص :403


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 13 / 1 _ 376 «قصص موسی و هارون علیهما السلام». کنز العمّال : 11 / 505 ، 12 / 476 «موسی علیه السلام ».
2- انظر: الإخلاص : باب 1044.

3736 - موسی وهارونُ علیهما السلام
3736 - موسی و هارون علیهما السلام

الکتاب :

«وَ لَقَدْ آتَیْنَا مُوسَی و هَارُونَ الْفُرْقَانَ وَ ضِیَاءً وَ ذِکْرا لِلْمُتَّقِینَ» . (1)

«وَ رُسُلاً قَدْ قَصَصْنَاهُمْ عَلَیْکَ مِنْ قَبْلُ وَ رُسُلاً لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ وَ کَلَّمَ اللّهُ مُوسَی تَکْلِیما» . (2)

(3)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أوّلُ نَبیٍّ من بَنی إسرائیلَ موسی ، و آخِرُهُم عیسی ، و سِتُّمِائةِ نَبیٍّ . (4)

3736

موسی و هارون علیهما السلام

قرآن :

«و در حقیقت به موسی و هارون فرقان دادیم [و کتابشان ]برای پرهیزگاران روشنایی و اندرزی است».

«و پیامبرانی را [فرستادیم] که در حقیقت [ماجرای ]آنان را قبلاً بر تو حکایت نمودیم و پیامبرانی را [نیز برانگیخته ایم ]که [سرگذشت ]ایشان را برای تو بازگو نکرده ایم. و خدا با موسی سخن گفت سخن گفتنی».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نخستین پیامبر بنی اسرائیل موسی بود و آخرینشان عیسی. آنان ششصد پیامبر بودند.

ص :404


1- الأنبیاء : 48 .
2- النساء : 164 .
3- (انظر) البقرة : 49 _ 93 ، هود 17 ، 110 ، المائدة : 20 _ 26 ، إبراهیم : 5 _ 8، مریم : 51 _ 53 ، السجدة : 23 ، 24 ، الأحزاب : 69، الصافّات : 114 _ 122، المؤمن : 53، 54، فصّلت : 45 ، الأحقاف : 12 ، القصص : 3 _ 46 ، الأنفال : 52 _ 54، یونس : 75 _ 93، الإسراء : 101_ 104، طه : 9 _ 97 ، المؤمنون : 45 _ 49 ، الشعراء : 10 _ 68، ص : 12 ، المؤمن : 23 _ 46 ، الزخرف : 46 _ 56 ، التحریم : 11 ، الأعراف : 103 _ 156 ، 159 _ 162 ، الدخان : 17 _ 33 ، الذاریات : 38 _ 40 ، الصفّ : 5 ، المزّمّل : 15 ، 16 ، النازعات : 15 _ 26 .
4- بحار الأنوار : 13/7/5 .

عنه صلی الله علیه و آله :کلَّمَ اللّهُ موسی ببَیتِ لَحمٍ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :لَمّا کَلّمَ اللّهُ موسی کانَ یُبصِرُ دَبیبَ النَّملِ علَی الصَّفا فی اللّیلَةِ الظَّلماءِ مِن مَسیرَةِ عَشرَةِ فَراسِخَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ اللّهَ تبارکَ و تعالی اختارَ مِن کلِّ شیءٍ أربَعةً : ......... و اختارَ مِن الأنبیاءِ أربَعةً للسَّیفِ : إبراهیمَ ، و داودَ ، و موسی ، و أنا . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :أکثِروا مِن الصّلاةِ علی موسی، فما رأیتُ أحَدا من الأنبیاءِ أحوَطَ علی اُمّتی مِنهُ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :بُعِثَ موسی و هُو یَرعی غَنَما علی أهلِهِ ، و بُعِثتُ أنا و أنا أرعی غَنَما لأهلی بجِیادٍ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ الأنبیاءَ یَتَکاثَرونَ باُمَمِهِم و کَثرَتِهِم إلاّ موسَی بنَ عِمرانَ . (6)

الطبقات الکبری عن ابن عباس :قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : إنّی رَأیتُ عیسی و موسی و إبراهیمَ؛ فأمّا عیسی فجَعْدٌ أحمَرُ عَریضُ الصَّدرِ ، و أمّا موسی فآدِمُ جَسِیمٌ سَبْطٌ کأنّهُ مِن رِجالِ الزُّطِّ ، فقالوا لَهُ : إبراهیمُ ؟ فقالَ : انظُروا إلی صاحِبِکُم ؛ یَعنی رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله نفسَهُ . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند در بیت لحم با موسی سخن گفت.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زمانی که خداوند با موسی سخن گفت، آن حضرت از فاصله ده فرسنگی حرکت مورچه را بر روی سنگ سیاه در دل شب تار می دید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند تبارک و تعالی از هر چیزی چهار تا برگزید : ......... از پیامبران چهار تن را برای شمشیر (8) برگزید : ابراهیم و داوود و موسی و من.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بر موسی زیاد درود فرستید؛ زیرا احدی از پیامبران را ندیدم که به اندازه او از امّت من حمایت و حفاظت کرده باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :موسی در حالی برانگیخته شد که گوسفندان خانواده خود را می چراند و من نیز در حالی برانگیخته شدم که گوسفندان خانواده ام را در جیاد می چراندم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبران به امّت های خود و فراوانی آنها مباهات می کنند، مگر موسی بن عمران.

الطبقات الکبری_ به نقل از ابن عباس _: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : من، عیسی و موسی و ابراهیم را دیدم : عیسی موهایی مجعّد داشت و سرخ روی و فراخ سینه بود. موسی مردی تنومند با موهای صاف فروهشته و به شکل مردم زُطّ (9) بود. عرض کردند : إبراهیم چگونه بود؟ فرمود : به همراه خودتان بنگرید؛ و مراد رسول خدا صلی الله علیه و آله ، خودش بود.

ص :405


1- کنز العمّال : 32364 .
2- کنز العمّال : 32381 .
3- الخصال : 225/58 .
4- کنز العمّال : 32367 .
5- کنز العمّال : 32378 .
6- کنز العمّال : 32390 .
7- الطبقات الکبری:1/417.
8- کنایه از برخورد قاطعانه با معاندان است .
9- زطّ : در منتهی الارب و اقرب الموارد آمده است که نام طایفه ای از هندوان و معرّب جت است.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحَمدُ للّهِ ......... الّذی کَلَّمَ موسی تَکلِیما ، و أراهُ مِن آیاتِهِ عَظیما ، بلا جَوارِحَ و لا أدَواتٍ ، و لا نُطقٍ و لا لَهَواتٍ . (1)

عنه علیه السلام :و إنْ شئتُ ثَنَّیتُ بموسی کَلیمِ اللّهِ صلی الله علیه و سلم ؛ حَیثُ یقولُ : «رَبِّ إنّی لِما أنْزَلْتَ إلَیَّ مِن خَیرٍ فَقیرٌ» (2) و اللّهِ ، ما سَألَهُ إلاّ خُبزا یأکُلُهُ ، لأنّه کانَ یأکُلُ بَقلَةَ الأرضِ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :کُنْ لِما لا تَرجو أرجی مِنکَ لِما تَرجو ؛ فإنَّ موسی علیه السلام ذَهَبَ یَقتَبِسُ نارا فانصَرَفَ إلَیهِم و هُو نَبیٌّ مُرسَلٌ . (4)

عنه علیه السلام :أوحَی اللّهُ إلی موسَی بنِ عِمرانَ علیه السلام : أ تَدری یا موسی لِمَ انتَجَبتُکَ مِن خَلقی و اصطَفَیتُکَ لِکَلامی ؟ فقالَ : لا یا ربِّ ، فأوحَی اللّهُ إلَیهِ : إنّی اطَّلَعتُ إلَی الأرضِ فلَم أجِدْ علَیها أشَدَّ تَواضُعا لِی مِنکَ . (5)

امام علی علیه السلام :سپاس و ستایش خدایی را ......... که با موسی به تمام و کمال سخن گفت و از نشانه های خود آیتی بزرگ به او نمایاند، بی آنکه عضو و ابزاری یا زبان و زبانچه ای داشته باشد.

امام علی علیه السلام :و اگر بخواهم نمونه دومی را بیاورم، از موسی کلیم اللّه یاد می کنم، آنجا که می فرماید : «پروردگارا! من به آن خوبی ای که تو برایم فرو فرستی نیازمندم». به خدا سوگند که او از خداوند چیزی جز نانی برای خوردن نخواست؛ زیرا از علف و سبزه زمین تغذیه می کرد.

امام صادق علیه السلام :به آنچه امید نداری امیدوارتر باش تا به آنچه امید داری؛ زیرا موسی علیه السلام رفت که مقداری آتش بیاورد، وقتی به سوی خانواده خود برگشت، پیامبری مرسل بود.

امام صادق علیه السلام :خداوند به موسی بن عمران علیه السلام وحی فرمود : ای موسی! آیا می دانی چرا از میان آفریدگانم تو را برگزیدم و برای [شنیدن ]سخنم تو را انتخاب کردم؟ عرض کرد : نه، ای پروردگار! خداوند به او وحی فرمود : من به زمین نگریستم و در روی آن کسی را نیافتم که در برابر من متواضع تر از تو باشد.

ص :406


1- . نهج البلاغة : الخطبة 182 .
2- القصص : 24 .
3- . نهج البلاغة : الخطبة 160 .
4- بحار الأنوار : 13/31/3 .
5- . الأمالی للطوسی: 165/275.

عنه علیه السلام :إنّ فِرعَونَ لَمّا وَقَفَ علی أنّ زَوالَ مُلکِهِ علی یدِ موسی أمرَ بإحضارِ الکَهَنَةِ ، فدَلُّوهُ علی نَسَبِهِ و أنّه مِن بَنی إسرائیلَ ، فلَم یَزَلْ یأمُرُ أصحابَهُ بِشَقِّ بُطونِ الحَوامِلِ مِن بَنی إسرائیلَ حتّی قَتَلَ فی طَلَبِهِ نَیّفا و عِشرینَ ألفَ مَولودٍ ، و تَعَذّرَ علَیهِ الوُصولُ إلی قَتلِ موسی ؛ لحِفظِ اللّهِ تبارکَ و تعالی إیّاهُ . (1)

کلام حول قصص موسی و هارون علیهما السلام فی فصول:

1 _ منزل_ة موس_ی علیه السلام عن_دَ اللّهِ و موقف_ه العُبودیّ:

«کان علیه السلام أحد الخمسه اُولی العزم الذین هم سادة الأنبیاء و لهم کتابٌ و شریعة ، کما خصّهم اللّه تعالی بالذّکر فی قوله : «و إذْ أخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ و مِنْکَ و مِنْ نُوحٍ و إبْراهیمَ و مُوسی و عِیسی بنِ مَرْیمَ و أخَذْنا مِنْهُم مِیثاقا غَلیظا» (2) ، و قال : «شَرَعَ لَکُم مِنَ الدِّینِ ما وَصّی بِهِ نُوحا و الّذِی أوْحَیْنا إلَیکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إبْراهیمَ و مُوسی و عِیسی» . (3) و لقد امتنّ اللّه سبحانه علیه و علی أخیه فی قوله : «و لَقَدْ مَنَنّا عَلی مُوسی و هارونَ» (4) و سلّم علیهما فی قوله: «سَلامٌ علی مُوسی وَ هارُونَ» (5) ، و أثنی علی موسی علیه السلام بأجمل الثناء فی قوله : «و اذکُرْ فی الکِتابِ مُوسی إنّهُ کانَ مُخْلَصا و کانَ رَسُولاً نَبیّا * و نادَیْناهُ مِن جانِبِ الطُّورِ الأیمَنِ و قَرَّبْناهُ نَجِیّا» (6) و قال : «و کانَ عِندَ اللّهِ وَجیها» (7) ، و قال : «و کَلَّمَ اللّهُ مُوسی تَکْلیما» . (8)

و ذکره فی جملة من ذکرهم من الأنبیاء فی سورة الأنعام (الآیة 84 _ 88) فأخبر أ نّهم کانوا محسنین صالحین ، و أنّه فضّلهم علَی العالمین و اجتباهم و هداهم إلی صراطٍ مستقیمٍ ، و ذکره فی جملة الأنبیاء فی سورة مریم، ثمّ ذکر فی الآیة 58 منها أ نّهم الذین أنعم اللّهُ علیهم .

فاجتمع بذلک له علیه السلام معنَی الإخلاص و التقریب و الوجاهة و الإحسان و الصلاح و التفضیل و الاجتباء و الهدایة و الإنعام ، و قد مرّ البحث عن معانی هذه الصفات فی مواضع تناسبها من هذا الکتاب ، و کذا البحث عن معنَی النبوّة و الرسالة و التکلیم .

و ذکرَ الکتاب النازل علیه و هو التوراة فوصفها بأنّها إمامٌ و رحمةٌ (سورة الأحقاف : 12) و بأنّها فرقان و ضیاء و ذکر (الأنبیاء : 48) و بأنّ فیها هدیً و نورا (المائدة : 44) و قال : «و کَتَبْنا لَهُ فی الألْواحِ مِن کُلِّ شَیءٍ مَوعِظَةً و تَفْصیلاً لِکُلِّ شَیءٍ» . (9)

غیر أنّه تعالی ذکر فی مواضع من کلامه أ نّهم حرّفوها و اختلفوا فیها ، و قصّة بخت نَصّر و فتحه فلسطین ثانیا _ و هدمه الهیکل ، و إحراقه التوراة ، و حشره الیهود إلی بابل سنة خمس مائةٍ و ثمانٍ و ثمانین قبل المسیح ، ثمّ فتح کورش الملک بابل سنة خمس مائة و ثمانٍ و ثلاثین قبل المسیح ، و إذنه للیهود أن یرجعوا إلی فلسطین ثانیا ، و کتابة عزراء الکاهن التوراة لهم معروفٌ فی التواریخ ، و قد تقدّمت الإشارة إلیه فی الجزء الثالث من الکتاب فی قصص المسیح علیه السلام .

امام صادق علیه السلام :هنگامی که فرعون فهمید سلطنت او به دست موسی از بین خواهد رفت، دستور داد کاهنان را احضار کنند و آنان او را از نسب موسی و اینکه او از بنی اسرائیل است آگاه ساختند. از آن پس، فرعون پیوسته به نیروهای خود دستور می داد شکم زنان باردار بنی اسرائیل را بدرند تا جایی که برای نابودی موسی بیست و چند هزار جنین را کشت، امّا موفق به کشتن موسی نشد؛ زیرا که خدای تبارک و تعالی او را حفظ می کرد.

گفتاری پیرامون داستان های موسی و هارون علیهما السلام در چند فصل:

1 _ منزلت موسی علیه السلام نزد خداوند و مقام بندگی او:

«موسی علیه السلام یکی از پنج پیامبر اولو العزمی است که مهتر پیامبران و صاحب کتاب و شریعت هستند. خدای متعال اختصاصاً از این پیامبران نام برده می فرماید : «و [یاد کن ]هنگامی را که از پیامبران پیمان گرفتیم و از تو و از نوح و ابراهیم و موسی و عیسی پسر مریم و از همه آنان پیمانی استوار گرفتیم» و نیز می فرماید : «از دین، آنچه را که به نوح درباره آن سفارش کرد، و آنچه را به تو وحی کردیم و آنچه را که درباره آن به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش نمودیم ، برای شما تشریع کرد».

خداوند سبحان بر او و برادرش منّت نهاده می فرماید : «و هر آینه بر موسی و هارون منّت نهادیم». نیز بر آن دو درود فرستاده است : «درود بر موسی و هارون». همچنین موسی را به نیکوترین وجه ستوده است : «و در این کتاب از موسی یاد کن ؛ زیرا که او مخلَص و فرستاده ای پیامبر بود. و از جانب راست طور به او ندا دادیم و در حالی که با وی راز می گفتیم او را به خود نزدیک ساختیم».

و نیز می فرماید : «و نزد خدا آبرومند بود». همچنین می فرماید : «و خداوند با موسی سخن گفت سخن گفتنی».

در سوره انعام (آیه 88 _ 84) از آن حضرت در کنار دیگر انبیا نام برده و خبر داده است که آنان همگی مردمانی نیکوکار و صالح بودند و خداوند ایشان را بر جهانیان برتری داد و آنان را برگزید و به راه راست هدایتشان فرمود. در سوره مریم نیز وی را در زمره پیامبران یاد کرده و سپس در آیه 58 همین سوره فرموده که اینان کسانی هستند که خداوند نعمت ارزانیشان کرده است.

بنا بر این، موسی علیه السلام مجموع این صفات را داشته است : اخلاص، نزدیکی به خدا، آبرومندی نزد خدا، نیکوکاری، صلاح و پاکی، برگزیدگی، هدایت، و برخورداری از نعمت خدا. پیش از این درباره معنای این صفات و نیز معنای نبوّت و رسالت و سخن گفتن خدا با موسی، در جای خود از این کتاب بحث کرده ایم.

خداوند از کتابی که بر موسی نازل فرموده، یعنی تورات، یاد کرده و آن را با صفاتی چون پیشوا و رحمت (احقاف: 12)، فرقان و روشنایی و اندرز (انبیاء: 48) و اینکه در آن هدایت و روشنایی است (مائده: 44) وصف کرده و نیز فرموده است : «و در الواح [تورات] برای او در هر موردی پندی و برای هر چیزی تفصیلی نگاشتیم».

منتها، در چند جا از قرآن کریم فرموده است که بنی اسرائیل تورات را تحریف کردند و درباره آن اختلاف ورزیدند. داستان بُخت نَصّر و فتح دوباره فلسطین به دست او و ویران کردن هیکل [معبد سلیمان] و سوزاندن تورات و کوچانیدن یهود به بابل در سال 588 قبل از میلاد و سپس فتح بابل به دست کورش در سال 538 پیش از میلاد و اجازه دادن به یهود برای بازگشت دوباره به فلسطین و نوشتن تورات به وسیله عزرای کاهن از حوادث معروف تاریخند و ما در جلد سوّم کتاب در قسمت داستان ها و ماجراهای حضرت مسیح علیه السلام به آنها اشاره کرده ایم.

ص :407


1- بحار الأنوار : 13/47/15 .
2- . الأحزاب : 7 .
3- الشوری : 13 .
4- الصافّات : 114 .
5- الصافّات : 120 .
6- مریم : 51 و 52 .
7- الأحزاب : 69 .
8- النساء : 164 .
9- الأعراف : 145 .

ص :408

ص :409

2 _ قصص موسی علیه السلام فی القرآن :

هو علیه السلام أکثر الأنبیاء ذکرا فی القرآن الکریم ، فقد ذکر اسمه _ علی ما عدّوه _ فی مائةٍ و ستّةٍ و ستّین موضعا من کلامه تعالی ، و اُشیر إلی قصّته إجمالاً أو تفصیلاً فی أربعٍ و ثلاثین سورةً من سور القرآن . و قد اختصّ من بین الأنبیاء بکثرة المعجزات ، و قد ذکر فی القرآن شیءٌ کثیرٌ من معجزاته الباهرة کصیرورة عصاه ثعبانا ، و الید البیضاء ، و الطوفان ، و الجراد ، و القمّل ، و الضفادع ، و الدم ، و فلق البحر ، و إنزال المنّ و السّلوی ، و انبجاس العیون من الحجر بضرب العصا ، و إحیاء الموتی ، و رفع الطّور فوق القوم ، و غیر ذلک .

و قد ورد فی کلامه تعالی طرَف من قصصه علیه السلام من دون استیفائها فی کلّ مادقّ و جلّ ، بل بالاقتصار علی فصول منها یهمّ ذکرها لغرض الهدایة و الإرشاد ، علی ما هو دأب القرآن الکریم فی الإشارة إلی قصص الأنبیاء و اُممهم .

و هذه الفصول التی فیها کلّیّات قصصه هی : أنّه تولّد بمصر فی بیتٍ إسرائیلیّ حینما کانوا یذبحون الموالید الذُّکور من بنی إسرائیل بأمر فرعون ، و جعلت اُمّه إیّاه فی تابوت و ألقته فی البحر ، و أخذ فرعون إیّاه ثمّ ردّه إلی اُمّه للإرضاع و التربیة و نشأ فی بیت فرعون .

ثمّ بلغ أشدّه و قتل القبطیّ و هرب من مصر إلی مَدیَن خوفا من فرعون و ملئه أن یقتلوه قصاصا .

ثمّ مکث فی مَدین عند شعیب النبیّ علیه السلام ، و تزوّج إحدی بنتیه .

ثمّ لمّا قضی موسَی الأجل و سار بأهله آنس من جانب الطور نارا و قد ضلّوا الطریق فی لیلةٍ شاتیةٍ ، فأوقفهم مکانهم و ذهب إلَی النّار لیأتیهم بقبسٍ أو یجد علَی النار هدی، فلمّا أتاها ناداه اللّه من شاطئ الوادی الأیمن فی البقعة المبارکة من الشجرة ، و کلّمه و اجتباه و آتاه معجزة العصا و الید البیضاء فی تسع آیات ، و اختاره للرسالة إلی فرعون و ملئه و إنجاء بنی إسرائیل و أمره بالذهاب إلیه . فأتی فرعون و دعاه إلی کلمة الحقّ و أن یرسل معه بنی إسرائیل و لا یعذّبهم ، و أراه آیة العصا و الید البیضاء فأبی ، و عارضه بسحر السَّحَرة و قد جاؤوا بسحر عظیمٍ من ثعابین و حیّات ، فألقی عصاه فإذا هی تلقف ما یأفکون ، فاُلقی السّحرة ساجدین قالوا : آمنّا بربّ العالمین ربّ موسی و هارون ، و أصرّ فرعون علی جحوده و هدّد السَّحَرة و لم یؤمن.

فلم یزل موسی علیه السلام یدعوه و ملأه و یریهم الآیة بعد الآیة کالطوفان و الجراد و القُمّل و الضفادع و الدم آیاتٍ مفصّلاتٍ و هم یصرّون علَی استکبارهم ، و کلّما وقع علیهم الرّجز قالوا : یا موسی ، ادع لنا ربّک بما عَهِد عندک لئن کشفت عنّا الرجز لنؤمننّ لک و لنرسلنّ معک بنی إسرائیل ، فلمّا کشف اللّه عنهم الرجز إلی أجل هم بالغوه إذا هم ینکثون .

فأمره اللّه أن یسری ببنی إسرائیل لیلاً ، فساروا حتّی بلغوا ساحل البحر ، فعقّبهم فرعون بجنوده،فلمّا تراءی الفریقان قال أصحاب موسی : إنّا لَمُدرَکون . قال : کلاّ إنّ معی ربّی سیهدین . فاُمر بأن یضرب بعصاه البحر فانفلق الماء فجاوزوا البحر ، و أتبعهم فرعون و جنوده حتّی إذا ادّارکوا فیها جمیعا أطبق اللّه علیهم الماء فأغرقهم عن آخرهم .

و لمّا أنجاهم اللّه من فرعون و جنوده و أخرجهم إلَی البرّ و لا ماء فیه و لا کلأ أکرمهم اللّه فأنزل اللّه علیهم المنّ و السّلوی ، و اُمر موسی فضرب بعصاه الحجر فانبجست منه اثنتا عشرة عینا قد علم کلّ اُناس مشربهم ، فشربوا منها و أکلوا منهما و ظلّلهم الغمام .

ثمّ واعد اللّه موسی أربعین لیلةً لنزول التوراة بجبل الطور ، فاختار قومه سبعین رجلاً لیسمعوا تکلیمه تعالی إیّاه ، فسمعوا ثمّ قالوا : لن نؤمن لک حتّی نرَی اللّه جهرةً ، فأخذتهم الصاعقة وهم ینظرون ، ثمّ أحیاهم اللّه بدعوة موسی ، و لمّا تمّ المیقات أنزل اللّه علیه التوراة و أخبره أنّ السامریّ قد أضلّ قومه بعده فعبدوا العجل .

فرجع موسی إلی قومه غضبان أسفا ، فأحرق العجل و نسفه فی الیمّ و طرد السامریّ و قال له : اذهب فإنّ لک فی الحیاة أن تقول لا مساس . و أمّا القوم فاُمروا أن یتوبوا و یقتلوا أنفسهم ، فتیب علیهم بعد ذلک ، ثمّ استکبروا عن قبول شریعة التوراة حتّی رفع اللّه الطور فوقهم .

ثمّ إنّهم ملّوا المنّ و السّلوی و قالوا : لن نصبر علی طعام واحد ، و سألوه أن یدعو ربّه أن یُخرج لهم ممّا تنبت الأرض من بقلها و قثّائها و فومها و عدسها و بصلها ، فاُمروا أن یدخلوا الأرض المقدّسة الّتی کتب اللّه لهم فأبوا، فحرّمها اللّه علیهم و ابتلاهم بالتِّیه یتیهون فی الأرض أربعین سنة .

و من قصص موسی علیه السلام ما ذکره اللّه فی سورة الکهف من مضیّه مع فتاه إلی مجمع البحرین للقاء العبد الصالح و صحبته حتّی فارقه .

2 _ داستان های موسی علیه السلام در قرآن:

در قرآن کریم نام موسی علیه السلام بیش از هر پیامبر دیگری آمده است و به طوری که شمرده اند، در 166 جای آن از وی یاد شده و در 36 سوره از سوره های قرآن به ماجراهای آن حضرت به اجمال یا تفصیل اشاره شده است. موسی علیه السلام از همه پیامبران بیشتر معجزه دارد و در قرآن کریم مقدار زیادی از معجزات درخشان او یاد شده است؛ مانند تبدیل شدن عصایش به اژدها، ید بیضاء، طوفان، هجوم ملخ ها و شپش و قورباغه و خون، شکافتن دریا و فرو فرستادن گزانگبین و بلدرچین، جوشیدن چشمه ها از سنگ با زدن عصا بر آن، زنده کردن مردگان، بلند کردن کوه طور بر فراز سر مردم و جز این ها.

در کلام خداوند متعال گوشه هایی از داستان های موسی علیه السلام آمده، و لیکن تمامی جزئیات و دقایق آنها را ذکر نکرده است. بلکه، همچنان که روش قرآن کریم در اشاره به داستان های پیامبران و امّت های آنان می باشد، به بخش هایی از آنها که یاد کردشان در جهت هدف هدایت و ارشاد مردم اهمیت دارد، بسنده کرده است.

این بخش ها که شامل کلیّاتی از داستان های موسی می باشد، عبارتند از این که وی در مصر در یک خانواده اسرائیلی دیده به جهان گشود و تولد او در زمانی بود که به دستور فرعون نوزادان پسر بنی اسرائیل را سر می بریدند. مادر موسی او را در صندوقی نهاد و آن را در نیل انداخت و فرعون او را گرفت و به مادرش برگردانید تا او را شیر دهد و بزرگ کند و بدین ترتیب موسی علیه السلام در خانه فرعون نشو و نما یافت.

وقتی به سنّ بلوغ رسید، یکی از قبطیان را کشت و از ترس اینکه فرعون و درباریانش او را به قصاص آن مرد بکشند، به مدیَن گریخت.

او در مدین نزد شعیب پیامبر علیه السلام ماند و با یکی از دختران او ازدواج کرد و پس از آنکه مدّت مقرّر برای خدمت به شعیب را به پایان رساند و با خانواده خود راهی مصر شد، از جانب کوه طور آتش دید و چون در آن شبِ تار راه را گم کرده بودند، موسی خانواده خود را در همان جا که بودند متوقف کرد و خودش به طرف آن آتش رفت تا مقداری آتش برایشان بیاورد یا چنانچه کسی کنار آتش باشد راه را از او بپرسد. وقتی نزدیک آتش رسید، خداوند از ساحل راست وادی در آن سرزمین پر برکت،از درخت به او ندا داد و با وی سخن گفت و به رسالتش برگزید و نُه آیت پیامبری، از جمله معجزه عصا و ید بیضاء را به او داد و وی را برای ابلاغ پیام الهی به فرعون و فرعونیان و نجات بنی اسرائیل انتخاب کرد و دستور داد به سوی فرعون برود.

موسی علیه السلام نزد فرعون رفت و او را به آیین حق فراخواند و از وی خواست تا بنی اسرائیل را با وی روانه کند و دست از آزار و شکنجه شان بردارد و معجزه عصا و ید بیضاء را به فرعون نشان داد.فرعون زیر بار نرفت و با حربه جادوی جادوگران به مبارزه با موسی علیه السلام برخاست.

جادوگران با جادوگری های خود اژدها و مارهایی نمودار ساختند. امّا موسی علیه السلام عصای خود را بیفکند و ناگاه عصا به اژدهایی تبدیل شد و تمامی آن جادوها را بلعید.جادوگران به خاک افتادند و گفتند : ما به خدای جهانیان، خدای موسی و هارون، ایمان آوردیم. ولی فرعون همچنان بر انکار خود پای فشرد و جادوگران را تهدید کرد و ایمان نیاورد.

موسی علیه السلام همچنان فرعون و درباریانش را دعوت می کرد و نشانه های نبوّت خویش همچون طوفان و ملخ و شپش و قورباغه و خون را یکی پس از دیگری به آنان نشان می داد. امّا آنان همچنان بر استکبار و گردنکشی خود پای می فشردند و هر گرفتاری و بلایی که بر سرشان می آمد، می گفتند : ای موسی! پروردگارت را به عهدی که نزد تو دارد برای ما بخوان. اگر این عذاب را از ما برطرف سازی حتماً به تو ایمان خواهیم آورد و بنی اسرائیل را قطعاً با تو روانه خواهیم ساخت. امّا چون خداوند عذاب را که تا مدّتی برایشان مقرّر شده بود، از ایشان برطرف می کرد دوباره پیمان شکنی می کردند.

لذا، خداوند به موسی دستور داد بنی اسرائیل را شبانه حرکت دهد و آنان حرکت کردند و رفتند تا اینکه به ساحل دریا رسیدند. فرعون با سپاهیان خود به تعقیب آنان پرداخت و همین که دو گروه یکدیگر را دیدند، دار و دسته موسی گفتند : به ما می رسند. موسی فرمود : هرگز؛ زیرا پروردگار من با من است و به زودی راهنماییم می کند. پس، فرمان آمد که با عصایش به دریا بزند و همین که زد آب شکافته شد و بنی اسرائیل از دریا گذشتند و فرعون و سپاهیانش به دنبال آنان وارد دریا شدند و وقتی همگی وارد شدند، خداوند آب را از هر طرف سر به هم آورد و همه فرعونیان را غرق کرد.

پس از آنکه خداوند بنی اسرائیل را از دست فرعون و سپاهیانش نجات داد و آنان را به خشکی رساند، که در آن نه آبی بود و نه علفی، خداوند آنان را مورد لطف و کرامت خویش قرار داد و گزانگبین و بلدرچین برایشان نازل کرد و موسی فرمان یافت و عصایش را به سنگ زد و دوازده چشمه از آن جوشید و هر یک از تیره های بنی اسرائیل به دنبال آبشخور خود رفت و از آن چشمه ها نوشیدند و از گزانگبین و بلدرچین خوردند و ابر بر سرشان سایه افکند.

آن گاه خداوند با موسی وعده گذاشت که چهل شب به کوه طور برود، تا تورات بر او نازل شود. موسی از میان قوم خود هفتاد مرد انتخاب کرد تا سخن گفتن خدای متعال را با او بشنوند. آن هفتاد نفر مکالمه خدا با موسی را شنیدند، امّا گفتند : تا خدا را آشکارا نبینیم هرگز به تو ایمان نمی آوریم. ناگاه صاعقه آنان را در حالی که می نگریستند، فرو گرفت، لیکن خداوند با دعای موسی ایشان را زنده کرد و چون میقات (آن چهل شب مقرّر) تمام شد، خداوند تورات را بر موسی نازل فرمود و به او خبر داد که بعد از آمدن وی، سامری قومش را گمراه کرده و گوساله پرست شده اند. موسی با خشم و اندوه به سوی قوم خود بازگشت و گوساله را آتش زد و خاکسترش را به دریا ریخت و سامری را طرد کرد و به او فرمود : برو که در زندگی همیشه بگویی : «لا مَساس (به من دست نزنید)».

به بقیه مردم هم دستور داد توبه کنند و خودشان را بکشند تا شاید توبه شان قبول شود و قبول شد.باز از پذیرفتن احکام تورات سرباز زدند تا جایی که خداوند کوه طور را بر فراز سرشان بالا برد.

بنی اسرائیل، از خوردن گزانگبین و بلدرچین نیز به تنگ آمدند و گفتند : ما تحمّل یک نوع غذا را نداریم و از آن حضرت خواستند تا از پروردگارش بخواهد که از روییدنی های زمین؛ مانند سبزی ها و خیار و سیر و عدس و پیاز برایشان برویاند. پس، خداوند به آنان دستور داد به سرزمین مقدّسی که خداوند برایشان مقرّر فرموده است وارد شوند، لیکن بنی اسرائیل زیر بار نرفتند. لذا خداوند آن سرزمین را بر ایشان حرام کرد و آنان را به سرگردانی گرفتار ساخت به طوری که مدّت چهل سال در بیابان سرگردان بودند.

یکی دیگر از ماجراهای موسی علیه السلام که خداوند در سوره کهف از آن یاد کرده، رفتن او با آن جوان به مجمع البحرین برای دیدار با بنده صالح و همراهیش با اوست تا آنکه از وی جدا می شود.

ص :410

ص :411

ص :412

ص :413

3 _ منزلة هارون علیه السلام عند اللّهِ و موقفه العبودیّ :

أشرکه اللّه تعالی مع موسی علیهما السلام فی سورة الصافّات فی المنّ و إیتاء الکتاب و الهدایة إلَی الصراط المستقیم و فی التسلیم و أنّه من المحسنین و من عباده المؤمنین (الصافّات : 114 _ 122) و عدّه مرسلاً (طه : 47) و نبیّا (مریم : 53) و أنّه ممّن أنعم علیهم (مریم : 58) ، و أشرکه مع من عدّهم من الأنبیاء فی سورة الأنعام فی صفاتهم الجمیلة من الإحسان و الصلاح و الفضل و الاجتباء و الهدایة (الأنعام : 84 _ 88) .

و فی دعاء موسی لیلة الطّور : «و اجْعَلْ لی وَزیرا مِن أهْلی * هارونَ أخِی * اشْدُدْ بهِ أزْری * و أشْرِکْهُ فی أمْری * کی نُسَبِّحَکَ کثیرا * و نَذکُرَک کثیرا * إنّکَ کُنتَ بِنا بَصیرا» . (1)

و کان علیه السلام ملازما لأخیه فی جمیع مواقفه ، یشارکه فی عامّة أمره ، و یعینه علی جمیع مقاصده .

و لم یرد فی القرآن الکریم ممّا یختصّ به من القصص إلاّ خلافته لأخیه حین غاب عن القوم للمیقات ، و قال لأخیه هارون : اخلفنی فی قومی و أصلح و لا تتّبع سبیل المفسدین ، و لمّا رجع موسی إلی قومه غضبان أسفا _ و قد عبدوا العجل _ ألقی الألواح و أخذ برأس أخیه یجرّه إلیه ، قال : ابن اُمّ ، إنّ القوم استضعفونی و کادوا یقتلوننی فلا تشمت بی الأعداء و لا تجعلنی مع القوم الظالمین . قال : ربّ اغفر لی و لأخی و أدخلنا فی رحمتک ، و أنت أرحم الراحمین .

3 _ منزلت هارون علیه السلام نزد خداوند و مقام عبودیت و بندگی او:

خداوند متعال در سوره صافّات هارون علیه السلام را در منّت [پیامبری] و دادن کتاب و هدایت به راه راست و سلام و درود گفتن و از نیکوکاران و از بندگان مؤمن خدا بودن، با موسی علیه السلام شریک کرده (صافّات: 122 _ 114) و او را مُرسَل (طه: 47) و نبیّ (مریم: 53) و از کسانی که به آنان نعمت داده (مریم: 58) شمرده و او را با دیگر پیامبرانی که نامشان را در سوره انعام برده، در صفات زیبایی مانند نیکوکاری و صلاح و برتری و برگزیدگی و هدایت، شریک کرده است (انعام: 88 _ 84).

در دعای موسی در شب طور آمده است : «و از خاندانم برای من وزیر و دستیاری قرار ده. برادرم هارون را. به وسیله او پشتم را قوی دار. و وی را در کارم شریک من گردان. تا تو را بسیار تسبیح گوییم. و بسیار یادت کنیم. همانا تو نسبت به ما بینا هستی».

هارون علیه السلام در همه جا همراه برادرش بود و در عموم کارهایش با او شرکت داشت و در راه رسیدن به کلیه اهداف و مقاصدش وی را کمک می کرد.

در قرآن کریم داستان خاصی از هارون نیامده است، مگر همان قضیه جانشینی او برای برادرش در آن چهل روزی که موسی به میقات رفت و به برادرش هارون فرمود : جانشین من در میان قوم باش و اصلاح کن و راه فسادگران را پیروی مکن. ولی هنگامی که موسی با خشم و اندوه به سوی قوم خود که گوساله پرست شده بودند برگشت، الواح تورات را انداخت و سر برادرش را گرفت و او را به طرف خود کشید. هارون گفت : ای پسر مادر! این مردم مرا ناتوان یافتند و چیزی نمانده بود که مرا بکشند. پس، مرا دشمن شاد مکن و مرا با گروه ستمکاران یکی قرار مده. موسی گفت : پروردگارا! من و برادرم را بیامرز و ما را در پناه رحمت خود درآور و تو مهربانترین مهربانانی.

ص :414


1- طه : 29 _ 35 .

ص :415

4 _ قصّة موسی علیه السلام فی التّوراة الحاضرة :

قصصه علیه السلام موضوعة فیما عدا السِّفر الأوّل من أسفار التوراة الخمسة ، و هی سفر الخروج و سفر اللاویّین و سفر العدد و سِفر التثنیة ، تذکر فیها تفاصیل قصصه علیه السلام من حین ولادته إلی حین وفاته و ما اُوحی إلیه من الشرائع و الأحکام .

غیر أنّ فیها اختلافات فی سرد القصّة مع القرآن فی اُمور غیر یسیرة .

و من أهمّها أنّها تذکر أنّ نداء موسی و تکلیمه من الشجرة کان فی أرض مَدیَن قبل أن یسیر بأهله ؛ و ذلک حین کان یرعی غنم یثرون (1) حمیة کاهن مدیان ، فساق الغنم إلی وراء البرّیّة و جاء إلی جبل اللّه حوریب ، و ظهر له مَلاک الربّ بلهیب نارٍ من وسط علّیقةٍ ، فناداه اللّه و کلّمه بما کلّمه و أرسله إلی فرعون لإنجاء بنی إسرائیل . (2)

و منها ما ذکرت أنّ فرعون الذی اُرسل إلیه موسی غیر فرعون الذی أخذ موسی و ربّاه ثمّ هرب منه موسی لمّا قتل القبطیّ خوفا من القصاص . (3)

و منها أنّها لم تذکر إیمان السّحرة لمّا ألقوا عصیّهم فصارت حیّات فتلقّفتها عصا موسی ، بل تذکر أنّهم کانوا عند فرعون و عارَضوا موسی فی آیتَی الدم و الضفادع ، فأتوا بسحرهم مثل ما أتی به موسی علیه السلام معجزة . (4) و منها أنّها تذکر أنّ الذی صنع لهم العجل فعبدوه هو هارون النبیّ أخو موسی علیه السلام ؛ و ذلک أنّه لمّا رأی الشّعبُ أنّ موسی أبطأ فی النّزول من الجبل اجتمع الشعب علی هارون و قالوا له : قم اصنع لنا آلهة تسیر أمامنا ؛ لأنّ هذا (موسی) الرجل الذی أصعدنا من أرض مصر لا نعلم ما ذا أصابه ؟ فقال لهم هارون : انزعوا أقراط الشعب الّتی فی آذان نسائکم و بنیکم و بناتکم و أتونی بها، فنزع کلّ الشّعب أقراط الذّهب الّتی فی آذانهم و أتَوا بها إلی هارون ، فأخذ ذلک من أیدیهم و صوّره بالإزمیل فصبغه عجلاً مسبوکا ، فقالوا : أ هذه آلهتک یا إسرائیل التی أصعدتک من أرض مصر ؟ ! (5)

و فی الآیات القرآنیّة تعریضات للتوراة فی هذه المواضع من قصصه علیه السلام غیر خفیّة علی المتدبّر فیها .

و هناک اختلافات جزئیّة کثیرة کما وقع فی التّوراة فی قصّة قتل القبطیّ أنّ المتضاربَین ثانیا کانا جمیعا إسرائیلیّیَن . (6)

و أیضا وقع فیها أنّ الّذی ألقَی العصا فتلقّفت حیّات السّحرة هو هارون ألقاها بأمر موسی (7) ، و أیضا لم تذکر فیها قصّة انتخاب السبعین رجلاً للمیقات و نزول الصاعقة علیهم و إحیائهم بعده .

و أیضا فیها أنّ الألواح _ الّتی کانت مع موسی لمّا نزل من الجبل و ألقاها _ کانت لوحَین من حجرٍ و هما لوحا الشّهادة (8) ،إلی غیر ذلک من الاختلافات» . (9)

4 _ داستان موسی علیه السلام در تورات فعلی:

داستان های موسی در اسفار پنجگانه تورات به استثنای سِفر اول ، یعنی در اسفار خروج و لاویان و عدد و تثنیه، آمده است و در این اسفار جزئیات داستان های او از ولادت تا وفاتش و نیز احکام و شرایعی که به او وحی شده ذکر شده است، منتها میان آنچه که تورات از سرگذشت موسی نقل کرده با آنچه در قرآن آمده اختلافاتی نه چندان کم وجود دارد.

یکی از مهمترین موارد اختلاف، این است که به گفته تورات، ندا آمدن به موسی و سخن گفتن خدا با او از طریق درخت در سرزمین مدین و پیش از زمانی بوده که وی با خانواده خود به سمت مصر حرکت کرد. یعنی زمانی که گوسفندان پدر زن خود یثرون (10) ، کاهن مدیان، را می چرانید، گوسفندان را به آن طرف صحرا راند به حوریب، کوه خدا، آمد و فرشته خدا در شعله آتش از میان بوته ای بر وی ظاهر شد و خداوند او را ندا داد و با وی سخن گفت و برای نجات بنی اسرائیل به سوی فرعون فرستادش.

یکی دیگر از موارد مهمّ اختلاف این است که به گفته تورات، آن فرعونی که موسی به سوی او فرستاده شد، همان فرعونی نبود که موسی را از نیل گرفت و تربیتش کرد و موسی پس از کشتن آن مرد قبطی از ترس اینکه مبادا به قصاص خون او کشته شود، از چنگ فرعون گریخت.

یکی دیگر از موارد اختلاف این است که تورات از ایمان آوردن ساحران پس از آنکه عصاهای خود را افکندند و تبدیل به مار شدند و عصای موسی همه آنها را بلعید،سخنی به میان نیاورده است. بلکه می گوید که ساحران همچنان نزد فرعون بودند و در معجزه های خون و قورباغه ها نیز به مقابله با موسی برخاستند و از طریق سحر و جادوهای خود همان کارهایی را کردند که موسی علیه السلام با معجزه کرد. یکی دیگر از موارد اختلاف این است که تورات می گوید: آن کسی که برای بنی اسرائیل گوساله ساخت هارون نبی، برادر موسی علیه السلام بود؛ زیرا وقتی بنی اسرائیل دیدند که موسی در مراجعت از کوه طور دیر کرد، همه نزد هارون جمع شدند و به او گفتند : برخیز و برای ما خدایانی بساز تا پیشاپیش ما حرکت کنند. چون این مرد (موسی) که ما را از سرزمین مصر بیرون آورد معلوم نیست چه بر سرش آمده است. هارون به آنان گفت : گوشواره های طلایی را که در گوش های زنان و پسران و دختران شماست بیرون کرده نزد من بیاورید. پس، تمامی قوم گوشواره های زرّینی را که در گوش هایشان بود بیرون کرده نزد هارون آوردند و هارون آنها را از دست ایشان گرفت و آن را با قلم نقش کرد و از آن گوساله ای ریخته شده ساخت. و ایشان گفتند : ای اسرائیل! آیا این خدایان تو می باشند که تو را از زمین مصر بیرون آوردند.

در آیات قرآن به این موارد از داستان های موسی علیه السلام که در تورات آمده گوشه هایی زده شده که بر شخص متدبّرِ در آیات قرآن پوشیده نیستند.

علاوه بر این موارد، اختلافات جزئی فراوان نیز وجود دارد؛ مانند داستان کشتن مرد قبطی که به گفته تورات،دو طرف دعوا در روز دوم اسرائیلی بوده اند.

همچنین در تورات آمده است که آن کسی که عصا انداخت و همه مارهای جادوگران را بلعید، هارون بود که به دستور موسی عصا را انداخت. نیز در تورات، از داستان انتخاب هفتاد نفر برای رفتن به میقات و فرود آمدن صاعقه بر آنان و زنده کردنشان بعد از مرگ سخنی به میان نیامده است.

همچنین در تورات آمده است که الواحی که موسی در مراجعت از کوه با خود آورد و به زمین انداخت، دو لوح سنگی به نام لوح شهادت بوده اند. این ها و مطالب دیگری از این قبیل، مواردی هستند که در آنها میان تورات و قرآن اختلاف وجود دارد».

ص :416


1- تسمّی التوراة أبا زوجة موسی یثرون کاهن مدیان (کما فی هامش المصدر) .
2- الإصحاح الثالث من سفر الخروج (کما فی هامش المصدر) .
3- سفر الخروج، الإصحاح الثانی، الآیة 23. (کما فی هامش المصدر).
4- الإصحاح السابع و الثامن من سفر الخروج. (کما فی هامش المصدر).
5- الإصحاح الثانی و الثلاثون من سفر الخروج . (کما فی هامش المصدر) .
6- الإصحاح الثانی من سفر الخروج . (کما فی هامش المصدر) .
7- الإصحاح السابع من سفر الخروج . (کما فی هامش المصدر) .
8- الإصحاح الثانی و الثلاثون من سفر الخروج . (کما فی هامش المصدر) .
9- المیزان فی تفسیر القرآن : 16/40 .
10- تورات از پدر زن موسی، با نام یثرون، کاهن مدیان یاد می کند.

ص :417

ص :418

ص :419

ص :420

13 - موسی و خضرعلیهما السلام

13 - موسی و خضرعلیهما السلام

اشاره

(1)

(2)

ص :421


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 13 / 278 باب 10 «قصص موسی و الخضر علیهما السلام». کنز العمّال : 15 / 157 «قصّة موسی و الخضر علیهما السلام» .
2- انظر: الوصیّة : باب 4014.

3737 - موسی وَالخِضرُ علیهما السلام
3737 - موسی و خضرعلیهما السلام

الکتاب :

«وَ إِذْ قَالَ مُوسَی لِفَتَاهُ لاَ أَبْرَحُ حَتَّی أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَیْنِ أَوْ أَمْضِیَ حُقُبا * ......... وَ أَمَّا الْجِدَارُ فَکَانَ لِغُلامَیْنِ یَتِیمَیْنِ فِی الْمَدِینَةِ وَ کَانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُمَا وَ کَانَ أَبُوهُمَا صَالِحا فَأَرَادَ رَبُّکَ أَنْ یَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَ یَسْتَخْرِجَا کَنْزَهُمَا رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ وَ مَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِی ذلِکَ تَأْوِیلُ مَا لَمْ تَسْطِعْ عَلَیْهِ صَبْرا» . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :رَحِمَ اللّهُ أخی موسی استَحیا فقالَ ذلکَ، لَو لَبِثَ مَع صاحِبهِ لأبصَرَ أعجَبَ الأعاجِیبِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :رَحمَةُ اللّهِ علَینا و علی موسی ، لَو صَبَرَ لرأی مِن صاحِبِهِ العَجَبَ ، و لکنّهُ قالَ : «إنْ سَألْتُکَ عَن شَیْءٍ بَعْدَها فَلا تُصاحِبْنی قَد بَلَغْتَ مِن لَدُنِّی عُذْرا» (3) . (4)

3737

موسی و خضر علیهما السلام

قرآن :

«و [یاد کن] هنگامی را که موسی به جوانِ (همراه) خود گفت : دست بردار نیستم تا به محل برخورد دو دریا برسم، هر چند سال ها سیر کنم ......... و امّا دیوار، از آنِ دو پسر بچه یتیم در آن شهر بود و زیرِ آن گنجی متعلّق به آن دو بود و پدرشان مردی نیکوکار بود. پس پروردگار تو خواست آن دو یتیم به حدّ رشد برسند و گنجینه خود را _ که رحمتی از جانب پروردگارت بود _ بیرون آورند. و این کارها را من خود سرانه انجام ندادم. این بود تأویل آنچه که نتوانستی بر آن شکیبایی ورزی».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند برادرم موسی را رحمت کند؛ حیا کرد و آن حرف را زد. اگر با همسفر خود می ماند بی گمان شگفت ترین عجایب را می دید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رحمت خدا بر ما و بر موسی. اگر شکیبایی می کرد بی گمان از همسفر خود شگفتی ها می دید. امّا گفت : «اگر از این پس چیزی از تو پرسیدم، دیگر با من همراهی مکن و از جانب من قطعاً معذور خواهی بود».

ص :422


1- الکهف : 60 _ 82 .
2- بحار الأنوار : 13/284/1 .
3- الکهف : 76 .
4- کنز العمّال : 32379 .

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :کانَ وصِیُّ موسَی بنِ عِمرانَ یُوشَعَ بنَ نُونٍ ، و هُو فَتاهُ الّذی ذَکرَهُ اللّهُ فی کِتابِهِ . (1)

الإمامُ الباقرُ أو الإمامُ الصّادقُ علیهما السلام :لَو صَبَرَ موسی لأراهُ العالِمُ سَبعینَ اُعجُوبَةً . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ الخضرَ کانَ نَبیّا مُرسَلاً ، بَعَثَهُ اللّهُ تبارکَ و تعالی إلی قَومِهِ فدَعاهُم إلی تَوحیدِهِ و الإقرارِ بأنبیائهِ و رُسُلِهِ و کُتُبِهِ ، و کانَتْ آیَتُهُ أنّه کانَ لا یَجلِسُ علی خَشَبَةٍ یابِسَةٍ و لا أرضٍ بَیضاءَ إلاّ أزهَرَت خَضِرا ، و إنّما سُمِّیَ خضرا لذلکَ . (3)

عنه علیه السلام :مَسجِدُ السَّهلَةِ مُناخُ الرَّاکِبِ . قیلَ : و مَنِ الرّاکِبُ ؟ قالَ : الخضرُ علیه السلام . (4)

بحار الأنوار عن الحسنِ بنِ سعیدٍ اللَّحْمیّ :وُلِدَت لرجُلٍ مِن أصحابِنا جارِیَةٌ ، فدَخَلَ علی أبی عبدِ اللّهِ علیه السلام فرآهُ مُتَسَخِّطا لَها ، فقالَ لَهُ أبو عبدِ اللّهِ علیه السلام : أ رَأیتَ لَو أنّ اللّهَ أوحی إلَیکَ : إنّی أختارُ لکَ أو تَختارُ لِنفسِکَ ، ما کُنتَ تَقولُ ؟ قالَ : کُنتُ أقولُ : یا رَبِّ ، تَخْتارُ لی . قالَ : فإنّ اللّهَ قدِ اختارَ لکَ .

ثُمّ قالَ : إنّ الغُلامَ الّذی قَتَلَهُ العالِمُ حِینَ کانَ مَع موسی فی قولِ اللّهِ : «فأرَدْنا أنْ یُبْدِلَهُما رَبُّهُما خَیْرا مِنهُ زَکاةً و أقْرَبَ رُحْما» (5) قالَ : فأبدَلَهُما جارِیَةً وَلَدَت سَبعینَ نَبیّا . (6)

امام باقر علیه السلام :وصیّ موسی بن عمران، یوشع بن نون بود و او همان جوانی است که خداوند در کتاب خود از وی یاد کرده است.

امام باقر یا امام صادق علیهما السلام :اگر موسی شکیبایی می کرد، بی گمان آن مرد عالم هفتاد گونه عجایب به او نشان می داد.

امام صادق علیه السلام :خضر، پیامبری مرسل بود که خداوند تبارک و تعالی وی را به سوی قومش فرستاد و او آنان را به یگانه دانستن خدا و اقرار به پیامبران و فرستادگان او و کتاب هایش فراخواند و معجزه اش این بود که روی هر چوب خشک یا هر زمین بی علفی می نشست، سبز می شد و از این رو «خضر» نامیده شد.

امام صادق علیه السلام :مسجد سهله، اقامتگاه آن سواره است، عرض شد : آن سواره کیست؟ فرمود : خضر علیه السلام .

بحار الأنوار_ به نقل از حسن بن سعید لحمی _: برای یکی از همکیشان ما دختری به دنیا آمد و او خدمت حضرت صادق علیه السلام رسید. حضرت او را از اینکه دختر دار شده است ناراحت یافت؛ به او فرمود : فکر کن اگر خداوند به تو وحی می کرد : من برای تو انتخاب کنم یا خودت انتخاب می کنی، چه می گفتی؟ آن مرد عرض کرد : می گفتم : پروردگارا! تو برای من انتخاب کن. حضرت فرمود : حالا هم خدا [این دختر را ]برای تو انتخاب کرده است.

سپس فرمود : آن پسر بچه ای را که آن مرد عالم (خضر)، زمانی که موسی همراهیش می کرد، کشت و خداوند فرموده است : «پس، خواستیم که پروردگارشان آن دو را به پاکتر و مهربانتر از او عوض دهد»، خداوند به عوض او به پدر و مادرش دختری داد که هفتاد پیامبر از او به دنیا آمد.

ص :423


1- بحار الأنوار: 13/303/27 .
2- بحار الأنوار : 13/301/21 .
3- علل الشرائع: 59/1 .
4- بحار الأنوار : 13/303/25 .
5- الکهف : 81 .
6- بحار الأنوار: 13/311/46 .

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :إنّ الخضرَ شَرِبَ مِن ماءِ الحَیاةِ فهُو حَیٌّ لا یَموتُ حتّی یُنفَخَ فی الصُّورِ ، و إنّهُ لَیأتِینا فیُسَلِّمُ فنَسمَعُ صَوتَهُ و لا نَری شَخصَهُ ، و إنّهُ لَیَحضُرُ حیثُ ما ذُکِرَ ، فمَن ذکَرَهُ مِنکُم فلْیُسَلِّمْ علَیهِ ، و إنّهُ لَیَحضُرُ المَوسِمَ کُلَّ سَنةٍ فیَقضی جَمیعَ المَناسِکِ و یَقِفُ بعَرَفَةَ فیُؤمِّنُ علی دُعاءِ المؤمِنینَ ، و سیُؤنِسُ اللّهُ بهِ وَحشَةَ قائمِنا فی غَیبَتِهِ ، و یَصِلُ بهِ وَحدَتَهُ . (1)

کمال الدین :إنّما سُمّیَ الخضرَ لأنّهُ جَلَسَ علی أرضٍ بَیضاءَ فاهتَزّت خَضراءَ فسُمِّیَ الخضرَ لذلکَ ، و هُو أطوَلُ الآدَمیِّینَ عُمرا . (2)

امام رضا علیه السلام :خضر از آب حیات نوشید و از این رو زنده است و تا روزی که در صور دمیده شود نمی میرد. او نزد ما می آید و سلام می کند و ما صدایش را می شنویم امّا خودش را نمی بینیم. هر جا اسمش برده شود، حاضر می شود. بنا بر این، هر یک از شما نام او را برد، به وی سلام دهد. هر سال در موسم حج حاضر می شود و تمام مناسک را به جا می آورد و در عرفه می ایستد و برای دعای مؤمنان آمین می گوید. زودا که خداوند او را انیس تنهایی قائم ما، در زمان غیبتش قرار دهد و به وسیله او، وی را از تنهایی به در آورد.

کمال الدین :خضر از این رو خضر نامیده شد که روی زمین خشک و بی علف نشست و آن زمین سبزه زار شد و لذا او را خضر گفتند. عمر او از همه انسان ها درازتر است.

ص :424


1- کمال الدین : 390/4 .
2- کمال الدین : 391 .

بحث تاریخیّ فی فصلَین :

1 _ قصّة موسی و الخضر علیهما السلام فی القرآن :

«أوحَی اللّه سبحانه إلی موسی أنّ هناک عبدا من عباده عنده من العلم ما لیس عند موسی ، و أخبره أنّه إن انطلق إلی مجمع البحرین وجده هناک ، و هو بالمکان الذی یحیا فیه الحوت المیت (أو یفتقد فیه الحوت) .

فعزم موسی أن یلقَی العالم و یتعلّم منه بعض ما عنده إن أمکن ، و أخبر فتاه عمّا عزم علیه ، فخرجا قاصدَین مجمع البحرین و قد حملا معهما حوتا میّتا ، و ذهبا حتی بلغا مجمع البحرین و قد تعبا ، و کانت هناک صخرة علی شاطئ البحر فأویا إلیها لیستریحا هنیئة و قد نسیا حوتهما و هما فی شغل منه ، و إذا بالحوت اضطرب و وقع فی البحر حیّا ، أو وقع فیه و هو میت و غار فیه و الفتی یشاهده و یتعجّب من أمره ، غیر أنّه نسی أن یذکره لموسی حتی ترکا الموضع و انطلقا حتّی جاوزا مجمع البحرین و قد نصبا ، فقال له موسی : آتنا غداءنا لقد لقینا من سفرنا هذا نَصَبا ، فذکر الفتی ما شاهده من أمر الحوت ، و قال لموسی : إنّا إذ أوَینا إلَی الصخرة حَیِی الحوت و وقع فی البحر یسبح فیه حتّی غار ، و کنت اُرید أن أذکر لک أمره لکنّ الشیطان أنسانیه (أو إنّی نسیت الحوت عند الصخرة فوقع فی البحر و غار فیه) .

قال موسی : ذلک ما کنّا نبغی و نطلب فلنرجع إلی هناک ! فارتدّا علی آثارهما قَصَصا ، فوجدا عبدا من عباد اللّه آتاه اللّه رحمة من عنده و علّمه علما من لدنه ، فعرض علیه موسی و سأله أن یتّبعه فیعلّمه شیئا ذا رشد ممّا علّمه اللّه . قال العالم : إنّک لن تستطیع معی صبرا علی ما تشاهده من أعمالی التی لا عِلم لک بتأویلها ، و کیف تصبر علی ما لم تُحِط به خبرا ؟! فوعده موسی أن یصبر و لا یعصیه فی أمر إن شاء اللّه ، فقال له العالم _ بانیا علی ما طلبه منه و وعده به _ : فإن اتّبعتنی فلا تسألنی عن شیء حتّی اُحدِث لک منه ذِکرا .

فانطلق موسی و العالم حتّی رکبا سفینة و فیها ناس من الرکّاب _ و موسی خالی الذهن عمّا فی قصد العالم _ فخرق العالمُ السفینة خرقا لا یؤمَن معه الغرق ، فأدهش ذلک موسی و أنساه ما وعده فقال للعالم : أ خرقتها لتغرق أهلها ؟! لقد جئت شیئا إمرا ! قال له العالم : أ لم أقل : إنّک لن تستطیع معی صبرا ؟! فاعتذر إلیه موسی بأنّه نسی ما وعده من الصبر قائلاً : لا تؤاخذنی بما نسیت و لا ترهقنی من أمری عسرا .

فانطلقا فلقیا غلاما فقتله العالم ، فلم یملک موسی نفسه دون أن تغیّر و أنکر علیه ذلک قائلاً : أ قتلت نفسا زکیّةً بغیر نفس ؟! لقد جئت شیئا نُکرا ! قال له العالم ثانیا : أ لم أقل لک : إنّک لن تستطیع معی صبرا ؟ ! فلم یکن عند موسی ما یعتذر به و یمتنع به عن مفارقته و نفسه غیر راضیة بها ، فاستدعی منه مصاحبة مؤجّلة بسؤال آخر إن أتی به کان له فراقه ، و استمهله قائلاً : إن سألتک عن شیء بعدها فلا تصاحبنی قد بلغت من لدنّی عذرا ، و قبله العالم .

فانطلقا حتّی أتیا قریة _ و قد بلغ بهما الجوع _ فاستطعما أهلها فلم یضیّفهما أحد منهم ، و إذا بجدار فیها یرید أن ینقضّ و یتحذّر منه الناس فأقامه العالم ، قال له موسی : لو شئتَ لاتّخذتَ علی عملک منهم أجرا فتوسّلنا به إلی سدّ الجوع ، فنحن فی حاجة إلیه و القوم لا یضیّفوننا !

فقال له العالم : هذا فراقُ بینی و بینک ، ساُنبّئک بتأویل ما لم تستطع علیه صبرا . ثمّ قال : أمّا السفینة فکانت لمساکین یعملون فی البحر و یتعیّشون بها ، و کان وراءهم ملک یأخذ کلّ سفینة غصبا، فخرقتُها لتکون مَعیبة لا یرغب فیها.

و أمّا الغلام فکان کافرا و کان أبواه مؤمنَین ، و لو أنّه عاش لأرهقهما بکفره و طغیانه ، فشملتهما الرحمة الإلهیّة ، فأمرنی أن أقتله لیبدلهما ولدا خیرا منه زکاةً و أقرب رُحما ، فقتلته . و أمّا الجدار فکان لغلامَین یتیمَین فی المدینة و کان تحته کنز لهما ، و کان أبوهما صالحا ، فشملتهما الرحمة الإلهیّة لصلاح أبیهما ، فأمرنی أن اُقیمه فیستقیم حتّی یبلغا أشدّهما و یستخرجا کنزهما ، و لو انقضّ لظهر أمر الکنز و انته به الناس .

قال : و ما فعلت الذی فعلت عن أمری بل عن أمر من اللّه ، و تأویلها ما أنبأتک به، ثمّ فارق موسی.

بحثی تاریخی در دو فصل:

1 _ داستان موسی و خضر علیهما السلام در قرآن:

«خداوند سبحان به موسی وحی کرد که یکی از بندگان او از دانشی برخوردار است که موسی برخوردار نیست و به وی گفت اگر به مجمع البحرین برود، او را در آنجا خواهد یافت و در هر جا که ماهی مرده زنده شد (یا ماهی ناپدید شد) او همان جاست.

موسی تصمیم گرفت که آن مرد دانا را ببیند و در صورت امکان پاره ای از دانش او را فرا گیرد. موسی این تصمیم خود را با جوان خود در میان گذاشت و هر دو به جانب مجمع البحرین حرکت کردند و یک عدد ماهی بی جانی با خود برداشتند و رفتند تا به مجمع البحرین رسیدند. هر دو خسته شده بودند و در آنجا کنار ساحل، تخته سنگی بود. لذا به آن تخته سنگ تکیه دادند تا لختی بیاسایند. امّا از ماهی غافل شدند و آن را از یاد بردند. ناگاه ماهی بی جان جنبشی کرد و زنده شد و به دریا افتاد، یا درهمان حال که مرده بود به آب افتاد و زیر آب رفت و آن جوان ماهی را می دید و از کار آن به شگفت آمده بود. منتها یادش رفت که قضیه را به موسی بگوید. آن دو برخاستند و رفتند تا آنکه از مجمع البحرین گذشتند و چون بار دیگر خسته شدند موسی به او گفت : غذایمان را بیاور که در این سفر سخت خسته و کوفته شده ایم. این جا بود که آن جوان به یاد ماهی و صحنه عجیبی که از آن دیده بود افتاد و به موسی گفت : وقتی به پناه آن تخته سنگ رفتیم، ماهی زنده شد و به دریا افتاد و شنا کنان به زیر آب رفت و من می خواستم موضوع را به تو بگویم امّا شیطان از یادم برد (یا در جای تخته سنگ، ماهی را فراموش کردم و به دریا افتاد و در آب فرو رفت).

موسی گفت : این همان است که ما در جستجوی آن بودیم. باید به آنجا برگردیم. پس، از همان راهی که آمده بودند برگشتند و در آنجا بنده ای از بندگان خدا را که خداوند از جانب خود رحمتی به او داده و علمی لدنّی عطایش کرده بود، یافتند. موسی موضوع را به او گفت و از وی خواهش کرد اجازه دهد دنبالش برود و او پاره ای از دانش و رشدی که خداوند ارزانیش کرده است بدو بیاموزد. آن مرد دانا گفت : تو قدرت تحمّل کارهایی را که از من مشاهده خواهی کرد و حقیقتشان را نمی دانی، نداری؛ زیرا چگونه می توانی در برابر کارهایی صبر و شکیبایی کنی که از راز آنها اطلاع نداری؟ موسی قول داد که به خواست خدا صبر خواهد کرد و در هیچ کاری نافرمانی و مخالفت او نکند. آن دانا بر اساس خواسته و وعده اش گفت : اگر به دنبال من آمدی، نباید درباره هیچ چیز از من سؤال کنی تا اینکه خودم پیرامون آن برایت توضیح دهم.

پس، موسی و آن مرد دانا به راه افتادند تا بر کشتی ای نشستند که عدّه ای سرنشین داشت. موسی از آنچه در ذهن آن دانا می گذشت بی خبر بود. آن مرد دانا کشتی را سوراخ کرد، به طوری که بیم غرق شدن آن می رفت. این موضوع موسی را به تعجّب وا داشت و و عده ای را که داده بود از یادش برد. لذا به او گفت : کشتی را سوراخ کردی که سرنشینان آن را غرق کنی؟ کار ناروایی کردی! مرد دانا گفت : نگفتم که تو هرگز نمی توانی همپای من صبر کنی؟! موسی از اینکه وعده خود را فراموش کرده است عذر خواهی کرد و گفت : مرا به سبب آنچه فراموش کرده ام مؤاخذه مکن و در کارم بر من سخت مگیر.

آن دو به راه خود ادامه دادند، تا به پسر بچه ای رسیدند. مرد دانا او را کشت. موسی نتوانست خودداری کند و بر او خرده گرفت که : شخص بی گناهی را بدون آنکه مرتکب قتلی شده باشد، کشتی؟! راستی که کار ناپسندی مرتکب شدی! مرد دانا دوباره گفت : آیا به تو نگفتم که هرگز نمی توانی همپای من صبر کنی؟ این بار موسی دیگر عذری نداشت که بیاورد و بدان وسیله از مفارقت او که بدان راضی نبود، جلوگیری کند. لذا از او خواست که مصاحبتش مشروط به سؤالی دیگر باشد؛ اگر برای بار سوم سؤال کرد از وی جدا شود. موسی مهلت خواهی خود را چنین بیان داشت : اگر از این پس چیزی از تو پرسیدم، دیگر با من همراهی مکن و از جانب من قطعاً معذور خواهی بود. مرد دانا پذیرفت.

آن دو مجدداً به راه خود ادامه دادند، تا به آبادی ای رسیدند در حالی که سخت گرسنه شده بودند ، پس از مردم آن آبادی غذا خواستند. امّا هیچ کس از آنان پذیرایی نکرد. در همین هنگام دیواری را دیدند که در آستانه فرو ریختن بود به طوری که مردم از نزدیک شدن به آن پرهیز می کردند. مرد دانا دیوار را درست کرد. موسی گفت : اگر می خواستی می توانستی بابت آن مزدی بگیری و از این طریق سدّ جوع کنیم؛ زیرا ما به این دستمزد احتیاج داریم و این مردم هم از ما پذیرایی نکردند.

مرد دانا گفت : اینک زمان جدایی ما از یکدیگر فرا رسید و من تو را از راز کارهایی که دیدی و نتوانستی آنها را تحمّل کنی آگاه می سازم. سپس گفت : امّا آن کشتی، از آنِ بینوایانی بود که در دریا کار می کردند و از طریق آن زندگی خود را می گذراندند و چون آن طرف آنان پادشاهی بود که کشتی ها را به زور می گرفت، لذا آن را سوراخ کردم تا معیوب باشد و پادشاه به آن رغبت نکند.

و امّا آن پسر بچّه، خودش کافر بود حال آنکه پدر و مادرش مؤمن بودند و اگر او زنده می ماند با کفر و طغیان خود آنان را هم منحرف می کرد. لذا رحمت الهی شامل حال آنان شد و به من دستور داد او را بکشم تا خداوند به جای او فرزندی پاکتر و مهربانتر به ایشان عوض دهد و من هم او را کشتم. و امّا آن دیوار، متعلّق به دو پسر بچه یتیم در این آبادی بود و زیر آن گنجی بود که به ایشان تعلق داشت و چون پدرشان مردی درستکار بود، به خاطر پاکی پدرشان،رحمت الهی شامل حال آن دو شد و به من دستور داد آن دیوار را بسازم تا اینکه سر پا بماند و آن دو پسر بچّه به سن بلوغ برسند و گنج خود را بیرون آورند. اگر دیوار فرو می ریخت، گنج پدیدار می شد و مردم آن را غارت می کردند.

آن گاه گفت : این کارهایی که کردم، خود سرانه انجام ندادم. بلکه به فرمان خداوند بود و راز آنها نیز آن بود که به تو گفتم. سپس از موسی جدا شد.

ص :425

ص :426

ص :427

ص :428

2 _ قصّة الخضر علیه السلام :

لم یرد ذکره فی القرآن إلاّ ما فی قصّة رحلة موسی إلی مجمع البحرین ، و لا ذکر شیء من جوامع أوصافه إلاّ ما فی قوله تعالی : «فوَجَدا عَبْدا مِن عِبادِنا آتَیْناهُ رَحمَةً مِن عِندِنا و عَلَّمْناهُ مِن لَدُنّا عِلْما» (1) ، و الّذی یتحصّل من الروایات النبویّة أو الواردة من طرق أئمّة أهل البیت فی قصته ؛ ففی روایة محمّد بن عمارة عن الصادق علیه السلام : أنّ الخضر کان نبیّا مُرسَلاً بعثه اللّه تبارک و تعالی إلی قومه فدعاهم إلی توحیده و الإقرار بأنبیائه و رسله و کتبه ، و کان آیته أنّه لا یجلس علی خشبة یابسة و لا أرض بیضاء إلاّ أزهرت خضراء ، و إنّما سُمّی خضرا لذلک ، و کان اسمه تالیا بن مالک بن عابر بن ارفخشد بن سام بن نوح ......... الحدیث . و یؤیّد ما ذکر من وجه تسمیته ما فی «الدرّ المنثور» عن عدّة من أرباب الجوامع عن ابن عبّاس و أبی هریرة عن النبیّ صلی الله علیه و آله قال : إنّما سُمّیَ الخضرُ خضرا لأنّهُ صلّی علی فَروَةٍ بیضاءَ فاهتَزَّت خَضراءَ .

و فی بعض الأخبار _ کما فیما رواه العیّاشیّ عن بُرَید عن أحدهما علیهما السلام _ : الخضر و ذو القرنَین کانا عالِمَینِ و لم یکونا نَبِیَّینِ ......... الحدیث ، لکنّ الآیات النازلة فی قصّته مع موسی لا تخلو عن ظهور فی کونه نبیّا، کیف و فیها نزول الحکم علیه ؟!

و یظهر من أخبار متفرّقة عن أئمّة أهل البیت علیهم السلام أنّه حیّ لم یمت بعد ، و لیس بعزیز علَی اللّه سبحانه أن یُعمِّر بعض عباده عمرا طویلاً إلی أمد بعید ، و لا أنّ هناک برهانا عقلیّا یدلّ علَی استحالة ذلک .

و قد ورد فی سبب ذلک فی بعض الروایات من طرق العامّة أنّه ابن آدم لصلبه و نُسِئ له فی أجله حتی یکذِّب الدجّال . و فی بعضها أنّ آدم علیه السلام دعا له بالبقاء إلی یوم القیامة . و فی عدّة روایات من طرق الفریقَین أنّه شرب من عین الحیاة التی هی فی الظلمات حین دخلها ذو القَرنَین فی طلبها، و کان الخضر فی مقدّمته ، فرُزِقَه الخضر و لم یُرزَقه ذو القَرنَین ، و هذه و أمثالها آحاد غیر قطعیّة من الأخبار لا سبیل إلی تصحیحها بکتاب أو سنّة قطعیّة أو عقل .

و قد کثرت القصص و الحکایات و کذا الروایات فی الخضر بما لا یعوّل علیها ذو لبّ ، کروایة خصیف : أربعةٌ مِن الأنبیاءِ أحیاءٌ ؛ اثنانِ فی السماءِ : عیسی و إدریسُ ، و اثنانِ فی الأرضِ الخضرُ و إلیاسُ ، فأمّا الخضرُ فإنّهُ فی البحرِ ، و أمّا صاحبهُ فإنّهُ فی البرِّ.

و روایةُ العقیلیِّ عن کعبٍ قالَ : الخضرُ علی منبرٍ بینَ البحرِ الأعلی و البحرِ الأسفَلِ ، و قد اُمِرَت دوابُّ البَحرِ أن تَسمَعَ لَهُ و تُطیعَ ، و تُعرَضُ علیهِ الأرواحُ غُدوَةً و عَشیّةً .

و روایة کعب الأحبار : أنّ الخضرَ بنَ عامیلَ رکِبَ فی نَفَرٍ من أصحابهِ حتّی بَلغَ بَحرَ الهندِ و هُو بَحرُ الصینِ ، فقالَ لأصحابهِ : یا أصحابی أدلُونی ، فدَلّوهُ فی البحرِ أیّاما و لیالیَ ثُمّ صَعِدَ ، فقالوا : یا خضرُ ، ما رأیتَ ؟ فلقد أکرمَکَ اللّهُ و حَفِظَ لکَ نفسَکَ فی لُجَّةِ هذا البحرِ ، فقالَ : استَقبَلَنی ملَکٌ مِن الملائکةِ فقالَ لی : أیُّها الآدمیُّ الخَطّاءُ إلی أینَ ؟ و مِن أینَ ؟ فقلتُ : إنّی أرَدتُ أن أنظُرَ عُمقَ هذا البَحرِ ، فقالَ لی : کیفَ ؟ و قد أهوی رجُلٌ مِن زَمانِ داودَ علیه السلام لم یبلُغْ ثُلثَ قَعرِهِ حتّی السّاعةِ ؛ و ذلکَ مُنذُ ثلاثِ مائةِ سَنةٍ ، إلی غیر ذلک من الروایات المشتملة علی نوادر القصص» . (2)

2 _ داستان خضر علیه السلام :

در قرآن از خضر علیه السلام جز در همین داستان سفر موسی به مجمع البحرین، در جای دیگری یاد نشده و از مجموع اوصاف او تنها همین را فرموده است که : «پس، بنده ای از بندگان ما را یافتند که از جانب خود به او رحمتی عطا کرده و از نزد خود به او دانشی آموخته بودیم». از روایات نبوی یا روایاتی که از طریق ائمه اهل بیت علیهم السلام درباره داستان خضر آمده نیز مطالبی به دست می آید. مثلاً در روایت محمّد بن عماره از امام صادق علیه السلام آمده است که خضر پیامبری مرسل بود که خداوند تبارک و تعالی او را به سوی قومش فرستاد و او مردم را به سوی توحید و اقرار به انبیا و فرستادگان خدا و کتاب های او فراخواند و معجزه اش این بود که روی هر چوب خشک یا زمین بی علفی می نشست، سبز می شد. از این رو، خضر نامیده شد و نام اصلیش تالیا بن مالک بن عامر بن ارفخشد بن سام بن نوح است ......... تا آخر حدیث. مؤید این حدیث در علّت نامگذاری او به خضر، مطلبی است که در «الدرّ المنثور» به نقل از عدّه ای از صاحبان کتب حدیثی،از ابن عباس و ابو هریره از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود : خضر را بدین جهت خضر نامیدند که بر پوستی سفید نماز گزارد و آن پوست سبز شد.

در برخی اخبار، مانند روایتی که عیاشی از بُرید از امام باقر یا امام صادق علیهما السلام نقل کرده، آمده است که خضر و ذو القرنین دو مرد عالم بودند و پیامبر نبودند ......... امّا آیاتی که درباره داستان خضر با موسی نازل شده خالی از این ظهور نیست که وی پیامبر بوده است. چگونه می توان گفت پیامبر نبوده، در حالی که در آن آیات آمده که بر او حکم نازل شده است؟

از اخبار پراکنده ای که از ائمه اهل بیت علیهم السلام رسیده، بر می آید که خضر علیه السلام زنده است و هنوز از دنیا نرفته. البته برای خداوند کاری ندارد که بنده ای از بندگان خود را عمری طولانی دهد و تا مدّتی طولانی زنده اش نگه دارد. برهان عقلی هم بر محال بودن این امر نداریم.

در برخی روایات عامّه ، علّت این طول عمر چنین ذکر شده که وی فرزند بلا فصل آدم است و اجلش به تأخیر افتاده است تا دجّال را تکذیب کند. در بعضی دیگر آمده است که آدم علیه السلام دعا کرد که او تا روز قیامت زنده بماند. در تعدادی از روایات شیعه و سنّی، آمده است که وی از [آب ]چشمه حیات که در دل تاریکی هاست نوشید. چه آنکه خضر علیه السلام در پیشاپیش لشکر ذو القرنین که در طلب آب حیات بود، قرار داشت و آن، روزیِ خضر شد و روزی ذو القرنین نشد. این روایات و امثال این ها،روایاتی آحاد و غیر قطعی هستند و از قرآن یا سنّت یقینی یا عقل، دلیلی بر درستی آنها وجود ندارد.

درباره خضر داستان ها و حکایت ها و همچنین روایات فراوانی وجود دارد که هیچ خردمندی به آنها اعتماد و تکیه نمی کند. مانند روایت خصیف که می گوید : چهار نفر از پیامبران زنده اند : دو نفر آنان؛ یعنی عیسی و ادریس در آسمانند و دو نفر دیگر؛ یعنی خضر و الیاس در روی زمین هستند. خضر در دریا به سر می برد و الیاس در خشکی.

همچنین در روایت عقیلی از کعب آمده است : خضر در میان دریای بالا و دریای پایین، روی منبری قرار دارد و حیوانات دریایی دستور دارند که به حرف او

گوش دهند و فرمانبردارش باشند و همه روزه صبح و شام ارواح به وی عرضه می شوند.

نیز در روایت کعب الاحبار آمده است که خضر پسر عامیل با عدّه ای از یاران خود بر کشتی نشست، تا به دریای هند؛ یعنی همان دریای چین، رسید و به یاران خود گفت : ای یاران! مرا به سوی دریا سرازیر کنید. آنان چند شبانه روز او را به سوی دریا سرازیر کردند. سپس بالا آمد. گفتند : ای خضر! چه دیدی؟ خداوند تو را کرامت فرمود و جان تو را در این دریای ژرف حفظ کرد . خضر گفت : یکی از فرشتگان نزد من آمد و گفت : ای آدمیزاده خطاکار از کجا می آیی و به کجا می روی؟ گفتم : می خواهم ته این دریا را ببینم. به من گفت : چگونه می توانی به ته آن برسی؟ از زمان داوود علیه السلام مردی به دریا افکنده شده، ولی هنوز به یک سوم عمق آن نرسیده است با اینکه از آن زمان سیصد سال می گذرد. و روایات دیگری از این قبیل که شامل داستان ها و حکایت های نادر می باشند».

ص :429


1- الکهف : 65 .
2- المیزان فی تفسیر القرآن : 13/350 .

ص :430

ص :431

ص :432

14 - اسماعیل علیه السلام

14 - اسماعیل علیه السلام

اشاره

(1)

ص :433


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار: 13/388 باب15 «قصص إسماعیل علیه السلام الذی سمّاه اللّه صادقَ الوعد».

3738 - إسماعیلُ علیه السلام
3738 - اسماعیل علیه السلام

الکتاب :

«وَ اذْکُرْ فِی الْکِتَابِ إِسْمَاعِیلَ إِنَّهُ کَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَ کَانَ رَسُولاً نَبِیّا * وَ کَانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاَةِ وَ الزَّکَاةِ وَ کَانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِیّا» . (1)

الحدیث :

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ اسماعیلَ الّذی قالَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ فی کِتابهِ : «و اذْکُرْ فِی الکِتابِ إسْماعیلَ ......... » لَم یَکُن إسماعیلَ بنَ إبراهیمَ ، بَل کانَ نَبیّا مِن الأنبیاءِ بَعَثَهُ اللّهُ عَزَّ و جلَّ إلی قَومِهِ ، فأخَذوهُ فسَلَخوا فَروَةَ (2) رأسهِ و وَجهِهِ ، فأتاهُ ملَکٌ فقالَ : إنّ اللّهَ بَعَثَنی إلَیکَ فَمُرْنی بِما شِئتَ ،فقالَ : لِی اُسوَةٌ بما یُصنَعُ بالحُسَینِ علیه السلام . (3)

عنه علیه السلام :إنّ إسماعیلَ کانَ رَسولاً نَبیّا ، سُلِّطَ علَیهِ قَومُهُ فقَشَروا جِلدَةَ وَجهِهِ و فَروَةَ رأسِهِ ، فأتاهُ رَسولٌ مِن رَبِّ العالَمینَ، فقالَ لَهُ : ربُّکَ یُقرِئُکَ السّلامَ و یقولُ : قَد رأیتُ ما صُنِعَ بکَ و قد أمَرَنی بطاعَتِکَ فمُرْنی بما شِئتَ ، فقالَ : یکونُ لِی بالحُسَینِ بنِ علیٍّ علیهما السلام اُسوَةٌ . (4)

3738

اسماعیل علیه السلام

قرآن :

«و در این کتاب از اسماعیل یاد کن زیرا که او درست وعده و فرستاده ای پیامبر بود. و خاندان خود را به نماز و زکات فرمان می داد و همواره نزد پروردگارش پسندیده [رفتار] بود».

حدیث :

امام صادق علیه السلام :آن اسماعیل که خداوند عزّ و جلّ در کتاب خود فرموده است : «در این کتاب از اسماعیل یاد کن ......... » آن اسماعیل فرزند ابراهیم نیست. بلکه پیامبری از پیامبران است که خداوند عزّ و جلّ او را به سوی قومش فرستاد و آنها او را گرفتند و پوست سر و رویش را کندند. فرشته ای نزد وی آمد و گفت : خداوند مرا نزد تو فرستاده است، هر دستوری که می خواهی به من بده. او گفت : من به آنچه با حسین علیه السلام می شود اقتدا می کنم.

امام صادق علیه السلام :اسماعیل، فرستاده ای پیامبر بود. قومش بر او مسلّط شدند و پوست سر و صورتش را کندند. پس ، فرشته ای از جانب پروردگار جهانیان آمد و گفت: پروردگارت تو را سلام می رساند و می گوید: آنچه را با تو شد دیدم. خداوند به من دستور داده که از تو اطاعت کنم. پس هر دستوری می خواهی به من بده. او گفت : حسین بن علی علیها السلام مقتدای من است.

ص :434


1- مریم : 54 ، 55 .
2- الفروة : جلدة الرأس . (القاموس المحیط : 4/373) .
3- علل الشرائع : 77/2 .
4- علل الشرائع : 78/3 .

علل الشرائع عن سُلیمان الجعفریّ عن الإمامِ الرِّضا علیه السلام قال :أ تَدری لِمَ سُمِّیَ إسماعیلُ صادِقَ الوَعدِ ؟ قلتُ : لا أدری ، قالَ : وَعَدَ رجُلاً فجَلَسَ لَهُ حَولاً یَنتَظِرُهُ . (1)

تفسیرِ القُمّیِّ :فی قولهِ تعالی : «و اذْکُرْ فی الکِتابِ إسْماعیلَ إنّهُ کانَ صادِقَ الوَعْدِ» ، قالَ : وَعدَ وَعدا فانتَظَرَ صاحِبَهُ سَنَةً ، و هُو إسماعیلُ بنُ حِزقیلَ علیه السلام (2) . (3)

علل الشرائع_ به نقل از سلیمان جعفری _: امام رضا علیه السلام فرمود : آیا می دانی چرا اسماعیل را صادق الوعد (خوش قول) گفته اند؟ عرض کردم : نه. فرمود : با مردی [در جایی] وعده گذاشت و یک سال به انتظار او نشست.

تفسیر القمّی_ ذیل آیه «و اذکر فی الکتاب اسماعیل انّه کان صادق الوعد» _: [امام علیه السلام ]فرمود: اسماعیل و عده ای گذاشت و یک سال منتظر همراهش نشست. او اسماعیل پسر حزقیل علیه السلام است. (4)

ص :435


1- علل الشرائع : 77/1 .
2- تفسیر القمّی : 2/51 .
3- قال العلاّمة الطباطبائیّ رضوان اللّه علیه بعد نقل الحدیث : وعده علیه السلام _ و هو أن یثبت فی مکانه فی انتظار صاحبه _ کان مطلقا لم یقیّده بساعة أو یوم و نحوه ، فألزمه مقامُ الصِّدق أن یفی به بإطلاقه ، و یصبّر نفسه فی المکان الذی وعد صاحبه أن یقیم فیه حتّی یرجع إلیه . و صفة الوفاء _ کسائر الصفات النفسانیّة من الحبّ و الإرادة و العزم و الإیمان و الثقة و التسلیم _ ذات مراتب مختلفة باختلاف العلم و الیقین ، فکما أنّ من الإیمان ما یجتمع مع أیّ خطیئة و إثم و هو أنزل مراتبه و لا یزال ینمو و یصفو حتّی یخلص من کلّ شرک خفیّ فلا یتعلّق القلب بشیء غیر اللّه و لو بالتفات إلی من دونه _ و هو أعلی مراتبه _ کذلک الوفاء بالوعد ذو مراتب ؛ فمن مراتبه فی المقال مثلاً : إقامة ساعة أو ساعتین حتّی تعرض حاجة اُخری توجب الانصراف إلیها ، و هو الذی یصدق علیه الوفاء عرفا . و أعلی منه مرتبة : الإقامة بالمکان حتّی ییأس من رجوع الصدیق إلیه عادة بمجیء اللّیل و نحوه ، فیقیّد به إطلاق الوعد . و أعلی منه مرتبة : الأخذ بإطلاق القول و الإقامة حتّی یرجع و إن طال الزمان . فالنفوس القویّة التی تراقب قولها و فعلها لا تلقی من القول إلاّ ما فی وسعها أن تصدّقه بالفعل ، ثمّ إذا لفظت لم یصرفها عن إتمام الکلمة و إنفاذ العزیمة أیّ صارف . و فی الروایة أنّ النبیّ صلی الله علیه و آله وعد بعض أصحابه بمکّة أن ینتظره عند الکعبة حتّی یرجع إلیه ، فمضَی الرجل لشأنه و نسی الأمر ، فبقی صلی الله علیه و آله ثلاثة أیّام هناک ینتظره ، فاطّلع بعض الناس علیه فأخبر الرجل بذلک فجاء و اعتذر إلیه ، و هذا مقام الصدّیقین لا یقولون إلاّ ما یفعلون .المیزان فی تفسیر القرآن : 14/65 .
4- علاّمه طباطبایی _ رضوان اللّه علیه _ بعد از نقل این حدیث می گوید : و عده ای که آن جناب داد _ که در جای خود منتظر دوستش بماند _ مطلق بود یعنی مقیّد نکرده بود که یک ساعت یا یک روز یا فلان مدّت برایش صبر کند. لذا آن مقام صدقی که داشت، او را ملزم ساخت تا به وعده مطلق (بدون سر رسید) خود وفا کند و در همان جایی که به دوستش وعده داده بود چندان بایستد تا وی برگردد. صفت وفا و پایبندی به قول و قرار، مانند دیگر صفات نفسانی، مثل محبّت و خواست و عزم و ایمان و اعتماد و تسلیم، مراتب مختلفی دارد که بر حسب اختلاف مراتب علم و یقین متفاوت می شود. همچنان که یک مرتبه از ایمان با هر خطا و گناهی می سازد و آن پایین ترین مرتبه ایمان است و همین مرتبه پیوسته رشد می کند و خالص و خالص تر می شود تا جایی که از هر گونه شرک خفی و ناپیدایی پاک می گردد و در نتیجه، دل به چیزی جز خدا تعلّق پیدا نمی کند، حتی التفاتی هم به غیر او نمی نماید و این عالیترین مرتبه ایمان است، وفای به وعده نیز دارای مراتب است. یکی از مراتب آن این است که قول بدهد مثلاً یک یا دو ساعت در جایی منتظر بماند و چون کار دیگری برایش پیش آمد، از آنجا برود. وفای به عهد عرفاً بر این صدق می کند. از این مرتبه بالاتر این است که آن قدر منتظر بایستد تا با فرا رسیدن شب یا امثال آن معمولاً دیگر امیدی به آمدن طرف نباشد. در این صورت اطلاق وعده با یأس از آمدن مقیّد می شود. باز بالاتر از این مرتبه، آن است که آن قدر منتظر بماند تا دوستش بیاید هر چند زمان انتظار به درازا کشد. بنا بر این، نفوس قوی که مراقب گفتار و کردار خود هستند، هیچ وقت قولی نمی دهند مگر اینکه بتوانند به آن عمل کنند و همین که قولی دادند، هیچ مانعی آنها را از به کار بستن آن باز نمی دارد. در روایت آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله در مکّه به یکی از اصحاب خود قول داد که کنار کعبه منتظرش بماند تا برگردد. آن مرد در پی کار خود رفت و قول و قراری را که با پیامبر داشت از یاد برد. پیامبر صلی الله علیه و آله سه روز در آنجا منتظر وی ماند تا اینکه یکی از مردم متوجّه موضوع شد و به آن مرد خبر داد و او آمد و از پیامبر عذرخواهی کرد. آری، این مقام صدّیقین است که هیچ سخنی نگویند، مگر آن که بدان عمل کنند.

ص :436

15 - الیاس علیه السلام

15 - الیاس علیه السلام

اشاره

(1)

ص :437


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 13 / 392 باب 16 «قصّة إلیاس و إلیا و الیَسَع علیهم السلام ».

3739 - إلیاسُ علیه السلام
3739 - الیاس علیه السلام

الکتاب :

«وَ إِنَّ إِلْیَاسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ * إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ أَ لاَ تَتَّقُونَ * أَ تَدْعُونَ بَعْلاً وَ تَذَرُونَ أَحْسَنَ الْخَالِقِینَ * اللّهَ رَبَّکُمْ وَ رَبَّ آبَائِکُمُ الْأَوَّلِینَ * فَکَذَّبُوهُ فَإِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ * إِلاَّ عِبَادَ اللّهِ الْمُخْلَصِینَ * وَ تَرَکْنَا عَلَیْهِ فِی الاْخِرِینَ * سَلاَمٌ عَلَی إِلْ یاسِینَ * إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ * إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِینَ» . (1)

«وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیَی وَ عِیسَی وَ إِلْیَاسَ کُلٌّ مِنَ الصَّالِحِینَ» . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :علَیکُم بالکَرَفْسِ ؛ فإنّهُ طَعامُ إلیاسَ و الیَسعَ و یُوشعَ بنِ نُونٍ . (3)

کلام فی قصّة إلیاس علیه السلام :

1 _ قصّته علیه السلام فی القرآن :

«لم یُذکر اسمه علیه السلام فی القرآن الکریم إلاّ فی هذا الموضع و فی سورة الأنعام عند ذکر هدایة الأنبیاء حیث قال : «و زَکریّا و یَحیی و عیسی و إلیاسَ کُلٌّ مِنَ الصّالِحینَ» .

و لم یذکر تعالی من قصّته فی هذه السورة إلاّ أنّه کان یدعو إلی عبادة اللّه سبحانه قوما کانوا یعبدون بعلاً ، فآمن به و أخلص الإیمان قوم منهم ، و کذّبه آخرون وهم جلّ القوم و إنّهم لمحضرون .

و قد أثنَی اللّه سبحانه علیه فی سورة الأنعام بما أثنی به علَی الأنبیاء عامّة ، و أثنی علیه فی هذه السورة بأنّه من عباده المؤمنین المحسنین، و حیّاه بالسلام بناءً علَی القراءة المشهورة : «سَلامٌ علی إلْ یاسینَ» .

3739

الیاس علیه السلام

قرآن :

«و الیاس از پیامبران بود. آن گاه که به قوم خود گفت : آیا پروا نمی کنید؟ آیا بعل را [به خدایی ]می خوانید و بهترین آفرینندگان را وا می گذارید؟ خدا را که پروردگار شما و پروردگار نیاکان شماست. پس، او را تکذیب کردند و آنان از احضار شدگانند. مگر بندگان مخلَص خدا. و نام نیک او را در نسل های بعد باقی گذاشتیم. سلام بر خاندان الیاس. ما این چنین نیکوکاران را پاداش می دهیم. او از بندگان مؤمن ما بود.»

«و زکریّا و یحیی و عیسی و الیاس، همگی از صالحانند».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کرفس بخورید؛ زیرا که آن خوراک الیاس و یسع و یوشع بن نون بوده است.

گفتاری درباره داستان الیاس علیه السلام :

1 _ داستان الیاس علیه السلام در قرآن:

«در قرآن کریم نام الیاس علیه السلام جز در این جا و در سوره انعام که از هدایت پیامبران یاد می کند و می فرماید : «و زکریا و یحیی و عیسی و الیاس همگی از صالحان بودند»، در جای دیگر ذکر نشده است. خداوند متعال در این سوره از سرگذشت او تنها همین مطلب را بیان کرده است که وی قومی را که بَعل را می پرستیدند، به بندگی خداوند فراخواند و از میان آنها عدّه ای به او ایمان آوردند و مؤمنانی مخلص شدند و دیگران که اکثریت مردم را تشکیل می دادند، آن بزرگوار را تکذیب کردند و آنان از احضار شدگانند.

خداوند سبحان در سوره انعام از او همان مدح و ستایشی را به عمل آورده که نسبت به عامّه پیامبران کرده است و در این سوره با برشمردنش از بندگان مؤمن و نیکوکار خویش وی را مدح کرده و با سلام بر او درود فرستاده است، بنا بر قرائت مشهور «سلام علی اِل یاسین».

ص :438


1- الصافّات : 123 _ 132 .
2- الأنعام : 85 .
3- بحار الأنوار : 13/397/3 .

2 _ الأحادیث فیه علیه السلام :

ورد فیه علیه السلام أخبار مختلفة متهافتة کغالب الأخبار الواردة فی قصص الأنبیاء الحاکیة للعجائب ، کالذی روی عن ابن مسعود أنّ إلیاس هو إدریس ، و ما عن ابن عبّاس عن النبیّ صلی الله علیه و آله أنّ الخضر هو إلیاس ، و ما عن وهب و کعب الأحبار و غیرهما أنّ إلیاس حیّ لا یموت إلَی النفخة الاُولی ، و ما عن وهب أنّ إلیاس سأل اللّه أن یریحه من قومه فأرسل اللّه إلیه دابّة کهیئة الفرَس فی لون النار ، فوثب إلیه فانطلق به فکساه اللّه الریش و النور و قطع عنه لذّة المطعم و المشرب فصار فی الملائکة ، و ما عن کعب الأحبار أنّ إلیاس صاحب الجبال و البرّ ، و أنّه الذی سمّاه اللّه بذی النون ، و ما عن الحسن أنّ إلیاس موکّل بالفیافی و الخضر موکّل بالجبال ، و ما عن أنس أنّ إلیاس لاقَی النبیّ صلی الله علیه و آله فی بعض أسفاره فقعدا یتحدّثان ، ثمّ نزل علیهما مائدة من السماء فأکلا و أطعمانی ، ثمّ ودّعه و ودّعنی ، ثمّ رأیته مرّ علی السحاب نحو السماء ......... إلی غیر ذلک . (1)

و فی بعض أخبار الشیعة أنّه علیه السلام حیّ مخلّد (2) ، لکنّها ضعاف و ظاهر آیات القصّة لا یساعد علیه» .

2 _ احادیث درباره الیاس علیه السلام :

درباره الیاس علیه السلام اخبار گوناگون نا همسازی وارد شده و این مطلب درباره غالب اخباری که در داستان های پیامبران آمده و بازگو کننده امور عجیب و شگفت آور می باشند، صادق است. مثلاً از ابن مسعود روایت شده که الیاس همان ادریس است. نیز از ابن عباس از قول پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شد که خضر همان الیاس است. از وهب و کعب الاحبار و دیگران روایت شده که الیاس زنده است و تا زمانی که اولین نفخه در صور دمیده شود همچنان زنده است و نمی میرد. نیز از وهب نقل شده است که الیاس از خداوند خواست تا وی را از دست قومش آسوده گرداند و خداوند مَرکبی به شکل اسب و به رنگ آتش برایش فرستاد و الیاس روی آن پرید و رفت و خداوند بر او پَر و نور پوشاند و لذّت خوراک و آشامیدنی را از او گرفت و در شمار فرشتگان در آمد. از کعب الاحبار روایت شده که الیاس صاحب کوه ها و دشت هاست و او همان کسی است که خداوند وی را ذو النون نامیده است. از حسن روایت شده که الیاس گماشته شده بر صحراهاست و خضر گماشته شده بر کوه ها. از اَنَس نقل شده است که الیاس،پیامبر صلی الله علیه و آله را در یکی از سفرهایش دیدار کرد و با هم به گفت و گو نشستند و سپس مائده ای از آسمان برای آن دو فرود آمد و هر دو از آن خوردند و به من هم خوراندند و سپس الیاس از رسول خدا و من خداحافظی کرد و او را دیدم که بر بالای ابرها به طرف آسمان رفت ......... و مطالب دیگری از این قبیل.

در برخی اخبار شیعه آمده است که الیاس زنده و جاودانه است، امّا این اخبار ضعیف هستند و ظاهر آیات داستان الیاس این مطلب را تأیید نمی کند».

ص :439


1- رواه فی الدرّ المنثور فی تفسیر آیات القصّة .
2- رواه فی بحار الأنوار : 13/396 نقلاً عن قصص الأنبیاء .

ص :440

16 - الیسع علیه السلام

16 - یسع علیه السلام

اشاره

(1)

ص :441


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 13 / 392 باب 16 «قصّة إلیاس و إلیا و الیسع علیهم السلام ».

3740 - الیَسَعُ علیه السلام

3740 - یَسَع علیه السلام

الکتاب :

«وَ اذْکُرْ إِسْمَاعِیلَ وَ الْیَسَعَ وَ ذَا الْکِفْلِ وَ کُلٌّ مِنَ الْأَخْیَارِ» . (1)

«وَ إِسْمَاعِیلَ وَ الْیَسَعَ وَ یُونُسَ وَ لُوطا وَ کُلاًّ فَضَّلْنَا عَلَی الْعَالَمِینَ» . (2)

الحدیث :

الإمامُ الرِّضا علیه السلام_ فیما احتَجَّ بهِ علی جاثلِیقِ النَّصاری _: إنّ الیَسَعَ قد صَنَعَ مِثلَ ما صَنَعَ عیسی علیه السلام : مَشی علَی الماءِ ، و أحیا المَوتی ، و أبرَأ الأکمَهَ و الأبرَصَ ، فلَم تَتَّخِذْهُ اُمّتُهُ رَبّا . (3)

3740

یَسَع علیه السلام

قرآن :

«و اسماعیل و یَسَع و ذو الکفل را به یاد آور [که ]همه از نیکانند».

«و اسماعیل و یَسَع و یونس و لوط، که جملگی را بر جهانیان برتری دادیم».

حدیث :

امام رضا علیه السلام_ در مباحثه خود با جاثلیق نصرانی _فرمود : یَسَع نیز همان کارهای عیسی علیه السلام را می کرد : روی آب راه می رفت، مردگان را زنده می کرد، کور مادر زاد و پیس را شفا می داد؛ با این حال امّتش او را به خدایی نگرفتند.

ص :442


1- ص : 48 .
2- الأنعام : 86 .
3- الاحتجاج : 2/407/307 .

17 - ذو الکفل علیه السلام

17 - ذوالکفل علیه السلام

اشاره

(1)

ص :443


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 13 / 404 باب 17 «قصص ذی الکفل علیه السلام ».

3741 - ذُو الکِفلِ علیه السلام
3741 - ذوالکفل علیه السلام

الکتاب :

«وَ إِسْمَاعِیلَ وَ إِدْرِیسَ وَ ذَا الْکِفْلِ کُلٌّ مِنَ الصَّابِرِینَ * وَ أَدْخَلْنَاهُمْ فِی رَحْمَتِنَا إِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِحِینَ» . (1)

«وَ اذْکُرْ إِسْمَاعِیلَ وَ الْیَسَعَ وَ ذَا الْکِفْلِ وَ کُلٌّ مِنَ الأَخْیَارِ» . (2)

الحدیث :

الإمامُ الجوادُ علیه السلام_ لَمّا سَألَهُ عبدُ العَظیمِ الحَسَنیُّ عن ذی الکِفلِ ما اسمُهُ ؟ و هلَ کانَ مِن المُرسَلینَ ؟ _: بَعَثَ اللّهُ تعالی جَلَّ ذِکرُهُ مِائةَ ألفِ نَبیٍّ و أربَعةً و عِشرینَ ألفَ نَبیٍّ ، المُرسَلونَ مِنهُم ثلاثُمِائةٍ و ثلاثَةَ عَشَرَ رجُلاً ، و إنّ ذا الکِفلِ مِنهُم صلواتُ اللّهِ علَیهِم . و کانَ بَعدَ سُلیمانَ بنِ داودَ علیه السلام ، و کانَ یَقضی بینَ النّاسِ کما کانَ یَقضی داودُ ، و لَم یَغضَبْ إلاّ للّهِ عَزَّ و جلَّ ، و کانَ اسمُهُ عُویدیا ، و هُو الّذی ذَکرَهُ اللّهُ تعالی جَلّت عظَمتُهُ فی کِتابهِ حیثُ قالَ : «و اذْکُرْ إسْماعیلَ و الیَسَعَ و ذا الکِفْلِ و کُلٌّ مِنَ الأخْیارِ» . (3)

قال الشیخ أمین الدین الطبرسیّ : أمّا ذو الکفل فاختُلف فیه ، فقیل : إنّه کان رجلاً صالحا و لم یکن نبیّا ، و لکنّه تکفّل لنبیّ صوم النهار و قیام اللیل و أن لا یغضب و یعمل بالحقّ ، فوفی بذلک فشکر اللّه ذلک له ، عن أبی موسی الأشعریّ و قتادة و مجاهد . و قیل : هو نبیّ اسمه ذو الکفل ، عن الحسن ، قال : و لم یقصّ اللّه خبره مفصّلاً . و قیل : هو إلیاس ، عن ابن عبّاس . و قیل : کان نبیّا و سمّی ذا الکفل بمعنی أنّه ذو الضِّعف ، فله ضِعف ثواب غیره ممّن هو فی زمانه لشرف عمله ، عن الجبّائیّ . و قیل : هو الیَسَع بن خطوب الذی کان مع إلیاس ، و لیس الیسع الذی ذکره اللّه فی القرآن ، تکفّل لملک جبّار إن هو تاب دخل الجنّة ، و دفع إلیه کتابا بذلک ، فتاب الملک و کان اسمه کنعان ، فسمّی ذا الکفل ، و الکفل فی اللغة : الخطّ . و فی کتاب النبوّة بالإسناد عن عبد العظیم بن عبد اللّه الحسنیّ و ذکر نحوا ممّا مرّ . انتهی .

و قال البیضاویّ : «و ذا الکفل» یعنی إلیاس ، و قیل : یُوشَع ، و قیل : زکریّا .

قال المجلسیّ قدس سره بعد نقل ما ذکر : «أقول : و قال بعض المؤرّخین : إنّه بشر بن أیّوب الصابر ، و ذهب أکثرهم إلی أنّه کان وصیّ الیَسَع . و قد مرّ فی الباب الأوّل أنّه یوشع ، و قد مرّ منّا فیه کلام ، و إنّما أوردناه فی تلک المرتبة تبعا لأکثر المؤرّخین ، و إن کان یظهر من الخبر أنّه کان بعد سلیمان علیه السلام . و ذکر المسعودیّ أنّ حِزقیل و إلیاس و ذا الکِفل و أیّوب کانوا بعد سلیمان علیه السلام و قبل المسیح علیه السلام .

و قال الثعلبیّ فی کتاب العرائس : و قال بعضهم : ذو الکفل بشر بن أیّوب الصابر ، بعثه اللّه بعد أبیه رسولاً إلی أرض الروم ، فآمنوا به و صدّقوه و اتّبعوه ، ثمّ إنّ اللّه تعالی أمره بالجهاد فکاعوا عن ذلک و ضعُفوا ، و قالوا : یا بشر ، إنّا قوم نحبّ الحیاة و نکره الموت ، و مع ذلک نکره أن نعصی اللّه و رسوله ، فإن سألت اللّه تعالی أن یطیل أعمارنا و لا یمیتنا إلاّ إذا شئنا لنعبده و نجاهد أعداءه ! فقال لهم بشر بن أیّوب : لقد سألتمونی عظیما و کلّفتمونی شططا .

ثمّ إنّه قام و صلّی و دعا و قال : إلهی أمرتنی أن نجاهد (4) أعداءک ، و أنت تعلم أنّی لا أملک إلاّ نفسی ، و إنّ قومی قد سألونی ما أنت أعلم به منّی ، فلا تأخذنی (5) بجریرة غیری ، فإنّی أعوذ برضاک من سخطک ، و بعفوک من عقوبتک . قال : و أوحَی اللّه تعالی إلیه : یا بشر ، إنّی سمعت مقالة قومک ، و إنّی قد أعطیتهم ما سألونی ، فطوّلت أعمارهم فلا یموتون إلاّ إذا شاؤوا ، فکن کفیلاً لهم منّی بذلک ، فبلّغهم بشر رسالة اللّه فسمّی ذا الکفل .

ثمّ إنّهم توالدوا و کثروا و نمَوا حتّی ضاقت بهم بلادهم ، و تنغّصت علیهم معیشتهم ، و تأذّوا بکثرتهم ، فسألوا بشرا أن یدعو اللّه تعالی أن یردّهم إلی آجالهم ، فأوحَی اللّه تعالی إلی بشر : أ مَا عَلِم قومک أنّ اختیاری لهم خیر من اختیارهم لأنفسهم ؟ ! ثمّ ردّهم إلی أعمارهم فماتوا بآجالهم ، قال : فلذلک کثرت الروم حتّی یقال : إنّ الدنیا خمسة أسداسها الروم ، و سمّوا روما لأنّهم نسبوا إلی جدّهم روم بن عیص بن إسحاق بن إبراهیم علیه السلام . قال وهب : و کان بشر بن أیّوب مقیما بالشام عمره حتّی مات ، و کان عمره خمسا و تسعین سنة . (6)

و قال السیّد ابن طاووس فی سعد السعود : قیل : إنّه تکفّل للّه تعالی جلّ جلاله أن لا یغضبه قومه ، فسمّی ذو الکفل . و قیل : تکفّل لنبیّ من الأنبیاء أن لا یغضب فاجتهد إبلیس أن یغضبه بکلّ طریق فلم یقدر ، فسمّی ذو الکفل لوفائه لنبیّ زمانه أنّه لا یغضب» . (7)

3741

ذو الکفل علیه السلام

قرآن :

«و اسماعیل و ادریس و ذو الکفل را [یاد کن] که همه از شکیبایان بودند. و آنان را در رحمت خود داخل نمودیم؛ چرا که ایشان از شایستگان بودند».

«و اسماعیل و یَسَع و ذو الکفل را یاد کن که همه از نیکانند».

حدیث :

امام جواد علیه السلام_ در پاسخ به عبد العظیم حسنی که پرسید نام ذو الکفل چه بود و آیا از پیامبران مرسل بوده است یا نه؟ _فرمود : خداوند متعال یکصد و بیست و چهار هزار پیغمبر فرستاد که سیصد و سیزده نفر آنان مرسل بودند و ذو الکفل یکی از آن مرسلین علیهم السلام می باشد. او بعد از سلیمان بن داوود علیه السلام می زیست و در میان مردم مانند داوود قضاوت می کرد و جز برای خداوند عزّ و جلّ خشم نگرفت. نامش عویدیا بود و او همان کسی است که خداوند متعال در کتاب خود از وی نام برده است، آنجا که می فرماید : «و یاد کن اسماعیل و یَسَع و ذو الکفل را که همه از نیکانند».

امین الدین طبرسی (مؤلف مجمع البیان) می گوید : درباره ذو الکفل اختلاف نظر است. از ابو موسی اشعری و قتاده و مجاهد نقل شده که وی مردی صالح بود و پیامبر نبوده است، امّا در برابر یکی از پیامبران متکفّل شد که روزها را روزه بگیرد و شب ها را به عبادت سپری کند و هیچ گاه خشمگین نشود و به حق عمل کند و به این تعهّد خود وفا کرد و خدا هم از او قدردانی نمود. از حسن نقل شده که وی پیامبر بوده و نامش ذو الکفل است. حسن گفته است : خداوند ماجرای او را به تفصیل بازگو نکرده است. از ابن عباس نقل شده که ذو الکفل، همان الیاس است. از جبائی نقل شده که او پیامبر بود و ذو الکفل نامیده شد که به معنای صاحب دو چندان است؛ زیرا چون عمل او برتر و ارزشمندتر بود، ثواب کارهای او دو برابر ثواب کارهای دیگر مردمان روزگارش بود. به قولی هم او همان یسع بن خطوب است که با الیاس بوده، نه آن یَسَعی که خداوند در قرآن نام برده است. او در برابر پادشاهی ستمگر متکفّل و متعهّد شد که اگر توبه کند، به بهشت رود و در این باره نوشته ای هم به او داد و پادشاه توبه کرد. نام او کنعان بود ولی به خاطر این کارش ذو الکفل نامیده شد. کفل در لغت به معنای خطّ است. در کتاب النبوّه به سندش از عبد العظیم بن عبد اللّه حسنی نظیر آنچه گذشت ذکر شده است.

بیضاوی گفته است : مقصود از ذو الکفل، الیاس است و به قولی، یوشع و به قولی هم، زکریّا.

علاّمه مجلسی پس از نقل آن چه ذکر شد فرموده: «بعضی مورخان گفته اند : او بشر ، فرزند ایّوبِ صابر است. اکثر مورّخان معتقدند که وی وصیّ و جانشین یَسَع می باشد. در باب اول گفتیم که ذو الکفل همان یوشع است و در آنجا توضیحاتی دادیم. ما به تبعیت از اکثر مورّخان او را در این مرتبه آوردیم، هرچند از خبر چنین پیداست که وی بعد از سلیمان علیه السلام بوده است. مسعودی می گوید که حزقیل و الیاس و ذو الکفل و ایّوب بعد از سلیمان علیه السلام و پیش از مسیح علیه السلام می زیسته اند.

ثعلبی در کتاب العرائس می گوید : بعضی گفته اند : ذو الکفل همان بشر فرزند ایّوب صابر است که خداوند بعد از پدرش او را به سرزمین روم فرستاد و رومیان به او ایمان آوردند و تصدیقش کردند و از او پیروی نمودند. سپس خداوند متعال به او دستور جهاد داد، امّا پیروانش از جهاد ترسیدند و اظهار ضعف کردند و گفتند : ای بشر! ما مردم زندگی را دوست داریم و از مرگ خوشمان نمی آید و در عین حال خوش نداریم خدا و رسولش را نافرمانی کنیم. پس، اگر ممکن است از خدای متعال بخواه تا عمرهای ما را دراز گرداند و ما را نمیراند، مگر آن گاه که خودمان بخواهیم تا او را عبادت کنیم و با دشمنانش بجنگیم. بشر بن ایّوب به ایشان گفت : خواهش بزرگی از من کردید و بار بسیار گرانی بر دوش من نهادید.

سپس بشر برخاست و نماز خواند و دعا کرد و گفت : بار خدایا! به من دستور دادی با دشمنانت جهاد کنم و تو می دانی که من اختیار کسی جز خودم را ندارم و قوم من خواهشی از من کرده اند که تو بهتر از من می دانی چیست. پس، مرا به گناه دیگری مؤاخذه مفرما. من از خشم تو به خشنودیت پناه می برم و از کیفر تو به عفو و بخششت. خدای متعال به او وحی فرمود که : ای بشر! من سخن قوم تو را شنیدم و آنچه را از من خواستند به آنان دادم. عمرهایشان را دراز کردم به طوری که نخواهند مرد،مگر هر زمان که خودشان بخواهند. از طرف من این مطلب را برای آنان تکفّل کن. بشر پیام خدا را به آنان رساند و بدین سبب ذو الکفل نامیده شد.

از آن پس،آن مردم زاد و ولد کردند و تعدادشان زیاد شد، به طوری که شهرهایشان دیگر گنجایش آنها را نداشت و زندگی بر آنان تیره و تلخ شد و از فراوانی جمعیت خویش به ستوه آمدند. لذا از بشر خواهش کردند تا از خدای متعال بخواهد آنان را به عمرهای مقدّرشان بازگرداند. خداوند متعال به بشر وحی فرمود که : سرانجام قوم تو دانستند که انتخاب من برای آنان، بهتر از انتخاب آنان برای خودشان است؟ آن گاه، آنان را به عمرهای مقدّرشان برگرداند و به اجلشان مردند.

به همین دلیل جمعیت رومی ها چندان زیاد شد که گفته می شد : پنج ششم جمعیت دنیا را رومی ها تشکیل می دهند و علّت نامگذاری آنها به رومی این است که منسوب به نیایشان روم بن عیص بن اسحاق بن ابراهیم علیه السلام هستند. وهب می گوید : بشر بن ایّوب، تمام عمر خود را در شام به سر برد و همان جا درگذشت. او نود و پنج سال عمر کرد.

سیّد بن طاوس در سعد السعود گوید : گفته شده که وی در برابر خدای متعال جلّ جلاله متکفّل و متعهّد شد که از دست قومش خشمگین نشود و از این رو ذو الکفل نامیده شد. بعضی گفته اند : در برابر یکی از پیامبران متکفّل شد که هیچ گاه عصبانی نشود و ابلیس به طرق مختلف سعی کرد او را به خشم آورد، امّا نتوانست. پس، ذو الکفل نام گرفت؛ زیرا به قولی که به پیامبر زمان خویش داد و متکفّل شد که هیچ گاه خشم نگیرد، وفا کرد».

ص :444


1- الأنبیاء : 85 ، 86 .
2- ص : 48 .
3- قصص الأنبیاء : 213/277 .
4- فی المصدر : قال : إلهی أمرتنی بتبلیغ الرسالة فبلّغتها ، و أمرتنی أن اُجاهد . (کما فی هامش بحار الأنوار) .
5- فی المصدر : فلا تؤاخذنی . (کما فی هامش بحار الأنوار).
6- ذیل الخبر لا یلائم ما تقدّم ممّا أعطاهم اللّه من طول العمر حتّی ضاقت علیهم الأرض من کثرة الأولاد.(کما فی هامش بحار الأنوار).
7- بحار الأنوار : 13/406.

ص :445

ص :446

ص :447

ص :448

18 - اشمویل علیه السلام

18 - اشمویل علیه السلام

اشاره

(1)

ص :449


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 13 / 435 باب 19 «قصّة إشمویل علیه السلام و طالوت و جالوت».

3742 - إشمویلُ علیه السلام
3742 - اِشمویل علیه السلام

الکتاب :

«أَ لَمْ تَرَ إِلَی الْمَلَأِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَی إِذْ قَالُوا لِنَبِیٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِکا نُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّهِ قَالَ هَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ أَلاَّ تُقَاتِلُوا قَالُوا وَ مَا لَنَا أَلاَّ نُقَاتِلَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ قَدْ أُخْرِجْنَا مِنْ دِیَارِنَا وَ أَبْنَائِنَا فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوا إِلاَّ قَلِیلاً مِنْهُمْ وَ اللّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ * وَ قَالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ اللّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طَالُوتَ مَلِکا قَالُوا أَنَّی یَکُونُ لَهُ الْمُلْکُ عَلَیْنَا وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ وَ لَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللّهَ اصْطَفَاهُ عَلَیْکُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشَاءُ وَ اللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ * وَ قَالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ بَقِیَّةٌ مِمَّا تَرَکَ آلُ مُوسَی وَ آلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلاَئِکَةُ إِنَّ فِی ذلِکَ لاَیَةً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ * فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللّهَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَ مَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی إِلاَّ مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِیَدِهِ فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلاَّ قَلِیلاً مِنْهُمْ فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ قَالُوا لاَ طَاقَةَ لَنَا الْیَوْمَ بِجَالُوتَ وَ جُنُودِهِ قَالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاَقُوا اللّهِ کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللّهِ وَ اللّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ * وَ لَمَّا بَرَزُوا لِجَالُوتَ وَ جُنُودِهِ قَالُوا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْرا وَ ثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَ انْصُرْنَا عَلَی الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ * فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللّهِ وَ قَتَلَ دَاوُدُ جَالُوتَ وَ آتَاهُ اللّهُ الْمُلْکَ وَ الْحِکْمَةَ وَ عَلَّمَهُ مِمَّا یَشَاءُ وَ لَوْ لاَ دَفْعُ اللّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الأَرْضُ وَ لکِنَّ اللّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْعَالَمِینَ» . (1)

3742

اِشمویل علیه السلام

قرآن :

«آیا از سران بنی اسرائیل پس از موسی خبر نیافتی آن گاه که به پیامبری از خود گفتند : پادشاهی برای ما بگمار تا در راه خدا پیکار کنیم. آن پیامبر گفت : اگر جنگیدن بر شما مقرر گردد، چه بسا پیکار نکنید. گفتند : برای چه در راه خدا نجنگیم با آنکه ما از دیارمان و از نزد فرزندانمان بیرون رانده شده ایم. پس هنگامی که جنگ بر آنان مقرّر شد، جز شماری اندک از آنان، همگی پشت کردند و خداوند به حال ستمکاران داناست. و پیامبرشان به آنان گفت : در حقیقت، خداوند طالوت را بر شما به پادشاهی گماشته است. گفتند : چگونه او را بر ما پادشاهی باشد با آنکه ما به پادشاهی از وی سزاوارتریم و به او از حیث مال گشایشی داده نشده است؟ پیامبرشان گفت : در حقیقت، خدا او را بر شما برتری داده و او را در دانش و نیروی بدنی بر شما برتری بخشیده است و خداوند پادشاهی خود را به هر کس که بخواهد می دهد. و خدا گشایشگر داناست. و پیامبرشان بدیشان گفت : در حقیقت، نشانه پادشاهی او این است که آن صندوق [عهد] که در آن سکینه ای از جانب پروردگارتان است و بازمانده ای از آنچه خاندان موسی و خاندان هارون [در آن] بر جای نهاده اند _ در حالی که فرشتگان آن را حمل می کنند _ به سوی شما خواهد آمد. مسلّماً اگر مؤمن باشید، برای شما در این [رویداد ]نشانه ای است. و چون طالوت با لشکریان خود بیرون شد، گفت : خداوند شما را به وسیله رودخانه ای خواهد آزمود. پس، هر کس از آن بنوشد از [پیروان] من نیست و هر کس از آن نخورد، قطعاً او از [پیروان ]من است، مگر کسی که با دستش کفی برگیرد. پس، [همگی ]جز اندکی از آنان، از آن نوشیدند و هنگامی که طالوت با کسانی که همراه وی ایمان آورده بودند از آن نهر گذشتند، گفتند : امروز ما را یارای مقابله با جالوت و سپاهیانش نیست. کسانی که به دیدار خداوند یقین داشتند، گفتند : بسا گروهی اندک که، به اذن خدا، بر گروهی بسیار پیروز شدند و خداوند با شکیبایان است. و هنگامی که با جالوت و سپاهیانش رو به رو شدند، گفتند : پروردگارا! بر دل های ما شکیبایی فرو ریز و گام های ما را استوار بدار و ما را بر گروه کافران پیروز فرمای. پس، آنان را به اذن خدا شکست دادند و داوود، جالوت را کشت و خداوند به او پادشاهی و حکمت ارزانی داشت و از آنچه می خواست به او آموخت و اگر خداوند برخی از مردم را به وسیله برخی دیگر دفع نمی کرد، قطعاً زمین تباه می گردید، ولی خداوند نسبت به جهانیان تفضّل دارد».

ص :450


1- البقرة : 246 _ 251 .

الحدیث :

مجمع البیان_ فی قولهِ تعالی : «إذْ قالُوا لِنَبِیٍّ لَهُم» _: اختُلِفَ فی ذلک النَّبیِّ ؛ فقیلَ : اسمُهُ ......... شَمعُونُ بنُ صَفیَّةَ مِن وُلدِ لاوِی بنِ یَعقوبَ ، عن السُدِّیِّ . و قیلَ : هُو یُوشَعُ بنُ نُونٍ بنِ افراثیمَ بنِ یُوسفَ بنِ یَعقوبَ ، عن قَتادَةَ . و قیلَ : هُو إشمویلُ ، و هو بالعَرَبیَّةِ إسماعیلُ ، عن أکثَرِ المُفسِّرینَ و هُو المَروِیُّ عن أبی جعفرٍ علیه السلام . (1)

بحار الأنوار عن تفسیرِ القُمّی عن أبی عن النَّضرِ عن یحیَی الحَلَبیِّ عن هارونَ بن خارِجَةَ عن أبی بَصیرٍ عن أبی جعفرٍ علیه السلام :إنّ بَنی إسرائیلَ بعدَ موسی عَمِلوا بالمَعاصی و غَیَّروا دِینَ اللّهِ و عَتَوا عَن أمرِ ربِّهِم ، و کانَ فیهِم نَبیٌّ یأمُرُهُم و یَنهاهُم فلَم یُطیعوهُ ، و رُویَ أنّه إرْمیا النَّبیُّ، فسَلَّطَ اللّهُ علَیهِم جالُوتَ و هُو مِن القِبطِ ، فأذَلّهُم و قَتَلَ رِجالَهُم و أخرَجَهُم مِن دِیارِهِم و أخَذَ أموالَهُم و استَعبَدَ نِساءهُم ، ففَزِعوا إلی نَبیِّهِم و قالُوا : سَلِ اللّهَ أن یَبعَثَ لَنا مَلِکا نُقاتِلْ فی سَبیلِ اللّهِ . و کانَتِ النُّبُوّةُ فی بَنی إسرائیلَ فیبَیتٍ، و المُلکُ و السُّلطانُ فی بَیتٍ آخَرَ ، لم یَجمَعِ اللّهُ لَهُمُ النُّبُوّةَ و المُلکَ فی بَیتٍ واحِدٍ ، فمِن ذلکَ قالوا : «إبعَثْ لَنا مَلِکا نُقاتِلْ فی سَبیلِ اللّهِ» ، فقالَ لَهُم نَبیُّهُم : «هَلْ عَسَیْتُم إنْ کُتِبَ عَلَیکُمُ القِتالُ ألاّ تُقاتِلوا قالُوا وَ ما لَنا ألاّ نُقاتِلَ فی سَبیلِ اللّهِ و قَد اُخْرِجْنا مِن دِیارِنا و أبْنائِنا» . و کانَ کما قالَ اللّهُ تبارکَ و تعالی : «فلَمّا کُتِبَ عَلَیهِمُ القِتالُ تَوَلَّوا إلاّ قَلیلاً مِنْهُم ......... » ، فقالَ لَهُم نَبیُّهُم : «إنّ اللّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طالُوتَ مَلِکا» فغَضِبوا مِن ذلکَ ، و قالوا : «أنّی یَکونُ لَهُ المُلْکُ عَلَینا و نَحْنُ أحَقُّ بالمُلْکِ مِنْهُ و لَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِنَ المالِ» ؟! و کانتِ النُّبُوّةُ فی وُلدِ لاوِی ، و المُلکُ فی وُلدِ یُوسفَ ، و کانَ طالُوتُ مِن وُلدِ ابنِ یامینَ أخی یُوسفَ لاُمِّهِ ، لَم یَکُن مِن بَیتِ النُّبُوّةِ و لا مِن بَیتِ المَملَکَةِ ، فقالَ لَهُم نَبیُّهُم : «إنَّ اللّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُم وَزادَهُ بَسْطَةً فِی العِلْمِ و الجِسْمِ و اللّهُ یُؤْتی مُلْکَهُ مَن یَشاءُ و اللّهُ واسِعٌ عَلیمٌ» . و کان أعظَمَهُم جِسما،و کانَ شُجاعا قَوِیّا، و کانَ أعلَمَهُم ، إلاّ أنّه کانَ فَقیرا فعابُوهُ بالفَقرِ ، فقالوا : «لَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِن المالِ» ، فقالَ لَهُم نَبیُّهُم : «إنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أنْ یأتِیَکُمُ التَّابُوتُ فیهِ سَکِینَةٌ مِن رَبِّکُم وَ بقِیَّةٌ مِمّا تَرکَ آلُ مُوسی و آلُ هارونَ تَحْمِلُهُ المَلائکَةُ» . و کانَ التّابوتَ الّذی أنزَلَهُ اللّهُ علی موسی فوَضَعَتْهُ فیهِ اُمُّهُ و ألقَتهُ فی الیَمِّ ، فکانَ فی بَنی إسرائیلَ یَتَبرَّکونَ بهِ ، فلَمّا حَضَرَ موسی الوَفاةُ وضَعَ فیهِ الألواحَ و دِرعَهُ و ما کانَ عِندَهُ مِن آیاتِ النُّبُوّةِ و أودَعَهُ یُوشَعَ وَصِیَّهُ ، فلَم یَزَلِ التّابوتُ بینَهُم حتّی استَخَفُّوا بهِ ، و کانَ الصِّبیانُ یَلعَبونَ بهِ فی الطُّرُقاتِ ، فلَم یَزَلْ بَنو إسرائیلَ فی عِزٍّ و شَرَفٍ ما دامَ التّابوتُ عِندَهُم ، فلَمّا عَمِلوا بالمَعاصی و استَخَفُّوا بالتّابوتِ رَفَعَهُ اللّهُ عَنهُم ، فلَمّا سألوا النَّبیَّ و بَعَثَ اللّهُ إلَیهِم طالوتَ مَلِکا یُقاتِلُ مَعَهُم رَدَّ اللّهُ علَیهِمُ التّابوتَ ، کما قالَ اللّهُ : «إنّ آیَةَ مُلْکِهِ أنْ یَأتِیَکُمُ التّابُوتُ فیهِ سَکِینَةٌ مِن رَبِّکُم وَ بَقِیَّةٌ مِمّا تَرَکَ آلُ مُوسی و آلُ هارونَ تَحْمِلُهُ المَلائِکَةُ» . قالَ : البَقیَّةُ : ذُرِّیَّةُ الأنبیاءِ ، و قَولُهُ : «فیهِ سَکِینَةٌ مِن رَبِّکُم» فإنَّ التّابوتَ کانَ یُوضَعُ بَین یَدَیِ العَدُوِّ و بَینَ المُسلمینَ فتَخرُجُ مِنهُ رِیحٌ طَیِّبةٌ لَها وَجهٌ کوَجهِ الإنسانِ . (2)

حدیث :

مجمع البیان_ ذیل آیه «اذ قالوا لنبیّ لهم» _: درباره این پیامبر اختلاف نظر است : از سُدّی نقل شده که نام او ......... شمعون بن صفیّه از فرزندان لاوی پسر یعقوب است. از قتاده نقل شده که او همان یوشع بن نون بن افراثیم بن یوسف بن یعقوب است. اکثر مفسّران گفته اند : او اشمویل است که به عربی اسماعیل می گویند. این قول از امام باقر علیه السلام روایت شده است.

بحار الأنوار_ به نقل از صاحب تفسیر القمّی _: پدرش از نضر از یحیی حلبی از هارون بن خارجه از ابو بصیر از امام باقر علیه السلام روایت می کند که آن حضرت فرمود : بعد از موسی، بنی اسرائیل دامن خود را به گناهان آلودند و دین خدا را تغییر دادند و از فرمان پروردگارشان سرپیچی کردند. در میان آنان پیامبری بود که به ایشان امر و نهی می کرد، بنی اسرائیل از او اطاعت نمی کردند _ روایت شده که این پیامبر ارمیای نبی بوده است _ لذا خداوند جالوت را که از قبطیان بود بر ایشان مسلّط ساخت و او بنی اسرائیل را به خواری کشاند و مردانشان را کشت و آنان را از خانه و کاشانه شان آواره کرد و اموال و دارایی هایشان را ستاند و زنانشان را به کنیزی گرفت. بنی اسرائیل به پیامبر خود پناه بردند و گفتند : از خدا بخواه پادشاهی برای ما بگمارد تا در راه خدا بجنگیم. در آن زمان نبوّت در یک خانواده از بنی اسرائیل بود و پادشاهی و حکومت در خانواده ای دیگر و خداوند نبوّت و پادشاهی را در یک خانواده از آنان جمع نکرده بود. به همین دلیل گفتند : «برای ما پادشاهی بگمار تا در راه خدا بجنگیم» پیغمبرشان به آنان گفت : «اگر جنگیدن بر شما مقرر شود چه بسا که پیکار نکنید. آنان گفتند : چرا در راه خدا نجنگیم با آنکه ما از دیارمان و از نزد فرزندانمان بیرون رانده شده ایم». و همان طور شد که خداوند تبارک و تعالی فرمود : «پس هنگامی که جنگ بر آنان مقرّر شد، جز شماری اندک از آنان بقیه پشت کردند ......... ». پس پیامبرشان به ایشان فرمود : «خداوند طالوت را بر شما به پادشاهی گماشته است». بنی اسرائیل از این موضوع ناراحت شدند و گفتند : «چگونه او را بر ما پادشاهی باشد، با آنکه ما به پادشاهی از او سزاوارتریم و او چندان ثروتی ندارد». در آن زمان نبوّت در خاندان لاوی و پادشاهی در دست خاندان یوسف بود، در حالی که طالوت فرزند بن یامین، برادر تنی یوسف، بود و لذا نه از خانواده نبوّت بود و نه از خانواده سلطنت. پیامبرشان به آنان گفت : «خدا او را بر شما برگزیده و در علم و قدرت جسمی فزونی داده است و خدا سلطنتش را به هر که بخواهد می دهد و خدا گشایشگر داناست. طالوت از همه بنی اسرائیل تنومندتر و نیرومندتر و داناتر بود منتها مال و ثروتی نداشت و بنی اسرائیل به فقیر بودن او خرده گرفتند و گفتند : «از حیث مال گشایشی به او داده نشده است». پیامبرشان به ایشان گفت : «نشانه پادشاهی او این است که آن صندوق [عهد] که در آن آرامش خاطری از جانب پروردگارتان است و بازمانده ای از آنچه خاندان موسی و خاندان هارون در آن بر جای نهاده اند، نزد شما خواهد آمد که فرشتگان آن را حمل می کنند». این صندوق همان صندوقی بود که خداوند آن را برای موسی فرستاد و مادرش او را در آن گذاشت و به دریا انداخت. این صندوق در میان بنی اسرائیل بود و به آن تبرّک می جستند. چون هنگام وفات موسی رسید، الواح و زره خود و نشانه های نبوّتی را که در اختیار داشت در آن صندوق نهاد و آن را به وصیّ خود یوشع سپرد. این صندوق همچنان در میان بنی اسرائیل بود تا آن گاه که آن را خوار و خفیف کردند و بازیچه کودکان در کوی و برزن شد. تا زمانی که صندوق در میان بنی اسرائیل بود، آنان با عزّت و شوکت به سر می بردند و همین که دامن به گناهان آلودند و به آن صندوق بی احترامی روا داشتند، خداوند آن را از میان ایشان برداشت، امّا بعد از آنکه چنان درخواستی از پیامبر خود کردند و خداوند طالوت را به پادشاهی آنان گماشت تا به همراه آنان بجنگد، خداوند صندوق را به آنان بازگرداند؛ چنان که می فرماید : «و نشانه پادشاهی او این است که آن صندوق که در آن آرامشی از پروردگار شماست و باقی مانده ای از آنچه خاندان موسی و خاندان هارون در آن بر جای نهاده اند، نزد شما خواهد آمد که فرشتگان آن را حمل می کنند». [راوی ]گفت : مقصود از «بقیّه» فرزندان پیامبران است. و جمله «در آن آرامشی از جانب پروردگار شماست» زیرا صندوق میان صفوف دشمن و مؤمنان گذاشته می شد و از آن بادی خوشبو بیرون می آمد که چهره ای چون چهره انسان داشت.

ص :451


1- مجمع البیان : 2/610 .
2- بحار الأنوار : 13/439/4 .

ص :452

ص :453

تفسیرُ القمّی :حَدَّثَنی أبی عن الحسنِ بنِ خالِدٍ عن الرِّضا علیه السلام : السَّکِینَةُ رِیحٌ مِن الجَنَّةِ لَها وَجهٌ کوَجهِ الإنسانِ ، فکانَ إذا وُضِعَ التّابوتُ بَینَ یَدَیِ المُسلمینَ و الکُفّارِ ؛ فإنْ تَقَدَّمَ التّابوتَ رَجُلٌ لا یَرجِعُ حتّی یُقتَلَ أو یَغلِبَ ، و مَن رَجَعَ عنِ التّابوتِ کَفرَ و قَتَلَهُ الإمامُ ، فأوحَی اللّهُ إلی نَبیِّهِم أنّ جالُوتُ یَقتُلُهُ مَن یَستَوی علَیهِ دِرعُ موسی علیه السلام ، و هُو رجُلٌ مِن وُلدِ لاوِی بنِ یَعقوبَ علیه السلام اسمُهُ داودُ بنُ آسی . (1) و کانَ آسی راعِیا و کانَ لَهُ عَشرَةُ بَنینَ أصغَرُهُم داودُ ، فلَمّا بُعِثَ طالوتُ إلی بَنی إسرائیلَ و جَمَعَهُم لِحَربِ جالوتَ بَعَثَ إلی آسی أنْ أحضِرْ وُلدَکَ ، فلَمّا حَضَروا دَعا واحِدا واحِدا مِن وُلدِهِ فألبَسَهُ دِرعَ موسی علیه السلام ؛ مِنهُم مَن طالَت علَیهِ ، و مِنهُم مَن قَصُرَت عنهُ ، فقالَ لآسِی : هل خَلَّفتَ مِن وُلدِکَ أحَدا ؟ قالَ : نَعَم ، أصغَرُهُم ، تَرَکتُهُ فی الغَنَمِ یَرعاها ، فبَعَثَ إلَیهِ ابنَهُ فجاءَ بهِ ، فلَمّا دُعِیَ أقبَلَ و مَعَهُ مِقلاعٌ ، قالَ : فنادَتهُ ثَلاثُ صَخراتٍ فی طَریقِهِ فقالَت : یا داودُ خُذْنا ، فأخَذَها فی مِخلاتِهِ، و کانَ شَدیدَ البَطشِ قَوِیّا فی بَدَنِهِ شُجاعا ، فلَمّا جاءَ إلی طالوتَ ألبَسَهُ دِرعَ موسی فاستَوَت علَیهِ، ففَصَلَ طالوتُ بالجُنودِ ، و قالَ لَهُم نَبیُّهُم : یا بَنی إسرائیلَ إنّ اللّهَ مُبتَلیکُم بنَهرٍ فی هذهِ المَفازَةِ ، فمَن شَرِبَ مِنهُ فلَیسَ مِن حِزبِ اللّهِ ، و مَن لَم یَشرَبْ مِنهُ فإنّهُ مِن

حِزبِ اللّه إلاّ مَنِ اغتَرفَ غُرفَةً بِیَدِهِ ، فلَمّا وَرَدوا النَّهرَ أطلَقَ اللّهُ لَهُم أن یَغرِفَ کلُّ واحِدٍ مِنهُم غُرفَةً بیَدِهِ «فشَرِبوا مِنهُ إلاّ قَلیلاً مِنْهُم» ، فالّذینَ شَرِبوا مِنْهُ کانوا سِتِّینَ ألفا ، و هذا امتِحانٌ امتُحِنوا بهِ کما قالَ اللّهُ . و رُویَ عن أبی عبدِ اللّهِ علیه السلام أنّه قالَ : القَلیلُ الّذینَ لَم یَشرَبوا و لَم یَغتَرِفوا ثلاثُ مِائةٍ و ثَلاثةَ عَشَرَ رجُلاً ، فلَمّا جاوَزوا النَّهرَ و نَظَروا إلی جُنودِ جالوتَ قالَ الّذینَ شَرِبوا مِنهُ : «لا طاقَةَ لَنا الیَوْمَ بِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ» ، و قالَ الّذینَ لَم یَشرَبوا : «رَبَّنا أفْرِغْ عَلَینا صَبْرا و ثَبِّتْ أقْدامَنا و انْصُرْنا علَی القَومِ الکافِرِینَ» ، فجاءَ داودُ علیه السلام حتّی وَقَفَ بحِذاءِ جالوتَ، و کانَ جالوتُ علَی الفِیلِ ، و علی رأسهِ التّاجُ و فی [جَبهَتِهِ] (2) یاقوتٌ یَلمَعُ نُورُهُ ، و جُنودُهُ بَینَ یَدَیهِ ، فأخَذَ داوودُ مِن تلکَ الأحجارِ حَجَرا فرَمی بهِ فی مَیمَنَةِ جالوتَ فمَرَّ فی الهَواءِ و وَقَعَ علَیهِم فانهَزَموا ، و أخَذَ حَجَرا آخَرَ فرمی بهِ فی مَیسَرَةِ جالوتَ فوَقعَ علَیهِم فانهَزَموا ، و رمی جالوتَ بحَجَرٍ ثالِثٍ فصَکَّ (3) الیاقُوتَةَ فی جَبهَتِه و وصَلَ إلی دِماغهِ و وَقَعَ إلَی الأرضِ مَیِّتا ، فَهُو قَولُهُ : «فَهَزَمُوهُم بإذْنِ اللّهِ و قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ ......... » . (4)

تفسیر القمّی :پدرم از حسن بن خالد از امام رضا علیه السلام برایم نقل کرد که : «سکینه» یک باد بهشتی بود که چهره ای چون چهره انسان داشت. هرگاه صندوق میان صفوف مؤمنان و کافران گذاشته می شد، اگر شخصی از آن جلو می زد برنمی گشت تا اینکه یا کشته شود یا پیروز و هر که از آن باز پس می نشست کافر می شد و رهبر او را می کشت. پس خداوند به پیامبرشان وحی کرد که تنها کسی جالوت را می کشد که زره موسی بر تن او راست آید و او مردی است از فرزندان لاوی بن یعقوب علیه السلام به نام داوود پسر آسی. آسی چوپان بود و ده پسر داشت که کوچکترین آنان داوود بود. هنگامی که طالوت بنی اسرائیل را برای جنگ با جالوت فراخواند، به آسی نیز پیغام داد که فرزندانت را حاضر کن. پس چون حاضر شدند، یکایک آنان را پیش خواند و زره موسی را بر تنشان پوشاند. برای برخی بزرگ بود و برای برخی دیگر کوتاه. لذا به آسی گفت : آیا پسر دیگری هم داری؟ پاسخ داد : آری، کوچکترینشان را در رمه گوسفندان گذاشته ام تا آنها را بچراند. طالوت او را خواست. در راه که می آمد با خود فلاخنی داشت. سه پاره سنگ در راهش او را ندا دادند که : ای داوود! ما را برگیر. او نیز آنها را در توبره اش نهاد. داوود مردی دلاور و نیرومند بود و چون نزد طالوت آمد، زره موسی را به او پوشاند و دید که اندازه اوست. پس طالوت با سپاهیان بیرون شد. پیامبرشان به آنان گفت : ای بنی اسرائیل! «خداوند شما را در این بیابان به نهری می آزماید». هر کس از آن نهر بیاشامد از حزب خدا نیست و هر که از آن نیاشامد و تنها مُشتی آب از آن بردارد، از حزب خداست. چون بنی اسرائیل به نهر رسیدند، خداوند آزادشان گذاشت تا هر یک از آنان مُشتی آب بردارد امّا «جز اندکی از ایشان، بقیه از آن نهر نوشیدند». تعداد کسانی که آب نوشیدند شصت هزار نفر بودند و این، همچنان که خداوند فرموده، امتحانی بود که بنی اسرائیل با آن آزمایش شدند.

از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود : آن تعدادِ اندکی که آب ننوشیدند و کف آبی هم برنداشتند، سیصد و سیزده نفر بودند. هنگامی که بنی اسرائیل از رود گذشتند و چشمشان به سپاه جالوت افتاد، کسانی که از نهر آب نوشیده بودند گفتند : «امروز ما یارای مقابله با جالوت و سپاه او را نداریم» و کسانی که نیاشامیده بودند گفتند : «پروردگارا! بر دل های ما شکیبایی فرو ریز و گام هایمان را استوار بدار و ما را بر کافران پیروز گردان». در این هنگام داوود علیه السلام جلو آمد تا آنکه رو به روی جالوت ایستاد.

جالوت سوار بر فیل بود و تاجی به سر داشت که بر پیشانی آن یاقوتی می درخشید و سپاهیانش مقابل او صف کشیده بودند. داوود یکی از آن سه سنگ را برداشت و به جناح راست سپاه جالوت پرتاب کرد. سنگ در هوا چرخید و روی آنان افتاد و همه گریختند. داوود سنگ دوم را بیرون آورد و به سمت جناح چپ سپاه جالوت پرت کرد و سنگ در میان آنان افتاد و گریختند. سنگ سوم را به طرف جالوت انداخت که به دانه یاقوتی که در پیشانی[تاج] او بود خورد و آن را شکافت و به مغزش رسید و جنازه اش نقش بر زمین شد. این است سخن خداوند متعال که فرمود : «پس، به اذن خدا آنان را شکست دادند و داوود، جالوت را کشت ......... ».

ص :454


1- فی نسخة «اشی» و فی اُخری «اسی» و کذا فیما بعده ، و فی تاریخ الیعقوبیّ و الطبریّ و العرائس و المحبّر و مجمع البیان «إیشا» کما فی المتن ، و فی قاموس التوراة «یسّا» . (کما فی هامش بحار الأنوار : 13/440) .
2- ما بین المعقوفین نقلناه من بحار الأنوار .
3- صَکَّ : ضَرَب : (الصحاح : 4/1596) .
4- تفسیر القمّی : 1/82 .

ص :455

ص :456

بحار الأنوار عن ابن الأثیرِ فی الکامل :لَمّا انقَطَعَ إلیاسُ عن بَنی إسرائیلَ بَعَثَ اللّهُ الیَسَعَ ، فکانَ فیهِم ما شاءَ اللّهُ ثُمَّ قَبَضَهُ اللّهُ ......... إلی أن بَعَثَ اللّهُ إشمویلَ ، و مَلَکَهُم طالوتُ وَ رَدَّ علَیهِمُ التّابوتَ ، و کانَت مُدَّةُ ما بَینَ وَفاةِ یُوشعَ إلی أن رَجَعَتِ النُّبُوّةُ إلی إشمویلَ أربعمِائةِ سَنَةٍ و سِتِّینَ سَنةً .

و کانَ مِن خَبَرِ إشمویلَ أنّ بَنی إسرائیلَ لَمّا طالَ علَیهِمُ البَلاءُ و طَمِعَ فیهمُ الأعداءُ ......... فدَعَوا اللّهَ أن یَبعَثَ لَهُم نَبیّا یُقاتِلونَ مَعَهُ ، و کانَ سِبطُ النُّبُوّةِ هَلَکوا فلَم یَبقَ مِنهُم غیرُ امرأةٍ حُبلی ......... فوَلَدَت غُلاما سَمَّتهُ إشمویلَ ، و مَعناهُ : سَمِعَ اللّهُ دُعائی . (1)

بحار الأنوار_ به نقل از ابن اثیر در الکامل _: پس از آنکه الیاس از میان بنی اسرائیل رفت، خداوند یَسَع را فرستاد و او تا زمانی که خدا خواست در میان آنان به سر برد و سپس از دنیا رفت ......... تا آن که خداوند اِشمویل را فرستاد و طالوت را پادشاه آنان کرد و صندوق را به ایشان بازگرداند. از وفات یوشع تا رسیدن نبوّت به اشمویل 460 سال فاصله شد.

از جمله داستان های اشمویل این است که چون روزگار سختی و بلا بر بنی اسرائیل به درازا کشید و دشمنان به [نابودی] آنان طمع بستند ......... از خداوند خواستند برایشان پیامبری بفرستد تا در کنار او بجنگند. خاندان نبوّت همگی از بین رفته بودند و از آنها تنها یک زن حامله باقی مانده بود ......... آن زن پسری به دنیا آورد و نامش را اِشمویل گذاشت که به معنای «خدا دعایم را شنید» است.

ص :457


1- بحار الأنوار : 13/452 .

ص :458

19 - داوودعلیه السلام

19 - داوودعلیه السلام

اشاره

(1)

(2)

ص :459


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 14 / 1 «أبواب قصص داوود علیه السلام ». بحار الأنوار : 14 / 33 باب 3 «ما اُوحی إلی داوود علیه السلام ». کنز العمّال : 11 / 493 «داوود علیه السلام ». بحار الأنوار : 14 / 19 باب 2 «قصّة داوود و اُوریا علیهما السلام».
2- انظر: الصبر : باب 2142.

3743 - داوودُ علیه السلام
3743 - داوودعلیه السلام

الکتاب :

«اصْبِرْ عَلَی مَا یَقُولُونَ وَ اذْکُرْ عَبْدَنَا داوُدَ ذَا الْأَیْدِ إِنَّهُ أوَّابٌ * ......... یَا دَاوُدُ إِنَّا جَعَلْنَاکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوَی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا نَسُوا یَوْمَ الْحِسَابِ» . (1)

«وَ لَقَدْ کَتَبْنَا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ» . (2)

(3)

الحدیث :

بحار الأنوار :رُویَ أنّ اللّهَ أوحی إلی داوودَ علیه السلام : مَن أحَبَّ حَبیبا صَدَّقَ قَولَهُ ، و مَن أنِسَ بحَبیبٍ قَبِلَ قَولَهُ و رَضِیَ فِعلَهُ ، و مَن وَثِقَ بحَبیبٍ اعتَمَدَ علَیهِ ، و منِ اشتاقَ إلی حَبیبٍ جَدَّ فی السَّیرِ إلَیهِ . یا داوودُ ، ذِکری للذّاکِرینَ ، و جَنَّتی للمُطِیعینَ ، و زیارَتی للمُشتاقِینَ،و أنا خاصّهٌ للمُحِبِّین. (4)

3743

داوود علیه السلام

قرآن :

«بر آنچه می گویند صبر کن و داوود، بنده ما را که دارای امکانات [متعدد] بود به یاد آور. آری او بسیار بازگشت کننده [به سوی خدا] بود ......... ای داوود! ما تو را در روی زمین خلیفه گردانیدیم. پس میان مردم به حق داوری کن و زنهار از هوس پیروی مکن که تو را از راه خدا به در کند. در حقیقت کسانی که از راه خدا به در می روند، به سزای آنکه روز حساب را فراموش کرده اند، عذابی سخت خواهند داشت».

«هر آینه، در زبور پس از تورات نوشتیم که زمین را بندگان شایسته ما به ارث خواهند برد».

حدیث :

بحار الأنوار :روایت است که خداوند به داوود علیه السلام وحی کرد : هر کس حبیبی را دوست بدارد، سخنش را باور می کند و هر کس به حبیبی انس گیرد، گفتارش را می پذیرد و کردارش را می پسندد و هر کس به حبیبی اعتماد کند، به او تکیه می کند و هرکه مشتاق حبیبی باشد، در رفتن به سوی او می کوشد. ای داوود! یاد من، از آنِ یاد کنندگان است و بهشت من، از آنِ فرمانبرداران و دیدارم از آنِ مشتاقان و خودم ویژه دوستداران و عاشقان هستم.

ص :460


1- ص : 17 _ 26 .
2- الأنبیاء : 105 .
3- (انظر) النساء : 163 ، الإسراء : 55 ، المائدة : 78 ، 79، الأنعام : 84 ، الأنبیاء : 78 _ 80 ، النمل : 15 ، سبأ : 10 ، 11 .
4- بحار الأنوار: 14/40/23.

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أوحی اللّهُ عَزَّ و جلَّ إلی داوودَ علیه السلام : یا داوودُ ، کما لا تَضیقُ الشَّمسُ علی مَن جَلَسَ فیها کذلکَ لا تَضیقُ رَحمَتی علی مَن دَخَلَ فیها ، و کما لا تَضُرُّ الطِّیرَةُ مَن لا یَتَطیَّرُ مِنها کذلکَ لا یَنجو مِن الفِتنَةِ المُتَطَیِّرونَ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :کانَ داوودُ أعبَدَ البَشَرِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :کانَ النّاسُ یَعودُونَ داوودَ و یَظُنّونَ أنّ بهِ مَرَضا ، و ما بهِ إلاّ شِدَّةُ الخَوفِ مِن اللّهِ تعالی . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أوحَی اللّهُ عَزَّ و جلَّ إلی داوودَ علیه السلام : إنّکَ نِعمَ العَبدُ لَولا أنّکَ تأکُلُ مِن بَیتِ المالِ و لا تَعمَلُ بِیَدِکَ شیئا . قالَ : فبَکی داوودُ علیه السلام ، فأوحَی اللّه عَزَّ و جلَّ إلَی الحَدیدِ : أنْ لِنْ لِعَبدی داوودَ ، فلانَ ، فألانَ اللّهُ تعالی لَهُ الحَدیدَ ، فکانَ یَعمَلُ کلَّ یَومٍ دِرعا فیَبیعُها بألفِ دِرهَمٍ ، فعَمِلَ علیه السلام ثلاثَمِائةٍ و سِتّینَ دِرعا فباعَها بثلاثِمِائةٍ و سِتِّینَ ألفا ، و استَغنی عن بَیتِ المالِ . (4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عزّ و جلّ به داوود علیه السلام وحی فرمود : ای داوود! همچنان که آفتاب بر کسی که در آن بنشیند تنگ نمی آید، رحمت من نیز بر کسی که به آن درآید تنگ نیست و همچنان که فال بد به کسی که فال بد نزند زیان نمی رساند، کسانی هم که فال بد می زنند از فتنه نجات نیابند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :داوود، عابدترین انسان ها بود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مردم خیال می کردند داوود دچار بیماری است و به عیادت او می رفتند، حال آنکه او را چیزی نبود مگر شدت ترس از خداوند متعال.

امام علی علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ به داوود علیه السلام وحی کرد : تو چه بنده خوبی بودی اگر نبود که از بیت المال می خوری و با دست خود هیچ کاری نمی کنی. داوود علیه السلام گریست. پس خداوند عزّ و جلّ به آهن وحی کرد : برای بنده ام، داوود نرم شو. پس آهن نرم شد ، البته خداوند متعال آهن را برای او نرم کرد. از آن پس، داوود روزی یک زره می بافت و آن را به هزار درهم می فروخت. او 360 زره بافت و آنها را به 360 هزار درم فروخت و از بیت المال بی نیاز شد.

ص :461


1- . الأمالی للصدوق: 382/487.
2- کنز العمّال : 32322 .
3- . کنز العمّال : 32323 .
4- کتاب من لا یحضره الفقیه : 3/162/3594 .

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :و أمّا داوودُ فمَلَکَ ما بَینَ الشّاماتِ إلی بلادِ إصطَخرَ ، و کذلکَ کانَ مُلکُ سُلَیمانَ . (1)

عنه علیه السلام :إنّ داوودَ النَّبیَّ علیه السلام کانَ ذاتَ یَومٍ فی مِحرابِهِ إذ مَرَّتْ بهِ دُودَةٌ حَمراءُ صَغیرَةٌ تَدِبُّ حتّی انتَهَت إلی مَوضِعِ سُجودِهِ ، فنَظَرَ إلَیها داوودُ و حَدَّثَ فی نَفسِهِ : لِمَ خُلِقَت هذِهِ الدُّودَةُ ؟ فأوحَی اللّهُ إلَیها : تَکَلَّمی ، فقالَت لَهُ : یا داوودُ ، هَل سَمِعتَ حِسِّی أو اسْتَبَنتَ علی الصَّفا أثَری ؟ فقالَ لَها داوودُ : لا . قالَت : فإنّ اللّهَ یَسمَعُ دَبیبِی و نَفَسی و حِسِّی و یَری أثَرَ مَشیِی ، فاخفِضْ مِن صَوتِکَ ! (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ اللّهَ تبارکَ و تعالی أوحی إلی داوودَ علیه السلام : ما لِی أراکَ وَحدانا ؟ قالَ : هَجَرتُ النّاسَ و هَجَرونی فیکَ . قالَ : فَما لِی أراکَ ساکِتا ؟ قالَ : خَشیَتُکَ أسکَتَتنی . قالَ : فَما لِی أراکَ نَصِبا ؟ قالَ : حُبُّکَ أنصَبَنی. قالَ : فما لِی أراکَ فَقیرا و قَد أفَدتُکَ ؟ قالَ : القِیامَ بحَقِّکَ أفقَرَنی . قالَ : فَما لِی أراکَ مُتَذَلِّلاً ؟ قالَ : عَظیمُ جَلالِکَ الّذی لا یُوصَفُ ذَلّلَنی ، و حقَّ ذلکَ لکَ یا سیّدی . قالَ اللّهُ جَلّ جَلالُهُ: فأبشِرْ بالفَضلِ مِنِّی، فَلَکَ ما تُحِبُّ یَومَ تَلقانی ، خالِطِ النّاسَ و خالِقهُم بأخلاقِهِم و زایلْهُم فی أعمالِهِم تَنَلْ ما تُریدُ مِنّی یَومَ القِیامَةِ . (3)

امام باقر علیه السلام :داوود بر سرزمین های میان شامات تا بلاد اصطخر پادشاهی کرد و قلمرو پادشاهی سلیمان نیز چنین بود.

امام باقر علیه السلام :داوود نبی _ صلوات اللّه علیه _ روزی در محراب خود بود که ناگاه کِرم قرمز رنگ کوچکی از کنارش گذشت و رفت تا به محل سجده او رسید. داوود به آن نگاهی کرد و در دلش گفت : این کرم چرا آفریده شده است؟ خداوند به آن کرم وحی کرد : سخن بگو. پس، کرم به داوود گفت : ای داوود! آیا صدای پای مرا شنیده ای یا رد پایم را بر تخته سنگ دیده ای؟ داوود گفت : نه. کرم گفت : امّا خداوند صدای جنبیدن و نفس زدن و حرکت مرا می شنود و رد پایم را می بیند. پس، صدایت را پایین بیاور.

امام صادق علیه السلام :خدای تبارک و تعالی به داوود علیه السلام وحی فرمود : چه شده است که تو را تنها می بینم؟ عرض کرد : به خاطر تو، مردم را ترک کرده ام و آنان نیز مرا ترک کرده اند. فرمود: چه شده است که تو را خاموش می بینم؟ عرض کرد : ترس از تو، مرا خاموش ساخته است. فرمود : چه شده است که تو را رنجور می بینم؟ عرض کرد : عشق و محبت تو، مرا رنجور ساخته است. فرمود : چه شده است که تو را فقیر می بینم، حال آنکه تو را بهره مند ساخته ام؟ عرض کرد : گزاردن حقّ تو، مرا فقیر کرده است.فرمود : چه شده است که تو را خوار می بینم؟ عرض کرد : عظمت وصف ناشدنی جلال تو، مرا خوار کرده است و این حق توست ای آقای من! خداوند جل جلاله فرمود : پس، مژده بادا تو را به فضل من. در آن روز که مرا ملاقات کنی، هرچه دوست داشته باشی به تو بخشم. با مردم بیامیز و با اخلاق آنان بساز، امّا در اعمال و کردارشان با آن همراهی مکن تا روز قیامت بدان چه از من خواهی دست یابی.

ص :462


1- الخصال : 248/110 .
2- بحار الأنوار : 14/17/29 .
3- الأمالی للصدوق : 263/280 .

عنه علیه السلام :أوحَی اللّهُ عَزَّ و جلَّ إلی داوودَ علیه السلام : یا داوودُ ؛ بِی فافرَحْ ، و بذِکری فتَلَذَّذْ ، و بِمُناجاتی فتَنَعَّمْ ، فعَن قلیلٍ اُخَلِّی الدّارَ عنِ الفاسِقینَ ، و أجعَلُ لَعنَتی علَی الظّالمینَ . (1)

عنه علیه السلام :إنّ اللّهَ تعالی أوحی إلی داوودَ علیه السلام : أنْ بَلِّغْ قَومَکَ أنّه لَیس مِن عَبدٍ مِنهُم آمُرُهُ بطاعَتی فیُطیعُنی إلاّ کانَ حَقّا علَیَّ أن اُعینَهُ علی طاعَتی ، فإنْ سَألَنی أعطَیتُهُ ، و إنْ دَعانی أجَبتُهُ ، و إنِ اعتَصَمَ بِی عَصَمتُهُ ، و إنِ استَکفانی کَفَیتُهُ ، و إن تَوَکَّلَ علَیَّ حَفِظتُهُ ، و إن کادَهُ جَمیعُ خَلقی کِدتُ دُونَهُ . (2)

امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ به داوود علیه السلام وحی فرمود : ای داوود! به من خوش باش و از یاد من لذّت ببر و از نعمت مناجات با من برخوردار شو؛ زیرا به زودی خانه را از گنهکاران خالی کنم و لعنتم را بر ستمگران قرار دهم.

امام صادق علیه السلام :خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی فرمود : این پیام را به قومت ابلاغ کن که هیچ بنده ای از آنان نیست که او را به فرمانبری از خود فرمانش دهم و فرمانم ببرد، مگر اینکه بر من است تا او را در راه طاعت خود یاری رسانم. پس اگر از من چیزی بخواهد، به او عطا کنم و اگر مرا بخواند جوابش دهم و اگر به من پناه آورد، پناهش دهم و اگر از من بی نیازی بخواهد، او را بی نیاز گردانم و اگر به من توکّل کند، او را حفظ و نگهداری کنم و اگر همه آفریدگانم بر ضد او دسیسه کنند، من مکر خود را به سود او به کار برم.

ص :463


1- روضة الواعظین : 505 .
2- قصص الأنبیاء : 198/251 .

عنه علیه السلام :قال داوودُ النبی علیه السلام : لَأعبُدَنَّ اللّهَ الیَومَ عِبادَةً و لَأقرَأنَّ قِراءةً لَم أفعَلْ مِثلَها قَطُّ ! فدَخَلَ مِحرابَهُ ففَعَلَ ، فلَمّا فَرَغَ مِن صَلاتهِ إذا هُو بِضِفدَعٍ فی المِحرابِ ، فقالَ لَهُ : یا داوودُ ، أعجَبَکَ الیَومَ ما فَعَلتَ مِن عِبادَتِکَ و قِراءتِکَ ؟ فقالَ : نَعَم ، فقالَ : لا یُعجِبَنّکَ ، فإنّی اُسَبِّحُ اللّهَ فی کُلِّ لَیلَةٍ ألفَ تَسبیحَةٍ یَتشَعَّبُ لِی مَعَ کلِّ تَسبیحَةٍ ثَلاثَةُ آلافِ تَحمیدَةٍ ، و إنّی لَأکونُ فی قَعرِ الماءِ فیُصَوِّتُ الطَّیرُ فی الهَواءِ فأحسَبُهُ جائعا فأطفُو لَهُ علَی الماءِ لِیأکُلَنی و ما لِی ذَنبٌ . (1)

بحار الأنوار :رُوِیَ أنّ داوودَ علیه السلام خَرَجَ مُصحِرا مُنفَرِدا ، فأوحَی اللّهُ إلَیهِ : یا داوودُ ، ما لِی أراکَ وَحدانِیّا ؟ فقالَ : إلهی اشتَدَّ الشَّوقُ مِنّی إلی لِقائکَ ، و حالَ بَینی و بَینَ خَلقِکَ . فأوحَی اللّهُ إلَیهِ : ارجِعْ إلَیهِم فإنّکَ إن تأتِنی بعَبدٍ آبِقٍ اُثبِتْکَ فی اللَّوحِ حَمیدا . (2)

بحث روائیّ:

روی فی الدرّ المنثور بطریق عن أنس و عن مجاهد و السدّی و بعدّة طرق عن ابن عبّاس قصّة دخول الخصم علی داوود علیه السلام علی اختلاف ما فی الروایات . و روی مثلها القمّی فی تفسیره و رواها فی العرائس و غیره ، و قد لخّصها فی مجمع البیان کما یأتی :

إنّ داوود کان کثیر الصلاة فقال : یا ربّ فضّلتَ علیَّ إبراهیم فاتّخذتَه خلیلاً، و فضّلتَ علیَّ موسی فکلّمتَه تکلیما ، فقال : یا داوود ! إنّا ابتلیناهم بما لم نَبتلِک بمثله فإن شئت ابتلیتک ، فقال : نعم یا ربّ فابتلِنی .

فبینا هو فی محرابه ذات یوم إذ وقعت حمامة، فأراد أن یأخذها فطارت إلی کُوّة المحراب ، فذهب لیأخذها فاطّلع من الکوّة فإذا امرأة اُوریا بن حیّان تغتسل فهواها و هَمَّ بتزویجها ، فبعث باُوریا إلی بعض سرایاه و أمر بتقدیمه أمام التابوت الذی فیه السکینة ، (3) ففعل ذلک و قتل .

فلمّا انقضت عدّتها تزوّجها و بنی بها فولد له منها سلیمانُ ، فبینا هو ذات یوم فی محرابه إذ دخل علیه رجلان ففزع منهما ، فقالا : لا تَخفْ خصمان بغی بعضنا علی بعض _ إلی قوله : _ و قلیل ما هم ، فنظر أحد الرجلین إلی صاحبه ثمّ ضحک ، فتنبّه داوود علی أنّهما ملکان بعثهما اللّه إلیه فی صورة خصمَین لیُبَکِّتاه علی خطیئته ، فتاب و بکی حتّی نبت الزرع من کثرة دموعه .

ثمّ قال فی المجمع _ و نعم ما قال _ : إنّه ممّا لا شبهة فی فساده ؛ فإنّ ذلک ممّا یقدح فی العدالة ، فکیف یجوز أن یکون أنبیاء اللّه _ الذین هم اُمناؤه علی وحیه و سفراؤه بینه و بین خلقه _ بصفة من لا تقبل شهادته و علی حالة تنفر عن الاستماع إلیه و القبول منه.

أقول : و القصّة مأخوذة من التوراة ، غیر أنّ التی فیها أشنع و أفظع ، فعُدِّلت بعض التعدیل علی ما سیلوح لک .

ففی التوراة ما ملخّصه : و کان فی وقت المساء أنّ داوود قام عن سریره و تمشّی علی سطح بیت الملک ، فرأی من علی السطح امرأة تستحمّ ، و کانت المرأة جمیلة المنظر جدّا ، فأرسل داوود و سأل عن المرأة فقیل : إنّها بتشبعُ امرأة اُوریا الحِثی ، فأرسل داوود رُسُلاً و أخذها ، فدخلت علیه فاضطجع معها و هی مطهّرة من طمثها ، ثمّ رجعت إلی بیتها و حبلت المرأة فأرسلت و أخبرت داوود أنّها حُبلی .

و کان اُوریا فی جیش لداوود یحاربون بنی عمون ، فکتب داوود إلی یوآب أمیر جیشه یأمره بإرسال اُوریا إلیه ، و لمّا أتاه و أقام عنده أیّاما کتب مکتوبا إلی یوآب و أرسله بید اُوریا ، و کتب فی المکتوب یقول : اجعلوا اُوریا فی وجه الحرب الشدیدة و ارجعوا من ورائه فیضرب و یموت ، ففعل به ذلک فقتل ، و اُخبر داوود بذلک .

فلمّا سمعت امرأة اُوریا أنّه قد مات ندبت بعلها ، و لمّا مضت المناحة أرسل داوود و ضمّها إلی بیته و صارت له امرأة و ولدت له ابنا ، و أمّا الأمر الذی فعله داوود فقبُح فی عینَی الربّ .

فأرسل الربّ ناثان النبیَّ إلی داوود ، فجاء إلیه و قال له : کان رجلان فی مدینة واحدة واحد منهما غنیّ و الآخر فقیر ، و کان للغنیّ غنم و بقر کثیرة جدّا ؛ و أمّا الفقیر فلم یکن له شیء إلاّ نعجة واحدة صغیرة قد اقتناها و ربّاها ، فجاء ضیف إلی الرجل الغنیّ فعفا أن یأخذ من غنمه و من بقره لیهیّئ للضیف الذی جاء إلیه ، فأخذ نعجة الرجل الفقیر و هیّأ لضیفه ، فحمی غضب داوود علی الرجل جدّا، و قال لنا ثان : حیّ هو الربّ ؛ إنّه یقتل الرجل الفاعل ذلک و تردّ النعجة أربعةَ أضعاف ؛ لأنّه فعل هذا الأمر و لأنّه لم یشفق .

فقال ناثان لداوود : أنت هو الرجل یعاتبک الربّ و یقول : ساُقیم علیک الشرّ من بیتک ، و آخذ نساءک أمام عینیک و اُعطیهنّ لقریبک فیضطجع معهنّ قدّام جمیع إسرائیل و قدّام الشمس ؛ جزاءً لما فعلت باُوریا و امرأته .

فقال داوود لنا ثان : قد أخطأت إلَی الربّ ، فقال ناثان لداوود : الربّ أیضا قد نقل عنک خطیئتک ، لا تموت غیر أنّه من أجل أنّک قد جعلت بهذا الأمر أعداء الربّ یشمتون فالابن المولود لک من المرأة یموت ، فأمرض اللّه الصبیّ سبعة أیّام ثمّ قبضه ثمّ ولدت مرأة اُوریا بعده لداوود ابنه سلیمان . (4)

و فی العیون فی باب مجلس الرّضا عند المأمون مع أصحاب الملل و المقالات : قالَ الرِّضا علیه السلام لابنِ جَهمٍ : و أمّا داوودُ فما یَقولُ مَن قَبلَکُم فیهِ ؟ قالَ : یقولونَ : إنّ داوودَ کانَ یُصَلّی فی مِحرابهِ إذ تَصَوَّرَ لَهُ إبلیسُ علی صُورةِ طَیرٍ أحسَنَ ما یکونُ مِن الطُّیورِ ، فقَطَعَ داوودُ صَلاتَهُ و قامَ یأخُذُ الطَّیرَ إلَی الدارِ فخَرَجَ فی إثرِهِ فطارَ الطَّیرُ إلَی السَّطحِ ، فصَعِدَ فی طَلَبِهِ فسَقَطَ الطَّیرُ فی دارِ اُوریا ابنِ حَیّانَ ، فاطَّلَعَ داوودُ فی إثرِ الطَّیرِ فإذا بامرأةِ اُوریا تَغتَسِلُ ، فلمّا نَظَرَ إلَیها هَواها و کانَ قد أخرَجَ اُوریا فی بَعضِ غَزَواتِهِ ، فکَتَبَ إلی صاحِبِهِ أن قَدِّمْ اُوریا أمامَ التابوتِ ، فقَدَّمَ فظَفرَ اُوریا بالمُشرکینَ فصَعُبَ ذلکَ علی داوودَ ، فکَتَبَ إلیهِ ثانیةً أن قدِّمْهُ أمامَ التابوتِ فقُدّمَ فقُتِلَ اُوریا، و تَزَوّجَ داوودُ بامرأتهِ.

قالَ : فضَرَبَ الرِّضا علیه السلام یَدَهُ علی جَبهَتهِ و قالَ : إنّا للّهِ و إنّا إلَیهِ راجِعونَ ! لَقَد نَسَبتُم نَبیّا مِن أنبیاءِ اللّهِ إلَی التهاونِ بِصَلاتِهِ حتّی خَرَجَ فی إثرِ الطَّیرِ ، ثُمَّ بالفاحِشَةِ ، ثُمّ بالقَتلِ !

فقالَ : یا ابنَ رسولِ اللّهِ ، ما کانَت خَطیئتُهُ ؟ فقالَ : وَیحَکَ ! إنّ داوودَ علیه السلام إنّما ظَنَّ أنّهُ ما خَلَقَ اللّهُ خَلقا هو أعلَمُ مِنهُ ، فبَعَثَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ إلَیهِ المَلَکَینِ فسَوّرا المِحرابَ ، فقالَ : «خَصْمانِ بَغی بعْضُنا علی بَعضٍ فاحْکُمْ بَینَنا بالحَقِّ و لا تشْطِطْ و اهْدِنا إلی سَواءِ الصِّراطِ * إنّ هذا أخی لَهُ تِسْعٌ و تِسْعونَ نَعْجَةً و لی نَعْجَةٌ واحِدَةٌ فقالَ اکفِلْنیها و عَزَّنی فی الخِطابِ» فعَجَّلَ داوودُ علَی المدّعی علیهِ فقالَ : «لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعْجَتِکَ إلی نِعاجِهِ» (5) و لم یَسألِ المُدَّعیَ البَیِّنَةَ علی ذلکَ ، و لم یُقبِلْ علَی المُدَّعی علَیهِ فیقولُ لَهُ : ما تَقولُ ؟ فکانَ هذا خَطیئَةُ رَسمِ الحُکمِ لا ما ذَهَبتُم إلَیهِ ، أ لا تَسمَعُ اللّهَ عَزَّ و جلَّ یَقولُ : «یا داوودُ إنّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فی الأرْضِ فاحْکُمْ بَینَ النّاسِ بِالحَقِّ ......... » (6) إلی آخِرِ الآیةِ .

فقالَ : یا ابنَ رسولِ اللّهِ ، قِصَّتُهُ مع اُوریا ؟ قالَ الرِّضا علیه السلام : إنّ المرأةَ فی أیّامِ داوودَ کانَت إذا ماتَ بَعلُها أو قُتِلَ لا تَتَزوّجُ بَعدَهُ أبدا ، فأوّلُ مَن أباحَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ لَهُ أن یَتَزوّجَ بامرأةٍ قُتلَ بَعلُها داوودُ علیه السلام ، فتَزَوّجَ بامرأةِ اُوریا لمّا قُتِلَ و انقَضَت عِدَّتُها ، فذلکَ الذی شَقَّ علَی الناسِ مِن قَتلِ اُوریا .

و فی الأمالی للصدوق بإسناده إلی أبی عبدِ اللّهِ علیه السلام أنّه قالَ لعَلقَمةَ : إنّ رِضا الناسِ لا یُملَکُ و ألسِنَتَهُم لا تُضبَطُ ، أ لَم یَنسِبوا داوودَ علیه السلام إلی أنّه تَبِعَ الطَّیرَ حتّی نَظَرَ إلَی امرأةِ اُوریا فهواها ، و أنّه قَدَّمَ زَوجَها أمامَ التابوتِ حَتّی قُتِلَ ثُمّ تَزَوّجَ بها ؟! ......... الحدیث . (7)

امام صادق علیه السلام :داوود علیه السلام گفت : امروز خدا را چنان عبادتی کنم و چنان قرائتی بخوانم که هرگز چنان نکرده باشم. پس به محراب خود رفت و چنان کرد [که گفت]. چون نمازش را به پایان برد، ناگاه چشمش به قورباغه ای در محراب افتاد. آن قورباغه به او گفت : ای داوود! عبادت و قرائتی که امروز به جای آوردی تو را خوش آمد؟ گفت : آری. قورباغه گفت : هرگز تو را به اعجاب وا ندارد؛ زیرا من در هر شب خداوند را هزار بار تسبیح می گویم که از هر تسبیحی سه هزار حمد و ستایش منشعب می شود. گاه من در قعر آب هستم و پرنده ای در هوا آواز می دهد و من به گمان اینکه او گرسنه است برایش روی آب می آیم تا مرا بخورد بی آنکه گناهی کرده باشم.

بحار الأنوار :روایت شده است که داوود علیه السلام تنها به صحرا رفت. پس خداوند به او وحی فرمود : ای داوود! چه شده است که تو را یکّه و تنها می بینم؟ عرض کرد: الهی، شوق دیدارت در من بالا گرفته و میان من و خَلقت جدایی افکنده است. خداوند به او وحی فرمود : به سوی آنان برگرد؛ زیرا اگر بنده گریز پایی را نزد من بیاوری، تو را در لوح [افراد ]ستوده ثبت می کنم.

بحثی روایی:

در الدرّ المنثور به یک طریق از انس و مجاهد و سُدّی و به چند طریق از ابن عباس، داستان مراجعه دو متخاصم به داوود علیه السلام ، با اختلاف در روایات، نقل شده است. قمی نیز نظیر آن را در تفسیر خود روایت کرده و در العرائس و کتب دیگر هم روایت شده است. صاحب مجمع البیان خلاصه این روایت را به این شرح آورده است :

داوود زیاد نماز می خواند. روزی گفت : خدایا! ابراهیم را بر من برتری دادی و او را خلیل خود کردی! موسی را بر من برتری دادی و با او سخن گفتی! خداوند فرمود : ای داوود! ما آنها را به چیزهایی آزمودیم که تو را به مانند آن نیازموده ایم. اگر بخواهی تو را هم می آزماییم. داوود گفت : آری ای خدا! مرا هم بیازما.

روزی داوود در محراب خود بود که ناگهان کبوتری افتاد. خواست آن را بگیرد، امّا کبوتر به روزنه محراب پرید. داوود رفت که آن را بگیرد، از روزنه نگاهی کرد ناگاه چشمش به زن اوریا بن حیّان که مشغول شستن بدن خود بود افتاد و عاشق او شد و تصمیم گرفت با او ازدواج کند. لذا اوریا را به یکی از جنگ ها فرستاد و دستور داد تا او پیشاپیش صندوقی که در آن سکینه بود، حرکت کند. (8) و او چنین کرد و کشته شد.

بعد از آنکه عِدّه زن اوریا به سر آمد، داوود او را به زنی گرفت و با وی همبستر شد و سلیمان به دنیا آمد. روزی در محرابش بود که دو مرد بر او وارد شدند. داوود از آنها در هراس شد. آن دو گفتند : مترس، ما دو نفر متخاصم هستیم که یکی از ما به دیگری زور گفته است ، اکنون در میان ما بحق داوری کن و ستم روا مدار و ما را به راه راست هدایت کن . این برادر من است ؛ او نود و نه میش دارد و من یکی بیش ندارم ، اما او اصرار می کند که این یکی را هم به من وا گذار _ تا آنجا که می فرماید _ و ایشان اندکند. آن گاه یکی از آن دو مرد به رفیقش نگاهی کرد و خندید. داوود متوجّه شد که آنها دو فرشته اند که خداوند به صورت دو متخاصم نزد او فرستاده است، تا او را محکوم و به خطای داوریش آگاه سازند. داوود توبه کرد و چندان گریست که از کثرت اشک هایش گیاه رویید.

سپس مؤلّف مجمع البیان می گوید _ و چه خوب می گوید _ که در نادرستی این داستان شکّی نیست؛ زیرا چنین چیزی به عدالت خدشه وارد می کند. چگونه ممکن است انبیای الهی، که امینان وحی او و سفیران میان او و خلقش هستند، متّصف به صفت کسی باشند که شهادتش پذیرفته نمی شود و حالتی داشته باشند که مردم از شنیدن و پذیرفتن سخنان آنان گریزان شوند.

این داستان از تورات گرفته شده، با این تفاوت که در تورات به گونه ای زشت تر و زننده تر آمده است ولی در روایات اسلامی اندکی حکّ و اصلاح شده است.

آنچه در تورات آمده به طور خلاصه چنین است : عصر بود که داوود از تخت خود برخاست و بر بالای کاخ خود به قدم زدن پرداخت. از روی بام زن بسیار زیبایی را دید که خود را می شوید. داوود کسی را فرستاد تا درباره آن زن پرس و جو کند. به او گفته شد : او بتشبع، همسر اوریای حِثی است. داوود عدّه ای را فرستاد که او را گرفتند و نزد وی آوردند و داوود با او که در روزهای پاکی [و آمادگی بارداری ] بود همبستر شد و وی چون به خانه خود برگشت معلوم شد که حامله شده، پس پیغام فرستاد و به داوود خبر داد که حامله شده است.

اوریا در سپاهی بود که داوود برای جنگ با بنی عمون فرستاده بود. داوود به یوآب، فرمانده سپاه خود، نامه ای نوشت و به او دستور داد اوریا را به نزد وی روانه کند.اوریا نزد داوود آمد و چند روزی پیش وی ماند. داوود نامه ای به یوآب نوشت و آن را به دست اوریا فرستاد. در آن نامه نوشته بود : اوریا را پیشاپیش جنگ سخت روانه کنید و خودتان از پشت سر او برگردید تا ضربه بخورد و بمیرد. یوآب این کار را کرد و اوریا کشته شد و خبر کشته شدنش به داوود رسید.

وقتی همسر اوریا از کشته شدن او خبردار شد، مدتی در عزای شوهرش ماتم گرفت و پس از پایان مدّت عزاداری، داوود فرستاد و او را به خانه خود آورد و او زن وی شد و برایش پسری زایید. امّا کاری که داوود کرده بود در نظر خداوند ناپسند آمد.

و خداوند ناتان نبی را نزد داوود فرستاد و نزد وی آمده او را گفت : در شهری دو مرد بودند یکی دولتمند و دیگری فقیر و دولتمند را گوسفند و گاو بی نهایت بسیار بود. و فقیر را جز یک ماده برّه کوچک نبود که آن را خریده و پرورش داده بود و مسافری نزد آن مرد دولتمند آمد و او را حیف آمد که از گوسفندان و گاوان خود بگیرد تا به جهت مسافری که نزد وی آمده بود مهیا سازد و برّه آن مرد فقیر را گرفته برای آن مرد که نزد وی آمده بود مهیا ساخت. آن گاه خشم داوود بر آن شخص افروخته شده به ناتان گفت : به حیات خداوند قسم کسی که این کار را کرده است مستوجب قتل است. و چون که این کار را کرده و هیچ ترحّم ننموده، برّه را چهار چندان باید ردّ کند.

ناتان به داوود گفت : آن مرد تو هستی و خداوند تو را عتاب کرده می گوید : اینک، من از خانه خودت بدی را بر تو عارض خواهم گردانید و زنان تو را پیش چشم تو گرفته به همسایه ات خواهم داد و او در پیش روی تمام اسرائیل و روز روشن با آنان خواهد خوابید، به سزای آنچه با اوریا و زن او کردی. داوود به ناتان گفت : نزد خداوند گناه کرده ام. ناتان به داوود گفت : خداوند نیز گناه تو را عفو نموده است که نخواهی مرد. لیکن چون از این امر باعث کفر گفتن دشمنان خداوند شده ای، پسری نیز که آن زن برای تو زاییده است البته خواهد مرد. و خداوند پسری را که زنِ اوریا برای داوود زاییده بود مبتلا به بیماری سختی کرد و در روز هفتم طفل بمرد. پس از آن، زن اوریا برای داوود پسرش سلیمان را زایید.

در کتاب عیون اخبار الرضا علیه السلام ، در باب «مجلس امام رضا علیه السلام نزد مأمون و مباحثه اش با ارباب ادیان و عقاید» آمده است : امام رضا علیه السلام به ابن جهم فرمود : پیشینیان شما درباره داوود چه می گویند؟ ابن جهم گفت : می گویند داوود در محرابش مشغول نماز بود که ابلیس به صورت زیباترین پرنده عالم در برابرش جلوه گر شد. داوود نماز خود را قطع کرد و برخاست تا آن پرنده را بگیرد.پرنده به اندرون خانه رفت و داوود آن را دنبال کرد. پرنده روی بام پرید و داوود هم روی بام رفت. پرنده به داخل خانه اوریا بن حیان افتاد. داوود به دنبال پرنده به درون خانه نگاه کرد ناگاه چشمش به زن اوریا افتاد که مشغول شستن خود بود. همین که او را دید عاشقش شد. او قبلاً اوریا را به یکی از جنگ ها اعزام کرده بود. لذا به فرمانده لشکر خود نوشت که اوریا را پیشاپیش صندوق روانه کند. اوریا جلوتر از صندوق حرکت کرد امّا بر مشرکان پیروز شد و این امر بر داوود گران آمد. دوباره به امیر لشکرش نوشت که اوریا را همچنان جلوتر از صندوق حرکت دهد. امیر چنان کرد و اوریا کشته شد و داوود با همسر او ازدواج کرد.

راوی می گوید : امام رضا علیه السلام دستش را بر پیشانی خود زد و گفت : انا للّه و انا الیه راجعون. شما به یکی از انبیای الهی نسبت بی اعتنایی به نمازش را می دهید، به طوری که نماز را قطع می کند و در پی پرنده ای می رود و نسبت فحشا و قتل به او می دهید.

ابن جهم عرض کرد : یا بن رسول اللّه ، پس، گناه او چه بود؟ حضرت فرمود : وای بر تو! داوود خیال می کرد که خداوند آفریده ای داناتر از او خلق نکرده است. لذا خداوند عزّ و جلّ دو فرشته به نزد او فرستاد و آن دو از دیوار محراب بالا رفتند. یکی گفت : «مترس، ما دو مدّعی هستیم که یکی از ما به حق دیگری تجاوز کرد. پس به حق میان ما داوری کن و از حقّ دور مشو و ما را به راه راست راهبر باش. این شخص برادر من است. او را نود و نه میش و مرا یک میش است و می گوید : آن را به من بسپار و در گفتار بر من غالب آمده است». داوود بی آنکه از مدّعی بیّنه و شاهد بخواهد و یا رو به مُدّعی علیه کند و بگوید : تو چه می گویی؟ شتاب زده داوری کرد و گفت : «قطعاً او در مطالبه میش تو [اضافه ]بر میش های خودش، بر تو ستم کرده است». خطا و اشتباه داوود در همین بود که از راه و رسم داوری تجاوز کرد، نه آن چیزی که شما می گویید. مگر نشنیده ای که خداوند عزّ و جلّ می فرماید : «ای داوود! ما تو را در روی زمین خلیفه گردانیدیم، پس میان مردم به حق داوری کن ......... » تا آخر آیه.

ابن جهم عرض کرد : یا بن رسول اللّه ! داستان او با اوریا چیست؟ حضرت رضا علیه السلام فرمود : در زمان داوود هرگاه زنی شوهرش می مرد یا کشته می شد، آن زن دیگر حق نداشت ازدواج کند. و نخستین کسی که خداوند عزّ و جلّ به او اجازه داد با زنی که شوهرش کشته شده ازدواج کند داوود علیه السلام بود. آن حضرت وقتی اوریا کشته شد و عدّه زن او تمام شد، با وی ازدواج کرد و این امر بر مردم آن روزگار گران آمد.

در امالی شیخ صدوق به سندش از امام صادق علیه السلام آمده است که آن حضرت به علقمه فرمود : رضایت همه مردم را نمی توان به دست آورد و جلو زبان آنها را نمی توان گرفت. مگر به داوود علیه السلام نسبت ندادند که به دنبال پرنده ای به راه افتاد تا جایی که چشمش به زن اوریا افتاد و عاشق او شد و [برای رسیدن به آن زن ]شوهرش را جلوتر از صندوق حرکت داد تا اینکه کشته شد و با همسر او ازدواج کرد؟! ......... تا آخر حدیث.

ص :464


1- بحار الأنوار : 14/16/28.
2- . بحار الأنوار: 14/40/26.
3- ر . ک : 454 / 19741.
4- ملخّص من الإصحاح الحادی عشر و الثانی عشر من صموئیل الثانی (کما فی هامش المصدر).
5- ص : 22 و 23 .
6- ص : 24 .
7- المیزان فی تفسیر القرآن : 17/198 .
8- ر . ک : صفحه 451 ، حدیث 19740 .

ص :465

ص :466

ص :467

ص :468

ص :469

ص :470

(1)

ص :471


1- (انظر) باب 3730 حدیث 19678 .

ص :472

20 - سلیمان علیه السلام

20 - سلیمان علیه السلام

اشاره

(1)

ص :473


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 14 / 65 «أبواب قصص سلیمان علیه السلام ». بحار الأنوار : 14 / 130 باب 10 «ما اُوحی إلی سلیمان علیه السلام ». کنز العمّال : 11 / 496 «سلیمان علیه السلام ».

3744 - سُلَیمانُ علیه السلام
3744 - سلیمان علیه السلام

الکتاب :

«وَ وَرِثَ سُلَیْمَانُ دَاوُدَ وَ قَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتِینَا مِنْ کُلِّ شَیْءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِینُ» . (1)

(2)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لَو أنَّ أحَدا یَجِدُ إلَی البَقاءِ سُلَّما ، أو لِدَفعِ المَوتِ سَبیلاً ، لَکانَ ذلکَ سُلَیمانُ بنُ داوودَ علیه السلام ، الّذی سُخِّرَ لَهُ مُلکُ الجِنِّ و الإنسِ ، مَع النُّبُوّةِ و عَظیمِ الزُّلفَةِ ، فلَمّا استَوفی طُعمَتَهُ ، و استَکمَلَ مُدَّتَهُ ، رَمَتهُ قِسِیُّ الفَناءِ بنِبالِ المَوتِ ، و أصبَحَتِ الدِّیارُ مِنهُ خالِیَةً ، و المَساکِنُ مُعَطَّلَةً ، و وَرِثَها قَومٌ آخَرونَ . (3)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :قالَ سُلیمانُ بنُ داوودَ علیه السلام اُوتِینا ما اُوتِیَ النّاس و ما لَم یُؤتَوا ، و عَلِمنا ما عَلِمَ الناسُ و ما لَم یَعلَموا ، فلم نَجِدْ شیئا أفضَلَ مِن خَشیَةِ اللّهِ فی الغَیبِ و المَشهَدِ، و القَصدِ فی الغِنی و الفَقرِ ، و کَلِمَةِ الحَقِّ فی الرِّضا و الغَضبِ، و التَّضَرُّعِ إلَی اللّهِ عَزَّ و جلَّ علی کلِّ حالٍ . (4)

3744

سلیمان علیه السلام

قرآن :

«و سلیمان وارث داوود شد و گفت : ای مردم! زبان پرندگان به ما آموخته شده و از هر چیزی به ما داده شده است. راستی که این همان فضل آشکار است».

حدیث :

امام علی علیه السلام :اگر بنا بود کسی برای بالا رفتن به سوی جاودانگی نردبانی بیابد یا برای دور کردن مرگ از خود راهی پیدا کند، بی گمان آن کس سلیمان بن داوود علیه السلام بود که افزون بر مقام نبوّت و منزلت والا، سلطنت بر جنّ و انس نیز در اختیار او نهاده شد. چون روزیِ خود را به طور کامل دریافت کرد و مدّت عمرش به سر آمد، کمان های نابودی او را آماج تیرهای مرگ قرار دادند و خانه ها از او خالی گشت و مسکن ها بی صاحب ماند و گروهی دیگر وارث آنها شدند.

امام باقر علیه السلام :سلیمان گفت : آنچه به مردم داده شده و نشده، به ما داده شد و آنچه به مردم آموخته شده و نشده، به ما آموخته شد. امّا چیزی برتر از خدا ترسی در نهان و آشکار و میانه روی در توانگری و ناداری و حق گویی در حال خشم و خشنودی و دعا و زاری در همه حال به درگاه خداوند عزّ و جلّ، نیافتیم.

ص :474


1- النمل : 16 .
2- (انظر) النساء : 163 ، الأنعام : 84 ، الأنبیاء : 81 ، 82 ، سبأ : 12 ، 13 ، ص : 30 _ 40 ، النمل : 17 _ 44 ، البقرة : 102 .
3- نهج البلاغة : الخطبة 182 .
4- الخصال : 241/91 .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :کانَ سُلَیمانُ علیه السلام یُطعِمُ أضیافَهُ اللَّحمَ بالحُوّاری ، و عِیالَهُ الخُشکارَ ، و یأکُلُ هُو الشَّعیرَ (غَیرَ) مَنخولٍ . (1)

عنه علیه السلام :أوَّلُ مَن کَساهُ _ یَعنی البَیتَ _ الثِّیابَ سُلَیمانُ بنُ داوودَ علیهما السلام ، کَساهُ القُباطیَّ . (2)

عنه علیه السلام :إنّ أوَّلَ مَنِ اتَّخَذَ السُّکَّرَ سُلَیمانُ بنُ داوودَ علیهما السلام . (3)

عنه علیه السلام :آخِرُ مَن یَدخُلُ الجَنّةَ مِن النَّبیِّینَ سُلَیمانُ بنُ داوودَ علیه السلام ، و ذلکَ لِما اُعطِیَ فی الدُّنیا . (4)

عنه علیه السلام :إنّ سُلَیمانَ بنَ داوودَ علیه السلام قالَ ذاتَ یَومٍ لأصحابِهِ : إنّ اللّهَ تبارکَ و تعالی قد وَهَبَ لِی مُلکا لا یَنبَغی لأحَدٍ مِن بَعدی ، سَخَّرَ لِی الرِّیحَ و الإنسَ و الجِنَّ و الطَّیرَ و الوُحوشَ ، و عَلَّمَنی مَنطِقَ الطَّیرِ ، و آتانی مِن کلِّ شیءٍ ، و مَعَ جَمیعِ ما اُوتِیتُ مِن المُلکِ ما تَمَّ لِی سُروری یَوم إلَی اللّیلِ ، و قد أحبَبتُ أن أدخُلَ قَصری فی غَدٍ فأصعَدَ أعلاهُ و أنظُرَ إلی مَمالِکی ، فلا تَأذَنوا لأحَدٍ علَیَّ لِئلاّ یَرِدَ علَیَّ ما یُنَغِّصُ علَیَّ یَومی ، فقالوا : نَعَم . فلَمّا کانَ مِن الغَدِ أخَذَ عَصاهُ بیَدِهِ و صَعِدَ إلی أعلی مَوضِعٍ مِن قَصرِهِ ، و وَقَفَ مُتَّکِئا علی عَصاهُ یَنظُرُ إلی مَمالِکِهِ مَسرورا بِما اُوتِیَ فَرِحا بِما اُعطِیَ ، إذ نَظَرَ إلی شابٍّ حَسَنِ الوَجهِ و اللِّباسِ قَد خَرَجَ علَیهِ مِن بَعضِ زَوایا قَصرِهِ ، فلَمّا أبصَرَهُ سُلَیمانُ قالَ لَهُ : مَن أدخَلَکَ إلی هذا القَصرِ ، و قد أرَدتُ أن أخلُوَ فیهِ الیَومَ ؟! و بإذنِ مَن دَخَلتَ ؟! فقالَ الشابُّ : أدخَلَنی هذا القَصرَ رَبُّهُ و بإذنِهِ دَخَلتُ . فقالَ : ربُّهُ أحَقُّ بهِ مِنّی ، فمَن أنتَ ؟ قالَ : أنا مَلَکُ المَوتِ ، قالَ : و فیما جِئتَ ؟ قالَ : جِئتُ لأقبِضَ رُوحَکَ .

قالَ : إمضِ لِما اُمِرتَ بهِ فهذا یَومُ سُروری ، و أبَی اللّهُ عَزَّ و جلَّ أن یکونَ لِی سُرورٌ دُونَ لِقائهِ . فقَبَضَ مَلَکُ المَوتِ رُوحَهُ و هُو مُتَّکئٌ علی عَصاهُ ، فبَقِیَ سُلَیمانُ مُتّکِئا علی عَصاهُ و هُو مَیِّتٌ ما شاءَ اللّهُ و النّاسُ یَنظُرونَ إلَیهِ و هُم یُقَدِّرونَ أنّهُ حَیٌّ ، فافتُتِنوا فیهِ و اختَلَفوا ؛ فمِنهُم مَن قالَ : إنّ سُلَیمانَ قَد بَقِیَ مُتَّکِئا علی عَصاهُ هذهِ الأیّامَ الکَثیرَةَ و لَم یَتعَبْ و لَم یَنَمْ و لَم یَشرَبْ و لَم یَأکُلْ، إنّهُ لَرَبُّنا الّذی یَجِبُ علَینا أن نَعبُدَهُ ! و قالَ قَومٌ : إنّ سُلَیمانَ ساحِرٌ و إنّهُ یُرِینا أنّه واقِفٌ مُتّکِئٌ علی عَصاهُ ، یَسحَرُ أعیُنَنا و لَیس کذلکَ ! و قالَ المؤمنونَ : إنّ سُلَیمانَ ، هُو عَبدُ اللّهِ و نَبیُّهُ یُدَبِّرُ اللّهُ أمرَهُ بما شاءَ ؛ فلَمّا اختَلَفوا بَعَثَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ الأرضَةَ فدَبَّت فی عَصاةِ سُلَیمانَ، فلَمّا أکَلَت جَوفَها انکَسَرَتِ العَصا و خَرَّ سُلَیمانُ علیه السلام مِن قَصرِهِ علی وَجهِهِ . (5)

امام صادق علیه السلام :سلیمان علیه السلام به میهمانان خود گوشت و نان سفید می خوراند و به خانواده اش نان گندم سبوس دار و خودش نان جو نابیخته می خورد.

امام صادق علیه السلام :نخستین کسی که بر خانه خدا جامه پوشاند، سلیمان بن داوود علیهما السلام بود که با جامه های کتان قبطی آن را پوشش داد.

امام صادق علیه السلام :نخستین کسی که شِکر به دست آورد، سلیمان بن داوود علیه السلام بود.

امام صادق علیه السلام :آخرین پیامبری که وارد بهشت می شود، سلیمان بن داوود علیه السلام است و این به سبب چیزی است که در دنیا به او داده شد.

امام صادق علیه السلام :روزی سلیمان بن داوود علیه السلام به اطرافیان خود گفت : خداوند تبارک و تعالی سلطنتی به من بخشید که پس از من شایسته هیچ کس نیست؛ باد و انس و جنّ و مرغان و ددان را به تسخیر من درآورد و زبان پرندگان را به من آموخت و از هر چیزی به من عطا فرمود. امّا با همه سلطنتی که به من داده شده یک روز نشد که تا شب شاد و مسرور باشم. بنا بر این، دوست دارم فردا به کاخ خود اندر شوم و بر بام آن روم و به قلمرو خود بنگرم. بنا بر این، به احدی اجازه ندهید نزد من آید تا مبادا مطلبی برایم بیاورد که روزم را بر من تلخ و منغّص سازد. اطرافیان گفتند : اطاعت می شود. روز بعد، سلیمان عصایش را برداشت و به بلندترین نقطه بام قصر خود رفت و بر عصای خویش تکیه داد و شادمان از آنچه به او داده شده بود شروع به نگریستن به قلمرو پادشاهی خود کرد. ناگاه چشمش به جوانی خوب روی و خوش پوش افتاد که از یکی از گوشه های قصرش پیش او آمد. سلیمان چون او را دید گفت : چه کسی تو را به این کاخ درآورد، در حالی که من می خواستم امروز را در آن تنها بگذرانم؟ با اجازه چه کسی وارد شدی؟ آن جوان گفت : خداوندِ این کاخ مرا به آن درآورد و با اجازه او وارد شدم. سلیمان گفت : البته خداوندِ این کاخ به آن از من سزاوارتر است. تو کیستی؟ گفت : من ملک الموت هستم. سلیمان گفت : برای چه آمده ای؟

گفت : آمده ام جانت را بگیرم. سلیمان گفت : مأموریت خود را انجام بده که امروز روز شادی من است و خداوند عزّ و جلّ نخواسته است که مرا شادی و سروری جز دیدار او باشد. پس، در حالی که سلیمان به عصای خود تکیه داده بود ملک الموت جان او را گرفت و سلیمان مدّت ها همچنان مرده بر عصایش تکیه داشت و مردم او را می دیدند و خیال می کردند زنده است. پس از مدتی درباره او دچار تردید و اختلاف شدند. بعضی گفتند : روزهای زیادی است که سلیمان همچنان بر عصای خود تکیه داده است و نه خسته شده و نه خوابیده و نه چیزی آشامیده و نه چیزی خورده است. او همان خداوند ماست که باید عبادتش کنیم. عدّه ای گفتند : سلیمان جادوگر است و با جادو کردن چشمان ما چنین وانمود می کند که به عصایش تکیه داده امّا چنین نیست. مؤمنان گفتند : سلیمان بنده خدا و پیامبر اوست و خداوند کار او را به دلخواه خود تدبیر و اداره می کند. پس، چون این اختلاف نظرها درباره سلیمان پیدا شد، خداوند عزّ و جلّ موریانه ای فرستاد و او عصای سلیمان را از درون خورد و عصا شکست و سلیمان علیه السلام از فراز کاخ خود به رو درافتاد.

ص :475


1- الدعوات : 142/363 .
2- کتاب من لا یحضره الفقیه : 2/235/2286 .
3- الکافی : 6/333/7 .
4- مستطرفات السرائر : 41/7 .
5- علل الشرائع : 73/2 .

ص :476

بحار الأنوار :رُویَ أنّ سُلَیمانُ علیه السلام رأی عُصفورا یَقولُ لِعُصفورَةٍ : لِمَ تَمنَعینَ نَفسَکِ مِنّی ، و لو شِئتُ أخَذتُ قُبّةَ سُلَیمانَ بمِنقارِی فألقَیتُها فی البَحرِ ؟! فتبسَّمَ سلیمانُ و قالَ للعُصفور : أ تُطیقُ أن تَفعَلَ ذلکَ ؟ ! فقالَ : لا یا رسولَ اللّهِ ، و لکنَّ المَرءَ قد یُزَیِّنُ نَفسَهُ و یُعَظِّمُها عِندَ زَوجَتِهِ ، و المُحِبُّ لا یُلامُ علی ما یقولُ ، فقالَ سُلَیمانُ علیه السلام لِلعُصفورَةِ : لِمَ تَمنَعینَهُ مِن نَفسِکَ و هُو یُحِبُّکِ ؟ فقالت : یا نَبیَّ اللّهِ ، إنّهُ لَیس مُحِبّا و لکنّهُ مُدَّعٍ ؛ لأنّه یُحِبُّ مَعی غَیری ! فأثَّرَ کلامُ العُصفورَةِ فی قَلبِ سُلَیمانَ و بَکی بُکاءً شَدیدا و احتَجَبَ عنِ النّاسِ أربَعینَ یَوما یَدعُو اللّهَ أن یُفَرِّغَ قَلبَهُ لمَحَبّتِهِ و أن لا یُخالِطَها بمَحَبَّةِ غَیرِهِ . (1)

بحار الأنوار:روایت شده سلیمان علیه السلام گنجشک نری را دید که به جفت خود می گوید : چرا خودت را از من دریغ می کنی؟ اگر بخواهم قُبّه سلیمان را با منقار خود بر می دارم و آن را به دریا می افکنم! سلیمان در حالی که لبخند می زد به آن گنجشگ گفت : آیا براستی می توانی این کار را بکنی؟ گنجشک گفت : نه، ای پیامبر خدا! امّا گاهی اوقات مرد برای همسرش خودنمایی می کند و خودش را پیش او بزرگ نشان می دهد و عاشق را بر آنچه می گوید ملامتی نیست. سلیمان به گنجشک ماده گفت : چرا خودت را از او دریغ می داری، در حالی که او عاشق توست؟ گفت : ای پیامبر خدا! او عاشق نیست بلکه لاف عشق می زند؛ چون در کنار من غیر مرا هم دوست دارد. سخن ماده گنجشگ در دل سلیمان اثر کرد و بشدّت گریست و چهل روز از مردم کناره گرفت و در این مدّت از خداوند مسألت می کرد که دل او را برای محبت خودش خالی گرداند و محبّتش را با محبت غیر خود نیامیزد.

ص :477


1- بحار الأنوار : 14/95/3 .

کلام فی قصّة سلیمان علیه السلام :

1 _ ما ورد من قصصه علیه السلام فی القرآن:

لم یرد من قصصه علیه السلام فی القرآن الکریم إلاّ نبذة یسیرة ، غیر أنّ التدبّر فیها یهدی إلی عامّة قصصه و مظاهر شخصیّته الشریفة .

منها : وراثته لأبیه داوود ، قال تعالی : «وَ وَهبْنا لِداودَ سُلَیمان» (1) ، و قال : «و وَرِثَ سُلَیمانُ داودَ» . (2)

و منها : إیتاؤه الملک العظیم و تسخیر الجنّ و الطیر و الریح له و تعلیمه منطق الطیر ، و قد تکرّر ذکر هذه النعم فی کلامه تعالی کما فی سورة البقرة الآیة 102 ، و الأنبیاء الآیة 81 ، و النمل الآیة 16 _ 18 ، و سبأ الآیة 12 ، 13 ، و ص الآیة 35 _ 39 .

و منها : الإشارة إلی قصّة إلقاء جسد علی کرسیّه کما فی سورة ص الآیة 33 .

و منها : الإشارة إلی عرض الصافنات الجیاد علیه کما فی سورة ص الآیة 31 _ 33 .

و منها : الإشارة إلی تفهیمه الحکم فی الغنم التی نفشت فی الحرث کما فی سورة الأنبیاء الآیة 78 ، 79 .

و منها : الإشارة إلی حدیث النملة کما فی سورة النمل الآیة 18 ، 19 .

و منها : قصّة الهدهد و ما یتبعها من قصّته علیه السلام مع ملکة سبأ ، سورة النمل الآیة 20 _ 44 .

و منها : الإشارة إلی کیفیّة موته علیه السلام کما فی سورة سبأ الآیة 14 .........

گفتاری درباره داستان سلیمان علیه السلام :

1 _ داستان های سلیمان علیه السلام در قرآن :

در قرآن کریم از داستان های سلیمان جز مقدار اندکی نیامده است، منتها تدبّر و اندیشه در همین مقدار ما را به عموم سرگذشت او و مظاهر شخصیت گرامیش رهنمون می شود.

یکی اینکه او وارث پدرش داوود بود. خدای متعال می فرماید : «و سلیمان را به داوود بخشیدیم». نیز می فرماید : «و سلیمان وارث داوود شد».

دیگر اینکه خداوند سلطنتی عظیم و با شکوه به او داد و جنّ و پرنده و باد را مسخّر وی نمود و زبان مرغان را بدو آموخت. در قرآن مجید از این نعمت ها بارها یاد شده است. مثلاً در سوره بقره، آیه 102؛ سوره انبیاء، آیه 81؛ سوره نمل، آیات 18 _ 16؛ سوره سبأ، آیات 13 _ 12؛ و سوره ص، آیات 39 _ 35.

سوم اینکه به داستانِ افکندن جسد بر روی تخت او اشاره شده است (صاد: 33).

چهارم اینکه به عرضه شدن اسب های اصیل بر او اشاره شده است (صاد: 33 _ 31).

پنجم اینکه به داستان چریدن شبْ هنگام گوسفندان مردم در آن کشتزار و فهمانیدن حکم و داوری در این باره به سلیمان، اشاره شده است (انبیاء: آیات 79 _ 78).

ششم اینکه به داستان مورچه اشاره شده است (سوره نمل، آیات 19 _ 18). هفتم اینکه به داستان هدهد و در پی آن ماجرایش با ملکه سبأ اشاره گردیده است (نمل: 44 _ 20). هشتم اینکه به نحوه درگذشت آن حضرت اشاره شده است (سبأ: 14).

ص :478


1- ص : 30 .
2- النمل : 16 .

ص :479

2 _ الثناء علیه علیه السلام فی القرآن:

ورد اسمه علیه السلام فی بضعة عشر موضعا من کلامه تعالی ، و قد أکثر الثناء علیه فسمّاه عبدا أوّابا ، قال تعالی : «نِعْمَ العَبْدُ إنَّهُ أوَّابٌ» (1) ، و وصفه بالعلم و الحکم ، قال تعالی : «فَفَهّمْناها سُلَیْمانَ وَ کُلاًّ آتَیْنا حُکْما و عِلْما» (2) ، و قال : «و لَقَدْ آتَیْنا داودَ و سُلَیمانَ عِلْما» (3) ، و قال : «و قالَ یا أیُّها النّاسُ عُلِّمْنا مَنطِقَ الطَّیْرِ» (4) ، و عدّه من النبیّین المهدیّین ، قال تعالی : «وَ أیُّوبَ و یُونُسَ و هارونَ و سُلَیمانَ» (5) ، و قال : «و نُوحا هَدَیْنا مِن قَبْلُ و مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داودُ و سُلَیمانُ» . (6)

3 _ ذکره علیه السلام فی العهد العتیق:

وقعت قصّته فی کتاب الملوک الاُوَل ، و قد اُطیل فیه فی حشمته و جلالة أمره و سعة ملکه و وفور ثروته و بلوغ حکمته ، غیر أنّه لم یذکر فیه شیء من قصصه المشار إلیها فی القرآن ، إلاّ ما ذکر أنّ ملکة سبأ لمّا سمعت خبر سلیمان و بنائه بیت الربّ باُورشَلیم و ما اُوتیه من الحکمة أتت إلیه و معها هدایا کثیرة ، فلاقته و سألته عن مسائل تمتحنه بها فأجاب عنها ، ثمّ رجعت . (7)

و قد أساء العهدُ العتیقُ القولَ فیه علیه السلام ، فذکر (8) أنّه علیه السلام انحرف فی آخر عمره عن عبادة اللّه إلی عبادة الأصنام، فسجد لأوثان کانت تعبدها بعض أزواجه !

و ذکر أنّ والدته کانت زوج أوریا الحتّیّ ، فعشقها داوود علیه السلام ، ففجر بها فحبلت منه ، فاحتال فی قتل زوجها اُوریا حتّی قتل فی بعض الحروب، فضمّها إلی أزواجه فحبلت منه ثانیا و ولدت له سلیمان !

و القرآن الکریم ینزّه ساحته علیه السلام عن أوّل الرَّمیتَین بما ینزّه به ساحة جمیع الأنبیاء بالنصّ علی هدایتهم و عصمتهم ، و قال فیه خاصّة : «وَ ما کَفَرَ سُلَیمانُ» . (9) و عن الثانیة بما یحکیه من دعائه علیه السلام لمّا سمع قول النملة : «رَبِّ أوْزِعْنی أنْ أشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أنْعَمْتَ عَلَیَّ و عَلی والِدَیّ» (10) فقد بیّنّا فی تفسیره أنّ فیه دلالة علی أنّ والدته کانت من أهل الصراط المستقیم الذین أنعم اللّه علیهم من النبیّین و الصدّیقین و الشهداء و الصالحین .

2 _ ستایش سلیمان علیه السلام در قرآن :

نام سلیمان علیه السلام در ده جا و اندی از کلام خدای متعال آمده و تعریف و تمجید فراوانی از او به عمل آورده و وی را بنده ای اَوّاب خوانده و فرموده است : «چه نیکو بنده ای، براستی که او توبه کار بود».

نیز به دانش و حکمت وصفش کرده، می فرماید: «پس آن داوری را به سلیمان فهماندیم و به هر یک [از داوود و سلیمان ]حکمت و دانش عطا کردیم». و می فرماید :«و گفت : ای مردم! به ما زبان مرغان آموخته شده است». وی را از پیامبرانِ هدایت شده بر شمرده، فرموده است : «و ایّوب و یونس و هارون و سلیمان» و نیز فرموده است : «و نوح را از پیش راه نمودیم و از نسل او داوود و سلیمان را و ......... ».

3 _ یاد آن حضرت علیه السلام در عهد عتیق:

داستان سلیمان در کتاب اول پادشاهان آمده و درباره حشمت و شکوه او و وسعت قلمرو پادشاهیش و فراوانی ثروت و حکمت بالغه او به تفصیل سخن رفته است.لیکن از داستان های سلیمان که در قرآن به آنها اشاره شده در عهد عتیق جز همین مقدار نیامده که: «وقتی ملکه سبا خبر سلیمان را شنید و شنید که معبدی در اورشلیم ساخته و مردی است برخوردار از حکمت، با هدایای فراوانی نزد او آمد و با وی دیدار کرد و مسائلی را به عنوان امتحان از سلیمان پرسید و جواب شنید و سپس بازگشت».

عهد عتیق سخن زشتی را درباره سلیمان به کار برده است؛ چرا که می گوید آن جناب در آخر عمرش از عبادت خداوند به عبادت بت ها گرایید و در برابر بت هایی که یکی از همسرانش می پرستید، سجده کرد.

همچنین می گوید که مادر سلیمان زن اوریای حتّیّ بود و داوود عاشق او شد و با وی زنا کرد و آن زن از داوود حامله شد. لذا داوود نقشه قتل شوهرش اوریا را کشید و سرانجام او را در یکی از جنگ هایش به کشتن داد و زن او را به خانه خود آورد که دوباره از او حامله شد و سلیمان را به دنیا آورد.

قرآن کریم ساحت سلیمان علیه السلام را، همچون ساحت دیگر انبیا، که به هدایت و عصمت آنان تصریح می کند، از تهمت اولی مبرّا دانسته و درباره شخص او فرموده است :«و سلیمان کافر نشد».

تهمت دوم را نیز از ساحت پاک او به دور دانسته است؛ چرا که قرآن کریم نقل می کند که سلیمان علیه السلام چون سخن مور را شنید چنین دعا کرد : «پروردگارا! مرا به شکر نعمت هایت که به من و پدر و مادرم ارزانی داشته ای ملهم فرما». ما در تفسیر این آیه گفتیم که این دعا نشان می دهد مادر سلیمان در زمره پویندگان صراط مستقیم بوده است؛ یعنی پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان که خداوند به آنان نعمت ارزانی داشته است.

ص :480


1- ص : 30 .
2- الأنبیاء : 79 .
3- النمل : 15 .
4- النمل : 16 .
5- النساء : 163 .
6- الأنعام : 84 .
7- الإصحاح العاشر من الملوک الاُول. (کما فی هامش المصدر).
8- الإصحاح الحادی عشر و الثانی عشر من کتاب صموئیل الثانی . (کما فی هامش المصدر).
9- البقرة : 102 .
10- النمل : 19 .

ص :481

4 _ الروایات الواردة فی قصصه علیه السلام :

الأخبار المرویّة فی قصصه _ و خاصّة فی قصّة الهدهد و ما یتبعها من أخباره مع ملکة سبأ _ یتضمّن أکثرها اُمورا غریبة قلّما یوجد نظائرها فی الأساطیر الخرافیّة یأباها العقل السلیم و یکذّبها التاریخ القطعیّ ، و أکثرها مبالغة ما روی عن أمثال کعب و وهب .

و قد بلغوا من المبالغة أنّ ما رووا أنّه علیه السلام ملک جمیع الأرض ، و کان ملکه سبعمائة سنة ، و أنّ جمیع الإنس و الجنّ و الوحش و الطیر کانوا جنوده ، و أنّه کان یوضع فی مجلسه حول عرشه ستّمائة ألف کرسیّ یجلس علیها اُلوف من النبیّین و مئات الاُلوف من اُمراء الإنس و الجنّ .

و أنّ ملکة سبأ کانت اُمّها من الجنّ ، و کانت قدمها کحافر الحمارة ، و کانت تستر قدمیها عن أعین النظّار ؛ حتّی کشفت عن ساقیها حینما أرادت دخول الصرح فبان أمرها ، و قد بلغ من شوکتها أنّه کان تحت یدها أربعمائة ملک کلّ ملک علی کورة، تحت ید کلّ ملک أربعمائة ألف مقاتل، و لها ثلاث مائة وزیر یدبّرون ملکها ، و لها اثنا عشر ألف قائد تحت ید کلّ قائد اثنا عشر ألف مقاتل ......... إلی غیر ذلک من أعاجیب الأخبار التی لا یسعنا إلاّ أن نعدّها من الإسرائیلیّات و نصفح عنها . (1)

4 _ روایاتی که درباره داستان های سلیمان علیه السلام آمده است :

اخباری که درباره داستان های سلیمان _ بویژه داستان هدهد و ماجرای آن بزرگوار با ملکه سبا _ روایت شده، اکثراً شامل مطالب عجیب و غریبی هستند که نظایر آنها حتی در افسانه های خرافی هم کمتر دیده می شود و عقل سلیم نیز آنها را نمی پذیرد و تاریخ درست و قطعی هم دروغ بودن آن مطالب را برملا می کند. مبالغه آمیزترین این اخبار آنهایی است که از امثال کعب و وهب روایت شده اند.

اینان کار مبالغه و گزافه گویی را به آنجا رسانده اند که گفته اند : سلیمان علیه السلام بر سراسر زمین پادشاهی می کرد و سلطنتش هفتصد سال به درازا کشید و همه جنّ و انس و پرندگان و ددان لشکریان او بودند و پیرامون تخت او ششصد هزار کرسی گذاشته می شد که هزاران پیامبر و صدها هزار از اُمرای جن و انس روی آنها می نشستند.

و اینکه مادر ملکه سبا از جنّیان بوده و از این رو پاهای ملکه مانند سُم الاغ بود و بدین خاطر پاهایش را از چشم مردم پوشیده نگه می داشت تا اینکه وقتی خواست وارد ساحت کاخ شود، دامنش را بالا زد و بدین سان راز او فاش گردید. در شکوه و قدرت این ملکه مبالغه را به آنجا رسانده اند که گفته اند چهارصد پادشاه تحت اختیار و فرمان او بودند که هر پادشاهی بر منطقه ای حکومت می کرد و هر یک از این شاهان چهارصد هزار جنگجو در اختیار داشتند و ملکه سیصد وزیر داشت که مملکتش را اداره می کردند و دوازده هزار سردار داشت که هر کدام از آنها دوازده هزار جنگجو تحت فرمان داشتند ......... و امثال این اخبار عجیب و غریبی که ما آنها را فقط از اسرائیلیات می شماریم و از کنارشان می گذریم.

ص :482


1- المیزان فی تفسیر القرآن : 15/367 .

ص :483

ص :484

21 - حنظلةعلیه السلام

21 - حنظله علیه السلام

اشاره

(1)

ص :485


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 14 / 148 باب 13 «قصّة أصحاب الرَّسّ و حَنظلَة علیه السلام ».

3745 - حَنظَلَةُ علیه السلام
3745 - حنظله علیه السلام

الکتاب :

«وَ عَادا وَ ثَمُودَ وَ أَصْحَابَ الرَّسِّ وَ قُرُونا بَیْنَ ذلِکَ کَثِیرا» . (1)

(2)

الحدیث :

مجمعِ البیانِ_ فی قولِهِ تعالی : «و أصْحابَ الرَّسِّ» _: هو بِئرٌ رَسُّوا فیها نَبیَّهُم أی ألقَوهُ فیها ، عن عِکرِمَةَ ......... و قیلَ : کانَ لَهُم نَبیٌّ یُسَمّی حَنظَلَةَ فقَتَلوهُ فاُهلِکوا ، عن سعیدِ بنِ جُبَیرٍ و الکلبیِّ . و قیلَ : هُم أصحابَ رَسٍّ ، و الرَّسُّ بِئرٌ بأنطاکِیّةَ قَتَلوا فیها حَبیبا النَّجّارَ فنُسِبوا إلَیها ، عن کعبٍ و مُقاتلٍ . و قیلَ : أصحابُ الرَّسِّ کانَ نِساؤهُم سَحّاقاتٍ ، عن أبی عبدِ اللّهِ علیه السلام . (3)

ثواب الأعمال عن هشامِ بنِ سالم عن أبی عبدِ اللّه علیه السلام ، قال :دخَلَتْ علیهِ نِسوَةٌ فسَألَتهُ امرَأةٌ عن السُّحقِ ، فقالَ : حَدُّها حَدُّ الزّانی ، فقالتِ امرأةٌ : ما ذَکرَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ ذلکَ فی القرآنِ ؟ قالَ : بلی . قالَت : و أینَ هُو ؟ قالَ : هُو أصحابُ الرَّسِّ . (4)

3745

حنظله علیه السلام

قرآن :

«و عادیان و ثمودیان و اصحاب رَسّ و نسل های بسیاری میان آن [جماعت ها ]را [هلاک کردیم]».

حدیث :

مجمع البیان_ ذیل جمله «و اصحاب رَسّ» _: از عکرمه نقل شده است که رَسّ چاهی است که آن قوم، پیامبران خود را در آن انداختند ......... از سعید بن جبیر و کلبی نقل شده که اصحاب رسّ پیامبری به نام حنظله داشتند و او را کشتند و خداوند هلاکشان کرد. از کعب و مقاتل نقل شده که رَسّ چاهی بوده در انطاکیه که اصحاب رسّ، حبیب نجّار را در آن به قتل رساندند و لذا آن قوم به این چاه نسبت داده شدند. از امام صادق علیه السلام روایت شده که زنان اصحاب رسّ همجنس باز بودند.

ثواب الأعمال_ به نقل از هشام بن سالم _: عدّه ای از زنان بر امام صادق علیه السلام وارد شدند یکی از آنها از کیفر مساحقه (همجنس بازی زنان) سؤال کرد، حضرت فرمود : حدّ چنین زنی، حدّ زناکار است. زنی عرض کرد : آیا خداوند عزّ و جلّ این حکم را در قرآن ذکر کرده است؟ حضرت فرمود : آری. عرض کرد : در کجا؟ فرمود : در داستان اصحاب رسّ.

ص :486


1- الفرقان : 38 .
2- (انظر) الحجّ : 45 ، ق : 12 .
3- مجمع البیان : 7/266 .
4- ثواب الأعمال : 318/14 .

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عن أصحابِ الرَّسِّ : مَن هُم ، و مِمّن هُم ، و أیَّ قَومٍ کانوا ؟ _: کانا رَسَّینِ : أمّا أحَدُهُما فلَیس الّذی ذَکرَهُ اللّهُ فی کِتابِهِ ، کانَ أهلُهُ أهلَ بَدوٍ و أصحابَ شاةٍ و غَنَمٍ ، فبَعَثَ اللّهُ تعالی إلَیهِم صالِحَ النَّبیَّ رَسولاً فقَتَلوهُ ، و بَعَثَ إلَیهِم رَسولاً آخَرَ فقَتَلوهُ ، ثُمّ بَعَثَ إلَیهِم رَسولاً آخَرَ و عَضَدَهُ بِوَلیٍّ فقُتِلَ الرَّسولُ ، و جاهَدَ الوَلِیُّ حتّی أفحَمَهُم .........

و أمّا الّذینَ ذَکرَهُمُ اللّهُ فی کِتابِهِ فَهُم قَومٌ کانَ لَهُم نَهرٌ یُدعی الرَّسَّ ، و کانَ فیها مِیاهٌ کثیرَةٌ ، فسَألَهُ رجُلٌ : و أینَ الرَّسُّ ؟ فقالَ : هو نَهرٌ بِمُنقَطَعِ آذَربَیجانَ ، و هُو بَینَ حَدِّ أرمینِیَةَ و آذَربَیجانَ ، و کانوا یَعبُدونَ الصُّلبانَ ، فبَعَثَ اللّهُ إلَیهِم ثَلاثینَ نَبیّا فی مَشهَدٍ واحِدٍ فقَتَلوهُم جَمیعا ، فبَعَثَ اللّهُ إلَیهِم نَبیّا و بَعَثَ مَعهُ وَلِیّا فجاهَدَهُم ، و بَعَثَ اللّهُ مِیکائیلَ فی أوانِ وُقُوعِ الحَبِّ و الزَّرعِ فأنضَبَ ماءَهُم ، فلَم یَدَعْ عَینا و لا نَهرا و لا ماءً إلاّ أیبَسَهُ ، و أمَرَ مَلَکَ المَوتِ فأماتَ مَواشِیَهُم ، و أمَرَ اللّهُ الأرضَ فابتَلَعَت ما کانَ لَهُم مِن تِبرٍ أو فِضَّةٍ أو آنیَةٍ _ فهُو لِقائمِنا علیه السلام إذا قامَ _ فماتُوا کلُّهُم جُوعا و عَطَشا و بُکاءً ، فلَم یَبقَ مِنهُم باقِیَةٌ ، و بَقِیَ مِنهُم قَومٌ مُخلِصونَ فدَعَوا اللّهَ أن یُنجِیَهُم بزَرعٍ و ماشِیَةٍ و ماءٍ ، و یَجعَلَهُ قَلیلاً لِئلاّ یَطغَوا ، فأجابَهُمُ اللّهُ إلی ذلکَ لِما عَلِمَ مِن صِدقِ نِیّاتِهِم ، ثُمّ عادَ القَومُ إلی مَنازِلِهِم فوَجَدوها قد صارَت أعلاها أسفَلَها ، و أطلَقَ اللّهُ لَهُم نَهرَهُم ، و زادَهُم فیهِ علی ما سَألوا ، فقامُوا علَی الظّاهِرِ و الباطِنِ فی طاعَةِ اللّهِ ، حتّی مَضی اُولئکَ القَومُ و حَدَثَ نَسلٌ بعدَ ذلکَ أطاعُوا اللّهَ فی الظّاهِرِ و نافَقُوهُ فی الباطِنِ ، و عَصَوا بأشیاءَ شتّی ، فبَعَثَ اللّهُ مَن أسرَعَ فیهِمُ القَتلَ ، فبَقِیَت شِرذِمَةٌ مِنهُم فَسَلَّطَ اللّهُ علَیهِم الطّاعونَ ، فلَم یَبقَ مِنهُم أحَدٌ و بَقِیَ نَهرُهُم و مَنازِلُهُم مِائتَی عامٍ لا یَسکُنُها أحَدٌ ، ثُمّ أتَی اللّهُ تعالی بقَومٍ بعدَ ذلک فنَزَلوها و کانُوا صالِحینَ ، ثُمّ أحدَثَ قَومٌ مِنهُم فاحِشَةً و اشتَغلَ الرِّجالُ بالرَّجالِ و النِّساءُ بالنِّساءِ فَسَلّطَ اللّهُ علَیهِم صاعِقَةً فلَم یَبقَ مِنهُم باقِیَةٌ . (1)

امام کاظم علیه السلام_ آنگاه که از ایشان سؤال شد : اصحاب رسّ که بودند، از چه مردمانی بودند و کدام قوم بودند؟ _فرمود : دو اصحاب رسّ داریم : یک اصحاب رسّ که آنهایی نیستند که خداوند در کتاب خود از آنان یاد کرده است. این دسته مردمانی بدوی و دامدار بودند. پس خداوند متعال صالح پیامبر را به عنوان رسول خویش به سوی آنان فرستاد اما آن حضرت را به قتل رساندند. خداوند رسول دیگری برایشان فرستاد، او را هم کشتند. این بار خداوند یک رسول به همراه یک ولیّ فرستاد که آن رسول کشته شد و آن ولیّ آنقدر جهاد کرد تا سرانجام آن مردم را مجاب نمود .........

و امّا آن اصحاب رسّی که خداوند در کتاب خود از آنها یاد کرده، مردمی بودند که نهری به نام رسّ داشتند و این نهر آب فراوانی داشت. مردی از امام علیه السلام پرسید : این رسّ کجاست؟ حضرت فرمود : نهری است در منتهی الیه آذربایجان واقع در مرز ارمنستان و آذربایجان. این مردم صلیب پرست بودند. خداوند سی پیامبر یکجا برای آنان فرستاد که همگی را کشتند. پس از آن خداوند یک پیامبر و همراهش یک ولیّ به سوی آنان فرستاد که با آنان جهاد کرد. در آغاز فصل بذر پاشی و کشت و زرع، خداوند میکائیل را مأمور خشکاندن آب آنان کرد و هیچ چشمه و نهر و آبی باقی نگذاشت و همه را خشک کرد. به ملک الموت نیز دستور داد احشام آنان را از بین برد. به زمین هم دستور داد هرچه شمش طلا یا نقره یا ظرف داشتند در کام خود فرو برد _ که وقتی قائم علیه السلام ما قیام کند از این ها بهره برداری می کند _ بدین سان همه آنان از گرسنگی و تشنگی و گریه مردند و احدی از ایشان باقی نماند. از میان آنان عدّه ای مخلص بر جای ماندند و از خدا خواستند که با مقداری زراعت و دام و آب نجاتشان دهد و برای آنکه گرفتار سرکشی و طغیان نشوند، این ها را اندک قرار دهد. خداوند چون از درستی نیّت هایشان آگاه بود، دعایشان را مستجاب فرمود. پس از آن، مردم به منزل های خود بازگشتند و دیدند زیر و رو شده اند. خداوند نهر آنها را دوباره جاری ساخت و آن را بیشتر از مقداری قرار داد که خواسته بودند. از آن پس، آن قوم در آشکار و نهان به طاعت خدا پرداختند، تا آنکه این مردم از میان رفتند و پس از آنها نسلی پدید آمد که در ظاهر از خدا اطاعت می کردند، امّا در باطن نفاق می ورزیدند و مرتکب معاصی گوناگونی می شدند. پس، خداوند کسی را فرستاد که بی محابا دست به کشتار آنان زد و گروه اندکی باقی ماندند که خداوند بر آنها نیز طاعون را مسلّط ساخت و احدی از ایشان باقی نماند و رودخانه و منزل هایشان مدّت دویست سال بی صاحب ماند. بعد از این مدّت خداوند متعال قومی را آورد که در این منزلگاه ها سکنا گزیدند و آنان مردمانی درستکار و صالح بودند. پس از مدتی، عدّه ای از آنان مرتکب فحشا شدند و مردها به مردها روی آوردند و زن ها به زن ها. این بود که خداوند صاعقه ای بر ایشان مسلّط نمود و احدی از این قوم باقی نماند.

ص :487


1- قصص الأنبیاء : 96/89 .

ص :488

ص :489

ص :490

22 - شعیا و حیقوق علیهما السلام

22 - شعیا و حیقوق علیه السلام

اشاره

(1)

ص :491


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 14 / 161 باب 14 «قصّة شعیا و حیقوق علیهما السلام».

3746 - شَعیا و حَیقوقُ علیهما السلام
3746 - شعیا و حیقوق علیهما السلام

الاحتجاج عن الحَسَنِ بنِ مُحمَّدٍ النَّوفلیّ_ فی خَبَرِ احتجاجِ الإمامِ الرِّضا علیه السلام علی أصحابِ المَقالاتِ مِنَ النَّصاری و الیَهودِ و غَیرهِم _: قالَ [ علیه السلام ]لِلجاثلِیق : یا نَصرانیُّ، کیفَ عِلمُکَ بکِتابِ شعیا ؟ قالَ : أعرِفُهُ حَرفا حَرفا ، قالَ لَهُما [للجاثِلیقِ و رأسِ الجالُوتِ] : أ تَعرِفانِ هذا مِن کلامِهِ : «یا قَومِ إنّی رَأیتُ صُورَةَ راکِبِ الحِمارِ لابِسا جَلابِیبَ النُّورِ ، و رَأیتُ راکِبَ البَعیرِ ضَوؤهُ مِثلُ ضَوءِ القَمَرِ» ؟ فقالا : قَد قالَ ذلکَ شعیا .

قالَ الرضا علیه السلام قالَ شعیا النَّبیُّ _ فیما تَقولُ أنتَ و أصحابُکَ فی التَّوراةِ _ : رَأیتُ راکِبَینِ أضاءَ لَهُما الأرضُ أحَدُهُما علی حِمارٍ و الآخَرُ علی جَمَلٍ ، فمَن راکِبُ الحِمارِ ، و مَن راکِبُ الجَمَلِ ؟ قالَ رأسُ الجالُوتِ : لا أعرِفُهُما ، فخَبِّرْنی بِهِما ؟

قالَ علیه السلام : أمّا راکِبُ الحِمارِ فعیسی، و أمّا راکِبُ الجَمَلِ فمحمّدٌ صلی الله علیه و آله ، أ تُنکِرُ هذا مِن التَّوراةِ ؟ قالَ : لا ما اُنکِرُهُ .

ثُمّ قالَ الرِّضا علیه السلام : هَل تَعرِفُ حَیقوقَ النَّبیِّ علیه السلام ؟ قالَ : نَعَم ، إنّی بهِ لَعارِفٌ ، قالَ : فإنّهُ قالَ _ و کِتابُکُم یَنطِقُ بهِ _ : جاءَ اللّهُ تعالی بالبَیانِ مِن جَبَلِ فارانَ ، و امتَلَأتِ السَّماواتُ مِن تَسبیحِ أحمَدَ و اُمَّتِهِ ، یَحمِلُ خَیلَهُ فی البَحرِ کما یَحمِلُ فی البَرِّ ، یأتِینا بکِتابٍ جَدیدٍ بَعد خَرابِ بَیتِ المَقدِسِ _ یَعنی بالکِتابِ القرآنَ _ أ تَعرِفُ هذا و تُؤمِنُ بهِ ؟ قالَ رأسُ الجالُوتِ : قَد قالَ ذلکَ حَیقوقُ النَّبیُّ علیه السلام و لا نُنکِرُ قَولَهُ . (1)

3746

شعیا و حیقوق علیهما السلام

الاحتجاج_ به نقل از حسن بن محمّد نوفلی _در گزارش احتجاج امام رضا علیه السلام بر صاحبان ادیان از نصاری و یهود و غیر آنها _ : حضرت خطاب به جاثلیق فرمود : ای مرد نصرانی! از کتاب شعیا چقدر می دانی؟ عرض کرد : کلمه به کلمه آن را می دانم. حضرت به آن دو _ جاثلیق و رأس الجالوت _ فرمود : آیا با این سخن او آشنا هستید : «ای قوم! من چهره آن الاغ سوار را دیدم که جامه های نور پوشیده بود، و دیدم آن شتر سوار را که نورش مانند نور ماه بود؟ هر دو گفتند : این مطلب را شعیا گفته است و نیز حضرت فرمود ......... . شعیای نبی، همچنان که تو و یارانت معتقدید، در تورات گفته است : دو سوار دیدم که زمین برای آنان روشن شد، یکی بر الاغی سوار بود و دیگری بر ماده شتری. آن الاغ سوار کیست و آن شتر سوار چه کسی است؟ رأس الجالوت عرض کرد : نمی دانم، شما مرا از آن دو آگاه کن. حضرت فرمود : آن الاغ سوار عیسی است و آن شتر سوار محمّد صلی الله علیه و آله . آیا این سخن تورات را انکار می کنی؟ عرض کرد : نه، انکارش نمی کنم.

امام رضا علیه السلام سپس فرمود : آیا حیقوق نبی را می شناسی؟ عرض کرد : آری، او را کاملاً می شناسم. حضرت فرمود : او گفته است _ و کتابتان گویای آن است _ : خداوند متعال از کوه فاران بیان را آورد و آسمان ها از ستایش احمد و امّت او پر گشت و او سواران خود را به دریا می برد، همچنان که به خشکی می برد. او بعد از ویرانی بیت المقدس کتابی جدید _ مقصودش از کتاب، قرآن است _ برای ما می آورد. [ای رأس الجالوت!] آیا این کلمات را می دانی و به آن ایمان داری؟ رأس الجالوت عرض کرد : این ها را حیقوق نبی گفته است و ما گفته او را انکار نمی کنیم.

ص :492


1- الاحتجاج : 2/411 _ 415/307 .

ص :493

ص :494

23 - زکریّاعلیه السلام

23 - زکریّاعلیه السلام

اشاره

(1)

ص :495


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 14 / 163 باب 15 «قصص زکریّا و یحیی علیهما السلام». کنز العمّال : 11 / 495 «زکریّا علیه السلام ».

3747 - زَکَرِیّا علیه السلام
3747 - زکریّاعلیه السلام

الکتاب :

«وَ زَکَرِیَّا إِذْ نَادَی رَبَّهُ رَبِّ لاَ تَذَرْنِی فَرْدا وَ أَنْتَ خَیْرُ الْوَارِثِینَ * فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَ وَهَبْنَا لَهُ یَحْیَی وَ أَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ إِنَّهُمْ کَانُوا یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَ یَدْعُونَنَا رَغَبا وَ رَهَبا وَ کَانُوا لَنَا خَاشِعِینَ» . (1)

(2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :خَرَجَت بَنو إسرائیلَ فی طَلَبِ زَکریّا لیَقتُلوهُ ، فخَرَجَ هارِبا فی البَرِّیَّةِ ، فانفَرَجَت لَهُ شَجَرَةٌ فدَخَلَ فیها فَبَقِیَت هُدبَةٌ مِن ثَوبهِ، فجاؤوا حتّی قامُوا علَیها فنَشَروهُ بالمِنشارِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :کانَ زَکریّا نَجّارا . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ زَکَریّا کانَ خائفا فهَرَبَ فالتَجأ إلی شَجَرَةٍ ، فانفَرَجَت لَهُ و قالَت : یا زَکریّا ادخُلْ فِیَّ ، فجاءَ حتّی دَخَلَ فیها ، فطَلَبوهُ فلَم یَجِدوهُ ، و أتاهُم إبلیسُ _ و کانَ رآهُ _ فدَلَّهُم علَیهِ فقالَ لَهُم : هُو فی هذهِ الشَّجَرَةِ فاقطَعوها ، و قَد کانوا یَعبُدونَ تلکَ الشَّجَرَةَ فقالوا : لا نَقطَعُها ، فلَم یَزلْ بِهِم حتّی شَقُّوها و شَقُّوا زَکریّا علیه السلام . (5)

3747

زکریّا علیه السلام

قرآن :

«و زکریّا را [یاد کن] هنگامی که پروردگار خود را خواند : پروردگارا! مرا تنها مگذار و تو بهترین ارث برندگانی. پس[دعای] او را اجابت نمودیم و یحیی را بدو بخشیدیم و همسرش را برای او شایسته (آماده حمل) کردیم زیرا آنان در کارهای خیر شتاب می نمودند و ما را از روی رغبت و بیم می خواندند و در برابر ما فروتن بودند».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بنی اسرائیل در جستجوی زکریّا بر آمدند تا او را بکشند. زکریا به صحرا گریخت. درختی برای او دهان باز کرد و زکریا داخل آن رفت، امّا ریشه ای از لباس او بیرون ماند. بنی اسرائیل آمدند و روی درخت رفتند و او را ارّه کردند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زکریّا نجّار بود.

امام صادق علیه السلام :زکریّا از ترس گریخت و به درختی پناه برد. درخت برای او شکاف خورد و گفت : ای زکریّا! داخل من شو. زکریّا رفت و داخل درخت شد. تعقیب کنندگان در جستجوی او برآمدند، پیدایش نکردند. ابلیس که او را دیده بود، نزد تعقیب کنندگان آمد و جای زکریّا را به آنان نشان داد و گفت : او داخل این درخت است، درخت را قطع کنید. مردم که آن درخت را می پرستیدند، گفتند : ما آن را قطع نمی کنیم. ابلیس آن قدر به گوش آنان خواند تا سرانجام درخت و زکریّا را [که داخل آن بود ]شقّه کردند.

ص :496


1- الأنبیاء : 89 و 90 .
2- (انظر) آل عمران : 38 _ 41 ، مریم : 1 _ 15 .
3- کنز العمّال : 32330 .
4- کنز العمّال : 32329 .
5- قصص الأنبیاء : 217/284 .

قصة زکریّا علیه السلام فی القرآن :

وصف_ه علیه السلام :

وصفه اللّه سبحانه فی کلامه بالنبوّة و الوحی ، و وصفه فی أوّل سورة مریم بالعبودیّة ، و ذکره فی سورة الأنعام فی عِداد الأنبیاء ، و عدّه من الصالحین ، ثمّ من المجتبَین _ وهم المخلَصون _ و المهدیّین .

تاریخ حیاته :

لم یُذکر من أخباره فی القرآن إلاّ دعاؤه لطلب الولد و استجابته و إعطاؤه یحیی علیهما السلام ، و ذلک بعد ما رأی من أمر مریم فی عبادتها و کرامتها عند اللّه ما رأی .

فذکر سبحانه أنّ زکریّا تکفّل مریم لفقدها أباها عمران ، ثمّ لمّا نشأت اعتزلت عن الناس و اشتغلت بالعبادة فی محراب لها فی المسجد ، و کان یدخل علیها زکریّا یتفقّدها «کُلَّما دَخَلَ علَیها زَکریّا المِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقا قالَ یا مَرْیَمُ أنّی لَکِ هذا قالَتْ هُوَ مِن عِنْدِ اللّهِ إنّ اللّهَ یَرْزُقُ مَن یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ» . (1)

هنالک دعا زکریّا ربّه و سأله أن یهب له من امرأته ذرّیّة طیّبة ، و کان هو شیخا فانیا و امرأته عاقرا ، فاستجیب له و نادته الملائکة و هو قائم یصلّی فی المحراب أنّ اللّه یبشّرک بغلام اسمه یحیی ، فسأل ربّه آیةً لتطمئنّ نفسه أنّ النداء من جانبه سبحانه ، فقیل له : إنّ آیتک أن یُعتَقَل لسانک فلا تُکلّم الناس ثلاثة أیّام إلاّ رمزا ، و کان کذلک ، و خرج علی قومه من المحراب و أشار إلیهم أن سبّحوا بکرة و عشیّا ، و أصلح اللّه له زوجه فولدت له یحیی علیهما السلام(آل عمران : 37 _ 41 ، مریم : 2 _ 11 ، الأنبیاء : 89 ، 90) .

و لم یُذکر فی القرآن مآل أمره علیه السلام و کیفیّة ارتحاله ، لکن وردت أخبار متکاثرة من طرق العامّة و الخاصّة أنّ قومه قتلوه ، و ذلک أنّ أعداءه قصدوه بالقتل فهرب منهم و التجأ إلی شجرة ، فانفرجت له فدخل جوفها ثمّ التأمت ، فدلّهم الشیطان علیه و أمرهم أن ینشروا الشجرة بالمنشار ، ففعلوا و قطعوه نصفَین فقُتل علیه السلام عند ذلک .

و قد ورد فی بعض الأخبار أنّ السبب فی قتله أنّهم اتّهموه فی أمر مریم و حَبْلها بالمسیح ؛ و قالوا : هو وحده کان المتردّد إلیها الداخل علیها ، و قیل غیر ذلک . (2)

داستان زکریّا علیه السلام در قرآن:

وصف آن بزرگوار:

خداوند سبحان در کلام خود زکریّا را به صفت نبوّت و وحی وصف کرده و در آغاز سوره مریم وصف عبودیت را درباره وی به کار برده است. در سوره انبیاء او را در شمار پیامبران یاد کرده و از صالحان و سپس از برگزیدگان _ یعنی همان مخلَصان _ و رهیافتگان به شمارش آورده است.

تاریخ زندگی او:

در قرآن از اخبار زکریّا جز همین نکته نیامده است که پس از مشاهده عبادت های مریم و کرامت و منزلت او نزد خداوند، دعا کرد خداوند به وی فرزندی عطا کند و خدا هم دعایش را اجابت فرمود و یحیی علیه السلام را بدو بخشید.

خداوند سبحان فرموده است که چون مریم پدر خود عمران را از دست داد، زکریّا سرپرستی او را به عهده گرفت و پس از آنکه بزرگ شد از مردم کناره گیری کرد و در محرابی که در مسجد برای خود داشت به عبادت مشغول شد. زکریّا به مریم سر می زد «و هرگاه زکریا در محراب بر او وارد می شد، نزد او [نوعی ]خوراکی می یافت. می گفت : ای مریم! این از کجا برای تو آمده است؟ و او می گفت : این از جانب خداست که خدا به هر کس بخواهد، بی شمار روزی می دهد».

این جا بود که زکریّا پروردگارش را به دعا خواند و از او خواست تا از همسرش فرزندی پاک به او ببخشد. زکریّا پیر مردی فرتوت و زنش نیز نازا بود. خداوند دعایش را اجابت کرد و در حالی که در محراب خود به نماز ایستاده بود، فرشتگان ندایش دادند : خداوند تو را به پسری که نامش یحیی است نوید می دهد. زکریّا برای اینکه مطمئن شود آن ندا از جانب پروردگار سبحان است، از او نشانه ای خواست. به زکریّا گفته شد : نشانه ات این است که زبانت را در کام کشی و سه روز با مردم سخن نگویی، مگر با اشارت. و همین طور هم شد و زکریّا از محراب خود بیرون شده نزد قوم خویش آمد و به آنان اشاره کرد که صبح و شام تسبیح خدا گویید و خدا همسر او را برایش شایسته (آماده حمل) گردانید و او یحیی را به دنیا آورد (آل عمران: 41 _ 37؛ مریم: 11 _ 2 و انبیاء: 90 _ 89).

در قرآن از فرجام کار زکریّا و نحوه درگذشت او یاد نشده است امّا اخبار فراوانی از طرق سنّی و شیعه رسیده است مبنی بر اینکه قومش او را به قتل رساندند. بدین گونه که دشمنان زکریّا تصمیم گرفتند او را بکشند و زکریّا از دست آنان گریخت و به درختی پناه برد. درخت برای او شکافته شد و زکریّا به داخل آن رفت و آن گاه درخت سر به هم آورد. امّا شیطان مخفی گاه زکریّا را به دشمنانش نشان داد و به آنها گفت که درخت را ارّه کنند. آنان این کار را کردند و زکریّا علیه السلام را با ارّه دو شقّه کردند و زکریّا بدین گونه کشته شد .

در بعضی اخبار آمده است که سبب کشتن زکریّا، این بود که مردم در قضیه مریم و حامله شدن مسیح علیه السلام او را متهم کردند و گفتند : تنها او بوده که نزد مریم رفت و آمد می کرده است. دلایل دیگری نیز گفته شده است.

ص :497


1- آل عمران : 37 .
2- المیزان فی تفسیر القرآن : 14/27 .

ص :498

ص :499

ص :500

24 - یحیی علیه السلام

24 - یحیی علیه السلام

اشاره

(1)

ص :501


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 14 / 163 باب 15 «قصص زکریّا و یحیی علیهما السلام». کنز العمّال : 11 / 520 «یحیی علیه السلام ».

3748 - یَحیی علیه السلام
3748 - یحیی علیه السلام

الکتاب :

«یَا زَکَرِیَّا إِنَّا نُبَشِّرُکَ بِغُلاَمٍ اسْمُهُ یَحْیَی لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِیّا * ......... یَا یَحْیَی خُذِ الْکِتَابَ بِقُوَّةٍ وَ آتَیْنَاهُ الْحُکْمَ صَبِیّا * وَ حَنَانا مِنْ لَدُنَّا وَ زَکَاةً وَ کانَ تَقِیّا * وَ بَرّا بِوَالِدَیْهِ وَ لَمْ یَکُنْ جَبَّارا عَصِیّا * وَ سَلاَمٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَ یَوْمَ یُبْعَثُ حَیّا» . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :قالَ یحیی بنُ زکریّا علیه السلام لعیسَی بنِ مریمَ: أنتَ رُوحُ اللّهِ و کَلِمَتُهُ و أنتَ خَیرٌ مِنّی ، فقالَ عیسی : بَل أنتَ خَیرٌ مِنّی ، سَلَّمَ اللّهُ علَیکَ و سَلَّمتُ علی نَفسِی . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :رَحِمَ اللّهُ أخی یحیی حِینَ دَعاهُ الصِّبیانُ إلَی اللَّعِبِ و هُو صَغیرٌ فقالَ : أ لِلَّعبِ خُلِقتُ ؟ ! فکیفَ بمَن أدرَکَ الحِنْثَ مِن مَقالِهِ ؟ ! (3)

3748

یحیی علیه السلام

قرآن :

«ای زکریّا! ما تو را به پسری که نامش یحیی است، مژده می دهیم که قبلاً همنامی برای او قرار نداده ایم ......... ای یحیی! کتاب [خدا ]را به جدّ و جهد بگیر. و از کودکی به او نبوّت دادیم. و نیز از جانب خود، مهربانی و پاکی به او دادیم و تقوا پیشه بود. و با پدر و مادر خود نیک رفتار بود و زورگویی نافرمان نبود. و درود بر او روزی که زاده شد و روزی که می میرد و روزی که زنده برانگیخته می شود».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :یحیی علیه السلام خطاب به عیسی بن مریم گفت : تو روح خدا و کلمه او هستی، تو از من بهتری. عیسی گفت : نه، تو از من بهتری [زیرا ]خداوند بر تو سلام فرستاده و من خودم برخودم سلام فرستاده ام.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدا رحمت کند برادرم یحیی را؛ وقتی او کودک بود و بچه ها او را به بازی دعوت کردند، گفت : مگر برای بازی خلق شده ام؟! چنین کسی وقتی به سن بلوغ رسد، چه خواهد گفت؟!

ص :502


1- مریم : 7 _ 15 .
2- کنز العمّال : 32273 .
3- کنز العمّال : 32425 .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام عن آبائهِ :_ فی ذِکرِ حَدیثٍ لیحیی علیه السلام مَع الشَّیطانِ _: قالَ یحیی علیه السلام : فهَل ظَفِرتَ بِی ساعَةً قَطُّ ؟ قالَ : لا ، و لکن فیکَ خَصلَةٌ تُعجِبُنی . قالَ یحیی : فما هِی ؟ قالَ : أنتَ رَجُلٌ أکُولٌ ، فإذا أفطَرتَ أکَلتَ و بَشِمتَ فیَمنَعُکَ ذلکَ مِن بَعضِ صَلاتِکَ و قِیامِکَ باللَّیلِ . قالَ یحیی علیه السلام : فإنّی اُعطِی اللّهَ عَهدا أنّی لا أشبَعُ مِن الطَّعامِ حتّی ألقاهُ . قالَ لَهُ إبلیسُ : و أنا اُعطی اللّهَ عَهدا أنّی لا أنصَحُ مُسلِما حتّی ألقاهُ ، ثُمّ خَرجَ فما عادَ إلَیهِ بعدَ ذلکَ . (1)

عنه علیه السلام :إنّ رجُلاً جاءَ إلی عیسَی بنِ مَریمَ علیه السلام فقالَ لَهُ : یا رُوحَ اللّهِ ، إنّی زَنَیتُ فَطَهِّرْنی ......... فلَمّا اجتَمَعَ و اجتَمَعوا و صارَ الرّجُلُ فی الحُفرَةِ نادَی الرّجُلُ : لا یَحُدُّنی مَن للّهِ فی جَنبِهِ حَدٌّ ، فانصَرَفَ النّاسُ کلُّهُم إلاّ یحیی و عیسی علیهما السلام، فدَنا مِنهُ یحیی علیه السلام فقالَ لَهُ : یا مُذنِبُ عِظْنی ؟! فقالَ لَهُ : لا تُخَلِّیَنَّ بینَ نَفسِکَ و بینَ هَواها فتُردِیَکَ ، قالَ : زِدْنی . قالَ : لا تُعَیِّرَنَّ خاطِئا بِخَطیئَةٍ . قالَ : زِدْنی . قالَ : لا تَغضَبْ ، قالَ : حَسبی . (2)

امام صادق_ از پدران بزرگوارش علیهم السلام در گفتگویی میان یحیی علیه السلام و شیطان _فرمود : یحیی علیه السلام گفت : آیا هرگز شده است که لحظه ای بر من چیره آیی؟ شیطان گفت : نه، امّا در تو خصلتی است که خوشایند من است. یحیی گفت : آن خصلت چیست؟ شیطان گفت : تو مرد پرخوری هستی. هرگاه افطار می کنی، آن قدر می خوری که دچار تخمه می شوی و این کار تو را از برخی نمازها و شب زنده داری هایت باز می دارد. یحیی علیه السلام گفت : با خدا عهد می بندم که از این پس تا زنده هستم هرگز از غذایی سیر نخورم. ابلیس نیز به او گفت : من هم با خدا عهد می بندم که از این پس تا زنده هستم، هرگز مسلمانی را اندرز ندهم. آنگاه بیرون رفت و بعد از آن دیگر نزد یحیی باز نگشت.

امام صادق علیه السلام :مردی نزد عیسی بن مریم علیه السلام آمد و گفت : ای روح اللّه ! من زنا کرده ام، مرا پاک گردان ......... وقتی مردم جمع شدند و آن مرد را در گودال قرار دادند، صدا زد :کسی که خودش مستحقّ حدّ الهی است نباید بر من حد جاری کند. پس، همه مردم متفرّق شدند، مگر یحیی و عیسی علیهما السلام. یحیی نزدیک آن مرد رفت و گفت : ای مرد گنهکار! مرا اندرزی ده؟ مرد به او گفت : نفْس خود را با خواهش هایش رها مکن که تو را به هلاکت می افکند، یحیی فرمود : پندی دیگر ده.

مرد گفت : هیچ خطاکاری را به خطایش سرزنش مکن. یحیی فرمود : باز هم پندی ده. مرد گفت: خشم مگیر. یحیی گفت: مرا بس است.

ص :503


1- الأمالی للطوسی : 340/692 .
2- کتاب من لا یحضره الفقیه : 4/33/5019 .

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :کانَ یحیَی بنُ زَکریّا علیهما السلام یَبکی و لا یَضحَکُ ، و کانَ عیسَی بنُ مَریمَ علیهما السلام یَضحَکُ و یَبکی ، و کانَ الّذی یَصنَعُ عیسی علیه السلام أفضَلَ مِن الّذی کانَ یَصنَعُ یحیی علیه السلام . (1)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :إنّ أوحَشَ ما یَکونُ هذا الخَلقُ فی ثَلاثَةِ مَواطِنَ : یَومَ یُولَدُ و یَخرُجُ مِن بَطنِ اُمِّهِ فیَرَی الدُّنیا ، و یَومَ یَموتُ فیُعایِنُ الآخِرَةَ و أهلَها ، و یَومَ یُبعَثُ فیَری أحکاما لَم یَرَها فی دارِ الدُّنیا .

و قد سَلّمَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ علی یحیی علیه السلام فی هذهِ الثّلاثَةِ المَواطِنِ و آمنَ رَوعَتَهُ فقالَ : «و سَلامٌ علَیهِ یَومَ وُلِدَ وَ یَومَ یَمُوتُ وَ یَومَ یُبْعَثُ حَیّا» ، و قد سَلَّمَ عیسَی بنُ مریمَ علی نفسِهِ فی هذهِ الثّلاثَةِ المَواطِنِ فقالَ : «و السَّلامُ علَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ و یَوْمَ أمُوتُ و یَوْمَ اُبْعَثُ حَیّا» (2) . (3)

امام کاظم علیه السلام :روش یحیی بن زکریّا علیهما السلام این بود که می گریست و هیچ گاه نمی خندید؛ عیسی بن مریم هم می خندید و هم می گریست و کاری که عیسی علیه السلام می کرد، برتر از کاری بود که یحیی علیه السلام می کرد.

امام رضا علیه السلام :وحشتناکترین زمان برای این بشر سه زمان است : روزی که متولد می شود و از شکم مادرش بیرون می آید و دنیا را می بیند، روزی که می میرد و آخرت و اهل آخرت را می بیند و روزی که برانگیخته می شود و احکامی را می بیند که در دار دنیا ندیده است.

خداوند عزّ و جلّ در این هر سه جا بر یحیی سلام فرستاده و ترس را از او برده است. می فرماید : «و سلام بر او روزی که به دنیا آمد و روزی که می میرد و روزی که زنده برانگیخته می شود». عیسی بن مریم خودش بر خودش در این سه جا سلام فرستاده، گفته است : «و سلام بر من روزی که به دنیا آمدم و روزی که می میرم و روزی که زنده برانگیخته می شوم».

ص :504


1- الکافی : 2/665/20 .
2- مریم : 33 .
3- عیون أخبار الرِّضا : 1/257/11 .

قصّة یحیی علیه السلام فی القرآن:

1 _ الثناء علیه:

ذکره اللّه فی بضعة مواضع من کلامه و أثنی علیه ثناءً جمیلاً ، فوصفه بأنّه کان مُصدِّقا بکلمة من اللّه و هو تصدیقه بنبوّة المسیح ، و أنّه کان سیّدا یسود قومه ، و أنّه کان حَصورا لا یأتی النساء ، و کان نبیّا و من الصالحین (آل عمران : 39) و من المجتبین _ وهم المخلصون _ و من المهدیّین (الأنعام : 85 _ 87) ، و أنّ اللّه هو سمّاه بیحیی و لم یجعل له من قبل سمیّا ، و أمره بأخذ الکتاب بقوّة و آتاه الحکم صبیّا ، و سلّم علیه یوم ولد و یوم یموت و یوم یبعث حیّا (مریم : 2 _ 15) و مدح بیت زکریّا بقوله : «إنَّهُم کانُوا یُسارِعُونَ فی الخَیْراتِ و یَدْعُونَنا رَغَبا و رَهَبا و کانُوا لَنا خاشِعینَ» (1) وهم یحیی و أبوه و اُمّه .

2 _ تاریخ حیاته :

ولد علیه السلام لأبویه علی خَرق العادة ، فقد کان أبوه شیخا فانیا و اُمّه عاقرا فرزقهما اللّه یحیی و هما آئسان من الولد ، و أخذ بالرُّشد و العبادة و الزهد فی صغره و آتاه اللّه الحکم صبیّا ، و قد تجرّد للتنسّک و الزهد و الانقطاع فلم یتزوّج قطّ و لا ألهاه شیء من ملاذّ الدنیا .

و کان معاصرا لعیسَی بن مریم علیه السلام و صدَّق نبوّته ، و کان سیّدا فی قومه تحنّ إلیه القلوب و تمیل إلیه النفوس و یجتمع إلیه الناس فیعظهم و یدعوهم إلَی التوبة و یأمرهم بالتقوی حتّی استشهد علیه السلام .

و لم یرد فی القرآن مقتله علیه السلام ، و الذی ورد فی الأخبار أنّه کان السبب فی قتله أنّ امرأة بغیّا افتتن بها مَلِک بنی إسرائیل و کان یأتیها ، فنهاه یحیی و وبّخه علی ذلک _ و کان مکرّما عند الملک یطیع أمره و یسمع قوله _ فأضمرت المرأة عداوته و طلبت من الملک رأس یحیی و ألحّت علیه ، فأمر به فذبح و اُهدی إلیها رأسه .

و فی بعض الأخبار أنّ التی طلبت منه رأس یحیی کانت ابنة أخی الملک ، و کان یرید أن یتزوّج بها فنهاه یحیی عن ذلک ، فزیّنتها اُمّها بما یأخذ بمجامع قلب الملک و أرسلتها إلیه ، و لقّنتها إذا منح الملک علیها بسؤال حاجة أن تسأله رأس یحیی ففعلت ، فذُبح علیه السلام و وضع رأسه فی طست من ذهب و اُهدی إلیها .

و فی الروایات نوادر کثیرة من زهده و تنسّکه و بکائه من خشیة اللّه و مواعظه و حکمه .

داستان یحیی علیه السلام در قرآن:

1 _ ستایش یحیی علیه السلام :

خداوند در چند جای قرآن از یحیی یاد کرده و او را به زیبایی ستوده است. از جمله او را به تصدیق کننده کلمه خدا، یعنی نبوّت مسیح و آقایی که بر قومش سیادت دارد و کسی که به زنان گرایشی ندارد وصف کرده و همچنین او را پیامبر و از صالحان (آل عمران : 39) و از برگزیدگان که همان مخلصانند و از رهیافتگان (انعام : 85 _ 87)برشمرده، و اینکه خودش او را یحیی نامیده و پیش از آن هیچ کس به این نام خوانده نشده و به او دستور داده که کتاب [خدا] را با قدرت بگیرد و در کودکی به وی حکمت ارزانی داشته و در روزی که به دنیا آمده و روزی که می میرد و روزی که زنده برانگیخته می شود، بر وی سلام و درود فرستاده است (مریم : 2 _ 15). همچنین خاندان زکریّا، یعنی یحیی و پدر و مادرش، را مدح کرده فرموده است : «آنان در کارهای نیک شتاب می کردند و با بیم و امید ما را می خواندند و در برابر ما فروتن بودند».

2 _ تاریخ زندگی یحیی علیه السلام :

یحیی به طرز خارق العاده ای از والدینش زاده شد؛ چه آنکه پدرش پیر مردی فرتوت و مادرش زنی نازا بود و خداوند یحیی را به آن دو که امیدی به فرزنددار شدن نداشتند، بخشید و او در همان کودکی قدم در راه راست و عبادت و زهد گذاشت و خداوند به او که هنوز کودک بود حکمت عطا فرمود. یحیی خودش را وقف عبادت و زهد کرد و هرگز ازدواج نکرد و هیچ یک از لذایذ و خوشی های دنیا او را به خود سرگرم و از خدا غافل نساخت.

یحیی هم روزگار عیسی بن مریم علیه السلام بود و نبوّت او را تصدیق کرد و در میان مردم خویش سیادت داشت و دل ها شیفته او بود و جان ها به او می گرایید. مردم پیرامونش جمع می شدند و او آنان را نصیحت می کرد و آنها را به توبه فرا می خواند و به تقوا و پرهیزگاری دعوتشان می کرد تا آنکه به شهادت رسید.

در قرآن از کشته شدن یحیی سخنی به میان نیامده است، امّا در اخبار آمده است که علّت شهادتش این بود که پادشاه بنی اسرائیل در آن زمان دلباخته زن بد کاره ای شد و پیش او می رفت. یحیی ، پادشاه را از این عمل نهی کرد و او را توبیخ و سرزنش نمود . یحیی نزد پادشاه محترم و ارجمند بود و پادشاه دستور او را اطاعت می کرد و از وی حرف شنوی داشت . آن زن [بد کاره] کینه یحیی را به دل گرفت و از پادشاه سر یحیی را خواست و در این باره اصرار ورزید. تا جایی که پادشاه دستور داد یحیی را سر بریدند و سرش را برای آن زن هدیه فرستاد.

در بعضی اخبار آمده است، آن کسی که سر یحیی را از پادشاه خواست دختر برادر پادشاه بود؛ زیرا پادشاه قصد ازدواج با برادرزاده اش را داشت یحیی او را از این کار نهی کرد. زن برادر پادشاه دختر خود را طوری آرایش کرد که دل پادشاه را تسخیر کند و او را پیش شاه فرستاد و به دخترش یاد داد که چنانچه پادشاه به وی اجازه دهد تا خواهشی از او بکند و حاجتی بخواهد،سر یحیی را از وی طلب کند. دختر این کار را کرد و پادشاه یحیی را سر برید و سرش را در تشتی زرّین نهاد و به او پیشکش کرد.

در روایات، مطالب فراوانی پیرامون زهد و عبادت یحیی و گریه هایش از ترس خدا و اندرزها و سخنان حکمت آمیزش وارد شده است.

ص :505


1- الأنبیاء : 90 .

ص :506

3 _ قصّة زکریّا و یحیی علیهما السلام فی الإنجیل:

قال (1) : کان فی أیّام هیرودس ملک الیهودیّة کاهن اسمه زکریّا من فرقة أبیّا و امرأته من بنات هارون و اسمها إلیصابات ، و کان کلاهما بارَّین أمام اللّه سالکَین فی جمیع وصایا الربّ و أحکامه بلا لوم . و لم یکن لهما ولد إذ کانت إلیصابات عاقرا و کانا کلاهما متقدّمَین فی أیّامهما .

فبینما هو یکهن فی نوبة فرقته أمام اللّه _ حسب عادة الکهنوت _ أصابته القرعة أن یدخل إلی هیکل الربّ و یبخّر ، و کان کلّ جمهور الشعب یصلّون خارجا وقت البخور ، فظهر له مَلاک الربّ واقفا عن یمین مذبح البخور ، فلمّا رآه زکریّا اضطرب و وقع علیه خوف ، فقال له المَلاک : لا تخف یا زکریّا ؛ لأنّ طلبتک قد سُمِعت و امرأتک إلیصابات ستلد ابنا و تسمّیه یوحنّا ، و یکون لک فرح و ابتهاج و کثیرون سیفرحون بولادته ؛ لأنّه یکون عظیما أمام الربّ و خمرا و مُسکِرا لا یشرب ، و من بطن اُمّه یمتلئ من الروح القدس ، و یردّ کثیرین من بنی إسرائیل إلَی الربّ إلههم ، و یتقدّم أمامه بروح إیلیا و قوّته لیردّ قلوب الآباء إلَی الأبناء و العصاة إلی فکر الأبرار ، لکی یهیّئ للربّ شعبا مستعدّا .

فقال زکریّا للمَلاک : کیف أعلم هذا لأنّی أنا شیخ و امرأتی متقدّمة فی أیّامها ؟ فأجاب المَلاک و قال : أنا جبریل الواقف قدّام اللّه ، و اُرسلت لاُکلّمک و اُبشّرک بهذا ، و ها أنت تکون صامتا و لا تقدر أن تتکلّم إلَی الیوم الذی یکون فیه هذا ؛ لأنّک لم تصدّق کلامی الذی سیتمّ فی وقته .

و کان الشعب منتظرین زکریّا و متعجّبین من إبطائه فی الهیکل ، فلمّا خرج لم یستطع أن یکلّمهم، ففهموا أنّه قد رأی رؤیا فی الهیکل فکان یومی إلیهم و بقی صامتا . و لمّا کملت أیّام خدمته مضی إلی بیته ، و بعد تلک الأیّام حبلت إلیصابات امرأته و أخفت نفسها خمسة أشهر قائلة : هکذا قد فعل بی الربّ فی الأیّام التی فیها نظر إلیّ لینزع عاری بین الناس .

إلی أن قال : و أمّا إلیصابات فتمّ زمانها لتلد فولدت ابنا ، و سمع جیرانها و أقرباؤها أنّ الربّ عظّم رحمته لها ففرحوا معها . و فی الیوم جاؤوا لیختنوا الصبیّ و سمّوه باسم أبیه زکریّا فأجابت اُمّه و قالت : لا بل یسمّی یوحنّا ، فقالوا لها : لیس أحد فی عشیرتک تسمّی بهذا الاسم . ثمّ أومؤوا إلی أبیه ما ذا یرید أن یسمّی ، فطلب لوحا و کتب قائلاً : اسمه یوحنّا ، فتعجّب الجمیع ، و فی الحال انفتح فمه و لسانه و تکلّم و بارک اللّهَ ، فوقع خوف علی کلّ جیرانهم ، و تحدّث بهذه الاُمور جمیعها فی کلّ جبال الیهودیّة ، فأودعها جمیع السامعین فی قلوبهم قائلین : أ تری ما ذا یکون هذا الصبیّ ؟! و کانت ید الربّ معه ، و امتلأ زکریّا أبوه من الروح القدس و تنبّأ ......... إلخ .

و فیه (2) : و فی السنة الخامسة عشرة من سلطنة طیباریوس قیصر _ إذ کان بیلاطس النبطیّ والیا علَی الیهودیّة ، و هیرودس رئیس ربع علَی الجلیل ، و فی لبس أخوه رئیس ربع علی إیطوریّة و کُورة تراخوتینس ، ولیسانیوس رئیس ربع علَی الأبلیّة فی أیّام رئیس الکهنة حنّان و قیافا _ کانت کلمة اللّه علی یوحنّا بن زکریّا فی البرّیّة .

فجاء إلی جمیع الکُورة المحیطة بالاُردن یکرز بمعمودیّة التوبة لمغفرة الخطایا ، کما هو مکتوب فی سفر أقوال أشعیا النبیّ القائل : «صوت خارج فی البرّیّة ، أعِدّوا طریق الربّ اصنعوا سبله مستقیمة ، کلّ وادٍ یمتلئُ ، و کلّ جبل و أکمة ینخفض ، و تصیر المعوجّات مستقیمة و الشِّعاب طرقا سهلة، و یبصر کلّ بشر خلاص اللّه .

و کان یقول للجموع الذین خرجوا لیعمّدوا منه : یا أولاد الأفاعی ، من أراکم أن تهربوا من الغضب الآتی ؟! فاصنعوا أثمارا تلیق بالتوبة ، و لا تبتدؤوا تقولون فی أنفسکم لنا : إبراهیم أبا ؛ لأنّی أقول لکم : إنّ اللّه قادر علی أن یقیم من هذه الحجارة أولادا لإبراهیم ، و الآن قد وضعت الفأس علی أصل الشجر ، فکلّ شجرة لا تصنع ثمرا جیّدا تُقطع و تُلقَی فی النار .

و سأله الجموع قائلین : فماذا نفعل ؟ فأجاب و قال لهم : من له ثوبان فلیُعطِ من لیس له ، و من له طعام فلیفعل هکذا. و جاء عشّارون أیضا لیعمّدوا، فقالوا له : یا معلّم ، ما ذا نفعل ؟ فقال لهم : لا تستوفوا أکثر ممّا فرض لکم . و سأله جندیّون أیضا قائلین : و ما ذا نفعل نحن ؟ فقال لهم : لا تظلموا أحدا ، و لا تَشُوا بأحد ، و اکتفوا بعلائفکم .

و إذ کان الشعب ینتظر و الجمیع یفکّرون فی قلوبهم عن یوحنّا لعلّه المسیح ، أجاب یوحنّا الجمیعَ قائلاً : أنا اُعمّدکم بماءٍ ، و لکن یأتی من هو أقوی منّی _ الذی لست أهلاً أن أحلّ سیور حذائه _ هو سیعمّدکم بروح القدس و نار الذی رفشه فی یده ، و سینقّی بیدره و یجمع القمح إلی مخزنه ، و أمّا التبن فیحرقه بنار لا تطفأ ، و بأشیاء اُخر کثیرة کان یعظ الشعب و یبشّرهم .

أمّا هیرودس رئیس الربع فإذا توبّخ منه لسبب هیرودیّا امرأة فیلبس أخیه و لسبب جمیع الشرور التی کان هیرودس یفعلها زاد هذا أیضا علَی الجمیع أنّه حبس یوحنّا فی السجن .

و فیه (3) : أنّ هیرودس نفسه کان قد أرسل و أمسک یوحنّا و أوثقه فی السجن من أجل هیرودیّا امرأة فیلبس أخیه إذ کان قد تزوّج بها ؛ لأنّ یوحنّا کان یقول لهیرودس : لا یحلّ أن تکون لک امرأة أخیک ، فحنقت هیرودیّا علیه و أرادت أن تقتله و لم تقدر ؛ لأنّ هیرودس کان یهاب یوحنّا عالما أنّه رجل بارّ و قدّیس و کان یحفظه ، و إذ سمعه فعل کثیرا و سمعه بسرور .

و إذ کان یوم موافق لما صنع هیرودس فی مولده عشاء لعظمائه و قوّاد الاُلوف و وجوه الجلیل ، دخلت ابنة هیرودیّا و رقصت ، فسَرّت هیرودس و المتّکئین معه . فقال الملک للصبیّة : مهما أردت اطلبی منّی فاُعطیک ، و أقسم لها أنّ مهما طلبت منّی لاُعطینّک حتّی نصف مملکتی ، فخرجت و قالت لاُمّها : ما ذا أطلب ؟ فقالت : رأس یوحنّا المعمدان ، فدخلت للوقت بسرعة إلَی الملک و طلبت قائلة : اُرید أن تعطینی حالاً رأس یوحنّا المعمدان علی طبق ، فحزن الملک جدّا ، و لأجل الأقسام و المتّکئین لم یُرِد أن یردّها .

فللوقت أرسل الملک سیّافا و أمر أن یؤتی برأسه ، فمضی و قطع رأسه فی السجن و أتی برأسه علی طبق و أعطاه للصبیّة ، و الصبیّة أعطته لاُمّها . و لمّا سمع تلامیذه جاؤوا و رفعوا جثّته و وضعوها فی قبر . انتهی .

و لیحیی علیه السلام أخبار اُخر متفرّقة فی الأناجیل لا تتعدّی حدود ما أوردناه ، و للمتدبّر الناقد أن یطبّق ما نقلناه من الأناجیل علی ما تقدّم حتّی یحصل علی موارد الاختلاف . (4)

3 _ داستان زکریا و یحیی علیهما السلام در انجیل :

در ایام هیرودیس پادشاه یهودیّه، کاهنی زکریّا نام از فرقه ابیّا بود که زن او از دختران هارون بود و الیصابات نام داشت. و هر دو در حضور خدا صالح و به جمیع احکام و فرایض خداوند، بی عیب سالک بودند. و ایشان را فرزندی نبود؛ زیرا که الیصابات نازا بود و هر دو کهن سال بودند.

و واقع شد که چون به نوبت فرقه خود در حضور خدا کهانت می کرد، حسب عادتِ کهانتْ نوبت او شد که به قدس (معبد) خداوند در آمده بخور بسوزاند. و در وقت بخور تمام جماعت قوم بیرون عبادت می کردند. ناگاه فرشته خداوند به طرف راست مذبح بخور ایستاده بر وی ظاهر گشت. چون زکریّا او را دید در حیرت افتاده ترس بر او مستولی شد. فرشته به او گفت : ای زکریّا! ترسان مباش؛ زیرا که دعای تو مستجاب گردیده است و زوجه ات الیصابات برای تو پسری خواهد زایید و او را یحیی خواهی نامید، و تو را خوشی و شادی رخ خواهد نمود و بسیاری، از ولادت او مسرور خواهند شد؛ زیرا که در حضور خداوند بزرگ خواهد بود و شراب و مُسکری نخواهد نوشید و از همان شکم مادر خود از روح قدسی آکنده خواهد بود. و بسیاری از بنی اسرائیل را به سوی خداوند، خدای ایشان برخواهد گردانید. و او به روح و قوّت الیاس پیش روی وی خواهد خرامید تا دل های پدران را به طرف پسران و نافرمانان را به حکمت عادلان بگرداند تا قومی مستعد برای خدا مهیّا سازد.

زکریّا به فرشته گفت : این را چگونه بدانم و حال آنکه من پیر هستم و زوجه ام کهن سال است؟ فرشته در جواب وی گفت : من جبرائیل هستم که در حضور خدا می ایستم و فرستاده شدم تا به تو سخن گویم و از این امور تو را مژده دهم. و الحال تا این امور واقع گردد، گنگ شده یارای حرف زدن نخواهی داشت؛ زیرا سخن های مرا که در وقت خود به وقوع خواهد پیوست، باور نکردی.

و جماعت منتظر زکریّا می بودند و از طول توقّف او در قدس متعجّب شدند، امّا چون بیرون آمد نتوانست با ایشان حرف زند پس فهمیدند که در قدس رؤیایی دیده است. پس به سوی ایشان اشاره می کرد و ساکت ماند. و چون ایّام خدمت او به اتمام رسید به خانه خود رفت. و بعد از آن روزها، زن او الیصابات حامله شده مدّت پنج ماه خود را پنهان نمود و گفت : اینگونه خداوند در روزهایی که مرا منظور داشت با من عمل نمود تا ننگ مرا از نظر مردم بردارد.

تا آنجا که می گوید : امّا چون الیصابات را وقت وضع حمل رسید، پسری بزاد و همسایگان و خویشان او چون شنیدند که خداوند رحمت عظیمی به وی کرده با او شادی کردند. و چون روز هشتم واقع شد برای ختنه طفل آمدند و نام پدرش زکریّا را بر او نهادند. امّا مادرش ملتفت شده گفت : نی بلکه به یحیی نامیده می شود. به وی گفتند از قبیله تو هیچ کس این اسم را ندارد. پس به پدرش اشاره کردند که او را چه نام خواهی نهاد. او تخته ای خواسته بنوشت که نام او یحیی است و همه متعجّب شدند. در ساعت دهان و زبان او بازگشته به حمد خدا متکلّم شد. پس بر تمامی همسایگان ایشان خوف مستولی گشت و جمیع این وقایع در همه کوهستان یهودیه شهرت یافت. و هرکه شنید، در خاطر خود تفکّر نموده گفت : این چه نوع طفل خواهد بود و دست خداوند با وی می بود. و پدرش زکریّا از روح قدسی آکنده شده، نبوّت (پیشگویی) نموده گفت ......... تا آخر.

نیز در انجیل آمده است : و در سال پانزدهم از سلطنت طیباریوس قیصر، در وقتی که پنطیوس پیلاطس والی یهودیّه بود و هیرودیس تیترارک جلیل و برادرش فیلیپس تیترارک ایطوریّه و دیار تراخونیتس و لیسانیوس تیترارک آبلیّه و حَنّا و قیافا رؤسای کَهَنه بودند، کلام خدا به یحیی بن زکریّا در بیابان نازل شد.

به همه جاهای اردن برای غسل تعمید که توبه و آمرزش گناهان را می آورد، سر کشید ! (5) چنانچه مکتوب است در صحیفه کلمات اشعیای نبی که می گوید : صدایی ندا کننده در بیابان [می شنوم] که راه خداوند را مهیّا سازید و طُرُق او را راست نمایید. هر وادی ، انباشته و هر کوه و تلّی ، پست و هر کجی راست ، و هر راه ناهموار ، صاف خواهد شد. و تمامی بشر نجات الهی را خواهند دید.

آن گاه به آن جماعتی که برای تعمید وی بیرون می آمدند گفت : ای افعی زادگان! که شما را نشان داد که از غضب آینده بگریزید؟ پس، ثمراتِ مناسبِ توبه بیاورید و در خاطر خود این سخن را راه مدهید که ابراهیم پدر ماست؛ زیرا به شما می گویم: خدا قادر است که از این سنگ ها فرزندان برای ابراهیم برانگیزاند. و الآن نیز تیشه بر ریشه درختان نهاده شده است. پس هر درختی که میوه نیکو نیاورد بریده و در آتش افکنده می شود.

پس، مردم از وی سؤال نموده گفتند چه کنیم؟ او در جواب ایشان گفت: هر که دو جامه دارد به آنکه ندارد بدهد و هرکه خوراک دارد نیز چنین کند. و مالیات گیران نیز برای تعمید آمده، بدو گفتند : ای استاد! چه کنیم؟ بدیشان گفت : زیادتر از آنچه مقرّر است، مگیرید. سپاهیان نیز از او پرسیده گفتند : ما چه کنیم؟ به ایشان گفت : بر کسی ظلم مکنید و بر هیچ کس افترا مزنید و به مواجب خود اکتفا کنید.

و هنگامی که قوم مترصّد می بودند و همه در خاطر خود درباره یحیی تفکّر می نمودند که این مسیح است یا نه؟ یحیی به همه متوجّه شده گفت : من شما را به آب، تعمید می دهم. لیکن شخصی تواناتر از من می آید که لیاقت آن ندارم که بند نعلین او را باز کنم. او شما را به روح القدس و آتش تعمید خواهد داد. او غربال خود را به دست خود دارد و خرمن خویش را پاک کرده گندم را در انبار خود ذخیره خواهد نمود و کاه را در آتشی که خاموشی نمی پذیرد خواهد سوزانید. و به نصایح بسیارِ دیگر ، قوم را بشارت می داد.

اما هیرودیس تیترارک، چون به سبب هیرودیا، زن برادرش فیلیپس و سایر بدی هایی که هیرودیس کرده بود از وی توبیخ یافت، این را نیز بر همه افزود که یحیی را در زندان حبس نمود.

همچنین در انجیل آمده است : زیرا که هیرودیس فرستاده یحیی را گرفتار نموده او را در زندان بست به خاطر هیرودیا زن برادر او فیلیپس که او را در نکاح خویش آورده بود. از آن جهت که یحیی به هیرودیس گفته بود نگاه داشتن زن برادرت بر تو روا نیست. پس، هیرودیا از او کینه داشته می خواست او را به قتل رساند امّا نمی توانست؛ زیرا که هیرودیس از یحیی می ترسید؛ چون که او را مردی عاقل و مقدّس می دانست و رعایتش می نمود و سخن او را به خوبی عمل می کرد و به خوشی سخن او را گوش می نمود.

اما چون هیرودیس در روز میلادش امرای خود و سرتیپان و رؤسای بزرگ را ضیافت نمود، و دختر هیرودیا به مجلس در آمده رقص کرد و هیرودیس و اهل مجلس را شاد نمود، پادشاه بدان دختر گفت : آنچه خواهی از من بطلب تا به تو دهم و برایش قسم خورد که آنچه از من خواهی حتی نصف ملک مرا، هر آینه به تو عطا کنم. او بیرون رفته به مادر خود گفت : چه بطلبم؟ گفت : سر یحیای تعمید دهنده را. در ساعت به حضور پادشاه در آمده، خواهش نموده گفت : می خواهم که الآن سر یحیای تعمید دهنده را در طبقی به من عنایت فرمایی.

پادشاه بشدّت محزون گشت، لیکن به جهت پاس قسم و خاطر اهل مجلس نخواست او را محروم نماید.

بی درنگ پادشاه، جلادی فرستاده فرمود تا سرش را بیاورد. و او به زندان رفته سر او را از تن جدا ساخته و بر طبقی آورده بدان دختر داد و دختر آن را به مادر خود سپرد. چون شاگردان یحیی شنیدند، آمدند و بدن او را برداشته دفن کردند. پایان گفتار انجیل. درباره یحیی اخبار پراکنده دیگری نیز در اناجیل آمده که از حدّ و مرز آنچه آوردیم فراتر نمی رود. اینک بر شخص متدبّر نکته سنج است که آنچه را از اناجیل نقل کردیم، با مطالبی که ما بیان داشتیم تطبیق کند، تا از این طریق به موارد اختلاف دست یابد.

ص :507


1- إنجیل لوقا ، الإصحاح الأوّل 5 . (کما فی هامش المصدر).
2- إنجیل لوقا ، الإصحاح الثالث 1 . (کما فی هامش المصدر) .
3- إنجیل مرقس الإصحاح السادس 17 _ 29 . (کما فی هامش المصدر).
4- المیزان فی تفسیر القرآن : 14/28 .
5- پیاپی مراسم غسل تعمید را انجام می داد .

ص :508

ص :509

ص :510

ص :511

ص :512

ص :513

ص :514

25 - عیسی علیه السلام

25 - عیسی علیه السلام

اشاره

(1)

ص :515


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 14 / 191 _ 350 «أبواب قصص عیسی و اُمّه علیهما السلام». بحار الأنوار : 14 / 206 باب 17 «ولادة عیسی علیه السلام ». بحار الأنوار : 14 / 283 باب 21 «مواعظ عیسی علیه السلام ». کنز العمّال : 11 / 500 «عیسی علیه السلام ».

3749 - عیسی علیه السلام
3749 - عیسی علیه السلام

الکتاب :

«إِنَّ مَثَلَ عِیسَی عِنْدَ اللّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ» . (1)

«وَ قَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِیحَ عِیسَی بْنَ مَرْیَمَ رَسُولَ اللّهِ وَ مَا قَتَلُوهُ وَ مَا صَلَبُوهُ وَ لکِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَ إِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِیهِ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلاَّ اتِّبَاعَ الظَّنِّ وَ مَا قَتَلُوهُ یَقِینا * بَلْ رَفَعَهُ اللّهُ إِلَیْهِ وَ کَانَ اللّهُ عَزِیزا حَکِیما * وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ إِلاَّ لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیدا» . (2)

(3)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أوّلُ نَبیٍّ مِن بَنی إسرائیلَ موسی ، و آخِرُهُم عیسی و ستُّمِائةِ نَبیٍّ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :أوّلُ أنبیاءِ بَنی إسرائیلَ موسی، و آخِرُهُم عیسی . (5)

3749

عیسی علیه السلام

قرآن :

«در واقع، مَثَل عیسی نزد خدا همچون مَثَل [خلقت ]آدم است که او را از خاکی آفرید. سپس بدو گفت : باش، پس شد».

«و گفته ایشان : ما مسیح، عیسی بن مریم، پیامبر خدا را کشتیم و حال آنکه آنان او را نکشتند و مصلوبش نکردند، لیکن امر بر آنان مشتبه شد. و کسانی که درباره او اختلاف کردند، قطعاً در مورد آن دچار شک شده اند و هیچ علمی بدان ندارند، جز آنکه از گمان پیروی می کنند و یقیناً او را نکشتند. بلکه خدا او را به سوی خود بالا برد و خدا توانا و حکیم است. و از اهل کتاب، کسی نیست مگر آنکه پیش از مرگ خود حتماً به او ایمان می آورد و روز قیامت [عیسی نیز] بر آنان شاهد خواهد بود».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بنی اسرائیل ششصد پیامبر داشتند که اولین آنها موسی بود و آخرینشان عیسی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نخستین پیامبران بنی اسرائیل، موسی بود و آخرینشان عیسی.

ص :516


1- آل عمران : 59 .
2- النساء : 157 _ 159 .
3- (انظر) آل عمران : 45 _ 58 ، مریم : 16 _ 34 ، البقرة : 87 ، 253 ، المائدة : 110 _ 118 ، المؤمنون : 50 ، الزخرف : 57 _ 65 ، الصفّ : 6 ، 14 ، الحدید : 27 .
4- الخصال : 524/13 .
5- کنز العمّال : 32269 .

عنه صلی الله علیه و آله :علَیکُم بالعَدَسِ ؛ فإنّهُ مُبارَکٌ مُقَدَّسٌ ، یُرَقِّقُ القَلبَ ، و یُکثِرُ الدَّمعَةَ ، و قد بارَکَ فیهِ سَبعونَ نَبیّا، آخِرُهُم عیسَی بنُ مَریَم علیه السلام . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :کانَ طَعامُ عیسَی الباقِلاّءَ حتّی رُفِعَ ، و لَم یأکُلْ عیسی شیئا غَیَّرَتهُ النّارُ حتّی رُفِعَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :یا اُمَّ أیمَنَ ! أ ما عَلِمتِ أنّ أخی عیسی کانَ لا یُخبئُ عَشاءً لِغَداءٍ و لا غَداءً لِعَشاءٍ ؟ ! یأکُلُ مِن وَرَقِ الشَّجَرِ ، و یَشرَبُ مِن ماءِ المَطَرِ ، یَلبَسُ المُسُوحَ ، و یَبِیتُ حَیثُ یُمسی ، و یَقولُ : یأتی کُلُّ یَومٍ برِزقِهِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :رَأیتُ عیسَی بنَ مَریمَ فإذا هُو رجُلٌ أبیَضُ مُبَطَّنٌ (4) مِثلُ السَّیفِ . (5)

عیسی علیه السلام_ لَمّا سُئل : مَن أدَّبَکَ ؟ _: ما أدَّبَنی أحَدٌ ، رأیتُ قُبحَ الجَهلِ فجانَبتُهُ . (6)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عدس بخورید؛ زیرا که آن با برکت و مقدّس است، دل را نازک می کند و گریه را زیاد می گرداند. هفتاد پیامبر در آن برکت قرار داده اند که آخرینشان عیسی بن مریم علیه السلام است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوراک عیسی تا زمانی که به آسمان برده شد، باقلا بود؛ عیسی تا زمانی که به آسمان برده شد غذایی که با آتش پخته شده باشد، نخورد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای امّ ایمن! مگر نمی دانی که برادرم عیسی شام را برای صبحانه نگه نمی داشت و صبحانه ای را برای شام؟ از برگ درختان تغذیه می کرد و از آب باران می آشامید، پلاس می پوشید و هر جا که شب می رسید بیتوته می کرد و می گفت : هر روز، روزی خود را می آورد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من عیسی بن مریم را دیدم، او مردی بود سفید پوست و میان باریک چون شمشیر.

عیسی علیه السلام_ آنگاه که از او سؤال شد : چه کسی تو را ادب آموخت؟ _فرمود : هیچ کس مرا ادب نیاموخت. بلکه زشتی جهالت را دیدم و از آن دوری کردم.

ص :517


1- عیون أخبار الرِّضا : 2/41/136 .
2- کنز العمّال : 32357 .
3- کنز العمّال : 32358 .
4- المبطَّن : الضامر البطن (النهایة : 1/137) .
5- کنز العمّال : 32359 .
6- تنبیه الخواطر : 1/96 .

عنه علیه السلام :خادِمی یَدایَ ، و دابَّتی رِجلای ، و فِراشی الأرضُ ، و وِسادی الحَجَرُ ، و دِفئی فی الشِّتاءِ مَشارِقُ الأرضِ ......... أبِیتُ و لَیسَ لِی شیءٌ ، و اُصبِحُ (1) و لَیسَ لِی شیءٌ ، و لَیسَ علی وَجهِ الأرضِ أحَدٌ أغنی مِنّی . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی صِفَةِ عیسی علیه السلام _: و إن شِئتَ قُلتُ فی عیسَی بنِ مَریمَ علیه السلام ، فلَقد کانَ یَتَوسَّدُ الحَجَرَ ، و یَلبَسُ الخَشِنَ ، و یأکُلُ الجَشِبَ ، و کانَ إدامُهُ الجُوعَ ، و سِراجُهُ باللَّیلِ القَمَرَ ، و ظِلالُهُ فی الشِّتاءِ مَشارِقَ الأرضِ و مَغارِبَها ، و فاکِهَتُهُ و رَیحانُهُ ما تُنبِتُ الأرضُ لِلبَهائمِ ، و لَم تَکُن لَهُ زَوجَةٌ تَفتِنُهُ ، و لا وَلَدٌ یَحزُنُهُ (یَخزِنُهُ) ، و لا مالٌ یَلفِتُهُ، و لا طَمَعٌ یُذِلُّهُ، دابَّتُهُ رِجلاهُ، و خادِمُهُ یَداهُ! (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :کانَ بینَ داوودَ و عیسَی بنِ مَریمَ علیه السلام أربَعُ مِائةِ سَنَةٍ ، و کانَ شَریعَةُ عیسی أنّه بُعِثَ بالتَّوحیدِ و الإخلاصِ، و بما اُوصِیَ به نُوحٌ و إبراهیمُ و موسی ، و اُنزِلَ علَیهِ الإنجیلُ ، و اُخِذَ علَیهِ المِیثاقُ الّذی اُخِذَ علَی النَّبیِّینَ .

و شُرِعَ لَهُ فی الکِتاب إقامُ الصَّلاةِ معَ الدِّینِ ، و الأمرُ بالمَعروفِ ، و النَّهیُ عنِ المُنکَرِ ، و تَحریمُ الحَرامِ ، و تَحلیلُ الحَلالِ ، و اُنزِلَ علَیهِ فی الإنجیلِ مَواعِظُ و أمثالٌ (و حُدودٌ) لَیس فیها قِصاصٌ و لا أحکامُ حُدودٍ ، و لا فَرضُ مَوارِیثَ .

و اُنزِلَ علَیهِ تَخفیفُ ما کانَ نَزَلَ علی موسی علیه السلام فی التَّوراةِ ، و هُو قَولُ اللّهِ فی الّذی قالَ عیسَی بنُ مریمَ لبَنی إسرائیلَ : «و لاُِحِلَّ لَکُم بَعْضَ الَّذی حُرِّمَ علَیکُم» . (4)

و أمَرَ عیسی مَن مَعهُ مِمَّنِ اتَّبعَهُ مِن المُؤمِنینَ أن یُؤمِنوا بشَریعَةِ التَّوراةِ و الإنجیلِ . (5)

عیسی علیه السلام :خدمتکار من دو دست من است و مَرکبم دو پای من و بسترم زمین و بالشم سنگ و گرما بخشم در زمستان آفتابگیرها ......... شبم را با تهیدستی به سر می برم و روزم را با ناداری سپری می کنم و با این حال در روی زمین احدی توانگرتر و بی نیازتر از من وجود ندارد.

امام علی علیه السلام_ در وصف عیسی علیه السلام _فرمود : و اگر خواهی، از عیسی بن مریم علیه السلام برایت بگویم؛ او سنگ را بالش خود می کرد و جامه خشن می پوشید و نان خشک و گلو آزار می خورد. خورش او گرسنگی بود و چراغش در شب، ماه و سر پناهش در زمستان، آفتابگیرهای صبح و عصر و میوه و سبزیجاتش، علف و گیاهانی که زمین برای چهار پایان می رویاند. نه زنی داشت که مایه گرفتاری او باشد و نه فرزندی که اندوهگینش سازد و نه مال و ثروتی که دل او را به خود مشغول گرداند و نه طمعی که به خواریش اندازد. مرکب او دو پایش بود و خدمتکارش دو دست او!

امام صادق علیه السلام :از داوود تا عیسی بن مریم علیهما السلام چهار صد سال فاصله بود. شریعت عیسی بر پایه دعوت به توحید و اخلاص و آن چیزی بود که نوح و ابراهیم و موسی بدان سفارش شدند. انجیل بر وی نازل شد و از او همان پیمانی گرفته شد که از پیامبران گرفته شد.

در انجیل برای او قانون بر پا داشتن نماز همراه با دین و امر به معروف و نهی از منکر و حرام شمردن حرام ها و حلال شمردن حلال ها مقرّر گردید و در انجیل بر او مواعظ و اَمثال [و مقرّراتی] نازل شد که در آنها نه قصاص است و نه احکامِ حدود و نه ارث.

آنچه در تورات بر موسی نازل شده بود، به صورت سبک و تخفیف یافته بر عیسی نیز نازل گردید و این سخن خداوند است که می فرماید عیسی بن مریم به بنی اسرائیل گفت : «پاره ای از آنچه را که بر شما حرام گردیده، برایتان حلال می کنم».

عیسی به مؤمنانی که از او پیروی می کردند، دستور داد تا به شریعت تورات و انجیل ایمان داشته باشند.

ص :518


1- فی المصدر : أبیت و لیس معی شیء ، و أصبحت و لیس لی شیء. (کما فی هامش بحار الأنوار).
2- بحار الأنوار : 14/239/17 .
3- نهج البلاغة : الخطبة 160 .
4- آل عمران : 50 .
5- تفسیر العیّاشی : 1/175/52 .

عنه علیه السلام_ فی قولِهِ تعالی نَقلاً عن عیسی علیه السلام : «و جَعَلَنِی مُبارَکا أیْنَما کُنْتُ» (1) _: نَفّاعا . (2)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :کانَ نَقشُ خاتَمِ عیسی علیه السلام حَرفَینِ اشتَقّهُما من الإنجیلِ : طُوبی لِعَبدٍ ذُکِرَ اللّهُ مِن أجلِهِ ، و وَیلٌ لِعَبدٍ نُسِیَ اللّهُ مِن أجلِهِ . (3)

امام صادق علیه السلام_ درباره این سخن خداوند متعال به نقل از عیسی : «و مرا هر جا که باشم با برکت قرار داد» _فرمود : یعنی پر سود و منفعت.

امام رضا علیه السلام :نقش انگشتری عیسی علیه السلام این دو جمله بود که آنها را از انجیل برگرفته بود : خوشا به حال بنده ای که موجب یاد خدا شود و وای به حال بنده ای که باعث فراموشی خدا گردد.

ص :519


1- مریم : 31 .
2- معانی الأخبار : 212/1 .
3- عیون أخبار الرِّضا : 2/55/206 .

کلام فی قصّة عیسی علیه السلام :

1 _ قصّة عیسی علیه السلام و اُمّه فی القرآن:

کانت اُمّ المسیح مریم بنت عمران حملت بها اُمّها ، فنذرت أن تجعل ما فی بطنها إذا وضعته محرّرا یخدم المسجد ، و هی تزعم أنّ ما فی بطنها ذکر ، فلمّا وضعتها و بان لها أنّها اُنثی حزنت و تحسّرت ثمّ سمّتها مریم أی الخادمة _ و قد کان توفّی أبوها عمران قبل ولادتها _ فأتت بها المسجد تسلّمها للکهنة و فیهم زکریّا ، فتشاجروا فی کفالتها ، ثمّ اصطلحوا علَی القرعة و ساهموا ، فخرج لزکریّا فکفلها ، حتّی إذا أدرکت ضرب لها من دونهم حجابا ، فکانت تعبد اللّه سبحانه فیها لا یدخل علیها إلاّ زکریّا . و کلّما دخل علیها زکریّا المحراب وجد عندها رزقا ، قال : یا مریم أنّی لکِ هذا ؟! قالَت : هو من عند اللّه ، و اللّه یرزق من یشاء بغیر حساب و قد کانت علیها السلام صدّیقة ، و کانت معصومة بعصمة اللّه ، طاهرة ، مصطفاة ، محدَّثة ؛ حدّثها الملائکة بأنّ اللّه اصطفاها و طهّرها ، و کانت من القانتین و من آیات اللّه للعالمین (سورة آل عمران آیة 35 _ 44 ، سورة مریم آیة 16 ، سورة الأنبیاء آیة 91 ، سورة التحریم آیة 12) .

ثمّ إنّ اللّه تعالی أرسل إلیها الرُّوح و هی محتجبة فتمثّل لها بشرا سویّا ، و ذکر لها أنّه رسول من ربّها لیهب لها بإذن اللّه ولدا من غیر أب، و بشّرها بما سیظهر من ولدها من المعجزات الباهرة ، و أخبرها أنّ اللّه سیؤیّده بروح القدس ، و یعلّمه الکتاب و الحکمة و التوراة و الإنجیل ، و رسولاً إلی بنی إسرائیل ذا الآیات البیّنات ، و أنبأها بشأنه و قصّته ، ثمّ نفخ الروح فیها فحملت بها حمل المرأة بولدها (الآیات من آل عمران : 35 _ 44) .

ثمّ انتبذت مریم به مکانا قصیّا ، فأجاءها المخاض إلی جذع النخلة ، قالت : یا لیتنی متُّ قبل هذا و کنت نسیا منسیّا ، فناداها من تحتها أن لا تحزنی قد جعل ربّک تحتک سریّا ، و هُزّی إلیک بجذع النخلة تساقط علیک رُطبا جنیّا ، فکُلی و اشربی و قرّی عینا فإمّا ترینَّ من البشر أحدا فقولی : إنّی نذرت للرحمن صوما فلن اُکلّم الیوم إنسیّا ، فأتت به قومها تحمله (سورة مریم : 20 _ 27) . و کان حمله و وضعه و کلامه و سائر شؤون وجوده من سنخ ما عند سائر الأفراد من الإنسان .

فلمّا رآها قومها _ و الحال هذه _ ثاروا علیها بالطعنة و اللوم بما یشهد به حال امرأة حملت و وضعت من غیر بعل ، و قالوا : یا مریم ، لقد جئت شیئا فریّا ! یا اُخت هارون ما کان أبوک امرأ سوء و ما کانت اُمّک بغیّا ، فأشارت إلیه ، قالوا : کیف نکلّم من کان فی المهد صبیّا ؟! قال : إنّی عبد اللّه آتانی الکتاب و جعلنی نبیّا ، و جعلنی مبارکا أینما کنت و أوصانی بالصلاة و الزکاة ما دمت حیّا ، و برّا بوالدتی و لم یجعلنی جبّارا شقیّا ، و السلام علیَّ یوم ولدت و یوم أموت و یوم اُبعث حیّا (سورة مریم آیة 27 _ 33) ، فکان هذا الکلام منه علیه السلام کبراعة الاستهلال بالنسبة إلی ما سینهض علَی البغی و الظلم ، و إحیاء شریعة موسی علیه السلام و تقویمه ، و تجدید ما اندرس من معارفه ، و بیان ما اختلفوا فیه من آیاته .

ثمّ نشأ عیسی علیه السلام و شبّ و کان هو و اُمّه علَی العادة الجاریة فی الحیاة البشریّة : یأکلان و یشربان ، و فیهما ما فی سائر الناس من عوارض الوجود إلی آخر ما عاشا .

ثمّ إنّ عیسی علیه السلام اُوتی الرسالة إلی بنی إسرائیل ، فانبعث یدعوهم إلی دین التوحید و یقول : إنّی قد جئتکم بآیة من ربّکم أنّی أخلق لکم من الطین کهیئة الطیر فأنفُخ فیه فیکون طیرا بإذن اللّه ، و اُبرئ الأکمه و الأبرص و اُحیی الموتی بإذن اللّه ، و اُنبّئُکُم بما تأکلون و ما تدّخرون فی بیوتکم ، إنّ فی ذلک لآیة لکم ، إنّ اللّه هو ربّی و ربّکم فاعبدوه .

و کان یدعوهم إلی شریعته الجدیدة و هو تصدیق شریعة موسی علیه السلام ، إلاّ أنّه نسخ بعض ما حُرّم فی التوراة تشدیدا علَی الیهود ، و کان یقول : إنّی قد جئتکم بالحکمة و لاُبیِّن لکم بعض الذی تختلفون فیه ، و کان یقول : یا بنی إسرائیل ، إنّی رسول اللّه إلیکم مصدّقا لما بین یدیّ من التوراة مبشّرا برسول یأتی من بعدی اسمه أحمد .

و أنجز علیه السلام ما ذکره لهم من المعجزات کخلق الطیر ، و إحیاء الموتی ، و إبراء الأکمه و الأبرص ، و الإخبار عن المغیّبات بإذن اللّه .

و لم یزل یدعوهم إلی توحید اللّه و شریعته الجدیدة حتّی أیس من إیمانهم ؛ لِما شاهد من عتوّ القوم و عنادهم و استکبار الکهنة و الأحبار عن ذلک ، فانتخب من الشرذمة التی آمنت به الحواریّین أنصارا له إلَی اللّه .

ثم إنّ الیهود ثاروا علیه یریدون قتله فتوفّاه اللّه و رفعه إلیه ، و شُبِّه للیهود : فمن زاعم أ نّهم قتلوه ، و من زاعم أ نّهم صلبوه ، و لکن شُبّه لهم (آل عمران آیة 45 _ 58 ، الزخرف آیة 63 _ 65 ، الصفّ آیة 6 و 14 ، المائدة آیة 110 و 111 ، النساء آیة 157 و 158) ، فهذه جمل ما قصّه القرآن فی عیسَی بن مریم و اُمّه .

گفتاری درباره داستان عیسی علیه السلام :

1 _ داستان عیسی علیه السلام و مادرش در قرآن :

مادر عیسی علیه السلام مریم دختر عمران بود. هنگامی که مادر مریم او را باردار شد، نذر کرد که وقتی فرزندش به دنیا آمد او را در راه خدا آزاد کند تا در معبد خدمت کند. او که خیال می کرد آنچه در شکم دارد پسر است، وقتی وضع حمل کرد و معلوم شد فرزندش دختر است دچار اندوه و حسرت شد و با این حال او را «مریم»، یعنی «خادمه»،نامید. عمران، پدر مریم، پیش از تولد او در گذشته بود. مادر مریم او را به معبد آورد تا به کاهنان که یکی از آنان زکریّا بود، بسپارد. میان کاهنان بر سر عهده دار شدن سرپرستی مریم، بحث و نزاع در گرفت تا بالاخره تصمیم گرفتند قرعه بزنند و قرعه به نام زکریا درآمد و زکریا سرپرستی مریم را به عهده گرفت. وقتی مریم به سن بلوغ رسید، زکریّا میان او و کاهنان پرده ای آویخت و مریم پشت آن پرده خداوند سبحان را عبادت می کرد و کسی جز زکریّا نزد او رفت و آمد نمی کرد. هر وقت زکریا وارد محراب مریم می شد، نزد او غذایی می دید. از او پرسید : ای مریم! این غذا از کجاست؟ مریم گفت : از نزد خداست و خداوند به هر که خواهد بی شمار روزی می دهد، مریم علیه السلام بانویی صدیقه، معصوم به عصمت و نگه داشت الهی، پاک، برگزیده، و محدَّثه بود که فرشتگان با او سخن گفتند و خبرش دادند که خداوند او را برگزیده و پاک و پاکیزه اش قرار داده است. او از عبادت پیشگان و از نشانه های خداوند برای مردم جهان بود (آل عمران: 44 _ 35؛ مریم: 16، انبیاء: 91 و تحریم: 12).

سپس، خدای متعال روح را به سوی مریم که در پس پرده بود فرستاد و روح به صورت بشری کامل در برابرش جلوه کرد و به وی گفت که او فرستاده پروردگارش می باشد و آمده است تا به اذن خداوند _ بدون آنکه شوهری داشته باشد _ به او فرزندی ببخشد و به مریم بشارت داد که به زودی از فرزند او معجزات درخشانی سر خواهد زد و همچنین به وی خبر داد که خداوند فرزند او را با روح القدس تأیید خواهد کرد و کتاب و حکمت و تورات و انجیل را به وی می آموزد و با آیات و معجزاتی روشن او را به سوی بنی اسرائیل می فرستد. روح، قصه عیسی و شرح حال او را برای مریم گفت و آن گاه در وی دمید و مریم بر اثر آن همچون سایر زنان حامله شد (آل عمران: 44 _ 35).

مریم با جنین خود به مکان دور افتاده ای پناه جست تا اینکه درد زایمان او را به سوی تنه درخت خرمایی کشانید و با خود گفت : کاش پیش از این مرده و به کلی از یادها رفته بودم. در این حال از زیر پای او فرشته ای وی را ندا داد : غم مدار، پروردگارت در زیر پای تو چشمه آبی پدید آورده است. تنه درخت خرما را به طرف خود تکان ده، برایت خرمای تازه می ریزد و از آن خرما تناول کن و از آن چشمه بیاشام و دیده روشن دار. اگر کسی از آدمیان را دیدی بگو : من برای خدای رحمان روزه نذر کرده ام و امروز مطلقاً با هیچ انسانی سخن نخواهم گفت. مریم فرزند خود را در آغوش گرفته او را به سوی قوم خود آورد (مریم: 27 _ 20). حامله شدن به عیسی و وضع حمل او و سخن گفتن و دیگر شؤون وجودی او، همگی با همین امور در دیگر افراد انسان هم سنخ بوده است.

هنگامی که قوم مریم او را با این وضع مشاهده کردند، زبان به سرزنش او گشودند و درباره او سخنانی گفتند که به زنی که بدون داشتن شوهر حامله شده می گویند. آنان گفتند : ای مریم! براستی کار بسیار ناپسندی مرتکب شده ای. ای خواهر هارون! پدرت مرد بدی نبود و مادرت هم بدکار نبود. مریم به عیسی اشاره کرد. امّا آنها گفتند : چگونه با کودکی گهواره ای سخن بگوییم؟ کودک به سخن آمده گفت : منم بنده خدا، به من کتاب داده و مرا پیامبر گردانیده است و هر جا که باشم مرا با برکت ساخته و به من سفارش کرده است که تا زنده ام نماز بگزارم و زکات بپردازم و به مادرم نیکی کنم. مرا زور گو و نافرمان قرار نداده است و درود بر من روزی که زاده شدم و روزی که می میرم و روزی که زنده برانگیخته می شوم (مریم: آیات 33 _ 27). این سخنان عیسی علیه السلام به منزلت براعت استهلالی بود نسبت به کارهایی که در آینده خواهد کرد، یعنی بر ضدّ زورگویی و ستم قیام کردن و احیا و بر پا داشتن شریعت موسی و تجدید معارف کهنه شده او و بیان آیات شریعت موسی که بنی اسرائیل درباره آنها دچار اختلاف شده بودند.

عیسی رشد کرد و به سنّ جوانی رسید. او و مادرش مانند بقیه مردم عادی خورد و خوراک داشتند و در معرض همان عوارض و آسیب هایی بودند که سایر مردم هستند و تا آخر عمر یک زندگی عادی بشری داشتند.

پس از مدتی، عیسی به سوی بنی اسرائیل به رسالت فرستاده شد و شروع به دعوت آنان به آیین توحید و یکتا پرستی نمود و می گفت : من از جانب پروردگارتان برای شما معجزه ای آورده ام. من از گِل برای شما چیزی به شکل پرنده می سازم، آن گاه در آن می دمم که به اذن خدا پرنده ای می شود. و به اذن خدا کور مادر زاد و پیس را بهبود می بخشم و مردگان را زنده می گردانم و شما را از آنچه می خورید و آنچه در خانه هایتان ذخیره می کنید خبر می دهم. مسلماً در این معجزات برای شما، اگر مؤمن باشید،عبرتی است. همانا خداوند پروردگار من و پروردگار شماست. پس او را بپرستید.

همچنین، آنان را به شریعت جدید خود، که در واقع تصدیق شریعت موسی بود و فقط برخی چیزهایی را که به خاطر سختگیری بر یهود، در تورات حرام شده و او لغو کرده بود، فرا می خواند و می فرمود : من برای شما حکمت آورده ام و آمده ام تا چیزهایی را که درباره آنها با یکدیگر اختلاف دارید برای شما روشن کنم. همچنین می فرمود : ای فرزندان اسرائیل! من فرستاده خدا به سوی شما هستم. تورات را که پیش از من بوده تصدیق می کنم و به فرستاده ای که پس از من می آید و نام او احمد است بشارت می دهم.

عیسی علیه السلام معجزاتی را برای آنان ذکر نمود، مانند آفریدن پرنده و زنده کردن مردگان و بهبود بخشیدن به کور مادر زاد و شخص مبتلا به پیس و خبر دادن از غیب، همه را به اذن خدا عملی ساخت.

آن حضرت پیوسته آنان را به یگانگی خدا و شریعت جدید خود دعوت می کرد امّا با مشاهده سرکشی ها و عنادهای مردم و سرپیچی کاهنان و ملایان یهود از دعوت او، عاقبت از ایمان آوردن آنان مأیوس شد و از میان اندک کسانی که به او ایمان آورده بودند، حواریون را به عنوان یاران خود در راه دعوت به سوی خدا انتخاب کرد.

سرانجام، یهود بر ضد آن حضرت شوریدند و آهنگ قتل او کردند. لیکن خداوند او را برگرفت و به سوی خود بالا برد و امر بر یهود مشتبه شد. بعضی گمان کردند او را کشتند و برخی خیال کردند او را به صلیب کشیدند، در صورتی که هیچ یک از این ها نبود، بلکه دچار اشتباه شدند (آل عمران/58 _ 45؛ زخرف/ 65 _ 63؛ صفّ/ 6 و 14؛مائده/ 110 و 111 و نساء/ 157 و 158) این بود مجموع آنچه قرآن درباره داستان عیسی بن مریم و مادرش ذکر کرده است.

ص :520

ص :521

ص :522

ص :523

ص :524

2 _ منزلة عیسی علیه السلام عند اللّهِ و موقفه فی نفسه:

کان علیه السلام عبدا للّه و کان نبیّا (سورة مریم آیة 30) و کان رسولاً إلی بنی إسرائیل (آل عمران آیة 49)، و کان واحدا من الخمسة اُولی العزم صاحب شرع و کتاب و هو الإنجیل (الأحزاب آیة 7 ، الشوری آیة 13 ، المائدة آیة 46) ، و کان سمّاه اللّه بالمسیح عیسی (آل عمران آیة 45) ، و کان کلمة للّه و روحا منه (النساء آیة 171)، و کان إماما (الأحزاب آیة 7)، و کان من شهداء الأعمال (النساء آیة 159 ، المائدة آیة 117) ، و کان مبشّرا برسول اللّه صلی الله علیه و آله (الصفّ آیة 6) ، و کان وجیها فی الدنیا و الآخرة و من المقرّبین (آل عمران آیة 45) ، و کان من المصطفین (آل عمران آیة 33)، و کان من المجتبین ، و کان من الصالحین (الأنعام آیة 85 _ 87) ، و کان مبارکا أینما کان ، و کان زکیّا ، و کان آیة للناس و رحمة من اللّه و برّا بوالدته ، و کان مسلَّما علیه (مریم آیة 19 _ 33) ، و کان ممّن علّمه اللّه الکتاب و الحکمة (آل عمران آیة 48) .

فهذه اثنتان و عشرون خصلة من مقامات الوَلایة هی جُمَل ما وصف اللّه به هذا النبیّ المکرّم و رفع بها قدره ، و هی علی قسمین : اکتسابیّة کالعبودیّة و القرب و الصلاح ، و اختصاصیّة . و قد شرحنا کلاًّ منها فی الموضع المناسب له من هذا الکتاب بما نطیق فهمه ، فلیرجع فیها إلی مظانّها منه .

2 _ منزلت عیسی علیه السلام نزد خداوند و مقام او در نظر خودش:

عیسی علیه السلام بنده خدا و پیغمبر بود (مریم/ 30)، به سوی بنی اسرائیل فرستاده شد (آل عمران/ 41)، یکی از پنج پیامبر اولو العزم و صاحب شریعت و کتاب است و کتابش انجیل می باشد (احزاب/ 7؛ شوری/ 13 ؛ مائده/ 46). خداوند او را عیسی مسیح نامید (آل عمران/ 45)، او کلمه خدا و روحی از او می باشد (نساء/ 171)، او امام(احزاب/ 7) و از گواهان بر اعمال (نساء/ 159، مائده/ 117) بود. به آمدن رسول خدا صلی الله علیه و آله بشارت داده است (صفّ/6)، در دنیا و آخرت آبرومند بوده و از مقرّبان است(آل عمران/45)، مصطفی (آل عمران/ 33) و برگزیده و از صالحان است (انعام/ 87 _ 85)، هر جا بود با برکت بود، پاک و پاکیزه بود، نشانه ای برای مردم و رحمتی از جانب خدا بود و نسبت به مادرش نیکوکار و نیک رفتار بود. بر او درود فرستاده شده است (مریم/ 33 _ 19) و از کسانی بود که خداوند به وی کتاب و حکمت آموخت (آل عمران/ 48).

این ها بیست و دو خصلت از مقامات ولایت هستند که خداوند این پیامبر گرامی را به آنها وصف فرموده و قدر و منزلت او را به واسطه این صفات بالا برده است. این صفات دو دسته اند : یک دسته اکتسابی هستند مانند عبودیت و قُرب به حق و صلاح و پاکی و دسته دیگر اختصاصی می باشند. ما هر یک از این صفات را، به اندازه فهم خویش، در جای مناسب خود از این کتاب شرح داده ایم و خواننده می تواند به آنجاها مراجعه کند.

ص :525

3 _ ما الذی قاله عیسی علیه السلام ؟ و ما الذی قیل فیه ؟

ذکر القرآن أنّ عیسی کان عبدا رسولاً ، و أنّه لم یدّع لنفسه ما نسبوه إلیه ، و لا تکلّم معهم إلاّ بالرسالة ؛ کما قال تعالی : «و إذْ قالَ اللّهُ یا عیسی ابنَ مَرْیمَ أ أنْتَ قُلْتَ لِلنّاسِ اتَّخِذونی و اُمِّی إلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللّهِ قالَ سُبْحانَکَ ما یکونُ لِی أنْ أقولَ ما لَیسَ لِی بِحَقٍّ إنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما فی نَفْسِی و لا أعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ إنَّکَ أنْتَ عَلاّمُ الغُیوبِ * ما قُلْتُ لَهُمْ إلاّ ما أمَرْتَنِی بهِ أنِ اعْبُدوا اللّهَ رَبِّی و رَبَّکُم و کُنْتُ علَیهِم شَهیدا ما دُمْتُ فیهِم فلَمّا تَوَفَّیْتَنی کُنْتَ أنْتَ الرَّقیبَ علَیْهِم و أنْتَ علی کُلِّ شَیْءٍ شَهیدٌ * إنْ تُعَذِّبْهُم فإنَّهُمْ عِبادُکَ و إنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فإنّکَ أنْتَ العَزیزُ الحَکیمُ * قالَ اللّهُ هذا یَومُ یَنْفَعُ الصّادِقینَ صِدْقُهُم» . (1)

و هذا الکلام العجیب الذی یشتمل من العبودیّة علی عصارتها ، و یتضمّن من بارع الأدب علی مجامعه ، یُفصح عمّا کان یراه عیسَی المسیح علیه السلام من موقفه نفسه تلقاء ربوبیّة ربّه ، و تجاه الناس و أعمالهم ؛ فذکر أنّه کان یری نفسه بالنسبة إلی ربّه عبدا لا شأن له إلاّ الامتثال ، لا یرد إلاّ عن أمر ، و لا یصدر إلاّ عن أمر ، و لم یؤمر إلاّ بالدعوة إلی عبادة اللّه وحده ، و لم یقل لهم إلاّ ما اُمر به : أنِ اعبدوا اللّه ربّی و ربّکم .

و لم یکن له من الناس إلاّ تحمّل الشهادة علی أعمالهم فحسب ، و أ مّا ما یفعله اللّه فیهم و بهم یوم یرجعون إلیه فلا شأن له فی ذلک ؛ غفر أو عذّب .

فإن قلت : فما معنی ما تقدّم فی الکلام علَی الشفاعة : أنّ عیسی علیه السلام من الشفعاء یوم القیامة یشفع فیشفّع ؟

قلت : القرآن صریح أو کالصریح فی ذلک ، قال تعالی : «و لا یَمْلِکُ الّذینَ یَدْعُونَ مِن دُونِهِ الشَّفاعَةَ إلاّ مَنْ شَهِدَ بالحَقِّ و هُمْ یَعْلَمونَ» (2) ، و قد قال تعالی فیه : «و یَوْمَ القِیامَةِ یَکونُ علَیْهِم شَهیدا» (3) ، و قال تعالی : «و إذْ عَلَّمْتُکَ الکِتابَ و الحِکْمَةَ و التَّوراةَ و الإنْجیلَ» . (4) و قد تقدّم إشباع الکلام فی معنَی الشفاعة ، و هذا غیر التّفدیة التی یقول بها النّصاری ، و هی إبطال الجزاء بالفدیة و العوض ؛ فإنّها تبطل السلطنة المطلقة الإلهیّة علی ما سیجیء من بیانه ، و الآیة إنّما تنفی ذلک . و أمّا الشفاعة فالآیة غیر متعرّضة لأمرها لا إثباتا و لا نفیا ؛ فإنّها لو کانت بصدد إثباتها _ علی منافاته للمقام (5) _ لکان حقّ الکلام أن یقال : و إن تغفر لهم فإنّک أنت الغفور الرحیم ، و لو کانت بصدد نفیها لم یکن لذکر الشهادة علَی الناس وجه ، و هذا إجمال ما سیأتی فی تفسیر الآیات تفصیله إن شاء اللّه تعالی .

و أمّا ما قاله الناس فی عیسی علیه السلام ، فإنّهم و إن تشتّتوا فی مذاهبهم بعده و اختلفوا فی مسالکهم بما ربّما جاوز السبعین من حیث کلّیّات ما اختلفوا فیه ، و جزئیّات المذاهب و الآراء کثیرة جدّا ، لکنّ القرآن إنّما یهتمّ بما قالوا به فی أمر عیسی نفسه و اُمّه ؛ لمساسه بأساس التوحید الذی هو الغرض الوحید فیما یدعو إلیه القرآن الکریم و الدین الفطریّ القویم ، و أمّا بعض الجزئیّات _ کمسألة التحریف ، و مسألة التفدیة _ فلم یهتمّ به ذاک الاهتمام .

و الذی حکاه القرآن الکریم عنهم أو نسبه إلیهم ما فی قوله تعالی : «و قالَتِ النَّصاری المَسیحُ ابْنُ اللّهِ» (6) و ما فی معناه کقوله تعالی : «و قالوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ ولَدا سُبْحانَهُ» (7) ، و ما فی قوله تعالی : «لَقَدْ کَفَرَ الّذِینَ قالوا إنَّ اللّهَ هُوَ المَسیحُ ابْنُ مَرْیَمَ» (8) ، و ما فی قوله تعالی : «لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إنّ اللّهَ ثالِثُ ثَلاثَةٍ» (9) ، و ما فی قوله تعالی : «و لا تَقولوا ثَلاثَةٌ» . (10)

و هذه الآیات و إن اشتملت بظاهرها علی کلمات مختلفة ذوات مضامین و معان متفاوتة _ و لذلک ربّما حُمِلت (11) علی اختلاف المذاهب فی ذلک کمذهب الملکانیّة القائلین بالبنوّة الحقیقیة ، و النسطوریّة القائلین بأنّ النزول و البنوّة من قبیل إشراق النور علی جسم شفّاف کالبلّور ، و الیعقوبیّة القائلین بأنّه من الانقلاب ، و قد انقلب الإله سبحانه لحما و دما _ لکنّ الظاهر أنّ القرآن لا یهتمّ بخصوصیّات مذاهبهم المختلفة ، و إنّما یهتمّ بکلمة واحدة مشترکة بینهم جمیعا و هو البنوّة ، و أنّ المسیح من سنخ الإله سبحانه ، و ما یتفرّع علیه من حدیث التثلیث و إن اختلفوا فی تفسیرها اختلافا کثیرا ، و تعرّقوا فی المشاجرة و النزاع ، و الدلیل علی ذلک وحدة الاحتجاج الوارد علیهم فی القرآن لسانا .

بیان ذلک : أنّ التوراة و الأناجیل الحاضرة جمیعا تصرّح بتوحید الإله تعالی من جانب ، و الإنجیل یصرّح بالبنوّة من جانب آخر ، و صرّح بأنّ الابن هو الأب لا غیر .

و لم یحملوا البنوّة الموجودة فیه علَی التشریف و التبریک ، مع ما فی موارد منه من التصریح بذلک کقوله : «و أنا أقول لکم : أحِبّوا أعداءکم ، و بارکوا علی لاعنیکم ، و أحسنوا إلی من أبغضکم ، و صلوا علی من یطردکم و یعسفکم ؛ کیما تکونوا بنی أبیکم الذی فی السماوات ؛ لأنّه المُشرق شمسَه علَی الأخیار و الأشرار ، و المُمطر علَی الصدّیقین و الظالمین ، و إذا أحببتم من یحبّکم فأیّ أجر لکم ؟ أ لیس العشّارون یفعلون کذلک ؟ ! و إن سلّمتم علی إخوتکم فقط فأیّ فضل لکم ؟ أ لیس کذلک یفعل الوثنیّون ؟! کونوا کاملین مثل أبیکم السماویّ فهو کامل» آخر الإصحاح الخامس من إنجیل مَتّی . (12)

و قوله أیضا : «فلیضئ نورکم قُدّام الناس لیروا أعمالکم الحسنة ، و یمجّدوا أباکم الذی فی السماوات» إنجیل متّی ، الإصحاح الخامس .

و قوله أیضا : «لا تصنعوا جمیع مراحمکم قدّام الناس کی یروکم ، فلیس لکم أجر عند أبیکم الذی فی السماوات» . و قوله أیضا فی الصلاة : «و هکذا تصلّون أنتم ، یا أبانا الذی فی السماوات یتقدّس اسمک ......... إلخ». و قوله أیضا : «فإن غفرتم للناس خطایاهم غفر لکم أبوکم السماییّ خطایاکم» ، کلّ ذلک فی الإصحاح السادس من إنجیل مَتّی .

و قوله : «و کونوا رُحَماء مثل أبیکم الرحیم» إنجیل لوقا ، الاصحاح السادس .

و قوله لمریم المَجدَلیّة : «امضی إلی إخوتی و قولی لهم : إنّی صاعد إلی أبی الذی هو أبوکم ، و إلهی الذی هو إلهکم» إنجیل یوحنّا ، الإصحاح العشرون .

فهذه و أمثالها من فقرات الأناجیل تطلق لفظ الأب علَی اللّه تعالی و تقدّس ، بالنسبة إلی عیسی و غیره جمیعا ، کما تری بعنایة التشریف و نحوه .

و إن کان ما فی بعض الموارد منها یعطی أنّ هذه البنوّة و الاُبوّة نوع من الاستکمال المؤدّی إلَی الاتّحاد کقوله : «تکلّم الیسوع بهذا و رفع عینیه إلَی السماء ، فقال : یا أبة قد حضرت الساعة ، فمجّد ابنک لیمجّدک ابنک» . ثمّ ذکر دعاءه لرسله من تلامذته ، ثمّ قال : «و لست أسأل فی هؤلاء فقط ، بل و فی الذین یؤمنون بی بقولهم لیکونوا بأجمعهم واحدا ، کما أنّک یا أبتِ ثابت فیَّ و أنا أیضا فیک لیکونوا أیضا فینا واحدا ، لیؤمن العالم أنّک أرسلتنی و أنا أعطیتهم المجد الذی أعطیتنی؛ لیکونوا واحدا کما نحن واحد أنا فیهم و أنت فیَّ ، و یکونوا کاملین لواحد لکی یعلم العالم أنّک أرسلتنی و أنّنی أحببتهم کما أحببتنی» إنجیل یوحنّا ، الاصحاح السابع عشر .

لکن وقع فیها أقاویل یتأبّی ظواهرها عن تأویلها إلَی التشریف و نحوه کقوله : «قال له توما : یا سیّد ، ما نعلم أین تذهب ، و کیف نقدر أن نعرف الطریق ؟ قال له یسوع : أنا هو الطریق و الحقّ و الحیاة ، لا یأتی أحد إلی أبی إلاّ بی ، لو کنتم تعرفوننی لعرفتم أبی أیضا ، و من الآن تعرفونه و قد رأیتموه أیضا ، قال له فیلبس : یا سیّد ، أرِنا الأب و حسبنا . قال له یسوع : أنا معکم کلّ هذا الزمان و لم تعرفنی یا فیلبس ؟! من رآنی فقد رأی الأب ، فکیف تقول أنت : أرنا الأب ؟ أ ما تؤمن أنّی فی أبی و أبی فیَّ ؟! و هذا الکلام الذی أقوله لکم لیس هو من ذاتی وحدی ، بل أبی الحالّ فیَّ هو یفعل هذه الأفعال ، آمِنوا بی ، أنا فی أبی و أبی فیَّ» إنجیل یوحنّا ، الاصحاح الرابع عشر .

و قوله : «لکنّی خرجت من اللّه و جئت ، و لم آتِ من عندی بل هو أرسلنی» إنجیل یوحنّا ، الاصحاح الثامن . و قوله : «أنا و أبی واحد نحن» إنجیل یوحنّا ، الاصحاح العاشر .

و قوله لتلامذته : «اذهبوا و تلمذوا کلّ الاُمم و عمّدوهم (13) باسم الأب و الابن و روح القدس» إنجیل متّی ، الاصحاح الثامن و العشرون .

و قوله : «فی البدء کان الکلمة ، و الکلمة کان عند اللّه ، و اللّه کان الکلمة منذ البدء ، کان هذا عند اللّه ، کلّ به کان ، و بغیره لم یکن شیء ممّا کان ، به کانت الحیاة ، و الحیاة کانت نور الناس» إنجیل یوحنّا ، الاصحاح الأوّل .

فهذه الکلمات و ما یماثلها ممّا وقع فی الإنجیل هی التی دعت النصاری إلَی القول بالتثلیث فی الوحدة .

و المراد به حفظ «أنّ المسیح ابن اللّه » مع التحفّظ علَی التوحید الذی نصّ علیه المسیح فی تعلیمه کما فی قوله : «إنّ أوّل کلّ الوصایا : اسمع یا إسرائیل ! الربّ إلهک إله واحد هو» إنجیل مرقس ، الاصحاح الثانی عشر .

و محصّل ما قالوا به _ و إن کان لا یرجع إلی محصّل معقول _ : أنّ الذات جوهر واحد له أقانیم ثلاث ، و المراد بالاُقْنوم هو الصفة التی هی نحو ظهور الشیء و بروزه و تجلّیه لغیره ، و لیست الصفة غیر الموصوف ، و الأقانیم الثلاث هی : اُقنوم الوجود ، و اُقنوم العلم و هو الکلمة ، و اُقنوم الحیاة و هو الروح .

و هذه الأقانیم الثلاث هی : الأب و الابن و الروح القدس : و الأوّل اُقنوم الوجود ، و الثانی اُقنوم العلم و الکلمة ، و الثالث اُقنوم الحیاة ؛ فالابن _ و هو الکلمة و اُقنوم العلم _ نزل من عند أبیه و هو اُقنوم الوجود بمصاحبة روح القدس و هو اُقنوم الحیاة التی بها یستنیر الأشیاء .

ثمّ اختلفوا فی تفسیر هذا الإجمال اختلافا عظیما أوجب تشتّتهم و انشعابهم شعبا و مذاهب کثیرة تجاوز السبعین ، و سیأتیک نبأها علی قدر ما یلائم حال هذا الکتاب . إذا تأمّلت ما قدّمناه عرفت : أنّ ما یحکیه القرآن عنهم ، أو ینسبه إلیهم _ بقوله : «و قالَتِ النَّصاری المَسیحُ ابنُ اللّهِ ......... » الآیة و قوله : (لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إنّ اللّهَ هُوَ المَسیحُ ابنُ مَرْیَمَ ......... »و قوله : «لَقَدْ کفَر الَّذِینَ قالُوا إنَّ اللّهَ ثالِثُ ثَلاثَةٍ ......... » و قوله : «و لا تَقُولوا ثَلاثَةٌ انْتَهُوا ......... » _ کلّ ذلک یرجع إلی معنیً واحد و هو تثلیث الوحدة ، هو المشترک بین جمیع المذاهب المستحدثة فی النصرانیّة ، و هو الذی قدّمناه فی معنی تثلیث الوحدة . و إنّما اقتصر فیه علی هذا المعنَی المشترک ؛ لأنّ الذی یرد علی أقوالهم فی خصوص المسیح علیه السلام _ علی کثرتها و تشتّتها ممّا یحتجّ به القرآن _ أمر واحد یرد علی وتیرة واحدة ، کما سیتّضح . (14)

3 _ عیسی علیه السلام خود چه گفته است؟ و درباره او چه گفته اند؟

قرآن یادآور می شود که عیسی بنده خدا و فرستاده اوست و آن حضرت آنچه را که به او نسبت داده اند برای خود ادعا نکرده است و به مردم غیر از رسالت خود چیزی نفرموده است. خدای متعال می فرماید : «آن گاه که خدا گفت : ای عیسی پسر مریم! آیا تو به مردم گفتی : من و مادرم را به جای خداوند به خدایی بگیرید؟ گفت :منزهی تو، مرا نزیبد که چیزی را که حق من نیست بگویم. اگر آن را گفته بودم، قطعاً آن را می دانستی. آنچه در نفْسِ من است تو می دانی و آنچه در ذات توست من نمی دانم. چرا که تو دانای رازهای نهانی. جز آنچه را به من فرمان دادی، چیزی به آنان نگفتم. [گفته ام] که خدا، پروردگار من و پروردگار خود را عبادت کنید و تا وقتی در میانشان بودم بر آنان گواه بودم. پس چون روح مرا گرفتی، تو خود بر آنان نگهبان بودی و تو بر هر چیز گواهی. اگر عذابشان کنی آنان بندگان تو هستند و اگر ایشان را ببخشایی تو خود توانا و حکیمی. خدا گفت : این روزی است که راستگویان را راستی شان سود بخشد».

این کلام شگفت آور که شامل عصاره عبودیت است و در اوج ادب جای دارد، از یک طرف موضع آن حضرت را در برابر ربوبیت پروردگارش نشان می دهد و از طرف دیگر گویای موضع او در برابر مردم و اعمال آنهاست؛ زیرا می فرماید که او خودش را در قبال پروردگارش بنده ای می دانست که کاری جز امتثال امر ندارد ، و به هیچ کاری دست نیازد و از هیچ کاری دست برندارد مگر به فرمان خدا و مأموریتی جز دعوت به عبادت خدای یگانه ندارد و به مردم تنها آن می گوید که بدان فرمان داده شده است : خدا را که پروردگار من و پروردگار شماست عبادت کنید.

نسبت به مردم نیز جز گواه بودن بر اعمال و کردار ایشان وظیفه ای ندارد و امّا اینکه خداوند فردای قیامت با مردم چه خواهد کرد، می آمرزد یا عذاب می کند، او هیچ دخالتی در این زمینه ندارد. ممکن است بگویید : اگر چنین است، پس موضوع شفاعت که در مباحث گذشته بیان داشتید و گفتید : عیسی علیه السلام در روز قیامت یکی از شفاعتگران است و شفاعت می کند و شفاعتش هم پذیرفته می شود، چه معنا دارد؟

جواب این است که قرآن به این مطلب صراحتا یا نزدیک به صراحت پاسخ داده است. می فرماید : «و کسانی که غیر خدا را می خوانند، اختیار شفاعت ندارند و شفاعت کردن تنها برای کسانی است که آگاهانه به حق گواهی داده باشند». و درباره آن حضرت می فرماید : «روز قیامت، بر اعمال آنان گواه است». نیز می فرماید : «و آن گاه که تو را کتاب و حکمت و تورات و انجیل آموختیم». ما قبلاً درباره شفاعت به طور کامل بحث کردیم و شفاعت غیر از موضوع فدا کردن است که مسیحیان بدان اعتقاد دارند و در حقیقت باطل ساختن مسأله جزا و پاداش با فدیه و عوض دادن است؛ زیرا، چنان که توضیح خواهیم داد، مسأله فدا موجب ابطال سلطنت و حاکمیت مطلقه الهی است و آیه شریفه این مطلب را نفی می کند. امّا متعرّض مسأله شفاعت، نفیاً و اثباتاً، نشده است؛ زیرا اگر در صدد اثبات آن بود _ با آنکه با مقام موضوع منافات دارد؛ زیرا مقام، مقام تذلّل و اظهار بندگی است نه خود ستایی و گستاخی _ می بایست بگوید «ان تغفر لهم فانّک انت الغفور الرحیم» و اگر در صدد نفی شفاعت بود، ذکر گواه بودن آن حضرت بر مردم وجهی نداشت. این اجمالی بود از آنچه که تفصیلش، به خواست خدای متعال، در تفسیر این آیات خواهد آمد.

و امّا آنچه مردم درباره عیسی علیه السلام گفته اند، آنان گر چه بعد از عیسی علیه السلام به مذاهب و فرقه های متعددی تقسیم شدند به طوری که ممکن است، از نظر کلیّات مورد اختلاف،از هفتاد گروه و فرقه هم متجاوز باشند و البته از حیث جزئیات مذاهب و عقاید بسیار بیشتر از این می باشند، لیکن قرآن در حقیقت به آنچه مسیحیان درباره خود عیسی و مادرش گفته اند اهتمام ورزیده است؛ زیرا آن سخنان با اساس توحید، که تنها هدفی است که قرآن کریم و دین استوار فطری به آن دعوت می کنند، برخورد دارد. امّا به برخی مسائل جزئی، مانند مسأله تحریف و موضوع فدیه دادن، این اهتمام را نشان نداده است.

مطالبی را که قرآن کریم از قول مسیحیان بازگو کرده یا به آنها نسبت داده بدین شرح است : «و نصارا گفتند : مسیح پسر خداست»، «و گفتند : خدای رحمان فرزندی اختیار کرده است»، «هر آینه کافر شدند کسانی که گفتند : خدا همان مسیح پسر مریم است» و «هر آینه کافر شدند کسانی که گفتند : خدا یکی از سه [شخص یا سه اقنوم] است» و «و نگویید [خدا] سه گانه است». این آیات گر چه به ظاهر شامل سخنان گوناگونِ دارای مضامین و معانی متفاوت است و از این رو بعضاً حمل بر اختلاف مذاهب در این زمینه شده اند (15) ، مانند پیروان مذهب «ملکانی» که قائل به فرزندی حقیقی عیسی برای خدا هستند و پیروان مذهب «نسطوری» که معتقدند نزول و فرزندی [عیسی ]از قبیل تابیدن نور به جسمی شفاف، مانند بلور می باشد و پیروان مذهب «یعقوبی» که اعتقاد دارند مسأله فرزندی [عیسی ]نوعی انقلاب و دگرگونی است و خدای سبحان به گوشت و خون دگرگون شده و به صورت بشر[ی به نام عیسی] جلوه کرده است.

امّا ظاهر آن است که قرآن به ویژگی های مذاهب گوناگون اهتمامی ندارد، بلکه تنها به یک موضوع مشترک میان همه آنان عنایت دارد و آن، موضوع فرزندِ خدا دانستن عیسی است و اینکه او از سنخ خداوند سبحان است و آنچه که از این موضوع متفرع می شود یعنی تثلیث؛ گو اینکه در تفسیر این موضوع میان مسیحیان اختلاف زیادی است و آنان بحث و مشاجرات ریشه داری را برانگیخته اند. دلیل بر این گفته ما، زبان یکدست و یکپارچه ای است که قرآن در احتجاج بر ضد نصارا به کاربرده است.

توضیح اینکه تورات و اناجیل کنونی، از طرفی تصریح به یگانگی خداوند می کنند، از طرف دیگر انجیل به فرزندِ خدا بودن عیسی تصریح می کند و از سوی دیگر صراحتا می گوید که «ابن» همان «اب» است نه غیر او.

مسیحیان موضوع فرزندی در انجیل را حمل بر تشریف و تبرک نکرده اند، در صورتی که در جاهایی از آن به این امر تصریح شده است. مثلاً می گوید : «اما من به شما می گویم که دشمنان خود را محبّت نمایید و برای لعن کنندگان خود برکت بطلبید و به آنانی که از شما نفرت دارند احسان کنید و به هر که به شما فحش دهد و جفا رساند دعای خیر کنید. تا پدر خود را که در آسمان است پسران شوید زیرا که آفتابِ خود را بر بدان و نیکان طالع می سازد و باران بر عادلان و ظالمان می باراند. زیرا هر گاه آنانی را محبّت نمایید که شما را محبت می نمایند، چه اجر دارید؟ آیا باجگیران چنین نمی کنند؟ و هرگاه برادران خود را فقط سلام گویید، چه فضیلت دارید؟ آیا بت پرستان (باجگیران) چنین نمی کنند؟ پس، شما کامل باشید چنان که پدر شما که در آسمان است کامل است» (انجیل متّی آخر اصحاح پنجم) (16) .

همچنین می گوید : «بگذارید نور شما بر مردم بتابد تا اعمال نیکوی شما را دیده پدر شما را که در آسمان است تمجید نمایند» (انجیل متّی، اصحاح پنجم).

نیز می گوید : «زنهار همه مراحم [عدالت] خود را پیش مردم به جا میاورید تا شما را ببینند و الاّ نزد پدر خود که در آسمان است اجری ندارید».

همچنین درباره دعا می گوید : «پس شما به این طور دعا کنید : ای پدر ما که در آسمانی! نام تو مقدّس باد ......... ».

نیز می گوید : «زیرا هرگاه تقصیرات مردم را بدیشان بیامرزید، پدر آسمانی شما، شما را نیز خواهد آمرزید». (تمام این عبارات در باب ششم از انجیل متّی آمده است).

همچنین می گوید : «پس رحیم باشید چنان که پدر شما نیز رحیم است» (انجیل لوقا، اصحاح ششم).

به مریم مَجدَلیّه گفت : «نزد برادران من رفته به ایشان بگو که نزد پدر خود و پدر شما و خدای خود و خدای شما می روم» (انجیل یوحنّا، اصحاح بیستم).

همچنان که ملاحظه می کنید، این فقرات انجیل و امثال آنها عنوان پدر را به خداوند متعال، نسبت به عیسی و دیگران، از باب تشریف و تکریم اطلاق می کند.

گو اینکه از بعضی جاهای اناجیل به دست می آید که این فرزندی و پدری نوعی تکامل است که به اتحاد و یگانگی می انجامد. مثلاً می گوید : «عیسی این را گفت و چشمان خود را به طرف آسمان بلند کرده گفت : ای پدر! ساعت رسیده است. پسر خود را جلال بده تا پسرت نیز تو را جلال دهد». آن گاه برای رسولان از شاگردان خود دعا کرد و سپس گفت : «و نه برای این ها فقط سؤال می کنم، بلکه برای آنها نیز که به وسیله کلام ایشان به من ایمان خواهند آورد. تا همه یک گردند چنان که تو ای پدر در من هستی و من در تو. تا ایشان نیز در ما یک باشند تا جهان ایمان آرد که تو مرا فرستادی. و من جلالی را که به من دادی به ایشان دادم تا یک باشند چنان که ما یک هستیم. من در ایشان و تو در من تا در یکی کامل گردند و تا جهان بداند که تو مرا فرستادی و ایشان را محبت نمودی، چنان که مرا محبت نمودی» (انجیل یوحنّا،اصحاح هفدهم).

با این حال، در اناجیل سخنانی آمده است که ظاهر آنها قابل تأویل و توجیه به تشریف و تکریم نیست. مانند این سخن : «توما به او گفت : ای آقا! نمی دانیم کجا می روی، پس چگونه راه تو را توانیم دانست؟ عیسی بدو گفت : من راه و راستی و حیات تو هستم. هیچ کس نزد پدر جز به وسیله من نمی آید. اگر مرا می شناختید، پدر مرا نیز می شناختید و بعد از این او را می شناسید و او را دیده اید. فیلیپس به وی گفت : ای آقا! پدر را به ما نشان ده که ما را کافی است. عیسی بدو گفت : ای فیلیپس! در این مدّت که با شما بوده ام مرا نشناخته ای؟ کسی که مرا دید، پدر را دیده است. پس چگونه تو می گویی پدر را به ما نشان ده؟ آیا باور نمی کنی که من در پدر هستم و پدر در من است؟ سخن هایی که من به شما می گویم از خود نمی گویم، لیکن پدری که در من ساکن است او این اعمال را می کند. مرا تصدیق کنید که من در پدر هستم و پدر در من است» (انجیل یوحنّا، اصحاح چهاردهم).

و مانند این سخن : «لیکن من از جانب خدا صادر شده و آمده ام؛ زیرا که من از پیش خود نیامده ام بلکه او مرا فرستاده است» (انجیل یوحنّا، اصحاح هشتم). و مانند این جمله : «من و پدر یک هستیم» (انجیل یوحنّا، اصحاح دهم).

و مانند این سخن او به شاگردانش : «پس، رفته همه امّت ها را شاگرد سازید و ایشان را به اسم اب و ابن و روح القدس تعمید (17) دهید» (انجیل متّی، باب بیست و هشتم).

و مانند این گفته انجیل : «در ابتدا کلمه بود و کلمه نزد خدا بود و کلمه خدا بود. همان در ابتدا نزد خدا بود. همه چیز به واسطه او آفریده شد و به غیر از او چیزی از موجودات وجود نیافت. در او حیات بود و حیات نور انسان بود» (انجیل یوحنّا، اصحاح اول).

باری، این جملات و امثال این ها که در انجیل آمده، مسیحیان را وا داشته است که به عقیده تثلیث در وحدت روی آورند.

مراد از این اعتقاد، حفظ عقیده «پسرِ خدا بودن عیسی» در عین حفظ توحید است که مسیح علیه السلام خود در تعلیماتش به آن تصریح کرده است؛ مثلاً می گوید : «اوّل همه احکام این است که : بشنو ای اسرائیل! خداوند خدای تو خداوند واحد است» (انجیل مرقس، اصحاح دوازدهم).

باری، حاصل آنچه مسیحیان در این باره گفته اند _ گو اینکه حاصل و نتیجه معقولی ندارد _ این است که ذات حق جوهر واحد و یگانه ای است که دارای سه اُقنوم می باشد و مراد از اُقنوم صفتی است که همان نحوه ظهور و بروز و تجلّی شیئ برای غیر خود می باشد و صفت با موصوف مغایر نیست. اقانیم سه گانه عبارتند از : اُقنوم وجود، اُقنوم علم ، یعنی همان کلمه، و اُقنوم حیات یا همان روح.

این اقنوم های سه گانه همان : پدر و پسر و روح القدس می باشند که پدر، اقنومِ وجود است و پسر، اقنومِ علم و کلمه و روح القدس، اقنومِ حیات. پسر که همان کلمه و اقنوم علم باشد، از نزد پدرش، اقنوم وجود، به همراه روح القدس یعنی همان اقنوم حیات که روشنی بخش اشیاء است، فرود آمد.

مسیحیان درباره این مطلب مختصر، اختلاف نظر زیادی پیدا کردند به طوری که باعث شد به گروه ها و فرقه ها و مذاهب فراوانی که از هفتاد فرقه هم تجاوز می کند،پراکنده و تقسیم شوند و ما به زودی درباره این فرقه ها و مذاهب، تا آنجا که متناسب با این کتاب باشد، توضیحاتی خواهیم داد.

اگر در مطالبی که گفتیم تأمل کنید، درمی یابید که آنچه قرآن از نصارا حکایت کرده یا به آنان نسبت می دهد _ مانند «و نصارا گفتند : مسیح پسر خداست ......... » و «هر آینه کافر شدند کسانی که گفتند : خداوند همان مسیح پسر مریم است ......... » و «بی گمان کافر شدند کسانی که گفتند : خداوند یکی از سه [شخص یا اقنوم ]است ......... » و «و نگویید : [خدا] سه گانه است. دست بردارید ......... » _ آری همه این ها به یک معنا، که همان تثلیثِ وحدت (سه گانه دانستن یگانه) است، بر می گردد و این معنا میان همه مذاهب پدید آمده در مسیحیت مشترک می باشد و این همان چیزی است که در معنای تثلیتِ وحدت گفتیم. علّت اینکه قرآن به این معنای مشترک اکتفا کرده این است که آنچه قرآن در ردّ عقاید نصارا در خصوص مسیح علیه السلام می گوید و احتجاج می کند، علی رغم فراوانی و تشتّت آنها، یک چیز است.

ص :526


1- المائدة : 116 _ 119 .
2- الزخرف : 86 .
3- النساء : 159 .
4- المائدة : 110 .
5- فإنّ المقام مقام التذلّل دون الاسترسال. (کما فی هامش المصدر).
6- التوبة : 30 .
7- الأنبیاء : 26 .
8- المائدة : 72 .
9- المائدة : 73 .
10- النساء : 171 .
11- کما فعله الشهرستانیّ فی الملل و النحل. (کما فی هامش المصدر).
12- النسخة العربیّة المطبوعة سنة 1811 میلادیّة ، و عنها ننقل جمیع ما ننقله فی هذا البحث عن کتب العهد العربیّة (کما فی هامش المصدر).
13- المَعْمُودیّةُ : عند النصاری أن یَغْمِسَ القَسُّ الطفل فی ماءِ یتلو علیه بعض فِقر من الإنجیل ، و هو آیة التنصیر عندهم (المعجم الوسیط : 2 / 626).
14- المیزان فی تفسیر القرآن : 3/279 ، انظر تمام الکلام .
15- چنان که شهرستانی در ملل و نحل این کار را کرده است.
16- نسخه عربی چاپ سال 1811 میلادی. تمام مطالبی را که در این بحث نقل می کنیم از کتاب عهدین عربی می آوریم.
17- تعمید، نوعی غسل در میان مسیحیان است که به وسیله آن شخص غسل کننده از گناهان پاک می شود. غسل تعمید دادن از وظایف کلیساست.

ص :527

ص :528

ص :529

ص :530

ص :531

ص :532

ص :533

ص :534

ص :535

ص :536

ص :537

ص :538

26 - ارمیاعلیه السلام

26 - ارمیاعلیه السلام

اشاره

(1)

ص :539


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 14 / 351 باب 25 «قصص إرمیا و دانیال و عُزیر علیهم السلام ». کنز العمّال : 11 / 500 «عُزیر علیه السلام ».

3750 - إرمِیا علیه السلام
3750 - اِرمیاعلیه السلام

الکتاب :

«أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلَی قَرْیَةٍ وَ هِیَ خَاوِیَةٌ عَلَی عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّی یُحْیِی هَذِهِ اللّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا ......... » . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أوحَی اللّهُ إلی أخی العُزَیرِ: یا عُزَیرُ ، إن أصابَتکَ مُصیبَةٌ فلا تَشکُنی إلی خَلقی ، فقد أصابَنی مِنکَ مَصائبُ کَثیرَةٌ و لَم أشکُکَ إلی مَلائکتی .

یا عُزَیرُ ، اعصِنی بقَدرِ طاقَتِکَ علی عَذابی ، و سَلْنی حَوائجَکَ علی مِقدارِ عَمَلِکَ ، و لا تأمَنْ مَکری حتّی تَدخُلَ جَنَّتی ، فاهتَزَّ عُزَیرٌ یَبکی ، فأوحَی اللّهُ إلَیهِ : لا تَبکِ یا عُزَیرُ ! فإن عَصَیتَنی بجَهلِکَ غَفَرتُ لکَ بحِلمی ؛ لأنّی حَلیمٌ لا أعجَلُ بالعُقوبَةِ علی عِبادی و أنا أرحَمُ الرّاحِمینَ . (2)

3750

اِرمیا علیه السلام

قرآن :

«یا چون آن کسی که به شهری که بام هایش یکسره فرو ریخته بود، عبور کرد و گفت : چگونه خداوند [اهل ]این [ویرانکده] را پس از مرگشان زنده می کند؟»

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند به برادرم عزیر، وحی فرمود: ای عزیر! اگر گرفتاری و مصیبتی به تو رسید از من نزد خَلقم شکایت مکن؛ زیرا از تو نیز مصائب زیادی به من رسیده و من از تو نزد فرشتگانم شکایت نکرده ام.

ای عزیر! به اندازه تحمّلت در برابر عذاب من، مرا نافرمانی کن و نیازهایت را به اندازه عملت از من بخواه و از مکر من آسوده خاطر مباش، تا به بهشت من درآیی. عزیر بر خود لرزید و گریست. خداوند به او وحی فرمود : ای عزیر! گریه مکن؛ زیرا اگر از روی نادانیت مرا نافرمانی کردی، من با بردباری خود تو را می بخشم؛ چرا که من بردبارم و در کیفر بندگانم شتاب نمی ورزم و من مهربانترین مهربانانم.

ص :540


1- البقرة : 259 .
2- کنز العمّال : 32341 .

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ لَمّا سَألَهُ عالِمٌ نَصرانِیٌّ عن رجُلٍ دَنا مِنِ امرأتِهِ فحَملَت باثنَینِ ، حَمَلَتهُما جَمیعا فی ساعَةٍ واحِدَةٍ ، و وَلَدَتهُما فی ساعَةٍ واحِدَةٍ ، و ماتا فی ساعَةٍ واحِدَةٍ ، و دُفِنا فی قَبرٍ واحِدٍ ، عاشَ أحَدُهُما خَمسینَ و مِائَةَ سَنَةٍ و عاشَ الآخَرُ خَمسِینَ سَنَةً ، مَن هُما ؟ _: عُزَیرٌ و عُزرَةُ ، کانا حَمَلَت اُمُّهُما بِهما علی ما وَصَفتَ و وَضَعَتهُما علی ما وَصَفتَ و عاشَ عُزَیرٌ و عُزرَةُ کذا و کذا سَنَةً ، ثُمّ أماتَ اللّهُ تبارکَ و تعالی عُزَیرا مِائةَ سَنَةٍ ، ثُمّ بُعِثَ و عاشَ مَع عُزرَةَ هذهِ الخَمسینَ سَنَةً ، و ماتا کِلاهُما فی ساعَةٍ واحِدَةٍ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أماتَ اللّهُ إرمیاءَ النَّبیَّ علیه السلام الّذی نَظَرَ إلی خَرابِ بَیتِ المَقدِسِ و ما حَولَهُ حِینَ غَزاهُم بُختُ نَصَّرُ ، و قالَ : أنَّی یُحیی هذهِ اللّهُ بَعدَ مَوتِها ؟! فأماتَهُ اللّهُ مِائةَ عامٍ ثُمّ أحیاهُ ، و نَظَرَ إلی أعضائهِ کیفَ تَلتَئمُ و کیفَ تَلبَسُ اللَّحمَ ، و إلی مَفاصِلِهِ و عُروقِهِ کَیفَ تُوصَلُ ، فلَمّا استَوی قاعِدا قالَ : «أعْلَمُ أنّ اللّهَ علی کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ» (2) . (3)

امام باقر علیه السلام_ در پاسخ به عالمی نصرانی که از ایشان پرسید : مردی با زنش مقاربت کرد و زن دو قلو حامله شد. هر دوی آنها را همزمان باردار شد و همزمان زایید و آن دو همزمان مردند و هر دو در یک قبر دفن شدند. امّا یکی از آنها صد و پنجاه سال عمر کرد و دیگری پنجاه سال. این دو چه کسانی بودند؟ _فرمود : عُزیر و عزره. مادرشان، همان طور که تو گفتی، آن دو را همزمان حامله شد و همان طور که گفتی همزمان زاییدشان و عزیر و عزره چندین و چند سال زندگی کردند. سپس خداوند تبارک و تعالی عزیر را به مدّت صد سال میراند و آن گاه دوباره زنده شد و پنجاه سال با عزره زندگی کرد و هر دو در یک ساعت مردند.

امام صادق علیه السلام :هنگامی که ارمیای نبیّ به ویرانه های بیت المقدس و پیرامونش که بخت نصّر در جنگ با یهود ویرانش کرده بود، نگاهی افکند و گفت : چگونه خداوند این ها را پس از مرگشان زنده می کند؟ خداوند او را به مدّت صد سال میراند و سپس زنده اش کرد و او اعضایش را دید که چگونه به هم می پیوندند و چگونه گوشت بر آنها می روید و چگونه بندها و رگ هایش به هم وصل می شود. پس چون راست نشست گفت : «می دانم که خدا بر هر کاری تواناست».

ص :541


1- الکافی : 8/123/94 .
2- البقرة : 259 .
3- الاحتجاج : 2/230/223 .

ص :542

27 - یونس علیه السلام

27 - یونس علیه السلام

اشاره

(1)

ص :543


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 14 / 379 باب 26 «قصص یونس علیه السلام و أبیه متّی» کنز العمّال : 11 / 518 ، 12 / 476 «یونس علیه السلام ».

3751 - یونُس علیه السلام
3751 - یونس علیه السلام

الکتاب :

«وَ إِنَّ یُونُسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ * إِذْ أَبَقَ إِلَی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ * فَسَاهَمَ فَکَانَ مِنَ الْمُدْحَضِینَ * فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ وَ هُوَ مُلِیمٌ * فَلَوْلاَ أَنَّهُ کَانَ مِنَ الْمُسَبِّحِینَ * لَلَبِثَ فِی بَطْنِهِ إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ * فَنَبَذْنَاهُ بِالعَرَاءِ وَ هُوَ سَقِیمٌ * و أَنْبَتْنَا عَلَیْهِ شَجَرَةً مِنْ یَقْطِینٍ * وَ أَرْسَلْنَاهُ إِلَی مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ * فَآمَنُوا فَمَتَّعْنَاهُمْ إِلَی حِینٍ» . (1)

(2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا یَنبَغی لأحَدٍ أن یَقولَ : أنا عندَ اللّهِ خَیرٌ مِن یُونُسَ بنِ مَتّی . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَنبَغی لنَبیٍّ أن یقولَ : أنا خَیرٌ عِندَ اللّهِ مِن یُونُسَ بنِ مَتّی . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لَمّا سَألَهُ بَعضُ الیَهودِ عن سِجنٍ طافَ أقطارَ الأرضِ بِصاحِبِهِ _: یا یَهودیُّ، أ مّا السِّجنُ الّذی طافَ أقطارَ الأرضِ بِصاحِبِهِ فإنّهُ الحُوتُ الّذی حُبِسَ یُونُسُ فی بَطنِهِ . (5)

3751

یونس علیه السلام

قرآن :

«و یونس از فرستادگان بود. آن گاه که به سوی کشتی پُر [پُر از بار و جمعیت]، بگریخت. پس [سرنشینان ]با هم قرعه انداختند و [یونس] از بازندگان شد. [او را به دریا انداختند] و ماهی او را بلعید، در حالی که او نکوهشگر خویش بود. و اگر او از زمره تسبیح کنندگان نبود، قطعاً تا روزی که برانگیخته می شوند، در شکم آن [ماهی] می ماند. پس او را در حالی که ناخوش بود به خشکی افکندیم. و بر بالای [سر] او بوته کدویی رویانیدیم. و او را به سوی صد هزار نفر یا بیشتر روانه کردیم. پس ایمان آوردند و تا چندی برخوردارشان کردیم».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ کس را نسزد که بگوید : من در نزد خداوند بهتر از یونس بن متّی هستم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ پیامبری را نسزد که بگوید : من در نزد خدا بهتر از یونس بن متّی هستم.

امام علی علیه السلام_ وقتی که مردی یهودی از ایشان پرسید : آن کدام زندان بود که زندانی خود را در اطراف و اکناف زمین چرخاند؟ _فرمود : ای مرد یهودی! آن زندانی که زندانیِ خود را به اطراف و اکناف زمین چرخاند، ماهی ای بود که یونس در شکم او زندانی شد.

ص :544


1- الصافّات : 139 _ 148 .
2- (انظر) یونس : 98 ، الأنبیاء : 87 ، 88 ، القلم : 48 _ 50 .
3- کنز العمّال : 32422 .
4- کنز العمّال : 32423 .
5- بحار الأنوار : 14/382/2 .

الکافی عن سجیم عن ابنِ أبی یعفورٍ :سمعتُ أبا عبدِ اللّه علیه السلام یقولُ و هُو رافِعٌ یَدَهُ إلَی السَّماءِ : ربِّ لا تَکِلْنی إلی نَفسی طَرفَةَ عَینٍ أبَدا لا أقَلَّ مِن ذلکَ و لا أکثَرَ .

قالَ : فما کانَ بأسرَعَ مِن أن تَحَدَّرَ الدُّموعُ مِن جَوانِبِ لِحیَتِهِ ، ثُمّ أقبَلَ علَیَّ فقالَ : یا بنَ أبی یَعفورٍ ، إنّ یُونُسَ بنَ مَتّی وَکَلَهُ اللّهُ عَزَّ و جلَّ إلی نَفسِهِ أقَلَّ مِن طَرفَةِ عَینٍ فأحدَثَ ذلکَ الذَّنبَ . قلتُ : فبَلَغَ بهِ کُفرا ، أصلَحَکَ اللّهُ ؟ قالَ : لا ، و لکنَّ المَوتَ علی تلکَ الحالِ هَلاکٌ . (1)

کلام فی قصّة یونس علیه السلام فی فصول :

1 _ لم یتعرّض القرآن الکریم إلاّ لطرف من قصّته و قصّة قومه ، فقد تعرّض فی سورة الصافّات لإرساله ثمّ إباقه و رکوبه الفُلک و إلتقام الحوت له ثمّ نجاته و إرساله إلَی القوم و إیمانهم ، قال تعالی : «و إنَّ یُونُسَ لَمِنَ المُرْسَلِینَ * إذ أبَقَ إلَی الفُلْکِ المَشْحونِ ......... » الآیات . و فی سورة الأنبیاء لتسبیحه فی بطن الحُوت و تنجیته ، قال تعالی : «و ذا النُّونِ إذْ ذَهَبَ مُغاضِبا فَظَنَّ أنْ لَنْ نَقْدِرَ علَیهِ فَنادی فی الظُّلُماتِ أنْ لا إلهَ إلاّ أنْتَ سُبحانَکَ إنّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمینَ * فاسْتَجَبْنا لَهُ و نَجَّیْناهُ مِن الغَمِّ و کذلکَ نُنْجی المُؤمِنینَ» . (2)

و فی سورة «ن» لندائه مکظوما و خروجه من بطنه و اجتبائه ، قال تعالی : «فاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ و لا تَکُن کَصاحِبِ الحُوتِ إذْ نادی وَ هُوَ مَکْظومٌ * لَولا أنْ تَدارَکَهُ نِعْمَةٌ مِن رَبِّهِ لَنُبِذَ بالعَراءِ و هُوَ مَذْمُومٌ * فاجْتَباهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصّالِحینَ» . (3) و فی سورة یونس لإیمان قومه و کشف العذاب عنهم قال تعالی : «فلَولا کانَتْ قَرْیَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَها إیْمانُها إلاّ قَوْمَ یُونُسَ لَمّا آمَنوا کَشَفْنا عَنْهُمْ عَذابَ الخِزْیِ فِی الحَیاةِ الدُّنیا وَ مَتَّعْناهُم إلی حِینٍ» . (4) و خلاصة ما یستفاد من الآیات بضمّ بعضها إلی بعض و اعتبار القرائن الحافّة بها : أنّ یونس علیه السلام کان من الرسل أرسله اللّه تعالی إلی قومه وهم جمع کثیر یزیدون علی مائة ألف فدعاهم فلم یجیبوه إلاّ بالتکذیب و الردّ ، حتّی جاءهم عذاب أوعدهم به یونس ، ثمّ خرج من بینهم .

فلمّا أشرف علیهم العذاب و شاهدوه مشاهدة عیان أجمعوا علَی الإیمان و التوبة إلَی اللّه سبحانه ، فکشف اللّه عنهم عذاب الخزی فی الحیاة الدنیا .

ثمّ إنّ یونس علیه السلام استخبر عن حالهم فوجد العذاب انکشف عنهم _ و کأنّه لم یعلم بإیمانهم و توبتهم _ فلم یعد إلیهم ، و ذهب لوجهه علی ما به من الغضب و السخط علیهم ، فکان ظاهر حاله حال من یأبق من ربّه مغاضبا علیه ظانّا أنّه لا یقدر علیه ، و رکب البحر فی فُلک مشحون ، فعرض لهم حوت عظیم لم یجدوا بدّا من أن یلقوا إلیه واحدا منهم یبتلعه و ینجو الفلک بذلک ، فساهموا و قارعوا فیما بینهم فأصابت یونس علیه السلام ، فألقوه فی البحر فابتلعه الحوت و نجت السفینة .

ثمّ إنّ اللّه سبحانه حفظه حیّا سویّا فی بطنه أیّاما و لیالی ، و یونس علیه السلام یعلم أنّها بلیّة ابتلاه اللّه بها مؤاخذة بما فعل ، و هو ینادی فی بطنه أن «لا إلهَ إلاّ أنْتَ سُبْحانَکَ إنّی کُنْتُ مِن الظّالِمینَ» .

فاستجاب اللّه له ، فأمر الحوت أن یلفظه ، فنبذه بالعراء و هو سقیم ، فأنبت اللّه سبحانه علیه شجرة من یقطین یستظلّ بأوراقها ، ثمّ لمّا استقامت حاله أرسله إلی قومه ، فلبّوا دعوته و آمنوا به فمتّعهم اللّه إلی حین .

و الأخبار الواردة من طرق أئمّة أهل البیت علیهم السلام علی کثرتها ، و بعض الأخبار من طرق أهل السنّة ، مشترکة المتون فی قصّة یونس علیه السلام علی النحو الذی یستفاد من الآیات ، و إن اختلفت فی بعض الخصوصیّات الخارجة عن ذلک . (5)

الکافی_ به نقل از سجیم از ابن ابی یعفور _: شنیدم امام صادق علیه السلام در حالی که دستش را به آسمان برداشته بود می فرمود : پروردگار من! هرگز مرا چشم به هم زدنی به خودم وا مگذار، نه کمتر از آن و نه بیشتر.

ابن ابی یعفور می گوید : بی درنگ اشک از گوشه های محاسنش جاری شد. سپس رو به من کرد و فرمود : ای پسر ابی یعفور! یونس بن متّی را خداوند عزّ و جلّ کمتر از یک چشم بر هم زدن به خودش وا گذاشت و در نتیجه، آن ترک اولی را مرتکب شد . عرض کردم : خداوند خیرتان دهد! آیا آن ترک اولی او را به حد کفر رساند؟ فرمود : نه، امّا مردن در آن حال هلاکت است.

گفتاری درباره داستان یونس علیه السلام در چند فصل:

1 _ قرآن کریم تنها به گوشه ای از داستان او و قومش پرداخته است. مثلاً در سوره صافّات به این موضوع پرداخته که خداوند او را به سوی قومش فرستاد و او از میان مردم گریخت و بر کشتی نشست و ماهی وی را بلعید و سپس خداوند نجاتش داد و دوباره به سوی قومش فرستاد و مردم این بار به او ایمان آوردند. در این سوره می فرماید : «یونس از فرستادگان بود. آن گاه که به سوی کشتی پُر [از بار و جمعیّت] بگریخت ......... ».

در سوره انبیاء به موضوع تسبیح گویی یونس در شکم ماهی و نجات یافتنش پرداخته می فرماید : «و ذو النون [یونس ]را [یاد کن] آن گاه که خشمگین رفت و پنداشت که ما هرگز بر او تنگ نمی گیریم. تا در دل تاریکی ها ندا در داد : معبودی جز تو نیست، منزهی تو، راستی که من از ستمکاران بودم. پس دعای او را برآورده کردیم و وی را از اندوه رهانیدیم و مؤمنان را این چنین نجات می دهیم».

در سوره «قلم» به موضوع ندای اندوهگینانه وی و بیرون آمدنش از شکم ماهی بزرگ و برگزیده شدنش پرداخته می فرماید : «پس در [امتثال ]حکم پروردگارت شکیبایی ورز و مانند همدم ماهی [یونس] مباش، آنگاه که اندوه زده ندا در داد. اگر لطفی از جانب پروردگارش نمی رسید، قطعاً نکوهش شده بر خشکی انداخته می شد.پس پروردگارش وی را برگزید و از شکیبایانش گردانید».

در سوره یونس، به مسأله ایمان آوردن قوم او و بر طرف شدن عذاب از آنها پرداخته می فرماید : «چرا هیچ شهری نبود که [اهل آن ]ایمان بیاورد و ایمانش به حال آن سود بخشد؟ مگر قوم یونس که وقتی [در آخرین لحظه] ایمان آوردند، عذاب رسوایی را در زندگی دنیا از آنان برطرف کردیم و تا چندی آنان را برخوردار ساختیم». خلاصه آنچه از قرار دادن آیات در کنار یکدیگر و در نظر گرفتن قرینه های پیرامونی آنها استفاده می شود، این است که یونس علیه السلام یکی از پیامبران بوده و خداوند او را به سوی قومش که جمعیتی بیش از صد هزار نفر بودند، فرستاد و او آنان را دعوت کرد. امّا تنها جوابی که به وی دادند، تکذیب و ردّ دعوت او بود، تا آنکه عذابی که یونس به آن تهدیدشان می کرد فرا رسید و یونس از میان آنان بیرون رفت.

هنگامی که در آستانه عذاب قرار گرفتند و آشکارا آن را دیدند، همگی ایمان آوردند و به درگاه خداوند سبحان توبه نمودند و خداوند آن عذاب را که در دنیا خوار و خفیفشان می کرد بر طرف ساخت.

یونس علیه السلام از حال قوم خود جویا شد و دریافت که عذاب از آنان برطرف شده است _ و گویا از ایمان آوردن و توبه کردنشان اطلاع نداشت _ با این حال به سوی قوم خود برنگشت و در حال خشم و عصبانیت از دست آنان به راه خود ادامه داد. ظاهر حالش، حال کسی بود که از خواجه خویش خشمگین باشد و از او بگریزد و خیال کند که بر او تنگ نمی گیرد. او سوار بر یک کشتی پُر [از بار و جمعیت] شد.

در بین راه ماهی بزرگی بر سر راه کشتی ظاهر شد و چاره ای ندیدند که یکی از سرنشینان را به دریا افکنند تا ماهی او را بخورد و بدین ترتیب کشتی نجات یابد. برای این منظور بین خود قرعه زدند. قرعه به نام یونس درآمد و او را به دریا انداختند و نهنگ یونس را بلعید و کشتی نجات یافت.

خداوند سبحان، چند شبانه روز یونس را زنده و سالم در شکم ماهی نگه داشت. یونس که می دانست این بلایی است که خداوند او را، به سزای کاری که کرده، بدان گرفتار نموده است، در شکم ماهی ندا سر می داد : «معبودی جز تو نیست، منزهی تو، بی گمان من از ستمکاران بودم».

خداوند، دعای یونس را اجابت فرمود و به ماهی دستور داد او را بیرون افکند. ماهی یونس را در حالی که ناخوش بود به خشکی پرت کرد. خداوند سبحان، برای او کدوبنی رویانید تا در سایه برگ های آن بیارمد. وقتی حالش جا آمد، او را به سوی قومش فرستاد و این بار مردم دعوت او را اجابت کردند و به وی ایمان آوردند و خداوند هم تا مدتی ایشان را برخوردار ساخت.

اخبار فراوانی که از ائمه اهل بیت علیهم السلام و نیز پاره ای اخبار که از طرق اهل سنّت وارد شده، همگی در داستان یونس به همان نحوی که از آیات استفاده می شود، متن مشترکی دارند، گر چه درباره برخی خصوصیات بیرون از آن میانشان اختلاف و تفاوت هست.

ص :545


1- الکافی : 2/581/15 .
2- الأنبیاء : 87 ، 88 .
3- القلم : 48 _ 50 .
4- یونس : 98 .
5- قال العلاّمة الطباطبائیّ : و لذلک لم نوردها لأنّها فی نفسها آحاد لا حجّیّة لها فی مثل المقام و لا یمکن تصحیح خصوصیاتها بالآیات ، و هو ظاهر لمن راجعها .

ص :546

ص :547

ص :548

2 _ قصّته علیه السلام عند أهل الکتاب :

هو علیه السلام مذکور باسم یوناه بن إمتای فی مواضع من العهد القدیم ، و کذا فی مواضع من العهد الجدید اُشیر فی بعضها إلی قصّة لبثه فی بطن الحوت ، لکن لم تذکر قصّته الکاملة فی شیء منهما .

و نقل الآلوسیّ فی روح المعانی فی قصّته عند أهل الکتاب _ و یؤیّده ما فی بعض کتبهم _ من إجمال (1) القصّة :

أنّ اللّه أمره بالذهاب إلی دعوة أهل نینوی و کانت إذ ذاک عظیمة جدّا لا یقطع إلاّ فی نحو ثلاثة أیّام _ و کانوا قد عظم شرّهم و کثر فسادهم _ فاستعظم الأمر و هرب إلی ترسیس ، فجاء یافا فوجد سفینة یرید أهلها الذهاب بها إلی ترسیس ، فاستأجر و أعطَی الاُجرة و رکب السفینة ، فهاجت ریح عظیمة و کثرت الأمواج و أشرفت السفینة علَی الغرق .

ففزع الملاّحون و رمَوا فی البحر بعض الأمتعة لتخفّ السفینة ، و عند ذلک نزل یونس إلی بطن السفینة و نام حتّی علا نَفَسه ، فتقدّم إلیه الرئیس فقال له : ما بالک نائما ؟! قم و ادع إلهک لعلّه یخلّصنا ممّا نحن فیه و لا یهلکنا .

و قال بعضهم لبعض : تعالوا نتقارع لنعرف من أصابنا هذا الشرّ بسببه ، فتقارعوا فوقعت القرعة علی یونس فقالوا له : أخبِرْنا ما ذا عملت ؟ و من أین جئت ؟ و إلی أین تمضی ؟ و من أیّ کورة أنت ؟ و من أیّ شعب أنت ؟ فقال لهم : أنا عبد الربّ إله السماء خالق البرّ و البحر ، و أخبرهم خبره ، فخافوا خوفا عظیما و قالوا له : لِمَ صنعت ما صنعت ؟! یلومونه علی ذلک .

ثمّ قالوا له : ما نصنع الآن بک ، لیسکن البحر عنّا ؟ فقال : ألقُونی فی البحر یسکن ؛ فإنّه من أجلی صار هذا الموج العظیم . فجهد الرجال أن یردّوه إلَی البرّ فلم یستطیعوا ، فأخذوا یونس و ألقوه فی البحر لنجاة جمیع من فی السفینة ، فسکن البحر . و أمر اللّه حوتا عظیما فابتلعه ، فبقی فی بطنه ثلاثة أیّام و ثلاث لیال ، و صلّی فی بطنه إلی ربّه و استغاث به ، فأمر سبحانه الحوت فألقاه إلَی الیَبس ، ثمّ قال له : قم و امض إلی نینوی و نادِ فی أهلها کما أمرتک من قبل .

فمضی علیه السلام و نادی و قال : یخسف نینوی بعد ثلاثة أیّام ، فآمنت رجال نینوی باللّه و نادَوا بالصّیام ، و لبسوا المسوح جمیعا . و وصل الخبر إلَی الملک ، فقام عن کرسیّه ، و نزع حلّته ، و لبس مسحا ، و جلس علَی الرماد ، و نودی أن لا یذق أحد من الناس و البهائم طعاما و لا شرابا . و جأروا إلَی اللّه تعالی و رجعوا عن الشرّ و الظلم ، فرحمهم اللّه و لم ینزل بهم العذاب .

فحزن یونس و قال : إلهی من هذا هربت ، فإنّی علمت أنّک الرحیم الرؤوف الصبور التوّاب . یا ربّ، خذ نفسی فالموت خیر لی من الحیاة ، فقال : یا یونس ، حزنت من هذا جدّا ؟ فقال : نعم یا ربّ .

و خرج یونس و جلس مقابل المدینة ، و صنع له هناک مظلّة و جلس تحتها إلی أن یری ما یکون فی المدینة ، فأمر اللّه یقطینا فصعد علی رأسه لیکون ظِلاًّ له من کربه ، ففرح بالیقطین فرحا عظیما ، و أمر اللّه تعالی دودة فضربت الیقطین فجفّ ، ثمّ هبّت ریح سموم و أشرقت الشمس علی رأس یونس ، فعظم الأمر علیه و استطاب الموت .

فقال الربّ : یا یونس ، أ حزنت جدّا علَی الیقطین ؟ فقال : نعم یا ربّ حزنت جدّا ، فقال تعالی : حزنت علیه و أنت لم تتعب فیه و لم تربّه بل صار من لیلته و هلک من لیلته ، فأنا لا أشفق علی نینوی المدینة العظیمة التی فیها أکثر من اثنا عشر ربوة من الناس ؟! قوم لا یعلمون یمینهم و لا شمالهم و بهائمهم کثیرة! انتهی .

و جِهات اختلاف القصّة مع ما یستفاد من القرآن الکریم ظاهرة ، کالفرار من الرسالة و عدم رضاه برفع العذاب عنهم مع علمه بإیمانهم و توبتهم .

فإن قلت : نظیر ذلک وارد فی القرآن الکریم ، کنسبة الإباق إلیه فی سورة الصافّات ، و کذا مغاضبته و ظنّه أنّ اللّه لن یقدر علیه علی ما فی سورة الأنبیاء .

قلت : بین النسبتین فرق ؛ فکتبهم المقدّسة أعنی العهدَین لا تأبی عن نسبة المعاصی حتَّی الکبائر الموبقة إلَی الأنبیاء : ، فلا موجب لتوجیه ما نسب من المعاصی إلیه بما یخرج به عن کونه معصیة ، بخلاف القرآن الکریم فإنّه ینزّه ساحتهم عن لوث المعاصی حتّی الصغائر ، فما ورد فیه ممّا یوهم ذلک یحمل علی أحسن الوجوه بهذه القرینة الموجبة و لذا حملنا قوله : «إذ أبَقَ» و قولَهُ : «مُغاضِبا فَظَنَّ أنْ لَنْ نَقْدِرَ» علی حکایة الحال و إیهام فعلهِ .

2 _ داستان یونس علیه السلام در میان اهل کتاب :

در جاهایی از عهد قدیم و نیز در مواضعی از عهد جدید، از یونس به نام «یوناه بن اِمتای» نام برده شده است و در برخی از این موارد به داستان ماندن یونس در شکم ماهی اشاره گردیده. امّا در هیچ یک از عهدین داستان کامل یونس ذکر نشده است.

آلوسی در تفسیر روح المعانی درباره داستان یونس علیه السلام از دیدگاه اهل کتاب مطالبی آورده که گفته های برخی از کتاب های آنان نیز آن را تأیید می کند. او چنین می نویسد :

خداوند، به یونس دستور داد برای دعوت مردم نینوا [از شهرهای آشور] به آنجا رود. نینوا در آن روزگار شهر بسیار بزرگی [در کنار رود دجله] بود به طوری که پیمودن آن حدود سه روز وقت می گرفت.شرارت و تبهکاری مردم این شهر بالا گرفته بود. یونس کار هدایت این مردم را بر خود گران دید و به طرف [شهر ]ترسیس گریخت. بدین منظور به [شهر] یافا آمد. در آنجا کشتی ای دید که سرنشینانش عازم ترسیس بودند. کرایه ای داد و سوار کشتی شد. وقتی کشتی به راه افتاد، باد سختی برخاست و دریا پر موج شد و کشتی در آستانه غرق شدن قرار گرفت.

ملاّحان وحشت کردند و برای آنکه کشتی سبک شود مقداری از کالاها را به دریا انداختند. در این هنگام یونس به داخل کشتی رفت و به خوابی خوش فرو رفت به طوری که صدای خُرخُرش بلند شد. ناخدای کشتی پیش او رفت و گفت : چرا خوابیده ای؟ برخیز و خدایت را بخوان تا بلکه ما را از این وضعی که داریم نجات بخشد و از بین نرویم.

سرنشینان به یکدیگر گفتند : بیایید قرعه بزنیم تا معلوم شود این بلا و شرّ به سبب وجود چه کسی است. قرعه زدند و قرعه به نام یونس درآمد. به او گفتند : به ما بگو تو چه کرده ای و از کجا آمده ای و به کجا می روی و از کدام شهر و کدام قوم هستی؟ یونس به آنان گفت : من بنده پروردگار، خدای آسمان و آفریدگار خشکی و دریا هستم و ماجرای خود را به اطلاع آنان رسانید. کشتی نشینان دچار وحشتی عظیم شدند و او را ملامت کرده گفتند : چرا این کار را کردی؟

سپس به او گفتند : حالا ما با تو چه کنیم تا دریا آرام گیرد؟ گفت : مرا به دریا اندازید، آرام می شود؛ زیرا به خاطر وجود من است که این موج بزرگ برخاسته است. مردم کوشیدند او را به خشکی برگردانند. امّا نتوانستند لذا برای نجات کلیه سرنشینان کشتی، یونس را گرفتند و به دریا انداختند. دریا آرام گرفت و خداوند به ماهی بزرگی دستور داد یونس را بلعید و سه شب و سه روز در شکم ماهی باقی ماند و در آنجا به درگاه پروردگارش دعا و تضرع کرد. لذا خداوند سبحان به ماهی فرمان داد یونس را به خشکی افکند، آن گاه خداوند به یونس فرمود : برخیز و به نینوا برو و همان طور که قبلاً فرمانت داده بودم در میان آنان ندای دعوت سر ده.

یونس به نینوا رفت و ندا سر داد و گفت : تا سه روز دیگر نینوا به کام زمین فرو می رود. پس، مردان نینوا به خدا ایمان آوردند و ندای روزه سر دادند و همگی پلاس پوشیدند. خبر به پادشاه رسید. او هم از تخت خود برخاست و جامه سلطنتی اش را در آورد و پلاسی پوشید و روی خاکستر نشست و جار زده شد که احدی از مردم و بهایم حق ندارد لب به غذا و آب بزند و همگی به سوی خدای متعال پناه بردند و از بدی و ظلم دست برداشتند و بدین سان خداوند بر ایشان رحم کرد و عذاب نازل نشد.

یونس اندوهگین شد و گفت : الهی! من از همین موضوع گریختم؛ زیرا می دانستم که تو مهربان و رئوف و شکیبا و توبه پذیری. پروردگارا! جان مرا بگیر؛ زیرا مرگ برایم بهتر از زندگی است. خداوند فرمود : ای یونس! آیا از این کار خیلی غمگین شدی؟ عرض کرد : آری، ای پروردگار من!

یونس بیرون رفت و در جایی رو به شهر نشست و برای خود سایبانی درست کرد و زیر آن نشست تا اینکه ببیند در شهر چه می گذرد. در این هنگام خداوند به بوته کدویی دستور داد بر بالای سر یونس سایه افکند و اندوهش را برطرف سازد. یونس از دیدن بوته کدو بسیار خوشحال شد. خداوند به کِرْمی فرمان داد تا ریشه کدو را بخورد و کدو خشک شد. سپس باد سوزانی برخاست و آفتاب بر سر یونس تابید به طوری که کار بر یونس سخت شد و آرزوی مرگ کرد.

خداوند فرمود : ای یونس! آیا برای بوته کدو خیلی ناراحت شدی؟ عرض کرد : آری، ای پروردگار من! خیلی ناراحت شدم. خداوند متعال فرمود : تو از خشکیدن بوته کدو ناراحت شدی، در حالی که نه برایش زحمت کشیده بودی و نه آن را پرورش داده بودی، بلکه یکشبه رویید و یکشبه هم خشکید. پس آیا من نباید بر نینوا، این شهر بزرگی که در آن بیش از صد و بیست هزار تن از مردم به سر می بردند ، مهربان باشم؟ مردمی که دست راست و چپ خود را تشخیص نمی دهند و حیوانات بسیاری دارند! پایان گفتار آلوسی.

موارد اختلاف این داستان با آنچه از قرآن کریم استفاده می شود، کاملاً آشکار است، مانند نسبت فرار دادن از وظیفه رسالت به آن حضرت و راضی نبودن به رفع عذاب از مردم در صورتی که می دانست ایمان آورده و توبه کرده اند.

ممکن است بگویید : نظیر این مطالب در قرآن کریم نیز آمده است، مانند نسبت فرار دادن به آن حضرت در سوره صافّات و نیز عصبانی بودن یونس علیه السلام و این گمان او که خداوند بر او تنگ نخواهد گرفت که در سوره انبیاء آمده است.

جواب این است که بین این دو نسبت فرق است؛ زیرا کتاب های مقدس اهل کتاب، یعنی عهد قدیم و جدید، ابایی از نسبت دادن معاصی، حتی گناهان کبیره مهلک، به انبیا ندارد. بنا بر این، لازم نیست معاصی ای را که نوشته های اهل کتاب به یونس علیه السلام نسبت داده اند، طوری توجیه کرد که از معصیت بودن خارج شود، به خلاف قرآن کریم؛ زیرا قرآن ساحت پیامبران را از لوث گناهان حتی گناهان کوچک منزّه می شمارد. بنا بر این، مطالبی که در این زمینه در قرآن وارد شده و مُوهم نسبت معصیت به انبیاست، باید به بهترین وجه حمل و توجیه شود. به همین دلیل ما این بخش آیه را که فرمود «آن گاه که گریخت» و نیز جمله «خشمگینانه رفت و پنداشت که ما هرگز بر او تنگ نخواهیم گرفت» را حمل بر این می کنیم که حالت او حکایت از این امر داشت و عمل وی مُوهم این معنا بوده است.

ص :549


1- قاموس الکتاب المقدّس (کما فی هامش المصدر).

ص :550

ص :551

ص :552

3 _ ثناؤه تعالی علیه :

أثنَی اللّه سبحانه علیه بأنّه من المؤمنین (سورة الأنبیاء : 88) ، و أنّه اجتباه _ و قد عرفت أنّ اجتباءه إخلاصه العبد لنفسه خاصّة _ و أنّه جعله من الصالحین (سورة ن : 50) ، و عدّه فی سورة الأنعام فیمن عدّه من الأنبیاء ، و ذکر أنّه فضّلهم علَی العالمین ، و أنّه هداهم إلی صراط مستقیم (سورة الأنعام : 87) . (1)

3 _ ستایش خدای متعال از یونس علیه السلام :

خداوند سبحان آن حضرت را با این تعبیرات ستایش کرده است : او از مؤمنان بود (انبیاء/ 88)، خداوند او را برگزید و پیش از این گفتیم که انتخاب خداوند به معنای این است که بنده ای را ویژه خود گرداند _ ، او را از صالحان قرار داده است (قلم / 50)، در سوره انعام وی را در شمار انبیاء بر شمرده و فرموده که آنان را بر جهانیان فضیلت و برتری داده و به راه راست هدایتشان فرموده است (انعام/ 87).

ص :553


1- المیزان فی تفسیر القرآن : 17/165 .

ص :554

28 - جرجیس علیه السلام

28 - جرجیس علیه السلام

اشاره

(1)

ص :555


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 14 / 445 باب 29 «قصّة جرجیس علیه السلام ».

3752 - جِرجیسُ علیه السلام
3752 - جرجیس علیه السلام

قصص الأنبیاء عن ابن عبّاسٍ :بَعثَ اللّهُ تعالی جرجیسَ علیه السلام إلی مَلِکٍ بالشّامِ یقالُ لَهُ : دازانةُ (1) یَعبُدُ صَنَما ، فقالَ لَهُ : أ یُّها المَلِکُ اقبَلْ نَصیحَتی ، لا یَنبَغی للخَلقِ أن یَعبُدوا غَیرَ اللّهِ تعالی ، و لا یَرغَبوا إلاّ إلَیهِ ، فقالَ لَهُ المَلِکُ : مِن أیِّ أرضٍ أنتَ ؟ قال : مِن الرُّومِ قاطِنینَ بفلَسطینَ ، فأمرَ بحَبسِهِ ، ثُمّ مَشَطَ جَسَدَهُ بأمشاطٍ مِن حَدیدٍ حتّی تَساقَطَ لَحمُهُ . (2)

3752

جرجیس علیه السلام

قصص الأنبیاء_ به نقل از ابن عبّاس _: خداوند متعال جرجیس علیه السلام را به سوی پادشاهی بت پرست در شام که به او دازانه می گفتند، فرستاد. آن حضرت به او گفت : پادشاها! نصیحت مرا بپذیر. برای خلایق سزاوار نیست که چیزی جز خداوند متعال را بپرستند و جز به او رو کنند. پادشاه به او گفت : تو از کدام سرزمین هستی؟ فرمود : از رومیان ساکن فلسطین. پادشاه دستور داد جرجیس را به زندان افکندند و سپس بدن او را با شانه های آهنی چندان شانه کشیدند که گوشتهایش ریخت.

ص :556


1- فی بعض النسخ و عن بعض المصادر : راذانة ، و فی بحار الأنوار :داذانة. (کما فی هامش المصدر) .
2- قصص الأنبیاء : 238/307 ، انظر تمام الحدیث .

29 - خالد بن سنان علیه السلام

29 - خالد بن سنان علیه السلام

اشاره

(1)

ص :557


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 14 / 448 باب 30 «قصّة خالد بن سِنان العَبْسیّ علیه السلام ».

3753 - خالِدُ بنُ سِنانٍ علیه السلام
3753 - خالدبن سنان علیه السلام

الإمامُ الباقرُ و الإمامُ الصّادقُ علیهما السلام :جاءتِ ابنَةُ خالِدِ بنِ سِنانٍ العَبسیِّ إلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فقالَ لَها : مَرحَبا یا ابنَةَ أخِی ، و صافَحَها و أدناها و بَسَطَ لَها رِداءَهُ ، ثُمّ أجلَسَها إلی جَنبِهِ ثُمّ قالَ : هذهِ ابنَةُ نَبیٍّ ضَیَّعَهُ قَومُهُ خالدِ بنِ سِنانٍ العَبسیِّ ، و کانَ اسمُها مَحیاةَ ابنَةَ خالِدِ بنِ سِنانٍ . (1)

أقول : فی بعض الأخبار أنّه لم یکن نبیّا ، و قال المجلسیّ رضوان اللّه علیه : الأخبار الدّالّة علی نبوّته أقوی و أکثر .

3753

خالد بن سنان علیه السلام

امام باقر و امام صادق علیهما السلام :دختر خالد بن سنان عبْسی خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید. پیامبر به او فرمود : خوش آمدی ای دختر برادرم! و با او دست داد و وی را نزدیک خود برد و ردایش را برای او پهن کرد و او را کنار خویش نشانید و سپس فرمود : او دختر خالد بن سنان عبسی پیامبر است [پیامبری ]که قومش او را تباه کردند. نام آن دختر محیاة دخت خالد بن سنان بود.

توضیح : در بعضی اخبار آمده است که او پیامبر نبود. علاّمه مجلسی _ رضوان اللّه علیه _ می گوید : اخبارِ دالّ بر نبوّت او قویتر و بیشتر است.

3754 - أنبِیاءٌ لَهُمُ اسمانِ
3754 - پیامبرانی که دو نام دارند

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عن سِتَّةٍ من الأنبیاءِ لَهمُ اسمانِ _: یُوشَعُ بنُ نُونٍ علیه السلام و هُو ذو الکِفلِ ، و یَعقوبُ بنُ إسحاقَ علیه السلام و هو إسرائیلُ ، و الخضرُ علیه السلام و هو حلقیا، و یُونُسُ علیه السلام و هو ذو النُّونِ، و عیسی علیه السلام و هو المَسیحُ ، و محمّدٌ صلی الله علیه و آله و هو أحمَدُ صلواتُ اللّهِ علَیهِم . (2)

3754

پیامبرانی که دو نام دارند

امام علی علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از شش پیامبری که دو اسم داشتند _فرمود : یوشع بن نون علیه السلام که نام دیگرش ذو الکِفل است، یعقوب بن اسحاق علیه السلام که نام دیگرش اسرائیل است، خضر علیه السلام که نام دیگرش حلقیا است، یونس علیه السلام که همان ذو النون است، عیسی علیه السلام که نام دیگرش مسیح است و محمّد صلی الله علیه و آله که نام دیگرش احمد است. درود خدا بر آنان باد.

ص :558


1- کمال الدین : 660/3 .
2- بحار الأنوار : 16/90/22 .

3755 - الأنبیاءُ الَّذینَ لَم یُذکَر اسمُهُم
3755 - پیامبران بی نام و نشان

الکتاب :

«وَ کَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ مَا ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَکَانُوا وَ اللّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ» . (1)

(2)

الحدیث :

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :کانَ ما بینَ آدمَ و بینَ نُوحٍ مِن الأنبیاءِ مُستَخفِینَ و مُستَعلَنینَ ؛ و لذلکَ خَفِیَ ذِکرُهُم فی القرآنِ ، فلَم یُسَمَّوا کما سُمِّیَ مَنِ استَعلَنَ مِن الأنبیاءِ ، و هُو قولُ اللّهِ ......... «و رُسُلاً لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ» (3) یعنی لم اُسَمِّ المُستَخفِینَ کما سَمَّیتُ المُستَعلَنینَ مِن الأنبیاءِ . (4)

3755

پیامبران بی نام و نشان

قرآن :

«بسا پیامبری که خدا پرستان بسیاری همراه او جنگیدند و در راه خدا از آنچه به آنان رسید سست نشدند و به ضعف نگراییدند و سر فرود نیاوردند و خدا شکیبایان را دوست می دارد».

حدیث :

امام باقر علیه السلام :در فاصله میان آدم و نوح پیامبرانی بودند، برخی غیر علنی و برخی علنی. به همین دلیل در قرآن از آنان یاد نگردیده و از ایشان همچون پیامبران آشکار، نام برده نشده است و این فرموده خداوند است که ......... «و رسولانی که اخبار آنان را برای تو بازگو نکردیم» یعنی آن چنان که از پیامبران آشکار نام بردم از پیامبران پنهان و ناشناخته اسم نبردم.

ص :559


1- آل عمران : 146 .
2- (انظر) الأنعام : 10 ، 34 ، 42 ، 112 ، الأعراف : 4 _ 6 ، یونس : 47 ، هود : 100 ، 102 ، 116 ، 117 ، الرعد : 32 ، الإسراء : 17 ، مریم : 98 ، طه : 128 ، الأنبیاء : 11 _ 15 ، 41 ، الحجّ : 48 ، 52 _ 54 ، النمل : 69 ، القصص : 58 ، 59 ، السجدة : 26 ، سبأ : 34 ، 35 ، ص : 3 ، المؤمن : 21 ، 22 ، الزخرف : 6، 7، 23 _ 25، ق : 36، الذاریات : 52، التغابن : 5 ، 6 .
3- النساء : 164 .
4- تفسیر العیّاشی : 1/285/306 .

عنه علیه السلام :و کانَ مَن بینَ آدَمَ و نُوحٍ من الأنبیاءِ مُستَخفِینَ؛ و لذلکَ خَفِیَ ذِکرُهُم فی القرآنِ، فلَم یُسَمَّوا کما سُمِّیَ مَنِ استَعلَنَ من الأنبیاءِ صَلواتُ اللّهِ علَیهِم أجمَعینَ، و هُو قَولُ اللّهِ عَزَّ و جلَّ: «و رُسُلاً قَد قَصَصْناهُمْ عَلَیْکَ مِنْ قَبْلُ و رُسُلاً لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ» یَعنی لَم اُسَمِّ المُستَخفِینَ کما سَمَّیتُ المُستَعلَنینَ مِن الأنبیاءِ علیهم السلام (1) . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :یا عبدَ الحَمیدِ ، إنّ للّهِ رسُلاً مُستَعلَنینَ ، و رُسُلاً مُستَخفِینَ ، فإذا سَألتَهُ بحَقِّ المُستَعلَنینَ فسَلْهُ بحقِّ المُستَخفِینَ . (3)

عنه علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عنِ المَجوسِ : أ کانَ لَهُم نَبیٌّ ؟ _: نَعَم ، أ ما بَلَغَکَ کتابُ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله إلی أهلِ مکّةَ ......... فکَتَبَ إلَیهِمُ النَّبیُّ صلی الله علیه و آله : أنّ المَجوسَ کانَ لَهُم نَبیٌّ فقَتَلوهُ ، و کتابٌ أحرَقوهُ ، أتاهُم نَبیُّهُم بکِتابِهِم فی اثنَی عَشَرَ ألفَ جِلدِ ثَورٍ . (4)

امام باقر علیه السلام :در فاصله میان آدم و نوح پیامبرانی غیر علنی وجود داشتند و از این رو در قرآن از آنها یاد نشده و آن گونه که از پیامبران علنی _ صلوات اللّه علیهم اجمعین _ نام برده شده از ایشان نام برده نشده است و این سخن خداوند عزّ و جلّ است : «و فرستادگانی که خبرهای آنان را قبلاً برای تو باز گفتیم و فرستادگانی که اخبار آنان را برایت حکایت نکردیم» یعنی آن گونه که از پیامبران علنی نام بردم از پیامبران غیر علنی نام نبردم (5) .

امام صادق علیه السلام :ای عبد الحمید! خداوند را فرستادگانی علنی و فرستادگانی غیر علنی است. پس، هرگاه او را به حق پیامبران علنی سوگند دادی و از او چیزی خواستی، به حقّ پیامبران غیر علنی نیز از او مسألت کن.

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به این سؤال که آیا مجوسیان پیامبری داشته اند یا نه؟ _فرمود : آری. آیا از نامه ای که رسول خدا صلی الله علیه و آله به اهل مکّه نوشت خبر نداری ......... پیامبر صلی الله علیه و آله به آنان نوشت : مجوس پیامبری داشتند و او را کشتند و کتابی داشتند که آن را سوزاندند. پیامبرشان کتابی را که بر دوازده هزار پوست گاو نوشته شده بود، برای آنان آورد.

ص :560


1- قال العلاّمة الطباطبائی بعد ذکر الروایة : من الجائز أن یکون قوله : «یعنی لم اُسمّ ......... » من کلام الراوی . (المیزان فی تفسیر القرآن :5/146).
2- الکافی : 8/115/92 .
3- کمال الدین : 21 .
4- الکافی : 3/567/4 .
5- به هر حال، مراد روایت این است که خداوند متعال داستان انبیای غیر علنی را هرگز بازگو نکرده و نامشان را هم نبرده است، برخلاف پیامبران علنی و شناخته شده که قسمتی از سرگذشت آنان را بازگو کرده و نام برخی از آنان را هم آورده است. این امکان هم وجود دارد که عبارت «یعنی لم اسمّ ......... » از کلام راوی باشد. المیزان فی تفسیر القرآن : 5 / 146.

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :أوحَی اللّهُ عَزَّ و جلَّ إلی نَبیٍّ مِن أنبیائهِ : إذا أصبَحتَ فأوّلُ شیءٍ یَستَقبِلُکَ فکُلْهُ ، و الثّانی فاکتُمْهُ ، و الثّالِثُ فاقبَلْهُ ، و الرّابِعُ فلا تُؤیسْهُ ، و الخامِسُ فاهرَبْ مِنهُ . فلَمّا أصبَحَ مَضی فاستَقبَلَهُ جَبَلٌ أسوَدُ عَظیمٌ فَوَقَفَ و قالَ : أمَرَنی ربّی عَزَّ و جلَّ أن آکُلَ هذا ، و بَقِیَ مُتَحَیِّرا ، ثُمّ رَجَعَ إلی نفسِهِ و قالَ : إنّ ربّی جلّ جلالُهُ لا یأمُرُنی إلاّ بما اُطیقُ ، فمَشی إلَیهِ لیأکُلَهُ ، فکُلّما دَنا مِنهُ صَغُرَ حتّی انتَهی إلیهِ فوَجَدَهُ لُقمَةً فأکَلَها فوجَدَها أطیَبَ شیءٍ أکلَهُ ، ثمّ مَضی فوَجَدَ طَسْتا مِن ذَهَبٍ فقالَ لَهُ : أمَرَنی ربِّی أن أکتُمَ هذا ، فحَفَرَ لَهُ حُفرَةً و جَعَلَهُ فیها و ألقی علَیهِ التُّرابَ ، ثُمّ مَضی فالتَفَتَ فإذا بالطَّستِ قد ظَهَرَ قالَ : قد فَعَلتُ ما أمَرَنی ربّی عَزَّ و جلَّ فمَضی ، فإذا هُو بِطَیرٍ و خَلفَهُ بازِی فَطافَ الطّیرُ حَولَهُ فقالَ : أمَرَنی ربّی عَزَّ و جلَّ أن أقبَلَ هذا ، ففَتَحَ کُمَّهُ فدَخَلَ الطّیرُ فیهِ ، فقالَ لَهُ البازِی : أخَذتَ صَیدی و أنا خَلفَهُ مُنذُ أیّامٍ ، فقالَ : إنّ ربّی عَزَّ و جلَّ أمَرَنی أن لا اُویِسَ هذا ، فقَطَعَ مِن فَخِذِهِ قِطعَةً فألقاها إلَیهِ ثُمّ مَضی ، فلَمّا مَضی إذا هُو بلَحمِ مِیتَةٍ مُنتِنٍ مُدَوِّدٍ ، فقالَ : أمَرَنی ربّی عَزَّ و جلَّ أن أهرَبَ مِن هذا ، فهَرَبَ مِنهُ و رجَعَ . فرأی فی المَنامِ کأنّهُ قد قِیلَ لَهُ : إنّکَ قد فَعَلتَ ما اُمِرتَ بهِ ، فهَل تَدری ما ذاکَ کانَ ؟ قالَ : لا ، قیلَ لَهُ : أمّا الجَبَلُ فهُوَ الغَضَبُ ، إنّ العَبدَ إذا غَضِبَ لَم یَرَ نَفسَهُ و جَهِلَ قَدرَهُ مِن عِظَمِ الغَضَبِ ، فإذا حَفِظَ نفسَهُ و عَرَفَ قَدرَهُ و سکَنَ غَضبُهُ کانَت عاقِبَتُهُ کاللُّقمَةِ الطَّیِّبةِ الّتی أکَلَها ، و أمّا الطَّستُ فهُو العَمَلُ الصّالِحُ إذا کَتَمَهُ العَبدُ و أخفاهُ أبَی اللّهُ عَزَّ و جلَّ إلاّ أن یُظهِرَهُ لِیُزَیِّنَهُ بهِ مَع ما یَدَّخِرُ لَهُ مِن ثَوابِ الآخِرَة ، و أمّا الطَّیرُ فهُو الرّجُلُ الّذی یَأتِیکَ بنَصیحَةٍ فاقبَلْهُ و اقبَلْ نَصیحَتَهُ ، و أمّا البازِی فهُوَ الرّجُلُ الّذی یَأتِیکَ فی حاجَةٍ فلا تُؤیِسْهُ ، و أمّا اللّحمُ المُنتِنُ فهُو الغِیبَةُ فاهرَب مِنها . (1)

امام رضا علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ به پیامبری از پیامبرانش وحی فرمود : چون صبح خود را آغاز کردی نخستین چیزی را که با آن رو به رو شدی بخور و دومین چیز را مخفی کن و سومین را پذیرا شو (پناه ده) و چهارمین را نومید مکن و از پنجمی بگریز. صبح که شد آن پیامبر به راه افتاد و با کوه سیاه بزرگی رو به رو شد. ایستاد و گفت : پروردگارم عزّ و جلّ مرا فرموده است که این را بخورم و متحیّر ماند، ولی به خود آمد و گفت : پروردگارم _ جلّ جلاله _ مرا به کاری که توانش را ندارم فرمان نمی دهد. لذا به طرف کوه رفت تا آن را بخورد. هرچه به آن نزدیک تر می شد، کوه کوچکتر می گشت و وقتی به آن رسید کوه را لقمه ای یافت و آن را خورد و دید خوش مزه ترین چیزی است که تاکنون خورده است. سپس به راهش ادامه داد و تشتی زرین یافت، به خود گفت : پروردگارم فرموده است که این را پنهان کنم. پس گودالی کند و تشت را در آن گذاشت و رویش خاک ریخت و آنگاه به راهش ادامه داد. چند قدمی که رفت برگشت ناگاه دید تشت از زیر خاک درآمده است. با خود گفت : من آنچه پروردگارم فرموده بود انجام دادم. لذا راهش را پی گرفت و رفت. ناگهان چشمش به پرنده ای افتاد که یک باز [شکاری] او را تعقیب می کند. پرنده دور آن پیامبر به چرخش درآمد. با خود گفت : پروردگارم عزّ و جلّ فرموده است که این را پذیرا شوم و پناه دهم. لذا آستین خود را گشود و پرنده داخل آن شد. باز [شکاری ]به او گفت : تو شکار مرا گرفتی، در حالی که من چند روز است دنبال آن هستم. آن پیامبر گفت : پروردگارم عزّ و جلّ به من فرموده است که این را نومید نکنم. پس، تکّه ای از ران خود را قطع کرد و پیش باز انداخت و به راه خود ادامه داد. در راه، مردار گندیده کرم افتاده ای دید. گفت: پروردگارم عزّ و جلّ مرا فرموده است که از این فرار کنم. پس از آن گریخت و برگشت. در خواب دید که انگار به او گفته شد : تو مأموریت خود را به انجام رساندی، حال آیا می دانی این ها چه بود؟ گفت : نه. به او گفته شد : امّا آن کوه، خشم است. بنده هرگاه عصبانی شود، از عظمت و شدت خشم، خودش را نمی بیند و قدر و ارزش خویش را نمی شناسد. امّا چون خویشتنداری کند و قدر و ارزش خود را بشناسد و خشمش آرام گیرد، فرجام آن خشم چون لقمه گوارایی است که می خورد. امّا آن تشت، عمل صالح است که هرگاه بنده آن را پوشیده بدارد و مخفی نگه دارد، خداوند عزّ و جلّ آن عمل را آشکار می گرداند تا علاوه بر ثوابی که برای آخرت او ذخیره می کند، در همین دنیا او را با آن آراسته گرداند. امّا آن پرنده، مردی است که تو را اندرزی دهد. پس او را پذیرا شو و اندرزش را قبول کن. امّا آن باز [شکاری]، مردی است که برای حاجتی پیش تو می آید، چنین کسی را نومید مگردان و امّا آن گوشت گندیده، غیبت است؛ پس از آن بگریز.

ص :561


1- عیون أخبار الرِّضا : 1/275/12 .

(1)

ص :562


1- (انظر) النبوّة العامّة : باب 3716 . بحار الأنوار : 14 / 451 باب 31 .

3756 - الفَترَةُ بَینَ الرُّسُلِ
3756 - فاصله میان بعثت دو پیامبر

الکتاب :

«یَا أَهْلَ الْکِتَابِ قَدْ جَاءَکُمْ رَسُولُنَا یُبَیِّنُ لَکُمْ عَلَی فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ أَنْ تَقُولُوا مَا جَاءَنَا مِنْ بَشِیرٍ وَ لاَ نَذِیرٍ فَقَدْ جَاءَکُمْ بَشِیرٌ وَ نَذِیرٌ وَ اللّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» . (1)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی مَعنی قولِهِ تعالی : «علی فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ» _: انقِطاعٍ مِن الرُّسُلِ . (2)

الکافی عن أبی الرَّبیعِ :حَجَجنا مَع أبی جعفرٍ علیه السلام فی السَّنَةِ الّتی کانَ حَجَّ فیها هِشامُ بنُ عبدِ المَلِکِ ، و کانَ مَعهُ نافِعُ مولی عُمرَ بنِ الخطّابِ ، فنَظَرَ نافِعٌ إلی أبی جعفرٍ علیه السلام فی رُکنِ البَیتِ و قَدِ اجتَمَعَ علَیهِ النّاسُ .

فقالَ نافِعٌ : یا أمیرَ المؤمنینَ ، مَن هذا الّذی قد تَداکَّ علَیهِ النّاسُ ؟

فقالَ : هذا نَبیُّ أهلِ الکوفَةِ ، هذا محمّدُ بنُ علیٍّ !

فقال : أشهَدُ لاَتِیَنَّهُ فلَأسألنَّهُ عَن مَسائلَ لا یُجیبُنی فیها إلاّ نَبیٌّ أو ابنُ نَبیٍّ أو وصِیُّ نَبیٍّ ، قالَ : فاذهَبْ إلَیهِ و سَلْهُ لَعلَّکَ تُخجِلُهُ .

فجاءَ نافِعٌ حتَّی اتّکَأ علَی النّاسِ ، ثُمّ أشرَفَ علی أبی جعفرٍ علیه السلام فقالَ : یا مُحمّدُ بنَ علیٍّ ، إنّی قَرأتُ التَّوراةَ و الإنجیلَ و الزَّبورَ و الفُرقانَ و قد عَرَفتُ حَلالَها و حَرامَها ، و قد جِئتُ أسألُکَ عَن مَسائلَ لا یُجیبُ فیها إلاّ نَبیٌّ أو وَصِیُّ نَبیٍّ أو ابنُ نَبیٍّ .

فَرَفَعَ أبو جعفرٍ علیه السلام رأسَهُ فقالَ : سَلْ عَمّا بَدا لَکَ ، فقالَ : أخبِرْنی کَم بینَ عیسی و بینَ محمّدٍ صلی الله علیه و آله مِن سَنَةٍ ؟

قال : اُخبِرُکَ بقَولی أو بقَولِکَ ؟ قالَ : أخبِرْنی بالقَولَینِ جَمیعا ، قالَ : أمّا فی قَولی فخَمسُمِائةِ سَنَةٍ ، و أمّا فی قَولِکَ فسِتُّمِائةِ سَنَةٍ . (3)

3756

فاصله میان بعثت دو پیامبر

قرآن :

«ای اهل کتاب! فرستاده ما در دوره فترتی از فرستادگان نزد شما آمد تا [حق را ]برای شما آشکار کند و نگویید که نوید دهنده و هشدار دهنده ای بر ما مبعوث نشده است. اینک آن نوید دهنده و هشدار دهنده آمده است و خدا بر هر چیز تواناست».

حدیث :

امام علی علیه السلام_ در معنای آیه «علی فترة من الرسل» _فرمود : یعنی در دوره متوقّف شدن ارسال پیامبران.

الکافی_ به نقل از ابو ربیع _: در سالی که هشام بن عبد الملک به حجّ رفته بود، من همراه حضرت باقر علیه السلام به حجّ رفتم. در این سفر نافع، مولای عمر بن خطاب، نیز همراه هشام بود. نافع چشمش به حضرت باقر علیه السلام در رکن خانه کعبه افتاد که مردم گِردش را گرفته بودند.

نافع گفت : ای امیر المؤمنین! این کسی که مردم گردش جمع شده اند، کیست؟

هشام گفت : این پیامبر اهل کوفه است. او محمّد بن علی است!

نافع گفت : هم اینک نزدش می روم و سؤالاتی از او می کنم که جواب آنها را جز کسی که پیامبر یا فرزند پیامبر و یا وصیّ پیامبر باشد نمی تواند بدهد. هشام گفت : برو و از او بپرس، شاید خجالت زده اش کنی.

نافع آمد و پشت به مردم و رو به ابو جعفر (حضرت باقر علیه السلام ) ایستاد و گفت : ای محمّد بن علی! من تورات و انجیل و زبور و فرقان را خوانده ام و حلال و حرام آنها را می دانم. آمده ام تا مسائلی را از تو بپرسم که جواب آنها را فقط کسی می تواند بدهد که پیامبر یا وصیّ پیامبر و یا فرزند پیامبر باشد.

حضرت باقر علیه السلام سرش را بلند کرد و فرمود : هرچه می خواهی بپرس. نافع گفت : به من بگو از عیسی تا محمّد صلی الله علیه و آله چند سال فاصله بود؟

حضرت فرمود : طبق نظر خودم به تو خبر دهم یا طبق نظر تو؟ عرض کرد : طبق هر دو نظر. حضرت فرمود : به نظر من پانصد سال و به نظر تو ششصد سال.

ص :563


1- المائدة : 19 .
2- تفسیر القمّی : 1/164 .
3- الکافی : 8/120/93 .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :کانَ بینَ عیسی و بینَ محمّدٍ علیهما السلام خمسُ مِائةِ عامٍ ، مِنها مِائتانِ و خَمسونَ عاما لیسَ فیها نَبیٌّ و لا عالِمٌ ظاهِرٌ ......... کانُوا مُتَمَسِّکِینَ بدِینِ عیسی علیه السلام . (1)

امام صادق علیه السلام :از عیسی تا محمّد علیهما السلام پانصد سال فاصله بود که در دویست و پنجاه سال آن نه یک پیامبر بود و نه یک عالم آشکار ......... مردم [در این مدّت] از دین عیسی علیه السلام پیروی می کردند.

ص :564


1- کمال الدین : 161/20 .

فهرست موضوعات عربی

493 - المُلک5

3644 - مالِکُ المُلکِ6

3645 - خِلطَةُ المُلوکِ24

3646 - إذا مَلَکَ الأراذلُ25

3647 - خَیرُ المُلوکِ25

3648 - النَّوادِرُ26

494 - المَلائکة29

3649 - خِلقَةُ المَلائِکَةِ30

3650 - کَثرَةُ المَلائِکَةِ31

3651 - صِفَةُ المَلائِکَةِ32

3652 - أصنافُ المَلائِکَةِ33

3653 - المَلائِکَةُ الحَفَظَةُ49

3654 - خَصائِصُ المَلائِکَةِ51

3655 - البُیوتُ الَّتی لا تَدخُلُها المَلائِکَةُ52

495 - المَلَکوت53

3656 - المَلَکوتُ54

3657 - حُجُبُ المَلَکوتِ67

496 - الإملاء69

3658 - الإملاءُ70

497 - الاستِمناء75

3659 - الاستِمناءُ76

498 - الموت79

3660 - المَوتُ80

3661 - الیَقینُ بِالمَوتِ87

3662 - فی کُلِّ وَقتٍ مَوتٌ88

3663 - الإنسانُ طَریدُ المَوتِ88

3664 - اقتِرابُ الرَّحیلِ91

3665 - تَفسیرُ المَوتِ93

3666 - مَوتُ المُؤمِنِ98

3667 - المَوتُ رَیحانَةُ المُؤمِنِ100

3668 - مَوتُ الکافِرِ101

3669 - مَلَکُ المَوتِ102

3670 - مَوتُ الأبرارِ ومَوتُ الفُجّارِ106

3671 - ذِکرُ المَوتِ107

ص :565

3672 - الحَثُّ عَلَی الإکثارِ مِن ذِکرِ المَوتِ109

3673 - الاستِعدادُ لِلمَوتِ111

3674 - مَن عَدَّ غَداً مِن أجَلِهِ115

3675 - التَّزَوُّدُ لِلآخِرَةِ116

3676 - تَفسیرُ الاستِعدادِ لِلمَوتِ119

3677 - تَمَنِّی المَوتِ120

3678 - سَکرَةُ المَوتِ123

3679 - ما یُهوِّنُ المَوتَ وسَکَراتِهِ126

3680 - عِلَّةُ کَراهَةِ المَوتِ127

3681 - رُؤیَةُ المُحتَضِرِ لِما اُعِدَّ لَهُ فِی الآخِرَةِ128

3682 - تَمثُّلُ النَّبِیِ صلی الله علیه وآله وَالأئِمَّةِعلیهم السلام لِلمُحتَضِرِ129

3683 - ما بَعدَ المَوتِ132

3684 - مَیِّتُ الأحیاءِ132

3685 - حَیُّ الأمواتِ134

3686 - مَوتُ الفُجأةِ134

3687 - تَشییعُ الجَنازَةِ136

3688 - أدَبُ التَّشییعِ137

3689 - الدَّفنُ140

3690 - أشَدُّ مِنَ المَوتِ141

3691 - ما یَتبَعُ الإنسانَ بَعدَ المَوتِ142

499 - المال145

3692 - المالُ مادَّةُ الشَّهَواتِ146

3693 - المالُ مَصیَدَةُ إبلیسَ148

3694 - آثارُ حُبِّ المالِ150

3695 - حُبُّ المالِ مِنَ الحَلالِ151

3696 - کَثرَةُ المالِ153

3697 - النَّهیُ عَن عُبودِیَّةِ المالِ170

3698 - حَقُّ المالِ عَلی صاحِبِهِ170

3699 - أصنافُ النّاسِ فی جَمعِ المالِ171

3700 - مَن یری مالَهُ فی میزانِ غَیرِهِ172

3701 - مَن کَسَبَ مالاً مِن غَیرِ حِلِّهِ173

3702 - مَن وَضَعَ مالَهُ فی غَیرِ حَقِّهِ175

3703 - المالُ ما أفادَ الرِّجالَ176

3704 - أفضَلُ المالِ178

3705 - أنفَعُ المالِ179

3706 - المالُ مالُ اللَّهِ180

3707 - تَساوِی النّاس فی مالِ اللَّهِ182

3708 - الإمامُ عَلِیٌّ علیه السلام وبَیتُ المالِ188

3709 - ما یَنبَغی لِعُمّالِ الدَّولَةِ لِلمُحافَظَةِ عَلی بَیتِ المالِ192

3710 - شَرُّ الأموالِ192

حرف النون195

500 - النبوّة العامّة197

3711 - الدَّعوَةُ إلَی اللَّهِ198

3712 - إنَّما یَستَجیبُ الَّذین یَسمَعونَ200

3713 - فَلسَفَةُ النُّبُوَّةِ201

3714 - النُّبُوَّةُ وَالتّاریخُ226

ص :566

3715 - أصنافُ الأنبِیاءِعلیهم السلام228

3716 - عِدَّةُ الأنبِیاءِعلیهم السلام229

3717 - اُولو العَزمِ233

3718 - آباءُ الأنبِیاءِعلیهم السلام235

3719 - خَصائِصُ الأنبِیاءِعلیهم السلام237

3720 - الأنبِیاءُعلیهم السلام ورَعیُ الغَنَمِ242

3721 - مِن أخلاقِ الأنبِیاءِعلیهم السلام243

3722 - أولَی النّاسِ بِالأنبِیاءِعلیهم السلام244

501 - النبوّة الخاصّة (آدم علیه السلام)249

3723 - آدَمُ علیه السلام250

3724 - زَواجُ بَنی آدَمَ264

3725 - ما اُوحِیَ إلی آدَمَ علیه السلام268

2 - ادریس علیه السلام271

3726 - إدریسُ علیه السلام272

3 - نوح علیه السلام279

3727 - نوحٌ علیه السلام280

4 - هودعلیه السلام297

3728 - هودٌ علیه السلام298

5 - صالح علیه السلام303

3729 - صالِحٌ علیه السلام304

6 - ابراهیم علیه السلام311

3730 - إبراهیمُ علیه السلام312

7 - لوط علیه السلام327

3731 - لُوطٌ علیه السلام328

8 - ذو القرنین علیه السلام347

3732 - ذُو القَرنَینِ علیه السلام348

9 - یعقوب و یوسف علیهما السلام359

3733 - یَعقوبُ ویوسُفُ علیهما السلام360

10 - ایّوب علیه السلام379

3734 - أیُّوبُ علیه السلام380

11 - شعیب علیه السلام391

3735 - شُعَیبٌ علیه السلام392

12 - موسی و هارون علیهما السلام403

3736 - موسی وهارونُ علیهما السلام404

13 - موسی و خضرعلیهما السلام421

3737 - موسی وَالخِضرُ علیهما السلام422

14 - اسماعیل علیه السلام433

3738 - إسماعیلُ علیه السلام434

15 - الیاس علیه السلام437

3739 - إلیاسُ علیه السلام438

16 - الیسع علیه السلام441

3740 - الیَسَعُ علیه السلام442

17 - ذو الکفل علیه السلام443

3741 - ذُو الکِفلِ علیه السلام444

18 - اشمویل علیه السلام449

3742 - إشمویلُ علیه السلام450

ص :567

19 - داوودعلیه السلام459

3743 - داوودُ علیه السلام460

20 - سلیمان علیه السلام473

3744 - سُلَیمانُ علیه السلام474

21 - حنظلةعلیه السلام485

3745 - حَنظَلَةُ علیه السلام486

22 - شعیا و حیقوق علیهما السلام491

3746 - شَعیا و حَیقوقُ علیهما السلام492

23 - زکریّاعلیه السلام495

3747 - زَکَرِیّا علیه السلام496

24 - یحیی علیه السلام501

3748 - یَحیی علیه السلام502

25 - عیسی علیه السلام515

3749 - عیسی علیه السلام516

26 - ارمیاعلیه السلام539

3750 - إرمِیا علیه السلام540

27 - یونس علیه السلام543

3751 - یونُس علیه السلام544

28 - جرجیس علیه السلام555

3752 - جِرجیسُ علیه السلام556

29 - خالد بن سنان علیه السلام557

3753 - خالِدُ بنُ سِنانٍ علیه السلام558

3754 - أنبِیاءٌ لَهُمُ اسمانِ558

3755 - الأنبیاءُ الَّذینَ لَم یُذکَر اسمُهُم559

3756 - الفَترَةُ بَینَ الرُّسُلِ563

ص :568

فهرست الفبایی موضوعات فارسی

6 - ابراهیم علیه السلام311

3730 - ابراهیم علیه السلام312

2 - ادریس علیه السلام271

3726 - ادریس علیه السلام272

26 - ارمیاعلیه السلام539

3750 - اِرمیاعلیه السلام540

14 - اسماعیل علیه السلام433

3738 - اسماعیل علیه السلام434

18 - اشمویل علیه السلام449

3742 - اِشمویل علیه السلام450

15 - الیاس علیه السلام437

3739 - الیاس علیه السلام438

10 - ایّوب علیه السلام379

3734 - ایّوب علیه السلام380

28 - جرجیس علیه السلام555

3752 - جرجیس علیه السلام556

21 - حنظله علیه السلام485

3745 - حنظله علیه السلام486

29 - خالد بن سنان علیه السلام557

3753 - خالدبن سنان علیه السلام558

3754 - پیامبرانی که دو نام دارند558

3755 - پیامبران بی نام و نشان559

3756 - فاصله میان بعثت دو پیامبر563

497 - خود ارضایی75

3659 - خود ارضایی76

499 - دارایی145

3692 - دارایی، خاستگاه خواهش هاست146

3693 - مال ، دام ابلیس است148

3694 - پیامدهای مال دوستی150

3695 - دوست داشتن مال حلال151

3696 - ثروت زیاد153

3697 - نهی از مال پرستی170

3698 - حقّ مال بر صاحبش170

3699 - طبقات مردم در گردآوری مال171

3700 - کسی که مال خود را در ترازوی دیگری می بیند172

ص :569

3701 - کسی که مالی را از غیر حلال به دست آورد173

3702 - هزینه کردن نابجای اموال175

3703 - دارایی آن است که مردم را سود رساند176

3704 - برترین دارایی178

3705 - سودمندترین دارایی179

3706 - مال از آنِ خداست180

3707 - برابری مردم در مالِ خدا182

3708 - امام علی علیه السلام و بیت المال188

3709 - آنچه کارگزاران دولت برای حفظ بیت المال شایسته است رعایت کنند192

3710 - بدترین دارایی ها192

19 - داوودعلیه السلام459

3743 - داوودعلیه السلام460

8 - ذوالقرنین علیه السلام347

3732 - ذوالقرنین علیه السلام348

17 - ذوالکفل علیه السلام443

3741 - ذوالکفل علیه السلام444

23 - زکریّاعلیه السلام495

3747 - زکریّاعلیه السلام496

20 - سلیمان علیه السلام473

3744 - سلیمان علیه السلام474

22 - شعیا و حیقوق علیه السلام491

3746 - شعیا و حیقوق علیهما السلام492

11 - شعیب علیه السلام391

3735 - شعیب علیه السلام392

5 - صالح علیه السلام303

3729 - صالح علیه السلام304

25 - عیسی علیه السلام515

3749 - عیسی علیه السلام516

494 - فرشتگان29

3649 - آفرینش فرشتگان30

3650 - فراوانی فرشتگان31

3651 - وصف فرشتگان32

3652 - انواع فرشتگان33

3653 - فرشتگان نگهبان49

3654 - ویژگی های فرشتگان51

3655 - خانه هایی که فرشتگان وارد آنها نمی شوند52

493 - فرمانروایی5

3644 - خداوندِ پادشاهی6

3645 - آمیختن با شاهان24

3646 - هرگاه فرومایگان، پادشاه شوند25

3647 - بهترین پادشاهان25

3648 - گوناگون26

7 - لوطعلیه السلام327

3731 - لوطعلیه السلام328

ص :570

498 - مرگ79

3660 - مرگ80

3661 - یقین به مرگ87

3662 - در هر دمی، مردنی است88

3663 - مرگ در تعقیب انسان است88

3664 - زمانِ کوچیدن نزدیک است91

3665 - تفسیر مرگ93

3666 - مرگ مؤمن98

3667 - مرگ دسته گل خوشبوی مؤمن است100

3668 - مرگ کافر101

3669 - فرشته مرگ102

3670 - مرگ نیکان و مرگ بدکاران106

3671 - یاد مرگ107

3672 - ترغیب به یاد کردن فراوان از مرگ109

3673 - آماده شدن برای مرگ111

3674 - کسی که فردا را از عمر خود شمارَد115

3675 - توشه برداشتن برای آخرت116

3676 - معنای آماده شدن برای مرگ119

3677 - آرزوی مرگ120

3678 - سکرات مرگ123

3679 - آنچه مرگ و سَکَرات آن را آسان می کند126

3680 - علّت ناخوش داشتن مرگ127

3681 - محتضر ، آنچه را در آخرت برایش آماده شده می بیند128

3682 -نمایان شدن پیامبرصلی الله علیه وآله و ائمّه علیهم السلام برای محتضر129

3683 - پس از مرگ132

3684 - مرده ای در میان زندگان132

3685 - زنده در میان مردگان134

3686 - مرگ ناگهانی134

3687 - تشییع جنازه136

3688 - آداب تشییع جنازه137

3689 - خاکسپاری140

3690 - سخت تر از مرگ141

3691 - آنچه پس از مردن دنبال انسان می آید142

495 - مَلَکوت53

3656 - ملکوت54

3657 - پرده های ملکوت67

13 - موسی و خضرعلیهما السلام421

3737 - موسی و خضرعلیهما السلام422

12 - موسی و هارون علیهما السلام403

3736 - موسی و هارون علیهما السلام404

496 - مهلت دهی خدا69

3658 - مهلت دادن70

501 - نبوّت خاصّه (آدم علیه السلام)249

3723 - آدم علیه السلام250

ص :571

3724 - ازدواج فرزندان آدم264

3725 - آنچه به آدم وحی شد268

500 - نبوّت عامّه197

3711 - دعوت به خدا198

3712 - در حقیقت، کسانی پاسخ می دهند که می شنوند200

3713 - فلسفه نبوّت201

3714 - نبوّت و تاریخ226

3715 - انواع پیامبران علیهم السلام228

3716 - شمار پیامبران علیهم السلام229

3717 - پیامبران اولوالعزم233

3718 - پدران پیامبران علیهم السلام235

3719 - ویژگی های پیامبران علیهم السلام237

3720 - پیامبران علیهم السلام و شبانی242

3721 - از اخلاق پیامبران علیهم السلام243

3722 - نزدیکترین مردم به پیامبران علیهم السلام244

3 - نوح علیه السلام279

3727 - نوح علیه السلام280

4 - هودعلیه السلام297

3728 - هودعلیه السلام298

24 - یحیی علیه السلام501

3748 - یحیی علیه السلام502

16 - یسع علیه السلام441

3740 - یَسَع علیه السلام442

9 - یعقوب و یوسف علیهما السلام359

3733 - یعقوب و یوسف علیهما السلام360

27 - یونس علیه السلام543

3751 - یونس علیه السلام544

ص :572

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109