میزان الحکمه با ترجمه فارسی جلد 10

ص :2

ص :3

ص :4

الکلام (سخن)

الکمال (کمال)

الکیاسة (زیرکی)

ص :6

عنه صلی الله علیه و آله :بِئس العَبدُ عَبدٌ تَجَبَّرَ وَ اختالَ، و نَسِیَ الکَبیرَ المُتَعالَ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إیّاکَ و الکِبرَ ؛ فإنّهُ أعظَمُ الذُّنوبِ و ألأَمُ العُیوبِ ، و هُو حِلیَةُ إبلیسَ . (2)

عنه علیه السلام :احذَرِ الکِبرَ ؛ فإنّهُ رأسُ الطُّغیانِ و مَعصیَةُ الرَّحمانِ . (3)

عنه علیه السلام :الکِبرُ خَلیقَةٌ مُردیَةٌ ، مَن تَکَثَّرَ بِها قَلَّ . (4)

عنه علیه السلام :أقبَحُ الخُلقِ التَّکَبُّرُ . (5)

عنه علیه السلام :فاعتَبِرُوا بما کانَ مِن فِعلِ اللّهِ بإبلیسَ، إذ أحبَطَ عَمَلَهُ الطَّویلَ و جَهدَهُ الجَهیدَ ......... عن کِبْرِ ساعَةٍ واحِدَةٍ ! فمَن ذا بَعدَ إبلیسَ یَسلَمُ علَی اللّهِ بمثلِ مَعصیَتِهِ ؟! (6)

عنه علیه السلام :فَأطفِئُوا ما کَمَنَ فی قُلوبِکُم مِن نِیرانِ العَصَبیَّةِ و أحقادِ الجاهِلِیَّةِ ، فإنّما تِلکَ الحَمِیَّةُ تکونُ فی المُسلمِ مِن خَطَراتِ الشَّیطانِ و نَخَواتِهِ ، و نَزَغاتِهِ و نَفَثاتِهِ ، و اعتَمِدُوا وَضْعَ التَّذَلُّلِ علی رُؤوسِکُم ، و إلقاءَ التَّعزُّزِ تَحتَ أقدامِکُم ، و خَلْعَ التَّکبُّرِ مِن أعناقِکُم ، و اتَّخِذُوا التَّواضُعَ مَسلَحَةً بینَکُم و بَینَ عَدُوِّکُم إبلیسَ . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چه بد بنده ای است، آن بنده ای که تکبّر و غرور ورزد و خدای بزرگِ بلند مرتبه را از یاد ببرد.

امام علی علیه السلام :زنهار از تکبّر که آن بزرگترین گناه و نکوهیده ترین عیبهاست و زیور ابلیس است.

امام علی علیه السلام :از تکبّر حذر کن؛ که آن ریشه طغیان و نافرمانی خدای مهربان است.

امام علی علیه السلام :تکبّر خصلتی مُهلک است، کسی که بخواهد با این خصلت، خود را زیاد کند، کم می شود.

امام علی علیه السلام :زشت ترین خوی، تکبّر است.

امام علی علیه السلام :از کاری که خدا با ابلیس کرد پند گیرید. آن گاه که، به خاطر لحظه ای تکبّر، کار طولانی و کوشش طاقت فرسای [عبادی] ......... او را بر باد داد! پس، بعد از ابلیس [با آن همه مقامی که داشت ]کیست که با معصیتی چون معصیت او از خشم و کیفر خدا ایمن باشد؟

امام علی علیه السلام :پس، آتشهای عصبیّت و کینه های جاهلیت را که در دلهایتان نهفته است، خاموش کنید؛ زیرا که این نخوت و غرور در وجود شخص مسلمان از تلقینات و نخوتها و فسادها و وسوسه های شیطان است. افسر فروتنی بر سر نهید و گردن فرازی را زیر پایتان فکنید و گردنبند تکبّر را از گردن خویش باز کنید و فروتنی و افتادگی را [همچون ]پاسگاه مرزی میان خود و دشمنتان شیطان قرار دهید.

ص :9

عنه علیه السلام :فاعتَبِرُوا بما أصابَ الاُمَمَ المُستَکبِرینَ مِن قَبلِکُم مِن بَأسِ اللّهِ و صَولاتِهِ ، و وَقائعِهِ و مَثُلاتِهِ ......... و استَعیذُوا باللّهِ مِن لَواقِحِ الکِبرِ کما تَستَعیذُونَهُ مِن طَوارِقِ الدَّهرِ . (1)

عنه علیه السلام :فاللّهَ اللّهَ فی عاجِلِ البَغیِ و آجِلِ وَ خامةِ الظُّلمِ و سُوءِ عاقِبَةِ الکِبرِ ، فإنّها مَصیَدَةُ إبلیسَ العُظمی و مَکِیدَتُهُ الکُبری ، التی تُساوِرُ قُلوبَ الرِّجالِ مُساوَرَةَ السُّمومِ القاتِلَةِ ، فما تُکدی أبَدا و لا تُشوی أحَدا ، لا عالِما لِعِلمِهِ و لا مُقِلاًّ فی طِمرِهِ . (2)

عنه علیه السلام :أمْ هذا الذی أنشَأهُ فی ظُلُماتِ الأرحامِ ، و شُغُفِ الأستارِ ، نُطفَةً دِهاقا ......... حتّی إذا قامَ اعتِدالُهُ و استَوی مِثالُهُ نَفَرَ مُستَکبِرا! (3)

عنه علیه السلام_ فی صفةِ المُتَّقینَ _: بُعدُهُ عمَّن تَباعَدَ عَنهُ زُهدٌ و نَزاهَةٌ ، و دُنُوُّهُ مِمَّن دَنا مِنهُ لِینٌ و رَحمَةٌ ، لیسَ تَباعُدُهُ بکِبرٍ و عَظَمةٍ ، و لا دُنُوُّهُ بمَکرٍ و خَدیعَةٍ . (4)

امام علی علیه السلام :از کیفر و خشم و عذابهای سخت خدا که به امّت های گردن کش پیش از شما رسیده، عبرت گیرید ......... و از عوامل تکبّر زا به خدا پناه برید، همان گونه که از بلاها و پیشامدهای سخت روزگار به او پناه می برید.

امام علی علیه السلام :خدا را خدا را [در نظر گیرید ]از عاقبت وخیم زورگویی و ستم در این دنیا و آن جهان و از فرجام ناگوار تکبّر ؛ که بزرگ ترین دام و سترگ ترین نیرنگ شیطان است و چونان زهرهای کشنده در دلهای مردان فرو می روند. هرگز چیزی مانع نفوذ آنها نمی شود و هیچ کس از آنها در امان نیست، نه عالِم به خاطر علمش و نه تهیدست به سبب جامه فرسوده اش .

امام علی علیه السلام :یا [برای شما] از این انسانی [بگویم ]که خداوند او را در تاریکیهای زهدانها و غلافهای پرده ها از نطفه ای ریخته شده، آفرید ......... تا این که اندامی به اعتدال و رشد کامل یافت، گردن کشانه [از حق ]رمید و گریخت!

امام علی علیه السلام_ در وصف پرهیزگاران _فرمود : اگر از کسی دوری می کند، به خاطر دنیا گریزی و پاکدامنی است و اگر به کسی نزدیک می شود، از سر خوش خویی و مهربانی است؛ نه دوری کردنش از روی تکبّر و نخوت است و نه نزدیک شدنش از سرِ مکر و فریب.

ص :10

عنه علیه السلام :إنّ مِن أسخَفِ حالاتِ الوُلاةِ عندَ صالِحِ النّاسِ أن یُظَنَّ بِهِم حُبُّ الفَخرِ و یُوضَعَ أمرُهُم علَی الکِبرِ . (1)

عنه علیه السلام_ فی فَضیلَةِ الرَّسولِ الکریمِ صلی الله علیه و آله _: بَعَثَهُ و النّاسُ ضُلاّلٌ فی حَیرَةٍ ، و حاطِبونَ (خابِطونَ) فی فِتنَةٍ ، قدِ استَهوَتهُمُ الأهواءُ ، و استَزَلَّتهُمُ الکِبریاءُ . (2)

عنه علیه السلام :إنّی لَمِن قَومٍ لا تَأخُذُهُم فی اللّهِ لَومَةُ لائمٍ ......... لا یَستَکبِرُونَ و لا یَعلُونَ ، و لا یَغلّونَ و لا یُفسِدونَ . (3)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :ما دَخَلَ قَلبَ امرِئٍ شیءٌ مِن الکِبرِ إلاّ نَقَصَ مِن عَقلِهِ مِثلُ ما دَخَلَهُ مِن ذلکَ ، قَلَّ ذلکَ أو کَثُرَ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الکِبرُ قد یکونُ فی شِرارِ النّاسِ مِن کُلِّ جِنسٍ ......... إنَّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله مَرَّ فی بَعضِ طُرُقِ المَدینةِ ، و سَوداءُ تَلقُطُ السرقِینَ ، فقیلَ لها : تَنَحِّی عن طریقِ رَسولِ اللّهِ ، فقالَت : إنّ الطَّریقَ لَمعرضٌ ، فَهَمَّ بها بعضُ القَومِ أن یَتَناوَلَها ، فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : دَعُوها ، فإنَّها جَبّارَةٌ . (5)

امام علی علیه السلام :از پست ترین حالات زمام داران نزد مردمان درستکار، این است که گمان رود آنان شیفته خود ستایی گشته اند و کردارشان به تکبّر تعبیر شود.

امام علی علیه السلام_ در فضیلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله _فرمود : خداوند در زمانی او را برانگیخت که مردم در وادی حیرت گمراه بودند و در فتنه و فساد دست و پا می زدند. هوا و هوسها، آنها را شیفته و منحرف کرده بود و کبر و نخوت، به لغزششان کشانده بود.

امام علی علیه السلام :راستی که من از آن گروهی هستم که در راه خدا سرزنش هیچ سرزنشگری در آنان کارگر نمی افتد ......... گردن فرازی نمی کنند و برتری نمی فروشند و خیانت نمی ورزند و فساد و تباهی نمی آفرینند.

امام باقر علیه السلام :هیچ مقداری از تکبّر به دل آدمی راه نیابد، مگر این که به همان اندازه،کم باشد یا زیاد، از خردش کاسته شود.

امام صادق علیه السلام :تکبّر گاهی در دون پایه ترین افراد جامعه از هر قشری یافت می شود ......... روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله از یکی از کوچه های مدینه می گذشت. زن سیاهی در وسط کوچه سرگین جمع می کرد. به آن زن گفتند: از سر راه رسول خدا صلی الله علیه و آله کنار برو. زن گفت: راه پهن است. یکی از مردم خواست او را کنار زند، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: رهایش کنید؛ او زنی متکبّر است.

ص :11

عنه علیه السلام :مَن بَرِئَ مِن الکِبرِ نالَ الکَرامَةَ . (1)

امام صادق علیه السلام :هر که از تکبّر پاک شود، به بزرگواری دست یابد.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الذی لَبِسَ العِزَّ و الکِبریاءَ، و اختارَهُما لنَفسِهِ دونَ خَلقِهِ، و جَعَلَهُما حِمیً و حَرَما علی غیرِهِ و اصطَفاهُما لِجَلالِهِ . (1)

عنه علیه السلام :فلو رَخَّصَ اللّهُ فی الکِبرِ لأحَدٍ مِن عِبادِهِ لَرَخَّصَ فیهِ لِخاصَّةِ أنبیائهِ و أولیائهِ ، و لکنَّهُ سبحانَهُ کَرَّهَ إلَیهِمُ التَّکابُرَ ، و رَضِیَ لَهُمُ التَّواضُعَ . (2)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام_ لمّا قیلَ لَهُ إنَّ فیکَ کِبرا_: کَلاّ ، الکِبرُ للّهِِ وَحدَهُ ، و لکنْ فِیَّ عِزَّةٌ ، قالَ اللّهُ تعالی : «و للّهِِ العِزَّةُ و لِرَسولِهِ و لِلمُؤْمنینَ» (3) . (4)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :الکِبرُ رِداءُ اللّهِ، و المُتَکبِّرُ یُنازِعُ اللّهَ رِداءَهُ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الکِبرُ رِداءُ اللّهِ ، فَمَن نازَعَ اللّهَ شیئا مِن ذلکَ أکَبَّهُ اللّهُ فی النّارِ . (6)

امام علی علیه السلام :ستایش خدایی را که ردای عزّت و کبریا پوشید و این دو خصلت را برای خود برگزید نه آفریدگانش، و آنها را برای غیر خود قرقگاه و حریمی گردانید و به خاطر جلال و عظمت خود این دو صفت را ویژه خود کرد.

امام علی علیه السلام :اگر بنا بود خداوند به احدی از بندگانش رخصت تکبّر دهد، هر آینه این رخصت را به خاصّگان از انبیا و اولیای خود می داد. اما خداوند سبحان، تکبّر را برای آنان نیز ناخوش داشت و فروتنی را برایشان پسندید.

امام حسن علیه السلام_ در پاسخ کسی که به ایشان گفت: در وجود تو تکبّر است _فرمود : هرگز؛ تکبّر تنها از آن خداست. اما در وجود من، عزّت است. خداوند متعال فرموده است: «و عزّت از آن خدا و پیامبر او و مؤمنان است».

امام باقر علیه السلام :کِبر، ردای خداست و شخص متکبّر بر سر تصاحب ردای خدا، با او می ستیزد.

امام صادق علیه السلام :کِبر، ردای خداست.پس هر که بر سر چیزی از آن با خدا کشمکش کند، خداوند او را در آتش سرنگون سازد.

ص :13

الترغیب و الترهیب عَن رسول اللّهِِ صلی الله علیه و آله :لا یَدخُلُ الجَنَّةَ مَن کانَ فی قَلبِهِ مِثقالُ ذَرَّةٍ مِن کِبرٍ ، فقالَ رَجلٌ : إنّ الرَّجُلَ یُحِبُّ أن یکونَ ثَوبُهُ حَسَنا و نَعلُهُ حَسَنةً ! قالَ : إنَّ اللّهَ جَمیلٌ یُحِبُّ الجَمالَ ، الکِبرُ بَطَرُ الحَقِّ و غَمْطُ النّاسِ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :طَلَبتُ الخُضوعَ فما وَجَدْتُ إلاّ بقبولِ الحقِّ ، اقبَلُوا الحَقَّ ، فإنَّ قبولَ الحقِّ یُبَعِّدُ مِن الکِبرِ . (2)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :مَن قالَ : «أستَغفِرُ اللّهَ و أتوبُ إلَیهِ»فلیسَ بمُستَکبِرٍ و لا جَبّارٍ، إنّ المُستَکبِرَ مَن یُصِرُّ علَی الذَّنبِ الذی قد غَلَبَهُ هَواهُ فیهِ ، و آثَرَ دُنیاهُ علی آخِرَتِهِ . (3)

الکافی عن محمّد بن مسلم عن الإمامِ الباقرِ أو الإمامِ الصّادقِ علیهما السلام :لا یَدخُلُ الجَنَّةَ مَن کانَ فی قَلبِهِ مِثقالُ حَبّةٍ مِن خَردَلٍ مِن الکِبرِ ، فاستَرجَعتُ ، فقالَ : مالَکَ تَستَرجِعُ ؟ قلتُ : لِما سَمِعتُ مِنکَ ، فقالَ : لیسَ حَیثُ تَذهَبُ ، إنّما أعنی الجُحودَ ، إنّما هُو الجُحودُ . (4)

الترغیب و الترهیب :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که در دلش ذرّه ای تکبّر باشد، به بهشت نمی رود. مردی عرض کرد: انسان دوست دارد که جامه اش زیبا و کفشش زیبا باشد. حضرت فرمود: خداوند، زیباست و زیبایی را دوست دارد. کبر، سرکشی در برابر حق و حقیر شمردن مردم است.

امام علی علیه السلام :فروتنی را جستم و آن را جز در پذیرش حق، نیافتم. پس حق پذیر باشید؛ زیرا پذیرش حق [انسان را ]از تکبّر دور می سازد.

امام زین العابدین علیه السلام :کسی که بگوید: «استغفر اللّه و اتوب الیه» نه مستکبر است و نه گردن کش. مستکبر، کسی است که بر گناهی که در آن هوای نفسش بر او چیره گشته، مداومت ورزد و دنیایش را بر آخرتش ترجیح دهد.

الکافی_ به نقل از محمّد بن مسلم _: امام باقر یا امام صادق علیهما السلام فرمودند: کسی که در دلش به اندازه دانه خردلی کبر باشد، به بهشت نمی رود. من استرجاع کردم (جمله «انا للّه و انا الیه راجعون» را بر زبان آوردم). حضرت فرمود: چه شده است که استرجاع می کنی؟ عرض کردم: به سبب سخنی که از شما شنیدم. حضرت فرمود: آن طور که تو تصوّر کردی، نیست. بلکه مقصودم انکار [حق ]است، در حقیقت مقصود از کبر، انکار است.

ص :15

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لمّا سُئلَ عَن أدنَی الإلحادِ _: إنّ الکِبرَ أدناهُ . (1)

عنه علیه السلام :الکِبرُ أن تَغمِصَ النّاسَ و تُسَفِّهَ الحَقَّ . (2)

معانی الأخبار عن عبد اللّه بن طلحةَ عن الإمامِ الصادقِ علیه السلام :قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : لن یَدخُلَ الجَنَّةَ عَبدٌ فی قَلبِهِ مِثقالُ حَبَّةٍ مِن خَردَلٍ مِن کِبرٍ ، و لا یَدخُلُ النّارَ عَبدٌ فی قَلبِهِ مِثقالُ حبَّةٍ مِن خَردلٍ مِن إیمانٍ ، قلتُ : جُعِلتُ فِداکَ إنّ الرَّجلَ لَیلبسُ الثَّوبَ أو یَرکَبُ الدّابَّةَ فَیَکادُ یُعرَفُ مِنهُ الکِبرُ ؟ قالَ : لیسَ بذاکَ ، إنّما الکِبرُ إنکارُ الحَقِّ ، و الإیمانُ الإقرارُ بالحقِّ . (3)

الکافی عن محمّد بن عمرَ بنِ یزیدَ عن أبیهِ :قُلتُ لأبی عبدِ اللّهِ علیه السلام : إنّنی آکُلُ الطَّعامَ الطَّیِّبَ ، و أشُمُّ الرِّیحَ الطَّیِّبَةَ و أرکَبُ الدّابَّةَ الفارِهَةَ و یَتبَعُنِی الغُلامُ ، فَترَی فی هذا شیئا مِن التَّجبُّرِ فلا أفعَلْهُ ؟ فَأطرَقَ أبو عبدِ اللّهِ علیه السلام ثُمّ قالَ : إنّما الجَبّارُ المَلعونُ مَن غَمَصَ النّاسَ و جَهِلَ الحقَّ . (4)

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از کمترین حدّ الحاد _فرمود : تکبّر، کمترین حدّ آن است.

امام صادق علیه السلام :تکبّر، این است که مردم را تحقیر کنی و حق را خوار شماری.

معانی الأخبار_ از عبد اللّه بن طلحه به نقل از امام صادق علیه السلام _: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر بنده ای که به اندازه وزن دانه خردلی در دلش تکبّر باشد، به بهشت نمی رود و هر بنده ای که به وزن دانه خردلی در دلش ایمان باشد، به دوزخ نمی رود. عرض کردم: فدایت شوم، انسان [گاه] لباسی می پوشد و مرکبی سوار می شود، آیا این نشانه کبر است؟ حضرت فرمود: چنین نیست، بلکه کِبر، انکارِ حق است و ایمان، اقرار به حق.

الکافی_ به نقل از محمّد بن عمر بن یزید از پدرش _: به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم: من خوراک خوب می خورم و بوی خوش به کار می برم و بر مرکب راهوار و چالاک سوار می شوم و غلامم در پی من حرکت می کند. اگر در این رفتار، نوعی تکبّر است از آن دست بردارم؟ حضرت صادق علیه السلام مدّتی خاموش ماند و سپس فرمود: همانا گردن کشِ لعنت شده کسی است که مردم را خوار شمرد و حق را نشناسد.

ص :16

الکافی عن عبد الأعلی بن أعین :قالَ أبو عبدِ اللّه علیه السلام : قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : إنَّ أعظَمَ الکِبرِ غَمصُ الخَلقِ و سَفَهُ الحَقِّ ، قلتُ : و ما غَمْصُ الخَلقِ و سَفَهُ الحَقِّ ؟ قالَ : یَجهَلُ الحَقَّ و یَطعَنُ علی أهلِهِ ، فَمَن فَعَلَ ذلکَ فقد نازَعَ اللّهَ عَزَّ و جلَّ رِداءَهُ . (1)

بحار الأنوار عن ابنِ فضّالٍ عن رجلٍ عن الإمام الصّادقِ علیه السلام :مَن مَرَّ بالمأزمَینِ و لیسَ فی قَلبِهِ کِبرٌ غَفَرَ اللّهُ له، قلتُ : ما الکِبرُ ؟ قالَ : یَغمِصُ النّاسَ ، و یُسَفِّهُ الحَقَّ . (2)

معانی الأخبار عن عبد الملکِ عن الإمامِ الصّادقِ علیه السلام :مَن دَخَلَ مَکَّةَ مُبرَّأً عن الکِبرِ غُفِرَ ذَنبُهُ قلتُ : و ما الکِبرُ ؟ قالَ : غَمصُ الخَلقِ و سَفَهُ الحَقِّ ، قلتُ : و کیفَ ذاکَ ؟ قالَ : یَجهَلُ الحَقَّ و یَطعَنُ علی أهلِهِ . (3) (4)

الکافی_ به نقل از عبد الأعلی بن اعین _: امام صادق علیه السلام از قول رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بزرگترین تکبّر، پست شمردن مردم است و استخفاف نسبت به حق. عرض کردم: پست شمردن مردم و استخفاف حق چیست؟ فرمود: حق را نشناسد و از اهل حق بد گوید. پس هر که چنین کند، با خداوند عزّ و جلّ بر سر ردای او ستیزیده است.

بحار الأنوار_ به نقل از ابن فضّال از قول مردی _: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس با دلی تهی از کِبر از مأزمان (5) بگذرد، خداوند او را بیامرزد.عرض کردم: کبر چیست؟ فرمود: حقیر شمردن مردم و استخفاف نسبت به حق.

معانی الأخبار_ به نقل از عبد الملک _: امام صادق علیه السلام فرمود: هر که با دلی پاک از کبر وارد مکّه شود، خداوند گناهش را بیامرزد. عرض کردم: کبر چیست؟ فرمود: خوار شمردن مردم و استخفاف نسبت به حق. عرض کردم: چگونه؟ فرمود: حق را نشناسد و از اهل حق بد گوید.

ص :17

بیان :

قال أبو حامد فی بیان حقیقة الکِبر : اعلم أنّ الکبر ینقسم إلی ظاهر و باطن ، و الباطن هو خُلق فی النفس ، و الظاهر هو أعمال تصدر من الجوارح . و اسم الکبر بالخُلق الباطن أحقّ ، و أمّا الأعمال فإنّها ثمرات لذلک الخُلق . و خلق الکبر موجب للأعمال ، و لذلک إذا ظهر علَی الجوارح یقال : تکبّر ، و إذا لم یظهر یقال : فی نفسه کِبر ، فالأصل هو الخُلق الذی فی النفس ، و هو الاستِرواح و الرکون إلی رؤیة النفس فوق المُتکبَّر علیه ، فإنّ الکبر یستدعی متکبَّرا علیه و متکبَّرا به ، و به ینفصل الکِبر عن العُجب کما سیأتی ، فإنّ العُجب لا یستدعی غیر المُعجَب ، بل لو لم یخلق الإنسان إلاّ وحده تصوّر أن یکون مُعجَبا ، و لا یتصوّر أن یکون متکبّرا إلاّ أن یکون مع غیره ، و هو یری نفسه فوق ذلک الغیر فی صفات الکمال ، فعند ذلک یکون متکبّرا . و لا یکفی أن یستعظم نفسه لیکون متکبّرا ، فإنّه قد یستعظم نفسه و لکن یری غیره أعظم من نفسه أو مثل نفسه فلا یتکبّر علیه . و لا یکفی أن یستحقر غیره فإنّه مع ذلک لو رأی نفسه أحقر لم یتکبّر ،و لو رأی غیره مثل نفسه لم یتکبّر ، بل ینبغی أن یری لنفسه مرتبةً و لغیره مرتبةً ، ثمّ یری مرتبة نفسه فوق مرتبة غیره ، فعند هذه الاعتقادات الثلاثة یحصل فیه خلق الکبر ، لا أنّ هذه الرؤیة هی الکبر ، بل هذه الرؤیة و هذه العقیدة تنفخ فیه فیحصل فی قلبه اعتدادٌ و هزّة و فرحٌ و رکونٌ إلی ما اعتقده ، و عزّ فی نفسه بسبب ذلک ، فتلک العزّة و الهزّة و الرکون إلَی المعتقَد هو خلق الکبر ، و لذلک قالَ النبیّ صلی الله علیه و آله : أعوذُ بِکَ مِن نَفخَةِ الکِبریاءِ . (1)

توضیح :

ابو حامد غزالی در توضیح حقیقتِ کبر می نویسد: بدان که کبر به پیدا و ناپیدا تقسیم می شود. کبرِ ناپیدا خُلقی است در نفس و کبرِ پیدا، همان اعمالی است که از انسان سر می زند. اطلاق نام کبر بر آن خوی باطنی، حقیقی تر است؛ زیرا کردارها نتیجه آن خوی هستند و خصلتِ کبر موجب ظهور آن رفتارها می شود. از همین رو، هر گاه کبر در رفتارها ظاهر شود می گویند: تکبّر ورزید و اگر در کردار نمودار نشود می گویند:در جانش کبر است. بنا بر این، اصلْ همان خُلقی است که در نفس می باشد و آن به این معناست که انسان خودش را برتر از کسی که بر او تکبّر می ورزد ببیند؛ زیرا کبر مستلزم دو سوی است: شخصی که نسبت به او تکبّر ورزیده می شود و موضوعی که موجب تکبّر بر او می شود.تفاوت کِبر با عُجب و خودپسندی در همین جاست؛ زیرا عُجب و خودپسندی مستلزم وجود کسی جز شخصِ خودپسند، نیست. بلکه اگر در دنیا تنها یک انسان خلق می شد، باز جای این تصور هست که آن یک فرد خودپسند باشد. اما تصوّرِ وجودِ متکبّر جز با وجود شخص دوّمی ممکن نیست؛ زیرا با وجود شخص دوم است که کسی خود را در داشتن صفات کمال برتر از او می بیند و این جاست که دچار تکبّر و خود برتر بینی می شود. برای متکبّر بودن، خود بزرگ بینی کافی نیست؛ زیرا انسان گاهی خودش را بزرگ می بیند، اما شخص دیگری را از خودش بزرگتر یا همپایه خودش می بیند و بنا بر این بر او تکبّر نمی ورزد. همچنین خُرد شمردن دیگران نیز کافی نیست؛ زیرا اگر دیگری را کوچک و خرد ببیند، اما خودش را از او حقیرتر و خردتر یا همپایه او ببیند باز بر او تکبّر نمی فروشد. بنا بر این، لازم است که برای خودش مرتبتی و برای دیگری هم مرتبتی قائل باشد و آن گاه مرتبه خودش را بالاتر از او بداند. با وجود این سه اعتقاد است که خویِ کبر در او به وجود می آید، نه این که خودِ این بینش کبر باشد، بلکه این بینش و عقیده، روحیه کبر را در او می دمد و در نتیجه، در دل او نوعی غرور و خود شیفتگی و شادمانی و تکیه به این باورِ خود و به خود نازیدن به وجود می آید و این خود نازی و خود شیفتگی و تکیه به عقیده و باور، همان خوی کبر است. از همین روست که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خدایا! به تو پناه می برم از دَمِش (روحیه) تکبّر.

ص :19

«وَ لاَ تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَ لاَ تَمْشِ فِی الأَرْضِ مَرَحا إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ» . (1)

«وَ عِبادُ الرَّحْمَ_انِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الأَرْضِ هَوْنا و إِذَا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاَما» . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ اللّهَ یُبغِضُ ابنَ سَبعینَ فی أهلِهِ ، ابنَ عِشرِینَ فی مِشیَتِهِ و مَنظَرِهِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ اللّهَ تعالی یُحِبُّ ابنَ عِشرینَ إذا کانَ شِبهَ ابنِ ثَمانینَ ، و یُبغِضُ ابنَ سِتِّینَ إذا کانَ شِبهَ ابنِ عِشرینَ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مرّ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله علی جماعةٍ فقالَ : عَلی ما اجتَمَعتُم ؟ قالوا : یا رسولَ اللّهِ ، هذا مَجنونٌ یُصرَعُ فاجتَمَعنا علَیهِ ، فقالَ : لیسَ هذا بمَجنونٍ و لکنّهُ المُبتَلی .

ثُمّ قالَ : أ لا اُخبِرُکُم بالمَجنونِ حَقِّ المَجنونِ ؟ قالوا : بَلی یا رسولَ اللّهِ . قال : (إنّ المَجنونَ حَقَّ المَجنونِ) المُتَبَختِرُ فی مِشیَتِهِ ، النّاظِرُ فی عِطفَیهِ ، المُحَرِّکُ جَنبَیهِ بمَنکِبَیهِ ، یَتَمَنّی علَی اللّهِ جَنَّتَهُ و هُو یَعصیهِ ، الذی لا یُؤمَنُ شَرُّهُ و لا یُرجی خَیرُهُ ، فذلکَ المَجنونُ و هذا المُبتَلی . (5)

«و از مردم [به نخوت] رخ بر متاب و در زمین خرامان راه مرو، که خدا متکبّر لافزن را دوست نمی دارد».

«و بندگان خداوند رحمان، کسانی هستند که روی زمین به نرمی گام برمی دارند و چون نادانان ایشان را طرف خطاب قرار دهند، به ملایمت پاسخ می دهند».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند، دشمن دارد کسی را که برای همسرش [مانند مرد ]هفتاد ساله است و در راه رفتن و قیافه اش [مانند جوان ]بیست ساله.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند متعال، بیست ساله ای را که شبیه هشتاد ساله رفتار کند دوست دارد و از شصت ساله ای که رفتاری چون جوان بیست ساله داشته باشد، نفرت دارد.

امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بر عدّه ای که جمع شده بودند، گذشت و فرمود : برگرد چه جمع شده اید؟ عرض کردند: یا رسول اللّه ! این دیوانه غش کرده و ما پیرامون او گرد آمده ایم. حضرت فرمود: او دیوانه نیست،بلکه بیمار است.

سپس فرمود: آیا شما را آگاه نسازم که دیوانه حقیقی کیست؟ عرض کردند: بفرمایید، ای رسول خدا! فرمود: [دیوانه حقیقی ]کسی است که با تبختر راه می رود و متکبّرانه می نگرد و پهلوهایش را با شانه هایش حرکت می دهد. نافرمانی خدا می کند و با این حال بهشت او را آرزو می کند. کسی از شرّ او ایمن نیست و به خیرش امیدی نمی رود. پس آن دیوانه است، و این بیمار.

ص :21

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قولِهِ تعالی : «و لا تَمْشِ فی الأرضِ مَرَحا» _: بالعَظَمةِ . (1)

(2)

امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «و لا تمش فی الارض مرحا» _فرمود : یعنی با نخوت و تکبّر.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أ تَرجو أن ( یُؤتِیَکَ ) یُعطِیَکَ اللّهُ أجرَ المُتَواضِعینَ و أنتَ عِندَهُ مِنَ المُتَکبِّرینَ ؟ ! (1)

عنه علیه السلام :مَن کانَ مُتَکبِّرا لم یَعدِمِ التَّلَفَ. (2)

امام علی علیه السلام :آیا در حالی که نزد خداوند از متکبّران هستی، انتظار داری که مزد فروتنان را به تو دهد؟

امام علی علیه السلام :کسی که متکبّر باشد، از نابودی در امان نیست.

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :وَقَعَ بینَ سلمانَ الفارسیِّ و بینَ رجُلٍ کلامٌ و خُصومَةٌ ، فقالَ لَهُ الرَّجُلُ : مَن أنتَ یا سلمانُ ؟ ! فقالَ سلمانُ : أمّا أوّلی و أوّلُکَ فنُطفَةٌ قَذِرَةٌ ، و أمّا آخرِی و آخِرُکَ فَجِیفَةٌ مُنتِنَةٌ ، فإذا کانَ یَومُ القِیامَةِ و وُضِعَتِ المَوازینُ ، فَمَن ثَقُلَ مِیزانُهُ فهُو الکریمُ ، و مَن خَفَّ مِیزانُهُ فهُو اللَّئیمُ . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :عَجَبا لِلمُختالِ الفَخورِ و إنّما خُلِقَ مِن نُطفَةٍ ثُمّ یَعودُ جِیفَةً ، و هُو فیما بینَ ذلکَ لا یَدری ما یُصنَعُ بهِ ! (2)

عنه علیه السلام_ لمّا سَألَهُ مولانا الصّادقُ علیه السلام عنِ الغائطِ _: تَصغیرا لابنِ آدمَ ، لِکی لا یَتَکَبَّرَ و هُو یَحمِلُ غائطَهُ مَعهُ . (3)

امام زین العابدین علیه السلام :میان سلمان فارسی رحمه الله و مردی بگو مگویی شد. آن مرد به سلمان گفت: مگر تو که هستی ای سلمان؟ سلمان گفت: آغاز من و تو، هر دو، نطفه ای نجس بود و فرجام من و تو لاشه ای گندیده است و چون روز قیامت شود و ترازوها نصب گردد هر کس ترازوی اعمالش سنگین باشد، او شریف است و هر کس ترازویش سبک باشد، او فرومایه است.

امام باقر علیه السلام :در شگفتم از متکبّرِ خود ستای، حال آن که از نطفه ای آفریده شده و به لاشه ای تبدیل می شود و در این فاصله نمی داند که با او چه می شود.

امام باقر علیه السلام_ در پاسخ به سؤال مولایمان حضرت صادق علیه السلام از [حکمت دفع ]مدفوع [از انسان] _فرمود : برای تحقیر آدمیزاد است، تا او که با خود مدفوعش را حمل می کند، تکبّر نورزد.

عنه علیه السلام :ما تَکَبَّرَ إلاّ وَضیعٌ . (1)

عنه علیه السلام :لا یَتَکَبَّرُ إلاّ وَضیعٌ خامِلٌ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ما مِن رَجُلٍ تَکَبَّرَ أو تَجَبَّرَ إلا لِذِلَّةٍ وَجَدَها فی نفسِهِ . (3)

عنه علیه السلام :ما مِن أحَدٍ یَتِیهُ (4) إلاّ مِن ذِلَّةٍ یَجِدُها فی نفسِهِ . (5)

بیان :

قال أبو حامدٍ فی بیان البواعث علَی التکبّر و أسبابه المهیّجة له : اعلم أنّ الکِبر خُلق باطن ، و أمّا ما یظهر من الأخلاق و الأفعال فهی ثمرتها و نتیجتها ، و ینبغی أن تسمّی تکبّرا ، و یخصّ اسم الکِبر بالمعنَی الباطن الذی هو استعظام النفس ، و رؤیة قدرها فوق قدر الغیر .

و هذا الباطن له موجب واحد و هو العُجب الذی یتعلّق بالمتکبّر کما سیأتی معناه ، فإنّه إذا اُعجِب بنفسه و بعلمه و عمله أو بشیءٍ من أسبابه استعظم نفسه و تکبّر .

و أمّا الکِبر الظاهر فأسبابُهُ ثلاثة : سبب فی المُتکبِّر ، و سبب فی المُتکبَّر علیه ، و سبب یتعلّق بغیرهما . أمّا السبب الذی فی المُتکبِّر فهو العُجب ، و الذی یتعلّق بالمُتکبَّر علیه هو الحِقد و الحسد ، و الذی یتعلّق بغیرهما هو الرِّیاء .

فتصیر الأسباب بهذا الاعتبار أربعة : العُجب ، و الحِقد ، و الحَسَد ، و الرِّیاء . (6) (7)

امام علی علیه السلام :تکبّر نورزد، مگر کسی که پست است.

امام علی علیه السلام :تکبّر نورزد، مگر شخص فرومایه بی نام و نشان.

امام صادق علیه السلام :هیچ مردی تکبّر یا گردن فرازی نکرد، مگر به سبب احساس خواری و حقارتی که در خود یافت.

امام صادق علیه السلام :هیچ کس نیست که تکبّر ورزد، مگر بر اثر خواری و حقارتی که در خود می یابد.

توضیح :

ابو حامد غزالی در توضیح انگیزه ها و عوامل محرّک تکبّر می گوید: بدان که کِبر خصلتی درونی است و اخلاق و رفتارهای متکبّرانه که در ظاهر خود را نشان می دهند، برآیند و نتیجه آن خوی هستند و باید آنها را تکبّر نامید و نام کبر اختصاص به آن معنا و مفهوم ناروایی دارد که عبارت است از خود بزرگ بینی و برتر دیدن قدر و اندازه خود از دیگران.

آنچه موجب این خوی درونی می شود، یک عامل بیش نیست و آن خودپسندی و عجب است و آن گونه که معنایش را توضیح خواهیم داد، به جان شخص متکبّر چنگ می زند؛ چه این که هر گاه شخصی از خودش یا علمش یا عملش و یا هر چیزی که به او تعلّق دارد خوشش بیاید و نسبت به آنها دچار عجب و خودپسندی شود، خود بزرگ بین می گردد و تکبّر می ورزد. اما کبر بیرونی، سه عامل دارد: یک سبب در وجود شخص متکبّر است و یک سبب در وجود شخصی که نسبت به او تکبّر ورزیده می شود و یک سبب مربوط به غیر این دو عنصر می شود. آن سببی که در شخص متکبّر می باشد، عُجب و خودپسندی است و آن سببی که در شخص تکبّر ورزیده شده بر او می باشد، کینه و حسادت است و سبب مربوط به غیر این دو عنصر، خودنمایی است.

بنا بر این، عوامل کبر، به این اعتبار، چهار چیز است: خودپسندی، کینه، حسادت و خودنمایی.

ص :25

عنه علیه السلام :لو کانَتِ الأنبیاءُ أهلَ قُوَّةٍ لا تُرامُ و عِزَّةٍ لا تُضامُ ......... لکانَ ذلکَ أهوَنَ علَی الخَلقِ فی الاعتِبارِ و أبعَدَ لَهُم فی الاستِکبارِ ......... و لکنَّ اللّهَ سبحانَهُ أرادَ أن یَکونَ الاتِّباعُ لِرُسُلِهِ و التَّصدیقُ بکُتُبِهِ و الخُشوعُ لوَجهِهِ و الاستِکانَةُ لأمرِهِ و الاستِسلامُ لِطاعتِهِ ، اُمورا لَهُ خاصَّةً لا تَشوبُها مِن غیرِها شائبَةٌ ، و کُلَّما کانَتِ البَلوی و الاختِبارُ أعظَمَ کانَتِ المَثوبَةُ و الجَزاءُ أجزَلَ . (1)

عنه علیه السلام :لکنَّ اللّهَ یَختَبِرُ عِبادَهُ بأنواعِ الشَّدائدِ ، و یَتَعبَّدُهُم بأنواعِ المَجاهِدِ ، و یَبتَلیهِم بِضُروبِ المَکارِهِ ، إخراجا للتَّکَبُّرِ مِن قُلوبِهِم ، و إسکانا للتَّذَلُّلِ فی نُفوسِهِم ، و لِیَجعَلَ ذلکَ أبوابا فُتُحا إلی فَضلِهِ . (2)

عنه علیه السلام : ......... حَرَسَ اللّهُ عِبادَهُ المؤمنینَ بالصَّلَواتِ و الزَّکَواتِ ، و مُجاهَدَةِ الصیامِ فی الأیّامِ المَفروضاتِ ، تَسکینا لأطرافِهِم ، و تَخشیعا لأبصارِهِم ، و تَذلیلاً لِنُفوسِهِم ، و تَخفیضا (تَخضیعا) لقُلوبِهِم ، و إذهابا لِلخُیَلاءِ عَنهُم ......... انظُرُوا إلی ما فی هذهِ الأفعالِ مِن قَمعِ نَواجِمِ الفَخرِ ، و قَدعِ (قَطعِ) طَوالِعِ الکِبرِ ! (3)

امام علی علیه السلام :اگر پیامبران از نیرویی که کسی خیال [غلبه بر] آن را در سر نپروراند و از قدرت و شوکتی چیره نا شدنی برخوردار بودند ......... هر آینه کار عبرت گرفتن [و اجابت دعوت انبیا] بر مردم آسانتر می شد و در دور کردن آنان از گردنکشی مؤثرتر بود ......... اما خداوند سبحان، چنین خواست که پیروی از پیامبرانِ او و تصدیقِ کتابهایش و کرنش در برابر ذات او و تسلیم در مقابل فرمانش و گردن نهادن به طاعت او، ویژه او باشد و چیزی [از ریا و ترس ]با آنها آمیخته نشود و هر چه آزمایش و امتحان بزرگتر باشد، ثواب و پاداش بیشتر است.

امام علی علیه السلام :لیکن خداوند بندگان خود را به انواع سختیها می آزماید و از طریق مجاهدتهای گوناگون آنان را به عبادت و بندگی می گیرد و به انواع ناملایمات و نا خوشایندیها امتحانشان می کند، تا تکبّر را از دلهایشان بیرون بَرد و خاکساری را در جانهایشان بنشاند و نیز تا این آزمایشها را درهای گشوده ای به سوی فضل (احسان) خویش قرار دهد.

امام علی علیه السلام : ......... خداوند بندگان مؤمن خود را به وسیله نمازها و زکاتها و جدّیت در روزه داری در روزهای واجب، حفظ و حراست می کند؛ زیرا که این امور باعث آرام شدن اعضا و جوارح و خشوع دیدگان و فروتنی جانها و خضوع دلها و بیرون راندن کبر و نخوت از وجود آنان می شود ......... بنگرید، که این اعمال چگونه نمودهای فخر فروشی را درهم می شکند و آثار و نشانه های کبر را می زداید!

ص :27

عنه علیه السلام :فَرَضَ اللّهُ الإیمانَ تَطهیرا مِن الشِّرکِ ، و الصلاةَ تَنزیها عنِ الکِبرِ . (1)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام :لا یَنبغی لِمَن عَرَفَ عَظَمَةَ اللّهِ أن یَتَعاظَمَ ، فإنّ رِفعَةَ الذینَ یَعلَمونَ عَظَمَةَ اللّهِ أن یَتَواضَعُوا ، و (عِزَّ) الذینَ یَعرِفُونَ ما جَلالُ اللّهِ أن یَتَذَلَّلُوا (لَهُ) . (2)

کلامُ المجلسیِّ فی علاجِ الکِبرِ:

أمّا معالجة الکبر و اکتساب التواضع فهو علمیّ و عملیّ ، أمّا العلمیّ فهو أن یعرف نفسه و ربّه ، و یکفیه ذلک فی إزالته ، فإنّه مهما عرف نفسه حقّ المعرفة علم أنّه أذلّ من کلّ ذلیل ، و أقلّ من کلّ قلیل بذاته ، و أنّه لا یلیق به إلاّ التواضع و الذلّة و المهانة . و إذا عرف ربّه علم أنّه لا یلیق العظمة و الکبریاء إلاّ باللّه ......... فهذا هو العلاج العلمیّ القاطع لأصل الکبر .

و أمّا العلاج العملیّ فهو التواضع بالفعل للّه تعالی و لسائر الخلق ، بالمواظبة علی أخلاق المتواضعین ، و ما وصل إلیه من أحوال الصالحین ، و من أحوال رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، حتّی أنّه کان یأکل علَی الأرض و یقول : إنّما أنا عَبدٌ آکُلُ کما یأکُلُ العَبدُ . (3) (4)

امام علی علیه السلام :خداوند، ایمان را برای پاک کردن از [آلودگیهای] شرک واجب فرمود و نماز را برای دور کردن از کِبر.

امام حسن علیه السلام :سزاوار نیست کسی که بزرگی خدا را می شناسد، خود بزرگ بین باشد؛ زیرا بزرگی کسانی که عظمت خدا را می دانند، در این است که افتادگی کنند و عزّت کسانی که جلال و شکوه خدا را می شناسند، در این است که [در برابر او ]خواری نمایند .

گفتار علامه مجلسی در درمان کِبر

درمان کِبر و به دست آوردن فروتنی، روش علمی و عملی دارد. راه علمی آن، این است که شخص خود و خدایش را بشناسد و همین عامل به تنهایی کافی است که خصلت کبر را از وجود او بزداید؛ زیرا هر گاه آدمی خود را چنان که باید بشناسد، پی می برد که ذاتا زبونتر از هر زبونی و کمتر از هر کمی است و جز فروتنی و زبونی و خاکساری چیزی در خور او نیست و هر گاه پروردگارش را بشناسد، درمی یابد بزرگی و کبریا تنها سزاوار ذات پاک حق است ......... این، راه علمیِ بر کننده ریشه کبر است.

اما راه عملیِ درمان کبر، این است که عملاً در برابر خدا و خلق او فروتن باشد و سعی کند خصلتهای فروتنان و احوال و رفتار مردمان پاک و شایسته و احوال رسول خدا9 را، که روی خاک می نشست و می فرمود: من هم بنده ای هستم که مانند بندگان می خورم و می آشامم، در پیش گیرد.

ص :28

عنه صلی الله علیه و آله :مَن حَلَبَ شاتَهُ و رَقَعَ قَمیصَهُ و خَصَفَ نَعلَهُ و واکَلَ خادِمَهُ و حَمَلَ مِن سُوقِهِ ، فَقَد بَرِئَ مِن الکِبرِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن لَبِسَ الصُّوفَ و انتَعَلَ المَخصوفَ و رَکِبَ حِمارَهُ و حَلَبَ شاتَهُ و أکَلَ مَعهُ عِیالُهُ ، فَقَد نَحَّی اللّهُ عَنهُ الکِبرَ ، أنا عَبدٌ ابنُ عَبدٍ ، أجلِسُ جِلسَةَ العَبدِ ، و آکُلُ أکلَ العَبدِ .

إنّی قد اُوحِیَ إلَیَّ أن تَواضَعُوا ، و لا یَبغی أحَدٌ علی أحَدٍ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله_ لأبی ذرٍّ _: یا أبا ذَرٍّ ، یکونُ فی آخِرِ الزَّمانِ قَومٌ یَلبَسُونَ الصُّوفَ فی صَیفِهِم و شِتائهِم ، یَرَونَ أنّ لَهُمُ الفَضلَ بذلکَ علی غیرِهِم، اُولئکَ یَلعَنُهُم أهلُ السَّماواتِ و الأرضِ . (3)

کنز العمّال :إنّ النبیَّ صلی الله علیه و آله خَرَجَ إلَی البَقیعِ فَتَبِعَهُ أصحابُهُ فَوَقَفَ و أمَرَهُم أن یَتَقَدَّموا ، ثُمّ مَشی خَلفَهُم ، فَسُئلَ عن ذلکَ فقالَ : إنّی سَمِعتُ خَفقَ نِعالِکُم ، فَأشفَقتُ أن یَقَعَ فی نفسِی شیءٌ مِن الکِبرِ (4) . (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس خودش گوسفندش را بدوشد و جامه اش را وصله کند و کفشش را پینه زند و با خدمتکارش هم غذا شود و کالایش را از بازار [به خانه ]حمل کند، بی گمان از کبر پاک شده است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکه پشمینه بپوشد و کفش وصله دار به پاکند و الاغش را سوار شود و گوسفندش را بدوشد و نانخورهایش با او هم غذا شوند، هر آینه خداوند کبر را از او دور کرده است. من بنده ای هستم زاده بنده ای دیگر، مانند بنده می نشینم و مانند بنده غذا می خورم.

به من وحی شده است که فروتن باشید و کسی بر کسی گردن فرازی نکند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ خطاب به ابوذر _فرمود : ای ابوذر! در آخر الزمان مردمی می آیند که تابستان و زمستان پشمینه می پوشند و معتقدند که این کار موجب مزیّت آنها بر دیگران است. اینان را اهل آسمانها و زمین لعنت می کنند.

کنز العمّال :[روزی] پیامبر به طرف بقیع رهسپار شد. اصحاب حضرت در پی او به راه افتادند. پیامبر ایستاد و به آنها دستور داد جلو بروند و آن گاه خود در پی آنها حرکت کرد. علّت را پرسیدند، فرمود: من صدای کفشهای شما را شنیدم و ترسیدم چیزی از تکبّر، به وجودم راه یابد. (6)

ص :30

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لمّا استَحیی مِنهُ رجُلٌ اشتَری لِعیالِهِ شیئا و هُو یَحمِلُهُ _: اِشتَرَیتَهُ لِعِیالِکَ و حَمَلتَهُ إلَیهِم ، أما و اللّهِ لولا أهلُ المَدینَةِ لَأحبَبتُ أن أشتَرِیَ لِعِیالِیَ الشَّیءَ ثُمّ أحمِلَهُ إلَیهِم . (1)

عنه علیه السلام :مَن رَقَعَ جَیبَهُ و خَصَفَ نَعلَهُ و حَمَلَ سِلعَتَهُ فَقَد بَرِئَ مِن الکِبرِ . (2)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام_ لِعَبدِ اللّهِ بنِ جِبِلّةَ و قد عَلَّقَ سَمکَةً فی یَدِهِ _: اقذِفْها ، إنّی لَأکرَهُ للرجُلِ السَّریِّ أن یَحمِلَ الشَّیءَ الدَّنیَّ بنفسِهِ.

إنّکُم قَومٌ أعداؤکُم کثیرٌ یا مَعشرَ الشِّیعَةِ ، إنّکُم قَومٌ عاداکُمُ الخَلقُ ، فَتَزیَّنُوا لَهُم ما قَدَرتُم علَیهِ . (3)

(4)

امام صادق علیه السلام_ خطاب به مردی که چیزی برای خانواده اش خریده بود و خودش آن را می برد و چون چشمش به افتاد خجالت کشید _فرمود: آن را برای خانواده ات خریده ای و می بری. بدان که به خدا قسم اگر از دست مردم مدینه نبود، دوست داشتم برای خانواده ام خرید کنم و آن را با دست خودم برایشان ببرم.

امام صادق علیه السلام :هر که خودش جامه اش را وصله کند و کفشش را پینه زند و کالایش را حمل کند، هر آینه از کبر مبرّاست.

امام کاظم علیه السلام_ به عبد اللّه بن جبلّه که ماهی ای را در دستش آویزان کرده بود _فرمود : آن را دور انداز؛ من خوش ندارم که مرد شریف و محترم، چیز پستی را حمل کند.

ای گروه شیعه! شما مردمی هستید که دشمنان زیادی دارید. شما جماعتی هستید که خَلق با شما دشمنی می کنند. پس تا جایی که می توانید در برابر آنان آراسته (با شخصیّت) باشید.

ص :31

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن تَکَبَّرَ علَی النّاسِ ذَلَّ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ما مِن عَبدٍ إلاّ و فی رأسِهِ حَکَمَةٌ و مَلَکٌ یُمسِکُها ، فإذا تکَبَّرَ قالَ لَهُ : اتَّضِعْ وَضَعَکَ اللّهُ ! فلا یَزالُ أعظَمَ النّاسِ فی نفسِهِ و أصغَرَ النّاسِ فی أعیُنِ النّاسِ . و إذا تواضَعَ رَفَعَهُ اللّهُ عَزَّ و جلَّ . ثُمّ قالَ لَهُ : انتَعِشْ نَعشَکَ اللّهُ ، فلا یَزالُ أصغَرَ النّاسِ فی نفسِهِ و أرفَعَ النّاسِ فی أعیُنِ النّاسِ . (2)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :إنّ الزَّرعَ یَنبُتُ فی السَّهلِ و لا یَنبُتُ فی الصَّفا ، فکذلکَ الحِکمَةُ تَعمُرُ فی قَلبِ المُتَواضِعِ و لا تَعمُرُ فی قَلبِ المُتَکبِّرِ الجَبّارِ ؛ لِأنَّ اللّهَ جَعَلَ التَّواضُعَ آلةَ العَقلِ ، و جَعَلَ التَّکبُّرَ مِن آلةِ الجَهلِ ، أ لَم تَعلَمْ أنّ مَن شَمَخَ إلَی السَّقفِ برأسِهِ شَجَّهُ ، و مَن خَفَضَ رأسَهُ استَظَلَّ تَحتَهُ و أکَنَّهُ ؟! و کذلکَ مَن لم یَتَواضَعْ للّهِِ خَفَضَهُ اللّهُ ، و مَن تَواضَعَ للّهِِ رَفَعَهُ . (3)

(4)

امام علی علیه السلام :هر که بر مردم بزرگی فروشد، خوار شود.

امام صادق علیه السلام :هیچ بنده ای نیست، مگر این که بر سرش لگامی است که فرشته ای آن را نگه داشته، پس هر گاه آن بنده تکبّر کند، فرشته به او گوید: خوار شو، خدایت پست کناد! از آن پس، پیوسته در نظر خود، بزرگترین مردمان و در چشم مردم کوچکترین افراد باشد و هر گاه فروتنی کند، خداوند عزّ و جلّ او را بلند مرتبه گرداند و فرشته به او گوید: سرت را بالا بگیر، خدایت سر فراز کناد! از آن پس، همواره در نظر خود کمترین مردم و در چشم مردم، بلند مرتبه ترین افراد باشد.

امام کاظم علیه السلام :همانا زراعت، در دشت پست می روید و روی تخته سنگ نمی روید. حکمت نیز چنین است: در دل شخص فروتن آباد می شود و در دل متکبّر گردن فراز آباد نمی شود؛ زیرا که خداوند فروتنی را ابزار خرد و دانایی قرار داده و تکبّر را از ابزار نادانی. مگر نمی دانی که هر کس سرش را به سقف ساید، سرش می شکافد و هر که سر پایین گیرد در زیر سقف سایه و پناه می گیرد. بدین سان نیز هر که برای خدا فروتنی نکند، خداوند او را پست گرداند و هر که برای خدا فروتنی کند، خداوند او را بالا برد.

ص :34

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ فی جَهَنَّمَ وادیا یقالُ لَهُ هَبْهَبُ ، حَقّا علَی اللّهِ عزّ و جلّ أن یُسکِنَهُ فیهِ کُلَّ جَبّارٍ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ فی النّارِ قَصرا یُجعَلُ فیهِ المُتَکبِّرونَ و یُطبَقُ علَیهِم . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ فی جَهنَّمَ لَوادِیا لِلمُتَکبِّرِینَ یقالُ لَهُ سَقَرُ ، شَکا إلَی اللّهِ عَزَّ و جلَّ شِدَّةَ حَرِّهِ و سَألَهُ أن یَأذَنَ لَهُ أن یَتَنَفَّسَ ، فَتَنَفَّسَ فَأحرَقَ جَهَنَّمَ . (3)

عنه علیه السلام :إنّ المُتَکبِّرینَ یُجعَلُونَ فی صُوَرِ الذَّرِّ یَتَوَطَّؤهُمُ النّاسُ حتّی یَفرُغَ اللّهُ مِن الحِسابِ . (4)

(5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در دوزخ درّه ای است به نام«هَبهَب» و خداوند عزّ و جلّ حق دارد هر گردنکشی را در آن جای دهد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در آتش کاخی است که متکبّران در آن قرار داده می شوند و درهایش به رویشان بسته می شود.

امام صادق علیه السلام :در دوزخ درّه ای است برای متکبّران به نام «سَقَر». این درّه از شدّت گرمای خود به خداوند عزّ و جلّ شکایت کرد و خواهش نمود که به وی اجازه دهد تا نَفَسی بکشد. پس نَفَس کشید و [از نفْس خود ]دوزخ را سوزاند.

امام صادق علیه السلام :متکبّران به شکل مورچه درآورده می شوند و مردم آنها را پیوسته پایمال می کنند، تا آن گاه که خدا از حساب [بندگان] فارغ شود.

ص :36

عنه علیه السلام :مَنَّ اللّهُ عَزَّ و جلَّ علَی النّاسِ بَرِّهِم و فاجِرِهِم بالکِتابِ و الحِسابِ ، و لو لا ذلکَ لَتَغالَطُوا . (1)

امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ، با نعمتِ نوشتن و حساب کردن بر مردم، از نیک و بد، منّت نهاد و اگر این دو کار نبود، آنان دچار اشتباه می شدند.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :یُستَدَلُّ بکِتابِ الرَّجُلِ علی عَقلِهِ و مَوضِعِ بَصیرَتِهِ ، و برَسولِهِ علی فَهمِهِ و فِطنَتِهِ . (1)

امام صادق علیه السلام :از نوشته مرد پی به خرد و بینش او بُرده می شود و از فرستاده اش پی به فهم و هوش او.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :اکتُبُوا ؛ فإنَّکُم لا تَحفَظُونَ إلاّ بالکِتابِ . (1)

عنه علیه السلام :اکتُبُوا ؛ فإنّکُم لا تَحفَظُونَ حتّی تَکتُبوا . (2)

عنه علیه السلام_ لأبی بَصیرٍ _: دَخَلَ عَلیَّ اُناسٌ مِن أهلِ البصرةِ فَسَألُونی عَن أحادیثَ و کَتَبُوها ، فما یَمنَعُکُم مِن الکِتابِ ؟ ! أمَا إنّکُم لن تَحفَظُوا حتّی تَکتُبوا . (3)

عنه علیه السلام :القَلبُ یَتَّکِلُ علَی الکِتابَةِ . (4)

امام صادق علیه السلام :بنویسید؛ زیرا جز با نوشتن، حفظ نمی کنید.

امام صادق علیه السلام :بنویسید؛ زیرا تا ننویسید، حفظ نمی کنید.

امام صادق علیه السلام_ به ابو بصیر _فرمود : عدّه ای از بصریان پیش من آمدند و احادیثی از من پرسیدند و آنها را نوشتند؛ شما چرا نمی نویسید؟ بدانید که تا ننویسید، هرگز حفظ نخواهید کرد.

امام صادق علیه السلام :دل، به نوشتن آرام می گیرد.

عنه صلی الله علیه و آله :مَن کَتَبَ بسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ مُجوَّدَةً تَعظیما للّهِِ غَفَرَ اللّهُ لَهُ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :اکتُبْ بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ مِن أجوَدِ کتابِکَ . (2)

عنه علیه السلام :لا تَدَعْ بسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ و إن کانَ بعدَهُ شِعرٌ . (3)

(4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس، به احترام خدا، بسم اللّه الرحمن الرحیم را با خط خوش بنویسد، خداوند او را بیامرزد.

امام صادق علیه السلام :بسم اللّه الرحمن الرحیم را با نیکوترین خطّ خود بنویس.

امام صادق علیه السلام :بسم اللّه الرحمن الرحیم را فرو مگذار اگر چه قبل از یک شعر باشد.

ص :43

ص :44

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :رَدُّ جَوابِ الکتابِ واجِبٌ کَوُجوبِ رَدِّ السَّلامِ . (1)

امام صادق علیه السلام :جواب دادن به نامه، همچون جواب دادن به سلام، واجب است.

ص :47

ص :48

عنه علیه السلام :کِتمانُ سِرِّنا جِهادٌ فی سبیلِ اللّهِ . (1)

عنه علیه السلام :لیسَ هذا الأمرُ مَعرِفَتَهُ و ولایَتَهُ فَقَط حتّی تَستُرَهُ عَمَّن لیسَ مِن أهلِهِ ، و بِحَسبِکُم أن تَقولوا ما قُلنا ، و تَصمُتوا عمّا صَمَتنا . (2)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام_ لمّا کَتَبَ و هُو فی الحَبسِ لعلیِّ بنِ سُوَیدٍ السائیِّ _: لا تُفشِ ما استَکتَمتُکَ . (3)

(4)

امام صادق علیه السلام :پوشیده نگه داشتن اسرار ما، جهاد در راه خداست.

امام صادق علیه السلام :شناخت این امر(امامت) تنها به ولایت و دوستی آن نیست، بلکه باید آن را از نااهل پوشیده دارید. کافی است که آنچه ما می گوییم، شما نیز بگویید و از آنچه لب فرو می بندیم، شما هم لب فرو بندید.

امام کاظم علیه السلام_ در نامه ای از زندان به علی بن سوید سائی _نوشت : آنچه را که از تو خواسته ام مکتوم بداری، فاش مگردان.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن أذاعَ علَینا حَدیثَنا فهُو بمَنزِلَةِ مَن جَحَدَنا حَقَّنا . (1)

عنه علیه السلام :مَن أذاعَ علَینا حَدیثَنا سَلَبَهُ اللّهُ الإیمانَ . (2)

عنه علیه السلام :ما قَتَلَنا مَن أذاعَ حَدیثَنا قَتلَ خَطَأٍ و لکنْ قَتَلَنا قَتلَ عَمدٍ . (3)

عنه علیه السلام :إنَّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ جَعَلَ الدِّینَ دَولَتَینِ : دَولَةَ آدمَ _ و هِی دَولَةُ اللّهِ _ و دَولَةَ إبلیسَ ، فإذا أرادَ اللّهُ أن یُعبَدَ عَلانیَةً کانَت دَولَةُ آدمَ ، و إذا أرادَ اللّهُ أن یُعبَدَ فی السِّرِّ کانَت دَولَةُ إبلیسَ ، و المُذیعُ لِما أرادَ اللّهُ سَترَهُ مارِقٌ مِن الدِّینِ . (4)

عنه علیه السلام :مُذیعُ السِّرِّ شاکٌّ ، و قائلُهُ عندَ غیرِ أهلِهِ کافِرٌ . (5)

عنه علیه السلام_ فی قولِهِ تعالی : «ذلکَ بأنّهُمْ کانُوا یَکْفُرُونَ بآیاتِ اللّهِ و یَقْتُلونَ النَبیِّینَ بغَیرِ الحَقِّ» _: و اللّهِ ما قَتَلُوهُم بأیدیهِم و لا ضَرَبُوهُم بأسیافِهِم ، و لکنَّهُم سَمِعُوا أحادیثَهُم فَأذاعُوها ، فَاُخِذُوا علَیها فقُتِلُوا . (6)

امام صادق علیه السلام :کسی که حدیث ما را به زیانمان فاش سازد، به منزله کسی است که حقّ ما را انکار کند.

امام صادق علیه السلام :هر که حدیث ما را به زیانمان فاش سازد، خداوند ایمان را از او بگیرد.

امام صادق علیه السلام :کسی که حدیث ما را فاش کند، ما را به خطا نکشته، بلکه عمدا کشته است.

امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ، دین را دو دولت قرارداد: دولت آدم _ و آن دولت خداست _ و دولت ابلیس . پس،هر گاه خداوند بخواهد که آشکارا بندگی شود، دولت آدم روی کار آید و هر گاه خدا بخواهد که پنهانی عبادت شود، دولت ابلیس بر سر کار آید و کسی که آنچه را خدا می خواهد پنهان بماند فاش سازد، از دین بیرون رفته است.

امام صادق علیه السلام :فاش کننده راز [ما] شک کننده [و سست عقیده نسبت به حقانیّت ائمه علیهم السلام ] است و کسی که آن را نزد نااهل بازگو کند، کافر است.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «این بدان سبب است که به آیات خدا کفر می ورزیدند و پیامبران را بناحق می کشتند» _فرمود : به خدا قسم که آنها را با دستهای خود نکشتند و با شمشیرهای خویش نزدند، بلکه سخنان ایشان را شنیدند و آنها را فاش ساختند و در نتیجه، آن پیامبران دستگیر و کشته شدند.

ص :52

عنه علیه السلام_ لأبی جعفرٍ محمّدِ بنِ النُّعمانِ الأحوَلِ _: یا بنَ النُّعمانِ ، إنّ العالِمَ لا یَقدِرُ أن یُخبِرَکَ بکُلِّ ما یَعلَمُ ، لأنّهُ سِرُّ اللّهِ ......... فلا تَعجَلوا ، فو اللّهِ لَقَد قَرُبَ هذا الأمرُ _ ثَلاثَ مَرّاتٍ _ فَأذَعتُموهُ فأخَّرَهُ اللّهُ ، و اللّهِ ما لَکُم سِرٌّ إلاّ و عَدُوُّکُم أعلَمُ بهِ مِنکُم ! (1)

المحاسن عن أبی بَصیرٍ :سَألتُ أبا عبدِ اللّه علیه السلام عن حَدیثٍ کثیرٍ ، فقالَ : هَل کَتَمتَ علَیَّ شیئا قَطُّ ؟ فَبَقِیتُ أتَذَکَّرُ ، فلَمّا رَأی ما بی قالَ : أمّا ما حَدَّثتَ بهِ أصحابَکَ فلا بأسَ ، إنّما الإذاعَةُ أن تُحَدِّثَ بهِ غیرَ أصحابِکَ . (2)

امام صادق علیه السلام_ خطاب به به ابو جعفر محمّد بن نعمان احول _فرمود : ای پسر نعمان! عالم نمی تواند هر چه می داند به تو بگوید؛ زیرا که سرّ خداست ......... پس، شتاب مکنید؛ زیرا به خدا سوگند که این امر (فَرَج) سه بار نزدیک شد، اما شما آن را فاش کردید و خدا آن را به تأخیر افکند. به خدا قسم، هیچ رازی نزد شما نیست، مگر این که دشمن شما آن را بهتر از خودتان می داند!

المحاسن_ به نقل از ابو بصیر _: از امام صادق علیه السلام درباره نقل فراوان حدیث پرسیدم. فرمود: آیا هرگز چیزی از احادیث مرا کتمان کرده ای؟ من سعی کردم به یاد بیاورم و چون حضرت مرا به این حال دید، فرمود: آنچه را برای یاران خود گفته ای اشکالی ندارد. افشا کردن ، آن است که حدیث را برای غیر یارانت بگویی.

عنه صلی الله علیه و آله :جامِلُوا الأشرارَ بأخلاقِهم تَسلَمُوا مِن غوائلِهم ، و بایِنُوهُم بأعمالِکُم کی لا تکونوا مِنهُم . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :طوبی لِکُلِّ عَبدٍ نُومَةٍ ، عَرَفَ النّاسَ و لم یَعرِفْهُ النّاسُ ، عَرَفَهُ اللّهُ برِضوانٍ ، اُولئکَ مَصابیحُ الهُدی ، یَکشِفُ اللّهُ عَنهُم کُلَّ فِتنَةٍ مُظلِمَةٍ ، سَیُدخِلُهُم اللّهُ فی رَحمَةٍ مِنهُ ، لیسَ اُولئکَ بالمَذاییعِ البُذُرِ و لا الجُفاةِ المُرائینَ . (2)

معانی الأخبار :قال علیٌّ علیه السلام : إنَّ بَعدِی فِتَنا مُظلِمَةً عَمیاءَ مُشَکِّکةً ، لا یَبقی فیها إلاّ النُّومَةُ . قیلَ : و ما النُّومَةُ یا أمیرَ المؤمنینَ ؟ قالَ : الذی لا یَدری النّاسُ ما فی نفسِهِ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :خالِطُوا النّاسَ بألسِنَتِکُم و أبدانِکُم،و زایِلُوهُم بقُلوبِکُم و أعمالِکُم. (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :طُوبی لِعَبدٍ نُومَةٍ ، عَرَفَ النّاسَ فَصاحَبَهُم بِبَدَنِهِ ، و لم یُصاحِبْهُم فی أعمالِهِم بقَلبِهِ ، فَعَرَفَهُم فی الظاهِرِ ، و لم یَعرِفوهُ فی الباطِنِ . (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :با بدان به اخلاق خودشان رفتار کنید، تا از گزند و شرارتشان در امان مانید و در اعمال و کردارتان، از آنان جدا شوید تا در شمار ایشان نباشید.

امام علی علیه السلام :خوشا به حال هر بنده بی نام و نشانی که مردم را می شناسد و مردم او را نمی شناسند. خداوند او را به خشنودی [از خدا] می شناسد؛ اینان چراغهای هدایتند، خداوند هر گونه فتنه تاریکی را از آنان می زداید. به زودی آنان را غرق رحمتی از رحمتهای خود می کند. نه سخن پراکن و فاش کننده اسرار هستند و نه نا فرهیخته و ریاکار.

معانی الأخبار :امام علی علیه السلام فرمود : پس از من فتنه هایی تاریک و کور و شک برانگیز پدید خواهد آمد، که تنها شخص گمنام از آنها جان به سلامت می برد. عرض کردند: ای امیر مؤمنان! گمنام کیست؟ فرمود: کسی که مردم نمی دانند در درون او چه می گذرد.

امام علی علیه السلام :به زبانها و بدنهای خود،با مردم بیامیزید و به دلها و کردارهایتان، راه جدا از آنان در پیش گیرید.

امام صادق علیه السلام :خوشا به حال بنده گمنامی که مردم را می شناسد و به ظاهر در میان آنان به سر می برد، اما در دل با اعمال ایشان همراهی نمی کند. لذا مردم او را به ظاهر می شناسند و از باطن او خبر ندارند.

ص :54

عنه علیه السلام :طوبی لِکُلِّ عَبدٍ لُؤمَةٍ (نُومَةٍ) عَرَفَ النّاسَ قَبلَ مَعرِفَتِهِم بهِ . (1)

امام صادق علیه السلام :خوشا به حال هر بنده بی نام و نشانی که پیش از آن که مردم او را بشناسند، او مردم را می شناسد.

ص :55

ص :56

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ الکذبَ بابٌ مِن أبوابِ النِّفاقِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :کَبُرَت خِیانَةً أن تُحَدِّثَ أخاکَ حَدیثا هُو لکَ مُصَدِّقٌ و أنتَ بهِ کاذِبٌ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :لا تُلَقِّنوا النّاسَ فیَکذِبونَ، فإنَّ بَنی یَعقوبَ لم یَعلَموا أنّ الذِّئبَ یَأکُلُ الإنسانَ فلَمّا لَقَّنَهُم : «إنّی أخافُ أنْ یَأْکُلَهُ الذِّئبُ» (3) قالوا : أکَلَهُ الذِّئبُ ! (4)

عنه صلی الله علیه و آله :أعظَمُ الخَطایا اللِّسانُ الکَذوبُ . (5)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أعظَمُ الخَطایا عندَ اللّهِ اللِّسانُ الکَذوبُ . (6)

عنه علیه السلام :الصِّدقُ أمانَةٌ، و الکذبُ خِیانَةٌ . (7)

عنه علیه السلام :أقَلُّ شیءٍ الصِّدقُ و الأمانَةُ ، أکثَرُ شیءٍ الکذبُ و الخِیانَةُ . (8)

عنه علیه السلام :شَرُّ القَولِ الکذبُ . (9)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دروغ، دری از درهای نفاق است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خیانت بزرگی است که به برادرت سخنی بگویی که او سخن تو را راست بداند در حالی که تو دروغ گفته باشی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به مردم [سخنی را] تلقین نکنید، که بر اثر آن دروغ بگویند. فرزندان یعقوب نمی دانستند که [می توانند این پاسخ را به پدر بدهند ]گرگ انسان را می خورد، اما چون [یعقوب] به آنان تلقین کرد که: «می ترسم او را گرگ بخورد»، گفتند: یوسف را گرگ خورد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بزرگترین خطاها،زبان دروغگوست.

امام علی علیه السلام :بزرگترین خطاها (گناهان) نزد خداوند، زبان دروغگوست.

امام علی علیه السلام :راستی، امانتداری است و دروغ خیانت.

امام علی علیه السلام :کمیاب ترین چیزها راستی و امانتداری است و بیشترین چیزها، دروغ و خیانت است.

امام علی علیه السلام :بدترین سخن، دروغ است.

ص :59

عنه علیه السلام :الکذبُ زَوالُ المَنطِقِ عنِ الوَضعِ الإلهیِّ (1) . (2)

عنه علیه السلام :(عَلامَةُ) الإیمانِ أن تُؤثِرَ الصِّدقَ حَیثُ یَضُرُّکَ علَی الکذبِ حَیثُ یَنفَعُکَ . (3)

عنه علیه السلام :فَرَضَ اللّهُ الإیمانَ تَطهیرا مِن الشِّرکِ ......... و تَرکَ الکذبِ تَشریفا لِلصِّدقِ . (4)

عنه علیه السلام :و اللّهِ ما کَتَمتُ وَشمَةً ، و لا کَذبتُ کِذبَةً . (5)

عنه علیه السلام_ کانَ یقولُ _: إیّاکُم و الکذبَ ؛ فإنّ کُلَّ راجٍ طالِبٌ ، و کلَّ خائفٍ هارِبٌ . (6)

عنه علیه السلام :و قد عَلِمتُم مَوضِعی مِن رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله بالقَرابَةِ القَریبَةِ و المَنزِلَةِ الخَصیصَةِ ، وَضَعَنی فی حِجرِهِ ......... و ما وَجَدَ لی کِذبَةً فی قَولٍ ، و لا خَطلَةً فی فِعلٍ . (7)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ فِیمَن یَنتَحِلُ هذا الأمرَ لَمَن یَکذِبُ حتّی یَحتاجَ الشَّیطانُ إلی کذبِهِ ! (8)

امام علی علیه السلام :دروغ، جدایی سخن است از نهاده الهی. (9)

امام علی علیه السلام :[نشانه] ایمان، این است که راستگویی را هر چند به زیان تو باشد بر دروغگویی، گر چه به سود تو باشد، ترجیح دهی.

امام علی علیه السلام :خداوند ایمان را برای پاک کردن از [آلودگی] شرک، واجب فرمود ......... و دروغ نگفتن را، برای ارج نهادن به راستی.

امام علی علیه السلام :به خدا سوگند که کلمه ای را کتمان نکرده ام و هرگز دروغی نگفته ام.

امام علی علیه السلام_ بارها _می فرمود : از دروغ بپرهیزید؛ زیرا هر امیدواری جوینده است و هر بیمناکی گریزان.

امام علی علیه السلام :شما از خویشاوندی نزدیک من با رسول خدا صلی الله علیه و آله و منزلت خاصی که نزد او داشتم، آگاهید. مرا در دامن خود می نشاند ......... و هیچ گاه گفتاری دروغ و رفتاری نادرست، از من ندید.

امام صادق علیه السلام :در میان کسانی که خود را به این امر (امامت و ولایت) نسبت می دهند، افرادی هستند که چنان دروغهایی می گویند که شیطان به دروغ آنها نیازمند می شود!

ص :60

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام_ لِهشامٍ و هُو یَعِظُهُ _: إنّ العاقِلَ لا یَکذِبُ و إن کانَ فیهِ هَواهُ . (1)

(2)

امام کاظم علیه السلام_ در اندرز به هشام _فرمود : خردمند دروغ نمی گوید، اگر چه منافع او در آن باشد.

عنه علیه السلام :لا سُوءَ أسوَأُ مِن الکذبِ . (1)

امام علی علیه السلام :هیچ بدی ای بدتر از دروغ نیست.

الترغیب و الترهیب عن عبد اللّهِ بن عمرو :إنّ رجلاً جاءَ إلی النبیّ صلی الله علیه و آله فقال : یا رسول اللّهِ ما عَملُ الجَنَّةِ ؟ قالَ : الصِّدقُ ، إذا صَدَقَ العَبدُ بَرَّ ، و إذا بَرَّ آمَنَ ، و إذا آمَنَ دَخَلَ الجَنَّةَ . قالَ : یا رسولَ اللّهِ، و ما عَمَلُ النّارِ ؟ قالَ : الکذبُ ، إذا کَذَبَ العَبدُ فَجَرَ ، و إذا فَجَرَ کَفَرَ ، و إذا کَفَرَ یَعنی دَخَلَ النّارَ . (1)

بحار الأنوار عن الحسن بن محبوب :قلتُ لأبی عبد اللّه علیه السلام : یکونُ المؤمنُ بَخیلاً ؟ قالَ : نَعَم ، قُلتُ : فیکونُ جَبانا ؟ قالَ : نَعَم ، قلتُ : فیکونُ کَذّابا ؟ قالَ : لا ، و لا خائنا ، ثُمّ قالَ : یُجبَلُ المؤمنُ علی کُلِّ طَبیعَةٍ إلاّ الخِیانَةَ و الکذبَ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :جانِبوا الکذبَ ؛ فإنّهُ مُجانِبٌ للإیمانِ ، الصادِقُ علی شَفا مَنجاةٍ و کَرامَةٍ ، و الکاذِبُ علی شرفِ مَهواةٍ و مَهانَةٍ . (3)

الترغیب و الترهیب_ به نقل از عبد اللّه بن عمرو _: شخصی خدمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمد و پرسید : چه کاری موجب رفتن به بهشت می شود؟ حضرت فرمود : راستگویی. هر گاه بنده راست بگوید، نیکی کرده است و هر که نیکی کند، ایمان آورده است و هر که ایمان آورد به بهشت رود. مرد پرسید: ای رسول خدا! کاری که موجب آتش می شود، چیست؟ فرمود: دروغ. هر گاه بنده دروغ بگوید، نافرمانی و انحراف در پیش گرفته و هر که از ره نافرمانی و انحراف در آید، کافر گردد و هر که کافر گردد، یعنی به آتش فرو رفته است.

بحار الأنوار_ به نقل از حسن بن محبوب _: به امام صادق علیه السلام عرض کردم : آیا ممکن است مؤمن، بخیل باشد؟ حضرت فرمود : آری. پرسیدم: آیا ترسو می شود؟ فرمود: آری. پرسیدم: آیا دروغگو می شود؟ فرمود: نه و خائن هم نمی شود. سپس فرمود: مؤمن بر هر خویی سرشته می شود، مگر خیانت و دروغ.

امام علی علیه السلام :از دروغ کناره گیرید؛زیرا دروغ از ایمان بر کنار است. شخص راستگو در آستانه نجات و کرامت است و شخص دروغگو، بر لبه پرتگاه و خواری.

ص :63

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنّ الکذبَ هُو خَرابُ الإیمانِ . (1)

(2)

امام باقر علیه السلام :دروغ، ویران کننده ایمان است.

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنَّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ جَعَلَ لِلشرِّ أقفالاً ، و جَعَلَ مَفاتیحَ تِلکَ الأقفالِ الشَّرابَ، و الکذبُ شَرٌّ مِن الشَّرابِ . (1)

الإمامُ العسکریُّ علیه السلام :جُعِلَتِ الخَبائثُ فی بَیتٍ و جُعِلَ مِفتاحُهُ الکذبَ . (2)

(3)

امام باقر علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ برای بدی قفلهایی قرار داده و کلیدهای آن قفلها را شراب قرار داده است و دروغ، بدتر از شراب است.

امام عسکری علیه السلام :[همه] پلیدیها در یک خانه نهاده شده و کلید آن، دروغ قرار داده شده است.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا یَجِدُ عَبدٌ طَعمَ الإیمانِ حتّی یَترُکَ الکذبَ هَزلَهُ و جِدَّهُ . (1)

عنه علیه السلام :لا یَصلَحُ مِن الکذبِ جِدٌّ و لا هَزلٌ ، و لا أن یَعِدَ أحَدُکُم صَبِیَّهُ ثُمّ لا یَفِیَ لَهُ ، إنّ الکذبَ یَهدی إلَی الفُجورِ ، و الفُجورَ یَهدی إلَی النّارِ . (2)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ کانَ یقولُ لِوُلدِهِ _: اتَّقُوا الکَذِبَ الصَّغیرَ مِنهُ و الکبیرَ ، فی کلِّ جِدٍّ و هَزلٍ ، فإنّ الرجُلَ إذا کذبَ فی الصَّغیرِ اجتَرَأَ علَی الکبیرِ . (3)

(4)

امام علی علیه السلام :هیچ بنده ای طعم ایمان را نچشد، مگر آن گاه که دروغ، شوخی یا جدّی آن را، ترک گوید.

امام علی علیه السلام :دروغ، جدّی و شوخی آن، درست نیست و درست نیست که یکی از شما به فرزندش و عده ای بدهد و به آن عمل نکند. همانا دروغ به معصیت و انحراف رهنمون می شود و معصیت و انحراف به آتش هدایت می کند.

امام زین العابدین علیه السلام_ خطاب به فرزندان خود _فرمود : از دروغ کوچک و بزرگش، جدّی و شوخی اش بپرهیزید؛ زیرا انسان هر گاه در چیز کوچک دروغ بگوید، به گفتن دروغ بزرگ جری می شود .

عنه صلی الله علیه و آله :کَفی بالمَرءِ إثما أن یُحَدِّثَ بکُلِّ ما سَمِعَ . (1)

بحار الأنوار عن أسماء بنت عُمَیسٍ:کنتُ صاحِبَةَ عائشةَ التی هَیَّأتُها و أدخَلتُها علی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله و مَعی نِسوَةٌ ، فوَ اللّهِ ما وَجَدنا عِندَهُ قُوتا إلاّ قَدَحا مِن لَبَنٍ ، فَشَرِبَ ثُمّ ناوَلَهُ عائشةَ _ قالَت : _ فاستَحیَیَتِ الجارِیَةُ ، فقُلتُ : لا تَرُدِّینَ یدَ رسولِ اللّهِ ، خُذی مِنهُ ، _ قالَت : _ فَأخَذَتْهُ علی حَیاءٍ فَشَرِبَت مِنهُ ، ثمّ قالَ : ناولی صَواحِبَکِ ، فقُلنَ : لا نَشتَهیهِ ، فقالَ : لا تَجمَعنَ جُوعا و کِذبا ، _ قالَت : _ فقُلتُ : یا رسولَ اللّهِ ، إن قالَت إحدانا لِشیءٍ تَشتَهیهِ : لا نَشتَهیهِ ، أ یُعَدُّ ذلکَ کِذبا ؟ قال : إنّ الکِذبَ لَیُکتَبُ حتّی یُکتَبَ الکُذَیبَةُ کُذَیبَةً . (2)

الترغیب و الترهیب عن عبد اللّهِ بن عامِرٍ:دَعَتنی اُمِّی یَوما و رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله قاعِدٌ فی بَیتِنا ، فقالت : ها تَعالَ اُعطِکَ ، فقالَ لها رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : ما أرَدتَ أن تُعطِیَهُ ؟ قالت : أرَدتُ أن اُعطِیَهُ تَمرا ، فقالَ لَها رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أما إنّکِ لو لم تُعطِهِ شیئا کُتِبَت علَیکِ کِذبَةٌ . (3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برای آدمی همین گناه بس که هر چه بشنود بازگو کند.

بحار الأنوار_ به نقل از اسماء بنت عمیس _: من ساقدوش عایشه بودم که او را آماده کردم و به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله بردم. عدّه ای از زنان نیز با من بودند. به خدا قسم، نزد رسول خدا خوراکی جز یک کاسه شیر نبود. رسول خدا، مقداری شیر نوشید و سپس کاسه را به دست عایشه داد. اسماء می گوید: دختر [از گرفتن کاسه شیر ]شرم کرد. من گفتم: دست رسول خدا را رد نکن ، ظرف را بگیر. عایشه، با حالت شرم کاسه را گرفت و مقداری شیر نوشید. حضرت سپس فرمود: به بقیه زنان هم بده بنوشند. آنها گفتند: ما میل نداریم. رسول خدا فرمود: گرسنگی و دروغ را با هم جمع نکنید. اسماء می گوید: عرض کردم: ای رسول خدا! اگر کسی از ما میل به چیزی داشته باشد و بگوید میل ندارم، آیا این دروغ به شمار می آید؟ فرمود: دروغ نوشته می شود. حتی دروغ کوچک هم نوشته می شود: دروغ کوچک.

الترغیب و الترهیب_ به نقل از عبد اللّه بن عامر _: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله در خانه ما نشسته بود. مادرم مرا صدا زد و گفت: بیا به تو [چیزی] بدهم. رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: می خواهی چه به او بدهی؟ عرض کرد: می خواهم خرمایی به او بدهم. رسول خدا صلی الله علیه و آله به مادرم فرمود: بدان که اگر چیزی به او ندهی، یک دروغ برایت نوشته می شود.

ص :67

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ مِن کتابٍ لَهُ إلَی الحارِثِ الهَمْدانیِّ _: و لا تُحَدِّثِ النّاسَ بکُلِّ ما سَمِعتَ بهِ ، فکَفی بذلکَ کَذِبا . (1)

امام علی علیه السلام_ در نامه خود به حارث هَمْدانی _نوشت : هر چه می شنوی برای مردم بازگو مکن؛ زیرا همین برای دروغگویی کافی است.

عنه علیه السلام :إنّ آیَةَ الکَذّابِ بأن یُخبِرَکَ خَبرَ السَّماءِ و الأرضِ و المَشرِقِ و المَغرِبِ، فإذا سَألتَهُ عن حَرامِ اللّهِ و حَلالِهِ لَم یکن عندَهُ شیءٌ ! (1)

عنه علیه السلام :إنَّ الکَذّابَ یَهلِکُ بالبَیِّناتِ ، و یَهلِکُ أتباعُهُ بالشُّبُهاتِ . (2)

امام صادق علیه السلام :نشانه کذّاب این است که از آسمان و زمین و مشرق و مغرب به تو خبر می دهد. اما هر گاه درباره حرام و حلال خدا از او بپرسی چیزی در چنته ندارد!

امام صادق علیه السلام :کذّاب، با برهانهای روشن هلاک می شود و پیروانش به وسیله شبهات.

عنه صلی الله علیه و آله :الکِذبُ یَنقُصُ الرِّزقَ . (1)

عیسی علیه السلام :مَن کَثُرَ کذبُهُ ذَهَبَ بَهاؤهُ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ثَمَرَةُ الکذبِ المَهانَةُ فی الدُّنیا و العَذابُ فی الآخِرَةِ . (3)

عنه علیه السلام :کَثرَةُ کِذبِ المَرءِ تُذهِبُ بَهاءَهُ . (4)

عنه علیه السلام :کَثرَةُ الکذبِ تُفسِدُ الدِّینَ و تُعظِمُ الوِزرَ . (5)

عنه علیه السلام_ فی وصیَّتِهِ لابنِهِ الحسنِ علیه السلام _: عاقِبَةُ الکذبِ النَّدَمُ . (6)

عنه علیه السلام :الکذبُ فَسادُ کُلِّ شیءٍ . (7)

عنه علیه السلام :الکذبُ فی العاجِلَةِ عارٌ ، و فی الآجِلَةِ عَذابُ النّارِ . (8)

عنه علیه السلام :الکذبُ یُؤَدِّی إلَی النِّفاقِ . (9)

عنه علیه السلام :الکذبُ یُوجِبُ الوَقیعَةَ . (10)

عنه علیه السلام :مَن کَذَبَ أفسَدَ مُرُوَّتَهُ . (11)

عنه علیه السلام :لا یَجتَمِعُ الکذبُ و المُرُوَّةُ . (12)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دروغ، روزی را کم می کند.

عیسی علیه السلام :کسی که زیاد دروغ بگوید، شکوهش برود.

امام علی علیه السلام :نتیجه دروغ، خواری در دنیا و عذاب در آخرت است.

امام علی علیه السلام :زیاد دروغ گفتن انسان، شکُوه او را می برد.

امام علی علیه السلام :دروغگویی زیاد، دین را تباه و گناه را بزرگ می گرداند.

امام علی علیه السلام_ در سفارش به فرزندش حضرت حسن علیه السلام _فرمود : فرجام دروغ، پشیمانی است.

امام علی علیه السلام :دروغ، همه چیز را تباه می کند.

امام علی علیه السلام :دروغ گفتن، در دنیا ننگ است و در آخرت، عذاب آتش.

امام علی علیه السلام :دروغ، به نفاق می انجامد.

امام علی علیه السلام :دروغ، باعث غیبت و بدگویی می شود.

امام علی علیه السلام :کسی که دروغ بگوید، مروّت خود را تباه کرده است.

امام علی علیه السلام :دروغگویی و مروّت، با هم جمع نمی شود.

ص :71

عنه علیه السلام :مَن عُرِفَ بالکذبِ قَلَّتِ الثِقَةُ بهِ ، مَن تَجَنَّبَ الکذبَ صُدِّقَت أقوالُهُ . (1)

عنه علیه السلام :فَسادُ البَهاءِ الکذبُ . (2)

عنه علیه السلام :الکَذّابُ و المَیِّتُ سَواءٌ ، فإنّ فَضیلَةَ الحَیِّ علَی المَیِّتِ الثِّقةُ بهِ ، فإذا لم یُوثَقْ بکَلامِهِ بَطَلَت حَیاتُهُ . (3)

عنه علیه السلام :الکَذّابُ مُتَّهَمٌ فی قَولِهِ و إن قَوِیَت حُجَّتُهُ و صَدَقَت لَهجَتُهُ . (4)

عنه علیه السلام :یَکتَسِبُ الکاذِبُ بکِذبِهِ ثلاثا : سَخَطَ اللّهِ علَیهِ ، و استِهانَةَ النّاسِ بهِ ، و مَقتَ الملائکةِ لَهُ . (5)

عنه علیه السلام :أبعَدُ النّاسِ مِن الصَّلاحِ الکَذوبُ ، و ذو الوَجهِ الوقاحِ . (6)

عنه علیه السلام :اعتِیادُ الکِذبِ یُورِثُ الفَقرَ . (7)

عنه علیه السلام :شَرُّ القولِ ما نَقَضَ بَعضُهُ بَعضا . (8)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا تَکذِبْ فَیَذهَبَ بَهاؤکَ . (9)

عنه علیه السلام :لیسَت لِبَخیلٍ راحَةٌ ، و لا لِحَسودٍ لَذَّةٌ ، و لا لِمُلوکٍ وَفاءٌ ، و لا لِکَذّابٍ مُروّةٌ . (10)

امام علی علیه السلام :کسی که به دروغگویی شناخته شود اعتماد به او کم می شود و کسی که از دروغ اجتناب ورزد گفته هایش باور می شود.

امام علی علیه السلام :موجب از بین رفتن شُکوه، دروغ است.

امام علی علیه السلام :دروغگو و مرده یکسانند؛ زیرا برتری زنده بر مرده، به سبب اعتماد به اوست. پس هر گاه به گفته او اعتماد نشود، حیاتش از بین رفته است.

امام علی علیه السلام :دروغگو، در گفتارش مورد اتهام و بدگمانی است. هر چند [برای اثبات گفته اش ]دلیل قوی بیاورد و راست بگوید.

امام علی علیه السلام :دروغگو با دروغگویی خود سه چیز به دست می آورد: خشم خدا، نگاه تحقیرآمیز مردم و دشمنی فرشتگان .

امام علی علیه السلام :دورترین مردم از جاده صلاح، دروغگو و شخص وقیح (بی حیا) است.

امام علی علیه السلام :عادت به دروغ گویی فقر می آورد.

امام علی علیه السلام :بدترین گفتار آن است که قسمتی از آن، قسمت دیگرش را نقض کند.

امام صادق علیه السلام :دروغ مگو، که شکوهت از بین می رود.

امام صادق علیه السلام :بخیل را آسایش نیست، و حسود را خوشی و شاهان را وفا و دروغگو را مروّت.

ص :72

عنه علیه السلام :لا تَستَعِنْ بکَذّابٍ ......... فإنّ الکَذّابَ یُقرِّبُ لکَ البَعیدَ، و یُبَعِّدُ لکَ القَریبَ . (1)

عنه علیه السلام :إنّ الرجُلَ لَیَکذِبُ الکِذبَةَ فَیُحرَمُ بها صَلاةَ اللیلِ . (2)

عنه علیه السلام :إنَّ مِمّا أعانَ اللّهُ (بهِ) علَی الکذّابینَ النِّسیانَ (3) . (4)

بیان :

قال العلاّمة الطباطبائیّ فی المیزان فی تفسیر القرآن قوله تعالی فی سورة یوسف: «وَ جاؤوا علی قَمیصِهِ بِدَمٍ کَذِبٍ» (5) :

الکَذِب بالفتح فالکسر مصدرٌ اُرید به الفاعل لِلمبالغة ؛ أی بدمٍ کاذبٍ بیّن الکذب .

و فی الآیة إشعار بأنّ القمیص و علیه دم _ و قد نُکِّر الدمُ للدلالة علی هوان دلالته و ضعفها علی ما وصفوه _ کان علی صفةٍ تکشف عن کذبهم فی مقالهم ، فإنّ من افترسته السِّباع و أکلته لم تترک له قمیصا سالما غیر ممزّق . و هذا شأن الکذب لا یخلو الحدیث الکاذب و لا الاُحدوثة الکاذبة من تنافٍ بین أجزائه و تناقضٍ بین أطرافه أو شواهدَ من أوضاعٍ و أحوالٍ خارجیّةٍ تحفّ به و تنادی بالصدق و تکشف القناع عن قبیح سریرته و باطنه ، و إن حسنت صورته .

امام صادق علیه السلام :هرگز از دروغگو کمک مخواه ......... زیرا دروغگو دور را در نظر تو نزدیک جلوه می دهد و نزدیک را دور.

امام صادق علیه السلام :همانا فرد دروغی می گوید و به سبب آن، از نماز شب محروم می شود.

امام صادق علیه السلام :از جمله کمکهای خداوند بر ضدّ دروغگویان فراموشی است (6) .

توضیح :

مرحوم علامه طباطبائی در المیزان فی تفسیر القرآن، در تفسیر این آیه در سوره یوسف: «و جاؤوا علی قمیصه بدم کَذِب»، می نویسد:

واژه «کَذِب» _ به فتح اول و کسر دوم _ مصدر است و به جای اسم فاعل به کار رفته، تا مبالغه را برساند؛ یعنی، آلوده به خونی آشکارا دروغین.

این آیه مشعر به این است که پیراهن آغشته به خون _ نکره آوردن کلمه «دَم» برای نشان دادن سستی و بی پایگی دلالت آن بر مدّعای پسران یعقوب است _ طوری بوده که دروغ بودن سخن آنان را آشکار کرده است؛ زیرا کسی را که درندگان پاره کنند و بخورند پیراهن سالم تکّه پاره نشده ای برایش باقی نمی گذارند. اصولاً دروغ، چنین وضعی دارد. هیچ سخن دروغ یا نقل و حکایت دروغینی نیست، مگر این که میان قسمتهای مختلف آن تنافی و در اطرافش تناقضهایی وجود دارد، یا از اوضاع و احوال خارجی شواهدی است که دروغ بودن آن را آشکار می سازد و واقعیت را روشن می کند و از درون و نهاد زشت آن، هر چند ظاهری زیبا و خوش منظر داشته باشد، پرده برمی دارد.

ص :73

کلام فی أنّ الکذب لا یُفلح:

من المُجرَّب أنّ الکذب لا یدوم علَی اعتباره ، و أنّ الکاذب لا یلبث دون أن یأتی بما یکذّبه أو یَظهر ما یکشف القناع عن بُطلان ما أخبر به أو ادّعاه . و الوجه فیه أنّ الکون یجری علی نظامٍ یرتبط به بعض أجزائه ببعضٍ بنِسَبٍ و إضافاتٍ غیر متغیّرة و لا متبدّلة، فلکلّ حادثٍ من الحوادث الخارجیّة الواقعة لوازم و ملزوماتٌ متناسبةٌ لا ینفکّ بعضها من بعضٍ ، و لها جمیعا فیما بینها أحکام و آثارٌ یتّصل بعضها ببعضٍ ، و لو اختلّ واحدٌ منها لاختلّ الجمیع ، و سلامة الواحد تدلّ علی سلامة السِّلسلة . و هذا قانونٌ کلّیّ غیر قابل لورود الاستثناء علیه .

فلو انتقل مثلاً جسم من مکانٍ إلی مکانٍ آخر فی زمانٍ کان من لوازمه أن یفارق المکان الأوّل و یبتعد منه و یغیب عنه و عن کلّ ما یلازمه و یتّصل به و یخلو عنه المکان الأوّل و یشغل به الثانی و أن یقطع ما بینهما من الفصل إلی غیر ذلک من اللوازم ، و لو اختلّ واحد منها _ کأن یکون فی الزمان المفروض شاغلاً للمکان الأوّل _ اختلّت جمیع اللوازم المحتفّة به .

و لیس فی وسع الإنسان و لا أیّ سببٍ مفروضٍ إذا سَترَ شیئا من الحقائق الکونیّة بنوعٍ من التّلبیس أن یستر جمیع اللوازمات و الملزومات المرتبطة به ، أو أن یخرجها عن محالّها الواقعیّة ، أو یحرفها عن مجراها الکونیّة ، فإن ألقی سترا علی واحدةٍ منها ظهرت الاُخری و إلاّ فالثالثة ، و هکذا .

و من هنا کانت الدَّولةُ للحقّ و إن کانت للباطل جَولةٌ ، و کانت القیمة للصّدق و إن تعلّقت الرغبة أحیانا بالکذب ، قال تعالی : «إنَّ اللّهَ لا یَهدِی مَن هُوَ کاذِبٌ کَفّارٌ» (1) و قال : «إنّ اللّهَ لا یَهدِی مَن هُوَ مُسْرِفٌ کَذّابٌ» . (2) و قال : «إنّ الَّذینَ یَفترُونَ علَی اللّهِ الکَذِبَ لا یُفلِحُونَ» (3) و قال : «بَلْ کَذَّبُوا بالحَقِّ لَمّا جاءَهُمْ فَهُمْ فی أمْرٍ مَریجٍ» (4) و ذلک أنهم لمّا عدّوا الحقّ کذبا بنَوا علَی الباطل و اعتمدوا علیه فی حیاتهم ، فوقعوا فی نظامٍ مختلّ یناقض بعض أجزائه بعضا و یدفع طرفٌ منه طرفا . (5)

گفتاری درباره بی فرجامی بودن دروغ

این مطلب به تجربه ثابت شده که اعتبار دروغ، مدّت زیادی نمی پاید و دیری نمی گذرد که از شخص دروغگو رفتاری سر می زند که گفتار او را دروغ از آب درمی آورد یا از بطلان و نادرستیِ خبری که داده یا ادعایی که کرده است پرده برمی دارد. علّتش هم این است که هستی بر پایه نظامی استوار است که میان اجزای آن نسبتها و رابطه های تغییر ناپذیری حاکم است؛ زیرا برای هر حادثه و رویداد خارجی و واقعی، لوازم و ملزوماتی متناسب است که از یکدیگر جدا ناشدنی و تفکیک ناپذیرند و میان این لوازم و ملزومات، احکام و آثاری مرتبط با یکدیگر وجود دارد. به طوری که اگر به یکی از آنها خللی وارد آید، همه آنها مختل می شوند و سالم و نا مختل بودن یکی از آنها دلیل بر سالم و بی عیب بودن مجموعه است. این یک قانون کلی و استثنا ناپذیر می باشد. مثلاً اگر جسمی در یک زمان خاصّ از جایی به جای دیگر منتقل شود، یکی از لوازم این جا به جایی این است که از مکان نخست و از هر چه مرتبط و متصل به آن مکان می باشد، جدا و دور شود و مکان نخست از آن خالی گردد و مکان دوم را اشغال کند و همچنین فاصله میان این دو مکان را بپیماید . . . و دیگر لوازم این جا به جایی. حال اگر یکی از این لوازم دچار خلل شود، مثلاً در همان زمان مفروض باز هم آن جسم، مکان اول را در اشغال داشته باشد، همه لوازم وابسته به آن جسم مختل می شود.

نه انسان و نه هیچ سبب و عامل فرضی دیگری، اگر چیزی از حقایق هستی را بپوشاند، با هیچ حیله و ترفندی نمی تواند کلیه لوازم و ملزومات مربوط به آن حقیقت را نیز پوشیده نگه دارد یا آنها را از جایگاه واقعی شان بیرون برد یا از بستر هستیشان منحرف سازد. اگر بر یکی از این لوازم و ملزومات پرده افکند، دیگری آشکار می شود و اگر آن را هم بپوشاند، سومی خود را نمایان می سازد و به همین ترتیب.

از همین جاست که حکومت و دولت از آنِ حق و حقیقت است، هر چند باطل و نادرستی چند صباحی جولان دهد و ارزش واقعی از آنِ راستی و صداقت است، هر چند گاه دروغ مورد رغبت قرار گیرد. خداوند متعال فرمود: «همانا خداوند کسی را که دروغزن ناسپاس باشد، هدایت نمی کند» و فرمود: «همانا خداوند کسی را که افراط کار دروغ پرداز باشد، هدایت نمی کند» و فرمود: «کسانی که به خدا دروغ می بندند، رستگار نمی شوند» و فرموده است: «پس وقتی که حق به ایشان رسید تکذیبش کردند، پس آنان در وضع آشفته ای هستند». علّتش این است که وقتی حق و حقیقت را دروغ شمردند، ناچار در زندگی خود باطل و نادرست را مبنا قرار داده و بر آن تکیه کردند و از این رو در یک نظام مختل و از هم گسیخته که اجزای آن با هم ناسازگار است و هر بخشی از آن بخش دیگرش را دفع و ابطال می کند، افتادند.

ص :74

ص :75

«وَ یَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّهِ وَ ما هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّهِ وَ یَقُولُونَ عَلَی اللّهِ الْکَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ» . (1)

«وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْمُتَکَبِّرِینَ» . (2)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّه سَیَأتِی علَیکُم مِن بَعدِی زَمانٌ لیسَ فیهِ شیءٌ أخفی مِن الحَقِّ و لا أظهَرَ مِن الباطِلِ ، و لا أکثَرَ مِن الکذبِ علی اللّهِ و رسولِهِ . (3)

عنه علیه السلام :لَأن یَخطَفَنی الطَّیرُ أحَبُّ إلَیَّ مِن أن أقولَ علی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ما لم یَقُلْ . (4)

عنه علیه السلام :فو اللّه لَأن أخِرَّ مِن السَّماءِ أو تَخطَفَنی الطَّیرُ أحَبُّ إلَیَّ مِن أن أکذِبَ علی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لمّا ذُکِرَ لَهُ الحائکُ أنّهُ مَلعونٌ _: إنّما ذاکَ الذی یَحُوکُ الکذبَ علی اللّهِ و علی رسولِهِ صلی الله علیه و آله . (6)

عنه علیه السلام :الکَذِبُ علَی اللّهِ و علی رسولِهِ صلی الله علیه و آله مِن الکبائرِ . (7)

«و می گویند: آن از جانب خداست، در صورتی که از جانب خدا نیست و بر خدا دروغ می بندند، با این که خودشان [هم ]می دانند».

«و روز قیامت کسانی را که بر خدا دروغ بسته اند، رو سیاه می بینی. آیا نه این است که جهنم جایگاه گردنکشان است؟»

حدیث:

امام علی علیه السلام :به زودی پس از من روزگاری بر شما آید که در آن زمان، چیزی پوشیده تر از حق و آشکارتر از باطل و رایج تر از دروغ بستن به خدا و رسول او نیست.

امام علی علیه السلام :اگر پرنده [شکاری] ، مرا در رُباید، خوشتر دارم از این که به رسول خدا صلی الله علیه و آله سخنی را نسبت دهم که نفرموده باشد.

امام علی علیه السلام :به خدا قسم اگر از آسمان فرو افتم یا پرنده مرا در رُباید، خوشتر دارم از این که بر رسول خدا صلی الله علیه و آله دروغ بندم.

امام صادق علیه السلام_ آنگاه که در حضورش از ملعون بودن بافنده سخن رفت _فرمود : منظور از بافنده، در حقیقت، کسی است که بر خدا و رسول او دروغ ببافد.

امام صادق علیه السلام :دروغ بستن به خدا و رسول او صلی الله علیه و آله ، از گناهان کبیره است.

ص :77

الکافی عن أبی بصیر :سَمعتُ أبا عبدِ اللّه علیه السلام یقولُ : إنّ الکِذبَةَ لَتُفَطِّرُ الصائمَ ، قلتُ : و أیُّنا لا یکونُ ذلکَ مِنهُ ؟ ! قالَ : لیسَ حیثُ ذَهَبتَ ، إنّما ذلکَ الکذبُ علَی اللّهِ و علی رسولِهِ و علیَ الأئمَّةِ صلواتُ اللّهِ علَیهِ و علَیهِم . (1)

(2)

الکافی_ به نقل از ابو بصیر _: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود : دروغی، روزه روزه دار را باطل می کند. عرض کردم: کدام یک از ما هست که چنین چیزی [یک دروغ در روز ]از او سر نزند؟ حضرت فرمود: مقصود این نبود که تو فکر کردی، بلکه مقصود دروغ بستن به خدا و رسول او و ائمه _ صلوات اللّه علیه و علیهم _ می باشد.

عنه علیه السلام :الکِذبُ مَذمومٌ إلاّ فی أمرَینِ : دَفعِ شَرِّ الظَّلَمَةِ، و إصلاحِ ذاتِ البَینِ . (1)

عنه علیه السلام :الکلامُ ثلاثةٌ : صِدقٌ ، و کِذبٌ ، و إصلاحٌ بینَ النّاسِ . (2)

عنه علیه السلام :المُصلِحُ لیسَ بکاذِبٍ . (3)

عنه علیه السلام :کُلُّ کذبٍ مَسؤولٌ عَنهُ صاحِبُهُ یَوما إلاّ (کذبا) فی ثلاثةٍ : رجُلٌ کائدٌ فی حَربِهِ فهُو مَوضوعٌ عَنهُ ، أو رجُلٌ أصلَحَ بینَ اثنَینِ یَلقَی هذا بغَیرِ ما یَلقَی بهِ هذا یُریدُ بذلکَ الإصلاحَ ما بینَهُما ، أو رجُلٌ وَعَدَ أهلَهُ شیئا و هُو لا یُریدُ أن یُتِمَّ لَهُم (4) . (5)

(6)

امام صادق علیه السلام :دروغ نکوهیده است، مگر در دو جا: دور کردن شرّ ستمگران و آشتی دادن میان مسلمانان.

امام صادق علیه السلام :سخن بر سه گونه است: راست و دروغ و آشتی دادن میان مردم.

امام صادق علیه السلام :اصلاح دهنده [میان مردم مسلمان]، دروغگو به شمار نمی آید.

امام صادق علیه السلام :هر دروغی روزی از گوینده اش بازخواست شود، مگر دروغی که در سه جا گفته شود: مردی که در جنگ نیرنگ زند که بر او گناهی نیست، یا مردی که میان دو نفر اصلاح و سازش دهد؛ با این یکی برخوردی می کند و با آن یکی برخورد دیگری و هدفش از این کار آشتی دادن میان آن دوست، یا مردی که به زن (خانواده) خود و عده ای دهد و قصد انجام آن را نداشته باشد. (7)

ص :79

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لمّا سَألَهُ عبدُ اللّهِ بنُ بکیرٍ عنِ الرجُلِ یُستَأذَنُ علَیهِ فیقولُ لِجاریَتِهِ قُولی: لیسَ هُو هاهُنا ؟ _لا بَأسَ، لیسَ بکذبٍ (1)

. (2)

الاحتجاج :روی أنّه سُئلَ الصّادِقُ علیه السلام عن قَولِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ فی قِصّةِ إبراهیمَ علیه السلام : «قالَ بَلْ فَعَلَهُ کَبیرُهُم هذا فَاسألُوهُم إنْ کانُوا یَنطِقُونَ» قالَ : ما فَعَلَهُ کَبیرُهُم و ما کَذَبَ إبراهیمُ علیه السلام . قیل : و کیفَ ذلکَ ؟ فقالَ : إنّما قالَ إبراهیمُ : «فَاسألُوهُم إنْ کانُوا یَنْطِقُونَ» فإن نَطَقُوا فکَبیرُهُم فَعَلَ ، و إن لم یَنطِقُوا فلَم یَفعَلْ کبیرُهُم شیئا ، فما نَطَقُوا و ما کَذَبَ إبراهیمُ علیه السلام . فَسئلَ عن قولِهِ تعالی فی سُورَةِ یُوسفَ : «أیَّتُها العِیرُ إنَّکُم لَسارِقُونَ» قالَ : إنّهُم سَرَقُوا یُوسفَ مِن أبیهِ ، أ لا تَری أنّهُ قالَ لَهُم حِینَ قالوا : «ما ذا تَفقِدُونَ * قالوا نَفقِدُ صُواعَ المَلِکِ» (3) و لم یَقُلْ سَرَقتُم صُواعَ المَلِکِ ، إنّما سَرَقُوا یُوسفَ مِن أبیه . فَسئلَ عن قولِ إبراهیمَ علیه السلام : «فَنَظَرَ نَظْرَةً فی النُّجُومِ فَقالَ إنّی سَقیمٌ» قالَ : ما کانَ إبراهیمُ سَقیما و ما کَذَبَ ، إنّما عَنی سَقیما فی دِینِهِ ، أی مُرتادا . (4)

امام صادق علیه السلام_ وقتی عبد اللّه بن بُکیر به امام علیه السلام عرض کرد: کسی به خانه مردی می آید و او را می خواهد، اما آن مرد به کنیزش می گوید: بگو او این جا نیست [این چه حکمی دارد؟] _فرمود : اشکالی ندارد. این دروغ نیست. (5)

الاحتجاج :از امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند عزّ و جلّ در داستان ابراهیم سؤال شد که: «گفت: [نه ]بلکه بزرگترشان این کار را کرده است، اگر سخن می گویند از آنها بپرسید». حضرت فرمود: نه، بت بزرگشان این کار را کرده بود و نه ابراهیم علیه السلام دروغ گفت. عرض شد: چگونه؟ حضرت فرمود: زیرا ابراهیم گفت: «اگر سخن می گویند از آنها بپرسید». اگر بتها سخن می گفتند، بزرگشان این کار را کرده بود و اگر سخن نمی گفتند، بزرگشان کاری نکرده بود.اما آنها سخن نگفتند[و نمی توانستند بگویند ]و ابراهیم هم دروغ نگفت.

همچنین، از آن حضرت درباره این آیه سوره یوسف سؤال شد که: «ای کاروانیان! قطعاً شما دزد هستید». حضرت فرمود: آنها یوسف را از پدرش دزدیدند. مگر نمی بینی که وقتی [برادران یوسف ]گفتند: «چه گم کرده اید؟ گفتند: جام پادشاه را گم کرده ایم» و یوسف نگفت: جام پادشاه را دزدیده اید. در حقیقت آنها یوسف را از پدرش دزدیدند [و مقصود یوسف نیز از این که گفت قطعاً شما دزد هستید ، همین معناست].

نیز از این سخن ابراهیم علیه السلام از امام صادق سؤال شد که: «پس نگاهی به ستارگان کرد و گفت: من کسالت دارم». حضرت فرمود: ابراهیم نه کسالت داشت و نه دروغ گفت؛ بلکه مقصود او کسالت در دینش بود، چون در جستجوی [دین درست] بود.

ص :81

الکافی عن الحسن الصَّیقَل :قلتُ لأبی عبدِ اللّهِ علیه السلام : إنّا قد رَوَینا عن أبی جعفرٍ علیه السلام فی قَولِ یُوسفَ علیه السلام : «أیَّتُها العِیرُ إنّکُم لَسارِقُونَ» فقالَ : و اللّهِ ما سَرَقُوا و ما کَذَبَ ، و قالَ إبراهیمُ علیه السلام : «بَلْ فَعَلَهُ کَبیرُهُم هذا فَاسْألُوهُم إنْ کانُوا یَنْطِقُونَ» ؟ فقالَ : و اللّهِ ما فَعَلُوا و ما کَذَبَ . قالَ : فقالَ أبو عبدِ اللّهِ علیه السلام : ما عِندَکُم فیها یا صَیقَلُ ؟ قالَ : فقلتُ : ما عِندَنا فیها إلاّ التَّسلیمُ ، قالَ : فقالَ : ......... إنَّ إبراهیمَ علیه السلام إنّما قالَ : «بَلْ فَعَلَهُ کَبیرُهُمْ هذا» إرادةَ الإصلاحِ و دلالَةً علی أنَّهُم لا یَفعَلونَ ، و قالَ یُوسفُ علیه السلام إرادةَ الإصلاحِ . (1)

(2)

الکافی_ به نقل از حسن صیقل _: به امام صادق علیه السلام عرض کردم : برای ما از حضرت باقر علیه السلام روایت شده که درباره این گفته یوسف علیه السلام : «ای کاروانیان قطعاً شما دزد هستید»، فرموده است: به خدا سوگند آنان دزدی نکرده بودند و یوسف هم دروغ نگفت. نیز درباره این سخن ابراهیم علیه السلام : «بلکه این بزرگ آنها این کار را کرده است، پس اگر سخن می گویند از آنها بپرسید»، فرموده است: به خدا سوگند که آن بتها این کار را نکرده بودند و در عین حال ابراهیم دروغ نگفت.

حسن گوید: حضرت صادق علیه السلام فرمود: ای صیقل! نظر شما در این باره چیست؟ صیقل می گوید: من عرض کردم: ما نظری جز تسلیم نداریم. حضرت فرمود: ......... ابراهیم علیه السلام که گفت: «بلکه بزرگ آنها این کار را کرده است»، قصدش در حقیقت اصلاح و راهنمایی به این نکته بود که از این بتها کاری بر نمی آید. یوسف علیه السلام نیز [آن سخن را] به قصد اصلاح بیان فرمود.

ص :82

عنه علیه السلام :الکَرَمُ مِلکُ اللِّسانِ و بَذلُ الإحسانِ . (1)

عنه علیه السلام :إنّما الکَرَمُ التَّنَزُّهُ عنِ المَعاصی . (2)

عنه علیه السلام :الکَرَمُ حُسنُ السَّجیَّةِ و اجتِنابُ الدَّنیَّةِ . (3)

عنه علیه السلام :املِکْ علَیکَ هَواکَ و شُحَّ بنفسِکَ عمّا لا یَحِلُّ لَکَ ؛ فإنَّ الشُّحَّ بالنفسِ حَقیقَةُ الکَرَمِ . (4)

عنه علیه السلام :الکَرَمُ نَتیجَةُ عُلُوِّ الهِمَّةِ . (5)

عنه علیه السلام :مَن کَرُمَت علَیهِ نفسُهُ هانَت علَیهِ شَهوَتُهُ . (6)

عنه علیه السلام :مَن کَرُمَت نفسُهُ صَغُرَتِ الدُّنیا فی عَینِهِ . (7)

عنه علیه السلام :مِن الکَرَمِ لِینُ الشِّیَمِ . (8)

عنه علیه السلام :مِن الکَرَمِ الوَفاءُ بالذِّمَمِ . (9)

عنه علیه السلام :مِن کَرَمِ المَرءِ بُکاؤهُ علی ما مَضی مِن زَمانِهِ ، و حَنینُهُ إلی أوطانِهِ ، و حِفظُهُ قَدیمَ إخوانِهِ . (10)

امام علی علیه السلام :بزرگواری، جلو گرفتن زبان است و بذل احسان.

امام علی علیه السلام :بزرگواری، در حقیقت، دوری کردن از گناهان است.

امام علی علیه السلام :بزرگواری، داشتن منش نیکو و دوری کردن از پستی است.

امام علی علیه السلام :هوای نفْست را مهار کن و با نفْس خود به آنچه بر تو روا نیست بخیل باش؛ زیرا بخل ورزیدن بر نفْس، حقیقت کَرم و بخشندگی است.

امام علی علیه السلام :بزرگواری، نتیجه بلند همّتی است.

امام علی علیه السلام :هرکه برای خود کرامت قائل باشد، خواهشهای نفسانی اش در نظر او خوار آید.

امام علی علیه السلام :هر که برای خود کرامتی قائل باشد، دنیا در نظرش کوچک آید.

امام علی علیه السلام :نرمخویی، از بزرگواری است.

امام علی علیه السلام :وفاداری به پیمانها، از بزرگواری است.

امام علی علیه السلام :از بزرگواری انسان است، گریستن او بر زمان از دست رفته اش و اشتیاق او به زادگاهش و نگهداری دوستان دیرینه اش.

ص :87

عنه علیه السلام :الکَرَمُ أعطَفُ مِن الرَّحِمِ . (1)

عنه علیه السلام :نِعمَ الخُلقُ التَّکرُّمُ . (2)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام_ لمّا سُئلَ عنِ الکَرَمِ _: الابتِداءُ بالعَطیَّةِ قَبلَ المَسألةِ ، و إطعامُ الطَّعامِ فی المَحْلِ . (3)

عنه علیه السلام :أمّا الکَرَمُ فالتَّبرُّعُ بالمَعروفِ و الإعطاءُ قَبلَ السُّؤالِ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ثلاثةٌ تَدُلُّ علی کَرَمِ المَرءِ : حُسنُ الخُلُقِ ، و کَظمُ الغَیظِ ، و غَضُّ الطَّرْفِ . (5)

امام علی علیه السلام :بزرگواری و کرم، مهر انگیزتر از خویشاوندی است.

امام علی علیه السلام :نیکو خصلتی است بزرگواری نمودن.

امام حسن علیه السلام_ در پاسخ به این پرسش که بزرگواری چیست؟ _فرمود : دَهِش پیش از خواهش و اطعام کردن در قحطی.

امام حسن علیه السلام :بزرگواری، احسان کردن داوطلبانه است و دَهِش پیش از خواهش.

امام صادق علیه السلام :سه چیز نشانگر بزرگواری آدمی است: خوش خویی، فرو خوردن خشم و فروهشتن چشم.

عنه علیه السلام_ أیضا _: فَظَفِرُوا بالعُقبَی الدّائمَةِ، و الکَرامَةِ البارِدَةِ . (1)

عنه علیه السلام_ أیضا _: قد حَفَّت بِهِمُ الملائکةُ، و تَنَّزَلَت علَیهِمُ السَّکِینةُ ، و فُتِحَت لَهُم أبوابُ السماءِ ، و اُعِدَّت لَهُم مَقاعِدُ الکراماتِ . (2)

(3)

امام علی علیه السلام_ در وصف بهشتیان _فرمود : پس، به فرجامی پاینده و کرامتی خوش و گوارا دست یافتند.

امام علی علیه السلام_ نیز در وصف اهل بهشت _فرمود : فرشتگان آنان را در میان گرفته اند و آرامش بر ایشان فرود آمده و درهای آسمان به رویشان گشوده شده و تختهای کرامت و بزرگواری برایشان آماده گشته است.

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ الکریمَ ابنَ الکریمِ ابنِ الکریمِ ابنِ الکریمِ یُوسفُ بنُ یَعقوبَ بنِ إسحاقَ بنِ إبراهیمَ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ رَبَّکُم حَیِیٌّ کریمٌ . (2)

مسند ابن حنبل :کانَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله حَیِیّا کریما . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لَأنا أشَدُّ اغتِباطا بمَعرِفَةِ الکریمِ مِن إمساکی علَی الجَوهَرِ النَّفیسِ الغالی الثَّمَنِ . (4)

عنه علیه السلام :الکریمُ مَن أکرَمَ عَن ذُلِّ النّارِ وَجهَهُ . (5)

عنه علیه السلام :الکریمُ یَلینُ إذا استُعطِفَ، و اللَّئیمُ یَقسُو إذا اُلطِفَ . (6)

عنه علیه السلام :الکریمُ یَجفُو إذا عُنِّفَ و یَلینُ إذا استُعطِفَ . (7)

عنه علیه السلام :الکریمُ أبلَجُ ، اللَّئیم مُلَهوَجٌ . (8)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بزرگوارِ پسر بزرگوارِ پسر بزرگوارِ پسر بزرگوار، همان یوسف پسر یعقوب پسر اسحاق پسر ابراهیم است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پروردگار شما با حیا و بزرگوار است.

مسند ابن حنبل :رسول خدا صلی الله علیه و آله با حیا و بزرگوار بود.

امام علی علیه السلام :من از آشنا شدن با شخص بزرگوار به مراتب شادتر می شوم تا به دست آوردن گوهری نفیس و گرانبها.

امام علی علیه السلام :بزرگوار، کسی است که کرامت چهره خویش را از خواری آتش نگه دارد.

امام علی علیه السلام :شخص بزرگوار هر گاه به او مهربانی و محبّت شود نرم می شود، ولی فرومایه هر گاه با او به نرمی و ملاطفت رفتار شود سخت می شود.

امام علی علیه السلام :شخص بزرگوار [چنین است که]هرگاه با او درشتی شود، خشن می شود و هر گاه با ملایمت و محبّت با وی رفتار شود، نرم و مهربان می شود.

امام علی علیه السلام :بزرگوار گشاده روست، فرومایه خام و ناپخته.

ص :90

عنه علیه السلام :الکریمُ یَتَغافَلُ و یَنخَدِعُ . (1)

عنه علیه السلام :الکریمُ مَن بَدَأَ بِإحسانِهِ . (2)

عنه علیه السلام :الکریمُ یَشکُرُ القَلیلَ ، و اللَّئیمُ یَکفُرُ الجَزیلَ . (3)

عنه علیه السلام :الکریمُ مَن بَذَلَ إحسانَهُ ، اللَّئیمُ مَن کَثُرَ امتِنانُهُ . (4)

عنه علیه السلام :الکریمُ مَن سَبَقَ نَوالُهُ سُؤالَهُ . (5)

عنه علیه السلام :الکریمُ مَن جاءَ بالمَوجودِ . (6)

عنه علیه السلام :الکریمُ مَن تَجَنَّبَ المَحارِمَ و تَنَزَّهَ عنِ العُیوبِ . (7)

عنه علیه السلام :الکریمُ یَرفَعُ نفسَهُ فی کُلِّ ما أسداهُ عن حُسنِ المُجازاةِ . (8)

عنه علیه السلام :الکریمُ یَزدَجِرُ عمّا یَفتَخِرُ بهِ اللئیمُ . (9)

عنه علیه السلام :الکریمُ إذا قَدَرَ صَفَحَ ، و إذا مَلَکَ سَمَحَ ، و إذا سُئلَ أنجَحَ . (10)

عنه علیه السلام :الکریمُ یَأبَی العارَ و یُکرِمُ الجارَ . (11)

امام علی علیه السلام :آدم بزرگوار، خود را به غفلت می زند و فریب می خورد.

امام علی علیه السلام :بزرگوار کسی است که آغازگر احسان باشد.

امام علی علیه السلام :بزرگوار از اندک [احسان ]سپاسگزاری می کند و فرومایه، از بسیار [هم ]ناسپاسی می کند.

امام علی علیه السلام :بزرگوار کسی است که بی دریغ احسان می کند و فرومایه کسی است که بسیار منّت می نهد.

امام علی علیه السلام :بزرگوار کسی است که دَهِش او بر خواهشِ او پیشی گیرد.

امام علی علیه السلام :بزرگوار کسی است که آنچه دارد ببخشد.

امام علی علیه السلام :بزرگوار کسی است که از حرامها دوری کند و از معایب منزّه باشد.

امام علی علیه السلام :بزرگوار کسی است که خود را بالاتر از این داند که برای نیکیهایش عوض نیکو انتظار داشته باشد.

امام علی علیه السلام :بزرگوار از آنچه فرومایه به آن افتخار می کند، دوری می نماید.

امام علی علیه السلام :بزرگوار هر گاه قدرت [بر انتقام]پیدا کند، گذشت می کند و هر گاه مالی به دست آورد بخشش می کند و هر گاه چیزی از او خواسته شود برآورده می سازد.

امام علی علیه السلام :بزرگوار ننگ را نمی پذیرد و همسایه (پناهنده) را گرامی می دارد.

ص :91

عنه علیه السلام :الکریمُ یَری مَکارِمَ أفعالِهِ دَینا علَیهِ یَقضیهِ ، اللَّئیمُ یَری سَوالِفَ إحسانِهِ دَینا لَهُ یَقتَضیهِ . (1)

عنه علیه السلام :الکریمُ إذا احتاجَ إلَیکَ أعفاکَ و إذا احتَجتَ إلَیهِ کَفاکَ ، اللَّئیمُ إذا احتاجَ إلَیکَ أجفاکَ و إذا احتَجتَ إلَیهِ عَنّاکَ . (2)

عنه علیه السلام :الکریمُ یَعفُو مَع القُدرَةِ ، و یَعدِلُ فی الإمرةِ ، و یَکُفُّ إساءَتَهُ ، و یَبذُلُ إحسانَهُ . (3)

عنه علیه السلام :الکریمُ عندَ اللّهِ مَحبورٌ مُثابٌ ، و عندَ النّاسِ مَحبوبٌ مُهابٌ . (4)

عنه علیه السلام :الکریمُ مَن صانَ عِرضَهُ بمالِهِ ، و اللَّئیمُ مَن صانَ مالَهُ بِعِرضِهِ . (5)

عنه علیه السلام :الکریمُ یُجمِلُ المَلَکةَ . (6)

عنه علیه السلام :وَعدُ الکریمِ نَقدٌ و تَعجیلٌ . (7)

عنه علیه السلام :الکریمُ إذا وَعَدَ وَفی ، و إذا تَوَعَّدَ عَفا . (8)

امام علی علیه السلام :بزرگوار نیکو کاریهای خود را دَینی به گردن خود می داند که باید بپردازد و فرومایه احسانهای گذشته خود را دَینی به گردن دیگران می داند که باید پس بگیرد.

امام علی علیه السلام :بزرگوار هر گاه به تو نیازمند شود،تو را معاف دارد و هر گاه تو به او نیاز پیدا کنی، نیاز تو را بر طرف سازد؛ فرومایه هر گاه به تو نیاز پیدا کند، تو را به ستوه آورد و هر گاه به او نیاز پیدا کنی، تو را به رنج و زحمت افکند.

امام علی علیه السلام :بزرگوار در زمان قدرتمندی گذشت می کند و به هنگام حکومت عدالت پیشه می کند، و از بدی کردن باز می ایستد و احسان خود را نثار می کند.

امام علی علیه السلام :بزرگوار نزد خداوند شادمان و مأجور است و نزد مردم محبوب و محترم.

امام علی علیه السلام :بزرگوار کسی است که آبروی خویش را با داراییِ خود حفظ می کند و فرومایه کسی است که داراییِ خویش را با آبرویش حفظ می نماید.

امام علی علیه السلام :بزرگوار بنده نواز است.

امام علی علیه السلام :وعده بزرگوار، نقد و بی درنگ است.

امام علی علیه السلام :بزرگوار هر گاه وعده دهد، به کار بندد و هر گاه وعید و بیم دهد درگذرد.

ص :92

عنه علیه السلام :مُعاداةُ الکریمِ أسلَمُ مِن مُصادَقَةِ اللَّئیمِ . (1)

عنه علیه السلام :لُزومُ الکریمِ علَی الهَوانِ خَیرٌ مِن صُحبَةِ اللَّئیمِ علَی الإحسانِ . (2)

عنه علیه السلام :بکَثرَةِ الإفضالِ یُعرَفُ الکریمُ . (3)

عنه علیه السلام :دَولَةُ الکَریمِ تُظهِرُ مَناقِبَهُ ، دَولَةُ اللَّئیمِ تَکشِفُ مَساوِیَهُ و مَعایِبَهُ . (4)

عنه علیه السلام :لقد أتعَبَکَ مَن أکرَمَکَ إن کُنتَ کریما . (5)

عنه علیه السلام :مَنِ اتَّقی رَبَّهُ کانَ کریما . (6)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام :أوسَعُ ما یکونُ الکریمُ بالمَغفِرةِ إذا ضاقَت بالمُذنِبِ المَعذِرَةُ . (7)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :وَقَعَ بینَ سلمانَ الفارسیِّ رحمه الله و بینَ رجُلٍ کَلامٌ وَ خُصومَةٌ ، فقالَ لَهُ الرجُلُ : مَن أنتَ یا سلمانُ ؟ ! فقالَ سلمانُ : أمّا أوَّلِی و أوَّلُکَ فنُطفَةٌ قَذِرَةٌ ، و أمّا آخِری و آخِرُکَ فَجِیفَةٌ مُنتِنَةٌ ، فإذا کانَ یَومُ القِیامَةِ و وُضِعَتِ المَوازینُ فَمَن ثَقُلَ مِیزانُهُ فهُو الکریمُ ، و مَن خَفَّ مِیزانُهُ فهُو اللَّئیمُ . (8)

امام علی علیه السلام :دشمنی بزرگوار، کم زیانتر از دوستی فرومایه است.

امام علی علیه السلام :ملازمت با بزرگوار و خوار شدن، بهتر است از همنشینی با فرومایه و احسان دیدن.

امام علی علیه السلام :با فراوانی احسان است که بزرگوار شناخته می شود.

امام علی علیه السلام :دولت بزرگوار مناقب و محاسن او را آشکار می سازد و دولت فرومایه بدیها و معایب او را هویدا می گرداند.

امام علی علیه السلام :اگر بزرگوار باشی و کسی تو را گرامی بدارد، به زحمت و رنجت انداخته است.

امام علی علیه السلام :کسی که از پروردگارش پروا دارد، بزرگوار است.

امام حسن علیه السلام :شایسته ترین زمان برای این که بزرگوار گذشت کند وقتی است که عرصه عذر بر گنهکار تنگ گردد.

امام زین العابدین علیه السلام :میان مردی و سلمان فارسی رحمه الله بگو مگویی شد. آن مرد به سلمان گفت: سلمان! تو کیستی؟ سلمان گفت: آغاز من و تو، هر دو، نطفه ای نجس بوده و فرجام من و تو، لاشه ای بد بوی است. چون روز قیامت شود و ترازوها[ی سنجش اعمال] بر پا گردد، آن گاه است که هر کس ترازویش سنگین باشد، بزرگوار است و هر کس ترازویش سبک باشد، فرومایه خواهد بود.

ص :93

عنه علیه السلام :إنّ الکریمَ یَبتَهِجُ بفَضلِهِ ، و اللَّئیمَ یَفتَخِرُ بمُلکِهِ . (1)

الإمامُ العسکریُّ علیه السلام :نائلُ الکریمِ یُحَبِّبُکَ إلَیهِ ، و نائلُ اللَّئیمِ یَضَعُکَ لَدَیهِ . (2)

امام زین العابدین علیه السلام :انسان بزرگوار به بخشش خود می بالد، و انسان پست به دارایی خویش می نازد.

امام عسکری علیه السلام :عطای بزرگوار تو را نزد او محبوب می گرداند و عطای فرومایه تو را پیش او پست می سازد.

عنه علیه السلام :سُنَّةُ الکِرامِ تَرادُفُ الإنعامِ ، سُنّةُ اللِّئامِ قُبحُ الکلامِ . (1)

عنه علیه السلام :سُنَّةُ الکِرامِ الوَفاءُ بالعُهودِ ، سُنَّةُ اللِّئامِ الجُحودُ . (2)

عنه علیه السلام :سُنَّةُ الکِرامِ الجُودُ . (3)

عنه علیه السلام :عادَةُ الکِرامِ حُسنُ الصَّنیعَةِ ، عادَةُ اللِّئامِ قُبحُ الوَقیعَةِ . (4)

عنه علیه السلام :ظَفَرُ الکِرامِ عَفوٌ و إحسانٌ . (5)

عنه علیه السلام :عُقوبَةُ الکِرامِ أحسَنُ مِن عَفوِ اللِّئامِ . (6)

عنه علیه السلام :مَنعُ الکریمِ أحسَنُ مِن عَطاءِ اللَّئیمِ . (7)

عنه علیه السلام :مِن شِیَمِ الکِرامِ بَذلُ النَّدی . (8)

عنه علیه السلام :الکِرامُ أصبَرُ أنفُسا . (9)

عنه علیه السلام :مَسَرَّةُ الکِرامِ فی بَذلِ العَطاءِ ، و مَسرَّةُ اللِّئامِ فی سُوءِ الجَزاءِ . (10)

عنه علیه السلام :لَذَّةُ الکِرامِ فی الإطعامِ ، و لَذَّةُ اللِّئامِ فی الطَّعامِ . (11)

امام علی علیه السلام :روش بزرگواران پیاپی نواختن و نیکی کردن است. شیوه فرومایگان زشت گویی است.

امام علی علیه السلام :شیوه بزرگواران وفا کردن به عهد و پیمانهاست. روش فرومایگان، انکار [و زیر پا نهادن عهد و پیمانها ]است.

امام علی علیه السلام :شیوه بزرگواران، بخشندگی است.

امام علی علیه السلام :عادت بزرگواران، نیکی کردن است. عادت فرومایگان، بدگویی کردن پشت سر دیگران است.

امام علی علیه السلام :پیروزی بزرگواران، [همراه ]گذشت و احسان است.

امام علی علیه السلام :کیفر بزرگواران، نیکوتر از گذشت فرومایگان است.

امام علی علیه السلام :دریغ کردن بزرگوار، بهتر از دَهِش فرومایه است.

امام علی علیه السلام :از خصلتهای بزرگواران، بی دریغ بخشیدن است.

امام علی علیه السلام :بزرگواران، جانهایشان شکیباتر و پر تحمّل تر است.

امام علی علیه السلام :خوشحالی بزرگواران در داد و دهش است و خوشحالی فرومایگان در بد پاداش دادن [به احسان دیگران ]است.

امام علی علیه السلام :لذّت بزرگواران، در خوراندن است و لذّت لئیمان در خوردن.

ص :95

عنه علیه السلام :ما فِرارُ الکِرامِ مِن الحِمامِ کَفِرارِهِم مِن البُخلِ و مُقارَنَةِ اللِّئامِ . (1)

عنه علیه السلام :أولَی النّاسِ بِالکَرَمِ مَن عُرِفَت بِهِ الکِرامُ . (2)

عنه علیه السلام_ فی المَلاحِمِ _: تَفیضُ اللِّئامُ فَیضا ، و تَغیضُ الکِرامُ غَیضا ، و کانَ أهلُ ذلکَ الزَّمانِ ذِئابا ، و سَلاطینُهُ سِباعا . (3)

الإمامُ الحسینُ علیه السلام_ مِن کلامِهِ یَومَ عاشوراءَ _: ألا و إنَّ الدَّعِیَّ ابنَ الدَّعِیِّ قد تَرَکَنی بینَ السِّلّةِ و الذَّلّةِ ، و هَیهاتَ لَهُ ذلکَ مِنّی ، هَیهاتَ مِنّا الذلّةُ ، أبَی اللّهُ ذلکَ لَنا و رسولُهُ و المؤمنونَ و حُجورٌ طَهُرَت و جُدودٌ طابَت ، أن نُؤثِرَ طاعَةَ اللِّئامِ علی مَصارِعِ الکِرامِ . (4)

امام علی علیه السلام :ارباب کَرَم آن قدر که از بخل و همدمی با لئیمان می گریزند ، از مرگ نمی گریزند.

امام علی علیه السلام :شایسته ترین مردم به کرم و بخشندگی، کسی است که کریمان به او شناخته شوند.

امام علی علیه السلام_ در خطبه ای که طی آن فتنه ها و فسادهای آینده را پیش بینی می کند _فرمود : فرومایگان بسیار شوند و بزرگواران به شدّت کاستی گیرند و مردم آن روزگار، همچون گرگ شوند و پادشاهان آن دوران چونان درندگان.

امام حسین علیه السلام_ در بخشی از سخنان خود در روز عاشورا _فرمود : هان! این زنا زاده پسر زنا زاده مرا میان مرگ و خواری مخیّر کرده است. هیهات که بتواند از سوی من به خواسته خود برسد. خواری و زبونی از ما به دور است. خدا و رسول او و مؤمنان و دامنهای پاک و نیاکان پاکیزه نمی پذیرند که ما فرمانبری از فرومایگان را بر مرگ کریمانه ترجیح دهیم.

عنه علیه السلام :مَن لم یُجازِ الإساءَةَ بالإحسانِ فلیسَ مِن الکِرامِ . (1)

عنه علیه السلام :لیسَ مِن شِیَمِ الکَریمِ ادِّراعُ العارِ . (2)

عنه علیه السلام :لا یکونُ الکریمُ حَقودا . (3)

عنه علیه السلام :لیسَ مِن شِیَمِ الکِرامِ تَعجیلُ الانتِقامِ . (4)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام :مَن عَدَّدَ نِعَمَهُ مَحَقَ کَرَمَهُ . (5)

امام علی علیه السلام :کسی که بدی را به نیکی پاسخ ندهد از بزرگواران نیست.

امام علی علیه السلام :جامه ننگ پوشیدن از خصلتهای بزرگواران نیست.

امام علی علیه السلام :بزرگوار، کینه توز نیست.

امام علی علیه السلام :شتاب در انتقام گیری از خصلتهای بزرگواران نیست.

امام حسن علیه السلام :هر که احسانهای خود را بر شمرد، بخشندگی خویش را از بین برده است.

عنه علیه السلام :کُن مِن الکریمِ علی حَذَرٍ إن أهَنتَهُ ، و مِن اللَّئیمِ إن أکرَمتَهُ ، و مِن الحَلیمِ إن أحرَجتَهُ . (1)

عنه علیه السلام :اتَّقُوا صَولَةَ الکریمِ إذا جاعَ و اللَّئیمِ إذا شَبِعَ . (2)

امام علی علیه السلام :از بزرگوار بر حذر باش، آن گاه که خوارش کنی و از فرومایه، آن گاه که گرامیش داری و از بردبار، هر گاه که او را به ستوه آوری.

امام علی علیه السلام :بترسید از خشم بزرگوار، آن گاه که گرسنه شود و از فرومایه، آن گاه که سیر گردد.

عنه صلی الله علیه و آله :إذا أتاکُم الزّائرُ فَأکرِمُوهُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن کانَ یُؤمِنُ باللّهِ و الیَومِ الآخِرِ فَلیُکرِمْ جَلیسَهُ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن أخَذَ بِرِکابِ رَجُلٍ لا یَرجُوهُ و لا یَخافُهُ غُفِرَ لَهُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :بالدّاخِلِ دَهشَهٌ فَتَلَقَّوهُ بِمَرحَبا . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :أکرِمِ الیَتیمَ ، و أحسِنْ إلی جارِکَ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :أکرِمُوا أولادَکُم و أحسِنُوا أدَبَهُم . (6)

(7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه میهمانی بر شما وارد شد، او را گرامی بدارید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که به خدا و روز واپسین ایمان دارد، باید همنشین خود را گرامی دارد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس، بدون چشمداشت یا ترس از کسی، برایش رکاب بگیرد [تا بر مرکب خویش سوار شود]، آمرزیده شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که وارد مجلسی می شود، دچار نوعی گیجی و سردرگمی است؛ پس با خوش آمد گویی از او استقبال کنید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :یتیم را گرامی بدار و به همسایه ات خوبی کن.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فرزندان خود را گرامی بدارید و آنها را نیکو تربیت کنید.

عنه صلی الله علیه و آله :اِقبَلُوا الکرامَةَ ، و أفضَلُ الکرامَةِ الطِّیبُ ، أخَفُّهُ مَحمِلاً و أطیَبُهُ رِیحا . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مِن تَکرِمَةِ الرجُلِ لأخیهِ المُسلمِ أن یَقبَلَ تُحفَتَهُ ، أو یُتحِفَهُ مِمّا عِندَهُ و لا یَتَکَلَّفَ شیئا . (2)

الإمامُ الحسینُ علیه السلام :مَن قَبِلَ عَطاءَکَ فقد أعانَکَ علَی الکَرَمِ . (3)

بحار الأنوار عن أبی خلیفةَ:دَخَلتُ أنا و أبو عُبَیدَةَ الحَذّاءُ علی أبی جعفرٍ علیه السلام فقالَ : یا جاریَةُ هَلُمِّی بمِرفَقَةٍ، قلتُ : بَل نَجلِسُ ، قالَ : یا أبا خَلیفةَ ، لا تَرُدَّ الکرامَةَ ، لأنَّ الکرامَةَ لا یَرُدُّها إلاّ حِمارٌ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :دَخَلَ رَجُلانِ علی أمیرِ المؤمنینَ علیه السلام : فَألقی لِکُلِّ واحِدٍ مِنهُما وِسادَةً، فَقَعَدَ علَیها أحَدُهُما و أبَی الآخَرُ، فقال أمیرُ المؤمنینَ: اُقعُدْ علَیها ، فإنّهُ لا یَأبَی الکرامَةَ إلاّ حِمارٌ . (5)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :کانَ أمیرُ المؤمنینَ صلواتُ اللّهِ علَیهِ یقولُ : لا یَأبَی الکَرامَةَ إلاّ حِمارٌ [قالَ الحسنُ بنُ الجَهمِ ]قلتُ : ما مَعنی ذلکَ ؟ قالَ : التَّوسِعَةُ فی المَجلِسِ ، و الطِّیبُ یُعرَضُ علَیهِ . (6) (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :احترام و گرامیداشت را بپذیرید و بهترین احترام عطر است؛ هم سبکبار است و هم بسیار خوشبو.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از احترام مرد به برادر مسلمانش این است که پیشکش او را بپذیرد، یا از همان چیزی که در اختیار دارد به او تعارف و پیشکش کند و خودش را به زحمت نیندازد.

امام حسین علیه السلام :کسی که عطای تو را بپذیرد در بخشندگی به تو کمک کرده است.

بحار الأنوار_ به نقل از ابو خلیفه _: من و ابو عبیده حذّاء، به حضور امام باقر علیه السلام رسیدیم. حضرت به کنیزش فرمود بالشی بیاورد. من عرض کردم: لازم نیست. همین طوری می نشینیم. حضرت فرمود: ای ابو خلیفه! عزّت و احترام را رد نکن؛ زیرا عزّت و احترام را فقط الاغ رد می کند.

امام صادق علیه السلام :دو مرد بر امیر المؤمنین علیه السلام وارد شدند. حضرت برای هر یک از آن دو تشکی انداخت. یکی از آن دو روی تشک نشست و دیگری خودداری کرد. امیر المؤمنین فرمود: روی تشک بنشین؛ زیرا از پذیرفتن عزّت و احترام سرباز نزند مگر الاغ.

امام رضا علیه السلام :امیر المؤمنین _ صلوات اللّه علیه _ می فرمود: از پذیرفتن عزّت و احترام خودداری نکند، مگر الاغ. حسن بن جهم می گوید: عرض کردم: مقصود از احترام چیست؟ فرمود: جا باز کردن برای نشستن و عطر و بوی خوشی که به او تعارف شود.

ص :101

عنه صلی الله علیه و آله :أنا أکرَمُ الأوَّلِینَ و الآخِرِینَ ، و لا فَخرَ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله_ و قد سَألَهُ رجُلٌ : اُحِبُّ أن أکُونَ أکرَمَ النّاسِ _: لا تَشکُوَنَّ اللّهَ إلَی الخَلقِ تَکُنْ أکرَمَ النّاسِ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا کَرَمَ کالتَّقوی . (3)

(4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من بزرگوارترین [انسان های ]اولین و آخرین هستم و این فخری نیست .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به مردی که عرض کرد: دوست دارم گرامیترین مردم باشم _فرمود : از خدا نزد خلق شکایت مکن، تا گرامیترین مردم باشی.

امام علی علیه السلام :هیچ بزرگواری و کرامتی چون پرهیزگاری، نیست.

ص :104

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ أخوَفَ ما أخافُ علی اُمَّتی مِن بَعدی هذهِ المَکاسِبُ الحَرامُ ، و الشَّهوَةُ الخَفیَّةُ ، و الرِّبا . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لمّا سُئلَ عن جِهاتِ مَعایشِ العِبادِ التی فیها الاکتِسابُ (أ)و التعاملُ بینَهُم ، و وُجوهِ النَّفَقاتِ _: جَمیعُ المَعایِشِ کُلِّها مِن وُجوهِ المُعامَلاتِ فیما بینَهُم مِمّا یکونُ لَهُم فیهِ المَکاسِبُ أربَعُ جِهاتٍ مِن المُعامَلاتِ . فقالَ لَهُ : أ کُلُّ هؤلاءِ الأربَعةِ الأجناسِ حَلالٌ أو کُلُّها حَرامٌ، أو بَعضُها حَلالٌ و بَعضُها حَرامٌ ؟ فقالَ : قد یکونُ فی هؤلاءِ الأجناسِ الأربَعةِ حَلالٌ مِن جِهَةٍ ، حَرامٌ مِن جِهَةٍ ، و هذهِ الأجناسُ مُسَمَّیاتٌ مَعروفاتُ الجِهاتِ ، فأوّلُ هذهِ الجِهاتِ الأربَعةِ : الولایَةُ و تَولیَةُ بعضِهِم علی بَعضٍ ، فالأوّلُ ولایَةُ الوُلاةِ ، و وُلاةِ الوُلاةِ إلی أدناهُم بابا مِن أبوابِ الولایَةِ علی مَن هو والٍ علَیهِ ، ثُمّ التِّجارَةُ فی جَمیعِ البَیعِ و الشِّراءِ بَعضِهِم مِن بَعضٍ ، ثُمّ الصّناعاتُ فی جَمیعِ صُنوفِها ، ثُمّ الإجاراتُ فی کُلِّ ما یُحتاجُ إلَیهِ مِن الإجاراتِ ، و کُلُّ هذهِ الصُّنوفُ تکونُ حَلالاً مِن جِهَةٍ و حَراما مِن جِهَةٍ . و الفَرضُ مِن اللّهِ علَی العِبادِ فی هذهِ المُعامَلاتِ الدُّخولُ فی جِهاتِ الحَلالِ مِنها و العَمَلُ بذلکَ الحَلالِ ، و اجتِنابُ جِهاتِ الحَرامِ مِنها .

تَفسیرُ معنَی الولایاتِ ، و هِیَ جِهَتانِ : فَإحدَی الجِهَتَینِ مِن الولایَةِ ولایَةُ وُلاةِ العَدلِ الذینَ أمَرَ اللّهُ بولایَتِهِم و تَولِیَتِهِم علَی النّاسِ ، و ولایَةُ وُلاتِهِ و وُلاةِ وُلاتِهِ إلی أدناهُم بابا مِن أبوابِ الولایَةِ علی مَن هُو والٍ علَیهِ .

و الجِهَةُ الاُخری مِن الولایةِ ولایةُ وُلاةِ الجَورِ و وُلاةِ وُلاتِهِ إلی أدناهُم بابا مِن الأبوابِ التی هُو والٍ علَیهِ ، فوَجهُ الحَلالِ مِن الولایةِ ولایةُ الوالی العادِلِ الذی أمَرَ اللّهُ بمَعرِفَتِهِ و ولایَتِهِ و العَمَلُ لَهُ فی ولایتِهِ و ولایةِ وُلاتِهِ و وُلاةِ ولاتِهِ بجِهَةِ ما أمَرَ اللّهُ بهِ الوالی العادِلُ بلا زِیادَةٍ فیما أنزَلَ اللّهُ بهِ و لا نُقصانٍ مِنهُ و لا تَحریفٍ لِقَولِهِ و لا تَعَدٍّ لأمرِهِ إلی غَیرِهِ ، فإذا صارَ الوالی والیَ عَدلٍ بهذهِ الجِهَةِ فالولایةُ لَهُ و العَمَلُ مَعهُ و مَعونَتُهُ فی ولایَتِهِ و تَقویَتُهُ حَلالٌ مُحَلَّلٌ و حَلالٌ الکَسبُ مَعهُم ؛ و ذلکَ أنَّ فی ولایةِ والی العَدلِ و وُلاتِهِ إحیاءَ کُلِّ حَقٍّ و کُلِّ عَدلٍ و إماتَةَ کُلِّ ظُلمٍ و جَورٍ و فَسادٍ ، فلذلکَ کانَ الساعی فی تَقویَةِ سُلطانِهِ و المُعینُ لَهُ علی ولایَتِهِ ساعیا إلی طاعَةِ اللّهِ مُقوِّیا لِدینِهِ .

و أمّا وَجهُ الحَرامِ مِن الولایَةِ فولایةُ الوالی الجائرِ و ولایةُ وُلاتِهِ الرئیسِ مِنهُم و أتباعِ الوالی فَمَن دونَهُ مِن وُلاةِ الوُلاةِ إلی أدناهُم بابا مِن أبوابِ الولایةِ علی مَن هُو والٍ علَیهِ ، و العَمَلُ لَهُم و الکَسبُ مَعَهُم بجِهَةِ الولایةِ لَهُم حَرامٌ و مُحَرَّمٌ مُعَذَّبٌ مَن فَعَلَ ذلکَ علی قَلیلٍ مِن فِعلِهِ أو کثیرٍ ؛ لأنَّ کُلَّ شیءٍ مِن جِهَةِ المَعونَةِ مَعصیَةٌ کبیرَةٌ مِن الکبائرِ ، و ذلکَ أنّ فی ولایةِ الوالی الجائرِ دَوْسَ الحَقِّ کُلِّهِ و إحیاءَ الباطِلِ کُلِّهِ و إظهارَ الظُّلمِ و الجَورِ و الفَسادِ و إبطالَ الکُتبِ و قَتلَ الأنبیاءِ و المؤمنینَ و هَدْمَ المَساجِدِ و تَبدیلَ سُنَّةِ اللّهِ و شَرائعِهِ ، فلذلکَ حَرَّمَ العَمَلَ مَعَهُم وَ معونَتَهُم و الکَسبَ مَعهُم إلاّ بجِهَةِ الضَّرورَةِ نَظیرِ الضَّرورَةِ إلَی الدَّمِ و المِیتَةِ .

و أمّا تفسیرُ التِّجاراتِ فی جَمیعِ البُیوعِ و وجُوهِ الحَلالِ مِن وَجهِ التِّجاراتِ التی یَجوزُ لِلبائعِ أن یَبیعَ مِمّا لا یَجوزُ لَهُ ، و کذلکَ المُشتَری الذی یَجوزُ لَهُ شِراؤهُ مِمّا لا یَجوزُ لَهُ ، فکُلُّ مَأمورٍ بهِ مِمّا هُو غِذاءٌ للعِبادِ و قِوامُهُم بهِ فی اُمورِهِم فی وُجوهِ الصَّلاحِ الذی لا یُقیمُهُم غیرُهُ مِمّا یَأکُلُونَ و یَشرَبونَ و یَلبَسونَ و یَنکِحُونَ و یَملِکُونَ و یَستَعمِلونَ مِن جِهَةِ مِلکِهِم ، و یَجوزُ لَهُم الاستِعمالُ لَهُ مِن جَمیعِ جِهاتِ المَنافِعِ التی لا یُقیمُهُم غیرُها مِن کلِّ شیءٍ یکونُ لَهُم فیهِ الصَّلاحُ مِن جِهَةٍ مِن الجِهاتِ ، فهذا کُلُّهُ حَلالٌ بَیعُهُ و شِراؤهُ و إمساکُهُ و استِعمالُه و هِبَتُهُ و عاریَتُهُ .

و أمّا وُجوهُ الحَرامِ مِن البَیعِ و الشِّراءِ فکُلُّ أمرٍ یکونُ فیهِ الفَسادُ مِمّا هُو مَنهیٌّ عَنهُ مِن جِهَةِ أکلِهِ و شُربِهِ أو کَسبِهِ أو نِکاحِهِ أو مِلکِهِ أو إمساکِهِ أو هِبَتِهِ أو عاریتِهِ ، أو شیءٍ یکونُ فیهِ وَجهٌ مِن وُجوهِ الفَسادِ نَظیرُ البَیعِ بالرِّبا لِما فی ذلکَ مِن الفَسادِ ، أو البَیعِ لِلمِیتةِ أو الدَّمِ أو لَحمِ الخِنزیرِ أو لُحومِ السِّباعِ مِن صُنوفِ سِباعِ الوَحشِ أوِ الطِّیرِ أو جُلودِها أو الخَمرِ أو شیءٍ مِن وُجوهِ النَّجسِ ، فهذا کُلُّهُ حَرامٌ و مُحرَّمٌ ؛ لأنّ ذلکَ کُلَّهُ مَنهیٌّ عن أکلِهِ و شُربِهِ و لُبسِهِ و مِلکِهِ و إمساکِهِ و التَّقلُّبِ فیهِ بوَجهٍ مِن الوُجوهِ لِما فیه مِن الفَسادِ ، فجَمیعُ تَقَلُّبِهِ فی ذلکَ حَرامٌ .

و کذلکَ کلُّ بَیعٍ مَلْهوٍّ بهِ و کُلُّ مَنهیٍّ عَنهُ مِمّا یُتَقرَّبُ بهِ لغیرِ اللّهِ أو یَقوی بهِ الکُفرُ و الشِّرکُ مِن جَمیعِ وُجوهِ المَعاصی أو بابٍ مِن الأبوابِ یَقوی بهِ بابٌ مِن أبوابِ الضَّلالَةِ أو بابٌ مِن أبوابِ الباطِلِ أو بابٌ یُوهَنُ بهِ الحَقُّ ، فهُو حَرامٌ مُحَرَّمٌ ، حَرامٌ بَیعُهُ و شِراؤهُ و إمساکُهُ و مِلکُهُ و هِبَتُهُ و عارِیَتُهُ و جَمیعُ التَّقلُّبِ فیهِ إلاّ فی حالٍ تَدعُو الضَّرورَةُ فیهِ إلی ذلکَ .

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بیشترین چیزی که پس از مرگم، از آن بر امّتم بیم دارم، این کسبها و درآمدهای حرام و شهوت ناپیدا و ربا خواری است.

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از راههای امرار معاش بندگان و کسب درآمد و شیوه های مصرف _فرمود : کلیه راههای امرار معاش که مردم از آن طریق معامله و کسب درآمد می کنند، چهار راه است. سؤال کننده پرسید: آیا همه این راه ها حلالند یا همه حرام هستند یا برخی حلالند و برخی حرام؟ حضرت فرمود: هر یک از این راه ها، ممکن است از جهتی حلال باشد و از جهتی دیگر حرام. این چهار نوع ، معروف و شناخته شده هستند. نخستین راه از این راههای چهارگانه ولایت است و تولیت و سرپرستی برخی نسبت به برخی دیگر (نظام اداری و کارمندی). در رأس این نظام، ولایتِ والیان است و سپس ولایتِ کارگزارانِ والیان، تا برسد به دون پایه ترین کارگزاران که هر یک نسبت به زیر دست خود ولایت (تصدّی) دارد. دومین راه [درآمد ]تجارت است و همه انواع خرید و فروش مردم با یکدیگر . سوم، صنعتگری است با همه انواع آن و چهارم، اجاره ها. همه این راههای معیشت از جهتی حلال است و از جهتی دیگر حرام. آنچه خداوند بر بندگان در این داد و ستدها واجب فرموده، این است که از راه حلال آنها وارد شوند و به صورت حلال آنها عمل کنند و از گونه های حرام این معاملات دوری ورزند.

توضیح معنای ولایات، این ولایتها (تصدّی امور مردم) دو گونه است: یکی از این دو گونه ولایت، ولایت و تصدّی والیان عادلی است که خداوند به ولایت و سرپرستی آنها بر مردم دستور داده است و نیز ولایت و تصدّی والیان این کارگزاران و کارگزارانِ کارگزاران آنها، تا برسد به دون پایه ترین کارگزاران که هر یک بر زیر دست خود ولایت و تصدّی دارد.

گونه دومِ ولایت و کارگزاری، ولایت و تصدّی والیان ستمگر است و ولایت کارگزارانِ کارگزاران آنها، تا برسد به دون پایه ترین آنها که با سلسله مراتبی نسبت به یکدیگر، تصدّی دارند. گونه حلالِ ولایت (کارگزاری)، همان ولایت والی عادلی است که خداوند به شناخت او و ولایت داشتنش و کار کردنِ برای او در زمان تصدّی حکومتش فرمان داده است، همچنین ولایت کارگزاران او و کارگزارانِ کارگزاران او؛ زیرا خداوند به والی عادل دستور داده که از آنچه خداوند نازل کرده است، بی کم و زیاد و بی آن که سخنش را تحریف کند یا از فرمان او تجاوز کند، پیروی نماید. بنا بر این، هر گاه والی، با توجه به این جهات و نکات، ولایتش عدل باشد، حق حکومت دارد و کار کردن با او و کمک رساندن به وی در حکومتش و تقویت او، کاری حلال و پاکیزه است و کسب درآمد از طریق آنها حلال می باشد. علّت این امر آن است که در ولایت والی عادل و کارگزارانش هر حقّی و هر عدالتی زنده می شود و هر ستم و جور و فسادی از میان می رود و از این روست که هر کس در تقویت حکومت این والی بکوشد و وی را در کارهای حکومتش کمک و یاری رساند، در راه طاعتِ خدا کوشیده و دین او را تقویت کرده است.

و اما گونه حرام ولایت (حکمرانی)، ولایت والی ستمگر و ولایتِ کارگزاران است، از رئیس گرفته تا پیروان والی و کارگزار تا برسد به دون پایه ترین فرد این نظام حکومتی. کار کردن برای اینها و کسب درآمد از طریق کارمندی آنها حرام و ممنوع است و هر کس برای آنها کار کند، کارش چه کم باشد یا زیاد، مشمول عذاب الهی می شود. علّتش این است که در حکومت حکمران ستمگر، حق و حقیقت بکلی پایمال می شود و هر چه باطل و نادرستی است، زنده می گردد و ظلم و بیداد و تباهی و فساد آشکار می شود و کتابها[ی آسمانی]، از میان می رود و انبیا و مؤمنان، به قتل می رسند و مسجدها ویران می شود و سنّت خدا و احکام و قوانین او تبدیل و دگرگون می شود. به این دلیل است که کار کردن با آنها و یاری رساندنشان و کسبِ درآمد از طریق کار کردن با آنان، حرام شده است مگر در حدّ ضرورت ؛ نظیر ضرورت خوردن خون و مردار.

و اما تفسیر و توضیح تجارتها در همه اقسام فروش و گونه های حلال تجارتها که برای فروشنده جایز است بفروشد و آنچه برایش جایز نیست بفروشد، همچنین آن چیزهایی که برای خریدار جایز است بخرد و آنچه که خریدنش برای او جایز نیست. کلیه چیزهایی که به تهیّه آنها فرمان یافته اند، از آنچه خوراک بندگان خداست و مایه قوام زندگی آنها می باشد و زندگی ایشان جز با آنها میسّر نیست، مانند آنچه می خورند و می نوشند و می پوشند و ازدواج می کنند و تملّک می نمایند و از جهت تملّکی که دارند از آنها استفاده می کنند و به کار گرفتن آنها در راه کسب سودها و منافعی که پایندگی زندگیشان بدانهاست و به نحوی از انحاء به مصلحت کار آنان می باشد. خرید و فروش و نگهداری و به کار گرفتن و بخشیدن و عاریه دادن همه اینها حلال و رواست.

اما گونه های حرام خرید و فروش، هر چیزی که مایه فساد و تباهی است و از خوردن و آشامیدن یا کسب آن یا ازدواج کردن با آن یا مالک شدن آن یا نگه داشتن آن یا بخشیدنش یا عاریه دادنش، نهی شده یا چیزی که در آن به نحوی از انحاء فساد و تباهی است؛ مانند بیع ربوی که مایه فساد و تباهی است، یا فروش مُردار یا خون یا گوشت خوک یا گوشت و پوست درندگان، اعم از انواع درندگان وحشی یا پرندگان، یا شراب یا هر چیز نجس، همه اینها حرام و تحریم شده است؛ چرا که از خوردن و آشامیدن و پوشیدن و تملّک و نگه داشتن و تصرّف در آنها به هر نحوی، به علّت فسادی که در آنهاست، نهی شده است. پس، هر گونه تصرّفی در این وجهِ فساد حرام می باشد.

همچنین است خرید و فروش هر وسیله بازی (قمار) و هر چیزی که وسیله تقرّب به غیر خدا باشد، یا موجب تقویت کفر و شرک و دیگر معاصی شود، یا هر چیزی که بابی از ابواب ضلالت یا باطل را تقویت کند یا موجب وهن و ضعف حق گردد، همه اینها حرام و تحریم شده اند. فروش و خرید و نگهداری و تملّک و بخشیدن و عاریه دادن و هر گونه تصرّفی در اینها، حرام می باشد مگر این که پای ضرورت و ناچاری در میان باشد.

ص :107

ص :108

ص :109

ص :110

و أمّا تَفسیرُ الإجاراتِ:

فإجارَةُ الإنسانِ نفسَهُ أو ما یَملِکُ أو یَلی أمرَهُ مِن قَرابتِهِ أو دابّتِهِ أو ثَوبِهِ بوَجهِ الحَلالِ مِن جِهاتِ الإجاراتِ أن یُؤْجِرَ نفسَهُ أو دارَهُ أو أرضَهُ أو شیئا یَملِکُهُ فیما یُنتَفَعُ بهِ مِن وُجوهِ المَنافِعِ أو العَمَلِ بنفسِهِ و وُلدِهِ و مَملوکِهِ أو أجیرِهِ مِن غیرِ أن یکونَ وَکیلاً للوالی أو والیا للوالی ، فلا بأسَ أن یکونَ أجیرا یُؤجِرُ نفسَه أو ولدَه أو قَرابَتَهُ أو مِلکَه أو وَکیلَهُ فی إجارتِهِ ؛ لأنّهُم وُکَلاءُ الأجیرِ مِن عندِهِ لیسَ هُم بوُلاةِ الوالی ، نَظیرُ الحَمّالِ الذی یَحمِلُ شیئا بشیءٍ مَعلومٍ إلی مَوضِعٍ مَعلومٍ فیَحمِلُ ذلکَ الشَّیءَ الذی یَجوزُ لَهُ حَملُهُ بنفسِهِ أو بمِلکِهِ أو دابَّتِهِ أو یُؤاجِرُ نفسَهُ فی عَمَلٍ یَعمَلُ ذلکَ العَمَلَ بنفسِهِ أو بمَملوکِهِ أو قَرابَتِهِ أو بأجیرٍ مِن قِبَلِهِ .

فهذهِ وُجوهٌ مِن وُجوهِ الإجاراتِ حَلالٌ لِمَن کانَ مِن النّاسِ مَلِکا أو سُوقَةً أو کافِرا أو مؤمِنا فَحَلالٌ إجارَتُهُ و حَلالٌ کَسبُهُ مِن هذهِ الوُجوهِ .

فأمّا وُجوهُ الحَرامِ مِن وُجوهِ الإجارةِ نَظیرُ أن یُؤاجِرَ نفسَهُ علی حَملِ ما یَحرُمُ علَیهِ أکلُهُ أو شُربُهُ أو لُبسُهُ أو یؤاجِرَ نفسَهُ فی صَنعَةِ ذلکَ الشَّیءِ أو حِفظِهِ أو لُبسِهِ أو یُؤاجِرَ نفسَهُ فی هَدمِ المَساجِدِ ضِرارا أو قَتلِ النفسِ بغیرِ حِلٍّ أو حَملِ التَّصاویرِ و الأصنامِ و المَزامیرِ و البَرابطِ و الخَمرِ و الخَنازیرِ و المِیتةِ و الدَّمِ أو شیءٍ مِن وُجوهِ الفَسادِ الذی کانَ مُحَرَّما علَیهِ مِن غیرِ جِهَةِ الإجارَةِ فیهِ ، و کلُّ أمرٍ مَنهیٍّ عنهُ مِن جِهَةٍ مِنَ الجِهاتِ فمُحَرَّمٌ علَی الإنسانِ إجارَةُ نفسِهِ فیهِ أو لَهُ أو شیءٍ مِنهُ أو لَهُ إلاّ لِمنفَعَةِ مَن استَأجَرتهُ کالذی یَستأجِرُ الأجیرَ یَحمِلُ لَهُ المِیتَةَ یُنجِیها عَن أذاهُ أو أذی غیرِهِ و ما أشبَهَ ذلکَ .

و الفَرقُ بینَ معنَی الولایَةِ و الإجارَةِ _ و إن کانَ کِلاهُما یَعمَلانِ بأجرٍ _ أنّ مَعنَی الولایَةِ أن یَلِیَ الإنسانُ لوالی الوُلاةِ أو لِوُلاةِ الوُلاةِ فَیَلیَ أمرَ غیرِهِ فی التَّولیَةِ علَیهِ و تَسلیطِهِ و جَوازِ أمرِهِ و نَهیِهِ و قِیامِهِ مَقامَ الولی إلَی الرَّئیسِ أو مَقامَ وُکَلائهِ فی أمرِهِ و تَوکیدِهِ فی مَعونَتِهِ و تَسدیدِ ولایتِهِ و إن کانَ أدناهُم ولایةً فهُو والٍ علی مَن هُو والٍ علَیهِ یَجری مَجرَی الوُلاةِ الکِبارِ الذین یَلُونَ ولایةَ النّاسِ فی قَتلِهِم مَن قَتَلُوا و إظهارِ الجَورِ و الفَسادِ .

و أمّا مَعنَی الإجارةِ فعلی ما فَسَّرنا مِن إجارَةِ الإنسانِ نفسَهُ أو ما یَملِکُهُ مِن قَبلِ أن یُؤاجِرَ (ا)لشَّیءَ مِن غیرِهِ فهُو یَملِکُ یمینَهُ لأنّهُ لا یَلی (1) أمرَ نفسِهِ و أمرَ ما یَملِکُ قَبلَ أن یؤاجِرَهُ مِمَّن هو آجَرَهُ ، و الوالی لا یَملِکُ مِن اُمورِ النّاسِ شیئا إلاّ بعدَ ما یَلی اُمورَهُم و یَملِکُ تولِیَتَهُم ، و کُلُّ مَن آجَرَ نفسَهُ أو آجَرَ ما یَملِکُ نفسَهُ أو یَلی أمرَهُ مِن کافِرٍ أو مؤمنٍ أو مَلِکٍ أو سُوقَةٍ علی ما فَسَّرنا مِمّا تَجوزُ الإجارَةُ فیهِ فحَلالٌ مُحَلَّلٌ فِعلُهُ و کَسبُهُ .

و اما تفسیر و توضیح اجاره ها:

اجیر کردن انسان خودش را یا مملوکش را یا آنچه را که تحت ولایت و تصرّف اوست، مانند خویشانش یا مرکوبش یا جامه اش به صورت حلال، این است که انسان خودش یا خانه اش یا زمینش یا چیزی را که ملک اوست، برای کسب سود و منفعتی اجاره دهد، یا خودش کار کند یا فرزندش و مملوکش یا مزدورش را به کار گمارد به شرط آن که نماینده و وکیلِ والی یا کارگزارِ او نباشد. بنا بر این، اشکالی ندارد که خودش یا فرزندش یا خویشاوندش یا مملوکش یا کسی و چیزی را که وکالت دارد، اجاره دهد و اجیر کند؛ زیرا اینها وکلایِ خودِ آن اجیرند، نه کارگزارانِ والی. مانند باربر که باری را در قبال مزدی مشخص از جایی به جایی می برد. او می تواند آن بار را که حمل و نقلش برای او جایز است، خودش شخصا یا به وسیله مملوکش یا مرکبش حمل کند، یا خودش را برای کاری اجیر کند و آن کار را شخصا یا به وسیله مملوکش یا خویشاوندش یا کسی که اجیر اوست، انجام دهد.

این گونه اجیر کردنها برای هر فردی از مردم حلال است، سلطان باشد یا بازاری، کافر باشد یا مؤمن. اجاره دادن و کسب از این راهها برای او حلال است.

و اما وجوه حرام اجاره، مانند این که شخص خودش را اجیر کند، برای حمل باری که خوردن یا آشامیدن یا پوشیدن آن حرام می باشد. یا خود را اجیر کند برای ساختن آن چیز یا نگه داری و یا پوشیدن آن. یا خودش را اجیر کند برای تخریب و ضرر زدن به مساجد یا به ناروا کشتن کسی، یا حمل تصاویر و بتها و نی و بربط و شراب و خوک و مردار و خون، هر چیزی که در آن فساد است و از غیر جهت اجاره بر او حرام شده اند. هر چیزی که به جهتی از جهات تحریم شده باشد، حرام است که انسان خودش را در آن، یا برای آن، یا در قسمتی از آن، یا برای قسمتی از آن اجیر کند، مگر برای منفعت کسی که اجیرش کرده ای. مثل کسی که دیگری را اجیر کند تا برای خلاص کردن خودش یا دیگران از بوی گند مرداری، آن را به جایی منتقل کند و موارد دیگری از این قبیل.

فرق میان ولایت و اجاره، با این که هر دو [هم کارگزار و کارمند و هم اجیر و کارگر ]برای مزد کار می کنند، این است که ولایت به این معناست که انسان، کارگزارِ والیِ کلّ، یا کارگزارِ کارگزاران آنها شود و امر کس دیگر را متصدّی می شود در تولیت و سرپرستی او و اجرای امر و نهی او و قائم مقامِ ولیّ او می شود تا برسد به رئیس (پیشوا)، یا قائم مقامِ وکلایِ او می شود در امر او و کمک کردن و تقویتِ ولایت و فرمانروایی او، اگر چه دون پایه ترین کارمند باشد؛ زیرا او نیز نسبت به زیر دست خود، همان شیوه والیان بزرگ را اجرا می کند، که در کشتارِ هر که خواهند و در ستمگری و فساد انگیزی، متصدّیِ کار مردم می شوند.

اما معنای اجاره همان است که توضیح دادیم یعنی این که انسان خودش یا آنچه را که در تملّک اوست اجیر کند؛ زیرا انسان پیش از آن که خود یا ملک خود را به اجاره دیگری دهد، مالک خود و ملک خود است [و حق دارد خودش و ملکش را به اجاره دهد]. در حالی که والی، زمانی مالکِ چیزی از امور مردم است، که ولایتدار آنها شود و تولیتِ امور آنها را به عهده گیرد. بنا بر این، هر که خود را اجیر کند، یا دارایی، یا کسی را که بر او ولایت دارد به اجاره و کرایه دهد، چه کافر باشد یا مؤمن، سلطان باشد یا بازاری، به شرحی که گفتیم، در موردی که اجاره در آن جایز است، حلال می باشد و انجام دادن و کسب و درآمد آن رواست.

ص :111

ص :112

ص :113

و أمّا تَفسیرُ الصِّناعاتِ:

فکُلُّ ما یَتَعَلَّمُ العِبادُ أو یُعَلِّمُونَ غیرَهُم مِن صُنوفِ الصِّناعاتِ ، مِثلُ الکِتابةِ و الحِسابِ و التِّجارةِ و الصِّیاغةِ و السِّراجةِ و البِناءِ و الحِیاکةِ و القِصارةِ و الخِیاطةِ و صَنعَةِ صُنوفِ التَّصاویرِ ما لم یَکن مِثلَ الرُّوحانیِّ و أنواعِ صُنوفِ الآلاتِ التی یَحتاجُ إلیها العِبادُ التی مِنها مَنافِعُهم و بها قِوامُهُم و فیها بُلغَةُ جَمیعِ حَوائجِهم فَحَلالٌ فعلُهُ و تعلیمُهُ و العملُ به و فیهِ لنفسِهِ أو لِغیرِهِ . و إن کانتْ تلکَ الصِّناعَةُ و تلکَ الآلةُ قد یُستَعانُ بها علی وُجوهِ الفَسادِ و وُجوهِ المَعاصی و یکونُ مَعونَةً علَی الحَقِّ و الباطِلِ فلا بأسَ بصِناعَتِهِ و تَعلیمِهِ ، نَظیرُ الکِتابةِ التی هِی علی وَجهٍ مِن وُجوهِ الفَسادِ مِن تَقویَةِ مَعونَةِ وُلاةِ وُلاةِ الجَورِ ، و کذلکَ السِّکِّینُ و السَّیفُ و الرُّمحُ و القَوسُ و غیرُ ذلکَ مِن وُجوهِ الآلةِ التی قد تُصَرفُ إلی جِهاتِ الصَّلاحِ و جِهاتِ الفَسادِ و تکونُ آلةً و مَعونَةً علَیهِما ، فلا بأسَ بتَعلیمِهِ و تَعَلُّمِهِ و أخذِ الأجرِ علَیهِ و فیهِ و العملِ بهِ و فیهِ لِمَن کانَ لَهُ فیهِ جِهاتُ الصَّلاحِ مِن جَمیعِ الخَلائقِ ، و مُحرَّمٌ علَیهِم فیهِ تَصریفُهُ إلی جِهاتِ الفَسادِ و المَضارِّ ، فلیسَ علَی العالِمِ و المُتَعلِّمِ إثمٌ و لا وِزرٌ لِما فیهِ مِن الرُّجحانِ فی مَنافِعِ جِهاتِ صَلاحِهِم و قوامِهِم بهِ و بَقائهِم ، و إنّما الإثمُ و الوِزرُ علَی المُتَصرِّفِ بها فی وُجوهِ الفَسادِ و الحَرامِ ، و ذلکَ إنّما حَرَّمَ اللّهُ الصِّناعةَ التی حَرامٌ هی کُلُّها التی یَجیءُ مِنها الفَسادُ مَحضا ، نَظیرُ البَرابطِ و المَزامیرِ و الشَّطرَنجِ و کُلِّ مَلهوٍّ بهِ و الصُّلبانِ و الأصنامِ و ما أشبَهَ ذلکَ مِن صِناعاتِ الأشرِبَةِ الحَرامِ ، و ما یکونُ منهُ و فیهِ الفَسادُ مَحضا و لا یکونُ فیهِ و لا منهُ شیءٌ مِن وُجوهِ الصَّلاحِ ، فحَرامٌ تَعلیمُهُ و تَعلُّمُه و العَمَلُ بهِ و أخذُ الأجرِ علَیهِ و جَمیعُ التَّقلُّبِ فیهِ مِن جَمیعِ وُجوهِ الحَرَکاتِ کُلِّها ، إلاّ أن تکونَ صِناعَةً قد تَنصَرِفُ إلی جِهاتِ الصَّنائعِ و إن کانَ قد یُتَصرَّفُ بها و یُتَناوَلُ بها وَجهٌ مِن وُجوهِ المَعاصِی فلَعلَّهُ لِما فیهِ مِن الصَّلاحِ حَلَّ تَعلُّمُهُ و تَعلیمُهُ و العَمَلُ بهِ و یَحرُمُ علی مَن صَرَفَهُ إلی غیرِ وَجهِ الحَقِّ و الصَّلاحِ .

فهذا تَفسیرُ بیانِ وَجهِ اکتِسابِ مَعائشِ العِبادِ و تَعلیمِهِم فی جَمیعِ وُجوهِ اکتِسابِهِم.

اما تفسیر و شرح صنعتها و فنون:

هر گونه صنعت و فنّی که بندگان خدا بیاموزند یا به دیگری یاد دهند، مانند نویسندگی [دبیری و منشی گری] و حسابداری و بازرگانی و زرگری و سرّاجی و بنّایی و بافندگی و رخت شویی و دوزندگی و فنّ تصویرگری، به شرط آنکه تصویر جانورانِ روح دار نباشد و ساختن انواع ابزارهایی که مورد نیاز مردم است و از آنها بهره برداری می کنند و بدون آنها امورشان نمی گذرد و وسیله تأمین نیازهای زندگی آنهاست. انجام دادن و آموزش دادن و کار کردن با آنها و در آنها برای خود و دیگری حلال و مجاز می باشد. هر چند از آن صنعت و آن ابزار گاهی در راههای نادرست و معاصی و کمک به حق و باطل هر دو، استفاده شود، باز هم در ساختن این ابزار و تعلیم دادن نحوه ساختن آنها به دیگری، اشکالی وجود ندارد.

مانند نویسندگی [دبیری و منشیگری] که در راه تقویت و کمک به کارگزارانِ حکومتهای باطل و ستمگر نیز قابل استفاده می باشد. همچنین ساختن کارد و شمشیر و نیزه و کمان و دیگر ابزارهایی که هم در راه درست کاربری دارند و هم در راههای نادرست و ابزار کمک به هر دو می باشند. آموختن و آموزش دادن این گونه فنون و اجرت گرفتن برای آنها و در راه آنها و کار کردن در این حرفه ها و برای این حرفه ها، برای همه مردم، در صورتی که اهل صلاح باشند، بلا مانع است. اما به کار بردن این ابزارها در راه فساد و زیان زدن به هر کسی حرام است و بر استاد و شاگرد این صنایع و فنون گناهی نیست؛ زیرا منافع اینها بیش از جهات مضرّشان می باشد و گذران زندگی مردم و بقا و پایداری آنها به این ابزارها، بستگی دارد. بلکه گناه و تبعاتش، به عهده کسی است که از این وسایل در راههای فساد و حرام استفاده کند. خداوند تنها آن صنایع و فنونی را بطور کلّی حرام کرده که جز فساد و تخریب، کاربرد دیگری نداشته باشند. نظیر سازها و نی ها و شطرنج و هر آلت لهو و لعب دیگر و صلیبها و بتها و ساختن نوشابه های حرام و آنچه که فساد محض در آن است و هیچ وجه صلاح و مثبتی در آنها وجود ندارد. آری، یاد دادن و یاد گرفتن این چیزها و اشتغال ورزیدن به آنها و اجرت و مزد گرفتن برای آنها و هر گونه تصرّفی در آنها حرام است، مگر صنعتی باشد که گاه در امور صنایع [روا و مجاز دیگر ]مورد استفاده قرار گیرند اگر چه گاهی هم در راه معصیتی به کار برده شوند. این صنایع به دلیل کاربرد مفید و درستی که دارند، یاد گرفتن و یاد دادن و اشتغال ورزیدن به آنها حلال است. اما برای کسی که از آنها استفاده های ناروا و فاسد (مخرّب) می کند، حرام می باشد.

این بود، شرح و توضیح راههای کسب درآمد و امرار معاش مردم و تعلیم آنان در کلیه وجوه و گونه های کسب و کارشان.

ص :114

ص :115

[ وُجوهُ إخراجِ الأموالِ و إنفاقِها ] :

أمّا الوُجوهُ التی فیها إخراجُ الأموالِ فی جَمیعِ وُجوهِ الحَلالِ المُفترَضُ علَیهِم و وُجوهُ النَّوافِلِ کُلُّها فأربَعةٌ و عِشرونَ وَجها ، مِنها سَبعَةُ وُجوهٍ علی خاصَّةِ نفسِهِ ، و خَمسَةُ وُجوهٍ علی مَن تَلزَمُهُ نفسَه ، و ثلاثةُ وُجوهٍ مِمّا تَلزَمُهُ فیها مِن وُجوهِ الدِّینِ ، و خَمسَةُ وُجوهٍ مِمّا تَلزَمُهُ فیها مِن وُجوهِ الصِّلاتِ ، و أربَعةُ أوجُهٍ مِمّا تَلزَمُهُ فیها النَّفقَةُ مِن وُجوهِ اصطِناعِ المَعروفِ .

فأمّا الوُجوهُ التی تَلزَمُهُ فیها النَّفقَةُ علی خاصّةِ نفسِهِ فهِی مَطعَمُهُ و مَشرَبُهُ و مَلبَسُهُ و مَنکَحُهُ و مَخدَمُهُ و عَطاؤهُ فیما یَحتاجُ إلَیهِ مِن الاُجَراءِ علی مَرَمَّةِ مَتاعِهِ أو حَملِهِ أو حِفظِهِ ، و شیءٌ یَحتاجُ إلَیهِ مِن نَحوِ مَنزلِهِ أو آلةٍ مِن الآلاتِ یَستَعینُ بها علی حَوائجِهِ .

و أمّا الوُجوهُ الخَمسُ التی تَجِبُ علَیهِ النَّفَقةُ لِمَن تَلزَمُهُ نَفسُهُ فعلی وُلْدِهِ و والدَیهِ و امرَأتِهِ و مَملوکِهِ لازمٌ لَهُ ذلکَ فی حالِ العُسرِ و الیُسرِ .

و أمّا الوُجوهُ الثلاثةُ المَفروضَةُ مِن وُجوهِ الدِّینِ فالزکاةُ المَفروضَةُ الواجِبَةُ فی کلِّ عامٍ ، و الحَجُّ المَفروضُ ، و الجِهادُ فی إبّانِهِ و زمانِهِ .

و أمّا الوُجوهُ الخَمسُ مِن وُجوهِ الصِّلاتِ النَّوافِ_لِ فَصِلَ_ةُ مَن فَوقَ_هُ ، و صِلَ_ةُ القَرابَ_ةِ ، و صِلَ_ةُ المؤمنینَ ، و التَّنفُّ_لُ فی وُج_وهِ الصَّدَق_ةِ و البِرِّ و العِتقِ .

و أمّا الوُجوهُ الأربَعُ فقَضاءُ الدَّینِ ، و العاریَةِ ، و القَرضِ ، و إقراءُ الضَّیفِ ، واجِباتٌ فی السُّنَّةِ .

راههای هزینه کردن و انفاقِ اموال و درآمدها

راههای هزینه کردن مال در کلیه مصارف حلال واجب و مستحب، بیست و چهار راه است: هفت راه اختصاص به خود شخص دارد. پنج راه برای واجب النفقه اوست. سه راه برای آنچه دِین (مذهب) بر او لازم گردانیده. پنج راه برای صله و بخشش و چهار راه برای احسان و نیکوکاری.

اما هزینه هایی که برای خود شخص لازم است، عبارتند از: خوراکش، نوشیدنی اش، پوشاکش، زن، خدمتکار و پرداخت مزد برای تعمیر وسایل زندگیش یا حمل و نقل یا نگهداری آنها، یا چیزهایی که به آنها نیاز دارد، مانند منزل و وسایل رفع نیازمندیهایش.

اما هزینه های پنجگانه ای که برای افراد تحت تکفّلش بر او لازم است، عبارتند از: خرجی دادن فرزندانش، پدر و مادرش، همسرش و مملوکش. خرجی دادن اینها در حال رفاه و تنگدستی، بر او لازم می باشد.

اما هزینه های سه گانه ای که در دین بر او واجب است، عبارتند از: زکات واجب که هر سال باید بپردازد و هزینه حج واجب و هزینه تأمین جهاد در وقتی که جهاد واجب شود.

اما هزینه های پنجگانه مستحبی، عبارتند از: صله و انعام به بالا دستش، صله دادن به خویشاوند، صله و کمک کردن به مؤمنان و پرداخت داوطلبانه در وجوه صدقه و نیکوکاری و آزاد کردن بنده.

اما هزینه های چهارگانه، عبارتند از: پرداخت بدهکاری، عاریه، وام دادن و پذیرایی از میهمان. اینها در سنّت واجب و لازم هستند.

ص :116

ص :117

[ ما یَحِلُّ لِلإنسانِ أکلُهُ ] :

فأمّا ما یَحِلُّ و یَجوزُ للإنسانِ أکلُهُ مِمّا أخرَجَتِ الأرضُ فثلاثةُ صُنوفٍ مِن الأغذیَةِ :

صِنفٌ مِنها جَمیعُ الحَبِّ کُلِّهِ مِن الحِنطَةِ و الشَّعیرِ و الأرزِ و الحِمَّصِ و غیرِ ذلکَ مِن صُنوفِ الحَبِّ و صُنوفِ السَّماسِمِ و غیرِها ، کُلُّ شَیءٍ مِن الحَبِّ مِمّا یکونُ فیهِ غِذاءُ الإنسانِ فی بَدَنِهِ و قُوتِهِ فحَلالٌ أکلُهُ ، و کلُّ شَیءٍ تکونُ فیهِ المَضَرَّةُ علَی الإنسانِ فی بَدَنِهِ فحَرامٌ أکلُهُ إلاّ فی حالِ الضَّرورَةِ .

و الصِّنفُ الثانی ممّا أخرَجَتِ الأرضُ مِن جَمیعِ صُنوفِ الثِّمارِ کُلِّها مِمّا یکونُ فیهِ غِذاءُ الإنسانِ و مَنفعَةٌ لَهُ و قُوتُهُ بهِ فحَلالٌ أکلُهُ ، و ما کانَ فیهِ المَضَرَّةُ علَی الإنسانِ فی أکلِهِ فحَرامٌ أکلُهُ .

و الصِّنفُ الثالثُ جَمیعُ صُنوفِ البُقُولِ و النَّباتِ و کُلُّ شَیءٍ تُنبِتُ الأرضُ مِن البُقولِ کُلِّها مِمّا فیهِ مَنافِعُ الإنسانِ و غِذاءٌ لَهُ فحَلالٌ أکلُهُ ، و ما کانَ مِن صُنوفِ البُقولِ مِمّا فیهِ المَضَرَّةُ علَی الإنسانِ فی أکلِهِ نَظیرُ بُقُولِ السُّمومِ القاتِلَةِ و نَظیرُ الدِّفْلی و غیرِ ذلکَ مِن صُنوفِ السَّمِّ القاتِلِ فحَرامٌ أکلُهُ .

و أمّا ما یَحِلُّ أکلُهُ مِن لُحومِ الحَیَوانِ : فَلُحومُ البَقَرِ و الغَنَمِ و الإبِلِ ، و ما یَحِلُّ مِن لُحومِ الوَحشِ و کُلُّ ما لیسَ فیهِ نابٌ و لا لَهُ مِخلَبٌ . و ما یَحِلُّ مِن أکلِ لُحومِ الطَّیرِ کُلِّها : ما کانَت لَهُ قانِصَةٌ فحَلالٌ أکلُهُ ، و ما لم یَکُن لَهُ قانِصَةٌ فَحَرامٌ أکلُهُ . و لا بأسَ بِأکلِ صُنوفِ الجَرادِ .

و أمّا ما یَجوزُ أکلُهُ مِن البَیضِ : فکُلُّ ما اختَلَفَ طَرَفاهُ فحَلالٌ أکلُهُ ، و ما استَوی طَرَفاهُ فَحَرامٌ أکلُهُ . و ما یَجوزُ أکلُهُ مِن صَیدِ البَحرِ مِن صُنوف السَّمَکِ : ما کانَ له قُشُورٌ فَحَلالٌ أکلُهُ ، و ما لم یَکُن لَهُ قُشُورٌ فَحَرامٌ أکلُهُ .

و ما یَجوزُ مِن الأشرِبَةِ مِن جَمیعِ صُنوفِها : فما لا یُغَیِّرُ العَقلَ کثیرُهُ فلا بَأسَ بشُربِهِ ، و کُلُّ شَیءٍ مِنها یُغیِّرُ العَقلَ کثیرُهُ فالقَلیلُ مِنهُ حَرامٌ .

و ما یَجوزُ مِن اللِّباسِ : فکُلُّ ما أنبَتَتِ الأرضُ فلا بَأسَ بلُبسِهِ و الصَّلاةِ فیه ، و کُلُّ شَیءٍ یَحِلُّ لَحمُهُ فلا بأسَ بلُبسِ جِلدِهِ الذَّکِیِّ مِنهُ و صُوفِهِ و شَعرِهِ و وَبَرِهِ ، و إن کانَ الصُّوفُ والشَّعرُ و الرِّیشُ و الوَبَرُ مِن المِیتَةِ و غیرِ المِیتَةِ ذَکِیّاً فلا بأسَ بلُبسِ ذلکَ و الصَّلاةِ فیهِ .

و کُلُّ شَیءٍ یکونُ غِذاءُ الانسانِ فی مَطعَمِهِ و مَشرَبِهِ أو مَلبَسُهُ فلا تَجوزُ الصلاةُ علَیهِ ، و لا السُّجودُ إلاّ ما کانَ مِن نَباتِ الأرضِ مِن غیرِ ثَمَرٍ قبلَ أن یَصیرَ مَغزولاً ، فإذا صارَ غَزلاً فلا تَجوزُ الصلاةُ علَیهِ إلاّ فی حالِ ضَرورَةٍ .

أمّا ما یَجوزُ مِن المناکحِ فأربَعةُ وُجوهٍ : نِکاحٌ بمِیراثٍ ، و نِکاحٌ بغیرِ مِیراثٍ ، و نِکاحُ الیَمینِ ، و نِکاحٌ بتَحلیلٍ مِن المُحلِّلِ لَهُ مَن مَلَکَ مَن یَملِکُ.

و أمّا ما یَجوزُ مِن المِلکِ و الخِدمَةِ : فَسِتَّةُ وُجوهٍ : مِلکُ الغَنیمَةِ ، و مِلکُ الشِّراءِ ، و مِلکُ المِیراثِ ، و مِلکُ الهِبَةِ ، و مِلکُ العاریَةِ ، و مِلک الأجرِ .

فهذهِ وُجوهُ ما یَحِلُّ و ما یَجوزُ للإنسانِ إنفاقُ مالِهِ و إخراجُهُ بجِهَةِ الحَلالِ فی وُجوهِهِ ، و ما یَجوزُ فیه التَّصرُّفُ و التَّقلُّبُ مِن وُجوهِ الفَریضَةِ و النّافِلَةِ . (1) (2)

چیزهایی که خوردن آنها برای انسان حلال است:

روییدنیهایی که خوردن آنها برای انسان حلال و رواست، سه گروه از مواد غذایی است: یک دسته از آنها عبارتند از: کلیه دانه ها و حبوبات، مانند گندم و جو و برنج و نخود و دیگر انواع حبوبات و دسته کنجدها و جز آنها. هر گونه دانه ای که موجب تغذیه و تقویت جسم انسان باشد، خوردنش حلال است و هر چه برای جسم انسان ضرر دارد، خوردنش حرام است مگر در حال ضرورت.

دسته دوم از روییدنیها، انواع میوه هایی است که غذای انسان است و برایش سودمند و نیروزا می باشد. خوردن اینها حلال است، امّا آنهایی که برای انسان زیان دارند، خوردنشان حرام است.

دسته سوم شامل کلیه سبزی ها و گیاهان است و هر گونه سبزه ای که از زمین بِرُوید و برای انسان سودمند و جنبه تغذیه داشته باشد، خوردنش حلال می باشد. اما سبزی هایی که خوردنشان برای انسان زیان داشته باشد، مانند سبزی های سمی کشنده و مانند خر زهره و دیگر انواع سبزی های سمی کشنده، خوردنشان حرام است.

و امّا حیواناتی که خوردن گوشت آنها حلال است: گوشت گاو، گوسفند و شتر، و هر حیوان وحشی که دندان نیش و چنگال ندارد و گوشت پرندگانی که چینه دان دارند، خوردنشان حلال است. اما پرندگانی که چینه دان ندارند، خوردنشان حرام می باشد. خوردن انواع ملخ نیز بلا مانع است.

و اما تخمهای پرندگان که خوردنشان حلال است: هر تخمی که دو سر آن با هم تفاوت داشته باشد، خوردنش حلال است و هر تخمی که دو طرف آن برابر باشد، خوردنش حرام می باشد. آبزیانی که خوردنشان حلال است: از میان انواع ماهیها آنهایی که بدنشان پولک دارد، خوردنشان حلال است و آنهایی که پولک ندارند، خوردنشان حرام می باشد.

انواع نوشیدنیهای مجاز: هر نوشیدنی ای که بسیارِ آن عقل را تغییر ندهد [مست کننده نباشد]، نوشیدنش اشکالی ندارد. اما هر نوشیدنی ای که زیادش عقل را زایل کند، کم آن هم حرام است.

پوشیدنیهای مجاز: هر چه از زمین بروید، پوشیدن و نماز خواندن با آن بلا مانع است و هر حیوانی که گوشتش حلال باشد و ذبح شرعی شود، پوشیدن پوست و پشم و مو و کرک آن رواست و اگر پشم و مو و پَر و کرک مردار و غیر مردار پاک باشد، پوشیدن و نماز خواندن با آن اشکال ندارد.

هر چیزی که غذای انسان باشد، از خوردنی و نوشیدنی، یا پوشیدنی باشد، نماز خواندن در آن، یا سجده کردن بر آن جایز نیست، مگر آنچه از زمین رویَد که بی میوه باشد و رشته نشده باشد. پس هر گاه رشته شد، نماز خواندن بر آن جایز نیست، مگر در حال ضرورت و ناچاری.

ازدواجهای روا: چهار گونه است: ازدواج میراث دار (عقد دائم)، ازدواج بی میراث (ازدواج موقّت)، ازدواج با کنیز خود و ازدواج با کنیز کسی با اجازه و حلال شمردن صاحب او.

و اما آنچه جایز است از مالکیت و خدمت : شش نوع است: مالکیتِ غنیمت، مالکیتِ خریداری، مالکیتِ میراث، مالکیتِ هبه و بخشش، مالکیتِ عاریه و مالکیت اجاره.

اینهاست راهها و موارد حلال و مجاز برای این که انسان مال خود را خرج کند و از راههای حلالش به مصرف برساند و راههای مجاز تصرّف در اموال خود به طریق واجب و مستحب.

ص :118

ص :119

ص :120

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ داوودَ النَّبیَّ کانَ لا یَأکُلُ إلاّ مِن کَسبِ یَدِهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :أزکی الأعمالِ کَسبُ المَرءِ بیَدِهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :أطیَبُ الکَسبِ عَمَلُ الرجُلِ بیَدِهِ و کُلُّ بَیعٍ مَبرورٍ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :أفضَلُ الکَسبِ بَیعٌ مَبرورٌ و عَمَلُ الرجُلِ بیَدِهِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :خَیرُ الکَسبِ کَسبُ یَدَیِ العامِلِ إذا نَصَحَ . (5)

کتاب من لا یحضره الفقیه :کانَ أمیرُ المؤمنینَ علیه السلام یَخرُجُ فی الهاجِرَةِ فی الحاجَةِ قد کُفِیَها یُریدُ أن یَراهُ اللّهُ تعالی یُتعِبُ نفسَهُ فی طَلَبِ الحَلالِ . (6)

بحار الأنوار :رُویَ أنَّ حَوارِیِّی عیسی علیه السلام کانوا إذا جاعُوا قالوا : یا رُوحَ اللّهِ جُعْنا ، فَیَضرِبُ بیَدِهِ علَی الأرضِ _ سَهلاً کان أو جَبَلاً _ فَیُخرِجُ لِکُلِّ إنسانٍ مِنهُم رَغِیفَینِ یَأکُلُهُما ، فإذا عَطِشُوا قالوا : یا رُوحَ اللّهِ عَطِشْنا ، فَیَضرِبُ بیَدِهِ علی الأرضِ _ سَهلاً کان أو جَبَلاً _ فَیُخرِجُ ماءً فَیَشرَبُونَ، قالوا : یا رُوحَ اللّهِ ، مَن أفضَلُ مِنّا ؟ إذا شِئنا أطعَمتَنا ، و إذا شِئنا سَقَیتَنا ، و قد آمَنّا بکَ و اتَّبَعناکَ ! قالَ : أفضَلُ مِنکُم مَن یَعَملُ بیَدِهِ ، و یَأکُلُ مِن کَسبِهِ ، فصاروا یَغسِلُونَ الثِّیابَ بالکِراءِ . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :داوود پیامبر، جز از دسترنج خود نمی خورْد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پاکیزه ترین کارها، درآمدی است که انسان با دسترنج خود کسب کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پاکترین کسب و درآمد، دسترنج آدمی است و هر معامله ای که با درستکاری همراه باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برترین کسب و درآمد، معامله درستکارانه است و کار کردن انسان با دست خودش.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین درآمد،درآمد کارگری است که در کارش صداقت داشته باشد.

کتاب من لا یحضره الفقیه :امام علی علیه السلام ، در هوای داغ نیمروز برای کار کردن بیرون می رفت، در حالی که نیازی نداشت [خودش برود]. علّتش این بود که می خواست خداوند متعال ببیند، او برای کسب روزی حلال زحمت می کشد.

بحار الأنوار :روایت شده است که حواریان عیسی علیه السلام هر گاه گرسنه می شدند، می گفتند: یا روح اللّه ! گرسنه شده ایم. پس، عیسی علیه السلام با دست خود به زمین، چه دشت بود و چه کوه، می زد و برای هر یک از حواریان دو گرده نان بیرون می آورد، که آنها را می خوردند. و هر گاه تشنه می شدند، می گفتند: یا روح اللّه ! تشنه شده ایم و آن حضرت با دستش به زمین، خواه دشت بود یا کوه، می زد و آب بیرون می آورد و حواریان می نوشیدند. آنها گفتند: یا روح اللّه ! چه کسی از ما برتر است که هر گاه می خواهیم غذایمان می دهی و هر گاه می خواهیم آبمان می نوشانی در حالی که همه ما به تو ایمان آورده ایم و پیرویت می کنیم؟ عیسی علیه السلام فرمود: برتر از شما، کسی است که با دست خود کار کند و از کسب خودش بخورد. از آن پس حواریان رخت می شستند و اجرت می گرفتند.

ص :122

داوود علیه السلام_ لَمّا مَرَّ بِإسکافٍ _: یا هذا اِعمَلْ و کُل ، فَإنَّ اللّهَ یُحِبُّ مَن یَعمَلُ و یَأکُلُ ، و لا یُحِبُّ مَن یَأکُلُ و لا یَعمَلُ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ أمیرَ المؤمنینَ علیه السلام أعتَقَ ألفَ مَملوکٍ مِن کَدِّ یَدِهِ . (2)

عنه علیه السلام :أوحَی اللّهُ عَزَّ و جلَّ إلی داوودَ علیه السلام : إنّکَ نِعمَ العَبدُ لولا أنّکَ تَأکُلُ مِن بَیتِ المالِ و لا تَعمَلُ بِیَدِکَ شیئا! قالَ: فبکی داوودُ علیه السلام أربَعینَ صَباحا ، فأوحَی اللّهُ عَزَّ و جلَّ إلَی الحَدیدِ : أنْ لِنْ لِعَبدی داوودَ ، فَألانَ اللّهُ تعالی لَهُ الحَدیدَ ، فکانَ یَعمَلُ کلَّ یَومٍ دِرعا فَیَبیعُها بألفِ دِرهَمٍ ، فَعَمِلَ ثلاثَمِائةٍ و سِتِّینَ دِرعا ، فباعَها بثلاثِمِائةٍ و سِتِّینَ ألفا، و استَغنی عن بَیتِ المالِ . (3)

داوود علیه السلام_ چون بر کفشگری گذشت _فرمود : ای مرد! کار کن و بخور؛ زیرا خداوند، کسی را که کار کند و بخورد، دوست دارد و کسی را که بخورد و کار نکند، دوست نمی دارد.

امام صادق علیه السلام :امیر المؤمنین علیه السلام ، از دسترنج خود هزار بنده خرید و آزاد کرد.

امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ به داوود علیه السلام وحی فرمود: «اگر نبود که از بیت المال می خوری و با دستت کاری نمی کنی، چه نیکو بنده ای بودی»، پس داوود علیه السلام چهل بامداد گریست. آن گاه خداوند عزّ و جلّ به آهن وحی کرد: برای بنده ام داوود نرم شو. و چون خداوند متعال آهن را در دست داوود نرم گردانید، او روزی یک زره می بافت و آن را به هزار درهم می فروخت. پس سیصد و شصت زره بافت و آنها را به سیصد و شصت هزار درهم فروخت و بدین ترتیب از بیت المال بی نیاز شد.

ص :123

عنه علیه السلام :لا تَکسَلُوا فی طَلَبِ مَعایِشِکُم ؛ فإنّ آباءَنا کانوا یَرکُضُونَ فیها و یَطلُبُونَها . (1)

الکافی عَن أبی عبدِ اللّه علیه السلام :إنّ محمّدَ بنَ المُنکَدِرِ کانَ یقولُ : ما کنتُ أری أنَّ علیَّ بنَ الحسینِ علیهما السلام یَدَعُ خَلَفا أفضَلَ مِنهُ حتّی رأیتُ ابنَهُ محمّدَ بنَ علیٍّ علیهما السلام ، فأرَدتُ أن أعِظَهُ فَوَعَظَنی ! فقالَ لَهُ أصحابُهُ : بأیِّ شیءٍ وَعَظَکَ ؟ قالَ: خَرَجتُ إلی بعضِ نَواحی المَدینةِ فی ساعَةٍ حارَّةٍ فَلَقِیَنیِ أبو جعفرٍ محمّدُ بنُ علیٍّ و کانَ رجُلاً بادِنا ثَقیلاً و هُو مُتَّکِئٌ علی غُلامَینِ أسوَدَینِ أو مَولَیَینِ ، فقلتُ فی نَفسِی : سبحانَ اللّهِ ! شَیخٌ مِن أشیاخِ قُرَیشٍ فی هذهِ الساعَةِ علی هذهِ الحالِ فی طَلَبِ الدُّنیا ! أما لَأعِظَنَّهُ .

فَدَنَوتُ منه فَسَلَّمْتُ علَیهِ ، فَرَدَّ علیَّ السَّلامَ بِنَهَرٍ و هُو یَتَصابُّ عَرَقا ، فقلتُ : أصلَحَکَ اللّهُ ، شَیخٌ مِن أشیاخِ قُرَیشٍ فی هذهِ الساعَةِ علی هذهِ الحالِ فی طَلَبِ الدُّنیا ؟! أ رأیتَ لو جاءَ أجَلُکَ و أنتَ علی هذهِ الحالِ ما کنتَ تَصنَعُ ؟ !

فقالَ : لو جاءَنی المَوتُ و أنا علی هذِهِ الحالِ جاءَنی و أنا فی طاعَةٍ مِن طاعَةِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ أکُفُّ بها نَفسی و عِیالی عنکَ و عنِ النّاسِ ، و إنّما کنتُ أخافُ أن لو جاءَنی المَوتُ و أنا علی مَعصیَةٍ مِن مَعاصِی اللّهِ .

فقلتُ : صَدَقتَ یَرحَمُکَ اللّهُ ، أرَدتُ أن أعِظَکَ فَوَعَظتَنی ! (2)

امام صادق علیه السلام :در طلب معاش خود کاهلی نورزید؛ زیرا پدران شما در پی آن می دویدند و آن را می طلبیدند.

الکافی :امام صادق علیه السلام فرمود: محمّد بن منکدر می گفت: من فکر می کردم که علی بن الحسین علیهما السلام فرزندی از خود بر جای نخواهد گذاشت که برتر از خودِ علی بن الحسین باشد، تا آن که [روزی ]فرزند او محمّد بن علی علیهما السلام را دیدم و خواستم نصیحتش کنم. اما او مرا نصیحت کرد. یاران محمّد بن منکدر، پرسیدند: چه نصیحتی به تو کرد؟ گفت: روزی هوا بسیار گرم بود و من به یکی از نواحی مدینه می رفتم. در راه ابو جعفر محمّد بن علی را که بدنی فربه و سنگین داشت، دیدم که به دو غلام سیاه یا دو تن از موالی تکیه داده است.با خودم گفتم: سبحان اللّه ! شیخی از شیوخ قریش در یک چنین وقتی و با چنین حالی در پی دنیاست!باید او را نصیحت کنم.

نزدیکش رفتم و سلام کردم. در حالی که عرق می ریخت با حالت تَشَر، جواب سلام مرا داد. من گفتم: خدا خیرت دهد، شیخی از شیوخ قریش در چنین ساعتی و با چنین حالی در پی دنیا! اگر با این حال اجلت دررسد چه می کنی؟!

حضرت فرمود: اگر در چنین حالی باشم و مرگم فرا رسد، در حال طاعتی از طاعات خداوند عزّ و جلّ هستم؛طاعتی که با آن خودم و خانواده ام را از محتاج شدن به تو و مردم باز می دارم. ترس من از این است که در حال انجام معصیتی از معاصی خداوند عزّ و جلّ باشم و مرگ مرا در رسد.

من گفتم: راست گفتی، خدایت رحمت کناد. خواستم تو را نصیحت کنم، اما تو مرا نصیحت کردی.

ص :124

کتاب من لا یحضره الفقیه عن الفَضل بن أبی قُرَّةَ :دَخَلنا علی أبی عبدِ اللّهِ علیه السلام و هُو یَعمَلُ فی حائطٍ لَهُ ، فقُلنا : جَعَلَنا اللّهُ فِداکَ ، دَعْنا نَعمَلْ لکَ أو تَعمَلْهُ الغِلمانُ ، قالَ : لا ، دَعُونی فإنّی أشتَهی أن یَرانیَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ أعمَلُ بِیَدی و أطلُبُ الحلالَ فی أذی نَفسِی . (1)

کتاب من لا یحضره الفقیه_ به نقل از فضل بن ابی قرّه _: حضور امام صادق علیه السلام رسیدیم، در حالی که در باغ خود مشغول کار کردن بود. عرض کردیم:خدا ما را فدای شما کند، اجازه دهید ما برای شما کار کنیم یا غلامان کار را انجام دهند. حضرت فرمود: نه، مرا به حال خود بگذارید؛ چون دوست دارم خداوند عزّ و جلّ مرا ببیند که با دست خودم کار می کنم و با رنج خود، روزی حلال به دست می آورم.

ص :125

کتاب من لا یحضره الفقیه عن علیِّ بنِ أبی حَمزةَ :رأیتُ أبا الحسنِ علیه السلام یَعمَلُ فی أرضٍ لَهُ و قَد استَنقَعَت قَدَماهُ فی العَرَقِ ، فقلتُ لَهُ : جُعِلتُ فِداکَ ، أینَ الرِّجالُ ؟ !

فقال : یا علیُّ ، عَمِلَ بالیَدِ مَن هُو خَیرٌ مِنّی و مِن أبی فی أرضِهِ ، فقلتُ لَهُ : مَن هُو ؟ فقال : رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله و أمیرُ المؤمنینَ و آبائی علیهم السلام کُلُّهُم قد عَمِلُوا بِأیدِیهِم ، و هُو مِن عَمَلِ النَّبیِّینَ و المَرسَلینَ و الصالِحینَ . (1)

(2)

کتاب من لا یحضره الفقیه_ به نقل از علی بن ابی حمزه _: ابو الحسن [موسی بن جعفر] علیه السلام را دیدم که در زمین خود کار می کرد و پاهایش غرق عرق شده بود. عرض کردم: فدایت شوم، مردها[ی کارگر ]کجا هستند؟!

فرمود: ای علی! کسی که از من و پدرم بهتر بود، با دست خود در زمینش کار می کرد. پرسیدم: او کیست؟ فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیر المؤمنین، و نیاکان من همه، با دستهای خود کار می کردند. این کار همه پیامبران و فرستادگان و بندگان شایسته [خداوند ]است.

عنه علیه السلام :یا بنَ آدمَ ، ما کَسَبتَ فَوقَ قُوتِکَ فَأنتَ فیه خازِنٌ لِغَیرِکَ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لمّا سُئلَ : ما بالُ أصحابِ عیسی علیه السلام کانوا یَمشُونَ علی الماءِ و لیسَ ذلکَ فی أصحابِ محمّدٍ صلی الله علیه و آله ؟ _: إنَّ أصحابَ عیسی علیه السلام کُفُوا المَعاشَ و إنّ هؤلاءِ ابتُلُوا بالمَعاشِ . (2)

عنه علیه السلام :کَسبُ الحَرامِ یَبینُ فی الذُّرِّیَّةِ . (3)

تهذیب الأحکام عن محمّد بن عذافِر :أعطی أبو عبد اللّهِ علیه السلام لأبی ألفا و سبعَمِائةِ دِینارٍ و قالَ لَهُ : اِتَّجِرْ لی بها .

ثُمّ قالَ : أما إنّهُ لیسَ لی رَغبَةٌ فی رِبحِها و إن کانَ الرِّبحُ مَرغوبا فیهِ ، و لکنْ أحبَبتُ أن یَرانِیَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ مُتَعرِّضا لِفَوائدِهِ . (4)

امام علی علیه السلام :ای فرزند آدم! هر چه بیش از خوراکت گرد آوری، تو خزانه دار آن برای دیگری هستی.

امام صادق علیه السلام_ آنگاه که سؤال کردند: چرا اصحاب عیسی علیه السلام روی آب راه می رفتند، اما اصحاب محمّد صلی الله علیه و آله راه نمی رفتند؟ _فرمود : چون اصحاب عیسی علیه السلام ، از طلب معاش بی نیاز شدند، اما اینان، در بند معاش بودند.

امام صادق علیه السلام :درآمد حرام [اثرش] در نسل آشکار می شود.

تهذیب الأحکام_ به نقل از محمّد بن عذافر _: امام صادق علیه السلام هزار و هفتصد دینار به پدرم داد و به او فرمود : با این مبلغ، برای من تجارت کن. سپس فرمود: بدان که من رغبتی به سود آنها ندارم، هر چند سود مطلوب است. بلکه دوست دارم خداوند عزّ و جلّ، ببیند که جویای بهره مندی از فضل و فواید او هستم.

ص :128

عنه علیه السلام :مَن دامَ کَسَلُهُ خابَ أمَلُهُ . (1)

عنه علیه السلام :الکَسَلُ یُفسِدُ الآخِرَةَ . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :الکَسَلُ یُضِرُّ بالدِّینِ و الدُّنیا . (3)

عنه علیه السلام :إنّی لاَُبغِضُ الرجُلَ _ أو اُبغِضُ للرَّجُلِ _ أن یَکونَ کَسلانَ عن أمرِ دُنیاهُ ، و مَن کَسِلَ عَن أمرِ دُنیاهُ فهُو عن أمرِ آخرتِهِ أکسَلُ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن کَسِلَ عن طَهُورِهِ و صلاتِهِ فلیسَ فیهِ خَیرٌ لِأمرِ آخرَتِهِ ، و مَن کَسِلَ عمّا یُصلِحُ بهِ أمرَ مَعیشَتِهِ فلیسَ فیهِ خیرٌ لِأمرِ دنیاهُ . (5)

عنه علیه السلام :إن کانَ الثَّوابُ مِن اللّهِ فالکَسَلُ لِما ذا ؟ ! (6)

عنه علیه السلام :لا تَستَعِنْ بِکَسلانَ، و لا تَستَشیرَنَّ عاجِزا . (7)

امام علی علیه السلام :کسی که پیوسته تنبلی کند، در رسیدن به آرزویش ناکام ماند.

امام علی علیه السلام :تنبلی، آخرت را تباه می کند.

امام باقر علیه السلام :تنبلی به دین و دنیا زیان می زند.

امام باقر علیه السلام :من نفرت دارم از مرد _ یا برای مرد _ که در کار دنیایش تنبل باشد. هر که در کار دنیایش تنبل باشد، در کار آخرتش تنبل تر است.

امام صادق علیه السلام :هر که در طهارت و نماز خود تنبلی ورزد، در کار آخرتش به خیری نمی رسد و هر که در آنچه معیشت او را به سامان می آورد تنبلی ورزد، در کار دنیایش به خیری دست نمی یابد.

امام صادق علیه السلام :اگر پاداش دادن [در برابر کار ]از خداست، دیگر تنبلی چرا؟!

امام صادق علیه السلام :از آدم تنبل کمک مگیر و با ناتوان مشورت مکن.

ص :131

عنه علیه السلام :عَدُوُّ العَمَلِ الکَسَل . (1)

امام صادق علیه السلام :دشمنِ کار، تنبلی است.

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :إیّاکَ و الکَسَلَ و الضَّجَرَ؛ فإنّکَ إن کَسِلتَ لم تَعمَلْ ، و إن ضَجِرتَ لم تُعطِ الحَقَّ . (1)

عنه علیه السلام :إیّاکَ و الضَّجَرَ و الکسلَ ؛ فإنّهُما یَمنَعانِکَ حَظَّکَ مِن الدُّنیا و الآخِرَةِ . (2)

امام کاظم علیه السلام :از تنبلی و بی حوصلگی پرهیز کن؛ چون اگر تنبلی ورزی کار نکنی و اگر بی حوصله باشی، حقّی را نپردازی.

امام کاظم علیه السلام :از بی حوصلگی و تنبلی بپرهیز؛ چون این دو خصلت، تو را از بهره دنیا و آخرتت محروم می سازند.

عنه علیه السلام :التَّوانی إضاعَةٌ . (1)

عنه علیه السلام :التَّوانی فَوتٌ . (2)

عنه علیه السلام :بالتَّوانی یکونُ الفَوتُ . (3)

عنه علیه السلام :مَن تَرَکَ العُجبَ و التَّوانیَ لم یَنزِلْ بهِ مَکروهٌ . (4)

عنه علیه السلام :التَّوانی سَجِیَّةُ النَّوکی . (5)

عنه علیه السلام :مَن أطاعَ التَّوانِیَ أحاطَت بهِ النَّدامَةُ . (6)

عنه علیه السلام :ضادُّوا التَّوانِیَ بالعَزمِ . (7)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إیّاکَ و التَّوانِیَ فیما لا عُذرَ لکَ فیهِ ، فإلَیهِ یَلجَأُ النّادِمُونَ . (8)

امام علی علیه السلام :سستی و اهمال [در کار] ، ضایع کننده [عمر و فرصت] است.

امام علی علیه السلام :سستی و کوتاهی [در کار]، موجب از دست دادن است.

امام علی علیه السلام :با سستی کردن، از دست دادن پدید آید.

امام علی علیه السلام :کسی که خودپسندی و سستی را رها کند، هیچ امر ناخوشایندی به او نرسد.

امام علی علیه السلام :سستی و اهمال، خصلت سبک سران است.

امام علی علیه السلام :هر که از سستی فرمان برد، پشیمانی او را در میان گیرد.

امام علی علیه السلام :با عزم و اراده، به جنگ سستی بروید.

امام باقر علیه السلام :از سستی کردن در آنچه که تو را در آن عذری نیست بپرهیز؛ زیرا که پشیمانان به این خصلت پناه می برند.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :تَأخیرُ العَمَلِ عُنوانُ الکَسَلِ . (1)

امام علی علیه السلام :به تأخیر افکندن کار، نشانه تنبلی است.

الإمامُ الرِّضا علیه السلام_ فی الدِّعاءِ للحُجّةِ ابنِ الحَسَنِ صلواتُ اللّهِ علَیهِ _: و لا تَبتَلِنا فی أمرِهِ بالسَّأَمةِ و الکَسَلِ و الفَترَةِ و الفَشَلِ ، و اجعَلْنا مِمَّن تَنتَصِرُ بهِ لِدِینِکَ . (1)

امام رضا علیه السلام_ در دعا برای حجة بن الحسن صلوات اللّه علیه _گفت : در کار او ما را به دلتنگی و تنبلی و سستی و ضعف مبتلا مفرما و ما را از کسانی قرار ده که به وسیله آنان دینت را یاری می رسانی.

ص :136

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :کلُّ شَیءٍ یَجُرُّهُ الإنکارُ و الجُحودُ فهُو الکُفرُ . (1)

الکافی :قالَ الإمام الباقر علیه السلام : و اللّه إنَّ الکُفرَ لَأقدَمُ مِن الشِّرکِ ، و أخبَثُ و أعظَمُ _ ثمّ ذَکَرَ کُفرَ إبلیسَ حینَ قالَ اللّهُ لَهُ : اُسجُدْ لآدمَ فأبی أن یَسجُدَ _ فالکفرُ أعظَمُ مِن الشِّرکِ ، فَمَنِ اختارَ (2) علَی اللّهِ عَزَّ و جلَّ و أبَی الطاعَةَ و أقامَ علَی الکبائرِ فهُو کافِرٌ ، و مَن نَصَبَ دِینا غیرَ دِینِ المؤمنینَ فهُو مُشرِکٌ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَعنَی الکُفرِ کُلُّ مَعصیَةٍ عُصِیَ اللّهُ بها بجِهَةِ الجَحدِ و الإنکارِ و الاستِخفافِ و التَّهاوُنِ فی کلِّ ما دَقَّ و جَلَّ ، و فاعِلُهُ کافِرٌ ......... فإن کانَ هُو الذی مالَ بِهَواهُ إلی وَجهٍ مِن وُجوهِ المَعصیَةِ لجِهَةِ الجُحودِ و الاستِخفافِ و التَّهاوُنِ فقد کَفَرَ ، و إن هُو مالَ بِهَواهُ إلَی التَّدیُّنِ لجِهَةِ التأویلِ و التَّقلیدِ و التَّسلیمِ و الرِّضا بقَولِ الآباءِ و الأسلافِ فقد أشرَکَ . (4)

امام باقر علیه السلام :هر چیزی که انکار و نفی ، آن را بیاورد، کفر است.

الکافی :امام باقر علیه السلام فرمود : به خدا قسم که کفر دیرینه تر و پلیدتر و بدتر از شرک است.

حضرت سپس کفر ابلیس را یادآور شد، آن هنگام که خداوند به او فرمود: به آدم سجده کن ، اما او از سجده کردن امتناع ورزید . آنگاه فرمود: پس [گناه ]کفر بزرگتر از شرک است. بنا بر این، هرکه [خواستِ خود را ]بر [خواست ]خدا برگزیند و از اطاعت سرباز زند و در انجام گناهان کبیره مداومت ورزد، او کافر است و هر که دینی غیر از دین مؤمنان عَلَم کند، چنین کسی مشرک است.

امام صادق علیه السلام :معنای کفر، هر معصیتی است که با آن، از روی نفی و انکار و استخفاف و بی اعتنایی به ریز و درشت، خداوند نافرمانی شود و این نافرمان، کافر است ......... چنین کسی اگر به سبب هوای نفْس خویش به معصیتی بگراید و انگیزه اش انکار و استخفاف و بی اعتنایی باشد، کافر شده است و اگر به سبب هوای نفْس خویش به دینداری روی آورد و انگیزه اش تأویل و تقلید و تسلیم و تن دادن به گفته های پدران و نیاکانش باشد، شرک ورزیده است.

ص :139

عنه علیه السلام_ لمّا سُئلَ عنِ الکُفرِ و الشِّرکِ: أیُّهُما أقدَمُ ؟ _: الکُفرُ أقدَمُ ، و ذلکَ أنَّ إبلیسَ أوَّلُ مَن کَفَرَ و کانَ کُفرُهُ غیرَ شِرکٍ ، لأنّهُ لم یَدعُ إلی عِبادَةِ غیرِ اللّهِ ، و إنّما دَعا إلی ذلکَ بَعدُ فَأشرَکَ . (1)

عنه علیه السلام_ لِهیثَمٍ التَّمیمیِّ _: یا هَیثمُ التَّمیمیُّ ، إنّ قَوما آمَنوا بالظاهِرِ و کَفَروا بالباطِنِ فلم یَنفَعْهُم شیءٌ ، و جاءَ قَومٌ مِن بَعدِهِم فآمَنوا بالباطِنِ و کَفَرُوا بالظاهِرِ فلم یَنفَعْهُم ذلکَ شیئا ، و لا إیمانَ بظاهِرٍ إلاّ بباطِنٍ ، و لا بباطِنٍ إلاّ بظاهِرٍ . (2)

الکافی عن مُوسی بن بُکیر :سألت أبا الحسنَ علیه السلام عنِ الکُفرِ و الشِّرکِ ، أیُّهما أقدَمُ ؟ فقالَ لی : ما عَهدی بکَ تُخاصِمُ النّاسَ ! قلتُ : أمَرَنی هِشامُ بنُ سالِمٍ أن أسألَکَ عن ذلکَ ، فقالَ لی : الکُفرُ أقدَمُ و هُو الجُحودُ ، قالَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : «إلاّ إبْلی_سَ أب_َ_ی و استَکْ_بَ_رَ و ک_انَ مِ_ن الکافِرِینَ» (3) . (4)

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به این سؤال که آیا کفر قدیمی تر است یا شرک؟ _فرمود : کفر قدیمی تر است؛ چون ابلیس نخستین کسی است که کفر ورزید و کفر او توأم با هیچ شرکی نبود؛ چرا که او به پرستش غیر خدا دعوت نکرد، بلکه بعدا به این کار فراخواند و مشرک شد.

امام صادق علیه السلام_ به هیثم تمیمی _فرمود : ای هیثم تمیمی! گروهی به ظاهر ایمان آوردند و به باطن کفر ورزیدند. از این رو، چیزی سودشان نبخشید و بعد از آنان گروهی آمدند که به باطن ایمان آوردند و ظاهر را کافر (منکر) شدند و این شیوه نیز آنان را سودی نداد. ایمانِ به ظاهرِ چیزی، ایمان نیست مگر آن گاه که با ایمانِ به باطن همراه باشد و ایمانِ به باطنِ چیزی، ایمان نیست مگر آن گاه که با ایمانِ به ظاهر توأم باشد.

الکافی_ به نقل از موسی بن بکیر _: از امام کاظم علیه السلام سؤال کردم : از کفر و شرک کدام یک جلوتر بوده است؟ حضرت فرمود : تو که اهل بحث با مردم نبودی؟! عرض کردم: هشام بن سالم به من گفت که در این باره از شما بپرسم. حضرت فرمود: کفر قدیم تر است و آن انکار است. خداوند عزّ و جلّ فرمود: «جز ابلیس که سر پیچید و بزرگی فروخت و از کافران شد».

ص :140

عنه علیه السلام :مَن شَکَّ فی اللّهِ و فی رسولِهِ صلی الله علیه و آله فهُو کافِرٌ . (1)

الکافی عن منصورِ بنِ حازِمٍ:قلتَ لأبی عبدِ اللّه علیه السلام مَن شَکَّ فی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؟ قالَ : کافِرٌ ، قلتُ : فَمَن شَکَّ فی کُفرِ الشاکِّ فهو کافِرٌ ؟ فَأمسَکَ عَنِّی ، فَرَدَدتُ علَیهِ ثلاثَ مَرّاتٍ فاستَبَنتُ فی وَجهِهِ الغَضَبَ . (2)

الکافی عن محمّدِ بنِ مُسلمٍ:کُنتُ عندَ أبی عبدِ اللّهِ علیه السلام ......... فَدخلَ علیهِ أبو بَصیرٍ فقالَ : یا أبا عبد اللّه ما تقولُ فیمَن شَکَّ فی اللّهِ ؟ فقالَ : کافِرٌ یا أبا محمّدٍ ، قالَ : فَشَکَّ فی رسولِ اللّهِ ؟ فقالَ : کافِرٌ، _ قالَ : _ ثُمّ التَفَتَ إلی زُرارَةَ فقالَ : إنّما یَکفُرُ إذا جَحَدَ . (3)

(4)

امام صادق علیه السلام :کسی که در خدا و رسول او شکّ کند، کافر است.

الکافی_ به نقل از منصور بن حازم _: به امام صادق علیه السلام عرض کردم : کسی که در باب رسول خدا صلی الله علیه و آله شک کند، [حکمش چیست]؟ فرمود: کافر است. عرض کردم: کسی که در کافر بودنِ شک کننده شک کند، او هم کافر است؟ حضرت از پاسخ دادن به من خودداری فرمود. من سه بار این سؤال را تکرار کردم و دیدم آثار خشم در چهره اش نمودار شد.

الکافی_ به نقل از محمّد بن مسلم _: نزد امام صادق علیه السلام بودم، که ابو بصیر نزد ایشان آمد و پرسید: ای ابا عبد اللّه ! درباره کسی که در خدا شک می کند، چه می فرمایی؟ امام فرمود: ای ابا محمّد! او کافر است. پرسید: اگر درباره رسول خدا شک کند؟ فرمود: کافر است. راوی گوید: حضرت سپس رو به زراره کرد و فرمود: در حقیقت وقتی کافر می شود که انکار کند.

«وَ اللّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ» . (1)

«وَ کَذَلِکَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ فَالَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مِنْ هؤلاءِ مَن یُؤْمِنُ بِهِ وَ ما یَجْحَدُ بآیاتِنا إِلاَّ الکافِرُونَ» . (2)

«بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلاَّ الظَّالِمُونَ» . (3)

«وَ مَن یَدْعُ مَعَ اللّهِ إِلَها آخَرَ لاَ بُرْهانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّمَا حِسابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ إِنَّهُ لاَ یُفْلِحُ الْکافِرُونَ» . (4)

«یَسْتَعْجِلُونَک بِالْعَذَابِ وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکافِرِینَ» . (5)

«إِنَّ اللّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِها الأَنْهارُ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْکُلُونَ کَما تَأْکُلُ الأَنْعامُ وَ النَّارُ مَثْویً لَّهُمْ» . (6)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الدُّنیا سِجنُ المؤمنِ و جَنَّةُ الکافِرِ . (7)

«و خدا گروه کافران را هدایت نمی کند».

«و همچنین ما قرآن را بر تو نازل کردیم. پس آنان که بدیشان کتاب داده ایم بدان ایمان نمی آورند و از میان آنان کسانی هستند که به آن نمی گروند. و جز کافران [کسی ]آیات ما را انکار نمی کند».

«بلکه آن (قرآن) آیاتی روشن در سینه های کسانی است که علم یافته اند. و آیات ما را انکار نکنند مگر ستمکاران».

«و هر کس با خدا معبود دیگری بخواند، برای آن برهانی نخواهد داشت و حسابش فقط با پروردگارش می باشد. همانا کافران رستگار نمی شوند».

«و شتاب زده از تو عذاب می خواهند و حال آن که جهنم قطعاً بر کافران احاطه دارد».

«خدا کسانی را که ایمان آورده اند و کارهای شایسته کرده اند، در باغهایی که از زیر [درختان] آنها نهرها روان است، درمی آورد و [حال آن که ]کسانی که کافر شده اند [در ظاهر ]بهره می برند و همان گونه که چهارپایان می خورند، می خورند و [لی] آتش جایگاه آنان است».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دنیا، زندان مؤمن و بهشت کافر است.

ص :143

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الکافِرُ الدُّنیا جَنَّتُهُ ، و العاجِلَةُ هِمَّتُهُ ، و المَوتُ شَقاوَتُهُ ، و النّارُ غایَتُهُ . (1)

عنه علیه السلام :الکافِرُ خَبٌّ ضَبٌّ جافٍ خائنٌ . (2)

عنه علیه السلام :الکافِر خَبٌّ لَئیمٌ ، خَؤونٌ ، مَغرورٌ بجَهلِهِ ، مَغبونٌ . (3)

عنه علیه السلام :هَمُّ الکافِرِ لِدُنیاهُ ، وَ سَعیُهُ لِعاجِلَتِهِ ، و غایَتُهُ شَهوَتُهُ . (4)

عنه علیه السلام :الکافِرُ فاجِرٌ جاهِلٌ . (5)

عنه علیه السلام :ما کَفَرَ الکافِرُ حتّی جَهِلَ . (6)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قولِهِ تعالی : «عُتُلٍّ بَعدَ ذلکَ زَنِیمٍ» (7) _: العُتُلُّ العَظیمُ الکُفرِ ، و الزَّنیمُ المُستَهتَرُ بکُفرِهِ . (8)

(9)

امام علی علیه السلام :کافر، بهشتش دنیاست و همّتش جهان گذرا و بد بختی اش مرگ و خط پایانش آتش.

امام علی علیه السلام :کافر نیرنگ باز است و حیله گر و بی رحم و خیانت کار.

امام علی علیه السلام :کافر، دغلکار است و فرومایه و خیانت پیشه و فریفته نادانی خویش و بازنده.

امام علی علیه السلام :همّ و غم کافر برای دنیای اوست و کوشش او برای جهان گذرایش و مقصدش شهوتش می باشد.

امام علی علیه السلام :کافر، نابکار و نادان است.

امام علی علیه السلام :کافر به کفر کشیده نشد، مگر به سبب نادانی اش.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «عُتُلٍّ بعد ذلک زَنیم» _فرمود: «عُتلّ» آدم بد کفر است و «زنیم» کسی است که چندان دلباخته کفر خویش است که به هیچ چیز دیگری نمی اندیشد.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی جَوابِ مَن سَألهُ عن أدنی ما یکونُ بهِ الرجلُ کافراً _: أدنی ما یکونُ بهِ کافرا أن یَتَدَیَّنَ بشیءٍ فَیَزعُمَ أنَّ اللّهَ أمرَهُ بهِ مِمّا نَهَی اللّهُ عَنهُ ، ثُمّ یَنصِبَهُ دِیناً فیَتَبرَّأ و یَتَولَّی و یَزعُمَ أنّهُ یَعبُدُ اللّهَ الذی أمَرَهُ بهِ . (1)

عنه علیه السلام :أدنی ما یکونُ بهِ العَبدُ کافِرا مَن زَعَمَ أنَّ شیئا نَهَی اللّهُ عَنهُ أنَّ اللّهَ أمَرَ بهِ و نَصَبَهُ دِینا یَتَولَّی علَیهِ ، و یَزعُمُ أنّهُ یَعبُدُ الذی أمَرَهُ بهِ ، و إنّما یَعبُدُ الشیطانَ . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنّ أقرَبَ ما یکونُ العَبدُ إلَی الکُفرِ أن یُؤاخیَ الرجُلَ علَی الدِّینِ فَیُحصیَ علَیهِ عَثَراتِهِ و زَلاّتِهِ لِیُعَنِّفَهُ بها یَوما مّا . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لمّا سُئلَ عن أدنَی الإلحادِ _: الکِبرُ مِنهُ . (4)

عنه علیه السلام_ لمّا سُئلَ عن مَنزِلَةِ رجُلٍ إن حَدَّثَ کَذَبَ ، و إن وَعَدَ أخلَفَ ، و إن ائتُمِنَ خانَ _: هِی أدنَی المَنازِلِ مِن الکُفرِ و لیسَ بکافِرٍ . (5) (6)

امام علی علیه السلام_ در پاسخ به کسی که پرسید: کمترین چیزی که آدمی با آن کافر می شود چیست؟ _فرمود : کمترین چیزی که [انسان ]به سبب آن کافر می گردد، این است که به چیزی اعتقاد دینی پیدا کند و آنچه را که خدا از آن نهی کرده، خیال کند که خداوند او را بدان فرمان داده است؛ سپس با عَلَم کردن آن، دوستی و دشمنی ورزد و خیال کند که با این کار خدا را عبادت می کند.

امام علی علیه السلام :کمترین عملی که بنده به سبب آن کافر می گردد، این است که کسی چیزی را که خدا از آن نهی فرموده است، خیال کند خدا به آن دستور داده و آن را دین و آیینی قرار دهد و از آن پیروی کند و پندارد که خداوند را که [به خیال او ]به این کار دستورش داده است پرستش می کند، حال این که در حقیقت شیطان را بندگی می کند.

امام باقر علیه السلام :نزدیکترین حالت و زمان بنده به کفر، این است که با کسی برادریِ دینی کند، آن گاه خطاها و لغزشهایش را پیش خود برشمارد تا روزی به وسیله آنها او را سرزنش کند.

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از کمترین درجه الحاد _فرمود : کِبر از [جمله ]آن است.

امام صادق علیه السلام_ وقتی از ایشان منزلت کسی را پرسیدند که هرگاه سخن بگوید، دروغ گوید و هر گاه وعده دهد، خلف وعده کند و هر گاه امین شمرده شود، خیانت کند _فرمود : منزلتش نزدیکترین منازل به کفر است، اما کافر نیست.

ص :145

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :اُصولُ الکُفرِ ثلاثةٌ : الحِرصُ ، و الاستِکبارُ ، و الحَسَدُ . فأمّا الحِرصُ فإنّ آدمَ علیه السلام حینَ نُهِیَ عنِ الشَّجرَةِ حَمَلَهُ الحِرصُ علی أن أکَلَ مِنها ، و أمّا الاستِکبارُ فإبلیسُ حینَ اُمِرَ بالسُّجودِ لآدمَ استَکبَرَ ، و أمّا الحَسَدُ فابنا آدَمَ حیثُ قَتَلَ أحدُهُما صاحِبَهُ . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام :ریشه های کفر سه تاست: آزمندی، خود بزرگ بینی و حسادت. امّا آزمندی، نمونه اش آدم علیه السلام است که چون از آن درخت نهی شد، آزمندی او را به خوردن از آن وا داشت. اما خود بزرگ بینی، نمونه اش ابلیس است که وقتی به سجده در برابر آدم فرمان یافت، استکبار ورزید. اما حسادت، نمونه اش دو فرزند آدم است که یکی از آن دو [از روی حسادت]، دیگری را کشت.

ص :147

ص :149

ص :150

(1)

ص :151

ص :152

عنه صلی الله علیه و آله :حُمّی لَیلةٍ کَفّارَةُ سَنَةٍ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :کفّارَةُ الطِّیَرَةِ التَّوَکُّلُ . (2)

سنن أبی داوود :رسول اللّه صلی الله علیه و آله کانَ یقولُ بأخَرَةٍ إذا أرادَ أن یَقومَ مِن المَجلسِ : «سبحانکَ اللّهُمَّ و بحَمدِکَ ، أشهَدُ أن لا إلهَ إلاّ أنتَ ، أستَغفِرُکَ و أتوبُ إلَیکَ» . فقالَ رجُلٌ : یا رسولَ اللّهِ ، إنّکَ لَتَقولُ قولاً ما کُنتَ تَقولُهُ فیما مضی ! قالَ : کفّارَةٌ لِما یکونُ فی المَجلِسِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :کفّارَةُ الذَّنْبِ النَّدامَةُ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن طَلَبَ العِلمَ کانَ کفَّارَةً لِما مَضی . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :ما مِن مَرَضٍ أو وَجَعٍ یُصِیبُ المؤمنَ إلاّ کانَ کفّارَةً لِذَنبِهِ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله_ فی بیانِ کَفّاراتِ الخَطایا _: إسباغُ الوُضوءِ علَی المَکارِهِ . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تبِ یک شب، کفّاره [گناهان ]یک سال است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کفّاره فال بد زدن، توکلّ است.

سنن أبی داوود :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آنگاه که می خواست از مجلس برخیزد، آخرین جمله ای که می گفت این بود : «سبحانک اللهم و بحمدک، أشهد أن لا إله إلاّ أنت، أستغفرک و أتوب إلیک». مردی عرض کرد: ای رسول خدا!، سخنی می گویید که در گذشته آن را نمی گفتید ! حضرت فرمود: کفّاره چیزهایی است که در مجلس می گذرد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کفّاره گناه، پشیمانی است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که در پی تحصیل علم رود، این عمل کفّاره گذشته اوست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ بیماری یا دردی نیست که به مؤمن برسد، مگر این که کفّاره گناه او باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در بیان [یکی از] کفّارات گناهان _فرمود : کامل به جا آوردن وضو در [شرایط دشوار و ]سختیهاست.

ص :155

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مِن کَفّاراتِ الذُّنوبِ العِظامِ إغاثَةُ المَلهوفِ و التَّنفیسُ عنِ المَکروبِ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :کفّارَةُ عَمَلِ السُّلطانِ قَضاءُ حَوائجِ الإخوانِ . (2)

عنه علیه السلام :کفّارَةُ الضِّحکِ: اللَّهُمَّ لا تَمقُتْنی . (3)

عنه علیه السلام :کفّارَةُ المَجالِسِ أن تَقولَ عِندَ قِیامِکَ مِنها : «سُبحانَ رَبِّکَ رَبِّ العِزَّةِ عَمّا یَصِفُونَ و سَلامٌ علَی المُرسَلِینَ و الحَمدُ للّهِ رَبِّ العالَمِینَ» (4) . (5)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :مَن تَوَضَّأ لِلمَغرِبِ کانَ وُضُوؤهُ ذلکَ کَفّارَةً لِما مَضی مِن ذُنوبِهِ فی نَهارِهِ ما خَلا الکبائرَ . (6)

(7)

امام علی علیه السلام :از جمله کفّاره های گناهان بزرگ، فریادرسی ستمدیده و شاد کردن غمناک است.

امام صادق علیه السلام :کفّاره کار [برای] سلطان، رفع مشکلات و نیازهای برادران است.

امام صادق علیه السلام :کفّاره خنده این است که بگویی: خدایا! بر من خشم مگیر.

امام صادق علیه السلام :کفّاره مجالس این است که هنگام برخاستن از آنها بگویی: «سبحان ربّک ربّ العزّة عمّا یصفون و سلام علی المرسلین و الحمد للّه ربّ العالمین ؛ منزه است پروردگار تو، پروردگار شکوهمند، از آنچه وصف می کنند. و درود بر فرستادگان و ستایش ویژه خداوند، پروردگار جهانیان است».

امام کاظم علیه السلام :هر که برای نماز مغرب وضو بگیرد، این وضوی او کفّاره گناهان روز اوست، مگر گناهان کبیره.

الحدیث :

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إذا أصابَ المُحرِمُ الصَّیدَ خَطأً فعلَیهِ کَفّارَةٌ ، فإن أصابَهُ ثانیَةً خطأً فعلَیهِ الکَفّارَةُ أبدا إذا کانَ خَطَأً ، فإن أصابَهُ مُتَعمِّدا کانَ علَیهِ الکَفّارَةُ ، فإن أصابَهُ ثانیةً مُتَعمِّدا فهو مِمَّن یَنتَقِمُ اللّهُ مِنهُ ، و لم یَکُن علَیهِ الکَفّارَةُ . (1)

وسائل الشیعة :الحَلَبی عن الإمامِ الصّادقِ علیه السلام _ فی مُحرِمٍ أصابَ صَیدا، قال _ : علَیهِ الکَفّارَةُ ، قلتُ : فإن أصابَ آخَرَ ؟ قالَ : إذا أصابَ آخَرَ فلیسَ علَیهِ کَفّارَةٌ ، و هو مِمَّن قالَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : «و مَن عادَ فَیَنْتَقِمُ اللّهُ مِنهُ» . (2)

(3)

حدیث:

امام صادق علیه السلام :اگر مُحرم اشتباهاً صید کند، باید کفّاره بدهد و اگر برای بار دوم نیز اشتباهاً صید کند، باز بر او کفّاره است و تا هر وقت اشتباهاً صید کند، کفّاره باید بدهد و اگر عمداً صید کند [برای بار اوّل]، بر عهده او کفّاره است و اگر برای دوّمین بار عمدا صید کند، از شمار کسانی است که خداوند از او انتقام می گیرد و کفّاره بر عهده اش نیست.

وسائل الشیعه_ به نقل از حلبی _: امام صادق علیه السلام در پاسخ به سؤال درباره کسی که در حال احرام صیدی کند فرمود : باید کفّاره بدهد. عرض کردم: اگر برای بار دوم صید کند؟ فرمود: اگر دوباره صید کند، کفّاره ای بر او نیست [و از او پذیرفته نمی شود ]و در شمار کسانی است که خداوند عزّ و جلّ [درباره آنها ]فرموده است: «و هر که [بدان ]باز گردد، پس خدا از او انتقام می گیرد». (4)

ص :157

ص :158

عنه علیه السلام :المُکافأةُ عِتقٌ . (1)

عنه علیه السلام :أطِلْ یَدَکَ فی مُکافَأةِ مَن أحسَنَ إلَیکَ، فإن لَم تَقدِرْ فلا أقَلَّ مِن أن تَشکُرَهُ . (2)

عنه علیه السلام :مَن جازاکَ بِالشُّکرِ فقَد أعطاکَ أکثَرَ مِمّا أخَذَ مِنکَ . (3)

عنه علیه السلام :إذا حُیِّیتَ بِتَحِیَّةٍ فَحَیِّ بأحسَنَ مِنها ، و إذا اُسدِیَت إلَیکَ یَدٌ فکافِئْها بِما یُربی عَلیها ، و الفَضلُ مَعَ ذلکَ لِلبادِئِ . (4)

عنه علیه السلام :مَن صَنَعَ مِثلَ ما صُنِعَ إلَیهِ فقَد کافَأ ، و مَن أضعَفَ کانَ شَکورا . (5)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :المَعروفُ غُلٌّ لا یَفُکُّهُ إلاّ مُکافَأةٌ أو شُکرٌ . (6)

عنه علیه السلام_ فی قَولِه تَعالی : «هَلْ جَزاءُ الإحْسانِ إلاّ الإحْسانُ» _: جَرَت فی المُؤمِنِ و الکافِرِ و البَرِّ و الفاجِرِ ، مَن صُنِعَ إلَیهِ مَعروفٌ فعَلَیهِ أن یُکافِئَ بهِ ، و لَیسَتِ المُکافَأةُ أن تَصنَعَ کما صَنَعَ حتّی تَری فَضلَکَ ، فإن صَنَعتَ کما صَنَعَ فلَهُ الفَضلُ بِالابتِداءِ . (7) (8)

امام علی علیه السلام :جبران کردن [نیکی با نیکی]، موجب آزاد شدن [از حق احسان ]است.

امام علی علیه السلام :برای عوض دادن به کسی که به تو نیکی کرده است دستت را دراز کن و اگر توانایی [جبران ]نداشتی، دست کم از او تشکر کن.

امام علی علیه السلام :کسی که در عوضِ نیکی تو، تشکّر و قدردانی کند، بیش از آنچه از تو گرفته به تو داده است.

امام علی علیه السلام :هر گاه به تو درودی گفته شد، با درودی بهتر از آن پاسخ گوی و هر گاه احسانی به تو شد، به احسانی بهتر از آن جبرانش کن. با وجود این، فضیلت از آنِ آغازگر [نیکی ]است.

امام علی علیه السلام :هر کس همان احسانی را کند که به او شده است، آن را پاداش داده و هر کس به بیشتر از آن تلافی کند، شکور (بسیار سپاسگزار) است.

امام کاظم علیه السلام :نیکی و احسان قلاده ای است که جز جبران کردن یا تشکر آن را باز نمی کند.

امام کاظم علیه السلام_ درباره آیه «آیا سزای نیکی جز نیکی است؟» _فرمود : این آیه درباره مؤمن و کافر و نیک و بد جاری است. به هر کس خوبی شود، باید آن را پاداش دهد. پاداش دادن، این نیست که همان احسانی را کنی که او کرده است، مگر این که برتری خود را نشان دهی؛ زیرا اگر همان را کنی که او کرده است، به سبب این که آغازگر احسان می باشد، برتری از آنِ اوست.

ص :161

«وَ الَّذِینَ إِذَا أصابَهُمُ الْبَغْیُ هُمْ یَنْتَصِرُونَ * وَ جَزَاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللّهِ إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الظَّالِمِینَ * وَ لَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولَئِکَ ما عَلَیْهِمْ مِنْ سَبیلٍ * إِنَّما السَّبِیلُ عَلَی الَّذِینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ وَ یَبْغُونَ فِی الأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ أُولئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ * وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذَلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الأُمُورِ» . (1)

الحدیث:

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن عامَلَ بِالبَغیِ (2) کوفِیَ بِهِ . (3)

(4)

«و کسانی که چون ستم بر ایشان رسد، یاری می جویند [و به انتقام بر می خیزند]. و جزای بدی، مانند آن، بدی است. پس هر که درگذرد و نیکوکاری کند، پاداش او بر [عهده] خداست. براستی او ستمگران را دوست نمی دارد. و هر که پس از ستم [دیدنِ] خود، یاری جوید [و انتقام گیرد ]راه [نکوهش] بر ایشان نیست. راه [نکوهش] تنها بر کسانی است، که به مردم ستم می کنند و در [روی ]زمین به ناحق سر برمی دارند. آنان عذابی دردناک خواهند داشت. و هر که صبر کند و درگذرد، مسلّما این [خویشتنداری، حاکی] از اراده قوی [در]کارهاست».

حدیث:

امام علی علیه السلام :هر که به ستم رفتار کند، با او مقابله به مثل شود.

عنه علیه السلام :مَن أکرَمَکَ فأکرِمْهُ ، و مَنِ استَخَفَّکَ فأکرِمْ نَفسَکَ عَنهُ . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام :هر کس تو را گرامی داشت، تو نیز او را گرامی بدار و هر کس به تو بی احترامی کرد، خودت را در مرتبه او قرار مده

عنه علیه السلام :لا تَطلُبَنَّ مُجازاةَ أخیکَ و إن حَثا التُّرابَ بِفِیکَ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام إنّ فی التَّوراةِ مَکتوباً :یا بنَ آدمَ ......... إذا ظُلِمتَ بِمَظلِمَةٍ فارضَ بِانتِصاری لَکَ؛ فإنَّ انتِصاری لَکَ خَیرٌ مِن انتِصارِکَ لِنفَسِکَ . (2)

امام علی علیه السلام :در پی مجازات کردن برادرت مباش، اگر چه به دهانت خاک بپاشد.

امام صادق علیه السلام :در تورات آمده است: ای آدمی زاده! هر گاه به تو ستمی شد، به انتقامی که من برایت بگیرم رضایت ده؛ زیرا من بهتر از تو برایت انتقام می گیرم.

عنه علیه السلام :مَن لَم یُجازِ الإساءَةَ بِالإحسانِ فلَیسَ مِنَ الکِرامِ . (1)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ مِن دُعائهِ فی مَکارِمِ الأخلاقِ _: اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ و آلهِ ، و سَدِّدْنی لِأن اُعارِضَ مَن غَشَّنی بِالنُّصحِ ، و أجزِیَ مَن هَجَرَنی بِالبِرِّ ، و اُثیبَ مَن حَرَمَنی بِالبَذلِ ، و اُکافِئَ مَن قَطَعَنی بِالصِّلَةِ ، و اُخالِفَ مَنِ اغتابَنی إلی حُسنِ الذِّکرِ . (2)

(3)

امام علی علیه السلام :کسی که بدی را به نیکی پاداش ندهد، از بزرگواران نیست.

امام زین العابدین علیه السلام_ در بخشی از دعای مکارم الاخلاق _گفت : بار خدایا! بر محمّد و آل او صلوات فرست و مرا توفیق ده، تا با کسی که نسبت به من دغلکاری کرده، خیرخواهی و صداقت ورزم و کسی را که از من قهر کرده، با دوستی پاداش دهم و کسی را که از من دریغ کرده، با دَهِش عوض دهم و کسی را که از من بریده، با پیوند پاداش دهم و از آن که غیبت مرا کرده، به نیکی یاد کنم.

عنه علیه السلام :مَن عابَ عِیبَ ، و مَن شَتَمَ اُجیبَ ، و مَن غَرَسَ أشجارَ التُّقی اجتَنی ثِمارَ المُنی . (1)

عنه علیه السلام :کَما تَدینُ تُدانُ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن کَشَفَ عَن حِجابِ غَیرِهِ تَکَشَّفَت عَوراتُ بَیتِه ، و مَن سَلَّ سَیفَ البَغیِ قُتِلَ بِهِ ، و مَنِ احتَفَرَ لِأخیهِ بِئرا سَقَطَ فیها، و مَن داخَلَ السُّفَهاءَ حُقِّرَ ، و مَن خالَطَ العُلَماءَ وُقِّرَ ، و مَن دَخَلَ مَداخِلَ السَّوءِ اتُّهِمَ . (3)

عنه علیه السلام :بَرُّوا آباءَکُم یَبَرَّکُم أبناؤکُم ، و عِفّوا عَن نِساءِ النّاسِ تَعِفَّ نِساؤکُم . (4)

بحار الأنوار :فی الإنجیلِ : ألاّ تَدینوا و أنتُم خُطّاءٌ فیُدانَ مِنکُم بِالعَذابِ ، لا تَحکُموا بِالجَورِ فیُحکَمَ عَلَیکُم بِالعَذابِ ، بِالمِکیالِ الّذی تَکیلونَ یُکالُ لَکُم ، و بِالحُکمِ الّذی تَحکُمونَ یُحکَمُ عَلَیکُم . (5)

امام علی علیه السلام :هر که عیبجویی کند، عیبجویی شود و هر که ناسزا گوید، پاسخ [ناسزا] شنود و هر که درختهای تقوا بنشاند، میوه های آرزوها بچیند.

امام علی علیه السلام :از هر دست بدهی، با همان دست پس می گیری.

امام صادق علیه السلام :هر که پرده دیگری را کنار زند، عیبهای خانه خودش نمایان شود و هر که تیغ ستم برکشد، [خودش] با همان کشته شود و هر که برای برادر خود چاهی بکَنَد، خود در آن افتد و هر که با نابخردان درآمیزد، بی مقدار شود و هر که با دانایان بنشیند، با وقار و گرانمایه شود و هر که به جاهای بد وارد شود، مورد سوء ظنّ و تهمت قرار گیرد.

امام صادق علیه السلام :با پدرانتان خوشرفتاری کنید تا فرزندانتان با شما خوشرفتاری کنند، و نسبت به زنان مردم عفّت ورزید تا نسبت به زنان شما عفّت ورزند.

بحار الأنوار :در انجیل آمده است: هان! در حالی که خودتان خطا کارید، کیفر ندهید، که با عذاب کیفر داده می شوید. ظالمانه حکم نکنید، که به عذاب درباره شما حکم می شود. با همان پیمانه ای که کیل می کنید، برای شما کیل می شود و به همان گونه که حکم می کنید، درباره شما حکم می شود.

ص :167

ص :168

بیان :

قال العلاّمة الطباطبائیُّ رضوان اللّه علیه تحت عنوانِ «بحثٌ فلسفیّ فی کیفیّة وجود التکلیف و دوامه» :

قد تقدّم فی خلال أبحاث النبوّة و کیفیّة انتشاء الشرائع السماویة فی هذا الکتاب أنّ کلّ نوعٍ من أنواع الموجودات له غایةٌ کمالیّةٌ هو متوجّه إلیها ساعٍ نحوها طالبٌ لها بحرکةٍ وجودیةٍ تناسب وجوده ، لا یسکن عنها دون أن ینالها ، إلاّ أن یمنعه عن ذلک مانعٌ مزاحِمٌ فیبطل دون الوصول إلی غایته ، کالشجرة تقف عن الرشد و النموّ قبل أن تبلغ غایتها لآفات تعرضها . و تقدّم أیضا أنّ الحرمان من بلوغ الغایات إنّما هو فی أفراد خاصّة من الأنواع ، و أمّا النوع بنوعیّته فلا یتصوّر فیه ذلک . و أنّ الإنسان _ و هو نوع وجودیّ _ له غایةٌ وجودیّة لا ینالها إلاّ بالاجتماع المدنیّ ، کما یشهد به تجهیز وجوده بما لا یستغنی به عن سائر أمثاله کالذکورة و الاُنوثة و العواطف و الإحساسات و کثرة الحوائج و تراکمها.

و أنّ تحقّق هذا الاجتماع و انعقاد المجتمع الإنسانیّ یُحوِج أفراد المجتمع إلی أحکامٍ و قوانین ینتظم باحترامها و العمل بها شتات اُمورهم و یرتفع بها اختلافاتهم الضروریّة ، و یقف بها کلّ منهم فی موقفه الذی ینبغی له و یحوز بها سعادته و کماله الوجودیّ ، و هذه الأحکام و القوانین العملیّة فی الحقیقة منبعثة عن الحوائج التی تهتف بها خصوصیة وجود الإنسان و خلقته الخاصّة بما لها من التجهیزات البدنیّة و الروحیّة ، کما أنّ خصوصیّة وجوده و خلقته مرتبطةٌ بخصوصیّات العلل و الأسباب التی تکوّن وجود الإنسان من الکون العامّ .

و هذا معنی کون الدِّین فطریّا ، أی أنّه مجموع أحکامٍ و قوانین یرشد إلیها وجود الإنسان بحسب التکوین . و إن شئت فقل : سنن یستدعیها الکون العامّ ، فلو اُقیمت أصلحت المجتمع و بلغت بالأفراد غایتها فی الوجود و کمالها المطلوب ، و لو تُرکت و اُبطلت أفسدت العالم الإنسانیّ و زاحمت الکون العامّ فی نظامه .

و أنّ هذه الأحکام و القوانین سواءٌ کانت معاملیّة اجتماعیّة تصلح بها حال المجتمع و یجمع بها شمله ، أو عبادیّة تبلغ بالإنسان غایة کماله من المعرفة و الصلاح فی مجتمع صالحٍ ، فإنّها جمیعا یجب أن یتلقّاها الإنسان من طریق نبوّة إلهیّةٍ و وحی سماویّ لا غیر .

و بهذه الاُصول الماضیة یتبیّن أنّ التکلیف الإلهیّ یلازم الإنسان ما عاش فی هذه النشأة الدنیویّة سواءٌ کان فی نفسه ناقصا لم یکمل وجودا بعد أو کاملاً علما و عملاً . أمّا لو کان ناقصا فظاهر ، و أمّا لو کان کاملاً فلأنّ معنی کماله أن یحصل له فی جانبَی العلم و العمل ملَکاتٌ فاضلة یصدُر عنها من الأعمال المعاملیّة ما یلائم المجتمع و یصلحه و یتمکّن من کمال المعرفة و صدور الأعمال العبادیّة الملائمة للمعرفة کما تقتضیه العنایة الإلهیّة الهادیة للإنسان إلی سعادته .

و من المعلوم أنّ تجویز ارتفاع التکلیف عن الإنسان الکامل ملازمٌ لتجویز تخلّفه عن الأحکام و القوانین . و هو فیما یرجع إلَی المعاملات یوجب فساد المجتمع و العنایة الإلهیّة تأباه . و فیما یرجع إلی العبادات یوجب تخلّف الملَکات عن آثارها ، فإنّ الأفعال مقدّماتٌ مُعدّة لحصول الملَکات ما لم تحصل ، و إذا حصلت عادت تلک الأفعال آثارا لها تصدر عنها صدورا لا تخلّف فیه .

و من هنا یظهر فساد ما ربّما یُتوهّم أنّ الغرض من التکلیف تکمیل الإنسان و إیصاله غایة وجوده ، فإذا کمل لم یکن لبقاء التکلیف معنی .

وجه الفساد : أنّ تخلّف الإنسان عن التکلیف الإلهیّ ، و إن کان کاملاً فی المعاملات یفسد المجتمع و فیه إبطال العنایة الإلهیّة بالنوع ، و فی العبادات یستلزم تخلّف الملَکات عن آثارها ، و هو غیر جائزٍ ، و لو جاز لکان فیه إبطال الملَکة و فیه أیضا إبطال العنایة . نعم ، بین الإنسان الکامل و غیره فرقٌ فی صدور الأفعال ، و هو أنّ الکامل مَصون عن المخالفة لمکان الملَکة الراسخة بخلاف غیر الکامل ، و اللّه المستعان . (1) (2)

توضیح :

علاّمه طباطبایی _ رضوان اللّه علیه _ تحت عنوان «بحثی فلسفی در چگونگی پدید آمدن تکلیف و استمرار آن»، می نویسد:

در ضمن بحثهای مربوط به نبوّت و نحوه پدید آمدن شرایع آسمانی در این کتاب، گفتیم که هر یک از انواع موجودات، دارای غایتی کمالی هستند که رو به سوی آن دارند و با رفتارها و حرکتهایِ وجودیِ متناسب با هستی خویش، به سمت آن در حرکتند و تا به آن نرسند آرام نمی گیرند، مگر این که مانعی پیش آید و نگذارد آن نوع به آن غایت کمال برسد. مانند این که درخت، به سبب دچار شدن به آفات، پیش از رسیدن به غایتِ وجودیش، از رشد و نمو باز ایستد. همچنین در آن مباحث گفتیم که محروم شدن از رسیدن به غایات و اهداف، در حقیقت، دامنگیر افراد خاصی از انواع موجودات می شود و خودِ نوع، از حیث نوعیّتش، دچار این وقفه و محرومیت نمی شود.

همچنین گفتیم که انسان _ که یکی از انواع موجودات می باشد _ دارای غایتی وجودی است که جز از طریق اجتماع مدنی به آن غایت نمی رسد. دلیلش هم مجهّز شدن وجود اوست به ویژگیهایی که به سبب آنها به دیگر افراد نوع خود نیازمند است؛ ویژگیهایی چون نر و مادگی و عواطف و احساسات و نیازهای فراوان و انبوه.

تحقّق یافتن این اجتماع و شکل گرفتن جامعه انسانی، افراد این جامعه را به داشتن مقرّرات و قوانینی نیازمند می کند که با احترام نهادن به آنها و به کار بستن این قوانین، کارهای پراکنده آنها نظم و سامان می پذیرد و اختلافاتِ گریز ناپذیر ایشان برطرف می شود و هر فردی در جایگاه شایسته خود قرار می گیرد و با این مقررات و قوانین، سعادت و کمال وجودی خویش را فراهم می آورد. این احکام و قوانین کاربردی، در حقیقت، برخاسته از نیازهایی است که خصوصیت وجود انسان و خلقت ویژه او، به سبب برخورداری از تجهیزات جسمی و روحی، آنها را اقتضا می کند. چنان که خصوصیّتِ وجود و خلقت او با خصوصیات علل و اسباب کلّ هستی که وجود انسان را پدید می آورد، ارتباط دارد.

این است معنای فطری بودن دین؛ یعنی، دین مجموعه احکام و قوانینی است که وجود تکوینی انسان به سوی آنها راهنمایی می کند. به عبارت دیگر، روشها و قوانینی است که کلّ هستی آنها را اقتضا می کند. از این رو، اگر این احکام و قوانین رعایت شوند، جامعه انسانی را درست می کند و افراد جامعه را به غایت وجودی و کمال مطلوب می رساند. اما اگر رها شوند و به کار بسته نشوند، دنیای انسانی را تباه می کنند و با نظام حاکم بر کلّ هستی تعارض و تضاد پیدا می کنند.

این احکام و قوانین، خواه به رفتارهای اجتماعی مربوط باشند، که باعث اصلاح وضع جامعه و نظم و سامان بخشیدن به آن می شوند و خواه عبادی باشند، که انسان را به کمال غایی او در زمینه شناخت و پاک زیستن در یک جامعه پاک و صالح می رسانند، در هر حال مجموع این قوانین اجتماعی و عبادی را، انسان باید تنها از طریق نبوّتی الهی و وحیی آسمانی دریافت کند.

با توجه به این اصول و مبانی، که قبلاً در مباحث مربوط به نبوّت و نحوه پدید آمدن شرایع آسمانی توضیح داده ایم، روشن می شود که تا وقتی انسان در این زندگی دنیوی به سر می برد _ خواه ناقص باشد و هنوز به مرحله کمال وجودی نرسیده باشد و خواه در مرتبه علم و عمل به کمال رسیده باشد _ تکلیف الهی پیوسته با انسان هست و برایش لازم می باشد. نیاز او به این تکالیف، در صورتی که انسان ناقص باشد و به کمال مطلوب نرسیده باشد، روشن است و اگر کامل باشد، باز هم به تکلیف الهی نیازمند است؛ زیرا معنای کمال انسان، این است که در بُعد علمی و عملی مَلکات فاضله ای برایش حاصل شود و از آنها رفتارهایی اجتماعی سر زند که با جامعه سازگار باشد و موجب اصلاح آن شود و همچنین باعث دست یافتن به کمال شناخت و معرفت و صدور اعمال عبادی متناسب با آن شناخت شود، به همان نحوی که عنایت الهی که انسان را به سوی سعادتش رهنمون می شود، اقتضا می کند.

پیداست که تجویز برداشته شدن تکلیف از انسان کامل، ملازم است با تجویز تخلّف او از احکام و قوانین، و این خود، در بُعد رفتارهای اجتماعی، به فساد جامعه می انجامد که با عنایت الهی سازگار نیست و در بُعد عبادات موجب تخلّف مَلکات از آثارشان می شود؛ زیرا افعال [عبادی ]مقدّماتی هستند که زمینه را برای پیدایش مَلکات فراهم می آورند و هر گاه این مَلکات به وجود آمدند، این افعال به آثار آنها تبدیل می شوند که به نحو تخلّف ناپذیری از این مَلکات [فاضله ]صادر می شوند.

از این جاست که نادرستی این توهّمْ آشکار می شود که غرض از تکلیف ، کامل کردن انسان و رساندن او به غایت وجودیش می باشد. بنا بر این، وقتی انسان به کمال مطلوب خود رسید، دیگر باقی بودن تکلیف معنا ندارد.

علّت نادرستی و بطلان این توهّم، این است که تخلّف انسان هرچند کامل شده باشد از تکلیف الهی، در زمینه رفتارهای اجتماعی، جامعه را به تباهی می کشاند و این خود موجب ابطال عنایت الهی نسبت به نوع انسان می شود. در زمینه عبادت نیز، این تخلّف، مستلزم تخلّف مَلکات از آثار آنهاست و این جایز نیست؛ زیرا اگر تخلّف مَلکات از آثارشان جایز باشد، مستلزم ابطال مَلَکه است و این نیز با عنایت الهی سازگار نیست. آری، میان انسان کامل و غیر کامل در سر زدن افعال از آنها یک فرق هست و آن این که انسان کامل، به علّت راسخ بودن ملکه در وجود او، از مخالفت مصون است، اما انسان نا کامل چنین مصونیتی ندارد، و خدا یاری رسان است .

ص :171

ص :172

ص :173

ص :174

عنه صلی الله علیه و آله :لا یُعَذِّبُ اللّهُ عَبدا علی خَطأٍ و لا استِکراهٍ أبَدا . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :رُفِعَ عن اُمّتی تِسعَةٌ : الخَطَأُ ، و النِّسیانُ ، و ما اُکرِهُوا علَیهِ ، و ما لا یَعلَمونَ ، و ما لا یُطیقونَ ، و ما اضطُرُّوا إلَیهِ، و الحَسَدُ ، و الطِّیَرَةُ ، و التَّفکُّرُ فی الوَسوَسَةِ فی الخَلقِ ما لم یَنطِقْ بِشَفَةٍ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :وُضِعَ عن اُمّتی تِسعُ خِصالٍ : الخَطاءُ ، و النِّسیانُ ، و ما لا یَعلَمونَ ، و ما لا یُطیقُونَ، و ما اضطُرُّوا إلَیهِ ، و ما استُکرِهُوا علَیهِ ، و الطِّیَرَةُ ، و الوَسوَسَةُ فی التَّفَکُّرِ فی الخَلقِ ، و الحَسَدُ ما لم یَظهَرْ بلِسانٍ أو یَدٍ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لمّا سُئلَ عن معنی قولِه_م: لا حَولَ و لا قُوَّةَ إلاّ باللّهِ _ : إنا لا نَملِکُ مَع اللّهِ شیئا ، و لا نَملِکُ إلاّ ما مَلَّکَنا ، فَمَتی مَلَّکَنا ما هُو أملَکُ بهِ مِنّا کَلَّفَنا ، و متی أخَذَهُ مِنّا وَضَعَ تَکلیفَهُ عَنّا . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ما اُمِرَ العِبادُ إلاّ بِدُونِ سَعَتِهِم ، فُکلُّ شیءٍ اُمِرَ النّاسُ بأخذِهِ فهُم مُتَّسِعونَ لَهُ ، و ما لا یَتَّسِعونَ لَهُ فهُو مَوضوعٌ عَنهُم . (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند، هیچ گاه بنده ای را به سبب کاری که از روی خطا یا اجبار انجام دهد، عذاب نمی کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :[مسؤولیت] نُه چیز، از امّت من برداشته شده است: خطا، فراموشی، آنچه بدان مجبور شوند، آنچه ندانند، آنچه از توانشان بیرون باشد، آنچه بدان ناچار شوند، حسادت، فال بد زدن و تفکّر وسوسه آمیز در آفرینش، تا زمانی که به زبان آورده نشود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :[تکلیف و مسؤولیت نسبت به] نُه خصلت، از امّت من برداشته شده است: خطا، فراموشی، آنچه نمی دانند، آنچه توانش را ندارند، آنچه بدان ناچارند، آنچه به زور بدان وادار می شوند، فال بد زدن، وسوسه تفکّر در آفرینش و حسادت تا زمانی که به زبان یا دست، آشکار نشود.

امام علی علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از معنای سخن مردمان که می گویند: لا حول و لا قوة الا باللّه _فرمود : با وجود خداوند، ما مالک چیزی نیستیم و چیزی نداریم مگر آنچه او به تملّک ما در آورده باشد. پس هر گاه چیزی را که او به مالکیتش سزاوارتر است به تملّک ما در آورد، بر عهده ما تکلیفی نهاده و هر گاه آن را از ما بگیرد، تکلیفش را از ما برداشته است.

ص :176

تهذیب الأحکام :قال الصادق علیه السلام : ما کَلَّفَ اللّهُ العِبادَ فوقَ ما یُطیقُونَ _ فَذَکَرَ الفَرائضَ و قالَ : _ إنّما کَلَّفَهُم صیامَ شهرٍ مِن السَّنَةِ و هُم یُطیقُونَ أکثَرَ مِن ذلکَ . (1)

امام صادق علیه السلام :بندگان، جز به کمتر از توانشان فرمان داده نشده اند. پس، هر چیزی که مردم به انجام آن مأمور شده اند، توانایی آن را دارند و آنچه که در توانشان نیست، از عهده آنان برداشته شده است.

تهذیب الأحکام :امام صادق علیه السلام فرمود : خداوند، بندگان را بیش از توانشان تکلیف نکرده است. حضرت سپس واجبات را نام برد و فرمود: آنان را به گرفتن یک ماه روزه در سال مکلّف کرده، در حالی که توانایی بیشتر از این را دارند.

ص :177

ص :178

عنه علیه السلام :شَرٌّ أصدِقائکَ مَن تَتَکَلَّفُ لَهُ . (1)

عنه علیه السلام :شَرُّ الإخوانِ مَن تُکُلِّفَ لَهُ . (2)

عنه علیه السلام :أهنی العَیشِ اطِّراحُ الکُلَفِ . (3)

عنه علیه السلام :التَّکلُّفُ مِن أخلاقِ المُنافِقینَ . (4)

عنه علیه السلام :شَرُّ الاُلفَةِ اطِّراحُ الکُلفَةِ . (5)

عنه علیه السلام :أکبَرُ الکُلفَةِ تَعَنِّیکَ فیما لا یَعنیکَ . (6)

عنه علیه السلام :اطِّراحُ الکُلَفِ أشرَفُ قُنیَةٍ . (7)

عنه علیه السلام :مَن کَلَّفَکَ ما لا تُطیقُ فقد أفتاکَ فی عِصیانِهِ . (8)

عنه علیه السلام :عَشرَةٌ یُعَنِّتُونَ أنفُسَهُم و غَیرَهُم : ذو العِلمِ القَلیلِ یَتَکَلَّفُ أن یُعَلِّمَ النّاسَ کثیرا . . . . (9)

عنه علیه السلام :لا یَکُن حُبُّکَ کَلَفا ، و لا بُغضُکَ تَلَفا ، أحبِبْ حَبیبَکَ هَونا مّا ، و أبغِضْ بَغیضَکَ هونا مّا . (10)

امام علی علیه السلام :بدترین دوستانت، کسی است که به خاطر او به زحمت و تکلّف افتی.

امام علی علیه السلام :بدترین برادران، کسی است که برای او به تکلّف وادار شوی.

امام علی علیه السلام :گواراترین زندگی [در] دور افکندن تکلّفات است.

امام علی علیه السلام :تکلّف (تصنّع و ظاهر سازی)، از اخلاق منافقان است.

امام علی علیه السلام :بدترین دوستی و الفت آن است که با تکلّف و ایجاد زحمت همراه باشد.

امام علی علیه السلام :بزرگترین تکلّف ، آن است که به چیزهای بیهوده بپردازی.

امام علی علیه السلام :دور افکندن تکلّفات، بالاترین اندوخته است.

امام علی علیه السلام :هر کس تو را به چیزی که توانش را نداری مکلّف سازد، حکم نافرمانی تو از خودش را صادر کرده است.

امام علی علیه السلام :ده نفرند که خود و دیگران را به رنج و زحمت می اندازند: کسی که از دانش اندکی برخوردار است، اما با زحمت سعی می کند به مردم چیز زیادی بیاموزد ......... .

امام علی علیه السلام :دوستی ات، سودایی و دشمنی ات نابود کننده نباشد، بلکه دوست خود را در حد اعتدال دوست بدار و دشمنت را نیز به اندازه دشمن بدار.

ص :181

عنه علیه السلام :النّاسُ مَنقُوصونَ مَدخُولونَ إلاّ مَن عَصَمَ اللّهُ، سائلُهم مُتَعَنِّتٌ، و مُجیبُهُم مُتَکَلِّفٌ . (1)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام_ لمّا سُئلَ عنِ الکُلفَةِ _: کلامُکَ فیما لا یَعنیکَ . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنَّ اللّهَ بَرَّأ محمّدا صلی الله علیه و آله مِن ثلاثٍ : أن یَتقوَّلَ علَی اللّهِ ، أو یَنطِقَ عن هَواهُ ، أو یَتَکَلَّفَ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :المُتَکلِّفُ مُخطِئٌ و إن أصابَ ، و المُتَطوِّعُ مُصیبٌ و إن أخطَأ . (4)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :مَن تَکَلَّفَ ما لیسَ مِن عِلمِهِ ضَیَّعَ عَمَلَهُ و خابَ أمَلُهُ . (5)

امام علی علیه السلام :خرد مردم، دستخوش خلل و کاستی است مگر کسی که خدایش مصون بدارد. سؤال کننده شان لجوج و مجادله گر است و پاسخ دهنده شان متکلّف و خودنما.

امام حسن علیه السلام_ در پاسخ به این سؤال که تکلّف چیست؟ _فرمود : سخن گفتنت درباره چیزهای بیهوده.

امام باقر علیه السلام :خداوند محمّد صلی الله علیه و آله را از سه چیز مبرّا کرد: این که بر خدا سخن دروغ ببافد، یا از روی هوای نفْس خود سخن بگوید، یا تکلّف ورزد».

امام صادق علیه السلام :متکلّف [کسی که خود را به زور نه از روی رغبت به کاری وا دارد]، خطاکار است، هرچند [در واقع] کارش درست باشد و داوطلب عملش درست است، اگر چه [در واقع ]خطا کرده باشد.

امام کاظم علیه السلام :کسی که خودش را در آنچه در حیطه علم او نیست به تکلّف اندازد، کارش را تباه کرده و آرزویش به جایی نرسد.

عنه صلی الله علیه و آله :للمُتَکلِّفِ ثلاثُ علاماتٍ: یَتَمَلَّقُ إذا حَضَرَ ، و یَغتابُ إذا غابَ ، و یَشمَتُ بالمُصیبَةِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَقُصُّ إلاّ أمیرٌ ، أو مَأمورٌ ، أو مُتَکَلِّفٌ . (2)

لقمانُ علیه السلام_ لابنِهِ _: لِلمُتَکلِّفِ ثلاثُ علاماتٍ : یُنازِعُ مَن فَوقَهُ، و یَقولُ ما لا یَعلَمُ، و یَتَعاطی ما لا یُنالُ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لِلمُتَکلِّفِ ثلاثُ علاماتٍ: یُنازِعُ مَن فَوقَهُ بالمَعصیَةِ ، و یَظلِمُ مَن دُونَهُ بالغَلَبةِ، و یُظاهِرُ الظَّلَمةَ . (4)

عنه علیه السلام_ لمّا سُئلَ عنِ القَدَرِ _: طَریقٌ مُظلِمٌ فلا تَسلُکوهُ، و بَحرٌ عَمیقٌ فلا تَلِجوهُ، و سِرُّ اللّهِ فلا تَتَکَلَّفوهُ. (5)

عنه علیه السلام :دَعِ القَولَ فیما لا تَعرِفُ ، و الخِطابَ فیما لم تُکَلَّفْ . (6)